Ε. Burns
Ευρωπαϊκή Ιστορία
Ε,σα γωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό της νεότερης Ευρώπης
ΤΟΜΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣ
Ευρωπα'ίκή Ιστορία
ς
J
' Ε. Burns
Ευρωπαϊκή Ιστορία Τ. Β Εισαγωγή στην ιστορία και τον πολιτισμό της Δυτικής Ευρώπης
Δεύτερη έκδοση
Θεσσαλονlι<η
ΣΕΙΡΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
'iηf ·ι
ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Διεύθυνση: Παύλος Πετρίδης Καθηγητής Νομικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
ΘΕΜΑΤΑ ΕΥΡΩΠΑ·Ι·ΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Διεύθυνση: Γιάννης Χασσιώτης Καθηγητής Φιλοσοφικής Σχολής Πανεrιιστημίου Θεσσαλονίκης
ΘΕΜΑΤΑ ΕΥΡΩΠΑ·Ι·ΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ 2
1
1
r
Επιμέλεια Β' έκδοσης: Έλλη Σκοπετέα Μετάφραση: Τάσος Δαρβέρης Φωτοστοιχειοθεσια-εκτύπωση-βιβλιοδεσία: «Γbρατηρη,ής» Α.Ε. Εκδόσεων Κεντρική Διάθεση: Αθήνα: «Παρατηρητής», Διδότου 39, τηλ. 3600658, 3608527 Θεσ/νίκη: «Παρατηρητης» Αλ. Σταύρου 15, τηλ. 935920, 938427
ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ
Κεφάλαιο Β Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤ ΑΣΗ
Η Η Η Η
11
βιομηχανική επανάσταση στην Αγγλία βιομηχαvι1ςή επανάσταση στην ηπειρωτική Ευρώπη έλευση των σιδηροδρόμων εκβιομηχάνιση μετά το 1850
Κεφάλαιο 9 ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ:
ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΤΑΞΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ (1800-1850) 01 άνθρωποι της γης Ασηκοποίηση κα1 β1οηκό επίπεδο Η ζωή της ασηκής τάξης των πόλεων Πρώιμοι εη1κρ1τές της αστικής κοσμοθεωρίας Κεφάλαιο 10 Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ (1815-1870) Η συντηρητική αντίδραση, 1815-1830 Οι φιλελεύθερες κατακτήσεις στη Δυτική Ευρώπη, 1815-1830 Ο φιλελευθερισμός στη Βρετανία και στη Γαλλία, 1830-1848 Η Επανάσταση του 1848 στη Γολλία Ο φιλελευθερισμός στη Γολλία ιςαι στη Βρετανία μετά '!Ό 1850 Κεφάλαιο 11 ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΠΑ ΕΘΝΙΚΩΝ
ΚΡΑΤΩΝ (1815-1870) Ρομαvησμός ι<αι εθvηςισμός Εθνικισμός και οικοδόμηση εθνικών κρατών, 1800-1848 Εθνικισμός, φιλελευθερισμός και επανάσταση, 1848 Οικοδόμηση εθνικών κρατών, 1850-1870 Μέρος Έκτο:
Η Δ ΥΣΗ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ
39
81
117
159
Κεφάλαιο 12 Η ΠΡΟΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ (1870-1914)
165
Νέα τεχvολογία Αλλαγές προοπτιι<ής και κλίμακας Ο vέος καπιταλισμός Διεθνής αvταγωvισμός: Ιμπεριαλισμός
Κεφάλαιο 13 ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ
199
Η πρόκληση του σοσιαλισμού Η πρόκληση της επιστήμης και της φιλοσοφίας Η πρόκληση της λογοτεχvίας και τωv τεχvώv
Κεφάλαιο 14 Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΣΤΑΘΕΡΟΤΗΤΑΣ (1870-1914) Γερμαvία: Η αvαζήτηση της αυτοκρατορικής εvότητας
235
Γαλλία: Η Τρίτη Δημοκρατία σε θέση μάχης Μεγάλη Βρετοvία: Από τη μετριοπάθεια οτηv αδιαλλαξία Ρωσία: Ο δρόμος προς τηv επαvqσταση t1 αvαζήτηση στα�ερότητας σε άλλες περιοχές της Δύση ς Διεθνείς αvταγωvισμοί: Ο δρόμος προς τοv Α · Παγκόσμιο Πόλεμο
Κεφάλαιο 15 ΠΡΩΤΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Ο δρόμος προς τοv Αρμαγεδδώv
277
Η δοκιμασία της μάχης Επανάσταση κατά τη διάρκεια του πολέμου Ανακωχή και ειρήvη
Κεφάλαιο 16 Η ΔΥΣΗ ΣΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ Ο ολ,1κληρωτισμός στηv κομμουνιστική Ρωσία Η εμφάvιση του φασισμού στηv Ιταλία Η άvοδος της ναζιστικής Γ ερμαvίας Οι δημοκρατίες στο Μεσοπόλεμο Πvευματικές και πολιτιστικές τάσεις στα χρόνια του μεσοπολέμου
311
Κεφάλαιο 17 ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Τα αίηα του πολέμου
361
Το ξέσπασμα τωv εχθροπραξιών Η διευθέτηση της ειρήνης
Μέρος Έβδομο: Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
385
Κεφάλαιο 18 ΝΕΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΙΣΧΥΟΣ
389
Ο παγκόσμιος σοβιετοαμερικαvικός αvταγωvισμός Η παρακμή του ιμπεριαλισμού στην Ασία και τη Μέση Ανατολή Η άνοδος της Μαύρης Αφρικής Τα όρια της Ισχύος
Κεφάλαιο 19 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣtνίΟΥ
..
fΙΛ"
Η ανάπτυξη της συγκεντρωτικής διακυβέρνησης και οι συνέπειές της Πολιτική και ιδεολογική στράτευση: Η ανάπτυξη της αυτογνωσίας τωv μαύρων Πολιτική ι<αι ιδεολογική στράτευση: Νεολαία και γυναίκες Η λογοτεχνία και η τέχvη ως αvταvακλάσεις σύγχροvωv προβλημάτων Η κρίση της οικολογίας και του πληθυσμού Επιτεύγματα και περιορισμοί της επιστήμης και της τεχνολογίας
.
Κεφάλαιο 8
Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Η θεία πρόνοια έχει προικίσει τον άνθρωπο με τη λαμπρή ικανότητα νρ βελτιώνει απεριόριστα τα προϊόντα της φύσης με συνετή επεξεργασία και να τα μετατρέπει σε χρήσιμα και κομψά αντικείμενα, με την ελάχιστι7 δυνατή ανθρώπινη εργασία· αυτό είναι μια αναμφισβι7τητι7 αρχι1, που αποτελεί τη βάση του εργοστασιακού μας συστήματος.
Andrew Ure, Η φιλοσοφία της βιοτεχνίας
Υπήρξαν πολλές επαναστάσεις στη βιομηχανία κατά τη διάρκεια της εξέλιξης του δυτικού ποληισμού και, αναμφίβολα, θα υπάρξουν πολλές ακόμα. Οι περίοδοι γρήγορης τεχνολο γικής αλλαγής συχνά αποκαλούνται επαναστάσεις, και πολύ σωστά. Ιστορικά, ωστόσο, δεν υπάρχει παρά μόνο μια βιομηχανική επανάσταση: αυτή που συv!_ελέστηκε στη διάρκεια των εκατό χρόνων μετά το 1780 ι<αι πραγματοποίησε το πρώτο άλμα από μια αγροτική, χειροτεχνική οικονομία, σε μια άλλη .-·κυριαρχούμενη από τη βιομηχανία των εργοστασίων των πόλεων.
.
�
-
... •
L
-.�----
·---
---------
---·--�=--
Το γεγονός ότι αυτή ήταν μια ευρωπαϊκή επανάσταση, δεν ήταν τυχαίο. Αν και η Ευρώπη, στα μέσα του 18ου αιώνα, ήταν μια ήπειρος ακόμα αγροτιι<ή κατά κύριο λόγο, αν και η πλειοψηφία των ι<ατοίκωv της παρέμενε αγράμματη και προορισμένη να περάσει μια ζωή εξαθλιωμένη σε μια μικρή
Μια ευρωπαϊκή
επανάσταση: η εμπορική τάξη
12
ακτίνα γύρω από το μέρος όπου είχε γεννηθεί· παρ' όλα τα παραπάνω, που ίσως σήμερα εμφανίζουν την Ευρώπη της εποχτiς «υπαvάnτυκτη>ι, δεν συνέβαινε βέβαια κάτι τέτοιο. Οι Ευρωπαίοι έμποροι και επιχειρηματίει; είχαν καταλάβει την πρώτη θέση στον τότε κόσμο. Οι ηγεμόνες βασίζονταν σε τούτη την τάξη για τη λειτουργία της οικονομίας των κρατών τους και ιδιαίτερα για τη στήριξη της εμπορικής δραστηριότητας και τη συντήρηση των στρατών και στόλων τους. Οι άνθρωποι εκείνοι, με τη σειρά τους, είχαν στη μεγάλη πλειοψηφία αποσπάσει από τους ηγεμόνες τους την αναγνώριση ότι η περιουσία που κατείχαν, είτε την είχαν επενδύσει στη γη, είτε στο εμπόριο, είτε και στα δύο, τiταν δική τους πέρα για πέρα. Η αναγνώριση αυτή, υλοποιημένη στα γραπτά συμβόλαια που αντικαθιστούσαν το άγραφο εθιμικό δίκαιο, συντέλεσε ώστε να πειστούν οι έμποροι, 01 τραπεζίτες, οι επιχειρηματίες, ότι ζούσαν σε έναν κόσμο σταθερό και λογικό, όπου τα γεγονότα ήταν δυνατό να προβλεφθούν. Βλέποντας έτσι τον κόσμο, εξόρμησαν σ' αυτόν με αυτοπεποίθηση και με την ελπίδα του πλουτισμού. Μόνο στην Ευρώπη υπήρχαν πραγματικά 01 παραπάνω προϋποθέσεις και η κοινωνική τάξη των ανθρώπων αυτών του 18ου αιώνα· και μόνο μέσω των δραστηριοτήτων μιας τέτοιας τάξης μπορούσε να συντελεστεί η βιομηχανική επανάσταση.
---
Επειςrε,νόμενες οyορές
01 καπιταλιστές αυτοί δεν μπορούσαν vα ευημερήσουν χωρίς μία διαρκώς επεκτεινόμενη αγορά για τα αγαθά τους. Η ύπαρξη τέτοιας αγοράς φωτίζει ακόμα περισσότερο τις αιτίες της εμφάνισης της βιομηχανικής επανάστασης στην Ευρώπη και όχι αλλού. Από την αρχή ακόμα του 18ου αιώνα, η υπερπόντια εμπορική εξερεύνηση και ανάπτυξη άνοιγε νέες περιοχές στο ευρωπαϊκό εμπόριο: η Ινδία, η Αφρική, η Βόρεια και η Νό31α Αμερική -όλες είχαν ενταχθεί στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής 01κοvομ1κής επέκτασης. Αποικίες και εμπορικές κτήσεις σχηματίστηκαν κατά την έπίθυμία της Ευρώπης. Ακόμα καϊ οι νεογέννητες Ηνωμένες Πολιτείες δεν στάθηκαν ικανές_να ανακηρύξουν την οικονομική τους ανεξαρτησία. Οποιοδήποτε νέο σχήμα και να επινοούσε η Ευρώπη, όλοι ήταν αναγκασμένοι vα συμμορφωθούν με τις απαιτήσεις του.
-
Αύξηση πληθυσμ,Jι,
··--------
'Ενας τρίτος παράγοντας που συντέλεσε ώστε vα εμφανιστεί η βιομηχανική επανάσταση στην Ευρώπη και μόνο, ήταν η συνεχής αύξηση τgυ πληθυσμοu .....,_____,._της. Ο πληθυσμός της Αγγλίας αυξήθηκε από 4 εκατομμύρια το 1600 σε 6 εκατομμύρια
.,
13
:ι ς Ιι V
1 Ιι
1 )
περίπου το 1700 και σε 9 το 1800. Ο πληθυσμός της Γαλλίας αυξήθηκε από 17 εκατομμύρια σε 26, έvαv αιώvα αργότερα. Η αύξηση του πληθυσμού εξαφάλισε, όπως και η υπερπόvτια επ έκταση, μι() συvεχώς αυξαvόμεvη αγορά βιομηχαvικώv προϊόvτωv. Ε59,�άλισε επίσης έvα επαρκές απόθεμα -πλεq -=-vασμα_ όπως αποδείχτηκε τελικά- εργατικής δύvαμης.αv_ξiρώv, γυvαικώv και παιδιώv, που θα εργάζοvταv τόσο στα σπίτια τους όσο και στα εργοοτάσια, για τηv παραγωγή των παραπάvω προϊόvτωv.
- .......
-----
..... -;ι
..
..
Οι παραπάvω παράγοvτες ωστόσο -η ευημερούσα εμπορική τάξη, οι επεκτειvόμεvες αγορέι;, ο αυξαvόμεvος πληθυσμός- όσο και αv μας βοηθούv vα καταvοήσουμε τους λόγους για τους οποίους η βιομηχαvική επανάσταση πραγματο ποιήθηκε στηv Ευρώπη του 18ου αιώvα. δεv επαρκούv vα φωτίσουv αρκι ·,χ τις ρίζες της. Ι Ία vα γίvει αυτό, πρέπει vα στρέψουμε τηv προσοχή μας από τηv Ευρώπη ως σύvολο στο ευπορότερο κράτος της, τηv Αγγλία. 1. Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ
--�
Η βιομηχαvική επαvάσταση εγκαιvιάστηκε στηv Αγγλία. Η οικοvομiα της Αγγλίας είχε προοδεύσει περισσότερο από κάθε άλλης χώρας στηv κατεύθυvοη της αφθοvίας. Σχηματικά: λιγότεροι άvθρωποι συμμετείχαv στοv σκληρό αγώvα της απλής επιβίωσf)ς �ους, εvώ περισοότεgοι ήταv οι: θέση vα διαθέτουv έvα πλεόvασμα τωv αγαι3ώv που παρήγαv, σε μια συvεχώς αυξαvόμεvη αγορά· περισσότερqι άvθρlι.J.ποι επίσης είχαv αρκετά χρήματα για vα αγοράσουv τα αγαθά που η αγορά αυτή πρόσφερε. Οι 'Αγγλοι εργάτες, αv και συvήθως δεv πληρώvοvταv ικαvοποιητικά, απολάμβαvαv υψηλότερο βιοτικό επίπεδο από τους εργάτες της ηπειρωτικής Ευρώπης: έτρωγαv άσπρο κ01 όχι μαύρο ψωμί, καθώς και λίγ1 φέας πότε πότε. Ακόμα, επειδή μικρότερο συγκριτικά ποσοστό του εισοδήματός τους ξοδευόταv για τροφή, είχαv κάποτε τη δυvατότητα vα αγοράζουv μερικά είδη αvτί vα τα κατασκευάζουv οι ίδιοι στο σπίτι.
Γιοrί σrην Α γγλία, (1) μια οικονομί α αφθ ονία,
Πρόσθετη έvδειξη γι' αυτή τηv αυξαvόμεvη ευημερία ήταv ο αριθμός τωv vομοσχεδίωv τωv σχετικώv με τις περιφράξεις αγροτικών γαιώv, που ψηφίστηκαv από έvα φιλοκαπιταλιστικό αγγλικό κοιvοβούλιο στη διάρκεια του δεύτερου μισού του 18ου
Αφθ ον ί α τροφίμων κι κεφαλαίου
--
-·------------- -- --··--------"' -----��--
----
14
(2) κοινωνικό κλ ίμα
αιώνα. Η περίφραξη χωραφιών, βοσκότοπων κω χέρσων εκτάσεων, που μετατρέπονταν έτσι σε μεγάλες ιδιόκτητες εκτάσεις γης καπηαλιστώv γαιοκτημόνων, αν και στερούσε από τους τοπικούς αγροτοεργάτες το παραδοσιακό δικαίωμα χρήσης των κοινοτικών γαιών, σήμαινε μεγαλύτερες ποσότητες τροφίμων σε έvαv αυξανόμενο αστικό πληθυσμό. 'Αλλη μια ένδειξη της αγγλικής ευημερίας ήταν η αυξανόμενη προσφορά πλεονασματικού κεφαλαίου, που προερχόταν από επενδύσεις στη γη ή στο εμπόριο, διαθέσιμου για παραπέρα αξιοποίηση και χρηματοδότηση νέων οικονομικών δραστηριοτήτων. Έτσι, οι 'Αγγλοι καπιταλιστές είχαν αρκετά χρήματα για να εγγυηθούν και να στηρίξουν μια βιομηχανική επανάσταση. Η επανάσταση ωστόσο απαιτούσε κάτι παραπάνω από χρήματα: τη νοοτροπία που θα επέτρεπε επενδύσεις, τόσο ριψοκίνδυνες όσο και απεριόριστα κερδοφόρες. Στην Αγγλία, πολύ περισσότερο από την ηπειρωτική Ευρώπη, το κυνήγι του κέρδους επικράτησε να θεωρείται αξιοπρεπής στόχος μιας ζωής. Η αρ1στοκρατία της Ευρώπης είχε, από την εποχή της Αναγέννησης, καλλιεργήσει την αντίληψη της «καθώς πρέπει» συμπεριφοράς, εv μέρει γ1α να παρεμποδίσει τη διάβρωοή της από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Οι 'Αγγλοι αριστοκρά τες, αντίθετα, που τα προνόμιά τους ήταν ισχνά σε σύγκριση με εκείνα των άλλων Ευρωπαίων αριστοκρατών, ποτέ δεν είχαν σταματήσει vα εκτιμούν τους ανθρώπους που πλούτιζαν· ούτε δίσταζαν να κάνουν οτιδήποτε για vα πλουτίσουν και οι ίδιοι: επένδυαν και κερδοοκοπnύσαv. Η μανία τους να περιφράξουν τις γαίες τους αντανακλούσε αυτήν τη συμπάθεια προς τον επ1θετικό καπηαλ1σμό. Κάτω από την αριστοκρατία, ακόμη λιγότερες δ1αφορές χώριζαν τον κόσμο του αστικού εμπορίου από εκείνο των πλούσ1ωv αγροτών. 01 περ1σσότερο1 από τους πρωτοπόρους επ1χειρηματίες στα πρώτα χρόνια της βιομηχανι κής επανάστασης ξεπήδησαν από την κατώτερη αριστοκρατία ή τους μικροισηματίες. Σε βαθμό άγνωστο στην ηπειρωτική Ευρώπη, άνθρωποι αυτής της κοινωνικής προέλευσης ένιωσαν ελεύθεροι vα υψωθούν οσο τους επέτρεπαν οί ικανότητές τους στην 1<01νωvική και οικοvομ1κή κλίμακα.
Ε κτίμηση της οικονομικής επιτυχίας
Η Αγγλία του 18ου αιώνα βέβαια δεν ήταν απαλλαγμένη από κο1vωvικές δ1ακρίσεις: Οι λόρδο� αφυψηλού τους τραπεζίτες, όπως κα1 01 τραπεζίτες αφυψηλού τους β1οτέχνες. Η απέχθε1α ενός λόρδου,
καθόλου έβλεπαν έβλεπαν ωστόσο,
15 ι.JV ες 1ό JO
ες ιια )ά :ις οι οι JV τό JO
α, )U
ς. 1ς ι» 1ς
:':ι-
1ε ιv rε η:
ΙV ,v η ,υ ις Ί·
ή ή V ς
υ V V ),
μπορούσε va μετριαστεί από το γεγονός ότι ο παππούς του ήταν λογιστής. Ο τραπεζίτης επίσης, ευχαρίστως θα δάνειζε χρήματα av πειθόταν ότι η ικανότητα του βιοτέχνη θα έκανε και τους δύο πλούσιους. Το αyγλικό έ�vος κατά..καv�vα τρόπο_δεv φοβόταν την επιχειρηματική δραστηριότητα. Εκτιμούσε τους λογικούς, τους πρακτικοός και τους ε-;;τυχημέvους οικονομικά. Ο Ροβιvσώv Κρούσος, εκείνος ο μοναχικός επιχειρηματίας ενός έρημου νησιού, ήταv έvα από τα πρότυπά τους. Στο ομώνυ μο μυθιστόρημα (1719) του Δανιήλ Ντεφόου (Daniel Defoe), ο ήρωας χρησιμοποιεί το μυαλό του για vα υποτάξει τη φύση και vα γίνει κύριος μιας ευημερούσας οικονομίας. Ο θρίαμβός του δεv εiχε επισκιαστεί από το γεγονός ότι ήταν έvας επίγειος θρίαμβος: μάλλον το αντίθετο. «Είναι η ματαιοδοξία μας εκείνη που μας ωθεί προς τα εμπρgς», διακηρυξε ο Αδάμ-Σμιθ, ο υπέρμαχος του καπι�αλισμού του Laissez faire. «Κα-;- ας δοξάσουμϊτο Θεό>) υπαιvισσόταv ο Σμιθ, «για αυτηv τη μακάρια ματαιοδοξία μας». Η επιθυμία του ατόμου va επιδείξει μια επιτυχία για τοv εαυ"«> του . ... λειτουργούσε προς ό�ς.ολόκληpΙJς ,της χωρας.
- --- - �Η ευημερία της Αγγλίας του 18ου αιώνα βασίστηκε πάvω
απ· όλα στα αγαθά που παρήγε η ίδια. Η μικρή της έκταση και το γεγονός ότι ήταv vησί, εvθάρρυvε την ανάπτυξη μιας παvεθvικής εσωτερικής αγοράς. Η απουσία συστήματος εσωτερικών δ.9.σy(!!v και διοδί�v, όπως εκεΤvαπδυ υπήρχαν στι,vηπειρωτική Ευρώπη, σήμαινε ότι τα αγαθά_μπορούσαv vα κινηθούν ελεύθερα προς το σημ°έίο όπου θα επιτύγχαναν την κα"λυτερη τιμιi. Αυτή η ελευθερ�α κιvήσε.wv εvιqχ.,ύθιv<ε-απt ένα σταθερά βελτιούμεvο σύστημα μεταφορών. Το κοιvQβούλιq, ""'· --!!1. βιομηχα�κή επαvάστασ!:Ι.,__ψiι.!e.!9ε στα χρόνια Λίγο nριv. από νόμους για τη χρηματοδότηση δη�όσιωv δρόμων με ρυθ μ, ό σαραvτα το χρόνο· η ίδια περίοδος είδε την ιω.τ.αακευή διωρύγWv, vέωv λιμανιών κ.αι ΠΔωτώv Π.QJάl:!!�eτηριώv. α με τηv �έ�Q!U!)ς_�, όποp οι δ.φflάσ!.9!5!ες �τ,Ίθ� μερκαvτιλιστικέ�ιΤ]έτειες ...____ συχνά έβαζαν σε κίvδllil.CLI.QV οικονομική ανάπτυξη, το αγy_Δ}_κό κοιvοΒούλιο πίστευε ότι ο αποτελεσματικότερος τρόπος j.lε TS):; ΩΠaίa μnQρΟύΟΕ- Vα βοηθησει τους εrιιχgιρημα_τίες, ή:rαv vα-10..vς_ επιτρέψει vα βοηθήσουν τοv εαυτό τους-:-
....
----
-
-----
__________
Τα μέλη του κοινοβουλίου είχαν κάθε λόγο va βC"Ιηθήσουv την τύχη της Αγγλίας στα οικονομικά. Μερικοί βουλευτές ήταν
(3) επεκτεινόμενες αγορές
16 οι ίδιοι επιχειρηματίες, ενώ άλλοι εixav μεγάλες επενδύσεις στο εμπόριο. Κατά συνέπεια, ήταν φυσιι<ή η προθυμία τους να ενθαρρύνουν vομοθετη<ά την κατασκευή διωρύγων, την ίδρυση τραπεζών, την περίφραξη κοιvωvικώv γαιών. Γι' αυτό άλλωστε επέμεναν, ο' όλο τον 18ο αιώνα. ότι η εξωτεριι<ή πολιτική της Αγγλίας έπρεπε va αvταποκρίvεται στις εμπορικές της ανάγκες. Υπερπόντιο επέ κταση
1,
• Η βομβο κοβιομrιχοvlο
Μι: το τέλος κάθε μεγάλου πολέμου του 18ου αιώνα. 1\ Αγγλία αποσπούσε υπερπόντιες περιοχές από τους εχθρούς της. Ταυτόχροvα, εισέδυε σε μέχρι τότε ανεκμετάλλευτα λιμάνια και εδάφη, όπως στην Ινδία και τη Νότια Αμερική, σε αναζήτηση περισσότερων αγορών και πρώτων υλώv. Οι · Αγγλοι κατείχαν ένα εμποριι<ό ναυτικό, ικανό va μεταφέρει αγαθά από τη μια άκρη του κόσμου στην άλλη, και έvav πολεμικό στόλο κατάλ ληλο και επαρι<ή va προστατεύσει το εμπορικό ναυτικό. Το Λονδίνο, ήδη βασικό κέντρο του παγκοσμίου εμπορίου, χρησί μευε ως στρατηγείο για τη μεταφορά πρώτων υλών, κεφαλαίων, βιομηχαvικώv προϊόντων. Μέχρι το 1780 οι αγορές της Αγγλίας, σε συνδυασμό με το στόλο της και τηv καθιερωμένη θέση της στο κέντρο του διεθνούς εμπορίου, είχαv εξασφαλίσει τις προϋποθέσεις για μια τόσο μεγάλη επέκταση, που έκανε αναγκαία τη βιομηχανική επανάσταση. Οι 'Αγγλοι επιχειρηματίες και τεχvικοί αvταποκρίθηκαv στην πρόκληση επιφέροντας επανάσταση στις μεθόδους παραγωγής της βαμβακοβιομηχαvίας. Av και παράγοvταv πολύ λιγότερα βαμβακερά προϊόντα από ό,τι μάλλινα στηv Αγγλί� του 18ου αιώνα, η έκταση της εκβιομηχάνισης της παραγωγής τους το 1760 ήταν τέτοια, ώστε η βαμβακουργία va μη δίνει την εvτύπωση vεογέvvητου βιομηχαvικού κλάδου. Το κοιvοβού�
..
--
-· _______ ________ =--------- ........ �----------· .. · ------------ --� -.
11
. .
---�-
17 )
1 1 ε -.
-
)
)
διαδ1κασία προφαvέστερο. Το πρόβλημα λύθηκε με τηv εφεύρεση μ1ας σεφάς σχεηκά απλώv μηχαv,κώv συσκευώv, η σημαvηκότερη από ης οποίες ήταv μια κλωστική μηχαvή, η λεγόμεvη «Κλωστρ,α Τζέvη» (Spinning Jenny), που πήρε το όvομα της συζύγου του εφευρέτη της James Hargreaves, μαραγκού καt υφαvτουργού. Η «Τζέvη» εφευρέθηκε το 1764 κα, κατοχυρώθηκε με δίπλωμα ευρεσιτεχvίας το 1770. 'Ηταv μια σύvθετη ι<λωσηκή μηχαvή 1καvή vα παράγει δεκαέξι κλωστές ταυτόχροvα. Οι κλωστές που παρήγε, ωστόσο, δεv ήταv αρκετά αvθεκηκές για vα χρησιμοποιηθούv στηv κατά μήκος ύφαvση (στημόvι) του βαμβακερού υφάσματος. Η μαζική παραγωγή τόσο δ1αμήκωv όσο και εγκάρσιωv κλωστώv (στημοvιού κα, υφαδιού) έγιvε δυvατή μόvο μετά τηv εφεύρεση του υδροπλ01σίου από τοv Richard Arkwright, έvav κουρέα. Η εφεύρεση αυτή, καθώς και εκεlvη που οvομάστηι<ε «Κλωσηκό Μουλάρι» (Spinning Mule) του Samuel Crompton το 1779, και που συvδύαζε τα χαραιαηρισηκά· τόσο της «Τζέvης» όσο και του υδροπλαιοiου, έλυσαv τα προβλήματα που περ1όριζαv μέχρ, τότε τηv παραγωγή βαμβακερώv υφασμάτωv. Αύξησαv εvτu-
Κλωστική μ11χοvή του Χάρκγρεί'βς
/
18
πωσιακά τα πλεονεκτήματα της κλωστικής μηχανής σε σύγκριση με τον χειροκίνητο αργαλειό: μια «Τζένη» μπορούσε να κλώσει από εξι ως εικοσιτέσσερις φορές μεγαλύτερη ποσότητα βαμβα κιού από εκείνη που έκλωθε ο χειροκίνητος αργαλειός μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα, το «μουλάρι» έφτασε να κλώθει διακόσιες με τριακόσιες φορές περισσότερο από την παραπάνω ποσότητα. Ακόμα, πράγμα εξίσου σημαντικό, η κλωστή δεν έγινε μόνο πιο δυνατή αλλά και πιο λεπτή. Μόλις οι μηχανές αυτές μπήκαν σε γενική χρήση, η βιομηχανική επανάσταση προχώρησε με γοργούς ρυθμούς. Το βαμβάκι ταίριαζε στην «Τζένη» και το «μουλάρι» επειδή είχε ισχυρότερες ίνες από το μαλλί και άντεχε περισσότερο. Επιπλέον, η προμήθεια βαμβακιού είχε δυνατότητες αύξησης που δεν είχε η αντίστοιχη του μαλλιού. Η εκκοκκιστική μηχανή βαμβακιού, που ε φευρέθηκε από τον Αμερικάνο Eli Whitney το 1792, διαχώριζε τους σπόρους από τις ίνες, κάνοντας έτσι το βαμβάκι διαθέσιμο σε χαμηλότερη τιμή. Η εφεύρεση αυτή διατήρησε κερδοφόρες τις βαμβακοφυτείες της Αμερικής όπου δούλευαν σκλάβοι, και αυτό σήμαινε ότι η προσφορά θα αvταπο,φινόταv στην αυξανόμενη ζήτηση. Τα πρώτα μηχανήματα__ ήταν αρκετά φτηνά ώ�α επiiρέπουν στους κλώστες να εργάζονται στα σπίτια τους. Καθώ ς-όμως οι μηχανές αύξαναν σε μέγεθος και κόστος,jπαψ_αy_ @αθμιαία να στεγάζονται στις παράγκες ιδιωτών πα_ραyωγώv και μετα�έρον �σε_ εργαστ�ρια ή νερόμυλους που χρησιl:!9· ποιούσαντην υδραυλΪκή ενέργεια για την κίνηση τωv.μrικ.αvώv. ...---= Τελικά, με την παραπέρα ανάπτυξη q_τ�ίΥ!)τΟΙ_> εξοπλισμού, οι εγκαταστάσεις κτίζο�ταv όπου έκριvεκατάλληλο ο επι�ιρημ� τίας -συχνά σε πόλεις της βό_ρειας Αγγλίας,.
-�
-----
____...,.__
--
Αύξηση r<.Jν εργοστασίων
Η μετάβαση από την οικοτεχνία στην εργοστασιακή βιομηχανία δεν ολοκληρώθηκε φυσικά σε μια μέρα: το βαμβάκι συνέχιζε, για μεγάλο διάστημα, να κλώθεται τόσο στα σπίτια όσο και στα εργοστάσια. Στο τέλος όμως, το χαμηλό κόστος κατασκευής και λειτουργίtις μιας_ μεγάλης μοvαοας, σε συνδυασμό με την επίτευξη αυξημένης αποδοτικότητας λόγω-της συγκέvτρώοiϊς 'εργατών-κάτω από την ίδια στέγη, οδήγησε στην Ο όΛ και συχv<2_τερη αντικατάσταση των μιfφών εργα'στηρίων ---...__.__ � atro _μεy_αλύτ�ρες βιομηχανικές μονάδες .• Το 1851, τα τρία πέμπτα των εργαζομένων στη βαμβακ�υργία εργάζονταν σε εργοστάσια μέσου και μεγάλου μεγέθους. Η ύ φανση παρέμεινε
,__
__
.
- - ·-
-
..
-
--
η ΕΙ Χ·
α ν η
η ο ε J,
ε
ι,
'
:ι ε V V
)
,ι. J
19 οικοτεχνι κή μέχρι την εφεύρεση ενός φτηνού, πρακτικού μηχα νικού αργαλειού, που έπεισε τους επιχειρηματίες ότι θα μπορούσαν vα εξοικονομήσουν χρήματα av μετέφεραν την εργασ ία από τα σπίτια στο εργοστάσιο. Οι �ντουρ'ί_οj TJQU εργά _ζ.2vτα�- με_χειροκίνητους αργαλε10ύς ήταν προφανώς τα κυ ρι ότερα θύματα της αγγλικής βιομηχανικής επανάστασης. Η απρο θ"uμίά τους να εγκαταλείψουν τη χειροκίνητη παραγωγή προς όφελος της μηχανικής σήμαινε ότι συνέχιζαν να για το .. _..,. εργάζον ται όλο και με μικρότερη αμοιβή -το 1830, ελ άχιστο ποσό των έξι σελινιών την εβδομάδα. Το 1815 ήταν περίπου 250 χιλιάδες το 1850 είχαν μείνει μόνο 40 χιλιάδες και το 1860, τρεις χιλιάδες.
-· -------
--
---
--
--... -- --
Τα αγγλικά βαμβακερά υφάσματα κατέκλυσαν την παγκόσμια αγορά μετά τη δεκαετία του 1780. Με το προϊόν αυτό κατασκευάζονταν ελαφρά ρούχα, κατάλληλα για τα κλίματα της Αφρικής, της Ινδίας, καθώς και των πι ο εύκρατων ζωνών της Βόρειας· Αμερικής. 'Ηταv ένα υλικό αρκετά φτηνό που επέτρεψε, για πρώτη φορά, σε εκατομμύρια ανθρώπους να αποι<τήσουν την άνεση ρούχων που μπορούσαν να πλυθούν. 'Η ταν, τέλος, ένα υλικό αρκετά λεπτό και μαλακό για να βάλει τους πλούσιους στον πειρασμό να πειραματιστούν με μουσελίνες και τσίτια με τρόπο που δεν είχαν κάνει στο παρελθόν. Οι αριθμοί μιλούν εύγλωττα για την επαναστατική αλλαγή που επέφερε η επεκτεινόμενη αυτή βιομηχανία: το 1760 η Αγγλία εξήγαγε βαμβακερά είδη αξίας μικρότερης από 250.000 λίρες το 1800 είχε φτάσει να εξάγει προϊόντα αξίας πάνω από 5 εκατομμύρια λίρες. Το 1760, εισήγαγε ακατέργαmο βαμβάκι 2,5 λιρών, ενώ το 1787, 22 εκατομμυρίων λιρών· το 1837 οι εισαγωγές βαμβακιού έφτασαν τα 366 εκατομμύρια λίρες. Το ' 1800 το βαμβάκι προσέφερε το 5% περίπου του εθνικού εισοδήματος της χώρας το _1812, μεταξύ 7 και 8%. Το 1815 η �ξαγωγή βαμβακερt!!_ν υφασ_μ�τ�v έφτασε στο 40% της αξίας_ όλων των εγχώριων προϊόv!ωv που εξάγονταν από τη Μεγάλη Βρετανία. Αν και η τιμή των βιομηχανιι<ών βαμβακερών προϊόντων έπε�ε κατακόρυφα, η αγορά επεκτά'θηκ€ τόσο γρήγορα ώστε τα κέρδη συvέχι.σαν να αυξάνονται. .. ._..._..
Ουίτvι
Η έκτ αση του εμnορlοu βαμβακιού
-
--------·--------�-�- -· .....
.. ...
-- ---------
Σε αντίθεση μ ε τις αλλαγές στην κλωστοϋφαντουργία, εκείνες στη σιδηρουργία δεν ήταν τέτοιες ώστε va χαρακτηρι στούν οπωσδήποτε επαναστατικές. 'Ηταv ωστόσο σημαντικό τατες: τα άφθονα αποθέματα άνθρακg της Βρετανίας, σε
- -----
--
Η σιδηρουργία
20 συνδυασμό με το προηγμένο δίκτυο μεταφορών της, επέτρεψαν στους 'Αγγλους, από τα μέσα του 18ου αιώνα, vα αντικαταστήσουν τα ξύλα με γαιάνθρακα, ως θερμαντική ύλη στη μεταλλουργία τους. Μια σειρά ανακαλύψεων κατέστησε δυνατή τηv οικονομία καυσίμων, παράλληλα με καλύτερη ποιότητα σιδήρου, καθώς και τηv κατασκευή μεγαλύτερης ποικιλίας προϊόντων σιδήρου. Η ζήτηση αυξήθηκε απότομα στη διάρκεια τωv πολέμων στο τέλος του αιώνα. Διατηρήθηκε υψηλή, ως αποτέλεσμα παραγγελιών εργοστασιακού εξοπλt· ομού, αγροτικών εργαλείων, και γενικά σιδερικών. Η ζήτηση αυξήθηκε και πάλι κατακόρυφα με τηv έλευση των σιδηροδρό μων κατά τη δεκαετία του 1830 και 1840. Η Βρετανία εξήγαγε 571 χιλιάδες τόνους σιδήρου το 1814· το 1852 εξήγαγε 1.036.000 τόνους από έvα σύνολο παραγωγής 2 σχεδόν εκατομμυρίων -περισσότερο σίδηρο από όσο παρήγαγε ολόκληρος ο υπόλοιπος κόσμος.
...
Η στμομηχσvή
----
Η ζήτηση περισσότερου γαιάνθρακα επέβαλλε την εκμετάλλευση όλο και βαθύτερων φλεβών. Το 1712 o-Th,QΠιas Newcomen είχε επινοήσει μια χοντροκομμένη αλλά λειτοuργι�ή ατμομηχανή για την άντληση νερού από τα ορυχεία. Αν και ήταν χρήσιμη για το οvθρακωρuχεία, η μηχανή αυτή ήταν ουσιαστικά άχρηστη για άλλες βιομηχανίες, επειδή δαπανούσε μεγάλες ο Ουάτ (Jam.es ποσότητες Ι<αuσίμωv Ι<ΟΙ ενέργειας. Το Watt), κατασκευαστής επιστημονικών οργάνων στο πανεπιστή μιο της Γλασκόβης, ανέλαβε να επισκευάσει ένα μοντέλο της μηχανής Newcomen. Ενόσω ασχολούνταν με τηv επισκευή της, συvελαβε την ιδέα ότι η μηχανή θα βελτιωνόταν κατά πολύ, αv μπορούσε vα προστεθεί ένας ξεχωριστός θάλαμος για τη συμπύκνωση του ατμού, έτσι ώστε να εξαλειφθεί η ανάγκη της ψύξης του κυλίνδρου. Κατασκεύασε έτσι την πρώτη του μηχοvι1 1<01 την κατοχύρωσε με.. δίπλωμα ευρεσιτεχνίας το 1769. Δυστυχώς για τον ίδιο, η μεγαλοφuία του ως εφευρέτη δε� συνοδευόταν από κάποια επιχειρηματική ικανότητα. Ομολόγη σε ο Ουάτ ότι «θα προτιμούσε vα αντιμετωπίσει έvα γεμάτο κανόνι, παρά να διαπραγματευθεί μια εμπορική συμφωνία». Κατά συνέπεια, καταχρεώθηκε όταν δοκίμασε να βγάλει τις μηχανές του στην αγορά. Διασώθηκε από τοv Μπόλτοv {Matthew Boulton), έvαv πλούσιο σιδηροβιομήχανο του Μπέρμιvγχαμ. Οι δύο άνδρες σuvεταιρίστηκαv, 1<01 ο Μπόλτοv διέθεσε το κεφάλαιο. Μέχρι το 1800, η εταιρεία είχε πουλήσει 289
--
--- ---� - ----υ63
--
---
..
21 JV .ια >..η σε )η ης τη κε >..ι Jη ,όγε DO ύV
ο
�
as
<6
)V
<ά ες es rή1ς ις, )V
rη 1ς ;ή ,9, εv η rο ()).
Ίς )V )U
)V
�9
Ουάτ μηχανές για χρήση σε εργοστάσια και ορυχεία. Δεv πρέπει ωστόσο vα αvτιιωτέστησε το νερό ως κύρια κινητήρια δύναμη στη βιομηχανία. Το 1850, περισσότερο από το έvα τρίτο της ισχύος που χρησιμοποιούσαν στην εριουργiα και το έvα όγδοο ει<είvης που χρησιμοποιούσαν στη βαμβακουργία, προερχόταν ακόμα από το νερό. Παρ' όλ' αυτά, δεv υπάρχει αμφιβολία ότι δεv θα μπορούσε vα πραγματοποιηθεί η επέκταση στην παραγωγή που αναφέρθηκε πιο πάνω χωρίς τηv ατμομηχανή. Βαθιές αλλαγές συντελέστηκαν και σε άλλες βιομηχανίες κατά τη διάρκεια τωv εκατό χρόvωv της βιομηχανικής επανάστασης. Πολλές απ' αυτές τις αλλαγές προέκυψαν από τηv ίδια τηv ανάπτυξη της υφαντουργικής βιομηχανίας. Η χημική βιομηχανία, για παράδειγμα, ανέπτυξε νέες μεθόδους βαφής και λεύκανσης, καθώς και βελτιωμένες μεθόδους παραγωγής στους τομείς της σαπωνοποιίας και της υαλουργίας. Η παραγωγή αγαθών αυξήθηκε σ' όλους τους τομείς, ιsαθώς τα κέρδη από τηv ιλιγγιώδη άνοδο της βιομηχανικής παραγωγής �απλασίαζαv τη ζήτηση για καινούρια και πιο rnιτηδευμέv� _l!Ροϊόvτα. Η αγγειοπλαστική, η παραγωγή μεταλλικών σκευών, καθώς και άλλοι τομείς επεκτάθ!')καv ποσοτικά και ποιοτικά για vα αvταποκριθούv στη ζήτηση, υιοθετώντας στο μεταξύ
-
-
·Αλλες πρόοδοι
22
Αγγλ11<ό c.ιvυr.,01<ωρυχε1u
Τα όρια της βιομηχανικής επανάστασης
μεθόδους που, στις περ1σσότερες περ1πτώσε1ς, ελάττωναν το κόστος και επιτάχυναν την παραγωγή. Για να κατανοηθεί πλήρως η φύση της β1ομηχαvικής επανάστασης στην Αγγλία πρέπει να ληφθούν υπόψη δύο σημαντικοί παράγοντες, Ο πρώτος είvα1 ότι, όσο συγκλονιστική κι αν ήταν η επανάσταση αυτή, ολοκληρώθηκε σε δ1άστημα δύο ή κα1 τρ1ώv γενιών, με διαφορετικούς ρυθμούς για κάθε β1ομηχαvικό τομέα. Μερικοί άνθρωποι συνέχιζαν να εργάζονται στο σπiτι, σε μεγάλο βαθμό όπως οι γιαγιάδες και 01 παππούδες τους. Τ� παλιά εργαλεία και οι παλιές μέθοδοι δεv αvτικαταστάθηκαv αμέσως από καιvούρ1ες, ούτε . κ01 οι πληθυσμοί της υπαίθρου έφυγαν σε μ1α μέρα στ1ς πόλεις. Δεύτεeο.ι η βιομηχαvιι<ή επανάσταση ολοκληρώθηκε σε μια ηολύ περιορισμένη τεχνολογική και θεωρητική βάση. Με τηv εξαίρεση της χημικής βιομηχανίας, η αλλαγή δεv ήταν αποτέλεσμα καθαρά επιστημονικής έρευνας. Γενικά,.. .ήτ.ςιv αποτέλεσμα εμπειρικού πειραματισμού· σε μερικές μάλιστα περιπτώσεις, ο πειραματισμός αυτός ήταv απλό δημιουργικό
23 παιχνίδ ι. Αυτό δεν μειώνει τη σημασιο του έργου ανθρώπων όπως ο Arkwright, ο Hargreaves, ο Watt και άλλοι Εξηγει ωστόσο το γεγονός ότι η Αγγλία, μ ι α χώρα χωρiς εκπα ι δευτικό σύστημα σε εθν ι κό επίπεδο, μπόρεσε vα φερει σε πέρας τη β ιομηχαvικη επαv_ggτgση. Ο�τε εivαι δυνατό να υποτιμη θεί η σημασία της αλλαγής αυτής. 'Ο,τι συνέβη στην Αyγλια συvϊστούσε πραγματικη επανάσταση, επειδή άλλαξε τη ζωη, όχι μό�ο- των 'Αγγλωv, αλλά κα ι τωv οvθρώπωv ολόκληρου του κοσμου. Αvτοποκρινόμεvη μ' αυτόν τον τρόπο στις απαιτήσεις των φαι νομεν ι κά ακόρεστων αγορών της, η Αγγλία πραγμο τοποιησε μια εποvάστ
1 ο
ις ο ή ο Ιε ]ι
:ς :V :>ι
ς.
α ιν ιν ιν Ό ;ό
2. Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ Η βιομηχανική επανάσταση εκδηλώθηκε σύντομα κ01 στην ηπειρωτική Ευρώπη, όχι όμως σε σημαντ ι κό βαθμό πριν οπό το 1830. Η βιομηχανία ι;,τη Γαλλία και στη Γερμανία του l_@ου ' -,' ' α ιωνα ητον συγκεvτρωμεvη σε περιοχες που η μικρη τους απόσταση από πηγές πρώτων υλών, η πρόσβοq_ή τους_ σε αγ9ρές, καθώς και η παραδοσιακή τους προσκόλληση σε συγκεκριμένα επαγγέλματα είχαν συντελέσει στην αvάnτυξ6 τους ως βιομηχαvικώv ι<έvτρωv. ΗΦλάvδρο και η Νορμανδία στη Γαλλία, η Σαξονία�η Γερμανία, ήταν κέντρα βαμβοκουρ γίας η Βαλονία {η περιοχή του Βελγίου γύρω από τη Λιέγη}, η κοιλάδα του Μάρνη, η Σιλεσία στη Γερμανία, κέντρα σιδηρουργίας. Για μια ποικιλία λόγων, ωστόσο, οι περι οχές αυτές απέτυχαν vα δοκιμάσουν την αλλαγή που εrιήλθε στη Βρετανία τον 180 αιώνα. Ούτε ήταν ικανές αρχ ι κά vα μιμηθούν το παράδει γμα της Βρετανίας, μόλ ι ς άρχισαν να αντιλαμβά νονται τα μεγάλα οικονομικά πλεονεκτήματα που της απέφερε το σαφές της προβάδισμα. Οι περισσότεροι από τους λόγους γι α την καθυστέρηση της εκβιομηχάνισης στην ηπει ρωτική Ευρώπη ήταν ακριβώς οι αντίθετοι από εκείνους που είχαν συντελέσει στην επιτάχυνσή της στην Αγγλία. Εvώ το σύστημα συγκοινω νιών της Αγγλίας ήταν πολύ αναπτυγμένο, της Γαλλίας και της Γερμαvίας δεv ήταν. Η Γαλλία ήταν μεγαλύτερη κατά πολύ από τηv Αγγλία, τα ποτάμ ιο της δεv ήτοv στον ίδιο βαθμό πλωτά, τα λιμάνια της βρίσκονταν μακριά το έvα από το άλλο. Η κεντρική Ευρώπη ήταv τόσο κατακερματισμένη σε μικροσκοπι�ές
---,-
Αίτια της καθuστέpηαης: (1) έλλειψη μεταφορών και πρώτων υλών
24 ηγεμονίες, η καθεμιά με το δικό της σύστημα δασμών και δ�δίων, ώστε· η μεταφορά πρώτων υλων 11 μeταποιημΙνων αγαθών σε οποιαδήποτε άξια λόγου απόσταση να είναι τελείως ασύμφορη. Ούτε και η Γαλλία η ίδια δεν ήταν ελεύθερη από περιορισμοός, που παρεμπόδιζαν τις άνετες μεταφορές. Επιπλέον, η ηπειρωτική Ευρώπη δεν είχε τόσο ευλογηθεί με την αιe_θονία πρώτων υλών της Βρετανίας. Η Γαλλία, οι Κάτω Χώρες, η Γερμανία, ήταν υποχρεωμένες 'lα εισάγουν μαλλί. Η Ευρώπη, αv και πλουσιότερη σε ξυλεία από την Αγγλία, δεv εί_χε άφθονα γνωστά αποθέματα της νέας πηγής ενέργειας στη βιομηχανία: λίγα μεγάλα στρώματα γαιάνθρακα είχαν αvακα λυωθeί. (2) έλλειψιι εnιχειρηματικού nνεuματος
Οι αποστάσεις ι<αι οι διακρίσεις μεταξύ κοιvωvικώv και οικονομικών τάξεων ήταν πολύ μεγαλύτερες από όσο στην Αγγλία. Το χρήμα ι;η!] Γαλλία και στη Γερμανία δεν ήταν ς κοινωνική π·;vάκ;;. �ο βαθμό που ήταν στην άλλη ακτή τή Μάγχης. Πριν από τη γαλλική επανάσταση, οι αριστοκράτες της ηπειρωτικής Ευρώπης δεν ήταν διατεθειμένοι να επενδύσουν σε εμπορικές επιχειρήσεις που πίστευαν ότι θα μείωναν την κοινωνική θέση τους. Ακόμα σημαντικότερο, η μετεπαναστα τική γαλλική αστική τάξη, αv κο, ελεύθερη θεωρητικά vα ανέβει στην κοιvωνικrΊ και οιι<οvομική κλίμακα όσο ψηλότερα επιθυμούσε, στην πλειοψηφία της φαινόταν μάλλον vα είναι ευχαριστημένη με τόσα χρήματα, όσα μπορούσε vα αποφέρει μια μέτριων απαιτήσεων επιχείρηση. Οι επαναστατικές θεσμικές αλλαγές, που είχαν ευνοήσει τη μικροαστική τάξη, εvθ_αρρύ vοvτάς τηv vα αποκτήσει ιδιοκτησία, παρεμπόδισαν τηv ανάπτυξη της βιομηχανίας, διαχέοντας το κεφάλαιο σε αναρίθμητες μικρές επιχειρήσεις. Το επιχειρηματικό πνεύμα που εξωθούσε τους 'Αγγλους vα φέρνουν σε δύσκολη θέση τους ανταγωνιστές τους, δεν ήταν τόσο αναπτυγμένο στη Γαλλία και στη Γερμαvία στα χρόνια που ακολούθησαν το 1815. Εξαντλημένοι από τις συγκρούσεις του πολέμου, φοβιqμέvοι από τις ταραχές που τον ακολούθησαν, οι επιχειρηματίες της ηπειρωτικής Ευρώπης παρέμειναν πολύ πιο πρόθυμοι από τους 'Αγγλους συναδέλφους τους να συνεχίσουν τηv παραγωγή και τις πωλήσεις στην ίδια κλίμακα που ίσχι.,ε πάντα.
(3) αnοτελέομαrα
Η ηπειρωτική Ευρώπη βέβαιο δεν παρακολούθησε παθητικά τηv Αγγλία να αναλαμβάνει το προβάδισμα στη βιομηχανία. Κατά τη δεκαετία του 1780, ο ρυθμός της
του πολέμου
v και ιέvωv λείως 1 από ορές. ε τηv <άτω λί. Η .;είχε στη ιακαJ Ι<ΟΙ στηv fu9v 1 της :;της JVσε τηv στα ιέβει rερα ,ίvα, έρει ,κές )pύ τηv σε που ΌUς κα, Η5. :VΟΙ της ους και ησε :ιτη της
25 εκμηχάνισης αυξήθηκε. Η γαλλική επανάσταση ωστόσο και οι 'iϊολfί@ που τηv ακολούθησαν, διατάραξαν το ρυθμό της �vάnτυξης. nQ υ, κάτω από άλλες συνθήκες, ίσως ήταv μεyαλύτε�ς_. Οι ι.1<:ι�ς που διεξήχθησαν σε γαλλικά, γερμαvικά κgι,_ιτ.αλικά�εQάφη, κατάστρεψαv εργοστάσια και μηχανήματα. Av και η σιδηρουργία αύξησε τηv παραγωγή της για vα ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του πολέμου, οι τεχνικές παρέμειvαv οι ίδιες. Το εμπόριο είχε σοβαρά τραυματιστεί, τόσο από τηv καταστροφή που προκάλεσαν οι Βρετανοί στο γαλλικό εμ�ορικό στόλο, όσο και από το vαπολεόvτειο «Ηπειρωτικό Σύστημα». 'Ισως η περισσότερο ευεργετική από τις επαvαστα τii<Ές αλλαγές για τη βιομηχαvική πρόοδο της Ευρώπης ήταv η κατάργηση τωv προγενέστερων περιορισμών στη διακivηση του κεφαλαίου και εργασίας για παράδειγμα, η κατάργηση τωv συvτεχvιώv και η ελάττωση τωv δασμολογικών φραγμών σ' όλη τηv ηπειρωτική Ευρώπη. Σε τελευταία ανάλυση, ωστόσο, οι επαναστατικές και vαπολεόvτειες πολεμικές συγκρούσεις σαφώς παρεμπόδισαν τη βιομηχανική πρόοδο στην ηπειρωτική _ Ευρώπη, εvώ παράλληλα τηv επιτάχυναν στηv Αγγλία. Μετά το 1815, αρκετοί παράγοντες συνδυάστηκαν για vα δημιουργήσουν έvα κλίμα γενικά περισσότερο ευνοϊκό για τηv εκβιομηχάνιση της ηπειρωτικής Ευρώπης. Ο πληθυσμός συνέχισε va αυξάνεται, όχι μόvο σ' ολόκληρη τηv Ευρώπη, αλλά και σε εκείνες τις περιοχές που γίvοvταv πια όλο κα περισσότερο εξαρτημένες από την εισαγωγή βιομηχαvικώv προϊόvτωv -στη Λατινική Αμερική, για παράδειγμα. OJ. . ςψl;ήσεις αυτές, που διπλασίασαν τοv πληθυσμό των περισσότερων ευρωπαικώv χωρών μεταξύ του 1800 και 1850, σήμαιvαv ότι η ηπειρωτική Ευρώπη θα εφοδιαζόταν με αυξανόμενο αριθμό παραγωγών και καταvαλωτώv. Περισσότεροι άνθρωποι, βέβαια, δ.εv σήμαιvαv αναγκαστικά παραπέρα εκβιομηχάνιση. Στην Ιρλανδία, για παράδειγμα, όπου άλλοι αναγκαίοι παράγοντες δεν ήταv παρόντες, περισσότεροι άνθρωποι σήμαιvαv λιγότερη τροφή για τοv καθένα. Σε εκε{νες τις χώρες όμως που είχαν ήδη μια καλά παγιωμένη εμπορική και βιομηχανική βάση -η Γαλλία και η Γερμαvία, π.χ.- αυξημένος πληθυσμός σήμαινε εvθάρρυvση της υιοθέτησης των τεχνολογιών και μεθόδων παραγωγής που προηγουμένως είχαν μεταμορφώσει τη Βρετανία. Οι μεταφορές βελτιώθηκαν στη Δύση, τόσο κατά τη διάρκεια, όσο και μετά τους ναπολεόντειους πολέμους. Η
) Εξελίξεις μετά 1815: (Ι)
ΤΟ
αύξηση του πληθυσμού
26
Σουηδικό ορυχείο
Αυστριακή Αυτοκρατορία πρόσθεσε πάνω από 48.000 χιλ1ό μετρα δρόμων μεταξύ του 1830 και του 1847· το Βέλγιο σχεδόν διπλασίασε το οδικό του δίκτυο κατά την ίδια περίοδο· η Γαλλία κατασκεύασε, εκτός από δρόμους, 3.200 χιλιόμετρα διωρύγων. (2) βελτίωση μεταφορών
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου η ει<βιομηχάvιση προχωρούσε με γρήγορους ρυθμούς μετά το 1830, το μήκος του οδικού διι<τύου έκανε ένα άλμα, από 34.000 χιλιόμετρα το 1800 σε 272.000 το 1856. 'Οταv οι βελτιώσεις αυτές συνδυάστηκαν με την εισαγωγή των σιqηροδρομικών μεταφορώ_v στη δει<αετία του 1840, το αποτέλεσμα ήταν μια αύξηση των διαθέσιμων στη Δύση αγορών, που ενθάρρυνε όλες τις δuτιι<ές χώρες να ειόl:ίΎουv βιομηχανικές μεθόδους που α;;αμέvοvταv να συvτελέσοuvστηv ιι<αvοποίηση της αυξημένης ζήτησης.
(3) ουyκεντρωτιομός
Στην προσπάθεια τους αυτή, οι κυβερνήσεις έπαιξαν έvav πιο άμεσο ρόλο στην ηπειρωτική Ευρώπη απ' C, τι στη Βρετανία. Ο εκσυγχρονισμός των γαλλικών θεσμών, μητροπολιτικών και αποικιακών, από το Ναπολέοντα, εισήγαγε στην Ευρώπη την πρακτική της κρατικής παρέμβασης. Ο νομικός του ι<ώδικας, που κατοχύρωνε, την ελευθερία του συvεταιρίζεσθαι και διευκόλυνε την ίδρυση μετοχικών εταιρειών, ενθάρρυνε άλλους ηγέτες να παράσχουν παρόμοιο πλαίσιο για την εμπορική επέι<ταση των χωρών τους. Στην Πρωσία, η έλλειψη ιδιωτικού
27
,ίο
:>·
ΙV α V.
Ιε ΙU Ό
ιv ,υ η V V
V χ. χι
V
ΙΙ
ς ή ύ
κ ι:φαλαίου επέβαλε την κρατική διεύθυvση σε έvα μεγάλο ποσοσ τό των ορυχείων της χώρας. Σε καμιά ευρωπαϊκή χώρα εκτός από τΙJ__§ρεταvία δ�α κατασκε.υάζοvταν σ_ιδηροδρο�ι κές--γραμμές χωρίς τηv οικοvομική εvίσχυση του κράτους. 'ΟσΌv-;φορά στοv ιδιωτικό τομέα επίσης, περισόότέρη προσ οχή δόθηκε στην ηπειρωτικιi Ευρώπη απ· όσο στην Αγγλία προς τηv ανάγκη τεχνητής εvθάρρυvσης για τη δημιουργία αλλ �ών στη βιομηχανία: στο Βέλγιο ιδρύθηκε η πρώτη μετοχικri τράπεζα επενδύσεων -η Societe Generale-, ένα ίδρυμα που είχε σκοπό να διευκολύνει τη συγκέντρωση έτοιμου κεφαλαίου για επενδύσεις στη βιομηχαvία και στο εμπόριο. Οι Ερρ�gίgι 6_τgv επίσης_ διατεθειι.ιένοι vα εγκαθιδρύσουν κρατικά εκπαιδε!)τικά συστήματα με σκοπό, αναμεσα σε άλλους, τη δημιουργία μιας κατάλληλα εκπαιδευμένης ηγεσίας, ικαvης vα συντελέσει στην αvcίπτυξη βιομηχανικής τεχvολογίας: ό,τι η !2ρετα�ία δημιοόργησε σχεδόν τυ,ιαίΌ, οι Ευρωπαίοι άρχισαν vg αvαπ�φςιγqQν βά9ξι �.§ίου.
-
-
Μέχρι η ηπειρωτική Ευρώπη να φτάσει σε θέση vα καταρτίσει τους δικούς της τεχνικούς, ήταv αvαγκασμέvη va βασίζεται στη βρεταvική πείρα· 1<01,. ένας λόγος ακόμα που ο ρυθμός της ευρωπαικης, καθώς και της αμερικανικής εκβιομηχάvισης, ακόμα ιωι μετά το 1815 παρέμεινε πολύ βραδύτερος από τοv βρετανικό, ήτα\L!l_ φυσική αnρο(lυμία της �ρεταvίας να επιτρέψει να «κλέψουν» τις μεθόδους παραγωγής της. Μάλιστα, μέχρι το 1825, οι Βρεταvοί τεχvίτες δεv είχαv το__ δικαίωμα να μεταvαστεύσουν· μέχρι το 1842, μεγάλο μέρος του καινοτόμου μηχανικού εξοπλισμού δεν μπο_ρούσε να εξαχθεί. Οι νόμοι ωστόσο δεv εμπόδιζαν τη διακίvηση δημιουργικών τεχνικών-επιχειρηματιών και των ιδιαίτερων ικανοτήτων τους πολλοί 'Αγγλοι, στη διάρκεια του πρώτου μέ ρους του 19ou αιώvα, έκαvαv περιουσίες διδάσκοντας άλλους στην Ευρώπη και στηv Αμερική να κάvουν ό,τι οι ίδιοι είχαν μάθει μόνοι τους. Η αρχιι<ή ωστόσο έλλειψη ντόπιων ε19ικώv αναμφίβολο παρεμπόδισε τη γρήγορη βιομηχαvική ανάπτυξη της ηπειρωτι κης Ευρώπης. Η αvάπτυξη της υφαντουργίας στην Ευρώπη διαμορφώ θηκε από τις περιστάσεις που επέβαλαv οι ναπολεόντειοι πόλεμοι. Η παροχή βαμβακιού στην ηπειρωτική Ευρώπη είχε διακοπεί εξαιτίας του βρετανικού αποκλεισμού, αλλά η ζήτηση uόλλιvων ενδυμάτων από το στρατό σήμαινε ότι η αvάπτυξη της
(4) έλλειψη τεχνικών
Υφάσματα
28
Μεταξουργείο στη Λιόν
εριουργίας πραγματοποιήθηκε πιο γρήγορα από εκείνη της βαμβακουργ ίας. Μέχρι το 1820, το κλώσιμο του μαλλιού με μηχανικά μέσα είχε γίνει κοιvιi πρακτική στην ηπειρωτική Ευρώπη· η ύφανσή του ωστόσο γινόταν ακόμα σε μεγάλο βαθμό με το χέρι. Κέντρα παραγωγής μαλλιού βρίσκονταν στη Ρηνανία και στην Αλσατία της Γαλλίας, στο σημερινό Βέλγιο και στη Γερμαvία, συγκεκριμένα στη Σαξονία και στη Σιλεσία. Η εκμηχάνιση καθυστέρησε από το γεγονός ότι η χειρωvακ1 ική εργασία ήταν φθηνή, καθώς και από το σημαντικό γεγονός ότι, εφόσον η βρετανική αγορά ήταν πολύ μεγάλη, τα κέρδη των βιομηχανιών της ηπειρωτtt<ής Ευρώπης συχνότατα εξαρτώvταv από τη δυνατότητα παραγωγής κάποιου είδους που δεν κατασκευαζόταν στην Αγγλία και, κατά συνέπεια, δεν είχε · μεγάλη ζήτηση στο εμπόριο. Η βαμβακοβιομηχαvία παρeμπο· δίστηκε από τις ίδιες συvθιiκες. Στη Γαλλία, η εκμηχάνιση πραγματοποιήθηκε πρώτα στη μεταξουργία και σε εκείνους τους τομείς της βαμβαιωυργίας που παρήγαν υλικά ανώτερης ποιότητας -δαντέλες, για παράδειγμα. Μια παράδοση με κύρος, η παραγωγή αγαθών πολυτελείας που ανάγονταν στη βασιλεία του Λουδοβίκου ΙΔ ', ενθάρρυνε τους επιχειρηματίες
29
Ό ς ιε ή
ό
η ο ; ή ι, V V V
ε
,.
η ς ς ε 1 ς
Γερμοvικό υφαντουργείο vα επεvδύουv σε τούτο τοv ι<λάδο της υφαντουργίας. 'Ηταv διατεθειμένοι vα αγvοήσουv τις μαζ11<ές αγορές, με τηv ελπίδα ότι τα προϊόντα τους δεv θα συvαvτούσαv τον βρετανιι<ό ανταγωνισμό. Παρ' όλα αυτά, η Γαλλία παρέμεινε ο μεγαλύτερος παραγωγός βαμβακερών προϊόvτωv στην ηπει· ρωτική Ευρώπη, αι<0λουθούμεvη πάλι από το Βέλγιο, τις γερμανικές περιοχές της 1<01λάδας του Ρ11vου, τη Σαξονία, τη Σιλεσία 1<01 τη Βαυαρία. Στον τομέα της βαριάς βιομηχανίας της ηπειρωτιι<ής Ευρώπης, η εικόνα έμοιαζε πολύ με εκείνη της κλωστοϋφαν τουργίας: βαθμιαίες πρόοδοι στηv υιοθέτηση τεχvολογικώv καιvοτομιώv, μέσα σε έvα φόντο γενικότερης αντίστασης στηv αλλαγ11. Εδώ, ωστόσο, επειδή η αλλαγή επήλθε αργότερα από ό,τι στη Βρετανία, συνέπεσε με μια αυξημένη ζήτηση διάφορων αγαθών που είχαν εμφανιστεί ως αποτέλεσμα της ει<βιομηχάvι· σης και της αστικοποίησης: σιδηροσωλήvες, σε εκτεταμένη χρήση από το 1830 στις πόλεις για τα δίκτυα υγραερίου, νερού
Βαριά βιομηχανία
30
και αποχέτευσης μεταλλικά μηχανήματα, που αvτικαθιστούσαv πια τους ξύλινους προδρόμους τους. Κατά συvέnεια, η σιδηροβ ιομηχανία π11ρε το προβάδισ μα από τηv υφαντουργ ία στηv ηπειρωτική Ευρώπη, συvοδευόμεvη από μια αύξηση, όπου ήταv δυvατό, της παραγωγής γαιάνθρακα. Ο γαιάνθρακας σπάνιζε, ωστόσο· στη Ρηvαvία, για παράδειγμα, το ξύλο ήταv ακόμα σε χρήση στη σιδηροβιομηχανία. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τηv απροθυμία τωv επιχειρηματιών vα κάvουv εκτεταμένη χρήση της ατμομηχανής, πράγμα που θα γιvόταv σε διαφορετική περίπτωση· ο λόγος ήταv ότι έκαιγε μεγάλες ποσότητες ξύλου. Στη Γαλλία, ακόμα και το 1844, οι υδραυλικές μηχαvές χρησιμοποιούvταv πολύ περισσότερο στη σιδηροβιο· μηχαvία από ό,τι οι ατμομηχανές. Έvα επιπλέον πρόβλημα παρεμπόδιζε τηv ανάπτυξη βαριάς βιομrιχαvίας στηv Τ)!!ειρωτική Ευρώπη κατά τη διάρκειQ του .πρώτου μισού ΤΘΙΗ9ου αιώw:° ο βρεταv�κός. αvτ9.,'(_ωvισμός.. αvάγκι;χζε_rις_ ευQφπαϊι<ές εταιρείες μηχαvοκατασκευωv vα δέχονται οπο1εσδήπ�τ�cι129γγελίες μ.πορούσαv vα πάρουv. Η αvάγκη αυτiι_αvτgrτόκρισης σε ποικιλία παραγγ ελιών, σήμαιvε ότι οι επιχειρήσε!5 δυσκολεύοv· ταv vα ειδ1κευτούv σε ορ1σμέvα nροϊόvτα.JΩ__αποτέλεσμα ήταv η έλλειψη τυποποίησης και η κατά πα12αννελία.nαρα.γωγή, εvώ η εκλογίκευση και η εξειδίκευση θα κατέληγαν ι:πrι� αύξηση της παραγωγής. 3. ΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΩΝ Οι σιδηρόδρομοι ως κίνητρο γιο την ειιpωnοίκή κοι ομερικοvική οικοvομlο
Γύρω στα 1840, τόσο οι ευρωnαικες χώρες όσο και οι Ηvωμέvες Πολιτείες κιvούvταv βαθμιαία στηv κατεύθυνση της εκβιομηχάνισης που είχε χαράξει η Βρετανία, nαράγοvτας πολύ περισσότερα από πριv, χωρίς ωστόσο vα φτάvουv τοv εvτυnωσιακό πρωτοπόρο. Μέσα στα επόμεvα δέκα χρόvια, η έλευση τωv σιδηροδρόμων επρόκειτο vα αλλάξει τηv ι<ατά σταση. Av και η Βρετανία δεv έχασε κατά καvέvα τρόπο το προβάδ1σμα, το ερέθισμα που δόθηκε γεvικά στις δυτικές οικονομίες με την εισαγωγή σ1δηροδρομικώv δικτύωv σε μεγάλο μέρος του κόσμου, ώθησε τηv Ευρώπη και τηv Αμερική αρκετά γρήγορα στηv κατεύθυνση του ισότιμου αvταγωvιομού τους με τους Βρετανούς. Οι σιδηρόδρομο� γεvvήθηκαv για vα ικαvοποιήσουv δύο αvάγκες: j πρ_ώτη_ήταv η προφανής επ1θυμία από μέρQJJς :r_ψv
31 αnώ.ν-να..μεταφέρουν τα αγαθά τους όσο το δυνατό � γρ ηγορότερα και φθηνότερα σε μεγάλες αποστάσεις. Παρά τις βwιι.ίΓσεις στις μεταφορές που ήδη έχουν αναφερθεί, την περίοδο πριν το 1830 η διακίνηση βαριών υλικών, ιδιαίτερα του γαιάνθρακα, παρέμενε προβληματική. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο πρώ τος σύγχρονος σιδηρόδρομος κατασκευάστηκε στην Αγγλία το J&25 από το ανθρακωρυχείο Durham στο Στόκτον μέχρι το ΝτάρλJνγτον, κοντά στην ακτη. Τροχιοδρομικές σιδηροτροχιές (tramways) -παράλληλες σιδηροτροχιές επάνω στις οποίες άλογα έσερναν βαγονάι<ια φορτωμένα με κάρβουνο- ήταν από καιρό πριν σε χρήση στα ανθρακωρυχεία για τη μεταφορά κάρβουνου σε μικρές αποστάσεις. Η σ�δηροδρομική γραμμή Στόκτον-Ντάρλινγκτον υπήρξε μια λογική επέκταση του τροχιοδρόμου, σχεδιασμένη ως απάντηση στις μεταφορικές ανάγκες που δημιουργούσε η αυξανόμενη εκβιομη χάνιση. Ο κύριος υπεύθυνος για το σχεδιασμό του πρώτου ατμοκίνητου σιδηροδρόμου, ήταν ο Στήβεvσον (George St'ephenson), ένας αυτοδημιούργητος μηχανικός που μόλις στα δεκαεφτά του χρόνια είχε μάθει να διαβάζει. Ο Στήβεvσον μίλήσε σε μια ομάδα επενδυτών της βόρειας Βρετανίας για τα πλεονει<τι1ματα της ατμομηχανής ως μεταφορικού μέσου, κι αυτοί του έδωσαν πλήρη ελευθερία ι<ινήσεωv για την εφαρμογή rωv σχεδίων του. Οι ατμομηχανές της γραμμής Στόιαοv Ντάρλιvγκτον ι<ινούvτοv με εικοσιτέσσερα χιλιόμετρα την ώρα, τη μεγαλύτερη ταχύτητα με την οποία είχαν ταξιδέψει άνθρωποι μέχρι τότε στη στεριά. Οι σιδηρόδρομοι επίσης κατασκευάστηκαν για να ικανο ποιήσουν και ι<άτι παραπάνω οπό απλές βιομηχανικές ανάγκες: συγι<εκριμένα, την ανάγκη tων καπιταλιστών να επενδύσουν κ�άλαια. 'Αγγλοι, όπως εκείνοι που είχαν κάv'Ει μεγάλες περιουσίες με την υφαντουργία, αφο6 πλήρωναν τα ημερομίσθια των εργατών τους και επαvεπένδυαv μεγάλα κεφάλαια στα εργοστάσιά τους, διέθεταν πλεονοομαηκcι κέρδη τςι 9π9ία. ήθελαν να τους αποδώσουν νέα κέρδη, όχι θεαματικά αλλά σίγουρα. Οι σιδηρόδρομοι έδωσαν τη λύση στο πρόβλημά τους. /{v και δεν ήταν ι<αθόλου σίγουρη επένδυση, όσο είχαν ελπίσει, αποδείχτηκαν ικανοί vα ικανοποιήσουν με το παραπάνω τις απαιτήσεις των καπιταλιστών: πριν καλά καλά λειτουργήσει η πρώτη επιβατική και εμπορική μαζί γραμμή Λίβερπουλ Μάvτσεστερ, το 1830, καταστρώθηκαν σχέδια και δεσμεύθηκαν
Οι σιδηρόδρομοι μεταφορικά μέσο οyοθών
ως
Μπράσεϊ
32
Οι σιδηρόδρομοι
ως κίνητρο ονοnτνξης της βιομrιχονίος
χρήματα για τηv επέκταση τωv σιδηροδρομικών συγκοιvωvιώv σ' ολόκληρη τηv Ευρώπη, τη Βόρεια και Νότια Αμερική, ι<αθώς και σε άλλες περιοχές του κόσμου. Το 1830 δεv υπ11ρχαv παραπάνω από μερικές δεκάδες χιλιομέτρων σιδηροδρομικών γραμμών στοv κόσμο. Μέχρ1 το 1840 υπήρχαν πάvω από 7.200 χιλιόμετρα· μέχρι το 1850 πάvω από 37.000. Ο 'Αγγλος εργολάβος κατασκευαστής σιδηροδρόμων Μπράσευ (Thomas Brassey), ο πιο γνωστός του είδους του αλλά κατά καvέvα τρόπο ο μοναδικός, κατασκεύασε σιδηροδρόμους στηv Ιταλία, τοv Καναδά, τηv Αργεvτιvή, τηv Ιvδία και τηv Αυστραλία. Η έιφηξη στους σιδηροδρόμους ιiταv μια yεv11<1i έιφηξη της εκ�ιομηχάvισης. 'Οχι μόvο αύξησε υπέρογι<α τη ζήτηση γα,άνθραι<α και πολλών βιομηχαv1κώv αγαθών -σιδηροτρο· χ1ώv , ατμομηχαvώv, βαγοvιώv, σηματοδοτών, κλειδιών σιδηρο δρομικών γραμμών- αλλά, επιτρέποντας επιπλέον στα αγαθά vα μετακιvούvται γρηγορότερα από το εργοσταs:,ιq__ότο πρατιiριο, οι σιδηρόδρομοι ελάττωσαν το χρόvο που χρειαζό ταν για τηv πώληση τωv αγαθώv αυτώv. Γρηγορότερες_ πωλιiσεις σήμαιvαv με τη σειρά τους γρηγορότερη απόδρση του επεvδυμέvου κεφαλαίου, χρημάτων που μπορούσαν-vα επαvεπεvδυθούv για τηv παραγωγή περισσότερων αγαθών. Τελικά, με το άνοιγμα της παγκόσμιας αγοράς σε πρωτοφανή κλίμαι<α, η έκρηξη τωv σιδηροδρόμων προκάλεσε τηv
Γελοιογραφία της επενδυτικής υσrερiος στη δΘ<σετίο του
1840 (Punch)
33
ώv Ιώς :αv ώv �00 \Ο ς 1as ,vα ,ία, ,ία . rης ιση ΡΟ· 00· ιθά :πο ΌV
;εις ΌU
vα ύV.
ιvή ηv
�ής rou ch)
παρ 9_.y�ή τέτοιw�ηοσοτriτwv Uf\..!!<�� _α_ γαθώv, ώcns .32 εξ���..γρήγ.ορ q.οc.01<.. λήρψgη_rης_� κβJcψηχq,vισ!]_ς,της Δ�,_ Η κατασκευιi μι ας σιδηροδρομικής γραμμτi ς ιiτοv εργο άπειρα μεγαλύτερης ιιπό τηv οικοδόμηση ενός λ ίμακας κ ίου. Έvα εργοστάσιο στη Βρετανία ήταv δυνατό νο οστασ εργ 20.000 μέχρι 200.000 λί ρες . Το μi°σο ι<όστος για ίζ ι από κοστ ε από τις σημαντικότερες σιδηροδρομικf:ς γραμμές ί ε κοσι εφτά που κατασκευάστηκαν αvάμεσα στο 1830 και στο 1853 ήταv 2 εκατομμύρια λίρες. Ο μεσος αριθμός εργατών εvός ερyοοτασίο1., κυμα ινόταν απο 50 μεχρι 300. Ο μεσος αρ1θμός εργοζομεvωv σι μια σιδηροδρομικτ; γραμμή, μετά τηv κατασκευη της, ηταv 2.500. Επειδή ο σιδηρόδρομος περνούσε μεοα από τ ιc, ιδιοκτησίες πολλώv κτηματιών, κάθε i:vας από τους οποιουc, ήταν φυσικό vα απαιτει οσο μεγαλύτερη αποζημίωση μπορούσf va πάρει, ο 011,εδιαομός μιας αποδοτικής και οικοvομικ11ς δι αδρομής 1iταv περίπλοι<η και χρονοβόρα υπόθεση. Ο επιχειρηματιας ι-αι ο εργολαβος δεv είχοv μόvο va ασχοληθού\, με τη δαπάνη της διfλευσης τωv σιδηροδρομικωv γραμμωv: ασχολούνταv επίσης με προβλι 1ιι ατα που δημιουργουσε η καταστροφή μεγόλωv τμημάτων cιοτιι<ωv περιοχωv που ηδη υπήρχαν, για vcι δημιουρyηθεί χώρος για στcιΟμούς ι<αι πεδία
Μέγεθος και ι:πιπτιίισεις της βιομη)(ανίας κατασιςευής σιδηροδρόμων
Ayyt,ιι-<:, (5ιrψΙJΧΙΙ\ 'ΙΙΗ• '""'"
.j4
ελιγμώv τωv συρμώv. · Επρεπε επίσης vα επιλεςuυv μιu διαδρομή απαλλαγμέvη κατα το δυvατό από λόφους και κοιλάδες που θα απαιτούσαv τηv κατασκευή δαπαvηρώv σηράγγωv και αvαχωμάτωv. Οι κατασκευαστές σιδηροδρομι κώv γραμμώv διέτρεχαv τεράστιους οικοvομικούς κιvδύvους: τμήματα τωv περισοότερωv γραμμώv δίvοvταv με καθορισμένες αμοιβές σε υπεργολάβους με περιορισμένη πείρα. Μια παροδική κακοκαιρία μπορούσε va καθυστερήσει την κατασκευ11 σε σημείο να θεωρηθούν τυχεροί οι κατασκευαστές αν έφερναν σε πέρας το έργο τους έστω και με υπέρβαση 25'\, της συμφωvημέvης αμοιβής τους από τους τριάvτα κύριους εργολάβους της γραμμής Λοvδίvου-Μπέρμιvγχαμ, οι δi:κα χρεωκόπησαv εντελώς.
�
Οι «navvies»
Av 1 δουλειά ενός εργολάβου σιδηροδρόμων χαρακτηριζό ταν από -. nv αβεβαιότητα, εκείνη του εργάτη κατασκευής σιδηροδρομικών γραμμών χαρακτηριζόταν από τη φυσ11<ή εξουθέvωσή του. Οι • Αγγλοι «navvies», που κατασκεύαζαν σιδηροδρομικές γραμμές όχι μόνο στη Βρετανία αλλά και ο' ολόκληρο τον κόσμο, ήταv ένα θαυμαστό είδος αvθρώπωv. Η ονομασία τους προήλθε από τοv όρο «navigator» (ναυτίλος, θαλασσοπόρος), όπως αποκαλούvταv τον 180 αιώvα οι εργάτες κατασκευής καvαλιώv οτηv Αγγλία. Το έργο που έφεραv σε πέρας ήταν τρομακτικό. Επειδή η τριβή που δημιουργείται μεταξύ τωv τροχώv του τρέvου και τωv οιδηροτροχιώv είvαι πολύ μικρή, μπορεί να μεταφέρει εύκολα μεγάλα φορτία. Η έλλειψη τριβής ωστόσο παύει να είvαι πλεονέκτημα όταv το τρέvο πρέπει vα αvέβει ή να κατεβεί έvα ύψωμα, επειδή τότε διατρέχει τοv κίvδυvο vα γλιστρήσει. 'j;J:Qι προκύπτει_η ανάγκη σχετικά επίπεδωy ο_δοσ.:rρωμά.τωv· οι εργάτες, ουvεπώς, έπρεπε vα κατασκευάσουν τις αναγκαίες σήραγγες ΚΟΙ Ε_!Ι.!)(_ωματώσεις, που θα κρατούσ_s;ιv__επίπεδα τα οδοστρώματα. Στηv Αγγλία, καθώς και στο μεγαλύτερο μέρος του υπόλοιπου κόσμου, οι σιδηρόδρομοι τωv μέσωv του 19ου αιώvα κατασκευάστηκαν, αποκλειστικά σχεδόv, χωρίς τη βοήθεια μηχανημάτων. Ένας βοηθός μηχαvικός που εργαζόταν στην κατασκευή της γραμμής Λοvδίvου-Μπέρμιvγχαμ, υπολογίζοντας τηv ποσότητα εργα σίας της κατασκευής εκείvης, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ισοδυναμούσε με το έργο της ανύψωσης 700 περίπου εκατομμυρίων κυβικών μέτρων χώματος και πέτρας σε ύψος 30 εκατοστομέτρων! Σε ουvέχΕΙα, συνέκρινε το αποτέλεσμα αυτό uε το έργο της οικοδόμησης της Μεγάλης Πυραμίδας τοι·
35 ιu :cιι ίιv Jι· ς: ες <11 Jε Jε 1ς )ς
:α
ό iς (ή )V
1'
Η
ς, Ξς Jε )1 )1
Η Ό
�ε
η rε
-
.,, 1, )Ι
J,
ις ις ]·
ΓΙ υ ο ό ι:
Χέοπα, που, κατά τους υπολογισμούς του, ισοδυναμούσε με την ανύψωση 16 δισεκ α τομμυ_οίωv τόνων. Αλλά ενώ η οικοδόμηση τη ς πυραμίδας συντελέστηκε ως αποτέλεσμα της εργασίας 200 .000 χιλιάδων ανδρών σε διάστημα είκοσι χρόνων, η κατασκ ευή της σιδηροδρομικής γραμμής Λοvδίvου-Μπέρμιvγ χαμ επιτεύχθηκε από 20.000 άνδρες σε διάστημα μικρότερο από πέντε χρόνια! Μεταφραζόμενο σε ατομικούς όρους: έ νας «nawy>> μετα κινούσε κατα μέσον όρο είκοσ1 τόνους χωμα τηv ημέρα. Οι σιδηρόδρομοι οικοδομήθηκαν από eva σχεδόν ανεξάντλητο απόθεμ α μυϊκιiς εργασίας και ιδρώτα. 4.. Η ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΜΕΤΑ
το 1850
Στα χρόνια 1850-1870 η Βρετανία παρέμεινε οπωσδήποτε ο βι ρμηχ_αyικQς_ γiγdvτ_gς της_ Δυσηc. Ωστόσο, ηJ\1λ�ίg, η Γ eρμαvίg.., τQ Βέλγιο ιωι _Qι Ηνωμένες Πολιτείες ι<ατέλαβα_v τις Οέσεις των αvταγωyιοτώv της. Στον τομέα της σιδηροβιομη χαvίαξ ο ρυθμός αύξησης της παραγωγής της Βρετανίας αυτά rα χρόνια δεν ήταν τόσο μεγάλος όσο της Γαλλίας ή της Γερμανίας (5,2",. της Βρετανίας σε αντίθεση με 6,7".. της Γαλλίας και 10,2'� της Γερμανίας). Το 1870, όμως, η Βρετανία παριiγε ακόμα το μισό της παγκόσμ1ας παραγωγής ακατέργαστου σιδήρου: 3,5 φορές περισσότερο από τις Ηνωμένες Πολ1τείες, 4 φορές περισσότερο από την παραγωγή της Γερμαvίας και 5 φορές περισσότερο από εκείνη της Γαλλίας. Av και ο αριθμός τωv αδραχτιών βαμβακιού αυξήθηκε από 5,5 σε 11,5 εκατομμύpία στις Ηνωμένες Πολιτείες από το 1852 μέχρι το 1861, καθώς και κατά σημαντικά ποσοστά -αν και όχι τόσο εντυπωσιακά- στις ευρωπαϊκές χώρες, η Αγγλία το 1861 είχε 31 εκατομμύρια αδράχτ1a σε λειτουργία, έναντι 5,5 εκκατομμυρίωv της Γαλλίας, 2 της Γερμανίας, 1,3 της Ελβετίας και 1,8 της Αυστρίας.
Η Βρετα νια διατηρει την ηγεσία
Οι περισσότερες από τις παραπάνω αυξήσε,ς στην Ευρώπη ηρθαv ως αποτέλεσμα συνεχών αλλαγών σε εκείνες ης περιοχές που έχουμε καταλήξει vα αναγνωρίζουμε ως σημαντικές για τη στήριξη της βιομηχαvικής αvάπτυξης: 1-α βελτιωμένα συστήματα μεταφοράς που προέκυψαν από τηv εξάπλωσητωv;;δηροδρό μωv, συντέλεσαν στην ενθάρρυνση της αύξησης της ελεύθερης διακίνησης των αγαθών. Δημιουργήθ""ηκαv διεθνείς vομ1σματι· κ�ς ενώσεις και καταργήθηκαν :rα εμπόδια στη δ1ακίvηση μέσω οιεθvώv ποτάμιων οδών, όπως του Δούναβη. Ηπρωσική "'nTT �ν,.,�(τc,).ι,ηιeιακη ένωση), ένας οργανισμός που σχ ηματί-
Συνεχής nρόοδος στην Ευρώnη
36
Η Μ�; ·ιιt.η Ί:."ίlιu11 1<11; Ληvδίvου το 1851
στηκε με σκοπό τη διευκόλυνση του ελεύθερου εμπορίου, είχε ιδρυθεί το 1818. Στα επόμενα είκοσι χρόνια επεκτάθηκε για να συμπεριλάβει τις περισσότερες γερμανικές ηγεμονίες εκτός από την Αυστρία. Η ελευθερία του εμπορίου προχωρούσε χέρι χέρι με rη συνεχή απομάκρυνση φραγμών στην ελεύθερη άσκηση κόθε επαγγέλματος και επιχείρησης: ο έλεγχος εκ μέρους των συvτεχv1ώv και των συvεταιρισμωv στη βιοτεχvικι; παραγωγή καταργήθηκε στην Αυστρία το 1859, και στο μεγαλύτερο μέρος της Γερμανίας στα μέσα της δεκαετίας του 1860. Οι νόμοι εναντίον της τοκογλυφίας, οι περισσότεροι από τους οποίους είχαν ατονιiσει, καταργήθηκαν επίσημα στη Βρετανία, στην Ολλανδ1α, στο Βέλγιο και σε πολλέc, περιοχές της Γερμανίας. Η κρατικη παρέμβαση στη λειτουργία των ορυχείων ι:γκuτα· λείφθηκε από το πρωσικό κράτος κατά τη δει<αετίο του 1850, αφήνοντας έτσι ελεύθερους τους επιχειρημωίες vo αναπτύξουν τις επιχειρήσεις τους, όπως οι ίδιοι έιφιναν ι<ατάλληλu. Η
3 ίδρυση τραπεζώv_εnενδ_ό _Qf.ωv_προχώρησε�με..-_γοργ_ά �ήμ g!.α , vση. -μιας--σημαv _�,ης_ • αυ' ξ. ηQΤΚ .στηv _...:.:,:._-.-ι-θ ' ς_!.Ι)�S!ΡΡU �οvτα_ α και,. κατά. σuvs:τΙΞιsι, �τη_ διευιsqλυvση.της α nρ "aq9)9Ρ.ςtκ_ξψ λ ίω\l, δ 5αιιειοδό:ιησqς.,.ι ιαί-[εpQ.. ΙJΕ!ά. τοό ν ο1γμ9, τωv J
Μια ακόμα αιτία της αυξημέvης ευρωπαϊκής παραγωγής ήταv η αύξηση του εμπορίου πρώτωv υλώv: μαλλί και δέρματα που εισάγοvταv από τηv Αυστραλία, συvτέλεσαv στη μείωση των συvεnειιuv της έλλειψης βαμβακιού μετά το ξέσπασμα του αμερικαvικοp εμφυλίου πολέμου (1861) και του vαυτικού αποκλ ει σμού του αμερικαv1κού Νότου από μέρους τωv Βορείων . 'Αλ"λ.ες εισαγωγές -λιπασμάτων από τοv Ειρηvικό, σnορελαίου από τηv Αφρική, πυρίτη από τηv Ισπαvία αvέβασ αv τηv κλίμακα της παραγωγής τροφίμων, εvώ παράλληλα βελτίωσαv κα ι αύξησαv σημαντικά τηv παραγωγή σαπουνι ού, κεριώv και ολοκληρωμέvωv υφαvτουργικώv nροϊ όvτωv Τέλος, οι ανακαλύψεις vέωv κοιτασμάτωv άvθρακα, ιδ ιαίτερα στηv περ ιοχή Πα vτε Κα"λέ της Γαλλίας και στηv κοιΛάδcι Ρουρ της Γ ερμαvίας, είχαv συγκλοvιστικές επιπτώσεις: η παραγωγιi γα1άvθρακα στη Γαλλία ανέβηκε από 4,4 εκατομμύρια τόνους σε 13,3 εκατομμύρια κατά το διάστημα 1850-69· στο ίδιο διάστημα, η γερμαvική παραγωγή αυξήθηκε από 4,2 εκατομμύρια σε 23,7 εκατομμύρια τόνους.
χε )0 1ό ρι }η JV
(ή :>ς 01 υς 1v Η (Ι•
,0, JV Η
Μέχρι το 1870, η Ευρώπη κατά καvέvα τρόπο δεv είχε γυρίσει τηv πλάτη της στη γι:ωργiα. Το 50% του ι:ργαζόμι:vου πληθυσμού της Γαλλιας παρέμι:vε στους αγρούς. Οι εργάτες γης ήταv η rηο πολυάριθμη κατηγορία εργαζομέvωv στη Βρι:τοvία κατά τη δι:καετία του 1860. Μεγάλι:ς ι:κτάσε1ς της ηπειρωτικής Ευρώπης -η Ισπαvία η Νότια Ιταλία, η αvατολικι1 Ε-σρωπη- �αρέμεvαv σχεδόν αvέγγιχτες από τη β1ομηχαvική επq_vcίδταση. Στις βιομηχαvικές ι:πίσης χώρες, μι:γάλο μέρος της ι:ργασίας γ1vόταv ακόμα σε μικρά εργαστήρια ή στα σπίτια. Παρ' όλο που η Ευρώπη κατά ι<αvέvα τρόπο δεv 11ταv ολοκληρωτιι<ά εκβιομηχαvισμέvη, ήταv η ασύγκριτα πιο προηγμεvη βιομηχαvικά περ10χή της υδρογειου -και αυτό όχι τυχαία· Προκι:ιμέvου vα διuτηρήσει τη θέση της ως κυριότερου παραγωγού βιομηχαvικώv αγαθώv στοv κόσμο, η Ευρώπη -και ιδιαίτερα η Βρεταvία- εξασφάλισε τη βεβαιότητα ότι καμιά άλλη γεωγραφική πι:ριοχή δεv θα ήταν σε θέση vα τη συvαγω vιστεί. Χρησιμοποίησε τηv οικοvομική και, όποτε έκριvε
Αιiξηυη του εμnοριου nρώrωι• υλών
Η οικονομία της Ευρώπης στο nαyκόσμιο nλαιυιο
38 αναγκαίο, τη στρατιωτιι<ή της δύνιψη για να διατηρήσει τη διαίρεση του κόσμου ανάμεσα σε παραγωγούς β1ομηχαv1κώv αγαθών (τον εαυτό της) και προυηθευτές των αναγκαίων πρώτων υλών (όλους τους άλλους). Συχνά, αυτή η διευθέτηση 1καvοπο1ούσε όσους, σε άλλα μέρ·1 του κόσμου, πλούτιζαν παρέχοντας τις πρώτες ύλες που τροφοδοτούσαν τηv ευρωπαϊκή οικονομία: βαμβακοκαλλιεργητές σης νότιες Ηvω. μένες Πολιτείες, καλλιεργητές ζαχαροκάλαμου στην Καραϊβική, σιτοκαλλιεργητές στην Ουκρανία- όλο, τους ήταν ευχαρ1στη μένο1 με τις διευθετήσεις που υπαγόρευε η εκβιομηχανισμένη Δύση. Ο, χώρες ει<είvες που εξέφραζαν τη δυσαρέσκειά τους -η Αίγυπτος, για παράδειγμα, που στη δεκαετία του 1830 αποπειράθηκε να δημιουργι1σε1 τη δική της βομβακοϋφαvτουρ γία- γρήγορα κατέθεταν τα όπλα μπροστά σε μια επiδειξη ευρωπαϊ κής δύναμης. 91 Δ_!?ηκοευοωπαiοι , πιστεύοντας στο δικαίωμά τους να κατέχουν τη βιομηχανική ηγε.σtα του κόσμου, δεν θεωρούσαν αθέ�η τη-χpήςιη των στρατών τους, αν τη'7 έκριναν αναγκαία για vα μάθουν με τη βία στο� άλλους το πεπρωμένο τους.
τη <ώv ίων ηοη ζαν την vω. ική, ,τη έvη ους 830 >Up Ξtξη στο IOU, την ; ΤΟ
ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ: ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΤΑΞΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ (1800-1850)
Κεφάλαιο 9
Ο,τι ήταν η τέχνη για τον αρχαίο κόσμο, είναι η επιστήμη γιο το ν σvyxpovo: στο νου των ανθρώπων, το χρήσιμο έχει α ντικαταστήσει το ωραίο. Με την έννοια αυτή, το Μάντσεστερ είναι εξίσου μεγάλο ανθρώπινο επίτευγμα με την αρχαία Αθήνα. Βενιαμίν Ντισραέλι, Coningsby Η βιομηχανική επανάσταση αποτέλεσε κάτι παραπάνω από σημαντικό γεγονός στην οικονομική και τεχνολογική ιστορία της Δύσης. Συντέλεσε στον ανασχηματισμό των προτύπων ζωι1ς των ανθρώπων, πρώτα στη Βρετανία, στην ηπειρωτική Ευρώπη κaί στηv Αμερική και, τέλος, σε μεγάλο μέρος του υπόλοιπου κοομου. Α\.Jξqyοvτας την κλίμακα της παραγωγής, η βιομηχανι κή επανάσταση επkβαΧε το εργοστασιακό σύστημα, που με τη σειρ� �ο� υποχρέωσε σε μεταvqστε1..ι.ση στις πόλεις eιωτομμύρφ κατοίκων της υπαίθρου. Αφότου βρέθηκαν στις πόλεις οι άvθρΊmτοι εκείνοι αναγκάστηκαν vα προσαρμοστούν σε ένα νέο τρόπο ζωής και, μάλιστα, γριiγορα: vα πειθαρχούν στη σειρήνα του εργοστασίου και vα εηιβιώvουv σε μια παράγκα, αv ήταν εργάτες πόλεων πρώτης γενιάς vα διευθύνουν έvα σύνολο εργατών και va επιτυγχάνουν μια αξιοσέβαστη θέση για τον εαυτό τους στην κοινωνία, av ήταν επιχειρηματίες. Ένα χαροκτηριστικό μάθημα που δίδαξε η αστικοποίηση 1<01 n εκβιομηχάνιση, ήταν το μάθημα της ταξικής συνείδησης. Οι (!νθρωποι, ΟΕ πολύ μεγαλύτερο βαθμό από πριν, άρχισαν VO αvτιλαμβgvqvται τους εαυτούς τους ως μέλη μιας �ρξης.. με ιδιαί!ΕΡΟ συμφέροντα, που kρχοvταv σε αντίθεση με τα συμφέροvτ_α άλλων τάξεων.
Συνέπειες της βιομηχανικιiς επανάστασης
40 Θα εξετάσουμε το φάσμα τωv κοιvωvικώv και πολιτιστικώv αλλαγών, όπως συνέβησαν στη διάρκεια των πρώτων πενήντα χρόvωv περίπου του 19ου αιώνα, αφού πρώτα ρίξουμε μι� σύντομη ματιά στην κατάσταση του μεγάλου όγκου του πληθυσμού που, παρά τηv εκβιομηχάνιση, παρέμεινε εργαζό μενος στη γη. Εφόσον η βιομηχανική επανάσταση επήλθε πρώτα στη Βρετανία, το επίκεντρο της μελέτης μας Οα βρίσκεται σε εκείνη τη χώρα. Το σχήμα ωστόσο που αι<ολούθησαv οι Βρετανοί, επαναλήφθηκε ως έvα μεγάλο βαθμό σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, καθώς η εκβιομηχάνιση πραγματοποιήθηκε με τον καιρό και εκt:ί. 1. ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ ΓΗΣ Αύξηση του πληθυσμού
Η συγκλονιστική ιστορία της ανάπτυξης της εκβιομηχάνι σης και της αστικοποίησης δεv πρέπει να συσκοτίσει το γεγονός ότι, το 1850 ακόμα, ο πληθυσμός της Ευρώπης ήταv, στη συντριπτική του πλειοψηφία, αγροτικός. Οι δημογραφικές πιέσεις που συντέλεσαν στη δημιουργία χάους στις πόλεις, κατά παρόμοιο τρόπο προκάλεσαν άσχημες αντιξοότητες στην ύπαιθρο. Η πληθυσμιακή αύξηση που πραγματοnοιήθηι<ε σε ολόκληρη την Ευρώπη εκείνη τηv περίοδο, φαίνεται να προκλήθηκε από δύο παράγοντες. Ο πρώτος ιiταv οι πρωιμό τεροι και συχνότεροι γάμοι. Ο δεύτερος, από τον οποίο προέκυψε και ο πρώτος, ήταv η προσφορά φτηνότερων τροφίμων, αποτέλεσμα αυξημένης παραγωγής, βελτιωμέvης αγροτικής τεχνολογίας και, σε πολλές περιοχές, της εισαγωγής της πατάτας. Σε συνδυασμό με τους παραπάνω παράγοντες, επήλθε και ένας βαθμιαία ελαττούμεvος ρυθμός θαvάτωv. Οι πληθυσμοί των κυρίως γεωργ11<ώv χώρων έι<αvαv άλμα μαζί με τους πληθυσμούς των εκβιομηχαvιζόμεvωv: ο πληθυσμός της Ιρλανδίας, παρά το λιμό, αυξήθηκε από 5,5 σε 8 εκατομμύρια, ο πληθυσμός της Ρωσίας από 39 σε 60, την περίοδο 1800- 1850.
Άθλιες αυvθη κt:ς δια/Jιωσης αrιιv υπuιθρο
Αν κuι οι συvθήκΕς επέτρεψαν μια πληθυσμιακιi αύξηση, δεν ήταν τέτοιες ώστε vα καταστι1σουv τη ζωή των φτωχότερων κατοίκων της Ευρώπης καλύτερη από άθλια. Ο υπερπληθυσμός επέφερε υποαπασχόληση και, κατά συνέπεια, ένδεια. Οι συνθήκες στις αγροτικές περιοχές χeιροτέρeυαv έvτοvα όποτε υπήρχε κακή σοδειά, πράγμα που συvέβαιvε με συνεχιζόμενη κανονικότητα. Η πείvα, ο τύφος, η λιμοκτονία δεv ήταν
41 ώv JTQ :110 Όυ
ζό \θε ται οι \ες 1κε
ΙVι·
,ός Jτη <ές ηά :ηv σε να μό οίο ων ,ης ,ής ες, Οι με rης ι, ο
50.
)EV
ων Jός Οι :>τε :Vη ΌV
ασυνήθι στα. Το αποτέλεσμα ήταν ένα βιοτικό επίπΈδο -αν αξίζει το χαρακτηρισμό «βιοτικό»- που, για μεγάλο μέρος του έπεφτε στο αγροτικού πληθυσμού πολλών χωρών της Ευρώπης, 1 ' ' θ β ' ' ' 9 πρώτο μισο του 1 ου αιωvα, αv και· οχι σε α μο.vα αvατρεψει τη γενική αύξηση του πληθυσμού. Οι κυβερνήσεις μερικών χωρώ ν αποnειράθηκάv vα λύσουν τα προβλήματα που προκαλούσαν τη δημογραφική πίεση και την εξαθλίωση, εκδί δοντα ς νόμους που αύξαναν το κατώτερο όριο ηλικίας για τη σύνα ψη γόμου. Σε μερικό κράτη της νότιας και δυτικής Γερμ,1νί ας, όπως και στην Αυστρία, οι άνδρες δεv είχαν δικαίωμα vα παντρευτούν πριν από την ηλικία των τριάντα χρόνων ιωι ήταν επίσης υποχρεωμένοι vα αποδείξουν ότι μπορούσαν να συντη ρήσουν οικογένεια. Ακόμα και αv οι νόμοι αυτού του είδους περιόριζαν στην πράξη τηv αύξηση του πληθυσμού -πράγμα που, γενικά, δεν πέτυχαν- δεν θα εξουδετέρωναν τις πιέσεις στην αγροτική οικονομία, που πήγαζαν από τη συνεχή εξάπλωση του αγροτικού καπιταλισμού. Ο ρυθμός αυτής της αλλαγής ποίκιλλε στις διάφορες χώρες της Ευρώπης ταχύτερος ήταν στην Αγγλία και στην Πρωσία. Οπουδήποτε οι γαιοκτήμονες ήταν αποφα σισμένοι vα ικανοποιήσουν τηv αυξημένη ζήτηση τροφίμων μέσω της επένδυσης κεφαλαίων στην καλλιέργεια μεγάλων Εσωτερικό σπιτιού · Αγyλων χωρικών
Αγροτικός καπιταλισμός
42 εκτάσεων, επέβαλλαν μια σειρά μετασχηματισμών, που.•ηταv αvοποφεuκτο vα επηρεάσουν η1 ζωιi τωv αγροτών. Πρι�τ .. � -- _.-.j γη έπρεπε vα μετατραπεί σε ανταλλάξιμο είδος δεv έπ'1J"Ε'Τfέ κατά συνέπεια vα παραμείvε1 δεμέvη με αρ�χ αία έθιμα που συσκόηζαv τηv κυριότητά της -όπως, για παράδε1γμα, στην περ1πτωση τωv κο1vοηκώv γαιών, στις οποίες οι φτωχοί μ1ας κο�ό J!1!$.ί,είχαv κάποιο δικαίωμα πρόσβασης ή καλλιέργε1ος. �εύτερο� η γη έπρεπε vα βρίσκετα1 στα χέρια εκείvωv που διεθεταv α·ρκετό κεφάλαιο για vα τη βελτιώσουν, προκειμένου vα τη μετg_τρέ ψουv σε επικερδή επένδυση. Έπρεπε vα είναι περιφραγμένη -«τακτοποιημένη», ήταν ο όρος στην Πρωσία- έτσι ώστε vα λιπαίνεται και vα αρδεύεται κανονικά και, στην περίπτωση που 11ταv βοσκότοπος, 01 διάφορες ράτσες vα βεληώvοvται επιστημοv1κά χωρίς το φόβο επιμε1ξιώv. Τέλος, έπρεπε vα είναι διαθέσιμη μια κ1vητή δύναμη εργατών γης που θα δούλευαν ""
Εσωτ�ρικό σπιτιού ν Πολωνών χωρικώ
43
V
., η
1V V! V
r � ]
:.> (1
11 >)
uμψ ωvα με τις αn0 1τησε 1ς των καnηαλιστων. Οι εργατι:ι, yιι� 5ε v έπρεπε vα είvαι «δεμέvοι» με έvα συγκεκριμένο κομμάτι γης, είτε μέσω συστημάτων εθιμικών δικαίων είτε μέσω του φεουδα λικού δικαίου. 'Επρεnε να είvαι ελεύθεροι vα nηγαίvουv όnou χρειάζεται, vα εργάζονται σε οποιοδήποτε κτήμα θα απέφερε το μεγαλύτερο κέρδος στοv ιδιοκτήτη του. 01 προϋποθέσεις αυτές, με τοv τρόπο που εn1βλήθηκαv, δη μιούργησαν μετατοπίσεις πληθυσμώv και δεινά. Στη Σκωτία, οι αγρότες διώχτηκαv από γαίες που καλλ1εργούσαv προηγου μέvω ς ως εvοικιαστές, προκειμέvου vα παράσχουν βοσκότο πους γ1α τα πρόβατα, που ήταν πιο κερδοφόρα. Στη Γερμανία, όσοι δουλοπάροικοι χειραφετήθηκαν με τις μεταρρυθμίσεις μιας εκσuγχροv1οτικής κuβέρvησης το 1807, uποχρεώθηκαv να ε γκαταλείψοuv κάτι μεταξύ του εvός τρίτου και του μισού τη ς γης τους ως αvτάλλαγμα της ελευθερίας τους εκείvο1 που ιiταν
..
V
Χωρικός, του Τζάκομο Τσερού1
ΣuvΕΠΕΙΕς
44
Ποικιλlει; στις κατευθύvοεις της αγροτικής ανάπτυξης
Κρατική πολιτική και αγροτική ανάπτυξη
σε θέση vα διατηρήσουν μικρές ιδιοκτησίες πιέστηκαν, στις περισσότερες περιπτώσεις, να τις πουλήσουν σε μεγαλύτερους γαιοκτή μοvες. Δεν ήταν όλοι οι γαιοκτήμονες αδίστακτοι. Οι «πρότυποι» μεταρρυθμιστές της τάξης των πλουσιότερων 'Αγγλωv γαιοκτημόνων, προσαρμόστηκαν στον καπιταλιστικό ανταγω νισμό χωρίς vα καταπατήσουν ολοκληρωτικά τις παραδοσιακές τους υποχρεώσεις: έκτισαν σπίτια για τους ενοικιαστές τους και τους εργάτες τους και τους πρόσφεραν εκκλησίες και σχολεία. Στην ανατολική Ευρώπη υπήρξαν ανάμεσα στους Πρώσους γαιοκτήμονες (Junkers) πιετιστές που αναγνώριζαν τις υπο χρεώσεις τους προς τους ενοικιαστές των κτημάτων τους, όσο και προς την αγορά. Η ταχύτητα με την οποία η αγροτική αλλαγή πραγματο ποιήθηκε στις διάφορFς περιοχές της Ευρώπης, εξαρτώvταv αrτό τη φύση της κάθε κυβέρνησης χωριστά. Εκείνες που έβΔ1:.πaν με συμπάθεια τις νέες καπιταλιστικές τάσεΪς, διευκόλυναν τη μεταφόρά της κυριότητας της γης και την αναδιοργάνωσή της με νομοθε;κά μέτρα. Οι κυβερνήσεις αυτές ενθάρρυναν την εξάλειψη των μικρών εκμεταλλεύσεων και την ανάπτυξη των μεγάλων, που ήταν αποδοτικότερες παραγωγικές μονάδες. Στην Αγγλία, πάνω από το μισό της συνολικής έκτασης της χώρας, με την εξαίρεση των χέρσων γαιών, αποτελείτο από ιδιοκτησίες τεσσάρων χιλιάδων στρεμμάτων ή και περισσότερο. Στην Ισπανία, η τύχη του αγροτικού καπιταλισμού κυμαινόταν ανάλογα με την πολιτική χροιά των εναλασσόμενων καθεστώ των· με την άνοδο ενός φιλελεύθερου κόμματος στην εξουσία το 1820, εφαρμόστηκε νόμος που ενθάρρυνε την ελεύθερη μεταβίβαση γης με την παλινόρθωση του απολυταρχισμού το 1823, ο νόμος αυτός καταργήθηκε. Η Ρωσία ήταν μια από τις χώρες που επηρεάστηκαν ελάχιστα από τις αγροτικές μεταρρυθμίσεις κατά το πρώτο μισό του Ι9ου αιώνα. Η γη εκεί ήταν διαμοιρασμένη σε τεράστιες ιδιοκτησίες (μερικοί από τους μεγαλύτερους γαιοκτήμονες κατείχαν πάνω από δύο εκατομ μύρια στρέμματα). Ο θεσμός ωστόσο της φεουδαλικής δουλοπα ροικίας, που είχε δέσει γενιές ολόκληρες, άνδρες, γυναίκες και παιδιά, σε καθορισμένα κτήματα, απαγόρευε τη χρήση της γης ως εμπορεύσιμου αγαθού και, κατά συνέπεια, παρεμπόδιζε την ανάπτυξη του αγροτικού καπιταλισμού. Στη Γαλλία, παρά το γεγονός ότι ο φεουδαλισμός είχε καταργηθεί από την
45
(ς Ις
'
1» v 1 :.ι, 1
jς
:ιι 1 ].
:ς
?·
'
Ό )·
ό ιε η ί,ς ιv ,v �
�-
ις ό
).
ίV J·
ο η ο ις :ς εί 1ς U·
:Χ· :ΧΙ ις JV ο JV
Χωρικός, του Μιγέ
επαvόσταση, δεν σημειώθηκε επιτάχυνση στηv κατεύθυνση της μεγάλης κλίμακας καπιταλιστικής αγροηκής καλλιέργειας πολλοί αγρότες μικροϊδιοκτήτες, ευεργετημένοι άμεσα από το δημοκρατικό σύνταγμα των Ιακωβίνωv, συνέχισαν vα καλλιερ γούν τα χωρά φια τους. Το γεγονός ότι η αγροτική παραγωγή της Γαλλίας πέρασε πολύ μικρότερες δοκιμασίες, ακόμα και στη δεκαετία του 1840, απ' ό,τι άλλες ευρωπαϊκές χώρες, καθώς και το ότι υπήρξε μικρότερη μετανάστευση στη Γαλλία από τηv ύπαιθρο προς τις πόλεις και τις υπερπόντιες κτήσεις της από ό,τι στη Γερμανία και στηv Αγγλία, είναι ενδείξεις της γενικής επιτυχίας εκείνης της αγροτικής <<μικροαστικής» τάξης vα διατηρήσει τηv κατοχή και τηv εκμετάλλευση της γης. Τα μέλη της τάξης εκείνης αρκούνταν vα καλλιεργούν τη γη με τους παραδοσιακούς τρόπους, ήταv αντίθετα τόσο στις αγροτικές καινοτομίες όσο και στις καινοτομίες γενικά. Παρά το σεβασμό τους προς τηv επανάσταση, συγκαταλέγοvταv ανάμεσα στα συvτηρητικότερα στοιχεία της ευρωπαϊκης κοινωνιας. 2. ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΒΙΟΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ
Παρ•· όλο που η ύπαιΟρος συνέχιζε να κρατά τοv όγκο του ευρωπαϊκού πληθυσμού κατά τηv ηερίοδο 1800-1850, η
ιιvατος του εποίκου, του Σέργιου Ιβόvοφ
Αlτιο της ανόnτvξης των
πόλεων
ανάπτυξη των πόλεων παραμένει ένα από τα σημαvηκότερL γεγονότα της κοινωνικής ιστορίας εκείνης της περιόδου. Οι πόλεις αυξήθηκαν, τόσο σε μέγεθος όσο και σε αριθμό, μόλις η ατμομηχανή κατέστησε δυνατή τη συγκέντρωση μεγάλων αριθμών αvδρώv, γυναικών και παιδιιί,v, προκειμένου να εργαστούν στα εργοστάσια. Προηγουμένως, τα εργαστήρια βρίσκονταν διάσπαρτα σε διάφορα σημεία της υπαίθρου, κοντά στις πηγές υδραυλικής ενέργειας που παρείχαν τα πρωταρχικά μέσα λειτουργίας των μηχανημάτων τους. Οι ατμομηχανές όμως ελευθέρωσαν τους επιχειρηματίες από τηv πρόσδεσή τους στην ενέργεια του νερού και τους επέτρεψαν να εγκαταστήσουν παραγωγικές μονάδες· σε μεγάλες πόλεις. Στις πόλεις οι συγκοινωνίες ήταν πιο προσιτές από όσο στην ύπαιθρο· κατά συνέπεια, η εισαγωγή πρώτων υλών και η εξαγωγή· μεταποιη μένων προϊόντων γινόταν λιγότερο δαπανηρή. Οι εργάτεc nτn
πιο άμεσα διαθέσιμοι στις πόλεις, καθώς προσελκύονταν κατά μεγάλους αριθμούς εκεί, με την ελπίδα -συχνά αβάσιμη- της εξεύρεσης μόνιμης εργασίας με υψηλότερα ημερομίσθ ια από εκείνα των εργατών γης. Ωστόσο, η εκβιομηχάνι ση δεν ήταν ο μοvaδι κό_ς_λό.'?Qς της-αιιάπτυξης των πόλεων στις αρχές του 1 9ο�vα· η γενική αύξηση του πληθυσμού σε συνδυασμό με τη � εκβι ομ _η:�<_άνιc:,η, ανάγκαζε τ ις πόλει ς να επεκτείνονται μ ε εn ικίvδυvου ς_ ρυθμούς.
•<)ι
η 1ν •α ια ·ά :ά 1ς \V ΙV
οι ·ά 1·
"
Στη δεκαετία 1831-41, ο πληθυσμός του Λονδίνου αυξήθηκε κατά 130.000 κατοίκους, του Μάντσεστερ κατά 70.000, ενώ το Π αρίσι αυξήθηκε κατά 120.000 στην πενταετία 1841-46. Η Βι έννη αυξήθηκε κατά 125.000 τηv εικοσαετία 1827-47 και έγι νε πόλη 400.000 κατοίκων. Το Βερολίνο είχε αυτόν τοv πληθυσμό το 1848, έχοντας αυξηθεί κατά 180.000 κατοίκους από το 1815. Το πρωταρχικό αποτέλεσμα αυτών και άλλων παρόμοιων γοργά αναπτυσσόμενων αστικών ι<έντρωv, ήταν ένας φρικτός συνω στ ισμός . Ο ρυθμός κατασι<ευής ο ικοδομών αγκομαχούσε, πολύ πίσω από την αύξηση του πληθυσμού: στη Βιέννη, παρ' όλο που ο πληθυσμός είχε αυξηθεί κατά 42% στη διάρκεια των είκοσ ι χρόνων πρ ι ν το 1847, η αύξηση των κατο ικιών ήταν μόλις 11,5%. Σε πολλές από τις μεγαλύτερες πόλεις, παλιές ι<α ι 1<αινούρι ες, εργάτες κα ι εργάτριες ζούσαν σε μεγάλους κοιτώνες, χωρ ι στά από τις ο ικογένειές τους στα χωριά. Οι φτωχότεροι εργάτες σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές πόλεις κατο ικούσαν σε άθλια υπόγεια, συχνά σκοτει νά κα ι χωρίς αποχέτευση. Οι κυβερνήσεις έκαναν ό,τι μπορούσαν γ�α να ενθαρρύνουν την εξωτερ ι κή μετανάστευση προκει μένου να αποσυμφορήσουv τις πόλεις. Η πλειοψηφία των μεταναστών κατευθυνόταν προς τη Βόρεια κα ι τη Νότια Αμερική: η μετανάστευση από την Αγγλία αυξήθηκε από 57.000 το 1830 σε 90.000 το 1840 και σε 280.000 το 1850. Η Ιρλανδία, στα πρώτα χρόν ια του 19ου αιώνα, εγκαταλείφθηκε από ενάμισι εκατομ μύρ ι ο και παραπάνω κατοίκους της, πριν από το μεγάλο «λ ιμό της πατάτας» του 1846, που μετέτρεψε τη μετανάστευση σε παν ικόβλητη φυγή. Εκείνη τη χρονι ά, σχεδόν τρία στα τέσσερα στρέμματα πατατοκαλλ ι εργει ών καταστράφηκαν. Πάνω από ένα εκατομμύριο άνθρωποι πέθαναν στο διάστημα 1846-51, είτε από πείνα είτε εξαιτίας της εξασθένισης του οργανισμού το υς, που τους άφησε εύκολη λεία στις αρρώστιες. Με πόλει ς τόσο πυκνοκατοι κημένες η μόνιμι1 nττι,ιλή τn,
47
Αύξηση του οστικού πληθυσμού
48 Οι nόλεις ως αnει>.ή κατά της υyεiας
Ανθυγιεινές συνθήκες
υγείας τωv κατοίκων τους ήταν αναπόφευκτη. Η αστική τάξη μετακινήθηκε όσο μπορούσε μακρύτερα από τις αρρώστιες και τηv καπvιά τωv εργοστασίων, αφήvοvτας τα φτωχότερα μέλη της κο1vωvίας αβοήθητη λεία στις αρρώστιες που θέριζαv τις εργατικές συνοικίες. Η χολέρα, ο τύφος, η φυματίωση, ήταv φυ01κές μάστιγες σε συνοικίες χωρίς επαρκή αποχέτευση και τρεχούμενο νερό, που πvίvο.vταv στον καπvό από το εργοστάσια, τους σιδηρόδρομους, τις καμινάδες τωv σπιτιών. Βαθμιαία, πάρθηκαν μέτρα από διαδοχικές κυβερνήσεις σε μια προσπάθεια θεραπείας τωv χεφότερωv δειvώv, έστω και για μόvο το λόγο της παρεμπόδισης της εξάπλωσης καταστροφικών επιδημιών. Εκδόθηκαν vόμοι για τηv απαλλαγή των πόλεωv από τα χειρότερα παραπήγματα με τηv κατεδάφισή τους, καθώς και για τη βελτίωση των υγειοvομικώv συνθηκών με αποχετευτικά έργα και παροχή vερού. Ωστόσο, τα σχέδια τούτα είχαv μόλις αρχίσει. Το Παρίσι, ίσως η ευρωπαϊκή πόλη με το καλύτερο σύστημα υδροδότησης, είχε τόσο veρό όσο επαρκεί για δυο μπάvια το χρόνο σε κάθε κάτοικό του· στο Λοvδίvο, τ'α αvθρώπιvα περιττώματα παρέμεvαv εγκαταλeψμέvα σε 250.000
Δnοιια; 1<,01 Λονliινιη1. rou Νιορε
\η :ιι Ις
IV 1 !11 1 ·α f V. J \Q 1 10 1 IV 1, το 1 αι
,ά
ις >Ο )0 ' rα
)0
,ικιaκούς βόθρους στο Μάvτάεστερ,_ μόλις το ένα τρίτο του ,v όί..ου των κατοικιών ήταν εξοπλισμένο με αποχωρητήρια ιυυδήποτε εlδους. Στοιχεία όπως τα παραπάvω εlναι σηι:�αvτικά για μια μιiΧ'1 που απασχόλησε . τους ιστορικούς τις τελευταίες κ ε αε τιι�, γύ·ρω από το ερώτημα: ανέβηκε ή έπεσε το βιοτικό t:ninιδo σ την Ευ�!!.!) κατά τn διάe,κ_� �Q υ πpωτot!_ Ι,JJ.9'9--1.d,�vα διομη,<αviκής επανάστασης; Η μiα σχολή, των t§ισ����ξ"@»; nο στηρίζει · ότι οι εργάτες -συμμετε'i� αv σfη γεvικ§τερη υ λτfωση το 'βίοτικού επιπίοδου που πραγματοποιήθηκε σε ολόκληρη ;ην Ευ,eώ!'η από το 1800 _ι;<αι με:rό. Είναι βί:βα tα αΜ�eια 6τΤμερικοi · ειδικευμί:vοι εργάτες των καινούριων ιμνοmασlωv, μαζί με μερικούς τεχνίτες παλιότερων επαγγελ μάτων που δεν elχαv ακόμα επηρεαστεί από την εκβ ιομηχάνιση, πρ(ιγματι ευεργετήθηκ αν από μια μικρή αύξηση ημερομισθίων και κάποια πτώση του κόστους ζωής. Οι κατά τόπους παράγοντες, ωστόσο, σε συνδυασμό με μια συνεχώς κυμαιvό· μεvη ζήτηση εργασίας σε όλες τις χώρες, οδήγησαν τους πε ρισσότsρους σχολιαστές να μετριάσουν την κατηγορηματικότητά τους. Δεv υπάρχουν στοιχεία που vα αποδεικνύουν ότι οι χαμf'Ιλόμισθοι ανειδίκευτοι εργάτες, τόσο της Αγγλίας όσο και Διαδi>λωση στην Αγγλία μι: αίτημα φθηvότι:ρο ψωμί
49
Η διαμάχη γvρω από το βιοτικό
επίπεδο
Αστάθεια- κοι avιφylα
50
της ηπειρωτικής Ευρώπης, πετύχαιναν κάτι παραπάνω από μια επισφαλή ύπαρξη. Οι εργάτες υφαvτουργiας στην Αγγλία, με την προϋπόθεση της πλήρους απασχόλησης, μπορούσαν -θεωρητικά- να κερδlζουv αρκετά για να συντηρούν μια οικογένεια. Αυτό όμως δεν συνέβαινε στην Ελβετία, όπου η αμο1βή μιας τέτοιας εργασίας ήταν μόνο το μισό τωv αvαγκαίωv οικογεvειακώv εξόδων, ή στη Σαξον:α, όπου ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού εξαρτιόταν είτε από τα επιδόματα απορίας είτε από ελεημοσύνες. 'Eva από τα καταθλιπτικότερα χαρακτηρι στικά της ζωής της εργατικής τάξης εκείνα τα χρόνια, ήταν η αστάθε1ά της . .-Ql Qι!Sill:!.Q.μικές κρίσεις ήταv_συχνές όuou �έβαιναν, οι εργάτες εχαvαv τηδουλε�τους για εβδομάδες συvε�χωρίς καvεvα σύστημα ασφόλισης κα�ά της ανεργίας.
