SVET SVETLL LLANA ANA KUL KULLEV LEVANOV ANOVA A SVE TLLANA
SONJA TRAJANOVSKA
FARMAKOGNOZIA I RREGULLT DHE ZGJEDHOR
Për v�t�n e
4
ekn�k armaceut�k laborator�k Ars�m�m� � mesëm pro proes�onal es�onal – drejt�m� � mjekës�së
Autorët Aut orët dhe redaktues�t: redaktues�t:
Pro. d-r Svetllana Kullevanova, proesor proe sor un�vers�tar e lëndës së s ë armakognoz�së, akultet� � armac�së, UKIM - Shkup Farm. e d�plomuar Sonja Тrajanovska, proesoreshë proe soreshë e lëndës së armakognoz�së, SHMPQSH- „D-r Pançe Karagjozov ” – Shkup Recensentë:
Pro. d-r Еm�l�ja Јаnjev�q-Ivano Јаnjev�q-Ivanovska, vska, Fakultet� � shkencave të mjekës�së, Un�vers� Un�vers�tet� tet� „Goce Dellçev” – Sht�p Farm. e d�plomuar Snezhana Stavreva, SHMP „Јаne Sandansk�” - Sht�p Farm. e d�pl. Маја G�çeva, SHMP „Јаne Sandansk�” - Sht�p Lektor:
D-r L�d�ja anturovska Përpun�m�n f�gurat�v – graf�k dhe përgat�tjen kompjuter�ke:
МАКFORМ - Shkup Përkthyes: Mentor Ham�d� Redaktor profes�onal: Dr. Ar�m Ham�d� Lektor: Murtez Sejd�u
Botues�: M�n�str�a e ars�m�t dhe shkencës e Republ�kës së Maqedon�së Shtyp�: Gra�ck� centar dooel, Shkup
Me vend�m�n e M�n�str�së për ars�m dhe shkencë të Republ�kës së Maqedon�së nr 22-5302/1 më 29.11.2010 lejohet përdor�m� � kët�j tekst�.
CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитет универзитетска ска библиотека “Св.Климент Охридски” , Скопје 615 . 322 (075.3) 633 (075 . 3) КУЛЕВАНОВА, Светлана Фармакогнозија за 4 година година : редовен и изборен изборен : фармацевтски фармацевтски лабораториски техничар : средно стручно образование - здравствена струка с трука / Светлана Кулеванова, Соња Трајановска. Трајановска. - Скопје : Министерство за образование и наука на Република Македонија, 2011. - 223 стр. : илустр. ; 25 см ISBN 978-608-226-183-6 1. Трајановска, Соња [автор] COBISS.MK-ID 86474250
2
PARAHËNIE Ky tekst është � dest�nuar për nxënës�t e v�t�t të IV të ars�m�t të mesëm proes�onal për drejt�m�n e mjekës�së, të c�lët pro�l�zohen për tekn�k armaceut�k laborator�k. Ky tekst është përgat�tur për nxënës�t e v�t�t të IV të drejt�m�t tekn�k armaceut�k laborator�k, në pajtueshmër� me plan program�n mës�morë aktual, s� dhe me koncepc�on�n për shkr�m�n e teksteve mës�more për ars�m�n �llorë dhe të mesëm. Përmbajtja programore është shpërndarë në tr� tema: në temën e tretë janë paraq�tur lëndët më të rëndës�shme aromat�ke natyrore, të njohura s� barëra që përmbajnë vajra eter�ke; në temën e dytë janë paraq�tur barërat e njohura s� rrësh�ra dhe balsame, përder�sa në temën e tretë bëhet falë për përaqësues�t e barër barërave ave që përmbajn përmbajnëë alkalo alkalo�dë. �dë. Përmbajtjet e kët�j tekst� janë të përpunuara ashtu që mundësojnë përmbledhjen e njohur�ve të v�teve të mëparshme, duke ormuar një tërës� kont�nuale, njëkohës�sht orojnë bazë sol�de për mës�m�n e kësaj shkence në ars�m�m�n e mëtejmë të nxënësve. Sec�la temë është e konceptuar ashtu që së par� janë dhënë të dhënat e përg j�thshme themelore për përbërës�t akt�v, bartës të akt�v�tet�t armakologj�k të barërave, që janë lëndë të stud�m�t në atë temë. Janë përsh�rë të dhëna për përhapjen dhe lokal�z�m�n e përbërësvee akt�v, përbërësv akt�v, vet�të e tyre, ndërt�m�n k�m�k, nomenklatu nomenklatura, ra, vepr�m� dhe përdor�m�, s� dhe klas��k�m� � barërave që � përmbajnë këto përbërës akt�v. Sec�l� barë është paraq�tur me monogra�në e të dhënave për bur�m�n b�ologj�k të bar�t prej nga është �tuar (emr� dhe përshkr�m� � shkurtë � b�mës, ku rr�tet, r r�tet, apo kult�vohet), s� dhe të dhënat për baba r�n (emr�, karakter�st�kat makroskop�ke, përbërja k�m�ke, vepr�m� dhe përdor�m�). Gjatë kësaj është theksuar përdor�m� � bar�t, s� dhe përdor�m� � përbërësve akt�v që � përmban. Po ashtu, është bërë dall�m� m�d�s përdor�m�t trad�c�onal dhe shkencorë mjekësorë. Теkst� është � pasuruar me �lustr�me të b�mëve të përpunuara, ndërsa përpos barërave të përdorura aromat�ke, përmbajtja është e pasuruar me �normata plotësuese për barërat barërat që kanë kanë rëndës� rëndës� h�stor�ke, h�stor�ke, kulturor kulturore, e, soc�ologj�ke dhe dhe rëndës� rëndës� tjetër. tjetër. Pas mbar�m�t të çdo teme, nën temë ose grup � aërt � barërave, janë dhënë pyetje dhe detyra punuese, me çka lehtësohet mës�m� � pavarur � nxënës�t dhe udhëzohet se në çka duhet t� kushtojë vëmendje më të madhe. Po ashtu, me qëll�m që të nx�tet qasja e mentor�t në punë, s� pjesë e tendencave bashkëkohore në proces�n edukat�v, autorët propozuan më tepër tema me hulumt�m�n e të c�lëve, nxënës�t e �nteresuar do të mund të përf�tojnë njohur� më të gjëra dhe më të thella.
3
Me që armakogn armakognoz�a oz�a është d�s�pl d�s�pl�në �në për të të c�lën c�lën patjetër patjetër janë të nevojsh nevojshme me njohu njohur� r� të term�nologj�së proes�onale shkencore, ndaras është dhënë falor për terma mjekësore. Vëmendje e posaçme � është kushtuar: arsyet�m më prec�z, � qartë, rac�onal, ars�m�m�t proes�onal të përmbajtjeve mës�more, ku është menduar për korelat�v�tet�n me d�s�pl�nat tjera mës�more. Në përputhje me program�n mës�morë, përskaj mës�m�t të rregullt të armako gnoz�së, në v�t. v�t. e IV janë janë parapar paraparëë përmbajtje përmbajtje të caktua caktuara ra të c�lat c�lat nxënës�t nxënës�t me a�n�te a�n�tett më të madh ndaj kësaj problemat�ke do të mund t� zotërojnë me anë të përcjelljes së mës�m�t zgjedhorë. Në këtë tekst janë përpunuar gj�tha përmbajtjet mës�more zgjedhore të parash�kuara s�pas program�t për mës�m në v�t. e IV, janë dhënë në und s� pjesë e veçantë: Farmakognoz�a – mës�m� zgjedhorë. Janëë bërë përpjekje për përgat� Jan përgat�tjen tjen e tekst� tekst�tt që � plotëso plotëson n kr�ter kr�teret et e larta për l�ter l�teratur aturëë proes�onal pro es�onalee kual kual�tat� �tat�ve. ve. Vërejtjet, sugjest�onet dhe propo propoz�met, z�met, të c�lat do të dal�n nga përvoja mës�mo mës�more, re, janë të m�r m�rëseard ëseardhur huraa dhe produ produkt�ve, kt�ve, dhe do të kontr� kontr�buojnë buojnë për përpar�m�n e mëtutjeshëm mëtutjeshëm të tekn�këve tekn�këve labor laborant ant armaceut armaceut�k. �k. Shkup,nëntor,, 2009 Shkup,nëntor
4
Autorët
Përmbajtja ТЕМА 1. BARËRAT QË PËRMBAJNË VAJ ETERIK .......................... 9 Vajrat eter�ke .................................................................................................................... 9 Barërat që përmbajnë vajra eter�ke ........................................................................... 16 Sedat�vet aromat�ke ...................................................................................................... 16 Valer�anae rad�x – rrënja e bar�t të maces, valer�ana, ................................................ 16 Glandulae Lupul� (Strobul� Lupul�, Lupul�num) – gjëndrat e kulpr�t (lupul�t ose kulth�t)......................................................................................................... 17 Barërat aromat�ke në terap�në e trakt�t resp�rator�k ............................................. 19 An�s� ructus – ryt� � anason�t....................................................................................... 19 Foen�cul� ructus - ryt� � anason�t të ëmbël ................................................................. 20 Tym� herba – herba e lule çaj�t .................................................................................... 22 Serpyll� herba - herba e l�srës (çaj� � egër) ....................................................................23 Eucalypt� ol�um – gjeth� � eukal�ptus�t......................................................................... 24 Аmaro-aromat�kët ........................................................................................................ 26 Abs�nth�� herba – herba e pel�n�t ...................................................................................26 M�lleol�� herba – herba e lulemarrjes (njëm�jë gjeth�t), ............................................ 27 Calam� rh�zoma – r�zom� � presës (kashtë ryza) ........................................................ 29 Каrm�nat�vet .................................................................................................................. 31 Carv� ructus – ryt� � q�mon�t....................................................................................... 31 Cor�andr� ructus – ryt� � kor�ander�t .......................................................................... 32 Menthae p�er�taeol�um – gjeth� � lulenane-s, (mendër, nanexh�ku) ........................33 Mentha sp�cata var. cr�spa – lulenane e përdredhur .................................................. 35 Mentolum – mentol� ....................................................................................................... 35 Mel�ssae ol�um – gjeth� � barbletës (m�lc�t) ................................................................. 36 D�uret�kët aromat�k ...................................................................................................... 38 Jun�per� ructus – ryt� � dëll�njës, (gll�së) ................................................................... 38 Petrosel�n� rad�x – rrënja e majdanoz�t......................................................................... 39 Ir�tanset dhe rub�fac�entët aromat�k ......................................................................... 41 Camphora – kamor� ...................................................................................................... 41 erebenth�na commun�s – terpent�n� ............................................................................ 42 erbenth�nae aetheroleum – vaj� terpent�n�k............................................................... 42
5
Lavandulae �os – lulja e lavandës ................................................................................. 43 Rosmar�n� ol�um – gjeth� � rosmar�n�t......................................................................... 45
Ant�sept�kët dhe ant��og�st�kët aromat�k ................................................................ 46 Chamom�llae �os – lulja e kamom�l�t, (lule e çen�t) ................................................... 46 Caryophyll��os – lulja e kara�l�t .................................................................................... 48 Salv�ae ol�um – gjeth� � sherbelës (sarushës) .............................................................. 50 Aromat�kët, kor�gensët dhe mëlmesat ...................................................................... 51 Barërat që për�tohen prej llojeve -C�trus.................................................................... 52 C�tr� per�carp�um – per�karp� � l�mon�t ........................................................................ 53 Aurant�� amar� �avedo (per�carp�um) - per�karp� � portokall�t të h�dhëtë............... 54 Ir�d�s rh�zoma – r�zom� � luleshpatës (zambakut)....................................................... 55 C�nnamom� cortex – korja e kanellës ...........................................................................56 Insek�c�det ...................................................................................................................... 58 Pyrethr� �os – lulja e murr�s�t ........................................................................................58
TEMA 2. BARËRAT - RRËSHIRA, BALSAME...............................60 Barërat – rrësh�ra dhe balsame ..................................................................................60 Res�na Benzoes – benzoe ................................................................................................62 Res�na Mast�x – mast�ks�................................................................................................62 Res�na erebenth�nae (Colophon�um) – koloon�um� ................................................. 63 Res�na Podophyll� – podo�l�n�....................................................................................... 64 Gumm�-res�na Myrrha – m�ra ....................................................................................... 65 Balsamum Peruv�anum – Peru-balsam� ......................................................................65 Balsamum olutanum – Тоlu-balsam� ......................................................................... 66
TEMA 3. BARËRAT QË PËRMBAJNË ALKALOIDE ....................68 Alkalo�dët ....................................................................................................................... 68 Аnalget�ka ....................................................................................................................... 73 Op�um - op�um� ..............................................................................................................73 Cap�ta papaver�s – kapsollat e a�on�t .......................................................................... 75 Acon�t� tuber – tub� � topuskës....................................................................................... 76 Аnt�ur�ka ........................................................................................................................ 76 Colch�c� semen et tuber – ara dhe tub� � xhërllokull�t (lulevjeshtës) ........................ 77
6
Paras�mpatol�t�ka, spazmol�t�ka dhe m�dr�jat�ka................................................... 79 Belladonnae ol�um et rad�x – gjeth� dhe korja e helmar�nës (duhan�t të egër) ...... 79 Stramon�� ol�um – gjeth� � tartull�t (krahon� � egër)................................................... 81 Hyoscyam� ol�um – gjeth� � domates të egër (kalojane) ............................................81 Anestet�ka lokale ........................................................................................................... 83 Cocae ol�um – gjeth� � koka ..........................................................................................83 Аnt�astmat�ka ................................................................................................................84 Lobel�ae herba - herba e lobel�a..................................................................................... 84 Ephedrae herba – herba e gjunjëzës.............................................................................. 85 Аnthelm�nt�ka ...............................................................................................................86 Granat� cortex – korja e shegës .....................................................................................86 Arecae semen – ara e arekas .........................................................................................87 Insekt�c�det dhe rodent�c�det ...................................................................................... 88 N�cot�anae ol�um –gjeth� � duhan�t .............................................................................. 88 Anabaz�d�s herba – herba e anabaz�s-�t ....................................................................... 89 Veratr� rad�x et r�zoma – rrënja dhe r�zom� � shtarë-s ............................................... 89 Stomah�ka ....................................................................................................................... 91 Caps�c� ructus – ryt� � spec�t djegës ............................................................................ 92 P�per�s ructus – ryt� � b�ber�t të z� ............................................................................... 93 Holagoga dhe holeret�ka ..............................................................................................94 Chel�don�� herba – bar� � latrapec�t (tambël gjaku � verdhë) ...................................... 94 Boldo ol�um – gjeth� � boldo-s ...................................................................................... 95 Fumar�ae herba - herba e lule xh�n�t (bar� � majas�l�t ose makth�) ...........................95 Еkspektoranc�a, emet�ka dhe ameb�c�da ..................................................................96 Ipecacuanhae rad�x – rrënja e �pekuana....................................................................... 96 Paras�mpatom�met�ka dhe m�ot�ka ........................................................................... 98 Physost�gmat�s semen – ara e �zost�gmas (sh�kakuq�t ose batha e kalabar�t) ......98 Jaborand� ol�um – gjeth� � jaborand�t .......................................................................... 99 Uteroton�ka dhe uterost�pt�ka ..................................................................................100 Secale cornutum - egjr� � thekrës .................................................................................100 Berber�d�s rad�c�s cortex – korja e rrënjës së gjemb�t të thartë ................................ 102 Hydrast�d�s rh�zoma – r�zom� � verdhëzës kanadeze ................................................102 Аnt�h�pertenz�va .........................................................................................................103 Rauwol�ae rad�x – rrënja e rauvol�as........................................................................ 103 V�ncae m�nor�s herba – gjeth� � bed�t të vogël (menekshesë së gomar�t)............... 105
7
C�tostat�ka .................................................................................................................... 105 Catharanth� herba – herba e katarant�t ......................................................................105 Аnt�malar�ka ................................................................................................................106 C�nchonae cortex – korja e drur�t të k�n�n�t ..............................................................106 Аnalept�ka .................................................................................................................... 109 Strychn� semen – ara e stryhnos�t ..............................................................................109 Barërat që përmbajnë alkalo�de pur�ne (baza pur�ne.................................... )110 Coffeae semen – ara e kaesë....................................................................................... 111 Teae ol�um – gjeth� � çaj�t.......................................................................................... 112 Mathe ol�um – gjeth� � ashe-së, çaj� � Paragua�t ........................................................114 Colae semen – ara e kola-s (kot�ledonet)..................................................................114 Cacao semen – ara e kakaos .......................................................................................115 Pasta Guarana – pasta guarana (kakao e Braz�l�t) ...................................................116
FJALORI I TERMAVE MJEKËSORE ............................................118 FARMAKOGNOZIA, MËSIMI ZGJEDHORË ..............................127 LITERATURA ................................................................................195 АTLLASI ........................................................................................197
8
TEMA 1. BARËRAT QË PËRMBAJNË VAJIN ETERIK Vajrat eter�ke Barërat që përmbajnë vajra eter�ke:
Sedat�vet aromat�ke, Barërat aromat�ke në terap�në e trakt�t resp�rator�k, Аmaro-aromat�kët, Каrm�nat�vet, D�uret�kët aromat�k, �r�tansët dhe rub�fac�entët, Аnt�sept�kët dhe ant��ogj�st�kët, Аromat�kët, kor�gensët dhe mëlmesa, Insekt�c�det
Vajrat eter�ke Vajrat eter�ke janë përz�erje të përbëra prej përbërësve organ�k të avullueshëm (volat�l). Në b�më taj�ten prej strukturave sekretuese spec�ale. Në përgj�thës�, paraqes�n produkte natyrore që kanë erë karakter�st�ke. B�mët që � përmbajnë ato quhen b�më aromat�ke dhe përkatëse, barërat që � përmbajnë vajrat eter�ke nj�hen s� barëra aromat�ke.
9
Vajrat eter�ke kanë marrë emr�n s�pas asaj që janë lehtë të avullueshme (s� eter�), njëkohës�sht kanë konz�stencë të vaj�t (s� vajrat). M�rëpo, në sh�k�m të ndërt�m�t k�m�k, vajrat eter�ke nuk kanë asgjë të përbashkët me vajrat yndyrore. Prej tyre dallohen edhe për nga ajo se, të p�kuara në letrën �ltruese shpejtë avullohen pa lënë gjurmë, përder�sa vajrat yndyrore shpërndahen në letër dhe lënë shenja të yndyrshme të përhershme. Vet�të. - Vajrat eter�ke janë të kthjellëta, lehtë të lëv�zshme, lëngje pa ngjyrë ose të ngjyrosura (verdha, gjelbra, kaltra, kuqe-të kafa). Kanë erë të veçantë dhe më shpesh të këndshme dhe sh�je aromat�ke, ndërsa d�sa kanë sh�je që të rrudh�n gojën, djeg�n ose janë të h�dhura. Nuk treten në ujë (d�sa p�ka në 1 l�tër), ndërsa treten në tretës organ�k dhe në vajra yndyrore. Në ujë treten vetëm numër � vogël � përbërësve të vajra ve eter�ke dhe tretës�rat e t�lla janë të njohura s� ujëra aromat�ke. Vajrat eter�ke reskët të �tuara kanë reaks�on neutral der� në të dobët ac�d�k. Nëse qëndrojnë, posaçër�sht gjatë ruajtjes së dobët, ac�d�tet� mund të rr�tet. Në temperaturë dhome (der� 20 о C), vajrat eter�ke janë në gjendje të lëngët, ndërsa në temperaturë nën 18o C d�sa prej tyre ngurtësohen. Në raste të kët�lla ndahet përbërës� � ngurtë stearopten� (kamor�, mentol�, anetol�, t�mol�) prej pjesës të lëngët – еleopten�. Dens�tet� relat�v � vajrave eter�ke s�llet prej 0,8 der� 1,07 (mund të jenë më të lehta ose më të rënda se uj�). S� përz�erje e kompon�meve të ndryshme, nga të c�lët sec�l� ka temperaturë të ndryshme të vl�m�t, te vajrat eter�ke temperatura e vl�m�t s�llet në ku�j më të gjerë, prej 150 der� 300 о C. Vajrat eter�ke duhet të ruhen në sh�she të vogla, të errëta, të mbyllura m�rë, në temperaturë rreth 20o C, në errës�rë. Gjatë qëndr�m�t më të gjatë oks�dohen, ngjyra ju errësohet dhe rrësh�rëzohen. Рërhapja dhe lokal�z�m�. - Vajrat eter�ke gj�nden në numër të madh të b�mëve, në am�ljet: Lam�aceae, Asteraceae, Ap�acae, Myrtaceae, Lauraceae, P�naceae, Z�ng�beraceae, Rutaceae etj. Përmbajtja në b�më ndryshon prej sas�ve m�n�male ose gjurmë, der� rreth 20%. Lokal�zohen në organe të ndryshme: gjethe, ryte, lule, kore, rrënjë etj. Vajrat eter�ke që gj�nden në organe të ndryshme të një b�me të njëjtë zakon�sht kanë përbërje k�m�ke të njëjtë, por hasen edhe vajra eter�ke të t�lla, në të c�lat përbërja është e ndryshme. Kështu, vaj� eter�k � korës së portokajve të pjekur me përbërjen e tyre dallohen nga vaj� që �tohet prej luleve të portokall�t.
S�pas asaj se ku është � lokal�zuar, vaj� eter�k mund të jenë: • Еgzogen – � vendosur në gjëndra dhe në �je gjëndërore në s�përaqen e ep�derm�t, s�ç është rast� me am. Lam�aceae dhe Asteraceae. • Еndogen - � vendosur në hapës�ra të veçanta në parenh�m�n e �ndeve, të c�lat mund të jenë: gjëndra sh�zogene, gjëndra l�z�gene, hapës�ra sh�zol�z�gene, kor-
10
r�dor dhe kanale. Gjëndrat sh�zogene ormohen me zhvendosje (larg�m) të qel�zave ekskretore duke lënë hapës�rë m�d�s tyre, me ndarje të njëkohshme rad�ale të këtyre qel�zave. Gjëndrat l�z�gene ormohen me „shkr�rje” enz�mat�ke- „l�za” në pjesën per�er�ke të qel�zave sekretore. Përbërja k�m�ke. – Vajrat eter�ke janë përz�erje të përbëra të kompon�meve të ndryshme organ�ke. Numr� � tyre ndryshon prej d�sa, der� në mb� q�ndra komponentë. Der� tan� janë vërtetuar mb� njëm�jë kompon�me të ndryshme që marr�n pjesë në përbërjen e tyre. Pjesën më të madhe e përbëjnë kompon�met terpeno�ke, përskaj tyre edhe komponentë tjera, të c�lët vajrave eter�ke të t�lla ju përcaktojnë vet�të, shpesh edhe vepr�m�n. Коmponentët që paraq�ten s� elemente përbërëse të vajrave eter�ke mund të jenë: – – – – – –
terpene (monoterpene dhe seskv�terpene), kompon�me aromat�ke, produkte të shpërbëra të ac�deve yndyrore, produkte të shpërbëra të terpeneve, kompon�me që përmbajnë azot dhe kompon�me që përmbajnë sulur.
Моnoterpenet janë përbërës më të shpeshtë të vajrave eter�ke. Në numër të madh të rasteve ato e përbëjnë pjesën më të madhe të vaj�t. Karakter�st�kë e tyre e përgj�thshme është se janë komponentë me mjafë erë, arsye për të c�lën janë të çmueshme në prodh�mtar�në kozmet�ke. Мund të jenë: kompon�me аc�kl�ke, monoc�k�ke dhe b�c�kl�ke, h�drokarbure ose der�vate oks�gjen�ke (alkoole, aldeh�de, ketone, oks�de dhe lloj tjetër � kompon�meve). Komponentët seskv�terpen�ke, po ashtu, mund të jenë h�drokarbure al�at�ke dhe c�kl�ke ose der�vate të ndryshme oks�gjen�ke s�ç janë: alkoole, aldeh�de, ketone etj. Моnoterpenet dhe seskv�terpenet m�d�s tyre dallohen s�pas numr�t të atomeve të –C në molekulë.
Në d�sa b�më vaj� eter�k nuk është � l�rë, por është � l�dhur në ormë të heteroz�deve (heteroz�de c�janogene dhe sulur�ke), prej të c�lëve l�rohet pas h�drol�zës. Për�t�m� � vajrave eter�ke. – Ekz�stojnë më shumë mënyra për për�t�m�n e vajrave eter�ke. Mënyra e për�t�m�t nd�kon në kual�tet�n e vaj�t. • D�st�l�m� me avuj të uj�t - është mënyra më e vjetër dhe më rentab�le që përdoret për për�t�m�n e vajrave eter�ke që janë termostab�le. Rëndomtë përdoret për lëndët b�more që përmbajnë sas� më të madhe të vaj�t eter�k. Vajrat eter�ke nuk përz�hen me ujë e as nuk reagojnë k�m�k�sht me uj�n, ndërsa ndarja e tyre prej mater�al�t b�morë mund të bëhet me anë d�st�l�m�t me avuj uj�, pas� që bazohet
11
në l�gj�n e shtypjeve parc�ale të Dalton�t. Në real�tet, s�pas kët�j l�gj�, përz�erja e dy lëngjeve që nuk përz�hen m�d�s tyre do të vlojë në moment�n kur shuma e shtypjeve parc�ale e dy lëngjeve do të barazohet me shtypjen atmoser�ke. Në rast�n e vaj�t eter�k dhe uj�t, kjo ndodhë në temperaturë më të ultë se 100 o C. Paj�sja �ndustr�ale për d�st�l�m përbëhet prej kazan�t në të c�l�n vendoset lënda b�more bashkë me uj�n dhe nxehet der� në vl�m ose, a� është s�stem në të c�l�n avull� � uj�t kalon nëpër barë. Avull� � tërheq me vetë komponentët e avullueshme der� te fohës� në të c�l�n kondensohet dhe derdhet në enën kapëse të t�p�t të a.sh.q. sh�she �oret�n�. Kjo enë ka dy hapje, një lartë për vajra eter�ke më të lehta se uj� dhe një poshtë për vajrat eter�ke më të rënda se uj�. Në kushte laborator�ke për d�st�l�m�n e vaj�t eter�k shrytëzohet aparat � posaçëm qelqor s�pas Klevenxher -�t , � c�l� përbëhet prej balon�t dhe pjesës qelqore, me kondensator dhe gyp�n kapës me shkallë matëse, në të c�lën ndahet vaj� eter�k dhe matet vëll�m� � t�j. • Pres�m� – vepr�m� për për�t�m�n e vajrave eter�ke prej ryteve të am. Ru-taceae (C�trus, Aurant�um etj.). e rytet e llojeve të ndryshme të agrumeve, vaj� eter�k gjendet në per�karp, në zbrazët�rat sh�zo- �z�gene nën ep�derm. Nën shtypje lehtë del në s�përaqe. Pres�m� mund të kryhet: а) me dorë, ku vaj� � shtypur mund të mbl�dhet me sungjerë, b) mekan�k�sht me presa h�draul�ke, me çka vaj� eter�k ndahet me centr�ug�m. • Еkstrakt�m� me tretës organ�k – përdoret për lëndë aromat�ke me përq�ndje më të vogël të vajrave eter�ke që janë termolab�le dhe gjatë d�st�l�m�t ndërrohen. Ekstrakt�m� kryhet me petroleter ose me tretës organ�k tjetër të përshtatshëm (еtanol, heksan, propan, butan të lëngët, der�vate të kloruara të metan�t dhe etan�t), në ekstraktojë të posaçëm për ekstrakt�m të kont�nuar. retës� � përdorur mënjanohet me d�st�l�m. • Меtoda an�erazh përdoret për për�t�m�n e vajrave eter�ke të shtrenjta që përdoren në prodh�mtar�në kozmet�ke, s�ç janë vajrat e: m�mozës, jasem�n�t, kara�l�t. Vepr�m� bazohet në atë që lulet e reskëta të mbledhura vendosen d�sa herë në korn�za të qelq�t të lyera me lanol�n ose me para�n, në të c�lët d�undon vaj� eter�k prej lëndës. Shtresa yndyrore, e c�la th�th vaj�n eter�k, më tutje përpunohet në mënyrë përkatëse për tu ndarë vaj�.
12
Faktorët që nd�kojnë në kual�tet�n e vajrave eter�ke. – Kual�tet� � vajrave eter�ke mund t jenë � ndryshëm në varës� prej një varg aktorësh, të brendshëm (еndogen) dhe të jashtëm (еgzogen). • Prej aktorëve endogen para së gj�thash të rëndës�shme janë karakter�st�kat gjenet�ke të lloj�t. B�os�nteza e vajrave eter�ke është proces � kushtëzuar gjenet�k dhe der� në ku�j të caktuar është nën nd�k�m�n e aktorëve endogen. Gjatë grumbull�m�t të lëndëve aromat�ke rol vend�mtarë ka de�n�m� � drejtë � pjekur�së tekn�ke të b�mëve, sepse sas�a dhe përbërja e vajrave eter�ke janë shumë var�ab�le në aza të ndryshme të zhv�ll�m�t të njës�së, të a.sh.q. var�ac�one sezonale. • Në aktorët egzogen bëjnë pjesë para së gj�thash aktorët ekologj�k, në të c�lët bëjnë pjesë: temperatura, lagësht�a, karakter�st�kat e tokës, lartës�a mb�detare, �nsolac�on�, lagësht�a e ajr�t dhe rrymymet e ajr�t dhe një varg kushtesh tjera të amb�ent�t të jashtëm që mund të kontr�buojnë der� në var�ac�onet në përmbajtjen e përbërjes k�m�ke të vajrave eter�ke. Është e njohur se njës�të e një lloj� të njëjtë prodhojnë vajra të ndryshme eter�ke në kushte të ndryshme të amb�ent�t të jashtëm, arsye për të c�lën është e rëndës�shme të theksohet prejardhja gjeogra�ke e lëndës prej të c�lës është për�tuar vaj�. Vepr�met e vajrave ter�ke. – Vajrat eter�ke dha barërat që � përmbajnë përdoren s� mjete shëruese dhe aromat�ke. Duhet të theksohet se vepr�m� � vaj�t eter�k dhe � bar�t, të c�l�n e përmban, në numër të madh të rasteve dallohet, sepse në barëra vepr�m� mund t� besohet edhe komponenteve tjera. P.sh., vaj� eter�k dhe gjeth� � rosmar�n�t janë dy barëra prej b�mës së njëjtë (Rosmar�nus off�c�nal�s), që dallohen për nga vepr�m�: vaj� eter�k ka vepr�m ant�bakter�al, ndërsa gjeth� trad�c�onal�sht shrytëzohet për trajt�m�n e çrregull�meve d�gest�ve, s� ant�spazmol�k dhe holerg�k. •
• • • •
Vepr�met më të rëndës�shme të vajrave eter�ke janë: Vepr�m� ant�sept�k dhe dez�nektues – karakter�st�k për vajrat eter�ke që përmbajnë sas� më të madhe të përbërësve enol�k (lule çaj�, l�sr�), d�sa etereve terpeno�de (еuka�ptus�) dhe komponentëve tjera aromat�ke (аnason�, lavanda, barbleta, l�mon�); vepr�m rub�ac�ent (kanë vajrat eter�ke që përmbajnë: kamor, borneol, c�neol, p�nene etj.); vepr�m d�gest�v dhe stomah�k (kanë vajrat eter�ke që merren në ormë të mëlmesave: kanellës, lulenanes, karaj�l�t etj.); vepr�m d�uret�k (dëll�nja, majdanoz� etj.); vepr�m еkspektorant (аnason�, eukal�ptus�, p�sha etj.); vepr�m holagog dhe holeret�k (lulenane dhe rosmar�n�);
13
• vepr�m аnthelm�nt�k (kanë vajrat eter�ke që përmbajnë tujon Artem�s�a abs�nth�um (pel�n) etj.); • vepr�m аnt��n�amator�k (kamom�l�, lule marrja etj.) dhe • vepr�m sedat�v (valer�ana, barbleta, lavandula, rosmar�n� etj.). Përdor�m� � barërave aromat�ke dhe vajrave eter�ke. – Barërat aromat�ke trad�c�onal�sht shrytëzohen për trajt�m�n e numr�t të madh të sëmundjeve, shumë më tepër në krahas�m me vajrat e pastra. Në bazë të vepr�m�t armakologj�k dhe �nd�kac�one ve më të rëndës�shme për përdor�m, ndahen në grupet v�juese (klas��k�m� armakod�nam�k): – – – – – – – – –
Sedat�ve aromat�ke, Barëra aromat�ke për terap�në e trakt�t resp�rator�k, Аmaro –аromat�k, Каrm�nt�ve, D�uret�k aromat�k, Ir�tanse dhe rub�ac�ensë, Аnt�sept�k dhe ant��og�st�k, Аromat�k, kor�gens dhe mëlmesa, Insekt�c�de.
Më shpesh përdoren s� çaje (�nuze) dhe s� ekstrakte alkool�ke (t�nkture). Përskaj përdor�m�t për qëll�me terapeut�ke, këto barëra përdoren edhe për qëll�me tjera: s� lëndë për �zol�m�n e vajrave eter�ke që përdoren në prodh�mtar�në kozmet�ke ose parumer�ke, ose s� mëlmesa, prej nga rrjedh edhe rëndës�a e madhe e tyre ekonom�ke. Vajrat eter�ke përdoren: në armac�, në prodh�mtar�në kozmet�ke, në �ndustr�në ushq�more, alkool�ke, të duhan�t dhe �ndustr�të tjera. Në armac� më së shumt� përdoren për prodh�m�n e preparateve dermatologj�ke me vepr�m ant�sept�k dhe rub�ac�ent. D�sa vajra eter�ke shtohen në preparate për �nhal�m të organeve të trakt�t të s�përm resp�rator�k. Në masë të madhe shrytëzohen për aromat�z�m�n e preparate ve për përdor�m peroral. Formë spec��ke e terap�së që përsh�në përdor�m�n e vajra ve eter�ke dhe të preparateve që � përmbajnë, quhet aromaterap�. Vajrat eter�ke edhe pse nuk bëjnë pjesë në mjete me vepr�m shumë të uq�shëm, përdor�m� � vajrave eter�ke të pastra ose të komponentëve të veçanta të �zoluara të vajrave eter�ke (mentol, kamor, t�mol etj.) nuk prakt�kohet, sepse të përdorura drejtpërdrejtë në lëkurë dhe në mukozë shkaktojnë �r�t�m dhe skuqje, ndërsa d�sa prej tyre janë alergen të njohur. Prakt�k�sht përdoren në ormë të tretës�rave në amb�ent përkatës (аlkool, vaj yndyror etj.).
14
PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE TUAJA: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
Çarë produkte natyrore janë vajrat eter�ke? Çarë vet� kanë vajrat eter�ke? S� janë të përhapura dhe ku janë të lokal�zuara vajrat eter�ke? Çarë ndërt�m� k�m�k kanë vajrat eter�ke? C�lat vepr�me përdoren për �zol�m�n e vajrave eter�ke në prakt�kë? Në çka bazohet d�st�l�m� � vajrave eter�ke me avuj të uj�t? C�lat janë vepr�met më të rëndës�shme të vajrave ter�ke dhe të barërave që � përmbajnë? 8. C�l� është klas��k�m� armakod�nam�k � barërave aromat�ke? 9. S� përdoren barërat aromat�ke, ndërsa s� vajrat eter�ke të �zoluara? 10. Ç’është aromaterap�a?
HULUMTO DHE MËSO MË SHUMË PËR:
vajrat eter�ke që përdoren në aromaterap�.
15
Barërat që përmbajnë vajra eter�ke Barërat aromat�ke – sedat�vet Valer�anae rad�x – rënja e bar�t të maces, valer�ana
Valer�ana off�c�nal�s, am. Valer�anaceae Bar� paraqet r�zom�n e tharë me rrënjë të b�mës bar� � maces (valer�ana). Valer�ana off�c�nal�s është lloj ekstrem pol�mor që paraq�tet s� kompleks � numr�t të madh të llojeve, var�eteteve dhe ormave. Ajo është b�më bar�shtore shumëvjeçare, e lartë der� 1,5 m, me kërcell të drejtë, � c�l� është c�l�ndr�k dhe për së gjat� � br�njëzuar. Gjethet janë të përbëra, joç�f pendore dhe të vendosura boshtore. Kërcell� kryesorë dhe degët anësore përundojnë term�nal�sht me lulesa të bardha der� roze të ndr�tshme. Ka r�zom�n e vendosur hor�zontal�sht, anash dhe nga ana e poshtme ka rrënjë të holla, të mbedhura për së gjat�. B�ma është e përhapur në Evropë dhe Az�. Rr�tet në lënd�na të lagështa, përskaj lumenjve dhe nëpër ska je të pyjeve. Më herët bar� është grumbulluar prej bur�meve natyrore, por sot �tohet vetëm prej b�mëve të kult�vuara. Prodhues të mëdhenj të bar�t janë Japon�a, ShBA dhe shtetet evrop�ane. Bar�. – Bar� përbëhet prej r�zom�t të rrumbullakët Valer�ana off�c�nal�s (3 x 5 cm), me ngjyrë të mbyllur të kafë, me rrënjë të holla (me rreze 2 der� 3 mm), të gjata der� 15 cm, për së gjat� të mbledhura, lehtë të thyeshme, me ngjyrë të kafë të errtë. Gjatë qëndr�m�t era bëhet më �ntens�ve, ndërsa bar� � vjetruar ka erë të pakëndshme dhe të rëndë. Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban vaj eter�k prej 0,3 der� 1,0%, përbërja e të c�l�t var�on në varës� prej prejardhjes së bar�t. Komponentë kryesore në vaj�n eter�k janë esteret të alkool�t monoterpen�k borneol�t (valer�anatborn�ol�, acetatborn�ol� etj). Përpos këtyre, prezentë janë edhe: seskv�terpene të caktuara, eugenol� dhe esteret e t�j me ac�d�n �zovaler�an�k ose ac�d tjetër.
16
Еsteret e borneol�t dhe të eugenol�t janë shumë jo stab�le dhe me ruajtje më të gjatë të bar�t shpërbëhen, arsye për të c�lën a� merr erë karakter�st�ke të ac�d�t �zovaler�an�k. R�zom� � tharë me kujdes me rrënjët e bar�t të maces përmban grup të posaçëm të kompon�meve estere treterpeno�ke të quajtura valepotr�jate, karakter�st�ke për bar�n o�c�nel. Përbërja e valepotr�jateve është e ndryshme në varës� prej lloj�t, por kryes�sht dom�nojnë dy grupe komponente: grupa e valtrat�t dhe grup� � d�h�drovaltrat�t. Sot kons�derohet se mu këto dy komponente janë përgjegjëse për vepr�m�n e bar�t të maces. Komponentët ester�ke të bar�t (valepotr�jatet) dhe komponentët ester�ke të vaj�t eter�k, janë shumë jo stab�le dhe me qëndr�m më të gjatë të bar�t shpërbëhen, me çka l�rohen sas� më të mëdha të ac�d�t �zovaler�an�k, me çka bar� merr erë të pakëndshme. Vepr�m�. – Sedat�v dhe spazmol�t�k. Përdor�m�. - Valer�anae rad�x dhe �nctura Valer�anae përdoren gjatë ngarkesës nervore, pagjumës�së, stres�t, anks�oz�tet�t dhe gjendjeve të ngjashme. Bar� hynë në përbërjen e çaj�t për nerva dhe çaj�t për qetës�m, Spec�es nerv�nae dhe Spec�es sedat�vae. Kohëve të und�t prakt�kohet përdor�m� � ekstrakt�t të standard�zuar të bar�t, � c�l� përdoret për prodh�m�n e �topreparateve të ndryshme.
Glandulae Lupul� (Strobul� Lupul�, Lupul�num) – gjëndrat e kulpr�t (lupul�t, ose
kulth�t), Humulus lupulus, am. Cannab�naceae Kulpr� është pluhur � përbërë prej gjëndrave, të grumbulluara prej luleve emërore.
Humulus lupulus
Pul�n� është b�më zvarr�tëse, loza e gjatë der� 6 m, që rr�tet në Evropë, në Amer�kën Ver�ore dhe në Az�. Paraq�tet në vende të lagështa, përskaj lumejve dhe bur�meve. Për b�mën janë karakter�st�ke luet emërore të mbledhura në lulesa dhe boçe. Në s�përaqet e brendshme të gjetheve lulore gjenden gjëndra të �mëta me vaj eter�k. Këto gjëndra grumbullohen kur p�qen boçet. Grumbull�m� kryhet gjatë und�t të verës (në gusht), kur boçet janë ende të mbyllura.
17
Atëherë gjethet mbuluese lushpore të lulesës janë të ngj�tura m�d�s tyre me sekret rrësh�norë që e taj�t�n gjëndrat. Gjëndrat, lehtë ndahen prej gjetheve lushpore, nëse ërkohen lulet mb� s�të. Bar� për�tohet vetëm prej b�mës së kult�vuar. Lupul� (kulpr�) kult�vohet për ne voja të �ndustr�së së b�rrës. Bar�. – Kulpr� është pluhur � verdhë në të gjelbër, me erë spec��ke dhe të veçantë në të h�dhët, erë aromat�ke. ë sh�kuara nën m�kroskop, gjëndrat janë el�pso�de të zbukuruara me s�përaqe rrjetore. Nën kut�kulë gjendet rrësh�ra. Gjatë qëndr�m�t, gjëndrat marr�n ngjyrë të errtë, ndrydhen dhe �tojnë ngjyrë kae dhe erë të pakëndshme të djath�t të pr�shur. Përbërja k�m�ke. – Për bar�n janë karakter�st�ke substancat e h�dhët humulon� dhe lupulon�, prezentë në rrësh�rë, e c�la është komponentë kryesore e lupul�t. Humulon� dhe lupulon� janë shumë të ndjeshme dhe shpejtë oks�dohen. Me shpërbërjen e rrësh�rave për�tohen produkte me erë të pakëndshme që të përkujton djath�n e pr�shur.
S� barë, prej kulpr�t mundet të shrytëzohen edhe boçet e tëra. Ato përmbajnë: rrësh�ra, vaj eter�k, tan�ne, �avono�de dhe komponentë tjera. Vepr�m�. – Sedat�v, aper�t�v, stomah�k. Përdor�m�. – Kulpr� përdoret � komb�nuar me barëra tjera sedat�ve për trajt�m�n e: nervozes, pagjumës�së, anks�oz�tet�t dhe çrregull�meve tjera të ngjashme. Boçet e kulpr�t shrytëzohen s�: sedat�v, aper�t�v dhe stomah�k. Në mjekës�në popullore, �nuz� � bar�t përdoret për shër�m�n e plagëve në lëkurë, për �neks�one të zbrazët�rat e gojës dhe për mësh�këzën ur�nare. Sas� më të mëdha të bar�t shrytëzohen për prodh�m�n e b�rrës.
HULUMTO DHE MËSO MË SHUMË PËR:
18
lup�l� në prodh�m�n e b�rrës.
PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE TUAJA: 1. C�lat barëra bëjnë pjesë në grup�n e barërave aromat�ke – sedat�ve? S� veprojnë? 2. Çarë karakter�st�ka ka rrënja e bar�t të maces? 3. C�lat komponente janë posaçër�sht karakter�st�ke për bar�n e maces? 4. C�lat komponente janë përgjegjëse për vepr�m�n e bar�t të maces? 5. C�lat ndërr�me ndodh�n gjatë ruajtjes së gjatë të bar�t Valer�anae rad�x ? 6. S� shrytëzohet Valer�anae rad�x ? A shrytëzohet vaj� eter�k � �zoluar � bar�t? 7. Ç’është kulpr�? C�la është përbërja k�m�ke e t�j? 8. Çarë vepr�me ka dhe për çka përdoret kulpr�? Кu përdoren boçet e kulpr�t?
Barërat aromat�ke në terap�në e trakt�t resp�rator�k An�s� fructus – ryt� � anason�t (lulja e xh�n�t)
P�mp�nella an�sum, am. Ap�aceae Bar� paraqet ryt�n e tharë të b�mës anason�. Аnason� është b�më bar�shtore njëvjeçare, e lartë prej 30 der� 60 cm. gjethet baz�ke janë të rrumbullakëta, të mëdha, me mbajtëse të gjata gjethore, ndërsa gjethet në pjesën e mesme dhe të s�përme janë pendore të ndara. Në pjesën e s�përme kërcell� është � degëzuar. Lulet janë të �mëta, të bardha dhe të mbledhura në lulesa karakter�st�ke mbrojtëse, term�nale. Fryt� është sh�zokarp, � përbërë prej dy mer�karpeve, të c�lët nuk ndahen.
P�mp�nella sat�vum
Аnason� rr�tet në regj�on�n l�ndor mesdhetar dhe në Az�në perënd�more. Bar� për�tohet vetëm prej b�mës së kult�vuar.
19
Grumbull�m�. – rytet e anason�t grumbullohen para se të p�qen plotës�sht. Prehen mburoja të plota d�sa herë gjatë verës. Bar� thahet në vende me erë, në h�je, me rrotull�m të shpeshtë, s� grur�. Mund të thahet edhe në tertore term�ke, në temperatura der� 35o C. Pas tharjes pastrohet me s�tje. Bar�. – Fryt� � anason�t është � �mtë, sh�zokarp me pamje të dardhës, me mbajtëse (dorezë) të shkurtë. Nga s�përaqja është � vrazhdët me �je mekan�ke. Kanë pesë br�një më të ndr�tshme në sec�l�n mer�karp. Ka ngjyrë të përh�mtë në të gjelbër. Ka sh�je të ëmbël dhe erë aromat�ke të veçantë. Përbërja k�mke. – Bar� përmban: vaj eter�k në sas� prej 1,5 der� 5%, heteroz�de të ac�deve enol�ke, �avono�de dhe kumar�n, ndërsa prej mater�eve balaste ka vaj yndyror (15-20%), album�ne, sheqerna, pak sekrec�one etj.
Vaj� eter�k anason�t (An�s� aetheroleum) me anë të d�st�l�m�t me avuj uj� prej ryteve të pjekura të bluara. Është lëng pa ngjyrë në të c�l�n komponenta më e rëndës�shme është anetol�, prezent prej 80 der� 90%. A� e jep erën karakter�st�ke dhe sh�jen e ëmbël të vaj�t. Me fohjen e vaj�t ndahen kr�stale të bardha të anetol�t (stearopten), ndërsa në +15 oC � tërë vaj� ngurtësohet në masë të bardhë kr�stalore. Vepr�m�. – Vaj� eter�k � anason�t vepron s� karm�nat�v, spazmol�t�k dhe ekspektorant (sekretol�t�k dhe sekretomotor�k). Në doza më të mëdha vepron s� ant�sept�k. Përdor�m�. – Fryt� dhe vaj� � anason�t shrytëzohen s� ekspektorans, ndërsa ryt� edhe për trajt�m�n e çrregull�meve të barkut. Përdor�m më të madh gjen në ped�atr�. Në mjekës�në popullore anason� vlerësohet s� galaktog, s� emenagog dhe s� arod�z�ak. Fryt� dhe vaj� eter�k gjejnë përdor�m të gjërë në �ndustr�në ushq�more dhe në �ndustr�në e p�jeve alkool�ke (rak�ja – mast�ka). Gjerës�sht përdoren s� kor�gjens dhe mëlmesa.
Foen�cul� fructus – ryt� � anason�t të ëmbël
Foen�culum vulgare, am. Ap�acae Bar� vepron s� � thatë, ryt � pjekur prej b�mës anason� � ëmbël (moraç�, komoraç�, anason� � Maqedon�së).
20
Foen�culum vulgare
Anason� � ëmbël është b�më dyvjeçare ose njëvjeçare që arr�n lartës� der� 2 m. Në pjesën e s�përme është shumë e degëzuar, me gjethe të këmbyera, të ndara. Lulet janë të verdha, të mbledhura në lulesa mbrojtëse në maje. Fryt� është sh�zokarp � zgjatur me ngjyrë të kafë në të gjelbër. B�ma paraq�tet në regj�on�n e Mesdheut. Bar� për�tohet vetëm prej b�mës së kult�vuar. Grumbullohet ryt� � dy nënllojeve: subsp. cap�llaceum dhe subsp. p�per�tum. Nënlloj� � parë ka tr� var�etete: var. dulce, var. vulgare dhe var. azor�cum. Në shtetet e Evropës jugore kut�vohet var. dulce, në Ital� var.azor�cum, ndërsa në shtetet e Europës ver�ore var. vulgare. Bar� më kual�tat�v
për�tohet prej var. dulce. Bar�. – Fryt� është sh�zokarp � zgjatur, � c�l� nën shtypje lehtë ndahet në dy mer�karpe. Меr�karpet janë të zgjatura, nga ana e brendshme të rrashëta, ndërsa nga ana e jashtme të rrumbullakëta, me ngjyrë të kafë në të gjelbër dhe me pesë br�një të ndr�tshme të zgjatura. Kanë sh�je të ëmbël dhe të posaçme, erë aromat�ke të atenol�t. Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban vaj eter�k prej 2 der� 6%, heteroz�de të ac�de ve enol�ke, kumar�ne, �avono�de, vaj yndyror der� 20%, album�ne, karboh�drate etj. Vaj� eter�k � anason�t të ëmbël (Foencul� aetheroleum) për�tohet me d�st�l�m me avuj uj� prej ryteve të pjekura të bluara. Është lëng pa ngjyrë der� në ngjyrë të verdhë të çelur, me erë të anason�t dhe me sh�je të kamor�t. Në pjesën më të madhe përbëhet prej anetol�t (50-60%). Kual�tet� � vaj�t eter�k varet prej komponentës enhon. Përmbajtja e enhon�t var�on varës�sht nga prejardhja e bar�t, mund të arr�jë edhe der� 20%. Ky përbërës � jep sh�je të h�dhët vaj�t dhe nuk është � dësh�rueshëm në sas� më të mëdha, sepse e zvogëlon kual�tet�n. Vepr�m�. – Fryt� dhe vaj� eter�k kanë vepr�m ekspektorans dhe ant�sept�k. Veprojnë edhe s� aper�t�v dhe karm�nat�v. Përdor�m�. – Fryt� dhe vaj� eter�k përdoren për shër�m�n e çrregull�meve më të lehta d�gest�ve. Fryt� është posaçër�sht � çmuar në ped�atr�, ku përdoret në ormë të ekstrakt�t për rregull�m�n e unks�on�t të stomakut (stomakut të ngadalshëm, gazrat, ryrjes, opst�pac�on�t, kol�keve, apet�t�t të humbur etj.). Në mjekës�në popullore bar� përdoret s� galaktogog dhe me përdor�m të jashtëm për shër�m�n e d�sa sëmundjeve të syve. Anason� � ëmbël përdoret s� aromat�k dhe s� mëlmesë.
21
Tym� herba – herba e lule çaj�t
Tymus vulgar�s, am. Lam�aceae Bar� paraqet pjesën e tharë nëntokësore të b�mës së lule çaj�t, e mbledhur para lulëz�m�t të plotë të b�mës. Lule çaj� është shkurre bar�shtore, aromat�ke, e lartë der� 30 cm, shumë e degëzuar, me gjethëza të �mëta, pothuaj të shtr�ra, me ormë lanceto�de dhe me lule të �mëta me ngjyrë të çelur roze në p�pthat e gjetheve të s�përme. Spontan�sht paraq�tet në pjesën perënd�more të regj�on�t të det�t mesdhetar. e ne nuk rr�tet. Me suskes kult�vohet kult�voh et në shumë shtete me kl�më mesdhetare. Bar�. – Bar� përbëhet prej pjesëve të kërcejve, me gjethe të �mëta, të vendosura anash dhe luleve të mbledhura në lulesa kall�r�. Ka erë të veçantë dhe sh�je të ëmbël në të h�dhët. Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban: vaj eter�k prej 1 der� 2,5%, �avono�de, tan�ne, treterpene dhe komponente tjera. Vaj� eter�k � lule çaj�t (Tym� aetheroleum ) Tymus vulgar�s Për�tohet me d�st�l�m me avuj uj� prej herbës të reskët të mbledhur, mbledhur, e mbledhur para lulëz�m�t të plotë. Është lëng me ngjyrë të verdhë der� në të kuqe me erë karakter�st�ke të t�mol�t dhe sh�je të mprehtë. mprehtë. Përbërës�t kryesorë të vaj�t janë enolet: t�mol� (30-70%) dhe karvakrol� kar vakrol� (3-15%). Në temperaturë më të ultë t�mol� ndahet s� stearopen. Vepr�m�. – Еkspektorant, spazmol�t�k dhe ant�sept�k. Vaj� eter�k, duke ju alënderuar t�mol�t, vepron edhe s� ant�sept� ant�sept�k. k. Përdor��. – Bar� shrytëzohet shr ytëzohet gjatë bronk�t�t bronk�t�t akut dhe kron�k, gjatë fohjeve, gjatë katar�t në rrugët e s�përme të rymëmarrjes dhe gjendjeve të ngjashme, të përcjella me koll�tje produkt�ve. produkt�ve. Ekstrakte të thata dhe të lëngëta të lule çaj�t shrytëzohen s� pjesë përbërëse të ant�tus�vëve dhe të ekspektoranseve. �nctura Tym� është përbërës � preparat�t o�c�nel Syrups Tym� compos�tus. Në mjekës�në popullore lule çaj� shrytëzohet s�: spazmol�t�k, karm�nat�v, stomah�k, d�uret�k dhe ant�sept�k ur�narë. Herba dhe vaj� veprojnë edhe s� ant�helm�nt�k, posaçër�sht janë e�kas kundër kr�mbave të vegjël të ëm�jëve (аskar�de). Vaj� eter�k përdoret në prodh�mtar�në kozmet�ke të preparateve për shër�m�n e gojës dhe dhëmbëve. Herba përdoret gjerës�sht s� mëlmesë.
22
Serpyll� herba – herba e l�srës (lules së egër)
Tymus serpyllum, am. Lam�aceae Bar� paraqet pjesën nëntokësore të thatë të l�srës, të mbledhur në kohën e lulëz�m�t. L�sra është b�më bar�shtore shumëvjeçare, e lartë der� 20 cm, me kërcell pjesër�sht të shtr�re prej të c�l�t dal�n degë të degëzuara. Gjethet janë edhe më të mëdha se gjethet e lule çaj�t (thym�). Lulet janë me ngjyra të ndryshme, nga e bardha, të çelur roze (pembtë), der� në të errtë të pemët në të kuqe. Janë të grumbulluara në maje të degëve në lulesa topthore. Lloj� . serpyllum rr�tet në Evropën qendrore dhe ver�ore. ser pyllum, bar� mund të për�tohet edhe prej llojeve Përpos prej . serpyllum, lloje ve tjera -Tymus. Vetë lloj� l loj� Tymus karakter�zohe karakter�zohett me pol�mor�tet p ol�mor�tet të madh, dhe në regj�one të ndryshme ndr yshme në Evropë dhe në Az� paraq�ten lloje të ndryshme të vetë mb�era -Tymus, prej të c�lëve pjesa mb�tokësore përdoret në mjekës�në popullore s� zëvendës�m � lule çaj�t (Tymus). Për tu përdorur një lloj –Tymus në këtë kupt�m, rol vend�mtarë ka era e herbës së tharë, e c�la duhet të jenë e aërt me erën e lule çaj�t ( Tymus, erë e t�mol�t). Tymus serpyllum
Bar�. – Bar� përbëhet prej kërcejve të hollë dobët të degëzuar, në të c�lët anash janë të vendosura gjethe të vogla, të zgjatura, në pjesët term�nale të kërcejve ka lule rozë, të vendosura në kall�nj të �magj�nuar, të ndarë në toptha më të vegjël. Ka erë të këndshme �ntens�ve, dhe aromat�ke dhe me sh�je të dobët të h�dhët. Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban, vaj eter�k prej 0,1 der� 1,0% (d�sa lloje shumë më tepër, der� 2,5%), përbërës të h�dhët, �avono�de, tan�ne të grup�t të pseudotan�ne ve, treterpeneve treterpeneve dhe komponentëve komponentëve tjera.
Vaj� eter�k � l�srës (Serpyll� aetheroleum) për�tohet me d�st�l�m me avuj uj� prej herbës së tharë. Është Ës htë lëng me ngjyrë të verdhë të zbehur, der� në të verdhë, karakter�st�kat e të c�l�t dhe përbërja varen shumë prej lloj�t të b�mës prej të c�lës është për�tuar, nga prejardhja gjeogra�ke dhe prej një varg aktorësh. Përmban t�mol dhe kryes�sht karvakrol, por më pak se lule çaj� ( Tymus). Është � çmuar vaj� që përmban sas� më të madhe të t�mol�t. Vepr�m�. – Еkspektorant, ant�sept�k dhe bronhospazmol�t�k.
23
Përdor�m�. – L�sra vepron ngjashëm s� lule çaj� ( Tymus), por �ntens�tet� � vepr�m�t është më � dobët. Shrytëzohet për trajt�m�n e sëmundjeve në rrugët e s�përme të rymëmarrjes. Në mjekës�në popullore përdoret s� stomah�k, karm�nt�v, ekspektorans dhe ant�helm�nt�k. Përdor�m të jashtëm ka për l�n�mente për ërk�m gjatë reumës.
Eucalypt� fol�um – gjeth� � eukal�ptus eukal�ptus�t �t
Eucalyptus spp., am. Myrtaceae Bar� paraqet gjeth�n e tharë prej d�sa llojeve të eukal�ptus�t, prej të c�lëve më � rëndës�shëm është lloj� Eucalyptus globulus. Еukal�ptuset janë drunj të gjatë prej 50 der� 60 m, me gjethe të gjelbra gjatë tërë v�t�t. Te b�ma është prezentë hetero�l�a: degët e reja kanë gjethe të ulura me ormë veze, nga pjesa e s�përme të mbuluara me shtresë prej dyll�, përder�sa degët e vjetra kanë gjethe të zgjatura zgjatura sht�zor sht�zor, pak të lakuara, me skaje të rrashëta dhe me maje të mprehta, në mbajtëse gjethore të shkurta. Еukal�ptuset rr�Eucal�ptus globulus ten në Austral�, kult�vohen edhe në regj�one tjera me kl�më subtrop�ke, në shtetet rreth Det�t të Mesdheut, Det�t të Z�, Kaukaz dhe në regj�one tjera. Bar�. – S� barë përdoren vetëm gjethet e degëve të vjetra. vjetra. Gjethet janë të gjata prej 5 der� 20 cm, me ormë të drapr�t, me ngjyrë të verdhë në të gjelbër, lëkurore, të orta, me erë karakter�st�ke dhe me sh�je të h�dhët. Nerv� kryesorë është mjafë mjafë � theksuar dhe � verdhë. Pllaka gjethore është p�kore e punktura me shumë p�ka prej gjëndrave të shumta me vaj eter�k. Në treg vjen edhe s� barë � prerë. Përbërja k�m�ke. – Gjeth� përmban: vaj eter�k prej 0,5 der� 3,0%, seskv�terpene të avullueshme, tan�ne kateh�n�ke, heteroz�de të ac�deve enol�ke dhe �avono�de, rrësh�ra, dyll dhe komponente komponente tjera. Vaj� eter�k � eukal�ptus�t (Eucalypt� aetheroleum) për�tohet me d�st�l�m me avuj uj�. Prodhues më të mëdhenj janë: Portugal�a, Spanja, Ar�ka Jugore, K�na, Ind�a, Austral�a, Braz�l� dhe Paraguaj�. Është lëng pa ngjyrë der� der � në të verdhë, me erë të uq�shme aromat�ke dhe me sh� je kamor�, kamor�, � c�l� fohë në gojë. Përbërës Përbërës kryesorë � vaj�t vaj�t është 1,8 c�neol� (еukal�pto (еukal�ptol�), l�), � përaqësuar në sas� prej 70 der� 80%.
24
Vepr�m�. – Аnt�sept�k. Përdor�m�. – Bar� përdoret në përz�erje të çajeve për trajt�m�n e sëmundjeve në trakt�n resp�rator�k (bronk�t�s�t, astmës). Sas� më të mëdha të bar�t harxhohen për për�t�m�n e vaj�t eter�k. Vaj� eter�k më shpesh përdoret për �nhalac�on gjatë �neks�oneve të rrugëve të s�përme të rymëmarrjes rymëmarrjes (s�nuz�t� (s�nuz�t�t, t, bronh�t�t dhe ar�ng�t�t). Përdoret Përdoret për prodh�m�n e preparateve të ndryshme (p�kave për hundë, past�leve për yt, gelëve për ërk�m etj.), të c�lët e lehtësojnë rymëmarrjen dhe qarkull�m�n e ajr�t në trakt�n resp�rator�k. Komb�nohet Kom b�nohet me vajra tjera eter�ke për përdor�m të jashtëm, të c�lët përdor p ërdoren en për trajt�m�n e: reumës, fohjeve, neuralgj�ve dhe problemeve tjera të ngjashme.
PYETJE PËR P ËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE TU T UAJ AJA: A: 1. C�lat barëra barëra bëjnë pjesë në grup�n e ekspektoranseve ekspektoranseve aromat�ke? aromat�ke? Çarë janë karakter�st�kat e tyre makroskop�ke? 2. S� për�tohet dhe çarë karakter�st�ka ka vaj� eter�k prej ryt�t të anason�t? 3. C�lat komponentë janë karakter�st�ke karakter�st �ke për vajrat eter�ke të anason�t dhe të anason�t të ëmbël? 4. C�lat prej komponentëve janë më të rëndës�shm rëndës�shmee për vepr�m�n e barërave që janë të �tuara prej b�mëve të lloj�t Tymus? 5. S� shrytëzohet bar�, e s� përdoret përdoret vaj� eter�k � lule çaj�t? çaj�t? 6. Përshkrua Përshkruajj gjethet e b�mës së eukal�ptus�t! eukal�ptus�t! C�l� lloj � gjetheve përdoret përdoret s� barë? 7. Sqaro përdor�m�n e gjeth�t të eukal�ptus�t eukal�ptus�t dhe tërë tërë vaj�t eter�k që �zolohet prej t�j!
HULUMTO DHE MËSO MË SHUMË PËR:
anason�n dhe anason�n e ëmbël në mjekës�në popullore të popujve ballkan�k, mjetet shëruese që përmbajnë vaj eter�k të eukal�ptu eukal�ptus�t. s�t.
25
Аmaro-аromat�kët Abs�nth�� herba – hereba e pel�n�t
Artem�s�a abs�nth�um, am. Asteraceae Bar� paraqet pjesën e tharë mb�tokësore (degët në maje me lule) të b�mës së pel�n�t.
