Alexandros Zaousis - Alexandros Kai Aspasia

 

Αλέξανδρος Λ. Ζαούσης    Αλέξανδρος και Ασπασία  (1915‐1920) 

Digitized by 10uk1s 

  Ο Αλέξανδρος Λ. Ζαούσης γεννήθηκε στην Αθήνα. Το 1948 έλαβε το πτυχίο του με άριστα  από  την  Ιατρική  Σχολή  του  Πανεπιστημίου  Αθηνών  και  το  1951 ανακηρύχθηκε  αριστούχος  Διδάκτωρ  της  Χειρουργικής.  Υπηρέτησε  από  το  1950‐1953  ως  έφεδρος  ανθυπίατρος  σε  Τάγμα Πεζικού και σε Στρατιωτικό Νοσοκομείο.  Στη συνέχεια μετεκπαιδεύτηκε στη Βοστόνη και στο Λονδίνο στην Ορθοπεδική Χειρουργική.  Κατά  τη  διάρκεια  της  θητείας  του  στη  Βοστόνη  του  απονεμήθηκε  ο  τίτλος  του  Teaching  Fellow  του  Harvard.  Η  «Βρετανική  Ορθοπεδική  Εταιρεία»,  της  οποίας  είναι  το  παλαιότερο  ελληνικό  μέλος,  τον  επέλεξε  από  το  1981  ως  μόνιμο  εκπρόσωπό  της  στην  Ελλάδα  (Corresponding Fellow of the B.O.A.).  Ο  Α.  Λ.  Ζαούσης  διετέλεσε  συνολικώς  επί  εικοσαετία  Διευθυντής  στο  Ασκληπιείο  Βούλας  και στο Νοσοκομείο Ατυχημάτων (ΚΑΤ), συγγράψας πληθώρα επιστημονικών εργασιών στα  ελληνικά  και  σε  ξένες  γλώσσες.  Εισήγαγε  στην  Ελλάδα  νέες  εγχειρητικές  μεθόδους  και,  πρώτος, το 1967, την ολική αρθροπλαστική του ισχίου.  Στην Κατοχή (1941‐1944) είχε μετάσχει στην Εθνική Αντίσταση και από τις εμπειρίες του της  περιόδου  αυτής  προέκυψε  το  πρώτο  εξωιατρικό  του  πόνημα,  με  τίτλο  Αναμνήσεις  ενός  Αντιήρωα,  το  1980.  Ακολούθησε  το  τρίτομο  έργο  του  Οι  Δύο  Όχθες,  το  δίτομο  Η  Τραγική  Αναμέτρηση,  για  την  περίοδο  1945‐1949,  και  πάλι  ένα  δίτομο,  Ο  Εμπαιγμός,  για  τη  δικτατορία 1967‐1974. Το παρόν είναι το πέμπτο κατά σειρά βιβλίο του.  Σε  αναγνώριση  του  συγγραφικού  του  αυτού  έργου,  η  Ακαδημία  Αθηνών  τον  έχει  επιλέξει  μέλος  της  Ερευνητικής  Επιτροπής  της  για  την  περίοδο  του  Πολέμου  1940‐1941  και  της  Εθνικής Αντίστασης ‐ ο πρώτος τόμος της συλλογικής αυτής εργασίας έχει ήδη εκδοθεί. 

Digitized by 10uk1s 

  Στο νέο του ιστορικό αφήγημα, ο ιατρός και ιστορικός Αλέξανδρος Λ. Ζαούσης, με  πλήθος  αγνώστων  μέχρι  σήμερα  στοιχείων,  ζωντανεύει το ειδύλλιο  του πρίγκιπα  Αλέξανδρου,  δευτερότοκου  γιου  του  βασιλιά  Κωνσταντίνου,  με  την  Αθηναία  καλλονή Ασπασία Μάνου: τον παράφορο έρωτά τους το 1915, πάνω στο ξέσπασμα  του  Πρώτου  Παγκοσμίου  Πολέμου,  σε  πείσμα  όλων  των  βασιλικών  παραδόσεων  αλλά και των πολιτικών αντιδράσεων. Τον μυστικό τους γάμο το 1919 ‐ έναν γάμο,  που ο Βενιζέλος είχε υποσχεθεί νʹ αναγνωρίσει επίσημα. Τον τραγικό θάνατο του  νεαρού βασιλιά, από το δάγκωμα ενός κατοικίδιου πιθήκου στο δάσος του Τατοΐου,  στην αγκαλιά της αγαπημένης του, το φθινόπωρο του 1920.  Μια  αληθινή,  ανθρώπινη  και  συγκινητική  ιστορία,  με  φόντο  τον  κυκεώνα  των  πολιτικοστρατιωτικών γεγονότων της πενταετίας 1915‐1920. 

Digitized by 10uk1s 

 

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 

Η  ΕΜΠΝΕΥΣΗ  ΓΙΑ  ΕΝΑ  ΒΙΒΛΙΟ  μπορεί  να  προκύψει  τυχαία  ή  ύστερα  από  την  αναδίφηση  μιας συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου που ενδιαφέρει τον συγγραφέα. Στο παρόν βιβλίο  συνέπεσαν και τα δύο. Είχα αρχίσει να μελετώ ‐κάνοντας ένα τεράστιο χρονολογικό άλμα  προς  τα  πίσω‐  την  περίοδο  του  Πρώτου  Παγκοσμίου  Πολέμου,  του  Εθνικού  Διχασμού  και  των Μικρασιατικών. Οι γνώσεις μου για την περίοδο αυτή ήσαν μάλλον περιορισμένες και  ως ένα σημείο επηρεασμένες από τις μαρτυρίες της γενιάς των γονέων μου. Οπότε ξαφνικά  διαβάζοντας  το  συναρπαστικό  βιβλίο  του  πρώην  πρέσβη  της  Μ.  Βρετανίας  στην  Ελλάδα  Michael  Llewellyn  Smith  με  τίτλο  Ionian  Vision  ‐  Greece  in  Asia  Minor  1919‐1922  μου  γεννήθηκε η έμπνευση! Ο Llewellyn Smith στο βιβλίο του αφιερώνει αρκετά σημεία στη ζωή  του νεαρού βασιλιά Αλέξανδρου (1917‐1920). Στο πάθος του, πριν ανέλθει στον θρόνο, για  την  Αθηναία  καλλονή  Ασπασία  Μάνου,  στην  πικρία  του  διότι  όταν  την  παντρεύθηκε  μυστικά η κυβέρνηση Βενιζέλου δεν αναγνώριζε τον γάμο και στις απροσδόκητα καλές του  σχέσεις με τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Τέλος, για τον τραγικό του θάνατο από δήγμα πιθήκου,  ένα γεγονός πρωτοφανές που είναι ίσως το μόνο το οποίο θυμούνται οι σημερινοί Έλληνες  από τη ζωή του Αλέξανδρου.  Στην  ιστορία  αυτών  των  δύο  προσώπων  που  αγαπήθηκαν  στα  νιάτα  τους,  το  1915,  ανακαλύπτει κανείς στιγμές πολύ συγκινητικές. Ο Αλέξανδρος, πραγματικός λεβέντης, είχε  δώσει τον λόγο του στην όμορφη κοπέλα και ήταν έτοιμος να θυσιάσει θρόνο και μεγαλεία  για  να  ζήσει  σαν  απλός  πολίτης  μαζί  της.  Η  Ασπασία,  με  έντονη  προσωπικότητα,  ανέμενε  διακριτικά  την  επισημοποίηση  του  γάμου  τους  αλλά  ώρες  ώρες  ξέσπαγε...  Όπως  σε  μία  επιστολή  της  προς  τον  Βενιζέλο  με  την  οποία  του  απηύθυνε  έκκληση  να  τους  συμπαρασταθεί  όπως  μία  κόρη  παραπονεμένη  γράφει  στον  πατέρα  της.  Αυτή  η  επιστολή  υπήρξε η κύρια αιτία η οποία πυροδότησε την απόφασή μου να γράψω το παρόν βιβλίο.  Για τη ζωή του Αλέξανδρου υπήρχαν προσιτά σε μένα μόνο δύο αμιγώς βιογραφικά βιβλία.  Του  φίλου  του  Χρήστου  Ζαλοκώστα  και  του  Μιλτιάδη  Μάλαινου.  Από  άλλες  πηγές  και  Αρχεία,  ακόμη  και  από  απογόνους  του  ζεύγους,  συγκέντρωσα  όσα  στοιχεία  μπορούσα,  επιστολές και φωτογραφίες.  Για  να  γίνει  αντιληπτό  το  «ρομάντζο»  του  Αλέξανδρου  με  την  Ασπασία  και  ιδιαίτερα  οι  σχέσεις  του  νεαρού  βασιλιά  με  τον  παντοδύναμο  Βενιζέλο,  ήμουν  υποχρεωμένος  ν'  αναφερθώ και στο πολιτικό πλαίσιο της εποχής. Για το πλαίσιο αυτό υπάρχει ως γνωστόν  μία υπερπληθώρα βιβλιογραφίας. Από αυτήν επέλεξα ένα πολύ μικρό αριθμό πηγών, διότι  σκοπός  μου  δεν  ήταν  η  εξιστόρηση  της  περιόδου  1915‐1920,  αλλά  η  αφήγηση  του  φλογερού έρωτα των δύο νέων και ιδιαίτερα, όπως ανέφερα, οι σχέσεις του Αλέξανδρου με  τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Ελπίζω οι ειδήμονες περί την εποχή εκείνη, ιστορικοί και άλλοι, να  μη χαρακτηρίσουν την περιγραφή μου των πολιτικοστρατιωτικών γεγονότων της περιόδου  σαν  τελείως  «επιδερμική».  Όλες  πάντως  οι  αναφορές  σ'  αυτά  είναι  τεκμηριωμένες∙  προσπάθησα,  όσον  αφορά  στην  ανάπτυξη  του  ιστορικού  και  πολιτικού  πλαισίου,  να  τηρήσω μία  όσο το δυνατόν μεγαλύτερη αμεροληψία. Φοβούμαι επίσης ότι θα υπάρξουν  μερικοί  αναγνώστες  ωθούμενοι  από  μόνιμα  αντιβασιλικά  συμπλέγματα,  οι  οποίοι  θα  παρανοήσουν  το  ότι  έγραψα  «καλά  λόγια»  για  έναν  εστεμμένο,  έστω  και  μιας  τόσο  μακρινής εποχής. Ο καταστρεπτικός Εθνικός Διχασμός, που θ' αρχίσει το 1916, έχει αφήσει  τα  ίχνη  του  βαθιά  ακόμη  και  σε  πολλούς  Έλληνες  της  σημερινής  γενιάς.  Βενιζελισμός  και  βασιλισμός,  το  μεγάλο  σαράκι...  Υπήρξα  και  θα  παραμείνω  υπέρμαχος  του  αβασίλευτου  θεσμού.  Έχοντας  κληρονομήσει  από  την  οικογένειά  μου  τον  βασιλισμό,  εγκατέλειψα  την  ιδιότητα αυτή μόλις άρχισε η Κατοχή 1941‐1944 και συνεργάσθηκα αδελφικά στην Εθνική 

Digitized by 10uk1s 

  Αντίσταση  με  παιδιά  φανατικών,  παλιών  βενιζελικών.  Γι'  αυτό  και  μελετώντας  σήμερα  κείμενα ελληνικά σχετικά με τον τότε Διχασμό, εκπλήσσομαι από το πάθος και το μίσος το  οποίο ανευρίσκεται ακόμη και σε σημερινές πηγές. Επέστη όμως η στιγμή ν' αποβάλουμε  τις προκαταλήψεις μας όταν μιλάμε για Ιστορία... Και πιστεύω ότι έγραψα για τον τραγικό  Διχασμό βενιζελικών‐κωνσταντινικών με επαρκή αντικειμενικότητα.    Ο Αλέξανδρος μεγάλωσε σ' ένα αυστηρό οικογενειακό περιβάλλον, κυριαρχούμενο από την  Πρωσίδα μητέρα του Σοφία, η οποία έθετε υπεράνω όλων την πειθαρχία και το καθήκον. Ο  πατέρας  του,  ο  Κωνσταντίνος,  απέδιδε  μεγάλη  σημασία  στη  στρατιωτική  μόρφωση  των  γιων  του.  Ο  Αλέξανδρος  θ'  αποδειχθεί  σε  γενικές  γραμμές  απείθαρχος,  ενίοτε  αντικομφορμιστής  αλλά  καλός  στρατιώτης.  Διέθετε  πολύ  περιορισμένη  κλασική  και  καλλιτεχνική  παιδεία  ‐  είχε  ωστόσο  έντονη  κλίση  και  επίδοση  στις  φυσικές  επιστήμες  και  ιδίως στη Μηχανική. Η μεγάλη του αγάπη υπήρξαν τα αυτοκίνητα και οι μηχανές, η φύση  και ο αθλητισμός.  Δεν είχε ποτέ προετοιμασθεί για τον ρόλο του βασιλιά. Ανέμελος τοποθετήθηκε στον θρόνο  από τον Βενιζέλο και τους Δυτικούς Συμμάχους, στις δραματικές στιγμές της εξώσεως του  πατέρα  του.  Σε  αντίθεση  προς  όλες  τις  προβλέψεις  επέδειξε  ασυνήθη  ωριμότητα  ‐ήταν  μόλις  είκοσι  τεσσάρων  ετών  το  1917‐  και  με  το  πρακτικό  μυαλό  του  και  την  υπομονετικότητά του αντιπαρήλθε όλες τις αντιξοότητες της αποστολής του. Ευρισκόμενος  συχνά  μεταξύ  σφύρας  και  άκμονος,  δηλαδή  της  εξόριστης  οικογένειάς  του  και  των  βενιζελικών,  εύρισκε  τρόπο  να  επιλέξει  λύσεις  ισορροπίας.  Τα  δύο  τελευταία  χρόνια  της  βασιλείας  του  ωθούμενος  από  τον  έντονο  πατριωτισμό  του  στάθηκε  ανενδοίαστα  κοντά  στον μεγάλο Βενιζέλο.  Από  την  πλευρά  της  η  Ασπασία,  μία  πραγματική  καλλονή  της  εποχής,  λειτούργησε  σαν  καταφύγιο του αγαπημένου της σε δύσκολες στιγμές. Η Ασπασία ήταν υπερήφανη για την  αριστοκρατική, με τα κριτήρια της εποχής, καταγωγή της. Θεώρησε τον εαυτό της πάντοτε  ίσο  προς  τον  Αλέξανδρο.  Και  αν  κάτι  την  κράτησε  στην  αγκαλιά  του  δεν  ήταν  τόσο  η  προσδοκία  ενός τίτλου βασιλίσσης, όσο η απλότητα, η ειλικρίνεια και η τρυφερότητα του  συζύγου της. Μόνο μετά τον τραγικό θάνατο του Αλέξανδρου όλοι ανεξαιρέτως ‐τότε μόλις‐  της απένειμαν τον σεβασμό που εδικαιούτο.    Στην  Ιστορία  γεννώνται  συχνά  τα  λεγόμενα  «εάν».  Το  φθινόπωρο  του  1920,  μετά  τον  απροσδόκητο  θάνατο  του  νεαρού  βασιλιά,  πολλοί  διερωτήθηκαν  κι  ακόμη  και  σήμερα  μερικοί εξετάζουν το ενδεχόμενο: Τι θα γινόταν εάν ο Αλέξανδρος ζούσε και βασίλευε στις  εκλογές  του  1920,  που  ακολούθησαν  τον  θάνατό  του;  Μήπως  το  «δίδυμο»  του  γίγαντα  πολιτικού  με  έναν  βασιλιά  άκρως  δημοφιλή  επηρέαζε  την  ψήφο  των  Ελλήνων  υπέρ  της  παραμονής του Βενιζέλου στην εξουσία; Το «εάν» και το «μήπως» είναι απλές εικασίες και  δεν αλλάζουν τον ρου της Ιστορίας.  ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Λ. ΖΑΟΥΣΗΣ  Ιανουάριος 2000 

Digitized by 10uk1s 

 

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ 

ΑΚΟΜΗ  ΚΑΙ  ΓΙΑ  ΕΝΑ  ΣΧΕΤΙΚΩΣ  ΜΙΚΡΟ  ΒΙΒΛΙΟ  η  καταγραφή  των  ευχαριστιών  του  συγγραφέα προς αυτούς που τον βοήθησαν μπορεί να είναι εκτεταμένη. Στο σημείο αυτό  πάντως,  ζητώ  προκαταβολικώς  συγγνώμη  αν  κατά  την  απογραφή  των  ευχαριστιών  παρέλειψα άθελα κάποιον.  Κατ'  αρχάς  θερμότατες  ευχαριστίες  οφείλω  στις  εκδόσεις  ΩΚΕΑΝΙΔΑ  ‐  στη  Λουίζα  Ζαούση  και στο επιτελείο της για την εξ αρχής ενθάρρυνση που μου έδωσαν ως προς την επιλογή  του  θέματος.  Ιδιαίτερα  δε  στη  Διονυσία  Μπιτζιλέκη  που  πάντοτε  επιμελείται  των  βιβλίων  μου  κατά  τρόπον  άψογο.  Την  τελική  επιμέλεια  ανέλαβε  και  διεκπεραίωσε  ο  Δημήτρης  Θάνας, προς τον οποίο εκφράζω τις βαθύτατες ευχαριστίες μου για το ενδιαφέρον του και  τις εξαιρετικά επιτυχείς ρυθμίσεις στο κείμενο.  Από  το  προσωπικό  μου  «team»  και  για  πολλοστή  φορά  η  πολύτιμη  συνεργάτης  μου  Διονυσία  Μποτή  εργάσθηκε  ακαταπόνητα  στην  έρευνα  και  τη  συλλογή  πηγών  και  στοιχείων. Της είμαι ευγνώμων. Θερμότατες ευχαριστίες οφείλω και στην πιστή, παλιά μου  γραμματέα  Ρένα  Κοντογιάννη,  για  την  άψογη  δακτυλογράφηση  του  κειμένου.  Πολύπειρη  από τα προηγούμενα βιβλία μου ήταν η πρώτη που μου έδωσε ένα ελπιδοφόρο μήνυμα για  την ποιότητα του βιβλίου.  Θα  παραμείνω  στο  σημείο  αυτό  στην  έκφραση  ευχαριστιών  σε  πρόσωπα  και  εν  συνεχεία  προς Αρχεία. Τα παραθέτω κατά χρονολογική σειρά, αρχίζοντας από την  πρώτη  φάση της  έρευνάς μου.  Ο  γνωστός  εκδότης  Γιώργος  Φέξης  μου  παραχώρησε  προθύμως  το  σπάνιο  βιβλίο  του  Χρήστου Ζαλοκώστα με την πληρέστερη βιογραφία του Αλέξανδρου.  Ο φίλος τ. υπουργός Γεράσιμος Αποστολάτος, ο οποίος κατέχει μεγάλο όγκο στοιχείων, μου  σκιαγράφησε  για  πρώτη  φορά  την  οικογενειακή  συνέχεια  του  Αλέξανδρου  και  της  Ασπασίας, με κύριο επιζώντα τον εγγονό τους πρίγκιπα Αλέξανδρο της Γιουγκοσλαβίας που  εμφανίζεται  σήμερα  ως  διεκδικητής  του  θρόνου  της  Σερβίας.  Έχει  νυμφευθεί  Ελληνίδα,  η  οποία φέρει τον τίτλο Αικατερίνη της Γιουγκοσλαβίας.  Σχετικά με το θέμα αυτό με βοήθησε ευγενέστατα η φίλη Νάντα Σ. Γερουλάνου, η οποία μ'  έφερε  σ'  επαφή  με  τον  Αλέξανδρο  και  την  Αικατερίνη  σε  μία  επίσκεψή  τους  στην  Αθήνα.  Παρακάλεσα  τον  πρίγκιπα  Αλέξανδρο  να  μου  επιτρέψει  να  μελετήσω  την  προσωπική  αλληλογραφία του βασιλιά Αλέξανδρου με την εξόριστη οικογένειά του, αλληλογραφία που  βρίσκεται  στα  χέρια  του.  Ατυχώς  ο  εγγονός  δεν  μου  έδωσε  τη  συγκατάθεσή  του  επικαλεσθείς το απολύτως ιδιωτικό των επιστολών.  Άλλη πηγή πληροφοριών υπήρξε η Ρωξάνη Πουρή, της οποίας η μητέρα Νικολούδη‐Μάνου  ήταν  πρώτη  εξαδέλφη  της  Ασπασίας  Μάνου  από  την  πλευρά  του  Κωνσταντίνου  Μάνου,  αδελφού  του  Πέτρου,  πατέρα  της  Ασπασίας.  Η  Ρωξάνη  Πουρή  μου  παραχώρησε  και  μία  ωραία φωτογραφία της Ασπασίας.  Συγγενής  της  Ασπασίας  είναι  και  η  Ευθαλία  Κωνσταντινίδη,  η  οποία  με  τον  σύζυγό  της  Κώστα  Κωνσταντινίδη  μου  επέτρεψαν  ευγενέστατα  να  φωτογραφίσω  τις  προτομές  του  Αλέξανδρου και της Ασπασίας που βρίσκονται στο σπίτι τους στην οδό Φωκυλίδου.  Ιδιαίτερα  σημαντική  υπήρξε  η  φιλικότατη  συμπαράσταση  του  γνωστού  ιστορικού  και  βυζαντινολόγου  Κώστα  Σταματόπουλου,  ο  οποίος  διαθέτει  λεπτομερέστατα  στοιχεία  για  Digitized by 10uk1s 

  την  περίοδο  εκείνη  και  ιδιαίτερα  για  το  βασιλικό  κτήμα  του  Τατοΐου.  Του  οφείλω  θερμότατες ευχαριστίες.  Ο  αγαπητός  συνάδελφος,  διακεκριμένος  ορθοπεδικός,  Κώστας  Ηλιόπουλος  μου  παραχώρησε  προθύμως  το  εξαντληθέν  παλιό  βιβλίο  του  πρίγκιπος  Νικολάου,  θείου  του  Αλέξανδρου, που περιέχει πολύτιμα στοιχεία.  Ο  διακεκριμένος  καθηγητής  της  Αρχιτεκτονικής  και  ακαδημαϊκός  Παύλος  Μυλωνάς  μου  επέτρεψε ευγενέστατα να περιλάβω στοιχεία και φωτογραφίες από το βιβλίο της συζύγου  του  Ραλλούς  Μάνου  ‐  η  διάσημη  ιέρεια  του  χορού  Ραλλού  ήταν  ετεροθαλής  αδελφή  της  Ασπασίας Μάνου. Τον ευχαριστώ απείρως.  Ο  φίλος  και  συνάδελφος  Κωστής  Γεωργιλής,  παθολόγος‐λοιμωξιολόγος,  με  διαφώτισε  λεπτομερώς  για  τη  θανατηφόρο  ασθένεια  του  Αλέξανδρου.  Επίσης  σημαντική  προσωπική  βοήθεια μου προσέφερε ο φίλος Πέτρος Μάης.  Τέλος, ευχαριστώ θερμώς τη νύφη μου Ελένη Ζαούση για την παραχώρηση βιβλίων και τη  συλλογή  πληροφοριών,  καθώς  και  τον  γιο  μου  Λαζαρή  Ζαούση  για  τη  σημαντική  βοήθειά  του στον τομέα του φωτογραφικού υλικού.    Αρχεία: Το Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη, χάρις στον φίλο καθηγητή Άγγελο Δεληβορριά,  υπήρξε  μία  καθοριστική  πηγή  για  την  έρευνά  μου.  Στο  πρόσωπο  της  Βαλεντίνης  Τσελίκα,  προϊσταμένης  του  Αρχείου,  και  του  επιτελείου  της  βρήκα  σπάνια  συμπαράσταση  και  ευγένεια στις προσπάθειές μου. Τους ευχαριστώ βαθύτατα.  Το  Εθνικό  και  Ιστορικό  Μουσείο  με  την  προσωπική  παρέμβαση  του  Γιάννη  Μαζαράκη‐ Αινιάν,  της  μεγάλης  στρατιωτικής  οικογένειας,  μου  παραχώρησε  πολυτιμότατες  φωτογραφίες από το Αρχείο του.  Τέλος, για άλλη μία φορά όπως και στο παρελθόν, το Ε.Λ.Ι.Α. με βοήθησε με ντοκουμέντα  και φωτογραφίες.  Άπειρες ευχαριστίες σε όλους.  Α. Λ. Ζ. 

Digitized by 10uk1s 

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ  Έρωτας και πόλεμος 

Digitized by 10uk1s 

 

La Grande Guerre  ΙΟΥΝΙΟΣ  1914.  Το  «Χρυσόψαρο»  ήταν  ένα  μικρό,  σκοτεινό  καφενείο  στο  Βελιγράδι  της  εποχής. Χρησίμευε για στέκι νεαρών ανήσυχων Σέρβων, ντυμένων στο στυλ των σημερινών  «αναρχικών»... Χρησίμευε για μερικούς και σαν διεύθυνση ταχυδρομική.  Μία  μέρα  του  Ιουνίου,  ο  διανομέας  αφήνει  στο  γκαρσόνι  ένα  ταχυδρομικό  δελτάριο  με  παραλήπτη  κάποιον  Νεδέλκο  Γκαμπρίνοβιτς,  τακτικό  πελάτη  του  «Χρυσόψαρου».  Όταν  έφθασε  ο  Γκαμπρίνοβιτς,  το  πήρε  και  το  παρατήρησε  προσεκτικά.  Δεν  είχε  διεύθυνση  αποστολέα, γραμμένη υπήρχε μόνο μία λέξη: «Ζδράβο», κάτι σαν «γεια». Τόπος αποστολής  του δελταρίου η πόλη Σεράγεβο, πρωτεύουσα της Βοσνίας.  Λίγα  χρόνια  πριν  η  Βοσνία  και  η  Ερζεγοβίνη  είχαν  προσαρτηθεί  στην  πανίσχυρη  τότε  Αυστροουγγρική  Αυτοκρατορία,  και  οι  κάτοικοι  των  δύο  αυτών  περιοχών  μισούσαν  θανάσιμα  τους  Αυστριακούς.  Την  εποχή  εκείνη  η  καθ'  αυτό  Σερβία  ήταν  ανεξάρτητο  βασίλειο  και  από  τα  σύνορά  της  περνούσαν  συχνά  Βόσνιοι  καταδιωκόμενοι  από  τους  Αυστριακούς.  Το  πιο  σημαντικό  στο  δελτάριο  που  είχε  λάβει  ο  Γκαμπρίνοβιτς  ήταν  ένα  απόκομμα  εφημερίδας  κολλημένο  κάτω  από  τη  λέξη  «Ζδράβο»,  που  έγραφε:  Ο  αρχιδούκας  της  Αυστρίας Φραγκίσκος‐Φερδινάνδος, ανεψιός και διάδοχος του αυτοκράτορα Φραγκίσκου‐ Ιωσήφ,  θα  επιθεωρήσει  τα  αυστροουγγρικά  στρατεύματα  στη  Βοσνία  και  εν  συνεχεία  θα  επισκεφθεί το Σεράγεβο, στις 28 Ιουνίου 1914.  Στο «Χρυσόψαρο» ο Γκαμπρίνοβιτς, ένας νεαρός αποτυχημένος φοιτητής, είχε ραντεβού μ'  έναν  ακόμη  πιο  νέο  φίλο  του,  τον  Γαβρίλο  Πρίντσιπ,  μαθητή  του  γυμνασίου.  Και  οι  δύο  ήσαν  φανατικοί  εθνικιστές  και  ονειρεύονταν  την  απελευθέρωση  όλων  των  περιοχών  που  τελούσαν  υπό  τον  αυστριακό  ζυγό  ‐  από  τη  Σλοβενία  και  την  Κροατία  μέχρι  τη  Βοσνία.  Επισήμως το σερβικό κράτος δεν ενέκρινε τις εθνικιστικές αυτές κινήσεις, αλλά μυστικά τις  ενεθάρρυνε.  Οι δύο νεαροί κοίταζαν μαζί το δελτάριο. Ο Πρίντσιπ, καίτοι νεώτερος και ασθενικός, είχε  μία παράξενη λάμψη  στα μάτια. Χωρίς δισταγμό  ψιθύρισε  στον φίλο του: «Ο Αρχιδούκας  θα είναι ο στόχος μας στις 28 Ιουνίου...»  Ο  κύβος  είχε  ριφθεί  για  μία  δολοφονία  που  θα  πυροδοτούσε  τον  Πρώτο  Παγκόσμιο  Πόλεμο!  Ακολούθησε ένα θρίλερ αντάξιο κινηματογραφικής ταινίας...  Στους  δύο  συνωμότες  προστίθεται  κι  ένας  τρίτος,  γυμνασιόπαις  και  αυτός,  ο  Γκρούμπιτς.  Στο  Βελιγράδι  έρχονται  σ'  επαφή  με  μία  μυστική  οργάνωση,  τη  «Μαύρη  Χείρα»,  και  εμμέσως  με  τις  μυστικές  κρατικές  υπηρεσίες.  Η  «Μαύρη  Χειρ»  τους  εκπαιδεύει  στα  όπλα  και στη χρήση εκρηκτικών.  Μετά από μία σειρά επεισοδιακών γεγονότων οι συνωμότες βρίσκονται στο Σεράγεβο στις  28  Ιουνίου  του  1914.  Έχουν  μελετήσει  τη  διαδρομή  που  θα  ακολουθήσει  ο  Αυστριακός  διάδοχος και έχουν τοποθετηθεί σε διαφορετικά αλλά επίκαιρα σημεία της.  Στις  έντεκα  το  πρωί  το  αυτοκίνητο  του  αρχιδούκα,  στο  οποίο  επέβαινε  και  η  ωραιότατη  σύζυγός  του  Σοφία,  πλησιάζει  μία  παλιά  γέφυρα  της  πόλεως.  Εκεί  καραδοκεί  ο  ένας  συνωμότης,  ο  Γκαμπρίνοβιτς.  Με  μία  γρήγορη  κίνηση  ρίχνει  την  αυτοσχέδια  βόμβα  που  κρατούσε στο αυτοκίνητο του διαδόχου, οπότε συμβαίνει κάτι εκπληκτικό... Ο αρχιδούκας  βλέπει  ένα  αντικείμενο  να  έρχεται  προς  το  μέρος  του  και  σε  κλάσματα  δευτερολέπτου  Digitized by 10uk1s 

  συνειδητοποιεί  τι  πρόκειται  να  συμβεί.  Με  μία  αντανακλαστική  και  αστραπιαία  κίνηση  σπρώχνει με την παλάμη του τη βόμβα προς τα πίσω... Ο οδηγός έχει επίσης αντιληφθεί ότι  κάτι  συμβαίνει  και  αυξάνει  την  ταχύτητα.  Η  βόμβα,  χωρίς  να  εκραγεί,  αναπηδά  στο  πίσω  μέρος  του  ανοιχτού  αυτοκινήτου,  στη  διπλωμένη  κουκούλα,  και  εκρήγνυται  στον  δρόμο  μπροστά στο αυτοκίνητο συνοδείας, τραυματίζοντας βαριά δύο επιβάτες.  Επακολουθεί  μεγάλη  αναταραχή  αλλά  ο  διάδοχος  επιμένει  να  συνεχισθεί  το  πρόγραμμα  και  να  μεταβεί  στο  Δημαρχείο,  όπου  θα  γινόταν  η  επίσημη  υποδοχή  του.  Και  από  εκεί  αποφασίζει να επισκεφθεί τους τραυματίες στο νοσοκομείο της πόλεως. Από μία μοιραία  παρανόηση το αυτοκίνητό του θα περάσει από τη  διασταύρωση όπου  βρίσκεται ο  έτερος  συνωμότης,  ο  Πρίντσιπ.  Αυτός  έχει  παρακολουθήσει  τη  σκηνή  της  απόπειρας  και  την  προσπάθεια του Γκαμπρίνοβιτς να διαφύγει πηδώντας από τη γέφυρα στην ξηρά κοίτη του  ποταμού,  καθώς  όμως  η  Αστυνομία  τον  συλλαμβάνει,  ο  Πρίντσιπ  προς  στιγμήν  σκέπτεται  να τρέξει να σκοτώσει τον φίλο του για να μην αποκαλύψει τη συνωμοσία και εν συνεχεία  ν' αυτοκτονήσει με το πιστόλι του.  Ο  Πρίντσιπ  αλλάζει  γνώμη...  Αυτός  θα  ολοκληρώσει  το  σχέδιο.  Έχοντας  ανακτήσει  την  αυτοκυριαρχία  του  μετακινείται  σε  μία  διασταύρωση  στον  δρόμο  προς  το  νοσοκομείο,  υπολογίζοντας ότι εκεί το αυτοκίνητο του διαδόχου θα ελαττώσει την ταχύτητά του.  Περιμένει  έχοντας  επάνω  του  ένα  βαρύ  περίστροφο  «Μπράουνιγκ».  Το  αυτοκίνητο  πλησιάζει  αργά  αργά.  Με  απόλυτη  ψυχραιμία  ο  Πρίντσιπ  σκοπεύει  τον  αρχιδούκα  και  πυροβολεί  δύο  φορές...  Η  πρώτη  σφαίρα  βρίσκει  τον  διάδοχο  στο  κεφάλι.  Η  δεύτερη,  τη  σύζυγό του στο υπογάστριο. Και οι δύο θα πεθάνουν...  —oo0oo—  Η  δολοφονία  στο  Σεράγεβο  προκάλεσε  αλυσιδωτές  όσο  και  απροσδόκητες  εξελίξεις  στην  Ευρώπη.  Η  Αυστροουγγαρία,  μετά  από  δύο  τελεσίγραφα  προς  τη  Σερβία,  την  οποία  θεώρησε  υπεύθυνη  για  τη  δολοφονία,  εισέβαλε  στη  χώρα  αυτή  και  οι  δυνάμεις  της  προέλασαν προς το Βελιγράδι.  Προοδευτικώς, η Γερμανία ενεπλάκη στη σύρραξη παρά το πλευρό της Αυστρίας και κήρυξε  τον πόλεμο εναντίον της τσαρικής Ρωσίας, η οποία εθεωρείτο προστάτις της Σερβίας. Με τη  σειρά  τους  οι  Αγγλογάλλοι,  βλέποντας  τους  Γερμανούς  να  δημιουργούν  μέτωπο  και  στη  Δύση, κήρυξαν τον πόλεμο εναντίον της Γερμανίας του Κάιζερ.  Το Γερμανικό Επιτελείο αντιμετώπιζε τώρα την πίεση σε δύο μέτωπα, Δυτικό και Ανατολικό,  οπότε αποφάσισε να εξαπολύσει  σφοδρή επίθεση  στο Δυτικό εναντίον των  Αγγλογάλλων,  επιχειρώντας  με  τα  τότε  διατιθέμενα  όπλα  ένα  είδος  «Blitzkrieg»  («Πόλεμος‐αστραπή»)  που  μας  θυμίζει  κάπως  τον  Δεύτερο  Παγκόσμιο  Πόλεμο.  Απέναντι  στους  Ρώσους,  οι  Γερμανοί αρχικά παρέταξαν τις δυνάμεις τους σε αμυντικό σχήμα.  Τρομακτικές  συγκρούσεις  έλαβαν  χώρα  και  στα  δύο  μέτωπα.  Στο  Δυτικό,  οι  Γερμανοί  προέλασαν  ακάθεκτοι  και  έφθασαν  σε  απόσταση  βολής  από  το  Παρίσι!  Τελικώς  αναχαιτίσθηκαν  στην  πρώτη  μεγάλη  μάχη  του  Μάρνη.  Στο  Ανατολικό,  οι  Γερμανοί,  μετά  από συνεχείς συμπτύξεις,  ανασυγκροτήθηκαν και αντεπετέθησαν στα εκτεταμένα έλη του  Τάννενμπεργκ, όπου οι Ρώσοι υπέστησαν την πρώτη τους μεγάλη ήττα.  Καθώς  ανέτελλε  το  1915,  στην  Ευρώπη  είχαν  σχηματισθεί  δύο  Συμμαχίες.  Η  λεγόμενη  τριπλή  ή  «Εγκάρδια  Συνεννόηση»,  «Entente  Cordiale»  ή  απλούστερα  Αντάντ,  η  οποία  περιελάμβανε τους Αγγλογάλλους, τους Ρώσους, τους Σέρβους και αργότερα τους Ιταλούς.  Από την άλλη πλευρά αντίπαλος ήταν ο συνασπισμός των «Κεντρικών Δυνάμεων», δηλαδή  οι  Γερμανοί,  οι  Αυστριακοί  και  μετέπειτα  οι  Τούρκοι.  Στην  άμεση  γειτονία  της  Ελλάδας,  η  Digitized by 10uk1s 

  Βουλγαρία είχε παραμείνει ουδέτερη με ευνοϊκή απόκλιση υπέρ των Γερμανοαυστριακών.  Η Ελλάδα είχε διακηρύξει την ουδετερότητά της αλλά η πολιτική αυτή, όπως θα δούμε στη  συνέχεια, θ' αποτελέσει την αιτία του μεγάλου Εθνικού Διχασμού. 

Digitized by 10uk1s 

 

Το ειδύλλιο...  Ιανουάριος  1915.  Είχαν  περάσει  σχεδόν  έξι  μήνες  από  την  έκρηξη  του  Παγκοσμίου  Πολέμου, αλλά η Αθήνα ζούσε πάντα στην απατηλή ατμόσφαιρα της ουδετερότητας. Όλοι  συζητούσαν  για  τον  πόλεμο,  είχαν  αρχίσει  να  χωρίζονται  σε  Ανταντόφιλους  και  γερμανόφιλους, όμως η καθημερινή ζωή κυλούσε ομαλά. Και κοντά σ' αυτήν αφθονούσαν  και  οι  διασκεδάσεις,  ίσως  πιο  ζωηρά,  λες  και  οι  κάτοικοι  της  χώρας  προαισθάνονταν  τα  μελλοντικά δεινά.  Οι  φτωχοί,  τα  βράδια,  πήγαιναν  στα  γραφικά  ταβερνάκια  της  εποχής,  που  πρόσφεραν  άφθονη ρετσίνα... Και τις Κυριακές, πεζή ή με κάρα, «σούστες» όπως τα έλεγαν τότε, στις  κοντινές εξοχές.  Η  «υψηλή  κοινωνία»  των  Αθηνών  όμως  διασκέδαζε  τελείως  διαφορετικά.  Τα  «μεγάλα  τζάκια»  προσκαλούσαν  τις  συντροφιές  τους  στα  σπίτια  τους,  μερικά  απ'  αυτά  αληθινά  παλάτια, για δείπνο ή για απογευματινά «τέια», το τελευταίο μίμηση του αγγλικού τρόπου  ζωής.  Επόμενο  ήταν,  η  υψηλή  κοινωνία  των  Αθηνών  να  συναγωνίζεται  τόσο  σε  επίδειξη  χλιδής  στις δεξιώσεις αυτές, όσο και ως προς τις προσωπικότητες που καλούσε. Τον καιρό εκείνο  μεγάλη επιτυχία για τον οικοδεσπότη ή την οικοδέσποινα θεωρείτο η πρόσκληση σε δείπνο  μελών της βασιλικής οικογένειας. Οι πιο περιζήτητοι ήσαν ο τότε διάδοχος του θρόνου, ο  Γεώργιος Β',  και ο δευτερότοκος γιος του βασιλέως Κωνσταντίνου, ο πρίγκιψ  Αλέξανδρος,  είκοσι δύο ετών.  —oo0oo—  Τον Ιανουάριο του 1915 ο Υψηλάντης, τιτλούχος της Αυλής, παρέθετε επίσημο δείπνο στην  κατοικία του, στη γωνία Κουμπάρη και Κηφισίας (τη σημερινή Βασιλίσσης Σοφίας).  Ξαφνικά, έξω από το σπίτι ακούστηκε κάτι σαν μαρσάρισμα δυνατής μηχανής αυτοκινήτου.  Είχε  σταματήσει  μία  «Packard»,  στην  οποία  για  πρώτη  φορά  λανσαριζόταν  ένας  φοβερός  δωδεκακύλινδρος  κινητήρας.  Από  τη  θέση  του  οδηγού  πήδησε  μ'  ευλυγισία  αθλητή  ένας  νέος ωραίος άνδρας, ο Αλέξανδρος, προσκεκλημένος στο δείπνο. Πλησίασε διακριτικά τους  υπηρέτες στην εξώπορτα και ρώτησε αν θα έλθει στο δείπνο ο αδελφός του Γεώργιος. Όταν  του απάντησαν αρνητικά, ανέβηκε αμέσως τις εσωτερικές σκάλες της κατοικίας.  Τα  δύο  αδέλφια  δεν  ταίριαζαν  καθόλου  σαν  χαρακτήρες.  Ο  Γεώργιος  ήταν  βαρύς,  μετρημένος και σπάνια γελούσε, ενώ ο Αλέξανδρος ήταν ανέμελος, μονίμως γελαστός και  συνεχώς αστειευόταν. Οι σχέσεις μεταξύ τους δεν ήσαν ιδιαίτερα στενές, διότι ο Γεώργιος  είχε συχνά επικριτική στάση απέναντι στον αδελφό του.  Ο Αλέξανδρος ενδιαφερόταν πολύ για τα σπορ, αλλά η μεγάλη του μανία ήσαν οι μηχανές,  και ιδίως τα γρήγορα αυτοκίνητα. Η καινούργια «Packard» ήταν το όνειρό του...  Μόλις  εμφανίσθηκε  ο  Αλέξανδρος,  άρχισαν  οι  συστάσεις  προς  τις  ωραίες  της  εποχής...  Κάποια  στιγμή  ήρθε  η  σειρά  και  της  Ασπασίας  Μάνου.  Ο  Αλέξανδρος  την  κοίταξε  κάπως  σαστισμένος∙  κάτι  του  θύμιζε  αυτή  η  κοπέλα  των  δεκαοκτώ  χρόνων...  Μα  βέβαια,  ήταν  η  σύντροφος  των  παιδικών  του  χρόνων,  όταν  έπαιζαν  στον  κήπο  των  Ανακτόρων.  Η  μικρή  Ασπασία,  κόρη  ενός  γενναίου  και  αφοσιωμένου  στους  βασιλείς  αξιωματικού,  του  Πέτρου  Μάνου,  πήγαινε  στ'  Ανάκτορα  για  να  παίξει  με  τα  πριγκιπόπουλα.  Στην  εφηβεία  της  ο  Μάνος  την  είχε  στείλει  στην  Ελβετία  και  τη  Γαλλία  για  σπουδές,  αλλά  με  το  ενδεχόμενο  ενός πολέμου, επέστρεψε στην Αθήνα. 

Digitized by 10uk1s 

  Η  κόρη  που  συνέστησαν  στον  Αλέξανδρο  δεν  είχε  καμία  σχέση  με  τη  σύντροφό  του  στα  παιδικά  παιχνίδια.  Η  Ασπασία  ήταν  πια  ώριμη  γυναίκα.  Ψηλή,  πολύ  μελαχρινή,  μάτια  καστανά μ' έντονη λάμψη και πρόσωπο που θύμιζε αρχαίο ελληνικό άγαλμα. Το σώμα της,  και αυτό αρμονικό, με τα μέλη συμμετρικά. Ένα χάρισμα της φύσης...  Η Ασπασία, σοβαρή και λιγομίλητη, όταν τη συνέστησαν στον Αλέξανδρο, σάστισε και αυτή  ενθυμούμενη τα παλιά∙ στα χείλη της σχηματίσθηκε ένα ελαφρό χαμόγελο, που σκόρπισε  γύρω της μία παράξενη ακτινοβολία. Η γυναίκα αυτή, και μόνο με την παρουσία της, ήταν  εκθαμβωτική...  Στο τραπέζι του δείπνου την τοποθέτησαν απέναντι από τον Αλέξανδρο. Εκείνη δεν μιλούσε  πολύ  ‐  κοίταζε  ερευνητικά  τους  άλλους  συνδαιτυμόνες  και  απέφευγε  τις  ματιές  του  Αλέξανδρου. Εκείνος, αντίθετα, την κατάτρωγε με το βλέμμα του. Μελετούσε το πρόσωπό  της, μελετούσε και την παραμικρή κίνηση των χεριών της, ώστε αν τον παρατηρούσε κανείς  εκείνη  την  ώρα,  θα  νόμιζε  ότι  της  κάνει  αόρατα  και  πρόωρα  χάδια  από  μακριά.  Η  φλόγα  είχε ανάψει για καλά...  —oo0oo—  Η οικογένεια της Ασπασίας είχε τίτλους που την κατέτασσαν στην τότε «αριστοκρατία». Η  βασιλική  εύνοια  προς  αυτήν  δεν  οφειλόταν  μόνο  στη  συμπάθεια  και  εκτίμηση  του  βασιλέως Κωνσταντίνου προς τον Πέτρο Μάνο ‐ ο αξιωματικός αυτός είχε κι ένα ασύνηθες  πολεμικό  ιστορικό:  Είχε  πολεμήσει  στην  Κρήτη,  ως  εθελοντής,  στους  απελευθερωτικούς  αγώνες  του  1896.  Στις  αρχές  του  αιώνα  έλαβε  μέρος,  πάλι  ως  εθελοντής,  στον  μυθικό  εκείνο Μακεδονικό Αγώνα, με το ψευδώνυμο «Καπετάν Βέργας», κοντά στον ήρωα Παύλο  Μελά.  Παρ'  όλον  ότι  τραυματίσθηκε  λόγω  της  τόλμης  του  να  προκινδυνεύει,  μετέσχε  και  στους  Βαλκανικούς  Πολέμους  από  τους  οποίους  αποκόμισε  εκ  νέου  τραύματα  και  διακρίσεις.  Από  τη  μητέρα  της  Ελένη,  το  γένος  Αργυροπούλου,  η  Ασπασία  είχε  ρίζες  αμιγώς  Φαναριώτικες,  που  έφθαναν  μέχρι  το  Βυζάντιο.  Η  μητέρα  της  είχε  διαζευχθεί  τον  Πέτρο  Μάνο,  από  τον  οποίο  είχε  αποκτήσει  και  άλλη  μία  κόρη,  τη  Ρωξάνη.  Πολύ  αργότερα  ο  Μάνος θα παντρευθεί ‐ο δεύτερός του γάμος‐ μία καλλονή της Αθήνας, τη Σοφία Τομπάζη.  Απέκτησαν  και  πάλι  κορίτσι,  την  κατά  είκοσι  χρόνια  νεώτερη  ετεροθαλή  αδελφή  της  Ασπασίας, τη Ραλλού Μάνου ‐ την κορυφαία επί των ημερών μας ιέρεια του χορού, που δεν  ζει  πια.  Η  Ραλλού  είχε  νυμφευθεί  μία  πασίγνωστη  προσωπικότητα,  τον  καθηγητή  του  Πολυτεχνείου και ακαδημαϊκό, αρχιτέκτονα Παύλο Μυλωνά.  —oo0oo—  Αμέσως  μετά  το  δείπνο  στου  Υψηλάντη,  ο  Αλέξανδρος  πλησίασε  την  Ασπασία  και  διακριτικά την παρέσυρε προς τη μεγάλη μαρμάρινη είσοδο της μεγαλοπρεπούς κατοικίας.  Ήθελε  να  θαυμάσει  και  το  κορμί  της,  μακριά  από  τα  αδηφάγα  βλέμματα  των  άλλων  προσκεκλημένων.  Η  Ασπασία,  που  στα  δεκαοκτώ  της  χρόνια  είχε  ασυνήθη  ωριμότητα  και  ισχυρή θέληση, τον ακολούθησε, αναπόφευκτα κολακευμένη από το φλερτ του πιο ωραίου  πρίγκιπα της εποχής...  Ο Αλέξανδρος άρχισε να της μιλάει με  πάθος και  ενθουσιασμό για τι άλλο, για τον εαυτό  του...  Της  μίλησε  για  την  ανέμελη  μέχρι  τότε  ζωή  του,  για  τη  μεγάλη  του  αγάπη,  τα  αυτοκίνητα,  τη  δίψα  του  για  περιπέτειες  και  την  ηδονή  που  του  πρόσφεραν  οι  κίνδυνοι.  Καθώς περνούσε η ώρα, ο Αλέξανδρος μιλούσε πια σχεδόν μηχανικά. Τον είχε συνεπάρει ο  θαυμασμός  του  γι'  αυτό  το  πλάσμα,  που  το  έβλεπε  σαν  τη  γυναίκα  των  ονείρων  του.  Στο  βάθος  της  κατοικίας  το  δείπνο  είχε  διαδεχθεί  ο  χορός,  και  κάθε  τόσο  κάποιος  νεαρός  κομψευόμενος τους πλησίαζε για να ζητήσει από την Ασπασία να χορέψουν. Ενοχλημένος,  Digitized by 10uk1s 

  ο Αλέξανδρος τους απέτρεπε, άλλοτε ευγενικά και άλλοτε κάπως απότομα. Την ήθελε μόνο  δική του, ήδη από το πρώτο εκείνο βράδυ.  —oo0oo—  Στα είκοσι δύο του χρόνια ο Αλέξανδρος ήταν αναμφισβήτητα ωραίος άνδρας. Το πρόσωπό  του  ήταν  κανονικό,  ωοειδές,  με  μάτια  ανοιχτά  καστανά,  που  σε  ορισμένα  πορτραίτα  του  έπαιρναν  γαλανή  απόχρωση.  Είχε  ένα  χαρακτηριστικό  πυκνό,  πυρρόξανθο  μουστάκι,  που  τόνιζε τον ανδρισμό του. Τα ρουθούνια του ήσαν αναπεπταμένα, σημείο που οι γυμναστές  της  εποχής  θεωρούσαν  ενδεικτικό  καλής  αναπνοής  και  συνεπώς  πολύ  καλών  αθλητικών  επιδόσεων.  Και  πράγματι.  Ο  Αλέξανδρος  ‐πέραν  από  τη  μανία  των  αυτοκινήτων‐  είχε  αποκτήσει από τη γυμναστική και τον αθλητισμό ένα πολύ γεροδεμένο σώμα. Η προτίμησή  του στρεφόταν στον στίβο, στην κωπηλασία και την ιππασία.  Στα μαθήματα, τόσο στο γυμνάσιο όσο και στη Σχολή Ευελπίδων, η απόδοσή του ήταν  το  πολύ σε μέτριο επίπεδο, εκτός από τη Μηχανική, στην οποία είχε αξιόλογη κλίση ‐ διάβαζε  μανιωδώς κάθε βιβλίο και ξένο περιοδικό για τις πάσης φύσεως μηχανές.  Ο πατέρας του, ο βασιλεύς Κωνσταντίνος, ήθελε οπωσδήποτε από τους γιους του να είναι  και  καλοί  στρατιώτες.  Ο  Αλέξανδρος  συμφωνούσε  απόλυτα,  αλλά  είχε  τις  δικές  του  απόψεις. Όταν απέκτησε βαθμό αξιωματικού, διοικούσε τους φαντάρους του μ' έναν τρόπο  που  ακόμη  και  σήμερα  θα  ονομάζαμε  «δημοκρατικό».  Ούτε  μεγάλη  προσήλωση  στους  κανονισμούς  ούτε  πολλές  χαιρετούρες.  Το  βάπτισμα  του  πυρός  το  έλαβε  στους  Βαλκανικούς  Πολέμους  ως  ανθυπολοχαγός  και  διακρίθηκε  ως  διαγγελεύς  στον  Ελληνοβουλγαρικό Πόλεμο του 1913 στη μάχη στα Στενά της Κρέσνας.  Το οικογενειακό περιβάλλον του Αλέξανδρου ήταν αυστηρό. Η μητέρα του, Σοφία, αδελφή  του Κάιζερ, ήταν γνήσια Πρωσίδα που έβαζε υπεράνω όλων την τάξη, την πειθαρχία και το  καθήκον,  με  τη  γνωστή  γερμανική  έκφραση  «Die  Pflicht»...  H  Σοφία  είχε  αδυναμία  στον  Αλέξανδρο  και  αυτός  της  το  ανταπέδιδε  με  αγάπη  και  σεβασμό,  αλλά  και  οι  δυο  τους  ανήκαν  σε  τελείως  διαφορετικούς  κόσμους.  Ο  Αλέξανδρος  είχε  σαν  πρότυπο  τον  παππού  του, τον Γεώργιο Α', και από αυτόν είχε πάρει τα «δανέζικα» γονίδια και όχι τα γερμανικά  της Σοφίας. Εύχαρις, με χιούμορ και επιρρεπής στις περιπέτειες και τις διασκεδάσεις.  Ο  Κωνσταντίνος  ανησυχούσε  για  τον  ανέμελο  δευτερότοκο  γιο  του,  αλλά  μάταια  προσπαθούσε  να  τον  νουθετήσει.  Στους  αξιωματικούς,  υπό  τους  οποίους  υπηρετούσε  ο  Αλέξανδρος,  ο  πατέρας  του  είχε  δώσει  μία  μόνιμη  εντολή:  «Τραβάτε  του  τα  χαλινάρια...»  Και μάλιστα, όταν ήταν μικρότερος, είχε φάει ουκ ολίγες φορές ξύλο από τον πατέρα του...  —oo0oo—  Με  την  έναρξη  του  Πρώτου  Παγκοσμίου  Πολέμου,  ο  Αλέξανδρος  παρακολουθούσε  στενά  τις  πολεμικές  επιχειρήσεις  ‐  άλλωστε  τα  του  στρατού  τον  ενδιέφεραν  ιδιαιτέρως.  Στην  οικογένειά  του  υπήρχε  ανέκαθεν  διάχυτος  ο  θαυμασμός  για  την  τρομερή  γερμανική  πολεμική  μηχανή.  Στον  βασιλέα  Κωνσταντίνο  μάλιστα,  πριν  από  τον  πόλεμο,  είχε  απονεμηθεί  από  τον  Κάιζερ  η  γερμανική  στραταρχική  ράβδος.  Επηρεασμένος  από  την  οικογένειά του, ο Αλέξανδρος συμμεριζόταν τον θαυμασμό της για τον γερμανικό στρατό,  αλλά  η  φιλοσοφία  του  έκλινε  σαφώς  προς  τους  Άγγλους  και  τη  νοοτροπία  τους.1  Ίσως  εξαίρεση  στη  βασιλική  οικογένεια  ν'  αποτελούσε  και  ο  θείος  του,  ο  αδελφός  του  Κωνσταντίνου  πρίγκιψ  Νικόλαος,  ο  οποίος  εξαρχής  υποστήριζε  την  Αντάντ.  Αργότερα,  ο  καλλιεργημένος  αυτός  άνδρας  θα  δώσει  λογικές  και  μετριοπαθείς  συμβουλές  στον  Κωνσταντίνο,  που  δεν  θα  γίνουν  πάντοτε  δεκτές.  Τέλος,  ένα  ενδιαφέρον  στοιχείο  στη  βασιλική οικογένεια ήταν ότι, παρά τη γερμανόφωνη επίδραση της Σοφίας, όλα τα μέλη της  χρησιμοποιούσαν  σαν  δεύτερη  γλώσσα  τα  αγγλικά.  Και  φυσικά  τα  γαλλικά,  που  Digitized by 10uk1s 

  κυριαρχούσαν στην αλληλογραφία.  —oo0oo—  Μέχρις  ότου  γνωρίσει  την  Ασπασία,  ο  Αλέξανδρος  είχε  αρκετές  επιτυχίες  με  το  γυναικείο  φύλο. Εξάλλου ήταν νέος, ωραίος και ...πρίγκιπας. Κατά καιρούς είχαν ακουσθεί φήμες για  διάφορους δεσμούς, μάλιστα σύμφωνα με μία οπωσδήποτε ακραία φήμη, κάποια γνωστή  Αθηναία είχε αυτοκτονήσει, διότι ο Αλέξανδρος δεν είχε ανταποκριθεί στο αίσθημά της.  Όλα  αυτά  ήσαν  υπερβολές.  Στα  είκοσι  δύο  του  χρόνια  ο  Αλέξανδρος  είχε  όλα  τα  χαρακτηριστικά  των  νεαρών  Ρωμιών,  ίδια  τότε  όπως  και  τώρα.  Στους  στενούς  φίλους  του  ανέπτυσσε τη θεωρία του με αφοπλιστική ειλικρίνεια: «Οι γυναίκες», τους έλεγε, «πώς να  το κάνουμε, είναι το άλας της ζωής. Εγώ δεν παίζω χαρτιά, δεν πίνω, αλλά το παιχνίδι με τις  γυναίκες με τραβάει. Άλλωστε όσοι αγαπούν τις γυναίκες είναι άνδρες με καλή καρδιά...»  Οι  φίλοι  του  όμως  τον  πείραζαν  και  τον  ρωτούσαν  ειρωνικά  μήπως  είναι  κρυφά  ερωτευμένος, οπότε ο Αλέξανδρος απαντούσε στερεότυπα: «Εγώ; Ποτέ δεν θα ερωτευθώ!»  Όλα αυτά μέχρι τον Ιανουάριο του 1915, όταν κεραυνοβολήθηκε από την Ασπασία.  Το  ερωτικό  παιχνίδι  πάντως  άρχιζε  με  άνισους  όρους.  Στα  είκοσι  δύο  του  ο  νεαρός  πρίγκιπας  είχε  ακόμη  την  ωριμότητα  ή  μάλλον  την  ανωριμότητα  ενός  εφήβου,  ήταν,  ας  πούμε, ανέτοιμος να ερωτευθεί πραγματικά. Η Ασπασία, στα δεκαοκτώ της, ήταν γυναίκα  ολοκληρωμένη με πλήρη επίγνωση της φυσικής της γοητείας και έντονη υπερηφάνεια για  την καταγωγή της, και δεν σκόπευε να υποκύψει αμαχητί στη γοητεία ενός γαλαζοαίματου.  Από την πρώτη στιγμή ο Αλέξανδρος «έχασε» το μυαλό του. Ο ίδιος δεν είχε καμία έπαρση  για  τη  βασιλική  καταγωγή  του,  αλλά  ούτε  και  την  πείρα  για  να  καταστρώσει  κάποιο  περίτεχνο σχέδιο κατακτήσεως του φρουρίου... Από εκείνο το συγκλονιστικό βράδυ που τη  γνώρισε το μόνο που αναζητούσε με μανία ήταν ευκαιρίες για να την ξανασυναντήσει.  Στην αρχή, το συναίσθημα και αποκλειστικά αυτό κυριαρχούσε στο μυαλό του. Η επιθυμία  του  να  τη  βλέπει  ήταν  σχεδόν  πλατωνική.  Σιγά  σιγά  όμως  ο  νόμος  της  φύσεως  άρχισε  να  επιβάλλεται,  οπότε  η  συμπεριφορά  του  Αλέξανδρου  άλλαξε  και  στις  συναντήσεις  τους,  οι  κινήσεις του, οι κουβέντες του πήραν άλλο τόνο. Από τη συμπεριφορά του αναδυόταν όλο  και πιο έντονα ο ανδρικός πόθος... Και έτσι φθάσαμε στο πρώτο επεισόδιο που παρά λίγο  να θέσει πρόωρο τέλος στο ειδύλλιο...  —oo0oo—  Καθώς έμπαινε το καλοκαίρι του 1915 το νεαρό ζεύγος συναντιόταν όλο και πιο συχνά στις  Σπέτσες.  Ήταν  το  αγαπημένο  τους  νησί,  εκεί  άλλωστε  συγκεντρώνονταν  και  πολλές  συντροφιές  φίλων  τους  Αθηναίων.  Η  Ασπασία,  κατεχόμενη  από  τον  συντηρητισμό  της  εποχής,  φρόντιζε  πάντοτε,  όταν  συναντούσε  τον  Αλέξανδρο,  να  συνοδεύεται  και  από  κάποια  φίλη  της,  πράγμα  που  ενοχλούσε  τον  ερωτευμένο  Αλέξανδρο.  Μόνο  στο  μπάνιο  μερικές  φορές,  καθώς  και  οι  δύο  ήσαν  δεινοί  κολυμβητές,  ξεμάκραιναν  και  βρίσκονταν  μόνοι. Ο Αλέξανδρος περιοριζόταν απλώς να θαυμάζει το καλλίγραμμο κορμί της, καθώς τα  μαγιό  της  εποχής,  ουσιαστικά  «μαγιό‐φουφούλες»,  κάλυπταν  διακριτικά  τα  επίμαχα  σημεία του γυναικείου σώματος, αν και όσα σημεία έμεναν ακάλυπτα τραβούσαν λαίμαργα  τα βλέμματά του. Μέχρις εκεί όμως. Καμία χειρονομία... Ωστόσο, λίγο λίγο, με τις κλεφτές  ματιές που της έριχνε, ο πόθος του μεγάλωνε.  Οι  Σπέτσες,  την  εποχή  εκείνη,  ανόθευτες  από  τα  κύματα  των  τουριστών  και  τη  σημερινή  εμπορευματοποίηση,  ασκούσαν  στους  Αθηναίους  ακαταμάχητη  έλξη  ‐  ήταν  ίσως  το  προσφιλέστερο  θέρετρο.  Τα  ακτοπλοϊκά  πλοία  ξεκινούσαν  από  τον  Πειραιά  και  έφθαναν 

Digitized by 10uk1s 

  στις Σπέτσες μετά από αρκετές ώρες. Η θέα και μόνο της αμφιθεατρικά κτισμένης Ντάπιας  με  τα  κανόνια  του  '21  έθελγε  τους  επισκέπτες,  καθώς  και  τα  καταπληκτικά  παλιά,  ψηλά  σπίτια  και  τα  στενά  δρομάκια.  Η  υγρασία  στις  προκυμαίες  και  οι  ποικίλες  οσμές  από  τα  καΐκια,  που  πισσώνονταν  στο  παλιό  λιμάνι,  δημιουργούσαν  μιαν  ατμόσφαιρα  ευφορίας.  Και προς το βράδυ η ατμόσφαιρα γινόταν αναπόφευκτα ερωτική...  Θυμάμαι  και  εγώ,  μικρό  αγόρι  στη  δεκαετία  του  '30,  ότι  συχνά  στα  στενά  ανάμεσα  στην  Κόστα και στις Σπέτσες ναυλοχούσε επιβλητική μία μοίρα του αγγλικού στόλου. Και οι τότε  ατμάκατοι  πηγαινοέρχονταν  από  τα  πλοία  στο  λιμάνι,  αναδίδοντας  και  αυτές  ποικίλες  οσμές.  Οι  ναύτες,  άψογοι,  φώναζαν  τα  παραγγέλματα  προσεγγίσεως  και  οι  μικροί  χαζεύαμε...  Η  μητέρα  μου,  ανύπαντρη  κοπελίτσα,  τρία  χρόνια  μικρότερη  του  Αλέξανδρου,  θυμόταν  πολλές ιστορίες για τον ωραίο πρίγκιπα. Και όταν είχε γίνει αργότερα βασιλιάς, ένα βράδυ ‐ νομίζω  στο  «Ποσειδώνειο»‐  την  παρακάλεσαν  να  τραγουδήσει  ‐είχε  αποφοιτήσει  από  το  Ωδείο και είχε ωραία φωνή‐ προς τιμήν του Αλέξανδρου.  Αλλά  η  πιο  ωραία  ιστορία  που  είχε  ακούσει  αφορούσε  σ'  ένα  επεισόδιο  στα  μπάνια  του  Αλέξανδρου και της Ασπασίας.  Ένας  βαρκάρης  Σπετσιώτης  τους  είδε  να  κολυμπούν  κοντά  σε  μία  ακρογιαλιά,  οπότε  σοκαρίστηκε  ακόμα  και  από  τα  σεμνά  μαγιό  της  εποχής  και  τους  φώναξε  επιτιμητικά:  «...Δεν  ντρέπεσθε  να  κολυμπάτε  γυμνοί;»  Φυσικά  ο  βαρκάρης  δεν  γνώριζε  ποιο  ήταν  το  ζευγάρι.  Ο  Αλέξανδρος  γέλασε  και  του  απάντησε:  «Η  κοπέλα  είναι  η  αρραβωνιαστικιά  μου...» οπότε ο Σπετσιώτης κούνησε το κεφάλι του και του είπε: «Ε, τότε να το πάρεις το  κορίτσι...»  Αλλά  η  μέρα  αυτή  αργούσε  ακόμα...  Στα  τέλη  Ιουλίου  του  1915,  πάντα  στις  Σπέτσες,  ο  Αλέξανδρος  είχε  χάσει  την  υπομονή  του.  Ήθελε  να  συναντήσει  την  Ασπασία  μόνη,  ώστε  εκδηλώνοντας τον έρωτά του, να δει την αντίδρασή της. Η Ασπασία, φυσικά, όχι μόνο είχε  από  καιρό  αντιληφθεί  το  φλογερό  αίσθημα  του  νεαρού  πρίγκιπα,  αλλά  και  η  ίδια  ανταποκρινόταν  ολόψυχα.  Όμως,  εμποτισμένη  από  τα  συντηρητικά  ήθη  της  κοινωνίας,  θεωρούσε ότι αν υπέκυπτε, θα έδειχνε πως είναι «εύκολη». Και ας είχαν περάσει έξι μήνες  πολιορκίας...  Ήταν ένα μαγευτικό σούρουπο του Ιουλίου, με τις Σπέτσες να βυθίζονται σε χρώματα της  φωτιάς.  Με  διάφορα  τεχνάσματα,  ο  Αλέξανδρος  κατορθώνει  να  τη  συναντήσει  μόνη  της  στην κατοικία όπου έμενε. Στην αρχή της μιλάει με διφορούμενα γύρω από τον έρωτά του...  Η  Ασπασία  τον  ακούει  αμίλητη.  Γύρω  τους  αναδίδονται  μυρωδιές  από  λουλούδια,  το  σούρουπο  κοντεύει  να  γίνει  σκοτάδι  και  ο  νεαρός  την  πλησιάζει.  Το  πρόσωπό  του  είναι  κατακόκκινο  και  τα  μάτια  του  πετάνε  φλόγες.  Η  Ασπασία  τρομάζει...  Ο  Αλέξανδρος  της  πιάνει  απαλά,  αλλά  αποφασιστικά  το  κεφάλι,  το  γυρίζει  προς  το  μέρος  του  και  φέρνει  το  στόμα  του  στα  χείλη  της...  Η  Ασπασία  τραβιέται  απότομα,  σηκώνεται  όρθια  και  του  λέει  αυστηρά: «Πηγαίνετε, Υψηλότατε, πηγαίνετε...» Η έκφρασή της δείχνει περισσότερο πικρία  παρά  θυμό.  Πικρία  διότι  θεώρησε  την  κίνησή  του  ένδειξη  ότι  τη  θεωρούσε  «εύκολη»...  Ο  TEMPORA, Ο MORES. To 1915 ακόμα και μία απλή απόπειρα ερωτικού ασπασμού έδειχνε  θράσος και υποτίμηση.  Βαθύτατα  ταπεινωμένος,  ο  Αλέξανδρος  έφυγε  σιωπηλός  από  το  σπίτι.  Ευπατρίδης  καθώς  ήταν, δεν θέλησε να συνεχίσει. Η Ασπασία τον κοίταζε απελπισμένη ‐ είχε ήδη μετανιώσει,  αλλά μέσα στην ταραχή της δεν είχε τη δύναμη να τον φωνάξει να γυρίσει πίσω.  Θα περάσει καιρός για να συνέλθει ο Αλέξανδρος από το πλήγμα. 

Digitized by 10uk1s 

 

Το πολιτικό πλαίσιο της εποχής  Το 1915, ο φλογερός έρωτας ενός νεαρού πρίγκιπα για μία Αθηναία καλλονή ισοδυναμούσε  με  μικρή  σταγόνα  στα  κατακλυσμιαία  γεγονότα  του  Πρώτου  Παγκοσμίου  Πολέμου.  Συχνά  όμως,  πολύ  συχνά,  τα  μεγάλα  ρομάντζα  βρίσκουν  την  αποθέωσή  τους  ακριβώς  μέσα  στις  φλόγες ενός πολέμου.  Την  εποχή εκείνη στο πολιτικό προσκήνιο της  Ελλάδας κυριαρχούσαν δύο πρωταγωνιστές  και  μετέπειτα  μονομάχοι,  όπως  λέμε  σήμερα.  Ο  Ελευθέριος  Βενιζέλος  και  ο  βασιλεύς  Κωνσταντίνος.  Ο  πρώτος  ήταν  άνδρας  ασυνήθους  ευφυΐας  και  δυναμισμού,  με  παρελθόν  «επαναστάτη»  στη γενέτειρά του Κρήτη. Η εκπληκτική του ικανότητα σε διπλωματικούς ελιγμούς τον είχε  καταστήσει, από νωρίς, πασίγνωστο στον ευρωπαϊκό χώρο.  Η  πολιτική  καριέρα  του  Βενιζέλου  είχε  αρχίσει  το  1909.  Στην  Κρήτη  ήταν  γνωστός  για  τον  πρωταγωνιστικό  του  ρόλο  στους  απελευθερωτικούς  αγώνες  της  νήσου.  Ήταν  κατ'  εξοχήν  αγωνιστής για τη Μεγάλη Ιδέα του Έθνους. Το 1909 εξερράγη στην Αθήνα το γνωστό κίνημα  κατωτέρων  αξιωματικών  στο  Γουδί,  υπό  τον  συνταγματάρχη  Νικόλαο  Ζορμπά.  Το  κίνημα  στρεφόταν  εναντίον  του  παλαιοκομματισμού  και  η  ηγεσία  του  κάλεσε  τον  Δεκέμβριο  του  ιδίου  έτους  από  την  Κρήτη  ως  πολιτικό  σύμβουλο  τον  Βενιζέλο,  ο  οποίος  αντιπροσώπευε  τον  «νέο  άνδρα».  Τον  Μάρτιο  του  1910,  ο  Βενιζέλος  έχοντας  αγαστή  συνεργασία  με  τον  βασιλέα Γεώργιο Α', τον έπεισε, προκειμένου να αμβλυνθεί ο τότε λαϊκός αναβρασμός, να  προκηρύξει  εκλογές  για  Αναθεωρητική  Βουλή.  Μετά  από  δύο  εκλογικές  αναμετρήσεις  με  τους παλαιοκομματικούς του αντιπάλους, ο Ελευθέριος Βενιζέλος εκλέγεται, τον Νοέμβριο  του  1910,  πρωθυπουργός  για  πρώτη  φορά.  Η  Αναθεωρητική  Βουλή  ψηφίζει  το  Σύνταγμα  του 1911 και το κόμμα των Φιλελευθέρων κυριαρχεί.  —oo0oo—  Σε  αντίθεση  με  τον  Βενιζέλο,  ο  βασιλεύς  Κωνσταντίνος  είχε  νοοτροπία  περισσότερο  στρατιώτη  και  λιγότερο  πολιτικού.  Φυσικά  σε  μία  βασιλευομένη  δημοκρατία  δεν  υπήρχε  λόγος  να  «πολιτεύεται»  ο  ανώτατος  άρχων  ‐  την  ευθύνη  για  τις  πράξεις  του  είχε  η  εκλεγμένη  κυβέρνηση.  Ο  πατέρας  του  Κωνσταντίνου,  ο  Γεώργιος  Α',  ο  πράος  αυτός  βασιλιάς που έμεινε στον θρόνο σχεδόν μισό αιώνα, είχε δώσει δείγματα νηφαλιότητας και  συμμορφώσεως  προς  τα  κοινοβουλευτικά  δόγματα  όσον  ολίγοι  άλλοι  εστεμμένοι.  Ο  Κωνσταντίνος  αντιμετώπιζε  τα  πολιτικά  προβλήματα  περισσότερο  με  το  ορθολογικό  και  πραγματιστικό  πνεύμα  ενός  στρατιωτικού,  πιστεύοντας  ότι  είχε  το  δικαίωμα  να  συγκυβερνά με τον πρωθυπουργό.  Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι του 1912‐1913 υπήρξαν η αφετηρία της μεγάλης δημοτικότητας του  Κωνσταντίνου.  Αρχικά  στο  στράτευμα  ‐όπου  επέδειξε  ως  αρχιστράτηγος  τις  αναμφισβήτητες  στρατιωτικές  του  ικανότητες,  συμμεριζόμενος  στην  πρώτη  γραμμή  του  πυρός  τις  κακουχίες  των  απλών  φαντάρων‐  αλλά  και  στον  λαό,  στην  πλειοψηφία  του  οποίου απέκτησε ευρύτατη «λαϊκή βάση», όπως λέμε σήμερα.  Ακόμη και προσωπικότητες, όπως η Πηνελόπη Δέλτα ‐που θα βρεθεί στον Εθνικό Διχασμό  φανατική βενιζελική‐ σε μία συνάντηση με τον βασιλέα Κωνσταντίνο, το 1914, αμέσως μετά  τους νικηφόρους Βαλκανικούς Πολέμους, σημειώνει τη λατρεία που του είχαν «...όλοι όσοι  είμαστε  Ρωμιοί...»  Τη  συγκίνησε  ο  Κωνσταντίνος  όταν  μίλησε  για  τα  αγαπημένα  του  «στρατιωτάκια» και την αντοχή τους στους πολέμους, καθώς επίσης της έκανε εντύπωση ο  φλογερός πατριωτισμός του και η ειλικρίνεια που απέπνεαν τα μάτια του. 