�,,nnίτ11" "'n τn,,r tΛT1,,νr,.1',r τr.ι,
ΜCΙvτσεστεn
51
JQ ιε IQ
Ιη 1\1 1 1ι•
Ιη 1:ε
: ,ς
....
0 μι σός εργατι�ς πλη���ς , τωv βιομηχ�� ικωv πόλε�':. τ_ης •Αyγi.1ας ήτα� ά� εργ�ι σ:rις.α�� ες της δεκαετιας του 1840. Στο Πaρίσ� aϊόοο εργάτες απολύθηκαν το 1840. Μiα·ιδιαίτερα αλaιπω ρημέvη περιοχή της Σιλεσίας, χαρακτήρισε άπορους 30 από έvα σύνολο πληθυσμού 40 χιλιάδων το 1844. χιλιά δες ' ' ' ' Επιπλέον, δεv πρεπει vα υποτιμησουμε τηv αγωvια εκειvωv που οι ειδικότητές τους αντικαταστάθηκαν από μηχανήματα -τωv χειροτεχνών υφαντουργών, ως χαρακτηριστικότερου παραδεί γματος. Στην αγγλική βιομηχανική πόλη Μπόλτοv, ένας χειρ ώνακτας υφαντής δεv μπορούσε vα κερδίσει παραπάνω από τρ ία σελίνια τηv εβδομάδα το 1842, σε εποχή που οι ειδικοί υπ ολόγισαν ότι χρειάζονταν τουλάχιστον είκοσι σελίνια τηv εβδομάδα για vα διατηρηθεί μια πενταμελής οικογένεια πάνω από το όριο της φτώχειας. Με τέτοιες αμοιβές, οι εργάτες ήταν τυχεροί αv δεv πέθαιvαv από πείνα. Αvαγκασμέvοι vα δαπαvούv περίπου το 65% του εισοδήματός τους σε τροφή, η κατά κεφαλή κατανάλ ωση κρέατος του μέσου εργάτη έπεσε σε 18,5 κιλά το χρόνο στις αρχές του 19ου αιώνα. Αριθμοί όπως οι πς:φαπάvω, δυσκολεύουν τηv αποδοχή τωv γενικεύσεων τωv «αισιοδόξωv». Επιπλέον, καvέvας αριθμός δεv μπορεί να μετρήσει τηv προσπάθεια που η ζωή του εργοστασίου τι1ς πόλης απαιτούσε από τους εργάτες. Ακόμα και εργάτες που εβγαζαv τριάντα σελίνια τηv εβδομαοα, θα μπορούσαν vα cιvάρωτηθούv αv ζούσαν «καλύτερα», όντας αvαγκασμέvοι vα υποβάλλονται στην εργοστασιακή πειθαρχία και στις συνθήκες διαβίωσης που τους επιβάλλονταν. Av και οι περισσότεροι από όσοϋς μέτακόμιζαv σε βιομηχανικές πόλεις δεv μετακιvούvταv πα ρ ά σε μια μικρή απόσταση από τοv τόr.ο γέννησής τους, η ψυχολογική απόσταση που διέσχιζαν ήταν τεράστια. Οι ποιοτικοί αυτοί παράγοντες, ομολογουμένως δύσκολο vα υπολογιστούν, πρέπει vα επιμετρηθούν σε συνδυασμό με τα ευκολότερα υπολογίσιμα στοιχεία, προτού καταλήξουμε σε συμπεράσματα για το υψηλότερο βιοτικό επίπεδο στις πόλεις τωv αρχών του 19ου αιώνα. Αλλά η ζωή στις πόλεις, είτε ευχάριστη είτε αποτρόπαιη, αποτελούσι:, για ολοένα αυξανό μενους αριθμούς ανθρώπων, μια πραγματικότητα. Μόνο αφού εξετάσουμε τη ζωή ει<είvη, θα κατανοήσουμε καλύτερα όλα όσα συvεπάγοvταv η εκβιομηχάνιση και η αστικοποίηση για εκείνους που πρώτοι τις δοκίμασαν.
Ποιότη ι ,
ζιuιiι;
52 3. Η ΖΩΗ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ Η αστική τάξη των π�� που εμφαvίστη�..δ,ιάρ� ...ή ��ά�yέvειες βιομηχάνων, όπω 5..ΙQύς -Πηλ (βάiίβακουργία) στην Αγγλία και, σε μια κατοπινή περίοδο, τους Κρουπ (σιδηρουργία) στη Γερμανία. Περιλάμβανε χρηματιστές όπως τους διεθνούς φήμης Ρόθτσιλδ και, σε φθίνουσα κλίμακα πλούτου και ισχύος, τραπεζίτες και καπιταλιστές σε όλ§_ς_ τι�_μ�γgλ�..x.e!J.Hσr_g_y_Q.Q�ς_ της Ευρώ πης: ΤΟ Λονδίνο, τις Βρυξέλλες, το Παρίσι, το Βερολίνο; Περιλάμβανε επιχειρηματίες όπως .9_ Μπράσεϊ (Thomas Brassey), ο Βρετανός μεγισταvας των σιδηροδρόμων, καθώς καΊ τεχνικούς, όπως ο μηχανικός Μπρούνελ (lsambart Kingdom Brunel), σχεδιαστής του ατμοπλοίου The Great Western. Περιλάμβανε γραφειοκράτες, rτουη ζήτησή τους αυξήθηκε όταν οι κυβ"ιfρvήσεις άpX)QQV να ελh°XQ.U..Y τόv- ρϋθj:ϊό -1!lS εκβιομηχάνισης και να απαλύνουν τις σκληρότερες κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις του� Περιλάμβαναν εκείνους ή6η καθιερωμένους επαγγλεματικούς χώρους -ιδιαίτερα στα νομικά- έθεταν τις υπηρεσίες τους στη διάθεση των βιομη�' χάvων. Περιλάμβανε ακόμα τις στρατιές διευθυντών Κ(!� υπαλλήλων που ήταν αναγκαίοι για τη συνεχή επέκταση της βιομηχανίας και της οικονομίας γενικά, καθώς και τηv εξίσου μεγάλη στρατιά εμπόρων και καταστηματαρχών, σπαραfτητωv για την ικανοποίηση των αναγκών μιας όλο κα� ευπορότερης αστικής τάξης των πόλεων. Τέλος περιλάμβανε και τις οικο γένειες όλων όσων ανήκαν στις παραπάνω υποκατηγορίες.
που�
Κοινωνική κινητικότητα
--�----
Η μετακίνηση από βαθμίδα σε βαθμίδα ήταν συχνά δυνατή .. στηντfόρεΓα μιας ηοϋο γενιών. Η_μ�ακίv!'.12.'1 ωστόσο από την εργατική τάξη στην αστική ήταν πολύ σπανιότερη. Οι περισσότεροι από τους επιτυχημένους αστούς προέρχοvτ'αv αriό την ίδια την αστική τάξη -παιδιά έυπορω\ί · αγροτώ"v; προς ειδικευμένων τεχνιτών , επαΥ., _ Υ�Cf!tών. επάνω ήταν σχεδόν αδύνατη Χt.Ι!_ρίς μόριριu_'!2:._Ημόρφωση όμως ήταν μι.9 δqπα.ν.ηρι1,Όv ό.χι απρόσιτη, πολυτέ�εια _yιg rq_ παιδιά11 ενός εργάτη. Οι «σταδιοδρομίες» για τους ταλαντούχους, ένας
ϊΓκϊ�;,;η
"τ�
53 χθηκαν από τη, Γαλλική τους στόχου ς.. που επιτεύ ισοδυναμούν με αστικά 1::παγγέλματα για 00rαση; συχνά σουν τις σχ1::τικές ύς αστούς που μπορούσαν vα περά σημαντική δίοδο άσ�ιc Το εξεταστικό σύστημα παρείχε μια κρατικής γραφειο ,ην άvοδο στα ανώτερα κλιμάκια της από...!!1�-�ρ_γgτικfι�q:ι:ην. α_ο_τι.15. ή τάξη ρατicις �::.._τ� πέι:�ασμα. κολο κοιvωvικό Ε��ιο 1ταv και το δύσ 11 ΠΙcόvι� της_-fyy_ειας Q ιδι από την αστική τάξη στοv .XW.P. Ευρώπη, ωτική ηπ1::ιρ ίσχυ1:: ιδιαίτερα στην 1�Αυτό εvώv και κοιvώv θvητώv ήταv ου ο διs;ιΧU!R!..9μός μ�ταξ_ύ ευγΣτη Βρετανία, τέτοιου είδους ς. ότςρο κατ(.ι' 11αρά§9ρη εvτοv ιαιδ ιά της εύπορης μεγαλοι<11ιητικότητα ήταv συχνότερη· τ σε αριστοκρατικά σχολεία και αοτ�κ ής τάξης γίνοvταv δεκτά αποφάσ1ζαv vα εγκαταλείψουν τοv παv.:πιστήμια και, αv ο για μια πολιηκή σταδ10δρομία, Fμπqροβιομηχαvικό κόσμ ματοπο ιήσουν αυτήν τη μετάβαση. Ο μπcφούσαv συχνά vα πραγ ρπουλ, σπούδασε στο Γλόδqτωv, γιος εvός εμπόρου του Λίβε ύσαν κλειστά αριστο τελο 'Ητοv και στηv Οξφόρδη, που απο ρεύτηκε γόvο της παντ , ματα κρατικά εκπαιδευτη<ά ιδρύ έγινε πρωθυπουργός 1<01 έvβιλ Γlφ aρ1οτοκρατ1κής οικογένειας εση στοv tης Αγγλίας. Ωστόσο, ο Γλάδστωv ήταv εξαίρ
-�---- ·
s
,e
Νξαpοί eυγevείς, δεκοετίο του 1830
54
βρεταvικό καvόvα και η Βρεταvία εξαίρεση στοv ευρωπαϊκό κιvητικότητα εκδηλωvόταv -όποτε ήταv δυvατό- σε λιγότερ εvτυπωσιακή κλίμακα. «Αuτοβοήθεια»
Παρ' όλ' αυτά, η ευρωπαϊκή αστική τάξη συvέβαλε στηv αυτοσυvτήρησή της με τηv πεποfθηση ότι ήταv δυvατό νa' προοδεύσει κανείς μέσω της εξυπνάδας του, της τόλμης του και' της εργατικότητάς του. Ο 'Α γγλος Σμάιλς (Samuel Smiles), στ6 εξαφετικά επηυχημέvο βιβλίο του Αυτοβοήθεια, με θέμα τηv κοινωνική επιτυχία, δίδασκε ένα κήρυγμα προσφιλές στηv αστική τάξη. Ωστόσο, αν και το κήρυγμα αυτό βεβαίωνε ότι οποιοσδήποτε ήταν διατεθειμένος va καταβάλει προσπάθεια μπορούσε να κερδίσει μια θέση με κοινωνικό κύρος κα ι χρηματικά κέρδη, και παρ' όλο που σε μερικές περιπτώσει αυτό πραγματοποιήθηκε, αυτή η αντίληψη παρέμειvε μύθος για τη μεγάλη πλειοψηφία.
Οικοyέvεια και σπίrι
Η σοβαρότητα τωv επιδιώξεωv της αστικής τάξης αντικατοπτριζόταν στην αφοσίωσή της στο ιδαvιι<ό της 01κογέvε1ας και του σπιτιού. Ο θεσμός της οικογένειας αποκτούσε μια πρακτική σημασία σε εκείνες τις περιοχές της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Γερμανίας, όπου αναμενόταν από γιους , γαμπρούς, αvηψιούς και εξαδέλφους, va αναλάβουν τις1
Εσωτερικό αστικού σπιτιού δεκαετία του 183
55
.ι.ι ρ
r() n11 1 η\, 1 )Τ1 :IQ
:aι :Ιί, {
'10
ης �ς ::ις 1 1ς
τό rις
�ύ. 330
τανε η θύvες τους στις οικογενειακές επιχειρήσεις, όταν έφ , ας, ωστόσο ξεπερνούσε ρό τους. Η λ ατρεία της 01κογένει ·οιους πρακτικούς υπολογισμούς και έπαιρνε διαστάσεις μιας απ τις ε ιχε ρήσεις κ ι τη � ρησκeυτικής πίστης. Μακρι? � : � πισω απο στερεους τοιχους, ενοι οχυρωμ ί>γy υση του κόσμου, vόμεσα στις απτές ανέσεις των πολυτελών επίπλων τους, οι σσ τοl αρχηγοί οικογενειών αποσύρονταν κάθε βράδυ για να γευτούν τους καρπούς του καθημερινού μόχθου τους. Στο σπίτι τους η ζωή λειτουργούσε μέσα σ' ένα ιεραρχικό και τελετουρ γικό σύστημα, στο οποίο ο σύζυγος και πατέρας ήταν απόλυτα κυρία ρχος. Η σύζυγός του ήταν η «σύντροφος της ζωής του», αλλά αναμφίβολα και η υπηρέτριά του. Ο ρόλος της ήταν va διατηρεί το νοικοκυριό σε ομαλή και αρμονική λειτουργία. Κρατ ούσε τους λογαριασμούς και διηύθυνε τις δραστηριότητες του υπηρετικού προσωπικού -που συνήθως αποτελούνταν από δύο ή τρεις γυναίκες. Εξαιτίας της έκτασης των καθηκόντων της ως προϊσταμένης, ήταν απαλλαγμένη από τις καθημερινές αγγαρείες της μπουγάδας και του σκουπίσματος. Αποκαλού μενη στη βικτωριανή Αγγλία «άγγελος του σπιτιού», ήτa, υπεύθυνη για την ηθική διαπαιδαγώγηση των παιδιών της. Δεν περνούσε ωστόσο, πιθανότατα, παραπάνω από δύο ή τρεις ώρες την ημέρα μαζί τους μέχρι να τα στείλει σχολείο, τα παιδιά ήταν κάτω αnό την επίβλεψη μιας παραμάνας ή γκουβερνάντας. Μεγάλο μέρος της ημέρας μιας αστής περνούσε με τη συντροφιά άλλων γυναικών από παρόμοια σπιτικά. Διαμορ φώ θηκε ένα επιτηδευμένο σύστημα «επισκέψεων» και «δεξιώσεων» στους κόλπους της ευρωπαϊκής αστικής κοινωνίας. Κανείς δεν rιερlμεvε από τις γυναίκες να ι<αλλιεργήσουν τη νοημοσύνη τους. Δεν ωιαμεvόταν απ' αυτές ο ρόλος του πνευματικού συντρό φου του συζύγου τους. Αντίθετα, ενθαρρύνονταν να παραμένουν αδέξιες και η μόρ φωσή τους περιοριζόταν σε κάτι παραπάνω από ανάγνωση και γραφή, ένα πασάλειμμα αριθμητικής, γεωγραφίας, ιστορίας και κάποιας ξένης γλώσσας, εξωραϊσμένο με μαθήματα σχεδίου, υδατογραφίας, ωδικής ή πιάνου Οι αστές κυρίες μάθαιναν να πιστεύουν ότι ήταν ανώτερες σε σύγκριση με τους άντρες τους σε έναν τομέα μόνο: η σύζυγος ήταν το «καλύτερο μισό» ενός αστικού αντρόγυνου επειδή θεωρούνταν αγνή-αμόλυντη Εστιάδα παρθένα του σπιτιού, απρόσβλητη από τις πονηριές του κόσμου έξω από το σπίτι τnς
Σεξουαλικότητα
56 και, βέβαια, ξέvη προς τις σεξουαλικές επιθυμίες που χαρακτήριζαv τοv άvδρα της, τοv φυσικό ηΟικ<> τηι: κατώτι:ρο, Το καθήκοv μιας συζύγου ήταv vα εvθαρρύvει τηv «αvώτερη φύση» του άvτρα της. Δε.v έπρεπε ποτέ v' αvταποκρivεται στις σεξουαλικές του επιθυμίες με ισοδύvαμο πάθος η σεξουαλική επιθυμία ήταv για εκείvη θεωρητικά οvύπαρκτη. Αvτiθετα, έπρεπε να τοv παροτρύvει v' αvαζητεί, μέσο από τηv αγάπη του προς το σπίτι και τηv οικογέvειά του, έvα υποκατάστατο τωv κατώτερωv εvστiκτωv μcε τα οποία προίκισε η φύση το αρσεvικό. Av αποτύγχαvε -οι αvαρίθμητες πόρvες, τροτέζες και τα κρυφά μπουvτουάρ των πόλεωv του 19ου αιώvα, υποδεικvύουv ότι αυτό γιvόταv συχvά- έπρεπε vα αποδεχτεί το γεγοvός της «αποτυχίας» της με τοv ίδιο τρόπο που η μοίρα της επέβαλλε vα αποδεχτεί και τα υπόλοιπα βάρη της ζωής της: αγόγγυστα. Αν άφηvε τοv εαυτό της vα υποκύψει σε «επιθυμίες ξέvες προς τη γυvαικεία φύση» και v' αποκαλυφθεί, δεv θα έπρεπε vα περιμέvει τίποτε άλλο από τοv πλήρη ι<οιvωvιι<ό ε€οστρακισμό. Ο νόμος ανεχόταv την ανδρική απιστία και πάντα σεβόταv τα δικαιώματα του συζύγου, τόσο αvαφοριι<ά με το πρόσωπο της συζύγου του, όσο και με τηv περιουσία της. Αvτίθετα, τελείωvε γρήγορα με μια «άπιστη» σύζυγο και παραχωρούσε στοv άvτρα της οτιδήποτε επιθυμούσε: διαζύγιο, περιουσιακά στοιχεία, τη φυλάκισή της, ως επαvόρθωση της προσωπικής ζημίας και προσβολής που είχε υποστεί από τηv «αvώμαλη» γυvαίκα του. Οικιακές τελετοuρylες
Οι αστικές οικογεvειακές τελετουργίες συντελούσαν στη διατήρηση της ιεραρχίας τα καθημεριvά γεύματα, που ετοιμάζονταv και σερβίρονταv από τους υπηρέτες στο τραπέζι, στην κεφαλή του οποίου καθόταv ο πατέρας, υπεvθύμιζαv συνεχώς τηv κοινωvική θέση της οικογέvειας. Οι οικογεvειακές διακοπές υπήρξαv, ιδιαίτερα, μια εφεύρεση του 19ου αιώvα. Χάρη στηv έλευση τωv σιδηροδρόμων, οι εβδομαδιαίες δεκαπεvθήμερες εκδρομές στη θάλασσα ή στο βουνό έγιvαv προσιτές σε οικογέvειες ακόμα και μέτριωv οικοvομικώv δυvατοτήτωv. Επιχειρηματίες ί:κτισαv μεγάλα, πολυτελή ξεvο δοχεία διακοσμημέvα με επιβλητ11<ά οvόματα -· Palace, Beau Rivage, Eχcelsior- και προσέλκυαv αστούς πελάτες, προ σφέροvτάς τους, σε μεγαλύτερη κλίμακα, ακριβώς τηv ίδια άvετη ασφαλή ζωή που απολόμβαvαv στα σπίτια τους. Τα αστικά σπίτια και η επinλωσή τους αποτελούσαv τηv έκφραση της υλικής ασφάλειας που εκτιμούσε η αστική τάξη:
57 ου >ο ρη rις 1' JΚη ·α . , ου ι .ύV
�ό. pά sτι �ς να �v , τη να �ό. ;τα ης ,νε ρα ,τη <ΟΙ )U.
ιτη ου ,ζι, :av ίές JQ.
ίες αν ών 110· :au :>Ο· 5ια ην ξη:
Αο1 :16 ιJερετρο, μέσα 10 • οιώvο
καλοχτισμέvα, βαριά διακοσμημένα, διαλαλούσαν την 01κοvο· μ1κή αξία και κοινωνική θέση εκείνων που τα κατοι1<0ύσαv. Σε αρχιακές πόλεις οι αστικές κατοικίες ήταν συχνά βίλες με κη" ο. Στο Λονδίνο, το Παρίσι, το Βερολίνο ή τη Βιέννη, ήταν δ uvατο v' αποτελούν 01κοδομικά τετράγωνα πεvταόροφωv η ξαόpο!f!ω.v κηρίων που το καθένα να χωρίζεται σε μεγάλα ύιαμερίσματα. Οποιοδήποτε ήταν το ιδ1αίτερο σχήμα που ιπuιρvαv, κατασκευάζονταν για να κρατήσουν πολύ. Τα δωμάτια ήταν κατά κανόνα ασφυκτικά γεμάτα με έπιπλα, αντικείμενα τέχνης, χαλιά, πίνακες και κουρτίνες. Οι καρέκλες, τα τραπέζια, τα κομοδίνα, οι καναπέδες, μπορούσαν να ανήκουν σε οποιοδήποτε ή σε όλους τους ρυθμούς και τις πι:ριόδους· αυτό δεν είχε σημασία, εφόσον ήταν διακοσμημένα με. τα κατάλληλα κρόσια, επιχρυσώσεις, ή άλλου τύπου διακόσμηση. Το μέγεθος των δωματίων, η κομψότητα της επίπλωσης, ο αριθμός των υπηρετών, όλα εξαρτώvταv, φυσικά, από το ύψος του εισοδήματος του ιδιοκτήτη: ένας τραπεζο υπάλληλοc, δεν ζούσε με την πολυτέλεια ενός διευθυντή τράπεζας. Ωστόσο, κατcι πάσα nιΟανότητα, κα� οι δυο τους ζούσαν σύμφωνα με το ίδιο σύστημα αξιών και επιδιώξεων. Και αυτή ακριβώς η συμφωνία τους τους τοποθετούσε στην ίδια κοινωνική τάξη.
Το σπίτια
58 Πόλεις και αστική τάξη
Οι αστοί της Ευρώπης δεv επιθυμούσαv va βλέπουv τ δυσάρεστα αστικά υποπροϊόvτα της δικής τους επιτυχίας. Τ μέλη της αστικής τάξης φρόvτιζαv va ζουv μακριά από τι δυσάρεστες εικόvες και οσμές της εκβιομηχαvισης. Οι περιοχέ όπου κατοικούσαv, κτισμέvες συvήθως στο δυτικό τμήμα τω πόλεωv, αποφεύγοvτας έτσι την αvατολική ούρα, 1<0τά συvέπει τη βιομηχαvική ατμοσφαιρική μόλυvση, ήταv οάσεις μέσα στη έρημο της συμφόρησης και της βρώμας για τηv οποiα ήταν ' Ι πρωταρχικα' υπευ'θ υvοι. O ταv οι αστοι' κατε'β αιναv στα κεvτρα τωv πόλεωv, φρόντιζαv vα περνούν από λεωφόρους μJ αξιοπρεπή μαγαζιά ή κατά μήκος υπερυψωμέvωv σιδηροτρο. χιώv, που τους κρατούσαv πάvω από τις μοvότονες εργατικές συνοικίες, μέχρι vα φτάσουν στον προορισμό τους. Ωστόσο, η αστική τάξη, παρ' όλο που απέστρεφε το πρόσωπό της από όσα δεv ήθελε va βλέπει, δεν εγκατέλειψε τις πόλεις. Οι αστοί και οι αστές τιμούσαv τηv πόλη ως αποκλειστική τους δημιουργία κα ι πηγή των κερδώv τους. Εξύμvησαv ακόμα και τοv καπvό της -ως έvδειξη ευημερίας- στο βαθμό βέβαια που δεv ήταv υποχρεωμέvοι vα τοv αvαπvέουv μέρα vύχτα. Κατά το μεγαλύτερο μέρος τους, ήταv εκείνοι που διαχειρίζονταv τις υποθέσεις της πόλης. 'Ηταv εκείνοι επίσης που εξόπλιζαv τις vέες βιομηχαvικές πόλεις με τα υπερήφανα αρχιτεκτονικά μvημεία τους: δημαρχεία, χρηματιστήρια, όπερες. Αυτά ήταv οι vέοι καθεδρικοί ναοί της βιομηχαvικής εποχής, μνημεία μιας θριαμβεύτριας αστικής τάξης. 4. Η ΖΩΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ ΤΩΝ ΓΤ'JΛΕΩΝ
Διαβαθμίσεις στοvς κόλποvς της
εργατικής τάξης
'Οπως η αστική τάξη, έτσι ι<αι η εργατική υποδιαιρούvτ_αv σε διάφορες ομάδες και κατηγορίες που, στην περίπτωσή της, καθορίζοvταv από τηv επαγγελματική ειδικότητα, τηv αμοιβή και τοv τόπο εργασίας. Η εργατική τάξη περ1λάb!./3αvε ειδικευμέvους εργάτες σε rnαγγέλματα ηλικίας αιώvωv -υαλουργούς και επι�λοποιούς, για παράδειγμα. Περιλάμβανε επίσης μηχανικούς εξίσου ειδικευμέvους στη νέα βιομηχανική τεχvολογία. ΠεριΛάμβαvε τους αvθρώπους που •�ατασκε�αζ_αv υφαvτικές μη)_(αvές, καθώς και τις γυvαίκες και τα παιδιά που τις χεφίζοvταν. Περιλάμβαvε ακόμα τους άνδρες, τις γp_v_αίκες και τα παιδιά ποΡ εργάζοvταv μαζi σε ορp_χεία και λατομεία. f1εριλ6μβαvε_ τέλος τα αvαρίθμητα εκατομμύρια τωv αvειδi κευτωv εργατών: εργατεi:; κατασκευής σιδηροδρομικώv γραμ·
V Τ(Ι . Το > ΤΙ(' οχέ(: των πειc :η η\ 1τσ. ;τρa ; με τρο ΊΚΕι 10, η όσα αιοι ι και της )Τ αν το 1 τις τιc νικά ιv οι μιας J
J.T_9V της, )Ιβή �vε vωv ,αvε .ιική !,ζ_αv JΤις και ιεία. Εtδί >αμ·
7.
μώv, α)(��ieQROYS, κάρ,βουvου, κα�αillQ!_Rι� ς,,_και_ άλλου Η , φόση των εμπειριών των εργατωv ηταv επομεvο va ποικιλλει σvόλογα με τον τόπο εργασίας και κατοικίας και, πάνω απ' όλα, τα ποσά πο υ κέρδιζαν. Ένας ειδικευμέν ο ς υφαντουργός ζούσε πολύ διαφορετικά από έvαv ανειδίκευτο λιμενεργάτη: ο πρώτος ήταν σε θέση vα πληρώνει για την τροφή, τη στέγη του και το ρουχισμό, έτσι ώστε vα ζει μια αξιοπρεπή ζωίy ο δεύτερος ήταν τόσο απασχολημέν ος στην προσπάθει ά του vα διατηρήσει στη ζωή το � εαυτό του και την οικογένειά του, ώστε είχε ελάχιστ ο χρόνο vα σκεφθεί οτιδήποτε πέρα από τ ο πώς θα έβγαζε το ψωμί της επόμενης μέρας. Κάποια μετακίνηση από τις τάξεις των ανειδίκευτων σε ί εκε νες τω� ειδικε υμέvωv ήταv δυνατή, εφόσο ν τα παιδιά είχαν τα μέόα, ·ή τα έβρισκαν μόνα τους, για μια τουλάχιστο στοιχείώοηεκπαίδευση. Η εκπαίδευση ωστόσο θεωρούνταν από πόλΛΟυς· γο νείς πολυτέλεια, ιδιαίτερα επειδή τα παιδιά μ nορούσαv va βγ ουν στη βιοπάλη σε μικρή ηλικία και vα συμπληρώσουν το ισχνό εισόδημα των γονέων τους. Σημειωνό ταν επίσης μετακίνηση από τους ειδ:κ2υμέv ους πρ ος τ ους ανειδίκευτους, καθώς η τεχνολογική πρόοδ ος -η εισpγωγή του μηχανικού αργαλειού, για παράδειγμα- ο δήγησε υ ψηλά αμ οιβόμεvο υς εργάτες στις τάξεις των ανειδίκευτων και απορωv. ·· 'Αλλες διαφοροποιήσεις μέσα στην εργατική τάξη dφll'X15vταv στο ότι αv και ολοένα περισσότερ οι άνδρες, γυναίκες και παιδιά εργάζο νταν κάθε χρόνο σε εργ οστάσια, η πλειοψηφία εξακολουθούσε να εργ άζεται είτε σε εργαστήρια είτε στα σπίτια τους. Οι διαφοροποιήσεις αυ τές σημαίν ουν ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για κοινή εμπειρία της ευρωπαϊκής εpγατικής τάξης κατ ά την περίοδο 1800-1850. Η ζωή που θα περιγράψ ουμε ήταν περισσότερ ο αντιπρ οσωπευτική για τους 'Αγγλους εργάτες στη διάρκεια των πρώτων πενήντα χρόνων της· έκθεσή·ς τους στην εκβι ομηχάνιση. Μόνο στα χρόνια 18501900, οι ·έργατες της ηπειρωτικής Ευρώπης υπο βλήθηκαν σε κάποια παρόμοια διαδικασία, στη σκληρή διαδικασία της πρ οσαρμ ογής στην αστική ζωή. Η ζωή στις βιομηχανικές πόλεις ήταν, για όλ ους σχεδόν τους εργάτες, δύσκολη στην καλύτερη περίπτωση και αφόρητα ελεεινή στη χειρότερη. Οι εργάτες και οι οικογένειές τους ζούσαν σε σπίτια που ήταν αδύνατο vα ικανοποιήσ ουν τις ανάγκες των εν οίκων τους. Στις παλιότερες πόλεις, κατοικίες που πρ οορίζονταν για μια οικ ογένεια, διαιρέθηι<αv σε διαμερίσματα, συνήθως ενός δωματίου μόνο , για κάθε
59
Κοινwνική
t<ινητικότητα
Στέγαση
60
Ο ρόλος των γυναικών
οικογένεια. Στα νέα βιομηχανικά κέντρα, σειρές μικροσκοπικών σπιτιών κτίσμέvωv κάτω από τον κaπvό των εργοστασίων, κατασκευάστηκαν η μια δίπλα στην άλλη, αποκλείοντας έτσι οποιοδήποτε διαμπερή εξαερισμό ή χώρο για κήπους. Ανεξάρτητα από το αv οι κατοικίες ήταv παλιές Ι) καινούριες, ήταν γενικά κακές κατασκευές. Τα παλιά κτίρια δεv επισκευάζονταν από τους ιδιοκτήτες τους τα καιvοU,:,ια, κατασκευασμένα από κατώτερα υλικά, καταστρέφονταν γρήγο ρα. Η μοναδική παροχή νερού ήταv συvήθως μια υπαίθρια βρύση, κοινή για αρκετά σπίτια, δίπλα σε έvα επίσης υπαίθριο αποχωρητήριο. Ο συνωστισμός ήταv συνηθισμένο φαιvόμεvο: μέχρι και οχτώ οικογένειες ζούσαν μαζi σε δύο ή το πολύ τρiα, δωμάτια. Οι νοικοκυρές δεv μπορούσαν πια vα βασιστούν, όπως στα χωριά, στους δικούς τους λαχανόκηπους για τρόφιμα. Αντίθετα πήγαιναν σε μαγαζιά που πουλούσαν κακής ποιότητας αγαθά, συχνά μπαγιάτικα, σχεδόν σάπια, 11 σε επικίνδυνο βαθμό vοθευμέvα (για παράδειγμα, το γάλα vοθευόταv με φορμαλ δεiδη) προκειμένου vα μην αποσυvτεθούv εντελώς. Η ζωή των συζύγων και των μητέρων των εργατών ήταν σκληρή. Η έλλειψη φτηvώv αντισυλληπτικών μεθόδων σε συνδυασμό με την πεποίθηση ότι αυτά τα πράγματα ήταν ανήθικα, συvτελούσαv σε μια συνεχή σχεδόν εγκυμοσύνη τωv γυναικών, από την εφηβεία μέχρι την εμμηνόπαυση, βάζοντας έτσι σε κίνδυνο την υγεία τους και αυξάνοντας τα βάρη και το
Εργατικές κατοικίες στο Λονδίνο (αριστερό) και Γλασκόβη (δεξιό)
61 <ώv ωv, ,τσ1 >uς ,1ες, δε v ::>10, ΙΥΟ· ip1a Ιρ10 ΞVΟ; :>ία, 1ως μα. τας 3μό αλ ταv σε ταv rωv τας ι το
ους. Στις γuvαίκες διvόταv σuvήθως έvα μέρος του ιιχvού εβδομαδιαίου εισοδήματος από τους συζύγους τους, με. ποίο έπρεπε vα καλύψουν τις αvάγκες της οικογέvειας για O'l, τροφή, έvδuση. Η καθημερινή τους ζωή ήταv μ10 ι:ωτη σειρά από μαγειρέματα, σφουγγαρίσματα, ψώνια, γά6ε.c,, σε ένα μικροσκοπικό χώρο, με λεφτά που ποτέ δεv φ ταvαv. Τα προβλήματά τους πολλαπλασιάζονταν, φυσικά, σv ήταv αναγκασμένες vα εργάζονται, οπότε είχαv πολύ γότερο χρόνο γ�α vα τελειώσοuv τις σπιτικές εργασίες ου εξακολοu θούσαv vα είvαι uποχρεωμέvες vα κάvouv.
Πολλ ές εργατικές οικογένειες είχαv μόλις πρόσφατα μιτοvαστεύσει από την ύπαιθρο στην πόλη και ήταv φυσικό vα ισθόvοvται μοvαξιά. 'Οποu ήταν δυνατό, προτψούσαv vα ουv κοvτά σε συγγεvείς που είχαν ήδη προσαρμοστεί και �n ορούσαv vα βοηθήσουv τους vεοφερμέvοuς να προσαρμο· στούv και εκείνοι σε μια τόσο διαφορετική ζωή. Σε πολλές πόλεις 01 εργατικές οικογέvειες ζούσαν σε ·περιοχές κατά ε:παγγέλματα -κλωστοϋφαντουργοί εδώ, μεταλλωρύχοι εκεί και με τοv τρόπο αυτό εξασφάλιζαν κάποια αίσθηση vότητας.
Μοναξιά
Η προσαρμογή�στις απαιτήσεις του εργοστασίου ήταν ι�iόου 6ύσκολη_μ� τη� αποδοχή του αστικού τρόπου ζωής. Το ωράριο ερv(:Ι.Ρ!ας ήτ9�-�αρ�: πρι� α!"ό το 1850!- έφταvε
Η ζωή οτο εργοστάσιο
Εξίσου εξουθενωτική με τις υλικές συνθήκες εργασίας στα εργοστάσια, ήταv καi η ψυχολογική αvαπροσαρμογη που απαιτείτο από τους εργάτες της πρώτης γενιάς. Οι προβιομηχα νικοί εργάτες ήταv υποχρεωμένοι vα εργάζοvται πολλές ώρες κα ι για ποΜ μικρή χρηματική αμοιβή. Ωστόσο, σε κάποιο βαθμό, ήταv .ελεύθεροι v_α καvοvίσουv οι ίδιοι το ωράριό τους και va συγκροτήσοuv τις προσωπικές τους δραστηριότητες, vα
Καθημερινή ρουτlνα
·τ
t>:ι!
Η ζωή στους δρόμους του Λονδίνου, του Αδόλφου Σμιθ
μετακιvούvται από τα οικιαι<ά τους εργαστήρια στους μικρούς κήπους τους και αvτίστροφα, όποτε επιθυμούσαν. Στο εργοστάσιο, όλα τα «χέρια» μάθαιvαv τηv πειθ.αρχiα.__της σειρήνας. Για vα λειτουργήσει αποτελεσματικά, έvα εργοστάσιο απαιτούσε να αρχίζουv και vα τελειώvουv την εργασία τους όΧΌι οι εργαζόμεvο1 μαζί. Οι περισσότεροι εργάτες δεν ήξεραv να διαβάσουv την ώρα· ελάχιστοι είχαv ρολόγια. Κανε1ς τους δεv ήταv συνηθισμένος στοv αμείλικτο ρυθμό της μηχαvι1ς. Προκειμέvου v • αυξήσει την παραγωγή, το εργοστασιακό σύστημα εvθάρρυνε τοv κατακερματισμό της βιομηχαvι;ή_ς διαδικασίας σε εξειδικευμένα στάδ�α, το καθέvα ολοκληρωμένο μέσα στα καθορισμένα χρονικά του πλαίσια· αυτό συνιστούσε μια καινοτομία που αvαστάτωvε τους εργάτες, συνηθισι:ιξ_νους να ολοκληρώνουν μια εργασία με το δικό του.s__ρυθμό. Η εργασία γυναικών και παιδιώv αποτέλεσε μια ακόμα ανατρεπτι κή καιvοτομία: στις προβιομηχανικές κοιvωvίες, οι γυvαίκες και τα παιδιά εργάζοvταv συχvά όσο και οι άνδρες, αλλά κατά καvόvα μαζί και στο σπίτι. Στις εργοστασιουπόλεις, γυvαίκες και παιδιά προσλαμβάνοvταv nυχvά αvτί για άνδρες στα εργ.οστrι
63 πληρώνον ταν λιγότ.ερο K(!L 9.!!Q'!Ε_ΔΟ1Jσαv ΤΊΙΟ χειραy:ωγΔσ_ι ΕΡVατ1κό ΕΛΙΚ§.'"'"_:,_Ο_τgv�αυτό επικράτηp_ε, το πρότυπο., τn ς ογ εvειακ�� _ ζω�ής_ �."α��ά�η�ε �ε μεγάλο�βαθμό, μ_ε_ απο μια ρηξ_η με .Jηv παράδοση. ί:σμα v ci επιβληθει ακομα δ Αvτιμέτω ���-;-;� ραστική αναδιάταξη της ζω11ς τους, 01 ργ ότες και 01 εργάτριες αvτέδρασαν με διάφορους τρόπους. Μιρ,κ οί αναζήτησαν τοv «συντομότερο δρόμο δι αφυγής από το Μάντσεστερ», ρίχνοντάς το στο πιοτό (υπήρχαν 1.200 ταβέρνες Μ στην πόλη αυτή το 1850). ερικές γυvαiκες στράφηκαν στην πορνεία για vα συμπληρώσουν το ισχνό τους ημερομίσθιο. Πολλοί άλλοι, οι περισσότεροι, αγωvίζοvταv vα επιτύχουν κόnοια μορφή οργάνωσης στη γειτονιά όπου ζούσαν ή στο εργο στάσιο όπου εργάζοvταv. 'Ηταv μια μακρόχρονη και σπογοητευτικη διαδικα σία. Ωστόσο, προς τα μέσα του αιώνα, 01 εμπειρίες τους άρχισα ν vα μετατρέπονται σε συvείδηgη του ea� ως ξεχωριστής τάξης, με συμφέροντα αν τίθετα προς fκε'ι\iα τωv αστών, που τους επέ�αλλαv ένα vέο, απάνθρωπο τροπο �- ζωης.
------
Jιθ
ς :)
5. Η ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ Η αστική τάξη δεν αγνοούσε τα πάμπολλα κοινωνικά προβλήματα που προκαλούσε μια βιομηχανική κοινωνία. Παρά την πεποίθησ ή της ότι ο κόσμος προόδευε -κάτω από τ ις
ς :)
11 :ι V
6 ς
:> Ε ς
i Ι·
11
) (1
Κεφόλαιο ι<αι εργασια, γελοιογραφ,
του Punch ( 184:5
Διuφυyή
64 Αβεβαιότητα και ανάγκη αuτοεπιβεβα{ωσης
διαταγές της-η αστική τάξη διακατεχόταv από αβεβαιότητες Η πίστη στις αvαμφίβολες ικαvότητές της επισκιαζόταv από τ"�' αμφιβολία μήπως οι ιδιαίτερες αυτές ικαvότητες αποδεικvύον ταv τελικά αδιάφορες για τη διατήρηση της ευημερίας. f-1 αυτοπεποίθηση μπορούσε vα εξαvεμισθεί μπροστά στη χρεωκσ πία· και η ευημερία vα καταποvτιστεί στην άβυσσο της οικοvομικής καταστροφής. Εκείνοι που είχαν αvεβεί με τις δικέ� τους δυvάμεις, θα μπορούσαν κάλλιστα vα πέσουv θύματα τι.uν' φιλοδοξιώv άλλωv. Ούτε ήταν πάvτα απλό για τηv αστική τάξ� να συμβιβάσει τη δική της ευημερία με τη φτώχεια των χιλιάδ ι.uν εργατών που είχαν γίvει αvτικεiμεvο εκμετάλλευσης υπό τ ηJ αιγίδα της. Η αστική τάξη ήταv υπεύθυvη για τηv αποκοπή της ευρωπαϊκής κοιvωvίας από τα παλιά πρότυπα ζωής και τηv1 εξώθησή της σε καιvούρια. Για όσους ήταν διατεθειμένοι va αποδεχτούν αυτήv την ευθύνη, η διαπίστωση ήταv αρκετή για· να συνδυάσει τηv αυτοπεποίθηση με τηv αvησυχία. Ως' αποτέλεσμα, η αστική τάξη εργάστηκε σκληρά για va' 1 εκλογικεύσει τη δική της ευημερία και για να vομιμοποιήσει τηv κυριαρχία της, τόσο στηv παλιά κοιvωvία της έγγειας ιδιοκτησίας, όσο και στους φτωχούς εργαζομένους των πόλεωv, Για vα εvισχύσουv τις προσπάθειές τους στη διαμόρφωση
ΕσωτΕρικό 1ου Κρuστάλλιvου Παλατιού
65 υτης με τον κο1vωv1κό τους ρόλο κοσμοθεωρίας, ι1τηc, της σύμφ , , , έλη της νέας β1ομηχαvι κης ταξης χρησιμοnοιησαv τις αρ ιθμού πολιτικών οικοvομολόγωv. Αξίζει vα , , ��ίfς ενός ' , , ι,ωθεί ότι , n1θαvοτατα, εvας εργοστασιαρχης η εvας σnε ζίτη ς δεν είχε δ1αβcισε1 τα έργα αυτών τωv Θεωρητι κών. ; μπορούσε ωστόσο va είχε δ1αβ όσε1 εκλαϊκευμένες :,λήψε'ς των ιδεών τους, ή vα είχε συμμετάσχει σε συζητήσεις ,τ1ου γινότα ν λόγος για τα συμπεράσματα 11 αι<όμη και την :ηι χεφηματολογία των θεωριών αυτών. Επειδή τα συμπερό CΙματσ αυτά εvαρμοvίζοvταv με τα δικά του συμφέροντα, βαθμιαία εξοικε ιώθηκε με αυτά, ωσότου, με τον ι<αφό, θα μπο ρούσε va μ ιλά για τις ιδέες των ανθρώπων εκείνων, σαν vα ήταν δι κές του. Εχει ήδη υπογραμμιστεί ο τρόπος με τοv οποίο τα έργα του οι κονομολόγου Αδάμ Σμιθ προώθησαν την εκτίμηση της αστικής τάξης για την ατομ ι κή επιχείρηση. Τα γραπτά μιας όλλης ομάδας, των t<λασικώv ή φιλελεύθερων 011<οvομολόγωv ιδιαίτερα των 'Αγγλώv Θωμά Μάλθους (Thomas Malthus, 1766,1834) και Δαβίδ Ρικάρντο (David Ricardo, 1772-1823) τους επι χειρηματίες που ηeριείχαv αρχές ελ1ωστ1κές για n va αvαδ1οργαvώσουv ελεύθερα τις 011<οvομίες των ιθυμούσαv ε ι Τα 1<ύρια στοιχεία των θεωρ ών που διαμόρφωσαν χωρών τους. οι φιλελεύθεροι 01κοvομολόγο1, ήταν: (1) Οικονομικός ατομικισμός. Κάθε άτομο έχει δικαίωμα να χρησιμοποιεί για το απο1<λε1στικό του συμφέρον την 1δ10ι<τησία ποι έχει κληρονομήσει ή αποκτήσει με οποιαδήποτε νόμι μη μέθοδο. Οι άνθρωποι πρέπει va είναι ελεύθεροι va κάνουν ό,τι rους αρέσει, στο βαθμό που δεv παρεμποδίζουν το αντίστοιχο δικαίωμα των άλλων vα κάνουν το ίδ ιο. (2) Laissez
faire. Ο ρόλος του ιφάτους πρέπει vα τιι:ριοριστεί στο ελάχιστο δυνατό που απαιτεί η δημόσ ια ασφάλεια. Το κράτος θα πρέπει vα αρκεστεί στο ρόλο ενός αστυνόμου που θα τηρεί την τάξη και θα προστατεύει την ιδιοκτησία, χωρίς ποτέ να nαρεμβαίvι:ι στη λειτουργία των οικονομι κών δ1αδ11<001ώv. (3) Υπακο ή στο φυσικό νόμο. Υπάρχουν αμι:τάβλητοι νόμοι που λι:ιτουργούv στο βασίλει ο της οιι<οvομίας, όπως και σι: κάθι: τομέα του Σύμπαντος. Παραδείγματα είναι ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης, ο νόμος της φθίνουσας απόδοσης,
Πολιτική οικονομία και αστικιί κοσμοθεωρία
'
.
'
.: ·..
' ..
....:'-·,
J,·��ι
. �
� ..J� Ιί .�
,, . _ / Μόλ\:Jους
Κλασική οικονομία
66 κ.ο.κ. Οι νόμοι αυτοί πρέπει va αvαγvωρίζοvται και va τηρούνται· το αντίθετο είναι καταστρεπτ11<ό. (4) Ελευθερία του συμβάλλεσθαι. Κάθε άτομο πρέπει va είναι ελεύθερο vα διαπραγματευθεί τηv καλύτερη σύμβαση που μπορεί vα επιτύχει με οποιοδ11ποτε άλλο άτομο. Ιδιαίτερα, η ελευθερία τωv εργατών και τωv εργοδοτών vα διαπραγμα τεύονται μεταξύ τους για μισθούς και ωράρια, δεv θα πρέπει va περιορίζεται ούτε από νόμους, ούτε από τη συλλογική δύναμη τωv εργατικών εvώσεωv.
Ο Μάλθους yια τον nληθuομό
(5) Ελεύθερος ανταγωνισμός και ελεύθερο εμπόριο. Ο αvταγωvισμός διατηρεί τις τιμές χαμηλές, εξαλεί φει τους μη αποδοτικούς παραγωγούς, εξασφαλίζει τη μέγιστη παραγωγή για τηv ικανοποίηση της κοινής ζήτησης. Κατά συνέπεια, καvεvός εiδους μονοπώλιο δεv πρέπει va είναι ανεκτό, ούτε καvέvας vόμος που vα ρυθμίζει τις τιμές προς όφελος αvίκαvωv επιχειρηματιών. Επιπλέον, προκειμένου vα υποχρεωθεί κάθε χώρα vα nροσαvατολιστεi στηv παραγωγή εκείνη που της αρμόζει ι<αλύτερα, πρέπει vα καταργηθούν όλοι οι προστατευ τικοί δασμοί. Το ελεύθερο διεθνές εμπόριο θα συντελέσει επίσης στη διατήρηση χαμηλών τιμώv. Οι επιχειρηματίες, όπως ήταv φυσιι<ό, εvστερvίστηκαv τις παραπάνω θεωρίες, που τόσο καλά εvαρμοvίζοvταv με τις προ θεσεις και τις επιδιώξεις τους. Ο Μάλθους και ο Ρη<άρvτο ωστόσο εvίσχυσαv παραπέρα τηv αστική κοσμοαντίληψη, με τις ερμηνείες που έδωσαν στα qλληλοσυγκρουόμεvα κοιvωvικά συμ φέροντα. Ο Μάλθους, στο γvωοτό του Δοκίμιο yια τον πληθυσμό, που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1798, υποστήριξε ότι η φ ύση έχει θέσει nε1σματ11<ά όρια στηv πρόοδο της ανθρωπότη τας προς τηv ευτυχία και τηv ευημερία· εξαιτίας της σεξουαλικής βουλιμίας του ανθρώπου, υπάρχει μια φυσική τάση αύξησης του πληθυσμού με ρυθμό μεγαλύτερο από τηv αύξηση τωv τρο φίμων. Βέβαια υπάρχουν ισχυροί φραγμοί στηv αύξηση του πληθυσμού, όπως οι πόλεμοι, οι επιδημίες, οι λιμοί, το εγκλήματα. Αυτά όμως, όταv λειτουργούν αποτελεσματικά, αυξάvουv το φορτίο της αvθρώπιvης αθλιότητας. Κατά συνέπεια, η φτώχεια και ο πόvος εivαι αναπόφευκτα. Αι<όμα και αv νομοθετηθεί η κατανομή του κοιvωvικού πλούτου εξίσου σε όλους τους ανθρώπους, η θέση τωv φτωχών δεv θα βελτιωvόταv παρά μόvο προσωρινά· σύντομα θα έκαvαv περισσότερα παιδιά, με αποτέλεσμα vα βρεθούν τελικά σε κατάσταση εξίσου κακή με
Q
ι9
,υ
1 Ιη ); 1 'Q
ιη
υ
1 ιη
1,
;η ::ι, rε IV )ε 1ς υ1ς ις Ο· ,ο 1ς ;ά )V
\η η•
iς
)U
ιν
)U
:α ά, :ά 01 JE XV ά, JE
έκδοση του έργου του, ο Μάλθους v αρχική. Στη δεύτερη
67
η η ό ' σε μeγαλ'υτeρeς ' της μπα'θεσης του γαμου υnερ συv γ ρησe , , συvεχ1σε
vα υnογραμμ1'ζει μέσου αvακουφ1σης, αλλ.α ηλικίες, ως θ η π του λ υσμου περα ησης απο' τις αυ 'ξ της ' ' v νδυνο κί !Ο ' ' ' . ησης του μeσωv τωv συντηρ ησης αύξ δυvατότητeς
Τα επιχειρήματα του Μάλθους επέτρεψαν στηv αστική τάξη o v συγκατατεθε ί στηv κατάλυση μιας παλιότ�:ρης 1<01νωνίας, που είχε καταβάλει κάποιες απόπειρες μέρψvας για τους φτωχούς. Στηv Αγγλία, για παράδειγμα, υπάλληλοι αγροτικώv fνοριώv είχαν εφαρμόσει ένα σύστημα eπιδομάτω11 ι<αι δωρεών για τη συντήρηση τωv άveργωv και τωv 01κoyev�...:.iv τους. Απέ τυχαν όμως να εξαλείψουν την αθλιότητα και συvάvτησαv αυξαvόμevη δυσαρέσκεια από τους φορολογουμένους. Παραλ· ληλα, ο Μάλθους έλεγε στους φορολογούμενους όη τα προγρόμματα που αποσκοπούσαν στηv οικοvομ1κή evίσχυση τω ν φτωχώv, ζημίωvαv τόσο τους φτωχούς όσο κ ω τους πλούσιους: η κοιvωvική μέριμνα έπαιρνε χρήματα, κατά συv έπε1α φαγητό από τα στόματα των παραγωγιι<ότερωv μελών της κο1vωvίας για vα τα βάλει στα στόματα τωv λιγότερο παραγωγ1κώv. Ο Μάλθους συντέλεσε στη μετάθεση της ευθύνης για τη φτώχεια από την κοιvωνία στο άτομο, μια (JEτόθε ση eλκυστικ11 στηv αστική τάξη, που επιθυμούσε vα απ αλλαγεί από το βάρος της βοήθειας προς τους αvέργους τωv πόλεων.
Η εφαρμογή του μαλθουαιανού δόγματος
Οι μαλθουσ1αvές θέσεις έπαιξαν μεγάλο ρόλο στην διαμόρφωση τωv θεωριι�v του Σι<ωτσέζου 01κοvομολόγου Ρικάρvτο. Σύμφωνα με το Ρικάρντο τα ημερομίσθιn τείνουν σε ένα επίπεδο μόλις αρκετό για vα επιτρέπει στους εργάτες «vα σvvτηρούvτα1 και vα διαιωνίζουν το είδος τους, χωρίς ούτε vα αι ,tάvεται ούτε vα ελαττώνεται». Σε τούτο έδωσε τηv ισχύ σιδερένιου vόμου, από τοv οποίο δεv μπορεί vα υπάρξει διαφυγή. Av τα ημερομίσθια αυξηθούv προσωριvά πάνω από το επίπεδο επιβίωσης, θα προκαλέσουν αύξηση του πληθυσμού, και ο συνακόλουθος αvταγωvισμός για εξεύρεση εργασίας θα τα κατεβάσει πόλι στο προηγούμενο επίπεδο. Ο Ρικάρντο επι νόησ ε επίσης και έvαv νόμο για τη γαιοπρόσοδο. Υποστήριξε ότι η γαιοπρόσοδος ι<αθορίζεται από το κόστος παραγωγής στις πιο άγοvες εκτάσεις που πρέπει vα καλλιεργηθούv· κατά συνέπεια, καθώς μια χώρα γεμίζει με πληθυσμό, ένα ολοέvα αυξαvό μεvο ποσοστό του κοιvωvικού εισοδήματος διοχετεύεται σ του ς γα1οκτήμοvες.
Ο Ρικάρντο για τα ημερομίσθια και τη yαισπρόαοδο
68 Η χρησιμοποlηση
των νόμων του Ρικάρντο
Και εδώ ι:πίσης, έvας θεωρητικός παρείχε επιχειρήματα χρήσιμα για την αστική τάξη, στην προσπάθειά της να αυτοπροσδιοριστεί και να υπερασπίσε1 τον εαυτό της στα πλαίσια μιας νέας κοινωνικής δ1άταξης. Ο «νόμος των ημερομισθίων» έδωσε στους εργοδότες ένα όπλο για να αvτιμετωnίοουv τις απαιτήσεις των εργατών τους για μεγαλύ. τερες αμοιβές. Ο νόμος της γαιοπροσόδου δικαίωσε την αντίθεση της αστικί1ς τάξης στη συνεχιζόμενη ισχύ των γαιοκτημόνων. Μια τάξη που αντλούσε τα εισοδήματά της, όχ ι από τη σκληρή δουλειά, αλλά απλώς από το ρόλο της ως εισπράκτορα ενοικίων, κερδοσι<οπούσε αθέμιτα σε βάρος της υπόλοιπης κοινωνίας και της άξιζε ένας περιορισμός των κερδών της. Μόλις ωστόσο η αστική τάξη άρχισε να επιχειρηματολογε ί κατ' αυτόν τον τρόπο, πρόδωσε την αρχή του laissez faire. 'Εμποροι και επιχειρηματίες, σφοδρά αντιτιθέμενοι σε οποιον δήποτε κρατικό παρεμβατισμό που ήταν δυνατό να περιορίσει το δικαίωμά τους vα κερδίσουν όσα περισσότερα μπορούσαν, εύχονταν, παρ' όλ' αυτά, την επέμβαση του κράτους με σκοπό την παρεμπόδιση της επίτευξης του μέγιστου δυνατού κέρδους από μέρους των κερδοσκόπων γαιοκτημόνων. Πώς μπορούσε vα δικαιολογηθεί αυτή η προφανής ασυνέπεια; Η απάντηση βρέθηκε στις θεωρίες του 'Α γγλου Ιερεμία Μπένθαμ (Jeremy Bentham, 1748-1832), αναμφίβολα κύριου στηρίγματος των απολογητών της αστικής τάξης. Ο Μπένθαμ, του οποίου το κυριότερο έργο, Αρχές της ηθικής και της νομοθεσίας,
ΜnΕvθομ
Ο μπενθαμικός ωφελιμισμός
δημοσιεύτηι<ε το 1789, επιχειρηματολόγησε εναντίον της αντίληψης του 18ου αιώνα, σύμφωνο με την οπο:ο μια ικαvοnοιητική θεωρία κοινωνικής σταθερότητας θα μπορούσε va θεμελιωθεί στην πίστη της φυσικής αρμονίας των ανθρώπινων συμφερόντων. Κατά τον Μπένθαμ, οι άνθρωποι είναι βασικά εγωιστικά όντα. Η υπόθεση ότι μια σταθερή και ευερ-γετίκή κοινωνία θα μπορούσε va αναδειχθεί από μόνη της μέσο οπό ένα σύνολο εγωιστικών συμφερόντων, ισοδυναμούσε, κατά τον Μπένθαμ, με την υπόθεση της πραγματοποίησης του αδυνάτου. Η κοινωνία, προκειμένου va λειτουργήσει σωστά, απαιτεί μια οργανωτική αρχή που να αναγνωρίζει από τη μια τον ουσιαστικό εγωι<εvτρισμό των ανθρώπων, ενώ από την άλλη vα τους υποχρεώνει vα θυσιάσουν ένα μέρος τουλάχιστον των συμφεpόvτωv τους για το καλό της πλειοψηφίας. Η αρχή αυτή,
69 Τα 1 1νa ιτa ω\ι 1 1ν a
\\) : η,
ω\ ι όχ s 1ως rηι ων ,γεi ιre. O \J·
σει αν, >πό )Uς JOE
1ση my ·ων το Ός, της μια ύσε ·ων ποι και της ισε, TOv ιτά , τον 1να :ων ιτή,
ς, διακήρυσσε ότι κάθε θεσμός, υ ονομάστηκε ωφελιμισμό , ι,σ ι: .μος, πρέπει να αξ10λ ογειται ανα, λ ογα με την ι<οινωνιι<η άθ νό κ υ χρησιμότητα. Κοινωνικά χρήσιμος νόμος είναι εκείνος που • ξεvεί τη μεγαλύτε ρη δυνατή ευτυχία στο μεγαλύτερο δυνατό , , , ρο ικανοποιει, αυτο, το κριτηριο, νομος ανθρώπων. Αν εναc οριθμό , , . να . διατηρησει την ισχυ του· αν οχι θα πρεπει μπορεί να ' κατα ξιωμενος αvεξ'αρτητα απο' το ποσο ι αμεσως, ' . ' κ αταλε ίπετα ΕΥ ται. Ακομα ' ' , θα απο δεχοταν , εγωιστης το και ενας φαίνε ' ' ' ' η επει ι α αιν κριτηρι α α οτι κ δ' θα � τ λ β � πάνω κοινωνι ? , ?, ηορο αν επεμενε ακροπρόθεσμα, θα εκανε κακο και στον εαυτο του, �την εφαρμογή νόμων που ίσως τον ευνοούσαν βραχυπρό θεσμα, αλλά που τελικά θα προκαλούσαν τέτοια γενική δυστυχία ώστε να υπονομεύουν όχι μόνο τα συμφέροντα των όλλων αλλά και τα δικά του. Για ποιους λόγους η παραπάνω θεωρία προσέλκυσε ι διαιτερα τη βιομηχανική αστική τάξη; Ο πρώτος ήταν ότι αναγν ώριζε τη σπουδαιότητα του ατόμου. Τα συμφέροντα του κοινωνικού συνόλου δεν ήταν τίποτε περισσότερο από το άθροισμα των εγωιστικών προσωπικοτήτων που το απάρτιζαν. τO κάθε άτομο καταλάβαινε καλύτερα τα δικά του συμφέροντα, οπότε ήταν καλύτερα να αφεθεί ελεύθερο στην επιδίωξή τους, όποτε ήταν δυνατό, με τον τρόπο που εκείνο νόμιζε κατάλληλο. Μόνο στην περίπτωση που τα συμφέροντά του συγκρούονταν μι: τα συμφέροντα -την ευτυχία- της πλειοψηφίας, έπρεπε να περιορίζεται η ελευθερία του ατόμου. Οι επιχειρηματίες μπορούσαν να ερμηνεύσουν αυτό το δόγμα ως άδεια για να προχωρήσουν στην κατεύθυνση της εκβιομηχάνισης εφόσον, όπως υποστήριζαν, ήταν σαφές ότι καθιστούσε ευτυχισμένη την πλειοψηφία των ανθρώπων. Ταυτόχρονα, τα δόγματα του Μπένθαμ μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για vα δικαιολο γήσουν τις αλλαγές που ι1ταν αναγκαίες για την πραγματο ποιηση ενός βιομηχανικού κόσμου. Ήταν δυνατόν, αvαρωτιό vτουσαv 01 'Αγγλοι εργοστασιάρχες, να δημιουργηθεί η μεγαλύτερη δυνατή ευτυχία, με �να απηρχαιωμένο ει<λογικό σύστημα που αρνούνταν αντιπροσώπευση στις αναπτυσσόμενες βιομηχανικές πόλεις; Προφανώς όχι. Το κοινοβούλιο έπρεπε να αναμορφωθεί, έτσι ώστε το βάρος των βιομηχανικών συμφε ρόντων va γ ίνει αισθητό στο νομοθετικό έργο. Ο ωφελιμισμός ήταν κατά συνέπεια ένα δίκοπο μαχαίρι που έκοβε τόσο από την κόψη του laissez faire, όσο και από εκείνη
Η αnιjχηση του ωφελιμισμού στην αστική τάξη
70 Ατομικισμός και
του κρατικού παρεμβατισμού. Η αστιι<ή τάξη χρησιμοποίησε κaι τις δύο κόψεις. Ο μπεvθαμικός ωφελιμισμός παρέσχε τ1 θεωρητικ11 βάση για πολλές αστικές παρεμβατικές μεταρρυθ μίσεις, όπως η αvαθεωρηση του vομου για τους φτωχούς στr, Βρετανία, ή η επέκταση του εκπαιδευτικού συστήματος τηι, Γαλλίας, που επιτεύχθηκε στο διάστι·μα 1815-48. Ταυτόχρονα, 0 ωφελιμισμός σε συνδυασμό με τις θεωρίες του Μάλθους και το u Ρικάρντο, ενίσχυσε τις θέσεις εκείvωv τωv επιχειρηματιών no 1 πίστευαν ότι ο αδέσμευτος ατομικισ μός είχε δημιουργ 11 σει του ς θριάμβους της βιομηχανικής επανάστασης: ο περιορισμός, κατa συνέπεια, αυτού του ατομ11<ισμού, σήμαινε διακύβευση της μετέπειτα προόδου της εκβιομηχάνισης και, συνακόλουθα, τηc μεγαλύτερης δυνατής ευτυχίας του μεγαλύτερου δυνατού αριθμού ατόμων.
Πίστη στη βελτίωση
Επιχειρηματολογώντας μ' αυτόv τοv τρόπο, η αστική τάξη στηρίχτ ηκε στηv πεποίθηση ότι η εκβιομηχάνιση και το εργοστασιακό σύστημα, από κοινού, είχαν ι<αται<λύσει όλο τοv κόσμο με υλικά και πνευματικά ευεργετήματα -και όχι μόvο τηv ίδια. 'Οπως θα δούμε, υπήρξαν και εκείνοι που διαφώvησαv, που άσκησαν πίεση, λόγου χάρη, για επιβολή καvοvισμού μισθών και ωρώv εργασίας. Οι καπιταλιστές ωστόσο, ισχυρiζοvταv ότι η παρέμβαση θα παρεμπόδιζε τηv διάδοση τωv ευεργετημάτων της βιομηχανίας και, κατά συνέπεια, τοv πολλαπλασιασμό της γενικής ευτυχίας. Στηv επιχειρηματολογία τους θα μπορούσαν vα επικαλέστούv τοv 'Αγγλο οικονομολόγο Σήvιορ (Nassau Senior), που υποστήριζε ότι το καθαρό κέρδος οποιασδήποτε βιομηχανικής επιχείρησης παραγόταν αποκλειστικά κατά την τελευταία ώρα της καθημερινής της λειτουργίας. Η ελάττωση τωv ωρώv εργασίας, έλεγε ο Σήvιορ, θα σημάνει εκμηδένιση τωv κερδών και συνεπώς εξαναγκασμό τωv εργοοτασίωv va ι<λείσουv και καταδίκη των εργατών σε θάνατο από πείνα. Η αστική τάξη τοv πίστεψε γιατί σαφώς τη συνέφερε vα τοv πιστέψει. Tov πίστεψε επίσης επειδή η προσπάθεια στηv οποία είχε αποδυθεί ήταν τόσο καινούρια και τόσο αvεξερεύvητη, ώστε ήταv δύσκολο να αποδειχτεί ότι ο Σήvιορ είχε λάθος. Η αβεβαιότητα οδήγησε τους αστούς vα πιστέψουν τις θεωρίες εκείνες που τους παρείχαν τη μεγαλύτερη σιγουριά και τους εvθάρρυvαv va πιστεύουν πως ό,τι έι<αναv ήταv καλό για τους συvαvθρώπους τους.
παρεμβατισμός
του συστήματος
:1aι �η )θ 1τη pς Ι' 0 ου ;. ου 1 ιυς ζ.ο, :το ης ης ού ξη το
ον
VO ου λή ·ές ηv τά ηv ov ζε η ι ς ης ::ις, ωι ωι
ον
ψε 00 να ΟΕ
υς vα υς
71 Οι πολιτι κοί οικοvομολόγο1 και φιλόσοφο� και της Γαλλίας, , πως κ αι της Αγγλίας, ουvτέλεοαv οτοv εφοδ1αομό της αστικής �όξη με τηv αρμόζουσα κοσμοθεωρία. Ο κόμης του Σαιv Σιμόv (Claude de Saint Simon, 1760-1825), αv και εκφραστής κοιvωvικής αvαδιοργάvωσης, κήρυσσε οuτοnικώv θεωριώv, λ1 του « , ευαγγε 0 το 1ς εvτούτο βιομηχαvισμου» και τωv «βιομηχαvιστώv» (δύο λΕξεις που ο ίδιος επιvόησε). Στους μαθητές το υ Σα1v Σιμόν στη Γαλλία συμπεριλαμβάvοvταv πολλοί από τους κυριότερους υποστηριιηές της βιομηχαv11<ής επι χειρηματικής δραστηριότητας και ενός τυποποιημένου και συγκε vτρωτικού οικοvομικού συστήματος. Πολύ ευρύτερη επίδραση είχε η θετικ�στική φ1λοσοφία του Αυγούστου Κοvτ (Auguste Comte, 1789-1857). Η φιλοσοφία του Κοvτ, όπως ο ωφελιμισμός, πρόβαλλε τηv αρχή ότι κάθε αλήθεια προι<ύπτε1 από τηv εμ π ειρία ή τηv παρα τήρηση του φυσιιωύ ι<όσμου. Ο Κοντ απΕρρ1ψε τη μετα φυσική ως εv1ελώς μάταιη. Καvείς δεν μπορεί vα ανα καλύψει τηv ιφυμμΕvη ουσία τωv πραγμάτων -το γιατί τα γeγοvότα συμβαίνουν όπως συμβαίνουν, ή ποιος είναι ο τελ1κός σκοπός και το νόημα της ύπαρξης. Το μόνο που μπορεί καvείς να μάθει πραγματικά, είvα1 το πώς συμβαίνουν τα γεγονότα, οι vόμοι που διέπουν τηv εκδήλωση τωv γεγοvότωv και οι σχέσεις που υπάρχουν μεταξύ τους. Ο θετικισμός πήρε το όνομά του από rηv άποψη ότι η μόνη γνώση κάπο1ας πρακτικής αξίας ήταν η «Θετική», η επιστημονική δηλαδή γνώση. Ο Κοvτ υποστήριξε ότι η ικαvότητα της ανθρωπότητας να αναλύει επιστημονικά τηv κοιvωvία και να προβλέπe1 το μέλλοv της είχε φτάσει σε έvα σημείο που γρήγορα θα επΕτρεπε στην Ευρώπη vα οικοδομήσει μια «θετιι<ή» κοινωνία, οργαvωμΕvη όχι βάσει πεποιθήσεων αλλά βάσει γεγονότων. 'Εvα τέτοιο επίτευγμα δεν θα ήταν κάτι απλό, βέβαια. Οι «θετικές» αντιλήψεις και θεσμοί δεν θα μπορούσαν να αντικαταστήσουν χωρίς αγώνα τις αvηλήψεις και τους θεσμούς του «μεταφυσ1κού» σταδίου, από το οποίο η Ευρώπη είχε μολις βγει. Διαιρώντας την παγκόσμια ιστορία σε δ1αδοχικά στάδ1α (ένα «θρησκευτικό» στάδ10 είχε προηγηθεί πριv από το <ψεταφυσιι<ό») κα1 διακηρύσσοντας ότι η επ ίτευξη του ανώτερου σταδίου δεν ήταν δυνατή χωρίς τη θύελλα της εκβ1ομηχάvισης, ο Κοvτ δ1αβεβαίωσε την αστική τάξη για τον ηγετικό της ρόλο στον καλύτερο κόσμο που επρόκειτο να επαιωλουθήσeι.
Ο θετικισμός
του Κοvτ
72 6. ΠΡΩΙΜΟΙ ΕΠΙΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΑ Σ
Μ11uΗ,ιικ
Φλωμπέρ
Μιλ
,�
Η αστική κοσμοαvτίληψη δεv επικράτησε χωρίς va αμφισβητηθεί. Πολλοί συγγραφείς διεκτραγώδησαv τηv κοιvω vική διάλυση και τηv ηθική υποκρισία που έβλεπαv vα αφήvει πίσω της η βιομηχαvική επαvάσταση. Ο Σκωτσέζος Θωμάς Καρλάιλ (Thomas Carlyle, 1795-1881), αv και υπερασπιστής της γαλλικής επαvάστασης και υποστηρικτής της αvάγκης ύπαρξης ( «καπeτάvιωv της μιας vέας αριστοκρατίας βιομηχάvωv βιομηχαvίας>1), δεv έvιωθε τίποτε εκτός από περιφρόvηση για τις θεωρίες τωv ωφeλιμιστώv. Κατά τηv άποψη του, δεν έκανav τίποτε παραπάvω από το va δικαιολογούv τηv πλεονεξία και τηv αρπακτικότητα της vέας αστικής τάξης. Εξίσου δριμύς στις επιθέσεις του evαvτίον της αστικής τάξης ήταv ο 'Αγγλος μυθιστοριογράφος Κάρολος Ντίκevς (Charles Dickens, 18121870). Στα μυθιστορήματά του Όλιβερ Τοuίστ, Δύσκολοι καιροί, Ντόμnι και υιός, κατέκριvε την τυραvvία που ασιωύσαv οι veόπλουτοι επάvω στους εργάτες. Στη Γαλλία ο αββάς Λαμevέ (Felecite Lamennais, 1782-1854), αv και κήρυσσε το σεβασμό της ατομικής ιδιοιηησίας, καταδίκαζε τηv ιδιοτέλεια. Υποστήριζε, στο έργο του Βιβλίο του λαού, ότι οι «μικροί όvθρωπο1>1 του κόσμου απολάμβαvαv πολύ μικρή συμμετοχή στη διαμόρφωση της ζωής τους. Ο Μπαλζάκ (Honore de Balzac, 1799-1850) έγραψε τηv Ανθρώπινη κωμωδία για va αποι<αλύψει τη βλακεία, τηv πλεοvεξία, τηv ποταπότητα της αστικής τάξης. Ο Φλωμπέρ (Gustave Flaubert, 1821-1880), στο μυθιστόρημά του Μαντάμ Μnοβαρύ, σκιαγράφησε τη χυδαία και, κυριολεκτικά, μοιραία φύση της ύπαρξης της γυvαίκας στηv αστική κοιvωvία. 'Εvας από τους δριμύτερους επικριτές τωv αρχώv της εκβιομηχόvισης ήταv ο 'Αγγλος φιλόσοφος και οικοvομολόγος Μιλ (John Stuart Mill, 1806-1873). Av και ως οικοvομολόγος συχvά θεωρείται μέλος της κλασικής σχολής, στηv πραγματικό· τητα ο Μιλ αvτέκρουσε μια σειρά από τις πιο θεμελιώδεις αρχές της. Πρώτοv, αμφισβήτησε τηv καθολη<ότητα τωv οικοvομικώv vόμων. Παρ' όλο που παραδι:χόταv ότι υπάρχουv αvαλλοίωτοι vόμοι που διέπουv το χώρο της παραγωγής, υποστήριζε ότι η καταvομή του πλούτου μπορεί va ελέγχεται από την κοιvωνία προς όφελος της πλειοψηφίας τωv μeλώv της. Κατά δεύτερο λόγο, υποστήριξε αποκλίσεις από το laissez faire, ριζοσπαστι κότερες από οποιεσδήποτε είχαv προτείνει 01 πρόδρομοί του.
73
ς
) J )
ς ς 1
ς
,.
ς V 11 η )
:> \·
ι.
Υποσ τήριξε τη νομοθεσία, κάτω από ορ;σμένες συνθήκες, για σιμης ημέρας και πiστευε ότ, το κράτος τη ν ελάττωση της εργu , , , ρκτικα μετρα για την ανακατανομη προκατα έ πρεπε να πάρει του πλούτου, φορολογώντας τις κληρονομίες και ιδιοποιούμενο το «ακέρδητο προσαύξημα» της ακίνητης περιουσίας. Στον πολιτικής οικονομίας, τέταρτο τόμο του έργου του Αρχές δι ακήρ υξε την ανάγκη της κατάργησης της μισθωτής εργασίας, με στόχο μια κοινωνία συνεταιρισμών παραγωγών, όπου οι εργότες θα ήταν ιδιοιαήτες των εργοστασίων και θα εξέλεγαν τους διευθυντές τους. Ωστόσο, ο Μιλ δεν ήταν σοσιαλιστής. Δεν εΙχε εμπιστοσύνη στο ιφάτος, και ο πραγματιι<ός λόγος που συνηγορούσε υπέρ των συνεταιρισμών των παραγωγών δεν ήταν η επιθυμία του να εξάρει τη δύναμη των εργατών, αλλά να τους αποδώσει τους καρπούς της εργασίας τους. Οι ιωλλιτέχνες επίσης απέρριπταν τις αξίες της βιομηχανι κή ς κοινωνίας στη ζωγρα φική και τη γλυπτική τους. Η τέχνη που προτιμούσαν οι Ευρωπαίοι αστοί ήταν εκείνη που, κατά κάποιο τρόπο, διηγόταv μια ιστορία, ή, ακόμα καλύτερα, διακήρυσσε ένα μήνυμα. Η ομορφιά ήταν επιφανειακή διακόσμηση που θα μπορούσε να γίνει αντιι<είμενο θαυμασμού για τον πλούτο που περιέι<λειε και, κατά συνέπεια, εξαιτίας της προβολής του πλούτου του ιδιοκτήτη του. 'Οταν, στο Κρυστάλλινο Ανάιαορο του Λονδίνου το 1851, άνοιξε η «Μεγάλη 'Ει<θεση των Βιομηχανικών 'Εργων 'Ολωv των ΕΟvών» για να γιορτάσει το θρίαμβο της βιομηχανίας, ένα από τα δημο φιλέστερα εκθέματα ήταν Η Ελλην ίδα σκλάβα, ένα όγαλμα του Αμερικανού γλύπτη Hiram Powers. Παρουσιά ζοντας μια νεαρή χριστιανή γυμνή, συμ φωνα με τον κατάλογο της έκθεσης, κάτω από το βλέμμα ενός ανατολίτη δυνάστη, το έργο αυτό επέτρεψε στους βικτωριανούς άρρενες θαυμαστές του ν' απολαύσουν τη λαγνεία του και ταυτόχρονα να καλύψουν το θαυμασμό τους κάτω από τη δίι<αιη απέχθεια της κοπέλας προς τον αφέντη της. Μερικοί από τους περισσότερο κριτικούς προς την αστική τάξη καλλιτέχνες, αv και απέρριπταν το τεχνητό και το διακοσμητικό, διατήρησαν ωστόσο την εμμονή της αστικής τάξης στα ηθικά μηνύματα της τέχνης. Η αυτοαποκαλούμενη «προραφαηλική αδελ φότητα» 'Αγγλων ζωγράφων, ήταν μια ομάδα ανδρών και γuναιι<ών ι<άτω από την ηγεσία του ζωγράφου-ποιητή Ροσέτι (Dante Gabriel Rossetti, 1828-82),
Η οστική τέχνη και οι κριτικοf της
Οι Προρaφaηλικοl.
Coubert και Daumier
74 αποφασισμένη vα εκφράσει τηv περιφρόvησ11 της γ1α τι σύγχροvές της αξίες. Αυτοαποκαλούvταv «προραφαηλικοί» γι vα εκδηλώσουν το θαυμασμό τους προς τις μεθόδους τω πρώτωv καλλιτεχvώv της Αvαγέvvησης, που δεv είχα μολυνθεί, υποτίθεται, από τις διεφθαρμένες καλλιτεχνικ έ προτιμήσε1ς. Ωστόσο, τα έργα τωv ηγετικών μελών τη αδελφότητας δ1έχεαv έναν βαθμό συναισθηματισμού που άμβλυvε την αντάρτικη φύση τους κα� τους καθ1στούο. συμβατικά πιετιστές και, σε τελευταία ανάλυση, αβλαβεί ως προς την κοιvωvική κριτική τους. Το ίδιο μπορεί να λεχθεί, αv και σε μικρότερο βαθμό, για το έργο του Γάλλου Μιγιέ (Jean Francois Millet, 1814-75): Ο άνθρωπος με τη σκαπάνη αποτελεί μια σκληρή, πικρή παρουσίαση της αγροτιι<ής ζωής. Ο 'Αyγελος απαλύvε1 τηv παρουσίαση αυτή κα1 τηv περιορίζει σε ένα συναισθηματικό επίπεδο. Ωστόσο , τόσο στηv Αγγλία όσο και στη Γαλλία, μερι1<0ί από τους πιο ταλαντούχους ζωγράφους αμφισβήτησαv σοβαρά πολλές από τις αξίες που η αστ1κή τάξη σεβόταv. Ο Κουρμπέ (Gustave Courbet, 1819-77) και ο Ντωμ1έ (Honore Daumier, 1808-79), εξέφρασαν τηv αλληλεγγύη τους προς την εξαθλ1ωμέvη εργατιι<ή τάξη, αvτιπαραθέτοvτας σκηνές αγροτιι<ής 1<01 ασηκής δυστυχίας με καθόλου κολακευηκές καρικατούρες της μπουρ ζουαζίας. Ο Ντωμ1έ, 1διαίτερα, άσκησε 1σχυρότατη σάτιρα των' κο1vωvικώv κα1 πολιτιι,ώv κακών, γελοιοποιώντας τη διαφθορά μικρόψυχων γραφειοκρατών 1<01 τηv υποκριτική ευσέβεια των πλουσίων. Το μεγαλύτερο μέρος του έργου του Ντωμιέ και του Κουρμπέ χαρακτηριζόταν από οξύτατη δηιαικότητα που απέκλειε τον συναισθηματισμό. Παρελθόν ή παρόν;
Οι παραπάνω συγγραφείς ι<αι καλλιτέχvες, αv και επικριτές της βιομηχαv1κής επανάστασης και τωv αστι1<ώv αξ1ώv, δεν πρότειναν τίποτε συγι,εκριμέvο προς τηv κατεύθυνση της ριζοσπαστικής μεταρρύθμισης. Αν απέρ1πταv το θρίαμβο μ1ας υλ1στ11<ής αστικής τάξης, απέρριπταν εξίσου την ιδέα της πλήρους δημοκρατίας. Ο Καρλάιλ, ιδιαίτερα, επέκρινε το παρόν συγιφίvοvτάς το με έvα ρόδιvο παρελθόν που ποτέ δεν υπήρξε. Σ' αυτό έμοιαζε με έvαv από τους 1καvότερους κριτικούς της νέας ασηκής κοινωνίας, τοv 'Αγγλο Κόμπετ (William Cobbett, 1762-1835). Ο Κόμπετ, στην εφημερίδα του Ο φρουρός του φτωχού, επ1χεφηματολογούσε τόσο εvαvτίοv της ει<β1ομηχάv1σης ι<αθεαυτής όσο και εvαvτίοv των αποτελεσμάτων της. Η
ι ιτ ς για �\J Όv ,.
1,
(Ε<:
!η ς
ιου
JΟε 1,
εις να .ου τη η · ς 1τή JO, 110
πό
ιve 9), νη ής ,ρ. ων ρά ..ι>V ου ου ·ές εv ης ας ης όν �ε. ης tt, ου VI·
Η
οπαγ όνδα του αντικατόπτριζε το δίλημμα που αvαγκάζοvταv επ1κρ1τες. ΠΡ, α τιμετωnισου , ' ' Ε'ιvαι δεδ ομεvο ' οτι ' v 01 περισσοτεροι v v κοιvωvικές και μεγάλες οι1<0vομικές επιφέρει κ βιομηχάνιση n ε ι , , ' ι , μηπως αυτο σημαιvει οτι πρεπε� vα επιστρεψουμε ταλαιπωριες . , , , , σ τη ζωή της προβιομηχαvικης κοιvωvιας, που επισης ηταv σι< ληρή συχνά, και πάvτα περιοριστική, αλλά ίσως ασφαλέστερη; Γι• αρκετό καιρό, μια μικρή ομόδα στοχαστών απαντούσε 01 0 παραr"1vω ερώτημα με έvα ηχηρό «όχι». Υποστήριζε ότι δεv μπορούσε vα υπάρξει επιστροφή σε παλιές εποχές και σε παλι ούς τρόπους ζωής, αλλά ότι ήταv δυvατό η σύγχρονή τους κοιvωvία vα είvαι τόσο β ιομηχανική όσο και αvθρώπιvη. Οι ριζο σπάστες αυτοί στοχαστές ήταv συχvά απερίφραστα ουτοπιστές. Δύο από τους πειστικότερους ήταv ο 'Αγγλος Οουε v (Robert Owen, 1771-1858) κα ι ο Γόλλος Φουριέ (Charles fourier, 1771 -1837). Av 1<01 01 δύο αυτοί συγγραφείς σωστό θεωρο ύνται ουτοπιστές, με όλους τους πρακτικούς περιορι σμούς που η ετικέτα αυτή συνεπάγεται, πολλοί οπαδοί τους, στις μέρες τους, πίστεψαν στη δυνατότητα της εφαρμογής τωv προγραμμάτων που είχαv διατυπώσει. Ο 'Οουεv, όντας ο ίδιος ιδιοκτήτης μεγάλου βαμβαι<ουργείου στο Νιού Λάvαρκ της Σκωτίας, επιχειρηματολογούσε εvαvτίοv της αστικής αντίληψης, υποστηρίζοντας ότι το κίνητρο του κέρδους δεv πρέπει vα έχει τηv ευχέρεια vα δι αμορφώνει τηv 1<0ιvωvική και οι1<οvομ1κή οργάνωση. 'Εχοvτας αvαδιοργαvώσει τη διιςή του επιχείρηση, έτσι ώστε vα παρέχει δωρεάv ει<παίδευση και κοιvωvική ασ φάλ ιση στους εργάτες του, προχώρησε στο κήρυγμα μιας γεvιι<ής αvαδιοργάvωσης της κοιvωvίας στη βάση της συνεργασίας. Οι εργάτες θα αμείβοvταv από τις κο ινότητες με μοναδικό κριτήριο τηv πραγματική εργασία τους. Ο Φουριέ διaι<ήρυξε μια ακόμα ριζικότερη αvαδιάρθρωση, που συμπερι λάμβανε τηv ι<ατάργηση του συστήματος της μισθωτής εργασίας και τηv πλήρη ισότητα τωv δύο φύλωv. Οι οπαδοί του 'Οουεv 1<01 του Φουριέ αvαζήτησαv διαφυγή από τις περ ιπλοι< ές του σύγχρονού τους κόσμου σε ιδεαλιστικές κο ιvωvίες που ίδρυσαν σύμφωνα με τις αρχές τωv ηγετώv τους. 'Ολες όμως αυτές οι απόπειρες απέτυχαν μετά έvα διάστημα, λόγω οφαλμάτωv της ηγεσίας και, στηv περίπτωση τωv φουριερι ο τικώv κοιvοτήτωv της Γαλλίας, έπειτα από κατηγορίες για ηθική κατάπτωση, που προέκυπτε από τα επαναστατικά όεξουαλικά δόγματα του Φουριέ.
75
Ουτοπ,στες
76
,1, ·� , ξi;},:��;':�·ϊ-\��
�-��rιι�., .. , ...
'f·
'• { 1ι.'. . �;
. .
,:� _!j_;
?4'.::,.' .
Μnλιιv
Μnλο ν και Προυντόν
Μαρξ
,',,+.·
Λιγότερο ουτοπικές ριζοοπασrικές θεωρίες προτάθηκ αν στη δει<αετία του 1840, δεκαετία που γνώρισε αλλεπάληλες οικονομικές κρίσεις με τρομακτικές συνέπειες. Ο Γάλλος πολιτικός 1<01 δημοσιογράφος Μπλαν (Louis Blanc, 1811-82) αντιτάχθηκε, όπως πολλοί άλλοι σύγχρονοί του, στηv αvταγωvισηκότητα της νέας βιομηχανικής κοινωνίας και, ιδιαίτερα, στην εκμετάλλευση της εργατικής τάξης. Η λύση στηv οποία κατέληξε ήταν να προπαγανδίσει την 1<0θολική ψ11φο για τους άνδρες, που θα εξασφάλιζε στους εργάτες ψηφοφόρους τον έλεγχο του κράτους. Μετά το θρίαμβό τους, οι εργάτες θα μετέτρεπαν το ιφάτος σε «τραπεζίτη των φτωχών» και θα εγκαθίδρυαν «συνεταιρισμούς παραγωγής»· δηλαδή έvα σύστη. μα εργαστηρίων που θα διευθυνόταν από τους εργάτες και θα παρείχε δουλειά και ασφάλιση σε όλους. Η δημιουργία αυτ ώv τωv συvεταιρισμώv θα οδηγούσε στη βαθμιαία εξαφάνιση της ιδιωτιι<ής επιχείρησης μέσω του αvταγωvισμού και, μαζί της, του κράτους, για το οποίο δεv θα υπήρχε πια καvέvας λόγος ύπαρξης. 'Οπως θα δούμε, τέτοια εργαστήρια λειτούργησαν για λίγο στο Παρίσι 1<0τά τη διάρκεια της επανάστασης του 1848. Έvας άλλος Γάλλος, ο Προυvτόv (Pίerre Proudhon, 18091865), καταδίκασε τα κέρδη που συγκέvτρωvαv οι εργοδότες σε βάρος τωv εργαζομέvωv. Κι αυτός επίσης πρότεινε vέους θεσμούς που, όπως υποστήριζε, θα κατέληγαν στηv παραγωγή αγαθών σε δικαιότερες ημές για τους εργάτες, τιμές που θα βασίζοvταv αποκλειστικά στηv εργασία που θα απαιτούvταv για τηv παραγωγή οποιουδήποτε προϊόντος. Οι ιδέες που περιέχονται στα έργα του Μπλαvκ, του Προυντόν ι<αι άλλων ριζοσπαστών συγγραφέων, βρήκαν τηv σαφέστερη έκφρασή τους στο έργο τωv Γερμαvώv θεωρητικών Κάρολου Μαρξ (Karl Marx, 1818-1883) ι<αι Φρειδερίκου Ένγκελς (Frίedrich Engels, 1820-1895). Και οι δύο ήταv γόνοι πλούσιων αστικών οικογενειών. Ο Μαρξ σπούδασε φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Αποφασισμένος vα παίξει ενεργό ρόλο στο μετασχημαησμό της κοιvωvίας, τηv οποία περιφρονούσε όλο και περισσότερο, ανέλαβε τη θέση του αρχισυντάκτη της Εφημερίδας του Ρήνου το 1842. Η ριζοσπαστική του πολιηκή όμως γρήγορα τοv έφερε αντιμέτωπο με τους εκδότες. Το 1843 μετακόμισε στο Παρίσι για να αφοσιωθεί παραπέρα στη διαδικασία και τις πιθαvότητεc επαναστατικής αλλαγής. Από εκεί έφυγε για ης Βρυξέλλες, απ'
77 :Q\
�f
,
\Q 1
8r 2 rη 1 ,αι 1 rη �10 )υ
θα θα 1 \ΤΤ1 θα 'ώ\, Τη( τοι ΥΟ( )Ο\
τοι 10 9; ΟΕ OU( uγή
θα για
του την <ώ\ι ΚΟ\1 )VΟΙ 1φίο 1ίξει τοίο του
Η
..υπο \)0
1τec απ
που έπαιξε σημαντ ικό ρόλο στην ίδρυση της «Ένωσης τωv �ο μμο uv1στώv», μιας οργάνωσης ;1ου ? δια�ηρυ γμέvος σκοπός _ , η της αο τικης ταξης η, συμφωvα με τηv ης ήταν η αvατροn , . ορολογ1α, της μnουρ ζουαζ'1ας. Ε νοσω βρισκοταv , μσρι:;,στική ' αναvεωσ1:1 ' την παλ' 10 του φιλ'10 με τον στο Παρίσι, ο Μαρξ ειχε αvτσεστερ ' ' οnου η οικογεvει 'Ε νγκελς, που ζούσε στο Μ' ά του εν ς βαμβακουργείου. ,διοκτήτρια Στο ό Μάντσεστερ ο v 'τα η ' καταγραφη' των συvεnε1ωv ' Ενγκελς έκ ανε μια αποκαλ υπτικη τη ς πρώιμης εκβιομηχάνισης στους εργάτες της Αγγλίας στο έργο Η κατάσταση της εργατικής τάξης της Αγγλίας το 1844. Από κοινού, ο Μαρξ και ο'Εvγι<ελς εργάστηι<αv για τηv επεξεργασία π μιας θεωρίας ου όχι μόνο θα εξηγούσε γιατί η κο1vωvία είχε φτάσει στην κατάσταση της εποχής εκείνης, αλλά ι<αι θα πρότεινε τα μέσα με τα οποία θα μπορούσε να μετασχηματιστεί προς όφελος όλων. Η θεωρία δημοσιεύτηκε από τον Μαρξ ύστερα από απόφαση της • Ε vωσης των Κομμουνιστών το 1848, στο ζενίθ της επαναστατικής αναταραχής στην ηπειρωτική Ε υρωnη, με τίτλο Κομμουνιστικό Μανιφέσ το (Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος). Στο Μανιφέστο, ο Μαρξ σι<ιαγράφησε μια θεωρία της σ ι τορίας που χρωστούσε πολλά στο Γερμανό φιλόσοφο Έγελο (Georg Wilhelm Hegel). Ο Έγελος είχε υποστηρίξει ότι οι ιδέες, κινητήρια δύναμη της ιστορίας, βρίσκονταν σε διαρκή σύγκρουση μεταξύ τους ι<α1 ότι αυτή η αντιθετική σχέση μεταξύ ιδεών θα παρήγε με τη σειρά της μια τελική σύνθεση, που θα αντιπροσώπευε μια πρόοδο στην ιστορία του ανθρώπινου γένους. Ο Μαρξ προσάρμοσε αυτή τηv συγκεκριμένη εξελικτική αντίληψη της ιστορίας στις δικές του αντιλήψεις. Ενώ ο Έγελος Ο\.tιλαμβαvόταv τη διαλεκτική, όπως την ονόμαζε, σύγκρουση ι:αι σύνθεση σε επίπεδο ιδεών, ο Μαρξ τοποθετούσε τη διαδι κασία αυτή σε επίπεδο οικοvομ1κώv δυνάμεων. Η κοινωνία, 1111οοτήρ1ζε, ποτέ δεν ήταν τίποτε άλλο από την αvταvά1<λαση μιας ιεραρχίας που υπαγορευόταν από εκείνους που κατέχουν τα μέσα παραγωγ11ς και ελέγχουν την κατανομή τωv υλικών αγαθών. Η πάροδος του χρόνου συνεπαγόταν αλλαγές στο μέσα. Ο φεουδαλισμός και η δουλοπαροικία είχαν εξαλειφθεί οπό τοv καπιταλισμό. Αυτός με τη σειρά του, διακήρυξε ο Μαρξ, θα εξαλειφόταν από τον κομμουνισμό. Αυτή η διαδικασία, ωστόσο, σε πρώτο στάδιο θα περιλάμβανε τη συγκέντρωση της καπιταλιστικής οικοvομη<ής εξουσίας ολοένα και σε λιγότερα
Μαρξ και
Ενγκελς
'Ενγι<ελι.;
Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο
78
χέρια και τηv επακόλουθη αντίθεση μιας ολοένα αυξαvόμεvης ι<αι ολοένα εξαθλιούμεvης εργατικής τάξης (προλεταριάτου) Μόλις το προλεταριάτο ανέτρεπε τηv μπουρζουαζία με επανάσταση, πράγμα αναπόφευκτο τελικά, η κοιvωvία στο σύνολό της θα απελευθερωvόταv. Ύστερα από μια ενδιάμεση περίοδο κατά τηv οποία μια «δικτατορία του προλεταριάτου » θa γλίτωνε τοv κόσμο από τα τελευταία υπολείμματα της αστικής κοιvωvίας, θ' ακολουθούσε το τέλος της διαλεκτικής διαδικασίας και η εμφάνιση εvός πραγματικά αταξικού πολιτισμού. Ο Μαρξ υποστήριξε ότι το Μανιφέστο δεv ήταv μια θεωρία σαv τις άλλες: Η δήλωσή του ότι το προλεταριάτο στο σύνολό του μπορούσε vα συμμετά σχει συνειδητά στηv επαναστατική διαδικασία που περιέγραψε -ότι θα μπορούσε πραγματικά va προωθήσει την ιστορία μέσα από τις δικές του προσπάθειες εξηγεi τηv απήχηση του vτοιωυμέντου αυτού. Τα γραπτά τωv Μαρξ ιςαι 'Ενγκελς δεv προι<άλεσαv μια άμεση προλεταριακή επανάσταση. Αν και το Μανιφέστο, στηv περίφημη διακήρυξή του, ι<αλούσε τους εργάτες όλου του κόσμου να ενωθούν, οι συγγραφείς του αvτιλήφθηκαv ότι ο στόχος αυτός δεv μπορούσε vα επιτευχθεi γρήγορα. Περισσότερο, ωστόσο, από κάθε άλλοv πολιτικό στοχαστή της περιόδου 1830-50, έδωσαν στους εργάτες τη δυνατότητα vα συvειδητοποιήσουv τηv αξία τους ως ανθρώπιvωv όντων και το ζωτικό ρόλο τους στην παγκόσμια ιστορική διαδικασία. Ο 'Ενγκελς έκανε τους εργάτες vα καταλάβουν τα αποτελέσματα της δουλειάς στο εργοστάσιο και της ζωής στην πόλη: τη μετατροπή τους από ανθρώπους σε μηχανές, σε αλλοτριωμένα όvτα, με την έvvοια ότι ήταv αλλοτριωμένοι από τηv εργασία τους, επάνω στηv οποία δεv είχαν κανένα έλεγχο. Ο Μαρξ πρόσφερε στους εργάτες τηv αντίληψη ότι τα βάσανά τους, που ο 'Ενγκελς περιέγραψε, είχαν έvαv τελικό σκοπό: αvτιπροσώπευαv την ιδιαίτερη συμβολή τωv εργατών στοv τελικό και αναπόφευκτο θρίαμβο της τάξης τους. Οι θεωρίες τωv Μαρξ και 'Ενγκελς διαδόθηκαν στηv Ευρώπη μετά το 1850. 'Οπως οι θεωρίες των άλλων στοχαστών που πραγματευθήκαμε -τόσο τωv απολογητών όσο και τωv αντιπάλων του αστικού βιομηχανικού κόσμου- είναι ιστορικά σημαντικές για δύο λόγους. Ο πρώτος είναι ότι οι ιδέες τους βοήθησαν τους ανθρώπους vα καταvοήσουv καλύτερα τη vέα κοιvωvική τάξη πραγμάτων που είχε ξεπηδήσει ως επακόλουθο
ιης 1υ) με ηο 1οη θα ςής ,ής ,Ού pία >λό ική va
�-
ωv ΙΚή ;ξή ΟΙ
)ΟΕ
ων τες ως μια VO
και σε rαν )IΞV
rην (OV
·ωv
,υς. rην ·ών ·ων ικά ους 11έο ;θο
κ της βιομηχανικής επανάστασης, καθώς κ αι το της γαλλι ής και όλο που θα μπορούσαν οι ίδ ιοι να παίξουν ως μέλη μιας τάξης ρ 0, εκ είνη τη νέα κοινωνική διάταξη. Ο δεύτερος είναι ότι 01 ιδέες συντέλεσαν στην εμφάνιση των συγκειφιμέ υ σ τέ ς καθεαυτές vω v πολιτικών, κοινων ικών και 01κοvομ1κώv αλλαγών και γεγον ότω ν που απ οτελούν το θέμα των επόμενων δύο κεφαλα(ωv.
\
\
79
Κεφάλαzο 10
Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ (1815-1870) Η γενική σκέψη, η ελπίδα της Γαλλίας υπήρξε η τάξη και η θερία κάτω από μια συνταγματική μοναρχ(α. Pierre Guizot, Ομιλία για την κ ατάσταση του έθνους (1831)
Η ιστορία της Ευρώπης του 19ου αιώvα, σε μεγάλο βαθμό, δι αμορφώθηκε από τηv αλληλεπίδραση του φιλελευθερισμού κ αι του εθνι κισμού. Οι αστοί της Αγγλίας και της Γαλλίας, όπου ο φιλελευθερισμός ήταv ισχυρότερος, εvστερvίστηκαv έvα σύνολο δογμάτων τα οποία αvταvακλούοαv τα εvδιαφέροvτα κ αι τα συμφέροντά τους. Ο φιλελευθερισμός οήμaιvε για τους αστούς: {α) αποτελεσματικό κράτος, έτοιμο να αναγνωρίσει την αξία της εμπορικής και βιομηχανικής ανάπτυξης {β) ένα κράτος μέσα στο οποίο τα συμφέροντά τους θα προστατεύονταν με την άμεση αντιπροσώπευσή τους στο νομοθετικό σώμα -ένα πολίτευμα, κατά πόσα πιθανότητα, συνταγματικής μοναρχίας και, οπωσδήποτε, όχι δημοκρατίας- (γ) εξωτερική πολιτιι<ή που θα διεπόταν από τις αρχές της ειρήνης και της ελευθερίας του εμπορίου· και {ο) πίστη στον ατομικισμό και στα δόγματα των κλασικών οικονομολόγων.
Οι συνιστώσες του φιλελευθερισμού
Πολλοί αστοί σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες είχαν αποδεχθεί τις παραπάνω πεποιθήσεις και αντιλήψεις και εργάζονταν συστηματικό και με ι<άnοια επιτυχία, με σκοπό την εφαρμογή ουγκεκρψέvωv φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων. 'Εvας εξίσου σημαν τικός και συχνά αμεσότερος στόχος, ωστόσο, ήταv γι·
Η πίεση rou εθvικrσμοίι
82 αυτούς και η επίτευξη κάποιας μορφής εθνικής ενότητας. Ο ι αστοί της Γερμανίας, της Ιταλίας, της Πολωνίας ι<αι της Αυτοκρατορίας τωv Αψβούργων, όσο κι αv ήταv αφοσιωμένο ι στο φιλεuθερισμό, πιστεύαv ότι οι πιθανότητες va επιτύχουν τους φιλελεύθερους στόχους τους θα αuξάvοvταv κατά πολύ αν μπορούσαν vα εvοποιήσοuv το μωσαΊκό τωv ηγεμοvιώv σε έva εύρωστο, «σύγχρονο» έθνος-κράτος. Στο κεφάλαιο αυτό θα εξετάσουμε το φαιvόμεvο του φιλελευθερισμού, κυρίως ως προς τηv επίδραση που άσκησε στις τύχες της Αγγλίας και της Γαλλίας. Στο επόμενο κεφάλαιο θα περιγράψουμε τοv τρόπο κατά τοv οποίο ο φιλελευθερισμός, σε σuvδuασμό με τον εθνικισμό, ανασχημάτισε τηv ιστορία της κεντρικής Ευρώπης. 1. Η ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ, 1815-1830 Συνέδριο της Βιέννης
Η ανάπτυξη του φιλελευθερισμού πραγματοποιήθηκε, εvμέρει, ως αvτiδραση στη συντηρητική πολιτική που υιοθετήθηκε από τρομοκρατημένες κυβερνήσεις, οι οποίες επιδίωκαν v • αποκαταστήσουν τηv εσωτερική και διεθνή τάξη μετά τους vαπολεόvτειοuς πολέμους. Γ ια έvα διάστημα δεκαπέντε περίπου χρόvωv μετά το 1815, οι ηγέτες των περισσότερων ευρωπαϊκών χωρώv έι<αvαv ό,τι μπορούσαν για va σταματήσουν τηv πρόοδο του αστικού φιλελευθερισμού. Στις περισσότερες περιπτώσεις, ωστόσο, το μόvο που κατάφερνε η καταπιεστική τους πολιτιι<ή ήταv va καταστήσει τους φιλελεύ θερους πιο αποφασισμένους για τη vίκη. Ο πρωταρχικός στόχος τωv κuβερvήσεωv ήταv va βεβαιωθούν ότι η Ευρώπη δεv επρόκειτο ποτέ vα καταστεί πεδίο επαvαστατικώv αvαστατώ· σεωv, παρόμοιων με εκείνες που είχε δοκιμάσει στη διάρκεια τωv προηγούμεvωv είκοσι πέvτε χρόvωv. Για το σκοπό αuτόv, όταv οι αντιπρόσωποι τωv ευρωπαϊι<ώv δuvάμεωv σuvαvτήθη καv στο συνέδριο της Βιέvvης το 1814 για vα καταστρώσουν μια οριστική ειρηνική διευθέτηση για τηv Ευρώπη, εργάστηκαν σκληρά προι<ειμέvοu va επιτύχουν μια συμφωνία που, στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, θα εγγυόταv τη διεθνή σταθερότητα. Ταυτόχρονα, όμως, ήταv Οf!Οφασισμέvοι va προωθήσουν τις αξιώσεις τωv χωρώv τους για προσαρτήσεις vέωv περιοχών, παρόλο που τέτοιες αξιώσει ς απειλούσαν vα δημιουργήσουν αντιθέσεις μεταξύ τους, ή ακόμα και va οδηγήσουν σε πόλεμο. Av και οι κύριες αποφάσεις του συνεδρίου πάρθηκαν από
83 ), ι
� ι 1D 111 1 111 1 11) 1 Ια
f
1\ς 10 1 IV 1
S·
ε, >υ ες ;η ια ιv ία ις η ύ, ,ς :V 'ι)• 10 V, η• ια IV Ό ).
ις V, >V
ο. rό
nρσσώπους τωv ι<υριότeρωv δυvάμeωv, στις συνεδριάσεις , ' που αvτιπροσωπευαv οχεδόv α\ΙΤΙμeτείχαv πολλοι' α ξιωματουχοι σuμ Ε Σ ' ' ' ικα eι υvο λ 'ξ υρωπης. ουμμετeιχαv ' της οvιες ς λ ηγεμ ό ε τις , , Α , , Ρ αυτοκρατορας της ο ωσιας υστριας της τσαρος ο , , μοvόώρχες: ' ' της Δαvtας, ' της Β αυαρ1ας ' εις της ρωσιας, Π λ βασι α οι ι κ ς θ κσ ' αvτιπροσωπευτηκe ' Η Μeγα'λη Βρeταvtα 01 τη ς Βυρτεμβeργης. ι< ό τοv λόρδο Κάσλρι (Castlereagh) και το δούκα του �uέλιγκrοv (Wellington). Τη Γαλλία εκπροσωπούσε ο ευέλικτος σ διο ύργος Ταλεϊράνδος, που είχε υπηρετήσει ως αρχιεπί ρ οκοπος κατά τη βασιλεία του Λουδοβίι<ου ΙΣΤ', ως υπουργός ' ' πια 'ετοψος η του Ναπολεοvτα, και ηταv tι..'-ωτερικώv στην αυ λ' 'θ 'δ υπο eση της αvτι ρασης. τηv vα εvσ τερvιστεί
Τους βασ11<0ύς ρόλους στο συνέδριο της Βιέvvης έπαιξαν ο Αλέξανδρος Α ' (1801-1825) και ο πρίγκιπας Μέτερνιχ (1773859). Ο δυvαμιι<ός τσάρ � υπήρξε μια από τις αιvιγματικότερeς φυσιογνωμίες της ιστορίας. Μεγάλωσε στην αυλή της Μεγάλης Αι κατερίνης ι<αι υιοθέτησε τις αρχές του Ρουσσώ από το δάσ κ αλό του, έvαv Γάλλο Ιακωβίvο. Το 1801 διαδέχτηκε στο θρόνο το δολο φονημένο πατέρα του Παύλο, ι<αt, για τις επόμeveς δύο δεκαετίες, τάραζε τοv ύπνο τωv συναδέλφων του βασιλέων εμ φαvιζόμevος ως ο πιο φιλελεύθερος μονάρχης στην Ευρώπη. Μετά τηv ήττα του Ναπολέοντα κατά τη ρωσική εκσιρατεία, το μυαλό του Α λέξανδρου άρχισε vα στρέφ εται όλο και περισσότερο σε μυστικιστικές διόδους. Οραματίστηκε ότι η αποστολή του ήταν vα προσηλυτίσει τους ηγέτες όλων τωv χωρών στα χριστιανικά ιδανικά της δικαιοσύνης και της ειρήνης. Το ι<ύριο αποτέλεσμα ωστόσο τωv μεγαλόσχημων δηλώσεων αφοσίωσής του στην «ελευθερία» καt το «διαφω τισμό» ήταv vα τρομάξει τους συντηρητικούς, που υποπτεύτηκαν μια συvομωσία για τηv επέκταση της εξουσίας του σε ολόκληρη τηv Ευρώπη. Κατηγορήθηκε ότι συνωμοτούσε με τους απανταχού Ιακωβίvους για vα υποκαταστι1σει τηv παvτοδύvαμη Γαλλία με μια παvτοδύvαμη Ρωσία. Η κυριαρχιι<ή φυσιογνωμία στο συνέδριο υπήρξε ο Μέτερνιχ (Klemens von Metternich). Γεvvήθηκe στο Κόμπλεvτς της κοιλάδας του Ρήvου, όπου ο πατέρας του ήταν πρεσβευτής της Αυστρίας στις αυλές τριών γeρμαvικώv κρατιδίων. Ως φοιτητιiς στο πανεπιστήμιο του Στρασβούργου, ο νεαρός Μέ τερνιχ παρέστη μάρτυρας μερικών ακραίων οχλαγωγικών εκδ ηλώσεων στο πλαίσιο της γαλλικής επανάστασης. Στ1ς
Αλέξανδρος Α ·
Μέτερνιχ
84
Μετερvιχ
β1α1ότητες αυτές απέδ1δε το μίσος του εvαvτίοv κάθε nολιη κήςi κα1vοτομίας. Αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του, μπήκε οτJ διπλωματικό σώμα και υπηρέτησε επί σαράvτα περίπου ΧΡόv1�1 ως υπουργός εξωτερικώv. Συvέργησε ώστε vα προκ ληθεii διχόvοια μεταξύ του Ναπολέοvτα και του τσάρου Αλέξαvδρου αφότου συμμάχησαv το 1807, και έπαιξε επίσης κάποιο ρόλο οτο διαι<αvοvισμό του γάμου του Ναπολέοvτα με τηv Αυστριa κ� αρχιδούκισσα Μαρία Λουίζα. Το 1813 αvακηρύχτηι<ε κληροvο. μ ικός πρίγκιπας της Αυστριακής Αυτοκρατορίας. Στο Συvέδρ 1 της Βιέvvης ο Μέτερvιχ διακρίθηκε για τη χάρη της συμπερ1 φοράς του και για τις επιδέξιες μηχαvορραφίες του. Οι δυο βασικές έμμοvες ιδέες του ήταv το μίσος evavτίov κάθε πολιτικοκοιvωvικής αλλαγής και ο φόβος του απέvαvτι στη Ρωσία. Στηv πραγματικότητα αυτά τα δύο συvδέοvταv μεταξύ τους. Δεv φοβόταv 1διαίτερα τηv επαvάσταση αυτή 1<αθεαuτή· περισσότερο φοβόταv επαvαστόσε1ς uποκιvούμεvες από τοv τσάρο με σ1ωπό τηv εγκαθίδρυση ρωσικής κuρ1αρχίας στην Ευρώπη. Για το σι<οπό αυτό, εuvόησε τηv επιβολή μετρ1οπαθώv όρωv παράδοσης της Γαλλίας μετά τηv ήττα της και ήταν έτοιμος, σε κάποια στιγμή, vα προωθήσει τηv παλ1vόρθωση του Ναπολέοvτα ως αuτο1φάτορα τωv Γάλλωv, κάτω από τηv προστασία 1<01 επικυριαρχία της μοvαρχίας τωv Αψβούργων. Η βασική ιδέα που καθοδήγησε τις εργασίες του σuvεδρίου της Βιέvvης ήταv η αρχή της νομιμότητας. Η αρχή αυτή επιvοήθηκε από τοv Τ αλεϊράvδο ως μέσο προστασίας της Γαλλίας evavτίov εvδεχόμεvης δραστικής τιμωρίας από τους vικητές, αλλά τελικά υιοθετήθηκε από τοv Μέτερv1χ ως βολική έκφραση της γεvικής αvτιδραστ1κής πολ1τικής. Νομιμότητα σήμα1vε ότι 01 δuvαστείες της Ευρώπης που βασίλευαv κατά τη ν προεπαvαστατική εποχή, θα έπρεπε vα αποκατασταθούv στους θρόvους τους, καθώς επίσης και ότι κάθε χώρα θα έπρεπε vα αvακτήσει, βασ11<ά, τα ίδια εδάφη που κατείχε το 1789. Σύμφωνα με αυτήv τηv αρχή, ο Λουδοβίκος ΙΗ' (ο Λουδοβίκος ΙΖ', γι ος του εκτελεσθέvτος βασιλικού ζεύγους, πέθαvε κάτω από μυστηριώδεις συvθήκες, όvτας κρατούμεvος των επαvαστατώv το 1795), αδελφός του Λουδοβίκου ΙΣΤ', αvαγνωρίστηκε ως «vόμψΟQ> μοvάρχης της Γαλλίας. Αποφασίστηκε επίσης η παλιvόρθωση τωv Βουρβόvωv μοvαρχώv στηv Ισπαvία και στο Βασίλειο τωv Δύο Σικελιώv. Η Γαλλία αvαγκόστηκε vα πληρώσει αποζημίωση 700 εκατομμυρίωv φράγκωv στους
85
συμμάχους, αλλά τα σύνορά της παρέμε1vαv βασικά τα εκεί να του 1789. α vα εξασφαλιστεί η βεβαιότητα ότι οι Γάλλοι δεν θα υ ο σαv σύντομα να περάσουν τα σύνορά τους, 011<0δομή fVΟ ισχυρό φράγμα για vα τους περιφράξει. Η Ολλανδική κατακτηθεί από τους Γάλλους το 1795, ,.ιοκρατία, που είχε ' με τοv οικο ' οκστaστάθηκε ως Βασι'λειο τωv Κ'ατω Χωρωv, ' μοvαρχιας. ' Στηv Ορά γγης στο θρόνο της κλ ηροvομικης κμότειά του προστέθηκε το Βέλγιο, που μέχρι τότε :στ ούσι: τις Αυστριακές Κάτω Χώρες, με την ελπίδα ότι αυτή υπολ ογίσιμη πια δύναμη θα αποθάρρυνε οποιεσδήποτε η �λλοvηκές σκέψεις γαλλικής επέκτασης. Για τον ίδ10 λόγο, η μγιρμαvική αριστερη' οχ ' θη του Ρ'ηvου παραχωρη'θηκε στην Πρ ωσία, εvώ στην Αυστρία αναγνωρίστηκε η κυριαρχία στη βόροr: Ιταλία.
