Agim Vinca
SHQIPTARËT MES MITIT DHE REALITETIT
Agim Vinca SHQIPTARËT MES MITIT DHE REALITETIT Shënime rreth historisë, mendësisë dhe politikës shqiptare (Botimi i dytë) Botimi i parë: “Shkupi”, Shkup 1997 Copyright © autori Kolona: Publicistikë Recensentë: Hydajet Hyseni, Arbër Xhaferi Design & Layout: ORBIS, Prizren Ky libër është i formatit eBook. Botimet Filozofia Urbane
ISBN: 978-9951-641-56-2 Prishtinë, 2013 www.filozofiaurbane.com www.librariaelektronike.com
FJALA E AUTORIT
(Parathënie e botimit elektronik të librit Shqiptarët mes mitit dhe realitetit) Botimi i parë i këtij libri pat dalë këtu e gjashtëmbëdhjetë vjet më parë, në vitin tashmë të largët 1997, te një botues i vogël dhe i varfër shqiptar nga Shkupi, me emrin Shkupi, që e drejtonte një ish-student imi. Ishim nën okupim, madje në luftë, dhe botimi i një libri, qoftë edhe modest si vëllim, nuk ishte punë e lehtë. Institucionet e Kosovës ishin vënë nën masa të dhunshme ose edhe qenë mbyllur fare. Kosova po kalonte një fazë të rëndë të jetës së saj institucionale, fazën e përpjekjeve për mbijetesë, që zgjati plot dhjetë vjet (1989-1999). Shqipëria, ndërkaq, shteti shqiptar, po kalonte edhe një vit të mbrapshtë në historinë e tij, vitin 1997! Kishin dështuar firmat piramidale dhe populli ishte çuar në protesta e, më vonë, edhe në kryengritje për të rrëzuar ata që kishin lejuar grabitjen e pasurisë së tyre. Aq më shumë që askush nga pushtetarët e kohës nuk e shihte të udhës të merrte qoftë edhe një grimë përgjegjësie mbi vete, duke dhënë, ashtu siç ndodh në krejt botën e qytetëruar në raste të tilla: dorëheqje. “Vendi dridhej, ay mbeti/ Nuk tundej nga kabineti”, pat ironizuar një miku im poet ato ditë në Tiranë, duke parafrazuar vargjet e poezisë
3
së famshme të Nolit, Shpell’ e Dragobisë, kushtuar Bajram Currit: “Vendi dridhej, ay mbeti/ Se s’tronditej nga tërmeti”. Në ato kushte, sponsorizimi, nocion që pat hyrë në përdorim ndër ne pas vitit 1990, ishte pothuajse e vetmja mënyrë e publikimit të librit shqip. Libri shqip, sidomos në Kosovë, mund të shihte dritën e botimit vetëm falë donatorëve të ndryshëm nga vendi a bota e jashtme: nga diaspora shqiptare në veçanti. Përpjekjet e autorit, i cili asokohe punonte (vazhdonte të punonte) si Profesor në Universitetin e Prishtinës, jashtë objekteve shkollore, me pagë minimale ose edhe pa të fare, për të siguruar sponsorë për këtë libër, nuk rezultuan të suksesshme. Të themi, a propos, sidomos për lexuesit e rinj, se autori i këtij libri, ndryshe nga shumë kolegë të tij, vazhdonte t’i qëndronte besnik Kosovës dhe institucionit ku punonte, Universitetit të Prishtinës, edhe përkundër ofertave të pareshtura që vinin nga Maqedonia për t’u kthyer atje, madje edhe në poste të rëndësishme shtetërore. “Unë kam ardhur në Kosovë në kohën e mirë; nuk mund t’ia kthej shpinën në kohën e keqe!” - ishte përgjigjja e tij. “Më vonë, kur të zgjidhet çështja e Kosovës, shohim e bëjmë!” - shtonte, duke i falënderuar njerëzit që kishin marrë mundimin të vinin nga Shkupi e Tetova në Prishtinë nergut për këtë punë. Ndërkohë, shqiptarët si Komb, po kalonin, si shumë herë të tjera gjatë historisë, për të mos thënë gjithmonë, nëpër një periudhë që mund të karakterizohej me togfjalëshin: “mes mitit dhe realitetit”. Mitit për veten e tyre si komb trim, heroik etj. dhe realitetit të vrazhdë të ndarjes me kufij të qenies së tyre dhe të dajakut të përditshëm mbi ta nga pushtuesit dhe pushtetet. 4
Në këto kushte lindi ky libër publicistik. Dhe jo rastësisht autori i vuri titullin: Shqiptarët - mes mitit dhe realitetit. Por ja që po haste në vështirësi për botimin e tij, madje më shumë sesa me librin tjetër publicistik, Populli i pandalur, të botuar pesë vjet më parë (1992). Kisha shpresë se do të gjeja mirëkuptim te bashkëvendësit e mi mërgimtarë, në muajt e verës, kur ata vijnë për pushim në vendlindje. Prita dy-tre muaj me dorëshkrimin e gatshëm për botim dhe në pikun e verës e të sezonit turistik në Strugë iu drejtova kryetarit të shoqatës së bashkëfshatarëve të mi në Zvicër me kërkesën për financim, duke e njoftuar me përmbajtjen e librit dhe duke ia dhënë, madje, dorëshkrimin e printuar që ta shihte edhe vetë. Pas pak ditësh mora përgjigje negative me arsyetimin qesharak: “Nuk na e lejon Rregullorja!” Veleshtarët e mi të Zvicrës nuk e kishin në rregullore botimin e librave, financimin e tyre! E, kishin një fond për ndihmë vendlindjes! Kështu disi. Ndërkohë, biznesmenë shqiptarë në Maqedoni jepnin shuma të mëdha për projektin megaloman dhe, në thelb antishqiptar, të Tupurkovskit: një seri librash me ilustrime për “kulturën antike maqedonase!”. Po qe se dikush ndodhte që t’i pyeste personat në fjalë se përse vepronin kështu, ata përgjigjeshin shkurt dhe thjesht: “Ky do të jetë kryetari i ardhshëm i Maqedonisë!”. Nuk u dolën parashikimet! U shkuan kot edhe paratë! Ishte tepër zhgënjyes refuzimi nga “buzëdrinasit e mi”, si i kisha quajtur në poezi, i një libri shkencor publicistik që fliste për “çështjen kombëtare”, në një kohë kur ata bënin (dhe vazhdojnë të bëjnë akoma) 5
shpenzime enorme për dasma e zijafete, kurse disa syresh, shokë të tyre, derdhnin dhjetëra mijëra marka gjermane në adresë të Tupurkovskit dhe projektit të tij për “kulturën antike maqedonase!”. Aq më shumë që në librin tim kishte edhe një sprovë të gjerë, një studim, përkitazi me zgjidhjen e çështjes kombëtare shqiptare. Lobi shqiptar në Amerikë kishte ngritur iniciativën për botimin e një libri reprezentativ me shkrime të elitës intelektuale shqiptare për çështjen e pazgjidhur shqiptare në Ballkan, projekt ky të cilin e kishin mbështetur materialisht dy biznesmenë shqiptarë në SHBA: Dino Asanaj dhe Bruno Selimaj. Në këtë libër: KOMBI. Rrugët e bashkimit kombëtar, që doli një vit pas në botim të Shtëpisë Botuese “Onufri” nga Tirana, qenë marrë mendimet e 25 intelektualëve shqiptarë, nga e gjithë hapësira etnike shqiptare dhe nga diaspora, përkitazi me zgjidhjen e çështjes kombëtare, në mesin e të cilëve ishin edhe Alfred Moisiu, Aristidh Kolja, Fatos Arapi, Italo Kostante Fortino, Ismail Kadare, Kristo Frashëri, Mahmut Bakalli, Mark Krasniqi, Mehmet Kraja, Pajazit Nushi, Rexhep Qosja, Sabri Godo, Sabri Hamiti, Servet Pëllumbi, Shkëlzen Maliqi, Zekeria Cana e të tjerë, përfshirë edhe vogëlsinë time. Meqenëse renditja e autorëve ishte bërë sipas alfabetit, emri im: Agim Vinca, dilte i pari në këtë listë. Mirëpo, as kjo s’u mjaftoi veleshtarëve të mi të Zvicrës që ta “zgjidhnin qesen” për ta mbështetur materialisht, me një shumë fare modeste, botimin e librit Shqiptarët mes mitit dhe realitetit! Nuk i lejonte Rregullorja famoze e Shoqatës së tyre! Librin e botoi, me mundësitë e veta modeste materiale e teknike, botuesi Shkupi nga Shkupi, por teknikisht dobët (madje, vende-vende, shumë dobët, me shkronja gati të palexueshme e me faqe që kishin 6
ndërruar vend ose që përsëriteshin dy herë, aty-këtu) dhe me një tirazh që nuk arriti të depërtonte në mbarë hapësirën shqiptare, madje as në Kosovë. Faqosjen ma bëri falas Lirak Çelaj, i cili asokohe ishte djalë i ri dhe merrej me këtë punë (një vit më vonë do të gjendej në radhët e UÇKsë); kopertinën piktori Salih Lutolli-Agi, ish-redaktor artistik i Redaksisë së botimeve të “Rilindjes”, i cili gjatë luftës iku në Perëndim dhe nuk u kthye më në Kosovë, kurse shpenzimet e shtypit i hoqi botuesi, ish-studenti im nga Shkupi, Azam Dauti, i cili kishte arritur të siguronte disi, me shumë mundime, një shtypshkronjë me makineri të vjetruara për të shtypur gazetën e tij të përjavshme “Globi” dhe librat që kishte filluar të botonte që nga viti 1995, kur startoi me shumë sukses si botues, po me librin tim kritik Alternativa letrare shqiptare. Por, edhe i tillë çfarë ishte, ky libër është zhdukur kaherë nga tregu dhe nga raftet e librarive. Është vështirë të gjendet ndonjë kopje e tij jo vetëm në bibliotekat tona publike, por edhe në ato private. Disa miq të mi, madje, ndodh që habiten kur dëgjojnë për ekzistencën e tij. Dhe ja tani, pas plot 16 vjetësh, ky libër, po u jepet sërish në dorë lexuesve, tani në formë digjitale, falë ofertës gjeneroze të shtëpisë botuese elektronike FILOZOFIA URBANE dhe drejtuesit të saj, letrarit të suksesshëm Albatros Rexhaj, autor i romanit-bestseler Bombë në Beograd dhe i disa veprave të tjera. Dhe ndryshe nga ç’ndodhi herën e parë, kur mbeti në suaza lokale dhe qarkulloi në një rreth të kufizuar njerëzish, tani, ky libër, falë mundësive të reja tekniko-teknologjike, do të mund të komunikojë me lexuesit shqiptarë në të katër anët e globit, pa harruar as të huajt që interesohen për problemet shqiptare, albanologë e të tjerë. 7
Autori është i vetëdijshëm se një pjesë e shkrimeve të këtij libri mbase e ka humbur aktualitetin, sepse ato flasin për ngjarje e probleme të kohës kur janë shkruar, por më inkurajon fakti se pjesa dërrmuese e tyre e ruajnë tingëllimin aktual, në një sens më të fismë: flasin për probleme që në jetën shqiptare, politike dhe kulturore, vazhdojnë të jenë të pranishme edhe sot ashtu sikurse edhe para gati dy dekadash. Partitë politike janë pothuajse po ato, por edhe nëse kanë ndryshuar emrat (dhe liderët), nuk kanë ndryshuar sjelljen, konceptet dhe filozofinë politike, që është filozofi e manipulimit me masat dhe e përfitimit nga pushteti; institucionet tona, ende të pakonsoliduara sa duhet në pikëpamje programore e kuadrore dhe me kritere të mangëta e të paqëndrueshme, lënë shumë për të dëshiruar; inteligjencia jonë vazhdon të jetë, si gjithmonë, e heshtur, pasive dhe e frikësuar përballë zhvillimeve të kohës, kurse një pjesë jo e vogël e saj servile ndaj politikës së ditës. Kjo është edhe një arsye më shumë, përpos atyre që përmendëm më lart, që autori i këtij libri, duke iu përgjigjur ftesës së “Filozofisë urbane” për një botim elektronik të tijin, u përcaktua për këtë libër. Lexim të këndshëm! Prishtinë, 7. 6. 2013
8
Agim Vinca
NJË MINUTË GATITU!
Leximi i këtij libri duhet të fillojë jo duke u ulur, siç lexohen zakonisht librat, por duke u ngritur në këmbë! Vendosa ta hap këtë libër me Himnin Kombëtar jo pse tekstet që përfshihen në të kanë karakter festiv, përkundrazi, ato janë të intonuara kryesisht në mënyrë kritike, por për një arsye tjetër. Më ka rënë të dëgjoj shpeshherë në manifestimet tona, veçanërisht nëpër shkolla, por edhe gjetkë, madje deri edhe në nivel të Akademisë sonë të Shkencave dhe Arteve, të këndohet gabimisht teksti i Himnit Kombëtar, vjershës Betimi mi flamur të Asdrenit. Kurdo që më është dhënë rasti ua kam bërë me dije këtë organizatorëve dhe ekzekutuesve, por më kot. Ato gabime, zakonisht të njëjtat, janë përsëritur edhe në raste të tjera. Gabimi më i rëndë dhe më i shpeshtë gjatë ekzekutimit të Himnit, në Kosovë pothuajse rregullisht, bëhet në vargun e tretë, ku fjala “atij” (flamurit) zëvendësohet gabimisht me fjalën “atje” (mendohet sigurisht në Vlorë). Një gabim tjetër po ashtu i rëndë, që e cenon kuptimin, shfaqet jo rrallë edhe në strofën e tretë (që është edhe strofa më e bukur), ku vargu i dytë i saj: “Se Zoti vetë e tha me gojë/ Që kombe shuhen përmi dhé” ndodh të shkruhet dhe shqiptohet në trajtën e shquar: “kombet”, që është një nonsens logjik, sepse jo të gjitha kombet shuhen (zhduken), por disa kombe janë shuar gjatë historisë. Ndërkaq, gabime më të lehta shfaqen edhe në vende të tjera: “Prej luftës”, në vend
9
se: “Prej lufte”; “me një dëshirë dhe një qëllim”, në vend se: “me një dëshir’ e një qëllim” etj.1 Ç’do të thotë kjo dhe a flet mirë për ne si komb? Sigurisht që jo. Sepse, pjesëtarët e një kombi që nuk e zotërojnë si duhet ‑ saktë e pa asnjë gabim ‑ tekstin (dhe melodinë) e himnit të tyre kombëtar, nuk mund që quhen seriozë. E ne shqiptarët, mjerisht, dimë të jemi të tillë, jo rrallë edhe në rastet më solemne, kur shënohen përvjetorët e shpalljes së Pavarësisë së Shtetit Shqiptar, Shqipërisë. Po përse dhe si ka mundësi të ndodhë kështu? Teksti i himnit tonë kombëtar këndohet gabimisht në festat tona, madje edhe në Ditën e Flamurit, për shkak se ai edhe është botuar shumë herë gabimisht në të përkohshmet tona dhe, madje, edhe në botime të veçanta. Mjafton të përmendim dy‑tri raste karakteristike. Në gazetën “Bujku” të Prishtinës, e cila me emrin e vjetër “Rilindja” del edhe në Tiranë e në Zvicër, në numrin solemn të datës 28 nëntor 1992, me rastin e 80‑vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, është botuar një variant jo i plotë, i cunguar e me gabime i himnit, i cili pastaj duket se ka marrë dhenë.2 Lëshimi i vitit 1992 u korrigjua katër vjet më vonë. “Bujku” i dt. 28 nëntor 1996 e botoi tekstin e plotë e autentik të himnit me një shënim të shkurtër përcjellës (timin), por gabimet vazhduan të përsëriten edhe më tutje. Sepse, siç thotë populli: çka piqet, nuk hiqet (kollaj)! 1
2
Se është kështu mund të shihet fare lehtë po qe se krahasohet teksti autentik i Himnit me variantet e deformuara të tij, disa prej të cilave apostrofohen më poshtë. Pata reaguar me atë rast, duke e ofruar, bashkë me një shënim të rastit, edhe tekstin autentik të himnit, por kryeredaktori i atëhershëm i “Bujkut” nuk e pa të udhës ta botonte atë. 10
Një variant i gjymtë dhe i deformuar i tekstit të himnit është botuar, pos të tjerash, edhe në librin reprezentativ Trojet shqiptare në harta dhe stema, që merret kryesisht me çështje heraldike,3 sikundër edhe në librin Gjuha shqipe për të huajt dhe shqiptarët jashtë Atdheut, që, siç mund të shihet prej vetë titullit, u dedikohet bashkatdhetarëve tanë në botën e jashtme dhe të huajve që interesohen për gjuhën dhe kulturën shqiptare.4 Këtë libër të përsiatjeve të mia për fatin historik dhe gjendjen aktuale të popullit shqiptar; për pozitën e tij të palakmueshme në fund të shekullit XX dhe në prag të mijëvjeçarit të ri, po e hapi me tekstin e Himnit Kombëtar Shqiptar ‑ në versionin e plotë e autentik të tij, tok me dorëshkrimin autograf të poetit, Asdrenit ‑ me shpresë se do të ndikoj sadopak në shmangien e botimeve dhe ekzekutimeve të tij me gabime në të ardhmen. Ndaj simboleve kombëtare, çfarë është Flamuri dhe Himni, nuk bën të sillemi me pakujdesi e papërgjegjësi, por duhet të sillemi me respekt të thellë e pietet të veçantë, ashtu siç meritojnë. Ja përse ky libër duhet lexuar duke u ngritur në këmbë dhe, madje, duke qëndruar së paku një minutë gatitu!
3 4
Shyqri Nimani, Trojet shqiptare në harta dhe stema, Entit i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore të Kosovës, Prishtinë 1995, f. 99. Prof. Dr. Gjovalin Shkurtaj/ As. Prof. Dr. Enver Hysa, Gjuha shqipe për të huajt dhe shqiptarët jashtë Atdheut, Shtëpia botuese “Toena”, Tiranë 1996, f. 274. 11
Asdreni (1872-1947) BETIMI MI FLAMUR Hymn patriotik Rreth flamurit të përbashkuar Me një dëshir’ e një qëllim, Të gjith’ atij duk’ iu betuar Të lidhim besën për shpëtim. Prej lufte veç ay largohet Që është lindur tradhëtor, Kush është burrë nuk frikohet, Po vdes, po vdes si një dëshmor! Në dorë armët do t’i mbajmë Të mprojmë atdhenë më çdo kënt, Të drejtat tona ne s’i ndajmë; Këtu armiqtë s’kanë vënt. Se Zoti vetë e tha me gojë Që kombe shuhen përmi dhe, Po Shqipëria do të rrojë; Për të, për të luftojmë ne! O flamur, flamur, shenj’ e shenjtë, Te ty betohemi këtu, Për Shqipërin’ atdhen’ e shtrenjtë, Për nder’ edhe lavdimn’ e tu. 12
Trim, burrë quhet dhe nderohet Atdheut kush iu bë theror; Për jet’ ay do të kujtohet Mi dhet, mi dhet si një shenjtor! (Ëndrra e lotë, Bukuresht 1912)
13
14
I. ARTIKUJ, ESE, REAGIME
15
16
BASHKIMI I SHQIPTARËVE NË NJË SHTET - E VETMJA ZGJIDHJE E DREJTË E ÇËSHTJES KOMBËTARE SHQIPTARE
NË VEND TË HYRJES Këtë tekst po e shkruaj në një kohë të vështirë, shumë të vështirë: në kohën kur Shqipëria (ajo gjysmë Shqipërie!), e përfshirë nga trazirat e brendshme që shpërthyen pas dështimit të të ashtuquajturave “skema piramidale”, po rrezikohet seriozisht si shtet. Të shkruash në një kohë të tillë, të rëndë e tragjike, për një temë sublime, siç është ajo e bashkimit kombëtar, është një punë e pamiradijshme, për të mos thënë edhe një veprim paradoksal. Historia u tregua edhe një herë njerkë për Shqipërinë dhe shqiptarët. Natyrisht, jo pa fajin e tyre. Sikur nuk mjaftonte dhuna dhe terrori i egër serb në Kosovë (bastisjet, burgosjet - bashkë me torturat çnjerëzore ndaj të burgosurve,rrahjet, plaçkitjet dhe keqtrajtimet e tjera të përditshme e, madje, edhe vrasjet gjithnjë e më të shpeshta rrugëve dhe fshatrave të saj); sikur nuk mjaftonte shkelja dhe mohimi sistematik i të drejtave kombëtare dhe njerëzore të shqiptarëve në Maqedoni, ku histeria antishqiptare arrin gjer aty sa kërkohet jo vetëm ndalimi i gjuhës shqipe, por edhe vdekja e atyre që e flasin atë; sikur nuk mjaftonin hallet e përditshme të shqiptarëve që jetojnë në trojet e tyre në Mal të Zi e në Kosovën Lin17
dore dhe Çamëria tragjike tashmë gati e harruar; sikur nuk mjaftonte eksodi masiv i këtyre viteve - ajo braktisje absurde e atdheut; sikur nuk mjaftonte mërgata e përçarë, e bërë pikë e pesë në të katër anët e botës; sikur nuk mjaftonin edhe sa e sa plagë e halle të tjera, të vjetra e të reja, por duhej të ndodhte edhe kjo që ndodhi dhe po ndodh në vetë Shqipërinë; brenda kufijve shtetërorë të saj: të destabilizohej Shqipëria deri në atë masë sa të gjendej në prag të shpërbërjes së saj të plotë si shtet! Tetëdhjetë e pesë vjet pas shpalljes së pavarësisë (1912), mbi gjysmë shekulli pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore (1945) dhe shtatë vjet pas rënies së sistemit totalitar komunist (1990), data gjithsesi të rëndësishme në historinë shqiptare të këtij shekulli, në fund të shekullit që po shkon dhe në prag të mijëvjeçarit të ri, bota shqiptare u trondit edhe një herë nga themelet. Ajo që ndodhi në mars të këtij viti (1997) ishte e tmerrshme. Si një ëndërr e keqe. Si dhe pse, tani për tani, mbase, as që ka rëndësi. Ka kohë për analiza të hollësishme politike, sociale, psikologjike etj. E rëndësishme është të shpëtohet Shqipëria dhe, bashkë me të, edhe mbarë kombi shqiptar në Ballkan. Pasojat do të jenë të rënda e afatgjata dhe ato do t’i ndiejë gjatë Shqipëria dhe populli shqiptar, që posa kishin dalë nga një diktaturë e gjatë dhe e rëndë gjysmëshekullore. Le të shpresojmë se Shqipëria do të dalë sa më parë nga kjo gjendje, që e karakterizon anarkia dhe kaosi si pasojë e mosfunksionimit të organeve shtetërore dhe se shqiptarët, posaçërisht ata që u prijnë atyre, politikanët shqiptarë, do të nxjerrin mësim nga ky pësim dramatik, duke e përvetësuar njëherë e përgjith-
18
monë mësimin e madh historik se kush s’mëson prej historisë e përsërit atë. Kriza që pllakosi Shqipërinë nuk duhet të bëhet kurrsesi shkak që shqiptarët të shkurajohen e të dëshpërohen dhe të heqin dorë prej kërkesave dhe aspiratave të tyre për liri, pavarësi e bashkim kombëtar si e drejtë natyrore dhe e patjetërsueshme e çdo populli të ndarë.
HISTORIA E ÇËSHTJES SHQIPTARE (Një retrospektivë e rrudhur) Historia e plotë e çështjes shqiptare është dhënë në veprën e akademik Rexhep Qosjes, Çështja shqiptare - Historia dhe politika, të botuar në gjuhën shqipe në Prishtinë në vitin 1994 dhe të përkthyer e botuar edhe në disa gjuhë botërore (frëngjisht, anglisht etj.), vepër kjo, e cila mund të shërbejë si një vade mecum i çështjes kombëtare shqiptare dhe si një lloj programi nacional, për të cilin është folur aq shumë në këto vite. Siç thuhet në këtë vepër të rëndësishme të publicistikës shqiptare, çështja shqiptare, “me përmbajtjen që ka sot”, fillon “prej Kongresit të Berlinit (1878), përkatësisht Konferencës së Ambasadorëve në Londër (1912-1913), kur rreth 55 për qind e tokave etnike dhe historike në të cilat shqiptarët ishin popullatë e vetme a shumicë dërrmuese u jepen fqinjëve ballkanikë - Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë dhe kur rreth 60 për qind e popullit shqiptar mbetet jashtë kufijve të Shqipërisë që si shtet krijohet më 1912”.1
1
Rexhep Qosja, Çështja shqiptare - Historia dhe politika, Instituti Albanologjik, Prishtinë 1994, f. 5.
19
Duke e sanksionuar pushtimin ushtarak të trojeve shqiptare nga ana e fqinjëve ballkanikë, duke ia njohur Greqisë, Serbisë dhe Malit të Zi të drejtën e pushtimit mbi territoret shqiptare, fuqitë e mëdha evropiane në Kongresin e Berlinit dhe sidomos në Konferencën e Londrës - i bënë një padrejtësi të madhe historike popullit të lashtë e liridashës shqiptar. Këtu, te ky vendim i padrejtë i fuqive të mëdha, që i shkëputi shtetit të ri e të brishtë shqiptar më tepër se gjysmën e tokave të tij, disa prej të cilave (Kosova, Pollogu, Çamëria etj.) ishin ndër tokat e tij më pjellore, zënë fill të gjitha fatkeqësitë e mëpastajme të popullit shqiptar. Shqipëria u bë më 1912, por ajo nuk u bë siç duhet të bëhej dhe siç e ëndërronin ideologët e saj, rilindësit shqiptarë, brezi i fundit i të cilëve ishte ende gjallë - e plotë. I dëshpëruar për këtë gjymtim tragjik të atdheut, një luftëtar dhe poet popullor, në vargjet e tij të shkruara në frymën e poezisë popullore, ligjëronte: “Në kohë të pleqërisë,/ Më ranë halle të rënda, Për shkak të Shqipërisë / Që s’u bë si ma kish ënda”.2 Këto vargje të poetit autodidakt Sali Butka shprehin dhembjen dhe keqardhjen e një brezi të tërë atdhetarësh shqiptarë për copëtimin që iu bë tokave shqiptare, por edhe për shkak se në krye të shtetit të ri shqiptar erdhën jo rrallë njerëz që më së paku kishin luftuar për krijimin e tij. Në veprën e tij të mirënjohur Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhetë (1899), që konsiderohet me të drejtë si manifest i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, duke folur për tërësinë dhe kompaktësinë 2
Ndjenja për Atdhe, Përmban Vjersha Istorike prej Sali be Butkës, Korçë, Shtyps.& Librarja “Korça”, 1920.
20
territoriale të Shqipërisë, Samiu thoshte se Shqipëria përbëhej nga katër vilajete dhe shtrihej në 80 mijë “qilometra të katërçipta”.3 Prej katër qendrave të vilajeteve shqiptare vetëm njëra (Shkodra) mbeti brenda kufijve të Shqipërisë pas vitit 1912, ndërsa tri të tjerat (Janina, Shkupi dhe Manastiri) mbetën nën Greqinë dhe Serbinë, të cilat u zgjeruan territorialisht në dëm të Shqipërisë. Për më keq, shqiptarët e mbetur jashtë atdheut, nga sundimi i egër shekullor otoman ranë nën një sundim tjetër edhe më të egër. Për ta filloi një periudhë e gjatë dhune e terrori shtetëror, që kishte për qëllim dëbimin e tyre nga trojet ku kishin jetuar me shekuj. Kalvari i vuajtjeve të shqiptarëve nën juridiksionin serb (jugosllav) dhe grek, paraqet një nga kapitujt më tragjikë të historisë sonë kombëtare. Sipas Nolit, ajo që ndodhte në krahinat shqiptare të Kosovës dhe të Çamërisë në vitet ‘20 të këtij shekulli, por edhe më herët e më vonë, ishte një tragjedi në tri akte: shpasurim, shpërngulje, shfarosje.4 Vetëm në saje të vitalitetit të tij të rrallë, populli shqiptar i Kosovës dhe i viseve të tjera shqiptare të pushtuara nga ushtria serbo-malazeze gjatë luftërave ballkanike, pushtim ky që u sanksionua nga fuqitë e mëdha evropiane në Konferencën e Londrës, arriti ta ruante substancën e vet fizike e, bashkë me të, edhe gjuhën, traditën, kulturën dhe identitetin e vet kombëtar. Që të mos zhduken dhe asimilohen shqiptarët këndej kufirit, krahas qëndresës dhe vitalitetit të tyre, kanë ndikuar edhe disa rrethana të tjera: të qenët me përkatësi fetare kryesisht myslimane ka qenë njëfarë ledhi kundër asimilimit sllav, pastaj ndërprerja e planeve për shpërnguljen e tyre në 3 4
Sami Frashëri, Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhetë?, Tiranë 1962, f. 37. Kështu shprehej Noli në një artikull frëngjisht të botuar në gazetën “Cri des peuples” të Gjenevës në vitin 1929. Cituar sipas Vepra 3. Publicistika (1925-1949), Tiranë 1988, f. 144.
21
Turqi të paraparë në elaboratin e Çubrilloviqit në vitin 1938 dhe në marrëveshjen e ashtuquajtur “xhentëlmene”, të nënshkruar po atë vit ndërmjet qeverisë jugosllave e asaj turke, si rezultat i fillimit të Luftës së Dytë Botërore etj. Edhe pas Luftës së Dytë Botërore, pavarësisht nga parimet që u proklamuan dhe nga premtimet që u dhanë, vazhdoi politika shoviniste e shkombëtarizuese ndaj shqiptarëve që mbetën sërish nën sundimin jugosllav. Masakra e Tivarit dhe lufta e Drenicës (1945), aksioni për mbledhjen e armëve i vitit 1956, shpërngulja me presion e shqiptarëve në Turqi në vitet ‘50-’60 dhe në Evropë e Amerikë më vonë, gjendja e jashtëzakonshme pas vitit 1981, suprimimi me dhunë i autonomisë së Kosovës në vitin 1989 dhe riokupimi i saj një vit më vonë (më 1990), pasojë e të cilit është edhe gjendja e sotme, janë dëshmi elokuente që flasin qartë për pozitën e vështirë të shqiptarëve të mbetur nën Jugosllavi. Edhe më keq e pësuan shqiptarët e mbetur nën Greqinë. Pavarësisht nga të gjitha këto, rezistenca e shqiptarëve kundër shtypjes e diskriminimit dhe përpjekjet e tyre për liri e pavarësi nuk pushuan as në kohët më të vështira, kurse ëndrra e tyre për bashkim me Shqipërinë nuk u shua kurrë. Bashkimi i Kosovës (i pjesës dërrmuese të saj) dhe i viseve të tjera shqiptare përreth kufirit me Shqipërinë, u realizua përkohësisht gjatë Luftës së Dytë Botërore nën patronatin e Italisë dhe të Gjermanisë nazifashiste, që dolën si humbëse nga lufta. Në Konferencën Themeluese të Këshillit Antifashist NÇ për Kosovën dhe Rrafshin e Dukagjinit, që u mbajt më 31 dhjetor 1943 dhe 1 e 2 janar 1944 në fshatin Bujan të Malësisë së Gjakovës, të njohur me emrin Konferenca e Bujanit, për22
faqësuesit legjitimë të popullit të Kosovës sollën vendimin për bashkimin e saj me Shqipërinë. Në rezolutën e miratuar me këtë rast, të cilën e nënshkruan jo vetëm delegatët shqiptarë, por edhe ata serbë e malazez, ndër të tjera, thuhej: “Kosova e Rrafshi i Dukagjinit asht nji krahinë e banueme me shumicë nga populli shqiptar, i cili si gjithmonë ashtu edhe sot dëshiron me u bashkue me Shqipninë”.5 Mirëpo, ky vullnet u mohua nga pala jugosllave, aleate në luftë me atë shqiptare, e cila, nga ana e saj, s’qe e aftë e as e gatshme ta mbronte atë dhe nuk u përfill nga aleatët e mëdhenj: Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Bashkimi Sovjetik dhe Britania e Madhe, të cilët bënë ndarjen e re të botës në sfera të interesit, duke e lënë Shqipërinë në sferën e botës lindore. Pas Luftës së Dytë Botërore, Kosova iu aneksua sërish, me dhunë e imponim si gjithmonë, Serbisë, në mbledhjen e mbajtur në Prizren në vitin 1945 në kushtet e shtetrrethimit dhe të gjendjes së jashtëzakonshme. Kështu, Kosova jo vetëm që nuk u lejua të bashkohej me Shqipërinë, sipas vullnetit të shprehur në Konferencën e Bujanit, e nuk iu dha statusi i republikës e as i autonomisë (deri në vitin 1974) në kuadër të ish-federatës jugosllave, por ajo dhe viset e tjera shqiptare u copëtuan edhe më keq, duke u ndarë në tri-katër njësi federale. Në pranverë të vitit 1981, rinia e Kosovës, por edhe mbarë populli i saj, në demonstratat paqësore të organizuara në Prishtinë dhe në qendrat e tjera të saj, kërkoi avancimin e statusit juridiko-kushtetues të Kosovës në shkallë të Republikës. Këto demonstrata nga organet më të larta partiake dhe shtetërore të Jugosllavisë së atëhershme u karakterizuan si “kundërrevolucion”. Pasoi një valë e gjerë dhe e egër ter5
Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Fjalori enciklopedik shqiptar, Tiranë 1985, f. 536.
23
rori politik, propagandistik e policor, që zgjati plot nëntë vjet dhe që u “kurorëzua” me “ndryshimet kushtetuese” dhe me heqjen e autonomisë së Kosovës në vitin 1989. Shpërbërja e Jugosllavisë në fillim të viteve nëntëdhjetë, së cilës në njëfarë mënyre i priu kriza e Kosovës, krijoi shansin për zgjidhjen e çështjes së Kosovës dhe të çështjes shqiptare në përgjithësi, mirëpo, ky shans, për shkak të politikës së zhvilluar, por edhe të disa rrethanave të tjera jo të favorshme (gjendja jo e mirë e shtetit amë, qëndrimi përsëri jo i drejtë i faktorit ndërkombëtar etj.), nuk u shfrytëzua sa e si duhet. Në këtë kohë u artikuluan për herë të parë publikisht si kërkesa gjithëpopullore kërkesat politike të shqiptarëve në Kosovë dhe në viset e tjera etnike dhe u shfaqën opsionet për zgjidhjen e çështjes shqiptare. Filloi edhe organizimi politik i shqiptarëve mbi bazën e pluralizmit politik, organizim ky që u bë sipas ndarjeve ekzistuese administrativo-politike të shqiptarëve në Kosovë, në Maqedoni, në Mal të Zi dhe në tri komuna të “Serbisë jugore” (Preshevë, Bujanovc e Medvegjë), të cilat prej Referendumit të vitit 1992 e këndej do ta quajnë veten “Kosovë lindore”. Hapësira ekzistenciale shqiptare gjatë shekujve ka ardhur duke u rrudhur. Kjo rrudhje ka qenë fatale sidomos në këto njëqind vitet e fundit. Fundi i këtij shekulli i gjen shqiptarët në një gjendje aspak të lakmueshme: me një shtet të dobët e të përçarë kombëtar, të cilit në kohë të fundit i janë lëkundur seriozisht themelet (me gjasa reale që ta kapërcejë krizën, po qe se klasa politike shqiptare sillet në pajtim me situatën e krijuar) dhe me gjysmën tjetër të kombit nën sundimin e huaj, në një pozitë tejet të vështirë politike, ekonomike, kulturore e shpirtërore 24
(dhe, ç’është më keq, me të ardhme të pasigurt), që me pak fjalë do të dukej kështu: Kosova e shpallur Republikë, por e okupuar, e ekspozuar kontrollit të plotë të okupatorit dhe represionit të përditshëm policor të tij, që zgjat tash sa vjet; shqiptarët në IRJ të Maqedonisë, që përbëjnë së paku një të tretën e popullsisë së saj e që kërkojnë statusin e “popullit shtetformues” në kuadër të kësaj ish-republike jugosllave, e cila në kushtetutë i trajton ata si “nacionalitet” (një eufemizëm për termin “pakicë kombëtare”), ndërsa në jetë i diskriminon në të gjitha planet dhe shqiptarët në Mal të Zi e në “Kosovën Lindore”, që edhe pse marrin pjesë në jetën politike të republikave “të tyre”, Serbisë dhe Malit të Zi, pësojnë të njëjtin fat sikurse vëllezërit e tyre në Kosovë e në Maqedoni. Ky është, pak a shumë, realiteti politik shqiptar sot - pasojë e drejtpërdrejtë e çështjes së pazgjidhur kombëtare.
STRATEGJIA E ZGJIDHJES SË ÇËSHTJES KOMBËTARE SHQIPTARE (Teza dhe mendime) Kur dhe si mund të arrihet bashkimi i shqiptarëve? Kësaj pyetjeje askush s’mund t’i japë një përgjigje të plotë e të saktë. Nuk ka rregulla të shkruara se si mund të bashkohet një komb i ndarë e as si të çlirohet ai - pjesa e tij që ndodhet ende në robëri - nga zgjedha e huaj. Prognozat e sotme, sado të urta e të matura që të jenë, mund t’i përgënjeshtrojë fare lehtë koha dhe rrethanat e nesërme. Bashkimi kombëtar, si e vetmja zgjidhje e drejtë e çështjes së pazgjidhur shqiptare, është një proces i gjatë e kompleks historik, që s’kryhet për një ditë e as për një vit, që s’bëhet me dekret e as me ndonjë akt tjetër administrativ, politik, diplomatik a ushtarak, por kërkon një 25
angazhim afatgjatë e permanent të krejt potencialit politik e njerëzor të një populli dhe doemos punë, durim, dije, mençuri, guxim, por edhe sakrifica të mëdha. Si të arrihet kjo? Kjo është një çështje që duhet t’i japë përgjigje inteligjencia shqiptare dhe sidomos ajo pjesë e saj që konsiderohet truri i kombit. Nuk do mend se bashkimi i një kombi dhe i trojeve të tij nuk mund të bëhet kurrë po qe se nuk mbahet gjallë vetë ideja e bashkimit, pra po qe se për të nuk flitet, nuk shkruhet, nuk mendohet e diskutohet (punët e mëdha nuk mund të kryhen pa rrahjen e gjerë e të gjithanshme të mendimeve) dhe sidomos po qe se për sendërtimin e saj nuk punohet seriozisht e në vazhdimësi. Ç’të bëhet? Si të veprohet? Ja disa ide, mendime e sugjerime, që edhe pse mund të mos jenë plotësisht të reja e të panjohura, paraqesin, megjithatë, një ndihmesë modeste përkitazi me këtë çështje. - Duhet të hartohet një program strategjik afatgjatë nga institucionet tona më të larta shkencore, siç janë akademitë dhe universitetet, në të cilin do të parashiheshin rrugët, kahet dhe mundësitë e avancimit të çështjes sonë kombëtare deri në zgjidhjen e saj të plotë bashkimin e shqiptarëve në një shtet, që është e vetmja zgjidhje e drejtë dhe e përhershme e çështjes shqiptare. Ky program do të duhej të përfshinte aspektin ekonomik, politik, ushtarak, diplomatik, demografik, kulturor, arsimor, shkencor, informativ etj. dhe, pasi të diskutohej e miratohej në një Kuvend Gjithëkombëtar, do të bëhej platformë e obligueshme për të gjitha organet shtetërore e subjektet politike, partitë,
26
shoqatat dhe organizatat e ndryshme, komunitetet fetare dhe institucionet shkencore, arsimore, kulturore, informative etj. - Është i nevojshëm krijimi i një Instituti të Studimeve Strategjike me seli në Tiranë (për nevojën e ekzistimit të një instituti të tillë është folur edhe më parë) të përbërë prej ekspertësh të fushave të ndryshme (politikologë, historianë, sociologë, juristë, ekonomistë, demografë, ish-diplomatë, strategë ushtarakë etj.), pra me kuadro serioze e me program ambicioz e jo surrogate “institutesh” të tilla të përbërë nga një apo edhe dy-tre individë anonimë e pa ndonjë reputacion shkencor, intelektual a politik, meritë e vetme e të cilëve është dëgjueshmëria ndaj “shefave”, çfarë ka pasur tendenca të sajohen edhe në Tiranë edhe në Prishtinë. I konceptuar si një trup ekspertësh që merret me studimin e përhershëm interdisiplinar të situatës politike në vend dhe në botë dhe të çështjes kombëtare në këtë kontekst, ky Institut do të ishte njëfarë truri i politikës shtetërore e kombëtare shqiptare dhe do ta ushqente atë vazhdimisht me të dhëna, ide e opsione, ashtu siç veprohet në vendet me traditë të gjatë shtetërore e diplomatike. - Duhet të forcohet lëvizja gjithëpopullore në Kosovë dhe në viset e tjera shqiptare, e cila në fakt është një lëvizje me karakter kombëtar e demokratik. Siç pohojnë njohësit e mirë të çështjes shqiptare, përmes lëvizjes paqësore aktive - me anë të protestave, grevave, demonstratave, të padëgjueshmërisë qytetare dhe formave të tjera të rezistencës paqësore të njohura edhe me dokumentet ndërkombëtare e jo me poli-
27
tikën pasive të pritjes dhe të deklarimeve shterpe verbale mund të arrihet deri te pavarësia dhe, krahas saj, edhe te bashkimi kombëtar.6 - Lëvizja politike shqiptare në Kosovë, në Maqedoni dhe në viset e tjera shqiptare në ish-Jugosllavi, të shkëputura me dhunë prej trungut të vet, nuk është lëvizje “separatiste” e “secesioniste”, siç e paraqesin propaganda serbe dhe ajo maqedonase, por një lëvizje e cila mund dhe duhet të quhet lëvizje irredentiste. Subjektet politike shqiptare, nën trysninë e inercionit të djeshëm apo për arsye të tjera, ngurrojnë ta përdorin këtë fjalë - fjalën irredentizëm, ndërsa në hapësirën politike shqiptare, këndej e andej kufirit, nuk ekziston asnjë parti politike me emër dhe program “irredentist”. E, irredentizmi, siç del edhe nga shpjegimi që i bëhet në Fjalorin e gjuhës shqipe, s’është tjetër pos: Lëvizje që kërkon të bashkohen me atdheun tokat e pushtuara nga një shtet tjetër. Lëvizja irredentiste në Itali, ku edhe ka lindur së pari, ka përfunduar me bashkimin e krahinave me popullsi italiane të pushtuara nga Austro-Hungaria me Italinë. Kosova dhe viset tjera shqiptare në ish-Jugosllavi janë toka të pushtuara, prandaj aty duhet të ekzistojë një lëvizje e gjallë irredentiste, e cila nuk do të shuhet derisa ato të (ri)bashkohen me shtetin amë - Shqipërinë. - Duhet të punohet sistematikisht në planin politik, diplomatik, propagandistik etj. që shqiptarët në ish-Jugosllavi të trajtohen si popull (e jo si pakicë kombëtare) dhe t’u njihet e drejta e vetëvendosjes. Shqiptarëve në ish-Jugosllavi, që jetojnë në trojet e tyre etnike të shkëputura padrejtësisht nga shteti amë dhe që përbëjnë gjysmën e kombit shqiptar në Ballkan, u takon dhe duhet t’u njihet e drejta e 6
Më gjerësisht lidhur me këtë çështje shihni: Rexhep Qosja, Me lëvizje gjithëpopullore deri te pavarësia, në librin Strategjia e bashkimit shqiptar, Instituti Albanologjik, Prishtinë 1992, f. 124-137.
28
patjetërsueshme e vetëvendosjes së popujve. Ata janë i vetmi popull në Evropë që u mohohet kjo e drejtë. Dhe kjo është një padrejtësi e madhe që u bëhet atyre. Po të ishte përfillur e drejta e vetëvendosjes dhe e deklarimit të lirë pas Luftës së Dytë Botërore, çështja shqiptare dhe posaçërisht çështja e Kosovës do të ishte zgjidhur në përputhje me rezolutën e Konferencës së Bujanit, që paraqet një dokument me rëndësi të madhe historike. - Me shpërbërjen e ish-Jugosllavisë dhe krijimin e shteteve të reja prej ish-republikave të saj u krijua një realitet i ri politik në Ballkan. Krijimi i Ish-Republikës Jugosllave të Maqedonisë (IRJM) si shtet me kufij ndërkombëtarë (të njohur edhe nga ana e qeverisë së Shqipërisë) e vështirëson zgjidhjen e çështjes shqiptare. Tani çështja shqiptare nuk është më vetëm çështje e dy subjekteve ndërkombëtare, Shqipërisë dhe Jugosllavisë, siç ishte më parë, por çështje e më shumë subjekteve dhe faktorëve. - Propagandës shumëvjeçare antishqiptare të fqinjëve dhe posaçërisht asaj serbe, që mbështetet kryekëput mbi mite, legjenda e gënjeshtra, i duhet këndërvënë me forcën e argumenteve shkencore, duke afirmuar në mënyrë të kulturuar të vërtetën për Kosovën dhe shqiptarët. Derisa të tjerët, fqinjët tanë, për t’i mbajtur të pushtuara viset shqiptare dhe për ta arsyetuar gjenocidin e bërë ndaj banorëve që dikur kanë banuar ose ende banojnë në to, i kanë mbushur me libra raftet e bibliotekave botërore, ne - për t’i dalë zot vetes sonë dhe së vërtetës sonë - vetëm rrallë e tek e kemi bërë këtë, kryesisht si individë, ndërsa në mënyrë institucionale nuk e bëjmë as sot si duhet. - Duhet t’i bëhet me dije opinionit ndërkombëtar dhe veçanërisht qendrave të vendosjes se bashkimi i Kosovës dhe i viseve të tjera shqip29
tare me Shqipërinë nuk do të thotë krijim i kurrfarë “Shqipërie të madhe” (nocion i shpikur nga armiqtë e shqiptarëve e të Shqipërisë, që, herë-herë, shqiptohet, mjerisht, edhe nga vetë shqiptarët), por korrigjim i një padrejtësie të madhe historike. Si i tillë ky bashkim nuk i cenon interesat e askujt, por është kusht për jetë normale të kombit shqiptar në Ballkan dhe, herdokur, herët a vonë, edhe për paqen e qetësinë në rajon. - Pavarësisht nga gjendja aspak e mirë në të cilën ndodhet sot Shqipëria si shtet dhe shqiptarët si komb, nuk duhet hequr dorë kurrsesi nga ideja e bashkimit kombëtar, sado e largët që mund të duket ajo. Pavarësisht nga disponimi momental, qoftë ai zhgënjim prej situatës së sotme - një nga më të rëndat në historinë kombëtare - a dëshpërim për shkak të disfatave të djeshme apo edhe nga droja se dikush - brenda e jashtë - mund të na quajë romantikë, jorealistë, naivë e iluzionistë, ne duhet ta propagandojmë idenë e bashkimit kombëtar dhe të punojmë për të, sepse bashkimi kombëtar paraqet idealin më të madh historik në jetën e popullit shqiptar.7 Mbajtja gjallë e këtij ideali të pavdekshëm është detyrë parësore jo vetëm e krijuesve dhe intelektualëve shqiptarë, por edhe e politikanëve dhe e shtetarëve shqiptarë të të gjitha kohëve dhe të të gjitha ngjyrave. - Duhet të punohet gjithashtu në përgatitjen e vetë popullit shqiptar për bashkim e unitet kombëtar. Si? Përmes integrimeve në planin kulturor, arsimor e shkencor. Bashkimit politik i ka paraprirë gjithmonë 7
Shkrimtari dhe publicisti Lumo Skendo (alias Midhat Frashëri), në një ese të tij sociopolitik dhe antropologjik me titull Plagët tona (Çë na mungon? Çë duhet të kemi?), të shkruar në vitin 1924, nënvizon nevojën e idealizmit si një domosdoshmëri për jetën, ekzistencën dhe prosperitetin e popujve. “Një popull nukë rron dot pa ideal, pa një shtytkë, pa një qëllim që e bën të ecënj, të punojë, të përpiqetë dhe të përparojë” - shkruan ai. Midhat Frashëri (Lumo Skendo), Vepra, “Rilindja”, Prishtinë 1996, f.211.
30
bashkimi shpirtëror. Rol të veçantë në këtë mes do të luante krijimi i hapësirës dhe i institucioneve kulturore mbarëkombëtare, sepse kultura, duke qenë thelbi i shpirtit kombëtar dhe i qytetërimit është njëkohësisht shprehësja më e mirë e aspiratave për liri e bashkim kombëtar, por edhe “një instrument për ta arritur këtë bashkim”.8 - Duhet të punohet pa kompleks e me guxim në planin politik dhe diplomatik në sensibilizimin e opinionit ndërkombëtar - ballkanik, evropian e botëror - me të vërtetën për shqiptarët dhe të drejtën e tyre për të jetuar të lirë e të barabartë me popujt e tjerë - si kërkesë imediate politike, por edhe me të drejtën e tyre për të jetuar në një shtet - si synim strategjik i shqiptarëve të ndarë. U përket politikanëve dhe diplomatëve shqiptarë të bëjnë hapa konkretë në këtë drejtim. - Rolin kryesor në këtë plan - në planin politik dhe diplomatik, duhet ta luajë shteti shqiptar, Shqipëria, e cila me kushtetutë duhet të përkufizohet si shtet gjysma e territorit të të cilit është nën sovranitetin e huaj (kjo klauzolë duhet të figurojë në preambulën e kushtetutës së Republikës së Shqipërisë), ndërsa në planin kulturor dhe shpirtëror Shqipëria dhe veçanërisht kryeqyteti i saj, Tirana, duhet të bëhet Piemont i shqiptarëve dhe i shqiptarizmit. - Integrimi ekonomik, krahas atij kulturor, arsimor dhe shkencor, është gjithashtu një aspekt shumë i rëndësishëm i integrimit kombëtar, por për këtë çështje, që do një elaborim të gjerë shkencor nga ana e ekspertëve përkatës, nuk e ndiej veten kompetent të flas. Vetëm po shtoj se bashkimi kombëtar e ka, natyrisht, edhe çmimin e vet ekonomik.9 8 9
Alfred Uçi, Vështrim futurologjik mbi të ardhmen e kulturës, në librin Shekulli 21, Gjonlekaj Publishing Company, New York 1996, f. 149. Më ka rënë të lexoj në shtyp se bashkimi i dy Koreve-Veriore dhe Jugore-sipas llogarisë së një ekonomisti të njohur do të kushtonte 460 miliardë dollarë.
31
- Lidhur me rrugët, mjetet dhe metodat e zgjidhjes së çështjes kombëtare, duhet konsultuar, më në fund, edhe mendimin e ekspertëve ushtarakë, sepse, duke qenë një problem i madh politik, problemi shqiptar mund të bëhet, herët a vonë, edhe problem ushtarak-strategjik. Po tjetër? Meqenëse hapësira për organizim më të mirë e më efikas në të mirë të çështjes kombëtare është e gjerë, kurse mundësitë për avancimin e saj të shumta, po japim edhe disa ide e propozime që i konsiderojmë, pak a shumë, praktike e të dobishme: - Të harmonizohen pikëpamjet e qëndrimet lidhur me zgjidhjen e çështjes kombëtare, natyrisht pas rrahjes së gjerë e të gjithanshme të mendimeve dhe të bashkërenditen aksionet dhe veprimet që duhen bërë, duke u marrë vesh edhe për rendin dhe përparësinë e tyre. - Të punohet seriozisht për krijimin e një filozofie të re politike në nivel gjithëkombëtar, e cila do të ndryshonte cilësisht nga politika e deritashme e parezultate, si në Shqipëri, ashtu edhe në Kosovë. Duhet hequr dorë nga marrja e tepërt me të kaluarën dhe duhet orientuar vëmendjen kah e ardhmja; duhet të krijohet bindja se asgjë e re nuk mund të arrihet pa mund e sakrifica dhe se liria nuk falet as dhurohet, por vetëm fitohet dhe se bota i përkrah të fortit dhe të organizuarit. - Të riaktualizohet dhe të realizohet ideja për mbajtjen e një kuvendi mbarëkombëtar nga përfaqësues të elitës intelektuale shqiptare dhe nga njerëz me autoritet moral, në të cilin do të shqyrtoheshin rrugët, format dhe mjetet e luftës për çlirim dhe bashkim kombëtar dhe të sillej një dokument i cili do t’i obligonte të gjitha subjektet politike dhe shtetërore shqiptare në mbarë hapësirën kombëtare, si edhe në Diasporë. 32
- Të ndërpritet lufta e ashpër dhe e pakompromis për pushtet midis partive politike shqiptare dhe liderëve të tyre sipas logjikës makiaveliste: qëllimi e arsyeton mjetin, e cila tash sa vjet i ngjan një “lufte të ftohtë” brendakombëtare. Shqipëria, siç shprehet në një rast intelektuali i njohur disident polak Adam Mihnik duke folur për Poloninë, nuk mund të prosperojë e as të inkuadrohet në organizmat ndërkombëtarë, përderisa të jetë vend i skandaleve politike e ekonomike dhe i grindjeve të pareshtura midis pozitës dhe opozitës, ku njëra gjysmë tenton ta zhdukë tjetrën. - Të bëhet përkthimi në gjuhë të huaja (në gjuhët më me ndikim në botë: anglisht, frëngjisht, gjermanisht etj.) dhe distribuimi i veprave të rëndësishme letrare, shkencore e publicistike, të cilat e prezentojnë në mënyrë të denjë e autentike shpirtin e trazuar të shqiptarit, si edhe të vërtetën për shqiptarët si popull me fat tragjik historik. - Në funksion të përhapjes së shpejtë informacionit për shqiptarët si kusht për njohjen dhe afirmimin e tyre në botë më duket interesante dhe e qëlluar ideja e profesorit arbëresh të Universitetit të Kosencës, Françesko Altimari, për krijimin e rrjetit shqiptar të Internetit ose, siç e quajti ai, të Arbërnetit.10 Për avancimin e çështjes kombëtare shqiptare drejt zgjidhjes së saj të plotë e përfundimtare duhet t’u kushtohet kujdes i duhur edhe tri çështjeve të rëndësishme: çështjes së pajtimit kombëtar, çështjes së fesë dhe çështjes së diasporës.
10
Këtë ide Altimari e shfaqi në një seminar kushtuar bibliotekarisë shqiptare mbajtur në Tiranë më 4.12.1996. Ndërkohë, siç informohemi nga njohës të kësaj veprimtarie, diçka është bërë në këtë drejtim.
33
ÇËSHTJA E PAJTIMIT KOMBËTAR.-Bashkimi kombëtar nuk mund të bëhet pa u bërë më parë pajtimi kombëtar, sepse njerëzit e armiqësuar nuk mund të bashkohen. Pajtimi kombëtar nuk nënkupton kthimin në kurrfarë njëmendjesie, monizmi a monolitizmi politik e ideologjik, siç mund të jetë keqkuptuar dhe keqinterpretuar herë-herë ideja e pajtimit kombëtar dhe iniciativa për mbajtjen e një kuvendi me këtë emër. Përkundrazi. Shqiptarët do të vazhdojnë të kenë mendime të ndryshme për çështje të ndryshme politike e të tjera, por ata duhet të merren vesh, të arrijnë një koncensus lidhur me çështjen kombëtare dhe paqen sociale, në mënyrë që të mund t’i harmonizojnë e bashkërendisin qëndrimet dhe veprimet e tyre në mbrojtje të interesave kombëtare dhe shtetërore. Pajtimi kombëtar nënkupton ndërprerjen e armiqësive të vjetra dhe pengimin e armiqësive të reja, të cilat e dëmtojnë unitetin kombëtar; i frenojnë proceset demokratike dhe konsolidimin e shtetit ligjor e të shoqërisë moderne civile dhe e vonojnë procesin historik të bashkimit kombëtar. Një pajtim të tillë kombëtar - midis forcave antagoniste gjatë Luftës së Dytë Botërore ose edhe më parë (lufta qytetare në Spanjë) - e kanë bërë francezët, spanjollët, italianët, gjermanët dhe po e bëjnë ose përpiqen ta bëjnë edhe kroatët e serbët. Lufta e Dytë Botërore - Lufta Antifashiste NÇ në Shqipëri - ishte në njëfarë dore edhe luftë qytetare midis dy palëve kundërshtare: ballistëve dhe partizanëve. Që të dyja palët mendonin se ishin në rrugë të drejtë, duke e akuzuar njëra-tjetrën për tradhti dhe secila palë i kishte (dhe i ka) argumentet e veta për këtë. Pas luftës komunistët shqiptarë që erdhën në pushtet, pa institucionin e zgjedhjeve të lira, u sollën keq 34
me kundërshtarët e tyre politikë, duke i burgosur, luftuar e, madje, edhe duke i likuiduar ata jo vetëm politikisht, por edhe fizikisht, kurse historinë e shkruan ashtu siç deshën vetë: shumë herë duke e falsifikuar. Një veprim tjetër malinj i tyre qe edhe e ashtuquajtura “luftë e klasave”, e cila i ashpërsoi shumë marrëdhëniet ndërnjerëzore. Mirëpo, për të gjitha këto historia e ka thënë dhe do ta thotë fjalën e vet, duke i gjykuar ashtu siç e meritojnë. Urrejtja dhe hakmarrja nuk shpien askund tjetër, pos në revanshizëm, prandaj pajtimi kombëtar shtrohet si e vetmja alternativë për mbylljen e kësaj armiqësie të vjetër. Pajtimi i gjaqeve në Kosovë dhe në viset e tjera shqiptare këndej kufirit, i cili mori përmasa të një lëvizjeje me karakter jo vetëm humanitar, por edhe kombëtar, është një shembull pozitiv që s’duhet nënçmuar. Po të ishte mbajtur Kuvendi për Pajtim e Bashkim Kombëtar, përkatësisht Kuvendi Gjithëkombëtar, sipas iniciativës së një grupi intelektualësh shqiptarë nga e tërë hapësira kombëtare në vitin 1992 dhe po të ishin respektuar (po t’u ishin përmbajtur forcat politike shqiptare dhe sidomos njerëzit që janë në krye të tyre) parimeve dhe ideve të tij,11 nuk do të kishin ndodhur këto që ndodhën në Shqipëri në vitin 1997, kurse çështja kombëtare dhe posaçërisht çështja e Kosovës si përbërësi kryesor dhe më i rëndësishëm i saj, do të kishte lëvizur pak më shumë nga vendi. ÇËSHTJA E FESË.-Çështja e fesë është një çështje me rëndësi të veçantë për unitetin shpirtëror, moral, social dhe politik të kombit, të 11
Të shihet: Rezoluta mbi bashkimin shqiptar, në librin Strategjia e bashkimit shqiptar, f. 216-220.
35
cilën njohësi i mirë i mendësisë shqiptare, At Anton Harapi, e quante “çashtja ma delikate e jetës shqiptare”.12 Shqiptarët janë popull numerikisht i vogël që u takon tri konfesioneve: atij mysliman, ortodoks dhe katolik. Edhe pse kjo rrethanë nuk paraqet një përparësi të tyre, siç pretendohet ndonjëherë në mënyrë naive, megjithatë është një rrethanë fatlume fakti që shqiptarët nuk vuajnë nga fanatizmi fetar, por i ka karakterizuar gjithmonë toleranca fetare. Shqipëria është i vetmi vend në Evropë, ku nuk janë bërë asnjëherë luftëra fetare - vërente Konica. Rilindësit shqiptarë krijuan standarde të larta në këtë plan, duke nënvizuar përkatësinë kombëtare si tipar dhe vlerë themelore të shqiptarëve. “Kombësia i bashkon shqiptarët shumë më shumë sesa i ndan feja” - thotë një udhëpërshkrues francez i shek. XIX që kishte kaluar nëpër këto vise.13 Poeti dhe veprimtari i shquar rilindës, Pashko Vasa, i porosiste shqiptarët që të mos shikonin kisha e xhamia, sepse fe e tyre ishte, sipas tij, “shqiptaria”. Ky varg lapidar i këtij poeti, nuk duhet kuptuar, natyrisht, si një thirrje për ateizimin e shqiptarëve, siç mund të jetë interpretuar ndonjëherë në periudhën e ateizimit të dhunshëm të Shqipërisë (sidomos pas vitit 1967), por as me sloganin “feja e shqiptarit është zoti” (!), siç ka tendenca të interpretohet sot në mënyrë po ashtu koniunkturale. Mesazhi i tij është i qartë për të gjitha kohët: shqiptari përmbi fenë vë kombin; përkatësia kombëtare ka qenë për të kurdoherë më e rëndësishme sesa ajo fetare. Nga kryeqyteti i Perandorisë osmane, ku jetoi dhe vdiq, Naim Frashëri, sikurse edhe Rilindësit e tjerë, kërkonte që shërbimet fetare të bëheshin shqip dhe 12 13
At Anton Harapi, Vlerë shpirtërore. Kontribut për trajtimin mendor të shqiptarit, “Hylli i Dritës”, Tiranë 1994, f. 160. Cituar sipas: Faik Konica, Shqipëria, Kopshti Shkëmbor i Evropës Juglindore, “Buzuku”, Prishtinë 1991, f. 82.
36
nga klerikë me vetëdije kombëtare. Edhe pse i takonte fesë myslimane të sektit bektashi, Naimi i kushtonte vjershë Krishtit, njësoj sikurse Abas Aliut dhe u drejtonte popujve të Ballkanit një mesazh miqësie. Fan Noli, edhe vetë klerik, thoshte se shqiptarët janë “popull pagan me tri fe”, ndërsa kishën e konsideronte, siç shprehej tekstualisht “çerdhe të edukimit patriotik të njerëzve” (posaçërisht të shqiptarëve në Amerikë). E drejta e fesë dhe e besimit është e drejtë elementare njerëzore e çdo individi (ashtu siç është, tekefundit, e drejtë e tij edhe të qenit ateist), por realiteti trikonfesional i popullit shqiptar, mënyra si kryhen shërbimet fetare dhe kleri që i kryen ato, por edhe ndërfutja dhe ringjallja e shumë konfesioneve e sekteve fetare në Shqipëri në periudhën postkomuniste, kërkojnë që institucionet tona shtetërore, politike, shkencore e kulturore (dhe, doemos, edhe ato fetare vetë) të merren më seriozisht me këtë çështje. Nuk është i panjohur fakti se kleri, krahas rolit pozitiv në edukimin moral, shpirtëror, por edhe kombëtar të njerëzve (pothuajse të gjithë shkrimtarët shqiptarë në mesjetë, por edhe shumë të tjerë më vonë, kanë qenë klerikë), ka luajtur jo rrallë edhe rol negativ, çintegrues e antikombëtar, veçanërisht në ato raste kur ka qenë i pangritur ose edhe në shërbim të interesave të huaja. Nuk është i rastit insistimi grek për ta mbajtur nën kontroll kishën ortodokse shqiptare, duke emëruar klerikë grekë në vend të atyre shqiptarë (veçanërisht në hierarkinë e lartë kishtare), “misioni” i të cilëve në të kaluarën ishte lufta e hapët kundër gjuhës shqipe dhe kulturës shqiptare, kurse sot shprehet në forma më të sofistikuara. Tendenca të ngjashme nuk përjashtohen edhe nga konfesionet e tjera dhe qendrat e tyre. Emërimi i peshkopit grek Janullatos në krye të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare në 37
vitin 1992, pra 80 e sa vjet pas shpalljes së autoqefalisë së saj dhe vazhdimi i qëndrimit në Shqipëri dhe i mbajtjes së këtij posti me rëndësi (e, madje, edhe trajtimi disi i veçantë i “fortlumturisë së tij”), është një veprim i dëmshëm, që do ta gjykojë historia. Shmangia e çfarëdo shfaqjeje të fundamentalizmit fetar dhe sidomos atij islamik, duhet të jetë preokupim i përhershëm i të gjitha forcave politike e intelektuale shqiptare, por edhe i vetë klerit atdhetar, në nivel gjithëkombëtar. Ideja e njësisë së shqiptarëve dhe e bashkimit të tyre kombëtar nuk mund të çohet përpara, të shpejtohet e të avancohet (bile mund të retardohet e të ecë prapa) pa një politikë të urtë e largpamëse shtetërore e kombëtare edhe në punë të fesë. ÇËSHTJA E DIASPORËS.-Me fjalën diasporë (nga greq.dia-ndarje dhe spora-farë), e cila, duket ngaqë është fjalë e huaj, nuk haset në Fjalorin e gjuhës shqipe, përfshihen pjesëtarët e një populli që jetojnë jashtë atdheut të shpërndarë në vende të ndryshme të botës. Rrjedhimisht, diaspora shqiptare përfshin shqiptarët që jetojnë jashtë trojeve të tyre etnike, në botën e jashtme.14 Duke qenë popull i ndarë, më se gjysma e të cilit jeton jashtë kufijve të shtetit amë, në kushtet e robërisë dhe të shtypjes kombëtare, shqiptarët janë njëkohësisht edhe një popull mërgimtar i shpërndarë në të katër anët e botës. Këtu e ka zanafillën metafora “gjaku i shprishur”, që përdoret sidomos tek arbëreshët e Italisë (në jetë dhe në krijimtarinë letrare), të cilët paraqesin një nga kolonitë më të njohura të diasporës shqiptare. Sipas disa të dhënave një 14
Në mas-mediat shqiptare të Tiranës, sidomos në ato elektronike, siç është Radiotelevizioni Shqiptar, fjala diasporë përdoret herë-herë gabimisht edhe për shqiptarët që jetojnë në trojet e tyre etnike në Kosovë, Maqedoni etj.
38
e pesta e shqiptarëve sot jeton në Diasporë.15 Shkaqet e kësaj shkapërderdhjeje kaq të madhe të tyre janë kryesisht të natyrës ekonomike dhe politike. Banorë të një vendi të lashtë, por të varfër, të cilit i kanë rënë mbi krye shumë të këqija gjatë historisë, shqiptarët janë detyruar ta braktisin vazhdimisht vendin e tyre. Tri janë valët më të mëdha të zhvendosjes së tyre nga trojet etnike dhe të krijimit të kolonive shqiptare nëpër botë: ikja në Itali, kryesisht e aristokracisë shqiptare, pas vdekjes së Skënderbeut; shpërngulja me dhunë e disa qindra mijëra shqiptarëve në Turqi në vitet ‘50 dhe eksodi masiv i viteve ‘90, kryesisht i të rinjve, por edhe i shumë familjeve shqiptare nga Kosova e Shqipëria, kryesisht në Evropën Perëndimore. Dy janë punktet kryesore të diasporës shqiptare në botë: ai i Evropës Perëndimore dhe ai i Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Diaspora shqiptare në Amerikë dhe pjesërisht edhe në Evropë u përket dy periudhave kohore: para dhe pas Luftës së Dytë Botërore. Në periudhën e pasluftës në Shqipëri, sikurse edhe në Kosovë, mërgata shqiptare në Perëndim nuk është parë me sy të mirë. Përkundrazi, ajo është parë si një rrezik permanent nga ana e regjimit komunist të Tiranës, i cili i ka ndjekur sistematikisht kundërshtarët e vet politikë dhe ideologjikë, ndërsa regjimi jugosllav i Beogradit me ekspoziturën e tij në Prishtinë e gjetkë i ka ndjekur hap pas hapi e me të gjitha mjetet, deri edhe me likuidim fizik, sidomos ata që kanë punuar në dobi të çështjes kombëtare dhe që janë përpjekur ta afrojnë dhe organizojnë mërgatën tonë mbi këtë bazë. Kur nuk ka arritur ta përvetësojë me anë të propagandës perfide ose ta frikësojë me masa të ndryshme represive, policia jugosllave ka ndërmarrë edhe aksione konkrete kundër grupeve më përfaqë15
Shekulli 21, New York 1996, f. 284.
39
suese dhe individëve më të spikatur të lëvizjes politike e kombëtare shqiptare në Evropë. Diaspora shqiptare është një faktor i rëndësishëm i lëvizjes kombëtare shqiptare. Mu për këtë, organizimi i saj mbi baza partiake pas vitit 1990 ishte një veprim i pamatur dhe i dëmshëm i partive tona politike. Organizimi i diasporës shqiptare mbi këtë bazë, sidomos në kushtet e pluralizmit politik, kur numri i partive politike është i madh në secilën nga “ngastrat” e atdheut (Shqipëri, Kosovë, Maqedoni etj.), ka ndikuar negativisht në unitetin e saj, përkatësisht e ka përçarë shumë atë. Prandaj, shtrohet nevoja e rishikimit të këtij veprimi dhe, natyrisht, edhe e shuarjes së degëve të partive politike në mërgim. Gjithnjë e më shumë ka zëra, nga të gjitha ato forca të cilat interesat kombëtare i venë përmbi ato partiake (e të tilla ka edhe në radhët e vetë partive politike), që e kërkojnë këtë. Shqiptarët që jetojnë përkohësisht ose përgjithmonë në botën e jashtme, duhet t’i ruajnë lidhjet me atdheun, me njerëzit e tyre në vendlindje, me jetën, zakonet, gjuhën dhe kulturën e tyre. Ata duhet të organizohen mbi baza kulturore e kombëtare e jo partiako-politike. Duhet të ekzistojë Bashkësia e shqiptarëve të mërguar si dhe shoqatat e tyre kulturore; duhet të rivitalizohen federatat gjithëshqiptare të tipit të “Vatrës”, të cilën e drejtuan aq gjatë dhe me aq sukses intelektualë të shquar si Noli, Konica e të tjerë. Nuk përjashtohet edhe ekzistenca e lobby-ve të ndryshëm, të cilat veprojnë në planin e sensibilizimit të opinionit publik dhe të qeverive të vendeve ku jetojnë e veprojnë me çështjen shqiptare. Për të gjitha këto duhet të kujdesen, natyrisht, organet shtetërore, kështu që pranë qeverisë së Republikës së Shqipërisë dhe të Kosovës duhet të ekzistojnë edhe ministritë e emigracionit dhe të diasporës. Njerëzit tanë në botën e jashtme, qofshin punëtorë të përkohshëm a 40
mërgimtarë të përhershëm, nuk janë kursyer për atdheun. Ata e kanë ndihmuar vazhdimisht e pa kursim atë, sidomos materialisht. Po atdheu ç’ka bërë për ta? Pak ose aspak. Duhet të institucionalizohet urgjentisht mbledhja e ndihmave materiale të mërgimtarëve tanë dedikuar vendlindjes (në mënyrë që të shmangen keqpërdorimet e mundshme) dhe të punohet sistematikisht e me plan për ruajtjen e identitetit kombëtar të tyre (sidomos të të rinjve) nga rreziku i asimilimit. Fëmijëve të mërgimtarëve tanë duhet t’u sigurohet shkollimi plotësues cilësor në gjuhën amtare, në mënyrë që duke u lidhur me kulturën e origjinës të shmanget ose të shtyhet sa më shumë procesi i asimilimit. Duhet të mendohet edhe për kthimin e shqiptarëve të shpërngulur në atdhe; për investimin e kapitalit të bisnismenëve shqiptarë në viset shqiptare; për shkollimin e fëmijëve të mërgimtarëve tanë në universitetet shqiptare, veçanërisht në Tiranë etj.16 Vetëm kështu diaspora shqiptare mund të bëhet krah i fortë i lëvizjes sonë kombëtare dhe faktor i rëndësishëm në avancimin e çështjes kombëtare shqiptare drejt zgjidhjes së saj të plotë e përfundimtare - bashkimit kombëtar.
NË VEND TË PËRFUNDIMIT Bashkimi i shqiptarëve në një shtet është e vetmja zgjidhje e drejtë e çështjes kombëtare shqiptare. Bashkimi i Kosovës dhe i viseve të tjera shqiptare ku ata janë popullatë e vetme ose shumicë me Shqipërinë nuk është kurrfarë pretendimi “shqiptaromadh”, siç trumbeton propaganda antishqiptare, por një kërkesë e drejtë dhe e natyrshme. Se sa 16
Një tekst shumë instruktiv përkitazi me fatin dhe pozitën e diasporës shqiptare, posaçërisht asaj të Amerikës, është ai i prof. Peter Priftit në librin Shekulli 21, f. 71-74.
41
është politikisht reale kjo kërkesë, domethënë se a është e realizueshme sot dhe a do të jetë edhe një kohë të gjatë, kjo është çështje tjetër, por historikisht është kështu dhe assesi ndryshe. Populli shqiptar është i vetmi popull në Evropë, më tepër se gjysma e të cilit jeton jashtë kufijve të shtetit amë, kurse gjysma e shkëputur me dhunë prej tij, që jeton në trojet e veta në Kosovë, në Maqedoni, në Mal të Zi etj. - i vetmi popull në Ballkan që i mohohet e drejta e vetëvendosjes. Për të qenë absurdi edhe më i madh, këtij populli i mohohen dhe i shkilen sistematikisht e në mënyrë brutale edhe të drejtat elementare kombëtare e njerëzore, edhe sot, në fund të shek. të 20-të dhe në prag të shek. 21-të. Bashkimi i shqiptarëve në një shtet në kushtet e sotme të krizës politike, ekonomike, morale dhe sociale që ka përfshirë Shqipërinë dhe, në njëfarë mase, edhe mbarë botën shqiptare, mund të duket diçka e largët dhe iluzore; një ëndërr e paarritshme. Ka autorë, edhe nga radhët e intelektualëve shqiptarë, që e thonë haptas këtë, pothuajse me një ndjenjë vetëkënaqësie.17 Edhe në qoftë se rrethanat e brendshme dhe të jashtme do t’i detyrojnë të pranojnë përkohësisht një zgjidhje të pjesshme të çështjes së tyre kombëtare, shqiptarët nuk duhet të pushojnë së ëndërruari dhe së punuari për këtë ideal të madh të historisë së tyre. Në shërbim të këtij projekti e ideali të madh kombëtar e vlen të vihet i tërë potenciali ekonomik, politik, shkencor e njerëzor i Kombit Shqiptar në Ballkan dhe në Botë dhe të bëhen sakrifica nga më të mëdhatë. Kjo është punë që duhet ta bëjnë vetë shqiptarët, detyrë e tyre, ndërsa bashkësia ndër17
Publicisti Sh. Maliqi shkruan: “Unë mendoj se bashkimi në një shtet është iluzor dhe i paarritshëm”. Në librin: Shekulli 21, f. 284.