Digitized by 10uk1s 

  Η  περίοδος  των  Βαλκανικών  Πολέμων  υπήρξε  μία  από  τις  ευτυχέστερες  περιόδους  της  νεώτερης  ελληνικής  Ιστορίας.  Ο  τότε  διάδοχος  Κωνσταντίνος  και  ο  πρωθυπουργός  Βενιζέλος συνεργάσθηκαν αρμονικά και ο λαός τους ακολούθησε στους απελευθερωτικούς  αγώνες  με  απόλυτη  ομοψυχία.  Από  βενιζελικούς  έχει  λεχθεί  ότι  ο  Βενιζέλος  με  γενναιοδωρία είχε παραχωρήσει όλες τις πολεμικές δάφνες των Βαλκανικών Πολέμων στον  Κωνσταντίνο, ενώ για την προετοιμασία της χώρας και την πολιτική του εδικαιούτο το ίδιο  μερίδιο στη δόξα. Την εποχή εκείνη αυτό δεν είχε ιδιαίτερη σημασία. Ο Βενιζέλος και τότε  και  αργότερα  υποστήριζε  ένθερμα  τον  θεσμό  της  βασιλείας,  εξάλλου  σε  στιγμές  γενικής  ευφορίας υπήρξε γενναιόκαρδος και απέναντι σε ορισμένους αντιπάλους του.  —oo0oo—  Με την έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου οι γνωρίζοντες τα πράγματα στην Ελλάδα  είχαν  αντιληφθεί  ότι  θάττον  ή  βράδιον  πρωθυπουργός  και  βασιλεύς  θα  διαφωνούσαν  ως  προς  τον  εξωτερικό  προσανατολισμό  της  χώρας.  Ο  Κωνσταντίνος,  επηρεασμένος  από  τη  γερμανική  στρατιωτική  παιδεία  του,  πίστευε  ότι  η  γερμανική  πολεμική  μηχανή  είναι  αήττητη, ή ότι, εν πάση περιπτώσει, είναι ικανή ν' αντέξει για μεγάλο χρονικό διάστημα την  πίεση  των  Δυτικών  Συμμάχων.  Άλλωστε,  το  άμεσο  περιβάλλον  του,  με  κυριαρχούσα  φυσιογνωμία  την  αδελφή  τού  Κάιζερ,  τη  βασίλισσα  Σοφία,  τον  παρότρυνε  έντονα  σε  φιλογερμανικούς προσανατολισμούς.  Αντίθετα,  ο  Βενιζέλος  ‐εκ  παραδόσεως  φίλος  των  Δυτικών,  ιδιαίτερα  των  Άγγλων‐  ήταν  πεπεισμένος  ότι  τελικώς  η  Αντάντ  θα  εξέλθει  νικήτρια  από  τη  σύρραξη.  Γι'  αυτό  και  επιθυμούσε να θέσει την Ελλάδα στο πλευρό των Αγγλογάλλων.  Οι  προτιμήσεις  αυτές  των  δύο  πρωταγωνιστών  είναι  ευρύτατα  γνωστές.  Λιγότερο  γνωστό  είναι ότι σε μία αρχική φάση Βενιζέλος και βασιλεύς είχαν κατ' αρχάς συμφωνήσει σε μία  πολιτική  ουδετερότητας  με  προσεκτικές  βολιδοσκοπήσεις  και  προς  τις  δύο  εμπόλεμες  παρατάξεις. Εν προκειμένω δύο γεγονότα είναι χαρακτηριστικά:  Τις  πρώτες  μέρες  του  πολέμου  ο  Κάιζερ  απηύθυνε  προσωπικά  τηλεγραφήματα  στον  Κωνσταντίνο,  με  τα  οποία  τον  επίεζε  να  οδηγήσει  την  Ελλάδα  στο  πλευρό  της  Γερμανίας,  επικαλούμενος  ποικίλα  επιχειρήματα.  Τα  τηλεγραφήματα  κατέληγαν  με  μία  συγκεκαλυμμένη  απειλή.  Αν  ο  Κωνσταντίνος  ηρνείτο  τις  προτάσεις  του  Κάιζερ,  οι  σχέσεις  Ελλάδας  και  Γερμανίας  θα  επιδεινώνονταν  μέχρι  σημείου  ρήξεως  στο  μέλλον.  Ο  Κωνσταντίνος  απήντησε  στον  Γερμανό  αυτοκράτορα  με  φιλόφρονα  διπλωματικότητα,  τονίζοντας όμως ότι αν η Ελλάδα συνέπραττε με τη Γερμανία θα οδηγείτο σε «αυτοκτονία»,  διότι  οι  στόλοι  της  Αντάντ  κυριαρχούσαν  στη  Μεσόγειο.  Κατ'  ιδίαν  ο  βασιλεύς  είχε  εξοργισθεί από την πίεση του Κάιζερ...  Την  οργή  του  Κωνσταντίνου  διασώζει  περιγράφοντάς  την  επακριβώς  ο  πρίγκιψ  Νικόλαος,  αδελφός του Κωνσταντίνου, στις Αναμνήσεις του (Αύγουστος 1914), όπου αναφέρει ότι του  είπε  ο  βασιλεύς:  «...Είναι  εκπληκτικόν...  Μήπως  με  παίρνει  για  Γερμανόν;  Και  διότι  μου  έδωσε  την  ράβδον  Γερμανού  στρατάρχου,  φαντάζεται  ότι  έχω  απέναντί  του  καμίαν  υποχρέωσιν;  Αν  συμβαίνει  τέτοιο  πράγμα,  είμαι  έτοιμος  να  επιστρέψω  την  ράβδον  οποτεδήποτε. Πλην τούτου, φαίνεται να ξεχνά την γεωγραφίαν του και ότι η Ελλάς, είκοσι  τέσσερας  ώρας  μετά  την  κήρυξιν  εαυτής  ως  συμμάχου  της  Γερμανίας,  θα  εγίνετο  στάχτη  υπό των Συμμαχικών Στόλων! Τι τρέλα! Ποιος άκουσε τέτοιο πράγμα; Όχι! Είμεθα Έλληνες  και το συμφέρον της Ελλάδος πρέπει να προτάσσεται. Επί του παρόντος, πάση θυσία, είναι  επιτακτική  ανάγκη  να  παραμείνωμεν  ουδέτεροι.  Όσον  αφορά  όμως  την  ένωσιν  μετά  της  Γερμανίας,  παρόμοιον  ενδεχόμενον  είναι  και  θα  είναι  πάντοτε  αδύνατον...»  [Σ.σ.  οι  υπογραμμίσεις είναι του Νικολάου.] 

Digitized by 10uk1s 

  —oo0oo—  Την  ίδια  εποχή  (Αύγουστος  του  1914)  ο  Βενιζέλος,  επιζητώντας  πάντοτε  την  έξοδο  της  Ελλάδας  στον  πόλεμο  στο  πλευρό  της  Αντάντ,  ανέλαβε  μία  τολμηρή  πρωτοβουλία.  Σε  διάβημά του προς τον Βρετανό υπουργό Εξωτερικών Γκρέυ (Grey) του δήλωσε ότι η Ελλάδα  θέτει  στη  διάθεση  της  Αντάντ  το  σύνολο  των  ελληνικών  Ενόπλων  Δυνάμεων,  διευκρινίζοντάς του ότι στην πρόταση αυτή συμμαχίας της Ελλάδας με την Αντάντ είχε την  πλήρη συγκατάθεση του βασιλέως!  Η  πρωτοβουλία  του  Βενιζέλου,  ο  οποίος  μάλιστα  δεν  ζήτησε  ανταλλάγματα,  καθώς  και  η  σύμφωνη γνώμη του Κωνσταντίνου, αποδεικνύουν δύο τινά: Πρώτον, ότι στην αρχική φάση  του πολέμου οι δύο άνδρες συνέπλεαν ακόμη, πράγμα το οποίο, αν συνεχιζόταν, μπορούσε  να  αλλάξει  τον  ρου  της  Ιστορίας  για  τη  χώρα  μας.  Και,  δεύτερον,  ότι  ο  Βενιζέλος,  επικαλούμενος  τη  συγκατάθεση  του  Κωνσταντίνου,  καθησύχαζε  τρόπον  τινά  τους  Αγγλογάλλους, οι οποίοι ευθύς εξαρχής είχαν κατατάξει τον Κωνσταντίνο στους ασυνήθεις  υπόπτους», γνωρίζοντας φυσικά και τις φιλογερμανικές του διαθέσεις και τη συγγένειά του  με τον Κάιζερ.  Το εκπληκτικό στο γεγονός αυτό ήταν ότι η Αντάντ απέρριψε την προσφορά του Βενιζέλου.  Εκπληκτικό  διότι  στα  μέσα  Αυγούστου  του  1914  και  λίγο  αργότερα  οι  Αγγλογαλλοι  δοκίμαζαν  τις  πρώτες  σοβαρές  δυσχέρειες,  αν  όχι  αποτυχίες,  εξαιτίας  της  γερμανικής  προελάσεως στο Δυτικό Μέτωπο.  Η  άρνηση  αυτή  δείχνει  πόσο  λανθασμένα  πληροφορημένοι  ήσαν  οι  Αγγλογάλλοι  για  την  κατάσταση  στα  Βαλκάνια.  Την  εποχή  εκείνη  η  Βουλγαρία  και  η  Τουρκία  ήσαν  τυπικά  ουδέτερες. Η ηγεσία της Αντάντ φοβόταν ότι αν η Ελλάδα συνέπραττε μαζί της, τότε η μεν  Βουλγαρία  θα  συμμαχούσε  με  τους  Γερμανοαυστριακούς  και  θα  πλευροκοπούσε  τη  μαχόμενη  Σερβία,  η  δε  Τουρκία,  ανέκαθεν  γερμανόφιλη,  θα  εύρισκε  την  ευκαιρία  να  εξέλθει στον πόλεμο παρά το πλευρό του Κάιζερ.  Οι ακατανόητοι αυτοί φόβοι των Αγγλογάλλων θα εξακολουθήσουν για λίγο καιρό ακόμη.  Τον Οκτώβριο του 1914 η Τουρκία θα  τους απαλλάξει από το δίλημμα ‐ θα εισέλθει στον  πόλεμο  ως  σύμμαχος  της  Γερμανίας,  και  οι  Δυτικοί  θα  στρέψουν  τότε  τις  «θωπείες»  τους  προς τη Βουλγαρία, ελπίζοντας στο ακατόρθωτο... Να την προσεταιρισθούν.  Η  τολμηρή  πρόταση  του  Βενιζέλου,  να  θέσει  τις  Ένοπλες  Δυνάμεις  μας  στη  διάθεση  της  Αντάντ,  εκτιμήθηκε  ιδιαίτερα  από  τους  Άγγλους,  ασχέτως  αν  απορρίφθηκε.  Ο  Τσώρτσιλ,  τότε Πρώτος Λόρδος του Ναυαρχείου, στα Απομνημονεύματά του αποκάλεσε την πρόταση  «μεγαλειώδη»  και  εξέφρασε  την  έκπληξή  του  για  τη  συγκατάθεση  του  βασιλέως...  Ο  Τσώρτσιλ θεωρούσε τις τότε ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις εξαιρετικά αξιόμαχες και μάλιστα,  όπως  αποκαλύπτει,  το  ελληνικό  Γενικό  Επιτελείο  είχε  καταρτίσει  άρτια  σχέδια  για  την  κατάληψη της χερσονήσου της Καλλιπόλεως στα Δαρδανέλια.  Πράγματι,  την  εποχή  εκείνη  ο  Ιωάννης  Μεταξάς,  σπουδαίος  επιτελικός  αξιωματικός  και  μέχρι  το  1915  στενά  συνεργαζόμενος  με  τον  πρωθυπουργό,  είχε  προτείνει  στον  Βενιζέλο,  παραμονές  του  Παγκοσμίου  Πολέμου,  αιφνιδιαστική  επίθεση  εναντίον  της  Τουρκίας.  Ο  Μεταξάς  ανησυχούσε  ιδιαίτερα  με  την  αύξουσα  ναυτική  δύναμη  των  Τούρκων  και  επιζητούσε  να  τους  προφθάσει.  Αργότερα,  όπως  θα  δούμε,  τόσο  αυτός  όσο  και  ο  Κωνσταντίνος θα διαφωνήσουν με τον Βενιζέλο πάνω σ' αυτό το θέμα.  Θα  πρέπει  επίσης  να  προστεθεί  ότι  την  ίδια  εποχή  και  ενώ  η  Αντάντ  δεν  αποδεχόταν  τις  προτάσεις  Βενιζέλου,  η  Γερμανία  συνέχισε  τις  πιέσεις  της.  Αυτή  τη  φορά  μέσω  του  πρεσβευτή  της  Κουάτ  ζήτησε  από  τον  Βενιζέλο  να  επιτεθεί  η  χώρα  μας  εναντίον  της  Σερβίας! Ο Έλληνας πρωθυπουργός απέρριψε διαρρήδην την υπόδειξη, επικαλούμενος την  Digitized by 10uk1s 

  ύπαρξη  της  ελληνοσερβικής  συμμαχίας.  Και  κατέληξε  με  την  ιστορική  φράση:  «...Μας  συνιστάτε να προδώσωμεν την συμμαχίαν μας προς την Σερβίαν, να επιτεθώμεν κατ' αυτής  και  να  συμμετάσχωμεν  εις  τον  διαμελισμόν  της.  Η  Ελλάς  είναι  πάρα  πολύ  μικρόν  κράτος,  διά να πράξη τόσον μεγάλην ατιμίαν...»  Στις 6 Αυγούστου του 1914 συνήλθε το Υπουργικό Συμβούλιο και λόγω της κρισιμότητας της  καταστάσεως  προήδρευε  ο  βασιλεύς.  Ελήφθη  η  απόφαση  να  τηρήσει  η  Ελλάδα  πολιτική  ουδετερότητας, αλλά «ότι η θέση της είναι με τα κράτη της Αντάντ».  Ως  προς  το  θέμα  της  ελληνοσερβικής  συμμαχίας,  ο  Βενιζέλος  ελίχθηκε  με  τη  γνωστή  του  επιτηδειότητα.  Αποφάσισε  ότι  δεν  μπορούσαμε  να  στείλουμε  στρατό  προκειμένου  να  βοηθήσουμε τους Σέρβους, όπως επέβαλλε το γράμμα της συμμαχίας, τους έπεισε ωστόσο  ότι θα συνέφερε περισσότερο να τους εξασφαλίσουμε συνεχή εφοδιασμό από το λιμάνι της  Θεσσαλονίκης.  —oo0oo—  Πέρασαν μερικοί μήνες και αιφνιδίως οι Αγγλογάλλοι αποφάσισαν να δραστηριοποιηθούν.  Ανήσυχοι  από  την  εναντίον  τους  είσοδο  της  Τουρκίας  στον  πόλεμο  και  διαβλέποντας  τον  κίνδυνο να συντριβεί η Σερβία, ζήτησαν από την Ελλάδα να στείλει στρατό για την ενίσχυση  των Σέρβων. Με τον τρόπο αυτό η Ελλάδα θα καθίστατο αυτομάτως σύμμαχος της Αντάντ.  Για άλλη μία φορά ο Βενιζέλος ελίχθηκε... Απήντησε στους Αγγλογάλλους ότι δεν μπορεί ν'  αποδεχθεί την πρότασή τους εάν προηγουμένως δεν διευκρινισθεί η στάση της Βουλγαρίας  αλλά και της Ρουμανίας. Αυτά συνέβησαν τον Δεκέμβριο του 1914.  Στις  24  Ιανουαρίου  του  1915  οι  Αγγλογάλλοι  αποφάσισαν  να  εμπλέξουν  τον  Βενιζέλο  σε  «χονδρό» διαπραγματευτικό παιχνίδι. Και αυτή τη φορά εκόμισαν απροσδόκητα δώρα για  την  Ελλάδα...  Διαμήνυσαν  στον  Βενιζέλο  ότι  αν  η  Ελλάδα  συμμαχούσε  με  την  Αντάντ,  οι  Δυτικοί  Σύμμαχοι  θ'  αναγνωρίσουν  ευχαρίστως  εδαφικάς  παραχωρήσεις  πολύ  σημαντικές  για  την  Ελλάδα  στα  μικρασιατικά  παράλια!  Ήταν  η  πρώτη  φορά  που  γινόταν  νύξη  για  τη  Μικρά Ασία. Φυσικά, για τους Αγγλογάλλους ήταν εύκολο να προσφέρουν εδάφη τουρκικά,  δεδομένου ότι η Τουρκία ήταν ήδη από τον Οκτώβριο του 1914 σύμμαχος της Γερμανίας.  Η  πρόταση  ήταν  εξόχως  ελκυστική  και  ο  Βενιζέλος,  αισιοδοξώντας  ότι  αρχίζει  να  πραγματοποιείται το όραμά του για τη Μεγάλη Ελλάδα των «δύο ηπείρων», μεταδίδει τον  ενθουσιασμό  του  και  στον  βασιλέα,  στον  οποίο  υποβάλλει  σχετικά  υπομνήματα.  Στο  μεταξύ  ανακύπτει  θέμα  με  την  επίθεση  των  Δυτικών  στα  Δαρδανέλια.  Ο  Κωνσταντίνος  συγκαλεί  στα  τέλη  Φεβρουαρίου  του  1915  Συμβούλιο  του  Στέμματος,  όπου  όλοι  οι  πολιτικοί  αρχηγοί  και  ο  βασιλεύς  συμφωνούν  με  την  πολιτική  του  Βενιζέλου.  Ο  Κωνσταντίνος,  αφού  ακούσει  στο  Συμβούλιο  και  το  τελευταίο  υπόμνημα  του  Βενιζέλου,  πηγαίνει  προς  το  μέρος  του,  του  σφίγγει  το  χέρι  και  του  λέει:  «...Εμπρός,  με  την  βοήθεια  του Θεού...»  Και στο σημείο αυτό, παρατηρείται σχετική σύγχυση στις οικείες πηγές. Για ποια πολιτική  συμφώνησαν όλοι; Για τις δελεαστικές προτάσεις των Αγγλογάλλων περί Μικρασίας; Ή για  το θέμα των Δαρδανελίων, όπου ήδη βρισκόταν σε εξέλιξη η εκστρατεία των Δυτικών; Κατά  πάσα  πιθανότητα  το  θέμα  στο  Συμβούλιο  του  Στέμματος  που  προκάλεσε  προσωρινώς  ομοφωνία  ήταν  η  συμμετοχή  της  Ελλάδας  στην  εκστρατεία  των  Δαρδανελίων  με  ναυτικές  και  χερσαίες  δυνάμεις.  Και  στο  θέμα  αυτό,  μετά  από  ώριμη  σκέψη,  ο  βασιλεύς  υπαναχώρησε.  Ο  άνδρας  που  έπαιξε  καθοριστικό  ρόλο  στη  μεταστροφή  αυτή  ήταν  ο  Ιωάννης Μεταξάς, που τότε εκτελούσε χρέη αναπληρωτού του Αρχηγού Γενικού Επιτελείου.  Παρ'  όλον  ότι  ο  ίδιος  το  καλοκαίρι  του  1914  είχε  σχεδιάσει  αιφνιδιαστική  επίθεση  της  Ελλάδας  εναντίον  της  Τουρκίας  στα  Δαρδανέλια,  στη  συγκεκριμένη  περίσταση  είχε 

Digitized by 10uk1s 

  υπαναχωρήσει  για  δύο  κυρίως  λόγους,  τους  οποίους  υποστήριξε  σε  επανειλημμένα  υπομνήματα  και  συνομιλίες  του  τόσο  με  τον  βασιλέα  όσο  και  με  τον  Βενιζέλο:  πρώτον,  προέβλεπε ότι οι Αγγλογάλλοι δεν είχαν συνειδητοποιήσει το μέγεθος και τους κινδύνους  της  εκστρατείας  και  δεν  είχαν  επαρκείς  δυνάμεις,  και,  δεύτερον,  ότι  αν  η  Ελλάδα  διέθετε  έστω  και  περιορισμένες  δυνάμεις  για  τη  συμμετοχή  της,  υπήρχε  άμεσος  κίνδυνος  να  επιτεθεί με τον όγκο του στρατού της η Βουλγαρία στην ελληνική Μακεδονία.  Υπήρχαν  τότε  και  κάποιοι  που  υποστήριζαν  ότι  στον  επηρεασμό  του  Κωνσταντίνου  ν'  απορρίψει το σχέδιο του Βενιζέλου αποφασιστικό ρόλο έπαιξε και η βασίλισσα Σοφία.  Όπως  αναφέραμε  προηγουμένως,  οι  Αγγλογάλλοι,  στη  φάση  αυτή,  άνοιξαν  «χονδρό»  διαπραγματευτικό παιχνίδι... Στην επίσημη πρόταση του Φόρεϊν Όφις δινόταν στην Ελλάδα  η υπόσχεση  για τη  Μικρασία, αλλά  στις ανεπίσημες συζητήσεις,  με την επικουρία  και της  Ρωσίας, συμμάχου της Αντάντ, υποδεικνυόταν στην ελληνική κυβέρνηση να προχωρήσει σε  ορισμένες  εδαφικές  παραχωρήσεις  προς  τη  Βουλγαρία,  εξευμενίζοντάς  την  ώστε  να  παραμείνει σε ευνοϊκή προς την Αντάντ ουδετερότητα. Και ούτε λίγο, ούτε πολύ η Αντάντ  ζητούσε  από  την  Ελλάδα  να  παραχωρήσει  στη  Βουλγαρία  την  Καβάλα!  Ο  Βενιζέλος  αιφνιδιάσθηκε, ταλαντεύθηκε και προς στιγμήν συζήτησε το θέμα με τον βασιλέα. Δηλαδή  αν  ήταν  θεμιτή  μία  τέτοια  θυσία  προς  χάριν  του  οράματος  της  Μικράς  Ασίας.  Τελικώς  το  θέμα έληξε εκεί. Δεν ήταν δυνατόν να παραχωρηθεί στους Βουλγάρους μία πόλη που μόλις  προ δύο ετών είχε απελευθερωθεί με τεράστιες απώλειες του στρατού μας. 

Digitized by 10uk1s 

 

Το Σχίσμα ­ Γενική επιστράτευση  Στις 6 Μαρτίου του 1915, έγινε μία τελευταία προσπάθεια να αποφευχθεί η οριστική ρήξη  Κωνσταντίνου‐Βενιζέλου.  Ο  βασιλεύς  είχε  ζητήσει  να  γίνει  μία  συνάντηση  με  τον  πρωθυπουργό  παρισταμένου  και  του  Μεταξά  ως  εκπροσώπου  του  Γενικού  Επιτελείου.  Ο  Βενιζέλος  με  επιστολή  του  απροθύμως  αποδέχθηκε  την  πρόταση,  αλλά  τόνισε  ότι  ήταν  παράτυπο  να  παρευρίσκεται  ένας  στρατιωτικός,  αφού  αναπόφευκτα  η  συζήτηση  θα  εκτεινόταν  και  σε  πολιτικά  θέματα.  Η  πολιτικοστρατιωτική  αυτή  σύσκεψη  δεν  πραγματοποιήθηκε  ποτέ.  Την  ίδια  ημέρα  ο  Κωνσταντίνος  ανακοίνωσε  στον  Βενιζέλο  ότι  απορρίπτει  τη  συμμετοχή  της  Ελλάδας  στην  εκστρατεία  των  Δαρδανελίων.  Ο  Βενιζέλος  παραιτείται.2  Ο βασιλεύς δίνει την εντολή για σχηματισμό κυβέρνησης στον παλαίμαχο Αλέξανδρο Ζαΐμη,  ο οποίος όμως αρνείται. Στις 9 Μαρτίου η νέα κυβέρνηση σχηματίζεται υπό τον Δημήτριο  Γούναρη, ανατέλλοντα αστέρα της αντιβενιζελικής παρατάξεως.  Εν  μέσω  πολλών  συζητήσεων  και  διαφωνιών  για  τη  συνταγματικότητα  των  διαδικασιών,  προκηρύσσονται βουλευτικές εκλογές για τον Ιούνιο του 1915. Οι εκλογές αυτές θα είναι οι  τελευταίες μέχρι το 1920...  Ο λαός θ' ακολουθήσει το ένστικτό του. Πιστεύει στον αστέρα3 του Βενιζέλου, παρ' όλο ότι  στο  μεταξύ  η  συμμαχική  εκστρατεία  στα  Δαρδανέλια,  χωρίς  συμμετοχή  της  Ελλάδας,  έχει  απολήξει  σε  ήττα  και  συντριβή  των  Αγγλογάλλων.  Η  δημοτικότητα  του  Βενιζέλου  είναι  ακόμη  εντυπωσιακή.  Το  κόμμα  των  Φιλελευθέρων  κερδίζει  τις  εκλογές  και  τον  Αύγουστο  του 1915 ο Βενιζέλος αναλαμβάνει και πάλι την πρωθυπουργία.  Ο  Βενιζέλος  δεν  θα  παραμείνει  πολύ  στον  θώκο  της  πρωθυπουργίας.  Τον  Οκτώβριο  του  1915 η κατάσταση στα Βαλκάνια αλλάζει δραματικά. Η Βουλγαρία, την οποία μέχρι τότε η  Αντάντ  μεταχειριζόταν  με  τυφλώττουσα  εύνοια,  εγκαταλείπει  την  ουδετερότητα  και  εισέρχεται  στον  πόλεμο  στο  πλευρό  των  Γερμανοαυστριακών,  και  τα  βουλγαρικά  στρατεύματα  επιτίθενται  πλευροκοπώντας  την  αιμάσσουσα  Σερβία.  Η  Ελλάδα  περνάει  στιγμές αγωνίας.  Ο  Βενιζέλος  κατορθώνει  να  πείσει  τον  Κωνσταντίνο  να  κηρυχθεί  προληπτικώς  γενική  επιστράτευση, αλλά οι διαφωνίες μεταξύ των δύο ανδρών συνεχίζονται ακατάπαυστα. Στις  5 Οκτωβρίου ο Βενιζέλος παραιτείται για δεύτερη φορά. Το σχίσμα που θα οδηγήσει στον  Εθνικό Διχασμό διαρκώς ευρύνεται...  —oo0oo—  Από  το  καλοκαίρι  του  1915,  όταν  η  Ασπασία  στις  Σπέτσες  τον  απομάκρυνε,  ο  νεαρός  πρίγκιπας  έμοιαζε  με  ερωτευμένο  έφηβο.  Όπου  κι  αν  πήγαινε,  ρωτούσε  απεγνωσμένα  αν  είχε δει κανείς την Ασπασία. Κοίταζε αφηρημένα τις άλλες γυναίκες και στο πρόσωπό τους  αντίκριζε τα χαρακτηριστικά της Ασπασίας ‐ ο έρωτάς του είχε γίνει παράφορος...  Το  φθινόπωρο  του  1915  κηρύσσεται  γενική  επιστράτευση.  Ο  Αλέξανδρος  πλέον  θα  έχει  ακόμα  μεγαλύτερη  δυσκολία  στις  αναζητήσεις  της  αγαπημένης  του,  καθώς  καλείται  να  υπηρετήσει κι αυτός και οι ελεύθερες ώρες του είναι πια ελάχιστες.  Από  την  εποχή  του  Γεωργίου  Α'  είχε  εφαρμοσθεί  ως  πάγια  τακτική  οι  πρίγκιπες  να  υπηρετούν  κανονικά  στον  στρατό  ‐  άλλωστε  σχεδόν  όλοι  είχαν  θητεύσει  στη  Σχολή  Ευελπίδων.  Ο  βασιλεύς  Κωνσταντίνος  ήταν  ιδιαίτερα  αυστηρός  στην  τήρηση  αυτής  της  τακτικής,  και  μάλιστα  στην  περίπτωση  του  Αλέξανδρου  ήταν  ανένδοτος,  επιτηρώντας  τον  γιο του και ζητώντας την τιμωρία του αν υπέπιπτε σε οποιοδήποτε πειθαρχικό παράπτωμα.  Digitized by 10uk1s 

  Ο  Αλέξανδρος  είχε  ήδη  υπηρετήσει  στους  Βαλκανικούς  Πολέμους  ως  ανθυπολοχαγός.  Έλαβε  μέρος  στην  πολιορκία  των  Ιωαννίνων  και,  όπως  έχει  αναφερθεί,  διακρίθηκε  ως  διαγγελεύς στη μάχη της Κρέσνας στον Ελληνοβουλγαρικό Πόλεμο.  Η  γενική  επιστράτευση  τον  βρίσκει  να  έχει  προαχθεί  σε  υπολοχαγό  πυροβολικού  στο  1ο  Σύνταγμα  Πυροβολικού,  που  εδρεύει  στην  Αθήνα.  Κατά  σύμπτωση  στο  ίδιο  σύνταγμα  υπηρετεί ως ανθυπολοχαγός και ο Σοφοκλής Βενιζέλος, γιος του Ελευθερίου! Οι δύο νεαροί  γόνοι των αντιπάλων οικογενειών έχουν εκ φύσεως ήπιο χαρακτήρα και δεν δυσκολεύονται  καθόλου  ν'  αναπτύξουν  μεταξύ  τους  μία  σχέση  απόλυτα  αρμονική  ‐σύντομα  μάλιστα  ο  Αλέξανδρος  θα  τον  αποκαλεί  «Σοφοκλή»‐,  δίνοντας  έτσι  ένα  παράδειγμα  «πολιτικής»  τρόπον τινά συμφιλιώσεως μέσα στη μονάδα τους.  Ο  Αλέξανδρος,  ακόμα  και  ντυμένος  στο  χακί,  κατατρύχεται  από  το  πάθος  του  για  την  Ασπασία.  Μη  βρίσκοντας  άλλη  λύση  καταφεύγει  στην  αγαπημένη  του  αδελφή,  την  πριγκίπισσα  Ελένη∙  της  εκμυστηρεύεται  τον  έρωτά  του  για  την  Ασπασία  κι  εκείνη  βρίσκει  τρόπο να τους φέρει σ' επαφή και να αποκαταστήσει τις σχέσεις τους. Ο Αλέξανδρος είναι  τώρα  πανευτυχής.  Στις  λίγες  ελεύθερες  ώρες  του  συναντάται  με  την  Ασπασία,  πότε  στο  παλάτι  και  πότε  στο  σπίτι  της.  Όταν  έχει  άδεια,  βγαίνουν  στην  καταπληκτική  ακόμη  τότε  φύση της Αττικής και περιπλανώνται σαν ερωτευμένοι, αλλά ο Αλέξανδρος τώρα είναι πολύ  προσεκτικός  ‐  θυμάται  την  αδεξιότητά  του  στις  Σπέτσες  και  τιθασεύει  κάθε  σωματικό  του  πόθο... Η σχέση τους την περίοδο αυτή παραμένει πλατωνική. Κάποιες φορές ο Αλέξανδρος  δοκίμαζε  να  επιδείξει  τις  ικανότητές  του  προς  την  Ασπασία:  συχνά  ίππευαν  άλογα  ‐ συνήθεια πάντοτε αριστοκρατική‐ και στις εξορμήσεις αυτές τους συνόδευε η πριγκίπισσα  Ελένη, η οποία, κατά το κοινώς λεγόμενο, τους «κρατούσε το φαναράκι»...  Αλλά το μεγάλο «show off» ο Αλέξανδρος το κρατούσε για το πάθος του, τα αυτοκίνητα. Με  χίλια  βάσανα  κατάφερνε  να  πείθει  την  Ασπασία  να  τον  συνοδεύει  στις  τρελές  αυτοκινητοδρομίες  του,  στη  Λεωφόρο  Συγγρού  και  στην  Πατησίων,  που  κατέληγε,  όπως  θυμούνται οι παλιοί, στην περιοχή «Αλυσίδα». Έντρομη η Ασπασία κρατιόταν με τα δυο της  χέρια  από  το  πίσω  μέρος  του  αυτοκινήτου.  Τα  περισσότερα  αυτοκίνητα  της  εποχής  ήσαν  gabriolé  ή  convertible  με  την  κουκούλα  συνήθως  μαζεμένη,  και  στο  πίσω  μέρος  του  αυτοκινήτου υπήρχαν ένα ή δύο καθίσματα.  —oo0oo—  Απ'  όσα  αναφέρθηκαν  θα  πίστευε  κανείς  ότι  ο  επιστρατευμένος  πρίγκιπας  περνούσε  τις  μέρες  του  αμέριμνα,  συναντώντας  την  αγαπημένη  του.  Στην  πραγματικότητα  ο  «Ντελή  Φουσέκης»,  όπως  τον  έλεγαν  για  την  υπερβολική  ταχύτητα  με  την  οποία  οδηγούσε,  υπηρετούσε στη μονάδα του με μεγάλη συνέπεια. Ήταν πειθαρχικός στους ανωτέρους του,  έδειχνε  ενθουσιασμό  στα  καθήκοντά  του,  αλλά...  αλλά  αργούσε  στην  πρωινή  έγερση  που  τότε  ήταν  η  5η  πρωινή.  Από  την  άλλη  πλευρά  είχε  αποκτήσει  μεγάλη  δημοτικότητα  στο  σύνταγμα: χορηγούσε στους στρατιώτες του αφειδώς άδειες... Ώσπου μία μέρα κατέφθασε  αιφνιδιαστικώς  στη  μονάδα  του  ο  βασιλεύς  για  επιθεώρηση,  και  ο  Αλέξανδρος  δεν  είχε  αρκετούς στρατιώτες να παρατάξει! Τόσες πολλές άδειες είχε δώσει... Και φυσικά κι ο ίδιος  επέτρεπε  στον  εαυτό  του  μία  μικρή  «κοπάνα»,  όπως  λέμε,  έως  ότου  κάποια  φορά  τον  έπιασε ο ίδιος ο Κωνσταντίνος επ' αυτοφώρω.  Όλα αυτά δεν παρουσίαζαν ιδιαίτερες δυσκολίες, διότι το Σύνταγμα Πυροβολικού, έστω και  εν  επιστρατεύσει,  έδρευε  στην  Αθήνα.  Το  φθινόπωρο  όμως  του  1915  σημειώθηκε  ένα  απροσδόκητο γεγονός.  Λίγες μέρες προτού η Βουλγαρία εισέλθει στον πόλεμο, οι Αγγλογάλλοι αποβίβασαν στρατό  στη  Θεσσαλονίκη,  σχηματίζοντας  εκεί  ένα  συμμαχικό  προγεφύρωμα.  Ο  βασιλεύς 

Digitized by 10uk1s 

  Κωνσταντίνος  κατήγγειλε  αμέσως  την  απόβαση  σαν  παραβίαση  της  ελληνικής  ουδετερότητας  και  ο  Βενιζέλος  κατέφυγε  στη  Βουλή  ζητώντας  ψήφο  εμπιστοσύνης,  την  οποία  και  έλαβε,  αλλά  αμέσως  μετά  παραιτήθηκε.  Έπειτα  από  δύο  μήνες,  τον  Δεκέμβριο  του 1915, διεξάγονται εκλογές αλλά το κόμμα των Φιλελευθέρων απέχει.4  Σύγχυση  επικρατεί  στην  Αθήνα.  Η  αντιβενιζελική  κυβέρνηση  με  μία  απλή  ανακοίνωση  διαμαρτυρίας  ανέχεται  την  απόβαση  των  Αγγλογάλλων  στη  Θεσσαλονίκη.  Το  αποτέλεσμα  είναι  ότι  με  βασιλική  κυβέρνηση  οι  Δυτικοί  Σύμμαχοι  έχουν  πλέον  de  facto  στρατό  σε  ελληνικό έδαφος...  Και  διερωτάται  κανείς.  Ποιο  ήταν  το  παρασκήνιο,  που  κατέληξε  σε  μία  κατάφωρη  ουσιαστικά παραβίαση της ελληνικής ουδετερότητας; Λίγο καιρό νωρίτερα ο Βενιζέλος είχε  αναπτύξει  στον  Κωνσταντίνο  μία  πτυχή  της  ελληνοσερβικής  συμμαχίας  λιγότερο  γνωστή.  Δηλαδή,  αντίθετα  από  ό,τι  επιστεύετο,  και  η  Σερβία  είχε  αναλάβει  μία  υποχρέωση  έναντι  της  Ελλάδας:  σε  περίπτωση  που  η  Βουλγαρία  εμπλεκόταν  στον  πόλεμο,  έπρεπε  να  παρατάξει  δύναμη  150.000  ανδρών  προς  τα  ελληνοβουλγαρικά  σύνορα,  προστατεύοντάς  τα.  Αλλά  η  Σερβία,  που  εκείνη  την  εποχή  έδινε  αγώνα  επιβιώσεως,  δεν  μπορούσε  να  διαθέσει ούτε έναν στρατιώτη για τα σύνορά μας. Ο Βενιζέλος, λοιπόν, είχε προτείνει στον  Κωνσταντίνο  να  καλέσουμε  τους  Αγγλογάλλους  για  να  προστατεύσουν  τα  σύνορά  μας  έναντι  του  βουλγαρικού  κινδύνου,  πρόταση  που  ήδη  είχε  διαμηνύσει  στην  Αντάντ.  Ο  βασιλεύς αντέδρασε αρνητικά, ήταν όμως πλέον αργά και, όπως είπαμε, περιορίσθηκε σε  διαμαρτυρίες.  Εξάλλου  οι  Δυτικοί  είχαν  στρατό  διαθέσιμο.  Επρόκειτο  για  τις  μονάδες  που  είχαν  ηττηθεί  την άνοιξη και το καλοκαίρι στα Δαρδανέλια και στην Καλλίπολη, οι οποίες ετέθησαν υπό  την  αρχηγία  του  στρατηγού  Σαράιγ  (Sarrail)  στη  Θεσσαλονίκη.  Ο  τελευταίος  ήταν  ικανότατος  στρατιωτικός  αλλά  δύστροπος  χαρακτήρας  και  αυταρχικός.  Θα  δημιουργήσει  πολλά προβλήματα στη Θεσσαλονίκη...  —oo0oo—  Η γενική επιστράτευση και η απόβαση των Αγγλογάλλων συνοδεύτηκαν αναπόφευκτα και  από μετακινήσεις ελληνικών μονάδων. Το Σύνταγμα Πυροβολικού, στο οποίο υπηρετούσε ο  Αλέξανδρος,  διατάχθηκε  ν'  αναχωρήσει  για  τη  Μακεδονία.  Ο  νεαρός  ήταν  πανευτυχής,  διότι  υπέθετε  ότι  θα  ζούσε  και  λίγη  δράση.  Αντίθετα,  η  Ασπασία  ήταν  λυπημένη,  διότι  χανόταν ακόμα και αυτό το λίγο που τον έβλεπε στις ελεύθερες ώρες του.  Στη φάση αυτή συνέβη κι ένα γεγονός χαρακτηριστικό της νοοτροπίας των «μαμάδων»... Στ'  Ανάκτορα  έγινε  οικογενειακό  συμβούλιο  για  να  συζητηθεί  το  ενδεχόμενο  να  μη  φύγει  ο  Αλέξανδρος  με  το  σύνταγμά  του  για  τη  Μακεδονία,  αλλά  ν'  αποσπασθεί  στο  Γενικό  Επιτελείο  στην  Αθήνα.  Η  βασίλισσα  Σοφία  πίεζε  ιδιαίτερα  «...να  μη  φύγει  το  παιδί...»  πράγμα που ήταν σχεδόν αστείο, διότι στους Βαλκανικούς Πολέμους ο Αλέξανδρος είχε ήδη  υπηρετήσει στη γραμμή  των πρόσω χωρίς να παρέμβουν τα Ανάκτορα. Εξάλλου θα έκανε  κακή εντύπωση στην κοινή γνώμη η παραμονή του στην Αθήνα.  Τελικώς  επικράτησαν  περισσότερο  πατριωτικές  ιδέες  και  αποφασίσθηκε  να  φύγει  ο  Αλέξανδρος  για  τη  Μακεδονία.  Χαρούμενος,  ο  νεαρός  υπολοχαγός  έσπευσε  στη  μονάδα  του  να  τους  αναγγείλει  τα  νέα.  Το  βασιλικό  «βύσμα»,  όπως  λέμε  σήμερα,  δεν  είχε  χρησιμοποιηθεί...  Αλλά επέπρωτο να μη φύγει ακόμη ο Αλέξανδρος. Καθώς το σύνταγμά του κατευθυνόταν  στο  λιμάνι  του  Πειραιά  με  τους  αξιωματικούς  εφίππους  να  προπορεύονται  από  τα  πυροβόλα,  το  άλογο  του  Αλέξανδρου  αφηνίασε  και  τον  έριξε  στο  λιθόστρωτο.  Ο  Αλέξανδρος  τραυματίσθηκε  αρκετά  σοβαρά  και  αναγκάσθηκε  να  παραμείνει  στην  Αθήνα  Digitized by 10uk1s 

  για μεγάλο διάστημα.  Μόλις  αποθεραπεύτηκε,  στις  αρχές  του  1916,  έσπευσε  στην  Κατερίνη,  όπου  είχε  μετασταθμεύσει  το  σύνταγμά  του  από  τη  Θεσσαλονίκη,  και  παρουσιάσθηκε  στη  μονάδα  του.  Στο  μεταξύ  στο  μακεδονικό  προγεφύρωμα  των  Συμμάχων  είχαν  αρχίσει  καθημερινές  προστριβές  μεταξύ  των  Αγγλογάλλων  και  των  Ελλήνων,  φαινόμενο  αναπόφευκτο  διότι  οι  Αγγλογάλλοι είχαν μεγάλες απαιτήσεις επιτοπίως και μερικοί συμπεριφέρονταν σχεδόν σαν  κατακτητές.  Αλλά  και  μεταξύ  τους  οι  Αγγλογάλλοι  δεν  είχαν  και  τις  καλύτερες  σχέσεις.  Οι  Άγγλοι, μετά τις ταλαιπωρίες τους στα Δαρδανέλια, θεωρούσαν τη Θεσσαλονίκη σαν τόπο  ...αναρρώσεως,  και  ασχολούνταν  με  την  κηπουρική,  τόσο  που  στην  αρχική  φάση  το  εκστρατευτικό  σώμα  αποκαλείτο  ειρωνικά  «Σώμα  των  Κηπουρών»...  Οι  Γάλλοι  είχαν  τον  αυταρχικό  στρατηγό  Σαράιγ,  ο  οποίος  πάντως,  ικανός  στρατιωτικός  καθώς  ήταν,  είχε  προωθήσει επαρκείς μονάδες προς τα σύνορα συγκρατώντας τους Γερμανοαυστριακούς.  Στην  Κατερίνη  ο  Αλέξανδρος  διαπίστωσε  την  αντιπάθεια  των  Ελλήνων  προς  τους  «κατ'  ανάγκην» συμμάχους των, ιδιαίτερα προς τους Γάλλους.  Τελικώς,  μετά  τις  πρώτες  σοβαρές  προστριβές,  το  Σύνταγμα  Πυροβολικού  διατάχθηκε  να  επιστρέψει στην Αθήνα.  —oo0oo—  Στην  Αθήνα  η  κατάσταση  ήταν  άκρως  συγκεχυμένη.  Στην  εξουσία  βρισκόταν  βασιλική  κυβέρνηση  και  ουσιαστικά  τη  χώρα  διοικούσε  ο  Κωνσταντίνος,  τον  οποίο  οι  βενιζελικοί  είχαν  αρχίσει  να  κατηγορούν  για  δικτατορική  συμπεριφορά  και  απροκάλυπτη  γερμανοφιλία.  Το  παράδοξο  στην  κατάσταση  αυτή  ήταν  ότι  η  κυβέρνηση  και  ο  βασιλεύς  ανέχονταν υποχρεωτικά την παρουσία των δυνάμεων της Αντάντ στη Μακεδονία.  Από  την  πλευρά  του  ο  Βενιζέλος  δεν  ήταν  γεννημένος  για  αρχηγός  αξιωματικής  αντιπολιτεύσεως,  παρέμεινε  όμως  στη  θέση  αυτή  για  πολλούς  μήνες  σχεδιάζοντας  προσεκτικά την επόμενη κίνησή του. Ήταν πλέον απόλυτα αποφασισμένος ότι έπρεπε πάση  θυσία, ακόμη και με βίαια μέτρα, να προωθήσει την Ελλάδα στο πλευρό της Αντάντ.  Υπήρχε τώρα και ένα πρόσθετο στοιχείο. Η παρουσία των Αγγλογάλλων στη Θεσσαλονίκη,  με  την  οποία  ‐καταλλήλως  χρησιμοποιούμενη‐  μπορούσε  ν'  ανατρέψει  τον  Κωνσταντίνο.  Αυτό ήταν το καινούργιο του σχέδιο: ν' ανατρέψει όχι τη βασιλεία αλλά τον προσωπικό του  εχθρό, τον Κωνσταντίνο.  Θα μπορούσε κανείς να ισχυρισθεί ότι την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1916 δύο γεγονότα  ευνόησαν  τρόπον  τινά  τη  βενιζελική  παράταξη.  Το  πρώτο  ήταν  μία  μακροχρόνια  και  σοβαρότατη ασθένεια του Κωνσταντίνου, από πλευρίτιδα, η οποία τον είχε καθηλώσει στ'  Ανάκτορα. Και ναι μεν ο βασιλεύς κέρδισε ηθικώς από τις εκδηλώσεις λαϊκής συγκινήσεως  για  την  ασθένειά  του,  αλλά,  όπως  ομολογούσαν  όλες  οι  πλευρές,  η  ασθένεια  αυτή  προοδευτικώς  μείωσε  την  αντίστασή  του  όχι  μόνο  τη  σωματική  μα  και  την  ψυχική.  Σιγά  σιγά  ο  παλιός  Κωνσταντίνος,  ο  σφριγηλός  και  ψυχωμένος,  μεταβλήθηκε  σε  άνθρωπο  αναποφάσιστο  και  αδύναμο.  Το  άλλο  γεγονός  που  μεσολάβησε  αποτέλεσε  όχι  μόνο  τραγικό  πλήγμα  για  το  εθνικό  γόητρο,  αλλά  θεωρήθηκε  έκτοτε  και  σαν  στίγμα  για  τον  Κωνσταντίνο και τη βασιλεία.  Την  άνοιξη του 1916, ο Κωνσταντίνος  ‐με πρωτοστατούσα πάντοτε τη  Σοφία‐ είχε  επαφές  με τη Γερμανία του Κάιζερ. Ο βασιλεύς ζητούσε από τους Γερμανούς εγγυήσεις ότι δεν θα  παραβιαστούν τα σύνορά μας από τους Βουλγάρους συμμάχους των μετά την εγκατάσταση 

Digitized by 10uk1s 

  των Αγγλογάλλων στη Θεσσαλονίκη. Οι Γερμανοί ενέπαιζαν τον Κωνσταντίνο, διότι φυσικά  δεν  είχαν  καμία  διάθεση  να  παρεμποδίσουν  τους  Βουλγάρους  και  επιπλέον  είχαν  διαπιστώσει  ότι  ο  Κωνσταντίνος  ήταν  πλέον  πολύ  ενδοτικός.  Γερμανοβουλγαρικά  στρατεύματα εισήλθαν στην Ανατολική Μακεδονία και άρχισαν να καταλαμβάνουν αμαχητί  ελληνικές  πόλεις...  Η  κρίση  κορυφώθηκε  τον  Μάιο  του  1916,  όταν  παραδόθηκε  στους  Βουλγάρους  το  περίφημο  οχυρό  Ρούπελ  και  εν  συνεχεία  οι  Γερμανοί  αιχμαλώτισαν  το  μεγαλύτερο τμήμα του ελληνικού Δ' Σώματος Στρατού.  Τα  γεγονότα  αυτά  ευλόγως  θεωρήθηκαν  για  τη  βασιλική  παράταξη  ως  μεγάλη  αποτυχία,  την  οποία  χρησιμοποίησε  καταλλήλως  η  αντίστοιχη  βενιζελική,  ιδίως  μεταξύ  των  αξιωματικών.  Το  καλοκαίρι  του  1916,  ο  στρατηγός  Σαράιγ  με  αφορμή  αυτές  τις  εξελίξεις,  κηρύσσει  τη  Θεσσαλονίκη σε κατάσταση πολιορκίας, καταργώντας τις ελληνικές Αρχές.  Καθώς οδεύουμε προς τον μήνα‐ορόσημο, τον Σεπτέμβριο του 1916, η Ελλάδα κινδυνεύει  να γίνει ξέφραγο αμπέλι. Οι Βούλγαροι, αντιστάσεως μη ούσης, βρίσκονται στην ελληνική  Μακεδονία και οι Σύμμαχοι εφαρμόζουν σε ελληνικό έδαφος απροκάλυπτη κατοχή. 

Digitized by 10uk1s 

 

Σεπτέμβριος 1916 – Έναρξη του Εθνικού Διχασμού!  Τον  Σεπτέμβριο  του  1916  ο  Ελευθέριος  Βενιζέλος  έκανε  το  αποφασιστικό  βήμα  ‐  εγκατέλειψε την Αθήνα και μετέβη στη γενέτειρά του την Κρήτη. Και από εκεί, στα τέλη του  μηνός,  κήρυξε  με  μία  δραματική  ανακοίνωση  την  επανάσταση  εναντίον  της  βασιλικής  κυβερνήσεως,  δηλώνοντας  ότι  εφεξής  στην  Κρήτη,  στη  Βόρειο  Ελλάδα  και  σε  ορισμένα  νησιά  του  Ανατολικού  Αιγαίου,  την  εξουσία  θα  ασκεί  «Προσωρινή  Κυβέρνηση»,  η  ηγεσία  της οποίας θα αποτελείτο από μία Τριανδρία, με τον ίδιο, τον ένδοξο από τους Βαλκανικούς  Πολέμους  ναύαρχο  Παύλο  Κουντουριώτη  και  τον  διακεκριμένο  στρατηγό  Παναγιώτη  Δαγκλή.  Σημειωτέον  ότι  ο  στρατηγός  Δαγκλής  βρισκόταν  ακόμη  στην  Αθήνα,  όταν  κηρύχθηκε  η  επανάσταση. Την επομένη της κηρύξεως, ένα αυτοκίνητο της γαλλικής πρεσβείας τον είχε  παραλάβει  από  το  σπίτι  του  και  με  τη  συνοδεία  Γάλλων  αξιωματικών  του  Ναυτικού  επιβιβάσθηκε  στο  θωρηκτό  «PROVENCE»  στη  Σαλαμίνα.  Και  την  άλλη  μέρα  γαλλικό  αντιτορπιλικό τον μετέφερε στη Σούδα.  Ο Δαγκλής εξηγεί στις Αναμνήσεις του πώς ήταν δυνατόν να εξαγγέλλεται μία επανάσταση  με τα δρομολόγια των πρωτεργατών της στις εφημερίδες και η κυβέρνηση να μη λαμβάνει  μέτρα  καταστολής,  λέγοντας  ότι  από  τον  Ιούνιο  οι  Δυτικοί  είχαν  αρχίσει  ν'  απευθύνουν  τελεσιγραφικές  αξιώσεις  στη  βασιλική  κυβέρνηση.  Και  την  1η  Σεπτεμβρίου  είχε  καταπλεύσει  στη  Σαλαμίνα  «ολόκληρος  γαλλικός  στόλος  υπό  τον  ναύαρχο  Dartige  du  Fournet για να ενισχύσει τις διπλωματικές πιέσεις...»  Λίγες  εβδομάδες  πριν  απ'  τον  Αύγουστο  του  1916  είχε  εκραγεί  στη  Θεσσαλονίκη  και  το  αποκληθέν  «Κίνημα  Εθνικής  Αμύνης».  Στην  αρχική  του  φάση  το  Κίνημα  ουσιαστικά  περιελάμβανε δραστήριους βενιζελικούς πολίτες ‐με κύριο στέλεχος τον Αλέξανδρο Ζάννα‐5  και απέβλεπε στη δημιουργία ενός βενιζελικού στρατιωτικού σκέλους στη Βόρειο Ελλάδα.  Το περίεργο είναι ότι, σύμφωνα με πολλές πηγές, ο Βενιζέλος δεν είχε προσωπική ανάμιξη  στην οργάνωση αυτού του Κινήματος, παρ' όλον ότι και ο ίδιος υπολόγιζε στη δημιουργία,  μελλοντικώς,  ενός  στρατιωτικού  αντίβαρου  προς  τη  βασιλική  κυβέρνηση,  στη  Β.  Ελλάδα.  Προφανώς,  επειδή  με  την  πολιτική  του  ευφυΐα  επιθυμούσε  να  γίνονται  όλα  πολύ  προσεκτικά, δυσαρεστήθηκε κάπως με την αιφνίδια έκρηξη του Κινήματος.  Σύμφωνα  με  τις  δηλώσεις  των  πρωτεργατών  του  «Κινήματος  Εθνικής  Αμύνης»,  η  κίνηση  αυτή  αποτελούσε  κυρίως  την  έκφραση  της  οργής  των  Μακεδόνων  για  την  αμαχητί  εγκατάλειψη ελληνικών πόλεων και την παράδοση του Ρούπελ στους Γερμανοβουλγάρους  τον  Μάιο  του  1916.  Οι  Μακεδόνες  ήθελαν  πάση  θυσία  ν'  αποπλύνουν  το  στίγμα  για  το  οποίο κατηγορούσαν τον Κωνσταντίνο.  Στην Κρήτη, ο Βενιζέλος αντιλαμβανόμενος ότι ο τροχός πλέον είχε μπει σε κίνηση και ότι  έπρεπε  αυτός  και  η  Προσωρινή  Κυβέρνηση  ν'  αναλάβουν  στο  εξής  τον  έλεγχο  των  δυναμικών  αντιβασιλικών  ενεργειών,  ξεκίνησε  πρώτα  προς  ανατολάς.  Μετά  από  μια  σύντομη  επίσκεψη  στα  νησιά  του  Ανατολικού  Αιγαίου,  στις  9  Οκτωβρίου  του  1916  εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη.  Ο κύβος για την επίσημη έναρξη του Διχασμού είχε ριφθεί, και για μερικούς μήνες η χώρα  θα μεταβληθεί στην Ελλάδα των Δύο Κυβερνήσεων.6  Εξαιρετικά  διαφωτιστική  για  τις  αρχικές  προθέσεις  του  Ελευθερίου  Βενιζέλου  όταν  εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη είναι μία επιστολή του προς τον Κωνσταντίνο Ρακτιβάν.  Ο  Κ.  Ρακτιβάν  υπήρξε  διακεκριμένος  νομικός,  ανώτατος  δικαστικός  και  εκ  των  πρώτων  Digitized by 10uk1s 

  Ακαδημαϊκών,  με  σπάνια  μόρφωση.  Από  τους  πιο  στενούς  συνεργάτες  του  Βενιζέλου,  διετέλεσε επανειλημμένως υπουργός του.  —oo0oo—  Από  τις  αρχές  του  1916  μέχρι  τον  Σεπτέμβριο,  ο  Αλέξανδρος,  υπηρετώντας  πάντα  με  το  σύνταγμά  του  στην  Αθήνα,  έβλεπε  την  τρικυμία  του  Διχασμού  να  πλησιάζει,  και  ανησυχούσε  πολύ,  διότι  ήταν  εκ  φύσεως  ήπιος  και  συμφιλιωτικός.  Αλλά  τώρα  είχε  τουλάχιστον τη συντροφιά της αγαπημένης του Ασπασίας.  Τον Σεπτέμβριο όμως, όταν έγινε φανερή η ρήξη μεταξύ των δύο παρατάξεων, ιδιαίτερα με  τη δημιουργία του βενιζελικού στρατιωτικού σκέλους της «Εθνικής Αμύνης», ο Αλέξανδρος  θορυβήθηκε.  Στο  παρελθόν  η  χαρούμενη  φύση  του  και  η  μετριοπάθεια  που  τον  διέκρινε  του  είχαν  επιτρέψει  ν'  αποκτήσει  ισχυρές  φιλίες  με  αξιωματικούς  και  πολίτες  ακραιφνείς  βενιζελικούς. Το φθινόπωρο, στην Αθήνα, όταν έγινε γνωστό ότι το Κίνημα στη Μακεδονία  θα  οργάνωνε  δικό  του  μικρό  στρατό,  πολλοί  αξιωματικοί  και  υπαξιωματικοί  από  το  σύνταγμά  του  το  εγκατέλειψαν  για  να  μεταβούν  στη  Θεσσαλονίκη.  Φυσικά  μεταξύ  των  πρώτων  και  ο  Σοφοκλής  Βενιζέλος,  γιος  του  Ελευθερίου,  που  μέχρι  τότε  ήταν  φίλος  του  Αλέξανδρου.  Ο  Αλέξανδρος  αναστατώθηκε,  βλέποντας  πλέον  τον  Διχασμό  να  εισχωρεί  ταχύτατα  και  μέσα  στις  στρατιωτικές  μονάδες.  Οι  βασιλόφρονες  αξιωματικοί  του  Συντάγματος  Πυροβολικού  αντέδρασαν  έντονα  στην  αποχώρηση  των  βενιζελικών  και  άρχισαν  να  περιφέρουν ένα πρωτόκολλο μεταξύ των αξιωματικών, ένα πρωτόκολλο αφοσιώσεως στον  βασιλέα Κωνσταντίνο. Το έδωσαν και στον Αλέξανδρο για υπογραφή, ο οποίος βρέθηκε σε  πολύ λεπτή θέση. Του ζητούσαν να υπογράψει υπέρ του πατρός του... Τους δήλωσε ότι δεν  υπογράφει  ο  ίδιος,  αλλά  θα  παρακαλούσε  αξιωματικούς  με  τους  οποίους  συνδεόταν  να  υπογράψουν εκείνοι.  —oo0oo—  Τον  μοιραίο  Σεπτέμβριο  του  1916,  η  ψυχολογική  κατάσταση  του  Αλέξανδρου  είναι  πολύ  άσχημη.  Και  ωσάν  να  θέλει  ν'  αποτοξινωθεί  από  τη  δηλητηριώδη  πολιτική  ατμόσφαιρα,  στρέφεται όλο και περισσότερο προς την Ασπασία. Ο θαυμασμός του για την όμορφη αυτή  κοπέλα  τον  ωθεί  σε  εξιδανίκευση:  κάθε  της  κίνηση  τη  λατρεύει,  η  φωνή  της  αντηχεί  στ'  αυτιά του σαν μελωδία. Έχοντας καταπνίξει τον σωματικό του πόθο, τη βλέπει μόνο σαν τη  γυναίκα  των  ονείρων  του...  Πρέπει  να  της  μιλήσει  προσεκτικά  αλλά  καθοριστικά,  να  καταλάβει ότι την αντιμετωπίζει σαν τη μελλοντική γυναίκα του.  Εκείνο το πρωινό, στις 16 Σεπτεμβρίου, είχε άδεια από το σύνταγμά του∙ με τη συντροφιά  της αδελφής του πήραν άλογα και από το Τατόι τράβηξαν για την Κάντζα και από εκεί στο  Λιόπεσι. Η ατμόσφαιρα ήταν καθαρή, την προηγούμενη μέρα είχαν έρθει τα πρωτοβρόχια  και  ο  αέρας  ευωδίαζε  από  τη  νοτισμένη  γη.  Την  εποχή  εκείνη  τα  σπίτια  ήσαν  λιγοστά,  η  Αττική γεμάτη ελαιώνες, αμπέλια και καλλιεργημένα χωράφια.  Στάθηκαν σε ένα έρημο περιβόλι και ο Αλέξανδρος για να καταπνίξει τη νευρικότητά του ‐ είχε αποφασίσει να της μιλήσει‐ άρχισε τα αστεία. Προσπάθησε να μάθει την Ασπασία να  καπνίζει, και γελούσε βλέποντάς τη να κρατάει το τσιγάρο με αδεξιότητα... Αυτά τα μακριά  όμορφα δάκτυλα.  Αλλά  ο  Αλέξανδρος  τώρα  βιάζεται.  Θέλει  να  επιστρέψουν  στ'  Ανάκτορα  του  Τατοΐου,  να  βρεθούν  μόνοι  τους...  Η  αδελφή  του,  η  Ελένη,  τον  έχει  ενημερώσει  ότι  η  Ασπασία  ανταποκρίνεται,  ο  Αλέξανδρος  όμως,  αυτός  ο  ατίθασος  νεαρός  που  αψηφά  τους  πάντες,  έχει  πανικοβληθεί.  Τι  λόγια  θα  της  πει,  ποια  θα  είναι  η  πρώτη  της  αντίδραση;  Επιτέλους  Digitized by 10uk1s 

  φθάνουν στο Τατόι, όπου η Ελένη αποσύρεται διακριτικά και εκείνοι κάθονται δίπλα δίπλα  στο λεγόμενο «κίτρινο σαλόνι». Πολύ προσεκτικά ο Αλέξανδρος ακουμπάει το χέρι της με  την παλάμη του, και η Ασπασία δεν το αποσύρει... Όπως στις ρομαντικές κινηματογραφικές  ταινίες.  Ο  Αλέξανδρος  κοιτάζει  το  πρόσωπό  της.  Τα  μακριά  της  ματοτσίνορα,  χαρακτηριστικό  γνώρισμα  της  ομορφιάς  της,  παίζουν  γρήγορα  προδίδοντας  τη  συγκίνησή  της...  Ο  Αλέξανδρος  παίρνει  θάρρος  κι  αρχίζει  μία  κουβέντα  που  θα  οδηγήσει  στην  εξομολόγησή  του.  Της  λέει  ότι  οι  πρίγκιπες  δεν  είναι  ελεύθεροι  άνθρωποι,  ζουν  περιορισμένοι σ' έναν στενό κύκλο. Απορημένη η Ασπασία και χρησιμοποιώντας ακόμη τον  πληθυντικό,  τον  ρωτάει:  «...Μα  τι  σας  λείπει;  Όλα  τα  έχετε...»  Ο  Αλέξανδρος  παίρνει  μια  βαθιά αναπνοή: «...Εσύ μου λείπεις, Ασπασία. Σ' αγαπώ!...» Και φθάνει η μεγάλη στιγμή...  Ταραγμένη η Ασπασία, και ακόμη στον πληθυντικό, προφέρει τις μαγικές λέξεις: «...Κι εγώ  σας αγαπώ...»  Ο Αλέξανδρος πετάει στα ουράνια. Συνεχίζει, ξετρελαμένος, να της λέει λόγια χωρίς νόημα.  Ο ανεπίσημος αρραβώνας έχει σφραγισθεί. Σαστισμένοι και οι δύο από την ευτυχία τους,  ξεχνούν να φιληθούν!  —oo0oo—  Το  φθινόπωρο  του  1916,  η  Προσωρινή  Κυβέρνηση  στη  Θεσσαλονίκη  αρχίζει  τις  προσπάθειες  να  δημιουργήσει  έναν  δικό  της  στρατό  βασιζόμενο  στους  πυρήνες  του  «Κινήματος  Εθνικής  Αμύνης»,  εγχείρημα  ιδιαίτερα  δύσκολο  για  πολλούς  λόγους.  Ο  κυριότερος  είναι  οικονομικός,  δηλαδή  πώς  να  συντηρήσουν  έναν  στρατό.  Οι  Δυτικοί  Σύμμαχοι  είναι  αρχικά  πολύ  επιφυλακτικοί  και  φειδωλοί  σε  βοήθεια∙  ακόμη  και  όταν  τον  Νοέμβριο του 1916 η Προσωρινή Κυβέρνηση κηρύσσει τον πόλεμο εναντίον της Γερμανίας  και  της  Βουλγαρίας,  η  στάση  της  Αντάντ  δεν  μεταβάλλεται.  Εξάλλου  οι  Σύμμαχοι,  αναποφάσιστοι καθώς είναι, εξακολουθούν ν' αναγνωρίζουν όχι επίσημα αλλά de facto την  κυβέρνηση του Κωνσταντίνου.  Παρά  τις  σχεδόν  ανυπέρβλητες  δυσχέρειες  που  συναντά  η  Προσωρινή  Κυβέρνηση,  προχωρεί σταδιακά στη δημιουργία ενός στρατού Βορείου Ελλάδος, και τον Μάιο του 1917  για  πρώτη  φορά  μονάδες  του  νεοσύστατου  στρατού  μετέχουν  σ'  επιχειρήσεις  των  Αγγλογάλλων  εναντίον  των  Γερμανοβουλγάρων.  Τον  Ιούνιο  ο  στρατός  στη  Μακεδονία  θα  φθάσει  στις  60.000  άνδρες  και  για  τα  τρία  Όπλα.  Αλλά  καθώς  ο  στρατός  αυξάνεται,  πληθαίνουν  και  τα  οργανωτικά  προβλήματα.  Δεν  υπάρχει  επαρκής  αριθμός  μονίμων  αξιωματικών  για  να  τον  στελεχώσει  ‐  είναι  προφανές  ότι  οι  περισσότεροι  μόνιμοι  αξιωματικοί  αισθάνονται  ακόμη  πολύ  συνδεδεμένοι  με  τον  Κωνσταντίνο  για  να  προσχωρήσουν  στον  στρατό  της  «Εθνικής  Αμύνης».  Υπολογίσθηκε  τότε  ότι  επί  συνόλου  4.500  μονίμων  αξιωματικών  μόνο  280‐300  είχαν  προσχωρήσει  στον  βενιζελικό  στρατό.  Μάλιστα  στη  Θεσσαλονίκη  η  XII  Μεραρχία  υπό  τον  στρατηγό  Ν.  Τρικούπη  κινήθηκε  εναντίον  του  στρατού  της  «Εθνικής  Αμύνης»,  γεγονός  που  προκάλεσε  την  οργή  και  την  άμεση  αντίδραση  του  στρατηγού  Σαράιγ,  ο  οποίος  διέταξε  τον  αφοπλισμό  ολόκληρης  της  μεραρχίας,  αξιώνοντας  ταυτόχρονα  την  απομάκρυνση  όλων  των  φιλοβασιλικών  μονάδων  από  τη  Μακεδονία.  Τέλος,  οι  Αγγλογάλλοι  άρχισαν  να  ζητούν  επιτακτικά  την  άρση  της  γενικής  επιστρατεύσεως,  η  οποία  υφίστατο  από  τον  Οκτώβριο  του  1915,  διότι  δεν  είχαν  εμπιστοσύνη παρά μόνο στον στρατό της Β. Ελλάδας.  Όλα  αυτά  έδειχναν  ότι  οι  Ένοπλες  Δυνάμεις  είχαν  πλέον  διχασθεί  και  μελλοντικώς  η  διάσταση αυτή θα έπαιρνε τραγικές διαστάσεις.  Παρ'  όλα  αυτά  οι  προσπάθειες  του  Βενιζέλου  στην  αρχική  φάση  της  Επαναστάσεώς  του  τελικώς  ευοδώθηκαν.  Οι  στρατιωτικοί  επιτελείς  του  κατόρθωσαν  ν'  αναπληρώσουν  τις  θέσεις  των  μονίμων  αξιωματικών  με  σημαντικό  αριθμό  εφέδρων.  Οι  αξιωματικοί  αυτοί 

Digitized by 10uk1s 

  μετέδωσαν στους στρατιώτες το σύνθημα ότι θα πολεμήσουν για να «απαλύνουν το αίσχος  του Ρούπελ», για το οποίο έφερε την ευθύνη ο γερμανόφιλος Κωνσταντίνος.  Αλλά  το  κράτος  της  Θεσσαλονίκης  κέρδισε  πιο  πολύ  και  μόνο  από  την  παρουσία  του  Βενιζέλου με το τεράστιο κύρος του.  Θα μπορούσε κανείς να προσθέσει με κάθε αντικειμενικότητα ότι ο Βενιζέλος διέθετε τώρα  και  άλλα  δύο  πλεονεκτήματα.  Τον  ξένο  παράγοντα,  δηλαδή  τον  Σαράιγ  στη  Θεσσαλονίκη,  και τον γαλλικό στόλο στον Πειραιά. 

Digitized by 10uk1s 

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ  Ο Αλέξανδρος βασιλεύς! 