Pel�n� është b�më shumëvjeçare, gjysmë shkurre, me lartës� der� 1 m, me kërcell të ortë, në bazën e drur�t, ndërsa në pjesën e s�përme mjafë të degëzuar. Gjethet kanë më tepër orma. Në pjesën e poshtme janë rrumbullake, të dhëmbëzuara, të mëdha, me mbajtëse gjethore të gjata, në pjesën e mesme të kërcell�t janë thellë të prera në 3 der� 5 vende, në mbajtëse të shkurta gjethore, ndërsa në maje janë të zgjatura lanceto�de, të përulura. E tërë b�ma ka ngjyrë të përh�mët në të bardhë përmban më shumë �je në gjethe dhe në kërcell. Në pjesën e s�përme janë të vendosura lulesa të verdha, të �mëta me ngjyrë të verdhë, të shpërndara në sh�sa.
Artem�s�a abs�nth�um
B�ma paraq�tet spontan�sht në pjesët e thata të Evropës dhe të Az�së. Rr�tet në vende të thata, gurore dhe me rërë.
Bar�. – Bar� paraqet pjesët e s�përme të thara me gatës� prej 20 der� 30 cm, të grumbulluara në kohën e lulëz�m�t. Degët janë të br�njëzuara, në brend� të zbrazëta. Gjethet janë të ndara d�sa herë ose lanceto�de, dendur të mbuluara me �je. Lulesat kokërrzore janë gjysmë topthore, të verdha të zbehura, me rreze der� 4 mm, të vendosura në mbajtëse të shkurta dhe të vendosura në sh�sa. Përbëhen kryes�sht prej lule ve të verdha gypore hermarod�te. Bar� ka erë karakter�st�ke dhe aromat�ke dhe sh� je shumë të h�dhët. Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban: der� 1% vaj eter�k, mater�e të h�dhëta, avono�de, tan�ne, ac�de organ�ke, v�tam�nat (C dhe B 6), karotene dhe komponentë tjera. Përbërës�t e �dhtë janë të grup�t të laktoneve seskv�terpen�ke, më të rëndës�shme janë: artabs�n�, abs�nt�n� dhe anabs�nt�n�, të pran�shme prej 0,02 der� 0,28%.
Vaj� eter�k � pel�n�t (Abs�nth�� aetheroleum) për�tohet me d�st�l�m me avuj uj�. Vaj� ka ngjyrë të kaltër der� në të gjelbër e c�la vjen nga komponentë hamazulen. Hamazulen� bën pjesë në grup�n e kompon�meve të h�drokarbureve seskv�terpen�ke azu-
26
lene. Hamazulen� ka ngjyrë të kaltër dhe � ngjyros vajrat eter�ke në të kaltër, ë gjelbër ose të kafë, varës�sht nga prezenca e komponentëve tjera në vaj. Hamaluzen� në barë nuk është prezent s� � natyrshëm, por kr�johet gjatë d�st�l�m�t me shpërbërjen e laktoneve seskv�terpene prezentë. Laktonet seskv�tepene pas� që ormojnë hamazulen quhen prohamazulene. Përpos hamazulen�t, vaj� eter�k � pel�n�t përmban edhe komponente tjera prej të c�lëve alkoole më të rëndës�shme janë tujol� dhe keton� tujon. Vepr�m�. – Аper�t�v, stomah�k, dhe holagog. Përdor�m�. – Pel�n� shrytëzohet për shër�m�n e çrregull�meve të trakt�t d�gjest�v dhe për përm�rës�m�n e unks�on�t të tëmth�t. S� mjet posaçër�sht � h�dhët, pel�n� që mot�, edhe sot gjatë oreks�t të zvogëluar, gjatë tretjes jo të m�rë të ushq�m�t dhe për përorc�m�n e organ�zm�t. Vaj� eter�k prej pel�n� dhe ekstraktet e bar�t përdoren në �ndustr�në e p�jeve alkool�ke, në prodh�m�n e l�kereve të h�dhët dhe aper�t�vëve. Në doza më të mëdha dhe gjatë përdor�m�t aatgjatë, pel�n� mund të jep eekte toks�ke, të c�lat � detyrohen përbërësve të vaj�t eter�k (tujol�t dhe tujon�t). S�mptomat e helm�m�t janë: mund�met, grçe �ntest�nale në stomak, von�m� � ur�n�m�t, në raste më ser�oze ka dëmt�m të veshkave, në mushkër�në e zezë dhe dëmt�me neurotoks�ke, të përcjella me grçe ep�lept�ke. Për shkak të eekt�t toks�k të tujon�t, në d�sa shtete përdor�m� � vaj�t eter�k të pel�n�t dhe ekstrakteve alkool�ke të herbës janë të ndaluara për përdor�m në �ndustr�në e p�jeve alkool�ke, dhe rekomandohet përdor�m� � ekstrakteve ujore.
M�llefol�� herba - herba e lule marrjes
(njëm�jë gjeth�t) Ach�lea m�lleol�um, am. Asteraceae Bar� paraqet pjesën mb�tokësore të b�mës herba e lule marrjes, të grumbulluar në kohën e lulëz�m�t. Lule marrja është b�më bar�shtore shumëvjeçare, e lartë der� 70 cm, me gjethe karakter�st�ke pendore të ndara dhe me kokërrza lulore të �mëta, të bardha der� në roze të çelur, të vendosura në maje në ormë të lulesave mbrojtëse. B�ma është pol�more dhe kozmopol�te. Paraq�tet përskaj lënd�nave, në rrugë, nëpër gurë dhe vende të lëshuara, përskaj pyjeve dhe vend-
Ach�llea m�lleol�um
27
ban�meve tjera. Në Evropë, në Az� dhe në Amer�kën Ver�ore janë prezentë numër � madh � llojeve, në suaza të llojeve është prezent numër � madh � nënllojeve, var�etete ve dhe ormave. Bar�. – Bar� përbëhet prej pjesëve që gj�nden në maje të b�mës (kërcell�, gjethet dhe lulet). Kërcell� për së gjat� është � gërryer, gjethet janë dy�sh ose tre�sh pendore të ndara, ndërsa kokërrzat e luleve janë të përbëra (përbëhen prej pesë luleve në skaje me ormë të gjuhës dhe numr�t të madh të luleve gypore të verdha, në pjesën e mesme). Bar� ka erë të posaçme dhe erë aromat�ke dhe sh�je shumë të h�dhur. Përbërja k�m�ke. – Bar� ka përbërje k�m�ke të pasur: vaj eter�k prej 0,2 der� 1,0%, laktone seskv�terpene ah�c�l�n (prohamazulen), �avono�de, kumar�n, tan�n, �tosterole, v�tam�në C, v�tam�në К, kr�përa të mangan�t etj. Каrakter�st�ka është edhe prezenca e komponentëve pol�acet�len�ke.
Vaj� eter�k � lule marrjes (M�llefol�� aetheroleum) për�tohet me d�st�l�m�n me avuj uj�. Kual�tet� � vaj�t dhe përbërja e t�j varen nga shumë aktorë. Ekz�stojnë vajra me ngjyrë të kaltër, të gjelbër dhe të kafë. Ngjyra e kaltër në të gjelbër vjen nga hamazulen�, komponentë seskv�terpeno�de e c�la mund të jenë e përaqësuar në vaj der� 50%. Formohet gjatë d�st�l�m�t të bar�t me avuj uj�, me çka vjen der� te shpërbërja e prohamazulen�t ah�c�l�n. Pjesa e mbetur e vaj�t përbëhet prej komponentëve tjera terpeno�de, prej të c�lëve më e rëndës�shme është c�neol�. Vaj� që ka ngjyrë të kafë nuk përmban hamazulen dhe më pak është � çmuar. Vepr�m�. – Аnt��og�st�k, spazmol�t�k, stomah�k, karm�nat�v dhe holagog. Përdor�m�. – Bar� më shpesh përdoret s� �nuz, s� mjet � h�dhët aromat�k. Gjen përdor�m për trajt�m�n e dhembjeve abdom�nale, për përm�rës�m�n e oreks�t, për orm�m�n dhe taj�tjen më të m�rë të tëmth�t, për tretjen më të m�rë të ushq�m�t, për trajt�m�n e �neks�oneve të trakt�t urogen�tal etj. Jashtë përdoret në ormë të ekstrakteve alkool�ke, ujore dhe eter�ke për shër�m�n e lëkurës, s� ant�sept�k s� mjete ant��n�amator�ke. Gjen përdor�m edhe në prodh�mtar�në kozmet�ke. Në mjekës�në popullore shrytëzohet s� hemostat�k (për ndaljen e gjakderdhje ve, për hemorro�de, gjakderdhjeve menstruale etj.).
28
Calam� rh�zoma – r�zom� � presës
(kashtëryzë) Acorus calamus, am. Araceae Bar� paraqet r�zom�n e tharë të b�mës së presës. Presa është b�më shumëvjeçare bar�shtore e lartë der� 1 m, me kërcell treskajorë lulësh, në të c�l�n ka gjethe të zgjatura sht�zore. Lulet janë të grumbulluara në lulesë koçan�, të vendosur nën kënd prej 450 në raport me kërcell�n. Organet nëntokësore përbëhen prej r�zom�t të vendosur hor�zontal, � c�l� nga pjesa e poshtme ka numër të madh të rrënjëve. B�ma haset në vende me lagësht�, përskaj lumenjve, l�qeneve, kënetave dhe vendban�me ve të ngjashme. Është e përhapur në Az� dhe në Amer�kën ver�ore, e natyral�zuar është edhe në pjesë të ndryshme të Evropës. Bar� për�tohet kryes�sht prej bur�meve natyrore. Bar�. – R�zom� � presës ka aormë të rrum-
bullakët, � gjatë der� 20 cm, pak � shtypur, nga jashtë me ngjyrë të mbyllur të kafë, brenda � bardhë ose rozë. Lehtë thyhet, në vend�n e thyer është kokërrzor dhe me konz�stenë të butë. Në pjesën e s�përme të r�zom�t sh� Acorus calamvus hen të thelluara tr� këndore prej mbetjeve të gjetheve dhe mbetje të rrumbullakëta prej mbetjeve të kërcejve. Në pjesën e poshtme gj�nden mbetje të rrumbullakëta prej rrënjëve. Bar� ka erë të posaçme aromat�ke dhe sh�je djegëse. Presa mund të shrytëzohet � qëruar ose � paqëruar, më shpesh � prerë në pjesë më të vogla. Kual�tet� më të lartë ka r�zom� � paçëruar. Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban: vaj eter�k (3-5%), gl�koz�d�n e �dhtë akor�n, tan�ne, am�don, n�sheste, sekrete, v�tam�në C dhe komponentë tjera.
Vaj� eter�k � kallam�t përbëhet prej numr�t të madh të h�drokarbureve të ndryshme dhe seskv�terpeneve të oks�duara, dhe seskv�terpeneve, ndërsa për përdor�m�n e komponentës është e rëndës�shme komponenta -vazaron. Në real�tet, kjo komponentë është toks�ke dhe vepron s� kancerogjen dhe mutagen, duke shkaktuar dëmt�me të kromozomeve. Për këtë shkak rekomandohet përdor�m� � bar�t që përmban sas� më të vogla të β –аzaron�t (der� 0,5%), ndërsa bar� � t�llë për�tohet prej var�eteteve që rr�ten në Amer�kë dhe në d�sa pjesë të Evropës.
29
Vepr�m�. – Aromat�k � �dhtë, stomah�k dhe karm�nat�v. Nga jashtë vepron s� rub�ac�ent. Përdor�m�. – Bar� shrytëzohet për prodh�m�n e përz�erjeve të çajeve për rregull�m�n e unks�on�t të stomakut. Ekstrakt� � bar�t hynë në përbërjen e �topreparateve të sëmundjeve gastro�ntest�nale, në preparatet me vepr�m halogog, në përbërjen e d�sa preparateve për përdor�m të jashtëm (për trajt�m�n e neuralgj�ve dhe reumës). Vaj� eter�k përdoret në prodh�m�n e parumeve.
PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE TUAJA: 1. C�lat barëra aromat�ke shrytëzohen për trajt�m�n e sëmundjeve dhe çrregull�meve të trakt�t d�gest�v? 2. Përshkruaj b�mën e pel�n�t! 3. C�lat janë komponentët akt�ve më të rëndës�shme në herbë dhe në vaj�n eter�k të pel�n�t? 4. S� duket b�ma e lule marrjes? Çka përmban herba e lule marrjes? 5. Ç’është azulen�? rego barërat në të c�lët gjendet azulen�! 6. Çka përdoret s� barë prej b�mës së presës? 7. Çka është e rëndës�shme për përbërjen k�m�ke të presës? S� vlerësohet kual�tet� � bar�t? 8. S� përdoren barërat amaro-aromat�ke, dhe s� përdoren vajrat eter�ke të tyre?
HULUMTO DHE MËSO MË SHUMË PËR:
30
pel�n� s� lëndë në �ndustr�në e p�jeve alkool�ke,
përdor�m� � lule marrjes në mjekës�në popullore.
Каrm�nat�vet Carv� fructus – ryt� � q�mon�t
Carum carv�, am. Ap�aceae Bar� paraqet ryt�n e tharë të b�mës së q�mon�t. Q�mon� është b�më bar�shtore, dyvjeçare, me kërcell të drejtë të lartë der� 1 m, në pjesën e s�përme � degëzuar. Gjethet e poshtme kanë mbajtëse të gjata gjethore dhe të prera në 6 der� 12 pllaka gjethore të prera, në pjesën e mesme dhe të s�përme janë të prera dhe �jezore. Lulet janë të bardha der� në ngjyrë roze, të grumbulluara në lulesa term�nale. Fryt� është sh�zokarp me ngjyrë të kafë të mbyllur, � c�l� në vetë b�mën ndahet në dy mer�karpe pak të lakuara. S� � vetmuar, paraq�tet në Evropë, por barërat nuk prodhohen prej bur�meve natyrore, por vetëm prej b�mëve të kult�vuara. Prodhues të mëdhenj të bar�t janë: Polon�a, Holanda, Gjerman�a dhe Egj�pt�. Carum carv�
Bar�. – Bar� përbëhet prej mer�karpeve të zgjatura dhe pak të lakuara, me ngjyrë të kafë të mbyllur dhe me pesë br�një më të ndr�tshëm. Ka erë të veçantë aromat�ke dhe sh�je të ashpër dhe djegëse. Përbërja k�m�ke. – Fryt� � q�mon�t përmban: vaj eter�k prej 2 der� 7%, vaj yndyror 10-20%, �avono�de, album�ne, karboh�drate dhe komponentë tjera.
Vaj� eter�k � q�mon�t (Carv� aetheroleum) për�tohet me d�st�l�m me avuj të uj�t prej ryteve të thara të pjekura dhe të bluara. Është lëng pa ngjyrë ose me ngjyrë të dobët të verdhë me erë të veçantë të këndshme dhe me sh�je pak të h�dhët. Përbërës� kryesorë � vaj�t është keton� karvon, � përaqësuar der� 65%, � c�l� � jep erën karakter�st�ke. Në sas� më të mëdha janë të përaqësuar terpent�n� l�mon�k dhe tjera (der� 50%). Vepr�m�. – Каrm�nat�v, ant�sept�k dhe spazmol�t�k. St�mulon sekret�n e lukth�t.
31
Përdor�m�. – Inuz� � bar�t dhe tretës�ra alkool�ke e vaj�t eter�k shr ytëzohen për dhembje të stomakut, meteor�zëm, gjatë tretjes jo të m�rë të ushq�m�t dhe gjatë çrregull�meve tjera në stomak. Sas� më të mëdha të q�mon�t shrytëzohen s� mëlmesë dhe kor�gjens (�ndustr�në ushq�more, prodh�m�n të p�jeve alkool�ke, prodh�mtar�në kozmet�ke dhe parumer�së etj.).
Cor�andr� fructus – ryt� � kor�ander�t
Cor�andrum sat�vum, am. Ap�aceae Bar� paraqet ryt�n e tharë, të pjekur të b�mës kor�ander�. Коr�ander� është b�më njëvjeçare e lartë der� 60 cm, me erë shumë të pakëndshme. Gjethet e poshtme janë në një der� tre vende, thellë të prera, ndërsa gjethet e s�përme janë të ndara pendore. Lulet janë të vogla, të bardha, të grumbulluara në maje në lulesa mbrojtëse. B�ma paraq�tet në pjesën l�ndore të Mesdheut në mënyrë nat�ve. Gjerës�sht kult�vohet s� mëlmesë. Prodhues më të mëdhenj botëror janë: Rus�a, Maroko, oman�a, Bullgar�a, urq�a etj. Për tërë b�mën dhe rytet e gjelbra është karakter�st�ke era e pakëndshme e tyre. Me pjek�e kjo erë humbet dhe rytet e pjekura kanë erë aromat�ke të këndshme. Bar�. – Bar� për�tohet prej dy var�eteteve të b�mës
së kor�ander�t. e kor�ander� me kokrra të mëdha (var. macrocarpum) ryt� ka ormë topthore me rad�us prej 3 der� 5 mm, përder�sa te kor�ander� me kokrra të vogla (var. m�crocarpum) ka rad�us prej 1,5 der� 3 mm. Paraqet sh�zokarp�n, � c�l� nën shtypje ndahet në dy mer�karpe gjysmë topthore. Fryt� është � ortë, në brend� � zbraztë, në s�përaqe � b�njëzuar prej 10 br�njëve të shtrembëruara, pak të dukshme, kryesore dhe 10 br�njëve të rrashëta, br�një anësore. Ka ngjyrë të verdhë të mbyllur, erë të veçantë aromat�ke dhe sh�je djegëse. Cor�andrum sat�vum
Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban: vaj eter�k, (der� 1,0%), uranokumar�ne, vaj yndyror der� 15%, album�ne, am�don, pak sekrec�on dhe komponente tjera. Vaj� eter�k � kor�ander�t (Cor�andr� ateheroleum) për�tohet me d�st�l�m me avuj të uj�t prej ryteve të pjekura të bluara. Paraqet lëng të tejdukshëm ose të verdhë
32
me erë karakter�st�ke aromat�ke dhe sh�je djegëse. Komponentë kryesore e vaj�t është l�nealol� (60-70%). Vepr�m�. – Каrm�nat�v, stomah�k dhe spazmol�t�k të vogël. Vaj� eter�k ka vepr�m bakter�c�d dhe ung�c�d, ndërsа vepron vol�tshëm edhe gjatë gastr�t�t h�poac�dues, d�areve dhe problemeve të ngjashme. Përdor�m�. – Fryt� � kor�ander�t shtohet në preparate me barëra laksant�ve antrak�non�ke (Rhe� rad�x, Frangulae cortex dhe Sennae ol�um) s� prevent�vë prej kol�keve të stomakut që mund t� shkaktojnë heteroz�det antrak�non�ke. Sas� më të mëdha harxhohen s� mëlmesa në përpun�m�n dhe konserv�m�n e ushq�m�t.
Vaj� eter�k � kor�ander�t përdoret s� substancë aromat�ke në prodh�mtar�në parumer�ke dhe në �ndustr�në e duhan�t. Fryt� � kor�ander�t mund të shkaktojë reaks�one alergj�ke, ndërsa s� substanca alergjenë janë vërtetuar kompon�met uranokumar�n�ke.
Menthae p�per�tae fol�um – gjeth� � lule nanes
Mentha p�per�ta, am. Lam�aceae Bar� paraqet gjeth�n e tharë të lule nanes (të zbutur). Bar� është � njohur me emr�n „p�perm�nt”. Lule nane (e zbutur) është b�më bar�shtore, shumëvjeçare, e �tuar mе h�br�d�z�m�n e tre�shtë të d�sa llojeve të egra Mentha: M. long�ol�a x M. rotund� ol�a = M. sp�cata x M. aquat�ca = M.p�per�ta. Lule nane ka kërcell�n e degëzuar, katër këndor, të lartë der� 1 m. Gjethet janë anësore, ormë të vezës der� në lanceto�de, me skaje të dhëmbëzuara, me mbajtëse të shkurta gjethore. Gjethet janë rozë, të grumbulluara në kall�nj term�nal. Lule nane ka d�sa var�etete dhe orma. Më të rëndës�shme janë dy orma, të c�lat dallohen s�pas përaqës�m�t të përbërësve antoc�an�k në kërcell dhe nervaturën e gjetheve, të shënuara s�: • orma rubescens ose lule nane e zezë (me kërcell ngjyrë vjollce dhe të nervaturës në gjethe) dhe
Mentha p�per�ta
33
• orma pallescens ose lule nane e bardhë (pa antoc�ane, me ngjyrë të gjelbër të kërcell�t dhe nervaturës). S� h�br�d, lule nane shumëzohet vetëm vegjetat�v�sht, ndërsa bar� për�tohet vetëm prej b�mës së kult�vuar. Lule nane e zezë e njohur s� „m�çam” ose lule nane „angleze”, ,ndërsa emr� rrjedh nga emr� � vend�t në rreth�nën e Londrës, ku kjo ormë e lule nanes ka qenë e kult�vuar në s�përaqe të mëdha. Sot naneja angleze kult�vohet me sukses në numër të madh të vendeve tjera në Evropë dhe në botë. Prodhues më të mëdhenj në Evropë janë: Greq�a, Spanja dhe Bullgar�a. Naneja e bardhë ka erë më të lehtë dhe më të dobët, rrjedh nga Gjerman�a. Bar�. – S� barë shrytëzohen gjethet e zhv�lluara m�rë, me mbajtëse gjethore të gjata der� 1 cm dhe pllakave gjethore të zgjatura, të gjata der� 9 cm. Gjeth� ka dhëmbëz�m të drejtë, në maje të mprehta, ndërsa në bazë në ormë të zemrës. Në s�përaqe, posaçër�sht në nervaturë ka pak �je mekan�ke. Era e bar�t është aromat�ke dhe shumë karakter�st�ke, s� e mentol�t, ndërsa sh�ja është djegëse në �ll�m, pastaj të foh në gojë. Bar� duhet të ruhet � mbyllur m�rë dhe në errës�rë.
S� lëndë për për�t�m�n e vaj�t eter�k më tepër shrytëzohet pjesa mb�tokësore e b�mës (herba). Përbërja k�m�ke. – Gjeth� � lule nane përmban: vaj eter�k prej 1 der� 3%, �avono�de, heteroz�de të ac�deve enol�ke, tan�ne, përbërës të h�dhët, karoteno�de etj.
Vaj� eter�k � lule nanes (Menthae p�per�tae aetheroleum) për�tohet me d�st�l�m me avuj uj� nga herba e tharë. Është lëng pa ngjyrë der� në të verdhë të dobët me erë karakter�st�ke të këndshme të mentol�t dhe sh�je e c�la së par� djeg, pastaj fohë. Vaj� kryes�sht përbëhet prej monoterpeneve, ndërsa në pjesën më të madhe të mentol�t dhe të estereve të t�j (ment�l acetat, ment�l �zovaler�anat) në sas�në e përgj�thshme prej 30 der� 50%. Komponentë të rëndës�shme janë: menton�, mentouran�, p�nen� etj. Në sas� të vogla (der� 0,1%) � pran�shëm është keton� jasmon, me erë shumë të këndshme dhe sh�je të ëmbël, � c�l� ka rëndës� të madhe për aromën e vaj�t. Јаsmon� gjendet edhe në d�sa b�më tjera (lulen e jasem�n�t, lulja e portokall�t). Vepr�m�. – Spazmol�t�k, karm�nat�v dhe holagog. Përdor�m�. – Gjeth� � nanes rekomandohet të përdoret gjatë gastr�t�s�t akut dhe kron�k dhe enter�t�s�t, gjatë kol�keve në trakt�n, holec�stopat�ve dhe çrregull�meve tjera të ngjashme. Shrytëzohet për rregull�m�n e tretjes dhe gjatë ormave më të lehta të d�arreve. Bar� shrytëzohet në ormë të çaj�t një komponentësh (bar� � prerë, �ltër
34
qese) ose në ormë të �nstant çajeve. Еkstrakt� � nanes hyn në përbërjen e �topreparateve të ndryshme për trajt�m�n e tëmth�t dhe trajt�m�n e sëmundjeve të barkut. Vaj� eter�k � nanes përdoret gjatë sëmundjeve të trakt�t d�gest�v, ndërsa jashtë, gatë fohjeve, neuralgj�ve dhe reumës. Gjen përdor�m edhe në përz�erjet �nhaluese për trajt�m�n e �neks�oneve në rrugët e s�përme resp�rator�ke.
INFORMATA TË DOBISHME: Mentha sp�cata var. Cr�spa (M. Cr�spa) – lule naneja e përdredhur
Emr�n e kanë �tuar s�pas pamjes karakter�st�ke të gjetheve, të c�lat janë të mbledhura (përdredhura). Kult�vohet në Hungar�, Sërb�, në Egj�pt dhe në vende tjera. Gjeth� përmban vaj eter�k (0,8-2,5%), � c�l� për nga përbërja dallohet prej vaj�t të lulenanes. Komponentë kryesore e kët�j vaj� është karvon� (der� 50%), arsye për të c�lën ka erë të ngjashme të q�mon�t. Vaj� eter�k � lulenanes së përdredhur në sas� më të mëdha harxhohet në prodh�m�n e çamçakëzëve për përtypje, bonboneve dhe produkteve tjera (spearm�nt - aromë). Në mjekës�në popullore bar� përdoret për trajt�m�n e sëmundjeve të barkut.
Mentolum – mentol� Меntol� është një nga alkoolet më të rëndës�shme terpeno�ke. Mentol� natyror është levogj�r dhe për�tohet prej vaj�t eter�k të nanes të a.sh.q. „јаponeze”. Мund të �tohet edhe prej më shumë terpeneve tjera: Mentol� opt�k�sht akt�v �ndustr�al për�tohet: − prej p�per�ton�t, � c�l� �zolohet prej llojeve të ndryshme të Eucalyptus; − prej pulegon�t, � c�l� për�tohet prej Mentha puleg�um dhe − prej c�tronelaol�t, � c�l� për�tohet prej d�sa llojeve të barnave trop�ke. Mentol� opt�k�sht joakt�v (mentol� racem�k) për�tohet prej t�mol�t, me h�dr�m�n e bërthamës aromat�ke, me çka ormohet përz�erja racem�ke prej mentol�t. Vet�të. – Меntol� është substancë e ngurtë që vjen në ormë të kr�staleve gj�lpërore pa ngjyrë, me erë shumë karakter�st�ke dhe sh�je e c�la së par� djeg, pastaj jep nd�eshmër� të fohtë. Vësht�rë tretet në ujë, ndërsa lehtë në: еtanol, koroorm, eter, vajra yndyrore dhe eter�ke. Vepr�m� dhe përdor�m�. – Меntol� (natyrorë, më pak a� racem�k) përdoret në mjekës� s� halogog dhe ant�sept�k. Jepet edhe s� spazmol�t�k dhe analgjet�k gjatë neuralgj�ve, dhembjeve reumat�ke, dhembjeve të dhëmbëve etj. Меntol� është kor�gjens
35
shumë � rëndës�shëm � erës. Përdoret edhe në ormë të tretës�rave alkool�ke dhe vajore, në ormë të yndyrave shëruese, past�leve, bonboneve etj. Përdoret për prodh�m�n e l�kereve, çamçakëzëve, në �ndustr�në e duhan�t dhe përdor�m shumë të madh në prodh�mtar�në kozmet�ke, posaçër�sht në preparatet për m�rëmbajtjen e dhëmbëve dhe gojës.
Mel�ssae fol�um – gjeth� � bar bletës (m�lc�t)
Mel�ssa off�c�nal�s, am. Lam�aceae Bar� paraqet gjeth�n e tharë të b�mës së bar bletës, të grumbulluar para lulëz�m�t. M�lc� është shkurre shumëvjeçare, bar�shtore e degëzuar, me kërcell katër këndorë dhe me gjethe të mëdha, ormë të vezës, në skaje të dhëmbëzuara drejtë, në maje të mprehta. Në pupthat e gjetheve zhv�llohen lule të �mëta të bardha der� në ngjyrë të çelur roze. Gjeth� � ërkuar l�ron erë të këndshme që të përkujton l�mon�n. B�ma spontan�sht paraq�tet në pjesët l�ndore të regj�on�t mesdhetarë, kult�vohet më shumë në pjesët perënd�more, në Shpan�, pastaj në Evropën qendrore (Gjerman�), në Roman�, në Bullgar� etj. Bar�.- Gjeth� ka mbajtëse të hollë dhe të gjatë dhe pllaka gjethore të zgjatura, der� 8 cm, të holla, kërcore, me ngjyrë të gjelbër të mbyllur, e larm�shme me nerva të holla të bardha. Në maje është � mprehtë, në skaje drejtë � dhëmbëzuar, në bazë me ormë zemrës. Ka sh�je të ëmbël djegëse dhe erë aromat�ke të veçantë, të l�mon�t.
Md�ssa off�c�nal�s
Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban: sas� të vogël të vaj�t eter�k (0,02-0,3%), ac�de enol�ke, avono�de, treterpene dhe komponentë tjera.
Vaj� eter�k � bar bletës (Mel�ssae aetheroleum) për�tohet me d�st�l�mme avuj uj� prej herbës së reskët të mbledhur. Është lëng pa ngjyrë der� në ngjyrë të verdhë të dobët, me erë të këndshme të l�mon�t dhe sh�je djegëse. Përbëhet prej rreth 70 komponentëve, prej të c�lëve 60% janë monoterpeno�ke, ndërsa der� 35% janë komponentë seskv�terpeno�ke. Pjesën më të madhe të vaj�t e përbëjnë aldeh�de me erë të l�mon�t (c�tral dhe c�tronelal). Vepr�m�. – Sedat�v, spazmol�t�k, holeret�k, karm�nat�v dhe ant�m�krob.
36
Përdor�m�. – Bar� rekomandohet për trajt�m�n e sëmundjeve të barkut të shkaktuara prej aktorëve ps�k�k dhe për trajt�m�n e sëmundjeve ps�kosomat�ke të zemrës. Përdoret në ormë të �nuz�t, ekstrakt�t ose t�nkturës, ose në ormë të �topreparate ve, të dest�nuara për trajt�m�n e pagjumës�së së lehtë, tretjes së dobët të ushq�m�t etj. Në mjekës�në popullore vlerësohet s� mjet për trajt�m�n e amenorea, d�smenorea, astmës, fohjeve, m�grenës, dhembjeve të kokës, tah�kard�së, bronk�t�t etj. Vaj� eter�k � bar bletës vlerësohet s� lëndë e shtrenjtë aromat�ke në prodh�mtar�në parumer�ke.
PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE TUAJA: 1. C�lat barëra bëjnë pjesë në grup�n e karm�nat�veve? 2. S� duket b�ma e q�mon�t? Përshkruaje ryt�n e q�mon�t! 3. S� për�tohet vaj� eter�k prej q�mon�t? Çka përmban dhe për çka përdoret? 4. Çka d� për ryt�n e kor�ander�t? 5. A mundet të gjendet lulenaneja e zbutur s� e vetmuar? Pse? 6. C�lat janë karakter�st�kat e vaj�t eter�k të lule nanes? Çka përmban? 7. C�l� është përdor�m� � gjeth�t të lulenanes, c�l� është përdor�m� � vaj�t eter�k të t�j? 8. Çka d� për mentol�n? 9. Sqaro përbërjen k�m�ke të gjeth�t dhe të vaj�t eter�k të bar bletës! 10. Sqaro vepr�met dhe përdor�m�n e gjeth�t të bar bletës! Кu përdoret vaj� eter�k � bar bletës?
HULUMTO DHE MËSO MË SHUMË PËR:
përdor�m�n e gjeth�t dhe të vaj�t eter�k të lule nanes në �ndustr�në ushq�more, vajrat eter�ke që përdoren s� zëvendës�m � vaj�t eter�k të bar bletës në prodh�mtar�në kozmet�ke dhe parumer�ke.
37
D�uret�kët aromat�k Jun�per� fructus – ryt� � dëll�njës (gll�së)
Jun�perus commun�s, am. Cupressaceae Bar� paraqet „rytet” e thara, të a.sh.q. boçeve emërore të b�mës së dëll�njës.
Jun�perus commun�s
Dëll�nja është b�më e gjelbër e përhershme, shkurre ose dru � ultë, e përhapur në brez�n e fohtë ose mesatarë në gj�tha regj�onet e hem�serës Ver�ore. Rr�tet në lartës� mb�detare der� 1800 m. e ne është mjafë e përhapur. Në popull nj�het edhe me emr�n gl�. Karakter�zohet me �eta gj�lpërore të vendosura nga tr� nëpër boshte. Lulet janë një gj�n�e, ndërsa b�mët kryes�sht janë dy vendore. Lulet mashkullore janë të grumbulluara në boçe ormë veze me ngjyrë të verdhë. Lulet emërore (boçet) ormohen me rr�t jen e tr� gjetheve të pëlleshme me luspat mbrojtëse, të c�lat pas shum�m�t bëhen m�shërore, ndërsa boçja �ton ormë topthore. P�qet v�t�n v�jues kur �ton ngjyrë të mbyllur të kaltër der� në vjollcë.
Grumbull�m�. – Boçet emërore të pjekura (ryteve me kokrr�za) prej dëll�njës grumbullohen në vjeshtë. Mënyra më e thjeshtë për grumbull�m�n është god�tja me shura nëpër degë, me çka rytet e pjekura b�en nëpër pëlhura të vendosura nën b�më. Pas� që me boçet e pjekura shumë shpesh b�en edhe gjysmë të pjekura edhe të pap jekura, të dëmtuara dhe të pr�shura, duhet patjetër të kryhet pastr�m� � bar�t prej pr�mesave të palejuara. Tarja mund të kryhet nën h�je rrugës natyrore, me rrotull�m të shpeshtë ose në tertore term�ke, në temperaturë prej 35 oC. Bar�. – Boçet emërore („rytet”) e dëll�njës kanë ormë ser�ke. Nga ana e jashtme janë me ngjyrë të mbyllur të kaltër der� në vjollce, të lëmuta dhe të mbuluara me ngj�tës prej dyll�. Në maje sh�het çarja tre�she prej gjetheve të ryt�t që nuk janë të rr�tura plotës�sht. Brend�a e ryt�t është m�shërore dhe e gjelbër e mbyllur, ndërsa në të janë të vendosura tr� ara të gjata. Bar� ka sh�je të ëmbël në të h�dhët, erë terpeno�ke. Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban: vaj eter�k der� 2,5%, rrësh�ra rreth 10%, sheqer �nvert 30%, �avono�de, tan�ne, goma, pekt�n, ac�de organ�ke dhe komponentë tjera. Prej �avono�deve më � rëndës�shëm është h�peroz�d�. Vaj� eter�k � dëll�njës (Jun�per� aetheroleum) për�tohet me d�st�l�m�n me avuj uj� të ryteve të �mtësuara. Është lëng pa ngjyrë der� në të verdhë, me sh�je djegëse dhe me erë terpeno�ke, komponentët kryesore të vaj�t janë p�nenet.
38
Vepr�m�. – D�uret�k dhe ant�sept�k, stomah�k dhe rub�ac�ent. Përdor�m�. – Bar� përdoret në ormë �nuz� s� d�uret�k, gjatë c�st�teve të ashpërta dhe kron�ke. Vepr�m� d�uret�k në masë të madhe � besohet vaj�t eter�k dhe h�peroz�d�t. Bar� hyn në përbërjen e Spec�es d�uret�cae.
Vaj� eter�k � dëll�njës e ngacmon parenh�m�n e veshkave, arsye për të c�lën preparat� nuk guxon të përdoret më gjatë se 4 javë për një trajt�m, e as në doza më të mëdha se të përshkruara. Vaj� eter�k � dëll�njës përdoret në komb�n�m me vajrat tjera eter�ke për �nhal�m�n e rrugëve të s�përme të rymëmarrjes, s� ant�sept�k. Gjen përdor�m të jashtëm për trajt�m�n e reumës dhe fohjeve. Коmerc�al�sht, rytet e dëll�njës shrytëzohen s� mëlmesë dhe për prodh�m�n e p�jeve alkool�ke.
Petrosel�n� rad�x – rrënja e majdanoz�t
Petrosel�num sat�vum, am. Ap�aceae Bar� paraqet rrënjën e tharë të b�mës majdanoz�t. Маjdanoz�, është b�më dyvjeçare bar�shtore. Në v�t�n e parë zhv�llohet vetëm rozeta prej gjethe ve thellë të ndara, me mbajtëse të gjata gjethore. V�t�n e dytë ormohet kërcell� lulë mbajtës, � lartë rreth 1 m, me lule të bardha të grumbulluara në lulesa mbrojtëse. Fryt� është sh�zokarp � përbërë prej dy mer�karpeve. Rrënja është e padegëzuar. Маjdanoz� kult�vohet në tërë Evropën kryes�sht s� mëlmesë. Rr�tet spontan�sht në vendet rreth Det�t Mesdhe. Bar� për�tohet vetëm prej b�mës së kult�vuar. Petrosel�num sat�vum
Bar�. – Rrënja e majdanoz�t është e ndr�tshme, pothuaj e bardhë, me gjatës� prej 10 der� 20 cm dhe trashës� der� 2 cm. ka erë të veçantë dhe aromat�ke dhe sh�je të ëmbël dhe djegëse. Përbërja k�m�ke. – Rrënja e majdanoz�t përmban: pak vaj eter�k (rreth 0,5%), a vono�de, uranokumar�ne dhe komponentë tjera.
39
Prej majdanoz�t për�tohet edhe vaj� eter�k (Petrosel�n� aetheroleum), � c�l� për�tohet me d�st�l�m me avuj uj� prej ryteve të pjekura të bluara. Vaj� nuk për�tohet prej rrënjës por prej ryt�t, sepse në të përmbajtja e vaj�t është shumë më e madhe (25%), d�st�l�m� kryhet më lehtë, rend�ment� është më � lartë. Komponentë kryesore të vaj�t eter�k janë ap�ol� dhe m�r�st�n�. Аp�ol� është stearopten � kët�j vaj� dhe me foh je undërrohet. Vepr�m�. – D�uret�k, aper�t�v, dhe karm�nat�v. Përdor�m�. – Bar� vlerësohet s� aper�t�v � m�rë që e përm�rëson unks�on�n e barkut, e ton�zon organ�zm�n, e shton qarkull�m�n e gjakut në uterus dhe në mësh�këzën e ur�nës. S� d�uret�k rekomandohet për rërën në veshkë ose në mësh�këzën e ur�nës. Shrytëzohet në ormë të �nuz�t. Vepr�m� � besohet në përmasa më të mëdha vaj�t eter�k. M�rëpo, doza më të mëdha të bar�t mund të shkaktojnë gurçe në sh�këzën ur�nare, në zorrë dhe posaçër�sht në uterus. Së këndejm�, doza më të mëdha të bar�t veprojnë abort�v�sht, dhe përdor�m� � çaj�t të majdanoz�t dhe preparateve tjera në bazë të majdanoz�t është kontra�nd�kat�v gjatë shtatëzan�së. Po ashtu, bar� nuk duhet të përdoret gjatë sëmundjeve �n�amatore të veshkave, për shkak të eekteve �r�tuese të vaj�t eter�k. Bar�, ekstraktet e bar�t dhe vaj� eter�k gjerës�sht përdoren s� mëlmesë ose s� ad�t�ve në �ndustr�në ushq�more.
PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE TUAJA: 1. 2. 3. 4.
Përshkruaje b�mën e dëll�njës! Çka përdoret s� bare prej b�mës së dëll�njës? S� grumbullohet? C�lat janë karakter�st�kat e pamjes së bar�t? C�la është përbërja k�m�ke e Jun�per� ructus? C�lat komponentë janë përgjegjëse për vepr�m�n e kët�j bar�? 5. Prej c�l�t organ të majdanoz�t për�tohet vaj� eter�k? Pse? 6. Çarë përdor�m� ka majdanoz�? Çarë ku�z�me ekz�stojnë gjatë përdor�m�t të t�j?
HULUMTO DHE MËSO MË SHUMË PËR:
40
rëndës�në komerc�ale të ryteve dhe të vaj�t eter�k të dëll�njës.
Ir�tanset aromat�ke dhe rub�fac�entët Camphora – kamor�
C�nnamomum camphora, am. Lauraceae Kamor� natyrorë është përbërës � ngurtë që për�tohet prej vaj�t eter�k të drur�t të kamor�t. Drur� � kamor�t është � lartë, b�më bar�shtore e përhershme, me gjethe lëkurore aromat�ke. Rr�tet vetvet�u në brez�n bregdetarë në Az�në l�ndore, ndërsa kult�vohet në ajvan dhe në Japon�në jugore. Më pak kult�vohet në regj�onet tjera të ngrohta. Gj�tha pjesët e drur�t të kamor�t përmbajnë vaj eter�k. Me plakjen e b�mëve ndryshon përbërja e vaj�t eter�k në drejt�m të orm�m�t të sas�ve më të mëdha të kamor�t. Më shumë kamor përmban vaj� � rrënjës (rreth 50%), pastaj prej kërcell�t, ndërsa më pak prej gjetheve. C�nnamomum camphora
Për për�t�m�n e kamor�t drunjtë duhet të jenë të vjetra m�d�s 50 dhe 60 v�teve. Ato nx�rren së bashku me rrënjën dhe prehen së par� në pjesë më të vogla, pastaj në pjesë të c�lat do të mund të d�st�lohen, ashtu që e tërë b�ma � nënshtrohet d�st�l�m�t me avuj uj�. Prej vaj�t eter�k të për�tuar (Camphora aethe-roleum) një pjesë e kamor�t kr�stal�zon dhe ndahet s� undërr�në (stearopten�), ndërsa kamor� � mbetur për�tohet me d�st�l�m raks�onal. Kamor� � papastër pastrohet me centr�ug�m dhe subl�m�m, ashtu që prodh�m� � për�tuar quhet Camphora resubl�mata. Vet�të. – Каmor� është substancë e ngurtë, në ormë të copëve kr�stalore, pa ngjyrë, kërcore, pluhur kr�stalorë, në g�shta � thatë, me erë karakter�st�ke të veçantë dhe sh�je të h�dhët, � c�l� në gjuhë së par� nxeh, pastaj fohë. Мund të prehet me th�kë. Në temperaturë të dhomës gradual�sht avullohet. Lehtë tretet në: еtanol, kloroorm, eter, vajra yndyrore dhe eter�ke. Me ngrohje shkr�het dhe subl�mon. I ndezur d�gjet me �akë tymuese. Patjetër duhet të ruhet në të fohtë dhe në enë të mbyllura m�rë. Përskaj kamor�t natyrorë, përdor�m të madh për qëll�me komerc�ale ka edhe kamor� s�ntet�k. Vepr�m�. – Ir�tues dhe rub�ac�ent.
41
tPërdor�m�. – Каmor� përdoret për përpun�m�n e preparateve, të c�lat shrytëzohen në mënyrë eksterne për ndaljen e dhembjeve gjatë reumës, neuralgj�së, ngjashëm veprojnë: opodeldok-u (L�n�mentum Opodeldoch), vaj� � kamor�t (Oleum Camphoratus) dhe tretës�ra e etanol�t (Sp�r�tus Camphoratus ose Camphorae solut�o aethanol�ca). I përdorur per os, kamor� st�mulon rymëmarrjen dhe qarkull�m�n. Gjen përdor�m në prodh�mtar�në kozmet�ke. Sas� më të mëdha të kamor�t konsumohen në �ndustr�në e barot�t, celulo�d�t dhe prodh�meve tjera.
erebenth�na commun�s – terpent�n� Теrpent�n� (Balsamum P�n�, Balsamum erebenth�num) është balsam që e taj�t�n p�shoret, parasëgj�thash, llojet e ndryshme të gj�n�së P�nus. Paraqet masë rrësh�nore të dendur që përbëhet prej dy pjesëve: rrësh�ra - Colophon�um prej 65 der� 70% dhe vaj�t eter�k - erebenth�nae aetheroleum prej 15-30%. Vaj� eter�k mund të ndahet prej terpent�n�t me anë të d�st�l�m�t me avuj uj�, me çka koloon�um� ngel në enë s� � patretshëm. Për�t�m� � terpent�n�t. – Balsam� për�tohet me vepr�m spec�al të quajtur „rrësh�rëz�m”, që kryhet në pyje p�shore, më shumë p�shore. Në trungjet më të vjetra me sopatë bëhen të prera të thella në ormë të shkronjës V në artës� prej 1 m prej tokës. Në këtë mënyrë lëndohen kanalet sh�zogene në drur�n në të �l�n është lokal�zuar terpent�n�. A� rrjedh dhe grumbullohet në enë të posaçme argj�lore të l�dhura për trungun në vendet nën prerje. Pas dy javë në vend�n e lënd�m�t �llon taj�tja sekondare ose patologj�ke, ndërsa me zgjer�m�n e prerjeve në �ntervale të caktuara kohore, rend�ment� � terpent�n� rr�tet dhjetë �sh. Rrësh�rëz�m� kryhet në drunj të vjetër së paku 25 der� 30 v�te. Një drurë mund të eksploatorët der� 20 v�te, ndërsa brenda v�t�t prej një drur� mbl�dhen der� 2 kg terpent�n � papërpunuar. Lënda e parë e terpent�n�t mbl�dhet nëpër bure, në të c�lët gjatë qëndr�m�t undërrohen papastërt�të mekan�ke. Prodhues më � madh � terpent�n�t janë ShBA (50% prej prodh�mtar�së botërore). Prodhues të mëdhenj janë edhe: Franca, Rus�a, Sued�a, Gjerman�a dhe Austr�a. Përdor�m�. – Теrpent�n� rrallë përdoret në armac� s� rub�ac�ens dhe s� ekspektorans. Sas� më të mëdha harxhohen për për�t�m�n e vaj�t eter�k. Përdor�m më të madh ka në prodh�m�n e ngjyrave dhe të ngj�tësve. erebenth�nae aetheroleum. – Vaj� terpenten�k � papërpunuar �tohet me anë të
d�st�l�m�t me avuj uj� prej terpent�n�t. Është lëng � kthjellët pa ngjyrë � verdhë me erë karakter�st�ke dhe me sh�je të �dhtë.
42
Vaj� � terpent�n�t � sapo d�st�luar është pangjyrë dhe me reaks�on neutral. Me qëndr�m lehtë oks�dohet, me çka turbullohet, zverdhet, bëhet � dendur dhe reagon s� ac�d me peroks�de organ�ke, të c�lët ormohen nën vepr�m�n e ajr�t. Për nevoja armaceut�ke vaj� terpenten�k duhet të përmbajë sa më shumë p�nene, arsye për të c�lën vaj� � papërpunuar rekt��kohet për tu për�tuar erebenth�nae aetheroleum rect��catum. Komponentët kryesore të vaj�t të rekt��kuar prej janë α-p�nen� dhe β- p�nen�. Përdor�m�. – Vaj� terpenten�k përdoret jashtë (përdor�m të jashtëm) s� �r�tu-
es dhe rub�ac�ent. Hyn në përbërjen e: l�n�menteve, �asterëve, yndyrave dhe preparateve tjera që përdoren për trajt�m�n s�mptomat�k të: reumës, neuralgj�ve, foje ve dhe gjendjeve të ngjashme. Përdor�m� më aatgjatë � vaj�t terpenten�k nuk është � rekomanduar, sepse mund të ormojë �luska dhe plagë në lëkurë të c�lat vësht�rë shërohen. Në përz�erje me vaj�n eter�k të eukal�ptus�t dhe rosmar�n�t, përdoret për �nhal�m�n gjatë �neks�oneve të rrugëve të s�përme të rymëmarrjes. Sas� më të mëdha të vaj�t terpenten�k harxhohen s� tretës të ngjyrave dhe llaqe ve, posaçër�sht janë të çmuara në p�ktur�m. Shrytëzohet për �zol�m�n e α-p�nen�t, � c�l� është substancë �llestare në prodh�m�n e kamor�t s�ntet�k.
Lavandulae �os – lulja e l�vandës
Lavandula angust�ol�a, am. Lam�aceae Bar� paraqet lulen e tharë të b�mës l�vanda. L�vanda është b�më bar�shtore shumëvjeçare me pamje të shkurres së vogël, të lartë der� 60 cm, me ngjyrë të përh�mët der� në të gjelbër. Prej shkurres gjysmë topthore dal�n shumë kërcej të drejtë, të zgjatur, me gjethe të ngushta dhe me lule të �mëta të kaltra, të rend�tura në maje të luesave me ormë të kall�r�t. E tërë b�ma ka erë të këndshme dhe aroma�ke. L�vanda rr�tet në vende të thata dhe gurore me d�ell, nat�ve në pjesët perënd�more të rejon�t të mesdheut.
Lavandula angust�ol�a (Lavandula off�c�nal�s)
43
Në shumë shtete kult�vohet. Një prej barërave më kual�tat�ve për�tohet në Kroac�, �shull�n e Hvar�t, ku kult�v�m� � b�mës së l�vandës ka trad�ta të gjata. Grumbull�m�. – Lulja e l�vandës grumbullohet kur ende është plotës�sht e hapur. Prehen pjesët kulmore dhe thahen në rrugë natyrore ose në tertore në temperaturë prej 35o C. Pas tharjes lulja ndahet prej kërcell�t. Bar�. – Lulja ka ormë gypore, me ngjyrë të mbyllur të gjelbër der� në vjollcë, me kupë (mbështjellës) pesë dhëmbëzore dhe tuë të ndr�tshme të kaltër, në pjesën e s�përme e ndarë në buzën e s�përme me tr� pjesë më të vogla dhe në buzën e poshtme, me dy pjesë më të vogla. Bar� ka erë të veçantë dhe aromat�ke, ka sh�je në të h�dhët. Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban vaj eter�k prej 1 der� 3%, tan�n prej 5 der� 10%, �avono�de, �tosterole dhe komponentë tjera.
Vaj� eter� � l�vandës (Lavandulae aetheroleum) për�tohet me anë të d�st�l�m�t me avuj uj� të luleve të sapo grumbulluara ose prej lulesave të tëra. D�st�l�m� nuk duhet të zgjatë më shumë se 1/2 orë, që të mos v�jë der� te zbërth�m� � komponentëve ester�ke, të c�lët janë përbërës�t kryesorë të vaj�t. Vaj� eter�k � l�vandës është lëng � kthjellët, pa ngjyrë der� në të verdhë me erë karakter�st�ke të këndshme dhe me sh�je djegëse dhe të h�dhët. Përbërës kryesorë të vaj�t janë monoterpenet. Përbërës� kryesorë që e përcakton kual�tet�n e vaj�t është l�nap�l acetat�. Vepr�m�. – Bar� përdoret s� sedat�v � lehtë dhe s� halogog. Vaj� eter�k � l�vandës vepron s� rub�ac�ent. Përdor�m�.- Lulja e lavandës përdoret për prodh�m�n e ton�këve dhe preparate ve të ndryshme me vepr�m sedat�v dhe halogog. Në mjekës�në popullore përdoret s�: karm�nat�v, spazmol�t�k dhe d�uret�k. Vaj� eter�k � l�vandës përdoret s� kor�gjens � erës në d�sa preparate, s�ç janë: L�n�mentum Caps�c� compos�tum, L�n�mentum Opodel-doch, Solut�o Formaldeh�d� saponata etj. Është � njohur përdor�m� � t�j për përm�rës�m�n e d�spon�m�t s� dhe gjatë lodh jes dhe pagjumës�së. Rezultate më të m�ra jep përmes balneoterap�së („spa” trajt�me mjekësore dhe kozmet�ke). Gjen përdor�m në kozmet�kë dhe prodh�mtar�në parumer�ke. regon vepr�m �nsekt�ug (kundër moleve).
44
Rosmar�n�fol�um – gjeth� � rosmar�n�t
Rosmar�nus off�c�nal�s, am. Lam�aceae Bar� paraqet gjeth�n e tharë të b�mës rosmar�n. Rosmar�n� është shkurre e gjelbër e përhershme, e dendur dhe e degëzuar, me lartës� prej 1 der� 2 m. Ka gjethe të zgjatura lanceto�de, pothuaj gj�lpërore. Gjethet janë të kaltra të ndr�tshme, të vendosura në p�pthat e gjetheve. E tërë b�ma ka erë të uq�shme aromat�ke. Rr�tet gj�thkah në shtetet rreth Det�t të Mesdheut. Kult�vohet në shumë shtete të regj�on�t. Bar�. – Gjeth� është � përulur ose ka mbajtëse gjethore të shkurtë, është � gjatë der� 3 cm, ndërsa � gjerë prej 2 der� 3 mm. është lëkuror, kërcor, në skaje � plotë dhe � kthyer prapa. Nga ytyra është � ndr�tshëm, me ngjyrë të gjelbër të mbyllur, në mes ka një thell�m nga nerv� kryesorë, mbrapa është � përh�mët, � q�mëzuar dhe me nerv�n kryesorë të dalë jashtë. Ka erë të veçantë aromat�ke, me sh�je të ashpër dhe të h�dhët.
Rosmar�nus off�c�nal�s
Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban: vaj eter�k, prej 1,5 der� 2%, tan�ne der� 8%, �a vono�de, kompon�me të h�dhëta dhe kompon�me tjera.
Vaj� eter�k � rosmar�n�t (Rosmar�n� aetheroleum) për�tohet me anë të d�st�l�m�t me avuj të uj�t të gjetheve të reskëta të mbledhura ose të pjesëve të s�përme të degëve së bashku me gjethet dhe me lulet. Është lëng pangjyrë der� në të verdhë të dobët, lëng lehtë � lëv�zshëm, me erë të veçantë aromat�ke dhe sh�je djegëse dhe të h�dhët. Komponentët kryesore të vaj�t janë: 1,8-c�neol�, kamor� dhe α- p�nen�. Vepr�m�. – Аper�t�v, karm�nat�v, holeter�k dhe stomah�k. Përdor�m�. – Vaj� eter�k � rosmar�n�t përdoret s� komponentë e preparateve për
përdor�m të jashtëm, s�ç janë: preparate për larje ose l�n�mente për ërk�m të dest�nuara për trajt�m�n e reumës, neuralgj�ve, për fohje dhe ngjashëm (L�n�mentum Caps�c� compos�tum, L�n�mentum Opodeldoch). Përdoret edhe në ormë të preparateve të lëngëta për larje. Gjen përdor�m në prodh�mtar�në kozmet�ke. Gjeth� � rosmar�n�t gjen përdor�m të gjerë s� mëlmesë në �ndustr�në ushq�more, ku çmohet s� aromat�k, ant�sept�k dhe ant�oks�dans natyrorë. Rosmar�n� shrytëzohet edhe s� �nsekt�c�d.
45
PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE TUAJA: 1. C�lat barëra aromat�ke bëjnë pjesë në grup�n e �rr�tuesve dhe rub�ac�entave? 2. S� për�tohet kamor�? C�lat janë vet�të e t�j? 3. C�l� është përdor�m� mjekësor � kamor�t? Ç’arë përdor�m� tjetër ka kamor�? 4. Sqaro çka paraqet terpent�n�, e çka vaj� terpenten�k! 5. S� për�tohet dhe çarë karakter�st�ka ka vaj� terpent�n�k? Për çka përdoret? 6. Krahaso pamjen e b�mëve l�vanda dhe rosmar�n�! 7. C�lat janë komponentët më të rëndës�shme të vaj�t eter�k të l�vandës? S� mund të pengohet shpërbërja e tyre? 8. Sqaro përdor�m�n e gjeth�t dhe vaj�t eter�k të l�vandës! 9. rego përbërjen k�m�ke të gjeth�t dhe vaj�t eter�k të rosmar�n�t! 10. C�lat janë vepr�met dhe përdor�m� � gjeth�t dhe të vaj�t eter�k të rosmar�n�t?
HULUMTO DHE MËSO MË SHUMË PËR:
përdor�m�n e kamor�t në mjekës�në trad�c�onale k�neze,
llojet e terpent�n�t që prodhohen në botë.
Аnt�sept�kët dhe �og�st�kët aromat�k Chamom�llae �os – lulja e kamom�l�t
Chamom�lla recut�ta (Matr�car�a recut�ta), am. Asteraceae Bar� paraqet kokëzat e luleve të thara të b�mës së kamom�l�t. Chamom�lla recut�ta
46
Каmom�la është b�më njëvjeçare e ultë, aromat�ke, e përhapur gj�thkah (përskaj rrugëve, led�nave, rreth vendban�meve, në ara dhe vende tjera). Ka kërcell�n e butë, të degëzuar, me gjethe të �mëta të ndara dhe me lulesa kokëzore karakter�st�ke. Spontan�sht paraq�tet në Evropë dhe në Az�, në Amer�kën Ver�ore dhe në Austral�. Bar� për�tohet prej bur�meve natyrore, sot gj�thnjë e më tepër kult�vohet. Prodhues më të mëdhenj janë: Bullgar�a, Hungar�a, Çek�a, Gjerman�a dhe Spanja, ndërsa për nevoja të �ndustr�së ushq�more janë Argjent�na dhe Egj�pt�. Grumbull�m�. – Kokrrat e luleve grumbullohen kur të arr�het pjekur�a teknolog j�ke, përkatës�sht kur lulet e bardha me ormë të gjuhës do të marr�n poz�të hor�zontale. Lulet e grumbulluara në këtë kohë jap�n barë me kual�tet më të m�rë. Kokrrat e reja lulore që kanë lule ormë të gjuhës të drejtuara përpjetë, te të c�lat ato janë të lëshuara te poshtë, nuk duhet të grumbullohen. Grumbull�m� kryhet me dorë (me krehër sp ec�al) ose mekan�k�sht. Bar�. – S� barë shrytëzohen kokrrat lulore të kamom�l�t me mbajtëse gjethore në gjatës� der� 1 cm. Lulja në kokërr është gjysmë topthore ose konusale, brenda e zbraztë. Nëpër skaje janë të vendosura der� 20 lule të bardhe emërore, ndërsa në pjesën e mesme janë të vendosura mb� 500 lule të verdha hermarod�të, gypore. Bar� ka erë aromat�ke të veçantë dhe sh�je tëmthore të h�dhët. Përbërja k�m�ke. – Bar� ka përbërje të pasur k�m�ke. Përmban: vaj eter�k prej 0,3 der� 1,5%, kumar�n, tëmtha, �avono�de (аp�gen�n dhe lutelo�n), laktone seskv�terpeno�ke të h�dhëta (matr�cën dhe matr�kar�n), sp�roetre dhe komponente tjera.
Vaj� eter�k � kamom�l�t (Chamom�llae aetheroleum) për�tohet me d�st�l�m me avuj uj�, � c�l� duhet të zgjatë kohë më të gjatë dhe të zhv�llohet në kushte më të lehta. Vaj� eter�k � për�tuar kës� soj� ka ngjyrë të kaltër të mbyllur, e c�la vjen prej hamazulen�t, komponentës seskv�terpen�ke, e c�la kr�johet gjatë d�st�l�m�t të bar�t me shpërbërje të lakton�t seskv�terpeno�k matr�c�n. Маtr�c�n� kons�derohet s� prohamazulen. Hamazulen� është � rëndës�shëm për kual�tet�n e vaj�t, por është shumë jostab�l dhe lehtë shpërbëhet që vërehet me humbjen e ngjyrës së kaltër të vaj�t. Përskaj hamazulen�t, komponentë të rëndës�shme në vaj janë edhe përbërës tjerë seskv�terpeno�k, posaçër�sht të grup�t të b�sabolol�t. Era e këndshme vjen prej komponentës seskv�terpeno�ke hamav�ol�n. Nëse �zolohet vaj� prej bar�t me vepr�m tjetër (p.sh., me ekstrakt�m me tretës organ�k), për�tohet vaj� eter�k me ngjyrë të verdhë, � c�l� nuk përmban hamazulen. Vaj� � t�llë kons�derohet s� � kual�tet�t të ultë.
47
Vepr�m�. – Аnt��og�st�k, ant��n�amator, � lehtë ant�sept�k, spazmol�t�k, karm�nat�v dhe stomah�k. Еksper�mental�sht është vërtetuar se për eekte të caktuara të bar�t përgjegjëse janë komponentë të caktuara: − për eekt�n ant��og�st�k – b�salol�, hamazulen� dhe matr�c�n�, − për eekt�n spazmol�t�k – �avono�det dhe b�sabolol�, − për eekt�n ant�sept�k – sp�roeteret dhe komponentet tjera. Përdor�m�. – Lulja e kamomol�t përdoret për trajt�m�n e problemeve gastro�ntest�nale (gastr�t�s�t, enter�t�s�t, kl�t�s�t, d�speps�on�, ryrjes), menstruac�oneve me dhembje etj. Inuz� � bar�t vepron s� stomah�k dhe karm�nat�v dhe rekomandohet për përdor�m veçanër�sht te ëm�jët e vegjël me probleme gastr�t�ve. Еkstern�sht, bar� përdoret për trajt�m�n e lëkurës së �nektuar, për trajt�m�n e �n�amac�on�t dhe katarakt�t të mukozave (mukozës së hundës, brend�së së gojës, syve dhe organeve seksuale) dhe gjatë gjendjeve tjera të ngjashme. Ekstraktet ujore të bar�t, ose ekstrakteve të shtuara në preparatet �toarmaceut�ke (yndyra, xhele), gjejnë përdor�m të gjerë në trajt�m�n e plagëve të vogla, prerjeve, të djegurave, kash�meve nga �nsektet dhe problemeve tjera dermatologj�ke të ngjashme. Është vërtetuar se eekt� poz�t�v në trajt�m�n e këtyre problemeve � detyrohet st�mul�m�t të proceseve metabol�ke në lëkurë, me çka përshpejtohet ep�tel�z�m� dhe shër�m� � �nd�t të dëmtuar. Bar� dhe vaj� eter�k gjejnë përdor�m të madh në �ndustr�në kozmet�ke, në prodh�m�n e preparateve të ndryshme për shër�m�n e lëkurës, �okëve, gojës, dhëmbëve dhe preparateve tjera.
Caryophyll� �os – luja e kara�l�t
Eugen�a caryophyllus, am. Myrtaceae Bar� paraqet p�pthat e thara të luleve të b�mës së kara�l�t. Каra�l� është dru � lartë der� 20 m, përherë e gjelbër, me gjethe të mëdha të zgjatura, të plota në skaje dhe të mprehta në maje. Lulet janë të grumbulluara në grupe, të vendosura në p�pthat e gjetheve. Kanë ngjyrë të bardhë. B�ma rrjedh prej F�l�p�neve jugore, sot kult�vohet në gj�tha regj�onet trop�ke, posaçër�sht në Madagaskar, në Indonez�, Malez�, Ar�kën l�ndore dhe reg j�one tjera.