42
kombëtare duhet t’ua njohë atyre këtë të drejtë të ligjshme. Do ta bëjë këtë kur të bindet për vullnetin, vendosmërinë dhe gatishmërinë e tyre për t’i çuar punët gjer në fund, pavarësisht nga pengesat dhe sakrificat. Ideja e bashkimit kombëtar është një ide e madhe dhe frymëzuese. Si e tillë ajo ka hyrë thellë jo vetëm në ndërgjegjen kombëtare të popullit shqiptar, por edhe në krijimtarinë e tij shpirtërore. Thuhet se poeti Lasgush Poradeci e kishte zakon të thoshte: “Do të vijë një ditë, kur do të vemë në dasmë e do të urojmë: Mos e pifshim këtë gotë, po të mos bashkohemi me Kosovën! Dhe do të vemë në vdekje dhe do të ngushëllojmë: Mos e pifshim këtë gotë në mos u bashkofshim me Kosovën! (...) Do të vijë një kohë kur dollia do të fillojë me këto fjalë: Mos e pifshim këtë gotë në mos u bashkofshim me Kosovën!”18 Atëherë kur këto fjalë të poetit - ky amanet sublim drejtuar brezave të sotëm dhe të nesërm të shqiptarëve - të bëhen dolli në çdo dasmë e gazmend familjar e, madje, edhe në fatkeqësi e vdekje - kudo ku bukës i thonë bukë e ujit ujë - atëherë do të bëhet patjetër edhe Bashkimi Kombëtar Shqiptar. Ashtu qoftë! Tekst i shkruar për projektin “KOMBI”, që pritet të dalë në Nju-Jork (SHBA).
18
Petraq Kolevica, Lasgushi më ka thënë... (Shënime nga bisedat me Lasgush Poradecin), Tiranë 1992, f. 166.
43
SHQIPTARËT - MES MITIT DHE REALITETIT
Miti mbi shqiptarët si popull luftarak, gjaknxehtë, që s’duron, që vret etj., sikur është çmistifikuar në kohë të fundit. Shqiptari është bërë gjakftohtë (për të mos thënë edhe apatik), joluftarak, njeri që duron shumë dhe që nuk provokohet lehtë (për të mos thënë aspak); njeri që matet shumë e që mendon gjatë para se të ndërmarrë çfarëdo hapi dhe që pret, pret, pret dhe, natyrisht, shpreson. Sepse, shpresa vdes e fundit! Miti mbi shqiptarin luftarak, gjaknxehtë etj. jo vetëm në planin kolektiv, por edhe në atë individual, në kohën tonë, pra, është luhatur seriozisht, për të mos thënë se është përmbysur krejtësisht. Dhe ky çmistifikim është bërë pikërisht në Kosovë - në djepin e kryengritjeve shqiptare dhe të rezistencës së armatosur kundër pushtuesve turq, sllavë etj. Dikush do të thotë: shqiptarët janë përcaktuar për rezistencë paqësore, për zgjidhjen e problemeve me mjete e metoda politike, paqësore e demokratike, siç janë marrëveshja e dialogu etj. Dhe këtu s’ka asgjë të keqe. Përkundrazi. S’ka gjë më të mirë se sa të zgjidhen problemet me marrëveshje, pa gjakderdhje, pranë tryezës së rrumbullakët, mirëpo përvoja historike dhe kjo që po ndodh aktualisht në hapësirën e ish-Jugosllavisë sikur na bëjnë skeptikë për këtë dhe sikur na bindin gjithnjë e më shumë për të kundërtën.
44
REZISTENCË PAQËSORE APO NËNSHTRIM? Nëse jo më parë, atëherë nga 5 korriku i vitit 1990, Kosova është e okupuar krejtësisht nga Serbia. Shqiptarët, që përbëjnë 90 për qind të popullsisë së saj, janë përjashtuar krejtësisht nga rrjedhat e jetës; kanë mbetur pa shkollë, pa bukë dhe, natyrisht, edhe pa liri, të cilën, ç’është e vërteta, as që e kanë njohur ndonjëherë plotësisht. Ata rrihen, torturohen, burgosen, vriten, fyhen, nënçmohen, përbuzen, kërcënohen; largohen nga vendet e punës; nxirren nga banesat; u mbyllen dyqanet, shkollat, spitalet; u merren të hollat në mes të rrugës nga ana e policisë, pra plaçkiten në pikë të ditës; u bastisen shtëpitë; u vriten djemtë në ushtrinë e huaj apo edhe në rrugë; u mbyllen shkollat, institucionet shkencore e kulturore, Universiteti, Akademia e Shkencave dhe e Arteve dhe - asgjë. Ose, pothuajse asgjë. Ata heshtin. Durojnë. Presin ditë më të mira. Shpresojnë. Shqiptarët luftarakë, gjaknxehtë, “trima të çartur”, që, nga ana tjetër, ia shkrepin fqiut vetëm për një sharje, për një shikim të shtrembër, për një refuzim të dorës së vajzës etj. etj. Vetëm në këto muajt e fundit, gjatë këtij viti, kanë ndodhur dhjetëra vrasje të shëmtuara, edhe pse në Kosovë është bërë pajtimi i gjaqeve dhe është dhënë besa, është bërë betimi që të mos ngrihet dorë kundër vëllait. Sidomos tani që hasmi na është ulur këmbëkryq në vatër. Vetëm para ndonjë viti të gjithë ne do t’i konsideronim heretike (për të mos thënë edhe antikombëtare) fjalët e Konicës - konstatimin e tij për karakterin e shqiptarit, për mungesën e idealit në mesin e bashkëkombësve të tij. “Një ndër karakteristikat fatkëqija të shqiptarit, madje një karakteristikë e dukshme - është mungesa e idealit mes tyre. Në një vend ku njerëzit 45
vdesin aq lehtë për kurrgjësend, nuk ka raste të vdekjes për një ideal a kauzë a çështje”.1 Mirëpo sot, fjalët e Konicës, sado që mund të mos na pëlqejnë, tingëllojnë të vërteta e aktuale, kurse konstatimi i tij nuk mund të mos na duket i pranueshëm. Dhe, e vërteta, qoftë edhe e hidhur, është më e mirë sesa iluzioni e gënjeshtra!
DINJITETI I RRËNUAR Miti mbi shqiptarin (dhe shqiptaren) si njeri që vë në plan të parë nderin, krenarinë dhe dinjitetin, po ashtu sikur është çmistifikuar në kohë të fundit. Dhe ky çmistifikim është bërë kryesisht në Shqipëri. Poeti Xhevahir Spahiu, në librin e tij më të ri me poezi, Kohë e krisur, ka një vjershë të shkurtër me titull Ulje çmimesh, në të cilën thuhet:
30 lekë një kg. mish, një bukë e zezë 4 lekë.
Po më lirë?
Një kg. dinjitet.2
Sjelljet e pahijshme brenda dhe jashtë: vjedhjet, plaçkitjet, huliganizmi, banditizmi, prostitucioni (flitet për një numër shumë të madh femrash shqiptare që e ushtrojnë “zanatin më të vjetër në botë” në Itali, 1 2
Faik Konica, Shqipëria, kopsht shkëmbor i Evropës Juglindore, “Buzuku”, Prishtinë 1991, f. 91. Shqipëruar nga A. Karjagdiu. Xhevahir Spahiu, Kohë e krisur, Shtëpia Botuese e Lidhjes së Shkrimtarëve, Tiranë 1991, f. 113. 46
në Greqi etj.) - flasin për një rënie të dukshme etiko-morale. E di se dikush do të thotë se këto dukuri janë pasojë e krizës ekonomike, sociale dhe shpirtërore, kurse kriza pasojë e diktaturës dyzet e sa vjeçare, mirëpo shqiptari edhe në të kaluarën ka qenë i varfër, skamnor, nevojtar, i uritur, i zhveshur - por e ka ruajtur nderin dhe krenarinë. Shqipëria sot ka marrë në dorë shkopin e lypësisë; shqiptari është bërë sinonim i atij që lyp, lakmon, mashtron - është projektuar si jovlerë. Në vend që të ishte e kundërta. Shtegtarja e njohur dhe mikja e madhe e shqiptarëve, mis Edit Durham, e cila na ka obliguar shumë si popull, në librin e saj Barra e Ballkanit rrëfen se si gjatë shtegtimit të saj nëpër Maqedoni në dekadën e parë të këtij shekulli: “e ndiqnin fshatarët natë e ditë, duke i kërkuar ushqim dhe veshmbathje. Vendoseshin pranë shtëpisë ku gjendej ajo dhe nuk largoheshin derisa merrnin diçka. Madje edhe kur u thoshte se nuk ka gjë me vete, nuk luanin nga vendi. Kur vajti në Shqipëri, z. Durham priste t’i ndodhte e njëjta gjë, por, për habinë e saj, kurrkush s’e luti për asgjë”.3 Si shpjegohet kjo, pos me faktin se shqiptari, ndryshe nga fqinjët e tij, në këtë rast maqedonë, e ka përballuar me dinjitet edhe varfërinë dhe nuk është katandisur moralisht edhe kur ka pësuar fatkeqësi të rënda, aq më parë kur këtë e thotë një vëzhguese e huaj, e ardhur nga Anglia e largët, e jo ndonjë autor shqiptar. Mos, vallë, të gjitha këto kanë qenë vetëm mit e jo edhe realitet? Mos, vallë, puritanizmi ynë moral s’është tjetër veçse diçka e shtirur,
3
Cituar sipas parathënies së Nolit për librin e Konicës Shqipëria..., “Fan S.Noli në 100-vjetorin e lindjes”, Instituti Albanologjik, Prishtinë 1984, f. 313. 47
një maskë? A thua ne shqiptarët jemi mësuar me përfytyrimin mitik e folklorik për vetveten dhe vështirë shkoqemi prej tij? Realiteti, sado i hidhur që të jetë, është, megjithatë, më i pëlqyer se miti, sepse atij nuk mund t’i iket, por para tij nuk duhet ndenjur duarkryq; nuk duhet bërë sehir fatkeqësinë e jo më t’i japësh goditje atij që gjendet buzë gremine. Shqiptarët sot, përveçse me krizën ekonomike e politike, ballafaqohen edhe me një destruktivitet e autodestruktivitet të çuditshëm, që është pasojë e ndrydhjes shumëvjeçare; e mllefit të akumuluar; e liberalizimit të shtypit; e heqjes së censurës; e mosdijes, por edhe e shumë faktorëve të tjerë. Fakt është se shumë herë nuk mund të vihet një kufi i prerë midis atij që rrënon nga mosdija dhe atij që këtë e bën me qëllim të keq e synime të errëta. Frazeologjia patriotike e demokratike sot ka vërshuar fjalimet e veprimtarëve politikë, si në Kosovë, ashtu edhe në Shqipëri dhe shkrimet e shumta të njerëzve të penës. Shtypi, gazetat e përditshme e javore, pos rolit pozitiv që kanë luajtur në demokratizimin e jetës; në vlerësimin dhe rivlerësimin e së kaluarës; në çmontimin e burokracisë dhe të diktaturës etj., shumë herë i kanë kontribuar kësaj psikologjie të shkatërrimit dhe të vandalizmit. Shqipëria e sotme i ngjan, ashtu siç thoshte Dikensi për Anglinë e kohës së vet, “një shpendi të puplitur gati për të shkuar në hell...”. Atdheu i shqiptarëve, i cili, në flamurin e tij, ndër më të bukurit në botë, ka për simbol një shpend - shqiponjën, ka ardhur në një situatë të tillë, të vështirë e tragjike - gati për të shkuar në hell! Historia tregon se në situata të tilla kanë qenë, për arsye të ndryshme, edhe shtete të mëdha e me traditë të gjatë si Anglia, Gjermania, Italia etj. Poeti më i madh i
48
Italisë, Dante Aligeri, në një çast dëshpërimi, i drejtohej vendit të tij me këto fjalë: “Orzezë Itale, zojë provincash s’je, por kuplerajë!”. Demokratizmi i jetës, sikurse edhe në vendet e tjera të lindjes, edhe tek ne shqiptarët dhe posaçërisht në Shqipëri, u shoqërua me mjaft anomali e paradokse. Heqja e censurës bëri që jo rrallë të rrënohen kriteret - në arsim, në shkencë, në krijimtarinë letrare e publicistike etj. Në Kosovë, deinstitucionalizimi kulturor shkaktoi rrënimin e sistemit të vlerave, anarkinë e kritereve, shfaqje të kiçit patriotik, matrapazllëk me ndjenjat nacionale, menaxherizmin e sëmurë, privatizimin e palejueshëm etj. Kultura shqiptare në Kosovë, sikurse edhe qenia jonë kombëtare në përgjithësi, sot është më e rrezikuar se kurdoherë më parë.
KAMBANA BIE PËR ATË QË KA VESHË Procesi i serbizimit dhe i kolonizimit të Kosovës, që synon ndryshimin e strukturës etnike të “krahinës jugore serbe” - një nga objektivat kryesorë të politikës hegjemoniste serbomadhe - po depërton në trupin e saj si metastazat e kancerit në trupin e të sëmurit. Në Prishtinë dhe në qytetet e tjera të Kosovës bie në sy kudo “dekori” serb dhe, madje, edhe ortodoks pravosllav. Kisha, përmendore e mbishkrime cirilike kudo. Dhe nuk më duken me vend pikëpamjet e atyre që thonë se Serbia nuk ka arritur të bëjë asgjë në Kosovë! Preferoj filozofinë e “skepticizmit produktiv” (term i filozofit gjerman Ernst Bloh), që mobilizon, në vend të optimizmit naiv, joproduktiv e vetëmashtrues, që vë në gjumë. Kambana, thonë, bie për atë që ka veshë. Si t’i vihet ledhi këtij procesi? Si të pengohet ai në kushtet e okupimit të Kosovës, kur shqiptarët janë përjashtuar plotësisht nga sistemi 49
dhe kanë marrë në sy udhët e botës? Eksodi, si quhet shpërngulja e sotme, “moderne”, është një nga plagët tona më të mëdha aktuale. Nëse deri diku mund të arsyetohet shkuarja e përkohshme e të rinjve që kanë dalë në botën e jashtme për t’iu shmangur mobilizimit dhe shërbimit në armatën jugosllave apo edhe e familjeve ekonomikisht të rrezikuara që kanë mbetur pa kurrfarë të ardhurash (edhe pse solidariteti ka qenë i madh dhe ndihmat nuk kanë munguar), si mund të shpjegohet shpërngulja e shumë familjeve, sidomos nga fshati, që kanë pronë, toka, shtëpi, mjete moderne teknike etj.; ose ikja e disa kuadrove që gjatë viteve ‘70, në kohën kur Kosova e kishte autonominë, i kanë gëzuar të gjitha privilegjet e saj; me vite e dekada kanë ndenjur në poste drejtorësh, shefash, kryetarësh, sekretarësh etj., kurse tani e braktisin atë dhe shkojnë në Evropë a në Amerikë pikërisht në saje të lidhjeve që i kanë krijuar në kohën kur kanë qenë në krye të atyre institucioneve e ndërmarrjeve, të cilat sot janë vënë nën “masa të dhunshme” ose janë suprimuar?! Një plagë tjetër që e rrezikon sot, sikurse edhe në të kaluarën, qenien tonë kombëtare dhe e dobëson lëvizjen tonë, përpjekjet tona për çlirim dhe bashkim kombëtar - me gjithë homogjenizimin e arritur sidomos në këtë anë të kufirit - është edhe plaga e vjetër e ndasive dhe e përçarjes. Populli ynë nuk e ka, mjerisht, njësinë e fesë dhe të territorit, por e ka njësinë e traditës, të kulturës, të historisë dhe sidomos të gjuhës. Sabri Godo, i cili duket si shkrimtar dhe posaçërisht si autor romanesh historike, u tregua më i suksesshëm sesa si politikan, në romanin e tij të madh epope Skënderbeu, përdor shprehjen: “Populli i gjuhës shqipe”. Nuk e di a mund të thuhet kështu për ndonjë popull tjetër në botë. Ne si popull tash njëzet e më shumë vjet e kemi gjuhën 50
e njësuar letrare kombëtare, e cila u ka penguar aq shumë mu atyre qarqeve që prej shqiptarëve kanë dashur të krijojnë dy popuj (“Albanci” dhe “Shiptari”), por në skenë kanë dalë forca që kërkojnë rishikimin e vendimeve të Kongresit të Drejtshkrimit të mbajtur në Tiranë në vitin 1972 dhe të Konsultës Gjuhësore të Prishtinës të vitit 1968, nën pretekstin se ato janë mbajtur në kohën e monizmit dhe se njësimi i gjuhës shqipe është bërë kinse me “direktivë nga lart”! E keqja është se ato forca po vijnë duke u shtuar dhe duke u bërë gjithnjë e më agresive. Thuase nuk kemi probleme të tjera, por duhet të merremi me një problem të cilin tashmë, tekefundit, mirë a keq, e kemi zgjidhur! Shqiptarët janë, siç është thënë, popull i ndarë. Shqiptarët janë sot i vetmi popull i Evropës më tepër se gjysma e të cilit jeton jashtë kufijve të shtetit amë, Shqipërisë. Shqiptarët jetojnë në katër-pesë shtete ballkanike, kurse me shpërbërjen e Jugosllavisë dhe krijimin e shteteve të reja prej ish-republikave të saj, ekziston rreziku që qenia e tyre të dekompozohet edhe më tutje. Nga ky aspekt fati ynë ta kujton pak a shumë fatin e kurdëve. Çështja shqiptare është një nga çështjet më komplekse kombëtare ballkanike e evropiane dhe si e tillë ajo nuk mund të zgjidhet drejt dhe përfundimisht pa aplikimin e parimit të vetëvendosjes së popujve. Zgjidhja e “krizës jugosllave”, e cila ka gjasa të shndërrohet në “krizë ballkanike”, nuk mund të bëhet me formulën e paprekshmërisë së kufijve (asgjë në botë nuk është e pandryshueshme, prandaj as kufijtë!), por me aplikimin e parimit etnik: territori u takon atyre që jetojnë në të! Faktori ndërkombëtar, në radhë të parë Evropa dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës, siç pohojnë edhe disa personalitete të huaja, do të
51
duhej të merren më seriozisht me çështjen shqiptare; do të duhej, pra, ta ndryshojnë qëndrimin e vet ndaj kësaj çështjeje. Mirëpo, që të tjerët ta ndryshojnë qëndrimin ndaj nesh, duhet të ndryshojmë ne vetë. Sa më shpejt aq më mirë. Fjalë hyrëse në tribunën e Forumit të Intelektualëve Shqiptarë me temë “Shqiptarët sot”. “Jehona” (Preshevë), nr. 8-9, tetor-nëntor 1992.
52
LOJË ME VULLNETIN E POPULLIT
(Edhe një herë për çështjen shqiptare në Maqedoni)
KUFIJ TË RINJ MESPËRMES TROJEVE SHQIPTARE Njohja e Maqedonisë nga ana e BE-së, sigurisht jo me këtë emër, pra jo me emrin që ka, por me emër të modifikuar, Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë, për shkak të vetos që ka vënë Greqia, është çështje ditësh (pritet që kjo të ndodhë së shpejti në mbledhjen e Këshillit Evropian që do të mbahet në Edinburg). Pas Sllovenisë, Kroacisë dhe Bosnjë-Hercegovinës, Maqedonia është republika e katërt e ish-federatës jugosllave që do të njihet nga bashkësia ndërkombëtare si shtet sovran dhe i pavarur. Ç’është e vërteta, me gjithë vështirësitë e shumta ekonomike, politike, sociale etj., ajo tashmë funksionon si shtet dhe ne shqiptarët, po qe se dëshirojmë të lirohemi nga mentaliteti ynë ngapak folklorik i “nënçmimit” të “kundërshtarëve”, duhet të bëhemi të vetëdijshëm për këtë dhe t’i qasemi si një fakti real politik. Kufiri midis Maqedonisë dhe Kosovës, përkatësisht midis Maqedonisë dhe Serbisë që e mban nën thundër Kosovën, te Hani i Elezit dhe në Glloboçicë, po funksionon “për mrekulli”, ashtu sikurse edhe vendkalimi kufitar midis Shqipërisë dhe Maqedonisë në “Qafasan” (kështu shqiptohet maqedonisht toponimi shqip Qafëthanë afër Strugës), i cili në kohë të fundit
53
po frekuentohet aq shumë sa deri para ndonjë viti do të dukej e pabesueshme.
MAQEDONIA – “ZVICRA E BALLKANIT”
Maqedonia, e njohur tashmë nga ish-republikat e pavarësuara jugosllave, nga dy shtete ballkanike (Turqia dhe Bullgaria) dhe nga “nëna” Rusi (Jelcini e njohu atë në aeroplan, në rrugë për në Sofje), por e zënë ngushtë në unazën e bllokadës greko-serbe, me gjithë strukturën e saj heterogjene etnike (të paverifikuar ende përfundimisht nga një regjistrim i saktë dhe objektiv), ka gjasa që të njihet më në fund nga bashkësia ndërkombëtare, por çështja shqiptare në kuadër të saj (çështja e mbi 500 mijë apo e rreth një milion shqiptarëve të mbetur brenda kufijve të saj), vazhdon të mbetet pezull - e pazgjidhur. Subjektet politike shqiptare në Maqedoni (partitë politike, grupi i deputetëve shqiptarë në parlamentin e Maqedonisë etj.) sikur e kanë humbur rrugën në oborr të vet. Ata pothuajse e fashitën ose së paku e spostuan aktivitetin e tyre politik pikërisht në momentin kur ishte më se i nevojshëm intensifikimi i tij: në intervalin e zgjatur kohor të pranim-mospranimit të Maqedonisë, jo për shkak të pozitës së padefinuar të shqiptarëve në të, por për shkak të kontestimit të emrit të saj nga ana e fqinjes jugore dhe anëtares së Dymbëdhjetëshes evropiane, Greqisë. Edhe pak bëhet viti qyshse shqiptarët në Maqedoni, të prirë nga partitë politike dhe subjektet e tjera të organizuara, mbajtën me sukses Referendumin për Autonominë politiko-territoriale; pak kohë më vonë doli në skenë ideja e Republikës Autonome “Ilirida” (u përgatitën dhe u publikuan dokumentet e saj), por, pas kësaj, gjithçka ngeli në 54
vend, u stopua, kurse një pjesë e forcave që vendosin për kahet e aksionit politik shqiptar në Maqedoni dolën, post festum, pra pas referendumit, me kërkesën për të qenë element shtetformues. Tash sa kohë (muaj të tërë me radhë) shqiptarët në Maqedoni po rropaten midis këtyre dy opsioneve: autonomi politiko-territoriale apo popull shtetformues. Edhe njëri, edhe tjetri opcion kanë ithtarët e vet dhe secila palë nxjerr argumentet dhe kundërargumentet e veta. Janë mbajtur edhe disa tryeza e tribuna për këtë çështje, por të gjitha ato kanë qenë me karakter pak a shumë lokal. Në plan më të gjerë, gjithëkombëtar, nuk u rrah pothuajse fare ky problem. Përse? Përse nuk u zgjidh për kaq kohë kjo dilemë; përse nuk u ndihmuan shqiptarët në Maqedoni që ta zgjidhin atë? Përse nuk u bë një analizë serioze politike nga faktorët relevantë politikë në trekëndëshin: Tetovë - Prishtinë - Tiranë për këtë problem? Përse Këshilli Koordinues i Partive Politike Shqiptare në ish-Jugosllavi nuk iu qas më seriozisht këtij problemi, për të mos thënë se nuk u mor fare me të? Përse asnjëri nga intelektualët e spikatur shqiptarë, askush nga ata që quhen “individë me ndikim”, nuk e panë të udhës të thonë ndonjë fjalë publikisht përkitazi me këtë dilemë të vëllezërve shqiptarë në Maqedoni? Kush pandeh se pozita e shqiptarëve në Maqedoni ka ndryshuar, mashtrohet. Mashtrohen edhe më shumë ata që kujtojnë se me koalicionin qeveritar dhe me pjesëmarrjen në sistem (përmenden shpesh pesë ministra dhe katër zv.ministra shqiptarë që pritet të zgjidhen së shpejti), kjo çështje i është afruar zgjidhjes. Rasti i Bit-Pazarit, masakra e policisë maqedonase mbi njerëzit e pafajshëm e të pambrojtur, i hedh poshtë këto iluzione. Iluzionet e tilla, më në fund, i ushqejnë ata që janë të interesuar për shtyrjen e jo për zgjidhjen e problemeve. Bisedat bilat55
erale shqiptaro-maqedonase me praninë e ndërmjetësve të jashtëm (të Gert Arensit të “stërngarkuar” me çështjen shqiptare) ngelën diku në fillim të rrugës. Pala maqedonase i quajti ato joobliguese, thjesht biseda e jo bisedime, negociata. Koncesionet e vogla në formë të minutazhit të programit televiziv apo të ndonjë paraleleje në shkollë të mesme, janë flluska sapuni. Çështja shqiptare në Maqedoni do shtruar dhe do zgjidhur si problem i madh politik me karakter historik e jo si çështje e “evidencës pedagogjike”! Duhet thënë shkoqur se Maqedonia po formohet si shtet duke përfshirë brenda kufijve të saj territor shqiptar, kurse me sjelljet që manifeston ndaj banorëve që jetojnë me shekuj në atë territor, pra ndaj shqiptarëve etnikë, nuk mund të quhet kurrsesi shtet demokratik! Shqiptarët në Maqedoni, prandaj, ose duhet të kenë autonominë e tyre të plotë politiko-territoriale dhe kulturore ose duhet të gëzojnë statusin e popullit shtetformues në kuadër të saj. Politikanët aktualë maqedonas pothuajse pa përjashtim dhe intelektualët që merren me politikë janë shumë alergjikë ndaj kërkesës së shqiptarëve për autonomi dhe ndaj idesë së federalizimit a konfederalizimit të saj eventual në përgjithësi. Intelektualët maqedonas në fillim të shekullit (sidomos në kohën e luftërave ballkanike dhe pas tyre) angazhoheshin për autonominë e Maqedonisë nën protektoratin e fuqive të mëdha. Atyre që predikonin se kjo kërkesë ishte e parealizueshme për shkak të strukturës heterogjene etnike të popullsisë së saj, ata u përgjigjeshin duke u nxjerrë përpara shembullin e Zvicrës. “Historia e Zvicrës (...) na mëson e na shërben si duhet të zgjidhet problemi” - shkruante Dimitrije Çupovski në revistën “Makedonski gollos”, që dilte në Peterburg në vitet 1913-
56
1914.1 Pra, modeli federativ e, madje, edhe konfederativ i rregullimit të Maqedonisë si shtet sipas modelit të Zvicrës, Belgjikës etj. ka mbështetje në mendimin politik të intelektualëve dhe ideologëve të lëvizjes kombëtare maqedonase, të cilët në këtë pikëpamje ishin më të avancuar dhe më të emancipuar sesa kolegët e tyre të sotëm.
KUSHTETUTA E IMPONUAR - PRODHUESE E SITUATAVE TË KRIZËS Megjithëse disa forma të represionit që janë ushtruar ndaj shqiptarëve në Maqedoni, sidomos në vitet ‘80 (fushata për rrënimin e mureve, praktika “specifike” e emërtimit të vendbanimeve, restriksioni në zgjedhjen e emrave të fëmijëve etj.) tashmë vetvetiu janë tejkaluar ose janë flakur përkohësisht a pjesërisht, gjendja e shqiptarëve në Maqedoni në thelb nuk ka ndyshuar. Ata vazhdojnë të jenë të keqtrajtuar dhe të pabarabartë njësoj si më parë në krahasim me maqedonasit. Statusi i tyre politik dhe pozita juridiko-kushtetuese ka mbetur e pandryshuar. Zgjidhja e çështjes shqiptare me kushtetutën në fuqi të Maqedonisë nuk e ka, siç dihet, pëlqimin e shqiptarëve, prandaj edhe nuk mund të quhet legjitime sa u përket atyre. Mirëpo, pavarësisht nga kjo, diplomacia maqedonase, në përpjekjet e saj të ethshme për njohje ndërkombëtare, propagandon se shqiptarët në Republikën e Maqedonisë “i gëzojnë të gjitha të drejtat” (!), “sipas normave ndërkombëtare”. Mund të thuhet se kjo propagandë nuk është e paefekt për disa arsye. Një, për shkak se përfaqësuesit legjitimë të shqiptarëve (deputetët shqiptarë në Kuvendin e Maqedonisë), me apo pa vetëdije, mba1
Cituar sipas Shukri Rahimit, Çështja shqiptare në revistën “Makedonski gollos në vitet 1913-1914, në “Jehona” (Shkup) nr. 1, 1967, f. 10. 57
jtën një qëndrim ambivalent ndaj kësaj zgjidhjeje: nga njëra anë, me të drejtë, votuan kundër Kushtetutës së Maqedonisë, e cila jo vetëm nuk i sanksionon dhe mbron si duhet të drejtat dhe interesat e tyre kombëtare, por i shkel ato, kurse, nga ana tjetër, nuk hoqën dorë nga pjesëmarrja në parlament dhe në qeveri; zunë ndonjë post në organet republikane dhe morën pjesë edhe në komisionet për sjelljen e ligjeve, të cilat, kuptohet, dalin nga kushtetuta në fuqi. E dyta, për shkak se subjektet politike shqiptare në Maqedoni dhe përfaqësuesit e tyre nuk i artikuluan qartë dhe në mënyrë konsekuente kërkesat e shqiptarëve të shprehura në mënyrë plebishitare (nuk iu përmbajtën referendumit për autonomi politiko-territoriale), por i ndërruan shpesh opsionet, luajtën me to, duke e vënë kështu në lojë vullnetin e popullit. Dhe e treta, për shkak të politikës tepër tolerante të shtetit shqiptar, Shqipërisë, ndaj Maqedonisë dhe sjelljes pak a shumë nonshalante të organeve të saj ndaj çështjes shqiptare në Maqedoni. Deklarata e paradokohshme e qeverisë shqiptare për njohjen e tërësisë territoriale të Maqedonisë është fryt i kësaj politike. Ç’thuhet në këtë deklaratë? Për shkak se e konsideroj me peshë të veçantë për çështjen në fjalë, po e citoj në tërësi, ashtu siç e botoi (sipas ATSH-së), gazeta “Bujku”: “Dje, qeveria e Republikës së Shqipërisë votoi një deklaratë në të cilën thuhet se si anëtare e Organizatës së Kombeve të Bashkuara dhe e Konferencës së Sigurimit dhe të Bashkëpunimit në Evropë, si shtet që njeh dhe ka nënshkruar aktet bilaterale dhe ndërkombëtare që lidhen me çështje të ndryshme, duke përfshirë edhe ato për kufijtë midis shteteve, e ka bërë më se një herë të qartë se ajo nuk është kurrsesi për ndryshimin me dhunë të kufijve midis shteteve sovrane. Qeveria demokratike e Repub58
likës së Shqipërisë në pritje të njohjes së Republikës së Maqedonisë nga Komuniteti Ndërkombëtar dhe e udhëhequr nga parimet e fqinjësisë së mirë dhe nga dëshira për sigurimin e paqes dhe të stabilitetit, deklaron përsëri në mënyrë të prerë dhe pa paragjykime se njeh kufijtë ekzistues dhe tërësinë territoriale të Maqedonisë. Ajo i konsideron kufijtë e shtetit shqiptar me Republikën e Maqedonisë të garantuar në përputhje me parimet e Organizatës së Kombeve të Bashkuara dhe të Kartës së Parisit. Qeveria shqiptare përshëndet të gjitha vendet fqinje me Maqedoninë që shprehin të njëjtin qëndrim ndaj kësaj çështjeje”.2 Megjithëse duhen marrë parasysh rrethanat në të cilat është lëshuar dhe qëllimet për të cilat është lëshuar, kjo deklaratë e qeverisë shqiptare, shikuar në një plan më të gjerë, historik, është hap i pamatur dhe i dëmshëm politik, që bie ndesh me interesat afatgjata kombëtare, sepse me anë të saj rikonfirmohet para botës copëtimi dhe ricopëtimi i tokave shqiptare. Pastaj, përse në këtë deklaratë, e cila u lëshua disa ditë pas rastit të Bit-Pazarit (ende pa u tharë dheu mbi varret e të vrarëve), nuk përmendet fare çështja e pazgjidhur shqiptare në Maqedoni, nuk figuron aspak dhe askund prania e elementit shqiptar në Maqedoni? Sikur të mos ekzistonte fare! Nga ana tjetër, jo vetëm deklarata si akt, por edhe teksti i saj, irriton. Teksti i kësaj deklarate tingëllon si të ishte shkruar në Shkup e jo në Tiranë! Më “i mirë” nuk mund të dilte as nga kabineti i Gligorovit! Përse “qeveria demokratike e Shqipërisë” përgjërohet aq shumë për “tërësinë territoriale të Maqedonisë” dhe përbetohet “në mënyrë të prerë dhe pa paragjykime” se njeh “kufijtë ekzistues”?! Mirë që i njeh, po përse “në mënyrë të prerë e pa paragjykime”? Përse ky stil, kur dihet se në diplomaci kanë rëndësi edhe nu2
“Bujku”, 12. XI. 1992, f. 1. 59
ancat? Pastaj, përse nuk përmendet askund në këtë deklaratë se kufiri i sotëm midis Shqipërisë dhe Maqedonisë (në të vërtetë kufiri midis Shqipërisë dhe ish-Jugosllavisë, sepse Maqedonia në atë kohë nuk ka ekzistuar) është kufi i vitit 1913, kufi që e ka ndarë arbitrarisht dhe, natyrisht, me dhunë popullin shqiptar, ndarje kjo me të cilën ai nuk është pajtuar kurrë?
EDINBURGU - LONDËR E RE Parimi i mosndryshimit të kufijve (me dhunë), që bashkësia ndërkombëtare ka proklamuar për zgjidhjen e krizës jugosllave dhe që njihet si parim përgjithësisht në botë, nuk e përjashton mundësinë e ndryshimit me marrëveshje, pra në mënyrë paqësore, të kufijve, e aq më pak shtrimin e çështjes së tyre. Të konfirmosh njohjen e kufijve midis dy vendeve, nuk do të thotë të mos përmendet fare historia e tyre. E vërteta historike nuk duhet dhe nuk mund të fshihet as për hir të “fqinjësisë së mirë”, as për hir të “paqes e stabilitetit”, e aq më pak për shkak të “imazhit demokratik” të dikujt. Mirëpo, qeveria e Shqipërisë në këtë rast duket nuk i ka peshuar mirë gjërat kur ka vendosur ta lëshojë këtë deklaratë dhe sidomos kur e ka shkruar dhe votuar tekstin e saj. Duke u treguar kaq dorëlirë ndaj Maqedonisë, qeveria e Shqipërisë ka mundur të kërkojë prej saj që edhe ajo të jetë më pak koprrace ndaj shqiptarëve: në atë mënyrë që t’ua sigurojë atyre të gjitha të drejtat dhe liritë kombëtare dhe njerëzore (madje edhe ta kushtëzojë njohjen e saj si shtet me: njohjen e autonomisë politiko-territoriale ose të statusit shtetformues të shqiptarëve në Maqedoni), kurse prej bashkësisë ndërkombëtare të kërkojë që t’ua garantojë ato.
60
Ndryshe (më drejt) është vepruar në rezolutën e paradoditshme të Kuvendit të Shqipërisë, e cila, edhe pse i kushtohet kryesisht Kosovës, nuk i lë pas dore as shqiptarët e Maqedonisë, në të cilën, ndër të tjera, thuhet: “Shqipëria riafirmon botërisht se ajo nuk kërkon ndryshimin e kufijve me dhunë, por kërkon respektimin e të drejtave të shqiptarëve në Maqedoni, që përbëjnë 40 për qind të popullsisë, për të qenë subjekt shtetformues në shtetin Maqedon”,3 sado që këtu përdoret gabimisht mbiemri “maqedon” në vend të emrit në gjinore “e Maqedonisë”. Në çastin kur ky shkrim mund t’u bjerë në dorë lexuesve, Maqedonia, me ndajshtimin “Shkupi”, “e Vardarit”, “Veriore” apo disi ndryshe, mund të jetë njohur si shtet sovran dhe i pavarur nga vendet e Bashkimit Evropian. Pas BE-së atë do ta njohin edhe SHBA-të. Rusia tashmë e ka njohur. Të tjerët nuk peshojnë shumë në kandarin e diplomacisë. Pasi më parë u pajtua (u detyrua) për kompromis rreth emrit, Maqedonia e pret me shpresë samitin e Edinburgut. Në Edinburg, “Evropa plakë”, do t’ia japë vizën Maqedonisë, duke e njohur atë me kufijtë e saj të sotëm, pra edhe me një pjesë të territorit shqiptar brenda saj, të cilin ajo, ç’është e vërteta, “e trashëgon” nga ish-Jugosllavia, përkatësisht nga Serbia, e cila i pushtoi me armë Kosovën dhe Maqedoninë gjatë Luftërave Ballkanike (1912-1913). Edinburgu, kryeqytet i Skocisë (përsëri një qytet anglez), ka gjasa të bëhet kështu një Londër e re për shqiptarët. “Zëri” (Prishtinë), 12. XII. 1992.
3
“Bujku”, 4. XII. 1992, f. 1. 61
POLITIKË PAQËSORE APO TRADHTI KOMBËTARE?
Deklaratë lidhur me njohjen e Ish-Republikës Jugosllave të Maqedonisë nga ana e qeverisë së Republikës së Shqipërisë 1. Njohja zyrtare e Ish-Republikës Jugosllave të Maqedonisë si shtet sovran dhe i pavarur nga ana e qeverisë së Republikës së Shqipërisë është një hap i ngutshëm politik me pasoja të rënda për fatin e popullit shqiptar që jeton në trojet e veta në Maqedoninë e sotme dhe të popullit shqiptar në përgjithësi. 2. Njohja zyrtare e Ish-Republikës Jugosllave të Maqedonisë nga ana e qeverisë së Republikës së Shqipërisë, pavarësisht nga rrethanat që e kanë shtyrë dhe nga qëllimet që ka pasur, cenon rëndë interesat historike kombëtare, sepse me këtë akt të saj qeveria shqiptare konfirmon copëtimin dhe ricopëtimin e hapësirës etnike shqiptare në Ballkan dhe përligj vënien e kufijve të rinj midis shqiptarëve. 3. Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë po formohet si shtet, duke “trashëguar” brenda kufijve të saj edhe një pjesë të territorit etnik shqiptar, të cilin Serbia e ka pushtuar me armë gjatë Luftërave Ballkanike më 1912-1913. 4. Qeveria e Shqipërisë e ka njohur Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë “me kufijtë e saj ekzistues”, edhe pse ata janë kufij administrativë të caktuar pas Luftës së Dytë Botërore, kur Maqedonia u konstituua si republikë në kuadër të ish-federatës ju62
gosllave. Ndërkaq, kufiri midis Shqipërisë dhe ish-Jugosllavisë është kufi i vitit 1913, kur, me vendimin e padrejtë të Konferencës së Ambasadorëve në Londër, më tepër se gjysma e kombit dhe territorit etnik shqiptar ngeli jashtë kufijve të Shqipërisë. 5. Në Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë jeton, siç dihet, një numër i madh shqiptarësh (ky numër sillet prej 400-500 mijë, sipas palës maqedone, deri në 800 mijë - një milion, sipas palës shqiptare), të cilët gjatë gjithë periudhës së pasluftës kanë qenë të diskriminuar në të gjitha sferat e jetës, diskriminim ky që vazhdon edhe sot. 6. Qeveria e Republikës së Shqipërisë e ka njohur Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë me Kushtetutën e saj në fuqi, të miratuar me mbivotim në vitin 1991, pa votën e përfaqësuesve legjitimë të popullit shqiptar në Maqedoni. (Subjektet politike shqiptare në Maqedoni, me nënshkrimet e 150 mijë qytetarëve, kanë kërkuar nga kryetari i saj ngritjen e procedurës për ndryshimin e kësaj kushtetute, por as kjo kërkesë e tyre nuk është përfillur). 7. Qeveria e Shqipërisë e ka njohur Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë, edhe pse ajo e mohon vullnetin politik të shqiptarëve që jetojnë në Maqedoni - kërkesën e tyre për të qenë popull shtetformues ose për të pasur autonomi politiko-territoriale, ashtu siç janë deklaruar me Referendumin e 11-12 janarit 1992. 8. Qeveria e Republikës së Shqipërisë e ka njohur Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë edhe pse shqiptarëve që jetojnë në trojet e tyre në këtë republikë dhe që përbëjnë rreth 40 për qind të popullsisë së saj të përgjithshme, vazhdojnë t’u shkelen 63
brutalisht të drejtat e tyre elementare kombëtare dhe njerëzore, të garantuara edhe me aktet ndërkombëtare, siç janë: e drejta e shkollimit në gjuhë amtare (në të gjitha nivelet), e drejta e përdorimit zyrtar të gjuhës shqipe në jetën publike dhe shumë të tjera. 9. Qeveria e Republikës së Shqipërisë e njeh “solemnisht” Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë si shtet të pavarur dhe sovran, edhe pse organet kufitare të kësaj republike fqinje, sikurse edhe ato të Serbisë (aleate e natyrshme e së cilës është), vetëm në 5-6 muajt e fundit kanë vrarë 7 shtetas shqiptarë (të Shqipërisë), ndërkohë që policia maqedonase, sikurse edhe ajo serbe, organizon ekspedita ndëshkuese në fshatrat shqiptare, inskenon ekscese dhe vret shqiptarë të pafajshëm në Bit-Pazar të Shkupit dhe gjetiu. 10. Duke shprehur mospajtimin tonë me këtë akt të ngutshëm e të dëmshëm të qeverisë së Shqipërisë, pra me aktin e njohjes së Ish-Republikës Jugosllave të Maqedonisë nga ana e saj - pa u zgjidhur më parë çështja e shqiptarëve që jetojnë aty dhe pa kurrfarë garancie ndërkombëtare për zgjidhjen e saj të drejtë në të ardhmen - nuk mund të mos theksojmë se kjo ka ndodhur edhe për shkak të politikës së paqartë, të pavendosur e jokonsekuente, por edhe karrieriste, të subjekteve politike shqiptare në Maqedoni, për çka ata, natyrisht, mbajnë barrën kryesore të përgjegjësisë para popullit dhe historisë. Prishtinë, 30. IV. 1993
Prof. dr. Agim Vinca
64
Kjo deklaratë u kumtua në konferencën për shtyp të mbajtur më 4. V. 1993 në Prishtinë. Teksti i saj u komentua nga “Bujku” dhe u botua i plotë në gazetat “Zëri i Kosovës” (Zvicër) dhe “Kombi” (Tiranë), ndërsa gazeta “Flaka e vëllazërimit” e Shkupit nuk e botoi.
65
KU DIGJEN FLAMUJT, Ç’KUPTIM KA POEZIA?!
Në Strugë, për të 32-n herë me radhë, po mbahen Mbrëmjet e Poezisë. Në Mbrëmjet e Poezisë në Strugë, për të dytën herë radhazi (edhe vitin e kaluar në të njëjtën kohë), u përdhos flamuri kombëtar shqiptar, i vetmi në mesin e shumë flamujve të tjerë të vënë për nder të pjesëmarrësve që vijnë nga vende të ndryshme të botës. Natën ndërmjet 25 e 26 gushtit, në “qytetin e poezisë”, u dogj (nga një dorë e panjohur!) flamuri kombëtar shqiptar. Të nesërmen e hapjes solemne të festivalit, në orët e hershme të mëngjesit, poshtë shtyllës ku një natë më parë valonte flamuri kuq e zi, u gjend një grusht hi! Djegia e flamurit kombëtar shqiptar në “qytetin e poezisë”, në Strugë, jo larg nga hoteli ku janë vendosur poetët mysafirë, është një fyerje dhe provokim i rëndë, para së gjithash, për pjesëmarrësit nga Republika e Shqipërisë në këtë manifestim letrar ndërkombëtar, për nder të të cilëve edhe është vënë ai, pra flamuri shqiptar, përdorimi i lirë i të cilit në Maqedoni ende është i ndaluar (nuk është rregulluar si duhet, me ligj). Djegia e flamurit kombëtar shqiptar do të duhej të ishte (dhe është) një fyerje dhe provokim i rëndë edhe për krijuesit letrarë shqiptarë nga Republika e Maqedonisë, të cilët, sado në mënyrë margjinale e përçmuese, megjithatë, marrin pjesë në programin e këtij manifestimi letrar, në të cilin, për herë të parë këtë vit, nuk merr pjesë asnjë krijues nga Kosova! (Krijuesit nga Kosova nuk janë ftuar në Mbrëmjet e Poezisë në Strugë, as 66
si shoqatë, as si individë, për shkak se organizatori e konsideron Kosovën pjesë përbërëse të Serbisë, përkatësisht të RF të Jugosllavisë!). Djegia e flamurit kombëtar shqiptar do të duhej të ishte (dhe shpresojmë se është) një shqetësim dhe fyerje edhe për të gjithë krijuesit e tjerë letrarë pjesëmarrës në këtë manifestim letrar ndërkombëtar me renome, për të gjithë ata të cilët flamujt dhe simbolet e të tjerëve i çmojnë dhe i nderojnë njësoj sikur edhe të vetat! Djegia e flamurit kombëtar shqiptar në Strugë, më në fund, është një fyerje dhe provokim i rëndë për popullatën shqiptare të kësaj treve, që përbën më se gjysmën e popullsisë së komunës së Strugës dhe për mbarë popullin shqiptar kudo që jeton! Aty ku digjen dhe ndalohen flamujt dhe simbolet kombëtare, sikurse edhe gjuha dhe shkolla e atyre që u përkasin ato, aty digjen e ndalohen edhe librat, edhe idetë, edhe njerëzit. Aty ku digjen dhe ndalohen flamujt dhe simbolet kombëtare (dhe për këtë organet përkatëse të pushtetit, ndryshe tejet efikase, nuk ndërmarrin asgjë, kurse nikoqirët nuk e shohin të udhës as të kërkojnë ndjesë), është demagogji të flasësh për ura miqësie midis popujve, kombeve e njerëzve dhe për trajtim të barabartë të tyre pa dallim race, kombi e feje! Aty ku ndalohen dhe përdhosen flamujt dhe simbolet kombëtare, aq më shumë ato të atyre që i ke fqinj dhe me të cilët bashkëjeton, aty e humb kuptimin e vet edhe vetë poezia, kurse manifestimet letrare shndërrohen në parada e maskenbale, në të cilat as që ka kuptim të marrësh pjesë! Tekst i shkruar si reagim i drejtpërdrejtë ndaj aktit barbar të djegies së flamurit shqiptar në kuadër të Mbrëmjeve të Poezisë në Strugë. Botuar te “Flaka e vëllazërimit”, 29 gusht 1993. 67
SHQIPTARËT - POPULLI MË I DISKRIMINUAR I EVROPËS
Ky është shkaku kryesor i eksodit të tyre Gjendja e rëndë politike dhe ekonomike në Kosovë dhe në viset e tjera ku jetojnë shqiptarët në ish-Jugosllavi (në IRJ të Maqedonisë, në Mal të Zi dhe në Preshevë, Bujanoc e Medvegjë) paraqet motivin kryesor të shpërnguljes së shqiptarëve në Evropë - në shtetet e zhvilluara të Evropës Perëndimore (veçanërisht në Gjermani, në Zvicër, në Austri, në Suedi, në Danimarkë, në Norvegji etj.), por edhe më larg: në Amerikë, në Australi, në Zelandën e Re etj. Në mesin e atyre që braktisin vendlindjen mbizotërojnë të rinjtë, por nuk mungojnë edhe familjet që për të siguruar jetën dhe ekzistencën marrin rrugën e mërgimit. Procesi i shpërnguljes së shqiptarëve, i njohur si eksod i tyre, është bërë edhe më masiv në vitet e fundit, për shkak se edhe situata politike dhe ekonomike në vendin ku jetojnë ata jo vetëm që s’ka përmirësime, por ka ardhur duke u keqësuar. Në regjionin e Kosovës, siç dihet, prej vitit 1981 e këndej (dhe veçanërisht nga viti 1989, kur kësaj krahine autonome që ishte element konstitutiv i ish-federatës jugosllave iu mor me dhunë autonomia), por edhe më parë, mbretëron një gjendje e rëndë dhune e terrori të përditshëm policor, që shprehet me presion të vazhdueshëm politik, ekonomik, psikologjik etj. Rrahjet, keqtrajtimet, bastisjet, plaçkitjet, largimet nga puna, arrestimet, plagosjet e, madje, edhe vrasjet - janë 68
bërë dukuri pothuajse e përditshme. Jeta e njerëzve është bërë e rëndë dhe e pasigurtë. Vetëm brenda këtij viti në Kosovë, ku janë stacionuar forca të mëdha policore dhe ushtarake serbe (jugosllave), policia serbe ka vrarë 13 njerëz të pafajshëm, në mesin e të cilëve edhe gra e fëmijë, siç është rasti i vogëlushit 7-vjeçar Fidan Brestovci nga Prishtina dhe i gruas së re 23-vjeçare Violetë Dervishi nga Deçani (nënë e dy fëmijëve të mitur), që paraqesin dy nga rastet më të freskëta dhe më tragjike të dramës kosovare. Shifrat dhe faktet që do të sjellim më poshtë (vetëm disa sosh) flasin vetvetiu për gjendjen vërtet të rëndë në të cilën ndodhet populli shqiptar në ish-Jugosllavi dhe veçanërisht në Kosovë, gjë që, natyrisht, nxit largimin e tyre nga Atdheu. (Llogaritet se vetëm në këto 2-3 apo 3-4 vitet e fundit nga Kosova janë larguar rreth 300-500 mijë vetë). Kështu, për shembull, mjafton të përmendim faktin se vetëm në periudhën brenda viteve 1981-1990 shqiptarët në ish-Jugosllavi u dënuan me rreth 25.000 vjet burg të akuzuar si “nacionalistë”, “separatistë”, “irredentistë”, “kundërrevolucionarë”, “terroristë”, “fundamentalistë” etj., kurse, sipas pohimit të vetë shefit të atëhershëm të policisë në Kosovë, në polici, prej vitit 1981 e deri në atë kohë, “u trajtuan në mënyra të ndryshme” 584.373 vetë, që do të thotë çdo i dyti banor i moshës madhore. Po kaq masiv ka qenë edhe largimi i shqiptarëve nga puna. Kështu, prej vitit 1990 e deri më sot janë përzënë nga vendet e tyre të punës 123.000 vetë, në mesin e të cilëve edhe ekspertë të njohur të fushave të ndryshme, kështu që tani në marrëdhënie pune në sektorin shtetëror kanë ngelur gjithsej 38.600 shqiptarë, pjesa dërrmuese e të cilëve i bëjnë punët më të rënda dhe më pak të paguara. Në vendet udhëheqëse
69
janë vënë kudo kuadrot serbe dhe malazeze, shumë herë edhe pa kualifikimet e duhura profesionale. Regjimi serb i Millosheviqit zbaton në Kosovë një terror të vërtetë fizik dhe shpirtëror. Përveç vrasjeve të shumta të njerëzve të pafajshëm e paqëdashës - viktimave fizike të terrorit shtetëror, në Kosovë aplikohet edhe i ashtuquajturi terror psikologjik, që ka për qëllim destabilizimin dhe çrregullimin mental dhe shpirtëror të njerëzve. Sipas hulumtimeve të ekspertëve vetëm brenda viteve 1981-1989 janë botuar, emetuar dhe publikuar në shtypin, radion dhe televizionin serb të Beogradit rreth 800.000 artikuj, komente, fejtone, intervista, libra, reportazhe, filma etj., në të cilat satanizohen shqiptarët. Me masa të shumta represive regjimi shovinist i Beogradit synon të ndrydhë vullnetin politik të shqiptarëve - lëvizjen e tyre paqësore për pavarësi dhe të bëjë pastrimin etnik të këtij territori të banuar gjithmonë me shumicë shqiptare. Eksodi i shqiptarëve dhe veçanërisht i të rinjve në Perëndim (në botën e jashtme) ka edhe disa arsye pak a shumë speciale. Fillimi i luftës në hapësirën e ish-Jugosllavisë - së pari në Slloveni dhe pastaj në Kroaci dhe në Bosnjë e Hercegovinë - i dha impulse të reja shpërnguljes së të rinjve shqiptarë, sikurse edhe të një numri të madh pjesëtarësh të popujve të tjerë. Duke mos dashur të shërbejnë në Armatën Jugosllave si mjet për realizimin e synimeve hegjemoniste serbomëdha, të rinjtë shqiptarë që gjendeshin në të ashtuquajturën APJ u detyruan të dezertojnë (kur kishin mundësi), kurse një numër i madh të rinjsh të tjerë, të largohen nga vendi për të mos shkuar në shërbimin ushtarak. Një rrezik i tillë është i pranishëm edhe sot, prandaj të rinjtë shqiptarë që
70
mbushin 18 vjet në Kosovë detyrohen ose të bëjnë një jetë gjysmilegale (për të mos u rekrutuar) ose të shkojnë në botën e jashtme. Frika nga lufta - nga përhapja e konfliktit të armatosur nga Veriu në Jug, në Kosovë dhe në Maqedoni, është po ashtu një nga shkaqet që i shtyn njerëzit të marrin botën në sy. Kjo rrethanë ndikon te të gjithë banorët e hapësirës ballkanike, por në Kosovë është më e theksuar për shkak se ekziston frika e arsyeshme nga ndonjë masakër e rrufeshme e shtabit ushtarak serb ndaj popullsisë së paarmatosur dhe të pambrojtur shqiptare gjithnjë me qëllim pastrimi etnik të territorit. Duke e mbajtur nën kontroll të rreptë policor e ushtarak Kosovën e pasur me pasuri nëntokësore e të tjera regjimi serb synon ta mbajë atë edhe më tutje si koloni të vetën - të vetmen në Evropë. Nga sa u tha më lart mund të konkludohet se shkaqet e eksodit të shqiptarëve në botën e jashtme janë kryesisht të natyrës ekonomike dhe politike. Mungesa e mjeteve elementare për ekzistencë - skamja dhe varfëria e shumë familjeve, e kushtëzuar nga situata dhe rrethanat politike, diskriminuese për shqiptarët, është një nga shkaqet që i detyron njerëzit të braktisin vendlindjen dhe të bredhin nëpër botë duke kërkuar strehë. Në Kosovë ende ndiqen, gjykohen dhe dënohen njerëzit për shkak të mendimit të lirë, të bindjeve politike dhe të veprimit legal politik. Aktualisht 63 persona janë në vuajtje të dënimit për shkak të “veprave” të tilla të inkriminuara si vepra penale. (Dënimi drastik me 5 vjet burg i mr. Ukshin Hotit, profesor i Universitetit të Prishtinës dhe kryetar i Partisë së Unitetit Kombëtar (UNIKOMB), tregon se çdo shqiptar dhe veçanërisht intelektual është “kandidat” potencial për t’u burgosur dhe
71
dënuar për shkak të bindjeve të veta politike, edhe pse për sendërtimin e tyre as nuk e përdor e as nuk e predikon dhunën). Edhe në Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë, ku, siç dihet, jeton një numër i madh shqiptarësh gjendja dhe pozita e tyre është po ashtu tejet e palakmueshme. Ndonëse, duke shpresuar se në kushtet e pluralizmit politik do të ndërpritej praktika e vjetër komuniste e shtypjes dhe nëpërkëmbjes së tyre, shqiptarët në IRJ të Maqedonisë morën pjesë në zgjedhje dhe u inkuadruan në sistem, gjendja e tyre jo vetëm që nuk ndryshoi, por në disa aspekte edhe u keqësua. Shqiptarët që jetojnë në trojet e tyre etnike në kuadër të kësaj ish-republike jugosllave, tani shtet i pavarur me subjektivitet ndërkombëtar, vazhdojnë të jenë të pabarabartë dhe të diskriminuar në të gjitha fushat e jetës: para së gjithash në punësim (numri i shqiptarëve të punësuar në sektorin shtetëror është jashtëzakonisht i vogël në krahasim me përqindjen e tyre), pastaj në arsim, në shkencë, në kulturë, në informim, në përdorimin publik të gjuhës amtare, në përdorimin e simboleve kombëtare etj.etj. Edhe në Maqedoni dhjetë shqiptarë u dënuan me 65 vjet burg në saje të një procesi të montuar politik dhe janë në vuajtje të dënimit, mirëpo numri i shqiptarëve të burgosur për motive apo, thënë më drejt, pretekste të tilla a të ngjashme është shumë më i madh, ashtu siç janë të shumta edhe shkaqet që i detyrojnë ata që të marrin botën në sy. Shqiptarët në Kosovë dhe ish-Jugosllavi, që përbëjnë gjysmën e kombit shqiptar në Ballkan, nuk mund të komunikojnë lirisht me pjesën tjetër të kombit. Për të shkuar në shtetin amë - Republikën e Shqipërisë ata janë të detyruar të kërkojnë “vizë dalëse”(!) nga organet e policisë serbe. Vetëm në dy vitet e fundit shqiptarëve u janë marrë 72
rreth dhjetë mijë pasaporta për shkak të shkuarjes “pa leje” në Shqipëri, kurse bartësit e tyre janë ndëshkuar me dënime të rënda me të holla, me burg dhe me marrje të pasaportës deri në tre vjet (një fat të tillë e ka përjetuar edhe autori i këtyre radhëve). Në dokumentet e OKB-së ekskomunikimi i pjesës së ndarë të popujve me amën e vet cilësohet si gjenocid kulturor! Dhe është e çuditshme se si kjo organizatë ia heq sanksionet në kulturë regjimit që zhvillon gjenocid kulturor (dhe jo vetëm kulturor) ndaj një populli të tërë?! Mbyllja me dhunë e institucioneve kulturore, arsimore, shkencore, shëndetësore, informative etj. në Kosovë ka shkaktuar jo vetëm ndërprerjen e punës normale në to dhe të zhvillimit normal të tyre, por edhe shkapërderdhjen e kuadrove dhe shpërnguljen e mjaft prej tyre në botën e jashtme. Shkaqet e shpërnguljes së shqiptarëve, sikurse edhe të popujve të tjerë të robëruar, janë të shumta dhe jo rrallë edhe të paparashikueshme. Rrethanat e krijuara në Kosovë dhe në përgjithësi në ish-Jugosllavi prodhojnë për çdo ditë shkaqe të reja. Dhe mund të prodhojnë edhe të tjera në të ardhmen. Natyrisht, po qe se problemi i Kosovës dhe i shqiptarëve në ish-Jugosllavi nuk vihet në rend të ditës dhe nuk zgjidhet në mënyrë adekuate. Në qoftë se ky problem zgjidhet në mënyrë të drejtë, ashtu siç është vullneti politik i popullit të shtypur shqiptar dhe siç kërkojnë parimet e drejtësisë, të demokracisë dhe të humanizmit, jam i bindur se pjesa dërrmuese e shqiptarëve që qëndrojnë aktualisht në Evropë (andaj edhe në Gjermani), qoftë si punëtorë të përkohshëm, qoftë si refugjatë politikë, do të ktheheshin në vendlindjet e tyre, të cilat i kanë braktisur pa dëshirë dhe me të cilat i kanë të forta lidhjet shpirtërore. 73
Tekst i kumtuar në Tribunën publike kushtuar pozitës së popujve të shtypur dhe shkaqeve të eksodit të tyre, që u mbajt në kuadër të manifestimit «Vielvölker-Forum» (Forumi i Popujve) në Hamburg të Gjermanisë prej 7-9 tetor 1994. “Rilindja” (Tiranë), 26. X. 1994.
74
VULLNETI I NDRYDHUR ME DHUNË
(Shqiptarët dhe e drejta e vetëvendosjes) “Lideri i ri nacionalbolshevik”, siç e quajnë politikanin e ri serb Ivica Daçiq (gjë që ai e pohon edhe vetë me mburrje), në ditarin e tij të botuar në gazetën “Borba” të dt. 27-28 shkurt 1993, kërkon me të drejtë konsekuencë në jetë dhe në politikë. Mirëpo, në tekstin jo edhe aq të gjatë të ditarit të tij, lexuesi has një varg inkonsekuencash frapante, prej të cilave me këtë rast po i veçojmë dy: 1. Duke folur për qëndrimin e disa “njerëzve të opozitës” ndaj “interesave kombëtare dhe shtetërore”, natyrisht serbe, Daçiqi shkruan: “... të gjithë ata që shpeshherë thonë se nuk e dinë se cilat janë sot interesat kombëtare dhe shtetërore serbe kërkojnë alibi për mosrespektimin e këtyre interesave nga ana e tyre, sepse ky interes është i njëjtë tash dy shekuj - realizimi i së drejtës së popullit serb për vetëvendosje, e cila vetëm atij në Ballkan i mohohet”. Duke shkruar kështu, “lideri i ri nacionalbolshevik serb”, Ivica Daçiq, tregon mosnjohjen e vet të thellë ose injorimin me qëllim të realitetit politik në Ballkan, përkatësisht të fakteve historike në këto hapësira. Nëse në Ballkan (e, madje, edhe në Evropë) ka një komb, të cilit i është bërë padrejtësi e tillë historike që më tepër se gjysma e tij të jetojë jashtë kufijve të shtetit amë dhe të cilit kaq gjatë dhe me aq fana75
tizëm (nga ana e fqinjëve dhe e fuqive të mëdha) i mohohet e drejta e vetëvendosjes - këta janë shqiptarët. Siç dihet, pas Kongresit të Berlinit të vitit 1878 dhe sidomos pas Konferencës së Londrës të mbajtur në vitin 1913, më tepër se gjysma e territoreve të banuara me shqiptarë (ku ata përbëjnë shumicën dërrmuese të popullatës dhe ku jetojnë me shekuj) mbetën jashtë kufijve shtetërorë të shtetit shqiptar, Shqipërisë. Mu për këtë mund të thuhet se jo serbët, por shqiptarët (duke përjashtuar, ndoshta, maqedonasit, identiteti etnik i të cilëve është i kontestueshëm), janë i vetmi popull në Ballkan që jeton i ndarë në disa shtete ballkanike dhe të cilit tash një shekull i mohohet, natyrisht me dhunë, e drejta që të vendosë vetë për fatin e vet dhe të jetojë i lirë e i bashkuar në një shtet. Shqiptarët në Kosovë, në Maqedoni, në Mal të Zi dhe në viset e tjera shqiptare në ish-Jugosllavi, përfshirë edhe Preshevën, Bujanocin dhe Medvegjën, janë popull autokton që jeton në një territor kompakt në vazhdimësi gjeografike me shtetin amë, ndërsa Shqipëria është i vetmi shtet në botë që përgjatë tërë kufirit të saj tokësor kufizohet me popullin e vet, domethënë me shqiptarë. Përse popullit shqiptar në Kosovë (dhe në viset e tjera shqiptare në ish-Jugosllavi) i mohohet e drejta e ligjshme e vetëvendosjes? Përse vullneti i tij politik që të jetë i lirë e i pavarur, domethënë i barabartë me popujt e tjerë dhe të jetojë në paqe me ta, shuhet me dhunë dhe terror të paparë? Dhe tërë këtë e bën shteti dhe regjimi, në krye të të cilit gjendet partia, liderët e së cilës flasin pareshtur për “drejtësi” dhe “parimësi”. Përse zoti Daçiq nuk tenton të jetë sadopak i drejtë dhe parimor edhe ndaj të tjerëve?
76
2. Duke folur për “rrezikimin” e serbëve në “ish-Maqedoni”, si thotë ai, mbrojtësi i flaktë i “interesave kombëtare”, natyrisht serbe, zotëria e tij - shoku Daçiq, ndër të tjera, thotë: “Kur bashkësia ndërkombëtare kërkonte me ultimatum që Serbia t’ua njihte statusin special pakicave kombëtare, të cilat në Serbi përbëjnë gjithsej disa dhjetëra mijëra, përse Serbia nuk paska të drejtë që të kujdeset për të drejtat dhe identitetin e serbëve në Maqedoninë e dikurshme”. Është me të vërtetë fantastike se si deputeti i Kuvendit të Serbisë dhe portparoli i partisë në pushtet, që e mban tash sa kohë, me dorën e fortë, por edhe me “legjitimitet” pushtetin në këtë vend, Ivica Daçiq, e zbret numrin e “pakicave kombëtare në Serbi” në “gjithsej disa dhjetëra mijëra” (!), kur dihet se mbi 40 për qind të popullatës së saj e përbëjnë pjesëtarët e popujve joserbë! Është e qartë se këtu nuk bëhet fjalë më thjesht për jokonsekuencë, por për një gënjeshtër me bisht e falsifikim flagrant. Nëse në Serbi paska, siç thotë autori i ditarit të “Borbës”, “gjithsej disa dhjetëra mijëra” pjesëtarë të “pakicave kombëtare”, atëherë shtrohet pyetja: ku janë shqiptarët? A i konsideron edhe ata “pakicë kombëtare” apo nuk i bën hesap fare? Mos vallë politikani i ri serb, Ivica Daçiq, është politikani i parë serb, që ua njeh shqiptarëve statusin e kombit? Nuk e besoj. Sepse, partia së cilës i takon ai dhe politika që përfaqëson ajo (sikurse edhe politika e politikanët serbë në përgjithësi, me ndonjë përjashtim shumë të rrallë) mendojnë dhe veprojnë ndryshe. Mirëpo, edhe po qe se supozojmë për një çast se z. Daçiq, rastësisht, nuk i konsideron shqiptarët “pakicë kombëtare”, por popull, komb, gjë që do të ishte (dhe është) plotësisht e drejtë dhe e natyrshme, përsëri shtrohet 77
një pyetje tjetër e pashmangshme: po ku na qenkan atëherë hungarezët, rumunët, myslimanët, kroatët, romët, vllehët, rusinët, sllovakët, turqit, bullgarët, maqedonasit, të ashtuquajturit “jugosllavë” etj. etj.? Athua të gjithë ata së bashku (e disa prej tyre edhe veç e veç) nuk bëjnë më shumë se “gjithsej disa dhjetëra mijëra” njerëz? Kënd e mashtron kështu publikisht portparoli i PSS-së dhe përse? Apo, ndoshta, ai mendon se kur është fjala për “interesat kombëtare dhe shtetërore”, natyrisht serbe, lejohet gjithçka. Madje edhe rrenat. “Tako treba!” Kjo është rruga! E vetmja rrugë. Rrugë tjetër s’ka!1 “Borba” (Beograd), mars 1993; “Kombi” (Tiranë), 2 prill 1993.
1
Fjalët: “Tako treba”, që në shqip do të mund të përktheheshin: “Kjo është rruga” (e drejtë), ishin slogan i Partisë Socialiste të Serbisë në zgjedhjet e vitit 1992. Duke e ironizuar këtë slogan, organi i partisë së Vuk Drashkoviqit, menjëherë pas zgjedhjeve, pat sajuar këtë epigram: “Nema mleka/ nema hleba/ Jedi govna/ Tako treba!”. Përkthimi i lirë shqip: “Qumësht s’ka/ S’ka as bukë/ Kjo është rruga:/ Hani mut!”. 78
NOCIONI «SHQIPËRI E MADHE» - PJELLË E PROPAGANDËS ANTISHQIPTARE
1. Nocioni «Shqipëri e madhe» është pjellë e propagandës serbo-maqedono-malaziase (dhe asaj greke). Mu për këtë, përdorimi i tij nga cilido politikan a veprimtar tjetër shqiptar është gabim i rëndë, për të mos thënë edhe i pafalshëm. Se populli shqiptar është popull i ndarë, më tepër se gjysma e territorit etnik të të cilit ka mbetur jashtë kufijve shtetërorë të shtetit shqiptar, këtë e di gjithkush. Prandaj mund të flitet vetëm për Shqipëri etnike e kurrsesi jo për «Shqipëri të madhe», siç propagandojnë armiqtë shekullorë të Shqipërisë dhe të popullit shqiptar. 2. Sa i përket çështjes së kufijve, mendojmë gjithashtu se nuk është kurrfarë mëkati e as tabuje përmendja dhe shtruarja e kësaj çështjeje, aq më parë në këtë kontekst historik kur po ndryshon harta gjeopolitike e Ballkanit dhe e Evropës. Na janë të njohura dokumentet e OKB-së dhe të KSBE-së, si edhe parimet e marrëveshjes, aktit final të Helsinkit, por nuk duhet të harrojmë kurrsesi se numri i shteteve të reja në Evropë është shtuar dukshëm në vitet e fundit, prandaj pohimi se ne «nuk kemi kërkuar, nuk kërkojmë e as nuk do të kërkojmë ndryshimin e kufijve», pa e shtuar, madje, me këtë rast, as fjalën me dhunë, nuk na duket i drejtë dhe, sikurse pohimi i parë, bie ndesh me interesat afatgjata kombëtare dhe me idenë themelore të Lëvizjes sonë Kombëtare, pa të cilën as që ka kuptim ajo: bashkimin kombëtar. 79
3. Çështja e Kosovës dhe e shqiptarëve në ish-Jugosllavi nuk mund të shtrohet kurrsesi vetëm si çështje e të drejtave njerëzore, edhe pse shkelja e tyre në Kosovë, por edhe në Maqedoni e në Mal të Zi, është e papresedencë, por si çështje e madhe politike me premisa historike, etnike, juridike, politike, kulturore etj. Zgjidhja e çështjes së Kosovës dhe e çështjes shqiptare në ish-Jugosllavi nuk mund të reduktohet në «sigurimin e të drejtave njerëzore e kombëtare aty ku janë» e as të zbritet në nivel të «pakicës kombëtare». Shqiptarët në Kosovë dhe në ish-Jugosllavi kërkojnë të jenë të lirë e sovranë dhe të vendosin vetë për fatin e vet e jo të mbeten nën sovranitetin e të tjerëve, të shtypen e të shfarosen pa mëshirë prej pushtuesve serbë dhe shovinistëve të tjerë të Ballkanit. Tekefundit, parlamenti i Republikës së Shqipërisë e ka njohur Republikën e Kosovës dhe kjo e obligon çdo subjekt politik e shtetëror shqiptar që t’i përmbahet këtij vendimi. Nga ana tjetër, Këshilli Koordinues i Partive Politike Shqiptare në ish-Jugosllavi, në tri opcionet e paraqitura në Konferencën Paqësore për ish-Jugosllavinë në Hagë, si opcion të tretë - në rast ndryshimi të kufijve të jashtëm të Jugosllavisë së atëhershme pat shtruar kërkesën për bashkim me Shqipërinë, prandaj nuk mund të thuhet se ideja e «Shqipërisë më madhe», në të vërtetë ideja e bashkimit të Kosovës dhe viseve të tjera shqiptare në ish-Jugosllavi me Shqipërinë, nuk përkrahet nga asnjë forcë serioze politike në Shqipëri dhe më gjerë. 4. Është i njohur dhe evident fakti se asnjë subjekt serioz politik dhe asnjë individ me ndikim në Kosovë e më gjerë nuk ka predikuar e as nuk predikon terrorizmin si formë dhe mjet për zgjidhjen e 80
çështjes shqiptare. Me këtë «argument» pushteti okupues serb i «arsyeton» para botës vrasjet e inskenuara të djemve të rinj e të pafajshëm anekënd Kosovës, sikurse edhe gjykimet drakonike të sa e sa të tjerëve. Prandaj, vetë përdorimi i këtij termi në kontekstin e kësaj polemike është një imputim jokorrekt, plotikisht i dëmshëm dhe moralisht i palejueshëm. Të tilla i konsiderojmë edhe akuzat koniunkturale ideologjike dhe spekulimet e tjera të ngjashme, sidomos kur ato u mvishen njerëzve që me punën dhe veprën e tyre e kanë dëshmuar të kundërtën. 5. Konsiderojmë se «diversiteti i mendimeve», përkatësisht pikëpamjet e ndryshme përkitazi me zgjidhjen e çështjes sonë kombëtare janë të natyrshme dhe normale. Të tillë e konsiderojmë edhe këtë polemikë, prandaj do të donim që ajo të mos marrë karakter fushate, etiketimesh e eliminimesh dhe në atë mënyrë të shpjerë ujë në mulli të atyre që i gëzohen përçarjes shqiptare. Prishtinë, 25. I. 1993 Tekst i shkruar si kumtesë e Forumit të Intelektualëve Shqiptarë lidhur me letrën e hapur të akademik Rexhep Qosjes drejtuar presidentit të Shqipërisë, dr. Sali Berishës dhe reagimet e komentet që pasuan pas saj. U botua te «Bujku» (Prishtinë) dhe «Kombi» (Tiranë), 5. II. 1993.
81
«OAZË E PAQES» APO «MOLLË E ERIDËS»?