Digitized by 10uk1s 

 

1916­1917 – Ο «καλπάζων» Διχασμός...  Ο  ΔΙΧΑΣΜΟΣ  ΤΗΣ  ΧΩΡΑΣ  σε  δύο  κράτη  και  η  διάσπαση  του  στρατού  σε  δύο  σκέλη  επιμόλυναν ταχύτατα και τον λαό. Το έδαφος ήταν ήδη πρόσφορο, κι έτσι ο διαχωρισμός σε  βενιζελικούς  και  βασιλικούς  εγκαταστάθηκε  σε  όλες  τις  κοινωνικές  τάξεις,  ασχέτως  οικονομικού  επιπέδου.  Διήθησε  τη  δημόσια  διοίκηση,  τα  επαγγελματικά  σωματεία  και  δυστυχώς  και  τις  οικογένειες.  Αδέλφια  μισήθηκαν,  πατέρες  υποπτεύονταν  τα  παιδιά  τους  για καταδότες και σ' ελάχιστο διάστημα άρχισαν οι βιαιοπραγίες.  Τα  φαινόμενα  αυτά  πήραν  τη  μορφή  μιας  δραματικής  όσο  και  αιματηρής  εξάρσεως  στην  Αθήνα  τον  Νοέμβριο  του  1916,  για  να  μείνουν  στην  Ιστορία  με  την  ονομασία  «τα  Νοεμβριανά».  Δεν υπήρχε αμφιβολία ότι μετά τη δημιουργία ενός βενιζελικού κράτους στη Θεσσαλονίκη,  οι  βασιλόφρονες  θα  αντιδρούσαν  στην  Αθήνα,  και  η  αντίδραση  αυτή  εκδηλώθηκε  βραδυφλεγώς δύο μήνες αργότερα, τον Νοέμβριο. Αν μεν ο βασιλόφρων λαός κατέβαινε σε  διαδηλώσεις  διαμαρτυρίας,  το  κακό  θα  είχε  περιορισθεί,  αλλά  η  αντίδραση  έλαβε  οργανωμένη  μορφή,  καθώς  εμφανίσθηκαν  επί  σκηνής  οι  λεγόμενοι  «Επίστρατοι».  Επρόκειτο  για  φανατικούς  βασιλικούς  αξιωματικούς,  που  σύμφωνα  με  την  απαίτηση  της  Αντάντ  είχαν  ήδη  αποστρατευθεί,  και  οι  οποίοι  συγκρότησαν  Συλλόγους  «Επιστράτων»,  πρωτοστατώντας στις βιαιότητες εναντίον παντός βενιζελικού. Από τη βενιζελική παράταξη  θα  κατηγορηθεί  αργότερα  ο  Ιωάννης  Μεταξάς  ως  ο  οργανωτικός  εγκέφαλος  των  «Επιστράτων».  Στα  πλήθη  των  βασιλοφρόνων  που  ξεχύθηκαν  στους  δρόμους  διείσδυσαν  και  κακοποιά  στοιχεία,  τα  οποία  επιδόθηκαν  σε  λεηλασίες  σπιτιών  βενιζελικών.  Το  αίμα  έρευσε άφθονο στους δρόμους της Αθήνας...  Στο  βιβλίο  της  Πηνελόπης  Δέλτα,  Ελευθέριος  Βενιζέλος,  περιγράφονται  εκτενώς  σε  είκοσι  σελίδες  τα  έκτροπα  των  «Νοεμβριανών»,  με  ιδιαίτερη  έμφαση  στον  προπηλακισμό,  στην  κακοποίηση  και  στο  παρ'  ολίγον  λιντσάρισμα  του  τότε  Δημάρχου  Αθηναίων  Εμμανουήλ  Μπενάκη που θεωρείτο βενιζελικός.  Η Προσωρινή Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης δεν είχε τρόπο ν' αντιδράσει στον διωγμό των  Αθηναίων  οπαδών  της,  αντέδρασε  όμως  ο  ναύαρχος  Φουρνέ,  του  οποίου  ο  στόλος  ναυλοχούσε  στη  Σαλαμίνα.  Οι  Γάλλοι  είχαν  ήδη  απαιτήσει  να  τεθεί  υπό  τις  διαταγές  του  Φουρνέ  ο  στολίσκος  των  ελαφρών  ελληνικών  πολεμικών.  Στη  φάση  αυτή  ο  Φουρνέ  προχώρησε  ένα  βήμα  περισσότερο,  στέλνοντας  τελεσίγραφο  στην  κυβέρνηση  του  Κωνσταντίνου και απαιτώντας να παραδοθούν στον στόλο του δέκα ορεινές πυροβολαρχίες  του  ελληνικού  στρατού,  στρατωνισμένες  στην  Αθήνα  ‐  προφανώς  διότι  φοβόταν  αντιπερισπασμό απ' αυτές στις περαιτέρω ενέργειές του.  Το  τελεσίγραφο  του  Γάλλου  ναυάρχου  προκάλεσε  οργίλη  αντίδραση  στις  λαϊκές  μάζες,  οι  οποίες  το  θεώρησαν  εθνική  προσβολή.  Πλήθη  έσπευσαν  στους  στρατώνες  ζητώντας  να  καταταγούν ως εθελοντές στις φιλοβασιλικές μονάδες και το σύνθημα στους δρόμους ήταν:  «...Δεν παραδίνουμε τα όπλα στους Φράγκους...»  Στις  18  Νοεμβρίου  ο  Φουρνέ  αποβίβασε  αγήματα  ναυτών  του  και  σφοδρές  συγκρούσεις  έλαβαν  χώρα  μεταξύ  Γάλλων  και  Ελλήνων  στρατιωτών  στο  κέντρο  της  Αθήνας,  από  την  περιοχή  του  Λυκαβηττού  μέχρι  το  Ζάππειο.  Οι  απώλειες  εκατέρωθεν  ανήλθαν  σε  150  άνδρες!  Το απόγευμα ο γαλλικός στόλος έστρεψε τα κανόνια του προς την ξηρά και βομβάρδισε την  Αθήνα.  Μερικές  οβίδες  έπεσαν  και  στον  Βασιλικό  Κήπο...  Το  βράδυ  ο  Φουρνέ  με  τις  δυνάμεις  του  απεσύρθη  στον  Πειραιά  και  το  πεδίο  έμεινε  ελεύθερο  στις  ομάδες  των 

Digitized by 10uk1s 

  «Επιστράτων». Επακολούθησε όργιο διωγμών και κακοποιήσεων εναντίον των βενιζελικών.  —oo0oo—  Από  τα  τέλη  του  1916  και  τις  αρχές  του  1917  η  κατάσταση  στην  Ελλάδα  έγινε  εξαιρετικά  περίπλοκη.  Οι  Σύμμαχοι  διαφωνούσαν  μεταξύ  τους  ως  προς  το  πόσο  θα  έπρεπε  να  βοηθήσουν τον Βενιζέλο, ενώ και στην Αθήνα οι βασιλικές κυβερνήσεις διαδέχονταν η μία  την άλλη και κατατρίβονταν στο πόσο και πώς θ' αντισταθούν στις συμμαχικές πιέσεις, διότι  η ιστορία των τελεσιγράφων προς τη βασιλική κυβέρνηση είχε αρχίσει ουσιαστικά από τον  Δεκέμβριο  του  1916.  Το  αξιοσημείωτο  στην  περίοδο  αυτή  ήταν  ότι  ο  Κωνσταντίνος,  προφανώς  για  να  εξευμενίσει  την  Αντάντ,  δεν  συμμεριζόταν  τις  αντιστασιακές  προθέσεις  των κυβερνήσεών του... Και γινόταν διαρκώς πιο ενδοτικός.  Το  επίμαχο  θέμα  την  εποχή  εκείνη  ήταν  η  τύχη  της  Θεσσαλίας,  η  οποία  τελούσε  υπό  τον  έλεγχο  βασιλικών  στρατευμάτων.  Από  την  πλευρά  τους  οι  Σύμμαχοι  εφοβούντο  ότι  το  γεγονός αυτό δημιουργούσε μία απειλητική παρεμβολή στα νώτα τους στη Μακεδονία, ενώ  ο Βενιζέλος ζητούσε επίμονα την κατάληψη από τους Αγγλογάλλους της Θεσσαλίας, ώστε  να  επιτύχει  επέκταση  του  εδάφους  της  Προσωρινής  Κυβερνήσεως,  έχοντας  ήδη  επιτύχει  την  προσχώρηση  ορισμένων  νησιών  στο  δικό  του  κράτος.  Τελικά  στα  τέλη  του  1916  συμφωνήθηκε7  να  δημιουργηθεί  στα  βόρεια  σύνορα  της  Θεσσαλίας  μία  ουδέτερη  ζώνη  κατεχόμενη από τους Συμμάχους. Στην πράξη, με τη συμφωνία αυτή, στην οποία φαίνεται  ότι  έπαιξε  ρόλο  η  ενδοτικότητα  του  Κωνσταντίνου,  η  χώρα  διχοτομήθηκε  σε  Παλαιά  και  Νέα Ελλάδα. Θ' ακολουθήσει μία διελκυστίνδα διαπραγματεύσεων επί μήνες.  Ο  Μάρτιος  του  1917  σηματοδοτεί  για  την  Ελλάδα  καθοριστικές  εξελίξεις.  Στη  Γαλλία,  ο  μέχρι τότε πρωθυπουργός Αριστείδης Μπριάν (Briand), που απέκλινε προς συνδιαλλακτικές  λύσεις,  παραιτείται,  και  τη  θέση  του  καταλαμβάνει  ο  Ριμπό  (Ribot),  υπέρμαχος  μιας  πιο  δυναμικής  λύσεως  και  θερμός  υποστηρικτής  του  στρατηγού  Σαράιγ.  Τον  ίδιο  μήνα  ανατρέπεται η τσαρική κυβέρνηση στη Ρωσία, ενώ αναμένεται ανά πάσα στιγμή η είσοδος  των ΗΠΑ στον πόλεμο.  Τον  Μάιο  του  1917,  το  θέμα  του  ελέγχου  της  Θεσσαλίας  επανέρχεται  και  πάλι  στο  προσκήνιο. Αυτή τη φορά όχι για να εξουδετερωθεί η απειλή στα νώτα των Συμμάχων και  να  διασφαλισθεί  ‐πολύ  σημαντικό‐  ο  σιτοβολώνας  της  περιοχής  αυτής,  αλλά  στο  πλαίσιο  ενός  γενικότερου  σχεδίου.  Να  ενισχυθεί  η  Προσωρινή  Κυβέρνηση  και  να  επιδιωχθεί  η  ενοποίηση  του  ελληνικού  κράτους  υπό  τον  Βενιζέλο.  Ουσιαστικά  αυτό  εσήμαινε  την  ανατροπή του Κωνσταντίνου και του καθεστώτος του.  Μέχρι  να  καταστρωθεί  αυτό  το  σχέδιο  μεσολαβούν  αλλεπάλληλες  συμμαχικές  συσκέψεις  με  διαφορετικές  προτάσεις  για  τις  ενέργειες  που  πρέπει  να  επιχειρηθούν.  Οι  Γάλλοι  προτείνουν  δραστικότερες  λύσεις:  να  μεταφερθούν  διά  θαλάσσης  δύο  μεραρχίες  υπό  τον  Σαράιγ από τη Θεσσαλονίκη στον Πειραιά με ταυτόχρονη επέμβαση του γαλλικού στόλου,  που  ήδη  βρισκόταν  εκεί.  Οι  Άγγλοι  προτείνουν  μια  έμμεση  λύση:  γαλλικός  στρατός  να  σταλεί στον Ισθμό για να εμποδίσει την άνοδο από την Πελοπόννησο προς Αθήνας των εκεί  φιλοβασιλικών στρατευμάτων.8  Στα τέλη Μαΐου του 1917, οι κυβερνήσεις Αγγλίας και Γαλλίας παίρνουν τις οριστικές τους  αποφάσεις.  Αποστέλλουν  στην  Ελλάδα  με  τον  τίτλο  του  Ύπατου  Αρμοστή  τον  Γάλλο  γερουσιαστή  Ζοννάρ  (Jonnard),  ο  οποίος  εξουσιοδοτείται  εν  λευκώ  να  οργανώσει  την  αποπομπή  του  Κωνσταντίνου.  Φθάνοντας  στην  Ελλάδα  ο  Ζοννάρ  εγκαθίσταται  σ'  ένα  γαλλικό θωρηκτό στον Πειραιά, από όπου θα διευθύνει τις «επιχειρήσεις» του. 

Digitized by 10uk1s 

 

H εκθρόνιση του Κωνσταντίνου  Το βράδυ της 29ης Μαΐου του 19179 ο Αλέξανδρος εμφανώς ταραγμένος τηλεφώνησε από  τ' Ανάκτορα στον στενό του φίλο Χρήστο Ζαλοκώστα και του ζήτησε να σπεύσει αμέσως στο  σπίτι της Ασπασίας, όπου θα πήγαινε σε λίγο και ο ίδιος...  Στο  μεταξύ,  σ'  αυτό  το  διάστημα  της  διχαστικής  δίνης,  το  ζευγάρι  συναντιόταν  όσο  μπορούσε συχνότερα, αλλά είχαν αποφασίσει να μη δημοσιοποιήσουν ακόμη τον μυστικό  τους αρραβώνα.  Την  εποχή  εκείνη  είχε  ήδη  επιβληθεί  ναυτικός  αποκλεισμός  από  τους  Αγγλογάλλους  στον  Πειραιά και στην Αθήνα, και οι κάτοικοι, ασχέτως πολιτικών φρονημάτων, υπέφεραν πολύ  από  την  έλλειψη  τροφίμων,  φαρμάκων  και  τις  επακόλουθες  αρρώστιες.  Λαϊκά  συσσίτια  είχαν οργανωθεί για τους ενδεέστερους, στα οποία εργαζόταν νυχθημερόν η Ασπασία. Από  την  πλευρά  του  ο  Αλέξανδρος  με  εράνους  συνέλεγε  χρήματα  και  τρόφιμα  από  τους  εμπόρους για να μοιρασθούν στους φτωχούς.  Στο σπίτι της Ασπασίας ο Αλέξανδρος εμφανίσθηκε κατακόκκινος και αναστατωμένος. Τους  διηγήθηκε ότι την ημέρα εκείνη ο Ύπατος Αρμοστής Ζοννάρ είχε επιδώσει διακοίνωση της  Αντάντ  στον  τότε  πρωθυπουργό  Αλέξανδρο  Ζαΐμη,  με  την  οποία  οι  Σύμμαχοι  απαιτούσαν  την  παραίτηση  του  Κωνσταντίνου  και  την  αναχώρησή  του  από  την  Ελλάδα  μαζί  με  τον  διάδοχο  Γεώργιο.  Σε  περίπτωση  αρνήσεως  του  Κωνσταντίνου,  ο  γαλλικός  στόλος  θα  βομβάρδιζε αυθημερόν την Αθήνα!  Συγκλονισμένος  από  το  τελεσίγραφο,  ο  Ζαΐμης  έσπευσε  αμέσως  στον  βασιλέα,  ο  οποίος  συγκάλεσε  άμεσα  Συμβούλιο  του  Στέμματος.  Η  συνεδρίαση  υπήρξε  δραματική,  τόσο  που  αργότερα  ένας  αντιμοναρχικός  συγγραφέας  θα  την  περιγράψει  σαν  «Σκηνή  Αποκαλύψεως».  Από  τους  παρευρεθέντες  πολιτικούς  ηγέτες  και  διατελέσαντες  πρωθυπουργούς,  ο  τότε  πρωθυπουργός  Ζαΐμης  και  ο  Στράτος  συνέστησαν  στον  Κωνσταντίνο  ν'  αποδεχθεί  τους  όρους  του  Ζοννάρ.  Αντίθετα,  οι  υπόλοιποι  ‐Γούναρης,  Δημήτριος  Ράλλης,  Στέφανος  Δραγούμης,  Σκουλούδης,  Καλογερόπουλος  και  Δημητρακόπουλος‐  συνέστησαν  στον  βασιλέα ν' αντισταθεί.  Ο  Φίλιππος  Δραγούμης,10  γιος  του  Στεφάνου  ο  οποίος  είχε  λάβει  μέρος  σ'  εκείνη  τη  συνεδρίαση του Συμβουλίου του Στέμματος, διασώζει στο Ημερολόγιό του τις εντυπώσεις  του  πατέρα  του.  Επέστρεψε  ο  ηλικιωμένος  Στέφανος  στο  σπίτι  τους  κάτωχρος  και  με  λυγμούς  τους  είπε:  «Τελείωσε!»  Ο  βασιλεύς  είχε  υποκύψει  στο  τελεσίγραφο...  Τους  διηγήθηκε  τις  συζητήσεις  που  έγιναν,  αν  πρέπει  να  παραιτηθεί  ή  να  δηλώσει  ότι  εξαναγκάζεται να φύγει ενώπιον της βίας των ξένων. Τελικώς, ο Κωνσταντίνος τους δήλωσε  ότι  θα  φύγει  και  τότε  πρώτος  ο  Δραγούμης  τον  χαιρέτισε  φιλώντας  του  το  χέρι  ‐  οι  Δραγούμηδες ήσαν όλοι ολόψυχα βασιλόφρονες.  Στο Συμβούλιο είχαν παραστεί και ο διάδοχος Γεώργιος με τον Αλέξανδρο. Ο πρώτος ήταν  «ψυχραιμότατος», ο Αλέξανδρος «κλαμένος»...  Και  πράγματι,  ο  Κωνσταντίνος  είχε  καμφθεί  αφού  ταλαντεύθηκε  για  λίγο.  Όπως  έχουμε  αναφέρει,  η  δύναμη  αντιστάσεώς  του  είχε  από  καιρό  εξασθενίσει:  είχε  συμπεριφερθεί  ενδοτικά τόσο προς τους Αγγλογάλλους, όσο και προς τους Γερμανούς. Ο Κωνσταντίνος δεν  ήταν  πια  ο  παλιός  πεισματάρης  Κωνσταντίνος∙  είχε  φθάσει  στα  όρια  της  αντοχής  του  —  ήταν  και  σωματικά  καταβεβλημένος  από  την  πλευρίτιδα.  Εξάλλου  ο  Ζοννάρ  είχε  «χρυσώσει»  κάπως  «το  χάπι»,  διαμηνύοντάς  του  ότι  δεν  τίθεται  θέμα  καταργήσεως  της 

Digitized by 10uk1s 

  βασιλείας. Θα εξασφαλιζόταν η διαδοχή του θρόνου, πάντως όχι με τον Γεώργιο, που δεν  ενέπνεε  εμπιστοσύνη  στους  Συμμάχους.  Άλλωστε  και  ο  ίδιος  ο  Βενιζέλος  είχε  επανειλημμένως διακηρύξει ότι δεν επιθυμεί την εγκαθίδρυση αβασίλευτης δημοκρατίας.  —oo0oo—  Το βράδυ της 29ης Μαΐου ο Αλέξανδρος συνεχίζει τη διήγησή του στην Ασπασία και στον  Ζαλοκώστα.  Από  τα  ανοιχτά  παράθυρα  του  σπιτιού  φθάνει  στ'  αυτιά  τους  μία  παράξενη,  μακρινή  βοή.  Ακατάληπτες  φωνές  διαδηλωτών,  κωδωνοκρουσίες,  σαλπίσματα  εφόδου  «Προχωρείτε,  προχωρείτε...»  και  σποραδικοί  πυροβολισμοί.  Η  είδηση  για  την  αναχώρηση  του  Κωνσταντίνου  έχει  διαρρεύσει  αστραπιαία  και  οι  πιστοί  οπαδοί  του  έχουν  ξεχυθεί  στους  δρόμους.  Η  οργή  τους  είναι  απερίγραπτη.  Ερεθισμένοι  κι  από  τις  στερήσεις  του  πολύμηνου αποκλεισμού, ταπεινωμένοι κι από την παρουσία του γαλλικού στόλου και του  στρατού,  σπεύδουν  όλοι  ξαναμμένοι  προς  τα  Ανάκτορα  της  Ηρώδου  του  Αττικού  προκειμένου  να  εμποδίσουν  την  αναχώρηση  του  Κωνσταντίνου.  Ο  Αλέξανδρος  έχει  ήδη  πληροφορηθεί για την αντίδραση των πιστών του Κωνσταντίνου και για το πόσο μάταιη θα  είναι  αυτή.  Βαρύθυμος  τους  λέει:  «Αύριο  φεύγει  ο  πατέρας  μου  για  την  Ελβετία...»  Ανάστατη  η  Ασπασία  τον  ρωτάει:  «...Και  συ;»  Ο  Αλέξανδρος  της  απαντάει  ότι  ο  ίδιος  δεν  φεύγει,  μόνο  τα  αδέλφια  του,  κι  εκείνη  με  το  γυναικείο  της  ένστικτο  κάτι  αρχίζει  να  υποπτεύεται... Τον ξαναρωτάει γιατί αυτός δεν φεύγει. Ο Αλέξανδρος κοιτάζει μπροστά του  και η ταραχή του είναι τόσο μεγάλη, που για λίγα λεπτά σιωπά.  Τέλος,  σπάζει  τη  σιωπή  του,  σηκώνεται  όρθιος  και  με  πνιγμένη  φωνή  τους  ανακοινώνει:  «...Εγώ γίνομαι βασιλεύς». Η Ασπασία δεν το πιστεύει και για τελευταία φορά ρωτάει τον  Αλέξανδρο γιατί δεν ανέρχεται στον θρόνο ο διάδοχος Γεώργιος. Ο Αλέξανδρος απαντάει με  λίγα  απλά  λόγια:  «...Τον  φοβούνται  οι  Γάλλοι...  Προτίμησαν  εμένα...  Σαν  να  υπάρχει  διαφορά μεταξύ μας...» Ο Αλέξανδρος ήταν πολύ άπειρος για να κάνει προβλέψεις ‐ η δική  του θητεία στον θρόνο θ' αποδείξει ότι υπήρχε διαφορά και μάλιστα πολύ μεγάλη.  —oo0oo—  Το  θέμα  της  διαδοχής  του  αποχωρούντος  Κωνσταντίνου  φαίνεται  ότι  είχε  απασχολήσει  τους Αγγλογάλλους και τον Βενιζέλο μόλις λίγες ημέρες πριν από την εκθρόνιση. Κατ' αρχάς  διαπιστώθηκε  ότι  όλοι  συμφωνούσαν  σε  δύο  σημεία.  Πρώτον,  πρωτοστατούντος  του  Βενιζέλου  δεν  υπήρχε  περίπτωση  καταργήσεως  της  βασιλείας.  Και,  δεύτερον,  ο  διάδοχος  Γεώργιος  αποκλειόταν  διότι  εθεωρείτο  εξίσου  γερμανόφιλος  με  τον  πατέρα  του.  Ως  εναλλακτική  λύση  συζητήθηκε  ο  θεσμός  της  αντιβασιλείας,  την  οποία  θ'  αναλάμβανε  φιλοβενιζελική  προσωπικότητα.  Σε  μία  τέτοια  περίπτωση  θα  επιλεγόταν  ο  νεαρός  και  ανήλικος  πρίγκιψ  Παύλος  (ο  μετέπειτα,  το  1947,  βασιλεύς),  αλλά  και  αυτό  αποκλείσθηκε.  Τελικά  επελέγη  ο  εικοσιτετράχρονος  Αλέξανδρος,  τον  οποίο  ο  Βενιζέλος  θεωρούσε  πιο  «εύπλαστο» στα χέρια του.  Την  αντιβασιλεία  είχε  απορρίψει  και  η  Αγγλία,  πιθανώς  διότι  το  κυβερνών  Συντηρητικό  Κόμμα πιέσθηκε από τη βασιλική οικογένεια της Αγγλίας, που ζητούσε άμεση άνοδο ενός  πρίγκιπα στον θρόνο.  —oo0oo—  Από την πρώτη στιγμή, όταν έμαθε τα νέα, ο Αλέξανδρος αιφνιδιάσθηκε αλλά συγχρόνως  κατάλαβε  ότι  η  ανέμελη  ζωή  του  είχε  τελειώσει.  Επωμιζόταν  τεράστιες  ευθύνες  χωρίς  κάποια  στοιχειώδη  προπαίδευση  και  θα  είχε  ελάχιστους  συμβούλους  κοντά  του,  διότι  πολλοί θα έφευγαν μαζί με τον Κωνσταντίνο, πράγμα που τελικά θ' αποδειχθεί θετικό, διότι  οι περισσότεροι σύμβουλοι του πατέρα του ήσαν φανατικοί. 

Digitized by 10uk1s 

  Το  εκπληκτικό  με  τον  Αλέξανδρο  ήταν  ότι  προσαρμόσθηκε  ταχύτατα  ‐κυριολεκτικά  διά  νυκτός‐  στον  καινούργιο  του  ρόλο,  και  οι  πρώτες  του  αντιδράσεις  στις  εξελίξεις  έδειχναν  άνδρα ώριμο.  Προηγουμένως  όμως  ο  νεαρός  βασιλεύς  έπρεπε  να  λάβει  μέρος  στις  δύο  πρώτες  πράξεις  του  προσωπικού  του  δράματος,  την  ορκωμοσία  παρουσία  του  πατέρα  του  και  τον  αποχαιρετισμό  της  οικογένειάς  του,  η  οποία  θα  έφευγε  υποχρεωτικώς  μαζί  με  τον  Κωνσταντίνο. Και οι δύο πράξεις προβλέπονταν οδυνηρές για τον νεαρό.  Στη  φάση  αυτή  ο  Ζοννάρ  είχε  καταληφθεί  από  αδημονία,  όταν  δε  πληροφορήθηκε  ότι  τεράστιο  πλήθος  πολιορκεί  τα  Ανάκτορα  για  να  εμποδίσει  την  αναχώρηση  του  Κωνσταντίνου, ανησύχησε πολύ. Το ίδιο ανήσυχος ήταν εξαιτίας πληροφοριών που είχε ότι  το  πλήθος  θα  εμπόδιζε  την  ορκωμοσία  του  Αλέξανδρου.  Διαμήνυσε  στην  κυβέρνηση  ότι  θέτει  σαν  τελευταία  προθεσμία  ορκωμοσίας  το  μεσημέρι  της  επομένης,  30ής  Μαΐου,  απειλώντας ότι θ' αποβιβάσει γαλλικό στρατό για να διαλύσει βιαίως τα πλήθη. Ήδη είχαν  σημειωθεί  επεισόδια  μπροστά  στ'  Ανάκτορα  της  Ηρώδου  του  Αττικού,  και  τα  πλήθη  ήσαν  εξαγριωμένα και αποφασισμένα  να μην αφήσουν τον Κωνσταντίνο να  αναχωρήσει με την  οικογένειά του. Τη νύκτα όλοι, μέσα κι έξω από τα Ανάκτορα, ξαγρύπνησαν... Ο διάδοχος  Γεώργιος,  που  προσπάθησε  να  βγει  από  τα  Ανάκτορα,  βρήκε  μπροστά  του  έναν  άνδρα  έξαλλο,  ο  οποίος  κρατώντας  μαχαίρι  τον  ανάγκασε  να  επιστρέψει.  Κάποιος  άλλος  μ'  ένα  περίστροφο  στο  χέρι  απειλούσε  ότι  θ'  αυτοκτονήσει...  Ο  πρίγκιψ  Νικόλαος  με  την  οικογένειά του απωθήθηκαν βιαίως από το πλήθος όταν προσπάθησαν νωρίς το πρωί της  30ής Μαίου να διαφύγουν.  Στις  δέκα  το  πρωί  κυκλοφόρησε  σε  όλη  την  πόλη  τοιχοκολλημένο  το  διάγγελμα  του  Κωνσταντίνου, με το οποίο ανακοίνωνε την αναχώρησή του και την ανάρρηση στον θρόνο  του  Αλέξανδρου.  Τα  πλήθη  συγκινήθηκαν,  αν  και  δεν  πίστευαν  ότι  το  διάγγελμα  ήταν  αποχαιρετιστήριο.  Ο  Ζοννάρ,  προσπαθώντας  να  αμβλύνει  τη  δυσμενή  εντύπωση  που  είχε  προξενήσει  η  απόφασή  του  ν'  αποβιβάσει  στρατό,  διευκρίνισε  ότι  αναγκαστικά  προβαίνει  σ'  αυτήν  την  ενέργεια, διότι οι στρατιώτες του ταλαιπωρούνται παραμένοντας στα πλοία! Από την άλλη  πλευρά  εξέφρασε  την  ελπίδα  ότι  οι  στρατιώτες  του  θα  συναδελφωθούν  με  τους  Έλληνες  πολίτες και θα πολεμήσουν εν συνεχεία τον κοινό εχθρό στη Μακεδονία.  Στις δώδεκα το μεσημέρι τα πρώτα ξένα στρατεύματα αποβιβάσθηκαν στην Αττική.  Στη  μία  το  μεσημέρι  της  30ής  Μαΐου  1917  πραγματοποιήθηκε  η  τελετή  ενθρονίσεως  του  Αλέξανδρου. Την ώρα εκείνη το πλήθος πολιορκούσε ακόμη το παλάτι, ανήμπορο πλέον να  εμποδίσει  τη  ροή  των  γεγονότων,  εκτός  από  το  εξής:  την  προσέλευση  του  Αρχιεπισκόπου  στα Ανάκτορα για την τελετή. Υπάρχουν εν προκειμένω δύο εκδοχές, εκ των οποίων η μία  γραφική. Η πιο πιθανή είναι ότι ο Αρχιεπίσκοπος δεν μπόρεσε να φθάσει στα Ανάκτορα και  την ορκωμοσία ευλόγησε ένας απλός ιερωμένος από γειτονική εκκλησία. Σύμφωνα με την  άλλη, το πλήθος σταμάτησε το αυτοκίνητο του Αρχιεπισκόπου και του έσπασε τα τζάμια. Ο  ιεράρχης  διέφυγε  και  εν  συνεχεία  οι  αρμόδιοι  για  την  τελετή  τον  ...μεταμφίεσαν  και  κατόρθωσαν να τον βάλουν στο παλάτι.  Η  όλη  τελετή  εκτυλίχθηκε  μέσα  σε  ατμόσφαιρα  καταθλίψεως,  φορτισμένη  από  έντονο  συγκινησιακό  στοιχείο.  Ο  Κωνσταντίνος  ήταν  δακρυσμένος,  ενώ  ο  Αλέξανδρος  μόλις  συγκρατούσε τους λυγμούς του ‐ ακόμη και η ψυχρή βασίλισσα Σοφία σε μία άκρη έκλαιγε  γοερά.  Μακριά από το παλάτι και η Ασπασία έκλαιγε σιωπηλά. Αγωνιούσε για το τι επιφυλάσσει  το μέλλον στον αγαπημένο της. Και ποιος ξέρει τι θα γινόταν το ειδύλλιο και ο αρραβώνας  Digitized by 10uk1s 

  τους...  Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι σε τέτοιες στιγμές η ανθρώπινη πλευρά υπερισχύει των όποιων  πολιτικών  αντιλήψεων.  Υπάρχουν  εν  προκειμένω  δύο  χαρακτηριστικές  εγγραφές  σε  δύο  τελείως διαφορετικά βιβλία: Ο καθηγητής Π. Ενεπεκίδης, που διευρεύνησε επισταμένως τα  ξένα  αρχεία  και  αποδεικνύεται  οξύτατος  επικριτής  του  Κωνσταντίνου,  γράφει:  «...Ένας  λαοφιλής βασιλεύς αναγκάζεται να εγκαταλείψει την χώραν του. Τας τελευταίας ώρας του  αποχωρισμού,  ο  νους  συνηθίζει  να  παραδίδει  την  υπόθεσιν  εις  την  καρδίαν.  Με  αυτήν  περισσότερο θα προπέμψωμεν τον Βασιλέα εις την εξορίαν του. Έπειτα θα παραδώσωμεν  την υπόθεσιν και πάλιν εις τα μυστικά έγγραφα που δεν γνωρίζουν οίκτον...» Και ο Γάλλος  ιστορικός Ντριώ (Driault), φανατικός κωνσταντινικός, αφού περιγράψει μ' έντονα χρώματα  την  εξέγερση  των  απλών  ανθρώπων  για  να  μη  φύγει  ο  βασιλιάς  τους,  αναφέρει:  «...Ο  Ζοννάρ  κατελήφθη  εξ  ανυπομονησίας.  Όλος  αυτός  ο  αναβρασμός  τον  εξέπληττεν  εξαιρετικώς και αυτός επίσης είχε νομίσει ότι πέριξ του βασιλέως δεν ήτο παρά μία μικρά  κλίκα γερμανόφιλων και συνήντα ήδη έναν ολόκληρον λαόν...»  —oo0oo—  Την επομένη της ορκωμοσίας ο Αλέξανδρος ανέβηκε στο Τατόι, όπου είχε ήδη καταφύγει ο  Κωνσταντίνος  με  την  οικογένειά  του  ξεγελώντας  τα  πλήθη  στην  Ηρώδου  του  Αττικού  με  διάφορα τεχνάσματα. Είχε έρθει η ώρα του αποχωρισμού και των πατρικών συμβουλών. Ο  Κωνσταντίνος  του  υπέδειξε  ποιους  πολιτικούς  και  στρατιωτικούς  να  εμπιστεύεται,  του  ανέλυσε  την  κατάσταση  στα  πολεμικά  μέτωπα  και  επέμεινε  πεισματικά  στις  δικές  του  προβλέψεις.  Υπολόγιζε  ότι  ο  Παγκόσμιος  Πόλεμος  θα  τελείωνε  το  1919  λόγω  πλήρους  εξαντλήσεως  των  αντιμαχομένων,  δηλαδή  μ'  ένα  είδος  «ισοπαλίας».  Και  επειδή  στη  βασιλική  οικογένεια  χρησιμοποιούσαν  πολύ  και  τα  αγγλικά,  ο  Κωνσταντίνος  μεταχειρίσθηκε την έκφραση: «...The war will be a draw...» δηλαδή, θα λήξει με ισοπαλία.  Στη  συνέχεια  προέτρεψε  έντονα  τον  γιο  του  να  επιμείνει  πάση  θυσία  απέναντι  στον  Βενιζέλο στη διατήρηση της ουδετερότητας της χώρας, ώστε όταν τελειώσει ο πόλεμος να  βρεθεί η Ελλάδα αλώβητη και να πετύχει το μέγιστο των διεκδικήσεών της.  Ο  Κωνσταντίνος  κατέληξε  εξηγώντας  του  εμφαντικά  ότι  τον  αφήνει  ως  απλό  τοποτηρητή  στον  θρόνο.  Είτε  από  σεβασμό  προς  τον  πατέρα  του  είτε  επηρεασμένος  από  τις  ραγδαίες  εξελίξεις, ο Αλέξανδρος απαντούσε: «Μάλιστα, πατέρα». Τίποτε άλλο. Αλλά την τελευταία  στιγμή χτύπησε η καρδιά του ‐ ήθελε να προλάβει να μιλήσει στον πατέρα του και για την  Ασπασία! Ποιος ξέρει πότε θα τον ξαναδεί...  Εντέλει,  με  μόλις  συγκρατούμενη  ταραχή  παίρνει  μία  βαθιά  αναπνοή  και  εκμυστηρεύεται  στον  πατέρα  του  τον  μυστικό  του  αρραβώνα  με  την  Ασπασία  Μάνου,  ζητώντας  τη  συγκατάθεσή  του  για  να  την  παντρευθεί.  Ο  Κωνσταντίνος  δεν  έχει  αντίρρηση  για  το  πρόσωπο, άλλωστε γνωρίζει καλά την οικογένεια Μάνου και συνδέεται πολύ με τον πατέρα  της.  Απαιτεί  όμως  από  τον  Αλέξανδρο  να  περιμένουν  το  τέλος  του  πολέμου  για  να  παντρευθούν.  Μέσα  του  ο  Αλέξανδρος  απογοητεύεται.  Αυτή  τη  σύσταση  θα  την  ακούει  εφεξής  για  περισσότερα από δύο χρόνια και από άλλα χείλη: από τον Βενιζέλο, την κυβέρνησή του και  από ποικίλους αυτόκλητους συμβούλους... 

Digitized by 10uk1s 

 

Τα πρώτα προβλήματα του νεαρού βασιλέως  Από  την  πρώτη  στιγμή  ο  εικοσιτετράχρονος  βασιλεύς  είχε  μπροστά  του  ένα  βουνό  προβλήματα για τα οποία δεν ήταν προετοιμασμένος. Κατ' αρχάς υπήρχε μία ασάφεια ως  προς την ίδια του τη θέση∙ είχε επίσημα ορκισθεί, αλλά στο διάγγελμα που απηύθυνε στον  λαό  φεύγοντας  ο  Κωνσταντίνος  είχε  σκοπίμως  χρησιμοποιήσει  την  έκφραση:  «Αφήνω  εις  τον θρόνον τον υιόν μου Αλέξανδρον», δίχως να αναφέρει ότι παραιτείται. Ήταν λοιπόν ο  Αλέξανδρος απλός τοποτηρητής ή εκτελούσε τρόπον τινά χρέη αντιβασιλέως.  Εξάλλου  πόσο  νόμιμη  ήταν  η  επιλογή  του  στη  θέση  αυτή;  Με  ποια  ιδιότητα  τον  είχε  επιβάλει  ο  Ζοννάρ,  έστω  και  αν  είχε  προσυνεννοηθεί  με  τον  Βενιζέλο  και  με  τον  ίδιο  τον  Κωνσταντίνο;  Όλα  αυτά  τα  ερωτήματα  απασχολούσαν  και  τους  άλλους  Συμμάχους.  Η  πονηρά  Αλβιών  ήταν  επιφυλακτική  και  στη  Βουλή  των  Κοινοτήτων  υποβάλλονταν  με  καταιγιστικό  ρυθμό  ενοχλητικές ερωτήσεις. Η Ρωσία, έχοντας τα δικά της εσωτερικά προβλήματα, και η Ιταλία,  πάντοτε καιροσκοπούσα, κρατούσαν αποστάσεις από όσα συνέβαιναν στην Ελλάδα. Τελικά  όμως  όλοι  άφησαν  την  πρωτοβουλία  στους  Γάλλους  και  στον  Ζοννάρ,  τον  αρμοστή  με  τις  απεριόριστες όσο και απροσδιόριστες αρμοδιότητες.  Στη  σύγχρονη  Ιστορία  η  ελληνική  Αριστερά  έχει  επινοήσει  τον  όρο  «ξενοκρατία»,  δηλαδή  Αγγλοκρατία,  Αμερικανοκρατία  κ.ο.κ.,  και  κατά  περιόδους  έχει  αποκαλέσει  ξένους  πρεσβευτές  (παράβαλλε  Πιούριφοϋ)  «Γκαουλάιτερ»  [Gauleiter:  γερμανική  ονομασία  για  ναζί,  πανίσχυρο  περιφερειάρχη].  Θα  ήταν  ενδιαφέρον  να  μας  πουν  οι  ιστορικοί  των  «λοιπών δημοκρατικών δυνάμεων» τι όνομα θα έπρεπε να δοθεί στον Ζοννάρ, που στήριξε  τους τότε δημοκρατικούς.  Ο  Ζοννάρ  όμως  δεν  είχε  τη  στενοκεφαλιά  και  τον  φανατισμό  των  «Γκαουλάιτερ»,  ήταν  πολιτικός  και  μάλιστα  πολύ  έμπειρος  στις  συναφείς  δολιχοδρομίες.  Έχοντας  συνειδητοποιήσει από την πρώτη στιγμή την απροσδόκητη αντίδραση των μεγάλων λαϊκών  μαζών,  προέβαινε  σε  αλλεπάλληλες  κατευναστικές  δηλώσεις  και  άφηνε  να  διαρρέουν  πληροφορίες  που  θα  ικανοποιούσαν  σχετικά  τον  βασιλόφρονα  κόσμο.  Οι  ενέργειές  του  άρχισαν  να  αποπνέουν  πολιτικότητα  και  όχι  στρατιωτική  βία.  Δήλωσε  στον  «βασιλικό»  πρωθυπουργό  Ζαΐμη  ότι  μπορεί  να  παραμείνει  στη  θέση  του  προσωρινώς  και  ότι  η  κυβέρνησή  του  είναι  ελεύθερη  τώρα  να  στείλει  διοικητικά  της  όργανα  στη  Θεσσαλονίκη,  αφού  η  Προσωρινή  Κυβέρνηση  του  Βενιζέλου  δεν  έχει  πλέον  λόγο  υπάρξεως,  αφήνοντας  ωστόσο  ασαφές  το  θέμα  της  ελεύσεως  του  Βενιζέλου  στην  Αθήνα,  ενώ  αυτό  ήταν  ήδη  προαποφασισμένο.  Τέλος,  για  να  καθησυχάσει  ακόμη  περισσότερο  τους  βασιλόφρονες,  δήλωσε στον Ζαΐμη ότι μετά το τέλος του πολέμου ακόμη και ο Κωνσταντίνος μπορούσε να  επιστρέψει στον θρόνο, αν το θελήσει ο λαός!  Λίγες  ημέρες  μετά  την  αλλαγή  του  καθεστώτος  ο  Ζοννάρ  απηύθυνε  απευθείας  διάγγελμα  στον  ελληνικό  λαό,  το  οποίο  περιείχε  σημαντικά  στοιχεία.  Με  κάποια  δόση  υποκρισίας  εξήγησε ότι κινήθηκε από την επιθυμία να γίνει σεβαστό το Σύνταγμα της χώρας! Ζήτησε τη  συμφιλίωση  των  πολιτικών  κομμάτων  και  έκανε  έκκληση  στη  σωφροσύνη  και  στον  πατριωτισμό  των  Ελλήνων,  αναγγέλλοντας  ότι  αίρεται  ο  ναυτικός  αποκλεισμός  και  θα  διανεμηθούν  αλεύρι  και  κάρβουνο  στον  κόσμο.  Δήλωσε  επίσης  με  έμφαση  ότι  θα  παταχθούν  αμειλίκτως  όσοι  προβούν  σε  πολιτικά  αντίποινα.  Τέλος,  διαβεβαίωσε  τους  Έλληνες  ότι  επ'  ουδενί  λόγω  θα  επιβληθεί  στη  χώρα  από  τους  Συμμάχους  γενική  επιστράτευση.  Τα  δύο  τελευταία  σημεία  είχαν  μεγάλη  σημασία.  Ως  προς  τον  φόβο  των  αντιποίνων,  ο  Ζοννάρ  προειδοποιούσε  τους  βενιζελικούς  να  μην  προβούν  σε  αντίποινα  εναντίον  των  Digitized by 10uk1s 

  βασιλικών. Αλλά στο μυαλό των βενιζελικών είχαν επανέλθει οι μνήμες από τους απηνείς  διωγμούς  που  υπέστησαν  οι  ίδιοι  στα  «Νοεμβριανά»  του  1916  από  τους  βασιλικούς  «Επιστράτους», και τα έκτροπα είχαν ήδη αρχίσει υπό μορφή αντεκδίκησης.  Ως προς την επιστράτευση που ο Ζοννάρ υποσχόταν να μην πραγματοποιηθεί, η κατάσταση  ήταν  συγκεχυμένη.  Όπως  αναφέραμε,  όταν  η  Βουλγαρία  εξήλθε  στον  πόλεμο,  το  1916,  ο  Βενιζέλος, τότε πρωθυπουργός με τη συγκατάθεση του Κωνσταντίνου, είχε κηρύξει γενική  επιστράτευση, η οποία μετά τη δημιουργία των δύο Ελλάδων είχε τρόπον τινά εκφυλισθεί  κυρίως στη Βόρειο Ελλάδα. Ακολούθησε μία άτυπη και προοδευτική αποστράτευση σχεδόν  όλων των μονάδων. Συνεπώς ο Ζοννάρ προσπαθούσε τώρα να καθησυχάσει τους Έλληνες  ότι δεν θα επιστρατευθούν εκ νέου εν όψει της ενοποιήσεως των δύο κρατών.  Στην ιστορία της Ελλάδας πολλές φορές έχουμε συναντήσει έκτροπα και ασχημίες εις βάρος  πολιτικών αντιπάλων ύστερα από μία δραστική αλλαγή καθεστώτος, πολιτική ή πολιτειακή.  Το  καλοκαίρι  του  1917  ήσαν  νωπές  ακόμα  οι  μνήμες  από  τα  «Νοεμβριανά»  του  1916.  Η  Πηνελόπη Δέλτα, μεγάλη πατριώτισσα και πιστή βενιζελική, έχει αναφερθεί σ' αυτά, όπως  είδαμε, με μελανά χρώματα και με την αντικειμενικότητα που τη διακρίνει περιγράφει τις  «ασχήμιες»  ‐έτσι  τις  αποκαλεί‐  των  «δικών»  της,  των  βενιζελικών:  «...Ήθελα  τους  δικούς  μας  [τους  βενιζελικούς]  ευγενικότερους...»  Αν  ήταν  δυνατόν  να  μην  πάρουν  άγρια  τη  ρεβάνς οι διωχθέντες του περασμένου χρόνου.  Την  έντιμη  Δέλτα  ενοχλούσε  και  ένα  άλλο  φαινόμενο.  Η  χαμαιλεοντική  διαφοροποίηση  βασιλικών αξιωματικών, που διά νυκτός φόρεσαν σκούφο βενιζελικό για να μη χάσουν τη  θέση τους.  Φωτεινή  εξαίρεση  σε  ανάλογα  φαινόμενα  απετέλεσε  ο  πατέρας  της  Ασπασίας,  ο  Πέτρος  Μάνος.  Γενναίος  αξιωματικός,  εθελοντής  του  Μακεδονικού  Αγώνα  και  πολεμιστής  των  Βαλκανικών,  ήταν  απόλυτα  αφοσιωμένος  στον  Κωνσταντίνο.  Ευρισκόμενος  στην  Πελοπόννησο,  μόλις  πληροφορήθηκε  τα  γεγονότα  έσπευσε  στην  περιοχή  του  Ισθμού  που  κατεχόταν  από  γαλλικά  στρατεύματα,  και  επειδή  δεν  μπορούσε  να  περάσει  και  μη  βρίσκοντας  άλλη  δίοδο,  πήδησε  από  την  πελοποννησιακή  ακτή  στη  θάλασσα  και  κολύμπησε προς την απέναντι στεριά. Η γαλλική φρουρά τον αντελήφθη και άνοιξε πυρ την  ώρα που κολυμπούσε... Ο Μάνος γλίτωσε και αφού βγήκε στη στεριά, πεζοπόρησε επί ώρες  και έφθασε στην Αθήνα τελείως εξαντλημένος. Παρ' όλα αυτά πρόλαβε τον βασιλέα προτού  αναχωρήσει και έφυγε μαζί του στην εξορία. Υπόδειγμα συνέπειας και αφοσιώσεως.  —oo0oo—  Κάθε  μέρα  που  περνούσε,  το  καλοκαίρι  του  1917,  ο  Αλέξανδρος  ολοένα  περισσότερο  συνειδητοποιούσε  ότι  εφεξής  θα  βρισκόταν  διαρκώς  μεταξύ  σφύρας  και  άκμονος.  Από  τη  μία πλευρά είχε τις ρητές οδηγίες του πατέρα του, από την άλλη την πίεση του Ζοννάρ.  Ωστόσο,  η  πιο  κρίσιμη  στιγμή  θα  ερχόταν  όταν  ο  Βενιζέλος  θα  πατούσε  το  πόδι  του  στην  Αθήνα. Διότι τα προσχήματα είχαν πλέον καταπέσει ‐ οι Σύμμαχοι τον ήθελαν στην Αθήνα  πρωθυπουργό της ενιαίας Ελλάδας.  Ένα από τα πρώτα βήματα του νεαρού βασιλέως ‐ο οποίος έχοντας πρακτικό μυαλό ήθελε  να  πληροφορηθεί  προσωπικά  τις  αντίθετες  απόψεις‐  ήταν  να  καλέσει  σε  κατ'  ιδίαν  συνάντηση τον ίδιο τον Ζοννάρ. Ο Ζοννάρ, ικανοποιημένος διότι το σχέδιο εκθρονίσεως του  Κωνσταντίνου  είχε  πετύχει,  εμφανίσθηκε  διαλλακτικός,  στην  αρχή  διαβεβαιώνοντας  τον  Αλέξανδρο  ότι  δεν  θα  συμβούν  άλλα  έκτροπα  εις  βάρος  των  βασιλοφρόνων.  Εν  συνεχεία  έθιξε το θέμα της ελεύσεως του Βενιζέλου στην Αθήνα, οπότε ο Αλέξανδρος του συνέστησε  να καθυστερήσει η άφιξή του μέχρι να κοπάσει ο αναβρασμός των πολιτών. Ο Ζοννάρ με το  οξύ πολιτικό του ένστικτο κατάλαβε ότι έπρεπε να υποχωρήσει πρόσκαιρα και αποδέχθηκε  Digitized by 10uk1s 

  τη  σύσταση  του  Αλέξανδρου,  παρ'  όλο  ότι  η  γαλλική  κυβέρνηση  του  είχε  δώσει  ρητές  εντολές να επιταχύνει τη «βενιζελική παλινόρθωση». Ο πολύπειρος Ζοννάρ αποφάσισε να  μεθοδεύσει τη σταδιακή και προσεκτική παλιννόστηση του Βενιζέλου στην Αθήνα.  Στα  μέσα  Ιουνίου  του  1917,  ο  Βενιζέλος  φθάνει  πρώτα  στον  Πειραιά  και  φιλοξενείται  για  λίγες  μέρες  στο  γαλλικό  πολεμικό  «JURIEN  DE  LA  GRUVIERE».  Στις  27  Ιουνίου  (με  το  νέο  ημερολόγιο),  ο  Ελευθέριος  Βενιζέλος  μαζί  με  τα  άλλα  δύο  μέλη  της  Τριανδρίας  της  Επαναστάσεως,  τον  ναύαρχο  Κουντουριώτη  και  τον  στρατηγό  Δαγκλή,  επιβιβάζονται  σε  αυτοκίνητα στον Πειραιά και φθάνουν στην Αθήνα. Καθ' όλη τη διαδρομή την τάξη τηρούν  Γάλλοι  στρατιώτες,  ιππείς  και  πεζοί,  καθώς  και  έμπιστοι  άνδρες  της  Χωροφυλακής  (συνήθως Κρητικοί), οπότε οι φανατικοί βασιλόφρονες θα μπορέσουν να ισχυρισθούν ότι ο  Βενιζέλος έφθασε στην Αθήνα «πάνω σε γαλλικές λόγχες».  Την ίδια μέρα η κυβέρνηση του Βενιζέλου θα ορκισθεί ενώπιον του βασιλέως Αλέξανδρου.  Δύο ημέρες  πριν από την ορκωμοσία  της  κυβερνήσεως, ο Αλέξανδρος είχε  συναντηθεί  με  τον  φίλο  του  Ζαλοκώστα.  Ο  Αλέξανδρος  γνώριζε  τον  Βενιζέλο  ‐αυτός  ο  προώρως  λευκανθείς,  διοπτροφόρος άνδρας με  τις νευρώδεις κινήσεις του ασκούσε σε Έλληνες  και  ξένους  τρομερή  γοητεία,  που  έφθανε  στα  όρια  του  δέους‐  και,  επηρεασμένος  από  την  αντιπάθεια  της  οικογένειάς  του  προς  το  πρόσωπο  του  Βενιζέλου,  είπε  στον  Ζαλοκώστα:  «Καλώς  να  τον  δεχθούμε.  Μεθαύριο  μας  κουβαλιέται  ο  Σατανάς!...»  Ο  Αλέξανδρος  προσπαθούσε  με  κάποια  δόση  χιούμορ  να  προετοιμασθεί  για  τη  συνάντηση  με  τον  «Σατανά».  Στην  ορκωμοσία  της  κυβερνήσεως  Βενιζέλος  και  Αλέξανδρος  δεν  αντάλλαξαν  ούτε  καν  χειραψία,  απλώς  μερικά  λόγια,  τα  οποία  όμως  είχαν,  όπως  θα  δούμε,  ιδιαίτερη  σημασία.  Αντίθετα, όταν του παρουσίασαν τους υπουργούς, ο Αλέξανδρος έσφιξε σε καθέναν θερμά  το χέρι. Και φαίνεται ότι σ' αυτήν την πρώτη συνάντηση τους έκανε εντύπωση η εμφάνισή  του ‐ απλός, ανεπιτήδευτος και όμορφος στην επίσημη στολή λοχαγού του πυροβολικού.  Η λίστα των υπουργών ήταν προκαθορισμένη. Την είχε στείλει ο Βενιζέλος από πριν, όταν  ακόμη  φιλοξενείτο  στο  γαλλικό  πολεμικό  στον  Πειραιά,  και  δεν  δέχθηκε  καμία  τροποποίησή της.  Όπως  αναφέρθηκε,  στην  τελετή  ορκωμοσίας  της  κυβερνήσεως  Βενιζέλος  και  Αλέξανδρος  αντάλλαξαν  ελάχιστα  λόγια.  Επρόκειτο  προφανώς  για  θέματα  συνταγματικά  και  ο  Αλέξανδρος ζήτησε από τον Βενιζέλο να του εκθέσει τις απόψεις του γραπτώς. Σώζονται εν  προκειμένω τα πρωτότυπα κείμενα του Βενιζέλου στο Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη.  Ο  Βενιζέλος,  λοιπόν,  από  την  πρώτη  σύντομη  συνάντησή  τους  στην  ορκωμοσία  είχε  θίξει  θέματα  συνταγματικά.  Ουσιαστικά  ρώτησε  τον  Αλέξανδρο  αν  εννοεί  ότι  μία  Συντακτική  Συνέλευση  της  Βουλής  θα  περιορίσει  τα  μέχρι  τότε  προνόμια  του  Στέμματος.  Εκείνος  του  απάντησε πως το έχει εννοήσει πολύ καλά, οπότε, και μετά τη λήψη της γραπτής εκθέσεως  από  τον  Βενιζέλο,  είχε  λίγο  πολύ  προετοιμασθεί  για  το  τι  θα  άκουγε  σε  μία  κατ'  ιδίαν  συνάντηση με τον πρωθυπουργό.  Στην  πρώτη  ωστόσο  επίσημη  ακρόαση  του  Βενιζέλου  στ'  Ανάκτορα,  ο  Αλέξανδρος  αιφνιδιάσθηκε.  Ο  πρωθυπουργός  μπήκε  στην  αίθουσα  φουριόζος  και  ψυχρός,  ξεκαθαρίζοντας  στον  βασιλέα  ότι  εφεξής  θα  τον  καλεί  στ'  Ανάκτορα  μόνο  για  σπουδαία  θέματα  και,  επίσης,  ότι  δεν  θα  συναντά  ποτέ  χωριστά  τους  υπουργούς.  Εν  συνεχεία  του  έδωσε  ένα  ...λεπτομερές  μάθημα  Συνταγματικού  Δικαίου  και  φέρνοντας  το  κάθισμά  του  κοντά στον Αλέξανδρο του ανέπτυξε εν εκτάσει τα αγαθά της συνταγματικής βασιλείας στην  Αγγλία.  Άφωνος  ο  νεαρός  βασιλεύς  άκουγε  τον  χειμαρρώδη  λόγο  του  πρωθυπουργού.  Άλλωστε  δεν  είχε  ούτε  τη  στοιχειώδη  παιδεία  για  να  παρακολουθήσει  τις  θεωρίες  που  Digitized by 10uk1s 

  ανέπτυσσε ο Βενιζέλος.  Ο  Αλέξανδρος  αντέδρασε  μόνο  μία  φορά  προς  το  τέλος  της  ακροάσεως,  όταν  ο  Βενιζέλος  του  ζήτησε  να  υπογράψει  μία  επιστολή  προς  τον  βασιλέα  της  Σερβίας,  τρόπον  τινά  επανορθωτική  για  την  παλαιότερη  πολιτική  του  Κωνσταντίνου  απέναντι  στη  σύμμαχο  Σερβία, λέγοντάς του ότι πρέπει να αποκηρύξει τη συγκεκριμένη πολιτική του πατέρα του, ο  οποίος  είχε  ατιμάσει  την  υπογραφή  του  στη  συμμαχία  με  τη  Σερβία,  και  μάλιστα  όταν  η  χώρα  αυτή  κινδύνευε  από  τους  Γερμανοαυστριακούς.  Ο  Αλέξανδρος  αρνήθηκε  να  υπογράψει  τέτοια  επιστολή.  Δυσαρεστημένος  ο  Βενιζέλος  τον  ρώτησε  αμέσως  με  τρόπο  δηκτικό  αν  έχει  αποφασίσει  να  ενεργεί  ως  συνταγματικός  βασιλεύς  ή  ως  «πράκτορας  του  Κωνσταντίνου». Ο Αλέξανδρος αυτήν τη φορά οργίσθηκε πολύ και υπέδειξε στον Βενιζέλο  ότι  η  ακρόαση  έχει  λήξει.  Άλλο  τόσο  οργισμένος  και  ο  Βενιζέλος  αποχώρησε  από  τ'  Ανάκτορα άπρακτος.  Η  πρεμιέρα  στις  σχέσεις  των  δύο  ανδρών  ήταν  πολύ  κακή.  Και  είναι  περίεργο  ότι  στα  επόμενα χρόνια οι σχέσεις τους όχι μόνο θ' αποκατασταθούν, αλλά θα γίνουν πολύ φιλικές.  Αυτό θα επιτευχθεί χάρις στις εκπληκτικές διπλωματικές νίκες του Βενιζέλου αλλά και στη  γοητεία  που  αργότερα  θα  ασκήσει  ο  μέγας  πολιτικός  στον  νεαρό  βασιλέα.  Και  από  την  πλευρά  του  όμως  ο  Αλέξανδρος  θ'  αποδειχθεί  με  το  πρακτικό  μυαλό  του  σοφότερος  από  ό,τι αναμενόταν.  Σε  αυτήν  την  αρχική  φάση,  θα  παρουσιασθούν  και  άλλα  σοβαρά  προβλήματα  στο  εσωτερικό  της  χώρας.  Ένα  απ'  αυτά  ήταν  η  εκτόπιση  βασιλοφρόνων  πολιτικών  και  στρατιωτικών αφενός στην Κορσική και αφετέρου σε ελληνικά νησιά. Οι νεώτερες γενιές θα  πρέπει  να  πληροφορηθούν  ότι  εξορίες  δεν  έχουν  υπάρξει  μόνο  στις  δικτατορίες.  Οι  πιο  σημαντικοί εκ των εξορισθέντων ήσαν ο πρώην πρωθυπουργός Γούναρης, ο πρώην Αρχηγός  του  Επιτελείου  Δούσμανης,  ο  Μεταξάς,  που  εθεωρείτο  εκ  των  πλέον  επικινδύνων  για  το  καθεστώς,  ο  Μπαλτατζής,  μέλη  της  οικογένειας  Δραγούμη  κ.ά.  (Στο  βιβλίο  του  Φίλιππου  Δραγούμη, αδελφού του Ίωνος, γίνεται εκτεταμένη αναφορά στις εξορίες αυτές.)  Οι  Γάλλοι  πρωτοστατούσαν  στα  αιτήματα  της  κυβερνήσεως  Βενιζέλου  για  εκτοπίσεις  ‐  ο  Ζοννάρ  είχε  πλέον  μπει  για  τα  καλά  στο  πολιτικό  παιχνίδι.  Στην  αρχή  ο  Αλέξανδρος  ήταν  υποχωρητικός  και  υπέγραφε  τις  σχετικές  αποφάσεις,  αλλά  αυτό  άνοιξε  την  «όρεξη»  του  Ζοννάρ, ο οποίος μέσω της κυβερνήσεως ζητούσε και άλλες και άλλες εκτοπίσεις.  Παράλληλα,  άρχισε  και  η  συνήθης  κοσμογονία  αλλαγών  με  ευρύτατες  εκκαθαρίσεις  στη  Δημόσια  Διοίκηση,  στις  Ένοπλες  Δυνάμεις,  στη  Δικαιοσύνη,  στην  Παιδεία,  παντού.  Τέλος,  κηρύχθηκε με προσωρινή διάρκεια ο Στρατιωτικός Νόμος.  Μέχρι  το  1917,  οι  βενιζελικοί  μιλούσαν  για  «δικτατορία  του  Κωνσταντίνου».  Τώρα  οι  βασιλικοί θα μιλούν για «Δικτατορία του Βενιζέλου»... Άτυχη Ελλάδα... 

Digitized by 10uk1s 

 

Ο δεσμός του Αλέξανδρου με την Ασπασία στο προσκήνιο  Θα  νόμιζε  κανείς  ότι  ο  Αλέξανδρος  μετά  την  άνοδό  του  στον  θρόνο  θα  παραμελούσε  την  αγαπημένη  του,  αλλά  ο  έρωτάς  του  ήταν  πολύ  βαθύτερος  από  τα  διάφορα  «οφίκια».  Καθώς  προχωρούσε  το  καλοκαίρι  του  1917,  ο  Αλέξανδρος  επωφελήθηκε  από  την  παλιά  παράδοση  των  προκατόχων  του  να  εγκαθίστανται  το  καλοκαίρι  στα  Ανάκτορα  Τατοΐου.  Η  μετακίνησή του αυτή είχε δύο πλεονεκτήματα: αφενός θα συναντούσε συχνά και πιο άνετα  την  Ασπασία,  η  οποία  αμέσως  μετακόμισε  σ'  ένα  σπίτι  στην  Κηφισιά,  και  αφετέρου  απομακρύνθηκε  από  την  Αθήνα,  όπου  οι  κινήσεις  του  παρακολουθούνταν  άγρυπνα  από  ανθρώπους  της  κυβερνήσεως,  ενώ  στο  Τατόι  η  παρακολούθηση  ήταν  πολύ  περιορισμένη.  Όπως  και  αν  έχει  το  πράγμα,  οι  δημόσιες  εμφανίσεις  του  με  την  ανεπίσημη  μνηστή  του  ήσαν πλέον αναγκαστικά σπάνιες.  Προτού  ο  νεαρός  πρίγκιψ  στεφθεί  βασιλεύς  η  προσωπική  του  ζωή  δεν  απασχολούσε  την  κοινωνία, εκτός από έναν πολύ μικρό κύκλο, αλλά ούτε και τον πολιτικό κόσμο. Και ξαφνικά  το  ειδύλλιο  άρχισε  να  γίνεται  γνωστό.  Όσοι  γνώριζαν  καλύτερα  τον  νεαρό  βασιλέα  και  το  πείσμα του σε ορισμένες περιπτώσεις, πίστευαν ότι ο Αλέξανδρος ουδέποτε θα εγκατέλειπε  την πρόθεσή του να παντρευθεί την Ασπασία.  Στις  αρχές  του  1918,  όταν  ο  δεσμός  τους  έγινε  ευρύτερα  γνωστός,  η  κυβέρνηση  άρχισε  ν'  ανησυχεί.  Ο  ίδιος  ο  Βενιζέλος  είχε  πληροφορηθεί  τα  του  δεσμού  από  το  1917,  αλλ'  αντιπαρερχοταν  τα  κουτσομπολιά∙  μάλιστα,  σύμφωνα  με  ορισμένες  πληροφορίες,  ο  Βενιζέλος  σε  μία  πρώτη  φάση  αντιμετώπιζε  με  συμπάθεια  το  ζευγαράκι.  Ίσως  διότι  ένας  γαλαζοαίματος ήταν ερωτευμένος με μία κοπέλα χωρίς τίτλους...  Ορισμένοι υπουργοί του, ωστόσο, δεν έβλεπαν τα πράγματα τόσο ρομαντικά. Σε αυτούς το  πάθος εναντίον του εκδιωχθέντος Κωνσταντίνου διατηρείτο άσβεστο, μερικοί μάλιστα που  ανησυχούσαν πολύ είχαν επινοήσει ένα ακραίο σενάριο: αν κάποια μέρα η Ασπασία γίνει  επισήμως  σύζυγος  του  βασιλέως,  υπάρχει  ο  φόβος,  καθώς  η  οικογένεια  Μάνου  είναι  ακραιφνώς βασιλική, να παίξει η Ασπασία τον ρόλο «συνδέσμου» του Αλέξανδρου με την  εξόριστη οικογένειά του. Το σενάριο μοιάζει σχεδόν απίθανο για πολλούς λόγους: Πρώτον,  διότι  ο  Κωνσταντίνος  από  την  Ελβετία  θα  βρει  προοδευτικώς,  όπως  θα  δούμε,  πολλούς  τρόπους  ‐συνωμοτικούς,  θα  λέγαμε‐  για  να  στέλνει  μηνύματα  στον  γιο  του  στην  Αθήνα.  Δεύτερον,  διότι  μπορεί  ο  πατέρας  της  Ασπασίας,  ο  Πέτρος  Μάνος,  να  ήταν  φανατικός  κωνσταντινικός, αλλά η ίδια είχε ένα αίσθημα έντονης ανεξαρτησίας και δεν της ταίριαζε ο  ρόλος  του  «συνδέσμου».  Πολύ  αργότερα  μάλιστα  άλλοι,  που  εντρυφούσαν  σε  παράλογα  σενάρια, θα ισχυρισθούν ότι η Ασπασία ήταν όργανο του Βενιζέλου.  Στην ουσία ένα είναι βέβαιο και όχι μυθοπλασία: Από τη στιγμή που ο Αλέξανδρος ανήλθε  στον  θρόνο,  θ'  αρχίσει  υποχθονίως  και  σιγά  σιγά  μία  διαμάχη  μ'  επίκεντρο  τον  νεαρό  και  την αγαπημένη του, κατά την οποία θα συναφθούν παράδοξες και σιωπηρές συμμαχίες... Η  βασιλική οικογένεια, παρ' όλον ότι ο Κωνσταντίνος πριν αναχωρήσει είχε κατ' αρχάς δώσει  τη συγκατάθεσή του για τη «νύφη» με αναστολή, κατά βάθος δεν ήθελε να καταλήξει αυτή  η σχέση σε γάμο. Η κυβέρνηση Βενιζέλου, όχι ο ίδιος, για τους δικούς της λόγους δεν ήθελε  και  αυτή  την  επισημοποίηση  με  γάμο,  όπως  άλλωστε  και  η  αντιβενιζελική  αντιπολίτευση,  για  ποικίλες  αιτίες.  Κι  έτσι  βλέπουμε  παράδοξες  συμμαχίες  να  ορθώνονται  εμπόδια  μπροστά στον ερωτευμένο βασιλέα...  —oo0oo—  Και  ξαφνικά  ο  Αλέξανδρος  απέκτησε  έναν  απροσδόκητο  σύμμαχο  στις  ελπίδες  του  να  διατηρήσει τον δεσμό του, στο πρόσωπο, ούτε λίγο ούτε πολύ, του πρεσβευτή της Μεγάλης  Βρετανίας,  λόρδου  Γκρανβίλ  (Granville)!  To  ειδύλλιο  και  ο  μυστικός  αρραβώνας  του  Digitized by 10uk1s 

  Αλέξανδρου  είχαν  γίνει  αντικείμενο  κουτσομπολιού  και  στις  ξένες  πρεσβείες,  ιδιαίτερα  οι  «Προστάτιδες  Δυνάμεις»  φαίνεται  ότι  εκτός  από  τη  λεγόμενη  «πολιτική  των  κανονιοφόρων»  ‐παράβαλλε  γαλλικός  στόλος‐  ενδιαφέρονταν  και  για  τις  ερωτικές  υποθέσεις των εστεμμένων και των πολιτικών...  Στο  θέμα  των  μελών  της  βασιλικής  οικογένειας  η  Αγγλία  είχε  τον  πρώτο  λόγο.  Ο  λόρδος  Γκρανβίλ, λοιπόν, παραβιάζοντας την πάγια παράδοση της Βρετανίας –τότε– να μην ευνοεί  τις  μοργανατικές  σχέσεις,  είχε  ταχθεί  θετικά  υπέρ  ενός  γάμου  του  Αλέξανδρου  με  την  Ασπασία.  Αλλά  ο  πρεσβευτής  της  Μ.  Βρετανίας  δεν  μπορούσε  να  παραβιάσει  τον  συντηρητισμό  της  Αγγλίας  με  δική  του  πρωτοβουλία∙  προφανώς  είχε  ενημερώσει  την  κυβέρνησή του ότι ο Αλέξανδρος με το πείσμα του να παντρευθεί την αγαπημένη του δεν  το  έχει  τίποτε  να  παραιτηθεί  από  τον  θρόνο  και  να  ζήσει  ως  πολίτης  με  την  εκλεκτή  του.  Πολλές φορές στο μέλλον ο Αλέξανδρος θα απειλήσει τους ενδιαφερόμενους με μια τέτοια  εξέλιξη.  Ο  Γκρανβίλ  αντιμετώπιζε  τον  κίνδυνο  αυτό  με  πολύ  ρεαλισμό,  θεωρώντας  τις  συνέπειες καταστρεπτικές: Αν στη φάση αυτή ο Αλέξανδρος αποχωρούσε οικειοθελώς από  τον  θρόνο,  η  κατάσταση  μπορούσε  να  φθάσει  μέχρι  καταρρεύσεως  της  βασιλείας.  Και  το  μόνο  πράγμα  που  δεν  επιθυμούσε  η  Αγγλία  ήταν  η  κατάρρευση  της  μοναρχίας  στην  Ελλάδα.  Ο  Βενιζέλος  ήταν  ενήμερος  των  απόψεων  του  Γκρανβίλ  και  πιθανώς  γι'  αυτό  ο  ίδιος  τηρούσε στάση εφεκτική στο θέμα.  —oo0oo—  Την εποχή εκείνη, το 1917, σημαντικές εξελίξεις είχαν σημειωθεί στον Παγκόσμιο Πόλεμο,  άλλες  ευχάριστες  και  άλλες  δυσάρεστες  για  την  Αντάντ.  Τον  Μάρτιο  του  1917  η  επανάσταση  των  Μπολσεβίκων  είχε  αποδιοργανώσει  τη  Σύμμαχο  Ρωσία,  τον  Απρίλιο,  ωστόσο,  οι  ΗΠΑ  εισέρχονται  αποφασιστικά  στον  πόλεμο  παρά  το  πλευρό  των  Δυτικών  Συμμάχων  προσθέτοντας  το  «βάρος»  τους  στην  πλάστιγγα.  Ωστόσο  μία  αποφασιστική  επίθεση των Γάλλων στο Δυτικό Μέτωπο αποτυγχάνει και η αρχιστρατηγία ανατίθεται στον  Πεταίν.  Ήττες  υφίστανται  και  οι  Ιταλοί  από  τους  Αυστριακούς  στο  δικό  τους  μέτωπο.  Τον  Νοέμβριο  του  1917  οι  Μπολσεβίκοι  κυριαρχούν  στη  Ρωσία  και  η  κατάσταση  στην  αχανή  χώρα γίνεται αβέβαιη.  Ο  Αλέξανδρος  παρακολουθεί  τις  πολεμικές  επιχειρήσεις  με  αμείωτο  ενδιαφέρον,  έχοντας  στο γραφείο του έναν δικό του χάρτη με σημαιάκια. Οι πληροφορίες που του δίδονται είναι  αντιφατικές:  η  βενιζελική  πλευρά  τού  παρουσιάζει  τις  εξελίξεις  με  τόνο  υπεραισιοδοξίας  για  την  Αντάντ,  ενώ  κρυφά  μηνύματα  από  την  οικογένειά  του  του  τις  περιγράφουν  αντίθετα. Ο Αλέξανδρος δεν ξέρει τι να πιστέψει...  Τον  Αύγουστο  του  1917  η  Θεσσαλονίκη  πλήττεται  από  μία  καταστροφική  πυρκαγιά.  Ο  Αλέξανδρος σπεύδει αμέσως στην πόλη και με την ευκαιρία συναντάται για πρώτη φορά με  Έλληνες και Συμμάχους ανώτερους αξιωματικούς που τον κατατοπίζουν για την κατάσταση  στο Μακεδονικό Μέτωπο, η οποία παρουσιάζει σημαντική βελτίωση. Οι Αγγλογάλλοι έχουν  κατορθώσει  να  εκδιώξουν  από  τις  ελληνικές  πόλεις  της  Ανατολικής  Μακεδονίας  τους  Γερμανοβουλγάρους,  οι  οποίοι  είχαν  εγκατασταθεί  εκεί  λόγω  των  ατυχών  χειρισμών  του  Κωνσταντίνου και του επιτελείου του, το 1916.  Στο  Μακεδονικό  Μέτωπο  η  Ελλάδα  διαθέτει  τώρα  τρεις  ετοιμοπόλεμες  μεραρχίες.  Αλλ'  αυτές δεν αρκούν, η χώρα πρέπει να κάνει μία πιο εντυπωσιακή εμφάνιση στο πλευρό των  Συμμάχων.  Έντονες  είναι  οι  φήμες  ότι,  παρά  τις  διαβεβαιώσεις  που  είχε  δώσει  ο  Ζοννάρ  στους Έλληνες το καλοκαίρι, ο Βενιζέλος θ' αναγκασθεί να προβεί σε γενική επιστράτευση,  ο οποίος μάλιστα διορίζει αρχιστράτηγο τον στρατηγό Δαγκλή. 

