ADIVINANZAS (TAWILA’) (TAWILA’) Num ra qan #$ijataq nk’is qa yin yitik pa er, setesik un jolom saq ru onil, ri unq’aq ru onil !ar,
ri ak’al un an ru t*an, ntok qa ko’ol% ko’ol% soy lar2o y #uano los ni0os me $a#en punta $a2o mas #$iquito% 1espuesta- el l/pi*%
ya toq’ "o ma ri yin si ri yit nkinamu#$ k’e qupi’al%
Nkij ij #$u #$u "a yin yi yi ’in ri ramaj
&n el #ampo me #ri' roeano e eres la*os y t+ lloras por m me estas $a#ieno pea*os respuesta- la #eolla%
majunta nq’a’, majunta ri "aqan
Ma yoj sulonta jun yoj k’owa’, pa q’ij yoj war, chaq’a’ yoj k’astaj pa yoj ch’ich’an ch’ich’an pa’ pa’ chikaj.
Siempre quietas siempre inquietas, durmiendo de días y de noche despiertan. Respuesta: las estrellas.
pa ru jolom yenuj #$e t*’ikin, ri raqan nujonaq nuj onaq #$e ile"% ri ru #$’akul #$’akul nk’at*in #$e ri si’%
.ae*a llena e p/jaros llenos e tierra los pies el #uerpo tiene e le0a, aiina lo que es% 1espuesta- los aroles
ri yin yi "in ri ramaj% Me dicen que yo soy un reloj, pero no tengo cuerda ni aguja ni manos. que es. Respuesta; el gallo. Nut*’aj piij ja #$i jaay 1i!in ja saqmoloo’ In tino’y kani jun ti #$’ooy
1% 3A SA456L66’
.ierro la puerta Del #aser7n Soy peque0ita .omo un rat7n 1% &L 89&V6%
:onojeel ne’ok’o #$u"iij Toos Toos pasan sore Inin i majun ni nok’o"i mi konojeel nek’a!aan
1% LA .ALL&
K´o ntziyaq tz´iil, Teno traje oscuro, Nojel q´utanaq To!o arrua!ito To nach´aaj chu pan ya´q "o la#o en un ´ateli charco, To nchiqirsaaj ruuyoon. "o seco solito. R. JA XEPEQ
R. E" $AP%.
4’6L65 (.8IST&S) Q’OLOM (CHISTES
Maríy chuqa’ ma Tru’
Mari’y chuqa’ ma !ru’ ye k’o pa kachoch, kin lat"’ ru#’an$n. %un q’ij ma !ru’ &uloq’ jun 'q. Mariy &pe royowal roma ma jun ta nikiya’ wa. Ma !ru’ &u#’ij chara, chu&e’ le ch’at; Maríy &u#’ij chara: (ri it"el u&la’) Ma !ru’ nk’uluj chara.
+Qu ser- /ae Naq &'ari netzajto !es!e lo (-s alto y chi&aaj nti &a(i, no se (ata, cae al Ntzajqel pa ya' nraqtaji. aua y se ro(pe. R. JA )**J
0a tiq1inq1oti in 0a saq sojta
R. E" PAPE"
María y don Pedro: María y don *edro +i+ían en una casa muy pequea. -n día, don *edro compr un cerdo. María se enoj porque no ha#ía lugar para el cerdo y le pregunta a don *edro, dnde lo pondría. /on *edro le dijo que de#ajo de la cama, María le dijo: (y el mal olor) /on *edro le dijo: 0a se ir1 acostum#rando. Amama’
%ro no es plata no Es !i(e que es.
2apon jun ache chojay, &u#’ij: (k’o ri amama’) Ma jun ta. (3kuchi’ k’o wa ri amama’ k’a) !ajin n#’anala’ pan aw'n.
Na ru2ach &1aa ri1.