Kryeqyteti i Bullgarisë, Sofja, këto ditë qe mikpritëse e presidentëve të dy shteteve fqinje: Maqedonisë dhe Shqipërisë. Së pari, kryetari i Ish-Republikës Jugosllave të Maqedonisë, Kiro Gligorovi, shkoi për vizitë zyrtare në Bullgari, e fill pas tij edhe kryetari i Shqipërisë, Sali Berisha. Në Sofje Gligorovi foli maqedonisht, pa përkthyes. Gojëkëqijtë thonë: maqedonishtja është dialekt i bullgarishtes! Nuk e di a është e vërtetë kjo, por e di se kur pata shkuar për herë të parë në Bullgari, me maqedonishten time të mësuar në shkollë të mesme (në gjimnazin «Braqa Miladinovci» në Strugë, ku më tepër se gjysmën e lëndëve i kishim në këtë gjuhë), komunikoja pa kurrfarë vështirësish: në rrugë, në shitore, në restorant... As Gligorovi nuk pati probleme të mëdha komunikimi në Sofje, sado që sharra i hasi në gozhdë te formulimi lidhur me gjuhën maqedonase, të cilën pala bullgare nuk është e gatshme ta pranojë. Ai u takua me homologun e vet, kryetarin Zhelo Zhelev dhe foli para deputetëve në parlamentin e Bullgarisë, ku solli përshëndetjet e “të gjithë qytetarëve të Maqedonisë” dhe dëshirën për bashkëpunim në «bazë të marrëveshjeve të dy shteteve sovrane e të barabarta». Dikush (përsëri ndonjë nga ata që në zhargonin e përditshëm i quajmë gojëkëqij) mund të thotë: mos vallë ekzistojnë dy shtete bullgare në Ballkan? Bullgaria qe shteti i parë që e njohu Maqedoninë si shtet të pavarur e sovran, veçse me një klauzolë: territorin e jo popullin! (Shkenca 82
dhe politika bullgare, dekada me radhë, prejse ekziston Maqedonia si “shtet”, e mohojnë ekzistencën e kombit maqedonas dhe të gjuhës maqedonase). Bullgarët dinë ç’bëjnë! Në Bullgari, këto ditë, menjëherë pas Gligorovit, shkoi për vizitë zyrtare edhe presidenti i Shqipërisë, Sali Berisha. Edhe Berisha, njësoj si kolegu (dhe miku) i tij nga Shkupi, u takua me homologun e vet bullgar, Zhelevin dhe u nderua me një paraqitje para parlamentarëve bullgarë. Në parlamentin bullgar presidenti shqiptar deklaroi se Shqipëria e ka njohur Maqedoninë për hir të stabilitetit në rajon. Po në takimin me dyer të mbyllura? Aty, pos për marrëdhëniet dhe bashkëpunimin bilateral, është folur me siguri edhe për gjendjen në rajon, për “luftën e paqen” në Ballkan dhe, në këtë kontekst, edhe për çështjen e Kosovës dhe, natyrisht, edhe të vetë Maqedonisë. Shqipëria qe vendi i katërt në botë (pas Bullgarisë, Turqisë dhe Rusisë), që e njohu Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë si shtet të pavarur e sovran. Në qoftë se tri të parat kishin arsyet e veta që ta bënin këtë (Bullgaria, si thamë, e njeh Maqedoninë si territor, por jo maqedonasit si komb; Turqia u ngut ta bëjë këtë për “inat” të Greqisë, kurse Rusia për shkak se e konsideron “shtet sllav”), akti i qeverisë shqiptare për njohjen e Maqedonisë në kufijtë e saj ekzistues dhe me kushtetutën në fuqi, në të cilën shqiptarët trajtohen si “nacionalitet” (lexo: pakicë kombëtare) dhe pothuajse pa kurrfarë kushtesh, do të mund të konsiderohej jo vetëm hap i ngutshëm, por edhe i dëmshëm për interesat afatgjate kombëtare. Ka që thonë se ky akt, i kërkuar gjithsesi edhe nga aleatët perëndimorë, në radhë të parë ata amerikanë, shkon në favor të interesave strategjike të Shqipërisë si shtet dhe të shqiptarëve si komb. 83
Shqiptarët (s’)dinë ç’bëjnë! Dhe ja, tani, një vit pas njohjes së Maqedonisë nga të dy fqinjët e saj të interesuar drejtpërsëdrejti për të, trekëndëshi: Tiranë-Shkup-Sofje ka filluar të funksionojë. Për herë të parë në këtë itinerar nuk hyjnë as Beogradi, as Athina. Analistët thonë se Shqipëria, Bullgaria, Maqedonia (dhe Kosova) i takojnë sferës amerikane të interesit; se stacionimi i ushtarëve amerikanë në Maqedoni dhe tërheqja e vërejtjes Serbisë për mospërhapjen e konfliktit në Jug (në Kosovë) janë tregues të qartë të këtij interesimi; se me krijimin e Maqedonisë synohet krijimi i një tamponë zone mes Greqisë e Serbisë, në njërën anë dhe Shqipërisë e Bullgarisë, në anën tjetër; se po punohet për krijimin e një «Via Egnatia» të re prej Durrësit e deri në Stamboll etj. Mirëpo, ekziston gjithashtu një opinion mjaft i përhapur se Maqedonia si shtet është një krijesë artificiale, që s’mund të ketë jetë të gjatë, si për shkak të strukturës heterogjene etnike, ashtu edhe për shkak të synimeve të fqinjëve të saj... Togfjalëshi «krijesë artificiale» përdorej dikur për ish-Jugosllavinë. Dhe, sado që ky cilësim një kohë të gjatë (veçanërisht në kohën «e artë» të Titos) dukej disi paradoksal, erdhi koha që ai u bë realitet: «krijesa shtatanike e Versajt» u shpërbë! A mund të ndodhë kështu nesër edhe me Maqedoninë? Pse jo. Kjo gjë do të varet nga organizimi i saj i brendshëm, por edhe nga rrethanat dhe faktori i jashtëm. Për Maqedoninë ekzistojnë dy alternativa: ose të konstituohet si shtet demokratik multinacional, përkatësisht binacional, ku shqiptarët dhe maqedonasit (por edhe të tjerët) do të ishin plotësisht të barabartë, ashtu siç janë, ta zëmë, gjermanët dhe francezët (por edhe italianët dhe retoromanët) në Zvicër ose francezët dhe flamanët në Belgjikë ose të 84
bëhet pre e fqinjëve të saj. Maqedonia, pra, mund të ekzistojë si shtet vetëm po qe se i pranon shqiptarët si shtetformues - mbi baza federale a konfederale, sipas modelit të Zvicrës, të Belgjikës a të ndonjë shteti tjetër me fizionomi të ngjashme. Sepse, shqiptarët në Maqedoni nuk janë «ardhacakë» e as «qiraxhinj», por banorë autoktonë, që jetojnë me shekuj në trojet e veta që kanë vazhdimësi gjeografike dhe historike me shtetin amë dhe që padrejtësisht e pa dëshirën e tyre kanë mbetur jashtë kufijve të tij pas vitit 19l3. Gjatë qëndrimit të Gligorovit në Sofje gazetarët bullgarë dhe të tjerë u interesuan posaçërisht se a ekziston mundësia që Maqedonia t’i bashkëngjitet ndonjërës nga ish-republikat jugosllave ose ndonjë shteti tjetër, gjë që ai e mohoi kategorikisht, duke apostrofuar Referendumin dhe Kushtetutën. E rrethuar nga Serbia, Greqia, Bullgaria dhe Shqipëria (katër shtete gjithsesi më të forta se ajo), Maqedonia, e quajtur aktualisht «oazë e paqes» mund të bëhet fare lehtë qysh nesër «mollë e Eridës», ashtu siç ka qenë edhe në të kaluarën. Në hapësirën e Maqedonisë ekzistojnë tradicionalisht forca politike probullgare dhe forca politike proserbe, të cilat, secila në mënyrën e vet, janë antishqiptare. (Shkupi zyrtar gjithnjë një sy e ka pasur nga Sofja, tjetrin nga Beogradi, kurse Tirana ka qenë për shovinistët maqedonas - halë në sy). Në qoftë se në një të ardhme të largët apo të afërt, Maqedonia, nën ndikimin e këtyre forcave, vendos t’i bashkëngjitet «ndonjërës nga ish-republikat jugosllave», d. m. th. Serbisë (emisarët e Milosheviqit e thonë haptas një gjë të tillë) ose «ndonjë shteti tjetër», d. m. th. Bullgarisë (forcat ekstremiste VMRO-iste e propagojnë pothuajse haptas këtë gjë), atëherë ç’duhet të bëjnë shqiptarët?
85
Në qoftë se një ditë, Maqedonia, pavarësisht nga dëshirat, do të vihej, megjithatë, në një situatë të tillë, atëherë banorëve të saj do të duhej t’u mundësohej deklarimi i lirë plebishitar (nën kontrollin ndërkombëtar) për të vendosur vetë për fatin e tyre, me ç’rast shqiptarët do të deklaroheshin pa dyshim për bashkim me Shqipërinë, kurse maqedonasit, posaçërisht ata të pjesës lindore - me Bullgarinë. Territori i sotëm i Maqedonisë (e emri Maqedoni është nocion gjeografik e jo etnik) është i banuar kryesisht nga maqedonasit sllavë dhe nga shqiptarët etnikë, prandaj problemi i Maqedonisë është, para së gjithash, çështje shqiptaro-bullgare. Samiti i Sofjes zgjon doemos edhe asociacione të tilla. Shqiptarët, pavarësisht nga floskulat propagandistike dhe nga aferat e kurdisura, nuk janë ata që e rrezikojnë apo destabilizojnë Maqedoninë, as nga brenda e as nga jashtë. Mirëpo, kjo s’do të thotë se ata duhet të pajtohen me statusin e «pakicës» dhe të kënaqen me «lëmoshën» që u japin herë pas here autoritetet e Shkupit, e aq më pak me kombinatorikën eventuale që mund të sillet në kokat e liderëve dhe që mund të dalë në skenë nesër kur në krye të Maqedonisë mund të vijnë forca të tjera politike, më radikale, të cilësdo proviniencë që të jenë. Për këtë duhet të vetëdijësohen para së gjithash vetë shqiptarët e Maqedonisë, që paraqesin një faktor gjithsesi të rëndësishëm jo vetëm demografik, por edhe politik, ekonomik, kulturor etj. Ndërkaq, politika dhe diplomacia shqiptare, sikundër edhe shkenca dhe publicistika, duhet ta artikulojnë qartë dhe pa kompleks këtë qëndrim. Edhe në Tiranë, edhe në Shkup, edhe në Sofje. Kudo. “Zëri i Kosovës” (Zvicër), dhjetor 1994. 86
MASË E RE E GJËRAVE APO MASHTRIM I RI?
(Regjistrimi i jashtëzakonshëm i popullsisë në IRJ të Maqedonisë) Sa shqiptarë ka në Maqedoni? Sipas statistikës zyrtare (regjistrimi i vitit 1981) në RS të Maqedonisë, si quhej atëherë, jetonin 377.726 banorë të kombësisë shqiptare ose 19.8 për qind të popullsisë së përgjithshme, ndërsa sipas regjistrimit të vitit 1991, të cilin shqiptarët e Maqedonisë, sikurse edhe vëllezërit e tyre kosovarë, e bojkotuan me të drejtë, në Maqedoni jetojnë (sipas “llogarisë” së Entit Republikan të Statistikës) 427.313 shqiptarë ose 21.01 për qind të popullsisë së përgjithshme! Shqiptarët në Maqedoni kanë arsye të dyshojnë në vërtetësinë e të dhënave zyrtare përkitazi me numrin e tyre, sepse tendenca e minimizimit (edhe numerik) të tyre ka qenë e pranishme gjatë gjithë periudhës së pasluftës, ashtu siç ka qenë dhe është e pranishme tendenca e margjinalizimit politik, kulturor, shkencor, arsimor etj. të faktorit shqiptar në Maqedoni në përgjithësi. Partitë politike shqiptare dhe subjektet e tjera, përkatësisht përfaqësuesit e tyre, kanë pohuar vazhdimisht gjatë këtyre viteve dhe vazhdojnë të pohojnë se shqiptarët në Maqedoni përbëjnë rreth 40 për qind të popullsisë së përgjithshme të kësaj ish-republike jugosllave, prandaj ata nuk mund të trajtohen si “pakicë kombëtare”, por duhet të trajtohen si “popull shtetformues”. Ka zëra që thonë se në Maqedoni ka më 87
shumë shqiptarë sesa maqedonas dhe se ata (pra, shqiptarët) përbëjnë popullatën numër një të kësaj treve etnikisht heterogjene, madje dëgjohet shpesh thënia se Shkupi është qyteti me më së shumti shqiptarë në botë! Çështja e strukturës kombëtare të IRJM-së është bërë tashmë jo vetëm çështje e brendshme e saj, por edhe problem ndërkombëtar. Mu për këtë, do të mund të thuhej se ekzistenca dhe organizimi i mëtejshëm i Maqedonisë si shtet do të varen, përveç të tjerash, edhe prej rezultateve të këtij regjistrimi. Parlamenti i Maqedonisë miratoi këto ditë (me shumicë votash) Ligjin për regjistrimin e popullsisë, të banesave, të amvisërive dhe të ekonomive bujqësore dhe caktoi kohën e mbajtjes së këtij regjistrimi - prej 21 qershor deri më 5 korrik 1994. Shpenzimet e regjistrimit do t’i heqë Këshilli i Evropës, organ ky, i cili, si thuhet, do t’i dërgojë ekspertët e vet në Maqedoni për të mbikëqyrur procesin e regjistrimit. Në “Sobranien” e Maqedonisë, por edhe në opinionin maqedonas në përgjithësi, hasi në rezistencë të fortë kërkesa që formularët e regjistrimit të shtypen, pos në gjuhën “zyrtare” maqedonase, edhe në gjuhët e “nacionaliteteve”. Kjo kërkesë, megjithatë, “kaloi”, por në atë mënyrë që shqipja u “barazua” jo me maqedonishten (siç do të duhej), por me turqishten, vllahishten, serbishten dhe gjuhën rome! Ndërkaq, kërkesa që një kopje e formularëve të mbetet në familje u hoq krejtësisht nga rendi i ditës me arsyetimin e ekspertëve evropianë se diçka e tillë nuk praktikohet askund. Regjistrimi i popullsisë në Maqedoni, siç vlerësohet, nuk është vetëm një veprim statistikor, por edhe një akt me karakter politik, me peshë të veçantë për të gjithë banorët 88
e saj dhe veçanërisht për shqiptarët, statusi juridiko-kushtetues i të cilëve do të varet edhe prej rezultateve të tij. Mu për këtë ky regjistrim shtron disa çështje dhe dilema të pashmangshme e akute. Ekziston rreziku që shqiptarët në Maqedoni edhe pas këtij regjistrimi të dalin - t’i nxjerrin aq sa ç’i kanë nxjerrë në regjistrimet e mëparshme: 20-22 për qind, jo pse ata vërtet janë aq, por për shkak se pengesat formale për t’u bërë “objekt” i regjistrimit janë të shumta, kurse rreziku i manipulimit me të dhënat është ende i pranishëm. Së pari, organet shtetërore në IRJM u nxjerrin pengesa të shumta shqiptarëve për marrjen e shtetësisë së Maqedonisë dhe për nxjerrjen e dokumenteve personale të domosdoshme për regjistrim. Ata që çështjen e shtetësisë nuk e kanë rregulluar më parë tani duhet të paguajnë 500 dollarë amerikanë për person, kështu që një familje 4-5 anëtarëshe duhet t’i ndajë për këtë qëllim 2000-2500 dollarë. Së dyti, numri i shqiptarëve që përkohësisht jetojnë dhe punojnë në botën e jashtme është tejet i madh. Si do të veprohet me ta: a do të detyrohen të vijnë në vendlindje për t’u regjistruar (gjë që është e pamundur ta bëjnë të gjithë); të dhënat për ta do të mund t’i japin anëtarët e tjerë të familjes apo do të mbeten pa u përfshirë në regjistrim? Së treti, çfarë do të jetë struktura e anëtarëve të komisioneve që do ta bëjnë regjistrimin në terren dhe sidomos struktura e ekipeve (komisioneve) që do ta bëjnë përpunimin e të dhënave, kur dihet se në Entin Statistikor të Maqedonisë nuk punon pothuajse asnjë shqiptar?! Siç merret vesh nga shtypi, Grupi i deputetëve shqiptarë në Kuvendin e Maqedonisë, i cili, duke qenë në koalicion qeveritar, ia dha “vizën” Ligjit për regjistrim, insiston që shqiptarët të përfaqësohen në mënyrë adekuate në komisionet për regjistrim në të gjitha nivelet, si 89
edhe në instancat e përpunimit të të dhënave, por pak ka gjasa që të përmbushen këto kërkesa, aq më parë kur të kihet parasysh fakti se numri i ekspertëve na kjo lëmi në mesin e shqiptarëve në Maqedoni është tejet i kufizuar, për të mos thënë se të tillët mungojnë krejtësisht. Deklarimi i lirë i përkatësisë kombëtare (dhe konfesionale) të qytetarit është, siç dihet, e drejtë e tij e patjetërsueshme. Mirëpo, ajo varet edhe prej shkallës së vetëdijes kombëtare, prej klimës shoqëroro-politike dhe prej një varg rrethanash të tjera që nuk janë pa ndikim në përcaktimin kombëtar (dhe konfesional) të individit. Çdo regjistrim i popullsisë në mjediset etnikisht të përziera, e aq më parë në mozaikun e larmishëm nacional, konfesional dhe kulturor të Maqedonisë, nxjerr në sipërfaqe edhe disa probleme specifike të natyrës socio-politike. Kështu, për shembull, shtrohet pyetja: ç’do të bëhet me të ashtuquajturit torbeshë, që në Maqedoni nuk janë pak? Si do të deklarohen ata dhe a do t’u mundësohet atyre deklarimi plotësisht i lirë i përkatësisë kombëtare? Shkencëtarët dhe intelektualët maqedonas ngulin këmbë se “torbeshët” (popullatë e konfesionit mysliman, që si gjuhë përdor kryesisht maqedonishten, por mënyrën e jetesës dhe mentalitetin i ka më të afërta me shqiptarët) janë “maqedonas të fesë islame”. Në regjistrimet e mëparshme në Maqedoni, ndryshe nga njësitë e tjera të ish-federatës jugosllave, nuk ekzistonte rubrika “mysliman” për përkatësi kombëtare, pra mohohej ekzistenca e kombit mysliman në këtë republikë. Siç pata theksuar edhe në polemikën e para dy-tre viteve me një intelektual të njohur maqedonas, të zhvilluar në të përjavshem “Puls” të Shkupit, “torbeshëve” nuk duhet t’u imponohet sintagma “maqedonas myslimanë”, por t’u mundësohet që të deklarohen lirisht 90
ashtu siç e ndiejnë veten: myslimanë, turq, shqiptarë ose maqedonas. (Në një bisedë të rastit që pata para do kohe me disa të njohur të fshatit Llabunishtë të komunës së Strugës - në mesin e tyre kishte edhe intelektualë - mësova se në regjistrimin e ardhshëm, nëse do të jetë vërtet i lirë dhe objektiv, së paku 60-70 për qind të banorëve të këtij fshati të madh do të deklarohen shqiptarë, sepse ashtu e ndiejnë veten). Nga ana tjetër, nuk janë të pakta familjet shqiptare, veçanërisht në disa qytete të Maqedonisë Perëndimore (në Tetovë, Gostivar, Ohër, Resnje, Strugë, Kërçovë etj.), që, për shkak të vetëdijes së ulët kombëtare, por edhe si pasojë e presionit politik, qoftë edhe të tërthortë (puna, banesa etj.), në regjistrimet e mëparshme janë deklaruar si turq, edhe pse origjina e tyre jo e largët është nga fshatrat e pastra shqiptare. Në qoftë se në regjistrimet e mëparshme dhe veçmas në vitin 1981 (në kulmin e euforisë antishqiptare), ata nga frika janë deklaruar turq (!), tani, besojmë, nuk ka arsye të veprojnë asisoj dhe kjo gjë atyre duhet t’u bëhet me dije dhe t’u shpjegohet me kujdes e durim. Regjistrimi i jashtëzakonshëm i popullsisë në Maqedoni është një ngjarje e rëndësishme për të gjithë banorët e saj dhe veçanërisht për shqiptarët, numri i të cilëve është ende kontestues - edhe pse shkalla dhe vëllimi i të drejtave dhe lirive kombëtare dhe njerëzore të një kolektiviteti nuk do të duhej të vareshin ekskluzivisht nga numri i tyre, sepse njerëzit, tekefundit, nuk janë numra! Është e njohur gjithashtu se regjistrimi i popullsisë së një vendi paraqet një operacion kompleks, suksesi, përkatësisht rezultati i të cilit varet në radhë të parë prej atij që i ka në dorë mekanizmat e pushtetit. E, mekanizmat e pushtetit në Maqedoni janë, siç dihet, në duart e maqedonasve. Shqiptarët (dhe të
91
tjerët) janë të përfaqësuar vetëm simbolikisht (e jo përpjesëtimisht, siç do të duhej) në këto organe. Çfarë bëjnë subjektet politike shqiptare në Maqedoni lidhur me regjistrimin? Ato, me ndonjë përjashtim, në vend që të merren me problemet, merren me vetveten. Në vend që të ulen dhe ta analizojnë seriozisht Ligjin për regjistrim dhe rrethanat e krijuara pas aprovimit të tij dhe të marrin masa e vendime relevante lidhur me këtë çështje kaq të rëndësishme, duke e shtruar edhe vetë problemin e pjesëmarrjes në regjistrim, dy rrymat e PPD-së dhe veçanërisht “rryma e deputetëve dhe e ministrave”, merren me satanizimin e palës tjetër. Sikur kanë harruar se ky regjistrim, për të cilin investon edhe bashkësia ndërkombëtare, do të jetë valid, kurse dyzetpërqindëshi i tyre, me të cilin kanë dalë vite me radhë para botës - mund të dalë fluid! Në Maqedoni ende nuk janë krijuar kushtet për një regjistrim të saktë e objektiv të popullsisë. Organet e pushtetit vazhdojnë t’i shpërfillin kërkesat e shqiptarëve ose t’i mbivotojnë ato, kurse grupeve të ekspertëve evropianë t’ua prezentojnë rrejshëm situatën dhe t’ua ofrojnë (për të mos thënë edhe imponojnë) variantin e tyre të së vërtetës. Nuk përjashtohet mundësia, prandaj, që regjistrimi i ri i popullsisë në Maqedoni, edhe pse nën patronatin ndërkombëtar, të jetë jo masë e saktë e gjërave, por mashtrim i ri. E, kur është fjala për shqiptarët, edhe një zhgënjim i ri! Sa shqiptarë ka në Maqedoni? Sa maqedonas (sllavë)? Dhe sa të tjerë? Athua regjistrimi i ardhshëm i popullsisë së kësaj republike ish-jugosllave do t’u japë përgjigje të saktë këtyre pyetjeve? “Flaka e vëllazërimit” (Shkup), 28 maj 1994. 92
DIALOGU I REFUZUAR
(Përse Lubisha Georgievski nuk e mbajti fjalën?) - Rreth një polemike të papërfunduar me njërin nga pretendentët për postin e Presidentit të Maqedonisë Me Lubisha Georgievskin, kandidatin e VMRO-DPMNE-së për kryetar të Republikës së Maqedonisë, kam polemizuar publikisht, përmes shtypit, para dy-tre vitesh. Tema: çështja shqiptare në Maqedoni - gjendja dhe pozita e shqiptarëve në këtë ish-republikë jugosllave, si quhet ende zyrtarisht shteti i ri dhe i brishtë në krye të të cilit pretendon të vijë zoti Georgievski. Si dhe pse u zhvillua kjo polemikë dhe si mori fund ajo? Lubisha Georgievski, regjisor i njohur i teatrit (dikur moti, në vitet shtatëdhjetë, ai pat vënë në skenë, në Teatrin Popullor të Prishtinës, dramën Sfinga e gjallë të R. Qosjes), botoi në vitin 1991 librin me titull Politiçkata idnina na Makedonija (Ardhmëria politike e Maqedonisë), një kapitull të të cilit ia kushtonte “çështjes shqiptare në Maqedoni”. Intelektualët maqedonas në përgjithësi janë treguar tejet të pandieshëm ndaj trajtimit të keq të shqiptarëve në Maqedoni (jo vetëm në vitet ‘80, por edhe më parë e më vonë), kurse nuk kanë munguar edhe të tillët (shkrimtarë, profesorë universiteti, gazetarë etj.), të cilët jo vetëm që nuk janë distancuar prej politikës diskriminuese ndaj shqiptarëve, por edhe vetë janë paraqitur prej pozitash thellësisht albanofobe. Më pat 93
bërë pështypje, prandaj, fakti që një intelektual maqedonas, siç është Lubisha Georgievski, një kapitull të tërë të librit të tij mbi ardhmërinë politike të Maqedonisë ia kushtonte çështjes shqiptare në Maqedoni, gjë që tregon se ai e konsideronte atë (tre vjet më parë e, shpresojmë, edhe sot) një çështje serioze, pa zgjidhjen e drejtë të së cilës nuk mund të flitet për konstituimin dhe ekzistimin e Maqedonisë si shtet i pavarur e demokratik, e aq më pak për stabilitetin dhe prosperitetin e saj ekonomik, politik etj. Kjo gjë më pat nxitur që librin e Georgievskit Ardhmëria politike e Maqedonisë, për të cilin më parë pata lexuar vetëm një informatë të tërthortë në shtyp, ta bleja dhe ta lexoja që në rastin e parë. E lexova, natyrisht, në tërësi, por me vëmendje e interesim të veçantë kapitullin Albanskoto prashanje vo Makedonija (Çështja shqiptare në Maqedoni). Duke qenë libër i shkruar në fazën e parë të proceseve pluraliste në këto hapësira dhe nga një autor që, si thotë vetë, problemeve politike u qaset si intelektual, libri i Lubisha Georgievskit dallohej pak a shumë nga diskursi i deriatëhershëm propagandistik, krejtësisht negativ, për shqiptarët, sado që as autori i tij nuk kishte arritur t’u shpëtonte disa paragjykimeve të vjetra për ta dhe të çlirohej nga të menduarit skematik, bardhë e zi, për problemin shqiptar në Maqedoni dhe për çështjen shqiptare në përgjithësi.1 Që në fillim të kapitullit në fjalë Georgievski konstatonte me të drejtë se çështja shqiptare në Maqedoni jo vetëm që ekziston si çështje që ka rrënjët e veta të thella gjeografike, historike, etnike, politike etj., por edhe si një problem konkret politik që kërkon zgjidhje praktike, natyrisht të drejtë e demokratike. Si rrugë për zgjidhjen e kësaj çështjeje ai 1
I shkruar në kohën kur Maqedonia ende nuk ishte shpallur shtet i pavarur, kurse njohja e saj ndërkombëtare dukej gjë e largët, libri i Georgievskit i shikonte problemet nga perspektiva e asaj kohe.
94
preferon dhe rekomandon rrugën paqësore e jo dhunën e represionin, në njërën anë apo luftën qytetare, në anën tjetër, prandaj kërkon dialog me shqiptarët (Georgievski përdor fjalën “pregovori”, që do të thotë bisedime, negociata dhe flet për një “marrëveshje historike” me shqiptarët), gjë që, sipas tij, nënkupton nxjerrjen në “tryezën e bisedimeve” të fakteve reale politike nga ana e përfaqësuesve të të dy palëve, kurse kjo e dyta presupozon elaborimin paraprak teorik dhe shkencor të kësaj çështjeje, pra të çështjes shqiptare dhe të marrëdhënieve shqiptaro-maqedonase nga intelektualët e të dy popujve. Duke u nisur nga ky qëndrim dhe kjo kërkesë e drejtë e autorit, por edhe duke mos u pajtuar me shumë pikëpamje dhe qëndrime të tij - siç është para së gjithash trajtimi i shqiptarëve në Maqedoni dhe përgjithësisht në ish-Jugosllavi si pakicë kombëtare - shkrova një artikull të gjatë me titull Shqiptarët në Maqedoni dhe ardhmëria e tyre politike, të cilin e botoi revista “Fjala” e Prishtinës në dhjetor të vitit 1991, e pastaj e përfshiva edhe në librin tim me shkrime polemike dhe publicistike Populli i pandalur (“Zëri”, Prishtinë 1992, f. 262-274). Nuk dua ta përflas me këtë rast këtë shkrim timin, sepse të interesuarit atë mund ta lexojnë a rilexojnë, por dëshiroj të theksoj diçka tjetër, ta bëj publik një “fakt real” përkitazi me këtë polemikë. Nuk do ta bëja këtë po qe se zoti Georgievski nuk do të ishte kandiduar për kryetar të Republikës së Maqedonisë në zgjedhjet e ardhshme dhe po qe se nuk do të ishte kandidati, megjithatë, më serioz pas kryetarit aktual dhe rivalit të tij nr.1, Gligorovit. Me qëllim që me mendimin tim për librin Ardhmëria politike e Maqedonisë të Lubisha Georgievskit, por edhe me opinionin e një intelektuali shqiptar për çështjen shqiptare në Maqedoni, të njoftohej 95
edhe autori i librit në fjalë e edhe të interesuarit e tjerë joshqipfolës, e pashë të udhës ta përktheja maqedonisht në tërësi punimin tim dhe t’ia dërgoja për botim ndonjë gazete a reviste maqedonase. E shtypa në makinë me shumë mundime (natyrisht me alfabetin cirilik) dhe ia dërgova të përjavshmes “Puls” në Shkup. Nga teksti im prej 15 faqesh “Pulsi” botoi (më 9. I. 1992) gjithsej 2-3 apo 3-4 faqe nën titullin e Redaksisë Albancite se obespraveni (Shqiptarët janë të privuar të drejtash) dhe me një shënim në krye (dhe në fund të tekstit), ku thuhej: “Revista “Fjala” e Prishtinës botoi nga pena e profesorit dr. Agim Vinca një shkrim që polemizon me librin Ardhmëria politike e Maqedonisë të Lubisha Georgievskit, më saktësisht me pikëpamjet e tij për çështjen shqiptare në Republikën e Maqedonisë. Nga ky tekst më i gjatë po veçojmë disa pikëpamje të z. Vinca për gjendjen e shqiptarëve në Maqedoni”. Ndërkaq, në fund të tekstit thuhej: “Lidhur me këtë tekst, me të cilin është njoftuar edhe L. Georgievski, presim përgjigje. Atë Georgievski e paralajmëroi për numrin e ardhshëm të “Pulsit”. Dhe vërtet në numrin vijues të kësaj të përjavshmeje, në krye të javës (“Puls”, 16. I. 1992), doli përgjigjja e Lubisha Georgievskit me titull Novokomponirani glavatari (Përkthimi fjalë për fjalë: Prijësit e rikompozuar, në kuptimin “rishtarë”), në të cilën ai, më tepër sesa me çështjen e ngritur për diskutim - pozitën e shqiptarëve në Maqedoni, merrej me fizionominë dhe sjelljen politike të liderëve të “rikompozuar” partiakë, veçmas të atyre të PPD-së dhe të PDP-së, të cilët, sipas tij, dashkan t’ia venë fitilin Maqedonisë dhe ta shndërrojnë atë kinse në arenë luftërash e gjakderdhjesh, ashtu si dikur “Balli Kombëtar”! Sikurse edhe teksti im, edhe ai i Georgievskit, që ishte dyfish më i gjatë, shoqërohej me një shënim të Redaksisë, ku thuhej (po e citoj tekstu96
alisht në origjinal): “Pottiknat od tekstot na d-r Agim Vinca, vo koj toj polemizira so stavovite od knigata “Politickata idnina na Makedonija”, avtorot Lubisha Georgievski upati odgovor do spisanieto “Fjala”. Od obemniot tekst go donesuvame ovoj karakteristiçen fragment” - dhe në përkthim: “I nxitur nga teksti i dr. Agim Vincës, në të cilin ai polemizon me pikëpamjet e librit “Ardhmëria politike e Maqedonisë”, autori Lubisha Georgievski i dërgoi përgjigje revistës “Fjala”. Nga teksti i gjerë i tij po e sjellim këtë fragment karakteristik”. Nuk iu përgjigja replikës së Georgievskit në “Puls”, sepse prisja variantin e plotë të tekstit të tij, “të gjerë”, i cili “i ishte dërguar revistës “Fjala”. Prita një javë, dy, tri... Pastaj një muaj, dy, tre... U interesova disa herë rresht në redaksinë e “Fjalës”, por më kot. Kaloi edhe një vit. U bënë dy, gati tre vjet... Teksti “i gjerë “ i L. Georgievskit “dërguar revistës “Fjala” s’erdhi që s’erdhi dot. Si të ishte Shkupi në Mars e jo aty tek është! (Shqip kësaj i thonë: Prit me muaj e prit me vjet, pushka e Lilës s’po kërset). Për variantin e shkurtër - “fragmentin karakteristik” të “Pulsit” - dikur u bë vonë. Kështu që polemika ime me Lubisha Georgievskin, që ishte një shans për një dialog të gjerë, të hapur e konstruktiv mes dy intelektualëve të përkatësisë kombëtare shqiptare dhe maqedonase (edhe pse për L. G. thuhet se është vllah me origjinë!), mbeti disi në gjysmë të udhës, përkatësisht e pakrye(r) dhe e papërfunduar. Si u bë që “teksti i gjerë” (obemniot tekst) i L. Georgievskit nuk arriti kurrë në Prishtinë? Ndoshta ai as që u shkrua ndonjëherë, por oponenti im, tani kandidat për kryetar shteti (apo redaksia e “Pulsit”?) përdori një blof, një truk, një dredhi. Kushedi.2 2
Në pranverë të vitit 1997, kur studentët maqedonas në Shkup protestonin kundër gjuhës dhe arsimit shqip, duke marrë si shkas aprovimin e Ligjit për 97
Sidoqoftë, një gjë është evidente: Lubisha Georgievski nuk e mbajti fjalën, premtimin e dhënë. Lubisha Georgievski i hëngri fjalët! (Adhurues i shprehjeve latine, të cilat i përdor shpesh në librin e vet, regjisori i “rikompozuar” në politikan, L. G., sikur e ka harruar thënien e moçme: Scripta manent!...). Për një njeri që pretendon të bëhet kryetar shteti, qoftë edhe i një shteti siç është Maqedonia e Lupços dhe e Lubishës (dhe jo vetëm e tyre), të cilën ata e imagjinojnë pa shqiptarët dhe të tjerët,1 kjo s’është shenjë e mirë. Athua kështu do të veprojë edhe me ato që premton tani në mitingjet parazgjedhore butaforike që po mban nëpër Maqedoni? Apo e tërë kjo s’është tjetër veçse një blof i ri?! “Flaka e vëllazërimit” (Shkup), 1 tetor 1994.
1
Fakultetin Pedagogjik, Lubisha Georgievski, edhe vetë profesor, doli publikisht, përmes shtypit, me propozimin për një dialog të mundshëm midis intelektualëve maqedonas e shqiptarë, duke apostrofuar me emër e mbiemër disa intelektualë shqiptarë: A. Aliun, Xh. Gegën, K. Mehmetin, I. Rusin dhe A. Xhaferin. Është për t’u përshëndetur kjo ide e z. Georgievski, por habit fakti se përse ky intelektual i njohur maqedonas refuzoi dialogun e ofruar para disa vitesh nga një intelektual shqiptar, kurse kërkon dialog me disa të tjerë. Mos vallë pikëpamjet e të parit iu dukën radikale apo për ndonjë arsye tjetër?! Fushatën e tij parazgjedhore për kryetar republike (tetor 1994) Georgievski e zhvilloi nën sloganin “Maqedonia - maqedonasve!”, çka do të thotë se Maqedoninë shumëkombëshe, me strukturë heterogjene etnike e fetare, ku maqedonasit nuk janë aspak më shumë se “të tjerët”, ai e ëndërron si shtet unik nacional, bartës të sovranitetit të të cilit janë vetëm ata - maqedonasit sllavë! Hapësira që ndan këtë filozofi politike nga parulla “Smrt na shiptarite!” (Vdekje shqiptarëve!) nuk është aspak e gjerë. 98
VADEMEKUM I ÇËSHTJES KOMBËTARE SHQIPTARE
Rexhep Qosja: Çështja shqiptare - Historia dhe politika, Instituti Abanologjik, Prishtinë 1994. Ky është libri i pestë me këtë tematikë i akademik Rexhep Qosjes i botuar në këto 5-6 vitet e fundit. Më parë, më 1990, kur librat e këtillë ishin vërtet gjë e rrallë, ai botoi së pari librin Fati i pambrojtur (kroatisht: Nezasticena sudbina) dhe pastaj, po atë vit, librin Populli i ndaluar, që kishin pothuajse të njëjtin brumë (botimi shqip, pos shkrimeve të mëparshme, kishte edhe 10-15 shkrime të reja, që kishin «lindur» ndërkohë); pak më vonë gazeta e studentëve «Bota e re», e shuar si sa e sa institucione të tjera tonat, ia botoi broshurën me intervista me titull Mbi çështjen shqiptare (1991); këtu e dy vjet më parë doli, i atakuar nga policia serbe dhe i bllokuar pothuajse me heshtje të plotë nga ana jonë, libri Strategjia e bashkimit shqiptar (1992) dhe ja, tani, kemi në duar librin që mund të konsiderohet kurorë dhe sintezë e kësaj pune kaq të pasionuar e kaq këmbëngulëse, titulli dhe nëntitulli i të cilit: Çështja shqiptare - Historia dhe politika është çelës i brendisë së tij. Rexhep Qosja, kritik letrar dhe historian i spikatur i letërsisë, prozator dhe dramaturg i veçantë, eseist dhe polemist i shkëlqyer, në vitet e fundit, për shkak të rrethanave të krijuara, hoqi dorë pothuajse krejtësisht nga vokacioni i tij jetësor: studimi dhe krijimi i letërsisë, për t’iu përveshur, si zakonisht me tërë qenien, një pune tjetër: publicistikës 99
dhe politikës. (Në të vërtetë, në rastin e tij, sikurse eddhe te disa intelektualë tanë të tjerë, më shumë sesa me politikë kemi të bëjmë me veprimtari kombëtare). Nën ndikimin e rrethanave politike të krijuara në Kosovë dhe më gjerë, kritiku dhe historiani i letërsisë, Rexhep Qosja, hoqi dorë nga projekti i tij i madh jetësor: Historia e letërsisë shqipe, tre vëllime të të cilit kushtuar letërsisë shqipe të Romantizmit, janë stoli e bibliotekave tona, për t’iu kushtuar një projekti tjetër po aq të madh dhe edhe më të rëndësishëm: hartimit të historisë së çështjes shqiptare dhe kërkimit të rrugëve për zgjidhjen e saj. Në qoftë se libri Populli i ndaluar ishte një protestë për fushatën e egër dhe padrejtësitë e shumta që i ishin bërë popullit shqiptar: për shpifjet, akuzat, sulmet dhe dhunën ndaj tij - veçanërisht pas vitit 1981 - në ish-Jugosllavinë e Lidhjes së Komunistëve dhe një akuzë kundër kreatorëve të kësaj politike, ndërsa libri Strategjia e bashkimit shqiptar një projekt pothuajse i shpërfillur dhe i pavërejtur për idenë e madhe të bashkimit dhe të pajtimit kombëtar të shqiptarëve, ashtu sikurse edhe vetë ideja për mbajtjen e Kuvendit për Pajtim dhe Bashkim Kombëtar, që, mjerisht, u keqkuptua dhe nuk u sendërtua, për shkak se nuk e përkrahën, për të mos thënë se e penguan, forcat që aktualisht janë në krye të politikës shqiptare andej dhe këndej kufirit, libri më i ri i Rexhep Qosjes Çështja shqiptare - Historia dhe politika, i përmban të dyja këto: ai është akuzë për krimin politik që kanë bërë Fuqitë e Mëdha evropiane dhe fqinjët ballkanikë ndaj popullit shqiptar, duke e ndarë dhe copëtuar padrejtësisht dhe tragjikisht atë dhe territorin e tij (në Kongresin e Berlinit më 1878 dhe në Konferencën e Ambasadorëve në Londër më 1912/13) dhe skicë, projekt për shmangien e këtij krimi:
100
ribashkimin e popullit të ndarë shqiptar dhe të trojeve të tij etnike si e vetmja rrugë e drejtë dhe e vërtetë për zgjidhjen e çështjes shqiptare. Ndoshta dikujt mund t’i duket iluzor ky projekt, ashtu siç mund t’i duket «i harxhuar» edhe autori i tij. Dikush mund ta konsiderojë atë Don Kishot, pra ëndërrimtar në politikë - njeri që nuk i merr sa duhet parasysh kushtet dhe rrethanat reale, përkatësisht gjendjen aktuale ekonomike, politike, sociale dhe shpirtërore të shqiptarëve, pastaj raportet e forcave etj. Mirëpo, Rexhep Qosja është shkencëtar, është shkrimtar, krijues dhe intelektual: njeri që nuk bën politikë pragmatike partiake dhe aq më pak kompromis me bindjet, pikëpamjet dhe parimet e veta politike, shkencore dhe morale. Qëndrimi i tij ndaj çështjes kombëtare shqiptare është qëndrim konsekuent dhe parimor, që, si i tillë, përcaktohet para së gjithash nga e vërteta shkencore e historike e jo nga trillet e politikës ditore, prandaj është e kuptueshme që me të nuk pajtohen ata që bindjet dhe pikëpamjet e tyre politike i ndërrojnë më shpesh se kostumet dhe kravatat. Libri i akademik Rexhep Qosjes Çështja shqiptare - Historia dhe politika është një La vérité sur l’Albanie et les Albanais (E vërteta për Shqipërinë dhe shqiptarët) sot dhe një Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhetë? e kohës sonë - njëqind e sa vjet pas pararendësve të tij të mëdhenj, prej të cilëve ka mësuar shumë, kurse autori i tij na i kujton ideologët e mëdhenj të çështjes kombëtare dhe mjeshtrit maestralë të publicistikës shqiptare, çfarë kanë qenë dhe janë: Pashko Vasa e Sami Frashëri, Fan Noli e Faik Konica e të tjerë. Me këta dy të fundit atë e afron sidomos qëndrimi kritik ndaj proceseve jetësore e historike dhe stili i rreptë, herë-herë, emotiv e sarkastik.
101
Libri i akademik Rexhep Qosjes Çështja shqiptare - Historia dhe politika është: e vërteta për Shqipërinë dhe shqiptarët ose, thënë më drejt: e vërteta për Kosovën dhe shqiptarët, dje dhe sot dhe, madje, e vërteta e plotë - e shqiptuar me zë të plotë, të qartë, të kulluar; me argumentim të fortë logjik e shkencor dhe me elegancë të rrallë gjuhësore e stilistike; model i ligjëratës moderne akademike. Në dhjetë kapituj e mbi treqind faqe tekst, sa ka gjithsej ky libër, autori rrëfen se ç’ka ndodhur, si ka ndodhur dhe pse ka ndodhur kjo që ka ndodhur me shqiptarët në të kaluarën, duke i kapur, përshkruar dhe shpjeguar të gjitha aktet dhe dimensionet e dramës tragjike të quajtur: Copëtimi i trojeve shqiptare! Mund të thuhet, andaj, se ky libër është një përkujtesë a promemorie historike, që u drejtohet njëkohësisht të huajve dhe shqiptarëve, miqve dhe armiqve të tyre dhe sidomos atyre që sot vendosin për fatin e botës dhe veçanërisht të Ballkanit (atyre që e rikrijojnë hartën e tij): krijuesve të të ashtuquajturit Rend i Ri Botëror. Mirëpo, libri Çështja shqiptare - Historia dhe politika nuk merret vetëm me të kaluarën, por edhe me të tashmen (dhe të ardhmen) e shqiptarëve; autori i tij rrëfen gjithashtu se ç’duhet të bëjnë shqiptarët sot: si dhe me çfarë argumentesh, mjetesh dhe metodash duhet ta mbrojnë çështjen kombëtare dhe si të punojnë për zgjidhjen e saj të drejtë në të ardhmen. E, zgjidhje të drejtë të çështjes shqiptare Rexhep Qosja e konsideron bashkimin e trojeve të copëtuara dhe të kombit të ndarë shqiptar në një shtet të vetëm e të përbashkët kombëtar, gjë që ka qenë dhe mbetet ëndërr e të gjithë brezave të shqiptarëve. Mbajtja gjallë e këtij ideali të madh kombëtar - e këtij ylli të pashuar polar në qiellin e nacionalizmit dhe të patriotizmit shqiptar - sot, në këtë kohë shpresash dhe zhgënjimesh; sot kur shqiptarët ballafaqohen me rrezikun 102
e mbetjes edhe më tutje komb i ndarë e, madje, edhe të copëtimit të mëtejshëm të tyre dhe të vazhdimit të robërisë së gjysmës së kombit është pa dyshim një nga porositë e mëdha të këtij libri. Për të gjitha këto mund të thuhet se libri Çështja shqiptare - Historia dhe politika është një udhërrëfyes i çështjes kombëtare shqiptare dhe një pikë e pashmangshme referimi për të gjithë ata që do të merren me të në të ardhmen. Fjalë hyrëse në promovimin e librit Çështja shqiptare - Historia dhe politika të R. Qosjes: në Gjilan më 7. 9. 1994 dhe në Nju-Jork më 23. 11. 1994. Botuar në disa gazeta shqipe (“Bujku”, 24. 9. 1994, “Flaka”, “Illyria” etj.).
103
ESEJA POLITIKE DHE VETËDIJA KRITIKE
Bajram Kosumi: Koncept për subpolitikën. «Zgjimi», Ferizaj 1995. Bajram Kosumi (1960), ish-i burgosur i ndërgjegjes dhe veprimtar aktual politik, poet dhe publicist, del para lexuesve me librin e vet të parë të titulluar në mënyrë ngapak provokative Koncept për subpolitikën. Nuk është e rastit që B. Kosumi, një njeri me talent letrar, del para lexuesve me një libër me karakter politik. Duke qenë njëri nga protagonistët e lëvizjes studentore të vitit 1981, synim kryesor i së cilës ishte avancimi i statusit politik të Kosovës, Kosumi konfirmon edhe një herë përkushtimin e tij ndaj idealeve djaloshare për Kosovën e lirë e të pavarur, përkatësisht për Kosovën Republikë, kërkesë kjo për të cilën ai dhe shumë bashkëmoshatarë të tij, i kaluan vitet më të mira të rinisë nëpër burgjet e ish-Jugosllavisë. Libri Koncept për subpolitikën është para së gjithash një dëshmi e kulturës dhe e pjekurisë politike të autorit - njërit nga ata që përbënin bërthamën e Lëvizjes së ‘81-shit - i cili, duke u ndenjur besnik synimeve të hershme të saj, ka ditur të evoluojë në hap me kohën. Në këtë libër janë përfshirë një numër i konsiderueshëm shkrimesh që kanë formën e artikullit, të esesë ose të intervistës, kuptohet me karakter politik, të shkruara në periudhën ndërmjet viteve 1991-1995, pjesa dërrmuese e të cilave janë botuar më parë në faqet e shtypit dhe 104
të periodikut tonë. Ndonëse në pikëpamje të përmbajtjeve që sjell, si shumica e librave të këtij lloji tek ne, edhe ky libër (formalisht i ndarë në katër pjesë) është pak a shumë heterogjen, në pikëpamje të problemeve që ngre, të çështjeve që trajton, të qëndrimeve që mban dhe të zgjidhjeve që ofron autori i tij, ai paraqitet mjaft homogjen. Një nga tezat e para dhe kryesore që artikulohet në shkrimet e këtij libri është kërkesa për krijimin e hapësirës së përbashkët politike shqiptare si parakusht për krijimin e politikës globale shqiptare. Kombi shqiptar në Ballkan duhet të funksionojë si një trup i vetëm dhe të reagojë si i tillë kudo dhe kurdo që mbrohen (ose cenohen) interesat e tij kombëtare, sepse, siç konstaton me të drejtë autori i këtij libri, «ndryshe është kur prapa një kërkese qëndron në mënyrë aktive mbarë një komb, e ndryshe kur prapa kësaj kërkese qëndron një pjesë e këtij kombi». Mirëpo, që të arrihet kjo duhet të ekzistojë, krahas platformës së përbashkët politike, edhe një koncensus i plotë i forcave politike dhe një bashkërenditje më e mirë e punës së qendrave të vendosjes në mbarë hapësirën shqiptare, qofshin ato në Kosovë, në Maqedoni, në Preshevë, në Ulqin apo edhe brenda vetë shtetit shqiptar, ndërsa Tirana duhet ta luajë rolin e qendrës së politikës gjithëkombëtare. Një tezë tjetër e drejtë e autorit të këtij libri, që del si kërkesë e zëshme e shkrimeve të tij, është kërkesa për të bërë një kapërcim cilësor në mendimin dhe sidomos në veprimin politik shqiptar, me theks të veçantë te jeta politike në Kosovë. Duke mbajtur qëndrim kritik ndaj përvojës së deritashme të organizimit tonë politik, autori i këtij libri, kërkon kalimin «prej një politike stihike në një politikë të programuar»; «prej një filozofie politike pasive në krijimin e një filozofie aktive politike», por edhe kalimin «nga një politikë e thërmuar kom105
bëtare në një politikë unike kombëtare»; «nga feudet politike në institucione të përbashkëta»; «nga fryma diletante e mediokre në një frymë profesioniste«, përkatësisht «nga vullneti i mirë (voluntarizmi) në profesionalizëm»; «nga një strategji e papërcaktuar mirë e stihike në një strategji të përpunuar mirë»; «nga politika abstrakte në politikë pragmatiste»; «nga një diplomaci e gjymtë e individuale në një diplomaci institucionale»; «nga paraproganda në propagandë»; «nga informimi pasiv e sipërfaqësor në informim modern aktiv»; «nga fryma klaniste në politikë publike...». Nga partitë politike dhe udhëheqësit e tyre ai kërkon që të vihen në peshojën e përgjegjësisë, duke nënvizuar faktin se ato dhe ata, pra partitë politike shqiptare dhe liderët e tyre, janë përgjegjës jo vetëm para anëtarësisë së vet, por edhe më gjerë: para shtatë milionë shqiptarëve në Ballkan. Mirëpo, politika aktuale shqiptare në përgjithësi dhe veçanërisht ajo që zhvillohet në Kosovë dhe në trojet e tjera të pushtuara shqiptare, siç shprehet autori, është larg prej këtyre standardeve. Dhe kjo ndodh jo vetëm për shkak se ajo vepron në kushte e rrethana specifike - në kushtet e okupimit dhe të represionit të përditshëm, por edhe për shkak se në politikë janë futur, krahas njerëzve të aftë e me përgjegjësi, edhe shumë karrieristë, mediokër e matrapazë... Kosumi kërkon kreativitet prej njerëzve që merren me politikë; kërkon që ata jo vetëm ta konstatojnë gjendjen, por të përpiqen ta ndryshojnë atë. Kështu, për shembull, në situatën konkrete në Kosovë ai kërkon që partitë politike të organizojnë veprimtari të tilla politike, me të cilat do ta tërhiqnin vëmendjen e organeve të pushtetit e në këtë mënyrë do t’ia lehtësonin sadopak barrën qytetarit të zakonshëm.
106
Edhe vetë i angazhuar politikisht B. Kosumi është i pakënaqur me organizimin politik shqiptar të këtyre 4-5 viteve. Edhe pse këtë pakënaqësi ai nuk e shpreh me indinjatë e zemërim, por me maturi, ajo del qartë nga fryma e përgjithshme e librit të tij. Në Kosovë dhe në viset e tjera të pushtuara shqiptare, sipas tij, zhvillohet një politikë që do të mund të karakterizohej me nocionin subpolitikë. Katër vjet me radhë në Lëvizje nuk krijohet politika, por subpolitika; vepron stihia dhe improvizimi, mungesa e kreacionit dhe shterpësia, strategjia e pritjes dhe mefshtësia etj., shkruan autori i këtij libri. Për të dalë nga kjo gjendje amullie ai jep mjaft ide e propozime; kërkon krijimin e një cilësie të re brenda Lëvizjes shqiptare, fton për arritjen e koncensusit të të gjitha forcave politike rreth interesit kombëtar shqiptar sot, kërkon këndelljen e kombit të lashtë shqiptar për t’i dalë në krye procesit historik të çlirimit dhe të konsolidimit të tij si komb etj. Gjithnjë në funksion të kësaj këndelljeje ai merret me shfaqjen e disa dukurive shqetësuese në jetën politike, shoqërore, kulturore, shpirtërore dhe psikologjike të shqiptarëve, siç janë: identifikimi i demokracisë me antikomunizmin, zëvendësimi i ideologjisë së vjetër komuniste me ideologjinë «e re» antikomuniste, krijimi i një mentaliteti vetëpërbuzës, mania e prodhimit të përhershëm të armiqve dhe tradhtarëve, tendenca absurde e rrënimit të vlerave të krijuara në të kaluarën etj. Libri i Bajram Kosumit Koncept për subpolitikën nuk pretendon të jetë analizë e plotë e tërësore e politikës shqiptare në përgjithësi dhe as e asaj kosovare në veçanti në këto vite, por një vështrim pak a shumë i veçantë e origjinal - konceptual i saj. Në shkrimet e këtij libri ngrihen probleme, diskutohen çështje, analizohen dukuri e fenomene, propozo107
hen ide e sugjerohen zgjidhje, kërkohen rrugë e forma të reja veprimi. Në këtë mënyrë ai bën që lexuesi i tij, ashtu siç thuhet në parathënien e shkurtër me të cilën hapet libri, të dalë nga polisi i vet politik dhe të shohë qytete, rrugë, njerëz e fytyra të tjera, ide e koncepte të reja, duke u vetëdijësuar kështu për pamjaftueshmërinë e feudit të vet politik. Librin Koncept për subpolitikën e përshkon një koncept unik. Ky është qëndrimi kritik ndaj politikës stihike e inerte, të pastudiuar e joinstitucionale, për shumëçka edhe sektare, përkatësisht ndaj parapolitikës a subpolitikës sonë, e cila nuk mund të ketë rezultate dhe insistimi për krijimin e një politike të re shqiptare në tërë hapësirën kombëtare. Është me interes të theksohet fakti se Kosumi angazhohet sinqerisht për integrim politik, duke qenë edhe vetë në krye të një partie politike, gjë që flet për pozicionin e drejtë moral dhe politik të autorit të këtij libri. Shkrimet publicistike të Bajram Kosumit i karakterizon thellësia e mendimit dhe qartësia e shprehjes. Dikush ka thënë se këto të dyja janë simotra të talentit. Shikuar nga aspekti gjuhësor e stilistik, ai i përmbahet parimit të ekonomizimit dhe të koncizitetit. Edhe shkrimet pak më të gjata e më analitike, siç janë esetë: «Armiku i Popullit», «E vërteta dhe slogani», «Margjinalizimi i informatës» etj., që janë njëkohësisht edhe shkrimet më të mira të këtij libri, nuk vuajnë nga retorizmi, verbalizmi dhe proliksiteti. Ato i cilëson qartësia e mendimit, sistemi i fortë i argumentimit, terminologjia e saktë dhe qëndrimi konsekuent. Aty-këtu në publicistikën e tij politike qet krye delli i poetit. Si e tillë ajo lexohet lehtë e me një frymë. Për të gjitha këto mund të thuhet se libri i Bajram Kosumit do t’i ketë lexuesit e vet. Shkrimet e tij publicistike do të zgjojnë me siguri interesimin e lexuesve edhe në 108
këtë kohë të politizimit të përgjithshëm kur ata janë ngopur, për të mos thënë se edhe janë irituar pak a shumë nga literatura e këtij lloji. Fjalë hyrëse në promovimin e librit Koncept për subpolitikën të B. Kosumit mbajtur në Prishtinë më 17. I. 1996. Botuar te «Zëri i Kosovës», 15 shkurt 1996.
109
MENDIME QË S’VJETROHEN
Rreth një aforizmi të Naimit mbi kombet dhe vleftën e tyre Në mesin e mësimeve të shumta që na ka lënë bardi ynë kombëtar, Naim Frashëri, një thënie më ka bërë përshtypje të veçantë. Në sprovën e tij filozofiko-etike me titull Mësime, të botuar në Bukuresht në vitin 1894, Naimi ndër të tjera shpreh edhe këtë mendim: «Një komp ç’vleftë t’i vërë vethesë, atë i vënë edhe të huajtë». Në situatën në të cilën ndodhet sot kombi ynë - situatë kjo që do të mund të karakterizohej me togfjalëshin: udhëkryq historik - kjo thënie e thjeshtë në dukje ka kuptim dhe rezonancë të veçantë. Do të duhej ta lexojmë shpesh këtë mendim aforistik të poetit dhe mësuesit tonë kombëtar, Naimit, në të cilin sintetizohet një e vërtetë e madhe e jetës së popujve: e vërteta se atë çmim që një popull ia vë vetvetes, atë ia venë edhe të tjerët. Do të duhej ta lexojnë shpesh këtë mendim të Naimit dhe të reflektojnë gjatë për të sidomos njerëzit që janë përgjegjës për fatet e kombit, të cilët, nga ana tjetër, duhet të bëhen të ndërgjegjshëm se: «M’i math’i gjithë kombit është shërbëtor’i tyre», si thotë Naimi në një sentencë tjetër të kësaj natyre. Do të duhej ta lexojmë shpesh këtë porosi të Naimit; ta lexojmë dhe të thellohemi në kuptimin e saj, gjersa ta përvetësojmë plotësisht atë: «Një komp ç’vleftë t’i vërë vethesë, atë i vënë edhe të huajtë».
110
Naimi këtë mendim e ka shqiptuar njëqind e sa vjet më parë, por ai nuk e ka humbur aspak aktualitetin. Kërkesat e tilla, ku kërkohet mbrojta e kombit prej zhvleftësimit, janë, mbase, më aktuale se kurdoherë më parë. Të themi se fjala «vleftë» (e kombit) te Naimi ka afërsisht atë kuptim që në diskursin tonë aktual politik nënkupton fjala «rejting». Cili është rejtingu ynë si popull e si komb sot në botë? Kemi apo s’kemi arsye të jemi të kënaqur me të? Përgjigjja në këtë rast do të ishte, mjerisht, mohuese, kurse shkaqet, natyrisht, të djeshme dhe të sotme. Populli shqiptar është i vetmi popull në Evropë, më tepër se gjysma e të cilit jeton jashtë kufijve të shtetit amë, kurse gjysma e shkëputur me dhunë prej tij, që jeton në trojet e veta në Kosovë, në Maqedoni, në Mal të Zi etj. - i vetmi popull në Ballkan që i mohohet e drejta e vetëvendosjes. Për të qenë absurdi edhe më i madh, këtij populli i mohohen dhe i shkelen edhe të drejtat elementare kombëtare e njerëzore, siç janë: e drejta e shkollimit në gjuhë amtare, e drejta e përdorimit publik të gjuhës amtare e shumë të tjera. Kjo do të thotë se populli shqiptar ballafaqohet sot, në fund të shekullit XX, me po ato probleme me të cilat është ndeshur pak a shumë edhe në kohën e Naimit. Edhe në kohën kur jetonte Naimi, Shqipëria ishte e robëruar - rënkonte nën zgjedhën e robërisë turke dhe luftonte për të dalë soje, por territori i saj ishte kompakt, qoftë edhe në suazat e Perandorisë Osmane. Sipas të dhënave që jep Samiu te kryevepra e tij Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhetë?, e botuar në kapërcyell të dy shekujve, në vitin 1899, Shqipëria përbëhej prej katër vilajeteve me rreth 80 mijë km. katrorë. (Samiu përdor shprehjen «qilometra të katërçipta»).
111
Hapësira ekzistenciale shqiptare ka ardhur duke u rrudhur vazhdimisht gjatë shekujve. Kjo rrudhje ka qenë tragjike sidomos në njëqind vitet e fundit - prej Kongresit të Berlinit e këndej. Konferenca e Ambasadorëve të Fuqive të Mëdha evropiane, që u mbajt në Londër në vitin 1912/13, bëri krimin më të madh ndaj popullit shqiptar: ndarjen e tij tragjike! Dy luftërat botërore që u zhvilluan në këtë shekull nuk sollën asgjë të re në jetën e popullit shqiptar - ai mbeti edhe më tutje popull i ndarë dhe pjesërisht edhe i robëruar - kurse mbarimi i Së Dytës, luftë kjo në të cilën populli shqiptar mori pjesë aktive në anën e koalicionit antifashist, i solli atij edhe një fatkeqësi të re: zhvendosjen e Shqipërisë në sferën e botës lindore. Shpresat që lindën për zgjidhjen e drejtë të çështjes shqiptare - (ri) bashkimin e Kosovës dhe të viseve të tjera shqiptare në ish-Jugosllavi me Shqipërinë - pas rënies së murit të Berlinit dhe pas përmbysjes së sistemit totalitar komunist, u fundosën gradualisht në vitet që pasuan, pavarësisht nga himnet që mund t’i thuren «demokracisë» sot, ashtu siç i thureshin «socializmit» dje. Shansi i krijuar me shpërbërjen e ish-Jugosllavisë nuk u shfrytëzua nga ne. Përse? Ngaqë nuk ditëm apo ngaqë nuk mundëm, kjo do të shihet më vonë. Tani për tani një gjë dihet me siguri: hapësira etnike shqiptare në këto vite u copëtua e ricopëtua edhe më tej; brenda saj u vunë kufij të rinj, jo pa fajin tonë e, për më keq, madje, edhe me bekimin tonë! Historia, thuhet, është mësuese e jetës, por shqiptarët, sikurse, deri diku, edhe ballkanasit e tjerë, nuk e kanë mësuar si duhet atë. Ata, përkatësisht ne, me sjelljen tonë politike kemi dëshmuar se nuk i kemi zotëruar si duhet ligjet e historisë, e as logjikën e politikës, që shprehet në fjalët e Samiut se «Në kombërit s’ka miqësi» dhe se «Kombetë janë si 112
pishqitë, që hanë njëri tjatrinë. Mjerë kush është i dobëtë», sikurse edhe në fjalët e mikes së madhe të shqiptarëve mis Edit Durham se: «Në Gadishullin Ballkanik, si kudo - si thotë ajo - mbijeton më i afti në luftën për ekzistencë». Dhe pas kësaj retrospektive të vogël historike, me premisa të një blic-analize të gjendjes së sotme, na bien në mend përsëri fjalët e urta të poetit dhe mësuesit tonë kombëtar, Naimit largpamës e vizionar: «Një komp ç’vleftë t’i vërë vethesë, atë i vënë edhe të huajtë». Në këtë tekst të shkurtër aforistik, sikurse edhe në tekstet e tjera të ngjashme të Naimit, që i hasim te proza filozofike Mësime, sintetizohen thellësia dhe qartësia e mendimit filozofik me dendësinë dhe bukurinë e shprehjes gjuhësore. Më ka bërë përshtypje ky mendim i Naimit, sikurse edhe shumë mendime të tjera të tij për kombin, atdheun, gjuhën, fenë, moralin, njeriun etj., edhe për shkak se më është dukur instruktiv për ta shpjeguar shkakun mbase kryesor të rënies sonë morale në këtë fazë kalimtare të historisë kombëtare - mungesën e respektit ndaj vetes! Mos vallë i kemi vënë çmim vërtet të ulët vetes si komb? Dhe, mos vallë «çmimin» që na e kanë vënë të tjerët, duke na shpërblyer herë me mospërfillje, herë me përbuzje e herë me lëmoshë, e kemi diktuar me sjelljet tona? Në vend se t’i mbrojmë e afirmojmë atdheun, kombin, gjuhën shqipe dhe vlerat e tjera kombëtare ne shumë herë i fyejmë e i denigrojmë ato! Në vend se ta mbrojmë, kultivojmë e zhvillojmë kulturën kombëtare ne jo rrallë e sulmojmë, e mohojmë dhe e rrënojmë atë! Po ta kishim dëgjuar zërin e Naimit dhe t’u ishim përmbajtur këshillave të tij të urta për mirësi, urtësi e vëllazëri, ne do ta kishim bërë pa113
jtimin kombëtar dhe energjitë tona do t’i harxhonim në frontin e luftës politike për zgjidhjen e çështjes sonë kombëtare e jo në qërim hesapesh me njëri-tjetrin. Po ta kishim dëgjuar zërin shekullor të poetit lidhur me «mërgimnë që shkreton mëmëdhenë», nuk do ta kishim përsëritur gabimin e vjetër që ta braktisnim aq masivisht atdheun, siç ndodhi në eksodin shqiptar të viteve nëntëdhjetë. Konteksti i sotëm shoqëror, politik, kulturor, moral dhe shpirtëror shqiptar, nxit lexime të reja, herë-herë edhe të zbatuara, të veprës së klasikëve tanë. Shkrimtari dhe filozofi francez me origjinë rumune, Emil Sioran, krijuesi i togfjalëshit »Demiurgu i lig» (le Mauvais Demiurge), që është edhe titull i një vepre të tij, i pakënaqur me realitetin e vendit të tij të lindjes, Rumanisë, në një rast ka thënë: «Mjerimi i realitetit rumun është evident. Rumunët janë shumë të pafat. Rumania është vendi më i përbuzur në Evropë». Duke u ndërlidhur me fjalët e Sioranit sarkastik, që e konsideronte veten apatrid, intelektualët e sotëm shqiptarë, të çliruar nga barra e mësuesit të pagabueshëm e misionar dhe të zhgënjyer nga realiteti shqiptar, do të mund ta shtronim pyetjen: “A janë shqiptarët popull i pafat? A është Shqipëria vendi më i përbuzur në Evropë?”. Naimi ynë, natyrisht, nuk do të fliste kurrë kështu. Për një krijues të devotshëm e idealist si ai, që dashurinë dhe detyrën ndaj atdheut e ka kult, kurse njeriun e identifikon me perëndinë, vetë ideja e një gjykimi të tillë do të ishte herezi. Naimi ishte, ashtu siç e kishte edhe emrin (fjala «naim» do të thotë «i butë»), krijues dhe njeri shpirtbutë e fjalëbutë. Ai i drejtohet auditorit - e auditor i tij ishte një komb i tërë - me mirësi e 114
përkëdheli e jo duke e ironizuar e fshikulluar atë, siç do të veprojnë më vonë Konica e Noli. Moralizimi dhe hipokoristika përbëjnë një tipar dallues të stilit të tij romantik e iluminist njëkohësisht. Naimi dëshiron t’i edukojë e t’i ndriçojë shqiptarët, duke i mësuar me durim e jo duke i qortuar me zemërim. Mirëpo, në thesarin e pasur të veprës së tij, hasen edhe fjalë e mendime me nëntekst kritik. I tillë është proverbi që morëm në shqyrtim. Në fjalët e poetit se «çdo komb ka atë vlerë që i vë vetes» ka një mësim të madh moral e filozofik, që shprehet në formën e një qortimi të përkorë, por kategorik, jo vetëm për bashkëkohësit e poetit, por edhe për ne pasardhësit e tyre. Në 150-vjetorin e lindjes, Naim Frashëri vazhdon të ligjërojë shqip dhe t’u kumtojë shqiptarëve disa nga esencat e jetës së tyre kombëtare dhe të jetës njerëzore në përgjithësi. “Koha” (Prishtinë), 19. 6. 1996.
115
NJERI ME “UNË” TË FORTË
Me njeriun që na ka tubuar sonte këtu (sikurse edhe mbrëmë dhe në netët që do të vijnë), Mr. Ukshin Hotin, nuk kam pasur raporte të afërta miqësore, por e kam çmuar gjithmonë për qëndrimin e tij dinjitoz e konsekuent në jetë dhe në krijimtari. Them edhe në krijimtari, sepse Ukshini është publicist, eseist, politolog... Është hera e tretë që Ukshin Hoti bie në burg (herën e parë pat rënë pas vitit 1981), kurse “ndeshjet” e tij me policinë serbe kanë qenë edhe më të shpeshta. Përse? Për shkak se policia serbe dhe pushteti të cilit i shërben ajo e dinë fare mirë se cilët janë kundërshtarët e tyre të vërtetë në mesin e shqiptarëve; se kush e rrezikon sundimin e tyre në Kosovë dhe kush bën sikur e lufton atë. Miku dhe kolegu ynë, Ukshin Hoti, tash sa muaj ndodhet në burg. Së shpejti pritet gjykimi dhe ndoshta (me siguri) edhe dënimi i tij dhe ne jemi mbledhur sonte këtu, në këtë sallë,1 ku ka shumë më pak njerëz se ç’do të duhej të kishte, të protestojmë kundër këtij gjykimi absurd e të kërkojmë lirimin e martirit. Po prej kujt? Prej gjyqit serb, që është instrument në duart e okupatorit. Kështu e kemi ne. Ndodh që kujtohemi për njerëzit tanë kur ikin, kur bien në burg, kur largohen (jo rrallë as në raste të tilla!), ndërsa kur i kemi pranë i rrethojmë me heshtje e i injorojmë, i fyejmë e i nënçmojmë, në mos edhe i linçojmë krejtësisht... 1
Tubimet protestuese për lirimin e Ukshin Hotit mbaheshin në lokalet e Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës, në barrakën e famshme pranë stadiumit futbollistik të Prishtinës, që ishte edhe seli e Lidhjes Demokratike të Kosovës.
116
Edhe pse nuk kam pasur kontakte të shpeshta me të, Ukshini më është dukur viteve të fundit, kurdo që e kam parë e takuar, disi i vetmuar, i izoluar, i braktisur, i harruar dhe ngapak i frustruar. Ukshin Hoti është nga ata njerëz që i stolisin karakteri i fortë e i qëndrueshëm, krenaria dhe kryelartësia. Ai është njeri që ka Unin e vet. Me “U” të madhe. E kjo nuk është pak. E vlen të jesh i tillë në jetë, edhe pse nuk është e lehtë. Kushton shtrenjtë! Intelektual me vizion e koncepte të qarta dhe me përkushtim të lartë ndaj kombit, shtetit, politikës, demokracisë, në shkrimet dhe paraqitjet e tij, veçanërisht në revistën “Demokracia Autentike” (“DeA”), ai u angazhua me të drejtë, siç e thoshte edhe titulli i saj, për një demokraci autentike; për një demokraci në kushtet shqiptare, ashtu siç u angazhua edhe për një politikë unike e me strategji të qartë kombëtare. Për intelektualët dhe veprimtarët si Ukshin Hoti ekziston patria (d. m. th. atdheu) pastaj partia; ekziston kombi pastaj demokracia. Sepse, demokracia pa kombin është si lulja në trupin e të vdekurit. Tekst i lexuar në mbrëmjen e dytë protestuese për lirimin e Ukshin Hotit, mbajtur në Prishtinë më 24. 9. 1994.