Digitized by 10uk1s 

  1918. Τον Ιανουάριο ο στρατηγός Σαράιγ, τον οποίο δεν πολυσυμπαθούσαν ούτε οι Έλληνες  αλλά  ούτε  και  ορισμένοι  Σύμμαχοι,  αντικαθίσταται  από  τον  στρατηγό  Γκιγιωμά  (Guillaumat),  έναν  από  τους  ήρωες  του  Βερντέν.  Ο  νέος  αρχιστράτηγος  είναι  γλαφυρός  ομιλητής  και  διπλωματικός.  Στην  Αθήνα  επισκέπτεται  αμέσως  τον  Αλέξανδρο  και  τον  κερδίζει περιγράφοντάς του με σαφήνεια τη γενική πολεμική κατάσταση∙ τον πληροφορεί  μάλιστα  για  κάτι  πολύ  σημαντικό:  καθώς  η  κατάσταση  στο  Δυτικό  Μέτωπο  παραμένει  αμετάβλητη,  οι  Αγγλογάλλοι  προσανατολίζονται  και  ετοιμάζονται  για  μία  μεγάλη  επίθεση  στο  Μακεδονικό  Μέτωπο.  Εκεί  θα  δώσουν  το  τελικό  χτύπημα  στους  Γερμανοβουλγάρους  και θα τους ανατρέψουν μέχρι τον Δούναβη!  Ιδού,  λέει  στον  Αλέξανδρο  ο  Γκιγιωμά,  η  μεγάλη  ευκαιρία  για  την  Ελλάδα.  Βοηθήστε  τον  Βενιζέλο να κάνει γενική επιστράτευση, η οποία θα αποδώσει 300.000 άνδρες!  Τρεις  ημέρες  μετά  ο  Γκιγιωμά  σπεύδει  να  ξανασυναντήσει  τον  Αλέξανδρο  και  του  αναγγέλλει περιχαρής ότι δημοσιεύθηκε το διάταγμα της γενικής επιστρατεύσεως. Έχοντας  κερδίσει  τη  συμπάθεια  του  νεαρού  βασιλέως  και  γνωρίζοντας  την  αδυναμία  του  για  τον  στρατό, κληρονομιά από τον Κωνσταντίνο, του κεντρίζει μία ευαίσθητη χορδή. Του λέει ότι  το  καθήκον  του  είναι  να  πάει  στο  μέτωπο  και  να  τεθεί  επικεφαλής  του  στρατού:  «...Ο  στρατός  είναι  βέβαια  εκείνος  που  νικά,  αλλά  όταν  παρευρεθεί  στη  μάχη  ο  βασιλεύς,  στο  όνομά του αναγράφεται η δόξα...»  Ο Αλέξανδρος ξαφνιάζεται. Δεν είχε φαντασθεί ποτέ τον εαυτό του «στρατηλάτη». Ήλπιζε  πάντοτε ότι όταν θα ολοκληρωνόταν η θητεία του στον θρόνο, θα έφευγε με την Ασπασία  για  την  Αμερική,  προκειμένου  να  εργασθεί  και  να  ζήσουν  σαν  απλοί  πολίτες.  Ο  Γκιγιωμά  του ανοίγει καινούργιους ορίζοντες. 

Digitized by 10uk1s 

 

Η γενική επιστράτευση. Ο βασιλεύς στο Μέτωπο  Στις  20  Ιανουαρίου  του  1918,  νωρίς  το  πρωί,  μόλις  είχε  χαράξει  κι  ένα  μεγάλο,  μαύρο  αυτοκίνητο  σε  στυλ  λιμουζίνας  της  εποχής  σταμάτησε  απότομα  μπροστά  στη  σκοπιά  της  ανακτορικής  φρουράς,  όπου  ο  εύζωνας  ήταν  κουκουλωμένος  μέσα  στην  κάπα  του  για  να  προστατευθεί  από  το  τσουχτερό  κρύο.  Ένας  ενωμοτάρχης  βγήκε  βιαστικά  από  το  αυτοκίνητο  και  είπε  λαχανιασμένα  στον  φρουρό  ν'  ανοίξει  αμέσως  την  πύλη.  Στο  αυτοκίνητο, συμπλήρωσε, είναι ο πρωθυπουργός Βενιζέλος που πρέπει να δει αμέσως τον  βασιλέα.  Ειδοποιείται αμέσως ο υπασπιστής υπηρεσίας, που αναφέρει στον Βενιζέλο ότι ο βασιλεύς  κοιμάται  ακόμη  ‐  συνήθως  ξυπνάει  στις  επτά.  Ο  Βενιζέλος  του  ζητάει  να  τον  ξυπνήσει  αμέσως,  προσθέτοντας  πως  δεν  χρειαζόταν  να  ντυθεί,  θα  τον  συναντούσε  στην  κρεβατοκάμαρά του. Ο Αλέξανδρος σηκώνεται, ρίχνει επάνω του πρόχειρα μία ρόμπα που  αφήνει  να  φανεί  γυμνό  το  αθλητικό  του  στήθος.  Ανήσυχος  κοιτάζει  τον  Βενιζέλο  και  φαντάζεται  ότι  θα  κομίζει  άσχημα  μαντάτα  τόσο  πρωί.  Ίσως  να  πέθανε  κάποιος  από  την  εξόριστη οικογένειά του.  Ο  Βενιζέλος  στέκεται  όρθιος,  κάτωχρος  και  εμφανώς  ταραγμένος∙  φοράει  ένα  μακρύ  πανωφόρι και μ' ένα κασκόλ προστατεύει τον λαιμό του. Πριν μιλήσει, ρίχνει μία γρήγορη,  ερευνητική ματιά στο βασιλικό υπνοδωμάτιο. Του κάνει εντύπωση η σπαρτιάτικη λιτότητά  του: ένα απλό μεταλλικό κρεβάτι μ' ένα χαμηλό μαξιλάρι. Καμία πολυτέλεια... Δύο μεγάλα  παράθυρα ορθάνοιχτα καταχείμωνο να βλέπουν προς τον παγωμένο κήπο.  Πάντοτε  ταραγμένος,  ο  πρωθυπουργός  του  εξηγεί  τον  σκοπό  της  ξαφνικής  πρωινής  επισκέψεως: «...Στασίασαν, Μεγαλειότατε...» του λέει, «μονάδες του στρατού στην Λαμία  και την Χαλκίδα...»  Έκπληκτος  ο  Αλέξανδρος  τον  ρωτάει  εναντίον  ποίου  επαναστάτησαν  αυτές  οι  μονάδες,  ποιοι τους υποκινούν και πόσο σοβαρή είναι η κατάσταση. Σε δραματικό τόνο ο Βενιζέλος  του  εξηγεί  ότι  η  στάση  υποκινείται  από  την  αντιπολίτευση  για  να  ματαιώσει  την  επιστράτευση.  Είναι  όλοι  τους  προδότες,  του  λέει,  που  ωθούμενοι  από  τυφλό  κομματικό  πάθος προσπαθούν να τον εμποδίσουν να πραγματοποιήσει τις εθνικές διεκδικήσεις.  Αναστατωμένος, ο πρωθυπουργός τον διαβεβαιώνει ότι ελέγχει απολύτως την κατάσταση,  του ζητάει όμως να εγκρίνει τη λήψη ορισμένων ριζικών μέτρων. Αναστολή των εργασιών  της  Βουλής,  λογοκρισία  και  τυφεκισμό  των  πρωταιτίων.  Στο  άκουσμα  της  ποινής  του  τυφεκισμού  ο  Αλέξανδρος  παγώνει...  Θα  πρέπει  να  αφορά  αξιωματικούς  αφοσιωμένους  στον πατέρα του. Λες και θέλει να επιβεβαιώσει τους φόβους του Αλέξανδρου, ο Βενιζέλος  του  ζητάει  να  μεταβεί  αμέσως  στο  μέτωπο,  αφού  προηγουμένως  επισκεφθεί  τις  επαναστατημένες  μονάδες,  νουθετώντας  τους  στασιαστές.  Και  καταλήγει  μ'  έναν  σαφή  υπαινιγμό:  «...Σεις,  Μεγαλειότατε,  μπορείτε  να  τους  επηρεάσετε...  Διότι  σεις  είσθε  ο  γιος  του Κωνσταντίνου των...»  Ο Αλέξανδρος σιωπά. Μέσα του γίνεται μία τρομερή πάλη. Μήπως του δίδεται η ευκαιρία  να  εκδικηθεί  τον  μεγάλο  εχθρό  του  πατέρα  του;  Ν'  αφήσει  τον  Βενιζέλο  να  τον  εκλιπαρεί  ζητώντας τη βοήθειά του και τελικά να του πει ένα όχι; Από την άλλη πλευρά σκέπτεται ότι  αυτός είναι βασιλεύς και δεν μπορεί ν' ανεχθεί στασιαστικές ενέργειες στον στρατό αφού η  χώρα  βρίσκεται  πλέον  εν  πολέμω.  Ο  νεαρός  βασιλεύς  παρά  την  απειρία  του  ζυγίζει  με  ψυχραιμία τη δημιουργηθείσα από τις στάσεις δραματική κατάσταση, η οποία ενδέχεται να  οδηγήσει ευθέως σε εμφύλιο πόλεμο, αλλά για λίγο ακόμη σιωπά προκαλώντας την έντονη  ανησυχία του πρωθυπουργού. 

Digitized by 10uk1s 

  Τέλος,  ο  Αλέξανδρος  παίρνει  μια  βαθιά  αναπνοή,  κοιτάζει  τον  Βενιζέλο  κατάματα  και  του  λέει  με  σταθερή  φωνή:  «Κύριε  Πρόεδρε,  συμφωνώ  μαζί  σας  ότι  τον  πόλεμο,  αφού  τον  αρχίσαμε, πρέπει να τον συνεχίσουμε με όλα τα μέσα. Είμαι διατεθειμένος να βοηθήσω την  προσπάθειά σας. Θα πάω στο μέτωπο και στις επαρχίες...»  Ίσως αυτή να ήταν η πιο καθοριστική και αποφασιστική χειρονομία του εικοσιπεντάχρονου  βασιλιά  υπέρ  του  Βενιζέλου.  Η  Ιστορία  την  έχει  καταγράψει  στα  «ψιλά  γράμματα».  Πιθανώς  διότι  οι  μεν  φανατικοί  βενιζελικοί  δεν  είχαν  πεισθεί  για  την  ειλικρίνεια  του  Αλέξανδρου,  οι  δε  φανατικοί  βασιλικοί  θεώρησαν  την  ενέργειά  του  σαφή  «αποστασία»  προς τον Βενιζέλο.  —oo0oo—  Από  την  εποχή  της  αναλήψεως  της  εξουσίας  από  τον  Βενιζέλο  (αρχές  καλοκαιριού  του  1917)  η  αντιβενιζελική  παράταξη  τελούσε,  όπως  είδαμε,  υπό  διωγμό:  απολύσεις  των  βασιλικών  από  τις  θέσεις  τους,  αυθαίρετες  συλλήψεις  και  μαζικές  εκτοπίσεις  σε  νησιά.  Ο  Διχασμός, αντί ν' αμβλυνθεί με την επίσημη είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο, είχε οξυνθεί.  Από  την  πλευρά  της,  η  ηγεσία  της  αντιβενιζελικής  αντιπολιτεύσεως,  καίτοι  εξουθενωμένη  από τον εκτοπισμό ηγετικών της στελεχών, έκανε το παν για να υπονομεύσει το έργο του  Βενιζέλου αδιαφορώντας για τις επιπτώσεις στην πολεμική δράση της χώρας. Τις μέρες που  αναμενόταν  η  γενική  επιστράτευση,  η  αντίδραση  της  αντιπολιτεύσεως  έφθασε  σε  σημείο  παροξυσμού.  Ο  άτυχος  Αλέξανδρος  δεχόταν  μυστικά  μηνύματα  από  ηγέτες  της  αντιπολιτεύσεως, με τα οποία είτε τον εκλιπαρούσαν να μην εγκρίνει την επιστράτευση είτε  τον λοιδορούσαν διότι δεν αντιτίθεται στον Βενιζέλο.  Στα  τέλη  Ιανουαρίου  του  1918,  όταν  σημειώθηκαν  οι  πρώτες  στασιαστικές  ενέργειες,  η  κυβέρνηση  Βενιζέλου  κατελήφθη  και  αυτή  από  παροξυσμό.  Στην  Αθήνα  γνωστοί  βασιλόφρονες,  που  δεν  είχαν  ακόμη  διωχθεί,  συνελήφθησαν  στα  σπίτια  τους  με  την  κλασική  δικαιολογία  «σας  θέλουν  για  κάποια  ανάκριση»  και  στοιβάχθηκαν  σε  πλοία  στη  Σαλαμίνα με προορισμό κάποιο νησί εξορίας... Κι έτσι σ' ένα καράβι που ξεκίνησε για την  Κρήτη  βρέθηκαν  φύρδην  μίγδην  βασιλικοί  πολιτικοί,  ναύαρχοι,  καθηγητές  Πανεπιστημίου  με  συντροφιά  ...τσοπάνηδες  από  τη  Λαμία.  Οι  τελευταίοι  είχαν  κατηγορηθεί  ότι  έκρυψαν  τους γιους τους για να μην επιστρατευθούν.  —oo0oo—  Παράλληλα  με  τις  οξύτατες  αντιδράσεις  των  βασιλοφρόνων  στην  Ελλάδα,  σε  έντονες  ενέργειες  προέβαινε  και  το  περιβάλλον  του  εξόριστου  Κωνσταντίνου  στο  εξωτερικό.  Και  λέμε  περιβάλλον  και  όχι  Κωνσταντίνος,  διότι  ο  εξόριστος  βασιλεύς,  σύμφωνα  μάλιστα  με  αντιμοναρχικές  πηγές,  τηρούσε  αξιοπρεπή  στάση∙  δεν  τιθάσευε  ωστόσο  τους  φανατικούς  συμβούλους του ή ίσως και να μην ήθελε.  Ο  Κωνσταντίνος  έχει  υπέρ  αυτού  δύο  ενέργειές  του  μόλις  εγκαταστάθηκε  στην  Ελβετία.  Αφενός αποποιήθηκε μία χρηματική ενίσχυση 20.000 αγγλικών λιρών, που του πρόσφεραν  οι  ίδιες  οι  κυβερνήσεις  της  Αντάντ,  και,  αφετέρου,  αρνήθηκε  κατηγορηματικά  πρόσκληση  του Κάιζερ, που του παραχώρησε έναν πύργο στον Ρήνο.  Αργότερα  όμως  θ'  αντιμετωπίσει  σοβαρά  οικονομικά  προβλήματα  και  θα  καταφύγει  με  μυστικά  μηνύματα  στον  Αλέξανδρο,  ο  οποίος  ανταποκρινόταν  όσο  μπορούσε,  έχοντας  προφανώς και κάποιες τύψεις για τη συνεργασία του με τον εχθρό του πατέρα του.  Συμπερασματικά  ο  ίδιος  ο  Κωνσταντίνος,  σύμφωνα  με  αντιμοναρχικό  ιστορικό,  «στάθηκε  σαν  πραγματικός  Έλλην  στο  εξωτερικό  και  φέρθηκε  τίμια...»  Όχι  όμως  οι  έξαλλοι  «παρατρεχάμενοί» του.  Digitized by 10uk1s 

  Ωστόσο  ο  Κωνσταντίνος,  πέραν  της  γενικότερης  πικρίας  του,  ανησυχούσε  πολύ  και  για  τη  συμπεριφορά  του  Αλέξανδρου,  από  πολύ  νωρίς  μάλιστα  είχε  προαισθανθεί  ότι  ο  Αλέξανδρος  προχωρεί  πολύ  προς  την  πλευρά  του  Βενιζέλου.  Σε  ξένο  διπλωμάτη  είχε  εκμυστηρευθεί τους φόβους του έναν μόλις μήνα μετά την άφιξή του στην Ελβετία, και σε  αυστηρό ύφος, λες και τον άκουγε ο γιος του, του είχε πει: «Ο μικρός είναι υποχρεωμένος  να κάνει αυτό που εγώ τον διατάζω...»  Στις αρχές του 1918, ο ανυπάκουος «μικρός» θα κάνει ένα ακόμη βήμα προς τα εμπρός. Θα  συνταχθεί πλήρως με τον Βενιζέλο.  —oo0oo—  Στα  τέλη  Ιανουαρίου  ο  Αλέξανδρος  ξεκίνησε  σιδηροδρομικώς  για  το  μέτωπο.  Την  ίδια  ημέρα  το  Υπουργείο  Στρατιωτικών  ανακοίνωσε  τις  δύο  πρώτες  καταδίκες  σε  θάνατο  στασιαστών υπαξιωματικών από το Έκτακτο Στρατοδικείο Λαμίας. Όταν το πληροφορήθηκε  ο Αλέξανδρος η οδύνη του ήταν απερίγραπτη.  Στη Λαμία το τραίνο σταμάτησε. Ο βασιλεύς είχε δώσει τον λόγο του στον Βενιζέλο ότι θα  μιλούσε στις εκεί στρατιωτικές μονάδες, που αποτελούσαν το επίκεντρο των στασιαστικών  ενεργειών.  Με  σφιγμένη  την  καρδιά  διάβασε  έναν  λόγο  που  είχε  ετοιμάσει  η  κυβέρνηση.  Αποκάλεσε  το  Κίνημα  «ολέθριο»,  στο  οποίο  δυστυχώς  είχαν  αναμιχθεί  και  αξιωματικοί,  ζήτησε από τους συγκεντρωμένους ν' αναγνωρίσουν το υφιστάμενο «καθεστώς», το οποίο  και  αυτός  ως  βασιλεύς  και  Αρχηγός  του  Στρατού  έχει  αναγνωρίσει,  και  κατέληξε:  «...Η  Ελλάς, η Πατρίς σας, οφείλει να επιτελέση το καθήκον της και να βοηθήση τας Προστάτιδας  Δυνάμεις  εν  τω  μεγάλω  αγώνι  των  και  να  πολεμήση  μετ'  Αυτών  διά  τον  μέγαν  τελικόν  σκοπόν...»  Το κατά πόσον η κατευναστική ομιλία του επηρέασε τους αξιωματικούς και στρατιώτες που  παρέμεναν  πιστοί  στον  πατέρα  του  είναι  αμφίβολο.  Διότι  θα  επακολουθήσουν  και  άλλες  στάσεις και άλλες εκτελέσεις. Ο κύκλος του αίματος δεν θα κλείσει εύκολα.  —oo0oo—  Φθάνοντας στη Μακεδονία ο Αλέξανδρος αισθάνθηκε κάπως ξαλαφρωμένος από τη θλίψη  του. Η επαφή του με τον στρατό και με την «οσμή» του Μετώπου τον ανακούφιζε, κάθε τι  που  σχετιζόταν  με  πόλεμο  τον  ενθουσίαζε.  Θυμήθηκε  τους  Βαλκανικούς  Πολέμους,  όταν  υπηρετούσε –εικοσάχρονος– ως ανθυπολοχαγός. Τώρα όμως σύμμαχοι στη Μακεδονία δεν  ήσαν οι Σέρβοι, όπως στους Βαλκανικούς, αλλά οι μονάδες των Αγγλογάλλων που μάχονταν  εναντίον των Γερμανών, των Αυστριακών και του προαιώνιου εχθρού, των Βουλγάρων. Και  αυτή  τη  φορά  ο  Αλέξανδρος  συνδέθηκε  στην  πρώτη  γραμμή  με  τους  Αγγλογάλλους  επισκεπτόμενος μονάδες τους στη γραμμή του πυρός.  Στον  αγγλικό  τομέα  η  επίσκεψή  του  συνέπεσε  με  μία  σφοδρή  αναμέτρηση  πυροβολικού  μεταξύ  Άγγλων  και  Βουλγάρων.  Παρά  τις  συστάσεις  των  συνοδών  του  ο  Αλέξανδρος  συνέχισε απτόητος την επιθεώρηση των μονάδων μέσα σε εκρήξεις οβίδων και οι Άγγλοι,  πάντοτε φλεγματικοί, εξετίμησαν ιδιαίτερα την ψυχραιμία του.  —oo0oo—  Στην  Αθήνα  ο  Βενιζέλος  έδειχνε  πολύ  ικανοποιημένος  από  τη  συμπεριφορά  του  Αλέξανδρου  τόσο  στη  Λαμία  με  τις  νουθεσίες  της  ομιλίας  του,  όσο  και  στο  Μακεδονικό  Μέτωπο,  στις  διάφορες  επιθεωρήσεις  του.  Ο  νεαρός  είχε  ακολουθήσει  τις  οδηγίες  του  πρωθυπουργού  του  και  ο  Βενιζέλος  ήλπιζε  τώρα  ότι  θα  «πλάσει»  τη  μαγιά  του  εικοσιπεντάχρονου ακόμη περισσότερο. 

Digitized by 10uk1s 

  Αλλά και ο Αλέξανδρος επέστρεψε από το μέτωπο ανακουφισμένος. Οι επισκέψεις του στη  ζώνη των πρόσω είχαν πρόσκαιρα απομακρύνει τις σκέψεις του από τα οδυνηρά συμβάντα  και τα διλήμματα.  Θα περίμενε κανείς ότι μέσα σε αυτή τη δίνη των δραματικών γεγονότων το πάθος του για  την Ασπασία θα είχε κάπως αμβλυνθεί. Κάθε άλλο. Είχε μεν ελάχιστες ελεύθερες ώρες, τότε  όμως  κατέφευγε  στην  Ασπασία,  η  οποία  ήταν  η  μόνη  πηγή  χαράς  και  τρυφερότητας,  σ'  αυτήν εκμυστηρευόταν τις αγωνίες και τις μύχιες σκέψεις του. Η Ασπασία τον φρόντιζε όχι  μόνο  σαν  ερωτευμένη  μνηστή  αλλά  και  σαν  στοργική  σύμβουλος‐μητέρα.  Στα  είκοσι  ένα  της χρόνια η γυναίκα αυτή διέθετε ένα μυαλό κοφτερό και μεγάλο σθένος. Ένας σύγχρονος  Βρετανός  ιστορικός  θα  γράψει  γι'  αυτήν:  «...Μία  πολύ  όμορφη  κοπέλα  με  θέληση  σιδερένια...»  Ο Βενιζέλος, όπως έχουμε αναφέρει, γνώριζε τα του δεσμού από το 1917, και παρ' όλον ότι  ο  ίδιος  κατά  βάθος  τον  αντιμετώπιζε  με  συμπάθεια,  είχε  αρχίσει  να  προβληματίζεται,  εξαιτίας των αντιδράσεων που υπήρχαν στο κόμμα των Φιλελευθέρων. Το νεαρό ζεύγος και  οι  φίλοι  του  πίστευαν  ότι  τουλάχιστον  η  εισροή  αμιγώς  ελληνικού  αίματος  στη  δανικής  καταγωγής βασιλική οικογένεια θα έκανε καλό στον θεσμό. Στο κόμμα των Φιλελευθέρων  με τις προοδευτικές ιδέες μία τέτοια σύζευξη θα έπρεπε φυσιολογικά να τους ευχαριστεί,  αλλά  τα  περισσότερα  ηγετικά  στελέχη  του,  με  ριζωμένες  παλιομοδίτικες  αντιλήψεις,  ισχυρίζονταν ότι η κοινή γνώμη δεν θα ανεχθεί έναν μοργανατικό11 γάμο.  Στα σχετικά κουτσομπολιά και στη φημολογία είχε εμπλακεί και η βρετανική πλευρά, με τον  πρεσβευτή  Γκρανβίλ  φερόμενο  ως  υποστηρίζοντα  τον  γάμο.  Οπότε  ξαφνικά,  τον  Μάρτιο  του  1918,  φθάνει  στην  Αθήνα  ο  δούκας  του  Κόννωτ,  θείος  του  βασιλέως  της  Αγγλίας  και  συγγενής  του  Αλέξανδρου,  με  τη  δικαιολογία  της  απονομής  στον  Αλέξανδρο  ανωτάτου  παρασήμου.  Οι  φήμες  στην  Αθήνα  αρχίζουν  τότε  να  οργιάζουν...  Ο  δούκας  έχει  έλθει  για  άλλο  σκοπό.  Να  προωθήσει  συνοικέσιο  μεταξύ  του  Αλέξανδρου  και  της  Αγγλίδας  πριγκίπισσας Μαίρης, κόρης του Άγγλου βασιλέως!  Ακούγοντας  αυτές  τις  φήμες,  ο  Αλέξανδρος  αιφνιδιάσθηκε,  σχεδόν  πανικοβλήθηκε.  Ποτέ  δεν  θα  εγκατέλειπε  την  Ασπασία  του  για  μία  ξένη  πριγκίπισσα...  Συνεννοήθηκε  με  την  Ασπασία  και  όταν  ο  Κόννωτ  και  ο  Αλέξανδρος  συναντήθηκαν  για  το  επίσημο  «τέιον»,  η  Ασπασία  είχε  προσκληθεί  κι  αυτή  και  ο  βασιλεύς  την  παρουσίασε  στον  Άγγλο  ως  μνηστή  του. Ο Κόννωτ δεν είχε πλέον καμία δυνατότητα να μιλήσει για συνοικέσιο.  Σύμφωνα όμως με μία διαφορετική εκδοχή, ο δούκας ουδέποτε ανέλαβε τέτοια αποστολή.  Η  υποτιθέμενη  πρόταση  συνοικεσίου  ήταν  αποκύημα  της  φαντασίας  των  υπερεθνικιστών  Αθηναίων,  που  πίστευαν  ότι  ο  μέγας  βασιλεύς  της  Αγγλίας  ήθελε  για  γαμπρό  του  το  δικό  μας  παλικάρι.  Μάλιστα,  κατά  την  ίδια  εκδοχή,  ο  Κόννωτ  ήταν  αυτός  που  ζήτησε  από  τον  Αλέξανδρο  να  του  γνωρίσει  τη  μνηστή  του  στο  «τέιον»,  οπότε  θαμπωμένος  από  την  ομορφιά της είπε στον Αλέξανδρο: «...Αν ήμουν νέος, θα την ερωτευόμουν κι εγώ...»  Δύο  μήνες  αργότερα,  τον  Μάιο  του  1918,  η  θέση  της  Μ.  Βρετανίας  στο  ζήτημα  αυτό  αποσαφηνίσθηκε  κατά  τρόπον  επίσημο.  Ο  πρεσβευτής  Γκρανβίλ,  ο  οποίος  μέχρι  τότε  υποστήριζε ανεπισήμως τον γάμο του Αλέξανδρου με την Ασπασία, δέχεται από το Λονδίνο  τηλεγραφικώς  εξουσιοδότηση  της  κυβερνήσεως  να  προβεί  σ'  επίσημο  διάβημα  υποστηρίξεως του γάμου προς τον Βενιζέλο! Το διάβημα ήταν όχι απλώς ανορθόδοξο αλλά  και  πρωτοφανές.  Μία  «Προστάτις  Δύναμις»  ν'  αναμιγνύεται  και  στα  βασιλικά  γαμήλια  σχέδια...  Ο Βενιζέλος όμως έλαβε σοβαρά υπόψη του τη βρετανική παρέμβαση. Συγκάλεσε, στα τέλη  Μαΐου,  το  Υπουργικό  Συμβούλιο  ειδικώς  για  το  θέμα  αυτό,  και  η  συζήτηση  κράτησε  δύο 

Digitized by 10uk1s 

  ώρες.  Με  απαράμιλλη  επιδεξιότητα  ο  Βενιζέλος  μετέφερε  τα  διλήμματά  του  στους  υπουργούς, και το τελικό του ερώτημα, όπως τους το έθεσε, είχε ως εξής: Αντιμετωπίζουμε,  τους είπε, δύο κακά. Ποιο από τα δύο είναι το «μη χείρον»; Να επιτρέψει η κυβέρνηση τον  γάμο  υπό  μορφή  «ημιμοργανατικού»  ή  να  τον  απορρίψει  ολοκληρωτικώς;  Στη  δεύτερη  περίπτωση  τους  προειδοποίησε  ότι  είναι  βέβαιο  πως  ο  Αλέξανδρος  θα  παραιτηθεί  ‐ο  Βενιζέλος  γνώριζε  καλά  το  πάθος  του  νεαρού  βασιλέως‐  και  προσέθεσε  ότι  μετά  από  την  παραίτηση  του  βασιλέως  θα  προέκυπταν  διάφορα  προβλήματα.  Θα  έπρεπε  να  συσταθεί  αντιβασιλεία  που  θα  λειτουργούσε  μέχρις  ότου  συγκληθεί  Εθνοσυνέλευση  που  θ'  αποφάσιζε επί του πρακτέου.  Ο  Βενιζέλος  ενέτεινε  την  πίεσή  του  στους  υπουργούς  ζητώντας  ονομαστική  ψηφοφορία.  Τρεις από τους υπουργούς ψήφισαν τη ριζική λύση, ν' αποκλεισθεί ο γάμος και ν' αφήσουν  τον Αλέξανδρο και ό,τι γενέσθαι. Οι υπόλοιποι, δηλαδή η πλειοψηφία, ψήφισαν υπέρ του  «μη  χείρονος».  Να  επιτραπεί  ο  γάμος  αλλά  οπωσδήποτε  ν'  αναβληθεί  για  ευθετότερο  χρόνο.  Αυτή η απόφαση έμελλε να ταλαιπωρήσει τον Αλέξανδρο και την Ασπασία για πολύ καιρό.  Ο  Βενιζέλος  έσπευσε  να  ενημερώσει  τον  Γκρανβίλ  για  τα  διαμειφθέντα.  Ο  Άγγλος  πρεσβευτής ανέλαβε να παίξει εφεξής τον ρόλο του μεσολαβητή μεταξύ κυβερνήσεως και  Αλεξάνδρου,  κι  αφού  ανακοίνωσε  στον  βασιλέα  τις  αποφάσεις  της  κυβερνήσεως,  συνέστησε  φλεγματικά  στο  ζεύγος  να  κάνει  υπομονή.  Απογοητευμένη  η  Ασπασία  εγκατέλειψε  την  Αθήνα  και  μετέβη  στο  Μακεδονικό  Μέτωπο  για  να  υπηρετήσει  ως  αδελφή‐νοσοκόμος,  λειτούργημα  στο  οποίο  είχε  ήδη  εκπαιδευθεί.  Άλλωστε  αυτός  ήταν  ο  μόνος τρόπος για να καταπνίξει τη θλίψη της.  Γενικότερα  σε  περιστάσεις  δύσκολες  ο  Βενιζέλος  παρουσίαζε  δύο  πρόσωπα:  πότε  παρορμητικό,  σχεδόν  βίαιο,  και  πότε  εξαιρετικά  εξισορροπητικό.  Στην  περίπτωση  του  βασιλικού  γάμου  απέδειξε  ότι  ήταν  τέλειος  ισορροπιστής.  Δημόσια  απέκρυπτε  τη  συμπάθειά  του  προς  το  ζευγαράκι  και  στάθμιζε  τις  εν  προκειμένω  κινήσεις  του  πολύ  προσεκτικά.  Γνώριζε  ότι  αν  ικανοποιούσε  τους  πόθους  του  νεαρού  βασιλιά  θ'  αποκτούσε  στον  θρόνο  «ένα  δικό  του  παιδί».  Έβλεπε  επίσης  τη  σαφή  εύνοια  των  Άγγλων  προς  τον  γάμο και γνώριζε ότι και η δημοκρατική Γαλλία θα ενέκρινε έστω και ανεπισήμως τον γάμο  ενός  εστεμμένου  με  μία  citoyenne,  φοβόταν  ωστόσο  τις  αντιδράσεις  στο  εσωτερικό,  ιδιαίτερα στο κόμμα του. Και έτσι επέλεξε τη «γραμμή» της καθυστερήσεως.  Έπρεπε  όμως  και  να  «γλυκάνει»  κάπως  τον  απογοητευμένο  Αλέξανδρο.  Ήδη  από  τον  Μάρτιο είχε προβεί σε μία θεαματική κίνηση. Καθώς είχαν συμπληρωθεί πέντε χρόνια από  τον  τραγικό  θάνατο  του  Γεωργίου  Α'  στη  Θεσσαλονίκη  ‐ο  Γεώργιος  ήταν  ο  αγαπημένος  παππούς του Αλέξανδρου‐ ο Βενιζέλος πήρε όλο το Υπουργικό Συμβούλιο και ανέβηκαν στο  Τατόι, όπου κατέθεσαν στέφανο στον τάφο του Γεωργίου.  Αλλά  και  από  πλευράς  οικονομικής  ο  Βενιζέλος  έκανε  ορισμένες  γενναίες  παραχωρήσεις  προς  το  Στέμμα.  Κατέθεσε  νόμο  στη  Βουλή  με  τον  οποίο  εγκρίθηκε  αύξηση  της  βασιλικής  χορηγίας  σε  1.600.000  της  εποχής,  ετησίως.  Και  επιπλέον  προσέφερε  έκτακτη  βοήθεια  600.000  δραχμών  στη  γιαγιά  του  Αλέξανδρου  βασίλισσα  Όλγα,  που  βρισκόταν  στο  εξωτερικό. Ακόμη και στον εξόριστο Κωνσταντίνο έστειλαν τριακόσιες χιλιάδες δραχμές!  Τέλος,  στον  Αλέξανδρο  απονεμήθηκε,  τον  Ιούλιο  του  1918,  και  ο  Πολεμικός  Σταυρός,  ύστερα  από  πρόταση  του  αρχιστρατήγου  Παναγιώτη  Δαγκλή,  του  έντιμου  και  σπουδαίου  αυτού  στρατιώτη,  ο  οποίος  το  1917,  ως  μέλος  της  Τριανδρίας,  είχε  ανατρέψει  τον  Κωνσταντίνο.  Ως  αιτιολογικό  για  την  απονομή  του  Πολεμικού  Σταυρού  αναφερόταν  η  θαρραλέα  στάση  του  Αλέξανδρου  όταν  συνέχισε  την  επιθεώρηση  αγγλικών  μονάδων  στο 

Digitized by 10uk1s 

  Μακεδονικό Μέτωπο μέσα σε εκρήξεις οβίδων. Και ακόμη διότι την ίδια περίοδο αρνήθηκε  να  εγκαταλείψει  το  τραίνο  στο  οποίο  επέβαινε  παρ'  όλο  ότι  βαλλόταν  από  γερμανικά  αεροπλάνα.  Βεβαίως,  η  συμπεριφορά  αυτή  δεν  ήταν  καθεαυτήν  ηρωική,  αλλά  πόσα  παράσημα  δεν  απονέμονταν σε εστεμμένους χωρίς καμία αξιόλογη αιτιολογία;  —oo0oo—  Την  περίοδο  εκείνη  το  Μακεδονικό  Μέτωπο  είχε  έντονα  ενεργοποιηθεί.  Η  κυβέρνηση  Βενιζέλου  είχε  διαθέσει  μέχρι  τότε  στο  μέτωπο  τρεις  καλά  εφοδιασμένες  μεραρχίες  και  προσπαθούσε  αγωνιωδώς  να  ετοιμάσει  και  άλλες,  ώστε  να  γίνει  πιο  εμφανής  η  πολεμική  δράση της χώρας. Τα προβλήματα ήσαν πολλά, κυρίως θέματα εφοδιασμού αλλά και άλλα  που θα δούμε σε λίγο.  Πάντως  από  τον  Μάιο  του  1918  ελληνικά  συντάγματα  ενταγμένα  σε  γαλλικές  δυνάμεις  ενεπλάκησαν  σε  αποφασιστικές  μάχες,  και  κατήγαγαν  λαμπρά  νίκη  στην  περίφημη  μάχη  του Σκρα (Σκρα ντι Λέγκεν), νίκη που αναγράφεται και σήμερα στο Μνημείο του Αγνώστου  Στρατιώτου.  Την  αρχιστρατηγία  στο  Μακεδονικό  Μέτωπο  έχει  αναλάβει  τώρα  ο  Γάλλος  στρατηγός  Φρανσέ  ντ'  Εσπερέ  (Francher  d'Esperey),  ο  οποίος,  ενθαρρυμένος  από  τις  επιτυχίες,  ζητούσε από την Ανωτάτη Συμμαχική Διοίκηση να εγκρίνει γενική επίθεση στο Μακεδονικό  Μέτωπο για  το φθινόπωρο του 1918. Δηλαδή το ίδιο που είχε αναπτύξει στον Αλέξανδρο  και  ο  προηγούμενος  αρχιστράτηγος,  ο  Γκιγιωμά.  Ο  καινούργιος  αρχιστράτηγος  ήταν  πεπεισμένος  ότι  αν  πετύχει  η  γενική  επίθεση  στο  Μακεδονικό,  τότε  η  κατάρρευση  των  Γερμανών, Αυστριακών και Βουλγάρων θ' αρχίσει από τα Βαλκάνια.  Στις  αρχές  Σεπτεμβρίου  του  1918  η  ελληνική  συμμετοχή  έχει  λάβει  εντυπωσιακό  χαρακτήρα: δέκα πλήρως εξοπλισμένες μεραρχίες!  Ωστόσο,  η  συγκρότησή  των  ατυχώς  επετεύχθη  υπό  θλιβερές  και  τραγικές  συνθήκες.  Σε  πολλές  μονάδες  φιλοβασιλικά  στοιχεία  αντιδρούσαν  όχι  μόνο  στην  επιστράτευση  αλλά,  τώρα  πλέον,  και στη μεταφορά των μονάδων τους  στο μέτωπο.  Η αντίδραση εκδηλώθηκε  με νέες στασιαστικές  ενέργειες με επίκεντρο την III  Μεραρχία Πατρών, καθώς μετεκινείτο  προς  βορράν.  Καθ'  οδόν,  στη  διάβαση  των  Σερβίων  στην  περιοχή  της  Κοζάνης,  η  στάση  έλαβε  τέτοια  έκταση,  ώστε  η  κυβέρνηση  αναγκάσθηκε  να  στείλει  πιστά  της  στρατεύματα  για να την καταστείλουν.  Ο  διοικητής  του  12ου  Συντάγματος  συνελήφθη  ως  υπεύθυνος  για  τη  στάση,  το  Έκτακτο  Στρατοδικείο  τον  καταδίκασε  σε  θάνατο  και  εκτελέσθηκε  αμέσως.  Η  εκτέλεση  έγινε  ευρύτατα γνωστή και η κοινή γνώμη συγκλονίσθηκε.  Η  τραγική  ειρωνεία  ήταν  ότι  όταν  το  σύνταγμα  αυτό  ανασυγκροτήθηκε  και  έφθασε  στο  μέτωπο, οι αξιωματικοί και οπλίτες του διακρίθηκαν για τη γενναιότητά τους. 

Digitized by 10uk1s 

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ  Φθινόπωρο 1918. Η Αντάντ κερδίζει τον πόλεμο ! 

Digitized by 10uk1s 

 

Ο Αλέξανδρος στο πλευρό του Βενιζέλου για τις εθνικές  διεκδικήσεις  ΣΤΙΣ  15  ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ  του  1918  οι  Σύμμαχοι  εξαπέλυσαν  γενικευμένη  επίθεση  στο  Μακεδονικό  Μέτωπο,  με  ελληνική  συμμετοχή.  Η  νίκη  υπήρξε  σαρωτική  και  σε  δύο  μόλις  εβδομάδες  ο  Φρανσέ  ντ'  Εσπερέ  συνέτριψε  τους  Βουλγάρους.  Τα  ελληνικά  στρατεύματα,  που έλαβαν  μέρος στις μάχες υπό τις  διαταγές του, απέδειξαν  ότι ο Διχασμός δεν τα είχε  μολύνει και πολέμησαν γενναία. Στις κρίσιμες στιγμές οι Έλληνες ομονοούν.  Ο  βασιλεύς  της  Βουλγαρίας  Φερδινάνδος  βλέποντας  την  κατάρρευση  του  στρατού  του  παραιτήθηκε υπέρ του γιου του, και στη συνέχεια οι Γάλλοι προχώρησαν μονόπλευρα στην  υπογραφή της ανακωχής με τη Βουλγαρία αγνοώντας τους υπόλοιπους Συμμάχους. Το ίδιο  θα κάνουν και οι Άγγλοι έναν μήνα αργότερα ‐στα τέλη Οκτωβρίου‐ συνάπτοντας ανακωχή  με  τη  σουλτανική  Τουρκία.  Αυτές  ήσαν  οι  πρώτες  ενδείξεις  ότι  η  πολυπόθητη  ειρήνη  θα  παρουσίαζε επιπλοκές.  Στην  Αθήνα  οι  νικητήριες  ειδήσεις  έφθαναν  καθυστερημένα,  κυρίως  μέσω  των  εφημερίδων,  αλλά  κυκλοφορούσαν  και  αρκετές  διαδόσεις.  Ας  παρακολουθήσουμε  τις  εντυπώσεις  των  Αθηναίων  μέσα  από  δύο  Ημερολόγια,  γραμμένα  από  ανθρώπους  αντιθέτων  παρατάξεων.  Της  Πηνελόπης  Δέλτα,  φίλης  φανατικής  του  Βενιζέλου,  και  του  Φίλιππου Δραγούμη, αδελφού του Ίωνος, που βρισκόταν εξόριστος σε νησί.  Η  Δέλτα  γράφει  για  τις  αποφασιστικές  μάχες  στις  οποίες  ενεπλάκησαν  οι  Έλληνες  δίπλα  στους  Αγγλογάλλους  και  τους  Σέρβους,  ιδιαίτερα  στην  περιοχή  Δοϊράνης.  Για  τον  ηρωικό  συνταγματάρχη  Μανωλάκη,  ο  οποίος  αν  και  άρρωστος  ζήτησε  να  τον  μεταφέρουν  στη  γραμμή  του  πυρός  με  φορείο.  Οι  στρατιώτες  του,  συγκινημένοι  από  το  θάρρος  του,  προήλασαν μ' ενθουσιασμό και αυτός πάνω στο φορείο έδινε διαταγές, ώσπου μία έκρηξη  οβίδας  τον  τραυμάτισε  θανάσιμα...  Η  Δέλτα  αναφέρεται  συγκινητικά  και  στην  απελευθέρωση  της  πολύπαθης  Ανατολικής  Μακεδονίας  και  την  εκδίωξη  των  Βουλγάρων.  Μάλιστα  ο  Βενιζέλος,  που  μόλις  άρχισε  η  επίθεση  είχε  μεταβεί  στη  Θεσσαλονίκη,  ακολούθησε τον στρατό μας στις Σέρρες. Στην πόλη αυτή, όπως και σε άλλες, οι Βούλγαροι  είχαν διαπράξει απίστευτα κακουργήματα στο πλαίσιο μιας «εθνοκαθάρσεως» όπως λέμε  σήμερα.  Το  1916  οι  Σέρρες  είχαν  24.000  κατοίκους  και  το  1918,  όταν  αποχώρησαν  οι  Βούλγαροι, είχαν μείνει μόνο 6.000!  Με  όλο  τον  σεβασμό  προς  τη  μεγάλη  Ελληνίδα,  τη  Δέλτα,  θεωρώ  κάπως  υπερβολική  την  εμμονή  της  σε  κάθε  περιγραφή  των  εγκλημάτων  των  Βουλγάρων  να  τα  αποδίδει  στον  βασιλέα  Κωνσταντίνο  και  τη  «σπείρα»  του,  που  το  1916  είχαν  παραδώσει  την  Ανατολική  Μακεδονία στους Βουλγάρους.  Στην  Αθήνα,  στα  τέλη  Σεπτεμβρίου,  οι  Αθηναίοι  πανηγύρισαν  δεόντως  την  ήττα  της  Βουλγαρίας.  Απογοητεύθηκαν  ωστόσο,  διότι  οι  Αγγλογάλλοι  τελικώς  μετά  την  υπογραφή  της  ανακωχής  δεν  επέτρεψαν  την  είσοδο  ελληνικών  στρατευμάτων  στη  Σόφια,  υποκύπτοντας  σε  σχετική  παράκληση  των  Βουλγάρων,  που  φοβούνταν  αντεκδικήσεις.  Η  Βουλγαρία, ακόμη και ηττημένη, παρέμενε το χαϊδεμένο παιδί των Συμμάχων.  Στο Ημερολόγιό του ο Φίλιππος Δραγούμης (γνωστός και από την πορεία του στον Δεύτερο  Παγκόσμιο  Πόλεμο  αλλά  και  μετά,  όταν  υπηρέτησε  και  ως  Υπουργός  του  Γεωργίου  Παπανδρέου  από  την  εποχή  του  Λιβάνου,  το  1944),  τότε  τριάντα  ετών  και  πιστός  βασιλόφρων,  καταγράφει  επίσης  τα  γεγονότα  του  Σεπτεμβρίου  του  1918.  Ο  Δραγούμης  βρίσκεται εκτοπισμένος στην Αμοργό, όπου μαθαίνει για τις μάχες στην περιοχή Δοϊράνης  και  ως  πατριώτης  επισημαίνει  την  ομοθυμία  του  στρατού:  «...Στο  Μακεδονικό  άρχισε  επίθεση  από  μέρος  των  δικών  μας,  ιδίως  από  τη  Δοϊράνη  και  δυτικά.  Συλλογίζομαι  τα  Digitized by 10uk1s 

  παιδιά  που  σκοτώνονται  και  πληγώνονται  και  όλα  που  πολεμούν  με  την  καρδιά  που  ξέρομε...»  Στην  Αμοργό  τα  νέα  φθάνουν  καθυστερημένα  με  εφημερίδες  προηγουμένων  ημερών ή με ανακοινωθέντα από την τοπική Χωροφυλακή, και ο Δραγούμης εκφράζει τον  σκεπτικισμό του: «...Ήλθε τηλεγράφημα πως οι Βούλγαροι ζήτησαν ανακωχή... Ο Βενιζέλος  πήγε  στη  Θεσσαλονίκη.  Είναι  αδύνατο  να  νιώσω  τι  συνέβη.  Σταματά  το  μυαλό  μου  και  φοβούμαι  για  τη  δυστυχισμένη  Μακεδονία  μας...»  (Οι  Δραγούμηδες  είναι  Μακεδόνες.)  Αργότερα,  όταν  πληροφορηθεί  ότι  μετά  την  πτώση  της  Βουλγαρίας  ετοιμάζονται  και  οι  Τούρκοι  και  οι  Αυστριακοί  να  ζητήσουν  ανακωχή,  σημειώνει:  «...Αν  είναι  αλήθεια  αυτά,  πείθομαι πως η γενική ειρήνη είναι προαποφασισμένη και πως όσα συμβαίνουν τώρα είναι  σκηνοθεσία...»  Μετά  την  κατάρρευση  της  Βουλγαρίας  συνθηκολόγησε  και  η  Τουρκία,  στις  30  Οκτωβρίου  του  1918.  Και  όπως  είχαν  προβλέψει  οι  Γάλλοι,  πρώτος  ο  σοφός  Αριστείδης  Μπριάν,  το  κτύπημα στα Βαλκάνια πυροδότησε την υποταγή και των ισχυρών εχθρών της Αντάντ. Στις 3  Νοεμβρίου  συνθηκολόγησε  η  Αυστροουγγρική  Αυτοκρατορία  που  είχε  ξεκινήσει  τον  Παγκόσμιο  Πόλεμο  και  τελευταία,  στις  11  Νοεμβρίου  του  1918,  η  Γερμανία  του  Κάιζερ.  Η  ημερομηνία αυτή εορτάζεται ακόμη και σήμερα στις δυτικές πρωτεύουσες ως η «Ημέρα της  Ανακωχής» («Armistice Day»).  —oo0oo—  Ο  ενθουσιασμός  των  Ελλήνων,  διότι  είχαν  μετάσχει  έστω  και  προς  το  τέλος  του  πολέμου  στο  πλευρό  της  Αντάντ,  ήταν  μεγάλος.  Υπήρχαν  φυσικά  και  χιλιάδες  Έλληνες,  βασιλικοί,  βαθιά  πικραμένοι  από  τους  διωγμούς,  που  δεν  συμμερίζονταν  ολόψυχα  τις  εκδηλώσεις  αυτές. Εκείνος όμως που αισθανόταν πανευτυχής ήταν ο βασιλεύς Αλέξανδρος. Η απόφασή  του  να  συμπαρασταθεί  στον  Βενιζέλο  είχε  απόλυτα  δικαιωθεί  εις  πείσμα  των  φανατικών  αντιβενιζελικών.  Στα  τέλη  Σεπτεμβρίου  του  1918  ο  Αλέξανδρος  προέβη  σε  μία  ασυνήθη  χειρονομία  τιμής  προς  τον  πρωθυπουργό  ‐ασυνήθη,  διότι  σε  τέτοιες  περιπτώσεις  η  σχετική  τελετή  γίνεται  πάντοτε  στα  Ανάκτορα.  Ο  Αλέξανδρος  πήγε  στην  κατοικία  του  Βενιζέλου,  ο  οποίος  ετοιμαζόταν  να  αναχωρήσει  στο  εξωτερικό,  και  του  απένειμε  την  ανωτάτη  διάκριση  της  εποχής: Τον Μεγαλόσταυρο του Γεωργίου του Α'.  Οι  δύο  άνδρες  ήσαν  πολύ  συγκινημένοι.  Κάθισαν  μαζί  και  ο  Βενιζέλος  περιέγραψε  στον  Αλέξανδρο  με  ζωηρά  χρώματα  πρώτα  τις  νίκες  στο  Μακεδονικό  Μέτωπο  και  ύστερα  τις  φρικαλεότητες  που  είχαν  διαπραχθεί  από  τους  Βούλγαρους  στην  Ανατολική  Μακεδονία.  Συγκλονισμένος,  ο  Αλέξανδρος  πρότεινε  τη  σύσταση  Επιτροπής  Εράνου  για  τις  πληγείσες  περιοχές  υπό  την  αιγίδα  του  και  διέθεσε  από  το  προσωπικό  του  ταμείο  100.000  χρυσές  δραχμές, ποσό σημαντικό για την εποχή.  Ο  Βενιζέλος  είπε  στον  βασιλέα  ότι  μεταβαίνει  στο  Λονδίνο  και  το  Παρίσι  με  μεγάλες  προσδοκίες  για  τις  εθνικές  μας  διεκδικήσεις,  και  για  μία  ακόμη  φορά  γαλβάνισε  τον  Αλέξανδρο,  υπενθυμίζοντάς  του  την  υπόσχεση  που  του  είχε  δώσει  όταν  οδήγησε  την  Ελλάδα στον πόλεμο: «...Θα την πάρουμε την Πόλη, Μεγαλειότατε...» Και ο βασιλεύς, παρ'  όλο  ότι  ηλεκτρίσθηκε,  του  απάντησε  κάπως  συγκρατημένα:  «...Κύριε  Πρόεδρε,  ελπίζω  να  βγουν αληθινοί όσοι σας λένε τυχερό...»  —oo0oo—  Από  το  φθινόπωρο  του  1918  και  σχεδόν  ολόκληρο  τον  επόμενο  χρόνο  ο  Ελευθέριος  Βενιζέλος θα δώσει ατέλειωτες διπλωματικές μάχες στα παρασκήνια των νικητών, οι οποίες  θ' αποτελέσουν τις «μεγάλες ώρες» του Βενιζέλου. Με τις πρώτες κρούσεις στο Λονδίνο και  το  Παρίσι  η  αρχική  του  υπεραισιοδοξία  αμβλύνθηκε  κάπως.  Όπως  συμβαίνει  μετά  από  Digitized by 10uk1s 

  κάθε  μεγάλο  πόλεμο,  οι  νικητές  προσπαθούσαν  να  επιβάλουν  λύσεις  «εξισορροπήσεως»,  στην  πραγματικότητα  λύσεις  σύμφωνες  με  τα  συμφέροντα  εκάστου.  Σ'  αυτήν  την  υποχθόνια  διαπάλη  μόνος  πιστός  και  ειλικρινής  φίλος  της  Ελλάδας  και  του  Βενιζέλου  θ'  αποδειχθεί ο μέγας Βρετανός πολιτικός Λόυντ Τζωρτζ (Lloyd George).  Από το εξωτερικό ο Βενιζέλος ενημέρωνε διαρκώς τον Αλέξανδρο για τις εξελίξεις. Ο νεαρός  βασιλεύς  ενίοτε  ανησυχούσε,  όταν  ο  πρωθυπουργός  τού  διαμήνυε  τις  δυσκολίες,  αλλά  κατόπιν  εφησύχαζε,  έχοντας  εμπιστοσύνη  στο  διπλωματικό  δαιμόνιο  και  το  άστρο  του  Βενιζέλου.  Από  τους  Έλληνες  της  εποχής  εκείνης,  ιδιαίτερα  τους  Αθηναίους,  πολλοί  ειδήμονες  παρακολουθούσαν  με  αγωνία  τις  ειδήσεις  για  τις  διεθνείς  εξελίξεις.  Πολλοί  ωστόσο  το  είχαν  ρίξει  στα  γλέντια,  μια  που  ο  αιματηρός  πόλεμος  είχε  τελειώσει  ‐  γλέντια  λαϊκά  στα  ταβερνάκια και, κυρίως, στις αίθουσες όπου συνωστίζονταν οι κοσμικές κυρίες...  Το  μεγάλο  γεγονός  για  την  κοσμική  Αθήνα  υπήρξε  ο  νικητήριος  τρόπον  τινά  χορός  στη  Βρετανική Πρεσβεία με οικοδεσπότη τον Γκρανβίλ. Οι ωραίες της Αθήνας επωφελήθηκαν κι  εμφανίσθηκαν  στολισμένες,  με  αποκαλυπτικά  ντεκολτέ...  Και  οι  φούστες  ‐είδηση  αυτό‐  έφθαναν  μέχρι  τα  γόνατα,  προάγγελος  του  μετά  από  μία  περίπου  τεσσαρακονταετία  αήττητου μίνι... Οι κυρίες στροβιλίζονταν στον καινούργιο χορό στον ρυθμό της τζαζ μπαντ  επιδεικνύοντας ακόμη περισσότερο τις γάμπες τους...  Σ'  αυτήν  την  πολύβουη  κι  εκρηκτική  συνάθροιση  της  κοσμικής  Αθήνας  το  πιο  σεμνό  και  κατά  γενική  ομολογία  συγκρατημένο  ζευγάρι  ήταν  ο  Αλέξανδρος  και  η  Ασπασία.  Εκείνος  έλαμπε  μέσα  στη  λευκή  στολή  του,  εκείνη  έδειχνε  την  αριστοκρατική  καταγωγή  της  μ'  ελαφρά  χαμόγελα  και  λεπτές  κινήσεις,  χωρίς  καμία  επίδειξη.  Ήταν  η  πρώτη  φορά  που  ο  βασιλεύς  εμφανιζόταν  δημόσια  με  τη  μνηστή  του  στο  πλευρό  του.  Ίσως  να  υπήρξε  και  κάποιος  συμβολισμός,  διότι  η  δεξίωση  γινόταν  στην  κατοικία  του  Γκρανβίλ,  ένθερμου  υποστηρικτή του γάμου.  Η  χαρά  τους  επισκιάσθηκε  την  άλλη  μέρα  από  κάποιο  απρόοπτο  ατύχημα.  Ένας  μικρός  σκύλος,  στ'  Ανάκτορα,  δάγκωσε  τον  Αλέξανδρο  στο  χέρι,  και  ο  βασιλεύς  αναγκάσθηκε  να  μείνει έναν μήνα στο κρεβάτι, υποβαλλόμενος προληπτικώς σε αντιλυσσική θεραπεία...  Ήταν άραγε το ατύχημα αυτό ένας κακός οιωνός για το δραματικό τέλος του Αλέξανδρου;  —oo0oo—  Η  ευφορία  από  τη  λήξη  του  πολέμου  και  ο  θαυμασμός  του  Αλέξανδρου  για  τον  τιτάνιο  διπλωματικό αγώνα του Βενιζέλου είχαν συσφίξει τις σχέσεις τους, σε βαθμό που ο κόσμος  πλέον  μιλούσε  για  ένα  «πολιτικό  ειδύλλιο»  μεταξύ  βασιλέως  και  πρωθυπουργού  ‐  προς  μεγάλη  οργή  των  αντιβενιζελικών,  καθώς  και  του  βασιλικού  περιβάλλοντος  στην  Ελβετία.  Σποραδικά  ωστόσο  παρεμβάλλονταν  και  αψιμαχίες  μεταξύ  των  δύο  ανδρών  για  μικρά  ή  σοβαρότερα ζητήματα. Το οξύτερο απ' αυτά ανέκυψε με αφορμή μία δίκη. Τον καιρό εκείνο  διεξάγονταν  ακόμη  δίκες  αντιβενιζελικών  πολιτών  με  ποικίλα  κατηγορητήρια,  από  απλή  δημόσια έκφραση δυσαρέσκειας εναντίον του βενιζελικού «καθεστώτος» μέχρι κατηγορία  για  εσχάτη  προδοσία.  Σε  μία  από  αυτές  τις  δίκες,  ο  «Βασιλικός»  –δηλαδή  ο  Δημόσιος–  Κατήγορος,  Ιωσήφ  (Σήφης)  Κούνδουρος,  αναφερόμενος  στον  εξόριστο  Κωνσταντίνο,  τον  αποκάλεσε «το Βασιλικόν κτήνος»!  Σάλος  δημιουργήθηκε  από  αυτήν  την  υβριστική  έκφραση  και  όταν  ο  Αλέξανδρος  το  πληροφορήθηκε,  κατελήφθη  από  απερίγραπτη  οργή.  Είχε  προσφέρει  στη  βενιζελική  παράταξη τόσα και τόσα, είχε ανεχθεί τις δίκες και τώρα υβριζόταν σκαιά ο  πατέρας του.  Τηλεγράφησε  αμέσως  στον  Βενιζέλο  στο  εξωτερικό,  ζητώντας  τη  δημόσια  αποδοκιμασία  Digitized by 10uk1s 

  του Κούνδουρου και την αποπομπή του.  Ο  Βενιζέλος  ελίχθηκε.  Δημοσίως  μεν  αποδοκίμασε  τον  Κούνδουρο,  αλλά  ιδιωτικώς  του  διαμήνυσε  ότι  κατανοεί  πλήρως  τα  αισθήματά  του  εν  όψει  των  «εγκλημάτων»  που  είχε  διαπράξει ο Κωνσταντίνος στο παρελθόν.  —oo0oo—  Ταυτόχρονα  με  τους  επίσημους  αλλά  μάλλον  σπάνιους  καβγάδες  βασιλέως  και  πρωθυπουργού  είχαν  αρχίσει  να  εμφανίζονται  και  μικροπροβλήματα  στις  σχέσεις  Αλέξανδρου  και  Ασπασίας.  Κατά  βάθος  αιτία  ήταν  η  παρατεινομένη  εκκρεμότητα  στο  ενδεχόμενο  ενός  επισήμου  πλέον  γάμου  μεταξύ  των.  Ο  Αλέξανδρος  είχε  αποδεχθεί  τη  σύσταση  του  Βενιζέλου  να  περιμένουν  τη  λήξη  του  πολέμου.  Το  ίδιο  του  είχε  υποδείξει  προτού  εξορισθεί  και  ο  πατέρας  του.  Τώρα  ο  Βενιζέλος  του  έλεγε  να  περιμένει  την  υπογραφή της ειρήνης και ο πατέρας του τηρούσε εύγλωττη σιγή.  Η  αφορμή  ωστόσο  για  την  έναρξη  μικροκαβγάδων  μεταξύ  Αλέξανδρου  και  Ασπασίας  δόθηκε από τι άλλο; Την ανθρώπινη ζήλια... Ο Αλέξανδρος ήταν έντιμος και αφοσιωμένος  στη μνηστή του, ήταν όμως νέος, ωραίος και ...βασιλιάς. Σε κάθε του κοινωνική εμφάνιση  ένα  σμήνος  από  Αθηναίες  καλλονές  τον  πολιορκούσε.  Δεν  έγινε  ποτέ  γνωστό  αν  ο  Αλέξανδρος  υπέκυψε  παροδικά  σε  κάποιον  από  αυτούς  τους  πειρασμούς,  αλλά  υπήρχαν  καλοθελητές,  που  μετέφεραν  στην  Ασπασία  διογκωμένες  πληροφορίες  για  ερωτοτροπίες  του  μνηστήρα  της.  Και  διάλεγαν  συνήθως  την  κατάλληλη  εποχή  για  να  τις  μεταφέρουν,  όπως  όταν  η  Ασπασία  βρισκόταν  στη  Θεσσαλονίκη  ως  αδελφή‐νοσοκόμος  και  δεν  μπορούσε να ελέγξει τις φήμες.  Από την πλευρά του ο Αλέξανδρος είχε το ρωμαίικο μέσα του. Ε, στον άνδρα επιτρέπονται  «τσιλημπουρδίσματα»... Στη γυναίκα ποτέ. Κι όταν έλειπε η Ασπασία και με τη σειρά τους  άλλοι  καλοθελητές  τού  «σφύριζαν»  ότι  είχε  θεαθεί  να  φλερτάρει  μ'  έναν  Σύμμαχο  αξιωματικό, ο Αλέξανδρος γινόταν έξαλλος από ζήλια.  Κατά  πάσα  πιθανότητα  όλα  αυτά  τα  κουτσομπολιά  ήσαν  κακεντρεχή  και  τίποτε  δεν  διατάραξε σοβαρά τις σχέσεις του ζευγαριού.  Τέλος  μικροπροβλήματα  προέκυπταν  ενίοτε  και  από  τη  διαφορά  του  χαρακτήρα  των  δύο  νέων. Ο Αλέξανδρος, που ποτέ δεν είχε φαντασθεί ότι θα γινόταν βασιλιάς, είχε διατηρήσει  την  απλότητα,  τον  αυθορμητισμό  και  το  χιούμορ  του.  Αναφέρεται  ένα  επεισόδιο  κατά  το  οποίο συνεπλάκη μ' έναν καραγωγέα σε μια διασταύρωση, ο Αλέξανδρος με το αυτοκίνητό  του  και  ο  καραγωγέας  με  τη  σούστα  του...  Ο  τελευταίος  φυσικά  δεν  αναγνώρισε  τον  βασιλέα  και  έκπληκτος  είδε  να  τον  συλλαμβάνουν  άνδρες  από  ένα  παρακείμενο  ναυτικό  φυλάκιο.  Ο  Αλέξανδρος  στενοχωρήθηκε  πολύ  και  διέταξε  την  άμεση  απόλυσή  του.  Την  άλλη μέρα θα λάβει ένα συγκινητικό γράμμα από τον καραγωγέα.  Η Ασπασία από την πλευρά της ήταν πολύ περήφανη για την καταγωγή της, και καθώς ήταν  δυναμική,  σταδιακά  οι  φιλοδοξίες  της  μεγεθύνονταν  με  την  προοπτική  να  γίνει  κάποτε  βασίλισσα. Ποτέ της δεν θεώρησε τον εαυτό της κατώτερο του Αλέξανδρου.  Μία  μέρα,  στα  Ανάκτορα,  με  τη  συντροφιά  φίλων  έπαιζαν  σκάκι,  το  μόνο  επιτραπέζιο  παιχνίδι  που  γνώριζε  ο  Αλέξανδρος.  Κάποια  στιγμή  εκείνος,  εκνευρισμένος  διότι  έχανε  συνεχώς, της είπε στα αγγλικά (όπως έχουμε αναφέρει τα αγγλικά ήταν η δεύτερη γλώσσα  που  χρησιμοποιούσαν  στα  Ανάκτορα):  «Είσαι  μία  "trickster"»,  δηλαδή  κάτι  σαν  «ζαβολιάρα», με πιο βαριά έννοια όμως στα αγγλικά.  Η  Ασπασία  τινάχθηκε  έξαλλη  και  του  απάντησε  επίσης  στα  αγγλικά:  «Δεν  σου  επιτρέπω 

Digitized by 10uk1s 

  ούτε για αστείο να μου λες τέτοιο πράγμα... Δεν είμαι πολύ χαμηλότερα από σένα... Και σε  παρακαλώ πολύ να μη λησμονείς ότι οι πρόγονοί μου έχουν προσφέρει τέτοιες υπηρεσίες  σ'  αυτόν  τον  τόπο,  ώστε  θα  μπορούσαν  και  βασιλείς  του  να  ήσαν,  εάν  το  ήθελαν...»  Και  έφυγε από τα Ανάκτορα ξαναμμένη αφήνοντας άναυδο τον Αλέξανδρο.  Είχε ξυπνήσει μέσα της το φαναριώτικο, ίσως και λίγο το μανιάτικο.  —oo0oo—  Τα καβγαδάκια των ερωτευμένων ήσαν όχι μόνο παροδικά αλλά και παρωνυχίδα μπροστά  στις  μεγάλες  διαμάχες  στους  κόλπους  των  Συμμάχων.  Η  προς  διανομή  λεία  ήταν  κολοσσιαία.  Τον Οκτώβριο του 1918 η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε υπογράψει την ανακωχή αλλά όχι  τη  Συνθήκη  Ειρήνης.  Οι  Σύμμαχοι  συνεπώς  θεωρούσαν  ότι  υφίσταται  ακόμη  de  facto  εμπόλεμος κατάσταση με την Τουρκία στη Θράκη, στη ζώνη των Στενών των Δαρδανελίων  και  στην  Κωνσταντινούπολη.  Ο  ντ'  Εσπερέ,  ο  Γάλλος  Αρχιστράτηγος  Ανατολής,  όπως  αποκαλείτο,  ανέθεσε  στο  Ελληνικό  Γενικό  Επιτελείο  να  καταρτίσει  σχέδια  για  μία  γενική  επίθεση  στις  περιοχές  αυτές  με  δύναμη  κρούσεως  έξι  ελληνικές  μεραρχίες.  Η  έξαψη  στην  Ελλάδα ήταν μεγάλη και ο κόσμος ονειρευόταν πια μια προέλαση του ελληνικού στρατού  προς  την  Πόλη.  Αλλά  ο  ντ'  Εσπερέ  άλλαξε  γνώμη,  υπαναχώρησε  και  ανέθεσε  τη  διοίκηση  στον  τομέα  αυτό  στον  Άγγλο  στρατηγό  Μιλν  (Milne)  επικεφαλής  μικτών  συμμαχικών  δυνάμεων  με  περιορισμένη  ελληνική  συμμετοχή.  Αυτό  ήταν  ένα  από  τα  πρώτα  ηθικά  πλήγματα  που  δεχόταν  η  Ελλάδα  από  τους  Συμμάχους.  Τον  Νοέμβριο  του  1918,  ο  αρχιστράτηγος  Παναγιώτης  Δαγκλής  παραιτείται  και  την  αρχιστρατηγία  αναλαμβάνει  ο  στρατηγός Λεωνίδας Παρασκευόπουλος.  —oo0oo—  Απτόητος  ο  Βενιζέλος  μάχεται  στα  παρασκήνια  των  Παρισίων  ως  λέων...  Έχει  πλέον  διαπιστώσει τις επιμέρους βλέψεις των Μεγάλων. Οι Άγγλοι ενδιαφέρονται πρωτίστως για  τα Δαρδανέλια και την Κωνσταντινούπολη. Οι Γάλλοι περισσότερο για τα οικονομικά τους  συμφέροντα στη Μέση Ανατολή. Διαθέτουν και αυτοί μία προσωπικότητα, τον Κλεμανσώ,  τον  αποκαλούμενο  «Τίγρη».  Οι  Αμερικανοί,  με  τον  Πρόεδρο  Ουίλσον  ελαφρώς  αιθεροβάμονα να παίζει τον ρόλο του ουδέτερου επιδιαιτητή και να επισείει τη δύναμη του  Νέου Κόσμου. Οι πιο απρόβλεπτοι και επικίνδυνοι για τη μικρή Ελλάδα είναι οι Ιταλοί, οι  οποίοι  έχουν  βλέψεις  στην  Αδριατική  και  κυρίως  στη  Μικρά  Ασία.  Στη  διάρκεια  του  πολέμου είχαν πετύχει μυστική συμφωνία με τους Αγγλογάλλους να τους δοθεί το Ικόνιο,  ακόμη και η Σμύρνη! Οι Ιταλοί τότε ελίχθηκαν αριστοτεχνικά, προσποιούμενοι ‐ή ίσως και  πράγματι  αυτή  ήταν  η  πολιτική  τους‐  ότι  είναι  αντίθετοι  με  τη  βίαιη  έξωση  του  Κωνσταντίνου, το 1917, και οι Αγγλογάλλοι, για να τους αποσπάσουν τη συγκατάθεση, τους  «έταξαν»  ανταλλάγματα  στη  Μικρασία.  Ο  τότε  Ιταλός  πρωθυπουργός  είχε  πει  επιγραμματικά: «... Τους δώσαμε έναν βασιλιά...» εννοώντας τη συγκατάθεση των Ιταλών  για την αποπομπή του Κωνσταντίνου, και «...πήραμε σαν αντάλλαγμα τη Σμύρνη...»  Μέσα σ' αυτό το πλέγμα των αντικρουομένων συμφερόντων, ο Βενιζέλος κινήθηκε κι αυτός  αριστοτεχνικά  με  τη  γνωστή  μαεστρία  του.  Στη  Διάσκεψη  της  Ειρήνης  πρότεινε  σχέδια  σφαιρικά που εξυπηρετούσαν πότε τη μία μεγάλη Δύναμη και πότε την άλλη. Χωρίς καμία  αίσθηση μειονεκτικότητας, διότι εκπροσωπούσε μία μικρή χώρα, περιέλαβε στις προτάσεις  του πολύ ευρύτερες περιοχές, χώρες παραευξείνιες, την Αρμενία, ζητούσε ειδικό καθεστώς  για  την  Ανατολική  Θράκη,  τα  Στενά  και  την  Κωνσταντινούπολη  και  στο  τέλος...  Στο  τέλος  πρόβαλε  αδίστακτα  ως  μοναδική  λύση  την  προσάρτηση  της  Μικράς  Ασίας  στην  Ελλάδα!  Εκπληκτικός αυτός ο άνδρας στο διπλωματικό παζάρι. 