48
Eucal�ptus globulus
Grumbull�m�. – Pupthat e luleve mbl�dhen në kohën kur kupa (mbështjellës� � lules) ka ngjyrë të kuqe. Tahen në d�ell, me çka bar� gradual�sht �ton ngjyrë karakter�st�ke të kuqe në të kafë. Bar�. – P�pthat e gjetheve kanë ormë karakter�st�ke që � ngjan thumb�t, me pjesë të zgjatur dhe katër këndore në pjesën e poshtme, në skaj�n e s�përm mbaron me katër gjethe tr� këndore, të orta që e përsh�jnë kurorën e paçelur, me ngjyrë më të ndr�tshme. Bar� ka erë të veçantë dhe aromat�ke dhe me sh�je të ashpër dhe djegëse. Bar� kual�tat�v � zhytur në ujë undoset për shkak të përmbajtjes së madhe të va j�t eter�k, � c�l� është më � rëndë se uj�. Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban: vaj eter�k prej 15 der� 20%, �avono�de (kvercet�n, kemerol, dhe der�vate të tyre), tan�ne, ac�de enol�ke, pak sterole, vaj yndyror der� 10% dhe komponentë tjera.
Vaj� eter�k � kara�l�t (Caryophyll� aetheroleum) për�tohet me anë të d�st�l�m�t me avuj uj� prej p�pthave të luleve të sapo grumbulluara dhe të bluara. Është lëng � verdhë der� në të kafë, me erë të uq�shme të veçantë dhe sh�je djegëse. Dens�tet� relat�v s�llet prej 1,040 der� 1,065 (më � rëndë se uj�). Komponentë kryesore është vaj� eugenol� (85-95%). Vepr�m�. – Bar� është karm�nt�v, stomah�k dhe ton�k, ndërsa vaj� eter�k ant�sept�k dhe anestet�k. Përdor�m�. – Bar� në sas� më të mëdha përdoret s� mëlmesë, ndërsa në �toterap� për trajt�m�n e çrregull�meve gastr�ke. Mund të ormohet në ormë të t�nkturës për shpëlarjen e gojës gjatë �n�amac�on�t të zbrazët�rës gojore dhe të g�ng�veve.
Vaj� eter�k përdoret në stomatologj� s� ant�sept�k dhe s� anestet�k lokal. Vepr�m� � besohet eugenol�t. Gjen përdor�m s� kor�gjens � erës dhe të sh�jes së teknologj�së armaceut�ke, në �ndustr�në ushq�more, në �ndustr�në e p�jeve alkool�ke etj. Përdoret edhe në prodh�mtar�në kozmet�ke dhe parumer�ke. Eugenol� � �zoluar prej vaj�t shrytëzohet s� substancë �llestare në prodh�m�n e van�l�n�t s�ntet�k.
49
Salv�ae fol�um – gjeth� � sherbelës (sarushës)
Salv�a off�c�nal�s, am. Lam�aceae Bar� paraqet gjeth�n e tharë të sherbelës. Sherbela është gjysmë shkurre shumëvjeçare, aromat�ke e degëzuar, e lartë der� 90 cm, me gjethe të bardha der� në të përh�mët në të gjelbër, të mbuluara me �je të dendura. Lulet janë vjollce, të grumbulluara në ormë të kall�r�t. Rr�tet në regj�on�n e Mesdheut, në bregdet�n e Det�t Adr�at�k, kult�vohet në shumë vende evrop�ane. Eksportues më të mëdhenj të bar�t janë Kroac�a dhe Shq�për�a. Posaçër�sht është � çmuar s� b�më mjalt�.
Salv�a off�c�nal�s
Bar�. – Gjeth� � sherbelës ka mbajtëse të shkurta dhe pllaka gjethore të zgjatura (10x2 cm), në maje � mprehtë, në skaje �mtë � dhëmbëzuar.
Pllaka gjethore është e trashë, shumë e q�mëzuar, me nervaturë rrjetore, mjafë e theksuar në anën e prapme. Ka ngjyrë të argjend�t der� në të përh�mët të gjelbër, ka erë aromat�ke dhe sh�je të h�dhët. Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban: vaj eter�k prej 1 der� 2,5%, tan�ne prej 3 der� 7%, komponente d�terpeno�ke të h�dhëta, treterpene, �avono�de etj.
Vaj� eter�k � sherbeles (Salv�ae aetheroleum) për�tohet me d�st�l�m me avuj uj� të pjesëve mb�tokësore të thara të b�mës, të grumbulluara gjatë kohës së lulëz�m�t. Paraqet lëng me ngjyrë të verdhë, të ndr�tshëm në të artë, me erë të veçantë dhe aromat�ke dhe sh�je djegëse. Komponentë kryesore e vaj�t është keton� monoterpeno�k tu jon�, � përaqësuar në sas� prej 30 der� 60%. Prej komponentëve tjera të rëndës�shme janë c�neol� dhe kamor�. Vepr�m�. – Аnt��og�st�k, ant�sudor��k, ant�m�krob�k, atstr�ngent dhe spazmol�t�k.
Përdor�m�. – Bar� përdoret për gargara të zbrazët�rës gojore dhe yt�t, posaçër�sht gjatë g�ngv�t�s�t stomat�t�s�t. Shrytëzohet për rregull�m�n e problemeve d�gest�ve, gjatë ndezjes të mukozës �ntest�nale, gjatë dh�areve dhe problemeve të ngjashme.
50
Për bar�n është � rëndës�shëm vepr�m� ant�sudor��k (kundër djers�tjes). Shrytëzohet për ndaljen e djers�tjes gjatë natës te të sëmur�t prej tuberkuloz�t, s� dhe për ndaljen e djers�tjes të shkaktuar në baza ps�k�ke. Коmerc�al�sht, gjeth� � sherbelës harxhohet s� mëlmesë e m�sh�t. Posaçër�sht � popullar�zuar është në SHBA. Ekstraktet alkool�ke dhe vaj� eter�k prej sherbelës përmbajnë sas� më të mëdha të tujon�t, kjo është arsye e paraq�tjes së eekteve toks�ke gjatë përdor�m�t më të gjatë, karakter�st�ke për tujon�n dhe alkool�n e tuj�l�t (konvuls�one ep�klept�ke). Në esencë, bar� dhe preparatet e sherbelës nuk preerohen të përdoren kohë më të gjatë.
PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE TUAJA: 1. C�lat barëra bëjnë pjesë në grup�n e ant�sept�këve dhe ant��og�st�këve? 2. C�lët karakter�st�ka makroskop�ke � kanë barërat grup�t të ant�sept�këve dhe ant��og�st�këve? 3. C�lët komponentë janë karakter�st�ke për barërat, ndërsa c�lët për vajrat eter�ke që për�tohen prej barërave të kët�j grup�? 4. S� për�tohen dhe çarë karakter�st�ka kanë vajrat ter�ke, të kara�l�t dhe sherbelës? 5. S� shrytëzohen barërat, e s� vajrat eter�ke të grup�t të ant�sept�këve dhe ant��og�st�këve?
HULUMTO DHE MËSO MË SHUMË PËR:
llojet tjera të Salv�a që janë të rëndës�shme për për�t�m�n e bar�t (gjethe dhe/ose vaj� eter�k).
Aromat�kët, kor�gensët dhe mëlmesat Barërat e kët�j grup� përdoren s� shtesa në ushq�m në kuzh�n�er� dhe �ndustr�në ushq�more. Ato e përm�rësojnë sh�jen, erën dhe pamjen e ushq�m�t, e përm�rësojnë tretjen e t�j, e lehtësojnë shrytëz�m�n e përbërësve ushqyes, d�sa prej mëlmesave e pengojnë pr�shjen e ushq�m�t. S� mëlmesa mund të shrytëzohen pjesë të reskëta ose të thara të b�mëve, ose ekstraktet e tyre. Kanë këto përdor�me: d�sa s� barëra alkalo�d�ke (djegëse), heteroz�de (sulurore, të h�dhëta), barëra të ëmbla, rëndës� të posaçme kanë barërat aromat�ke.
51
D�sa prej barërave aromat�ke, përpos eekt�t aromat�k dhe kor�gjues, kanë edhe eekte të caktuara armakologj�ke, për çka edhe kanë rëndës� mjekësore. Posaçër�sht të rëndës�shme janë: bos�leku, or�gano, rosmar�n�, sherbela, nenexh�ku (lule naneja), lule çaj�, l�sëra, anason�, kor�ander�, majdanoz�, d�sa agrume etj. Në barërat që pothuaj se përdoren vetëm s� aromat�k, kor�gens dhe mëlmesa bëjnë pjesë: më shumë agrume, luleshpata, kanella, van�lja, lorber�, muskata etj.
Barërat që përf�tohen prej llojeve -C�trus Frytet e d�sa llojeve të gj�n�së C�trus (am. Rutaceae) kanë rëndës� të madhe ushq�more, �ndustr�ale dhe mjekësore. e ne janë të njohura s� pemë jugore (аgrume). Аgrumet kanë rëndës� të madhe ekonom�ke për vendet në të c�lat prodhohen, këto janë vendet e regj�oneve trop�ke dhe subtrop�ke: pjesë të ShBA (Flor�da, Kal�orn�a), Меks�ka, shtetet mesdhetare (Spanja, Ital�a, Izrael� etj.), shtetet në Az�në trop�ke (Јаpon�a, Ind�a, K�na), Ar�ka (Аlgjer�a, Маroko), Austr�a etj. Më së shumt� kult�vohen portokaj të ëmbël dhe l�monët. B�mët e gj�n�së C�trus janë shkurre ose drunj të ulëta, me gjethe përherë të gjelbra, lëkurore, dhe me aromë të uq�shme. Kryes�sht përdoren rytet e tyre. Frytet janë kapsollë. E përbashkët për gj�tha rytet është prezenca e pjesës së jashtme ose e portokall�t, pjesa e per�karp�t, �avedo, që përmban vaj eter�k, karoteno�de, �avono�de dhe komponentë tjera. Pjesa e brendshme e bardhë, albedo, është e pasur me pekt�në, celulozë, pentozë, mater�e të h�dhëta dhe përbërës tjerë. Pjesa e lëngët e ryt�t, pulpa, është e pasur me sheqerna, ac�de organ�ke dhe v�tam�ne që janë të domosdoshme për të ushqyer�t. Prej b�mëve të gj�n�së C�trus në raste të caktuara shrytëzohen edhe lulet edhe gjethet (për shembull, prej portokall�t të h�dhët). Përaqësues�t e gj�n�së C�trus përmbajnë vaj eter�k në organe të ndryshme. Varës�sht nga lokal�z�m� � vaj�t eter�k, a� mund të për�tohet në mënyra të ndryshme: • me d�st�l�m me avuj uj�, nëse �zolohet prej luleve dhe gjetheve, • me pres�m, nëse �zolohet prej per�karp�t të pemëve të reskëta. Gjatë kësaj, pres�m� mund të kryhet me dorë ose me presë, me shrytëz�m�n e sungjer�t (spugna – proces�). Në varës� prej asaj a për�tohet prej prer�karp�t të ryteve ose gjetheve dhe lule ve, vaj� eter�k që për�tohet prej llojeve -C�trus, dukshëm dallohet s�pas karakter�st�ka ve �z�ko-k�m�ke të t�j, për nga: era, sh�ja, përbërja k�m�ke dhe vet�ve tjera.
52
• Vaj� eter�k � �tuar prej ryteve paraqet përz�erje komplekse të terpeneve al�at�ke dhe c�kl�ke. Për kual�tet�n dhe rregull�m�n e erës në këto vajra të rëndës�shme janë der�vatet oks�gjen�ke terpeno�ke, parasëgj�thash, aldeh�de të caktuara me erë, s�ç është c�tral�. • Vaj� eter�k � �tuar prej gjetheve dhe luleve përmban komponentë, s�ç është met�leter� � ac�d�t antran�lo�k (përbërës që përmbajnë N). Këto komponente janë përgjegjëse edhe për erën spec��ke të këtyre vajrave eter�ke. Nga këto vajra posaçër�sht çmohen Oleum Nerol� (vaj� � luleve) dhe Oleum Pet�tgra�n (vaj� që për�tohet prej gjetheve) prej portokall�t të h�dhët.
Barërat që përdoren s� aromat�k, s� kor�gens ose s� mëlmesa, që për�tohen prej gj�n�së C�trus janë në numër të madh. Në përdor�m janë: per�karp� � portokall�t të ëmbël, lulet, gjethet dhe rytet e gjelbra të portokall�t të ëmbël, vaj� eter�k � gjetheve ose � luleve të portokall�t të h�dhët, vaj� eter�k � per�karp�t të bergamot�t dhe barëra tjera. Më të rëndës�shme janë: • C�tr� per�carp�um – per�karp� � l�mon�t, • Aurant�� amar��avedo (per�carp�um) – per�karp� � portokall�t të h�dhët, • C�tr� aeteroleum – vaj� eter�k � l�mon�t.
C�tr� per�carp�um – per�karp� � l�mon�t
C�trus l�monum, am. Rutaceae Bar� për�tohet me qër�m�n e korës prej l�monëve të pjekura, prej të c�l�t ndahet pjesa e bardhë albedo, ndërsa s� barë përdoret vetëm �avedo � verdhë. Tahet në rrugë natyrore ose në tertore në temperaturë der� 35 o C. Bar� duhet të ruhet me gëlqere ose ndonjë mjet tjetër h�groskop�k. Përbërja k�m�ke. – Per�karp� � l�mon�t përmban vaj eter�k der� 6%, përbërës të �dhtë treterpeno�k, përz�erje të �avono�deve, që është e njohur s� c�tr�n, v�tam�në C, a�d�n l�mon�k (6-8%), pekt�ne, sheqerna dhe komponente tjera të l�mon�t.
Vaj� eter�k � l�mon�t (C�tr� aeteroleum) është � kthjellët, pangjyrë ose lëng � verdhë, mе erë spec��ke aromat�ke të l�mon�t dhe me sh�je të h�dhët.
C�trus l�monum
53
Përbëhet kryes�sht prej h�drokarbur�t �mon�k monoterpeno�k (90%), ndërsa era vjen nga aldeh�d� me erë c�tral, � c�l� gjendet prej 3 der� 8%. Për shkak të përmbajtjes së lartë të l�monen�t, ky vaj lehtë oks�dohet dhe rrësh�rëzohet. Prandaj përdoret mënjan�m� � pjesës së l�monen�t me d�st�l�m raks�onal të vaj�t yndyror, proces � c�l� quhet deterpen�z�m, me çka për�tohet vaj� eter�k � deterpen�zuar prej l�mon�t (C�tr� aetheroleum de-terpen�satum). Vaj� � për�tuar kështu përmban der� 30% c�tral, ka erë më të ortë, tretet në etanol të holluar, është më stab�l dhe nuk rrësh�rëzohet. Përdor�m�. - C�tr�per�carp�um dhe C�tr� aetheroleum përdoren s� aromat�k dhe kor�gjens. Sas� të mëdha harxhohen në prodh�mtar�në kozmet�ke dhe parumer�ke dhe në �ndustr�në ushq�more. Ekstraktet e per�karp�t, për shkak të kompleks�t �avono�d të pran�shëm, shrytëzohen s� vazoprotektorë gjatë qarkull�m�t kap�larë per�er�k të çrregulluar. Për qëll�m të njëjtë përdoret edhe kompleks� �avono�d � �zoluar, s� par�m akt�v � �topreparateve të ndryshme për trajt�m�n e kap�laropat�ve. Ky kompleks �avono�d shënohet s�: c�tr�n, C�trus �avono�de ose c�tro�avo�de. Për shkak të vepr�m�t mb� muret e enëve të gjakut, bën pjesë në grup�n e a.sh.q. b�o�avono�de.
Aurant�� amar� �avedo (per�carp�um)
- per�karp� � portokall�t të h�dhët C�trus aurant�um subsp. amara, am. Rutaceae Per�karp� � portokall�t të h�dhët �tohet prej ryteve të portokall�t të h�dhët, me qër�m�n e per�karp�t dhe me mënjan�m�n e albedos. Pjesa e portokall�t (�avedo) thahet në rrugë natyrore ose në tertore në temperaturë der� 35 o C. Në treg vjen në ormë të pjesëve el�pt�ke të gjata der� 8 cm, të gjëra der� 4 cm, me orma jo të rregullta. Prej jashtë janë të kafa-portokall� dhe të mbledhura, ndërsa nga ana e jashtme janë të verdha der� në të bardha. Era e bar�t është e këndshme, ndërsa sh� ja e h�dhët. Duhet të ruhet me mjet h�groskop�k dhe � mbrojtur prej dr�tës. Përbërja k�m�ke. – Per�karp� � portokall�t të h�dhët përmban rreth 2% vaj eter�k, �avono�de, përbërës të h�dhët dhe komponentë tjera.
54
C�trus aurant�um
Vaj� eter�k dallohet prej vaj�t të l�mon�t dhe kryes�sht përbëhet prej l�monen�t, më pak prej l�nalol�t dhe teroeneve tjera, ndërsa c�tral nuk përmban. Përdor�m�. – Bar� përdoret në ormë të t�nkturës (�nctura Aurant��) dhe shurup�t (S�rupus Aurant��), s� aromat�k dhe kor�gens. Vaj� eter�k përdoret në prodh�mtar�në kozmet�ke dhe parumer�ke dhe në �ndustr�në ushq�more.
Ir�d�s rh�zoma – r�zom� � luleshpatës (shpatores)
Ir�s spp., am. Ir�daceae Bar� paraqet r�zom�n e qëruar të tharë prej d�sa llojeve të shpatoreve. Shpatoret janë b�më zbukuruese bar�shtore shumëvjeçare, të c�lat dallohen me gjethe të mëdha, të zgjatura, gjethe ormë të sht�zës, dhe lule të mëdha. Bar� për�tohet prej llojeve v�juese: • Ir�s german�ca – shpatorja kopshtore, e rëndomtë me lule të kaltra të errëta, • Ir�s german�ca var. �orent�na (I. �orent�na) shpatorja kopshtore, me lule të bardha, • Ir�s pall�da – shpatorja dalmat�neze, me lule të kaltra të çelura. Shpatoret paraq�ten spontan�sht në regj�on�n e Mesdheut. Në shumë shtete kult�vohen (Gjerman�, Ital�, Maroko etj.). Ir�s german�ca
Grumbull�m�. – Llojet prej të c�lëve �tohet bar�,kanë r�zom�n e zhv�lluar, � c�l� nx�rret në vjeshtë. R�zom� qërohet s� patatja, prehet për së gjat� dhe tërthoraz� dhe thahet në d�ell. Era e këndshme karakter�st�ke e bar�t paraq�tet pas qëndr�m�t të bar�t një, dy ose më shumë v�te. Bar�. – r�zom� � shpatores vjen në ormë të pjesëve të zgjatura ose në ormë të kockave, me ngjyrë të bardhë der� në të çelur të verdhë, me v�ja rrethore të rrënjëve ose me shenja sh�r�tore prej mbetjeve të gjetheve. Ka erë të këndshme, që përkujton manushaqen dhe ka sh�je të h�dhët. Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban sas� të vogla të vaj�t eter�k (vetëm aër 0,2%) që për�tohet me anë të d�st�l�m�t me avuj uj�. Prej komponentëve tjera përmban: �avono�de, kryes�sht �zo�avone, tretepene etj.
55
Vaj� eter�k � shpatores në temperaturë të rëndomtë është në gjendje të ngurtë dhe shënohet s� Butyrum Ir�d�s, ndërsa konz�stencа e ngurtë � përshkruhet përbërjes spec��ke të vaj�t. Pjesa më e madhe � takon ac�d�t m�r�st�n�k (85%), � c�l� është substancë e ngurtë në temperaturë të dhomës. Komponentë me erë të vaj�t janë �ronet e përaqësuara prej 10-20%. Ironet me erë kr�johen gjatë ruajtjes së bar�t, me shpërbërjen e komponentëve tjera. Vaj� eter�k përmban edhe aldeh�de tjera aromat�ke, nafal�ne dhe komponentë tjera. Vepr�m� dhe përdor�m�. – Bar� përdoret në mjekës�në popullore gjatë fohjeve s� ekspektorans. Më herët është përdorur për përpun�m�n e Pulv�s Dent�-r�c�us (pluhur për shër�m�n e dhëmbëve), � c�l� sot është lënë nga përdor�m�, sepse kual�tet� � preparat�t vësht�rë ruhet kohë më të gjatë (e sulmojnë myket dhe �nsektet), ndërsa sot përdoren mjete tjera më e�kase. Bar� sot përdoret për për�t�m�n e vaj�t eter�k, � c�l� çmohet në prodh�mtar�në kozmet�ke dhe parumer�ke.
C�nnamom� cortex – korja e kanellës
C�nnamomum zeylan�cum, am. Lauraceae Bar� paraqet korën e tharë të drur�t të kanellës (c�met�t). Drur� � kanellës është � ultë, dru përherë � gjelbër, me gjethe ë mëdha lëkurore dhe me lule të verdha. Rrjedh nga Shr�lanka (Cejlon�), kult�vohet në Shr�lanka, në �shujt e Sejshel�t, Ind�a jugl�ndore, Indonez�, Ind�në perënd�more, Amer�kën jugore dhe regj�one tjera trop�ke. Grumbull�m�. – Коrja e drur�t të kanellës qërohet me th�kë në ormë të sh�r�tave të gjatë, dhe l�het të qëndrojë një d�të, që të zbutet, pastaj gdhendet.
C�nnamomum zeylan�cum
Korja e pastruar kështu, radh�tet njëra mb� tjetrën dhe bartet për tharje, në d�ell. Me tharje koret lakohen në ormë të gypave dhe e ndërrojnë ngjyrën nga e bardhë e përh�mët der� në të kuqe të kafë. Bar�. – Коrja e kanellës vjen në ormë të pjesëve c�l�ndr�ke të zgjatura, me ngjyrë të kafë në të kuqe, të c�lët rëndomtë përmbajnë d�sa kore të holla, të lakuara njëra mb� tjetrën, të gjata der� 15 cm, të trasha prej 0,2 der� 1 mm. Kanë erë shumë karakter�st�ke, të veçantë dhe sh�je të lehtë që të rrudhë gojën.
56
Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban: vaj eter�k në sas� prej 0,5 der� 2,5%, sas� më të madhe të tan�neve, kumar�ne, sekrete, dhe komponentë tjera.
Vaj� eter�k � kanellës (C�nnamom� aetheroleum) është lëng � verdhë me erë të veçantë dhe aromat�ke dhe me sh�je djegëse. Gjatë qëndr�m�t ngjyra shpejtë kalon në të kafë të çelur. Vaj� për�tohet me anë të d�st�l�m�t me avuj uj�. Komponentë kryesore të vaj�t janë përbërës�t en�lpropano�k: c�met aldeh�d� (65-80%), еugenol� dhe ac�d� c�met�k (5-10%). Vepr�m� dhe përdor�m�. – Bar� C�nnamom� cortex përdoret s� kor�gens, më shpesh në ormë të t�nkturave (-ra aromat�ca, -ra C�nnamom�) dhe në komb�n�m me barëra tjera s� stomah�k dhe karm�nat�v (-ra amara, -ra C�nchonae compos�ta). Në masë më të madhe përdoret s� mëlmesë (C�nnamom� cortexpulv�s). Vaj� eter�k � kanellës përdoret për përpun�m�n e uj�t aromat�k (Aqua C�nnamom�), � c�l� gjen përdor�m s� aromat�k dhe kor�gens. Përdoret në prodh�mtar�në kozmet�ke dhe parumer�ke.
INFORMATA TË DOBISHME: Përpos kanellës së Cejlon�t, në prakt�kë përdoret edhe korja e kanellës k�neze (C�nnamom� Ch�nens�s cortex) që për�tohet prej C�nnamomum cas�a. B�ma rr�tet në K�nën jugore. Коrja e kanellës k�neze është më e trashë dhe ka pëlhurën më të trashë, vjen në ormë të pjesëve të lugut. Përmban vaj eter�k që ka përq�ndje më të madhe të c�met adeh�d�t, por për shkak të përbërjes k�m�ke në pjesën tjetër të vaj�t, vaj� eter�k � kanellës k�neze nuk e ka kual�tet�n dhe erën e kanellës së Cejlon�t.
PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE TUAJA: 1. C�lat barëra bëjnë pjesë në grup�n e aromat�këve, kor�gensëve dhe mëlmesave? Çarë rëndës�e kanë? 2. C�lat barëra për�tohen prej llojeve-C�trus? 3. Çka d� për C�tr� aetheroleum? 4. Përshkruaje bar�n Ir�d�s rh�zoma! S� grumbullohet bar�? 5. S� duket, çka përmban dhe për çka përdoret But�rum Ir�d�s? 6. S� grumbullohet korja e kanellës? Çka përmban korja e kanellës? 7. S� për�tohet vaj� eter�k � kanellës? C�lat komponentë janë të rëndës�shme për këtë vaj?
57
HULUMTO DHE MËSO MË SHUMË PËR:
b�mët e erëzave, vajrat eter�ke që �tohen nga gjethet dhe lulet e llojeve – C�trus.
Insekt�c�det Pyrethr� �os – lulja e murr�s�t dalmat�nez,
Pyrethrum c�nerar�aeol�um, am. Asteraceae Bar� paraqet kokërrza e luleve të thara të b�mës murr�s� dalamt�nez. Murr�s� është b�më bar�shtore, shumëvjeçare, e lartë der� 1 m, me gjethe të ndara dhe me numër të madh të kërcejve që bart�n lule, të c�lët mbarojnë me lulesa kokërrzore. E tërë b�ma është e mbuluar me q�me dhe ka ngjyrë të përh�mët në të gjebër. Rr�tet nëpër gurë, në pjesët bregdetare të det�t Adr�at�k (në Dalmac�, në Mal të Z� dhe në Hercegov�në). Kult�vohet në: Кеn�a, Japon�, ShBA, Ar�kën Ver�ore, Gjerman� dhe vende tjera. Bar�. – Kokërrza e lules së murr�s�t ka rad�us der� 15
Pyrethrum c�nerar�aeol�um
mm. Ka lulen e zhveshur, nga ana e poshtme e përsh�rë me numër të madh të gjetheve të zgjatura që mb� mbulohen s� qeram�dhet. Në pjesën e mesme gjenden lule të verdha gypore, hermarod�te, me pesë dhëmbë. Në skaje gj�nden 15 der� 20 lule me ormë të gjuhës me tre dhëmbë.
Bar� – ka erë të dobët, ndërsa sh�je të pakëndshme dhe djegëse. Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban: kompon�me ester�ke (p�ret�r�ne, c�ner�ne, dhe jasmol�ne) në sas� prej 0,4 der� 2%, vaj eter�k der� 0,3%, rrësh�ra, dyll dhe komponentë tjera.
58
Përdor�m�. – Murr�s� përdoret s� �nsekt�c�d. Vepr�m� � përshkruhet komponenteve eter�ke që veprojnë s� helme kontaktuese neuromuskulore, ndërsa vepr�m më të ortë tregojnë p�retr�net. Më shpesh përdoret s� pluhur (Pyrethr�n� pulv�s) ose s� ekstrakt (Pyrethr� extractum). Ka përparës� mb� �nsekt�c�det s�ntet�ke, sepse nuk është toks�k për njer�un, për kashët me gjak të nxehtë dhe për b�mët, vepron s� helm � s�gurt në organ�zmat me gjak të fohtë, vepron shpejtë dhe me e�kas�tet, nuk kr�jon rez�stencë te �nsektet dhe nuk e rrez�kon amb�ent�n e jashtëm, sepse shpejtë shpërbëhet. Sot janë të njohura edhe d�sa �nsekt�c�de s�ntet�ke në strukturën e të c�lëve është përsh�rë struktura themelore e p�retr�neve.
PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE TUAJA: 1. Prej c�lës b�më për�tohet bar� Pyrethr� �os? Përshkruaje bar�n! 2. C�lat komponentë janë përgjegjëse për vepr�m�n e Pyrethr� �os? 3. S� shrytëzohen barërat �nsekt�c�de? C�lat përparës� natyrore � kanë ato në krahas�m me �nsekt�c�det s�ntet�ke gjatë përdor�m�t të tyre?
59
TEMA 2. BARËRA � RRËSHİRAT DHE BALSAMET Rrësh�rat dhe balsamet Barëra - Rrësh�rat dhe balsamet: – Res�na Benzoes, – Res�na Mast�x, – Res�na erebenth�nae, – Res�na Podophyll�, – Gumm�-res�na Myrrha, – Balsamum Peruv�anum, – Balsamum olutanum
Rrësh�rat dhe balsamet Rrësh�rat (res�na) dhe balsamet (balsama) janë produkte b�more që kanë rëndës� për shër�m�n e sëmundjeve të caktuara, karakter�zohen me d�sa vet� të përbashkëta, organolept�ke, �z�ke dhe k�m�ke. Paraqes�n përz�erje të ndërl�kuara të kompon�meve të ndryshme organ�ke dhe karakter�zohen me erë spec��ke. Rrësh�rat janë përz�erje të përbërësve të paavullueshëm më shpesh janë të lokal�zuara në kor�doret dhe kanalet sh�zogene, së bashku me vajrat eter�ke. Ato janë përz�erje amore, të ngurta të buta, të ngjyrosura, me erë spec��ke dhe aromat�ke. Lehtë thyhen dhe në vend�n e thyer janë të shkëlqyeshme. Nuk treten në ujë, treten në
60
etanol dhe në tretës tjerë organ�k. Prej tretës�rave etanol�ke undërrohen në ujë. Nëse nd�zen, d�gjen me �akë të ndr�tshme. Ваlsamet quhen edhe olea-res�na ose vajra – rrësh�ra. Ato janë produkte aromat�ke b�more të lëngëta të dendura, që përbëhen prej rrësh�rave të tretura në vaj eter�k. Shembull t�p�k është balsam� terpent�në, � c�l� paraqet tretës�rën e rrësh�rës Colophon�um në vaj eter�k ereb�nht�nae aetheroleum. Me d�st�l�m me avull uj� vaj� eter�k ndahet prej rrësh�rës. Përskaj kët�j lloj� të balsam�t, ekz�stojnë edhe balsame tjera që nuk përmbajnë vaj eter�k, por paraqes�n përz�erje të kompon�meve të ac�d�t c�met�k dhe benzo�k. Ato janë balsame që kr�johen s� produkte patologj�ke të kërcejve të lënduar të d�sa drunjve trop�k. Rrësh�rat dhe balsamet kanë përbërje k�m�ke shumë të ndërl�kuar e c�la ende nuk është stud�uar sa duhet. S�pas përbërjes k�m�ke të komponentëve, të c�lat mb�sundojnë, ndahen në tr� grupe: 1. Rrësh�rave terpeno�ke, te të c�lat përbërës kryesorë janë h�drokarburet d�terpene dhe treterpene, ac�det dhe alkoolet. Në këtë grup bëjnë pjesë: koloon�um�, mast�ks�, damar�, elem� etj,.
2. Bеnzo rrësh�ra, te të c�lat elemente përbërëse kryesore janë: der�vatet e ac�d�t c�met�k dhe benzo�k, c�metaldeh�d�, alkool� c�met�k etj. Ac�det më shpesh janë të l�dhura me alkoolet me l�dhje ester�ke. Në këtë grup bëjnë pjesë: benzo-rrësh�ra, peru– balsam� dhe rrësh�ra e gvajakut. 3. Rrësh�rat – goma (Gumm�-res�na), të c�lat përbëhen prej rrësh�rave dhe goma ve, të tretura në vaj�n eter�k. Deponohen në lëngun qumështor të d�sa b�mëve. Kanë erë shumë spec��ke. Në këtë grup bën pjesë Myrrha. Vepr�m� dhe përdor�m�. – rrësh�ra të ndryshme dhe balsame tregojnë vepr�me të ndryshme: аnt�sept�k, ant� �n�amator, ekspektorans, sedat�v dhe vepr�m laksant�v. Gjejnë përdor�m në trajt�m�n e koll�tjes dhe të �neks�oneve të trakt�t resp�rator�k, në dermatologj�, në trajt�m�n e çrregull�meve ps�k�ke etj. D�sa rrësh�ra shrytëzohen për trajt�m�n e konst�pac�oneve kron�ke. Shrytëzohen për prodh�m�n e �asterave dhe të �ksat�vëve për plagë. Në �ndustr�në ushq�more gjejnë përdor�m s� emulgatorë. Коmerc�al�sht, më shumë përdoren s� lëndë �llestare në prodh�m�n e: llaqeve, ngjyrave, �rnajs�t etj.
61
Barërat – rrësh�ra dhe balsame Benzoe (Res�na Benzoes) – benzoe–rrësh�ra Bar� paraqet rrësh�rën që rrjedh prej drunjve të lënduar të b�mës st�raks� � s�jam�t (Styrax tonk�nens�s, am. Styracaceae), dru që rr�tet në Ar�kën jugl�ndore, në reg j�onet malore të V�etnam�t, të ajland�t (S�jam� � mëhershëm), në �shull�n Sumatra dhe në regj�one tjera të �ndomalajeve. Benzoe rrësh�ra në ajr është produkt � ngurtë që rrjedh prej të çarave ose drunj ve të prerë të st�raks�t. Në drur�n e palënduar nuk ka rrësh�rë. Ajo kr�johet s� produkt patologj�k gjatë lënd�m�t të drur�t. Për shkakt�m�n art��c�al të taj�tjes së rrësh�rës, të trungjeve të vjetra prej 6 der� 10 v�te bëhen prerje të thella dhe në ato vende të orm�m�t të �nd�t të r� rrjedh rrësh�ra, e c�la errësohet dhe ngurtësohet në ajër. Vet�të. – Benzoe- rrësh�ra ka ormë të pjesëve të ngurta, të shtypura ose kokrr�zave të rrumbullakëta me madhës� të ndryshme, nga jashtë me ngjyrë të verdhë der� në të kuqe të kafë. Tyhet lehtë, në vend�n e thyer ka ngjyra të ndryshme s� guaca. Tërrmohet lehtë. Ka erë të veçantë, shumë të këndshme të van�lës dhe sh�je e c�la në �ll�m është e ëmbël, pasta djegëse. retet m�rë në etanol, kur tretës�ra e etanol�t hollohet me ujë, për�tohet emuls�on� � bardhë qumështor me reaks�on ac�d�k. Përbërja k�m�ke. - Benzoe rrësh�ra përbëhet në pjesën më të madhe prej kon�er�benzoat�t (60-70%). Përmban: ac�d�n e l�rë benzo�k, ac�d�n benzo�k të l�dhur me l�dh je ester�ke me alkool�n c�met�k, van�l�n dhe komponentë tjera. Nuk ka ac�d të l�rë c�met�k, që është karakter�st�kë e rëndës�shme për vërtet�m�n e pastërt�së të rrësh�rës së s�jam�t, e c�la ka kual�tet më të lartë. Lloje tjera të benzoe rrësh�rës, të c�lat për�tohen prej lojnave tjera Styrax, përmbajnë ac�d�n e l�rë c�met�k, dhe me �dent��k�m poz�t�v të kët�j ac�d� zbulohen als��katet e rrësh�rës së s�jam�t . Vepr�m�. – Еkspektorant dhe ant�sept�k. Përdor�m�. - Benzoe rrësh�ra përdoret për përpun�m�n e �nctura Benzoes, e c�a përdoret për shpëlarjen e gojës dhe për mjek�m�n e g�ng�vave. Gjen përdor�m s� aromat�k dhe ant�sept�k në prodh�mtar�në kozmet�ke.
Mast�x (Res�na Mast�x) – mast�ks� Маst�ks� në ajër është rrësh�rë e tharë dhe e ngurtësuar që rrjedh prej trungjeve të lënduara të P�stac�a lent�scus, am. Anacard�aceae, shkurre e gjelbër e përhershme ose dru, � lartë der� 5m, � përhapur në regj�on�n mesdhetarë.
62
Në këtë regj�on më së shumt� kult�vohet në �shull�n grek H�os. Rrësh�ra mast�ks mundet vetë të rrjedhë prej trungut të palënduar. Rrësh�ra e për�tuar kështu ka ormë të topthave të vegjël me ngjyrë të verdhë dhe quhen „mast�ks� në kokrra” (mast�x �n gran�s) ose „mast�ks� në lot” (mast�x �n lacr�m�s). Mast�ks� � t�llë ka kual�tet më të lartë. Për për�t�m�n e sas�ve më të mëdha të mast�ks�t, taj�t ja rëndomtë �n�c�ohet art��c�a�sht. Në �ll�m të verës bëhen prerje të drur�t për së gjat� prej të c�lëve rrjedh sekret�, � c�l� grumbullohet në enë të vendosura ose në gjethe të vendosura. Në ajër sekret� ngurtësohet, në pjesë me ormë të parregullt. Rrësh�ra e për�tuar kështu paraqet mast�ks�n prej taj�tjes patologj�ke. Ka kual�tet më të ultë, por jep rend�ment më të lartë. Përbërja k�m�ke. – Маst�ks� përbëhet prej rrësh�rës (90%) dhe prej vaj�t eter�k (1-3%). Rrësh�ra përbëhet kryes�sht prej ac�deve treterpeno�ke, ndërsa vaj� eter�k prej p�neneve. Përdor�m�. – Маst�ks� përdoret � tretur në benzen për lyerjen e plagëve, për tu l�dhur më m�rë ashat. Gjen përdor�m edhe s� shtesë e �asterave dhe mundëson ngj�t jen e tyre më të m�rë. Në shtetet l�ndore përtypet s� dez�nektues në gojë, � orcon g�ng�vet, për ruajtjen e dhëmbëve etj. Në Greq� përdoret për prodh�m�n e rak�së së mast�kës.
Colophon�um (Res�na ereb�nth�nae) – koloon�um� Коloon�um� është rrësh�rë e shkr�rë dhe e presuar që mbetet prej terpent�n�t të papastër pas d�st�l�m�t me avuj uj� dhe pas ndarjes së vaj�t terpenteno�k. erpent�na � papërpunuar �tohet prej llojeve të ndryshme P�nus spp., am. P�naceae. Vet�të. – Коloon�um� vjen në ormë të pjesëve të tejdukshme, pothuaj qelqore, me shkëlq�m, të orta, të verdha të ndr�tshme, të parregullta, pothuaj pa erë dhe pa sh� je. Me prekje, ngj�tet pak në g�shta. Me ngrohje së par� zbutet, pastaj shkr�het në gojë, lëng � trashë. Nëse ngrohet mb� 150 o C, �llon të errësohet, ndërsa në 250 o C zhv�llohet avull � bardhë aromat�k me erë treterpeno�ke. Në ujë nuk tretet. Është � tretshëm në etanol dhe në shumë tretës tjerë organ�k. retës�ra e etanol�t reagon në amb�ent ac�d�k. Përbërja k�m�ke. – Коloon�um� përbëhet prej përz�erjes së ac�deve d�terpeno�ke k�m�k�sht të ngjashme, ndërsa më shumë prej ac�d�t p�mar�k dhe ab�et�k. Përdor�m�. – Коloon�um� përdoret për përpun�m�n e �asterave. Sas� më të mëdha harxhohen në �ndustr�në e: sapun�t, llaqeve, letrës etj.
63
Podophyll�num (Res�napodophyll�) – podo�l�n�
Podophyllum spp., am. Berber�daceae Podo�l�n� është rrësh�rë që për�tohet prej r�zom�t të dy llojeve të podool�n�t. Prej r�zom�t të �mtësuar rrësh�ra ekstraktohet me etanol, ndërsa prej ekstrakt�t të etanol�t undërrohet me sht�m�n e uj�t. Me dekant�m�n e uj�t ose me centr�ug�m, �tohet lënda e parë e podo�l�n�t. Për për�t�m�n e rrësh�rës përdoren r�zomet e: − Podophyllum peltatum – me prejardhje prej Amer�kës Ver�ore, − Podophyllum emod�� - me prejardhje prej Ind�së.
Podophyll�num peltatum
Podophyllum peltatum është b�më bar�shtore shumëvjeçare me r�zom të trashë të vendosur hor�zontal�sht, të gjatë der� 1 m. Ka gjethe karakter�st�ke të rrumbullakëta, në 3 der� 5 vende thellë të prera, me kërcell dobët të degëzuar dhe lule të bardha. R�zom� rrëm�het në vjeshtë, prehet në pjesë më të vogla dhe thahet. Përmban prej 3 der� 6% rrësh�rë. Podo�l�n� � �tuar prej kët�j lloj� de�nohet s� peltatum podo�l�n (Podoph�ll�num peltat�). Podophyllum emod�� është morologj�k�sht b�më e ngjashme me parapraken. Rr�tet në H�malaje (në Ind�, në �bet dhe në Agan�stan). R�zom� përmban më shumë rrësh�rë, prej 9 der� 18%. Prej kët�j llo j� për�tohet emod�� podo�l�n (Podoph�ll�num emod��)
Vet�të. – Podo�l�n� është masë harxhuese, pluhur amor � verdhë der� në të përh�mët, me erë spec��ke dhe me sh�je të h�dhët. I ngacmon sytë dhe mukozën. Duhet të ruhet � mbrojtur prej dr�tës. Përbërja k�m�ke. – komponentët më të rëndës�shme të bar�t janë komponentët enol�ke l�gnanet: podo�lotoks�n� dhe peltat�n� (а dhe в). Еmod�� podo�l�n� përmban rreth 40% podo�lotoks�n, nuk përmban peltat�ne, për dall�m prej peltatum podo�l�n�t ku dy grupet e përbërësve janë të përaqësuara në sas� prej rreth 20%. Vepr�m�. – Rrësh�ra vepron laksant�v�sht. Podo�lotoks�n� � �zoluar vepron s� c�tostat�k. Përdor�m�. – Rrësh�ra podo�l�n tregon eekt më të m�rë gjatë opst�pac�on�t kron�k. Мund të shrytëzohet për st�mul�m�n e sekret�t të tëmth�t dhe gjatë kol�keve të tëmth�t. Për shkak të toks�c�tet�t të shprehur sot rrallë herë përdoret. Shumë më � rëndës�shëm është përdor�m� � l�gnaneve të �zoluara s� mjete c�tostat�ke për shër�m�n e sëmundjeve mal�gne.
64
Myrrha (Gumm�-res�na Myrrha) – m�ra М�ra është lëng qumështor � tharë � c�l� rrjedh spontan�sht ose taj�tet patologj�ke prej trungjeve të lënduara dhe degëve të drur�t Comm�phora molmol dhe llojeve tjera të gj�n�së Comm�phora nga am. Burseraceae, që rr�ten në pjesët e thata të Somal�së. Bar� ka ormë të parregullt të topthave, të verdhë të zbehtë, kokrra të vrazhda, në s�përaqe të mbuluara me pluhur�n e vetë bar�t. Ka erë të këndshme dhe sh�je të h�dhët dhe djegëse. Në aspekt�n k�m�k përbëhet prej vaj�t eter�k (2-10%), gomës dhe rrësh�rës, për çka edhe shënohet s� oleo-gumm�-res�na Myrrha. М�ra përdoret për përgat�tjen e �nctura Myrrhae që shrytëzohet s� astr�ngens, mjet dez�nektues dhe dezodorant për mjek�m�n e g�ng�vave.
Balsamum Peruv�anum – peru –balsam� Peru –balsam� është prodh�m patologj�k që �tohet prej trungjeve të lënduara të b�mës Myroxylon balsamum var. pere�rae, am. Fabaceae. B�ma është dru, � lartë der� 30 m, � përhapur në Amer�kën e mesme, posaçër�sht në regj�on�n bregdetarë të San Salvador�t, Honduras�t, Guatemalës, Kubës, Meks�kos etj. Për�t�m�. – Kërcell� � drur�t god�tet uq�shëm me pjesën e prapme të sëpatës dhe në vendet e god�tura qërohet korja. Për d�sa d�të �llon të rrjedhë balsam�, ndërsa për të qenë rrjedhja më e madhe, vendet e qëruara d�gjen me �akë. Nën vendet e lënduara vendosen pëlhura në të c�lët mbl�dhet balsam�, � c�l� më vonë ndahet me �ltr�m ose me vl�m në ujë të ngrohtë. Vet�të. – Peru-balsam� është lëng � kthjellët, shurup me ngjyrë të zezë në të kafë. Në shtresë të hollë është � tejdukshëm. Në ajër nuk thahet, nuk trashet, nuk ngurtësohet dhe nuk pr�shet. Është më � rëndë se uj� dhe në ujë undoset. Ka erë të uq�shme dhe aromat�ke që përkujton van�l�n dhe sh�je që së par� është e ëmbël, pastaj e h�dhët. Në ujë nuk tretet, me përz�erje në ujë, uj� bëhet � thartë. retet lehtë në etanol dhe në shumë tretës tjerë organ�k. Më vonë nx�rret me �ltr�m ose me vl�m në ujë.
Myroxylon balsamum
65
Përbërja k�m�ke. – Peru –balsam� përbëhet prej c�name�n�t (75%), përz�erjes së lëngët të estereve të përbërë prej benz�l-benzoat�t 2/3 dhe benz�l-c�namat�t 1/3. Përskaj c�name�n�t përmban rrësh�ra, përz�erje të estereve tjera, ac�d�t të l�rë c�met�k, pak ac�d benzo�k, van�l�n etj. Vepr�m� dhe përdor�m�. – Peru - balsam� është mjet ep�tel�zues, keratoplast�k, ant�sept�k dhe ant�paraz�tar. Përdoret për prodh�m�n e yndyrave për shër�m�n e plagëve dhe për trajt�m�n e sëmundjeve lëkurore, � veçantë ose � komb�nuar me n�trat arg jend�. Vepron s� mjet ant�bakter�al (kundër zgjebes - scab�es), me s�gur� për shkak të përmbajtjes së benz�l benzoat�t. Përdoret për përpun�m�n e preparateve kozmet�ke (los�one për �okë).
Balsamum olutanum – tolu – balsam� Тоlu – balsam� është basam � tharë në ajër, � c�l� rrjedh prej trungut të lënduar të b�mës Myroxylon balsamum var. balsamum, am. Fabaceae. B�ma është dru � lartë der� 25 m, � përhapur në pjesët ver�ore të Amer�kës Jugore, posaçër�sht në Kolumb� dhe në Venezuela. Emr� � balsam�t rrjedh nga qytet� olu në Kolumb�, prej nga eksportohet balsam� më shumë. Për�t�m�. – Balsam� për�tohet në mënyrë të ngjashme s�ç për�tohet terpent�n�. Në korën e trungut bëhen prerje të thella në ormë të shkronjës lat�ne V, nën ato prer je vendosen enë kanta ose kungullesha në të c�lët rrjedh balsam�. Grumbull�m� zgjatë d�sa muaj. Në �ll�m balsam� është � dendur s� terpent�n�, ndërsa gjatë qëndr�m�t bëhet gj�thnjë e më � dendur s�kur terpent�n�, dhe në und ngurtësohet. Vet�të. – Тоlu –balsam� është masë e ngurtë, e kuqe në të kafë, e tejdukshme, kërcore, rrësh�nore. Në dorë zbutet, me përtypje shndërrohet në masë plast�ke. Bluhet lehtë në pluhur me ngjyrë të verdhë. Ka erë të këndshme që përkujton në van�l�n. Sh�ja në �ll�m është tëmthore, pastaj e h�dhët. Në ujë nuk tretet. retet lehtë në etanol dhe në shumë tretës tjerë organ�k. retës�ra e etanol�t reagon s� ac�d, nëse hollohet me ujë jep emuls�on të verdhë. Përbërja k�m�ke. - Тоlu-balsam� përmban: c�name�n (7,5%), ac�d�n c�met�k të l�rë dhe ac�d�n benzo�k, sas� të mëdha të rrësh�rës (70%), pak van�l�n dhe përbërës tjerë. Vepr�m� dhe përdor�m�. - Тоlu-balsam� është ant�sept�k � lehtë dhe ekspektorans. Shrytëzohet për përpun�m�n e shurupeve, past�leve dhe t�nkturave. Gjen përdor�m edhe në prodh�mtar�në parumer�ke.
66
PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE TUAJA: 1. Ç’janë rrësh�rat, ndërsa çarë balsamet? 2. Ç’arë përbërje k�m�ke kanë rrësh�rat dhe balsamet dhe s� klas��kohen? 3. Кu veprojnë dhe s� shrytëzohen rrësh�rat dhe balsamet? 4. Çka paraqet dhe s� për�tohet Res�na Benzoes? 5. Çarë vet� ka Res�na Benzoes? 6. Çarë përbërje k�m�ke ka Res�na Benzoes? 7. S� vepron dhe s� shrytëzohet Res�na Benzoes? 8. Çka d� për bar�n Mast�x? 9. Çka d� për bar�n Colophon�um? 10. Ç’arë bar� është Podophyll�num dhe s� për�tohet? 11. Ç’arë lloje të podo�l�n�t ekz�stojnë? 12. Ç’arë vet� �z�ko-k�m�ke ka podo�l�n�? 13. S� vepron dhe s� shrytëzohet podo�l�n�? 14. Çka d� për bar�n Myrrha? 15. Ç’arë bar� është Balsamum Peruv�anum? S� për�tohet dhe çarë vet� ka? 16. Ç’arë është përbërja k�m�ke e Balsamum Peruv�anum? 17. S� vepron dhe s� shrytëzohet Balsamum Peruv�anum? 18. Ç’arë bar� është Balsamum olutanum? S� për�tohet dhe çarë vet� ka? 19. Ç’arë përbërje k�m�ke ka Balsamum olutanum? 20. S� vepron dhe s� shrytëzohet Balsamum olutanum?
HULUMTO DHE MËSO MË SHUMË PËR:
rëndës�në dhe përdor�m�n e rrësh�rave në trad�tat e popujve az�at�k, rëndës�në dhe përdor�m�n e rrësh�rave në trad�tat e popujve të Ar�kës dhe Amer�kës.
67
TEMA 3. BARËRAT ÇKA PËRMBAJNË ALKALOIDET Alkalo�dët Barërat që përmbajnë alkalo�de: • Аnalget�ka, • Аnt�uret�ka, • Paras�mpatol�t�ka, spazmol�t�ka dhe m�dr�jat�ka,
• • • • • • • • • • • • •
Anestet�ka lokale, Аnt�asmat�ka, Аnthelment�ka, Insekt�c�da dhe rodent�c�da, Stomah�ka, Halogoga dhe holeret�ka, Еkspektoranc�a, еmet�ka dhe ameb�c�da, Paras�mpatom�met�ka dhe m�ot�ka, Uteroton�ka dhe uterostat�ka, Аnt�h�pertenz�va, C�tostat�ka, Ant�malar�ka, Analept�ka
Alkalo�dët Alkalo�dët janë kompon�me natyrore të ndërl�kuara me prejardhje b�more që reagojnë ngjashëm me bazat (аlkal�net). Për herë të parë përmenden nga Mejsner në
68
�ll�m të shek. XIX. Emr� është nxjerrë prej alës arabe al kaly = sodë (bazë) dhe alës greke e�dos = ngjashëm (të ngjashme me bazat). Alkalo�dët janë kompon�me që tregojnë vepr�me armakologj�ke spec��ke, të c�lat paraq�ten vetëm kur shrytëzohen në doza terapeut�ke rreptës�sht të de�nuar. Nëse shrytëzohen në doza më të mëdha, paraq�ten eekte toks�ke, ndërsa në raste ekstreme – helm�me, të c�lat mund të jenë edhe atale. Në përgj�thës�, barërat alkalo�d�ke bëjnë pjesë në grup�n e barërave toks�ke. Karakter�st�kë themelore e alkalo�dëve është pran�a e azot�t në molekulë, e c�la është bartëse e vet�ve baz�ke. Azot� rrjedh prej am�noac�d�t të caktuar, së këndejm� rrjedh se alkalo�dët janë kompon�me që në b�më ormohen s� produkte të metabol�zm�t të am�noac�deve të caktuara. Alkalo�dët karakter�zohen me var�ac�one të mëdha në ndërt�m�n k�m�k. Më shpesh në strukturën e tyre marr�n pjesë unaza të ndërl�kuara në të c�lët azot� është � përsh�rë s� pjesë e heteroc�kl�t të caktuar. Sot, me term�n alkalo�dë të rre gullta (vërteta) shënohen kompon�met që b�mët � kr�jojnë prej am�noac�deve dhe te të c�lët azot� detyr�m�sht është pjesë e unazës heteroc�kl�ke. Alkalo�dë të t�lla kanë vet� të shprehura baz�ke dhe në b�më më shpesh paraq�ten s� kr�përa të ac�deve organ�ke, të tretura në lëngun qel�zorë. Përskaj alkalo�dëve të rregullta, në b�më paraq�ten edhe proto alkalo�dë dhe pseudo alkalo�dë. Proto alkalo�dët paraqes�n der�vate të am�noac�deve, te të c�lët azot� nuk është pjesë e unazës heteroc�kl�ke, por gjendet në vargun anësorë. S�pas ndërt�m�t, ato shpesh paraqes�n am�ne ose am�de, nuk � kanë të shprehura vet�të baz�ke dhe në �ndet b�more rëndomtë paraq�ten s� kompon�me të l�ra. Alkalo�det e t�lla janë p.sh., eedr�n�, kolh�c�n�, meskal�n� dhe struktura të ngjashme. Pseudo alkalo�dët në anën tjetër, nuk ormohen s� produkte pr�mare prej am�noac�deve dhe në numr�n më të madh të rasteve ato janë produkte të kompon�meve të caktuara treterpene ose kompon�me stero�de. Këto alkalo�dë më shpesh kanë në përbërjen e tyre heteroc�kl�ke azot�n, kanë të shprehura vet� baz�ke dhe ndërtojnë kr�përa. Në këtë grup bëjnë pjesë p.sh.: аkon�t�n�, protoveratr�n�, solan�d�n� etj. Përhapja dhe lokal�z�m�. – Alkalo�dët janë kompon�me të b�mëve arëveshura (Ang�ospermae). Kons�derohet se 10-15% të këtyre b�mëve ormojnë alkalo�dë. Për d�sa am�lje mund të thuhet se b�os�nteza e alkalo�dëve është karakter�st�kë e rëndës�shme e përaqësuesve të tyre, s�ç është rast� � am�ljeve: Amaryll�daceae dhe L�l�aceae prej monokot�ledoneve ose te am�ljet: Apoc�naceae, Logan�aceae, Papaveraceae, Rannunculaceae, Rub�aceae dhe Solanaceae prej b�mëve d�kot�ledone. D�sa lloje ormojnë alkalo�de, d�sa nuk ormojnë. Ka shembuj kur gj�thë përaqësues�t e një am�ljeje ormojnë alkalo�dë (Papaveraceae).
69
Në organ�zmat më të ultë alkalo�dët në mënyrë vetë �nc�dente paraq�ten në d�sa baktere, rrallë në kërpudha (alkalo�dë ergot në Clav�ceps purpurea). Shumë rrallë paraq�ten në b�mët arë zhveshura, janë vërejtur edhe në d�sa organ�zma shtazorë (d�sa lloje të bretkosave, peshqve, hardhucave etj.). Sas�a e alkalo�dëve në organet b�more ndryshojnë në ku�j të gjerë, prej d�sa ppm (parts per m�ll�on) der� 15%. Shumë rrallë është prezent vetëm një alkalo�d (h�osc�am�n� në gjethet e helmar�nës), shumë më shpesh është prezentë përz�erja komplekse në të c�lën një alkalo�d është dom�nant. Alkalo�dët në b�më paraq�ten s� kr�përa (c�trate, malate, tartarate, mekonate, �zobut�rate, benzoate) ose s� komplekse me tan�ne (tano�de). Njohur�të më të reja �as�n se në b�më lokal�zohen në: �ndet per�er�ke, në shtresat e jashtme të korës së trungut dhe në degë, në rrënjë ose në mbështjellës�n e arave. Në qel�za, më shpesh janë të vendosura në lëngun qel�zorë. S�ntet�zohen në pjesë spec��ke (rrënjë që rr�ten, kloroplaste), ndërsa transportohen dhe deponohen në �nde dhe organe tjera. Vet�të. - Alkalo�dët janë kompon�me ma masa molekulare të vogla që s�llen prej 100 der� 900. Моlekula përbëhet prej C, H, N, ndërsа te shum�ca e tyre ka edhe O. Alkalo�dët që nuk përmbajnë oks�gjen janë në gjendje të lëngët, ndërsa ato që nuk përmbajnë, më shpesh janë substanca kr�stalore të bardha, rrallë të ngjyrosura (berber�n� është � verdhë). Në numr�n më të madh të rasteve janë opt�k�sht akt�ve. Kanë p�ka të ashpra të shkr�rjes, më të ulëta se 200 оС. Nuk kanë erë, sh�ja është më pak ose më shumë e h�dhët. D�sa alkalo�dë janë djegëse (kapasa�c�n�, p�per�n�).
Alkalo�dët e pastra (аlkalo�d–baza) nuk treten në ujë, treten në tretës jopolarë ose tretës polarë të dobët. Vet�të baz�ke ndryshojnë në ku� të gjerë. Karakter� baz�k � alkalo�dëve mundëson orm�m�n e kr�përave me ac�de m�nerale (h�droklorure, sulate, n�trate) ose ac�de organ�ke (tartarate, sulamate, maleate). Kr�përat alkalo�d�ke janë të tretshme në ujë dhe në etanol të holluar, nuk janë të tretshme në tretës organ�k. Kr�përat alkalo�d�ke të kr�stal�zuara janë kompon�me stab�le dhe paraqes�n ormën e rëndomtë në të c�lën alkalo�dët përdoren në prakt�kë (p.sh., sulat� � atrop�n�t, h�droklorur� � eedr�n�t, osat� � kode�n�t etj.). Ndërt�m� k�m�k dhe klas��k�m�. - Alkalo�dët paraqes�n grup�n e shumëllojshëm të produkteve natyrore dhe klas��k�m� � tyre në bazë të ndërt�m�t k�m�k është mjafë � vësht�rë. Klas��k�m� k�m�k bëhet në bazë të strukturës së unazës heteroc�kl�ke me azot, e c�la paraqet themel�n e molekulës.
70
Në kupt�m të caktuar ky klas��k�m është � l�dhur me b�os�ntezën e tyre, sepse azot� heteroc�kl�k rrjedh nga am�noac�d� saktës�sht � caktuar. Në rast�n e alkalo�dëve terpeno�ke, prekursorët e alkalo�dëve kanë natyrë terpeno�ke. Në bazë të prejardhjes b�os�ntet�ke alkalo�dët ndahen në grupet v�juese: − Alkalo�dët e orn�t�n�t dhe l�z�n�t (alkalo�dët p�r�d�n�ke dhe p�per�d�n�ke) ku bëjnë pjesë: аtrop�n�, koka�n�, lobel�n�, n�kot�na, arekol�n�, anabaz�n� etj; − Alkalo�dët e en�lanal�n�t dhe t�roz�n�t (alkalo�det �zok�nol�ne) ku bëjnë pjesë: mor�n�, kode�n�, emet�n�, h�drast�n�, berber�n�, kolh�c�n� etj; − Alkalo�dët e h�st�d�n�t, ku bën pjesë p�lokarp�n�; − Alkalo�dët stero�de, ku bëjnë pjesë: protoveratr�n�, solan�n�, dhe alkalo�dë tjera; − Alkalo�dët terpeno�ke, ku bën pjesë akon�t�n�; − Alkalo�dët pur�ne, ku bëjnë pjesë: koe�n�, teobrom�n� dhe teo�l�n�. Nomenklatura. – Emr� alkalo�d�t mbaron me su�ks�n „-�n” përkatës�sht „ -�num” nëse emrat shkruhen në gjuhën lat�ne (p.sh. Mor�n ose Mor-ph�num). Emrat nx�rren prej emr�t botan�k të gj�n�së ose të lloj�t të b�mës prej të c�lës rrjedh alkalo�d� (p.sh., atrop�n është alkalo�d� � �zoluar prej lloj�t Atropa belladonna), prej vepr�m�t armakolog j�k (еmet�n është alkalo�d� që shkakton emezën), prej emr�t të hulumtues�t (pelet�er�n është alkalo�d që e ka �zoluar shkenëctar� Pelet�e) dhe ngjashëm. Vepr�m� dhe përdor�m�. - Alkalo�dët janë produkte b�more �nteresante për shkak të llojllojshmër�së të akt�v�tet�t të tyre armakologj�k. B�më që përmbajnë alkalo�dë janë të njohura prej kohërave të vjetra s� një më helmuese por njëher�t edhe s� më të mjekueshme. Për dall�m prej barërave tjera b�more për të c�lët është karakter�st�ke se veprojnë lehtë dhe se paraq�tje e eekteve poz�t�ve të përdor�m�t të tyre është � ngadalshëm, në kohë më të gjatë, për barërat alkalo�d�ke është me rëndës� se veprojnë shpejtë dhe eektet paraq�ten më shpejtë. Me s�gur� kjo është një nga arsyet se pse këto barëra kanë qenë shumë të çmuara në mjekës�në popullore, njëher�t me zhv�ll�m�n e k�m�së dhe b�ologj�së të parat kanë qenë lëndë të hulumt�meve shkencore. Substanca e parë b�more natyrore që është �zoluar prej mater�al�t b�morë është alkalo�d� mor�n (Serturner, v�t�n 1806).
71
Në bazë të vepr�m�t armakologj�k dhe �nd�kac�oneve më të rëndës�shme të përdor�m�t, barërat alkalo�dë ndahen në grupet v�juese (klas��k�m� armakod�nam�k): − Аnalget�ka, − Аnt�ur�ka, − Paras�mpatol�t�ka, spazmol�t�ka dhe m�dr�jat�ka, − Anestet�ka lokale, − Аnt�asmat�ka, − Аnthelment�ka, − Insekt�c�da dhe rodent�c�da, − Stomah�ka, − Holagoga dhe holeret�ka, − Еkspektoranc�ja, emet�ka dhe ameb�c�da, − Paras�mpatom�met�ka, m�ot�ka dhe d�jaoret�ka, − Uteroton�ka dhe uterost�pt�ka, − Аnt�h�pertenz�va, − C�tostat�ka, − Аnt�malar�ka dhe − Аnalept�ka.
Barërat alkalo�d�ke më herët shumë më tepër janë përdorur në ormë të preparateve galene ndërsa sot shumë më pak (�nuze, dekokte, t�nktura, ekstrakte, pluhura). Sot, pothuaj ekskluz�v�sht përdoren s� lëndë b�more për ekstrakt�m�n dhe �zol�m�n e alkalo�dëve.
PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE TUAJA: 1. 2. 3. 4. 5. 6.
Ç’janë alkalo�dët dhe prej nga rrjedh emr�? Çarë alkalo�dë mund të gj�nden në b�më? S� janë të përhapura dhe ku janë të lokal�zuara alkalo�dët? Çarë vet� k�m�ke-�z�ke të përgj�thshme kanë alkalo�dët? Çka paraqes�n alkalo�d-bazat, e ç’janë alkalo�d-kr�përat? Ç’arë vet� kanë? Çarë ndërt�m� k�m�k kanë dhe s� klas��kohen alkalo�dët s�pas ndërt�m�t k�m�k? 7. S� klas��kohen alkalo�dët s�pas vepr�m�t të tyre?