117
INDIFERENCA DHE VDEKJA E SHPIRTIT
Gjyqi serb i Qarkut në Prizren ia shqiptoi këto ditë dënimin me 5 vjet burg magjistër Ukshin Hotit, profesor i Universitetit të Prishtinës, veprimtar i dalluar, ish-i burgosur politik dhe kryetar i Partisë së Unitetit Kombëtar (UNIKOMB). Dënimi drakonik i Ukshin Hotit, pas një procesi të inskenuar e të improvizuar, të bërë shpejt e shpejt dhe pothuajse pa kurrfarë argumentimi qoftë edhe formal, tregon se masat represive të pushtetit serb ndaj shqiptarëve dhe veçanërisht ndaj intelektualëve shqiptarë jo vetëm që nuk kanë të ndalur, por mund të intensifikohen edhe më shumë. Dënimi absurd i mr. Ukshin Hotit për kinse “cenim të tërësisë territoriale” - sipas neneve 116 dhe 138 të Ligjit penal të “RFJ”-së - është një akt që flet qartë se tash e mbas çdo shqiptar që angazhohet për pavarësinë e Kosovës dhe për bashkimin kombëtar të popullit të ndarë shqiptar (e kështu mendojnë të gjithë shqiptarët, me përjashtim të shpirtrave të shitur) mund të gjendet në bankë të zezë dhe, natyrisht, edhe prapa grilave. Dënimi i Ukshin Hotit dhe të burgosurve të tjerë politikë shqiptarë tregon edhe një herë se pushteti okupues serb synon të ndjekë pa mëshirë - edhe pas heqjes formale të të ashtu-quajturit “delikt verbal” - bindjet politike e mendimin e lirë dhe ta ndrydhë me dhunë vullnetin politik të shqiptarëve. 118
Dënimi politik i Ukshin Hotit është, prandaj, ose, thënë më drejt, do të duhej të jetë një kambanë alarmi për të gjithë ne: për partitë politike, shoqatat e intelektualëve, individët me ndikim dhe mbarë popullin - që të mos rrimë duarkryq përpara dhunës dhe terrorit të okupatorit, por të ulemi dhe të merremi vesh për strategjinë e mëtejshme të lëvizjes sonë kombëtare dhe format e rezistencës ndaj dhunës. Dënimi i këtillë i një intelektuali shqiptar siç është Ukshin Hoti, do të duhej të jetë (të ishte) një kambanë alarmi për të gjithë shqiptarët kudo që janë - jo vetëm në Kosovë, por edhe në viset e tjera shqiptare në ish-Jugosllavi, sikurse edhe në Shqipëri dhe në diasporë. Dënimi i Ukshin Hotit, i cili më në fund edhe është pritur, duhet të jetë një sinjal i kuq për lëvizjen tonë çlirimtare dhe për forcat patriotike shqiptare kudo që janë. Është koha e fundit që ndaj akteve të tilla të ndjekjes dhe të persekutimit, sikurse edhe ndaj krimeve të shëmtuara, siç janë vrasja e fëmijës 7-vjeçar Fidan Brestovci, e gruas së re 23-vjeçare Violetë Dervishi, nënë e dy fëmijëve të mitur etj., të reagojmë si komb, duke i aktivizuar të gjitha mekanizmat. Besoj se shpreh edhe mendimin Tuaj nëse them se mbrëmje të këtilla protestuese për Ukshin Hotin dhe të përndjekurit e tjerë, si edhe për viktimat e shumta të pushtuesit serb, do të duhej të mbahen jo vetëm në Prishtinë, por edhe në Shkup, në Tiranë, në Gjenevë, në Bruksel, në Nju-Jork etj. dhe se ato nuk do të duhej të mbeten në rrethe të mbyllura, por t’u ofrohen forumeve përkatëse ndërkombëtare. Kam marrë pjesë në shumicën e mbrëmjeve protestuese kushtuar Ukshin Hotit. Sonte është e teta me radhë. Përse në këto mbrëmje marrin pjesë pothuajse të njëjtit njerëz? Përse në to nuk marrin pjesë shumë 119
veprimtarë politikë (kryetarë e funksionarë të tjerë të partive tona të shumta), intelektualë, profesorë universiteti, akademikë, shkrimtarë, gazetarë etj. Promovimet e librave, shumë herë edhe të pseudovlerave, por edhe kafenetë, janë shumë më të vizituara sesa këto mbrëmje. Indiferenca - thuhej dikur (në sistemin monist) - është kundërrevolucion. Unë do të thosha se indiferenca është (ka qenë gjithmonë) antihumanizëm, kurse në rastin tonë, në situatën tonë, edhe antikombëtarizëm. Një indiferencë e tillë, pasojë e amullisë politike, të cilën Zhan-Pol Sartri i ditur, “busulla morale e Francës”, e quante vdekje e shpirtit, vret më shumë sesa dhuna e pushtuesit. Fjala e hapjes në mbrëmjen e tetë të protestës kundër burgosjes dhe dënimit të Ukshin Hotit, mbajtur në Prishtinë më 30. 9. 1994
120
EPOPEJA E PRITJES
Situata në të cilën jetojmë sot ne shqiptarët është situatë tipike e pritjes. Kosova e këtyre viteve i ngjan një teatri tragjikomik, ndërsa banorët e saj t’i kujtojnë personazhet e Beketit, të cilët, në një fushë të shkretë, pranë një druri gjysmë të thatë, presin të vijë dikush - një njeri abstrakt me emrin Godo (apo, ndoshta, vetë Zoti) - që t’i shpëtojë nga vuajtjet dhe mërzia; nga absurdi dhe kotësia. Të gjithë ne, kush më shumë e kush më pak, jemi dofarë Vladimirësh e Estragonësh provincialë që s’bëjnë tjetër pos presin e dërdëllisin; dërdëllisin e presin. Çka? Lirinë, pavarësinë, bashkimin, vetëvendosjen... dhe, natyrisht, edhe demokracinë, që janë pa dyshim fjalët më të shpeshta jo vetëm të diskursit tonë politik, por edhe të jetës sonë të përditshme. Pritja dhe durimi ynë tashmë janë bërë proverbiale. Tash gjashtë vjet presim (dhe lutemi) që të pushojë dhuna e pushtuesit, por ajo jo vetëm që s’pushon, por shkallëzon. Të 160 mijë punëtorët shqiptarë të dëbuar nga vendet e tyre të punës, presin që të kthehen në fabrika, në kantiere, në miniera, në spitale, në zyra, në radio, në televizion..., por ky “kthim”, i cili atëherë është menduar se do të ndodhte pas dy-tre javësh apo dy-tre muajsh, po “zgjat” tash gjashtë vjet. Mbetëm duke pritur (dhe shpresuar) që të mblidhet parlamenti i Kosovës; mbetëm duke pritur (dhe shpresuar) që të kthehemi në objektet shkollore; mbetëm duke pritur (dhe ëndërruar) që të na njohë bashkësia ndërkombëtare; mbetëm duke pritur që të fillojë, më në fund, dialogu famoz... Mbetëm
121
duke pritur që të ndodhë mrekullia. Mbetëm duke pritur Godonë tonë. Por, më kot. Kuvendi i Kosovës nuk u mblodh as katër vjet pas zgjedhjeve “të lira e demokratike” të 24 majit; nxënësit dhe studentët tanë dhe ne mësimdhënësit e tyre po e përfundojnë edhe vitin e pestë akademik nëpër “shtëpitë-shkolla” - relikte mesjetare në fund të shekullit XX; represioni i përditshëm i policisë serbe me diapazon të gjerë (rrahje, keqtrajtime, plaçkitje, bastisje, burgosje, plagosje, vrasje etj.) kurrsesi të pushojë, kurse dialogu famoz e i shumëpritur kurrsesi të fillojë. Godoja ynë, sikurse edhe ai i shkrimtarit të njohur të absurdit, kurrsesi të vijë. Ne shqiptarët jemi në pritje të gjatë tash gjashtë vjet: në pritje të lirisë, të pavarësisë, të Republikës. Tani jemi, më shumë se kurdoherë më parë, në pritje të Dialogut. Kuptohet, me Beogradin dhe, natyrisht, në prani të palës së tretë. Dy presidentët shqiptarë, heronj të çdoditshëm të programit satelitor të TVSH-së, takohen në Tiranë dhe bien dakord që të fillojë dialogu mes Prishtinës dhe Beogradit! (Deklaratave të tilla dhe të tjera të ngjashme lidhur me “hapësirën demokratike”, “mosndryshimin e kufijve”, “zgjidhjen e pranueshme për të dyja palët” etj., ua mbajnë ison një mori partish satelite e servilësh politikë këndej e andej kufirit!). Përsërisim çdo ditë si papagaj (prej nivelit më të lartë e deri në instancat më të ulëta) fjalët: Dialog! Dialog! Dhe si njohës të pakontestueshëm të situatës e të politikës, të cilat mëtojmë t’i njohim me themel, shtojmë plot vetëbesim - pavarësisht nga fakti se prognozat tona të deritashme kanë qenë plotësisht të deplasuara - se ky dialog duhet të fillojë patjetër gjatë këtij viti, d. m. th. gjatë vitit, sipas “profetëve” tanë (para)politikë, vendimtar, 1996! Mirëpo, harrojmë ta shtrojmë pyetjen - për logjikën normale të domosdoshme - se ç’kemi bërë 122
ne që ta detyrojmë Serbinë të ulet rreth tryezës së bisedimeve si me një partner për të cilin do të kishte nëse jo frikë e respekt bashkë, atëherë qoftë edhe një fije konsiderate? Përgjigjja është deprimuese: Asgjë. Ose - pothuajse asgjë. Kemi bërë hapa politikë që nuk është dashur t’i bëjmë dhe nuk i kemi bërë do të tjerë që është dashur t’i bëjmë. Politika jonë në këto vite të okupimit klasik të Kosovës ka qenë politikë jo vetëm pasive e apatike, por edhe sektare e stihike, ndërsa sjellja jonë politike në këto kushte - sjellje plotësisht atipike. Nuk e di a do të ishte sjellë ndonjë popull tjetër në botë, e aq më pak në Evropë, kështu si jemi sjellë dhe siç po sillemi ne. Para syve tanë po bëhet serbizimi i Kosovës dhe ne s’ndërmarrim asgjë. Rrimë duarkryq dhe sodisim. Jo rastësisht sintagma: “Shqiptari me duar në xhepa”, u bë këto ditë edhe titull i një shfaqjeje teatrore. Na nxjerrin me dhunë nga institucionet tona themelore të kulturës kombëtare dhe ne s’jemi në gjendje të organizojmë qoftë edhe një protestë publike. Digjen librat shqip në Pallatin e Shtypit dhe ne veç që s’i ngrohim duart në zjarrin e tyre. Hyn në grevë urie Adem Demaçi me shokë për të mbrojtur sadopak dinjitetin e fjalës shqipe, kurse qarqe të caktuara e komentojnë këtë protestë të tij si përpjekje për ta rrënuar autoritetin e dikujt tjetër!, ndërsa kryeredaktori i “Bujkut” me suitën e tij pi raki me meze në kafenetë e Prishtinës! Shfaq gatishmërinë të aktivizohet, pas 5-6 vjet pritjeje, në jetën politike “simboli i rezistencës sonë kombëtare”, kurse “përfaqësuesit legjitimë të popullit” (!) i nxjerrin përpara si paravan gogolin e procedurës! Shtrohet pyetja: kush janë këta? Cilat forca? Janë po ata që më 1991-1992 penguan idenë e formimit të një organi të përbashkët e obligativ - të një Këshilli Kombëtar për gjithë shqiptarët në ish-Jugosllavi dhe bllokuan Kuvendin për Pajtim dhe Bashkim Kombëtar, duke u sjellë si çlirimtarë 123
dhe duke luajtur rol prej mentori ndaj çështjes sonë kombëtare; ata që e ndezën “luftën” politike brendashqiptare, zjarr ky që i frynë vazhdimisht në vitet që pasuan, aq sa sot forcat kryesore politike në Shqipëri e, në masë të madhe, edhe në Kosovë, në Maqedoni, në Mal të Zi e në Preshevë, harxhojnë energji shumë më të mëdha në luftë verbale me njëra-tjetrën sesa me armiqtë shekullorë të kombit tonë, shovinistët serbë dhe grekë, por edhe ata maqedonas, që synojnë të na mbajnë në darën e bllokadës ballkanike; të ndarë e të copëtuar; të përçarë e të çorganizuar. Homogjenizimi ynë i viteve 1990-1991 tashmë i takon të kaluarës. Ndjenja e dëshpërimit dhe e apatisë, që erdhi pas euforisë, por edhe sindromi ynë tradicional i përçarjes po e bëjnë të vetën. Morali dhe energjitë tona kombëtare kanë rënë dukshëm. Nuk është në modë me qenë patriot - rezonon vashëza 14 vjeçare, nxënëse e klasës VIII në një shkollë fillore të Prishtinës, nga piedestali i së cilës u hoq, në pikë të ditës, busti dhe emri i një atdhetari të shquar shqiptar dhe u vu, në vend të tij, busti dhe emri i një “prosvetiteli” serb. Filozofia politike e durimit, e gjakftohtësisë dhe e mosprovokimit, që proklamohej nga partia jonë më e madhe dhe zëdhënësit e saj si një mençuri e madhe politike dhe si njëfarë kushti për realizimin e synimeve tona, sikur u bë me kohë një natyrë e dytë e njerëzve tanë. Dhe për këtë nuk mund të fajësohet populli (sepse populli është i njëjtë, po ai i 81-shit, i 89-s apo i 90-s), por ata që janë në krye të tij. Që tehu revolucionar dhe shpirti liridashës i masës dhe sidomos i rinisë sonë është topitur deri në këtë masë, kjo është pasojë e një vije të caktuar politike.1 Vite me radhë, 1
Në Kosovë, në këto vite, si pasojë e amullisë politike, ka ndodhur ajo që Sartri e quante, në një kontekst tjetër, vdekje e shpirtit. Në një ese të tij me këtë titull 124
në çdo përvjetor të demonstratave, shtypi ynë i rrëgjuar e i dirigjuar, transmetonte porositë e “prijësve” drejtuar popullit për të mos rënë në grackën e provokimeve, derisa një ditë u bëmë kolektivisht dhe individualisht pothuajse të paprovokueshëm. Natyrisht, ndaj të huajve dhe pushtuesve, por kurrsesi jo edhe ndaj njëri-tjetrit. Dhe, në qoftë se në fillim kjo strategji mund të thuhet se ishte frytdhënëse, sepse e ndreqte imazhin e shqiptarit “të egër” para botës së qytetëruar, me kalimin e kohës kjo formë e rezistencës u bë kontraproduktive; u bë bumerang. Gjendja në të cilën ndodhen sot shqiptarët në Kosovë dhe më gjerë në ish-Jugosllavi (pjesërisht edhe në Shqipëri), është e rëndë, tejet e rëndë, ndërsa e ardhmja e tyre tejet e paqartë dhe e pasigurtë. Këtë mund ta konstatojë çdo njeri i rëndomtë, pa qenë nevoja të jetë “veprimtar politik”. E, megjithatë, kreu politik i Kosovës vazhdon avazin e vjetër: flet për suksese e rezultate, duke nxjerrë si argument kryesor ndërkombëtarizimin e çështjes së Kosovës, përkatësisht futjen e saj në agjendat e diplomacisë evropiane, si edhe “organizimin tonë të brendshëm politik dhe shtetëror”, si thuhet, të cilin “e çmon bota”. Mirëpo, ndërkombëtarizimi i çështjes së Kosovës, mjerisht, nuk shkon më larg se të drejtat njerëzore e autonomia (e jo edhe pavarësia e synuar dhe e shpallur prej nesh), ndërsa organizimi ynë i brendshëm: politik, arsimor, kulturor, shëndetësor etj. është tejet i dobët e joefikas dhe çalon në shumë pikëpamje. Ka shumë uzurpime, keqpërdorime (edhe mate(Vdekja e shpirtit), të shkruar në vitet e Luftës së Dytë Botërore, më tepër sesa epërsia ushtarake gjermane dhe një grusht kuislingësh francezë të vënë në anën e tyre, Sartrin e shqetësonte diçka tjetër edhe më e tmerrshme - fakti që në sytë e francezit të tij ai shihte: gjakftohtësinë, pajtimin me humbjen dhe mungesën tragjike të vullnetit për liri, fenomen ky që shkrimtari dhe filozofi i famshëm, e kishte quajtur “vdekja e shpirtit”. 125
riale!), luftë për pushtet, grindje, intriga, nepotizëm, korrupsion e sa e sa “plagë” të tjera, të cilat vijnë duke u mahisur e jo duke u shëruar, ndërkohë që pushtuesi vepron lirisht dhe e vë në jetë hap pas hapi programin e vet gjenocidal. Po qe se shprehemi në mënyrë pak a shumë paradoksale, përmes një oksimoroni që s’është pjellë e fantazisë sime poetike, por e realitetit tonë tragjik, ne kemi shënuar në këto vite zenitin e rënies. E, megjithatë, bëjmë gjumë të rehatshëm, ndërgjegjen e kemi të qetë, nuk e njohim fare ndjenjën e përgjegjësisë dhe ndodh, madje, që edhe i thurim himne politikës sonë të urtë e paqësore që po jep rezultate kolosale! Dikush mund të thotë, natyrisht, se të gjithë e dimë, e ndiejmë, e shohim se kështu nuk bën, mirëpo ja, kaq janë mundësitë tona, kurse, nga ana tjetër, mund të shtojë me të drejtë ky “oponent”, askush ose pothuajse askush nuk po tregon se çka dhe si më tutje? Dihet se kusht i domosdoshëm për shërimin e sëmundjes është diagnoza e saktë e saj. Pastaj vjen “terapia”, që është shumë herë një proces i gjatë dhe i mundimshëm. Receta a formula të gatshme për dalje nga kriza, kuptohet, nuk ka dhe kjo, tekefundit, nuk është punë e një apo e disa individëve, që kanë qëndrim kritik ndaj kursit politik të LDK-së. Në kohë të fundit, pas Dejtonit, janë shfaqur disa ide dhe janë marrë disa iniciativa, të cilat kanë për qëllim ta lëkundin sadopak “detin e vdekur” të realitetit politik kosovar, por më kot. Pa sukses. Këshillimi i PPK-së dështoi, sepse u injorua mu nga ata që e quajnë veten “përfaqësues legjitimë të popullit” dhe që kanë marrë përsipër ta sendërtojnë vullnetin politik të tij, që do të thotë hiç më pak se jetësimi i Republikës së Kosovës. Ditëve të fundit na ka rënë të lexojmë në shtyp apele publike drejtuar krerëve të jetës politike dhe publike të Kosovës, në të cilat ftohen 126
ata, duke u apostrofuar (disa prej tyre) edhe me emër e mbiemër, që t’ia shtrijnë dorën e pajtimit njëri-tjetrit dhe të ulen rreth tryezës së përbashkët, në mënyrë që, ashtu, bashkërisht, t’i shqyrtojnë mundësitë, t’i analizojnë rrethanat, ta vlerësojnë situatën dhe t’i gjejnë format e mundshme për hapa të mëtejmë të politikës sonë, sepse “është e ditur se asnjë njeri, asnjë individ, asnjë kokë e vetme, sado e mençur që të jetë, asnjë grup, shoqatë, forum apo parti, sado e madhe të jetë në numër, nuk mund të na nxjerrë si e vetme, nga kjo gjendje kaq e mjerë, kaq fatale, kaq e pashpresë, kaq poshtëruese dhe kaq tragjike në të cilën gjendemi”.2 Ky është një zë i thjeshtë, i sinqertë, konstruktiv e qëllimmirë, por gjithsesi edhe dramatik, që vjen nga poshtë; nga terreni; nga populli. Zëra të tillë, ka pasur edhe më parë dhe do të ketë gjithnjë e më shumë në të ardhmen. Le të shpresojmë se nuk do të bien në veshë të shurdhër. Tekst i lexuar si kumtesë në tribunën e Forumit të Intelektualëve Shqiptarë me temë “Fenomeni i pritjes dhe politika jonë”. “Koha” (Prishtinë), 10 prill 1996. Ky tekst është ribotuar edhe te “Zëri i Popullit” (Tiranë), 11 prill 1996.
2
Kolë M. Berisha, Ftesë për pajtim. “Bujku”, 19. 3. 1996, f. 5.
127
PSE HESHT NËNË TEREZA?
Nobelistja shqiptare Gonxhe Bojaxhiu, alias Nënë Tereza, as kësaj here nuk u bë e gjallë. Pasi s’e tha asnjë fjalë për dhunën dhe terrorin shumëvjeçar serb në Kosovë (e as që e pa të udhës t’i bënte një vizitë asaj, ndërkohë që pothuajse nuk la vend në botë pa vizituar!), ajo përsëri po hesht. Edhe pas gjithë këtyre trazirave; edhe pas gjithë këtyre vrasjeve, plagosjeve e shkatërrimeve; edhe pas gjithë kësaj drame tragjike që po ndodh në Shqipëri, nuk po dëgjohet zëri i saj. Pse hesht Nënë Tereza? Pse s’i drejtohet me dy fjalë popullit nga gjiri i të cilit ka dalë, pra popullit shqiptar, duke kërkuar prej tij paqe e mirëkuptim; gjakftohtësi e durim dhe, natyrisht, edhe mëshirë e përdëllim, siç i ka hije asaj? Pse s’i drejtohet me dy fjalë bashkësisë ndërkombëtare, duke kërkuar prej saj që t’ia zgjasë dorën Shqipërisë, që ta ndihmojë atë moralisht dhe materialisht në këto orë të liga për të? Aq më parë kur dihet se çfarë peshe dhe ndikimi ka fjala e saj në botë, veçmas në atë pjesë të saj e cila sot vendos për fatin e popujve dhe të njerëzimit! Nënë e nderuar! Ne dimë për moshën tënde të shtyrë, për gjendjen tënde shëndetësore, por athua nuk ke aq fuqi sa t’i shqiptosh dy fjalë! E kemi pritur këtë edhe në raste të tjera prej teje. E kemi pritur atëherë kur na i helmuan fëmijët (besoj se ke dëgjuar për helmimin e fëmijëve në Kosovë!); e kemi pritur atëherë kur na i mbyllën shkollat; kur na 128
i rrahën dhe burgosën mësuesit e profesorët; kur na i përzunë nga klinikat e spitalet mjekët dhe motrat (edhe motrat e nderit!), kur na vranë e na shanë e s’lanë gjë pa na thënë e pa na bërë; e kemi pritur edhe në shumë raste të tjera, por më kot. Ti s’fole që s’fole! Poetët tanë të kanë kushtuar shumë vjersha; kompozitorët tanë kanë kompozuar sa e sa këngë për ty; piktorët ta kanë vizatuar portretin, duke të vënë edhe pranë të madhit Skënderbe; për ty janë botuar sa e sa libra - biografi e monografi; me ty mburret çdo shqiptar, i madh e i vogël; pothuajse nuk ka manifestim tonin, në të cilin nuk ta përmendim emrin, e Ti asnjë fjalë për ne! Fëmijët tanë këndojnë këngë e recitojnë vjersha për ty në shkollë e në shtëpi (besoj të kesh dëgjuar për shtëpitë-shkolla në Kosovë), e ti asnjë fjalë për ta. Nuk e dimë a i di të gjitha këto; a arrin zëri ynë gjer tek veshët e tu atje në Kalkutë, por ne kemi pritur dhe presim diç prej teje - një fjalë tënden; një lutje tënden; një përdëllim për ne! Sepse, çdo fjalë jotja ka peshë e rëndësi të madhe dhe si e tillë do të ishte në mos tjetër një ngushëllim për ne dhe një mesazh për botën, kurse çdo gjest yti, qoftë edhe më i vogël, do të kishte, në mos tjetër, një kuptim simbolik. Është koha e fundit që ti, oj Nënë e dashur, oj Nënë e dhembshur e të varfërve dhe e të vuajturve të tërë botës, të thuash një fjalë edhe për ne vëllezërit dhe motrat e tua të një gjaku. Populli shqiptar e pret këtë prej teje, nënat shqiptare e presin këtë prej teje. Shqipëria, atdheu i të parëve të tu dhe yti, po digjet, po vritet, po prishet! e ti, Nëna jonë, që e ke varrin e nënës dhe të motrës në Tiranë dhe që shpresojmë që edhe vetë do të prehesh përgjithmonë aty, për ta shndërruar varrin tënd në vend pelegrinazhi, po hesht. S’po 129
flet. Shqipëria, atdheu yt dhe yni, po përjeton ditë të vështira si rrallë ndonjëherë në historinë e saj. Nuk e bëre këtë për Kosovën, që kishte dhe ka aq nevojë për një personalitet siç je Ti që në çdo kohë i çilen dyert e Shtëpisë së Bardhë dhe që e pret me respekt kryetari i fuqisë më të madhe të botës, SHBA-ve, tek je shpallur qytetare nderi, ashtu sikurse edhe në Kosovën tonë të robëruar. Bëje këtë për Shqipërinë. O sot, o kurrë! Sepse, është në rrezik, sepse aty rrezikohet jo vetëm jeta e njerëzve, e njerëzve të dëshpëruar e të egërsuar që rastësisht janë edhe shqiptarë, por edhe vlerat më kryesore njerëzore (dhe kristiane): dashuria, humanizmi, ndjesa, mëshira, falja, përdëllimi. Ty të takon kjo gjë. S’është politikë. E ke për borxh ta bësh si humaniste që je dhe si shqiptare. Papa i Romës, që s’është shqiptar, por polak, në një nga meshat e së dielës në sheshin Shën Pjetri në Romë, u lut për Shqipërinë! Shumë personalitete jo vetëm politike, dërgojnë mesazhe paqeje e ofrojnë ndihmë gjithfare, kurse Ti, Nobelistja jonë, laureatja e vetme shqiptare e Çmimit më të lartë në botë (për paqe), asgjë. Përse a thua? E kemi vështirë (me gjithë dëshirën e mirë) ta kuptojmë këtë heshtje tënden maratonike, e edhe më vështirë ta arsyetojmë atë! Është koha e fundit që të dëgjohet zëri yt, oj Nënë e dhembshur. Atë zë, atë kumt, gazetat shqiptare, si në Tiranë, ashtu edhe në Prishtinë e në Shkup (në qytetin tënd të lindjes, ku këto ditë, a propos, kërkohet vdekja e shqiptarëve!), do ta jepnin në faqet e tyre të para, kurse mediumet elektronike shqiptare, kudo që ekzistojnë ato dhe sidomos Radio-televizioni Shqiptar (një nga mëkatarët më të mëdhenj për këto që po ngjajnë sot në Shqipëri!), do ta jepnin me siguri në ballë të emi-
130
sioneve të tyre, duke e përsëritur edhe 24 orë në ditë, si një lutje, si një uratë, si një ilaç për plagë! Ti që i je kushtuar misionit të shenjtë të ndihmës për të varfërit e të sëmurët e botës, Ti që ua ke kushtuar jetën hallexhinjve e të braktisurve, Ti që të njeh e të nderon mbarë bota, bëj diçka edhe për popullin tënd, për këtë popull që të lindi e të rriti e të nxorri në dritë e që të do e të nderon aq shumë, sepse ai ka nevojë për ty. Shqipëria e përgjakur, që sot më shumë se kurrë ka nevojë për ndihmë, pret diç prej teje. Në mos tjetër, një fjalë a një bekim, që del sot nga goja e zemra e çdo shqiptari: Zoti e shpëtoftë Shqipërinë! “Bujku” (Prishtinë), 15 mars 1997; “Flaka e vëllazërimit” (Shkup), 18 mars 1997.
131
EDHE NJË VIT I MBRAPSHTË NË HISTORINË SHQIPTARE
Mbi ngjarjet në Shqipëri - shkaqet dhe pasojat e tyre - dhe mbi krizën shqiptare në përgjithësi “Rrëmujë e shkuar rrëmujës, o perëndi... Shteti shqiptar qe bërë lëmsh. Dhe as që dihej kishte a s’kishte shtet”. I. Kadare: Viti i mbrapshtë Ngjarjet tragjike të marsit ‘97 tronditën jo vetëm Shqipërinë si shtet (atë gjysmëShqipëri edhe ashtu të cunguar), por edhe mbarë kombin shqiptar në Ballkan dhe kudo tjetër në botë. E si të mos e trondisnin? Sikur nuk mjaftonte dhuna dhe terrori i përditshëm serb në Kosovë; sikur nuk mjaftonte histeria antishqiptare në Maqedoni e në Mal të Zi; sikur nuk mjaftonte diaspora e përçarë dhe Çamëria tashmë e harruar; sikur ishin pak tërë ato plagë e halle kombëtare, të djeshme dhe të sotme, por duhej të ndodhte edhe kjo që ndodhi në vetë Shqipërinë. Mund të tingëllojë pak fatalist ky konstatim, por duket se ne na ndodh pothuajse gjithmonë varianti më i keq në histori. Ç’ndodhi në të vërtetë në Shqipëri në shkurt-mars të vitit 1997? Revoltë e përgjithshme me elemente të anarkisë; kryengritje e armatosur; revolucion (i vonuar) demokratik; puç ushtarak apo diç tjetër? Ngjarjet në Shqipëri janë një fenomen disi i veçantë, «origjinal», që vështirë mund të futen në kallëpin e ndonjërit nga togfjalëshat e mësipërm. Një 132
gjë është e sigurt: Shqipëria në mars të vitit 1997 u gjend papritmas në prag të një lufte qytetare me përmasa e pasoja të paparashikueshme, mbi bazë të konfliktit real politik dhe të konfliktit të shpifur krahinor - që u shmang falë urtësisë dhe instinktit natyror të popullit shqiptar, i cili nuk e gëlltiti karremin që ia ofronin forca të ndryshme të papërgjegjshme politike, të yshtura mbase edhe nga interesa të huaja agjenturore. Në kulmin e ngjarjeve tragjike të marsit edhe klasa politike shqiptare sikur manifestoi për një çast një shenjë pjekurie dhe emancipimi politik, duke u ulur në tryezën e bisedimeve nga e cila doli një marrëveshje - marrëveshja, si u quajt, për pajtim kombëtar, të cilën e nënshkruan më 9 mars në Tiranë përfaqësuesit e 10 partive politike shqiptare, që përfaqësojnë forcat kryesore politike në Shqipëri dhe duke formuar qeverinë e përbashkët të quajtur “qeveria e pajtimit kombëtar”. Ky ishte një akt që ngjalli shpresa për shpëtim dhe që realisht, pak a shumë, ndihmoi që të shmanget më e keqja. * Si shkas për këto trazira, protesta e demonstrata, që gradualisht shkallëzuan në kryengritje të armatosur me elemente të anarkisë, shërbyen të ashtuquajturat “skema piramidale” - banka private mashtruese me kamata fantastike të lejuara dhe të stimuluara nga shteti, në të cilat patën derdhur kursimet e tyre rreth 70 për qind e shtetasve të Shqipërisë. Kur këto “banka” bankrotuan, kursimtarët e mashtruar dolën në rrugë me parullën: “Duam paratë tona!”. Qeveria solli ligjin me të cilin ndalohej veprimtaria e mëtejshme e këtyre “piramidave”, por nuk bëri asnjë hap tjetër në drejtim të konfirmimit të përgjegjësisë së vet për veprimin e lirë disavjeçar të tyre. Nuk e pa të udhës të jepte dorëheqje as ministri i financave se jo më dikush tjetër. Në të njëjtën kohë, si për t’i irrit133
uar njerëzit e dëshpëruar, presidenti Berisha, i njohur për prirjet e tij populiste, filloi serinë e takimeve të tij me “popullin”, një maskenbal i llojit të vet, i përsëritur disa herë në këta vjet, në të cilat mbizotëronin sloganet: “Fronti i kuq”, “Asnjë kompromis me ekstremin e majtë”, “ish-komunistët”, “enveristët” e të tjera të ngjashme, ndërsa pyetjes së pashmangshme se ç’mendonte presidenti lidhur me kërkesën e opozitës për zgjedhje të parakohshme, ai i përgjigjej shkurt dhe sigurt: “Mirupafshim në vitin dy mijë!”. TVSH (satelitor), në ato dy orë program të varfër, të censuruar, që, në mungesë të TVP-së së okupuar, gëlltitet si hallva në Kosovë, u bënte jehonë të madhe këtyre takimeve (në Tiranë, Elbasan, Shkodër etj.), ndërsa injoronte pothuajse krejtësisht protestat e qytetarëve në Vlorë, në Sarandë, në Gjirokastër e gjetiu, ashtu siç injoronte paturpësisht grevën e urisë të studentëve vlonjatë dhe kërkesat e tyre. /Në konferenca shtypi presidenti Berisha mburrej se Shqipëria paskësh bërë “bum ekonomik”, siç thoshte ai, gjë që s’i paskësh shkuar për dore asnjë vendi tjetër të Lindjes! Se për ç’bum ishte fjala u pa pa kaluar shumë kohë, kur në Shqipëri shpërtheu revolta e fuqishme e fajdeve, e cila, në saje të “bumeve” tani të vërteta e jo të shpifura, rrëmbeu jetën e mijëra njerëzve dhe shkatërroi sa e sa institucione shtetërore, objekte ekonomike e të tjera të ngjashme anembanë Shqipërisë/. * Në mesin e intelektualëve shqiptarë në Kosovë mbizotëron mendimi se për ngjarjet në Shqipëri nuk duhet dhënë gjykime të ngutshme e të nxituara. Ky është një qëndrim parimisht i drejtë, por i njëanshëm dhe i kufizuar. Për ngjarjet në Shqipëri nuk duhen dhënë gjykime të nxituara, por për këto ngjarje, sikurse edhe për çdo gjë tjetër që ndodh në hapësirën shqiptare, nuk është mirë të jepen as gjykime të vonuara, sepse, 134
siç thotë një fjalë e urtë popullore, trimëria pas luftës dhe mençuria pas kuvendit nuk i hyjnë askujt në punë. Distanca e vogël kohore dhe informacioni i pakët a i pamjaftueshëm nuk duhet të jenë arsye që inteligjencia shqiptare të prononcohet a posteriori për këto ngjarje, qoftë edhe me rrezikun që vlerësimet e tyre të mos jenë sa duhet të sakta e të qëndrueshme, sepse të keqes duhet t’i dilet para. E keqja që ka trokitur në dyert e Shqipërisë, që e ka zanafillën te zgjedhjet jo të rregullta (tejet të parregullta) të vitit të kaluar (1996), por edhe te shumë shkaqe të tjera, të reja dhe të vjetra, nuk premton komoditetin dhe qetësinë e dëshiruar (por edhe të shpërdoruar) akademike. Shqipëria është në rrezik. Ajo duhet të shpëtohet. E që të shpëtohet asaj duhet t’i ndihmohet. Edhe me ide e mendime nëse jo gjithmonë të thella e të qëlluara, atëherë së paku të sinqerta e qëllimmira. * Ç’ngjau në të vërtetë në Shqipëri? Si u zhvilluan ngjarjet që e sollën atë në prag të shpërbërjes si shtet - tetëdhjetë e pesë vjet pas themelimit më 1912 dhe shtatëdhjetë e sa vjet pas Kongresit të Lushnjës të vitit 1920, kur fillon periudha e konsolidimit të shtetit shqiptar? Revolta filloi në fund të janarit dhe në fillim të shkurtit pas përhapjes së zërave për bankrotimin e disa firmave rentiere, në të cilat qytetarët shqiptarë kishin deponuar të hollat e tyre me kamatë që arrinte deri në 30 për qind (duke shitur shumë herë edhe atë pak pasuri të patundshme: tokën, apartamentin, shtëpinë etj.), gjë që ishte bërë një formë shumë e përhapur dhe e preferuar e sigurimit të mirëqenies (pa mund e djersë) e, madje, edhe të një jete herë-herë luksoze në kushtet e Shqipërisë së varfër e të prapambetur. Pas rënies së sistemit socialist të tipit “marksist-leninist”, që e ndalonte pronën private deri në atë masë sa qe krijuar 135
edhe kooperativa e lustraxhinjve, njerëzit në Shqipëri i përfshiu ankthi i kamjes dhe i pasurimit. Pra, gjithçka filloi për shkak të lekëve dhe të fajdeve, siç do të thuhej me zhargonin popullor. Revolta shpërtheu së pari në Lushnjë e në disa qytete të tjera të Jugut e pastaj u shtri pothuajse në tërë vendin. I dëshpëruar nga humbja e mashtrimi populli u ngrit në këmbë. Sheshet e qyteteve u mbushën me burra e gra, pleq e të rinj, djem e vajza, që kërkonin kthimin e parave, por edhe dorëheqjen e qeverisë (në fillim) dhe të presidentit (më vonë), duke i konsideruar ata përgjegjës direktë për atë që kishte ndodhur. Kishe përshtypjen se turma e armatosur, që i shtiu në dorë pa shumë vështirësi depot e ushtrisë dhe një sasi të madhe armësh e municioni, shumë herë s’dinte ç’bënte dhe kundër kujt ishte (njerëzit, më shpesh se në njëri-tjetrin, shtinin në ajër), kurse grupe keqbërësish e kriminelësh, duke marrë shkas nga kaosi dhe anarkia e krijuar, vjedhin, plaçkisin, vrasin e plagosin njerëz të pafajshëm. Ishte kjo një dramë tragjike, një katrahurë e vërtetë, që mori jetën e qindra e mijëra njerëzve, që plagosi e gjymtoi sa e sa të tjerë, që dogji e shkatërroi të mirat materiale dhe pasurinë shtetërore. Hallemadhja Shqipëri, e tkurrur nga rrebeshet e pareshtura gjatë shekujve dhe e sfilitur nga diktatura dyzet e sa vjeçare e regjimit totalitar të pasluftës, përjetoi edhe një vit të mbrapshtë në historinë e saj. * Populli shqiptar sot përjeton një krizë të thellë politike, ekonomike, morale dhe shpirtërore. Në këtë krizë ai ka rënë, pos të tjerash, edhe për shkak se atij i ka munguar dhe i mungon një udhëheqje e aftë e largpamëse, me program e strategji të qartë ekonomike, sociale dhe politike e me përkushtim të lartë ndaj çështjes së atdheut, një klasë politike që
136
përmbi interesat vetjake vë interesat shtetërore dhe kombëtare; thjesht për shkak se atij i kanë munguar dhe i mungojnë liderët e vërtetë. Poeti Fatos Arapi në librin e tij me shkrime publicistike Çështja shqiptare dhe kriza ballkanike (1996) ndër të tjera thotë: “Shqiptarët të gjithë bëjnë histori, të gjithë ngrenë prej vetvetes mitin... partiaku e nëpunësi, gazetari e deputeti, ministri dhe studiuesi, janë të gjallë, por jetojnë fare lehtësisht edhe përtej varrit.1 Çdo shqiptar pandeh se është i aftë dhe i denjë të jetë ai “përçori i kopesë arbërore”.2 Kurse në fakt ç’ndodh: ne kemi njerëz që shkërbejnë liderët, por nuk kemi liderë të vërtetë. * Politika që u zhvillua këto vite (pas vitit 1992) në Shqipëri ishte politikë e tendosjes brendakombëtare; politikë e konfliktit dhe e konfrontimit e jo e pajtimit, mirëkuptimit dhe bashkëpunimit. Kreator i kësaj politike qe presidenti Sali Berisha, i cili gjatë tërë kohës u soll si kryetar partie e jo si kryetar shteti. Pasojë e kësaj politike globale qe edhe politika e gabueshme e kuadrove në të gjitha nivelet, e cila qe një politikë tipike partiake. Kriter kryesor, në mos edhe i vetëm, në zgjedhjen e kuadrove në vende udhëheqëse ishte lojaliteti ndaj partisë në pushtet dhe shefit të saj e të shtetit dhe jo aftësia profesionale, përkushtimi ndaj çështjes kombëtare dhe ndershmëria morale, veti këto, që, ç’është e vërteta, në kushtet e Shqipërisë, por edhe të ish-vendeve të tjera të lindjes, rrallë mund të gjenden bashkë. Një politikë e tillë kadrovike, tipike partiake, u ndoq jo vetëm në organet shtetërore, por edhe në institucionet kulturore, arsimore, shkencore etj. (nëpër institutet shkencore, në uni1 2
Fatos Arapi, Çështja shqiptare dhe kriza ballkanike, “Euro-Rilindja” Tiranë 1996, f. 179. Po aty, f. 180. 137
versitete, në Akademinë e Shkencave etj.). Ka disa shembuj unikë në këtë plan, që mund të quhen një “specialitet shqiptar”. Kështu, vetëm në Shqipëri njeriu mund të jetë sekretar shkencor i Akademisë së Shkencave pa qenë anëtar i saj dhe të zgjidhet dekan fakulteti pa punuar kurrë në universitet dhe pa pasur kurrfarë titulli shkencor. * Ngjarjet në Shqipëri nuk i shkaktoi vetëm dështimi i skemave piramidore, sado që ky ishte motivi fillestar, por edhe shumëçka tjetër: mungesa e shtetit ligjor, korrupsioni (që kishte përfshirë çdo qelizë të shtetit), mosfunksionimi normal i institucioneve demokratike dhe i organeve shtetërore, arbitrariteti i regjimit dhe lufta e pakompromis për pushtet, gjykatat e politizuara dhe administrata joefikase (po ashtu tejet e korruptuar), SHIK-u partiak dhe policia provinciale, që nuk kishin hequr dorë nga metodat e Sigurimit të dikurshëm dhe që ndiqnin e keqtrajtonin jo rrallë njerëzit e pafajshëm, kurse e bënin veshin të shurdhër e syrin të verbër karshi keqbërësve të shumtë shumë herë të veshur me pushtet, si edhe një varg shkaqesh e faktorësh të tjerë ekonomikë, politikë, shoqërorë etj. Se ç’rol luajtën në nxitjen dhe orientimin e këtyre ngjarjeve shërbimet e huaja informative, sidomos ato të fqinjëve grekë dhe serbë, tradicionalisht të interesuar për një Shqipëri të dobët e jostabile, pastaj diplomacia evro-amerikane me “llobby”-et e saj, por edhe mafia e fuqishme ndërkombëtare, në radhë të parë ajo italiane, mbetet të shihet në të ardhmen. * Terrori verbal i ka paraprirë gjithmonë terrorit fizik.
138
Kur në verë të vitit 1992 në një nga gazetat e shumta të Tiranës lexova titullin e theksuar me germa të mëdha: KADAREJA I JUGUT PËRÇMON EPOSIN E VERIUT, parandjeva se do të ndodhte diçka e keqe. Shkrimet shpifëse e denigruese, qofshin edhe absurde e qesharake, nuk mund të sjellin diçka të mirë. Përkundrazi. Ato ndjellin kob. E veçova këtë titull nga moria e titujve dhe e teksteve me përmbajtje e porosi të ngjashme, sepse m’u duk paradigmatik për të nënvizuar një fakt, përkatësisht dy: daljen në skenë të forcave çintegruese në jetën kombëtare dhe legalizimin e rrenës në jetën publike. Kadareja i Jugut përçmon eposin e Veriut! Se a ka logjikë kjo dhe a është e mundur që Kadareja ta bëjë një gafë të tillë, s’ka rëndësi. E rëndësishme është që të lansohet gënjeshtra dhe teza e caktuar; të djallëzohet shkrimtari i madh, por edhe krahina nga vjen ai; të ngjallet dyshimi dhe urrejtja mes Veriut dhe Jugut. Për ideologët e urrejtjes dhe të përçarjes, që mund të jenë drejtues gazetash, por edhe drejtues institucionesh e dikasteresh, kjo ka rëndësi. Edhe pse e vërteta është krejt e kundërt me atë që thuhet: Kadareja jo vetëm që s’e ka “përçmuar” eposin e Veriut, eposin shqiptar, por përkundrazi e ka vlerësuar shumë lart atë, duke ia kushtuar edhe një libër të veçantë,3 shtypi i frymëzuar nga ideologjia krahinore dhe revanshiste shkruan tjetër për tjetër. E disponuar armiqësisht ndaj autorit të Pashallëqeve të mëdha dhe Prillit të thyer, shkrimtarit Ismail Kadare, por edhe ndaj krahinës nga e cila vjen ai, gazeta në fjalë e keqpërdor lirinë e fjalës, duke i bërë vend rrenës dhe propagandës. Kjo metodë e plasimit të “së vërtetës” u bë praktikë e përditshme e shtypit shqiptar. Për vite me radhë. Pas mbylljes gati gjysmëshekullore të informatave dhe daljes disadekadëshe të gazetave dyfletëshe të mbushura me fjalime 3
Ismail Kadare, Autobiografia e popullit në vargje, Tiranë 1980. 139
e porosi “të rëndësishme” të shefit të partisë e të shtetit dhe me lajme standarde për sukseset e mëdha të socializmit dhe marshin e pandalur të revolucionit, befas u hap kutia e Pandorës dhe dolën soje të larat e të palarat e dynjasë. Klima politike e krijuar në vend, plotësisht jotolerante dhe luftarake, e nxiti dhe stimuloi këtë fenomen edhe në sferën e jetës kulturore dhe shpirtërore, duke rrënuar standardet e larta të krijuara qysh në kohën e Rilindjes dhe duke e ndotur mjedisin me helmin e propagandës, të urrejtjes dhe të gënjeshtrës. * Po përse “Kadareja i Jugut”; ç’do të thotë kjo? Kadareja ka lindur në Gjirokastër, d. m. th. në jug të Shqipërisë, por, si shkrimtar ai i takon krejt kombit - edhe jugut, edhe mesit, edhe veriut; edhe Shqipërisë, edhe Kosovës, edhe diasporës. Krijues që i ka kaluar kaherë jo vetëm kufijtë lokalë e krahinorë, por edhe ata kombëtarë e gjuhësorë, ai i takon, madje, mbarë kulturës evropiane dhe botërore; i takon njerëzimit. * Televizioni shqiptar, si televizion shtetëror (e vetmja studio televizive në Shqipëri), i cili nga viti 1994 startoi me programin dyorësh satelitor, ishte dhe është tejet i kontrolluar, i censuruar dhe i instrumentalizuar nga ana e regjimit, por edhe tejet joprofesional. Në emisionet e tij jo vetëm që nuk frymon jeta politike në Shqipëri dhe në pjesën tjetër të hapësirës shqiptare (heronj të përditshëm të ekranit të tij janë dy presidentët shqiptarë, Berisha e Rugova dhe bashkëpunëtorët e tyre të dëgjueshëm, kurse kundërshtarët eventualë, qofshin individë a subjekte politike, u përjashtuan krejtësisht nga ekrani), por në të u ngulshua e u
140
varfërua deri në stërkeqje edhe jeta shpirtërore shqiptare: kultura, arti, letërsia etj. * Është e kuptueshme që ngjarjet në Shqipëri u përjetuan rëndë nga shqiptarët në Kosovë, në Maqedoni dhe në viset e tjera shqiptare në ish-Jugosllavi e, natyrisht, edhe në botën e jashtme. Kudo ku ka shqiptarë. E si të mos përjetoheshin? Çdo destabilizim i Shqipërisë e dëmton, pos atë vetë si shtet, edhe çështjen kombëtare. Kjo s’do mend. Mirëpo, katandisja e Shqipërisë deri në atë shkallë sa të mos jetë në gjendje të qeveriset vetë, por të kërkojë ndihmë nga jashtë, e dëmton rëndë, për të mos thënë se e dezavuon krejtësisht, idenë e krijimit të një shteti të dytë shqiptar në Ballkan - të Republikës së Kosovës.4 Të mos flasim pastaj për largimin e vëmendjes nga çështja e Kosovës dhe e shqiptarëve në Maqedoni edhe ashtu të margjinalizuar për shkak të politikës inerte që është zhvilluar në Prishtinë dhe në Tetovë. Mu për këtë, reagimet ndaj këtyre ngjarjeve kanë qenë nga më të ndryshmet. Ato janë komentuar dhe vazhdojnë të komentohen në mënyra të ndryshme, shumë herë kontraverse, varësisht nga informacioni dhe nga bindjet politike që kanë njerëzit. * Ngjarjet në Shqipëri e përmbysën ose ia luhatën themelet një pushteti autarkik të quajtur “diktaturë presidenciale” (e detyruan qeverinë të japë dorëheqje, kurse presidentin të ulet në një tryezë me opozitën dhe 4
Në një takim ndërkombëtar mbi Kosovën të mbajtur në Vjenë, intelektuali serb D. Miqunoviq, filozof me formim, “citoi” një politikan amerikan (pa ia përmendur emrin as funksionin), i cili, sipas tij, paskësh thënë: “Shqiptarët nuk janë populli më i madh në Evropë që të kenë dy shtete, kurse edhe me atë që kanë kemi mjaft probleme”.- Sipas gazetës “Nasha borba”, 2. 7. 1997, f. 4. 141
të pranojnë shpalljen e zgjedhjeve të parakohshme, duke ndërprerë kështu procesin e uzurpimit të mëtejshëm të pushtetit politik e ekonomik në duart e një njeriu dhe të një klani politik etj.) dhe kjo është ana e tyre pozitive, “revolucionare”. Por, ngjarjet në Shqipëri i sollën shumë dëme Shqipërisë si në planin e brendshëm ashtu edhe në atë të jashtëm, politik e diplomatik dhe e dëmtuan potencialin e saj edhe ashtu të dobët ekonomik, por edhe fondin kulturor, artistik etj. në atë masë sa për “revolucionaritetin” e tyre do të vlente ajo thënia e moçme popullore: nuk e vlen barra qiranë! A ishte e domosdoshme të goditej e të përgjakej kështu Shqipëria? Nuk ka dyshim se barra e përgjegjësisë - jo vetëm për shkatërrimin dhe tjetërsimin e pasurisë shtetërore, por edhe për privimin e jetërave të pafajshme e të pakompensueshme njerëzore - bie në radhë të parë mbi udhëheqjen e dobët politike e shtetërore, e cila është fajtor kryesor për atë që ndodhi në Shqipëri, mirëpo nuk mund të shfajësohet as turma e papërmbajtur, e cila, e gatshme ose edhe e nxitur dhe e dirigjuar për vandalizëm dhe veprime të tjera kriminale, nuk arriti t’i frenonte aspak pasionet e veta shkatërruese. * Ngjarjet në Shqipëri e dëmtuan shumë, për të mos thënë se e rrënuan krejtësisht prestigjin e Shqipërisë dhe imazhin e shqiptarëve në botë. Për këtë kanë “meritën” e tyre edhe mediat evropiane e botërore, veçanërisht ato elektronike, të cilat u kujdesën që të zgjidhnin e të transmetonin pamje sa më pikante nga kaosi shqiptar në mënyrë që te shikuesit të krijohej përshtypja se kemi të bëjmë me një popull të paqytetëruar e primitiv, të etshëm për sherr e shkatërrime, që jeton diku në shkretëtirat e Afrikës a në gërxhet e Amerikës latine e jo me një nga popujt më të lashtë e më të kulturuar, por edhe më tolerant të kontinentit, që përkun142
det në një nga djepat e kulturës dhe të qytetërimit të lashtë evropian siç është Gadishulli Ballkanik. * Të shpëtohet Shqipëria dhe shqiptarët! Nga se? Nga kaosi, shfarosja, katastrofa. Le të shpresojmë se situata e krijuar (të dhënat flasin për një revoltë të përgjithshme me elemente të kryengritjes së armatosur, në të cilën janë përzier edhe grupe keqbërësish e kriminelësh), nuk do të shkallëzojë më tej dhe, madje, të kapërcehet brenda një kohe sa më të shkurtër me sa më pak pasoja e viktima. Mirëpo, që të ndodhë kjo duhet durim, tolerancë e urtësi nga të dyja palët e “konfrontuara”: edhe nga partia në pushtet, Partia Demokratike dhe sidomos nr. 1 i saj e i shtetit, presidenti Berisha, që bën çmos për të mbetur në pushtet, edhe nga opozita në krye me Partinë Socialiste - që të dyja përgjegjëse për gjendjen e krijuar dhe për fatin e atdheut - e cila, nga ana e saj, bën çmos për ta marrë pushtetin (posaçërisht pas vjedhjes dhe keqtrajtimit që iu bë në zgjedhjet e parregullta të vitit të kaluar), e edhe nga “pala” e tretë - turma e hakërruar, e prirur apo e yshtur për të prishur e shkatërruar vendin e vet edhe ashtu të varfër. Nuk jemi popull aq i madh për të bërë eksperimente me vetveten e aq më pak për t’u shfarosur me njëri-tjetrin. Nuk është thënë më kot: s’ka tirani më të keqe sesa anarkia. * Protestat morën përmasa të mëdha dhe kahje gjithnjë e më të pakontrolluar. Nuk ndihmoi as shpallja e gjendjes së jashtëzakonshme, të cilën pothuajse askush s’e respektoi. Ndërkaq, rizgjedhja e presidentit të republikës një ditë pas shpalljes së shtetrrethimit është nga ato ngjarje
143
që mbeten kujtim i keq në memorien e popullit dhe precedent në analet e historisë. * Atdheu në rrezik! Shqipëria buzë greminës! Gjendja e saj nuk ka qenë kaq kaotike as në kohën e Haxhi Qamilit. Shteti, njerëzit më përgjegjës të të cilit flisnin për suksese që s’i kishte arritur asnjë vend tjetër i Evropës lindore, ra për 24 orë - si të ishte kullë prej letre! Ushtria shqiptare u shpartallua pa e sulmuar asnjë armik i jashtëm; ministri i mbrojtjes, somnabulisti Safet Zhulali, mori arratinë; pushoi së funksionuari policia dhe administrata shtetërore; burgjet u hapën dhe kriminelët dolën në liri. Populli u armatos gjer në dhëmbë. Në të katër anët vinin lajme për viktimat. Numri i të vrarëve (sipas të dhënave të publikuara) arrin në disa qindra, kurse të plagosurit janë me mijëra.5 Shqipëria u bë arenë aktesh tragjike e absurde. Nuk është e zonja ta qetësojë vetë situatën, por kërkon ndihmën e jashtme ushtarake. Nuk mund ta ushtrojë sovranitetin mbi territorin e vet. E të tjera. E të tjera. Na zihet për të madhe - ne, një grupi intelektualësh - që kërkuam dorëheqjen e Sali Berishës. Vetëm që s’na linçojnë “demokratët” dhe “atdhetarët”! E, çfarë duhet të ndodhë tjetër që njeriu i parë i një shteti të vihet para përgjegjësisë politike dhe morale?! Në botën e qytetëruar burrat e shtetit japin dorëheqje edhe për arsye shumë më të vogla e më banale. Po ne jemi shqiptarë dhe shqiptarët janë duket armiqtë më të mëdhenj të vetvetes. Koha po i jep të drejtë Konicës, që i thoshte gjërat cum grano salis.
5
Numri i viktimave në Shqipëri - prej fillimit të trazirave (shkurt ‘97) e deri në ditën e zgjedhjeve (29 qershor) - arrin në rreth dy mijë njerëz të vrarë dhe disa mijëra të plagosur. Në mesin e tyre ka edhe shumë fëmijë. Për dëmet materiale as mos të flasim. Ato janë tejet të mëdha. 144
* Ngjarjet në Shqipëri e riaktualizuan tezën e vjetër shoviniste se shqiptarët nuk janë të aftë të qeverisen vetë dhe e dëmtuan në masë të madhe idenë e krijimit të shtetit të dytë shqiptar në Ballkan - Republikës së Kosovës, për të cilën populli i saj është deklaruar me Referendum. Mirëpo, këto trazira dhe gjendja e krijuar pas tyre nuk mund të shërbejnë si alibi për pasivitetin, mospunën dhe paaftësinë tonë në drejtim të jetësimit të këtij vullneti. Suksesi apo mossuksesi i kursit politik të Kosovës varet sigurisht edhe nga gjendja në shtetin amë dhe qëndrimi e angazhimi i kreut të tij ndaj çështjes kombëtare, por ai i detyrohet në radhë të parë cilësisë apo dobësisë së lëvizjes sonë. * Kush i fryn sherrit Jug-Veri dhe kush mbjell përçarje e mosbesim mbi baza krahinore e konfesionale? Kush përhap disponim antiKosovë në Shqipëri dhe disponim antiShqipëri në Kosovë e në Maqedoni? Kush dhe përse i shpall vllehë, grekë, sllavë etj. shqiptarët ortodoksë, pavarësisht nga fakti që nga radhët e tyre, sikurse edhe nga radhët e shqiptarëve të përkatësive të tjera fetare, mund të dalin bastardë e atdhemohues? Nga na doli kjo teori kaq “shkencore” e “origjinale” e trajtimit ose, thënë më drejt, e tjetërsimit absurd të shqiptarëve? A s’është ky një veprim i dëmshëm e antikombëtar, që çon ujë në mulli të armiqve të Shqipërisë si shtet dhe të shqiptarëve si komb. Edhe pohimi se Jugu është ngritur kundër Shqipërisë, se kërkon shkëputje dhe se ua ka hapur dyert grekëve është keqdashës e tendencioz dhe si i tillë i paqëndrueshëm. Është pjellë e propagandës intensive të politikës së tendosjes kombëtare dhe të ideologjisë përçarëse krahinore. 145
Shqipëria është vend i vogël për t’u ndarë në Jug e Veri, në Kosovë e Shqipëri, e në “ngastra” të tjera të ngjashme, siç veprojnë me lehtësi të padurueshme disa kalemxhinj të kompjuterizuar. Ndarjet mbi bazë krahinore, fetare, dialektore e të tjera të ngjashme, janë kapërcyer te shqiptarët qysh në kohën e Jeronim de Radës, të Naim Frashërit e të Pashko Vasës. Kush dëshiron të na kthejë prapa e të na bëjë ta përsërisim edhe një herë historinë, mësimet e së cilës duket nuk i kemi zotëruar mirë? Kush dhe pse, më në fund, e në emër të çfarë idealesh kombëtare e njerëzore e konteston sot vargun lapidar e udhërrëfyes: Feja e shqiptarit asht shqiptaria. Dhe jo vetëm feja, do të shtonim me këtë rast, por edhe - partia. * Në Kosovë mendohet gabimisht se në Jug nuk ndihet sa duhet problemi i Kosovës (një tezë vërtet skematike dhe e paqëndrueshme) dhe se atje, përgjithësisht në Shqipëri mendohet kinse Kosova është fshat a qytet e gjepura të tjera të ngjashme. Në Kosovë gjykohen me paragjykim forcat dhe fenomenet politike në Shqipëri, kryesisht në formën bardhë e zi. Si e para, ashtu edhe e dyta, janë pasojë e mosinformimit dhe e manipulimit të masës përmes propagandës jo vetëm të mas-mediumeve, por edhe të kuloareve. Mirëpo, për çudi, harrohet se intelektualë të mëdhenj shqiptarë si L. Poradeci, S. Luarasi, M. Kuteli, E. Çabej etj., që të gjithë nga Jugu (Pogradec, Korçë, Kolonjë, Gjirokastër etj.), kanë qenë tejet të sensibilizuar me çështjen kombëtare e Kosovën dhe kanë shkruar për të deri në fund të jetës me dashuri, pasion e pietet të rrallë. 146
Poezitë më të bukura për Kosovën në kohën tonë i kanë shkruar poetët nga Jugu: I. Kadare, D. Agolli (në librin më të ri të këtij poeti Vjen njeriu i çuditshëm hasen njëzet poezi që kanë për temë Kosovën), F. Arapi, Xh. Spahiu, B. Londo, V. Zhiti etj., ashtu siç kanë kënduar me invencion e ndjenjë të hollë për Kosovën dhe dramën e saj edhe poetët A. Spahiu e H. Aliaj nga Kukësi e Tropoja. Poeti vlonjat Hiqmet Meçaj, në një poezi të tij që ka në themel gurin si simbol të qëndresës dhe ekzistencës, por edhe si dëshmi e kulturës materiale dhe shpirtërore në shekuj, shkruan: Gur te ti kërkoj biografinë e fisit tim... Pak te fytyra e Deas, pak te shpella e Velçës, pak te muret e Krujës, pak te Gryka e Kaçanikut. Gur-armë, gur-shtëpi, gur-libër, gur-përjetësi...6 Gryka e Kaçanikut është për poetin nga qyteti “rebel” po aq e afërt dhe e dashur sa edhe shpella e Velçës, fytyra e Deas dhe muret e Kru6
Struktura e zhvillimit të poezisë shqipe (1945-1980), “Rilindja”, Prishtinë 1985, f. 315. 147
jës, që, të gjitha së bashku, krijojnë portretin fizik dhe shpirtëror të Atdheut. Ato që fliten poshtë e lart për “jugorët antikosovarë” s’janë tjetër pos broçkulla ose pallavra (si të doni). Populli shqiptar nuk është aq budalla sa t’i shitet dushku për gogla. * Një element i kontestueshëm e, mbase, edhe komprometues i protestave të Vlorës dhe të qyteteve të tjera në jug të Shqipërisë është ngritja e tre gishtërinjve nga ana e demonstruesve. Pamjet e filmuara që transmetonte televizioni shqiptar, por edhe studiot e huaja televizive, në të cilat shiheshin njerëz që protestonin duke ngritur përpjetë tre gishtërinj, nuk mund të mos zgjonin indinjatë te shqiptarët në Kosovë dhe në viset e tjera shqiptare këndej kufirit (e, sigurisht, në masë të konsiderueshme, edhe brenda vetë Shqipërisë), të cilët këtë ritual e kanë parë sa e sa herë në rrugët e qyteteve të Serbisë sa herë që hegjemonistëve serbë u “rrezikohet” Kosova nga shqiptarët. Shpjegimet që i janë bërë këtij gjesti nga përfaqësues të opozitës dhe të inteligjencies shqiptare: si “simbol i bashkimit të së majtës, së djathtës dhe qendrës” (N. Ceka), pra si simbol politik ose si “simbol i trinisë së shenjtë” (Ati, Biri dhe Shpirti i Shenjtë), pra si simbol fetar, biblik (R. Qosja), ndonëse në mesin e ngritësve të tre gishtërinjve, pjesa dërrmuese e të cilëve e kanë bërë këtë gjest pa e ditur domethënien dhe origjinën e tij të mirëfilltë, ka pasur, me siguri, në përkim me strukturën konfesionale të popullsisë, jo vetëm të krishterë, por edhe myslimanë, nuk më duken të bindshme. Kjo s’do të thotë, natyrisht, se qëndron versioni zyrtar i inkriminimit politik të këtij gjesti duke e vënë atë në lidhje agjenturore me Beogradin dhe Athinën. 148
Përgjigjja, mbase, sado e zakonshme që të duket, duhet kërkuar gjetkë. “Tre gishtërinjtë” erdhën në Vlorë thjesht si rezultat i ndikimit të televizionit. (Televizioni shqiptar informoi gjerësisht dhe, madje, me simpati për protestat disamuajshe antiqeveritare të studentëve dhe të opozitës serbe në Beograd, të udhëhequra nga koalicioni “Bashkërisht” në krye me Vuk Drashkoviqin teatral), kështu që shikuesit e tij të deridjeshëm, të cilët tani ishin ngritur edhe vetë kundër vjedhjes së parave dhe të votave, por edhe kundër korrupsionit dhe manipulimit me vullnetin e popullit nga ana e shtetit, kishin mjaft arsye që së paku në ndonjë element të identifikoheshin me “heronjtë” e spektaklit të Beogradit të soditur përmes ekranit. Kishin arsye që t’i imitonin ata apo dikend tjetër, duke i identifikuar par excellence me opozitën që lufton kudër pushtetit autoritar. Aq më parë kur qytetarët shqiptarë, të zhveshur nga paratë dhe iluzionet, ishin neveritur tashmë nga riti shumëvjeçar i ngritjes së dy gishtërinjve nga përfaqësuesit e pushtetit dhe ithtarët e tyre e, madje, edhe nga vetë kryetari i shtetit, zgjodhën tre në vend të dy gishtërinjve, pra si diçka që do të dallohej patjetër nga simboli i partisë në pushtet, që do t’i rrinte kontra atij. “Rebelët” e Vlorës dhe të qyteteve të tjera të Shqipërisë, me gjasë mendonin se kështu i bënin sfidë autoritetit të pushtetit dhe nuk synonin të shprehnin kurrfarë nostalgjie për Beogradin, për komunizmin, për diktaturën a Enverin. Nëse pas saj nuk qëndronte opozita shqiptare, e cila e përkrahte, por nuk i printe (së paku jo publikisht), atëherë mund të thuhet se lëvizja e marsit nuk pati udhëheqje - nuk nxorri në skenë prijësit e saj (ata që i prijnë një lëvizjeje duhet të mendojnë edhe për simbolet dhe ikonografinë e saj deri në imtësi) - siç ndodhi, fjala vjen, në Revolu149
cionin e Qershorit të vitit 1924 - por ishte një lëvizje masive spontane e stihike. Sidoqoftë, lëvizja e quajtur edhe “revolucion (i vonuar) demokratik”, simbol i së cilës u bë qyteti i Flamurit dhe i Pavarësisë - Vlora, do të ishte më e pastër dhe më e pranueshme sikur pjesëmarrësit e saj të kufizoheshin nga shfrytëzimi i simboleve të huaja dhe doemos edhe nga aktet barbare të dhunës e të shkatërrimit, të cilat edhe pse kanë mundur të jenë të provokuara nga SHIK-u dhe mekanizmat e tjerë të shtetit, megjithatë nuk mund të arsyetohen. * Diplomati i njohur britanik, sër Rexhinald Hibert, ish-oficer i shërbimit sekret anglez gjatë Luftës së Dytë Botërore në Shqipëri, autor i librit të mirënjohur Fitorja e hidhur, të përkthyer edhe në gjuhën shqipe, ia tërheq vëmendjen bashkësisë ndërkombëtare, duke kërkuar prej saj që të merret më seriozisht me popullin shqiptar. Populli shqiptar - thekson ai - pret nga Perëndimi që interesat e tij kombëtare të merren më seriozisht nga qendrat e mëdha të vendosjes. Dhe vazhdon: Aspiratat e shqiptarëve të Kosovës e të Maqedonisë duhet të zënë vend shumë më të madh në politikën evro-amerikane, në mënyrë që shqiptarët ta ndiejnë veten “si të tjerët” e jo si “të grabiturit e Ballkanit”.1 Fjalë e paraqitur në formë tezash në tribunën publike të Forumit të Intelektualëve Shqiptarë të mbajtur në Gjilan më 11. VI. 1997.
1
Shihni: Etnogjeneza e krizës - ndarja e padrejtë e popullit. “Bujku”, 9. 6. 1997, f. 4. 150
A KA DISPONIM ANTISHQIPËRI NË KOSOVË?
Një kohë të gjatë u fol e u shkrua për të ashtuquajturin “disponim antikosovar” në Shqipëri. U shfaqën mendime të ndryshme, herë-herë të kundërta, për këtë fenomen të çuditshëm e absurd, tejet të dëmshëm e negativ. Diskutimi për këtë çështje sigurisht s’ka marrë fund. Mirëpo, më duket se ka ardhur koha të flitet edhe për një fenomen tjetër, të ngjashëm me të parin: për disponimin antiShqipëri dhe posaçërisht antiJug në Kosovë e Maqedoni, që u shfaq pas ngjarjeve të marsit të këtij viti, si shkas i të cilave shërbeu rënia e të ashtuquajturave “skema piramidale”, në të cilat humbën paratë e tyre një pjesë e madhe e shtetasve të Shqipërisë. Kujtoj se shfaqja e njëfarë ftohjeje në relacionin: Kosovë - Shqipëri, që bie në sy në kohë të fundit, nuk ka nevojë të predimensionohet e të dramatizohet, por as të fshihet e të nënçmohet. 1. Në mbrëmjen e 11 marsit, në valën e ngjarjeve tragjike në Shqipëri, në Tetovë, në organizim të PPDSH-së, u mbajt një manifestim i rastit në përkujtim të demonstratave të vitit 1981. Salla e madhe e Shtëpisë së Kulturës ishte pothuajse përlot me njerëz. Ç’ndodhi? Përmendja e emrit të Vlorës në vargjet e recitalit që ishte përgatitur me atë rast u prit me murmurimë nga ana e publikut. Nuk e di a do të ishte reaguar më keq po të ishin përmendur emrat Valevë ose Veles! E ndjeva veten keq në atë moment, shumë keq. Ja, ç’bën propaganda! (në radhë të parë e TVSH-së), por edhe disa njerëz me veprime të pamatura (këtu nuk e kam fjalën për spektatorët e Tetovës, por për aktorët e skenave makabre të Vlorës, që s’duhen njëjtësuar kurrsesi me popullin e saj). 151
Gjatë tërë kohës një ish-i burgosur politik, njeri që në rini e ka provuar Goli-Otokun, tentonte të ma jepte një vjershë të dobët, po kundër Vlorës, që ato ditë ishte botuar duket në “Flakë” dhe që ai e kishte kopjuar me dorë në një fletë të bardhë. Njeriu që e tundte si hajmali këtë trakt në vargje nuk mund të thuhet se nuk është patriot. Përkundrazi. Nuk mund të thuhet se ata që ishin në sallë nuk janë njerëz që e duan Shqipërinë. Përkundrazi. Por ata janë viktima të propagandës; të asaj propagande që Vlorën dhe përgjithësisht Jugun e Shqipërisë dëshiron ta paraqesë si kancer në trup të kombit. Nuk ishin të vetëdijshëm se në këtë mënyrë i fyenin dëshmorët e ‘81-shit dhe të gjithë ata që ranë për idealin e madh të lirisë dhe të bashkimit kombëtar. 2. Një revistë kosovare, e cila tash sa kohë është shndërruar në një paçavure politikisht e moralisht perverse, e profesionalisht nën çdo nivel, në një nga numrat e saj të fundit, përpos shkrimeve të tjera “interesante”, sjell “mendimet e një grupi të rinjsh” lidhur me ngjarjet në Shqipëri. Në një si anketë të improvizuar, që zë dy faqe të saj, kjo revistë, kinse përmes gojës së të rinjve kosovarë, vjell helm e vrer kundër “rebelëve të Jugut”. “Se nuk janë shqiptarë ata në Jug e kemi ditur, po që janë të çmendur e kuptuam tani!” - thotë njëri, Ismeti. “Një pjesë e popullatës së Jugut është me prejardhje greke e vllahe” - ia pret tjetri, Armendi. “Dhashtë zoti që gjysma të vriten e gjysma të shkojnë në Greqi” - flet me “bujari”, njëfarë Bujari. “Po ka faj Berisha që nuk i shkeli qysh ditën e parë” - ankohet njëri, ndërsa tjetri kërcënohet: “Le t’i falen zotit që momentalisht jemi të ndarë, se nuk do t’u binte ndër mend të vrasin e shkatërrojnë e as që do të shëtiteshin grekët atje në Jug”. Kështu blegëron njëri nga të “anketuarit”, Blerimi. Çfarë trimi! Çfarë Mic Sokoli! Po pse vallë kjo sortë trimash lejon të “shëtiten” kaq 152
lirisht serbët këtu në Kosovë? Dhe jo vetëm të “shëtiten”, por edhe të na i bëjnë të nëntëdhjetë e nëntat?! Mos vallë ngaqë në mes tonë paska “tradhtarë e lavire” si Godo e Kadare, që “as shqip nuk dinë mirë të flasin” dhe që s’meritojnë të jetojnë askund tjetër pos “në kafaz”! “Xhevahirë” të tillë, që nxisin urrejtje e përçarje të paparë ndaj gjysmës së kombit, vështirë të gjenden edhe në shtypin serb! Po ja që ato i gjen me bollëk në një revistë me emër “kombëtar” e me përmbajtje “atdhetare”, që del shqip midis Prishtinës dhe që në një tirazh relativisht të lartë lanson mendime si ato që cituam më lart! Nuk është vështirë të konstatohet se ato nuk janë mendime të të rinjve kosovarë, por të (disa) anëtarëve të redaksisë së “Kosovares”. (Si për nga stili, ashtu edhe për nga mënyra e rezonimit, ato janë të një dore). Do t’ia kishin lakmi edhe “Duga”, “NIN”-i e “Intervju”-i, rolin e të cilave kjo revistë ka filluar ta luajë kaherë edhe në një plan tjetër: duke i sulmuar, përgojuar e etiketuar për çdo numër disa intelektualë shqiptarë që vazhdimisht kanë qenë në shënjestër të shtypit serb e maqedonas si “nacionalistë e separatistë” e duke mos i trazuar asnjëherë disa të tjerë, që janë antipodë të tyre në çdo pikëpamje. Përse vepron kështu një pjesë e shtypit tonë dhe konkretisht revista “Kosovarja”? (Gjynah që e mban këtë emër!). Sepse është hyzmeqare e klaneve politike dhe duke qenë e tillë duhet të shkruajë ashtu siç i diktojnë padronët e saj. Përpiqem ta kuptoj hallin e një pjese të shtypit tonë, që duke u nisur nga pozitat e tifozllëkut të sëmurë partiak, u bie në qafë disa individëve, pavarësisht nga meritat që mund të kenë ata, por nuk mund ta kuptoj kurrsesi që këtë ta bëjnë ndaj gjysmës së kombit, duke nxitur përçarje e mosdurim mbi baza krahinore, politike, dialektore, fetare etj. Kjo është vërtet e patolerueshme. 153
3. Më ranë në dorë dy numrat e parë të gazetës së re me emrin “Gazeta shqiptare”. I lexova dhe - u dëshpërova. Veç që s’u betova të mos e prek më me dorë. Përse? Shumë nga shkrimet e botuara në faqet e saj, me përmbajtjen dhe porosinë e tyre nuk e përmbushin kriterin që të quhen “shqiptare”, në mos janë e kundërta e kësaj fjale. Në shkrimet e disa gazetave tona mungon përgjegjësia minimale ndaj fjalës së shkruar, që s’është rezultat i shfrytëzimit të lirisë së fjalës, por pasojë e keqpërdorimit të saj. Në tekstet e disa “kolumnistëve” tanë, fyhen personalitete të historisë kombëtare, individë të jetës politike, kulturore e shkencore (të gjallë e të vdekur); deformohen emrat e tyre etj., aq sa mund të thuhet se në ndonjë rast kemi të bëjmë me një skizofreni të vërtetë. I fryhet pa pra sherrit Jug-Veri dhe nxitet disponimi negativ ndaj Jugut, duke u paraqitur, në mënyrë krejtësisht të rrejshme e skematike, Veriu “atdhetar”, kurse Jugu “tradhtar”; Veriu “demokrat”, ndërsa Jugu “bolshevik”, “komunist”, “enverist”, “progrek”, “prosllav, “vllah”, “jevg” etj. Pse ndodh kështu? Përse një pjesë e shtypit tonë, që, siç dihet, del në Kosovën e okupuar, boton shkrime ku nxiten ndjenja e disponime negative jo vetëm politike, por edhe me karakter krahinor, konfesional, dialektor etj., ndasi këto të cilat shqiptarët, së paku intelektualët, i kanë tejkaluar qysh në kohën e Rilindjes Kombëtare. Përse lëshojnë këso shkrimesh redaktorët e (disa) gazetave tona? E bëjnë këtë për arsye komerciale apo vërtet mendojnë se kështu i shërbejnë çështjes kombëtare dhe demokracisë. Nuk besoj të jenë aq naivë. Shqiptarët, pavarësisht se ku jetojnë, janë një komb, që kanë një gjuhë, një kulturë, një traditë e një histori dhe, pak a shumë, edhe një mentalitet. Kanë të njëjtat vese e virtyte. Ndarja e gjatë dhe të jetu154
arit në kushte të ndryshme shoqërore, ekonomike e politike kanë sjellë disa dallime e shprehi të ndryshme dhe kanë krijuar disa keqkuptime midis tyre. Kjo s’ka nevojë të fshihet, por as të zmadhohet. Polarizimet politike, që, mjerisht, janë shumë të forta në Shqipëri, sikurse, pak a shumë, edhe në Kosovë e gjetkë, nuk kanë bazë krahinore, fetare a dialektore. Ato janë thjesht shprehje e bindjeve politike dhe e luftës për pushtet e supremaci. U ngrit pa nevojë dhe në mënyrë jo të drejtë (pas vitit 1990) edhe çështja e gjuhës së njësuar letrare, që është pa dyshim një nga të arriturat më të mëdha të kulturës shqiptare dhe një nga faktorët më të fortë integrues të kombit të ndarë shqiptar në Ballkan, një pjesë e konsiderueshme e të cilit jeton e shpërndarë nëpër botë. Dhe, në fund: a ekziston vërtet rreziku i konfliktit Jug-Veri dhe nëse nuk ekziston, gjë që, fatbardhësisht, e konfirmoi zhvillimi i ngjarjeve në Shqipëri, atëherë, shtrohet pyetja: përse disa forca të caktuara politike dhe mediume të ndryshme informative, brenda dhe jashtë, vazhdojnë t’i fryjnë këtij sherri? Një shkrim të tij mbi ngjarjet e fundit në Shqipëri, publicisti Shaban Sinani e mbyll me këtë epilog: «Çfarë do të bësh ti nëse do të ketë me të vërtetë një konflikt midis veriut dhe jugut?», më pyeti në një nga këto ditë miku im, gazetari dhe kolegu Naim Zoto. «Nuk do të ketë asnjë konflikt të tillë,- iu përgjigja. - Çdo dallim midis veriut dhe jugut, çdo dallim me vlerë etnike, është kapërcyer qysh në periudhën e Rilindjes e më herët». «Megjithatë, ka një provokim të këtij konflikti. Unë dua një përgjigje: çfarë do të bësh ti po të ketë luftë midis veriut dhe jugut?» 155
«Mua më dhemb njësoj Shqipëria, sido që jam nga veriu. Kjo pyetje më ngjan si provokim djallëzor që u bëhet fëmijëve: kë do më shumë, mamin apo babin?!» «Unë gazetar jam dhe ma do puna të provokoj. Pra ku do të jesh ti?». «Nëse e do me çdo kusht një përgjigje, atëherë, duke bërë një supozim që nuk besoj të ngjasë ndonjëherë, po të them se në një situatë të tillë unë do të jem në anën e jugut». «Kurse unë po e mendoja veten në anën e veriut...». «E sheh pra se nuk do të ketë luftë? Ne të dy to të jemi përballë njëri-tjetrit. Ti me vëllezërit e mi në krah dhe unë me vëllezërit e tu». Të themi se autori i këtij shkrimi, Shaban Sinani, i cili këtë problem - problemin e “konfliktit” Jug-Veri - e sheh nga pozita e shqiptarit që jeton brenda në Shqipëri e jo jashtë saj, është nga «Veriu», ndërsa miku i tij, Naim Zoto nga «Jugu». Çdo koment tjetër më duket i panevojshëm. «Zëri» (Prishtinë), 24 maj 1997.