"
1ο
,r
,ς
ο 1 Ό ιό )V Jς 1
η 1
.ο ίο • Jς
Η αρχή της νομιμότητας δεν επεκτάθηκε, ωστόσο, στις γερμαν ικές ηγεμονίες. Εκεί, παρά τις εκκλήσεις ηγετών των κυρίαρ χων κρατιδίων που υπήρχαν πριν το 1789, 01 μεγάλες δυvάμι1c., συμφώνησαν να διατηρήσουν τα σύνορα που είχε χαράξει ο Ναπολέων. Ο φόβος μιας επιθετικής Ρωσίας οδήγησε τιι; άλλες ευρωπαϊκές χώρες να υποστηρίξουν τη διατήρηση ως αvτφωσικώv κυματοθραυστών- τωv vαπολεόvτε1ωv βασιλξίωv της Βαυαρίας, της Βυρτεμβέργης και της Σαξονίας. Ταυτόχρονα, όμως, ο τσάρος Αλέξανδρος απαίτησε τηv αvασt1γκρότηση της Πολωνίας (που είχε διαμελιστεί μέχρις ιξαφοvισμού στη δεκαετία του 1790 από τη Ρωσία, τηv Αυστρία και την Πρωσία) ως βασιλείου, με τον ίδιο ως συνταγματικό της μο ,άρχη. Η Πρωσία ήταν έτοψη va δεχτεί το σχέδιο, με τον όρο να της επιτραπεί vα καταβροχθίσει τη Σαξονία. Η εθνική βουλιμία για εδαφική επiΞκταση σύντομα ει<τόπισε τη vομψότητα ωc κατευθυντήρια αρχή, σ' εκείνες τις διαπραγματεύσεις. Ο Μ� rερvιχ, τρομοκρατημένος από τη διπλή απε1λή της Πρωσίας και της Ρωσίας εvαvτίοv της Αυστρίας, συμμάχησε με τοv Ταλεϊράvδο και τοv Κάσλρι, που συμφώνησαν μυστικά vα κη�,υξουv τον πόλεμο εvαvτίοv της Ρωσίας και της Πρωσίας, αv χρι:ιαστεί, για vα αποτραπεί η πραγματοποίηση της πολωvοσα· ξοvικής συμφωνίας τους. Τελικά επιτεύχθηκε συμβιβασμός, που άφηνε στη Ρωσία το μεγαλύτερο μέρος της Πολωνίας και στην Πρωσία έvα μέρος της Σαξονίας. Η Βρετανία, όχι λιγότερο ανυπόμονη από τις άλλες νικήτριες δυνάμεις v' αποζημιωθεί για
Φράγματα στο γαλλικό επεκτατισμό
Ο διακαι,οvισμός στη Γερμανία
86
τη μακρόχροvη συμμετοχή της στοv πόλεμο, προσάρτηοe περιοχές που βρίσκοvταv κυρίως κάτω από γαλλικι'ι κυρια pχίa στη Νότια Αφρική και Νότια Αμερική, καθώς και το νησί της Κεϊλάvης, αυξάvοντας έτσι την εμπορική αυτοκρατορία της Το σύστημα των σuμμaχιώv
Μετά την τελική ήττα του Ναπολέοvτα στο Βατερλώ το 1815, οι μεγάλες δυνάμεις επαvεπιβεβαίωσαν το διακανονισμό της Βιέvvης, με τηv ελπίδα ότι οι προσπάθειές τους θa μπορούσαν να καταλήξουν σε μια διαρκώς σταθερή «ευρωπαϊκή αρμοvία». Για να εξασφαλιστεί ακόμα περισσότερο το τέλος των επαvαστατικών αναταραχώv, σχημάτισαv τηv Τετραπλή Συμ. μαχία Βρεταvίας, Αυστρίας, Πρωσίας και Ρωσίας η οποία, όταν η Γαλλία έγινε δεκτή ως πέμπτο μέλος, μετοvομάστη1<ε σe Πενταπλή Συμμαχία. Τα μέλη της υπόσχονταν να συvεργα. στούν για την 1<αταστολή οποιασδ11ποτε αναταραχής που θα μπορούσε va προκύψει από απόπειρες ανατροπής νόμψωv κυβερνήσεων ή αλλαγής 9ιεθvών συνόρων. Ταυτόχρονο, ο τσάρος Αλέξανδρος, με τις μυστικιστικές τάσεις του πια σε ανάπτυξη, έπεισε τους συμμάχους va τοv ακολουθήσουν στη διc.::<ήρυξη ενός άλλου συνασπισμού, της «Ιερής Συμμαχίας», αφοσιωμένης στα διδάγματα της δικαιοσύνης, της χριστιανικ ής ευσπλαχνίας ι<αι της ειρήνης. Το μόvο αποτέλεσμα αυτι1 ς της δεύτερης συμμαχίας ήταν η σύγχυση που προκάλεσε στους Ευρωπαίους ηγέτες αναφορικά με τις προθέσεις του Αλέ, ξαvδρου. 'Ηταv φιλελεύθερος -ακόμα και Ιοκωβίvος, όπως φοβόταν ο Μέτερνιχ- ή αξιόπιστος συvτηρητιι<ός; Η σύγχυση διαλύθηκε, καθώς στη μια χώρα μετά την άλλη οι φιλελεύθερες εξεγέρσεις καταπvίγηκαv από την αποφασιστικά αντιδραστική πολιτική των συμμαχικών κυβερvήσεωv, περιλαμβανόμενης και εκείvης του Αλέξανδρου.
Η καταστολή τωu φιλελευθέρων έξεyέρσεωv
Οι επιθέσεις εvαvτίοv των αvτιδραστικώv κυβερvήσεωv της Νάπολης και της Ισπαvίας, έκαναν τους συμμάχους va σπεύσουν στη διάσκεψη του Τροπάου της Αυστρίας το 1820. Μυστικές αδελφότητες vεαρών φιλελευθέρων, πολλοί από τους οποίους ήταν αξιωματικοί του στρατού, υπήρξαv οι πυρήνες τωv εξεγέρσεων. Οι οργαvώσεις αυτές, που πρωτοδημιουργήθηκαv στηv Ιταλία, αυτοαποκαλούvταv Καρμποvάροι και αποτελού· σαv μια ενεργό «αvτι-αvτιδραστη<ή» δύναμη. Η επιρροή τους επεκτάθηκε στην Ευρώπη κατά τις αρχές της δεκαετίας του 1820. Τόσο στη Νάπολη όσο και στην Ισπανία, πέτυχαv vα εξαναγκάσουν τους βασιλείς vα ορκιστούν ότι θα εφαρμόσουν
87
υvτάγματα βασισμένα στο φι λελεύθερο γαλλικό σύνταγμα του �?89 -91. Σ το Τ ροπάου, η Α υστρία, η Πρωσία κα ι η Ρωσία αντέδρασαν σ' αυτές τις απειλές κατά της διεθνούς τάξης κα ι του απολυ ταρχ ισμού, υποσχόμενες vα βοηθήσει η μι α τηv άλλη στην καταστολή της επανάστασης. Η Γαλλία και η Βρετανία α ρvήθηκαv να υιοθετήσουν τηv απόφαση, όχι τόσο επει δή 11ταv α ντί θετες με τα καταπι εστ ικά μέτρα, όσο επει δή δεv επιθυμούσαν να περ ιορίσουν τηv ελευθερία δράσης τους, δεσμευόμεvες με διεξοδι κές δι εθνείς συνθήκες. Ο Μέτερνι χ nαΡ' όλ · αυ τά προχώρησε, με τη συνδρομή της Ρωσίας και της Πρωσίας, στη δίωξη τωv Καρμποvάρωv στασι αστών, φυλακί ζοντας και εξορίζοντας τους ηγέτες τους. Δ ύο χρόν ια αργότερα, το 1822, έvα άλλο συνέδριο συγκλήθ ηκε στη Βερόνα, για vα ασχοληθεί με τη συνεχιζόμενη φιλελεύθερη απειλή εvαvτίοv της σταθερότητας στην Ισπανία, εξαι τίας επαvαστάσεωv στ ις ισπαν ι κές αποικίες της νότιας Αμερικής, καθώς και με τηv επανάσταση τωv Ελλήvωv στη vοτιοαvατολι κή Ευρώπη. Για τη λύση του ισπαν ι κού προβλήμα τος οι Γάλλο ι έστειλαν στρατό 200 χιλιάδων στην Ιβηρική το 1823. Χωρίς μεγάλη δυσκολία, η δύναμη αυτή κατέβαλε τους Ισπανούς φι λελευθέρους, που ήταν αντίθετο ι στην απόπει ρα του βασ ιλιά Φερδινάνδου Ζ' vα υπονομεύσει τηv αντιπροσωπευτική δι ακυβέρνηση. Οι Γάλλοι βοήθησαν το Φερδ ινάνδο vα αnοκαταστήσει τηv εξουσία του και vα κυβερνήσει όπως ήθελε. Σε αντίθεση με την ισπαν ική εμπει ρία τους, οι υπερασπιστές του υφιστάμενου καθεστώτος στάθηκαν αvίκαvοι vα αvακόψουv το κίνημα προς την ανεξαρτησία και το φιλελευθερισμό στις αποικίες. Το 1823 ο πρόεδρος των Ηvωμέvωv Πολιτειών Μοvρό (James Monroe) εξέδωσε το ομώνυμο δόγμα, που διακήρυσσε ότι απόπει ρες επέμβασης ευρωπαϊκών δυνάμεων στο Νέο Κόσμο θα θεωρούνταν από τηv κυβέρνησή του εχθρικές ενέργει ες.Χωρίς τη βρεταν ι κή ναυτική υποστήρ ιξη, το δόγμα θα παρέμενε νεκρό γράμμα. Η Βρετανία, όμως , ήταν πρόθυμη va αναγνωρίσει την ανεξαρτησία των vοτιοαμερι καvικώv δημο κρατ ιών, εφόσον οι νέες χώρες ήταν έτοιμες va συνάψουν εμπορ ι κές σχέσεις μ' αυτήν αντί με την Ισπανία. Κατά συνέπεια, οι Βρετανοί χρησι μοποίησαν το ναυτικό τους γι α va nαρεμποδίσουv την Ισπανία va επέμβει γ ια vα σώσει την ετοιμόρροπη αυτοκρατορία της. Σ τη νοτιοανατολι κή Ευρώπη, τηv ίδ ια εποχή, ένας
Πρόκληση κατά του συστήματος των
συνεδρίων
�� Εξέγερση στην Ελλάδ(J.
Έλληνας στρατιωτικός, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, προωθούσε τη σύσταση μιας ελληνικής «αυτοκρατορίας» πάνω σε ασαφ είς φιλελεύθερες αρχές. Στο πλαίσιο των επιδιώξεων αυτών, οι 'Ελληvες είχαν εμπλακεί σε πόλεμο εναντίον των Τούρκων, που κατείχαν την Ελλάδα. Av και ο Υψηλάντης σύντομα νικήθηκ ε, το κίνημά του επέζησε: πέντε χρόνια αργότερα, οι στόχοι του περιορίστηκαν στηv περισσότερο εφικτή πραγματοποίηση ενό ς ανεξάρτητου εθνικού ελληνικού κράτους. Οι επαναστάτες, ενισχυμένοι, για λόγους μεσογειακής ναυτικής στρατηγικής, από μια 1<0ιvή αγγλο-γαλλο-ρωσική επέμβαση, καθώς και αnό μια ρωσική εισβολή στα Βαλι<άvια, πέτυχαν αυτή τη φορά. Η επιτυχία τους υπήρξε ενδεικτική της έκτασης των αλλαγών που είχαν συντελεστεί από τηv εποχή του συνεδρίου της Βερόνας. Ο Μέτερνιχ και οι άλλοι αντιδραστικοί δεν μπορούσαν πια vα οικοδομούν συμμαχίες στην υπόθεση ότι η διατήρηση του υφισταμένου καθεστώτος ήταν για τις ευρωπαϊ κές δυνάμεις ο πρώτιστος στόχος.Η Βρετανία, ιδιαίτερα, είχε γίνει εντελώς αναξιόπιστη από την άποψη αυτή. Εκεί, προς τα τέλη της δεκαετίας του 1820, το φιλελεύθερο κίνημα φάνηκε vα ενισχύεται σημαντικό. 2. οι ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ, 1815-1830
Η βρετονική πολιτική
Η πρόοδος του φιλελευθερισμού πραγματοποιήθηι<ε στη Βρετανία ύστερα από μια περίοδο αντίδρασης, όπως ιωι στην ηπειρωτικ11 Ευρώπη. Εκεί, το συντηρητικό κόμμα των Τόρηδωv απολάμβανε σχεδόν συνεχή πολιτική υπεροχή, από το 1783, όταv ο Πιτ (William Pitt) ο νεότερος έγινε πρωθυπουργός. Av και ο Πιτ είχε αρχίσει την καριέρα του κατά κάποιο τρόπο ως μεταρρυθμιστής, η γαλλική επανάσταση τοv μετέτρεψε, μαζί με τους συναδέλφους του στο κόμμα, σε ακλόνητο υπερασπιστή του υφισταμένου ιωθεστώτος. Οι πολιτικοί αντίπαλοι των Τόρηδων, οι Ουίγοι, είχαν, σ' ολόκληρο το μαιφοχρόvιο διάστημα τωv επαναστατικών ι<αι ναπολεόντειων συγκρού· σεων, παραμείνει σε ι<άποιο βαθμό συμβιβαστικοί απέναντι στους Γάλλους. Παρέμειναν, ωστόσο, εξίσου αρvητι1<0ί με τους Τόρηδες απέναντι στις δημοκρατικές αντιλήψεις και εξίσου υποnτηρικτές της πλήρους απολαβής των καρπών της ιδιοκτησίας τους .
89 Κατά συvέπεια, όταv μετά το 1815 ξέσπασαv ταραχές στηv Αγγλία, ως αποτέλεσμα της οικοvομικής κρίσης και της uvακόλουθης αvεργίας, υπήρξε γεvική επιδοκιμασία τωv :aτασ ταλ τικώv μέτρωv που υιοθέτησε η βρεταvική κuβέρvηση, σrτό μέρους τωv εuπόρωv. Καταδότες επιστρατεύτηκαv για vα κατασκεuάσουv αποδεικτικά στοιχεία εvαvτίοv τωv uποκιvητώv του λαού σε ταραχές. Στο βιομηχαvικό βορρά, όπου οι συvθήκες ήταv ιδιαίτερα άσχημες, αστοί και εργάτες ριζοσπάστες εκμεταλλεύτηκαv τη γεvική αvαταραχή για vα προωθήσουν τις σrτ αιτήσεις τους για αuξημέvη εκπροσώπηση στο κοινοβούλιο. Στ ο Μάντσεστερ, έvα πλήθος ογδόvτα χιλιάδων λαού, εvώ διαδήλωνε υπέρ τωv πολιτικών μεταρρυθμίσεων στηv πλατεία του Αγίου Πέτρου, δέχτηκε τα πυρά του στρατού. Σκοτώθηκαv έvτεκα και τραuματίστηκαv πάvω από τετρακόσιοι, συμπερι λαμβ ανομένων και εκατόν δεκατριών γυναικών. Η σφαγή αυτή οvομά στηκε «Πήτερλω» από τους Βρετανούς ριζοσπάστες, δηλαδή εσωτερικό Βατερλώ· υπήρξε η πρώτη από αρκετές κ αταστα λτικές εvέργειες που πραγματοποίησε η κuβέρvηση για vα καταπvίξει το μεταρρυθμιστικό κίvημα. Μ ια άλλη εvέργεια ήταv τα νομοθετικά μέτρα τα γvωστά ως «' Εξι Νόμοι », που ψηφίστηκαν από το κοιvοβούλιο το 1819 και έθεταv εκτός νόμου τηv «αvατρεπτική και βλάσφημη» φιλολογία· επίσης, επέβαλλαν φόρο χαρτοσήμου στις εφημερίδες, επέτρεπαv τις έρευvες στα σπίτια για όπλα και περιόριζαv το δικαίωμα τωv δημόσιωv σuvαθροίσεωv. Ωστόσο, σε εκπληκτικά μικρό χροvικό διάστημα, η αvτίθεση των Βρεταvώv πολιτικών ηγετών σε οτιδήποτε καινούριο απαλύνθηκε, και επέδειξαv μια ικανότητα συμβι βασμού που κράτησε την επαvάσταση μακριά από τη χώρα: ο υπουργός εξωτερικώv Κάvιγκ (George Canning) και ο υπουργός εσωτερικών Πηλ (Robert Peel), γιος πλούσιου βαμβακοβιο μηχάvου, uπήρξαv ευαίσθητοι στα συμφέροντα τωv φιλελεύ θερωv καπιταλιστώv επιχειρηματιών της Βρεταvίας. Κάτω από τηv πίεσή τους, η κuβέρvηση αποσύρθηκε από τηv αδιάλλακτη Πεvταπλή Συμμαχία. Ο Κάνιγκ ήταv εκείvος που πήρε τηv πρωτοβουλία για τηv αvαγvώριση τωv vέωv vοτιοαμερικαvικώv δημοκρατιώv. Στο εσωτερικό, οι ίδιοι οι πολιτιιωί άρχισαv vα βάζουv τάξη στο πλαδαρό σuvοθύλεuμα τωv βρεταvικώv vόμωv· για παράδειγμα, κατάργησαv τη θανατική ποινή για περίπου εκατό διαφορετικά αδικήματα. Ο Κάvιγκ ακόμα
Το «Πήτερλω» και
οι « 'Εξι Νόμοι»
Οι «φιλελευθεροποιοί» Τόρηδες
90
Κοινοβουλευτική μεταρρύθμιση
φιλελευθεροποίη σε, αv και δεv κατάργησε, τους Νόμους γι α τα Σιτηρά, nου εnέβαλλαv δασμούς στηv εισαγωγή φτηνού σιταριο ύ αnό το εξωτερικό. Κατ' αυτόv τοv τρόnο, ευvοούσαv τους γαιοκτήμονες, αλλά ζημίωvαv τους βιομηχάνους, nου ήτ αv αvαγκασμέvοι vα nληρώvουν μεγαλύτερα ημερομίσθια για vα αγοράζουν οι εργάτες τους ακριβό ψωμί. Οι «φιλελευθεροnοιο ί» αυτοί, ανάμεσα στηv πλειοψηφία τωv ακόμα βασικά συvτηρητι κώv Τόρηδων, κατάφεραν μέχρι και vα καταργήσουν τους vόμους nου απέκλειαν αnό πλήρη συμμετοχή στην πολιτική ζωή τους διαφωνούντες Προτεστάντες (μέλη μη αγγλικαvικώv προτεσταvτικώv ομάδωv, όπως οι Βαπτιστές, οι Κοvγιφε. γκαοιοvαλιστές, οι Μεθοδιστές) καθώς και τους Ρωμαιοκαθολ,. κούς Εκε!vο που δεv δέχοvταv οι συντηρητικοί, ήταv η μεταρρύθμιση της Βουλής τωv Κοιvοτήτωv, όπου η αντιπροσώ πευση έκλιvε έvτοvα υπέρ τωv συμφερόvτωv της έγγειας 1δ101<τησίας. Στο θέμα αυτό οι Τόρηδες, το κόμμα της πλειοψηφίας στο κοινοβούλιο, τράβηξε τη διαχωριστική γραμμή και παρέμεινε βασικά αφοσιωμένο στο υφιστάμενο καθεστώς. Τα μέλη της φιλελεύθερης αοτιι<ής τάξης, ωστόσο, υποστήριζαv ότι μια τέτοια μεταρρύθμιση ήταv απόλυτα αναγκαία προκει· μέvου vα παίξουν συνεχή και ενεργό ρόλο στη διαμόρφωση της βρετανικής πολ1τ1ι<ής με τρόπο ώστε vα συμβαδίζει με τα δικά τους συμφέροντα. Το «συμφέρον» ήταv, πραγματικά, η λέξη. κλειδί στη συζήτηση για τηv κοινοβουλευτική μεταρρύθμιση. Για αιώνες, το κοινοβούλιο αντιπροσώπευε τα συμφέροντα τωv μεγάλων γαιοκτημόvωv, τηv ·κύρια ιδιοκτήτρια τάξη οτηv Αγγλία. Τα δύο τρίτα περίπου τωv μελών της Βουλής τωv Κοιvοτήτωv, είτε εκλέγοvταv άμεσα από τους πλουσιότερους γαιοκτήμονες της υπαίθρου, είτε χρωστούσαν έμμεσα τηv εκλογή τους σ' εκείνους. Πολλές από τις εκλογικές περιφέρειες που έστελvαv αντιπροσώπους στη Βουλή των Κοιvοτήτωv, ελέγχοvταv από γαιοκτήμονες που χρηοιμοnοιούοαv τηv πίεση της τοπιι<ής οικονομικής τους δύναμης -ή, σε πολλές περιπτώσεις, τηv άμεση δωροδοκία- για τηv εκλογή αντιπροσώπων φιλικών προς τα συμφέροντά τους. Αυτές ήταv οι «διεφθαρμένες» εκλογικές περιφέρειες, για τις οποίες έλεγαv ότι βρίσκοvταv στις «τσέπες» εκείvωv που τις έλεγχαν. '0001 ευvοούοαv τη διατήρηση του συστήματος υποστήριζαν οτι ελάχιστη σημασία είχε η διαφθορά στις εκλογικές διαδιι<ασίες,
91 το ότι οι εκλογικές περιφέρειες αvτιπροσωπεύαv άvισους αριθμ ούς ψηφοφόρωv ή το ότι πάρα πολύ λίγοι (έvας στους εκα τό περίπου) είχαv δικαίωμα ψήφου. Εκείvο που πραγματικά είχε σημασία, ισχυρίζοvταv, ήταv το ότι τα συμφέροvτα του έθv ους στο σύvολό του, με εκείvα της έγγειας ιδιοκτησίας, που κατά τη γνώμη τους συvέπιπταv, εξυπηρετούvταv πολύ καλ α από έvα κοιvοβούλιο που εκλέγοταv μ' αυτόv τοv τρόπ ο. Η vέα βιομηχαvική αστική τάξη, φυσιι<ά, δεv συμφωνούσε επιχειρήματα τωv γαιοκτημόvωv. Υποστήριζε, λόγου τα με οι Νόμοι για τα Σιτηρά δεv συvέπιπταv με το συμφέροv , ότι η χόρ τ ου έθvους (στηv περίπτωση που ήταv οπαδοί τωv θεωριών του Μπένθα μ, θα μπορούσαν να ισχυριστούν ότι δεν δημιουργούσαv «τη μεγαλύτερη δυvατή ευτυχία για το μεγαλύτερο δυvατό αριθμό ανθρώπωv»). Αντίθετα, οι Νόμοι για τα Σιτηρά λειτο υργούσαν μόvο προς όφελος τωv γαιοκτημόvωv, διατη ρώvτας υψηλή την τιμή του σιταριού, και εvαvτίον όλων των άλλωv τάξεωv. Κατά συνέπεια, έλεγαv οι αστοί, το κοινοβούλιο έπρεπε vα αναμορφωθεί για να αντιπροσωπεύει, όχι μόvο τους γαιοκτήμονες, αλλά και τα συμφέροντα της βιομηχανικής Αγγλίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι η φιλελεύθερη αστική τάξη δεv επιχειρηματολογούσε υπέρ της μεταρρύθμισης ξεκινώντας από μια πίστη στη δημοκρατία. Μερικοί ηγέτες της ανερχόμενης εργατικής τάξης ξεκίνησαν από μια τέτοια αφετηρία και, όπως θα δούμε, επέμεvαv στον προσανατολισμό τους και μετά την ψήφιση ενός μεταρρυθμιστικού νόμου το 1832. Οι περισσότεροι από εκείνους που μιλούσαν υπέρ της μεταρρύθμισης, ωστόσο, διακήρυσσαv ότι η αστική τάξη ήταv ικαvή να α ντιπροσωπεύσει τα συμφέροντα της εργατικής, τόσο καλά όσο και τα δικά της, στό κοινοβούλιο. Οι μεταρρυθμιστές πήραv αυτή τη θέση, είτε επειδή την πίστευαν είτε επειδή φοβούνταv τους εκπροσώπους της εργατικής τάξης είτε ακόμα επειδή καταλάβαιναν ότι, αv ευνοούσαv άμεση ει<προσώπηση της εργατικής τάξης, θα τρόμαζαν τους μετριοπαθέστερους μεταρρυθμιστές, με αποτέ λεσμα την αποτυχία της όλης προσπάθειας. Ενισχυμέvο από το παράδειγμα τωv φιλελεύθερων μεταρρυθμιστών της ηπειρωτικής Ευρώπης, καθώς και από τις ρητορικές και οργανωτικές ιι<ανότητες των αστώv ριζοσπαστών και τεχvιτών στο εσωτερικό, το μεταρρυθμιστικό κίνημα εντάθηκε μετά το 1830. 'Εγινε αρκετά ισχυρό για vα αvατρέψει
Η αο11κή τάξη και η μεταρρύθμιση
συμμαχία με την εργατική τάξη
Μια
92
τους Τόρηδες και vα εvθαρρύvει τους Ουίγους, κάτω από τηv ηγεσία του λόρδου Γκρέι, vα καταθέσουν νομοσχέδιο για τη μεταρρύθμιση του εκλογικού νόμου. Ο φ όβος της κυβέρνησης ήταv σαφ ής η επανάσταση, αv ήταv δυνατό vα πραγματοποιη θεί ποτέ στηv Αγγλία, θα πραγματοποιείτο ως αποτέλεσμα της επαπειλούμενης συμμαχίας μεταξύ τωv αστών βιομηχάvωv κα ί της ηγεσίας τωv τεχvιτώv και ειδικευμέvωv εργατών της vέας εργατιι<ής τάξης. Στο Μπέρμιvγχαμ, έvας αστός τραπεζίτης, ο 'Ατγουvτ (Thomas Attwood), οργάνωσε τηv «Πολιτική Ένωση τωv Κατώτερων κ01 Μεσαίων Τάξεων του Λαού». Μέχρι τον Ιούλιο του 1830, παρόμοιες οργανώσεις είχαν εμ φανιστεί στη Γλασι<όβη, το Μάντσεστερ, το Λίβερπουλ, το Σέ φιλντ, το Νιούκαστλ, το Κόβεvτρι. Ο βασιλιάς Ουλιέλμος Δ' έγραψε ανήσυχος στοv λόρδο Γκρέι ότι «μεταλλωρύχοι, βιομήχανοι, ανθρακωρύχοι και εργάτες)) φαίvοvταv έτοιμοι vα προβούν σε κάποια μορφή ανοιχτής ανταρσίας. Αvτιλαμβαvόμεvη το σοβαρό κίνδυνο μιας πιθανής συμμαχίας εργατικής και αστικ�ς τάξης, η άρχουσα τάξη, για μια φορά ακόμα, αποδέχτηκε τηv αλλαγή όπως είχε ι<άvει 1<αι στη δεκαετία του 1820. Ο μετappυθμισrικός νόμος του 1832
Ο Μεταρρυθμιστικός Νόμος του 1832, ωστόσο, δεν αποτέλεσε υποχώρηση από τηv αντίληψη της αντιπροσώπευσης με βάση το υλικό συμ φέρον. Καμιά απόπειρα δεv έγινε για τη δημιουργία ίσωv εκλογιι<ώv περιφερειών. Το δικαίωμα ψήφου. αv και επεκτάθηκε, εξαpτιόταv από το μέγεθος της περιουσίας του ψηφο φ όρου, 1<0θώς και από τη χρονική διάρκεια. Στις κομητείες, για παράδειγμα, έvας άνδρας μπορούσε vα ψη φίσει μόvο αv πλήρωνε τουλάχιστον δέκα λίρες ετήσιο μίσθωμα για κτήμα που του είχε παραχωρηθεί για χρήση τουλάχιστον εξήντα χρόvωv. Με άλλα λόγια, η ψήφος παραχωρήθηκε στηv αστική τάξη, αλλά σε πολύ λίγα μέλη της εργατικής. Σημαντικότερη ίσως από τηv επέκταση του εκλογικού δικαιώματος ήτσv η πpόvοια του νόμου για αvακαταvομή τωv εδρών. Εκατόν σαράντα τρεις έδρες μετατοπίστηκαν από τοv αγροτικό vότο στο βιομηχανικό βορρά, αυξάvοvτας έτσι τηv αντιπροσώπευση περιοχών με επίκεντρα πόλεις όπως το Μάντσεστερ, το Λιντς, το Μπέρμιvγχαμ, αυξάvοvτας κατά συνέπεια τηv πολιτική ισχύ της βιομηχανικής αστικής τάξης. Av και ο νόμος ήταv προϊόν αλλαγής και, με τη σειρά της, η εφαρμογή του προκάλεσε παραπέρα αλλαγές, είχε προγραμματιστεί ως συντηρητικό
93 eτ Δev εξάλειψε τηv ισχύ τωv αριστοκρατικών γαιοκτημ ρ ο. ' ' όv av και τηv ελ'αττωσe ως evα β αθμο. ακομα ' Δ ιατηρησε ' ' μ ωv, ' ' ηv έvv οια της αvτιπροσωnευσης τωv συμφεροvτωv στο :οιvοβο ύλιο. Η φιλελεύθερη βιομηχανική αστική τάξη έγινε δεκτή ως κατώτερος εταίρος της έγγειας ολιγαρχίας, που για οιώv eς κυβερνούσε τη Βρετανία και που επρόκειτο va τηv κυβ ερvήσeι για μια τουλάχιστο γεvιά ακόμα. Οι προσ πάθειες εισαγωγής πολιτικών μεταρρυθμίσεων δεv neριορίστη καv στη Βρετανία αυτή τηv εποχή. Στις Ηνωμένες (Ίολ ιτείε ς, η κυριαρχία τωv αvατολικώv έγγειων και εμποριι,ώv σ υμφeρόvτωv, υποσκελίστηκε από το «αvτιπροvομιούχο» Δημοκρατικό Κόμμα, ι<άτω από τηv ηγεσία του ήρωα του πολέμου του 1812, στρατηγού Τζάκσοv (Andrew Jackson). Στην άλλη άκρη του κόσμου, στη Ρωσία, μια ομάδα αξιωματικών του στρατού εξeγέρθηκε, μετά το θάνατο του τσάρου Αλεξάνδρου το 1825, με τηv ελπίδα va πείσει τοv φιλελεύθερο αδελφό του Κωvσταv τίvο va αναλάβει το θρόνο και va εγγυηθεί τηv εφαρμογή evός συντάγματος. Στην περίπτωση αυτή, ωστόσο. η με ταρρυθμιστική απόπειρα απέτυχε. Ο Κωvσταvτίvος ήταν απρόθυμος vα σφετεριστεί τηv εξουσία από το νόμιμο διάδοχο του θρόvου, έvαv τρίτο αδελφό, το Νικόλαο. Οι αξιωματικοί, που οvομάστη1<0v Δεκεμβριστές (επειδή η εξέγερσή τους έγιvι το Δεκέμβριο) τιμωρήθηι<αv σκληρά· ο Νιι<όλαος συνέχισε va κυβερνά μe τοv αυστηρά απολυταρχικό τρόπο που ο Αλέξανδρος eίxe υιοθετήσει κατά το τέλος της ζωής του, δημιουργώντας το «Τρίτο Τμήμα», μια πολιτική αστυνομία, προκειμένου vα προλάβει ι<ι άλλες πολιτιι<ές αναταραχές. Στο μεταξύ ο αυταρχισμός απειλούσε τη φιλελεύθερη 1<01 vαπολeόvτeια κληρονομιά στη Γαλλία. Η μεγαλοαστική τάξη ήταν γevικά ευχαριστημένη με τοv εσωτεριι<ό διακανονισμό στον οποίο είχαν συμφωνήσει οι μεγάλες δυνάμεις το 1814 κι επικυρώσει τον επόμενο χρόνο στο Συνέδριο της Βιέννης. (J Λουδοβίκος ΙΗ' eίxe εκδώσει έναν «συvταγματιι<ό χάρτη» κατά την άνοδό του στο θρόνο. Ο Λουδοβίκος ΙΗ' , ενώ θεωρητικό δev είχε απαρνηθεί την απόλυτη εξουσία, στην πράξη είχε δεχτεί αρκετά πρόθυμα να υποστηρίξει τις προσφιλείς αρχές των Γάλλων αστών φιλελευθέρων: νομική ισότητα, σταδιοδρομίες ανοιχτές στους ικανότερους, καθώς και έvα σύστημα κοινο βουλευτικής διακυβέρνr,σης με δύο βουλές, που περιόριζε το δικαίωμα ψήφου στους κατόχους ιδιοκτησίας.
Ο φιλελευθερ ισμός
σε άλλ ες περιοχές της Δύσης
Γαλλία
94 Ο Κόρ ολο ς / • και αnει ή κατό του η
λ φιλελευθερισμού
Η Εnαvόσταση του 1830 στη Γαλλ/σ
Το 1824 ο Λουδοβίκος πέθανε και τοv διαδέχτηκε 0 αντιδραστικός αδελφός του Κάρολος 1 •. Με τις ενέργειές του, 0 Κάρολος αμέσως εκδηλώθηκε ως εχθρός του φ1λελευθερ1σμού• του εκσυγχροv1σμού και γεv1κά της κληρονομιάς της επαva. στατικής και vαπολεόvτε1ας περιόδου. Με υπόδειξή του η γαλλική εθvοσυvέλευση ψήφ1σε τηv παροχή αποζημιώσεων στους αρ1στοκράτες εξορίστους που η γη τους είχε δημευθεί. Η Εκκλησία επανέκτησε το παραδοσιακά αποκλειστικό δ1καίωμα vα διδάσκει στα γαλλικά σχολεία. Η μεγαλοαστική τάξη, εv1σχυμέvη από το ρόλο της στηv αυξαvόμεvη β1ομηχαvικ ή οικονομία της χώρας, αντέδρασε μπαίvοvτας επικεφαλής εξέγερσης κατά της αντιδραστικής πολιτικής του Καρόλου. Το Μάρτιο του 1830, μέλη της βουλής τωv αvτιπροσώπωv, με τραπεζίτες επικεφαλής, έδωσαν ψήφο δυσπιστίας προς τηv κυβέρνηση. Ο Κάρολος διέλυσε το κο1vοβούλ10 σύμφωνα με το συνταγματικό του δικαίωμα, και προκήρυξε vέες βουλευτικές εκλογές. • Οταv οι εκλογές αυτές αποδείχτηκαν δυσμενείς για τους υποψηφίους του, ο Κάρολος αντεπιτέθηκε Ι<αι πάλι με μια σειρά διατάγματα που εξέδωσε μόvος του και με τα οποία (α} διέλυσε και πάλι το vεοεκλεγμέvο κο1vοβούλ10 προτού καv συγκληθεί· (β} επέβαλε αυστηρή λογοκρισία στοv τύπο· (γ} περιόρ1σε ακόμα περισσότερο το εκλογικό δ1καίωμα, έτσι ώστε vα αποκλείσει, σχεδόν εντελώς, τη μεγαλοασηκή τάξη· και (δ) προκήρυξε vέες εκλογές. Με τα παραπάνω μέτρα ο Κάρ()λος πέτυχε va προκαλέσει επανάσταση εvαvτίοv του. Με επικεφαλής οπαδούς της αβασίλευτης δημοκρατίας -εργάτες, τεχνίτες, φοιτητές, συγ γραφείς και άλλους- ο λαός του Παρ1σ1ού βγήκε στους δρόμους. Για τρεις μέρες, οχυρωμέvο1 πίσω από πρόχειρα οδο φράγματα, αψήφησαν το στρατό 1<01 τηv αστυνομία, που δεv είχαv μεγάλη διάθεση vα πυροβολήσουν στο πλήθος. Κατα λαβαίvοvτας το μάταιο της παραπέρα επψοvής του, ο Κάρολος παραιτήθηκε. Εκείνοι που είχαv επανδρώσει τα οδοφράγματα αξίωσαν μια γvήσ10 δημοκρατία. Εκείvο1 όμως που είχαv τη δύναμη -τραπεζίτες, έμποροι, β1ομήχαvο1- είχαv διαφορετι κούς σκοπούς. Αvέβασαv στο θρόvο το δούκα της Ορλεάvης, ως βασιλιά Λουδοβίκο Φίλιππο (1830-1848), αφού του απέσπασαv τηv υπόσχεση vα τηρήσει το σύνταγμα του 1814, που τόσο είχε εξυπηρετήσει τις συγκεκριμένες φιλελεύθερες αvάγι<ες τους. Το δικαίωμα ψήφου επεκτάθηκε, από 100 σε �00 χιλιάδες άvδρες.
95
Βσσιζόταv ακόμα, όμως, στηv κατοχή περιουσίας. Οι κύρια ελημέvοι από αυτήv τηv αλλαγή 11ταv οι αστοί, που τα η του πρωταρχικα, η επαvαστασ , , υμφέροvτό τους εξυπηρετησε οιιιφ 1830. Το καλοκα ίρι του 1830 και σ' άλλες ευρωπαϊκές χώρες σ n ρατηρήθηκαv σημάδια επαναστατικο ύ πυρετο ύ. 'Οπως ήδη σ\σφέρθ ηκε, οι αστοί 1<01 εργάτες ριζοσπάστες της Αγγλίας εμnv εύσ τηκαv από τους Γάλλους προκειμένου vα προωθήσουν τι, v υπόθε ση της φιλελεύθερης μεταρρύθμισης. Στο Βέλγιο, μια εξέγε ρση, που συνδύαζε φιλελεύθερα και εθνικιστικά στοιχεία, έδωσ ε τέλος στ ηv έvωση της χώρας αυτής με τηv Ολλαν δία, που είχ ε επ ιβάλει το Συνέδριο της Βιέvvης. Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις ε vίσχυσαv τηv πολιτική δομή του Βελγίου, κατά συνέπεια και τηv α νεξαρτησία του, συμφωvώvτας στηv εvθρόvιση του Λι=οπόλδου του Σαξ-Κοβούργου , θείου της μέλλουσας βασίλισ σας Β ικτωρίας της Αγγλίας. Για μια φορά ακόμα, η αστη<ή τάξ η κά ποιας χώρας είχε επιτύχει vα εγκαθιδρύσει μια συvταγματική Η επανάσταση του Ιουλίου του 1830 στο Παρίσι
Οι φιλελεύθερες εξεγέρσεις αλλού
96 μοναρχία της αρεσκείας της, σύμφωνα με τους πολιτικο ύς και οικονομικούς σκοπούς της. Παρόμοια τύχη δεv περίμενε τους φιλελεύθερους εθνικιστές της Πολωνίας, που τότε εξεγέρθηκaΙJ για vα εκδιώξουν το μονάρχη τους, το Ρώσο τσάρο Νικόλ αο που η εξουσία του είχε επεκταθεί στηv Πολωνία ως αποτέλεομ� του διακαvοvισμού της Βιέvvης το 1815. Η δυτική Ευρώπη δΕΙJ παρενέβη· τα ρωσικά στρατεύματα συvέτριψαv τους φιλελ εύ. θερους Πολωνούς επαναστάτες και η Πολωνία ενσωματώ θηκε στη ρωσική αυτοκρατορία. Ισπανία
Οι φιλeλεύθερες δυνάμεις στηv Ισπανία είχαν μεγαλύτερη εnιτυχία. Ο αστικός φιλελευθερισμός εκεί ήταv συvδεδεμέvος με τις απόπειρες της βασίλισσας Μαρίας Χριστίνας, χήρας του βασιλιά Φερδιvάvδου, vα εξασφαλίσει το θρόνο για τηv κόρη της Ισαβέλλα. Av και δεv ήταv η ίδια φιλελεύθερη, η βασίλισσα ήταv έτοιμη vα ερωτοτροπήσει με τηv αστιι<ή τάξη τωv πόλεων, προκειμένου vα v11<ήσει στοv αγώνα εvαvτίοv του αδελφού του συζύγου της, Δοv Κάρλος. Στη διάρκεια τωv λεγόμενων «Καρλιστικώv Πολέμων», που κράτησαν από το 1834 μέχρι το 1840, οι φιλελεύθεροι απέσπασαν από τηv Ισαβέλλα έvο σύνταγμα που τους εξασφάλιζε ισχυρή φωvή στο κοινοβούλιο, εvώ ταυτόχρονα περιόριζε το διι<αίωμα ψήφου κατά τέτοιον τρόπο, ώστε vα περιορίζει και τηv πολιτιι<ή εκπροσώπηση της πιο ριζοσπαστικής μικροαστικής και εργατικής τάξης. Στα μέσο του αιώνα, ωστόσο, ο φόβος απέvαvτι στους ριζοσπάστες οδήγησε τηv αστική τάξη vα συγκατατεθεί σε έvα πολίτευμα που δεv ήταv τίποτε άλλο από μια αυταρχική δικτατορία, αλλά που δεv απειλούσε άμεσα τα οικοvο μ11<ά της συμφέροντα. 3. Ο ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΒΡΕΤΑΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΓΜΛΙΑ, 1830-48
Η παρακμή της αριστοκρατικής εξουσία ς
Η επανάσταση του 1830 στη Γαλλία καθώς και ο νόμος γιο τη μεταρρύθμιση του Κοινοβουλίου του 1832 στηv Αγγλία συvέβαλαv στηv εξασθένιση της εξουσίας τωv αριστοκρατών και στις δύο χώρες. Ωστόσο, οι αριστοκράτες και οι υποστηρικτές τους δεv έπαψαν από τη μια μέρα στηv άλλη vα παίζουν ενεργό ρόλο στην πολιτική. Ο λόρδος Πάλμερστον, για παράδειγμα, υπήρξε έvας από τους 'Αγγλους πρωθυπουργούς με τηv μεγαλύτερη επιρροή στα μέσα του αιώνα, καθώς και έvας από τους ευρύτατα αποδεκτούς μεσολαβητές της Ευρώπης.
97 Π αρ• όλα αυτά, δεν ι1ταv δυνατό πλέον τα vομοθετιι<ά σώματα της Γαλλίας και της Αγγλίας v' αγνοούν τα ιδιαίτερα συμ φέροντα της αστικής τάξης. Σ το εξής, στους βουλευτές περ ιλαμβάνονταν μέλη αυτής της τάξης σε αριθμό που επέτρεπε την άσκηση πιέσεων προς την κατεύθυνση της εφαρμογής προγρ αμμάτων που συμφωνούσαν με τις φιλελεύθερες αvτ ι λ�, ψεις. 'Εvα από τα κυριότερα επιτεύγματα του πρώτου βρεταvt· κού κοινοβουλίου που εκλέχτηκε μετά το 1832, ήταν η ψήφιση εvός νέου vόμου που αφορούσε στηv περίθαλψη των απόρων. Σύμφωνα με vόμο που είχε εκδοθεί το 1602 κατά τη βασιλεία της Ε λισάβετ Α', κάθε ενορία της Αγγλίας είχε ανακηρυχθεί υπεύθυν η γι α τη συvτήρη?η των απόρων της, είτε με_ τη στέγασή τους σε άσυλα είτε με επ ιδόματα, σε συνδυασμό με τα κατά τόπους δημόσια προγράμματα εξεύρεσης εργασίας. Το σύστημα αυτό, αν και δεv είχε κατορθώσει vα τρέφει ικανοποιητικά τους φτωχούς, παρείχε ωστόσο κάποι α εγγύηση ότι δεν θα πέθαιναν από τηv πείνα. Ως το 1830, όμως, είχε •<αταρρεύσει. Η αύξηση του πληθυσμού κα ι οι οικονομικές κρίσεις είχαν δημι ουργήσει έvαv πολύ μεγαλύτερο αριθμό υποαπασχολουμέvωv στη
Η φιλελεύθε ρη νομοθεσία στη Βρετανlα: ο νέος νόμος για τους φτωχούς
• Αουλο οnόρωv στο Ντέβοv
98 Βρετανία από οποτεδήποτε άλλοτε, με συνέπεια vα ϊpοκληθεί τρομακτική πίεση στους πόρους τωv ενοριών, που φορολο. γούvταv για τηv ανακούφιση τωv απόρων. Επίσης η εκβιομηχάνιση απαιτούσε τη μετακίνηση οικογενειών από τη μια άκρη της χώρας στην άλλη· αλλά ο παλιός νόμος για τους φτωχούς ευεργετούσε μόvοv εκείνους που απευθύvοvταv στη ν ενορία της γέννησής τους. Ο παλιός νόμος, εξάλλου, δεv συμφωνούσε με τις φιλελεύθερες αντιλήψεις για τηv αποδοτι κότητα. Το vέο κοινοβούλιο αποφάσισε έτσι vα τον τροπο ποιήσει. Ο ι<αιvούριος νόμος, που συντάχθηκε από τοv τέως ιδιαίτερο γραμματέα του Μπένθαμ, τον Τσάvτγουικ (Edwin Chadwicl<) ψηφίστηκε σχεδόν παμψηφεί, αvταvαι<λούσε σαφώ ς τη φιλελεύθερη αστική αντίληψη για τοv τρόπο επίτευξης της «μεγαλύτερης δυνατής ευτυχίας του μεγαλύτερου δυνατού αριθμού».' Τα επιδόματα απορίας ι<αταργήθηκαv. Όσοι δεv μπορούσαν να αυτοσυvτηρηθούv, θα περιορίζονταν σε ιδρύματα καταναγκαστικής εργασίας, όπου, σκόπιμα, οι συνθήκες διαβίωσης Θα γίvοvταv τόσο σ1<ληρές, ώστε οι τρόφιμοι v' αναγκαστούν va φύγουν 1<αι να δεχτούν είτε οποιαδήποτε δουλειά έβρισκαν έξω, είτε οποιαδιiποτε βοήθεια μπορούσαν να τους προσφέρουν οι συγγενείς και οι φίλοι τους. Οι ενορίες συγχωvεύτη1<αv ι<ατά ομάδες σε αποδοτικότερες μονάδες ενώ την εφαρμογή του νόμου θα επόπτευε ένα ι<εvτρικό συμβούλιο επιτρόπων στο Λονδίνο. Πίσω από το νόμο αυτόν ήταν η φιλελεύθερη αντίληψη ότι οι φτωχοί ήταν οι μόνοι υπεύθυνοι για τη φτώχεια τους, και ότι ο καπιταλισμός, αν και απρογραμμάτιστος, μπορούσε να παράσχει απασχολήσεις σε όσους πραγματικά το ήθελαν . Οι οικονομικές κρίσεις στις αρχές της δε1ωετίας του 1840 διέψευσαν την τελευταία αυτή υπόθεση και ανέτρεψαν τα προσεκτικά σχέδια του συμβουλίου του νόμου για τους φτωχούς. Τα επιδόματα αποpίας επαvαφέρθηι<αv, οι φόροι αυξ11Θηκαv και πάλι. Η αποτυχία, ωστόσο, του νόμου δεν • κλόνισε τη φιλελεύθερη πεποίθηση ότι η φτώχεια αποτελούσε, σε τελευταία ανάλυση, ατομιι<ό και όχι κοινωνικό πρόβλημα. Ακόμα περισσότερο εvδειι<τική της πολιτιι<ής ισχύος της βρετανικής αστιι<ής τάξης ήταν η κατάργηση των Νόμων για τα Σιτηρά το 1846. Οι νόμοι αυτοί, ακόμα ι<αι μετά την τροποποίησή τους ι<ατά τη δεκαετία του 1820, συνέχιζαν να κρατούν την τιμή του ψωμιού τεχνητά υψηλιi, αν αγι< άζο vτα ς
του<; εργοδότf:ι με τη σει ρά τους vα nληρώvουv υψηλά ημερομίσθια yiu vιι μnοροΙJv οι εργάτες τους vα έχουv ψωμί στο τοοπέζι τους. Ακόμα, οι Νόμοι για τα Σιτηρά, συμβόλιζαν τα παρ άλογα προνόμια μιας παμπάλαιας και, κατά τη γvώμη τωv σο τώv, γεv ι κα άχρηστης κc'ι οτας: της αριστοκρατίας της γης. Η eκοτρατεία για τηv ι<ατάργησι) τους υnιiρξε αρτιότατιι οργα vωμέvη και ανελέητη. Η ι<' Εvωση κατά των Νόμων των Σι τηρώ vι,, μια οργάνωση αστώv βιομηχάvωv κα ι υnοοτηρικτώv ο τους, πραγμα τ ποίησε μεγάλες συγκεντρώσεις σ' ολόι<ληρη τη βό ρεια Αγγλία, επηρέασε βουλευτές, και τελ ι ι<ά κατάφερε vo πείσ ει τοv Πηλ, πρωθυπουργό τότε, για το cιvαπόφευκτο της nρογματοποίησης του σκοπού της. Η «Έvωση» εv ισχύθηκc επίσης από το «λι μό της πατάτας» οτηv Ιρλανδία, που η 611ε λευσή του συνηγόρησε υπέρ του τερματισμού των περιορ ισμών στις ει σαγωγές φτηvώv τροφίμων. Το γεγοvός ότι 0 Π ηλ ήταv πρόθυμος va διασπάσει για το σκοπό αυτόv το κόμμα τωv Τόρηδωv -ή, όπως άρχισε τότε vα αnοι<αλείται, ((Συvτηρητιι<ό»- υποδηλώνει τηv ισχύ της αστικής τάξης κα ι τηv πίστη της στηv αρχή του ελεύθερου εμπορίου.
;..
� �
i
� � ':>
Η νομοθεσία αυτής της περιόδου αvταvακλούσε και άλλα συμφεροvτα της αστιι
, που rίvαι από πριv προορισμένη vα σωθεί, συμφωνούσε σε μεγάλο βαθμό με τις γενικότερες αστικές αντιλήψεις σχετικά με τη σημασία του ατομικισμού ι<αι τηv ευθύvη του ατόμου γι α τηv ευημερία του. Αυτές οι αντιλήψεις, ακριβώς, οδήγησαν στην ψήφιση νόμων όπως η κατάργηση του δουλεμπορίου στις βριταvικές αποιι<ίες (1833) και μια σειρά Εργοστασιακών Νόμων που, το 1847, 1<0ρυφώθηκαv με τηv καθιέρωση της δεκάωρης εργασίας σε ορισμένους κλάδους. Ευαγγελιστές όπως ο Ουίλμnερφορς (William:Wilbefl_orce), που σ' ολόκληρη τη ζωή του υπήρξε εύγλωττος υπερασπι στής της απελευθέ ρωσης τωv μαύρων σκλάβων, καθώς ι-αι ο λόρδος Σάφτσμπερι
99 Κατάργηση τωv Νόμων για τα Σιτηρά
Ο rομrιψι 1/ rι,
Αvθρωnιστικές μεταρρυθμίσεις
100 (Shaftesbury), που αγωviστηκε για τηv κατάργηση της εργασiας γυvα11<ώv και παιδιώv στα ορυχεία, υποστήριζαv ότι οι ψυχές τωv αvθρώπωv δεv μπορούσuv vα φτάσουv στοv Θεό, όταν φυλακίζοvταv στα ταλαιπωρημέvα σώματα τωv σκλάβωv τωv φυτειώv ή τωv εργατώv τωv εργοστασίωv. Εvισχύθηκαv από άλλους, που απλώς υποστήριζαv ότι η δέσμευση αvθρώπ ωv στηv εργασία τους για δώδει<α ή δεκατέσσερις ώρες την ημέρα, ήταv τόσο απάvθρωπη όσο και περιττή. Οι φιλελεύθεροι αστοί έβρισι<αv τα παραπάvω επιχειρ ή ματα προβληματ11<ά. Οι vόμοι της ι<λασικιiς οικοvομίας τους τραβούσαv σε μια κατεύθυvση· η χριστιαvικιi ηθική στην αvτίθετη. Η αβεβαιότητά τους αvτικαθρέφτιζε τηv έκταση ι<ατά τηv οποία καvείς τους δεv μπορούσε va διακρίvει μια σωστή πορεία σ' ει<είvοv τοv κόσμο τωv καιvούριωv δυσκολιώv κα ι τωv vέωv δυvατοτήτωv επιλογής. Τα χρόvια της βασιλείας του Λουδοβίκου Φιλίππου στ η Γαλλία δεv χαραιςτηρίζοvται από τόσο σημαvτικές μεταρρυθ μίσεις, όσο εκείvες στηv Αγγλία. Κατά πρώτο λόγο, η Γαλλί α δεv avτιμετώnιζε, ούτε κατά προσέγγιση, το ρυθμό της γρήγορης εκβιομηχάvισης που εvέπvεε διάφορα μέτωπα στηv Αγγλία. Η Γαλλία δεv αvτιμετωπίζε τίποτε τη vομοθετιιςή δραστηριότητα σε συγιφίσιμο με τα προβλήματα που είχε δημιουργήσει η αvάπτυξη τωv aστικώv βιομηχαvικώv ι<έvτρωv στη βόρεια Αγγλία. Av 1<01 η Βουλή τωv Αvτιπροσώπωv περιλάμβαvε αvτιπροσώnους της μεγαλοαστιι<ής τάξης, οι αστοί αυτοί ήταv συvήθως τραπεζίτες και έμποροι, όχι βιομήχαvοι. Μερικοί απ' αυτούς ήταv διατεθειμέvοι va υιοθετήσουv την αρχή του ελεύθερου εμπορίου, αv και όχι με τοv εvθουσιασμό τωv Βρεταvώv αστώv, για τους οποίους η αδιαφιλοvίκητη θέση στηv 1<0ρυφή της παγκόσμιας βιομηχαvικής δύvαμης αποτε λούσε πρόσθετο κίvητρο.
Ο Λι,υδοβικοι, Φιλιnnοι.,
Στα χρόvια τωv διαδοχιι<ώv κυβερvήσεωv του ηγετικού πολιτικού της Γαλλίας εκείvης της εποχής, του Γκιζώ (Franςois Guizot, 1787-1874), οι Γάλλοι εnέκτειvαv το εκπαιδευτικό σύστημα σε ευρύτερα κοιvωvικά στρώματα, υπογραμμίζοvτας έτσι κι άλλο τηv πίστη τους στο φιλελεύθερο δόγμα της αξιοκρατίας, τωv σταδιοδρομιώv που είvαι αvοιχτές στους ιι<αvούς. 'Εvας γαλλικός vόμος του 1833 πρόβλεπε τηv ίδρυση δημοτιι<ώv οχολείωv σε ι<άθε χωριό. Τα παιδιά απόρωv γοvέωv θα είχαv δωρεάv παιδεία, εvώ τα άλλα θα πλήρωvαv χαμηλά
101 δίδα κτρα. Εnιπλέοv, οι μεγαλύτερες πόλεις Θ' αnοκτούσαv σχολές εμπορικής 1<01 βιομηχανικι1ς κατεύθυνσης, εvώ rεχ vικές δ ' δ ' Ω 'λ Θ ' 1 vο μοί παι αγωγικες ακα ημιες. ς αποτε εσμα, ο αρι μος �ων μαθητών στη Γαλλία αυξι1θηκε, από 2 εκατομμύρια περίπου ro 1831, σε 3,25 σχεδόv το 1846. Σε άλλους τομείς ελάχιστα 1;γ ιvαv π ου είχαv κάποια σημασία για το μέλλον, στη διάρκεια )U φιλελεύθερου καθεστώτος του Λουδοβίκου Φιλίππου. Ο Γκιζώ γιvόταv ολοένα και περισσότερο απολογητής του status uo. 'Ολοι ήταν ελεύθεροι, υποστήριζε, va αvυψωθούv μέχρι τη q μι:γσλοαστιι<ή τάξη, ι<ατά συνέπεια και σε μια Θέση nολ1τικ11ς και σικ οv ο μικής εξουσίας. Η συμβουλή του σε εκείνους που σσκούσαv κριτική στην αυταρέσκειά του ήταv: «Πλουτίστε». Οι πο λι τικοί τηv εφάρμοσαν, βρίσκοντας στα σχέδια για τον ι: κσυγχροvισμό του Παρισιού και την επέκταση του σιδηροδρο μικ ού δικτύου ευρύτατες δυvατότητες αθέμιτου πλουτισμού. Ο Λο υδοβίκος Φίλιππος δεν έι<αvε πολλά για va εξαλείψει την απ οvέκρωση και τη διαφθορά που χαρακτήριζαν το καθεστώς το υ. Av και είχε παίξει κάποιο ρόλο στο πρώτο στάδιο της enαvόστασης του 1789, δεv ήταν επαναστάτης. Ούτε είχε τηv ορμή και το μεγαλείο εvός Ναπολέοντα· ήταν ένας παχύς, ματαιόσχολος και μέτριος άvθρωnος, που εύιωλα γελοιοnοιείτο από τους εχθρούς του, χωρίς την ικανότητα va βελτιώσει την αvιαρή εικόνα που παρουσίαζε στο κοινό. Στο μεταξύ οι ριζοσπάστες της γαλλικής και της βρετονικής μικροαστιι<ής καΊ εργατικής τάξης , που είχαν ενισχύσει -αν όχι πρ οωθήσει- τ1ς δυνάμεις του φιλελευθερισμού προς τη νίκη το 1830 κα1 το 1832, συνεχώς απογοητεύονταν με τα αποτελέσματα τωv προσπαθειών τους. Στη Βρετανία σύvτομα ιωτάλαβαv ότι ο Μεταρρυθμ1στ1κός Νόμος ελάχιστα συνέβαλε στην αύξηση των δυvατοτήτωv τους για συμμετοχή στην nολιτιιςή ζωή. Γ1α ένα διάστημα αφιέρωσαν τις δυνάμεις τους στην υπόθεση του συvδικαλισμού , πιστεύοντας ότι η συvδι1ωλιστ11<ή και όχι η πολιτ1κ1i δράση Θα τους αvοι<ούφιζε από τις 01κοvομ1κες δυσκολίες που τους πίεζαν.
CJuοαρέοκεια των ριζοαnαοτών
Η οργάνωση συνδικάτων υπήρξε στόχος των αγωvιζόμε vωv εργατών από τ1ς αρχές του αιώνα. Ανάμεσα στις πρώτες εργα ηκές κιvητοποιήσεις του 19ου αιώνα, συμπεριλομβάvοvταv εκείvες οι συχνά βίαιες εξεγέρσεις που οργανώθηκαν αρχικά στηv Αγγλία και αργότερα στην ηnειρωτιι<ή Ευρώπη εvαvτίοv της εισαγωγι1ς μηχαvώv στα εργοστάσια. Σε μερικές περιnτώ-
Συνδικαλισμός
102 σεις, εργοστάσια δέχτηκαν επίθεοη από εργάτες και τa μηχαvιiματί1 τους καταστράφηκαν, με τηv πεποίθηση ότι οι μηχανές, αντικαθιστώντας τους ειδικευμέvουc, εργcιτες, δη. μιουργούσαv ει<τεταμέvη ανεργία. Σ, ηv Αγγλία, 01 εξεγερμί:vο ι ονομάστηκαν «λουvτίτες)) από το όνομα του μυθ11<0ύ ηγέτη του κιvήματοc, τους, Λουvτ (Ned Ludd). Σε άλλες περιπτώσεις, η εχθρότητα τωv συνδικαλιστών δεv κατευθύνθηκε τόσο πολύ εvαvτίοv τωv μηχαvώv, όσο εvαvτίοv εκείvωv τωv εργατών π ου αρvούvταv vα μπουν στα συνδικάτα και vα αγωvιστού� εvαvτίοv τωv αφεντικών τους. Ωστόσο, πουθενά στην Ευρώπη δεv μπόρεσαν τα συνδικάτα vα οργανωθούν σε βαθμό που va γίvουv αποτελεσματικοί διαπραγματευτικοί παράγοντες nριv από το 1850. Στην ι<ατεύθυvση αυτήν, οι συνδικαλιστές προχώρησαν περισσότερο στην Αγγλία. Ει<εί, τεχνίτες κa ι ειδικευμένοι εργάτες στα μέσα της δεκαετίας του 1820 εiχαv ενωθεί για v' αποτελέσουν «φιλιι<έ·� εταιρείες», οργανισμούς δηλαδri αμοιβαίας βοήθειας και ασφϊιλισης, και «συνεργατικές» ή συνεταιριστικά καταστήματα, που ερ1χvαv τις τιμές, παραγκω νίζοντας τοv μεσάζοντα μεταξύ παραγωγού και καταναλωτή. Μέχρ1 το 1831 υπήρχαν περίπου 500 συνεργατικές εταιρείες στην Αγγλία, που ο αριθμός τωv μελών τους έφτανε τις 20 χιλιάδες. Οι συνεταιρισμοί αυτοί εvθάρρυvαv τηv παράλληλη ανάπτυξη τωv συνδικάτων, που στι� αρχές τις δεκαετίας του 1830 έφτασαν στο απόγειο της πρώιμης δύναμης και αποτελεσμα τικότητάς τους. Η «Εθνική 'Εvωση για τηv Προστασία της Εργασίας» περιλάμβανε περίπου 150 τοπικά συνδικάτα τωv υφαντουργικών και εξορυκτικών βιομηχανιών του βορρά· η «Ένωση Οικοδόμων» περίπου 30 χιλιάδες εργάτες ο' ολόκληρη τη χώρα. Το 1834 μια 1<0ιvούρια και δυνάμει πολύ ριζοσnαστικότερη οργάνωση, το «Μr-γάλο Εθνικό Ενοποιημένο Συvδ11<άτο της Μεγάλης Βρετανίας κcιι της Ιρλανδίας», ιδρύθηκε από μια ομάδα τεχνιτών του Λοvδίvcυ. Η ηγεσία του διακήρυξε ότι ο μόvος τρόπος για vα αναγκάσουν οι εργάτες τηv άρχουσα τάξη vα τους παραχωρήσει έvα αvεκτό επίπεδο ζωής ήταv va αι<ιvητοποιήσουv τα πάντα στη χώρα με γενική απεργία. Στο σημείο αυτό, η άρχουσα τάξη αντιλήφθηκε τη σοβαρή απειλή για τηv ύπαρξή της και αποφάσισε vα διαλύσει τα συvδιι<άτα. 'Εξι από τους οργανωτές του «Μεγάλου Εθvιι<0ύ» καταδι· κάστη1<0v για συνωμοσία (τα συνδικάτα καθεαυτά δεv ήταv παράνομα) και καταδικάστηκαν σε ει<τόπιση (υποχρεωτική
103
Το κίvημα των Χaρτιο1ώv τον Απρίλιο του 1848
μετανάστευση σε σωφροvιστ11<ές αποικίες στηv Αυστραλία). 'Επειτα απ· αυτό, οι εργοδότες απαιτούσαν από τους εργάτες τους vα υπογράφουν έγγραφη υπόσχεση ότι δεν επρόκειτο να συμμετάσχουν σε συνδικάτα, περιορίζοντας έτσι τις δυνατότη τες τους για παραπέρα οργάνωση. Μετά τη διάλυση του «Μεγάλου Εθνικού» οι ριζοσπάστες μεταρρυθμιστές απομακρύνθηι<αv από το συνδικαλισμό t<αι συγκέντρωσαν τις προσπάθειές τους και πάλι στην πολιτική δραστηριότητα, και ειδικότερα στον εξαναγκασμό της αδιάφο ρης κυβέρνησης να προχωρήσει σε παραπέρα πολιτικές μεταρρυθμίσεις, με την επινόηση του «Χάρτη του Λαού». Το έγγραφο αυτό που κυκλοφόρησε σε ολόι<ληρη τη χώρα από επιτροπές «χαρτιστών», όπως αποκαλούνταν, και συγκέντρωσε εκατομμύρια υπογραφές, περιείχε έξι αιτήματα: καθολ11<ή ανδρική ψηφοφορία- εισαγωγή της μυσ�ιt<ής ψηφοφορίας κατάργηση των περιουσιαι<ώv προϋποθέσεων για την ιδιότητα του βουλευτή· ετήσιες βουλευτικές εκλογές μισθοδοσία στ rι μέλη της Βουλής των Κοινοτήτων· και ίσες εκλογ11<ές περι φέρειες.
Χaρτιομός
104
Παραλλαγές τοu χαρτισμού
Η ένταση του χαρτιστικού κινήματος υπήρξε ποικίλη. Σε μερικές περιοχές η δύvαμ(1 του ήταν συνάρτηση οικονομικώ ν συνθηκών· ο χαρτισμός επεκτεινόταν μαζί με τηv ανεργία και τηv οικονομική κρίση. Στους κόλπους της ηγεσίας του, εξάλλου, υπήρχαν διαφορές που αφορούσαν τόσο στα μέσα όσο κaι στους σκοπούς του. Συνεπαγόταν ο χαρτισμός αvαδιοργόvωοη της βιομηχανίας 11, αντίθετα, επιστροφή στην προβιομηχαν ική κοινωνία; 'Ηταv εφικτοί οι στόχοι του μόνο με αναφορές και αιτήσεις στις αρχές, ή έπρεπε vα χρησιμοποιηθούν και βίαια μέσα; Ο χαρτιστιiς Λόβετ (William Lovett), επιπλοποιός,ήτav, λόγου χάρη, εξίσου λαύρος υποστηρικτής του αυτοδημιούργη του τωv αvθρώπωv, όσο οποιοσδήποτε αστός. Υποστήριζε τη δημιουργία μιας ένωσης μορφωμένων εργατών που θα αποκτούσαν το δίκαιο μερίδιό τους από το αυξανόμενο βιομηχανικό εισόδημα 1 ου έθνους. Ο χαρτιστής Ο' Κόvορ (Feargus Ο' Connor), από τηv άλλη, απευθυνόταν στους πιο εξαθλιωμένους και απελπισμένους εργάτες. Υποστήριζε την απόρριψη της εκβιομηχάνισης και τηv επανεγκατάσταση τω ν φτωχών σε αγροτικούς κλήρους. Αυτές οι διαμετρικό αντίθετες απόψεις αναφορικά με τους στόχους του ι<ιvήματος υποδηλώ voυv τηv έκταση της σύγχυσης στους ι<όλπους της εργατικής τάξης, της οποίας η συνείδηση ως ξεχωριστής πολιτικής δύναμης μόλις άρχιζε vα αναπτύσσεται. Τα γεγονότα, πάντως, απάντησαν στα περισσότερα από τα ερωτήματα τωv χαρτιστώv. Το 1848, τα επαναστατικά ξεσπάσματα σ' ολόκληρη την ηπειρωτική Ευρώπη εvέπvευσαv τους χαρτιστές ηγέτες να σχεδιάσουν μεγάλη διαδιiλωση και επίδειξη δύναμης στο Λονδίνο· αvακοίvωσαv ότι πορεία 500 χιλιάδων εργατών θα βάδιζε προς το Κοινοβούλιο για vα παραδώσει αίτηση με έξι εκατομμύρια υπογραφές που απαιτούσαν τηv εφαρμογή των «έξι σημείων». Ειδικές αστυνομικές δυνάμεις και μονάδες τακτικού στρατού συγκεντρώθηκαν κάτω από τη διοίκηση του ηλικιωμένου πια δούι<α του Ουέλιγκτοv, προκειμένου ν' αvτιμετωπίσουv αυτιiv τηv απειλή κατά της δημόσιας τάξης. Ωστόσο, στην πορεία πήραν μέρος λιγότεροι από 50 χιλιάδες εργάτες. Η βροχή, η κακιi οργάνωση και η απροθυμία από πλευράς πολλών vα συγκρουστούν με τηv ι<αλό εξοπλισμένη αστυνομική και στρατιωτική δύναμη, έβαλαν τέλος στον αγών α τωv χαρτιστώv, αv όχι και στην υπόθεσή τους. Στη Γαλλία, οι ζυμώσεις των ριζοσπαστών έδωσαν πολύ
105
διαφορετιι<ά αποτελέσματα. Και ει<εί, εκεivοι που εί χαv επ αvδρώσει τα οδοφράγματα του 1830, ήταv αηδιασμέvοι από το φιλ ελευθερισμό, για τοv οποίο είχαv διακιvδυvεύσει τη ζωή τους. Διστηρούσαv αvαμvήσεις και μύθους τωv χρόvωv της nρ ωτης γαλλικής δημοκρατίας -τωv εσωτερικώv επιτευγ μά των της, τωv vικώv της στο εξωτερικό, αv όχι ι<αι της τρομοκρατίας της. 'Ηταν αvτiθετοι προς τη συνταγματιι<ή μοvαρχiα και χλιαρά ευνοϊκοί προς την κοινοβουλευτική 5ιακ υβέρvη ση. 'Ηταv έτοιμοι, αv θεωρούσαv αvαγκαiο, vα χρησιμοποιήσουv βία γι α τηv επίτευξη τωv σκοπώv τους_ Συγκεvτρ ωμ έvοι στο Παρίσι, ήταv κατά το μεγαλύτερο μέρος τους συγγραφείς, φοιτητές ή εργατικοί ηγέτες. Συvαvτιόvταv μυσ τικά, μελετούσαv τα έργα του ριζοσπάστη θεωρητικού «Γράκχου» Μπα μ πέφ, του οποίου το σοσιαλιστικό έργο, Η συιιωμοσίο των ίσ ων, που είχε γραφτεί στη διάρκεια της γαλλ ι κι1ς επαvάστασης, ήταv η βίβλος τους, και κατάφερvαv vα •Η εξέγερση)), του Ντωμιέ
Γάλλοι δημοκράτες
και σοσιαλιστές
Μπροσούρα για τηv επavάοτaοη του 1848. γιορτοοτικη γιο το Uριομβο του λοου
δημιουργούν συνεχή προβλήματα στις φιλελεύθερες, αστικές κυβερνήσεις του Λουδοβίκου Φιλίππου. Ο ηγετικός τους εκπρόσωπος ήταν ο Μπλανκί (Auguste Blanqui, 1805-1881), που διακήρυσσε ότι οι εργάτες ήταv θύματα τωv αστών και βοηθούσε οτηv οργάνωση μυστικών συνδέσμων που επρόκειτο -κατά τη γνώμη του- vα γίvουv όργανα της τελικής εξέγερσης. Οι ριζοσπάστες διεξήγαγαν μερικούς από τους επιτυχέστερους αγώνες τους μέσω του τύπου. Η δημοσίευση τωv άγριων γελοιογραφιών του Λουδοβίκου Φιλίππου οδήγη σαν τοv Ντωμιέ, το σχεδιαστή τους, αρκετές φορές στη φυλακή. Ο ριζοσπαστικός αγώνας, ωστόσο, πραγματοποιούνταν και στους δρόμους. Η αντίδραση της κυβέρνησης ήταν vα θέσει το 1834 εκτός νόμου τις ριζοσπαστ11<ές οργανώσεις. Σε απάντηση, ταραχές ξέσπασαν στη Λυών και στο Παρίσι, όπου επί δύο μέρες τα κυβερνητικά στρατεύματα σκότωσαν πολλούς επα ναστάτες και συνέλαβαν κάπου δύο χιλιάδες δημοκρατικά στελέχη. Το 1835, μετά από μια απόπειρα δολοφονίας του Λουδοβίκου Φιλίππου, η κυβέρνηση εξέδωσε έvα νόμο για τη λογοκρισία του τύπου, που απαγόρευε τη δημοσίευση άρθρων
107
πο υ υποκ ινούσαν σε περιφρόνηση για τον βασιλιά· επισης απαγόρευε τη δημοσίευση οποιουδήποτε σχεδιου ή εμβι.ήματος, χωρ ίς προηγούμενη κυβερνητική έγιφιση. Αυτά τα καταnιεστικα μέτρα δεv είχαν άλλο αποτέλεσμα εκτός από τηv αύξηση της δυσαρέσκειας κατά του καθεστώτος. Το προοδ ευτικότερα μέλη της κυβέρνησης συνέστησαν στοv Γκιζώ vα επεκτείνει το εκλογικό δικαίωμα σε επαγγελματίες που, μεχρι τότε, το στερούvταv, εξαιτίας της μιιφιiς περιουσίας το υς, αλλά που η γεvικιi τους προσήλωση στις αρχές του φιλελευθερισμού ιiταv αναμφισβήτητη. Ο Γκιζώ, άστοχα, α ρνήθ ηκε, οδηγώντας έτσι τους μετριοπαθείς αυτούς στο στρατόπεδο τωv περισσότερο ριζοσπαστικών δημοκρατών. Μέχρι το 1847, αρκετά μέλη της αντιπολίτευσης ήταv αρκετά δυσαρε στημένα και δραστηριοποιούvταv σ' ολόκληρη τη Γαλλία. Σε πολιτικές συνεστιάσεις, δημοκράτες, όπως ο ποιητής Λαμαρτίνος (Alpl1onse de Lamartine, 1790-1869), και σοσια· λιστές δημοιφάτες όπως ο Μπλαν, διαι<ήρυσσαv τηv ανάγκη δραστικών μεταρρυθμίσεων, αv και δεv τάσσονταν υπέρ μιας άμεσης επανάστασης. Αντίθετα με τηv εκφρασμένη θέληση του βασιλιά, μια γιγαντιαία διαδήλωση αναγγέλθηκε για τις 22 Φεβρουαρίου 1848. Τηv προηγούμενη μέρα η κυβέρνηση τηv απαγόρευσε. Οι ταραχές και η ανέγερση οδοφραγμάτων τις επόμενες δύο μέρες, κατέληξαν στηv παραίτηση του Λουδοβί κου Φιλίππου και στηv αύξηση τωv αιτημάτων υπέρ της εγκαθίδρυσης της αβασίλευτης δημοκρατίας.
Τα αιτια τη ς εnαvόστασης του 1848 σ τη Γaλλιa
4. Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1848 ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ Η φεβρουαριανή επανάσταση στη Γαλλία υπήρξε έvας καταλύτης που, όπως θα δούμε, Όυvτέλεσε στηv πρόκληση εfεγέρσεωv στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης κατά τους επόμενους μήνες. Στο μεταξύ, μια προσωρινή κυβέρνηση ανέλαβε τηv εξουσία στο Παρίσι, αποτελούμενη από είκοσι άνδρες, εφτά από τους οποίους, συμπεριλαμβαvομέvου και του Λαμαρτίνου, ήταv μετριοπαθείς δημοκράτες τρεις, εξάλλου, συμπεριλαμβαvομέvου και του Μπλαν, ήταv σοσιαλιστές. Η ένταση μεταξύ αστών δημοκρατών και σοσιαλιστών, που συγκαλυπτόταν από τηv κοινή απέχθεια προς το καθεστώς του Λου δοβίκου Φιλίππου, βγήκε στηv επιφάνεια πια για va διαμορφώσει τα πολιτικά γεγονότα τωv μηvώv που ακολου-
αλι τών Ρήξη σοσι σ τών: ρα οσκ μ η δ ταα ι ερyα τήρια κ του Μπλαν
108 θούσαv κατά διάφορους τρόπους. Ο Μπλαν υποστήριζε την εγι<αθίδρυση «εθvιι<ώv εργαστηρίων», Θεσμών που είχε προβά. λει ως συγγραφέας, και που επρόκειτο vα οργανωθούν από συνεργατικές ενώσεις παραγωγών, όπου άνδρες και γυναίκες θα εργάζονταν, αφού περνούσαν, αv ήταν απαραίτητο, μια περίοδο εκπαίδευσης. 'Οταv εργάζονταν, θα πληρώνονταν δύ ο φράγκα την ημέρα. Av 11ταv άνεργοι θα έπαιρναν ένα μικρότερο επίδομα. Αντίθετα, η κυβέρνηση δημιούργησε έvαv άλλο τύπο εργαστηρίων, που στην 01>σία δεν ήταν τίποτε περισσότερο από ένα πρόγραμμα δημόσιων έργων μέσα ι<αι γύρω από το Παρίσι , όπου οι οιιωvομ1κές συvθήι<ες είχαν οδηγήσε1 σε εκτεταμένη ανεργία. Αρχικά, τα επίσημα σχέδ1α πρόβλεπαν την απασχ ό ληση όχι περισσότερων από 10 ή 12 χιλ1άδωv εργατών σε έργα μέσα στην πόλη. Με την ανεργία όμως στο ύψος του 65% στους οικοδόμους 1<01 51 % στους υφαντουργούς 1<01 ράπτες, οι εργάτες κατέκλυσαν τα κυβερνητικά «εργαστήρια», φτάνοντας τις 66 χιλιάδες τον Απρίλιο και τις 120 τον Ιούνιο. Η ουvεχιζόμεvrι οvοτοροχή
Στο μεταξύ το Παρίσι προσέλκυε μεγάλους αριθμούς ριζοσπαστών συγγραφέων, οργανωτών και προπαγανδιστών. Η προσωρινή 1ωβέρvηση είχε άρει όλες τις απαγορεύσεις που αφορούσαν την ίδρυση 1<01 λειτουργία πολιτικών συλλόγων, 1<αθώς και τη διακίνηση της πολιτιι<ής φιλολογίας. Ως αποτέλεσμα, 170 καινούριες εφημερίδες εκδόθηκαν και περισσότερες από 200 πολιτιι<ές λέ σχ ες ιδρύθηκαν σε διάστημα εβδομάδων· η λέσχη του σοσιαλιστή Μπλανκί (Auguste Blanqui) ισχυριζόταν πως είχε κάπου τρεις χιλιάδες μέλη. Αντι προσωπείες που ισχυρίζονταν ότι αντιπροσώπευαν τους καταπιε ζομέvους όλων των ευρωπαiΊ<ώv χωρών -Βρετανούς χαρτι στές, Ούγγρους, Πολωνούς- διαι<ιvούvταv ελεύθερα στην πόλη, προσελι<ύοvτας την προσοχή, αv όχι αφοσιωμένους οπαδούς, και συμβάλλοντας στην ένταση που έπειθε όλο ι<αι περισσότερα μέλη της αστικής τάξης ότι χρειάζονταν σι<ληρά μέτρα για την πρόληψη vέωv επαναστατικών ταραχών. Η αστ11<ή πλευρά ενισχύθηκε από τα αποτελέσματα των ει<λογώv που έγιναν στο τέλος Απριλίου. Η προσωρινή κυβέρνηση είχε υποι<ύψει στις πιέσεις των Παρισινών ριζοσπαστών και Θέσπισε την 1<0θολικι1 αvδρ11<11 ψηφοφορία. Ωστόσο οι εκλογές δεν ανέδειξαν παρά ένα μιι<ρό ποσοστό ριζοσπαστών σοσιαλιστών. Οι μεγαλύτερες κοινοβουλευτικές ομάδες αποτελούνταν από «αληθινούς», μετριοπαθείς δηλαδή δημοκρατικούς, και μοvαρ· χιι<ούς αυτή η τελευταία ομάδα διαιρέθηι<ε, ωστόσο, σε οπαδούς της δυναστείας των Βουρβώvωv Ι<αι τους «ορλεο·
109 έC,ΙΙ του Λουδοβίκου Φιλίππου. Ο γεvικά συvτηρητιι<ός στο ς της vεοεκ...r.εγμεvης , εθ vοσυvε'λευσης εvισχυσε . . εκειvους ov λ . λ . . ' καταστα τ11<α μετρα εvαvτιοv τωv σοσια ιστωv. σαν ζητού υ rιο . , , . . λ επισης vα πεισει τους 00010 ιστες οτι, για a ια ικο μ φυσ Η v και στη δεκαετία του 1790, μια δυνάμει <; οπως ά, α ι μ φορ ι ζοσπαστική επανάσταση είχε προδοθεί από τη διστακτική, ρ ' τα η. ι6ιοτελη αστικη' 'ξ Μ1:χρ1 το τέλος της άvοιξης, η πλειοψηφία της εθvοσυvέ λε uσης είχε πειστεί ότι το σύστημα τωv εργαστηρίων απ οτε λούσε δυσβάσταχτη οικονομική δαπάvη και σοβαρή απειλ ή για το 1<0ιvωvιι<ό σύστημα. Στα τέλη Μαίου τα ερyα στήρια έκλεισαν τις πόρτες τους σε όσους ήταv κάτοικοι τοι.ι Παρισιού για λιγότερο από έξι μήveς, evώ τα μέλη τους μεrσ ξύ δεκαοχτώ και είκοσι πέvτe χρόvωv eπιστρατeύθηκαv. χι;.ιάδeς εργάτες έχασαv έτσι τις αμειβόμενες από το κράτος εργασίες τους και μαζί τους τη μεγαλύτερη πιθανότητα επιβίωσ ής τους. Απελπισμένοι, μαζί με τους υποστηρικτές τους, όρθωσαν οδοφράγματα για μια ακόμα φορά στους δρόμους του Πα ρισιού. Από τις 23 μέχρι τις 26 Ιουνίου, αvτιστάθηκαv χωρίς ελπίδα evavτίov στρατευμάτων που είχαv σ τρατολογηθεί εvμέρει από επαρχιώτες πρόθυμους να συμβάλουν στην ι<αταστολή της εξέγερσης της παρισινής εργατικής τάξης.
ιι
)
.�
V ει'
Ε1 1V 1. ,, 1ο )•• 1Ε li
Οι «ημέρες του Ιουνίου»
Κατά πόσο οι Παρισινοί επαναστάτες πολέμησαν ως μέλη μιας πολιορκούμevης τάξης ή απλώς ως άνθρωποι στα πρόθυρα του θαvάτου από την πείνα, αποτελεί ένα ζήτημα για το οποίο οι ιστορικοί συνεχίζουν va διαφωνούν. Πάντως, το ότι θεωρήθη καν σοβαρή επαναστατική απειλή, αποδeιι
Η επιβολή της τάξης
110
τηγος Καβεvιάκ (Eugene Cavaignac), διοικητής τωv κυβεpνη. τιι<ώv στρατευμάτωv τοv Ιούvιο· ο Λεvτρού-Ρολέv {Alexander Ledru-Rollin), σοσιαλιστής ι<αι ο Λουδοβίκος Ναπολέων Βοvαπάρτης, αvεψιός του αυτοκράτορα, που συγκέvτρωοε nαραπόvω από τους διπλάσιους Ψr'1φους από όσους συγκέvτρω, vαv όλοι οι άλλοι υποψήφιοι μαζί. Η άνοδος του Λουδοβίκου Νοnολέ οντο
Ο εκπληκτικός τυχοδιώκτης Λουδοβίκος Ναπολέωv είχε περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στηv εξορία . Επιστρέφοvτας στη Γαλλία μετά τηv επαvάσταση του 1830' κατέληξε va φυλακιστεί μερικά χρόvια αργότερα για την απόπειρά του vα προκαλέσει μια τοπική εξέγερση.Το 1846 όμως δραπέτευσε στηv Αγγλία, όπου χρηματοδοτήθηκε τόσο από Βρεταvούς όσο t<αι από Γάλλους αvτιδραστιιωύς. Το καλοκαίρι του 1848, η κατάσταση στη Γαλλία ήταv τέτο10, ώστε ήξερε ότ ι δεv θα κιvδύvεuε αν επέστρεφε. Πραγματικά, άvθρωποι κάθ ε τάξης τοv υποδέχτηκαν με αvοιχτές αγκάλες οι συντηρητικοί αvαζητούσαν έvαν σωτήρα va προστατέψει τις περιουσίες τους από τις επιθέσεις τωv ριζοσπαστώv· οι εργάτες είχαv εξαπατηθε ί από τα εvτuπωσιακά του σχέδια για την επέλευση της ευημερίας στο βιβλίο του Η εξάλειψη της φτώχειας, καθώς και από το γεγοvός ότι αλληλογραφούσε με τοv Μπλαv ι<αι τοv Προυvτόν. Στο ενδιάμεσο των δύο παραπάνω τάξεων, υπήρχε ένα πλήθος από πατριώτες 1<01 ηρωολάτρες, για τουc οποίους το όνομα Ναπολέωv και μόνο αποτελούσε αι<αταviι<ητο σύμβολο δόξας 1<01 μεγαλεiοu. Και σ' αυτό το πλι1θος κυρίως χρωστούσε ο ανεψιός του Κορσικαvού τον εκπληκτικό του θρiαμβο. Από την άποψη αυτή, είναι χαραιηηριστική η τοποθέτηση ενός γέρου χωρικού: « Πώς μπορούσα να μην ψηφίσω αυτόν τον κύριο -εγώ, που η μύτη μου είχε παγώσει στη Μόσχα».
Νιιι10� "'" Γ
'Εχοvτας μεγαλεπήβολα όνειρα να μιμηθεί το θείο του, ο Λουδοβίκος Ναπολέων δεν έμεινε πολύ καιρό ιι<αvοποιημέvος ως απλός πρόεδρος της Γαλλίας. Σχεδόν από την αρχή, χρησιμοποίησε τη θέση του για να στρώσει το δρόμο που θα τον οδηγούσε σε μεγαλύτερο αξίωμα. Επιστράτευσε την υποστήριξη των καθολικών, επιτρέποντάς τους να αvακτήσουν τοv έλεγχο των σχολείων και οργανώνοντας μια εκστρατεία στη Ρώμη για να αποι<αταστήσει τον πάπα στην εγι<όσμια εξουσία του. Ερωτοτρόπησε με τους εργάτες και τους αστούς, εισάγοντας κοινωνικές ασφαλίσεις λόγω γηρατειών, καθώς και νόμους για την ενθάρρυνση της επιχειρηματικής δραστηριότη·
111
, Το 1851, επ11<αλούμεvος τηv αvάγκη έκτακτωv μέτρωv γιο ,c.• ροσ τασία τωv δικοιωμάτωv τωv μαζώv, αvοι<ήρuξε ' τηv π · va του δ'ωσει τηv ο ωριvή δικτατορια και κα'λεσε το λ αο ' ρ σ ' το που Σ δ ημοψηφισμα ' vεο συvταγμα. συvτα ει ξ ' fο υσ ία vα συντριπτική μια Οκτωβρίου 1851, στις 21 'αγμα τ οποιήθηι<ε JΤ�ειοψηφία (7.500.000 ψι1φοι, ι<ατcι 640.000) του αvέθεσε vα 'Ή οβεί σ ε οποιεσδήποτε εvέργειες έκρ1vε κατάλληλες. Το vέο τφ · έθεσε σε εφαρμογ'η τον Ιαvου άρ10 του 1852, σύvταγμα, που προε τοv τ ''εvα 'δρο πραγματ11<0'διισατορα. ' Ακριβως καθισ ούσε Λουδοβίκος Ναπολέων , ο ό Βοvαπάρτης δ1έταξε τη χρ vο μετά διε ξαγω γή vέου δημοψηφίσματος 1<01, με τηv έγ1φ1ση του 95% και παρα πάvω των ψηφοφόρωv, ανέλαβε τοv τίτλο του Ναπ ολέοv ω Γ', αυτοιφάτορα τωv άλλωv.
r
Ποια είvαι η σημασία της γαλλικής επαvάστασης του 1848 κα ι των πολ1ηκώv επακολούθωv της στην ιστορία του αστικού φι λελευθερισμού που είvαι το θέμα μας; Δύο σημεία χρειάζονται ιδ �αίτερη έμφαση: Πρώτο, πρέπει vα αvαγvωρίσουμε το θεμελι ακό ρόλο της φιλελεύθερης αστικιiς τάξης. Κάτω από τη βα σιλεία του Λουδοβίκου Φιλίππου, όλο και περισσότερο αvτι λαμβαvόταv τοv εαυτό της 1<01 τα 1διαίτερα συμφέροv.cι της παραμελημέvα. Χωρίς άμεση πολιτιι<ή φωvή, εξαιτίας του αυστηρά περιορισμένου δ11<αιώματος ψήφου, οτράφηι<ε προς τα αριστερά, συμμαχώντας με ριζοσπάστες που, από μόνοι τους, δεv θα είχαν ι<αμιά ίσως δυνατότητα μόνιμης επιτυχίας. Ωστόσο, πρ οτού ι<αλά ιωλά παραιτηθεί ο Λουδοβί1<0ς Φίλιππος, η φιλελεύθερη αστιι<ή τάξη άρχισε να αvαρωτιέται αv η «επιτυχία» της δεv επρόκειτο vα μετατραπεί σε συμφορά· έτσι έκανε άλλη μια στροφι1, στα δεξιά αυτή τη φορά, όπου βρέθηι<ε μπροστά στη μυστηριώδη και, ιιιmόσο, όχι εντελώς α πωθητική προοπτιι<ή του Λουδοβίκου Ναπολέοvτα. Ει<είvος, με τη σειρά του, 'ήταν αρ κ ετά έξυπνος va καταλάβει το πρώτιστο μάθημα του 1848· ότι δηλαδή καμιά 1<υβέρvηση στη αλλία δεv μπορούσε v α επιζ11σει αv δεv προωθούσε τα συμφέροντα της αστικής τάξης. Βοηθώvτας τηv va επιτύχει τους φιλελεύθερους οικονομικούς της σκοΤ1ούς, ο αυτοκράτορας τη βοήθησε vα ξεχάσει πόσο βαρ1ά καταπατούσε τις πολιηκές της ελευθερίες.
r
Ωστόσο το 1848 απέδειξε ότι υπήρχε τώρα στη Γαλλία 1<01 έvα άλλο στοιχείο -ίσως εδώ ο όρος «ταξ11<1i συvείδηση» δεv θα ήταv ακόμα η ακριβής έκφραση- που 01 κυβερνήσεις δεv μπορούσαν vα αγvοούv αvώδυvα. Av η Ευρώπη τωv μέσων του
•ι ,ιι ιι ,ιι,ιι ,11ψι, LE Ι'UΙ,Ιοενr DB ιι ΘΙΙΙJt(1 ο•:• Rt:·ι·ι·
,�_....
___'"._ ,�.
...,--,............ι-::'""............ __..........
___ .,... .,,1.r-,ι.�--............ • .,,......."""'.-tι-.....--
---
..:.:::,"' ..,., __..,.....,.,--.,,...�r•·\.,.f' .....
nι.ω-.a..-.
t•Ν�,ι. ,__...,_..,.,__ ..,,.,... , ..... r�•πJ,... .,,..,...�...,,.....
,�,ι ι,_,,,. ,ιbJ, ιι,,,,,,aτa.
Δ1ίιλuσ11 Ηlί, Βuuληι., ι,nό το Ncιnoλfovτu
τον 3ο
112
19ου αιώνα είδε την αστιιςή τάξη πιο ι<οvτά παρά ποτέ στο κέντρο της εξουσίας, είδε και τους εργάτες να εγι<αταλείn ουv γριiγορα το περιθώριο. Τα οδοφράγματά τους μπορούσαν, αν ιiταv απαραίτητο, να γκρεμίζονται, ιωι τα αιτι iματά τους να μη λαμβάνονται υπόψη, αυτό όμως συνεπαγόταν έναν ολοένα σοβαρότερο κίνδυνο για τις δομές του κράτους. Για να ευδοκιμήσει ο αστικός φιλελευθερισμός θα έπρεπε όχι απλώς να ιωλαι<εύσει την εργατική τάξη, αλλά και να συμμορφωθεί, ως ένα βαθμό, με τα αιτήματά της. 5. Ο ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΒΡΕΤΑΝΙ Α 1850 ΜΕΤΑ
το
Ο Ναπολέων Γ' είχε συναίσθηση του ζωτικού ρόλου που είχε πια αποκτήσει η κοινή γνώμη στη διαχείριση των κρατικών υποθέσεων. Εργάστηκε σι<ληρά για να πουλήσει την αυτοκρα. τορ[α του στο γαλλιι<ό λαό, και το κατάφερε. Υποστήριζε ότι τα νομοθετικά σώματα δεν εξυπηρετούσαν παρά την ταξική διαίρεση του έθνους. Με την εξουσία συγκεντρωμένη στο άτομό του, θα έφερνε στη χώρα την ενότητα που για γενεές ολόκληρες είχε χαθεί. Οι Γάλλοι, που έπειτα από το πρόσφατα πολιτικά τους δεινοπαθήματα vοσταλ γούσοv έντονα την τάξη, έσπευσαν να αγοράσουν το πρόγραμμα που τους πουλούσε. Το σύνταγμα του Ναπολέοντα Γ · είχε ως πρότυπο το σύνταγμα του θείου του. Το ι<οιvοβούλιο, εκλεγμένο με καθολική ανδρική ψηφοφορία, δεν είχε στην πραγματιι<ότητα ι<αμιά σχεδόν εξουσία. Δεv μπορούσε να κάνει τίποτε περισσότερο από το να επιδοκιμάζει νόμους που συντάσσονταν από ένα Κρατικό Συμβούλιο υπό τηv διεύθυνση του αυτοκράτορα. Η ανάμειξη της ιωβέρvησης στις ει<λογές εξασφάλιζε την άνοδο πολιτιι<ά πειθήνιων αντιπρο σώπων. Ο έλεγχος της οιιωvομίας, του στρατού και της εξωτεριιςής πολιτιιςής αvιiκε αποι<λειστικά στον αυτοιςpάτορα. Η Γαλλία ήταν δημοιςpατία μόνο με την έννοια ότι στο λαό της παρεχόταν περιοδικά η ευκαιρία va εκφράζει, με την ψήφο του, την επιδοι<ιμασία του για το ι<αθεστώς του Ναπολέοντα.
το σύνταγμα του Ναπολέοντα Γ ·
Ο Ναπολέων η οστική τάξη
r·
και
Σε αντάλλαγμα γιο το δώρο της σχεδόν απόλυτης εξουσί ας, ο Ναπολέων Γ' έδωσε στους Γάλλους ό,τι έδειχναν να επιθυμούν. Στους αστούς πρόσφερε μια ευιωιρία να αποκτή σουv πολλά χρήματα. Επινόησε το Credit Mobilier, έvα τραπεζιι<ό ίδρυμα επενδύσεων, που διευκόλυνε την επέκταση
113
στο κοιvό και ς βιομηχανίας πουλώvτας τις μετοχές του ' ' ' δ' 'λ ρησιμοποιωvτας τα εσο α του ως εγγυηση σε ποικι α � γράμματα επιχειρήσεωv. Το 1863 έvας vόμος περί περιορι ρο σμέvης ευθύvης εvθάρρυvε κι άλλο τις επεvδύσεις, καθώς προέβ λεπε ότι οι μέτοχοι δεv μπορούσαv vα χάσουv περισ σότερο από τηv οvομαστική αξία τωv μετοχώv τους, αvε ξάρ τητα από το ύψος τωv χρεώv της εταιρείας στηv οποίο είχαv επ ενδύσει. Οι σιδηρόδρομοι, ιδιοιαησία του κράτους, αrrλώθηκαv σε ολόκληρη τη χώρο, παρασύροvτος σε ακόμα μεγαλύτερη βιομηχοvική επέκταση. Η γαλλική οικοvομίο φα ιvότ οv τόσο οvθηρή, ώστε ο Νοπολέωv ήτοv έτοιμος vo ακολουθήσει το παράδειγμα της Βρεταvίος επιμέvοvτος vo αρθούv οι δασμοί στο εμπόριο οvάμεσο στις δύο χώρες. Μια σηvθήκη υπογρά φηκε το 1860· ov και προβλέφθηκοv ειδικά κονδύλια που θα αποζημίωvαv τις γαλλικές βιομηχοvίες γιο κάθε απώλεια που θα μπορούσαv vo υnοστούv, το κοvδύλιο αυτό ποτέ δεv δαπαvήθηι<οv τελείως, γεγοvός nου υποδήλωvε ότ ι οι Γάλλοι βιομήχαvοι στέι<σvταv τώρα ορι<ετά καλά στο πόδια τους γιο vα οvτιμετωπίσουv τηv απειλή του βρεταvικού αvτ α γωvισμού. Η προφοvής ικοvοποίηση της αστικής τάξης με το καθεστώς του Ναπολέοντα δίvει έvα μέτρο για τηv αποτίμηση της κατάστασης του φιλελευθερισμού στη Γ αλλίο μετά το 1850. Το ότι δεv υπήρχε πιο ελευθεροτυπία, το ότι τα ποvεπιστήμια είχαv τεθεί υπό πολιτικό έλεγχο, το ότι η αvτιπολίτευση είχε φιμωθεί-όλα αυτά έμοιαζοv vα σημαίvουv ελάχιστα γιο τους πι ο πολλούς. Av υπήρχε φιλελευθερισμός, αυτός δεv ήτοv τίπ οτα περισσότερο από τηv ελευθερία του κaθεvός vα πρ αγματοποιεί τις οικοvομιι<ές επιλογές του. T'l
Ο Νaπολέωv Γ', av και γενvοιόδωρος προς τηv αστι1<ή τάξη, δεv παρέλειψε vo επιδιώξει τηv εύvοια ι<οι τωv εργaτώv. Εvθάρρυvε τηv ίδρυση vοσοι<σμείωv και εγι<αινίασε έvα πρόγραμμα δωρεάv ιατριι<ής nερίθαλψης. Ακόμα σημαvτιι<ό· τερο, επέτρεψε -κι ας μηv εvθάρρυvε- τη λειτουργία συvδικάτωv, και το 1864 εισηγήθηκε vόμους που vομιμοποιού σαv τηv απεργία. Κατά βάθος, η γοητεία nου ασκούσε στους εργάτες έμοιαζε με εκείvηv που ασκούσε στηv οστική τάξη: έvο αv όχι ηρωιι<ό, τουλάχιστοv πομπώδες σύμβολο της αvογέv· vησης της χώρας του ως κορυφαίος nογκόσμιaς δύvaμης. Η κίνηση της αυλής και οι δραστηριότητες της nληθωρικής αυτοκράτειρας, της Ευγεvίας, είχαv ευρεία δημοσιότητα. Η
Ο Ναπολέων Γ'κοι ο, εργάτες
114
ανοικοδόμηση του Παρισιού, η μετατροπ11 του σε πόλη με φαρδιές λεωφόρους και τεράστιους ακάλυπτους χώρ ους, υπολογιζόταν ότι θα έδινε το κατάλληλο σκηνικό γ1α το θέατρο της αυτοκρατορίας -και ταυτόχρονα θα μείωνε τις πιθανό. τητες αποτελεσματικών προλεταριακών οδοφραγμάτων στους στενούς δρόμους. Για το Ναπολέοντα Γ' . ωστόσο, το μεγαλείο έδειχνε va υπαγορεύει μια επιθετική εξωτερική πολιτική. Παρ' όλο που στηv αρχή της διακυβέρvησής του διακήρυξε ότι ασπαζόταν τη διεθνή ειριivη -αυτό το κεντρικό φιλελεύθερο δόγμα- , σύντομα βρέθηκε σε πόλεμο: πρώτα εvαvτίοv της Ρωσίας στην Κριμαία, έπειτα στηv Ιταλία, έπειτα στο Μεξικό, όπου προσπάθησε vα βοηθήσει στηv εγκαθίδρυση μιας άλλης αυτοκρατορίας, και τέλος στηv Πρωσία, στηv καταστροφή το υ. Οι λεπτομέρειες αυτών τωv περιπετειών είvαι μέρος του θέματος του επομένου κεφαλαίου. Εδώ αρκεί vα παρατηρήσουμε ότι η εξωτερική πολιτιι<ή του Ναπολέοντα Γ' δείχνει καθαρά ώς ποιο σημείο τόσο ο ίδιος όσο και η υπόλοιπη Γαλλία είχαν υποτάξε ι τη φιλελεύθερη κληρονομιά της πρώτης Γαλλικής Επανάστασης σε μιαv άλλη κληρονομιά της: τη δόξα του έθνους. Φιλελευθ ερ ισμός στη Βρε τανία: η «εργατική οριοτοκροτlο»
Στο μεταξύ, ποια ήταv η τύχη της φιλελεύθερης παράδοσης στη Βρετανία; Εκεί η πορεία του φιλελευθερισμού μεταβλήθηκε έπειτα από αλλαγές που συvτελέστηκαv στους ι<όλπους της εργατικής τάξης. Σ' αυτά τα χρόνια, η εκβιομηχάνιση είχε ιiδη αρχίσει vα ευνοεί τηv εμφάνιση και συντήρηση εvός ολοένα μεγαλύτερου στρώματος «αριστοκρατών» της εργασίας: Οι συγκεκριμένες ειδικότητες αυτών τωv εργατών, και η αυξαvόμεvη ζιiτηση γι' αυτές, τους επέτρεπε vα απαιτούν ημερομίσθια αρκετά υψηλά ώστε vα τους εξασφαλίζουν ένα μάλλον άνετο βιοτικό επίπεδο. Αυτοί οι εργάτες -συγι<εvτρω μέvοι ως επί το πλείστον στις οικοδομικές επιχειρήσεις, τη μηχανουργία και τηv υφαντουργία- έστρεψαν τα vώτα στην παράδοση του μαχητικου ριζοσπαστισμού που είχε χαρακτηρί σει τη λεγομένη πειvασμέvη δεκαετία του 1840. 'Εχοvτας φθάσει στηv επιτυχία μέσα στο φιλελεύθερο οικοvομ11<ό σύστημα που είχε επιβάλει η αστική τάξη στη Βρετανία, ήταv τώρα πρόθυμοι va δεχθούν ιωι va προβάλουν ως δικές τους πολλές φιλελεύθερες, αστιι<ές αρχές. Πίστευαν στηv αυτοβοήθεια -είτε μέσω συvεργατικώv εταιρειών είτε μέσω συvδιι<άτωv- που κύοιο έργο της ήταν η συγκέντρωση χρημάτων για τηv
115
φάλισ η κατά του γ11ρατος και της αvεργίας. Πίστευαv στηv προο'δου, και υποστηρι σσ αίδ ευση ως οργαvο ' ' ζαv τα «Ιδρυματα ' : σvικής�> (Mechanics Institutes) και άλλους παρόμοιους χ e�:μούς, που ιδρύοvταv είτε από τους ίδιους είτε για λογαρια σμό τους. 'Οσο περι σσότερο όμως συvε1δητοπο1ούσε η εργατική aρ ιστοκ ρατια τηv ικαvότητά της vα επιτύχει μια αξ10πρεπή ζωή μέσα στο καπηαλιστικό σύστημα, τόσο μεγαλύτερη ήταv η δ υσαρέσκειά της με έvα πολιτικό σύστημα που τηv απέκλειε από κάθε άμεση συμμετοχή στηv κυβερvητική δ1αδ11<0σία. Av 1<αι μερικοί ασκούσαv πίεση για τηv επέκταση του δικαιώματος ψή φου σαv πραγματ11ωί δημοκράτες, άλλοι τόσοι υποστήριζαv το ί διο , αλλά με τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούσε η αστική τά ξη το 1832. 'Ηταv υπεύθυvοι εργάτες, που η vομιμοφροσύvη το υς προς το κράτος δεv μπορούσε vα τους αμφισβητηθεί. Σαv τέτοι οι , ήταv γvήσια «εvδιαφερόμεvοω, εξίσου άξιοι ψήφου και άμεσης εκπροσώπησης όσο και η αστική τάξη. Στηv εκστρατεία το υς προσχώρησαv πολλοί αστοί μεταρρυθμιστές που εξακο λουθο ύσαv vα δυσαvασχετούv για τηv προvομιακή θέση εκεfvωv τωv εθvικώv θεσμώv που είχαv συvδεθεί με τους γαιοκτήμοvες και τηv παλαιά τάξη πραγμάτωv. Πολλοί αστοί άvδρες 1<01 γυvαίκες, π.χ., είχαv αποσκιρτήσει από τηv Εκκλησία της Αγγλίας και όμως ιiταv αvαγκασμέvοι vα πληρώvουv φόρους γ1α \"(] υποστηρίζεται μια εκκλησία στελεχωμέvη, κυρίως, από γόvους της αριστοκρατίας εvώ τα δ11<ά τους παιδιά δεv είχαv το δικαίωμα πρόσβασης στα παλαιά παvεπιστήμια της χώρας, τηv Οξφόρδη και το Καί μπριτζ, παρά μόvο αv ασπάζοvταv τα άρθρα πίστης της Αγγλ1καv11<ής Εκκλησίας. Μαζί με τους ηγέτες της εργατι κή ς τάξης, αυτοί 01 διαφωvούvτες της αστικής τάξης οργάvωσαv μια Μεταρρυθμι στική 'Εvωσr: και έκαvαv καμπάvια σε ολόκληρη τη χώρα για έvαv vέο μεταρρυθμιστικό vόμο 1<01 μια Βουλή Κοιvοτήτωv που vα αvταποκρίvετα1 στα συμφεροvτά τους. Av και κατά 1<0vέvα τρόπο επαναστάτες, 01 μεταρρυθμιστές κατέστησαν σαφές με τις ενέργειές τους ότι ήταv αποφασισμέ\·...,1 vα εξωθήσουν τηv υπόθεσή τους στα άκρα. 01 ποληικοί της Βρεταvίας κατά τη δεκαετία του 1860 αvτιμετώπ1σαv μ1α κατάσταση παρόμοια με εκείνη που είχε αντιμετωπίσει ο Γκιζώ στη Γαλλία το 1848: αστική τάξη, μ•'<ροασηκή τάξη και ειδ1κευμέvο1 εμγάτες, όλοι δυσαρεστημένοι και όλοι απαιτώντας μεταρρύθμιση. Σ ε
Δυσαρέσκεια της
αστικής τάξης
Μεταρρ υθμιστικός
νόμος του 1867
1 ,16 αντίθεση με τοv Γκιζώ, ωστόσο, οι ηγέτες βρεταvικώv πολιτι1<ών κομμάτων, του συντηρητικού (τε Τόρις) και του φιλελεύθερου (τέως Ουίγκς), 11ταv πρόθυμοι να: παραχωρήσουν ό,τι αvαγvώριζαv ότι θα ήταv επικίνδυνο νd αρvηθούv. Χαρακτηριστικά, μια συvτηρητιι<ή κυβέρνηση, με\ φερέφωvό της στη Βουλή τωv Κοινοτήτων τον μετέπειτα' πρωθυπουργό Βενιαμίν Ντισραέλι, ήταv εκείνη που εξέδωσε το δεύτερο Μεταρρυθμιστικό Νόμο το 1867. Ο νόμος διπλασίασε τους ψηφοφόρους επεκτείνοντας το δικαίωμα ψήφου σε όλους τους άρρενες πολίτες που πλήρωναν φόρους υπέρ των φτωχ ών ή κατέβαλλαν ενοίκιο δέκα τουλάχιστον λιρώv το χρόνο σε αστικές περιοχές (αυτό συνεπαγόταν, γενικά, ψήφο στους ειδικευμένους εργάτες), και σε ενοικιαστές που κατέβαλλαν ενοίκιο δώδεκα τουλάχιστον λιρών στην ύπαιθρο. Οι έδρ ες αvακαταveμήθηκαν και πάλι όπως το 1832, με τις μεγάλες πόλεις του βορρά να ι
ο
θρίαμβος TOU βρετανικού φιλελεvθερ,σμού
Για περίπου μια δεκαετία μετά την έκδοση του Μεταρρυθ μιστικού Νόμου του 1867, ο βρετανικός φιλελευθερισμός έφτασε στο απόγειό του. Ο συμβιβασμός με τηv εργατική αριστοκρατία εκφράστηκε με τον Εκπαιδευτικό Νόμο (που ουσιαστικό εξασφάλιζε στοιχειώδη εκπαίδευση σε όλους), τη νομιμοποίηση των συνδικάτων και μια σειρά μέτρων που αποσι<οπούσαν στη βελτίωση της ποιότητας ζωής στις μεγάλες πόλεις αλλά η αστική τάξη ήταν εκείνη που καθόριζε τοv «τόvο» της διακυβέρνησης. Στα χρόνια του Ντισραέλι και του αντίστοι)(ού του στο φιλελεύθερο κόμμα, του Ουίλιαμ Γλόδστον, και με τη συνεργασία τωv ειδικευμένων εργατών που μόλις είχα ν αποκτήσει πολιτικό δικαιώματα, η Βρετανία μπορούσε vα πανηγυρίζει το θρίαμβο τωv φιλελεύθερων αρχών το υ ελεύθερου εμπορίου, της αντιπροσωπευτικής -αλλά όχι δημοκρατικής- διακυβέρνησης, 1<01 της γενικής ευημερίας.
Κεφάλαιο 11
ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΕΘΝΙΚΏΝ ΚΡΑΤΩΝ (1815-1870) Το σημερινό πρόβλημα, το πρώτο καθήκον... είναι απλώς να 6ιατηρήσοvμε την ύπαρξη και τη συνέχεια της yερμαvικότφας. Johann Ficl1te, Ομιλίες προς το γερμανικό λαό. Τα μεγάλα σημερινά προβλήματα δεν θα λυθούν με ομ ιλίες ή aποφάσεrς της πλειοψηφίας -αvτ6 ήταν το λάθος του 1848 και του 1849· αλλά με αίμα και σίδερο. Otto von Bismarck, Ομιλία (1862).