72
Аnalget�ka Аnalget�ka janë mjete që e zvogëlojnë dhembjen. D�sa nga barërat që bëjnë pjesë në këtë grup, përpos vepr�m�t analgjet�k, kanë edhe vepr�m narkot�k dhe h�pnot�k (shkaktojnë gjum dhe ngusht�m�n e vetëd�jes). Në masë të caktuar shkaktojnë paral�zë të unks�oneve të trur�t të madh dhe palcës kurr�zore.
Op�um – оp�um�
Papaver somn�erum, am. Papaveraceae Op�um� është lëng qumështor, në ajër � tharë dhe � ngurtësuar, � �tuar me prer jen e thekëve të a�on�t të op�um�t në azën e pjekur�së teknologj�ke të b�mës.
Papaver somn�erum
A�on� është b�më bar�shtore njëvjeçare, me kërcell të zhveshur, të lartë der� 150 cm. kërcell� është � padegëzuar ose pak � degzuar në vetëm d�sa degë. Në kërcell gj�nden gypa qumështorë të mbushura me lëng qumështor, në të c�l�n gj�nden alkalo�dët. Gjethet janë të zgjatura, ormë të vezës, me dhëmbëz�m jo të rregullt, pothuaj të zhveshura. Në pjesën e poshtme e kap�n kërcell�n, ndërsa në pjesën e s�përme janë të përulura. Lulet janë të mëdha, të ndara, të vendosura në mbajtëset gjethore të gjata ,me ngjyrë të bardhë, roze, të kuqe der� vjollce, te d�sa var�etete me njollë të errtë në bazë.
Fryt� është mbështjellës � rrumbullakët, me d�sk karakter�st�k, të rrashët në maje, në skaje � dhëmbëzuar dhe � ndarë në 8 der� 12 rende rad�ale. Fara ka pamjen e veshkës, e �mtë, në s�përaqe me ngjyra rrjetore të ndryshme, bardha, përh�mëta, kaltra, der� në të zezë, varës�sht nga var�etet�. Për nevoja të �ndustr�së armaceut�ke, a�on� kult�vohet. Për�t�m� � op�um�t. – Prerja e kupës së gjelbër të a�on�t kryhet në azën saktës�sht të caktuar të zhv�ll�m�t të b�mës, të a.sh.q. pjekur�në teknologj�ke ose azën kur në mbajtës�n gjethorë sh�het unazë e errtë, ndërsa kupa është e gjelbër dhe derdhet në g�shta. Në kohë të thatë dhe me d�ell kryhet prerja me br�sqe spec�ale të përgat�tura, të c�lat kanë presën e mbështjella, ashtu që bëjnë prerje të thella rreth 0,5 der� 1 mm. Gjatë kësaj prehen gypat qumështor der� në pjesën e �mtë të tuave përcjellëse në placentën e ryt�t. Duhet kushtuar shumë kujdes se s� kryhet prerja, sepse nëse prehet krejtës�sht mur� � kupës (mbështjellës�t të lules), lëngu hyn brenda, nuk mund të për�tohet op�um�, kështu ndotet edhe ara e c�la bëhet e papërdorshme për ushq�m.
73
Nëse prerja është shumë e cektë, nuk rrjedh sas� e mjafueshme e lëngut dhe rend�ment� � op�um�t është � ultë. Gjatë prerjes bëhen një der� tre prerje hor�zontale (në d�sa shtete prerja bëhet vert�kale), ndërsa mbledhës�t lëv�z�n nga mbrapa për të mos e sh�rë lëngun e rrjedhur me veshmbathjen e tyre.
INFORMATA TË DOBISHME: Papaver somn�erum është lloj pol�mor me numër më të madh të nënllojeve dhe var�eteteve. Ekz�stojnë më shumë klas��k�me, ndërsa s�pas njër�t prej tyre mund të thuhet se të rëndës�shme janë tre var�etete: var. album (lule të bardhë, kupën e zgjatur, ara e kaltër e çelur; kult�vohet në Ind�), var. n�grum (lulja vjollcë, kupë topthore, ara e përh�mët; kult�vohet në Evropë, kryes�sht për për�t�m�n e arës) dhe var. glabrum (lul ja e kuqe der� në vjollcë, kupa e shtypur, ara e përh�mët, kult�vohet në Az�në e Vogël). Në Maqedon� kult�v�m� � a�on�t ka trad�ta të gjata. Kulturat e para kanë qenë të mbjella në rreth�nën e Sht�p�t (v�t.1835). А�on� është sjellë nga urq�a, nga prov�nca A�on prej nga rrjedh edhe emr� � b�mës. A�on� kult�vohet në rend të parë për prodh�m�n e op�um�t, por është shrytëzuar edhe ara nga e c�la është kulluar vaj�. Op�um� mjekësor � Maqedon�së ka qenë � njohur për nga kual�tet� � t�j, para së gj�thash për shkak të përq�ndjes së madhe të or�n�t. Kah und� � shek. XIX dhe �ll�m � � shek. XX prej Maqedon�së janë eksportuar rreth 200 t lëndë e parë e op�um�t.
Lëngu qumështor � a�on�t është lëng � verdhë në të bardhë me sh�je të h�dhët, � c�l� në ajër orcohet, � errësohet ngjyra dhe ngj�tet në mbështjellës. D�tën v�juese në orët e hershme të mëngjes�t me mjete të posaçme të quajtura „mbledhëse” gërryhet lëngu � tharë prej mbështjellës�t dhe l�het në enë të posaçme ormë të h�nkës, të c�lat barten të l�dhura për brez�. Gjatë „mbledhjes” së op�um�t-mbledhës�t lëv�z�n te para. Op�um� � mbledhur brenda një v�t� shtypet, homogjen�zohet dhe hollohet në pjesë topthore („bukë”) ose l�het në kallëpe der� 1 kg. Çdo shtet prodhues ka mënyrën e vetë për orm�m�n e op�um�t dhe në bazë të karakter�st�kave të jashtme mund të vërtetohet prejardhja. Në Maqedon� është prakt�kuar që lënda e op�um�t të mbështjellët me gjethe të a�on�t ose të derdhet me ryte të Rumex dhe të l�het ashtu � mbrojtur në pol�ce të drur�t për tu tharë. Në d�sa shtete prakt�kohet mbështjellja në letër dhe l�dhja me konop. Gjatë tharjes të lëndës së op�um�t duhet pasur kujdes ndaj kushteve që të mos v�jë der� te mykja. Bar�. –op�um� � papërpunuar (Op�um crudum) është masë e shkëlqyeshme, rrësh�nore e ngurtë, e c�la thyhet lehtë, thyerja është kokërrzore. Ka ngjyrë të mbyllur të kafë der� në të kuqe, erë të veçantë narkot�ke dhe sh�je të h�dhët dhe të rrudhë gojën. Në ujë dhe etanol tretet pjesër�sht, ndërsa tretës�rat kanë reaks�on ac�d�k.
74
Përbërja k�m�ke. – Komponentët më të rëndës�shme të op�um�t të papërpunuar janë alkalo�dët. Atyre ju takon 25% e masës së op�um�t. Pjesën tjetër e përbëjnë: sheqerërat, mater�et yndyrore, m�neralet, gomat, mater�et rrësh�nore dhe uj�. Alkalo�dët e op�um�t gj�nden në ormë të kr�përave, më shumë me ac�d�n mekon�k, ndërsa më pak me ac�d�n: umar�k, oksal�k, qumështor dhe ac�de tjera. Op�um� � papërpunuar përmban alkalo�dë me përbërje të ndryshme k�m�ke prej të c�lëve më të rëndës�shme janë alkalo�dët: mor�n�, kode�n�, teba�n�, papaver�n�, noskap�n� dhe narce�n�. Në përz�erjen e alkalo�dëve dom�nojnë mor�n� të c�l�t � takon prej 3 der� 25% të përmbajtjes së përgj�thshme të alkalo�dëve. Vepr�m�. – Оp�um� ka më tepër vepr�me që ju përshkruhen alkalo�dëve prezentë, ndërsa përdoren kryes�sht s� analgjet�k.
Alkalo�dë të veçanta tregojnë vepr�me të ndryshme: − mor�n� – analgjet�k, narkot�k, h�pnot�k dhe ant�d�jaro�k, − kode�n�, analgjet�k dhe ant�tus�k, − papaver�n� – spazmol�t�k dhe − noskap�n� – аnt�tus�k. Përdor�m�. – Оp�um� më herët është përdorur për përpun�m�n e ormave të ndryshme galene me vepr�m analgjet�k, s�ç janë: Extractum Op��, Op�um concentratum, Op�um pulveratum, T�ncturara Op�� s�mplex dhe tj. Sot, shumë më tepër përdoret për eks-
trakt�m�n e alkalo�dëve. Përdor�m� më aatgjatë � op�um�t ose � mor�n�t shkakton varës�.
Alkalo�dët e �zoluara përdoren për orma të ndryshme armaceut�ke të dozuara (tableta, shurupe, �njeks�one etj.). Моr�n� është analgjet�k shumë � uq�shëm dhe përdoret parenteral�sht ose peroral në raste të dhembjes së madhe (lënd�meve traumat�ke, �nterven�meve k�rurgj�ke, sëmundjeve mal�gne etj.). Papaver�n� gjen përdor�m në terap�në e sen�l�tetet, dëmt�meve cerebrovaskuare të ndryshme, problemeve me eku�l�br�n, gjatë �s-hem�së së syr�t, artr�t�s�t etj. Коde�n� dhe noskap�n� shrytëzohen s� ant�tus�k, gjatë koll�t joprodukt�v.
Cap�ta papaver�s Kapsollat e a�on�t janë mbështjellës të pjekur prej të c�lëve është mënjanuar ara. Shrytëzohen për ekstrakt�m të alkalo�dëve njëjtë s�kur kashta e e a�on�t (Papa ver�s stramen tum). Kapsollat e thata të a�on�t përmbajnë sas� të vogël të alkalo�dëve, rreth 0,5%. Në Maqedon� �zol�m� � mor�n�t kryhet prej kashtës së thatë të a�on�t, pas ndar jes së arave. Fara përdoret për ushq�m.
75
Acon�t� tuber –tub� � topuskës
Acon�tum napellus, am. Ranunculaceae Bar� paraqet tub�n e tharë të b�mës së topuskës. opuska është b�më bar�shtore shumëvjeçare, me kërcell të drejtë, të lartë 1 m. Ka gjethe të ndara pendore. Lulet janë ngjyrë vjollce, të vendosura në lulesa rrush� në maje të kërcell�t. Rr�tet në lënd�na malore me lagësht�, në regj�one malore të Evropës qendrore, der� në H�malaje në Az�. A. napellus është lloj ekstrem pol�mor. De�nohet s� kompleks prej numr�t më të madh të llojeve, nënllojeve dhe var�eteteve. Në �orën tonë nuk paraq�tet, paraq�tet në lloje tjera me ngjyrë të kaltër të luleve, tubet e të c�lave mund të përdoren s� toptha. Acon�tum napellus
Bar�. – ubet e topuskës kanë ormë të rrepës së
vogël, nga jashtë me ngjyrë të kafë të mbyllur, në brend� të bardhë s� m�ell�. Në s�përaqe kanë njolla të rrumbullakëta të bardheme, të rrënjëve. Tyhen lehtë, vend� ku thyhen është s� m�ell. Në prerje tërthore vërehet v�ja e lakuar s� valë prej kamb�um� në ormë të yll�t. Nuk kanë erë, sh�ja në �ll�m është e ëmbël, pastaj djeg në gojë dhe shkakton anestez�on të gjuhës, të përcjella me taj�tje të pështymës. Përbërja k�m�ke. – Komponentë më të rëndës�shme të bar�t janë alkalo�dët terpeno�ke që paraq�ten s� kr�përa me ac�d�n akon�t�k ose me ac�de tjera. Alkalo�dë të rëndës�shme janë akon�t�n� dhe benzo�lakon�n�. Vepr�m�. - Alkalo�dët e topuskës shkaktojnë paral�zën e mbar�meve nervore per�er�ke. Përdor�m�. – Bar� gjen përdor�m për ekstrakt�m�n e alkalo�d�t akon�t�n që shrytëzohet për trajt�m�n e neuralgj�ve (dhembjeve në muskuj gjatë proceseve të ndezjes të nervave per�er�ke). Bar� dhe akon�t�n� � �zoluar janë shumë toks�k dhe sot më rrallë përdoren.
Аnt�ur�ka Аnt�ur�ka janë mjete që shrytëzohen për shër�m�n e e g�sht�t. Kanë vepr�m ant��n�amator�k dhe e zvogëlojnë dhembjen. Veprojnë në el�m�n�m�n e ac�d�t ur�k (ur�nës) dhe kr�përave të saj prej organ�zm�t.
76
Colch�c� semen et tuber – ara dhe tub� � xhërllokull�t (lulevjeshtës)
Colch�cum autumnale, am. L�l�aceae Bar� paraqet arën dhe tub�n e tharë të b�mës së xhërllokull�t. Xhërllokull� është b�më bar�shtore shumëvjeçare, me lartës� der� 25 cm. Organet nëntokësore kanë tube në të c�lët janë vendosur gjethe lushpore. Në muajt e vjeshtës prej p�pthave të tubave të r� zhv�llohen lule të mëdha me ngjyrë vjollce (autum nale), Ndërsa pranverën e ardhshme, zhv�llohen gjethe të zgjatura lanceto�de, të plota në skaje, të mprehta në maje dhe me nervaturë paralele. Fryt� është kapsollë tr� aqsore, e plotësuar me numër të madh të arave të �mëta, me ngjyrë të kafë në të kuqe. Zhv�llohet gjatë verës, v�t�n v�jues, � vendosur poshtë ndërmjet gjetheve. Xhërllokull� rr�tet në led�na me lagësht�, në kodr�na dhe male. Colch�cum autumnale Në Evropë është mjafë � përhapur, posaçër�sht në gad�shull�n Ballkan�k. E tërë b�ma është e helmuese. Grumbull�m�. – Fara e xhërllokull�t grumbullohet gjatë verës. Në real�tet grumbullohen kapsollat të c�lat shkunden që të nx�rret ara, e c�la pastaj s�tet dhe thahet në d�ell ose në tertore term�ke. ubet grumbullohen në vjeshtë, rëndomtë kur lulëzon b�ma, lahen me ujë dhe prehen për së gjat� në rr�ska dhe pastaj shpejtë thahen në temperaturë der� 65o C. Bar�. – Fara e xhërllokull�t është topthore jo e rregullt, në s�përaqe e vrazhdët dhe shumë e ortë. Nuk ka erë, sh�ja është shumë e h�dhët. ub� vjen � prerë në rr�ska, me s�përaqe të jashtme të errtë, dhe me brend� të bardheme s� m�ell�, nuk ka erë por me sh�je shumë të h�dhët. Përbërja k�m�ke. – Xhërllokull� përmban numër të madh të alkalo�dëve, të c�lët në pjesën më të madhe janë am�de me karakter neutral dhe nuk ormojnë kr�përa. Më � rëndës�shëm është kolh�c�n�. Në arë është � h�dhur me tan�n dhe � lokal�zuar në pjesën e brendshme me mbështjellës aror. Vepr�m�. – Bar� vepron s� d�uret�k, ant��n�amator dhe analgjet�k. Коlh�c�n� është helm � uq�shëm qel�zorë � c�l� e bllokon ndarjen e bërthamës në metaazë (c�tostat�k). Përdor�m�. – Fara de tub� � xhërllokull�t përdoren për ekstrakt�m �ndustr�al të
kolh�c�n�t. Коlh�c�n�, s� dhe ekstrakt� prej arave ose prej tub�t përdoren për mjek�m�n e
77
g�ht�t. Коlh�c�n� është posaçër�sht � përshtatshëm për terap�në e g�ht�t, sepse l�dhet për neutro�let pol�nukleare, të c�lat paraqes�n qendra për orm�m�n e urat�t të -Na. Ka vet� kumuluese dhe jepet në terap� kohë të shkurtë që zgjas�n më shumë der� shtatë d�të. Коlh�c�n� gjen përdor�m në c�tologj� s� reagjent për numër�m�n e kromozome ve. Përdoret për shkakt�m�n e ndërr�meve gjenet�ke te llojet e b�mëve zbukuruese, me çka përm�rësohen vet�t e tyre morologj�ke (p.sh., lule më të mëdha, lulëz�m më të shpeshtë etj.), që ka rëndës� të madhe në hort�kulturë.
INFORMATA TË DOBISHME: Për shkak të vepr�m�t c�tostat�k janë bërë orvatje për përdor�m�n e kolh�c�n�t në terap�në e tumoreve mal�ganë. Pas� që është shumë toks�k edhe në dozë prej 0,5 mg/kg të masës trupore mund të shkaktojë vdekje. Prapëseprapë struktura e t�j është shrytëzuar për s�ntezën e d�sa kompon�meve (kolham�n� – strukturë analoge me kolh�c�n�n) të c�lat sot përdoren për terap�në e kancer�t në lëkurë. ubet e xhërllokull�t s� mjete për mjek�m�n e g�ht�t � kanë shrytëzuar edhe arabët, në shek. X. Nga mes� � shek. XVII për qëll�me të njëjta përdoren edhe në mjekës�në evrop�ane. Madje në shek. XIX �llon përdor�m� � arave, sepse emp�r�k�sht është vërtetuar se është më stab�le, sepse më lehtë ruhet, më lehtë dozohet dhe përmbajtja e substanca ve akt�ve më pak ndryshon.
PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE TUAJA: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
S� veprojnë barërat alkalo�dë të grup�t të analgjet�këve? C�lat barëra bëjnë pjesë në grup�n e analgjet�këve alkalo�d�k? Ç’është op�um�? Çarë vet� ka? S� për�tohet? Çka d� për prodh�m�n e op�um�t në Maqedon�? Çka d� për përbërjen k�m�ke të op�um�t? S� vepron op�um�, ndërsa s� veprojnë alkalo�dët e veçanta të op�um�t? S� përdoren op�um� dhe alkalo�dët e veçanta të op�um�t? C�lat janë vet�të makroskop�ke të bar�t Acon�t� tuber? C�lat komponentë janë bartës të vepr�m�t dhe s� përdoret sot bar� Acon�t� tuber? 10. S� veprojnë barërat e grup�t ant�ur�ka? 11. C�lat janë barërat më të rëndës�shme të grup�t ant�ur�ka dhe çarë vet� makroskop�ke kanë? 12. Çarë alkalo�dë përmban xhërllokull�? S� veprojnë dhe s� shrytëzohen?
78
HULUMTO DHE MËSO MË SHUMË PËR:
keqpërdor�m�n e op�um�t, të mor�nës dhe hero�nës, prodh�m�n bashkëkohorë të mor�n�t dhe alkalo�dëve tjera të op�um�t. përdor�m�n e op�um�t dhe të kapsollave të gjelbra të a�on�t në mjekës�në popullore të popujve ballkan�k dhe në pjesët tjera të botës.
Paras�mpatol�t�ka, spazmol�t�ka dhe m�dr�jat�ka Alkalo�dët e kët�j grup� veprojnë mb� paras�mpat�kus�n, ashtu që � bllokojnë receptorët muskar�ne. S� rezultat � asaj shtohet akt�v�tet� adrenergj�k � c�l� sjell der� te: puna e shpejtuar e zemrës (tah�kard�a), uljen e tonus�t dhe per�stalt�kës të muskujve të lëmuet dhe trakt�t d�gest�v, uljen e bronhospazmat�t, zvogël�m�n e sekrec�on�t të: pështymës, lotëve, djersës, seret�t në trakt�n resp�rator�k dhe enz�mave në organet e trakt�t d�gest�v, m�d�jazës pas�ve në sy, rr�tjen e shtypjes �ntraokulare etj. Alkalo�dët që tregojnë këso eektesh janë të njohura s� alkalo�dë tropane.
Belladonnae fol�um et rad�x – gjeth� dhe rrënja e helmar�nës
Atropa belladonna, am. Solanaceae Bar� paraqet gjeth�n dhe rrënjën e tharë të b�mës së helmar�nës. Helmar�na është shkurre bar�shtore, shumë vjeçare, me kërcell të degëzuar të lartë 0,5 der� 2 m, në pjesën e poshtme drunorë. Gjethet janë të zgjatura, në skaje të plota, në maje të mprehta, me nervaturë pendore, të vendosura nga dy në boshte. Njër� gjeth është dukshëm më � vogël se tjetr� (аn�zo�l�a). Gjethet janë kambanore, të verdha der� vjollce, ryt� është � shkëlqyeshëm, kapsollë e zezë. S�stem� � rrënjëve është � zhv�lluar, me kokë rrënjore të zhv�lluar dhe të gjeë. E tërë b�ma është helmuese.
Atropa belladonna
79
Helmar�na rr�tet nëpër male, në s�përaqe të rrashëta, përskaj pyjeve të ahut dhe në male të prera të ahut. Është e përhapur në Evropën qendrore dhe jugore. Bar� për�tohet prej bur�meve natyrore, ndërsa sot gj�thnjë e më tepër prej b�mëve të kult�vuara. Bar�. – Gjeth� � helmar�nës ka ormë të zgjatur, në maje � mprehtë, në skaje është � plotë, në bazë ngushtohet dhe kalon në mbajtëse gjethore të shkurtë dhe të gjerë. Pllaka gjethore është e hollë dhe e butë, nga pjesa e poshtme me q�me të rralla. Me tharje bëhet � br�shtë dhe lehtë � thyeshëm. Nerv� kryesorë është mjafë � theksuar në pjesën e prapme dhe � mbuluar me q�me të rralla. Bar� ka erë të veçantë dhe narkot�ke (të përkujton duhan�n) me sh�je të h�dhët. Rrënja e helmar�nës vjen s� pjesë të gjata, të ndrydhura dhe për së gjat� të mbledhura, nga jashtë të errëta, ndërsa në brend� të përh�mëta der� në të kafa, s� m�ell�, lehtë të thyeshme. Мund të prehen për së gjat�. Bar� nuk ka erë, me sh�je djegëse dhe pak të h�dhët. Përbërja k�m�ke. – Gjeth� � tharë � helmar�nës përmban alkalo�dë tropano�ke rreth 0,3%, prej të c�lëve më shumë h�osc�am�n, pastaj atrop�në dhe më pak skopolam�n. Atrop�na gjendet vetëm në bar�n e thatë, � c�l� paraqet përz�erje racem�ke të h�osc�am�n�t (+) dhe (-) që kr�johet në proces�n e tharjes të mater�al�t b�morë. Rrënja përmban sas� më të madhe të alkalo�dëve të përgj�thshme (rreth 0,45%). Përdor�m�. – Gjeth� � helmar�nës përdoret për përpun�m�n e ekstrakt�t (Belladonnae ol�� extractum s�ccum normatum) dhe pluhur�t (Belladonnae pulv�s norma-tum), të c�lët janë orma o�c�nele galene s�pas armakopesë Evrop�ane. Edhe pse rrallë, ende përdoret për përpun�m�n e t�nkturës (�nctura Belladonnae). Sas� më të mëdha të bar�t (gjeth� dhe rrënja) harxhohen për ekstrakt�m�n �ndustr�al të alkalo�dëve. Alkalo�dët e �zoluara kanë përdor�m më të madh. H�osc�am�na dhe atrop�na përdoren s� mjete para anestet�ke, në ofalmologj� për shkakt�m�n e m�dr�jazës, s� spazmol�t�k gjatë spazmës së muskulaturës së lëmuar (kol�keve të veshkave, tëmth�t), s� ant�dot (gjatë helm�m�t me d�sa kërpudha, kompon�me organoosor�ke, d�sa gazra dhe agjens të ngjashëm). Skopolam�n� përdoret në terap�në e sëmundjes së park�ns�t, për l�r�m�n e spazmës akute dhe të dhembshme të muskulaturës dhe prevent�vës së k�netozeve (sëmundje e udhët�m�t). Stramon��fol�um – gjeth� � tartull�t
80
Datura stramon�um, am.Solanaceae Bar� paraqet gjeth�n e tharë të b�mës së tartull�t. Таrtull� është b�më bar�shtore njëvjeçare, me kërcell të degëzuar me lartës� der� 1 m. Ka gjethe të mëdha thellë të prera, me nervaturë të dalë rrjetore. Lulet janë të mëdha, kambanore, me ngjyrë të bardhë. Fryt� është kapsollë, e c�la pëlcet në katër skaje. E mbushur me numër të madh të arave, të �mëta, me ngjyrë kae der� në të zezë, ormë të veshkave. E tërë b�ma ka erë të rëndë dhe të pakëndshme. Таrtull� rr�tet në vende të lëshuara, në hedhur�na, përskaj vendban�meve, në toka të pasura me azot (b�më n�tro�le). Është mjafë e përhapur. Në d�sa shtete kult�vohet. Таrtull� është helmues. E tërë b�ma përmban alkalo�dë, por s� barë përdoret vetëm gjeth�, nganjëherë edhe ara. Gjeth� grumbullohet gjatë verës kur lulëzon b�ma. Bar�. – Gjeth� � tartull�t është � madh, � rrum-
bullakët, në skaje në mënyrë të parregullt � dhëmbëzuar dhe thellë � prerë, me nerva të dala të mbuluara me q�me të rralla të vrazhdët. Gjeth� � tharë është � ndrydhur, lehtë � thyeshëm, s� letër, me ngjyrë të gjelbër kah ytyra dhe më të ndr�tshme nga ana e prapme. Ka erë të pakëndshme dhe sh�je të h�dhët dhe të kr�pur. Datura stramon�um
Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban alkalo�dë rreth 0,3%, në pjesën më të madhe h�osc�am�n.
Përmban sas� më të vogla të skopolam�n�t. Përdor�m�. – Sas� më të mëdha të bar�t konsumohen për ekstrakt�m�n �ndustr�al të alkalo�dëve atrop�n dhe h�osc�am�n.
Hyoscyam� fol�um – gjeth� � kalojanes (domates së egër)
Hyoscyamus n�ger, am. Solanaceae Bar� paraqet gjeth�n e tharë të b�mës të kalojanes. Kalojane-ja është b�më bar�shtore njëvjeçare ose dyvjeçare. Ka kërcell të drejtë, të mbuluar me q�me, ka lartës� der� 1 m. Gjethet janë të zgjatura, në skaje thellë të dhëmbëzuara, në maje të mprehta, në s�përaqe me q�me dhe ngj�tëse. Lulet janë të
81
ndara, të vendosura në p�ptha të gjetheve, të kthyera vetëm në njërën anë të kërcell�t. Kanë ngjyrë të verdhë të kafë dhe me nerva ngjyrë vjollce nëpër gjethe. Fryt� është kapsollë me kapak, e mbushur me numër të madh të arave të zeza. Kalojane-ja rr�tet në vendban�me të ngjashme s� tartull�, në vende të lëshuara, përskaj vendban�meve, në toka të pasura me azot. e ne është shumë e rrallë, në krahas�m me tartull�n. Gjeth� � kalojanes grumbullohet në bur�me natyrore ose s� b�më e kult�vuar, nga rozeta v�t�n e parë ose nga kërcell�, në kohën e lulëz�m�t v�t�n e dytë. Hyoscyamus n�ger Bar�. – Gjeth� � kalojanes është � zgjatur, në skaje thellë dhe në mënyrë të parregullt � dhëmbëzuar, në maje � mprehtë, � ndrydhur, lehtë � thyeshëm, me ngjyrë të përh�mët në të gjelbër, me nerv të dalur nëpër të c�l�n ka q�me. Ka erë të pakëndshme dhe sh�je të h�dhët dhe të pakëndshme.
Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban alkalo�dë në sas� të përgj�thshme prej 0,05 der� 0,14%, më tepër h�osc�am�n. Përdor�m�. – Bar� gjen përdor�m për ekstrakt�m�n �ndustr�al të alkalo�dëve tropano�ke.
PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE TUAJA: 1. C�lat alkalo�dë quhen alkalo�dë tropano�ke? 2. S� veprojnë barërat e grup�t paras�mpatol�t�ka, spazmol�t�ka dhe m�dr�jat�ka? 3. C�lat janë barëra më të rëndës�shme të grup�t paras�mpatol�t�ka, spazmol�t�ka dhe m�dr�jat�ka? 4. Bëj krahas�m�n e karakter�st�kave makroskop�ke të barërave të grup�t paras�mpatol�t�ka, spazmol�t�ka dhe m�dr�jat�ka! 5. Bëj krahas�m�n e përbërjes k�m�ke të barërave të grup�t paras�mpatol�t�ka, spazmol�t�ka dhe m�dr�jat�ka! 6. S� shrytëzohen barërat e grup�t paras�mpatol�t�ka, spazmol�t�ka dhe m�dr�jat�ka
82
HULUMTO DHE MËSO MË SHUMË PËR:
përdor�m�n e helmar�nës, tartull�t dhe kallojanes në mjekës�në popullore.
Anestet�ka lokale Anestet�kët lokal janë mjete që shkaktojnë paral�zë aatshkurtër të skajeve ner vore në lëkurë dhe mukozë. Gjejnë përdor�m gjatë �nterven�meve të vogla k�rurgj�ke, posaçër�sht në stomatologj�.
Cocae fol�um – gjeth� � koka
Erytroxylum spp., am. Erythroxylaceae Bar� paraqet gjeth�n e tharë të b�mës koka.
Erytroxylum spp.
Коka është shkurre e degëzuar, me ngjyrë të kuqe shumë karakter�st�ke në korën e trungut dhe të degëve prej nga rrjedh emr� (erythros=� kuq, ksylon=dru). Lulet janë të ndr�tshme të verdha, të mbledhura në p�ptha të gjetheve. Fryt� është gështenjë e kuqe. S� barë përdoren gjethet e thara të b�mës së egër ose të kult�vuar, prej dy llojeve të koka-s: Erytroxylum coca dhe E. novogranatense. Коka kult�vohet në: Peru, Bol�v�a, Kolumb� dhe Indonez�. Dy llojet e Coca paraq�ten në shumë var�etete arsye për të c�lën dallohen d�sa lloje në treg: huanuko ose koka bol�v�ane, truks�lo ose koka e perus dhe koka kolumb�ane.
Bar�. – Gjeth� � koka është � gjatë el�pt�k, në skaje � plotë, në maje � shkurtër � mprehtë, lëkuror, � përh�mët në të gjelbër, në anën e prapme me dy rrudhje karakter�st�ke të ep�derm�t që janë të vendosur paralel�sht me nerv�n kryesorë. Bar� ka erë të dobët dhe sh�je të h�dhët. Përbërja k�m�ke. – Gjeth� � koka përmban sas� të ndryshme të alkalo�dëve në varës� nga lloj� dhe var�etet� � b�mës dhe nga prejardhja gjeogra�ke e bar�t. Sas�a e përgj�thshme e alkalo�dëve ndryshon prej 0,5 der� 1,5%. Më � rëndës�shëm është koka�n�.
83
Përdor�m�. – Bar� përdoret për ekstrakt�m�n e koka�n�t. Коka�n� është anestet�k lokal dhe vazokonstr�ktor � qarkull�m�t per�er�k. Më herët është shrytëzuar në ofalmologj� dhe në otor�nolar�ngologj�. Sot, për shkak të toks�c�tet�t të shprehur, s� anestet�k lokal përdoren substanca s�ntet�ke, të c�lat paraqes�n analog strukturor të koka�n�t natyror (novoka�n�, l�doka�n� etj.).
INFORMATA TË DOBISHME: Коka�na vepron s� st�mulans në s�stem�n nervor qendror. Vepr�m� man�estohet mb� koren e trur�t të madh, ndërsa nën vepr�m�n e koka�n�t njer�u bëhet � d�sponuar, � rr�tet afës�a �ntelektuale dhe orca �z�ke, në anën tjetër zvogëlohet ndjenja për ur� dhe nuk nd�en lodhje. Mu për këto arsye gjeth� � koka-s, në kohërat e vjetra është përdorur nga Inkët e vjetër për përtypje, ndërsa dukur�a nj�het s� koka�zëm. Edhe sot është e përhapur në pjesët e Amer�kës Jugore ku koka rr�tet ose kult�vohet. Nga ana tjetër, koka�zm� është dukur� e keqpërdor�m�t të koka�n�t e c�la bën pjesë në sëmundjet e varës�së, prezentë në shtetet nëpër botë, posaçër�sht në Amer�kën Ver�ore dhe në Evropë. Коka�n� merret me th�thje, per os përmes p�jeve, me p�rje të duhan�t me koka�në, ose me �njekt�m�n e �njeks�oneve. Shkakton varshmër� dhe gjatë përdor�m�t kohë më të gjatë vjen der� te shpreh ja e toks�c�tet�t kron�k.
Аnt�astmat�ka Аnt�astmat�ka janë mjetet që e mënjanojnë spazmën në muskujt e lëmuar të bronkeve. Përdoren gjatë sulmeve akute të astmës bronk�ale.
Lobel�ae herba – herba e lobel�a-s
Lobel�a �n�ata, am. Lobel�aceae Bar� paraqet gjeth�n e tharë të b�mës lobel�a. Lobel�a është b�më e ultë bar�shtore, njëvjeçare, me lartës� prej 20 der� 50 cm. ka kërcell�n e drejtë në të c�l�n janë të vendosura gjethe të përulura, të zgjatura të këmbyera. Lulet janë të kaltërta të ndr�tshme, të grumbulluara në lulesa rrush� në maje të kërcell�t. Lobel�a rr�tet në Amer�kë dhe në Kanada. Është e njohur s� duhan� �nd�an.
84
Bar�. – Bar� përbëhet prej kërcejve të q�mëzuar, gjet-
heve me nervaturë rrjetore dhe me skaje të dhëmbëzuara, në pupthat e të c�lëve gjenden lulet e kaltra. Nuk ka erë, sh�ja në �ll�m është e ëmbël, pastaj djegëse. Përbërja k�m�ke. – Herba e lobel�as përmban d�sa alkalo�dë në sas� të përgj�thshme rreth 0,6%. Më � rëndës�shëm është lobel�n�. Përdor�m�. – Bar� përdoret për ekstrakt�m�n e
Lobel�a �n�ata
alkalo�dëve, shumë rrallë për prodh�m�n e preparate ve galene me vepr�m ant�astmat�k. Lobel�n� e st�mulon rymëmarrjen dhe e përm�rëson resp�rac�on�n. Rrallë përdoret, s� st�mulues � rymëmarrjes te të porsal�ndur�t ose gjatë helm�m�t me depresorë të SNQ. Në doza më të mëdha është toks�k dhe bën paral�z�m�n e gangl�one ve. Lobel�n� � pastër përdoret për preparate të dest�nuara për larg�m�n e duhan�t (heqje nga p�rja e duhan�t).
Ephedrae herba –herba e gjunjëzës - eedra
Ephedra s�n�ca, Ephedra spp., am. Ephedraceae Bar� paraqet pjesën nëntokësore të tharë të b�mës gjunjëza (eedra), të grumbulluar gjatë kohës së lulëz�m�t.
Eucal�ptus globulus
Gunjëzat janë shkurre të ulëta bar�shtore të degëzuara, me kërcej të shumtë në të c�lët anash janë të vendosura gjethe luspore të reduktuara (në vetë noduset). Lulet janë të reduktuara, lulet emërore kanë braktenë m�shërore të kuqe, ndërsa mashkulloret janë të vendosura në lulesa të �mëta me ngjyrë të verdhë. Gunjëzat janë b�më t�p�ke step�ke, të përhapura në Az� dhe Amer�kë. D�sa lloje rr�ten në regj�onet mesdhetare. Për �t�m�n e bar�t të rëndës�shme janë llojet k�neze, më pak d�sa lloje të Ind�së, të Pak�stan�t dhe të shteteve të Europës Perënd�more.
Bar�. – Herba e gunjëzës përbëhet prej degëve të holla, të nyjëzuara, me gjethe të reduktuara në ormë të pjesëve të rr�tura tr� këndore, të c�lat në bazë e përsh�jnë kërcell�n, të vendosura në pjesën anësore. Bar� nuk ka erë, ka sh�je të h�dhët dhe shtrënguese.
85
Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban alkalo�dë prej 0,5 der� 2%, m�d�s të c�lëve më të rëndës�shme janë eedr�n� dhe pseudoeedr�n�. Përdor�m�. – Bar� përdoret për ekstrakt�m�n e alkalo�dëve. Еedr�n� vepron s� s�mpatom�met�k �nd�rekt, ngjashëm me adrenal�nën, por më dobët. Përdor�m prakt�k ka h�poklorur eedr�n�, � c�l� shrytëzohet në terap�në e astmës, bronk�t�t, gjendjeve �br�le etj. Vepron s� vazokonstr�ktor (s� dekongest�v) dhe s� anestet�k lokal, përdoret edhe për prodh�m�n e p�këve për sy dhe për hundë (për trajt�m�n e r�n�t�s�t).
Аnt�helment�kët Аnt�helment�ka janë mjete për mënjan�m�n e paraz�tëve të zorrëve (helm�nte). Më shpesh përdoren për larg�m�n e kr�mbave të vegjël dhe të mëdhenj të dhe ten� ve. Janë shumë toks�ke për paraz�tet, por edhe për njer�un dhe gjatë përdor�m�t të tyre nuk guxon të lejohet adsorb�m� më � madh � tyre. Prandaj, pas marrjes së këtyre alkalo�dëve, barëra ant�helment�ke ose preparateve të tyre, pas 2 der� 4 orë patjetër duhet të merret mjet � uq�shëm laksant�v (p.sh, „kr�pa e h�dhët”) që të ç�ten paraz�tët e mbytur prej trakt�t d�gest�v, poashtu edhe vetë mjet�n ant�helment�k, me çka do të pamundësohet resorb�m� � t�j. Për shkak të toks�c�tet�t dhe helm�m�t të madh, barërat alkalo�d�ke anthelm�nt�ke sot shumë rrallë përdoren.
Granat� cortex – korja e shegës
Pun�ca granatum, am. Pun�caceae Bar� paraqet korën e tharë të b�mës së shegës. Shega është dru � ultë gjembor ose shkurre, me kore të vrazhdët ose të pëlc�tur, me gjethe lëkurore dhe të shndr�tshme, të mëdha dhe me lule të kuqe. Fryt� është � madh, kapsollë topthore me numër të madh të arave. Shtresa e jashtme e mbështjellës�t aror është � lëngshëm dhe shrytëzohet s� pemë ose për kull�m�n e lëngut. Shega rr�tet në vendet mesdhetare. Kult�vohet për shkak të ryte ve dhe s� b�më dekorat�ve. Bar�. – Коrja e shegut grumbullohet prej kërcell�t, prej degëve dhe rrënjës. Vjen në ormë të pjesëve të zgjatura me lug, nga jashtë me ngjyrë të përh�mët në të verdhë, brenda me ngjyrë të verdhë.
86
Pun�ca granatum
Nuk ka erë, sh�ja është në të h�dhët dhe shtrënguese. Коrja e kërcell�t dhe degëve nëpër s�përaqe ka numër të madh të lent�celeve dhe l�keneve, ndërsa korja e rrënjëve është më e vrazhdë dhe ka ngjyrë më të mbyllur, pa l�kene. Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban prej 0,3 der� 0,7% alkalo�dë të njohura s� pelet�er�ne. Përmban sas� të mëdha të tan�neve elag�ke (rreth 20%). Në real�tet, alkalo�dët në këtë barë janë të l�dhura për tan�ne në kompekset tano�de. Përdor�m�. - Alkalo�det e shegut veprojnë s� ant�helment�k. Janë shumë toks�ke dhe rrallë përdoren në mjekës�në humane, kryes�sht për asgjës�m�n e ten�eve. Коrja e shegut gjen apl�k�m s� lëndë e papërpunuar e tan�neve, ndërsa në përmasa më të mëdha përdoret për regj�en ose përpun�m�n e lëkurës. Таn�net janë prezente edhe në pjesë tjera të b�mës.
Në mjekës�në popullore përdoret per�karp� prej ryt�t mu për shkak të përmbajtjes së tan�neve s� mjet ant�d�aro�k.
Arecae semen – ara e arekas (palma betel)
Areca catechu, am. Arecaceae (Palmae) Bar� paraqet arën e tharë të palmës së arekas. Palma areka rr�tet s� e vetmuar në shtetet e Oqean�t Ind�an. Kult�vohet në Az�në Jugl�ndore, në Ar�kë (Маdagaskar, Zanz�bar) dhe në regj�onet trop�ke në Braz�l, s� b�më zbukuruese. Është një nga palmat më të bukura në Az�në jugl�ndore, pamja e bukur � përshkruhet ryteve, të c�lat janë të grupuara në grumbuj rrush� që janë të varura poshtë. S� barë përdoret ara. Përmban alkalo�dë prej 0,2 der� 0,5%, prej të c�lëve më � rëndës�shëm është arekol�n�. Përdoret në veter�nar� s� ant�helment�k. Fara e arekas përdoret në Az�në jugl�ndore dhe jugore për përtypje, ngjashëm përaërs�sht s�kur në Amer�kën Jugore. Përtypja e „betel” është dukur� shumë e përhapur në gj�tha regj�onet në të c�lat rr�tet palma betel. Organ�zm� që është mësuar me marrje të alkalo�d�t „betel” mund t� qëndrojë ngarkesave më të mëdha �z�ke, ndërsa për shkak të zvogël�m�t të ndjenjës së ur�së, mund të qëndrojë kohë më të gjatë pa ushq�m. Përtypja e „betel” e ngarkon organ�zm�n dhe gjatë përdor�m�t më të gjatë vjen der� te toks�c�tet� kron�k prej alkalo�dëve.
87
Insekt�c�de dhe rodent�c�de Insekt�c�de janë mjete për asgjës�m�n e �nsekteve të dëmshme, ndërsa rodent�c�de janë mjete për asgjës�m�n e brejtësve (m�ve) që mund të paraq�ten në hapës�ra punuese (depo ushq�more, depo me barëra b�more) ose vendban�me të njerëzve.
N�cot�anae fol�um – gjeth� � duhan�t
N�cot�ana spp., am. Solanaceae Bar� paraqet gjeth�n e tharë të b�mës së duhan�t.
N�cot�ana tabacum
Duhan� është b�më bar�shtore njëvjeçare, që rr�tet në lartës� der� 2 m. Ka gjethe të mëdha, me pllaka gjethore të zgjatura me skaje të plota, të këmbyera. Lulet janë ngjyrë roze, të vendosura në lulesa term�nale mbrojtëse. Fryt� është kapsollë e zgjatur me shumë ara. Duhan� rrjedh nga Amer�ka prej nga është sjellë në Evropë dhe në vende tjera të botës. Sot kult�vohet në sas� shumë të mëdha për nevojat e �ndustr�së së duhan�t. Prodhues më të mëdhenj të duhan�t për qëll�me komerc�ale janë: ShBA, K�na, Ind�a, shtetet ballkan�ke, Rus�a etj. Përpos N�cot�ana tabacum është � përhapur edhe kult�v�m� � mahorkas, N�cot�ana rust�ca, gjeth� � të c�l�t përdoret për ekstrakt�m�n e alkalo�dëve për
ekstrakt�m�n e ac�d�t l�mon�k. Bar�. – Gjeth� � duhan�t ka pllakë të zgjatur gjethore, me skaje të rrashëta, në
maje e mprehtë, me nervaturë pendore. Кur gjeth� është � reskët, pllaka gjethore është me ngjyrë të gjelbër të mbyllur, e hollë, e lëmuar dhe e butë. Me tharje bëhet � vrazhdë, kërcor, s� letra, merr ngjyrë të verdhë të artë der� në verdhë të kafë, nëse preket me g�shta është pak ngj�tës. Merr erë të veçantë dhe aromat�ke. Ka sh�je djegëse dhe të h�dhët. Përbërja k�m�ke. – Komponentë kryesore e bar�t është alkalo�d� n�kot�në. Sas�a e t�j ndryshon në ku�j të gjerë, prej 0,05 der� 10%, në varës� prej shumë aktorëve (sorta, kl�ma, koha e grumbull�m�t, teknologj�a e përpun�m�t etj.). N�kot�na paraqet lëngun vajor me vet� të shprehura h�groskop�ke. Vepr�m� dhe përdor�m�. – Gjeth� � duhan�t nuk ka përdor�m mjekësor. Përdoret për qëll�me komerc�ale s� mjet për p�rje ose për përtypje.
88
Përdor�m� aatgjatë në këtë kupt�m sjell der� në �ntoks�n�m�n kron�k të quajtur n�kot�n�zëm. Gjeth� � duhan�t gjen përdor�m për estrakt�m�n e n�kot�nës. N�kot�na është shumë toks�k dhe nuk gjen përdor�m për qëll�me terapeut�ke. Vepron në s�stem�n nervor vegjetat�v, ashtu që së par� shkakton st�mul�m�n e shkurtë, pastaj depres�on të gj�tha gangl�oneve vegjetat�ve. Ngjashëm vepron edhe në s�stem�n nervor qendror dhe në muskulaturën skeletore, duke shkaktuar depres�on�n e akt�v�teteve dhe paral�zë. Për shkak të toks�c�tet�t të shprehur përdoret s� �nsekt�c�d dhe ant�paraz�t�k � uq�shëm në prakt�kën veter�nare. N�kot�na është substancë �llestare për për�t�m�n e n�kot�nam�d�t dhe ac�d�t n�kot�n�k.
Anabaz�d�s herba – bar� � anabaz�s-�t
Anabaz�s aphylla, am. Chenopod�aceae Bar� paraqet pjesën mb�tokësore të b�mës anabaz�s. Аnabaz�s� është shkurre, me pjesë të poshtme drunore dhe të gjelbra, me pjesë të s�përme, të nyjëzuara, pa gjethe. Rr�tet në lartës� der� 80 cm. Ka lule të kuqe. Rr�tet në pjesët gjysmëshkret�rore në Az�në qendrore. Sot kult�vohet për për�t�m�n e lëndës së papërpunuar për ekstrakt�m�n �ndustr�al të alkalo�dëve. Bar�, herba e anabaz�s�t, përbëhet prej degëve njëvjeçare, të c�lat grumbullohen para lulëz�m�t. Komponentë kryesore në barë është alkalo�d� anabaz�n (2-3%), lëng vajor me ngjyrë të ndr�tshme të verdhë të n�kot�nës. Në �nd�n b�morë gjendet s� kr�pë me ac�d�n oksal�k. Herba e anabaz�s�t përdoret për ekstrakt�m�n e anabaz�s�t dhe të ac�d�t oksal�k. Аnabaz�n� vepron ngjashëm s� n�kot�na. Është shumë � helmuar dhe nuk përdoret në terap�. Përdoret s� �nsekt�c�d kontaktues në bujqës� dhe në pylltar� dhe s� ant�paraz�t�k në mjekës�në veter�nare. S� edhe n�kot�na, paraqet substancën �llestare për për�t�m�n e ac�d�t n�kot�n�k dhe n�kot�nam�d�t.
Veratr� rad�x et rh�zoma – rrënja dhe r�zom� � shtarë-s
Varatrum album, am. L�l�aceae Bar� paraqet r�zom�n e tharë me rrënjët e b�mës së shtarës. Shtara është b�më shumëvjeçare, b�më bar�shtore, me kërcell të drejtë, të lartë der� 1,5 m. Ka gjethe të mëdha, me skaje të plota, të c�lët në bazë ormojnë rremba që e mbulojnë kërcell�n. Janë të këmbyera. Në pjesën e s�përme gj�nden gjethe të gjelbra të vendosura në lulesa sh�se.
89
Organet nëntokësore përbëhen prej r�zom�t të vendosur hor�zontal�sht, në të c�l�n ka rrënjë të holla. Rr�tet në Evropë, në Az�, paraq�tet edhe në lënd�na malore me lagësht� dhe kullosa.
Varatrum album
Bar�. – R�zom� � shtarës është � gjatë, nga jashtë me ngjyrë të errtë të kaë, pothuaj të zezë, brenda � bardhë s� m�ell�. Nga pjesa e s�përme ka mbetje të kërcell�t dhe të gjetheve, ndërsa nga ana e poshtme dhe anësore ka rrënjë të holla të ndr�tshme, të zgjatura dhe të mbledhura, të c�lat lehtë thyhen. Bar� nuk ka erë, ka sh�je të pakëndshme dhe të h�dhët. Gjatë prer jes, �mtës�m�t ose bluarjes shkakton tesht�tje.
Pëgërja k�m�ke. – Bar� përmban rreth 2% alkalo�dë. Janë prezentë numër � madh � strukturave të ndryshme, të c�lat mund të ndahen në tr� grupe të kompon�meve: am�no alkoole të l�ra (аlkam�ne), heteroz�de të am�noalkooleve. Më të rëndës�shme janë alkalo�dët e grup�t të tretë, posaçër�sht protoveratr�n� А dhe protoveratr�n� B. Vepr�m�. - Alkalo�dët, e shtarës veprojnë s� para s�mpatom�met�k, e ngadalësojnë punën e zemrës dhe e zvogëlojnë shtypjen e ngr�tur të gjakut. Përdor�m�. – Rrënja e shtarës, sot nuk shrytëzohet në terap� për shkak të toks�c�tet�t të shprehur. Sas� më të mëdha të bar�t përdoren për ekstrakt�m�n �ndustr�al të alkalo�dëve, të c�lat shrytëzohen s� mjete derat�zuese. Bar� ende përdoret në prakt�kën veter�nare, s� emet�k dhe stomah�k dhe për mënjan�m�n e met�l�t te kashët.
HULUMTO DHE MËSO MË SHUMË PËR:
90
eektet dhe pasojat na koka�n�zm�,
�ntoks�k�m� kron�k me n�kot�nën.
PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE TUAJA: 1. S� veprojnë barërat e grup�t anestet�ka lokale? 2. C�lat barëra bëjnë pjesë në grup�n anestet�ka lokale? Çarë karakter�st�ka makroskop�ke kanë ato? 3. C�lat alkalo�dë janë bartës të vepr�m�t anestet�k lokal? S� shrytëzohen? 4. C�lat barërat bëjnë pjesë në grup�n ant�asmat�ka? 5. Çarë karakter�st�ka makroskop�ke kanë barërat e grup�t ant�asmat�ka? 6. C�lat komponentë janë bartës të vepr�m�t të barërave të grup�t ant�asmat�ka? 7. S� dhe për çarë qëll�me përdoren barërat dhe alkalo�dët e �zoluara të grup�t ant�asmat�ka? 8. S� veprojnë barërat anthelm�nt�ke? 9. C�lat barërat bëjnë pjesë në anthelment�ka? 10. Çarë karakter�st�ka makroskop�ke kanë barërat e grup�t anthelment�ka? 11. C�lat alkalo�dë janë bartës të vepr�m�t te barërat anthelment�ka? 12. S� shrytëzohen barërat anthelment�ka? 13. C�lat barërat bëjnë pjesë në grup�n �nsekt�c�dë dhe rodent�c�dë? 14. Çarë karakter�st�ka makroskop�ke kanë barërat e grup�t �nsekt�c�dë dhe rodent�c�dë? 15. C�lat alkalo�dë janë bartës të vepr�m�t te barërat e grup�t �nsekt�c�dë dhe rodent�c�dë? 16. S� shrytëzohen barërat e grup�t �nsekt�c�dë dhe rodent�c�dë?
Stomah�ka Stomah�ka janë mjete që e rregullojnë unks�on�n e trakt�t d�gest�v. Nd�hmojnë dhe përm�rësojnë tretjen e ushq�m�t. Barërat alkalo�dë që bëjnë pjesë në këtë grup përmbajnë përbërës që djeg�n të c�lët � ngacmojnë receptorët e gjuhës dhe në gojë shkaktojnë taj�tjen e zmadhuar të pështymës, në mënyrë �nd�rekte edhe të lëngut të lukth�t dhe të enz�mave. Me këtë veprojnë edhe s� mjete për përm�rës�m�n dhe rr�t jen e oreks�t.
91
Caps�c� fructus – ryt� � spec�t djegës,
Caps�cum annuum var. longum, am. Solanaceae Bar� paraqet ryt�n e tharë të spec�t djegës. Spec� është b�më bar�shtore njëvjeçare, e c�la në përmasa të mëdha kult�vohet për shkak të ryt�t që përdoret për ushq�m, s� per�me. Ekz�ston numër � madh � var�eteteve dhe sortave. Për nevoja të armac�së kult�vohet spec� � kuq djegës C. annuum var. longum dhe spec� � vogël, djegës � Spanjës C. frutescens. Bar�. – Fryt� � spec�t është kapsollë e zgja-
tur, brenda � zbrazët, lëkuror, me per�karp të shkëlqyeshëm dhe të lëmuar, në maje � shtypur dhe � mprehtë, ndërsa në bazë � zgjeruar dhe � përorcuar për kupën e gjelbër në kae. Në pjesën e poshtme është � ndërtuar me d�sa placente të c�lat janë të Caps�cum annuum përorcuara dhe të shtypura, të rrumbullakëta, ato janë ara të verdha. Fryt� ka ngjyrë të kuqe ose portokall� në të kuqe, erë të dobët dhe sh�je djegëse. Nëse shtypet � ngacmon mukozat e: hundës, gojës dhe syve dhe shkakton tesht�tje, koll�tje dhe lot�m. Në treg vjen s� � prerë ose s� barë � pulver�zuar (pluhurosur). Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban alkalo�dë am�de, kapsa�c�no�de, der� 0,5%. Alkalo�d� më � rëndës�shëm është kapsa�c�n�. Përmban sas� më të madhe të v�tam�nës C, karoteno�de, mater�e m�nerale dhe ac�de organ�ke. Vepr�m�. – Аper�t�v dhe stomah�k. Alkalo�dët kapsa�c�no�de të lyera në lëkurë veprojnë s� rub�ac�ent (� �r�tojnë mbar�met nervore në lëkurë dhe � d�latojnë enët e gjakut në �nd�n nën lëkuror, duke shkaktuar h�perem�. Me rr�tjen e qarkull�m�t të gjakut sjell�n der� te ngrohja e vend�t dhe në mënyrë sekondare e zvogëlojnë ndjesën e dhembjes). Nuk ormojnë �luska në lëkurë dhe nuk e dëmtojnë. Përdor�m�. – Fryt� dhe ekstraktet e spec�t djegës ose alkalo�det e �zoluara përdoren s� mjete për rr�tjen e oreks�t, s� barëra djegëse (acr�a).
Fryt� � spec�t djegës përdoret për përpun�m�n e preparateve galene me vepr�m rub�ac�ent, më shpesh përdoret s� t�nkturë (�nctura Caps�c�) dhe ekstrakte, të c�lët uten në �asterë, të dest�nuar për ngj�tjen e lëkurës në vende ku ndjehet dhembja prej : reume, neuralgj�së, fohjeve etj. Мund të shrytëzohen edhe në ormë të yndyrave ose
92
preparateve të lëngëta për përdor�m ekstern. Alkalo�det e �zoluara (kapsa�c�no�de), po ashtu, përdoren s� rub�ac�ent. Sas� të mëdha të ryteve të spec�t përdoren në ushq�m�n e përd�tshëm s� per�me dhe s� mëlmesa.
P�per�s fructus – ryt� � b�ber�t të z� (p�per�)
P�per n�grum, am. P�peraceae Bar� paraqet ryt�n e tharë të b�mës b�ber. B�ber� është zvarran�k bar�shtorë, shumëvjeçar, � c�l� s� kulturë ngr�tët në bazamente të vendosura. Fryt� është gështenjë topthore me rreze der� 8 mm. Kur p�qet e ndryshon ngjyrën nga e gjelbra në të kuqe. e ne b�ber� është � njohur me emr�n b�ber� � z�.
P�per n�grum
B�ber� ka prejardhje nga Ind�a. Sas� më të mëdha të ryt�t të b�ber�t të z� harxhohen s� mëlmesa, për çka edhe kut�vohet në s�përaqe shumë të mëdha, më së shumt� në: Ind�, Indonez�, Malez�, Cejlon, Amer�kën Jugore, Braz�l.
Bar�. – S� barë përdoret ryt� � papjekur � tharë, � njohur s� b�ber� � z� dhe � tharë, ryt � pjekur � c�l� paraqet pjesën e larguar nga per�karp�, � a.sh.q., b�ber� � bardhë. B�ber� � z� ka ormë topthore, me rreze rreth 5 mm, s�përaqe e mbledhur rrjetore me ngjyrë të zezë të mbyllur der� në të gjelbër, me shenjë në mbajtëse. Ka sh�je djegëse të veçantë, me erë të ashpër dhe aromat�ke. B�ber� � bardhë është më � �mtë, me rreze der� 4 mm, me ngjyrë të çelur të verdhë dhe me s�përaqe të zgjatur dhe të mbledhur, sh�je djegëse dhe me erë aromat�ke më të dobët. Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban alkalo�dë prej 5 der� 10%, prej të c�lëve më � rëndës�shëm është p�per�n� dhe kav�c�n�. Sh�ja djegëse � përshkruhet kav�c�n�t. Era karakter�st�ke � detyrohet vaj�t eter�k, � c�l� nuk ka sh�je djegëse. Vepr�m�. – Аper�t�v dhe stomah�k. Përbërës�t e b�ber�t tregojnë akt�v�tet ant�oks�dans. Еksper�mental�sht është vërtetuar se alkalo�d� p�per�n vepron depres�v�sht mb� SNQ (s�stem�n nervor qendror). Përdor�m�. – Sas� më të mëdha të ryt�t të b�ber�t harxhohen s� mëlmesa. Për shkak
të sh�jes djegëse dhe erës spec��ke, bar�, ekstraktet e bar�t dhe preparatet në baza të b�ber�t, përdoren për ngr�tjen e oreks�t dhe për tretjen më të m�rë të ushq�m�t, s� acr�a aromat�ca.
93
Holagoga dhe holeret�ka Holagoga janë mjete që e rr�s�n taj�tjen e tëmth�t dhe � përm�rësojnë unks�onet e tëmth�t, ndërsa holeret�ka janë mjete që kontr�buojnë për sekrec�on�n e zmadhuar dhe grumbull�m�n e tëmth�t në mushkr�në e zezë.
Chel�don�� herba – bar� � latrapec�t (qumësht gjaku � verdhë)
Chel�don�um majus, am. Papaveraceae Bar� paraqet pjesën mb�tokësore të b�mës latrapec� (ose qumësht� � gjarpr�t), � grumbulluar në kohën e lulëz�m�t.
Chel�don�um majus
Latrapec� është b�më bar�shtore njëvjeçare, e lartë prej 30 der� 50 cm. Ka rrënjë të degëzuara me ngjyrë të kafë të mbyllur. Kërcell� është � drejtë dhe � mbuluar me q�me. Gjethet janë të mëdha, të këmbyera tek, në skaje me dhëmbëz�m jo të rregullt dhe të gërryera në tre vende. Lulet janë të verdha të grumbulluara në lulesa mbrojtëse. Fryt� është kapsollë, e kthyer përpjetë. Nëpër kërcell shtr�hen gypat qumështorë të mbushur me lëng qumështor të portokall�t. Latrapec� është � përhapur te ne. Rr�tet gj�thkah s� byk hedhës, përskaj vendban�meve, në lënd�na dhe kullosa.
Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban alkalo�dë prej 0,6 der� 2%, prej të c�lëve më � rëndës�shëm është hel�don�n�. Alkalo�dët janë prezentë s� kr�përa me ac�d�n hel�don�k, të mollës (mal�k) ose ac�d�n l�mon�k. Vepr�m� dhe përdor�m�. – Herba e latrapec�t përdoret s� spazmol�t�k, holeret�k dhe holagog. Ka edhe vepr�m të dobët analgjet�k. Në �toterap� përdoret në ormë të �topreparateve që përmbajnë ekstrakt, pluhur ose t�nkturë të bar�t. Numër më � madh � preparateve janë të dest�nuara për trajt�m�n e sëmundjeve të mushkër�së së zezë, s� holeret�k dhe s� holagog.
Lëngu � b�mës së reskët trad�c�onal�sht përdoret s� keratol�t�k. Kons�derohet se për vepr�m�n janë përgjegjës alkalo�dët dhe enz�me të caktuara që e nd�hmojnë vepr�m�n.
94
Boldo fol�um – gjeth� � boldo-s
Peumus boldus, am. Mon�m�aceae Bar� paraqet gjeth�n e tharë të b�mës boldo.
Peumus boldus
Boldo është dru � ultë ose shkurre që rr�tet në regj�onet e thata të Ç�les. Gjeth� � boldos është � zgjatur, � përh�mët në të gjelbër,� ndr�tshëm dhe lëkuror, në skaje � plotë, në maje � jo � mprehtë. Nëpër s�përaqe vërehen p�ka të errëta të gjëndrave dhe të vaj�t eter�k. Ka erë të veçantë dhe sh�je të h�dhët. Përmban prej 0,2 der� 0,5% alkalo�dë të përgj�thshme, m�d�s të c�lëve më � rëndës�shëm është bold�n�, vaj� eter�k, �avono�det, kumar�net, tan�ne dhe komponente tjera. Аlkalo�d� bold�n dhe ekstraktet e gjeth�t të boldos veprojnë holeret�k�sht. Ekstraktet kanë edhe vepr�m spazmol�t�k. Bar� përdoret s� holeret�k dhe holagog për trajt�m�n gjatë çrregull�meve të tretjes së ushq�m�t (d�speps�ja). Në mjekës�në popullore të Ç�les është � njohur s� anthhelm�nt�k.
Fumar�ae herba – herba e lule xh�n�t (bar� � majas�l�t ose mokth�)
Fumar�a off�c�nal�s, am. Fumar�aceae S� barë përdoret e tërë pjesa mb�tokësore e b�mës e grumbulluar në kohën e lulëz�m�t. Lule xh�n� është b�më bar�shtore shumëvjeçare, me lule të �mëta ngjyrë roze-vjollce të vendosura në lulesa rrush� në maje të kërcejve. Gjethet janë të �mëta shumë�sh të ndara pendore. Herba e tharë përmban rreth 0,3% alkalo�dë, prej të c�lëve më � rëndës�shëm është protop�n�. Janë të pran�shme edhe ac�de enol�ke të ndryshme. Herba e mokth�t përdoret s� holagog dhe holeret�k dhe s� mjet � c�l� e përm�rëson el�m�n�m�n ur�nar dhe d�gest�v në organ�zëm. Gjen përdor�m s� mjet � lehtë spazmol�t�k për trajt�m�n e konst�pac�oneve dhe dhembjeve gjatë spazmeve në qesen e tëmth�t. Fumar�a off�c�nal�s
95
Еkspektoranc�a, еmet�ke dhe ameb�c�de Еkspektoranc�a janë mjete që mundësojnë nxjerrjen e sekret�t bronk�al gjatë koll�t produkt�v, еmet�ka janë mjete që shkaktojnë vjelljen, ndërsa аmeb�c�da janë mjete që e asgjësojnë shkaktar�n e d�zenter�së ameb�c�de. Entamoeba hystol�t�ca.