156
DEMONSTRATAT E ‘81-SHIT - FAQE E RE E HISTORISË SONË
Sot mbushen gjashtëmbëdhjteë vjet nga dita kur në Prishtinë, në një mbrëmje në dukje të qetë, shpërthyen demonstratat e studentëve shqiptarë (në mesin e tyre kishte studentë nga të gjitha viset shqiptare), në të cilat, krahas kërkesave për përmirësimin e kushteve të jetës, të ushqimit dhe vendosjes, u dëgjuan edhe kërkesat për ndryshimin e statusit politik të Kosovës dhe të pozitës së shqiptarëve në Jugosllavinë e atëhershme. 11 marsi i vitit 1981 mund të konsiderohet si një parathënie e të gjitha atyre që do të ndodhin më vonë - nga ‘81-shi e deri më sot - në Kosovë dhe më gjerë. E brenda këtyre viteve kanë ndodhur shumë gjëra; janë zhvilluar shumë ngjarje e procese; janë përmbysur shumë mite e fetishe; është krijuar një përvojë dhe një vetëdije e re historike. Shikuar nga ky aspekt mund të thuhet se demonstratat e ‘81-shit shënojnë një fazë të re në jetën e shqiptarëve në ish-Jugosllavi: fazën e luftës së tyre legale për çlirimin kombëtar. Kërkesat që në atë kohë shqiptoheshin nga një numër i kufizuar njerëzish, do të bëheshin, disa vjet më vonë dhe sidomos në fund të dhjetëvjetëshit, kërkesa gjithëpopullore. Kjo është arsyeja që ne i kujtojmë këto ngjarje edhe pas kaq vitesh. Dhe jo vetëm në Kosovë, por edhe në viset e tjera shqiptare. Viti 1981 e hapi një problem që konsiderohej përkohësisht i mbyllur, që ishte heshtur me dhunë dhe me demagogji: çështjen e pazgjidhur shqiptare. 157
Dhe e hapi atë duke ia dhënë peshën dhe përmasat që vërtet i ka: jo vetëm shqiptare, por edhe ballkanike dhe evropiane. Shqiptarët në Maqedoni e kanë dëshmuar tash sa vjet përkushtimin e tyre ndaj Kosovës (me përkrahjen e tyre të parezervë morale, materiale etj.) dhe në këtë mënyrë edhe përkushtimin e tyre ndaj çështjes shqiptare në përgjithësi, një përbërës i rëndësishëm i së cilës është edhe çështja shqiptare në Maqedoni. Ngjarjet e vitit 1981, pavarësisht nga vlerësimet herë-herë kontradiktore që mund të dëgjohen aty-këtu për to, kishin karakter kombëtar. Edhe me përmbajtjen, edhe me kërkesat e tyre. Këtu nuk ka dilemë. Kërkesa e tyre kryesore përmblidhej në fjalët: “Kosova Republikë”. E kjo në atë kohë nuk ishte pak. Për mendimin tim ato përmbanin në vete edhe një apel drejtuar inteligjencies shqiptare, profesorëve të universitetit dhe intelektualëve të tjerë shqiptarë - nga ana e rinisë studentore - që të dilnin nga guaca e kabinetit dhe nga mentaliteti i vrapimit pas të mirave materiale dhe të mendonin më seriozisht për interesat e përgjithshme dhe për çështjen e pazgjidhur kombëtare. Demonstratat e vitit 1981 e prishën idilën e famshme të Jugosllavisë së Titos dhe të sistemit socialist vetëqeverisës jugosllav. Me sjelljen brutale ndaj demostruesve - Jugosllavia e atëhershme, që ishte e përkëdhelura e bashkësisë ndërkombëtare, e tregoi fytyrën e vet të vërtetë. Bota për këtë do të bindet plotësisht shumë vjet më vonë. Ku kemi qenë dhe ku jemi? Kemi pasur ecje, por edhe ngecje, tha Hydajeti (Hyseni). Kemi pasur më tepër ngecje sesa ecje, do të thosha unë. Dhe, për këtë nuk mund të fajësohet populli, sado që edhe ai ka pjesën e vet të fajit, por ata që janë në krye të tij. Është krijuar një vetëdije e re: vetëdija se çështja shqiptare është e pazgjidhur dhe se pa 158
zgjidhjen e saj nuk mund të keqë paqe në Ballkan. Sot të gjithë shqiptarët janë bërë të vetëdijshëm për këtë. Mirëpo, kësaj vetëdijeje duhet t’i shtohet edhe një cilësi e re: gatishmëria për punë vetëmohuese e sakrifica sublime. Çështja kombëtare është e të gjithëve dhe asaj mund t’i shërbehet në mënyra të ndryshme. Kur t’i bëjmë bashkë mençurinë, trimërinë dhe pasurinë tonë; kur të jemi të gatshëm të mos i kursejmë ato dhe, po qe nevoja, edhe t’i sakrifikojmë për të mirën e atdheut, atëherë do t’i kemi punët më mirë. Asgjë e madhe nuk arrihet lehtë; pa vetëmohim e sakrifica. Lirinë nuk ta fal askush! Nuk thuhet më kot se qëllimin e arrin vetëm ai që e synon. Dhe, natyrisht, edhe ai që nuk heq dorë prej tij, pavarësisht nga pengesat që mund t’i dalin në rrugë e sipër. Fjalë përshëndetëse në manifestimin kushtuar demonstratave të ‘81-shit me rastin e 16-vjetorit të tyre, mbajtur më 11 mars 1997 në Tetovë.
159
GOSTIVARI - GUR PROVE I POLITIKËS SHQIPTARE NË MAQEDONI DHE NDAJ MAQEDONISË
Kriza shqiptaro-maqedonase rreth flamurit kombëtar shqiptar, që kulmoi me ndërhyrjen brutale të policisë maqedonase në Gostivar, tregon se sa “largpamëse” ka qenë politika shqiptare lidhur me Maqedoninë. Dhe kur themi politika shqiptare kemi parasysh jo vetëm politikën që bëjnë shqiptarët në Maqedoni, por edhe politikën shqiptare në përgjithësi. Ndërhyrja kaq brutale e policisë maqedonase në Gostivar, e cila lirisht mund të quhet masakër, ka si qëllim kryesor frikësimin e shqiptarëve në mënyrë që ata të heqin dorë nga kërkesat e tyre të drejta e të ligjshme dhe të mos kenë guxim të protestojnë kurdo që u shkelen dhe cenohen ato. Kam frikë se një efekt i tillë pak a shumë edhe është arritur, si në popull, ashtu edhe tek aktivistët politikë, ndonëse nuk përjashtohet mundësia të ndodhë edhe e kundërta: të krijohet një vetëdije e re dhe një gatishmëri më e madhe për mbrojtjen e vlerave dhe të dinjitetit kombëtar në masë, ndërsa tek veprimtarët politikë një përvojë më e madhe politike dhe një cilësi më e lartë e të menduarit dhe të vepruarit politik. Me goditjen në Gostivar, sikurse edhe me aksionet e tjera të ngjashme më parë (në Ladorishtë, në Bit-Pazar, në Reçicë të Vogël etj.), autoritetet e Shkupit synojnë të arrijnë edhe disa efekte të tjera: t’i paraqesin shqiptarët si element destabilizues në Maqedoni e në Ballkan, kurse partitë 160
e tyre dhe veçanërisht PDSH-në t’i akuzojnë si ekstreme e radikale (në planin ndërkombëtar) dhe ta largojnë vëmendjen e opinionit nga kriza sociale në prag të shpërthimit (në planin e brendshëm). Ndërkaq, partia në pushtet, partnerja e koalicionit qeveritar të PPD-së shqiptare, Lidhja Social-Demokrate e Maqedonisë, me këtë akt synon t’i tregojë elektoratit të vet se është e pakompromis kur është fjala për “ruajtjen e integritetit dhe të sovranitetit shtetëror të Maqedonisë”, në mënyrë që ta përgatisë kështu (në kurriz të shqiptarëve) terrenin për zgjedhjet e ardhshme. A ishte gand goditja në Gostivar, siç deklarojnë liderët e partive politike shqiptare në Maqedoni? Sulmi në Tetovë e Gostivar e befasoi PDSH-në, e cila gjendej ende nën përshtypjen e këndshme të Kongresit të sapopërfunduar të Bashkimit e, për çudi, edhe PPD-në në koalicion, drejtuesit e së cilës deklaruan se ministrat e saj nuk paskëshin ditur gjë për atë që përgatitej të ndodhte në këto dy qytete natën ndërmjet 8 e 9 korrikut dhe sidomos në të dytin në pasditen e 9 korrikut, duke e quajtur atë “thikë pas shpine”. Që është thikë s’ka dyshim, por që na qenka edhe “pas shpine”, me këtë nuk mund të jemi plotësisht dakord. Sepse, si është e mundur që asnjëri nga pesë ministrat shqiptarë që ulen në kolltuqet e kabinetit të Cërvenkovskit nuk paska ditur as kuptuar (nuk paskan qenë të informuar) se po përgatitet një aksion policor me skenar të studiuar deri në hollësi e me përmasa të mëdha (në aksionin për heqjen e flamurit shqiptar në Tetovë e Gostivar morën pjesë disa mijëra pjesëtarë të njësiteve të policisë speciale maqedonase të armatosur gjer në dhëmbë dhe të pajisur edhe me autoblinda, helikopterë etj.)? Dhe si është e mundur që edhe pas kësaj ata të vazhdojnë të rrinë në të njëjtit kolltukë si të mos kishte ndodhur asgjë? A janë ata edhe ministra shqiptarë apo vetëm ministra të Maqedonisë, siç pat deklaruar një paraardhës i tyre pas rastit 161
të Bit-Pazarit në dhjetor të vitit 1992 dhe a janë ata ministra fare, d. m. th. njerëz që kanë njëfarë pushteti dhe dofarë kompetencash e, natyrisht, edhe përgjegjësi adekuate për këtë “pushtet” apo janë marioneta? Aq më parë kur kolegu i tyre i punëve të brendshme, Çokrevski, sikurse edhe kryeministri Cërvenkovski, e vlerësuan pozitivisht intervenimin policor në Tetovë e Gostivar dhe i përgëzuan vartësit e tyre për kryerjen me sukses të tij. Nuk është hera e parë që policia maqedonase përdor dhunën ndaj shqiptarëve, duke vrarë e plagosur njerëz të pafajshëm. Nuk është hera e parë që policia (dhe ushtria) maqedonase vrasin shqiptarë: shqiptarë - shtetas të Maqedonisë dhe shqiptarë - shtetas të Shqipërisë. E ka bërë këtë shumë herë gjatë këtyre viteve dhe ka rrezik ta bëjë edhe në të ardhmen, prandaj ndërhyrja në Gostivar nuk do të duhej të ishte befasi për askënd e aq më pak për politikanët shqiptarë në Maqedoni. Befasi paraqet, ndërkaq, shkalla e dhunës dhe e brutalitetit. Ajo nuk ishte ndërhyrje e njerëzve me uniformë që mbrojnë rendin e zbatojnë ligjin, por e njerëzve me uniformë që shfryjnë mllefin e urrejtjen; një mllef e urrejtje patologjike ndaj njerëzve të përkatësisë tjetër etnike. Kur i sheh njeriu skenat e dhunës në Gostivar të emetuara në televizionin shqiptar (që paraqesin vetëm një pjesë të asaj që ka ndodhur në të vërtetë) nuk mund të mos i shkojë mendja asociativisht se emri i këtij qyteti të Pollogut jo rastësisht përkon me atë të një qyteti tjetër dikur shqiptar - Tivarit. Në materialet e filmuara shihen policë të armatosur gjer në dhëmbë që godasin me shkelma e pendrekë njerëzit e shtrirë për tokë. Ekzekutorët e këtij krimi nuk e kanë dëgjuar me siguri mendimin e urtë të një luftëtari e mendimtari të Ballkanit, Mark Milanit, se ta mbrosh veten prej të tjerëve
162
është trimëri, kurse t’i mbrosh të tjerët prej vetes - burrëri, por padronët e tyre me siguri po. Ajo që ndodhi më 9 korrik në Gostivar është nga ato ngjarje që nguliten në kujtesën e njerëzve dhe e rëndojnë atë brez pas brezi. Aq më shumë që kjo dhunë e ushtruar ndaj qytetarëve shqiptarë lidhet drejtpërsëdrejti me dhunën e ushtruar paraprakisht ndaj simbolit kombëtar të tyre - flamurit shqiptar, i cili u hoq me dhunë, nën pretekstin e zbatimit të ligjit të posaaprovuar, nga ndërtesat e kuvendeve komunale të Tetovës e Gostivarit e pastaj edhe të komunave të tjera të Maqedonisë ku pushtetin e kanë shqiptarët. E këtë “pushtet” ata nuk e kanë marrë në mal përmes grykës së pushkës, por e kanë fituar legalisht me mekanizmin e votës së lirë. Situata e krijuar në Maqedoni në relacionin Shkup-Tetovë/ Gostivar dhe komunat e tjera, përkatësisht qeveria-pushteti lokal është një precedent në shoqëritë demokratike. Kemi të bëjmë në këtë rast me dhunim flagrant e me konsekuenca të gjera të pushtetit lokal nga ana e pushtetit qendror. Kështu, pos që u hoq flamuri dhe u vranë e masakruan njerëzit që kishin dalë të protestojnë në mënyrë të qetë kundër heqjes së tij, u arrestuan dhe burgosën njerëzit më përgjegjës të pushtetit lokal, prefekti dhe kryetari i Këshillit të Gostivarit, zotërinjtë Rufi Osmani (i cili akuzohet për tri vepra penale) e Refik Dauti, kurse ndaj homologëve të tyre “më të urtë” të Tetovës u mjaftuan me ngritjen e aktakuzës. Dhe është për t’u habitur fakti se e gjithë kjo dhunë e terror i egër policor, e gjithë kjo plojë tragjike si pasojë e së cilës u vranë tre, u plagosën me dhjetëra, u burgosën me qindra, u keqtrajtuan, plaçkitën e kidnapuan sa e sa të tjerë, kaloi pothuajse në heshtje, pa reagime adekuate nga bashkësia ndërkombëtare dhe opinioni demokratik botëror. Mbretëroi një heshtje mortore karshi këtij akti barbar të qeverisë së Maqedonisë, e cila gëzon 163
duket, siç pohojnë analistët politikë, statusin e shtetit “të përkëdhelur” në Ballkan. Mediat elektronike: Euro-news, CNN, RAI, TV 5 etj. nuk e panë të udhës të japin asnjë centimetër film e pothuajse asnjë fjalë për atë që ndodhi në Gostivar dhe në qytetet e tjera të Maqedonisë Perëndimore. Ngjarjet në Tetovë e Gostivar nuk janë pasojë e “makinacioneve në qeverinë e Maqedonisë”, siç thuhet në mënyrë të pasaktë apo qëllimisht në ndonjë kumtesë partiake, por rezultat i politikës sistematike antishqiptare të kësaj qeverie. Albanofobia është tipar konstant i politikës zyrtare të qeverisë maqedonase e jo shprehje e makinacioneve të rastit. Nga ana tjetër, edhe pse aksioni special i policisë maqedonase në Tetovë e Gostivar pasoi pas vizitës së kryeministrit Cërvenkovski në Beograd dhe takimit të tij me Millosheviqin (gjë që mund të jetë edhe rastësi), megjithatë mendoj se nuk shpjegohet drejt problemi dhe nuk i bëhet shërbim i mirë çështjes po qe se sjelljet dhe veprimet e qeverisë së Shkupit, veçanërisht në takime e biseda me diplomatët e huaj, interpetohen si rezultat i ndikimit të Beogradit. Krerët e Beogradit dhe të Shkupit në takimet midis tyre bisedojnë sigurisht edhe për shqiptarët dhe merren vesh për kurs të fortë e mbajtje nën kontroll të tyre si në Kosovë ashtu edhe në Maqedoni (për çka, natyrisht, gjejnë gjuhë të përbashkët e pajtueshmëri të plotë), por t’i lihet faji edhe për atë që ndodh në Maqedoni “vëllait të madh” do të thotë ta spostosh pak a shumë problemin dhe ta lirosh nga përgjegjësia “vëllain e vogël”. Subjekti politik shqiptar në Maqedoni, sikurse edhe faktorët e tjerë politikë shqiptarë (në të tri qendrat e vendosjes - Tiranë, Prishtinë, Tetovë), kanë bërë gabime të rënda taktike e hapa të pamatur politikë në raport me Maqedoninë. Veçanërisht në kohën kur ajo nuk kishte ende
164
subjektivitet ndërkombëtar. Gjendja e sotme e shqiptarëve në IRJ të Maqedonisë është, në masë të madhe, pasojë e kësaj politike të gabuar. Shqiptarët e Maqedonisë janë përcaktuar për zgjidhjen e çështjeve me dialog e në mënyrë institucionale, por ata do të detyrohen të përdorin herët a vonë padëgjueshmërinë qytetare dhe format e tjera të luftës çlirimtare nëse forma e parë nuk jep fryte. Shqiptarët në Maqedoni i pret një luftë e gjatë dhe e aspak e lehtë jo thjesht për çështje të veçanta si gjuha, shkolla, flamuri etj., por për zgjidhjen e pozitës juridiko-kushtetuese dhe të statusit politik të tyre si popull autokton që jeton në trojet e veta shekullore në Maqedoninë e sotme. Ngjarjet e korrikut do të duhej t’i zhveshin shqiptarët (një pjesë jo të vogël syresh) nga iluzionet eventuale që mund të kenë për Maqedoninë si shtet demokratik dhe atdhe i shqiptarëve dhe nga ideja gati e tabuizuar se ata duhet ta njohin patjetër integritetin territorial të saj, ta ruajnë stabilitetin e saj dhe t’i qëndrojnë lojalë me çdo kusht, pavarësisht nga fakti se si i trajton ajo ata dhe me çfarë e shpërblen besnikërinë dhe lojalitetin e tyre. Në Gostivar ndodhi dita “D” (D-Day). Shqiptarët në Maqedoni, prandaj, ka gjasa që tash e tutje ta ndajnë kohën në para dhe pas Gostivarit. Gostivari si metaforë e fatit të qenies shqiptare në Maqedoni dhe simbol i mbrojtjes së vlerave dhe identitetit kombëtar do të jetë (duhet të jetë) gur prove i politikës shqiptare në Maqedoni dhe ndaj Maqedonisë në përgjithësi. “Koha Ditore” (Prishtinë), 5-6 gusht 1997.
165
166
II. INTERVISTA
167
168
INTELEKTUAL ËSHTË AI QË MERRET ME PROBLEMET E KOHËS SË VET
- Profesor, Ju keni ardhur edhe herë të tjera në Shqipëri. Cili është qëllimi i vizitës suaj të tanishme? - Në Shqipëri kam qenë tri herë në vitet ‘70 (atëherë në kuadër të bashkëpunimit midis Universitetit të Prishtinës dhe Universitetit të Tiranës) dhe, pas një pauze të gjatë prej 13 vjetësh - pas ndërprerjes së njëanshme të bashkëpunimit nga ana e palës jugosllave pas vitit 1981 - vij tani për herë të tretë brenda një periudhe prej 3-4 apo 4-5 muajsh. Në fillim të shtatorit të vitit të kaluar erdha në Shqipëri, siç thashë, pas 13 vjetësh, thjesht për vizitë; dy muaj më vonë, në nëntor, mora pjesë me kumtesë në Konferencën Shkencore Gjuha letrare kombëtare shqipe dhe bota shqiptare sot, që u mbajt me rastin e 20-vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit dhe tani, bashkë me kolegët e mi anëtarë të kryesisë së Forumit të Intelektualëve Shqiptarë me seli në Prishtinë, erdha për të marrë pjesë në kuvendin themelues të Bashkimit të Intelektualëve Shqiptarë (asociacion mbarëkombëtar i intelektualëve shqiptarë, i përbërë nga Forumi i Intelektualëve të Pavarur të Shqipërisë, nga Forumi i Intelektualëve Shqiptarë të Kosovës dhe nga Unioni i Intelegjencies Shqiptare në Maqedoni), kuvend ky që u mbajt në Tiranë më 30 janar të këtij viti. Njëkohësisht, gjatë qëndrimit disaditësh në Shqipëri, pos takimeve të shumta që pata me miq, kolegë dhe të njohur të tjerë, si edhe vizitave dhe kontakteve me individë e institucione të ndryshme, mora pjesë dhe mbajta një fjalë të rastit edhe në mbrëmjen kushtuar 169
shkrimtarit disident shqiptar, Kasëm Trebeshinës, të cilën e organizoi dekanati i Fakultetit Histori-Filologji të Universitetit të Tiranës.
INTELEKTUALI, POLITIKA, PAVARËSIA - Nuk e dimë çfarë mendimi keni Ju, por këtu në Shqipërinë e lirë, siç thoni ju, sikur po manipulohet me termin “intelektualë të pavarur”. Deri aty arrihet sa në krye të Forumit të Përbashkët të Intelektualëve të pavarur vihen anëtarë kryesie të njërës apo tjetrës parti, apo ata që kanë vendosur kanditaturën për deputet të X partie. - Intelektuali, nëse është intelektual i vërtetë, është gjithmonë i pavarur: në gjykimet dhe në veprimet e tij. Mirëpo, para se të themi çkadoqoftë për kategorinë e “intelektualëve të pavarur” në Shqipëri, për çka insistoni Ju, duhet t’i përgjigjemi, qoftë edhe shkarazi, pyetjes se ç’është intelektuali në përgjithësi. Sipas përkufizimit të disa teoricienëve të njohur të kohës sonë, intelektual nuk është njeriu që merret me çështje të profesionit të vet (mjeku, juristi, shkrimtari, filozofi etj.), por njeriu që merret me problemet e kohës së vet. Dhe që këtyre problemeve u qaset me dije, kulturë, guxim dhe ndershmëri morale e profesionale. Edgar Moreni, njëri ndër intelektualët më të shquar evropian sot, si ilustrim për këtë përkufizim e merr shembullin e Emil Zolës, i cili, thotë ai, ishte shkrimtar i njohur - themelues i një rryme letrare, natyralizimit - edhe para vitit 1898, por intelektual u bë vetëm pasi shkroi pamfletin e njohur J’accuse (Akuzoj), në të cilin u vu në mbrojtje të një njeriu të pafajshëm (kapitenit me origjinë çifute, Drajfus) dhe të një çështje të drejtë (iu kundërvu antisemitizmit të kohës), duke u konfrontuar edhe me mbretin e Francës së atëhershme. 170
Intelektualët e vërtetë, sikurse edhe krijuesit e vërtetë, i ka karakterizuar gjithmonë qëndrimi kritik ndaj realitetit dhe mospajtimi me gjendjen ekzistuese dhe të vërtetën e momentit, në emër të një të ardhmeje më të mirë dhe të një të vërtete më të gjerë, prandaj afishimi me çdo kusht i “pavarësisë intelektuale” është një akt i panevojshëm. - Dakord. Por pyetja është konkrete: ajo ka të bëjë me Forumin e përbashkët të Intelektualëve Shqiptarë dhe njerëzit që qëndrojnë në krye të tij... - Sa i përket Forumit të përbashkët, përkatësisht Bashkimit të posaformuar të Intelektualëve Shqiptarë, ai është, sipas Programit dhe Statutit, asociacion jashtëpartiak, që, ndryshe nga partitë politike, nuk lufton për pushtet, por për çështjen kombëtare (dy shtyllat kryesore të programit të tij janë: avancimi i çështjes së pazgjidhur kombëtare shqiptare dhe i proceseve demokratike në botën shqiptare), prandaj nuk më duket tragjik fakti që në radhët e tij (madje edhe në krye) mund të ketë edhe anëtarë apo ish-anëtarë të ndonjë partie; kandidatë apo ish-kandidatë për deputetë të njërës apo tjetrës parti etj. Mjafton që ata, në radhët e Forumit (sidomos tash e tutje) të veprojnë në përkim me përcaktimet programore dhe normat statutore të tij si asociacion i bashkimit të lirë të intelektualëve shqiptarë e kurrsesi jo nën ndikimin e X partie apo force tjetër politike. - Këto ditë, siç mund ta keni konstatuar edhe vetë, në organet e shtypit ka replika dhe kundërreplika ndaj prof. dr. Rexhep Qoses. A ka ndonjë shkak për këto dhe a është gjetur momenti për t’i bërë ato? - Jo vetëm që e kemi konstatuar, por edhe jemi (unë dhe kolegët e mi) nën përshtypjen e drejtpërdrejtë të këtyre “replikave dhe kundër171
replikave”. Shkak apo, thënë më drejt, shkas për këtë, u bë letra e hapur e intelektualit të shquar kosovar, akademikut Rexhep Qosja, drejtuar presidentit të Shqipërisë, zotit Sali Berisha, për shkak të paraqitjes së tij, thënë në mënyrë eufemike, jofatlume në selinë e Paktit NATO në Bruksel. Nuk dua të gjykoj për këtë polemikë (së paku jo në këtë rast), jehona e së cilës ndihet shumë më tepër në Shqipëri sesa në Kosovë (ndoshta për shkak të numrit të madh të gazetave që dalin këtu), por nuk mund të mos e them se fushata që u zhvillua ndaj R. Qoses në një pjesë të shtypit shqiptar nuk i bën nder askujt. Ne që kërkojmë dialog edhe me armiqtë tanë duhet të mësohemi që të polemizojmë me argumente e në mënyrë racionale me njëri-tjetrin e jo me fyerje, etiketime e diskualifikime nga më të ultat, që tekefundit janë recidive të sistemit të kaluar, të rënë nga skena e historisë, ideologët e të cilit kundërshtarët e vet politikë i shpallnin “tradhtarë”, “renegatë”, “antikombëtarë” etj. Sidoqoftë, për hir të situatës në të cilën ndodhemi ne si komb, kjo polemikë ka mundur, mbase, të evitohet ose, së paku, të zhvillohet ndryshe, në mënyrë më dashamirëse nga të dy palët. - Viti 1993 mund të na e zgjidhë apo të na e shtojë tragjedinë kombëtare? Çfarë mendoni se mund të na japë Bashkësia Evropiane dhe Bota pas prishjes së ish-Jugosllavisë? - Mendoj se zgjidhja e çështjes sonë të ndërlikuar kombëtare, të krijuar para 80 e më shumë vitesh (kam parasysh Konferencën e Londrës, Kongresin e Berlinit etj.), nuk është çështje muajsh e vitesh, por dekadash e shekujsh. Megjithatë, do të mund të thuhej se ajo ka hyrë tashmë në fazën e saj përfundimtare, prandaj edhe në momentet e saj më të vështira. Viti që shkoi, pra viti 1992, qe vit i shpresave tona të mëdha, të nxitura nga premtimet spektakulare për “Evropën pa kufij”. Viti 1992 172
si i tillë pat hyrë jo vetëm në diskursin tonë politik, por edhe në vargjet e poetëve tanë. Më kujtohet se si në kohën e euforisë sonë - aty nga viti 1990 (koha e pajtimit të gjaqeve dhe e tubimeve gjithëpopullore), disa intelektualë entuziastë kosovarë deklaronin me vetëbesim se më 1992 do të zgjidhej çështja e Kosovës. Mirëpo, ‘92-shi erdhi e shkoi dhe problemi i Kosovës dhe i shqiptarëve në ish-Jugosllavi jo vetëm që s’u zgjidh, por u ndërlikua edhe më tej. Ja përse nuk dua të flas me vite e afate, e as të jap prognoza pa mbulesë.
DY GABIME STRATEGJIKE TË POLITIKËS SHQIPTARE - A i kemi shtruar drejt opcionet e zgjidhjes së çështjes shqiptare para Bashkësisë Evropiane? A ka gjë për të rregulluar e shtuar në to? Nëse po, ç’rrugë duhet ndjekur? - Mendoj se nuk kemi vepruar drejt që çështjen shqiptare në ish-Jugosllavi e kemi shtruar para botës në mënyrë të parcializuar: si çështje të Kosovës, si çështje të shqiptarëve në Maqedoni, si çështje e shqiptarëve në Mal të Zi dhe si çështje të shqiptarëve në Serbinë Jugore, përkatësisht në Kosovën Lindore, që përfshin komunat Preshevë, Bujanoc, Medvegjë, e jo si një tërësi të pandarë, çfarë është në të vërtetë. Shqiptarët që jetojnë në trojet e veta në ish-Jugosllavi përbëjnë gjysmën e kombit shqiptar në Ballkan. Ata jetojnë në një territor kompakt, që ka vazhdimësi gjeografike me shtetin amë, Shqipërinë, prej së cilës janë ndarë me dhunë (ndarje kjo me të cilën ata nuk janë pajtuar kurrë), prandaj është e kuptueshme që ata aspirojnë të bashkohen me atdheun e vet. Shpërbërja e ish-Jugosllavisë është dashur ta korrigjonte këtë padrejtësi historike që u është bërë shqiptarëve në të kaluarën. Kjo do të 173
thotë se opcioni ynë kryesor apo i vetëm është dashur të jetë: bashkimi kombëtar. Mirëpo, meqenëse bashkësia ndërkombëtare (së paku tash për tash) nuk e lejon ndryshimin e kufijve (me dhunë), është dashur dhe duhet të insistohet më shumë tek e drejta për vetëvendosje si e drejtë e ligjshme dhe e patjetërsueshme e popujve. - Ju keni bërë mjaft studime për problemin shqiptar në tërësi e veçanërisht për problemin e shqiptarëve në Maqedoni. Çfarë kërkojnë dhe çfarë duhet të kërkojnë shqiptarët në trojet e tyre nën Maqedoni? Si e shihni Ju perspektivën e zgjidhjes së çështjes së shqiptarëve atje? - Çështja shqiptare në Maqedoni, pra çështja e rreth 800 mijë a një milion shqiptarëve që jetojnë në trojet e tyre në Maqedoninë e sotme, është një përbërës i rëndësishëm i çështjes shqiptare në përgjithësi. Për zgjidhjen e saj, prandaj, sikurse edhe për çështjen e Kosovës dhe të viseve të tjera shqiptare këndej kufirit, duhet të angazhohen të gjitha forcat politike, morale dhe intelektuale në nivel gjithëkombëtar. Subjektet politike shqiptare në Maqedoni apo nën Maqedoni, siç thoni Ju me të drejtë (partitë politike, grupi i deputetëve shqiptarë në Kuvendin e Maqedonisë etj.), kanë bërë përpjekje të vazhdueshme për përmirësimin e pozitës tejet të vështirë të shqiptarëve në këtë republikë të ish-federatës jugosllave dhe për zgjidhjen e drejtë të çështjes së tyre, por kanë bërë edhe disa gabime fillestare e të palejueshme. Së pari, subjektet politike shqiptare në Maqedoni një kohë të gjatë dilnin para opinionit ndërkombëtar, por edhe përballë palës maqedonase, me kërkesën efemere për barazi, pa e konkretizuar atë. Së dyti, ata u vonuan me referendumin për autonominë politiko-territoriale, që është dashur ta mbajnë më herët se ç’u mbajt (më 11 e 12 janar 174
1992) dhe së treti (e ky është gabimi më i rëndë i tyre) - ata hoqën dorë (objektivisht nëse jo deklarativisht) prej kërkesës për autonomi politiko-territoriale, të cilën e patën kërkuar me referendum dhe dolën, post festum, me kërkesën tashmë të harxhuar për të qenë “element shtetformues”. Ndërrimi i shpeshtë i opcioneve e dëmtoi politikën shqiptare në Maqedoni dhe e devalvoi autoritetin e kreatorëve të saj (nëse ka të tillë), sepse heqja dorë prej referendumit nuk ka si të quhet ndryshe pos lojë me vullnetin e popullit. (Për këtë kam shkruar gjerësisht edhe në librin Populli i pandalur-1992).
EDHE PREJ KUNDËRSHTARËVE MUND TË MËSOJMË SI LUFTOHET PËR INTERESAT KOMBËTARE - Besoj se përmes organeve të shtypit dhe RTSH-së jeni njohur me deklaratat e Presidentit dhe të qeveritarëve tanë lidhur me zgjidhjen e çështjes shqiptare. Veçojmë deklaratat për “njohjen e Maqedonisë”, për “mosndryshimin e kufijve”, për “autonominë maksimale” etj. Mendimi Juaj? - Po, po, jam njohur me këto deklarata dhe të tjera të ngjashme. Ndaj ndonjërës edhe kam reaguar. Ndoshta pak ashpër. E si të mos reagosh? Shihni ç’bën Greqia për shkak të emrit Maqedoni, i cili mbulon edhe një pjesë të territorit të saj! Bullgaria e pranon Maqedoninë si shtet (sepse i konvenon), por jo edhe kombin maqedon, të cilin nuk e njeh (sepse nuk i konvenon), pra e mohon!
175
Shihni se ç’bën Serbia për një grusht serbësh që jetojnë në Maqedoni, e besa edhe Maqedonia për një grusht “shulesh” që jetojnë në Shqipëri! Kurse Shqipëria, qeveria e saj, lëshon deklaratë të veçantë (pa e detyruar askush), në të cilën thuhet se e njeh “në mënyrë të prerë dhe pa paragjykime” tërësinë territoriale të Maqedonisë; në të cilën nuk përmendet fare elementi shqiptar në Maqedoni dhe pozita e tij e disfavorshme; në të cilën nuk thuhet askund se kufiri midis Shqipërisë dhe Maqedonisë është kufi i 13-s dhe se Maqedonia po formohet si shtet, duke përfshirë brenda kufijve të saj edhe territor të huaj - territor shqiptar. Etj. etj. Dhe pastaj themi se bëjmë politikë kombëtare!
PËR NJË POLITIKË UNIKE SHQIPTARE - Forcat politike shqiptare këtej dhe andej kufirit kanë organizuar deri tani 2 tryeza të rrumbullakëta për “Një politikë unike kombëtare”. Si Ju duket kjo nismë? A kemi nevojë për një program politik kombëtar? Nëse po, kush dhe si duhet ta hartojë atë? - Iniciativa për “Një politikë unike kombëtare” është pa dyshim e qëlluar dhe si e tillë ajo duhet përshëndetur dhe përkrahur. Nuk do mend se kemi nevojë për një program politik kombëtar, të cilin do të duhej ta hartonin, me marrëveshje dhe forca të përbashkëta, të gjitha forcat relevante politike e shtetërore, por edhe intelektuale e shkencore shqiptare në të dy anët e kufirit. - Ju njohim si një ndër figurat e shquara të letrave shqipe sot, veçanërisht në lëmin kombëtar. Mund të na thoni se cilat nga veprat tuaja kanë gjetur dritën e botimit? Çfarë keni tani në dorë? 176
- Falemnderit për fjalët e mira! Për të parë se çfarë kam botuar mjafton t’u hidhet një sy shënimeve bibliografike në fund të librit tim tash për tash të fundit Populli i pandalur. Kam ndër duar shumë dorëshkrime, të cilat presin të finalizohen dhe, pse jo, edhe të publikohen. - Po diçka për jetën tuaj private? - Jam fëmija i tetë i prindërve të mi të ndjerë: babait-Nexhatit (bujk) dhe nënës-Nadires (amvisë), që më kanë rritur e shkolluar me shumë mundime. Atyre, natyrisht, dhe sidomos Nënës, u detyroj më shumë se gjithkujt tjetër në botë. Jam baba i tre fëmijëve: Drilonit, Shpëtimit dhe Doruntinës (djemtë gjimnazistë, vajza filloriste) dhe bashkëshort (aspak i lehtë) i nënës së tyre, Fluturës - ekonomiste e papunë (e përjashtuar nga “masat e dhunshme”). Ligjëroj letërsinë bashkëkohore në një shtëpi private në Prishtinë, prandaj shfrytëzoj rastin ta falënderoj familjen bujare që me aq zemërgjerësi pret dhe përcjell studentët dhe profesorin e tyre. - A Ju ka rënë në dorë gazeta “Kombi”? Ç’mesazh u jepni lexuesve? - Deri më tani vetëm disa numra. Me aq sa kam lexuar kam përshtypjen se gazeta “Kombi”, ashtu siç e kërkon edhe emri që e mban, lufton me përkushtim për çështjen kombëtare, duke e shikuar atë në dritën e së vërtetës dhe të perspektivës historike e jo të pragmatizmit politik. Ky është edhe mesazhi që do t’ua jepja lexuesve. “Kombi” (Tiranë), 26 shkurt 1993. Intervistoi: Arbër Kastrioti.
177
NJOHJA E MAQEDONISË - DËSHTIM I DIPLOMACISË SHQIPTARE
JEMI A S’JEMI SUBJEKT HISTORIK - Jemi duke e jetuar një kohë mes qartësisë dhe paqartësisë politike. Çka duhet bërë që çështja shqiptare të shtrohet vetëm në plan të qartë. Cili është mendimi juaj? - Paqartësia dhe pasiguria e kohës në të cilën jetojmë nuk varet vetëm prej nesh, por edhe prej rrethanave ndërkombëtare që janë tejet të ndërlikuara dhe komplekse. Një poet yni pat thënë para disa vitesh: “Koha jonë s’guxon të kohosh pa ne...”. S’do mend se ky varg sintetizon poetikisht kërkesën për të qenë subjekt e jo objekt i historisë. Natyrisht, në planin kolektiv e jo individual. Çështja shqiptare në Ballkan, që është çështja më e rëndë dhe më komplekse kombëtare në Evropë, duhet të shtrohet në mënyrë të qartë dhe të prerë: si çështje e një populli (kombi) të ndarë më dysh, gjysma e të cilit është e okupuar dhe e copëtuar prej shteteve fqinje. Si i tillë, pra si popull i ndarë, i pushtuar dhe i copëtuar, populli shqiptar aspiron lirinë dhe bashkimin kombëtar mbi bazën e së drejtës, së vërtetës dhe të humanizmit. - Atdheu i ndarë po na përçan edhe neve, sepse po kemi aq shumë kërkesa për zgjidhjen e çështjes kombëtare e aq pak qëllim të vetëm se si duhet të arrihet kjo. Cila duhet të jetë ajo kërkesë që do ta bashkonte atdheun e ndarë dhe shqiptarët e përçarë? 178
- Vetë fakti që ndarja dhe copëtimi i atdheut, pra i Shqipërisë (në kuptimin etnik e jo politik të fjalës), ka sjellë edhe opcione të shumta, kryesisht të pjesshme e fragmentare, për zgjidhjen e çështjes shqiptare, tregon se kërkesa e vetme historikisht e drejtë për zgjidhjen e kësaj çështjeje është bashkimi i trojeve etnike shqiptare në një shtet të vetëm shqiptar në Ballkan. E drejta për t’u bashkuar ajo që është e ndarë me dhunë është e drejtë e natyrshme dhe e patjetërsueshme. - Deri tani çështja shqiptare asnjëherë nuk u shtrua në një plan global në konferencat ndërkombëtare e paqësore që po mbahen për ish-Jugosllavinë, por u shtrua si çështje e shqiptarëve në Kosovë, në Maqedoni, në Mal të Zi?... - Çështja shqiptare nuk është trajtuar drejt, si çështje e vetme dhe globale në konferencat e deritanishme ndërkombëtare, për shkak se ne nuk e kemi shtruar drejt atë, pra si çështje të vetme dhe unike, por i jemi qasur, si thashë edhe më parë, në mënyrë të pjesshme e fragmentare: si çështje e Kosovës (në radhë të parë), por edhe si çështje e shqiptarëve në Maqedoni, në Mal të Zi dhe në tri komunat e “Kosovës Lindore”: Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë. Të gjitha partitë tona politike janë formuar dhe kanë vepruar mbi këtë bazë, madje jo vetëm në fillim kur ende ekzistonte Jugosllavia, por edhe më vonë, pas shpërbërjes së saj. Tashmë është e qartë se çështja shqiptare në ish-Jugosllavi është dashur të shtrohet si tërësi dhe prej bashkësisë ndërkombëtare të kërkohej zgjidhje e saj tërësore. - Shtete të reja kombëtare u krijuan në Ballkan dhe përsëri në dëm të shqiptarëve. Republika e fundit e njohur ndërkombëtarisht, Maqedonia, u njoh në kufijtë administrativë të vënë dhunshëm pas Luftës së Dytë Botërore. Atë, pos OKB-së, e njohën edhe 179
vetë shqiptarët, madje ata ishin të parët që ia uruan pranimin Gligorovit.
EVROPA S’ËSHTË MË AJO E PARA NJËZET VITEVE - Harta gjeopolitike e Ballkanit, sikurse edhe ajo e Evropës, ka ndryshuar dhe po ndryshon vazhdimisht në këto vitet e fundit. Harta politike e Evropës së sotme, pra të vitit 1993, nuk është ajo e Evropës së Helsinkit, asaj të vitit 1975. Në hapësirën e ish-Bashkimit Sovjetik dhe të ish-Jugosllavisë janë krijuar shtete të reja, të pavarura e sovrane, të njohura edhe nga bashkësia ndërkombëtare. Rrënimi i murit të Berlinit dhe bashkimi i dy Gjermanive shënoi fillimin e këtij procesi dhe “theu” parimin e famshëm të Helsinkit mbi “mosndryshimin e kufijve”. Ish-republikat jugosllave të Sllovenisë, Kroacisë, Maqedonisë dhe Bosnjë e Hercegovinës u pavarësuan, duke paguar, sidomos kjo e fundit, haraç të rëndë për këtë. Ndryshe nga sllavët e jugut, dy popuj të tjerë sllavë, por edhe evropianë, çekët dhe sllovakët, me marrëveshje, prej shtetit të tyre të përbashkët me emrin Çekosllovaki, formuan dy shtete: Çekinë dhe Sllovakinë. Po me ne shqiptarët ç’ndodh? Hapësira jonë kompakte, në vend që të bashkohet e integrohet, po ndahet, copëtohet e çintegrohet edhe më keq se më parë. Kjo është tragjike. Dhe për të qenë e keqja edhe më e madhe ky copëtim e çintegrim po bëhet ndonjëherë edhe me pëlqimin tonë. Konstituimi i Maqedonisë si shtet i pavarur e sovran; pranimi i saj në OKB dhe sidomos njohja e saj nga ana e qeverisë së Shqipërisë me kufijtë ekzistues dhe pa zgjidhjen e çështjes shqiptare në kuadër të saj - është një nga treguesit më drastikë të politikës sonë të paqartë, të
180
flashkët dhe të pakoordinuar, për të mos thënë edhe diçka tjetër më të rëndë, gjë që nuk do të na falin brezat e ardhshëm.
KUR POLITIKA MERR PREMISA FANTASTIKE - Çfarë do të na thoshit më konkretisht lidhur me këtë? - Po ja, për shembull, në delegacionin treanëtarësh të Republikës së Maqedonisë, udhëton për në Nju-Jork, së bashku me Gligorovin, edhe një deputet shqiptar (ish-koordinatori i grupit parlamentar shqiptar të PPD-së dhe PDP-së), Eshref Aliu, i cili i duhet diplomacisë maqedonase (në këtë rast vetë Gligorovit të rryer e dinak) për t’i treguar botës se ata, maqedonasit dhe shqiptarët, janë bashkë (!), pra si instrument për realizimin e qëllimeve të tyre politike; përfaqësuesi i Shqipërisë në OKB jo vetëm që s’e ngre zërin që t’i informojë kolegët e vet për pozitën diskriminuese të shqiptarëve në këtë ish-republikë jugosllave, por edhe voton dhe i aplaudon pranimit të Maqedonisë në OKB! Menjëherë pas kësaj, kryesia e PPD-së, partisë më të madhe shqiptare në Maqedoni, ia uron pranimin kryetarit të saj me telegram (prej përmbajtjes së të cilit distancohet publikisht një anëtar i kësaj kryesie), kurse pa kaluar as një javë e plotë qeveria e Shqipërisë lëshon një deklaratë me të cilën e njeh “solemnisht” Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë - pothuajse pa kurrfarë kushtesh dhe pa asnjë garanci ndërkombëtare për zgjidhjen e çështjes shqiptare - kurse konsulli i Shqipërisë në Shkup merr vesh për njohjen e shtetit në të cilin “konsullon” nga ana e shtetit të cilin e përfaqëson - prej mjeteve të informimit! Partitë politike shqiptare në Kosovë, në Maqedoni dhe më gjerë - madje edhe ato që mbahen si nacionaliste - heshtin lidhur me këtë akt ose e thonë kalimthi ndonjë fjalë gati të pangjyrë. 181
- Ju personalisht dolët në konferencë shtypi me një deklaratë përkitazi me njohjen e Maqedonisë nga ana e Shqipërisë. Çfarë mund të na thoni lidhur me këtë? - Teksti i kësaj deklarate është dashur të dalë si reagim i FISH-it. Qemë marrë vesh në kryesi që unë, si “specialist” për çështjen shqiptare në Maqedoni, ta shkruaja këtë tekst dhe ta paraqisja në mbledhje, gjë që edhe e bëra. Mirëpo, disa anëtarë të kryesisë, në mesin e të cilëve dy ishin më të zëshëm, nuk u pajtuan me përmbajtjen e tij, me arsyetim se është “tejet i ashpër” dhe se “ne nuk mund t’i kundërvihemi qeverisë shqiptare”. Meqenëse argumentet nuk ndihmonin, vendosa të dal me këtë tekst si deklaratë individuale. E bëra këtë para së gjithash si gjest moral i një krijuesi dhe intelektuali. Dhe, meqenëse “Bujku” vetëm e ka përfolur shkurtimisht, kurse “Flaka e vëllazërimit” nuk e botoi (edhe pse ia pata dërguar për botim) do t’ju lutesha që gazeta juaj ta botojë të plotë tekstin e saj. - Mirëpo, a nuk do të ishte më mirë që Ju personalisht, apo së bashku me të tjerë, ta bënit këtë më parë, si preventivë (të themi kështu) e jo tani? - E kam bërë. Në një tekst timin të shkruar këtu e një vit më parë, në kohën kur filloi intensifikimi i kontakteve zyrtare midis Shqipërisë dhe Maqedonisë, duke parandier atë që mund të ndodhte më vonë, pra këtë që ndodhi tani, kam theksuar se Shqipëria “duhet ta kushtëzojë njohjen e Maqedonisë si shtet të pavarur me njohjen e autonomisë politiko-territoriale të shqiptarëve në Maqedoni (si shprehje plebishitare e vullnetit politik të tyre), përkatësisht të statusit të tyre si popull shtetformues, si edhe me njohjen e Republikës së Kosovës nga ana e saj...”. (Populli i pandalur, “Zëri”, Prishtinë 1992, f. 306). Ose më poshtë: 182
“Edhe pse ndeshet me probleme të mëdha dhe të shumta ekonomike, sociale etj., Shqipëria nuk duhet të sjellë kurrsesi vendime që shkojnë në dëm të interesave kombëtare. E, njohja e Maqedonisë nga ana e saj pa zgjidhjen e drejtë të çështjes shqiptare (me çka kuptojmë respektimin e vullnetit politik të popullit shqiptar në Maqedoni) do të ishte një akt i tillë i dëmshëm, për të mos thënë edhe diçka tjetër, më të rëndë.” (Po aty). Jam kujdesur që libri Populli i pandalur, në të cilin është përfshirë ky tekst (e është botuar edhe gjetiu), t’u bjerë në dorë autoriteteve shqiptare dhe personalisht presidentit Berisha, të cilit në këtë kontekst edhe i përmendet emri.
HEQJA DORË NGA REFERENDUMI DHE HYRJA NË KOALICION - GABIM FATAL I SUBJEKTIT POLITIK SHQIPTAR NË MAQEDONI - Ju, pak ditë më parë, në një tribunë publike, thatë se partitë politike shqiptare në Maqedoni dështuan në këtë periudhë, përveç të tjerash edhe për shkak se në mesin e tyre depërtoi “elementi gligorovian” (sipas “Bujkut” të dt. 14. V. 1993). Si depërtoi ky element dhe në çka e mbështetni këtë konstatim? - Tash po shihet qartë (e edhe më parë s’ka qenë vështirë të konstatohet kjo gjë) se partitë politike shqiptare në Maqedoni: PPD-ja dhe PDP-ja, nuk e peshuan mirë aktin e hyrjes në koalicion qeveritar me Lidhjen Socialdemokrate (ish-LK-në e Maqedonisë) dhe se nga ky koalicion përfituan disa karrieristë shqiptarë, që pothuajse kurrë s’kanë zbritur nga kolltuku dhe përfitoi sidomos diplomacia maqedonase, e cila fitoi legjitimitet para botës për ta heshtur dhe minimizuar 183
problemin e shqiptarëve në Maqedoni - sepse përfaqësuesit politikë të tyre kaluan nga “opozita” në “pozitë”. E dyta, politikës kadrovike shqiptare në Maqedoni (nëse ekziston ajo) mund t’i bëhen vërejtje serioze. Në listat e njerëzve të zgjedhur në vende udhëheqëse, pra në mesin e atyre që i përfaqësojnë sot shqiptarët në Maqedoni, janë gjendur edhe njerëz që kurrë s’i kanë mbrojtur e jo më të kenë sakrifikuar diç për interesat kombëtare. Rasti më drastik është, ndoshta, ai i nënkryetarit të qeverisë së Maqedonisë, Beqir Zhuta, i cili për të tretën herë gjendet në këtë post. - Jeni i vetmi intelektual shqiptar që keni shkruar për problemin e Iliridës, për të cilin populli u deklarua me referendum. Ku treti ajo? - Populli shqiptar në Maqedoni, me Referendumin e 11-12 janarit 1992, u deklarua për Autonomi politiko-territoriale. (Emri “Ilirida” doli më vonë, në dokumentet e komisioneve të Kuvendit për Autonomi Politiko-Territoriale, që nuk e jetësuan dot). Referendumi qe një hap i drejtë, i guximshëm dhe i suksesshëm, që i shqetësoi shumë krerët e politikës tradicionalisht antishqiptare maqedonase. Referendumi për autonomi politiko-territoriale (ide kjo që s’ishte e re e as e panjohur) i mobilizoi dhe i entuziazmoi shqiptarët në Maqedoni, u mirëprit nga pjesa tjetër e kombit dhe pati jehonë ndërkombëtare. Mirëpo, pas Referendumit dhe sidomos pas paralajmërimeve për shpalljen e autonomisë, gjë që, si thashë, i shqetësoi shumë organet e pushtetit maqedon, disa individë nga radhët e shqiptarëve, në mesin e të cilëve kishte liderë partiakë, deputetë dhe ndonjë “publicist”, dolën, post festum, me opcionin e të qenit “element shtetformues”. Në skenën politike shqiptare në Maqedoni, kjo kërkesë, sado që pas aprovimit të njëanshëm, 184
me mbivotim, të Kushtetutës në fakt njënacionale të Maqedonisë, mund të konsiderohej e tejkaluar, shkaktoi huti dhe konfuzion. Procesi i filluar rreth autonomisë u ndërpre. Ndërkohë, njohja ndërkombëtare e Maqedonisë shtyhej për shkak të vetos së Greqisë lidhur me emrin e saj. Këtë ndërkohë, që zgjati më se një vit, nuk e shfrytëzuan si duhet as subjektet politike shqiptare në Maqedoni, e as diplomacia shqiptare në përgjithësi. Përkundrazi të dy palët, me apo pa vetëdije, bënë edhe gabime fillestare (hyrja në “koalicion” e partive shqiptare; heqja dorë prej autonomisë dhe rezultateve të referendumit; anatemimi i “Iliridës” nga ana e vetë shqiptarëve; qëndrimi tejet tolerant i Shqipërisë ndaj Maqedonisë dhe defansiva e diplomacisë shqiptare etj.), të cilat pala maqedonase diti t’i shfrytëzojë për realizimin e qëllimeve të veta. Deri më tani partitë politike shqiptare në Maqedoni nuk realizuan pothuajse asgjë nga programi i tyre politik për t’u bërë “plotësisht të barabartë me maqedonasit”, përkatësisht “element shtetformues” në kuadër të Republikës së Maqedonisë, ndërsa Ilirida (në të vërtetë autonomia) humbi si - Atlantida. - Profesor, kemi një numër të madh intelektualësh, qoftë në Kosovë, qoftë në Maqedoni, po nuk po dëgjohet zëri i tyre. Është faji tek ata apo te kushtet në të cilat jemi që intelegjencien e bën kështu të pazëshme? - Intelegjencia jonë në përgjithësi nuk ka qenë në nivel të kërkesave që ka shtruar kjo kohë dramatike para saj. Si pjesa më e arsimuar dhe më e vetëdijësuar e kombit, ajo është dashur të bëjë më shumë për çështjen kombëtare dhe sidomos për afirmimin e saj në botë. Dhe kjo shpjegohet me mentalitetin e saj ngapak anadollak, në njërën anë dhe bolshevik, në tjetrën, por edhe me prirjen e intelektualëve dhe të njerëzve tanë në përg185
jithësi për t’u harxhuar në biseda shterpe verbale e jo në punë konkrete e të finalizuara që mbeten. Mirëpo, nuk kanë munguar edhe intelektualët që në këto vite kanë sakrifikuar krijimtarinë e tyre - kanë hequr dorë kryesisht apo krejtësisht prej asaj që e kanë vokacion shpirtëror dhe profesion jetësor - dhe janë marrë me punë të tjera, që kanë konsideruar se koha dhe situata e krijuar i kërkon prej tyre: kanë dhënë intervista e deklarata; kanë marrë pjesë në tribuna e tryeza të rrumbullakëta; kanë shkruar letra e memorandume, kumtesa e referate e, madje, edhe libra të tërë për çështjen kombëtare. Por, sa janë përfillur ata prej qendrave të vendosjes dhe mekanizmave të tjerë, është tjetër gjë. - Këtu në Prishtinë Forumi i Intelektualëve po i mban tryezat e veta, mirëpo ato shpesherë janë vënë në thumb të kritikës. Ku qëndrojnë arsyet? - Forumi i Intelektualëve Shqiptarë ka organizuar një sërë tribunash me temën e përbashkët “Shqiptarët sot”, në të cilat është dëgjuar mendimi kritik përkitazi me atë që ndodh në jetën tonë politike dhe shoqërore sot. Mu për këtë ky asociacion dhe këto tribuna janë gjendur, si thoni Ju, në thumb të kritikës. Sepse ne, edhe kur e shpallim veten kampionë të demokracisë, nuk na pëlqen mendimi kritik. Jemi shumë alergjikë ndaj tij. - Po shtypi? - Për shkak të dhunës dhe terrorit të vazhdueshëm që ushtron okupatori mbi institucionet tona shtypi ynë është sot më i reduktuar dhe më i rrëgjuar se kurdoherë më parë. Pushteti serb synon që shqiptarët t’i lërë në terr informativ dhe në këtë mënyrë të bëjë ç’të dojë me ta. Mirëpo, si pasojë e mendësisë sonë të trashëguar moniste dhe e luftës për “pushtet” 186
e supremaci, shtypi ynë sot (dhe këtu kam parasysh para së gjithash gazetën “Bujku” dhe dy simotrat e tij “Fjala” dhe “Shkëndija”) është tepër i njëanshëm, partiak, jokritik, euforik, madje, edhe i censuruar! - Na e tërhiqni një paralele në mes Kosovës dhe shqiptarëve në Maqedoni. Si e shihni Ju gjendjen momentale? - Dallimet janë të mëdha, por edhe të vogla: shqiptarët në Maqedoni e njohin Maqedoninë si shtet të vetin, por ajo vazhdon t’i trajtojë ata si qytetarë të rendit të dytë dhe t’ua japë me këste “demokracinë” dhe “të drejtat kombëtare e njerëzore”, ndërsa në Kosovë zhvillohet një luftë për jetë a vdekje midis popullit shqiptar që dëshiron të shkëputet njëherë e përgjithmonë prej kthetrave të Serbisë dhe pushtetit policor e militarist të Serbisë çetniko-bolshevike, që tenton ta mbajë Kosovën edhe më tutje si koloni të vetën dhe ta rikolonizojë atë. - Po çfarë zgjidhjeje shihni Ju për popullin shqiptar, qoftë në Kosovë, Maqedoni apo në Mal të Zi. Si të dilet nga kjo gjendje dhe si e shini Ju zgjidhjen globale të çështjes shqiptare? - Rruga drejt lirisë dhe pavarësisë është e gjatë dhe e vështirë. Ajo nuk është vrapim sprint, por maratonë, të cilën mund ta përballojnë vetëm ata që janë të gatshëm për sakrifica e privacione të mëdha. E forcat e tilla nuk i kanë munguar kurrë popullit shqiptar gjatë historisë. Shpresojmë se nuk do t’i mungojnë as sot e nesër. Mësuesi dëshmor Petro Nini Luarasi, i cili përkushtimin e tij ndaj atdheut dhe gjuhës shqipe e ka paguar me jetën e vet, na ka lënë këtë porosi: “Edhe nëntëdhjetë e nëntë herë po të biem, ne duhet të ngrihemi përsëri!”. - Profesor, keni biseduar edhe me shqiptarët në diasporë. Çka u keni thënë atyre dhe si e çmoni punën që bëjnë ata për ta 187
ndihmuar realisht çështjen kombëtare? - Shqiptarëve në diasporë, sikurse edhe kudo tjetër, jam përpjekur t’ua them gjithmonë të vërtetën. Kontributin e tyre për çështjen kombëtare e çmoj si shumë të madh e të rëndësishëm.
THIKA DHE PLAGA PROVERBIALE - Ka edhe diçka që Ju kishit dashur ta thoni, po unë nuk Ju pyeta? - Pikërisht sot (17 maj ‘93) kur m’i ofruat pyetjet për këtë intervistë, mora një material nga SHBA, dërguar nga njëfarë Partie Republikane Shqyptare dhe nënshkruar nga njëfarë Luan A. Isufi. Ka dy-tre vjet që kjo farë partie dhe ky farë Isufi na dërgojnë (mua dhe disa intelektualëve të tjerë në Prishtinë) këso farë materialesh. Ç’thuhet në to? Aq shumë helm e urrejtje ka aty sa njeriun thjesht e zë frika. Ja, për shembull, ky i fundit është një trakt: “Thirrje popullit shqiptar për - luftë”, ku, ndër të tjera, thuhet: “Çfar të jenë Tosk në Gegni, të vriten si qej në vend!”. Merrni me mend! Është e tmerrshme të mendosh se ka shqiptarë në botë që mund të mendojnë kështu (qoftë edhe një i vetëm) e jo më të tentojnë të bëjnë edhe bashkëmendimtarë, siç pretendon autori i këtij pamfleti a pisfleti apo ata që fshihen pas tij. Kurrë s’i kam dashur njerëzit që vetëm flasin e gjë s’punojnë, që llafet i kanë të vetmen “pasuri”, por gjithmonë i kam urryer ata që me “punën” e tyre rrënojnë atë që kanë ndërtuar të tjerët. Të parët janë sharlatanë të mërzitshëm, por jo edhe aq të rrezikshëm, kurse të dytët - janë kolera apo kanceri i kombit. Kur shoh se ç’ndodh sot herë-herë me ne dhe te ne shqiptarët, se si sillemi ndaj njëri-tjetrit dhe ndaj vetvetes, më kujtohet një varg i Bodlerit, 188
të cilin po e citoj sipas kujtesës: “Je suis la plaie et je suis le couteau...”, që në shqip do të mund ta përkthenim: “Unë jam plaga dhe thika vetë...”. Intervistë e botuar në gazetën “Zëri i Kosovës” (Zvicër), qershor 1993 dhe në librin Spektër shqiptar (Përmbledhje intervistash). Përgatitur nga Ibish Neziri dhe Emrush Xhemajli. “Zëri i Kosovës”, pa vend botimi, 1994.
189
PËRPJEKJE PËR TË MBIJETUAR
Pozita e krijuesit dhe e kulturës nën okupim - Cila është pozita e krijuesit letrar në Kosovë? - Të thuash se pozita e krijuesit letrar në Kosovë sot, sikurse edhe gjendja e popullit të cilit i takon ai, është e vështirë, është pak. Ajo është më shumë se e vështirë - dramatike. Gjendja e rëndë politike dhe ekonomike, që sundon tash sa kohë në Kosovë, rëndon posaçërisht në kurriz të krijuesve dhe të intelektualëve. Krijuesi letrar shqiptar në Kosovë sot, sikurse edhe më parë, nuk mund t’i kushtohet plotësisht punës së vet krijuese, e aq më pak të jetojë prej saj. Koha në të cilën jetojmë është, siç thoshte Brehti në vitet e shkallëzimit të fashizmit në Gjermani, kohë e keqe për lirikën, por edhe për krijimtarinë në përgjithësi. Çinstitucionalizimi i jetës në Kosovë, si pasojë e okupimit, e ka rënduar shumë pozitën e krijuesit në Kosovë. Krijuesi shqiptar në këtë hapësirë sot nuk ka as radio, as televizion, as bibliotekë, as arkiv, as revista të specializuara letrare e kulturore, as shtëpi të mirëfilltë botuese, as manifestime të denja letrare (manifestimet tona letrare janë të mjera!); asgjë. Në mungesë të institucioneve, të sistemit të vlerave e të standardeve të tjera kulturore lulëzojnë format më të përçudshme të shundit dhe të pseudovlerave në kulturë e në krijimtari dhe produktet e tjera të subkulturës. E keqja është se edhe në pjesën tjetër të hapësirës kulturore shqiptare, gjendja nuk është shumë më e mirë. - Cilat janë preokupimet e krijuesit letrar nën okupim? 190
- Preokupim kryesor i krijuesit letrar nën okupim, sikurse edhe i tërë kolektivitetit të cilit i takon ai, është dalja prej gjendjes së okupimit, pra çlirimi. Për ta arritur këtë krijuesi lufton me armët e veta: me anë të fjalës, të veprës, të imagjinatës..., por edhe me gjeste e veprime të tjera të natyrës krijuese dhe intelektuale. Krijuesi është tradicionalisht barometër i vetëdijes kombëtare, politike dhe morale (natyrisht edhe estetike) të një kohe dhe të një mjedisi. Nuk është e rastit, prandaj, që një pjesë e madhe e krijuesve letrarë në Kosovë dhe më gjerë sot merren (krahas krijimtarisë apo edhe duke e sakrifikuar pjesërisht a krejtësisht atë) me publicistikë, me politikë dhe me veprimtari të tjera pragmatike, sepse konsiderojnë se këtë e kërkon prej tyre momenti historik. - Sa është duke ndikuar politika e ditës në ristrukturimin e letërsisë shqipe? - Krijuesit letrarë shqiptarë në periudhën postkomuniste kanë arritur një fitore të rëndësishme e, ndoshta, edhe të vetme: daljen nga kthetrat e dogmës dhe heqjen e censurës. Krijuesi letrar në Shqipëri e, deri diku, edhe në Kosovë e gjetiu, sot ka mundësi t’i zgjedhë lirisht temat që do t’i trajtojë në veprat e veta; ta zgjedhë lirisht metodën krijuese dhe mjetet shprehëse me anë të të cilave do t’i shprehë preokupimet e veta krijuese. Kjo është, krahasuar me të kaluarën, një situatë e re dhe një shansë e re. Mirëpo, kjo nuk është vetvetiu garancë për krijimtari të suksesshme e cilësore. Për t’u arritur kjo duhen plotësuar edhe shumë kushte të tjera, kryesisht të natyrës individuale krijuese, sado që edhe rrethanat politike, ekonomike, sociale, shoqërore, kulturore etj. nuk janë pa ndikim në procesin krijues. Krijuesit shqiptarë të kësaj kohe duhet të nxjerrin mësim nga përvoja e hidhur e së kaluarës dhe të mos e venë artin e tyre në shërbim të poli191
tikës ditore. Sepse, nëse është hequr censura ideologjike (ngaqë një lloj tjetër i censurës ekziston ende!), nuk është shmangur krejtësisht rreziku i instrumentalizimit të krijuesve dhe intelektualëve nga oligarkitë pushtetore për qëllime të politikës ditore. - Çka e karakterizon vitin që po shkon në kulturën kosovare: ç’është bërë, ç’ka mundur të bëhet dhe ç’duhet bërë në të ardhmen? - Kulturën shqiptare në Kosovë gjatë vitit që po lëmë pas e karakterizon përpjekja për të mbijetuar edhe në kushtet e okupimit. Kjo është karakteristika e parë dhe kryesore e kulturës shqiptare në Kosovë gjatë 4-5 viteve të fundit, që janë ndër vitet më të rënda në historinë e saj. Pas mbylljes me dhunë të institucioneve tona kulturore dhe dëbimit të krijuesve prej tyre, zhvillimi ynë kulturor i është lënë spontanitetit, gjindshmërisë individuale, grupeve të interesit, improvizimeve e, madje, edhe anarkisë. Në kulturë, sikurse edhe në lëmenjtë e tjerë të jetës (e, madje, në masë të konsiderueshme, edhe në politikë!), ne vazhdojmë të sillemi si të jetonim në kushte normale. Logjika bizare e ekonomisë së tregut ka depërtuar edhe në kulturë: kush ka para mund të botojë libër, të nxjerrë gazetë a revistë (jo vetëm politike e “kulturore”, por edhe pornografike!), të incizojë kasetë me këngë e humor etj. dhe t’i distribuojë ato si dhe ku të mundet. Në fushën e letërsisë, gjatë vitit që shkoi, vazhdoi mania e filluar qysh më parë e botimit pa kriter të librave dhe e promovimit me çdo kusht të asaj që publikohet, sikundër edhe moda e gjithfarë konkurseve dhe shpërblimeve qesharake, qofshin ato edhe të Shoqatës së Shkrimtarëve. Kështu ne ia bëjmë qejfin vetes odave, kafeneve, në lokalet e partive dhe në faqet e “Bujkut”! Kjo sjellje ka shkaktuar depërtimin e shundit, të pseudovlerave dhe të shfaqjeve kuazikulturore në kulturë, në 192
arte, në shkencë dhe në publicistikë, ndonëse nuk mungojnë as veprat, gjestet e përpjekjet serioze në këto fusha, që janë gjithsesi të denja për respekt. Ç’të bëhet në të ardhmen? Si të veprohet më tutje? Receta të gatshme nuk ka. Kjo varet në radhë të parë prej situatës, prej zhvillimit të mëtejshëm të ngjarjeve, por edhe prej kujdesit, punës dhe angazhimit tonë. Prej nivelit të vetëdijes dhe të përgjegjësisë sonë. Kultura jonë, më në fund, do ta ketë atë fat që do ta ketë edhe Kosova dhe populli shqiptar në përgjithësi, për çka tani për tani nuk kemi shumë arsye që të jemi optimistë. Përgjigje anketës së gazetave “Zëri i Kosovës” (Zvicër) dhe “Bota e re” (Prishtinë), 31. XII. 1994.
193
LETËRSIA JONË KA QENË DHE MBETET LETËRSI E REZISTENCËS
- Pas rënies së komunizmit dhe botëkuptimit të frymëzuar nga ai, sa duket e çliruar letërsia jonë nga kufizimet e kësaj ideologjie? - Indoktrinimi i letërsisë shqipe dhe i shkrimtarëve shqiptarë me ideologjinë komuniste, të themi kështu, ka qenë relativisht i gjatë dhe intensiv, prandaj nuk mund të pritet që edhe procesi i çlirimit prej saj të jetë shumë i lehtë dhe i shpejtë. Gjenerata që e ka formuar botëkuptimin e saj nën ndikimin e një filozofie të caktuar, së cilës edhe i ka besuar sinqerisht, nuk mund ta ndryshojë atë brenda natës dhe as që është e natyrshme ta bëjë këtë, natyrisht nëse nuk është fjala për konvertim të rrejshëm e koniunktural. Për mendimin tim është fatlume rrethana që letërsia e shqipe e pasluftës, sidomos nga vitet ‘60 e këndej, e ka pasur shumë të fortë komponentën kombëtare (pavarësisht nga ajo që mund të dëgjohet e të lexohet sot për kinse karakterin thjesht internacional të saj), prandaj nuk e ka shumë të vështirë që t’u adaptohet rrethanave të reja dhe horizontit të ri të pritjes të krijuar në hapësirën shqiptare pas përmbysjes së komunizmit, kërkesës që të merret me hulumtimin e thelbit etnik të qenies sonë, siç ka thënë më se gjysmë shekulli më parë shkrimtari dhe studiuesi Ernest Koliqi. - Letërsia jonë në planin ideotematik është një letërsi e rezistencës. A mund të lërë ky angazhim i saj pasoja në planin artis194
tik? Pra, duke iu «imponuar» shkrimtarit tematika, a varfërohet gama e preokupimeve të saj? - Letërsia jonë ka qenë, është dhe do të jetë letërsi e rezistencës përderisa këtë ta diktojnë kushtet dhe rrethanat historike, pra përderisa shqiptarët si popull t’i zgjidhin problemet e tyre elementare kombëtare dhe ekzistenciale: përderisa ta fitojnë lirinë e pavarësinë dhe ta sigurojnë jetën, ekzistencën dhe mirëqenien e tyre materiale dhe shpirtërore. Shqiptarët, mjerisht, janë ende të rrezikuar si popull; është ende i rrezikuar identiteti i tyre kombëtar e njerëzor dhe qenia e tyre fizike e shpirtërore. Mirëpo, kjo s’do të thotë kurrsesi se ata duhet ta shndërrojnë artin dhe kulturën e tyre në propagandë kombëtare e aq më pak politike. Shqiptarët edhe në të kaluarën kanë jetuar në kushte të vështira ekonomike, politike, sociale e kulturore, por shkrimtarët shqiptarë kanë krijuar vlera kulmore në të gjitha format e krijimtarisë letrare. Unë e kuptoj shqetësimin tuaj për rrezikun e varfërimit a të rrëgjimit tematik, ideor, përmbajtësor, artistik e, mbase, edhe gjuhësor dhe stilistik të letërsisë sonë për shkak të insistimit të vazhdueshëm në një pikë të caktuar, por nuk jam i prirur ta shoh këtë dukuri ekskluzivisht si pasojë të angazhimit tematik të saj, por edhe si rrjedhim të angazhimit të pamjaftueshëm në procesin krijues.
KRITERI SUPREM I VLERËS - Gjatë kohës që lamë pas, shtëpia botuese pothuajse e vetme «Rilindja» nuk arrinte dot t’i botonte të gjitha librat, qofshin ata edhe me vlera. Ndërkaq, tash botohet çdo gjë. Kriter është paraja. Si mund të eliminohet një dukuri e tillë?
195
- Deinstitucionalizimi i jetës në Kosovë, mbyllja me dhunë e institucioneve tona nga ana e pushtuesit, i ka shkaktuar dëme të pallogaritshme zhvillimit tonë kulturor, shkencor dhe arsimor. Situata e krijuar pas vitit 1990-1991 ne na gjeti të papërgatitur dhe të paorganizuar për ta përballuar si duhet atë. Si pasojë e kësaj gjendjeje para dy-tre vitesh qe ndërprerë pothuajse krejtësisht veprimtaria botuese në Kosovë (e gjithashtu edhe në Shqipëri, për arsye të tjera) ose, më saktë, pat rënë dukshëm numri i veprave letrare të botuara. Ndërkaq, në këto dy vitet e fundit ndeshemi me një fenomen tjetër: kam përshtypjen se «malli i shtampës», pra i botimit, është bërë më i theksuar se kurdoherë më parë te ne shqiptarët. Botohen shumë libra që nuk i plotësojnë kriteret minimale jo vetëm estetike, por as edhe gjuhësore (jo rrallë edhe të paredaktuar, të parecensuar e të palekturuar!), botime këto që letërsinë dhe kulturën tonë e kthejnë në një fazë që ajo kaherë e kishte kaluar. Nuk e di përse në këtë kohë aspak poetike, që logjikisht do të duhej të prodhonte luftëtarë, këtu tek ne shumëkush ia ka mësyrë të bëhet poet?! Dhe jo vetëm poet, por edhe kompozitor, këngëtar, aktor, humorist, botues e çkamos tjetër. Ç’të bëhet? Të jemi para së gjithash më kërkues dhe më përgjegjës ndaj vetes, e pastaj edhe ndaj të tjerëve. Duhet të funksionojë më mirë institucioni i recensuesit, i redaktorit, i botuesit dhe mekanizmat e tjerë të verifikimit të vlerave e jo të formalizohen, të privatizohen e të komercializohen ato. Botuesit (qofshin të librave apo të revistave, të gazetave etj.), por edhe subjektet e tjera që merren me botime dhe veprimtari të tjera kulturore, nuk duhet të harrojnë se kanë përgjegjësi morale për atë që bëjnë e jo ta shohin vetëm interesin material.