Digitized by 10uk1s 

  Οσάκις  ο  Βενιζέλος  εκαλείτο  να  ομιλήσει  στη  Διάσκεψη  εντυπωσίαζε  τους  πάντες.  Ένας  Άγγλος  παρατηρητής  είχε  γράψει  τότε:  «...Οι  μόνοι  δύο  πραγματικά  μεγάλοι  πολιτικοί  άνδρες στην Ευρώπη είναι ο Βενιζέλος και ο Λένιν...» Και αναφερόμενος στη ρητορική του  Βενιζέλου  στις  συσκέψεις:  «...Πρόκειται  για  ένα  παράδοξο  μίγμα  γοητείας,  ...ληστρικής  νοοτροπίας  (brigandage),12  σφαιρικής  εκφράσεως  (Welt  politik),  πατριωτισμού,  θάρρους  και  λογοτεχνικής  αξίας...»  Αυτά  ως  προς  το  ύφος  της  ομιλίας  του∙  ως  προς  την  εμφάνισή  του στο βήμα, ο Άγγλος ανέφερε: «...Αλλά πάνω απ' όλα εντυπωσιάζει η εμφάνιση αυτού  του  μεγάλου  και  νευρώδους  άνδρα  με  το  χαμόγελο  στα  χείλη,  τους  απαστράπτοντες  οφθαλμούς  πίσω  από  τα  γυαλιά  και  τον  παράξενο  σκούφο  στο  κεφάλι,  φτιαγμένο  από  μαύρο μετάξι...»  —oo0oo—  Από  την  πλευρά  τους  οι  Ιταλοί,  αντίθετα  με  τον  Βενιζέλο,  άρχισαν  να  χάνουν  τη  γνωστή  τους  διπλωματική  ευλυγισία.  Οι  απαιτήσεις  τους  εμφανίζονταν  όλο  και  περισσότερο  αυξημένες:  ζητούσαν  τώρα  εκτός  από  το  Φιούμε,  λιμάνι  της  Αδριατικής,  τη  Σμύρνη  και  σχεδόν  ολόκληρη  τη  Μικρά  Ασία.  Και  διέπραξαν  ένα  μοιραίο  λάθος...  Άρχισαν  ν'  αποβιβάζουν  κρυφά  στρατεύματά  τους  στο  νότιο  τμήμα  της  Μικρασίας  ‐  επτά  ιταλικά  πολεμικά σκάφη εμφανίσθηκαν έξω από το λιμάνι της Σμύρνης.  Αυτό ήταν. Οι Σύμμαχοι, που είχαν ήδη ενοχληθεί από τις συνεχείς απαιτήσεις της Ρώμης,  τώρα άρχισαν να οργίζονται. Στα παρασκήνια ο Βενιζέλος, εκμεταλλευόμενος τη δυσφορία  των  λοιπών  Συμμάχων,  τους  τροφοδοτούσε  τεχνηέντως  με  πλήθος  στοιχείων  για  τις  αυθαιρεσίες  των  Ιταλών  στη  Μικρασία,  τις  διώξεις  του  ελληνικού  πληθυσμού  στα  Δωδεκάνησα,  και,  κυρίως,  για  τις  σφαγές  των  Ελλήνων  από  τους  Τούρκους  στις  μικρασιατικές πόλεις.  Το ποτήρι είχε ξεχειλίσει. Οι τρεις «Μεγάλοι», ο Ουίλσον, ο Λόυντ Τζωρτζ και ο Κλεμανσώ  αποφασίζουν  να  θέσουν  τέρμα  στα  καμώματα  των  Ιταλών.  Στις  αρχές  Μαΐου  του  1919  οι  Ιταλοί αποσύρονται προσωρινώς από τη Διάσκεψη της Ειρήνης, χολωμένοι διότι δεν είχαν  ικανοποιηθεί  τα  αιτήματά  τους  στην  Αδριατική.  Οι  τρεις  «Μεγάλοι»  συναντώνται  ερήμην  των Ιταλών στις 6 Μαΐου του 1919 στις ένδεκα το πρωί. Η συζήτηση που θα ακολουθήσει  ανοίγει  μία  καινούργια  σελίδα  στην  Ιστορία  και  θα  διαρκέσει  παραδόξως  πολύ  λίγο.  Τα  ακόλουθα λέχθηκαν σύμφωνα με τα πρακτικά:  Πρόεδρος  Ουίλσον.  «Ο  καλύτερος  τρόπος  να  σταματήσουμε  τις  ιταλικές  μπραβούρες  είναι να τους επιβάλουμε οικονομικές κυρώσεις».  Λόυντ Τζωρτζ: «Κύριε Πρόεδρε, ερωτώ. Θυμάστε να καταφέραμε ποτέ στο παρελθόν να  εμποδίσουμε  χώρες  όπως  παραδείγματι  η  Τουρκία  και  άλλες  βαλκανικές  χώρες  να  εμπλακούν σε πολέμους παρ' ότι υπέφεραν από έλλειψη χρημάτων; Η γνώμη μου είναι  ότι  πρέπει  να  πούμε  στον  κύριο  Βενιζέλο  να  στείλει  στρατό  στη  Σμύρνη.  Θα  δώσουμε  εντολή  στους  ναυάρχους  μας  να  επιτρέψουν  στους  Έλληνες  ν'  αποβιβασθούν  σε  όποια  περιοχή έχουν σημειωθεί ταραχές ή απειλούνται σφαγές». [Ο Βρετανός αναφερόταν στα  στοιχεία  που  του  είχε  δώσει  ο  Βενιζέλος  για  τις  βιαιοπραγίες  που  είχαν  αρχίσει  οι  Τούρκοι στη Μικρασία.]  Πρόεδρος  Ουίλσον:  «Τότε  γιατί  να  μην  τους  πούμε  ν'  αποβιβασθούν  αμέσως;  Υπάρχει  καμία αντίρρηση σ' αυτό;»  Λόυντ Τζωρτζ: «Ουδεμία».  Κλεμανσώ:  «Ούτε  εγώ  έχω  αντίρρηση.  Αλλά  μήπως  θα  έπρεπε  να  ενημερώσουμε  τους  Ιταλούς;»  Digitized by 10uk1s 

  Λόυντ Τζωρτζ: «Κατά τη γνώμη μου όχι».  —oo0oo—  Νωρίς  το  απόγευμα  της  ίδιας  μέρας  ο  Βρετανός  πρωθυπουργός,  ο  μεγάλος  φίλος  της  Ελλάδας, Λόυντ Τζωρτζ, κάλεσε τον Ελευθέριο Βενιζέλο και τον ρώτησε αν έχει διαθέσιμα  στρατεύματα. Έκπληκτος στην αρχή, ο Βενιζέλος του απαντά ότι έχει αλλά για ποιον σκοπό;  Η  καρδιά  του  «μεγάλου»  Έλληνα  χτυπάει  δυνατά  καθώς  ο  Βρετανός  του  αναγγέλλει  την  πρωινή  απόφαση  των  Τριών:  Ν'  αποβιβασθούν  οι  Έλληνες  στη  Σμύρνη.  Ακαριαίως  ο  Βενιζέλος του απαντά: «Είμαστε έτοιμοι...»  Από την πρώτη σχεδόν στιγμή πολλοί Σύμμαχοι επέκριναν έντονα την απόφαση των Τριών  «Μεγάλων» να στείλουν ελληνικό στρατό στη Σμύρνη. Τη θεωρούσαν επικίνδυνη, διότι με  τον τρόπο αυτό ξανάρχιζε τρόπον τινά ο Παγκόσμιος Πόλεμος και πιθανώς να εμπλέκονταν  σε εχθροπραξίες με τους Τούρκους αλλά και με τους δύστροπους συμμάχους, τους Ιταλούς.  Στην  Ελλάδα,  η  πλειοψηφία  σχεδόν  των  κατοίκων  είχε  ξεσηκωθεί  ελπίζοντας  να  δει  την  εκπλήρωση των μεγάλων εθνικών ονείρων.  Μετά την απελευθέρωση ελληνικών περιοχών  στους  Βαλκανικούς  Πολέμους  προσέβλεπαν  τώρα  με  αγαλλίαση  και  στην  επάνοδο  στους  κόλπους της Μεγάλης Πατρίδας και των σκλαβωμένων Ελλήνων της Ιωνίας.  Φυσικά  πολλοί  αντιβενιζελικοί,  εγκλωβισμένοι  στα  πάθη  τους  λόγω  των  διωγμών  του  «καθεστώτος»  Βενιζέλου,  προφήτευαν  με  κακία  τα  δεινά  που  θα  υποστεί  ο  στρατός  μας  στη Σμύρνη.  Ο  Ιωάννης  Μεταξάς,  ο  σπουδαίος  αυτός  επιτελικός  αξιωματικός,  που  τον  καιρό  της  συνεργασίας του με τον Βενιζέλο, το 1915, είχε επανειλημμένως μελετήσει κατ' εντολήν του  θέματα  όπως  αυτό  της  Μικρασίας,  βρισκόταν  ακόμη  εξόριστος  στο  εξωτερικό.  Ψυχικά  εξουθενωμένος από την απομόνωσή του δεν σχολιάζει πια τα γεγονότα στη Σμύρνη, αλλά  εύχεται επιτυχίες για τον στρατό μας.  Κατά  τη  γνώμη  του  συγγραφέως  του  παρόντος  η  απόφαση  των  Τριών  «Μεγάλων»  και  η  ενθουσιώδης  συμμόρφωση  του  Βενιζέλου  είχαν  ένα  κύριο  μειονέκτημα  που  θα  γίνει  αντιληπτό  πολύ  σύντομα  στη  Μικρασία.  Οι  Σύμμαχοι  δεν  είχαν  ξεκαθαρίσει  ούτε  οι  ίδιοι  ποια θα ήταν η ακριβής αποστολή του ελληνικού στρατού στη Μικρασία, αμφιταλάντευση  που θα συνεχισθεί επί μακρόν. Ο ελληνικός λαός, πάντοτε συναισθηματικός, δεν ασχολείτο  με αυτές τις πτυχές. Του αρκούσε να δει τη γαλανόλευκη στα παράλια της Ιωνίας... 

Digitized by 10uk1s 

 

Ελληνικός στρατός στη Σμύρνη!  Στις 15 Μαΐου του 1919, είχε μόλις χαράξει και στον ορίζοντα της Σμύρνης φάνηκαν, λεπτοί  στην  αρχή,  «καπνοί  αναθρώσκοντες...»  Στη  Σμύρνη  βρίσκονταν  ήδη  μερικά  συμμαχικά  πολεμικά  πλοία,  τα  οποία  είχαν  αποβιβάσει  ελαφρές  δυνάμεις  για  την  κατάληψη  στρατηγικών  σημείων  γύρω  από  την  πόλη.  Οι  Έλληνες  της  Σμύρνης,  ωστόσο,  σκίρτησαν  διαισθανόμενοι ότι οι καπνοί στον ορίζοντα προέρχονταν από ελληνικά καράβια.  Είχαν  κάθε  λόγο  να  μαντεύουν  σωστά,  διότι  την  προηγούμενη  ημέρα  ο  κυβερνήτης  ενός  ελληνικού αντιτορπιλικού, του «ΛΕΩΝ», που είχε καταπλεύσει νωρίτερα, συγκέντρωσε τους  Σμυρναίους  προκρίτους  και  τους  ανακοίνωσε  το  μεγάλο  νέο.  Οι  Έλληνες  κάτοικοι  της  Σμύρνης δεν ενδιαφέρονταν να μάθουν εάν η απόβαση αποτελούσε μία προσωρινή κατοχή  κατ'  εντολήν  των  Συμμάχων.  Γι'  αυτούς  η  εμφάνιση  της  γαλανόλευκης  στο  λιμάνι  τους  σήμαινε  ένα  μόνο  πράγμα:  την  απελευθέρωση  από  τους  Τούρκους.  Μαζί  με  τις  εκατοντάδες  ελληνικές  σημαίες,  που  υψώθηκαν  στη  μεγάλη  προκυμαία,  αναρριπίσθηκαν  και οι προαιώνιοι πόθοι της Ιωνίας!  Η  προκυμαία  γέμισε  ασφυκτικά  από  χιλιάδες  Έλληνες  με  δάκρυα  στα  μάτια.  Επικεφαλής  ήταν ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος με χρυσοποίκιλτα άμφια. Η  μουντή ατμόσφαιρα στην  προκυμαία γρήγορα πήρε χρώμα γαλανόλευκο...  Γύρω  στις  οκτώ  το  πρωί  το  πρώτο  πολεμικό  πλοίο  πλησίασε  αργά  αργά  και  οι  Σμυρναίοι  ξαφνιάσθηκαν, όταν αντίκρισαν την αγγλική σημαία του πλοίου, διότι βιάζονταν να δουν τα  ελληνικά  χρώματα.  Το  πλοίο  αυτό  ήταν  απλώς  ένα  αγγλικό  αντιτορπιλικό  συνοδείας.  Ακολούθησαν αμέσως δύο ελληνικά αντιτορπιλικά με αναπεπταμένη τη γαλανόλευκη, και  πιο  πίσω,  πάντα  αργά  αργά,  έξι  μεταγωγικά  σκάφη  ‐  μεταξύ  αυτών  το  «ΠΑΤΡΙΣ»  συνοδευόμενο από το αργοκίνητο θωρηκτό «ΚΙΛΚΙΣ», επιβλητικό με το μεγάλο φουγάρο και  τους ατσάλινους πύργους του.  Όπως  ήταν  φυσικό,  η  διαδικασία  αποβιβάσεως  κράτη  σε  αρκετή  ώρα,  νωρίς  ωστόσο  το  μεσημέρι13  οι  πρώτοι  Έλληνες  στρατιώτες  πάτησαν  το  έδαφος  της  Σμύρνης.  Πανδαιμόνιο  ακολούθησε  μόλις  οι  στρατιώτες  βρέθηκαν  μέσα  στο  πλήθος,  ζητωκραυγές,  σημαίες  και  εικόνες  του  Βενιζέλου...  Στη  χαρά  των  Ελλήνων  μετείχαν  και  αρκετοί  ντόπιοι  Αρμένιοι  και  Εβραίοι, ακόμη και μερικοί Τούρκοι, οι οποίοι όμως δεν ζητωκραύγαζαν.  Το πρώτο τμήμα που αποβιβάσθηκε ήταν ένας λόχος πεζικού της Ι Μεραρχίας, η οποία είχε  επιβιβασθεί στα πλοία στο λιμάνι των Ελευθερών της Καβάλας.  Ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος με δυσκολία προχώρησε ανάμεσα στο πλήθος και στάθηκε  μπροστά  στη  λεγόμενη  «Λέσχη  Κυνηγών».  Μόλις  έφθασαν  εκεί  οι  πρώτοι  στρατιώτες,  σήκωσε τον σταυρό και τους ευλόγησε, ενώ τα πλήθη ριγούσαν από συγκίνηση.  Όσοι στρατιώτες είχαν αποβιβασθεί, μην μπορώντας ακόμη να προχωρήσουν, έστησαν τα  όπλα  τους  σε  τρίποδες  και  άρχισαν  να  χορεύουν  ελληνικούς  χορούς,  δίνοντας  έτσι  έναν  τόνο λεβεντιάς στην ατμόσφαιρα. Ακολούθησε η παρέλαση των τμημάτων.  Η  αποστολή  της  αποβάσεως  και  του  ελέγχου  της  Σμύρνης  είχε  ανατεθεί  στην  Ι  Μεραρχία  Πεζικού  υπό  τη  διοίκηση  του  συνταγματάρχη  Νικολάου  Ζαφειρίου.  Η  μεραρχία  αυτή  διέθετε τρία συντάγματα, εκ των οποίων το ένα αποτελείτο από Κρήτες, και το δεύτερο εξ  αυτών  ήταν  ευζωνικό,  το  1/38.  Όταν  το  ευζωνικό  σύνταγμα  έφθασε  στην  Πλατεία  του  Διοικητηρίου, ξαφνικά δέχθηκε πυρά. Σύγχυση επικράτησε προς στιγμήν και εν συνεχεία οι  Έλληνες  ανταπέδωσαν  τα  πυρά  με  σφοδρότητα,  υποθέτοντας  ότι  προέρχονταν  από  Τούρκους στρατιώτες ή άτακτους ελεύθερους σκοπευτές. Από τη σύγκρουση σημειώθηκαν 

Digitized by 10uk1s 

  αρκετές  απώλειες  των  ευζώνων,  2  νεκροί  και  34  τραυματίες,  των  δε  Τούρκων,  5  νεκροί  οπλίτες  και  16  τραυματίες.  Όμως  ενώ  στη  σύγκρουση  αυτή  οι  απώλειες  ήσαν  σχετικώς  περιορισμένες,  σημαντικός  αριθμός  νεκρών  και  τραυματιών  προέκυψε  από  τις  επακόλουθες συγκρούσεις μεταξύ πολιτών, Ελλήνων και Τούρκων. Οι ντόπιοι Έλληνες είχαν  εκμανεί διότι οι Τούρκοι αμαύρωσαν τη μεγάλη τους χαρά.  Το  απόγευμα  η  τάξη  αποκαταστάθηκε.  Μετά  από  δύο  ημέρες  συνήλθε  Έκτακτο  Ελληνικό  Στρατοδικείο, το οποίο από τους συλληφθέντες και δικασθέντες ως υπαιτίους καταδίκασε  σε  θάνατο  έναν  εύζωνο  και  έναν  πολίτη.  Οι  εκτελέσεις  έγιναν  αυθημερόν  για  να  καταδειχθεί η αυστηρότητα και η αμεροληψία της ελληνικής κατοχής.  Παρ'  όλα  αυτά  οι  «άσπονδοι  φίλοι»  της  Ελλάδας,  με  πρωτοστατούντες  τους  Ιταλούς,  θα  προκαλέσουν τεράστιο προπαγανδιστικό θόρυβο εις βάρος της Ελλάδας. Ο θόρυβος αυτός  θα  δημιουργήσει  δυσμενή  αντίκτυπο  για  τη  χώρα  μας  για  πολύ  καιρό,  ακόμη  κι  όταν  αργότερα μία Διασυμμαχική Επιτροπή Ερεύνης κατέληξε ότι οι πρώτοι πυροβολισμοί είχαν  ριφθεί από τους τουρκικούς στρατώνες.  Στη  μητροπολιτική,  πλέον,  Ελλάδα  τα  θλιβερά  νέα  δεν  προκάλεσαν  μεγάλες  αντιδράσεις.  Μόνο  σ'  ένα  Ημερολόγιο  ενός  φανατικού  αντιβενιζελικού  συναντά  κανείς  σκληρές  επικρίσεις, όπως: «... από την πρώτη μέρα που πατήσαμε στη Μικρασία, ηύραμε δυσκολίες  οφειλόμενες  και  στην  εσωτερική  αποσύνθεση  που  έφερε  ο  Βενιζέλος...  ο  στρατός  της  "Αμύνης" έκαμε λεηλασίες και σφαγές...»  Ακόμη και τότε οι αντιβενιζελικοί αποκαλούσαν τον ελληνικό στρατό, από την επανάσταση  του 1916, στρατό της «Εθνικής Αμύνης».  Οι μεγάλες μάζες όμως του λαού είχαν παρασυρθεί από απερίγραπτο ενθουσιασμό για την  κατάληψη της Σμύρνης. Το ίδιο και ο Αλέξανδρος. Στους Βαλκανικούς Πολέμους είχε ζήσει  ως νεαρός ανθυπολοχαγός τις μεγάλες νίκες των Ελλήνων, η απόβαση όμως στη Σμύρνη τον  άγγιξε περισσότερο από κάθε άλλο προηγούμενο εθνικό γεγονός ‐ ίσως διότι έλαβε χώρα  επί  της  δικής  του  βασιλείας.  Ο  Αλέξανδρος  ζήτησε  αμέσως  από  την  κυβέρνηση  να  επισκεφθεί  τη  Σμύρνη.  Δεν  του  το  επέτρεψαν,  διότι  η  Σμύρνη  δεν  είχε  προσαρτηθεί  στην  Ελλάδα  και  η  επίσκεψη  του  βασιλέως  θα  δημιουργούσε  διπλωματικές  επιπλοκές  με  τους  Συμμάχους. Ήταν κι αυτή μία από τις δυσάρεστες πτυχές της όλης ασάφειας γύρω από το  καινούργιο  καθεστώς  στη  Μικρά  Ασία.  Και  ο  Αλέξανδρος  δυσφόρησε  που  του  στέρησαν  αυτήν τη χαρά. 

Digitized by 10uk1s 

 

Ο Αλέξανδρος αδημονεί...  Καθηλωμένος  ο  Αλέξανδρος  στην  Αθήνα  είχε  αρχίσει  ‐αν  είχε  ποτέ  σταματήσει‐  να  σκέπτεται  και  τα  προσωπικά  του  θέματα.  Τον  γάμο  του  με  την  Ασπασία.  Ο  Βενιζέλος  του  είχε  υποσχεθεί  ότι  όταν  θα  τελείωνε  ο  Παγκόσμιος  Πόλεμος  η  κυβέρνηση  θα  παρείχε  τη  συγκατάθεσή  της  για  τον  γάμο.  Ο  Πόλεμος  είχε  λήξει  τον  Νοέμβριο  του  1918  και  ήδη  βρισκόμασταν  στον  Μάιο  του  1919,  οπότε  ο  Αλέξανδρος  θεώρησε  ότι  καθώς  οι  εθνικοί  πόθοι είχαν  αρχίσει να πραγματοποιούνται, είχε φθάσει η στιγμή να ζητήσει κι αυτός την  ικανοποίηση  του  προσωπικού  του  πόθου.  Προηγουμένως  όμως,  από  διακριτικότητα  προς  τον  πρωθυπουργό,  θέλησε  να  τον  προϊδεάσει  προσωπικώς,  ο  Βενιζέλος  όμως  τότε  βρισκόταν σχεδόν μονίμως στο Παρίσι.  Ο  ανυπόμονος  και  ενίοτε  πολυμήχανος  Αλέξανδρος  είχε  ήδη  επιχειρήσει  τρεις  φορές  να  παντρευθεί  μυστικά  την  Ασπασία  ‐δύο  φορές  μ'  έναν  Έλληνα  παπά  και  μία  μ'  έναν  ορθόδοξο  Σέρβο  αρχιμανδρίτη‐,  χωρίς  όμως  επιτυχία!  Ο  νεαρός  βασιλεύς  αισθανόταν  ότι  τουλάχιστον  στην  Αθήνα  τελούσε  υπό  παρακολούθηση...  Επρόκειτο  για  ανθρώπους  του  αντιπροέδρου  της  κυβερνήσεως  Εμμανουήλ  Ρέπουλη,  ο  οποίος  αναπλήρωνε  τον  απόντα  Βενιζέλο.  Τον  Ρέπουλη  ανησυχούσαν  πολύ  οι  προθέσεις  του  Αλέξανδρου  και  είχε  βάλει  τους  «κατασκόπους»  του  να  τον  παρακολουθούν  αγρύπνως∙  ήταν  μάλιστα  σφοδρά  αντίθετος προς τον γάμο, όπως και πολλοί υπουργοί, και προσπαθούσε να επηρεάσει και  τον  Βενιζέλο.  Πιθανώς  με  την  υποκίνησή  του  μερικοί  υπουργοί  είχαν  αρχίσει  να  ασκούν  εμμέσως και δημόσια κριτική εναντίον του Αλέξανδρου.  Ο  νεαρός  αισθανόταν  ωσάν  να  είχε  σχηματισθεί  γύρω  του  ένας  κλοιός,  μία  συνωμοσία...  Ακόμη  και  οι  άνθρωποι  της  αντιβενιζελικής  παρατάξεως  του  φέρονταν  εχθρικά  στο  θέμα  αυτό,  λέγοντάς  του  ότι  είναι  απλός  τοποτηρητής  του  Κωνσταντίνου  και  δεν  έχει  το  δικαίωμα με τις πράξεις του να θέτει σε κίνδυνο τον θρόνο. Ο Αλέξανδρος τους απαντούσε  ότι προκειμένου να χάσει την Ασπασία του δεν θα δίσταζε να παραιτηθεί, οπότε ο θρόνος  δικαιωματικά  θα  περιερχόταν  πάλι  στον  πατέρα  του,  επιχείρημα  μάλλον  ασθενές  για  τις  τότε  επικρατούσες  συνθήκες.  Αλλά  ο  νεαρός  είχε  και  άλλο  ένα  επιχείρημα.  Στηριζόμενος  περισσότερο  σε  φήμες  του  παρελθόντος,  έλεγε  στους  αντιβενιζελικούς  ότι  αν  δεν  τον  άφηναν  να  παντρευθεί  την  Ασπασία,  υπήρχε  η  πιθανότητα  να  τον  υποχρεώσει  ο  ίδιος  ο  Βενιζέλος να νυμφευθεί μία ξένη πριγκίπισσα, ενδεχομένως την κόρη του Άγγλου βασιλέως.  Οπότε, συμπέραινε με την απλή λογική του ο Αλέξανδρος, δεν θα μπορούσε πλέον ούτε να  παραιτηθεί, διότι αυτό θ' αποτελούσε προσβολή προς τη βασιλική οικογένεια της Αγγλίας.  Και φθάσαμε στο σημείο ακόμη και άνθρωποι του προσωπικού του περιβάλλοντος, σχεδόν  όλοι οι υπασπιστές του, να τον συμβουλεύουν εναντίον του γάμου∙ οι τελευταίοι έστρεφαν  ‐όχι  μπροστά  στον  Αλέξανδρο  φυσικά‐  τα  βέλη  τους  κυρίως  εναντίον  της  Ασπασίας.  Παρ'  όλα αυτά η κοπέλα με τη σιδερένια θέληση τους αγνοούσε επιδεικτικά.  Ο  Αλέξανδρος,  πεισματάρης  και  ο  ίδιος,  δεν  επηρεαζόταν  απ'  αυτές  τις  παραινέσεις  και  πιέσεις.  Υπήρχαν  ωστόσο  δύο  παράγοντες  των  οποίων  τις  απόψεις  δεν  μπορούσε  να  αγνοήσει: η οικογένειά του και ο Βενιζέλος. Επιφανειακά τουλάχιστον ο πατέρας του, πριν  φύγει για την Ελβετία, του είχε δώσει τη συγκατάθεσή του για το πρόσωπο της Ασπασίας,  αλλά  υπό  αναστολή...  Η  Σοφία  όμως,  η  αυταρχική  αυτή  Πρωσίδα,  ήταν  τελείως  αντίθετη  προς  τον  γάμο  και  είχε  γράψει  εκβιαστικά  στον  Αλέξανδρο  από  την  Ελβετία:  «Αυτό  το  πλήγμα  δεν  θα  το  καταφέρεις  εναντίον  του  πατρός  σου,  του  οποίου  η  υγεία  είναι  επισφαλής...»  Από  την  πλευρά  του  ο  Βενιζέλος  αντιμετώπιζε  το  ζήτημα  αυτό  πιο  ανθρώπινα.  Είχε  συναντηθεί  με  τον  Αλέξανδρο  λίγο  πριν  αναχωρήσει  για  το  Παρίσι,  οπότε  ο  νεαρός 

Digitized by 10uk1s 

  βασιλεύς του εξέφρασε για πολλοστή φορά την απορία του πώς ένας άνδρας δημοκρατικός  και  φιλελεύθερος  μπορεί  να  έχει  αντιρρήσεις  για  τον  γάμο  του  με  μία  Ελληνίδα,  κοινή  θνητή. Και πώς αυτός, ο Βενιζέλος, ένας «άνδρας με τα όλα του», θα έβλεπε έναν άλλο να  παραβιάζει  τον  λόγο  γάμου  που  είχε  δώσει  σ'  αυτή  την  κοπέλα.  Στη  συνάντηση  αυτή  ο  Βενιζέλος  έδειχνε  να  έχει  καμφθεί,  και  τον  διαβεβαίωσε  ότι  θα  είχε  τη  συγκατάθεση  της  κυβερνήσεως μόλις υπογραφόταν η Συνθήκη Ειρήνης. Δηλαδή άλλη μία αναβολή...  —oo0oo—  Ο  Αλέξανδρος  όμως  είχε  πλέον  χάσει  την  υπομονή  του.  Τον  Μάιο  του  1919 έστειλε  μέσω  του  Υπουργείου  Εξωτερικών  μία  επιστολή14  προς  τον  Βενιζέλο  στο  Παρίσι.  Όπως  θα  διαπιστώσουν οι αναγνώστες, η επιστολή είναι γραμμένη με σεβασμό και εγκώμια για τον  Βενιζέλο,  αλλά  ταυτόχρονα  δείχνει  την  αποφασιστικότητα  του  Αλέξανδρου  να  τελέσει  τον  γάμο  του  και  μάλιστα  στις  αρχές  Ιουνίου.  Φευ,  θα  μεσολαβήσουν  ακόμα  μερικοί  μήνες  μέχρι να μπορέσει να πραγματοποιήσει το όνειρό του.  —oo0oo—  Οι εβδομάδες κυλούν, ο Ιούνιος περνάει και ο έστω ανεπίσημος γάμος ακόμα δεν έχει γίνει.  Στο  περιβάλλον  του  αναρωτιούνται.  Τι  συμβαίνει;  Μήπως  ο  Αλέξανδρος  κουράσθηκε  από  τα  εμπόδια  και  καταθέτει  τα  όπλα;  Αυτό  ποτέ,  διότι  ο  έρωτάς  του  για  την  Ασπασία,  την  τρυφερή  του  σύντροφο,  παραμένει  άσβεστος.  Το  πιθανότερο  είναι  ότι  περιμένει  μία  προσωπική συνάντηση με τον Βενιζέλο, στην οποία υπολογίζει περισσότερο.  Στο  μεσοδιάστημα  ο  αντιπρόεδρος  Ρέπουλης  δραστηριοποιείται  έντονα  εναντίον  του  γάμου.  Στα  μέσα  Ιουλίου  του  1919  στέλνει  μία  επιστολή  στον  Βενιζέλο,  στην  οποία  του  περιγράφει  με  μελανά  χρώματα,  σαφώς  υπερβολικά,  τις  επιπτώσεις  που  θα  είχε  ένας  αιφνιδιαστικός  γάμος.  Ο  Ρέπουλης  προέβλεπε  αντιδράσεις  αξιωματικών  του  στρατού,  αποδοκιμασίες  του  βασιλέως  από  πολίτες  σε  δημόσιες  εμφανίσεις  και  ζωηρότατη  εκμετάλλευση  του  γεγονότος  από  την  αντιπολίτευση.  Έγραφε  μάλιστα  στον  Βενιζέλο  ότι  όλα  αυτά  τα  είχε  πει  και  διά  ζώσης  στον  Αλέξανδρο,  αλλ'  αυτός  του  είχε  απαντήσει  ότι,  αντίθετα,  όπου  εμφανιζόταν,  ιδιαίτερα  σ'  εκδρομές,  με  τη  μνηστή  του  ο  κόσμος  τους  χαιρετούσε μ' ενθουσιασμό. 

Digitized by 10uk1s 

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ  Ο γάμος 

Digitized by 10uk1s 

 

Μία τελετή επεισοδιακή...  ΤΟ  ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ  ΕΧΕΙ  ΦΘΑΣΕΙ  ΣΤΗΝ  ΑΤΤΙΚΗ.  Τα  κίτρινα  φύλλα  των  δένδρων  δίνουν  στην  ατμόσφαιρα  όψη  μελαγχολική,  αλλά  ο  Αλέξανδρος  έχει  πάρει  τη  μεγάλη,  την  τελεσίδικη  απόφαση:  θα  παντρευτεί  μυστικά  την  Ασπασία  στις  αρχές  Νοεμβρίου  του  1919.  Από  την  Ήπειρο, όπου υπηρετούσε ως έφεδρος υπολοχαγός, καταφθάνει ο Χρήστος Ζαλοκώστας, ο  αδελφικός  του  φίλος,  ο  οποίος  είχε  παντρευτεί  την  αδελφή  της  Ασπασίας,  τη  Ρωξάνη  Μάνου.  Ο  Αλέξανδρος  του  ανακοινώνει  την  ημερομηνία  του  γάμου,  του  ζητάει  να  κάνει  χρέη  κουμπάρου  και  τον  παρακαλεί  να  ρυθμίσει  τις  λεπτομέρειες  του  «γαμήλιου  πραξικοπήματος». Στον γάμο θα παραστούν λίγα πρόσωπα. Η μητέρα της Ασπασίας, Ελένη  Αργυροπούλου, διαζευγμένη σύζυγος του Πέτρου Μάνου, η Ρωξάνη Ζαλοκώστα και ο φίλος  του Αλέξανδρου λοχαγός Βρασίδας Σοφιανός.  Η προετοιμασία της τελετής αρχίζει με τεχνάσματα για να διασφαλισθεί η μυστικότητα του  γάμου.  Ειδοποιείται  ο  αρχιμανδρίτης  των  Ανακτόρων  να  προσέλθει  στην  κατοικία  ενός  γνωστού  Αθηναίου  προκειμένου  να  βαπτισθεί  το  παιδί  του.  Ο  αρχιμανδρίτης  καταφθάνει  και  έκπληκτος  βρίσκει  μπροστά  του  τον  βασιλέα  με  επίσημη  στολή  Ναυτικού  και  την  Ασπασία ντυμένη νύφη...  Αιφνιδιάζεται κι αμέσως αντιδρά ισχυριζόμενος ότι δεν έχει μαζί του τα κατάλληλα άμφια  για τη στέψη, και για να δυσκολέψει την κατάσταση, τους λέει ότι τα άμφια βρίσκονται στη  Μητρόπολη  αλλά  είναι  κλειδωμένα.  Ο  Αλέξανδρος  του  απαντάει  ήρεμα  να  μην  ανησυχεί,  θα του βρει αυτός άμφια. Από μικρό παιδί και στην εφηβεία του του άρεσαν οι ζαβολιές...  Παίρνει τους φίλους του και πηγαίνει πρώτα στην εκκλησία της Ριζαρείου, αλλά δεν βρίσκει  άμφια.  Ο  Αλέξανδρος  πεισματώνει...  Η  νύφη  περιμένει...  Από  το  μυαλό  του  περνούν  διάφορες  λύσεις,  οπότε  θυμάται  το  εκκλησάκι  που  είχε  δωρίσει  στον  «ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟ»  η  γιαγιά  του,  η  βασίλισσα  Όλγα.  Σπεύδουν  στο  νοσοκομείο  και  ζητούν  από  τον  εμβρόντητο  θυρωρό  ν'  ανοίξει  το  εκκλησάκι...  Αυτός  ρωτάει  γιατί,  και  στο  σημείο  αυτό  αδίστακτος  ο  Αλέξανδρος  του  λέει  ότι  χρειάζονται  άμφια  επειγόντως  για  έναν  παπά  που  θα  δώσει  τη  μετάληψη  σ'  έναν  ετοιμοθάνατο!  Μακάβρια  δικαιολογία  αλλά  πιάνει.  Επιστρέφουν  στο  σπίτι,  όπου  τους  περιμένει  η  νύφη,  κομίζοντας  θριαμβευτικά  τα  άμφια.  Ο  αρχιμανδρίτης  διαμαρτύρεται έντονα για τελευταία φορά. Όλα του γάμου δύσκολα...  Κι  επιτέλους  η  στέψη  γίνεται  αλλά  μέσα  σε  ατμόσφαιρα  δυσάρεστη,  σχεδόν  παγερή.  Τη  σκηνή θερμαίνουν κάπως τα δάκρυα της πανέμορφης νύφης, καθώς ακουμπάει το κεφάλι  της στον ώμο του αρρενωπού γαμπρού. Δάκρυα συγκινήσεως και ευγνωμοσύνης προς τον  άνδρα που αψήφησε τα πάντα για να τηρήσει τον λόγο του. 

Digitized by 10uk1s 

 

Οι αντιδράσεις  Την  επομένη  του  γάμου  ο  αρχιμανδρίτης  που  είχε  τελέσει  το  μυστήριο  έδωσε  αναφορά  στον Μητροπολίτη, κι αυτός με τη σειρά του στην κυβέρνηση.15 Αυθημερόν ενημερώνεται  και  ο  Βενιζέλος  στο  Παρίσι.  (Υπήρχε  τότε  τηλεφωνική  επικοινωνία  στα  μέτρα  της  εποχής,  αλλά  τα  τηλεγραφήματα  κυριαρχούσαν  στον  τομέα  της  επικοινωνίας  και  μεταδίδονταν  πράγματι σε λίγες ώρες.)  Σύγχυση  και  έξαψη  επικράτησε  στους  κόλπους  της  κυβερνήσεως.  Οι  πιο  φανατικοί  του  κόμματος  των  Φιλελευθέρων  άρχισαν  να  διαμηνύουν  στον  Βενιζέλο  ότι  η  στιγμή  ήταν  κατάλληλη  να  εγείρει  θέμα  πολιτειακό.  Θεωρούσαν  επικίνδυνο  να  βρίσκεται  στον  θρόνο  ένας  επιπόλαιος  νεαρός  που  περιφρονούσε  τους  θεσμούς  για  χάρη  μιας  κοπέλας  και  υποστήριζαν ότι ήταν πια καιρός να καταργηθεί η βασιλεία.  Ο Βενιζέλος όμως στο Παρίσι απεδείχθη βράχος ψυχραιμίας. Δεν ήθελε επ' ουδενί λόγω να  προστεθεί  στα  κρίσιμα  προβλήματα  που  αντιμετώπιζε  και  το  θέμα  ενός  μοργανατικού  γάμου  του  βασιλέως  της  Ελλάδας,  και  απέρριψε  κατηγορηματικά  τις  προτάσεις  των  φανατικών,  αφού  άλλωστε  από  καιρό  ήταν  αντίθετος  στην  κατάργηση  της  μοναρχίας.  Περιορίσθηκε  σε  μία  προσωπική  επιστολή  προς  τον  Αλέξανδρο,  διαμαρτυρόμενος  έντονα  για την «απείθειά» του, όπου του συνέστησε εξίσου έντονα, προκειμένου να εκτονωθεί η  κρίση,  ν'  αφήσουν  την  είδηση  να  διαρρεύσει  βραδέως.  Τέλος,  πρόσθετε  ότι  η  Ασπασία  πρέπει  οπωσδήποτε  ν'  αναχωρήσει  από  την  Αθήνα  με  κάποια  δικαιολογία.  Σαν  προσφορότερη λύση προκρίθηκε η μετάβαση της Ασπασίας στην Κωνσταντινούπολη, για να  υπηρετήσει στο εκεί διασυμμαχικό κλιμάκιο ως αδελφή νοσοκόμος.  Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σημειωθεί ότι η Κωνσταντινούπολη τελούσε υπό προσωρινή  συμμαχική κατοχή. Όπως αναφέρθηκε η Τουρκία είχε υπογράψει απλώς την ανακωχή, τον  Οκτώβριο  του  1918,  και  η  σχετική  τελετή  είχε  λάβει  χώρα  στο  Μούδρο  της  Λήμνου.  Ο  ανώτατος  διοικητής  των  συμμαχικών  ναυτικών  δυνάμεων  ναύαρχος  Κάλθορπ  (Sommerset  Calthorpe) είχε διατάξει τα σκάφη του να διέλθουν από τα Στενά και να καταπλεύσουν στην  Κωνσταντινούπολη. Οι Τούρκοι αντέδρασαν έντονα στο ενδεχόμενο να καταπλεύσουν εκεί  και ελληνικά πολεμικά πλοία, αλλά με την επέμβαση και του Βενιζέλου οι αντιρρήσεις τους  παρακάμφθηκαν  και  τελικά  το  θρυλικό  θωρηκτό  «ΑΒΕΡΩΦ»  και  τρία  ελληνικά  αντιτορπιλικά έφθασαν στην Πόλη. Οι Έλληνες κάτοικοι ξεσηκώθηκαν σ' ένα παραλήρημα  ενθουσιασμού νομίζοντας ότι επιτέλους «την πήραμε την Πόλη και την Αγιά Σοφιά»...  Η ψύχραιμη αντίδραση του Βενιζέλου μετά τον γάμο του Αλέξανδρου δεν οφειλόταν μόνο  στην  πάγια  θέση  του  στο  θέμα  της  μοναρχίας.  Ο  Βενιζέλος  είχε  αποκτήσει  από  καιρό  ένα  αίσθημα  εμπιστοσύνης  προς  τον  νεαρό  βασιλέα  ‐  παρά  τις  σφοδρές  αντιδράσεις  της  αντιβενιζελικής  παρατάξεως  ο  Αλέξανδρος  συνεργαζόταν  ειλικρινά  με  τον  πρωθυπουργό  στις πολιτικές υποθέσεις. Ο Βενιζέλος είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι όσο διατηρεί τον  νεαρό  στον  θρόνο,  τόσο  θ'  απομακρύνεται  η  πιθανότητα  παλιννοστήσεως  του  Κωνσταντίνου,  και  ο  Αλέξανδρος  θ'  αποτελούσε  μακροπροθέσμως  έναν  πρόθυμο  συνεργάτη  σε  περίπτωση  που  ο  Βενιζέλος  αποφάσιζε  ν'  ασκήσει  πολιτική  εθνικής  συμφιλιώσεως.  Χαρακτηριστικό της εμπιστοσύνης του Βενιζέλου προς τον βασιλέα ήταν ένα επεισόδιο που  συνέβη στις αρχές του 1918 και έλαβε τεράστια δημοσιότητα, χρησιμοποιούμενο ευρύτατα  από  τη  βενιζελική  προπαγάνδα.  Όπως  έχουμε  αναφέρει,  στην  Ελβετία  το  φανατικό  περιβάλλον του Κωνσταντίνου οργίαζε προς την κατεύθυνση υπονομεύσεως του Βενιζέλου.  Καθ' όλες τις ενδείξεις ο ίδιος ο Κωνσταντίνος δεν αναμιγνυόταν προσωπικώς σ' αυτές τις  ενέργειες  των  ανθρώπων  του,  διότι  ως  αξιοπρεπής  και  πατριώτης  καταλάβαινε  ότι  οι 

Digitized by 10uk1s 

  ενέργειές  τους,  ενίοτε  υποκινήσεις  για  στάσεις  σε  στρατιωτικές  μονάδες,  βρίσκονταν  στα  όρια του αντεθνικού. Εξάλλου είχε από καιρό χάσει την παλιά του μαχητικότητα.  Το  επεισόδιο  που  συγκλόνισε  την  Αθήνα  ήταν  η  σύλληψη  δύο  αξιωματικών,  του  υπολοχαγού  Ι.  Καλαμαριά  και  του  ανθυπολοχαγού  Ι.  Χατζόπουλου.  Οι  αξιωματικοί  αυτοί  βρίσκονταν  στο  Γκαίρλιτς  της  Γερμανίας  από  το  1916,  όπου  είχαν  μεταφερθεί  μετά  τη  θλιβερή  παράδοση  του  Ρούπελ,  αιχμάλωτοι  των  Γερμανών  μαζί  με  ολόκληρο  σχεδόν  το  ελληνικό  Δ'  Σώμα  Στρατού.  Το  αυλικό  περιβάλλον  του  Κωνσταντίνου  στην  Ελβετία  οργάνωσε  τη  μυστική  αποστολή  των  δύο  αξιωματικών  στην  Αθήνα  μέσω  Αδριατικής  με  γερμανικά υποβρύχια! Οι Ι. Καλαμαριάς και Ι. Χατζόπουλος συνελήφθησαν σχεδόν αμέσως  στην  Ελλάδα  και  ύστερα  από  εργώδεις  ανακρίσεις  αποκαλύφθηκε  ότι  είχαν  έγγραφες  οδηγίες  για  διενέργεια  τρόπον  τινά  κατασκοπεύσεως  και  συλλογής  πληροφοριών  για  το  «καθεστώς»  του  Βενιζέλου.  Το  Έκτακτο  Στρατοδικείο  τους  καταδίκασε  σε  θάνατο  και  εκτελέσθηκαν.  Το  σημαντικό  για  τις  σχέσεις  Αλέξανδρου‐Βενιζέλου  ήταν  ότι  ο  ένας  των  αξιωματικών  μετέφερε  επιστολή  του  Κωνσταντίνου  προς  τον  Αλέξανδρο  με  οδηγίες  αντιδράσεώς  του  στην  επιστράτευση  κ.ά.  Κατά  μία  άλλη  εκδοχή  ο  Κωνσταντίνος  στην  επιστολή  του  τον  νουθετούσε απλώς για να τον αποτρέψει από τον γάμο με την Ασπασία.  Στη  Βουλή,  ο  Βενιζέλος  απαντώντας  σε  επερώτηση  έδωσε  μεν  λεπτομέρειες  για  την  υπόθεση αυτή, αλλά με ιδιαίτερη έμφαση τόνισε ότι η επιστολή αυτή ποτέ δεν επιδόθηκε  στον Αλέξανδρο, αλλά κι αν είχε επιδοθεί και οποιοδήποτε κι αν ήταν το περιεχόμενό της, ο  αποδέκτης, δηλαδή ο Αλέξανδρος, δεν έφερε καμία ευθύνη.  Ο  Βενιζέλος  είχε  δείξει  κατ'  αυτόν  τον  τρόπο  την  απόλυτη  εμπιστοσύνη  του  προς  τον  βασιλέα Αλέξανδρο. 

Digitized by 10uk1s 

 

Ξανά στη Σμύρνη  Τα  επεισόδια  στη  Σμύρνη  κατά  την  απόβαση,  τον  Μάιο  του  1919,  είχαν  αναστατώσει  την  πολιτικοστρατιωτική  ηγεσία  μας.  Ο  Βενιζέλος  μάλιστα,  ακόμη  και  όταν  η  Ι  Μεραρχία  βρισκόταν εν πλω προς τη Σμύρνη, είχε στείλει μήνυμα στους στρατιώτες, με το οποίο τους  ζητούσε να επιδείξουν ότι βρίσκονταν «...εις την πρώτην γραμμήν του πολιτισμού...» Αλλά  τα πράγματα έλαβαν διαφορετική τροπή.  Οι  περισσότεροι  Έλληνες  στρατιώτες  είχαν  ήδη  πολεμήσει  εναντίον  των  Τούρκων,  κυρίως  στους  Βαλκανικούς  πολέμους,  και  τους  χώριζε  από  αυτούς  μέγα  μίσος.  Και  φυσικά  αντέδρασαν έντονα, όταν δέχθηκαν πυρά στη Σμύρνη.  Εξάλλου  οι  κάτοικοι  της  Σμύρνης  είχαν  υποφέρει  τα  πάνδεινα  από  τους  Τούρκους,  και  μάλιστα η απειλή σφαγής των χρησιμοποιήθηκε μεταξύ άλλων για να εγκριθεί η απόβαση  του ελληνικού στρατού. Οι κάτοικοι, όπως αναμενόταν και επειδή θεώρησαν την ελληνική  απόβαση σαν προσάρτηση, προέβησαν και αυτοί σε αντίποινα εναντίον των Τούρκων.  Η  επέμβαση  της  ελληνικής  κυβερνήσεως  για  την  αποκατάσταση  της  ηρεμίας  υπήρξε  δραστική.  Ο  διοικητής  της  Ι  Μεραρχίας  συνταγματάρχης  Ζαφειρίου  αντικαταστάθηκε  με  στρατηγό, τον Κωνσταντίνο Νίδερ, και έξι ημέρες μετά τα επεισόδια έφθασε στη Σμύρνη και  ο Έλληνας Ύπατος Αρμοστής Αριστείδης Στεργιάδης, άνδρας σκληρός αλλά ακριβοδίκαιος.  Το επόμενο βήμα ήταν να εκκαθαρισθεί η στρατιωτική κατάσταση και στην ενδοχώρα της  Σμύρνης, παρά τη σκόπιμη ασάφεια που είχαν προσδώσει οι Σύμμαχοι στην αποστολή του  ελληνικού  στρατού.  Στην  ενδοχώρα  αυτή  δρούσαν  ασταμάτητα  και  μετά  την  ανακωχή  τμήματα του τακτικού τουρκικού στρατού και κυρίως οι Τσέτες, ομάδες ενόπλων ατάκτων  με  πρωτοφανή  αγριότητα.  Οι  επιθέσεις  των  Τούρκων  εναντίον  των  Ελλήνων,  στρατού  και  αμάχων, εκδηλώθηκαν με ιδιαίτερη σφοδρότητα στα νότια της Σμύρνης, στην κοιλάδα του  Μαιάνδρου,  διότι  στην  περιοχή  αυτή  βρισκόταν  ιταλικός  στρατός  που  είχε  από  καιρό  αυθαιρέτως  αποβιβασθεί.  Οι  Ιταλοί  ανερυθρίαστα  εξόπλιζαν  τους  Τούρκους,  στρατό  και  Τσέτες.  Η ελληνική μεραρχία, ενισχυμένη μ' ένα ακόμη σύνταγμα και μαχόμενη από τη Σμύρνη υπό  μορφή  ακτινωτή,  επεκτάθηκε  προς  όλες  τις  κατευθύνσεις,  προς  την  Πέργαμο,  τη  Μαινεμένη,  το  Ναζλί  και,  τέλος,  προς  το  Αϊδίνι.  Στην  τελευταία  αυτή  πόλη  Τσέτες  είχαν  προβεί  σε  πρωτοφανείς  σφαγές  και  ωμότητες  ‐  εξετέλεσαν  ακόμη  και  παιδιά,  Έλληνες  προσκόπους!  Ο Βενιζέλος ανησυχούσε όλο και περισσότερο ‐ και το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να  στέλνει  συνεχώς  ενισχύσεις.  Στα  τέλη  Ιουλίου  ‐  αρχές  Αυγούστου  του  1919,  το  ελληνικό  εκστρατευτικό  σώμα  στη  Μικρασία  αριθμούσε  πάνω  από  50.000  άνδρες.  Σημαντική  ενίσχυση υπήρξε και η άφιξη στη Σμύρνη δύο εμπειροπόλεμων μεραρχιών, οι οποίες είχαν  επιστρέψει από την Ουκρανία.  —oo0oo—  Αλλά τι είχε συμβεί στην Ουκρανία; Το 1919, μετά την επικράτηση της Επαναστάσεως των  Μπολσεβίκων,  εξερράγη  αντεπανάσταση  του  λεγομένου  Λευκού  Στρατού,  που  πλαισιωνόταν  από  τσαρικούς  αξιωματικούς.  Ακολούθησε  εμφύλιος  πόλεμος,  κατά  τον  οποίο  οι  Δυτικοί  Σύμμαχοι  υποστήριξαν  τους  τσαρικούς,  η  Γαλλία  μάλιστα  πρωτοστάτησε  στέλνοντας  εκστρατευτικό  σώμα  στην  Ουκρανία  εναντίον  των  Μπολσεβίκων.  Ο  Βενιζέλος,  επιθυμώντας  να  ευχαριστήσει  τους  Γάλλους  συμμάχους,  ανταποκρίθηκε  στο  αίτημά  τους  να  αποσταλούν  και  ελληνικές  μονάδες.  Οι  δύο  μεραρχίες  μας  που  μεταφέρθηκαν  στην 

Digitized by 10uk1s 

  Ουκρανία πολέμησαν με μεγάλη γενναιότητα εναντίον των Μπολσεβίκων, και διακρίθηκαν  ιδιαίτερα οι τότε συνταγματάρχες Νικόλαος Πλαστήρας και Γεώργιος Κονδύλης, που και οι  δύο  αργότερα  θα  «γράψουν»  Ιστορία,  στρατιωτική  και  πολιτική.  Τελικά  οι  Γάλλοι  ηττήθηκαν  και  αποχώρησαν  από  την  Ουκρανία.  Αποχώρησαν  και  οι  Έλληνες  μετά  τους  Γάλλους και μέσω Ρουμανίας επέστρεψαν στην Ελλάδα. 

Digitized by 10uk1s 

 

Στην Αθήνα...  Τα  νέα  για  τον  γάμο  άργησαν  να  διαρρεύσουν  στο  ευρύτερο  κοινό.  Ο  Αλέξανδρος  είχε  τηρήσει  την  υπόσχεσή  του  στον  Βενιζέλο  να  μην  κοινολογήσει  τα  του  γάμου,  αλλά  και  ο  Τύπος,  που  άλλωστε  τελούσε  υπό  λογοκρισία,  είχε  συμμορφωθεί  προφανώς  προς  μία  άνωθεν  διακριτική  εντολή  να  μην  κάνει  το  θέμα  πρωτοσέλιδο.  Τα  πολεμικά  νέα  από  τη  Σμύρνη επαρκούσαν.  Ωστόσο,  με  την  έλευση  του  χειμώνα  δημιουργήθηκαν  νέα  προβλήματα  για  τους  νεόνυμφους.  Στα  θερινά  Ανάκτορα  Τατοΐου,  μακριά  από  τα  αδιάκριτα  βλέμματα  των  Αθηναίων, ο Αλέξανδρος μπορούσε να συγκατοικεί με τη γυναίκα του. Τον χειμώνα όμως,  κατά  παγία  παράδοση  της  βασιλικής  οικογένειας,  ο  βασιλεύς  έπρεπε  να  κατοικεί  στ'  Ανάκτορα  της  Ηρώδου  του  Αττικού,  όπου  η  μόνιμη  παρουσία  της  Ασπασίας  θα  γινόταν  αμέσως  αντιληπτή.  Με  βαριά  καρδιά  ο  Αλέξανδρος  εγκαταστάθηκε  στην  Ηρώδου  του  Αττικού μόνος και έτσι το ζεύγος χωρίσθηκε «από στέγης».  Στη διάρκεια του χειμώνα 1919‐1920 ο Αλέξανδρος αισθάνθηκε τρομερά καταπιεσμένος. Η  κυβέρνηση  δεν  του  επέτρεπε  αφενός  να  επισκεφθεί  τη  Σμύρνη,  προκειμένου  ν'  αποφευχθούν διπλωματικές επιπλοκές, αφετέρου να συγκατοικεί με τη σύζυγό του. Για να  δώσει  διέξοδο  στη  θλίψη  του,  ξεκίνησε  τον  Φεβρουάριο  του  1920  για  ένα  ταξίδι  στη  Μακεδονία,  το  ανατολικό  τμήμα  της  οποίας  είχε  πλέον  απαλλαγεί  από  τους  Βούλγαρους.  Εκεί,  στα  πρώην  πεδία  των  μαχών,  θ'  ανέπνεε  καθαρό  αέρα  μακριά  από  τις  ίντριγκες  της  Αθήνας. Και για να εκτονωθεί ακόμη περισσότερο ανακοίνωσε στο περιβάλλον του ότι θα  πάει οδικώς και όχι σιδηροδρομικώς στη Θεσσαλονίκη. Έτσι θα είχε την ευκαιρία να πιάσει  πάλι το τιμόνι, το αγαπημένο του χόμπι.  Με  τα  σημερινά  κριτήρια  οι  δρόμοι  τότε  από  Αθήνα  προς  Θεσσαλονίκη  ήσαν  ουσιαστικά  πρωτόγονοι και οι ορεινές διαβάσεις που παρεμβάλλονταν αποτελούσαν ενίοτε περάσματα  για οδηγούς ράλι. Ο Αλέξανδρος, στο στοιχείο του, οδήγησε σαν τρελός και χωρίς σχεδόν να  σταματήσει κάλυψε την απόσταση Αθήνα‐Θεσσαλονίκη σε είκοσι τρεις ώρες... Χρόνος που  την εποχή εκείνη θεωρήθηκε ρεκόρ συνεχούς οδηγήσεως.  —oo0oo—  Στις  Σέρρες,  όπου  μετέβη  ο  βασιλεύς  μετά  τη  Θεσσαλονίκη,  συνάντησε  κι  έναν  παλιό  του  φίλο, τον γυμναστή του και αθλητή Μπαϊρακτάρη, διάσημο για τις επιδόσεις του σε όλα τα  αθλήματα.  Ο  Αλέξανδρος  τον  είδε  από  μακριά  και  του  έκανε  νόημα  να  έλθει  στο  αυτοκίνητό  του.  Οι  υπασπιστές  δεν  είχαν  αντιληφθεί  την  πρόσκληση  του  βασιλέως  και  εμπόδισαν  τον  Μπαϊρακτάρη  να  μπει  στο  αυτοκίνητο,  οπότε  ο  Αλέξανδρος  του  φώναξε  γελώντας:  «Άντε,  μωρέ  Μπαϊρακτάρη,  εσύ  ξέρεις  να  πηδάς  και  εμπόδια...  Άσε  την  πόρτα  και σάλταρε μέσα στο αυτοκίνητο δίπλα μου...» Άλλο που δεν ήθελε ο Μπαϊρακτάρης. Μ'  ένα τεράστιο άλμα πήδησε πάνω από όλους και κάθισε πλάι στον παλιό του μαθητή...  Στη  Μακεδονία  συνέβησαν  και  άλλα  ολίγον  γραφικά  και  επεισοδιακά.  Ο  στρατηγός  Εμμανουήλ  Ζυμβρακάκης,  από  τους  πιο  πιστούς  βενιζελικούς  και  από  τους  πρωτεργάτες  του  «Κινήματος  Εθνικής  Αμύνης»,  το  1916,  παρέθεσε  δείπνο  προς  τιμήν  του  βασιλέως.  Ο  Ζυμβρακάκης,  που  με  το  «Κίνημα  της  Εθνικής  Αμύνης»  συνετέλεσε  στην  έξωση  του  Κωνσταντίνου,  δεν  είχε  κανένα  πρόβλημα  στο  να  τιμήσει  τον  Αλέξανδρο,  τον  οποίο  προφανώς  θεωρούσε  πλέον  «παιδί  του  Βενιζέλου».  Εξάλλου  ο  Αλέξανδρος  είχε  μονίμως  συμφιλιωτική διάθεση προς τους παλιούς αντιπάλους του πατέρα του.  Το  δείπνο  εξελισσόταν  ομαλά,  οπότε  η  σύζυγος  του  Ζυμβρακάκη,  που  ήταν  φανατική  βασιλόφρων  ‐αυτός  ο  διχασμός  υπήρχε  σε  πολλές  οικογένειες‐,  ενθουσιασμένη  διότι 

Digitized by 10uk1s 

  καθόταν κοντά στον νεαρό και ωραίο βασιλιά, φώναξε στην μπάντα που παιάνιζε: «Παίξτε  "Του Αητού  ο γιος..."» ‐  ένα τραγούδι που μέχρι και των  ημερών μας  θεωρείται τραγούδι  των  βασιλοφρόνων,  καθότι  ως  «Του  Αητού  ο  γιος»  υπονοείται  ο  Κωνσταντίνος.  Παγερή  σιγή  επικράτησε  στο  δείπνο,  ενώ  ο  Ζυμβρακάκης  έκανε  απεγνωσμένα  νοήματα  προς  τη  σύζυγό του να συμμαζευτεί. Εκείνη τη στιγμή τα βλέμματα όλων στράφηκαν αμήχανα προς  τον Αλέξανδρο. Πώς θ' αντιδρούσε ο βασιλεύς; Τον Αλέξανδρο, αν και φύσει παρορμητικός,  στιγμές  στιγμές  τον  διέκρινε  μία  προσφυής  διπλωματικότητα.  Ήρεμος  και  χαμογελαστός  δήλωσε  στους  συνδαιτυμόνες  ότι  ο  ίδιος  μεν  ευχαρίστως  θα  άκουγε  το  τραγούδι,  αλλά  προτιμούσε  να  μην  επέμβει  στην  ενδο‐οικογενειακή  διαφορά  του  ζεύγους  Ζυμβρακάκη...  Όλοι γέλασαν και το ζήτημα έληξε εκεί.  —oo0oo—  Ο  Αλέξανδρος  είχε  αρχίσει  να  ηρεμεί  σχετικά  με  το  θέμα  του  γάμου  του  στο  στρατιωτικό  περιβάλλον  της  Μακεδονίας,  οπότε  ξαφνικά  φθάνουν  από  την  Αθήνα  ειδήσεις  για  καινούργιες  περιπλοκές.  Η  μητέρα  της  Ασπασίας,  Ελένη  Αργυροπούλου,  είχε  πάρει  την  κόρη  της  και  εγκαταστάθηκαν  στ'  Ανάκτορα  της  Ηρώδου  του  Αττικού...  Στους  έκπληκτους  αυλικούς δήλωνε ότι η κόρη της είναι σύζυγος του βασιλέως και ότι μπορεί να κατοικεί μαζί  με  τη  μητέρα  της  στα  Ανάκτορα,  είτε  στο  Τατόι,  είτε  στην  Αθήνα.  Οι  αυλικοί  αναστατώνονται, το ίδιο και η κυβέρνηση, που φοβάται νέα έκρηξη σκανδάλου.  Ο Αλέξανδρος επιστρέφει στην Αθήνα και προσπαθεί να κατευνάσει τα πνεύματα, αλλά η  Αργυροπούλου  είναι  ανένδοτη  και  η  κυβέρνηση  του  ασκεί  έντονη  πίεση.  Ο  Αλέξανδρος  κατορθώνει  να  πείσει  την  πεθερά  του  ν'  αποχωρήσει  τουλάχιστον  αυτή  από  τα  Ανάκτορα  και το πετυχαίνει.  Η Ασπασία παραμένει, αλλά για λίγο ακόμη. Η κοπέλα αυτή έχει μία έμφυτη διακριτικότητα  και αντιλαμβάνεται σε πόσο δύσκολη θέση έχει περιέλθει ο άνδρας της, οπότε αποχωρεί κι  αυτή οικειοθελώς, αλλά θλιμμένη.  Αυτός ο χωρισμός «από στέγης» θα κρατήσει για πολύ καιρό...  —oo0oo—  Μετά έναν περίπου μήνα, τον Μάρτιο του 1920, η Ασπασία συνοδευόμενη από τη μητέρα  της και την αδελφή της Ρωξάνη,  σύζυγο του Ζαλοκώστα, αναχωρούν για το  εξωτερικό. Το  ταξίδι  τους  αυτό  μοιάζει  σαν  απόπειρα  αποδράσεως  από  το  σκανδαλοθηρικό  περιβάλλον  της Αθήνας, στην πραγματικότητα όμως είναι μέρος ενός κρυφού σχεδίου της Ασπασίας με  τον Αλέξανδρο. Η Ασπασία θα πάει στο Παρίσι, όπου θα περιμένει τον Αλέξανδρο, ο οποίος  έχει  προγραμματίσει  μία  ημιεπίσημη  επίσκεψη  εκεί  για  τον  Μάιο.  Έτσι  το  ζευγαράκι  θα  συναντηθεί στο ρομαντικό Παρίσι, την πλέον πρόσφορη πόλη για ερωτευμένους, και ίσως  γευθεί έναν μήνα μέλιτος που δεν απόλαυσε μετά τον γάμο.  Στο  Παρίσι  πρεσβευτής  είναι  ο  Α.  Ρωμάνος,  ένας  ικανότατος  διπλωμάτης  και  φίλος  του  Βενιζέλου.  Συνδέεται  προσωπικά  με  την  οικογένεια  Μάνου  και  συναντά  αμέσως  την  Ασπασία,  η  οποία  έχει  φθάσει  εκεί  με  την  αδελφή  της  Ρωξάνη,  ενώ  η  μητέρα  τους  βρίσκεται  ακόμη  στην  Ιταλία.  Ο  Ρωμάνος  περιποιείται  όσο  μπορεί  την  Ασπασία,  αλλ'  αντιλαμβάνεται  ότι  η  κατάσταση  είναι  πολύ  λεπτή  και  δεν  επιτρέπεται  να  μένει  η  ανεπίσημη  σύζυγος  του  βασιλέως  σε  κάποιο  ξενοδοχείο  της  πόλεως.  Ο  Ρωμάνος  γράφει  στον  Βενιζέλο  σχετικώς  και  του  διαβιβάζει  παράλληλα  και  μία  προσωπική  επιστολή  της  Ασπασίας.  (Την  εποχή  εκείνη  επικρατούσε  η  συνήθεια  να  χρησιμοποιείται  και  η  γαλλική  γλώσσα στην αλληλογραφία.)  Οι  επιστολές  αυτές,  αυτούσιες  και  σε  μετάφραση,  διότι  διασώζεται  και  μία  επιστολή  της  Digitized by 10uk1s 

  μητέρας της Ασπασίας προς τον Βενιζέλο στα γαλλικά, παρατίθενται στο σημείο αυτό κατά  ευγενή παραχώρηση του Μουσείου Μπενάκη από το Αρχείο του Βενιζέλου. Υπάρχει κάποια  ασάφεια σχετικά με τις ημερομηνίες, αλλά πάντως και οι τρεις γράφτηκαν τον Μάρτιο του  1920.  Το  περιεχόμενο  των  τριών  επιστολών  είναι  εξαιρετικά  ενδιαφέρον,  διότι  κατοπτρίζει  τις  αντιδράσεις των εμπλεκομένων στο πολύπλοκο θέμα του βασιλικού γάμου.  Ο Ρωμάνος θέτει τα πράγματα πολύ σωστά. Δεν είναι φρόνιμο, καθ' ον χρόνον η Ελλάδα με  τον  Βενιζέλο  αγωνίζονται  σκληρά  για  τις  εθνικές  διεκδικήσεις,  ν'  απασχολούνται  και  με  εσωτερικά  προβλήματα  όπως  αυτό  του  γάμου.  Από  την  άλλη  πλευρά  λυπάται  πολύ  τη  «δυστυχή κόρην», η οποία ταλαιπωρείται στο Παρίσι.  Η  επιστολή  της  Ασπασίας  είναι  γραμμένη  με  συγκινητική  ειλικρίνεια.  Νομίζει  κανείς  ότι  γράφει σε πατέρα... Δείχνει ότι κατανοεί πως το πρόβλημα της αδυναμίας συγκατοικήσεως  του  ζεύγους  είναι  ασήμαντο  μπροστά  στους  αγώνες  του  Βενιζέλου,  αλλά  και  επικαλείται  την ευαισθησία του: «...Αντιλαμβάνεσθε βεβαίως, αγαπητέ κύριε Βενιζέλο, πόσο μας κάνει  να υποφέρουμε και τους δύο αυτός ο χωρισμός...» Με τη φράση αυτή θίγεται και η χορδή  της ανθρώπινης πλευράς του ζητήματος. Τέλος, η επιστολή της Ελένης Αργυροπούλου έχει  ένα  στοιχείο  ελαφράς  οξύτητας.  Είναι  η  πικραμένη  αλλά  και  μαχητική  μητέρα  που  υπενθυμίζει  στον  Βενιζέλο  την  προσφορά  της  οικογένειας  Μάνου  στην  Κρήτη,  όταν  ο  Κωνσταντίνος  και  ο  Πέτρος  Μάνος,  εθελοντές,  πολέμησαν  στο  πλευρό  του,  στα  τέλη  του  περασμένου αιώνα, την εποχή που ελάχιστοι αξιωματικοί από την Αθήνα ακολούθησαν το  παράδειγμά τους.  Αγαπητέ μου Πρόεδρε,  Έμαθα  χθες  κάτι  που  με  λύπησε  πολύ.  Έχω  την  εντύπωση  πως  το  άμοιρο  κορίτσι  που  και  εσείς γνωρίζετε υφίσταται μία δυσβάσταχτη προσβολή. Αυτό μου φαίνεται άδικο, εδώ και  τρία  χρόνια  έχει  υποφέρει  τα  πάνδεινα,  πάντοτε  σιωπηρώς  και  αξιοπρεπώς.  Ελπίζω  πως  εσείς που είστε ισχυρός και μεγαλόψυχος θα την προστατεύσετε.  Έχω  μπροστά  μου  μία  φωτογραφία  με  μια  ομάδα  Κρητών  πολεμιστών  ‐αυτή  η  ομάδα  συγκροτήθηκε στα 1896, το ίδιο έτος που γεννήθηκε και η άμοιρη Ασπασία‐ και στην πρώτη  σειρά βρίσκονται ο Κωνσταντίνος και ο Πέτρος Μάνος. Ο πατέρας της ήταν στην Κρήτη και  δεν δίστασε να εγκαταλείψει την εστία του για να πολεμήσει στο πλευρό σας. Άραγε πόσοι  από αυτούς που μαίνονται εναντίον της στην Αθήνα έδρασαν με τον ίδιο τρόπο;  Αγαπητέ μου Πρόεδρε, τολμώ να σας ξαναμιλήσω γι' αυτό το ζήτημα, γιατί ξέρετε πως σας  σέβομαι και σας είμαι βαθύτατα ευγνώμων για το μεγάλο καλό που μας κάνατε.  Ακόμη  και  για  αυτό  το  ζήτημα  τα  πάντα  εξαρτώνται  από  εσάς  ‐  και  υπό  τη  σκέπη  της  βασιλείας σας, καμιά αδικία δεν πρέπει να διαπράττεται.  Έμαθα  ότι  ο  γιος  σας  υποβλήθηκε  σε  κάποια  επέμβαση  ‐  συμμερίζομαι  τις  ανησυχίες  σας  και  ελπίζω  ότι  στην  παρούσα  στιγμή  θα  έχει  αναρρώσει  πλήρως.  Ελπίζω,  επίσης,  να  σας  ξαναδώ κατά τη διάρκεια της επίσκεψής σας στο Παρίσι.  Σας εκφράζω και πάλι την απόλυτη και ολόθερμη αφοσίωσή μου.  Ελένη Αργυροπούλου  Υ.Γ.  Προσθέτω  πως  αν  αναγκαστεί  να  φύγει  παρά  τη  θέλησή  της,  αυτό  θα  είναι  από  τα  ανήκουστα,  εφόσον  είναι  η  σύζυγος  του  βασιλιά  και  εδώ  και  τρία  χρόνια  ήταν,  εν  γνώσει  όλων μας, η μνηστή του. Η χώρα έχει το δικαίωμα να αποπέμψει και εκείνη και τον βασιλιά,  Digitized by 10uk1s 

  αλλά όχι μόνον εκείνη, και αν ο βασιλιάς το δεχτεί, τότε θα είναι εντελώς ανυπόληπτος ‐ και  ένα  τέτοιο  παράδειγμα,  προερχόμενο  από  τόσο  ψηλά,  θα  είναι  ολέθριο,  θα  υπονομεύσει  την  ηθική  των  μελλοντικών  γενεών  και  θα  προκαλέσει  την  αγανάκτηση  όλων  των  έντιμων  ανθρώπων, και πρώτα από όλα τη δική σας, αγαπητέ μου Πρόεδρε. Μα εγώ βασίζομαι σε  εσάς, προκειμένου να τακτοποιηθούν τα πάντα.  Ε.Α.  Παρίσι, Δευτέρα, 29/16.III. Αγαπητέ Κύριε Βενιζέλε,  Σας γράφω δυο λέξεις, για να σας πω πόσο θα με ευχαριστούσε μία συζήτηση μαζί σας κατά  τη  διάρκεια  της  επίσκεψής  σας  στο  Παρίσι.  Όταν  έφυγα  από  την  Αθήνα,  ο  βασιλιάς  μου  συνέστησε  να  σας  δω  για  να  συζητήσουμε  και  να  ζητήσω  τη  συμβουλή  σας  σχετικά  με  το  ζήτημα που μας αφορά προσωπικώς.  Μετά την επιστροφή του από τη Μακεδονία, ο βασιλιάς και εγώ αποφασίσαμε να μείνουμε  μαζί, πιστέψαμε ειλικρινά ότι αυτός ήταν ο καλύτερος τρόπος για να αποκτήσει ο γάμος μας  υπόσταση.  Δεν  όφειλα  να  αναλάβω,  ούτε  και  ανέλαβα,  κανένα  επίσημο  αξίωμα.  Υπολογίζαμε να αφήσουμε τα πράγματα ως έχουν έως την επιστροφή σας, όταν, αφού θα  είχαν  ρυθμιστεί  τα  μεγάλα  ζητήματα  της  εξωτερικής  πολιτικής,  θα  είχατε  την  ευχέρεια  να  ασχοληθείτε  με  την  ανακοίνωση  των  γάμων  μας  και  να  λάβετε  τα  απαραίτητα  μέτρα.  Δυστυχώς  τα  γεγονότα  απέδειξαν  πως  κάναμε  μια  απερισκεψία.  Σας  παρακαλώ  να  πιστέψετε,  κύριε  Πρόεδρε,  ότι  πρώτη  μας  μέριμνα  ήταν  να  μην  προκαλέσουμε  καμία  ενόχληση  ούτε  σε  εσάς  ούτε  στην  κυβέρνηση  σε  τούτη  την  κρίσιμη  για  τον  τόπο  ώρα.  Γι'  αυτό ακριβώς έφυγα, όταν η κυβέρνηση, διαπιστώνοντας κάποια αναταραχή στις τάξεις των  αξιωματικών,  συμβούλευσε  την  προσωρινή  απομάκρυνσή  μου  από  την  Αθήνα  μέχρι  την  επιστροφή  σας.  Νομίζω  πως  αντιλαμβάνεσθε  βεβαίως,  αγαπητέ  κύριε  Βενιζέλε,  πόσο  μας  κάνει  να  υποφέρουμε  και  τους  δύο  αυτός  ο  χωρισμός.  Όμως  μου  είναι  δύσκολο  να  σας  γράφω  για  όλα  τα  παραπάνω,  γι'  αυτό  και  στην  αρχή  της  επιστολής  μου  εξέφρασα  την  επιθυμία να σας δω, όταν θα επισκεφτείτε το Παρίσι.  Επιτρέψτε μου να σας ευχηθώ καλή τύχη και να σας εκφράσω όλο μου τον θαυμασμό για  τον ένδοξο αγώνα που διεξάγετε αυτές τις μέρες για την απελευθέρωση των αδελφών μας  από τον ζυγό και την επέκταση της αγαπημένης μας Πατρίδας.  Σας  παρακαλώ,  κύριε  Πρόεδρε,  να  δεχτείτε  την  έκφραση  των  πιο  ειλικρινών  αισθημάτων  μου.  Ασπασία Μάνου  Καταλήγοντας  γράφει  ότι  επί  «της  βασιλείας  του»  δεν  επιτρέπονται  τέτοιες  αδικίες  όπως  στην κόρη της.  —oo0oo—  Ο  Βενιζέλος  τότε  βρισκόταν  προσωρινώς  στην  Αθήνα.  Είχε  αρχίσει  να  συγκινείται  από  το  δράμα  των  δύο  νέων,  που  δεν  μπορούσαν  να  ζουν  μαζί  σαν  παντρεμένο  ζευγάρι,  οι  συνεργάτες  του  όμως  τον  πίεζαν  αφόρητα  όχι  μόνο  να  μη  νομιμοποιηθεί  από  την  κυβέρνηση ο γάμος, αλλά ούτε να δημοσιοποιηθεί ακόμη.  Από  την  πλευρά  του  ο  Αλέξανδρος  είχε  φθάσει  σε  σημείο  εκρήξεως.  Είχαν  περάσει  πάνω  από  έξι  μήνες  από  τον  γάμο  και  δεν  καταλάβαινε  γιατί  το  θέατρο  αυτό  έπρεπε  να  συνεχισθεί. Στην αρχή είχε τηρήσει τον λόγο του να μην αφήσει την είδηση να διαρρεύσει,  τώρα  ωστόσο  επειγόταν  να  βρει  τρόπο  ώστε  επιτέλους  να  δημοσιοποιηθεί.  Ώρες  ώρες  ο 

Digitized by 10uk1s 

  Αλέξανδρος  γινόταν  παρορμητικός,  κι  έτσι,  στις  αρχές  Μαΐου  του  1920,  λίγο  πριν  αναχωρήσει για το εξωτερικό, κάλεσε τον αρχισυντάκτη της εφημερίδας Ελεύθερος Τύπος  Γ. Βραχηνό, με τον οποίο συνδεόταν, και του παραπονέθηκε γιατί οι εφημερίδες δεν έχουν  γράψει  τίποτε  για  τον  γάμο  του.  Ο  Βραχηνός  αναγκάσθηκε  να  του  εξηγήσει  ότι  υπήρχε  άνωθεν  εντολή,  δηλαδή  από  την  κυβέρνηση,  να  το  αποσιωπήσουν.  Οπότε  ο  Αλέξανδρος  έγινε έξαλλος... Αφού η κυβέρνηση, του είπε, δεν επιτρέπει να δημοσιευθεί η είδηση και ο  κόσμος  αγνοεί  τον  γάμο,  άμα  τον  βλέπουν  έξω  με  την  Ασπασία,  οι  Έλληνες  θα  συμπεραίνουν  ότι  ο  βασιλεύς  τους  έχει  για  «μαιτρέσα»  την  κόρη  ενός  διακεκριμένου  αξιωματικού, του Πέτρου Μάνου, και αυτό ο ίδιος το θεωρούσε απαράδεκτο.  Ο Βραχηνός στενοχωρήθηκε πολύ και υποσχέθηκε ότι θα προσπαθήσει να «ξεγλιστρήσει»  την είδηση από τη λογοκρισία ‐ η κυβέρνηση διατηρούσε ακόμη τη λογοκρισία του Τύπου  επικαλούμενη την πολεμική κατάσταση στη Μικρασία.  Ο Βραχηνός τήρησε την υπόσχεσή του. Δύο τρεις ημέρες αργότερα και αφού ο Αλέξανδρος  είχε αναχωρήσει για το εξωτερικό, ο Ελεύθερος Τύπος τα αποκάλυπτε όλα ή σχεδόν όλα.  Έγραψε  ότι  ο  γάμος  του  Αλέξανδρου  με  την  Ασπασία  έγινε  τον  Νοέμβριο  του  1919  σε  ιδιωτική  κατοικία.  Το  μυστήριο  είχε  τελεσθεί  από  ιερέα,  αλλά  χωρίς  άδεια  από  τη  Μητρόπολη,  ούτε  με  την  απαιτούμενη,  σύμφωνα  με  τους  νόμους,  έγκριση  του  υπουργού  Δικαιοσύνης,  προκειμένου  περί  γάμου  βασιλέως.  Η  εφημερίδα  προσέθετε  ότι  δεν  είχε  επιτραπεί  στην  Ασπασία  να  κατοικεί  στ'  Ανάκτορα∙  τώρα  ωστόσο  βρισκόταν  στο  Παρίσι,  όπου θα συναντιόταν με τον βασιλέα.  Συμπερασματικώς  ο  κόσμος  θα  αντιλαμβανόταν  ότι  η  Ασπασία  ήταν  πλέον  σύζυγος  του  βασιλέως, αλλά σύζυγος μοργανατική. 