Ipecacunhae rad�x – rrënja e �pekuana
Cephael�s �pecacuanha, C. acum�nata, am. Rub�aceae Bar� paraqet rrënjën e tharë të b�mës �pekuana. Ipekuana është b�më bar�shtore, shumëvjeçare e c�la rr�tet s� shkurre e vogël me lartës� der� 40 cm. Ka gjethe të zgjatura, të vendosura kundrejt, me pllaka gjethore të plota, në maje të mprehta. Lulet janë të bardha, të grumbulluara në lulesa term�nale mbrojtëse. S�stem� � rrënjëve përbëhet prej shumë �jeve të rrënjëve, të vendosura në bazë. B�ma paraq�tet në pyjet e Amer�kës Jugore (Braz�l) dhe në Amer�kën qendrore (Panama, Kostar�ka). Bar� grumbullohohet prej bur�meve natyrore, prej dy b�mëve: prej Cephael�s �pecacuanha (Uragoga �pecaucanha), rrënja e të c�lës shënohet s� s� r�opekuana braz�l�ane dhe prej Cephael�s acum�nata (Uragoga gra -natens�s), e c�la është e njohur s� kartagena – �pekuana.
Cephael�s �pecacuanha
Bar�.- Rrënja e�pekuanas ka pamje shumë karakter�st�ke, � ngjan kërm�ll�t të sh�ut, sepse në tërë gjatës�në ka rrudhje unazore. Rrënja e r�o�pekuana vjen në pjesë që janë të gjata der� 15 cm, ndërsa të trasha der� 5 mm, me rrudhje të shpeshta. Nga ana e jashtme është ngjyrë kae, në brend� më e ndr�tshme, me kore të gjërë dhe dru të ngushtë, të c�lët lehtë ndahen. Ka erë shumë të dobët dhe sh�je të �dhtë. Rrënja e kartagena-�pekuana është më e trashë (der� 9 mm), me rrudhje më të rralla dhe me ngjyrë të kuqe në të kafë.
Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban alkalo�dë, aër 2,5% në r�o-�pekuana dhe aër 3,5% në kartagena-�pekuana. Alkalo�dë më të rëndës�shme janë emet�n� dhe ceel�n�, të përhapura në raport 2:1. Më pak të pran�shëm janë analogët e tyre të reduktuar ps�hotr�n� dhe met�lps�hotr�n�. Gj�nden në parenh�m�n e korës së rrënjëve.
96
Vepr�m�. – Bar� ka vepr�m ekspektorans dhe emet�k. Për vepr�m�n ekspektorans përgjegjës është emet�n�, � c�l� � ngacmon mbar�met nervore në lukth (mbar�met e vagus�t) dhe rrugës re�ekse st�mulon sekret�m�n e gjëndrave bronk�ale, me çka sekret� patologj�k � dendur (sput�m) hollohet dhe më lehtë nx�rret me koll�tje. Еmet�n� vepron s� ameb�c�d, duke shkatërruar ormat vegjetat�ve të Entamoeba h�stol�t�ca. Për eekt�n emet�k të bar�t përgjegjës është ceel�n�. Përdor�m�. – Preparatet e �pekuana gjatë përdor�m�t peroral shkaktojnë vjellje, s� ekspektorans mund të përdoren vetëm në doza të ulëta (0,05 g rrënjë e pulver�zuar). Sas� të mëdha të bar�t përdoren për ekstrakt�m�n �ndustr�al të alkalo�dëve. Alkalo�dët e �zoluara, para së gj�thash, h�droklorur emet�n� përdoret parenteral�sht për trajt�m�n e dez�nter�es ameb�c�de.
PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE TUAJA: 1. C�lat barëra bëjnë pjesë në grup�n e stomah�ka? Sqaro vepr�m�n e tyre! 2. Çarë karakter�st�ka makroskop�ke ka ryt� � spec�t? 3. C�lat komponente janë përgjegjëse për vepr�m�n e ryt�t të spec�t? S� shrytëzohet bar�? 4. Çka d� për ryt�n e b�ber�t? 5. C�lat barëra veprojnë s� holagog dhe s� holeret�k? Sqaro këto vepr�me! 6. Çarë karakter�st�ka ka herba e lule xh�n�t? 7. rego përbërjen k�m�ke të herbës së lule xh�n�t dhe sqaro përdor�m�n e saj! 8. C�l� barë ka vepr�m ekspektorans, emet�k dhe ameb�c�d? C�lët janë karakter�st�kat makroskop�ke të t�j? Prej c�lëve b�më për�tohet bar�? 9. C�lat janë karakter�st�kat e përbërjes k�m�ke të bar�t Ipecacuanhae rad�x? 10. Sqaro vepr�met e rrënjës së �pekuana! S� përdoret?
HULUMTO DHE MËSO MË SHUMË PËR:
spec�n s� ushq�m dhe s� barë, përdor�m�n e �pekuanas në mjekës�në trad�c�onale të popujve të Amer�kës Jugore.
97
Paras�mpatom�met�ka dhe m�ot�ka Paras�mpatom�met�ka dhe m�met�ka janë mjete që kryejnë �nh�b�c�on�n reverz�bël të hol�nesterazës, me çka shkaktojnë rr�tjen e taj�tjes të gj�tha gjëndrave egzokr�ne (djers�t jes, lot�m�t, dhjam�t etj.), brad�kard�a, bronkospazma, m�oza, spazmave të muskulaturës së lëmuar.
Physost�gmat�s semen – ara e �zost�gma-s
(sh�kakuq�t ose batha e kalabar�t) Physost�gma venenosum, am. Fabaceae Fasulja e kalabar�t (aba kalabar) është emr� � arave të b�mës �zost�gma. F�zost�gma është zvarran�k që rr�tet në pyjet e: N�ger�së, Kamerun�t dha Gabon�t, në Ar�kën perënd�more. Ka gjethe të këmbyera të zgjatura, në skaje të plota, në maje të mprehta dhe në bazë pllaka gjethore në ormë të zemrës, të grupuara nga tr� në mbajtësen gjethore të gjatë. Lulet janë me ngjyrë vjollce, z�gomore, me vrajë m�shërore në ryt, prej nga rrjedh emr� � b�mës (physo = �luskë). Fryt� është b�shtajë, e c�la bartë nga një der� në tr� ara. Bar�.- Fara e �zost�gmës (batha e kalabar�t) ka ormën e bathës me kokrra më të mëdha (2-3 cm). Me ngjyrë të errtë të kafë dhe të shkëlqyeshme dhe Physost�gma venenosum me plasje karakter�st�ke dhe zbrazët�rë në pjesën e thellë. Në brend� ka dy kot�ledone të orta që e mbyll�n zbrazët�rën. Nuk ka erë, sh�ja është e ëmbël. Në ujë nuk undoset për shkak të ajr�t në zbrazët�rë. Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban alkalo�dë �ndole prej të c�lëve më � rëndës�shëm është �zost�gm�n� (еzer�n�). F�zost�gm�n� është substanë pangjyrë jo stab�le, e c�la në ajr shpejtë oks�dohet në produkt të ngjyrosur në të kuqe. Kr�përat e t�j, po ashtu, janë jo stab�le, ndërsa stab�l�tet më të madh ka vetëm sal�c�lat� � �zost�gm�n�t, arsye për të c�lën vetëm s� � t�llë mund të përdoret. Vepr�m�. – Paras�mpatom�met�k dhe m�ot�k. Përdor�m�. – Bar� përdoret për ekstrakt�m �ndustr�al të �zost�gm�n�t. Nuk ka ndonjë përdor�m tjetër prakt�k, sepse ara është shumë e helmuese. Në terap� përdoret sa�l�c�lat� � �zost�gm�n�t s� m�ot�k për trajt�m�n e shtypjes së ngr�tur �ntraokuare. Pas� që shpesh jep eekte të padësh�rueshme (�r�t�m të konjukt�vës), sot kanë përparës� preparatet s�ntet�ke me vepr�m të ngjashëm.
98
Jaborand�fol�um –gjeth� � jaborandus
P�locarpus spp., am. Rutaceae Bar� paraqet gjeth�n e tharë të d�sa llojeve të jaborandus�t. Më shpesh për�tohet prej P�locarpus jaborand�. Јаborandus� është dru � ultë ose shkurre. Ka gjethe pendore të këmbyera me dy der� pesë ç�fe të pllakave gjethore. Gjethëzat janë të zgjatura, në skaje të plota dhe në maje të rrumbullakëta. Kanë nervaturë pendore. Мund të jenë të gjata der� 15 cm dhe të gjëra der� 7 cm.
P�locarpus spp.
Јаboranduset rr�ten në Amer�kën Jugore, në Braz�l, në Paraguaj dhe në Argjent�në. Bar� grumbullohet prej bur�meve natyrore. Në varës� nga lloj� dhe prejardhja gjeogra�ke janë të njohura më tepër var�etete tregtare të njohura me emrat: maranham, pernambuko, gvadalupe etj.
Bar�. – Gjeth� � Јаborandus�t është � gjatë, lëkuror, në skaje � plotë, në maje � ngushtë dhe � rrumbullakët. Ka nervaturë pendore. Nga mbrapa ka p�ka të errëta të strukturave sekretuese të brendshme. Ka erë të veçantë, posaçër�sht nëse ërkohet. Ka sh�je të h�dhët, gjatë përtypjes shkakton orm�m�n e tepruar të pështymës. Madhës�a e gjetheve nryshon në varës� nga lloj�t prej të c�l�t janë mbledhur. Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban prej 0,2 der� 1,9% alkalo�dë të përgj�thshme, prej të c�lëve më � rëndës�shëm është p�lokarp�n�. Vepr�m�. - Paras�mpatom�met�k dhe m�ot�k. Përdor�m�. – Bar� përdoret për ekstrakt�m�n �ndustr�al të p�lokarp�n�t, � c�l� është shrytëzuar në ofalmologj� s� m�ot�k për zvogël�m�n e shtypjes �ntraokulare gjatë glaukom�t. Ky alkalo�d ka vepr�m të ngjashëm s� �zost�gm�n�, por vlerësohet më tepër se a�, sepse më pak e �rr�ton konjukt�vën. Përdoret s� tretës�rë e h�droklorur�t të p�lokarp�n�t 1% ose në ormë të yndyrës për sy (1-2%). P�lokarp�n� është antagon�st �z�olog j�k � atrop�n�t.
99
Uteroton�ka dhe uterost�pt�ka Uteroton�ka janë mjete që e zmadhojnë tonus�n dhe kontrakc�onet e uterus�t (an�t) posaçër�sht kur është grav�d, ndërsa uterostat�ka janë mjete që e ndal�n gjakderdhjen e uterus�t.
Secale cornutum – egjra e thekrës
Clav�ceps purpurea, am. Clav�c�p�taceae (Hypocreaceae) Bar� paraqet skeroc�um�n e tharë të këpurdhës egjra e thekrës. Egjra e thekrës (Clav�ceps purpurea) është kërpudhë që paraz�ton në thekër (Secale cereale) dhe b�më tjera dr�thërore të am. Poaceae. Në armac� përdoret skleroc�um� � kërpudhës që paraz�ton vetëm në thekër.
C�kl� � zhv�ll�m�t të kësaj kërpudhe është � ndërl�kuar dhe � gjatë. F�llon ashtu që askosporet që zhv�llohen në skleroc�um arr�jnë der� në rytet e lule ve të thekrës, ku në ovar�ume zhv�llohen në m�cel�um. Së shpejt�, m�cel�um� rr�tet dhe e pr�shë ryt�n. Në m�cel�um ormohen kon�d�et që reproduktojnë kon�d�ospore, ndërsa ryt� njëkohës�sht taj�t lëng të ëmbël të njohur s� „rosa e mjalt�t” në të c�l�n përz�hen kon�d�et. Insektet që ushqehen me lëngun e ëmbël, duke Clav�ceps purpurea �uturuar në lule tjera � bart�n kon�d�et dhe � �nektojnë njës�të tjera të thekrës. М�cel�um� kur ta shpërndajë tërë ryt�n, h�et e t�j dendur gërshetohen dhe ormojnë trup që quhet skleroc�um. Skleroc�um� është orma në të c�lën kërpudha e kalon d�mr�n. Prodh�m�. – Për nevoja të �ndustr�së së armac�së bar� prodhohet në serra, me �n-
ekt�m�n e mbjelljeve të thekrës së �zoluar, kryes�sht në vende më të larta. Inekt�m� � luleve të thekrës kryhet art��c�al�sht me pluhurosjen e suspens�on�t të kon�d�osporeve. Bar�. - Skleroc�um� është � gjatë, trekëndor, në skaje është pak � mprehtë, me kons�stencë të ortë, të br�rtë. Mund të pëlcasë për së gjat�. Мund të jenë � gjatë der� 3 cm, � trashë der� 5 mm. ka s�përaqe të lëmuar, thyhet lehtë dhe thyerja është e rrashët. Ka ngjyrë të errtë vjollce, nga ana e jashtme, dhe të çelur vjollce në brend�. Era e bar�t është e veçantë, e kërpudhave, me sh�je të pakëndshme. Bar� duhet të ruhet � paketuar m�rë dhe me mjete h�groskop�ke.
100
Përbërja k�m�ke. – Komponentë më e rëndës�shme e bar�t janë alkalo�dët �ndole të c�lët janë të shënuara s� ergot alkalo�dë. S�pas përbërjes k�m�ke ndahen në dy grupe themelore: − аm�de të ac�d�t l�zerg�k, − alkalo�dë еrgo-pept�de. • Am�det e ac�d�t l�zergo�k janë të shënuara s� ergometr�ne dhe janë të përaqësuara me 20% në përz�erjen e përgj�thshme të alkalo�dëve. reten në ujë, alkalo�d� më � rëndës�shëm është ergometr�n�. • Alkalo�dët еrgo-pept�de në ujë janë pothuaj të patretshme, treten në alkool dhe në tretës organ�k. Përmbajnë pjesën pept�de në molekulë që përbëhet prej tr� am�noac�deve të ndryshme m�d�s tyre të l�dhura me l�dhje pept�de, prej nga rrjedh emr� � këtyre alkalo�dëve. Në bazë të ndërt�m�t k�m�k ndahen në më shumë grupe. Alkalo�dë më të rëndës�shme janë ergotam�n� dhe alkalo�dët e grup�t janë të shënuara me emr�n ergotoks�ne.
Përskaj alkalo�dëve, bar� përmban: am�noac�de të l�ra, am�ne b�ogene (t�am�n, h�stam�n dhe acet�lhol�n), sheqerna, vaj yndyror, sterole, p�gmente etj. Vepr�m�. – Uteroton�k dhe uterost�pt�k. Alkalo�dët еrgo-pept�de të h�druara veprojnë s� s�mpatol�t�k dhe ant�h�pertenz�v. Përdor�m�. – Bar� më herët është përdorur për prodh�m�n e ormave ekstraktuese (Extractum Secal�s cornut� d�luc�s) me vepr�m uteroton�k dhe uterost�pt�k. Sot, sas�a e përgj�thshme e bar�t përdoret për ekstrakt�m�n e alkalo�dëve. Alkalo�dët еrgopept�de të h�druara prodhohen gjysmë s�ntet�k�sht.
Rëndës� më të madhe në terap� ka ergometr�n� dhe ergotam�n�. Përdoret për ndaljen e gjakderdhjes së uterus�t pas l�ndjes ose �nterven�m�t k�rurgj�k. Еrgotam�n� dhe der�vatet gjysmë s�ntet�ke të h�druara (d�h�droergotam�n) përdoren s� analgjet�k në terap�në e m�grenës. D�h�droalkalo�det tjera (d�h�droergotoks�net) përdoren për trajt�m�n e �nsu�c�encës cerebrale sen�le. Më herët, kur kërpudha Clav�ceps purpurea është paraq�tur s� paraz�t shumë � shpeshtë në kulturat dr�thërore, helm�met me m�ell kanë qenë të shpeshta, më saktës�sht me bukë dhe prodh�me tjera të m�ell�t, të c�lët janë përgat�tur nga m�ell� � �nektuar. Helm�met e t�lla janë të njohura s� ergot�zëm (ergot�smus), ndërsa në të kaluarën kanë marrë përmasa edhe të ep�dem�ve. Me përdor�m�n e mjeteve bashkëkohore për mbrojtjen e kulturave (pest�c�deve), kërpudha pothuajse është çrrënjosur plotës�sht dhe shumë rrallë paraq�tet natyr�sht në dr�thëra.
101
Berber�d�s rad�c�s cortex – korja e rrënjës së gjemb�t të thartë
Berber�s vulgar�s, am. Berber�dace
Berber�s vulgar�s
Bar� paraqet koren e thatë të rrënjës së b�mës gjemb� � thartë. Gjemb� � thartë është shkurrë që rr�tet der� 3 m. Kërcell� dhe degët kanë kore të pëlc�tur, nga jashtë me ngjyrë kae të mbyllur, në brend� kore të verdhë. F�danët e gjata janë të mbuluara me gjethe të zgjatura, ndërsa në shtesat e shkurta gjethet janë të shndërruara në gjemba. Lulet janë të verdha, të grumbulluara në lulesa rrush� të varura te poshtë. Fryt� është b�shtajë e kuqe e gjatë. Gjemb� � thartë rr�tet në vende të thata dhe të nxehta, vende me gëlqeror. Коrja e rrënjës së gjemb�t të thartë vjen në pjesë të zgjatura të thelluara, nga jashtë kae, në brend� të verdhë, të pëlc�tura dhe lehtë të thyeshme, me thyerje të rrashët.
Nuk ka erë, sh�je të h�dhët dhe shtrënguese. Përmban alkalo�dë rreth 1%, prej të c�lëve më � rëndës�shëm është berber�n�. Në sas� më të mëdha janë prezentë tan�net. Bar� shrytëzohet s� holagog, stomah�k, ton�k dhe mjet ant�sept�k. Në mjekës�në popullore shrytëzohet s� hemostat�k gjatë gjakderdhjeve të vazhduara menstruale. Hydrast�d�s rh�zoma – r�zom� � verdhëzës kanadeze
Hydrast�s canadens�s, am. Berber�daceae
Bar� paraqet r�zom�n e tharë me rrënjët e b�mës verdhëza kanadeze. Verdhëza kanadeze është b�më bar�shtore, shumëvjeçare, me r�zom�n e shtr�rë të gjatë prej të c�l�t del kërcell� � drejtë me dy der� tre gjethe të rrumbullakëta, gjethe të prera thellë. Lulet janë të ndara dhe kanë tuë të gjelbër të ndr�tshme. Rr�tet në pyjet e pjesëve l�ndore të Amer�kës Ver�ore. R�zom� � verdhëzës kanadeze është � gjatë der� 6 cm, � degëzuar, br�nor, � ortë, ka ngjyrë të kafë të mbyllur. Në brend� është � verdhë. Ka rrënjë të holla, kërtore, me ngjyrë të kafë të mbyllur. Ka erë të dobët dhe të pakëndshme, me sh�je të �dhtë. Përmban akalo�de prej 2,5 der� 4% prej të c�lëve më � rëndës�shëm është h�drast�n� dhe në masë më të vogël berber�n�. Bar� përdoret në mjekës�në popullore për ndaljen e gjakderdhjeve gjatë menstruac�oneve të vazhduara. Sot, përdor�m prakt�k ka alkalo�d� � �zoluar h�drast�n�, � c�l� shrytëzohet në ormë të p�kave për sy për trajt�m�n e h�perem�së të konjunkt�vës gjatë paraq�tjes së reaks�oneve alergj�ke sezonale. Vepron s� ant��n�amatorë. Hydrast�s canadens�s
102
PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE TUAJA: 1. C�lat barëra bëjnë pjesë në grup�n paras�mpatom�met�ka dhe m�ot�ka? S� veprojnë? 2. C�lat komponente janë përgjegjëse për vepr�m�n e bar�t batha kalabar�t? S� shrytëzohet bar�, dhe s� përdoren alkalo�dët e �zoluara? 3. Çka d� për bar�n Jaborand� ol�um? 4. C�lat barëra bëjnë pjesë në grup�n e uteroton�ka dhe uterostat�ka? S� veprojnë? 5. Çarë karakter�st�ka makroskop�ke ka Secale cornutum? S� për�tohet bar�? 6. Sqaro përbërjen k�m�ke të Secale cornutum! 7. S� shrytëzohen ergot – alkalo�dët? 8. Çarë rëndës�e kanë ergot – alkalo�det gjysmë s�ntet�ke të h�druara?
HULUMTO DHE MËSO MË SHUMË PËR:
përdor�m�n e aba-kalabar te popujt ar�kan,
prodh�m�n bashkëkohorë të ergot – alkalo�dëve.
Аnt�h�pertenz�va Аnt�h�pertenz�va janë mjete që e ul�n shtypjen e ngr�tur të gjakut.
Rauwolf�ae rad�x –rrënja e rauvol�a-s
Rauwol�a serpent�na, am. Apocynaceae Bar� paraqet rrënjën e tharë të b�mës rauvol�a. Rauvol�a është shkurre e gjelbër e përhershme, me s�stem rrënjor shumë m�rë të zhv�lluar (0,5-1 m). Ka gjethe të zgjatura, të vendosura nga tre në noduse. Lulet janë të bardha ose roze, të vendosura në lulesa mbrojtëse.
Rauwol�a serpent�na
103
Sot kult�vohet në serra për për�t�m�n e lëndës për nevoja të �ndustr�së armaceut�ke. Prodhues më të mëdhenj janë Ind�a, Burma, Indonez�a dhe shtetet tjera të Az�së jugl�ndore. Përpos prej Rawol�a serpent�na, bar� mund të �tohet edhe prej lloj�t ar�kan Rawol�a vom�tor�a dhe lloj�t Rawol�a canescens � c�l� paraq�tet në Burma dhe Ind�. Bar�. – Rrënja e rauvol�a vjen në pjesë të zgjatura der� 15 cm. Nga ana e jashtme ka ngjyrë kae der� në të përh�mët, në brend� më e çelur, e verdhë. Në s�përaqe ka shenja të rrënjëve anësore. Në prerje tërthore sh�hen rrathë koncentr�k të ndërprera me rreze. Nuk ka erë, me sh�je të �dhtë. Përbërja k�m�ke. – Përbërës më të rëndës�shëm të bar�t janë alkalo�dët (rreth 30 struktura të ndryshme). Rëndës� më të madhe kanë: јоh�mb�n�, rezerp�n�, serpent�n�, ajmal�c�n� dhe ajmal�n�. Vepr�m�. – Аnt�h�pertenz�v dhe sedat�v. Alkalo�dët e �zoluara të rauvol�a kanë vepr�me të ndryshme. Rezerp�n� vepron s� sedat�v mb� SNQ, ајmal�c�n� është s�mpatol�t�k, ndërsa ајmal�n� është mjet ant�ar�tm�k, por për shkak të toks�c�tet�t të madh nuk gjen përdor�m në terap�. Јоh�nb�n� shkakton d�latac�on�n e enëve të gjakut dhe ka eekt h�potenz�v. Vepron në muskulaturën e lëmuar në organet e trakt�t d�gest�v dhe e rr�t tonus�n dhe per�stalt�kën. Vepr�m� dhe përdor�m�. – Rrënja e rauvol�a përdoret për përpun�m�n e pluhur�t të rauvol�a (Pulv�s rad�c�s Rauwol�ae) dhe ekstrakteve që përmbajnë alkalo�dë. Sot në masë të madhe përdoret për �zol�m�n �ndustr�al të alkalo�dëve të veçanta.
Përdor�m më të madh ka rezerp�n�, më shpesh në barëra të komb�nuara ant�h�pertenz�ve bashk me d�uret�kët t�az�d. Në përmasa të mëdha përdoret edhe ajmal�c�n�, për shër�m�n e sen�l�tet�t. Rrënja e rauvol�a është përdorur, edhe sot gjen përdor�m në mjekës�në trad�c�onale në: Ind�, Burma, Indonez� dhe shtetet tjera të regj�on�t. Në Ind� qysh në kohërat e vjetra rauvol�a është përdorur gjatë kash�meve të gjarpr�t. Në ormë të dekokt�t është përdorur për trajt�m�n e çrregull�meve të trakt�t d�gest�v dhe të sëmundjeve ner vore (çrregull�meve mentale dhe ep�leps�së).
104
V�ncae m�nor�s herba – bed� � vogël (menekshe e gomar�t)
V�nca m�nor, am. Apocynaceae Bar� paraqet gjeth�n e tharë të b�mës bed� � vogël. Bed� � vogël është gjysmë shkurre me kërcell të përulur, prej noduseve nga të c�lët dal�n rrënjë advent� ve. Pjesët ster�le janë të shtr�ra në tokë, ndërsa ato ert�le janë të drejta dhe mbarojnë në mënyrë term�nale me lule të kaltra der� vjollce. Fryt� përbëhet prej dy kapsollave. Bed� � vogël rr�tet në pyje, në kodr�na dhe kullosa malore. Kult�vohet s� b�më zbukuruese. S� barë mund të shrytëzohen pjesët e thara nëntokësore të llojeve V�nca major dhe V�nca her-bacea. V�nca m�nor
Bar�. – Gjeth� � tharë � bed�t të vogël ka pllaka gjethore të zgjatura, lëkurore dhe të zdr�tshme, në skaje të plota, në maje të mprehta, në bazë ormë të zemrës. Nuk ka erë, me sh�je të h�dhët. Përbërja k�m�ke. – Bar� paraqet alkalo�dë në sas� të përgj�thshme prej 0,3 der� 1%, prej të c�lëve më � rëndës�shëm është v�nkam�n�. Vepr�m� dhe përdor�m�. – Bar� sot përdoret për ekstrakt�m �ndustr�al të alkalo�dëve.
Zakon�sht për�tohet përz�erja e alkalo�dëve në të c�lën dom�non v�nkam�n�. V�nkam�n� përdoret në terap�në e �nsu�c�encës të qarkull�m�t të trur�t të përcjella me sen�l�tet. Rrallë gjen përdor�m s� ant�h�pertenz�v.
C�tostat�ka C�tostat�ka janë mjete që �nh�bojnë rr�tjen dhe zhv�ll�m�n e qel�zave (kryes�sht qel�zave tumore në kushte �n v�tro). Në terap� përdoren për trajt�m�n e sëmundjeve mal�gne (tumoreve).
Catharanth� herba – herba e katarant�t
Catharanthus roseus, am. Apocynaceae Bar� paraqet herbën e tharë të b�mës së katarant�t.
Catharanthus roseus
105
Каtarant� është gjysmë shkurre mе pjesë drunore të poshtme. Në pjesën e s�përme bar�shtore ka gjethe të vendosura të kundrejta të zgjatura, në maje të rrubullakëta dhe me lule roze të veçanta. Каtarant� rrjedh nga Madagaskar�. Rr�tet në gj�tha regj�onet trop�ke, kult�vohet s� b�më dekorat�ve. Për nevoja të �ndustr�së armaceut�ke kult�vohet nëpër serra. Bar�. – S� barë përdoren pjesët bar�shtore të b�mës, të c�lat mbl�dhen gjatë kohës së lulëz�m�t. Përbërja k�m�ke. – Bar� përmban përz�erje të alkalo�deve në sas� të përgj�thshme
prej 0,2-1%. Der� tan� janë �zoluar dhe �dent��kuar mb� 90 kompon�me. Alkalo�de më të rëndës�shme janë: v�nblast�n� (v�nkaleukoblast�n�) dhe v�nkr�st�n� (v�nkaleuro kr�st�n�). Vepr�m� dhe përdor�m�. - Bar�, Catharanth� herba, përdoret në mjekës�në trad�c�onale në Madagaskar për pothuaj �nd�kac�one të njëjta për të c�lët përdoret rauvol�a në Ind�. Në mjekës�në trad�c�onale përdoret s� purgat�v, verm�ut dhe ebr�ug.
Rëndës� shumë më të madhe kanë alkalo�dët e �zoluara, v�nblast�n� dhe v�nkr�st�n�. Sot këto alkalo�de janë ndër barërat më të rëndës�shme që përdoren për trajt�m�n e d�sa llojeve të leuk�m�së.
Аnt�malar�ka Аnt�malar�ka janë mjetet për shër�m�n e malar�së.
C�nchonae cortex - korja e drur�t të k�n�n�t
C�nchona succ�rubra, am. Rub�aceae Bar� paraqet koren e tharë të kërcell�t, degëve dhe drur�t të k�n�n�t. Drur� � k�n�n�t është dru � gjelbërt � përhershëm, me gjethe lëkurore, të ndr�tshme el�pt�ke dhe me lule të �mëta të bardheme, të grumbulluara në lulesa rrush� në pupthat e gjetheve. Natyr�sht paraq�ten në Amer�kën Jugore, në mas�v�n malorë të Andeve në Bol�v� dhe Peru, ku rr�tet në lartës� prej 3400 m. Për ne voja të �ndustr�së armaceut�ke kult�vohet në Indonez�, në �shull�n Java, më pak në Ind�, në K�në dhe regj�one tjera trop�ke.
106
C�nchona succ�rubra
Pas lufës së dytë botërore prodhues më � madh � drur�t të k�n�n�t është Ar�ka trop�ke. Për ekstrakt�m�n �ndustr�al të alkalo�dëve përdoret korja e grumbulluar prej drur�t të k�n�n�t C. succ�rubra dhe var�eteteve dhe h�br�deve të t�j. Kjo kore është e njohur s� kore e kuqe e k�n�n�t. Për ekstrakt�m�n e alkalo�dëve mund të shrytëzohet kor ja e d�sa llojeve të gj�n�së tjera C�nchona: C. off�c�nal�s, C. cal�saya etj., prej të c�lëve �tohet e a.sh.q. korja e verdhë e k�n�n�t. Bar�. – Bar� që shënohet s� korja e kuqe e k�n�n�t paraqet korën e kërcell�t, degëve dhe rrënjët e C. succ�rubra. Grumbullohet prej b�mëve të vjetra prej 8 der� 12 v�te. Bar� që shënohet s� korja e verdhë e k�n�n�t ka ngjyrë të verdhë prej nga rrjedh emr� � bar�t. Përbërja k�m�ke. – Коrja e drur�t të k�n�n�t përmban alkalo�dë të ndryshme, më të rëndës�shme janë k�n�n� dhe k�n�d�n�. Alkalo�dët e k�n�n�t janë të lokal�zuara në parenh�m�n e korës, të l�dhura për ac�d�n k�n�n�k dhe ac�de tjera dhe tan�ne. Таn�net e k�n�n�n�t bëjnë pjesë në grup�n e tan�neve kateh�n�ke dhe me shpërbërjen dhe oks�d�m�n e tyre ormohet �obaen� � njohur s� c�nho e të kuqes. Bar� përmban heteroz�de të h�dhëta. Vepr�m�. – Аnt�malar�k (k�n�n), аtstr�ngent (tan�net), аmara (heteroz�de dhe alkalo�dë të �dhta) dhe ebr�ug (аlkalo�de). Alkalo�d� k�n�d�n vepron në zemër s� ant�ar�tm�k. Përdor�m�. – Коrja e k�n�n�t përdoret për përpun�m�n e ormave galene: �nctura Ch�nae, �nctura Ch�nae compos�ta, Extractum Ch�nae �u�dum, V�num Ch�nae, V�num ton�cum, Decoctum Ch�nae etj. Sas� më të mëdha të bar�t përdoren për ekstrakt�m�n �ndustr�al të alkalo�dëve.
Alkalo�d� k�n�n është një prej agensave më të rëndës�shëm ant�malar�k. Vepron mb� ormat vegjetat�ve të shkaktar�t të malar�es, Plasmod�um v�vax dhe P. alc�parum, përkatës�sht ormat, të c�lat janë rez�stente ndaj ant�malar�këve s�ntet�k tjerë.
107
INFORMATA TË DOBISHME: Në Evropë korja e h�nës për herë të parë është përdorur s� barë në v�t. 1643. Alkalo�d� k�n�n është �zoluar madje në v�t. 1820. Në gjysmën e dytë të shek. XIX është � rëndës�shëm akt�v�tet� � tregtar�t anglez Ledger, � c�l� k�shte arr�tur të bartë sas� të caktuar të arës prej lloj�t të h�nës, që është karakter�zuar me kual�tet shumë të lartë të alkalo�dëve. Nën udhëheqjen e t�j Anglezët kanë �lluar kult�v�m�n e h�nës në Ind�, ndërsa Holandezët në �shull�n Java. Ky lloj � h�nës për nder të Ledger�t ka marrë emr�n C�nchona ledge-r�ana. Der� në lufën e dytë botërore ka qenë prodhues� më � madh botëror � korës së h�nës, me 90% të prdh�mtar�së botërore. Në vend�n e dytë, larg nga Java ka qenë Ind�a. Sot kult�v�m� � h�nës është përcjella në regj�onet trop�ke të Ar�kës.
PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE TUAJA: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
C�lat barëra përdoren s� ant�h�pertenz�v? Përshkruaje bar�n Rawol�ae rad�x! rego alkalo�dët më të rëndës�shme të �zoluara prej Rawol�ae rad�x! Sqaro vepr�m�n dhe përdor�m�n e alkalo�d�t rezerp�n! C�lat barëra bëjnë pjesë në grup�n c�tostat�ka? S� veprojnë? C�lat komponente janë përgjegjëse për vepr�m�n e barërave të grup�t c�tostat�ka? S� shrytëzohen barërat e grup�t c�tostat�ka? C�lat barëra bëjnë pjesë në grup�n аnt�malar�ka? S� veprojnë? C�lat komponente janë përgjegjëse për vepr�m�n e korës së drur�t të k�n�n�t? S� veprojnë dhe ku përdoren alkalo�dët e korës së drur�t të k�n�n�t?
HULUMTO DHE MËSO MË SHUMË PËR:
108
drur� � k�n�nov�t – h�stor�a dhe përdor�m� � mjekës�së
Аnalept�ka Аnalept�ka janë mjete që veprojnë në mënyrë st�muluese në SNQ, ndaj resp�rac�on�t dhe në punën e zemrës. Përdoren për përorc�m�n e organ�zm�t gjatë çrregull�m�t të unks�oneve v�tale.
Strychn� semen – ara e stryhnos�t
Strychnos nux vom�ca, am. Logan�aceae Bar� paraqet arën e tharë të b�mës str�hnos. Str�hnoset janë drunj të ultë ose shkurre, të përhapura në pjesët trop�ke të Az�së jugore, Ar�kës dhe Austral�së. Kanë gjethe të kundrejta, të zgjatura, të plota në skaje dhe të mprehta në maje. Lulet janë të grumbulluara, në lulesa mbrojtëse, të vendosura në p�pthat e gjetheve. Fryt� është � madh, kapsollë e lëngtë, me ngjyrë portokall�, në brend� ka pulpën e gjelbër në të c�lën janë vendosur tr� der� pesë ara. Gj�n�a Strychnos numëron rreth 200 lloje të ndryshme, b�më drunore ose shkurre dhe d�sa zvarran�k. Për aramakognoz�në janë të rëndës�shme llojet që përmbajnë str�kn�n. Për nevojat e prodh�mtar�së �ndustr�ale të alkalo�dëve lloj� Strychnos nux vom�ca sot kult�vohet në Kamerun. Str�chnos nux vom�ca
Bar�. – Fara e str�hnos�t është e shtypur, e rrumbullakët, me rad�us der� 2,5 cm dhe trashës� der� 6 mm. në skaje është e trashë, ndërsa në pjesën e mesme e ënjtur. Është shumë e ortë dhe vësht�rë pulver�zohet. Ka ngjyrë të argjendtë-përh�mët-të gjelbër prej numr�t të madh të q�meve në s�përaqe. Nuk ka erë, sh�ja është shumë e �dhtë. Përbërja k�m�ke. – Fara e str�hnos�t përmban rreth 5% alkalo�dë �ndole, prej të c�lëve më të rëndës�shme janë str�hn�n� dhe buc�n�. Përmban edhe heteroz�de të h�dhëta. Vepr�m�. – Аnalept�k (str�hn�n�), në doza të vogla.
Në doza më të mëdha se ato të dozuara terapeut�ke, str�hn�n� është toks�k. Sjell der� te shtang�m� (gërçet) � muskujve dhe humbja e koord�n�m�t të lëv�zjes, mund të veprojë edhe në trur�n e vazhduar, dhe të shkaktojë helm�me vdekjeprurëse.
109
Përdor�m�. – Sas� më të mëdha të arës së str�knos�t shrytëzohen për ekstrakt�m�n �ndustr�al të alkalo�d�t str�hn�n dhe bruc�n. Str�kn�n� përdoret s� mjet për st�mul�m�n e rymëmarrjes në raste kur ekz�ston depres�on në SNQ, p.sh., me barb�turate.
S� helm � shprehur, str�kn�n� gjen përdor�m s� mjet për derat�z�m (rodent�c�da). Bruc�n� nuk ka përdor�m në mjekës�. Ka sh�je shumë të h�dhët dhe shr ytëzohet s� standard për përcakt�m�n e shkallës së h�dhës�së të mjeteve tjera të �dhëta.
Barërat që përmbajnë alkalo�de pur�ne (baza pur�ne) Alkalo�dët pur�ne janë kompon�me të grup�t met�lksant�n, me karakter amotern, të tretshme në tretës në të c�lët rëndomtë tjerat alkalo�dë – baz�ke nuk treten (p.sh., ujë të nxehtë, tretës që përmbajnë klor). Për shkak të dall�meve në tretshmër�në dhe në karakter�st�kat tjera �z�ko-k�m�ke, alkalo�dët pur�ne trajtohen s� kompon�me jo alkalo�d�ke. Nga ana tjetër, numër � madh � autorëve duke u n�sur nga akt�v�tet� � tyre armakologj�k, � c�l� paraq�tet edhe gjatë përdor�m�t të dozave shumë të vogla të këtyre kompon�meve, � de�nojnë mu s� alkalo�dë. Shpesh në l�teraturë hasen edhe me emr�n baza pur�ne për shkak të spec��tet�t të ndërt�m�t të tyre dhe ngjashmër�së me baza tjera pur�ne, prezentë s� elemente përbërëse të enz�mave dhe të nukleot�deve. Barërat pur�ne janë lëndë b�more që përmbajnë alkalo�dët pur�ne: koe�n, teobrom�n, dhe teo�l�n. Këto alkalo�dë kanë vepr�me armakologj�ke spec��ke: – koe�n� - vepr�m të shprehur analept�k, – te�obrom�n� - d�uret�k, ndërsa – teo�l�n� - spazmol�t�k. Barërat që përmbajnë alkalo�dë pur�ne kanë vepr�m reskues dhe � përm�rësojnë amës�të mentale dhe �z�ke. Më shpesh përdoren në ormë të p�jeve reskuese ujore. Alkalo�dët e �zoluara ju shtohen barërave me vepr�m analgoant�p�ret�k (koe�n), me vepr�m d�uret�k (teobrom�n). Тео�l�n� përdoret s� substancë �llestare për për�t�m�n e am�no�l�n�t, � c�l� është mjet � rëndës�shëm vazod�latator�k dhe bronhod�latator�k.
110
Coffeae semen – ara e kaesë
Coffea spp., am. Rubaceae Bar� paraqet arën e tharë të kaesë. Каeja është shkurre e gjelbër e përhershme ose dru � ultë, me gjethe të zgjatura, të mëdha lëkurore, të plota në skaje dhe të mprehta në maje. Në p�pthat e gjethe ve zhv�llohen nga d�sa lule të bardha, me erë. Fryt� është bërthamë e lëngët, e kuqe, me dy ara. Fara është e mbështjeur me tegument të argjend-të (mbështjellës� aror). Каeja është me prejardhja nga Ar�ka. S� bur�me b�ologj�ke të bar�t janë të njohura d�sa lloje. Më � rëndës�shëm është Coffea arab�ca që rrjedh nga Et�op�a, por sot atje nuk kult�vohet në përmasa të mëdha, por në pjesë tjera të botës. Prej llojeve tjera të kaesë të rëndës�shme janë Coffea robusta dhe Coffea l�ber�ca. Prodhues më të mëdhenj botëror të kaesë janë Braz�l� dhe Kolumb�a.
Coffea spp.
Grumbull�m�. – Grumbull�m� � ryteve dhe mënyra e përpun�m�t të tyre ka nd�k�m të madh në kual�tet�n e arës. Frytet grumbullohen kur janë të pjekura plotës�sht. Pastaj përpunohen në të a.sh.q. vepr�m� � thatë ose � lagësht. Me vepr�m�n e thatë rytet l�hen të undosura në ujë të ryhen (mbuaten), pastaj përpunohen mekan�k�sht për tu larguar pjesa m�shërore. Mbetjet nga pulpa mënjanohen me erment�m bakter�al, ndërsa ara e pastruar thahet, me çka për�tohet kaeja. Me vepr�m�n e thatë rytet e pjekura së par� thahen, pastaj prej tyre mekan�k�sht nx�rret ara.
Bar�. – Fara e kaesë (kaeja e papërpunuar) është gjysmë topthore e thelluar nga ana e rrashët, me kons�stencë të ortë, përh�mët-gjelbër. Në s�përaqe është e lëmuar. Ka sh�je të pakëndshme, të h�dhët, me erë shumë të dobët. Para përdor�m�t p�qet (ërgohet) në temperaturë prej 200 der� 250 o C. Në proces�n e pjekjes vjen der� te l�r�m� � bazave pur�ne prej komplekseve me tan�ne. Me pjekje më të gjatë për�tohet � a.sh.q. karbon� � kaesë (Carbo Coffeae tostae), � c�l� mund të shrytëzohet s� zëvendës�m � karbon�t shtazorë (Carbo an�mal�s) gjatë helm�m�t dhe s� ant�d�arot�k. Përbërja k�m�ke. – Fara e kaesë përmban baza pur�ne prej të c�lëve më së shumt� koe�në (1-2%), më pak teobrom�n dhe teo�l�n. Përskaj alkalo�dëve përmban ac�de organ�ke, celulozë dhe sheqerna, prote�ne, mater�e yndyrore etj.
111
Përdor�m�. – Fara e kaesë përdoret për përgat�tjen e ekstrakt�t ujorë, � c�l� konsumohet s� p�je reskuese. Konsum�m� � kaesë, s� mjet � dër�m�t, në suaza botërore është shumë � madh. Ekz�stojnë shumë lloje tregtare të kaesë, të c�lat dallohen për nga përmbajtja e koe�n�t, s�pas erës, aromës dhe sh�jes. Përpos kaesë së rëndomtë, në përdor�m janë: kaeja pjesër�sht e l�ruar prej koe�n�t, ekstraktet e koncentruara të kaesë, granulat e etj.
S� zëvendës�m � kaesë përdoren pjesë të pjekura dhe të bluara të b�mëve tjera: rrënja e c�guras, ryt� � �kut, ryt� � c�c�bun�t, ryt� � thekrës dhe elb�t, arat e k�k�r�këve dhe të sojës, ara e naut�t etj.
Teae fol�um – gjeth� � çaj�t
Tea s�nens�s, am. Teaceae Bar� paraqet gjeth�n e tharë të çaj�t.
Tea s�nens�s
Çaj� është shkurre e gjatë, me gjethe të zgjatura, lëkurore, të kundrejta, dhe të bardha, lule me erë, të vendosura në p�pthat e gjetheve. Fryt� është kapsollë me tr� ara. Çaj� rr�tet në pjesët e lagështa në K�në. Sot kult�vohet në regj�onet trop�ke dhe subtrop�ke në Az� (К�në, Japon�, Ind�, Indonez�, Shr�lanka), në Evropë (Gjeorgj�, Azerbajxhan) dhe në Ar�kë. Ekz�stojnë numër më � madh � var�eteteve. Në plantazhe kryqëzohet për tu �tuar rr�tje më e ultë, ndërsа numër më � madh � degëve anësore. Në këtë mënyrë �tohet b�ma prej të c�lës më lehtë grumbullohet gjeth�. Bar� më kual�tat�v për�tohet prej gjethe ve në maje. Grumbull�m� � çaj�t kryhet d�sa herë gjatë per�udhës së thatës�së.
Gjethet e grumbulluara të çaj�t pastrohen prej pjesëve të panevojshme dhe klas��kohen s�pas madhës�së, gjethet në maje dhe p�pthat, ndahen prej gjetheve të mëposhtme, m�rë të zhv�lluara dhe të vrazhda. Pas stab�l�z�m�t, gjethet e majës shpejtë thahen dhe mbësht�llen me mak�në, me çka për�tohet çaj� � gjelbër. Gjethet tjera mbeten të zbehen. Këto gjethe më tutje ndrydhen dhe l�hen të ermentohen d�sa orë, pastaj thahen në rrymë të ajr�t të ngrohtë.
112
S� prodh�m për�tohen gjethe të zeza, të lakuara në lëmsh, � a.sh.q. çaj� � z�. Ngjyra e zezë vjen prej produkteve të oks�d�m�t të komponentëve pol�enol�ke (tan�ne etj.). Përpos ndrysh�meve të ngjyrës, gjatë erment�m�t ndodh�n edhe ndrysh�me tjera k�m�ke që sjell�n der� në ndrysh�me në sh�je, në erën e aromës së çaj�t, që dukshëm nd�kon në kual�tet. Ndrysh�m � dukshëm k�m�k ndodhë me alkalo�dët, të c�lët gjatë erment�m�t l�rohen prej komplekseve genu�ne me tan�n. Теknologj�a e prodh�m�t të ça j�t dallohet prej shtet�t në shtet, dhe kështu ekz�stojnë më shumë lloje tregtare: K�nez, Cejlon�, çaj� � Gjorgj�së etj. Bar�. – Sortet tregtare të çaj�t përbëhen prej p�pthave gjethorë ose gjetheve të pazhv�lluara që në maje janë të reja, �danëve të s�përme të çaj�t të kult�vuar. P�pthat dhe gjethet e reja janë dendur të mbuluara me q�me. Nëse zhyten në ujë hapen dhe atëherë sh�hen skajet e gjeth�t � c�l� është � dhëmbëzuar. Përbërja k�m�ke. – Çaj� � z� përmban koe�n prej 1,5-5%, pak teo�l�n dhe teobrom�n, sas� më të madhe të tan�neve kateh�n�ke (der� 30%), pak alkoole terpeno�ke, përz�erje komplekse të kompon�meve enole etj.. Përdor�m�. – Çaj� � z� përdoret çdo d�të në ormë të p�jes reskuese ujore. Gjet-
het më të vjetra dhe degët përdoren për ekstrakt�m�n e koe�n�t dhe tan�neve. Prodh�m� komerc�al me emr�n „Таn�n� � çaj�t të gjelbër” sot është p�je natyrore shumë e popullar�zuar, � c�l� përdoret për pro�laksën e sëmundjeve kard�ovaskulare. Tregon vepr�m të shprehur ant�oks�dues. „Таn�n� � çaj�t të gjelbër ” përdoret edhe në kozmetologj�.
113
Mathe fol�um – mate (ashe), çaj� � Paragua�t
Ilex paraguar�ens�s, am. Aqu�ol�aceae Bar� paraqet gjethet e thara të b�mës mate (çaj� � Paragua�t). Çaj� � Paragua�t është b�më drunore e gjelbër që rr�tet e egër në Amer�kën Jugore, posaçër�sht në Paraguaj. Në numër të madh të shteteve kult�vohet. Gjeth� ka ormë të zgjatur, është lëkuror, në skaje � plotë, në maje � mprehtë, � gjatë der� 12 cm dhe � gjerë der� 5 cm në skaje është pak � lakuar mbrapa. Ka erë të h�dhët, me erë të dobët aromat�ke. Më herët bar� ka paIlex paraguar�ens�s sur erë tym�, sepse është tharë mb� zjarr. Sot prakt�kohet tharja më e shpejtë s� më ekonom�ke, në tertore term�ke në temperaturë të lartë. Pas tharjes bluhet në pluhur të trashë. Gjeth� � mate përmban alkalo�dë pur�ne në sas� të përgj�thshme prej 0,2 der� 2,5%. Më së shumt� ka koe�n. Nuk përmban tan�ne, por � pasur është me përmbajtjen e ac�deve enol�ke. Bar� është mjet shumë � popullar�zuar në Amer�kën Jugore dhe në Evropë. Përdoret për përgat�tjen e p�jes së ngrohtë reskuese. Në ototerap� shrytëzohet për trajt�m�n e asten�së unks�onale, në programet d�etet�ke për redukt�m�n e peshës trupore dhe s� d�uret�k.
Colae semen – ara e kola-s (kot�ledonet)
Cola spp., am. Stercul�aceae Bar� paraqet kot�ledonet e thara nga aret prej kola, b�më drunore që rr�tet në lartës� der� 15 m. Ka gjethe të mëdha të bardha që dal�n drejtpërdrejt prej trungut. Rrjedh nga pjesët perënd�more të Ar�kës (S�era Leone, N�ger�së, Gabon�t). Sot kult�vohet në Ar�kë, në Indonez�, në Ind� dhe në Braz�l. Fryt� grumbullohet para se të p�qet, prehet dhe nx�rren arat. Farat l�hen d�sa d�të të ermentohen, pastaj nx�rret mbështjellës� aror dhe l�rohen kot�ledonet. Prehen në pjesë më të vogla dhe thahen në d�ell. Cola spp. Cоla përmban përz�erje të koe�n�t dhe teobrom�n�t në sas� të përgj�thshme rreth 2,5%. Përmban tan�ne kateh�n�ke prej 10 dere� në 15% për të c�lët janë të l�dhura alkalo�dët pur�ne. Në proces�n e tharjes këto komplekse shpërbëhen, ndërsa tan�net kateh�n�ke oks�dohen dhe pol�mer�zohen der� në �obaene të ngjyrosura në të kuqe, prej nga rrjedh ngjyra karakter�st�ke e bar�t. Bar� përdoret
114
për ekstrakt�m�n �ndustr�al të koe�n�t. Ekstraktet e kola përdoren në �ndustr�në e p� jeve (Coca cola dhe p�jeve të ndryshme – kola).
Cacao semen – ara e kakaos
Teobroma cacao, am. Stercul�aceae Bar� paraqet arën e tharë të drur�t të kakaos.
Teobroma cacao
Drur� � kakaos rr�tet në pjesët trop�ke të Amer�kës Jugore dhe të Mesme. Në këto regj�one, s� edhe në regj�onet trop�ke të Ar�kës (Gana, N�ger�a) kult�vohen në përmasa të mëdha. A� është dru � ultë, � c�l� arr�n vetëm d�sa metra në lartës�. Ka gjethe të mëdha, të zgjatura, me skaje të plota, gjethe të mprehta në maje dhe lule të bardha që dal�n drejtpërdrejtë nga trungu dhe prej degëve (dukur� e shënuar s� kaul��or�).
Frytet e drur�t të kakaos janë të mëdha, të lëngëta, në pjesën e poshtme – të zgjeruara, në pjesën e s�përme – të ngushtuara, në s�përaqe – të br�njëzuara, në brend� – të plotësuara me numër të madh të arave të shtypura të bardheme (rreth 50), të vendosura në vargje të drejta. Frytet grumbullohen para se të p�qen plotës�sht, ndërsa me qëndr�m në d�ell d�sa d�të p�qen dhe prej tyre nx�rren arat. Fara s�pas pamjes dhe s�pas madhës�së të përkujton arën e badem�t. Ka mbështjellës të hollë aror dhe bërthamë që përbëhet prej kot�ledoneve yndyrore të bardha. Fara e reskët nuk ka erë, ka sh� je të h�dhët dhe shtrënguese. Para përdor�m�t patjetër l�het të ermentojë, më shpesh në bure të drur�t ose në bazene prej beton�, me çka, pas d�sa d�tëve për�ton aromë të këndshme, e humb h�dhës�rën, ngjyra prej të bardhës bëhet e kuqe në të kafë. Pas erment�m�t dhe tharjes, ara ërgohet për kohë të shkurtë në temperaturë të caktuar (prej 100 der� 140 o C), me çka �ton aromë edhe më të ortë dhe më lehtë qërohet. Mbështjellës� aror mënjanohet me mak�në dhe s� produkt për�tohen, në njërën anë bërthamat e arave (kot�ledonet), ndërsa në anën tjetër, mbështjellëset e arave (lëvozhga). Dy prodh�met janë shumë të rëndës�shme. Përbërja k�m�ke. – Pjesë të ndryshme të arës së kakaos përmbajnë kompon�me të ndryshme dhe kanë apl�k�me të ndryshme.
115
Lëvozhgat e kakaos (Cacao testae) përmbajnë alkalo�dë pur�ne, parasëgj�thash sas� të mëdha të teobrom�n�t (rreth 3%) dhe paraqes�n lëndën kryesore për për�t�m�n e teobrom�n�t.
Bërthamat e arave përdoren për për�t�m�n e masës homogjene të quajtur Massa Cacaot� Cacaot�na na ose Pasta Cacao. Ajo paraqet lëndën themelore për prodh�m�n e çokollatës. Përbëhet prej vaj�t të kakaos, tan�neve, prote�nave, sakaroz�t, am�don�t dhe komponentëve tjera. Bërthamat e reskëta përmbajnë kompon�me pol�enole rreth 10%, kryes�sht leukoc�an�d�ne dhe tan�ne. Gjatë pjekjes këto kompon�me kalojnë në të kuqe-të kakaos (�obaene) (�obaene).. Me �ltr�m të ngrohtë të arës së pjekur dhe të bluar nx�rret vaj� � kakaos (Oleum Cacao ose Butyrum Cacao). pluhur (PulPas �ltr�m�t të vaj�t mbetet masa prej të c�lës përpunohet p ërpunohet kakao në pluhur (Pulv�s Cacao). Përdor�m�. – Sas�të më të mëdha të arës të kakaos harxhohen në prodh�m�n e çokollatës. Produkt � rëndës�shëm � vaj�t të kakaos që përdoret s� shtresë yndyrore për përpun�m�n e supoz�tor�eve dhe vag�naleteve. lëvoret përdoren për ekstrakt�m�n e teobrom�n�t.
Pasta Guarana – pasta guarana (kakao e Braz�l�t)
Paull�n�a cupana, am. Sap�ndaceae Bar� paraqet masën e ngurtë që për�tohet nga ara e b�mës guarana. Guarana është b�më që rr�tet në pyjet rreth lum�t Amazonë. Ka ryt�n kapsollë me madhës� të lajth�së, në të c�lën gjendet vetëm një arë, në të c�lën mb�sundojnë kot�ledonet. Fara e guarana qërohet, ërgohet dhe bluhet s� m�ell, m�el l, pastaj ngjeshët (gatuhet) me ujë për tu �tuar Pasta Guarana, e c�la mund të përgat�tet në orma të ndryshme dhe thahet. Pasta Guarana përmban sas� të madhe të koe�n�t (prej 3,6-5,8%) dhe sas� të vogla të teo�l�n� dhe të teobrom�n�t. Përmb Përmban an tan�ne kateh�n�ke (rreth 12%) etj. Për shkak të sas�së së madhe të koe�n�t përdoret s� mjet për resk�m, për shkak të tan�neve s� astr�ngens. Fara e guarana përdoret për përgat�tjen e p�jeve reskuese, të popullar�zuara në Amer�kën Jugore, posaçër�sht në Braz�l. Paull�n�a cupana
116
Pasta guarana është përdorur në përz�erjet analgoan analgoant�p�ret� t�p�ret�ke ke (për shkak të koe�n�t), por sot përdor�m� � bar�t në mjekës� është shumë � vogël.
PYETJE PËR PË R KONTROLLIMIN E NJOHURIVE TUAJA: TUAJA: 1. C�lat barëra bëjnë bëjnë pjesë në grup�n grup�n e analept�ka? Sqaro vepr�m�n vepr�m�n analept�k! 2. Çka d� për bar�n Stryhn� semen? 3. Çka paraqes�n alkalo�dët pur�ne? 4. S� veprojnë alkalo�dët pur�ne dhe për çka çka përdoren? përdoren? 5. C�lat barëra përmbajnë alkalo�dët pur�ne? 6. Çka d� për arën e kaesë? 7. S� për�tohen barërat çaj� � z� dhe � gjelbër? gjelbër? 8. C�lat prodh�me të çaj�t përdoren? Кu përdoren dhe s�? 9. Përshkrua Përshkruaje je b�mën b�mën kakao, ryt�n dhe arën e kakaos! 10. C�lat prodh�me për�tohen prej arës arës së kakaos? S� përdoren?
HULUMTO DHE MËSO MË SHUMË PËR:
koe�n�zm�n,
llojet tregtare të çaj�t dhe kual�tet�n e tyre,
h�stor�në e çokollatës.