196
POETI LIND, DIJETARI BËHET - Jeni edhe poet, ku puqen e ku ndahen kritiku e poeti? - Marrë në përgjithësi poetin dhe kritikun i afron dashuria ndaj artit letrar dhe përkushtimi ndaj fjalës së shkruar, ndërsa i ndan, thënë kushtimisht, mënyra se si e bëjnë atë: poeti reagon në mënyrë kryesisht emotive e intuitive, kurse kritiku gjykon në mënyrë racionale, konceptuale. Nuk thuhet më kot se poeti lind, ndërsa dijetari bëhet. Sa më përket mua kur kam filluar të shkruaj poezi as që më ka shkuar mendja se një ditë do të merrem edhe me kritikë letrare. Tek unë kritika ka ardhur më vonë dhe ajo lidhet, pos të tjerash, edhe me profesionin tim si mësimdhënës i letërsisë. Shpeshherë shtrohet pyetja: kush mund të flasë më mirë për letërsinë: kritikët e pastër që vokacion të vetëm e kanë kritikën apo ata që edhe vetë e krijojnë atë, pra kritikët-krijues, të themi kështu. Ka mendime të ndryshme lidhur me këtë çështje, por mbizotërojnë ato që shkojnë në favor të tezës së dytë. Poeti i njohur amerikan Edgar Allan Po në një ese shumë të njohur të tij që quhet «Filozofia e kompozicionit» e ka shpjeguar në mënyrë fenomenale procesin e krijimit të poezisë së tij të mirënjohur «Korbi» e, rrjedhimisht, edhe strukturën e saj gjuhësore e stilistike, pra poetikën e saj. Për Bodlerin dhe Eliotin herë-herë thuhet se nuk dihet a janë më të mëdhenj si poetë apo si eseistë. Që të depërtojnë thellë në botën e poezisë, në fshehtësitë e shumta të saj, atyre u ka ndihmuar, natyrisht, edhe përvoja e tyre vetjake krijuese. - Poezia Juaj përjetohet ngrohtë nga lexuesi pikërisht nga fuqia emocionale e saj. Ndërkaq, sot jo rrallë shkruhet një poezi e ftohtë. Si shpjegohet kjo dukuri? 197
- Një krijues tjetër i kalibrit të atyre që përmendëm më sipër, poeti (dhe kritiku) frëng Pol Valeri e përkufizon poezinë lirike si bijë të ligjshme të pasthirrmës. «Le lyrisme est le développement d’une interjection» (Lirizmi është zhvillim i një pasthirrme) - thotë ai, gjë që do të thotë se ndjenja, emocioni, përjetimi dhe frymëzimi janë në njëfarë dore tharmi i poezisë. Te poetët e mëdhenj gjithmonë kanë bashkëjetuar ndjenja dhe mendimi, pasioni dhe kërkimi, figura dhe mesazhi, gjuha dhe qëllimi... Nuk më takon mua të flas për poezinë time, sado që, natyrisht, më vjen mirë nëse ajo pëlqehet nga lexuesit, por mund të them se nuk ka poezi «të ngrohtë» dhe poezi «të ftohtë», por ka poezi dhe jopoezi, ashtu siç ka poetë dhe versifikatorë. Secila kohë i ka pasur të dy palët, por në kohën tonë sikur janë shtuar të dytët, ndoshta ngaqë mundësitë për t’u fshehur nën mantelin e modernizmit janë më të mëdha. - Viteve të fundit vërehet një rënie në planin artistik në poezinë tonë, bile edhe te penat më të mira. Cilat janë shkaqet? - Ky konstatim vlen, mbase, për poezinë që shkruhet aktualisht në Kosovë, ku, si pasojë e dhunës së pushtuesit, ka një rënie të përgjithshme të standardit të arritur më parë, por jo edhe në tërë hapësirën shqiptare. Që të fitohet kjo përshtypje ndikon edhe numri i madh i veprave të dobëta e mesatare që janë botuar në këto vitet e fundit (për shkaqet folëm më parë), si edhe një lloj abstenimi nga jeta letrare i disa autorëve seriozë, të cilët, në këtë kohë të sponsorëve dhe të sorosëve, nuk arrijnë të gjejnë mundësi dhe mjete për botimin e veprave të veta, e ka edhe të tillë që në pamundësi që t’u adaptohen kushteve të reja, apo edhe për shkak të zhgënjimeve që kanë pësuar, kanë heshtur përkohësisht ose, mbase, edhe përgjithmonë. Mirëpo, fatbardhësisht, ka edhe 198
vepra e autorë që e shënojnë poetikisht në mënyrë autentike kohën tonë dhe e avancojnë nivelin e shprehjes poetike, siç janë, fjala vjen, veprat: «Pelegrini i vonuar» e Dritëro Agollit, «Gjaku që këndon» e Din Mehmetit, «Lirikë me shi» e Azem Shkrelit, «Hedh një kafkë te këmbët tuaja» e poetit të persekutuar Visar Zhiti, «Buzëqeshja në kafaz» e Ali Podrimjes, «Ferrparajsa» e Xhevahir Spahiut, «Fusha e plagosur» e Mustafë Xhemailit e të tjera. Vlen të përmendet për të mirë gjithashtu edhe dalja në skenë e disa autorëve të rinj e të talentuar, sidomos në Shqipëri, ku ka një shpërthim të vërtetë të energjive krijuese (është për t’u përshëndetur dhe inkurajuar posaçërisht paraqitja e disa krijueseve të talentuara), por edhe në Kosovë, në Maqedoni e në diasporë. - Në veprën Tuaj studimore ju karakterizon një objektivitet dhe aftësi për t’i shoshitur anët artistike të veprave. Sot disa recensentë glorifikojnë vlera mesatare, për të mos thënë edhe të dyshimta. Ngrihen në piedestalë poetë minorë. Ç’përgjegjësi duhet të ketë kritiku me rastin e shqyrtimit të veprës letrare? - Njerëzit që merren me kritikë letrare duhet t’i karakterizojë dija dhe përgatitja e gjerë teoriko-letrare, por edhe shija e formuar estetike. Mirëpo, njerëzit që merren me kritikën letrare dhe studimin e letërsisë duhet t’i stolisë edhe virtyti i ndershmërisë morale dhe ndjenja e drejtësisë letrare. Detyra e atij që dëshiron të gjykojë në mënyrë të ndershme e objektive, por edhe të argumentuar, për vlerat letrare është, pra, tejet e vështirë, prandaj edhe kritikët e mirë janë të rrallë. Në kushtet në të cilat zhvillohet sot letërsia shqipe - në kushtet e çinstitucionalizimit dhe të rrënimit të sistemit të vlerave - kritika dhe historia e letërsisë janë disiplinat që kanë pësuar më së shumti, për shkak se ekzistenca dhe zhvillimi i tyre varen drejtpërsëdrejti nga ekzistenca 199
dhe funksionimi i institucioneve shkencore, arsimore e kulturore, siç janë: universitetet, akademitë e shkencave, bibliotekat, arkivat etj. Glorifikimi i vlerave mesatare apo edhe të dyshimta nga disa recensentë tanë, si thoni Ju, apo edhe heshtja ndaj veprave e autorëve seriozë (e jo rrallë edhe sulmet ndaj tyre), do të shtoja unë, janë pasojë e rrethanave të mësipërme sociokulturore, por edhe e ekzistencës dhe e veprimit destruktiv të klaneve të ndryshme në hapësirën tonë edhe ashtu të rrudhur kulturore.
SHMANGIA E CENSURËS DHE E TABUVE - Cilat janë veçoritë qenësore ideoartistike të poezisë shqipe të viteve ‘90, në krahasim me atë të viteve ‘70-’80? - Për të dhënë një përgjigje më të plotë lidhur me këtë pyetje do të duhej lexuar dhe konsultuar tërë prodhimin letrar të këtyre viteve në gjuhën shqipe, gjë që nuk është aspak e lehtë, për të mos thënë se është e pamundur, sepse hapësira kulturore shqiptare, edhe pas heqjes së barrierës ideologjike, vazhdon të jetë e çintegruar dhe nuk funksionon si hapësirë e përbashkët. Mirëpo, edhe në saje të informacionit që kemi, mund të themi se poezia shqipe e dekadës së fundit të këtij shekulli, pra e viteve ‘90, është një poezi e çliruar prej kthetrave të censurës famëkeqe dhe tabuve tematike, prej dogmës ideologjike dhe utopisë sociale (por jo edhe nga mitologjia dhe ideologjia kombëtare) dhe e hapur ndaj të gjitha rrymave, shkollave, ndikimeve dhe përvojave letrare. - Për të satën herë ndodhemi në momentin kyç në udhëkryq historik. Cili është roli i shkrimtarit në zgjidhjen e çështjes kombëtare? 200
- Shkrimtari e afirmon kombin e vet dhe vlerat e tij, prandaj edhe e ndihmon më së shumti dhe më së miri atë, përmes veprës së vet letrare. Mirëpo, meqenëse ne shqiptarët jemi popull që nuk e kemi zgjidhur ende çështjen tonë kombëtare, shkrimtari shqiptar ka obligim moral ta ndihmojë atë dhe të angazhohet për zgjidhjen e saj edhe në forma të tjera. - Universiteti ynë po i jeton çastet më të vështira prej themelimit, duke qenë në shënjestër të politikës shoviniste. Si po arrihet që edhe në këto rrethana ai të mbijetojë? - Me mund, përpjekje e sakrifica të shumta. - Zoti Profesor, Ju lutemi na tregoni ç’jeni duke punuar kohëve të fundit. Libri Juaj i ardhshëm do të jetë poezi apo diçka tjetër? - Mund t’Ju them se lexoj mjaft. Letërsi shqipe dhe të huaj, por edhe literaturë tjetër, historike, dokumentare etj. Ka autorë dhe vepra që i lexoj dhe rilexoj pothuajse vazhdimisht. Shkruaj ngapak poezi, kritikë, por edhe publicistikë. Gjatë këtij viti shpresoj t’i realizoj disa plane të mia krijuese që po i shtyj tash sa kohë. Është fjala për një libër me poezi dhe për një tjetër me kritikë e studime letrare. Kam edhe plane dhe ide të tjera, por tani për tani kaq. “Gazeta letrare” (Gjakovë), janar 1995. Intervistuan: Pal Ndrecaj dhe Valentinë Gjuraj.
201
REGJIMI I BEOGRADIT MANIPULON ME NDJENJAT E POPULLIT TË VET
- Profesor Vinca, si pedagog në Universitetin e Prishtinës, qysh prej kohësh jeni vëzhgues i zhvillimeve në Kosovë. A kishit menduar para dhjetë-pesëmbëdhjetë viteve që gjendja do të zhvillohej siç u zhvillua? Zhvillimet gjatë pesëmbëdhjetë viteve të fundit, a ju kanë habitur apo i kishit parashikuar si të pashmangshme? - Është vështirë që njeriu, pavarësisht nga profesioni që ka dhe nga aftësitë që posedon, ta parashohë të ardhmen. Aq më parë në rrethanat ballkanike, ku gjërat zhvillohen shumë herë në mënyrë të paparaparë dhe të papritur. Mirëpo, një gjë mund të them se e kam ditur me siguri. E kam ditur se çështja e pazgjidhur e Kosovës, përkatësisht çështja e pazgjidhur shqiptare në ish-Jugosllavi, në njërën anë, dhe politika hegjemoniste serbe në Ballkan, në anën tjetër, do të prodhonin herdokur ngjarje dhe situata dramatike. Ngjarjet dhe situatat e këtilla, bile edhe shumë më dramatike, nuk përjashtohen as në të ardhmen. Për të njëjtat arsye.
DELJA SHQIPTARE DHE UJKU SERB - Në vitet shtatëdhjetë, shqiptarët dhe serbët arritën të jetojnë me njëri-tjetrin në mënyrë relativisht paqësore, të harmonishme. Tani për tani ata janë të zënë në një konflikt të ashpër me njëritjetrin. Sipas Jush, cilët janë faktorët kryesorë që e sollën keqësimin e situatës? 202
- Marrëdhëniet midis serbëve dhe shqiptarëve kurrë nuk kanë qenë paqësore, e aq më pak të harmonishme. Në vitet ‘70, kur ju keni ardhur në vizitë në Kosovë, ato kanë qenë mbase në sipërfaqe të qeta e harmonike, por në brendi kanë vluar si vullkani i cili mund të shpërthejë në çdo çast. Kështu edhe ndodhi. Kur në pranverë të vitit 1981, rinia shqiptare, në demonstratat paqësore të organizuara në Prishtinë dhe në qendrat e tjera të Kosovës, kërkoi avancimin e statusit të saj politik nga Krahinë Autonome në Republikë, Serbët, të cilët edhe në kuadër të Jugosllavisë së Titos, kishin «pjesën e luanit» në parti, në polici dhe në ushtri, thuase mezi kishin pritur rastin që «t’i mbushnin mend» shqiptarët «kryengritës» e «mosmirënjohës». Krerët serbë të politikës së Beogradit nuk ishin pajtuar kurrë as me atë shkallë të barazisë dhe të zhvillimit që shqiptarëve u ishte bërë e mundur me Kushtetutën e vitit 1974, ndërsa serbët dhe malazeztë e Kosovës, që do të shërbejnë si instrument në duart e të parëve, humbjen e privilegjeve e përjetonin si «pabarazi» dhe «diskriminim» të tyre nga ana e shqiptarëve. Dhe, për ta ndryshuar gjendjen në favor të tyre, ata ndërmorën një fushatë të gjerë e të egër propagandistike dhe politike kundër Kosovës dhe shqiptarëve, duke vënë në përdorim të gjitha mjetet dhe mekanizmat që kishin në dorë: Lidhjen e Komunistëve dhe organizatat e tjera shoqëroro-politike, mjetet e informimit, gjyqet, burgjet, tanket, policinë, ushtrinë etj. Ja, kjo është pak a shumë e vërteta përkitazi me marrëdhëniet shqiptaro-serbe në vitet shtatëdhjetë-tetëdhjetë, por edhe më parë dhe më vonë, dje dhe sot. Po qe se do të dëshironim që këto marrëdhënie t’i paraqisnim në mënyrë pak a shumë figurative, atëherë për këtë do të na hynin në punë vargjet e poetit të njohur amerikan Karl Sandberg (Carl 203
Sandburg), autorit të poemës «Populli, po», i cili thotë: «The sheep and the ëolf are not agreed upon a definition of the ëord liberty». (Delja dhe ujku nuk janë pajtuar në përcaktimin e fjalës liri). Kushdo që e njeh sadopak historinë e këtyre dy popujve dhe të marrëdhënieve midis tyre e ka të qartë se kush është ujku e kush delja në këtë rast.
SHQIPTARËT NUK DINË TË URREJNË - Pas aq shumë rivaliteti dhe urrejtjeje, a mendoni se shqiptarët dhe serbët në Kosovë mund të jetojnë prapë në paqe dhe harmoni me njëri-tjetrin, apo duhet të ndahen dhe secili popull të marrë rrugën e tij? - Që shqiptarët dhe serbët t’i japin fund njëherë e përgjithmonë rivalitetit dhe armiqësisë, duhet, ashtu siç thotë edhe intelektuali i mirënjohur serb, me renome ndërkombëtare, Bogdan Bogdanoviq (Të shihet intervista e tij në «Zëri», Prishtinë, 6. 4. 1991, f. 6-7), të ndahen si miq dhe të jetojnë si fqinj të mirë. Kjo ndarje, që nënkupton patjetër pavarësinë e Kosovës, pra shkëputjen e saj prej Serbisë dhe Jugosllavisë, është një conditio sine qua non për zhvillimin normal material dhe shpirtëror të këtyre dy popujve në Ballkan, por edhe për paqen dhe sigurinë në rajon. Është mirë që këtë ndarje ta kuptojnë si një domosdoshmëri historike jo vetëm serbët e molepsur me mitomaninë mesjetare, por edhe faktori ndërkombëtar. - Për serbët, shqiptarët e Kosovës janë një popull krejtësisht i huaj. Për shqiptarët, në anën e tyre, serbët nuk mund të jenë aq të huaj. Çdo shqiptar me shkollë në Kosovë flet mirë serbisht dhe është rritur në afërsinë e kulturës serbe. Ju personalisht, a kuptoni çfarë po ndodh në trutë e serbëve? 204
- Shikuar realisht serbët për shqiptarët janë (do të duhej të jenë) edhe më të huaj se ç’janë shqiptarët për ta. Përse? Për shkak se gjuha shqipe dhe kultura shqiptare, që është, siç dihet, gjuhë dhe kulturë e një populli të veçantë, jashtë familjeve të mëdha të popujve të Evropës, nuk kanë asgjë të përbashkët me gjuhën dhe kulturën e popujve sllavë të Jugut, siç janë serbët etj. Që intelektualët shqiptarë e, madje, në masë të madhe, edhe të pashkolluarit në Kosovë e flasin serbishten, kurse shqiptarët në Maqedoni edhe maqedonishten, ndërkohë që bashkëqytetarët e tyre serbë dhe maqedonas nuk shfaqin interesim për shqipen, kjo flet: një, për pozitën e tyre të nënshtruar, koloniale dhe, e dyta, edhe për faktin se ata, pra shqiptarët, nuk i urrejnë gjuhët dhe kulturat e të tjerëve. Mirëpo, për atë që ndodh sot në Kosovë, për dhunën dhe terrorin e përditshëm e sistematik që ushtrohet ndaj shqiptarëve; ndaj gjuhës, arsimit, kulturës, shkencës etj., me një fjalë ndaj qenies dhe identitetit të tyre kombëtar, ne intelektualët shqiptarë nuk e fajësojmë popullin serb në përgjithësi, por politikën aktuale të regjimit shovinist të Beogradit, i cili, për qëllimet e veta hegjemoniste e edhe karrieriste, manipulon edhe me ndjenjat e popullit të vet.
MAQEDONIA - SHTET BINACIONAL - Në krahasim me situatën në Kosovë, marrëdhëniet midis shqiptarëve dhe maqedonasve në Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë, nga jeni Ju, duket se janë mjaft paqësore, gati të harmonishme. E, megjithatë, shqiptarët në Maqedoninë perëndimore janë të diskriminuar në mënyrë të hapur dhe sistematike nga fqinjtë e tyre maqedonas. Ku qëndron ndryshimi në marrëdhëniet midis serbëve dhe shqiptarëve dhe marrëdhënieve midis ma205
qedonasve dhe shqiptarëve? - Marrëdhëniet midis shqiptarëve dhe maqedonasve në IRJ të Maqedonisë duken (mund të jenë) paqësore e të harmonishme vetëm në aparencë, ndërsa në esencë ato nuk janë të tilla. Përse? Përgjigjen në këtë pyetje e jep, pjesërisht, pjesa e dytë e pyetjes Suaj: shqiptarët që jetojnë në trojet e tyre në IRJ të Maqedonisë janë të diskriminuar në mënyrë të hapur e sistematike në të gjitha fushat e jetës. Ky diskriminim, që, në kohën e fushatës së tërbuar antishqiptare, në vitet ‘80, mori përmasa groteske (shqiptarëve u ndalohej, fjala vjen, t’i pagëzonin fëmijët e tyre me emrat që dëshironin ata si, p. sh., Ilir, Teuta etj., kurse, nga ana tjetër, detyroheshin që emrat e qyteteve në të cilat ata jetojnë me shekuj, t’i shqiptonin, edhe kur flisnin e shkruanin në gjuhën e tyre amtare, në trajtën sllave: të thoshin Skopje në vend të Shkup, Debar në vend të Dibër etj.), vazhdon edhe sot, pesë vjet pas aplikimit të sistemit shumëpartiak, por jo edhe demokratik. Ekspertët thonë se ky diskriminim në disa aspekte edhe është thelluar! E, megjithatë, në planin e marrëdhënieve shqiptaro-serbe (në Kosovë) dhe shqiptaro-maqedonase (në Maqedoni) ka një dallim. Ky dallim ka të bëjë, në fakt, më shumë me pozicionin politik të palëve në «konflikt», sesa me marrëdhëniet midis tyre. Shqiptarët në IRJ të Maqedonisë janë në sistem (marrin pjesë në zgjedhje, në parlament e, madje, edhe në qeveri). Mirëpo, nga ky «kooperim», ata deri më sot nuk kanë pasur kurrfarë dobie, sepse kërkesat e deputetëve shqiptarë në parlamentin e Maqedonisë, vazhdimisht injorohen dhe mbivotohen. Ndërkaq, populli i Kosovës e ka shpallur shtetin e vet të pavarur, Republikën e Kosovës dhe përpiqet në mënyrë paqësore për jetësimin e kësaj pavarësie. - A jeni optimist për të ardhmen e marrëdhënieve midis shqip206
tarëve dhe maqedonasve? A doni që Maqedonia të mbijetojë si republikë e pavarur apo preferoni një ndarje? Sipas mendimit tuaj, cila do të ishte zgjidhja praktike më e mirë për banorët e këtij vendi? - Dëshirat e individit mund të jenë të ndryshme, por në politikë ato duhet t’u nështrohen fakteve reale politike. Nganjëherë mendoj se Maqedonia si shtet është një krijesë artificiale, një eksperiment i amerikanëve etj., mirëpo ajo hë për hë është një realitet faktik politik. Për mendimin tim Maqedonia me kushtetutë duhet të konstituohet si shtet binacional i dy popujve kryesorë të saj: maqedonasve dhe shqiptarëve dhe i të tjerëve që jetojnë në të. Vetëm si e tillë ajo mund të jetojë dhe të prosperojë si shtet. Posaçërisht nëse dëshiron të jetë shtet demokratik, siç pretendon. Ndryshe ajo do të zhbëhet ashtu siç u zhbë «nëna» e saj e quajtur Jugosllavi. A jam optimist për të ardhmen e marrëdhënieve midis shqiptarëve dhe maqedonasve? Këtë nuk e di. Tani për tani jam i dëshpëruar me zhvillimin e ngjarjeve në dëm të shqiptarëve. - Çfarë pretendimesh apo shpresash kanë shqiptarët e Kosovës dhe të Maqedonisë ndaj Shqipërisë? A e ndiejnë vetveten të përkrahur nga Shqipëria apo të tradhtuar? - Shqiptarët e Kosovës, të Maqedonisë dhe të viseve të tjera shqiptare të shkëputura padrejtësisht prej saj (shqiptarët e Malit të Zi, të «Kosovës Lindore» - Preshevë, Bujanovc, Medvegjë, por edhe të Çamërisë) shohin te Shqipëria mbështetësen kryesore të kërkesave të tyre për liri e pavarësi dhe për bashkim kombëtar dhe mbrojtësen kryesore të të drejtave dhe lirive të tyre kombëtare dhe njerëzore. Me një fjalë, shqiptarët e trojeve etnike shqiptare në Ballkan e konsidero207
jnë Shqipërinë Piemontin e shqiptarëve dhe të shqiptarizmit. Kështu e kanë konsideruar dhe do ta konsiderojnë përderisa ta realizojnë aspiratën e tyre shekullore, atë të bashkimit kombëtar, që është kërkesë e ligjshme dhe e drejtë natyrore e çdo populli të ndarë. A mundet Shqipëria ta luajë aktualisht këtë rol dhe a do të mund ta luajë atë objektivisht edhe një kohë të gjatë, kjo është çështje tjetër. Një, pse ajo ka trashëguar shumë probleme nga e kaluara dhe, e dyta, sepse edhe politika e saj e sotme mbështetet më tepër në interesat shtetërore sesa në ato kombëtare. - Në çfarë mase, komuniteti ndërkombëtar (bie fjala Unioni Evropian dhe Shtetet e Bashkuara) e kupton situatën në Kosovë? A jeni i kënaqur apo i zhgënjyer nga qëndrimi i botës së jashtme? - Komuniteti ndërkombëtar (Unioni Evropian, Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Pakti i Atlantikut Verior-NATO etj.), i preokupuar në radhë të parë me çështjen e Bosnjës dhe me problemet e tjera të krijuara me shpërbërjen e ish-Jugosllavisë etj., sikur e ka harruar Kosovën dhe shqiptarët. Kësaj «harrese» i kanë kontribuar në masë të madhe edhe vetë shqiptarët, përkatësisht subjektet politike të tyre (kam parasysh në radhë të parë dy partitë më të mëdha politike të shqiptarëve në Kosovë dhe në Maqedoni - Lidhjen Demokratike të Kosovës-LDK dhe Partinë për Prosperitet Demokratik-PPD), të cilat, me strategjinë e tyre të pritjes dhe të durimit të pafund dhe sidomos me mefshtësinë e veprimit të tyre politik, e vunë në gjumë lëvizjen politike shqiptare të viteve ‘80 dhe me këtë edhe interesimin e botës për Kosovën dhe shqiptarët. Deklaratat e delegacioneve të jashtme që vijnë herë pas here në Prishtinë për një zgjidhje të çështjes së Kosovës në kuadër të Serbisë, përkatësisht të Jugosllavisë së cunguar të (vetë)quajtur RF e Jugosllavisë, flasin për një qasje jo të drejtë ndaj çështjes së Kosovës, e cila nuk është (nuk mund të jetë) «çështje e brendshme e Serbisë», siç agjiton ajo, por një problem kardinal i rajonit. Pikëpamjet e këtil208
la të shtyjnë të mendosh për koncesione ndaj Serbisë dhe politikës së saj agresive; për mungesë mirëkuptimi e, mbase, edhe respekti ndaj politikës paqësore (gandiste) të Lidhjes Demokratike të Kosovës dhe liderit të saj, Ibrahim Rugovës etj. Dhuna dhe represioni policor serb në Kosovë nuk pushon; nuk pushojnë gjykimet e inskenuara masive; vazhdon kolonizimi i saj me kolonë serbë të Krainës etj., kurse opinioni ndërkombëtar pothuajse hesht ose e gjykon tek-tuk verbalisht atë. Nga ana tjetër, IRJ e Maqedonisë, e cila po ashtu i shkel sistematikisht të drejtat kombëtare dhe njerëzore të shqiptarëve, që përbëjnë së paku një të tretën e popullsisë së saj, pranohet pa kurrfarë kushtesh në organizma të tillë ndërkombëtarë, siç janë: Këshilli i Evropës-KE, Organizata e Sigurimit dhe e Bashkëpunimit Evropian-OSBE etj. Për të gjitha këto jam i zhgënjyer nga qëndrimi i faktorit ndërkombëtar ndaj Kosovës dhe shqiptarëve. Së paku tani për tani.
PËR MIQËSI DUHEN DY PALË - Ju lindët dhe u rritët në Strugë të Maqedonisë dhe banuat për një kohë mjaft të gjatë në Kosovë. Kur ishit i ri, a kishit miq të ngushtë maqedonas ose serbë? Dhe a keni tani miq maqedonas ose serbë? Në rast se jo, atëherë pse? - Për miqësi, sikurse edhe për grindje, duhen dy palë. Sa më përket mua, fëmijërinë dhe djalërinë i kam kaluar në një mjedis etnikisht të pastër. Në rrugën time jetësore më vonë, te kolegët e mi serbë ose maqedonas, me të cilët më ka rastisur të jem bashkë, nuk kam hasur, me ndonjë përjashtim të rrallë, gatishmëri për marrëdhënie të thella e të sinqerta miqësore, kryesisht për shkak të paragjykimeve që kanë ata për shqiptarët. Kur në vitin 1991, pas vendosjes së masave të dhunshme në Universitetin e Prishtinës, filloi largimi i mësimdhënësve shqiptarë nga procesi mësimor, askush nga kolegët tanë serbë dhe malazez nuk u ngrit ta mbronte ndonjërin nga «miqtë» e vet shqiptarë! 209
- Po të kishit mundësinë të vendosnit vetë për fatin e Kosovës, çfarë zgjidhjeje, çfarë statusi do të vendosnit Ju? - Për mua - e kjo është bindje imja e thellë që në rininë e hershme zgjidhja e vetme e drejtë dhe përfundimtare e çështjes shqiptare në Ballkan është bashkimi i Kosovës dhe i viseve të tjera shqiptare në të cilat ata janë popullatë e vetme apo shumicë - të shkëputura padrejtësisht si pasojë e pushtimeve me dhunë nga shtetet fqinje dhe e sanksionimit të atyre pushtimeve nga Fuqitë e Mëdha në Kongresin e Berlinit më 1878 dhe në Konferencën e Londrës më 1912/13 - me Shqipërinë. Si e qysh? Mbi bazën e deklarimit të lirë e të paimponuar të popullatës përmes një plebishiti ndërkombëtar e jo me dhunë. - Pavarësisht nga dëshirat dhe nga shpresat Tuaja për të ardhmen e Kosovës dhe të Maqedonisë, si e parashikoni vazhdimësinë e situatës politike reale aty për vitet që do të vijnë? - Parashoh një luftë të gjatë politike, diplomatike dhe propagandistike shqiptaro-serbe dhe shqiptaro-maqedonase (me përfundim të favorshëm, herët a vonë, në të mirë të shqiptarëve, sepse në anën e tyre është e drejta dhe e vërteta), e cila nuk do të doja të shndërrohet kurrsesi në luftë të armatosur, sado që as kjo e fundit nuk përjashtohet. Prishtinë, 15. X. 1995 Intervistë e botuar në librin “KOSOVO: IN THE HEART OF THE POWDER KEG” (KOSOVA: NË ZEMËR TË FUÇISË SË BARUTIT), Columbia University Press, New-York 1997. Intervistoi: Dr. Robert Elsie.
210
INTELEKTUALI NUK BËN TË BJERË NË POZITA POPULISTE
RRYMA ZYRTARE DHE IDETË ALTERNATIVE - Profesor Vinca, kohë më parë doli nga shtypi libri Juaj më i ri me ese e studime «Alternativa letrare shqiptare». Na thoni shkurtimisht cilat janë motivet që Ju shtynë ta shkruani këtë libër dhe problemet kryesore që ngreni në të? - Ashtu siç kam theksuar edhe në një rast tjetër (në promovimin e këtij libri) «Alternativa letrare shqiptare» është shkruar me qëllim që t’i jepet përgjigje një pyetjeje për mendimin tim shumë të rëndësishme dhe me peshë të madhe jo vetëm historiko-letrare, por edhe politike: a ekzistojnë në letërsinë shqipe të pas Luftës së Dytë Botërore rrymat dhe idetë alternative letrare, që janë alternativë e rrymës zyrtare të realizmit socialist? Përgjigjja është, natyrisht, pozitive: po, ekzistojnë. Dhe është e tillë falë qëndrimit të drejtë, talentit të fuqishëm dhe shikimit largpamës të një varg shkrimtarësh dhe intelektualësh, të cilët, kush më shumë e kush më pak, kush më herët e kush më vonë, kush në mënyrë më të hapur e më të drejtpërdrejtë e kush në formë më të fshehtë e të tërthortë, iu kundërvunë praktikës së diktatit ideologjik, politik, teorik dhe estetik nëpër të cilën kaluan shqiptarët për gati gjysmë shekulli. Boshtin kryesor të këtij libri, siç mund të shihet prej vetë titullit të tij, e përbën problemi i rrymave dhe i ideve alternative letrare në 211
letërsinë shqipe të pasluftës, mirëpo në të janë trajtuar edhe çështje të tjera me rëndësi për historinë e letërsisë dhe të kulturës shqiptare, siç janë: letërsia dhe gjuha letrare; letërsia dhe novatorizmi; letërsia dhe politika, përkatësisht letërsia dhe demokracia, pastaj letërsia dhe Evropa; letërsia dhe disidenca letrare etj. - Cilët janë, sipas Jush, përfaqësuesit kryesorë të asaj që Ju quani «alternativë letrare shqiptare»? - Duke shkruar për librin «Alternativa letrare shqiptare», në një nga shkrimet jo të pakta që janë botuar deri tani për të, një kritik letrar (S. Syla) flet për katër punkte të alternativës letrare shqiptare. (Këtë titull ka edhe recensioni i tij i botuar në «Bujku» dhe «Rilindja»). Këto katër «punkte» janë shkrimtarët idetë e të cilëve analizohen në kapitullin e parë të librit, kurse tekstet e tyre prezentohen në kapitullin e katërt të tij: Lame Kodra, i cili qysh në vitet ‘40 kërkonte një kulturë shqiptare mbi baza liberale e pluraliste; Kasëm Trebeshina, i cili, në vitet ‘50, i kundërvihet absolutizmit në jetën kulturore dhe politike të vendit dhe sidomos diktatit në letërsi; Ismail Kadareja - krijuesi më i rëndësishëm shqiptar i pasluftës, vepra e të cilit paraqet mbase korpusin më të rëndësishëm letrar të gjuhës shqipe dhe Rexhep Qosja - studiues dhe intelektual që artikulon vetëdijen mbi modernitetin dhe mbi nevojën e krijimit të një kulture të gjedhes kritike. - Këta autorë, prezentohen me tekstet e tyre në kapitullin e katërt të librit Tuaj, në «Shtojcë». Ç’përfaqësojnë ato? - Këto tekste dhe këta autorë nuk janë zgjedhur rastësisht. Tekstet e tyre paraqesin ekzemplarë të mendimit alternativ dhe të avancuar kritik-letrar në letërsinë shqipe të pasluftës.
212
VETËDIJA KOMBËTARE DHE INTEGRALIZMI JUGOSLLAV - Ka mendime, që mund të dëgjohen aty-këtu, se në këtë zgjedhje është dashur të gjejë vend edhe ndonjë tekst tjetër, siç është, fjala vjen, teksti në formë programi i një grupi letrarësh «Vox clamantis in deserto» i botuar te »Rilindja» në vitin 1971, sepse në të nënvizohet nevoja e kundërvënies realizmit socialist... - Letërsia shqipe në Kosovë dhe në viset e tjera shqiptare në ish-Jugosllavi (me përjashtim të fazës fillestare të saj) nuk është krijuar nën firmën e as në frymën e metodës doktrinore të realizmit socialist, prandaj as që ka pasur nevojë të mbrohet posaçërisht prej teorisë dhe praktikës së saj dogmatike. Ajo një kohë të gjatë ka qenë e rrezikuar më tepër nga tendenca e «jugosllavizimit», të themi kështu, sesa nga rreziku i infektimit me virusin e «realizmit socialist» të shtetit amë. Konktaktet me «këtë anë» kanë qenë shumë më të dendura dhe më intensive sesa me «atë anë». E, teksti i një grupi letrarësh nga Prishtina me titull «Vox clamantis in deserto» (Zëri i të vetmuarit në shkretëtirë), nënshkruesit e të cilit në kuloaret letrare nisën të quhen «voksistë», është shkruar nga pozitat e integralizmit jugosllav (në të citohet edhe ndonjë kritik serb i njohur për albanofobinë e tij si P. Xhaxhiq etj.), ndërsa unë, në librin tim, afirmoj ato prirje e tendenca që shpien kah integrimi kulturor, letrar dhe gjuhësor mbarëkombëtar shqiptar, si edhe kah integrimi i letërsisë dhe i kulturës shqiptare me atë evropiane. Pastaj, shtrohet pyetja, përse ky tekst u shkrua dhe u botua pikërisht në kohën kur në Kosovë filluan të botohen dhe të lexohen me të madhe veprat e Kadaresë dhe të disa shkrimtarëve të tjerë bashkëkohorë shqiptarë si Dritëro Agolli e Jakov Xoxa? Përgjigjja është e thjeshtë: 213
për shkak se përballë tyre, përkatësisht përballë veprave si «Gjenerali...», «Lumi i vdekur» etj., ndonjëri nga prijësit shpirtërorë dhe idhujt e pashpallur të «voksistëve» e ndiente veten të vogël.
GJUHA LETRARE DHE TENDENCAT ÇINTEGRUESE - Ndër shkrimet më të spikatura të librit Tuaj është edhe ai që bën fjalë për problemin e gjuhës letrare shqipe. Përse e keni parë të udhës që Ju, si letrar, të merreni edhe me problemin e gjuhës letrare shqipe? - Teksti «Gjuha e sotme letrare shqipe dhe konteksti socio-kulturor shqiptar» është paraqitur si kumtesë në Konferencën shkencore «Gjuha letrare kombëtare dhe bota shqiptare sot», që u mbajt në Tiranë në nëntor të vitit 1992, me rastin e 20-vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit (1972). Ende e ruaj të freskët në kujtesë pritjen e ngrohtë që iu bë nga të pranishmit (në sallën e mbushur përplot të Muzeut Historik Kombëtar) kësaj kumtese, të cilën pa kurrfarë ndryshimesh e kam inkuadruar në libër. Përse? Dy janë arsyet kryesore. E para, sepse problemet e letërsisë së një kohe dhe të një populli nuk mund të shihen kurrsesi shkoqur nga problemi i gjuhës në të cilën shkruhet ajo dhe, e dyta, për shkak se problemi i gjuhës sonë të njësuar letrare u (ri)aktualizua, duke u ngritur keq dhe pa nevojë, me një tendencë të zëshme për «kthim në të vjetrën», pas përmbysjeve politike të vitit 1990. Përballë një tendence të këtillë të dëmshme e retrograde nuk mund të qëndrojë indiferent asnjë krijues e intelektual që e di se ç’rol integrues luan gjuha në jetën e një populli, aq më parë të një populli të ndarë, siç është populli ynë shqiptar, të cilin, autori i romanit-epope «Skënderbeu», shkrimtari 214
i njohur, Sabri Godo, e quan një një rast «populli i gjuhës shqipe». Kundërshtarëve (apo edhe dyshuesve) të gjuhës sonë të përbashkët letrare kombëtare, do t’ua rikujtoja edhe një herë vetëm tri fakte, kujtoj të pakundërshtueshme: 1. të gjitha gjuhët në botë kanë të folme e dialekte, por të gjithë popujt e qytetëruar kanë vetëm një gjuhë letrare; 2. tezën e ekzistimit paralel të «dy gjuhëve letrare shqipe» e kanë nxitur dhe përkrahur gjithmonë armiqtë e Shqipërisë dhe të shqiptarëve dhe 3. gjuha e njësuar letrare (standarde) është kusht i domosdoshëm për zhvillimin normal historik, kulturor, arsimor, shkencor dhe shpirtëror të një populli. Pra është një «e keqe» e domosdoshme. Ndërkaq, sa u përket shkrimtarëve që mjet shprehës kanë fjalën, siç kam theksuar qartë edhe në libër, ata kanë të drejtë (askush atyre nuk mund t’ua mohojë këtë të drejtë) që gjuhën ta përdorin në mënyrë të lirë e të pakufizuar, varësisht nga konceptet dhe kërkesat e tyre estetike. - Mirëpo, ithtarët e «gegërishtes letrare», në krye me prof. A. Pipën, thonë se njësimi i gjuhës letrare shqipe mbi bazën e toskërishtes u bë në periudhën e sistemit monist diktatorial në Shqipëri, me direktivë «nga lart». - Edhe sikur të ishte ashtu, sado që nuk është (nuk mund të jetë), sepse njësimi i një gjuhe është proces historik e jo akt administrativ politik, kjo është një çështje tashmë e zgjidhur. Krijimi i Një Gjuhe Letrare është mbase e vetmja Çështje që shqiptarët e kanë zgjidhur në nivel gjithëkombëtar. Mirë a keq, s’ka rëndësi, sado që vetë arritjet në përvetësimin e normës letrare në trajtën e folur dhe të shkruar flasin në favor të gjuhës së njësuar letrare. Andaj, intelektualët shqiptarë kanë ku t’i harxhojnë energjitë e tyre nëse duan të punojnë për të mirën e
215
kombit. Për mua si krijues dhe intelektual, por edhe si shqiptar, këtu s’ka dilemë. - Në kohën tonë, jo vetëm në Shqipëri dhe tek shqiptarët në përgjithësi, por edhe në ish-vendet e tjera të Lindjes, vërehet një trend i politizimit të jetës letrare, kulturore dhe intelektuale. Si e shihni ju këtë proces? - Intelektuali që jeton në një kohë kaq dramatike, siç është koha jonë, nuk mund të jetë indiferent ndaj rrjedhave dhe proceseve shoqërore e politike, pa rënë në pozita të themi hermafrodite. Kur në vitin 1934, Tomas Mani - shkrimtari më i madh gjerman i shekulit XX - kritikoi hapur regjimet që aplikojnë «metodat e mashtrimit dhe të marrëzisë së pakufishme», atyre që ia zunë për të madhe se po largohej nga etika e tij profesionale prej shkrimtari, autori i «Bregut magjik» iu përgjigj: «mbrojtësit e pakompromis të artit të pastër janë njerëz të mjerë, sepse ka situata kur lufta politike është më e rëndësishme dhe më dinjitoze se tërë poezia botërore». Natyrisht, një gjë duhet të jetë e qartë: intelektuali edhe kur angazhohet në proceset shoqërore dhe politike nuk guxon të bjerë në pozita populiste (aq më pak konformiste), të bëhet pjesë e Turmës dhe të dehet nga opiumi i optimizmit ose t’i përshtatet «klimës», por duhet të mendojë e të veprojë si intelektual, pra si mendje subtile dhe kritike.
KRIZA DHE EROZIONI I VLERAVE
- Në një rast keni shkruar: «Si shpjegohet fakti që në këtë kohë aspak poetike, në këtë kohë pushtimi e poshtërimi, që logjikisht do të duhej të prodhonte luftëtarë, tek ne shumëkush ia ka mësyrë të bëhet shkrimtar?!», duke i bërë kështu një diagnostifikim të 216
saktë këtij fenomeni paradoksal të kohës sonë. Çka do t’i shtonit me këtë rast këtij konstatimi, që, ç’është e vërteta, s’e kemi hasur te askush tjetër? - Konstatimit të mësipërm s’kam ç’t’i shtoj (e as t’i heq gjë) as tani. Vazhdon të më mundojë dilema se nga na polli kjo dukuri abnormale; a është ajo pasojë e modës, e snobizmit, e humbjes së ndjenjës së realitetit, pra e dezorientimit të plotë në kohë dhe në hapësirë apo e ndonjë defekti gjenetik të qenies sonë. E lidhur ngushtë me këtë është edhe dukuria e botimeve të shumta, që jo rrallë nuk i plotësojnë jo vetëm kriteret elementare letrare e estetike, por, madje, as ato gjuhësore e teknike. Ka një rishfaqje flagrante të amatorizmit në botime dhe në veprimtaritë tona kulturore, nivel ky që kultura jonë e kishte kapërcyer kaherë. - Në shkrimet Tuaja të kohëve të fundit Ju keni ngritur edhe një problem tjetër tejet akut - atë të kiçit. Aktualisht ndër ne këtë fjalë e përdorin shumë njerëz, por pak ia dinë kuptimin. Na thoni, prandaj, po mundët, shkurtimisht: ç’është kiçi? - Fjala kiç vjen nga anglishtja sketch, që do të thotë skicë dhe shënon një objekt a prodhim të pashije e pseudoartistik. Shikuar etimologjikisht fjala kiç ka kuptimin e mallit të keq. Ndërkaq, në vështrim historik ky nocion përdorej deri vonë për të karakterizuar krijimet e pavlerë, përkatësisht nus-prodhimet në lëmin e arteve figurative. Në fushën e letërsisë atë e futi në përdorim i pari shkrimtari austriak Herman Broh në studimet e tij të botuara në periudhën ndërmjet viteve 1933-1950. Në shkencën gjermane të letërsisë fjala kiç ka kuptimin e letërsisë triviale të të gjitha llojeve. Një kohë të gjatë letërsi e tillë është konsideruar romani sentimental i dashurisë, në strukturën e të cilit sundojnë 217
subjektet melodramatike, intrigat, rastësitë, të papriturat dhe efektet e tjera të ngjashme, funksion primar i të cilave është cytja e ndjenjave, përkatësisht sentimenteve të lexuesve. Si i tillë kiçi jo vetëm që manifeston mungesën e shijes, por edhe prirjen për largim nga realiteti, aq sa mund të thuhet lirisht se kiçi afrohet me gënjeshtrën - është një gënjeshtër sui generis. - Po cilat janë veçoritë e këtij fenomeni në letërsinë dhe kulturën shqiptare? - Shija triviale, populizmi, retorizmi, folklorizmi, patosi nacional etj. janë disa nga tiparet e produkteve të stërkequra subkulturore, të cilat në mënyrë pak a shumë të pasaktë e të përgjithësuar mbulohen me nocionin kiç apo shund. - Ç’duhet bërë që të shmangen shfaqjet e këtilla? - Që të shmangen shfaqjet e këtilla, gjithsesi të dëmshme, kiçerike dhe akulturuese, së paku në fushën e botimeve me karakter letrar, duhet të funksionojnë si duhet të gjithë mekanizmat që vendosin për fatin e librit: botuesi, redaktorët, recensentët, lektori etj. Punën e tyre duhet ta karakterizojë serioziteti, profesionalizmi dhe përgjegjësia e jo logjika komerciale, improvizimi, diletantizmi dhe papërgjegjësia. - Aktualisht në hapësirën tonë kulturore, pos që botohen shumë libra, veçanërisht në poezi, bëhen gjithashtu edhe shumë promovime të këtyre librave. Mirëpo, pothuajse askush s’e shtron pyetjen e pashmangshme: sa lexohen ato? - Libra, sidomos me poezi, botohen pothuajse çdo ditë (tani kjo gjë është në modë) dhe promovohen po ashtu pothuajse për çdo ditë (promovimomania jonë ka marrë përmasa groteske), mirëpo, me të drejtë Ju shtroni pyetjen: sa shiten dhe sa lexohen ato? Pak, shumë pak ose 218
edhe aspak. Shumica e autorëve, në mesin e të cilëve edhe autorë me një duzinë librash të botuar, pothuajse krejt tirazhin e librave të tyre e shpërndajnë falas, dorë më dorë. Libri sot te ne lexohet pak, shumë pak dhe kjo është për mua një dukuri shqetësuese. Dikur kishim lexues mjaft e shkrimtarë pak, kurse tani ndodh e kundërta. - A kemi kritere në kulturë - në këtë kontekst edhe në punë të botimeve e të promovimeve - dhe, nëse kemi, çfarë janë ato? - Çështja e krijimit të sistemit të vlerave dhe e respektimit të dofarë kritereve në jetën tonë letrare e kulturore (dhe jo vetëm në të), është një nga dobësitë tona më të mëdha. Po marr një shembull, për të cilin le të gjykojnë vetë lexuesit. Pothuajse nuk ka libër të botuar në këto dy-tre vitet e fundit ndër ne që s’i është bërë farë promovimi (për disa sish, madje, janë bërë edhe nga dy-tre e më shumë promovime!), kurse një botimi të rrallë e reprezentativ, siç është Antologjia e poezisë moderne shqiptare e dr.Robert Elsie-t An elusive eagle soars (Shqiponja ngjitet kah qielli) (1993), që është botim i UNESKO-s dhe që e afirmon letërsinë dhe kulturën shqiptare në botë, nuk iu bë kurrfarë promovimi as në Tiranë, as në Prishtinë, as në Shkup, Tetovë a gjetiu. Askund. Kanë kaluar më se dy vjet qyshse ka dalë ky libër kaq i rëndësishëm për afirmimin e letërsisë shqipe në botë, kurse bota shqiptare hesht! Askush s’kujtohet ta kujtojë dhe ta nderojë atë dhe autorin e tij! Përse nuk e pa të udhës ta bënte këtë Shoqata e Shkrimtarëve të Kosovës, e cila autorin e ka anëtar nderi të saj? Përse s’u kujtua ta bënte këtë së paku verën e kaluar kur autori ishte në vizitë në Prishtinë, me ç’rast e vizitoi edhe Shoqatën dhe u takua me njerëzit që aktualisht janë në krye të saj? Përse nuk u shfrytëzua as ky rast? 219
Përgjigjja është e qartë: për shkak se në këtë Antologji nuk kanë hyrë vjershat e atyre që aktualisht janë në krye të SHSHK-së dhe të «bashkëvuajtësve» të tyre të kafeneve të Prishtinës! Ja, e tillë është vetëdija dhe sjellja jonë kulturore! Të tilla janë kriteret tona. Kritere u thënçin! - Njiheni si krijues e intelektual që ka qëndrim kritik ndaj rrjedhave dhe proceseve aktuale, politike, kulturore etj. A hasni në vështirësi e keqkuptime për shkak të këtij qëndrimi Tuaj të paluhatur intelektual? - Për mua është skandaloze që njeriu i parë i një institucioni tonë të rëndësishëm arsimor-shkencor, i cili është ende në zanafillë dhe si i tillë ballafaqohet me probleme nga më të ndryshmet (fjala është për Universitetin e Tetovës, ende në zanafillë), deklaron publikisht, përmes shtypit: «Puna na shkon shumë mirë, mund të them edhe shkëlqyeshëm... Për mrekulli punët i kemi!».1 Unë jam kundër kësaj gjuhe, kundër kësaj logjike dhe kundër këtij mentaliteti, sepse kësaj gjuhe - tipike superlative, kësaj logjike - naive dhe këtij mentaliteti - primitiv, ne ia kemi parë sherrin. Dje dhe sot. Për shkak të qëndrimit tim jokonformist si njeri, krijues dhe intelektual jam ndeshur dje me diferencimin ideopolitik, me fushatat e organizuara nga UDB-ja dhe Komiteti dhe, për pasojë, edhe me largimin tim nga Fakulteti, ndërsa sot kur të urtit, të dëgjueshmit e, madje, edhe diferencuesit e djeshëm janë bërë «liderë» e «patriotë» të mëdhenj, ndodh të ndeshem përsëri me sulme të ngjashme, që i vë në lëvizje smira e injoranca, të cilat mjete të vetme «lufte» kanë shpifjen
1
«Flaka», 21. X. 1995, f. 7. 220
dhe intrigën. Ky mllef shpërthen ndonjëherë edhe në formën e letrave anonime, që për çudi ndodh të gjejnë vend edhe në faqet e shtypit! - Dhe, në fund, po e mbyllim këtë bisedë afërsisht ashtu siç e filluam. Më 29 qershor të këtij viti, në Shkup, në sallën e madhe të Teatrit të kombësive, u bë promovimi i librit Tuaj «Alternativa letrare shqiptare». Të pranishmit thanë se nuk mbahet mend që në një promovim libri të kenë marrë pjesë kaq shumë njerëz. Ishte kjo një ngjarje e vërtetë kulturore, në të cilën ishte e pranishme e tërë elita kulturore shqiptare në Maqedoni... Si e përjetuat këtë? - Pjesëmarrja e një numri aq të madh njerëzish në promovimin e librit tim, si edhe reagimet përgjithësisht pozitive lidhur me të, janë për mua një satisfaksion moral për punën që bëj dhe, natyrisht, edhe një obligim për punën time të mëtejshme. Kështu i përjetoj edhe fjalët që u thanë në atë mbrëmje, por edhe në shkrimet e botuara më vonë - për këtë libër dhe për punën time krijuese në përgjithësi - në mesin e të tjerëve edhe nga ana e dy personaliteteve të mëdha jo vetëm kulturore të kohës sonë, Adem Demaçi dhe Rexhep Qosja. «Brezi 9» (Tetovë), nr. 10, 1995; «Drita» (Tiranë), 24 dhjetor 1995. Intervistoi: Enver Neziri.
221
LIRINË NUK TA FAL ASKUSH, AJO FITOHET ME SAKRIFICA
- Pas shthurjes së madhe, popujt e tjerë avancuan pozitën e tyre politike. Ç’ndodhi e ç’ndodh me ne shqiptarët, veçanërisht me këtë “krahun e shqipes” këndej kufiri, siç do të thoshte poeti. A bëmë dhe a bëjmë hapa të duhur? Gëte do të thoshte: “Kush nuk shkon para, shkon mbrapa!”. - Para vitit 1991, domethënë para “shthurjes së madhe”, siç thoni Ju, në mjedisin tonë ekzistonte një opinion se shpërbërja e Jugosllavisë do të sillte vetvetiu edhe zgjidhjen e çështjes shqiptare. Kishte njerëz në atë kohë që pohonin me gojë plot: vetëm le të prishet Jugosllavia se pastaj lehtë ia bëjmë! Dhe ja që “e sëmura e Ballkanit”, e quajtur RSFJ, u zhbë: prej saj u krijuan shtete të reja nacionale, si: Sllovenia, Kroacia, Bosnjë e Hercegovina dhe Maqedonia (dy prej të cilave pas një lufte të përgjakshme); Serbia dhe Mali i Zi krijuan federatën e re, me pretendimin që ta trashëgojnë atë të mëparshmen, ndërsa ne shqiptarët jo vetëm që nuk arritëm ta avancojmë deri më sot pozitën tonë politike, por degraduam edhe më keq; u ndamë e u përndamë me kufij të rinj midis hapësirës etnike shqiptare, madje, për fat të keq, jo edhe pa fajin tonë. Nuk mund të thuhet se nuk kemi bërë asgjë në këto vite pas rënies së sistemit totalitar të diktaturës njëpartiake dhe pas shpërbërjes së miniperandorisë ballkanike me emrin “Jugosllavi e Titot”, mirëpo hapat e bërë nuk i kemi hedhur me kohë e në mënyrë vendimtare, kurse proceset e filluara nuk i kemi shpënë gjer në fund. Jemi mbështetur pak 222
si shumë të faktorin e jashtëm, ndërkombëtar, i cili, edhe pse faktor tejet i rëndësishëm, nuk është megjithatë, duket, faktor vendimtar. Sikur e kemi harruar maksimën e vjetër se lirinë nuk ta fal askush dhe se ajo mund të fitohet vetëm me përpjekje, mund e sakrifica të mëdha.
NUK ARRITËM TA SHFRYTËZOJMË TËRË POTENCIALIN TONË - Thuhet se në pyetje fshihet përgjigjja. E shtruat para katër-pesë vitesh një si pyetje sugjestive: si politikë kombëtare e lëvizje çlirimtare a i kemi organizuar e mobilizuar të gjitha energjitë dhe potencialet tona? - Pyetjes së mësipërme iu përgjigja pjesërisht edhe më parë: nuk i kemi organizuar dhe mobilizuar të gjitha energjitë dhe potencialet tona kombëtare. Nuk i kemi angazhuar të gjitha kapacitetet tona ekonomike, politike, intelektuale, njerëzore. Nuk i kemi vënë në veprim të gjitha forcat shpirtërore e mendore që kemi në dispozicion. Përse? Për shkak se edhe një herë dëshmuam se jemi popull individualist, që nuk funksionon si e sa duhet si tërësi dhe se në momente vendimtare historike nuk arrijmë të gjejmë gjithmonë gjuhë të përbashkët e as forma dhe mjete efikase për rezistencë të organizuar e kolektive; për të vepruar si sistem. Nga ana tjetër, forcat politike shqiptare jo vetëm në Shqipërinë shtetërore, por edhe këndej kufirit, të dehura nga lufta për pushtet, ndoqën politikën e rritjes së tensionit dhe të polarizimit të rreptë midis tyre e jo të shtendosjes e të bashkëpunimit për hir të interesave kombëtare.
223
PRAPA KËRKESAVË TË NJË PJESE TË KOMBIT DUHET TË QËNDROJË I TËRË KOMBI - Pozita e shqiptarëve në Maqedoni është reduktuar e degraduar dukshëm: u janë kufizuar të drejtat individuale e kolektive nacionale e njerëzore dhe tashmë merren e trajtohen si “pakicë kombëtare” me të gjitha reperkusionet e definimit të tillë. Ç’opinion keni për pozitën e tashme dhe cila është rruga e perspektiva e shqiptarëve në Maqedoni? - Pozita aktuale e shqiptarëve në IRJ të Maqedonisë është një tregues i saktë i politikës së pjesshme, fragmentare e jo mbarëkombëtare shqiptare. Pozita aktuale e shqiptarëve në Maqedoni, që përbëjnë së paku një të tretën e popullatës së kësaj ish-republike jugosllave, por që janë degraduar me Kushtetutë, pra në mënyrë institucionale, në pozitën e “minoritetit”, që me eufemizëm quhet “nacionalitet” - është një tregues i politikës së pakoordinuar e stihike të subjekteve politike shqiptare. Njohja e Maqedonisë si shtet në kufijtë e saj ekzistues nga ana e qeverisë shqiptare pa kurrfarë kushtesh dhe hyrja në koalicion qeveritar e PPD-së në kohën kur Maqedonia ende nuk ishte njohur si shtet, me çka shqiptarët në Maqedoni i amortizuan kërkesat e veta dhe i dhanë legjitimitet ndërkombëtar shtetit të ri në formim e sipër - janë hapa fatalë e të pafalshëm të partive politike dhe subjekteve të tjera shqiptare. Historia herdokur do t’i gjykojë rëndë ata që i kanë bërë; pavarësisht nga qëllimet që kanë pasur dhe efektet që kanë synuar. Edhe pas njohjes së Maqedonisë si shtet dhe pranimit të saj në organizmat ndërkombëtarë, shqiptarët nuk duhet t’i pushojnë përpjekjet e tyre për të fituar statusin e popullit shtetformues; ata duhet t’i tregojnë botës se Maqedonia nuk mund të ekzistojë si shtet (e aq më pak të quhet shtet 224
demokratik) po qe se nuk i trajton shqiptarët, individualisht dhe kolektivisht, si pjesëtarë të barabartë të saj! Natyrisht, në këto përpjekje ata, shqiptarët në Maqedoni, pra, nuk duhet të mbesin të vetmuar, sepse prapa kërkesës së një pjese të kombit duhet të qëndrojë i tërë kombi shqiptar në Ballkan. E tillë duhet të jetë politika (dhe jo vetëm politika) shqiptare. - Ç’pozitë duhet të mbajë e ç’mision ka intelektuali në raport me përditshmërinë, në thirrjet e kohës, karshi politikës si fat i përbashkët? - Intelektuali nuk mund të jetë indiferent ndaj thirrjeve të kohës dhe provokimeve të përditshmërisë, që i dikton politika (përkatësisht historia), si fat i përbashkët. Aq më pak mund të jetë i tillë intelektuali i një populli të ndarë, gjysma e të cilit jeton nën sovranitete të huaja, pra është i robëruar, siç është populli shqiptar. Detyrë e domosdoshme e intelektualit, mision i tij, është të vihet pa frikë e hezitim në mbrojtje të lirisë, të së drejtës dhe së vërtetës. Mënyrat se si e bën ai këtë mund të jenë të ndryshme, qoftë përmes angazhimit praktik në jetën politike, qoftë përmes punës së tij krijuese e intelektuale. - Në ç’masë letërsia jonë ka krijuar fizionomi e identitet? Çfarë janë rrjedhat, tendencat, proceset, kahet dhe veçoritë e saj? Sa korrespondon ajo me kohën, sa shpreh substancën, shpirtin, të themi atë “esencën shqiptare”? - Letërsinë tonë, veçanërisht këtë krah të saj, që krijohet në Kosovë dhe në viset e tjera të robëruara shqiptare, e karakterizon përpjekja e vazhdueshme për ta gjetur dhe ruajtur identitetin e vet kombëtar e njerëzor dhe gjakimi pas lirisë kombëtare si ideal suprem i saj. Ky përcaktim dhe angazhim i saj e formëson në masë të madhe edhe fizion225
ominë ideoestetike të kësaj letërsie. Shikuar nga ky aspekt mund të thuhet se letërsia shqipe, sidomos poezia, shpreh në masë të madhe atë që do të mund ta quanim “esencë shqiptare”, pra shpirtin dhe aspiratat liridashëse të popullit; frymën dhe fizionominë e tij kombëtare të përcaktuar nga rrethanat historike dhe konstitucioni i tij i brendshëm shpirtëror. Ndërkaq, kahet dhe tendencat aktuale të letërsisë shqipe janë të shumta e të larmishme; ajo synon t’i ngjajë një mozaiku të gjallë stilesh, shijesh e angazhimesh estetike.
LETËRSIA E NJË KOMBI ËSHTË E TILLË ÇFARË ËSHTË EDHE HISTORIA E TIJ - Në ç’relacion janë drama jonë kombëtare e letërsia? Në ç’masë është i qëndrueshëm, i justifikueshëm ai mendimi i Juvenalit se vargun e lind revolta? - Ekziston një mendim se letërsia e një kombi është e tillë çfarë është historia e tij. Meqenëse historia e popullit shqiptar me gjithë luftërat dhe përpjekjet e tij gjatë shekujve ka qenë në thelb tragjike, edhe letërsia dhe kultura shqiptare e ka të theksuar dimensionin e saj tragjik. Letërsia jonë është më tepër letërsi e dhembjeve të jetës sesa e gëzimeve të saj. Ajo e njeh më shumë ndjenjën e protestës, të revoltës dhe të rezistencës sesa të gëzimit, të kënaqësisë dhe të harmonisë. Mu për këtë në poezinë shqipe - veçanërisht të këtij krahu - është pothuajse deficitare lirika e dashurisë. Ka aq shumë vargje me gjak, varre e eshtra e pothuajse fare pak me puthje, takime e dashuri. Edhe letrat që shkruhen e dërgohen në vargjet e poetëve ose në faqet e veprave në prozë të prozatorëve tanë janë letra që nisen e adresohen nga vendlindja në mërgim ose e kundërta. 226
- Ç’e karakterizon atë krah letërsie shqiptare që ndaras, por e pandarë në një gjeografi specifike zhvillohet në diasporë?
SINDROMI I NDARJES DHE I ÇRRËNJOSJES - Letërsia shqipe sot krijohet në disa punkte kryesore: në Shqipëri; në Kosovë dhe viset e tjera shqiptare përreth saj; tek arbëreshët e Italisë, si dhe në diasporën e gjerë shqiptare të shpërndarë nëpër botë, kryesisht në Perëndim. Letërsinë shqipe të diasporës, e cila në të kaluarën (gati gjysmë shekulli) është krijuar pothuajse e shkëputur prej trungut të vet, e përshkon tërësisht sindromi i ndarjes, i çrrënjosjes dhe i mërgimit. Notat e mallit dhe të nostalgjisë për atdheun e ngjyrosin atë emocionalisht. Mirëpo, letërsia shqipe e diasporës ka edhe autorë që kanë krijuar vepra vlerash dhe dimensionesh universale, që flasin për jetën dhe filozofinë e saj në përgjithësi. - A e bëjnë në masën e duhur letërsia, kultura e mediat punën e përbashkët në integrimin shpirtëror gjithëkombëtar? Në ç’shkallë ato ushtrojnë funksionin e misionin historik e aktual rezistues e çlirimtar? - Gjuha, letërsia dhe kultura e përbëjnë veçantinë e një kombi dhe si të tilla luajnë një rol me rëndësi në integrimin dhe kohezionin shpirtëror të tij. Mjafton të themi se të gjithë shqiptarët sot, kudo që janë, shkruajnë e flasin (natyrisht në jetën publike) një gjuhë letrare - gjuhën letrare të njësuar shqipe - që është një nga faktorët më të rëndësishëm të integrimit mbarëkombëtar, prandaj tingëllojnë aq absurde dhe retrograde tendencat e shfaqura aty-këtu në kohë të fundit për rishikim të bazave të gjuhës letrare shqipe. Populli shqiptar është popull territorialisht i ndarë; popull që u përket disa besimeve; që ka trashëguar nga e kaluara 227
edhe partikularizma të tjerë (krahinorë, dialektorë etj.), prandaj roli i gjuhës, i letërsisë dhe i kulturës në ruajtjen dhe forcimin e kohezionit të tij shpirtëror është i madh dhe i pazëvendësueshëm. Kështu qëndron puna sa i përket aspektit të përgjithshëm të kësaj çështjeje; pra aspektit teorik të integrimit shpirtëror si proces, të themi kështu. Mirëpo, shikuar në planin praktik integrimi ynë kulturor dhe shpirtëror edhe në këto vite të heqjes së barrierave ideologjike çalon në shumë pikëpamje. Dhe kjo ngecje është sa pasojë e disa rrethanave rënduese, gjenerator i të cilave është “Muri shqiptar i Berlinit”, po aq edhe i dobësive institucionale e individuale që na kanë përcjellë dje dhe sot. - Sikur kemi çrregullim vlerash e anarki kriteresh, ndaj edhe produksion titujsh nënmesatarë e promovime të çdoditshme. Andre Zhidi dikur kishte thënë: “Me ndjenja të mira mund të bëhet letërsi e dobët”. E karikojmë paksa: mos kemi tash më shumë shkrimtarë se lexues, në stilin “Shtatë autorë kërkojnë lexuesin”!?
PARABOLA E PIRANDELOS - MOTO E KOHËS - Është një gjendje vërtet shqetësuese, gati alarmante: vërshimi i pseudovlerave në letërsi, në muzikë, në estradë, në botime etj. Çinstitucionalizmi i jetës, heqja e censurës, logjika komerciale e ekonomisë së tregut etj., kanë shkaktuar botimin e mjaft librave pa vlerë, të shund-kasetave etj. Dikush mund të thotë: në çdo kohë kanë ekzistuar, krahas vlerave, edhe pseudovlerat. Dakord. Me kalimin e kohës vlerat e vërteta mbeten, të rremet bien. Dakord përsëri. Mirëpo, një herë për një herë ato i bëjnë dëm të madh mjedisit tonë kulturor; e kontaminojnë atë dhe e prishin shijen e lexuesve, të cilët, të ballafaquar me “prodhimin” e madh të “vlerave” sikur e humbin interesimin për to, aq 228
sa sot kemi një fenomen të përçudshëm: më i madh është numri i atyre që shkruajnë e botojnë sesa i atyre që lexojnë. Parabola e Pirandelos ka gjasa të bëhet moto e kohës. - Sa e mban hapin kritika me letërsinë - sa i heton e i veçon vlerat. Volteri do të thoshte: asgjë s’është më lehtë për të shkruar letërsi të dobët sesa të shkruash kritikë të dobët!? - Prej të gjitha zhanreve të krijimtarisë letrare kritika letrare është më së shumti e lidhur me institucionet: arkivat, bibliotekat, katedrat etj. Mu për këtë, kritika letrare sot ka një rënie të dukshme dhe nuk arrin ta ndjekë e vlerësojë si duhet krijimtarinë aktuale letrare. Në kushte të tjera, më të volitshme, kritika jonë letrare do ta merrte shpejt veten dhe do të ecte në hap me kohën. Le të shpresojmë se do të ndodhë kështu në të ardhmen! “Top Kultura” (Zvicër), qershor 1996. Intervistoi: Smajl Smaka.
229
KRITIKA DHE KRIZA
- Zoti profesor, jeni laureat i çmimit «Pjetër Bogdani» të Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës për librin «Alternativa letrare shqiptare». Ç’do të thotë për Ju ky çmim? - Edhe pse koha në të cilën jetojmë dhe krijojmë ne shkrimtarët shqiptarë në Kosovë nuk është aspak e përshtatshme për shpërblime letrare, mund të them, megjithatë, se dhënia e Çmimit letrar «Pjetër Bogdani», më ka gëzuar për dy arsye. E para, pse ky Çmim, që konsiderohet çmimi më i lartë letrar në Kosovë, mban emrin e njërit nga etërit e krijimtarisë shpirtërore dhe mendore në këtë trevë, të shkrimtarit Pjetër Bogdani, vepra e të cilit rrezaton edhe sot vlera dhe ide përmasash të gjera dhe, e dyta, sepse ky Çmim i jepet një vepre të zhanrit të kritikës letrare, e cila tek ne, duke qenë edhe më parë deficitare, vitet e fundit ka pësuar një rënie të dukshme. Përse? Për shkak se fati i kritikës letrare është i lidhur ngushtë me fatin e institucioneve shkencore e kulturore, siç janë: bibliotekat, arkivat, katedrat, tribunat, revistat etj. Ekzistimi dhe funksionimi pak a shumë normal i institucioneve të tilla është kusht për lulëzimin e kritikës letrare si aktivitet shkencor e kreativ.
SISTEMI TOTALITAR DHE MENDIMI OPOZITAR - Po, ç’mund të na thoni lidhur me konceptin dhe përmbajtjen e librit Tuaj? 230
- Libri «Alternativa letrare shqiptare» është shkruar me qëllim që t’i jepet përgjigje një pyetjeje për mendimin tim me rëndësi kapitale për letërsinë shqipe të krijuar pas Luftës së Dytë Botërore: a ekzistojnë në letërsinë shqipe të pasluftës rryma dhe ide letrare, të cilat, duke iu kundërvënë rrymës zyrtare të realizmit socialist, shfaqen si alternativë e saj? Përgjigjja ime lidhur me këtë çështje është, natyrisht, pozitive. Dhe është e tillë në saje të fakteve konkrete letrare (dhe jo vetëm letrare) që bëhen objekt trajtimi në këtë libër, disa prej të cilave i ofrohen për herë të parë lexuesit, edhe pse në këtë temë ka çka të punohet, të hulumtohet e të afirmohet edhe në të ardhmen ... Sepse, nuk është pa rëndësi për kulturën tonë fakti që edhe në kushtet e sistemit totalitar nuk u shua mendimi opozitar. Ky mendim mbeti gjallë falë talentit, guximit, zgjuarsisë dhe, madje, edhe kryeneçësisë së atyre krijuesve e intelektualëve, të cilët për hir të lirisë së mendimit dhe të idealeve demokratike e kombëtare flijuan jo vetëm karrierën e tyre letrare, por ndonjëherë edhe jetën. - Në këtë libër vërehet një qasje e re e studimeve të këtij lloji, jo vetëm nga autorët e tjerë, por edhe nga librat Tuaj të mëparshëm. Çka e kushtëzoi një gjë të tillë? - Më shumë sesa qasja fenomenit letrar dhe kontekstit në të cilin zhvillohet ai, e re në këtë libër është problematika që trajtohet në të. Në të flitet për vepra, autorë dhe probleme, për të cilat më përpara (d. m. th. para përmbysjes politike që ndodhi në vitin 1990 dhe ndryshimeve që u bënë në këtë kohë dhe më vonë) ka qenë e pamundur të shkruhej - jo vetëm pse ka munguar informacioni i duhur, gjë që s’është pa rëndësi për studimet e këtij lloji, por edhe për shkak se shkrimet për shkrimtarët e ndaluar të traditës, çfarë kanë qenë, fjala vjen, Fishta, Konica 231
etj., ose për shkrimtarët dhe intelektualët e ndjekur e të persekutuar në periudhën e pasluftës, qoftë për shkak të veprës së tyre «heretike», gjë që ka ndodhur më rrallë ose për arsye të bindjeve politike, që është dukuri më e shpeshtë, çfarë kanë qenë, ta zëmë, L. Kodra, pastaj K. Trebeshina ose, më vonë, V. Zhiti e shumë të tjerë (po përmendim vetëm emrat mbase më përfaqësues të tre brezave të shkrimtarëve të anatemuar shqiptarë), në Shqipëri dhe A. Demaçi, J. Gërvalla e të tjerë, në Kosovë, nuk kanë mundur të publikohen (edhe sikur të shkruheshin) as në Tiranë e as në Prishtinë. Të mos harrojmë se emri i Adem Demaçit, fjala vjen, nuk ka mundur të përmendet publikisht, d. m. th. në shtyp, në radio, në televizion etj. (pos në kontekst negativ) gati 30 vjet, pra gjatë tërë kohës së qëndrimit të tij në burg, kurse romani i tij i njohur, Gjarpijt e gjakut, është lexuar fshehtas si të ishte literaturë klandestine (edhe pse dikur ishte botuar, në edicionin e «Jetës së re», në mënyrë legale!), ndërsa një poeti subtil lirik, apolitik si poet, çfarë ishte Jusuf Gërvalla, pas largimit të tij nga Kosova për shkaqe politike, para dhe pas vdekjes së tij tragjike, i hiqeshin edhe titujt e përmbledhjeve nga bibliografia e ndonjë botimi qoftë edhe monografik të poezisë shqipe! E ka njerëz që mendojnë se «te ne», «në fushën e letrave», ka pasur liri të plotë krijuese! Si të mos kishte ekzistuar kurrë sistemi famëkeq i censurës dhe i autocensurës?! Ndërkaq, sa i përket këtij libri në raport me librat e mi të mëparshëm - këtu kam parasysh librin Struktura e zhvillimit të poezisë shqipe (1945-1980) dhe librin Orët e poezisë - mendoj se midis tyre nuk ka dallime të mëdha teoriko-metodologjike e as konceptuale, prandaj ata duhen parë si vazhdim dhe plotësim i njëri-tjetrit më shumë sesa si farë kthese radikale a mohim eventual. Unë si autor, sado që mendimi 232
im në këtë rast mund të jetë subjektiv, jam i prirur që këta tre libra, të botuar (jo)rastësisht në një distancë kohore prej pesë vitesh secili, t’i shoh si një trilogji të llojit të vet.
FATI I KRITIKËS LETRARE ËSHTË I LIDHUR NGUSHTË ME FATIN E INSTITUCIONEVE KULTURORE - Këto vitet e fundit, kritika jonë letrare, sikur pati pushuar së vepruari. Cilat janë shkaqet e një amullie të tillë? A mos i mungonte kritikës sonë lënda e parë, apo...? - «Lëndë të parë», domethënë libra të botuar, kritika jonë nuk ka pasur pothuajse asnjëherë kaq me shumicë sa në kohë të fundit. Mirëpo, se e çfarë cilësie është kjo «lëndë», kjo është çështje tjetër. Është e vërtetë se kritika jonë letrare, siç vëreni edhe Ju, këto vitet e fundit sikur «ka pushuar së vepruari». Përse? Për shkak se në këto vite kanë pushuar së vepruari ose kanë rënë në amulli edhe shumë veprimtari të tjera të ngjashme me kritikën letrare. Si pasojë e okupimit të egër serb, por edhe e dobësive tona organizative, ne kemi shënuar në këto vite rënie në të gjitha fushat. Amullia e kritikës letrare është vetëm një nga treguesit e shumtë të kësaj gjendjeje. - Viti ‘95 duhej të ishte vit i ringjalljes së kritikës sonë, mirëpo shkrimet e atij karakteri, rrallë i kalonin kufijtë e recensioneve. Çka mendoni për një kritikë të tillë të kultivuar dhe cilat mund të jenë rezultatet e saj? - Për fat të keq ne na mungon jo vetëm kritika analitike, por edhe ajo recensioniste. Recensioni i mirë, i saktë, konciz, objektiv etj., i shkruar me dije, aftësi e profesionalizëm, siç shkruhet rëndom recen233
sioni në Perëndim (për shembull, në gazetën «Le Monde» të Parisit), ne na ka munguar gjithmonë, sepse me këtë punë janë marrë zakonisht gazetarët e rubrikës së kulturës të «Rilindjes», të cilët këtë punë e kanë kryer, sikurse kolegët e tyre që kanë përcjellë, ta zëmë, arsimin ose sindikatën, domethënë si «nëpunësi letrare». Konstatimi im këtu e 15-16 vjet më parë se punën e kritikut në të përditshmen tonë e kanë ushtruar njerëz që nuk e kanë pasur «as përvojën, as përgatitjen e as përkushtimin e duhur për këtë punë», e pat hidhëruar «njërin nga ata» që sot me siguri ka harruar se është marrë ndonjëherë me kritikë letrare. Mirëpo, sot (ka vite) gjendja është keqësuar akoma më shumë. Kritika e ditës pothuajse ka vdekur jo pse mungon «lënda e parë» (pavarësisht nga cilësia e saj), por pse janë suspenduar institucionet që e nxisin, e kultivojnë dhe e stimulojnë atë dhe që i përgatisin njerëzit që merren me të. Në kushte të tjera, më të volitshme, të cilat një ditë shpresojmë t’i kemi, kritika jonë, e cila nuk është pa rezultate, do ta merrte veten shpejt dhe do të shënonte rezultate të reja që priten prej saj.