Digitized by 10uk1s 

 

Εξελίξεις στη Μικρά Ασία  Από  τον  Μάιο  του  1919,  όταν  αποβιβάσθηκε  στη  Σμύρνη  ο  στρατός  μας,  οι  Έλληνες  παρακολουθούσαν  με  συνεχώς  αυξανόμενο  ενδιαφέρον  τις  στρατιωτικές  εξελίξεις  στη  Μικρασία.  Οι  περισσότεροι,  συνεπαρμένοι  από  τις  επιτυχίες  του  Βενιζέλου  και  τα  πρώτα  βήματα  του  στρατού  στη  γη  της  Ιωνίας,  αντιμετώπιζαν  τις  εξελίξεις  αυτές  με  μεγάλο  ενθουσιασμό.  Υπήρχαν  αναπόφευκτα  και  πολλές  οικογένειες  στα  μετόπισθεν  που  είχαν  αρχίσει να βαρυγκωμούν διότι τα παιδιά τους ήσαν ντυμένα στο χακί από το 1912‐1913.  Στη Μικρασία πάντως ο στρατός είχε υψηλό ηθικό, ηλεκτρισμένος από την προσδοκία ότι  τον περιμένουν λαμπρές νίκες.  Μεταξύ των  πιο μαχητικών μονάδων  βρισκόταν και το περίφημο  5/42 Σύνταγμα Ευζώνων  υπό  τον  Νικόλαο  Πλαστήρα,  αυτό  που  είχε  μεταφερθεί  εκεί  από  την  Ουκρανία.  Από  τις  αφηγήσεις αξιωματικών του συντάγματος μία εξαιρετικά γλαφυρή υπάρχει στο βιβλίο του  Νίκου Δέα,16 νεαρού τότε ανθυπολοχαγού. Τα όσα αναφέρει ο Δέας πιστοποιούν όχι μόνο  την  ορμητικότητα  του  5/42  αλλά  και  γενικότερα  τη  σκληρότητα  του  πολέμου  ακόμη  και  πριν αρχίσει η μεγάλη Μικρασιατική Εκστρατεία.  Το  5/42  Σύνταγμα  Ευζώνων  χρησίμευε  συνήθως  σαν  αιχμή  του  δόρατος  του  στρατού  μας  στην  εκκαθάριση  της  ευρύτερης  ενδοχώρας  της  Σμύρνης.  Οι  εύζωνοι,  πειθαρχούντες  απολύτως  στον  διοικητή  τους,  τον  Πλαστήρα,  χρησιμοποιούσαν  ωστόσο  ανορθόδοξες  μεθόδους, λίγο πολύ σαν τις «ειδικές δυνάμεις» των σημερινών στρατών. Ελίσσονταν μέρα  και  νύχτα  και  ξαφνικά  «ξεφύτρωναν»  μέσα  στις  γραμμές  των  Τούρκων  εκεί  που  δεν  τους  περίμεναν.  Επετίθεντο  με  αλαλαγμούς  και  το  κύριο  όπλο  τους  ήταν  η  τρομερή  μακρά  λόγχη. Οι Τούρκοι τους είχαν ονομάσει «Σεϊτάν Ασκέρ»...  Στις  πόλεις  και  στα  χωριά  που  έφθαναν,  ο  πληθυσμός  ήταν  άλλοτε  φιλικός  και  άλλοτε  εχθρικός.  Στο  Αξαρλί  μία  μέρα  βρήκαν  ερημιά  και  ίχνη  λεηλασίας  ‐  όσοι  Έλληνες  ζούσαν  εκεί  είχαν  προ  πολλού  σφαγεί!  Μέσα  στα  εγκαταλελειμμένα  σπίτια  υπήρχαν  ισχυρές  τουρκικές  εστίες  αντιστάσεως.  Πυροβολούσαν  με  μίσος  μέχρι  τέλους  εναντίον  των  «Γιουνάν» ευζώνων. Ένας απ' αυτούς αιχμαλωτίσθηκε από τους ευζώνους και τη νύχτα, ενώ  πορευόταν  στην  αιχμαλωσία,  έβγαλε  ξαφνικά  ένα  μαχαίρι,  το  κάρφωσε  στην  πλάτη  ενός  τσολιά  και  δραπέτευσε  μέσα  στο  σκοτάδι.  Οι  εύζωνοι  είχαν  εντοπίσει  και  έναν  Τούρκο  ελεύθερο  σκοπευτή  που,  κρυμμένος  σ'  έναν  κήπο,  τους  πυροβολούσε  με  το  περίστροφό  του. Την τελευταία σφαίρα τη φύλαξε για τον εαυτό του, προτιμώντας τον θάνατο από την  αιχμαλωσία...  —oo0oo—  Στη  φάση  αυτή  των  εκκαθαριστικών  επιχειρήσεων  ο  αρχιστράτηγος  Λεωνίδας  Παρασκευόπουλος, ενθαρρυμένος από την ταχεία προώθηση του στρατού μας, ιδίως προς  τα  βορειοανατολικά  της  Σμύρνης,  διέταξε  την  κατάληψη  της  Προύσας.  Ο  Βενιζέλος,  που  αναμιγνυόταν  πλέον  άμεσα  στις  επιχειρήσεις,  διαφώνησε  με  την  απόφαση  του  Παρασκευόπουλου,  επειδή  τώρα  τον  απασχολούσαν  οι  σχεδιαζόμενες  επιχειρήσεις  της  Θράκης και χρειαζόταν δυνάμεις από τη Μικρασία για να ενισχύσει το καινούργιο μέτωπο  στη  Θράκη.  Αυτή  ήταν  και  η  επιθυμία  των  Άγγλων,  οι  οποίοι  είχαν  και  την  ανώτατη  διοίκηση των στρατευμάτων που προετοιμάζονταν για τη Θράκη. Ξαφνικά όμως οι Άγγλοι  άλλαξαν γνώμη. Στην περιοχή του Βοσπόρου είχαν εμφανισθεί στρατεύματα του Κεμάλ. Οι  Άγγλοι,  διαθέτοντας  εκεί  ασθενείς  δυνάμεις,  αισθάνθηκαν  τον  κίνδυνο  πολύ  κοντά  τους,  οπότε  έδωσαν  τη  συγκατάθεση  τους  και  τα  ελληνικά  στρατεύματα  επετέθησαν  και  κατέλαβαν  στις  25  Ιουνίου  του  1920  την  Προύσα,  που  βρισκόταν  κοντά  στις  ακτές  της  Προποντίδας, ώστε να προστατεύσουν τα πλευρά των Άγγλων.  Digitized by 10uk1s 

  Ο  Βενιζέλος,  πάντοτε  αυστηρός  σε  τέτοια  θέματα,  αντί  να  συγχαρεί  τον  αρχιστράτηγο  Παρασκευόπουλο τον επιτίμησε, διότι τον είχε παρακούσει.  —oo0oo—  Στο βιβλίο αυτό δεν είναι δυνατόν να γίνει λεπτομερής αναφορά στο πολιτικοστρατιωτικό  φαινόμενο  που  ονομαζόταν  Κεμάλ.  Ουσιαστικά  η  επανάστασή  του  εναντίον  του  σουλτανικού κατεστημένου είχε αρχίσει στις 19 Μαΐου του 1919, τέσσερις ημέρες μετά την  απόβαση  των  Ελλήνων  στη  Σμύρνη.  Το  επώνυμο  Κεμάλ,  που  στην  αραβική  γλώσσα  σημαίνει  «τελειότης»,  του  δόθηκε  από  έναν  δάσκαλό  του  στο  στρατιωτικό  σχολείο  της  γενέτειράς  του  Θεσσαλονίκης,  όπου  γεννήθηκε  το  1883  από  Τούρκους  γονείς.  Από  παιδί  είχε κλίση στα στρατιωτικά και σταδιοδρόμησε επιτυχώς σ' αυτόν τον κλάδο. Διακρίθηκε σε  πολλούς  τοπικούς  πολέμους  μ'  εχθρούς  της  Τουρκίας,  η  αξία  του  ωστόσο  αναγνωρίσθηκε  ιδιαίτερα στην εκστρατεία της Καλλιπόλεως, το 1915, εναντίον των Αγγλογάλλων. Ήδη από  το  1905,  εν  ενεργεία  αξιωματικός,  είχε  αρχίσει  να  στρέφεται  εναντίον  του  σουλτανικού  καθεστώτος, συγκροτώντας μυστικές επιτροπές. Αλλά και με το κίνημα των Νεοτούρκων, το  1908, διαφώνησε και ακολούθησε δικό του δρόμο. Παραδόξως διατήρησε περιοδικώς την  εμπιστοσύνη  των  σουλτανικών  αρχών  και  το  1919  στάλθηκε  με  ευρείες  εξουσίες  στη  Σαμψούντα,  από  όπου  άρχισε  στις  ανατολικές  επαρχίες  την  επανάσταση  του,  απορρίπτοντας την ανακωχή της Τουρκίας με τους Δυτικούς.  Το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων ήταν ένα από τα πρώτα τμήματα που συνάντησαν οργανωμένες  μονάδες  του  στρατού  του  Κεμάλ  μεταξύ  15  έως  20  Ιουνίου  του  1920  στο  Μπαλούκεσερ,  νοτίως της Προύσας. 

Digitized by 10uk1s 

 

Η Θράκη ­ το μεγάλο όνειρο των Ελλήνων  Στις  αρχές  Ιουλίου  του  1920  μία  μικτή  δύναμη  Άγγλων,  Γάλλων  και  Ελλήνων  αναχώρησε  προκειμένου  να  επιτεθεί  στη  Θράκη.  Το  Ελληνικό  Στρατηγείο,  αν  και  διέθεσε  για  την  επιχείρηση  δύο  μεραρχίες  ενώ  αρχικά  επρόκειτο  ν'  αναλάβει  το  κύριο  βάρος  της  επιθέσεως,  θα  πρωτοστατήσει  στις  επιτυχίες.  Οι  δύο  ελληνικές  μεραρχίες  οι  οποίες  διετέθησαν ήσαν η Μεραρχία Θράκης, που βρισκόταν από καιρό επιτόπου και η Μεραρχία  Σμύρνης,  που  μεταφέρθηκε  με  αγγλικά  μεταγωγικά  σκάφη  από  το  λιμάνι  της  Πανόρμου  στην απέναντι θρακική ακτή. Από ελληνικής πλευράς ιθύνων νους της επιχειρήσεως ήταν ο  Θεόδωρος Πάγκαλος (παππούς του διατελέσαντος στις ημέρες μας υπουργού Εξωτερικών).  Τολμηρός και πεισματάρης ο Πάγκαλος, προτού ακόμη εξελιχθεί η κύρια επίθεση, διέταξε  την απόβαση στη Ραιδεστό της Ανατολικής Θράκης, μιας σχετικά μικρής μονάδας υπό τον  συνταγματάρχη Γεώργιο Κονδύλη, συμπολεμιστή του Πλαστήρα στην Ουκρανία, το 1919.  Οι επιθέσεις επεκτάθηκαν, αποβάσεις έγιναν και στην Ηράκλεια και τελικά με συντονισμό  όλων  των  χερσαίων  δυνάμεων  η  Μεραρχία  Ξάνθης  (Θράκης)  διέβη  τον  ποταμό  Έβρο  και  εισέβαλε  στο  έδαφος  της  σημερινής  τουρκικής  Ανατολικής  Θράκης.  Στις  12  Ιουλίου  του  1920 οι δύο ελληνικές μεραρχίες κατέλαβαν από κοινού την Αδριανούπολη.  Οι  ελληνικές  δυνάμεις  συνέχισαν  την  προέλασή  τους  και  έφθασαν  στα  Στενά  της  Τσατάλτζας, όχι πολύ μακριά από την Κωνσταντινούπολη!  Η Ελλάδα είχε αγγίξει το μεγαλύτερο όνειρό της. Την Πόλη!  —oo0oo—  Ενάμιση  περίπου  μήνα  νωρίτερα,  τον  Μάιο  του  1920,  ο  Αλέξανδρος  είχε  ξεκινήσει  για  το  προαναγγελθέν  ταξίδι  του  στο  εξωτερικό,  με  τελικό  προορισμό  το  Παρίσι.  Ο  Αλέξανδρος  αναχώρησε, όπως αναφέραμε, με δύο καημούς: πρώτον, διότι δεν του επέτρεπαν ακόμη να  επισκεφθεί  τη  Σμύρνη,  και,  δεύτερον,  διότι  καθυστερούσε  πάντοτε  η  νομιμοποίηση  του  γάμου του.  Στο μεταξύ στην Αθήνα, πριν από την αναχώρησή του, ο Αλέξανδρος συναντήθηκε αρκετές  φορές  με  τον  Βενιζέλο,  ο  οποίος  όμως  όλο  και  λιγότερο  βρισκόταν  στην  πρωτεύουσα.  Οι  σχέσεις  των  δύο  ανδρών  ήσαν  φιλικότερες  από  ποτέ.  Ο  Βενιζέλος  αναγνώριζε  την  προσφορά  του  νεαρού  βασιλέως,  ο  οποίος  είχε  μέχρι  τότε  συμμορφωθεί  απόλυτα  με  τις  οδηγίες  του,  του  ζητούσε  ωστόσο  λίγη  ακόμη  υπομονή  και  με  την  πρώτη  ευκαιρία  θα  επιλαμβανόταν προσωπικώς της διαδικασίας για την επισημοποίηση του γάμου του με την  Ασπασία.  Αλλά  και  την  Ασπασία  συμπαθούσε  ο  Βενιζέλος.  Αργότερα,  όταν  θα  τη  συναντήσει  στο  Παρίσι,  θα  τη  χαιρετίσει  με  χειροφίλημα  αποκαλώντας  την  «Υψηλοτάτη».  Αυτός  ο  παλιός  επαναστάτης,  ο  κατ'  εξοχήν  δημοκρατικός,  ήταν  ταυτόχρονα  κι  ένας  κοσμοπολίτης  με  ακατανίκητη γοητεία...  Η  Ασπασία  περίμενε  στο  Παρίσι  τον  αγαπημένο  της,  αλλά  ο  Αλέξανδρος  σαν  γνήσιος  Ρωμιός ήθελε προηγουμένως να κάνει και λίγο το κέφι του. Όχι βέβαια με γυναίκες... Ήταν  πολύ πιστός στη «γυναικούλα» του. Είχε όμως και την άλλη μεγάλη του αγάπη ‐ τα γρήγορα  αυτοκίνητα.  Καθ'  οδόν  προς  το  Παρίσι  λοιπόν  σταμάτησε  στο  Τορίνο  και  ζήτησε  να  επισκεφθεί  το  εργοστάσιο  της  «FIAT»,  πιο  πολύ  για  να  δει  τα  καινούργια  αγωνιστικά  αυτοκίνητα. Ο Αλέξανδρος διάβαζε με μανία ξένα περιοδικά και είχε μάθει ότι στο Τορίνο,  στη  «FIAT»,  έτρεχε  ένας  άσος  των  αυτοκινήτων  ταχύτητας,  ο  «κομαντοτόρε»  Κάνιο.  Σύμφωνα  με  τις  φήμες  που  κυκλοφορούσαν  ο  Κάνιο  με  το  αγωνιστικό  του  ‐ένα  είδος  Digitized by 10uk1s 

  προγόνου  της  Formula‐  είχε  φθάσει  τα  200  χιλιόμετρα  την  ώρα.  Στην  πίστα  του  εργοστασίου  ο  «κομαντατόρε»  επέδειξε  στον  Αλέξανδρο  με  υπερηφάνεια  το  καινούργιο  μοντέλο του, οπότε ο Αλέξανδρος ξεσηκώθηκε και ζήτησε από τον Κάνιο να τον αφήσει να  το οδηγήσει. Ο Ιταλός, μη γνωρίζοντας σε ποιο σημείο έφθαναν οι οδηγικές ικανότητες του  νεαρού  βασιλιά,  ανησύχησε  πολύ  αλλά  τελικά  υποχώρησε  στις  βασιλικές  παρακλήσεις.  Ο  Αλέξανδρος  άρπαξε  το  τιμόνι  και  σαν  μεθυσμένος  «γκάζωσε»,  όπως  λένε  σήμερα,  το  αγωνιστικό.  Τίποτε το φοβερό δεν συνέβη και ο «κομαντατόρε» εντυπωσιάσθηκε από την επιδεξιότητα  του βασιλιά‐ραλίστα.  Αργότερα στο Παρίσι, ευτυχισμένος διότι είχε βρει την Ασπασία του, δεν ξέχασε παρ' όλα  αυτά  και  τα  αυτοκίνητα.  Ζήτησε  μέσω  της  ελληνικής  πρεσβείας  να  επισκεφθεί  το  εργοστάσιο  της  «Panhard»,  μιας  μάρκας  που  νομίζω  ότι  δεν  υπάρχει  πια  σήμερα.  Ο  πρεσβευτής Ρωμάνος πήγε στο ξενοδοχείο του για να τον συνοδεύσει, δεν τον βρήκε όμως,  καθώς είχε φύγει από νωρίς. Ανήσυχος ο πρεσβευτής σπεύδει στο εργοστάσιο αλλά και οι  διοικούντες το εργοστάσιο δεν τον έχουν δει. Ο Αλέξανδρος είχε μπει στο εργοστάσιο μόνος  του,  δανείσθηκε  από  τους  μηχανικούς  μία  φόρμα  και  χάθηκε...  Τελικά  τον  ανακάλυψαν  κάτω από ένα καινούργιο αυτοκίνητο να περιεργάζεται το κιβώτιο ταχυτήτων.  —oo0oo—  Στο Παρίσι, πλημμυρισμένο από το φως της ανοίξεως, πραγματική «Πόλη του Φωτός», το  νεαρό  ζευγάρι  βρέθηκε  στο  στοιχείο  του.  Το  ταξίδι  του  Αλέξανδρου  ήταν  ημιεπίσημο  και  αφού  διεκπεραίωνε  τις  επίσημες  υποχρεώσεις  του,  ο  βασιλεύς  με  την  Ασπασία  έβγαιναν  άγνωστοι  μέσα  στο  πλήθος,  πιασμένοι  χέρι  με  χέρι  σε  ρομαντικούς  περιπάτους  στα  παρισινά πάρκα. Διέμεναν τώρα μαζί στο ξενοδοχείο «ΜΑΖΕΣΤΙΚ». Όπως πάντα η Ασπασία  ήταν  πολύ  διακριτική,  κι  εμφανιζόταν  στο  πλευρό  του  μόνο  σε  ανεπίσημες  περιστάσεις,  όπως  σε  συναυλίες  ή  θεατρικές  παραστάσεις.  Πολλοί  Παρισινοί  όμως  τους  είχαν  επισημάνει  και  ο  ερωτισμός  τους  είχε  εξαφθεί  απ'  αυτήν  την  Αθηναία  καλλονή  με  την  αρχαιοελληνική  κατατομή  ‐  μερικοί  μάλιστα  τη  θεωρούσαν  σαν  μία  από  τις  ωραιότερες  γυναίκες που πέρασαν από τη γαλλική πρωτεύουσα.  Μαζί  με  τον  θαυμασμό  άρχισαν  και  τα  κουτσομπολιά,  με  άφθονη  φαντασία  και  κάποια  δόση γαλλικού σοβινισμού. Εδώ στη Γαλλία, έλεγαν οι Παρισινοί, την πιο δημοκρατική και  προοδευτική  χώρα  της  Ευρώπης,  ο  Αλέξανδρος  θα  βρει  την  ευκαιρία  ν'  αναγγείλει  επισήμως  τον  γάμο  του,  πράγμα  που  δεν  μπορούσε  ακόμα  να  κάνει  στην  παλιομοδίτικη  Αθήνα...  Κι  έτσι  τελικά  οι  Αθηναίοι,  που  επηρεάζονταν  από  τη  Γαλλία  τόσο  στην  πολιτική,  όσο  και  στη γυναικεία... μόδα, θ' άρχιζαν να αντιμετωπίζουν τον γάμο του βασιλιά των με λιγότερη  προκατάληψη.  Φαντασίες,  φαντασίες...  Στο  τέλος  κυκλοφόρησε  και  η  πιο  απίθανη  φήμη.  Ότι  ο  Αλέξανδρος,  γοητευμένος  από  το  Παρίσι,  θα  παρατείνει  την  επίσκεψή  του  και  δεν  θα  επιστρέψει στην Αθήνα, οπότε στην Ελλάδα θ' ανακηρυχθεί η αβασίλευτη δημοκρατία.  —oo0oo—  Την  εποχή  εκείνη  η  οικογένεια  του  Αλέξανδρου  βρισκόταν  πάντα  εξόριστη  στην  Ελβετία,  από όπου η επικοινωνία με τον «αποστάτη» γιο ήταν πολύ πιο εύκολη πλέον. Και μάλιστα  από  την  Ελβετία  μπορούσαν,  με  τα  λίγα  μέσα  που  υπήρχαν  τότε,  ακόμη  και  να  τηλεφωνήσουν στο Παρίσι. Από την πρώτη στιγμή η βασίλισσα Σοφία επιχείρησε να μιλήσει  με τον Αλέξανδρο, αλλά οι υπηρεσίες του Βενιζέλου παρακολουθούσαν αγρύπνως αυτές τις  Digitized by 10uk1s 

  κινήσεις.  Η  Ελληνική  Πρεσβεία  έδωσε  εντολή  στη  ρεσεψιόν  του  ξενοδοχείου  «ΜΑΖΕΣΤΙΚ»  να μη συνδέσει ποτέ τηλεφωνικώς τη Σοφία με τον γιο της.  Στο Παρίσι όμως κατοικούσε μονίμως ο πρίγκιψ Γεώργιος, αδελφός του Κωνσταντίνου, και  η  συνάντησή  του  με  τον  ανεψιό  του  δεν  ήταν  δυνατόν  ν'  αποτραπεί.  Ανήσυχος  ο  Αλέξανδρος υποδέχθηκε τον θείο του, αλλά έμεινε άναυδος όταν ο Γεώργιος άρχισε να του  τα «ψάλλει». Ήταν οξύτατος∙ τον κατηγόρησε ότι συνεργάζεται στενότατα με τον εχθρό της  οικογενείας  του,  τον  Βενιζέλο,  και  ότι  αποβλέπει  στο  να  διατηρήσει  τον  θρόνο  για  λογαριασμό του. Μάταια ο Αλέξανδρος του εξήγησε ότι δεν έχει το συνταγματικό δικαίωμα  ν'  αποπέμψει  με  το  έτσι  θέλω  τον  πρωθυπουργό,  πράγμα  που  θα  ήταν  εφικτό  μόνο  αν  προκηρύσσονταν από την κυβέρνηση εκλογές και τις έχανε ο Βενιζέλος. Και κατέληξε ότι εν  πάση περιπτώσει αν ο Κωνσταντίνος δεν τον ήθελε πλέον στον θρόνο, δεν είχε παρά να του  το  πει  ευθέως  κι  εκείνος  θα  παραιτείτο  αμέσως.  Η  συνάντηση  τελείωσε  σε  ηλεκτρισμένη  ατμόσφαιρα. Ο Αλέξανδρος κατάλαβε ότι η οικογένειά του τον θεωρούσε τελεσίδικα ως το  «μαύρο πρόβατο».  Αργότερα, κατά την επιστροφή του στην Ελλάδα, ο Αλέξανδρος θα συναντηθεί στη Βενετία  και με τον νεώτερο αδελφό του Κωνσταντίνου, τον πρίγκιπα Χριστόφορο. Η συζήτηση μαζί  του  ήταν  πολύ  πιο  ήπια,  και  ο  Αλέξανδρος,  ενθαρρυμένος,  τόνισε  στον  Χριστόφορο  ότι  μπορεί  το  βενιζελικό  «καθεστώς»  να  είναι  αμαρτωλό  στα  εσωτερικά  θέματα  αλλά  στα  εθνικά  ταυτίζεται  με  την  Ελλάδα.  Είπε  στον  Χριστόφορο  με  έμφαση:  «...  Αν  ρίξουμε  το  καθεστώς  θα  πέσει  και  η  Ελλάδα!»  Ο  νεαρός  βασιλεύς  έδειχνε  μ'  αυτή  τη  φράση  ασυνήθιστη  πολιτική  ωριμότητα.  Ο  Χριστόφορος  τα  έχασε,  και  του  απάντησε  ότι  με  όσα  άκουσε  τόσο  κατηγορηματικά  από  τον  ανεψιό  του,  συμπεραίνει  ότι  ο  Αλέξανδρος  έχει  αγαπήσει τον Βενιζέλο...  —oo0oo—  Στα  τέλη  Μαΐου  του  1920,  ο  Αλέξανδρος  βρίσκεται  ακόμη  στο  Παρίσι.  Όχι.  Δεν  έχει  αποφασίσει να ξενιτευθεί, όπως διαδίδουν οι φλύαροι Παρισινοί ‐ αντίθετα παραμένει εκεί  διότι συναντιέται όλο και πιο συχνά με τον Βενιζέλο, ο οποίος ασταμάτητα πηγαινοέρχεται  μεταξύ Παρισίων, Λονδίνου και Αθηνών.  Σε  μία  από  αυτές  τις  συναντήσεις,  ο  Βενιζέλος  παραμερίζοντας  τις  φιλικές  τους  σχέσεις  ξαφνικά  ξεσπάει  σε  σκληρές  παρατηρήσεις,  καθώς  από  τις  άγρυπνες  υπηρεσίες  του  έχει  πληροφορηθεί  τη  συνάντηση  του  Αλέξανδρου  με  τον  θείο  του  πρίγκιπα  Γεώργιο.  Οι  κακόβουλοι συνεργάτες του Βενιζέλου έχουν αρχίσει ξανά τις ύπουλες εισηγήσεις τους: Τα  βλέπετε,  κύριε  Πρόεδρε,  ο  Αλέξανδρος  παίζει  το  παιχνίδι  του.  Είναι  πάντοτε  «όργανο  του  Κωνσταντίνου»...  Ο  Αλέξανδρος  στενοχωριέται  πολύ.  Για  μιαν  ακόμη  φορά  νιώθει  ότι  τον  πιέζουν  άδικα  και  οι  δύο  πλευρές,  η  οικογένειά  του  και  οι  φανατικοί  βενιζελικοί.  Δεν  πτοείται όμως∙ θα επιμείνει στη φιλία του με τον Βενιζέλο.  Σιγά  σιγά  ο  Αλέξανδρος  κατακτά  τους  Γάλλους.  Ο  νεαρός  βασιλεύς  έχει  τις  δικές  του  προτιμήσεις και μία από αυτές είναι τα σχετικά με τα στρατιωτικά και τον πόλεμο. Όταν του  γίνεται η πρόταση να τιμήσει την πόλη του Βερντέν και το ηρωικό της φρούριο που αντέστη  στις  τρομερές  επιθέσεις  των  Γερμανών  επί  έξι  μήνες  με  τη  θυσία  350.000  στρατιωτών  (1916), ο Αλέξανδρος πηγαίνει ο ίδιος στο Βερντέν. Σε μία συγκινητική τελετή απένειμε εκ  μέρους  της  Ελλάδας  τον  Πολεμικό  Σταυρό  στην  πόλη  και  με  λίγα  μεστά  λόγια  συγκίνησε  τους Γάλλους, οι οποίοι ήδη θεωρούσαν το Βερντέν σύμβολο της πολεμικής τους αρετής.  Από  την  άλλη  πλευρά  οι  «κουλτουριάρηδες»  Παρισινοί  ενίοτε  δυσφορούσαν  διότι  ο  Αλέξανδρος δεν έδειχνε ιδιαίτερη έφεση στις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις. Τον είχαν καλέσει  στη φημισμένη Όπερα των Παρισίων για την πρεμιέρα ενός καινούργιου έργου. Ο βασιλεύς 

Digitized by 10uk1s 

  δεν άντεξε και στα μισά της παραστάσεως αποκοιμήθηκε στη θέση του...  —oo0oo—  Έχουμε  πια  φθάσει  στις  αρχές  Ιουνίου  του  1920.  Στη  Βουλώνη  συνεχίζονται  οι  ατέρμονες  συνεδριάσεις  της  Διασκέψεως  της  Ειρήνης.  Το  βράδυ  της  9ης  Ιουνίου,  ο  Βενιζέλος  τηλεφωνεί  στον  Αλέξανδρο,  που  βρίσκεται  ακόμη  στο  Παρίσι,  και  του  ανακοινώνει  περιχαρής: «...Μεγαλειότατε, έχουμε γίνει οι δικτάτορες της Ανατολής!» Οι Σύμμαχοι έχουν  αναθέσει  άνευ  όρων  στην  Ελλάδα  τη  στρατιωτική  επιβολή  της  Συνθήκης  με  την  Τουρκία,  διότι  η  μεν  σουλτανική  ηγεσία  βραδυπορούσε  στην  εκτέλεσή  της,  ο  δε  Κεμάλ  είχε  προ  πολλού  σηκώσει  το  «μπαϊράκι»  της  ανταρσίας...  Η  καινούργια  εντολή  προς  την  Ελλάδα  αφορούσε στο ότι, πέραν του ελέγχου της Σμύρνης και της ενδοχώρας, ο ελληνικός στρατός  θ' αναλάμβανε να επιτεθεί εναντίον των Τούρκων παντού όπου αυτοί δεν εφαρμόζουν τη  Συνθήκη. Και στη συγκεκριμένη φάση οι Σύμμαχοι θα άνοιγαν, με ελληνική συμμετοχή, το  νέο μέτωπο στη Θράκη, ένα από τα όνειρα των Ελλήνων.  Και ο Βενιζέλος κατέληξε στο τηλεφώνημά του: «...Μεγαλειότατε, ετοιμασθείτε να φύγετε  αμέσως για το νέο μέτωπο...» Ο Αλέξανδρος ηλεκτρίσθηκε κι ετοιμάσθηκε εσπευσμένα.  Το βράδυ της 11ης Ιουνίου ο Αλέξανδρος ήταν έτοιμος να επιβιβασθεί στο βραδινό τραίνο,  οπότε  ένα  τηλεγράφημα  του  Βενιζέλου  από  την  Αγγλία  τον  ειδοποιεί  να  μη  φύγει.  Ο  αεικίνητος  Βενιζέλος  ‐πότε  στο  Παρίσι,  πότε  στο  Λονδίνο‐  ήθελε  να  συναντήσει  τον  Αλέξανδρο  για  μία  ακόμη  φορά,  προκειμένου  να  του  ανακοινώσει  και  την  πιο  πρόσφατη  λεπτομέρεια.  Η  σκηνή  στη  σουίτα  του  Αλέξανδρου  στο  ξενοδοχείο  «ΜΑΖΕΣΤΙΚ»:  Οι  δύο  άνδρες κάθονται κοντά ο ένας στον άλλο, το βλέμμα του Αλέξανδρου προδίδει την έντονη  προσμονή  του  και  ο  Βενιζέλος  είναι  ξαναμμένος.  Με  το  μαγνητικό  του  βλέμμα  κοιτάζει  κατάματα  τον  νεαρό  βασιλέα.  Σε  καταιγιστικό  ρυθμό  αρχίζει  να  μιλάει  και  αυτά  που  λέει  αντηχούν αυτόχρημα ιστορικά: Έχω την εμπιστευτική διαβεβαίωση του Λόυντ Τζωρτζ κατά  την πρόσφατη συνάντηση μας ότι η Αγγλία θα σταθεί στο πλευρό μας μέχρι τέλους...  Οι  Άγγλοι,  λέει  στον  Αλέξανδρο,  έχουν  ανησυχήσει  διότι  τα  κεμαλικά  στρατεύματα  τους  επιτέθηκαν στη Νικομήδεια και απειλούν τα Δαρδανέλια. Ο μόνος στρατός που μπορεί να  νικήσει  τους  κεμαλικούς  τώρα  που  ακόμα  δεν  έχουν  ισχυροποιηθεί  είναι  ο  ελληνικός.  Αν  συντρίψουμε τον Κεμάλ, οι Άγγλοι θα μας δώσουν την Πόλη!  Καθώς μιλάει ο Βενιζέλος παλλόμενος από αισιοδοξία, τα νευρώδη χέρια του διαγράφουν  ακατάπαυστα  κυκλικές  κινήσεις,  σαν  να  θέλει  ν'  αγκαλιάσει  τις  περιοχές  που  θ'  απελευθερώσει  ο  ελληνικός  στρατός.  Αναπτύσσει  τις  ιδέες  του  και  για  τους  μεταπολεμικούς  του  σχεδιασμούς:  Η  Μικρασία,  η  πλούσια  Ιωνία,  θ'  αξιοποιηθεί  από  ελληνικά χέρια που θα στείλουμε από τη μητροπολιτική Ελλάδα ‐ καταλήγοντας: «Επί των  ημερών σας, Μεγαλειότατε, η Ελλάς θα γίνη Μεγάλη Δύναμις. Θα εποπτεύη στον Βόσπορο  και στα Στενά και θ' απελευθερώση την Μικρά Ασία...»  Μάταια  ο  Αλέξανδρος  προσπαθεί  να  διατυπώσει  κάποιες  επιφυλάξεις.  Ο  Βενιζέλος  είναι  σαρωτικός. Σε κάθε επιφύλαξη του βασιλέως έχει έτοιμα αντεπιχειρήματα.  Ο Αλέξανδρος έχει μείνει άφωνος. Σηκώνει τα μάτια του, κοιτάζει τον Βενιζέλο με δέος, σαν  να  έχει  μπροστά  του  ένα  πανύψηλο  βουνό,  και  διερωτάται:  Είναι  αυτός  ο  άνθρωπος  ο  παράκλητος  Μεσσίας  του  έθνους;  Ή  είναι  ένας  τρελός  που  έχει  καταπιασθεί  με  τα  ακατόρθωτα;  Δεν  μπορεί  να  σκεφθεί  άλλο  ‐  ο  νεαρός  βασιλεύς  έχει  πλέον  υποκύψει  στη  γοητεία αυτού του άνδρα...  Την  επομένη,  καθώς  αναχωρεί  με  το  τραίνο  της  επιστροφής  ‐μέσα  στον  θόρυβο  του  βαγονιού‐  τα  αυτιά  του  Αλέξανδρου  βουίζουν  ακόμη  από  τα  τελευταία  λόγια  του  Digitized by 10uk1s 

  πρωθυπουργού: «...Και τώρα απομένει το ωραιότερο μέρος του έργου μας. Και στην Πόλη,  Μεγαλειότατε!»  —oo0oo—  Η συνομιλία αυτή μεταξύ Αλέξανδρου και Βενιζέλου, την οποία διασώζει στο βιβλίο του ο  Χρήστος  Ζαλοκώστας,  ήταν  πράγματι  ιστορική.  Διότι  αποδεικνύει  το  πάθος  του  Βενιζέλου  για  το  όραμα  της  «Μεγάλης  Ελλάδας»,  ένα  όραμα  για  το  οποίο  πολέμησαν  οι  Έλληνες  ακόμη  και  στον  Δεύτερο  Παγκόσμιο  Πόλεμο  ‐  ενώ  σήμερα  υπάρχουν  Έλληνες  που  χλευάζουν τη «Μεγάλη Ιδέα». Δυστυχώς...  Ο  ενθουσιασμός  του  Βενιζέλου  ήταν  τότε  δικαιολογημένος,  αλλά  η  αισιοδοξία  του  υπερβολική,  πόσο  μάλλον  αφού  είχαν  αρχίσει  οι  αντιδράσεις  των  νικητών  Συμμάχων  στα  παρασκήνια  και  από  μέρα  σε  μέρα  αυξάνονταν  επικίνδυνα.  Οι  Ιταλοί  έδειχναν  απροκάλυπτη εχθρότητα προς τα σχέδια του Βενιζέλου και βυσσοδομούσαν στην «πλάτη»  του ελληνικού στρατού στις περιοχές της Μικρασίας τις οποίες είχαν υπό τον έλεγχό τους.  Ακόμα και οι Γάλλοι, οι οποίοι αρχικά είχαν συμφωνήσει στην απόβαση των Ελλήνων, τώρα  «γκρίνιαζαν»,  διότι  είχε  δοθεί  στην  Ελλάδα  η  εντολή  να  επιβάλει  την  ειρήνη  στους  Τούρκους.  Και  τη  φάση  αυτή  τη  θεωρούσαν  ως  ουσιαστική  συνέχιση  του  Πρώτου  Παγκοσμίου  Πολέμου.  Ο  μόνος  που  πραγματικά  παρέμενε  πιστός  στον  Βενιζέλο  ήταν  ο  Λόυντ  Τζωρτζ,  κι  αυτός  όμως  είχε  ν'  αντιμετωπίσει  την  τουρκόφιλη  τροχοπέδη  του  αρχιστρατήγου Ουίλσον και του Βρετανικού Ναυαρχείου, δηλαδή του Τσώρτσιλ.  —oo0oo—  Την  εποχή  εκείνη  η  ελληνική  Στρατιά  της  Μικράς  Ασίας  κατείχε  στα  βόρεια  την  Πάνορμο  στις ακτές της Προποντίδας και την Προύσα στην ενδοχώρα. Μέχρι στιγμής ο στρατός μας  είχε τη συγκατάθεση του Αγγλικού Στρατηγείου, διότι οι Άγγλοι, όπως έχει επανειλημμένως  αναφερθεί,  με  τις  περιορισμένες  τους  δυνάμεις  στα  Στενά  πιέζονταν  από  τον  Κεμάλ  ‐  μάλιστα  ενίσχυσαν  τις  ελληνικές  μεραρχίες  στην  κατάληψη  της  Αδριανουπόλεως.  Μόλις  όμως εξέλιπεν ο κίνδυνος από τον Κεμάλ, ακόμα και οι Άγγλοι έγιναν απρόθυμοι ως προς  την  οικονομική  βοήθεια  στους  Έλληνες  και  φυσικά  η  στρατιωτική  συνεργασία  Άγγλων  και  Ελλήνων διακόπηκε.  Υπό  τις  συνθήκες  αυτές  ο  Βενιζέλος  διέταξε  τον  αρχιστράτηγο  Λεωνίδα  Παρασκευόπουλο  να παραμείνει η Στρατιά  στις θέσεις που κατείχε μέχρι να  υπογραφεί η επικείμενη τελική  Συνθήκη  Ειρήνης  στις  Σέβρες.  Μία  μόνο  τοπική  επιχείρηση  διεξήχθη  ‐και  αυτή  χωρίς  την  έγκριση  του  Βενιζέλου‐,  με  την  οποία  κατελήφθη  το  Ουσάκ  στα  όρια  του  μεγάλου  μικρασιατικού οροπεδίου.  —oo0oo—  Πριν φθάσουμε χρονολογικώς σ' αυτό το σημείο, ο Αλέξανδρος είχε ξεκινήσει ‐Ιούλιο μήνα‐  για το μέτωπο της Θράκης, σύμφωνα πάντοτε με τις οδηγίες του Βενιζέλου.  Στο  ταξίδι  του  προσδόθηκε  εξαρχής  κάποιος  συμβολισμός  και  επισημότητα  με  την  επιβίβαση του Αλέξανδρου από τον Πειραιά στο θωρηκτό‐θρύλο, τον «ΑΒΕΡΩΦ», το οποίο  κατευθύνθηκε  πρώτα  στη  Σμύρνη,  αλλά  δεν  μπήκε  στο  λιμάνι.  Επικράτησαν  και  πάλι  οι  στενοκέφαλες  διπλωματικές  τυπικότητες.  Ο  Έλληνας  βασιλεύς  δεν  έπρεπε  ν'  αποβιβασθεί  σε  μικρασιατικό  έδαφος  πριν  υπογραφεί  η  τελική  Συνθήκη  Ειρήνης...  Το  πλοίο  παρέμεινε  στ' ανοικτά της Σμύρνης  επί τέσσερις  ώρες και ο Αλέξανδρος περιορίσθηκε  στην  υποδοχή  επί  του  πλοίου  του  Μητροπολίτη  Χρυσοστόμου  και  του  Ύπατου  Αρμοστή  Στεργιάδη.  Οι  εκπρόσωποι  αυτοί  του  επιφύλαξαν  πάντως  μία  συγκινητική  στιγμή,  προσφέροντάς  του  ύδωρ από τη Φιλαδέλφεια, το περίφημο «Αλάσεϊρ», το νερό που έπιναν οι αρχαίοι Λυδοί  Digitized by 10uk1s 

  βασιλείς για να ευτυχήσουν!  Κανείς δεν φανταζόταν τότε ότι η ευτυχία του νεαρού βασιλέως θα διαρκούσε μόνο για δυο  τρεις μήνες ακόμη...  Ο «ΑΒΕΡΩΦ» ξεκινάει προς βορράν και ανατολικά με τον Αλέξανδρο απογοητευμένο διότι  δεν αποβιβάσθηκε στη Σμύρνη, αλλ' αποφασισμένο στην επόμενη ευκαιρία να παρακούσει.  Το  πλοίο  περνάει  τα  Στενά  και  εισέρχεται  με  αναπεπταμένη  την  ελληνική  σημαία  στην  Προποντίδα, όπου βλέπουν τα αγγλικά μεταγωγικά σκάφη να μεταφέρουν ελληνικό στρατό  από την περιοχή της Πανόρμου προς τις ακτές της Θράκης.  Στον  «ΑΒΕΡΩΦ»  φθάνει  σήμα  από  τον  Άγγλο  ναύαρχο  με  την  παράκληση  όσο  το  πλοίο  βρίσκεται  κοντά  στην  Πάνορμο  να  μην  αποβιβασθεί  η  Αυτού  Μεγαλειότης  ο  βασιλεύς,  πάντοτε για να μη δημιουργηθούν διπλωματικές περιπλοκές με τους Τούρκους.  Αυτή  τη  φορά  ο  Αλέξανδρος  οργίζεται.  Δεν  αντέχει  άλλο  αυτούς  τους  ανόητους  περιορισμούς, και ξεχνώντας προς στιγμήν την επίσημη ιδιότητά του αποφασίζει να κάνει,  όπως  όταν  ήταν  απλός  πρίγκιπας,  τη  «σκανταλιά»  του...  Φωνάζει  τον  ναύαρχο  Γέροντα,  πρώην υπασπιστή του και νυν διοικητή της μοίρας του ελληνικού στόλου στην περιοχή, και  του λέει γελώντας: «...Πάρε μία άκατο να βγούμε στην ξηρά να  κάνουμε έναν περίπατο...  ινκόγκνιτο...» Αποβιβάζονται στην Αρτάκη και σύντομα αναγνωρίζονται από τους ντόπιους,  οι οποίοι τους οδηγούν εν θριάμβω στην Πάνορμο. Ο Αλέξανδρος έχει μεθύσει από χαρά.  Συνοδευόμενος από ένα πλήθος που παραληρεί αναζητεί το διοικητήριο της πόλεως, όπου  ανεβαίνει  στο  μπαλκόνι  ‐από  κάτω  το  πλήθος  έχει  καταληφθεί  από  φρενίτιδα‐  και  με  τα  χέρια του κατεβάζει την τουρκική σημαία και υψώνει τη γαλανόλευκη! Ο Αλέξανδρος πλέει  σε  πελάγη  ευτυχίας.  Όχι  μόνο  χάρισε  στους  Έλληνες  της  Πανόρμου  μία  στιγμή  μοναδική  αλλά έχει κάνει και τη νεανική «μπραβούρα» του για να πεισμώσει τους Συμμάχους.  Για λόγους ιστορικής ακρίβειας θα πρέπει στο σημείο αυτό να επισημανθεί ότι η Πάνορμος  είχε  ήδη  καταληφθεί  από  τον  ελληνικό  στρατό  πριν  από  δυο  τρεις  εβδομάδες,  αλλά  προφανώς  με  εντολή  των  Συμμάχων  δεν  επιτρεπόταν  στα  ελληνικά  στρατεύματα  κατοχής  να  υψώσουν  επισήμως  την  ελληνική  σημαία,  για  να  μη  θεωρηθεί  η  κατάληψη  σαν  προσάρτηση εδάφους. Βεβαίως η εντολή αυτή δεν εφαρμοζόταν πάντοτε και το ίδιο έκανε  ο Αλέξανδρος...  —oo0oo—  Ακολούθησε,  όπως  έχει  αναφερθεί  στα  προηγούμενα,  η  απόβαση  στη  Ραιδεστό  της  Ανατολικής  Θράκης,  στην  οποία  τα  ελληνικά  στρατεύματα  υποστηρίζονταν  από  αγγλικά  πολεμικά σκάφη με συμμετοχή κι ενός ελληνικού αντιτορπιλικού, του «ΙΕΡΑΞ».  Η επιχείρηση αυτή αποτελούσε ένα παράδοξο. Η ανακωχή με τη σουλτανική Τουρκία είχε  από  καιρό  υπογραφεί  και  βρισκόμασταν  στις  παραμονές  της  Συνθήκης  Ειρήνης,  αλλά  οι  Τούρκοι δεν συμμορφώνονταν και ουσιαστικά ο πόλεμος συνεχιζόταν. Τα τουρκικά επάκτια  πυροβολεία  έβαλαν  καταιγιστικά  πυρά  και  ενεπλάκησαν  σε  σφοδρή  μονομαχία  πυροβολικού με τα πολεμικά πλοία.  Ο «ΑΒΕΡΩΦ» πλησίασε στη ζώνη πυρός και από τον πύργο του ο Αλέξανδρος, ξαναμμένος,  «μύριζε»  πάλι  μπαρούτι  όπως  στους  Βαλκανικούς  και  στο  Μακεδονικό  Μέτωπο.  Ενθουσιασμένος  από  το  θέαμα  και  την  οσμή  της  μάχης  παρέμεινε  ακάλυπτος  παρά  τις  συστάσεις των αξιωματικών του θωρηκτού. Ο νεαρός βρισκόταν στο στοιχείο του...  Από  νωρίς  το  πρωί  τα  αγγλικά  μεταγωγικά  είχαν  κατεβάσει  στη  θάλασσα  μεγάλες  φορτηγίδες,  σαν  τις  παλιές  μαούνες,  βαρυφορτωμένες  με  στρατιώτες  του  3ου  ελληνικού 

Digitized by 10uk1s 

  Συντάγματος  Πεζικού.  Ήταν  μία  εικόνα  που,  σε  πρωτόγονη  μορφή,  θύμιζε  αμφίβιες  επιχειρήσεις  του  Δευτέρου  Παγκοσμίου  Πολέμου  ‐  μόνο  που  οι  φορτηγίδες  ήσαν  αργοκίνητες  και  μόλις  εισήλθαν  στα  αβαθή,  καθηλώθηκαν  από  τους  Τούρκους  και  οι  φαντάροι, αντιμετωπίζοντας τα φονικά πυρά των τουρκικών πυροβολείων, δεν μπορούσαν  να αποβιβασθούν.  Και  τότε  τα  πληρώματα  των  αγγλικών  πολεμικών  και  του  «ΑΒΕΡΩΦ»  αντίκρισαν  με  τα  κιάλια  μία  σκηνή  πρωτοφανή:  από  μία  φορτηγίδα  στα  αβαθή  νερά  πήδηξε  ένας  Έλληνας  αξιωματικός  με  το  ξίφος  στο  χέρι.  Ήταν  ο  ίδιος  ο  διοικητής  του  Συντάγματος,  ο  τότε  συνταγματάρχης  Γεώργιος  Κονδύλης.  Αγριωπός,  με  το  νερό  να  φθάνει  έως  τη  μέση  του,  προχώρησε μέχρι την αμμουδιά αδιαφορώντας για τα καταιγιστικά πυρά, ενώ οι φαντάροι  του, ενθαρρυμένοι, τον ακολούθησαν με αλαλαγμούς.  Σε  μία  γνήσια  εκδήλωση  βρετανικού  θαυμασμού  από  τα  αγγλικά  πολεμικά  ξεσηκώθηκε  αναπάντεχη  βοή.  Άγγλοι  αξιωματικοί  και  ναύτες  με  ουρανομήκεις  ζητωκραυγές  χαιρετούσαν την ελληνική παλικαριά!  Μετά  το  τέλος  της  αποβάσεως  και  την  κατάληψη  της  Ραιδεστού  ο  Αλέξανδρος  ζήτησε  να  γνωρίσει  από  κοντά  τον  Κονδύλη.  Ο  τολμηρός  συνταγματάρχης  παρουσιάσθηκε  στον  βασιλέα με τη βρεγμένη στολή του, κι όταν ο Αλέξανδρος τον συνεχάρη για τη γενναιότητά  του,  ο  Κονδύλης  του  απάντησε:  «Μα  δεν  στεκόντουσαν  οι  Τούρκοι  να  πολεμήσουν,  Μεγαλειότατε...»  —oo0oo—  Για  τους  νεώτερους  αναγνώστες,  ο  Κονδύλης  είχε  αρχίσει  την  εποχή  εκείνη  να  γίνεται  ευρύτερα  γνωστός  μετά  την  εκστρατεία  εναντίον  των  Μπολσεβίκων  στην  Ουκρανία,  το  1919,  όπου πολέμησε  με  τον  Νικόλαο  Πλαστήρα.  Φίλοι  τότε,  καθότι  και  οι  δύο  Θεσσαλοί  που  διατηρούσαν  τη  βαριά  προφορά  της  περιοχής.  Αργότερα  ‐στον  Μεσοπόλεμο‐  θα  βρεθούν σε αντίπαλα στρατόπεδα, εφόσον αμφότεροι στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και  στη  Μικρασία  ήσαν  φανατικοί  βενιζελικοί,  ενώ  αργότερα  αναμίχθηκαν  σε  κινήματα.  Στη  δεκαετία του '30, ο Κονδύλης θα μεταστραφεί πολιτικώς και θ' αναδειχθεί σε στρατιωτικό  αστέρα της αντιβενιζελικής παρατάξεως. Στο μεγάλο Κίνημα Βενιζέλου‐Πλαστήρα του 1935,  θα συντρίψει τις στασιαστικές μονάδες στη Μακεδονία και εν συνεχεία θα καταργήσει τον  κοινοβουλευτισμό  αυτοανακηρυχθείς  σε  αντιβασιλέα  και  δικτάτορα.  Επανέφερε  τον  Γεώργιο Β' μ' ένα νόθο δημοψήφισμα αλλά ο Γεώργιος τον απομάκρυνε.  Οι  επιζώντες  του  Μεσοπολέμου  θυμούνται  τον  ιδιόρρυθμο  αυτόν  αξιωματικό  με  τις  μεγαλοπρεπείς  στολές  του  και  τα  ανέκδοτα  που  κυκλοφορούσαν.  Σε  ημέρες  δόξας  τον  αποκαλούσαν «κεραυνό». Οι ικανότητές του στον πόλεμο πάντως ήσαν αναμφισβήτητες.  —oo0oo—  Ο  Αλέξανδρος  θα  γευθεί  και  άλλες  συγκινήσεις  στην  Ανατολική  Θράκη  με  αποκορύφωση  την  είσοδό  του  στην  Αδριανούπολη,  όπου  οι  Έλληνες  κάτοικοι  είχαν  τέτοιο  ενθουσιασμό,  ώστε  παρέσυραν  και  τους  ντόπιους  Τούρκους  που  σήκωναν  τα  χέρια  και  φώναζαν:  «Γιασασίν Παντισάχ...»  Απέμενε  μία  μεγάλη,  μία  αυτόχρημα  ιστορική  στιγμή.  Να  καταπλεύσει  ο  «ΑΒΕΡΩΦ»  στην  Κωνσταντινούπολη με τον Έλληνα βασιλέα στη γέφυρα. Για άλλη μία φορά οι Άγγλοι, που  είχαν τον έλεγχο της περιοχής, επέδειξαν μικροψυχία ‐ αν και λίγες μέρες απέμεναν για την  υπογραφή  της  Συνθήκης  Ειρήνης,  οι  Άγγλοι  θεωρούσαν  ακόμη  την  Πόλη  έδρα  της  Οθωμανικής  Αυτοκρατορίας.  Δεν  επιτρέπεται  ν'  αποβιβασθεί  ο  βασιλεύς...  Μετά  από  επίμονες  προσπάθειες  του  ίδιου  του  Βενιζέλου  δόθηκε  η  περιορισμένη  άδεια  να  Digitized by 10uk1s 

  εισπλεύσει  ο  «ΑΒΕΡΩΦ»  και  να  διαπλεύσει  τον  Βόσπορο  χωρίς  να  σταματήσει  πουθενά,  υπό τον όρο να υποσταλεί από το κατάρτι του ο επισείων με τον βασιλικό θυρεό!  Το πλοίο πέρασε αργά αργά ενώ οι προκυμαίες κατακλύσθηκαν από χιλιάδες Έλληνες που  ζητωκραύγαζαν για την Ελλάδα. Όρθιος και κάτωχρος στη γέφυρα, ο Αλέξανδρος κατέπνιγε  τους λυγμούς του και κάθε τόσο ψιθύριζε: «...Σαν ψέματα μου φαίνεται...» 

Digitized by 10uk1s 

 

Η Συνθήκη των Σεβρών ­  Η Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών...  Στα  τέλη  Ιουλίου  του  1920  η  Αθήνα  βρισκόταν  σε  εορταστικό  οργασμό.  Οι  νίκες  του  στρατού  στην  Ανατολική  Θράκη,  και  ιδιαίτερα  η  κατάληψη  της  Αδριανουπόλεως,  χαιρετίζονταν  με  γενικό  σημαιοστολισμό,  κωδωνοκρουσίες,  δοξολογίες  στις  εκκλησίες  και  τους παραδοσιακούς από τότε κανονιοβολισμούς στον Λυκαβηττό.  Λίγες  ημέρες  αργότερα17  η  πρωτεύουσα  φόρεσε  και  πάλι  τα  γιορτινά  της.  Στις  Σέβρες  (Sevres), κοντά στο Παρίσι, είχε υπογραφεί η τελική Συνθήκη Ειρήνης μεταξύ των Συμμάχων  και  της  Τουρκίας.  Μέχρι  την  τελευταία  στιγμή  ο  Ελευθέριος  Βενιζέλος  αγωνιζόταν  στα  παρασκήνια  για  να  κάμψει  τις  σφοδρές  αντιδράσεις  των  «συμμάχων»  Ιταλών,  τις  οποίες  εξουδετέρωσε με μία χωριστή συμφωνία μαζί τους. Η υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών  αποτελούσε μέχρι στιγμής τη μεγαλύτερη νίκη του Βενιζέλου στο διπλωματικό πεδίο, αν και  ο τότε Γάλλος Πρόεδρος Πουανκαρέ, ένας άνδρας μονίμως απαισιόδοξος, είχε προφητεύσει  επιγραμματικά  ότι  η  Συνθήκη  ήταν  εύθραυστη  σαν  τις  περίφημες  πορσελάνες  που  κατασκευάζονταν στις Σέβρες...  Το κυριότερο μειονέκτημα της Συνθήκης ήταν ότι είχε υπογραφεί μεταξύ των Συμμάχων και  της σουλτανικής κυβερνήσεως, ενώ ο Κεμάλ και το διαρκώς διογκούμενο κίνημά του ‐όπως  επίσης  και  ο  στρατός  του  στην  Ανατολία  με  κέντρο  την  Άγκυρα‐  δεν  αναγνώριζαν  τη  Συνθήκη, και προετοιμάζονταν για μία κραταιά αντίσταση.  Όπως  και  αν  έχει  το  πράγμα,  η  Συνθήκη  των  Σεβρών  καθόριζε  ένα  είδος  διαμελισμού  της  Οθωμανικής  Αυτοκρατορίας,  η  παρουσία  της  οποίας  πλέον  στον  ευρωπαϊκό  χώρο  περιοριζόταν σε μία στενή ζώνη στα δυτικά της Κωνσταντινουπόλεως, στην Τσατάλτζα, εκεί  που  είχαν  σταθμεύσει  τα  ελληνικά  στρατεύματα.  Τα  Στενά  διεθνοποιούντο  αλλά  υπό  τον  ουσιαστικό  έλεγχο  των  Συμμάχων  και  η  Αρμενία  θα  ανακηρυσσόταν  ανεξάρτητο  κράτος  ενώ το Κουρδιστάν θ' αποκτούσε αυτονομία.  Ως προς τις ελληνικές διεκδικήσεις η Συνθήκη καθόριζε τα εξής: Η Σμύρνη και η ενδοχώρα,  προφανώς για να παρηγορηθούν οι Τούρκοι, παρέμενε υπό οθωμανική επικυριαρχία, αλλά  η διοίκηση αυτών των  εδαφών κατοχυρωνόταν στην Ελλάδα για μία πενταετία, στο τέλος  της  οποίας  ο  πληθυσμός  θ'  αποφάσιζε  με  δημοψήφισμα  την  ενσωμάτωσή  του  με  την  Ελλάδα, πράγμα απολύτως βέβαιο.  Στην  Ελλάδα  περιέρχονταν  επίσης  ολόκληρη  σχεδόν  η  Ανατολική  Θράκη,  τα  νησιά  του  Αιγαίου μαζί με την Ίμβρο και την Τένεδο, και, τέλος, τα Δωδεκάνησα εκτός της Ρόδου, για  την οποία υπήρχε η πιθανότητα αργότερα και αυτή να προσαρτηθεί.  Ως προς τις λοιπές διεκδικήσεις και τα συμφέροντα της Ελλάδας στις περιοχές της Βορείου  Ηπείρου,  της  Κύπρου,  της  Κωνσταντινουπόλεως,  των  Στενών  αλλά  και  του  Πόντου,  αυτές  δεν ελήφθησαν υπόψη. Άλλωστε ο Βενιζέλος, ελισσόμενος, είχε θέσει μόνο θέμα Βορείου  Ηπείρου.  —oo0oo—  Στις  αρχές  Αυγούστου  ο  Αλέξανδρος  επιστρέφει  πάντοτε  επί  του  «ΑΒΕΡΩΦ»  ‐  ενθουσιασμένος διότι έζησε από κοντά τις νίκες του στρατού στη Θράκη. Με τον απλό του  χαρακτήρα και μη θέλοντας να εμφανισθεί σαν νικητής πολέμαρχος, ζητάει να μην του γίνει  επίσημη υποδοχή∙ αποβιβάζεται στην παλιά, όμορφη εξέδρα του Νέου Φαλήρου κι αμέσως  ανεβαίνει στα θερινά Ανάκτορα του Τατοΐου για να συναντήσει την Ασπασία. Θέλει να της  διηγηθεί με λεπτομέρειες όλες τις χαρές που γεύθηκε στη Θράκη και στον Βόσπορο. 