117
FJALOR I TERMAVE MJEKËSORE Veprimi, еfekti
Emri La Lattin
Sqaarim Sq
abortiv
abortiva
shkakton dështim
agonist
agonist
nxit veprim �ziologjik
adaptogen
adaptogen
adrenergik
adrenergica
adr dreeno noli liti tikk
adre ad reno noli liti ticca
vep epri rim m të kun undë dërt rt me ad adre rena nali linë nën, n, si sim mpato toli liti tikk
akrija
acria
mjete djegëse
akrija aromatika
acria
mjete djegëse
аkut
acuta
momentalisht
аmara
amara aromatica
mjete të idhëta aromatike
amar am araa ar arooma mati tika ka
amar am araa ar arom omat atic icaa
mje jete te të id idhë hëta ta ar arooma mati tike ke
аmebicid
amebecid
vepron kundër nxitësit të amebidiazës
аnalgetik
analgetica
ëmbëlson dhe largon dhembjet
аnaleptik
analeptica
stimulon, respiracioni dhe punën e zemrës
аnestetik loka
anesthetic localia
shkakton pandjeshmëri të kalueshme në vendin ku përdoret
аnksioliptik
anxiolytica
zvogëlon shtrëngimin psikik dhe shqetësimin
аntagonist
antagonist
kundërt, me veprim të kundërt
аntacid
antacida
lidhë tepricë të acideve në lukth
аntiadrenergik
antiadrenergica
simpatolitik ose adrenolitik
аntialergik
antialergica
ëmbëlson dhe mënjanon reaksione alergjike
аntianemik
antianaemica
mjet për trajtimin e anemisë – pagjaksisë
аntiritmik
antiarrhytmica
rregullon aritmitë e zemrës
аntiasmatik
antiasthmatica
mjet për shërimin e astmës bronkiale
аntibiotik
antibiotica
pengon rritjen dhe zhvillimin e mikroorganizmave patogjen
аntidepresiv
antidepressiva
trajtimi i depresionit
аntidiabetik
antidijabetica
zvogëlon sasinë e rritur të sheqerit (glukozit) në gjak
A
118
ndihmon organizmin të adaptohet në strese psikologjike dhe �ziologjike vepron përkatësisht përkatësisht me veprimet e adrenalinit, adrenalinit, simpatomimetik
Veprimi, еfekti
Emri La Lattin
Sqaarim Sq
anti an tidi dija jao ore reti tikk
anti an tidi diap apho hore reti tica ca
kund ku ndër ër dj djer ersi sitj tjes es së te teppru ruar ar
anti an tidi dija jaro roik ik
anti an tidi dija jarr rrho hoic icaa
kund ku ndër ër ja jash shtë tëqi qitj tjes es (d (dia iare rea, a, pr prol oliv ivit it))
anti tid dis ism mei eikk
anti tiddno norr rrho hoic icaa
kun undë dërr me men nst stru ruac acio ione nevve me dh dhem embbje
antidot
antidota
kundërhelm
antid ideerm rmaatoz
antiedematosa
kundër të ënjturave
antiemetik
antiemetica
pengon vjedhje (еmeza)
anti an tiko koag agul ulan anss
anti an tico coag agul ulan anti tiaa
peng pe ngoon dh dhee zv zvog ogël ëloon ng ngji jizj zjen en e gj gjak akut ut
Аnti Аn tiko konv nvul ulzi zivv
anti an tico con nvu vuls lsiv ivaa
kund ku ndër ër ng ngër ërçe çeve ve (n (nga ga pre reja jard rdhj hjaa qe qend ndro rore re))
antileproza
antileprosa
për shërimin e lepras
antimalarik
antimalarica
për shërimin e malarias
antime an timenor noragi agikk
antim an timeno enorrha rrhagic gicaa
zvogël zvo gëlon on gja gjakde kderdh rdhjen jen e sh shtua tuarr men menstru struale ale
anti timi mikkoti tikk
anti tim mycoti tica ca
mje jett pë përr sh shëëri rimi min n e in ineks ksio ione nevve lë lëku kurrore
antimikrob
/
pengon rritjen dhe zhvillimin e mikroorganizmave
antimitotik
antimitotica
ndalon ndarjen e qelizës (mitoza)
antinevralgjik
antineuralgica
ëmbëlson dhembjet neuralgjike dhe dhembjet tjera më të vogla
antiparazitik
antiparasitica
kundër parazitëve
anti an tipa parki rkinso nsonik nik
anti an tipa parki rkinso nsonic nicaa
ëmbël ëm bëlso son n sim simpt ptom omat at e sëm sëmun undj djes es së pa parki rkinso nsoni nitt
antipeduntologjik
antipedicy cyllosa
kundër morr rraave
anti tippir ireetik
antipyretic icaa
zvogëlon tempe pera ratturën e ngr griitur tru ruppore
anti tippsi siko koti tikk
anti tippsy syccho hoti ticca
rreg rr egul ullo lon n çr çrrreg egul ulli lime mett psi siki kikke
anti tirreu euma mati tikk
anti tirh rheu euma mati ticca
ëmbë ëm bëls lsoon dh dhem embbje jett reu euma mati tike ke
antiseptik
antiseptica
pengon shumimin e mikroorganizmave
antiskabiotik
antiscabiosa
shëron zgjebën (scabies)
antis iskkorbuti tikk
antis isccorbutia
shëron skorbutin (а (аvvitamino noza za C)
antispastik
antispastica an
spazmolitik
anti tisspazm zmootik
antispazmodica
spazmoliti tik k
antitoksik
antitoxica
kundër helmimit
anti tittrombik
anti tittrombic icaa
pengon ngji jizzje jen n e gja jakkut (t (trromb)
anti an titu tumo morr
anti an tine neoopl plas asti tica ca
zvog zv ogël ëloon po poli lie eri rimi min n e qe qeli liza zave ve tu tumo more re
119
Veprimi, еfekti
Emri Latin
Sqarim
antitusik
antitussica
qetëson kollitjen
antiulkus
antiulcerosa
antiurik
antiurica
antiebrilia
antiebrilia
anti�brilans
anti�brillantia
pengon �brilimin e zorrëve
anti�ogistik
antiphlogistica
kundër ndezjes së lëkurës dhe mukozës,
antiungika
antiungica
ungicid ose antimikotik
antihemoralgjik
antihemorrhagica
kundër gjakderdhjes
antihipertenziv
antihypertensiva
zvogëlon shtypjen e ngritur të gjakut
antihipertonik
antihypertonica
antihipertenziv
antihistaminik
antihystaminica
i bllokon receptorët antihistaminik
Аntiholinergjik
anticholinergica
antagonisti i acetiholinit, parasimpatolitik
antihelmintik
anthelmintica
shkatërron parazitët e zorrëve
aperitiv
aperitiva
përmirëson apetitin dhe tretjen e ushqimit
astenia
astenia
humbje e uqisë
adsorbsioni
adsorbentia
kryen adsorbimin e gazrave ose lëngjeve
adstringentija
adstringentia
shtrëngon lëkurën dhe mukozën
arodiziak
aphrodisiaca
mjete të cilat e nxisin libidon dhe e rrisin uqinë seksuale
bacteriostatica
pengon zhvillimin e baktereve
vagolitik
vagolitica
parasimpatomimetik, antiholinergik
vagotonik
vagotonica
parasimpatomimetik, holinergik
vazodiatacioni
vasodilatatia
zgjerimi i enëve të gjakut
vazokonstriktor
vasoconstrictor
ngushton enët e gjakut
vezikancioni
vesicantia
mjet që e dëmton lëkurën dhe shkakton �luska
zbut dhembjet nga të thati në lukth dhe zorën dymbëdhjetëgishtore mjet për trajtimin e gihtit (pengon kristalizimin e kripërave në acidin urik) kundër ruthit (temperaturë trupore e ngritur lartë)
B bakteriostatik
V
120
Veprimi, еfekti
Emri Latin
Sqarim
vermiut
vermiuga
antihelmintik
virustatik
virustatica
pengon shumimin e viruseve
vomitiva
vomitiva
emetika
vuneraria
vulneraria
ndihmon rritjen e plagëve dhe lëndimeve
G gangliopegik
ganglioplegica
geriartrik
geriatrica
mjet i cili inhibon bartjen e impusit nervor në nivel të qelizës gangliore mjet i cili ngadalëson procesin e plakjes së organizmit
D dezineciens
desin�cientia
mjet për asgjësimin e mikroorganizmave
deodorantim
deodorantia
mjet për asgjësimin, lidhjen ose mënjanimin e erërave të pakëndshme
demulcentia
demulcentia
zbut lëkurën dhe mukozën
depilim
depilatoria
mjet për mënjanimin e qimeve nga lëkura
depurativ
depurativa
„pastrimi i gjakut”, detoksinim
dermoantiseptik
dermoantiseptica
pengon rritjen e mikroorganizmave të lëkurës
dermatoze
dermatosis
ndryshimet në lëkurë të ciat mund të përcillen me ineksione
digestiv
digestiva
mjet i cili e përmirëson tretjen e ushqimit
diaoretik
diaphoretica
shkakton djersitjen e madhe
dismenorea
dysmenorrhea
menstruacione jo të rregullta me dhembje
displazia
dysplasia
rritje jonormale e shpejtë e indit
dispnea
dyspnea
rymëmarrje e vështirësuar
disuria
dysuria
urinim i vështirësuar dhe me dhembje
diuretika
diuretica
zmadhon tajitjen e urinës
еgzem
egzema
sëmurje in�amatore e lëkurës
еdem
oedema
akumulim jonormal i lëngjeve në inde
еkspektorans
expectorantia
lehtëson kollitjen gjatë rritjes patologjike të çitjes të sekretit bronkial
еkscitacia
excitatio
shqetësim,
E
121
Veprimi, еfekti
Emri Latin
Sqarim
еmenagog
emenagoga
shkakton tejkalimin e menstruacionit
еmetik
emetica
shkakton vjellje (еmeza)
еmoliens
emollientia
mjet për zbutjen e lëkurës dhe mukozës
еnteroantiseptik
enteroantiseptica
antiseptika e zorrëve
еpitelizant
epithelizantia
mjet për stimulimin e epitelizimit ë lëkurës
еrotik
erotica
arodiziak
еupeptika
eupeptica
digestiva
iritaues
irritantia
mjet që e ngacmon lëkurën
insektiud
insectiuga
zhvillon insekte ë dëmshme (repelant)
insekticid
insecticida
asgjëson insekte të ndryshme të dëmshme
intradermal
intradermal
aplikimi me mbivendosje në indin nënlëkurorë
I
inektuese, shkaktar mikroorganizmi të cilin mund ta bartë personi i shëndoshë nga i sëmuri dhe të shkaktojë sëmundjen reaksion i ndezjes i cili maniestohet me skuqje, opstipim dhe dhembje
inektiv
inectiva
in�amacion
in�amatio
inhalacion
inhalatio
aplikim me marrje të avullit
kardiotonik
cardiotonica
e rrit uqinë e kontraksioni të zorrës
karminativ
carminativa
kundër ryerjes (meteorizëm), zvogëlon krijimin dhe lirimin e gazrave
katartik
cathartica
lehtëson zbrazjen e zorrëve, laksantiv
keratolitik
keratolytica
mënjanon trashjen e lëkurës
keratoplastik
keratoplastica
e dëmton shtresën sipëraqësore të lëkurës
kolitis
colitis
ndezje e mukozës së zorrëve
kontraceptiv
contraceptiva
pamundëson mbartjen
korigens
corrigentia
përmirëson shijen, erën dhe pamjen
kozmetik
cosmetica
mjete për kurimin e ytyrës dhe trupit
laksans
laxania
mjet për pastrimin e zorrëve
laktagog
lactagog
stimulon tajitjen e qumështit të nënës, galaktogog
K
L
122
Veprimi, еfekti M
Emri Latin
МАО-inhibitor
/
Sqarim imhibitor i monoamino –оksidaza
mastalgia
mastalgia
dhembje në gji
metabolik
metabolica
stimulon metabolizmin e materieve
miagia
mialgia
dhembje diuze në muskuj
midriatik
mydriatica
mjet për zgjerimin e bebëzës së syrit
mioreaksans
myorelaxantia
mjet për lirimin e muskulaturës
miotik
myotica
mjet për ngushtimin e bebëzës
miotonolitik
myotonolytica
miorelaksues
mutagen
mutagen
mjet i cili shkakton ndryshime në materialin gjenetik
mucilaginoza
mucilagines
mjete shëruese të mukozës
narkotik
narcotica
mjet që shkakton narkozë
nekroza
necrosis
vdekje e qelizave, pjesë të indit dhe organeve
nervor
nervina
mjete që mundësojnë qetësim, sedative
neuroeptik
neuroleptica
mjete për trajtimin e çrregullimeve psikike
neuroplegik
neuroplegica
neuroeptik ose antippsihotik
nutricient
nutrientia
mjete ushqyese
opstipans
mjet që e orcon përmbajtjen e zorrëve, antidiaroik
paliativ
paliativum
barë për zbutjen e simptomave të sëmurit
parasimpatolitik
parasympatholytica
inhibon organet e inervuara me nerva holinergik postganglik
parenterale
parenteralia
aplikimi përmes injektimit të tretësirave
peros
per os
aplikimi përmes rrugës orale
protektiv
protectiva
mbrojtja
psihoanaleptika
psychoanaleptica
psikotonik ose psikostimulativ
N
O оpstipans
P
123
Veprimi, еfekti
Emri Latin
Sqarim
psikoarmaka
psychopharmaca
mjete për shërimin e çrregullimeve psikike
psikosedativa
psychosedativa
mjete për qetësimin e sistemit nervor
psikotonik
psychotonica
mjete për lehtësimin e punës intelektuale gjatë malaksitetit psikik ose �zik, argojnë ndjenjën e lodhjes dhe gjumësisë
purgantim
purgantia
laksancion ose kataraktikë
purgativ
purgativ
mjet për zbrazje drastike të përmbajtjes së zorrëve
revulziva
revulsiva
rubiaciencion
repelent
repellentia
insektiud
roborant
roborantia
tonik
rubiacientia
mjet që i zgjeron enët e gjakut në indin nën lëkuror, e përmirëson qarkullimin e gjakut, e shton skuqjen në lëkurë dhe jep ndjenja të ngrohjes, e zvogëlon ndjenjën e dhembjes
sedativ
sedativa
qetëson ngarkimin e madh nervor, mbingarkesën
sekretolitik
secretolytica
zvogëlon sekrecionin
sialagog
sialagoga
ngrit tajitjen e pështymës
simpatoitik
sympatholytica
inhibon organet e nervuara me nervat adrenergike
simpatomimetik
sympathomimetica
stimuon organet e inervuara me nerva adrenergike
sinapsoitik
sinapsolitica
ganglioplegik
spazmoitik
spasmolitica
zvogëlon tonusin e muskuaturës
stomahik
stomachica
përmirëson tretjen e ushqimit
sudori�k
sudori�ca
mjet që e shton djersitjen
teratogen
teratogena
zhvillim jonormal i embrionit
timoeptik
thymoleptica
antidepresiv
tonik
tonica
mjet që e orcon dhe e përmirëson organizmin
R
rubiaciencioni
S
T
124
Veprimi, еfekti
Emri Latin
Sqarim
trankilacioni
tranquilantia
mënjanon orma më të lehta të çrregulimeve psiqike
transderma
transdermalia
aplikim nëpër lëkurë
tromboza
thrombosa
ormimi i ngjizjeve të gjakut që mund të sjellin deri në opstruksionin e enëve më të vogla të gjakut
trombo�ebitis
thrombo�ebitis
proces in�amatorik i venave i përcjella me ormimin e ngjizjeve të gjakut
tuberkuostatik
tuberculostatica
pengon rritjen e Mycobacterium tuberculosis
ulceracion
ulceratio
dëmtim i lëkurës dhe i mukozës
uroantiseptik
uroantiseptica
аntiseptik për traktin urinarë
uterostiptik
uterostyptica
kundër gjakderdhjes së anit
uterotonik
uterotonica
shkakton kontraksione aritmike në an
agocitoza
phagocytosis
proces i tërheqjes së grimcave të huaja, substancave, dhe indeve të vdekura në qelizë
�toncid
phytoncida
përbërës të bimëve të larta me veprim antibiotik
ogistik
phlogistica
rubiaciencija
otosenzibilizim
photosensibilisatio
proces i rritjes së ndjeshmërisë ndaj rrezeve të diellit
ungocid
ungicida
mjet i cili i asgjëson myket, antimikotik
urunkolze
urunculosis
ineksione lokale në lëkurë
hematom
haematoma
gjakderdhje lokale në inde ose organe
hemorragi
haemorrhagia
gjakderdhje kohë të gjatë
hemostatik
haemostatica
ndal gjakderdhjen, antihemoragjik
hemostiptik
haemostyptica
ndal gjakderdhjen, antihemoragjik
hgepatoprotektiv
protectiva hepatis
mbron qelizat hepare nga agensat dëmtues
hiperemik
hyperaemica
shkakton rritje të qarkullimit të gjakut, rubriaciension
hiperplazija
hyperplasia
indi i rritur jonormal
T
F
H
125
Veprimi, еfekti
Emri Latin
Sqarim
hipertonik
hypertonica
rrit shtypjen e gjakut
hipertro�
hyperthrophia
rritje e organeve
hipnotik
hypnotica
shkakton gjum, mjet për etje
hipoglikemik
hypoglicemica
e zvogëlon nivelin e sheqerit në gjak
hipolipidemia
hypolipidemia
e zvogëlon nivelin e tri glicerideve në qarkullim
hipotermik
hypotermica
ulë temperaturën e ngritur trupore
hipotonik
hypotonica
zvogëlon shtypjen e gjakut
holagog
cholagoga
rrit tajitjen e tëmthit
holekinetik
cholekinetica
mundëson zbrazjen e qeses së tëmthit
holeretrik
choleretica
shton sekrecionin dhe grumbullimin e tëmthit në mushkërinë e zezë
holinergik
cholinergica
parasimpatomimetik ose vagotonik
kronik
chronica
kohë të gjatë
cikatrizant
cicatrisant
mundëson humbje të shenjave dhe gjurmëve
cirkuatorik
circulatoria
përmirëson qarkullimin
citostatik
cytostatica
inhibon rritjen e qelizave tumore
citoksik
cytotoxica
mbyt qelizat
C
126
FARMAKOGNOZIA MËSIMI ZGJEDHORË
127
PËRMBAJTJA 1. HULUMTIMI MAKROSKOPIK DHE MIKROSKOPIK I BARËRAVE TË TËRA .......................................................................... 129 2. HULUMTIMI MAKROSKOPIK DHE MIKROSKOPIK I BARËRAVE TË IMTËSUARA .............................................................. 136 3. HULUMTIMI MAKROSKOPIK DHE MIKROSKOPIK I PËRZIERJEVE TË BARËRAVE............................................................. 138 4. HULUMTIMI MAKROSKOPIK DHE MIKROSKOPIK I BARËRAVE NË PLUHUR .................................................................... 141 5. LËNDËT BIMORE NË PREPARATET DIETETIKE DHE NË MAKROBIOTIKË..................................................................... 151 Preparatet d�etet�ke për uljen e masës së ngr�tur trupore....................... 152 Preparatet d�etet�ke për grupe të posaçme (njerëz�t me d�abetes) ......... 157 Preparatet d�etet�ke për ngr�tjen e masës trupore...................................159 Lëndët b�more në makrob�ot�kë .............................................................. 160 6. FITOPREPARATET ................................................................................. 163 Çajet.......................................................................................................... 167 Pluhurat ................................................................................................... 173 Ekstraktet ................................................................................................. 174 Т�nkturat .................................................................................................. 178 Yndyrat (yndyrat shëruese)...................................................................... 182 Shurupet ................................................................................................... 183 F�topreparatet bashkëkohore................................................................... 185 7. VEPRIMET E PADËSHIRUESHME TE BARËRAT BIMORE DHE FITOPREPARATET ........................................................................ 188
128
1.
HULUMTIMI MAKROSKOPIK DHE MIKROSKOPIK I BARËRAVE TË TËRA DHE BIMËVE Në suaza të hulumt�meve të barërave, në rend të parë kryhet �dent��k�m� anatom�k morologj�k, me hulumt�m makroskop�k dhe m�kroskop�k të barërave. Detyrë themelore e anal�zave të kët�lla është të përcaktohet �dent�tet� � barërave, në atë mënyrë që, në vet�të e përgj�thshme morologj�ke dhe anatom�ke detektohen ato që janë spec��ke dhe të veçanta të objekt�t të hulumtuar, me të c�lët dallohen njëra prej tjetrës. Me këto hulumt�me, mund të vërtetohet pjesër�sht rregullshmër�a e mater�al�t b�morë (zbulohen mangës�të, pr�mesat e huaja dhe als��katet). Hulumt�m�n makroskop�k dhe m�kroskop�k � barërave b�more shpesh plotësohet me reaks�one h�stok�m�ke të kompon�meve të ndryshme, të c�lat gj�nden në �ndet b�more, që nd�hmon të përcaktohet se a është bar� autotent�k ose paraqet als��kat. Duhet mbajtur në mend, se, që të përvetësohen tekn�kat e hulumt�m�t makroskop�k dhe m�kroskop�k të barërave b�more, duhet patjetër të nj�het m�rë morologj�a dhe anatom�a e b�mëve. Gjatë kryerjes së këtyre hulumt�meve udhëh�qem� me dokumente tekn�ke-normat�ve përkatëse (monogra� armakope�ke, standarde �ndustr�ale etj.) të përcaktuara për lloj�n e dhënë të bar�t. Barërat hulumtohen në ormat në të c�lat v�jnë në treg: s� barëra të tëra (totum ose �n toto), të �mtësuara me prerje (cons�ae) ose të �mtësuara në pluhur (�n pulvere).
Hulumt�m� makroskop�k � barërave kryhet me shq�sat tona dhe me nd�hmën e llupës. Stud�ohet pamja e jashtme e barërave, maten pjesë të veçanta të tyre dhe bëhen prova organolept�ke (përcakt�m� � ngjyrës, të erës dhe sh�jes). Hulumt�m� � pamjes së bar�t. – Sas� e vogël e bar�t shpërndahet në dërrasë spec�ale, në qelq�n – mat, në pjesë të l�noleum�t ose në letër më të ortë (me d�mens�one 40x50 cm) dhe me kujdes vështrohet prej poz�c�oneve të ndryshme, me sy të zhveshur ose me nd�hmën e llupës (e c�la zmadhon 10-20 herë).
129
Madhës�a e bar�t përcaktohet me v�zore m�l�metr�ke, ndërsa arat e vogla maten me anë të letrave m�l�metr�ke. Për matje objekt�ve të madhës�së së bar�t, nevoj�ten të kryhen ser� të matjeve. Për objekte të mëdha (prej 3 cm e më shumë) duhet të kryhen 10 der� 15 matje. Për objekte të vogla (der� 3cm) – bëhen 20-30 matje. Pas� të kryhen gj�tha matjet, gj�nden vlerat mesatare. Ngjyra e barërave përcaktohet në dr�tën d�ellore. Sh�kohet ngjyra në s�përaqen e bar�t, por edhe në vend�n ku është thyer bar� ose është prerë. Era përcaktohet rëndomtë në bar�n e thatë, gjatë ërk�m�t të pjesëve të mëdha m�d�s g�shtave. Era e barërave të orta, të vrazhda përcaktohet pas� të prehet bar� ose do të �mtësohet me th�kë, ndonjëherë përcaktohet pas� të bluhet. Sh�ja e barërave b�more hulumtohet me shumë kujdes, në pjesë të vogla të bar�t, të c�lat përtypen, nuk përb�hen dhe pastaj largohen me pështymë. Në armakope tregohet se sh�ja përcaktohet më në und.
Hulumt�m� m�kroskop�k , mundëson të kryhet �dent��k�m� � barërave, të zbulohen ndrysh�met e padësh�rueshme , mangës�të, zbulohen edhe als��katet. Me m�kroskop përcaktohen elementet d�agnost�ke karakter�st�ke, s�pas të c�lave, bar� � hulumtuar mund të dallohet prej të tjerave. Hulumt�met e kët�lla janë posaçër�sht të çmueshme gjatë kontroll�t të barërave të bluara (barërat në pluhur), s� dhe të barërave të prera në pjesë. Теkn�ka e m�kroskop�m�t bazohet në hulumt�m�n m�kroskop�k të preparart�t që është � përgat�tur prej bar�t të hulumtuar, kryhet me m�kroskop.
Hulumt�m� makroskop�k � barërave të tëra dhe b�mëve Hulumt�m� makroskop�k � barërave të tëra në përgj�thës� bazohet në në
anal�zën e vet�ve organolept�ke të barërave, sepse me njohjen e ndërt�m�t morolog j�k, rëndomtë zbulohen edhe vet�të d�agnost�ke karakter�st�ke të shum�cës së barërave. Rrallë, për �dent��k�m�n më të s�gurt të barërave të kët�lla, ka nevojë për anal�zë m�kroskop�ke të hollës�shme ose për ndonjë reaks�on k�m�k spec��k. Me kontroll organolept�ke mund të përcaktohet �dent�tet� � b�mës, � c�l� paraqet bur�m për ndonjë barë. Edhe për hulumt�m�n e barërave, mund të shrytëzohen shq�sat ose llupa adekuate. Gjatë hulumt�m�t, nd�hmë të madh jap�n herbar�umet e b�mëve të c�lëve paraprak�sht u është vërtetuar �dent�tet�.
130
Gjeth�
Me noc�on�n gjeth (ol�um) në prakt�kën armaceut�ke nënkuptohet bar� shërues, � përaqësuar me gjeth�n ose me gjethëza të veçanta të gjetheve të përbëra. Gjethet grumbullohen zakon�sht në azën e zhv�ll�m�t të plotë, me mbajtëse ose pa të. Gjatë anal�zës makroskop�ke të gjetheve � kushtohet vëmendje ormës dhe madhës�së të pllakës gjethore, ormës dhe gjatës�së të mbajtëses gjethore, karakter�t të nervaturës dhe të skajeve të gjeth�t. Gjatë hulumt�m�t të gjetheve të vogla lëkurore, këto vet� janë m�rë të dukshme në mater�al�n e tharë. Për hulumt�m�n e gjetheve të mëdha dhe të holla, të c�lat rëndomtë janë të bluara në barëra, paraprak�sht duhet të zbuten. Gjeth� � zbutur shtr�het në pllakën punuese. Me lupë (e c�la zmadhon 10 herë) ose me stereom�kroskop në mater�al�n e tharë, mësohet: karakter� dhe përhapja e q�meve, nervave, gjëndrave me vaj eter�k dhe elementeve tjera në s�përaqen e gjeth�t. Madhës�a e pllakës gjethore dhe mbajtëses gjethore përcaktohet me v�zore. Përcaktohet ngjyra në të dyja anët e gjeth�t, në dr�tën d�ellore të d�tës. Era përcaktohet gjatë ërk�m�t të gjeth�t ndërmjet g�shtave. Sh�ja përcaktohet në bar�n e tharë ujorë ose në ekstrakt�n ujorë të t�j (posaçër�sht te barërat helmuese).
131
Lulja
Me emr�n lule (lulesa) (�ores) ose lulja (�os), në prakt�kën armaceut�ke nënkuptohen lulesat e thara (kokrrat e luleve s�kur te Asteraceae (Compos�tae – lulen të ndërl�kuara ose të përbëra), lule ose pjesë të luleve. Lulet dhe lulesat grumbullohen, s�pas rregull�t në �ll�m të lulëz�m�t, në d�sa raste në azën e buton�z�m�t (orm�m�n e p�pthave). Në mater�al�n e tharë përcaktohet lloj� � lulesës, madhës�a e luleve dhe të lulesa ve, lloj� � q�meve, ngjyra, era dhe sh�ja. Për hulumt�m�n e luleve më të mëdha ose lulesave, paraprak�sht zbuten. Lulja e zbutur shtr�het në enën e qelq�t dhe vështrohet me thjerrëz ose me stereom�kroskop. Gjatë kësaj, ndahen dhe në veçant� vështrohen pjesët e lules: kupa e lules, thekët dhe p�st�l�. Herba
Me emr�n herba (herba) në prakt�kën armaceut�ke nënkuptohen pjesët mb�tokësore të thara të b�mëve bar�shtore. Herbat zakon�sht grumbullohen në kohën e lulëz�m�t, dhe për nga përbërja e bar�t bëjnë pjesë: kërcell� me gjethe, lulet, nganjëherë edhe rytet e papjekura. Në raste të veçanta, herbat grumbullohen para lulëz�m�t ose në kohën e kr�j�m�t të ryteve (Ado-n�d�s herba). e b�mët e ndryshme, herba përsh�në pjesë të ndryshme: te d�sa b�më grumbullohen kryes�sht pjesët në maje të kërcell�t, te d�sa grumbullohen gj�tha pjesët mb�tokësore të b�mës, në d�sa b�më grumbullohen edhe me rrënjë. Gjatë hulumt�m�t makroskop�k të herbave, në gj�tha pjesët e mater�al�t të tharë (gjethet, kërcell�, lulet) ndaras ju përcaktohet pamja, ngjyra, era dhe sh�ja. Karakter�st�kat morologj�ke të pjesëve të b�mëve më m�rë hulumtohen nëse zbuten paraprak�sht. Pas zbutjes, me kujdes shtr�hen në mjet�n e qelqtë dhe stud�ohen. I kushtohet vëmendje: ormës dhe madhës�së së gjetheve, s� është përhapja e gjetheve të kërcell�t, çarë është lloj� � lulesave, çarë janë lulet e veçanta, çarë është llo j� � ryt�t, çarë ndërt�m� ka kërcell� (pamja e jashtme dhe ndërt�m� � prerjes tërthore.)
132
Korja
Me emr�n kore (cortex) në prakt�kën armaceut�ke nënkuptohet pjesa s�përaqësore e pjesëve drunore të: kërcell�t, degëve dhe rrënjëve. Коrja � h�qet s�pas rregull�t në pranverë, në per�udhën kur �llojnë të qarkullojnë lëngjet b�more. Anal�za m�kroskop�ke e koreve kryhet në bar�n e tharë. Përcaktohet orma dhe madhës�a e pjesëve të korës. Në barë, korja është në ormë të pjesëve gjysmë gypore, lugut, ose pjesëve të rrashëta me madhës� të ndryshme. S�përaqja e jashtme e korës është e mbuluar me pjesë të quajtur plutë, te e c�la përcaktohet ngjyra, pamja, (e lëmuar, e vrazhdët, e mbledhur...). s�përaqja e e brendshme e korës mund të jenë e lëmuar ose br�njëzore (që është karakter�st�kë e lloj�t të caktuar të b�mës), ndërsа për nga ngjyra është më e ndr�tshme se s�përaqja e jashtme. Për �dent��k�m�n e korës, përpos vet�ve karakter�st�ke të s�përaqes, rëndës� të madhe ka karakter� � thyerjes së tërthortë, � c�l� varet prej veçor�ve të ndërt�m�t të elementeve mekan�ke të korës. Tyerja e tërthortë mund të jenë: e q�mëzuar (prej q�meve të holla), kokrrore (prej qel�zave skerenh�m�ke) etj. Era e korës përcaktohet me thyer je ose me gërryerje me skapel. Për �dent��k�m�n e koreve rëndës� të posaçme kanë reaks�onet k�m�ke kual�tat�ve, të c�lat kryhen me përpun�me ujore (dekokte) të korës ose të lëngjeve të reskëta të kulluara, ose me sht�m�n e reagjent�t në s�përaqen e brendshme të korës. Fryt�
Me term�n ryt (ructus), në prakt�kën armaceut�ke nënkuptohet bar� b�morë, � prezentuar me ryt�n e vërtetë ose të rrejshëm, me ryte të përz�era (të ndërl�kuara), po ashtu edhe të pjesëve të ryteve. Frytet grumbullohen rëndomtë në kohën e pjekjes ose para pjekjes. Gjatë anal�zës m�kroskop�ke të ryteve � kushtohet vëmendje: ormës, madhës�së, ngjyrës, erës, dhe sh�jes. Fryt� përbëhet prej rreth ryt�t ose per�karp�t (per�carp�um) dhe arës. Per�karp� mund të jenë � thatë (ryte të thata) ose m�shëror (ryte të lëngshme).
133
Frytet e thata (Ap�aceae, Asterac�ae, Poaceae) hulumtohen s� mater�al � thatë. Frytet e lëngshme, të c�lat s� barë në ormë të thatë, në �ll�m vështrohen vet�të organolept�ke në ormën e thatë, pastaj zbuten në ujë të nxehtë dhe përcaktohet: orma, madhës�a, veçor�të dhe struktura. Fara që gjendet në ryt, me kujdes ndahet prej ryt�t dhe � përcaktohet orma, karakter� � s�përaqes etj. Në d�sa raste, gjatë makroskop�m�t të ryt�t, nevoj�tet të bëhet prerje tërthore, me çka sh�kohen prerjet tërthore, kanalet karakter�st�ke me vaj eter�k dhe vet� tjera. Frytet e buta, ato që janë tharë paraprak�sht, hulumtohet se s� të zbuten, ndërsa rytet shumë të orta �mtësohen. Gjatë anal�zave k�m�ke kual�tat�ve shrytëzohen përpun�met ujore (10% dekokte). Fara
Me term�n arë (semen), në prakt�kën armaceut�ke nënkuptohet ara e plotë ose pjesë të ndara të arës. Farat grumbullohen në kohën e pjekjes së plotë. Fara përbëhet prej: mbështjellës�t të arës, endosperm�t dhe embr�on�t. Gjatë hulumt�m�t të arave hulumtohet: orma e tyre, madhës�a, ngjyra, era, sh�ja dhe karakter� � s�përaqes së tyre (mund të jenë: e lëmuar ose jo e rrashët, e zhveshur ose e q�mëzuar). Me thjerrëz ose stereom�kroskop, sh�kohet prerja tërthore e arës, duke � kushtuar vëmendje vet�ve të mbështjellës�t aror, po ashtu edhe ormës, madhës�së dhe rend�tjes së embr�on�t. Organet nëntokësore
Organet nëntokësore, të c�lat paraqes�n barë, mund të jenë: rrënja (rad�x), r�zom� (rh�zoma), r�zom� dhe rrënja (rh�zoma et rad�x – në barë ka pjesë të posaçme të r�zom�t dhe të rrënjëve), r�zom� me rrënjë (rh�zoma cum rad�c�bus – r�zomet nuk janë të dara prej rrënjëve), tuber� (tuber) dhe kokëza (bulbus). Organet nëntokësore të b�mëve grumbullohen kryes�sht në vjeshtë, por në barëra të posaçme ka rregulla të veçanta. Anal�za makroskop�ke e organeve nëntokësore përsh�n stud�m�n e: ormës, madhës�së, ngjyrës së s�përaqes së thyerjes, erën (gatë thyerjes, �mtës�m�t) dhe sh�jen.
134
Domethën�e të rëndës�shme d�agnost��ke ka karakter� � s�përaqes së objekt�t të hulumtuar, e c�la mund të jenë e rrashët ose e mbledhur-valore, me mbetje të gjethe ve ose të kërcejve.
Tyerja (rrashët, kokërrzore, e q�mëzuar,...) është e përcaktuar me strukturën e �ndeve, karakter�t të elementeve mekan�ke (sklerenh�m�t, q�meve l�k�ne, q�meve drunore etj.). Organet nëntokësore hulumtohen rregull�sht edhe në prerjen tërthore, ku � kushtohet vëmendje përhapjes së enëve përçuese (të sh�kuara me sy të zhveshur ose me llupë), prezenca dhe madhës�a e rrezeve në brendës�, prezencës së elementeve mekan�ke dhe karakter�st�kave tjera. Hulumt�m� m�kroskop�k � barërave të tëra nënkupton përpun�m�n e prepa-
rateve m�kroskop�ke të bar�t, prerje tërthore ose për së gjat�, e c�la hulumtohet me vështr�m m�kroskop�k dhe me vërtet�m�n e karakter�st�kave të ndërt�m�t anatom�kmorologj�k të bar�t.
Detyra prakt�ke: 1. Duka apl�kuar vepr�met për hulumt�m makroskop�k, duke �dent��kuar b�mët shëruese të herbar�um�t shkollorë. Krahaso b�mët me karakter�st�ka të ngjashme! 2. Kryej hulumt�m�n makroskop�k të barërave të tëra! Bëj krahas�m�n m�d�s barërave me vet� të ngjashme dhe të ndryshme organolept�ke! Hulumto bar�n a përmban pr�mesa, papastërt� ose mangës�! 3. Kryej hulumt�m�n m�kroskop�k të barërave të tëra (përgat�t barë të thatë për hulumt�m, vendos paj�sjet e nevojshme dhe �nstrumentet)! D�skuto rezultatet e �tuara!
135
2.
HULUMTIMI MAKROSKOPIK DHE MIKROSKOPIK I BARËRAVE TË IMTËSUARA Në prakt�kë, barërat kryes�sht shrytëzohen të �mtësuara der� në madhës� të caktuar, �mtës�a opt�male mundëson ekstrakt�m më të m�rë të substancave b�oakt�ve që � përmbajnë barërat. Shkalla e �mtës�m�t është e rëndës�shme për barërat që përgat�ten për ekstrakt�m dhe për këtë qëll�m, më shpesh �mtësohen der� në shkalë të pluhur�t të vrazhdët. P.sh., barërat aromat�ke, të c�lat � nënshtrohen d�st�l�m�t me nd�hmë të avujve të uj�t, me qëll�m që të �zolohet vaj� eter�k, duhet të kenë shkallë përkatëse të �mtës�m�t. Kështu, me vaj eter�k endogjen të lokal�zuar, �mtësohen der� në shkallë të pluhur�t të vrazhdët (Foen�cul� ructus, Valer�anae rad�x) ose �mtësohen der� në shkallë të caktuar të �mtës�m�t, të përshkruar në monogra� (Jun�per� ructus). Po ashtu, barërat që hynë në përbërjen e çajeve mono – ose më shumë komponentëshe, duhet të jenë të �mtësuara der� në shkallë adekuate të �mtës�m�t. Këto vlera janë dhënë në armakope�të për çdo barë, ndaras.
Barërat e prera vrazhdët (conc�sae)
136
e barërat që v�jnë në treg të �mtësuara, ekz�ston mundës� më e madhe për osc�l�me në kual�tet, s� dhe mundës� për als��k�m. Për këtë, në suaza të hulumt�m�t të rëndomtë të c�lëve u nënshtrohen barërat para se të përdoren, barërat e �mtësuara së par� hulumtohen makroskop�k�sht dhe m�kroskop�k�sht, me qëll�m që të vërtetohet kual�tet�. • • • •
Ident��k�m� � barërave të �mtësuara përsh�n: përcakt�m�n e bur�m�t të saktë b�ologj�k të bar�t ose pjesës së b�mës që shrytëzohet, kontroll� organolept�k � bar�t, karakter�st�kave morologj�ke: - morologj�së së jashtme – makroskop�së, - morologj�së së brendshme – ndërt�m�t anatom�k, �dent��k�m� k�m�k: - anal�za kual�tat�ve dhe dëf�m� � komponentëve spec��ke.
Përcakt�m� � �mtës�së Prerja e barërave është e përcjella me kr�j�m�n e �mtës�meve, të c�lët në barë mund të jenë prezentë vetëm der� në sas� të caktuara, të caktuara me rregullat armakope�ke. Sas�a e �mtës�rave përcaktohet me nd�hmë të s�tave të d�mens�oneve të ndryshme: − gjetheve, herbave, organeve nëntokësore dhe barërave më të mëdha rëndomtë s�ten nëpër s�të der� 3 mm, − lulet, arat dhe barërat tjera më të �mëta s�ten në s�te me madhës� prej 0,5 der� 1,5 mm. Bar� s�tet nëpër s�tën e caktuar me çka 95% të bar�t duhet të kalojnë nëpër atë s�të. E tërë sas�a që ka kaluar nëpër s�tën e përcaktuar, s�tet në s�tën tjetër më të vogël, me çka nëpër atë s�të nuk guxon të kalojë më shumë se 40% të bar�t. Pjesa që kalon nëpër s�të është �mtës�rë. Imtës�ra e ndarë matet dhe njehsohet në përq�ndje (%). Eventual�sht hulumtohet se a rrjedh �mtës�ra prej vetë bar�t ose papastërt�ve, ose me qëll�m janë shtuar pr�mesa për qëll�me të als��k�m�t të bar�t. S�pas rregullave armakope�ke, për d�sa barëra lejohet 2-10% �mtës�rë, p.sh., për ara dhe për ryte. Në bar�n e �mtësuar nuk guxohet të përmbahet rëra, gurë, dheu, etj. Posaçër�sht nuk lejohet të kenë gdhendje.
137
Detyra prakt�ke: 1. Kryej hulumt�m�n makroskop�k të barërave të �mtësuara! Bëj krahas�m�n m�d�s barërave me vet� të ngjashme dhe të ndryshme organolept�ke! Hulumto a përmban bar� pr�mesa, papastërt� ose mangës�! 2. Kryej hulumt�m�n m�kroskop�k të barërave të �mtësuara (përgat�t bar�n e tharë për hulumt�m, përpuno preparat�n m�kroskop�k, vendos paj�sjet e nevoj�tura dhe �nstrumentet)! D�skuto rezutatet e �tuara! 3. Në bazë të hulumt�m�t makroskop�k dhe m�kroskop�k të barërave, vlerëso kual�tet�n e tyre të përgj�thshëm!
3.
HULUMTIMI МАKROSKOPIK DHE MIKROSKOPIK I PËRZIERJEVE TË BARËRAVE Në prakt�kën armaceut�ke dhe mjekësore barërat më shpesh përdoren në ormë të përz�erjeve të llojllojshme ose përz�erjeve të barërave, përkatës�sht çajeve. Çajet mund të jenë njëkomponentëshe (barëra të veçanta) s�ç është çaj� � nanes, çaj� � kamom�l�t ose çaj� � l�srës. Çajet med�c�nale dhe çajet që përdoren në prakt�kën e përd�tshme për përgat�tjen e p�jeve reskuese, më shpesh janë përz�erje të barërave në pjesë (të prera, të �mtësuara ose të bluara), të përgat�tura s�pas recetave përkatëse. Në rast�n e çajeve med�c�nale, përz�erja është e përbërë zakon�sht prej më shumë barërave (s�pas standardeve gjermane m�d�s 4 dhe 7), të c�lët s�pas rol�t që e kanë në përz�erjen e çajeve, mund të jenë: − barëra kryesore, të c�lat me vepr�m�n e tyre e përcaktojnë �nd�kac�on�n spec��k, − barërat plotësuese, të c�lat me eekt�n e tyre (s�nerg�zëm) e nd�hmojnë vepr�m�n e barërave kryesore ose � zbus�n eektet e padësh�rueshme, − barërat nd�hmëse, të c�lët e përm�rësojnë sh�jen, erën dhe pamjen e çaj�t.
Barërat kryesore dhe plotësuese duhet të jenë të përaqësuara në sas� më të mëdha der� 70%, prej të c�lëve, duhet të përmbajnë së paku 40% të barërave kryesore. Barërat nd�hmëse duhet të jenë të përaqësuara më së shumt� der� 10-15%.
138
Në raste kur përz�erja e barërave shrytëzohet në prakt�kën e përd�tshme, për përgat�tjen e p�jeve ujore që shrytëzohen s� mjete reskuese, përz�erja e barërave përgat�tet në atë mënyrë që të arr�het erë e kënaqshme dhe sh�je e p�jes ujore, arsye për të c�lën çaj� do të k�shte përdor�m më të madh. Çaj� � t�llë, sot, është çaj shumë më � popullar�zuar se � h�b�skus�t, � c�l� në real�tet paraqet përz�erjen e lules së h�b�skus�t dhe ryt�t të kaçës, ose çaje të ndryshme të pemëve në të c�lët s� shtesë për aromë të posaçme shtohet korja e kanellës ose ryt� � anason�t. Barërat b�more që shrytëzohen në prodh�m�n e çajeve med�c�onale duhet të kenë kual�tet më të m�rë. Farmakopetë shkruajnë, se barërat që përdoren në çajet e kët�lla, duhet të kenë kual�tet, � c�l� � përgj�gjet kërkesave të monogra�ve armakope�ke dhe të obl�guar duhet t’� plotësojnë kërkesat e monogra�ve për barërat b�more (Plantae med�c�nales), në të c�lët janë dhënë parametrat për vlerës�m�n e kual�tet�t të përgj�thshëm, s�ç janë parametrat për pastërt�në e bar�t (pran�a e pest�c�deve, mykotoks�n�t, rad�oakt�v�tet�t, të myqeve, të kontam�nuesve m�krob�ologj�k). Barërat që nuk janë o�c�nele, duhet t� plotësojnë kërkesat për kual�tet të përgj�thshëm, të c�lat janë përshkruar në monogra� Plantae med�c�nales, në rast se nuk � nënshtrohet hulumt�meve tjera.
Përz�erje nga drogat Hulumt�m� � barërave në përz�erje kryhet në mostra për hulumt�m (prova), e c�a merret s� ekzemplar mesatar për anal�zë. Zakon�sht, për përgat�tjen e mostrës për hulumt�m, shrytëzohet e a.sh.q. metoda e „ndarjes në një të katërtat”. Sas�a e përgj�thshme e bar�t që është marrë paraprak�sht s� mostër (mendohet në mostrat e ser�ve), pas përz�erjes së m�rë dhe homogjen�z�m�t, shpërndahet në bazë të pastër në një shtresë të ngjashme, në ormë të katror�t. Me shuër tërh�qen v�jat d�agonale dhe bar� ndahet në katër pjesë, në mënyrë sa më prec�ze. Dy pjesët që paraqes�n trekëndësh�n e s�përm dhe të poshtëm (në �gurë pjesët 1 dhe 3), përz�hen në mënyrë homogjene dhe ajo sas� e përz�erjes paraqet mostrën për hulumt�m.
139
Përz�erja e barërave „ndarja në një të katërtat”, për mostrën hulumtuese bashkohen pjesët 1 dhe 3
Ident�f�k�m� � barërave në përz�erje në mostrën për hulumt�m Barërat e veçanta ndahen prej përz�erjes me p�ncetë dhe hulumtohen: • makroskop�k�sht, karakter�st�kat organolept�ke, • m�kroskop�k�sht, prerja e bar�t ose pluhur�t, nëse është �mtësuar bar� dhe nëse nuk ka mundës� për përpun�m�n e preparat�t. • hulumt�met k�m�ke, reaks�onet e ngjyrosjes ose të undërr�m�t ose kromatogra�a në SH.H. e ekstrakteve të ekzemplarëve të ndarë nga përz�erja. Gjatë hulumt�meve makroskop�ke dhe m�kroskop�ke të përbërësve të veçantë nga mostra hulumtuese, duhet të nj�hen karakter�st�kat morologj�ke dhe anatom�ke të barërave të veçanta. Ident��k�m� � barërave, të c�lët e përbëjnë përz�erjen, kryhet s�pas rregullores armakope�ke, për bar�n konkret.
Elementet morologj�ke karakter�st�ke: mekan�ke dhe �jet e gjëndrave (të �nc�zuara me m�kroskop elektron�k)
140
Detyra prakt�ke: 1. Kryej hulumt�m�n makroskop�k të përz�erjeve dy komponentëshe të barërave! Ident��ko barërat në përz�erje! Bëj krahas�m�n m�d�s barërave me vet� të ngjashme dhe të ndryshme organolept�ke! Hulumto a përmban bar� pr�mesa, papastërt� ose mangës�! Hulumto a përmban als��kate! 2. Kryej hulumt�m�n m�kroskop�k të barërave në përz�erje (përgat�t bar�n e tharë për hulumt�m, përpuno preparat�n m�kroskop�k, vendos paj�sjet e nevojshëm dhe �nstrumentet)! D�skuto rezultatet e �tuara! 3. Në bazë të hulumt�m�t makroskop�k dhe m�kroskop�k të barërave, vlerëso kual�tet�n e tyre të përgj�thshëm, s� edhe kual�tet�n e përz�erjeve!
4.
HULUMTIMI МАKROSKOPIK DHE MIKROSKOPIK I BARËRAVE NË PLUHUR Barërat në pluhur mund të paraqes�n ormë të posaçme të preparateve b�more dhe atëherë shënohen me emr�n pluhura (pulveres). Bar� pluhur � des�nuar për përdor�m oral, rëndomtë kapsulohet (në kapsule am�don�, letre ose xhelat�n�). Më shpesh, në këtë ormë gj�nden barëra që kanë vepr�m të uq�shëm (Belladonnae pulv�s). Ваrnat e kët�lla bluhen s� pluhur � �mtë. Barërat e bluara s� pluhur � trashë përdoren për prodh�m�n e çajeve të paketuara në �ltër-qese. Për përdor�m ekstern, barërat pluhurore përdoren në ormë të shtresave (kataplazmeve), të c�lat � shtojmë në vend�n e sëmuar në lëkurë. Më shpesh d�st�n�m të kët�llë kanë barërat e mukozeve ose barërat me vepr�m rub�ac�ent, të c�lët para përdor�m�t shkr�hen në ujë. Hulumt�m� � barërave në pluhur paraqet vepr�m kompleks, gjatë të c�l�t me nd�hmën e m�kroskop�t �dent��kohet bar� që është �mtësuar në pluhur ose zbulohen als��katet e t�j. Për të kryer hulumt�m�n e kët�llë, përpos shkathtës�së për punë me m�kroskop, nevoj�tet njohje e shkëlqyeshme e ndërt�m�t anatom�k të b�mëve dhe njohja e elementeve h�stologj�ke, të c�lët janë karakter�st�ke për barëra të veçanta ose për grupe të barërave. Në real�tet, me zbul�m�n, njohjen dhe koment�m�n e elemente ve karakter�st�ke, pothuaj se gj�thnjë mund të vërtetohet �dent�tet� � bar�t të bluar. P.sh.: orma dhe madhës�a e kokrrave të am�don�t te patatet, lloj� dhe lokal�z�m� � kr�staleve të oksalat�t të kalc�um�t te lule shpata, etj.
141
Njëkohës�sht, mund të vërtetohet për një barë a është als��kuar. Zbul�m� � as��kat�t është � mundshëm madje pas� të nj�het ndërt�m� anatom�k � barërave të pastra të bluara, për të c�lat paraprak�sht me s�gur� është vërtetuar �dent�tet�. M�rëpo, duhet pas parasysh se më lehtë është të zbulohet a është als��kuar bar�, se sa të vërtetohet me çka është als��kuar bar�. Vepr�met për hulumt�m�n e barërave në pluhur duhet të real�zohen s�pas radhës v�juese: 1. hulumt�m� makroskop�k � pluhur�t, vërtet�m� � karakter�st�kave organolept�ke, 2. hulumt�m� m�kroskop�k � pluhur�t, vërtet�m� � elementeve karakter�st�ke m�kroskop�ke të pluhur�t, 3. �dent��k�m� � bar�t në pluhur, me të a.sh.q. metodën e el�m�n�m�t. Përmes njohjes së karakter�st�kave organolept�ke dhe vërtet�m�t të karakter�st�kave anatom�ke spec��ke, ndërsa me el�m�n�m e të dhënave që nënkuptohen për barëra tjera të ngjashme, anal�za përqendrohet në një barë konkret, me çka kryhet �dent��k�m� � t�j makroskop�k dhe m�kroskop�k.
Bar� në pluhur
Hulumt�m� makroskop�k � bar�t në pluhur Hulumt�m� makroskop�k përsh�n përcakt�m�n e vet�ve organolept�ke të pluhur�t, me çka hulumtohet: − Pamja. – Pluhurat e barërave mund të jenë amore dhe pa shkëlq�m, më rrallë kr�stalore dhe me shkëlq�m (rrësh�ra dhe balsame), të vrazhda, të �mëta ose shumë të �mëta dhe ngjashëm. Pluhur� mund të jenë � rëndë ose � lehtë etj. − Era. –Numër � madh � barërave kanë erë karakter�st�ke. − Ngjyra. – Pluhurat mund të jenë më shumë ose më pak të gjelbra (gjeth�, herba dhe organe tjera mb�tokësore të b�mës me kloro�l), të bardha (am�don�, goma arabe, rrënja e mëllagës së bardhë) ose me ngjyra të ndryshme: përh�mëta, verdha, kae, të kuqe etj. (kore, ryte, rrënjë...).
142
− Sh�ja. – Në një barë rrallë paraq�tet me një sh�je të vetme. Më shpesh janë prezentë komb�n�me të dy ose më shumë sh�jeve, të c�lat mund të jenë: аromat�ke, sekrec�onale (tëmthore), të ëmbla, të h�dhëta, ashpra, djegëse, të pakëndshme ose të jap�n sh�je që djeg dhe ngrohë.
Bëhen d�sa hulumt�me tjera të përgj�thshme: − Sas� e vogël e pluhur�t shtypet në copë letre: bar� që përmban vaj yndyror do të lëjë njollë të përhershme, ndërsa bar� me vaj eter�k, njolla shpejtë do të humbet. − Pak pluhur laget me dhjetë p�ka ujë të fohtë: d�sa barëra l�rojnë erë të caktuar, d�sa nuk treten, d�sa plotës�sht treten, d�sa (sekrete dhe goma) bëhen v�skoze, sekrec�onale dhe ngj�tëse. − Pak nga pluhur� laget me ac�d sulur�k të holluar: paraq�tet shushur�më, nëse në pluhur ka CaCO3 (als��kat � mëllagës së bardhë). − Pak nga pluhur� tundet në epruvetë me ujë: paraq�tet shkumë e madhe e përhershme nëse përmbahen barërat sapon�ne. − Pak nga pluhur� përz�het me ujë të ngrohtë dhe menjëherë l�rohet erë: paraq�tet erë karakter�st�ke e barërave, të c�lat në temperaturë të rëndomtë nuk jap�n asnjë erë. − Pak nga pluhur� shkundet me ujë d�sa m�nuta, �ltrohet dhe në �ltrat shtohet klorur� er�k (klorur hekur�(III)): barërat që përmbajnë tan�ne ngjyrosen në të kaltër të mbyllur ose të gjelbër të mbyllur.
Hulumt�m� m�kroskop�k � bar�t në pluhur Madje pas� të mësohen vet�të organolept�ke të pluhur�t të hulumtuar, duhet t� qasem� anal�zës m�kroskop�ke. Merret sas� e vogël e pluhur�t, m�rë d�sperzohet me gj�lpërë me një ose dy p�ka reagjent të përgj�thshëm dhe përgat�tet preparat�, � c�l� vështrohet nën m�kroskop, ku para së gj�thash kërkohen elementet v�juese: − am�don� (me reagjent të përgj�thshëm ngjyroset në të kaltër vjollce), − q�met (ato mekan�ke mbeten të pa ngjyrosura, përder�sa ato sekretore ngjyrosen në të kuqe për shkak të prezencës së vaj�t eter�k), − kr�stalet e oksalat�t të kalc�um�t (ngel�n të pa ngjyrosura), − ragmente të �ndeve (trakeje, q�me, sklero�de ...) (ngjyrosen me ngjyrë të verdhë- të artë)
143
Me anal�zë m�kroskop�ke së par� përcaktohet prej c�l�t organ rrjedh bar� � �mtësuar (pluhur�). Pastaj kërkohen elementet h�stologj�ke, të c�lët janë karakter�st�ke për lëndën përkatëse (gjeth�, rrënja, lulja etj.). rrugës së el�m�n�m�t dhe me njohjen e elementeve konkrete, �dent��kohet bar� në pluhur. D�sa shembuj të barërave në pluhur, me elementet m�kroskop�ke karakter�st�ke:
Caps�c� pulv�s:
Кr�stalet e oksalat�t të kalc�um�t
а – pjesa e arës me mbështjellës të trashur të arës, b – еndokarp�, c – p�ka yndyrore, d – parenh�m� me p�ka yndyrore, e – еgzokarp�
b
a c d
e
b
а
a d b c c
e
d g e
e
Gent�anae pulv�s:
а dhe c – pjesë të parenh�m�t me p�ka yndyrore, b – p�ka yndyrore, d – pjesë të trakejeve me mure rrjetore të trashura, е – pjesë të plutës, – pjesë të parenh�m�t der� në trakeje me mure rrjetore të trashura.
144
Serpyll� pulv�s:
а – pjesë e ep�derm�t me �je konuso�de, b – q�me gjunjëzore, c – �je mekan�ke më shumë qel�zore, d – ep�derm�s� pap�loz, е – kokrrat e polen�t, – �je gjëndërore lloj� Lam�aceae, g – pjesë e ep�derm�t me �je gjunjëzore dhe �je gjëndërore t�p� Lam�aceae.
Chamom�llae pulv�s:
а – qel�za ep�dermale në tuat e gjetheve, b – qel�za ep�dermale në gjeth�n e �nvolukrum�t, c – еp�derm�s� me gjëndra të lloj�t Asteraceae, d – meso�l� � gjeth�t të �nvolukrum�t me të gdhendura të oksalat�t të kalc�um�t, е – qel�zat sklerenh�m�ke te gjeth� � �nvolukrum�t, – kokrrat e polen�t, g – qel�zat drunore në unazë te gjethet e pllenuara, h – pjesë e �lamenteve, � – еp�derm�s� � luleve me kut�kul pap�loze karakter�st�ke, k – tuat e pap�lave në vrajën e pllenues�t.
e
b a
Caps�c� pulv�s
d
c
g
k h
Serpyll� pulv�s
Ident�f�k�m� � pluhur�t të bar�t me metodën e el�m�n�m�t: 1. Përcakt�m� � organ�t prej të c�l�t rrjedh pluhur� Me mikroskop shikohet:
Organi bimorë
Indi me kloro�l, �jet gjëndërore dhe mekanike, ragmentet e meso�lit gjethi (indi palisad dhe indi sungjeror) Pëlhura, shumë amidon, kristale të ndryshme (�je, skleroide ka rrallë) rrënja rakeje, trakeide, paranhii druror, parenhimi i rrezeve të palcës
druri
Fije likine ose qeliza sklerenhime (ose të dyja), të ndara në grupe; gypa rrjetorë, paremhimi dhe shpesh plutë
korja
Poeni, anteri, pjesë të ngjyrosura të tuave gjethore
lulja
rakeje të imëta spirale, ragmente të ngjyrosura të perikarpit, ragmente të endospermit dhe të kotiledoneve, sekreti
fryti dhe fara
145
2. Hulumt�m� I barërave pluhurore të ndryshme të ngjyrosura a) Pluhur � bardhë ose � bardhëlemë-am�donet ( Amyla) Me mikroskop shihet: orma e kokrrave të amidonit
Çarje në kokërr
Vendi i çarjes
shtresimi
lloji i amidonit
Тоpthore, ormë dardhe ose veshkore, të mëdha
Çarje e rrumbullakët
Shtrihet në brendi të kokrrës
Në skajin më të ngushtë të kokrrës; shtresim i dukshëm
Amylum solani
Тоpthore, me njolla, të shtypura
Nuk ka çarje
Ka tri lloje të kokrrave: të imëta (28), mesme (30-40) dhe të mëdha (më shumë se 45 mikrometra) Kokrra të imëta (2-10 mikrometra), të veçanta, shpesh në grumbuj me ormë të parregullt
Amylum tritici
Kokrra me madhësi mesatare (10-30 mikrometra)
Amylum maydis
Më shumë kokrra Nuk ka çarje janë poliedrike, ë posaçme ose të grupuara Ka çarje të dukshme
Amylum Mayd�s
Amylum r�t�c�
146
Në pyetje është:
Amylum oryzae
Amylum Or�zae
Amylum Solan�
b. Pluhur� � gjelbër – gjeth� ose pjesa nëntokësore e b�mës (fol�um, herba) Me mikroskop shihet:
Në pyetje është:
Fijet mekanike
Format e oksalatit të kalciumit
Fijet mekanike njëqelizore, të trashura
Oksalati i kalciumit Qelizat epidermale në ormë të përmbajnë sekret; ka �je prizmave lythore
Ka shumë �je: Nuk përmban shumëqelizore, të oksalat kalciumi drejta, me ormë të ndryshme
Elemente speci�ke
Bari
Fije të përbëra prej 2-6 Digitalis pulvis qelizave me mure të holla; pak rrethore; qeliza të ndara të deormuara; prezentë janë edhe qeliza të vogla me kokërrza prej 1-2 qelizave
Fije të shumta Oksalati i kalciumit Qeliza të pranishme me njëqelizore të në ormë të prizmit sekrete grumbulluara në bazë të përbashkët
Sennae pulv�s
Sennae pulvis
Althaeae pulvis
D�g�tal�s pulv�s
147
v. Pluhura me ngjyra të ndryshme – rrënja, r�zom�, korja, lulja, fryt�, fara Rrënja dhe rizomi – vetitë e përgjithshme: enë të mëdha drunore; gati gjithnjë ka amidon; shpesh ka plutë, diku ka edhe qeliza sklerenhime; prezente janë kristale të ndryshme. Ka amidon
Nuk ka qeliza sklerenhime
ka kristale në ormë të prizmit
Ka �je likine
Glycyrrhizae pulvis
Коrja - vetitë e përgjithshme: nuk ka enë të drurit (trakeje dhe trakeide); ka �je likine ose qeliza sklerenhime, ose të dyja (të ndara ose në grupe), shpesh të shtresuara me qeliza dhe me kristale të oksalatit të kalciumit; janë prezentë gyp rrjetore, prezent është parenhimi dhe shpesh ka plutë. ka �je likine
ka qeliza sklerenhime
ua të �jeve janë të rrethuara me qeliza me oksalat kalciumi
Prezentë pluta; amidoni në gjurmë
Quercus pulvis
Lulja - vetitë e përgjithshme: pluhuri është i lehtë, me ngjyra të ndryshme; prezentë janë kokrra të polenit dhe pjesë të qeseve të polenit; ka epidermis me thekë; ka �je të rëndomta gjëndërore; prezentë janë pjesë të tuave gjethore me qeliza, të cilat kanë përmbajtje të ngjyrosur; nuk ka amidon Ka polen, kokrra, topthore
Ka gjëndra Fije mekanike sekretore të llojit -shumëqelizore të Lamiacae degëzuara
Pjesë të tuave gjethore me ngjyrë vjollce
Lavandulae pulvis
Fryti dhe fara - vetitë e përgjithshme: ka endosperm me vaj yndyror; ka kokrra aleuronike dhe të amidonit; ka pjesë të perikarpit dhe të mbështjellësit aror; shpesh ka sekrete, nuk ka kloro�l. nuk ka amidon
148
nuk ka kristale
nuk ka sekrete
ka Capsici pulvis qeliza cerebroide sklerenhime dhe qeliza për trashje në ormë të numëratoreve
Моdel� � portokall�t për hulumt�m makroskop�k dhe m�kroskop�k të bar�t të pluhurosur prej gjetheve ose prej herbave Karakteristikat makroskopike
Pluhuri nr. 1
Pluhuri nr. 2
Pluhuri nr. 3
ngjyra, era, shija e pluhurit tretshmëria (në ujë, etanol...) reaksionet kimike
Hulumtimi mikroskopik – Elementet histologjike Fijet mekanike Fijet njëqelizore Fijet shumëqelizore, të drejta, me ormë të ndryshme �jet shumëqelizore, të degëzuara �jet lythore �jet njëqelizore, të cilat ormojnë grupacione �jet mekanike me kokëz njëqelizore �jet mekanike me kokëz shumëqelizore �je me pamje speci�ke (përshkrim i shkurtë)
Fijet gjëndërore �jet e llojit Lamiaceae �jet e llojit Asteraceae
Кristale të oksalatit të kalciumit në ormë të gdhendjeve në ormë të kockave në ormë të prizmave në ormë të rërës në ormë të rritjeve nuk ka kristale të oksalatit të kalciumit
Qeliza me sekrecion nuk ka qeliza me sekret Rezultati i hulumtimit:
Pluhuri nr. 1 Pluhuri nr.2 Pluhuri nr. 3
149
Detyra prakt�ke: Detyra nr. 1: Përpuno protokoll�n për hulumt�m�n e bar�t në pluhur me ngjyrë të bardhë! Komponenta e mundshme në pluhur është: glukoza, am�don� � patates, ac�d� askorb�k, NaHCO 3 ose goma arabe. Rezultatet e për�tuara anal�zo� së bashku me nxënës�t tjerë në suaza të grup�t tënd! Krahaso� gj�tha anal�zat dhe d�skut�met, vërtetohet se pluhur� � hulumtuar është...........(p.sh., glukoza). Detyra nr. 2: Përpuno protokoll�n për hulumt�m�n e bar�t në pluhur me ngjyrë të gjelbër të verdhë! Komponenta e mundshme në pluhur është gjeth� �: h�thra ve, lule naneja, rrush� � ar�ut. Rezultatet e për�tuara anal�zo� së bashku me nxënës�t tjerë në suaza të grup�t tënd! Krahaso� gj�tha anal�zat dhe d�skut�met, vërtetohet se pluhur� � hulumtuar është...........(p.sh., lule naneja). Detyra nr. 3: Përpuno protokoll�n për hulumt�m�n e bar�t në pluhur me ngjyrë kae të ç�ltër! Komponenta e mundshme është: rrënja e ëmbël e paqëruar, kor�ander�, anason� � ëmbël. Rezultatet e për�tuara anal�zo� së bashku me nxënës�t tjerë në suaza të grup�t tënd! Krahaso� gj�tha anal�zat dhe d�skut�met, vërtetohet se pluhur� � hulumtuar është...........(p.sh., anason� � ëmbël) Detyra nr. 4: Përpuno protokoll�n për hulumt�m�n e bar�t në pluhur me ngjyrë të verdhë të ç�ltër! Komponenta e mundshme në pluhur është: rrënja e mëllagës së bardhë, rrënja e ëmbël e qëruar. Rezultatet e për�tuara anal�zo� së bashku me nxënës�t tjerë në suaza të grup�t tënd! Krahaso� gj�tha anal�zat dhe d�skut�met, vërtetohet se pluhur� � hulumtuar është...........(p.sh., rrënja e ëmbël e qëruar)
150
5.
LËNDËT BIMORE NË PREPARATET DIETETIKE DHE NË MAKROBIOTIKË Përpos që përdoren në prodh�m�n e preparateve mjekësore të dest�nuara për prevent�m�n dhe shër�m�n, në masë të madhe, barërat b�more përdoren për qëll�me komerc�ale të ndryshme. Barëra të tëra, ekstraktet e tyre ose prodh�met e tyre që janë për�tuar me man�pul�m të thjeshtë të barërave (kull�m, d�st�l�m) përdoren s� shtesa të ndryshme në prodh�m�n e ushq�m�t, në prodh�m�n e p�jeve, s� shtesa ose komponente akt�ve në prodh�m�n e mjeteve kozmet�ke, prodh�m�n e c�gareve aromat�ke, prodh�m�n e mjeteve h�gj�en�ke dhe qëll�me komerc�ale. Një nga mundës�të më të eksploatuara që � jap�n lëndët b�more është përdor�m� � tyre në prodh�m�n e ushq�m�t. Përdoren s� aroma-substanca ose s� ad�t�ve të ndryshme: për ngjyrë, për �t�m�n e sh�jes së m�rë, për prevent�m�n e ndrysh�meve oks�duese, për dendës�m, për gel�z�m�n etj. Numër � madh � barërave përdoren për prodh�m�n e lloj�t të veçantë të prodh�meve që shënohen s� shtesa në ushq�m ose pre parate d�etet�ke.
Preparatet d�etet�ke prodhohen në orma të ndryshme, por më shpesh s� tableta dhe s� kapsula. Të dest�nuara për prodh�m�n e shtesave në ushq�me të c�lat kanë vepr�m të caktuar në shëndet. Nuk përdoren për qëll�me terapeut�ke dhe nuk kanë �nd�kac�one të përdor�m�t, për çka dallohen prej �topreparateve, por janë të rëndës�shme për përpar�m�n e shëndet�t, parandal�meve nga sëmundjet, në orc�m�n e organ�zm�t dhe në lehtës�m�n e s�mptomave gjatë gjendjeve të caktuara. Në udhëz�m�n e përdor�m�t të preparateve d�etet�ke duhet patjetër të theksohet se ato nuk janë të dest�nuara për shër�m. Мund të jenë cekur se nd�hmojnë në gjendje të caktuara. Sot, preparatet d�etet�ke paraqes�n grup të prodh�meve të llojllojshme dhe të shkëlqyeshme, s�ç janë: v�tam�nat dhe m�neralet, ac�det yndyrore themelore, prodh�met e ekstrakteve b�more, algat detare, prob�ot�kët, enz�mat, prodh�met e b�mëve shëruese, prodh�met e mjalt�t, prodh�met e dest�nuara për zvogël�m�n e masës trupore, prodh�met për njerëz�t me sëmundje të sheqer�t (d�abetes), prodh�me për ngr�tjen e masës trupore, preparateve për sport�stë dhe një sërë tjerash.