Av η 1στορία της Βρετανίας κα1 της Γαλλίας του 19ου αιώvα μπορεί vo μελετηθεί στο πλαίσιο του αστικού φιλελευθερισμού, η ιστορία μεγάλου μέρους της υπόλοιπης Ευρώπης κατά τηv ίδια περίοδο πρέπει vo εξεταστεί σε σχέση με έναv πολυπλοκότερο συνδυασμό τωv δυvάμεωv του φιλελευθερισμού, του εθνικισμού και της δημιουργίας εθvικώv κρατώv. Θα ορiσουμε τοv εθvικrσμό ως συvαiσθημα που προι<ύπτει από έvα ευρύ φάσμα ιστοριι<ώv, γεωγραφ11<ώv, γλωσσιι<ώv και πολιτιστικών περι· στάσεων. Χαρακτηρίζεται από τη συνείδηση των μελώv μιας ομάδας ότι αv11κουv σε μ1α παράδοση που απορρέε1 από αυτές τις περ1στάσε1ς κα1 διαφερε1 από τις παραδόσε1ς άλλωv ομάδωv. Η δημ1ουργίο εθvικώv ιφοτώv είvαι η ποληική εφαρμογή του εθνικισμού, ο μετασχηματισμός του συναισθήματος σε εξουσία. 01 άvθρωπο1 στη Βρετανία κα1 στη Γαλλίο κατά τοv 190 αιώvα καλλι�ρyούσαv τόσο εθνικιστικά όσο και φ1λελεύθερα
Ορισμός τοv εθνικισμού και της δημιοvρyίας εθνικ ών κρατώ ν
118
σuvαιοθήμα τα. 'Οταv ο πρωθυπουργός της Βρεταvίας, λόρδο ! Πάλμερστοv , διακήρυξε το 1850 ότι οποιοσδήποτε Βρετανό; uπήκοοc, σε οπο1οδ11ποτε μέρος του κόσμου δεv έχε1 παρά v διακηρύξει, οπως έvας πολιτης της αρχαίας Ρωμαϊκή Αυτοκρατορίας, «Civ1s Romanus Sum» (είμαt Ρωμαίος πολίτης) γ1α va σπεύσουν σε βοήθειά του οι απαραίτητες δυνάμεις προι<ειμέvου va τοv προστατεύσουν από ξέvες επ1βοu λές' απηχούσε τηv υπερηφάνεια τωv συμπατριωτών του για τηv ιο χ του έθνους τους. 'Οταv οι Γάλλοι παvηγύρισαv το 1840 τη,J επιστροφή τωv λειψάvωv του αυτοκράτορα Ναπολέοντα από τηv Αγία Ελένη σε έvα πολυτελές μαυσωλείο στο Παρίσι, ξαvαζούσαv τους θριάμβους που υπήρξαν μέρος της εθνικής τους κληρονομιάς. Το ι<αύχημα του Πάλμερστοv και τα οστά του Ναπολέοντα ήταv 1<01 τα δύο εκφράσεις εθvικώv παραδόσεων και συvαισθημάτωv δεμέvωv με τη ζωή των 'Αγγλωv 1<01 τωv Γάλλων. Ο
εθv,κισμός
σλλού
Εθνικισμός κσr φιλελευθερισμός
Ο εθνικισμός του 19ου α1ώvα σε άλλες πι:ρ1οχές της Ευρώπης επρόκειτο va εκδηλωθεί ως δυναμικότερο φαιvόμεvο από όσο στη Βρετανία ή στη Γαλλία, που υπήρχαν από αιώνες ως ιδιαίτερες γεωγραφικές, πολιτιστικές καt πολ1τιι<ές ενότητες. Αλλού, οι κοινές παραδόσεις ι<αι αξίες ήταν λιγότερο καθαρά διατυπωμένες, επειδή η πολιτική ενότητα που θα συντελούσε στον καθορισμό τους, δεv υπήρχε. Οι ανατολικοί Πρώσοι και οι Βενετοί δεv δυσκολεύοvταv v' αvτιληφθούv τους εαυτούς τους ως Πρώσους και Βεvετούς. Η ιστορία τους είχε εφοδιάσε1 μ' αυτές τις ταυτότητες. Η ιστορία ωστόσο δεv τους είχε δώσει, παρά με έvα γενικότατο τρόπο, ταυτότητες Γερμαvώv και Ιταλών. 'Επρεπε vα ι<άvουv ι<ατά συνέπεια συνειδητή προσπάθεια γ1α va αυτοπροσδιοριστούv μ' αυτόv τοv τρόπο, πριv έvας τέτοιος προσδιορ1σμός αποι<τήσει πολιτική υπόσταση. Ούτε ο εθνικισμός ούτε η δημιουργία εθvικώv κρατών βρισκόταν σε αvαγι<αία αντίθεση με το φιλελευθερισμό· αντίθετα, στο βαθμό που ο εθνικισμός τιμούσε τα επιτεύγματα ενός συγι<εκριμέvου απλού λαού ως ανώτερα εκείvωv κάποιας κοσμοπολίτικης αριστοιφατιι<ής ηγετικής τάξης, αvταvακλούοε τηv απέχθεια του φιλελευθερισμού προς τα παραδ�σιακά προνόμια. Ωστόσο, στην προθυμία του φιλελευθερισμού v αποδεχτεί το καινούριο, ο εθνικισμός απαντούσε με τηv εκτίμηση, αv όχι τη λατρεία, του παρελθόντος. Ακόμα, στην επίμονη προσήλωση τωv φιλελευθέρων στην αξία και στη
119
σημασία του ατομ11<1σμού, οι δημ1ουργοί τωv εθvtκώv κρατώv σττσvτούσαv ότι το ζωτικό έργο τους απαηούσε ίσως τη θυσία f\Ιός μέρο υς της ελευθερίας κάθε πολίτη. Η επηυχίσ της δημιο υργί ας εθvικώv 1φατώv στηρίχτηκε στα θεμέλια μιας γεvικής ισορροπίας διεθvούς ισχύος, που επιτεύχθηκε από τα ει,ρωπα ϊκά κράτη στη διάρκεια τωv πενήντα χρόvωv που ακολ ούθησαv το 1815. Η εμφάvιση νέωv εθvtκώv κρατώv -της εvοποιημέvης Ιταλίας και της Γερμανίας- θα απαηούσε avαπροσαρμογές αυτής της ισορροπίας. Αλλά ο συμ βιβ ασμός παρέμειvε γtα καφό εφικτός, και ασήμαντες μόvο αψιμαχίες διατάρασσαv τη σταθερότητα της διευθέτησης που είχε επιτευχθεί στο Συvέδριο της Β1έvνης. 1 ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ 'Οπως σημειώσαμε στο προηγούμεvο 1<εφάλαιο, ο εθvικισμός ιiταν, εvμέρει, παιδί της Γαλλικής Επαvάστασης. Συvδεόταv στεvό επίσης με το πvευματικό ι<ίvημα που a ποκλιiθηι<ε «ρομαvτισμός». Ο ρομαvτισμός ιiταv τόσο ευρύς και ποικίλος ώστε αποκλείε1 τον ορισμό του, ίσως και την ανάλυσή του. Εκείνο ίσως που μπορούμε να πούμε, είναι ότι υπήρξε αντίδραση εναvτίοv του ρασιοναλισμού, του διαφωτι σμού του 18ου αιώνα: στη λογική του 18ου αιώνα οι ρομαντικοί αvτιπαρέθεσαv την πίστη τους στο συναίσθημα. 01 δ1αφωτ1στές του 18ου αιώνα θεωρούσαν το νου ως «άσπρο χαρτί», που αποκτούσε τη yvώση από εvτυπώσε1ς που αποτύπωvε σ' αυτό μέσω τωv αισθήσεων ο εξωτερικός ι<όσμος. Παρ' όλο που και 01 ρομαντικοί πίστευαv στη σημασία της, υποστήριζαν ότι η έμφυτη ευαισθησία -που συνιστούσε την ιδιαίτερη προσωπικότητα του κάθε αvθρώπου - ήταν κληροvομιι<ή 1<01, ι<ατά συνέπεια, παρούσα στο νου από τη γέννησή του. Η γvώση, συνεπώς, για τους ρομαvτιιωύς, 11ταv προϊόν τόσο έμφυτων αισθημάτων όσο κα1 εξωτερικών αvτιλήψεωv. Ο ρομαντισμός έτσι έδιvε έμφαση στον ατομικισμό και τηv ατομική δημιουργικότητα που προερχόταν από την αλληλεπίδραση της μοναδικriς προσωπι· κότητας με την εξωτερ1κή εμπειρία. Ταυτόχρονα, υπογραμμί ζοντας τηv κληρονομικότητα στ1ς νοοτροπίες, απέτrε φόρο τιμής στο παρελθόν. Αυτός ακριβώς ο φόρος τιμriς ήταν ο συvδετικός του κρίκος με τον εθνικισμό. Ο ρομαντισμός και ο εθvικtσμός συνδέονταν μεταξύ τους με
Ορισμός του ρομαντισμού
120
Ι.Τ. Χέρvτφ
Ο ρόλι:> ς της ιστορlος κοι σκείας της θρη
τηv κοινή πεποίθηση ότι το παρι:λθόv θα έπρεπε vα λειτουργεί ως μέσο κατανόησης του παρόντος και σχεδιασμού το� μέλλοντος. Η αντίληψη αυτή βρήκε στη Γερμαvία τηv πληρέστερη ανάπτυξή της και τηv πιο ενθουσιώδη υποδο χή, Εvας από τους πρώτους Γερμανούς ρομavτιιωύς με μεγά λη �πιρροή ήταν ο Χέρντερ (Johann von Herder, 1744-180 3); ιιροτεστάvτης πάστορας και θεολόγος. Το ενδιαφέρον του για �ους παλιούς πολιτισμούς τοv οδήγησε, στη δεκαετία του 1780, vα εκθέσει τις σκέψεις του σε μια μακροσκελή και tμπι:ριστατωμέvη πραγματεία με τίτλο, Ιδέες για μια φιλοσοφfα της ανθρώπινης ιστοpfας. Ο Χέρντερ παρακολούθησε τη v εξέλιξη της ευρωπαϊκής κοιvωvίaς από τηv εποχή της αρχαίο ς Ελλάδας μέχρι ι<αι τηv εποχή της Αvαγέvvησης. Πίστευε ότι ο πολιτισμός δεv ήτav προϊόν μιας τεχνητής διεθνούς ελίτ -κριτική εvαvτίοv της σκέψης του Διαφωτισμού- αλλά τωv κοιvώv αvθρώπωv του λαού, του Volk. Καvέvας πολιτισμός δε v μπορούσε vα θεωρηθεί σταθερός αv δεv συνέχιζε vα ει<φράζει τοv μοvαδιι<ό λαϊκό ιστορικό χαρακτήρα, το Volksgeist. Ο Χέρντερ δεv ασχολήθηκε με το αv έvας «λαϊκός χαρακτήρας» μπορούσε vα είvαι καλύτερος ή χειρότερος από έvαv άλλο. Υποστήριζε μόvο ότι κάθε έθvος πρέπει vα παραμένει πιστό στη διι<ή του ιδιαίτερη πολιτιστιιςή κληρονομιά. Απέρριψε ολοκλη ρωτιι<ά τηv αρχή του Διαφωτισμού, κατά τηv οποία όλοι οι άνθρωποι αvτιδρούv στις ίδιες συvθήι<ες κατά τοv ίδιο τρόπο περίπου· όπως απέρριψε και τηv υπόθεση ότι η αξία της ιστορίας βρίσκεται απλώς στη διδασκαλία μέσω του παραδείγματος. Οι πνευματικοί κληρονόμοι του Χέρντερ, άνθρωποι όπως οι συντηρητικοί Γερμανοί ρομαντικοί Σλέγκελ (Friedrich Schlegel, 1772-1829) 1<01 Σαβινί (Friedrich von Savigny, 1779-1861), ι<αταδίκασαv τη μεταφύτευση δημοιφατι1<ώv και φιλελευθέρων ιδεών -«ξέvωv» προς τη Γερμανία- στο γερμαvιι<ό πολιτιστικό έδαφος. Η ιστορία, υποστήριζαν, δίδασκε ότι οι θεσμοί πρέπει vα εξελίσσονται οργανικά -όρος αγαπητός στους πολιτικούς ρομαvτιι<0ύς- και ότι 01 σωστοί νόμοι είναι προϊόν ιστορικής ανάπτυξης και όχι απλώς απαγωγές πρωταρχικών παγκόσμιων αρχών. Η αντίληψη αυτή δεv χαρακτηρίζει μόvο τους Γερμανούς ρομαντικούς. Ο 'Αγγλος ρομαvτιι<ός ποιητής και φιλόσοφος Κόλεριτζ (Samuel Tayloι· Coleridge, 1772-1834) επιχειρηματολόγησε εvαvτίοv του ωφελιμιστικού κράτους και υπέρ της απόδοσης σ' ει<είvοv τοv αρχαίο θεσμό, στηv εθνική
121
t<λ ησία , μεγαλύτερου ρόλου στη διαμόρφωση της κοιvωvίας. Ο Γ άλλος συvτηρητικός Σατωβριάvδος ( 1768-1848) αvέπτυξε τnv ίδια επιχειρηματολογία στηv πραγματεία του Η ιδιοφuί'α του Χ ,στιαvισμοu, που δημοσιεύτηκε το 1802. Το παρελθόv είvαι ρ ' ει απ αυτο' χωρις υvυφασμέvο στο παρόv· δεv μπορει' vα ξη λωθ'' \ καταστρέψει τηv υφή της κοιvωvίας ενός έθνους. Η , , , , ν , θρησκεία, τοσο ως ατομικη εμπειρια οσο και ως εκφραση εθνική ς κληροvομιάς, έπαιξε σημαvτιι<ό ρόλο στη ρομαντική
σκέψη. Η θεωρία της οργανικής εξέλιξης της κοιvωvίας ι<αι του κράτους, βρήκε τηv πληρέστερη αvάπτυξή της στα γραπτά του Γερμανού μεταφυσικού Έγελου (Georg Wilhelm Hegel, 1770· 1831 ), καθηγητή της φιλοσοφίας στο Παvεπιστήμιο του Βερολίνου, που προσέλκυσε πολλούς οπαδούς. Ο '1:.γελος Λ3λ εnε τηv ιστορία ως εξέλιξη. Οι κοινωνικοί και πολιτιι<σί θεσμο ί ωρίμαζαv, εκπλήρωvαv το υς σι<οπούς τους και π αραχωρο ύσαν τη θέση τους σε άλλους. Ωστόσο, το vέο ποτέ δεν αvτιι<αθιστούσε τελείως το παλιό, επειδή η αλλαγή γιvόταv μι βάση έvα «διαλει<τιι<ό» σχήμα. 'Οταv νέοι θεσμοί αμφισβητούσαν τους παλιούς, εκδηλωvόταv σύγκρουση «θέ σης» και «αντίθεσης» που παρήγε μια «σύνθεση», μια αναδιοργάνωση δηλαδή της κοιvωvίας, που διατηρούσε στοιχεία από το παρελθόv, εvώ παράλληλα προσαρμοζόταv στο παρόv. Για παράδειγμα, ο 'Εγελος περίμεvε ότι η τότε διαίρεση της Γερμαvίας σε κρατίδια (θέση) που δημιουργούσε τηv ιδέα της ενότητας ( αvτίθεση), θα κατέληγε αναπόφευκτα στη δημιουργία εvός εθvικού κράτους (σύvθεση). Στο σύστημα του 'Εγελου δεv υπήρχε θέση για μια θεωρία φυσικής 1<0τάστασης, τόσο δημοφιλούς σε φιλοσόφους όπως ο Ρουσσώ και ο Χομπς. Κατά τον · Εγελο, οι άνθρωποι πάvτα ζούσαv σε ι<άnοια κοινωνία. Ο θεσμός του κράτους ήταv, ι<αθεαυτός, έvας φυσικός ιστορικός οργαvισμός μόvο μέσα στα πλαίσια αυτού του θεσμού, που προστατευόταv από τους vόμους του και τα έθιμά του εvαvτίοv τωv ατομιι<ώv επιβουλώv, μπορούσαv οι άvθρωποι va χαρούv τηv ελευθερία, που ο 'Εγελος καθόριζε όχι ως απουσία καταvαγκασμού, αλλά ως απουσία κοιvωvικι1ς αταξίας. Οι θεωρίες αυτές της ιστορίας και της ιστορικής εξέλιξης που είχαv διαμορφώσει οι ρομαvτιιωί, είχαv άμεση σχέση με τηv ιδέα του εθvικισμού που είχε διαμορφωθεί τηv ίδια περίοδο. Η Γαλλική Επαvάσταση είχε παράσχει έvο παράδειγμα για το τί
Εv�λιιι;
Φίχτε
122
Ρομοvrισμό<;, εθνικισμός κοι τέχνες
μπορούσε vα επ ιτύχει έvα έθvος. Ο εθνισμός είχε εvθαρpύνε τους Γάλλους vα υψωθούv στο επίπεδο του πολίτη· τους είχ επίσης επιτρέψει vα αvτικρούσουv ης επιθέσεις της υnόλοιnη q Ευριίιnης. Εφαρμόζοντας τα ιστορι κά μαθήματα της Γαλλ ι κή Επανάστασης και τις θεωρίες τωv ρομαvτικώv, 01 Γερμανοί ιδιαίτερ α είχαv αφυπv ιοτεί σι: βαθμό vα καταvοιiσουv το δι κό ' τους ιστορ ικό πεπρωμένο. Τα έργα του φιλοσόφου Φίχτε (J.G. Fichte, 1762-1814) ε ίvαι παράδειγμα αυτής της αφύπνισης. Ως vέος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Ιέvας, ο Φίχτε eχ ε αρχ ι κά προωθήσει τηv πίστη στη σημασ ία του εσωτερικού πνεύματος εvός ατόμου, δημ ιουργού του δικού του ηθ ι κού σύμπαντος. Μη έχοvτας καvέvα εθνικό αίσθημα, καλωσόρισε τη Γαλλ11<ή Επανάσταση ως απελευθερωτή του αvθρώπιvοu πνεύματος. 'Οταv ωστόσο η Γαλλία κατέιηησε μεγάλο μέρος της Γερμανίας, η στάση του Φίχτε άλλαξε ρ ι ζ ικά. Υιοθέτησε την αντίληψη του Χέρντερ για το λαϊκό χαρακτήρα· δεv είχε σημασία πια το ατομ ι κό πνεύμα, αλλά το πνεύμα εv ός ολόκληρου λαού, που εκφραζόταν στα έθιμά του, στις παραδόσεις του, στηv ιστορία του. Το 1808 ο Φίχτ ε συνέταξε μι α σει ρά Ομιλίες προς το γερμανικό έθνος, όπου διακήρυσσε την τηv ύπαρξη εvός γερμαν ι κού πνεύματος, όχ ι απλώς ίσου ανάμεσα σε άλλα εθν ικά πνεύματα, αλλά ανώτερου από εκείνα. Ο κόσμος δεv είχε ακούσει ακόμα για το πνεύμα αυτό· προέβλεψε ότ ι σύντομα θα άκουγε. Av κα ι ο Γάλλος στρατ ιωτικός διο ι ι<ητής του Βερολίνου όπου μίλησε ο Φίχτε θεώρησε τις ομιλίες υπερβολικά ακαδημαϊκές για vα επισύρουν εφαρμογή λογοκρισίας, εξέφρασαν ωστόσο οι ομιλίες αυτές έvα συναίσθημα που βοήθησε τους Πρώσους στη συνε ι δητή τους προσπ6θε1α vα συσπειρωθούν πολ ι τικό και vα διώξουν τους Γάλλους. Ο εθνι κισμός, που προερχόταν από ρομαντικές αντιλήψεις για τηv ιστορική ανάπτυξη t<ΟΙ το ιστορ ιι<ό πεπρωμ1'vn, εκδηλώθηι<ε με μια πο ικ ιλία μορφών. Ο ι αδελφοί Γκριμ (Grimm), εκδότες τωv ομώvυμωv παραμυθιών (1812), ταξίδεψαν σε όλη τη Γερμαvία για va μελετήσουν τις τοπικές δ1CΙλ1'κτους και για va συγι<εvτρώσουv παραμύθια, που εξέδωσαν ως τμ ιiμα της εθvη<ής κληρονομιάς. Ο ποιητής Σίλερ (Johann Schiller, 1759-1805) έγραψε το δράμα Ουλιέλμος Τέλλος (1804), με βάση το θρύλο του Ελβετού ήρωα, που έγιvε πολεμ ι κιi κραυγή της γερμανικ ής εθν ικής συνείδησης. Στη Βρετανία, ο σερ Ουώλτερ Σκωτ
123
(Walter Scott, 1771-1832) επανέλαβε σε πολλά μυθιστορήματά του τη λαϊκή ιστορία της Σκωτίας, εvώ ο ποιη1 1ς Ουόρvτσ γου ο ρθ (Wil l iam Wordsworth, 1770-1850), συνειδητά προσπά θησε vα εκφράσει τηv απλότητα και τηv αρετή του αγγλικού λαο ύ, σε συλλογές όπως οι ,Λυρικές μπαλάντες (1798). Σ' ολόκληρη τηv Ευρώπη, όλες οι χώρες συγκέvτρωvαv και τσ ξιv ομούσαv · με επιμέλεια τα εvθύμια του ιστορικού παρελ θόvτος τους, μέσω θεσμώv όπως η επιθεώρηση Monumenta G ermaniae Historiae, που ιδρύθηκε το 1826, η γαλλική έcole des Chartes (1821) και το αγγλικό Public Record Office (1838). Στη Γαλλία, η νεοκλασική τεχνοτροπία, που είχε τυποποιηθεί με τους πίvακες του Δαβίδ και χρησιμοποιήθηκε από το Ναπολέοντα για vα εξάρει τηv προσωπικότητά του, παραχώρη σε τη θέση της στοv ταραχώδη ρομαντισμό του Ντελακρουά (Delacroix), του οποίου ο πίvακας, Η ελευθερ{α οδηγώντας το λαό στα οδοφράyματα (1830) ήταv μια διακήρυξη, όχι μόvο υπέρ της ελευθερίας, αλλά και του θάρρους του γαλλικού λαού. Η μουσική επίσης εξέφραζε εθνικούς πόθους, αv και όχι πριv περάσει μια γεvιά από το 1815. Πολλές από τις όπερες του Βέρ vτι (Giuseppe Verdi, 1813-1901), για παράδειγμα ο Τροβα δούρος (Trovatore), περιείχαν μουσικές διακηρύξεις πίστης στην πιθανότητα μιας ιταλικής παλιγγενεσίας, μιας ανάστασης
Η anοθέωση τψ δημοκρστίaς στον nίvaκιι του Ντελσκρουο οΗ ελευθερίa οδηγώvτaι το λσό,,
124
του ιταλικού πνεύματος. Οι όπερες του Βάγκνερ (Richard Wagner, 1813-1883) -εκείνες ιδιαίτερα που βασίζοvτα1 στο γερμανικό έπος Τραγούδι των Νιμπελούyyεν -1<ατάφερav vα ανυψώσουν το σεβασμό για τους μύθους των βόρειων θεών σε επίπεδο έκστασης. 01 αρχ1τέκτοvες, αv και δυσκο, λεύοvταv vα απελευθερωθούν εντελώς από τον vεοκλα σ1κ1σμό του 18ου α1ώvα, συχνά προσπάθησαν vα αvαστήσουv έναν «εθv1κό» ρυθμό στα σχέδιά τους. Ο Μπάρ1 (Sίr Charles Barry) έχοντας αναλάβει το έργο του επαvασχεδ1ασμού τωv κτφίωv των βρεταv1κώv Βουλών μετά την 1<0ταστροφή τους από πυρκαγ1ά το 1836, ι<ατάφερε vα συγκαλύψε1 ένα ευθύ κα� συμμετρικό κλασικό σχέδιο πίσω από ένα γοτθι1<ό προπέτασμα , που αποσκοπούσε στην αναγνώριση του χρέους της χώρας στο παρελθόν της. 'Ολη αυτή η δημ1ουργική δραστηριότητα ήταν αποτέλεσμα της αυθόρμητης και ενθουσιώδους ανταπόκρισης καλλιτεχνών και συγγραφέων στο ρομαντικό κίνημα. Σύντομα όμως 01 πολιηι<οί αvηλ1iφθηκαv πώς ο 1στορικός ρομαvησμός θα μπορούσε vα εξυπηρετήσει τους εθv1κιστ1κούς τους στόχους. Κατάλαβαν πως ένα συγκειφψέvο έργο τέχνης, ανεξάρτητα από το αv ήταν πίνακας, τραγούδι, θεατρ1κό έργο ή κτίριο, μπορούσε vα μετατραπεί σε εθνικό σύμβολο· και δεν δίστασαν va συντελέσουν σε τέτοιες μετατροπές όποτε το έ1φ1vαv σκόπιμο. Ρομαντισμός και ατομικότητα
'Οσο κα1 av ο ρομαvτ1σμός συνέβαλε, από κο1vού με τον εθvικ1σμό, στην καλλιέργεια της αφοσίωσης στο παρελθόν, οι ρομαvηκοί δεν ήταν αναγκαστικά εθv11<1στές. Αvήθετα, ο ρομαντισμός ήταν σαφώς 'φικουμεv11<ός διεθνιστικός όσον αφορά τον ΕΙ<θειασμό της φύσης και, πάνω απ' όλα, της ατομικής δημιουργικότητας. Οι ρομαντικοί διακήρυσσαν ότι η φύση γινόταν καλύτερα αντιληπτή από τις αισθήσεις, παρά από τη λογική· εκτιμούσαν εκείνα τα στοιχεία της φύσης που εμφανίζονταν ως προϊόντα τύχης και όχι λογικής διάταξης. Η φύση ήταν ευπρόσδεκτη εφόσον εντυπωνόταν άμεσα στις αισθήσεις, αδιάφορο αv αυτό γινόταν μέσω ενός λουλουδιού ή μ1ας οροσεφάς. Οι άvθρωπο1 είχαν αvα1<ηρυχθεί ελεύθεροι vα ερμηνεύσουν τη φύση -καθώς κα1 τη ζωή- σύμφωνα με τις ατομ1κές τους αvτιδράσε1ς προς αυτήν κα1 όχ1 με βάση ένα σύστημα γενικών λογικών καvόvωv. Ο 'Αγγλος πο1ητής Σέλλεϋ (Percy Shelley, 1792-1822), ο Γερμανός ποιητής Χάινε (Heinrίcl1 Heίne, 1797-1856), ο Ισπανός ζωγράφος Γκόγ1α (Francisco Goya, 1746-1828) -όλο1 τους χαρακτηριστικές μορφές του ρομαντικού κινήματος- εξέφραζαν στα έργα τους το
125
ρομαvτισμού για τις εμπειρίες τωv ατόμωv, έvα ενδιa φέροv του υπερε'β αιvε τα εθ vικα' συvορα. που v α Η ανθ ρωπιvη ' οv ' ε δι φέρ nίστευαv οι ρομαντικοί, δεv συνδεόταν με καμιά εμπει ρία, παράδοση κα ι<αvέvα εθνική ι ι εθvtt<ό χαρακτήρα· είχε στή ρ ε ω ( χ περισσότερη σχέση με την υπερβατιι<ή φύση. Η ζωγραφική των • Αyγλ ωv Μπλέικ (William Blake, 1757-1827) και Τέρvερ (J.M.W. Turner, 1775-1 851), αν και συχνά αντανακλούσε μια «αγγλικό τητα», υπερέβαινε τον εθνικισμό, καταγράφοντας μια επικοι νωνία με τα θεμελιακά στοιχεία της φύσης. Οι ρομαντικοί 11ταv διεθνιστές επειδή απολάμβαναν τηv ελευθερία χωρίς ι<αvέvα περιορισμό -μεταφυσικό ή πολιτικό που θα έτεινε να περιορίζει την ικανότητα ενός ανθρώπου να πρ αγματώσει τις δυνατότητές του. Με τον τρόπο αυτόν, ο ρ ομαντισμός ενθάρρυνε τις γυvαίι<ες να κάνουν τη φωνή τους v ακουστεί. Η Αγγλίδα Ουόλστροvκραφτ (Mary Wollstone craft, 1759-1797), συγγραφεας του έργου Υπεράσπιση των δικαιωμάτων της γυναίκας, η μαντάμ Ντε Σταέλ (de Stael, 17661817), η Γ αλλίδα φυγάς στη Γερμανία κατά την επαναστατική π ερίοδο που το δο1<ίμ1ό της Περί Γερμανίας �1<λ1vε αποφασι στικά προς το ρομαντισμό, η Γεωργία Σάνδη (George Sand, 1804-1876), της οποίας τα μυθιστορήματα και η ζωή μαρτυρού σαν την προσήλωσή της στις αρχές του ριζοσπαστικού ατομικισμού- είναι παραδείγματα της ετοιμότητος του ρομαντισμού για τη διάρρηξη των δεσμών του με το παρελθόν κα θώς και με τις αρχές και το στερεότυπά του, στην περίnτωση που παρεμπόδιζαν την ατομική έκφραση. Οι ρομαντικοί, ως λάτρεις της οτομιι<ότητας, λάτρευαν την ωδιοφυία», ένα πνεύμα που δεν ήταν δυνατό v' αναλυθεί και έπρεπε να έχει το δικαίωμα να θέτει τους δικούς του κανόνες. ('Ηταv ακριβώς η συλλογική μεγαλοφυία ενός ολόκληρου λαού, εκείνο που εξύμνησε ο Χέρντερ ως λαϊκό χαρακτήρα). Ακόμα, το ανθρώπινο πνεύμα δεν θα έπρεπε ποτέ να υποταχθεί στn δεσμά των εθνικών επιταγών, ούτε και σε εκείνα των κοινωνικών συμβάσεων, για να μην περιορίσει την απόλαυση του πολυ τιμότερου αγαθού του, της ελευθερίας του. Η ελευθερία t<αt το πρόβλημα της αυτοαvαγvώρισης ι.ιπήρξαv τα κυριότερο θέματα των δύο γιγάντων του ρομαντικού κινήματος: του συνθέτη Μπετόβεν (Ludwig van Beethoven, 1770-1827) και του συγγραφέα Γκαίτε (Wolfgang von Goethe, 1749-1832). Το πιο αξιοθαύμαστο χαρακτηριστικό των
Μnετόβεν
126
Μιιι ιιψΗ
Γκαίτε
συvθέσεωv του Μπετόβεν είvαι η μοναδικότητα και ατομ ικότητά τους. Στηv Πέμπτη του συμφωνία, ο Μπετόβ ε φτόvει στο απόγειο της συμφωνικής λογικής η 'Εκτη είναι έν α ύμvu-, ι ης φύσης η Έβδομη, έvα διονυσιακό ξεφάντωμα· Ογδοη αποτελεί μια χαρμόσυνη σύνθεση nου απεικονίζει το πνεύμα της μουσιι<ής συμφωνίας του 18ου αιώνα. Στα τελευτaίd του χρόvια και αφού είχε χάσει την ακοή του, ο Μnετόβ εJ ξεκίνησε για το τελευταίο του μουσικό ταξίδι: πέντε σονάτες γι � πιάνο, πέντε κουαρτέτα εγχόρδων, την 'Ενατη συμφωνία και τη μεγάλη λειτουργία, Missa Solemnis, nου αποτελούν τ ηv τελευταία του κληρονομιά. Γεμίζουν τοv ακροατή με δέος, όχι τόσο εξαιτίας της ασυνήθιστης μορφή� τους ή των απέραντωv διαστάσεών τους, αλλά περισσότερο επειδή εκφράζο υν απεριόριστη ατομική θέληση και δύναμη. Η αφοσίωση του Γκαίτε στην ιδέα της ατομικής ελευθερίας ήταv, εν μέρει, προϊόν της γέννησης και της ανατροφής του στην ελεύθερη αυτοκρατορική πόλη της Φραvι<φούρτης. Η Φρανκφούρτη ήταν διεθνές εμπορικό και πνευματικό κέvτρο, ανοιχτό στους πολιτιστικούς ανέμους κάθε κατεύθυνσης. Ο Γκαίτε ήταv συνεπώς, εξαιτίας του περιβάλλοντός του, απαλλαγμένος από τις τοπικιστικές, εθνιι<ιστικές επιρροές που καθόριζαν τηv εργασία άλλων Γερμαvώv ρομαντικών. Η ίδι α του η «ιδιοφυία» τον έσπρωξε πρώτα στη μελέτη τωv νομικών, σε συνέχεια της ιατρικής και τέλος τωv καλώv τεχνών και τωv φυσιι<ών επιστημών. Το 1775 εγκαταστάθηκε στην αυλή του νεαρού δούκα της Βαϊμάρης. Η Βαϊμάρη ήταv μια μιιφοσκοπική γερμανικ11 ηγεμονί α, με πληθυσμό όχι μεγαλύτερο του μισού εκατομμυρίου, αλλά επίσης και μια κοσμοπολίτικη κοινότητα και, απ αυτήv την άποψη, όχι διαφορετική από τη Φρανκφούρτη. Επηρεασμένος από τοv Χέρντερ, ο Γκαίτε είχε ήδη δημοσιεύσει ρομαντικών τάσεωv έργα του, που περιλάμβα ναν το εξαιρετικά δημοφιλές Πάθη του Βέρθεροu (μυθιστόρη μ α χαρακτηριστικό της αρχικής του ανησυχίας 1<01 συναισθημα· τισμού). Η σχεδόν υπερβολική ευαισθησία που χαρακτηρίζει τα αρχικά έργα του Γκαίτε, υποχώρησε, στη μέση ηλικία του, στηv αναζήτηση ενός καινούριου πνεύματος, εξίσου ελεύθερου αλλά περισσότερου οργανωμένου. Η τάση αυτή προήλθε από τις εμπειρίες του στην Ιταλία 1<01 από τη μελέτη τωv αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων. Το 1790 ο Γκαίτε δημοσίευσε το πρώτο μέρος του αριστουργήματός του, Φάοuστ, έμμετρο θεατρικό δράμα, που ολοκλήρωσε ένα χρόνο προτού πεθάνει, το 1831. Το
γ , ναλαμβάνοντας το γερμανικό θρύλο του ανθρώπου ρ ο επα πουλιi σει την ψυχή του στο διάβολο με αντάλλαγμα τη rιou είχε ' ' ι<αθρεφτι'ζει τη ρομαvτικη' απροθυμια vώση τω ν παντων, ,...:ριορισμού του πvευματος εκφράζει επίσης την αναγνώριση, �ό μέρους του ίδιου του Γκαίτε, του μεγέθους της τόλμης του σvθρώπου στον ποθο του για απεριοριστη γνωση και για την ίδια του την τελείωση.
σ
Ι
ι
127
ι
Το θέ μα της αυτοπραγμάτωσης, ως τελικού σκοπού της ανθρ ωπότητας, τόσο χαρακτηριστικό για μεγάλο μέρος της ρο μαντικής σκέψης, ερχόταν σε αντίθεση με τις αντιλήψεις των όλλ ωv ρομαντικών που πραγματευθήκαμε, οι οποίοι, όπως ο Χέρντερ, υποστήριζαν την υποταγή του ατομικού ανθρώπινου π νεύματος στο πνεύμα ενός λαού. Ο Καvτ {11ηmanuel Kant, , 724-1804), ο μόνος πνευματικός ισάξιος του Γκαίτε εκείνη την ηερiοδο, εξέφρασε την αντίθεσή του στην αντίληψη ότι η απεριόριστη ατομική ελευθερία ήταν το ύψιστο αγαθό. Ο Καvτ, απομονωμένος λόγιος που πέρασε τη ζωή του στην πόλη του Ι< ένιξμ περγκ, όπου είχε γεννηθεί, υποστήριζε ότι υπήρχαν όρια στην ανθρώπινη γνώση· ότι πέρα από τον ορατό κόσμο υπήρχε το όγvωστο βασίλειο των πραγμάτων «καθεαυτά», όπως τα ονόμαζε. Η θέση αυτή, που αρχικά διατυπώθηκε στο έργο του Κριτική του καθαρού λόγου (1781), αναπτύχθηκε κατόπιν στην Κριτική του πρακτικού λόγου (1790), όπου αποπειράθηκε να θέ σει κριτήριο για μια σωστή προσωπική συμπεριφορά: Εφόσον η καθαρή λογική δεν μπορούσε ν' αποδείξει ούτε την ύπαρξη, ούτε την ανυπαρξία του Θεού, υποστήριξε, η πρακτικ11 λογική μάς υπαγορεύει ότι, στην ιδέα του Θεού, υπάρχει μια ιδέα ηθικής τελείωσης, προς την οποία όλοι οι άνθρωποι πρέπει να τείνουν. Πρέπει να ζουν σε αρμονία με ό,τι ονόμαζε <<κατηγορική επιταγή»: να δρουν σαν va επρόκειτο οι πράξεις του κάθε ατόμου να καταστούν οικοuμενη<ός νόμος της φύσης. Υποστήριζε ότι μόνο ζώντας σύμφωνα με αυτήν την ι<ατηγοριι<ή επιταγή του, θα μπορούσαν οι άνθρωποι ν' απολαύσουν την αληθινή ελευθερία. Αυτήν την ι<αθόριζε μάλλον ως αυτοεπι βαλλόμενο καθήιων, παρά ως απουσία περιορισμών, ιi -όπως στην περίπτωση του Γκαίτε- ως ι<αταναγκασμό για την πραγμάτωση της αυτοτελείωσης. Κατά πόσο ήταν ο Καντ ρομαντιι<ός ή όχι, είναι ένα ερώτημα που συνεχίζει ν' απασχολεί τους ιστορικούς. Η αφοσίωσή του στη λογική οδήγησε συχνά μελετητές να τον θεωρήσουν ως φυσιογνωμία του τέλους του Διαφωτισμού. Από
Ο Καντ wς ρομαντικός
128
Σχέση μεταξύ ρομαντισμού και εθνικισμού
μια άποψη, ωστόσο, ο Καvτ σίγουρα εvαρμοvιζόταv με Το1; ρομαvτικούς η άποψ11 του ότι τα πράγματα «καθεαυτά >� δε� είvαι δυvατό ποτέ vα γίvουv γvωστά, εκφράζει τηv προθυμί α 10 ρομαvτικού vα παραδοθεί στο μυστηριώδες. «Δεv υnάpχε τίποτε ωραίο, ευχάριστο, μεγάλο στη ζωή, που vα μην εί\,Qι λιγότερο ή πεοισσότερο μυστηριώδες», έγραφε ο Σατωβ��άν δος, υπερασπιζόμεvος το χριστιαvιομό. Av και ο Καvτ δεν ήτα1, ρητός υποστηρικτής του χριστιαvισμού, η φιλοσοφία Τοι συvτέλεσε στηv εvίσχυση της θρησκευτικής πίστης, όnωc άλλωστε και το σύvολο της ρομαvτικής σκέψης. Βεβαίω ς, δε,,. ιiταv ρομαvτικός εθvικιστής, αv και οι εθνικιστές χρησιμ0. ποίησαv τηv επιχειρηματολογία του για vα στηρίξουν Τον ισχυρισμό τους ότι οι άvθρωnοι όφειλαv υποταγή σε μια εξο υσία αvώτερη από τους ίδιους. Ο ίδιος ο Καvτ, ωστόσο, οτηv πραγματεία του Για μια διαρκή ειρήνη, που δημοσιεύτηκε κα τά το απόγειο τωv επαvαστατη<ώv πολέμωv, το 1795, εnιχειρη μα τολόγησε σφοδρά εvοvτίοv της ιδέας του εθvικού μεγαλείου κα ι υπέρ μιας μορφής ευρωπαϊκής ομοσπονδίας. Ο ρομαντισμός και ο εθvικισμός έχουv τηv ίδια σχέση μεταξύ τους στηv ιστορία της Ευρώπης του 19ου αιώvα, όπ ως και στη σκέψη τωv στοχοστώv που μόλις εξετάσαμε. Σε μερικά σημεία, π.χ. στηv Αγγλία, έδειχvαv v' οκολουθούv διαφορετικές πορείες. Σε άλλα, π.χ. στη Γερμαvία, που η ιστορία της βρισκόταv στο κέvτρο της ιστορίας τόσο του ρομαvτισμού όσ ο και του εθvτκισμού, ακολουθούv τηv ίδια ι<ατεύθυvση. 2. ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗ ΕΘΝΙΚΩΝ ΚΡΑΤΩΝ, 1800-1848
Εθνικισμός και
μετaρρίιθμιοη στην Πρωοfα, 1806-1815
Η εξευτελιστική για τους Γερμαvούς γαλλική κατοχή της Πρωσίας, σε συvδυοσμό με τηv ουξαvόμεvη αίσθηση εvός εθvικού nεπρωμέvου, όπως τηv είδαμε στις Ομιλίες του Φίχτε, κατέληξαv σε μια ι<ίvηση τωv Πρώσωv διαvοουμέvωv και πολιτικών μεταρρυθμιστώv vα επαvαφέρουv τη χώρο τους στην ηγετική της θέση αvάμεοα στις ευρωπαϊι<ές δυvάμεις. Η συvτριπτική ήττα της Πρωσίας από τους Γάλλους το 1806 υπήρξε το λογιι<ό αποτέλεσμα της αδράvειας που είχε κυριαρχήσει στη χώρα κατά τη διάρκεια τωv πεvήvτα χρόvωv περίπου μετά τα επιτεύγματα του Φρειδερίκου του Μεγάλου. Σε αvτίθεση όμως με τα υπόλοιπα γερμαvικά κράτη, που είχαν
129
, σeι άμεσο με τη Γαλλία μέσω της Συνομοσπονδίας του
ιJΧΠτο χωριστό βα.σιλειο , , συvει δητα, απεφυγε , της Πρωσιας τη
�σ η>> από τη Γαλλία. Πήρε, βέβαια, μέρος -αν ι<αι ·�uμ_α - σ:rο Ηπειρωτικό Σύστημα, αλλά κατ� τα άλλα ρησε τη� απομόνωσή του.
Κύρ ιοςότόχος της Πρωσίας ήταν η ανασυγκρότηση των ,uτιώv της, εφόσον μόνο με αυτό το μέσο θα μπορούσε να nιβεβαιώσει την αυθυπαρξία της απέναντι στο Ναπολέοντα . Για το σκοπό αυτόν, δύο στρατηγοί, οι Σάρvορστ (Gerhard von Schur nhorst) και Γκvάιζεvαου (August Gneisenau), θεσμοθέ τη σαν αλλα γές βασισμένες σε ένα ουσιαστικό μάθημα εθvικ11 ς vσδιοργά vωσης που τους είχε δώσει η Γαλλικ11 Επανάσταση: οτι οι στρατιώτες ήταν κατά πολύ καλύτεροι μαχητές, αν π ίστε υαν ότι διακυβευόταν κάποιο άμεσο συμφέρον τους στους πολέ μους που συμμετείχαν. 'Εvας ανασυγκροτημένος εθvιι<ός στρατός, βασισμένος σε τελευταία ανάλυση στην καθολική στρατιωτική θητεία, αvάγ1<αζε το λαό να συμμετάσχει ως σύvολο στην υπεράσπιση της πατρίδας του και κατέληξε να γίνει μια πολύ πιο συνειδητοποιημένη «πρωσική» δύναμη από 11 οτέ άλλοτε στο παρελθόν. Οι αξιωματικοί στρατολογούνταν και προάγονταν με κριτήριο την αξία τους, όχι την καταγωγή το υς, παρ' όλο που η πλειοψηφία τους συνέχισε να προέρχεται αττό την τάξη των αριστοκρατών. Αυτή η ρήξη με την παράδοση ι'Vθόρρυvε την πρωσική αστική τάξη να συμμετάσχει με πι:ρισσότερη ενεργητικότητα και ενθουσιασμό στις υποθέσεις ηc χώρας της. Γέροι η ανίκανοι αξιωματικοί, παρά τηv :οιvωvική τους προέλευση, απομακρύνθηκαν από διοικητικές θέσεις η εκ παίδευση στη βασιλιι<ή σχολή ευελπίδωv εκσυγχρο νίστηκε. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές, που δείχνουν τον τρόπο κατά τον οποίο έvας φιλελεύθερος πόθος εκσυγχρονισμού μπορούσε να σuvδυαστεί με τον εθνικισμό, συμβάδιζαν με παρόμοιες αλλαγές που θεσμοθετήθηκαν κατά την ίδια περίοδο ι<άτω από τη διεύθυνση του πρωθυπουργού της Πρωσίας βαρόνου Στάιν {Heinrίch von Steίn, 1757-1831) 1<01 του διαδόχου του Χάρvτεμπεργκ (Karl von Hardenberg, 1750-1822). Ο Στάιν δεν ήταν Πρώσος. Αρχικό ενδιαφερόταν λιγότερο για τη δημιουργία ενό ς πρωσικού εθνικού κράτους και περισσότερο για την ένωση, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, των ύιαφόρωv γερμανικών κρατιδίων. Μόνο μετά τις καταστροφές που έπαθαν οι Γερμανοί
Στρατιωτικές
μεταρρυθμίσεις
Οι κρατικές μεταρρυθμίσεις του Στάιν
130
(
από ·το Ναπολέοντα, στράφηκε ο Στάιv στην Πρωσία ω ;ελευτα.ία λύση ; Είχε δι�βά�ει Καντ κ?ι Φίχτι: �αι είχε πεισ ,:εί ό τ . εvα ιφατος πρεπε, κατα καποιοv τροπο vα καvει τους πολίτ ες : του να συνειδητοποιήσουν τις υποχρεωσεις τους προς το εθνικό συμφέρον. Αίσθηση καθήκοντος ωστόσο δύσκολα θα μπορ ούσε \ να αναπτυχθεί, χωρίς να πειστούν οι άνθρωποι ότι Τ" νομιμοφροσύνη δεν συνεπάγεται μόνο υποχρεώσεις, αλλά κa, δικαιώματα. Αγωνίστηκε έτσι για τη διάλυση του συστήματος των καστών που, μέχρι τότε, χαρακτήριζε την Πρωσία προκειμένου να επιτρέψει, σε όποιον είχε ικανότητες, ν' ανε βεί στην κοινωνική κλίμακα. Με το Δημοτικό Διάταγμα του 1808 0 Στάιν συνειδητά προσπάθησε ν' αυξήσει τη συνείδηση των Γ ερμαvώv αστών ως πολιτών -ένας στόχος, και πάλι κοινό ς, φιλελευθέρων ι<αι εθνικιστών. Στο εξής, όλες οι πόλ εις και τα χωριά είχαν υποχρέωση να εκλέγουν τους συμβούλους τους, ενώ η τοπική δικαιοσύνη και η δημόσια τάξη εξ α. κολουθούσαv va ελέγχονται από το Βερολίνο· όλοι οι άλλοι τομείς, συμπεριλαμβανομένου και του οικονομικού, αφέθηκαν στην ευθύνη των δήμων και των κοινοτήτων. Η εκπαίδευση έπαιξε ζωτικό ρόλο στην εθνική συγιφότηση. Τα σχολεία ήτ αν ιδαvι1<0ί φορείς για τη διάδοση των αρχών του εθνικού καθή κοvτος. Αvαγvωρίζοντας το γεγονός αυτό, οι Πρώσοι μεταρ ρυθμιστές επέκτειναν τις παροχές, τόσο για τη στοιχειώδη ό σο και για τη μέση εκπαίδευση. Το πανεπιστήμιο του Βερολίνου, που ιδρύθηκε το 1808, περιλάμβανε στο διδακτικό του προσωπικ ό φλογερούς εθνικιστές, όπως ο Φίχτε και ο Σαβινί, και συvι· στούσε τη θεσμ11<ή ενσάρκωση του νέου πνεύματος που σuvέ βαλε στην τελική vίι<η των Πρώσωv εvαvτίοv των Γάλλων.
Οικονομικός
εθνικισμός
Η ιστορία της Πρωσίας κατά το διάστημα 1815-1850 μπορει ευκολότερα να κατανοηθεί μέσα από το συνεχιζόμενο αγώνα της να καθιερωθεί ως ανεξάρτητη εθνική δύναμη στη Γερμαvία, σε αντιπαλότητα με την Αυστρία. Η σημαντικότερη πρωσική νίκη, από τηv άποψη αυτι1, ήταν η καθιέρωση του Zollverein, της τελωνειακής έvωσης. Στη δει<αετία του 1840 η ένωση περιλάμβανε το σύνολο σχεδόν της Γερμαvίας, εκτός από τη γερμανική Αυστρία. Στο μεταξύ η Πρωσία είχε δώσει, με το έργο του οικονομολόγου ΦριΞΙδερίκου Λιστ (Friedrich List, 1789-1846), μια εθν11<ιστική απάντηση στο διεθνισμό των φιλελεύθερων οικονοuολόγωv, υπερασπιστών του ελεύθερου εμπορίου: αν το ελεύθερο εμπόριο συνέφερε στη
131
·α έλεγ ε. δεν συvέφερε στην Πρωσία. Η οικοvομια, σ\Ι .• ' ζ ο Λιστ, όχι μόνο δεν αποτελούσε αφηρημένη ' · 00τηρι ε ' • ήμη, εξίσου εφαρμοσιμη παvτου, α λλα ηταv μια εξει δικευμέθοδος που έπρεπε να θεμελιώνεται στην ιδιαίτερη, ε•ρία της κάθε χώρας ξεχωριστά. Η γερμανική, κατά πρωσική, εμ πειρία απαιτούσε υψηλούς δασμούς ,vέπ εια και η ό χι ελεύθερο εμπόριο. Μόνο προφυλαγμένη πίσω από ένα ι ι.ιστ η μα δασ μολογικής προστασίας θα μπορούσε η Πρωσία νa κοδ ομήσει τα εργοστάσια και vα παραγάγει τα αγαθά που θα γυ ούvταv την οικονομική της ανάπτυξη. Οι εξελίξεις που είχαν αλλάξει την πολιτική μορφή της Βρετανίας και της Γαλλίας στις αρχές της δεκαετίας του 1830 η επανάσταση στη δεύτερη και οι φιλελεύθερες μεταρρυθμί σ εις στην πρώτη- δεν επαναλήφθηκαν στη Γερμανία. Ένα αυ τοσχέδιο επαναστατικό κίνημα, που εκκολάφθηκε στα πανε π ιστήμια και σε μυστικές οργανώσεις νέων, κατέληξε όντως σε προσωρινές αλλαγές σε μερικά γερμανικά κράτη. Ο Μέτερ νιχ, ωστόσο, που ακόμα έλεγχε την αυστριακή πολιτικιi και ήταν αποφασισμένος να ματαιώσει τις απόπειρες της Πρωσί ας να διεκδικήσει την ηγεσία του γερμαvιιωύ έθνους, χρησιμοποίησε την ευκαιρία για να ενθαρρύνει μια γενική α\Ιτιφιλελεύθερη αντίδραση σε όλα τα γερμανικά κράτη, εκμεταλλευόμενος το φόβο των ιδιοκτητριών τάξεων. Η δίετα y ης Γερμανικής Συνομοσπονδίας, του χαλαρού οργανισμού που είχε αντικαταστιiσει την τελικά νεκρή «Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρα τορία» μετά το 1815, συντόνισε την καταστολή. Η Πρωσία γλίτωσε από την επανάσταση, ως αποτέλεσμα των μεταρρυθμί σεων που είχαν θεσμοθετήσει μια γενιά νωρίτερα οι Στάιν και Χόρvτεμπεργκ. Το 1840 ο Φρειδερίιως Ουλιέλμος Δ' ανέβηκε στον πρωσικό θρόνο. Αφοσιωμένος φαινομενικά στις φιλελεύ θερες αρχές, χαλάρωσε τη λογοκρισία και ενθάρρυνε τις τοπικές δίετες να συμμετάσχουν στην κεντρική διαι<υβέρνηση. Γρήγορα έγινε φανερό, ωστόσο, ότι ο βασιλιάς δεν ήταν φιλελεύθερος, αλλά ένας ιδιομορφος ρομαντικός FΗνικιστής κ αι, επιπλέον, αυταρχικός. Ο Φρειδερίκος Ουλιέλμος διακήρυξε την αντίθεσή του προς το συνταγματισμό, το κεντρικό δόγμα του φιλελευθερισμού. Οταv οι αστοί Πρώσοι φιλελεύθεροι άσκησαν πίεση, το 1847, για τον έλεγχο νομοθετικών και οικονομικώ ν ζ ητημάτων στη συνέλευση διετών (Landtag) που μόλις είχε συγκληθεί, ο Ι1ασιλιάς φρόντισε να απορριφθεί το
Η αποnιχια του φιλελευθερισμού στη Γερμανία
132 αίτημά τους. Κατόπιν, ο Φρει δερίκος Ουλι έλμος έστρεψε τηv προσοχή του στην εφαρμογή ενός σχ11ματος, στα πλαίσι α το υ οποίου η Πρωσία θα μπορούσε να παίξει έναν πολύ μεγαλύτερ ο ρόλο στη συνομοσπονδία. Πριν ωστόσο συζητηθεί το σχέδι ό του, ξεπεράστηκε από το επαναστατικό κίνημα του 1848 πο υ, όπως θα δούμε, αγκάλιασε τόσο την κεντρ ική όσο και τη δυτι κή Ευρώπη, αν και με διαφορετ ικά αποτελέσματα. Ο εθνικισμός στην Αυστριακή
Αυrσκρατορία
Το εθνικό συναίσθημα, το πνεύμα που είχε συντελέσει στην ένωση των Πρώσων, λει τουργούσε κα ι προς την κατεύθυνση της διαίρεσης των ετερογενών στοι χείων της Αυστριακής Αυτοκρατορίας. Οι λαοί της, που ζούσαν σε τρει ς κύριες γεωγραφικές περι οχές -Αυστρία, Βοημία, Ουγγαρία- αποτ ε λούνταν από σημαντικό αριθμό διαφορετικών εθν ιι<ών και γλωσσικών ομάδων -Γερμανών, Τσέχων, Μαγυάρων, Πο λωνών, Σλοβάκων, Σέρβων και Ιταλών, για να περιοριστούμ ε στις κυρι ότερες. Σε μερικές περι οχές της αυτοκρατορίας, οι άνθρωποι αυτοί ζούσαν απομονωμένοι· αλλού ζούσαν σε άμεσ η γειτονία, αν και όχι ιδιαίτερα αρμονικά, με άλλους. Η Αυστριακή Αυτοκρατορία προσπάθησε να ενώσει αυτές τις ομάδες κάτω από την προστασία της δυναστείας των Αψβούργων, καθώς και της υποτίθεται Ι<αλοπροαίρετης διοικητιι<ής μηχανής της. Οι μέθοδο ι αυτές, όμως, πετύχα ιναν όλο ι <αι λι γότερο να ικανοποιούν τις διάφορες ομάδες, στους κόλπους των οποίων ένα πνεύμα πολιτιστ11<0ύ, αν όχ ι πολιτι κού, εθνικ ισμού δυνάμωνε σταθερά μετά το 1815. Στις πολωνικές περ ιοχές της αυτοκρατορίας, όπου οι ευγενείς είχαν από γεν ι ές συνείδηση τηc πολωνι κής εθνικής τους ταυτότητας, η αυτοκρατορική ι<υβέρ vηση πέτυχε να καταπνίξει το εθνικό συναίσθημα στρέφοντας τους δουλοπάροικους εναντίον των κυρίων τους, ενθαρρύ νοντας έναν ταξικό πόλεμο προκειμένου να αποσοβήσει έναν εθνικό. Σε άλλες περ ιοχές της αυτοκρατορίας, αποδείχτηκε λιγότερο επ ιδέξι α. Στην Ουγγαρiα, ο εθνικι σμός ει<φράστηκε τόσο 1:c πολιτιστ ικές όσο ι<αι με πολιτιι<ές μορφές. Το 1827 ένα ουγγρικό εθνι κό θέατρο ιδρύθη1<ε στη Βουδαπέστη. Την προηγούμενη χρονιά, η ουγγρική γλώσσα είχε αντι καταστήσει τη λατινική ως επίσημη γλώσσα της ιωβέρvησης. 'Εvα πολιτικό κίνημα, του οποίου ο πιο αξιοσημείωτος ηγέτης υπήρξε ο ριζοσπάστης εθνικιστής Κόσουτ (Louis Kossuth, 1802-1894), επιδίωξε ταυτόχρονα την εθνική ανεξαρτησία της Ουγγαρίας και την εγκαθίδρυση κοινοβουλευτικής κυβέρνησης.
133
περισσότερο διαδεδομένο από τα ευρωπαϊκά πολιστι θ ε vικιστι κά κινήματα ήταν ο πανσλαβισμός, που είχε αρχίσει vα εμφανίζεται εκείνη την περίοδο. Οι Σλάβοι λόμβσ ναv τους Ρώσους, τους Πολωνούς, τους Τσέχους, . Σλ ο βάκ οuς, τους Σλοβέvους, τους Κροάτες, τους Σέρβους �ους Βουλγάρους. Πριν από το 1848 ο πανσλαβισμός ήταν σχεδόν αποκλειστικά ποληιστικό κίνημα, που το χαρακτή δισφωv ία ως προς την προτεραιότητα τούτης ή εκείνης της ωσσας ή της παράδοσης. Οι διαφωνίες αυτές δι:v είχαν ιιστόσο ελαττώσει ου σιαστικά τα προβλήματα που ο πανσλαβι σ σ μός δημιο υργού ι: την Αυστριαι<ή Αυτοκρατορία. Η φιλολο α του κινήματος -για παράδειγμα, το έργο του ιστορικού Πaλό τσκι (Francis Palacky, 1836-1867) Ιστορία του Βοημικού ·ού και η ποίηση του επαναστάτη Πολωνού Μίτσκιεβιτς (Adam Mickiewicz, 1798-1855)- τροφοδότησε τους πόθους εκείνων που ,πιθυμούσαv την απαλλαγή τους από ό,τι θι:ωρούσαv ξένο ζυ,; Στη Ρωσία η σλαβοφιλία ι:ίχε τεθεί υπό έλεγχο από τον 6υ,ικόφιλο τσάρο Αλέξανδρο. Μετά το θάνατό του, όμως, η ον:ίλ ηψ η ότι ο ρωσικός λαός κατείχε τον ιδιαίτερό του εθνικό χαρακτήρα αύξησε τη δημοτικότητά της. 0
Δύο άλλα εθνικά κινήματα ξεπερνούσαν την νηπιακή τους ηλ11<.ία στη διάρκεια της περιόδου πριν από το 1848: το ένα στην
Δύο ρομαντικοί ποιητές: ο Noνa1is 1<01 ο Heίne
Πανσλαβισμός
134 Ο εθνικισμό<; στην Jτaλia
Ματσίνι
Ο εθνιl(Jσμός
στην lρλανδiα
Ιταλία, το άλλο στηv Ιρλαvδία. Ατrό τις οργαvώσεις που ιδρύθηκαv στηv περίοεο σύγχυσης μετά τους Ναπολεόvτειο υς πολέμους, καμιά δεv διαδήλωvε εvτοvότερα τοv εθvικισμό τηc από εκείvη τωv Καρμποvάρωv («:arbonari). Ο Ματσ ίνι (Giuseppe Mazzini, 1805-1872), μέλος ((υτής της ομάδας, ίδρυσε μια δική του οργάvωση το 1831, τη «Νέα Ιταλία», πο υ αφιερώθηι<ε στην υπόθεση της εvοποίησης της Ιταλικ ής χερσοvήσου. Το 1834, από τηv Ελβετία, ο Ματσίvι εξαπέλυσε μια εντελώς αποτυχημένη φραστικη επίθεση εvαvτίοv το υ βασιλείου της Σαρδηνίας, με τηv ελπδα ότι η υπόλοιπη Ιταλία θα τοv ακολουθούσε. Ύστερα απ' αυτό, ο Ματσ ίν ι περιορίστηκε στηv προβολή της υπόθεσης του ιταλικού εθνικισμού και της αβασίλευτης δημοκρατίας, προσελκύοντας αφοσιωμένους οπαδούς, ιδιαίτερα ωτό τους κόλπους των Βρεταvώv φιλελευθέρων. Οι φιλελεύθεροι της Ιταλίας όμως δεν του είχαν εμπιστοσύνη. Av και οι ίδιοι επιθυμούσαν vα δουν τη ν Ιταλία ενωμέvη, είχαv τρομάξει, σαv «ι<αλοί» αστοί φιλελεύθε ροι, από τηv επιμονή του Ματσίνι στηv εγκαθίδρυση αβασίλευτης δημοκρατίας, ελπίζοντc.ς, αvτίθετα, ότι οι υπάρ χουσες ηγεμονίες θα συγχωνεύονταv σε κάποια μορφή συνταγματικής μοναρχίας. Av ο ιταλιι<ός εθνικισμός υπήρξε πρωταρχιι<ά έvα αστικό φιλελεύθει::>ο φαινόμεvο, δεν ίσχυε ro ίδιο για το ιρλανδικό κίvημα, που αποσκοπούσε στnν αποχώρησn της Ιρλαvδίας από τη Βρετανία. Με επικεφαλής τοv Ο' Κόvελ (Daniel Ο' Connell, 1775-1847), το ιρλανδικό χωριστικό Ι"ίνημα άvτλησε τη δύναμή του από την υποστήριξη τωv Ιρλανδών χωρικώv. Η εκπληκτικό επιτυχής έκκληση του Ο' Κόνελ στηv αγροτιι<ή τάξη της χώρας του βασίστηκε στο μίσος που έvιωθαν όλοι οι Ιρλανδοί εvαvτίοv των 'Αγγλων, εξαιτίας της μακραίωvης καταπίεσης τωv Ιρλαvδώv καθολικώv από τηv αγγλική προτεσταvτική άρχουσα τάξη. Τόσο πριv όσο και μετά τηv επίσημη έvωση του 1801, οι 'Αγγλοι διατηρούσαv έvαv ζυγό στο ιρλαvδικό έθvος που ελάχιστα επέφερε πέρα από φτώχεια και καταπίεση. Ο αγώvας του Ο' Κόvελ για τηv κατάργηση ιης έvωσης με τηv Αγγλία στηριζόταv στηv ελπίδα ότι θα ήταv δυvατή η διαπραγμάτευση μιας κάποιας μετριοπαθούς διευθέτησης με τηv αγγλική άρχουσα τάξη. Οι πόθοι όμως τωv οπαδώv του τοv υπερφαλάγγισαν, ως ριζοσπαστικότεροι από τη φύση τους Ούτε ωστόσο οι χωριστικές ελπίδες του Ο' Κόvελ, που οι
135
Jρλa vδοί αποκαλούσαν «ελευθερωτή», ούτε οι γνησιότερα eθ vικιστιι< ές τάσεις τωv οπαδών του, επρόκειτο vα δουv τηv rτρα γμάτωσι1 τους. Σε αντίθεση με τα εθνικιστικά κινήματα της κεντρικής Ευρώπης, ο ιρλανδικός εθνικισμός αντιμετώπιζε έvαv ισ χυρ ό και αποφασισμένο αντίπαλο -τηv Αγγλία- που, για έvav αιώνα ακόμα, θα του αρvούvταv τη vίκη. 3. ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ, ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, 1848 Η ιστορία τωv επαvαστάσεωv του 1848 στην κεντρική Ευρώ πη μπορεί vu γιvfι ευκολότερα κατανοητ ή σε σχέση με δύο εξέχοντ ες nαράγοvτι:ι:, τηc εποχής: πριίιω ιοv αγώvο διαφόρων εθvικοτητωv, ιδιαί1εμα μέσα στηv Αυστριcικη Αυτοιφατορίu. γιu τ ηv κατάκτηση τηι, cιυ1οvομίuς τουι· δεύτερο. τη συγκρουση μεταξύ τωv δυvάμεωv του φιλελευθΕ:ριιτμου κω τυυ εΗvιι<ισμοί, στη Γερμανία.
Τα vέα της Φεβρουαριανής Επανάστασης στη Γαλλία τα ξίδεφαv ανατολικά με μεγάλη ταχύτητα: μέχρι το τέλος Μαρτίου η Αυστριακή Αυτοκρατορία είχε σκιστεί στα δύο. Η Ουγγαρία, με τοv Κόσουτ επικεφαλής, διέρρηξε όλους, εκτός από τους χαλαρότερους δεσμούς της με τοv οίκο τωv Αψβούρ γων και ετοιμάστηκε vα συντάξει το σύνταγμά της. Στη Βιέvvη εργάτες και σπουδαστές μιμήθηκαν τους Παρισινούς ομολόγους τους: όρθωσαν οδοφράγματα και εισέβαλαν στα αυτοκρατορικά ανάκτορα. Ενδεικτικό του πολιτικού χάους είvαι το γεγονός ότι ο Μέτερνιχ, βετεράνος στην αντιμετώπιση παρόμοιων απειλών εvαvτίοv της επισφαλούς σταθερότητας που είχε επινοήσει, τούτη τη φορά βρήκε τηv πίεση υπερβολική και έφ υγε μεταμφιεσμένος στη Βρετανία. Εγκαταλειμμένος από τον τιτάvα της αντίδρασης, ο Αψβούργος αυτοιφάτορας Φερδιvάvδος υποχώρησε στις εθνικιστικές απαιτήσεις της Βοημίας και παραχώρησε στο βασίλειο αυτό το δικαίωμα vα αποκτήσει δικό του σύνταγμα. Στο vότο, οι Ιταλοί εξαπέλυσαν επιθέσεις εvαvτίοv τωv κάτω από αυστριακή κατοχή περιοχών του Μιλάνου, της Νάπολης, της Βενετίας και της Λομβαρδίας, όπου οι δυνάμεις του Σαρδηvού βασιλιά Καρόλου Αλβέρτου κατατρόπωσαν τους Αυστριακούς. Η δύναμη ωστόσο του εθνικού αισθήματος, που είχε yο,,·ατίσει την Αι:στρίrι rτf nυvΕ)(εια συvτέλεσΕ στηv επανάκτηση
Οι «ημέρες τοv Μαρτίου» στηv Αυστρία
136
Ο «ανrι εθνικισμός» ως nαράyοντας nαλιvόρθωοης
Εμφύλιος πόλεμος στην Ουγγαρία
της ισχύος της αυτοκρατορίας. Το παράδοξο του εθvικ ιομοιι, όπως εκδηλώθηκε στην κεντρική Ευρώπη, 11ταv όη μόλις μ.. 1 πολιηστική πλειοψηφία αυτοανακηρυσσόταν ανεξάρτητο η ημιανεξάρτητο κράτος, άλλες πολιτιστικές μειοvότητές �ου νέο υ κράτους άρχι ζαν να παραπονούνται για τη vεοθεσμοθετ ημέvη τους ι<ατωτερότητα. Αυτό ακριβώς συνέβη στη Βοημία. Εκεί, η αντιγερμανικ11 τσεχική πλειοψηφία αρνήθηκε vα στείλει αvτι . προσώπους σε μια παγγερμανική συνέλευση που συνήλ θε στη Φρανκφούρτη για vα συντάξει ένα γερμανικό σύνταγ μα. Αντίθετα, οι Τσέχοι συγκάλεσαν την ιδρυτική συνέλευση μιας σλαβικής ομοσπονδίας στην Πράγα. Οι αντιπρόσωποι, οι περισσότεροι από τους οποίους προέρχονταν από τα εδάφη της παλιάς Αυστριακής Αυτοκρατορίας, αναγνώρισαν αμέσως ότι η ιδέα μιας ενωμένης Γερμανίας αντιπροσώπευε πολύ μεγαλύτερη απειλή για την πολιτιστική ι<αι πολιτική τους αυτονομία, απ ό όσο η αυτοκρατορία στις χειρότερές της στιγμές. Η γερμανική μειοψηφία της Βοημίας ανυπομονούσε φυσικά να συμμετάσχει σε συνομιλίες που θα μπορούσαν vα καταλήξουν σε στενότερη ένωση με τους ομοεθνείς τους ι<αι δυσαρεστήθηκε εξαιτίας της άρνησης της βοημικής κυβέρνησης vα συμμετάσχει σ' αυτές. Οι εχθρότητες που προέκυψαν έδωσαν τη δυνατότητα στους Αυστριακούς vα επωφεληθούν από την εξέγερση του Μαιου στην Πράγα, να καθυποτάξουv την πόλη, vα διαλύσουν το σλαβικό συνέδριο και v' αvαι<τήσουv τον έλεγχο της Βοημίας. Av και η Αυστρ1ακ11 κυβέρνηση ήταν τότε ελεύθερη (προϊόν της επανάστασης του Μαρτίου στη Βιέννη), δεν ήταν λιγότερο αποφασισμένη από την προκάτοχή της να εμποδίσει τον πλήρη διαμελισμό της αυτοκρατορίας. Για τον λόγο αυτό σύντομα επανέφερε τη Λομβαρδία και τη Βενετία στην προηγούμενή τους κατάσταση, όταν οι διαμάχες ανάμεσα στους ώς τότε ενωμένους Ιταλούς συμμάχους είχαν εξασθενίσει την κοινή τους στάση απέναντι στους Αυστριακούς. Ο εθνικισμός και οι αvτίθετοί του στην Ουγγαρία έστησαν το σκηνικό για την τελική πράξη παλινόρθωσης της Αυστριακή ς ι<υριαρχίας. Το ριζοσπαστικό κόμμα του Kossuth ήταν πάνω απ' όλα ένα Μαγυάρ11<0 εθvικιστιι<ό κόμμα. Όταν πρωτοήρΟε στην εξουσία στις αρχές του 1849, μετέφερε την πρωτεύουσα οπό το Πρεσβούργο (κοντά στο αυστριακά σύνορα) στη Βουδαπέστη και ανακήρυξε τα ουγγρικά και πάλι επίσημη γλώσσα του κράτους. Οι ενέργειες αυτές ενόχλησαν τις εθνικές
137 οvότητες yης Ουγ γαρίας, ιδιαίτερα τους Κροάτες, που πριv σταση απολάμβαvαv ορισμένες ελεuθεριες no, τηv . επανά • · Οι Κροατει, · από τη διακuβερvηση τωv Αuστριακωv. ι,ΤυJ , , λιο πο 'λ τ ησαν στρατο, και ριχτηκαv σε εμφu εμο. κρ ό συ; οκρ άτορας Φερδιvάvδος, εκμεταλλευόμενος και πάλι τη ��όvο ια που πρ οκαλούσε ο εθνικισμός, αvακr1ρυξε τοv Κροάτη στασιαστή Γέλατσιτς (Josef von Jellachich) στρατιωτικό δ ιοι κητή του εvαvτίοv τωv Μ αγυάρωv. Οι Βιεvvέζοι φιλελεύ θεροι άρχισαν τότε va καταλαβαίvοuv -πολύ αργά- ότι fρχόταv η σειρά τους. Πράγματι, παρά τη δεύτερη εξέγερση της Βιέvvης τοv Οκτώβριο, η επανάσταση είχε εξαντληθεί. Σ τρατεύματα πιστά στον αυτοκράτορα εξόρμησαν προς τη Βι �v vη από τη Βοημία. Στις 31 Οκτωβρίου η φιλελεύθερη κυβέρνηση αναγκάστηκε vα συvθη1<0λογήσε1.
ο
Μόλ1ς η αυτοκρατορ1κή εξουσία ανακατέλαβε τη θέση της, άρ χισ ε -iov αγώνα για τηv, όσο δuvατό πληρέστερη, εξάλειψη ωv εθvικιστικώv τάσεων. 01 υπουργοί του αυτοκράτορ α αναγvώριζαv ότι, παρ' όλο που από τακτική σκοπιά λει .:ουργούσαv θετικά κατά καιρούς, τα εθνικιστικά κινήματα γι:vικό υποvόμεuαv τηv αυτοκρατορική ενότητα. Ο πρωθυ :,ουργός τοu αυτοκράτορα, πρίγ1<1πας Σβάρτσεμπεργκ (Felix von Schwarzenberg), καθώς και ο υπουργός τωv εσωτερικών Μπαχ (Alexander Bach), υιοθετώντας και οι δύο το πρότυπο του ιθvικού κράτους, συγκέvτρωσαv τηv κρατική εξουσία στα 'lλαίσια εvός ενιαίου πολιτικού συστήματος. Η Ουγγαρία ι<αι η Βοημία δεv απολάμβαvαv πια ιδιαίτερα προνόμια. Οι χωρικοί κά θε ι-Οvότητας, απελευθερωμένοι από τη δουλοπαροικία στα πλαίσιιι του γενικού μεταρρυθμιστικού κινήματος, διατήρησαν τηv ελευθερία τους, εξαιτίας της vομιμοφροσύvης τους προς τηv αυτοκρατορία. Η νομοθεσία αναμορφώθηκε για vα επιτευχθεί η νομική ομοιομορφία. Σ1δηροδρομικές γραμμές και δρόμοι καταοκεuόστηι<αv για vα συvδέσοuv μεταξύ τους τα διάφορα σημεία της αuτοιφατορίας. Δασμολογικά τείχη uψώθηι<αv στα αυτοκρατορικό σύνορα για vα αποκλείσουν τηv είσοδο ξέvωv βιομηχαvικώv προϊόvτωv, εvώ η κατάργηση τωv δασμολογικών φ ραγμών στο εσωτΕρ1κό της αυτοκρατορίας εvθόρρuvε τηv ανάπτυξη vτόπ1ωv βιομηχαvιώv. • Εχοvτας ι<άvει ό,τι μπορούσε γ1α vα εξαλείψει τα χωριστικά κινήματα, η αuστρ10κή κυβέρνηση προχώρησε vα εξασφαλίσει τα πλΕοvεκτήματό της, μέσω μιας επίμονης εκστρατείας 01κοδόμησης εvός αυτοκρα το ρικού «εθv11<0ύ ιφότους».
Αυτοκρατορικός εθνισμός
138 Η anoτuxia της εnaνάστaσιις σ την Πρω σία
Η συνέλευση της Φρανκφούρτη ς
Στην Πρωσία η επανάσταση διέγραψε παρόμοια πορ εί α Το Μάρτιο ο βασιλιάς Φρειδερικος Ουλιέλμος βρέ θηκ� αναγκασμένος να υποκύψει στην απαίτηση της εκλογής, με καθολική λαϊκή ψήφο, μιας συντακτικής συνέλευσης. 'Otav συνήλθε, το σώμα αυτό φάνηκε να συμπαθεί ιδιαίτερα την καταπιεζόμεvη πολωνική μειονότητα της Πρωσίας, ε νώ αποδείχτηκε ανταγωνιστικό προς τους Ρώσους, τους οποίους οι ριζοσπάστες νομοθέτες έβλεπαν ως κύριο εμπόδιο εναντίον της εξάπλωσης των φωτισμένων πολιτικών ιδεών στην κεντρική Ευρώπη. 'Ομως, όταν η συμπάθεια της εθνοσυνέλευσης προς τον πολωνικό εθνικισμό έφτασε μέχρι την παραχώρηση αυτονομίας στην πρωσική Πολωνία, δημιούργησε τα ίδ1 συναισθήματα στη γερμανική μειοψηφία της περιοχής εκείvηι με ει<είvα που είδαμε να ξεσηκώνουν 01 μειοψηφίες στη· Αυστριακή Αυτοκρατορία, και προκάλεσε τα ίδια αποτελΕ σματα. Οι Γερμανοί του Πόζεν, της κύριας πόλης της πρωσική, Πολωνίας, εξεγέρθηκαν εναντίον της νεοσύστατης πολωνική, κυβέρνησης, και οι πρωσικές φρουρές πήραν το μέρος τω\ Γερμαvών στασιαστών και τους βοήθησαν vα συντρίψουν τη νέα κυβέρνηση. Η ισχύς, όπως είχε γίνει πια σαφές, βρισκόταν στο στρατό, αναδιοργανωμένο από την εποχή του Γκνάιζεvα ου και Σάρvορστ, αλλά κυριαρχούμενο ακόμα από τους ευγενείς γαιοκτήμονες. Εναντίον της ένοπλης δύναμης του στρατού, οι ριζοσπάστες νομοθέτες του Βερολίνου δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτε. Η επανάσταση στην Πρωσία τελείωσε ό σο γρήγορα είχε αρχίσει. Στο μεταξύ, στη Φρανκφούρτη, οι Γ ερμανοί ήταν απασχολημένοι με εκείνη τη διαμάχη που δίνει στην ιστορία της κεντρικής Ευρώπης σ' αυτά τα επαναστατικά χρόνια το δεύτερο κύριο μοτίβο της: την αντίθεση φιλελευθερισμού και εθνικισμού. Από ολόκληρη τη Γ ερμαvία και την Αυστρία είχαν επιλεγεί αντιπρόσωποι για τη Συνέλευση της Φρανκφούρτης. Ανήκαν κυρίως στις επαγγελματικές τάξεις -καθηγητές, δικηγόροι, διοικητικοί υπάλληλοι- και ήταν γενικά αφοσιωμένοι στην υπόθεση του αστικού φιλελευθερισμού. Πολλοί είχαν υποθέσει ότι το έργο τους θα ήταν όμοιο με εκείνο της γαλλικής συνέλευσης του 1789, που συγκλήθηκε για να συντάξει σύνταγμ α για τη Γαλλία· να συντάξουν, δηλαδή, ένα σύνταγμα για μια φιλελεύθερη, ενοποιημένη Γερμανία. Η σύγκληση όμως της τότε γαλλικι1ς συνέλευσης είχε ως απαραίτητη προϋπόθεση τηv
139
,11σρξη γαλλικού εθvικού κράτους η εθvοσυvέλευση είχε κ λεγεί για vα δώσει στο έθvος vέα μορφή και κατεύθυνση. � λά η συγκεν τρωτική κρατική ' εξουσία υπήρχε ήδη και λ περίμενε τηv αvαvέωσή της. 'Ηταv μια εξουσία που μπορούσε v• avαλη φθει ή, αv ήταv αvάγκη, vα ι<αταληφθει. Η Συvέλε ι1 ση 'Ι"'l ς Φρανκφούρτης, αντίθετα, δεv στηριζόταν σε τιποτε πέρα α πό τα λόγια της ήταv μια συγκέντρωση προσεκτικών και καλο προαίρετων αστώv φιλελευθέρων, στρατευμέvωv στηv πεποίθηση ότι έvα φιλελεύθερο εθvικό γερμανικό κράτος θα μπορούσε κατά κάποιο τρόπο vα συγκροτηθεί με αφηρημένες αρχές. Οι άvθρωποι εκείvοι, από τηv αρχή τωv προσπαθειών τους, απέκλεισαν τη χρήση βίας για τηv επίτευξη τωv στόχωv τους. Ταυτόχρονα απέτυχαν vα συμμαχήσουν με τους εργάτες των πόλεωv . Av και το 1848 οι εργάτες δev ήταv μια σαφής τάξη με ιδιαίτερη συvείδηση, αποτελούσαν ωστόσο μια δύvαμη που κανείς μεταρρυθμιστής ή επαναστάτης δεv μπορούσε vα αγν οήσ ει. Παρ· όλ' αυτά, οι αγορευτές της Φραvκφούρτης, σε γενικέ ς γραμμές, τους αγvόησαv, απαρvούμεvοι έτσι τη μόvη δύνα μη που θα μπορούσε vα τους βοηθήσει. Σχεδόv από τηv αρχή, η συνέλευση βρέθηι<ε μπλεγμένη στα προβλήματα τωv εθvοτήτωv. Ποιοι, ρωτούσαν, είvαι οι Γερμανοί; Η πλειοψηφία τωv αvτιπροσώπωv υποστήριζε ότι Γερμανοί ήταv όλοι εκείvοι που, μέσω της γλώσσας, του πολιτισμού ή της γεωγραφικής τους θέσης, έvιωθαv συvδεδε μέv οι με τηv προσπάθεια που είχε αρχίσει vα πραγματοποιείται στη Φρανκφούρτη. Το γερμανικό εθvικό κράτος που επρόκειτο να συγκροτηθεί, θα έπρεπε vα περιλαμβάνει όσο το δυvατό περισσότερους από αυτούς τους «Γερμανούς». Αυτή η θέση κατέληξε vα γίvει γvωστή ως <ψεγαλογερμαvική» θέση. Οι Μεγαλογερμαvοί ωστόσο συvάvτησαv τηv απροθυμία άλλωv εθvοτήτωv να περιληφθούν στο γερμαvικό έθνος. Οι Τσέχοι της Βοημίας, λόγου χάρη, δεν ήθελαν να αποτελέσουν τμήμα καμιάς Μεγάλης Γερμαvίας. Τελικά, οι Μεγαλογερμανοί κατέληξαν ότι το εθvικό ιφάτ ος για το οποίο συvέτασσαv σύνταγμα, θα έπρεπε να συμπεριλαμβάνει, ανάμεσα σε άλλες περιοχές, όλα τα αυτοκρατορικά εδάφη εκτός από τηv Ουγγαρία. Η απόφαση αυτή θα σήμαιvε ότι το στέμμα της vέας τους πατρίδας θα ήταv λογικότερο vα προσφερθεί στοv Αψβούργο αυτοκράτορα. Στο σημείο αυτό ακούστηκε η φωvή τωv «Μικρογερμαvώv»· ο πρωσικός εθνικισμός υπερίσχυσε
«Μεyολοyερμονοi» εναντίον «Μικροyερμονών»
140
Φιλελευθερισμός εναντιον εθνικισμού
Το τέλος της συνέλευσης
απέvαvτι στο γερμαvικό. Μια μειοψηφία υποστήριζε ότι Αυστρία θα έπρεπε vα αποκλειστεί εvτελώς και το στέμ μα προσφερθεί στο βασιλιά Φρειδερίκο Ουλιέλμο της Πρωσία Ο φιλελευθερισμός της συνέλευσης δοκιμάστηκε 1δ1αίτε από τα γεγόvότα της Αυστρίας και της Πολωvίας το φθιvό πω του 1848. 'Οταν οι αυτοκρατορικές δυνάμεις συvέτριψαv τ τσεχική και ουγγρικι i εξέγερση, όταν οι Πρώσοι ευγ εvε έδωσαν τέλος στην πολωνική αυτοδιάθεση, 01 φιλελεύθε ρ βρέθηι<αν αναγκασμένοι να ζητωκραυγάσουv. Υποχρεώθηκα να υποστηρίξουν την καταπίεση των εθνικών μειονοτήτωί,r διαφορετικά δεν θα υπήρχε νέα Γερμανία. Δεv ζητωκραύγασα ωστόσο μόνο το γερμαν11<ό εθνικισμό. Η πιο ταπεινωτική στιγμί1 της εθνοσυνέλευσης ήταv όταv αναγκάστηκε να καταφύγ πίσω από τα πρωσικά στρατεύματα. Ταραχές ξέσπασαν οτ � Φρανκφούρτη εvαντίοv της προθυμίας της συνέλευσης v αποφύγει σύγκρουση με τους Δαvούς για το μέλλον των Γερμανώv του Σλέσβιγκ, μιας δαvικής επαρχίας. Η περιοχ� αυτή, που πολλοί θεωρούσαν γερμανική, είχε προσ αρτηθεί απ' τους Δαvούς το Μάρτιο του 1848. Οι Φραvκφουρτιανοί ήταΙJ ανίκανοι να κάνουν οτιδήποτε ζήτησαv μόvο από του Πρώσους να αvακαταλάβουν το Σλέσβιγκ για λογαριασμό τους, αλλά αυτοί αρνήθηκαν. Το αποτέλεσμα ήταν 01 ταραχές, πουJ προκάλεσαν μια δεύτερη αίτηση για πρωσική βοήθεια που, αυτη τη φορά, εισακούστηκε. Παρ' όλο που είχαν υποβιβαστεί σε κατάσταση εξάρτησης, οι αντιπρόσωποι της Φρ ανκφούρτης, τηv άνοιξη του 1849, συνέταξαν σύνταγμα. Στο μεταξύ η Αυστρία, από το φόβο του Πρώσου αντιπάλου της, είχε διακόψει τις σχέσεις της με τη Φρανκφούρτη. 'Ετσι οι Μικρογερμανοί κέρδισαν από τηv ερημοδ11<ία του αντιπάλου τους και πρόσφεραν το στέμμα της συνταγματικής τους μοναρχίας στοv Φρειδερίκο Ουλtέλμο της Πρωσίας. Αυτός, av και κολακεύτηt<ε, αρνήθηκε τηv προσφορά, υποστηρίζοντας ότι το σύνταγμά τους ήταν υπερβολικά φιλελεύθερο, εφόσοv περιείχε τηv επαναστατική αρχή ότι το στέμμα μπορούσε vα πpοσφεpθεl σε έναv μονάρχη. Ο Φρειδερίκος ήθελε το στέμμα, αλλά με τους δικούς του όρους. 01 αντιπρόσωποι έφυγαv απογοητευμένοι από τηv εμπειρία τους, πολλοί απ' αυτούς πεπεισμέvο1 ότι ο διττός στόχος φιλελευθερισμού και εθνικισμού ήταν απραγματοποίητος. Μερικοί, που αρvήθηκαv ν' απορρίψουν αυτόv το στόχο,
141
,όστευσα v στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου πίστευαν ότι είχε ετι ιτ eυχθ εί. Πολλοί από εκείνους που έμειναν στη Γερμανία !i"Jι<αV ότι η πραγματοποίηση του μισού σκοπού ήταν μότeρη από την πλήρη αποτυχία του και θυσίασαν τον ,ελ ευθερισμ� τους για χάρη του εθνικισμού. ΟΙΚΟΔ ΟΜΗΣΗ ΕΘΝΙΚΩΝ ΚΡΑΤΩΝ, 1850-1870 Η εικ οσαετία 185 0· 18 70 υπήρξε περίοδος έξαρσης των 1ιίκώ v κιvημότωv στο Δυτικό κόσμο. Κανείς από τους ,ω τεργάτeς της οικοδόμησης αυτής δεν ήταν περισσότερο πιτυ χημέvος από τον άνθρωπο που ένωσε τη Γeρμαvία κότω ό τη\ πρωσική κυριαρχία, τον Β ίσμαρκ (Otto Bismarck, 18151898) που ανήκε σ την τάξη των Πρώ σωv ευγεν ών γαιοκτημό νων. Στη διάρκεια της επαναστατικής περιόδου 1848-1849 , υπήρξε υπερασπιστής της μοναρχίας στο πρωσικό κοινοβούλιο. Ο Βl σμαρκ δεν ήταν ούτε φιλελεύθερος ούτε εθνικιστής: ήταν Πρώσος. ' Οταv θεσμοθέτησε εσωτερικές μεταρρυθμίσεις, δεν το έκανε επειδή ευνοούσε ετούτη ή eκeivη τηv κοινωνική ομάδα ,
Βiσμαρκ
""'
tκίτσο του Punch για το Βίσμαρκ
ι,r.ort•t)i(J ΤΙΙΙ·: }'IL01".
142
αλλά επειδή πίστευε ότι αυτό θα κατέληγε σε μια περισσότερο εvωμέvη, άρα ισχυρότερη, Πρωσία. 'Οταv ελίχθηκε για va προσελκύσει άλλα γερμανικά κράτη κάτω από τηv π ρωσι κή κυριαρχία, δεv το έκαvε επειδή επιδίωκε τηv πραγματοπ οίηση κάποιου <ψεγαλογερμαvικού» σχεδίου, αλλά επειδή πίστευ ε στο αναπόφευκτο κάποιας ένωσης που, εφόσον ήταv αναπόφευκτη , θα ήταv προτιμότερο vα πραγματοποιηθεί κάτω από τηv ηγεσία της Πρωσίας. Υπερηφαvευόταv για το ρεαλισμό του και έγινε έvας πρώτης τάξης εφαρμοστής εκείνης της πολιτικής που της πολιτικής όχι του έμελλε vα ονομαστεί Realpolitik, ιδεαλισμού, αλλά της σκληρής πραγματικότητας. Ο Βίσμαρκ και οι φιλελεύθεροι
'Οταv ο Βίσμαρκ ανέβηκε στηv εξουσία ως πρωθυπουργός της Πρωσίας το 1862, αντιμετώπισε μια φιλελεύθερη κοινοβου λευτική πλειοψηφία που, από το 1859, ήταv αντίθετη στηv αύξηση τωv στρατιωτικών δαπάvωv, παρά τις πιέσεις του βασι λιά Η πλειοψηφία αυτή είχε προέλθει από έvα εκλογικό σύστημα, μέρος του συντάγματος που είχε παραχωρήσει ο Φρειδερίκος Ουλιέλμος στηv Πρωσία το 1850, μετά τηv κατάρρευση της εθvοσυvέλευσης. ΊΌ κοινοβούλιο αποτελούσαν δύο βουλές, από τις οποίες η κάτω εκλέγοταv με καθολική ανδρική ψηφοφορία. Το δικαίωμα της ψήφου, ωστόσο, ήταv αvό λογο με τηv ικανότητα του ψηφοφόρου vα πληρώνει φόρους, με αποτέλεσμα το έvα τρίτο τωv βουλευτών vα εκλέγεται από τους λίγους εκείνους που πλήρωvαv συνολικά το έvα τρίτο τωv συvολικώv φόρωv· έvας μεγαλοκτηματίας ή μεγαλοβιομήχανος, διέθετε περίπου εκατονταπλάσια εκλογική ισχύ από έvαv φτωχό. Σε αντίθεση με τις προσδοκίες το υ βασιλιά, ωστόσο, μια φιλελεύθερη πλειοψηφία κατάφερνε vα ματαιώσε ι τα σχέδια του βασιλιά και τωv συμβούλων του. Για να ξεπεράσει το αδιέξοδο, ο βασιλιάς Ουλιέλμος Α ', που διαδέχθηκε τοv αδερφό του Φρειδερίκο Ουλιέλμο το 1861, ανέθεσε τηv πρωθυπουργία οτοv Βίσμαρκ, ο οποίος κατόρθωσε vα εξουδετερώσει τηv αντίδραση τωv φιλελευθέρων. Όταν αρvούvτι::ιv αυτοί vα εγκρίvουv τηv επιβολή φόρωv, εκείνος το υς εισέπραττε έτσι κι αλλιώς, ισχυριζόμενος ότι το σύνταγμα, οποιοιδήποτε κι αv ήταv οι σκοποί του, δεv είχε εφαρμοστεί για vα διαλύσει το κράτος. 'Οταv οι φιλελεύθεροι υποστήριζαν ότι η Πρωσία έδιvε κακό παράδειγμα στηv υπόλοιπη Γερμαvία, ο Βίσμαρκ απαντούσε ότι το καύχημα της Πρωσίας δεv ήταν ο φιλελευθερισμός της, αλλά η δύναμή της.
143
Ανεξάρτητα από το αν οι Γερμανοί -ή και οι υπόλοιποι Ευ ρω παίο�- θαύμαζαν την ισχύ της Πρωσίας, σύντομα βρέθηκαν αντιμέτωποι με αυτήν, όταν ο Βίσμαρκ προχώρησε να οι κοδομήσει ένα εθνικό κράτος που, στο μικρό διάστημα των ο)(Τώ χρόνων, έφτασε να γίνει η Γερμανική Αυτοκρατορία. Στο έργ ο του ο Β!σμαρκ ενισχύθηκε από την ετοιμότητά του να επωφελείται από διεθνείς συγκυρίες, όποτε παρουσιάζονταν, χ ωρίς να ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τις ιδεολογικές ή ηθικές συνέπειες των πράξεών των. Τον ευνόησαν επίσης εξελίξεις που δεν έλεγχε αρχικά, αλλά μπόρεσε αργότερα να επηρεάσε1 πρός όφελός του. Η πρώτη απ' αυτές, ο Κριμαϊκός Πόλεμος (18541856), εκδηλώθηκε προτού αναλάβει την πρωθυπουργία. Η Ρωσία και η Τουρκία, προαιώvιοι αντίπαλοι στο έδαφος της Ευρώπης, είχαν αρχίσει τις εχθροπραξίες, με την εισβολή της Ρωσίας στις περιοχές της Μολδαβίας και Βλαχίας (μετέπειτα Ρουμανίας), σε μια προσπάθειά της να επωφεληθεί από την προϊούσα παρακμή που καθιστούσε την Οθωμανική Αυτοκρα τορία εύκολη λεία. Το 1854 η Γαλλία και η Βρετανία τάχθηκαν στο πλευρό της Τουρκίας, εισβάλλοντας στην Κριμαϊκή χεpσόvnσο. Σύντομα η συμμαχία τους ενισχύθηκε από την Αυστρία και τη Σαρδηνία. Η σύγκρουση, που είχε αρχίσει με αφορμή την προστασία των Αγiων Τόπων, ενισχύθηκε από τη σταθερή απόφαση της Βρετανίας να μην επιτρέψει ισχυρή ρωσική παρουσία στην Εγγύς Ανατολή. Η τελική νίκη των συμμάχων ήταν πρωταρχικά το αποτέλεσμα του βρετανικού αποκλεισμού της Ρωσίας. Οι όροι της ειρήνης ήταν πλήγμα για τη Ρωσία, που η επιρροή της στα Βαλκάνια περιορίστηκε δραστικά. Η Μολδαβία και η Βλαχία ενώθηκαν ως Ρουμανία, η οποία, όπως και η Σερβία, απόκτησε καθεστώς αυτόνομης ηγεμομίας, υπό την κυριαρχία του σουλτάνου. Η Αυστρία, αν και είχε πάρει το μέρος των νικητών, έχασε περισ σ ότερα από όσα κέρδισε στον πόλεμο. Οι αυστριακές στρατιωτικές δυνάμεις δοκιμάστηκαν σκληρά κατά τη διάρκεια της εισβολής και κατοχής της Μολδοβλαχίας. Την αποδυνά μωση τόσο της Ρωσίας όσο και της Αυστρίας, αποτέλεσμα του Κριμαϊκού Πολέμου, εκμεταλλεύτηκε ο Βίσμαρκ προς όφελος της Πρωσίας κατά τη δεκαετία του 1860. Στην πορεία του προς τη συνένωση των γερμανικών κρατών κάτω από την ηγεσία της Πρωσίας, ο Βίσμαρκ προχώρησε αρχικά στην καθαίρεση της Αυστρίας από τηv
Ο Κριμαιl(ός Πόλεμος
144
Βήματ" προς την ενοποιηση τιις Γερμανίας: (1) η εξ ασθένιση της Ανστρίας
(2) ερωτοτροπία με τις λαϊκές μάζες
ηγετική τής θέση σ:rη Γερμqvική Συνομοσπονδία. Για το σκοττό αυτόν, ·υtτοδαί>λισε 'την παλιά διαμάχη με τη. Δανία για τη ν κατοχή tωv επαρχιών .Σλέσβιγκ και Χόλσταϊν. Κάτοικούμeνeς κυρίως από Γερμαvούς, οι δύο αυτές επαρχίες βρίσκον ταν σε ανώμαλη κατάσταση. Από το 1815, το Χόλσταϊν περιλαμΊ3αv6. ταν στη Γερμανική Συνομοσπονδία, αλλά και οι bύο υπ�κε ιντο στην προσωπική επικυριαρχία του βασιλιά· της Δαvίάς. 'Οταv• το 1864, ο Δανός βασιλιάς αποπειράθηκε να τις προσαρτή σει, 0 Βίσμαρκ κάλεσε την Αυστρία να συμμετάσχει σε πόλεμο εναντίον της Δανίας. Επακολούθησε μια σύvτομry σύγκρ ουση, στο τέλος της οποίας ο Δανός ηγεμόνας αναγκάστηκε να εγκαταλείψει όλες τις διεκδικήσεις του στο Σλέσβιγκ και στο Χόλσταϊν, υπέρ της Αυστρίας και της Πρωσίας. Τόστε συνέβη εκείνο που επιθυμούσε ο Βίσμαρκ με όλη του την καρδ ιά: σύγκρουση των νικητών για τη μοιρασιά της λείας. Οι εχθροπραξίες που ακολούθησαν το 1866, γνωστές ως Πόλεμος των Εφτά Εβδομάδων, έληξαν με τον εύκολο θρίαμβο της Πρωσίας. Η Αυστρία αναγκάστηκε να εγκαταλείψει όλες τις αξιώσεις της στο Σλέσβιγκ και το Χόλσταϊν, να παραδώσει τη Βενετία και να συγκατατεθεί στη διάλυση της Γερμαv1κής Συνομοσπονδίας. Αμέσως μετά τον πόλεμο, ο Βίσμαρκ προχώρησε στην ένωση όλων των γερμανικών κρατών βόρει α του ποταμού Μά1v, στη Βορειογερμαvική Συνομοσπονδία. Για να πετύχει το σχηματισμό αυτής της Συνομοσπονδίας, ο Βίσμαρκ πρόθυμα μετατράπηκε σε δημοκράτη. 'Εβλεπε ότι, α ν ήθελε να επιτύχει το σκοπό του, που ήταν μια ισχυρή ένωση με την Πρωσία επ1κεφαλής, θα έπρεπε να καλλιεργήσε1 έναν παράγοντα που δεν λαμβανόταν υπόψη μέχρι τότε από τους Γερμανούς πολιτικούς: τις λαϊκές μάζες. Είχε εκτιμήσει τον τρόπο με τον οποίο ο Ναπολέων Γ' είχε ενισχύσει το καθεστώς του μέσω δημοψηφισμάτων. Είχε καταλάβει ακόμα ότι οι περ1σσότερο1 Γερμανοί δεν ήταν ιδιαίτερα ενθουσιώδεις υποστηρικτές των καπ1ταλιστών φιλελευθέρων, των γραφειο· κρατιών των κρατιδίων τους, ή των Αυστριακών Αψβούργων. Το σύνταγμα που επινόησε για τη συvομοσποδiα του πρόβλεπε δύο βουλές: η άνω βουλή αντιπροσώπευε τα ξεχωριστά κράτη της ένωσης, αν και όχι αναλογικά· η κάτω βουλή εκλεγόταν με καθολική ανδρ1κή ψηφοφορία. Η φιλελεύθερη αστική τάξη, για να μην αναφερθούμε στους αριστοκράτες, ένιωσε κατάπληξη και φόβο, όπως ήταν επόμενο.
145
ρόθ eση του Βίσμαρκ ήταv vα χρησιμοποιήσει τη λαϊκή της κεvτρικης κυ β'ερνησης ι ι ·,οΠστήριξη για τηv evισχυση ίοv τωv συμφερόvτωv τόσο τωv γαιοκτημόvωv, όσο και κα τηταλιστώv. Για το σκοπό αυτόν, έκλεισε συμφωνία με Γ ερμανού ς σοσ�αλιστές, που συμφώνησαν να υποστηρίξουν υ τη σ vομο σττονδ(α με αντάλλαγμα τηv καθολική ψηφοφορία. Το τελικό βήμα του Βlσμαρκ προς την ολοκλήρωση της γερμανικής ενότητας ήταν ο Γαλλοπρωσικός Πόλεμος του 1870}871. Ή λπιζε ότι μια σύγκρουση με τη Γαλλία θα άvαβε τοv γ ερμαν ικό εθνικισμό στη Βαυαρία, στη Βυρτεμβέργη, καθώς και σε όλλα κρ ό τη της νότιας Γερμαvίας που βρίσκονταν ακόμα εξω από τη συνομοσπονδία. Εκμεταλλευόμενος μια διπλωμα ικ ή θύελλα σχετικά με τα δικαιώματα των Χόεντσόλερν (της δυναστείας της Πρωσίας) στον ισπανικό θρόvο, ο Βίσμαρκ ιργ όστηκε σκληρά για τη δημιουργία γαλλογερμανικής παρεξήγησης. Ο βασιλιάς Ουλιέλμος δέχτηκε va συvαvτηθεί με τ ο Γάλλο πρεσβευτή στη λουτρόπολη Εμς της Πρωσίας, για vα συζητήσουν την ισπανική διαδοχή. 'Οταν ο Ουλιέλμος τηλε γράφησε στο Βίσμαρκ ότι η γαλλική απαίτηση μόνιμου αποκλεισμ ού των Χόεντσόλερν από τον ισπαν11<ό θρόνο είχε απορριφτεί, ο Βίσμαρκ έδωσε τμήματα του τηλεγραφήματος στον τύπο για να δώσει την εντύπωση όn ο βασιλιάς Ουλιέλμος είχε προσβάλει τοv πρεσβευτή -πράγμα που �εv είχε γίvει. 'Οταν 01 μπερδεμένες ειδήσεις για τα γεγονότα του Εμς έφτασαν στη Γαλλία, το έθνος αντέδρασε με πολεμικές κραυγές. Οι κραυγές εκείνες αντιλάλησαν και στην Πρωσία, όπου ο Βίσμαρκ δημοσίευσε στοιχεία που, ' κατά τους ισχυρισμούς του, αποδείκνυαν γαλλικές βλέψεις στη Ρηνανία. Μόλις κηρύχτηκε ο πόλεμος, τα vοτιογερμανικά κράτη έσ πευσαν στο πλευρό της Πρωσίας, mστεύοvτας ότι υπήρξε θύμα επίθεσης. Ο πόλεμος έληξε γρήγορα. Οι Γάλλοι δεv ήταν σοβαρός αντίπαλος για τις επαγγελματικά εκπαιδευμένες και qρτια εξοπλισμένες δυνάμεις της Πρωσίας επιπλέον, καμιά ευρωπαϊκή δύvαμη δεv βοήθησε τη Γαλλία. Η Αυστρία, ο πιθανότερος σύμμαχος της Γαλλίας, ήταv ακόμα εξασθεvημέvη από τοv πρόσφ α το πόλεμο με την Πρωσία. Οι Μαγυάροι, που τότε είχαν αποκτήσει επιρροή στο αυστριακό κράτος, προτιμούσαν μια εvισχυμέvη Πρωσία. Η αυξανόμενη ισχύς της Πρωσίας στη Γερμαvία θα εξασθένιζε ακόμα περισσότερο την Αυστρία· και, όσο ασθενέστερη ήταv η Αυστρία, ως γερμανική
(3) ο Γολλοnρωσικός Πόλεμος
146
Συνάντηση γιο τη σύνοψη ειρήνης μετ ά το τέλος του Γaλλο-Πρωοικού πολέμου
δύvαμη, τόσο πιο εύκολη θα γιvόταv η επιδίωξη των Μαγυάρων να εξασφαλίσουν κυρίαρχη θέση στηv αυτοκρατορία. ΓιΘ μια ακόμα φορά δύο εθνικιστικές συνειδήσεις έρχονταν σε σύγκρουση. Ο πόλεμος άρχισε τον Ιούλιο και τελείωσε το ν Σεπτέμβριο με τηv ήττα των Γ άλλωv και την αιχμαλωσία του ίδιου του Ναπολέοντα Γ' στο Σεvτάv της Γαλλίας. Η Γερμανική Αυτοκρατορία
Μετά την κατάρρευση της γαλλικής αυτοκρατορικής κυβέρνησής, επαναστατικές δυνάμεις συvέχιζαv να υπερασπί ζουν το Παρίσι από τους Γερμαvούς το χειμώνα του 1870- 1871. Στο μεταξύ ο Βίσμαρκ προχώρησε στηv ολοκλήρωση της γερμανικής ενότητας για τηv οποία είχε εργαστεί τόσο επίμονα. Στις 18 Ιανουαρίου 1871, στη μεγάλη Αίθουσα τωv Κατόπτρων τωv Βερσαλλιών, ανακηρύχτηκε η Γερμαvικn Αυτοκρατορία. 'Ολα τα γερμανικά κράτη (εκτός από τηv Αυστρία) που δεν είχαv απορροφηθεί από τηv Πρωσία, διακήρυξαν την υποταγή τους στοv Ουλιέλμο Α' , στο εξής αυτοκράτορα ή κάιζερ. Τέσσερις μήvες αργότερα, στη Φραvκφούpτη, μια συνθήκη Γ άλλωv και Γερμαvώv παραχώρησε τις συνοριακές επαρχίες Αλσατία και Λοραίvη στη νέα αυτοκρατορία, επέβαλε στους Γάλλους να πληρώσουν πολεμική αποζημίωση πέντε δισεκα τομμυρίων φράγκων κ01 διακήρυξε έτσι στοv κόσμο τη θαυμαστή επιτυχία της οικοδόμησης εvός νέου εθνικού κράτους από τοv Βίσμαρκ.
147 Τα γεγονότα στην Ιταλία ακολούθησαv σχεδόν παράλληλη · πορεία με εκείνα που οδήγησαν στην ενοποίηση της Γερμανίας. Πριv από το 1848 η Ιταλία ήταν μωσαϊκό κροτιδίωv. Τα σ ημα vηκότερα από όσα ήταν ανεξάρτητα, ήταν το βασίλειο της Σσροηvίας στο βορρά, τα παπικά κράτη στο κέvτρο και το Βασίλειο τωv Δύο Σικελ1ώv στ ο νότο. 01 πρώην δημοκρατίες της Λομβαρ δίας και της Βεvετίας κατέχοvταv από τους Αυστρια κούς, ενώ υποχείρια τωv Αψβούργων κυβερνούσαν την Τοσκάvη, τηv Πάρμα και τη Μοδέvα. 'Οταv ο επαναστατικός πυρ ετός του 1848 σάρωσε τη χερσόνησο, ο ένας ηγέ τ ης μετά τοv όλλο παρα χώρησαν δημοκρατιι<ές μεταρρυθμίσεις. Ο Κάρολος Αλβέρτος της Σαρδηνίας ξεπέρασε όλους τους άλλους, π αρέχοντας ποληικές ελευθερίες και κοινοβουλευτική μορφή δια κυβέρνησης. Σύντομα, ωστόσο, έγινε φανερό ότι οι Ιταλοί ήταν και εθνικιστές όσο και φιλελεύθεροι. Για πολλά χρόνια, ρομαντικοί πατριώτες οραματίζονταν το risorgimento, την eθv1κή παλ1γγεvεσία, που θα αποκαθιστούσε το ιταλικό έθνος στην ένδοξη ηγετική θέση που κατείχε κατά την εποχή της αρχαίας Ρώμης κα� της Αvαγέvvησης. Για την επίτευξη αυτού του σκοπού, ήταν καθολικά παραδεκτό ότι η Ιταλία έπρεπε να συνενωθεί σε έvα κράτος. Οι γνώμες, ωστόσο, διέφεραν ως 1ρος τη μορφή του πολιτεύματος της ενιαίας Ιταλίας. Οι vέοι ιδεαλιστές ακολουθούσαν τις θέσεις του Ματσίνι. Οι καθολ11<οί πατριώτες πίστευαν ότι η πρακτικότερη λύση θα ήταν η ομοσποvδιοποίηση του ιταλικού κράτους υπό την προεδρία του πάnα. Η πλειοψηφία των μετριοπαθέστερωv εθνικιστών συvηγορούσε υπέρ μιας συνταγματικής μοναρχίας οικοδομη μένης στα θεμέλια του βασιλείου της Σαρδηνίας. Οι απόψεις αυτής της τρίτης ομάδας_ αποκρυσταλλώθηκαν .βαθμιαία κάτω από την ηγεσία ενός οξυδερκούς Σαρόηvού αριστοκράτη, του κόμητα Καβούρ (Camillo di Cavour, 1810-1861), ο οποίος το 1850 διορίστηκε υπουργός εμπορίου και γεωργίας της ιδιαίτερης πατρίδας του, και το 1852 πρωθυπουργός. Ο αγώνας για την ενοποίηση της ηαλικής χερσονήσου άρχισε με προσπάθειες εκδίωξης των Αυστριακών. Το 1848 οργαvώθηκαv εξεγέρσεις στις περιοχές που κατείχαv οι Αψβούργοι, και ένας απελευθερωτικός στρατός από τη Σαρδηνία βάδισε σε βοήθεια των επαναστατών. Το κίνημα όμως κατέληξε σε αποτυχία. Τότε ακριβώς σ Καβούρ, ως νέος ηγέτης το υ αγώνα, στράφηκε σε λιγότερο ηρωικές αλλά πρακτικότερες
Η εvοποiηση της lταλlας
Καβούρ
148
μεθόδους. Το 1855, προκειμένου vα κερδίσει τηv εύνοια της Βρετανίας και της Γαλλίας, σuμμετέσχε στοv Κριμαϊκό Πόλ εμο ως σύμμαχός τους, παρ' όλο που δεv είχε καμμιά διαφορά με τη Ρωσία. Το 1858 συvαvτήθηκε μυστικά με το Ναπολέοντα Γ' και ετοίμασε το σκηνικό εvός ιταλικού απελευθερωτικού πολέμου. Ο Ναπολέων συμφώνησε vα συμμετάσχει στηv εκδίωξη τωv Αυστριακών από τηv Ιταλία, με αντάλλαγμα τηv παραχώρη ση της Σαβοiας και της Νίκαιας από τη Σαρδηνία στη Γαλλία. Πραγματικά, ένας πόλεμος με τηv Αυστρία προκλήθηκε το 1859 και, για έvα διάστημα, όλα πήγαιναν καλά για τους Γαλλοϊταλούς συμμάχους. 'Υ στερα όμως από τηv κατάκτηση της Λομβαρδίας, ο Ναπολέων Γ' αποσύρθηκε ξαφνικά από τον φόβο μιας ήττας και θέλοντας παράλληλα v' αποφύγ ει σύγκρουση με τους καθολικούς της χώρας του, που μπορούσε vα προκληθεί αv βοηθούσε τηv απροκάλυπτα αvτικληρικαλική κυβέρνηση του Καβούρ. Εγκαταλειμμένη από τη σύμμαχό της, η Σαρδηνία δεv ήταν σε θέση vα εκδιώξει τους Αυστριακούς-από τη Βενετία. Παρ' όλ' αυτά πέτυχε σημαντικά κέρδη. Προ σάρτησε τη Λομβαρδία και, με διάφορα μέσα, τα δουκάτα της Τοσκάνης, της Πάρμας και της Μοδέvας, καθώς και τη βόρεια περιοχή τωv παπικών κρατών. Η Σαρδηνία είχε έτσι υπερδιπλασιάσει τηv αρχική της έκταση και είχε καταστεί το ισχυρότερο κράτος της Ιταλίας. Γαριβiιλδης
Ο Γιψ1($ι1λδηί,
Το δεύτερο βήμα προς τηv ενοποίηση της Ιταλίας ήταv•η κατάκτηση του Βασιλείου τωv Δύο Σικελιώv. Το βασίλειο εκείνο· κυβερνούσε έvας Βουρβόvος, ο Φραγκίσκος Β', τοv οποίο μισούσαν θανάσιμα οι υπήκοοί του. Το Μάιο του 1860, ένας ρομαντικός τυχοδιώκτης, ο Γαριβάλδης (Giuseppe Garibaldi), ξεκίνησε με έvα σύνταγμα χιλίων ερυθροχιτώvωv, για vα ελευθερώσει τους συμπατριώτες του Ιταλούς. Σε τpεις μήνες 1<0τέλαβε τη Σικελία και κατόπιν προχώρησε για την απελευθέρωση της Νάπολης, όπου ο λαός είχε ήδη εξεγερθεί. Μέχρι το Νοέμβριο, ολόκληρο το βασίλειο του Φραγκίσκου Β' είχε καταληφτεί από το Γαριβάλδη, ο οποίος αρχικά σκόπευε vα μετατρέψει τηv περιοχή σε ανεξάρτητη αβασίλευτη δημοκρατία, αλλά τελικά πείστηκε vα τηv παραδώσει στο βασίλειο της Σαρδηνίας. 'Εχοvτας πια το μεγαλύτερο μέρος της χερσονήσο υ κάτω από τοv έλεγχό του, ο βασιλιάς της Σαρδηνίας Βίκτωρ Εμμανουήλ Β'. πήρε τοv τίτλο του βασιλιά της Ιταλίας στις 17 Μαρτιου 1861. Η Βενετία βρισκόταν ακόμα στα χέρια των
149
Σκίτσο του Punch: Ο Γαριβάλδης βοηfιύ το Βίκτορα Εμμανου11λ να περάσει το δεξί του nόδ1 στη μπότα
Αυστριακών, αλλά το 1866, μετά τηv ήττα τους στοv Πόλεμο τωv Εφτά Εβδομάδων, αvαγκάστηκαv από τους Πρώσους vα τηv παραδώσουν στους Ιταλούς. Το μόvο που απέμε1vε για τη συμπλήρωση της ενοποίησης της Ιταλiας, ήταv η προσάρτηση της Ρώμης. Η Αιώνια Πόλη εiχε αποφύγει τηv κατάληψη μέχρι τότε, σι: μεγάλο βαθμό εξαιτίας της στρατιωτικής προστασίας που είχε παραχωρήσει στοv πάπα ο Ναπολέων Γ' . Το 1870, όμως, το ξέσπασμα του Γαλλοπρωσικού Πολέμου ανάγκασε τοv Ναπολέοντα v' αποσύρει τα στρατεύματά του. Το Σεπτέμβριο του 1870 οι Ιταλοί στρατιώτες κατέλαβαν τη Ρώμη που, τοv Ιούλιο του επομένου χρόνου, έγιvε η πρωτεύουσα του εvωμεvου πια βασιλείου. Η κατάληψη της Ρώμης έφερε το βασίλε10 της Ιταλίας σε σύγκρουση με τηv Παπική Εκκλησία· άλλωστε, εξαρχής το κί νημα ενοποίησης της Ιταλίας χαρακτηριζόταν από εχθρότητα πρ ος τηv Εκκλησία. Αυτό ήταν αναπόφευκτο, εφόσον ο πάπας κυβερνούσε ως κοσμικός ηγεμόνας στα παπικά κράτη και αν τιστρατευόταν εκείνους που επιθυμούσαν vα του αφαιρέσουν
Η Ιταλία
και τα παπικό κράτη
150
την ε πικράτειά του για χάρη μ ιας ενωμένης Ιταλίας. Μετά την κατάληψη της Ρώμης το 1870, έγινε μια απόπειρα vα λυθεί το πρόβλημα των σχέσεων ανάμεσα στο κράτος και τον παπ ισμό . Το 1871 το ιταλικό κοιvοβούλ10 ψήφισε το νόμο των Παπι κών Εγγυήσεων, που υποτί θεται όη αποσκοπούσε vα καθορ (σeι τη θέση του πάπα ως ηγεμόνα. Ο τότε πάπας, Πίος Θ', κατήγ γειλε το νόμο αυτόν, με το αιτιολογικό όη ζητήματα που αφορο ύ σαν τον πάπα θα μπορούσαν vα λυθούν μόνο με διεθvι1 συνθήκη, στη σύναψη της οποίας θα έπρεnε vα έχει λόγο κα ι ο ίδι ος, Κατόπιν κλείστηκε στο Βατικανό και αρνήθηκε κάθε σχέση με το κράτος αυτό που είχε τόσο προκλητι κά μεταχειρισι"eί τον αντιπρόσωπο του Θεού στη γη. Οι δι άδοχοί του συνέχισαν αυτή την πρακτι κή της εκούσιας φυλάκ ισης μέχρ ι το 1929, οπότε μια σειρά συμφωνιών μεταξύ ιταλ ι κού κράτους κ αι Πίου ΙΑ' δ1ευθέτησαv τη δι ένεξη. Δημιοuρyίο εθνικού κρότοuς στις ΗΠΑ: ( 1) η aνόπτι.ιξη της δημοκροτίaς
Η δημ10υργία εθν ι κού κράτους αποτέλεσc κύριο μέλ ημα μ ιας άλλης μεγάλης χώρας κατά το πρώτο μ ι σό του 19οη αι ώνα: των Ηνωμένων Πολιτειών. Η ι στορία της εnέκτασης κα ι εδραίωσης αυτής της vεογέvvητης χώρας, κα1 κυρίως η μετατροπή της σε εθνικό κράτος αξιοθαύμαστου οι κονομικού δυναμικού, σε διάστημα λίγο μεγαλύτερο από μ ι σό αι ώνα , μπορεί vα γίνει καλύτερα κατανοητή αν ληφθούν υπόψη αρκετοi βασικοί παράγοντες. Ο πρώτος απ' αυτούς είναι η ανάπτυξ η της πολιτικής δημοκρατίας. Οι Ηνωμένες Πολ ιτείες δεν άρχι σαν την ιστορία τους ως δημοκρατία. Av κα1 ορι σμένοι από τους πρώτους ηγέτες της χώρας πρέσβευαν δημοκρατικά ιδεώδη, αυτά δεν εξέφραζαν τι ς πεnο ιθήσεις των κυριότερων ηγετών της. Οι συντάκτες του καταστατικού χάρτη δεν ενδιαφέρονταν γ ια την κυριαρχία των μαζών· πρωταρχ ικός σκοπός των ι δρυτών των Ηνωμένων Πολιτει ών ήταν η εγκαθίδρυση μιας δημοκρατίας που θα προήγε τηv κοινωνική σταθερότητα και θα προστάτευε το δικαίωμα της ατομικής ιδιοκτησίας εναντίον των ισοπεδωτικών τάσεων των μειοψηφ ι ών. Γ1α το λόγο αυτόν, υιοθέτησαν δ1κλείδες ασφαλείας και εξ ι σορροπήσε�ς, επινόησαν το Εκλεκτορ1κό Κολέγ ιο για την εκλογή του Προέδρου, δημ1ούρ γησαv ένα ι σχυρότατο εκλογ1κό σώμα και εμπ ι στεύθηκαν τηv εκλογή των γερουσιαστών στα vομοθεηκά σώματα των ομόσπονδων πολ ιτειών.
151 Μετά την εγκαθίδρυση μιας νέας κυβέρνησης συμφωvα με το σύνταγμα του 1789, τα δημοκρατικά ιδεώδη άρχισαν vα ι<ερδίζουv έδαφος στις Ηνωμένες Πολιτείες. Μέχρι το 1801, το Ομοσπονδιακό Κόμμα κρατούσε τα ηνία της εξουσίας, σ vτιπρ οσωπεύοvτας τους μεγάλους γαιοκτήμονες, το μεγάλο κεφάλαιο και, γενικά, τους συντηρητικούς. Το 1801, οι Δ ημοκ ρατικοί Ρεπουμπλικάνοι πήραν τον έλεγχο της κυβέρνη σ ης , ως αποτέλεσμα της εκλογής του Θωμά Τζέφερσον ( Thomas Jefferson, 1743-1826) στην προεδρία. Το γεγονός αυτό αναφέρεται συχνά ως «Τζεφερσοvιαvή Επανάσταση», με τηv ένν οια ότι ο Τζέφερσον ήταν ο προασπιστής τωv μαζών και της πολιτικής δύναμης τωv μη προνομιούχων. Είναι επισφαλές ωστόσο vα προεκτείνουμε αυτόν τοv συλλογισμό. Από αρκετές απόψεις, οι ιδέες του απείχαν πολύ από τη δημοκρατία με την ι στορική της έννοια. Σθεναρά αντιτάχτηκε ο Τζέφερσον στην εφα ρμογή της απεριόριστης κυριαρχίας της πλειοψηφίας. Το ιδαν ικό σύστημα γ1α τοv Τζέφερσον ήταν μια αριστοκρατία «αξ1ώv και ικανοτήτων», όπου ο σεβασμός της προσωπικής ελευθερίας θα ήταν η κατευθυντήρια αρχή. Παρ' όλ' αυτά, το τζεφερσόvιο κίνημα είχε έvαv αριθμό ο δημ κρατικών στόχων πρωταρχικής σημασίας. Οι ηγέτες του ήταv σθεναροί αντίπαλοι τωv ιδιαίτερων προνομίων είτε λόγω καταγωγής είτε λόγω πλούτου. Εργάστηκαν για την κατάργηση του θεσμού τωv επίσημων θρησκειών. Ηγήθηκαν στον αγώνα για την προσθήκη στο σύνταγμα εvός Χάρτη Δικαιωμάτων και υπήρξαν σχεδόν αποκλειστικά υπεύθυνοι για την επίτευξη αυτού του στόχου. Av και πρέσβευαν αφοσίωση στην αρχή του διαχωρισμού των εξουσιών, στην πραγματικότητα πίστευαν στην ανωτερότητα των αντιπροσώπων του λαού και έβλεπαν με αποστροφή τις απόπειρες του εκτελεστικού και δικαστικού κλάδου v' αυξήσουν ης εξουσίες τους.
Οι τζεφερο6vιες αρχές
Προς το 1820, οι αντιλήψεις αυτές άρχισαν va ει<φράζοvται με πιο άμεσους και πιο συγκεκριμένους τρόπους. Οι πληθυσμοί των πόλεων συνειδητοποιούσαν όλο και περισσότερο το μεγάλο ειδικό βάρος τους και απαιτούσαν vα δοθεί προσοχή στην ικανοποίηση τωv συμφερόντων τους. Η υπεροχή του αγροτικού Παλιού Νότου (του νότου των αρχικών δεκατριών αποικιών) ε{χε εξασθενίσει. Ως αποτέλεσμα της αγοράς της Λουιζιάνας (μιας τεράστιας έκτασης που αγοράστηκε από τους Γάλλους το
Η τζσι<οοvισvή δημ οκρ στ(α
152 1803), καθώς και του έντονου αποικισμού της περιοχής γνωστής ως Βορειοδυτικής (μεταξύ της Πολπείας Νέας Υόρκης και του Οχάιο}, δημιουργήθηκε μια vέα συνοριακή περιοχή. Η ζωή εκ εί χαρακτηριζόταν από μια τραχιά ελευθερία που δεv άφηνε περιθώρια για ταξικές διακρίσεις. Στον αγώνα για επιβίωση, η σκληρή δουλειά και το κοφτερό μυαλό μετρούσαν περισσότερ ο από την καταγωγή και τη μόρφωση. Κατά συνέπεια, ένα νέο δημοκρατικό πνεύμα διαμορφώθηκε, γύρω από τηv αρχή της ισότητας, που βρήκε τοv ηγετικό εκφραστή του στον Τζάκ σον ( Andrew Jackson, 1767-1845). Οι τζακσοvιαvοί δημοκράτες προώθησάν τις αρχές του φιλελευθερισμού προς ριζοσπαοτ: κότερες κατευθύνσεις. Ανακήρυξαν όλους τους Αμερικαvο υς (εκτός από τους σκλάβους, τους Αμερικανούς Ινδιάνους και τι ς γυναίκες) πολιτικά ίσους, όχι απλώς στα δικαιώματα, αλλά και στα προνόμιά τους. 'Ηταv συνεπείς υποστηρικτές της καθ ο λικής ψηφοφορίας όλων των λευκών ανδρών· της εκλογής, αvτί του διορισμού, όλων των κρατικών αξιωματούχων· και της συχνής εναλλαγής προσώπων στις θέσεις πολιτικής εξουσίας -μιας αρχής που χρησιμοποιήθηκε για να αναλάβουν ομο σπονδιακές θέσεις περισσότεροι Δημοκρατικοί πολιτικοί. Ο ι παραπάνω δημοκρατικές αντιλήψεις συντέλεσαν στην ανά πτυξη πνεύματος ενότητας στα πλαίσια των Ηνωμένων Πολι τειών, σε μια περίοδο γρήγορης εδαφικής επέκτασης. (2) μετανόοτευση
Καθώς οι Ηνωμένες Πολιτείες συνέχιζαν να αποκτούν περισσότερα εδάφη στη Δύση (οι σημαντικότερες προσαρτήσει ς προήλθαν από καταλήψεις περιοχών του Μεξ11<0ύ στα νοτιοδυτικά το 1846), δεν αντιμετώπιζαν μόνο το έργο της ενσωμάτωσης των εδαφών εκείνων και των αποίι<ωv τους σrο εθνικό κράτος. Εξίσου σοβαρό ήταν το πρόβλημα της αφομοίωσης των χιλιάδων μεταναστών που έρχονταν στην Αμερική από την Ευρώπη ι<ατά το πρώτο μισό του αιώνα. Πολλοί απ' αυτούς ήταν Σι<ωτσέζοι και 'Αγγλοι. Γι' αυτούς, οι δυσκολίες προσαρμογής στη νέα τους ζωή, δεν ήταν γενικά μεγάλες, δεδομένου ότι μιλούσαν την ίδια γλώσσα με τους νέους συμπολίτες τους. Για τους άλλους, τα ποοβλήματα ήταν κατά πολύ μεγαλύτερα. Για τους Ιρλανδούς, που μετανάστευσα ν κατά μεγάλους αριθμούς, ιδιαίτερα στη διάρκεια της δεκαετίας του 1840, βάρυνε το γεγονός της διαφορετικής τους θρησκείας, του ρωμαιοκαθολικισμού· για τους Γερμαvούς και άλλους από
153 �ν ηπειρ ωτική Ευρώπη, υπήρχε το γλωσσικό φράγμα. Η ολιτική τω� Ηνωμέvωv Πολιτειών αnέvαvτι στους μετανάστες � είχε ως στόχο τηv αποφυγή δημιουργίας ξένων εθνικιστικών c, τυλόκ ωv, απομοvωμέvωv από το κύριο σώμα του πληθυσμού ο υς. Av και υπήρχε ανοχή στην έκδοση και- κυκλοφορία ξο,όγλωσ σωv εφημερίδων, και οι μετανάστες ήταν ελεύθεροι να avήκ ouv σε όποια θρησκεία ήθελαν και vα συμμετέχουν σε οποιεσδήποτε κοινωνικές συγκεντρώσεις επιθυμούσαν, η αγγλική γλώσσα παρέμεινε η γλώσσα των δημόσιων σχολείων, της ασ τ υνομίας, τωv δικαστηρίων και της διοίκησης. Για να βρει δourειά έvα άτομο ήταv, σχεδόν πάντα, αναγκασμένο να μάθει λίγ α τουλάχι στον αγγλικά. Κατ' αυτόν τοv τρόπο, οι Ηvωμέvες Πολιτείες εvθάρρυvαv τους μετανάστες v' αποβάλουν τα �ξέvα » χαρακτηριστικά τους και να αφοσιωθούν στη θετή τους r1ατρίδα. Av υπήρχαν πραγματικά θύλακοι στις Ηvωμέvες Πολιτείες, αυτοί ήταv στο Νότο, όπου ο θεσμός της δουλείας και η οικονομική εξάρτηση τωv ιδιοκτητών φυτειών από την Αγγλία, rιαρήγαγαv δύο ξεχωριστές μειονότητες, καμιά από τις οποίες δι:v επρόκειτο vα αφομοιωθεί χωρίς προσφυγή στοv πόλεμο. Στη διάρι<εια του 19ου αιώνα, η δουλεία είχε καταργηθεί στο μεγαλύτερο μέρος του Δυτικού Κόσμου, τόσο για οικονομικούς, όσο και για ανθρωπιστικούς λόγους. Οι ιδιοκτήτες τωv φυτειών του Νότου συνέχιζαν vα υποστηρίζουν ότι χωρίς το θεσμό της δουλείας θα χρεωκοπούσαv. Στους ανθρωπιστές απαvτούσαv με επιχειρήματα βασισμένα σε θεωρίες περί κατώτερων και αvώτερωv φυλών, ιωθώς και στον ισχυρισμό τους ότι ήταν καλοπροαίρετοι αφέντες. Η θέση αυτών των vότιωv υπερασπι· στώv της δουλείας γινόταν όλο και περισσότερο απεχθής και αστήρικτη για τους Βόρειους. Καθώς η χώρα προχωρούσε προς τη Δύση, Βορράς και Νότος συμπλέκονταν σέ μια διελκυστίνδα, αναφορικά με το ποιες καινούριες πολιτείες θα ιiταv «ελεύθερες» και ποιες θα ήταv «δουλοι<τητιι<ές». Τα κίνητρα των Βορείων δεv ήταv μόνο το ενδιαφέρον τους για τηv τύχη τωv μαύρων του Νότου. Ο Βορράς εκβιομηχαvιζόταv με γοργό ρυθμό και οι καπιταλιστές του απαιτούσαν προστατευτικούς δασμούς για vα εvισχύσουv τις επιχειρήσεις τους. Οι Νότιοι ευvοούσαv το ελεύθερο εμπόριο, επειδή επιθυμούσαν εισαγωγές βρεταvικώv αγαθών σε αντάλλαγμα για το βαμβάκι που πουλούσαν στους βιομηχάνους του Λόvκασόιρ.