ÇLIRIMI NGA UTOPIA DHE ILUZIONET - Cili është vlerësimi Juaj për letërsinë më të re të krijuar te ne? - Megjithëse nuk e kam shumë të qartë se ç’kuptoni Ju me «letërsinë më të re» (letërsinë e viteve të fundit apo atë të krijuesve të brezit të ri?) dhe me atë “te ne” (në Kosovë apo në tërë hapësirën shqiptare?), megjithatë do të mundohem t’i përgjigjem kësaj pyetjeje. Jam i prirur që letërsinë shqipe ta shoh në tërësinë e saj, pavarësisht se ku krijohet ajo, e jo në mënyrë parciale, sepse kështu e kam parë gjithmonë, madje edhe atëherë kur kjo gjë nuk shihej me sy të mirë. Shija dhe stili mbi234
zotërues letrar i kohës sonë është në përputhje me ndjenjën e epokës, me botën shpirtërore të njeriut të këtij fundshekulli. Letërsinë që krijohet sot në gjuhën shqipe, sikurse edhe shoqërinë shqiptare, e karakterizon pluralizmi i stileve, i prirjeve, i temave, i motiveve, i formave dhe i mjeteve shprehëse, pra një diversitet i plotë, ndërsa në planin e realizimit artistik, ajo ka, si çdo letërsi tjetër, disnivele. Poetika e fin de siècle-it shqiptar vështirë se mund të përkufizohet me pak fjalë. E, megjithatë..., poezinë që krijohet sot në shqip e përshkon çlirimi nga iluzionet dhe utopia sociale, si dhe nga tabutë dhe kufizimet ideologjike, morale e estetike, por jo edhe nga sindromi i historisë kombëtare, pra vetëdija kryesisht e desakralizuar - në planin e ndjeshmërisë, ndërsa ironia, grotesku, paradoksi, humori (i zi), reliktet kulturore, mitologjia, citatologjia etj., në planin e mjeteve shprehëse, tipare këto që e afrojnë atë me tendencën mbizotëruese estetike aktuale në botë, e cila mbulohet me termin që është në modë - postmodernizëm. - Kohët e fundit jeni dëshmitarë të një depërtimi gati agresiv të vlerave të dyshimta letrare, si në Kosovë ashtu edhe në Shqipëri e Maqedoni. Sa funksionon letërsia e krijuar në të dy anët e kufirit si letërsi e një kombi të vetëm? - Për këtë çështje kam folur mjaft edhe në ndonjë intervistë tjetër, por kam shkruar edhe ndonjë shkrim të veçantë, apostafat për këtë problem. Kulturës sonë, veçmas kësaj këndej kufirit, i kanoset një rrezik real: depërtimi i pseudovlerave, i shundit, i kiçit dhe i nusprodukteve të tjera të përçudnuara «letrare», «muzikore» etj. Kjo dukuri po merr atykëtu përmasa të gjera e shqetësuese. Botime pa kriter në formë librash me poezi, prozë, letërsi për fëmijë, publicistikë etj., dalin pothuajse çdo ditë dhe shpërndahen falas, dora-doras, kafeneve e manifestimeve 235
letrare (promovimomania ka marrë përmasa groteske!) ose, edhe më keq, u imponohen nxënësve nëpër shkolla! Në mënyrë të egër. Kaseta gjithfarëshe me këngë të çoroditura e humor bajat; gazeta e revista pa fizionomi; një qëndrim barbar ndaj gjuhës shqipe. Botues të shpifur e amatorë, që s’kanë kulturë elementare letrare e grafike; redaktorë që sillen si detraktorë (frëngj. détracteur - vlerëmohues); recensentë që nënshkruajnë gjithçka (për hatër apo për para?!). Në skenë ka dalë një lloj piraterie e menaxherizmi provincial, që ka rrezik t’i rrënojë vlerat e verifikuara dhe ta prishë shijen e lexuesve dhe të konsumuesve të tjerë të vlerave artistike. Ç’të bëhet? Duhen krijuar mekanizma që ta frenojnë këtë vërshim. Sa s’është vonë. - Në tubimet, seminaret dhe sesionet e ndryshme letrare të organizuara në Kosovë e Shqipëri, po bëhen përpjekje për një integrim kulturor ndërshqiptar. A mendoni se janë reale dhe sa mund të jenë të qëndrueshme integrimet e tilla? - Integrimi kulturor e shpirtëror, sikurse edhe ai politik, ekonomik etj., është një kërkesë dhe nevojë e përhershme e kombit të ndarë shqiptar. Projektet, idetë dhe iniciativat për një integrim të tillë kanë ekzistuar edhe më parë, kur më shumë e kur më pak, mirëpo në këto vite janë krijuar disa parakushte dhe janë bërë përpjekje për një punë më të frytshme në këtë drejtim. Kur them se janë krijuar kushtet kam parasysh në radhë të parë heqjen e barrierës ideologjike, që më përpara shfaqej si pengesë kryesore në marrëdhëniet kulturore në relacionin Kosovë-Shqipëri. Mirëpo, pavarësisht nga kjo rrethanë, mund të thuhet se edhe tani, «në kohën e demokracisë», është bërë pak në planin e integrimit kulturor gjithëkombëtar jo vetëm për shkak të pengesave të reja që janë shfaqur: gjendja e jashtëzakonshme në Kosovë; vënia e 236
kufijve të rinj brenda hapësirës etnike shqiptare; dhembjet e lindjes të «tranzicionit shqiptar», por edhe për shkaqe të natyrës subjektive. Integrimi kulturor shqiptar nuk mund të bëhet me njerëz që kanë vizione të ngushta, lokaliste e konservatore dhe që përmes manifestimeve të tilla tentojnë t’i kënaqin ambiciet dhe interesat e ngushta klanore, familjare a personale dhe t’i shërojmë komplekset dhe frustrimet e tyre vetjake; nga përfitues të situatës, përçarës e karrieristë. E jo pak të tillë janë gjendur në krye të institucioneve tona. «Bota sot» (Zvicër), 12 mars 1996. Intervistoi: Rrahman Paçarizi.
237
DUHET TA KRIJOJMË KULTIN E GJUHËS
“Në qoftë se për gjuhët e tjera pastërtia e gjuhës është një çështje e rëndësishme, për gjuhën shqipe ajo është një çështje jetike”. Marko la Piana, gjuhëtar arbëresh
GJUHA LETRARE DHE DILEMAT ARTIFICIALE - Cili ka qenë dhe cili është koncepti i inteligjencies shqiptare në Kosovë për gjuhën letrare dhe kulturën gjuhësore. Ekzistojnë opinione të njëjta apo të ndryshme rreth vendosjes përfundimtare të gjuhës? - Tek intelegjencia shqiptare në Kosovë dhe në viset e tjera shqiptare në ish-Jugosllavi nuk ka dilema lidhur me problemin e gjuhës letrare shqipe. Intelektualët shqiptarë në Kosovë, në Maqedoni dhe në viset e tjera shqiptare matanë kufirit (me ndonjë përjashtim të rrallë, shumë të rrallë), konsiderojnë se çështja e gjuhës letrare shqipe është një problem i zgjidhur, kurse zhurma që bëjnë disa qarqe të caktuara rreth saj është artificiale. Ideja e ribërjes së gjuhës së njësuar letrare për ne shqiptarët e “Shqipërisë së jashtme”, sikurse edhe për të gjithë shqiptarët, kudo që janë, është e huaj, kurse dilema: një a dy gjuhë letrare shqipe - e papranueshme dhe antikombëtare. Shkurt, problemi i gjuhës letrare shqipe është përfundimisht i zgjidhur dhe ne s’kemi nevojë të harxhojmë energji duke u marrë me një problem të zgjidhur.
238
Ndërkaq, sa i përket problemit të kulturës së gjuhës, të kujdesit ndaj saj, të zbatimit të normës, të ruajtjes së pastërtisë së gjuhës shqipe dhe të pasurimit të mëtejshëm të saj etj., ky është një problem real. Dhe për këtë ka shqetësim. Gjuha shqipe është e rrezikuar nga kontakti i përditshëm me gjuhët e tjera (këtu kam parasysh në radhë të parë serbishten - në Kosovë dhe maqedonishten - në Maqedoni) nën trysninë e administratës së shteteve sunduese; nga pakujdesia jonë ndaj saj; nga përpjekjet e pamjaftueshme për ta folur dhe shkruar drejt e bukur atë. E kështu me radhë. - Kohët e fundit ringjallen polemika të ndezura nga disa intelektualë shqiptarë brenda dhe jashtë për problemin e gjuhës. Inteligjencia kosovare çfarë qëndrimi mban ndaj këtij debati? - Kësaj pyetjeje iu përgjigja pjesërisht më lart. Të ashtuquajturat polemika për problemin e gjuhës letrare, që nxiten kryesisht nga jashtë, intelegjencia kosovare i shikon si të panevojshme. Natyrisht se diskutime mund të bëhen, sepse tani kanë rënë tabutë dhe janë (ri)hapur shumë çështje, por të kërkosh t’i hyhet prej fillimi këtij problemi do të thotë të bësh punë sizifi. Mirëpo, Sizifin, këtë hero fatkeq, i cili, sipas mitologjisë, e rrokulliste gurin kodrës përpjetë dhe kur arrinte në majë të saj detyrohej të kthehej sërish nga fillimi, e dënuan perënditë, kurse ne sikur duam ta dënojmë vetveten. - Dihet se kanë ekzistuar teza të shumta rreth problemit të gjuhës në Kosovë gjatë dyzet e sa viteve, pavarësisht nga përpjekjet e serbosllavëve për çrrënjosjen e gjuhës shqipe. Aktualisht prapë vërehen tendenca të tilla, madje me intensitet të shtuar. Ç’mund të na thoni lidhur me këtë?
239
- Kundërshtarët më të mëdhenj të gjuhës së njësuar letrare shqipe kanë qenë dhe janë armiqtë e shqiptarëve dhe të identitetit kombëtar të tyre - shovinistët serbomalazez dhe ata maqedonas. Krerët e politikës jugosllave, që ka qenë një politikë thellësisht antishqiptare, gjatë gjithë periudhës së pasluftës janë përpjekur ta përhapin tezën e diferencimit të shqiptarëve që jetojnë në Shqipëri (brenda kufijve politikë të shtetit shqiptar) dhe shqiptarëve të mbetur në Jugosllavinë e atëhershme, duke i quajtur të parët “Albanci”, ndërsa të dytët “Shiptari”. Qëllimi i tyre ishte krijimi i dy kombeve shqiptare dhe i dy gjuhëve letrare shqipe. Mirëpo, shqiptarët nuk e gëlltitën këtë karrem. Gjuha dhe kombësia për ta ishin të shenjta.
KONGRESI I DREJTSHKRIMIT ËSHTË I PAREVOKUESHËM - Për shqiptarët e Kosovës është vendimtar Kongresi i Drejtshkrimit i vitit 1972 apo duhet përsëri një rikthim për problemin e shqipes letrare? - Unë nuk mund të flas në emër të dy milionë shqiptarëve të Kosovës apo të tre milionë shqiptarëve në ish-Jugosllavi, sepse nuk kam kompetenca dhe autorizime të tilla, por e di mirë se në Kongresin e Drejtshkrimit, të mbajtur në nëntor të vitit 1972 në Tiranë, patën marrë pjesë përfaqësuesit e intelegjencies shqiptare në ish-Jugosllavi (gjuhëtarë, shkrimtarë dhe intelektualë të njohur) dhe i kanë nënshkruar vendimet e tij, prandaj ky kongres konsiderohet si plotësisht meritor dhe i parevokueshëm. Të përkujtojmë gjithashtu se në prill të vitit 1968 në Prishtinë qe mbajtur Konsulta Gjuhësore e Prishtinës - një tubim i gjerë i intelek240
tualëve shqiptarë - në të cilën u mor vendimi historik për përqafimin e gjuhës së njësuar letrare shqipe, sipas parimit: një komb - një gjuhë letrare. Në atë kohë kam qenë student i Fakultetit Filozofik në Prishtinë dhe mbaj mend mirë se në çastin kur u komunikua ky vendim njerëzit në sallë përqafoheshin dhe derdhnin lot gëzimi. - Po në Konferencën shkencore, që u mbajt në 20-vjetorin e Kongresit të Drejtshkrimit (në nëntor të vitit 1992), çfarë qëndrimi mbajtën intelektualët kosovarë dhe pse? - Qëndrimi i gjuhëtarëve shqiptarë nga Kosova e Maqedonia - dhe jo vetëm i gjuhëtarëve, por edhe i intelektualëve të tjerë - ishte si gjithmonë i qartë dhe i prerë: tendencat e rishikimit të bazave të gjuhës letrare shqipe janë të dëmshme dhe të papranueshme. Përse? Ja përse: Të gjitha gjuhët në botë kanë të folme e dialekte, por të gjithë popujt e qytetëruar të botës kanë vetëm një gjuhë letrare. Gjuha letrare është shprehje e zhvillimit historik dhe e nivelit kulturor e qytetërues të një populli. Ajo është gjuhë e shkollës, e shtypit, e radios, e televizionit, e administratës, e shkencës, e artit, e letërsisë etj. Sa i përket kësaj të fundit, pra letërsisë dihet se shkrimtarët mbajnë qëndrim krijues e jo mekanik ndaj gjuhës letrare (ndryshe nga gjuhëtarët, që janë, herë-herë, dogmatikë), prandaj atyre edhe u lejohet largimi nga norma kur kjo gjë bëhet për efekte më të mëdha semantike dhe estetike. Gjuha e normuar letrare dhe gjuha e letërsisë kanë dallime dhe këto janë gjëra që tashmë dihen pothuajse nga të gjithë. Pikëpamjet e mia për gjuhën e njësuar letrare shqipe dhe raportin e saj me letërsinë etj., unë i kam shprehur në tekstin Gjuha e sotme letrare shqipe dhe konteksti social-kulturor shqiptar, të paraqitur si kumtesë në Konferencën e
241
‘92-shit e të botuar më vonë në librin Alternativa letrare shqiptare dhe këtij teksti s’kam as t’i heq as t’i shtoj gjë.
PASTËRTIA E GJUHËS NUK ËSHTË TRILL PURISTËSH, POR ÇËSHTJE ME RËNDËSI JETIKE - Cili është roli i shtypit dhe i masmedias shqiptare në tërë hapësirën tonë kulturore e informative në ruajtjen, zhvillimin dhe pasurimin e gjuhës letrare shqipe? Sa i përmbahen mjetet tona të informimit Drejtshkrimit të gjuhës shqipe dhe normave të tij? - Shtypi dhe mediumet e tjera të informimit publik kanë një rol të madh për ruajtjen dhe kultivimin e gjuhës letrare shqipe në të gjitha rrafshet - prej atij leksikor e frazeologjik deri tek ai sintaksor e stilistik. Gazetat dhe radiotelevizioni depërtojnë në çdo shtëpi, në çdo familje dhe si të tilla ushtrojnë ndikim të madh - edhe gjuhësor - te lexuesit, dëgjuesit dhe shikuesit. Mu për këtë ato duhet t’i kushtojnë kujdes të madh jo vetëm vërtetësisë dhe saktësisë së informatës, por edhe gjuhës me të cilën kumtohet ajo. Mirëpo, ç’ndodh? Mjetet tona të informimit, përkatësisht njerëzit që punojnë në to, në vend që të sillen me respekt e përgjegjësi të lartë ndaj gjuhës, tregohen tepër moskokëçarës ndaj saj. Gjuha e shtypit tonë, në të dy anët e kufirit, është e dobët, e varfër dhe me lëshime e shtrembërime të shumta drejtshkrimore, gramatikore, leksikore etj. Përdorimi i fjalëve të huaja, sidomos i anglicizmave dhe italianizmave, me e pa nevojë, është bërë modë. Për shembull: bord, staf, departament, dikaster, eveniment, mocion, emergjencë, flesh (lajme), luk (pamje), verdikt, maltretim, abuzim, neglizhim, anonçim, impenjim, penetrim etj. Në RTSH përdoret shpesh dhe, madje, në kontekst të gabueshëm, edhe sllavizmi “trojkë” në vend të fjalës së bukur shqipe 242
“treshe”. (Thuhet, fjala vjen: “trojka evropiane” në vend se: “treshja evropiane” etj.). Këto janë fjalë, të cilat, siç thoshte gjuhëtari i njohur, prof. A. Xhuvani në studimin Për pastërtinë e gjuhës shqipe, duhen kapur me mashë e duhen qitur jashtë. (Dihet ç’punë me vlerë kanë bërë rilindësit shqiptarë, por edhe vazhduesit e tyre të mëvonshëm, në këtë plan). Faqet e shumicës së gazetave, në mos të gjithave, janë përplot gabime jo vetëm në brendi të tekstit, por edhe në tituj, kurse disa sosh i japin të drejtë vetes që ta reduktojnë alfabetin e gjuhës shqipe për një a më shumë shkronja (shkruajnë, fjala vjen, e në vend të ë, c për ç etj.). Si është e mundur kjo? Si është e mundur që gazeta e partisë në pushtet, “Rilindja Demokratike”, të mos e përdorë fare germën ë (jo vetëm të madhen, por as të voglën)? Ku është parë kjo? Gjuha e shtypit - dhe jo vetëm ajo - është e mbushur me kalke e konstrukte të huaja, andej nga ne kryesisht nga serbishtja, kurse këtu në Shqipëri kryesisht nga italishtja, aq sa herë-herë nuk kapet as mendimi. (Kur jemi këtu nuk mund të mos shtrojmë edhe një pyetje që s’është pa lidhje me temën për të cilën bisedojmë: përse fëmijët shqiptarë recitojnë vjersha italisht në emisionet për fëmijë të televizionit shqiptar; për modë e snobizëm apo për shkak të mentalitetit ksenoman e kolonial të prindërve të tyre?). Gjuha e shtypit dhe e masmedias shqiptare në përgjithësi në kohë të fundit është bërë shqetësuese. Ajo nuk i përmbush as kriteret elementare të të qenit korrekte. Për të shprehurit bukur, rrjedhshëm, pastër, saktë etj., as mos të flasim. Kjo kërkesë tashmë është braktisur edhe në mjaft libra që botohen si vepra letrare. - Dhe në fund me çfarë mesazhi e porosie do t’u drejtoheshit lexuesve tanë?
243
- Ne shqiptarët duhet ta krijojmë kultin e gjuhës. Gjuha shqipe është një nga pasuritë më të mëdha të kombit, në mos më e madhja. Ajo luan një rol të madh integrues dhe emancipues në jetën tonë kombëtare. Kur të sillemi ndaj gjuhës sonë me përgjegjësi e përkushtim të duhur, ashtu siç e meriton ajo, atëherë ndoshta edhe punët do t’i kemi më mirë. “Republika” (Tiranë), 7 prill 1996. Bisedoi: Naser Pajaziti.
244
SHKRIMTARI FLET ME ARDHMËRINË
BURGU - EPISOD I PARËNDËSISHËM KARSHI DRAMËS SONË KOMBËTARE - Zoti profesor, prania Juaj për disa dhjetëvjetsha me radhë në letërsinë shqipe dëshmon për një përvojë të gjatë jo vetëm si studiues dhe krijues, por edhe si mësimdhënës e ligjërues i letërsisë. Gjatë kësaj periudhe relativisht të gjatë mund të thuhet se keni përjetuar peripeci dhe vështirësi të natyrave të ndryshme, edhe të natyrës politike, veçanërisht në dhjetëvjetëshin e fundit. Pas të gjitha atyre trysnive, herë më të vogla e herë më të mëdha, më në fund e përjetuat edhe burgun. Ç’do të thotë për një krijues, studiues, profesor e intelektual të vuajë burgun? - Drama ime e vogël e kohëve të fundit (15 ditë burg në Burgun e Qarkut në Prishtinë, prej të cilave 10 ditë e 10 net në vetmi të plotë), por edhe peripecitë jo të pakta të këtyre 10-15 viteve të fundit (diferencimi shumëvjeçar ideopolitik pas vitit 1981; kërcënimet dhe dënimet e vazhdueshme politike dhe policore; trysnia, sharjet, ndalimet, fushatat, linçet etj., që kulmuan me largimin tim nga fakulteti më 1991 dhe me burgosjen time më 1 korrik të këtij viti me pretekst se para dy-tri vitesh kam shkuar në Shqipëri pa të ashtuquajturën “vizë dalëse”), paraqesin një detaj të vogël dhe, mbase, të parëndësishëm të dramës sonë të madhe kolektive - të tragjedisë së një populli të ndarë e të robëruar, siç është populli shqiptar që jeton në trojet e veta në hapë245
sirën e ish-Jugosllavisë. Jam plotësisht i vetëdijshëm për këtë dhe nuk dëshiroj që prej këtij ndëshkimi absurd të pushtetit të instaluar serb në Kosovë të krijoj farë kapitali politik, sepse nuk kam nevojë për këtë. Çdo njeri, e aq më parë çdo intelektual që nuk pajtohet me dhunën, terrorin dhe ligjet në fuqi të pushtuesit, është kandidat potencial për në “shtëpinë e nëntokës” që quhet burg. Krijuesit dhe intelektualët shqiptarë në Kosovë, në Maqedoni etj., janë pjesë përbërëse e popullit të vet dhe avangardë e tij, prandaj ata nuk mund të kenë fat tjetër nga ai i popullit të cilit i takojnë. - Si duket burgu është bërë një gjë fatale për shqiptarët. Si e shpjegoni këtë? - Në një poezi timen me titull Idrizova të botuar kohë më parë te “Jehona” kam thënë se burgu famëkeq i Idrizovës, që në vargje shërben si metaforë për burgun në përgjithësi, është bërë për shqiptarët “shtëpi e dytë” për më se 50 vjet, por edhe se ajo, pra Idrizova famëkeqe, vazhdon të flasë shqip edhe sot, pas përmbysjes së sistemit komunist. Shpjegimi është i thjeshtë: për ata që s’kanë liri e s’pajtohen me robërinë, burgu është vendi më “i sigurt”. Në botën e qytetëruar e demokratike burgu është institucion ku strehohen keqbërësit e kriminelët, ndërsa në shoqëritë totalitare e johumane, çfarë janë shumica e shteteve të Ballkanit, punët shkojnë ndryshe. Sot në Evropë askund më nuk ka të burgosur politikë ose njerëz që në burg futen me pretekste të tjera, prapa të cilave fshihet hakmarrja politike. Mirëpo, po qe se këtë çështje duam ta shikojmë në një plan pak a shumë më universal, mjafton t’i kujtojmë fjalët e Tolstojit të madh se “kur dhuna e padrejtësia bëhen sistem shtetëror, vendi i njerëzve të ndershëm është burgu”. - Meqë puna Juaj lidhet kryesisht me letërsinë, atëherë të kalo246
jmë te disa çështje që kanë të bëjnë me të. Në këtë rrafsh si më e ndjeshme shfaqet çështja e integrimit të letërsisë sonë, e cila, siç dihet, krijohet në një hapësirë të copëtuar. Sado që sot flitet e shkruhet me të madhe se i kemi rrënuar muret e barrierat, përsëri i hasim togfjalëshat “letërsi kosovare”, “shkrimtar kosovar”; “letërsi çame”, “autor çam”; “letërsi arbëreshe”, “krijues arbëresh”, madje në disa qarqe kohëve të fundit ka filluar të përdoret edhe emërtimi sipas qytetit a lokalitetit si, për shembull, “letërsi shkodrane”, “shkrimtar shkodran” etj. Cili është mendimi Juaj lidhur me këtë? - Lidhur me këtë çështje kam folur shumë herë në intervista e tekste të tjera, prandaj nuk përjashtohet mundësia që t’i përsëris të njëjtat mendime, duke u bërë, mbase, i mërzitshëm. Për mua si krijues letrar shqiptar dhe si studiues i letërsisë shqipe ndarjet mbi baza krahinore, regjionale, dialektore, konfensionale etj., janë jo vetëm anakronike, por edhe antikombëtare. Ndoshta kjo fjala e dytë tingëllon pak si e rëndë, por unë nuk e di si mund të quhen ndryshe tendencat e shfaqura në këto vitet e fundit (ato, në formë tjetër, kryesisht për shkaqe ideologjike, kanë ekzistuar edhe më parë) që për letërsinë shqipe të flitet sipas ndarjeve administrativo-politike e territoriale, që, si për inat, arrijnë gjer te mëhallat e kasabave tona, kurse për dy dialektet e gjuhës shqipe - gegërishten e toskërishten - si për dy gjuhë të ndryshme, duke shkuar aq larg sa të përdoren publikisht, madje nga njerëz të lauruar me tituj e çmime nga organet më të larta shtetërore si për “gjuhën gegnishte” dhe “gjuhën toskërishte”. Një kokëkrisur nga Amerika, që prezentohej si kryetar i një partie “shqyptare”, kërkonte para dy-tre vitesh përmes materialesh të distribuara poshtë e përpjetë me postë a forma të tjera 247
që toskët si “rracë joillyriane” të vriten kudo “si qej”! Merreni me mend se deri ku ka arritur urrejtja dhe paroksizmi ynë provincial, dialektor ose politik. Mezi pritëm që t’i heqim qafe barrierat ideologjike që na i pat imponuar sistemi totalitar komunist andej e këndej kufirit, kurse tani ne vetë, pa na detyruar askush, pos instinkteve tona shkatërruese revanshiste, shpikim “teza” e “teori” që s’kanë jo vetëm kurrfarë baze shkencore, por as logjike. Këto tendenca, mjerisht të pranishme brenda e jashtë Shqipërisë (sidomos te një pjesë e diasporës) e dëmtojnë procesin historikisht të pandalshëm të integrimit tonë kombëtar kulturor e shpirtëror e, madje, edhe territorial.
INSTRUMENTALIZIMI I MENDIMIT KRITIK E MBYT ATË - Meqenëse gjatë periudhës kumuniste ideologjia dhe politika kanë ushtruar ndikim të dukshëm, mund të thuhet se letërsia nuk është studiuar gjithmonë me kritere shkencore. Tani shtrohet çështja e ristudimit të saj. Kështu flitet për hartimin e një historie të re të letërsisë shqipe, por kemi përshtypjen se kjo gjë bëhet më tepër nga pozita euforike sesa me kritere reale. A mund të na thoni diçka lidhur me këtë? - Është e vërtetë se në periudhën pas Luftës së Dytë Botërore - në kushtet e sistemit monist - mendimi kritik dhe estetik shqiptar, ku më shumë e ku më pak, u politizua dhe instrumentalizua, mirëpo për hir të së vërtetës duhet thënë se në këtë periudhë nuk munguan as rezultatet në fushën e studimeve albanologjike si në Tiranë, ashtu edhe në Prishtinë e gjetiu. U krijuan kuadro dhe institucione të specializuara shkencore për studimin e gjuhës, të letërsisë dhe të kulturës kom248
bëtare në përgjithësi. Madje sa i përket mendimit kritik të këtij krahu të letërsisë shqipe mbizotëroi vetëdija se letërsia nuk është formë e ideologjisë dhe as superstrukturë e thjeshtë shoqërore, por art i fjalës që ka ligjësoritë e veta specifike të krijimit dhe të funksionimit estetik. Pati edhe autorë që sollën pikëpamje dhe përvojë të reja në studimin e letërsisë. Mirëpo, në kushtet e censurës ideologjike dhe të diktatit njëpartiak, kanë ekzistuar edhe kufizime të ndryshme që e kanë cenuar si krijimtarinë e mirëfilltë letrare, ashtu edhe kritikën dhe shkencën e letërsisë. Ka pasur periudha, vepra dhe autorë që janë favorizuar për arsye ideologjike, por edhe vepra, autorë e formacione stilistike që janë lënë në harresë ose edhe janë injoruar krejtësisht për arsye jashtëletrare. Shembulli i Fishtës, i Konicës, i Lumo Skendos, Ernest Koliqit etj., janë tashmë tejet të njohur. Po ashtu edhe i disa rrymave dhe formacioneve si simbolizmi, ekspresionizmi, futurizmi etj., elemente të të cilave hasen në krijimtarinë e Nolit, të Asdrenit, të Lasgushit, të Migjenit, të Petro Markos etj. Shumë autorë dhe vepra të letërsisë bashkëkohore shqipe po ashtu qenë ekskomunikuar pjesërisht ose krejtësisht për shkak të biografisë së shkrimtarëve. Së këndejmi, nevoja e rishikimit dhe e rivlerësimit të procesit historiko-letrar të letërsisë shqipe shtrohet si një domosdoshmëri e kohës. Si periudhë më komplekse dhe më problematike në këtë aspekt shfaqet letërsia e shekullit XX dhe posaçërisht ajo e pasluftës. - Gjatë punës Suaj, siç del nga librat që keni botuar deri tani, veçanërisht “Struktura e zhvillimit të poezisë së sotme shqipe (1945-1985)”, “Orët e poezisë” etj., shihet qartë se vëmendje të veçantë i keni kushtuar poezisë, duke u marrë gjerësisht me të dhe duke e trajtuar në rrafshin gjithëpërfshirës. A mendoni se i 249
keni bërë trajtim të drejtë asaj të paktën në rrafshin estetik? - Vlerësimin për punën time mund dhe duhet ta japin të tjerët, kuptohet njerëzit kompetentë, shumë prej të cilëve edhe e kanë bërë atë, sepse mendimi im lidhur me to është pothuajse i parëndësishëm. Mirëpo, mund të them me kënaqësi se veprat që i përmendët, si “Struktura...”, ashtu edhe “Orët...”, edhe pse janë shkruar dhe botuar para vitit 1990, u rezistojnë kritereve të kohës dhe vazhdojnë të lexohen e të citohen njësoj si në kohën kur janë botuar. Si autor i tyre mund të them se në to janë bërë përpjekje që letërsia dhe posaçërisht poezia e sotme shqipe të trajtohen në mënyrë integrale e objektive dhe me kriteret e kritikës bashkëkohore, e cila vë në plan të parë tekstin letrar me vlerat e tij gjuhësore, stilistike etj., duke e shikuar atë në kontekstin historik, kulturor dhe shpirtëror në të cilin shfaqet dhe funksionon ai.
POEZI SHKRUAJNË SHUMË NJERËZ, POR POETË BËHEN PAK - Jemi dëshmitarë të faktit se sot shkruhet dhe botohet shumë poezi, me një ritëm e tempo gati marramendëse. Në këtë kaos kriteresh na kujtohet mendimi i Lotreamonit se “poezi do të shkruajnë të gjithë e jo vetëm disa persona”. Ç’do të thotë kjo? A është e mundur të gjithë të krijojnë poezi? - Së pari mendimi i poetit frëng Lotreamon (Isidore Ducase Lotréamont) se “poezi do të shkruajnë të gjithë e jo vetëm disa njerëz të zgjedhur” (interpretim i lirë apo parafrazim?) duhet të shihet në kontekstin në të cilin është shqiptuar dhe, natyrisht, në origjinal e jo në përkthim, gjë që në kushtet në të cilat u përgjigjem pyetjeve të kësaj interviste (në kushtet e pushimit në vendlindje) nuk jam në gjendje 250
ta bëj, - e, sa më kujtohet, mendimi i Lotreamonit, i njohur si poet i protestës kundër institucioneve të konservuara dhe shijes së standardizuar, ka theks qesëndisës e ironik - ndërsa konstatimi Juaj se sot te ne shkruhet e botohet shumë poezi (dhe jo vetëm poezi, por edhe libra të tjerë) është i drejtë dhe i saktë. Pse ndodh kështu unë nuk mund ta them me siguri, së paku jo këtu dhe tani, sepse kjo gjë do të kërkonte sondazhe dhe analiza të gjithanshme, mirëpo sikur vjen duke m’u përforcuar bindja se ky vrapim marramendës për t’u bërë poetë etj. edhe nga njerëz që nuk kanë fare predispozita për këtë “profesion”, është një trend i përkohshëm, që, me kalimin e kohës, do të vijë duke rënë gradualisht. Përse? Sepse, poezia është, megjithatë, art elitor, aristokratik, që kërkon talent të lindur, shije të hollë, sens për fjalën dhe efektet e saj muzikore e semantike; temperament, frymëzim, punë këmbëngulëse me vargun, ritmin, fjalën etj. Poezi shkruajnë, më në fund, shumë njerëz, kudo në botë, por poetë bëhen shumë pak; poetë që mbeten, qoftë edhe me disa poezi. Jo më kot poeti ynë i shquar lirik, Lasgush Poradeci, mbase i vetmi poet absolut shqiptar (në kuptimin parnasist, malarmean të fjalës), e kishte zakon të thoshte se edhe poetët më të mirë nuk arrijnë të krijojnë më shumë se dhjetë-pesëmbëdhjetë poezi të mira, të paarritshme. - Në librin Tuaj më të ri “Alternativa letrare shqiptare” u keni dhënë përgjigje disa çështjeve të ndjeshme të letërsisë sonë, siç është problemi i disidencës etj. Në një mënyrë mund të thuhet se ky libër ka ndikuar që t’u ndalet hovi spekulimeve dhe glorifikimeve, mistifikimeve e shtrembërimeve që i bëhen letërsisë sonë, veçanërisht asaj të pasluftës, por edhe të traditës. Por me siguri kanë mbetur pa përgjigje edhe shumë çështje të tjera. Ju, me 251
siguri keni menduar gjerësisht për to. A mund të na thoni cilat çështje të tjera të ndjeshme kanë mbetur pa përgjigje? - Libri Alternativa letrare shqiptare, siç e thotë edhe vetë titulli dhe siç e konstatoni edhe Ju, është shkruar me qëllim që t’u jepet përgjigje disa çështjeve të ndjeshme e specifike të letërsisë shqipe të pasluftës, siç është problemi i rrymave dhe i ideve alternative letrare në raport me rrymën zyrtare të realizmit socialist dhe në këtë kontekst edhe i disidencës letrare, pastaj problemi i raportit të letërsisë me politikën; çështja e censurës dhe e autocensurës; tema të tij janë edhe: letërsia dhe Evropa; letërsia dhe demokracia; letërsia e burgjeve - vlerat dhe mistifikimet etj. Ky libër, pos që synon t’u japë përgjigje këtyre pyetjeve dhe t’i rehabilitojë shkrimtarët e mohuar prej diktaturës komuniste dhe kritikës zyrtare zhdanoviste, tenton t’u kundërvihet spekulimeve dhe mistifikimeve të shumta që bëhen në emër të persekutimit e të disidencës, duke treguar se tekefundit ato nuk luajnë kurrfarë roli në vlerën estetike të veprës dhe se vetëm ajo e përcakton vendin e akëcilit shkrimtar në hierarkinë e vlerave të letërsisë kombëtare... Meqenëse botuesi më pat caktuar një afat për dorëzimin e dorëshkrimit nuk arrita t’i përfundoj portretet e disa shkrimtarëve që me jetën dhe veprën e tyre dramatike meritonin të gjenin vend në të, siç janë, fjala vjen, Musine Kokalari, Adem Demaçi, Bilal Xhaferi e ndonjë tjetër. E, sa u përket pyetjeve që kanë mbetur pa përgjigje në këtë vepër më duhet të mendoj ende.
252
BOTA SHQIPTARE DUHET TË NDËRTOHET SIPAS VIZIONIT TË KRIJUESVE TË SAJ TË MËDHENJ - Në çastet e ndërlikuara të historisë, siç janë edhe këto që po i jetojmë, shkrimtarët gjithnjë kanë qenë udhërrëfyes të popullit të vet. Bie fjala rilindësit ishin ata që i zgjuan shqiptarët nga gjumi mesjetar dhe i pajisën me vetëdije kombëtare, gjë që u kurorëzua me çlirimin nga Perandoria Osmane. Natyrisht, ndikimi i shkrimtarëve nuk ka ndryshuar as sot e kësaj dite. Mjafton të kujtojmë Kadarenë, vepra e të cilit është bërë ushqim dhe udhërrëfim shpirtëror për çdo shqiptar. Në ç’nivel qëndron, sipas Jush, ky ndikim te shkrimtarët e tjerë? - Kam përshtypjen se te popujt e vegjël e me fat tragjik historik, siç është edhe populli ynë, mbiçmohet roli i shkrimtarit dhe i letërsisë në jetën e kombit. Romantiku anglez Persi Bish Shelli thoshte se poetët janë ligjdhënësit e papranueshëm të botës. Poetët e sotëm, të zhveshur nga aureola romantike e profetit dhe e misionarit, mendojnë se poezia nuk mund ta ndryshojë botën dhe se atdhe i vërtetë i saj është gjuha në të cilën shkruhet ajo. E vërteta ndoshta qëndron midis këtyre dy skajeve: dakord, poetët nuk mund ta ndryshojnë botën, por ata që janë të obliguar ta bëjnë këtë duhet t’i kenë parasysh ëndrrat dhe vizionet e poetëve. Bota shqiptare sot (dhe nesër) mund të ndërtohet sipas vizionit që ofrojnë në veprat e tyre shkrimtarët dhe intelektualët e mëdhenj të kombit siç janë Ismail Kadareja, Rexhep Qosja e shumë të tjerë. - Meqë sot çdo gjë lidhet me politikën, na lejoni t’Ju shtrojmë një pyetje që ka të bëjë me letërsinë dhe politikën. Mbase, siç thotë, përsëri, Kadareja, “shkrimtari kur shkruan edhe për lulet dhe fluturat, edhe atëherë është i përzier në politikë”. Ç’mendim keni 253
Ju për raportin: shkrimtari dhe politika? - Çështja e raportit midis shkrimtarit dhe politikës mund të shihet në dy plane: në rrafshin e angazhimit praktik të shkrimtarit në jetën politike të vendit të vet (Dante, Hygoi etj.) dhe në rrafshin e vendit që zë politika si dimension i jetës në veprën e tij letrare (në roman, në poezi, në dramë etj.). Nuk do mend se shkrimtari, veçanërisht në kohë të trazuara e dramatike për fatin e kombit që i takon, nuk mund të jetë indiferent ndaj ngjarjeve dhe proceseve politike të kohës, pra nuk mund të jetë politikisht hermafrodit. Por ai nuk duhet të sillet në mënyrë inferiore ndaj politikës së ditës; t’i bëjë lajka oligarkisë politike dhe të bëhet poltron i saj. Qëndrimi i tij ndaj rrjedhave politike në jetë dhe në vepër duhet të jetë kritik dhe largpamës. Shkrimtari flet me ardhmërinë. “Flaka e vëllazërimit” (Shkup), 27-28. VII. 1996. Intervistoi: Ahmet Selmani.
254
III. FLETË NGA DITARI
255
256
“KOHA ËSHTË E MASKARENJVE, PO ATDHEU I SHQIPTARËVE!”
E enjte, 6 janar 1994 Hymë në Vitin e Ri: në vitin 1994. Shekulli po i afrohet fundit. Jemi në prag të vitit dy mijë. Në prag të mileniumit të tretë. Futurologët parashohin ndryshime në hartën politike të Ballkanit dhe, në këtë kuadër: bashkimin e Kosovës me Shqipërinë apo krijimin e “Shqipërisë së madhe”, si thonë ata. Fjala e tyre në vesh të zotit, i thonë një fjale. Në orën 11, në Institutin Albanologjik, mbledhja e kryesisë së FISH-it. Bisedojmë për planin e punës për këtë vit. Propozoj që të mbajmë një tribunë shkencore për Konferencën e Bujanit me rastin e 50-vjetorit. Bujani është një nga ngjarjet më të mëdha të historisë sonë më të re. Merremi vesh që tribuna të mbahet të enjten e ardhshme po në këtë kohë. Referues kryesor: dr. Tahir Abdyli, historian. Pas mbledhjes, duke shkuar për një kafe te “Koha”, ku rëndom rrinë krijuesit dhe intelektualët, më sillen në mend fragmente nga Rezoluta historike e Bujanit: “Kosova e Rrafshi i Dukagjinit asht nji krahinë e banueme me shumicë nga populli shqiptar, i cili si gjithmonë ashtu edhe sot dëshiron me u bashkue me Shqipninë”. Në mbrëmje, deri në orët e vona të natës, dëgjohen krismat e bashkëqytetarëve tanë serbo-malazez që festojnë “Bozhiqin”.
257
E premte, 7 janar Qëlloi që kjo e premte apo “e xhuma”, siç i thoshin prindërit e mi të ndjerë, të ishte për mua disi ditë e të vdekurve. Paradite, me kolegët e Degës dhe të Fakultetit, shkojmë për ngushëllime te familja e prof. dr. Shefqet Pllanës, i cili vdiq papritmas këto ditë në moshën 65-vjeçare. Në mbrëmje, me dr. Zekeria Canën, prof. Hasan Mekulin, dr. Ymer Jakën, prof. Isak Shemën etj., marrim pjesë në një ceremoni të rastit në fshatin Tërpezë të Vitisë. Familja Murtezi përkujton Saqip Murtezin, të vrarë 49 vjet më parë, bashkë me 32 të tjerë (në masakrën e njohur të Gjilanit), nga ata që e quanin veten “çlirimtarë”. Tregojnë se kur u vra Saqipi (kushëri i nacionalistit të njohur të kësaj ane, Hysen Tërpezës) ishte fëmijë, 16-vjeçar. Megjithatë, ata, të vetëquajturit çlirimtarë, nuk e kursyen. Më bën përshtypje fakti që ai, si ai dëshmori i një vjershe të D. Agollit, nuk ka lënë fotografi pas vetes. Një piktor nga Ferizaj ia ka bërë portretin sipas fotografisë së të vëllait dhe sipas përshkrimit të të afërmve. S’më hiqet sysh portreti i Saqip Murtezit varur në odën e kushëririt të tij, Demushit. Sytë e këtij martiri 16-vjeçar, të pushkatuar 49 vjet më parë dhe pikërisht më 5 janar 1945, sikur pyesin: Ç’po ndodh me ne? Ç’do të bëhet me Kosovën? E shtunë, 8 janar Në lajmet e orës 11,30 për bashkatdhetarët dëgjoj: Viti 1994 do të jetë vit i paqes në Ballkan... Nga konferenca e djeshme për shtyp e LDK-së.
258
E, në Kosovë, eksodi vazhdon. Vazhdon hemorragjia. Sheshi përballë Pallatit të Shtypit, përkatësisht “Panoramës”, ku tash “Bujku” dhe “Zëri” paguajnë qira (në shtëpi të vet), është përplot njerëz. Kryesisht të rinj... Vetëm sot, deri në orën dymbëdhjetë, u nisën 12 autobusë. Për Gjermani, për Çeki... Spastrimi etnik mund të bëhet edhe në mënyrë të qetë. Pa luftë. Më dhemb koka. Përpiqem të mendoj për diçka tjetër. Im bir, Driloni ndjek një kurs për kompjuterë, që e financon Fondacioni “Soros”, ndërsa ime bijë, Doruntina (nxënëse e klasës së gjashtë), më thotë: “Babi, deri në vitin dy mijë, kush s’do të dijë ta përdorë kompjuterin, do të jetë analfabet!...”. (Unë shkruaj ende me dorë e me makinë). “Timka” ka shkuar për pushime në Strugë. Kthej në “Comtrade”, në “Kurriz”. Drejtori i firmës, ing. Enver Doko, më flet gati dy orë për misterin e quajtur computer dhe për mundësitë e tij të pakufizuara... Natyrisht, edhe për çmimet. Vazhdon dhembja e kresë. E diel, 9 janar Edhe pse qysh prej largimit masiv nga puna shqiptarëve në Kosovë pothuajse të gjitha ditët u janë bërë të diela, e diela, megjithatë, e ka fytyrën e vet të veçantë. Është disi e qetë, e heshtur dhe - melankolike. Mu për këtë e diela më duket e përshtatshme për poezinë. Kam në dorë dorëshkrimin me poezi të zgjedhura të poetit Agim Spahiu: Njeriu mbi Pikëllimë. (Botuesi, “Buzuku”, ka kërkuar që të jap mendim për të, pra të jem recensent).
259
Në momentin kur duhej të hynte në shtyp ky libër, erdhi lajmi i kobshëm: vdiq poeti Agim Spahiu. Një vdekje aksidentale, në rrethana pak a shumë misterioze. Për mua që adashin tim poet e kam njohur edhe si njeri (ndonëse e kam takuar vetëm një herë në jetë) ky qe një lajm tronditës, një mandatë e vërtetë. Poeti i talentuar nga Kukësi, Agim Spahiu, nuk arriti ta shihte këtë botim që e priste me aq mall, ashtu siç nuk arriti ta shihte asnjëherë në jetë as Kosovën, të cilën pothuajse e ka lajmotiv të poezisë së vet. “Botimi i një libri me poezi në Kosovë - i shkruante ai mikut të tij, Sh. Dibranit (që jeton e punon në Zvicër) - ka qenë dhe mbetet ëndrra ime”. Kjo ëndërr nuk arriti të bëhet realitet në të gjallë të poetit, i cili, i dehur, i sinqertë dhe ngapak naiv (si të gjithë poetët) këndonte: “Kam shumë punë për të bërë dhe s’kam nge të vdes!...”. E hënë, 10 janar Më pyesin njerëzit: ç’po ndodh në Prosperitet? U përgjigjem: s’e di as vetë! Nuk e kam të qartë. E di që Maqedonia u bë shtet: u pranua në OKB dhe u njoh nga Bashkimi Evropian (e po ashtu edhe nga qeveria shqiptare), kurse pozita e shqiptarëve që jetojnë në të jo vetëm që s’u përmirësua, por në disa aspekte edhe u keqësua. E di se në Kushtetutën e Maqedonisë shqiptarët figurojnë si “nacionalitet” (lexo: pakicë kombëtare). E di se PPD-ja, partia më masive e shqiptarëve në Maqedoni, organizoi Referendumin për Autonomi Politiko-Territorriale, por hoq dorë 260
prej tij, kurse kërkesa për të qenë “shtetformues” nuk dha deri më sot kurrfarë rezultatesh. E di se PPD-ja hyri në koalicion me ish-komunistët maqedonas mu në kohën kur ky koalicion i duhej diplomacisë maqedonase si argument për njohje ndërkombëtare. E di se në postet e ministrave, të zëvendësministrave e në funksione të tjera, nga radhët e shqiptarëve janë zgjedhur kryesisht njerëz politikisht të komprometuar, që kurrë s’kanë çarë kokën për çështjen kombëtare. E di se në Bit-Pazar (e gjetiu) vriteshin shqiptarë, kurse disa anëtarë të kryesisë së Prosperitetit hanin darka e vallëzonin me gratë në restorantet e Shkupit a të Tetovës. E di se janë “humbur” çanta me pare nëpër aeroporte dhe se janë harxhuar miliona marka për blerjen e armëve, që përfunduan në duart e policisë maqedonase dhe shkaktuan burgosjen (e edhe vdekjen) e njerëzve të pafajshëm... (E ashtuquajtura “aferë e armëve” shtron shumë dilema e pikëpyetje, prapa të cilave fshihen lojëra e inskenime perfide politike e policore!). E di se ambasadori gjerman në Gjenevë, z. Gert Arens ka thënë se nuk e di se ç’kërkojnë shqiptarët në Maqedoni! E di se në PPD veprojnë dy rryma, që e pandehin veten secila legale e legjitime, por edhe se ato nuk dallojnë shumë për nga strategjia politike. Të gjitha këto i di, por ka edhe shumë të tjera që nuk i di. Me siguri. Dhe ndodh që sërish më pyesin njerëzit (ashtu siç e pyes edhe unë veten): kjo që ndodh në Prosperitet është përpjekje për një politikë më kombëtare apo luftë për pushtet? 261
I lexoj intervistat dhe deklaratat e të dy “palëve”: çka s’ka në to! Vlojnë nga akuzat, shantazhet, intrigat. Nga diletantizmi dhe servilizmi politik. Dëgjoj për ecejaket e grupeve dhe të individëve nëpër Maqedoni e jashtë saj dhe sidomos të ministrave e deputetëve, që i kanë në dispozicion edhe “Mercedesët” zyrtarë... Dëgjoj, shoh, lexoj dhe më vjen të këlthas: ka shumë injorantë, matrapazë e pehlivanë në skenën politike shqiptare. Është kohë e tyre kjo duket dhe ata dinë ta shfrytëzojnë si duhet! E, megjithatë, megjithatë: “Koha është e maskarenjve, po Atdheu i shqiptarëve!” - thotë poeti i hakërruar. E martë, 11 janar Në Prishtinë e marta është ditë tregu. E në treg të Prishtinës ka gjithçka! Në kohë të fundit shitblerja nuk bëhet më me dinarë, por me deviza, kryesisht me marka (1 kg. mollë - 1 DM, 10 DM - 50 kokrra vezë e kështu me radhë). Dinari, ndjesë pastë, vdiq! Në prag të Vitit të Ri. Nuk mundi ta përballonte sëmundjen e tij kronike: hiperinflacionin. Me “vozhdin” Karagjorgje dhe sivëllezërit e tij nuk mund të blesh, me nder, as letër toaleti apo “kartabythje”, siç do të thoshte Jakov Xoxa. (Këtë fjalë e kam hasur te Juga e bardhë). Në afërsi të tregut, ku shkoj rrallë e me përtim, ndodhet shtëpia ku tash sa kohë një herë në javë takohemi gjysmilegalisht unë dhe studentët e mi. Çdo të premte, në orën 12, kuvendojmë për artin dhe letërsinë në odën e miqve të zotit Ahmet, në rrugën “Vëllazërim-bashkim” nr. 70. E, në ndërtesat e fakulteteve, që ruhen nga “engjëjt e kaltër”, shullëhen gjerë e gjatë “vëllezërit” tanë të deridjeshëm. Çfarë ironie! O tempora, o mores! 262
E mërkurë, 12 janar 1994 Gjatë gjithë këtyre ditëve, prejse e mbaj këtë ditar për lexuesit e “Flakës”, kam pasur një brengë: a do të arrij t’ia dërgoj me kohë tekstin gazetës dhe si? Me këto vështirësi komunikimi që janë krijuar, veçanërisht në kohë të fundit, mes Kosovës dhe Maqedonisë, kjo s’është punë e lehtë. Në rrugën Prishtinë-Shkup ka kohë që ka zënë pritë një kuçedër, sa e re, aq edhe e vjetër, që i thonë: kufi. Tagri i saj (i tij) është i rëndë: pritje të gjata, pasaporta të “pastra” (pa vulën “Qafasan”!) dhe, tash së fundi, edhe 10 DM për person. Kaucion! Edhe më keq: rindarje e tokave shqiptare, çintegrim i mëtejshëm kombëtar! Megjithatë, ky ditar, që paraqet vetëm një pjesë të asaj që përjeton njeriu gjatë një jave, brenda shtatë ditësh e netësh, duhet t’u shkojë patjetër lexuesve. Dhe do t’u shkojë! Fjala, sikurse fantazia, nuk njeh kufij. Ditar javor. Botuar në gazetën “Flaka e vëllazërimit” më 14 janar 1994.
263
NE JEMI NJË!
«DOBRO DOJDOVTE VO TIRANA!» Ditët e fundit të janarit qëndrova në Shqipëri, ku mora pjesë në veprimtaritë që u organizuan në 60-vjetorin e lindjes së Kadaresë në Gjirokastër dhe në Tiranë. Nga Shkupi në Tiranë dhe anasjelltas udhëtova me aeroplan; me aeroplanin e kompanisë «Avioimpex». Pjesa dërrmuese e udhëtarëve: njerëz familjarë, studentë, biznesmenë, intelektualë etj., kuptohet shqiptarë; aty-këtu edhe ndonjë tregtar a diplomat i huaj. Stjuardesa, që kryen punën e zakonshme të spikeres në këso rastesh, flet vetëm maqedonisht dhe anglisht. M’u duk e pazakonshme, për të mos thënë edhe absurde kjo gjë që në fillim, së paku në këtë relacion, ku udhëtoja për herë të parë në vijë ajrore. Mirëpo, befasia u bë edhe më e madhe kur aeroplani ateroi në aeroportin e Rinasit dhe stjuardesa na u drejtua me fjalët: «Dobro dojdovte vo Tirana!» Merreni me mend: shqiptari i shkretë, i kësaj ane (nga Kosova e Maqedonia), i cili, në vendin ku jeton, në çdo hap ndeshet me murin e gjuhës «zyrtare» dhe detyrohet të komunikojë ekskluzivisht (me gojë e me shkrim) serbisht a maqedonisht, niset të shkojë në vendin amë; e paguan biletën sa s’bën në ndonjë agjenci «kombëtare» me emër kumbues («Drini», «Shqiponja» etj.); i hip aeroplanit në aeroportin e Shkupit pasi kalon njëqind pengesa për të arritur deri aty dhe kur arrin në Rinas, në aeroportin e kryeqytetit «të vet», i përgjëruar për të dëgjuar një fjalë shqip, pritet me fjalët: «Dobro dojdovte vo Tirana!». (Mirë se 264
vini në Tiranë!). Ai është mësuar t’i dëgjojë tërë jetën: «dobrodojdet» në Shkup (përkatësisht Skopje), në Ohër (përkatësisht Ohrid) etj., por se edhe në Tiranë do të pritet me këto fjalë, kjo s’i ka shkuar kurrë ndërmend. Athua aviokompania që nga këto udhëtime nxjerr fitime të majme, nuk paska mundësi të gjejë një stjuardesë (a stjuard) shqiptare, që udhëtarët shqiptarë në Rinas t’i përshëndesë me dy fjalë shqip?! Dhe a thua stjuardesa maqedonase (a çfarëdoqoftë) nuk paska mundësi t’i mësojë dhe t’i shqiptojë dy fjalë shqipe - një përshëndetje të thjeshtë?! Kush ka faj për këtë? S’do mend fajin e ka pala shqiptare, e cila, ndryshe nga partnerët e saj afaristë, s’çan kokën për këto «imtësira», nëse mund të quhet imtësi qëndrimi ndaj gjuhës amtare, përkatësisht mospërdorimi i gjuhës shqipe në territorin shqiptar! «Dobro dojdovte vo Tirana!». S’ka gjë më fantastike sesa realiteti, do të thoshte Dostojevski. Apo ndoshta ky detaj flet më së miri për pozitën aktuale të Shqipërisë dhe të Shqiptarëve në Ballkan?!
NË VENDLINDJEN E SHKRIMTARIT Në Gjirokastër arritëm, pas një rruge të gjatë 5-6 orëshe, në mbrëmje. Binte shi si në poemat e Kadaresë. Udhëtova me Gj. Zhejin e D. Dilaverin, me makinën e Akademisë së Arteve, ku prof. Gjergji tani është emëruar rektor. Qëndruam para Hotelit, në qendër të qytetit. Hotel-Turizmi, si i thonë ende (këtu kam fjetur para 20 e sa vitesh), tani i privatizuar, ka vetëm dy dhoma të lira. Njëra me dy shtretër, tjetra me një. Pa banjo, pa ngrohje. Nuk ka as telefon. As «fqinjët» e tij pak më sipër, dy hotele më të vogla që u ngjajnë bujtinave, s’kanë tele265
fon. Shkojmë në postë, nëpër shi. Është gati e shkretë. Dy-tre klientë dhe dy punëtorë, një femër dhe një mashkull. Marr në telefon shefen e departamentit të letërsisë, znj. Republika Çulli. Lajmëroj ardhjen. Në pauzë midis dy telefonatave, nëpunësja kureshtare e postës më pyet si pa të keq: «Kosovar?». «Shqiptar!» - ia kthej me të njëjtin ton. Kthehemi në hotel. Ulemi në restorant të hamë darkë. Kamerierja që na shërben thotë: «Palo kohë!» (Kohë e keqe!). Ndërsa po hanim me dy kolegët, Gjergjin e Dilaverin dhe shoferin (një djalë i heshtur nga Lini i Pogradecit), arrijnë rektori i Universitetit, z. Ilir Bozgo dhe sekretari, që këtu i thonë «kancelar». Pas darkës, zbresim poshtë (në të dalë të qytetit) në një kompleks turistik që quhet «ADI PETROL». Aty është bërë rezervimi për mua si »mysafir», kurse «tiranasit» vendosen tek «Turizmi», tani pronë e njëfarë Galipi. Kompleksi turistik «Adi Petrol», i ndërtuar rishtas, është i mrekullueshëm. Me pompë benzine, parking, supermarket, me restorant shumë të gjerë poshtë e dhoma fjetjeje sipër. Si të ishe në Zvicër. Korridoret të stolisura me piktura me motive kombëtare. Dhomat të pajisura me televizor, me ngrohje qendrore, me ujë të ftohtë e të nxehtë në çdo kohë... Kur ndalen «dritat», aktivizohet agregati. Shërbimi dhe gjithçka tjetër është në nivel. Ka male nga hoteli atje lart. Duket se aty qëndrojnë kryesisht biznesmenë (tregtarë grekë e shqiptarë), politikanë (fytyra të njohura nga ekrani) etj. Nikoqirët na thonë se Gjirokastra po zbret poshtë. Qyteti i vjetër po braktiset. Dëm. Të nesërmen, para se të fillonte Sesioni shkencor kushtuar veprës së Kadaresë, me poetin dhe pedagogun e ri Gëzim Basha dhe kolegun e tij Roland Zisi, shkojmë për vizitë te shtëpia e lindjes e shkrimtarit. Një pjesë të rrugës e bëjmë me makinë (gjer te gjimnazi «Asim Zeneli»),
266
pastaj zbresim rrugicave me kalldrëm. Më kujtohen vargjet e vjershës së hershme Poezia, të shkruar në vitin 1959, larg atdheut, diku në Jaltë: Poezi, Udhën gjer tek unë si e gjete Mamaja ime shqipen mirë s’e di Letrat si Aragoni i shkruan pa pikë dhe presje. Babai u end në rini në të tjera dete; Po ti erdhe Duke ecur nëpër kalldrëmin e qytetit tim të gurtë, të qetë Trokite drojtur në shtëpinë trekatëshe Nr. 16. Shtëpia, ku 60 vjet më parë ka lindur shkrimtari ynë i madh, është vërtet trekatëshe dhe mban ende në derë nr. 16. Asgjë tjetër. Asnjë shenjë. Asnjë pllakë. Shtëpia e vjetër familjare e Kadarenjve, ende s’u është kthyer pronarëve të saj të vërtetë. Aty, ende banojnë dy familje gjirokastrite, prej të cilave njëra minoritare. Pasi e soditëm gjatë nga jashtë, hymë brenda në hajat si në ndonjë llagëm. Kur, befas, si të dilte nga kapitujt e Kronikës..., një plakë e moçme që flet si për vete: - Ç’kërkoni? Harvallinë e Kadaresë?! Shoqëruesit më shpjegojnë se harvalli do të thotë gërmadhë. Ç’t’i themi plakës? Atë kërkojmë - harvallinë. Kërkojmë fëmijërinë (dhe djalërinë) e shkrimtarit. Dhe tonën. Kërkojmë kohën që s’kthehet më. Parajsën e humbur.
267
DY KOLOSË TË BOTËS SHQIPTARE Sesioni shkencor kushtuar veprës së Kadaresë fillon, sipas programit, në orën 10. Mbahet në lokalet e Universitetit «Eqrem Çabej», që është edhe organizator i tij. Sesionin e hap, siç është e udhës, rektori Bozgo. Pastaj, kryesuesja, ia jep fjalën zotit Zheji, i cili lexon një tekst të shkurtër në formë përshëndetjeje. I treti, jo sipas radhës, por në shenjë respekti, vij unë. Kumtesën (Koncepti poetik i Kadaresë) e kam pak të gjatë, kurse publiku (kryesisht studentë) nuk më duket edhe aq i disiplinuar. E shoh të udhës, prandaj, që para se ta filloj leximin të bëj një hyrje të shkurtër, e cila është njëkohësisht edhe një lloj përshëndetjeje. «Unë kam bërë rrugë të gjatë për të ardhur këtu, - them - prandaj do të më falni nëse e zgjas pak...». Pastaj përmendi emrat e Çabejt dhe të Kadaresë si dy kolosë të kulturës shqiptare, që të dy nga qyteti i Gjirokastrës; respektin e madh për veprën e tyre në Kosovë dhe në viset e tjera shqiptare këndej kufirit. Këto fjalë, ashtu sikurse edhe kumtesa, të cilën e lexova, megjithatë, duke bërë aty-këtu ndonjë shkurtim të vogël a përfolje, u pritën me duartrokitje. Pasojnë edhe kumtesat e tjera, pothuajse secila më e mirë se tjetra: Universi letrar i Kadaresë në rrjedhat e letërsisë shqipe (Roland Zisi), Tipologjia e romaneve të Kadaresë (Dilaver Dilaveri), Evoluimi i mjeteve dhe i teknikave shprehëse në poezinë e Kadaresë (Muharrem Jakupi), Kadareja për fëmijë (Tasim Gjokutaj), Poetika e romaneve të Kadaresë nga Klara Kodra (në mungesë të autores lexohet nga kryesuesja e Sesionit), Shkrimtari dhe studiuesi përmes eseistikës nga Republika Çulli (e cila edhe e kryeson Sesionin), Dukuria e hipertekstit në krijimtarinë e Kadaresë nga Gëzim Basha etj. Befason për të mirë niveli i lartë teorik i kumtesave të studiuesve të rinj. Nga kolegët nga Tirana, në Sesionin e Gji268
rokastrës mori pjesë edhe studiuesi i njohur, dr. Jorgo Bulo. «Ardhja e Kadaresë në prozën shqipe» - titullohet kumtesa e tij. Titull gjithsesi i gjetur e inventiv, kuptohet në analogji me esenë e njohur të Kadaresë: “Ardhja e Migjenit në letërsinë shqipe”. Interesant është gjithashtu edhe paralelizmi që tërheq ky autor midis së resë që i solli Migjeni letërsisë shqipe në vitet ‘30 dhe Kadareja, në përmasa edhe më të gjera dhe sidomos romanit shqiptar, nga vitet ‘60 e këndej. Në parathënien e librit Eqrem Çabej - Një jetë kushtuar shkencës (1990) të profesor Shaban Demirajt, të shkruar nga I. Kadare, ndër të tjera, thuhet: «Kam patur fatin ta njoh e ta takoj shumë herë Eqrem Çabejn. Më shumë se i njëjti qytet ku kishim lindur, na bashkonte mbarë gjuha shqipe, ajo që flitej nga jugu në veri, e përtej kufijve e përtej detit e oqeanit Atlantik...». Në Gjirokastër, në vendlindjen e përbashkët të këtyre dy gjenive të gjuhës, të letërsisë shqipe e të shkencës shqiptare, këtë fundjanar të vitit 1996, na bashkoi vepra e madhe e Kadaresë, e cila lexohet e çmohet kudo ku flitet gjuha shqipe: në Jug e në Veri; në Kosovë e në Shqipëri, por edhe përtej kufijve gjuhësorë të shqipes - përtej deteve e oqeaneve.
ORHANI NGA LLOJANI DHE KOSTA NGA JANINA Në Gjirokastër, në lokalet e Universitetit, takoj edhe katër studentë shqiptarë nga Maqedonia që studiojnë këtu në degë të ndryshme: kimi, biologji, anglisht etj. Dy janë nga Kumanova, njëri nga Kalishta e Strugës, kurse i katërti më duket nga Tetova. Pedagogët e tyre flasin mirë për ta e posaçërisht për njërin prej tyre që quhet Orhan. Orhani, një zeshkan simpatik që s’na u nda gjatë tërë kohës, është nga Llojani 269
i Kumanovës. Është interesant ta dëgjosh djaloshin nga Llojani se si e flet gjuhën letrare si të ishte gjirokastrit i lindur. Është ramazan dhe prej Orhanit mësoj se ata - studentët nga Maqedonia - agjërojnë. Ndikimi në formim është duket më i ngadalshëm sesa ndikimi në të folur... Ditën që do të mbahej Sesioni, në holin e Universitetit «E. Çabej», më del përpara një fytyrë disi e njohur. E shoh, më sheh dhe, pas një hezitimi të shkurtër, të dy përnjëherë e identifikojmë njëri-tjetrin. Është Kosta (Mizis) nga Janina, që aty nga fundi i viteve shtatëdhjetë pat qëndruar dy vjet në Prishtinë për specializim. Tani jep letërsi greke këtu, në degën e greqishtes. Më pyet për I. Goçin, E. Mehmetin, Sh. Pllanën etj. Nuk di që ka vdekur ky i fundit. Shihet që i ka ndërprerë kontaktet me Kosovën. Kur ishte në Prishtinë Kosta thoshte se është arvanitas. Tani nuk e di. Nga ky mbaj mend dy vargje të një kënge të bukur lirike arvanitase. Nuk më janë shlyer nga kujtesa tash 15 vjet. Do t’i vete prapa djalit, Siç i vete era malit... Është zëri i një nëne që përgjërohet për të birin e larguar. Ku? Në kurbet, në ushtri, në mërgim. E, mbase, edhe më keq: në varr. Është një klithmë që del nga një shpirt i plagosur, por i vendosur t’i vete prapa të birit, ashtu si era malit! Letërsia gojore, siç e thotë edhe Çabej, në Ballkan është trualli ku mbështetet letërsia e shkruar. Nga gjiri i saj janë mëkuar edhe Kadareja, edhe Kazanzaqi e shumë të tjerë.
270
KADAREJA, PËRSËRI Në Tiranë, duke pirë kafe në Klubin e Lidhjes, gazetari (dhe poeti i ri) i «Dritës», R. Erebara, më pyet: - Cila poezi e Kadaresë ju pëlqen më së shumti? Pa menduar shumë i përgjigjem: Mall. (Është nga vjershat e Kadaresë që e di përmendsh dhe që më pëlqen ta them shpesh). - E kanë zgjedhur, - më thotë Rudi, i cili, siç kuptoj më vonë, më paskësh anketuar për gazetën. Sjell nëpër mend morinë e vjershave të preferuara të Kadaresë - nga ato të hershmet e deri te këto të vonat. «Opcioni» im i dytë është: Ikja e Moisi Golemit - njëra nga vjershat e hershme, por edhe më të mira, antologjike, të Kadaresë, që e hasim edhe te vëllimi Shekulli im - 1961, edhe te Motive me diell - 1968, e edhe te libri me poezi të zgjedhura Poezi (Tiranë 1979), duket në versionin përfundimtar, që mbyllet me «zbërthimin» semantik të emrit të personazhit, Gjeneral Moisi Golemit, në «Gjeneral Moj-Zi». Të dielën (pikërisht më datën 28 janar) del numri special i «Dritës» kushtuar komplet Kadaresë. Në të, krahas shkrimeve të tjera, edhe dy faqe me poezi të jubilantit, të zgjedhura nga kolegët e tij shkrimtarë. Një ditë më parë, të shtunën në mbrëmje (më 27 janar), me B. London, Z. Çelën e Gj. Shkurtajn (J. Vrioni mungoi për arsye shëndetësore), marr pjesë në një emision të drejtpërdrejtë të TVSH-së për Kadarenë (gjithnjë në shenjë të jubileut), që zgjat plot një orë. Nuk më takon mua të flas për emisionin (as që e kam parë), por pata rastin ta shoh dhe të bindem edhe një herë se sa i madh është ndikimi i televizionit si medium. As libri, as revista, as gazeta nuk arrin aty ku arrin televizioni, sidomos ai satelitor. Janë me dhjetëra njerëzit që më kanë 271
përgëzuar për këtë emision, të njohur e të panjohur, edhe në Tiranë, edhe në Prishtinë. Nga tërë ajo mori «përshëndetjesh e urimesh» lidhur me këtë emision po veçoj një detaj. Ditën e fundit të qëndrimit në Tiranë, në mëngjes, hyj në një librari (pranë Pallatit të Kulturës) për ta blerë shtypin. Aty po, gazeta sa të duash e turlifare, por edhe njerëz jo pak brenda e jashtë. Njëri nga të pranishmit, kuptohet i panjohur, pasi më ndjek me shikim, më drejtohet me këto fjalë: - «Urime, profesor! Të kemi ndjekur me vëmëndje! Kosovarët e mënçur i duam!». - «Të falemnderit - i them. Por, duhet të na doni të gjithëve; të mençur e të pamençur; të mirë e të këqinj, se - s’keni ku na çoni! As ju ne e as ne ju!...». Sepse, Ne jemi Një! “Drita” (Tiranë), 7 prill 1996 dhe “Brezi 9” (Tetovë) nr. 12, 20 prill 1996 nën titullin: “Binte shi si në poemat e Kadaresë”.
272
BURGU. NJË EPISOD
(Dhjetë ditë e dhjetë net në vetmi për shkak të vizitës në Shqipëri) Jam i vetëdijshëm, lexues të nderuar, se drama ime e vogël për të cilën flet ky rrëfim (15 ditë burg të kaluara në Burgun e Qarkut në Prishtinë, prej të cilave 10 ditë e 10 net në vetmi), është vetëm një grimcëz e dramës sonë të madhe kolektive, por po e shënoj si një dëshmi të represionit serb në Kosovë dhe, mbase, edhe si një përvojë që mund t’i hyjë në punë ndokujt.
TROKITJA E (PA)PRITUR NË DERË Më arrestuan më 1 korrik në mëngjes, rreth orës 7.30. Isha ende në gjumë, sepse, si zakonisht, kisha ndenjur vonë edhe një natë më parë, kur im bir, Driloni, i frikësuar hyri në dhomën e fjetjes dhe më tha vetëm një fjalë: Policia! Brofa nga shtrati, vesha shpejt e shpejt një këmishë e një palë pantallona dhe dola te dera. Dy njerëzit me uniformë, të tillë çfarë në këto vite janë shfaqur disa herë në dyert e shtëpisë sime, qëndronin aty në gjendje gatishmërie. - “Ju jeni A. V.? - Po, unë jam. - Ju keni një dënim me burg prej 15 ditësh, a e dini? Përse nuk jeni paraqitur? (Ftesën për ta vuajtur dënimin e kisha marrë kaherë). - Po, e di. Por, “delikti” për të cilin jam dënuar unë tashmë nuk ekziston. Ligji për të ashtuquajturën “vizë dalëse” është suprimuar zyrtarisht, me vendimin e “qeverisë së Jugosllavisë” - u them. - Ne nuk 273
e dimë atë. Atë punë e di gjyqi. Ne zbatojmë urdhërat. Duhet të vini me ne! - ma kthyen ata. I vetëdijshëm se më në fund po ndodhte ajo që e prisja me ankth (jo vetëm unë, por e tërë familja) tash sa kohë, s’më mbetej tjetër pos të bëhesha gati: Mirë, po vij, ja sa të vishem... Lëre derën çelë! - më urdhëroi njëri nga ata me ton pak më të lartë. E afrova derën bukur fort, por nuk e mbylla krejt, natyrisht. Pas pak, pasi u vesha dhe i lashë dy-tri porosi sime shoqeje, Fluturës, në shpejtësi, i shoqëruar nga të dy policët, zbrita shkallët dhe u gjenda në rrugë. Më hipën në makinë dhe më morën me vete. Revolet e tyre më preknin në ije si të donin të ma kujtonin se ku gjendesha dhe për ku isha nisur. Së pari më dërguan në ndërtesën e ish-konviktit të shkollave të mesme në lagjen e Muhaxherëve (të shndërruar në stacion milicie pas vitit 1981), më futën në një zyrë në katin e dytë dhe, pasi e pinë kafenë e mëngjesit, më hipën përsëri në makinë dhe morën rrugën në drejtim të lagjes Dardania, ku gjendet selia e Gjykatës për Kundravajtje, e cila ma kishte shqiptuar dënimin me burg për shkak të shkuarjes në Shqipëri pa të ashtuquajturën “vizë dalëse”. (Disa muaj më parë, më 8 nëntor 1993, në vendkalimin kufitar në Han të Elezit, policia serbe ma kishte konfiskuar pasaportën për shkak të vulës “Qafasan” në të). Në ndërtesën e Gjyqit më lanë të pres në korridor pranë njërës prej zyrave, asaj që quhet zyra e përmbarimit dhe, pasi rregulluan duket çështjen e dokumentacionit, përsëri më hipën në veturën e kaltër me vija të bardha, e cila tani çau rrugës kryesore drejt “stacionit” tim të tretë (dhe të fundit) për atë ditë dhe disa të tjera më pas: burgut. Burgu i Qarkut në Prishtinë ndodhet në kuadër të ndërtesës famëkeqe të SPB-së, në afërsi të ish-Bankës së Lubjanës, njërës nga ndërtesat më impozante të Prishtinës, jo larg kompleksit të quajtur “Qafa”, që në këto dy-tre vitet 274
e fundit është bërë jo vetëm vendtakim, por edhe një qendër e vërtetë e krijuesve dhe intelektualëve të kryeqendrës së Kosovës, të cilën vetë ata e quajnë me shaka “Aleja e Shpëtimtarëve të Kombit”. Rrugës nga Gjyqi deri në Burg, njëri nga policët (me gjasë ishte mysliman nga të Sanxhakut), më thotë: - Thonë se keni qenë agresiv në gjyq! - Agresiv? Jo. Aspak. Ndoshta do të mund të thuhej se kam qenë dinjitoz! Asgjë më shumë.