Digitized by 10uk1s 

  Ο  Αλέξανδρος  σχεδιάζει  τώρα  να  παραμείνει  τον  προσεχή  χειμώνα  στο  Τατόι,  όπου  θα  μπορεί να συγκατοικεί με τη γυναίκα του. Έχουν περάσει εννέα μήνες από τον γάμο του  και  η  επιμονή  της  κυβερνήσεως  να  μην  επιτρέπει  τη  συγκατοίκησή  τους  στην  Ηρώδου  του  Αττικού  τον  έχει  εκνευρίσει.  Αργά  τη  νύχτα  της  10ης  Αυγούστου  του  1920  ένας  αγγελιαφόρος  φθάνει  εσπευσμένα  στο  Τατόι  και  επιδίδει  στον  Αλέξανδρο  ένα  άκρως  επείγον τηλεγράφημα του Βενιζέλου από το Παρίσι:  ...Είμαι  ευτυχής  αναγγέλλων  τη  Υμετέρα  Μεγαλειότητι  ότι  σήμερον  ώραν  4ην  εις  Σεβρ  υπεγράφη  η  συνθήκη  ειρήνης  μετά  της  Τουρκίας,  η  συνθήκη  παραχωρήσεως  εις  την  Ελλάδα  της  Δυτικής  Θράκης  και  η  συνθήκη  παραχωρήσεως  της  Δωδεκανήσου,  δι'  ων  νέοι αδάμαντες πολυτιμώτατοι προστίθενται εις το Στέμμα της Υμετέρας Μεγαλειότητος.  Παρακαλώ την Υμετέραν Μεγαλειότητα να δεχθή τα ειλικρινή μου συγχαρητήρια, διότι  επί των ημερών Αυτής η Ελλάς είδε τοιαύτας ημέρας δόξης και μεγαλείου και εκφράζων  την  ευγνωμοσύνην  μου  διότι  αύτη  ηυδόκησε  να  διευκολύνη  κατά  πάντα  τρόπον  το  δυσχερές έργον όπερ μοι ενεπιστεύθη, εύχομαι εις τον Ύψιστον όπως αξιώση ταύτην να  ίδη  αναλόγους  επιτυχίας  και  εις  το  έργον  της  εσωτερικής  αναδημιουργίας  όπερ  ήδη  ανοίγεται ενώπιον ημών.  Ε. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ18  Ο  Ελευθέριος  Βενιζέλος  είχε  ορισμένα  ελαττώματα  αλλά  και  μία  μεγάλη  αρετή.  Ήταν  γενναιόκαρδος  και  σε  στιγμές  δόξας  δεν  δίσταζε  να  μοιράζεται  τις  δάφνες  του  με  τον  Ανώτατο Άρχοντα, εν προκειμένω τον Αλέξανδρο. Το τηλεγράφημά του προς τον βασιλέα,  σχεδόν λυρικό, επιβεβαίωνε την αρετή του αυτή.  Από την πλευρά του ο νεαρός βασιλεύς είχε συγκλονισθεί, συνειδητοποιώντας το τεράστιο  εθνικό κέρδος από τη Συνθήκη. Προσωπικώς δε είχε την ικανοποίηση να διαπιστώσει ότι η  δική του πολιτική της συνεχούς υποστηρίξεως του Βενιζέλου δικαιωνόταν πανηγυρικώς από  τα γεγονότα, και επιπλέον εκείνο που τον χαροποιούσε ιδιαιτέρως ήταν η τελευταία φράση  στο  τηλεγράφημα  του  Βενιζέλου  να  δει  «...αναλόγους  επιτυχίας  και  εις  το  έργον  της  εσωτερικής αναδημιουργίας...»  Ο  Αλέξανδρος  δεν  είχε  πάψει  ποτέ  ν'  αποβλέπει  ολόψυχα  στην  εθνική  συμφιλίωση,  και  θεώρησε τη φράση αυτή του Βενιζέλου ‐«εσωτερική αναδημιουργία»‐ σαν ένδειξη ότι και ο  πρωθυπουργός κατά βάθος προσέβλεπε στη λήθη του τραγικού διχαστικού παρελθόντος.  Αλίμονο, σε λίγες ημέρες οι ελπίδες του θα διαψεύδονταν κατά τον πιο δραματικό τρόπο.  —oo0oo—  Φαίνεται  ότι  είναι  η  μοίρα  της  Ελλάδας,  όταν  γιορτάζει  μία  μεγάλη  στρατιωτική  ή  διπλωματική  νίκη,  η  επιτυχία  αυτή  να  επισκιάζεται  αμέσως  ή  και  αργότερα  από  ολέθρια  διχαστικά γεγονότα.  Το βράδυ της 30ής Ιουλίου του 192019 ο Βενιζέλος βρισκόταν στον γνωστό σιδηροδρομικό  σταθμό  «Gare  de  Lyon»  στο  Παρίσι.  Δύο  Έλληνες  απότακτοι  αξιωματικοί,  φανατικοί  κωνσταντινικοί, ο απότακτος υποπλοίαρχος του Βασιλικού Ναυτικού Απόστολος Τσερέπης  και ο απότακτος υπολοχαγός του Μηχανικού Γεώργιος Κυριάκης, πυροβόλησαν από κοντά  τον  «νικητή»  των  Σεβρών.  Ο  Βενιζέλος  διέφυγε  ως  εκ  θαύματος  τον  θάνατο  και  τραυματίσθηκε  από  μία  σφαίρα  στον  ώμο.  Το  τραύμα  δεν  ήταν  σοβαρό  και  οι  γιατροί  υπολόγισαν ότι σε λίγες μέρες θα είναι σε θέση να επιστρέψει στην Ελλάδα.  Δεν  θα  επιχειρήσουμε  την  ανίχνευση  των  ηθικών  αυτουργών  της  απόπειρας  δολοφονίας 

Digitized by 10uk1s 

  του  Βενιζέλου.  Από  αντιμοναρχικούς  συγγραφείς  έχουν  ‐και  μάλιστα  πολύ  πριν  από  την  απόπειρα‐  περιγραφεί  ποικίλα  σενάρια  με  στόχο  τη  δολοφονία  του  Βενιζέλου,  στα  οποία  εμφανίζονται αναμιγμένοι ακραίοι αντιβενιζελικοί τόσο στην Ελβετία όσο και στο Γκαίρλιτς  της Γερμανίας, όπου βρίσκονταν τρόπον τινά υπό κράτηση κωνσταντινικοί αξιωματικοί, που  είχαν  παραδοθεί  στους  Γερμανούς  και  τους  Βουλγάρους  από  το  1915.  Όπως  έχει  αναφερθεί, από εκεί ξεκινούσαν πολλές συνωμοτικές αποστολές στην Ελλάδα εναντίον του  Βενιζέλου.  Το κύριο θέμα που μας απασχολεί εδώ είναι ότι η απεχθής απόπειρα, και μάλιστα σχεδόν  αμέσως  μετά  τη  Συνθήκη  των  Σεβρών,  αποδεικνύει  ότι  το  βαθύτατο  μίσος  λόγω  του  Εθνικού Διχασμού παρέμενε άσβεστο ακόμα και σε στιγμές μεγάλης δόξας για την Ελλάδα.  Η  είδηση  για  την  απόπειρα  στο  Παρίσι  προκάλεσε  σοκ  και  συγκίνηση  στους  συμμαχικούς  κύκλους.  Στην  Ελλάδα  την  πρώτη  έκρηξη  καταπλήξεως  και  οργής  διαδέχθηκε  ένα  κύμα  βίαιων αντεκδικήσεων των φανατικών βενιζελικών εναντίον των βασιλοφρόνων. Η Ιστορία  επαναλαμβανόταν...  Στα  «Νοεμβριανά»  του  1916  οι  κωνσταντινικοί  «Επίστρατοι»  είχαν  ξεσπάσει  σε  βιαιότητες  εναντίον  παντός  βενιζελικού  ‐  τώρα  οι  ακραίοι  οπαδοί  του  Βενιζέλου  κυνηγούσαν  στους  δρόμους  της  Αθήνας  κάθε  βασιλικό.  Με  τη  σειρά  τους,  τα  τελευταία αυτά γεγονότα ονομάσθηκαν «Ιουλιανά».  Αποκορύφωση της βίας αποτέλεσε η δολοφονία του Ίωνος Δραγούμη.  —oo0oo—  Ο  Ίων  Δραγούμης  δεν  ήταν  τυχαίο  πρόσωπο.  Γόνος  της  μεγάλης  πατριωτικής  οικογένειας  των  Δραγούμη,  ήταν  γιος  του  Στέφανου  Δραγούμη,  πρώην  πρωθυπουργού  και  υπουργού  της  κυβερνήσεως  Σκουλούδη,  ο  οποίος  είχε  παραπεμφθεί  από  το  βενιζελικό  «καθεστώς»  επί «εσχάτη προδοσία»! Είχε τρεις αδελφούς, τον Νικόλαο, τον Φίλιππο και τον Αλέξανδρο.  Όλοι ακραιφνείς βασιλόφρονες.  Ο  Ίων  είχε  αξιόλογη  προϊστορία  πατριωτικής  δράσεως.  Διπλωμάτης  καριέρας,  τοποθετήθηκε υποπρόξενος στο Μοναστήρι, το 1902, όπου με ακάματη επιμονή εργάσθηκε  μυστικά  για  να  οργανώσει  τους  Έλληνες  της  περιοχής,  γι'  αυτό  και  είχε  θεωρηθεί  σαν  πρωτοπόρος  του  μετέπειτα  Μακεδονικού  Αγώνα.  Συνεργάσθηκε  στενά  με  τον  πρωταγωνιστή του Μακεδονικού, τον Παύλο Μελά. Η αδελφή του Ίωνος, Ναταλία, ήταν η  σύζυγος του Μελά.  Στη  χρονική  περίοδο  που  μας  ενδιαφέρει  ο  Ίων  Δραγούμης  είχε  πλέον  αναμιχθεί  ενεργά  στην  πολιτική  και  το  1917,  όταν  επικράτησε  ο  Βενιζέλος,  ήταν  μέλος  της  16μελούς  Επιτροπής  Αντιπολιτεύσεως.  Είχε  διακριθεί  για  τις  ικανότητές  του  και  ιδιαίτερα  για  τις  μελλοντικές  του  ενοράσεις,  πολλοί  μάλιστα  πίστευαν  ότι  μία  μέρα  θ'  αναδεικνυόταν  σε  ηγέτη της αντιβενιζελικής παρατάξεως. Το άστρο του θα σβήσει πολύ γρήγορα κατά τρόπον  τραγικό...  Το 1917 το «καθεστώς» τον είχε εξορίσει μαζί με άλλα ηγετικά στελέχη στην Κορσική, όπου  συνέχισε να γράφει πολιτικά κείμενα και να επικοινωνεί με τους πιστούς του φίλους στην  Αθήνα, και εν συνεχεία επέστρεψε στην Ελλάδα και τελούσε υπό περιορισμό στη Σκόπελο.  Τον Νοέβριο του 1919 του επετράπη να επανέλθει στην Αθήνα.  Ο  Ίων  Δραγούμης  δολοφονήθηκε  εν  ψυχρώ  καθώς  βάδιζε  στη  Λεωφόρο  Κηφισίας,  τη  σημερινή  Βασιλίσσης  Σοφίας,  κοντά  στο  Νοσοκομείο  «ΝΙΜΙΤΣ»,  από  βενιζελικούς  «παρακρατικούς» μπράβους, με ενδεχόμενη ηθική αυτουργία του Γύπαρη, επικεφαλής των  Ομάδων Ασφαλείας. Ήταν πράξη εγκληματική απ' αυτές που κηλιδώνουν την Ιστορία μας.20 

Digitized by 10uk1s 

  —oo0oo—  Το  απόγευμα  των  «Ιουλιανών»  ο  Αλέξανδρος  ειδοποιήθηκε  από  την  κυβέρνηση  ότι  στη  Μητρόπολη  θα  τελεσθεί  δοξολογία  επί  τη  διασώσει  του  Βενιζέλου  από  την  απόπειρα  δολοφονίας  του.  Ο  βασιλεύς  δεν  είχε  ακόμα  ακριβή  γνώση  της  εκτάσεως  των  επεισοδίων  ούτε είχε πληροφορηθεί τη δολοφονία του Δραγούμη.  Κατέβηκε αμέσως από το Τατόι στη Μητρόπολη και παρέστη στη δοξολογία, προκειμένου ν'  αποδείξει έμπρακτα την αποδοκιμασία του προς την απόπειρα.  Αργά  το  βράδυ,  όταν  έμαθε  για  τη  δολοφονία  του  Δραγούμη,  έμεινε  άναυδος  και  οργισμένος  έλεγε  διαρκώς:  «...Αυτόν  βρήκαν  να  σκοτώσουν,  τον  ευγενή  άνθρωπο,  τον  σπάνιο  διπλωμάτη...»  για  να  υπενθυμίσει  τους  σημαντικούς  αγώνες  του  Ίωνος  για  τη  Μακεδονία.  Λίγες  μέρες  αργότερα,  ο  Βενιζέλος,  με  νωπές  τις  δάφνες  των  Σεβρών,  επέστρεψε  στην  Αθήνα,  όπου  τεράστιο  πλήθος  τον  υποδέχθηκε  αποθεώνοντάς  τον.  Η  ατμόσφαιρα  φορτίσθηκε  συγκινησιακά  όταν  οι  Αθηναίοι  τον  είδαν  ωχρό  με  το  τραυματισμένο  χέρι  σε  ανάρτηση.  Κανείς εκείνες τις στιγμές δεν θα μπορούσε να φαντασθεί ότι τρεις μήνες αργότερα ο λαός  αυτός  θα  τον  πλήγωνε  πολύ  περισσότερο  και  από  τις  δολοφονικές  σφαίρες  κρημνίζοντάς  τον από την εξουσία.  Μόλις  ενημερώθηκε  ο  Αλέξανδρος  για  την  άφιξη  του  Βενιζέλου  έσπευσε  στην  πρωθυπουργική κατοικία  για να τον επισκεφθεί, μόνος του, χωρίς συνοδεία, όχι μόνο για  να  εκδηλώσει  από  τους  πρώτους  τη  συμπάθειά  του,  αλλά  και  για  να  προλάβει  να  του  μιλήσει πριν περικυκλωθεί ο πρωθυπουργός από τους φανατικούς συμβούλους του.  Περισσότερο από κάθε άλλη φορά ο νεαρός βασιλεύς επιθυμούσε με όλη του την καρδιά η  νίκη των Σεβρών να κατισχύσει στα πνεύματα των Ελλήνων, παρά τα τραγικά γεγονότα που  είχαν μεσολαβήσει.  Την  εποχή  εκείνη  ο  Αλέξανδρος  είχε  πληροφορηθεί  ότι  και  ο  εξόριστος  πατέρας  του  επιδείκνυε συμφιλιωτική διάθεση. Σε συνέντευξη που έδωσε ο Κωνσταντίνος στην Ελβετία,  είχε  μεταξύ  άλλων  δηλώσει  ότι  αν  ποτέ  επέστρεφε  στην  Ελλάδα  δεν  θα  δίσταζε  να  διατηρήσει  τον  Βενιζέλο  στην  πρωθυπουργία!  Ο  Αλέξανδρος,  μονίμως  ισορροπιστής,  άδραχνε  κάθε  συμφιλιωτική  πρόταση  του  πατέρα  του  λέγοντας  στους  φίλους  του:  Ο  πατέρας  μου  διαπνέεται  από  συμφιλιωτικό  πνεύμα.  Οι  κακοί  του  σύμβουλοι  είναι  αυτοί  που τον ωθούν σε αδιαλλαξία.  Όταν συνάντησε τον Βενιζέλο στην κατοικία του, ο Αλέξανδρος διαπίστωσε με λύπη ότι και  του πρωθυπουργού οι κακοί σύμβουλοι τον ωθούσαν σε αδιάλλακτες θέσεις. Ο Βενιζέλος,  ψυχικά  τραυματισμένος  από  την  απόπειρα  και  χωρίς  καμία  διάθεση  να  συζητήσει  περί  εθνικής  συμφιλιώσεως,  είπε  χαρακτηριστικά  στον  βασιλέα  ότι  δεν  θα  παραδώσει  ποτέ  τη  Μεγάλη  Ελλάδα  που  ο  ίδιος  είχε  δημιουργήσει  σε  εκείνους  που  απέτυχαν  ως  κυβερνήτες  μιας μικρής Ελλάδας. Και αποκάλυψε στον Αλέξανδρο ότι ακριβώς γι' αυτόν τον λόγο είχε  προσφάτως  απορρίψει  μία  πρόταση  που  του  είχε  γίνει  να  συναντηθεί  στο  Παρίσι  με  απεσταλμένο του Κωνσταντίνου.  Ο Αλέξανδρος επέμεινε ακόμη για λίγο, αλλά ήταν προφανές ότι ο Βενιζέλος είχε θυμώσει  και  άρχισε  όπως  παλιότερα  να  κάνει  υπαινιγμούς  στον  βασιλέα  ότι  τον  επηρεάζουν  οι  οπαδοί  του  Κωνσταντίνου.  Κάποια  στιγμή  μάλιστα  ο  Βενιζέλος  έγινε  κάτωχρος...  Ο  Αλέξανδρος,  που  καθόταν  δίπλα  στο  κρεβάτι  του,  ανησύχησε  και  του  είπε  αμέσως: 

Digitized by 10uk1s 

  «Ησυχάστε τώρα, κύριε Πρόεδρε, τα ξαναλέμε άλλοτε...» και σταμάτησε, καταλαβαίνοντας  ότι είχε επιλέξει ακατάλληλη στιγμή για μία συμφιλιωτική συζήτηση. Τον επόμενο μήνα ο  Αλέξανδρος θα κάνει άλλη μία τέτοια προσπάθεια, την τελευταία...  —oo0oo—  Στο μεταξύ η στρατιωτική κατάσταση  στη  Μικρά Ασία είχε αρχίσει  ν' αποτελματώνεται. Ο  ελληνικός στρατός κατείχε μία μακρά ελικοειδή γραμμή μετώπου, η οποία εκτεινόταν από  την Προύσα στα βόρεια, τη Φιλαδέλφεια και το Ουσάκ στ' ανατολικά μέχρι την περιοχή του  Αϊδινίου στα νότια. Ο χρόνος κυλούσε εις βάρος των Ελλήνων, διότι αφενός ο εφοδιασμός  του στρατού δεν ήταν ακόμη επαρκής για την προέλασή του προς τα ανατολικά, αφετέρου  ο Κεμάλ οργάνωνε τις δυνάμεις του ταχύτατα. Η Συνθήκη των Σεβρών κινδύνευε να μείνει  ως  προς  το  μεγαλύτερο  μέρος  της  «στα  χαρτιά»,  εάν  ο  ελληνικός  στρατός  δεν  κατέφερε  εγκαίρως συντριπτικό πλήγμα στον Κεμάλ.  Ο αρχιστράτηγος Παρασκευόπουλος, αντίθετα, εμφανιζόταν πολύ αισιόδοξος. Πίστευε ότι  με  την  ενίσχυση  μερικών  μεραρχιών  από  την  Ελλάδα  θα  μπορούσε  να  προελάσει,  να  καταλάβει  τους  δύο  σημαντικούς  σιδηροδρομικούς  κόμβους  στο  Εσκί  Σεχίρ  και  το  Αφιόν  Καραχισάρ  και  εκείθεν  να  φθάσει  μέχρι  την  Άγκυρα!  Ο  αρχιστράτηγος  παραγνώριζε  τις  σχεδόν ανυπέρβλητες δυσχέρειες που συνεπαγόταν το σχέδιό του.  Τις δυσχέρειες αυτές θα κληθούν αργότερα ν' αντιμετωπίσουν οι διάδοχοί του.  —oo0oo—  Στην  Αθήνα  ο  Βενιζέλος  γνώριζε  πολύ  καλά  τα  προβλήματα  αυτά,  και  είχε  πλέον  συνειδητοποιήσει  ότι  τον  πόλεμο  εναντίον  του  Κεμάλ  έπρεπε  να  τον  συνεχίσει  μόνος  του  χωρίς τη βοήθεια των Συμμάχων. Το δίλημμά του είχε πάρει διαστάσεις δραματικές έχοντας  να  επιλέξει  μεταξύ  δύο  λύσεων  εξίσου  δυσμενών  :  Εάν  θα  έστρεφε  την  προσπάθειά  του  προς  την  οικονομική  ανόρθωση  της  χώρας,  η  οποία  κλυδωνιζόταν  από  τη  συνεχή  επιστράτευση  των  Ελλήνων  επί  οκτώ  χρόνια,  ή  αν  θα  έριχνε  το  βάρος  στον  πόλεμο  με  πρόσθετες θυσίες.  Στην  πρώτη  περίπτωση,  της  οικονομικής  ανορθώσεως,  θα  έπρεπε  να  διατάξει  μερική  αποστράτευση και επιστροφή μονάδων από τη Μικρασία στην Ελλάδα, οπότε η Στρατιά θα  αποδυναμωνόταν και θα γινόταν ευάλωτη σε αντεπιθέσεις του Κεμάλ.  Στη  δεύτερη  περίπτωση,  της  συνεχίσεως  της  εκστρατείας  στη  Μικρασία,  θα  έπρεπε,  αντίθετα,  να  προβεί  σε  συμπληρωματική  επιστράτευση  στην  Ελλάδα  με  δυσάρεστες  επιπτώσεις στον καταπονημένο λαό.  Τον Σεπτέμβριο του 1920 ο Βενιζέλος θα κάνει μία ύστατη προσπάθεια προς την Αγγλία. Θ'  απευθυνθεί  προς  τον  μοναδικό  του  πλέον  φίλο,  τον  Λόυντ  Τζωρτζ,  ζητώντας  την  παροχή  μιας  έκτακτης,  σημαντικής  οικονομικής  βοήθειας  και,  ει  δυνατόν,  μία  έστω  περιορισμένη  στρατιωτική υποστήριξη από αγγλικές μονάδες της περιοχής. Το αίτημα του ουσιαστικά δεν  συζητήθηκε  ποτέ  στο  Λονδίνο.  Οι  Έλληνες  είχαν  αφεθεί,  ακόμη  και  με  τον  Βενιζέλο  στην  εξουσία, στην τύχη τους.  Ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε ψυχολογικά εξουθενωθεί ‐ και φυσικά η απόπειρα στην «Gare  de  Lyon»  είχε  αφήσει  και  αυτή  τα  ίχνη  της.  Ταλαντεύθηκε,  ζύγισε  την  κατάσταση  και  αποφάσισε  να  ξεκαθαρίσει  τα  πράγματα  ριζικά.  Ζήτησε  από  τον  βασιλέα  να  εγκρίνει  την  προκήρυξη βουλευτικών εκλογών για τον Νοέμβριο του 1920.21  Η  απόφαση  για  εκλογές  εν  μέσω  πολέμου  χαρακτηρίσθηκε  από  τους  περισσότερους 

Digitized by 10uk1s 

  ιστορικούς  σαν  το  μοιραίο  λάθος  του  Βενιζέλου,  ο  οποίος  μπορούσε  να  παρατείνει  την  παραμονή  του  στην  εξουσία  για  έναν  ακόμη  χρόνο  επικαλούμενος  την  εμπόλεμη  κατάσταση.  Ο  Βενιζέλος  ωστόσο  υφίστατο  ισχυρές  πιέσεις  τόσο  ενδοκομματικές  όσο  και  από την αντιπολίτευση, και οι περισσότεροι συνεργάτες του, πιστεύοντας ακράδαντα ότι θα  κέρδιζε  τις  εκλογές,  τον  πίεζαν  να  προχωρήσει.  Από  την  άλλη  πλευρά,  η  αντιπολίτευση  εξαπέλυε εναντίον του επιθέσεις ζητώντας οπωσδήποτε εκλογές, με το επιχείρημα ότι από  το  1917  ο  Βενιζέλος  κυβερνούσε  δικτατορικώς  και  ότι  εκλογές  δεν  είχαν  γίνει  από  το  καλοκαίρι του 1915.  Υπό  την  πίεση  όλων  αυτών  των  παραγόντων  ο  Βενιζέλος  εκάμφθη  και  προκήρυξε  τις  μοιραίες γι' αυτόν εκλογές.  —oo0oo—  Ο  Αλέξανδρος  δεν  δίστασε  να  προσυπογράψει  το  διάταγμα  για  τις  εκλογές.  Ορισμένοι  αργότερα  θα  τον  επικρίνουν  θεωρώντας  ότι  και  αυτός  διέπραξε  λάθος  συναινώντας  στην  προκήρυξη, λίγοι όμως γνώριζαν ότι και ο βασιλεύς τελούσε υπό ασφυκτική πίεση.  Μία ημέρα του Σεπτεμβρίου η Ασπασία μ' έναν κοινό τους φίλο είχαν ανέβει στο Τατόι για  να  του  κρατήσουν  συντροφιά,  γνωρίζοντας  ότι  ήταν  στενοχωρημένος.  Τον  βρήκαν  στο  «κίτρινο  σαλόνι»  των  Ανακτόρων,  εκεί  που  οι  δύο  ερωτευμένοι  τον  πρώτο  καιρό  συναντιόνταν μυστικά, και η Ασπασία τρόμαξε μόλις τον είδε... Βάδιζε στο μεγάλο σαλόνι,  δύσθυμος  και  μονολογώντας,  και  το  πρόσωπό  του  φανέρωνε  αγωνία,  σαν  να  κατεχόταν  από  κάποιο  προαίσθημα.  Η  Ασπασία  έσβησε  όλα  τα  φώτα  του  σαλονιού  και  άφησε  μία  μικρή λάμπα αναμμένη, νομίζοντας ότι το ημίφως θα τον ηρεμούσε.  Αλλά  ο  Αλέξανδρος  δεν  είχε  ησυχία.  Εκπρόσωποι  και  των  δύο  παρατάξεων  τον  επισκέπτονταν  συχνά,  μιλώντας  μερικές  φορές  με  εκφράσεις  σκληρές,  σχεδόν  προσβλητικές.  Η  κάθε  μία  από  την  πλευρά  της  τον  θεωρούσε  προσκολλημένο  στην  αντίπαλη  ‐  κανείς  από  αυτούς  τους  πολιτικάντηδες  δεν  μπορούσε  να  πιστέψει  ότι  ο  βασιλεύς  αγωνιζόταν  μόνο  για  την  εθνική  συμφιλίωση.  Και  όμως  σ'  αυτήν  τη  φάση  οι  βενιζελικοί  δεν  έπρεπε  να  έχουν  παράπονα:  Σε  μία  μεγαλειώδη  εκδήλωση  στο  Καλλιμάρμαρο Στάδιο τον Σεπτέμβριο, ο Αλέξανδρος είχε τιμήσει τον Βενιζέλο όσον ολίγοι.  Επρόκειτο για μία τελετή προκειμένου να τιμηθεί η μνήμη των πεσόντων στους πολέμους.  Χιλιάδες  Αθηναίοι  είχαν  κατακλύσει  τις  κερκίδες  του  Σταδίου  και  υποδέχθηκαν  με  ζητωκραυγές  τον  Ελευθέριο  Βενιζέλο,  που  προσήλθε  νωρίτερα  για  να  υποδεχθεί  τον  Αλέξανδρο.  Νέες  ζητωκραυγές  ακούσθηκαν,  όταν  ο  βασιλεύς  εμφανίσθηκε  μεγαλοπρεπής  μέσα  στη  ναυτική  στολή  του.  Οι  δύο  τους  περπάτησαν  μέχρι  την  κερκίδα  των  επισήμων,  συνοδευόμενοι  από  τον  Θεμιστοκλή  Σοφούλη,  που  μετά  είκοσι  οκτώ  χρόνια  ως  πρωθυπουργός θα οδηγούσε την Ελλάδα στη νίκη του Εμφυλίου 1946‐1949.  Οι ατέλειωτες επευφημίες του κόσμου αποδείκνυαν ότι οι Έλληνες είχαν πάλι στην κορυφή  της Πολιτείας ένα «δίδυμο» δημοφιλές όπως στους Βαλκανικούς Πολέμους.  Τελευταίος  εισήλθε  στο  Στάδιο  ο  Αρχιεπίσκοπος  με  τη  βυζαντινής  μεγαλοπρέπειας  συνοδεία του. Στο Στάδιο είχε στηθεί ένα μεγάλο κενοτάφιο στη μνήμη των πεσόντων υπέρ  πατρίδος.  Οι  σάλπιγγες  ήχησαν  και  μέσα  σε  νεκρική  σιγή  ένας  συγκινημένος  Αλέξανδρος  κατέβηκε  από  τη  θέση  του  και  κατέθεσε  στο  κενοτάφιο  ένα  δάφνινο  στεφάνι.  Η  τελετή  τελείωσε με το «Υπερμάχω Στρατηγώ» που το έψαλαν όλοι μαζί.  Ακολούθησε  ένα  ασυνήθιστο  επίσημο  δείπνο,  όπου  είχαν  προσκληθεί  δύο  χιλιάδες  Αθηναίοι,  στο  οποίο  υπήρξε  και  ένα  «εφέ»,  δηλαδή  το  στεφάνωμα  του  Βενιζέλου  μ'  ένα  ειδικά κατασκευασμένο επίχρυσο ή χρυσό στεφάνι! Δεν άργησαν φυσικά ν' ακολουθήσουν  Digitized by 10uk1s 

  σχόλια  επικριτικά  για  την  κάπως  υπερβολική  αυτή  χειρονομία.  Αργότερα  ορισμένοι  αντιβενιζελικοί,  που  δεν  συμπαθούσαν  τον  Αλέξανδρο,  διέδιδαν  ότι  το  στεφάνωμα  του  Βενιζέλου είχε γίνει από τον ίδιο τον βασιλέα μέσα στο Στάδιο.  —oo0oo—  Αλλά  οι  ωραίες  στιγμές  ήσαν  ελάχιστες...  Μέσα  στην  παραζάλη  της  προεκλογικής  ετοιμασίας  τα  παραταξιακά  μίση  είχαν  αναζωπυρωθεί,  και  ο  ίδιος  ο  Βενιζέλος,  στη  φάση  αυτή,  παραμέρισε  τις  συμφιλιωτικές  διαθέσεις  του  Αλέξανδρου.  Οι  δύο  άνδρες  συναντήθηκαν μερικές φορές και ο πρωθυπουργός επανήλθε στα παλιά, μιλώντας του πάλι  προσβλητικά για τον πατέρα του.  Ο Αλέξανδρος έκανε τότε μία ακόμη, την τελευταία, προσπάθεια να τον μεταπείσει προς το  διαλλακτικότερο, ρωτώντας τον αν επιτέλους η ομόνοια του λαού είναι λάθος. Ο Βενιζέλος  του  απάντησε  ότι  αυτήν  τη  στιγμή  η  ομόνοια  αποτελεί  «νοσηρή  αισθηματολογία»,  και  πρόσθεσε ότι αν ποτέ γύριζε ο Κωνσταντίνος, η χώρα θα αιματοκυλιζόταν, για να καταλήξει  σε μία υπόθεση, σχεδόν γραφική: «...Αν έρθει ο πατέρας σας, θα καταντήσουμε το κόμμα  μου να έχει εσάς βασιλέα και η αντιπολίτευσις τον Κωνσταντίνο. Ο ένας να είναι βασιλεύς  εν  ενεργεία  και  ο  άλλος  εφεδρικός...  Και  κάθε  φορά  που  θ'  αλλάζει  η  κυβέρνησις  ν'  αντικαθίσταται  και  ο  βασιλεύς!»  Ο  Αλέξανδρος  τα  είχε  χάσει,  μην  μπορώντας  να  κατανοήσει  τη  συλλογιστική  του  Βενιζέλου,  και  με  κάποια  αθωότητα  ή  και  αφέλεια  απάντησε στον πρωθυπουργό: «Μα εγώ, κύριε Πρόεδρε, θ' αποτραβηχτώ...» Ούτε αυτή η  απάντηση άρεσε στον Βενιζέλο και η συζήτηση έληξε εκεί.  Ο  άτυχος  Αλέξανδρος  υπέστη  την  ίδια  φραστική  κακομεταχείριση  και  από  την  αντιβενιζελική παράταξη. Λίγο πριν ο βασιλεύς συνυπογράψει την προκήρυξη εκλογών, τον  επισκέφθηκαν  εκπρόσωποι  της  αντιπολιτεύσεως,  οι  οποίοι  νόμιζαν  ότι  ο  Αλέξανδρος  δεν  θα  υπογράψει  και  θα  έχαναν  την  ευκαιρία  να  νικήσουν  τον  Βενιζέλο  στις  εκλογές.  Απηύθυναν στον βασιλέα λόγια απαράδεκτα: «...Μας δίνετε την εντύπωση, Μεγαλειότατε,  σαν  να  μην  έχετε  τίποτε  να  χάσετε  όσο  μένει  ο  Κρητικός  στην  κυβέρνηση.  Είναι  γλυκός  ο  θρόνος  (sic)  και  γι'  αυτό  δεν  κάνετε  τα  πάντα  για  ν'  απαλλαγούμε  από  τον  Βενιζέλο.  Σκεφθείτε όμως και την οικογένειά σας που ζει στην εξορία...»  Έτσι, με βαθιά πικρία στην ψυχή του, ο Αλέξανδρος θα βαδίσει προς την τραγική του μοίρα. 

Digitized by 10uk1s 

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ  Το τέλος... 

Digitized by 10uk1s 

 

To απίστευτο επεισόδιο με τον πίθηκο Μόριτς...  ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ  1920:  Με  το  άγγιγμα  του  φθινοπώρου  οι  υπώρειες  της  Πάρνηθας  ομορφαίνουν. Από τον Άγιο Μερκούριο μέχρι την Κιθάρα και το δάσος του Τατοΐου η φύση  σιγά  σιγά  αλλάζει  χρώματα∙  τα  φύλλα  αρχίζουν  να  κιτρινίζουν,  μερικά  να  κοκκινίζουν.  Πλησιάζει η εποχή που οι κουμαριές θα λεηλατηθούν από πεζοπόρους και εκδρομείς...  Στα  πεδινά  απλώνεται  και  κυριαρχεί  το  δάσος  του  Τατοΐου,  που  τότε  ήταν  πυκνό,  πυκνότατο και σε ορισμένα σημεία δύσβατο, σχεδόν σαν μικρή ζούγκλα. Το 1915 παρά λίγο  να  καταστραφεί  από  μία  μεγάλη  πυρκαγιά,  αλλά  τώρα  έσφυζε  από  ζωή  και  το  χώμα  του,  νοτισμένο  από  τα  πρωτοβρόχια,  ανέδιδε  αυτήν  την  ερεθιστική  ευωδιά.  Στο  δάσος  με  τα  ατέλειωτα  πεύκα  τριγύριζαν  κι  ένα  σωρό  ζώα,  ακόμη  και  μεγάλα  ελάφια  σ'  έναν  ειδικό  περίβολο  με  ξύλινο  φράχτη,  διότι  μερικά  από  αυτά  ήσαν  επιθετικά.  Σκυλιά  της  βασιλικής  οικογένειας,  άλλα  κυνηγετικά  και  άλλα  «διακοσμητικά».  Και  φυσικά  αναρίθμητα  πουλιά  που,  ξεγελασμένα  από  την  παρατεινόμενη  ζέστη  της  Αττικής,  κελαηδούσαν  τα  δικά  τους  τιτιβίσματα.  Η ειδυλλιακή αυτή ατμόσφαιρα με τους μικροθορύβους της διακοπτόταν πού και πού από  τους  θορύβους  μιας  μηχανής  που  θύμιζαν  εκπυρσοκροτήσεις  όπλου.  Ήταν  η  μοτοσικλέτα  του Αλέξανδρου, με την οποία στις ελεύθερες ώρες του έκανε βόλτες στο δάσος πάνω σε  χωματόδρομους ακόμα και σε μονοπάτια. Εκτός από τη γνωστή του μανία με τα γρήγορα  αυτοκίνητα, ο Αλέξανδρος αγαπούσε πολύ και τη μοτοσικλέτα του, και στο περιβάλλον του  ανησυχούσαν μήπως κάποια μέρα τραυματισθεί.  Ο νεαρός βασιλεύς είχε εκείνες τις μέρες του Σεπτεμβρίου απόλυτη ανάγκη από εκτόνωση.  Όταν η Ασπασία ερχόταν στο Τατόι, πολλές φορές κάθονταν πλάι πλάι χωρίς να μιλούν και  η γυναίκα του του κρατούσε το χέρι, κοιτάζοντάς τον με άπειρη τρυφερότητα. Ώρες ώρες,  ωστόσο,  ο  Αλέξανδρος  επιζητούσε  μία  βίαιη  εκτόνωση  ‐  τότε  έπαιρνε  τη  μοτοσικλέτα  και  τριγυρνούσε μέσα στο δάσος μόνος του. Μόνος του όχι ακριβώς... Όσα σκυλιά βρίσκονταν  έξω  από  τα  Ανάκτορα  κυνηγούσαν  με  γαβγίσματα  τη  μηχανή  και  ο  Αλέξανδρος  πρόσεχε  πολύ  διότι  αγαπούσε  όλα  τα  ζώα.  Τα  σκυλιά  βέβαια  δεν  τολμούσαν  να  πλησιάσουν  και  πολύ,  διότι  πίσω  από  τη  μοτοσικλέτα  έτρεχε,  κέρβερος  αληθινός,  ο  πιστός  του  σκύλος,  ο  Φριτς, ένα γερμανικό λυκόσκυλο που του είχαν χαρίσει σε κάποια από τις επισκέψεις του  στο  Βουλγαρικό  Μέτωπο,  ο  οποίος  ήταν  η  αναπόσπαστη  συντροφιά  του  Αλέξανδρου  και  στο αυτοκίνητό του είχε πάντα ξεχωριστή θέση στο πίσω κάθισμα...  —oo0oo—  Ξημερώνει η 17η Σεπτεμβρίου 1920 (30 Σεπτεμβρίου με το νέο ημερολόγιο). Ο καιρός είναι  σχεδόν καλοκαιρινός στην ευλογημένη Αττική. Ο Αλέξανδρος ξυπνάει πάντα πολύ νωρίς και  αρχίζει  την  πρωινή  του  ρουτίνα.  Πρώτα  σκληρή  γυμναστική.  Οι  πρώτες  αχτίδες  του  ήλιου  από  το  παράθυρο  πέφτουν  πάνω  του,  φωτίζοντας  το  αθλητικό  του  σώμα  με  τους  μυς  σκληρούς σαν σε αρχαίο άγαλμα. Στα είκοσι επτά του χρόνια η κράση του είναι «σιδερένια»  ‐ την έχει διαφυλάξει με την υγιεινή ζωή του μακριά από ποτά και καταχρήσεις.  Μετά τη γυμναστική φωνάζει στο υπνοδωμάτιό του τον απαραίτητο Φριτς, είναι η ώρα για  λίγο  παιχνίδι.  Ο  Αλέξανδρος  του  πετάει  μία  μπάλα  κι  ο  Φριτς  ενθουσιασμένος  ορμάει  ακάθεκτος ανατρέποντας καρέκλες και τραπέζια, για να φέρει θριαμβευτικά την μπάλα στο  αφεντικό  του.  Ο  Αλέξανδρος,  γνήσιος  φιλόζωος,  δεν  θυμώνει  ποτέ  με  τις  μικροζημιές  του  σκύλου  του,  αλλά  κάποια  στιγμή  εκνευρίζεται  ‐  ο  Φριτς  στην  ορμή  του  είχε  ραγίσει  τον  μεγάλο καθρέφτη μιας ντουλάπας. Αδιόρατα στο μυαλό του Αλέξανδρου περνάει η σκέψη:  μήπως αυτό είναι γρουσουζιά; οπότε δίνει στον Φριτς μερικές ξυλιές, πιο πολύ χαϊδευτικές,  τάχατες  για  να  τον  τιμωρήσει,  και  του  φωνάζει:  «Πάμε  έξω  τώρα...»  Κατεβαίνουν  στο  Digitized by 10uk1s 

  προαύλιο του παλατιού, ο Φριτς με κατεβασμένη την ουρά, ρίχνοντας πονηρές ματιές στο  αφεντικό του για να καταλάβει αν είναι ακόμη θυμωμένος. Ο Αλέξανδρος δεν του κρατάει  κακία,  καβαλάει  τη  μοτοσικλέτα  του  και  το  λυκόσκυλο  νιώθει  ότι  το  συγχώρεσε.  Με  το  πρώτο μαρσάρισμα της μηχανής ο Φριτς ξεκινάει και αυτός ακολουθώντας.  Βασιλεύς  και  σύντροφος  αρχίζουν  τις  ατέλειωτες  βόλτες  τους  στο  δάσος.  Πέρα  από  το  δάσος  απλώνονται  τα  βασιλικά  κτήματα:  χωράφια  καλλιεργημένα  και  πλήθος  αμπελώνες  από  όπου  βγαίνει  το  περίφημο  κρασί  «Δεκέλεια».  Από  μακριά  φαίνονται  και  τα  κάρα  της  εποχής φορτωμένα με κοπριές, που η οσμή τους φθάνει μέχρι το δάσος κι ανακατεμένη με  τη μυρωδιά του νοτισμένου χώματος δημιουργεί μία ατμόσφαιρα σχεδόν βουκολική.  Ο  Αλέξανδρος  νιώθει  απέραντη  ευφορία.  Έχει  εκτονωθεί.  Μέσα  σ'  αυτή  τη  φύση  που  λατρεύει έχει σχεδόν ξεχάσει τις πολιτικές διαμάχες, τους βενιζελικούς και αντιβενιζελικούς  με τους υπαινιγμούς τους, την οικογένειά του που από την εξορία τού γκρινιάζει άδικα.  Με  τις  βόλτες  η  ώρα  έχει  φθάσει  πια  ένδεκα  το  πρωί.  Στη  μία  το  μεσημέρι  ο  Αλέξανδρος  έχει  κανονίσει  να  πάει  στην  Κηφισιά,  στο  σπίτι  του  φίλου  και  κουμπάρου  του  Ζαλοκώστα  για να γευματίσουν με την Ασπασία. Προς στιγμήν ταλαντεύεται. Να πάει από τόσο νωρίς  στην Κηφισιά ή να κάνει ακόμη μερικές βόλτες στο ευωδιαστό δάσος με τη μηχανή του και  τον Φριτς; Αποφασίζει να συνεχίσει και κατευθύνεται προς το αγρονομείο22 του κτήματος,  το  οποίο  διευθύνει  από  παλιά  ένας  Βερολινέζος,  ο  Στουρμ.  Ο  αγρονόμος  δεν  είναι  στο  γραφείο και έτσι σπεύδει προς την κατοικία του, τη «Βίλα Στουρμ», όπως την έλεγαν, όπου  σίγουρα θα βρίσκεται ο Γερμανός με τη γυναίκα του. Ο Αλέξανδρος τους ψάχνει, διότι στο  σπίτι  τους  έχουν  πάντα  πλήθος  ξένα  περιοδικά  και  ιδίως  αυτά  με  φωτογραφίες  αυτοκινήτων.  Με  τη  μοτοσικλέτα  του  κατευθύνεται  προς  τη  «Βίλα»,  σταματάει  λίγο  πριν  και κατεβαίνει, ανησυχώντας διότι ξαφνικά αντιλαμβάνεται ότι ο Φριτς δεν τον ακολουθεί  πια.  Πορεύεται  πεζή  προς  την  κατοικία  Στουρμ  και  μένει  κεραυνοβολημένος.  Η  σκηνή  και  οι  φωνές  που  ακούει  θυμίζουν  ταινία  τρόμου  ‐  άγρια  γαβγίσματα  και  ανατριχιαστικά  τσιρίγματα  από  μικρό  ζώο.  Βλέπει  μέσα  από  τους  θάμνους  το  λυκόσκυλό  του  έξαλλο,  να  έχει  αρπάξει,  έτοιμο  να  κατασπαράξει,  μία  μαϊμουδίτσα,  δεμένη  έξω  από  την  κατοικία  Στουρμ.  Το εύλογο ερώτημα που γεννάται πριν απ' όλα είναι πώς βρέθηκαν μαϊμούδες στο κτήμα  του  Τατοΐου,  όπου  φυσικά  υπήρχαν  πλήθος  κατοικίδια  ζώα  και  ορισμένα  από  αυτά  ήσαν  εξημερωμένα  (Pet  animals  όπως  λένε  στ'  αγγλικά,  για  συντροφιά  των  αφεντικών).  Στη  συγκεκριμένη  περίπτωση,  σύμφωνα  με  αξιόπιστη  πληροφορία  που  διαθέτω,  ο  πρίγκιψ  Χριστόφορος, αδελφός του Κωνσταντίνου, είχε φέρει στην Ελλάδα ένα ζεύγος πιθήκων της  ράτσας  μαγώτος  (magotos)  και  τους  είχε  χαρίσει  σε  κάποιον  ταβερνιάρη  στην  περιοχή  Τατοΐου. Αυτός με τη σειρά του τους χάρισε στον Στουρμ, έξω από την κατοικία του οποίου  ζούσαν σχετικώς εξημερωμένοι μέχρι που...  Οι  μαγώτοι  είναι  οι  μόνοι  πίθηκοι  που  ζουν  ελεύθεροι  στην  Ευρώπη,  στην  περιοχή  των  βράχων του Γιβραλτάρ, όπου αποτελούν τουριστικό φαινόμενο.  Έψαξα  από  περιέργεια  το  βιβλίο  ‐αχώριστο  σύντροφο  των  παιδικών  μου  χρόνων‐  τον  Βίο  των ζώων, του Ελευθερουδάκη (εκδόσεως 1932). Οι μαγώτοι ήσαν γνωστοί στους αρχαίους  Έλληνες  και  μάλιστα  με  το  όνομα  «Πίθηκοι»!  Κατά  τον  Πλίνιο  ήσαν  μίμοι,  παίζαν  τους  «πεσσούς»  και  γεννούσαν  μέσα  σε  σπίτια,  γι'  αυτό  και  μπορούσαν  εύκολα  να  εξημερωθούν.  Από  τον  Βίο  των  ζώων  αποσπώ  μία  χαρακτηριστική  περιγραφή  του  πιθήκου  μαγώτου:  «Είναι  λίαν  ευφυής,  πανούργος  και  πολύτροπος,  επιτήδειος,  γοργός  και  ρωμαλέος  και  Digitized by 10uk1s 

  γνωρίζει εν ανάγκη να υπερασπίζει εαυτόν εξαισίως διά των εξαιρέτων οδόντων του...»  Η ιστορία που ακολουθεί πιστοποιεί το αληθές του λόγου.  —oo0oo—  Υπάρχει  ένας  κανόνας  σε  όσους  είναι  εξοικειωμένοι  με  τα  κατοικίδια  ζώα.  Όταν  κανείς  επεμβαίνει  σε  καβγά  ζώων,  χρειάζεται  πολλή  προσοχή,  γιατί  τα  ζώα  τυφλώνονται  από  το  μίσος τους.  Ο  Αλέξανδρος,  παραβιάζοντας  αυτόν  τον  κανόνα,  επεμβαίνει  για  να  σώσει  και  τον  σκύλο  του  και  τη  μαϊμουδίτσα.  Προς  στιγμήν  φάνηκε  να  το  κατορθώνει:  Αστραπιαία  με  το  «σιδερένιο»  χέρι του αρπάζει τον  Φριτς από τον λαιμό και με το άλλο κρατάει τη μαϊμού  έτοιμος  να  την  εκσφενδονίσει  μακριά  από  τον  κίνδυνο.  Αλλά  ο  κίνδυνος  ελλοχεύει  πίσω  από  τον  Αλέξανδρο...  Ακούει  ένα  απαίσιο  γρύλισμα...  Στο  πεδίο  της  μάχης  εισέρχεται  ο  αρσενικός  πίθηκος,  ο  Μόριτς,  για  να  σώσει  το  ταίρι  του,  ο  οποίος  με  μανία  χώνει  τους  «εξαίρετους  οδόντας»  στην  αριστερή  γάμπα  του  Αλέξανδρου  (τη  γαστροκνημία  όπως  ονομάζεται στην ιατρική). Ο Αλέξανδρος γυρίζει και προσπαθεί ν' απομακρύνει με το χέρι  του  τον  Μόριτς,  οπότε  ο  πίθηκος,  εξαγριωμένος,  του  δαγκώνει  και  το  χέρι.  Ο  Αλέξανδρος  αισθάνεται  τρομερούς  πόνους  από  τις  πληγές  ‐  ο  Στουρμ  και  η  γυναίκα  του  τρέχουν  και  απομακρύνουν τους πιθήκους.  Οι  μαγώτοι  είναι  μικρόσωμοι,  το  μήκος  του  σώματος  φθάνει  μόλις  τα  εβδομήντα  πέντε  εκατοστά, αλλά τα δόντια τρομερά, δρεπανοειδή...  Ο  Αλέξανδρος  είναι  κάτωχρος  από  τους  πόνους  και  μεταφέρεται  πρώτα  στην  κατοικία  Στουρμ, όπου του παρέχονται οι πρώτες βοήθειες, καθώς το τραύμα στη γάμπα αιμορραγεί  ακατάσχετα.  Με  προσοχή  ο  βασιλεύς  μεταφέρεται  στα  Ανάκτορα  Τατοΐου  και  από  εκεί  κάνει δύο τηλεφωνήματα: στον υπολοχαγό Στέφανο Μεταξά, προσωπικό του φίλο, και του  λέει  να  φέρει  έναν  γιατρό  με  επιδεσμικό  υλικό.  Ανήσυχος  ο  Μεταξάς  τον  ρωτάει  τι  έχει  συμβεί.  «...Τίποτα,  τίποτα  σοβαρό...»  είναι  η  απάντηση  του  Αλέξανδρου,  ο  οποίος  κυριαρχείται  από  την  έμμονη  ιδέα  να  μη  γίνει  το  επεισόδιο  γνωστό,  φοβούμενος  ότι  θα  γελοιοποιηθεί στα μάτια του κόσμου, αν μαθευτεί ότι ένας πίθηκος δάγκωσε τον βασιλιά.  Πού να φαντασθεί ο άτυχος νέος ότι και σήμερα ακόμη, μετά από ογδόντα χρόνια, και οι  πιο  ανιστόρητοι  Έλληνες  το  επεισόδιο  αυτό  και  μόνο  θα  θυμούνται  για  τον  βασιλέα  Αλέξανδρο.  Ο Μεταξάς, υποθέτοντας ότι ο Αλέξανδρος μάλλον θα έπεσε από τη μοτοσικλέτα, καλεί τον  καθηγητή της χειρουργικής Κωνσταντίνο Μέρμηγκα και τον παρακαλεί να πάρει μαζί του τα  απαραίτητα για ένα κάταγμα.  Την ίδια ώρα με δεύτερο τηλεφώνημα ο Αλέξανδρος ειδοποιεί την Ασπασία στο σπίτι του  Ζαλοκώστα, στην Κηφισιά, να ανέβει στο Τατόι.  Ο Μέρμηγκας, διακεκριμένος καθηγητής της χειρουργικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, με  λαμπρές  σπουδές  στη  Γερμανία,  φθάνει  στο  Τατόι  και  εξετάζει  προσεκτικά  τα  τραύματα.  Του  χεριού  είναι  επιπόλαιο  και  δεν  εμπνέει  ανησυχία,  της  γαστροκνημίας  ωστόσο  είναι  σοβαρό  ‐  υπάρχουν  τουλάχιστον  επτά  δαγκωματιές  και  στο  κέντρο  μία  βαθύτατη.  Από  τη  μανία του πιθήκου οι μύες έχουν πολτοποιηθεί.  Ο  Μέρμηγκας  πλένει  τα  τραύματα  με  οινόπνευμα  και  ζητάει  βενζίνη,  που  χρησιμοποιείτο  τότε ως αντισηπτικό στα πολεμικά τραύματα. Βενζίνη δεν υπάρχει και ο Μεταξάς φέρνει σ'  ένα μπουκάλι βενζίνη από το ρεζερβουάρ του αυτοκινήτου του... Εν συνεχεία ο καθηγητής  συμμαζεύει τους πολτοποιημένους μυς με γάζες εμποτισμένες σε ιώδιο, κι εκεί τελειώνει η 

Digitized by 10uk1s 

  πρώτη φάση της τοπικής θεραπείας. Αντιβιοτικά φάρμακα φυσικά δεν υπήρχαν το 1920.  [Στη διάρκεια της μακρότατης χειρουργικής απασχολήσεώς μου, θα πρέπει να έχω δει δύο  το  πολύ  τραύματα  από  πιθήκους.  Το  ένα,  που  αντιμετωπίσθηκε  στον  «ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟ»,  συνέβη  στα  χέρια  φίλου  μου.  Τα  τραύματα,  που  περιλάμβαναν  τένοντες  και  νεύρα,  ήσαν  φοβερά στην όψη, ακόμη και στη φάση της αποθεραπείας όταν τα είδα.]  —oo0oo—  Στον δρόμο προς το Τατόι η Ασπασία είναι τρομερά ανήσυχη. Το στόμα της είναι στεγνό και  τα  μάτια  της  έτοιμα  να  βουρκώσουν...  Μάταια  ο  Ζαλοκώστας,  που  τη  συνοδεύει,  προσπαθεί να την ηρεμήσει: κάποιο ελαφρό ατύχημα θα έχει πάθει ο Αλέξανδρος, τίποτε  το σοβαρό όπως τους τηλεφώνησε ο ίδιος, αλλά το γυναικείο της ένστικτο την προειδοποιεί  ότι  κάτι  κακό  θα  συμβεί.  Κι  αυτή  και  ο  Αλέξανδρος  είναι  προληπτικοί.  Θυμάται  τώρα  η  Ασπασία  ότι  την  προηγούμενη  μέρα  είχαν  γευματίσει  σ'  ένα  αγγλικό  πολεμικό  πλοίο,  στο  Φάληρο, προσκεκλημένοι του κυβερνήτη, όπου μετά το γεύμα ο Άγγλος προθυμοποιήθηκε  να  τους  ανάψει  το  τσιγάρο∙  με  το  ίδιο  σπίρτο  πρόσφερε  φωτιά  στην  Ασπασία  και  στον  Αλέξανδρο, κι άναψε και το δικό του. Όταν αποβιβάσθηκαν, ο Αλέξανδρος ήταν δύσθυμος,  καθώς θυμήθηκε μία παλιά πρόληψη: όταν μ' ένα σπίρτο ανάψεις τρία τσιγάρα, ένας από  τους τρεις που καπνίζουν θα πεθάνει! οπότε μουρμούρισε στον υπασπιστή του: «Καλύτερα  να είχε βουλιάξει το θωρηκτό παρά να μας ανάψει μ' ένα σπίρτο τα τρία τσιγάρα ο χαζός ο  πλοίαρχος...»  Από  ό,τι  γνωρίζω  η  πρόληψη  αυτή  είναι  αγγλική  και  προέρχεται  από  την  εποχή  του  πολέμου  των  Άγγλων  εναντίον  των  Μπόερς  στη  Νότιο  Αφρική  τον  προηγούμενο  αιώνα.  Έλεγαν τότε οι Άγγλοι στους σκοπούς στα χαρακώματα: «Ο εχθρός απέναντι καιροφυλακτεί∙  αν  ανάψεις  ένα  σπίρτο  ο  εχθρός  απέναντι  επισημαίνει  με  τη  φωτίτσα  τη  θέση  σου∙  αν  ανάψεις δεύτερο, σκοπεύει και οπλίζει. Στο τρίτο σπίρτο πυροβολεί και σε σκοτώνει...»  Οι  προλήψεις  βέβαια  δεν  σκοτώνουν.  Αλλά  μέσα  σε  δύο  μέρες,  το  τρίτο  τσιγάρο  και  ο  σπασμένος καθρέφτης μήπως είναι δυσοίωνα σημάδια;  —oo0oo—  Η  Ασπασία  φθάνει  στ'  Ανάκτορα  Τατοΐου,  τρέχει  και  αγκαλιάζει  τον  αγαπημένο  της.  Ο  Αλέξανδρος  έχει  κάπως  συνέλθει  από  το  πρώτο  σοκ,  χαμογελάει  για  να  την  καθησυχάσει  και λέει σε όλους γύρω του, για όνομα του Θεού, να προσέξουν να μη διαρρεύσει η είδηση.  Είναι  γι'  αυτόν  θέμα  αξιοπρέπειας∙  τι  θα  πει  ο  κόσμος,  ότι  ο  βασιλεύς  ασχολείται  με  πιθήκους;  Αλίμονο,  η  εξέλιξη  των  τραυμάτων  αναγκαστικά  θα  κάνει  το  επεισόδιο  ευρύτατα  γνωστό  και  οι  πιο  απίθανες  εκδοχές  για  τον  τραυματισμό  του  θα  καρποφορήσουν,  μέχρι  και  σήμερα.  Την πρώτη νύχτα ο Αλέξανδρος ξύπνησε τρεις φορές από τους πόνους, αλλά το πρωί ήταν  απύρετος  και  ευδιάθετος,  επέμεινε  μάλιστα  έντονα  να  μη  ματαιωθούν  οι  προγραμματισμένες ακροάσεις στ' Ανάκτορα, αλλά ο καθηγητής Μέρμηγκας του συνέστησε  να  παραμείνει  ήσυχος  και  κλινήρης.  Κατά  την  αλλαγή  του  τραύματος  είχε  διαπιστωθεί  κάποια ερυθρότητα.  Τις  τρεις  επόμενες  νύχτες  ο  ασθενής  παρουσίασε  προοδευτικώς  ανερχόμενο  πυρετό,  ο  οποίος έφθασε στους 39 βαθμούς. Σε κάθε αλλαγή και μικρή διεύρυνση του τραύματος της  γαστροκνημίας  ο  Μέρμηγκας  αναζητούσε  πύον,  αλλά  πύον  δεν  βρισκόταν.  Την  πέμπτη  μέρα όμως το πύον ανέβλυσε από το τραύμα. Πολύ κακό σημάδι... 

Digitized by 10uk1s 

  Στη φάση αυτή η κυβέρνηση θορυβήθηκε. Κυρίως ο Βενιζέλος, που είχε ιδιαίτερη αδυναμία  στον  νεαρό  βασιλέα,  ο  οποίος  συγκάλεσε  ιατρικό  συμβούλιο  με  τους  κορυφαίους  τότε  γιατρούς  της  χώρας.  Στην  αρχή  τέσσερις  καθηγητές  κι  επιπλέον,  όπως  ήταν  φυσικό,  ο  Μέρμηγκας. Προοδευτικώς οι ιατρικοί σύμβουλοι έγιναν οκτώ!  Πριν παραθέσω τα ονόματά τους θα ήθελα να καταθέσω την προσωπική μου εμπειρία από  τα ιατρικά συμβούλια και τούτο ύστερα από τη διαδρομή μου ως ιατρού επί μισόν αιώνα!  Τα  ιατρικά  συμβούλια  είναι  χρήσιμα  σε  λίγες  περιπτώσεις,  παραδείγματος  χάριν  όταν  πρόκειται  να  αποφασισθεί  μία  ζωτική  εγχείρηση  ή  όταν  υπάρχει  τέτοια  δυσκολία  στη  διάγνωση ώστε ν' απαιτείται μία δεύτερη ή τρίτη γνώμη.  Η  άποψή  μου  για  τις  λοιπές  περιπτώσεις  βασίζεται  στο  ότι  είναι  προτιμότερο  ν'  αφεθεί  ο  θεράπων  να  εφαρμόσει  μία  θεραπεία,  έστω  και  αν  δεν  είναι  ιδεώδης,  παρά  να  «λαλούν  πολλά κοκόρια».  Τα  ονόματα  των  ιατρών  συμβούλων,  εκτός  από  τον  καθηγητή  Μέρμηγκα,  για  τον  οποίο  έγινε ήδη λόγος, ήσαν:  Σάββας  Κωνσταντίνος: καθηγητής της μικροβιολογίας, με λαμπρές σπουδές στη Γερμανία,  Αυστρία  και  Λονδίνο.  Επίσημος  γιατρός  των  βασιλέων  και  λόγω  ειδικότητας  κατ'  εξοχήν  αρμόδιος εφόσον επρόκειτο για φλεγμονή.  Φωκάς  Γεράσιμος:  καθηγητής  της  χειρουργικής,  με  αμιγώς  γαλλική  παιδεία,  έχοντας  υπηρετήσει και στον γαλλικό στρατό στον πόλεμο, με σημαντική εμπειρία.  Γερουλάνος  Μαρίνος:  Πασίγνωστος,  κορυφαίος  χειρουργός,  με  σπάνια,  ήρεμη  προσωπικότητα. Είχε όχι μόνο σπουδάσει στη Γερμανία, αλλά και απέκτησε εκεί τον τίτλο  καθηγητή πανεπιστημίου.  Μπένσης Βλαδίμηρος: καθηγητής παθολογίας, γνωστότατος για τις έρευνες του στη Γαλλία  σε θέματα λοιμώξεων.  Λιβιεράτος Παναγής: Γνωστότατος στον τομέα της ειδικής νοσολογίας, με τίτλους καθηγητή  από το Πανεπιστήμιο της Γένοβας. Δεν αποδέχθηκε τίτλο καθηγητή στην Αθήνα.  Αναγνωστόπουλος Κωνσταντίνος: Από την κυβέρνηση Βενιζέλου είχε διορισθεί προσωπικός  ιατρός του Αλέξανδρου, αλλά δεν βρισκόταν στ' Ανάκτορα την ημέρα του ατυχήματος.  Από  τους  ανωτέρω,  τρεις,  οι  Γερουλάνος,  Μπένσης  και  Λιβιεράτος,  συνδέονταν  με  τον  πατέρα μου, παθολόγο‐φυματιολόγο περίπου της ίδιας εποχής.  —oo0oo—  Από  την  ημέρα  που  συνεκλήθη  το  ιατρικό  συμβούλιο  αποφασίσθηκε  να  εκδίδεται  καθημερινό ιατρικό δελτίο για τον Τύπο. Τα δελτία περιέγραφαν τη νόσο με ακρίβεια αλλά  περιείχαν  μία  νότα  αισιοδοξίας,  δηλαδή  ότι  ο  πυρετός  και  τα  λοιπά  συμπτώματα  οφείλονταν  σε  περιορισμένη  τοπική  μόλυνση.  Φυσικά  αυτή  οφειλόταν  στα  δρεπανοειδή  δόντια του πιθήκου, που έπρεπε να ήσαν μολυσμένα και είχαν εισχωρήσει σε βάθος.  Την πέμπτη ημέρα όταν, όπως είδαμε, ανέβλυσε πύον, ο καθηγητής‐μικροβιολόγος Σάββας  κατόρθωσε με τα τότε εργαστηριακά μέσα ν' απομονώσει ένα μικρόβιο, τον στρεπτόκοκκο.  Στο  μεταξύ  η  φλεγμονή  είχε  αρχίσει  να  επεκτείνεται,  πρώτα  προς  τους  βουβωνικούς  λεμφαδένες (στις «ελιές», όπως λέμε απλοϊκά) ‐ γεγονός ανησυχητικό, οπότε οι χειρουργοί  αναγκάσθηκαν  να  διευρύνουν  ακόμη  περισσότερο  το  τραύμα  της  γάμπας.  Από  τότε  θα 

Digitized by 10uk1s 

  γίνουν  και  άλλες  διευρύνσεις,  προκειμένου  να  διευκολυνθεί  η  εκροή  του  πύου.  Ο  άτυχος  Αλέξανδρος στην αρχή υπέμενε αγόγγυστα τους πόνους από τη διεύρυνση του τραύματος,  αλλά αργότερα οι τοπικές αυτές επεμβάσεις θα του γίνουν εφιάλτης...  Στην εβδομάδα επάνω ο πυρετός έφθασε τους 40°. Οι γιατροί ανησύχησαν, διότι περίμεναν  ότι η φλεγμονή θα άρχιζε πλέον να υποχωρεί. Συζήτησαν μεταξύ τους και τότε ο μόνος που  προέβλεψε  ορθά  την  εξέλιξη,  ο  καθηγητής  Φωκάς,  τους  εξέφρασε  τις  υποψίες  του:  «Δεν  πρόκειται πια για τοπική φλεγμονή. Κύριοι, βρισκόμαστε ενώπιον αρχομένης σηψαιμίας».  Ακόμα και σήμερα η λέξη «σηψαιμία» προκαλεί δέος και όχι μόνο στους αδαείς ‐ την εποχή  εκείνη  η  είσοδος  του  μικροβίου  στην  κυκλοφορία  του  αίματος  σήμαινε  σχεδόν  πάντοτε  θανατηφόρα επιπλοκή! Ο Φωκάς με την τεράστια πείρα του από πολεμικά τραύματα είχε  διαγνώσει  σωστά,  κι  έκανε  ένα  ακόμη  τολμηρό  βήμα:  με  παρρησία  πρότεινε  στους  συναδέλφους  του  ν'  ακρωτηριασθεί  το  πόδι  του  βασιλέως  για  να  σωθεί!  Οι  υπόλοιποι  γιατροί απέρριψαν την πρότασή του, που με τα σημερινά κριτήρια θα είχε αποβεί σωτήρια.  Είναι πιθανό ότι στη συλλογιστική τους υπεισήλθε και ο ψυχολογικός παράγοντας. Πώς ν'  ακρωτηριάσουμε το πόδι ενός βασιλιά;  [Στο σημείο αυτό ας μου επιτραπεί να επανέλθω ως ιατρός. Σε κάθε συνάδελφο με μακρά  άσκηση  της  ειδικότητάς  του  έχει  τύχει  να  εξετάσει  προσωπικότητες,  πολιτικούς,  αξιωματικούς, ανθρώπους του πνεύματος κ.λπ. Εφήρμοσα πάντοτε την ακόλουθη τακτική:  Δήλωνα διακριτικά στους ασθενείς ότι πρέπει ν' αγνοήσουμε την προσωπικότητά τους και  ν'  ακολουθήσουμε  μία  θεραπεία  όπως  σε  οιονδήποτε  κοινό  θνητό,  αλλιώς  δεν  μπορούσα  να  εγγυηθώ  την  αποτελεσματικότητά  της.  Οι  περισσότεροι  ασθενείς‐προσωπικότητες  αποδέχονταν το σκεπτικό μου.]  —oo0oo—  Στη  φάση αυτή της πρώτης επιδεινώσεως  και συγχύσεως που  επικράτησε, ο πιστός φίλος  του  Αλέξανδρου,  ο  Χρήστος  Ζαλοκώστας,  που  βρισκόταν  συνεχώς  στα  Ανάκτορα  Τατοΐου,  αναλαμβάνει πρωτοβουλίες. Σπεύδει στην κατοικία του Βενιζέλου, ο οποίος οικουρούσε με  γρίπη,  και  τον  ενημερώνει  λεπτομερώς  για  την  κατάσταση  του  βασιλέως.  Μέχρι  τότε  ο  Βενιζέλος πληροφορείτο καθημερινώς τα της ασθενείας, αλλά φαίνεται ότι κανείς δεν του  είχε  εξηγήσει  τη  σοβαρότητα  του  προβλήματος,  οπότε  αναστατώνεται  και  δίνει  αμέσως  εντολή  να  κληθεί  επειγόντως  από  το  Παρίσι  καθηγητής  και  μάλιστα  ν'  αποπλεύσει  ένα  ελληνικό αντιτορπιλικό για το Μπρίντεζι προκειμένου να τον παραλάβει.  Ο Γάλλος καθηγητής είχε ένα όνομα ιστορικό για την ιατρική: Βιντάλ (Widal, Φερδινάνδος‐ Γεώργιος‐Ισίδωρος), καθώς είχε συνδεθεί με τις θεμελιώδεις εργαστηριακές έρευνες για τις  λοιμώξεις και ειδικώς για τον τύφο. Ακόμα και σήμερα χρησιμοποιείται η εξέταση αίματος  κατά Βιντάλ.  Ο Βιντάλ θα φθάσει στην Αθήνα τη δέκατη τρίτη ημέρα της νόσου.  —oo0oo—  Από  τη  στιγμή  που  η  Ασπασία  είχε  φθάσει  στο  Τατόι  και  αφού  ξεπέρασε  το  αρχικό  σοκ,  έμενε  δίπλα  στον  αγαπημένο  της  σύζυγο  μέρα  νύχτα.  Όλες  οι  τυπικότητες  καταργήθηκαν  και  η  τρυφερή  αυτή  κοπέλα  προσδέθηκε  στο  κρεβάτι  του  Αλέξανδρου  ‐  θαρρείς  πως  ανέπνεε και μαζί του.  Λίγες  ημέρες  πριν  από  τον  τραυματισμό  ο  Αλέξανδρος  είχε  συναντήσει  τον  γνωστότατο  γυμναστή  της  εποχής  και  φίλο  του,  τον  Γιαννούλη,  ο  οποίος  είπε  στον  βασιλέα  ότι  και  η  Ασπασία  πρέπει  να  γυμνάζεται.  Ο  Αλέξανδρος  γέλασε  και  του  απάντησε  με  μία  έκφραση  υπερηφάνειας:  «...Δεν  τη  ρωτάς  αν  μπορεί...»  και  με  το  χέρι  του  διέγραψε  μία  καμπύλη  Digitized by 10uk1s 

  πάνω από την κοιλιά. Η γυναίκα του, η Ασπασία ήταν έγκυος! και πλησίαζε ήδη τον πέμπτο  μήνα.  Αν  επιβίωνε  ο  Αλέξανδρος,  το  παιδί  θα  δημιουργούσε  νομικό  ή  συνταγματικό  πρόβλημα,  όμως  αυτή  τη  στιγμή  ο  καρπός  της  κοιλίας  της  Ασπασίας  ερχόταν  σε  κάπως  δεύτερη μοίρα. Η ζωή του Αλέξανδρου ήταν το κύριο μέλημα.  Ο  γάμος  του  Αλέξανδρου  και  της  Ασπασίας  δεν  είχε  ακόμη  νομιμοποιηθεί  από  την  κυβέρνηση.  Το  καλοκαίρι  του  1920,  στο  Παρίσι,  ο  Βενιζέλος  με  τον  Αλέξανδρο  είχαν  συζητήσει  τις  διαδικασίες  νομιμοποιήσεως,  αλλά  το  θέμα  υπερκεράσθηκε  από  την  ασθένεια. Μόλις το 1922, δηλαδή postmortem, κηρύχθηκε έγκυρος ο γάμος! Οι υποθέσεις  που  είχαν  γίνει  όταν  διέρρευσε  η  είδηση  για  την  εγκυμοσύνη  της  Ασπασίας  ήσαν  οι  ακόλουθες:  Αν  γεννηθεί  αγόρι,  είναι  πιθανό  κάποιο  πολιτικό  κόμμα  να  υποστηρίξει  ότι  ο  γιος  είναι  διάδοχος  του  θρόνου.  Τελικώς,  όπως  θα  δούμε  στο  τελευταίο  κεφάλαιο,  θα  γεννηθεί κορίτσι, το 1921, η Αλεξάνδρα. Το 1922 με το διάταγμα που αναγνώρισε τον γάμο,  η  Αλεξάνδρα  θα  κηρυχθεί  νόμιμος  κληρονόμος  του  πατέρα  της  αλλά  χωρίς  δικαιώματα  στον θρόνο.  —oo0oo—  Από τη δέκατη μέρα η σηψαιμία έχει, όπως λέμε στην ιατρική γλώσσα, «εγκατασταθεί» σ'  αυτό το μέχρι πρότινος ρωμαλέο σώμα, προσβάλλεται το στομάχι και ακατάσχετοι εμετοί  συγκλονίζουν  τον  άμοιρο  Αλέξανδρο  που  χάνει  ταχύτατα  βάρος.  Το  δέρμα  του  κιτρινίζει,  καθώς ένας ίκτερος απλώνεται παντού.  Δίπλα  του  η  Ασπασία,  μία  οπτασία  μέσα  στα  άσπρα,  διότι  φοράει  συνεχώς  τη  στολή  νοσοκόμας,  δεν  τρώει,  δεν  κοιμάται.  Οι  γιατροί  άναυδοι  παρακολουθούν  αυτή  τη  χαλκέντερη γυναίκα μ' ένα παιδί στην κοιλιά που αγνοεί τον εαυτό της. Η τρυφερότητα που  αναβλύζει  από  τα  όμορφα  μαύρα  μάτια  της  προσφέρει  στον  Αλέξανδρο  ανακούφιση  πιο  ισχυρή και από τα φάρμακα που του δίνουν οι γιατροί.  Η  τραγικότητα  της  θανάσιμης  αρρώστιας  προχωρεί  σφιχτοδεμένη  μ'  έναν  άφατο  ρομαντισμό  και  την  αγάπη  που  συνδέει  το  νεαρό  ζευγάρι...  Μία  νύχτα  που  εισβάλλει  με  τρομερούς  πόνους  και  ο  Αλέξανδρος  δαγκώνεται  για  να  μην  ουρλιάξει,  αναζητάει  στα  τυφλά  το  χέρι  της  Ασπασίας,  το  κρατάει  σφιχτά  και  σε  κάθε  νέο  κύμα  πόνου  το  σφίγγει  ακόμη πιο δυνατά.  Από μία γωνιά της κρεβατοκάμαρας τους παρακολουθεί, ξάγρυπνος κι αυτός, ο φίλος τους  ο Ζαλοκώστας. Θα γράψει στο βιβλίο του: «...Έτσι δεν πονά μόνος, πονούν μαζί...»  Ο θανάσιμος κίνδυνος που απειλεί τον νεαρό βασιλέα έχει γίνει τώρα ευρύτατα γνωστός σε  όλη  τη  χώρα.  Δεήσεις  αναπέμπονται  στις  εκκλησίες,  τηλεγραφήματα  καταφθάνουν  με  λόγια συμπαθείας, και στο Τατόι και στην εξόριστη οικογένειά του στην Ελβετία.  Η  αυθόρμητη  και  βαθιά  συγκίνηση  που  διατρέχει  την  Ελλάδα  αποκαλύπτει  πόσο  πέραν  πάσης  προσδοκίας  ο  «μικρός»  με  τη  σωφροσύνη  μεγάλου  ήταν  αγαπητός.  Σήμερα,  απόγονοι  επιφανών  βενιζελικών  διαβεβαιώνουν  ότι  ο  λαός  αγαπούσε  πολύ,  πάρα  πολύ,  αυτό το «παιδί».  Όμως  ταυτόχρονα  με  τις  ευχές  του  κόσμου  και  τις  εκδηλώσεις  συμπαραστάσεως,  κυκλοφορούν και φήμες, μερικές μάλιστα τερατώδεις, βάσει των οποίων η ικανότητα και η  αγωγή που συνιστούσαν οι θεράποντες ιατροί σχετίζονταν με την πολιτική τους ιδεολογία!  Τόσο  βαθιά  είχε  εισχωρήσει  το  σαράκι  του  Διχασμού  στο  μυαλό  των  ανθρώπων...  Συζητήσεις και επικρίσεις για την ιατρική αντιμετώπιση του Αλέξανδρου είναι θεμιτές, όπως  για  τη  Σχολή,  γαλλική  ή  γερμανική,  που  αντιπροσώπευε  ο  καθένας,  όχι  όμως  και  για  την  πολιτική τους ταυτότητα.  Digitized by 10uk1s 

  Έλεγαν, λόγου χάριν, οι βενιζελικοί ότι ο καθηγητής Σάββας ήταν άνθρωπος της βασίλισσας  Σοφίας  και  δεν  ενέπνεε  εμπιστοσύνη!  Αλλά  ο  Σάββας  ήταν  σπουδαίος  γιατρός,  έχοντας  θητεύσει  διαδοχικά  ως  ανακτορικός  γιατρός  στον  Γεώργιο  Α',  τον  Κωνσταντίνο  και  τώρα  στον  Αλέξανδρο  με  την  έγκριση  της  κυβερνήσεως.  Το  μόνο  για  το  οποίο  θα  μπορούσε  να  επικριθεί ήταν η υπεραισιοδοξία του, ακόμη και όταν η κατάσταση του ασθενούς κατέστη  κρίσιμη  ‐  αυτό  εξηγείται  από  την  τρυφερότητα  που  ένιωθε  για  τον  Αλέξανδρο,  τον  οποίο  γνώριζε από παιδί.  —oo0oo—  Ένα  άλλο  θέμα,  τρόπον  τινά  πολιτικό  αλλά  ίσως  περισσότερο  θέμα  ηθικής  τάξεως,  δημιουργήθηκε  με  την  εξόριστη  βασιλική  οικογένεια.  Ο  Βενιζέλος  είχε  δώσει  εντολή  να  τηλεγραφούν  στην  οικογένεια  στην  Ελβετία  καθημερινώς  όλα  τα  ιατρικά  δελτία  για  τον  Αλέξανδρο, όταν όμως του μεταδόθηκε μήνυμα της βασίλισσας Σοφίας να της δοθεί άδεια  για  να  επισκεφθεί  τον  γιο  της,  ο  Βενιζέλος  αρνήθηκε.  Η  γενναιοκαρδία  που  σε  ορισμένες  περιπτώσεις,  άλλοτε,  είχε  δείξει  αυτός  ο  άνδρας,  όταν  ξυπνούσε  η  οργή  του  για  τον  Κωνσταντίνο και τη Σοφία, μετακυλούσε σε μία άκομψη μικροψυχία.  Για την ακρίβεια, ο εν Ελβετία ανακτορικός ιατρός Αναστασόπουλος είχε τηλεγραφήσει την  εύλογη επιθυμία της Σοφίας στον καθηγητή Σάββα, ο οποίος τη μετέφερε στον Βενιζέλο. Ο  τελευταίος  δεν  αρνήθηκε  ευθέως,  αλλά  ενέπλεξε  το  θέμα  σε  τυπικότητες,  λέγοντας  στον  Σάββα  ότι  δεν  είναι  υποχρεωμένος  ν'  απαντήσει,  αφού  το  αίτημα  δεν  απευθύνεται  στον  πρωθυπουργό.  «Η  Σοφία  δεν  μπορεί  να  έλθει  στην  Αθήνα  όποτε  θέλει  η  ίδια.  Ας  κάνει  αίτηση στην ελληνική πρεσβεία της Ζυρίχης». Είπε όμως ο Βενιζέλος ότι δεν έχει αντίρρηση  να έλθει η γιαγιά του Αλέξανδρου, η Όλγα.  Ο  Βενιζέλος  σύντομα  συνειδητοποίησε  το  λάθος  του,  διότι  διέθετε  ένα  σπάνιο  πολιτικό  αισθητήριο∙  σε  στενό  κύκλο  φίλων  του,  μεταξύ  των  οποίων  και  η  Πηνελόπη  Δέλτα,  διατύπωσε τη «διορθωτική» του νέα κίνηση.  Ο κόσμος, τους είπε, δεν γνωρίζει ότι ο Αλέξανδρος δεν τα πάει καλά με τη μητέρα του. Αν  της  απαγορεύσουμε  να  έρθει  να  δει  το  ετοιμοθάνατο  παιδί  της,  θα  μας  αποκαλέσει  άσπλαχνους.  Έχω  προσωπικώς  γνώση  ότι  ο  Αλέξανδρος  «τα  έχει  τεντωμένα  με  τη  μητέρα  του...» Έχω φυλάξει ένα γράμμα του από τα παλιά, τότε που με παρακαλούσε να εγκρίνω  τον γάμο του με την Ασπασία. Μου είχε γράψει επί λέξει: «...Τι θέλουν [η οικογένειά μου]  να  μου  δώσουν  πριγκίπισσα  ξένη;  Θα  έλθει  να  κάνει  και  αυτή  αυτά  που  έκανε  η  μητέρα  μου, δηλαδή να σας κάνει ξένη πολιτική και να τα κάνει κουβάρι εδώ...»23  Με  τις  σκέψεις  αυτές  ο  Βενιζέλος  αποφάσισε,  λοιπόν,  να  αλλάξει  στάση,  δίνοντας  άδεια  στη Σοφία να έλθει, αλλά με όρους αυστηρούς. Θα την παραλάβει από την Ιταλία πλοίο της  κυβερνήσεως, το λιμάνι της αποβιβάσεως θα τηρηθεί μυστικό. Αυτοκίνητο κυβερνητικό θα  την  οδηγήσει  κατευθείαν  στο  Τατόι,  όχι  στην  Αθήνα,  και  όσοι  επιθυμούν  να  την  επισκεφθούν εκεί θα πρέπει να έχουν άδεια της Αστυνομίας. Ας έλθει, λοιπόν, εδώ να κάνει  τις μηχανορραφίες της... Αλλά μόλις γίνει καλά ο γιος της θα φύγει αμέσως με τους ίδιους  όρους.  Άλλωστε,  κατέληξε  με  κάποια  κακία,  έχουν  περάσει  δεκαοκτώ  μέρες  από  τότε  που  αρρώστησε  το  παιδί  της  και  όλα  όλα  δύο  τηλεγραφήματα  έχουν  σταλεί,  και  αυτά  μέσω  ιατρών.  Στην  προεκλογική  παραζάλη,  η  οποία  τελικά  αφορούσε  στους  δύο  μονομάχους  ‐Βενιζέλο  και  Κωνσταντίνο‐  ο  απλός  κόσμος  μάθαινε  εμβρόντητος  για  την  αρρώστια  του  βασιλέως,  και  διερωτάτο  πως  είναι  δυνατόν  ένας  βασιλιάς  να  κινδυνεύει  από  το  δάγκωμα  μιας  μαϊμούς!  Digitized by 10uk1s 

  Όπως και αν έχει το πράγμα, η συγκίνηση του λαού εκδηλωνόταν πλέον με γνήσιο ρωμαίικο  αυθορμητισμό∙  έστελναν  στο  Τατόι  πεσκέσια  για  το  παιδί,  μέλι  από  χωριά,  γιαούρτι  οι  τσοπάνηδες και φρέσκα φρούτα οι περιβολάρηδες...  —oo0oo—  Ο Βενιζέλος είχε συνέλθει από τη γρίπη και έβρισκε καιρό ν' ανεβαίνει μέρα παρά μέρα στο  Τατόι, όπου κρατούσε συντροφιά στον Αλέξανδρο, πριν επιδεινωθεί πολύ η κατάστασή του,  και συζητούσαν για διάφορα θέματα, ποτέ όμως πολιτικά. Ο Βενιζέλος έκρυβε την αγωνία  του από το περιβάλλον και σκοπίμως έδειχνε αισιοδοξία.  Η  Ασπασία  τον  είχε  εντυπωσιάσει  ‐  τώρα  καταλάβαινε  πόσο  πολύτιμη  ήταν  για  τον  Αλέξανδρο. Στο περιβάλλον του ο Βενιζέλος μιλούσε με μεγάλο θαυμασμό για την κοπέλα  αυτή,  και  μάλιστα  την  αποκαλούσε  με  το  χαϊδευτικό  όνομα  που  της  είχε  δώσει  ο  Αλέξανδρος:  Μπίκα.  (Κατ'  άλλους  ο  Αλέξανδρος  τη  φώναζε  Μπικ,  αλλά  δεν  υπάρχει  εξήγηση για το όνομα αυτό.)  Όσο  θερμός  και  στοργικός  ήταν  ο  Βενιζέλος  με  το  νεαρό  ζευγάρι,  άλλο  τόσο  έξαλλος  γινόταν  με  τις  συκοφαντίες  που  έφθαναν  στ'  αυτιά  του  για  τον  ίδιο.  Οι  φήμες  αυτές  προέρχονταν  από  ακραίους  αντιβενιζελικούς,  οι  οποίοι  κατηγορούσαν  τον  πρωθυπουργό  ακόμη και για τον τραυματισμό του βασιλέως! Μία εφημερίδα, η Νέα Ημέρα, είχε γράψει  πρωτοσέλιδα την πληροφορία ότι ο Βενιζέλος είχε αναθέσει να εμβολιάσουν τον πίθηκο με  λύσσα  για  να  δαγκώσει  τον  Αλέξανδρο!  Ο  Βενιζέλος  έγινε  θηρίο  και  έδωσε  εντολή  ν'  ασκηθεί δίωξη εναντίον του εκδότη.  Ακόμα  και  η  Ασπασία  είχε  ορισμένους  φόβους  που  αφορούσαν  στους  θεράποντες  γιατρούς,  θέμα  στο  οποίο  αναφερθήκαμε  ήδη,  δηλαδή  την  πιθανότητα  να  εφαρμόζουν  θεραπεία ανάλογα με τις πολιτικές τους πεποιθήσεις! Αν ήταν δυνατόν... Όταν συναντούσε  τον  Βενιζέλο,  του  μιλούσε  χαμηλόφωνα  και  κοίταζε  διαρκώς  την  πόρτα  της  κρεβατοκάμαρας:  φοβόταν  ότι  κρυφάκουγε  ο  καθηγητής  Σάββας,  ο  οποίος  εθεωρείτο  άνθρωπος της Σοφίας...  Στην  Ασπασία  οι  έμμονες  αυτές  ιδέες  είχαν  γίνει  τόσο  ακραίες,  ώστε  όταν  έφευγε  ο  Βενιζέλος  του  έσφιγγε  τα  χέρια  τρομαγμένη,  ζητώντας  του  να  δώσει  εντολή  να  βρίσκεται  πάντα  κοντά  στον  Αλέξανδρο  ένας  γιατρός  της  εμπιστοσύνης  του.  Φοβόταν  ότι  οι  κωνσταντινικοί ιατροί θα έκαναν κακό στον άνδρα της.  Φυσικά  οι  φόβοι  της  ήσαν  τελείως  αβάσιμοι  και  οφείλονταν  στην  αγάπη  της  προς  τον  ασθενή. Ευτυχώς και ο Βενιζέλος θεωρούσε τέτοιες ιδέες όχι μόνο αδικαιολόγητες αλλά και  νοσηρές,  καθώς  γνώριζε  τους  θεράποντες,  ανακτορικούς  και  μη,  προσωπικώς  και  τους  θεωρούσε όλους απόλυτα αφοσιωμένους στον νεαρό βασιλέα. 