Tú Abueo:
R. JA N30A"AJ $AQ'*'"
R. E" P"ATAN%.
4leg un seor a la casa y pregunt a un nio: (est1 t5 a#uelo) 6l nio le dijo que esta en la milpa, porque pens que el seor se esta#a re7iriendo al gallo. La Horm!"a y E Ee#an$e %! San&' Chuqa’ %! T&
%un #’ey e k’o jun molaj taq san8k, yetajin nki#’'n jun kinimaq’ij, roma &t"’aq't rujuna’ jun kachi#’il, k’a ri’ &q’a& el ke taq ri’ jun t8&, man &erut"u’ ta ri taq san8k &pa’e’ kan pa kiwi’. 6 k’iy taq san8k &erukamisaj kan, ri nik’aj ch8k kachi#’il &kich'p oq’ej, k’a te’ &pe jun &ut"’9t chi k’o jun ti san8k jot$l chi ruqul ri t8&, k’a ri’ yesik’in nki#’ij chi re: tapit"’a’ chi
ruqul, tapit"’a’ chi ruqul takimisaj.takamisa
La Horm!"a y E Ee#an$e 6n cierta ocasin ha#ía un grupo de hormigas, esta#an cele#rando el cumpleaos de un compaero, de repente un ele7ante +enía caminando y sin darse cuenta se par so#re un grupito de hormigas. Mat a muchas hormigas, quienes se sal+aron se pusieron a llorar; de de repente uno de ellos +io que otra hormiguita esta#a caminando en el pescue"o del ele7ante; entonces las hormiguitas so#re+i+ientes le dijeron: ahrcalo, ahrcalo, m1talo %! A )*an
!e’ej: < R8t a 2wan, wakami &a &e’ ichaj k’o. 2wan: < matyo& nute’, wakami r8n man ninwajo’ ta ri ichaj. !e’ej: < (3chike roma) 2wan: < nu#’ij jun wachi#’il chwe: we r8t natij ichaj &a r'& a#’onil na#’'n pe.
+uan Madre: < 4e dice a %uan: hoy sol hay hier#as. %uan: < =racias madre, hoy no quiero hier#as. Madre: < (*or qu> moti+o) %uan: < un compaero me dijo: si comes hier#as, tu rostro se pondr1 +erde.
%! Ache Ma +un %ua,ab’ E Se-or Que .o Tenía /a0a$o1
?jer kan, pa jun tinamit k’o jun ti ache ma jun ta rurajil richin nuloq’ ru&aja#’. 2el el chi rachoch, t$q #’en'q pa #’ey &usik’ el jun ru&aja#’ man jun rachi#’il, ke ri’ jun q’ij ch8k &usik’ jun ch8k rachi#’il, ri ti ache janila &el ruk’u’& roma chi ri ache man nkowin ta nuloq’ ru&aja#’. %uk’ulaj ru&aja#’ &u#’'n qa, k’a ri’ &um'j rukusa&ik, konojel ri winaqi’ janila
nkit"u’, &pe jun ache kan &k’utuj kan chi re achike roma jalaj$j ru&aja#’ rukusan, &pe ri ache &u#’ij chi re: < mani roma r8n man nqa ta chi nuw'ch kan junan nu&aja#’ ninkusaj.
E Se-or Que .o Tenía /a0a$o1 6n cierta ocasin e&isti un seor que no tenía dinero para comprar sus "apatos. Sali de su casa, camina#a por el camino cuando encontr un "apato; al siguiente día encontr otro "apato, por eso el seor se alegr mucho, ya que por ser po#re no podía comprar "apatos. 3hora complet un par de "apatos, pero de di7erente estilo. /ecidi usarlos y darse un paseo, todas las personas se le queda#an +iendo, hu#o un seor muy atre+ido se le acerc y le pregunt: (por qu> usas "apatos de di7erente estilo) Muy tranquilamente respondi: no me gusta usar "apatos del mismo estilo. %!
Tu, E Tema1ca
%! Tu, E Tema1ca %un #’ey kan k’o jun tetata’ man nukoc h’ ta ch8k ri t"’il k’o chi rij, &u#’ij chi r e ri ra&jayil chi nukusaj ju#’a rutuj roma kan janila ri t"’il ch8k k’o chi rij: @t" k’ a &cha’ ri i&$q; t$q &ut"’et chi &k’achoj yan ri tuj, &pe ri tetata’, &atin el na#’ey, k’a ri’ &ok chupan ri tuj. E Tema1ca Aace mucho tiempo, un anciano ya no aguanta#a la mugre en su cuerpo; le dijo a su esposa que quería usar el temascal porque esta#a lleno de suciedad; est1 #ien dijo la seora; cuando el anciano +io que ya esta#a listo el temascal, primero se #a y despu>s entr al temascal.