(3) η δουλεία
και ο Νότος
155
Ο αμερικαv1κός Εμφύλ1ος Πόλεμος, όταv ξέσπασε το 1861, δ εv αφορούσε τόσο στο ζήτημα της δουλείας, όσο στη 61ατήρηση της εvότητας τωv αμερικαv1κώv πολ1tε1ώv και περ1 οχώv. Ο πρόεδρος Αβραάμ Λίvκολv (Abraham Lincoln, εξαπέλυσε τοv πόλεμο για vα υπερασπίσε1 τηv εvότητα τωv Ηvωμέvωv Πολιτειώv. Οι ευρωπαϊκές κυβερvήσεις, αv και δεv σvαγvώρ1σαv τη Συvομοσποvδία τωv Νοτίωv επίσημα, δ1ατή ρησαv ωστόσο τις συμπάθειές τους προς τοv αγώvα της έλπιζαv ότι ο κατακερματισμός τωv Ηvωμέvωv Πολ1τειώv θα κατέληγε στο άvο1γμα αγορώv γ1α τα β1ομηχαv1κά προϊόvτα ϊους, σε μεγάλο βαθμό όπως η δ1άλυση της Ισπαvικής Αυτοκρατορίας είχε αποδεχτεί ευεργέτημα για τα ευρωπαϊκά εμπορ1κά συμφέ· ροvτα. Η vίκη του Βορρά ωστόσο το 1865 εξασφάλισε τη συvέχ1ση της εθv1κής αvάπτυξης τωv Ηνωμέvωv Πολιτειών. Η δεκάτη τετάρτη τροποποίηση του συντάγματος τωv ΗΠΑ, καθόριζε απερίφραστα ότι όλοι ήταv πολίτες τωv Ηvωμεvωv Πολιτε1ώv, και όχι πολίτες της κάθε ξεχωριστής πολιτείας ή περ1οχής. Διακηρύσσοvτας ότι καvέvας πολίτης δεv μπορούσε vα χάσει τη ζωιi του, τηv ελευθερία του, ή τηv 1δ1οκτησία του χωρίς τη vόμψη δ1αδ1κασία, επέβαλε τη θέση ότι η «vόμψη δ1αδ1κασία» επρόκε1το vα καθορίζετ01 από τηv εθvική κυβέρνηση, κα1 όχ1 από ης κυβερvήσε1ς τωv πολ1τε1ώv. Τα χρόv1α που ακολούθησαv τοv αμερ1καv1κό Εμφύλ10 Πόλεμο, παρέστησαv μάρτυρες της 01κοvομ1κής συγκρότησης του έθvους κάτω από τηv ηγεσία της Βόρειας ιδιωηκής επιχείρησης. Η συμβολική ολοκλήρωση του θρ1άμβου του Βορρά, ήταv το κάρφωμα του τελευταίου καρφιού της διηπεφωηκής σ1δηροδρομ1κής γραμμής της εταφείας Union Pac1fic το 1869. Η δημιουργία εθvικώv ιφατώv στηv Ευρώπη και στις Ηvωμέvες Πολιτείες συvτέλεσε στηv εξασφάλιση της συvεχιζό μεvης επέκτασης του καπιταλ1σμού. Ο φ1λελευθερισμός είχε παράσχει έvα γεvικό κλίμα κα1 έvα σύστημα στάσεων απέvαvη στο κράτος, που δ1ευκόλυvαv τηv εκβ1ομηχάvιση. Η δημ1ουργία εθvικώv κρατώv με τη σεφά της, παρήγαγε τις απαραίτητες οικοvομικές μοvάδες, αρκετά μεγάλες για vα δημιουργήσουν τη βάση στήριξης της 01κοvομ1κής αvάπτυξης, αρκετά σίγουρες γ1α τ ις δυνάμεις τους, ώστε vα συvαγωvιστούv τοv βρεταv1κό Γολ1 άθ.
Ο εμφύλιος πόλεμος
Η συγκρότηση
των εθνων στη
Δύση
..
. '
159
Η ΔVΣΗ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟV
Η περίοδος 1870-1945 βρήκε τη Δύση στο κέντρο των παγκόσμιων προβλημάτων. Η βιομηχανική υπεροχή της Δυτικής Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολπειών έδωσε στη Δύση μια συνδυασμένη δύναμη μεγαλύτερη από όση διέθετε οποιοδήποτε κράτος ή αυτοκρατορία σε άλλες εποχές. Η παγκόσμια κυριαρχία ωστόσο κατά κανένα τρόπο δεν συνοδεύτηκε από οποιαδήποτε αντίληψη γενικής παγκόσμιας τάξης πραγμάτων. Η οικονομική ισχύς των δυτικών χωρών, αν και κατέληξε στην ικανότητά τους να κυριαρχήσουν στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές της υδρογείου, κατέληξε επίσης στην ανησυχία τους, μήπως κάποιο απ' αυτά γiνει ισχυρότερο απ' όλα τα άλλα. Το παλιό σύστημα της ισορροπίας δυνάμεων, σχεδιασμένο για να διατηρεί την ειρήνη με την εγγύηση ότι καμιά χώρα δεν θ' αποκτούσε συντριπτική υπεροχή σε βάρος των -γειτόνων της, φορτίστηκε μέχρι το σημείο θραύσης του, εξαιτίας οικονομικών ανταγωνισμών που κόλυπταν ολόκληρο τον κόσμο. Στο μεταξύ, οι εντάσεις κλιμακώνονταν στο εσωτερικό κάθε κράτους, καθώς οι τάξεις των γαιοκτημόνων και των αστών, απειλούμενες από την πιθανότητα κοινωνικής αναταραχής, προσπάθησαν να εξουδε τερώσουν την κορυφούμενη απειλή και να διατηρήσουν την εξουσία στα χέρια τους. Δυο φορές στη διάρκεια αυτής της περιόδου, το 1914 και το 1939, διεθνείς και εσωτερικές πιέσεις κατέληξαν στις εκρήξεις δύο παγκοσμίων πολέμων. Οι πόλεμοι αυτοί και τα αποτελέσματά τους, που δημιουργήθηκαν από τους ανταγωνισμούς και τους κακούς υπολογισμούς των δυτικών χωρών, τόσο απομύζησαν τις δυνάμιις των χωρών αυτών, ώστε να τους εκθρονίσουν από τη θέση των μοναδικών ελεγκτών των τυχών του κόσμου.
Κεφάλαιο 12
Η ΠΡΟΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ (1870-1914)
· Εχουμε κατακτήσει μια θέση στον ήλιο για τους εαυτούς μας. Στο εξής, το καθήκον μου θα είναι να φροντίζω να παραμείνει αυτή η θέση στον ήλιο αδιαφιλονίκητη κτήση μας... Κάιζερ Ουλιέλμας Β ', Ομιλία (1901) Αν και οι περισσότεροι ιστορικοί σήμερα μιλούν για μια δεύτερη βιομηχανική επανάσταση στα χρόνια που ακολούθησαν το 1870, σπεύδουν να εξηγήσουν τι εννοούν με τον όρο αυτό: Οποιεσδήποτε κι αν ήταν οι αλλαγές στις τεχνικές και στο πεδίο εφαρμογών τους -και ήταν σημαντικές- δεν συγκρίνονται με εκείνες που χαρακτήρισαν την πρώτη επανάσταση, τη βιομηχα· vική επανάσταση. Υπάρχουν ωστόσο βάσιμοι λόγοι καθορισμού μιας δεύτερης περιόδου βιομηχανικής ανάπτυξης, διαφορετικής από την πρώτη. Η επ�τυχής δημιουργία εθνικών κρατών, σήμαινε ότι τα χρόνια 1870-1914 θα χαρακτηρίζονταν από έντονα αυξημένες διεθνείς οικονομικέc αντιθέσεις, που θα κορυφώ νονταν σ' έναν αγώνα κατάκτησης αποικιών στην Αφρική και στην Ασία. Η Βρετανία, αν και δεν έχασε το βιομηχανικό της προβάδισμα κατά την περίοδο αυτή, απέτυχε να αντιμετωπίσει με πραγματική εnιτυχiα τις δυναμικές και αποφασιστικές προκλή σεις της Γερμανίας και των Ηνωμένων Πολιτειών εναντίον του συνεχώς ελαττούμενου προβαδίσματός της. Η καινούρια τεχνολογία, ιδιαίτερα στους τομείς της μεταλλουργίας, των χημικών και του ηλεκτρισμού, οδήγησε στην εμφάνιση νέων προϊόντων. Η άνοδος του βιοτικού επιπέδου προκάλεσε
Μια δεύτερη /jιcψηχCΜΙ(ή mανάcπαση
166
μεγαλύτερη ζήτηση που, με τη σειρά της, αύξησε τον όγκο της παραγωγής. Και η ανάγκη αυξημένης παραγωγής επέβαλε σημαντική αναδιοργάνωση για την εξασφάλιση περισσότερο ελεύθερης παροχής κεφαλαίου και τη διασφάλιση αποδοτικότε ρης εργατικής δύναμης. Αυτές ακριβώς 01 αλλαγές ξεχωρίζουν το δεύτερο στάδιο της εκβιομηχάνισης από το πρώτο και κατά συνέπεια επιβάλλουν την ξεχωριστή τους πραγμάτευση. Ωστόσο 01 αλλαγές αυτές πρέπει ν' αντιμετωπιστούν ως απόρροια, όχι μόνο εκείνων των οικονομικών συνθηκών που ήταν αποτέλεσμα του πρώτου σταδίου, αλλά επίσης και του γενικότερου πολιτικού, κοινωνικού και πολιτιστικού κλίματος, την ιστορία του οποίου · παρακολουθούμε. Αναλύοντας την πρόοδο της εκβιομηχάνισης, θ' ασχολη θούμε με αλλαγές σε τρεις κύριους τομείς: στην τεχνολογία, στηv nροmική και κλίμακα της παραγωγής και στην αναδιοργάνωση του καπιταλιστικού συστήματος. Τέλος, θα εξετάσουμε το φαινόμενο του ιμπεριαλισμού του τέλους του 19ου αιώνα, καθώς και το βαθμό κατά τον οποίο αυτό το φαινόμενο μπορεί v' αποδοθεί σε αυξανόμενους οικονομικούς και βιομηχανικοος ανταγωνισμούς.
1. ΝΕΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Η rιχνολοyία rou χάλυβα
Μια σημαντικότατη τεχνολογική αλλαγή της περιόδου κατέληξε στη μαζική παραγωγή χάλυβα. Τα πλεονεκτήματα του χάλυβα σε σχέση με το σίδηρο -αποτέλεσμα της χαμηλότερης περιεκτικότητας του χάλυβα σε άνθρακα- είναι η σκληρότητά του, η πλαστικότητά του και η αντοχή του. Ο χάλυβας διατηρεi την κοφτερή του ακμή σε συνθήκες που ο σίδηρος τη χάvη μπορεί να υποστεί επεξεργασία ευκολότερα από το σίδηρο, που είναι εύθραυστος και πρέπει, προκειμένου να χρησιμοnοιηθεi στη βιομηχανία, σχεδόν πάντα να είναι χυτός (να λιώσει δηλαδή και να χυθεί σε καλούπι). Τέλος, ο χάλυβας, εξαιτίας της αντοχής του σε σχέση με το βάρος και τον όγκο του, αποτελεί ένα ιδιαίτερα προσαρμόσιμο δομικό υλικό. Τα πλεονεκτήματα αυτά είχαν αναγνωριστεί από τους τεχνiτες αιώνες πριν. Ωστόσο, ωσότου ο χάλυβας μπορέσει να παραχθεί φτηνά και μαζικά, τα πλεονεκτήματά του ήταν περισσότερο θεωρητικά παρά πραγμα τικά. Δύο εφευρέσεις, στη διάρκεια των πρώτων χρόνων της βιομηχανικής επανάστασης, είχαν μειώσει την τιμή και αυξήσει την παραγωγή του χάλυβα σε κάποιο βαθμό. Η τεχνική του
167 χωvεuτηρίοu, που αν καλύφτηκε τον 1 αιώνα στην Αγγλία, σχετικό μικ ' v πο τήτων σιδηρομεαπαιτούσε τη οiα στην οποία τα ξένα σώματα σ ταλλεύματ μπορούσαν ν' απομακρυv ούν με ξάφρισμα, να ελαττωθεί η περιεκτικότητα σε άν ρακα κα α καταvεμη εί ομοιόμο φα στη μάζα του τελικού π οϊόvτος η κατάλληλη αvαλογiα άνθρακα. Αν και το κά ε χωνευτήριο ω ιστό δεν ήταν μεγάλο -μπορούσ να ό ι πι:ρισσότερα από είκοσι δύο μέχρι χωρέσει κατά μέσον ό τριάντα κιλά- το π ριεχόμενο πολλών μπ ούσε να χυ εi στον ίδιο χώ , έτσι ώστε να παρασκευαστούν χαλύβδινοι ράβδοι βάρους αρκετών τόνων. 'Εvαν αιώνα αργότερα , στις αρ ές της δεκαετίας του 1 40, δύο Γερμαvοi προσάρμοσαν τη μέθοδο της ανάδευσης, που ρησιμοποιούνταv στην παρασκευή οiδηρου, στη χαλυβουργiα. Αν και δεν παρήγε χάλυβα τόσο σκληρό όσο το χωνευτήριο, ελάπωσε την τιμή του σημαντικά. Πριν από την επινόηση των με όδων Μπέσεμερ και Ζίμεv Μαρτέν, ωστόσο, ο χάλυβα δεν μπορούσε να συναγωνιστεί το σίδηρο. Στη δεκαετία του 1 Ο, ένας 'Αγγλος, ο Ερίκος ss mer), ανακάλυψε ότι, φυσώντας αέ ρα Μπέσεμερ (Η nry μέσα από τη μάζα του λιωμένου μετάλλου, μπορούσε να πετύχει ακριβέστερο βα μό απομά υνοη του άνθ κα σε πολύ συντομότερο ροvικό διάστημα και από πολύ μεγαλύτερες όοο ήταν δυνατό με τις ποσότητες μεταλλεύματος, απ μεθόδους του χωνευτηρίου ή της ανάδ υση . Ο Μπέσεμερ ανακάλυψε σύντομα, ωστ' ο, ότι οι «μετατ πεiQ> του ήταν ανίκανοι να κάψουν επαρκεiς ποσότητες φωσφό ρου· και ο φωσφόρος μόνο σε ελάχιστες ποσότητες επέτρεπε στο μέταλλο
Πο αγωγή χάλυβα κατά τη μέUοδο Bessem r, αροκτικό τοu 1 75
Συστήματα Β ss m r, Sι m ns- artιn και Gιlchrι t Thoma
.. �, να υποστεί κατεργασία. Μια μερική λύση επιτεύχθηκε με την εισαγωγή μη φωσφορούχων μεταλλευμάτων αιματίτη. Αυτή η λύση όμως ελάχ1στα χρήmμη ήταν μακροπρό!:Jεσμα στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, όπου τα αποθέματα αιματiτη δεν ήταν άφθονα. Το ίδιο πρόβλημα βασάνιζε τους Γερμαvούς εφευρέτες, Φρε�δερίκο και Ουλιέλμο Ζίμενς (Friedrich και W�he1m Sicmens), των οποίων ο κλίβανος χρησιμοποιούσε άχρηστα, κατά τα άλλα, καυσαέρια, γ�α να αυξήσει τη θερμοκρασία. Μεχρ1ς ότου όμως ο Γάλλος Μαρτέν (Pieπe Martin) αvακάλυψει ότι η εισαγωγή παλιοσιδερικώv στο μείγμα προκαλοοσε την κατάλληλη εξαvθράκωση, δεν ήταν δυνατό να χρησιμοποιηθεί ο κλίβανος Ζίμενς γ�α την εμπορική παραγωγή χάλυβα. Ακόμα, το πρόβλημα της απομάκρυνσης του φωσ φόρου δεν λύθηκε, ούτε για τη μέθοδο Μπέσεμερ, ούτε γι' αυτήν των Ζίμενς-Μαρτέν, πριν από τα τέλη του 1870. Η λύση ήταν απλή κ01 είχε αvακαλυφτεί από δύο 'Αγγλους, έναν υπάλληλο και εvav χημικό: τον Τόμας (Sidney Gillchήst Thomas και τον εξάδελφό του Γκίλκριστ (Sidney Gillchrist). Αυτοί εισήγαγαν ασβεστόλιθο στο λιωμένο σίδερο γ�α να αντιδράσει με τον φωσφόρο· το προϊόν της αντίδρασης απομακρυνόταν από το μείγμα με σίφωvα. Επίσης επένδυσαν εσωτερικό τον μετατροπέα κατά τέτοιο τρόπο, ώστε η σκουριά να μην μπορεί να διαβρώσε� τα τοιχώματα και v' αποδεσμεύσε� τον φωσφόρο και πάλι στη μάζα του λιωμένου μετάλλου. Αύξηση nαρσyωyής χάλvf3σ
Αυτές οι τρεις μέθοδοι μαζί επαvαστατικοποίησαv την παραγωγή χάλυβα. Αν και η χρήση σίδηρου δεν σταμάτησε από τη μια μέρα στην άλλη, σύντομα ο χάλυβας πήρε το προβόδισμα. Στη βρετανική ναυπηγική βιομηχανία, για παράδειγμα, ο χάλυβας είχε ξεπεράσει το σίδηρο σε έκταση εφαρμογών μέχρι το 1890. Εvμέρε�, επειδή η μέθοδος Ζίμενς Μαρτέν ήταν ιδιαίτερα κατάλληλη για την κατασκευή χαλύβδινων πλακών που χρησιμοποιούνταν στη ναυπήγηση πλοίων, κυριάρχησε στη βρετανική χαλυβουργία, όπου η ναυπηγική ήταν από τις κυριότερες βιομηχανίες. Ο χάλυβας Μπέσεμερ, που μπορούσε να παραχθεί φτηνότερα και σε μεγαλύτερες μονάδες, έβρισκε περισσότερες εφαρμογές στην ηπειρωτική Ευρώπη και στην Αμερική. Το αποτέλεσμα ήταν η ιδιαίτερη αύξηση της παραγωγής γερμανικού χάλυβα. Μέχρι το 1901 οι γερμανικοί μετατροπείς ήταν σε θέση να παράγουν κατά μέσον όρο 34.000 τόνους χάλυβα έναντι των 21.750 τόνων της
169 Βρετανίας. Στα 1914 η Γερμανία παρήγαγε δ1πλάσιο χάλυβα από τη Βρετανία, εvώ οι Ηνωμένες Πολιτείες διπλάσιο από τη Γερμανία. Μια άλλη και ξίσου σημαντική τεχνολογική εξέλιξη κ ατέληξε στη αξιοπ ίηοη της ηλεκτ ικής εvέργε1ος για βιομη ονική, εμπορική και οικιακή χρήση. Το ιδιαίτερο πλεονεκτήματα του ηλ κτ ισμού προκύπτουν από το γεγοvά:, ότι μπορεί εύκολα vα μετ φερ εί ως vέργεια σε μεγάλες αποστάσεις, κο ώς και οπό το ότι μπορεί va μετατραπεί σε άλλες μορφές εvέ γειας { ερμότητο και φως, γιο παράδειγμα). Αν και ο ηλεκτρισμό είχε β' βαια ανακαλυφτεί πριν οπό τηv πρώτη βιομηχανική ποvάστοοη, τα πλεονεκτήματά του δεv μπορούσαν vα τεθούν σε πλατιά εφαρμογή χωρίς μια σειρά εφευρέσεων π υ π ογματοποιή ηκαv στη διάρκεια του 19ου αιώνα. Απ' αυτά, μερικά οπό το σημαντικότερα ήταν η εφεύρεση του χημικού συσσωρευτή από τοv Ιταλό Αλέξανδρο ndro Volta) το 1 00· της ηλεκτ ομαγvητικής Βόλτα (ΑΙ επαγωγής οπό τοv 'Αγγλο Μιχαήλ Φάραντεϊ (Michael Faraday) το 1831 · της ηλεκτ μαγνητικής γεννήτριας το 1866· της πρώτης εμπ ικά εκμεταλλεύσιμης γεvvήτριας συνεχούς ρεύματος το 1 70· και εvαλλακτήρωv και μετασχηματιστών ικαvώv va παράγουν υψηλής τάσης εvαλλασσ 'μεvο ρεύμα κατά τη δεκαετία του 1 Ο. Οι παραπάνω εφευρέσεις σήμαιναν ότι, μέχρι το τέλος του αιώνα, ή rαv δυνατό va μεταφέρεται ηλεκτρικό ρεύμα από μεγάλους ηλεκτροπαραγωγούς σταθμούς σε μεγάλες σχετικά αποστάσεις. Η ηλεκτρική ενέργεια μπορούσε va παραχθεί από υδατοπτώσεις -φτηνά, κατά συvέπε�ο- και va παραδοθεί από τοv τόπο παραγωγής της στον τόπο χρήσης της.
Ηλε ρισμός
Μόλις έφτανε στον προορισμό τη , η ενέργεια μετατρεπό ταν και χρησιμοποιόταν κατά μυριάδες τρόπους. Τα νοικοκυριά γρήγορα έγιvαv ατ:ιό τους κυριότερους χρήστες ηλεκτρικής ενέργειας. Η φεύρεση του λαμπτήρα πυράκτωσης σύρματος -της κοινής ηλεκτρικής λάμπας- από τοv Θωμά 'Εvτισοv (Γhomas Edison) ήταν κρίσιμη από τηv άποψη αυτή. Η ηλεκτροδότηση τωv σπιτιών για va δεχτούν τηv v'ργεια που επρόκειτο va μετασχηματιστεί σε φως σήμαινε αύξηση της ζήτησης, κι αυτό είχε ως αποτέλεσμα τηv παραπ'ρο επέκταση της ηλεκτρικής βιομηχανία . Η ζήτηση της ηλ κτρικής ενέργειας αυξανόταν και στον βιομηχανικό τομέα επίσης. Οι
Εφαρμογές του ηλε ρισμσύ
170
Μι<.ι <.ιπο τις πρωης γεvvητριες που ρηοιμευοv γιο φωτισμό
Άλλες τεχνολογικές πρόοδοι
ηλεκτρικοί κιvητήρες άρχισαv πια va κιvούv υπόγειους σιδηρόδρομους, τραμ, και, τέλος, σιδηρόδρομους μεγάλων αποστάσεωv. Ο ηλεκτρισμός κατέστησε δυvατή την ανάπτυξη vέωv τεχvικώv μεθόδωv στις χημικές και μεταλλουργικές βιομηχαvίες. Ακόμα σημαντικότερο, ο ηλεκτρισμός συvτέλεοε στηv αλλαγή τωv προτύπωv εργασίας στο εργοστάσιο. Οι ατμομηχαvές είχαv καταστήσει τοv εξοπλισμό βαρύ κοι αμετακίvητο· οι ηλεκτροκιvητήρες, αvτίθετα, έδωσαv τη δυvατότητα χρήσης συγκριτικά ελαφρώv μηχαvουργικώv εργαλείων που μπορούσαv va μετακιvηθούv -συχvά με το χέρια- στοv τόπο εvός καθορισμέvου σταδίου εργασίας. Το αποτέλεσμα ήταv πολύ μεγαλύτερη ευελιξiα όσοv αφορά τηυ εργοστασιακή οργάvωση. Οι μικρότερες βιοτεχvίες, σε επίπεδο εργαστηρίου, επίσης ευεργετήθηκαv· μπορούσαv va προσαρ μοστούv στους ηλεκτρικούς κιvητήρες και εργαλεία, με τρόπο που ήταv αδύvατος για τις αvτίστοιχες ατμοκίvητες μηχαvές. Ο χάλυβας και ο ηλεκτρισμός δεv ήταv παρά δύο από τους σημαντικότερους τομείς στους οποίους σημειώθηκαv τεχνολο· γικές αλλαγές. Η χημική βιομηχαvία είχε προοδεύσει σημαvτικό με τις εξελίξεις στηv παραγωγή αλκαλικώv και οργαvικώv ουσιών. Η ζήτηση αλκαλικώv είχε αυξηθεί ως αποτέλεσμα της ζήτησης σαπουvιώv και υφασμάτων, καθώς και τωv αλλαγών στις μεθόδους παραγωγής χαρτιού, που απαιτούσαv μεγάλες ποσότητες λευκαvτικώv. Μια παλιότερη, ακριβότερη και δαπαvηρότερη τεχvική που χρησιμοποιείτο εκτεταμέvα απο τους Βρεταvούς, ξεπεράστηκε μετά το 1880, από μια vέα μέθοδο που τελειοποιήθηκε από το Βέλγο Ερvέστο Σολβέ (Ernest Solvay). Το αποτέλεσμα ήταv, και πάλι, γρήγορο ξεπέρασμα τωv Βρεταvώv από τους Γ ερμαvούς στηv παραγωγή όχι μόνο τωv αλκαλικώv, αλλά και θειϊκού οξέος, εvός υποπαράγωγου ανακτητού κατά τη μέθοδο Σολβέ, που χρησιμοποιήθηκε στην παραγωγή λιπασμάτωv, στη διύλιση πετρελαίου, στη σιδηρουρ γία, στη χαλυβουργiα, και στηv υφαντουργία. Στοv τομέα των οργαvικώv εvώσεωv, η ώθηση για παραπέρα αvακαλύψεις ήρθε ως αποτέλεσμα ζήτησης συvθετικώv βαφώv. Av και οι Βρετανοί και οι Γάλλοι ήταv οι πρώτοι επιτυχημένοι πρωτοπόροι σ' αυτόν τοv τομέα, οι Γερμαvοί, για άλλη μια φορά, κατόρθωσαν να πάρουv το προβάδισμα μέχρι το 1900. Με τηv αλλαγή του αιώvα, οι γερμαvικές εταιρείες έλεγχαv γύρω στο 90'\. τη παγκόσμιας αγοράς.
171
Η ικαvοnοίη όχι μόνο βελτιωμέv ατμ μη
'λ
κ ι
n
Β λτιωμέvοι ιvητήρeς
ση στον τομ' ο αυτόν στις ατμομη av' vo μέ ρι τότ . Οι
σία
και καυσίμων με το έρι, όnω οι υγ ά καύσιμο -n τρέλοιο και με
αυξοvόμ νου εσωτερική
έση του 1914, οι nερισ ότ ροι το καύσιμο τωv ποvτοnό vτί του άv ρ κο· ίε . Το υτοκίvητο και το ο ροnλάvο, και το δύο στη νηπιακή του ηλικία, εί ov ελά ιστη επίδ ση στον βιομη ονικό κόσμο nριv από το 1914. 2. ΑΛΛΑΓ Σ ΠΡ Οι τ vολογικέ -κσι μάλιστα μέvου βιοτικού
Η πρωτη επι1u ημηι π1ηοη οε πλόvο
ΠΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΚΑ λλογέ συvτελ' στηκ v στ πλαίσιο σποτ' λ σμογ νικά β λτιω· nλ ιοψηφίο
172
Το εσωτερικό εvά; μεγόλου κοτοσrήμοτα; στο Βερολίνο το 1882
Η σίιξηση της εσωτερικής οτονόλωσης
έσι καταναλωτές
δυτικού κόσμου. Υπήρχαν φυσικά ακόμα πάρα πολλοί φτωχοί, τόσο στις πόλεις όσο και στην ύπαιθρο· υποαπασχολούμεvοι ερ· γατες, άνεργοι, εργαζόμενοι σε β1ομηχαviες και επαγγέλματα nou παρήκμαζαv. 01 ε1δ1κευμέvο1 εργάτες και 01 01κογέvε1ές τους, που το εισόδημά τους ανέβηκε πραγματικά ως αποτέλεσμα της εξάλειψης του πληθωρισμού και εξαιτίας τωv υψηλότερων ημερομισθίων, δεv επέτυχαν, ούτε κατά προσέγγιση, ρυθμό ανόδου του εισοδήματός τους παρόμοιο μ' εκεivοv nou απολάμβανε η πλειοψηφία της αστικής τάξης. Ούτε μπορούσαν αποφύγουν εντελώς τηv αύξηση της ανεργίας nou v καθιστούσε τη ζωή τόσο χαοτική για τόσο πολλούς από τους ανειδίκευτους εργάτες. Ωστόσο, παρ' όλους αυτούς τους περιορισμούς, εivα1 δίκαιο vα αναφερθεί όη 01 nερ1σσότερο1 άνθρωποι απολάμβαναν υψηλότερο βιοτικό επίπεδο από οποτεδήποτε άλλοτε. Και έvα υψηλότερο βιοτικό επίπεδο δημιουργούσε αύξηση της ζήτησης καταvαλωτ1κώv αγαθών. Η αυξημένη κατανάλωση β1ομηχαv1κώv αγαθών δεv ήταν καt1όλου ομοιόμορφη· ήταν μεγαλύτερη στις αστικές και β1ομηχαv1κές περιοχές παρά στην ύπαιθρο. Ακόμα και στην ύπαιθρο, ωστόσο, η παραδοσιακή λιτότητα κλοv1ζόταv, καθώς 01 αγρότες και 01 γυναίκες τους ταξίδευαν με τρένο στις πόλεις, έβλεπαν ό,τι δεv είχαν φανταστεί όη μπορούσαν v αποκτήσουν, και αποφάσιζαν πώς έπρεπε vα ξοδέψουν τις 01κοvομίες τους για vα το αποκτήσουν. Για τηv εξυπηρέτηση τωv vέωv -και σε μεγάλο βαθμό αστών καταναλωτών- τα μεγάλα πολυκαταστήματα και 01 αλυσίδες καταστημάτων σχεδίαζαν τα προϊόντα τους και τις διαφημίσεις τους, έτσι ώστε
173 vo κόvouv τις αγορές όαο το δuvατόv ευκολότερες και ελκυστικότερες. Πίσω από μεγάλε βιτρίvε , τα αγα ' επιδεικvύοvταv με ελκυστικό και προκλητικό τρόπο· περιοδικές εκπτώσεις εv όρρuvαv τοu οικογεvειό χες v' αγορόζοuv σε ηιμέ ευκαιρία »· κατάλογοι και πιστωτικοί λογαριασμοί έδιvαv τη δuvατότητα στους καταvαλωτές va ξοδεύοuv χρήματα χωρί vo φεύγοuv από τα σπίτια τοu . Το αποτέλεσμα ήταv μια τεράστια αύξηση τωv βιομηχαvικώv καταvαλωτικώv αγαθών που παρόγοvταv γι' αuτήv τηv ταχύτατα αuξαvόμεvη αγορά: ποδήλατα, ρολόγια, σuσκεuέ , έπιπλα -αuτό και πολλά άλλα πράγματα κατασκεuόζοvταv πια σε μεγάλε ποσότητες, μ vέα υλικό (φτηvό χάλυβα) και vέες τεχνικές μεθόδους (ηλεκτρική ενέργεια). Πολλά απ' αuτό τα προϊόντα σχεδιόζοvταv σύμφωνα με τη σωστή υπόθεση ότι οι γuvαίκες ήταv όλο και πιο uπεύθuvες γιο τοv εφοδιασμό τοu οπιτιο'. Κατά σuvέπεια τα αγα ό οχεδιόζοvταv γ10 va προσελκύοuv άμεσα τι γuvαίκε , ή τα παιδιά, για τα οποία οι γuvαίκες ήταv uπ ύθuv ς. Η ποδοκίνητη ραπτομηχανή ήταv μια ιδιαίτερη περίπτωση απ' αuτήv τηv άποψη -ήταν η πρώτη οικιακή σuσκεuή. Ο Ισσόκ Σίv-γκερ (lsaac Sing r), ο Αμερικανό ποu ήταv uπεύθuvος για το πεντάλ της και τηv ίσια βελόνα, στη δεκαετία τοu 1850, ήταv εξίσου <ηιχειρηματία όσο και εφευρέτη . Υπήρξε πρωτοπόρος στοv τομέα της διαφήμισης και τη προώ ηση προιοvτωv, εvθαρρύvοντα αγορέ με δόσει και παρέχοντα προγράμματα μαθημάτων για μελλοντικές οικιακές ρόφτ ε . Οι ραπτομηχαvέ άλλαξαν πολύ περισσότερα από τις ραφτικές σuvήθ ιε τωv vοικοκuριώv, ωστόσο. 'Ηταv φτηνό, ελαφρό εργαλεία, ποu μπορούσαν εύκολα να εγκατασταθούν και va λ ιτοuργήσοuv. Οι ιδιοκτήτε εργαστηρίων μπορούσαν vo εγκαταστήσοuv αρκετέ ραπτομηχαvέ , να προσλόβοuv μερικές vέες γuvαίκ ς με πολύ χαμηλό ημερομίσθια και va πραγματοποιήσοuv κέρδη, προσφέροντας φτηvό, έτοιμα ενδύ ματα για την ικανοποίηση τωv αvαγκώv αuξαvόμεvωv αγορών. Και αuτό ήταv έvα μόvο από τοu τρόπους με τοuς οποίους η κλίμακα της βιομηχανία μεταβλήθηκε προς το τέλος τοu 19ou αιωvα, όταv τόσο η ζήτηση όαο και η τεχνολογία σuvέβαλαv στην πραγματοποίηση της αλλαγή . Στη μεταλλουργία, η χαλύβδινη λ πίδα με τη σκληρή τη κόψη επέτρεψε τη γρήγορη κοπή uλικώv σύμφωνα με καθορισμένα πρότυπα, πράγμα ποu ελάττωσε τηv τιμή· με τη σειρά τοu, αuτό εvθόρρuvε τηv
Το δί
της
βιομηχανικής αλλαγής
174
Pfaff-Nahmaschinen !iιΜ•,ι1rιι/fιι: .f, Γιι,.. ,t,,n υι-fοruιι,Ιι,/1:,ι, ·ο, unJ Ι ulιrι/;,·ιι
*
* G.M.Pfaff,
ai
Από διαφήμιση γερμοvικής ρσnτομηχαvη,., Η ηοιρειο κόvει γvωοτή τηv nολλαnλο τητο χρήσεων της μηχαv
παραγωγή μιας ποικιλίας φτηvώv μεταλλικών αγαθών -σκεuώv κοuζίvας, για παράδειγμα. Η ραπτομηχανή οδήγησε στηv ανάπτυξη άλλωv vέωv εργαλείων που σuvτέλεσαv στηv ελάττωση του κόστους στη βιομηχανία εvδuμάτωv: εργαλείων που άvοιγαv κουμπότρυπες, που χρησιμοποιούvταv για τηv κατασκευή δαντέλας, ή για το γάζωμα δερμάτων. Εvώ έvα υποδηματοποιός χρειαζόταν δέκα ώρες για va κατασκευάσει με το χέρι έvα ζευγάρι παπούτσια το 1850, στα τέλη του αιώvα αρκούσαv λίγοι υποδηματοποιοί για va κατασκεuάσουv σε ελάχιστες ώρες δέκα ζευγάρια με τη βοήθεια μηχαvώv. Στηv uφαvτοuργiα οι βελτιωμένες μηχανές διπλασίασαv τηv ταχύτητα τωv αργαλειών. Στη βαριά βιομηχανία οι ατμο· κίvητες σφύρες έκαvαv τηv εργασία πολλών αvδρώv με μεγαλύτερη ακρίβεια και ταχύτητα από πριv. Ο vέος εξοπλισμός αυτού του είδους, ωστόσο, ήταv ακριβός. Ως αποτέλεσμα, οι μεγάλες επιχειρήσεις εuvοήθηκαv στη βα στηv πορεία της ευημερίας τους, yivovτav Βιομrιχσvικη επέκταση ΟΙ παγίωση
Σε όλες τις χώρες της Ευρώπης καθώς και στις Ηvωμέvες Πολιτείες, η επικρατούσα τάση ήταv εκεivη της επέκτασης και της σuγκέvτρωσης. Αυτό ίσχυε ιδιαίτερα για τη όπου, στοv τομέα της σιδηροuργiας και της γίας, σχεδόν τα 75% τωv εργαζομέvωv εργάζοvταv σε
175 εργοστάσια ιλίωv ή περισσότερων εργατών και όπου πάνω οπό το 0% του παραγόμεvοu ηλεκτρικού εξοπλισμού nροερ όταv από γοστάσια μ πε ισσότ ρου από πεvήvτα φγαζομέvοuς. Τα μη αvήματα άλλαζαν έτσι τηv κλίμακα τη βιομηχαvία σε δύο κατεu ύvσει ταuτό ροvα. Στη βιομη ανία ενδυμάτων οι επι εφηματίε μπορούσαν va ρησιμοποιήσοuv φτηνό μη αvήματα, έτσι ώστε τα μικρά εργαστήρια v' οnοδίδοuv κέρδο . Στη αλuβοuργία, από τηv άλλη, το κόστο vεου εξοπλισμού εκτόπιζε του μικρού αvταγωvιστέ , με αποτέλεσμα va μεγαλώvοuv πολύ περισσότερο οι ήδη μεγάλες χαλυβουργικές επι εφήσει Η αύξηση τη κλίμακα τη βιομη αvία είχε σημαντικέ και σu vά αvησu ητικέ επιπτώσ ι στου εργάτες. Η nροφαvέστερη ήταν η αvά κη εποvεκπαίδεuσης εργατών και εργατριών στην ειδικότητά του · ήταν αvαγκασμ'vοι va nροσαρμόσοuv τηv παλιά του τέ vη στα καιvούρια μηχανήμα τα Πολύ σu vά αυτή η προσαρμογή κατ'ληγε σε μείωση μια ού η κύρους, ή και τωv δύο. Οι π ρισσότερε εργασίε στι μη αvέ δεν απαιτούσαv ειδίκευση· 'va μα ητεuόμεvος μπορούσε va μά ει μια δ uλειά σε μια βδομάδα περίπου. γάτες που υnερηφαvεύοvταv για μια σuγκεκριμέvη ειδικότητα και nληρώvοvταv ανάλογα με τηv ικανότητά του va τηv εφαρμόζοuv, αvαγκάζοvταv v' αvτιμετωπίσοuv το γεγονός ότι η βιομη αvική αλλαγή, ό ι μόνο του uno ρέωv va ξαvαμά ouv την εργασία του , αλλά και va ομολογήσοuv στον εαυτό του ότι οι vέες «ειδικότητές)) του δεv μ τρούσαv και πολύ. Για παράδειγμα, όταν η μη αvή η ίδια μπο ύσε va κόβει μέταλλο με άπειρη ακρίβ 10, uπή ε πολύ μικ ότ η αvάγκη από πριv για τηv ειδικότητα εvό εφαρμοστή. Ακόμα και av οι εργάτε δεν αvαγκάζοvταv va επαvεκπαιδεuτούv με αuτόv τοv τρόπο nροκειμέvοu va προσαρμοστούν στην αuξημ'vη κλίμακα παραγωγής, ήταv σu vά uno ρεωμέvοι va π οσα μόζοvται τουλά ιστοv στην εργοστασική αvαδιοργάvωση και εκλογίκευ ση. Σε τόπου ε γασία όπου η μεταφορά uλικώv μ τα έρια αποτελούσε β σικό πα άγοντα αύξηση του τελικού τους κόστους, η κμη άvιση με σκοπό τηv λάττωση του κόστοu αυτού, προκαλούσε εκπληκτική σει ά αλλαγών. Ηλεκτρικοί yεραvοί, που ησιμοποιούvταv ο σuvδuασμό μ τεράστιους μαγvήτε στη σιδη ou γία και στη αλuβοuργία, αύξησαν τηv ταχύτητα μετ φορά αγα ώv κ ι απαίτησαv τηv υποταγή τωv
Απο1ιλισμσ10
τη
αιιξηση ιη λιμα Ο Ιη παρσγωyη στο ιρyστι: (1) ικμό ηση ιη ιρyασια ικ νιου
ιοuς
176
εργατώv σε οποιεσδήποτε αλλαγές συvεnαγόταν η εισαγωγή της χρήσης τους. (2) σnοδοιικότητσ
'Εvα άλλο -και ακόμα σημαvτικότερο- αποτέλεσμα τη αλλαγής κλίμακας, ήταv η συvεχής ζήτηση περ1σσότερη αηοδοτικότητας. 'Οσο μεγαλύτερη ήταv η κλίμακα παραγωγής, τόσο σημαvτικότερη γ1vόταv η εξάλε1ψη του άχρηστου έργου. Απώλεια εvός λεnτού στηv παραγωγή δέκα ζευγαρ1ώv παπουτσ1ώv, ίσως va μη δημιουργούσε μεγάλη διαφορά αv παράγοvταv πεvήvτα μόvο ζευγάρια τηv ημέρα· av όμως κατασκευάζοvταv εκατοvτόδες, αποκτούσε ζωτική σημασία γιο τη δ1εύθυvση της εnιχείρησης η απώλεια τωv λεπτώv αυτώv.Οι ιδ1οκτήτες εργοστασίωv όπου είχε δαπαvηθεί κεφάλαιο για νέο μηχαvήματα, έχοvτας επίγνωση του κόστους της επέvδυσής τους, αύξαvαv τηv απόδοση προκειμέvου να καταστήσουν εn1κερδή τηv εηένδυσή τους αυτή. 01 1διοκτήτες εργοστασίων όπου χρησψοποιούvταv ακόμα παλ1ά μηχαvήματα, πίστευαν ότι ο μόvος τρόπος va δ1ατηρηθεί η αvταγων1στ1κότητά τους πέvαvτι σε εκσυγχρον1σμέvες μεθόδους, ήταv va επηύχουv όσο μεγαλύτερη απόδοση μπορούσαv αηό τοv λιγότερο παραγωγ1κό εξοπλ1σμό τους. Κα1 στ1ς δύο περ1πτώσεις, οι ργάτες π1έζοvταv va παράγουv όλο κα1 περισσότερο. Μια συvέηεια αυτής της ώθησης προς μεγαλύτερη αποδοτικότητα, ήταv η αvαδιάρθρωση της κλίμακας μιοθώv. Πριv από την
ΤtχvολσγικΕς αλλαγές κοι tnιτόχυvοη πορογωγης, ΗΠΑ, 1913. Το σώμα ιου ουτοκιvήτου γλιο1pώv10 οπό τη ρόμπα EΠΙOUV(J ΠΤf10Ι 010 0001 Η ημερήοιa πορογωγή ήτοv ΗΧ>Ο ουτοκίvη10
177 περίοδο αυτή, αv και υπήρχαν πάντα σοβαρές διενέξεις για το ύψος τωv ημερομισθίων, τόσο η εργοδοσία όσο και οι εργάτες φαίvοvταv ευχαριστημένοι vα διαπραγματεύονται με αφετηρία την παραδοσιακή θέση, «σωστό μεροκάματο για σωστή δουλειά μιας ημέρας». Φυσικά, οι ερμηνείες ως προς το «σωστό» μεροκάματο ποίκιλλαν. Το επίπεδο, ωστόσο, της ατομικής απόδοσης καθοριζόταν εμπειρικό. Οι προσδοκίες για τηv απόδοση τωv εργατών εξακολουθούσαν vα προσδιορίζονται από _αυτό που πράγματι παρήγαν στη διάρκεια μιας μέρας. Μετά το 1870, όμως, οι προσδοκίες και οι μέθοδοι άρχισαν vα αλλάζουν. Οι περιοδικές οικονομικές κρίσεις κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα είχαν σαv αποτέλεσμα τηv πτώση τωv κερδών πριv από τηv πτώση τωv ημερομισ ίωv. Η τάση αυτή έκανε τους εργοδότες vα πιέζουν γ1α μεγαλύτερη ατομική παραγωγικότητα τωv εργατών τους. Δεv ήταv πια αρκετό vα εργάζονται σε μια εργασία με τηv παραδοσιακή τα ύτητα. Ζητούσαν πια από τους εργάτες va παράγουν όσο πίστευαν οι εργοδότες ότι ήταv ικανοί va παράγουν. Ποιος όμως επρόκειτο va καθορίσει αυτήν τηv ικανότητα; Το ερώτημα αυτό βασάνιζε και τις δύο πλευρές στη βιομηχανία, όλα εκείνα τα ρόvια. Οι εργοδότες, που εισήγαv όργανα ακριβείας προκειμένου vα αυξήσουν τηv παραγωγή,. πείθοvταv όλο και περισσότερο ότι η απόδοση του εργάτη μπορούσε vα μετρηθεί με παρόμοια ακρίβεια. Ο επιφανέστερο εκπρόσωπος της εργατικής αποδοτικότητα και εκείνου που οvομαζόταv «επιστημονική δια είριση» της εργασίας, ήταv ο Αμερικανός Φρειδερίκος Τέιλορ (Frederic W. Taylor, 1 65-1915). Αυτός επινόησε έvα σύστημα τριών σταδίων, κατά το οποίο η απόδοση ενός εργάτη μπορούσε «επιστημονικά» va μετρηθεί· έvα σύστημα το οποίο, υποστήριζε, α παρείχε μια ακριβή μέθοδο για τον κα ορισμό κλιμάκων μισθών. Το πρώτο στάδιο συνιστούσαν η παρατήρηση, η χρονομέτρηση και η ανάλυση των κιvήσεωv τωv εργατών στη δουλειά τους προκειμένου vα καθοριστεί πόσο χρόνο απαιτούσε κάθε συγκεκριμένη δουλειά. Το δεύτερο συvοψιζόταv στοv υπολογισμό του εργατικού κόστους αυτών τωv κιvήσεωv. Το τρίτο ήταv η παραγωγή «vορμώv» ή γεvικώv προτύπων ποσστήτωv παραγωγής, που όλοι οι εργάτες ήταv υποχρεωμένοι v' αποδώσουν. Οι νόρμες αυτές ήταv πάντα υψηλότερες από ό,τι ίσχυε στηv παραγωγή κάτω από παραδοσιακές συνθήκες.
Εnιστημοvι ή δια είpιαη
178 Αμοιβή κατ' αποκοπή
Προκειμένου va εvθαρρυvθούv οι εργάτες v' αποδεχτούν τα πρότυπα αυτά, ο Τέιλορ παρότρυνε όλους τους εργοστα σιάρχες va υιοθετήσουν τηv κατ' αποκοπή παραγωγή (δηλ. πληρωμή σύμφωνα με τη συγκεκριμένη παραγωγή του κάθε εργάτη) αvτί για τηv αμοιβή σε ωρομίσθια ή ημερομίσθια βάση. Η κατ' αποκοπή (με το κομμάτι) πληρωμή, ήδη κέρδιζε έδαφο σε πολλά αμερικαvικά και ευρωπαϊκά εργοστάσια. Στη θεωρία τουλάχιστο, οι εργάτες δεv ήταv αντίθετοι σ' αυτήv τη μορφή πληρωμής σκέφτοvταv ότι η μοναδική τους ελπίδα συμμετοχής στα κέρδη μιας αυξημένης παραγωγής, βρισκόταν στη δυνατότητα va πληρώvοvται άμεσα για ό,τι παρήγαν. · Οταv όμως τους είπαv ότι η αμοιβή τους δεv θα αυξαvόταv εκτός av κάλυπταν τις προκαθορισμένες -και, κατά τη γvώμη τους, ανεδαφικές- νόρμες, εξεγέρθηκαν, υποστηρίζοντας οτι οι νόρμες θεσπίζοvταv με βάση τηv απόδοση τωv ταχύτερων εργατών. Παρ' όλο που οι εργάτες ίσως μπορούσαν va κερδίσουν περισσότερα χρήματα av, αποδέχοvταv τοv vέο τρόπο πληρωμής, απεχθάvοvταv τηv παρείσφρυση της διεύυvσης στηv εργασία τους. Παρά τηv αντίδραση αυτή, όμως, η επιστημονική διαχείριση επεκτάθηκε σ' ολόκληρη τηv εκβιο· μηχαvισμέvη Δύση. Στηv Αγγλία, στις Ηvωμέvες Πολιτείες, στην ηπειρωτική Ευρώπη, ιδιαίτερα στους μηχανουργικούς τομείς, το έvα εργοστάσιο μετά το άλλο προσχωρούσε στη vέα θεωρία περί αμοιβής της εργασίας. 'Οπου δεv ήταv εντελώς δυνατή η επίτευξη της «αποδοτικότητας» στο χώρο εργασίας, η διεύθυνση προχωρούσε στηv εκλογίκευση τωv δικώv της λειτουργιών. Τα λογιστικά τμήματα επεκτάθηκαν και εvθαρρύvθηκαv va παρακολουθούν στεvά το πρόβλημα του ελέγχου του κόστου σ' όλους τους τομείς της παραγωγής και της διανομής. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές δεv ήταv παρά έκφραση της γενικής κίνησης στηv κατεύθυνση της μεγαλύτερης αποδοτικότητας. Προέκυψαν από τηv κατακόρυφα αυξημένη κλίμακα παραγω· γής, τηv ανάγκη ελάττωσης της περιττής σπατάλης, όπου αυτό ήταv δυνατό, και τηv επιθυμία άντλησης του μέγιστου δυνατού κέρδους από τηv εξάλειψη περιττών κιvήσεωv και αvτιπαραγω· γικώv συvηθειώv. 3. Ο ΝΕΟΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ Οι θεσμοί του καπιταλισμού, αvταποκριvόμεvοι στη διεύρυνση της παραγωγής και στις συνακόλουθες πιέσεις για
179
παραπέρα αποδοτικότητα, άρ ισαv va αvαδ1οργαvώvοvτα1 προς το τέλο του 1 υ αιώvα. Μέ 1 τότε, 01 πε ισσότερ mι ειρήσει ήταv μικ έ ή το πολύ μέσου μεγ' ους κα ώ όμως άρ ισαv va μ γαλώvουv και v' αυξάvουv οι αvάγκ ς του γιο νέα κεφ · λα10, ά ετοιρειώv. Οι vόμοι για τι εται ίες περιοριαμέvης υ ύvη , που τέ ηκαv αε ισ ύ στι περισσότερε ώ ε κατά τη διάρκεια του αιώνα, συvτ'λεσαv στηv εv άρ υvση αυτώv τωv συγ ωvεύ σεωv. «Περιο ισμ • vη ευ ύvη» σήμαιvε ότι va τομσ που κοτείχ μετο έ μια εταιρεία , μπορούσε va εωρη υπεύ υvο μόvο για το ποσό τη αξία τωv μετο ώv του, σε περίπτωση που η εται εία ρεωκοπούσε. Με τηv εξασφάλιαη αυτή, πολλές ιλιάδες αvδρώv και γυvαικώv της οστική τάξη ώρησαv τηv επέvδυση σε μετο ικέ εται είε ασφαλή και κερδοφόρο τ · πο οικοvομική δραστηριότητα . Έτσι, εμφαvίστηκε μια τάξη μετόχωv εισοδηματιώv που δημιουργή ηκε από τηv προ υμία τωv κυβερvήσεωv va εv αρρύvουv τοv καπιταλισμό μέσω ευvοϊκής vσμο εσία , κο ώς και από τηv επι υμία τωv καπιταλιστώv επι ιρηματιώv να επεκτείvουv τι βιοι χαvικέ επι ειρήσεις τους για τηv ικανοποίηση τη αυξημ ,ς ζήτησης. • Ολο και π ρισαότερ ς Το ρηματιστήριο τη
Υορκη
το 1 93
Η ανάπτυξη των εταιρειών
180
επιχειρήσεις έπαιρvαv τη μορφή αvώvυμωv εταιρειών και εταιρειών περιορισμένης ευθύvης. Με τοv τρόπο αυτόv, η διαχείρισή τους έτειvε va απομακρύvεται από τοv άμεσο έλεγχο τωv οικογεvειώv ποu τις είχαv ιδρύσει ή και τωv διοικητικών τους συμβοuλίωv, και v' αuξάvεται, αντίθετα, η επιρροή τραπεζιτών και χρηματιστών, ποu σuχvά ήταv εγκατεστημένοι σε πόλεις απομακρυσμένες από τα εργοστάσια στα οποία είχαν επενδύσει κεφάλαια. Οι άνθρωποι αυτοί δεv επέvδυαv τα δικά τους χρήματα, αλλά τα χρήματα τωv πελατώv τους η δύvαμή τους va ενθαρρύvοuv ή va αποθαρρύvουv τηv ανάπτυξη σuγκεκριμέvωv βιομηχαvιώv και επιχειρήσεων, εvίσχuσε τη δημιοuργiα εvός απρόσωπου χρηματιστικού κεφαλαίου. Κόθετη ορyόνωοη
Οριζόντιο ορyόνωοη:
ορτέλ
οι τραστ
Η εταιρική οργάνωση σε μεγάλη κλίμακα διεuκόλuvε την εξάπλωση της βιομηχαvικής σuγκέvτρωσης. Μερικές βιομηχα· vίες -η χαλuβοuργία, για παράδειγμα- επεκτάθηκαν κάθετα Οι χαλuβοuργiες, για va εξασφαλίσουν αδιάκοπη παραγωγή, αηέκτησαv τα δικό τους αvθρακωρuχεία και σιδηρωρυχείο. Με αuτόv τοv τρόπο, μπορούσαν va εξασφαλίσουν τηv παροχή πρώτωv uλώv σε συμφέρουσες τιμές. Συχνά, οι ίδιες αλuβοuργίες αποκτούσαv τοv έλεγχο εταιρειών ποu το προϊόντα τους κατασκευάζοvταv από χάλυβα, για παράδειγμα, vαuπηγείωv ή εργοστασίων σιδηροδρόμων. Έτσι, δεv κατείχαν πια μόvο έvα έτοιμο απόθεμα πρώτων uλώv, αλλά και μια εξίσου έτοιμη αγορά για τα βιομηχανικά τους προϊόντα -χαλύβδινες πλάκες, χαλύβδινες ράγες, ή οτιδήποτε άλλο θα μπορούσαν να είvαι. Τέτοιου είδους κάθετη ενσωμάτωση ήταv δuvατή μόvο ως αποτέλεσμα της διάθεσης χρημάτων για επενδύσεις, μέσω των εσμώv χρηματιστικού κεφαλαίου. ια δεύτερη μορφή εταιρικής οργάνωσης ήταv έvας οριζόντιος σχηματισμός: το «καρτέλ>Ι. Αυτά ήταv ενώσεις μεμονωμένων εταιρειών ποu παρήγαν τα ίδια προϊόντα και που εvώvovτav για τοv περιορισμό, αν όχι τηv εξάλειψη, του αvταγωvισμού. Εφόσοv τα προϊόντα τους ήταv εντελώς ίδια, μπορούσε va επιβληθεί μια ομοιόμορφη τιμή. Οι εταιρείες που ασχολούvταv με τηv παραγωγή άvθρακα και χάλυβα, προqφέροvταv ιδιαίτερα για την οργάνωσή τους σε καρτέλ, εξαιτίας τοu κόστους της αρχικής επένδυσης. Η οικοδόμηση, ο εξοπλισμός και η στελέχωση εvός χυτηρίου χάλυβα κόστιζαν πάρα πολύ· κατά συνέπεια, υπήρχαν λίγες σχετικά χαλυβουρ γίες. Επειδή ακριβώς ήταv λίγες, η οργάνωσή τους σε έvαν
181
συνεταιρισμό ήταv υκολότερη. Τα καρτέλ ήταv ιδιαίτε α ισχυρά στη Γερμανία· στη Γαλλία, αvτί ετα, όπου δεv υπήρχε βαριά βιομηχαvία, όπου η παράδοση της μικρής οικογενειακή επιχείρησης ήταv ιδιαίτερα παγιωμ' vη και όπου υπή ε μακρόχρονη πα άδοση αντίθεση οτοv αvταγωvισμό με τη μορφή τη μείωση τωv τιμών και του γενικού εvδοβιομηχαvικού πολέμου, τα καρτέλ δεv ήταv ισχυρά. Στη Βρ ταvία, av και σχηματίστηκαν με ικά κα τέλ, η συv χιζόμεvη π οσήλωση στηv πολιτική του ελεύ ε υ εμπορίου, σήμαινε ότι οι ετοιρεiες θα δυσκολεύοvταv va διατηρήσουν στα ερές τιμές. Πώς ο μπορούσαν va το κάvουv av δεv απέκλειαν, μέσω δασμών, τους ξένους οvταγωvιστές που ή ελαv vo τι αvταγωvιστούv με χαμηλότερε τιμέ ; Η Γερμανία εi ε εγκαταλεiψει τηv πολιτική του ελευ έρου εμπορίου το 1 79· οι Ηvωμέvε Πολιτείε , όπου τα καρτέλ ήταv γνωστά ω «τραστ», είχαν κάνει το ίδιό, μετά τον εμφύλιο πόλεμο, av και ό ι μεμιά . Η Β εταvία, αντί ετα, παρέμεινε π οσκολλημέvη στο ελεύθε ο εμπόριο, μέ ρι που μπήκε για τα καλά ο 20ό αιώνα . Οι υπε ασπιστές τωv καρτέλ υποστήριζαν ότι η εξάλειψη του ανταγωνισμού επέφερε στα ρότερες τιμέ και περισσότε ο συνεχή απασχόληση. Τόνιζαν επίση ότι τα κα τέλ, σ εδόv πόντο, ελάττωναν το κόστος παραγωγής. Οι πολέμιοί του αvαρωτιούvταv, ωστόσο, av αυτό το ελαττωμένο κόστος Το 11• 001001,) Κr,οι π σtι1 Γι
μοvιο
182
Αντίθεση στα καρτέλ σι τραστ
)1\0\:
οδηγούσε σε χαμηλότερες τιμές, ή, όπως υποστήριζαν, σε υψηλότερα κέρδη των μετόχων. Οι κριτ1κοi των καρτέλ ήταν δραστήριοι στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου οι λεγόμενοι κυρίαρχοι της βιομηχανίας, ιδιαίτερα ο χρηματιστής Μόργκαν (J.P. Morgan 1837-1913), χαρακτηρίζοvταv σαν φεουδάρχες βαρόνοι vέου τύπου. Ο vόμος «αvτι-τράστ» του Σέρμοv (Sherman) ψηφίστηκε από το Κογκρέσο το 1890 γιο vo περιορίσει τις συγχωνεύσεις στη βιομηχανία. Είχε ωστόσο ,εριορισμέvης σημασίας επιρροή στηv επιβράδυνση της •>ιαδικασiας αυτής, μέχρι την εφαρμογή της πολιτικής διάλυσης 1ωv τραστ κατά την προεδρία του Θεοδώρου Ρούσβελτ (Theodore Roosevelt, 1901-1906). Στις άλλες χώρες της Δύσης το καρτέλ εταιρειών και οι συνεταιρισμοί κό vc,vτav είτε ήταν ανεκτό, ως φυσικό στάδιο της ανάπτυξης ενός κc πιταλιστικού συστήματος που, όπως υποστηριζόταν, κο τέ.<λυζε με ευεργετήματα όλες τις τάξεις της κοιvωvίαc. . ΔΙΕΘΝΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΑΣ
ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ:
ΒΡΕΤΑΝΙΑ
ΕΝΑΝΤΙΟ
Σε ολόκληρη τηv περίοδο που εξετάζουμε, η Βρετανία και η Γερμαviα είχαν εμπλακεί σ · έvav σκληρό βιομηχανικό ανταγωνισμό. Μέχρι το 1914, τόσο οι Ηνωμένες Πολιτείες όσο και η Γερμανία είχαν ξεπεράσει τη βρετανική παραγωγή σε πολλούς τομείς. Η γερμανική πρόκληση, ωστόσο, ήταν η σημαντικότερη για τους Βρετανούς. Ο βιομηχανικός ανταγω νισμός με τη Γερμαviα, ας σημειωθεί, συντέλεσε στην αvαδιόταξη τωv πολιτικών συμμαχιών στο τέλος του αιώνα. Η Βρετανία, στηv πορεία της προς μια συμμαχία με τοv προαιώνιο εχθρό της, τη Γαλλία, εvαvτίοv της Γερμαvίας, βρέθηκε vo συμμετέχε1 σ' έvav ανταγωνισμό ναυτικής υπεροχής με τηv τελευταία, αποφασ1σμέvη va μη χόσs τηv παμπάλα10 κυρ1αρχίο της στις θαλόσσ1ες επ1κοιvωviες προς όφελος του νεότευκτου αvταγωvιστή της. Η έκταση των γερμανικών επιτευγμάτων
Σε πο10 βαθμό πέτυχαν 01 Γερμανοί va ξεπεράσουν τους Βρετανούς; Ώς το 1914, η β1ομηχαv1κή κα1 εμπορ1κή υπερο ' της Βρετανίας κατά κανένα τοόπο δεν είχε ανατραπεί· ο όγκος του γερμαv1κού εμπορίου στο γύρισμα του αιώvα δεν ήταν μεγαλύτερος από το 60% του βρετανικού. Η Βρετανία, ωρψότερη βιομηχανικά από τη Γερμαvlα, μετατόπιζε το βάρος
183 η nέκταση τη στοv τομ'ο τωv υnη εσιώv, ο κλ 'δου τη διανομή τωv ώv. Τ ότι η n βιομη vικώv ο ο ώv τη ταvία δεv υξή ηκ n αnάvω ano το διπλάσιο κ τ' τηv n ί δο 1 70-1 13, vώ τη Γερμ vία εξanλασι 'σrηκε, οφειλόταν εvμέρει κ ι σrov nαραnάvω λόγο. Ούτε ακόμα έn εnε va υnοτε εί ότι όλοι οι τομείς τη γερμανική βι μη αvία nοδ τικέ , εκκαι τε vολογικά n οηγμέvε μοvόδε κά ε σύγ οvη ημική μ v , ο κ ' ε ακμ 'ζουσα βουργική εγκατάσταση, αvτιστοι ούσαv πολλά μικρότερα γα στήρια, λίγο αvώτ ρα από εκ ίvα της οικοτεχνί . Παρ' όλ' αυτά όμω , ήταv γ γοvό ότι η Γ ρμαvία αnοτελούσ μια σοβαρή aττειλή για του Β ταvού . Ακόμα και nριv από το 1 70, οι Γερ μανοί εί av σταματήσει va παρέ ουv 'τοιμη αγορά στι βρετα νικές βιομη αvί · 01 Γ ρμαvοί κάλυπταν πια τι αvάγκε τους. ετά το 1 70, η Γ ρμαvi άρ ισ va εξάγ I στοv υπόλοιπο κόσμο. ταvοί εω ούσ v αnοκλ ιΕισ ωρώvτ σε γο στικά δικέ του , οι Γε μανοί έμnο οι n οω ούσ v τα γερμανικά nροιοvτ στηv Αυστ αλία, τη ότια Αμ ική, τηv Κίνα, κα ώ και στηv ίδια τη Β ταvία. Σ τομ ί όnω η βιομη αvί ο γαvικώv ημικώv ουσιών και ηλεκτ ικού εξο πλισμού, η ερμαvία ξεnέ ασε τη Βρετανία σε πωλήσει ο' ολόκλη η τηv υδρό ειο. ίσω
Πώ μn εί v σημαvτικότε
ερμηvευ εί η επιτυ ία τη Γε μανία και, εταvία va τηv , η αvικαvότητα τη
Εσωτερικό ολυβουργείο Κ ουπ στην Έοοη τη Γε μοvίο
184 Αιτια της αθuοτέρηαης της Βρετανίας: (1) το πρόβλημα
της προτεραιότητα
αντιμετωπίσει; Θα προσπαθήσουμε va δώσουμε μια απάντηση στο δεύτερο ερώτημα πρώτα. Η Βρετανία μειονεκτούσε επειδή ήταv το πρώτο έθνος που εκβιομηχανίστηκε. Εξαιτίας του κεφαλαίου τiου είχε επεvδυθεi σε παλιότερα εργοστάσια και εξοπλισμό, οι Βρετανοί ήταv απρόθυμοι va μπουν σε vέου τομείς ή va εφαρμόσουν vέες μεθόδους. Για παράδειγμα, επειδή οι Βρετανοί είχαν κατασκευάσει μονάδες παραγωγής αλκαλίων με βάση μια παλιότερη, λιγότερο αποδοτική μέθοδο, βρέθηκαν παγιδευμένοι στηv υποχρεωτική συνέχιση της παραγωγής μ' αυτόν τοv τρόπο, ακόμα και ύστερα από τηv αvακάλυψη τη μεθόδου Σολβέ. Αvτί va κάvουv τηv πολυδάπανη μεταστροφή, οι Βρετανοί βιομήχανοι δοκίμασαv va κάvουv τα αλκάλιά του αvταγωvιστικότερα, ελαπώvοvτας το κόστος και αυξάvοvτα τηv απόδοση τωv εργατώv. 'Οταv όμως εφαρμόστηκαν παραπέρα βελτιώσεις στηv παραγωγή κατά τη δεκαετία του 1890, η βρετανική παραγωγή, όχι μόvο απέτυχε va παρακολου θήσει τηv αύξηση της γερμανικής και της αμερικαvικής, αλλά και ελαττώθηκε. Οι ίδιες δυσκολίες εμφαvίστηκαv και στο χάλυβα. Και εκεί η Βρετανία παρεμποδίστηκε από το πρόβλημα της πρώιμης εκβιομηχάvισής της. Το βιομηχανικά της κέvτρα είχαν διαμορφωθεί σύμφωνα με τηv κλίμακα της παραγωγή τωv αρχών και τωv μέσων :rου 19ου αιώvα. 'Ηταv πια αvαγκαίες μεγάλες εκτάσεις γης, κοvτά σε μεταφορικές αρτηρίες, για την εγκατάσταση χαλυβουργικών μοvάδωv. Εξαιτίας του συνωστι σμού τωv βρεταvικώv βιομηχαvικώv πόλεων, δεv μπορούσαν va κατασκευαστούv χαλυβουργικές μοvάδες εξίσου μεγάλες με τι γερμανικές ή τις αμερικαvικές. Το αποτέλεσμα ήταv ότι, γύρω στα 1900, οι μεγαλύτερες χαλυβουργίες της Βρεταvίας δεv ήταν μεγαλύτερες από τις μέσου μεγέθους της Γερμανίας. Ακόμα και οι vέες μονάδες που κατασκευάζοvταv για τηv παραγωγή άλλων βιομηχαvικώv προϊόvτωv στη Βρετανία, έφταvαv το έvα τρίτο μόvο του μεγέθους εκείvωv που κατασκεύαζε ο κύριος αvταγωvιστής της. Επειδή τα γερμαvικά εργοστάσια ήταν μεγάλα και κατά συνέπεια αvτιπροσώπευαv μεγάλες επενδύσεις κεφαλαίου, οι διευθυντές τους έκαvαv ό,τι μπορούσαν για va εξασφαλίσουν τηv αποδοτική τους λειτουργία. Εκλογίκευσαν το σχεδιασμό τους και τυποποίησαν τμήματά τους σε μια έκταση που οι Βρετανοί, με τις μικρότερες μονάδες τους συvέχιζαv va θεωρούν περιττή. Οι μικρότερες μονάδες δέχοvταv κατά καvόvα μικρότερες και πιο εξειδικευμέvες παραγγελίες, που δεv
185 εν άρρυvοv τηv τυπ ποίηση. Av και η τυποποίηση εί κετέ βιομη οvί τη Β ετοvίο επιτευ i μ ρι το 1914 ο -,δ,αίτερ τη σιδη υργία και τη ολυβουργiο- σε πολλού άλλο 'μεv μάλλον η ξοί ση n ά ο κοvόvο . Το βιομη οv,κό προβάδισμα τη Β ετοvίο που κο ήλωσε τι οστικέ περιο έ σε οπο οιωμ' vo n ότυπο πα ε μπο δίζοvτο έτσι τηv οvόπτυ η, ί επιπτώσε, και στη βρετονική νοοτροπία. Επειδή i ov ει τόσο πολλά σε τόσο λίγο ρόvο, οι Β ετοvοί εί ov κοτοvτήσ , αυτάρεσκοι. Που εvό δε'! εκφ οζότοv αυτό σοφέστ ρο οπό ό,τι στη β ετοvική στάση απέναντι στηv εκπαίδευση. Av το επ,τ ύγμοτο τη πρώτη βιομη αvική επανάσταση -γιο παρ'δε,γμο, η οτμομηχοvή, η •κλώστρια Τ έvη»- ήταv αποτελέσματα μια δι δικασiα που μπορούσε vo οvομοστεi δημι υργικό ουτοσ διοσμό , εκεivο της δεύτ ρη «εnαvόσταση > ήτοv π οϊόvτο οργανική και κορnοφό έvωση τη κο ορή επιστήμη με τηv τε voλoyia. Η επ,τυ ίο εξ τιόταv πιο από μια γενικό μ ρφωμέvη εργατική δύναμη, έvα εκπαιδευμένο σύνολο μη αvικών, έvα σύνολο τε χvικώv με ιστημονικές βόσ ι και έvα σώμα υψηλό καταρτι σμέvωv, δημιουργικών επιστημόvωv. Η Γερμοviο δημιουργούσε τετοια στελέ η· η Βρ ταvίο ό ,. όλ, το 1 70 εγκa,v,όστηκε έvο ουστημο δημόσια στο, ειώδου εκπαίδευση στη Β ταvία, η οποiα δεν έγι υπο εωτική παρά μετά οπό δέκα ρόvια. Στη Γερμανία, η υπο εωτική εκπαίδευση ροvολογεiται από τον 1 αιώνα. Η β ετοvική όρ ουσο τάξη πiστευε ότι ο πρωταρχικός σκοπό τη εκπαίδευση ήταν ο κοινωνικός έλεγχος va μα oivouv το παιδιά ό , μόνο οvάγvωση και γραφή, αλλά και v· αποδέχονται τη δεδομένη του έση στηv κοινωνική δομή. Av και η γερμανική στο, ειώδη εκπαίδευση ήταν επίση αυταρχική οπό πολλέ απόψε, , το γεγοvό ότι είχε εφαρμοστεί νωρίτερα και ήταν άμ σο συνδεδεμένη με συστήματα δευτε βά μια εκπαίδευση , εv ά υvε την ανάπτυξη τωv ικανοτήτων των μα ητώv· οπό την άποψη αυτή ήταν περισσότερο αποδοτική από όσο η βρετανική. Επειδή η Βρετανία κα υστερ ύσε οτοv τομέα τη στο, ειώδου εκπαί δευση , κο υστερούσ και στηv ανάπτυξη επιστημοvικώv και τε vολογικώv εργαστηρίων κα ώ και επογγ λμοτικώv εκπαι δευτικών κέντρων. Στη tε μανία το κ άτ εγκο ίδρυσε ένα περίπλοκο δίκτυο τέτοιων τ νικών ιδ υμάτωv· στη Β τοvία δεν υπήρ ε ο εδόv κοvέvα πριv οπό τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο.
(2)
νοοτροnισ
186 Εnανόnαυοη
Η επανάπαυση ήτοv ο κύριος λόγος γιο τηv έλλειψη ου1η. Οι Βρετανοί έτειvοv va πιστεύουν, λοvθοσμένο, ότ ι η προκτικ εμπειρία και η εξάσκηση στηv εργασία θα δημιουργούσαν 1ις αναγκαίες ικανότητες γιο va μηv τους ξεπεράσει η ολλογη. Επιπλέον, η μεγαλοαστική τ ισμ' vη ότι ο σκοπό τηc κποίδευσης δεv ήτοv η π δημιουρ ικώv τε vολογωv, ολλό <<κυρίωv». Ποτέ ρ που ί av κάv ι π ριουσίε ως επιχειρηματίες στη διάρκεια τη π ώτη βι μη οvική εττοvό στοσης, έστελvοv τους γιους τους οικοτpόφους σε ιδιωτικα σχολείο του Κοίμπριτζ 10 μόρφωση -εκμάθηση ο υ ίως. Τ ποιδι' ουτ ' τωv οποίωv τ δημιου μπορούσα κάτω οπό λλ συv ήκ va διο επιστήμη και οτηv τεχvσλογίο, π'λε πολιτικών ή γρaφειοκροτώv στηv _εσωτερική ή τηv ουτοκροτοική αποικιακή διοίκηση. Το αποτέλεσμα ήτav ο δραστικός περιοριομ τ υ ουvομικού οημιουρ ικώv τε vολό ωv και δυναμικών επιχειρηματιών. Υπήρχοv λιγότεροι άvtιρωποι ono όσοι στη Γερμοvίο ή στις Ηνωμένες Πολιτείες, που εvδιοφε ροvτοv va ρ γavώσουv το ουξοvόμενο κεφάλαιο που ήταν οπο οίτητο γ ιο την πραγματοποίηση της βιομηχανικής επέκτασης. 'Ητοv ευκολότερη η επένδυση σ υπε πόντιες επιχειρήσεις, παρά ο προσοvοτολισμό στηv av ζωο όvηση διάφορων επιχειρηματικών τομέωv στο εσωτεpικο. Μια καχυποψία aπέvοvτι σe κ ' βρετονική τάση στήριξης οτηv του παρελθόντος, παρεμπόδισε τη Β κάτι εpμavικη περισσότερο οπό μια σπασμωδική ποόκληοη.
5. ΔlΕΘΝΗΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ: ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΣ Μια nσyκοομια οικονομfα
Ο οvτογωvισμ' στη Βρ τ vίο κ ι τη Γερμανία ήταv απλώς η εvτοvότερη πλευρά του διεθνούς avτaγωvιομού ι τωv τ λ υτοίωv δ κ τιώv του Ι 9ου αιώva. Καθώς ες χώρες προχωρούσαν aτηv κατεύθυνση τη εκβιομηχάνισης, η αναζήτηση ογορώv οπό μέρου του τις έφερε σε 6μεση αντίθεση μεταξύ τους. Μια συvέπει αυτής τη οvτί εση ήταv η εγκατάλειψη του δόγματο του λεύ ε ου πό τη Β εμnο ίου απ' όλ εκτό οvί 'Οπως είδ με, οι Γ ρμοvο! ί av πο ίψει τηv πολιτική τωv μηλώv δα μώv το
187
ομ'vου πολιτισμ'vου κόσμου, ο μπο ύσοv v' vτολλά σοvτοι μέσως το έv με το άλλο, με ά ο' έvο κοιvό μέτρο -τη διε vή τιμή του βάση τηv ρυσού. Κατά συvέπειο, οι ώρε που ειάζοvτοv εισαγωγές από τις Ηvωμ'v Πολιτ ί ς, γιο π 'δειγμο, δεv ήτοv υπο ρεωμέvες vo πουλήσουν ο ο ά άμεσ σ' αυτή τη ώρα. π ούσοv v το πουλήσουν στη ότιο Αμε ική, v' αvτολλάξουv τ ήμοτο που ο έποι vov με ρυσό και κατόπιν v' ο οράσουv π vτο τωv Ηvωμ'vωv Πολιτειών. υ ωποικε ώ ε , ξο τημέvε οπό π ώτωv υλώv γιο v διοτη ήσουv το του π ρογωγή , εισήγοv περισσό Γιο v' απ φύγουν τ διογκούμενο υ ο προέκυπταν οπό ουτήv τηv π οκτική, βαοίστηκσv τι «άδηλε » ξογω ές: v υτιλίο, σφάλειε , τόκοι επεvδυμέvωv ή δοvεισμ'vωv κ φολοίωv. Η έκταση τωv β εταvικώv ήταv κατά πολύ Λ vδίvο ήτοv η μεγολύτ ρημ τογο του κόσμου, π τηv οποίο σπ'βλεποv οι στ οφούv οπουδήποτε αλλού. επίδοξοι δαv ιζομ'vοι, π Το 1914, η Β τοvίο 20 δισ κστομμύ ια δολάρια επεvδυμ'vo στο ξωτερικό, έvοvτι .7 δισεκατομμυ ίωv δολαρίων της Γ λλία και 6 της Γ ρμ vί . Η σφολιστική εταιρεία του Λόιvτ (Lloyds) ξυπη ετούσε π λάτ ς τη σε ολόκληρο τοv κόσμο. Ο β ετοvικ ' εμπο ικ ' στόλο μετέφερε τα βιομη οvικά γα ά κ ι τι πρώτ ς ύλες όλωv τωv εμπο ικώv ω ώv. 'Ητοv ο όγκο οκ ιβώ τωv « 'δηλωv» ξο ωγώv τη ψ στη ρ ταvίο vo π εκείνο ·που π πιστή στο δόγμα του ελ ύ u μπο ί υ, εvώ το άλλ πιβάλουv δασμού . τε στι ρ μό τη
f(
Άδηλ ς» εξσyω ίς
188 Αnοτελέομοτο στην Αφ ρική οι στην Ασία
Ο ανταγωνισμός μεταξύ τωv κυριότερων 01κονομ1κώv δυνάμεων αυτής της παγκόσμιας αγοράς, δεv επηρέασε μόνο τις μεταξύ τους σχέσεις, αλλό και τις σχέσεις με τις λιγότερο αvαπτυγμέvες περιοχές από τις οποίες εξαρτώνταv όλο και περισσότερο, τόσο για πρώτες ύλες, όσο και για αγορές. Σε μερικές από τις περιοχές αυτές, όπως η Ινδία και η Κίνα, υπήρχαν έδρες αρχαίων αυτοκρατοριώv. 'Αλλες, όπως η κεντρική Αφρική στέγαζαν λιγότερο πολύπλοκες κοιvωvίες φυλών ιθαγεvώv. Ανεξάρτητα από τη φύση όμως του γηγεvού πολιτισμού, η διείσδυση της σύγχρονης επιστήμης και τεχνολογίας, της συστηματικής μισθωτής εργασίας, τωv συγ χροvωv 01κονομ1κώv και vομικώv θεσμών, προκάλεσαν τερά στια αναστάτωση. Av και σύρθηκαν στο παγκόσμιο 01κο vομ1κό σύστημα, αυτές 01 περιοχές δεv άντλησαν απ' αυτό τα ευεργετήματα που είχε αντλήσει η Δύση. Οι ντόπιες βιομηχανίες, όπως η ινδική κλωστοϋφαvτουργία, δεv είχαν καμιά ελmδα επιβίωσης στον αvταγωvισμό με τα εργοστασιακά προϊόντα του Μάντσεστερ. Ο τρόπος ζωής τωv Αφρικαvώv βοσκών και κυvηγώv αποδιοργανώθηκε από τις δραστηριό τητες τωv Ευρωπαίων κτηvοτρόφωv και μεταλλωρύχων. Εκείνοι που δούλευαν ως βαρκάρηδες και αμαξάδες, έχασαν τα μέσα βιοπορισμού τους εξαιτίας των σιδηροδρόμων που κατασκεύασαν 01 δυτικές χώρες. Παρ' όλο που δημιουργήθηκαν vέα επαγγέλματα, αυτά αvήκαv στο δυτικc ρυθμό ζωής, υπαγορεύονταν από τις δυτικές οικονομικέ απαιτήσεις και απειλούνταν από δυτικές οικοvομικές αvαταρα Χές. Σε μεγάλο βαθμό, οι εργάτες εκείνου του αναδυόμενου κόσμου αναλόμβαναv το ρόλο μιας παγκόσμιας ανειδίκευτης εργατικής τάξης κάτω από την ηγεμονία του δυτικού καπιταλισμού.
Ορισμός τοu ιμn εpιολιομ ού
Αυτή η σφαιρική εικόνα μας διευκολύνει va καταλάβουμε τα χαρακτηριστικό του ιμπεριαλισμού του τέλους του 19ου αιώνα. Θα ορίσουμε τον ψπερ1αλ1σμό απλώς ως υποταγή εvός λαού από έvav άλλο. Με τn μοpφή αυτή, ο ιμπεριαλισμός είχε υπάρξει σε ολόκληρη τη διάρκεια του 19ου αιώvα. Οι Γάλλοι είχαν διεισδύσει στην Αλγερία και οι Βρετανοί στην Ινδία. Σε άλλα μέρη του κόσμου, όπου οι δυτικές δυνάμεις δεv κυβερνούσαν άμεσα, ασκούσαν συχνά έμμεση επιρροή τόσο ισχυρή, ώστε να αποκλείεται κάθε αμφισβήτησή της από του «ιθαγενείς)). 'Οταv η Δύση «άνοιξε)) τηv Κίνα, από το 1834,
189 άφησε στους Κιvέζοuς τηv τυπική διακuβέρvηση του κράτους τους. Εξασφάλισε όμως τη διεξαγωγή τωv uποθέσεωv σύμφωνα με τα δυτικά σuμφέροvτα και μέσα στα πλαίσια της «σφαίρας επιρροής» της Δύσης. Με αuτόv τοv τρόπο, η Βρεταvία πρόσ 1:σε στηv «αvεπίσημφ> αυτοκρατορία της τις χώρες της ότιας Αμερικής, της Αφρικής και της vότιας και ανατολικής Ασίας. Κα ώς περνούσε ο καιρός και αuξάvοvταv οι αντιθέσεις, οι ευρωπαϊκές δυνάμεις κιvούvταv με μεγαλύτερη συχνότητα και αποφασιστικότητα για va ελέ ξουv τόσο τη δι κυβέρνηση όσο και τηv οικοvομία uπαvάπτυκτωv χωρώv. Av και οι πρωταρχικέ αιτίες του ιμπ ιαλισμού ήταv πολιτικές και οικονομικές, η uποστή ιξη προ τηv αυτοκ το ική π λιτική ίχε σχέση κ ι μ ποικιλία συvαισ ημάτωv. Μερικ i unοστήριζα\l ότι ήταv κα ήu ώπη va εκπ λιτίσ ι ή va εκχριστια ί ι τι κοv τη «βάρβαρ » και « ιδωλολ τ ικές» π ριοχές του πλανήτη. Η καταπολ'μηση του δουλ μπορίο , τη n ίvα τη βρώμ κ ι μιτός ό'(1 του αvαλφαβητισμ ύ φαι 'ταν σ n λλούς εισβολή στηv καρδιά τη Αφρικής και στι ζ ύ κλες της Ασία Εκατοvτάδ ς Ευ ωπαίοι uσί oav τηv άvετη οστική ζωή του για va σuμμ άσ ουv ο ό,τι ήταv αvαvτίρρητ μια ανιδιοτελή αποστ λή. • Αλλοι υποατή ιξα τοv ιμπ ριαλισμό, επsδή η va n vηγυρίζουv τηv ισ ύ τη πολιτική αυτή του , υvαίκε και παιδιά ικαvοnοιούvταv va πατρίδας του . 'Αvδ δεί vouv απόμακρ άρτη όπου κυμάτιζ η σημαία τους. 'Ηταv κάπω κα ησu αστικό va γvωρίζοuv ότι ο ήλιο δ v 'δυε ποτ' στη βρ ταvική αυτοκρατ ία.
Τα αίτια του ν ου ιμnεριαλισμοu
Οι υπ ύ υvοι για τη διαδικασία τη οικοδόμηση αuωκρατοριώv, ωατ ' ο, av και καλωσόριζαv τηv ενίσχυση που τους παρ όταv από οποιαδήποτε κατεύ υvση και για οποιοδήποτε λόγο, καθόριζαν τηv πολιτική του ως αvταπό κριση σε έvav σuvδuασμό πολιτικών και οικοvομικώv σuμφερόvτωv, κα ώς και ω συμπλή ωμα της διαδικασί της εθνικής συγκρότησης. Η εθvική ασφάλεια και η δια τήρηση μιας γενική ισορροπία δυvάμεωv ήταv ζήτηματα που δεv αnεί av ποτέ πολύ από τηv κύρια κατεύ uvaη σκέψης και σχεδιασμού τωv πολιτικών ηγετώv. Η κυριαρ ία της Βρεταvίας στηv Αίγυπτο κατά τη δεκαετία του 1 Ο ήταv αnοτέλ σμα, σε μ γάλο β μό, του φόβου της για τις επιπτώσεις που ο εί ε στη Μέση Ανατολή η πτώση μ γάλωv τμημάτων της αποσυvτι έμεvης Ο ωμαvική Αυτοκρατορίας σε ρωσικά χ' ρια.
Η nολιrι ' roo ιμn εριαλισμού
Η οικονομ α roo ιμnερια ισμού
190 Η Βρετανία είχε αγοράσει το 44% των μετοχών της Ε τοιρείος τη Διώρυγας του Σουέζ το 1875 και θεωρούσε την υδάτινη εκείνη δίοδο στρατηγική αρτηρία προς την Ανατολή. Η διώρυγα εί δ1οvο1χθεί οπό Γάλλους, κάτω οπό τη διεύθυνση του μηχανικού Φεpδιvάvδου ντε Λεσέψ (Fredinand de Lesseps). · Αpχισε το 1859 v1σχύοε1 τη και ολοκληρώt.ιηκ Γολλί
στον
στον
Αvω Νειλο οvησυχησοv του 1 στο σημείο να φοβούνται την Βρετανών σ ολόκληρη την οnάθειά τους να εξαλείψουν μια, Έλλειψη πολιτικής ισορροπίας, 01 και, στη Φοσόδο του του πολέμου. Οι Βρετανοί
ωστόσο n_ απειλή τους, πράγμα που δεν έγινε, και ο πόλεμο αποσοβήθηκε. Η οvτιnοράθεση ισχύος γιο το Σουέζ, την Αίνυnτο και το Σουδάν παρέχει ένα εξαιρετικό παράδειγμα του
σκαφείς και ανυψωτή διάρκεια της κα10οκευή ιου Σουίcζ, 1
κατό τη της διώρυγα
191 τρόπου με τοv οποίο η δ, vή πολιτική εί πρόοδο του ψπ ρ1ολ1σμού. Εξίσ υ σημοvτ,κά,
10 τη
και το δ δομ · vo τη
άμ ση σ έση μ τηv
ξή ηση του ψπ ρ1ολ1σμού, ίvο, του τέλου
19ου οιώvο. ιμπερ1ολ1σμ
ΚΟΙ
υτοκροτ
το
ίες του .
ρμ v,κώv κεφολοίωv το 1914· π ρίπου το δυμέvο σ του οπο1κ1οκή ποράγοvτο ουτοκροτορ,κή ο ά κη τη Ευρώπη
ΚΟΙ
προιοvτωv.
Ωστόσο,
το ψπ ρ1ολ1σηκά κράτη παρ ί ο
στου οπο1κ1οκού
αφέvτε τ υ τη υκ I ίο κάπ 10 ύ ηση τωv ξο ω ώv τ υ , ήταv γ vικά τόσο φτωχέ , ώστ δ v μπορούσα v' οvτοποκρ,ούv πλήρω
ση
βιομη άvου τη βιομη οvικ'
οvάγκε
δημιουργία
ογορώv γιο του
Ευρώπη . Το 1914, παρά τοv ψπερ1ολ1σμό, 01
χώρ
πορέμ vov 01 καλύτεροι πελάτες τωv
εαυτώv του . Η ο,κοvομίο, ov και σημοvτικό
λόγο
γ10 tηv
όvοδο τ υ ψπ ρ1ολ1σμού, κατά κοv' vo τρόπο δεv υπήρξε ο μόvο Ο ψπ ρ1ολ1σηκ'
οvτογωvισμ
συvέκλιvε στηv Αφρ1κή.
Η αvόyκη ειοσyωyών
192 Η οπο,κιοποίηοη
της Αφρικής
το εσωτερικό της οπό το οvοτολικά, οι Γάλλοι οπό το δυτικά· οι Πορτογάλοι οχεδίοζοv vo σuvδέοουv τις παλιές αποικίες της Αγκόλος στο δυτικά με τη Μοζαμβίκη οτ' οvοτολικά. Οι πιο δραστήριοι οπό όλους τοuς Ευρωπαίους, ο' αυτήv τηv ορχική περίοδο της οποικιοποίηοης του τέλους του 19ου αιώvο, ήτοv μερικοί Βέλγοι που χρημοτοδοτούvτοv από ιδιωτικές πηγές, κάτω οπό την ηγεσία του βασιλιά τους, Λεοπόλδοu Β ·. Σε συvεργοοίο με τον Στάvλι (Η.Μ. Stanley), Αμερικανό δημοσιογράφο και εξερευνητή, ο Λεοπόλδος με μια ομάδα χρηματιστών ίδρυσε το 1878 τη Διεθνή Εταιρεία του Κογκό, που διαπραγματεύθηκε συνθήκες με φυλάρχους, με βάση τις οποίες άνοιξε το λεκανοπέδιο τοu ποταμού Κογκό στην μπορική εκμετάλλευση. Μια διάσκεψη, που συγκλήθηκε στο Βερολίνο το 1 ι οι Ηνωμένες ι Ιολιτειες, οηοπει βασικούς κοvόvες στο ποιχvίδι των ιμπεριαλιστικών προσαρτήσεων. Το Κογκό αvοκηρύχτηκε ρο κράτος, κάτω από τηv κηδεμονία του Λεοπόλδαυ (το το κρούσμα ενός ουχvού, αργότερα, εuρήμοτ » των «καθυστερημέvωv» λαών)· μι κτήσεις στην αφρικανική ακτή, καθοριζόταν ότι θα είχε το περισσότερο δικαιώματα οτηv εvδοχώρο. Το δικαιώματα αυτά, ωστόσο, μπορούσοv v' οvοοταλούv μόvο από ό,τι ονομάστηκε «πραγματική» κατοχή -δηλαδή, οπό τηv παρουσία στο εδάφη ώπωv είτε οτpοτευμότωv άλλη των ιtιογεvώv. Οι οuμφωviες που πικούς φυλόρ υpωπαiοι κολάκευαν, επέτρmοv την οποσ ικώv ως εργοτώv, σε συνθήκες ελάχιστο καλύτερες από εκείνες της δαυλεfας. Αvογκοομέvοι συχνό vo ζouv σε καταυ· λιομούς μακριά οπό τις οικογένειές τους, οι Αφρικόvοι έπεσαν ύματο εvός συστήματος που ξερίζωνε τα έθιμα που επικρα τούσαν, χωρίς να δοκιμάζει va εγκαθιδρύσει μια κάποια μορφή καινούριου πολιτισμού στη θέση τοuς.
Το κwήyι των εδοφών
Η διανομή των γεωγραφικών λαφύρων προχωρούσε με γοργό ρυθμό. Οι Πορτογάλοι εvίοχυοαv τις θέσεις τοuς στην Αγκόλα και στη Μοζαμβίκη. Οι Ιταλοί ειοέβαλοv στη Σομαλία και στην Ερυθραία. Αποπειράθηκαν vo επεκτείvουv τοv έλεγχό τους στην Αιθιοπία, αλλά οηοκρούστηκαv από έναν στρατό χιλιάδων Αιθιόπων. 'Ητοv το πρώτο παράδειγμα μεγάλης νίκης
1 •
ιUαγεvώv Αφ ικαvώv εvαvτίοv λ υκώv. Η Γ ερμαvία μπήκ σ ετικό qτο παι vίδι. Ο Βίσμα κ ήταv απρό υμο vα συμμετόσ 1 σε μια π οσπό εια που, όπω πίστευε, δεv ο ωφελούα πολύ τηv αυτοκρατο ί , είτ πολιτικό είτε οικονομι κά. Καταλήγ vτ ωστόσο τελικό ότι δ v του συvέφ ρε v' αφήσουν άλλε δυv ' μει vα μοι στούv τηv αφ ικαvική ήπ ιρο, στη γνωστή μετέπειτα ως 01 Γερμανοί ίδ υσαv αποικί Γερμαvι ή Ανατολική Αφρική, στο Καμε ούv και στο Τόγκο τη δυτική ακτή και στηv ημιέρημο, οικοvομικό ό ηστη π 10 ή της νοτιοδυτική Αφρική . Οι Γάλλοι έλεγ αv μεγάλε περιο έ ό - όλασσα, το λιμάνι του στη δυτική Αφ ική και, στηv Ομπόκ. ί αv διακιvδυvεύσει με του Β εταvούς το επεισόδιο στη Φασ 'δ για vα πρ ω ήσ υv το σ έδιό του για σύvδ ση τωv αvατολικώv με τι δυτικέ κτήσει του . Το σ έδιο αυτό, ωστόσο, δ v ί πό ει υπόψη του τηv ανάγκη της Βρετανία vα καθυποτάξει τηv Αίγυπτο και τ σ έδιά τη για σύvδ ση βορρό-vότου π' όκ η σ όκ η τη αφρικαvική ηπεί ου. Ο Σέσιλ Ροδ (C il Rhod ), ο 'Αγ λο επι ει ηματία και τηv ιδέα εv' οραματιστή τη αυτοκρατο σιδηροδ όμου από το Κέιπτόουv στο Κόι ο, τόσο πριv όσο και μετά τηv αv 'ληψη από μέρου του τη ία στηv Αποικία του Ακρωτηρίου το 1 Ο. Τ παρεμποδίστηκαν στο vότο από τηv πα ουσία δύο αvεξάρτητωv γειτοvικώv δημοκ ατιώv, του Τ όvσβαλ και του Ελεύ ρου κρότου της Ο ' γη , που κατοικούvταv και τα δύο από ικώv Ολλαvδώv αποίκων τη ότια αυτοί -ολλανδική λ'ξη που σημαίv ι γεωργοί- ί ο φύγ ι από τηv Αποικία του Ακ ωτη ίου μ τά τηv κατάκτησή τη από του Βρ ταvού και ί αv εγκαταστα ί στα αγ οτικά κ άτη του , αμφισβητώvτα π κλητικό το ληστ ικό και εκμ ταλλευτικό πv ύμα τωv Β υσ' και διαμάντια, το Μπό ρ ώ 01 Βρ ταvοί ρυσω ύ 01, α μαvτωρύ 01 και άρ ισαv vα εγκα ίσταvται στο Τράvσβαλ, 01 πόερ ηκ v vα εκδώσουν νόμου πο vα επιτρέπουν τηv εκμετάλλευση τωv πόρων του από ξ' v εταιρ ίε . Επέβαλαν επίση β ριά φορολογία στου παρ ίσακτου . Ο Ροδ σπα ώvτα vα προκαλέσει πόλεμο μ τι
Ο Πό μα. των Μnό
1�
υι 1μu,ψu ι ιtι,. Η πρωτη του απόπειρα, η αποστολή μιuι; ouvuμrι, άτακτων εθελοντών κάτω από τη διοίκηση του Τζέιμσο (L.S. Jameson) το 1895, όχι μόνο απέτυχε να προκαλέσει σύγκρουση, αλλά και προκάλεσε επιπλέον τη γενική κατακρσu· γή κατά των Βρετανών. Ο Ροδς αναγκάστηκε να παραιτηθεί από την πρωθυπουργία της Αποικίας του Ακρωτηρίου το 1896. Ο πόλεμος ξέσπασε το 1899, αλλά η πορεία του δεν ακολούθησε τα βρετανικά σχέδια· οι Μπόερς αποδείχτηκαν σκληροί πολεμιστές. Χρειάστηκαν τρία χρόνια για να επιτευχθεί ανακωχή, χρειάστηκαν επιπλέον ατελείωτοι μήνες και προσφυ γή σε κτηνώδη μέτρο, όπως στρατόπεδα συγκέντρωσης και πυρπόληση κτημάτων, για να γονατίσουν οι σκληροτράχηλοι επαναστάτες. Η κύρια συνέπεια του πολέμου ήταν η πτώση του βρετανικού γόητροu στα μάτια των ίδιων των Βρετανών και ολόκληρου του κόσμου. Η αποικιακή συμπεριφορά της Βρετανίας στην Ινδία ήτα πιο απροκάλυπτη απ' όσο στην Αφρική. Η «ανεπίσημη>� διακυβέρνηση της Εταιρείας Ανατολικών Ινδιών που γινόταν με στενά εμπορικό γνώμονα, είχε αποδειχτεί αναποτελεσματική το 1857, όταν ιθαγενή ινδικά στρατεύματα και μεγάλος αριθμός άλλων δυσαρεστημένων στοιχείων της uποηπείροu εξεγέρθη-
Η
Βρετσvία στην /νδiα
Λ ·-�::�//� Υ f; )
�'
,.,.·
(.
,.
,,..r •,,,.---.-:.
Ο οΚολοσσός Ροδς•
195 -.uv. Ητα η «ινδική αvτ οποκολ' οουv οι Β
σ ία»,
τίμηο v v
την όμω τ η κα ι ουοι οτι . Στο ξή , οι
που
αντί εοη μ
οτ' πορελ όv, KOV
ω
κίνημα π υ εη ο ιώvο. Σ ε άλλ υψώοουv τι
μ' ρη του κ σημαί
τ υ
Κομμσντ Μπόε με ο ηγό το Α,�"'"",- ιιπό τον πόλεμ
κ ιτο
στα μ' οα του 20 ύ
τη βρ ετ μου,
ι δυτικ'
που αυτό
ώ του
ΟΤ1 υδ V V παρ ί οφέλη
έγινε πρω
τη
196 Ο ιμnεpιαλιομό<; αλλού
τόσο οικοvομικά όσο και στρατηγικά. Η Βρεταvία, η Γαλλία, ι Γερμαvία, η Ολλαvδία, πρόβαλαv αξιώσεις στις Αvατολικέι Ιvδίες, όπου οι Ολλαvδοί επέτυχαv καθολική ηγεμοvία γύρω στο 1900. Η Κίvα αφέθηκε θύμα μιας σειράς εμπορικώv συvθηκώ αvάμεσα στους άρπαγές της ήταv και η γειτοvική Ιαπωvία, η μόvη μη δυτική χώρα που μπόρεσε va εκσυγχροvιστεϊ τοv 190 αιώvα. Οι Ηvωμέvες Πολιτείες έπαιξαv διπλό παιχvίδι. Εvέργη σαv ως υπέρμαχοι τωv υπαvάπτυκτωv χωρώv του Δυτικοι Ημισφαιρίου, όποτε εκείvες απειλούvταv από τηv Ευρώπη ταυτόχροvα, οι Αμερικαvοί ήταv πρόθυμοι, όποτε τους σύμφερε. va κατασπαράξουv τους γείτοvές τους, εiτε «αvεπίσημα)) είτι «επίσημα)). 'Οταv, στο τέλος του αιώvα, η αδύvατη παρουσία τηι Ιστταvίας στις αποικίες της Καραϊβικής και του Ειρηvικοι εvθάρρυvε τη δυvατότητα αvταρσίας, οι Ηvωμέvες Πολιτείει παρεvέβησαv για va προστατεύσουv τις επεvδύσεις τους και vo εγγυηθούv τ!Ί θαλάσσια ασφάλειά τους κήρυξαv τοv πόλεμο εvαvτίοv της Ιστταvίας το 1898 και τη vίκησαv, σε άvισο γι· αυτήv αγώvα. Τov ίδιο χρόvο, οι Ηvωμέvες Πολιτείεc προσάρτησαv το Πουέρτο Ρίκο και τις Φιλιππίvες και εγκαθίδρυσαv «προτεκτοράτο» στηv Κούβα. 'Οταv η αποικία της Κολομβίας, ο Παvαμάς, απείλησε va εξεγερθεί το 1903, οι Αμερικαvοί υποστήριξαv αμέσως τους στασιαστές, αvαγvώρι
Ιμnεριολισμός. Αριστερό: Γερμανοί ταξιδεύουν στην Av. Αφρική, 1907. Δεξιό: Βμετοvός αξιωματικός στην Ινδία, γύρω στο 1900.
•ιν rον Παναμα ωι, ανε�αρτητη δημοκρατία, και προχώρησαν ,την παροχή προστασίας, ενώ διάνοιγαν τη διώρυγα του , 1αναμά σε έδαφος που είχε εκμισθωθεί σε αυτούς από τη νέα ο<υβέρνηση. Οι επεμβάσεις στον · Αγιο Δομίνικο και στη Χαβάη Jnέδειξαν ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν ήταν λιγότερο •μπεριαλιστική δύναμη από τις δυτικοευρωπαϊκές χώρες. · Ολες Jαζί οι χώρες αυτές είχαν καταφέρει μέχρι το τέλος του αιώνα να λέγχουν τον κόσμο, σε βαθμό που δεν είχε επιτευχθεί ποτέ 1λλοτε. Η στρατιωτική και οικονομική δύναμη με την οποία -ίχαν πραγματοποιήσει αυτόν τον έλεγχο, σήμαινε ότι, για την ιJρα τουλάχιστο, θα ήταν οι κυρίαρχοι του κόσμου. 0
ι�,
Κεφάλαιο 13
Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ Η εποχή των αιφνιδιαστικών ε πιθέσε ων, των επαναστάσεων ποu nραγματοnοιούvταν αnό μικρές σwειδητές μειοψηφίες ·ε nικε φαλής ασwείδητων πολιτικά μαζών, έχε ι περάσει. Όnou υnάρχε ι ζήτημα πλήρους μετασχηματισμού της κοινωνικής · οργάνωσης, οι μάζε ς πρέπει να σuμμε τέχοuν σ αuτό, πρέπει οι ίδιες να κατανοούν τι αμφισβητείται, για ποιο σκοπό πρόκειται ν' αγωνιστούν ψuχή και σώματι. Friedrich Engels, Ταξικοί Αγώνες στη Γαλλία, 1848-1850 Η συνεχιζόμενη επέκταση του καπιταλισμού ενθάρρυνε τους αστούς στο τέλος του 19ου αιώνα να πιστέψουν ότι οι ίδιοι ήταv το αναγκαίο κλειδί για το δρόμο της προόδου του αvθρώπιvου γένους. Τηv ίδια εποχή όμως η πεποίθηση αυτή αμφισβητούvταv από διάφορες κατευθύνσεις. Σε κάθε περίπτωση, οι αμφισβητήσεις αυτές έθιγαν αξιώματα καίρια για την αστική συνείδηση. Το σοσιαλιστικό δόγμα, nou για πρώτη φορά απέκτησε μαζική απήχηση, ανακήρυξε τον καπιταλισμό απειλή, όχι ευεργέτημα, για την κοινωνία. Νέες επιστημονικές θεωρίες, ιδιαίτερα η θεωρία της εξέλιξης, διακήρυσσαν ότι το κλειδί για τηv πρόοδο δεν ήταν τα καλοδιατεταγμέvα σχέδια των αvθρώπωv, αλλά η τύχη. Οι ψυχολόγοι ανακάλυψαν το 1αράλογο της ανθρώπινης φύσης, και οι φιλόσοφοι τη θεμελιακή αδυναμία της. ! Ζωγραφικοί πίνακες, ποιήματα και .μΟuσική κήρυσσαν μια επανάσταση των καλλιτεχνών εν ονόματι ,της τi:v,•nf- νιn τn,, τic vvn και όχι για τη διαπαιδαγώγηση ενός
.ι:UΟ υαομό, αυτό τα ποικίλα πvευματικα κu, ύματα υποvόμευαv τηv αvτίληψη ότι η κοιvωvίο πιτυ στ κάτω πό τηv κο οδήγηοη τη ία της σύμφωνα με , προσοvοτολίζ vτο και αvόγοvτας σε αοτικες ηtιικες και οικοvομικ' δόγμα τηv πίστη στη σημασία κ υκτ της συv ούς υλικής προόδου. οστικ ύ κοιvού. Σ
Ι. Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ
ι,ι, ...
Η ιστορία του σοσιαλισμού κατά το δεύτερο μισό του J'jou αιώνα οι, ο μ όλο βαθμό, η βιογραφία του διασημότερου προπο ο vδιοτή του και θεωρητικού του, του Κάρολου Μαρξ (1 1 -1 3). Ο Μαρξ ήταv τόσο κοιvωvικός στοχαστής όσο και πολιτικός ηγετης. Σε ορισμένες περιπτώσεις η θεωρία υπαγόρευε τις πράξεις του· σε άλλες, τα πολιτικό γεγονότα τοv οδηγούσαv va μεταβάλει το δόγμα του. Πόvτα όμως βρισκόταν στο κέvτρο του οοοιαλιοτι�ού κινήματος και το ηθικό πόθος του καθώς και η θεωρητική του έρεuvα διαμόρφωvαv τηv πορεία του κιvήματος αυτού. Η οuvεχής του επιρροή είvαι ιδιαίτερα
ο
ο
ω<. ΠοομηΟέος ολuοοδεμέvος στη, εκτunωτικη τοu μηχο\·ι
.tU ι ο Μορξ στην Ayyλio
τιώ του 1 50 και τ υ 1860, ο Μαρξ μό
oya ώ ερ ατικώv ημ δαπ voύvτav
σύστημ
Το Κεφάλαιο
LU:l vo μηv
ύοοv, σύμφωνο μnορεύμοτ μίσ1
'Ο
μ
σ
η, ΤΟ τωv ιείται συμφέρον vo αυτό άλλωστε ιεί πολιτικούς, κρατήσε� το ο αυτο
Ο Μσ, προφήτη
'0
Η έλευση 1οιι "σμμοwιομσίι
και tια κ στο ο
Fινnλ κιvn τnFκnίinι κnι
203 τηv ο
μη». Τίn τ
, n' ρ οnό τ μ
μισ ωτή ύv οό n υ ο ov λο
ύο οτι οv'γκ
του Κ τ
τη δ κ Κεφάλαιο μ τ φ στο ρμο ικό),
τίο μετ
Η Π Ίη Δι ής
κοτοσκ υόο ι η οργόvωοη
τοv ο κτηριοτική
μι ' η
�U4
οποφοσιστικοτητο μιοι, μικρηι, ομοbος οποφοσισμεvωv ρι<,u σποστώv σοσιολιστώv είχε ως αποτέλεσμα vo ξεπεροστο' προσωριvά το προβλήματα και vo ιδρυθεί η πρώτη διεθvή έvωση εργοτώv.
1οοόλ
οι Μnοκοονιν
Ο
Μαρξ οvέλοβε αμέσως τηv ηγεσία της Διεθvού-,.
Αγωvίστηκε v' αποκλείσει τους μετριοπαθείς οπό το κοθοδηγη ηκό της όργοvο και κατήγγειλε τους Γ ερμοvούς σοσιολιστέ και τοv ηγέτη τους Φερδιvάvδο Λασάλ (Ferdinand Lassale, 18251864 ), επειδή είχοv κλείσει συμφωvίες με τοv Βίσμορκ. Το κοθήκοv τωv σοσιολιστώv, υποστήριζε ο Μαρξ, δεν ήτοv η το κρότος, αλλά οvτίθετο, η οvοτροπή του. va καταπολέμησε τις θέσεις του Ρώσου οvορχικού (1814-1876),
που
ιiτ
σοσιαλιστική του καπιταλισμού.
Μ δεv οvτιπροσώπευοv ποpό '\ο;ι,οφοvιο ομήpωv από Κομμουv<ιpοικ 1ου Ποpισιού. 1871
επιστροφή σ μια μο φή πρωτόγονη αvταροίο , ηρωική αλλά άκαρπης σε τελ υτοίο οvάλυοη. Επέτυ ε έτσι vo εκδιώ ει τοv Μπακούvιv οπό τη Διε vή το 1 72. Η Διεθνής οημείωο άvοδο γ�ο έvο διάστημα στη δεκαετία του 1 60. Μεμοvωμ'vo συνδικάτο διάφο ωv ωρώv πεί ovτov να συμμετάσχουν ο' αυτήv τηv εvιοία κίvηοη που ευαγγελιζό ταν τηv εττοv 'στοοη και η οποίο, μέσω τη άσκησης πίεση , τόσο στις εκλογέ όσο και στο εργοστάσιο, φοιvότοv vo υπόο εται τουλά ιοτοv υψηλότερο ημερομί ιο και μικ ότερο ωράριο εργασία . Κάτω οπό τηv κα οδήγηση του Μαρξ, η Διε vή ήτοv έvο άρ-.ιο οργοvωμ'νο και αυστηρά ελε όμεvο σώμα, πολύ αποτελεσματικότερο οπό τηv άποψη αυτή οπό κά ε προγενέστερη οοσιαλιοηκή οργάνωση. Παρ' όλ' αυτά, το 1 76 εί ε πάψ ι vo υπ 'ρ ι. Πα ά τι ικανότητες του Μαρξ ως ουτορ ικού εττιτ λ ' η, η ολόκληρη τη διάρκεια τη ύπο ξή τη συγκρούεται μ' εκ ίνου οκ ιβώ του πα άγοντες που εί ov κα υστερήσει τηv ίδ υσή τη . Επιπλ'ov, η εμμονή του Μα ξ vo την κα οδηγεί ο ίδιο ήτοv εμπόδιο στην ουξονόμεvη εττι υμίο από μέρους μεμοvωμ'vωv ο οιαλιστικώv οργοvώο ωv vα προω ήσουν προγράμματα που α απέδιδαν άμ οο οφέλη στις ίδιες. Οι ποράγοvτε αυτοί εξαο έvιοοv τη Διε vή. Εκείνο που πιθανώς προκάλεσε το άvοτό της, ήτοv η σύvδ οή τη μ το γεγονότα που συv'βηοοv στο Παρίσι μετά τηv ήττα της Γαλλία 1πό τηv Πρωσία το 1 70 κατά τοv γολλοπρωσικό πόλεμο. Μ τά την πτώση του Ν πολ'οvτο ', μι v'ο δημοκ τίο, y'εvικά ουντη ητικώv προσ vοτολιομώv, γκ ιδ ύ ηκ οπό rouς Γάλλους. Το Μάρτιο του 1 71 η κυβ'ρvηοη οποπ ιρ' ηκε ,/ αφοπλίσ ι την πορισιvή Ε vοφ ου ά, μια εθελοντική ,ολιτοφυλοκή μ ριζοσποστικ'ς πολιτικ' τάοει . Η Εθvοφρουά αρvή ηκε vo παροδο ί, διακήρυξε τηv ουτοvομίο τη , -<α οίρ ο οξιωμοτού ου τη v' κυβ' vηοης και· ΙΟκήρυξε μια ετταvοοτοτική επιτ πή, τηv Κομμούνα, ω v' ·. �υβε · . Πα ' όλο π υ το κίvημο αυτ"ο χb κ'τη vηοη τη ρίζεται ουvή ω ω εξέγε οη ιομέvωv επικίvδυvωv ριζο σπαστών που ί αv σκοπό τηv κατάλυση του vόμου και τη rάξη , το περισσότερο οπό το μ'λη του έμοιοζοv με τους Ιακωβίvου τη πρώτη γαλλική παv 'οτ οη και οvήκοv στη μικροαστική τάξη. Δ v ουvηγυ ύοοv υπ'ρ τη κατάργηση rη ατομική ιδιοκτησία , αλλά μάλλοv υπ'ρ τη ευρύτ ρη
Η ταραyμ'vη Ωιεθvής
Η Παρισινή Κφμούvσ
�uo κοτοvομής της. Το κιvημο επιτοχυvθηκε οπό τηv πικρία ποι ακολούθησε τηv ήττα του Νοπολέοvτο και την εξάvτληση απ τη μοκρόχροvη πολιορκία του Παρισιού που εποκολούθηο Εκτός οπό τους πορόγοvτ αυτούς, έποιξοv ρόλο και οι φόβοι ότι η κεvτρική κυβέρvηοη πληθυσμό σε βάρ
ο επηρεοζότοv οπό τοv αγροτικό όvτωv τωv λοϊκώv μοζώv τη βδομάδες μάτοιωv δια·
ομή
υμπ
Παρισιού·
το θύματα
οι του ορχιεπιοκόπου του κυβερvητικής παράταξη
οvέρχοvτοv σε χιλιάδ μετά τηv καταστολή της εξέγερσης καταδίκασε σε θάvοτο είκοσι έξι, οι οποίοι εκτελέστηκοv. Χιλιάδες άλλοι κοτοδικάστηκοv ο φυλάκιση ή εξορία στη Νέο Κοληδοvίο στο vότιο Ειρηvικό. τέδpοσε με φρίκη στηv Κομμούvο τίο, ο Μαρξ, στο όvομο τη
Η Κομμούνα και η Διεθνή
τωv Κομμουvάρωv, οι οποίοι, όπω κτΕλεοη Κομμουvό ρι, 11•
πρώτη κατά μέτωπο μάχη το
ιο�ικου π λ' μ υ π υ ί εμφύλιο
π
βλ' ψ ι.
φυλλ · διο μ τίτλο Ο
πόλεμο στη Γολλfο (1 71), ο Μαρξ ιο υρiστηκ ότι η
Κομμούvο ήτοv πο άδ ιγμ μ τοβοτική μ φή διοκυβέρvηοη , οτιό τηv οπ ίο επ vo πε ο ι η εργατική τ 'ξη στο δ 'μο τη γιο τηv κοιvωvική ειρ φ'τη η. Πολλά ωστόσο οτιό το λιγότ ρ ριζοοτιοοτικά μ' λη τη κ ovτιnoivωv vovτίov οvοι τά ov ρώπο που
κα ώς κ ι οπό τι επικ ίο I ορ ίο ι vo συοοωρ ύοvτοι vavτiov του πρ ώπου του γιο λοv ομ' vη κα δήγηοη. Ετσι, το 1 76, η Διε vή ξέττv υο . Av και η Διε vή εί κερδίζει · δοφ , τόσο ω ω io, όο και ω π όγ l 75 ιδρύ ηκ το Γ μοvικό Σοοιολδημοκροτικό Κόμμα· έvα βελγικό ο οι λιοτικό κ 'μμο ιδ ύ ηκε το 1 79· στη Γ ολλί τηv ίδια, παρά τηv ήττα τη Κομμούvο , έvο ο οι λιστικό κόμμα ιδρύ ηκε το 1905. Στηv Αγγλiο, παρ' όλο που ο οοσι λι μ • συζητήθηκ πολύ, δ v εμφ vίστηκ κοv' vo κόμμα που va ουτο αρακτηρiζετοι ο οι λιστικό. 'Οτοv όμω το 1901 ιδρύ ηκε το Εργατικό Κόμμα, διάφο οοοιολιστικ' ς ετοι εiες οvτιπροοωπ ύτηκοv στο εκτελ σηκό του συμβούλιο, οτιό κοιvού με λιγότερο ριζοοτιοστικέ , μη σοσιαλιστικές ουvδικο λιατικές ομάδ ς. Στηv περιφ' ια της υ · πη , οτηv Ιοτιοvίο, τηv Ιτολiο και τη Ρωοiο, ο οοοιολιομό οημ iω μικ τερ ς mιτυ iες εκ ί, η απουσία εκτεταμέvη εκβιομη άvιοη ο ουvδυαομό μ τη μο φωτική κα υστέρηση μεγάλωv στρωμάτωv του πλη υσμού, επιβράδυvαv τηv αvόπτυξη εργατική ταξική και τ υ σοσιαλισμού ω πολιτική συvείδηοης, κο ώ έκφραση . Κατά τη διάρκεια τωv ΧΡ 'vωv πριv οτιό τοv Α ' Παγκόσμιο Πόλεμο, οι οοοιαλιστ' ουζητούοοv ουv ώ και συ vό με εμπά εια, για τηv παρ ία που έπρεπ v' ακολ υ ήοουv οτηv οτιόπ ιρά το γιο τηv ττiτευξη του στό ου του , δηλ δή τη ριζικής κ ιvωvική αλλαγή . Η μια ομ 'δα, μ πικεφαλή τοv
Η ξάπλωοη του σοσισλισ
Op
οι»
εναντίον ιrpεβιqοvιστώv»
208 Μαρξ μέχρι το θάνατό του, ποροτρυvε τους σοσιολιστέc \ αποφεύγουν συvεργοσί με άλλο κόμματο γιο την π υψηλότερο ημ ποίηση
ύσε vι κατά συνέπεια, va οvοβάλι επ αόριστο την επανάσταση. Από το άλλο μέρος, ι ιφεβιζιοvιστές» (οvοθεωρητές) σοσιαλιστές πορότρυvοv τοι οπαδούς τους va επωφεληθούν οπό το γεγονός ότι έvο μεγά� μέρος τους μπορούσε πιο va ψηφίζει σοσιαλιστές υποψηφίοι στις εκλογές. Υποστήριζαν ότι οι υποψήφιοι εκείνοι, ο κλέγοvτοv. θα τους βοηθούσαν va εξασφαλίσουν μια κολύτε ζωή γ10 το άμεσο μέλλον. Η σοσ1ολιστική διοκηρύσσε1 έvov πογκόσμ10 αγώνα του προλετορ1ότο vavτίov της μπουρζουαζίας αυτό όμως δεv ήταν λόγος γιο \ νοηθεί η δυνατότητα πραγματικής προόδου μέσο οπό τι κλογές, με τηv επίτευξη μεταρρυθμίσεων οι οποίες θα έκανα εφικτή μια καλύτερη ζωή γ10 τους εργάτες και τις οικογέvειέ το Γα κέρδη του βιζιονιομού
Ο ρεβιζιονισμός εξαπλώθηκε παρά τι οτομοτήσουv. Στη Γερμοv10 το n επιβληθεί οπό το Λασάλ, του οποίου ο οπορτουνισμός το είχε είχε οδηγήσε1 vo διαπραγματευθεί με το Βίσμορκ. Μετά τι άvατό του, τη θέση του ως θεωρητικού πήρε ο Εδουάρδοι Μπέρvστοϊv (Eduard Bernstein). σοσιαλδημοκράτης και μέλοι του γερμοv1κού κο1vοβουλίου. Ο Μπέρvστοϊv υποοτήρ1ζε όη ι κοπηολισμός θα μπορούσε va μετασχημαηοτεί βαθμιαία πρα όφελος της εργατικής τάξης και ότι η επαvάοταση ίσως va μη1, ήταv αvαγκαία για τηv · επίτευξη του σοσιαλισμού. Ο π:ο αδιάλλακτος οvτiπολος του Μπέοτοϊv στη Γερμανία ήταv ο Κάρολος Κάουτσκι (Karl Kauιsky),
τη τω ρεβιζιο·
ιστικής πο εiας. Τόσο στη Γερμα ia όσο και στη Γαλλία οι ιεβιζιονιστ'ς ξ π ρνούσαν αρι μητικά του ορ άδοξους κατά ιολύ. Το ίδιο συνέβαιν , μάλιστα σε μεγαλύτερο βαθμό, και στη Βρετανία. Εκεi, οι Φαβιανοί σοσιαλιστές οι οποίοι ονομάστηκαν ·τοι οπό την παρελκυστική nολιτική nου παρομοιάστηκ μ την ισκτική του Φάβιου, Ρωμαίου δικτάτορα, απέναντι στους Καρχηδόνιου , δι κήρυσσαν το «αναπόφευκτο του βα μιαiου». Πίστευαν ότι η ώρα του θ ξελισσόταν π ο το σοσιαλισμό ι1έσω τη κοινοβουλ υτικής δημοκ τία . Ανάμ σα στου οβιονού , ξε ώριζαν οι κοινωνικοί ερ υνητέ Σίδνι και Βεατρίκη Ου'μπ ( idn y και Β irice W bb), ο μυ ιστοριο· γρόφος Ου'λς (H.G.Wells) και ο εότρικός συγγραφ' ας Σο (George Bernard Shaw). βιζιονισμού δήγησα του Οι συνε i επιτυχίες του αvτιπόλου του να οξύνουν τι εnι σεις του και να ια τη ουvηγορήσουν υπ' ρ όλο κ ι βιαιότε ω μέσω επίτευξη των σκοπών τους. Οι εκστ ατεiε του , αν και ποτέ δεν κατάφεραν να πείσουν μια nλειοψηφία της εργατικής τάξη , ωστόσο π σήλκυαν έναν αυξανόμ νο αρι μό οnαδών. βιζιονιστές, Μερικοί, που ίχαν αρ -<' υποστηρίξει τους απο οητεύθηκαν όταν οι μεταρρυ μίσ ις δ ν επήλ ν τόσο γρήγορα όσο i αν ελπίσει. Ταυτό ρο ο, σε με όλο μέρο της Ευρώπης, το κόστος τη ζωής άρ ισε ο αυξάν ι ια μεγάλο μέρος τη ερ ατική τάξη . Η σχ τική ευημερία, την οποία μερικό τμήματα τη ργατική τάξη εί αν απολαύσει, εξοφονίστηκ μπροστά στην ά οδο των τιμών που δεν οvτιστα �ίζο ταν πό τις αυξήσεις των ημ ρομισ ίων. Το ποτέλεσμα ήταν μια απελπισία που εν άρρυνε την υιο έτηση μα ητικότ ρη στάσης. Οι Γ ρμανοί έσnευσαν στο πλευρό των ρι οσπαστών σοσιαλιστών Ρόζα Λούξεμπουρ κ (Rosa Luxem· bourg) και Κάρολου Λiμπκ εχτ (Karl Liebkne ht), ενώ στη Γαλλί · 'να έο εnαναστατικό σοσιαλιστικό κόμμα αποκήρυξε ιο ρεφορμιστή ηγ' τη Αλέξανδρο Μιλράν (Alexandre Millerand), όταν δέχτηκ να συμμετάσχει ως υπουργός σε μια μη
οοοιολι τική κ β' ρ ηση. Η Δ 'τ ρη Δι νιi που ίχ ιδρυ εi ιο 1 9, απαίτησε, ο μια διάσκεψη το 1906, π τα κόμματαμέλη τη , ο διακηρύξ υ υ ήταν η καταστροφή rου οοτικ ύ συστήματ και του κ ξυπηρετούσε τα ιυ1ιφbρ ντ του. Αυτή η μαχnτ ..,n fiιάθεσn ενθάοουνε την αποδοχή των
210 Αναρχισμός και οvορχοσυvδικολισμός
θέσεωv τωv αvαρχικώv και τωv αvαρχοσυvδικαλιστώv. Οι αvαρχικοί κήρυσσαν τηv ανατροπή του καπιταλισμού με τη βία Διέφεραν από τους σοσιαλιστές ωστόσο κατά το μίσος του εvαvτίοv του κρατικού μηχαvισμού, εvαvτίοv οποιουδήποτε κράτους στηριζόταν στοv καταvαγκασμό. Οι σοσιαλιστές υποστήριζαν ότι, μέχρι τοv κομμουνιστικό χρυσό αιώvα που επαγγελλόταν ο Μαρξ, το κράτος θα παραμέvε αναγκαίο μέσο για τηv επίτευξη αυτού του τελικού σκοπού. Οι αvαρχικοί αγωvίζοvταv για τηv άμεση κατάργηση της κρατικής μηχανής η οποία, ανεξάρτητα από το ποιος τηv έλεγχε, κατέληγε στην τυραvvία, όπως πίστευαν. Ο Μπακούvιv, τοv οποίο ο Μαρξ είχε κατορθώσει va διώξει από τηv Α' Διεθνή, μετά τη διαγραφή τοι ήταv ο δημοφιλέστερος προπαγανδιστής του αναρχισμού. Ο αvαρχοσυvδικολισμός, όπως και ο κυρίως αναρχισμός, αποιτοu σε τηv εξάλειψη τόσο του καπιταλισμού όσο και του κράτους μοιαζε με το σοσιαλισμό στηv απαίτησή του va συμ μετάσχουv οι εργάτες στηv ιδιοκτησία τωv μέσωv παρα γωγής. Ωστόσο, αvτί va καταστήσουν το κράτος ιδιοκτήτη και διαχειριστή τωv μέσωv παραγωγής, οι αvορχοσυvδικολισηc ο ποραχωρούσαv το ρόλο αυτόv σε συνδικάτα ποραγωγώ ' ... τσι, όλες οι χαλυβουργίες θα avήκav και θα διευθύvοvταv από τους εργάτες της βιομηχοvίας χάλυβα, τα αvθροκωρυχείο από τους ανθρακωρύχους κτλ. Οι συνεταιρισμοί αυτοί α έποιρvαv τη θέση του κ κατεύθυνε τα μέλη του σε όλες τις δραστηριότητέ παραγωγών. Σε όλα το άλλα ζητήματα λεύθεροι οπό κάθε παρέμβαση.