Digitized by 10uk1s 

 

Προθανάτια παραληρήματα...  Μετά  τη  δωδέκατη  ημέρα  άρχισαν  τα  νυκτερινά  παραληρήματα  του  Αλέξανδρου.  Στη  διάρκεια  της  μέρας,  για  λίγο  καιρό  ακόμη,  θα  παρουσίαζε  αναλαμπές,  μερικές  τόσο  έντονες, που γιατροί και φίλοι ξαφνιασμένοι ήλπιζαν σε κάποιο θαύμα.  Η  μόνη  που  από  την  πρώτη  μέρα  κατεχόταν  από  απαισιοδοξία  ήταν  μία  γραφική  γριά  Αρβανίτισσα,  καθαρίστρια  των  ανακτόρων,  η  κυρα‐Ελένη.  Έχοντας  δει  τον  σπασμένο  καθρέφτη  και  διαβάσει  το  κατακάθι  του  καφέ  στο  πρωινό  του  βασιλιά,  μίλησε  στον  Ζαλοκώστα τη μέρα του τραυματισμού και του είπε: «...ο αφέντης θα πεθάνει...» Εκτός αν  θανατώσουν  τον  «καταραμένο  Φρίτσι»  και  της  φέρουν  το  συκώτι  του,  από  το  οποίο  με  διάφορα  γιατροσόφια  θα  φτιάξει  μια  θαυματουργή,  σωτήρια  αλοιφή  για  την  πληγή  του  αφέντη... Αυτά φυσικά δεν έγιναν και η γριά Αρβανίτισσα βγήκε δυστυχώς αληθινή.  Τις ατέλειωτες νύχτες από το υποσυνείδητο του Αλέξανδρου αναδύονταν εικόνες. Πρώτα,  φυσικά, η οικογένειά του: Η εικόνα του πατέρα του, του Κωνσταντίνου, που τόσο τον είχε  πικράνει  με  τις  άδικες  επικρίσεις  του  από  το  εξωτερικό,  του  έφερνε  παράπονο.  Στο  παραλήρημά  του  βογκούσε  κι  έλεγε:  «Αχ,  πατέρα,  αχ,  πατέρα...»  Αλλά  όταν  αναδυόταν  η  εικόνα της Σοφίας, της μάνας, η πικρία έσβηνε και η αιώνια επίκληση έβγαινε από τα χείλη  του: «...Μητέρα, μητέρα, σώσε με...»  Το πρωί, καθώς ξυπνούσε εξαντλημένος, όλες αυτές οι εικόνες εξαφανίζονταν, και μπροστά  του  ορθωνόταν  μία  εξαΰλωμένη  Ασπασία  και  τίποτε  άλλο.  Τα  όμορφα  μάτια  της  ήσαν  κατακόκκινα από την ξαγρύπνια και το λυγερό κορμί της αδυνατισμένο από την άρνηση της  να φάει. Του χαμογελούσε σαν να του έλεγε ότι όλα θα πάνε καλά, κι άπλωνε το τρυφερό  της χέρι πάνω στο πυρακτωμένο μέτωπό του και τον χάιδευε. Ο Αλέξανδρος έπιανε το χέρι  τρυφερά και της έλεγε να πάει ν' αναπαυθεί, εκείνη όμως αρνιόταν και τότε ο Αλέξανδρος  της  έλεγε  ακόμη  πιο  τρυφερά:  «...Πήγαινε  να  κοιμηθείς,  Μπίκα.  Μην  ξεχνάς  πως  σε  λίγο  καιρό θα γίνεις μητέρα. Πρέπει να ξεκουράζεσαι για το καλό του παιδιού μας».  Αλίμονο, αυτό το παιδί δεν θα γνωρίσει τον πατέρα του...  —oo0oo—  Λίγο πριν συμπληρωθούν δύο εβδομάδες από τον τραυματισμό, καταφθάνει στην Αθήνα24  ο  Γάλλος  καθηγητής  Βιντάλ,  πασίγνωστος  για  τις  έρευνές  του  στα  λοιμώδη  νοσήματα.  Διάγνωση  δεν  χρειαζόταν  να  κάνει  ο  Γάλλος,  διότι  οι  θεράποντες  τον  πληροφόρησαν  ότι  ήδη  είχε  σχηματισθεί  στο  ήπαρ  απόστημα  από  τη  σηψαιμία.  Αυτά  το  απόγευμα  της  αφίξεώς  του.  Το  βράδυ  ζήτησε  να  εξετάσει  τον  Αλέξανδρο,  και  κατάπληκτος  βρίσκει  τον  βασιλέα  κάπως  ευδιάθετο  να  τον  υποδέχεται  μ'  ένα  ελαφρύ  χαμόγελο  κι  ένα  «Bonsoir,  Monsieur le Professeur...» Τι είχε συμβεί; Μήπως κάποιο θαύμα; Όχι. Μετά από μία φρικτή  νύχτα ο ασθενής είχε μία παροδική αλλά έντονη αναλαμπή χάρις στην τρομερή κράση του.  Το  βλέμμα  του  Αλέξανδρου  καρφώθηκε  ερευνητικά  στην  έκφραση  του  Βιντάλ  προσπαθώντας  να  καταλάβει  πώς  τον  βλέπει  ο  διάσημος  καθηγητής.  Ο  Γάλλος  τον  καθησύχασε με ηρεμία αλλά αργά τη νύχτα προειδοποίησε τους Έλληνες συναδέλφους του  ότι ο βασιλεύς θα ζήσει το πολύ τέσσερις ακόμη ημέρες.  Ο σιδερένιος Αλέξανδρος θα αντισταθεί ακόμη για οκτώ δέκα μέρες...  Ο  Βιντάλ  πρόσθεσε  στη  θεραπεία  μία  μέθοδο  της  εποχής  που  μπορούσε  να  προκαλέσει  σοβαρές  παρενέργειες,  το  λεγόμενο  «αυτοεμβόλιο».  Με  άλλα  λόγια  από  το  πύον  του  τραύματος  παρασκευαζόταν  ένα  εμβόλιο,  το  οποίο,  αν  το  δεχόταν  σε  μικρές  δόσεις  ο  ασθενής, μπορούσε να βοηθήσει με την παραγωγή αντισωμάτων τον οργανισμό του. Ούτε 

Digitized by 10uk1s 

  το αυτοεμβόλιο τον βοήθησε...  Την  εικοστή  τρίτη  ημέρα  (10  Οκτωβρίου  1920,  με  το  παλαιό  ημερολόγιο)  φθάνει  ο  καθηγητής‐χειρουργός  Ντελμπέ  (Pierre  Delbet),  μεγάλο  όνομα  της  χειρουργικής.  Από  το  πλοίο  που  τον  μεταφέρει  ο  Ντελμπέ  αποβιβάζεται  στις  Κεχριές,  κοντά  στον  Ισθμό  της  Κορίνθου, όπου τον περιμένει ένα αγωνιστικό αυτοκίνητο τύπου «Panhard», από αυτά που  αγαπούσε ο Αλέξανδρος. Με σχεδόν ιλιγγιώδη ταχύτητα για την εποχή ‐70 χιλιόμετρα την  ώρα‐  το  αυτοκίνητο  τον  μεταφέρει  στο  Τατόι  ‐  ένας  προθανάτιος  αγώνας  δρόμου  την  τελευταία στιγμή.  Ο Ντελμπέ βρίσκει τον Αλέξανδρο σε απελπιστική κατάσταση. Η σηψαιμία έχει προσβάλει  και  τον  έναν  πνεύμονα  με  αποτέλεσμα  συνεχείς  αιμοπτύσεις.  Ο  Αλέξανδρος  μέσα  στην  κατάσταση σύγχυσης που βρίσκεται διακρίνει το αίμα και θορυβείται, η Ασπασία ωστόσο  του λέει να μην ανησυχεί, είναι πνευμονία από τη μακρά κατάκλιση.  Ο Ντελμπέ αποσύρεται σ' ένα πρόχειρο εργαστήριο και κάνει δικές του εξετάσεις. Με την  ευρυμάθεια  που  διακρίνει  τους  παλιούς  γιατρούς,  θέλει  να  βεβαιωθεί  μόνος  του  για  το  μικρόβιο  που  κυκλοφορεί  στο  αίμα  προκαλώντας  τη  σηψαιμία,  και  βρίσκει  άλλο  από  τον  στρεπτόκοκκο μικρόβιο, ένα αναερόβιο. Αλλά τι νόημα έχει πλέον αυτή η διαπίστωση; Την  εποχή εκείνη, όπως γνωρίζουμε όλοι, δεν υπήρχαν αντιβιοτικά.  [Για τους γιατρούς αναγνώστες παραθέτω τα ακόλουθα στοιχεία:  Ως  γνωστόν  στα  δόντια  ανθρώπων  και  ζώων  υπάρχουν  πάντα  μικρόβια  –στους  πιθήκους  ειδικώς  πολλά–  και  το  πιο  σύνηθες  είναι  ο  στρεπτόκοκκος.  Αναερόβια  μικρόβια  είναι  τα  βακτηριοειδή και ο αναερόβιος στρεπτόκοκκος. Σήμερα για κάθε ένα από αυτά, όπως είναι  γνωστό,  βρίσκουμε  με  καλλιέργεια  την  ευαισθησία,  μεγάλη  ή  μικρή,  στο  κατάλληλο  αντιβιοτικό. Γι' αυτό και αν δεν έχει προχωρήσει η σηψαιμία, ελέγχουμε τη διασπορά της.  Υπάρχει ακόμη, όπως μ' ενημέρωσε συνάδελφος ειδικός λοιμωξιολόγος, και ιδιαίτερα στα  δόντια  των  πιθήκων,  ένας  ιός,  «Β‐Virus  Herpesvirus  Simial»,  που  προκαλεί  μηνιγγοεγκεφαλίτιδα, που δεν ήταν όμως η περίπτωση του Αλέξανδρου.  Κατά τη γνώμη μου, η φλεγμονή, που πυροδότησε τη σηψαιμία στον βασιλέα, ήταν «μικτή  φλεγμονή» από δύο ή τρία μικρόβια.]  Πριν φύγει ο Ντελμπέ, συνέρχεται ένα τελευταίο ιατρικό συμβούλιο, όπου γίνεται λόγος για  ακρωτηριασμό.  Η  λύση  αυτή  απορρίπτεται  διότι  είναι  πλέον  πολύ  αργά  ‐  άλλωστε  και  ο  Αλέξανδρος  είχε  τέτοια  εξάντληση  ‐από  τους  εμετούς  και  τις  αιμοπτύσεις‐  που  δεν  θα  άντεχε την επέμβαση.  —oo0oo—  Όσο πλησιάζει το τέλος, τόσο η Ασπασία αγκιστρώνεται πάνω στον αγαπημένο της. Είναι η  μόνη που δεν θέλει να παραδεχθεί ότι ο άνδρας της θα πεθάνει.  Τη νύχτα της 11ης προς τη 12η Οκτωβρίου, ο Αλέξανδρος πέφτει σε κώμα, που είναι όμως  παροδικό.  Κάποια  στιγμή  ξυπνάει  για  λίγο.  Το  βλέμμα  του  είναι  άτονο,  το  μόνο  που  αναγνωρίζει γύρω του είναι η Ασπασία, και με όση δύναμη του έχει απομείνει την τραβάει  κοντά  του  και  κρύβεται  στην  αγκαλιά  της,  σαν  μικρό  παιδί  που  ζητάει  προστασία  στην  αγκαλιά της μάνας του. 

Digitized by 10uk1s 

 

Ο θάνατος του Αλέξανδρου  Ξημερώνει η 12η Οκτωβρίου 1920. Η φύση στο Τατόι είναι πια φθινοπωρινή. Όσοι αγαπούν  τον  νεαρό  ετοιμοθάνατο  κοιτάζουν  τα  φύλλα  των  δένδρων  —  καθώς  αρχίζουν  να  κιτρινίζουν, τους φαίνονται κι αυτά πένθιμα...  Στο παλάτι όλοι, γιατροί, υπασπιστές και το προσωπικό, κινούνται αργά, όπως σε ραλαντί  ταινία,  και  αθόρυβα  ωσάν  να  θέλουν  να  μην  ταράξουν  τις  τελευταίες  στιγμές  ζωής  του  Αλέξανδρου.  Ένας Γάλλος δημοσιογράφος, φίλος του Βενιζέλου, που είχε μόλις φθάσει με άλλους στην  Αθήνα,  βρέθηκε  στο  Τατόι,  όπου  είδε  την  Ασπασία,  ντυμένη  με  τη  λευκή  στολή  της  νοσοκόμας, να στέκεται δίπλα στον άνδρα της απελπισμένη. Του φάνηκε σαν να σκεπτόταν  και  τη  λύση  της  αυτοκτονίας  της!  Οι  Γάλλοι  δημοσιογράφοι  της  έφεραν  ένα  πανέρι  λουλούδια για να της δείξουν τη συμπαράστασή τους. Ένας υπασπιστής, που τον γνώριζε ο  Γάλλος από το Μακεδονικό Μέτωπο, έκλαιγε σε μία γωνία γοερά σαν μικρό παιδί.  Το  πρωί  της  12ης  Οκτωβρίου  ο  Αλέξανδρος  δεν  ξυπνάει  για  λίγο  όπως  τις  προηγούμενες  μέρες,  αλλά  συνεχίζει  τα  νυκτερινά  παραληρήματά  του.  Η  αναπνοή  του  είναι  πολύ  δύσκολη,  τα  χείλη  του  σαλεύουν...  Κάτι  θέλει  να  πει...  Οι  γιατροί  και  οι  φίλοι  του  πλησιάζουν  αθόρυβα  και  αφουγκράζονται...  Με  μισοσβησμένη  φωνή  ο  Αλέξανδρος  περιγράφει το όνειρο που βλέπει. Όλοι έχουν παγώσει...  Καθώς  το  περιγράφει,  η  φωνή  του  γίνεται  λίγο  καθαρότερη.  Βλέπει  ένα  ποτάμι...  Στην  απέναντι  όχθη  στέκεται  όρθιος  ο  παππούς  του,  ο  Γεώργιος  Α',  ο  αγαπημένος  του  Αλέξανδρου.  Με  κάπως  πιο  δυνατή  φωνή  περιγράφει  τη  συνομιλία  τους.  Του  λέει  ο  παππούς  του:  «...Έλα,  παιδί  μου.  Ήρθε  η  ώρα  να  σε  πάρω...»  Και  ο  Αλέξανδρος  μέσα  στ'  όνειρό  του  απαντάει:  «Ναι,  παππού,  έρχομαι...  Μόνο  που  θα  ήθελα  πριν  φύγουμε  να  γνωρίσεις  την  Ασπασία...»  Με  το  αυτί  της  κοντά  στα  χείλη  του  η  Ασπασία  τα  ακούει.  Δεν  αντέχει  άλλο  και  σωριάζεται  με  αναφιλητά  σε  μία  καρέκλα  δίπλα  του.  Είναι  πια  ένα  ανθρώπινο ράκος...  Η Ασπασία με τους φίλους του αποφασίζουν να φέρουν έναν ιερέα να τον μεταλάβει, όμως  εκείνη επιμένει ότι δεν πρέπει ο Αλέξανδρος να καταλάβει, έστω και την τελευταία στιγμή,  ότι  του  δίνεται  η  θεία  μετάληψη.  Καταφεύγουν  σε  μία  μικρή  σκηνοθεσία:  πίσω  από  το  κρεβάτι του στήνεται ένα παραβάν για να κρύψει τον ιερέα, ο οποίος ψιθυρίζει τις ευχές. Η  Ασπασία  παίρνει  από  τα  χέρια  του  το  κουταλάκι  με  τη  μετάληψη  και  ανοίγοντας  προσεκτικά τα χείλη του Αλέξανδρου, του λέει δυνατά στο αυτί: «...Πιες, σε παρακαλώ, το  φάρμακό σου...»  —oo0oo—  Μετά  το  παραλήρημα  για  τον  παππού,  ο  Αλέξανδρος  βυθίζεται  για  λίγο.  Και  ξαφνικά  το  παραλήρημα ξαναρχίζει με κάπως πιο δυνατή φωνή, διότι τώρα είναι πολεμικό, ηρωικό! Ο  βασιλεύς  ονειρεύεται  πόλεμο,  τον  πόλεμο  της  Θράκης,  που  υπήρξε  γι'  αυτόν  η  τελευταία  γεύση  δόξας.  Βλέπει  την  ηρωική  απόβαση  των  Ελλήνων  στα  παράλια  της  Ραιδεστού.  Η  φωνή  του  δυναμώνει:  «...Ασπασία...»  φωνάζει,  «...νικάμε...»  Κι  έπειτα  ψελλίζει:  «...Πού  είναι ο Μελάς;» Μελάς είναι ο Βασιλάκης Μελάς, ένας εκ των υπασπιστών του. «...Να μου  φέρει  ο  Μελάς  το  τελευταίο  πολεμικό  ανακοινωθέν...»  Τρέχουν  οι  άλλοι  φίλοι,  βρίσκουν  τον  Μελά  και  τον  παρακαλούν  να  φτιάξει  από  το  μυαλό  του  κάτι  σαν  πολεμικό  ανακοινωθέν...  Δεν  προλαβαίνει...  Πλησιάζει  ο  επιθανάτιος  ρόγχος...  Η  Ασπασία  επιμένει.  Της  φαίνεται  ότι  ο  Αλέξανδρος  κινεί  ακόμη  τα  χείλη  του.  Της  λέει:  «...Μπίκα,  έλα  κοντά  μου...» Κολλάει το αυτί της στο στόμα του. Ακούει την τελευταία του επιθυμία, γυρίζει και 

Digitized by 10uk1s 

  κοιτάζει  τους  γύρω  εμβρόντητη.  «...Ο  βασιλεύς  ζητάει  τον  πιστό  του  οδηγό,  τον  Μήτσο!»  Τρέχουν όλοι και βρίσκουν τον Μήτσο μέσα στο παλάτι. Ο οδηγός, ένας αγαθός γίγαντας,  συντετριμμένος,  γονατίζει  δίπλα  στο  κρεβάτι,  οπότε  φωνάζουν  δυνατά  στον  Αλέξανδρο:  «...Εδώ είναι ο Μήτσος, σας ακούει...» Τα τελευταία του λόγια μόλις ακούγονται.  «Μήτσο, το αυτοκίνητο είναι έτοιμο;»  «...Πάντα έτοιμο, Μεγαλειότατε...»  «...Έχεις καλά φώτα;»  Ο  Μήτσος  τα  χάνει...  Γυρίζει  και  κοιτάζει  την  Ασπασία.  Και  αυτή  του  κάνει  νόημα  να  λέει  συνέχεια «ναι».  «...Έχω καλά φώτα, Μεγαλειότατε...»  Μέσα  στη  βύθιση  το  πρόσωπο  του  Αλέξανδρου  παίρνει  μιαν  ανεπαίσθητη  έκφραση  ικανοποιήσεως.  «Μήτσο,  ετοίμασέ  το  αμέσως,  θα  πάμε  μακρινό  ταξίδι...»  Και  αμέσως  τα  χείλη  του  ψιθυρίζουν: «...Μήτσο, πάρε το τιμόνι. Κουράστηκα πια...»  —oo0oo—  Η  ώρα  είναι  τρεισήμισι  το  απόγευμα.  Η  φωνή,  αυτό  το  προθανάτιο  ψιθύρισμα,  έχει  πια  σβήσει.  Η  Ασπασία  σκύβει  και  τον  φιλάει  στα  χείλη,  που  της  φαίνονται  πια  παγωμένα...  Ζαρώνει στην αγκαλιά του και τα δάκρυά της βρέχουν το πρόσωπό του. Αυτή η τελευταία  ζεστή αγκαλιά της γυναίκας του σαν κάποια υπερφυσική δύναμη φέρνει ένα σκίρτημα στο  σώμα  του  Αλέξανδρου.  Τα  χείλη  του  κινούνται,  ήχος  δεν  ακούγεται,  αλλά  όλοι  καταλαβαίνουν από την κίνηση: «Μπίκα...» Πεθαίνει με το όνομα της Ασπασίας στα χείλη  του.  Η αναπνοή του σταματάει, το κεφάλι του γέρνει στο πλάι, για τελευταία φορά.  Μέσα στη δίνη του πολέμου άνθισε ο έρωτάς του για την όμορφη κόρη. Το τελευταίο του  όνειρο  ήταν  για  τον  πόλεμο.  Και  η  τελευταία  λέξη,  πριν  ο  Χάρος  σφραγίσει  τα  χείλη  του,  ήταν το όνομά της, το χαϊδευτικό. 

Digitized by 10uk1s 

 

Επιθανάτια...  Το τελευταίο ιατρικό δελτίο της 12ης Οκτωβρίου ανήγγελλε στον κόσμο λακωνικά: «Μετά  βραχείαν αγωνίαν, καθ' ην η Αυτού Μεγαλειότης κατελήφθη υπό σπασμωδικών κινήσεων  του προσώπου, εξέπνευσε περί ώραν 4ην και 12 λεπτά μετά μεσημβρίαν».  Η  διατύπωση  στο  δελτίο  ήταν  μάλλον  άκομψη.  Σε  ιατρικά  ανακοινωθέντα  δεν  χωρούν  εκφράσεις περί «σπασμωδικών κινήσεων του προσώπου»...  Η  καθολική  συγκίνηση  που  προκάλεσε  ο  θάνατος  του  Αλέξανδρου  σε  όλους  ανεξαιρέτως  τους Έλληνες επισφραγίσθηκε από ένα πρωτοφανές όσο και τραγικό γεγονός, που ελάχιστα  έχει γίνει γνωστό, ακόμη και σήμερα. Ο πιστός οδηγός του ο Μήτσος, το επίθετο Φουγαλάς,  παρέμεινε  για  λίγο  στο  παλάτι  και,  συντετριμμένος  σε  μία  γωνιά,  χτύπαγε  το  κεφάλι  του.  Επαναλάμβανε μία από τις τελευταίες κουβέντες του ετοιμοθάνατου βασιλιά: «...Θα πάμε,  Μήτσο,  μακρινό  ταξίδι...»  Ο  βασιλεύς  τον  ήθελε  μαζί  του  μέχρι  το  τέλος...  Αλλόφρων  και  δυστυχής,  ο  Μήτσος  γύρισε  σπίτι  του  και  αυτοκτόνησε!  Θεώρησε  ότι  το  ύστατο  καθήκον  του ήταν ν' ακολουθήσει το αγαπημένο του αφεντικό.  —oo0oo—  Η  βασιλική  οικογένεια  στη  Λουκέρνη  (Lucerne)  της  Ελβετίας  πληροφορήθηκε  τον  θάνατο  την άλλη μέρα το πρωί. Το σχετικό τηλεγράφημα είχε φθάσει από το βράδυ της 12ης στη  Λουκέρνη, αλλά ο ανακτορικός γιατρός σε συμφωνία με τον πρίγκιπα Νικόλαο, αδελφό του  Κωνσταντίνου, δεν ήθελαν να το ανακοινώσουν νύχτα στον Κωνσταντίνο και στη Σοφία.  Στο μεταξύ η γιαγιά του Αλέξανδρου, η βασίλισσα Όλγα, βρισκόταν καθ' οδόν μέσω Ιταλίας  για να προλάβει τον Αλέξανδρο εν ζωή, καθώς ήταν το μέλος της οικογένειας στο οποίο η  κυβέρνηση είχε δώσει άδεια να έλθει στην Αθήνα. Η Όλγα επιβιβάσθηκε στην Ιταλία σ' ένα  μικρό  ιδιωτικό  κότερο,  το  οποίο  όμως  συνάντησε  στην  Αδριατική  σφοδρή  τρικυμία  και  καθυστέρησε πολύ.  Η  γιαγιά  έφθασε  στο  Τατόι  είκοσι  τέσσερις  ώρες  μετά  τον  θάνατο  του  εγγονού  της.  Τον  είχαν ταριχεύσει και ντύσει με μεγάλη στολή. Το πρόσωπό του ήταν γαλήνιο και ωραίο. Η  Όλγα  ψιθύρισε:  «...Τι  ωραίος  που  είναι  ο  Αλέξανδρός  μου...»  και  προσέθεσε:  «...Το  παιδί  μου θ' αναπαυθεί στον Παράδεισο... Το παιδί μου ήταν καλό...»  Καλός κι αγαθός ο νεαρός βασιλεύς.  —oo0oo—  Από  την  ώρα  που  έσβησε  ο  Αλέξανδρος,  η  Ασπασία,  ντυμένη  ακόμη  στη  λευκή,  νοσοκομειακή  στολή,  κλαίει  ασταμάτητα.  Μετά  από  πολλά  χρόνια  θα  διηγηθεί  στην  κόρη  της  ότι  εκείνη  την  ώρα  ήθελε  να  πεθάνει,  αλλά  τη  συγκράτησε  η  σκέψη  του  παιδιού  που  είχε  στην  κοιλιά  της.  Στον  προθάλαμο  του  παλατιού  στέκεται  το  προσωπικό  αμίλητο  και  χωρικοί που δουλεύουν στα βασιλικά κτήματα και κάτοικοι του Μενιδίου, όλοι με τα ρούχα  της  δουλειάς  και  λασπωμένα  παπούτσια.  Μερικοί  από  το  προσωπικό  ζητούν  από  την  Ασπασία να μπουν στο δωμάτιο να στολίσουν τον νεκρό, εκείνη όμως δεν τους αφήνει. Θα  το  κάνει  μόνη  της...  Της  φέρνουν  από  τον  κήπο  τριαντάφυλλα,  ντάλιες  κι  ένα  γνησίως  ελληνικό φυτό, τα ρείκια.  Την  επόμενη  ημέρα,  το  πρωί,  σύσσωμο  το  Υπουργικό  Συμβούλιο  μ'  επικεφαλής  τον  Βενιζέλο  ανεβαίνει  στο  Τατόι.  Η  Ασπασία  κατεβαίνει  στο  σαλόνι  του  ισογείου  και  τους  υποδέχεται με τα ίχνη της ξαγρύπνιας και της οδύνης στο πρόσωπό της. Τη συλλυπούνται  με σεβασμό, διότι τώρα πια είναι γι' αυτούς η χήρα του βασιλέως... Πρόκειται περί τραγικής  Digitized by 10uk1s 

  ειρωνείας  ‐  έπρεπε  να  βρει  τον  θάνατο  ο  Αλέξανδρος  για  ν'  αναγνωρισθεί  από  μερικούς  στενοκέφαλους ότι ο βασιλεύς είχε επιτέλους σύζυγο.  Ο Βενιζέλος  κάνει  ένα βήμα μπροστά. Η έκφρασή  του είναι σοβαρή με κάποια γλυκύτητα  στη φωνή, καθώς απευθύνεται στην πονεμένη γυναίκα:  «Κυρία,  »Λόγω  του  θανάτου  του  βασιλέως,  το  Υπουργικό  Συμβούλιο  σας  εκφράζει  τα  ειλικρινέστατα συλλυπητήριά του.25  »Δεν  σκέπτομαι  να  σας  απευθύνω  κούφια  λόγια  παρηγοριάς.  Σε  μία  τόσο  τρομερή  δυστυχία δεν μπορούμε να επικαλεσθούμε παρά μόνο την παρηγοριά του Θεού.  »Σας  παρακαλώ  μονάχα  να  πιστέψετε  ότι  ο  πόνος  του  λαού  για  τον  χαμό  του  καλού  μας  βασιλιά  είναι  τόσο  βαθύς,  όσο  βαθιά  είναι  και  η  συμπάθεια  που  τρέφει  προς  εκείνη  η  οποία,  έχοντας  μοιραστεί  την  ευτυχία  του  στη  σύντομη  ζωή  του,  χτυπήθηκε  πρόωρα  από  μία τόσο σκληρή δυστυχία».  Η  Ασπασία  κοίταξε  τον  Βενιζέλο  και  τους  υπουργούς  και  με  τη  φωνή  πνιγμένη  από  έναν  λυγμό,  απάντησε:  «...Ευχαριστώ  απεριόριστα  το  Υπουργικό  Συμβούλιο  για  τα  συλλυπητήριά  του...»  Και  στρεφόμενη  προς  τον  Βενιζέλο,  πρόσθεσε:  «Σας  ευχαριστώ  ιδιαιτέρως,  κύριε  Πρόεδρε,  γιατί  κατά  τη  διάρκεια  της  ασθένειας  του  συζύγου  μου  ασχοληθήκατε μαζί του σαν να ήσαστε πατέρας του...» 

Digitized by 10uk1s 

 

Τα μετά θάνατον...  Λίγες  ημέρες  μετά  τον  θάνατο  ο  βασιλεύς  κηδεύθηκε,  αφού  προηγήθηκε  λαϊκό  προσκύνημα  στη  Μητρόπολη.  Το  τιμητικό  άγημα  αποτελείτο  από  ναύτες  που  έσυραν  τον  παραδοσιακό  κιλίβαντα  με  την  ελληνική  σημαία,  ενώ  στο  πρόσθιο  μέρος  του  κιλίβαντα  είχαν  τοποθετήσει  άσπρα  λουλούδια.  Παραστάτες  του  ναυτικού  αγήματος  ήσαν  εύζωνοι  της  ανακτορικής  φρουράς,  και  κατά  τα  καθιερωμένα  της  εποχής  πίσω  από  τον  κιλίβαντα  ακολουθούσε το άλογο του Αλέξανδρου. Ίσως να συμβόλιζε την αγάπη του για τα ζώα, που  όμως του στοίχισαν τη ζωή.  Ο  Αλέξανδρος  τάφηκε  στο  Τατόι  κοντά  στον  τάφο  του  αγαπημένου  του  παππού,  του  Γεωργίου Α'.  —oo0oo—  Ο θάνατος δημιούργησε απροσδόκητο πολιτικό κενό. Οι εκλογές, οι κρίσιμες εκλογές που  ουσιαστικά  θα  έκριναν  και  τη  διαμάχη  Βενιζέλου‐Κωνσταντίνου,  ήσαν  εν  όψει.  Ο  θρόνος  βρέθηκε κενός σε μία στιγμή που ο Βενιζέλος ετοιμαζόταν να νομιμοποιήσει τον γάμο του  άτυχου  βασιλιά,  αλλά  οι  φανατικοί  συνεργάτες  του  επέμεναν  στην  αμφισβήτηση  του  γάμου, και μάλιστα μερικοί ακραίοι πρότειναν να κηρυχθεί «εδώ και τώρα» η αβασίλευτη  δημοκρατία.  Ο Βενιζέλος ούτε ν' ακούσει ήθελε τέτοια λύση ‐ έχοντας πάντως αποκλείσει  την άνοδο στον θρόνο του νόμιμου διαδόχου Γεωργίου Β', στράφηκε χωρίς πολλές ελπίδες  στον  νεώτερο  αδελφό  του  Αλέξανδρου,  πρίγκιπα  Παύλο  (τον  βασιλέα  της  Ελλάδας,  1947‐ 1964), που βρισκόταν στην Ελβετία, ο οποίος τότε δεν είχε ακόμη ενηλικιωθεί. Προφανώς  καθ'  υπόδειξη  της  οικογένειάς  του  και  των  συμβούλων  του  απέστειλε  μία  αρνητική  επιστολή.  Το  σπάνιο  σχέδιο  της  επιστολής  παρατίθεται  σε  φωτοτυπία  αυτούσιο  με  τις  σχετικές διορθώσεις.  Κατόπιν  τούτου  ο  Βενιζέλος  συγκάλεσε  εκτάκτως  τη  Βουλή,  η  οποία  ψήφισε  αντιβασιλεία  υπό τον ναύαρχο Κουντουριώτη.  Οι εκλογές του Νοεμβρίου 1920 (1η Νοεμβρίου με  το παλαιό ημερολόγιο, 14η  με το νέο)  διεξήχθησαν με μία εβδομάδα καθυστέρηση και απέληξαν προς παγκόσμια κατάπληξη σε  ήττα  του  Ελευθερίου  Βενιζέλου!  σε  μία  εποχή  που  η  δόξα  του  από  τη  νίκη  των  Σεβρών  πλησίαζε  στην  κορύφωσή  της.  Μία  ανάλογη  ιστορία  θα  επαναληφθεί  μετά  το  τέλος  του  Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου με ηττημένο τον νικητή Ουίνστον Τσώρτσιλ.  Τον  Δεκέμβριο  του  1920  ο  βασιλεύς  Κωνσταντίνος  επανήλθε  στον  θρόνο  μετά  από  δημοψήφισμα, που αποτελούσε τυπική διαδικασία, αφού ήδη ο λαός είχε εκφρασθεί στις  εκλογές. Άλλωστε μετά τις εκλογές ο Βενιζέλος απεσύρθη στο εξωτερικό.  Στο  χρονικό  αυτό  σημείο  λήγει  η  αφήγησή  μας  για  τα  πολιτικοστρατιωτικά  γεγονότα  της  εποχής. Και απομένουν λίγα λόγια για το προσωπικό δράμα της Ασπασίας.  —oo0oo—  Μετά  τον  θάνατο  του  Αλέξανδρου  η  Ασπασία  εγκαταστάθηκε  στην  Αθήνα,  καθώς  δεν  άντεχε να βλέπει το Τατόι, που κάθε γωνιά του της θύμιζε τον αγαπημένο της. Ο άνδρας της  της είχε πει κάποτε σε στιγμές ευτυχίας:  «Όλη  μου  τη  ζωή  θα  σε  προσέχω,  Μπίκα  μου.  Ακόμα  κι  αν  ζήσω  και  φθάσω  τα  εκατό, ακόμα κι αυτά τα χρόνια δεν θα είναι αρκετά για να σ' ευχαριστήσω για όσα  μου  έχεις  προσφέρει.  Μόνος  μου  χωρίς  εσένα  δεν  θα  μπορούσα  ποτέ  ν'  αντιμετωπίσω τις τεράστιες ευθύνες μου...»  Digitized by 10uk1s 

  Στις 25 Μαρτίου του 1921, η Ασπασία γέννησε  ένα  κοριτσάκι. Ο  Αλέξανδρος  ήθελε πάντα  ένα  αγόρι,  που  θα  το  ονόμαζαν  Φίλιππο.  Τον  Ιούνιο  του  1921  ο  θείος  του  Αλέξανδρου,  πρίγκιψ  Ανδρέας,  και  η  Αλίκη  απέκτησαν  ένα  αγόρι  και  σε  ανάμνηση  της  επιθυμίας  του  Αλέξανδρου  το  ονόμασαν  Φίλιππο.  Πρόκειται  για  τον  σημερινό  βασιλικό  σύζυγο  της  Ελισάβετ της Αγγλίας.  Η βασιλική οικογένεια, στην Αθήνα πλέον, προφανώς έχοντας τύψεις για την προγενέστερη  συμπεριφορά της στο θέμα του γάμου, αναγνώρισε επισήμως, μετά θάνατον, τον γάμο της  Ασπασίας και της απένειμε τον τίτλο της Βασιλικής Υψηλότητας με επέκταση και στο παιδί.  Αργότερα η Ασπασία με την κόρη της ‐μετά την εκθρόνιση του Κωνσταντίνου‐ έζησαν στο  εξωτερικό, κυρίως στην Ιταλία και την Αγγλία.  Η Ασπασία απέθανε στη Βενετία το 1972. Τα οστά της μεταφέρθηκαν στην Αθήνα, το 1993,  και ετάφησαν δίπλα στον τάφο του Αλέξανδρου.  Η  κόρη  της,  η  Αλεξάνδρα,  παντρεύτηκε  το  1944  τον  εξόριστο  βασιλέα  Πέτρο  της  Σερβίας,  της  δυναστείας  Καραγεόργεβιτς,  αυτόν  που  ανήλικος  ακόμα  είχε  συνταχθεί  με  τους  επαναστάτες  το  1941,  για  να  αντισταθούν  στη  γερμανική  εισβολή.  Μετά  τον  Δεύτερο  Παγκόσμιο  Πόλεμο  ο  Τίτο  τον  κήρυξε  έκπτωτο.  Ο  Πέτρος  και  η  Αλεξάνδρα,  Σέρβος  και  Ελληνίδα,  απέκτησαν  το  1945  έναν  γιο,  στον  οποίο  δόθηκε  το  όνομα  Αλέξανδρος  της  Γιουγκοσλαβίας.  Ο εγγονός αυτός του Αλέξανδρου και της Ασπασίας, με αρκετό ελληνικό αίμα στις φλέβες  του,  παντρεύθηκε  σε  δεύτερο  γάμο  την  Ελληνίδα  Κλαιρ  Μπατή  από  τη  Θεσσαλονίκη.  Ο  Αλέξανδρος  και  η  τωρινή  Ελληνίδα  σύζυγός  του,  που  φέρει  τον  τίτλο  πριγκίπισσα  Αικατερίνη της Γιουγκοσλαβίας, επισκέπτονται συχνά την Ελλάδα, και μάλιστα στη διάρκεια  του αεροπορικού πολέμου του NATO εναντίον της Σερβίας, όπως επίσης πολύ πρόσφατα η  Αικατερίνη τους σεισμοπαθείς του Σεπτεμβρίου 1999.  —oo0oo—  Όσο  ζούσε  στο  εξωτερικό,  η  Ασπασία  επισκεπτόταν  και  αυτή,  από  νοσταλγία  αλλά  και  με  κάποια πικρία, την Ελλάδα.  Σε μία επίσκεψή της συνάντησε το ζεύγος Μυλωνά. Η σύζυγός του Ραλλού Μάνου ήταν η  πασίγνωστη  επί  των  ημερών  μας  ιέρεια  του  χορού,  κι  ο  Παύλος  Μυλωνάς  είναι  ο  κορυφαίος  αρχιτέκτων,  καθηγητής  του  Πολυτεχνείου  και  Ακαδημαϊκός.  Η  Ραλλού  ήταν  ετεροθαλής αδελφή της Ασπασίας, κατά είκοσι χρόνια νεώτερή της.  Το  ζεύγος  Μάνου‐Μυλωνά  την  πήγε  σ'  ένα  παλιό  ταβερνάκι,  κοντά  στο  Μαρούσι.  Η  Ασπασία  κοίταξε  γύρω  της  νοσταλγικά  και  κάποια  στιγμή  είπε:  «...Τι  ωραία  που  είναι  η  Ελλάδα,  αλλά  ενίοτε  και  πόσο  σκληρή...»  Και  η  Ραλλού  σκέφθηκε:  «...Όχι  η  Ελλάδα,  αλλά  συχνά οι Έλληνες...» 

Digitized by 10uk1s 

 

ΕΠΙΛΟΓΟΣ 

ΑΠΟ  ΤΙΣ  ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ  ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ  ενός  Γάλλου  δημοσιογράφου‐συγγραφέως26  αποσπώ  ένα  κομμάτι,  που  ταιριάζει  περισσότερο  από  κάθε  άλλη  φλύαρη  επιτομή  σαν  επίλογος στην τραγωδία του Αλέξανδρου:  «...Ο  βασιλιάς  ήταν  πολύ  αγαπητός  και  ήξερε  με  καλή  θέληση,  ευθύτητα  και  θάρρος να εκπληρώνει τέλεια τα βασιλικά του καθήκοντα σε εξαιρετικά δύσκολες  περιστάσεις. Είναι πολύ πιθανό, στις δραματικές μέρες της ανέλπιστης ανάρρησής  του  στον  θρόνο,  να  μην  είχε  συνειδητοποιήσει  αμέσως  την  κατάσταση  και  να  πίστευε  πως  είναι  σε  μεγάλο  ή  μικρό  βαθμό  ο "επιτετραμμένος"  του  πατέρα  του,  που  είχε  απομακρυνθεί  προσωρινά.  Ανεπιθύμητος  από  τους  Φιλελευθέρους,  που  αντιμετώπιζαν  με  καχυποψία  ολόκληρη  τη  δυναστεία,  ανεπιθύμητος  από  τους  κωνσταντινικούς, που τον κατηγορούσαν, επειδή δεν είχε ακολουθήσει τον πατέρα  του εκούσια και με περηφάνια στην εξορία, ο νεαρός βασιλιάς Αλέξανδρος βρήκε σε  μία  τρυφερή  αγάπη,  που  φώτισε  τη  μοναξιά  του,  το  φάρμακο  στις  δυσκολίες  των  περιστάσεων.  Μη  έχοντας  ποτέ  μέχρι  τότε  αντιμετωπίσει  την  πιθανότητα  να  βασιλεύσει, είχε πάρει χωρίς προκατάληψη το μέρος του Βενιζέλου. Δεν χρειαζόταν  να  είναι  ιδιαίτερα  διορατικός  για  να  καταλάβει  πως  ο  πρωθυπουργός  ήταν  ο  ασφαλής οδηγός της μοίρας της Ελλάδας. Συνεργάσθηκε μαζί του πλήρως...» 

Digitized by 10uk1s 

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

—Alexandra de Yougoslavie, Pour l'Amour de mon Roi. Γαλλική έκδοση, μετάφραση από το  πρωτότυπο αγγλικό. Εκδόσεις Gallimard, Παρίσι 1957.  —Dakin Douglas με τη συνεργασία των ιστορικών Ι. Κ. Μαζαράκη‐Αινιάνος, Ε. Κωφού και Ι.  Διαμαντούρου, Μακεδονικός Αγώνας. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1985.  —Ferro  Marc,  Ο  Πρώτος  Παγκόσμιος  Πόλεμος,  1914‐1918.  Εκδόσεις  Ελληνικά  Γράμματα,  Αθήνα 1997.  —Llewellyn Smith, Michael, Ionian Vision, Greece in Asia Minor, 1919‐1922. Εκδόσεις Hurst  and Company, Λονδίνο 1998.  —Puaux Rene, Έτσι έφυγε ο Βενιζέλος. Εκδόσεις Ιστορητής, Αθήνα 1994.  —Vatikiotis  P.  J.,  Popular  Autocracy  in  Greece  1936‐1941.  A  Political  Biography  of  General  Ioannis Metaxas. Εκδόσεις Frank Gass, Λονδίνο, Πόρτλαντ 1998.  Η  βιογραφία  περιέχει  σημαντικά  στοιχεία  για  την  περίοδο  του  Εθνικού  Διχασμού  1916‐ 1920.  —Βαΐδης  Θωμάς,  Κωνσταντίνος.  Μελέτη  Πολιτικής  Ιστορίας  και  Κριτικής.  Εκδόσεις  Μπάυρον, Αθήνα 1973.  —Βερέμης  Θάνος,  Οι  επεμβάσεις  του  Ελληνικού  Στρατού  στην  Ελληνική  Πολιτική,  1916‐ 1936. Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 1983.  —Ο Βίος των ζώων. Εκδόσεις Ελευθερουδάκη, Αθήναι 1932.  —Δαγκλής Π. Γ., στρατηγός, Αναμνήσεις‐Έγγραφα‐Αλληλογραφία‐Το αρχείον του, τόμος Β'.  Βιβλιοπωλείον Ε. Γ. Βαγιονάκη, Αθήνα 1965.  —Δέας Νικόλαος, Μεσουράνημα και Συντρίμμια. Άγνωστες σελίδες από τους εθνικούς μας  αγώνες 1917‐1922. Αθήνα 1976.  —Δέλτα  Πηνελόπη,  Ελευθέριος  Κ.  Βενιζέλος.  Ημερολόγιο‐Αναμνήσεις‐Μαρτυρίες‐ Αλληλογραφία. Επιμέλεια Π. Α. Ζάννα. Εκδόσεις Ερμής, Αθήνα 1978.  —Δεσποτόπουλος Αλέξανδρος, Η συμβολή της Ελλάδος στην έκβαση των δύο Παγκοσμίων  Πολέμων. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1996.  —Δραγούμης  Φίλιππος  του  Στεφάνου,  Ημερολόγιο‐Διχασμός  1916‐1919.  Επιμέλεια  Μάρκου Δραγούμη. Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 1995.  —Ενεπεκίδης  Πολυχρόνης,  Η  Δόξα  και  ο  Διχασμός.  Από  τα  Μυστικά  Αρχεία  Βιέννης,  Βερολίνου και Βέρνης, 1908‐1918. Εκδόσεις Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1992.  —Ζαλοκώστας Χρήστος, Αλέξανδρος. Εκδόσεις Άλφα, Ι. Μ. Σκαζίκη, χ.χ.  Το βιβλίο του Ζαλοκώστα αποτελεί την πληρέστερη βιογραφία του Αλέξανδρου. Άλλωστε ο  Ζαλοκώστας  την  εποχή  εκείνη  είχε  νυμφευθεί  την  αδελφή  της  Ασπασίας,  Ρωξάνη,  και  αργότερα  έγινε  κουμπάρος  στον  μυστικό  γάμο  Αλέξανδρου‐Ασπασίας.  Ο  Ζαλοκώστας,  γνωστός Αθηναίος ευπατρίδης και δεινός ξιφομάχος, γοήτευσε το αναγνωστικό κοινό, όταν  Digitized by 10uk1s 

  άρχισε να γράφει βιβλία εξόχως γλαφυρά, ιδιαίτερα για τον Πόλεμο του '40 και την Κατοχή  (Πίνδος, Ρούπελ, Το χρονικό της σκλαβιάς).  —Η Γυναίκα ‐ Μέσα από το φακό της Ιστορίας 1900‐1950. Έκδοση Αρχείο‐Μουσείο Ε.Ρ.Τ.,  Αθήνα 1993.  —Η  Ιστορία  του  Πρώτου  Παγκοσμίου  Πολέμου,  μετάφραση‐επιμέλεια  Δ.  Λιανόπουλου.  Εκδόσεις Γ. Μπιμπή, Αθήνα 1968.  —Μάλαινος Μιλτιάδης, Αλέξανδρος, ο Βασιλεύς με το ακάνθινο Στέμμα. Αθήναι 1968.  Άλλη  μία  αξιόλογη  βιογραφία  του  Αλέξανδρου,  βασισμένη  στο  αρχείο  ενός  των  υπασπιστών του Αλέξανδρου, του Α. Γ. Σκαρλάτου.  —Μάνου  Ραλλού,  Χορός  ...ου  ραδίων  ...ούσαν  την  τέχνην  (Λουκιανός,  περί  ορχήσεως).  Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1987.  —Μαρκεζίνης  Σπύρος,  Πολιτική  Ιστορία  της  Νεωτέρας  Ελλάδος,  τόμος  τρίτος:  Η  μεγάλη  Εξόρμησις: 1909‐1912. Εκδόσεις Πάπυρος, Αθήναι 1966.  —Μαρκεζίνης Σπύρος, Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος. Σειρά Β': Σύγχρονος Ελλάς,  τόμος πρώτος: Περίοδος πρώτη 1920‐1936. Εκδόσεις Πάπυρος, Αθήναι 1973.  —Ντριώ  Εδουάρδος,  Ο  Βασιλεύς  Κωνσταντίνος  (Θρύλος  και  Ιστορία).  Εκδόσεις  Πρωίας,  Αθήναι 1930.  Χρησιμοποιήθηκε και το γαλλικό πρωτότυπο.  —Πετσάλης  Διομήδης  Ν.,  Η  Ελλάδα  των  δύο  Κυβερνήσεων,  1916‐1917.  Εκδόσεις  Φιλιππότη, Αθήνα 1988.  —Πρίγκιψ  Νικόλαος  της  Ελλάδος,  Τα  Πενήντα  Χρόνια  της  Ζωής  μου.  Έκδοσις  Εταιρείας  Γκρέκα, Αθήναι 1926.  —Τριανταφυλλίδης  Δ.  Χαράλαμπος,  Η  Μικρασιατική  Εκστρατεία  και  το  Ημερολόγιον  ενός  Οπλίτου. Βιβλίο πρώτο. Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 1984. 

Digitized by 10uk1s 

                                                                 1

  Στον  Αλέξανδρο  αποδίδεται  μία  δήλωση  του  1917:  «...Δεν  ήμουν  ποτέ  γερμανόφιλος.  Και  αν  υπάρχει ένα Κράτος το οποίον εσυνήθισα να θαυμάζω και ν' αγαπώ, είναι η Αγγλία...»  2

  Ο  Βενιζέλος  είχε  υποβάλει  άλλη  μία  φορά  παραίτηση,  τον  Σεπτέμβριο  του  1914.  Τότε  ο  Κωνσταντίνος  δεν  την  είχε  αποδεχθεί,  πείθοντας  τον  Βενιζέλο  ότι  οι  διαφωνίες  τους  ήσαν  άνευ  ουσίας. 

3

 Το 1915, Βενιζέλος και Μεταξάς, σε μία αρχική φάση, αλληλογραφούσαν για το ζήτημα της Μικράς  Ασίας. Ο Μεταξάς είχε σχεδόν πείσει τον πρωθυπουργό για τους συμπαρομαρτούντες κινδύνους, ο  Βενιζέλος  όμως  επέμενε,  και  όπως  του  έγραφε:  «...Γνωρίζω,  κ.  Μεταξά,  ότι  η  πολιτική  μου  είναι  τυχοδιωκτική, αλλά λαμβάνω υπ' όψιν και τον αγαθόν μου αστέρα...» 

4

  Γι'  αυτό  και  στα  προηγούμενα  σημείωσα  ότι  κανονικές  εκλογές  προ  του  1920  υπήρξαν  οι  του  Ιουνίου του 1915. 

5

  Ο  Αλέξανδρος,  ή  γνωστότερος  ως  Αλέκος,  Ζάννας  ανήκε  στην  πασίγνωστη  οικογένεια  Ζάννα, και το 1919 θα νυμφευθεί την κόρη της Πηνελόπης Δέλτα. Από πλευράς πολεμικής  δράσεως θα πολεμήσει στο Μακεδονικό Μέτωπο και στη Μικρασία ως έφεδρος αεροπόρος  στην  εμβρυϊκή  τότε  Πολεμική  Αεροπορία.  Στην  περίοδο  1929‐1932  ως  Υπουργός  Αεροπορίας  θα  δημιουργήσει  αυτός  πρώτος  την  Πολεμική  Αεροπορία  μας  ως  ανεξάρτητο  Όπλο.  Θυμάμαι πολύ καλά τον Ζάννα στην περίοδο της Κατοχής, όταν ερχόταν στα γραφεία του  Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, όπου εργαζόμουν ως υπάλληλος. Ένας άνδρας κοντός, γεμάτος  φλόγα, συζητούσε συνωμοτικά με παλιούς δημοκρατικούς αξιωματικούς που υπηρετούσαν  εκεί για θέματα της Εθνικής Αντίστασης, στην οποία αναμίχθηκε έντονα.  6

 Με τον τίτλο αυτό επιγράφεται προσφυώς το βιβλίο του Ν. Πετσάλη‐Διομήδη: Η Ελλάδα των δύο  Κυβερνήσεων, 1916‐1917. Εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα 1988. 

7

 Γνωστή ως συμφωνία Benazet. 

8

  Θα  πρέπει  να  σημειωθεί  ότι  ήδη  οι  Δυτικοί  είχαν  απαιτήσει  να  μεταφερθούν  τα  φιλοβασιλικά  στρατεύματα από τη Θεσσαλία στην Πελοπόννησο, όπου ούτως ή άλλως βρίσκονταν φιλοβασιλικά  στρατεύματα  ‐  προφανώς  για  να  έχουν  τον  βασιλικό  στρατό  «τσουβαλιασμένο»  σε  μία  μόνο  περιοχή.  9

 Με το παλαιό ημερολόγιο. 

10

 Αδελφός του Ίωνος Δραγούμη. 

11

 Η έκφραση «μοργανατικός» προέρχεται από τη μεσαιωνική λατινική λέξη «morganaticus». H λέξη  σχετίζεται  με  τη  γερμανική  «morgengabe»,  δηλαδή  την  προγαμιαία  δωρεά  ενός  ηγεμόνα  προς  τη  μέλλουσα  σύζυγο,  η  οποία  προέρχεται  από  κατώτερη,  κοινωνικώς  και  οικονομικώς,  τάξη.  Και  επικράτησε ως «μοργανατικός γάμος» για βασιλείς ή μέλη βασιλικών οικογενειών που νυμφεύονται  κάποια χωρίς τίτλους.  12

  Ο  Άγγλος  παρατηρητής  βεβαίως  δεν  εννοούσε  ότι  ο  Βενιζέλος  ήταν  ληστής!  Προφανώς  αναφερόταν στον έντονο τρόπο με τον οποίο ζητούσε από τους Συμμάχους τα λύτρα για τη συμβολή  της Ελλάδας στον πόλεμο.  13

 Υπάρχουν μικροδιαφορές στις πηγές ως προς την ώρα. 

14

  Το  χειρόγραφο  της  επιστολής  διασώζεται  στο  βιβλίο  του  Χρήστου  Ζαλοκώστα,  Αλέξανδρος,  σελ.  128, και παρουσιάζεται εδώ αυτούσιο.  Digitized by 10uk1s 

                                                                                                                                                                             15

  Σύμφωνα  με  μία  απολύτως  ακριβή  πληροφορία  που  διαθέτω,  ο  αρχιμανδρίτης  είχε  κρατήσει  λεπτομερή στοιχεία για τον επεισοδιακό γάμο, τα οποία έδωσε αργότερα στον Γεώργιο Ποπολάνο,  γνωστό διευθυντή του «ΕΡΥΘΡΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ». Ο Ποπολάνος δεν βρίσκεται πλέον εν ζωή και δεν έχει  απογόνους. Αλλιώς θα μπορούσα να τα αποκτήσω, επειδή συνδεόμουν στενά με τον αποθανόντα.  16

 Στην περίοδο της Κατοχής 1942‐1944 υπηρέτησα στον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό ως βοηθός του Δέα,  τότε απόστρατου αξιωματικού της Αεροπορίας. Ο Δέας μετά τα ευζωνικά κατετάγη στη νεοσύστατη  Πολεμική Αεροπορία, που με τα πρωτόγονα αεροπλανάκια της είχε λάβει μέρος στη Μικρασιατική  Εκστρατεία.  Ο  Δέας,  άνδρας  αυστηρός  αλλά  δίκαιος,  κατεχόταν  από  φλογερό  πατριωτισμό.  Μεταπολεμικώς ανεπτύχθη θερμή φιλία μεταξύ μας και τότε πληροφορήθηκα ότι ήταν στέλεχος του  ΕΔΕΣ στην Αθήνα.  17

 Στις 10 Αυγούστου 1920 με το νέο ημερολόγιο. 

18

 Το κείμενο του τηλεγραφήματος ελήφθη αυτούσιο από το βιβλίο του Μ. Μάλαινου, Αλέξανδρος, ο  Βασιλεύς...,  σελ.  264‐265.  Προξενεί  εντύπωση  ότι  ο  Βενιζέλος  αναφέρεται  στη  Δυτική  και  όχι  στην  Ανατολική Θράκη∙ επίσης δεν μνημονεύονται όλες οι νήσοι του Αιγαίου. Προφανώς, όπως συμβαίνει  σε  όλες  τις  Συνθήκες,  υπάρχουν  επί  μέρους  πρωτόκολλα  ή  ακόμη  και  Συνθήκες  χωριστά  για  κάθε  παραχώρηση εδάφους. 

19

 Με το παλιό ημερολόγιο ‐ 12η Αυγούστου με το νέο, δηλαδή δύο μέρες μετά την υπογραφή της  Συνθήκης των Σεβρών.  20

  Κατά  σύμπτωση  τη  μέρα  που  έγραφα  το  σημείο  αυτό,  διάβασα  στην  εφημερίδα  Εστία  της  9.10.1999 επιστολή σχετική με τη δολοφονία του Δραγούμη, από αναγνώστη της εφημερίδας, τον κ.  Ευθ. Ράλλη. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε στείλει επιστολή στον πατέρα του Ίωνος, Στέφανο, πλήρη  εγκωμίων για τον δολοφονηθέντα. Η επιστολή κατέληγε: «...Ο φρικώδης θάνατός του με βυθίζει σε  θλίψη. Ελ. Βενιζέλος». 

21

 Το σχετικό διάταγμα δημοσιεύθηκε στις 11 Σεπτεμβρίου του 1920 (παλαιό ημερολόγιο). 

22

  Σύμφωνα  με  σημερινές  πληροφορίες  το  αγρονομείο  και  η  κατοικία  Στουρμ  κατέρρευσαν  στον  μεγάλο σεισμό της Πάρνηθας στις 7 Σεπτεμβρίου 1999. 

23

 Η απλή φρασεολογία είναι χαρακτηριστική για τον Αλέξανδρο∙ το απόσπασμα αυτό υπάρχει στο  βιβλίο της Δέλτα, Ελευθέριος Βενιζέλος, σελ. 57. 

24

 Ο Βιντάλ είχε ξεκινήσει από το Παρίσι σιδηροδρομικώς και στην Ιταλία τον περίμενε κατ' εντολήν  του Βενιζέλου ελληνικό αντιτορπιλικό. 

25

 Στην οικεία ξένη πηγή τα επόμενα λόγια έχουν αποδοθεί από τον μεταφραστή στη δημοτική. 

26

 Rene Puaux. Όλες οι υπογραμμίσεις δικές μου. 

Digitized by 10uk1s 

Επιστολή Αλέξανδρου προς τον Ελευθέριον Βενιζέλο 

 

ΑΝΑΚΤΟΡΟΝ ΔΙΑΔΟΧΟΥ  ΑΘΗΝΑΙ  Τη 13 Μαΐου 1919 

Κύριε  Πρόεδρε,  Έμπλεως  χαράς  και  υπερηφάνου  αγαλλιάσεως  δια  την  ασφαλώς  ευάρεστον  τροπήν  των  εθνικών  ημών ζητημάτων, έρχομαι να εκφράσω την βαθυτάτην μου συγκίνησιν και απευθύνω υμίν ολόψυχα  συγχαρητήρια.  Ο  Ελληνισμός,  απηλλαγμένος  εν  τω  μέλλοντι  των  εξαντλητικών  πολεμικών  σπασμών,  ους  υπέστη  κατά  το  πολυτάραχον  παρελθόν  χάριν  της  αποκαταστάσεως  των  τέκνων  του,  θα  αναλάβη  και  συνεχίση εν ηρεμία και αυτοπεποιθήσει, και εν συνεργασία μετά τών Μεγάλων ναυτικών Δυνάμεων,  το εκπολιτιστικον εν τοις Βαλκανίοις και τη Ανατολή έργον του, όπερ διεκόπη από των χρόνων της  ρωμαϊκής κατακτήσεως.  Ήδη,  οπότε  οι  Πανέλληνες  αγάλλονται  δια  τα  ευτυχή  εθνικά  γεγονότα,  ων  υπήρξατε πρωτεργάτης,  επιθυμώ να συνδυάσω την εθνικήν χαράν με ιδιαιτέρως ευτυχές δι' εμέ γεγονός, το οποίον άλλωστε  είναι  σύμφωνον  προς  τας  περί  εθνικοποιήσεως  της  δυναστείας  ιδέας  υμών,  ας  επανειλημμένως  εξεφράσατε.  Ακολουθήσας  πάντοτε  προθύμως  και  ειλικρινώς  τας  συμβουλάς  υμών,  Κύριε  Πρόεδρε,  και  λαμβάνων  υπ'  όψιν  την  κατά  το  παρελθόν  έτος  σύστασιν  υμών  όπως  προβώ  ανεπισήμως  εις  την  τέλεσιν των ευτυχών γάμων μου μετά της Ελληνίδος κόρης Ασπασίας Μάνου, μεθ' ης δια μνηστείας  συνδέομαι από ετών, και βασιζόμενος εις την διαβεβαίωσιν υμών ότι εκ των υστέρων θα προβαίνατε  εις  την  έγκρισιν  και  επισημοποίησιν  του  τετελεσμένου  γεγονότος  των  γάμων  μου,  έρχομαι  να  πληροφορήσω  υμάς  περί  της  αποφάσεώς  μου  όπως  προβώ,  όλως  ανεπισήμως,  εις  την  τέλεσιν  αυτών κατά τας πρώτας ημέρας του προσεχούς μηνός Ιουνίου.  Ούτω πράττων δίδω πέρας εις υπόθεσιν ιδιαιτέρως μοι προσφιλή και εις αναρμόστους συζητήσεις,  προσβαλλούσας  την  βασιλικήν  μου  αξιοπρέπειαν,  επί  θέματος  τόσω  λεπτού,  αλλά  συγχρόνως  ευκολύνω  την  εις  άκρον  επίσης  λεπτήν  θέσιν  υμών  έναντι  των  τυχόν  αντιφρονούντων  εκ  του  πολιτικού υμών κόμματος και απαλλάσσω άμα υμάς εξωτερικών αντικρουομένων αναμίξεων, αίτινες  θα ηδύναντο εν τω μέλλοντι να προκύψωσι.  Πέποιθα,  Κύριε  Πρόεδρε,  ότι  εις  την  μεγάλην  πλειοψηφίαν  του  Ελληνικού  Λαού  ο  γάμος  μου  μεθ'  Ελληνίδος κόρης θα υποκαύση την ελληνικήν φιλαυτίαν και θα ηχήση ευαρέστως εις την ελληνικήν   ψυχήν.  Εν  τη  πεποιθήσει  επίσης  ότι  ουδόλως  απομακρύνομαι  των  αισθημάτων,  πεποιθήσεων  και  υποδείξεων υμών επί του θέματος τούτου, παρακαλώ υμάς όπως ευαρεστούμενος δώσητε όπου δει,  εάν κρίνητε τούτο αναγκαίον, τας υμετέρας οδηγίας.  Διατελώ, Κύριε Πρόεδρε, μετ' αισθημάτων εκτιμήσεως και αγάπης.     

Όλως υμέτερος  ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ  Α. Ε. κ. Ελ. Βενιζέλον  Πρόεδρον του Υπουργικού Συμβουλίου 

 

Digitized by 10uk1s 

Τηλεγράφημα από την Αμερική προς τη βασιλική οικογένεια στην Ελβετία  Έχω  την  τιμή  ως  πρόεδρος  του  Ελληνοαμερικανικού  Συνδέσμου  Νομιμοφρόνων  να  εκφράσω  στη  Μεγαλειότητά  σας  το  έντονο  αίσθημα  αγωνίας  που  κυριαρχεί  μεταξύ  των  Ελλήνων της Αμερικής για την κρισιμότητα της κατάστασης του πρίγκιπος και αντιβασιλέως  Αλεξάνδρου, και την ολόθερμη συμπαράστασή μας αυτή τη στιγμή της εθνικής δοκιμασίας.  STOP. Χθες το απόγευμα, στο κεντρικό κτίριο της όπερας, έλαβε χώρα μαζική συγκέντρωση  των  εκπροσώπων  μας  από  όλες  τις  αμερικανικές  πολιτείες  και  ελήφθη  η  απόφασις  να  εκφράσουμε τη βαθιά αγανάκτησή μας για τα χαμερπή πολιτικά κίνητρα που οδήγησαν τη  βενιζελική  κυβέρνηση  να  εμποδίσει  τις  Μεγαλειότητές  σας  να  μεταβούν  στην  Ελλάδα  για  να  σταθούν  στο  προσκέφαλο  του  αγαπημένου  τους  γιου.  Αποτελεί  πίστη  μας  και  διακαή  μας πόθο ότι με τη συνδρομή της Θείας Πρόνοιας η υγεία του θα αποκατασταθεί πλήρως.  Δ. Ζ. ΘΕΟΦΙΛΑΤΟΣ 

Digitized by 10uk1s