%! 2a’!’ Aab’on!’
6 k’o ka’i’ maya’ ala#’oni’ &e#’e’ pa k’astanen pa 3rmita, t$q &e’apon pa 3rmita &kit"’9t apo ka’i’ ka&lan i&tani’, ri jun ala’ &u#’ij chi re ri jun ch8k:
< Bakami man kach’o ta pe chwe pa qach’a#’'l, &a &e pa ka&lan t"ij katch’o pe; richin ke ri’ ri q’opoji’ man nkina#’ej ta pe chi r$j $j maya’ winaqi’. < Ct" k’a < &cha’ ri jun ch8k ala’. 2apon ri jun ch’ich’, &ejote’ el ri i&tani’ chuqa’ ri ka’i’ ala#’oni’, &pe ri jun ala’ &upali#’ej raq'n rachi#’il, ri jun ch8k &u#’ij: < Dos kwent con mi waq'n Lo1 3o1 Muchacho1 Aa#ían dos muchachos indígenas se 7ueron de paseo a la ciudad capital; cuando llegaron a la capital +ieron a dos muchachas ladinas; uno de los muchachos le dijo al otro: .< 3hora no ha#les en nuestro idioma, solamente en castellano, para que las muchachas ladinas no se den cuenta que somos indígenas. < 6st1 #ien dijo el otro muchacho. *ar un #us, las muchachas ladinas lo a#ordaron y tam#i>n los dos muchachos indígenas; un muchacho le machuc el pie a su compaero; el otro dijo: < Dos cuent con mi waq'n
=A.8’9N TZI3 (=6&5AS) *3EA’-F !GH% I*?6M3S
!i
Fut"uy:
!i ja ja ja
nut"uy, ti nut"uy, r8t at ukJw'y nuyaJ, r8t, yat"aqeJ chwij, r8t, at wachi#Jil.
Mi tecomate, mi tecomate, t5 lle+as mi agua, t5 me acompaas, t5 eres mi compaero.
!i r8t r8t r8t
nut"uy, ti nut"uy, at je#J9l ok, at je#J9l ok, at chJutin ok.
Mi tecomate, mi tecomate, t5 eres #onito, t5 eres pequeo, t5 eres pequeito.
!i nut"uy, ti nut"uy, ronojel nimaqJaJ yatinkanoj, ronojel qJij yatinkJwaj.
Ri ti nupawiJ: r8n kJo ti nupawiJ, stapeJ ti pop ri nupawiJ kJakJaJ ri ti nupawiJ
Mi !ecomate:
Mi tecomate, mi tecomate, todas las maanas te #usco todos los días te lle+o.
Mi som#rero: 0o tengo mi som#rero, aunque sea de petate mi som#rero es nue+o mi som#rero.
r8n &inloqJoJ ri ti nupawiJ, r8n &ichJakoJ ri ti nurajil, roma &inkJayij ti nusakil.
0o compr> mi som#rero, yo gan> mi dinero, porque +endí mis pepitas.
0alan nit"eJen nuw'ch, roma niqaJ chi nuw'ch, ri kJakJaJ nupawiJ.
Mis ojos est1n alegres, porque me gusta, mi som#rero nue+o.
RuqJij ri H&t'n pa Ka#Jano#Jal: 2inal'& achiJel jun ti k$k, ju#JaJ ok yeJapon chupan ri @t" kJaslem, yalan koJol ok ri nukJaslen, man yipoqon'& ta achiJel npoqon'& jun alaJ, n8m qJa&on nunaJ ri nukJuJ& roma in ti &t'n &kelesaj ri tijon8k chuwe. Fkelesaj ri nutijonik, achiJel niki#J'n chi re jun akJal nki#Jesumij pa qJayis ri ruwachJulew man nut"uJ ta, wi alaJ wi ti i&t'n ryaJ yerajoJ chi e kaJiJ. (3chike roma r8& teJej tataJaj niwelesaj ri tijon8k chwe) niwelesaj nikJaj nukJaslen. R8n chuqaJ yitikir yichJo#Jon achiJel ri alaJ, wi $j man yojkJo ta chuw'ch re ruwachJulew
man jun n#Jano ri w'y, man jun n#Jano qJutuJn, achiJel jun molaj &uruyaJ, wi man jun ri ru&eJ konojel yekat'j. Ri winaqiJ $j kJo waweJ H&imulew, kJo ruchJoji#Jal qawinaqilal, richin jun @t" kJaslen
RH HL’ F-L3M 0e jiq’ cha’ &win il ri i&oqi’ #’enaq ri ki ch’a#’al kakam ta ik’ kakam ta ik’. ak’ala’, k’ojola’ tuna’ ri iwach ki&el pa’ la ik’ nukam, nt"u’un ache’l k’ik’. ti raqa’ ichi’ ki& #’an chirij. tiq’osij kach, ti &upuj &ul, ti t"aja’ chaj, ti poroj joq, cha’ la ik’ nut"u, cha’ mankamta’ ri ik’ eqal nt"olin pa’ ri ruwachi#’al.