ο
_Ot)t-/
οσυvδικαλισμό
προjjληματα έξω από το νόμιμα γαλλικής πολιτικής. Ο πιο
στα οικονομικό σμοt:Jετημέvο πλαίσιο τη
g
ίσως παρέμενε
211
καταστροφή της κοινωνίας και που δεν έπρεπε να διστάζουν στη χρήση βίαιων μέσων για την επίτευξη των σκοπών τους. Συνοψίζοντας, ο σοσιαλισμός πριν από τον Α' παγκόσμιο πόλεμο, δεν αποτελούσε ενιαία δύναμη. 'Ηταν διχασμένος από τις διαμάχες ορθόδοξων και ρεβιζιονιστών και αμφισβητούνταν από τις ακόμα ριζοσπαστικότερες τάσεις των αναρχικών και αvαρχοσυνδικαλιστών. Οι σοσιαλιστές, συνεπείς στην πίστη τους στη διεθνή αλληλεγγύη, αγνοούσαν την πιθανή ανταπό κριση που μπορούσαν να δείξουν οι εργάτες της Γαλλίας, της Γερμανίας και της Βρετανίας στην έκκληση του εθνικισμού και του ιμπεριαλισμού. Ωστόσο, παρά τις διασπάσεις και τις αδυναμίες του, ο σοσιαλισμός εμφανιζόταν στην αστική τάξη της Ευρώπης ως πραγματική απειλή για τη συνεχιζόμενη ευημερία της. Ο καπιταλισμός είχε παράσχει το μηχανισμό με τοv οποίο η μπουρζουαζία είχε αποκτήσει εξουσία. Ο σοσιαλισμός υπονόμευε τον καπιταλισμό και, κατά συνέπεια, εκείνους που ευεργετούνταν άμεσα από αυτόν. Παρ· όλο που οι περισσότεροι σοσιαλιστές δεν ενέκριναν τη βία, οι πράξεις βίας αποδίδονταν από τους αστούς σε ένα άμορφο, αντικαπιταλιστικό σώμα που εύκολα χαρακτηριζόταν ccσοσιαλιστικό11. Οι ταραχές που προκάλεσαν συνδικαλιστές στην πλατεία Χέιμαρκετ του Σικάγου το 1886 και στην πλατεία Τραφάλγκαρ του Λονδίνου το 1887. οι δολοφονίες του προέδρου της Γαλλίας Σαντί Καρνό (Sadi Carnot) το 1894, του βασιλιά Ουμβέρτου της Ιταλίας το 1900 και του προέδρου των Ηνωμένων Π_ολιτειών Ουλέλμου Μακίvλι (William McKinley) το 1901" οι απεργίες που αυξάνονταν σε αριθμό και βιαιότητα σ • ολόκληρη την Ευρώπη και. την ' Αμερική μετά το 1900 -όλα τα παραπάνω γεγονότα αντιμετωπίζονταν από τους αστούς ως τμήμα ενός ευρύτερου 11ιvήματος που ο διακηρυγμένος σκοπός του ήταν να τους κάνει ιια χάσουν τήν πολιτική, οικονομική και κοινωνική τους ασφάλεια.
Ο σοσιαλισμός ως αnΕιλή κατά της αστικής τάξης
2. Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Ενόσω ο σοσιαλισμός αμφισβητούσε την αυτοπεποίθηση της αστικής τάξης από τη μια πλευρά, η επιστήμη και η φιλοσοφία την απειλούσαν από μια άλλη. Το γεγονός ότι η mιστήμη ήταν δυνατό να υπονομεύσει, αντί να υποστηρίξει, τη Βεβαιότητα ήταν ακόμη δυσκολότερο να γίνει κατανοητό, αν
Επιστήμη και πρόοδος
212
ΙIUUltlJ
λάβουμε υπόψη τοv τρόπο με τοv οποίο η επιστήμη και η τεχvολογία είχαν από κοινού συντελέσει στη συνεχή πρόοδο της εκβιομηχάνισης. Αυτό δεv σημαίνει ότι η επιστήμη εγκατέλειψε ro ρόλο της ως οργάνου επίλυσης τωv αvθρώπιvωv ροβλημάτωv ή ότι έπαυσε va συμβάλλει ζωτικά στηv κατεύθυνση της συνεχούς προόδου. Υπήρξαν εκπληκτικές βελτιώσεις στοv τομέα της ιατρικής, για παράδειγμα. Ο Γάλλος Λουδοβίκος Παστέρ (Louis Pasteur, 1822-95) απέδειξε ότι όλες οι μορφές ζωής, οσοδήποτε μικρές σε μέγεθος, αvαπαράγοvτοι μόvο από ζωvταvά όvτα. Μέχρι τότε, σύμφωvα με τη θεωρία της αυτόματης γέvεσης, κυριαρχούσε γενικά η υπόθεση ότι το βακτήρια και άλλοι μικροσκοπικοί οργανισμοί δημιουργούνται από το vερό ή από φυτικές και ζωικές ουσίες που βρίσκονται σε αποσύvθεση. Εvτοπίζοvτας τηv πηγή προέλευσης τωv βακτη ρίων, η ανακάλυψη του Παστέρ άvοιξε το δρόμο για ουσιαστικές βελτιώσεις στους τομείς της δημόσιας υγείας και υγιεινής, ανάμεσα στις οποίες ήταv η απομάκρυνση βλαβερών βακτηρίων από τα τρόφιμα μέσω της αποστείρωσης, που οvομάστηκε «παστερίωση» από το όνομά του. Ο Παστέρ μαζί με το Γερμαvό Ροβέρτο Κοχ (Robert Koch, 1843-1910) απέδειξαν επίσης με τρόπο οριστικό ότι τα μικρόβια δεv ήταv αποτέλεσμα της αρρώστιας, όπως πιστευόταν γενικά μέχρι τότε:, αλλά το αίτιό της. Η ανακάλυψη τωv ακτίvωv Χ από το Γερμανό Ουλιέλμο Ρέvτγκεv (Wilhelm von Rontgen) το 1895 και του ραδίου από τηv Πολωvέζα επιστήμονα Marie Curie το 1898, όχι μόvο άλλαξε τις αντιλήψεις όσοv αφορά τη φύση της εvέργειας, αλλά και υπέδειξε τρόπους με τους οποίους η μορφή αυτής τη εvέργειας θα μπορούσε va εφαρμοστεί για ιατρικούς σκοπούς. Οι αvακαλύψεις αυτές, σε συνδυασμό με εξίσου σημαvτικές στους τομείς της θεωρίας τωv �υττάρωv, τωv αvαισθητικώv και τωv αvτισηπτικώv, έπεισαν το μορφωμένο κοινό ότι η Έπιστι1μη ήταv φίλος της ανθρωπότητας και ότι ήταv σε θέση va προβλέπει τα γεγονότα του φυσικού κόσμου, που λειτουργούσε σύμφωνα με νόμους που απλώς έπρεπε v' αvακαλυφθούv για να τεθούv σ' εφαρμογή. Στο χώρο τωv φυσικών επιστημών ο vόμσ της βαρύτητας του Ισαάκ Νεύτοvα συνέχιζε va βασιλεύει. Το Σύμπαν ήταv τακτοποιημένο και ουσιαστικά άχροvο και το πέρασμα του χρόvου δεv επέφερε καμιά βασική αλλαγή. Evavτίov αυτού του ψυχολογικά καθησυχαστικού φρουρίου εvός αρμοvικού σύμπαvτος, οι βιολόγοι επιστι1μοvεc: εκτό-
21;,
�εuσαv τη βόμβα της θεωρίας της εξέλιξης. Η θεωρία αυιιι ψu" τουλάχιστον εξίσου παλιά με τον Αvαξίμαvδρο, που έζησε τον 6ο αιώνα π.Χ. και είχε γίνει αποδεκτή από τις μεγάλες διάνοιες της αρχαιότητας. 'Οπως αναφέρθηκε, η θεωρία αναζωογονή θηκε τον 180 αιώνα, από τους επιστήμονες Μπιφόν και Λιvαίο. Κανείς όμως από αυτούς δεv είχε δώσει αρκετές αποδείξεις ούτε εiχε ερμηνεύσει τοv τρόπο λειτcυργίας της εξέλιξης. Ο πρώτος που ανέπτυξε μια συστηματική θεωρία της εξέλιξης ήταν ο Γάλλος βιολόγος Ιωάννης Λαμάρκ (Jean Lamarck, 1744-1829). Η βασική αρχή στην υπόθεση του Λαμάρκ, που δημοσιεύτηκε το 1809, ήταν η κληρονομικότητα τωv επίκτητων χαρακτηριστικών. Υποστήριξε ότι έvα ζώο, υποκείμενο σε αλλαγή του περιβάλλοντός του, αποκτούσε νέες συνήθειες που με τη σειρά τους αvτικαθρεφτίζοvταv σε αλλαγές της βιολογικής του δομής. Αυτά τα επίκτητα χαρακτηριστικά σωματικής διάπλασης, πίστευε, μεταδίδονταν στους απογόνους του, με αποτέλεσμα μετά από μια σειρά γεvιώv vα δημιουργείται τελικά έvα vέο εiδος ζώου. Οι διάδοχοι του Λαμάρκ δεv βρήκαν παρά λίγα στοιχεία για vα επιβεβαίωσουv αυτήν τηv υπόθεση, που ωστόσο κυριάρχησε στη βιολογική σκέψη για πενήντα σχεδόν χρόνια. Μια πολύ πειστικότερη θεωρία της οργανικής εξέλιξης ήταν εκείνη του 'Αγγλου φυσιοδίφη Κάρολου Δαρβίνου ( 1809-82), που δημοσιεύτηκε το 1859. Γιος γιατρού μικρής πόλης, ο Δαρβίνος άρχισε vα σπουδάζει ιατρική στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου, αλλά γρήγορα εγκατέλειψε τις σπουδές του και μπήκε στο πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ για vα γίνει κληρικός. Εκεί, αφιέρωσε τοv περισσότερο χρόνο του στη μελέτη της φυσικής ιστορίας. Το 1831 διορίστηκε άμισθς>ς φυσιοδίφης στο πλοίο του βρετανικού ναυτικού <
Δαρβίvος
214 φυσικό κόσμο, γεvvιούvται πολύ περισσότερα άτομα από όοο μnορούv va εnιζήσουv και ότι, κατά συvέnεια, τα πιο αδύvαμα nεθαίvουv αvαγκαστικά στοv αγώvα για τηv εξεύρεση τροφής. Τελικά, μετά από είκοσι χρόvια προσεκτικής και εκτεταμέvης έρευvας, δημοσίευσε το έργο του Η προέλευση τω� ειδών (Origin of Species) το 1859. Η θεωρία του Δαρβίvου ήταv εκείvη της φυσικής επιλογή Υποστήριξε ότι η φύση ή το nεριβάλλοv είvαι εκείvο ποι επιλέγει τις nορολλογές τωv onoyόvωv εvός είδους ποι πρόκειται vo εnιζήσουv και vo οvοnοροχθούv. Ο Δορβίvα υπέδειξε ότι, πρώτα απ' όλο, όλο το ζωικά είδη γεvvού\ περισσότερους οπογόvους οπό όσους είvοι δυvατό vo εnιζήσουv. Υποστήριξε κατά συvέπειο ότι προγμοτοnοιείτο έvας ογώvος μεταξύ τωv onoyόvωv ουτώv γιο τηv εξοσφάλισι τροφής, καταφυγίου, ζέστης και άλλωv συvθηκώv οnοροίτητω\ γιο vo ζήσουv. Σε τούτο τοv ογώvο γιο τηv επιβίωση, μερικο άτομο πλεοvεκτούv εξαιτίας της παραλλαγής, που σημοίvει ότ
ιουμοριο1 ικιi ov1 ιδροοη 011 ιπόψιις του Δuρβίvου 010 Punι f
κανένα από τα μελη μιας γεvιας δεν είναι ακριβώς ίδιο με οποιοδήποτε άλλο. Μερικά γεννιούνται δυνατά, άλλα αδύνατα, μερικά έχουν δυνατότερα κέρατα ή αιχμηρότερα νύχια από τους αδελφούς και τις αδελφές τους, ή το χρώμα του σώματός τους ίσως τους επιτρέπει να μη διακρίνονται στο περιβάλλον τους και πσι v' αποφεύγουν τους εχθρούς τους. Αυτά ακριβώς τα ευνοούμενα μέλη ενός βιολογικού είδους νικούν στον αγώνα της ζωής και επιβιώνουν, επειδή είναι τα «ικανότερα» της γενιάς τους τα άλλα χάνονται κατά κανόνα, προτού ζήσουν αρκετά για να αναπαραχθούν. Ο Δαρβίνος θεωρούσε την παραλλαγή και τη φυσική επιλογή, πρωταρχικούς παράγοντες δημιουργίας vέωv ειδών. Με άλλα λόγια, δίδασκε ότι άτομα ευνοημένα από τη φύση μεταδίδουν τις επίκτητες ιδιότητές τους στους απογόνους τους μέσα από αμέτρηης γενιές και ό τι οι διαδοχικές εκκαθαρίσεις των λιγότερο ικανών ατόμων δημιουργούν τελικά ένα νέο είδος. Ο Δαρβίνος εφάρμοσε την αρχή της εξέλιξης, όχι μόνο στα φυτικά και ζωικά είδη, αλλά και στους ανθρώπους. Στο δεύτερο μεγάλο έργο του Η καταγωγή του ανθρώπου (Γhe Descent of Man), που εκδόθηκε τσ 1871, δοκίμασε v' αποδείξει ότι το ανθρώπινο γένος προήλθε αρχικά από κάποιον πιθηκοειδή πρόγονο, που είχε εξαφα11ιστεί από π ολύ καιρό, πιθανώς κάποιο πρόγονο τω" ση;ιεριvώv ανθρωποειδών πιθήκων και ανθρώπων. Η δαρβίνεια θεωρία έγινε αντικείμενο εnεξεp\ σι,ίας και βελτιώθηκε από διάφορους μεταγενέστερους βιολύγους. Ο Γερμανός Αύγουστος Βάισμαν (August Weismann, 1834-1914) απέρριψε κατηγορηματικά την υπόθεση ότι τα επίκτητα χαρακτηριστικά είναι δυνατόν να κληρονομούνται. Διεξήγαγε πειράματα για να δείξει ότι τα σωματικά και αv'Jηαραγωγικά κύπαρα είναι τελείως διαφορετικά, και ότι δεν υπάρχει τρόπος κατά τον οποίο αλλαγές στα πρώτα μπορούν vc; ε,1ηρεάσουv τα δεύτερα. Κατέληξε κατά συνέπεια στο συμπicρuηω <>ΤΙ οι μόνη; ιδιότητες που είναι μεταδόσιμες στους απογόv·..>υς, είναι εκείνες που υπήρχαν πάντα στα αναπαραγωγικά κ Jπαρα των γονέων. Το 1901 ο Ολλανδός βοτανολόγος 0.;γ.:χ; Ντε Βρις (Hugo de Vries, 1848-1935) δημοσίευσε την περίφημη θεωρία του για τις μεταλλάξεις, βασισμένη στην αρχική θεωρ:a του Δαρβίνου και, κατά μεγάλο μέρος, στους νόμους της κ: ,ηροvομικότητας που είχε ανακαλύψει ο Αυστριακός μοναχός Γρηγόριος Μέvτελ Gregor Mendel, 1822-84). Ο Ντε 3ρις υπέθεσε ότι η εξέλιξη
.ι1b
προκαλείται, ό)(1 από δευτερεύουσες μικρές παραλλαγές, όnω. είχε υποθέσει ο Δαρβίνος, αλλά από ριζικές αλλαγές r μεταλλάξεις που εμφανίζονται σε λίγο ή πολύ καθορισμέvι avaλoyia στους απογόνους. 'Οταv οποιεσδήποτε από ΤΙι μεταλλάξεις αυτές είναι ευνοϊκές για την επιβίωση σε έvο δοσμένο περιβάλλον, τα άτομα που τις κατέχουν θριαμβεύουν όπως είναι φυσικό, στον αγώνα για την επιβίωση· και όχι μόνο οι απόγονοί τους κληρονομούν τις ιδιότητες αυτές, αλλά επιπλέον. από καιρό σε καιρό, εμφανίζονται νέα μεταλλαγμένα άτομα. :Jερικά από τα οποία είναι ακόμα καλύτερα εξοπλισμένο για ΤΟ\ αγώνα της επιβίωσης. Κατά συνέπεια, ο' έναν περιορισμένο αριθμό γενιών, μπορεί va εμφανιστεί ένα νέο βιολογικό είδος. Η θ:ωρία των μεταλλάξεων του Ντε Βρις διόρθωσε μια απο ΤΙι βοσικές αδυναμίες της δαρβίνειος θεωρίας. Οι παραλλαγές ποι ο �αρβίvος θεωρούσε πηγή των εξελικτικών αλλαγών, είvα, τc .JO μικρές, ώστε θα απαιτούσαν ένα απίστευτα μεγάλσ χι:οvικό διάστημα για τη δημιουργία νέων ειδών. Ο Ντε Βριι κατέστησε δυνατή τη σύλληψη μιας εξέλιξης που προχωρεί μι ξρεr νικά άλματα. Εξέλιξη και τυχαίο
'Οπως ήταν φυσικό, οι επιπτώσεις αυτής της νέας θεωρίαι ήταν ιδιαίτερα ενοχλητικές για εκείνους που μέχρι τότε πίστευα\ ο' ένα αρμονικό και τακτοποιημένο σύμπαν, ή που είχαν πάρΕ κατά γράμμα τα λόγια της Βίβλου. Για τους τελευταίους, τι έργο του συμβιβασμού της δαρβίνειος αντίληψης για ΤΙ Δημιουργία με το πρώτο κεφάλαιο της Γένεσης, av κα βασανιστικό, συχνά δεν ήταν απραγματοποίητο. Με τφ εξαίρεση δογματικών· αιρέσεων, η Βίβλος θεωρείτο εκείνη τη, εποχή, από αυξανόμενες μάζες ανθρώπων, ότι περιείχε ένα, συνδυασμό μύθων, θρύλων, ιστορίας και ουσιαστικής σημασία, ηθικών αληθειών. Το έργο του Γερμανού θεολόγου Δαβίf Στράους (David Friedrich Strauss, 1808-74) και του Γάλλοι ιστορικού Ερνέστ.ου Ρενάν (Ernest Renan, 1832-92), αμφισβr τησε την ιστορική ακρίβεια της Βίβλου και ασχολήθηκ, με τις ασυvέπειές της. Οι συγγραφείς αυτοί είχαν υπ< στηρίξει την αγνότητα των προθέσεων των διαφόρων συ, γραφέων της Βίβλου, ενώ παράλληλα υπογράμμιζαν σταθερ, το επισφαλές της ανθρώπινης φύσης τους. Οι ερευvητικί, και συνάμα ευαίσθητες κριτικές τους, βοήθησαν τους αvθρt, πους να καταλάβουν ότι δεv χρειαζόταν να εγκαταλείψοι τn νnιnτιn11ικn τnι,,- πίnτn nπλn κnι ιιιΊνn FΠFιfiή n ΔnnΗΙ,
.! 1'
ιιψεvt ότι ο κόσμος, και όλα όσα ζούσαν σ αu1όv, είχαv δημιουργηθεί στη διάρκεια εκατομμυρίων χρόvωv και όχι σε έξι μέρες. Πολύ πιο δύσκολο v' αντιμετωπιστεί ήταv η ιδέα, ρητά διατuπωμέvη στο Δαρβίνο, ότι η φύ ση δεv ήταv μια αναλ λοίωτη αρμονία, αλλά αντίθετα έvας συνεχής και φαινομενικά χωρίς σκοπό αγώνας το τυχαίο, και όχι η τάξη, κuβερvούσε το σύμπαv. Τίποτε δεν ήταv σταθερό, τίποτε δεν ήταν τέλειο, όλα βρίσκοvταv σε ρευστή κατάσταση. Το καλό και το κακό καθορίζοvταv μόνο αναφορικά με τηv ικανότητα της επιβίωσης. Οι «καλύτεροι>> ενός είδους ήταv εκείνοι που θριάμβεuαv στους ασθεvέστεροuς αvτιπάλοuς τους. Ξαφνικά το σύμπαν είχε γίνει έvας σκληρός και ανελέητος τόπος, στερημένος από τις προδαρβίvειες βεβαιότητες η πίστη σ' έvαv καλοπροαίρετο Θεό ήταv πολύ δυσκολότερο τώρα vα υποστηριχθεί. Ο πιο ενθουσιώδης υποστηρικτής του Δαρβίνου, ο φιλόσοφος Θωμάς Χάξλι (Thomas Henry Huxley, 1825-95) ήταν έvας από αυτούς που δεv μπορούσαν άλλο να συμβιβάσουν την επιστήμη με οποιαδήποτε πίστη στο Θεό. Αν και δεν απέρριπτε τηv πιθανότητα ύπαρξης μιας υπερφυσικής δύναμης, ο Χάξλι βεβαίωνε ότι ••δεν uπάρχοuv στοιχεία για τηv ύπαρξη ενός όντος όπως ο Θεός τωv θεολόγων)). Κατήγγειλε, σε μια πραγματεία του, το χριστιανισμό ως ••κράμα μερικών από τα καλύτερα και μερικών από τα χειρότερα στοιχεία της ειδωλολατρίας και του ι ιουδαϊσμού, που συγχωvεύτηκαv στην πράξη από τον έμφυτο χαρακτήρα ορισμένων ανθρώπων του Δυτικού Κόσμου». Ο Χάξλι επινόησε τοv όρο αγνωστικισμός για να εκφράσει την περιφρόνησή του για τη στάση της δογματικής βεβαιότητας που συμβολιζόταν από τις πεποιθήσεις των αρχαίων Γνωστικών. · Οπως υποστηρίχτηκε από τον Χάξλι, ο αγνωστικισμός είναι το δόγμα κατά το οποίο ούτε η ύπαρξη, ούτε η φύση του Θεού, ούτε ο ουσιαστικός χαρακτήρας του σύμπαντος, είναι δυνατό να γv ωσθούv.
Χάξλu
Ο πιο ασυμβίβαστος από τους εξελικτικούς φιλοσόφους ήταv ο Ερvέστος Χέκελ (Ernst Heinήch Haeckel, 1834-1919). Ο Χέκελ, αρχικά γιατρός και αργότερα καθηγητής βιολογίας, υπήρξε ο πρώτος διακεκριμένος επιστήμονας της ηπειρωτικής Ευρώπης που στρατεύτηκε ολοκληρωτικά στο δαρβινισμό. Σε ηλικία εξήvτα πέντε χροvώv, συνόψισε τα συμπεράσματά του πο βιβλίο του με τίτλο Το αίνιγμα του σύμπαvτοc. Η φιλ()('Jn(Ι)ίn
ΧiΚΕ,.
218 του Χέκελ συμπεριλάμβανε τρεις κύριες αρχές: τον αθεϊσμό, τον υλισμό και το μηχανισμό. Δεν είχε τίποτε το κοινό με τον αγνωστικισμό του Χάξλι· αντίθετα, διαβεβαίωνε δογματικά ότι δεν υπάρχει τίποτε πνευματικό. Το σύμπαν, υποστήριζε, αποτελείται από ύλη και μόvο, που βρίσκεται σε μια διαδικασία συνεχούς αλλαγής από μια μορφή σε άλλη. Η ζωή, δήλωνε ο Χέκελ, προήλθε από την αυτόματη συνένωση των στοιχείων του πρωτοπλάσματος. Από αυτές τις πρωταρχικές μορφές πρωτο πλάσματος εξελίχθηκαν όλα τα πολύπλοκα είδη του παρόντος μέσω της διαδικασίας της φυσικής επιλογής. Ο Χέκελ θεωρούσε το ανθρώπινο μυαλό προϊόν εξέλιξης, όπως και το αvθρώπιvο σώμα. Το αvθρώπιvο μυαλό διαφέρει μόνο ποσοτικά από τα μυαλά των κατώτερων ζώων: η μνήμη, η φαντασία, η αντίληψη, η σκέψη, δεν είναι παρά απλές λειτουργίες της ύλης η ψυχολογία θα έπρεπε να θεωρείται κλάδος της φυσιολογίας. Αυτή ήταν η συνεκτική θεωρία του υλισμού και του ντετερμινισμού που, για το Χέκελ και τους οπαδούς του, φαινόταν να είναι μια λογική συνέπεια της νέας βιολογίας. Οι κοινωνικοί οορβινιοτiς
Η αστική τάξη της Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών, αποπροσανατολισμένη από τις αντιθρησκευτικές προεκτάσεις της θεωρίας της εξέλιξης, δέχτηκαν με κάποια ανακούφιση τα έργα εκείνων που προσάρμοσαν τη δαρβίνεια σκέψη στην κοινωνική ανάλυση, τους λεγόμενους κοινωνικούς δαρβινιστές. Οι στοχαστές αυτοί υποστήριζαν ότι η προφανής «επιτυχία» του δυτικού πολιτισμού ήταv αποτέλεσμα της ιδιαίτερης nροσαρ· μοστικότητάς του. Η λευκή φυλή, καυχώvταv, είχε αποδειχτεί ανώτερη από τη μαύρη· οι μη Εβραίοι ανώτεροι από τους Εβραίους οι πλούσιοι ανώτεροι από τους φτωχούς η βρετανική αυτοκρατορία ανώτερη από τις υποτελείς περιοχές που κυβερνούσε. Αν η φύση ήταν απλά και μόνο ζήτημα αvταγωvισμού, το ίδιο θα έπρεπε να συμβαίνει και στ1v κοινωνία, όπου η νίκη στεφάνωνε εκείνη τη φυλή ή εκείvv το έθvος που μπορούσε v · αποδείξει την ικανότητά του va επιβιώσει υποτάσσοvτας τα άλλα.
Σπένσερ
Av και ποτέ δεν εξέφρασε τις ιδέες του τόσο ωμu, ο Αγγλ ος φιλόσοφος Ερβέρτος Σπένσερ (Herbert Spencer, 1820· ' 1903) εκθείαζε τις αρετές του ανταγωνισμού με τρόπο που διευκόλυνε άλλους να το κάνουν. Ο Σπένσερ στήριξε τη φιλοσοφία του στη θεωρία της εξέλιξης ως καθολικού νόμου. Εvτυnωσιιiστηκε βαθιά από τηv Προέλευση των ειδών tου
219 Δαρβίνου και εμπλούτισε την υπόθεση της φυσικής επιλογής με μια φράση που παραμένει συνδεδεμένη με αυτήν από τότε -<> (επιβίωση των ικανοτέρων). Υποστήριζε ότι, όχι μόνο τα βιολογικά είδη και τα άτομα υπόκεινται στην εξελικτική αλλαγή, αλλά και οι πλανήτες, τα ηλιακά συστήματα, τα έθιμα, οι θεσμοί, οι θρησκευτικές και ηθικές αντιλήψεις. Το καθετί στο σύμπαν ολοκληρώνει έναν κύκλο δημιουργίας, ανάπτυξης, αποσύνθεσης και εξαφάνισης. · Οταv ο κύκλος φτάσει στο τέλος του, η διαδικασία αρχίζει και πάλι και επαναλαμβάνεται αιώνια. Ως πολιτικός φιλόσοφος, ο Σπένσερ ήταν ένθερμος υπέρμαχος του ατομικισμού. Καταδί καζΕ τον κολλεκτιβισμό ως κατάλοιπο της πρωτόγονης κοινωνίας, ως χαρακτηριστικό του αρχικού σταδίου της κοινωνικής εξέλιξης. Οποιαδήποτε βοήθεια δινόταν από το κράτος σε άτομα, θα προκαλούσε, όχι μόνο το δικό τους Εκφυλισμό, αλλά και της κοινωνίας επίσης. Αν οι κοινωνικοί δαρβινιστές μπορούσαν να καθησυχάσουν μΕρικούς, αναφερόμενοι στο βιολογικό δικαίωμα του δυτικού πολιτισμού να επιβιώσει ως περισσότερο «προσαρμοσμέvοQ> στο σύγχρονο κόσμό, οι ανθρωπολόγοι --πρωτοπόροι μιας ουσιαστικά νέας επιστήμης- υποστήριζαν, αντίθετα, ότι καvέvας πολιτισμός δεν μπορούσε να θεωρηθεί καλύτερος από οποιοvδήπτε άλλο. · Ολες οι κοινωνίες ήταv προσαρμογές σε διcΊφορο δεδομένα περιβάλλοντα. Κάθε κοιvωvία παρήγt: τα δικά της έθιμα, που δεν μπορούσαν να θεωρηθούν «καλά» ή «κακά», αλλά μόνο επιτυχή ή ανεπιτυχή, σύμφωνα με το βαθμό κατά τον οποίο βοηθούσαν την κοινωνία να επιβιώσει. Αυτή η αvτίληψη πολιτιστικού «σχετικισμού» ήταν ένα θέμα του βαρυσή μαντου έργου του · Αγγλου ανθρωπολόγου Ιάκωβου Φρέιζερ (James Frazer, 1854-1941). Στο αριστούργημά του, Το χρυσό κλαδί (The Golden Bough), απέδειξε τη σχέση του χριστιανισμού μΕ πρωτόγονα έθιμα και μαγικές τελπουργίες. Ο χριστιανισμός δtv ήταν τίποτε περισσότερο ή λιγότερο από την ανταπόκριση μιας κοινωνίας στον πόθο εξήγησης του φαινομενικά αvt:ξή γη του.
Avθpwnoλoyia
Ο χριστιανισμός αμφισβητήθηκε πολύ πιο άμεσα στα γραπτά του Γερμανού φιλόσοφου Φρειδερίκου Νίτσε (Friedrich Nιetzsche, 1844-1900). Ο Νίτσε δεν ήταν επιστήμονας ούτε ενδιαφερόταν για τη φύση της ύλης ή το πρόβλημα της θρησκευτικής αλήθειας. 'Ηταv βασικά έναc ρομαντικnc πnιnτήc
Νίτσε
.!LU
·'
llOf
Η φιλοοαpία ιου ΝiτοΕ
που εξυμνούσε τοv αγώνα για τηv ύπαρξη, αvτισταθμίζοvτι έτσι τηv αδuvαμία και τηv αθλιότητα της δικής του ζωής. 'Ητο γιος λουθηρανού ιερέα και μελέτησε τους κλασικούς στη Λειψί, και στη Βόvvη. Σε ηλικία είκοσι πέντε χροvώv έγινε καθηγητή της φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο της Βασιλείας. Δέκα χρόvιι αργότερα, επαvειλημμέvες και ισχυρές κρίσεις του νευρικού τοι συστήματος επέβαλαν τηv παραίτησή του. Πέρασε τηv επόμεvι δεκαετία της ζωής του με αγωνία, περιπλαvώμεvος από το έ\Ι( ίδρυμα στο άλλο σε άκαρπη αναζήτηση ανακούφισης. Α, μπορούμε vα πιστέψουμε τα λόγια του, κάθε χρόνος είχι διακόσιες ημέρες πόνου. Το 1888 περιέπεσε σε ανίατη παραφροσύνη, που συνεχίστηκε μέχρι το θάνατό του το 1900. Η φιλοσοφία του Νίτσε περιέχεται στα έργα του Τάδε έφη Ζαρατούστρα, Γεvεαλοyία της ηθικής και Η θέληση της δύναμης. Η κεντρική ιδέα του ήτοv η αντίληψη ότι η φυσική επιλογή έπρεπε va αφεθεί va λειτουργεί ανεμπόδιστα στο χώρο τωv οvθρώπιvωv όvτωv, όπως συμβαίνει με το φυτό και τα ζώο. Πίστευε ότι μια τέτοια συνεχής εκκαθάριση τωv απροσόρμο· στωv θα δημιουργούσε τελικό μια φυλή υπεραvθρώπωv· όχι απλώς μια φυλή γιγόvτωv σωματικό, αλλά αvθρώπωv που θα διοκρίvοvταv καταρχήν για το ηθικό σθένος τους και για τη δύναμη του χαρακτήρα τους. Εκείνοι που όφειλαν va εξαφαvιστούv στοv αγώνα αυτόν ήταv οι ηθικό αδύvαμοι, που δεv είχαν ούτε τη δύναμη ούτε το θάρρος v' αγωvιστού" γεvvαία για μια θέση στοv ήλιο. Προτού όμως καταστεί δuvατ · va λειτουργήσει οποιαδήποτε διαδικασία φυσικής επιλογή έπρεπε v' απομακρuvθούv τα θρησκευτικό εμπόδια. Ο Νίτσε κατά συνέπεια, απαίτησε τηv κατάργηση της ηθικής αvωτερότη τος του χριστιανισμού και του ιουδαϊσμού· και οι δύο αuτέι θρησκείες, υποστήριζε, εξuμvούοαv τις αρετές τωv ηττημέvωv εξύψωvαv σε αρετές, ιδιότητες που έπρεπε va θεωρούνται διαστροφές -· ταπειvοφροούvη, παθητικότητα, αηοvέκρωσ, της σάρκας και οίκτο γ10 τους αδύναμους και αvίκαvοuς. Η εvθρόvιοη αυτών τωv ιδιοτήτων στο Ορόvο της αρεrήι παρεμπόδιζε τηv εκκαθάριση τωv απροσόρμοστωv και τοuι διατηρούσε για va διοχετεύσουν το εκφυλισμένο αίμα τουc στιc φλέβες της φυλής. Οι επιστήμονες και 01 φιλόσοφοι, καθώς σuvέχιζαv vo εξερεuvούv τις ποικίλες και, μερικές φορί:ς, οvτιφοτικi-, τn, AFωnίnc τηc εεί=λιξηc. n11vτί=) Fnn•· Ω11VFΠF1F(
221 rιοvόμευση της βολικής αντίληψης της ουσιαστικής αvωτερό rητας του ανθρώπινου είδους σε σύγκριση με το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο. Το έργο του Ρώσου ψυχολόγου Ιωάννη Παβλόφ · 1849- 1936) κατέληξε στην ανακάλυψη του εξαρτημένου ιvακλαστικού. Αν και ο Παβλόφ πειραματίστηκε με ζώα, ,ποστήριζε ότι τα συμπεράσματά του είχαν την ίδια εφαρμογή ,αι στους ανθρώπους. Το εξαρτημένο ανακλαστικό είναι μια ιορφή συμπεριφοράς κατά την οποία οι φυσικές αντιδράσεις •αράγοvται από τεχνητό ερέθισμα. Ο Παβλόφ έδειξε ότι αν ένα •κυλί τρέφεται αμέσως μετά τον ήχο ενός κουδουνιού, τελικά θα •vτιδρά στο ίδιο το κουδούνισμα με έκκριση σάλιου, ακριβώς •αv να έβλεπε και μύριζε τροφή. Η ανακάλυψη αυτή οδήγησε ιτο συμπέρασμα ότι το εξαρτημένο ανακλαστικό αποτελεί ιημαvτικό στοιχείο στην ανθρώπινη συμπεριφορά και εvθάρ ιυvε τους ψυχολόγους να συγκεντρώσουν την προσοχή τους ιτα πειράματα φυσιολογίας, ως κλειδί για την κατανόηση του ου. Οι παβλοβιαvοί εγκαινίασαν έναν κλάδο φυσιολογικής ,υχολογίας, γνωστό ως ψυχολογία της συμπεριφοράς (beha iorism). Η ψυχολογία της συμπεριφοράς είναι μια απόπειρα Jελέτης του ανθρώπινου όντος ως καθαρά υλικού και ιωματικού οργανισμού και αναγωγής κάθε είδους ανθρώπινης ιυμπεριφοράς σε μια σειρά φυσικών αντιδράσεων. 'Εvvοιες '>πως νους και συνείδηση, απορρίπτονται ως όροι αόριστοι και χωρίς περιεχόμενο. Τίποτε έτσι δεν έχει σημασία εκτός από τις αντιδράσεις των μυών, των νεύρων, των αδένων και των εσωτερικών οργάνων του σώματος. Δεν υπάρχει καμιά ανεξάρτητη ψυχική συμπεριφορά· οτιδήποτε κάνουν οι άνθρω ποι έχει υλικά και φυσικά αίτια. Η σκέψη είναι ουσιαστικά μια μορφή μονολόγου. Κάθε σύνθετο συναίσθημα και ιδέα είναι απλώς μια ομάδα φυσιολογικών αντιδράσεων που παράγονται από κάποιο ερέθισμα του περιβάλλοντος. Αυτή ήταν η ακραία Jηχαvιστική ερμηνεία των ανθρώπινων ενεργειών από τους ,παδούς του Παβλόφ. Η άλλη σημαντική σχολή ψυχολογίας που εμφανίστηκε ,ετά το τέλος του 19ου αιώνα ήταν η ψυχανάλυση, που •εμελιώθηκε από τον Φρόιντ (Sigmιmd Freud, 1856-1939), έvav \υστριακό γιατρό. Η ψυχανάλυση ερμηνεύει την ανθρώπινη ,υμπεριφορά κυρίως με αφετηρία το υποσυνείδητο. Ο Φρόιντ ιιραδέχτηκε την ύπαρξη του όuvειδητού νου (του ego) αλλά
Παβλόφ
Ψυχολοyία της συμπεριφοράς
Φμοιvι "''ι ιιι,ι.,χανάλυση
222
Φροιvτ
Επιστήμη και θρησκεία
•
υποστήριξε ότι το υποσυνείδητο (το id) είναι πολύ σημαντικότερο από την άποψη του καΕ!ορισμού των πράξεων του ατόμου. Θεωρούσε τους ανθρώπους εγωιστικά πλάσματα που ωθούνταν από τις βασικές παρορμήσεις της εξουσίας, της αυτοσυ ντήρησης και του σεξ. Αυτές οι παρορμήσεις είναι πολύ ισχυρές για να κατανικηθούν· στο βαθμό όμως που η κοινωνία (το superego) έχει στιγματίσει την αχαλίνωτη ικανοποίησή του ως αμαρτωλή, συνήθως εξωθούνται στο υποσυνείδητο, όπου παραμένουν απεριόριστα ως καταπιεσμένες επιθυμίες. Παρ' όλ' αυτά, σπάνια διατηρούνται τελείως αθέατες- εμφανίζονται ως όνειρα, ή εκδηλώνονται σε κενά μνήμης, σε φόβους και έμμονες ιδέες, καθώς και σε διάφορες μορφές ανώμαλης συμπεριφοράς. Ο Φρόιντ πίστευε ότι οι περισσότερες περιπτώσεις διανοητικών και νευρικών διαταραχών προκύ πτουν από βίαιες συγκρούσεις μεταξύ φυσικών ενστίκτων και των απαγορεύσεων που επιβάλλει ένα δυσμενές περιβάλλον. 'Ελπιζε ότι, αποσαφηνίζοντας τη θεωρία του για το υποσυνείδη το, θα μπορούσε να επιβάλει πρότυπα πρόγνωσης των εκδηλώσεων του παραλόγου που φαινόταν να χαρακτηρίζει τόσο μεγ�λο μέρος της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Η αναζήτηση της τάξης από μέρους του, όμως, έμοιαζε με εκείνη των οπαδών της ψυχολογίας της συμπεριφοράς, κατά το ότι συνέχιζε να δίνει έμφαση στην έκταση κατά την οποία οι άνδρες και οι γυναίκες, όπως τα ζώα, ήταν έρμαια παρορμήσεων, ενστίκτων και ανακλαστικών, επάνω στα οποία ελάχιστο έλεγχο μπορούσαν να ασκήσουν, στην καλύτερη περίπτωση. Κάτω από την επίδραση αυτών των ποικίλων επιστημονι κών και φιλοσοφικών προκλήσεων, οι υπεύθυνοι θεσμοί για τη διατήρηση της παραδοσιακής θρησκευτικής πίστης βρέθηκαν σε σκληρή δοκιμασία. Ο προτεσταντισμός είχε βασίσει τφ, ανταρσία του εναντίον της ρωμαιοκαθολικής ορθοδοξίας στην πεποίθηση ότι οι άνθρωποι θα έπρεπε να επιδιώξουν να κατανοήσουν το Θεό με βοήθεια όχι μεγαλύτερη από μια Βίβλο και μια πρόθυμη συνείδηση. Κατά συνέπεια οι προτεστάντες δεν εiχαv κάποιο αυταρχικό δόγμα για να τους υποστηρίξει σε περίπτωση αμφισβήτησης της πίστης τους. Μερικοί επέλεξαν να αγνοήσουν τις επιφυλάξεις της επιστημονικής και φιλοσοφικής έρευνας και συνέχισαν να πιστεύουν στην κατά γράμμα ερμηνεία της αλήθειας της Βίβλου, υποστηρίζοντας τις ,,ΑFιιFλιώδεις» αρχές της (fundamentalism). 'Αλλοι ήταν διατε-
223 dειμένοι να συμφωνήσουν με τη σχολή ορισμένων Αμερικανών φιλοσόφων, γνωστών ως «πραγματιστών» (Charles Peirce, William James), ότι αν η πίστη σε έναν προσωπικό Θεό προκα λούσε διανοητική γαλήνη ή πνευματική ικανοποίηση, η πίστη αυτή ήταν, κατά συνέπεια, αληθινή. Η αλήθεια για τους πραγμα τιστές ήταν οτιδήποτε παρείχε χρήσιμα, πρακτικά αποτελέσματα. · Αλλοι προτεστάντες αναζήτησαν παρηγοριά από τη θρησκευτική αμφιβολία στη θρησκευτική δραστηριότητα, ιδρύοντας ιεραπο στολές και δουλεύοντας για την ανακούφιση των φτωχών. Πολλοί οπαδοί αυτού του «Κοινωνικού Ευαγγελίου» ήταν επίσης «μοντερν1στέ91, αποφασισμένοι ν • αποδεχτούν την ηθική διδασκαλία του Χριστιανισμού, ενώ ταυτόχρονα απέρριπταν την πίστη στα θαύματα, στο προπατορικό αμάρτημα και στην ενσάρκωση του Θεού. Η παράδοση δογματικής αυταρχικότητας της Ρωμαιοκαθο λικής Εκκλησίας την ανάγκασε να συμπαρασταθεί στους οπαδούς της που αντιδρούσαν κατά του σύγχρονου κόσμου. Το 1864 ο πάπας Πίος Θ' εξέδωσε ένα Κατάλογο σφαλμάτων (Syllabus) που καταδίκαζε ό,τι θεωρούσε ως κύρια θρησκευτικά και φιλοσοφικά «σφάλματα» της εποχής. Ανάμεσά τους ήταν ο υλισμός, η ελεύθερη σκέψη και η θρησκευτική ccαδιαφορία», η αντίληψη δηλαδή ότι όλες οι θρησκείες είναι εξίσου καλές. Αν και ο κατάλογος έγινε γενικά αποδεκτός από την εκκλησία, καταδικάστηκε από μερικούς κριτικούς ως «σταυροφορία εναντίον του πολιτισμού» Ενώ συνεχίζονταν έντονες διχογνω μίες γύρω από τον Κατάλογο, ο πάπας συγκάλεσε εκκλησιαστι κή σύνοδο το 1869, την πρώτη που συγκλήθηκε μετά την Καθολική Μεταρρύθμιση. Η πιο αξιοσημείωτη απόφαση της Συνόδου του Βατικανού ήταν το δόγμα του αλάθητου του 1άnα. Στη γλώσσα του δόγματος αυτού, όταν ο πάπας μιλά από {αθέδρας, δηλαδή με την ιδιότητα του ποιμένα και θεράποντα '>λων των χριστιανών, είναι αλάθητος σε όλα τα ζητή Jατα πiστης και ηθικής. Αν και γενικά έγινε αποδεκτό από ,ους ευσεβείς καθολικούς, το δόγμα του αλάθητου του πάπα φοκάλεσε θύελλα διαμαρτυριών σε πολλούς κύκλους οι {Uβερνήσεις πολλών καθολικών χωρών, συμnεριλαμβανομέ Jων και των κυβερνήσεων της Γαλλίας, της Ισπανίας και της Ιταλίας, το κατήγγειλαν. Ο θάνατος του Πίου θ' το 1878 και η άνοδος στο θρόνο του πάπα Λέοντα ΙΓ' , δημιούργησαν ένα Jυμβιβαστικότερο κλίμα στην Εκκλησία. Ο νέος πάπας ήταν
Ρωμοιοκαθολικισμός
l24 έτοιμος v · αποδεχτεί ότι υπήρχε τόσο το «καλό)) όσο και τι, «κακό)) στο σύγχρονο πολιτισμό. Εξόπλισε το Βατικανό με ένα επιστημονικό επιτελείο και ίδρυσε αρχεία και αστεροσκοπείο Ωστόσο, δεν έκανε παραχωρήσεις στο <(φιλελευθερισμό)) ή στοv αvτικληρ ..καλισμό στον πολιτικό τομέα. Δεν προχώρησε πέρα από προτροπές στους καπιταλιστές και τους εργοδότες vo φαvουv πιο γενναιόδωροι στην αναγνώριση των δικαιωμάτω\. των οργανωμένων εργατών. Η επίδραση διαφόρων επιστημονικών και φιλοσοφικών αμφισβητήσεων στους ανθρώπους που ζούσαν στο τέλος του 19ου αιώνα, δεν μπορεi vα υπολογιστεί με ακρίβεια. Αναμφίβολα, εκατομμύρια συνέχισαν va κάνουν τις καθημερι νές δουλειές τους χωρίς va ενδιαφέρονται για τις συνέπειες της θεωρίας της εξέλιξης, και αρκούνταν va πιστεύουν στη θρησκεία τους, όπως πάντα πίστευαν. Βέβαια, για το μεγαλύτερο μέρος της αστικής τάξης, η πρόκληση του σοσιαλισμού έγινε κατανοητή ως «πραγματική» κατά τρόπο που η πρόκληση της επιστήμης και της φιλοσοφίας δεν έγινε. Ο σοσιαλισμός συvι στουσε ζωτική απειλή για την ιδιοκτησία τους. Ο δαρβινισμός, ο σχετικισμός, ο υλισμός και η ψυχολογία της συμπεριφοράς, αv και βρίσκονταν στην ατμόσφαιρα της εποχής και ενοχλούσαν όσους αvέπvεαv εκείνη την ατμόσφαιρα, δεν συγκρούονταν στον ίδιο βαθμό με τις συνειδήσεις. Οι άνθρωποι μπορούν va αναβάλλουν τις σκέψεις σχετικά με την προέλευσή τους και το τελικό τους πεπρωμένο, αλλά δεν μπορούν v • αποτρέψουν την έγνοια για το καθημερινό τους ψωμί. Οι επιπτώσεις των αλλαγών αυτών, όμως, υπήρξαν τελικά βαθιές. Η θεωρία του Δαρβίνου δεν ήταν τόσο περίπλοκη ώστε va δυσκολευτεί n εκλαίκευσή της αν και πολλοί μορφωμένοι δεν είχαν ούτε Η χρόνο ούτε τη διάθεση va διαβάσουν την Προέλευση των ειδών, διάβαζαν ωστόσο περιοδικά και εφημερίδες που ανέλυαν για λογαριασμό των αvαγνωστώv τους τις συνέπειες. Οι συvέπειει εκεivες δημιουργούσαν μια αβεβαιότητα που ελάττωνε την αισιοδοξία της καπιταλιστικής επέκτασης. • Ανθρωποι που δεν είχαν διαβάσει ποτέ τQ, Γερμαvό φιλόσοφο Αρθούρο Σοπενχάουερ (Aτthur Schopenhauer, 17881860), θα μπορούσαν va συμφωνήσουν με τη θέση του ότι ο κόσμος αυτόςΈίvαι καταδικασμένος να παρίσταται μάρτυρας της καταβρόχθισης των αδυνάτων από τους δυνατούς. Η εμμονή τους όμως va συνεχίζουν va ζουν σ • αυτόν τον κόσμn
225 ματαίωσε τον συγκεκριμένο τρόπο θεραπείας που είχε προτείνει ο Σοπενχάουερ: διαφυγή σε μια ζωή προσωπικού ασκητισμού και αυταπάρνησης. 'Οπως ο 'Αγγλος ποιητής και δοκιμιογρά φος Ματθαίος 'Αρvολvτ (Matthew Arnold), οι ευαίσθητοι άνθρωποι ίσως αισθάνονταν παγιδευμένοι ο· έναν κόσμο που δεν έμοιαζε παρά με μια ccσκοτειvή πεδιάδα» όπου δεν υπήρχε «ούτε χαρά, ούτε αγάπη, ούτε φως, ούτε βεβαιότητα, ούτε ειρήνη, ούτε βοήθεια στον πόνο». 3. Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ Η λογοτεχνία και οι τέχνες συνέχιζαν, στο τέλος του 19ou αιώνα, v • αμφισβητούν την αστική κοσμοοvτίληψη, τραβώντας την προσοχή του κοινού στα μειονεκτήματα, και όχι μόνο στα επιτεύγματα, της βιομηχανικής κοινωνίας. Γύρω στα 1900, ωστόσο, πολλοί καλλιτέχνες και συγγραφείς εργάζονταν σύμφωνα με μια συνταγή ακόμα πιο ανησυχητική για τις επιπτώσεις της στο μορφωμένο κοινό, απ· όσο μια κριτική κοινωνικών αξιών και πραγματικοτήτων. Συμφωνούσαν με τους συγγραφείς που αμφισβητούσαν τις αστικές αξίες, στην άποψη ότι σκοπός της τέχνης δεν ήταν ούτε να κολακεύει τα κατώτερα έvστικτα ούτε να προκαλεί ανώφελες ευαισθησίες. Διαφωνού σαν μαζί τους όμως, υποστηρίζοντας ότι έργο της τέχνης δεν ήταν να ηθικολογεί, στην προσπάθεια να «διδάξει» μέσω του παρα δείγματος. Αυτοί οι καλλιτέχνες και συγγραφείς υποστήριζαν ότι κανείς δεν έβλεπε έναν πίνακα ζωγραφικής, ούτε διάβαζε ένα ποίημα για να διδαχθεί τη διαφορά καλού και κακού, αλλά για να καταλάβει τι ήταν αιώνια αληθινό και ωραίο· να εκτιμήσει την τέχνη για την τέχνη. Δεν ενδιαφέρονταν τόσο να φτάσουν σ' ένα ευρύτερο κοινό, του οποίου τα πρότυπα γούστου διεκτραγωδούσαν γενικά, όσο να επικοινωνήσουν ο ένας με τον άλλο. Αυτή η συνειδητή επιθυμία, όχι μόνο να ζήσουν απομονωμένοι από την κοινωνία αλλά και να σκέφτονται απομονωμένοι απ' αυτήν, εκφραζόταν στο έργο τους. Το 1850, οι μορφωμένοι άνδρες και γυναίκες μπορούσαν να διαβάσουν έvα μυθιστόρημα του Ντίκενς ή να περιεργαστούν μια λιθογραφία του Ντωμιέ και να την καταλάβουν, ακόμα και αν δεν τη θαύμαζαν ή δεν συμφωνούσαν με τα μηνύματά της. Το 1900, οι άνθρωποι δυσκολεύονταν περισσότερο .να καταλάβουν έναν πίvακα του Σεζάν (Paul Cezanne) ή ένα ποίημα του Βαλερί (Paul Valery) --και για θαυμασμό δεν γίνεται λόγος. Καλλιτέχνες και
Η ΕξίγΕρσrι Ενάvrιοv της ΤΕ)(V'Ις ωι; ηθικής
226
κοινό είχαν παύσει να uιλούv την ίδια γλώσσα, ve, οvός που συvτέλeσe, όπως και οι ιδέες του Δαρβίνου και του 1 ;ίτσe, του Παβλόφ και του Φρόιντ, στην παραπέρα σύγ,υση και κατακερματισμό του δυτικού πολιτισμού.
Ριαλιομός
Αυτές οι νέες αντιλήψεις για τη σχέση του καλ: �τέχνη με · την κοινωνία δΕ\i εμφανίστηκαν σe μεγάλη έκταση n 1 ,ιv από το τέλος του 19ου αιώνα. Μέχρι τότε οι τέ χνες κυριαρχο ,νταν από eκeίvo που επρόκειτο να ονομαστεί ccρeαλισμός». Οι ρεαλιστές ήταν πρωταρχικά κριτικοί της σύγχρονης κοινωνίας. Κυριeυμέ· vοι από μια ζέση για κοινωνική αναμόρφωση, αneικ ,vισαv τις ανισότητες της ανθρώπινης κατάστασης στο ρυnαρcΊ neριβάλ λοv της βιομηχανικής κοινωνίας. Όπως και οι ρομ:.ιvτικοί, οι ρεαλιστές διακήρυξαν τη δυνατότητα της αvθρώnιv,1ς ελευθε ρίας αλλά τόνιζαν, neρισσότeρο απ' όσο οι ρι;μοvτικοί, τα εμπόδια για την mίτeυξη του σκοπού αυτού. Οι ρεαλιστές διέφεραν από τους ρομαντικούς κυρίως · λόγω της απο στροφής τους προς το συναίσθημα και τη συvα· ()ηματική υπερβολή. Υιοθeτώvτας από τη φυσική mιστήμη τη ιδέα της ζωής ως αγώνα για επιβίωση, προσπάθησαν να σκιαγ, ,αφήσουν την ανθρώπινη ύπαρξη σύμφωνα μe την ωμή nραγμι 1τικότητα, συχνά υποστηρίζοντας ότι οι ήρωές τους ήταν τα nveύθυva θύματα της κληρονομικότητας, του περιβάλλοντος, ή των ίδιων τους των ζωωδών παθών.
Ο ι.οyο1ιχν1κός ,.,ιώ.,σμi,ς
Ο ρεαλισμός ως λογοτεχνικό κίνημα έκανε την ι φχική του εμφάνιση στη Γαλλία. Μeταξύ των ηγeτικώv του Ε ,,φραστώv neριλαμβάvοvταv οι μυθιστοριογράφοι Μπαλζάκ (1 lonore de Balzac) και Φλωμnέρ (Gustave Flaubert), των onoίu v το έργο, όπως ήδη αναφέρθηκε, neριλάμβαve μια οξύτατη αnc·, ίμηση της κενότητας και της απληστίας της σύγχρονης ζωήι Ο Ζολά (Emile Zola, 1840-1902), επίσης Γάλλος, συχνά α ιοκαλeίται νατουραλιστής μάλλον παρά ρεαλιστής, nροκeιμέ, ου να ΕΚ· φραστeί η αντίληψη ότι evδιαφeρόταv για μια ακριβή επιστημο νική παρουσίαση των δeδομέvωv της φύσης χωρίς ι ηv nαρeί σφρυση κάποιας προσωπικής κοσμοθεωρίας. Από τ , vατουρα· λισμό αναμενόταν η απόρριψη ηθικών αξιών πιο ριζι,,ά απ' ό,τι enιχeιρούσe ο ρεαλισμός. Ο Ζολά διέθeτe ωι. rόσο μια καθορισμένη ηθική θεώρηση. Στα νεανικά του χι•όvια, που έζησε σe άθλια φτώχεια, eμnοτίστηκe μe βαθιά συμ,ιάθeια για τους απλούς ανθρώπους και ανέπτυξε ένα πάθος για κοινωνική δικαιοσύνη. Αν και απεικόνιζε την ανθρώπινη φύση αδύναμη
στη Γαλλία
227 και Επιρρεπή στη διαστροφή και το έγκλημα, δεν ήταν χωρίς ελπίδα για μια αποφασιστική βελτίωση που θα προέκυπτε από τη δημιουργία μιας καλύτερης κοινωνίας. Πολλά από τα μυθιστορήματά του ασχολούνταν με προβλήματα όπως ο αλκοολισμός, η φτώχεια και η ασθένεια. Ο ρεαλισμός στα έργα του · Αγγλου Κάρολου Ντίκενς ήταν υπΕρβολικά καλυμμένος από στρώματα συναισθηματισμού. Ο ΝτίκΕvς ήταν δεξιοτέχνης στην περιγραφή των κακών της βιομηχανικής κοινωνίας, αλλά το μόνιμο καλό τέλος όλων των μυθιστορημάτων του μαρτuρεi την αποφασιστική και μη ρΕαλιστική απροθυμία του να επιτρέψει στο κακό να θριαμβΕύσει επάνω στο 1<αλό. Ωστόσο παρόμοια απροθυμία απουσιάζει από τα έργα του μεταγενέστερου 'Αγγλοu μυθιστοριογράφου Χάρντι (Thomas Hardy, 1840-1928). Σε πολύ γνωστά του αφηγήματα, όπως The Return of the Natiνe, Jude rtie Obscure και Tess of the D' Urberνilles, εξέφρασε την άποψη ότι οι άνθρωποι είναι παιχνίδια στα χέρια μιας αμΕίλικτης μοίρας. Το σύμπαν, αν και ωραίο, δεν απεικονιζόταν φιλικό κατά καμιά έννοια, ενώ ο αγώνας των ατόμων με τη φύση ήταν μια οικτρή μάχη εναντίον ανίκητων σχεδόν εχθρών. Αν υπήρχε τελικά κάποιο ον που να έμοιαζε με το Θεό, παρακολουθούσε αδιάφορο τους αβοήθητους κατοίκους της ανθρώπινης μυρμηγκοφωλιάς να σέρνονται προς τα βάσανα και το θάνατο. Ο Χάρντι οίκτιρε τα ομοειδή του ανθρώπινα πλάσματα· δεν τα θtωρούσΕ εξαχρειωμένα ζώα, αλλά κόκκους σκόνης που είχαν παρασυρθεί από τους τροχούς μιας κοσμικής μηχανής. Η λύπη για την ανθρωπότητα ήταν το κεντρικό θέμα του έργου του Γερμανού Χάουπτμαν (Gerhard Hauptmann, 18621946). Αν και αυτοχαρακτηριζόταν νατουραλιστής, ο Χάουπτ μαν αντικαθρέφτιζε το ενδιαφέρον του ρεαλιστή για τον ανθρώπινο πόνο. Τα θεατρικά του έργα δείχνουν την επιρροή του Δαρβίνου, ως προς την έμφασή τους στον ντετερμινισμό και στο περιβάλλον. Οι υφαντές, όπου απεικονίζεται η ταλαιπω ρία των υφαντών της Σιλεσίας κατά τη δεκαετία του 1840, Είναι ίσως το σημαντικότερο έργο του. Αναμφίβολα, ο επιφανέστερος θεατρικός συγγραφέας στο σύνολο των ρεαλιστών και των νατουραλιστών, ήταν ο Νορβηγός Ερ ρίκος Ίψεν (Henrik lbsen, 1828-1906). Τα αρχικά δράματα του 'Ιψεν δεν είχαν γίνει ευνοϊκά δεκτά και, ενώ ήταν ακίιμιι vioι;, αποφάσισε να εγκαταλείψει την πατρίδα του.
n ΡΕαλισμός υτην Α yyλiο
Ο ρΕαλιομός σrη ΓΕρμονία ,.οι
σrη Σι«Λιόινα/Jίο
228 Εγκαταστάθηκε έτσι πρώτα στην Ιταλία και μετά στη Γφμοvίο και δεν γύρισε στη Νορβηγία παρά μόνο το 1891. Τα έργο 1α χαρακτηρίζονται κυρίως από μια πικρή ανταρσία εvαvτίοv 1 τυραννίας και της αμάθειας της κοινωνίας. Στα έργα του Η
αγριόπαπια, Το σπίτι της κούκλας, ' Εντα Γκάμnλερ και Έναc εχθρός τοv λαού σατίρισε αμείλικτα τις συμβατικότητες και τοοc θεσμούς της «καθώς πρέπει» ζωής και έδειξε, με μεγά διορατικότητα, την καταπίεση των γυναικών από τους Οεσμοίχ αυτούς. Παράλληλα με την περιφρόνησή του για την κοιvωvικr υποκρισία και την κοιvωvικι1 τυραννία, συμβάδιζε μια βοθιο δυσπιστία γ1α την κυριαρχία της πλειοψηφίας. Ο 'lψΕΙ απεχθανόταν τη δημοκρατία, την οποία θεωρούσε βοοιλείο ηγετών χωρίς αρχές, που είναι σε θέση vα κάνουν οτιδή110Η γιο την προσέλκυση ψήφων με σκοπό vα διαιωvίσοJv 1η� παραμονή τους στην εξουσία. 'Εvας από τους ήρωές του 010 'Ενας εχθρός τοv λαού, αναφέρει χαρακτηριστικό «Μια μειοψηφία μπορεί va έχει δίκαιο -μια πλειοψηφία έχει πcιvτο άδικο». Ρωσική λογοτεχνία: οuργκένιεφ και Ντοστογιέφσκι
τ
Η ρωσική λογοτεχνία, αv και ωρίμασε κατά την περίοδο 1α: ρεαλισμού, περιλαμβάνει θέματα που είναι εξίσου ρομαντικά κ01 ιδεαλιστικά. Οι τρεις επιφανέστεροι μυθιστοριογράφοι 1ηc Ρωσίας εκείνης της περιόδου, είναι ο Ιβάν Τουργκένιεφ ( 181 83), ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι (1821-81) και ο Λέοv -ιολοτόι (1828-1910). Ο Τουργκένιεφ, που πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του στη Γ αλλίο, ήταν ο πρώτος Ρώσος μυθιστοριογράφος που έγινε γνωστός στη Δυτική Ευρώπη. ΊΌ κυριότερο έργο του, Πατέρες και γιοί, περιγράφει αναλυτικά τον αγώνα μεταξ� παλιάς και νέος γενιάς. Ο ήρωας είναι έvος μηδεvιστήι; (ό()α; που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Τουργι<έvιιφ), πεπεισμέΙJος ότι σε ολόκληρο το κοινωνικό σύστηι ιο δεν πόρχει τίποτε άξιο vα διατηρηθεί.
IΦ,,
Ο Ντοστογιέφσκι υπήρξε σχεδόν εξίσου τραγική φuοιο γvωμία με οποιοδήποτε οπό εκείνες που πρόβαλε 010 μυθιστορι1μοτά του. Κατάδικος σε ηλικία είκοσι οχτώ χρυ ,ώ ιο επαναστατική δράση, εξορίστηκε στη Σιβηρία, όπου ι ιέμuσε τέσσερα φρικτό χρόνια. Στηv κατοπινή του ζωή βοσανίσ1ηκε urιό
φτώχεια,
οικογενειακά
προβλήματα
και
επιλΙ]Ιιτικές
ιφίσεις. Ως μυθιστοριογράφος, επέλεξε vα εξερευvι1σει το <'ι\ χ,χ; ανθρώπων που οδηγήθηκαν σε αισχρές πράξεις από τιι ,μά, ζωώδη αισθήματά τους και από την αβάστακτη ευτέλ ι< ιης ζωής τους. Υπήρξε αυθεντία στην ψυχολογικι1 αv6λuοη,
229 ομμ'vωv εγκ φ 'λωv, μ μια διεισδύ vτο στο κivητ ένταση σ εδόv v σηρή. Τουτό ρ v , γ' μισ το μυ ιστορήμοτά του με μια πλατιά συμπάθεια και μ μια μυστικιστική πεπ ί ηση ότι η ov ρωπότητο μπορεί vo ε ο vιστ ί μόvο μέσο οπό το βάσανά τη . Το vωστ'τε ο 'ργο του εivοι το Έγκλημα και τιμωρία και Οι Αδ λφοί Καραμαζόφ. Είvοι γενικά πα οδεκτό ότι η τιμή του μεγαλύτερου συγγραφέα τη Ρωσί , οvήκ ι απ' κ ιvού στοv Ντ στογιέφσκι και στοv Τολστόι. Ω έv ερμο υπέ μα ο τη οπλή αγροτική ζωή , ο Τολστόι υπήρξε κάπω λιγότ ρο vτε"τερμιvιστή π' το συγγραφέα του 'Εyκλημα και τιμωρία. Ωστ'σο στο Πόλεμος και ειρήνη, έvο μ γολειώδε έπ γιο τη ωσική προ μοτικότητο τη επο ή τη εισβ λή τ υ απ λέοvτο { 1 12), οvοπτύσσει την άποψη ότι το άτ μα βρίοκοvτοι στο έλεο τη μοί , ότοv αποδεσμεύοvτοι ποvίσ υρ ς στοι ι κέ δυνάμει . Το ομ'σω γνωστότερο έργο του, η Άννα Καρ' νινα, ίvοι μια μελ' τη τη • τραγωδία που εvεδ εύ ι στηv επιδίωξη τωv ατομικών επι υμιώv. Ο ή ω , ο Λέβιv, είvοι στηv π γμ τικότητο ο ίδιος ο Τολστόι, που στο τέλο β ίσκει καταφύγιο, οπό τηv αμφιβολία και από τι μοτοιότητε τη εγκόσμιο ύπαρξη , σε μια μυστικιστική πη γιο τηv ov ωπότητο. Κο ώ ο Τολστόι γερνούσε, γιvότοv 'λο και π ρισσότερο ευαγγελιστή , που κήρuσσ έvο κοιvωvικό ευαγγέλιο. Σε μυ ιστ ρήμοτά του όπως η Σονάτα Κρόιτοερ και η Ανάσταση, κατ δίκασε τουc
Ο Τuισωι 010 γριιφιιο 1uu ιnο101,ι Οί, Ηιι οιο , μομιιο�ιιι ,.,
230 περισσότερους θεσμοίχ; της πολιτισμένης κοινωνίας και έκανε έκκληση σε όλους τους ανθρώπους v • αποκηρύξουν την ιδιοτέλεια και την πλεονεξία, να κερδίζουν το ψωμί τους με τον χειρωνακτικό τους μόχθο και να καλλιεργούν τις αρετές της λιτότητας, της πραότητας και της μη αντίστασης. Τα τελευταία του χρόνια αφοσιώθηκε κυρίως σε επιθέσεις εναντίον κακών, όπως ο πόλεμος και η θανατική ποινή, και στην υπεράσπιση θυμάτων της καταπίεσης. () ρ€αλισμός cπην ,i;κνη
Εμπρεσιονισμός
Τα έργα όλων αυτών των ρεαλιστών και νατουραλιστών, οποιεσδήποτε και αν ήταν οι μεταξύ τους διαφορές, εiχαv δύο κοινά: περιείχαν έντονη κοινωνική κριτική της τότε αστικής κοινωνίας και γράφτηκαν σε άμεση και δυνατή γλώσσα, που η αστική τάξη μπορούσε ,,a κατανοήσει, αν αποφάσιζε να τα διαβάσει ή να τα ακούσει. Το ίδιο μπορεί να λεχθεί και για ρεαλιστές ζωγράφους όπως οι Κουρμπέ και Ντωμιέ, τους οποίους ήδη εξετάσαμε, καθώς και για το γλύπτη Αύγουστο Ροντέν (Auguste Rodin, 1840-1917), του οποίου η τεχνοτροπία και το μήνυμα δεν ήταν ούτε δύσκολο να κατανοηθούν ούτε εύκολο v • αγνοηθούν. Οι ρεαλιστές καλλιτέχνες αδημονούσαν v' απευθυνθούν στο κοινό τους, έστω και μόνο για να επιτεθούν εναντίον του για τη ρηχότητά του και την αναισθησία του. Η έλευση του εμπρεσιοvιστικού κινήματος στη ζωγραφική κατά τη δεκαετία του 1870 σημειώνει την πρώτη σημαντική ρήξη με την παραπάνω παράδοση. Σε αυτό το σημείο ακριβώς, οι καλλιτέχνες άρχισαν να εγκαταλείπουν το κοινό και να πλησιάζουν ο ένας τον άλλο. Το κίνημα αυτό άρχισε στη Γαλλία από μια ομάδα νέων καλλιτεχνών, των οποίων τα έργα δεν είχαν γίνει δεκτά στις ετήσιες εκθέσεις της συντηρητικής Γαλλικής Ακαδημίας. Είχαν χαρακτηριστεί ccεμπρεσιοvιστές», ειρωνικά, από κριτικούς που τους μέμφονταν επειδή δεν ζωγράφιζαν ένα αντικείμενο καθεαυτό, αλλά μόνο την εντύπωση (impression) του αντικειμένου. Ο χαρακτηρισμός τους ωστόσο ταίριαζε με την προσωπική, ιδιωτική φύση της εργασίας τους: ήταν ζωγράφοι μόνο και μόνο για να ευχαριστούν τον εαυτό τους, για να υλοποιούν το δικό τους καλλιτεχνικό δυναμικό. Με μια έννοια, οι εμπρεσιονιστές ήταν ρεαλιστές, επειδή ήταν αποφασισμένοι να ζωγραφίζουν μόνο ό,τι έβλεπαν και ενδιαφέρονταν έντονα για την επιστημοvικιi ερμηνεία της φύσης. Η εμπρεσιονιστική τεχνική όμως ήταν διαφορετική από εκείνη των παλιότερων ρεαλιστών ζωγράφων. Οι σκηνές από
231 τοv γύρω τοuς κόσμο δεv αnεικοvίζοvταv ως αποτέλεσμα προσεκτικής μελέτης. Αντίθετα, τα έργα τωv εμπρεσιοvιστώv επιδίωκαν v' αποκαλύπτουν άμεσε αισθητηριακές εντυπώ σεις, αφήvοvτας στο μυαλό του παρατηρητή vα συμπληρώνει τις λεπτομέρειες. Αυτό κατέληγε συχvά σε έvαv τύπο έργου που, με πρώ1.1 ματιά, φαιvόταv μη νατουραλιστικό. Οι μορφές ήταv συνήθως παραμορφωμένε · μερικέ σημαντικέ λεπτομέρειες αvτικαθιστούσαv τηv αναπαράσταση vός ολό κληρου αvτικειμέvου· τέλος, πινελιές βασικών χρωμάτων βρίσκοvταv δίπλα δίπλα χωρίς ίχvο αvάμ ιξη . Πιστεύοvτα πως το φως είvαι ο κύριος παράγοντας στοv καθορισμό τη εμφάνισης τωv αvτικειμέvωv, οι εμπρεσιονιστές εγκατέλειπαν τα εργαστήριά τους και έτρεχαν στα δάση και στα χωράφια, σε μια προσπάθεια vα συλλάβουν τι φευγαλέες μεταλλαγές τη φυσικής εικόvα μαζί με κάθε μεταβατική μετατόπιση ηλιακού φωτός και σκιά . Από τις φυσικές πιστήμε είχαv μάθ ι ότι το φως αποτελείται από μια σύντηξη βασικών χρωμάτων που ήταv ορατά στο φάσμα του λευκού φωτ ' . 'Ετσι αποφάσισαν λ.χ. vα επιτύχουν το αποτέλεσμα του πράσινου φυσικού χρώματο , βάζοντας πιvελιέ καθαρού γαλάζιου και κίτρινου δίπλα δίπλα, αφήvοvτας στο μάτι το έργο τη αvάμ ιξή του . Ο εμπρεσιοvισμό δι' φερε από το ρεαλισμό, από μια άλλη πολύ σημαντική άποψη. Σε αυτού του vέου πίvακ , οι καλλιτέχvε παρέμεvαv απομακρυσμέvοι από το αvτικείμεvό τους. Δεv ζωγράφιζαν για vα προκαλέσουν οίκτο, ούτε για va διδάξουν οτιδήποτ . Ζωγράφιζαν για va διακηρύξουν τηv αξία και τη σημασία τη ζωγραφική ω ζωγραφική . Μ τοv τρόπο αυτόv ο καλλιτέχνη δεv προσπα ούσ σκόπιμα ' αποκλ ίο ι του θεατές. 'Ηταv σοφέ ωστόσ ότι ο εατή δε έπρεπ vα περιμένει vα καταλάβει έvav πίvακα, παρά μόvο με του όροι, του καλλιτέχνη. Οι μεγαλύτεροι ίσω εμπρεσιοvιστ' ήταv οι Γάλλοι Κλαύδιος Μοvέ (Claude Monet, 1840-1926) και Αύγουστος Ρενουάρ (Auguste Renoir, 1841-1919). Ο Μοvέ ήταv ίσως ο κυριότ ρο εκφραστή του vέου τ όπου ρμηv ί τοπίωv. Οι ζωγραφικοί του πίvακε δεv έχουv δομή 11 σχ' διο μ τη συμβατική έvvοια- υποδηλώvουv, παρά αvαπαριστούv, τι μορφέ γκρεμών, δέvτρωv, βουvώv και ωραφιώv. Επ ιδή τοv απασχολούσε έvτοvα το πρόβλημα του φωτό , Μοvέ έβγαινε τα χαράματα με μια αγκαλιά καμβάδ , προκ ιμ' vου va ζωγραφίσ ι το ίδιο θ' μα σε πολλέ στιγμιαί μφαvίσει . 'Ε
Μονέ και Pεvouόp
232 ειπωθεί για ένα από τα αριστουργήματά του ότι ccτo φως είναι το μόνο σημαντικό πρόσωπο στην εικόνα)). Τα θέματα του Ρενουάρ δεν περιλαμβάνουν μόνο τοπία, αλλά και προσωπο γραφίες και σκηνές της σύγχρονής του ζωής. Είναι διάσημος για τα ροδαλά και φιλντισένια γυμνά του τα οποία, ως εκφράσεις απροκάλυπτης σεfουαλικότητας, αντιπροσώπευαν απειλή για τις ευαισθησίες της αστικής τάξης. Εξnρεσιοvισμός: Σtζάv
Η ελευθερία που διείπε τα έργα των εμπρεσιονιστών ενθάρρυνε και άλλους ζωγράφους v' αναζητήσουν νέες τεχνικές και . να καθορίσουν διαφορετικούς στόχους. Οι εξπρεσιονιστές στράφηκαν εναντίον των εμπρεσιονιστών εξαιτίας της ενασχόλησης των τελευταίων με στιγμιαίες απόψεις της φύσης και της αδιαφορίας τους για το νόημα. Οι εξπρεσιονιστές δεν υποστήριζαν μια επιστροφή στην ουσία με την έννοια του cψηvύματος)) . Αντίθετα, πίστευαν ότι ένας πίνακας πρέπει να αναπαριστά την ιδιαίτερη προσωπικότητα του καλλιτέχνη· και στο σημείο αυτό, έκαναν και πάλι την τέχνη μια ιδιωτική υπόθεση, απομακρύvοvτάς την κατά ένα ακόμα βήμα από το κοινό. Ο καλλιτέχνης που έβαλε τα θεμέλια του εξπρεσιονισμού ήταν ο Παύλος Σεζάν (Paul Cezanne, 18391906), αvαγvωρισμέvος σήμερα ως ένας από τους μεγαλύτερους ζωγράφους που έχουν ζήσει ποτέ. Γέννημα της νότιας Γαλλίας, ο Σεζάν μόχθησε για vα εκφράσει μια αίσθηση τάξης στη φύση, την οποία πίστευε ότι οι εμπρεσιονιστές είχαν αγνοήσει. Για την επίτευξη αυτού του σκοπού, ζωγράφιζε αντικείμενα με τη μορφή μιας σειράς tπιπέδωv, καθένα από τα οποια t-κφραίόταv μt- τη μορφή της αλλαγής χρώματος. Ενόσω εξίσωνε μ' αυτόν τοv τρόπο τη μορφή με το χρώμα, άρχισε επίσης va ανάγει τις φυσικές φόρμες στα γεωμετρικά τους ισοδύναμα, ελπίζοντας έτσι va εκφράσει τα βρσικά σχήματα της ίδιας της ύπαρξης. Παραμόρφωσε τη μορφή και την κατέστησε γεωμετρική κανονικότητα μέχρι που η αφαίρεση έγινε πραγματικότητα. Με όλα τούτα, ο Σεζάν διακήρυσσε το δικαίωμα του ζωγράφου v' αναπαράγει τη φύση με τέτοιο τρόπο ώστε vα εκφράζει μια έvτοvα προσωπική θεώρηση.
Γ1<.ωyκt �· κuι Bu�· Γκογκ
Η τέ χν η ως προσωπική έκφραση αποτέλεσε την προσωπική σφραγίδα δύο άλλων καλλιτεχνών της λεγόμενης μεταεμπρε σιοvιστικής περιόδου, του Γάλλου Παύλου Γκωγκέv (Paul Gauguin, 1848-1903) και του Ολλαvδού Βικέvτιου Βαν Γκογκ (Vincent van Gogh, 1853-1890). Και οι δύο, με τον τρόπο ζωής
233 τους και με την τέχνη τους, κήρυξαν πόλεμο εναντίον των παραδοσιακών αξιών του 19ου αιώνα. Τρομαγμένος από το τεχv11τό και το πολύπλοκο του πολιτισμού, ο Γκωγκέν έφυγε στα νησιά των νότιων θαλασσών και πέρασε την τελευταία δεκαετία της ζωής του ζωγραφίζοντας τα καυτά και γλυκά χρώματα μιας αμόλυντης πρωτόγονης κοινωνίας. Ο Βαν Γκογκ, του οποίου η παθιασμένη συμπόνοια για τα βάσανα των συνανθρώπων του τον οδήγησε να δοκιμάσει τη ζωή ενός συμπαραστάτη και βοηθού φτωχών οικογενειών μεταλλωρύχων -και αναμφίβολα, συνέβαλε στην τελική του παραφροσύνη και αυτοκτονία-, κατέκλυσε με την πλήρη ένταση των συναισθη ματωv του πίνακες, όπως Η έναστρη νύχτα, που μοιάζουν να ξεχυλίζουν έξω από τον καμβά. Στα χρόνια ανάμεσα στο 1900 και την έκρηξη του Α' Παγκόσμιου Πολέμου, η τέχνη υποβλήθηκε σε πρόσθετες επα ναστατικές μεταβολές. Ο Ερίκος Ματίς (Henri Matisse, 1869-1954) επέκτεινε την τεχνική της παραμόρφωσης του Σεζάν διακηρύσ nοντας έτσι, για μια ακόμα φορά, το δικαίωμα του καλλιτέχνη να δημιουργεί σύμφωνα με έναν ατομικό ορισμό της αισθητικής αξίας. Αυτή η διακήρυξη δέχθηκε την πιο ηχηρή προπολεμική υποστήριξή της από τον Πάμπλο Πικάσο (Pablo Picasso, 18811973). Ο Πικάσο, ένας Καταλανός Ισπανός που έφτασε στο Παρίσι το 1903, ανέπτυξε μια δική του τεχνοτροπία, τον κυβισμό, που πήρε το όνομά της από μια απόπειρα να μεταφερθεί η γοητεία του Σεζάν στο λογικό της συμπέρασμα με γεωμετρική μορφή. Επηρεασμένος τόσο από το έργο του Σεζάν όσο και από την αφρικανική γλυπτική, ο κυβισμός καταλήγει, όχι μόνο στην παραμόρφωση, αλλά και στον κυριολεκτικό διαμελισμό σε μερικές περιπτώσεις: Ο καλλιτέχνης έχει δικαίωμα να χωρίζει τα διάφορα μέρη μιας μορφής και να τα ανακατατάσσFι με διαφορετικό από το φυσικό τους τρόπο. Ο σκοπός είναι ενμέρει ο συμβολισμός του χάους της σύγχρονης ζωής, καθώς επίσης και η έκφραση αμφισβήτησης των παραδοσιακών αντιλήψεων της μορφής -η απόρριψη μια για πάντα της τέχνης ως ωραίας αναπαράστασης. Η διακήρυξη της ανεξαρτησίας των καλλιτεχνών από την αστική κοινωνία, αναγγέλθηκε εντονότερα από τους ζωγρά φους, αλλά ακούστηκε επίσης και στους χώρους της λογοτεχνίας και της μουσικής. Στη Γαλλία, ορισμένοι ποιητές, που αυτοαποκαλούνταν συμβολιστές, ο Παύλος Βερλέν (Paul
ΚυtJκ,μός: Πικάσο
234
ΝίΕς κατrοθύΙΙΟΕις σrη λοyοΤΕχι,ία και τη μουσική
Verlaine), Αρθούρος Ρεμπό (Arthur Rimbaud), Στέφανος Μαλαρμέ (Stephane Mallarme) και Παύλος Βαλέρι (Paul Valery), προσπάθησαν να εντείνουν την προσωπική πλευρά, ταυτόχρονα υπερβαίνοντας την πραγματικότητα, κατά τρόπο που θύμιζε τους εμπρεσιονιστές, τους εξπρεσιονιστές και τους κυβιστές. Στη μουσική επίσης υπήρξε ρήξη με τη ρομαντική παράδοση που κυριαρχούσε στον 19ο αιώνα και εκφραζόταν στα έργα συνθετών όπως του Σούμαν (Robert Schumann, 1810-1856), του Μέντελσον (Felix Mendelssohn, 1809-1847) και του Λιστ (Franz Liszt, 1811-1886). Ήδη, οι τελευταίες ρομαντικές όπερες του Βάγκνερ είχαν ελευθερωθεί σε μεγάλο βαθμό από τα πρότυπα αρμονίας και απέκλιναν από τους στερεότυπους μελωδικούς κανόνες, δημιουργώντας μουσική που δεν υποτασσόταν στην τυραννiα της φόρμας, αλλά ήταν εοοίσθητη στην προσωπική έκφραση. Τόσο στη ζωγραφική όσο και στη λογοτεχνία ή τη μουσική, οι καλλιτέχνες αναζήτησαν τη διαφυγή σε μια κατάσταση στην οποία μπορούσαν να μάθουν και, σε συνέχεια, να εκφράσουν, ό,τι βρισκόταν κοντύτερα στη δική τους συνείδηση. Η άμεση και υπολογισμένη απόρριψη της συμβατικής φόρμας και περιεχομέ νου εξέφραζε τη θεμελιακή τους περιφρόνηση -ακόμα σημαντικότερο, την πλήρη έλλειψη ενδιαφέροντός τους- για τα προβλήματα του κόσμου γενικά. Η αυτοεπιβεβλημένη τους απομόνωση απλώς τόνισε τη γενική αίσθηση ενός κατακερμα τισμένου κόσμου που, παρά την υλική του ευημερία, βρισκόταν σε πόλεμο με τον εαυτό του.
Κεφάλαιο 14
Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΣΤΑΘΕΡΟΤΗΤΑΣ (1870-1914)
Α! Τι αναβρασμός... έθιμα αντάξια της Ιερής Εξέτασης και rou δεσποτισμού, η ηδονή λίγων χρuσοποίκιλτωv ατόμων nou ποδοπάτησαν το έθνος και κατέnvιξαv την κραuγή τοu για αλήθεια και δικαιοσύνη, κάτω από το ψεuδολόγο και ιερόσuλο πρόσχημα τοu κρατικού σuμφέροvτος. Ζολά, Κατηγορώ
Μεταξύ του 1870 και του 1914, οι μεγάλες δυνάμεις της Ευρώπης εργάστηκαν για τη διατήρηση τόσο της εσωτερικής όσο και της διεθνούς σταθερότητας. Η επίτευξη αυτού του σκοπού διευκολύνθηκε από τη συνεχιζόμενη εκβιομηχάνιση. Παρά τις περιοδικές εμπορικές κρίσεις, η γενική ευημερία αυξανόταν για όλες σχεδόν τις τάξεις, τουλάχιστο μέχρι το 1900. Και η ευημερία, με τη σειρά της, συντέλεσε στη δημιουργία σταθερότητας, επιτρέποντας την ίδρυση συστημάτων κοιvωvι· κής πρόνοιας σε πολλές χώρες, που αποσκοπούσαν στην ωφέλεια των εργατών και των οικογενειών τους και, . κατά συνέπεια, στη νομιμοφροσύνη τους. Ταυτόχροvα, διάφοροι παράγοντες λειτοι,ργούσαv αρνητικά και καθιστούσαν την επίτευξη ενός γενικά σταθερού Δυτικού Κόσμου δύσκολη και, τελικά, αδύνατη. Ο πρώτος τέτοιος παράγοντας ήταν η διαδικασία της οικοδόμησης εθνών, που είχε καταλήξει στη δραματική δημιουργία σύγχρονης ενωμένης Γ ερμαvίας και
Οι ρίζες της αστάθειας
236 Ιταλίας, προϋπόθεση μελλοντικών συγκρούσεων. Δεύτερος παράγοντας ήταν ο εξής: αν και η πλειοψηφία των πολιτών στις περισσότερες ευρωπαικες χώρες συμμετείχε, τουλάχιστον έμμεσα, στη διακυβέρνηση· των χωρών και απολάμβανε ορισμένα εγγυημένα δικαιώματα, οι έντονες συζητήσεις, ως προς την πολιτική χρησιμότητα τέτοιων διευθετήσεων, συνεχί ζονταν. Στη Γαλλία οι μοναρχικοί απειλούσαν την αβασίλευτη δημοκρατία- στη Γερμανία οι δημοκρατικοί μάχονταν εναντίον της αυτοκρατορικής και γραφειοκρατικής ολιγαρχίας στη Ρωσία οι φιλελεύθεροι αντιτάσσονταν στον τσαρικό απολυταρ χισμό. Και σε ολόκληρη την Ευρώπη, οι σοσιαλιστές αγωνίζονταν εναντίον της πολιτικής εξουσίας της αστικής τάξης. Τέλος, οι διεθνείς ανταγωνισμοί που είδαμε να αυξάνουν μεταξύ των κρατών, καθώς αυτά έσπευδαν να οικοδομήσουν αυτοκρατορίες, εντείνονταv περισσότερο με τον ερχομό του νέου αιώνα. Τα κράτη συγκρότησαν συμμαχίες, ελπίζοντας ότι μια ισορροπία μεταξύ συνασπισμών ισχύος θα εξακολουθούσε να παρέχει τη διεθνή σταθερότητα που απολάμβανε η Ευρώπη από το 1815 και που είχε αποτρέψει έναν γενικό πόλεμο. Αντίθετα, οι συμμαχίες δεν παρήγαν παρά μόνο επιπλέον εντάσεις και, τελικά, γενική παγκόσμια σύρραξη. 1. ΓΕΡΜΑΝΙΑ: Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ Η δομή ιης
αu1οκρα1ορiας
Κατά τη διάρκεια της περιόδου που ακολούθησε την ίδρυση της Γ ερμαvίας, ο Βίσμαρκ ανυπομονούσε ιδιαίτερα για την επίτευξη της αυτοκρατορικής ενότητας κάτω από την πρωσική ηγεμονία. Στην προσπάθειά του αυτή βοηθήθηκε από την οικονομική και πολιτική υπεροχή του.πρωσικού κράτους, καθώς και από την οργανωτική υποδομή στην οποία είχε οικοδομηθεί η αυτοκρατορία. 'Ολες οι εξουσίες που δεν είχαν παραχωρηθεί στην κεντρική κυβέρνηση, είχαν διατηρηθεί από τα ξεχωριστά κράτη που συμμετείχαν στην αυτοκρατορία. Το καθένα τους διατηρούσε τον έλεγχο της μορφής διακυβέρνησής του, της δημόσιας εκπαίδευσης, των δημόσιων οδών, της αστυνομίας του και άλλων τοπικών υπηρεσιών. Ακόμα και η εφαρμογή των νόμων είχε αφεθεί πρωταρχικά στα χέρια των κυβερνήσεων των 1οπικώv κρατών, εφόσον η αυτοκρατορία δεν διέθετε μηχανισμό για την εξασφάλιση της τήρησης των νόμων από τους υπηκόους της. Παρά τη φαινομενική τους αυτονομία,
237 ωστόσο, τα κράτη της αυτοκρατορίας ήταν στην πραγμαηκότη τα υποτελή και σ' αυτήν και προσωπικά στον αυτοκράτορα, τον Πρώσο Ουλιέλμο Α'. Τη γερμανική αυτοκρατορική ενότητα αποτελούσαν, όπως λέχθηκε κάποτε με επιτυχία, «ένα λιοντάρι, μισή ντουζίνα αλεπούδες και καμιά εικοσαριά ποντίκια». Το πρωσικό «λιοντάρι» α�σκούσε την εξουσία μέσω του προσώπου του αυτοκράτορα και του καγκελαρίου του. Τηv αυτοκρατορία δεν κυβερνούσαν με το σύστημα του υπουργικού συμβουλίου, στο οποίο οι υπουργοί ήταν υπεύθυνοι απέvαvη σε ένα εκλεγμένο από το λαό νομοθετικό σώμα- αντίθετα, ο καγκελάριος και οι άλλοι υπουργοί ήταν υπεύθυνοι αποκλειστι κά απέναντι στον αυτοκράτορα. Ο Ουλιέλμος, άλλωστε, δεν ήταν απλώς διακοσμηηκό πρόσωπο· ήταν περιβεβλημένος με εκτεταμένες εξουσίες στο στρατό και στο ναυτικό, στον τομέα των εξωτερικών σχέσεων, καθώς και στην επιβολή και εκτέλεση των αυτοκρατορικών vόμωv. Είχε τηv εξουσία va κηρύσσει τοv πόλεμο σε περίπτωση που οι ακτές ή το έδαφος της αυτοκρατορίας δέχοvταv επίθεση. Ακόμα, ως βασιλιάς της Πρωσίας, έλεγχε στην γενικά συντηρητική άνω βουλή (Bundesrat) της αυτοκρατορίας το ένα τρίτο των ψήφων, που αναλογούσε στο πρωσικό κράτος. Το κοινοβούλιο, ωστόσο, δεν ήταν μια απλή σφραγίδα: όλες οι συνθήκες έπρεπε va εγκριθούν από τη γερουσία. Το κονδύλια του αυτοκρατορικού θησαυροφυλακίου έπρεπε vα εγκριθούν από την κάτω βουλή (Reichstag), που εκλεγόταν με καθολική ανδρική ψηφοφορία και της οποίας τα μέλη προέρχονταν κυρίως από την αστική τάξη. Οι εξουσίες αυτές ήταν στην ουσία τους αρνητικές. Av και το κοινοβούλιο είχε το δικαίωμα της αρνησικυρίας σε προτάσεις του αυτοκράτορα και τωv υπουργών του, δεν μπορούσε vα νομοθετήσει με δική του πρωτοβουλία. Κατά συνέπεια, αv και ο Βίσμαρκ παρεμποδιζό ταν προσωρινά από τις ενέργειες ενός όχι φιλικού νομοθετικού σώματος, βάσιμα περίμενε ότι θα επιτύγχανε το σκοπό του στο τέλος. Ο δρόμος που ακολουθούσε κατευθυνόταν στο στόχο μιας ενοποιημένης Γερμανίας κάτω από πρωσική κυριαρχία: βασικά συντηρητικός, αvτισοσιαλιστής -αv και όχι αναγκα στικά αντίθετος σε προγράμματα κοινωνικής πrόvοιας προστατευτιστής (άρα υπέρ των συμφερόντων των Γερμανών βιομηχάνων) και, στον εξωτερικό τομέα, αvτιγάλλος, έτοιμος v' αποκρούσει σταθερά κάθε απειλή προερχόμενη από τον μακροχρόνιο αντίπαλο.
Uι ι ιιι μ<ι< Α 111ι, Γ ερμuvιοι
238 «Πο>.11101,κός ayώvac»
Η πρώτη εξόρμηση του Βίσμοpκ υπέρ της αυτοκρατορικής ενότητος εξαπολύθηκε ενοντίοv της ρωμαιοκαθολικής εκκλη σίας. Με τηv οvομοσίο «πολιτιστικός ογώvος» (Kulturkampf), η επίθεση εξαπολύθηκε το 1872, με τη βοήθεια μεpικώv φιλελεύθεpωv διοvοουμέvωv. Το κίvητpο του Βίσμοpκ ήτοv σχεδόv αποκλειστικό εθvικιστικό. Σε οpισμέvες καθολικές δραστηριότητες διέβλεπε απειλή γιο τηv εξουσία και τη σταθερότητα της αυτοκρατορίας που μόλις είχε δημιουργήσει. Πρώτο on' όλο οnεχθοvότοv τη βοήθεια nου συvέχιζοv vo δίvουv οι καθολικοί ιερείς στο κίvημα γιο το δικαιώματα τωv κpοτώv της ουτοκpοτοpίος στη vότιο Γεp,.ιοvίο και στις διαμαρτυρίες τωv Αλσοτώv και τωv Πολωvώv. Αvησυχούσε έvτοvο επίσης οπό τις πρόσφατες επιβεβαιώσεις του δικαιώμα τος του nόnα vo εnεμβοίvει σε εγκόσμιο ζητήματα, καθώς και από τη δημοσίευση, το 1870, του δόγματος του παπικού αλάθητου. Γιο τους λόγους αυτούς, αποφάσισε vo δώσει έvο τέτοιο χτύπημα στηv καθολική επιρροή, ώστε vo μηv αποτελέσει ποτέ στο μέλλοv nopόyovτo εθvικής ή τοπικής πολιτικής. Τα όπλο του ήτοv μια σειρά vόμωv και διοτογμότωv nου εκδόθηκοv στο διάστημα 1872-75. Αρχικό nοpοκίvησε τη Βουλή v' απελάσει όλους τους Ιησουίτες οπό τη χώρο. Κοτόnιv επέβαλε τηv ψήφιση τωv λεγομέvωv «Νόμωv του Μοiου», nου έθετοv το θεολογικό σεμιvόpιο κάτω οnό κροτικό έλεγχο και εnέτpεnοv
στο
κρότος
vo
εnεμβοίvει
στους
διορισμούς
εnισκόnωv και ιεpέωv. Κοvείς εξάλλου δεv μπορούσε vα διοριστεί σε οποιοδήποτε θέση στηv Εκκλησία, ov δεv ήτοv Γ εpμοvός υπήκοος και δεv υnοβαλλότοv σε κρατικές εξετάσεις. Τουτόχpοvο ο πολιτικός γάμος έγιvε υποχρεωτικός, ακόμα και στηv περίπτωση nου είχε προηγηθεί ο θρησκευτικός. Κατά τηv nιβολή τωv noponάvω vόμωv, έξι οnό τους δέκα καθολικούς επισκόπους της Πρωσίας φυλοκίστηκοv και εκοτοvτάδες ιερείς διώχθηκοv αnό τη χώρο. Anoτuxio το «nο>.ιτιοτικού ayώva»
Av και ο Βίσμοpκ κέρδισε μερικές οnό τις κύριες μάχες του «πολιτιστικού ογώvο», ωστόσο έχασε τοv πόλεμο- ΤΟ Καθολικό (ή Κεvτpώο) Κόμμα εκπροσώπησε τόσο αποτελεσματικά TOV διωκόμεvο
κλήρο
και
nοpόλληλο
υιοθέτησε
έvα
τόσο
φωτισμέvο οικοvομικό npόγpομμο, ώστε κατέληξε vo γίvει ΤΟ μεγαλύτερο πολιτικό κόμμα της Γεpμοvίος. Στις εκλογές του 1874 κατέλαβε σχεδόv το έvο τέταρτο τωv εδρώv στη Βουλή. Αvογvωpίζοvτος ότι του χρειοζότοv αυτό το κόμμα γιο vα
239 υrιοστηρίξει άλλα σημεία του προγράμματο της κυβ' ρvησής του, ο Βίσμαρκ χαλάρωσε βαθμιαία τι διώξει τωv καθολικώv. Κατά τηv περίοδο 1878· 1886, ολόκληρη σχεδόv η μισητή νομοθεσία καταργήθηκε και η καθολική εκκλησία αvέκτησε ουσ1αστ1κά τηv προηγούμεvη θέση τη
στη Γερμαvία.
Κατά τα τ' λη τη δεκαετία του 1870, ο Βίσμαρκ είχε επίση κηρύ ει πόλεμο εvαvτίοv του γερμαvικού σοσιαλισμού, τοv οrιοίο θεωρούσε μια πολύ αμεσότερη απειλή για τηv αυτοκρατορία από τοv καθολικισμό. Το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα, κάτω από τη ρεφορμιστική ηγεσία του Λίμπκvεχτ
Ο σv11σοοισ>.ισμ · 1ου Βίομορκ
(Wilhelm Liebknecht, 1829-1900), διαδόχου του Λασάλ, αύξαvε σημαvτικά τηv πφροή του. Ο Βίσμαρκ, που διατηρούσε ακόμα νωπή τηv αvάμvηση τη Παρισιvή Κομμούvα , φοβόταv το σοσιαλισμό, τοv οποίο ταύτιζ μ τοv αvαρχισμό και, κατά συv' πεια, τοv θεωρούσε άμεση απειλή κατά τη σταθερότητα και τη εvότητα που επιχ ιρούσ va επιτύχει στο εσωτερικό τη αυτοκρατορία . Ξ χvώvτα προ το παρόv πω είχε ερωτοτρο nήσει με του σοσιαλιστέ όταv χρειαζόταv τηv υποστήριξή του κατά τη δεκαετία του
1860, ο Βίσμαρκ εμφαvιζόταv πια
οποφασισμέvο va του εξαφοvίσει. Η επίθεσή του δεv υποκιvήθηκε μόvο από τηv προσωπική του αvτίληψη για τη σοσιαλιστική απειλή· αvυπομοvούσε va κερδίσει ακόμα rι ρισοότερο τηv εύvοια τωv βιομηχάvωv, του οποίους είχε πρ σελκύσει με τηv πολιτική τωv προστατευτικώv δασμώv. Το 1878 έγιvαv δύο ξεχωριστές απόπειρες δολοφοvία του αυ10κράτορα, από μέρου αδίστακτωv φαvατικώv. Av και 01 δύο επίδοξοι δολοφόvοι δεv είχαv παρά τηv πιο απόμακρη σ · οη με του σοσιαλιοτέ , ο Βίσμαρκ εκμεταλλεύθηκε τι ενέργειές τους ως δικαιολογία για va εξασφαλίσει τηv έκδοση v μοθεσία που καταργούσε το δικαίωμα τωv εργατώv va συγκεvτρώvοvται και va κδίδουv έvτυπα. Τα vομοθετικά σώματα επίοη αποδέχτηκαv τηv εφαρμογή vόμου που έδιvε στηv κυβέρvηοη το δικαίωμα va εκτοπίζει του σοσιαλιστέ από τις κυριότερες πόλεις, που αργότερα εφαρμόστηκε στο Βερο λίvο, το Μπρέσλαου και τη Λειψία. Ο Βίσμαρκ ήταv πολύ έξυπvος πολιτικό για va υποθέσει ότι μπορούσε va καταργήσει το σοσιαλιcι,ό μόvο με τηv καταπίεση. · Ηταv έτοιμος va στομώσει εvμέpει τη σοο1αλ1οτική ροιιφαίο, ιοθετώvτcι μέρος του vομοθετικού τους προγράμμα11ιι- κοι rιορουοιι'ιζοvτά το oav δικό του. Σε μια ομιλία του στη
Κοινωνική νομοθ οίο
240
Βισμορκ και Οuλιέλμος Β · 1 ης Γ ερμοvιοί,
Βουλή εξέφρασε ανοιχτά το σκοπό του va εξασφαλίσει τους εργάτες κατά της αοθέvειας και τωv γηρατειών, «έτσι ώστε οι κύριοι εκείνοι (οι σοσιαλδημοκράτες) va συvεχίζουv το σαγηνευτικό τους τραγούδι μάταια». Επιπλέον είχε και στρατιωτικούς σκοπούς υπόψη του. Αδημοvούοε va καταστήσει το Γερμανό εργάτη πιοτό στρατιώτη, αοφαλίζοvτας τηv υγεία του από τη φθορά που προκαλούσε η εργασία του. Το πρόγραμμα κοιvωvικής νομοθεσίας του Βίομαρκ εγκαινιάστηκε το 1883-1884 με τη θέσπιση vόμωv που ασφάλιζαν τους εργάτ από τηv ασθέvεια και τα ατυχήματα. Τα νομοθετήματα αυτά ακολούθησαν σύντομα άλλα που πρόβλεπαν αυστηρή επιθεώ ρηση τωv εργοαταοίωv, περιορισμό της απασχόλησης, καθορι σμό μέγιστου ορίου ωρών εργασίας, ίδρυση δημόσιων υπη ρεσιών απασχόλησης γυvαικώv και παιδιών, και ασφάλιση τωv εργατών για αvικαvότητα �όγω γήρατος. Μέχρι το 1890, οπότε ο Βίομαρκ αποπέμφθηκε από το νεαρό αυτο κράτορα Ουλιέλμο Β' , η Γερμαvία είχε υιοθετήσει όλα σχεδόν τα στοιχεία, με τηv εξαίρεση τωv επιδομάτων αvεργία-,, του προτύπου κοιvωvικής νομοθεσίας που αργότερα διαδόθηκε και στις περισσότερες δυτικές χώρες. Παρ' ολ' αυτά, ούτε η καταπιεστική ούτε η προοδευτική νομοθεσία του Βίομαρκ επέτυχε va εξοντώσει το γερμανικό
241 σοσιαλισμό. Το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα συνέχισε vα αυςαvει την επιρροή του. Η αποπομπή του Βίσμαρκ από την εξουσία επήλθε εvμέρει εξαιτίας της επιμονής του Ουλιέλμου Β · στην άποψη ότι η αντισοσιαλιστική νομοθεσία δεν είχε κανένα αποτέλεσμα. Ωστόσο, η διαφωνία των δύο ανδρών εnεκτειvό· ταν πέρα από το ζήτημα του σοσιαλισμού. Ο Ουλιέλμος Β · ήταν αποφασισμένος v' αποκτήσει την απόλυτη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας του· η ενότητα και η σταθερότητα έnμεnε vα είναι αποτέλεσμα της προσωπικής του πρωτοβουλίας, όχι εκείνης του καγκελαρίου του. Με αυτόν τον τρόπο, ο Ουλιέλμος εξέφραζε την πίστη του στα ελέω Θεού προνόμια των Hohenzollern, του βασιλικού οίκου της Πρωσίας. Επανερχόταν σε αξιώσεις που, αv και αρεστές στους πρίγκιπες των ομόσπονδων κρατών, τους μεγάλους γαιοκτήμονες, το στρατό και τους ισχυρούς βιομηχάνους, αποτελούσαν ανάθεμα, όλο και περισσότερο, για τα δημοκρατικά στρώματα της μικροαστικής και εργατικής τάξης. Οι σοσιαλδημοκράτες και οι προοδευτικοί απαιτούσαν ένα νέο σύνταγμα που θα εγγυόταv τον έλεγχο του καγκελαρίου από το κόμμα της πλειοψηφίας στη Βουλή. Στις απαιτήσεις αυτές, ο αδιc λακτος αυτοκράτορας αδιαφόρησε ,. εντελώς, απειλώντας α"όμα περισσότερο την εύθραστη σταθερότητα που η πολιτική του Βίσμαρκ είχε προσπαθήσει vα ενισχύσει. Στις εκλογές του 1912, οι σοσιαλδημοκράτες πήραν 4.250.000 ψήφους και εξέλεξαν 110 βουλt:uτές, που αποτέλεσαν τη μεγαλύτερη κοινοβουλευτική ομάδα στη βουλή. Η εθνική ενότητα βρισκόταν πια σε πορεία σύγκρουσης με την ταξική πάλη· η Γερμανία απέφυγε μια εσωτερική συνταγματική κρίση μόνο εξαιτίας της πολύ σοβαρότερης διεθνούς κ()ίσης του Α · Παγκόσμιου Πολέμου.