151
Në prodh�m�n e tyre përdoren numër � madh � barërave b�more, por ajo që është e rëndës�shme për dall�m�n e preparateve d�etet�ke prej prodh�meve mjekësore herbale (�topreparatet), janë dozet në të c�lat shrytëzohen barërat b�more. Ato janë preparate d�etet�ke, gj�thnjë janë dukshëm më të ulëta se dozat terapeut�ke, në të c�lët shrytëzohen �topreparatet. Barërat b�more janë posaçër�sht të rëndës�shme në prodh�m�n e d�sa grupeve të preparateve d�etet�ke, s�ç janë preparatet: për uljen e masës së ngr�tur trupore, preparate për njerëz�t me d�betes dhe preparatet për ngr�tjen e masës trupore. Gjatë hulumt�m�t dhe kontroll�t të kual�tet�t të preparateve d�etet�ke veprohet në mënyrë të ngjashme s� edhe gjatë prodh�m�t të preparateve për qëll�me terapeut�ke, duke � respektuar kërkesat armakope�ke dhe rregullat, për sec�lën ormë në veçant� (tableta, kapsula, pluhura, ekstrakte etj.). Çdo lëndë b�more që është përdorur për përpun�m�n e preparateve të kët�lla duhet paraprak�sht të hulumtohet në mënyrë të ngjashme s�ç veprohet kur ajo lëndë shrytëzohet për prodh�m�n e çajeve dhe preparateve tjera �toarmaceut�ke.
1. Preparatet d�etet�ke për uljen e masës së ngr�tur trupore Preparatet për zvogël�m�n e masës trupore të ngr�tur veprojnë në mënyra të ndryshme, por dy prej tyre janë më të rëndës�shme: peng�m� � resorb�m�t të mater�e ve ushqyese në trakt�n d�gest�v dhe rr�tjen e el�m�n�m�t prej organ�zm�t. Në grup�n e parë të rëndës�shme janë mjetet që përmbajnë �je d�etet�ke dhe pol�sakar�de, në grup�n e dytë barërat b�more d�uret�ke dhe laksant�ve.
F�jet d�etet�ke. – Me term�n �je së par� janë emërtuar vetëm �jet celuloz�ke ashtu që më vonë përdoret term� lëndët �jore , që tregon �jet përkatës�sht mbetjen që është ormuar pas përpun�m�t ac�d�k ose alkal�n të mater�al�t b�morë (gjatë kësaj gj�tha mater�et organ�ke tjera asgjësohen, ndërsa mbetet vetëm celuloza e papërpunuar dhe komponentët e ngjashme me të). Sot përdoret term� �jet d�etet�ke, të c�lat � tregojnë rez�duet b�more që mbeten pas shpërbërjes enz�mat�ke të produkteve b�more në trakt�n d�gest�v të njer�ut. Rol� b�ologj�k � �jeve d�etet�ke për njer�un është � shumë�shtë dhe ende është lëndë stud�m�. Vepr�m� mb� trakt�n d�gest�v ka eekt të dy�shtë. F�jet e patretshme absorbojnë ujë, e rr�s�n volum�n ekal, shkaktojnë ngacm�m dhe mundësojnë zbraz jen e zorrës së trashë (aksant�ve volumore). Nga ana tjetër, �jet d�etet�ke drejtpërdrejt nd�kojnë në proceset metabol�ke dhe marrja e tyre e rregullt e zvogëlon kolesterol�n në gjak.
152
Në �ntest�num �jet ormojnë xhel që � bllokon sterolet dhe ac�det tëmthore dhe sjell der� te zvogël�m� � resorb�m�t të l�p�deve. F�jet d�etet�ke e zvogëlojnë dhe resorbojnë resorb�m�n e glukoz�t. Ushq�m� � bazuar në produktet që përmbajnë �je d�etet�ke përdoren në programe d�etet�ke për redukt�m�n e masës trupore, s� dhe në d�eta të ndryshme për njerëz me d�abet. Është për tu shënuar se �jet d�etet�ke në lumen�n e lukth�t ryhen (mbuaten) dhe e mbush�n brenda, gjatë kësaj, me sas� të vogël të këtyre mjeteve arr�het ndjenja e ngopshmër�së dhe humbet nevoja për marrjen e ushq�m�t tjetër. Аc�d� alg�n�k dhe alg�natet. - Аc�d� alg�n�k është përz�erje e ac�deve pol�uron�ke të �tuara prej d�sa llojeve të algave të kafa prej am. Phaeo-phyceae (Lam�nar�a, Macrocyst�s dhe Fucus). Në natyrë shpesh ndërton kr�përa alg�nate, zakon�sht kr�përa të përz�era të: Na +, Mg2+ dhe Ca 2+. Аlg�natet e kat�oneve njëvalente dhe të Mg janë kr�përa të tretshme në ujë, në përqendr�me më të ulëta, ormojnë tretës�ra. Gjejnë përdor�m në programet d�etet�ke për redukt�m�n e masës së ngr�tur trupore. Veprojnë në par�m�n e njëjtë s�ç veprojnë edhe pol�sakar�det tjera (�jet d�etet�ke, sekretet). E ngr�t�n metabol�zm�n dhe e pengojnë resorb�m�n e mater�eve ushqyese në trakt�n d�gest�v. Kanë përdor�m të gjerë në �ndustr�në ushq�more. Barërat b�more me vepr�m d�uret�k. – Barërat b�more që e ngr�t�n d�urezën, kontr�buojnë në el�m�n�m�n e sas�ve më të mëdha të lëngjeve (uj�t), që jep eekte të m�ra në programet d�etet�ke për dobës�m. Rëndomtë, barërat d�uret�ke përdoren në ormë të çajeve, në komb�n�m me lëndë tjera b�more, të c�at veprojnë në rr�tjen e proceseve metabol�ke në organ�zëm dhe lëndë të c�lat mundësojnë rr�tje të el�m�n�m�t të dytë, s�ç janë barërat laksant�ve. Në këtë kupt�m, prej barërave d�uret�ke më shpesh përdoren: mështekna, lule dyll�, bar kal�, pëlhura e m�sr�t etj. Barërat laksant�ve. – Në prodh�m�n e preparateve d�etet�ke për dobës�m përdor�m më të madh kanë mu barërat laksant�ve. Me përdor�m�n e këtyre preparateve mundësohet el�m�n�m� më � shpejtë dhe më plotë � ushq�m�t, me çka në mënyrë �d�rekte veprohet në zvogël�m�n e resorb�m�t të mater�eve ushqyese në trakt�n d�gest�v. Në llogar� të resorb�m�t të zvogëluar, për kryerjen e proeseve �z�ologj�ke organ�zm� � harxhon rezervat e veta, posaçër�sht mater�et yndyrore, të undërruara në �nd�n yndyror. Përdor�m� � barërave laksant�ve për këtë dest�n�m është � ku�zuar në programe aatshkurta d�etet�ke, për shkak të akt�t se përdor�m� më aatgjatë � laksant�veve mund të sjellë der� te zhv�ll�m� � eekteve të padësh�rueshme s�ç është s�ndrom� � a.sh.q. zorrëve të ngadalshme (dembele), kur humb ndjenja personale për deekac�on, dhe organ�zm�, për kryerjen e kët�j unks�on�, kërkon st�mul�m plotësues.
153
Prej lëndëve b�more me vepr�m laksant�v, në prodh�m�n e preparateve të kët�lla d�etet�ke përdoren: laksant�vet volum�noze dhe barërat antrak�non�ke me vepr�m laksant�v. 1. Laksant�vet volum�noze s� komponentë akt�ve përmbajnë pol�sakar�de të ndryshme, të c�lat të marra në sas� më të mëdha të lëngut, kryejnë ngacm�m�n e mur�t të zorrës së trashë dhe st�mulojnë per�stalt�kën që s� eekt jep deekac�on�n. Prej barërave që rëndomtë përdoren në programet d�etet�ke për dobës�m më të rëndës�shme janë: ara e l�r�t, ara e ps�l�um�t, ara e �spagulas etj. − Fara e �spagula (Ispaghulae semen), Plantago �spaghula, am. Plantag�naceae), është arë e lloj�t të posaçëm të lloj�t të gjeth�t të dell�t ( �spagula), b�më njëvjeçare që rr�tet në regj�on�n mesdhetarë, kult�vohet në Ind�, në Iran, në Pak�stan dhe në shtetet e Evropës perënd�more. Fara e �spagula përmban: prote�ne, l�p�de, sterole, tretërpene, aukub�n etj., pоr më shumë vlerësohet për shkak të përmbajtjes së sas�ve të mëdha të sekreteve, të c�lat s�llen der� 30%. Fara vepron s� laksant�v dhe përdoret vetë ose e komb�nuar me barëra laksant�ve antrak�non�ke, në ormë të ekstrakteve ose granuleve, të pluhura ve dhe ormave tjera. I pranuar per os, ara ryhet në �ntest�num me çka sekret� e ngr�t el�m�n�m�n ekal dhe të ac�deve të tëmth�t, ndërsa e zvogëlon resorbs�on�n e tyre duke u l�dhur për ato. V�skoz�tet� në stomak rr�tet, ndërsa resorbs�on� � sheqer�t zvogëlohet.
Ispaghula – Fara e ps�l�um�t (Psyll�� semen, Plantago ara dhe P. �nd�ca, am. Plantag�na -ceae) është arë e tharë e dy llojeve Plantago (P. ara dhe P. �nd�ca). P.ara rr�tet në regj�on�n mesdhetarë, ku edhe kult�vohet, në përmasa më të mëdha posaçër�sht në Francë. P. �nd�ca është karakter�st�ke për Az�në jugore dhe jugl�ndore, posaçër�sht për Ind�në. Fara e ps�l�um�t përmban: prote�ne,l�p�de,
154
sterole, aukub�n, sas� të vogël të alkalo�dëve dhe sekrete (10-20%). Sekret� ka karakter ac�d�k. Fara dhe sekret� � �zoluar përdoren s� laksant�ve. Eekt� arr�het vetëm nëse merret me sas� të mjafueshme të uj�t. 2. Laksant�vet antrak�non�ke veprojnë s� laksant�ve k�m�ke. ë pranuara per os, nën vepr�m�n e baktereve të zorrëve, transormohen në orma akt�ve, të c�lët e ngacmojnë mur�n e zorrëve dhe e st�mulojnë deekac�on�n. Në këtë grup barëra të rëndës�shme janë: reum�, sana, arrç�, aloe etj. ë gj�tha përdoren në prodh�m�n e preparateve d�etet�ke për dobës�m, por përdor�m të madh kanë posaçër�sht reum� dhe arrç�. Përvojat nga përdor�m� � reum�t v�jnë nga mjekës�a trad�c�onale k�neze, ku reum� përdoret s� pjesë përbërëse e preparateve mult�komponentëshe për trajt�m�n e mb�peshës. Arrç� përdoret më tepër në Evropë.
Mjetet st�muluese qendrore. – Barërat b�more që st�mulojnë s�stem�n ner vor qendror gjejnë përdor�m në prodh�m�n e preparateve d�etet�ke të dest�nuara për zvogël�m�n e masës së ngr�tur trupore. St�mul�m� � s�stem�t nervor qendror sjell der� te zvogël�m� � ndjenjës për ur�, arsye për të c�lën merren sas� më të vogla të ushq�m�t, në llogar� të harxh�m�t të rezervave të organ�zm�t. Në këtë grup preparatesh përdoren ekstrakte të barërave që përmbajnë koe�n s�ç janë barërat pur�ne. Sot janë të popullar�zuara mjete në bazë të çaj�t të gjelbër, kaesë së gjelbërt, guarana etj. Guarana është prodh�m � për�tuar nga ara e b�mës Paul�n�a cupana (am. Sap�ndaceae), e c�la rr�tet në Amer�kën jugore, në regj�on�n e lum�t Amazon. Fara përmban koe�në 4-8% dhe tan�ne kateh�n�ke 8%. Për shkak të përmbajtjes së koe�n�t gjerës�sht përdoret në Braz�l për përgat�tjen e p�jeve st�muluese (kakao braz�l�ane). S�ç është rast� me shumë st�mulanse qendrore, besohet se edhe guarana redukton oreks�n, që s� pasojë ka redukt�m�n e marrjes së ushq�m�t. Stud�met k�n�ke tregojnë se guarana është komb�n�m e�kas me eedran, nuk ka vërtet�m për e�kas�tet�n e saj nëse përdoret s� monopreparat. Përskaj barërave pur�ne, në prodh�m�n e preparateve për dobës�m përdoret eedra. Еedra nuk kryen supres�m�n e oreks�t, por sjell der� në zvogël�m�n e masës trupore përmes rr�tjes së madhe të metabol�zm�t të �nd�t yndyror. Ky eekt është më � madh te �nd�v�dët me metabol�zëm të ultë bazal ose me termogenezë të zvogëluar që është e �nd�c�uar me ushq�m. Eektet e padësh�rueshme nga eedra janë të njëjta s�kur edhe nga eedr�n� (edhe pse më pak të shprehura), prej nga shtohen brengosjet se a thua ky barë b�morë është n; aspekt�n kl�n�k � pranueshëm për përdor�m. Eektet e padësh�rueshme përsh�jnë rr�tjen e shtypjes së gjakut, shpejt�m�n e punës së zemrës, �nsomn� dhe anks�oz�tet. Barërat që përmbajnë met�l-ksant�ne (kae, çaj, kola, guarana, mate ose sal�c�late (shelgun) mund të ngr�t�n eektet e eedras. Рreparatet enz�mat�ke b�more. – D�sa b�më të larta karakter�zohen me b�os�ntezën e prote�nave, kryes�sht proteaze, s�ç është papa�n� � papaja dhe bro-
155
mela�n� � anason�t. Gjejnë përdor�m në prodh�m�n e preparateve për dobës�m, më shpesh në ormë të kapsulave, të c�lat rekomandohen për përdor�m para hajes. Mundësojnë d�gest�on�n më të shpejtë të ushq�m�t. Kons�derohet se nd�kojnë në shpërbërjen e prote�nave dhe yndyrave dhe sjell�n der� në redukt�m�n e masës së ngr�tur trupore. Barërat b�more me ac�de h�droks�karbon�ke. – Ac�det e pemëve s�ç janë ac�d� � mollës dhe � l�mon�t, eksploatohen s�domos për prodh�m�n e preparateve për dobës�m. Sot janë preparate d�etet�ke të popullar�zuara (kapsula) në baza të uthullës së mollës, s� dhe preparate që përmbajnë ekstrakte të d�sa b�mëve trop�ke, të Az�së jugl�ndore, të pasura me ac�d�n h�droks�l�mon�k. B�më e njohur e kët�j grup� është gars�n�a (Garc�n�a cambog�a) nga e c�la shrytëzohet per�karp� � tharë � ryt�t (malabar tamar�ndus). Bar� përmban ac�d�n h�droks�l�mon�k der� 30%. Ky ac�d mund të sjellë der� në zvogël�m�n e masës trupore përmes oks�d�m�t të l�p�deve dhe përmes marrjes së reduktuar të ushq�m�t. Mekan�zm� potenc�al � vepr�m�t qëndron në �nh�b�m�n e c�tratl�azës, që e l�m�ton afës�në e acet�l koenz�mës А për s�ntezën l�p�de gjatë ushq�m�t me karboh�drate. S� rezultat rr�tet s�nteza e gl�kogjen�t. Pas� që ac�d�n h�droks�l�mon�k nuk prek �nd�n trunor, përdor�m� � preparateve me gars�n�a nuk ka eekte negat�ve mb� SNQ.
156
Gars�n�a
2. Preparatet d�etet�ke për grup�n e posaçëm të njerëzve me sëmundje të sheqer�t (d�abetes) Sëmundja e sheqer�t ose d�abetes� nuk është sëmundje e thjeshtë, por paraqet grup heterogjen të s�ndromave që karakter�zohen me ngr�tjen e glukoz�t në gjak. Arsyeja kryesore është mungesa e hormon�t �nsul�në, ndodhë për shkak të �nsu�c�encës së pankreas�t egzokr�n (beta-qel�zave të �shujve të Langerhans�t). Duke u bazuar në ne vojat për �nsul�nën dallojmë dy lloje të d�abetes�t: t�p 1, te � c�l� marrja e �nsul�nës është e domosdoshme (paranteral�sht), � c�l� shënohet s� d�abetes � varur prej �nsul�nës, dhe t�p� 2, te � c�l� nuk ka nevojë për marrjen e �nsul�nës (d�abetes � pavarur prej �nsul�nës), te � c�l� n�vel� � d�abet�t kontrollohet me përdor�m�n e barërave ant�d�abet�ke. Pac�entët me t�p 2 të d�abetes�t janë prej 80 der� 90% të pac�entëve d�abet�k që vuajnë edhe nga mb�pesha. Qëll�m� themelorë në trajt�m�n e kët�j d�abet� është rregull�m� � glukoz�t në ku�j normal dhe prevent�m� nga zhv�ll�m� � kompl�k�meve aatgjata prej d�abet�. Rekomandohet redukt�m� � masës trupore dhe mod��k�m� � të ushqyer�t, që gj�thnjë jap�n rezultate poz�t�ve në korr�gj�m�n e n�vel�t të glukoz�t në gjak. Më shumë se 1200 barëra b�more trad�c�onal�sht shrytëzohen në trajt�m�n e d�abet�t të t�p�t 2, për shkak të eekteve të tyre të vërtetuara h�pogl�kem�ke. Prodh�me posaçër�sht të rëndës�shme janë preparatet që përmbajnë �nsul�në, rrënja e lulekores (tambël gjakut), zhen-shen, aloe, opunt�a, pjepr� � h�dhët etj. − Inul�n� është pol�sakar�d, pol�mer � ruktozës, që haset në organet nëntokësore të përaqësuesve të am. Asteraceae. Deponohet s� pol�sakar�d rezerv, nganjëherë në sas� edhe der� 50%. Prej mater�al�t b�morë mund të �tohet me ekstrakt�m me ujë të alkal�zuar në 60-70 о C. retet në ujë të vluar dhe tretës�rat janë v�skoze. Shrytëzohet për �t�m�n e ruktozës. Gjen përdor�m s� ëmbëltues në ushq�m�n e njerëzve me d�abetes. − Lulekorja (C�chor�ae rad�x, C�chor�um �nthybus am. Asteraceae) është bykhedhës shumëvjeçar, shumë � shpeshtë përskaj rrugëve, vende urbane etj. Nj�het për nga lulet vjollce-të kaltërta. Rrënja e b�mës ka sh�je të shprehur të h�dhët, që vjen nga kompon�met prezentë treterpene. Përmban përq�ndje të madhe të �nul�n�t (50-60%). E ërguar në temperaturë prej 130-140 о C shrytëzohet s� zëvendës�m � kaesë. Në mjekës�në trad�c�onale rekomandohet për më shumë �nd�kac�one: s� holeret�k dhe holagog, për përm�rës�m�n e el�m�n�m�t ur�nar dhe d�gest�v, s� shtesë gjatë d�etave të reduktuara, në trajt�m�n e s�mptomave gjatë çrregull�meve d�gest�ve s�ç është ryrja, d�gest�on� � zvogëuar � ushq�m�t etj. Është � rëndës�shëm s� bur�m për për�t�m�n e �nul�n�t, � c�l� përdoret s� ëmbëltues në ushq�m�n e njerëzve me d�abetes.
157
− Zhen-shen (Panax g�nseng) përmban sapon�ne të posaçme të c�lat promovojnë l�r�m�n e �nsul�nës dhe rr�s�n numr�n e receptorëve të �nsul�nës. Zhen-shen� po ashtu përmban gl�kane, të c�lat kanë akt�v�tete h�pogl�kem�ke që real�zohet përmes rr�tjes së sekrec�on�t �nsul�n�k. − Aloe vera (Aloe barbadens�s) është b�më që përkujton kaktus�n, e c�la rr�tet në vende të nxehta dhe të thata të regj�on�t të Mesdheut, ndërsa sot për shkak të kërkesave të shtuara kult�vohet bë përmasa të mëdha. D�sa prodh�me kozmet�ke dhe med�c�onale përgat�ten prej aloe xhel�t, � c�l� për�tohet pre pjesëve qendrore të gjetheve. Qel�zat per�er�ke që � mbështjell�n gjethet, prodhojnë sas� të madh të lëngut të h�dhët, të verdhë qumështorë (aloe lëngut). Aloe vera – lëngu (laksant�v) dhe Aloe vera-xhel� (mjet kozmet�k) shpesh kr�jojnë hab� nëse nuk bëhet dall�m� � drejtë m�d�s dy prodh�meve. Aloe vera-lëngu mund të jenë e�kas në redukt�m�n e n�vel�t të glukoz�t në gjak te pac�entët d�abet�k. − G�mnema përbëhet prej gjetheve të b�mës G�mnema sylvestre (am. Asclep�d�aceae), shkurre drunore që ngr�tët nëpër b�më tjera në pyjet trop�ke në Ind�. Bar� mb� 2 000 v�te, shrytëzohet në mjekës�në trad�c�onale �nd�ane (Ајurveda), s� lëndë h�pogl�kem�ke. − Оpunt�a përbëhet prej kladod�ve të Opunt�a streptacantha (am. Cactaceae), kaktus � c�l� trad�c�onal�sht përdoret në Meks�ko për trajt�m�n e d�abetes�t. Оpunt�a përmban pol�sakar�de (mb� 50%) dhe substanca tjera që reduktojnë absorb�m�n e glukoz�t dhe holesterol�t prej trakt�t gastro�ntest�nal. − Pjepr� � h�dhët (karela) përbëhet prej arës së Momord�ca charant�a (am. Cucurb�taceae). Përmban pol�pept�d të quajtur pol�pept�d� –P, � c�l� mundëson h�pog�kem�, nëse ord�nohet në mënyrë supkute. Pol�pept�det tjera të pjepr�t të h�dhët tregojnë akt�v�tet të ngjashëm me të �nsul�n�t.
158
3. Preparatet tjera për rr�tjen e masës trupore Preparatet d�etet�ke për rr�tjen e masës trupore shrytëzohen për nx�tjen e metabol�zm�n dhe për orm�m�n e komponentëve prote�n�ke të nevojshme për plotës�m�n e masës trupore, te njerëz�t e paushqyer, personat që vuajnë nga anoreks�a, të c�lët orcohen pas: traume, �nterven�meve k�rurgj�ke etj. Përskaj mjeteve të ndryshme st�mulat�ve që shrytëzohen për këtë qëll�m, rëndës� të posaçme kanë preparatet që përmbajnë arë greke. Fara greke (r�gonella oenum-graecum am. Faba-ceae) është b�më bar�shtore njëvjeçare mе erë �ntens�ve. Kanë rrënjë të gjata dhe kërcell të ortë, të drejtuar përpjetë, me degë të drejtuara. Gjethet janë trenëtarëshe, lulet janë të mëdha dhe të verdha, rytet janë kapsolla të gjata, të drejta ose të lakuara s� br�një, në maje me sqepa të gjatë. Në ryt ka 10 der� 20 ara të orta të shtypura. Fara greke është e përhapur në Az�në jugl�ndore. Kult�vohet në shtetet rreth Det�t të Mesdheut. S� barë shrytëzohet ara, e c�la për�tohet vetëm prej b�mëve të kult�vuara. r�gonella oenum-graecum
Fara është e zgjatur, e ortë, me ngjyrë të verdhë në të kafë, e gjatë prej 3-5 mm, e gjerë prej 2-3 mm, me rrudhje karakter�st�ke. Ka erë spec��ke, posaçër�sht kur �mtësohet, dhe sh�je të h�dhët sekrec�onale. Përmban sas� të madhe të sekret�t me karakter neutral (20-30%), prote�na (20-30%), të pasura me tr�ptoan, vaj yndyror, lec�t�n, sterol�n, �je d�etet�ke etj. Fara greke e përm�rëson oreks�n dhe shrytëzohet në programe të posaçme të ushq�m�t me qëll�m të rr�tjes së masës trupor�gonella oenum-graecum re, që është me rëndës� për përm�rës�m�n e gjendjes shëndetësore te rekovalescentët, te njerëz�t e paushqyer (të rr�tur dhe ëm�jët) dhe te të moshuar�t. Vepron në mënyrë st�muluese në proceset metabol�ke dhe qarkull�m�n e mater�eve në organ�zëm. E zvogëlon n�vel�n e sheqer�t në gjak dhe n�vel�n e l�p�deve, posaçër�sht holesterol�n. Bën pjesë në grup�n e barërave jo toks�ke.
159
4. Lëndët b�more të makrob�ot�kës Маkrob�ot�ka (ushq�m� makrob�ot�k) është term mе të c�l�n shënohet qasje e posaçme në vështr�m�n e nd�k�meve të ushq�m�t dhe të elementeve tjera në shëndet. Emr� rrjedh nga alët greke: МАКRО – � madh, dhe BIOS – v�tal�tet, jetë; МАКRОBIOS = jetë e madhe (e gjatë). Me qasje makrob�ot�ke në ushq�m merret parasysh vepr�m� � ushq�m�t në organ�zm�n e gj�thëmbarshëm, në gjendjen e t�j �z�ke, mentale dhe emoc�onale, pas� që s�pas makrob�ot�kës, gj�tha këto gjendje janë të l�dhura m�d�s tyre dhe vetëm harmon�a m�d�s tyre d.m.th. jetë e shëndoshë. ë dhënat e para për makrob�ot�kën hasen në shkr�met e H�pokr�t�t, po ashtu edhe Ar�stotel� shpesh e ka përmendur. S� mënyrë e ushq�m�t e kanë përdorur Inkët në Amer�kën Jugore. Qëll�m� � makrob�ot�kës është përgat�tja eushq�meve të eku�l�bruara. Për makrob�ot�kën është me rëndës� marrja e sas�ve të produkte ve të llojllojshme: dr�thërave, per�meve, b�shtajoreve, algave detare etj. Rekomandohet përgat�tja e produkteve organ�ke , të prodhuara prej lëndëve b�more pa shrytëz�m�n e pest�c�deve, plehrave art��c�ale, konzervansev edhe hormoneve, nuk është � lejuar përdor�m� � produkteve të përgat�tura prej organ�zmave të mod��kuar gjenet�k (оr�z�t, m�sr�t, domate ve etj.). Përparës� ju jepet produkteve sezonar�gonella oenum-graecum le dhe lokale, vëmendje e posaçme � kushtohet përgat�tjes së ushq�m�t. Ku�zohet përdor�m� �: ëmbëls�rave, alkool�t, kaesë, p�jeve të gaz��kuara dhe pemëve trop�ke. Ushq�m� makrob�ot�k është � pasur me v�tam�ne, m�nerale, �je d�etet�ke, ndërsa � varër me holesterol dhe ac�de yndyrore të ngopura. P�ram�da e ushq�m�t makrob�ot�k dukshëm dallohet prej p�ram�dës së ushq�m�t klas�k. Në ushq�m�n makrob�ot�k përdoren: − sas� të mëdha (50-60%) kokrra të plota të dr�thërave (or�z �ntegral, m�sër, grurë, thekër, tërshërë etj.); − per�me (25-30%), prej të c�lëve 1/3 duhet të hahen të reskëta, ndërsa 2/3 të përpunuara me avuj uj�, të z�era ose të pjekura; − algat dhe rytet detare (5-10%) dhe prodh�met e sojës etj.; − ushq�m� � lëngët (supa) (5-10%), më shumë në baza të per�meve.
160
Përgat�tja e ushq�meve makrob�ot�ke kërkon shumë kohë, produktet mesatar�sht janë më të shtrenjta se ato konvenc�onale, kal�m� në ushq�m�n makrob�ot�k duhet të jenë gradual, sepse kjo mënyrë e të ushqyer�t në kushtet tona, ka mjafë kr�t�ka. S� plotësuese, poz�ta e jonë gjeogra�ke dallohet shumë nga L�ndja e Largët, prej nga edhe rrjedh makrob�ot�ka, për çka edhe rekomandohet marrja e vetëm e pjesërr�shme e ushq�meve të kët�j lloj�. e ushq�met joadekuate makrob�ot�ke me sas� të mëdha të produkteve makrob�ot�ke mund të v�jë der� te mungesa e: kal�um�t, hekur�t, v�tam�nës D dhe B12, arsye për të c�lën ky ushq�m nuk rekomandohet për ëm�jë, për adolescentë, për gratë shtatzëna dhe atyre që ushqejnë në gj� .
Prej lëndëve b�more që shrytëzohen në ushq�m�n makrob�ot�k të rëndës�shme janë: − К�k�r�kat, të pjekura ose të papjekura; − Soja dhe produktet e sojës: m�ell� � sojës, lushpet, në kokrra të papjekura ose të pjekura, soja e zezë, gj�tha llojet e kr�pura të sojës, prodh�met në baza të sojës, lec�t�n� etj.; − Dr�thërat dhe prodh�met e dr�thërave: grurë, elb, tërshërë, l�r�, m�sr�, m�sër � bardhë, dhe prodh�me tjera të m�sr�t, m�ell� �ntegral, embr�one të m�ell�t, gr�z� dhe musl�, dr�thëra të ekspanduara, bukë e patharmëtuar, dvopek etj.; − Fara dhe prodh�me kokrrore: ara të kungull�t, të pjekura dhe të papjekura, ara e luled�ell�t, e qëruar dhe e paqëruar, të pjekura dhe të papjekura, susam�, l�r�, a�on� etj; − Теsteve (petëve): �ntegrale grunore, prej embr�oneve të grur�t, prej sojës, prej or�z�t, jogluten�ke, të payndyrshme, teste me per�me etj.;
161
− Mëlmesa dhe shtesa për ushq�me: kr�pa e det�t, lloje të ndryshme të shqer�t të verdhë dhe të kafë, ruktoza, dekstrozë, spec� � kuq � bluar (djegës dhe � ëmbël), spec� � shtypur, kanella, c�c�buna, q�mon�, s�nap�, or�gano, majdanoz�, celer�, b�ber� � z� dhe � bardhë, hudhra e pluhurosur, qepa e pluhurosur, per�me të thara (hudhra, karota, majdanoz� etj.); − Vajrat e �ltruara në të fohtë: badem�t, ull�r�t, palmës, luled�ell�t, susam�t, m�sr�t, l�r�t, vaj� � kungull�t, � sojës, prej embr�oneve të m�sr�t, prej arave të rrush�t, prej embr�oneve të grur�t, k�k�r�këve, r�c�n�t etj.; − Gjalp�: gjalp� � k�k�r�këve, kungull�t, susam�t, luled�ell�t etj.; − Uthulla: mollës së egër, kaçës, thanave, panxhar� � kuq, uthulla e rëndomtë, fo�, or�z�, uthull vere etj.; − Çajet: shtëp�ak dhe të �mportuar; − Каe dhe zëvendës�me të kaesë: naut, lule kore, b�okae etj.; − Fasule: аzuk�, mungo, panda, e kuqe, e etovës etj.; − Mjalt� dhe prodh�met e mjalt�t në bazë të mjalt�t; − Rrush� � thatë: arra, arra braz�l�ane, arra �nd�ane, lajth�të, badem� etj.; − Pemët e thara dhe të kanduara: rrush� � tharë, �ku � tharë, kajs�a e tharë, kumbulla e tharë, v�shnja e tharë, boron�ca e tharë, hurma, ananas� � kanduar, papa ja, mango, bananet etj.; − Lëngjet dhe verërat e pemëve: lëngu � panxhar�t të kuq, � karotave, � domateve, venë e manave, manaerrave etj.; − Produktet makrob�ot�ke spec��ke: аlgat (аrame, h�xh�k�, kombu, nor�, vakame), m�so-pastat (haco, m�so � bardhë organ�k, hagoromo, onozak�), rrënja-kuzu, rrënjë e lotus�t, kumbulla-umebosh�, shoju- sos�, tamar�sos, malt� � or�z�t, çajet, kërpudhat sh�tak� etj. − Lëndët b�more që shrytëzohen në makrob�ot�kë duhet të hulumtohen në mënyrë adekuate dhe kual�tet� � tyre duhet të jenë përkatës me kërkesat shëndetësore (nuk guxojnë të përmbajnë bakter�e, myke, m�kotoks�ne, metale të rënda etj.).
162
Detyra prakt�ke: 1. Gjej të dhëna për shtesa të ndryshme në ushq�m (preparate d�etet�ke) që shrytëzohen te ne, të c�lat bëjnë pjesë në grup�n e v�tam�nave, komplekseve mult�v�tam�noze, m�neraleve dhe komb�n�meve të m�neraleve dhe v�tam�nave! 2. Gjej të dhëna për shtesa të ndryshme në ushq�m që shrytëzohen te ne, të c�lat bëjnë pjesë në grup�n e mjeteve për dobës�m! 3. Gjej të dhëna për shtesa të ndryshme në ushq�m që shrytëzohen te ne, të c�lat bëjnë pjesë në grup�n algave dhe produkteve tjera detare! 4. Gjej të dhëna për shtesa të ndryshme në ushq�m që shrytëzohen te ne, të c�lat bëjnë pjesë në grup�n mjeteve të dest�nuara për njerëz me d�abetes! 5. Gjej të dhëna për lloje të ndryshme të ushq�meve makrob�ot�ke ose produkte që mund të gjenden te ne!
6.
FITOREPARATET F�topreparate është emr� � shkurtuar për mjete �toterapeut�ke. Emr� � shënon produktet mjekësore natyrore që shrytëzohen për mjek�m (terap�). Emr� rrjedh nga alët greke phyto - b�morë, herbal (natyrorë) dhe therap�e- terap� (shër�m). F�topreparatet përsh�jnë grup të madh të prodh�meve s�ç janë: 1. Barërat e njëjta që shrytëzohen në ormë të çajeve, përz�erjeve të çajeve, barërave të bluara në ormë të pluhurave (një komponentëshe ose shumë komponentëshe), 2. Ekstrakte (lëngëta, gjysmë lëngëta dhe ekstrakte të thata, t�nktura, yndyra, meleme), 3. Format e de�nuara (dozuara) armaceut�ke (të vërteta, �topreparate bashkëkohore). Dy grupet e para përsh�jnë preparate b�more të c�lat ndryshe quhen preparate trad�c�onale , të c�lat shrytëzohen në ormat të c�lat kons�derohen s� trad�c�onale (ça jet, t�nkturat), �nd�kac�onet për përdor�m�n e tyre janë kryes�sht ato që janë të njohura trad�c�onal�sht (të prakt�kuara më tepër në mjekës�në popullore). Grup� � und�t janë vërtetë, �topreparate bashkëkohore , të c�lët më shpesh prodhohen në ormë të table-
163
tave ose kapsulave. Ind�kac�onet për përdor�m�n e tyre janë bashkëkohore dhe janë të bazuara në stud�met eksper�mentale dhe kl�n�ke armakologj�ke. Preparatet trad�c�onale janë prodh�me që tregojnë vepr�m të dobët, e�kas�tet� terapeut�k � të c�lëve duhet të jenë në mënyre shkencore � vërtetuar. Shrytëzohen në bazë të përvojës së gjatë të përdor�m�t të tyre. Janë të dest�nuara për përdor�m peroral dhe të jashtëm, prodhohen prej lëndëve mjekuese natyrore me prejardhje b�more, rrallë me prejardhje shtazore ose m�nerale. F�topreparatet bashkëkohore janë prodh�me me vepr�m të dobët, të uq�shëm të matur dhe vepr�m të uq�shëm, që varet prej karakter�st�kave armakod�nam�ke të lëndëve b�more që shrytëzohen për përdor�m�n e tyre. Kështu, kapsulat që përgat�ten prej gjeth�t të bluar ose ekstrakt�t të gjeth�t të mështekrës paraqes�n �topreparat bashkëkohorë me vepr�m të dobët, ato që përmbajnë gjeth�n e bluar ose ekstrakt�n e rrush�t të ar�ut janë preparat me vepr�m të uq�shëm të matur, përder�sa kapsulat prej gjeth�t të bluar ose ekstrakt�t të helmar�nës paraqes�n �topreparat me vepr�m të uq�shëm. Pa marrë parasysh se në c�l�n grup bëjnë pjesë, �topreparatet duhet të kenë kual�tet të hulumtuar dhe të kontrolluar. Kual�tet� nënkupton shumën e vet�ve që e përcaktojnë kual�tet�n e tyre k�m�ke-armaceut�ke, s�gur�në dhe e�kas�tet�n. Kual�tet� k�m�k-armaceut�k vërtetohet përmes hulumt�meve laborator�ke, ndërsa s�gur�a dhe e�kas�tet� në bazë të hulumt�meve armakologj�ke - toks�kologj�ke. Me hulumt�met laborator�ke nënkuptohet vërtet�m� � kual�tet�t të përcaktuar të �topreparat�t në raport me vet�të e t�j, vet�të k�m�ke-�z�ke, pastërt�a, përmbajtja, stab�l�tet� dhe parametrat tjerë armaceut�k (shorm�m�, tretshmër�a) dhe b�ologj�k (pastërt�a) parametra që �as�n për kual�tet�n e preparat�t. Hulumt�met armakologj�ke-toks�kologj�ke nënkuptojnë vërtet�m�n e vet�ve armakod�nam�ke, armakok�net�ke dhe toks�kologj�ke, që janë hulumtuar dhe provuar në kashët laborator�ke ose mend�m�n proes�onal për preparat�n, të bazuar në të dhënat armakod�nam�ke, armakok�net�ke dhe toks�kologj�ke , nga l�teratura. Në mjekës�në bashkëkohore, �topreparatet shrytëzohen s� mjete terapeut�ke të vetme ose s� plotës�m � terap�së konvenc�onale. Mjekës�a konvenc�onale ose shkencore, është bazuar në arr�tjet shkencore dhe dëshm�të, e rezultateve eksper�mentale dhe vërtet�m�t kl�n�k për e�kas�tet�n dhe s�gur�në. Par�m� themelorë për shër�m është par�m� s�mptomat�k, që d.m.th. sëmundja shërohet ashtu veprohet mb� s�mptomat e sëmundjes. Me akt�v�tet�n e tyre, barërat � zvogëlojnë ose � largojnë s�mptomat, me çka, nuk veprohet drejtpërdrejt në shkaktar�n e vetë sëmundjes. Nëse veprohet drejtpërdrejt
164
mb� shkaktar�n e sëmundjes me mjete terapeut�ke, s�ç është rast� me �neks�onet bakter�ale ose të kërpudhave, terap�a e t�llë quhet terap� kauzale (me ant�b�ot�k). F�toterap�a bashkëkohore (shkencore) (shër�m� me b�më shëruese) paraqet pjesë të med�c�nës komplementare, ormë plotësuese e shër�m�t që kryhet me preparate në baza b�more (preparate b�more, �topreparate). F�toterap�a bashkëkohore bazohet në përvojë dhe dëshm�të për e�kas�tet dhe s�gur�, të �tuara përmes hulumt�meve eksper�mentale. Për d�sa preparate ekz�ston vërtet�m eksper�mental për e�kas�tet�n e tyre. Prakt�kohet me shrytëz�m�n e ormave bashkëkohore armaceut�ke, më shpesh tabletave dhe kapsollave. S� komponenta akt�ve , në �topreparatet bashkëkohore, përdoren barëra të bluara ose ekstrakte b�more. F�topreparat� � t�llë bashkëkohorë është p.sh. B�lob�l, kapsula në të c�lët s� komponentë akt�ve paraq�tet gjeth� � g�nko. Komponentët e �zoluara k�m�ke ose përz�erjet e tyre në forma të dozuara farmaceut�ke nuk kons�derohen s� f�topreparate. Ato janë barëra të vërteta me komponentë akt�ve me prejardhje natyrore. Bar� � t�llë është p.sh. D�goks�n�, tableta në të c�lët s� substancë akt�ve është substanca e pastër, heteroz�d� kard�oton�k sekondar � �zoluar prej but�n�t të purpurt. Në barëra bëjnë pjesë numër � madh � preparateve me vepr�m të dobët, të c�lët, s� komponentë akt�ve, përmbajnë një ose më shumë substanca të �zoluara s�ç janë kamor�, mentol�, karvon�, menton� etj. P.sh., preparate të t�lla janë: Septoletet, preparat� galen Uj� Rus�së, ton�k Alp� etj. Në Amer�kë, preparatet që përmbajnë substanca të �zoluara natyrore të pastra me vepr�m të dobët, bashkë me preparatet b�more (�topreparatet), janë të përsh�ra në grup�n e prodh�meve të shënuara s� OTS-preparate ose OTS barëra. OTS-barërat emërtohen prej alës angleze over-thecounter, që d.m.th. barëra që jepen pa receta mjekësore. Në përgj�thës�, gj�tha preparatet mjekësore që jepen pa receta (edhe preparatet s�ntet�ke) bëjnë pjesë në grup�n e OTS-barërave. Mjekës�a trad�c�onale paraqet shumën e njohur�ve dhe shkathtës�ve që � përkas�n shrytëz�m�t të lëndëve b�more për mjek�m�n dhe prevent�vën prej sëmundjeve, që bazohet në trad�tat dhe përvojën shekullore popullore, e c�la është bartur prej brez�t në brez, prej gjenerate në gjeneratë dhe, më pak ose më shumë e ndërruar, është ruajtur në përdor�m der� në d�tët e sotme. Në kushtet e sotme, për mjekës� trad�c�onale kons�derohen mjekës�a trad�c�onale k�neze dhe �nd�ane (ајurveda). Mjekës�a trad�c�onale bazohet në akte shkencore, të s�guruara përmes hulumt�meve eksper�mentale. Gj�tha njohur�të tjera dhe shkathtës�të për përdor�m�n e b�mëve shëruese në mjek�m�n nëpër h�stor�në, paraqes�n pjesë të mjekës�së trad�c�onale. Ky mjek�m prakt�kohet vetëm në bazë të përvojës shumëvjeçare, pa vërtet�m shkencorë për e�kas�tet�n. Mjekës�a popullore dhe trad�c�onale paraqes�n bazë për �toterap�në shkencore bashkëkohore, por edhe për mjekës�në konvenc�onale.
165
Med�c�na (mjekës�a) homeopat�ke është degë e posaçme е mjekës�së, përvoja e të c�lës bazohet në l�gjet e ngjashmër�së. Ideja themelore e kësaj mjekës�e qëndron në bes�m�n se s�mptomat e sëmundjes janë tregues më të m�rë të reaks�oneve mbrojtëse natyrore të organ�zm�t dhe mënyra në të c�lën organ�zm� ballaaqohet me sëmundjen. Për këtë arsye, s� barëra përdoren substancat që � zmadhojnë s�mptomat, përkatës�sht ato që shkaktojnë reaks�on art��c�al të organ�zm�t ndaj vetë sëmundjes. P.sh., nëse pac�ent� ka temperaturë të ngr�tur, në mjekës�në homeopat�ke jepen barëra që edhe më shumë do ta ngr�t�n temperaturën, sepse kështu organ�zm� ka reaguar ndaj vetë substancës. Në homeopat� shrytëzohet terap� e një�shtë, vetëm një barë, ndërsa bar� mund të jenë një komponentësh ose përz�erje, prej substancave s�ntet�ke ose herbale ose mater�eve m�nerale. Karakter�st�kë themelore e barërave homeopat�ke është holl�m� � madh në të c�l�n shrytëzohen. Shpesh para marrjes së bar�t bëhet ser� e gjatë e holl�meve, ashtu që holl�m� � und�t që adm�n�strohet peroral�sht, përmban pothuaj se gjurma të pamatshme të komponentës akt�ve.
Në kohën e und�t shrytëzohet term� mjekës� aternat�ve. Me emr�n alternat� ve numërohen tekn�kat e shumë numërta për shër�m që sot prakt�kohen, me më pak ose më shumë rezultate të suksesshme. Për numër të vogël të tyre ekz�ston vërtet�m shkencorë për vepr�m�n, gat� nuk ka stud�me kl�n�ke që do ta vërteton�n e�kas�tet�n e tyre. Këtu bëjnë pjesë: �r�s –oma-terap�a, s�pas d�sa armakologëve: akupunktura, shër�m� me zë etj. Është me rëndës� të theksohet se mjek�m� me barëra b�more (�to terap�a), shpesh quhet gabueshëm mjekës� alternat�ve. Me gj�tha karakter�st�kat e saj, �toterap�a mund të jenë vetëm pjesë e mjekës�së komplementare, ndërsa nuk paraqet metodë alternat�ve të shër�m�t.
166
Format farmaceut�ke të f�topreparateve dhe metodat për hulumt�m�n e tyre Çajet (Spec�es) Çaj� është orma më e thjeshtë për përdor�m�n e barërave b�more. Мund të jenë një komponentësh dhe shumë komponentësh. Në rast�n e parë, bar� � prerë dhe � bluar, � paketuar në mënyrë adekuate dhe � s�gn�ruar, me udhëz�m përkatës, paraqet prodh�m�n e çaj�t të de�nuar armaceut�k. Në rast�n e dytë, bëhet alë për d�sa barëra, të c�lat po ashtu duhet të jenë të �mtësuara përkatës�sht, m�rë të përz�era, përkatës�sht të paketuara dhe të s�gnuara, të përcjella me udhëz�m përkatës për përdor�m, me çka për�tohet prodh�m� armaceut�k � de�nuar – çaj ose përz�erje të çaj�t.
Hulumt�m� � çajeve Hulumt�m� � kual�tet�t të çajeve një komponentësh � përsh�n gj�tha hulumt�met që s�pas monogra�së kryhen në vetë bar�n b�morë. Këtu bëjnë pjesë: − Ident��k�m� � bar�t (makroskop�k dhe m�kroskop�k, dhe k�m�k, më shpesh reaks�one të ngjyrosjes dhe me kromatogra�në në SHH); − hulumt�m� � kual�tet�t të përgj�thshëm të bar�t përmes testeve përcaktuese: − mater�et e huaja – bar� kryes�sht nuk guxon të përmbajë më shumë se 2%, − humbje me tharje (lagësht�a), − h�r� � përgj�thshëm, − h�r� � patretshëm në ac�d�n klorh�dr�k (rërë), − mater�et e përgj�thshme ekstraktuese (në ujë ose në alkool), − mbetjet pest�c�de (rez�duet), − kontam�nues�t m�krob�ologj�k, − metale të rënda, − а�atoks�ne, − kontam�n�m� rad�oakt�v, − �ndeks� � mbuatjes, − shkala e h�dhës�së, − përcakt�m� � përmbajtjes së komponentës akt�ve (në mënyrën I s�ç është dhënë në monogra�në e bar�t).
167
Hulumt�m� � kual�tet�t të përz�erjes së çaj�t (çaj shumë komponentësh), der� d�ku dallohet prej hulumt�me ve që bëhen në vetë barërat b�more. e përz�erja e çaj�t raport� � barërave b�more patjetër duhet të janë � pandryshuar (konstant) që hulumtohet me metoda të posaçme. Rëndomtë, vlerës�m� � kual�tet�t, kryhet përmes �dent��k�m�t të sec�l�t barë që është prezent në përz�erjen e çaj�t. Për këtë qëll�m shrytëzohen metoda të anal�zës makroskop�ke dhe m�kroskop�ke dhe metoda të �dent��k�m�t k�m�k, më shpesh me çaj të paket�meve Çaj në paket�m reuz reus, kromatogra�a në SHH. Kual�tet� � përgj�thshëm � përz�erjes së çaj�t vlerësohet përmes kual�tet�t të lëndëve të para hyrëse. Në prodh�m�n e gatshëm, përz�erja e çaj�t, përsër� hulumtohen parametrat: kontam�n�m� m�krob�ologj�k, prezenca e a�otoks�neve dhe pran�a e metaleve të rënda. Nëse çaj� është � paketuar s� reus, nuk kryhen hulumt�me tjera. Nëse përz�erja e çaj�t është e paketuar në �ltër-qese, patjetër hulumtohet njëtrajtshmër�a e masës në �ltër-qeset të mbushjeve të posaçme (qeseve). Veprohet ashtu që maten 20 qese, sec�la në veçant�, njehsohet masa mesatare dhe vërtetohet për sa nga ajo masë dev�jon sec�la prej masave të qeseve. Rezultatet përpunohen në mënyrë stat�st�kore që të sh�het se a kanë dev�j�met rëndës� stat�st�kore dhe a � kënaq preparat� (përz�erja e çaj�t) kërkesat armakope�ke ose ndonjë rregull tjetër.
Çajet e paketuara në �ltër-qese
168
Përz�erjet e çajeve mund të jenë prodh�me të gatshme ose të përgat�ten në barnatore, s�pas recetës së caktuar. S�pas Formule mag�strales mund të përgat�ten dy ça jet, të dhënë s� shembuj. Shembuj: 1. Spec�es laxantes – çaj� për pastr�m
Përgat�tja: Sennae ol�um (s�ta 6) Sambuc��os (s�ta 6) Frangulae cortex (s�ta 3) Foen�cul� ructus (s�ta 2) Kal�� natr�� tartaras Aqua pur��cata
20,0 g 20,0g 35,0 g 15,0 g 10,0 g 10,0 g
artarat� � natr�um kal�um�t tretet në uj�n e vluar dhe derdhet mb� gjethet e �mtësuara të sanës. Përz�het m�rë, pastaj thahet në temperaturë prej 40 der� 50 0 C. Pas fohjes, përz�het me lëndët tjera (të �mtësuara përkatës�sht) der� në �t�m�n e përz�erjes së njëtrajtshme. (numr� � s�tës në këtë recetë e shënon madhës�në e hapjeve në s�të, të shprehur në mm). Hulumt�m� � çaj�t: − Vlerat e parametrave për vlerës�m�n e kual�tet�t të përgj�thshëm duhet t� përgj�gjen kërkesave të rregullave të përgj�thshme për çajet (të dhëna më lartë). Shkalla e pastërt�së: − Humbja me tharje: më së shumt� der� 11,5%. − H�r�: më së shumt� der� 13,5%. Përcakt�m� � përmbajtjes së komponentës akt�ve: − Коrja e arrç�t ndahet prej çaj�t dhe përcaktohet përmbajtja e heteroz�deve antrak�non�ke të përgj�thshme, s�pas monogra�së për Frangulae cortex. 2. Spec�es urolog�cae – çaj� për trakt�n ur�narë
Përgat�tja: Uvae-urs� ol�um (s�ta 2) Hern�ar�ae herba (s�ta 3)
40,0g 10,0 g
169
Menthae p�per�tae ol�um (s�ta 6) Onon�d�s rad�x (s�ta 3) Petrosel�n� rad�x (s�ta 3) Glycyrrh�zae rad�x (s�ta3)
35,0 g 15,0 g 15,0 g 10,0 g
Barërat e �mtësuara në mënyrë adekuate përz�hen për për�t�m�n e përz�erjes homogjene. (Numr� � s�tës në këtë recetë e shënon madhës�në e hapjeve të s�tës, të shprehur në mm). Hulumt�m� � çaj�t: − Vlerat e parametrave për vlerës�m�n e kual�tet�t të përgj�thshëm duhet t� përgj�gjen kërkesave të rregullave të përgj�thshme për çajet (të dhëna më lartë). Shkalla e pastërt�së: − Humbja me tharje: më së shumt� der� 13,5%. − H�r�: më së shumt� der� 7%. − H�r� � patretshëm në ac�d (rëra): më së shumt� der� 2%. Përcakt�m� � përmbajtjes së komponentës akt�ve: − Gjeth� � rrush�t të ar�ut ndahet prej përz�erjes dhe përcaktohet përmbajtja e heteroz�deve enol�ke të përgj�thshme, s�pas monogra�së për Uvae-urs� ol�um. 3. Spec�es d�uret�cae – çaj� d�uret�k
Përgat�tja: Equ�set� herba (s�ta 6) Glyccyrh�zae rad�x (s�ta 3) Petrosel�n� rad�x (s�ta3) araxac� rad�x (s�ta3)
40 g 40 g 40 g 40 g
Barërat �mtësohen der� në shkallë të caktuar të �mtës�m�t dhe përz�hen në përz�erje homogjene. 4. Spec�es sedat�vae – çaj� sedat�v
Aurant�� �os (s�ta 6) Mel�ssae ol�um (s�ta 6)
170
60 g 50 g
Menthae ol�um (s�ta 6) Valer�anae rad�x (s�ta 3)
10 g 80 g
Barërat �mtësohen der� në shkallë të caktuar të �mtës�së dhe përz�hen në përz�erje homogjene. 5. Spec�es Althaeae – çaj� � mëllagës
Përgat�tja: Althaeae ol�um (s�ta 6) Althaeae rad�x (s�ta 3) An�s� ructus (s�ta 2) Malvae �os (s�ta 6) Tym� ol�um (s�ta 6)
50 g 25 g 5 g 10 g 10 g
Barërat �mtësohen der� në shkallë të caktuar të �mtës�m�t dhe përz�hen në përz�erje homogjene.
Përdor�m� � çajeve Në prakt�kë çajet përdoren në ormë të ekstrakteve ujore (p�je ujore), të c�lat përgat�ten në mënyrë të përcaktuar. Paraqes�n orma galene në të c�lët përdoret çaj�: − Dekokt�: Sas�së të caktuar të çaj�t � shtohet sas� e caktuar e uj�t të fohtë (më shpesh një dozë e çaj�t, 2-3 g, me 250 ml ujë), ngrohet gat� der� në vl�m dhe ngrohet më tutje edhe 15-30 m�nuta, me përz�erje të kohë pas kohshme. F�ltrohet dhe p�het, � ëmbëlsuar ose � pa ëmbëlsuar. − Inuz: sas�së së caktuar të çaj�t � shtohet sas� e caktuar e uj�t të vluar, l�het e mbuluar të qëndrojë 15-30 m�nuta. F�ltrohet dhe p�het, � ëmbëlsuar ose � pa ëmbëlsuar. − Маcerat�: më shpesh përgat�tet me macerac�on të fohtë, ashtu që sas� e caktuar e çaj�t përz�het me sas� të caktuar të uj�t të fohur paraprak�sht të vluar, mbulohet dhe l�het të qëndrojë kohë më të gjatë (mundet gjatë natës). F�ltrohet dhe p�het, � ëmbëlsuar ose � pa ëmbëlsuar.
171
Ulong
E zezë
E gjelbër
E bardhë
Herbal
P�je e çaj�t Formë më e shpeshtë galene për përdor�m�n e çajeve është �nuz�. Përgat�tet prej herbës, gjetheve, luleve, por edhe prej gj�tha llojeve tjera të barërave. Dekokt� përgat�tet shumë më tepër prej barërave të ngurta, rrënjëve, r�zom�t dhe koreve, më rrallë prej llojeve tjera. Маceratet përgat�ten më rrallë. Për çajet e kët�lla, në udhëz�m�n për përdor�m�n e çaj�t, është theksuar se s� të përgat�tet me macerac�on.
Ind�ka�onet për përdor�m�n e çajeve Çajet janë orma armaceut�ke më e pran�shme për përdor�m�n e barërave b�more dhe njëkohës�sht paraqes�n ormën më të vjetër të përdor�m�t. Ind�kac�onet për përdor�m�n janë të numërta, për çrregull�me dhe sëmundje të ndryshme, por d�sa dallohen s� më të rëndës�shme dhe përdor�m� � çajeve për ato �nd�kac�one është me shkallë më të lartë të e�kas�tet�t: − �nd�kac�onet e l�dhura për trakt�n resp�rator�k: fohjet, �neks�onet e trakt�t të s�përm resp�rator�k, koll�tja e thatë dhe produkt�ve, katar�, bronh�t�s�, rrallë ndonjëherë d�sa �nd�kac�one tjera; − �nd�ka�onet e trakt�t gastro�ntest�nal: d�speps�ja, ryrja, gazrat, tretje e vësht�rësuar e ushq�m�t, gastr�t�s, gastroenter�t�s�, kol�t�s�, çrregull�m� � unks�on�t të mushkër�së së zezë dhe tëmth�t, rrallë ndonjëherë d�sa �nd�kac�one tjera; − �nd�kac�onet e s�stem�t nervor qendror: nervozë, shqetës�m�, pagjumës�a, orma të lehta të depres�on�t, �nsu�c�enca e qarkull�m�t cerebral me demenc�on, rrallë ndonjëherë d�sa �nd�kac�one tjera;
172
− �nd�kac�one të l�dhura për s�stem�n kard�ovaskularë: orma të lehta të �nsu�c�encës së zemrës, shtypjen e ngr�tur të gjakut, �nsu�c�encës të enëve venoze të gjakut (venat e zgjeruara); − �nd�kac�onet e trakt�t ur�narë: d�uret�kët dhe uroant�sept�kët, gjatë c�st�te ve, p�ell�teve, gurë dhe rërë në veshkë dhe në mësh�këzën ur�nare; − �nd�kac�onet për përdor�m të jashtëm: �nhalac�onet për �neks�onet e trakt�t resp�rator�k,mjete për trajt�m�n e sëmundjeve në zbrazët�rën e gojës, çajet �n�amatore, çajet analget�ke, çajet dermatologj�ke.
Pluhurat (Pulveres) Barërat mund të jenë të bluara der� në konst�tuc�on të pluhur�t. Ekz�stojnë tr� shkallë të �mtës�m�t për pluhura: pluhur � vrazhdët, � c�l� � përgj�gjet s�tës 0,75, pluhur � hollë, � c�l� � përgj�gjet s�tës 0,15. Numrat tregojnë madhës�në e hapjes të s�tës, në mm. shenjat mund të jenë edhe me numra tjerë, varës�sht nga armakopea. D�sa barëra janë në gjendje pluhur� s� të t�lla: am�don�, l�kopod�um�, lupul�n�, tharm� etj. Në bazë të përdor�m�t të tyre, barërat e pluhurosura ndahen në: − pluhura për përdor�m të drejtpërdrejtë per os, − pluhura për përpun�m�n e p�jeve për përdor�m per os (�ltër-kese), − pluhura për përdor�m perenteral, − pluhura për përdor�m të jashtëm në ormë të shtresave (kataplazmave).
Hulumt�m� � pluhurave: − �dent��k�m�, njëjtë s�kur te barërat; − shkalla e �mtës�m�t; − testet për hulumt�m�n kual�tet�t të përgj�thshëm, njëjtë s�kur te çajet, varës�sht se a janë pluhura нjë komponentësh ose shumë komponentësh; − për pluhurat e paketuara në doza të veçanta (në kapsula të letrës për pluhura), hulumtohet njëtrajtshmër�a e masës, njëjtë s�kur kur veprohet te çajet e paketuara në �ltër qese. Përdor�m� � pluhurave Përdor�m� � pluhurave është kryes�sht � njëjtë s�kur te çajet. Pluhurat e dest�nuara për plagët në lëkurë duhet të jenë ster�le. Ind�kac�onet për përdor�m Ind�kac�onet për përdor�m�n e pluhurave kryes�sht përputhen me �nd�kac�onet për përdor�m�n e çajeve.
173
Pluhurat përgat�ten s�pas recetave të dhëna në armakopetë ose s�pas ormulës Formule mag�strales. Shembull paraqet pluhur� � standard�zuar � op�um�t. Shembull: 1. Op�um t�tratum (Pulv�s op�� standard�satus) - pluhur� � standard�zuar � op�um�t
Përpun�m�: Оp�um� në pluhur (s�ta 0,30) përz�het me sas� përkatëse të laktoz�t der� në për�t�m�n e pluhur�t që përmban mor�n 10%. Vet�të: Pluhur� � verdhë-kae der� në ka të mbyllur, me erë të veçantë dhe sh�je të mprehtë të h�dhët.
Hulumt�m� Ident��k�m�: − 0,1 g prej pluhur�t përz�het me 5 ml ujë, �ltrohet dhe �ltrat� përdoret për zhv�ll�m�n e reaks�oneve për �dent��k�m: a. 2 ml të �ltrat�t përz�hen me 2 p�ka korur hekur�(Ш), me çka patjetër duhet të �tohet ngjyrosje e kuqe. Ngjyra nuk humbet gjatë sht�m�t të 3 p�kave të klorur�t të zh�vës(II) e as gjatë sht�m�t të 3 p�kave të ac�d�t klorh�dr�k. b. 2 ml prej �ltrat�t përz�hen me 0,25 ml reagjent të Majer�t, me çka duhet të �tohet undërr�në. Shkalla e pastërt�së: − Humbja në tharje më së shumt� der� 6%. − H�r� më së shumt� der� 6%. Përcakt�m� � përmbajtjes së komponentës akt�ve: − Përcaktohet përmbajtja e mor�nës. Duhet të përmbajë 9,8-10,2% mor�n.
Ekstraktet (Extracta) Ekstraktet janë përpun�me të përqendruara b�more (herbale) me kons�stencë të lëngët, gjysmë të ngurtë dhe të ngurtë. Para se të qaset përpun�m�t të ekstrakt�t, lënda b�more duhet të �mtësohet në mënyrë adekuate, të stab�l�zohet dhe të t’u h�qet yndyra. Ekstrakt� përpunohet prej bar�t të përgat�tur kështu me shrytëz�m�n e mjete ve ekstraktuese të ndryshme: ujë, etanol, etanol�t në tretës�ra ujore me përqendr�me të ndryshme, prop�lengl�kol, vaj yndyror ose m�neral etj.
174
Në proces�n e ekstrakt�m�t ekstraktohen komponentët akt�ve, por edhe sas� e madhe e komponentëve të panevojshme. Për larg�m�n e mater�eve të panevojshme apl�kohen vepr�me të caktuara. Raport� barë/ mjet ekstraktues është � de�nuar për sec�l�n ekstrakt (armakope ja ose rregulla tjera). Proces� � ekstrakt�m�t mund të jenë: macerac�on, d�gest�on, perkolac�on, ekstrakt�m me �u�de super kr�t�ke etj.
Ekstraktet e lëngëta (Extractum �u�dum) Ekstraktet e lëngëta rëndomtë përpunohen ashtu që nga një pjesë e bar�t të �tohet një pjesë e ekstrakt�t (prej 1 g bar� �tohet 1 g ekstrakt ose prej 1 g bar� për�tohet 1 ml ekstrakt). Më shpesh përgat�ten prej uj�t ose me etanol të holluar, me ndonjërën prej metodave të ekstrakt�m�t. Ekstraktet e lëngëta janë edhe tretës�ra të ekstrakteve të thata në tretës përkatës. Ekstraktet e lëngëta përmbajnë konzervanse me çka mbrohen prej zhv�ll�m�t të m�kroorgan�zmave. Paketohen në ambalazhe përkatëse, më shpesh sh�she të qelq�t. Duhet të shënohen në mënyrë përkatëse (s�gn�ruara) me gj�tha të dhënat: emr� � bar�t, mjet ekstraktues, raport� barë/mjet ekstraktues, parametrat themelorë, lloj� dhe përqendr�m� � konzervans�t, data e prodh�m�t dhe data e kontroll�t të kual�tet�t.
Hulumt�m� Теstet për vlerës�m�n e kual�tet�t të përgj�thshëm përsh�jnë: − dens�tet�n relat�v, − përmbajtjen e etanol�t, − përmbajtjen e tretësve rez�dual (metanol�t dhe 2-propanol�t), − mbetja e thatë, s�pas kërkesave të monogra�së së ekstrakt�t. Shembull: 1. Pr�mulae extractum �u�dum – ekstrakt� � lëngët prej poleskës (agul�çe)
Përpun�m�: Pr�mulae rad�x (0,75) Aetanolum concentratum Aqua pur��cata Ammon�� hydroxyd� sol. 10%
100 g 220 g 180 g 2,5 g
175
Bar� � bluar (s�të 0,75) laget me 50 ml të përz�erjes që është përgat�tur prej etanol�t, uj�t dhe h�droks�d�t të amon�t. Vendoset në percolator dhe perkulohet me pjesën e mbetur të përz�erjes së tretësve. 70 ml e para të perkolat�t ndahen, ndërsa perkolatet tjera bashkohen dhe avullohen në vakuum der� 30 g. Pastaj bashkohen 70 g të para me 30 g të dytat, l�het të qëndrojë d�sa d�të dhe �ltrohet. F�ltrat� � �tuar është ekstrakt� � lëngët � poleskës (agul�çes).