“KAM NJËQIND ARSYE QË TË SHKOJ NË SHQIPËRI!” Më kujtohet fare mirë ai gjykim. Mbaj mend çdo detaj. E di se më patën lënë të pres dy orë e gjysmë në korridor dhe se më patën thirrur të fundit, pak para mbarimit të orarit të punës. Pyetjes së gjykatësit (seancën e kryesonte kryetari i Gjykatës Komunale për Kundravajtje, Zoran Ristiq) se a kisha qenë në Shqipëri dhe përse, unë iu përgjigja me po, duke shtuar aty për aty se kisha shumë arsye që të shkoja në Shqipëri. Më kujtohet se gjatë seancës, që zgjati gjithsej nja dhjetë minuta (të tjerët qëndronin pothuajse nga një orë brenda), gjykatësi dhe daktilografistja dy-tri herë patën shkëmbyer shikime me njëritjetrin. Duket se unë isha për ta një klient pak a shumë jo i zakonshëm. Sepse, derisa të tjerët e mohonin se kishin qenë ose i fshihnin arsyet e vërteta të shkuarjes në Shqipëri, duke thënë, për shembull, se kishin kaluar transit për Itali, se kishin qenë në free-shop për të blerë cigare, se kishin përcjellë dikë në kufi dhe se ashtu e kishin “fituar” vulën fatale në pasaportë etj., unë nuk bëra përpjekje për kurrfarë fshehjeje a arsyetimi të kësaj natyre. Përkundrazi, bëra të kundërtën. Kam njëqind arsye që të shkoj në Shqipëri! - i thashë gjyqtarit serb. Ndërhyrjes së tij 275
pak ironike që t’i përmendja së paku disa nga ato, iu përgjigja kësisoj: Së pari, atje kam njerëzit e mi, farefis dhe kushërinj. E, njerëzit, siç dihet, lindin e vdesin; kur lindin duhet shkuar për urime; kur vdesin për ngushëllime. Kam qenë për ngushëllim te vajza e hallës, së cilës i pat vdekur burri. Së dyti, në Tiranë kam miq, madje shumë sish, disa prej të cilëve i kam takuar me këtë rast dhe, e treta, kryesorja: unë jam profesor i letërsisë në universitet dhe mua më intereson ç’botohet edhe në Beograd, edhe në Tiranë, edhe në Paris... Më kujtohet gjithashtu se pata shtuar vetëm edhe një fjali: Unë në Tiranë mund ta blej Kafkën dhe Kamynë në çdo qoshe! Me këtë doja t’i tregoja gjykatësit serb se Tirana e sotme nuk është ajo e djeshmja, se ajo është sot qytet i hapur, ku përkthehen e botohen shkrimtarët më në zë modernë evropianë, emrat e dy prej të cilëve i kisha përmendur jo rastësisht. Të gjitha këto i pata thënë pikërisht kështu. Pothuajse pikë për pikë, kuptohet serbisht. - Përse nuk e keni kërkuar “vizën jugosllave”? - më pat pyetur gjyqtari. - Sa i përket “vizës dalëse”, shtova unë, atë e kam kërkuar dy herë (për informim të lexuesit po shtoj në parantezë: herën e parë, bashkë me shumë kolegë të tjerë, në tetor të vitit 1990, kur qemë ftuar nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë për të marrë pjesë në një kolokuium shkencor me rastin e 90-vjetorit të vdekjes së Naimit dhe herën e dytë, në qershor të vitit 1991, kur pata marrë një ftesë individuale nga Lidhja e Shkrimtarëve), por nuk më është dhënë. - Kështu që herën e tretë vendose të shkosh pa vizë dalëse? - Pikërisht kështu. Ky qe dialogu që u zhvillua atë ditë, në seancën e mbajtur më 14. 4. 1994, midis meje, qytetarit A. V., të paditur për kundravajtje dhe gjykatësit Zoran Ristiq, emri i të cilit serbisht (ç’rastësi!), do të thotë mu atë që edhe emri im: Agim! 276
Pas një muaji më erdhi vendimi: tre vjet marrje e pasaportës dhe 30 ditë burg! Ky ishte maksimumi që parashihnin dispozitat e ligjit në fuqi të pushtuesit për këtë lloj delikti.
RRUGËS KALONIN VAJZA TË BUKURA Të gjitha këto m’u rikthyen në kujtesë atë mëngjes korriku, aty në makinën e policisë, në ato pak minuta sa zgjat rruga me makinë në relacionin: Gjyqi për Kundravajtje - Burgu i Qarkut. Tani kishte kaluar ora tetë, por vapa ende nuk e kishte shtrirë pushtetin e vet të plotë. Ishte e hënë, dita e parë e javës dhe e muajit. Rrugës kishte shumë njerëz, që shkonin në drejtime të ndryshme, sikush në punë të vet. Binin në sy sidomos femrat e reja dhe të bukura, të veshura hollë, të cilat ia shtonin bukurinë qytetit atë mëngjes korriku, ndërsa “shoqëruesit” e mi, të përjargur nga lakmia, më shpinin aty ku s’kisha qenë ndonjëherë tjetër në jetë - në burg. Dhe ja tani dyert e hekurta e të rënda ngjyrëgri, me një tabelë sipër, në të cilën shkruan: OKRUZHNI ZATVOR PRISHTINA/ Burgu i qarkut Prishtinë. (Mbishkrimi është, s’do mend, vetëm në serbisht, me shkronja cirilike, për t’u treguar shqiptarëve “rebelë” që hyjnë aty, që në fillim, se ku jetojnë, në ç’shtet!) Dy “miqtë” e vjetër më dorëzojnë; dy të tjerë më marrin në dorëzim. Hapet një portë tjetër e hekurt dhe sakaq gjendem në një kthinë gjysmë të errët. Pastaj, hapet edhe një derë tjetër dhe më fusin në korridorin pranë, tani prapa grilave. M’i marrin shënimet, gjeneraliet. Emri, mbiemri, vendlindja, datëlindja, shkollimi, gjendja familjare etj. Më pyesin a pi duhan, alkool, drogë... Pastaj më fusin në një zyrë dhe më zhveshin nga të gjitha “atributet njerëzore”. Ma heqin rripin e pantallonave, orën e dorës, notesin e tele277
fonave, stilolapsin, të hollat (50 din., që m’i huazoi një djalosh në korridoret e ndërtesës së Gjyqit dhe 20 DM, që më kishin qëlluar rastësisht në xhep) dhe ca cikërrime të tjera. Më japin një revers. Pastaj, nëpër një korridor të errët, në formë gjysmëharku, me mure të trasha e tavan të lartë, më çojnë në dhomën nr. 6 (e para në të majtë), që quhet “dhoma e pranimit”. Në prag të saj i nënshtrohem edhe një kontrolli të rreptë nga ana e një gardiani trupgjatë e të vrazhdë. I dëshpëruar që s’gjeti asgjë në xhepat e mi të zbrazët, gardiani avdall nis të më mbajë “ligjëratë”: Znash kuqni red? (E di rendin shtëpiak?). E ke aty brenda. Lexoje! Hapi sytë! Nuk guxon të shtrihesh! Nuk guxon të flesh! Nuk guxon të ulesh në dysheme! Nuk guxon të flasësh me zë të lartë! Të këndosh jo se jo! (“Moj hapsane, të raftë zjarri!...” - m’u kujtua vargu i një kënge, të cilën e di që nga fëmijëria). Kur hapet dera duhet të ngrihesh menjëherë në këmbë e të marrësh qëndrim: gatitu! Këtu nuk je në fakultet! Merr vesh? Zbathi këpucët! Ashtu! - gërvallet pa pushim avdalli dhe, pasi e hap derën e WC-së përballë, e mbyll “batarenë” e tij duke e ngritur zërin për një oktavë: Ovako ima da bude çisto!/ Të jetë e pastër kështu siç është!
KËTU NUK JE NË FAKULTET! Dëgjohet rrapëllima e derës së rëndë, tringëllima e çelësave të metaltë dhe hapat e gardianit që largohet korridorit të gjatë. Ai ik, unë mbetem aty, brenda. Në dhomë s’ka njeri, pos meje. Nis ta “studioj” ambientin e ri. Katër shtretër, dy nga dy në kat; një bankë në vend të tavolinës; katër karrige të thjeshta druri si ato nëpër shkollat tona fillore; dy tasa uji të plastikës; një tabelë shahu, një kasetë dhe një korpë
278
mbeturinash pranë derës. Këto janë “orenditë” e “shtëpisë” sime të re, ku do t’i kaloj 15 ditët e ardhshme. Një copë herë qëndroj në këmbë, pastaj ulem në njërën nga karriget. Nuk kalojnë as 10-15 minuta kur në dritarezën e derës së hekurt, që në zhargonin e burgut quhet “shpijunkë”, shfaqet koka e gardianit trupgjatë. Pasi kërkon me zë të lartë si gjithnjë që ta respektoj “rendin shtëpiak”, që do të thotë të ngrihem në këmbë, të marr qëndrim gatitu dhe t’i vë duart prapa, e hap derën dhe më urdhëron: ec para! Në fund të korridorit gjendet një kthinë e vogël, me një lavabo e një pasqyrë në të, në të cilën qëndron në këmbë një njeri me bluzë të bardhë: berberi. Berberi, një djalosh simpatik njëzet e kusur vjeç, i burgosur si unë, sillet ndaj meje me respekt. Duket se më njeh. Marr vesh se është prishtinas dhe se quhet Adnan. - Prof., duhet me t’i heq flokët! - më thotë me keqardhje. - Po mjekrën? - Edhe mjekrën. Patjetër? Patjetër. Kisha dëgjuar se të dënuarve me dënime të shkurtra (për kundrvajtje) rëndom nuk ua qethin flokët, por për mua duket nuk vlen ky rregull. - Bëje punën tënde - i them. Ai e bën punën e vet ngadalë dhe me kujdes. Së pari m’i heq flokët me makinë, pastaj mjekrën me brisk. E shoh veten në pasqyrë (e vetmja herë që jam këqyrur në pasqyrë për ato 15 ditë). Dukesha tjetër njeri. Disi më plak dhe më i ri njëkohësisht. Gardiani trupgjatë, që gjatë tërë kohës na kishte qëndruar gati mbi krye, më kthen përsëri në dhomë. Varur në mur, në një si qese najloni, gjendet “Rendi shtëpiak” dhe lista e avoketërve të Prishtinës me adresat dhe numrat e telefonit. Kjo është e vetmja “literaturë”, e cila mund të lexohet këtu. Me të parën duhet të njihet patjetër dhe menjëherë i burgosuri, kurse me të dytën sipas dëshirës. I lexoj dhe rilexoj disa herë radhazi, edhe njërën, edhe tjetrën. S’kam ç’bëj tjetër. Pastaj nxjerr 279
tabelën e shahut, i radhis figurat një nga një pa u ngutur aspak dhe nis të luaj shah me vetveten. Një herë nga vendi loz me figurat e bardha, pastaj çohem në këmbë dhe i luaj të zezat. Nuk kam luajtur shah qe njëzet vjet, qysh kur kam qenë ushtar, por nuk e kam harruar. Pak pa e përfunduar lojën (shanset për “fitore” ishin në anën e “të bardhit”), u çel dera dhe, ç’të shohësh, në dhomë ma sollën cimerin tim të parë. Ishte një djalë nga Ferizaj, tridhjetë e sa vjeçar, por që dukej shumëshumë më i ri. E kishin dënuar tre muaj për shkak të një revoleje. Për ato ditë sa qëndrova në burg mësova se kategoria e “armëmbajtësve pa leje” (për çdo ditë policia serbe mbledh armë, burgos e rreh njerëz anembanë Kosovës, sidomos fshatrave) ishte kategoria më e shpeshtë e të dënuarve për kundravajtje. (Të dytët vinin ata që kishin prerë dru në pyll). Kësaj kategorie i takonte edhe cimeri im. E kishin rrahur me rastin e bastisjes, dy vjet më parë dhe frigohej shumë. Sa herë që te “shpijunka” shfaqej surrati i ndonjërit nga gardianët, e kjo ndodhte bukur shpesh, ai ngrihej vrik në këmbë dhe prezentohej me emër e mbiemër, por duke e vënë mbiemrin gjithnjë përpara emrit në trajtën me “ja” e jo me “u” (fjala vjen, Alija e jo Aliu), ndërsa kur na nxirrnin në shëtitje në pistën e ngushtë e të rrumbullakët të burgut, të shtruar me beton, që soditej vazhdimisht nga polici që qëndronte lart në kabinë, cimeri im gjatë tërë kohës i mbante duart të lidhura prapa pa i zgjidhur asnjë sekondë, kurse shikimin pingul në tokë. U mundova disa herë ta bindi që të sillej e të ecte normalisht, sepse s’fitonte gjë nga një nënshtrim i tillë, por më kot. Ai vazhdonte me të vetën. Bile ma zinte për të madhe mua që isha pak a shumë i pakujdeshëm. Herë-herë nuk e fshihte kënaqësinë që ai, njeri që kishte kryer vetëm një shkollë të mesme a,
280
mbase, vetëm filloren, ma kalonte me zgjuarsi mua që isha doktor profesor e s’di se çka tjetër. Kushedi. Mbase kishte të drejtë.
DHOMA NR. 6 DHE “CIMERËT” E MI Të nesërmen ia behu edhe “banori” i tretë, një burrë relativisht i moshuar, pesëdhjetë e kusur vjeç, por që dukej shumë më i vjetër, mësues me profesion (jepte lëndën e gjeografisë në një shkollë fillore afër Prishtinës), i cili, si me veshjen, ashtu edhe me sjelljen dhe mënyrën e komunikimit, të linte përshtypjen se ishte një katundar i thjeshtë e jo intelektual. Sidoqoftë, mësuesi, sa arrita ta njoh për ato dy-tri ditë, ishte një njeri i ndershëm e krenar, nga ata që e kanë unin e vet. (Nuk fliste asnjë fjalë serbisht. Nuk dinte a nuk donte, nuk e di. Ndoshta që të dyja). E kishin dënuar tre muaj, për shkak se, siç thoshte, e kishte zënë “shumari” duke prerë dru në pyll dhe se kishte ardhur vetë që ta vuante dënimin gjatë muajve të verës, në mënyrë që kur ta kryente dënimin të kthehej përsëri në punë, në shkollë. Ditën e tretë, erdhi edhe i katërti - një i ri serb nga Fushë-Kosova, i zi si magjup, i cili ishte rrahur me një moshatarin e vet duke luajtur futboll. Ferizajasi, që prezentohej si pronar i një servisi të “bella teknikës”, si thoshte vetë dhe lëvdohej se i takonte një familjeje të pasur, u afrua shpejt me të. Fliste një serbishte qesharake, por kjo s’i pengonte aspak që të shtrohej në bisedë me të (shumë më tepër sesa me mua dhe me mësuesin). Flisnin me orë të tëra me njëri-tjetrin, herëherë edhe me pëshpërima vesh më vesh, si të ishin shokë intimë që njiheshin kushedi kur. Edhe pse qëndrimi i personelit të burgut ndaj Goranit (kështu quhej ardhësi) ishte shumë më i butë sesa ndaj ne të tjerëve, rioshi nga Fushë-Kosova, student dhe futbollist, si thoshte vetë, 281
mërzitej shumë dhe ferizajasi, që mbahej si njohës i rrallë i teknikës së bardhë (riparues shporetash, frigoriferësh e, mbase, edhe shpirtrash!), bënte çmos që t’ia hiqte sadopak mërzinë. Ishte shëmbëllim tipik i njeriut-rob, i cili nderon gjithkë që flet gjuhën e pushtuesit dhe të pushtetit. Këndej mburrej që kishte ra në burg për armë, këndej bëhej servil e qesharak. Një karikaturë e vërtetë. Kur kuptoi se përse ishte dënuar me burg bashkëvuajtësi i tij i urtë, “kosovopolsi” tha si pa të keq se “çalja” (babai) i tij kishte në shtëpi tre revole me leje. Ndërkaq, unë dhe mësuesi nga Mramori, me mbiemrin Gashi, luanim shah, lojë pas loje gjersa lodheshim dhe flisnim rrallë. Kuptoheshim edhe pa folur. “Kur të dal prej këtu, shok profesor, më thoshte shpesh, du me ardhë te ti me pi nji bardak çaj”. “Mirë se të vish”, ia ktheja unë dhe i tregoja se në ç’vend e kam banesën. Kaloi dita e parë, e dyta, e treta. Kurrë s’më janë dukur më të gjata ditët: një motmot, si thoshte ime ëmë, ndjesë pastë. Zgjoheshim në orën gjashtë të mëngjesit, rregullonim shtretërit shpejt e shpejt dhe lanim sytë; në orën shtatë ishte mëngjesi (një tas çaj i vrugët, një çerek bukë dhe një vezë e zier ose një copë suxhuk), pastaj shëtitja dhe pastrimi i korridorit dhe i pistës (mua dhe mësuesin, si më të moshuar, na kursenin ngapak nga kjo), pasonin lojërat e shahut, të ndërprera nga kontrollet e herëpashershme të gardianëve; në orën një dreka - groshë ose patate pa mish dhe një gjysmë kokrre qepë në vend të sallatës; shëtitja e dytë në pistë, që zgjaste, aq sa e para, rreth gjysmë ore, por tani nën diellin e nxehtë të korrikut (ato ditë bënte vapë e madhe); pasditja ishte tejet e gjatë dhe e mërzitshme, aq sa të hidhej të dilje të punoje diçka, çkadoqoftë; darka në orën shtatë - zakonisht një supë a makarona të pashije. Ushqimi ishte me një fjalë tejet i keq e jokalorik. 282
Vetëm sa për të mbajtur shpirtin gjallë. E prisnim me padurim orën dhjetë të mbrëmjes, kur fikej drita dhe binim të flenim. Për të burgosurit (e jo vetëm për ata), gjumi është shpëtim, sepse vetëm në gjumë njeriu është plotësisht i lirë e i pakufizuar, jo vetëm në burg, por edhe jashtë tij. Po kushtet higjienike? Për fat, në dhomë kishim nevojtore dhe ujë, por nuk kishim asnjë rriskë sapun. Kërkesës sime që nga depoziti im të më blihej një sapun, një pastë dhe një furrçë dhëmbësh (si i papërvojë që isha, kisha ardhur në burg krejtësisht i papërgatitur), njëri nga gardianët (m’u duk si zëri i atij avdallit, sepse nuk isha në gjendje t’ia shihja fytyrën) iu përgjigj shkurt: Mos dëshiron zotrote edhe parfum? Ç’të bëja? Hoqa dorë nga kjo kërkesë, edhe pse plot pesë ditë nuk kisha prekur sapun me dorë e as nuk i kisha larë dhëmbët. Sa i përket shtypit, edhe pse edhe atë e kisha kërkuar përditë, aq sa isha bërë i mërzitshëm, gjatë tërë atyre ditëve që qëndrova në Prishtinë, sikurse edhe më vonë, nuk pashë gazetë me sy, as shqip, as serbisht. Për libra as mos të flasim. Të premten (më 5 korrik) në mbarim të orarit të punës erdh urdhri që unë dhe ferizajasi të shpërnguleshim në Lipjan. Ashtu edhe u bë. Udhëtuam me mikrobusin e burgut. Rrugës nuk pashë askënd të njohur. Kishte kaluar ora tre dhe bënte shumë vapë. Burgu i Lipjanit, që dikur ka qenë shtëpi përmirësuese për të mitur, shtrihet në një sipërfaqe të madhe toke të rrafshët si tepsi. Kur arritëm ne nuk shihej xhanxhin njeri (të burgosurit ishin në punë fushe), pos policit kujdestar në kabinën në hyrje, të burgosurve që punonin në kuzhinë dhe një tipi që kryente detyrën e magazinierit. Më dhanë një palë tesha pune (setre e pantallona doku të kaltër) dhe më vendosën në pavijonin nr. 2. Mendova se shpëtova nga vetmia, torturat dhe mërzia dhe se ditët 283
që më kishin mbetur do të kalonin shpejt, sepse nuk e dija se do të ndodhte e kundërta. Në mbrëmje, kur u kthyen nga puna të burgosurit më rrethuan. Edhe pse pas heqjes së flokëve dhe mjekrës kisha ndryshuar shumë shumica e tyre më njohën. Filluan të më pyesin në e njihja filanin e fistekun dhe të më qerasin me cigare. Kishte nga Llapi, nga Drenica, nga Lipjani, Ferizaj etj. Njëri tha se ishte nga një katund aty pranë dhe se shtëpia e tij shihej me sy nga oborri i burgut. “Tash profesori na bën muhabet, na i shkruan lutjet...”. Më thanë se në njërin nga pavijonet kishte edhe telefon, përdorimi i të cilit lejohej nja një orë në mbrëmje; më dhanë një zheton dhe fola me familjen. U thashë se jam mirë me shëndet, se më kanë sjellë në Lipjan. Pyeta si shkojnë fëmijët me mësime dhe a janë mërzitur për mua. Më thanë se ishin mërzitur shumë, por edhe se ishin krenarë për shkak se burgosja ime kishte bërë jehonë të madhe në opinion; se kishte pasur shumë reagime dhe se mu atë ditë ishte mbajtur një orë protestuese në lokalet e Shoqatës së Shkrimtarëve. Driloni kishte marrë dhjetë në provim nga lënda e Fizikës, kurse Shpëtimi e kishte dhënë provimin pranues në Juridik. Doruntina po, si gjithnjë, e hareshme: babi, je bërë hero i programit satelitor! E ndieja veten të lehtësuar. Kujtoja se kisha shpëtuar nga më e keqja, por isha mashtruar. Atë natë nuk më zuri gjumi deri vonë.
NË QELI Vetëm një natë fjeta me të burgosurit e tjerë. Të nesërmen më izoluan. Si e qysh? - mund të pyesë dikush. Nuk e di. Gjetën një shkas; shpikën një pretekst. Më akuzuan se kisha folur me telefon nga zyra e drejtorit! Vetë caktimi im në “vendin e punës”: “mirëmbajtja e hig284
jienës në ndërtesën e shkollës dhe të drejtorisë”, kishte qenë duket një kurth. Edhe pse ishte e shtunë, me procedurë të shpejtë e sollën vendimin për izolimin tim në qeli në kohëzgjatje prej 10 ditësh, aq sa më kishin mbetur deri në fund. Ishin të kota protestat dhe reagimi im, në mos po bënin efekt të kundërt. Kishin vendosur të më izolonin nga të burgosurit e tjerë si të rrezikshëm për rrethin dhe pikë. Në këso rastesh, kuptohet, shfletohen dosjet. Aktivizohen ato... E unë për ta nuk isha i panjohur. E kisha mbushur kupën që më 1989, kur i kisha shpëtuar për një fije izolimit. Kërkova të takohesha me drejtorin e burgut, por ai, në vend që të vinte vetë, m’i dërgoi në “vizitë” tre gardianë të çakërdisur. Vrragët e kësaj “vizite”, fizike dhe shpirtërore, jam përpjekur t’i shpreh në vjershën dyvargëshe “Duart” të ciklit “Vargje nga qelia”, të botuar (kuptohet pas daljes nga burgu) në “Bujku” të Prishtinës dhe, pak më vonë, edhe te “Drita” e Tiranës (8. 9. 96), në margjina të së cilës miku im, poeti Ali Podrimja, kishte shënuar fjalën: “Brilante”. Ishte nata e parë e qëndrimit tim në qeli, qëndrim ky që tani po merrte një dimension të ri: atë të dhunës fizike, krahas asaj psikike. Kërkova përsëri të takohesha me drejtorin, por më kot. Kërkova edhe të nesërmen dhe të pasnesërmen, përsëri kot. Doja t’i bëja vetëm një pyetje: a isha unë i dënuar për kundravajtje apo i burgosur politik? Më thanë se kishte shkuar në udhëtim zyrtar në Beograd dhe se do të vinte të premten. Të premten po ashtu prita kot. “Upravniku” i Burgut të Qarkut në Prishtinë, Lubomir Çimburoviq (ish-udbash) s’erdhi dot kurrë tek unë, sepse ai ishte kreatori i tërë kësaj “llakërdie”! Të premten qëndrimi ndaj meje u ashpërsua. Gardianët vinin më shpesh dhe tinëzisht të më “vizitonin”. “Kako je, profesore? Shta ima novo, profesore?” (Hë, profesor, si je? Ç’kemi të re?) - më provokonin vazhdimisht nga “shpijunka”. Herë285
herë hynin edhe brenda në qeli, shikonin rreth e rrotull, kontrollonin WC-në, gjuanin ndonjë fjalë dhe largoheshin. Jo rrallë duke kënduar. Isha në hall sidomos prej njërit, që i kishte sytë si Danjolli i Sherkës. Në fillim u soll “mirë”, shtirej sikur i vinte keq, por shpejt e tregoi fytyrën e vet të vërtetë. Kërkonte shkas që të përdorte dhunën ndaj meje, prandaj duhej të tregohesha tepër i kujdesshëm (sidomos në ndërrimin e tij), që të mos ia ofroja këtë kënaqësi. Kishte edhe ndonjë që sillej pak më mirë. Isha i vetëdijshëm se nuk më kishin sjellë këtu për të më përkëdhelur. Në fillim e pata vështirë, por shpejt m’u desh të pajtohem me faktin se deri në fund do të më duhej të qëndroja këtu - i mbyllur në qeli dhe nën një regjim të rreptë e special - si të isha ndonjë kriminel i rrallë. Duhej të bëhesha i fortë e i qëndrueshëm dhe të duroja deri në fund, sepse s’kisha rrugë tjetër. Sillja ndër mend ata që kanë vuajtur - dhe vuajnë ende - bashkëkombësit e mi, të burgosurit e djeshëm (dhe të sotëm) politikë shqiptarë nëpër kazamatet serbe dhe jugosllave. Me vite e dekada. Kujtoja Adem Demaçin me shokë. Kujtoja studentët e mi të ‘81-shit, që e kaluan rininë nëpër burgje. Kujtoja Ukshin Hotin dhe peripetitë e tij të shumta me pushtetin, në njërën anë dhe me njerëzit tanë, në anën tjetër. Kujtoja Dubravën, Idrizovën, Nishin, Pozharevcin, Stara Gradishkën, Goli Otokun e sa e sa kazamate të tjera të tmerrshme, ku vëllezërit e mi që s’ishin pajtuar me dhunën dhe terrorin e pushtuesve sllavë, kishin bërë miliona vjet burg të rëndë politik, prej të cilave me mijëra nëpër qelitë e errëta, në vetmi të plotë. Nëse me asgjë tjetër, ky popull i ka dëshmuar botës, përmes bijve të vet të burgosur e të persekutuar si askund tjetër, se nuk është pajtuar as do të pajtohet kurrë me ndarjen e padrejtë që i është bërë atij nga fuqitë 286
e mëdha evropiane dhe me trajtimin e egër që u është bërë e vazhdon t’u bëhet shqiptarëve të mbetur nën sundimin e egër të shteteve fqinje. Kisha kohë të mendoja për gjithçka. Hapësira e ngushtë e qelisë, aq sa ta ngushton jetën dhe veprimin, po aq ta nxit fantazinë dhe mendimin. Rrallë herë në jetë kam pasur një vërshim idesh dhe një koncentrim mendor si ato ditë. Sa keq që s’kisha mundësi të shkruaja!
POEZIA M’U BË SHPËTIMTARE Bëja përpjekje që ta ruaja kondicionin fizik duke e pastruar qelinë nga disa herë në ditë me një majicë (kanotiere) që e hoqa nga trupi dhe duke bërë ngapak fiskulturë (mënyrë kjo me të cilën e shkurtoja sadopak edhe kohën që s’lëvizte nga vendi), ndërsa kondicionin mendor përpiqesha ta ruaja me një “metodë” speciale: duke bërë fiskulturë letraro-artistike. Poezia m’u bë shpëtimtare si Visar Zhitit. Në vetmi, në qeli, mes katër mureve dhe tri palë dyerve të hekurta, aplikova “receptin” e Visarit. Pas hutisë fillestare dhe frikës nga minjtë, që më pushtoi natën e parë, kur, në errësirë, dëgjoja një brejtje poshtë krevatit, e cila ma mërgoi gjumin (të nesërmen pashë se nuk ishin minj, po një çift pëllumbash që kishin bërë çerdhe me fije kashte në dritare të qelisë), e ftova në ndihmë arsenalin e vargjeve që dija përmendsh që nga Budi, Bogdani e Variboba e gjer te Naimi, Fishta, De Rada, Serembe, Noli, Asdreni, Mjeda, Lasgushi, Migjeni, Kadareja, Agolli dhe poetët e tjerë bashkëkohorë. Recitoja, në origjinal, edhe vargje nga poetët francezë si Preveri, Apolineri, Vërleni e të tjerë. Falë kujtesës sime të fortë dhe dashurisë së madhe për poezinë gjithmonë kam ditur shumë vargje përmendsh, në çka ka ndikuar sigurisht edhe puna ime me studentë si ligjërues i poezisë. Kujtoja në heshtje, e ndonjëherë recitoja edhe me zë, 287
pjesë nga “Bagëti e Bujqësia”, nga “”Këngët e Milosaos”, nga “Lahuta”, poezitë më të mira të Nolit, të Migjenit e të Lasgushit, “Urën Mirabo” të Apolinerit, “Barbarën” e Preverit, shumë poezi të poetëve bashkëkohorë, si edhe disa nga vjershat e mia të hershme, kur, papritmas, ditën e dytë a të tretë, lindën edhe vargjet e para. Në fillim i “shkrova” katër vargjet e vjershës “Apoteozë ujit”, lindja e të cilave më gëzoi pa masë, pastaj edhe të tjerat varg. S’kisha as letër, as laps, asgjë. E, megjithatë, arrita të krijoja, ashtu me mend, një cikël prej 15 poezish të shkurtra miniaturale, tepër të shtrenjta për mua, nga ato që Xhevahir Spahiu në librin e tij “Kohë e krisur” i quan “shkurtima”. Ato ditë, pak para se të më merrnin në burg, e kisha lexuar rishtas romanin “Krastakraus” të Bilal Xhaferit, një nga romanet më të mira me temë historike të letërsisë shqipe. Eh, Bilal Xhaferri, ç’talent dhe ç’fat! Më ishin ngulitur në kujtesë vargjet e një kënge të bukur që citon Bilali në romanin e tij, që s’më hiqeshin asnjë çast nga mendja:
Mos kosit kositës te sheshet e Ujmirës ku mbijnë fije trifilesh dhe lulëkuqe plagë.
I përsërisja shpesh këto vargje, bashkë me atë vargun lapidar që u prin këtyre: “Mos kosit kositës mbi varrin tim të humbur”. Kur, për çudi, një mbasdite u dëgjua vringëllima e kosës që kosiste në oborrin e mbjellë me bar të burgut. Tingujt ritmikë të kosës dhe frymëmarrja e rregullt e kostarit depërtonin qartë në qelinë time dhe unë aty për
288
aty bëra adaptimin e kësaj kënge, duke krijuar kështu një palimpsest poetik:
Mos kosit kositës në burg të Lipjanit ku mbijnë fije bari dhe ëndrra llahtar.
Mos kosit kositës mbi varrin tim të gjallë!
“Nuk ka burg që e nxë njerinë” - thotë poeti spanjoll Migel Ernandes (1910-1942). Ky është një varg i tij. Nuk ka burg që e nxë njerinë ligjëron shpirti i poetit, njërit nga më të mëdhenjtë e shekullit, i cili (ç’paradoks!) vdiq në qeli në moshën 32 vjeç.
KALOI EDHE KJO SI ÇDO GJË TJETËR. Ç’NA PRET NESËR? Kërcënimet dhe provokimet e gardianëve vazhdonin si më parë, por problemin kryesor e kisha, megjithatë, me kohën. Si ta plakësh ditën e gjatë të verës vetëm i mbyllur në një hapësirë aq të ngushtë. Pa gazetë, pa libër, pa radio, pa televizion, pa shokë, pa laps, pa letër, pa asgjë... Pa e kaluar asnjëherë pragun e derës. I mbyllur si në varr. E i gjallë. Vetëm me veten dhe kujtimet. Me të dashurit e tu që i do më shumë se kurrë. Me poetët e tu që të bëjnë “shoqëri” ditë e natë. Dhe me “engjëjt” që mezi presin të të zënë në “flagrancë”: mos je shtrirë, mos je zhveshur,
289
mos ke fjetur, mos... Sepse, ky nuk është hotel, as plazh! - ma kujtonte shpesh Danjolli i Sherkës. Po afrohej edhe dita kur skadonte afati i dënimit tim prej 15 ditësh. Para se të më merrnin as vetë muk kisha menduar se do ta vuaja deri në fund këtë dënim absurd! E ç’kisha bërë unë? Ç’faj? Kisha shkuar në Shqipëri pa “vizë dalëse”! Kisha shkelur “murin e Berlinit”, që ndan shqiptarët këndej e andej kufirit. Shumë të tjerë i kishin dënuar me të holla për këtë “delikt”, dija edhe të tillë që as ua kishin marrë fare pasaportat (Policia i di punët e veta!), kurse mua - me burg! Nuk ndihmuan as ankesat e shumta të avokatit, z. Destan Rukiqi, të cilin e falënderoj publikisht për shërbimet e bëra. Tentimet e tij për të më vizituar në burg, sikurse edhe të anëtarëve të familjes sime, kishin qenë të kota. Gjatë tërë kohës, sa qëndrova në “fllad”, unë nuk pashë fytyra të tjera, pos atyre të policëve dhe të kuzhinierëve që ma sillnin ushqimin. Drejtoria e burgut jo vetëm që m’i ndaloi kontaktet me njerëzit dhe me botën, por nuk e pa të udhës të më falte qoftë edhe një minutë. Përkundrazi. Edhe pse sipas ligjit duhej të lirohesha në mëngjes, kur edhe isha arrestuar, mezi më lëshuan pasdite, duke më mbajtur shtatë orë më shumë. Më në fund, më 16 korrik, në orën tre e pesëmbëdhjetë minuta dal nga “oborri i mallkuar” dhe drejtohem kah vetura e parkuar pak më tutje, ku më prisnin im nip, Arbeni dhe dy djemtë e mi, Driloni dhe Shpëtimi. Duhet të kem qenë tejet i zbehtë dhe i raskapitur, sepse e hetova që ata më shikonin me habi dhe disi me frikë. Rruga nga kabina e deri tek vetura, m’u duk e gjatë, shumë e gjatë. Një shekull. Hapat i kisha të rëndë plumb. Ecja ngadalë rrafshit të gjerë të Kosovës dhe mendoja: 290
Kaloi edhe kjo. Si çdo gjë tjetër. Kaloi, por... Ç’na pret nesër? Ç’i pret fëmijët tanë?! P. s.- Këto shënime i kam pasur gati në kokë qysh ato ditë kur vuaja dënimin në Burgun e Qarkut në Prishtinë dhe sidomos gjatë qëndrimit në qeli në Lipjan. I nxora në letër - më vonë - jo për të treguar vuajtjet e mia, sepse ato s’janë asgjë karshi vuajtjeve të sa e sa martirëve të vërtetë dhe të tërë popullit tim të robëruar, por për t’u çliruar nga një barrë. Ishte njëlloj “shtatzënie” prej së cilës duhej të lirohesha patjetër. (Gusht-shtator 1996) Ky tekst botohet për herë të parë.
291
NË VEND TË PASTHËNIES: NJË INTERVISTË E KOHËVE TË FUNDIT
NË BALLKAN SECILI PANDEH SE IA KA HEDHUR TJETRIT! - Përshëndetje Profesor dhe urime 65-vjetori i lindjes! Keni botuar dhjetëra libra, secili më në zë se tjetri dhe më i veçantë se tjetri. Keni publikuar qindra opinione për fenomene të ndryshme letrare, kulturore, arsimore, gjuhësore, politike e shoqërore. S’keni heshtur kurrë për kurrfarë padrejtësie, që i është bërë shtetit e as kombit. S’besoj se do të heshtni as tash e tutje. Por, kaherë krijuesve u është bërë kjo pyetje, “Pse shkruani?”, por edhe janë dhënë shpjegime të ndryshme nga ta. Pse shkruan profesor Agim Vinca?
TË SHKRUARIT ËSHTË NJË LLOJ TERAPIE - Kjo është pyetja më e zakonshme, por edhe më e vështira që mund t’i bëhet një krijuesi. Përse shkruaj? Shkruaj, sepse nuk di mënyrë tjetër më të mirë për ta realizuar veten; shkruaj, sepse nëpërmjet shkrimit dëshiroj të komunikoj me njerëzit, të njohur e të panjohur, të afërt e të largët, këtu e gjetiu, sot dhe nesër. Shkruaj, sepse dëshiroj të lë gjurmë në kohë, duke shpalosur veten, duke gjykuar për kohën dhe njerëzit dhe duke afirmuar të mirën e goditur të keqen; shkruaj, sepse të shkruarit është, pse jo, një lloj terapie, e cila, nëse nuk i shëron plotësisht, së paku i zbut, dhembjet që i shkaktojnë njeriut vetmia dhe melankolia. 292
Shkruaj, sepse e dashuroj gjuhën në të cilën shkruaj, gjuhën shqipe dhe dua ta provoj veten duke u bërë, si thotë një poet i brezit tim (më duket Xh. Spahiu), “rob dhe zot i saj”; shkruaj, më në fund, sepse dëshiroj ta sfidoj vdekjen, aq sa është e mundur kjo gjë nga ne njerëzit, që fizikisht jemi të përkohshëm në këtë botë. - Në 65-vjetorin e lindjes suaj, Redaksia e revistës “Fjalë e valë” Ju kushtoi një numër tematik, i cili ka dalë si libër nën titullin “Krijuesi i pandalur”. Më 15 janar, ditën e fundit të semestrit dimëror të vitit akademik 2012/2013, në Fakultetin e Filologjisë u përurua ky botim, kurse Ju, me atë rast, u nderuat me mirënjohje “për kontributin e jashtëzakonshëm dhënë zhvillimit dhe përparimit të Universitetit të Prishtinës”. Çfarë do të veçonit në këtë 65-vjetor? Është vështirë të plakesh duke shkruar letërsi e duke e studiuar atë? - Revista “Fjalë e valë” është pothuajse e vetmja revistë letrare, që del rregullisht në Kosovë. Kohë më parë, kjo revistë shënoi 10-vjetorin e daljes së saj, gjë që do të thotë se ajo tashmë ka krijuar një traditë. Redaksia e revistës e ka parë të udhës që një numër të saj t’ia kushtojë veprimtarisë sime, siç thuhet në “Fjalën e Redaksisë”, me të cilën hapet ky numër i revistës, me rastin e 65-vjetorit të lindjes, 40-vjetorit të fillimit të punës në Universitet (1972-2012) dhe 40-vjetorit të botimit të librit tim të parë (Feniksi, 1972), për çka unë shfrytëzoj rastin t’i falënderoj publikisht. Ky botim tashmë ka dalë nga shtypi dhe gjendet në duart e lexuesve. Në të janë përfshirë shkrime të përzgjedhura për krijimtarinë time letrare e shkencore, disa poezi të miat në fillim (dy prej të cilave kushtuar Mitrovicës), një tufë poezish-kushtime për mua
293
të disa poetëve të shquar shqiptarë e të tjerë dhe një kronologji e jetës dhe e veprimtarisë sime. Kjo është, pak a shumë, përmbajtja e numrit tematik të revistës “Fjalë e valë”, të 23-tit me radhë, kushtuar “Prof. A. Vincës, në 65-vjetorin e lindjes”. Ndërkaq, Universiteti i Prishtinës, në kuadër të 100-vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë, ka nderuar me mirënjohje një numër të konsiderueshëm profesorësh të këtij Universiteti, në mesin e të cilëve edhe mua. Meqenëse në manifestimin e organizuar me atë rast u tha se profesorëve të gjallë mirënjohjet do t’u dorëzohen nëpër njësitë akademike, u shfrytëzua rasti që mua të më dorëzohej në takimin e para do ditëve në Fakultetin e Filologjisë, gjë që e bënë bashkërisht dekani i Fakultetit dhe zëvendësrektori për mësim i Universitetit. - Në fjalën tuaj të mbajtur në promovimin e revistës “Fjalë e valë”, në të vërtetë të librit “Krijuesi i pandalur”, Ju evokuat kujtime nga jeta juaj studentore dhe iu drejtuat me një porosi të pranishmëve në sallë, në mesin e të cilëve kishte edhe mjaft studentë... - Fjala që mbajta unë në mbyllje të këtij takimi, siç më pëlqen ta quaj, titullohet: “Mos u dëshpëroni nëse rrëzoheni; dëshpërohuni nëse nuk ringriheni!”. Duke evokuar episodin e provimit të parë në jetë, në Fakultet, unë desha t’u transmetoj studentëve të mi, atyre në radhë të parë, por edhe të pranishmëve të tjerë në sallë, të rinj e pleq, një mesazh të qartë dhe dashamirës. Jeta ka rënie e ngritje, suksese e dështime. Puna është të mos thyhemi, të mos dëshpërohemi, të mos dorëzohemi. Konsideroj se ky mesazh ka konotacione më të gjera sesa jeta studentore dhe suksesi a mossuksesi në provime; ai na përket të gjithëve si individë dhe si pjesëtarë të një kombi e shoqërie. 294
- Kohë më parë u mbajtën zgjedhjet e anëtarëve të rinj në Akademinë e Shkencave dhe të Arteve të Kosovës. Emri Juaj, për çudi, përsëri nuk figuron në listën e të pranuarve! Përse nuk po ju pranojnë në Akademi, Profesor: për shkak të xhelozisë, frikës së qëndrimit tuaj të drejtpërdrejtë: “e bardha e bardhë”, “e zeza e zezë”, apo ka ndonjë arsye tjetër, politike?
AKADEMIA E SHKENCAVE DHE ARTEVE E KOSOVËS NUK E MERITON EMRIN QË KA - Secila veç e veç dhe që të tria bashkë: xhelozia; frika nga qëndrimi i drejtpërdrejtë e jokonformist, në të vërtetë nga integriteti moral e intelektual, por edhe “mëkatet” e natyrës politike, intelektuale dhe shkencore në përgjithësi. Pjesa dërrmuese e anëtarëve të Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës nuk kanë vepër të përfillshme shkencore ose edhe letrare e artistike; shumica syresh janë intelektualisht të tredhur, të shurdhër e memecë (jo rastësisht organet serbe në ndërtesën e vjetër të ASHAKut vendosën Shoqatën e Shurdhmemecëve!), pa dije e guxim intelektual dhe pa kredibilitet moral dhe, e treta, në ASHAK mbizotërojnë njerëzit që në periudhën e autonomisë kanë qenë jo vetëm anëtarë të devotshëm të Lidhjes së Komunistëve, por edhe plotësisht luajalë ndaj sistemit jugosllav; njerëz që shënonin me konferenca shkencore e botime të posaçme përvjetorët e “shokut Tito”, kurse pas vitit 1990 u shndërruan në anëtarë jo vetëm të devotshëm, por edhe fanatikë të Lidhjes Demokratike të Kosovës. Duke mbështetur pa rezervë, individualisht dhe kolektivisht, “politikën e urtë e paqësore presidenciale”, akademët tanë kundërshtonin çdo formë të rezistencës aktive ndaj ok295
upatorit, përfshirë edhe rezistencën e armatosur të UÇK-së, të cilën ata dhe “idhulli“ i tyre e quanin “dorë e zgjatur e shërbimeve sekrete serbe”, kurse kryengritjen e armatosur “aventurë që kishte për qëllim ta digjte Kosovën” dhe t’ia lehtësonte kështu punën pushtuesit për ta shndërruar atë, sipas tyre, në “tokë të shkretë”. Si njeri, krijues e intelektual kam qenë pothuajse prej fillimi kundërshtar i politikës së ashtuquajtur “paqësore”, të cilën disa e quanin, madje, edhe “gandiste”, që në fakt ishte politikë e frikës dhe e nënshtrimit dhe përkrahës i rezistencës aktive, padëgjueshmërisë qytetare ndaj organeve të pushtuesit në fillim dhe kryengritjes së armatosur për çlirim, më vonë, si e vetmja rrugë që duhet të ndjekë një popull që e ka seriozisht luftën e vet për liri e pavarësi. Kjo është një përgjigje, e pjesshme, pyetjes suaj. Konsideroj se në mënyrë pak më të plotë i jam përgjigjur kësaj pyetjeje në intervistat dhe paraqitjet e mia në media lidhur me “çështjen ASHAK”, kurse në mënyrë shumë më të plotë shpresoj t’i përgjigjem në një të ardhme jo shumë të largët. - Kush mund bëhet sot anëtar i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës? - Kushdo që e ka mirë me kryetarin e saj aktual, një gjeograf, që merret me tabela e statistikë demo(no)grafike; me dy ish-kryetarët e saj gjuhëtarë, relativisht të zotë si studiues, por tejet meskinë, cinikë e mizantropë si njerëz; me kryesinë e kësaj, ta quaj shoqate të shndërruar në shtëpi private; kushdo që u bën lajka dhe u vardiset atyre; që nuk ka “mëkate” politike dhe, mundësisht, as formim të mirëfilltë shkencor e intelektual; që është i urtë, simpatik, titist, rugovist, lëdëkë-lëdëdëist, mundësisht anëtar i ndonjërës prej partive-bisht (preferohet të qenit 296
funksionar, fjala vjen, nënkryetar i ish-partisë fshatare të asfaltit!), preshevar a gjakovar, lokalist e provincialist (edhe në qëndrimin ndaj gjuhës standarde shqipe!); që di të tregojë anekdota e di të sillet me gjentilencë e të qeshë vesh më vesh para eprorëve të vet, pavarësisht që nuk është në gjendje të shkruajë as një faqe tekst pa gabime drejtshkrimore e të tjera; që nuk është në gjendje të mbajë një ligjëratë a fjalë për të qenë në Prishtinë se jo më gjetkë, se për vepra e projekte shkencore serioze as që mund të flitet. Zgjedhjet e anëtarëve të rinj në Akademinë tonë “të shkencave” prej viteve ’90 e këndej janë manipuluar secilën herë, por pas zgjedhjeve të fundit, të vitit 2012, në të cilën udhëheqja agile e ASHAK-ut, e realizoi, si asnjëherë më parë, qind për qind “planin” e vet katërvjeçar, duke pranuar 19 anëtarë të rinj përnjëherë, me ndonjë përjashtim, secili më beter se tjetri, ka ardhur koha që Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës të quhet e ashtuquajtura Akademi e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, sepse nuk është më e tillë! - Pasi jeni anëtar i Këshillit të Librit në MKRS deshëm të dimë se a jeni i kënaqur me veprat konkurruese të autorëve dhe shtëpive botuese që jua sjellin aty për ta marrë miratimin tuaj? - Jo, aspak. Ose fare pak. Prurjet janë tejet modeste. Herë-herë edhe joserioze. Kjo gjendje flet për krizën nëpër të cilën kalon kultura jonë, e mjedisit tonë, kosovar, ku edhe njerëzve me tituj më të lartë shkencorë u mungon shumë herë kultura elementare e shkrimit, dija dhe përkushtimi krijues. - Profesor, për punën, dijen, librat dhe kriteret në fakultet ju nderojnë kolegët dhe studentët, me shkrime promovuese rreth jush, kush tjetër jo. Edhe sa kohë do të jeni ligjërues në Fakultetin 297
e Filologjisë dhe ku do të shkoni më pas?
UNIVERSITETI DHE POLITIKA E KUADROVE - Me 65 dilet në pension. Sipas ligjit. Por ka një qëndrim që profesorët, për mungesë të pensionit (pensionet ekzistuese s’janë veçse ndihma sociale!), të angazhohen deri në moshën 70 vjeç. Pastaj, kush si; kah sytë këmbët!... Nëse do të jem gjallë e shëndoshë do t’i përkushtohem finalizimit të veprës sime shkencore dhe letrare, përfshirë edhe ditarët dhe kujtimet. - Çfarë masash duhet të marrin Rektorati dhe Ministria e Arsimit për profesorët që mbajnë nga dy e tri punë, për ata që ligjërojnë në UP dhe në kolegje private? - Mendoj se kjo çështje duhet të zgjidhet një herë e mirë, konform ligjit, pa bërë asnjë lëshim. Por problemi i mbajtjes së dy a tre vendeve të punës dhe i angazhimeve të shumta në Kosovë është dukuri shumë e përhapur, që i kalon caqet e Universitetit të Prishtinës dhe të sistemit arsimor në përgjithësi. Uzurpimi i posteve, i vendeve të punës, marrja përsipër e angazhimeve nga më të ndryshmet, të qenit anëtar bordesh e këshillash, gjithnjë kundruall një page të caktuar, është dukuri e përgjithshme në Kosovë. Në Kosovë ka shumë njerëz të papunë (edhe me kualifikime të larta shkollore e me grada shkencore), ka shumë të varfër, madje edhe të rrezikuar nga uria, ka pensionistë që, edhe pas dyzet vjet pune e kontributi, nuk mund ta sigurojnë ekzistencën e vet minimale dhe ka njerëz që s’ia dinë skajin pasurisë. Në këtë grup hyjnë në radhë të parë njerëzit e politikës (ata që i kanë në dorë penjtë e shtetit dhe tenderët e famshëm), por edhe në mesin e intelektualëve ka jo pak profiterë. Ka edhe njerëz që qëndrojnë me dekada në krye të in298
stitucioneve, madje edhe pa konkurs, duke iu përshtatur si kameleonë secilës parti që vjen në pushtet dhe duke i mitosur me lajka e dhurata ata që vendosin për postet e tyre, ministrat përkatës dhe shefat e tyre. - Kaluam kështu, spontanisht, te problemet shoqërore dhe politike. Çfarë është politika e kuadrove në Kosovë? A bazohet ajo mbi meritokracinë apo mbi luajalitetin partiak, nepotizmin dhe servilizmin? - Më vjen keq ta them, por Kosova nuk do të prosperojë derisa nuk do të ketë një politikë më të drejtë të kuadrove, që bazohet mbi kriterin e aftësisë profesionale dhe të ndershmërisë morale e jo mbi përkatësinë partiake dhe lidhjet familjare e “kritere” të tjera të ngjashme. Ende mbahet mend deklarata qesharake e një ministri të njërës nga qeveritë e kohës së LDK-së, i cili vërejtjes se kishte punësuar në dikasterin e tij dhjetëra të afërm të vet, iu përgjigj me fjalët: “Në Kosovë të gjithë janë: nip e dajë!”. Fjala “dajë” u përmend edhe në bisedat telefonike të njerëzve përgjegjës të partisë e cila e udhëheq sot Kosovën, të cilat iu bënë të njohura kohë më parë opinionit, aq sa mund të thuhet lirisht se tashmë është bërë metaforë e nepotizmit tonë proverbial. Kundër nepotizmit duhet luftuar, njësoj sikurse kundër korrupsionit, shkeljes së ligjit, uzurpimit të pronës publike, keqpërdorimit të pushtetit dhe keqpërdorimeve të tjera, të të gjitha llojeve, që kanë vërshuar Kosovën tonë të dashur e martire, si e quanim dikur. Politika e kuadrove e qeverisë aktuale dhe e partisë kryesore të koalicionit qeveritar, PDK-së, lë shumë për të dëshiruar edhe në një plan tjetër. Edhe pse duket si paradoks, PDK-ja, çuditërisht, më shumë se mbështetësit e saj, të dikurshëm apo edhe të tanishëm, i mbështet, shumë herë, kundërshtarët e saj, realë a potencialë, duke i shpërblyer 299
me poste, privilegje e shpërblime! Më tha një ditë një mik, mbështetës i UÇK-së që në orët e para dhe i “krahut të luftës” pas ’99-s, si me shaka: “Ata më shumë kujdesen për armiqtë sesa për miqtë!”. Do të përpiqem ta konkretizoj, pak a shumë, këtë që thashë më lart.
KUSH “VDES” E KUSH “NGORDH” NË KOSOVË! Lexova kohë më parë në një nga të përditshmet tona fjalinë e mëposhtme: “Në Kosovë vdesin vetëm bletët, kuajt dhe anëtarët e LDKsë. Të gjithë të tjerët ngordhin”. U skandalizova dhe s’u besoja syve duke e lexuar këtë fjali idioteske, që përsëritej dy herë brenda një teksti të shkurtër, të shkruar nga një kolumnist, i cili bënte sikur i kundërvihej asaj, por, ja që gjente rastin ta plasonte në shtyp. Askush nuk ka reaguar deri më sot, as me gojë e as me shkrim, ndaj kësaj thënieje morbide, që, po të ishte shqiptuar diku tjetër, do të ishin ngritur në këmbë i madh e i vogël. “...vetëm bletët, kuajt dhe anëtarët e LDK-së vdesin; të gjithë të tjerët ngordhin”! O Zot, deri ku arrin fanatizmi politik! Po gratë lehona, po nënat plaka, po pleqtë mjekërbardhë, po fëmijët e foshnjat e pafajshme; po njerëzit zemërbardhë të kësaj toke, që nuk i takojnë e as nuk i kanë takuar ndonjëherë ndonjë partie politike... Kot. Të gjithë “ngordhin”, si qentë, nëse nuk janë anëtarë të LDK-së! E tmerrshme ta mendosh! Jo ta botosh! Dhe, papritmas, po ato ditë, autori i kolumnes në të cilën haset fjalia e mësipërme, zgjidhet anëtar i një bordi të rëndësishëm si përfaqësues i njërës nga ministritë tona më të rëndësishme, MASHT-it! Kurse vitin e kaluar, po nga kjo ministri, u zgjodh “shkencëtar i vitit” një profesor, i cili, në vitin 1991, kur u aplikuan masat e dhunshme në Universitetin e Prishtinës, i pranoi ato
300
dhe vazhdoi të ligjëronte në Fakultet, serbisht, deri në vitin 1993, kur u largua nga Kosova, për të mos u kthyer kurrë më. - Në 100-vjetorin e pavarësisë së shtetit shqiptar me mirënjohje e motivacione të ndryshme u nderuan shumë figura në qytete të ndryshme të Shqipërisë. Ju, edhe pse përgatitët “Muzën e Mëmëdheut”, u harruat. Pse? - Presidenti i Shqipërisë, Bujar Nishani, me rastin e 100-vjetorit të shpalljes së Pavarësisë, në një ceremoni të organizuar në selinë e Presidencës, të cilën unë e ndoqa përmes ekranit, nderoi me “Medaljen e Mirënjohjes” të gjithë autorët që kontribuan me botime letrare dhe artistike në shënimin e këtij jubileu të rëndësishëm. Nuk e di si dhe kush ka vendosur për këtë çështje (kush e ka bërë përzgjedhjen e laureatëve), por me të gjitha kriteret në këtë listë është dashur të ishte edhe “Muza e Mëmëdheut” dhe unë si autor i saj. Unë jam mësuar të anashkalohem nga çmimet dhe dekoratat, por kësaj radhe vërtet e ndjeva veten të fyer, ashtu sikundër edhe kur lexova emrat e atyre që ishin shpallur “Qytetarë Nderi” të Vlorës nga kryetari i Bashkisë së këtij qyteti historik, po me rastin e 100-vjetorit, në mesin e të cilëve ishin edhe një poet kosovar, i cili me vargjet e tij të botuara në vitin 1997 kishte fyer Vlorën dhe vlonjatët, si dhe dy kryetarë komunash periferike të Kosovës. - Çfarë keni ndërmend të shkruani pas gjithë asaj bibliografisë suaj dhe për çfarë mendoni se opinioni do t’ju mbajë mend dhe do t’ju përmendë? - Nuk e di. Nuk jam i sigurt. Askush nuk mund ta dijë plotësisht një gjë të tillë, madje as krijuesit e mëdhenj. Besoj se disa poezi të miat 301
do të lexohen, mbahen mend e citohen edhe pas njëqind vjetësh. A janë pesë, dhjetë a pesëmbëdhtjetë nuk e di, por e di se këtu hyjnë ato poezi që kanë kuptim e muzikalitet, që tingëllojnë shqip dhe që mësohen lehtë përmendsh. Studimi im monografik “Struktura e zhvillimit të poezisë shqipe (1945-1980)” besoj se do të jetë pikë referimi sa herë që do të flitet për poezinë bashkëkohore shqipe si pjesë shumë e rëndësishme e letërsisë dhe kulturës shqiptare. Edhe disa shkrime të tjera kritike, ese, vështrime e studime për letërsinë shqipe shpresoj ta mbijetojnë autorin e tyre. Ndoshta polemikat, ndoshta shkrimet publicistike a diçka tjetër që pritet të lindë, sepse krijuesit gjithmonë mendojnë se veprën e tyre më të mirë do ta shkruajnë më vonë. - Jeni shpirt polemik. Pakëz Nol, pakëz Konicë. Keni polemizuar me shumë shkrimtarë, gazetarë, publicistë e intelektualë maqedonas, serbë e të tjerë (herë-herë edhe shqiptarë) në mbrojtje të interesave kombëtare dhe të parimeve tuaja morale e krijuese. Keni botuar shumë shkrime polemike të kësaj natyre në shtyp, si dhe tre libra publicistikë... A ju ka marrë shumë kohë e energji kjo punë dhe a ju ka ndarë nga puna krijuese?
KAM POLEMIZUAR EDHE ME DAÇIQIN - Sigurisht që po. Madje jo pak. E kam filluar këtë punë, i shtyrë nga rrethanat, por edhe nga natyra dhe karakteri im njerëzor, që nuk pajtohet me të bërit sehir, në vitin 1986, për ta vazhduar përgjatë viteve ’80 e ’90, por edhe më vonë, madje edhe në ditët e sotme. Kam polemizuar me gazetarë, shkrimtarë, publicistë, intelektualë e politikanë serbë e maqedonas, madje dhe me kryeministra, kandidatë për presidentë, ministra, deputetë e të tjerë. Kam polemizuar edhe me Daçiqin, në vi302
tin 1993, kur ishte zëdhënës i Millosheviqit. Jemi “hëngër” për çështjen e Vetëvendosjes (jo si organizatë politike, sepse nuk ekzistonte në atë kohë, por si koncept politik). Në një shkrim të botuar në gazetën “Borba” të Beogradit, më 27-28 shkurt 1993, kryeministri i sotëm serb, atëherë zëdhënës i Partisë në pushtet, “SPS”, pohonte se populli serb qenkësh i vetmi popull në Ballkan, që “i mohohet e drejta e vetëvendosjes”. Në reagimin tim me titull “Shqiptarët dhe e drejta e vetëvendosjes ose vullneti i ndrydhur me dhunë”, ia kujtoja Daçiqit se nëse në Ballkan ka ndonjë popull, të cilit i është mohuar dhe vazhdon t’i mohohet kjo e drejtë, pra e drejta e vetëvendosjes - këta janë shqiptarët. Dhe është pikërisht regjimi serb, shtoja në vazhdim, që shtyp me dhunë vullnetin politik të shqiptarëve të Kosovës, të drejtën e tyre për t’u deklaruar lirisht, me referendum, nëse dëshirojnë të jetojnë nën Serbinë, të kenë shtetin e tyre të pavarur apo të bashkohen me shtetin amë, Shqipërinë, duke nënvizuar se po t’u bëhej i mundur deklarimi i lirë do të fitonte pa dyshim opsioni i tretë, ithtar i të cilit jam edhe vetë. Në replikën e tij ndaj reagimit tim, Daçiqi pat thënë, sa më kujtohet, se Serbia është “shtet demokratik”, sepse “një shtetas i saj” ka guximin të deklarohet për “bashkim me Shqipërinë” dhe nuk pëson asgjë, pra nuk burgoset për shkak të mendimit të tij. - Dhe është po ky Daçiq që tani, në njërën anë, zhvillon negociata me kryeministrin tonë Thaçi në Bruksel, kurse, në anë tjetër, heq demonstrativisht lapidarin e dëshmorëve në Preshevë. Komenti Juaj? - Po, po. Ai është. Dhe jo vetëm ai. Daçiqët bëjnë punën e vet, ashtu siç mendojnë se u përgjigjet më së miri atyre, kurse ne do të duhej ta 303
bëjmë punën tonë ashtu siç na konvenon ne. Dhe kur them “ne” kam parasysh kastën politike shqiptare dhe institucionet tona shtetërore, Tiranën zyrtare, pastaj Prishtinën dhe, gjithsesi, edhe liderët politikë të luginës së Preshevës. Lojën e “matjes së pulsit” dhe të hidhepritjeve disaditëshe ndërmjet palëve “në konflikt”, e kapitalizoi pala serbe, kurse ne na rrofshin fjalët e mëdha! Është e vërtetë se faktori politik i Preshevës dhe qytetarët e saj nuk bënë as më të voglën përpjekje për ta mbrojtur lapidarin (ideatorët e ngritjes së tij është dashur ta mendonin edhe këtë situatë!), por heqja e këtij lapidari, në pikë të ditës, me forca të mëdha policore, është fyerje për të gjithë shqiptarët, kudo që janë. Akti vandal i heqjes së lapidarit të dëshmorëve të UÇPMB-së nga qeveria serbe e kryesuar nga Ivica Daçiqi, tregon se ujku qimen e ndërron, por hujin jo!
DIALOGU ME SERBINË DHE DILEMAT RRETH TIJ - Po ç’mendim keni për bisedimet që po zhvillohen në Bruksel ndërmjet kryeministrit të Republikës së Kosovës dhe atij të Serbisë? Cili është shikimi Juaj i këtyre negociatave? - Pala shqiptare ka lëshuar pe edhe në Rambuje, edhe në Vjenë, duke e bërë kompromisin e madh, kapital, sidomos kur e ka pranuar pakon e Ahtisarit, me komunat e pastra serbe, me decentralizimin etnik, me eksterritorialitetin e kishave dhe manastireve, me serbishten si gjuhë zyrtare në tërë territorin e Kosovës (dhe në Prekazin e Adem Jasharit!), me vendet e rezervuara në parlament për pakicat, veçanërisht serbët, me marrjen e vendimeve me dy të tretat e përfaqësuesve të minoriteteve, me multietnicitetin e shpifur etj. Kurse pala serbe nuk ka lëvizur fare nga pozicionet e veta. Nuk e ka pranuar Marrëveshjen e Rambujesë, nuk e 304
ka pranuar pakon e Ahtisarit, nuk e njeh pavarësinë e Kosovës, të cilën e konsideron pjesë të vetën me Kushtetutë; nuk e përfill, madje, as emrin e saj legal, Kosovë, por e quan “Kosovë e Metohi”; harton platforma me të cilat kërkon autonominë e serbëve në “Krahinën Autonome të Kosovë e Metohisë”, që është një absurd sui generis; e konsideron të pazgjidhur statusin e Kosovës; nuk ka kërkuar falje për krimet e luftës, vazhdon t’i mbështesë strukturat paralele në Veri, pengon njohjen ndërkombëtare të Republikës së Kosovës dhe bën, për çdo ditë, obstruksione nga më të ndryshmet në dëm të Kosovës dhe shqiptarëve. E, megjithatë, Kosova ka hyrë në bisedime me Serbinë. Sepse këtë e kërkojnë “miqtë tanë”, BEja dhe SHBA- të; e kërkon Brukseli dhe Uashingtoni. Ky është arsyetimi, për të mos thënë refreni. Në fillim, në të ashtuquajturat “bisedime teknike”, kurse tani në bisedimet me karakter politik të nivelit më të lartë. - Si e shihni epilogun e këtyre bisedimeve? - Uroj që ta kem gabim, por me skepsë dhe frikë. Shikoni: s’ka bisedime politike pa kompromis. E ka thënë Migjeni gjenial, ndonëse vetëm njëzet e sa vjeçar, shtatëdhjetë e sa vjet më parë, te proza “Novelë mbi krizë (1935): “O kompromis, fëmijë bastard i të gjitha mbledhjeve!”. Ndërkaq, shefja e diplomacisë evropiane, baronesha Eshton, që është ndërmjetësuese e këtyre bisedimeve, pat deklaruar që në fillim se palët duhet të përgatiten për “vendime të vështira”. Vini re: “palët” (jo vetëm njëra, por që të dyja)! Kështu thotë gruaja, e cila përfaqëson organizmin në të cilin synon të anëtarësohet Serbia falë këtyre bisedimeve, Bashkimin Evropian, ndërkohë që statusin e kandidatit tashmë e ka fituar (pas “bisedimeve teknike” të Editës dhe Borkos). Serbia, edhe pse shkaktare e luftërave në ish-Jugosllavi, e krimeve dhe gjenocidit, po përkëdhelet nga bashkësia ndërkombëtare. Nuk pati asnjë reagim nga Brukseli ndaj platformës së 305
saj provokative, e cila s’u lë gjë mangut dokumenteve të kohës së Millosheviqit për zgjidhjen e “çështjes së Kosovës”, në mos edhe i tejkalon ato. (Po sikur shqiptarët të kishin dalë me një platformë të ngjashme, një Zot e di si do të ishte pritur?!). E shihni çfarë janë reagimet për varrezat serbe, dëmtimi i të cilave, megjithëse i bërë në afekt dhe nga njerëz të papërgjegjshëm, është një akt vërtet i turpshëm e i papranueshëm, kurse për heqjen e lapidarit, mjerisht, edhe në deklaratën e Stejt-Departamentit thuhej se ka ndodhur diku “në Serbi” e jo në një qytet ku gati qind për qind e popullatës është shqiptare! Në lidhje me bisedimet, edhe diçka. Ne jetojmë në Ballkan dhe në Ballkan palët që “tregtojnë” (lexo: negociojnë) kurrë s’e tregojnë që në fillim çmimin real, në mënyrë që, gjatë “pazarit”, të arrijnë diku në mes me idenë se secili ia ka hedhur tjetrit! - Kemi lënë pa ju pyetur për shumë gjëra, të cilat do të mbushnin qindra faqe të librit, por, për fund, çfarë mesazhi keni për dashamirët e librit, për fansat tuaj në Facebook, letrarët e studiuesit e rinj dhe të vjetër? - Para së gjithash për fansat në Facebook, si thoni Ju, kam jo porosi, por një sqarim dhe falënderim. Sqarimi është ky: unë kam një faqe në Facebook, të cilën nuk e kam hapur vetë e as nuk e administroj unë, por dikush tjetër. Ky është ish-studenti im nga Tetova, botuesi, gazetari dhe veprimtari i palodhshëm, Enver Neziri. Enveri i plason rregullisht shkrimet dhe intervistat e mia në Facebook, për çka e falënderoj përzemërsisht. Por unë shfrytëzoj rastin t’i falënderoj me këtë rast të gjithë “fansat” e mi, të gjithë ata që i pëlqejnë shkrimet dhe paraqitjet e mia publike, që i komentojnë ato, që bëjnë vlerësime e shprehin adhurim e simpati për punën dhe krijimtarinë time, madje edhe ata 306
që nuk pajtohen me mendimin tim e mund të më bëjnë vërejtje, por duke e ruajtur nivelin dhe sensin e komunikimit publik. Falënderoj gjithashtu autorin e portretit që shfaqet në ekran posa ta hapësh faqen, të punuar me aq përkushtim. Është dashur ta bëj këtë më herët, por, siç ju thashë, nuk merrem me facebook-un, një për mungesë të kohës dhe, e dyta, për shkak se unë i takoj brezit që është rritur me makinë shkrimi dhe mjafton që kam arritur ta përvetësoj të shkruarit në kompjuter dhe komunikimin me postë elektronike, alias email. Botuar te gazeta “Epoka e re” (Prishtinë), në dy vazhdime, më 27 dhe 28 janar 2013. Intervistoi: Mal Qorraj
307
SHËNIM
Në këtë libër është përfshirë një përzgjedhje e shkrimeve publicistike të autorit të botuara në periudhën pas botimit të librit Populli i pandalur (1992). Shkrimet e përfshira në këtë libër (artikuj, ese, intervista, reagime etj.) janë botuar e ribotuar më parë në shtypin shqiptar në Kosovë, në Maqedoni, në Shqipëri e në Diasporë (ndonjë edhe jashtë, në gjuhë të tjera), me përjashtim të dy-tre shkrimeve që botohen për herë të parë. Prishtinë, qershor 1997 A. V.
308
SHËNIME BIOGRAFIKE
Agim Vinca (Veleshtë, 22 maj 1947), poet, kritik letrar, historian i letërsisë, publicist, polemist, antologjist, profesor në Fakultetin e Filologjisë të Universitetit të Prishtinës, ka botuar këto vepra: Feniksi (poezi, 1972), Bregu i mallit (poezi, 1975), Në vend të biografisë (poezi, 1977), Aspekte të kritikës sonë (studim, 1977), Qasje (kritikë, 1980), Buzëdrinas (poezi, 1981), Struktura e zhvillimit të poezisë shqipe (1945-1980) (monografi historiko-letrare, 1985), Iz savremene albanske poezije u Jugoslaviji (antologji, Sarajevë, 1985), Arna dhe ëndrra (poezi, 1987), Orët e poezisë (kritikë letrare, 1990), Populli i pandalur (publicistikë, 1992), Alternativa letrare shqiptare (kritikë letrare, 1995), Kohë e keqe për lirikën (poezi, 1997), Shqiptarët mes mitit dhe realitetit (publicistikë, 1997), Dri’ (poezi, përzgjedhje, Tiranë, 1999), Sonet i vetmuar (poezi, 2001), Kurs i teorive letrare. Prej antikës deri te postmodernizmi (studim teoriko-letrar, 2002), Panteoni i ideve letrare (studim teoriko-letrar, 2003), Fije të pakëputura (sprova letrare dhe kulturore, 2004), Kënga e hapur (antologji e komentuar, 2005), Psalmet e rrënjës (poezi, 2007), Letër Zotit (poezi të zgjedhura, 2008), (Po)etika e fjalës (kritikë, ese, studime, 2010), Arti i reagimit (publicistikë, 2011), Muza e Mëmëdheut (antologji e poezisë atdhetare shqipe, botuar me rastin e 100-vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë, 2012), Teori letrare (botim i dytë i plotësuar, 2012) etj. Në Zvicër (Bazel) është botuar libri me poezi të zgjedhura në dy gjuhë,shqip-gjermanisht: Zogj të plagosur (Verwundete Vögel); në Bukuresht libri me poezi të zgjedhura Urnë e gjallë (Urnǎ vie), në 309
përkthim rumanisht të Kopi Kyçykut dhe me parathënie të poeteshës rumune Iolanda Malamen; në anglisht (në Shkup) libri me poezi të zgjedhura The World Revolves Around the South (Bota sillet rreth jugut), pjesë e projektit të financuar nga Ministria e Kulturës e Republikës së Maqedonisë, në kuadër të të cilit janë përfshirë edhe disa autorë shqiptarë. Është përfshirë pothuajse në të gjitha antologjitë e poezisë shqipe, të botuara në Shqipëri, në Kosovë dhe në botën e jashtme, ndër të cilat vlen të përmenden: An elusive eagle soars (Shqiponja ngjitet kah qielli) e albanologut të njohur Robert Elsie (1993), e financuar nga UNESCO-ja; Antologie de la poèsie albanaise (Antologji e poezisë shqipe prej fillimeve e deri më sot) e përgatitur dhe e përkthyer frëngjisht nga Alexandre Zotos, profesor në Universitetin e Saint-Étienne-it (Francë) (1998); Misterul rugăciunilor. O antologie a poeziei albaneze de azi (Lutjet e mistershme, Antologji e poezisë së sotme shqipe) e Marin Dobreskut (2012) etj. Me rastin e 65-vjetorit të lindjes revista «Fjalë e valë», që del në Mitrovicë, ia kushtoi një numër tematik të saj, i cili doli në formën e librit nën titullin «Krijuesi i pandalur». Ka marrë pjesë në tribuna e konferenca shkencore në Prishtinë, Shkup, Tiranë, Stamboll, Romë, Paris, Nju-Jork, Berlin etj. Agim Vinca merret edhe me përkthime letrare.
310
PËRMBAJTJA
Fjala e autorit.................................................................................................3 Një minutë gatitu!.........................................................................................9 I. ARTIKUJ, ESE, REAGIME Bashkimi i shqiptarëve në një shtet - e vetmja zgjidhje e drejtë e çështjes kombëtare shqiptare....................................................................17 Shqiptarët - mes mitit dhe realitetit.........................................................44 Lojë me vullnetin e popullit......................................................................53 Politikë paqësore apo tradhti kombëtare?...............................................62 Ku digjen flamujt, ç’kuptim ka poezia?!.................................................66 Shqiptarët - populli më i diskriminuar i Evropës...................................68 Vullneti i ndrydhur me dhunë..................................................................75 Nocioni «Shqipëri e madhe» - pjellë e propagandës antishqiptare......79 «Oazë e paqes» apo «mollë e Eridës»?....................................................82 Masë e re e gjërave apo mashtrim i ri?.....................................................87 Dialogu i refuzuar .....................................................................................93 Vademekum i çështjes kombëtare shqiptare...........................................99 Eseja politike dhe vetëdija kritike......................................................... 104 Mendime që s’vjetrohen......................................................................... 110 Njeri me “Unë” të fortë........................................................................... 116 Indiferenca dhe vdekja e shpirtit ......................................................... 118 Epopeja e pritjes....................................................................................... 121 Pse hesht Nënë Tereza?........................................................................... 128 Edhe një vit i mbrapshtë në historinë shqiptare ................................. 132 A ka disponim antishqipëri në Kosovë?............................................... 151 Demonstratat e ‘81-shit - faqe e re e historisë sonë ........................... 157 Gostivari - gur prove i politikës shqiptare në Maqedoni dhe ndaj Maqedonisë.............................................................................................. 160 311
II. INTERVISTA Intelektual është ai që merret me problemet e kohës së vet............... 169 Njohja e maqedonisë - dështim i diplomacisë shqiptare.................... 178 Përpjekje për të mbijetuar ..................................................................... 190 Letërsia jonë ka qenë dhe mbetet letërsi e rezistencës........................ 194 Regjimi i Beogradit manipulon me ndjenjat e popullit të vet........... 202 Intelektuali nuk bën të bjerë në pozita populiste ............................... 211 Lirinë nuk ta fal askush, ajo fitohet me sakrifica................................. 222 Kritika dhe kriza...................................................................................... 230 Duhet ta krijojmë kultin e gjuhës.......................................................... 238 Shkrimtari flet me ardhmërinë.............................................................. 245 III. FLETË NGA DITARI “Koha është e maskarenjve, po atdheu i shqiptarëve!” ...................... 257 Ne jemi një!.............................................................................................. 264 Burgu. Një episod.................................................................................... 273 Në vend të pasthënies: një intervistë e kohëve të fundit Në Ballkan secili pandeh se ia ka hedhur tjetrit! .................................. 292 Shënim...................................................................................................... 308 Shënime biografike.................................................................................. 309
312
ISBN 978-9951-641-56-2
9 789951 641562