Η σuνcχης cξαπλωοη του ycρμανικοι· οοσιαλισμοu
2. ΓΑΛΛΙΑ: Η ΤΡΙΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΕ ΘΕΣΗ ΜΑΧΗΣ Av και η Γαλλία, το 1870, δεν ήταν πια ένα vεογέvvητο εθνικό κράτος όπως η Γερμανική Αυτοκρατορίη, ήταν ωστόσο μια χώρα που είχε άμεση ανάγκη από την εκ νέου ενοποίηση και αφοσίωσή της σε ένα κοινό σύνολο πολιτικών σκοπών. Η ιστορία της κατά την προηγούμενη εκατονταετία είχε αφήσει τη χώρα κομματιασμένη σε διάφορες πολιτικές τάσεις: Οι μοναρχικοί ήταν διασπασμένοι στους υποστηρικτές της δυναστείας των Βουρβόνων και αυτής των Ορλεαvιστώv, και οι προτιμήσεις τους στρέφονταν είτε προς τους απογόνους του
Η διαιρcμίνη πολιτικά Γολλια
242 Λουδοβίκου ΙΗ · είτε πρα:; εκείνους του Λουδοβίκου Φιλίππου. Ο, βοvαπαρτιστές αναζητούσαν πολιτική σωτηρία στο πρόσωπο του γιου και διαδόχου του Ναπολέοντα Γ', Λουδοβίκου Ναπολέοντα. Ο, οπαδοί της αβασίλευτης δημοκρατίας θυ μούvταv τους βραχύβιους θριάμβους των επαvαστατώv προγόνων τους. Οι σοσιαλιστές κατηγορούσαν τους πάvτη; εκτός από τους εαυτούς τους. Το αποτέλεσμα αυτού του βαθύτατου διχασμού ήταν να μην αποκτήσει η Γαλλία, πριν από το 1875, σύνταγμα που να μπορεί να λειτουργήσει. Ο οχημuτιομό<. της Τριτης Δημοκρστιuς
Μετά την κατάρρευση της αυτοκρατορίας του Ναπολέοντα Γ ·, οργανώθηκε μια προσωρινή κυβέρνηση για να κυβερνήσει τη χώρα μέχρι τη σύνταξη ενός νέου καταστατικού χάρτη. Οι εκλογές που έγιναν το 1871 για συντακτική εθνοσυνέλευση, κατέληξαν στην εκλογή κάπου 500 μοναρχικών και μόw περίπου 200 δημοκρατικών. Ο συντηρητικός πολιτικός προσα vατολισμός ενισχύθηκε και από τα γεγονότα της Παρισινής Κομμούνας nou σημειώθηκαν κατά την περίοδο αμέσως μετά τις εκλογές. Οι φαινομενικοί όμως νικητές, οι μοναρχικοί, δεv μπορούσαν να συμφωνήσουν μεταξύ τους, αν ο βασιλιάς Hu ίιταv Βουρβόvος ή Ορλεαvιστής. Το αδιέξοδο αυτό οδήγησt στην τελική ψήφιση μιας σειράς συντακτικών νόμων το 1875, μt τη διαφορά μιας ψήφου, nou καθιστούσαν τη Γαλλία αβασίλευτη δημοκρατία. Οι νόμοι αυτοί καθιέρωναν ένα σύστημα δύο βουλών, από τις οπ,pίες η κάτω εκλεγόταν με καθολική ανδρική ψηφοφορία (βουλή των αντιπροσώπων) και η άνω βουλή εκλεγόταν έμμεσα (γερουσία)· ένα υπουργικό συμβούλιο που προεδρευόταν από τον πρωθυπουργό· και, τέλος, έναν πρόεδρο δημοκρατίας. Αν και αρχικά οι εξουσίες προέδρου και πρωθυπουργού, στην αμοιβαία τους σχέση, δεν είχαν σαφώς διευκρινιστεί, σε δύο χρόνια η χώρα εκφράστηκε υπέρ ενός nρωθunοuργού επικεφαλής κυβέρνησης υπεύθυνης απέναντι στη Βουλή. · Εvας από τους πρώτους προέδρους, ο στρα τάρχης Μακ Μαόv (Mac Mahon) αποπειράθηκε το 1877 v · απολύσει τον πρωθυπουργό με τον οποίο EiXE διαφωvήσΕι, αλλά ο οποίος υποστηριζόταν από την πλειοψηφία της βουλής. · Οταv έγιναν νέες Εκλογές η πολιτική τοu Μακ Μαόv αποδοκιμί1στηκt Στο εξής, οι πρωθuποuργοί της Τρίτης Δημοκρατίας ήταν unεύθuvοι μόνο απέναντι στο κοινοβούλιο και όχι στον nρόΕδρn , nou έγινε μάλλον διακοσμητικό στοιχείο. Η επίλυση όμως αυτού τοu συνταγματικού ζητήματος απέτυχε να δώσει πολιτική
243 σταθερότητα, εφόσον ο πρωθυπουργός δεν είχε εξουσία διάλυσης του κοινοβουλίου. Αυτό σήμαινε ότι οι βουλευτές μπορούσαν να καταψηφίσουν και να ιιvατρέψουv έναν πρωθυπουργό με την κυβέρνησή του κατά βούληση, χωρίς να ριψοκιvδυνέψουv αναγκαστικά στην επανεκλογή τους. Η κατα ψήφισή της σε οποιαδήποτε ψηφοφορία, δεν άφηνε άλλη εκλογή στην κυβέρνηση εκτός από την παροίτησή της. Το αποτέλεσμα ήταν ο σχηματισμός όχι λιγότερων από πενήντα κυβερνήσεων κατά το διάστημα 1870-1914. Ωοrόσο η Τρίτη Δημοκρατία, παρά το συνταγματικά μειοvfκτήματά της, κατάφερε να διατηρηθεί μέχρι το 1940, πολύ πει,ισσότερο από οποιοδήποτε άλλο σύστημα διακυβέρνησης της f αλλίας μετά το 1789. Η μακροζωία της οφειλόταν κυρίως στr� σταθερότητα άλλων γαλλικών θεσμών, της οικογένειας, της ι.,ωιοσύvης και της αστυνομίας, για παράδειγμα. Στα χρόνια μηά το 1875, οι δημοκρατικοί, που αρχικά !1εωρούνταv επικίνδυνοι ριζοσπάστες, αποδείχτηκαν γενικά μετριοπαθείς. Αντίθετα, οι δυσαρεστημένοι μοναρχικοί και οι οπαδοί του αυταρχισμού που βρίσκονταν στο στρατό, στη ρωμαιοκαθολική εκκλησία και στις αριστοκρατικές οικογένειες, ήταν εκείνοι που άρχισαν να συνωμοτούν για την ανατροπή της \•όμιμα δημιουργημένης κρατικής εξουσίας. Μεγάλο μέρος του χρόνου τωv διαδοχικών δημοκρατικών κυβερνήσεων δαπαvή !1ηκε έτσι για την υπεράσπιση της χώρας από τους εξτρεμιστές αντιδραστικούς. Προς το τέλος της δεκατίας του 1880, έvας στρατηγός, ο Μπουλαvζέ (Georges Boulanger), συγκέντρωσε yύρω του ένα σύνολο οπαδών, όχι μόνο μοναρχικούς και αριστοκράτες, αλλά και εργάτες που ήταν γενικά δυσαρεστη μένοι με την κατάστασή τους και που πίστευαν, όπως και ο Μπουλαvζέ, ότι ένας πόλεμος εκδίκησης εναντίον της Γερμανίας θα έβαζε τέλος σε όλα τα προβλήματά τους. Χάρη στην αναποφασιστικότητα όμως του Μπουλαvζέ, το επαπειλού μtvο πραξικόπημα δεν πραγματοποιήθηκε. Ο Μπουλαvζέ ήταν ωστόσο ένα σύμπτωμα βαθιάς δυσαρέσκειας απευθυνόταν, όπως ο Ναπολέων Γ', σε ανόμοιες ομάδες απογοητευμένων πολιτών, με την υπόσχtση άμεσων και δραματικών λύσεων σε ε πίμονα προβλήματα. · Εvα πρόσθετο σύμπτωμα των διχασμών που κατέτρυχαv τη Δημοκρατία κατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόvω-..ι ,ι>υ 19ου αιώνα, ήταν η εκστρατεία αντισημιτισμού που υιοθέτησαν
Ε{τ1)€μιστtς αντιδραστικοί
244
Ο Ντρέιφο
καταλΕίπfι
ΤΟ οτpcηοδ11
YnotJEOη ΤρflψοUς
ι οvτιδροστικοί γιο va nροωθήσουv τους στόχους τους. Το εγοvός ότι ορισμεvοι Εβραίοι τροηεζίτες ήτοv οvομε1γμεvο1 σε σκοvδολώδε1ς συvολλογες με πολιτικούς εδ1vε κάποιο υnόστο· ση mηv κατηγορία τωv μοvορχ1κώv ότι το κρότος ήτοv διοnοτ1σμεvο οπό τη δ1οφθορό ΚΟΙ ότ1 01 Εβραίοι εφτο1γοv γ1' αυτό σε μεγάλο βαθμό. Στο πλαίσιο τετοιωv κοτηγορ1ώv, δεv iva1 περίεργο το ότι ο οvτισημιτισμός είχε εvο τέτοιο βίαιο ξέσπασμα. Το 1894, εvος Εβραίος λοχαγός του πυροβολικού, ο Αλφρέδος Ντρέιφους (Alfred Dreyfus), κατηγορήθηκε οπό μια κλίκα μοvορχικώv οξ ιωμοτικώv ότι είχε πουλήσει στρατιωτικά μυστικά στη Γερμοvίο. Δικάστηκε οπό στρατοδικείο και καταδικάστηκε σε ισόβιο δεσμό στο Νησί του Διαβόλου, εvο φρικτό στρατόπεδο κροτουμεvωv στηv Καραϊβική. Αρχιι<ά η απόφαση εγιvε δεκτή ως πρέπουσα τιμωρία εvός προδότη· το 1897 όμως ο συvτογμοτόρχης Πικάρ, vεος διοικητής του τμήματος nληροφοριώv, οvοκοίvωσε το συμπερασμό του ότι το έγγραφο με το οποίο είχε καταδικαστεί ο Ντρέιφους ήτα πλαστά. 'Αρχισε τότε εvο κίvημο με αίτημα τηv οvοθεώρηση της δίκης του, αλλά το αίτημα απορρίφθηκε αμέσως οπό το υπουργείο στρατιωτικώv. Γρήγορο ολόκληρο το εθvο διαιρέθηκε σε υποστηρικτές και αvτιπόλους του Ντρέιφους. Στο πλευρό του βρεθηκοv ριζοσπαστικοί δημοκράτες, σοσιαλιστε-,, όvθρωnοι φιλελεύθερωv και αvθρωnιστικώv τόσεωv, καθώς και εξέχουσες φυσιογvωμίες της λογοτεχvίος, όπως οι Ζολά και Αvοτόλ Φροvς (Anatole France). Στους οvτιvτρεϊφουσιοvού
245 πφιλαμβόvοvταv μοναρχικοί, κληρικοί, αντισημίτες, μιλιταρι στΕς και Εvας σημαντικός αριθμός συντηρητικών εργατών. Τελικό ο Ντρέιφους αφέθηκε ελεύθερος με διοικητική απόφαση το 1899 και, έξι χρόνια αργότερα, απαλλάχτηκε από κάθε ενοχή από το ανώτατο δικαστήριο κcι αποκαταστάθηκε στο στρατό. Πήρε αμέσως προαγωγή στο βαθμό του ταγματάρχη και του αποδόθηκε το παράσημο της Λεγεώνας της Τιμής. Η ιστορία της υπόθεσης Ντρέιφους έδωσε στους δημοκρα τικούς τη σταθερή βάση που τους έλειπε για vα τερματίσουν τις συνωμοσίες των εξτρεμιστών αντιδραστικών μια για πάντα. Οι ηγέτες της δημοκρατίας επέλt:ξαv vα επιτεθούν στους αντιπάλους τους καταστρέφοντας την πολιτική ισχύ της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στη Γαλλία. Ο αντικληρικαλισμός, όπως εκφράστηκε σε τούτη την εκστρατεία, ήταν πιθανώς εvμΕρει προιοv μιας υλιστικής εποχής, καθώς και της μακρόχρονης δυσπιστίας των Γάλλων δημοκρατών προς το θεσμό της Εκκλησίας. Η κύρια πηγή του, ωστόσο, ήταν ο εθνικισμός, που είχε τροφοδοτήσει και τον «πολιτιστικό αγώνα» του Βίσμαρκ. Ο αντικληρικαλισμός στη Γαλλία κορυφώθηκε τηv περίοδο 1875-1914. Η μ�γόλη πλειοψηφία των ηγετών της Τρίτης Δημοκρατίας ήταν εχθρικοί απέναντι στην εκκλησία- και αυτό ήταν φυσικό, επειδή η καθολική ιεραρχία ενίσχυε τους μοναρχικούς σε κάθε ευκαιρία. Κληρικοί είχαν συνωμοτήσει με τους μοναρχικούς, τους μιλιταριστές και τους αντισημίτες στην απόπειρά τους vα δυσφημίσουν τη δημοκρατία κατά τη διάρκεια της υπόθεσης Ντρείφους. · Ομως υπερεκτίμησαν τις δυνάμεις τους. Το 1901 η κυβέρνηση εξέδωσε μια σειρά vόμωv με τους οποίους απαγόρευε τη λειτουργία θρησκευτικών ταγμάτων χωρίς κρατική έγκρωη, απαγόρευε στα μέλη θρησκευτικών ταγμάτων vα διδάσκουν, είτε σε δημόσια είτε σε ιδιωτικό σχολεία, και τελικό, το 19u5, διαχώρισε την εκκλησία από το κρότος. Για πρώτη φορά μετά το 1801, οι πιστοί κάθε δόγματος τέθηκαν σε ίση μοίρα. Ο καθολικός κλήρος έπαψε να πληρώνεται από τον δημόσιο προϋπολογισμό. Αν και μερικό από τα μέτρα αυτό τροποποιήθηκαν στα επόμενα χρόνια, η εκκλησία παρέμεινε, για τους περισσότερους Γάλλους, τυλιγμένη με ένα βαρύ πέπλο υποψίας. Η δημοκρατία πιεζόταν, όλα εκείνα τα χρόνια, τόσο από ιηv αριστερό όσο και από 1η δεξιό. Ο σοσιαλισμός ήταν
Ανrικ ληρικολιvμος
Νοι,ιοθισiα
κατά της Εκκλησίας
246 ΠiΕση σnό την Αριστφά
πολιτική δύναμη σ,η Γαλλία, όσο και στη Γερμανία. Ωστόσο, η αντίδραση των δημοκρατικών στη Γαλλία διέφερε αποφασιστι κό από εκείνη του Βίσμαρκ· δεν υπήρξε αντισοσιαλιστική νομοθεσία. Αντίθετα, το 1881 ψηφίστηκε ένας νόμος που καταργούσε τα «εγκλήματα συνείδησης», επεκτείνοντας έτσι την ελευθερία του τύποι, σε σημαντικό βαθμό. Τον ίδιο χρόνο, ένας άλλος νόμος επέτρεψε την πραγματοποίηση δημόσιων συγκεν τρώσεων χωρίς προηγούμενη έγκριση των αρχών. Αν ωστόσο δεν υπήρξε απόπειριι πολιτικής καταπίεσης, υπήρξαν ελάχιστες θετικές μεταρρυθμίοεις. Το μεγαλύτερο κόμμα της δημοκρα τίας, οι Ριζοσπάστες ή Ριζοσπάστες Σοσιαλιστές, στην πραγματικότητα εκπροσωπούσε τους μικρούς καταστηματάρ χες και τους μικρικ>ϊδιοκτήτες. Οι ριζοσπάστες ήταν διατε θειμένοι να ιδρύσουν και να διατηρήσουν ένα δημοκρατικό υποχρεωτικό εκπαιδευτικό σύστημα, αλλά δεν ήταν διατεθεμέvοι v' ανταποκριθούν στις απαιτήσεις για τη θέσπιση φιλεργατικής νομοθεσίας, του τύπου που είχε παραχωρηθεί στους Γερμαvούς εργάτες. Οι νόμοι που τελικό ψηφίστηκαν καθιερώνοντας την εργάσιμη ημέρα τωv δέκα ωρών το 1904 και συντάξεις γήρατος το 1910, ψηφίστηκαν απρήθυμα, και μόνο μετά από πίεση των σοσιαλιστών. Απο.�λεσμο αυτής της απροθυμίας ήταν η αυξα νόμενη πεποίθηση αvϊψεσα στους σοσιαλιστές εργάτες, ότι η κοινοβουλευτική δημοκρατία ήταν άχρηστη, ότι η πρόοδος, αν επρόκειτο να πραγμωοποιηθεί, θα ερχόταν ως αποτέλεσμα άμεσης συνδικαλιστικής δράσης: απεργίας. 'Εvα κύμα απερ γιών αΊρωσε τη χώρα για αρκετό χρόνια πριν από το 1914, συμπεριλαμβανόμενων και απεργιών τω, ταχυδρομικών το 1909 και των δασκάλων και των σιδηροδρομικών το 1910. Η κυβέρνηση κατέστειλε τις ενέργειες αυτές με αδίστακτες επεμβάσι:ις. Το 1914, η δημοκρατία, αν και δύσκολα μπορεί να υποστηριχθεί ότι βρισκόταν στο χείλος της επανάστασης, nαρ�μεvε διχασμένη και αβέβαιη. Αν η απειλή από την ι:ξ τρεμιστική δεξιά είχε αποσοβηθεί, η πρόκληση της αριστερός μόλις είχε αρχίσει να αντιμετωπίζεται. 3. ΜΕΓΜΗ ΒΡΕΤΑΝΙΑ: ΑΠΟ ΤΗ ΜΕΤΡΙΟΠΑΘΕΙΑ ΣΤΗΝ ΑΔΙΑΛΛΑΞΙΑ Στη διάρκεια του μισού αιώνα πριν από το 1914, οι Βρετανοί υπερηφανεύονταν για ένα σύστημα διακυβέρνησης το οποίο
247 πίστευαν ότι ήταv λογικό, πει αρ ικό και πρακτικό. Μετά τη ψήφιση του Δεύτερου Μεταρρυθμιστικού Νόμου το 1867, πι,υ επέκτεινε το δικαίωμα ψήφου σε περισσότερο από το έvα τρι ι ο τωv εvήλικωv αvδρώv, τα δύο κυριότερα πολιτικά κόμματα. οι Φιλελεύθεροι και οι Συντηρητικοί, συvαγωvίζοvταv μεταξύ το, ς στηv προώθηση νομοθεσίας που αποσκοπούσε va παράσχει οε αυξαvόμεvα τμήματα του πληθυσμού τη δυνατότητα va ζο, v καλύτερα κα: υγιειvότερα. όμοι που αvαγvώριζαv · η νομιμότητα τωv εργατικών συvδικάτωv, επέτρεπαν στ< L άνδρες που δεv αvήκαv στηv αγγλικανική εκκλησία 1 � συμμετέχουν πλήρως στη ζωή τωv παλιών ποvεπιστημίωv τηι, Οξφόρδης και του Καίμπριτζ, παρείχαν στοιχειώδη εκπαίδευση για πρώτη φορά σε όλα τα παιδιά και διευκόλυvοv τηv αναμόρφωση και ανοικοδόμηση μεγάλων οστικών περιοχών, ήτοv ανάμεσα σε εκείνους που ψηφίστηκαν κατά τη διακυβέρνηση τωv δύο ηγετικών πολιτικών τη π ριόδου, του συντηρητικού Βεvιομίv τισραέλι (Β njamin Disraeli, 1804-81) και του φιλελεύθερου Ουλιέλμου Γλάδστοv (William Gladstone, 1 09-9 ). Το 1884 το δικαίωμα ψήφου επεκτάθηκε και παλι, για vo περιλάβει πάvω από το τρία τέταρτα τωv εvήλ•κωv οvδρώv και va επιτρέψει στους ογροτοεργάτες να ψηφίcουv για πρώτη φορά. Σε συνδυασμό με έναν προηγούμιvο V<1μο που θεσμοθετούσε τη μυστική ψήφο, αυτή η εκλογική μεταρcύθμιση έφερε τη Βρετανία πιο κοvτά στηv αvτιπροσιuπευτική δημοκρατία. Η Βρετανία, ωστόσο, συνέχισε να κυβερvάτ ι, σχεδόν αποκλειστικά, οπό μια ολιγάριθμη ομάδα av ρώπωv που προερχόταν από τηv αριοτοκροτίο της γης και από τ ανώτερο στρώματα τη αστικής τάξης. Ω μέλη διαδοχικών υπουργικών συμβουλίων, οι άρχοντες αυτοί αvαγvώριζαv τηv ευ ύvη του απέvοvτι στο κοινοβούλιο και, ιδιαίτερα, απέvαvτι στη Βουλή τωv Κοιvοτήτωv. · Ητοv το έργο του , ωc, υπουργών τη κυβέρνησης, va κοτοστρώvουv το vομοθ τικ· πρόγραμμα τη βουλή · και av η βουλή αρvιότοv va εγκρίv ι υτό το πρόγραμμα, αvογvώριζαv επίσης τηv υποχρέωσή τους va υποβάλουν τι παραιτήσεις τους αμέσως -να παραχωρήσουν τι θέσει του σε έvα υπουργικό συμβούλιο μελών του αvτίπολου κόμματο ή va «πάvε στηv εξο ή»· δηλαδή, vα διαλύσουν το κοινοβούλιο και va προσδιορίσουν vέε εκλογέ · για va δουv τη γ ώμη τωv ψηφοφόρων. Αυτό το σύστημα η «υπουργική υ ύvη »
«Υποuριιι','ι εu ίινη»
248 σήμαινε ότι το υπουργικό συμβούλιο διατηρούσε πλήρη ευθύνη για τη διαχείριση των δημόσιων υποθέσεων· αλλά ήταν υπεύθυνο απέναντι στο λαό, στους αντιπροσώπους του στη Βουλή των Κοινοτήτων. Το σύστημα παρήγε, γενικά, σταθερή διακυβέρ"ηση. Αν και οι κυβερνήσεις ήταν υπόλογες στο κοινοβούλιο, το τελευταίο θα σκεφτόταν πολύ, προτού καταψηφίσει και παύσει μια κυβέρνηση, γνωρίζοντας ότι η κυβέρνηση εκείνη θα μπορούσε πολύ καλά να απευθυνθεί στους ·.jιηφοφόρους για να ενισχυθεί με γενικές εκλογές. Η έλλειψη 1υτού του ιδιαίτερου χαρακτηριστικού, δηλαδή της δυvατότη . ας προσφυγή; σ · εκλογές, ήταν εκείνο που είχε καταδικάσει τη γαλλική τρίτη Δημοκρατία σε μια διαδοχή βραχύβιων κι1βερvήσεωv. Η πολιτική σταθερότητα δεν εξασφαλιζόταν μ< •vo από το μηχανισμό της υπουργικής ευθύνης, ωστόσο. Ει όσον τόσο η συντηρητική όσο και η φιλελεύθερη ηγεσία πι.οερχόταv κατά μεγάλο μέρος από παρόμοια κοινωνικά και οικονομικά στρώματα, δεν υπήρχε παρά ελάχιστη πιθανότητα βίαιων αλλαγών κατά την περίοδο αυτή. Το ένα κόμμα μπορούσε να υιοθετήσει έναν ιδιαίτερο σκοπό, οι συντηρητικοί τον ιμπεριαλισμό, οι φιλελεύθεροι περισσότερη αυτονομία για την Ιρλανδία, για παράδειγμα- και τα δύο κόμματα, ωστόσο, συμφωνούσαν γενικά στην πορεία που έπρεπε v • ακολουθή σουν οι ηγέτες τους, άνδρες με παρόμοιο υπόβαθρο και ιδιοσυγκρασία και με προγράμματα που δεν ήταν ούτε ριζοσπαστικά ούτε αντιδραστικά. Αυτή η μετριοπάθεια ικανο ποιούσε το εκλογικό σώμα, που προτιμούσε να εκπροσωπείται από τις απόψεις πολιτικών των οποίων η ηγεσία ήταν ταυτισμένη με την ευημερία της Αγγλίας. ΦιλΕλΕίι8εptί, μftαρριJθμίσtιι;, /9()6 1914
Το 1914, ωστόσο, η ηγεσία αυτή αμφισβητείται σοβαρά· η ευημερία, αν και αρκετά διαδεδομένη, δεν επεκτεινόταν π.χ. στους ανειδίκευτους εργάτες, στους λιμενεργάτες και τους μεταφορείς. Οι ομάδες αυτές σχημάτισαν συνδικάτα για να προωθήσουν τα αιτήματά τους. Η αποφασιστικότητά τους ενθάρρυνε άλλα συνδικάτα να διαμορφώσουν μαχητικότερη και απαιτητικότερη στάση. Στη δεκαετία rου 1890, η δραστηριότητα αυτή δημιούργησε αντίδραση με τη μορφή εργοδοτικών αvτισυvδικαλιστικώv ενώσεων και νομικών αποφάσεων που περιόριζαν το δικαίωμα απεργίας και συνδικάτων. Οι εργάτες, με τη σειρά τους, έσπευσαν να συνεργαστούν με αστικές σοσιαλιστικές εταιρείες συνεργασία που κατέληξε στο σχημα-
249 ησμό ενός ανεξάρτητου εργατικού κόμματος, που γεννήθηκε το 1901 και, πέντε χρόνια αργότερα, μπόρεσε vα στείλει ίκοσι vvιά βουλευτές στη Βουλή τωv Κοινοτήτων. Ευαίσθητοι σε αυτή τηv πίεση από τ' αριστερά, οι φιλελεύθεροι, κατά τη διάρκεια της διακυβέρvησής τους που άρχισε το 1906, πέρασαν μια σειρά μεταρρυθμίσεων που, όπως έλπιζαν, θα εξασφάλιζαν έvα ανεκτό επίπεδο ζωής σε εκείνους που μέχρι τότε εiχαv γνωρίσει ελάχιστη ασφάλεια. Υιοθετήθηκαν έτσι προγράμματα για τηv ασφάλιση κατά της ασθένειας, τωv ατυχημάτων, του γήρατο και της αvεργiας. Μερικές βιομηχανίες όρισαν ελάχιστο ημερομίσθιο. Ιδρύθηκαν γραφεία εξεύρεσης εργασίας που βοηθούσαν τους άνεργους εργάτες και εργάτριες vα βρουν δουλειά. Οι περιορισμοί τωv απεργιών και του δικαιώματος τωv εργατικών συνδικάτων vα συγκεvτρώvουv χρήματα για πολιτικούς σκοπούς χαλάρωσαν. Μεγάλο μέρος της νομοθεσία αυτής ήταν έργο του Δαβίδ Λόιδ Τζόρτζ (David Lloyd George, 1863-1945), υπουργού οικονομικών στη φιλελεύθερη κυβέρνηση του πρωθυπουργού Ερβέρτου 'Ασκουιθ (Herbert Asquith). Με τη βοήθεια ενός άλλου νέου φιλελευθέρου, του Ουivστοv Τσόρτσιλ (Winston Churchill, 1874- 1965), ο Λόιδ Τζορτζ διαμόρφωσε μια vομοθεσiα που ήταν τόσο έκφραση της δικής του πολιτική φιλοσοφία ,
Ο Λόιv1 Τ · ρ1 και Βουλή 1η ημ�ρο 1η 1910
Ο ί 010 κο1ό ,οη
Το· ρωιλ πη οίvο τcι οι,, το Π ρο .. πολο ιομού.
Ο προϋπολογισμός του Λόιντ Τζορτζ
250 όσο και πρακτική απόvτηση στηv αυξαvόμεvη πολιτική ισχύ τη εργατικής τάξης. Για τηv οικοvομικι1 κάλυψη τωv προγραμμό τωv αυτώv, καθώς και εvός μεγαλύτερου vαυτικού που θ' αvτιστόθμιζε μια αύξηση του αvτίστοιχου γερμαvικού, ο Λόιδ Τζορτζ πρότειvε το 1909 έvav προϋπολογισμό που περιλόμβαvε προοδευτική φορολογία τωv εισοδημότωv και τωv κληροvο· μιώv, με σκοπό va υποχρεώσει τους ευπορότερους φορολογου· μέvους va πληρώvουv υψηλότερους φόρους. Τόσο εξόργισαv οι προτάσεις του αυτές τους αριστοκράτες-μέλη της Βουλής τω Λόρδωv, ώστε ετοιμόστηκαv va απορρίψουv τοv προϋπολογι σμό, εvέργεια αvτίθετη σε κάθε συvταγματικό προηγούμεvο. Ο 'Ασκουιθ αvτεπιτέθηκε με τηv απειλή της δημιουργίας, με τηv αποvομή από τοv μοvόρχη τίτλωv ευγεvείας, καιvούργιωv λόρδωv, ευvοικα διακείμεvωv στοv προϋπολογισμό και αρκετώv για va εξασφαλίσουv τηv ψήφισή του. Τελικό, η Βουλή τωv Λόρδωv υπέκυψε το αποτέλεσμα της κρίσης ήταv ο Νόμο του Κοιvοβουλίου ( 1911 ), κατά τοv οποίο η Βουλή τωv Λόρδωv δεv μπορούσε va προβάλει αρvησικυρία σε vομοθεσία που ψήφιζε η Βουλή τωv Κοιvοτήτωv. Συνεχή βιαιό1rι1α
Το μίση που ξεσήκωσε αυτή η συvταγματική σύγκρουση ήταv πολύ έvτοvα. Αυτόκλητοι υπερασπιστές της Βουλής τω Λόρδωv ξεφώvιζαv απειλές σε μια αίθουσα ασυvήθιστη σε οτιδήποτε εκτός από ευγεvικές συζητήσεις. Οι οργισμέvε απειλές κατά τηv περίοδο αυτή, ωστόσο, δεv περιορiζοvταv στι
Απφyίο 010 λ ιμ άvι ιου Λοvδίvου, 191 Η 001 υvομίο προσποθιι vo συλι άβιι διο
,._ .
'>ηλω·ιίc<, οπό 10 κο1001ήμc110 όηο ιιχοv κοΊοφύγιι αφού ιίχοv δεχηι πυροβολισμού<..
251 βουλέ . Σε ολόκληρη τη Βρ ταvία, άvδρε και γυvαίκε εγκατέλειπαv τηv παραδοσιακή μετριοπάθειά τους στι πολιτικέ συζητήσεις, σε μια ατμόσφαιρα που ελάχιστα διέφερε οπό αvαρχική. Οι λόγοι τη συvεχιζόμεvης αvαταραχής ήταv ποικίλοι. Μια πτώση τωv πραγματικώv ημερομισθίωv μετά το 1900 διατήρησε τηv αγωvιστική διάθεση τη εργατικ,1 - τάξη , παρά τι φιλελ ύθερε μεταρρυθμίσει , και προκάλεσε ασυvήιστα δυvαμικέ απεργi το 1911 και το 1912. 'Eva φιλελεύθερο σχέδιο για τηv παραχώρηση αυτοκυβέρvηση στηv lρλαvδiα, δεv δημιούργησε μόvο παvικό στι κομητεiες της προτεσταvτική μειοψηφία το βορρά ( · Ολστερ), αλλά και εξοπλισμό και εκπαίδευση ιδιωτικώv πολιτοφυλακώv που φαίv vτav va προαvαγγέλλουv εμφύλιο πόλεμο. 'Ισω η πιο αvησυχητική -επειδή ήταv η πιο αvαπάvτεχηοπό τι βίαιε έρσει που εκδηλώΟηκαv στη Βρεταvία στα ρόvια πριv το 1914, ήταv η εκστρατεία για τηv παροχή δικαιώματο ψήφου στι γυvαίκες. Οι αστ' που συμμετ ίχαv στοv
αγώvα
αυτό
απολάμβα av
π ρισσότερη
ελευθερία
επιλογώv από εκείvη που είχαv ωρίσει οι μητ' ρε του . Είχαv ήδη εκδοθεi vόμοι που διευκόλυvαv τη διαδικασία του διαζυγίου και επέτρεπαv στι παvτ εμέν γυvαίκε va ελέγχουv τηv περιουσiα του . Μερικά πα επιστήμια είχαv αρ ίσει va δivoυv πτυχiα σε γυvαiκε . Οι αvτισυλληπτικέ μέθοδοι -και η
Γυvαίκι
rιοι
�ί:ρ ιο,:
το δικuiωμα ι (1φο Αγ λία το 19 �
,,
Σοuφραζhε
252 φεμιvιστική nponayάvδo nου υποστήριζε τη χρήση τους- είχοv αρχίσει va npoκaλoύv στους κόλπους της αστικής τάξη αλλαγή στη στάση anέvavτι στη σεξουαλικότητα. 'Ισως εξαιτίο αυτώv τωv κατακτήσεωv, πολλές γυvαίκες αισθάvθηκαv τηv έλλειψη δικαιώματος ψήφου εvτοvότεpα. Av και το κίvημο ξεκίvησε anό αστές, γρήγορα περιέλαβε μερικές γυvαίκες τη εργατικής τάξης και της αpιστοκpατίας. Οι ταραχές κοpυφώ θηκαv μετά το 1900, όταv αγωvίστpιες σουφραζέτες, κάτω από τηv ηγεσία της Εμελivας Πάvκχουpστ (Emmeline Pankhurst) τωv κοpώv της Κpισταμnέλας και Σύλβιας και άλλωv, κατέφυγαv στη βία, προκειμένου va κάvουv το έθvος va καταλάβει τη σοβαρό τητα της υπόθεσής τους. Γυvαίκες αλυσσοδέvοvταv στα θεωρεία επισκrnτώv της Βουλής τωv Κοιvοτήτωv· έσκιζαv ζωγραφικού, nίvακες σε μουσεία- εισέβαλλαv στο ιερό τωv αvδρώv, στο γήπεδο του γκολφ, και έγραφαv με οξύ πάvω στο γρασίδι «ψήφο στις γυvαίκες»· διατάρασσαv πολιτικές συγκεvτρώσεις έκαιγο σπίτια πολιτικώv· έσnαζαv βιτρίvες μεγάλωv καταστημάτωv. Η κυβέρvηση αvτιμετώπισε τη βία με τηv καταπίεση. Όταv οι γυvαίκες που είχαv ήδη συλληφθεί για διατάραξη της τάξη έκavav απεργίες πείvας σε φυλακές, οι δεσμοφύλακε εφάρμοζοv βίαιη σίτιση· αφού τις έδεvοv και τις ακιvητοποιού σαv, άvoιyav το στόμα τους και το κρατούσαv αvοιχτό με ξύλιvα ή μετάλλιvα στηρίγματα και έβαζαv σωλήvες μέσα, μέχρι το στομάχι, μέσα στους οποίους διοχέτευαv τροφή. 'Οταv οι απεργίες πεivας απείλησαv va προκαλέσουv θύματα και, κατά συvέπειο, μάρτυρες του ayώva, η κυβέρvηση εξέδωσε τηv αμφίβολης συvταγμοτικότητας vομοθετική πράξη «της Γάτα και του Ποvτικιού», η οποίο επέτρεπε τηv απελευθέρωση κρατουμέvωv γιο v' αποτραπεί ο θάvατός τους από τηv πείvο, και μετά τηv αποκατάσταση της υγείας τους καθιστούσε vόμιμη τηv εκ vέου σύλληψή τους. Το κίvημα τωv σουφραζετώv δεv επρόκειτο va δει τηv επίτευξη τωv στόχωv του παρά μόvο μετά τοv Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, ότοv η μεταρρύθμιση επήλθε, σε μεγάλο βαθμό, εξαιτίας της συvεισφοράς τωv γυvοικώv στηv πολεμική προσπάθεια. Α01άθειο
Κατά
πόσο
το κλίμα οvοτοροχής στη
Βρεταviο
tJa
μπορούσε vo οδηγήσει σε κάποιο είδος γεvικής σύγκρουσης av δεv άρχιζε ο πόλεμος το 1914, είvοι έvο ζήτημα που οι ιστορικοί συvεχίζουv va συζητούv. Αρκεί v' οvοφερθεί ότι το εθvικό αίσθημα κατά το τελευταίο λίγα χρόvια πριv το ξέσπασμα τωv
253
101 βιοιο.
ε ροπραξιώv ήταv πολύ δ1αφορετ1κό από ι:κι:ι υ 111L. ιι ι,ι II ι 11 του 1870. Η Βρεταvία, τόσο σίγουρη άλλοτε για τοv εαυτό τη· κrιι ια τη μετριοnάθειά τη , αποδείχτηκε λεία της αστάθειας ,u και άλλες ευρωπαϊκές χώρες. ΡΩΣΙΑ: Ο ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Μόvο σε μια ευρωπαϊκή χώρα, τη Ρωσία, η αστάθεια οδήγησε στη εξέγερση κατά τηv προπολεμική περίοδο. Το ρωσικό επαvαστοτικό κίvημα ίχε πολυάριθμους προδρόμους. Κύματα δυσαρ' σκ ια είχαv ξεσπάσει αρκετές φορές στη δι' κεια το Ι 9ου αιώvα. Επαnειλούμεvε εξεγέρσεις τηv πε ί δο 1850-60 εί av πείσει τοv τσάρο Αλέξαvδρο Β' va πα ο ωρήσ ι τοπική αυτοδιοίκηση, va μεταρρυθμίσει το δικαστικό σύστημα και, το σημαvτικότερο, va απελευθερώσει το δουλοπάροικου . Ωστόσο, η κυβέρvησή του είχε αποτύχει va στηρί ει όλες αυτέ τι μεταρρυθμίσεις, με αποτέλεσμα va επακολουθήσει έvα κύμα αvτίδρασης. Ο ριζοσπαστισμός οvοζωογοvήθηκε, και ο αριθμ' τωv εnαvαστατικώv ομάδωv ουξ11 ηκε. Συμπαραταγμέvοι μαζί τους ήταv 01 μηδεvιστές, που έτειvαv va καταδικάζουv ολόκληρο το πολιτικό και κοιvωvικό σύστημα. Av και ο μηδεvισμό εμφαvίστηκε γύρω στο 1860, ως κίvημα για τη λύση τωv ρωσικώv προβλημάτωv με τη διάδοση τη παιδεία στο αγρότε , η αποτυχiα του va κερδίσει γεvική υrιοστήριξη με προnαγαvδιστικές μεθόδους έστρεψε τηv ηγεσία
Μεταρρύθμ,ση κα, αντί6ροση σιη Ρωσία ταυ 19ου αιώνα
254 του όλο και περισσότερο προς τηv τρομοκρατία. Η κορύφωση της τρομοκρατίας αυτής ήταv η δολοφοvία του τσάρου το 1881. Αv10ρχιομό και cκρωοιομός
Τα χρόvια που ακολούθησαv το θόvατο του Αλεξόvδρο Β', χαρακτηρίστηκαv από σφοδρή αvτίδραση εvαvτίο ολόκληρηc; της μεταρρυθμιστικής πολιτικής. Ο vέος τσάρο Αλέξαvδμος Γ' (1881-1894), πίστευε ότι η Ρωσία δεv έχει τίποτε το κοιvό με τη Δυτική Ευρώπη, ότι ο λαός της είχε γαλουχηθεί για αιώvες με το δεσποτισμό και τη μυστικιστικri ευλάβεια και ότι θα ήταv εvτελώς καταδικασμέvος χωρίς αυτήv. Δυτικό ιδεώδη, όπως ο ορθολογισμός και ο ατομικισμός, θα υποvόμευα τηv αφελή πίστη τωv ρωσικώv μαζώv και θα έριχvαv το έθvα; στη σκοτειvή άβυσσο της αvαρχίας και του εγκλriματος. Κατά παρόμοιο τρόπο, δυτικοί θεσμοί όπως τα ορκωτό δικαστήρια, η κοιvοβουλευτικri διακυβέρvηση και η δωρεόv παιδεία, δεv θα μπορούσαv va καρποφορήσουv, av φυτεύοvταv στο ρωσικό έδαφος. Με τέτοια δόγματα ως κατευθυvτήριες αρχές, ο Αλέξαvδρα; Γ' επέβαλε έvα καθεστώς σκληρής και εκδικητικri καταπίεσης. Περιόρισr ιιε κcrθε τρόπο τις εξουσίες τωv τοπικώv
Η tEλεu,oio φωιογροφiο ,ου ,σόpου Νικολάου Β
255 ουvελεύσεωv, αύξησε τηv ξουσiα τη μυστική αστυvομία και υπόταξε τα χωριό στηv ξο σία πλούσιωv ευγεvώv που επέλεγε το κρότο . Αυτή η πολιτική συvεχίστηκε, αv και με κόπω αλαρότερο τρόπο, από το γιο του, Νικόλαο Β' (1894-1918), έvav πολύ λιγότερο ικαvό ηγέτη. Και οι δύο τσάροι ήταv έv ερμοι εκφραστέ του εκρωσισμού και τοv χρησιμοποίησαv ο ακρότατο βαθμό για τηv vίσχυση τη ξουσίας τους. Ο εκρωσισμό ήταv απλώ το ωμότερο ρωσικό αvτίστοιχο παρόμοιωv εθvικιστικώv κιvημότωv διόφορωv χωρώv. Ο σκοπός του ήταv η επέκταση τη γλώσσα , θρησκ ία και κ υλτούρα της Μεγάλη Ρωσία (τη κυρίω Ρωσία ) σ όλου τ υ υπηκόους του τσάρου, απλοποιώvτα έτσι το πρόβλημα τη διακυβέρvησή του . Είχε ω στόχο κυρίω του Πολωvού , του Φιvλαvδού και τους Εβραίου , μια και οι εθvότητε συτέ εωρούvταv περισσότερο επικίvδυv . Αvαπότρεπτα, η πολιτική αυτή κατέληξε σε καταπίεση. Οι Φιvλαvδο( έχασαv το σ' vταγμό του · οι Πολωvοί αvαγκόστηκαv vα μελετούv τη δική τους λογοτεχviα σε ρωσική μετάφραση· τέλο , αvώτεροι αξιωματούι του τσαρικού κρότου συμμετ ίχαv σε πογκρόμ, δηλαδή σε εvικές σφαγές τωv Εβραίωv. Παρά τι απόπειρε αυτέ va στρέψει η Ρωσία τηv πλάτη τη στη Δύση, το έ(;)vο προσελκυόταv π ρισσότερο από ποτέ τη γεvική ευρωπαϊκή τροχιά. Η Ρωσία εκβι μηχαvιζόταv και ρησιμοποιούσε ευρωπαϊκό κ φάλαια για τοv σκοπό αυτόv. Οι οικοvομικές επιλογές στη διάρκεια της δεκαετίας του 1890, όταv ο κόμη Σέργιο Βίτε (S rgei Witte) 1iτο ο κ ριότ ρο
Σιδηρόδρομ
οτηv Av. Ρωσία, 1896
Δυτικοποίηοιι
256 unοuργός του τσάρου, κατέληξαν στηv υιοθέτηση του χρυσού καvόvα, nou κατέστησε εύκολα μετατρέψιμο το ρωσικό νόμισμα. Κατασκευάστηκαν σιδηρόδρομοι και τηλεγραφικές γραμμές 01 εξαγωγές και εισαγωγές nολλαnλασιάστηκαv με συντελεστές εφτά και nέvτε αντίστοιχα αnό το 1880 μέχρι το 1913. Εnιnλέοv οι Ρώσοι συγγραφείς και μουσικοί σuvεισέφεραv σοβαρά στοv εμπλουτισμό της δυτικής κοuλτούρας. 'Εχουv ήδη σημειωθεί 01 μοναδικές σuvεισφορές του Τολστόι, του Τουργκένιεφ, και του Ντοστογιέφσκι. Τα μουσικά έργα του Τσαϊκόφσκι (Piotr Tschaikovsky, 1840-93) και του Ρίμσκι Κορσακόφ (Nikolai Rimsky Korsakov, 1844-1908), εκφράζοντας ιδιαίτερο ρωσικό χρώμα και παράδοση, αvαγvωρίζοvταv ως σημαντικές προσθήκες στο γενικό σώμα της σύγχρονης κορυφαίας μουσικής σύνθεσης. Ανόmυξη nολιτιιιών �ων
Μαζί με τη δuτικοnοίηση ήρθε και η αvάnτυξη τόσο τωv εnιχειρηματικώv όσο και τωv μισθοσυvτήρητωv τάξεων. Ως αποτέλεσμα της συνακόλουθης ανάπτυξης της ταξικής συνεί δησης, εμφαvίστηκαv vέα πολιτικά κόμματα. Οι αστοί επιχειρηματίες και επαγγελματίες συvεργάστηκαv με τους εττιχειρηματίες γαιοκτήμονες το 1903 για το σχηματισμό του ΣυvταγματικQύ Δημοκρατικού Κόμματος, του οποίου το πρόγραμμα nεριλάμβαvε τη δημιουργία εvός εκλεγόμενου ΟΕ εθνική κλίμακα κοινοβουλίου (Δούμα) nου θ' αποφάσιζε και θα εφάρμοζε τηv πολιτική nου θα προωθούσε το δίδυμο στόχο της φιλελευθεροποίησης και της δuτικοnοίησης. Στο μεταξύ, δύο κατά βάση εργατικά κόμματα, οι σbσιαλεnαvαστάτες και οι σοσιαλδημοκράτες, είχαν αρχίσει διεργασίες για πολύ ριζοσπα στικότερες λύσεις του προβλήματος του ρωσικού δεσποτισμού. Οι σοσιαλεnαvαστάτες εvδιαφέροvταv κυρίως για τα συvεχιζό μεvα βάσανα τωv αγροτών, nou, όταv καταργήθηκε η δουλοπαροικία, είχαv αναγκαστεί v' αγοράσουν τη γη τους και είχαν εnιβαρυvθεί με υψηλοί:ς φόρους. Οι σοσιαλεnαvαστάτες ήθελαν vα εξισώσουν τα κτήματα τωv αγροτών στα πλαίσια τωv τοnικώv αγροτικών κοιvοτήτωv (mir) και v' αυξήσουν τηv ισχύ των κοινοτήτων αυτών στη σuvεχή τους αvτιnαράθεση με τους μεγάλους γαιοκτήμονες. Οι σοσιαλδημοκράτες ήταv μαρξιστές και θεωρούσαν τους εαυτούς τους δυτικούς και τμήμα του διεθνούς εργατικού κινήματος. Το 1903 η ηγεσία του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος διασπάστηκε εξαιτίας σημαντι κής διαφωνίας σχετικά με την εnαvαστατική στρατηγική. Οι
2 7 Μενσεβίκοι, 11ου ονομάστηκαν έτσι α11ό τη pωσικιi λέςη ιιου σημαίνει <ψειοψηφίαι>, ε11ιχειpηματολόγησαv αvε11ιτυχώ υnέρ ενός κόμμα10 με πλατιά βάση 11ου, εvώ θα 11αρί11ι ε 1;110 uστα1ικό, Ou δt:χόταv ωστόσο ενίσχυση από προοδε 1ικούc και δημοκρίιτες. Οι Μnολσεβίκοι, δηλαδή 10 μέλη ι η· 11λειοψηφίας των σοσιαλδημοκρσιώv, ευvοούσαv τη δημιο ρ ί ι t:vός ισχυρού και συγκεvτpωτικού κόμμα-ιος, ελεγχομένου από μια tn11ροπιi, της οποίας η <,κομματική γραμμή» θα γιvό1ι.ιv ω1οδεκ11i ot: όλα το κομματικά επίπεδα. Οι Μπολσεβίκοι uvαδιοργάvωuαv 10 Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα κάτω υπό 1ηv ηγt:σίu του vί:ου, δυναμικού και αφοσιωμένου επαvασ1άτη Βλuδίμηρου
Ουλιάvωφ
(Vladimir
Ulianov,
1870-1924) rιου
έγραφε με 10 ψευδώνυμο Λέvιv. Ο Λένιν είχt: ασ1ική προέλευση. Ο 11ατέμuς 10υ 1:ίχt: υι1ηρε1 ιiσει ω · t:ιιιθt:ωpητιiς σχολείων και κοτώηρος διοικητι κός υπάλληλος. Είχε unοβληθεί από το παvεπισιιiμιο του Κα ίιv
ΛιΊιιv
για συμμετοχιi σε ριζοοπασηκές πολιτικές δρασ1ηpιό1η1 ες μηά 1ηv εκτί:λεση του μεγαλύτερου αδελφού 1ου ως μέλους συνωμοσίας για τη δολοφονία του τσάρου Αλεξάνδρου Γ'. Λέvιv πέ ρασε τρία χpόvια ως πολιτικός κρmούμεvος στη Σιβηρία και 011ό το 1900 μέχρι το 1917 έζησε ως πολιτικός εξόριστος στη υ11κιi Ευρώπη. Ο ζιiλος του και οι ικσvότη1ές του, τόσο ω · Uιωρη1ικού όσο και ω αγωvισ11i, μαρτυρούv1αι οιιό το γεγοvi. όιι διατήρησε ιηv ηγεσία τωv Σοσιαλδημοκpα1ώv, ακόμα κιιι κωά τη διαμοvιi 1ου 010 εξω1ερικό. Ο Λέvιv δεv έπαυε κημύοοt:ι ιο t:υuγγί:λιο 1ου μαρξισμού και της αδυοώπη 1ι�ι ιιάλης τωv τάξεων. ΊΌ έργο του Τ, να κάνουμε; ήταv μια σφοδρή ι ιιίΟιση κι11 ίι 1 ων μ1:βιζιοvισ1ώv που υποσ1 ήpιί,αv συvεpγασίιι μι λιγότεr�α ρι(οσ11αο1ικά κόμμα1α: Η επανάσταση ή1αv «εκείνο 110 ίπρl'πt: vu κ«'ιvnυv)), υποστήριζε ο Λέvιv, η επανάσταση πο Ou «γιvό1uv» όσο 10 δυνατό συv1ομότερα από μια ηγεσία που Οιι fJoίJot μί:ο ι αrιύ 'vα rιειθαpχημέvο κόμμα. Ο Λέvιv και (JΙ JΙΙιι ,οι του. u vδυάζοv1ας τηv παράδοση του ρωσικο 1ιιιv(Ιο 1011uμού με 10 δυτικό μαρξισμό και ιφοικίζοvτας το ·J δυασμό ιι τnv με μια αίσθηση άμεση · Εiυvατότητα . ο ί:βnι-rι ιιιιοφιιοισ11κά σ11ς διεργασίες εκι ίνες που ί:καvοv n ι <11, uvuι·ιι)φ1:υκ1η 1 ηv 1ελική έκρηξη. Η ειιαvάσ1ιιση που εκδηλώθηκε το 1905, ωστόα.:. uιφvιfιίαοι ακό11α κu1 τους Μπολσεβίκους. Η αvαπάvτεχη ι κδιiλωοιi ι 1)( il ι uv 10 αποτέλεσμα εvός πολέμου μεταξύ Ρωαίιις
ι,
,
ι ,1 ,�....
,
ι \1,
258 Ο Ρωοοίαnωνικός Πόλεμος
Η rnονάσιαση rou 1905
,1(111,)+ΙΙ
f)ΙUklJ
και Ιαπωνίας, που είχε ξεσπάσει το 1904 και στον οποίο οι Ρώσοι ηττήθηκαν κατά κράτος. Οι δύο χώρες είχαν συγκρουό μενα συμφέροντα στη Μαντζουρία και στην Κορέα, γεγονός που υπήρξε η άμεση αιτία της σύγκρουσης. Στην ξηρό και στη θάλασσα, οι Ιάπωνες αποδείχτηκαν στρατιωτικά ανώτεροι από τους Ρώσους. Καθώς τα τηλεγραφήματα συνέχιζαν ,,α μεταδίδουν τις ήττες του τσαρικού στρατού και ναυτικού, αποκαλύπτονταν στο ρωσικό λαό δραματικές αποδείξεις της ανικανότητας της απολυταρχίας. Αστοί που μέχρι τότε απείχαν από οποιαδήποτε σχέση με τους επαναστάτες, πρόβαλαν πια το αίτημα για πολιτική αλλαγή. Ριζοσπάστες εργάt ες οργάνωσαν αnεργiες και διαδηλώσεις σε όλες τις σημαντικές πόλεις. Με έναν ιερέα επικεφαλής, τον πατέρα Γκαnόν, 200 χιλιάδες εργάτες μαζί με τις οικογένειές τους διαδήλωσαν τη διαμαρτυρία τους μπροστά στα χειμερινά ανάκτορα του τσάρου στην Αγία Πετρούπολη στις 22 Ιανουαρίου 1905 -μέρα που έμεινε στο εξής γνωστή ως «Αιματοβαμμένη Κυριακή». Οι διαδηλωτές αντιμετωπίστηκαν από στρατεύματα της ανακτορικής φρουράς και πολλοί απ' αυτούς σκοτώθηκαν. Μέχρι το φθινόπωρο του 1905, ολόκληρ σχεδόν ο πληθυσμός των πόλεων είχε συμμετάσχει σε αnεργίη.
111)1 t l')_(J\ 0K(Jl10 \.tJ '\·ω•ΙΙΟIΙΟΙΙlUΟι;
iuι πυροβολιομ
259 ή σε εκδηλώσεις διαμαρτυρίας. Οι έμποροι έκλεισαν τα καταστήματά τους, οι εργοστασιάρχες έκλεισαν τα εργοστάσιά τους, οι δικηγόροι αρνούνταν να παραστούν στα δικαστήρια· ακόμα και υπηρέτες και μάγειροι εγκατέλειψαν τους πλούσιους εργοδότες τους. Σύντομα έγινε φανερό στον τσάρο Νικόλαο ότι η κυβέρνησή του ήταν αναγκασμένη να υποχωρήσει· στις 30 Οκτωβρίου εξέδωσε το λεγόμενο «Μανιφέστο του Οκτωβρίου», με το οποίο υποσχόταν εγγύηση των ατομικών ελευθεριών, έ να μfτριοπαθές φιλελεύθερο εκλογικό σύστημα για την εκλογή βουλής, και· διαβεβαίωνε ότι, στο εξής, κανένας νόμος δεν θα ήταν έγ.χυρος αν δεν είχε την έγκριση της βουλής. Αυτό συνέπεσε με το ζενίθ της επαναστατικής πλημμυρίδας. Στη διάρκεια των επόμενων δύο χρόνων, ο Νικόλαος εξέδωσε σειρά σαρωτικών διαταγμάτων που εκμηδένιζαν τις περισσότερες υποσχέσεις που είχε δώσει με το «Μανιφέστο του Οκτωβρίου». Στέ,ρησε τη βουλή από πολλές εξουσίες της και καθιέρωσε την έμμεση εκλογή των αvτιnpοσώnων, σε ταξική βάση, από συμβούλια εκλεκτόρων. Στο εξής, 10 νομοθετικό σώμα περιλάμβανε μια πλειοψηφία υπάκουων οπαδών του τσάρου. Τα αίτια της υποχώρησης του εnανασ1ατικού κινήματος δfν είναι δύσκολο ν' ανακαλυφθούν. Κα1ά πρώτο λόγο, ο στρατός παρέμεινε πιστός στο γενικό διοικητή του. Κατά συνέπεια, μετά τον τερματισμό του πολέμου με την Ιαπωνία το 1905, ο τσάρος διέθετε στρατεύματα στα οποία μπορούσε να_ βασιστεί, αν ήταν αναγκαίο, για v' αποδεκατίσει 1 ις γραμμές των επαναστατών. · Εvας άλλος ακόμα σημαντικότερος λόγος ήταν η διάσπαση στις τάξεις των ίδιων των επαναστατών. Μετά την έκδοση του «Οκτωβριανού Μανιφέστου», μεγάλα τμιiμα�α της αστικής τάξης φοβήθηκαν από τις απειλές των ριζοσπαστών και διακιiρυξαν την nεποίθηοή τους ότι η επανάσταση είχε προχωρήσει αρκετά. Αποσύροντας τελείως την υποστήριξή 1ου απ αυτήν, έγιναν γνωστοί ως ((Οκτωβριστές11. Οι ριζοσπαστικότεpοι έμποροι και επαγγελματίες. οργανωμένοι fJTO Συνταγματικό Δημοκρατικό Κόμμα, υrιοστήριζαv ότι Εηρεπε να συνεχιστεί η αντιπαράθεση. μέχρι να uvαγκασ1εί ο τσάρος να εγκαθιδρύοFι μια μορφή διακυβέρνησης κα1ά το βρι:ταvικό πρότυπο. Αuτιi η μοιραία διάσπαση κατέστησε την οσ1ικι'1 τάξη πολιτικά ανίσχυρη. Τέλος, εμφαvίοτηκε δuσαpέ οκε1α και στις τ-άξεις των εργατών· οι παραπέρα uπόπειρες χρήοηc της γενικής οπεpγiο ω ιπλοu cvαvτίον τηc
Τα σι11α ιης
rι110,
. 2βΟ κυβφνησης κατέληξαν σε καταστροφή. Κtρ6,ι ιοu cncaιασταnκού ισιιιt,.ισιοι;
Το ρωσικό επαναστατικό κfνημα του 1�. ωστόσο, δεν
απέτυχε τελεfως. Η σκληρή εκδfκηση του τσάρου έπεισε
πολλούς ότι η κυβέρνησή τους δεν ήταν μια καλοπροαίρετη δεσποτεfα, όπως τους εiχαν κάνει να πιστεύουν, αλλά μια πεισματική και κτηνώδης τυραννία. Η εξέγερση αποκάλυψε στις μάζες τα βασικά τους λάθη και τις δίδαξε σε ποιες πηγές δύναμης έπρεπε να βασίζονται για μελλοντική τους επιτυχία. Επιπλέον, μερικές από τις παραχωρήσεις που είχαν αποσπαστεί πραγματικά, δεν εξαλείφθηκαν εντελώς. Η βουλή δεν καταργήθηκε. Συνέχιζε να χρησιμεύει ως μέσο με το οποίο οι διασκορπισμένοι αντίπαλοι της αντίδρασης μπορούσαν τουλά· χιστον � κάνουν τη φωνή τους ν • ακουστεί. Εξάλλου, η εξέγερση του 1905 έπεισε μερικούς από τους οξυδερκείς συμβούλους του τσάρου ότι ο ανυποχώρητος συντηρητισμός δεν ήταν καθόλου ασφαλής. Το αποτέλεσμα ήταν η εφαρμογή μιας σειράς μεταρρυθμίσεων που αποσκοπούσαν στον εξευμεvι· σμό των ταραχοποιών κοινωνικών ομάδων. Ανάμεσα στις σημαντικότερες ήταν οι αγροτικές μεταρρυθμίσεις που nροωθή· θηκαν από τον πρωθυπουργό. Στολίnιν (Piotr Stolypίn), τη" περίοδο 1906-1911. Αυτές πcριλάμβαναν 1) την πώληση 2fl εκατομμυρίων στρεμμάτων βασιλικών κτημάτων στους αγρό τες- 2) την παραχώρηση στους αyρότει. του δικαιώματος να αποχωρούν οπό τα κοινωνικ·ά κτήματα και να εργάζονται c, ς ανεξάρτη101 γεωργοί· και 3) την παραγραφή των υπόλοιπων δόσεων rιου χρωστούσαν οι αγρότες για τα κτήματά του<;. Αλ; ά και οι εμγιJζόμεvες τάξεις δεν ξεχάστηκαν εντελως: Εκδόθηκαν διατάγ11υι ο rιου επί:τρεηαv το σχηματισμό εργατικών σuνb,κά τωv, 1ιρϊιf�λι πιιv την ι:λάττωση της εργάσιμης ηιιi,, μα,: (or •χι nερισοίΗ ι-ι,ο οπr', fiκα ιίιρtς στις nερισοότι:ρες ηεριιηώσε•ι;) και καθιέρωση υυι:,υι-ιοης κU1ά της ασθένειας και των ατυχιιματων. Ωστόσο, ι,ι ι λrιιiiΗ; 1ιερικών φιλελευθέρων ότι η Ρωσία κατι:υUυv,,τc:v ο;η 11εταrροηi1 ιης σε μια ιιροοδεuιική χώριJ μι: βάση πι Ι,υrικά ιιρότυnα αΗοδι:iχτηκ,.;>ημωο για ν' αyορό(J()t)ν τιι; γ
261 5. Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΣΤ ΑΘΕΡΟΤΗΤ ΑΣ ΣΕ ΑΜΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ · Αλλες ευρωnαϊκές χώρες δυσκολεύτηκαν εξίσου να επιτύχουν εσωτερικ_ή ηρεμία στα τέλη του 19ου αιώνα. Η_ Ιταλία κατuτρυχόταv αnό διενέξεις των nολιτικώv ηγετών nου Εvτείvοvταv αnό την ενδημική διαμάχη με τον nαnισμό σχετικά μΕ την κατάληψη εκκλησιαστικών nεριοχώv. Ο αναλφαβητι σμός και η φτώχεια, nροβλήματα nου nροσιδίαζαv στον αγροτικό νότο, συνέβαλαν στην αναταραχή, όnως και ο ριζοσπαστισμός της εργατικής τάξης στις βιομηχανικές nόλεις του βορρά. · Εγιvαv αnόnειρες για την ανακούφιση των δεινών μΕ την ψήφιση κοινωνικής νομοθεσίας, nου nροέβλεnε και Εθνικοποίηση των ασφαλιστικών εταιρειών. Το 1912 ένας νόμος τριπλασίασε το εκλογικό σώμα, θεσμοθετώντας κάτι nαραnλή σιο με την καθολική ανδρική ψηφοφορία. Ωστόσο, λίγοι σχετικά από εκείνους που είχαν nρόσφατα αnοκτήσει το δικαίωμα ψήφου το άσκησαν, εnιλέγοvτας να εκδηλώνουν τη δυσαρέ σκειά τους με nιο άμεσα μέσα: τις αnεργiες. Οι εθνικιστικές φιλοδοξίες συνέχισαν v • αnοτελούv κύριο ·φόβλημα στην ανατολική Ευρώπη. Το 1868 έγινε απόnειρα ι 1ίλυσης των εθνικών διαφορών στην Αυστρία, με τη διαίρεση της αυτοκρατορίας στα δύο -σε μια αυστριακή αυτοκρατορία, δυτικά του ποταμού Λάιτ (Leith), και ένα ουγγρικό βασίλειο ιιvατυλικά του. Και οι δύο συνιστώσες της λεγόμενης «Δυαδικής Μοναρχίας)) επρόκειτο να είναι ίσες μεταξύ τους, αν και Ενωμένες κάτω από τον ίδιο Αψβούργο μονάρχη, μt: αρκετά κοινά υπουργεία και ένα είδος υπερκοιvοβουλίου. Η λύση αυτή όμως απέτυχε να δώσει τέλος στις εθνικιστικές διαιρέσεις. Οι Τσέχοι κιιι άλλες σλαβ1κές με1οvότητες κα1 των δύο νέων τμημάτων της αυτοκρατορίας καλλ1εργούσαv το μίσος εναντίον αυτών που Ηεωρούσαv ξένους κυρ1άρχους, τους Γερμανούς κα1 τους Μuγυάρ<�υς. Παρά τον κατσμερωμό ευθυνών αv
Μεrαρpυθμ/σεις σrην Ιταλία
Ο εθνικισμός υτηv Αuστροουyγαρια
:.>62 είδε ως μέσο ενδεχόμενης αύξησης της ισχίχ>ς της σλαβικι'1ι; μειονότητα,�. Η Οθωμσvιιιrι -\,.,, "IΗ.Ηυι,ια
Στη νοτιοανατολική Ευρώπη, η εθνικιστική αναταραχή συvί:χισε vα κατακερματίζει την Οθωμανική Αυτοκρατορία, που βρισκόταν συνέχεια σε αποσύνθεση. Πριν από το 1830, ολi,κληρη η βαλκανική χερσόνησος ελεγχόταν από τους Τούpκους. Στη διάρκεια, ωστόσο, των επόμενων ογδόντα πέvη χμi,vωv, πραγματοποιήθηκε ένας βαθμιαίος διαμελισμός της αυτοκρατορίας. Σε μερικές περιπτώσεις, η βαθμιαία απόσπαση εδαφών είχε διενεργηθεί από αντίπαλες ευρωπαϊκές δυνάμεις, ιδιαίτερα από τη Ρωσία και τriv Αυστρία· γενικά όμως ήταv αποτέλεσμα εθνικιστικών εξεγέρσεων των χpιστιαvώv υπηκόωv του σουλτάνου. Το 1829, μετά τον τερματισμό ενός πολέμου μεταξύ Ρωσίας και Τοιφκίαι;, η Οθωμανική Αυτοκpατυρίο αναγκάστηκε vα αναγνωρίσει την ανεξαρτησία της Ελλάδας κιιι vα παραχωρήσει αυτονομία στη Σερβία και τις επαρχίες που ιψγότερα αποτέλεσαν τη Ρουμανία. Καθώς τα χρι'η:1<1 πεpvούσαv, το μίσος εvιιvτίοv της οθωμανικής κυριαρχίιιι, απλώθηκε και σε άλλες βαλκανικές περιοχές: το 187S 76 οημειώθηκαv εξεγέρσεις στη Βοσνία, την Ερζεγοβίνη κuι 111 Βουλγαρία, τις οποίες ο σουλτάνος κατέστειλε με δολοφοvικ11 tκδικητικί,τητα. Αvαφορtι· ωμοτήτων εvαvτίοv χpιστιαvιίιv έδωσαv στη Ρωσία μια πρόφαση αvαvέωσηι; του προαιώνιοι> ιι,ι;ιvcι της για επικράτηση στα Βαλκάνια. Σε τούτοv το δεύrt:Jιιι ρωσοτουρκικό πόλεμο (1877-1878) οι στρατιές του τσάροι; επt:ωχαv σαρωτική νίκη. Η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, που τεμμύτισε τη σύγκρουση, προέβλεπε την παράδοση από το σουλ τϊιvο όλωv σχεδόν τωv ευρωπαϊκών εδαφών του, εκτι:χ: ιrr11Ί �va τ�111μα της περιοχής γί,ρω από τηv Κωvσταvτιvούπολη. Στο σημείο αυτό, εnεvέβησαv οι μεγάλες ευpωποϊκί-ς δυvϊιμtι�:. η Αυοτρία και η Μεγάλη Βpηαvία, ιδιcήημο, οι οποίι, αJι\•1'1ΙΙηκαv v' αφήσουν οτη Ρωσία τοv έλεγχο εvός τοιΗι μεyι:1λου τμήματος της Εγγύς Αvατολήι;. Το 1878, ivιι ουvtΓψιο τωv μεγϊιλωv δυvάμεωv που πρc:ιγματοποιήUηκε <ηο Βε11ολ1\υ πιψοχώμησε τη Βεσαpαβία στη Ρωσία, τη Θεσσιιλία 0111v ΕλλιΊδα. τη Βοσνία και Εrιζεγοβίvη στοv αυατριακϊι �ιηχο. Εφτά χρόνια αργότερα, οι Βούλγαροι, οι οποίοι είχαν αποκτr1οtι κϊιJΙοιο βαΒμό αυτονομίας με τις αποφάσεις του συνεδρίου ωι, Βψολίvου, κατέλαβαν τηv επαρχία της ανατολικής Ρωμυλί(Ιι απί> τηv Τουρκία, και το 1908 ίδρυσαν το αvεξάρτητυ βασίλειο τηι· Rουλγαμίας.
263 Τον ίδιο χρόνο, όtα\' πραγματοποιήθηκε αυτός ο τελευταίος διαμελισμός, η ίδια η Τουρκία κατακλύστηκε από το παλιρροϊκό κύμα του εθνικισμού. Για ένα διάστημα, οι περισσότερο φωτισμένοι Τούρκοι πολίτες αγαvακτούσαv όλο και περισσότερο με την αδυναμία και την �vικαvότητα της σουλτανικής κυβέρνησης. Ιδιαίτερα εκείνοι που είχαν σπουδά σει σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια πείθονταν όλο και περισσότερο ότι η πατρίδα τους έπρεπε v' ανανεωθεί με την εισαγωγή των δυτικών ιδεών της επιστήμης, του πατριωτισμού και της δημοκρατίας. Μετά την οργϊιvωο11 τους σε μια εταιρεία γνωστή ως «Νεότουρκο11,, αvάγκασοv το σουλτάνο να εγκαθιδρύσει συνταγματική κυβέρνηση το 1908. Τηv επόμενη χρονιά, όταν ένα αντιδραστικό κίνημα άρχιοt να αναπτύσσεται. εκθρόνισαν τον τότε σουλτόνο, Αβδουλ Χομίτ Β ·, και ενθρόνισαν τον αδελφό του, Μωάμεθ Ε', ως εικονικό μονάρχη. Οι πραγματικές εξουσίες του κράτους είχαν πια εναποτεθεί στο μεγϊιλο βεζύρη και στους υπουργούς, υπfύUυvους απέναντι σε fV<ι εκλεγμένο κοινοβούλιο. Η επανάσταση ουτή δεν σ11μιιvε την 11αροχή αυ ξημένων ελευθεριών στοιχ; αλλοεθνείς κατοίκουι.; της αυτοκρατορίας. Αντίθετα, οι Νεότουρκοι t:ζαntλι1 οιιv ένα κίνημα εκτουρκισμού όλων των χριστιανών υnηκιΊωv του σουλτάνου. Ταυτόχρονα, οι διοιιιραχές που Είχιιν ιψοηγηθεί κuι συνόδευσαν την εnαvϊιιηιιοη, ιΊvοιξαv το δριΊμο � ΗΙ οκόμα παραπέρα διαμελισμό. Το 1908. η Αυστρία nι>οοιψιηοε ιις επαρχίες της Βοσνίας και τηι: Ερ[εγοβίvης. τις οποίt:ς 1\ οι1vθ11κη του Βερολίνου ε·ίχε απλώς r1ιφιιχωρ11σει στην επιι11τιίι1 1ηι.; και, το 1911-1912, η Ιταλία rιροκϊ1λεσε πόλεμο ιvα\·tίιιv της Τουρκίας για την κατάκτηοη τηι.; Τρίποληι.; της Λι/1ϊ1ηι,.
Η ιnανόσταση των Νιοτοοριι:ων
Απ· όλες τις μεγάλΗ χι;ψει.; της Δί,σης, 111 Ηνωμένες Πuλιπίες δοκιμάστηκαν λιγϊιτ1110 οπό εσωτιι>ικί:ς 11\.•ιιΗψαχές στη διάρκεια των τελευταίωι.· [,ε κ<1ηιώv πριν ιιιιϊ> το 1914. Ο Εμφύλιος Πόλεμος είχε ε ξι1\.'1 ληοε ι τη χώρσ μέχρι 10 τ ί:λοι.; του ιιιώvα, τα επεκτεινόμενα πρόβλημιι του ιχιτσιαμού δ1ατηρ11θηκε για vιι r1111 ,ι μnοδίοει ιΊλη: 111· οπ(111f lf'H
Ανστο;•αχή σrκ; Ηιιωμiνις Πολιτ 0ίις
264
•" r, ι
αληθινής ανάρρωσης της χώρας. Οξείες οικονομικές κρίσειι,, ιδιαίτερα μια οικονομική ύφεση στη δεκαετία τοu 1890, που συνοδεύτηκε από τηv κατάρρευση των τιμωv των αγροτικιί,v προϊόντων και το κλείσιμο εργοστασίων, προκάλεσε μεγάλες δοκιμασίες και οργή εvαvτίοv καπιταλιστών τυχοδιωκτών που φαίvοvταv vα κερδοσκοπούν σε βά ρος τοu σuvόλοu. Πολλοί πιίστηκαv ότι αιτία της ύφεσης ήταν η περιορισμένη προσφορά χι,ι1ματος. Η ζήτηση έκδοσης χαρτονομίσματος και αυξημένη •<ι -πής αργυρού νομίσματος αποτέλεσε τό. κύριο βάρος τωv προγραμμάτων του «Κόμματος τοu Χαρτονομίσματος)) (Green back Party) και τοu c(Λαϊκιστικού Κόμ•ματος)> (Populist Party) ι•οu προσέλκυσαν μεγάλους αριθμού\ οπαδών και ποu έκαναν αγώνα, τόσο για την επιβολή φόρου εισοδήματος, όσο και για τηv ανάληψη της ιδιοκτησίας των σιδηροδρόμων, των τηλεφωνικών και τηλεγραφικών γραμμιί,v από το κράτος. 'Εvας μεταρρυθμιστικός σοσιαλισμός uιοθετι1θηκε από τοv Ευγένιο Ντεμπς (Eugene V.Debs, 1855-1926), ηγέτη ενός ήπια μαρξιστι κού σοσιαλιστικού κόμματος. Απέτυχε ωστόσο va βρει απήχηση στον γενικά χωρίς ταξικι1 συνείδηση Αμερικανό εργάτη, που συνέχιζε να πιστεύει στο όραμα της οικονομικής κινητικότητας. Ριζοσπαστικότερη ήταν η σύνθεση των (cΒιομηχοvικώv εργατών τοu Κόσμου>) (lndustrial Workers of the World, I.W.W.), οργάνωσης με στόχο vα προσελκύσει στους κόλπους της τους αvειδίκεuτοuς και μετανάστες εργάτες. Θεωρούμενη ως όργανο ξέvωv ταραχοποιών, η οργάνωση I.W.W. έγινε αντικείμενο καταστολής τόσο από το κράτος όσο και από τους βιομηχάνου_, . Χαρακτηριστικό τοu γενικά ήπιου ,vou τοu αμερικανικού ρεφορμισμού ήταν το Προοδευτικό κίνημα, ποu κατέκτησε τόσο τη φαντασία όσο και τις ψήφους μιας έναρθρης μειοψηφίας αστών Αμερικοvώv, των οποίων η εχθρότητα εναντίον τη σuσσώρεuσης ιδιωτικι1ς οικονομικής ισχύος και της πολιτικι1 διαφθοράς τωv ccvoνώv>> των πόλεων, αντισταθμιζόταν οπό τηv πειιοίθησή τους στις δημοκρατικές διαδικασίες και σιη δυνατότητα της συνεχούς ανθρώπινης προόδου. Το κίνημα, πολλές οπό τις ιδέες τοu οποίου ενσωματώθηκαν στο πρόγραμμα τοu Θεοδώρου Ρούοβελτ και τοu Γ ούvτροοu Ουίλσον (Woodrow Wilson), σταμάτησε εξαιτίας τοu Α' Πογκόuμιοu ηολέμοu, nou uηέθολψε έvο ηεριβάλλοv εχθρικό οΓΙί:vοvτι στις δημοκρατικές διαδικασίες.
265 6.ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΙ Ο ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ Παρά τηv εσωτερική αστάθεια και αl}εβαιότητα που χ<ιρακτήpιζε το δυτικό κόσμο στα χρόνια πριν από το 1914, ncΊρα πολλοί άνδρες και γυvαίκι:ς της εποχής διατηρούσαν τηv πίστη τους στην ειρηνική npcoδo. Είχαν λείψt:ι οι μεγάλοι ευρωπαϊκοί πόλεμοι, με τηv εξαίρεση του Κριμαϊκού Πολέμου, για fvαv αιώνα. Οι ευρωπαϊκές χώρες, ακόμα και η απολυτοpχική Ρωσία, κιvούvταv βαθμιαία προς ό,τι οι περισσότεροι συμφω vουσαv πως αποτελούσε τηv επάξια ολοκλήρωση της δημοκρατίας. Πράγματι, η αστάθεια μπορούσε vα γίνει κατανοητή ως αποτέλεσμα είτε υπερβάλλοντος ζήλου είτε υπερβολικής καθυστέρησης στην κίνηση προς αυτή τηv κατεύ θυvση. Πάνω απ όλα, η εκβιομηχάνιση φαινόταν vα παρέχει icvα καλύτερο βιοτικό ι:πίπεδο για όλους, ή τουλάχιστον για όλους τους κατοίκους του δυτικού κόσμου. Δεv 1:·ίvιιι nοριΊξεvο, κατά συνέπεια, το ότι οι άνθρωποι αντέδρασαν με fiι;σπιστία όταν είδαν τοv κόσμο τους vα κατιιρρέι:ι στη διάρκt:ια τωv ημερών αγωνιωδών διπλωματικών ελιγμών, ακριβώς πριν από το ξέσπασμα του πολέμου, τοv Αύγουστο του 1914.
Το τέλος ενός αιώνα ιιρήνης
Το κλειδί στην καταvόηοη της έλι:υσης του Α · Παγκόσμιου Ιlολέμου βρίσκεται στην κατανόηση της διt:Οvούς διπλωματίας κατιΊ τη διάρκι:ια τωv χρόvωv μετά το 1870. Η Ευρώπη ι·nψηφαvευόταv για τηv t:γκαθίδρυση μιας ισορροπίος δυνάμεων, που είχε αποτρέψει οποιοδήποτε έθνος από τηv κuτάληψη μιας θέσης τόσο ιuχυρι'1ς, ώστε vα απειλήσει τη γεvικιi tιρrivη. Στη διάpκtια των χρόνων τηc καγκελαρίας του, ο
Η ισορροnιu δvνάι,,ιων
Βiομαρκ διαδραμιΊτ 101: μιrι διπλωμuτ ικιi παρuλλuγιi του γt:vικού ιωτού Οέματuι,, προκι:ψέvου vα t:ξαοφαλίσι:ι τη μη t:μnλοκή της Γ<ιλλίας σ' έvαv πόλψο αvηκδίκηuης 1:vαv1ίov 1ωv Γψμαvώv vικητιίJV του 1870. Από μi>vοι τουι: οι Γάλλοι δι:v ι'1ταv σι: !!ίση v · !ΙV<ιλάβουv τίωιο πόλι:μο. ΚαηΊ uυvtηl:lu, ο Βίσμαρκ ιι11οφάuιuε v · uπομυvώσt:ι τη Γαλλίu προσι:λκύοvτuι; όλους τuυι; πιUuvούι; ιηι; uυμμiιχουι; στη Γιρμuvία. Το 1873 κωiιφ1:ρt vιι uχημuτίut:ι μιιι συμμαχία τόσο με την Αυιπι>ί<ι <>UO και μl: τη Ρωοία, τη λ1:γόμι:vη · Εvωαη ιωv· τριών Αυτοκρ<ηι'ψωv, i: v<ιv tΙΙιuφuλή οχημuτιuμό που γμιiγορu διολύΙJηκι:. Μι:τά ιη διϊιλυοη της · Εvωuηι; των τριών Αυτοκρατόρων, ο Βίσμαρκ παγίωσt μια κuιvούργιu και πολύ ισχυρότερη συμμοχίu με την Αυστρία. Το 1882 αυτός ο συvασπιuμός ι:πεκτάθηκε στην
266 πασίγνωστη Τριπλή Συμμαχία, όταν η Ιταλία προσχώρησε ως τρίτο μέλος. Οι Ιταλοί δεν συμβλήθηκαν από αγάπη για τη Γερμανία 11 για την Αυστρία, αλλά εξαιτίας κινήτρων θυμού και φόβου: μνησικακούσαν για τη γαλλική κατοχή της Τυνησίας (1881). μιας χώρας που θεωρούσαν ότι κυριολεκτικά έπρεπε να τους ανήκει. Επιπλέον, οι Ιταλοί πολιτικοί ήταν ακόμα αντιμέτωποι με την Εκκλησία, και φοβούνταν ότι οι υποστη ρικτές του παπισμού στη Γαλλία μπορούσαν να επικρατήσουν και να στείλουν γαλλικό στρατό να υπερασπίσει τον πάπα. Στο μεταξύ, η · Εvωοη των τριών Αυτοκρατόρων είχε αναζωογονη θεί. Αν και κράτησε μόνο έξι χρόνια (1881-1887), η Γερμανία κατάφΕρε να διατ ηρ11οε1 τη φιλία της Ρωσίας μέχρι το 1890. Η 6ιnλωμαrική ιnιιuχία rou Βίομαρκ
'Ετοι μέσο σε μια δεκαετία διπλωματικών ελιγμών, ο Βίομαρκ είχε επιτύχει 1ηv πραγματοποίηση της φιλοδοξίας του. Το 1882, η Γαλλία Είχε αποκοπεί από κάθε δυνατότητα να δεχθεί βο11θεια από ισχυρούς φίλους. Η Αυστρία και η Ιταλία ήταv ενωμένες με ιη Γερμανία στην Τριπλή Συμμαχία, ενώ η Ρωσία ύοτερα από ί:vα διάλειμμα τριών χρόνων επέστρεφε για άλλη μια φορά στο βισμαρκιαvό στρατόπεδο. Η μόνη πλευρά από την ποία μπορούσε να έρθει βοϊ1θεια, ήταν η Μεγάλη Βρεταvία ωσ1όοο, οε σχέση με τις υποθέσεις της ηπειρωτικής Ευρώπης, οι Βρετανοί διω ηρούοαv την πολιτική της <<λαμπρής απομόνω σης)). Κατά συvέnειο η Γερμανία δεν έπρεπε να φοβάται έναν πόλεμο αντεκδίκησης. Το πολύπλοκο σύστημα συμμαχιών του Βίσμορκ φαιvόταv va εκπληρώνει το σκοπό για τον οποίο ισχυριζότι,v ό1 ι rίχι- οικοδομηθεί - την διο .,'1nηnη της ειρήνης.
1
ύ
l,ι ,,ι1d Palace. 1 ... ι)ιοη Πιιριοιού. 1900
267 Το σύστημα συμμαχιών όμως ήταν δίκοπο μαχαίρι· ενώ στα χέρια του Βίσμαρκ διατηρούσε την ειρήνη, στα χέρια λιγότερο ικανών διπλωματών θα μπορούσε να απειλήσει την ειρήνη, όπως συvΕβη μετά το 1890. Στη διάρκεια των χρόνων 1890-1907, οι ευρωπαϊκές δυνάμεις, ανταγωνιζόμενες μεταξύ τους σε ολόκληρη την υδρόγειο για την κατάκτηση αγορών και εδαφών, γίνονταν όλο και πιο καχύποπτες για τις προθέσεις της καθεμιάς από αυτές. Η γfvική διεθνής ανασφάλεια προκάλεσε μια διπλωματική ιηαvάσταση που διέλυσε το σύστημα ασφαλείας του Βίσμαρκ κιιι κατέληξε σε νΕες ανακατατάξεις, απειλητικές για τους Γερμανούς. Βέβαια, οι Γερμανοί είχαν ακόμα την Αυστρία στο 11λευρό τους έχασαν ωστόσο τη φιλία της Ιταλίας και της Ρωσίας, ενώ η Βρετανία εγκατέλειψε την απομόνωση για να οuvάψει συμφωνίες με τη Ρωσία και τη Γαλλία. Αυτή η μtτιιιόπιση της ισορροπίας δυνάμεων είχε μοιραία αποτΕλεσμα τιι. Έπεισε τους Γερμανούς ότι ήταν περικυκλωμένοι από έναν εχUρικό κλοιό και ότι, κατά συνέπεια, έπρεπε να κάνουν οτιδιiποτε μπορούσαν για να διατηρήσουν τη φιλία της Αuστροοuγγαρίας -ακόμr και να υποστηρίξουν τις περιπέτειες ι�uτιiς της χώρας στο εξωτερικό.
Μια διnλωμurι"η Εnυνάυrικιrι
· Εvα από τα βασικά αποτελέσματα αυτής της διπλωματικής ιπuvάστασης, ήrαv ο σχηματισμός τι1ς Τριπλής Συνεννόησης ΙF:ntente). Το 1890 η Ρωσία και η Γαλλία άρχισαν να ψωτοτροπούν μεταξύ τuuς. Η ερωτοτροπία αυτή βαθμιαία κατέληξε σε δεσμευτική συμμαχία. Η μυστική στρατιωτική σύμ Ιk�ση που υπέγραψαν οι δύο χώρες το 1894, πρόβλεπε τη βοήθεια ΤΙ)ς καθεμιάς προς την άλλη στην περίπτωση επίθεσής της από τη ι·φμιιvία ή από την Αυστρία ή την Ιταλία με την υποστήριξη της Γερμανίας. Αυτήν τη Διπλή Συμμαχία Ρωσίας και Γαλλίας ,11ωλούθησε η Εγκάρδια Συνεννόηση (En!en:e Cordiale) [ ιιλλίας και Βpι:τιιvίιις. Στη διάρκεια των δύο τελεuταίωv ritκ1ιπιώv του 19ou αιώνα, Βρετανοί και Γάλλοι είχαν συχνά ι μπλuκεί σε οξείt:ς διαμάχες yια τον έλεγχο αποικιών και (ιyομώv. όπως στην περίπτωση του Σουδάν. Tu 1904, ωστόσο, η Γαλλία, εξαιτίας του φόβου της για τη Γερμανία, είχε ήδη θάψει τι, διαφορές της με τη Βρπαvία και uπέ-γραψf την Εγκάρδια �ΙJvfvvόηση. Δεν ιirαv fΠiσημη συμμαχία, αλλά φιλικιi ουμφωvία, nou κιΊλuπτf μια ποικιλία τομέων. Το τελικό βήμα 1110 σχηματισμό τηι: Τριrιλιiι: Σι,\'fνvόη:�ηι; ήταν η διαπίστωση
Η fμιrιλ,ι ιι•νt νι•ι,rιοrι
268 μια ς ομοι ι:ιαίος KCJ!Ovόηcrις μεταξύ Ρωσίας και Βρετα νίας. Και πάλι όμως δεv υπήρχε επίσημη συμμαχία. Οι δύο δυνάμει α πλώς κατέληξαν σε συμφωνία το 1907 α ναφορικά με τι φιλοδοξίες τους στηv Ασία. Το αντίπαλο στρατόπεδο
'Ετσι, το 1907, οι μεγάλες δυνάμεις τ�ς Ευρώπης ε ίχαv φτάσει στο σημείο va είvαι διατεταγμένες σε δύο οvτίπολους συvοσπισμούς: τηv Τριπλή Συμμαχία Γερμοvίος, Ιταλίας και Αυστpοουγγαρ ίας και τηv Τριπλή Συvεvvόηση Βρετα νίας, Γαλλία ς και Ρωσίας. Av οι συvδι:οσμοί α υτοί είχοv παρα μείνει σταθεροί και, λίγο πολύ, εξισορροπημένοι αμοιβαίο, θα μ11ορούσαv ακόμα κα ι va προαγάγουν τηv υπόθεση της ειρήνης. Αλλά δεv εrιικράτησοv τέτοιες συvθιiκες. Και οι δύο εξοσθεvούσοv και αποστοθεροποιούvτοv με ιο πέρασμα του χρόνου. Και ήτοv α κριβώς αυτή η αστάθεια, παρά το σύστημα τωv συμμαχιών αυτό καθεαυτό, που συνέβαλε περισσότερο στο ξέσπασμα του πολέμου.
Οι στόχοι των
Οι εντάσεις στο πλαίσια τωv vέωv συμμαχιών γίvοvται περισσότερο κοτοvοητές, av πάρουμε υπόψη μας τους εθνικούς στόχους καθενός οπό το κύριο ευρωπαϊκά κράτη. Το 1900, έξι μεγάλες δυνάμεις στηv Ευρώπη-Γερμανία , Γαλλία, Ρωσία, Ιταλία , Αυστροουγγαρία και Βρετοvία-οvτογωvίζοvταv μεταξύ τους γιο ισχύ, ασφάλεια και οικονομικά πλεοvεκτήμοτο. Η καθεμιά είχε τους ειδικούς της οvτικειμεvικούς σκοπούς, τηv εκπλήρωση τωv οποίων θεωρούσε ουσιαστική γιο το εθνικό τη συμφέρον. Η Γερμανία α πέβλεπε στηv rnέκτd\Jή της πρα; τ' οvοτολικά. Μετά το 1890, οι Γερμανοί κοπιτολιστέc και
μεγάλων δwόμεων: Γφμανίο και Αυστροουγγαρία
σιδηρόδρομος της ΒογδιΊ1η-,, ,γκαίvια εvώπιοv Γερμαvώv κο, Τόύρκωv αξιωματικώv
269 ιμπεριαλιστές ονειpεύον1�. μια «rnέκταση προς aνατολάς» (Drang nach Osten) και σχεδίαζαν την κατασκευή μιας οιδηροδρομικής γραμμής από το Βερολίνο ώς τη Βαγδάτη, γιο 1η διευκόλυνση του οικονοΜικού ελeγχου της Οθωμανικής Αυ10κρατοpίας από μέρους τους. Η Αυστρία rnίσης κοίταζε προς τα ανο10λικά, αλλά περισσότερο στα ��κάνια παρά σε οποιοδι1ποτε τμήμα της δυτικής Ασίας. Η αυστριακή κατοχή 0111v Τεργέστη και σε άλλες περιοχές της Αδριατικής ήταν ηιισφαλής, για το λόγο ότι μεγάλο μέρος των εδαφών εκείνων κα1οικούνταv από Ιταλούς αν μπορούσε να διανοίξει έναν δρόμο μέσα από τα Βαλκάνια προς το Αιγαίο, η πρόσβασή της στη θάλασσα θα ήταν πιο ασφαλής. Σε μεγ(Ίλο βαθμό, οι στόχοι της Γαλλίας υπαγορεύονταν από την rnιθυμία συγκράτησης ή αντιστάθμισης της αυξανόμε νης ισχύος 1ης Γερμανίας. Η Γαλλία έλπιζε ν' ανακαταλάβει 111v Αλσατία και τη Λοραίνη. Η ανακατάληψη όμως αυτών των χαμένων επαρχιών δεν ήταν ο μόνος γαλ�ικός στόχος. Οι Γάλλοι ήτuv rnίσης αποφασισμένοι να προσθέσουν το Μαρόκο στην αφρικανική τους αυτοκρατορία, ανεξάρτητα από τα συμφέροντα άλλων δυvcφεωv. Τα κίνητρα των Γάλλων ήταν τόσο οικονομικά όσο και πολιτικά. Το Μαρόκο περιλάμβανε πλούσια ορυκτά κοιτάσματα και θα ήταν επίσης πολύτιμο γιο τη στρατηγική του θέση καθώς και ως πρόσφορη πηγή στρατευμάτων.
Οι φιλοδοΕ,iΕς της Γαλλίας
Η υπέρτατη φιλοδοξία της Ρωσίας ήταν ν' αποκτήσει τον έλεγχο 1ωv στενών του Βοσπόρου και τα �αρδανέλια. Η επίτευξη αυτού του αιώνιου στόχου δεν θα άφηνε το ρωσικό σrόλο αποκλεισμένο στη Μαύρη Θάλασσα σε περίπτωση πολέμου. Επιπλέον θα παρείχε aναμφισβήτητα πρόσβαση στη Μεσόγειο και πιθανή κατοχή της Κωνσταντινούπολης. Η Τουρκία θα εκδιωκόταν από την Ευρώπ11 και η Ρωσία θα κληρονομούσε τη θέση της στα Βαλκάνια. Επιπλέον, αv οι πράκτορις του τσάρου μπορούσαν να φτάσουν στην Κωνστuν τιvούπολιι πριν από τους Γερμαvοίχ;, θα κατάφερναν να ιιt:ταψίcψουν τη σιδηροδρομική γραμμή Βαγδάτης-Βερολίνου σε οvfκ11λήρωτο όνειρο. Οι Ρώσοι όμως είχαν και άλλες φιλοδοξίες επιθυμούσαν πρόσβαση στον Περσικό Κόλπο και τον Ινδίκό Ωκεανό και προσπαθούσαν επί χρόνια να καταστήσουν τ ηv Περσία ρωσικό προτεκτοράτο. Αγωνίζονταν rnίσης γιο καλύτερες διεξόδους στον Ειρηνικό και έκαvσv
Οι φιλοδοΕ,iΕς rης Ρωσίας
270 αnόnειpες να επεκτείνουν τον έλεγχό τους στη Μαντζουρία. Περιπό βέβαια να τονιστεί ότι καθεμιά από τις φιλοδοξίa; αυτές συνιστούσε απειλή για την ειρήνη. Φιλοδα;ίες 1 Ι)ς Βρειαvίας και ιιχ /ιολίας
Η nολιτική nου ακολουθούσαν η Βρετανία και η Ιταλία,δεv συνδέονταν στενά με τις συγκεκριμένες δραστηριότητες άλλων χωρών. Η nολιτική της Βρετανίας, μάλιστα, κατευθυνόταν Εναντίον όλων σχεδόν. Η Βρετανία δεν ήταν λιγό1ερο καχύnοnτη και εχθρική απέναντι στις ρωσικές φιλοδοξίες για rην Κωνσταντινούnολη, αnό όσο στις αντίστοιχες γερμανικές. Ακόμα και μετά τις αρχές του 2000 αιώνα, οι Βρετανοί δυσnιστούσαν nρα; τους Γάλλους. Οι κυριότεροι σκοnοί τους ήταν: 1) η διατήρηση των γραμμών επικοινωνίας μεταξύ των διαφόρων nεριοχών της αυτοκρατορίας τους 2) η διατήρηση ανοιχτών θαλάσσιων διόδων nρα; τις nηγές των εισαγωγών τους και των ξένων αγορών τους και 3) η διατήρηση ισορροnίο μεταξύ των δυνάμεων της ητιειρωτ ικής Ευρώnης, έτσι ώστε καμιά τους να μην είναι τόσο ισχυρή, ώστε ν'· απειλήσει την ασφάλεια της Βρετανίας. Αν οι ενέργειες οnοιασδήnοτε άλλης χώρα; απειλούσαν va nαρεμβληθούν στην εnίτευξη των κύριων αυτών στόχων (nράγμα nου συχνά γινόταν), η εχθρότητα της Βρετανίας θα ήταν άμεση. Ο υnαίτιος θα έμnαιvε στη θέση του με διnλωματική nίεση, με το σχηματισμό μιας συμμαχία εναντίον του, η με nόλεμο -κάτι nου έκαvαv τελικά οι Βρετανοί εναντίον της Γερμανίας το 1914. Η ιταλική nολιτική στηριζόταν κυρίως σε ελnίδες εδαφικιiς επέκτασης σε βάρα; της Αυσφίας και της Τουρκίας. Η Αυσφία συνέχιζε να διατηρεί περιοχές που οι Ιταλοί θεωρούσαν δικαιωματικά δικές τους - και που αποκαλούνταν 1ωλύτpωτη Ιταλία>• ακόμα και το 1915-, ενώ η Τουρκία απέκλειε 11pοσά pτηση της Τ pί nολης της Λιβύης, καθώς και άλλων περιοχών της βόρειας Αφρικής από την Ιταλία.
ι πrσκολοuΟε uuyκpouo,:ι
Αυτές οι συχνά συγκρουόμενες φιλοδοξίες ιi1αv φυσικό vu προκαλούν εντάσεις στις συμμαχίες μεταξύ των �ιεγάλωv υvάμε ωv. Η Τριπλή Συμμαχία αποδυναμώθηκε εξα11ίας μια, ψυχρότητας μεταξύ Ιταλίας και Αυσφίυ-.,. Επιπλέον. οι Ιταλοί εθνικιστές εnοφθαλμιούσαv εδάφη ι·η,· βόpι:ιος Αφρικής, ιδιαί1ερα την Τρίπολη, 1 ηv οποία rιίσ1εuοv ό1 ι μπορούσαν v' αnοκτ ήσουν μόνο unoσ1 ηρ ί[ ov1 ας τις γαλλ ιι
271 γραμμές επικοινωνίας της με την Ανατολή ήταν δυνατό να μπουν σε κίνδυνο, οι Βρετανοί δεν μπορούσαν να δουν με απάθεια την nρα.ί,θηση του πρωταρχικού στόχου της Ρωσίας, τοu ελέγχου τοu Βοσπόρου και των Δαρδανελίων και, κατά συνέπεια, της ΚωνσταντινΌύnολης. Η δυσαρμονία στην Τριπλή Συνεννόηση αυξήθηκε επίσης, όταν η Βρετανία και η Γαλλία αρνήθηκαν να unοστηρίξοuν τη Ρωσία στη διαμάχη της με την Αυστρία σχετικά με την προσάρτηση από την τελευταία της Βοσνίας και της Ερζεγοβίνης το 1908. Κοντολογίς, οι διενέξεις ήταν τόσες πολλές, ώστε τα μέλη και τωv δύο συμμαχιών να μην είναι εντελώς σίγουρα για την παράταξη που θα διάλεγαν οι σύμμαχοί τοuς σε περί πτωση πραγματικής απειλής ευρωπαϊκού πολέμου. Av η διπλωματική αστάθεια ήταν η κυριότερη αιτία του πολέμου, πρέπει ωστόσο να unογραμμιστούv και δύο ακόμα: ο εθνικισμός, ιδιαίτερα στην ανατολική Ευρώπη, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επιδείνωση της διεθνούς σύγκρουσης. Από τις αρχές ωυ 20ου αιώνα, η Σερβία επιθυμούσε να επεκτείνει τη δικαιοδοσία της σε όλους τους �αούς nou ισχυρίζονταν ότι είναι ο ελφοί με τους Σέρβους. Μερικοί από τους λαούς αυτούς κατοικούσαν στις τότε τουρκικές επαρχίες της Βοσνίας και της Ερζεγοβίνης. · Αλλοι, όπως οι Κροάτες και οι Σλοβένοι, κατοικούσαν στις νότιες επαρχίες της Αuστροουγγαρίας. Μετά το 1908, όταν η Αυστρία ξαφνικό προσάρτησε τη Βοσνία και την Ερ εγοβίvη, οι σερβικές διεκδικήσεις κατεuθύνοvταv αποκλει στικά εναντίον της αυτοκρατορίας των Αψβούργων και προκαλούσαν ταραχές στους κόλπους των Σλάβων υπηκόων της Αυοφία . μr οκοnο να τους αποσπάσουν και vα εvώσοuv τα εδ Ίφη που κα101κούσαv με τη Σερβία. Κατέληξαν σε μια σειρά ηιικί\.δuvωv σuvωμοσιώv εναντίον της ειρήνης και της οκ1:ραιό1ητας 1ης Δ υαδικής Μοναρχίας. Σε πολλές τους δραστηριότητες, οι Σέρβοι εθvικιστέ ιοχύθηκαv και υποκινήθηκαν από τους πανσλαβιστές της Ρωσίας. Το πανσλαβιστικό κίνημα θεμελιώθηκε στη θεωρία ότι · οι οι Σλάβοι 1 ης ανα1ολικι'Ί<; Ευρώπης αrιο1ελούσαv μια 111: Ί η Ωικογέvεια. Κατά σuvέπεια unοστηριζόταv ότι η Ρωσία, ωL 1 ) ισχυρότερο σλαβικό κρότος, έπρrnε να ενεργεί ως οδηγός οι 1ιροσ1άτης των μικρότερων σλαβικών λαών τωv Βαλκα· ιω Ο παvολαβισμός δεν ήταν απλώς ένα ευχολόγιο μερικών ι: μωv εθv1κ101ώv, αλλά αποτελούσε μέρος της rnίσημι,ς
Άλλα ai11a: ιcθνικιαμός
Παvολ(J/310
ιι,,
272 nολιτικriς της ρωσικriς κυβέρνησης. Ερμ11v τηv
rnιΟετική
στάση
της
Ρωσία
βαυμο η noo
μφαvιζόταv μεταξύ Σερβίας και Αυστρί Μιλιτuριομα.,
Μία
της
αύζηο
t1ρο1αρχηι., Mot 1κι
ωc ((Κ vτpί n
ΕΙ μια
cπιο κοιμηυει». Οι κρισει 1ου Μσροκου
λοι ου1οί οι nuράγοvηι, ιυvικισμός
και
ο
nροκαλέσ
011) αηοτέλιcσμα ήτιιv μι μvηοικακiα που ήτ 11έλλοv Δύο οπό τι
μ1λιτορ1011'
ιnλωματική ο
10,
273 για το Μαρόκο. Τόσο _η Γερμανία όσο και η Γαλλία, ήθελαν τον έλεγχο του Μαρόκου· το 1905 και το 1911, οι δύο χώρες βρέθηκαν στο χείλος του πολέμου. Και στις δύο περιπτώσεις η �ιένεξη διευθετήθηκε, όχι όμως χωρίς τη συνηθισμένη συνακόλουθη 1.<αχυποψία. Εκτός από τις διενέξεις για το Μαρόκο εκδηλώθηκαγ δύο κρίσεις και στην Εγγύς Ανατολή. Η πρώτη ήταν η κρίση της Βοσνίας το 1908. Στο Συνέδριο του Βερολίνου το 1878, οι δύο τουρκικές επαρχίες της �νίας και της Ερζεγοβίνης είχαν περάσει στον διοικητικό έλεγχο της Αυστρίας, αν και η τυπική κυριαρχία ανήκε ακόμα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η Σερβία εποφθαλμιούσε επίσης τις περιοχές αυτές, που θα διπλασίαζαν το βασίλειό της και θα το προωθούσαν προς τις ακτές της Αδριατικής. Ξαφνικά, τον Οκτώβριο του 1908, η Αυστρία προσάρτησε τις δύο επαρχίες παJ?Οβιάζοντας κατά φωρα τη συνθήκη του �ερολίνου. Οι Σέρβοι εξοργίστηκαν και ζήτησαν τη βοήθεια της Ρωσίας. Η τσαριγή κυβέρνηση απείληόε πόλεμο, αλλά η Γερμαvία απηύθυνε έντονο διάβημα στην Ιlcτρούπολη, τονίζοντας τη σταθερή της απόφαση vα υποστηρίξει την Αυστρία I Ρωσία δεν είχε αναρρώσει εντελώς από τον πόλεμό της μ, την Ιαπωνία και μαστιζόταν από rοωτερικές ταραχές. Για τους λόγους αυτούς η ρωσική rnέμβαση δεν πραγματοποιήθηκε. Ακόμα μεγαλύτερη ένταση ανάμεσα στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης δημιουργήθηκε από τους Βαλκανικούς πολέμους. Το 1912, η Σερβία, η Βουλγαρία, το Μαυροβούνιο και η Ελλάδα, μ ε την ενθάρρυνση της Ρωσίας, σχημάτισαν μια βαλκανική συμμαχία για τον τερματισμό της τουρκικής κυριαρχίας στις ευρωπαϊκές κτήσεις του σουλτάν<)U. Ο πόλεμος άρχισε τον Οκτώβριο του 1912 και σε λιγότερο από δύο μ ήνες η αντίσταση των Τούρκων είχε κα!αρρεύσει. Τότε εμφανίστηκε το πρόβλημα της διανομής των κερδών. Η Σερβία εποφθαλμ ιούσε n1v Αλβανία και μια γενναία μερίδα της Μακεδονίας. Η Αυστρία, ωστόσο, που φοβόταν όπως πάντα οποιαδήποτε αύξηση της ισχύος της Σερβίας, παρενέβη στη διάσκεψη ειρήνης και πέτυχε την ίδρυση της Αλβανίας ως ανεξάρτητου κράτοι:ς. Για τους Σέρβους, αυτό αποτέλεσε τη σταγόνα που ξεχείλισε το ποιιiρι. · Ηταv φανερό πια ότι σε κάθε τους βήμα προς την rnί:κταση της χώρας προς δυσμάς, υπήρχε η βεβαιότητα ότι το κρiπος των Αψβούργων θα τους σταματούσε. Στο εξής, οι
Η ΟΕρ/JΙκή κρίση
Βαλκανικοί Πόλι:ιιοι
274 αvι ιuυοιμιuι-.;ιι, bιΕρyασίες στη ΣΕρβία και σ1η ,ιιιuvικη rnαρχία της Βuσνίαι; προσέλαβαν ανατρεπτικές διαστάσειι;. "f;WJς FμΤiΟΛι;,ι,ι ..001,1(),."
Το γεγονός που πυροδότησε τη σύγκρουση υπήρξε η δολοφονία του Αυστριακού αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερ& vάνδου από έναν Σέρβο, στις 28 Ιουλίου 1914. Ο τετρό χρονος πόλεμος που ακολούθησε, άλλαξε ριζικά τον δυτικό κόσμο. Ωστόσο, πολλές από τις αλλαγ ές που επήλθαν, είτε στη διάρκε1α, είτε μετά τον Α · Παγκόσμιο Πόλεμο, ήταν αποτελέσματα, όχt του πολέμου αυτού καθεαυτοί,, αλλή πιέσεων και δυνάμεων που είδαμε να ενεργούν κατά την rcρίοδο πριν από τον πόλεμο- τότε που η ευρωπαϊκή ισχίχ:. στr> nόyoo της, αμφισβητήθηκε από δυνάμεις που η ίδια ιίχι αnι :Jθερώσε1 και που αποδείχτηκε ανίκανη να ελέγξει.
Κεφάλαιο 15
ΠΡΩΤΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Παρ · όλ · αuτά, αν δεν μοιραστείς Μαζί τοuς στην κόλαση το θλι βερό σκοτάδι της Ποu ο κόσμος τοuς δεν είναι παρά το τρεμόσβησ μα μιας
φωτοβολίδας Κuι ο ουρανός τοuς μονάχα η τροχιά μιας οβίδας Δt ι• θ' ακούσεις το γέλιο τοuς. Θα νομίσεις ότι δεν χαίροντα, Mt κανένα από τα αστεία μοu. Αuτοί οι άνθρωποι αξίζουν τu δάκρυά σοu. Εσύ δεν αξίζει ς τη χαρά τοuς. · Wilfred Owen, Apo\ogia Pro Poemate Meo Ο πόλεμος που ξέσπασε το 1914 ήταv έvας από τους πιο (JΟυvιiθιστους πολέμους στηv ιστορία. Παρ' όλο που δεv ήταv πραγματικά ο «πρώτος παγκόσμιος πόλεμος,,, εφόσον συγ κρούσεις όπως ο Επταετής Πόλεμος και οι Ναπολεόντειοι Πόλψοι υπήρξαν παγκόσμιοι σε κλίμακα, είχε επιπτώσεις που ξεπερvούσαv κατά πολύ οποιονδήποτε απ' αυτούς. Έγινε γρήγορα έvας «παλαϊκός πόλεμος», στοv οποίο οι πολίτες, εξίσου με τουι; στρατιώτες στα χαρακώματα, συμμετείχαν σε βίαιες αξιώσεις για τηv εξόντωση του εχθρού. Προκάλεσε μια επιtiημία tπαvαστάσεωv και έσπειρε τα δόντια του δράκοντα από τα οποία ξεπήδησαν vέες και ακόμα πιο δηλητηριώδεις συγκρού nιις στο μέλλον. Διαμόρφωσε έτσι το πρότυπο μιας εποχής βίας 1n" ιJυvεχίστηκε κατά το μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα.
·ενας ψnολιμος κόσμος
278 Η t• , ιιι \''"
rov
λ,ιιο
Οι ιστοpικοι εχουν γενικά τη γνώμη ότι καμιά χώρα δεν ήταν αποκλειστικά υπεύθυνη για το ξέσπασμα του πολέμου. · lοως μάλιστα κανείς από τους εμnολέμους να μην ήθελε πραγματικά τον πόλεμο, και να προτιμούσε να εnιτύχιι τους σκοπούς του με άλλα μέσα. Επιδιώκοντας ωστόσο αυτοίχ; τους σκοποίχ;, ακολούθησαν πολιτική που έκανε τον πόλεμο πpακτικά αναπόφευκτο. Οι πιο επικίνδυνοι εθνικ()ί στόχοι ήταν πιΗαvώς εκείνοι της Γερμανίας. Αυτό ήταν αλήθεια, όχι μόνο ηωδή ήταν πιο ιδιοτελείς από τους αντίστοιχους των άλλων διηικών δυνάμεων, αλλά επειδή συνιστούσαν σοβαρότερη ηπειλή για την ισορροπία δυνάμεων στην Ευρώπη. Καθώς προχωρούσε ο πόλεμος φαινόταν ότι η Γερμανία npοσπαθούσι: να ι:πιτύχει στην ηπειρωτική Ευρώπη στόχους που η Βρετανία και η Γαλλία είχαν επιτύχει στην Ασία και την Αφρική. Από την rψχ:1 του πολέμου, οι Γεpμαvοί ηγέτες αποσκοπούσαν στη rίημιουργiα μιας άπειρα διευρυμένης γερμανικής αυτοκρατορίας 110υ Ηιι πι:pιλάμβανε και δορυφορικά κράτη, όπως την Πολωνία, το Βi:λyιο, την Ολλανδία, τα βαλκανικά κράτη και την Τουρκία, t yκαtιιδρύοvτας έτσι μια μεγάλη σφαίρα επιρροής ανάλογη με tκείvη των Ηνωμένων Πολιτειών στο δυτικό ημισφαίριο και της Ρωσiί1ς στην καρδιi1 της Ευρασίας. Οι φόβοι για τις συvέnι:ιι:ι: 1 ηι tφαρμογής αυτού του γερμανικού σχεδίου στην ευpωnαϊκ11 1001ψοπία δυνάμεων, τρόμαζαν τους διπλωμάτες των άλλων ι L'ΙΗιιπαϊκών χωρών. ί. Ο ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΑΡΜΑΓΕΔΔΩΝ
Η &.,ιυφ,:ι.·ιu ι,ιι Φμαγ κιu.,οι· Φtμ6ινuι,r.οι
/ ιΙ
�-, ι ' ' 1
, ... , , , ,4J < , ι , �
Υποστηρίχτηκε γενικά ότι η δολοφονία του Αυστριακού , :f ·\ιδούκα ήταν η αφορμή του Α · Παγκόσμιου Πολέμου. Ο Φ f Ηιyκίnκα; Φι:ρδrvάνδος t:πρόκειτο σύντομα να γίνει αυτοκρά ', ιι ιι ιι τ ηι; Αυστμοουγγαρίαι;. Ο τότε μονάρχης, Φραγκίσκος J,.ιιΗ1ψ. ήταν ογδόντα τεσσάρων χρόνων και ο θάνατός του , ι\<ψtvϊηαv από στιγμή σε στιγμή. Λολοφϊ>νος του Φραγκίσκου Φερδινάνδου ήταν έvαι: ,,1111 ι η 1 ι°)ς από τη Βοσνία που ονομαζόταν Γ uβpίλο Πμίvτσιπ (G.1\•rilo Princip), όργανο Σέρβων εθνικιστών. Η δολοφονία, αν ιωι <ιιοπράχτηκε στο Σιράyιεβο, πρωτεύουσα της Βοσνίας, ήταν 10 ιιr10τίλωμα συνωμοσίας που εκκολάφθηκε στο Βελιγράδι, πι ,ω Η ί•ουσα της Σψβίας. Οι συνωμότες ήταν μέλη μιαι: ιιuοτικης οργάνωσης που το επίσημο όνομά της ήταν«' Ενωση ή
279
Ο αυιοιφάτορας Φραyιόοιcος της Αυοτροουyyορίος
ιιιισι;.
θάνατα;», αλλά ήταν γνωστή ως «Μαύρη χείρα». Ποιο ήτα τα κίνητρα των συνωμοτών; Αν είναι δυναιόν να υπάρξει απάντηση, θα πρέπει μάλλον ν' αναζητηθεί στα σχέδια τα οποία ο Φραγκίσκος Φερδινάνδος ήταν γνωστό πως rnεξερyπζόταν και αφορούσαν την αναδιοργάνωση της αυτοκρατορΜJς των Αψβούργων. Αυτά τα σχέδια. με το κοινό όνομα τριαδισμός, περιλάμβαναν πρόταση αλλαγής της Δυαδικής Μοναρχίας σε τριαδική. Εκτός από τη Γερμανική Αυστρία και τη Μαyυόρικη Ουγγαρία, που ήταν ήδη πρακτικά αυτόνομη, rnρόκειτο να υπάρξει και μια τρίτη ημιανεξάρτητη μονάδα, που θα την αποτελούσαν Σλάβοι. Και αυτό ακριβώς το σχέδιο ήταν εκείνο που δεν ήθελαν με κανένα τρόπο οι Σέρβοι εθνικιστές. Φοβούνταν ότι, αν εφαρμοζόταν, οι Σλοβένοι και οι Κροάτες αδελφοί τους θα ήταν ικανοnοιημένοι μέσα στην αυτοκρατορία των Αψβούργων. Κατά συνέπεια, αποφάσισαν να βγάλουν από τη μέση τον Φραγκίσκο Φερδινάνδο πρστσι', yί\ιΕι αυτοκράτο ρας. Κατά τις εβδομάδες που ακολούθησον, αμέσως μετά τη δολο φονία, Αυστριακοί αξιωματούχοι διεξήγαγαν έρευνες που επιβεβαίωσαν τις υποψίες τους ότι η συνωμοσία είχε σερβική προέλευση. Έτσι, στις 23 Ι�λίου. η αυστριακή κυβέρνηση
Αuσ1
rι:λι:σ� μαφ., mη Lι;/Ιιu
280
Ο Γερμανός wτοιφότορας Οuλιίλμος Β'
επέδωσε στη σερβική αυστηρό τελεσίγραφο με έντεκα απαιτήσεις. Περιλάμβαναν αυτές το κλείσιμο των αντιαυστρια κών εφημερίδων της Σερβίας- την εξάρθρωση των μυστικών πατριωτικών οργανώσεων· την εκδίωξη από τον κρατικό μηχανισμό και το στρατό όλων των ατόμων που ήταν ένοχα διεξαγωγής αντιαυστριακής προπαγάνδας και την αποδοχή της συνεργασίας Αυστριακών αξιωματούχων στο έργο της εξάλει· ψης του ανατρ�τικού κινήματος εναντίον της Αψβουργικής Αυτοκρατορίας. Στις 25 Ιουλίου, μέσα στη διορία των σαράντα οχτώ ωρών, η σερβική κυβέρνηση έστειλε την απάντησή της: από το σύνολο των έντεκα όρων, μόνο ένας είχε απορριφθεί απερίφραστα, ενώ πέντε είχαν γίνει δεκτοί χωρίς επιφυλάξεις. Ο Γερμανός καγκελάριος τη θεώρησε σχεδόν ως συνθηκολόγηση και ο αυτοκράτορας Ουλιέλμος Β' δήλωσε ότι δεν υπήρχε πια λόγος πολέμου. Οι Αυστριακοί, ωστόσο, κατάγγειλαν ως ανεπαρκή τη σερβική απάντηση, διέκοψαν τις διπλωματικές σχέσεις και κινητοποίησαν στρατιωτικές μονάδες τους- αλλά και οι Σέρβοι οι ίδιοι δεν εiχαν αυταπάτες για τη στάση της Αυστρίας, επειδή τρεις ώρες προτού στείλουν την
281 απάντησή τους, είχαν εκδώσει διαταγή πολεμικής ετοιμότηται: του στρατού τους. Η αυστριακή αδιαλλαξία αnέvαvτι στη σερβική απάντηση ήταν στην πραγματικότητα η κορύφωση ενός πολεμικού κλίματος που εvτειvόταv μεταξύ των ευρωπαϊκών εθvώv, nριv από τα γεγονότα που ακολούθησαν τη δολοφονία. · Ηδη από τις 18 lοι,λίου, ο Σέργιος Σαζόνοφ, υπουργός των εξωτερικών της Ρωσίας, είχε nροειδοnοιήσει την Αυστρία ότι η Ρωσία δεν θ' αvΕχόταv ταπείνωση της Σερβίας. Στις 24 Ιουλίου, ο Σαζόvοφ uvαφfρεται nως είπε στον Γερμανό πρεσβευτή: «Δεν μισώ τηv Αυστρία- τη σιχαίνομαι. Η Αυστρία αναζητά ένα πρόσχημα vα καταβροχθίσει τη Σερβία, αλλά στην περίπτωση αυτή, η Ρωσία Ηα πολεμήσει εvαvτίοv της Αυστρίας.•. Στην υιοθέτηση αυτής της στάσης, η Ρωσία είχε την υποστήριξη της Γαλλίας. Γύρω στις 20 Ιουλίου ο Πουανκαρέ (Raymond Poincare), πρόεδρος της Γαλλίας, είχε επισκεφτεί την Πετρούπολη. Εκεί παρότρυνε συνεχώς τον Σαζόvοφ vα ccnαραμείvει σταθερός)) και v · αποφύγει οnοιοδήnοτε συμβιβασμό που θα μπορούσε vα καταλήξει σε απώλεια κύρους της Τ ριnλής Συvεvvόησης. Πpοt:ιδοnοίησε επίσης τον Αυστριακό πρεσβευτή ότι, ccη Σερβία έχfι πολύ θερμούς υποστηρικτές στους κόλπους του ρωσικού λαού· και η Ρωσία έχει έvαv σύμμαχο. τη Γαλλία».
Ρι.:σία ιωι Γαλλiα
Η στάση της Γερμαvίας εκείνες τις κρίσιμες μέρες ήταν διφορούμενη. Av και ο αυτοκράτορας ταράχτηκε και εξοργί στηκε από τη δολοφονία, η κυβέρνησή του δεν προέβη σε απΕιλές προτού οι ενέργειες της Ρωσίας προκαλέσουν βάσιμους φόβους. Ωστόσο, τόσο ο Ουλιέλμος Β' όσο και ο καγκελάριός του, ο Μnέτμαν-Χόλβεγκ (Theobald νοη Bethmann-Hollweg) υιοθέτησαν τον όρο ότι η Σερβία έπρεπε vα υποστεί σκληρή τιμωρία χωρίς καθυστέρηση. Με αυτόν τον τρόπο, έλπιζαν vα φέρουν τις άλλες δυνάμεις αντιμέτωπες με ένα τετελεσμένο γΕγοvός. Ο Ουλιέλμος διακήρυξε στις 30 Ιουνίου: «Ή τώρα ή ποτέ! Τα πράγματα πρέπει vα ξεκαθαριστούν με τους Σέρβους, τώρα αμέσως)). Στις 6 Ιουλίου, ο Γερμανός καγκελάριος έδωσε μια υπόσχεση στον Αυστριακό υπουργό εξωτερικών που θεωρήθηκε υποστήριξη ccεν λευκώ» από τον τελευταίο: Η αυστριακή κυβέρνηση πληροφορήθηκε ότι ο Ουλιέλμος «θα σπκόταv αμέριστα στο πλευρό της Αυστρίας, πιστός στις συμβατικές υποχρεώσεις του και σε μια παλιά φιλία)). Δίνοντας αυτήν την υπόσχεση, ο Μnέτμαν-Χόλβεγκ και ο αυτοκράτορας
Η αιόση ιης Γιpμσνiας
282 ριψοκινδύνευσαν με την ελπίδα ότι η Ρωσία δεν θα επενέβαινε στο πλευρό της Σερβίας και ότι, κατά συνέπεια, η διένεξη θα παρέμενε μια τοπική απλώς σύγκρουση. Η ρωσικrι ι rιιοφάτtuσrJ
Η Αυστρία κήρυξε τον πόλεμο κατά της Σερβίας στις 28 Ιουλίου 1914. Για μια φευγαλέα, αγωνιώδη στιγμή, υπήρχε κάποια πιθανότητα περιορισμού της σύγκρουσης. Μετατράπηκε όμως γρήγορα σε πόλεμο μεγαλύτερης κλίμακας με την ι,πέμβαση της Ρωσίας. Στις 30 Ιουλίου, ο Σαζόνοφ και μια φιλοπόλεμη στρατιωτική κλίκα έπεισαν τον τσάρο Νικόλαο Β · vu εκδώσει διαταγή γενικής επιστράτευσης που θα στρεφόταν, όχι μόνο εναντίον της Αυστρίας, αλλά και εναντίον της Γερμαvίας. Η επιχειρηματολογία τους ήταν λογική. Μια αχανής χώρα όπως η Ρωσία θα χρειαζόταν αρκετό χρόνο για να θέσει σc λωουργία τη στρατιωτική μηχανή της. Προτού όμως ι φαρμοστεί η διατιιγή, ο Νικόλαος άλλαξε γνώμη, αφού έλαβε μια Fnείγουσα έκκληση από τον Ουλιέλμο να συμβάλει στη διατήρηση της ειρήνης. Στις 30 Ιουλίου, ο Σαζόvοφ και ο αρχηγός του ρωσικού γενικού επιτελείου ανέλαβαν προσπάθεια να πείσουν τον τσάρο ν' αλλάξει και πάλι γνώμη· περισσότερο από μια ώρα προσπαθούσαν να πείσουν τον απρόθυμο απόλυτο μονάρχη ότι ολόκληρο το πολεμικό σύστημα έnρmε να μπει σε κίνηση. Στο τέλος ο Νικόλαος υπέγραψε διαταγή άμεσης επιστράτευσης.