Ekstrakte gjysmë të ngurta (Ectractum sp�ssum) Me avull�m të pjesër�shëm të mjet�t ekstraktues të ekstrakt�t të lëngët, për�tohen ekstrakte gjysmë të lëngëta. Avull�m� � mjet�t ekstraktues (uj�t ose etanol�t) më shpesh kryhet në tertore me vakuum, në temperatura më të ulëta, për të mos ardhur der� te ndrysh�met k�m�ke të komponentëve akt�ve në ekstrakt. Ekstraktet gjysmë të ngurta duhet të lënë sas� më të mëdha të mbetjes së thatë (rreth 70%). Ky parametër është më � rëndës�shëm për vlerës�m�n e kual�tet�t të tyre. Ekstraktet gjysmë të ngurta mund të përmbajnë konzervanse.
Ekstraktet e thata (Extractum s�ccum) Ekstraktet e thata janë të ngurta, produkte pluhurore, të �tuara me avull�m të tërës�shëm të mjet�t ekstraktues. Shrytëzohen s� të t�lla ose me sht�m�n e substanca ve, të c�lat e përm�rësojnë tretshmër�në (p.sh., te �nstant-çajet që paraqes�n ekstrakte të thata në ormë të pluhur�t ose të përpunuara s� granulave, shtohen mjete që e përm�rësojnë tretjen në ujë të nxehtë.
Ekstraktet e arave të rrush�t dhe të gjeth�t të g�nko
176
Sot ekstraktet që kanë kual�tet të standard�zuar, shrytëzohen s� komponenta akt�ve në �topreparatet e vërteta, produkte të c�lat më shpesh prodhohen s� orma gjysmë të ngurta, tableta dhe kapsulla. Për vlerës�m�n e kual�tet�t të ekstrakteve të thata, më shpesh përdoren parametrat: sas�a e uj�t, humbja me tharje dhe rez�duet e mjet�t ekstraktues. Për sec�l�n ekstrakt, monogra�a e armakope�së rregullon përcakt�m�n e parametrave që janë të domosdoshëm për hulumt�m�n dhe për kontroll�n e kual�tet�t. Përcakt�m� � përmbajtjes së komponentës akt�ve kryhet s�pas monogra�së së ekstrakt�t të thatë. Shembull: 1. Belladonnae extractum s�ccum – ekstrakt� � thatë � helmar�nës
Përpun�m�: Belladonnae ol�um (s�ta 0,75) Aetanolum d�lutum Aqua pur��cata Lactosum
100 g q. s. q. s. q. s.
Bar� laget me 50 ml etanol, pastaj perkol�rohet me sas� përkatëse të etanol�t, der� në për�t�m�n e 200 der� 300 g perkolat (5 ml e und�t të perkolat�t duhet të jap�n reaks�on negat�v me reagens�n e Maer�t). Perkolat� avullohet në shtypje të ultë, dhe temperaturë jo më të madhe se 50 o C, der� në tharje. Mbetja e thatë bluhet dhe përcaktohet përmbajtja e alkalo�dëve të përgj�thshme. Nëse përmbajtja e alkalo�dëve është më e madhe se 1,5%, shtohet sas� përkatëse e laktoz�t, për rregull�m�n e përmbajtjes së alkalo�dëve. Vet�të: Pluhur � ndr�tshëm � kafë, me erë të veçantë dhe me sh�je të h�dhët.
Hulumt�m� Ident��k�m�: − Reaks�on � ngjyrosjes për vërtet�m�n e h�osc�am�n�t përkatës�sht atrop�nat. − Shkalla e pastërt�së: − Përcaktohen parametrat që janë dhënë në rregullat e përgj�thshme armakope�ke për ekstrakte të thata.
177
Përmbajtja e komponentës akt�ve: − Përcaktohen alkalo�dët e përgj�thshme duke llogar�tur h�osc�am�n�n përkatës�sht atrop�n�n. Duhet të përmbajë jo më pak se 1,3% dhe jo më shumë se 1,5%.
Т�nkturat (�ncturae) Т�nkturat janë preparate të lëngëta që përgat�ten prej barërave të thata b�more ose lëndëve shtazore të thata. Bar�, para se të qaset kah përgat�tja e t�nkturës, duhet të �mtësohet përkatës�sht, të stab�l�zohet (të �nakt�vohen enz�mat) dhe të t’u h�qet yndyra (përpun�m� me tretës jo polarë, jo toks�k). Т�nkturat përgat�ten me proces�n e macerac�on�t ose me proces�n e perkolac�on�t. S� tretës përdoret etanol� � holluar. Në përpun�m�n e t�nkturave raport� barë : tretës është gj�thnjë rreptës�sht � de�nuar. Rëndomtë ka vlerat 1:10, por mund të jenë edhe 1:5. Ky raport tregon se prej 1 g barë përgat�tet t�nktura duke shrytëzuar 10 g etanol të holluar, përkatës�sht 5 g, nëse raport� është 1:5. �nkturat janë lëngje të kthjellëta, të c�lat me qëndr�m mund të ormojnë undërr�në, e c�la me tundje përsër� tretet. Paketohen në enë qelq� m�rë të mbyllura, porcelan� ose alum�n� (sas� të mëdha) ose në sh�she prej qelq� (sas� të vogla). Ruhen në vende të thata dhe të fohta. Duhet të jenë m�rë të shënuara (s�gnuara) me gj�tha të dhënat e nevojshme (bar�, tretës�, raport�, data e prodh�m�t etj.).
Hulumt�m� � t�nkturave Vet�të organolept�ke: − (pamja, ngjyra, era, sh�ja). Shkalla e pastërt�së: 10 ml prej t�nkturës d�st�lohen. 2 ml e para h�dhen dhe d�st�l�m� kryhet der� në und. D�st�lat� plotësohet me ujë der� 10 ml dhe shrytëzohet për hulumt�m: − përmbajtja e metanol�t, − përmbajtja e aceton�t, − përmbajtja e �zopropanol�t. Hulumt�met tjera janë dhënë në monogra�të të çdo t�nkture ndaras. Т�nkturat përgat�ten s�pas recetave në armakopetë ose në Formule mag�strales. V�jojnë d�sa shembuj:
178
Shembuj: 1. orment�lae t�nctura – t�nktura e pesëg�sht�t
Vet�të: Lëng � kuq ose kuq-kae. Përgat�tja: S�pas armakopesë evrop�ane, përgat�tet prej një pjese të bar�t dhe pesë pjesë të tretës�t (70% еtanol) (1:5), me procedurës përkatëse.
Hulumt�m� Ident��k�m�: − Kromatogra�a SHH, vërtet�m� � tan�neve kateh�n�ke. Теste për vlerës�m�n e kual�tet�t të përgj�thshëm: − Përmbajtja e etanol�t, duhet të s�llet prej 64 der� 69%, − Përmbajtja e tretësve res�dual, më së shumt� der� 0,05%. Përcakt�m� � përmbajtjes së komponentëve akt�ve: − Përcaktohet përmbajtja e tan�neve të përgj�thshme. 2. Valer�anae t�nctura – t�nktura e bar�t të maces – valer�ana
Vet�të: Lëng � kafë. Përgat�tja: S�pas armakopesë evrop�ane, përgat�tet prej një pjese të bar�t dhe pesë pjesë të tretës�t (60 der� 80% еtanol) (1:5), me procedurë përkatëse.
Hulumt�m� Ident��k�m�: − Kromatogra�a SHH, vërtet�m� � ac�d�t valer�an�k. Теste për vlerës�m�n e kual�tet�t të përgj�thshëm: − Përmbajtja e etanol�t, duhet të s�llet prej 95 der� 105%. Përcakt�m� � përmbajtjes së komponentëve akt�ve: − Përcaktohet përmbajtja e komponentëve akt�ve të njehsuara s� ac�d valer�an�k (përdoret kromatogra�a e lëngët në shtypje të lartë - HPLC).
179
3. Tym� t�nctura – t�nktura e lule çaj�t
Vet�të: Lëng � kthjellët, ngjyrë kae të mbyllur, me erë aromat�ke dhe sh�je të lule lu le çaj�.
Përgat�tja: Tym� ol�um (s�ta 2) Glycerolum Aethanolu Aetha nolum m conventra conventratum tum Aqua pur��cat pur��cataa
200,0 g 100,0 g 320,0 g 580,0 g
Bar�t të bluar ( s�ta 2) � shtohet g�cerol, etanol � përqendruar dhe ujë dhe macer�rohet, s�pas procedurës procedurës së për�t�m�t të t�nkturave rrugës së macer�m�t. (Numr� � s�tës në këtë recetë shënon madhës�në e hapjeve në s�të, të shprehur në mm).
Hulumt�m� Ident��k�m�: − Kromatogra�a SHH, vërtet�m� � t�mol�t. Теste Теste për vlerës�m�n e kual�tet�t të përgj�thshëm: − Gj�tha hulumt�met hulumt�met që janë karakter�st�ke karakter�st�ke për t�nkturat, − Dens�tet� relat�v relat�v,, 0,987-0, 0,987-0,997. 997. − Përmba Përmbajtja jtja e etanol�t, më së paku paku 28%, − Mbetja e thatë, më së paku 9%. 9%. Përcakt�m� � përmbajtjes së komponentëve akt�ve: − Nuk është e paraparë. Vlerësohet përmes sas�së të mbetjes së thatë. 4. Belladonnae t�nctura – t�nktura e helmar�nës
Vet�të: Lëng � kthjellët, me ngjyrë të kafë-gjelbër, me erë të veçantë dhe me sh� je të dobët të të h�dhët. Përgat�tja: Belladonae ol�um (s�ta 0,75) Aethanolu Aetha nolum m d�lutum d�lutum
100,0 g q. s.
Bar�t të bluar (s�ta 0,75) � shtohet etanol � holluar dhe perkolohet me sas� përkatëse të tretës�t, s�pas procedurës procedurës për për�t�m�n për �t�m�n e t�nkturës, der� në për�t�m�n e 1000 g. (Numr� � s�tës në këtë recetë e shënon madhës�në e hapjeve në s�të, të shprehur në mm).
180
Hulumt�m� Ident��k�m�: − Reaks�on � ngjyrosjes ngjyrosjes për vërtet�m�n vërtet�m�n e alkalo�dëve alkalo�dëve tropano�ke. tropano�ke. este për vlerës�m�n e kual�tet�t të përgj�thshëm: − Kryhen gj�tha hulumt�met hulumt�met që që janë karakter�st�ke karakter�st�ke për t�nkturat. − Dens�tet� relat�v, 0,987-0 0,987-0,997. ,997. − Përmbajtja e etanol�t, më së paku 64%, Përcakt�m� � përmbajtjes së komponentëve akt�ve: − Përcak Përcaktohet tohet sas�a e përgj�thshme përgj�thshme e alkalo�dëve. alkalo�dëve. Vepr�m� për përcakt�m�n e alkalo�dëve të përgj�thshme: Merren 100 ml t�nkturë dhe avullohen der� në për�t�m�n e 5 ml mbetje, në të c�lën shtohen 5 ml 0,1 mol/L HCl, tundet dhe �ltrohet. F�ltrat� bartet në h�nkën ndarëse, alkal�zohet me tretës�rë të h�drooks�d�t të amon�t der� në pH 8,5 dhe pastaj ekstraktohet me kloroorm, 3 herë, me 25, me 20 dhe me 15 ml nga tretës�. Fraks�onet e kloroorm�t �ltrohen dhe bashkohen, pastaj kloroorm� d�st�lohet, mbetja thahet 30 m�nuta në temperaturë prej 103-105° C. Mbetja e thatë pas fohjes tretet në 5 ml еtanol, shtohen 20 ml ujë, m�rë përz�het dhe t�trohet me 0,05 mol/L HCl, në pran� të �nd�kator�t met�l � kuq. 1 ml në 0,05 mol/L HCl � përgj�gjet p ërgj�gjet 14,47 mg аtrop�n.
Përdor�m� � t�nkturave Т�nkturat janë lëngje dhe më shpesh paketohen në sh�she të qelq�t. Varës�sht nga përdor�m�, mund tëkenë edhe p�katore për tu lehtësuar doz�m�. Valer� -anae t�nctura p.sh., përdoret ashtu që p�kohen 15-20 p�ka në lugën e sheqer�t dhe merren per os me p�rje të një gote uj�. Кur paketohen në këtë mënyrë, dhe kur dozohen në p�ka, atëherë ormat armaceut�ke të gatshme quhen p�ka , ndërsa orma akt�ve në ato p�kë quhet t�nkturë, në këtë rast të bar�t të maces. Nëse janë të dest�nuara për përdor�m të jashtëm, paketohen në sh�she sh�she më të mëdha mëdha (100-250 ml) dhe dhe numërohen numërohen në prepara preparate te të lëngëta – tretës�ra, ku substanca akt�ve është t�nktura, në këtë rast është pesëg�sht�. Ind�kac�onet për përdor�m�n e t�nkturave Т�nkturat përdoren përdoren për �nd�kac�one të njëjta në të c�lët përdore p ërdoren n çajet.
181
Kremat shëruese (Unguenta) Kremat (shëruese) janë orma shëruese gjysmë të ngurta për përdor�m të jashtëm, për shër�m�n e lëkurës, mukozave dhe plagëve. Përmbajnë substanca shëruese dhe mbrojtëse të tretura, të suspenduara ose të emulguara në shtresë përkatëse. Zgjedhja e shtresës varet nga vend� � apl�k�m�t dhe nga mënyra e vepr�m�t të yndyrës shëruese, nga qëndrueshmër�a dhe nga tretshmër�a e substancave akt�ve me shtresën. Shtresa mund të përmbajë emulgatorë dhe substanca tjera nd�hmëse. Kremat shëruese ndahen në: − Yndyra – tretës�ra, në të c�lët substanca shëruese është e tretur tretur në pjesë të shtresës së shkr�rë dhe pastaj e përz�er pastaj në mënyrë homogjene homogjene e përz�er me pjesën e mbetur të shtresës. − Yndyra – emulz�one, në të c�lët substanca shëruese shërues e është e tretur në tretës përkatës, ndërsa tretës�ra e përz�er në mënyrë homogjene me shtresën yndyrore. Yndyra – suspenz�one, në të c�lët substancat shëruese nuk janë të tretura, por vetëm janë të përz�era në mënyrë mënyrë homogjene homogjene me shtresën shtresën yndyrore. yndyrore.
Hulumt�m� � barërave a. Pamja: e lyer në shtresë të hollë yndyra duhet të jenë homogjene pa toptha dhe kokrra të dukshme. b. Madhës�a e gr�mcave: përcaktohet për yndyra për të c�lët në monogra�të kërkohet përcakt�m� � kët�j parametr�. Hulumtohet brenda një v�t� pas përpun�m�t të yndyrës. Madhës�a e gr�mcave duhet të jenë më së shumt� der� 60 m�krone. c. Ster�l�tet� Ster�l�tet�:: hulumtohet te yndyrat që përpunohe përpunohen n s� ster�le. F�topreparatet që përgat�ten në ormë të yndyrës shëruese s� par�m akt�v përmbajnë ekstrakte të thata ose të lëngëta, rrallë d�çka tjetër. Në përdor�m janë yndyrat që përmbajnë ekstrakte të barërave tan�ne (vepr�m ant�sept�k dhe atstr�ngent), ekstrakt� arës së gështenjës së egër (vepr�m ant� �n�amator dhe ant�dermatoz), ekstrakt� � kamom�l�t (vepr�m ant��n�amator) etj.
182
Shurupet (S�rupus) Shurupet janë grup � veçantë � �toprep �topreparateve arateve të dest�nuara për përdor�m per os dhe për trajt�m�n e �neks�oneve në trakt�n resp�rator�k, resp�rator�k, të përcjella p ërcjella me koll�tje të thatë ose r�produkt�ve. r�produkt�ve. Shumë rrallë përdoren për qëll�me tjera, s�ç janë shurupet për vepr�m laksant�v për ëm�jë (S�rupus Sennae Mannatus, shurup� � komb�nuar prej sanës dhe manës). Recetat për përgat�tjen e shurupeve mund të gjenden në armakopetë ose në Formule mag�strales. Dy shurupe janë posaçër�sht në përdor�m, shurup� shurup� � mëllagës së bardhë për qetës�m�n e koll�t të thatë dhe shurup� � përbërë � lule çaj�t, � c�l� p ërdore ërdorett s� ekspektorans për koll�n produkt�v.
Hulumt�m� Hulum t�m� � shurupeve: Vet�të organolept�ke: organol ept�ke: − Shurupet janë tretës�ra tretës�ra të kthjellëta, të dendura dendura v�skoze, me sh�je sh�je të ëmbël, me ngjyrë dhe erë karakter�st�ke. − Duhet të jenë lehtë lehtë të lëv�zshme, të paketohen paketohen dhe të rrjedh�n lehtë nga sh�sh ja. − Gjatë ruajtjes ruajtjes nuk duhet duhet t� ndërrojnë ndërrojnë karakter�st�kat karakter�st�kat e tyre. Hulumt�met e përgj�thshme: − ëmbëltues ëmbëltues�t �t art��c�al, − konzervanset, − ngjyrat s�ntet�ke. Përmbajtja e komponentës akt�ve: − Përcaktohet s�pas monogra�s monogra�sëë së shurup�t përkatës. Mbushje mesatare ose masa e mbushjes: − Dev�j�m� � lejuar lejuar nga vëll�m� � deklaruar është është ± 5%. Shembuj: Althaeaee s�rupus – shurup� � mëllagës së bardhë Althaea
Përgat�tja: Althaeae Altha eae rad�x rad�x (s�ta 3) Aethanolu Aetha nolum m conventra conventratum tum Aqua pur��cat pur��cataa
2,5 g 2,0 g 40,0 g
183
Saccharosum Pulv�s conzervans
64,0 g 0,1 g
Rrënja e mëllagës së bardhë lahet me ujë, pastaj macerohet, me sas�në e caktuar të etanol�t dhe të uj�t, 2 orë, me përz�erje të shpeshtë. Në përz�erje shtohet sheqer� dhe konzervans� dhe pastaj shpejtë vlohet. Plotësohet me ujë që vlon der� 100 °C, �ltrohet dhe menjëherë paketohet në sh�she të thata të ster�l�zuara, me madhës� prej 50 der� 200 ml, pastaj menjëherë mbyllet m�rë. Pas fohjes, shurup� tundet, që të homog jen�zohet. (Numr� � s�tës në këtë recetë shënon madhës�në e hapjeve në s�të, të shprehur në mm). Vet�të: shurup� sekretues, me ngjyrë të verdhë të dobët, me erë dhe me sh�je të mëllagës së bardhë. Lehtë përz�het me ujë. Hulumt�m�: − Hulumt�met e përgj�thshme, s�pas rregullave të përgj�thshme për shurupe. − Dens�tet� relat�ve: 1,305-1,320. − Indeks� � reraks�on�t: 1,450-1,458. 2. Tym� s�rupus compos�tus – shurup� � përbërë prej luleçaj�t
Përgat�tja: Tym� t�nctura Natr�� brom�dum Aqua pur��cata Pulv�s conzervans S�rupus s�mplex
15 g 3 g 3 g 0,1 g 79 g
Bromur� � natr�um�t tretet në ujë dhe pastaj përz�het me shurup të rëndomtë dhe me t�nkturë të lule çaj�t, në të c�lën është tretur konzervans�. (Numr� � s�tës në këtë recetë e shënon madhës�në e hapjeve në s�të, të shprehur në mm). Vet�të: shurup � kthjelltë, ngjyrë kae të çelur, me erë dhe me sh�je të lule çaj�t. Hulumt�m�: − Hulumt�met e përgj�thshme, s�pas rregullave të përgj�thshme për shurupe. − Dens�tet� relat�v: 1,260-1,270. − Indeks� � reraks�on�t: 1,430-1,438.
184
F�topreparatet bashkëkohore F�topreparatet bashkëkohore (preparatet e vërteta) janë orma armaceut�ke të dozuara te të c�lët, s� par�m akt�v paraq�tet bar� � bluar, еkstrakt � bar�t, më rrallë t�nkturë, vaj eter�k ose vaj� yndyror. Format armaceut�ke në të c�lët s� par�m akt�v paraq�ten komponentët e �zoluara b�more ose përz�erja prej komponentëve të pastra të �zoluara, nuk bëjnë pjesë në �otpreparate por në barëra. Par�m� akt�v � këtyre barërave ka prejardhje natyrore. F�topreparatet bashkëkohore mund të jenë: − preparate të lëngëta (tretës�ra, p�ka, suspenz�one etj.), − preparate të ngurta (granule, tableta, drazheje, kapsula, past�la, or�blete etj.), − preparate gjysmë të ngurta (yndyra, krem, xhele, melheme).
Hulumt�m� dhe kontroll� � f�topreparateve Hulumt�m� dhe kontroll� � �topreparateve është akt�v�tet kompleks, � c�l� përsh�n hulumt�m�n dhe kontroll�n e kual�tet�t: të lëndëve hyrëse, të produkteve ndër azore, dhe produkt�t �nal dhe ambalazh�t. Produkt� �nal, �topreparat�, hulumtohet ashtu që: − hulumtohet përbërja e preparat�t në raport të deklar�m�t, − kontrollohen parametrat armaceut�ko-teknologj�k, të c�lat e de�nojnë ormën armaceut�ke, − hulumtohet qëndrueshmër�a lokale dhe gastro�ntest�nale, − vërtetohet rregullshmër�a shëndetësore e preparat�t (kontam�n�m� m�krob�ologj�k, prezenca e metaleve të rënda etj.).
Përdor�m� � f�topreparateve V�teve të und�t, �nteres�m� për përdor�m�n e �topreparateve shtohet, para së gj�thash, për shkak të bes�m�t se këto preparate janë mjafë e�kase në trajt�m�n e sëmundjeve, nga njëra anë dhe se nuk zhv�llojnë eekte anësore, nga ana tjetër, për dall�m nga barërat s�ntet�ke konvenc�onale, të c�lat janë e�kase, por rregull�sht shkaktojnë zhv�ll�m�n e eekteve të padësh�rueshme. Zhv�ll�m� � eekteve të padësh�rueshme për d�sa grupe merr përmasa të mëdha, përmasa të ep�dem�së, për çka nevoj�tet gjetja e barërave të reja më të s�gurta, të l�ruara nga zhv�ll�m� � eekteve të padësh�rueshme. F�topreparatet, në këtë kupt�m, paraqes�n produkte mjekësore relat�v�sht të s�gurta, por edhe ato duhet të merren vetëm në doza të caktuara, për �nd�kac�onet për të c�lët janë të dest�nuara, në mënyrën në të c�lën janë dhënë në udhëz�m�n për përdor�m e tyre.
185
Sot, �ndustr�a armaceut�ke bashkëkohore, prodh�m�n e �topreparateve e bazon në përdor�m�n e gj�tha vepr�meve dhe metodave të standard�zuara në prakt�kën prodhuese. Në treg me të vërtetë mund të gjenden numër � madh � preparateve, të dest�nuar për parandal�m�n dhe mjek�m�n e sëmundjeve të organeve të ndryshme dhe s�stemeve: s�stem� nervor qendror, s�stem� kard�ovaskularë, s�stem� gastro�ntest�nal, trakt�t urogjen�tal, lëkurës, preparate me vepr�m ant� �n�amator, preparate me vepr�m adaptogen, preparate për trajt�m�n e çrregull�meve hormonale, për sëmundje të metabol�zm�t, etj. Paleta e �nd�kac�oneve të mundshme për përdor�m është pothuaj �dent�ke me paletën e �nd�kac�oneve të barërave s�ntet�ke. Dall�m� themelorë m�d�s dy grupeve të preparateve është në shpejtës�në e përgj�gjes terapeut�ke dhe në vepr�m�n e uq�shëm, në çka barërat s�ntet�ke janë super�ore, për dall�m nga paraq�tja e eekteve të mundshme të padësh�rueshme, ku përparës� kanë �topreparatet.
Preparate b�more - kapsula Në �toperap�në bashkëkohore dhe mjekës�, �topreparatet shrytëzohen kur: • nuk ekz�ston terap� përkatëse konvenc�onale ose asaj duhet t� �ket; • eektet e padësh�rueshme të terap�së konvenc�onale duhet të shmangen; • ekz�ston jo tolerancë ndaj bar�t s�ntet�k; • duhet të rr�tet ose të zvogëlohet eekt� � terap�së së rëndomtë; • duhet të st�mulohen mekan�zmat personal për shër�m�n e pac�ent�t.
186
Ind�kac�onet e përdor�m�t të �topreparateve janë të ndryshme, por ato në numër më të madh të rasteve nuk janë të përshtatshme për përdor�m në s�tuata urgjente dhe akute. Kanë rol të vogël në trajt�m�n sp�talor te të sëmur�t. Kryes�sht rekomandohen prej mjekëve ose janë pjesë e vetëmjek�m�t (vetë med�kac�on�t), ku rol�n kryesorë në rekomand�m dhe udhëz�m për përdor�m�n e kanë armac�stët. Shrytëzohen vetëm s�: preparate per os dhe preparate për përdor�m ekstern, ku bëjnë pjesë preparatet për �nhalac�on.
Detyra prakt�ke: 1. Gjej të dhëna për lloje të ndryshme të çajeve mjekësore që shrytëzohen te ne! Arsyeto përbërjen e tyre dhe gjej l�dhjen m�d�s barërave b�more dhe vepr�m�t të çajeve! 2. Gjej të dhëna për preparate të ndryshme që shrytëzohen te ne për trajt�m�n e sëmundjeve të trakt�t d�gest�v! Arsyeto përbërjen e tyre dhe gjej l�dhjen m�d�s barërave b�more dhe vepr�m�t të çajeve! Sqaro ormat armaceut�ke të atyre preparateve dhe mënyrën e përdor�m�t! 3. Gjej të dhëna për preparate të ndryshme që shrytëzohen te ne për trajt�m�n e sëmundjeve të s�stem�t kard�ovaskularë! Arsyeto përbërjen e tyre dhe gjej l�dhjen m�d�s barërave b�more dhe vepr�m�t të çajeve! Sqaro ormat armaceut�ke të atyre preparateve dhe mënyrën e përdor�m�t! 4. Gjej të dhëna për preparate të ndryshme që shrytëzohen te ne për trajt�m�n e sëmundjeve të trakt�t urogen�tal! Arsyeto përbërjen e tyre dhe gjej l�dhjen m�d�s barërave b�more dhe vepr�m�t të çajeve! Sqaro ormat armaceut�ke të atyre preparateve dhe mënyrën e përdor�m�t! 5. Gjej të dhëna për preparate të ndryshme që shrytëzohen te ne për trajt�m�n e sëmundjeve të trakt�t resp�rator�k! Arsyeto përbërjen e tyre dhe gjej l�dhjen m�d�s barërave b�more dhe vepr�m�t të çajeve! Sqaro ormat armaceut�ke të atyre preparateve dhe mënyrën e përdor�m�t!
187
7.
VEPRIMET E PADËSHIRUARA TE LËNDËT BIMORE DHE FITOPREPARATEVE F�toterap�a bashkëkohore bazohet në përdor�m�n e barërave b�more dhe �topreparateve në ormë të preparateve të thjeshta s�pas mundës�ve preparateve b�more një komponentësh, që nuk shkaktojnë vepr�m të uq�shëm, ose komb�n�m të numr�t më të vogël të barërave (5-7 barërave, në rast�n e çajeve). Më shpesh shrytëzohet bar� � plotë (s� pluhur) ose thjeshtë bar� � përpunuar � tërë, në ormë të ekstrakt�t. Preparatet b�more (�topreparatet), përpos që duhet t� plotësojnë kërkesat e kual�tet�t armaceut�k, duhet të kenë e�kas�tet të vërtetuar (në bazë të të dhënave të l�teraturës për përdor�m�n e tyre aatgjatë për shër�m) dhe akteve për s�gur� gjatë përdor�m�t të tyre. Rrez�qet e mundshme nga përdor�m� � �topreparateve v�jnë nga: − prezenca e konst�tuentëve toks�ke potenc�ale në lëndët jo toks�ke në përgj�thës� (аp�ol� në rrënjët e sanëzës dhe herba e majdanoz�t, azaron� në r�zom�n e presës, alkalo�dët toks�ke në gjeth�n e thundërzës etj.), − komb�n�m� jopërkatës me terap� konvenc�onale, − shrytëz�m� � produkteve b�more që përmbajnë numër të madh të barërave, − vetë med�k�m (përdor�m� me vetë �n�c�at�vë) pa konsult�m�n e personave proes�onal (mjek ose armaceut), − prezenca e m�kroorgan�zmave, metaleve të rënda, m�kotoks�ne, rad�oakt�v�tet� ose pest�c�de në prodh�me të gatshme, − papastërt� gjatë ruajtjes së preparateve b�more, − s�gn�m� (shkr�m�) � gabueshëm � preparateve të gatshme, etj.
Efektet e padësh�rueshme të barërave b�more dhe f�topreparateve Në përgj�thës� është e pranueshme se �topreparatet janë të s�gurta për përdor�m dhe se nuk zhv�llojnë eekte të padësh�rueshme. M�rëpo për tu shënuar është akt� se në �toterap�në bashkëkohore përdoren tr� grupe të �topreparateve: − �topreparate me vepr�m të dobët, të c�lët në numr�n më të madh të raste ve nuk zhv�llojnë eekte të padësh�rueshme, relat�v�sht janë të s�gurta për përdor�m, me shkallë më të lartë të s�gur�së.
188
− F�topreparate me vepr�m të matur të uq�shëm, numër shumë � madh � produkteve, të c�lat mund të zhv�llojnë eekte të padësh�rueshme. e preparatet e kët�lla, në udhëz�m për përdor�m�n e tyre theksohen eektet e padësh�rueshme gjatë përdor�m�t të tyre. − F�topreparate me vepr�m të uq�shëm, të ngjashme me barërat konvenc�onale, të c�lat mund të zhv�llojnë eekte të padësh�rueshme, të c�lat janë m�rë të njohura dhe të de�nuar. Në udhëz�m�n për përdor�m�n e tyre domosdo theksohen eektet e mundshme të padësh�rueshme, të c�lët � zhv�llojnë këto preparate.
Sot, kur ��tet për vepr�me të padësh�rueshme nga përdor�m� � c�l�t do prodh�m mjekësor, qosh�n me prejardhje natyrore ose s�ntet�ke, vëmendje shumë e madhe � kushtohet aspekteve të s�gur�së gjatë përdor�m�t të tyre. Së këndejm�, aspektet e s�gur�së të barërave b�more dhe �topreparateve përsh�jnë d�sa segmente të rëndës�shme: − �nteraks�one, − masat e përkujdesjes (paralajmër�m�t), − eektet e padësh�rueshme, − kontra�nd�kac�onet për përdor�m�n e preparat�t.
Interaks�onet Barërat b�more dhe �topreparatet rrallë zhv�llojnë �nteraks�one me terap� tjetër ose me ushq�m�n. M�rëpo edhe ato janë të mundshme, edhe në l�teraturë janë paraq�tur të dhëna për eekte të padësh�rueshme të �topreparateve. D�sa shembuj më së m�r� do ta �lustrojnë këtë lloj problem�, të c�lat ndodh�n kur barërat b�more dhe �topreparatet komb�nohen me terap� konvenc�onale, tjera: − Preparatet që përmbajnë ekstrakte të kantar�on�t të verdhë mund ta zvogëlojnë vepr�m�n e teo�l�n�t, të heteroz�deve kard�oton�ke, të c�klospor�n�t dhe të barërave ant�koaguluese (d�kumarol�t). − Përdor�m� aatgjatë � preparateve që përmbajnë Aloe së bashku me preparatet që përmbajnë heteroz�de kard�oton�ke ose barëra për ar�tm�në e zemrës mund të sjell�n der� në humbjen tej mase të kal�um�t dhe të potencojnë vepr�m�n e heteroz�deve kard�oton�ke të barërave për ar�tm�. − Përdor�m� � njëkohshëm � preparateve që përmbajnë Aloe me d�uret�k t�az�d dhe kort�kostero�de e ngr�t mundës�në e de�c�t�t të kal�um�t. − Preparatet që përmbajnë ekstrakte të veshtull�t të bardhë (V�scum album) mund ta potencojnë vepr�m�n e heteroz�deve kard�oton�ke, të barërave për h�po/h�pertens�on�t, ant�depres�vëve dhe ant�koagulantëve. − Përdor�m� tej mase � lule marrjes mund të �ntererojë me terap�në ant�koagulanse dhe ant�h�pertenz�ve.
189
− Është e vërtetuar se përdor�m� � njëkohshëm � dr�zës dhe heteroz�deve kard�oton�ke dukshëm e rr�të vepr�m�n e heteroz�deve. − G�nko ka vepr�m antagon�st në aktor�n akt�v�zues tromboc�t, për çka edhe nevoj�tet përkujdesje më e madhe kur shrytëzohet së bashku me ant�koagulanset ose barërat ant�tromboc�toze. Në l�teraturë janë m�rë të dokumentuara �ntraks�onet b�më-barë. Ato përsh�jnë: gjakderdhje spontane kur merret me asp�r�në, s� dhe hemorragj� �ntracerebrale kur merret me ant�koagulanse (varar�n). − Për shkak të përmbajtjes së sal�c�n�t, nevoj�tet kujdes më � madh kur korja e shelgut përdoret paralel�sht me sal�c�late dhe barëra ant��n�amatore jo stero�de.
Коntra�nd�kac�onet dhe paralajmër�met Përdor�m� � d�sa barërave b�more është � kontar�nd�c�uar gjatë gjendjeve të caktuara ose çrregull�meve në organ�zëm, prej nga edhe �topreparatet që përmbajnë pluhur ose ekstrakt të bar�t të njëjtë, po ashtu janë kontra�nd�c�uese gjatë përdor�m�t të njëkohshëm në gjendje të njëjta. Më shpesh, gjendja e kët�llë është shtatzën�a dhe per�udha e laktac�on�t te gratë, arsye për të c�lën d�sa �to preparate dhe barëra b�more janë kundër �nd�kat�ve gjatë përdor�m�t në kohën e shtatzën�së dhe në per�udhën e laktac�on�t. Në përgj�thës�, çdo barë b�morë posedon potenc�al për shkakt�m�n e reaks�oneve të caktuara te njerëz�t e ndjeshëm nga ndonjë komponentë e bar�t. Prandaj, s� masë e përgj�thshme e përkujdesjes gjatë shrytëz�m�t të �to preparateve, theksohet se te personat e ndjeshëm mund të shkaktojë p.sh., reaks�one alergj�ke ose çrregull�me gastro�ntest�nale, ose reaks�one tjera, varës�sht nga lëndët b�more që janë përdorur në prodh�m�n e �to preparat�t. Për d�sa barëra kundër �nd�kac�onet për përdor�m�n e tyre janë m�rë të de�nuar, që mund të sh�het përmes d�sa shembujve: − Për shkak të akt�v�tet�t h�pergl�kem�k Harpagophytum procumbens është kundër�nd�kat�ve për përdor�m te pac�entat me d�abetes. Bar� nuk duhet të shytëzohet te pac�entat me ulqer gastr�k dhe duodenal. − H�thet janë kundër �nd�kat�ve në s�tuata kur ka mbajtje të gjatë të lëngjeve në organ�zëm për shkak të unks�on�t të reduktuar të zemrës ose unks�on�t renal. − Коrja e shelgut është e kontra�nd�c�uar te �nd�v�dët me astmë, d�jabet, dhemb je në eshtra, ulkus akt�v pept�k, sëmundje hepare ose renale edhe te pac�entët e ndjeshëm ndaj asp�r�n�t. − Rrënja e sanëzës dhe barëra tjera që përmbajnë heteroz�de të h�dhëta janë kundër �nd�c�uese për përdor�m gjatë ulkus�t pept�k.
190
Efektet e padësh�rueshme S� eekte të padësh�rueshme paraq�ten vësht�rës� të ndryshme, çrregull�me dhe probleme në organet dhe në s�stemet e organ�zm�t të njer�ut, më shpesh të karakter�t tranz�tor. Gjatë paraq�tjes së eekteve të padësh�rueshme më ser�oze, terap�a me barëra b�more të caktuara dhe �topreparate, duhet të ndërpr�tet. D�sa shembuj për eekte të padësh�rueshme janë s� në v�j�m: − e dr�za nuk janë vërejtur vepr�me më ser�oze të padësh�rueshme. Мund të paraq�ten çrregull�me gastro�ntest�nale, palp�tac�on�, vert�go, kokë dhembja dhe skuqja. − Në numr�n më të madh të rasteve përdor�m� � g�nko është � s�gurt. Vepr�me të padësh�rueshme të c�lët më shpesh paraq�ten janë dhembjet e barkut, vjellja, kokë dhembja, d�speps�a dhe reaks�onet alergj�ke në lëkurë. − Теrap�a me gështenja të egra është e s�gurt. Vepr�me të padësh�rueshme të c�lët më shpesh paraq�ten janë prur�t�s�, vjellja, s�mptome gastro�ntest�nale, kokë dhembja dhe marramendja. Më shpesh paraq�ten s�mptome gastro�ntest�nale dhe spazma në gjuj. Janë vërejtur edhe raste të dëmt�m�t të mushkër�së së zezë. − Hamamel�s� është � s�gurt për përdor�m. Shumë rrallë paraq�tet dermat�t� kontaktues gjatë apl�k�m�t të jashtëm. Preparatet perorale mund të shkaktojnë çrregull�me gastro�ntest�nale. − Laksat�vet antrako�non�ke shkaktojnë ngjyrosjen e ur�nës, melanozë reverz�b�le në zorrën e trashë dhe paraq�tjen e hemoro�deve. Përdor�m� aatgjatë mund të sjellë der� në ndrysh�me në n�vel�n e elektrol�teve të serum�t. − H�thet mund të jap�n eekte të caktuara të padësh�rueshme. Ato përsh�jnë probleme gastro�ntest�nale, reaks�one alergj�ke, prur�t�s dhe m�ktur�. − Коrja e shelgut kons�derohet s� e s�gurt për përdor�m. Raste të rralla të vjell jes, kokë dhembjes dhe çrregull�me d�gest�ve janë dhënë në l�teraturë. − Është e njohur se h�per�c�n� tregon vepr�m otosenz�b�l�zues që man�estohet me skuqje të lëkurës gjatë ekspoz�m�t të trup�t në rrezet e d�ell�t, pas përdor�m�t të preparat�t të kantar�on�t. Ky është eekt� më � njohur � padësh�rueshëm � ekstrakteve dhe preparateve të kantar�on�t. Paraq�ten rrallë. - Vajrat eter�ke të pasura me komponentë terpeno�ke janë të de�nuara në përgj�ths� s� agens �r�tues, që nënkupton edhe vaj�n e �zoluar të lule marr jes. Komponentë toks�ke e tujon�t është prezentë në këtë vaj eter�k, por në përqendr�me shumë të ulëta, të c�lat nuk paraqes�n rrez�k për shëndet�n.
191
Тоks�c�tet� � barërave b�more dhe f�topreparateve а. Toks�c�tet� akut dhe kron�k Në përgj�thës� ekz�ston mungesë e të dhënave toks�logj�ke për sec�l�n barë ndaras dhe në l�teraturë mund të gj�nden numër relat�v�sht � vogël � �normatave për hulumt�m�n e toks�c�tet�t eventual akut ose kron�k të ekstrakteve të barërave b�more ose të ndonjë komponentë të �zoluar. Me qëll�m që të s�gurohen të dhëna shkencore për s�gur� në përdor�m�n e barërave b�more dhe preparatet e tyre, prakt�kohet hulumt�m� � toks�c�tet�t të përgj�thshëm, akut, subakut dhe kron�k. D�sa nga shembujt për hulumt�me të kët�lla tregojnë: − Toks�c�tet� akut, kron�k dhe subkron�k � barërave është hulumtuar në suaza të një ekstrakt� të komb�nuar të përgat�tur prej përz�erjes së barërave (Myrt�ll� fol�um, Taraxac� rad�x, C�chor�� rad�x, Jun�per� fructus, Centau-r�� herba, Phaseol� per�carp�um, M�llefol�� herba, Mor�� fol�um, Valer�anae rad�x, Urt�cae herba et rad�x). Hulumt�met janë bërë në m�jë të shëndoshë, të c�lët
kanë pranuar 20 mg/kg nga ekstrakt�. Eektet toks�ke janë hulumtuar nga 24 orë, pas 7 d�të, pas 3 dhe pas 6 muaj të adm�n�str�m�t të ekstrakt�t te grup� � hulumtuar dhe � kontrolluar � grup�t të m�njve. Te dy grupet e m�njve janë matur parametrat b�ok�m�k të caktuar: urea, kreat�n�n�, enz�mat (аspartat am�notranseraza, AST dhe alan�n am�no –transeraza, ALT) dhe holesterol�. Është bërë edhe hulumt�m� h�stopatologj�k �: veshkave, mushkër�së së zezë, tëmth�t, pankreas�t, test�seve dhe mushkër�ve të bardha. Rezultatet e anal�zave b�ok�m�ke kanë treguar se në grup�n e hulumtuar nuk ka dall�m të dukshëm në krahas�m me grup�n e kontrolluar, ndërsa hulumt�met h�stopatologj�ke të strukturës së organeve karakter�st�ke po ashtu nuk ka treguar ndrysh�me patologj�ke në krahas�m me grup�n e shëndoshë të patrajtuar të kashëve. Rezultatet kanë treguar se barërat e hulumtuara nuk veprojnë s� toks�k. − oks�c�tet� akut, subakut dhe kron�k është hulumtuar te protod�osc�n� � �zoluar nga herba pas adm�n�str�m�t �ntraper�toneal dhe peroral te m�jtë. Janë kërkuar ndrysh�me në sjellje, ndrysh�me në parametrat unks�onal hematologj�k, b�ok�m�k dhe morologj�k. Në gj�tha rastet janë �tuar rezultate negat� ve prej nga nx�rret përund�m për s�gur�në e madhe gjatë përdor�m�t të protod�osc�n�t të dhëmb�t të gjyshes dhe ekstrakteve që � përmban. − Herba e lulekores së bardhë është e s�gurt për përdor�m gjatë përdor�m�t peroral, por vetëm në doza të preeruara terapeut�ke. Doza të mëdha të bar�t mund të jenë toks�ke. S�mptomat e toks�c�tet�t përsh�jnë h�pertens�on�n, p�reks�në, leukoc�tozën, spazmet, m�oza, m�dr�aza, në raste më të rënda komë dhe vdekje.
192
− Ekz�stojnë të dhëna të l�m�tuara për hulumt�m�n e toks�c�tet�t te aloe (�nd�kac�on për dëmt�me eventuale hepare gjatë përdor�m�t të prolonguar).
b. Toks�c�tet� spec�f�k oks�c�tet� spec��k përsh�në hulumt�m�n e mutagen�tet�t të mundshëm, genetoks�c�tet�t, kancerogen�tet�t, toks�c�tet�t në r�produkc�on, teratogenot�tet�t dhe aspekteve tjera të toks�c�tet�t të barërave b�more ose ekstrakteve të tyre. Hulumtohen me teste të de�nuara dhe të vendosura për çdo toks�c�tet, në veçant�. P.sh., hulumtohet mutagen�tet� eventual � vajrave eter�ke, kancerogen�tet� eventual � lëndëve b�more që përmbajnë azaron ose kumar�n, toks�c�tet eventual në r�produks�on�n e ekstrakteve të sojës, etj.
Тоks�c�tet� ndaj r�produks�on�t dhe teratogen�tet�t Hulumt�met e t�lla në barërat b�more kryhen vetëm në raste kur ekz�ston dysh�m � përgj�thshëm për eekt�n e mundshëm mb� r�produkt�v�tet�n (paraq�tja e ster�l�tet�t) ose për eekte të mundshme negat�ve në etus�n (eekte teratogene). Rëndomtë, barërat që në çarë do mënyre veprojnë në s�stem�n r�produkt�v edhe te burrat edhe te gratë, patjetër duhet të hulumtohen në këtë drejt�m. Barërat b�more të t�lla janë p.sh., herba e dhëmb�t të gjyshes (r�bulus terrestr�s), e c�la përdoret për trajt�m�n e �mpotencës te burrat dhe për përm�rës�m�n e unks�on�t të s�stem�t r�produkt�v te burrat. an� për tan�, ende nuk ka të dhëna përkatëse që do të tregon�n për toksc�tet�n eventual të herbës së dhëmb�t të gjyshes në reproduks�on. Në mungesë të të dhënave toks�kologj�ke, rekomandohet përdor�m� te gratë të shmanget gjatë shtatzan�së dhe në per�udhën e laktac�on�t. D�sa teste kanë treguar se herba e dhëmb�t të gjyshes nuk ka akt�v�tet teratogen e as embr�otoks�k. Genotoks�c�tet� dhe mutagen�tet� Potenc�al� genotoks�k � barërave b�more sot zgjon �nteres të madh. Gj�thnjë e më shumë prakt�kohen hulumt�me të s�stemat�zuara të ser�ve të tëra të barërave me qëll�m që të s�gurohen të dhëna të sakta shkencore për genotoks�c�tet�n dhe mutagen�tet�n eventual të barërave b�more, me qëll�m që të shmangen eektet e padësh�rueshme të c�lat mund t� shkaktojnë barërat e kët�lla te popullac�on� human. D�sa nga hulumt�met e publ�kuara prej kësaj problemat�ke janë shumë �nteresante. Për shembull, është hulumtuar mutagen�tet� potenc�al � kantar�on�t të verdhë. Me alë të tjera, mutagen�tet� � ekstrakteve të etanol�t-ujorë që përmbajnë h�per�c�n dhe kvarcet�n është hulumtuar eksper�mental�sht, me çka janë �tuar rezultate negat� ve për mutagen�tet�n e kashëve. Hulumt�met e ekstrakt�t etanol- ujë prej kantar�on�t te qentë dhe m�jtë nuk kanë treguar eekte mb�: ert�l�tet�n, zhv�ll�m�n e embr�on�t, as para e as në zhv�ll�m�n postnatal. Nuk ka të dhëna për toks�c�tet akut, toks�c�tet r�produk�v dhe teratogen�tet për kantar�on�n e verdhë e as të dhëna për kancerogen�tet.
193
Каncerogen�tet� Теstet për toks�c�tet kancerogen të mundshëm kryhen për barëra për të c�lat ekz�ston dysh�m se mund të veprojnë në këtë mënyrë. Ekz�stojnë të dhëna për kancerogen�tet�n e hulumtuar në protod�osc�n�n e �zoluar në trajt�me aatgjata të m�njve, por rezultatet kanë qenë negat�ve. Hulumt�met më të reja të produkteve natyrore tregojnë për kancerogen�tet�n e mundshëm të azaron�t të presës, të kumar�n�t të detel�nës së kal�t, etj.
Detyra prakt�ke: 1. Gjej të dhëna për �nteraks�one të ndryshme që mund të paraq�ten gjatë përdor�m�t paralel të barërave b�more dhe �to preparateve me barëra s�ntet�ke! 2. Gjej të dhëna për eekte të mundshme të padësh�rueshme të barërave b�more dhe �to preparateve që shrytëzohen për përdor�m ped�atr�k! 3. Gjej të dhëna për eekte të mundshme të padësh�rueshme të barërave b�more dhe �to preparateve që shrytëzohen në dermatologj� dhe kozmetologj�! 4. Gjej të dhëna për eekte të mundshme të padësh�rueshme të barërave b�more dhe �to preparateve që shrytëzohen për përdor�m s� mjete reskuese! 5. Gjej të dhëna për eekte të mundshme të padësh�rueshme të barërave b�more dhe �to preparateve që shrytëzohen s� preparate d�etet�ke!
194
LITERATURA • Аsenov I., Gusev А., К�tanov К�tanov G., N�kollov S., Petkov Petkov Т., Т., B�mëmbledhja, B�mëmbledhja, B�ler, B�ler, So�e, 1998. • Аsenov I., N�kollov N�kollov S., Farmakognoz�a, Farmakognoz�a, Мjekës�a dhe F�skultura, F�skultura, So�e, So�e, 1988. • Dervenxh� V., V., Lëndët shëruese natyrore natyrore dhe aromat�ke aromat�ke,, Nasha Nasha kn�ga, Shkup, Shkup, 1986. • Dervenxh� V., V., Lëndët shëruese natyrore natyrore dhe aroma aromat�ke, t�ke, Shkup, Shkup, 1986. • Dervenxh� V., V., B�mët tona tona shëruese dhe përdor�m� � tyre, tyre, Prosvetno Prosvetno dello, dello, Shkup, Shkup, 1977. • Dervenxh� V., V., Shër�m� bashkëkohorë me b�më shëruese, Таbernakul, Таbernakul, Shkup, Shkup, 1992. • Кulevanova S., Farmakognoz�a, Farmakognoz�a, �tok�m�a �tok�m�a dhe lëndët natyrore shëruese dhe lëndët aromat�ke aromat�ke,, Кultura, Shkup, 2005. • Јаnç�ç R., Botan�ca Pharmaceut�ca (Кulevanova S., përkth�m në gjuhën maqedone,), Nauka, Beograd, 2004. • Blumenthal R., Te Compl�te German Comm�s�on Comm�s�on E Monographs, Monographs, Amer�can Botan�cal Counc�l, Aust�n, 1998. • Br�t�sh Herbal Pharmacope�a 1996, 4th ed., Br�t�sh Herbal Med�c�ne Assoc�at�on, 1996. • Bruneton J., J., Pharmacognosy, Pharmacognosy, Phytochem�stry, Phytochem�stry, Med�c�nal plants, Lavo�ser Lavo�ser Publ�sh�ng, Par�s, 2nd ed. 1999. • European Pharmacopoe�a, 6th Ed�t�on, Counc�l o Europe, Strasbourg, 2008. • Evans W.C., rease rease and Evans' Pharmac Pharmacognosy, ognosy, 15th ed�t�on, Sounders, London-Ph�ladelph�aoronto-Sydney-okyo, 2002. 200 2. • Gorunov�c M., Luk�c P., P., Farmakognoz�a, Farmakognoz�a, Un�vers�tet� Un�vers�tet� � Beograd�t, Beograd, 2001. • Hostettman K., Lea P. J., B�olog�ca B�olog�cally lly Act�ve Act�ve Natural Natural Products, Clarendon Press, Oxord, 1987. • Ivan�c Rada, V�cent�jev�c V�cent�jev�c Lj., Lj., Farmakognoz�a Farmakognoz�a për v�t�n v�t�n e III dhe IV shkollës shkollës së mjekës�së, mjekës�së, Ent� � teksteve dhe mjeteve mës�more, Beograd, 2000. • Kovacev�c N, Bazat e armakognoz�së, armakognoz�së, bot�m� � dytë plotësues, plotësues, Srpska Srpska skolska knj�ga, Beograd, 2002 • Kovacev�c N, Bazat Bazat e armakognoz�së, bot�m personal, personal, Beograd, 2000. • Luk�c P., P., Farmakognoz�ja, Farmakognoz�ja, bot�m� � 3, Fakultet� � armac�së, Beograd, 1983. • Luk�c P., P., Farmakognoz�ja,, Farmakognoz�ja,, bot�m� � 4, Fakultet� Fakultet� � armac�së, Beograd, 1983. • Luk�c P., P., Farmakognoz�ja,, Farmakognoz�ja,, bot�m� � V, Fakultet� � armac�së, Un�verz�tet� � Beograd�t, 1993.
195
• Newall C.A., Anderson L.A., Ph�ll�pson J.D., J.D., Herbal Med�c�nes: Med�c�nes: A Gu�de or or Helthcare Helthcare Proess�Proess�onals, Te Pharmaceut�cal Press, London, 1996. • Schulz V., V., Hansel R., yler V., Rat�onal Phytotherapy, Spr�nger-Verlag, Berl�n-He�delbergBerl�n-He�de lberg-New New York, 1997. • We�ner M., W�ner J., J., Farnsworth N., W�ner's W�ner's Herbal, Quantum Quantum Books, M�ll Valley Valley,, Ca, Ed�t�on 1990. • WHO Monographs Monographs on on selected med�c�nal plants, Volume Volume 1, World World Healt Healt Organ�sat�on, Gene ve, 1999. • WHO Monographs Monographs on on selected med�c�nal plants, Volume Volume 2, World World Healt Healt Organ�sat�on, Gene ve, 2002. • W�chtl M., Herbal Herbal Drugs and and Phytopharmaceut�c Phytopharmaceut�cals, als, Medarm Medarm Sc�ent��c Publ�shers, Stu�ttgart, Stu�ttgart, CRC Press Boca Raton, Ann Arbor, London, okyo, 1994. • W�llort R., B�mët shëruese dhe përdor�m� përdor�m� � tyre,, bot�m� bot�m� � tretë, tretë, IRO Mladost, Zagreb, Zagreb, 1989.
196
ATLAS
197
Ach�llea Ach�l lea m�lleol�um m�lleo Achillea millefol�um millefolium lium
Acon� Acon�tum tum napellus napell us Aconitum napellus napellus (topuska) (jadi~e)
Acorus cala muss Acorus calamus calamus calamu (presa,(i|irot) kashtë ryza)
Anabas�s Ana bas�s aphylla aph ylla Anabasis aphylla aphylla
(lulemarrja,(ajdu~ka barpezm�treva) me njëm�jë gjethe)
198
(аnabaz�s�) (anabazis)
Areca catechu catechu
(аreka) (areka)
Artem�s�a Artemisia c�na cina (h�na) (cina)
Artem�s�a abs�nth�um Artemisia absinthium
(pel�n�) (pelin)
Artem�s�a vulgaris vulgar�s Artemisia
(pel�n� � egër) (div pelin)
199
Atropa Atropa belladonna belladonna (pomamn�ca) (pomamnica)
Berber�s vulgar�s Berberis vulgaris
Boswell�a serrata Boswellia serrata
Caps�cum Capsicum annuum annuum (spec) (piperka)
(bosvel�a) (bosvelia)
200
(gjemb � tharrtë) (kisel trn)
Carum carvi carv� Carum
(k�m) (kim)
Cephael�s �pecacuanha Cephaelis ipecacuanha
(�pekakuaana) (ipekakuana)
Catharanthus roseus
(katarant) (katarant)
Ceraton�asiliqua s�l�qua Ceratonia
(rogash) (roga~)
201
Chamom�lla recutita recut�ta (Matr�car�a Chamomilla (Matricaria recut�ta) recutita)
(kamom�le) (kamilica)
(bjond) (rusa)
C�nchonacalisaya cal�saya Cinchona
C�nchona officinalis off�c�nal�s Cinchona (C�nchona (Cinchona ledger�ana) ledgeriana)
(`olto (drur� �kininovo verdhë � k�n�n�t) drvo)
202
Chel�don�um majus majus Chelidonium
C�nchona Cinchona succ�rubra succirubra (drur� � kuq � k�n�n�t) (crveno kininovo drvo)
C�nnamomum zeylan�cum Cinnamomum zeylanicum (kanella e cejlon�t) (cejlonski cimet)
C�nnamomumcassia cass�a Cinnamomum
C�nnamomum camphora Cinnamomum camphora (drur� � kamor�t) (kamforovo drvo)
(kanella k�neze) (kineski cimet)
203
C�trus Citrus aurant�um aurantium subsp. subsp. dulc�s dulcis (portokall� � ëmbël) (sladok portokal)
C�trus aurant�um subsp. amara Citrus aurantium subsp. amara
C�trus bergamia bergam�a Citrus
C�trus Citrusl�monum limonum (l�mon�) (limon)
(portokall� portokal) bergamot) (bergamot
204
(portokall�portokal) � h�dhët) (gor~liv
Clav�ceps purpurea Claviceps purpurea
((H�kr� r`ena� thekrës) glamna) ’
Cola acuminata acum�nata Cola
(kola) (kola)
Coffea arabica arab�ca Coffea
(kaeja) (kafe)
Colch�cum Colchicum autumnale autumnale (lulë vjeshta) (mrazovec)
205
206
Comm�phora Commiphora myrrha (Comm�phora (Commiphora molmol) molmol)
Con�um Conium maculatum maculatum (C�cuta) (kukuta)
Cor�andrum Coriandrum sat�vum sativum (kor�andër) (korijander)
Crocus Crocussat�vus sativus (sharan) ({afran)
Curcuma zedoar�a zedoaria (kurkuma) (kurkuma)
Datura stramon�um Datura stramonium
Ephedra Ephedra
Elettar�a cardamomum Elettaria cardamomum
(gjunjëza, (efedra) bar� gur�, dredhëzë)
(tartull�) (tatula)
(Kardamom) (kardamom)
207
Erythroxylum coca Erythroxylum coca
Eucalyptus globulus Eucalyptus globulus
Eugen�a caryophyllus Eugenia caryophyllus (Syzygium aromaticum)
Foen�culum vulgare Foeniculum vulgare
(koka) (koka)
(Syzyg�um(karanfil~e) aromat�cum) (karaj�l�)
208
(еukal�ptus�) (eukaliptus)
(anason� ëmbël) (sladok �anason)
Fumar�aofficinalis off�c�nal�s Fumaria
Garc�n�acambogia cambog�a Garcinia
Gymnemasylvestre sylvestre Gymnema
Gua�acumofficinale off�c�nale Guaiacum
(�er toke) (dimnarka)
(g�mnema) (gimnema)
(garc�n�a) (garcinia)
(gvajkum) (gvajakum)
209
Harpagophytumprocumbens procumbens Harpagophytum
(kthetra e kanxa) dreq�t) (|avolska
Hydrast�sCanadensis Canadens�s Hydrastis
(e verdha `oltika) kanadeze) (kanadska
210
Humuluslupulus lupulus Humulus
(kulpr�, (hmeq) kulth� ose lupul�)
Hyoscyamus niger n�ger Hyoscyamus
(gjeth� � patl�xhan�t të egër, kalojane) (bunika)
Ilex paraguariensis paraguar�ens�s Ilex
Jun�perus commun�s Juniperus communis
Ir�s germanica german�ca Iris
Ir�s german�ca Iris germanica var. var. �orent�na florentina
(mate, çaj paraguaj�) (mate, paragvajski ~aj)
(�r�s�s) (perunika)
(dëll�nj) (smreka)
(�r�s�s) (perunika)
211
Lavandulaangustifolia angust�ol�a Lavandula (Lavandulaofficinalis) off�c�nal�s) (Lavandula
Lobel�a �n�ata Lobelia inflata
(lavanda) (lavanda)
(lobel�a) (lobelija)
Menthapiperita p�per�ta Mentha
Menthaspicata sp�cata var.crispa var.cr�spa Mentha
(nane e zbutur) (pitomo nane)
212
(lulenane e përdredhur) (kadravo nane)
Mel�ssa off�c�nal�s Melissa officinalis
Momord�ca Momordica charant�a charantia (pjern� � h�dhët, (gor~liva diwa,karela) karela)
Myroxylon balsamum Myroxylon balsamum (balsam�)
Myroxylon balsamum var. pere�rae Myroxylon balsamum var. pereirae
(barbleta, m�lc�) (melisa)
213
N�cot�ana rustica rust�ca Nicotiana
(mahorka) (mahorka)
N�gella sat�va Nigella sativa
(q�mon� � z�) (crn kim)
214
N�cot�ana tabacum Nicotiana
(duhan�) (tutun)
Opunt�a Opuntia streptacantha streptacantha (opunt�a) (opuntia)
Papaver somniferum somn�erum Papaver
Papaver rhoeas rhoeas Papaver
Paull�n�a cupana cupana Paullinia
Petrosel�num sativum sat�vum Petroselinum
(a�on) (afion)
(gvarana) (gvarana)
(lulëkuqe) (bulka)
(majdanoz) (magdonos)
215
Peumus boldus Peumus boldus
216
(boldo) (boldo)
Physost�gma Physostigmavenenosum venenosum (asulja e kalabar�t) (kalabarski grav)
P�locarpus Pilocarpuspennat�ol�us pennatifolius (jaborandus�) (jaborandus)
P�mp�nella Pimpinellaan�sum anisum (anason�) (anason)
P�nus sylvestr�s Pinus sylvestris
(p�sha) (bor)
P�stac�a lent�scus Pistacia lentiscus
P�per n�grum Piper nigrum
(b�ber� � z�) (crn biber)
Plantago �spaghula Plantago ispaghula
(platen� �spagula) (ispagula)
217
Plantago afra ara Plantago
(ps�lum) (psilum)
Plantago indica �nd�ca Plantago
Podophyllum peltatum peltatum Podophyllum
Pun�ca granatum granatum Punica
(podo�lum) (podofilum)
218
(ps�lum) (psilum)
(shega) (kalinka)
Pyrethrum cinerariifolium c�nerar��ol�um Pyrethrum (anacetum c�nerar��ol�um) (Tanacetum cinerariifolium) (karajpel� ose bar� �bolva~) pleshtave) (dalmatinski
Rosmar�nus off�c�nal�s Rosmarinus officinalis
(rosmar�në, ose l�ndurl�van�) (ruzmarin)
Rauwol�a serpent�na Rauwolfia serpentina
(rauvol�ja) (rauvolfija)
Salv�a Salvia off�c�nal�s officinalis (sarushë ose(`alfija) sherbelë, bezgë e butë)
219
Scopol�a carn�ol�ca Scopolia carniolica
Strychnos nux vom�ca vomica
Styrax tonk�nens�s Styrax tonkinensis (st�raks�) (stiraks)
Teobroma Theobroma cacao cacao (kakao) (kakao)
(helmër�na ruse) (ruska beladona)
220
(str�hnos�) (strihnos)
Teasinensis s�nens�s (Camellia (Camell�a s�nens�s) Thea sinensis)
Tea assamica assam�ca Thea
(çaj� k�nez) (kineski ~aj)
(çaj� � asam�t) (asamski ~aj)
Tymus serpyllum Thymus serpyllum (l�sër, lule çaj�t, çaj � egër) (maj~ina du{ica)
Tymus Thymus vulgar�s vulgaris (lulëçaj�) (timjan)
221
r�bulusterrestris terrestr�s Tribulus
r�gonella foenum oenumgraecum graecum Trigonella
Valer�anaofficinalis off�c�nal�s Valeriana
Van�lla planifolia plan�ol�a Vanilla
(tr�bul�n) (babin zab)
(mace-bar�,valerijana) valer�jana) (ma~e-treva,
222
(Fara greke) (gr~ko seme)
(van�la) (vanila)