Ri kaq’iq’ 6l aire R8n ninjiq’aj ri kaq’iq’ r8t najiq’aj ri kaq’iq’ konojel niqajiq’aj ri kaq’iq’
0o respiro aire t5 respiras aire todos respiramos aire:
Ri ri ri ri
4os 1r#oles, las 7lores, las plantas, los animales.
che’, kot"’e’j, q’ayis, chikopi’
r8n ninwajo’ ri kaq’iq’, ri ti wukuk nirajo’ ri kaq’iq’, ri ti &pa’ch nirajo’ ri kaq’iq’, ri ti che’ nirajo’ ri kaq’iq’. Ri kaq’iq’ nuk’aslen, ri kaq’iq’ wuchuq’a’, ri kaq’iq’ nuway.
0o necesito aire el sapo necesita aire la lagartija necesita aire el 1r#ol necesita aire. 6l aire es mi +ida, el aire es mi 7uer"a, el aire es mi alimentacin.
Poe1ía de a mae1$ra /on!a San Pedro Ayam0uc
%! +ob’
3er %e"en
+eb’e’I u$4 r! ,ob’
Muy bon!$a e1 a u5!a
Ma$yo chare r! A,a*
6rac!a1 d!o1
)$a0an yaan r! ,ob’
7!no una u5!a bue8 na
Ma$yo chare r! A,a*
6rac!a1 d!o19
%oma r! ,ob’ '’o r!
6rac!a1 a a u5!a
q’a'a1em
hay a 5!da
%oma r! ,ob’ '’o r!
6rac!a1 a a u5!a
q’a*an
hay e ma!1
%oma r! ,ob’ '’o r!
6rac!a1 a a u5!a
q’a'naq
hay o1 #r!,oe1
%oma r! ,ob’ yo, u$4
6rac!a1 a a u5!a
yo, 'o
e1$amo1 b!en9
)$a0on r! !'’r!ch$!n
7!no e me1 de
r! yaan ,ob’
a buena u5!a
)aq’a r! 1u$4’
7!no a n!eba
)aq’a r! 1aq!r!'
7!no e amanecer
)aq’a r! $e*
7!no e #río
%oma r! ,ob’
Por a u5!a9
%! q’a$a$ yaan ye!'o$
.ue1$ro abueo e1$ con$en$o
%oma $a0on r! ,ob’
Porque 5!no a u5!a
;$4 yaan yo,$!rron
E1 e momen$o de 1embrar
%oma $a0an r! ,ob’
Porque 5!no a u5!a9
Ma$yo chare r! A,a*
6rac!a1 d!o1
%oma o,ya r! ,ob’
Porque no1 d!1$e a u5!a
Ch!q’a r! ru'u 'a,
6rac!a1 a cora4
=A.8>9N TZI3 ? =6&5A &N :A4.8I:&L
PACH´UN TZIJ PA TIJOBÄL (POEMA) 1onojel q>ij yin >e pa tijo>@l Nkikot ri nute> Nkikot ri nata> Nu"etamaj ri nu >ano>@l %
de c!eo Ch!q’a r! ru'u ue*
y a cora4
Nt*>i>aj, nsik>ij taq t*>i> Nu"etamaj ri nu#$>a>@l Nu"etamaj ri na>oj 3&;>L 1I TI36;>BL
opin, yin!ajo, yin>i!an