Tu γιwαιιικα ιι λι οιγροφα στη Ρωι'1U ΛΟΙ • ι "Ι f·ιιλλιu
Δεν υπήρχαν πια περιθώρια αποφυγής του πολέμου· οι Γερμuvοί, όπως ήταν φυσικό, αναστατώθηκαν από τις ρωσικές πολεμικές προετοιμασίες. Η τελευταία ενέργεια της τσαρικής κυβέρvησηι: έκανε την κατάστuο11 πιο κρίσιμη, επειδή κατά τη γνώμη των Γιρμανώv στρατιωτικών, αλλά και των Γάλλων και των Ρώσων, γενική ι·nι(π ράτευση σήμαινε πόλεμο. Μόλις έγινε γνωστό ότι το διάταγμα του ωάρου είχε μπει σε εφαρμογή, η κυβέρνηση του Ουλιέλμου Β · έσηιλε τελεσίγραφο στην Πετρούπολη, απαιτώντας vα σταματήσει η γtνική εnιστράτευσ11 σε δώδι·κu ώρt:ι:. Το οηόγιυμu της lης Αυγούστου, ο Γερμαvόι: ιτpt:σβιυτήι; ζήτησε ακ�><Χ1ση αni> το Ρώσο υπουργό εξωτερικών και έκαvt έκκληση να δοΟεί ευνοϊκή απάντηση στο γερμανικό τελt:οίγρuφο· εκείνος όμως απάντησε ότι η t:πιστράτευση δεν μπορούοε vo οταματήσει, αλλά και ότι η Ρωσία ήταν διατεθιιμί:νη ,10 ουvιχiσει τις διαπραγματεύσεις. Ο πρεσβευτής ιπuvέλαβι την ιρώτησή του δεύτερη και τρίτη φορά, οπογριψμίζοvτος τιι: τρομερές συνέπειες μιας αρνητικής
283 απάντησης. Η τελική απάντηση του ρώσου υπουργού εξωτερικών ήταν: «Δεν έχω άλλη απάντηση να σας δώσω». Τότε ο πρεσβευτής παρέδωσε στον υπουργό την κήρυξη τοu πολέμου και, ξεσπώντας σε κλάματα, εγκατέλειψε το δωμάτιο. Στο μηαξύ, οι υπουργοί τοu Οuλιέλμοu είχαν επί ση ς τηλεγραφήσει τελεσίγραφο στη Γαλλία, απαιτώντας από τους ηγέτες της να κάνουν γνωστές τις προθέσεις τους. Ο πρωθυπουργός Βιβιανί ιRene Viviani) απάντησε την Ιη Αυγούστου ότι η Γαλλία θα εvfργούσε «σύμφωνα με τα συμφέροντά της)) και αμέσως διέταξε γενική επιστράτευση. Στις 3 Αυγούστου η Γερμανία κήρυξε πόλεμο κατά της Γαλλίας. · Ολα τα βλέμματα στράφηκαν τότε στην κατεύθυνση της Βρετιιvίας: τι θα συνέβαινε τώρα nou τα άλλα δύο μέλη της Τριπλής Συνεννόησης είχαν ριχτεί κατευθείαν στον πόλεμο; Για ivα fιιάστημα, ενόσω η κατάσταση στην ηπειρωτική Ευρώπη παρίμεvι κρίσιμη, η Βρετανία ταλαντευόταν. Είναι ωστόσu δύοκολο να πιστέψουμε ότι η Βρετανία θα παρέμενε για πολύ έξω από τον πόλεμο, ακόμα και αν δεν είχε παραβιαστεί η ουδπεpότητα τοu Βελγίου. Μάλιστα, από τις 29 louλίou ακόμα, ο Εδουϊιρδος Γκρέι (σερ Edward Grey), υπουργός εξωτερικών της Βρ�ωvίας, είχε προειδοποιήσει το Γερμανό πρεσβευτή στο .\ο\•δίvο ότι, αν η Γαλλία συρόταν στον πόλεμο, θα την ακολουθούσε και η Βρετανία. Παρ' ολ · αυτά, η εισβολή στο β�λyικό έδαφος ήταν εκείνη που παρέσχε την άμεση rιφορμή της ιcόδου της Βρετανίας στον πόλεμο. Το 1839, μαζί με τις άλλες μψΊλ ες δυνάμεις, η Βρετανία είχε υπογράφει συνθήκη nou ιyyυinαv την ουδετερότητα τοu Βελγίου. Επιπλέον, η βρετανική πολιτική, επί έναν αιώνα και περισσότερο, προσπαθούσε v' αποτρέψει την κυριαρχία οποιασδήποτε μεγάλης ηπειρωτικής δύναμης στις Κάτω Χώρες, επειδή βρίσκονταν απέναντι από τη Βρηαvία. Οι Γερμανοί σχεδίαζαν va εισβάλουν στη Γαλλία μfσα από το Βέλγιο. Για το σκοπό αυτόν. απαίτησαν από τη Β�λyική κυβέρνηση να επιτρέψει τη διέλευση στρατευμάτων του,: μiοσα από το έδαφος τοu Βελγίου, με την υπόσχεση να σιβοστούv την ανεξαρτησία της χώρας και vu πληρώσουν για οποιεσδήποτε υλικές ζημιές τυχόν προκαλούσαν. · Οταv το Βέλγιο αρνήθηκε, οι λεγεώνες του Κάιζερ πέρασαν τα σύνοJΧ]. Ο Βριταvός υπουργός εξωτερικών πήγε αμέσως στο κοινοβού λιο και υποστήριξε ότι η χώρα του έπρεπε να σπεύσει να ι1πφασηιστεί το διεθνές δίκαιο και να προστατεύσει τα μικρά
Η 8ρΕιιnιiα μπαίvΕι στον nόλΕμο
284 κράτη. Υποστήριξε ότι η ειρήνη, κάτω από αυτές τις συvθήκιί,. θα ήταν ηθικό έγκλημα και διακήρυξε ότι αv η Βρετανία διv τηρούσε τις υποσχέσεις της, θα έχανε την εκτίμηση τοι: πολιτισμένου κόσμου. Την επομένη, 4 Αυγούστου 1914, ω υπουργικό συμβούλιο έστειλε τελεσίγ ραφο στο Βερολίvο. απαιτώντας από τη Γερμανία vα σεβαστεί τη βι:λγικη ουδετερότητα και vα δώσει ικανοποιητική απάντηση μέχρι το μεσάνυχτα. Οι υπουργοί του Κάιζερ δεν πρόβαλαν αλλο επιχείρημα εκτός από τη στρατιωτική αναγκαιότητα, uποστηιιί ζοvτας ότι ήταν ζήτημα ζωής και θανάτου για τη Γερμαvίu vα φ τάσουν οι στ ρατιώτες της στη Γαλλία από το συντομότερο και τον ασφαλέστερο δρόμο. · Οταv το ρολόι χτύπησε δώδεκα, η Μεγάλη Βρετανία και η Γερμαvία βρίσκονταν σε πόλεμο. Η nυρ«αyιά αnλώvcται
Σύντομα και άλλες χώρες παρασύρθηκαν από τον τρομtρQ σίφουνα. Στις 7 Αυγούστου, οι Μαuροβούvιοι ενώθηκαν με του( nμοεθvείς τους, τους Σέρβους, εναντίον της Αυστρίας. Δύο εβδομάδες αργότερα, οι Ιάπωνες κήρυξαν τον πόλεμο στη Γερμανία, εvμέρει εξαιτίας της συμμαχίας τους με τη Μεγίιλη Βρετανία, κυρίως όμως για να κατακτήσουν τις γερμαvικέι κτήσεις στην Ανατολή. Την lη Αυγούστου, η Τουρκία διαπραγματεύθηκε μια συμμαχία με τη Γερμανία και, τΟί,' Οκτώβριο, άρχισε vu βομβαρδίζει ρωσικά λιμάνια στη Μαι,ρη Θάλασσα. · Ετσι, οι περισσότερες από τις χώρες που ήταν ρητά συνδεδεμένες με συμμαχίες, μπήκαν στη σύγκρουση κατά τα πρώτα της στάδια, είτε με τη μία πλευρά είτε με την άλλη. Η Ιταλία, αν και τυπικά μέλος της Τριπλής Συμμαχίας, κήρυξε τηv οuδετερότητά της. Οι Ιταλοί επέμεναν ότι οι Γερμανοί δη, διεξήγαν αμυντικό πόλεμο και ότι, κατά συνέπεια, δεν ήταv uποχρεωμicvοι vα τους βοηθήσουν. Η Ιταλία παρέμεινε οu&τερη μέχρι το Μάιο του 1915, οπότε η Βρετανία και η Γαλλία εξαγό ρασαν τους ηγέτες της με μυστικές υποσχέσεις παραχώ ρησης αυστριακών και τουρκικών εδαφι;JV, έτσι ώστε vα βγει στον πόλεμο, στο πλευρό της Τριπλής Σuvεvvόησης. 2. Η ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ Στην Αποκάλυψη του Ιωάννη αναφέρεται ότι οι δuvάμεκ του Καλού και του Κακού θα συγκεντρωθούν και θα βρεθούν αντιμέτωπες cιεις τον πόλεμον της ημicρας εκείνης της μεγάληι, του Θεού του Παvτοκράτορος)•, για να σuγκρουσθού\• στuv
285 Αρμαγεδδών. θα έλεγε κανείς ότι ο συγγραφέας είχε υι,όψη του τηv τιτάνια σύγκρουση που καταβρόχθισε τους λαούς της Ευρώπης το 1914. Σπάνια παραδέχονταν οι σύγχρονοι ότι επμί>κειτο για σύγκρουση μεταξύ αντίπαλων ιμπεριαλιστ.κώv δυvϊιμεωv ή για προϊόν εθνικιστικής αντιζηλίας. Αντίθετα. και ιιπι', τιι.; δύο πλευρές ο πόλεμος περιγραφόταν ως σταυροφορία ιvιιvτίοv τωv δυνάμεων του Κακού. Προτού καλά καλά αρχίσει ο πι'>λεμος, κοινωνικοί και πολιτικοί ηγέτες στην Αγγλία κcι στη Γιιλλία, τοv ανακήρυξαν ευγενικό αγώνα για τηv υπερά(Ιπιση τωv δικαίων και τη διατήρηση της υπεροχής του διεΟvούς δ1κιιίου και της ηUικής. Ο πρωθυπουργός της Βρετανίας Αοκουιθ δήλωσε στις 6 Αυγούστου 1914 ότι η Βρετανία �,πήκε οτη ούγκρουση για vα υπερασπιστεί «τηv αρχή ότι οι μικρόrερες ιΙΙvιΊτητες δεv είvω δυνατό vα συvτρίβοvτuι από τηv αυθοίρ1;1η ιtιι ηοη μιας ιαχυμr'1ι: κιιι κυριαρχικής δύναμης». Στην ϊιλλη ακτή τηι Μuγχης, ο πιιιΊι (ψοι; της Γuλλίας Πουανκαρέ διαliεβαίωvε 1ιιιι οιψπολίτη του ιΊτι η Γαλλία δεv είχε άλλο σκοπό κτός 1ιrΗΊ τηv υπεράσπιση ιηης ελt:υθερίας, της δικωοσύvης κ<ιι της r, ,yικήι.;11. Οι σοσιαλιστές, που στο παρελθόν είχαν διακηρύξει το ce,••vιομϊ, τους κοι τηv αvτίΒι-οή τους στους πολέμου,: του '"'rιι ιιιλισμού, αε ιΊλει; σχεδύv τις περιπτώσεις αvακήι,υξοv '"' ι tιιυτuύι, τοιΗ FΒvικιιηί:ι: πατριώτες. Αργότερα, ως ο, 1.·ιrτ; 111 τηι.; πμοπιιγιΊvf>αι; ουγηιιιφί:ωv και ρητnρωv όπως του Ο11ί).ι (H.G. Wί'lls), του Μάρϊί (Gilbert Murray) και rοι• ι\11φικαvού nι>οίδμου Ουίλuυv (Woodrow Wilsun), η στιιυμο ,.,, ,1,ίιι τωv δυvι'ψΗ.ιJV της ΑvτιΊvτ έγινε ί:vιις rιύλι:μος που Ι!α 1111ιιιι1Οί:μω,,ι 111v οvθρωπί>τηΤπεδυ, οι υrιοτuκτικοί ι ου (),; ιιί.μοι1 ί:-κιιvιιv ιΊ, τι μττιφούοιιv για vu δικαιολογήσουv τις :, ,ι ι 111κi.ι., τφοιιιιϊιΟιιις τηι; Γι ι>μιιvίιιι.;. Ο αγιί,vιιι: εvιιvτίυ\. rωv ,Ί, 1.·ιιμι ωv τηι Α111ιΊvτ rιιψουαιιιζϊηαv στο γι:·ρμαvικϊ, λuο ωι: 11,11 ιιοφιφίιι υπιιιι'ιοπιοηι: ιvϊχ; ιιvιίηεμου πολιτιομού κιιι ωι.; .. ,1,11 ιψι;vιιι τηι: rιιιτιιίδαι: ι-vοvτίοv της φούλης πολιτικr'1ς ι ης :'Ι'11,11κί-ωοηι: ιιrιι'> μίιιουι: τωv κι)(_ιτώv της AvrcΊvτ. Οι 111,1Η11.:οί οοοΗιλιοτi.ς rιολιτ1κοί ι-ίχοv Π!ϊΟΗί vu ψηφίυουv υτίρ 1"' 11ι,ίίιιt111 μι ιο ιιιιχιίιtημιι ϊ>11 ί-vιις πι:>λιμοι τηι; ι·ιι>μιιvί,ιι; ,,111.,ιιον τψ � 1ωοίιιι Οο !1οη0ούσt- ιηηv ιιπελιυΟίιtωοη rου 111,11111.,,11· Ιιιι,ι'· ιιτ1<Ί ιοv ιιΗιιιικο [υγιΊ. Ο Λ Πιιγκr'>ομ11tι. rΙιΊλιμοι: fϊιί:ψιυοf πολλούς οτμιιιιω11 11i,ι η ' 10\'Ι< 11111 11ίηιιι:ιιν ιΊτι Ηιι τιλιίωvι γμι'ιγοι>ιι: Οι
Ο «Ιι ρόι.; Πόλι μι.χ;» των • vριοr ιρων διιιιά, Ιt ωt•
28b
ανοιχτές πολεμικές rnι'(F1r•1 1ιι-, ελιγμών και μετακι\," •cω\ στρατευμάτων, γρήγομα σταμάτησαν στο Δυτικό Μέτωr ι, --τη γραμμή μάχης που απλωνόταν διαμέσου της Γαλλίας, 011·1 τη, Ελβετία μέχρι τη Βόρεια Θάλασσα, όπου μαινόταν ο Π<• ,μ0< για τα επόμενα τέσσερα χρόνια. Μετά την αρχική προιι tηο11 γερμανικών στρατευμάτων στη Γαλλία, οι αντίπαλοι στ 1 ,(11, ακινητοποιήθηκαν σε ένα απέραντο δίκτυο χαρακωμάτων. ιιnι· το οποίο εξαπολύονταν επιθέσεις για την εκδίωξη του εχtΙ11ού, συνήθως τις σκοτεινές ώρες πριν από τα χαράματα. Οι rnιθι ιJfK αυτές πάντα αποτύχαιναν να εξασφαλίσουν άλλο , mn περιορισμένα κέρδη· προστατευμένοι από συρματόπλεγμα κα• πολυβόλα -και τα δύο έκαναν την πρώτη τους με, ιλη εμφάνιση σε ευρωπαϊκό πόλεμο-- οι αμυνόμενοι πλεονεκ•οι· σαν. Το μόνο όπλο που είχε τη δυνατότητα να σπάσfι το αδιέξοδο, το άρμα μάχης, δεν χρησιμοποιήθηκε στις μάχες πριv από το 1916, αλλά και τότε ακόμα, με τέτοια απροθυμία αnιi τους διοικητές που ήταν προσκολλημένοι στις παραδοοιuκιι στρατιωτικές αντιλήψεις, ώστε η τόσο απρόθυμη χρήση του vιι μην προκαλέσει σχεδόν καμιά διαφορά. Τα αεροπλαw χρησιμοποιούνταν σχεδόν αποκλειστικά για αναγνώριση, αν κιιι σποραδικές αερομαχίες συνέβαιναν μεταξύ Γερμανών ι,,11 συμμαχικών πιλότων. Οι Γερμανοί έστειλαν πηδαλιοχούμεvο αερόστατα Τσέπελιν (Zeppelin) να βομβαρδίσουν το Λονδίνο, αλλά δεν προκάλεσαν παρά ελάχιστες ζημιές. Οι διοικητές τω\ μονάδων συνέχιζαν να πιστεύουν ότι ο πόλεμος έπρεπε vo κερδηθεί στο έδαφος. Μόνο τσακίζοντας τον εχθρό, πρώτα με το πυροβολικό και κατόπιν με χιλιάδες άνδρες οπλισμένους με τουφέκια, χειροβομβίδες και ξιφολόγχες, πίστευαν ότι μπορού σαν να επιτύχουν την πάντα απραγματοποίητη «ρήξη» του εχθρικού μετώπου. Σε πολλές περιπτώσεις, οι επικεφαλής του πολέμου επιχείρησαν να τερματίσουν το αδιέξοδο ανοίγοντας πολεμικά μέτωπα σε άλλες περιοχές του κόσμου: το 1915, η Βρετανία και η Γαλλία επιχείρησαν απόβαση στην Καλλίπολη, με την ελπίδα ότι θα ανάγκαζαν την Τουρκία να συνθηκολογή σει. Η εκσ. ρατεία όμως κατέληξε σε συμφορά των δυνάμεων της Αντάντ. Απέτυχαν επίσης οι δυνάμεις της Αντάντ να ρίξουν αλλού το βάρος του πολέμου ή να τερματίσουν την ακινησία των χαρακωμάτων. 1
Πόλιμος φθοράς
1
Τη ζωή του κοινού στρατιώτη του Δυτικού Μετώπου χαι>e"τήριζε η καθημερινή πλήξη και ο τρόμος. Οι εβδομάδη,
287 διuδέχονταν η μια την άλλη μέσα στα λασπωμένα και γεμά10 οκουλήκια και ψείρες χαρακώματα. Τη μονοτονία των χuρακωμάτων διέκοπτε κάποτε η μάχη, ένας εφιάλτης όπου κυριαρχούσαν το πυροβολικό, τα πολυβόλα, τα συρματο πλέγματα, τα εκρηκτικά βλήματα, τα φλογοβόλα και τα δηλητηριώδη αέρια. Μάχες που δεν κατέληγαν πουθενά σχεδόν, καταβρόχθιζαν τους άντρες που πολεμούσαν. Πάνω από 600.000 στρατιώτες σκοτώθηκαν ή τραυματίστηκαν όταν οι Γερμανοί, χωρίς επιτυχία, πολιόρκησαν το γαλλικό οχυρό του Βερντέν, κοντά στα ανατολικά σύνορα της Γαλλίας, για διάστημα έξι μηνών, την άνοιξη του 1916. Στη μάχη κατά μήκος του ποταμού Σομ, που κράτησε από τον Ιούλιο μέχρι τον Οκτώβριο του 1916 και η οποία χάρισε στους Αγγλογάλλους όχι περισσότερα από λίγα χιλιόμετρα, οι Γερμανοί έχασαν 500.000 στρατιώτες, οι Βρετανοί 400.000 και οι Γάλλοι 200.000. Παρ' όλο που ο πόλεμος, εξαιτίας του στατικού του χαρακτήρα, είχε λίγα σχετικά θύματα στον άμαχο πληθυσμό, οι συνολικοί αριθμοί των νεκρών και τραυματιών ήταν εκπληκτικοί. Σε σύνολο 6.5 περίπου εκατομμύρια άνδρες που πολέμησαν κάτω από τις σημαίες των εμπολέμων, 10 εκατομμύρια nκοτώθηκαν και άλλα 20 εκατομμύρια τραυματίστηκαν. Ο αγώvας ήταν μια πάλη αντοχής. Η νίκη των δυνάμεων της Αντ GVT ήρθε ως αποτέλεσμα του αδιαφιλονίκητου ελέγχου των θι:λασσών από μέρους τους και της απεριόριστης σχεδόν δυνατότr1τάς τους να εφοδιάζονται με κεφάλαια, τρόφιμα και πολεμοφόδια από σύμμαχες και ουδέτερες χώρες σε ολόκληρο τον κόσμο. Καθώς η σύγκροοοη συνεχιζόταν, όλο και περισσότερες χώρες έμπαιναν στον πόλεμο, είτε με τη μια πλευρά είτε με την άλλη. Η Ιταλία ανέβαλε την είσοδό της στον πόλεμο μέχρι την άνοιξη του 1915. Η Βουλγαρία συμπαρατάχθηκε με τη Γερμανία και τους συμμάχους της, τις λεγόμενες «Κεντρικές Δυνάμεις», το Σεπτέμβριο του 1915, και η Ρουμανία πήγε με την αντίθετη πλευρά περίπου ένα χρόνο μετά. Το γεγονός που συντέλεσε σημαντικά ώστε να γείρει η πλάστιγγα υπέρ της Αντάντ ήταν η κήρυξη του πολέμου εναντίον της Γερμαvίας από τις Ηνωμένες Πολιτείες, στις 6 Απριλίου 1917. Οι Ηνωμένες Πολιτείες μπήκαν στον πόλεμο για πολλούς λόγους. Κqθε είδους ηθικό επιχείρημα χρησιμοποιήθηκε από τον πρόεδρο Ουίλσον και άλλους ανώτερους αξιωματούχους της κυβέρνησης για την «εξασφά λιση της δημοκρατίας», την εξάλειψη της απολυταρχίας και του
288 μιλιταρισμού και την εγκαθίδρυση μιας κοινωνίας εθνών στη θέση των παλιών διπλωματικών ελιγμών. Αναμφίβολα, όμως, ο κυριότερος λόγος ήταν το ενδιαφέρον της αμερικανικής κυβέρνησης για τη διατήρηση της ισορροπίας δυνάμεων στην Ευρώπη. Για χρόνια, μια από τις βασικές αρχές του αμερικανικού υπουργείου εξωτερικών και της ηγεσίας του στρατού και του ναυτικού ήταν ότι η ασφάλεια των Ηνωμένων Πολιτειών εξαρτιό,αv από την ισορροπία δυνάμεων στον παλαιό κόσμο. Καμία δύναμη στην Ευρώπη δεν θα έπρεπε vα αφεθεί να εγκαθιδρύσει την υπεροχή της σε ολόκληρη την ήπειρο. Όσο η Μεγάλη Βρετανία ήταν αρκετή ισχυρή για vα αποτρέπει αυτή την υπεροχή, οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν ασφαλείς. Μερικοί μελετητές πιστεύουν ότι οι τότε Αμερικανοί αξιωματούχοι ε_ίχαv φτάσει στο σημείο vα βλέπουν το βρετανικό ναυτικό ως ασπίδα ασφάλειας της Αμερικής και ότι δύσκολα θ' ανέχονταν μια ί: �αφορετ ική κατάσταση. Η Γερμαvία, ωστόσο, δεν συνιστούσε απλώς μια πρόκληση στη βρετανική ναυτική υπεροχή, αλλά απειλούσε να αποκλείσει μέχρι λιμοκτονίας το βρετανικό λαό και να τον εξαναγκάσει έτσι σε παράδοση, εγκαθιδρύοντας τη δική της ηγεμονία σε ολόκληρη την Ευρώπη. Το πλοίο οΛοuζιιόvιο». φtύγοv1uς από 10 λιμόvι ιης Ν. Υόρκt)ς. 10v ΦtβρουιΊ ριο 1ou 1915, 1ορπ1λλίσ1ηκt και βυθίσιηκt από γrρμuv1κί1 υπuj1ρύχιο. AvcΊμtou σιου<, 1.200 cπιβά1ις ιου που πνίγηκαν. οι 119 ήιαv Αμtμικuvuί. Αυιri η συμφο ρά ήιοv i'Va οπό 10 γιγοvόιu πuυ tπιιόχυvοv ιηv ιίι.ιοδο ιr�ς Αμtρικriς οιοv πόλιμο 010 πλιυρό 1ης Βριιαvίuς και ιης Γαλλίuς.
..
��.�
,-.�-:;....-:.-:-
�--
289 Η αφορμή της συμμετοχής των Ηνωμένων Πολιτειών στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν το υποβρύχιο, όπλο τοu οποίου οι Γερμανοί έκαναν εκτεταμένη χρήση. Μόλις έγινε σαφές ότι ο πόλεμος θα ήταν πόλεμος φθοράς, οι Γερμανοί σκέφθηκαν ότι, αν δεν έσπαζαν τη θανάσιμη αρπάγη της Αντάντ στη θάλασσα θα έχαναν τον πόλεμο. Το αποτέλεσμα ήταν μια εκστρατεία υποβρυχιακού πολέμου. Το Φεβρουάριο τοu 1915, η κυβέρνηση της Γερμανίας ανήγγειλε ότι τα ουδέτερα σκάφη nou θα κατευθύνονταν σε βρετανικά λιμάνια, θα τορπιλίζονταν χωρίς προειδοποίηση. Ο πρόεδρος Ουίλσον απάντησε διακηρύσ Ίοvτας ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες θα θεωρούσαν τη Γερμανία υπόλογη αν θίγονταν ζωές ή ιδιοκτησίες Αμερικανών. Η προειδοποίηση δεν είχε σοβαρά αποτελέσματα. Οι Γερμανοί ήταν πεπεισμένοι ότι το υποβρύχιο ήταν ένα από τα ·πιο πολύτιμα όπλα τοuς και θεώρησαν δικαιολογημένη τη χρήση του εναντίον τοu βρετανικού αποκλεισμού. Πίστευαν επίσης -και δεν είχαν άδικο- ότι οι Βρετανοί έπαιρναν κρυφά πολεμικό υλικό από τις Ηνωμένες Πολιτείες, με επιβατηγά πλοία, τα οποία συνέχιζαν να βuθίζοuν, και να εμφανίζονται έτσι ότι παραβιάζουν την ουδετερότητα των Ηνωμένων Πολιτειών. · Οταv οι uποuργοί τοu Γερμαvοί, αυτοκράτορα ανήγγειλαν ότι, την lη Φεβροuαρίοu 1917, 1 1,ι ιt:uπέλuαν εκστρατεία απεριό ριστου uποβρuχιακού πολέμuu, ο Ουίλσον διέκοψε τις διπλωματικές σχέσεις με την κυβέρνηση τοu Βερολίνου. Στις 2 Απριλίου ο Αμερικανός πρόεδρος εμφανίστηκε σε κοινή συνεδρίαση των δύο βουλών τοu Κογκρέσου και πρότεινε να κηρυχθεί ο πόλεμος εναντίον της Γερμανίας, πρόταση nou έγινε δεκτή.
ο πόλ€μος
rων ιmοβρυ,Κίων
3. ΕΠΑΝΑΣΤ ΑΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ Ενώ συνεχιζόταν ο πόλεμος, εξερράγη επανάσταση στη Ρωσία, η οποία ήταν ήδη εξασθενημένη από εσωτερικές συγκρούσεις πριν από το 1914 και βρέθηκε ανίκανη να σηκώσει το επιπρόσθt:το βάρος τοu πολέμου. Για μια χώρα ποu κυβερνούσαν τόσο απολυταρχικά όσο τη Ρωσία, μια επιτυχής πολεμική προσπάθεια εξαρτιόταν κατά μεγάλο μέρος από την αποφασιστικότητα και τις ικανότητες τοu ηγέτη της, τοu τσάρου. Ο Νικόλαος Β' , ωστόσο, ήταν από τη φύση τοu αναποφάσιστος και αδύναμος. Οι περιι,, "',;cνες ικανότητές τοu υπ�ομεύοvταv παραπέρα από τον παραλογισμό της σuζύγοu
Α111καιιότητα
του τσάρου
290 του Αλεξάνδρας, θρησκόληπτης φανατικής, καθώς και του πνευματικού της μέντορα, του καλόγερου Ρασπουτίv. Ο τελευταίος είχε κερδίσει τη συμπάθεια της τσαρίνας με τηv ικανότητά του v' ανακουφίζει τα βάσανα του αιμοφιλικού γιου της και χρησιμοποιούσε την επιρροή του επάνω της για vα διαμορφώσει την πολιτική του κρότους σύμφωνα με τους δικούι: του ιδιοτελείς σκοπούς. Η ανεπαρκής διακυβέρνηση του τσάρου είχε ως αποτέλεσμα την αδυναμία του ρωσικού στρατού vα κερδίζει μάχες, καθώς και την επιβάρυνσή του με μια σειρά ταπεινωτικών ηττών από μέρους των Γερμανών. Σε μερικές περιπτώσεις, στρατιώτες στέλνονταν στο μέτωπο χωρίς τουφέκια. Ακόμα, ο ιματισμός του στρατού ήταν ανεπαρκής, ενώ η υγειονομική περίθαλψη σπάνιζε. Το σιδηροδρομικό δίκτυο κατέρρευσε, δημιουργώντας έλλειψη τροφίμων όχι μόvο για το στρατό αλλά και για τις πόλεις. Ως το τέλος του 1916, η δύναμη αντίστασης της Ρωσίας είχε πρακτικά εκμηδενιστεί. Η εnονόστοση του Μορτiοu 1917
Η επανάσταση στη Ρωσία ακολούθησε διαδοχικά στάδια, κάπως παρόμοια με εκείνα της γαλλικής επανάστασης του 1789. Το πρώτο απ' αυτά άρχισε το Μάρτιο του 1917 με τηv υποχρέωση του τσάρου σε παραίτηση. Η άμεση αιτία γι' αυτό ήταν η απέχθεια προς τον τρόπο διεξαγωγής του πολέμου. Υπήρχαν ωστόσο πολλοί άλλοι παράγοντες, όπως ο nληθωρι σμός και η συνακόλουθη ακρίβεια, και η έλλειψη τροφίμων και άνθρακα στις πόλεις. Με την ανατροπή του τσάρου, η εξουσία πέρασε στα χέρια μιας προσωρινής κυβέρνησης που είχε οργανωθεί από ηγέτες της Δούμας και από εκπροσώπους τωv εργατών στην Πετρούπολη, που αυτοαnοκαλούvταv Σοβιέτ, δηλαδή «Συμβούλιο». Με την εξαίρεση του Αλέξανδρου Κφέvσκι ( 1881-1970), ο οποίος ήταν μέλος του σοσιαλεnα· vαστατικού κόμματος που είχε αγροτική βάση, όλοι σχεδόν οι υπουργοί ήταν αστοί φιλελεύθεροι. Αυτοί έλπιζαν να μετατρέ ψουv τη ρωσική απολυταρχία σε συνταγματική μοναρχία κατά το πρότυπο της Μεγάλης Βρετανίας. Στα πλαίσια της υλοποίησης αυτού του · σκοπού, εξέδωσαν μια διακήρυξη πολιτικών ελευθεριών, απελευθέρωσαν χιλιάδες πολιτικούς κρ01ουμέvους και κατέστρωσαν σχέδια για την εκλογή μιας σuvτακτικι1ς συνέλευσης. Η προσωρινή κυβέρνηση, ωστόσο, αποδείχτηκε ανίκανη vα λύσfι τα προβλήματα που αvτιμε1ώπιζε. Οι ηγέτες της έδειχvαv να μην καταλαβαίνουν τις νέες συνθήκες που είχε δημιουργήσει
Μάχη σιην Πε,ιχ,ύnολη ,ο 1917
?92
Η προσωρινή κν/jiρνηση
θρiομ/jο(; τwν Μnολοι/Jίκwν
ο πόλεμος, ή ακόμα και μερικά δεδομένα που ανάγονταν στην προπολεμική περίοδο. Ανάμεσά τους, ήταν ο υπερ πληθυσμός των πόλεων, η εμφάνιση μιας εργατικής τάξης στις πόλεις, καθώς και η αναπόφευκτη σκληρότητα των ταξικών συγκρούσεων κατά τα αρχικά στάδια της εκβιομηχάνισης. Επιπλέον οι ηγέτες της προσωρινής αυτής κυβέρνησης έκαναν το λάθος ν' αποπειραθούν να συνεχίσουν τον πόλεμο ακολουθώντας τους ώς τότε ιμπεριαλιστικούς στόχους και ελπίζοντας να καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη και να πραγματοποιήσουν όσα άλλα είχαν υποσχεθεί στη Ρωσία οι σύμμαχοί της βάσει μυστικών συνθηκών. Οι μάζες όμως του ρωσικού λαού ήταν απελπιστικά εξαντλημένες από τα χρόνιο των ταλαιπωριών του πολέμου. Εκείνο που ήθελαν ήταν η ειρήνη και η δυνατότητα επιστροφής στην κανονική ζωή. Κατά συνέπεια, το Μάιο, όταν η κυβέρνηση ανανέωσε την υπόσχεση να συνεχίσει η Ρωσία τον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ, η αντίδραση ήταν τόσο ισχυρή, ώστε αναγκάστηκε να παραιτηθεί. Ανέλαβε τότε μια νέα κυβέρνηση, η οποία κατάφερε να διατηρηθεί στην εξουσία μέχρι το Σεπτέμβριο. Με πρωθυπουργό τον Κερένσκι, η κυβέρνηση απαρτιζόταν από μετριοπαθείς σοσιαλιστές. Η τελική αποτυχία της μπορεί ν' αnοδοt:Ιιί κυρίως στον ασήμαντο ρόλο που έπαιζε η αστική τάξη στη Ρωσία την εποχή εκείνη· κατά καμία έννοια δεν μπορούσε να συγκριθεί, ως επαναστατική δύναμη, με την αστική τάξη της Γαλλίας του 1789. · Η ταν πολύ μικρότερη αριθμητικά και δεν είχε το κύρος και την οικονομική δύναμη που είχαν καταστρέψει την απόλυτη μοναρχία του Λουδοβίκου ΙΣΤ'. Επιπλέον, είχε μικρή υποστήριξη από τη μάζα του ρωσικού λαού. Η πτώση της κυβέρνησης Κερένσκι σημείωσε το τέλος του πρώτου σraδίου της ρωσικής επανάστασης. Το δεύτερο άρχισε αμέσως μετά, με την άνοδο των Μπολσεβίκων στην εξουσία, κάτω από την ηγεσία του Λένιν, στις 7 Νuεμβρίου 1917. Αμέσως •ιετά την ανατροπή του τσάρου, οι Μπολσεβίκοι είχαν αρχίσει να σχεδιάζουν μια σοσιαλιστική επανάσταση. Κατάφεραν να εισχωρήσουν στο Σοβιέτ της Πετρούπολης (στο Συμβούλιο των Αντιπροσώπων των Εργατών και των Στρατιωτών) και σύντομο κέρδισαν τον έλεγχό του από τους Μενσεβίκους και τους σοσιαλεnαναστάτες. Οργάνωσαν την ένοπλη Κόκκινη Φρουρά και κατέλαβαν στρατηγικά σημεία σε ολόκληρη την πόλη. Μέχρι τις 7 Νοεμβρίου, τα πάντα ήταν έτοιμα για ένα
293 πραξικόπημα: Οι κόκκινοι φρουροί κατέλαβαν όλα σχεδόν τα δημόσια κτίρια και, τελικά, συνέλαβαν τα μέλη της κυβέρνησης, ον και ο ίδιος ο Κερένσκι διέφυγε. 'Ετσι, 01 Μπολσεβίκοι οvαρριχήθηκαv στην εξουσία με ελάχιστη προσπάθεια. Το σύνθημά τους, «Ειρήνη, Γη και Ψωμί», τους κατέστησε ήρωες στα μάτια των στρατιωτών που είχαν κουραστεί από τον πόλεμο, των χωρικών που ήταν πειvασμέvοι για γη, καθώς και στον πληθυσμό των πόλεων που υπέφερε από ελλείψεις διάφορων τροφίμων. Μόλις κατέστη δυνατό, 01 Μπολσεβίκοι υπέγραψαν ειρήνη με τους Γερμαvούς, αφού αποδέχτηκαν όρους όπως η εγκατάλειψη από μέρους τους της Π ολωνίας, της Ουκρανίας και την Φινλανδίας. Η σχετική συνθήκη υπογρά· φτηκε στο Μπρεστ·Λιτόφσκ το Μάρτι? του 1918. 'Εvα ακόμα επαναστατικό ξέσπασμα αυτή την περίοδο, ήταν η λεγόμενη «Πασχαλινή Εξέγερση», στην Ιρλανδία. Στις αρχές του Α' Παγκόσμιου Πολέμου, 01 lρλαvδοί εθνικιστές, που οπεχθάvοvταv τη βρετανική κυριαρχία στη χώρα τους, ήταν ώριμοι για εξέγερση. Είχαν πάρει την υπόσχεση παραχώρησης
Ο Λένιν ενώ μιλάει σε γιορτή τη
Πρω1ομο 1ά .
294 Η «Πασχαλινή Εξiyιpση• σrην Ιρλανδία
αυτοδιοίκησης κατά τις παραμονές του πολέμου, αλλά οι Βρετανοί αργότερα υπαναχώρησαν, υποστηρίζοντας ότι η εθνική προτεραιότητα του πολέμου έπρεπε να προηγηθεί σε βάρος όλων των άλλων προτεραιοτήτων. Αυτό εξόργισε πολύ τη ρωμαιοκαθολική πλειοψηφία της νότιας Ιρλανδίας. Ορίστηκε έτσι η δεύτερη μέρα του Πάσχα του 1916 ως ημέρα εξέγερσης. Οι βρετανικές δυνάμεις κατέστειλαν την εξέγερση, αλλά όχι προτού σκοτωθούν εκατό άτομα. Σποραδικά ξεσπάσματα διατήρησαν το νησί σε αναβρασμό, αλλά τελικά η κ ατάσταση εξομαλύνθηκε προσωρινά με μια συμφωνία nου καθιστούσε τη νότια Ιρλανδία ανεξάρτητη δημσt1..,αήα. Οι βόρειες κομητείες, nου αποτελούσαν την επαρχία του 'Ολστερ, παρέμειναν στην επικράτεια του βρετανικού στέμματος.
4. ΑΝΑΚΩΧΗ ΚΑΙ ΕΙΡΗΝΗ Προrάσεις ειρήνης
Ενώ οι συγκρούσεις στα διάφορα μέτωπα μαίνονταν κατά τη διάρκεια τεσσάρων χρόνων, γίνονταν διάφορες αnόnειρες για την έναρξη διαπραγματεύσεων ειρήνης. Την άνοιξη του 1917, Ολλανδοί κm Σκανδιναβοί σοσιαλιστές αποφάσισαν να συγκαλέσουν μια διεθνή σοσιαλιστική διάσκεψη στη Στοκχόλ μη, με την ελπίδα να καταστρώσει σχέδια τερματισμού του πολέμου, αποδεκτά αnό όλους τους εμnολέμους. Το Σοβιέτ της Πετρούπολης υιοθέτησε την ιδέα και, στις 15 Μαίου, εξέδωσε μια έκκληση nρος τους σοσιαλιστές όλων των χωρών να στείλουν αντιnροσώnους στη διάσκεψη και να αναγκάσουν τις κυβερνήσεις τους να συμφωνήσουν για μια ειρήνη «χωρίς προσαρτήσεις και αποζημιώσεις, με βάση την αυτοδιάθεση των λαών». Τα σοσιαλιστικά κόμματα των κυριότερων χωρών και των δύο αντιμαχόμενων στρατοπέδων, αποδέχτηκαν αυτήν τη φόρμουλα και εκδήλωσαν την έντονη επιθυμία τους να στείλουν αντιπροσώπους στη διάσκεψη. · Οταν όμως οι κυβερνήσεις της Βρετανίας και της Γαλλίας αρνήθηκαν να επιτρέψουν σε uπηκόοuς τους να συμμετάσχουν, το σχέδιο εγκαταλείφθηκε. Οι ηγέτες των κρατών της Αντάντ ήταν αντίθετοι σε αυτές τις προτάσεις, όχι μόνο επειδή προέρχονταν αnό σοσιαλιστές nαρόμοια φόρμουλα nou είχε προταθεί αnό τον πάπα, απορρίφθηκε εξίσου έντονα. Πουθενά δεν unήρχε διάθεση να εξεταστούν σοβαρά οι ειρηνευτικές προτάσεις. Ο Ουίλσον, ως εκπρόσωπος των συμμάχων, διακήρυξε ότι η nραyματοnοίηση
295 ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων με οnοιουσδήποτε όρους ήταν αδύνατη, όσο τη Γερμανία κυβερνούσε ο αυτοκράτορας. Οι Κεντρικές Δυνάμεις έκαναν γνωστό ότι ευνοούσαν τις παπικές προτάσεις, αλλά αρνήθηκαν να δεσμευτούν με την αποδοχή αποζημιώσεων και επιστροφών εδαφών, ιδιαίτερα των επανορ θώσεων προς το Βέλγιο. Οι πιο γνωστές απ· όλες τις προτάσεις ειρήνης ήταν το πρόγραμμα των Δεκατεσσάρων Σημείων του προέδρου Ουίλσον, που ενσωμάτωσε σε μια ομιλία του προς το Κογκρέσο στις 8 Ιανουαρίου 1918. Συνοψισμένο στην ελάχιστη δυνατή του περίληψη, το πρόγραμμα περιλάμβανε: 1) «Φανερές συνθήκες που θα γίνονταν με φανερό τρόπο», δηλ. κατάργηση της μυστικής διπλωματίας 2) ελευθερία των θαλασσών· 3) απομάκρυνση των οικονομικών φραγμών ανάμεσα στις διάφορες χώρες 4) ελάττωση των εθνικών εξοπλισμών «στο κατώτατο επίπεδο που απαιτούσε η ασφάλεια»· 5) αμερόληπτη διευθέτηση των αποικιακών διεκδικήσεων, στις οποίες θα λαμβάνονταν υπόψη το συμφέρον των λαών τους οποίους αφορούσαν· 6) εκκένωση της Ρωσίας από τα ξένα στρατεύματα7) αποκατάσταση της ανεξαρτησίας του Βελγίου· 8) απόδοση της Αλσατίας και της Λοραίνης στη Γαλλία· 9) διόρθωση των ιταλικών συνόρων «σύμφωνα με σαφώς αναγνωρισμένα όρια εθνοτήτων»· 10) αυτόνομη ανάπτυξη των λαών της Αυστροουγ γαρίας 11) διευθέτηση των εδαφικών διεκδικήσεων της Ρουμανίας, Σερβίας και Μαυροβουνίου, με ταυτόχρονη παροχή θαλάσσιας διεξόδου στη Σερβία· 12) αυτόνομη ανάπτυξη των λαών της Τουρκίας, διαρκής ελευθερία διάπλου των Στενών· 13) ανεξαρτησία της Πολωνίας, με τη μορφή ενός κράτους ((κατοικούμενου από αναμφισβήτητα πολωνικό πληθυσμό» με πρόσβαση στη θάλασσα· 14) ίδρυση μιας Κοινωνίας των Εθνών. Σε άλλες περιπτώσεις, κατά τη διάρκεια του 1918, ο Ουίλσον επανέλαβε σε δημόσιες ομιλίες του ότι το πρόγραμμα αυτό θα αποτελούσε τη βάση της ειρήνης, για την πραγματοποίηση της οποίας ήταν αποφασισμένος να εργαστεί. Χιλιάδες αντίγραφα των δεκατεσσάρων σημείων ρίχτηκαν από συμμαχικά αεροπλάνα πάνω από τα γερμανικά χαρακώματα και στα μετόπισθεν, σε μια προσπάθεια να πειστούν, τόσο οι στρατιωτικοί όσο και οι πολίτες, ότι οι χώρες της Αντάντ αγωνίζονταν για μια δίκαιη και διαρκή ειρήνη. Στο τέλος του καλοκαιριού του 1918, ο μακροχρόνιος
Τα
14 σημΕία
296 Η κατάριnυση
των ΚΕντρικών Δυνάμεων
Η
ιιποypαφή της ανακωχής
εφιάλτης της αιματοχυσίας έφτανε στο τέλος του. Μια μεγάλη επίθεση που εξαπολύθηκε από τις βρετανικές, γαλλικές και αμερικανικές . δυνάμεις · τον Ιούλιο κατάφερε μια σειρά συντριπτικών πληγμάτων στις γερμανικές δυνάμεις και τις ώθησε σχεδόν μέχρι τα βελγικά σύνορα. Προς το τέλος Σεπτεμβρίου, η υπόθεση των Κεντρικών Δυνάμεων ήταν χαμένη. Η Βουλγαρία βγήκε από τον πόλεμο στις 30 Σεπτεμβρίου. Νωρίς τον Οκτώβριο, ο νέος καγκελάριος της Γερμανίας, ο φιλελεύθερος πρίγκιπας Μαξ της Βάδης, έκανε έκκληση στον πρόεδρο Ουίλσον για διαπραγματεύσεις ειρήνης με βάση τα Δεκατέσσερα Σημεία. Οι συγκρούσεις ωστόσο συνεχίστηκαν, επειδή ο Ουίλσον είχε επανέλθει στην αρχική του απαίτηση να δεχτεί η Γερμανία την εκθρόνιση του αυτοκράτορα. 'Οσοι σύμμαχοι της Γερμανίας είχαν απομείνει στο πλευρό της, ταλαντεύονταν στα πρόθυρα της συνθηκολό γησης. Η Τουρκία συνθηκολόγησε στα τέλη Οκτωβρίου, ενώ η αυτοκρατορία των Αψβούργων κομματιάστηκε από εξεργέσεις των υποτελών εθνοτήτων της. Επιπλέον, η αυστριακή επίθεση εναντίον της Ιταλίας, όχι μόνο είχε αποτύχει, αλλά και είχε προκαλέσει τους Ιταλούς σε αντεπίθεση, με συνέπεια την απώλεια της πόλης της Τεργέστης και 300 χιλιάδων αιχμαλώτων. Στις 3 Νοεμβρίου, ο αυτοκράτορας Κάρολος, που είχε διαδεχτεί τον Φραγκίσκο Ιωσήφ το 1916, υπέγραψε ανακωχή που έβγαζε την Αυστρία από τον πόλεμο. Η Γερμανία είχε εγκαταλειφθεί πια να φέρει σε πέρας το απραγματοποίητο έργο της διεξαγωγής του πολέμου. Το ηθικό των στρατιωτών της_ έπεφτε με γοργό ρυθμό. Ο αποκλεισμός προκαλόύσε τέτοια έλλειψη τροφίμων, ώστε υπήρχε πραγματι· κός κίνδυνος λιμού. Οι επαναστατικές δονήσεις που είχαν γίνει αισθητές για ένα διάστημα, πήραν τελικά τη μορφή ισχυρού σεισμού. Στις 8 Νοεμβρίου, η Βαυαρία ανακηρύχτηκε αβασίλευτη δημοκρατία. Την επόμενη μέρα, ολόκληρη σχεδόν η Γερμαvία σπαρασσόταν από την επανάσταση. Με διάταγμα που εκδόθηκε στο Βερολίνο αναγγελλόταν η παραίτηση του αυτοκράτορα, ο οποίος μεταφέρθηκε νωρίς το άλλο πρωί στην Ολλανδία. Στο μεταξύ, η εθνική κυβέρνηση πέρασε στα χέρια ενός προσωρινού συμβουλίου με επικεφαλής το Φρειδερίκο 'Εμnερτ, ηγέτη της σοσιαλιστικής κοιvοβ2υλευτικής ομάδας στη βουλή. Ο 'Εμπερτ και οι συνεργάτες του ενέργησαν άμΕΟα για τη διεξαγωγή διαπραγματεύσεων για τη σύναψη ανακωχής.
297 Οι όροι, όπως διατυπώθηκαν τότε από τις δυνάμεις της Αντάντ, πρόβλεπαν αποδοχή των Δεκατεσσάρων Σημείων μεφεις τροποποιήσεις: α) η αρχή της ελευθερίας των θαλασσών επρόκειτο να εξαλειφθεί (σύμφωνα με αίτημα των Βρετανών)· β) η «αποκατάσταση» των περιοχών που είχαν υποστεί εισβολή επρόκειτο να ερμηνευθεί κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να συμπεριλάβει αποζημιώσεις, δηλαδή πληρωμή στους νικητές για να αποζημιωθούν για τις απώλειες που είχαν υποστεί· γ) η απαίτηση για αυτονομία των υποτελών λαών της Αυστροουγ γαρίας επρόκειτο να μετατραπεί σε απαίτηση για την ανεξαρτησία τους. Επιπλέον, στρατεύματα των κρατών της Αντάντ θα καταλάμβαναν πόλεις της κοιλάδας του f?ήνου· ο αποκλεισμός θα συνεχιζόταν σε πλήρη ισχύ· η Γερμανία θα ήταν υποχρεωμένη να παραδώσει 5.000 ατμομηχανές, 150.000 σιδηροδρομικά βαγόνια και 5.000 φορτηγά αυτοκίνητα, όλα σε καλή κατάσταση. Οι Γερμανοί δεν μπορούσαν παρά να αποδεχτούν αυτούς τους όρους. Στις πέντε το πρωί της 1 lης Νοεμβρίου 1918, δύο εκπρόσωποι της ηττημένης χώρας συναντήθηκαν με το διοικητή των στρατιών της Αντάντ, στρατάρχη Φος (Foch), στο σκοτεινό δάσος της Κομnιένης και υπέγραψαν τα έγγραφα με τα οποία ο πόλεμος τελείωνε και επίσημα. · Εξι ώρες αργότερα, η διαταγή «παύσατε πυρ» δόθηκε στα στρατεύματα. Εκείνη τη νύχτα, χιλιάδες άνθρωποι πανηγύρισαν στους δρόμους του Λονδίνου, του Παριnιού και wις Ρώμης, με την ίδια παραφορά έξαψης με την οποία είχαν υποδεχτεί την κήρυξη του πολέμου. Η ειρήνη που αποφασίστηκε στις διάφορες διασκέψεις το 1919 και το 1920, έμοιαζε περισσότερο με καταδικαστική απόφαση δικαστηρίου παρά με διευθέτηση μέσω διαπραγμα τεύσεων. Η προπαγάνδα είχε κάνει τους νικητές, στρατιωτικούς και πολίτες, να πιστεύουν ότι οι θυσίες τους στην πολεμική προσπάθεια θα αποζημιώνονταν με πληρωμές που θα αποσπούνταν από τους «φαύλους» Γερμανούς. Ο Βρετανός πpωθuπουργός Λόιδ Τζορτζ (David Lloyd Geor�) διενέργησε ,11ν προεκλογική του εκστρατεία του 1918 με το σύνθημα cω Κάιζερ στην αγχόνη,,, ενώ ένας από τους συνεργάτες του απαιτούσε ccvα στίψουμε το γερμανικό λεμόνι μέχρι να τρίξουν τα κουκούτσια». Σε όλες τις σύμμαχες χώρες, ο εθνικισμός και η δημοκρατία συνδυάστηκαν ώστε να κάνουν αδύνατο το συμβιβασμό και επανεπιβεβαίωσαν τον ισχυρισμό ότι ο πόλεμος
Μια αιυ1ηρη tψήνη
298
Η ΔιάσκΕι,,,ι
τοιι ΠαρισΙΟtJ
ήταν σταυροφορία του καλού εναντiον του κακού. Η συνθήκη ειρήνης που συντάχτηκε από τους νικητές, αναπόφευκτα αντανακλούσε αυτά τα συναισθήματα. Η διάσκεψη που συνήλθε στο ΠΕJρίσι για να επεξεργαστεί τη συνθήκη ειρήνης με τη Γερμανία, τυπικά συνεδρίαζε από τον Ιανουάριο μέ)(ρι τον Ιούνιο του 1919, αλλά μόνο έξι φορές συνεδρίασε σε ολομέλεια. · Ολες οι σημαντικές εργασίες της διάσκεΑ πραγματοποιήθηκαν σε επίπεδο μικρών επιτροπών. Αρχικά, υπήρχε το Συμβούλιο των Δέκα, που αποτελείτο από τον πρόεδρο και τον υπουργό εξωτερικών των Ηyωμένωv Πολιτειών, καθώς και από τους πρωθυπουργούς και τους υπουργούς εξωτερικών της Βρετανίας, της Γαλλίας, της Ιταλίας και της Ιαπωνίας. Μέχρι τα μέσα Μαρτίου, το σώμα αυτό είχε διαπιστωθεί πως ήταν πολύ δύσκαμπτο και αντικαταστάθηκε από ΤΟ �υμβούλιο των Τεσσάρων, που ΤΟ αποτελούσαν ο Αμερικανός πρόεδρος και οι nρωθυn�υργοί της Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας. Ένα μήνα αργότερα, το Συμβούλιο των Τεσσάρων έγινε Συμβούλιο των Τριών, όταν ο Ιταλός πρωθυπουργός Ορλάνδο αποχώρησε από τη συνδιάσκεψη εξοργισμένος, επειδή ο Αμερικανός πρόεδρος Ουίλσον αρνήθηκε να δώσει στην Ιταλία όλα όσα ζητούσε. Ο τελικός χαρακτήρας της συνθήκης των Βερσαλλιών καθορίστηκε σχεδόν αποκλειστικά από τους λεγόμενους Τρεις Μεγάλους, τον Ουίλσον, τον Λόιδ Τζορτζ και τον Κλεμανσό. Οι άνθρωποι αυτοί διέφεραν ως προς την προσωπικότητά τους, όσο ήταν φυσικό να διαφέρουν μεταξύ τους οποιοιδήποτε τρεις ηγέτες noΙJ θα αναγκάζονταν να συνεργαστούν για έναν κοινό σκοπό. Ο Ουίλσον ήταν άκαμπτος ιδεαλιστής, συνηθισμένος να υπαγορεύει εντολές σε υφισταμένους και πεπεισμένος ότι εκπροσωπούσε το δίκαιο. 'Οταν βρισκόταν αντιμέτωπος με δυσάρεστες αλήθειες, όπως οι μυστικές συνθήκες μεταξύ των κρατών της Αντάντ σχετικά με τη διανομή των λαφύρων, συνήθιζε να τις απορρίπτει ως ασήμαντες και, τελικά, να ξεχνά ότι είχε κάποτε ακούσει γι' αυτές. Αν και ήξερε ελάχιστα για τους δαιδαλώδεις παραπλανητικούς ελιγμούς της ευρωπαϊκής διπλωματίας, η άκαμπτη ιδιοσυγκρασία του καθιστούσε δύσκολη τη συνεργασία με τους συναδέλφους του ή την προσαρμογή των απόψεών του στις δικές τους. Ο Λόιδ Τζορτζ, ο πανούργος Ουαλλός που έχει διαδεχτεί τον · Ασκουιθ ως πρωθυπουργός της Βρετανίας το 1916, διέθετε ευφυία και κελτικό χιούμορ που
Ο Κλεμανσό με Γάλλους στρατηγούς
300
/
του επέτρεψαν να επιτυγχάνει, κατά περιστάσεις, όπου αποτύγχανε ο Ουίλσον- αλλά πάνω απ' όλα ήταν ένας πολιτικός -ευέλικτος και χωρίς ιδιαίτερη συμπάθεια απέναντι σε συγκεκριμένα ευρωπαϊκά προβλήματα, όπως ο εθνικισμός. ΚλΕμσνσό
Το τρίτο μέλος της μεγάλης τριανδρίας ήταν ο ηλικιωμένος και κυνικός Γάλλος πρωθυπουργός Κλεμανσό (Georges Clemanceau). Γεννημένος το 1841, ο Κλεμανσό υπήρξε �ημοσιογράφος στις Ηνωμένες Πολιτείες αμέσως μετά τον εμφύλιο πόλεμο. Αργότερα, κέρδισε το nροσωνύμιο «τίγρης» ως αδιάλλακτος αντίπαλος κληρικοφρόνων και μοναρχικών. Είχε αγωνιστεί για τη δημοκρατία κατά τη θυελλώδη εποχή του επεισοδίου Μπουλανζέ, της υπόθεσης Ντρέιφους και του αγώνα διαχωρισμού κράτους και εκκλησίας. Δύο φορές στη ζωή του είχε δει τη Γαλλία να υφίσταται εισβολή και να διακυβεύεται σοβαρά η ύπαρξή της. Τα δεδομένα όμως είχαν πια αντιστραφεί, και οι Γάλλοι, όπως πίστευε, έπρεπε να αξιοποιήσουν πλήρως την ευκαιρία. Μόνο διατηρώντας αυστηρό έλε γχο σε μια δέσμια Γερμανία, θα μπορούσαν να διατηρήσουν την ασφάλειά τους.
Εννοvχισμός των 14 σημcίων
Από την αρχή, ένας αριθμός δύσκολων προβλημάτων ταλάνιζε τους κυριότερους αρχιτέκτονες της συνθήκης των Βερσαλλιών: Το σημαντικότερο απ' αυτά ήταν η τύχη των Δεκατεσσάρων Σημείων. Δεν υπήρχε αμφιβολία ότι είχαν αποτελέσει την προϋπόθεση της γερμανικής παράδοσης της 1 lης Νοεμβρίου 1918. 'Ηταν επίσης αναντίρρητο ότι ο Ουίλσον τα είχε παρουσιάσει ως το πρόγραμμα της Αντάντ για μια διαρκή ειρήνη. Κατά συνέπεια, υπήρχε κάθε λόγος για τους λαούς του κόσμου να περιμένουν ότι τα Δεκατέσσερα Σημεία θα αποτελούσαν το γνώμονα για το διακανονισμό των Βερσαλλιών, με τη μοναδική εξαίρεση των τριών τροποποιήσεων που είχαν γίνει πριν υπογραφεί η εκεχειρία. Στην πραγματικότητα ωστόσο '<αvείς από τους ανώτατους παράγοντες της διάσκεψης, με μοναδική εξαίρεση τον ίδιο τον Ουίλσον, δεν έδωσε ουσιαστική προσοχή στα Δεκατέσσερα Σημεία. Τελικά ο Αμερικανά; πρόεδρος κατάφερε να περισώσει, χωρίς τροπολογίες, μόνο τέσσερα από τα σημεία του nερίφημού του προγράμματος. Αυτά ήταν το σημείο 7, που προέβλεπε την αποκατάσταση του Βελγίου· το σημείο 8, που προέβλεπε την επιστροφή της Αλσατίας και της Λοραίvης στη Γαλλία· το σημείο 10, που προέβλεπε την ανεξαρτησία των λαών της Αυστροουγγαρίας-
301 τέλος, το ακροτελεύτιο σημείο που προέβλεπε τη δημιουργία μιας Κοινωνίας των Εθνών. Τα υπόλοιπα αγνοήθηκαν ή τροποπ�ιήθηκαν σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μεταβληθεί το αρχικό τους περιεχόμενο. Στα τέλη Απριλίου 1919, οι όροι της συνθήκης των Βερσαλλιών ήταν έτοιμοι για να υποβληθούν στον εχθρό, και η Γερμανία διατάχθηκε να στείλει αντιπροσώπους για να τους παραλάβει. Στις 29 Απριλίου μια αντιπροσωπεία με επικεφαλής τον κόμη Μπρόκντορφ-Ράντσαου (Brockdorff-Rantzau), υπουρ γό εξωτερικών της προσωρινής δημοκρατικής κυβέρνησης, έφτασε στις Βερσαλλίες. Μια εβδομάδα αργότερα, τα μέλη της αντιπροσωπείας διατάχθηκαν να εμφανιστούν μπροστά στους αντιπροσώπους των συμμάχων για να παραλάβουν την καταδίκη του έθνους τους. 'Οταν ο Γερμανός υπουργός εξωτερικών διαμαρτυρήθηκε ότι οι όροι ήταν υπερβολικά σκληροί, πληροφορήθηκε από τον Κλεμανσό ότι η Γερμανία είχε ακριβώς τρεις εβδομάδες διορία ν' αποφασiσει αν θα τους υπέγραφε ή όχι. Τελικά κρίθηκε αναγκαίο να παραταθεί η διορία, επειδή οι επικεφαλής της γερμανικής κυβέρνησης προτίμησαν να παραιτηθούν, παρά να υπογράψουν τη συνθήκη. Η στάση τους συνοψίστηκε από τον καγκελάριο Σάιντεμαν (Philip Scheidemann) στην επιγραμματική δήλωση: «Ποιο χέρι δεν θα παραλύσει αν δέσει τον εαυτό του και εμάς με εκείνες τις αλυσίδες;» Οι Τρεις Μεγάλοι τότε έκαναν μερικές δευτερεύου σες τροποποιήσεις, κυρίως χάρη στην επιμονή του Λόιδ Τζορτζ, και η Γερμανία ειδοποιήθηκε ότι, μέχρι τις 7 το απόγευμα της 23 Ιουνίου, θα είχε να διαλέξει ανάμεσα στην αποδοχή των όρων ή στην κατοχή της από τα συμμαχικά στρατεύματα. Λίγο μετά τις 5 το απόγευμα, μια νέα κυβέρνηση της προσωρινής δημοκρατίας ανήγγειλε ότι δεν μπορούσε παρά να υποχωρήσει στη «συντριπτική βία» και να αποδεχτεί τους όρους των νικητών. Στις 28 Ιουνίου, πέμπτη επέτειο της δολοφονίας του Αυστριακού αρχιδούκα, αντιπρόσωποι της Γερμανίας και των συμμαχικών κυβερνήσεων συναντήθηκαν στην Αίθουσα των Κατόπτρων των Βερσαλλιών και υπέγραψαν τη συνθήκη. Οι όροι της Συνθήκης των Βερσαλλιών μπορούν να διατυπωθούν περιληπτικά ως εξής: Η Γερμανία υποχρεωνόταν να παραδώσει την Αλσατία και τη Λοραίνη στη Γαλλία, το βόρειο Σλέσβιγκ στη Δανία και το μεγαλύτερο μέρος του Πόζεν και της δυτικής Πρωσiας στην Πολωνία. Τα ανθρακωρυχεία του
Η ιcαrαδiισι rης Γερμανiας
Οι ιcυριόrεροι
όροι rης σwθrjιcης rwν &ρσαλ,ών
302 λεκανοnεδlου του Σαρ θα παραχωρούνταν στη Γαλλία, για να τα εκμεταλλευθεί για δεκαπέντε χρόνια. Μετά από το διάστημα αυτό, η Γερμανία θα μπορούσε να τα εξαγοράσει. Η ίδια η περιοχή του Σαρ επρόκειτο να διοικηθεί από την Κοινωνία των Εθνών μέ)(ρι το 1935, οπότε ένα δημοψήφισμα θα έκρινε αν θα παρέμενε με αυτό το καθεστώς, αν θα επιστρεφόταν στη Γερμανία ή αν θα παραχωρεί το στη Γαλλία. Η yερμα\ιική επαρχία της Ανατολικής Πρωσίας απομονώθηκε από το υπόλοιπο εθνικό έδαφος, και το λιμάνι του Ντάντσιχ, με σχεδόν αποκλειστικά γερμανικό πληθυσμό, περιήλθε στον πολιτικό έλεγχο της Κοινωνίας των Εθνών και την οικονομική κυριαρχία της Πολωνίας. Η Γερμανία αφοπλίστηκε: παρέδωσε Qλα της 10 υποβρύχια και το ναυτικό επιφάνειας, με την εξαίρεση έξι μικρών θωρηκτών, έξι ελαφρών καταδρομικών, έξι αντιτορπιλικών και δώδεκα τqρnιλακάτων. Απαγορεύτηκε στους Γερμανούς να κατέχουν αεροπορία, στρατιωτική ή ναυτική, ενώ ο στρατός τους περιορίστηκε σε 100 χιλιάδες αξιωματικούς και οπλίτες noo θα στρατολογούνταν εθελοντικά. Για ν' αποκλειστεί ενδεχό μενη επίθεση της Γερμανίας εναντiον της Γαλλίας ή του Βελyίοο απαγορεύτηκε στη Γερμανία να διατηρεί στρατεύματα ή οχυρά στην κοιλάδα του Ρήνου. Τέλος, η Γερμανία και οι σύμμαχοί της θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για όλες τις καταστροφές και τις ζημίες που υπέστησαν οι )(ώρες της Αντάντ και οι υπήκοοί τους, «ως αποτέλεσμα του πολέμου που τους επιβλήθηκε από την επιθετικότητα της Γερμανίας και των συμμάχων της». Αυτός ήταν ο λεγόμενος «όρος της ενοχής για τον πόλεμο» (άρθρο 231 της συνθήκης), καθώς επίσης και η βάση για την απαίτηση αποζημιώσεων από τη Γερμανία. Το ακριβές ποσό που θα έπρεπε να πληρώσει η Γερμανία αφέθηκε να υnολοyιστεί από μια επιτροπή αποζημιώσεων. Το 19'll το συνολικό ποσό καθορίστηκε σε 33 δισεκατομμύρια δολάρια. Ο στόχος της αυτοδιάθεσης
Κατά το μεγαλύτερο μέρος της, ή συνθήκη των Βερσαλλιών αναφερόταν μόνο στη Γερμανία. Ιδιαίτερες συνθήκες συντάχτηκαν για τη διευθέτηση των λογαριασμών με τους συμμάχους της Γερμανίας, την Αυστροουyyαρία, τη Βουλγαρία και την Τουρκία. Η τελική μορφή α\Πών των συνθηκών καθορίστηκε καταρχήν από το Συμβούλιο των Πέντε, που αποτελέστηκε από τον Κλεμανσό ως πρόεδρο και από έναν αντιπρόσωπο αντiστοιχα των Ηνωμένων Πολπειών, της βρε-ιανίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας. Οι συνθήκες
303
αντανακλούσαν μια επιθυμία, από μέρους των συντακτών τους, για αναγνώριση της αρχής της αυτοδιάθεσης των εθνών. Η εμπειρία των προπολεμικών χρόνων είχε πείσει τους διπλωμάτες ότι έπρεπε να χαράξουν εθνικά σύνορα που να συμφωνούν, κατά το μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, με τις εθνικές, γλωσσικές και ιστορικές παραδόσεις των λαών που θα περιλάμβαναν. Ωστόσο, πρακτικές, πολιτικές δυσκολίες κατέστησαν αδύνα τους τέτοιους διαχωρισμούς. Η διευθέτηση με την Αυστρία, που ολοκληρώθηκε το Σεπτέμβριο 1919, είναι γνωστή ως συνθήκη του Αγίου Γερμαvού. Η Αυστρία υποχρεώθηκε ν' αναγνωρίσει την ανεξαρτησία της Ουγγαρίας, της Τσεχοσλοβακίας, της Γιου γκοσλαβίας και της Πολωνίας και να παραχωρήσει σε αυτές μεγάλα τμήματα του εδάφους της. Επιπλέον, η Αυστρία όφειλε να παραχωρήσει την Τεργέστη, το νότιο Τιρόλο και τη χερσόνησο της lστρίας στην Ιταλία. Συνολικά, το αυστριακό τμήμα της Δυαδικής Μοναρχίας, έχασε τα τρία τέταρτα του εδάφους και τα τρία τέταρτα επίσης του πληθυσμού του. Αντίθετα προς την αρχή της αυτοδιάθεσης, αρκετές από τις περιοχές που αποσπάστηκαν από την Αυστρία ήταν ως επί το πλείστον γερμανόφωνες, για παράδειγμα το Τιρόλο, καθώς και η περιοχή των Σουδητικών βουνών που παραχωρήθηκε στην Τσεχοσλοβακία. Το αυστριακό έθνος περιορίστηκε σε ένα μικρό, εγκλωβισμένο στην ξηρά κράτος, χωρίς πρόσβαση στη θάλασσα, του οποίου το ένα τρίτο σχεδόν του πληθυσμού ήταν συγκεντρωμένο στην πόλη της Βιέννης.
Η σwθήκη μΕ
Η δεύτερη από τις συνθήκες με τους δευτερεύοντες εμπολέμους συνάφθηκε με τη Βουλγαρία. Υπογράφτηκε το Νοέμβριο του 1919 και έμεινε γνωστή ως συνθήκη του Νεiγί. Η Βουλγαρία υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει όλα σχεδόν τα εδάφη που είχε κερδίσει στον πρώτο Βαλκανικό Πόλεμο και που παραχωρήθηκαν στη Ρουμανία, στο νέο βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας και στην Ελλάδα. Και στην περίπτωση αυτή, η αρχή της αυτοδιάθεσης παραβιάστηκε, αφού στις παραπάνω περιοχές κατοικούσαν βουλγαρικές μειονότητες.
Οι συvθήκΕς μΕ rη Βοuλyαρ,α ΚιD την Οι,yyαρ,α
Εφόσον η Ουγγαρία αποτελούσε πια ανεξάρτητο κράτος, ήταν αναγκαίο να της επιβληθεί μια χωριστή συνθήκη. Αυτή ήταν η συνθήκη του Τριανόν, που υπογράφτηκε τον Ιούνιο του 1920. Αυτή επέβαλε την εκχώρηση της Σλοβακίας στην Τσεχοσλόβοκίο, της Τρανσυλβανίος στη Ρουμανία και της
rηv Αuοrρία:
η νόθηιση της αρχής της αυrο6ιάθΕΟης των Εθνών
304 Κροατίας-Σλοβενίας στη Γιουγκοσλαβία. Σε ελάχιστες άλλες περιπτώσεις παραβιάστηκε τόσο κατάφωρα η αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών. Πολλές περιοχές της Τραvσυλβαvίας είχαν πληθυσμούς με αναλογία Ούγγρων μεγαλύτερη από 50%. Στην περιοχή της Σλοβακίας δεν υπήρχαν μόνο Σλοβάκοι αλλά και ένα σχεδόν εκατομμύριο Μαγυάροι και σχεδόν 500 χιλιάδες Ρουθηvοί. Κατά συνέπεια, ένα φανατικό αλυτρωτικό κίνημα για τηv επανάκτηση των χαμέvωv αυτών επαρχιών άνθισε στην Ουγγαρία μετά τον πόλεμο. Η συνθήκη του Τριανόν περιέκοψε τηv έκταση της Ουγγαρίας από 323.750 τετραγωνικά χιλιόμετρα σε 9 0.650 και τον πληθυσμό της από 22 σε 8 εκατομμύρια. Η συνθήκη των Σιβpών και της Λαζάνης μΕ την Tovpκla
υ
Κ�μuλ Αιuιουρκ
Η διευθέτηση με τηv Τουρκία ήταν προϊόν ασυνήθιστων περιστάσεων. Οι μυστικές συνθήκες προέβλεπαν τηv παράδοση της Κωvσταvτιvούπολης και της Αρμενίας στη Ρωσία και το μοίρασμα του μεγαλύτερου μέρους από τα εδάφη που απέμεναν ανάμεσα στη Βρετανία και τη Γαλλία. Η συνθηκολόγηση ωστόσο της Ρωσίας μετά την επανάσταση των Μπολσεβίκων, σε συνδυασμό με την επιμονή της Ιταλίας και της Ελλάδας για την εκπλήρωση τωv υποσχέσεων που τους είχαν δοθεί, υπαγό ρευσαν σημαντικές αναθεωρήσεις του αρχικού σχεδίου. Τελικά, τον Αύγουστο του 1920, υπογράφηκε μια συνθήκη στις Σέβρες, κοντά στο Παρίσι, και υποβλήθηκε στη σουλτανική κυβέρνηση. Προέβλεπε τηv αναδιοργάνωση της Αρμενίας ως χριστιανικής δημοκρατίας τηv απόδοση του μεγαλύτερου μέρους της ευρωπαϊκής Τουρκίας στην Ελλάδα- τηv εγκαθίδρυση βρεταvι· κώv «εvτολώv» στην Παλαιστίνη και στη Μεσοποταμία, την υπαγωγή τους δηλαδή στον τυπικό έλεγχο της Κοινωνίας των Εθvώv, την οποία θα εκπροσωπούσε η βρετανική διοίκηση· την εγκαθίδρυση γαλλικής εντολής στη Συρία και τέλος, την υπαγωγή της νότιας Αvατολίας στη σφαίρα επιρροής της Ιταλίας. Οι μόνες σχεδόν περιοχές που θα έμεvαv στην Οθωμανική Αυτοκρατορία θα ήταν η πόλη της Κωvσταvτι· vούπολης, καθώς και 01 βόρειες και 01 κεντρικές περιοχές της Μικράς Ασίας. Η ετοιμόρροπη κυβέρνηση του σουλτάνου, πανικόβλητη από τις συμμαχικές στρατιωτικές δυνάμεις, αποδέχτηκε τη συνθήκη. Μια ετταvαστατική κυβέρνηση όμως Τούρκων εθνικιστών, που είχε συσταθεί στην 'Αγκυρα κάτω από τηv ηγεσία του Κεμάλ (Mustafa Kemal, που αργότερα ονομάστηκε Ατατούρκ), αποφάσισε vα μηv επιτρέψει την εφαρμογή της συνθήκης τωv Σεβρώv. Οι δυνάμεις του Κεμάλ
305 διέλυσαν τη δημοκρατία της Αρμενίας, ανάγκασαν τους Ιταλούς vα εγκαταλείψουν την Ανατολία και τελικά κατέλαβαν το μεγαλύτερο μέρος των εδαφών που είχαν δοθεί στην Ελλάδα. Το Νοέμβριο του 1922 κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη, εκθρόνισαν το σουλτάνο και ανακήρυξαν την αβασίλευτη δημοκρατία στην Τουρκία. Τότε οι Σύμμαχοι συγκατατέθηκαν σε αναθεώρηση της συνθήκης. Μια νέα συνθήκη υπογράφτηκε στη Λοζάνη της Ελβετίας το 1923, που επέτρεπε στους Το ύρκοuς να διατηρήσουν όλα σχεδόν τα εδάφη που είχαν καταλάβει. Αν και κατά πολύ ελαττωμένη σε έκταση σε σύγκριση με την παλιά Οθωμανική Αυτοκρατορία, η τουρκική δημοκρατία διατήρησε μια έκταση σχεδόν 777.0CJO τετραγωνι κών χιλιομέτρων και ένα πληθυσμό 13 εκατομμυρίων κατοίκων. Ενσωματωμένη σε καθεμιά από τις πέντε συνθήκες ειρήνης που τερμάτιζαν την εμπόλεμη κατάσταση με τις Κεντρικές Δυνάμεις, ήταν η Σύμβαση της Κοινωνίας των Εθvώv. Η ίδρυση εvός οργανισμού, όπου όλα τα κράτη του κόσμου, μικρά και μεγάλα, θα συνεργάζονταν για τη διατήρηση της ειρήνης, υπήρξε το προσφιλές όνειρο του προέδρου Ουίλσον. Υπήρξε μάλιστα ένας από τους , ,ριοuς λόγους για τους οποίους έριξε τις Ηνωμένες Πολιτείες στον"πόλεμο. Ο Ουίλσον πίστευε ότι η ήττα της Γερμανίας θ' αποτελούσε θανάσιμο πλήγμα κατά του μιλιταρισμού και ότι ο δρόμος στο εξής θα ήταν ανοιχτός για τον έλεγ χο των διεθνών σχέσεων από μια κοινότητα δυνάμεων και όχι από την αδέξια και αναποτελεσματική ισορροπία δυνάμεων. Προκειμένου όμως να πετύχει, καταρχήν έστω, την αποδοχή της διεθνούς αυτής ένωσης, αισθάνθηκε αναγκασμένος vα κάνει πολλούς συμβιβασμούς. Επέτρεψε την αλλαγή της αρχικής του ιδέας, που πρόβλεπε την ελάττωση των εξοπλισμών «στο κατώτερο επίπεδο που απαιτούσε η εσωτερική ασφάλεια)), στην εvΤΕλώς διαφορετική διατύπωση, «σε συνάρτηση με την εθνική σσφάλειω1. Για να πείσει τους Ιάπωνες να αποδεχτούν την Κοινωνία των Εθνών, δέχτηκε να διατηρήσουν τα πρώην γερμανικά προνόμια στην Κίνα. Για να ευχαριστήσει τους Γάλλους, ενέκρινε τον αποκλεισμό, τόσο της Γερμανίας, όσο και της Ρωσίας, από τον οργανισμό που πρότεινε, παρά την αρχική του άποψη ότι έπρεπε v • αποτελεί ένωση όλων των εθvώv. Τα παραπάνω μειονεκτήματα ήταν αρκετά σοβαρά· ωστόσο, η Κοινωνία των Εθνών δέχτηκε ένα ακόμα πιο καίριο χτύπημα, όταν αποκηρύχτηκε από την ίδια τη χώρα, της οποίας ο πρόεδρος είχε προτείνει την ίδρuσή της.
Η Κοινωνία
των Εθνών
306 ΕnιτνχίΕς και αnοτνχίΕς της
Κοινcιιιιίος
των Εθνών
. 'Εχοντας ιδρυθεί κάτω από τέτοιες δυσμενείς προϋποθέ σεις, η Κοινωνία των Εθνών δεν στάθηκε δυνατό να επιτύχει τους σκοπούς του ιδρυτή της. Μόνο σε πολύ λίγες περιπτώσεις κατάφερε ν' αποτρέψει την ένοπλη σύγκρουση. Επρόκειτο μάλιστα για περιπτώσεις στις οποίες οι αντίπαλοι ήταν μικρά κράτη. Σε κάθε διαμάχη, ωστόσο, στην οποία συμμετείχε μια ή περισσότερες μ_εγάλες δυνάμεις, η Κοινωνία των Εθvώv αποτύγχανε. Δεν έκανε τίποτε για την κατάληψη της Βίλνας από την Πολωνία το 1920, επειδή η Λιθουανία -το θύμα- δεν είχε φίλους, ενώ αντίθετα η Πολωνία είχε την ισχυρή υποστήριξη της Γαλλίας. Όταν, το 1923, οι Ιταλοί κατέλαβαν την Κέρκυρα και απειλήθηκε πόλεμος μεταξύ Ιταλίας και Ελλάδας, οι Ιταλοί αρνήθηκαν ν' αποδεχτούν τη μεσολάβηση της Κοινωνίας τωv Εθνών, και η διένεξη διευθετήθηκε αναγκαστικά με άμεση μεσολάβηση της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας και σε βάρος της Ελλάδας. Στο εξής, σε κάθε μεγάλη κρίση, η Κοινωνία των Εθνών είτε αγνοείτο είτε δεχόταν προκλήσεις. Το κύρος της χλευάστηκε από την Ιαπωνία, όταν η χώρα αυτή κατέλαβε τη Μαντσουρία το 1931, και από την Ιταλία όταv κατέκτησε την Αιθιοπία το 1936. Το Σεπτέμβριο του 1938, όταv εμφανίστηκε η τσεχοσλοβακική κρίση, το κύρος της Κοινωνίας των Εθνών είχε πέσει ιόσο χαμηλά ώστε κανείς σχεδόν δεv σκέφτηκε να προσφύγει σε αυτήν. Από το άλλο μέρος, πρέπει vα υπογραμμιστεί ότι το μεγάλο σχέδιο του Ουίλσον δικαίωσε τηv ύπαρξή του με άλλους, λιγότερο εντυπωσιακούς τρόπους ελάττωσε το διεθνές λαθρεμπόριο οπίου και βοήθησε φτωχές και υπανάπτυκτες χώρες στον έλεγχο των ασθενειών. Οι υπηρεσίες της συνέλεξαν πολύτιμα στατιστικά στοιχεία για τις συνθήκες εργασίας και οικονομίας σε ολόκληρο τον κόσμο. Διεξήγαγε δημοψηφίσματα σε αμφισβητούμενες περιοχές, επόπτευσε τη διοίκηση πόλεων που βρίσκονταν κάτω από διεθνή έλεγχο, συνέβαλε στην εγκατάσταση προσφύγων για φυλετικούς και πολιτικούς λόγους και έκανε μια αξιοσημείωτη αρχή στην κωδικοποίηση του διεθνούς δικαίου. Τα επιτεύγματα αυτά μπορούν να θεωρηθούν ότι αποτέλεσαν ουσιαστικό υπόβαθρο για την κατοπινή προσπάθεια στην κατεύθυνση του διεθνούς οργανισμού, τα Ηνωμένα 'Εθvη, που δημιουργήθηκαv μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Κοινωνία των Εθνών, παρ' όλα τα ελαττώματά της, θεωρήθηκε ως το μόνο ελπιδοφόρο tJΠοτέλεσμα του πολtμου.
307 τοv οποίο γρήγορα πολλοί αvαγvώ_ρισαv ως φρικαλέο σφαγείο. Το τίpημα θα ήταν τερατώδες, ακόμα και αv τα αποτελέσματα, που υποτίθεται ότι προέρχονταν από τη νίκη της Αντάντ, είχαν όλα πραγματικά επιτευχθεί. Ωστόσο λίγα ήταν τα μόνιμα κέρδη. Αντίθετα, ο πόλεμος που επρόκειτο «vα τερματίσει όλους τους πολέμους)), έσπειρε τους σπόρους μιας νέας και φοβερότερης σύγκρουσης στο μέλλον. Ο αυταρχισμός του Γερμανού αυτοκράτορα μπορεί vα είχε εκλείψει, αλλά το έδαφος είχε προετοιμαστεί για την υποδοχή vέωv δεσπqτισμώv. Ο Α · Παγκόσμιος Πόλεμος δεν έκανε τίποτε για vα εξαλείψει είτε το μιλιταρισμό είτε τον εθνικισμό. Είκοσι χρόνια μετά τον τερματισμό των συγκρούσεων, υπήρχαν σχεδόy διπλάσιοι άνδρες υπό τα όπλα απ' ό,τι το 1913· ακόμα, οι εθνικές αντιθέσεις και τα μίση διατηρούσαν ρίζες βαθύτερες παρά ποτέ. Av ο πόλεμος απέτυχε vα δημιουργήσει τις προϋποθέσεις ώστε vα πάψει ο κόσμος vα είναι ένα ένοπλο στρατόπεδο, τον διαφοροποίησε, ωστόσο, δραστικά από άλλες απόψεις. Κατά πρώτο λόγο, ενίσχυσε την πίστη στην αποτελεσματικότητα του κεντρικού σχεδιασμού και συντονισμού· για την ενίσχυση της πολεμικής προσπάθειας, οι κυβερνήσεις όλων των κύριων εμπολέμων είχαν αναγκαστεί vα διευθύνουν τις οικονομίες τους καθορίζοντας τον όγκο της βιομηχανικής παραγωγής, ασκών-
Εργάτριες σε Γερμανικό εργοστάσιο κατασκευής όπλων. Οι γυναίκες πια παίζουν μεγαλύτερο ρόλο στη βιομηχανία λόγω έλλειψης ανδρικού εργατικού δυναμικού.
Ένας πόλεμος σπατάλης
Αλλαγές nου επέφερε ο πόλεμος
308
'•·
τος στενό έλεγχο στις εισαγωγές και στις εξαγωγές και κάνοντας την αποτελεσματικότερη δυνατή χρήση του ανθρώπι νου δυναμικού, τόσο του άμαχου όσο και του στρατιωτικού. Δεύτερο, ο πόλεμος διατάραξε την παγκόσμια εμπορική ισορροπία. Επειδή λίγα ευρωπαϊκά βιομηχανικά αγαθά έφταvαv στις χώρες τους, οι Ιάπωνες, Ινδοί και Νοτιοαμερικαvοί καπιταλιστές βρέθηκαν ελεύθεροι v' αναπτύξουν εγχώριες βιομηχανίες. · Οταv ο πόλεμος τελείωσε, η Ευρώπη ανακάλυψε ότι είχε χάσει πολλές από τις αγορές που προηγουμένως θεωρούσε αυτοδίκαια δικές της. Τρίτο, καθώς ο πόλεμος μετασχημάτιζε τα πρότυπα του διεθνούς εμπορίου, παράλληλα δημιουργούσε παγκόσμιο πληθωρισμό. Για τη χρηματοδότηση της πολεμικής τους προσπάθειας, οι κυβερνήσεις κατέφυγαν σε πολιτικές ελλειμματικής χρηματοδότησης (δημιουργώντας δα πάνες μεγαλύτερες από τα έσοδά τους) και αύξησαν τηv κυκλοφορία του χαρτονομίσματος που, σε συνδυασμό με τηv έλλειψη αγαθών, αύξανε τις τιμές τους. Ο πληθωρισμός χτύπησε σκληρότερα εκείνους τους αστούς που είχαν εισόδημα από επενδύσεις και έβλεπαν πια τα χρήματά τους va αξίζουν πολύ λιγότερο από όσο κάποτε. Τέταρτο, ο πόλεμος, av και επέφερε ταλαιπωρίες στους περισσότερους, χάρισε επίσης ελευθερία σε πολλούς. Οι γυναίκες χειραφετήθηκαν εξαιτίας της ανάγκης που είχαν οι κυβερνήσεις από την εργασία τους στα εργοστάσια και στα αγροκτήματα. Η συνεισφορά τωv γυναικών στηv πολεμική προσπάθεια, αναμφίβολα ερμηνεύει την παροχή δικαιώματα: ψήφου στις γυναίκες, τόσο στη Βρετανία όσο και στις Ηvωμέvες Πολιτείες, το 1918 και το 1920 αντίστοιχα. Τέλος, παρ' όλη αυτή την κληρονομιά απελευθέρωσης, η μονιμότερη συνεισφορά του πολέμου στο πνεύμα των μεταπολεμικών χρόνων, ήταv η απογοήτευση, ιδιαίτερα στους κόλπους της αστικής τάξης. Μια ολόκληρη γενιά ανδρών είχε θυσιαστεί, είχε «χαθεί)), χωρίς προφανή σκοπό. Πολλοί από όσους έμειναν ζωντανοί ήταν αηδιασμένοι από την παράλογη εκείνη ανθρωποσφαγή, στην οποία γνώριζαν ότι είχαν συμβάλει και για τηv οποία πίστευαν ότι έπρεπε να αναλάβουν ένα μέρος της ενοχής τουλάχιστο Είχαν αγανακτήσει με την εγκατάλειψη αρχών από μέρους άπληστων πολιτικών στις Βερσαλλίες. Μίσος και καχυποψία εναντίον των «γέρων)) που είχαν σύρει τον κόσμο σε μια περιττή σύγκρουση, που κατόπιν είχαν εξωθηθεί στη διεξαγωγή του με τέτοια αποτρόπαια αποτελέσματα, που είχαν προδώσει τηv υπόθεση της διεθνούς ειρήνης για χάρη των εθvικώv
309
συμφερόντων, δηλητηρίαζαν τα μυαλά πολλών νεότερων ανθρώπων κατά την μεταπολεμική περίοδο. Ο Βρετανός ποιητής Μπλάντeν (Edmund Blunden), εξέφρασε αυτή τη βαθιά απογοήτευση, όταν επέλεξε ως τίτλο ενός ποιήματός του, γραμμένου για την πρωτοχρονιά του 1921, το βιβλικό στίχο: «Κύων έπιστρέψας έπί το ίδιον eξέραμα, καί ύς λουσαμένη eiς κύλισμα βορβόρου». (Πέτρου Β', Κeφ. Β', στ.22).
Κεφάλαιο 16
Η Δ ΥΣΗ ΣΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ Η δημοκρατία της Δύσης σήμερα είναι ο προπομπός του μαρξισμού, ο οποίος θα ήταν αδιανόητος χωρίς αυτήν. Είναι η δημοκρατία και μόνο αυτή, εκείνη που παρέχει σ ' αυτή την παγκόσμια πανούκλα το έδαφος στο οποίο εξaπλώνετ:JΙ. Στο πρόσωπο του κοινοβουλευτισμού, που είναι η εξωτερική έκφρασή της, η δημοκρατία δημιούργησε ένα τερατούργημα βρώμας και φωτιάς... Αδόλφος Χίτλερ, Ο aycί.ι.:aς μου Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος διεξήχθη με την ελπ1δα να γίνει ο κόσμος «ασφαλής για τη δημοκρατία». Και, για ένα μικρό διάστημα μετά το 1918, παρά τα μειονεκτήματα τηc συνθήκης τωv Βερσαλλιών, φαινόταν ότι αυτό το ιδανικό είχε κάποια πιθανότητα πραγματοποίησης. Η Γερμανία μπήκε στη μεταπο λεμική περίοδο ως αβασίλευτη δημοκρατία. Τα περισσότερα από τα καινούργια κράτη που δημιουργήθηκαν με τη συνθήκη τωv Βερσαλλιών αποπειράθηκαν να λειτουργή.Jουν κάτω από τοv έλεγχο αντιπροσωπευτικών κυβερνήσεων. Ωστόσο, στα 1939, μόνο τρεις από τις κύριες δυνάμεις -η Βρετανία, η Γαλλία και οι Ηνωμένες Πολιτείες- παρέμεναν στον κατάλογο των δημοκρατικών χωρών. 'Οσον αφορά τα μικρότερα κράτη, η δημοκρατία επέζησε στην Ελβετία, στο 8.Ξλγιο, στις σκανδινα βικές χώρες, σε μερικές δημοκρατlες τη� Λατινικής Αμερικής,· καθώς και στις αυτοδιοικούμενες κτήσεις της Βρετανικής Κοινοπολιτείας. Ολόκληρος σχεδcν ο υπόλοιπος κόσμος είχε
Η nαραιψή της δημο,φαriας
312 υποκύψει στο δεσποτισμό της μιας ή της άλλης μορφήι; Η Ιταλία, η Γερμανία, η Ισπανία ήταν φασιστικές χώρες τη1 Ουγγαρία κυβερνούσε μια ολιγαρχία γαιοκτημόνων· η Πολω vία, η Τουρκία, η Κίνα και η Ιαπωνία βρίσκονταν ουσιαuτικο κάτω από στρατιωτική κυβέρνηση. Η Ρωσία, αν και ισχυριl:ότσ1 πως είναι μια κομμουνιστική ουτοπία, είχε στην πραγματικότητα δικτατορικό καθεστώς. Οι λόγοι αυτής της παρακμής της δημοκρατίας στη Δύση 1 ιοίκιλλαν ανάλογα με τις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατού < αν σε κάθε χώρα. Γενικά, η αποτυχία της δημοκρατίας μπορεi v' αποδοθεί σε αρκετές κύριες αιτίες. Πρώτη αιτία ήταν ΟΙ τοξικές συγκρούσεις που εντάθηκαν σε πολλές χώρες κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου. Το πραγματικό πρόβλημα στιc πε >ισσότερες χώρες της ηπειρωτικής Ευρώπης ήταν κατά πόσο ο ,λεγχος του κράτους και του οικονομικού συστήματοι; θα συνέχιζε να βρίσκεται στα χέρια αριστοκρατών, βιομηχάνων και χρηματιστών, ή κάποιου συνδυασμού αυτών των στοιχείων. Καμιά από τις κοινωνικές αυτές ομάδες δεν ήταν διατεθειμένη να παραδώσει παραπάνω από ένα κλάσμα της σημαvτικήc εξουσίας που ασκούσε στις λιγότερο προνομιούχες πλειοψηφίες που, με �εγάλες θυσίες, είχαν συμβάλει αποφασιστικά στηv πολεμική προσπάθεια. Οι κοινοί άνθρωποι περίμεναν -τους είχαν άλλωστε υποσχεθεί- ότι η παραπάνω συνεισφορά τους θα ανταμειβόταν με μεγαλύτερη μέριμνα για τα πολιτικά τους δικαιώματα και τις οικονομικές τους ανάγκες. · Οταv τους αγνόησαν, ήταν φυσικό να πικραθούν και, κατά συνέπεια, vα καταστούν λεία των πολιτικών εξτρεμιστών. Δεύτερη αιτία ήταν 01 οικονομικές συνθήκες που δεν ευνοούσαν την εδραίωση σταθερών δημοκρατιών. Η δημιουργία νέων εθνικών κρατών ενθάρρυνε αποδιοργανωτικές οικονομικές διενέξεις. Ο πόλεμος είχε αποπροσανατολίσει την παγκόσμια οικονομία, αφήνοντας πίσω του πρώτα τον πληθωρισμό και κατόπιν την ύφεση. Τέλος, το εθνικιστικό αίσθημα ενθάρρυνε τη δυσαρέσκεια στους κόλπους μειονοτήτων των vεοϊδρυμέvωv κρατών της κεντρικής Ευρώπης. Χώρες εξασθενημένες από συγκρούσεις μεταξύ εθνικών μειονοτήτων ήταν φυσικό v' αποτελέσουν απρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη της δημοκρατίας, ενός πολιτικού συστήματος που λειτουργεί καλύτερα σε ατμόσφαιρα ενότητας εθνικών στόχων. Κατά συνέπεια στράφηκαν μαζί με άλλες χώρες προς τον ολοκληρωτισμό, ένα σύστημα που προτείνει την
313
υπόσχεση της αποτελεσματικότητας και της προσήλωσης σ έναν στόχο, που αναλαμβάνει η συγκεντρωμένη εξουσία σε αντάλλαγμα για την απεμπόληση των ατομικών ελευθεριών. 1. Ο ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΡΩΣΙΑ Σύντομα μετά την επανάσταση του 1917, η Ρωσία άρχισε vα υποκύπτει στην ολοκληρωτική διακυβέρνηση. Η απελπιστική κατάσταση της χώρας -αποτέλεσμα των καταστροφών του πολέμου και της κρατικής διαφθοράς και κακοδιοίκησης ανάγκασε τους Μπολσεβίκους ηγέτες vα συγκεντρώσουν την εξουσία στα χέρια λίγων. Κατά τη διάρκεια αυτού του μετασχηματισμού, ο Λένιν ανέλαβε τον απόλυτο έλεγχο του κράτους. Είχε όλες τις ιδιότητες που του χρειάζονταν για vα επιτύχει ως επαναστατική ηγετική φυσιογνωμία- ήταν ικανός πολιτικός και εξαιρετικά αποτελεσματικός ρήτορας. Πεπεισμέ νος απόλυτα για το δίκαιο του σκοπού του, μπορούσε vα συντρίψει τους αντιπάλους του με το ζήλο και την αγριότητα εvά; Ροβεσπιέρου. Από την άλλη, δεν ενδιαφερόταν καθόλου γιο πολυτέλεια, πλούτη, ή προσωπική δόξα. Ζούσε σε δύο δωμάτια στο Κρεμλίνο και ντυνόταν λίγο καλύτερα από έvαv συνηθισμένο εργάτη.
Λένιν
Η πιο εξέχουσα φυσιογνωμία ανάμεσα στους υπαρχηγούς του Λέvιv ήταν ο λαμπρός αλλά ασταθής Λέοv Τρότσκι (18791940). Το πραγματικό του όνομα ήταν Λεφ Μπρόνσταϊν και γεννήθηκε από αστούς Εβραίους γονείς στην Ουκρανία. Υπήρξε θυελλώδης επαναστάτης αγκιτάτορας στη · διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους της ζωής του. Πριν από την επανάσταση
Τρότσκι
Τρότσκι
314
Ο �μφύλιος nόkμος
είχε αρνηθεί να ταυτιστεί με οποιαδήποτε φατρία του κόμματος, προτιμώντας να παραμείνει ανεξάρτητος μαρξιστής. Για τη συμμετοχή του στο επαναστατικό κίνημα του 1905 εξορίστηκε στη Σιβηρία· δραπέτευσε όμως και για μερικά χρόνια περιπλανήθηκε σε διάφορες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Απελά θηκε από τη Γαλλία το 1916 για ειρηνιστικές ενέργειες και κατέφυγε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Μόλις έμαθε για την ανατροπή του τσάρου, αποπειράθηκε να επιστρέψει στη Ρωσία. Συνελήφθη όμως από Βρετανούς πράκτορες στο Χάλιφαξ της Νέας Σκωτίας του Καναδά, αλλά τελικά αφέθηκε ελεύθερος με παρέμβαση του Κερένσκι. 'Εφτασε στη Ρωσία τον Απρίλιο του 1917 και αμέσως άρχισε να συνωμοτεί για την ανατροπή της προσωρινής κυβέρνησης και, κατόπιν, του ίδιου του Κερένσκι. 'Εγινε υπουργός εξωτερικών στην κυβέρνηση του Λένιν και, αργότερα, υπουργός (κομισάριος) στρατιωτικών. Προτού καλά καλά έρθουν οι Μπολσεβίκοι στην εξουσία, προχώρησαν στην επιβολή δραστικών μετασχηματισμών στο πολιτικό και οικονομικό σύστημα. Στις 8 Νοεμβρίου 1917 (με το νέο ημερολόγιο) ο Λένιν εξέδωσε διάταγμα, σύμφωνα με το οποίο η γη εθνικοnοιείτο και παρεχόταν στους αγρότες τc αποκλειστικό δικαίωμα καλλιέργειάς της. Στις 29 Νοεμβρίου, c έλεγχος των εργοστασίων δόθηκε στους εργάτες και, ένα μήνα αργότερα, αναγγέλθηκε ότι όλες, εκτός από τις μικρότερις οικονομικές μονάδες, θα περιέρχονταν στον έλεγχο τοι, κράτους. Επίσης εθνικοποιήθηκαν οι τράπεζες, αμέσως μετά τι νίκη των Μπολσεβίκων. Πριν να τερματίσουν όμως οι Μπολσεβίκοι τον πόλεμο εναντίον των Κεντρικών Δυνάμεων, βρέθηκαν αντιμέτωποι με έναν σκληρό εμφύλιο πόλεμο στο εσωτερικό. Οι καπιταλιστές και οι γαιοκτήμονες δεν ανέχθηιωv την απώλεια της ιδιοκτησίας τους. Το αποτέλεσμα ήταν έ,,aς παρατεταμένος εμφύλιος και αιματηρός πόλεμος μεταξύ των Ερυθρών (των Μπολσεβίκων) και των Λευκών, που δεν περιλάμβαναν μόνο αντιδραστικούς τσαρικούς αλλά και απογοητευμένους φιλελεύθερους, σοσιαλεnαναστάτες, Μεvσε· βίκους και μερικούς αγρότες. Οι Λευκοί δέχτηκαν βοήθεια για ένα διάστημα από εκστρατευτικά σώματα Βρετανών, Γόλλωv και Ιαπώνων, που έλπιζαν να νικήσουν τους Μnολσεfίίκοuς προκειμένου να επαναφέρουν τη Ρωσία στον πόλεμο εναντίον της Γερμανίας, και, αργότερα, από τις δυνάμεις της νεότευκτης δημοκρατίας της Πολωνίας. Κάτω από την ηγεσία του Τρότσκι,
315 που έκανε έκκληση προς το ρωσικό λαό, τόσο στο όνομα της επανάστασης όσο και της πατρίδας, ο Ερυθρός Στρατός κινητοποιήθηκε σε βαθμό που του επέτρεψε ν' αντιμετωπίσει τους ξένους εισβολείς όσο και τους Ρώσους αντεπαναστάτες. Το 1922 οι Ρώσοι κατάφεραν να σταθεροποιήσουν τα σύνορά τους, αν και είχαν αναγκαστεί να παραχωρήσουν ρωσικά εδάφη στους Φινλανδούς, στα βαλτικά κράτη της Λετονίας και της Εσθονίας, στην Πολωνία και στη Ρουμανία. Εσωτερικά, οι Μπολσεβίκοι αντέδρασαν στη Λευκή αντεπανάσταση θεσμο θετώντας μια τρομοκρατία πολύ πιο εκτεταμένη από την αντίστοιχη της Γαλλικής Επανάστασης. Μια μυστική αστυνομι κή δύναμη σκότωσε χιλιάδες ως υπόπτους, ή και απλώς ως ομήρους. Ο τσάρος, η τσαρίνα και τα παιδιά τους εκτελέστηκαν από τοπικούς Μπολσεβίκους τον Ιούλιο του 1918, καθώς οι δυνάμεις των Λευκών προέλαυναν προς τον τόπο αιχμαλωσίας (Ekaterinburg) της βασιλικής οικογένειας. Την ίδια χρονιά μια σοσιαλεπαναστάτρια αποπειράθηκε να δολοφονήσει το Λένιν· ό,τι επακολούθησε, μόνο ως σφαγή μπορεί να χαρακτηριστεί. Η τρομοκρατία υποχώρησε όταν το καθεστώς είχε ήδη ικανοποιη θεί με τον αφανισμό της εσωτερικής αντιπολίτευσης. Ο εμφύλιος πόλεμος συνοδεύτηκε από μια τρομερή οικονομική κατάρρευση. Το 1920, η συνολική βιομηχανική παραγωγή ανερχόταν μόλις στα 13% εκείνης του 1913. Για την κάλυψη της έλλειψης τροφίμων, η κυβέρνηση κατάργησε την πληρωμή ημερομισθίων σε χρήμα και την αντικατέστησε με τη διανομή αγαθών στους εργάτες των πόλεων, ανάλογα με τις βασικές τους ανάγκες. Το ιδιωτικό εμπόριο απαγορεύτηκε εντελώς και το σύνολο της παραγωγής των αγροτών που ξεπερνούσε το όριο κορεσμού της πείνας τους, δημευόταν από το κράτος. Το σύστημα αυτό αποσκοπούσε στο να συντρίψει την αστική τάξη και να συγκεντρώσει όσο το δυνατό περισσότερα τρόφιμα για τους στρατιώτες στο πεδίο της μάχης. Εγκατα λείφτηκε όμως σύντομα αφού τέλειωσε ο πόλεμος. Το 1921 υποκαταστάθηκε από τη Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΡ), την οποία ο Λένιν χαρακτήρισε ως «ένα βήμα πίσω προ κειμένου να γίνουν δύο μπροστά». Η πολιτική αυτή επέ τρεψε την ιδιωτική βιομηχανία και το εμπόριο σε μικρή κλίμακα, επανεισήγαγε το ημερομίσθιο σε χρήμα και επέτρεψε στους αγρότες την πώληση σιταριού στην ελεύθερη αγορά. Το 1924 υιοθετήθηκε ένα σύνταγμα της νέας πολιτικής· ενότητας,
Οιχοιιομιιdς και θεσμικές αλλαytς
316 που αντικαθιστούσε την Ιμπεριαλιστική Ρωσία με την Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών. Η 'Ενωση αυτή αντιπροσώπευε μια ιιπόnειρα ενοποίησης των διάφορων εθνοτήτων και περιοχών που αποτελούσαν την παλιά αυτοκρατορία. Κάθε ομόσπονδη δημοκρατία απέκτησε, θεωρη τικό, ορισμένα δικαιώματα που κατοχύρωναν την αυτονομία της. Στην πράξη, ωστόσο, το κρότος παρέμεινε συγκεντρωμένο στα χέρια λίγων ηγετών. Επιπλέον, την κεντρική εξουσία ασκούσε το μοναδικό νόμιμο πολιτικό κόμμα -το Κομμουνι στικό- του οποίου η Κεντρική Επιτροπή ήταν η κατευθυντήριο δύναμη τόσο της πολιτικής όσο και του κρότους, και του οποίου ο οργανωτικός μηχανισμός έφτανε σε όλες τις περιοχές της απέραντης χώρας. Οι αρχiί, rou κομμοwισμοίι
Η φιλοσοφία του μπολσεβικισμού, τώρα γενικό γνωστότε ρου ως «κομμουνισμού», αναπτύχθηκε πρωταρχικό από το Λένιν mη διάρκεια των χρόνων αυτών. Παρουσιάστηκε, όχι ως iνα νέο σύστημα σκέψης, αλλά ως μια αυστηρή ερμηνεία των κειμένων του Μαρξ. Ωστόσο υπήρξαν από την αρχή ακόμα διάφορες αποκλίσεις από τη διδασκαλία του Μαρξ. Οι αλλαγές αυτές ήταν το αναγκαίο αποτέλεσμα του γεγονότος ότι ο Μαι>ζ περίμενε την πραγματοποίηση της επανάστασης των εργατών πρώτα στις αναπτυγμένες βιομηχανικές χώρες, ενώ αυτή ξέσπασε και πέτυχε σε μία από τις λιγότερο εκβιομηχανισμένες χώρες της Ευρώπης. Ο Μαρξ είχε υποθέσει ότι ένα καπιταλιστικό στάδιο ήταν αναγκαίο για να προετοιμάσει το δρόμο για το σοσιαλισμό. Ο Λένιν αρνήθηκε ότι αυτό ήταν αναγκαίο και υποστήριξε ότι η Ρωσία μπορούσε να κάνει το άλμα από μια ημιφεουδαλική σε μια σοσιαλιστική οικονομία. Κατά δεύτερο λόγο, ο Λένιν υπογράμμισε τον επαναστατικό χαρακτήρα του σοσιαλισμού πολύ περισσότερο από όσο ο ιδρυτής του. Ο Μαρξ πίστευε πραγματικό ότι στκ:; περισσότερες περιπτώσεις η επανάσταση θα ήταν αναγκαία. · Ετεινε όμως να διεκτραγωδεί το γεγονός παρά να το εκl:)ειάζει. l:.nιnλέov, είχε δηλώσει ότι cωnόρχουν ορισμένες χώρες, όπως η Αγγλία και οι Ηνωμένες Πολιτείες, όπου οι εργάτες θα μπορούσαν να ελπίζουν στην πραγματοποίηση των στόχων τους με ειρηνικά μέσοι,. Τέλος, ο μπολσεβικισμός διέφερε από τον αρχικό μαρξισμό ως προς την αντίληψη για την κυριαρχία του προλεταριάτου. Δεν υπάρχει τίποτε που να υπονοεί ότι ο Μαρξ οραματίστηκε ποτέ ένα ολοκληρωτικό κρότος. Είναι αλήθεια
317 βέβαια ότι αναφέρθηκε στη «δικτατορία του προλεταριάτου», αλλά με την έννοια μιας δικτατορίας του συνόλου της εργατικής τάξης επάνω στα •,πcλείμματα της αστικής τάξης. Στους κόλπους της εργατικής τάξης θα επικρατούσαν οι δημοκρατικές διαδικασίες. Ο Λένιν, αντίθετα, πρότεινε το ιδεώδες της δικτατορίας μιας εκλεκτής μειοψηφίας, που θ' ασκούσε την εξουσία όχι μόνο επάνω στην αστική τάξη, αλλά και στον κύριο όγκο των ίδιων των προλεταρίων. Στη Ρωσία, αυτή η εκλεκτή μειοψηφία παρέμεινε το Κομμουνιστικό Κόμμα, που ο αριθμός τωv μελών του κυμάνθηκε από 1.500.000 μέχρι 15.700.000. Ο θάνατος του Λένιν τον Ιανουάριο του 1924 προκάλεσε μια τιτάνια σύγκρουση μεταξύ δύο υπαρχηγών του για την κληρονομιά του μανδύα της εξουσίας. ' Εξω από τη Ρωσία, η γεvική εντύπωση ήταν ότι ο Τρότσκι θα ήταν ο διάδοχος του νεκρού αρχηγού του.Ο φλογερός όμως διοικητής του Ερυθρού Στρατού είχε ένα φοβερό αντίπαλο στο πρόσωπο του σκληρού και μυστηριώδους Ιωσήφ Στάλιν ( 1879-1953). Γιος ενός χωρικού ι:ποδηματοποιού στην επαρχία της Γεωργίας, ο Στάλιν πραγμα0ποίησε μέ ρος της εκπαίδευσής του σε θεολογική σχολή. Αφού ;:ωβλήθηκε σε ηλικία δεκαεφτά χρονών για έλλειψη ccθρησκευ τικής πίστης», αφοσιώθηκε στο εξής στην επαναστατική δραστηριότητα. Το 1917 έγινε γενικός γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος, θέση μέσω της οποίας μπόρεσε να οικοδομήσει έναν πολιτικό μηχανισμό. Η μάχη ανάμεσα στον Στάλιν και τον Τρότσκι δεν ήταν απλώς σύγκρουση για προσωπική εξουσία- αφορούσε επίσης θεμελιακά ζητήματα πολιτικής. Ο Τρότσκι υποστήριζε ότι ο σοσιαλισμός στη Ρωσία δεv μπορούσε ποτέ να επιτύχει ολοκληρωτικά προτού ο καπιταλισμός ανατραπεί στις χώρες που την περιέβαλλαν. Κατά συvέπεια, υποστήριζε την εξαπόλυση συνεχούς σταυροφορίας με στόχο την παγκόσμια επανάσταση. Ο Στάλιν, αντίθετα, ήταν διατεθειμένος να εγκαταλείψει το στόχο της παγκόσμιας επανάστασης για την ώρα, προκειμένου να συγκεντρωθεί στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού στη Ρωσία και μόνο. Η στρατηγική του για το άμεσο μέλλον ήταν βασικά εθνικιστική. Η έκβαση της μονομαχίας ήταν ο πλήρης θρίαμβος του Στάλιν. Το 1927 ο Τρότσκι διαγράφηκε από το Κομμουνιστικό Κόμμα και δύο χρόνια αργότερα εκδιώχτηκε από τη χώρα. Το 1940 δολοφονήθηκε στην πόλη του Μεξικού από σταλινικούς πράκτορες. Ο Λένιν δεν είχε ούτε το Στάλιν ούτε τον Τρότσκι σε
Οι αyι.ίινες μcrά;ύ Τρότσκι και
Στάλιν
318
μεγάλη εκτίμηση. Σε μια «διαθήκη» που γράφηκε λίγο πριν από το θάνατό του, επέκρινε τον Τρότσκι για «υπερβολική αυτοπεποίθηση» και υπερβολική ενασχόληση με τις διοικητικές λεπτομέρειες. 'Εγραψε όμως με πολύ λιγότερη αβρότητα για το Στάλιν, καταδικάζοvτάς τον ως «υπερβολικά βάναυσο» και «ιδιότροπο» και παρατρύvοvτας τους συντρόφους του va «βρουν έvav τρόπο» va τον απομακρύνουν από τη θέση του επικεφαλής του κόμματος. Στον αγώνα του με τον Τρότσκι, ο Στάλιν υποστήριζε ότι η κύρια προτεραιότητα της Ρωσίας ήταν η επίτευξη της οικονομικής ευμάρειας. Σε εφαρμογή αυτής της αρχής ένα από τα βασικά μέτρα του Σ τόλιv ήταν η εισαγωγή του λεγόμενου Πενταετούς Σχεδίου. Βασισμένο στην πεποίθηση ότι η Σοβιετική 'Εvωση όφειλε va λάβει δραστικά μέτρα για την εκβιομηχάνιση, έτσι ώστε va επιτύχει οικονομική ισοδυναμία με τα άλλα βιομηχανικά έθνη του κόσμου, το σχέδιο εγκαθίδρυσε ένα επιτηδευμένο σύστημα εθνικών προτεραιοτήτων. Καθόρισε την ποσότητα του κάθε κύριου βιομηχανικού και αγροτικού αγαθού που έπρεπε va παράγει το έθνος, το ύψος του ημερομισθίου που έπρεπε vα παίρνουν οι εργάτες, καθώς και τις τιμές που έπρεπε vα επιβληθούν για όλα τα προϊόντα που πωλούνταν στο εσωτερικό και το εξωτερικό. Το πρώτο σχέδιο, που εγκαινιά στηκε το 1928, ακολουθήθηκε από άλλα κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930. Σε μερικούς τομείς οι στόχοι επιτεύχθηκαν, σε άλλους ξεπεράστηκαν, σε μερικούς δεν επιτεύχθηκαν. 'Eva από τα κύρια αποτελέσματα του Πενταετούς Σχεδίου ήταν η 1
11
\ 1/
l 'ωυικη αφίσα nου κυκλοφόρησε , ψί,οως μετά τηv εnαvόοτοοη: Ο αγρότης ουvτρίβε1 τοv κοnιτο , ψό και τη μοvαρχία.
319
δημιουργία μιας εκτεταμένης κρατικής γραφειοκρατίας, επι φορτισμένης με το έργο της οργάνωσης και της επιτήρησης σε όλα τα επίπεδα. Στο πρώτο Σχέδιο συμπεριλαμβανόταν ένα πρόγραμμα αγροτικής κολλεκτιβοποίησης. Το σχέδιο αποσκοπούσε στο να συνενώσει αγροτικές εκμεταλλεύσεις σε μεγαλύτερες μονάδες αρκετών χιλιάδων στρεμμάτων, κάτω από τη συλλογική ιδιοκτησία των αγροτών. Μόνο με αυτόν τον τρόπο αναδιοργάνωσης, διακήρυσσαν οι ηγέτες της Ρωσίας, μπορού σαν να εισαχθούν οι νέες και δαπανηρές μέθοδοι της εκμηχάνισης και, κατά συνέπεια, ν' αυξηθεί η αγροτική παραγωγή της χώρας. Η επιχειρηματολογία αυτή, όπως ήταν εnόμε�. απέτυχε να κερδίσει την υποστήριξη των πιο εύπορων αγροτών -των Κουλάκων- στους οποίους εiχε επιτραπεί να διατηρήσουν την ιδιοκτησία της γης τους παρά την επανά σταση. Η αντιπολίτευσή τους οδήγησε σε μια άλλη τρομοκρα τία, που έγινε ακόμα πιο θανατηφόρα από την πείνα που ενέσκηψε στη νοτιοανατολική Ρωσία το 1932. Οι Κουλάκοι εκκαθαρίστηκαν -είτε σκοτώθηκαν είτε μεταφέρθηκαν σε απομακρυσμένα στρατόπεδα εργασίας-, δηλαδή η αγροτική
Αφίσα του 1930: Προτροπή στη �αρή αγρότισσα να nόει στα Κολχόζ περιφρονώντας τους μικροαστούς που τηv Ft,ορκίζουν.
Κολλατιβοnοiηση
320 μεσαία τάξη εξαλείφθηκε, για να αντικατασταθεί αnο ενα αγροτικό προλεταριάτο. Η κολλεκτιβοnοίηση ήταν τετελεσμένο γεγ;;νός το 1939. Για έναν τεράστιο αριθμό Ρώσων, αντιπροσώ πευε μια επανάσταση πολύ πιο άμεση από εκείνη του 1917. Είκοσι εκατομμύρια άνθρωποι αποσπάστηκαν από τη γη, η οποία, εφόσον είχε αναδιοργανωθεί σε μεγαλύτερες παραγωγικές μονάδες, απαιτούσε λιγότερα εργατικά χέρια. Οι άνθρωποι αυτοί στάλθηκαν στις πόλεις, όπου οι περισσότεροι πήγαν va εργαστούν σε εργοστάσια. Η αγροτική παραγωγή δεν αυξήθηκε στη διάρκεια των πρώτων χρόνων της κολλεκτιβοnοίησης. Παρ· όλ' αυτά, το σχέδιο αυτό ήταν ευνοϊκό για την ισχύ του κράτους. Με τον έλεγχο της παραγωγής, η κεντ ρική γραφειοκρατία ήταν σε θέση vα ελέγχει τη διανομή τωv αγροτικών προϊόντων, έχοντας τη δυνατότητα να τα διαθέτει για εξαγωγή, όποτε ήταν αναγκαiο, για να πληρώνει τις εισαγωγές πολύτιμου εργοστασιακού εξοπλισμού. Η Τρίτη Διεθνής
Κατά την εκστρατεία του Στάλιν να θέσει τα συμφέροντα της Ρωσίας πάνω από εκείνα του διεθνούς κομμουνισμού, το μπολσεβίκικο καθεστώς υιοθέτησε μια νέα και συντηρητικότερη εξωτερική πολιτική στη διάρκεια της δεκαετίας του 1930. Οι διεθνείς στόχοι της ήταν αντίθετοι προς τον μαχητικό σοσιαλιστικό διεθνισμό της δεκαετίας του 1920. Ο Λένιν είχε υποστηρίξει επαναστατικά κινήματα της Αριστεράς στηv Ευρώπη, στέλνοντας χρήματα και παρέχοντας ηθική υnοστήρι ξη στους ριζοσπάστες Γερμανούς μαρξιστές Κάρολο Λίμπκνεχτ και Ρόζα Λούξεμπουργκ το 1919, καθώς και στο βραχύβιο σοβιετικό καθεστώς του Μπολσεβίκου Μπέλα Κουν στηv Ουγγαρία την ίδια χρονιά. Σύντομα επίσης σχηματίστηκε η Τρίτη Διεθνής, που ονομάστηκε αργότερα Κομμουvιf1τική Διεθνής (Κομιvτέρν). Η Ίρίτη Διεθνής κήρυξε την υποταγή της στο διεθνή κομμουνισμό. Η πολιτική της ήταν η αντίθεση στη συνεργασία ή συμπαράταξη με τις καnιταλιστικες κυβερνήσεις της Δύσης και ο αγώνας για την ανατροπή τους.
Ο σταλινικός συντηρητισμός
Με τον εξοστρακισμό, όμως, από μέρους του Στάλιν, του διεθνισμού που είχαν υποστηρίξει ο Λένιν και ο Τρότσκι επήλθε αλλαγή τακτικής και αναζωογόνηση του μιλιταρισμού, ή του εθνικισμού, και του ενδιαφέροντος για το παιχνίδι της πολιτικής ισχύος. Ο σοβιετικός στρατός υπερδιπλασιάστηκε σε αριθμητι κή δύναμη και αναδιοργανώθηκε σύμφωνα με το δυτικοευρω nαίκό πρότυπο. Ο πατριωτισμός, τον οποίο οι παλαιότεροι
-
• ι:
321 δογματικοί μαρξιστές απεχθάνονταν ως μορφή καnιταλιστικ'ής · προπαγάνδας, εκθειάστηκε ως σοβιετική αρετή. · Οταv η Γερμαvία, για άλλη μια φορά, φάνηκε V. απειλεί την ασφάλεια της χώρας κατά τη δεκαετία του 1930, οι ηγέτες του Κρεμλίvοu έκριναν ότι η Σοβιετική Εvωση είχε ανάγκη από φίλους. Παράλληλα με τις προσπάθειές τους για την οικοδόμηση ενός μεγάλου στρατού και για την επίτευξη της αυτάρκειας τής χώρας τους, υιοθέτησαν πολιτική συνεργασίας με τις δυτικοευ ρωπαϊκές δυνάμεις το 1934 μπήκαν στην Κοινωνία των Εθνών και την ίδια χρονιά επικύρωσαν συνθήκη στρατιωτικής συμμαχίας με τη Γαλλία. Το 1936 οι ηγέτες της κομμουνιστικής Ρωσίας συνέταξαν νέο σύνταγμα, το οποίο κλήθηκε να εγκρίνει ο λαός με την ψήφο τοu και το οποίο τέθηκε σε εφαρμογή την lη Ιανουαρίου 1938. Συνέχιζε να προβλέπει μια ένωση έντεκα (αργότερα δεκαπέντε) σοβιετικών δημοκρατιών, που υποτίθεται ότι ήταν αυτόνομες και ελεύθερες v· αποχωρήσουν από την ένωση, αν ήθελαν. Το σύνταγμα καθιέρωνε την καθολική μυστική ψηφοφορία γtα όλους τους πολίτες που είχαν συμπληρώσει το δέκατο όγδοο έτος της ηλικίας τους. Οι ψηφοφόροι θα ψήφιζαν στο εξής, όχι μόνο για την εκλογή των τοπικών σοβιέτ, αλλά και για την ικλογή ενός εθνικού κοινοβουλίου. Ανώτερο όργανο κρατικής Εξουσίας ανακηρύχθηκε το Ανώτατο Σοβιέτ της ΕΣΣΔ, nou αποτελείτο από δύο βουλές, με ίσες νομοθετικές εξουσίες. Για να εκπροσωπείται όποτε δεν συνεδρίαζε, το Ανώτατο Σοβιέτ θα εξέλεγε μια επιτροπή τριάντα εφτά μελών, γνωστή ως Προεδρείο. Το όργανο αυτό θα είχε επίσης την εξουσία της έκδοσης διαταγμάτων, της κήρυξης πολέμου και της ακύρωσης πράξεων διοικητικών αξιωματούχων nou δεν σuμφωvούσciv με το νόμο. Το ανώτατο εκτελεστικό και διοικητικό όργανο mρόκειτο να είναι το. Υπουργικό Συμβούλιο, nou επίσης θα εκλεγόταν από το Ανώτατο Σοβιέτ. Το σύνταγμα περιείχε μια διακήρυξη δικαιωμάτων: παρείχε στους πολίτες την εγγύηση του δικαιώματος της εργασίας, του ελεύθερου χρόνου, της σύνταξης λόγω γήρατος ή ανικανότητας για εργασία, ακόμα και των παραδοσιακών δικαιωμάτων της ελευθερίας του λόγου, του τύπου, του συvέρχεσθαι· διακηρυσσόταν ακόμα και η θρησκευτική ελευθερία. Το σύνταγμα του 1936, ωστόσο, ήταν και είναι περισσότερο ευχή παρά πραγματικότητα. Οι εγγυήσεις τnu για την καθολική ψηφοφορία, τη μυστική ψήφο και γ,α τα
Το αίντσyμο
ΤΟΟ
1936
322 πολιτικά δικαιώματα, ελάχιστη σημασία είχαν. Η πραγματική εξουσία στη Σοβιετική 'Ενωση παρέμεινε στα χέρια του Κομμουνιστικού Κόμματος, του μόνου κόμματος που έχει νόμιμη ύπαρξη. Τα κυβερνητικά όργανα δεν είναι παρά οι φωνητικοί μηχανισμοί μέσω των οποίων το κόμμα εκφράζει τη θέλησή του. U, ΕΚιωθαρίσΕις
Αnοιtλiσμαrα Η/ί, σο/Jιt ιικψ, UL1(J
Είναι αξιοσημείωτο ότι, την ίδια περίοδο που εφαρμοζόταν το σύνταγμα, ο κόσμος παρέστη μάρτυρας μαζικών συλλήψεω ν και εκτελέσεων ατόμων που χαρακτηρίζονταν ως «τροτσκι στές, κατάσκοποι και καταστροφεic;». Η κολλεκτιβοποίηση και η Fκβιομηχάvιση δεν επιτεύχθηκαν χωρίς σκληρές διαφωνίες mους κόλπους της ρωσικής πολιτικής ηγεσίας. Επικριτές από τα rιριστερά και τα δεξιά, είχαν θορυβηθεί τόσο από τα μέσα όσο και από τους σκοπούς των προγραμμάτων του Στάλιν, καθώς και από τη φανερή δίψα του για προσωπική εξουσία. Προτού όμως μπορέσουν οι επικριτές του να τον χτυπήσουν, τους χτύπησε ο ίδιος. Τηv περίοδο 1936-1938, περισσότεροι αnό είκοσι επιφανείς παλαιοί Μπολσεβίκοι δικάστηκαν, ομολόγησαν δημόσια τη συμμετοχή τους σε συνωμοσίες εναντίον του κράτους, καταδικάστηκαν, είτε ως τροτσκιστές είτε ως συνεργάτες των αστών αντεπαναστατών, και εκτελέστηκαν. Οι ομολογίες τους, που κατέπληξαν τον κόσμο της εποχής, είχαν αποσπαστεί, όπως έγινε αργότερα γνωστό, με σωματικά και ψυχολογικά βασανιστήρια. Κάπου εννέα εκατομμύρια επιπλέον θύματα των εκκαθαρίσεων αυτών συνελήφθησαν και φυλακί στηκαν ή στάλθηκαν στη Σιβηρία. Εκκαθαρίζοντας τη χώρα από την αντιπολίτευση, ο Στάλιν απέτρεψε μια νέα επανάσταση -πιθανότητα όχι μικρή, αν ληφθεί υπόψη η δυσαρίοσκεια απέναντι στην πολιτική του- και εδραίωσε τη θέση του ως ουσιαστικού δικτάτορα της Σοβιετικής 'Εvωσης. Η σf>βιετική επανάσταση πέτυχε ουσιαστικά αποτελέσματα. Στα 1939 η ιδιωτική παραγωγή και το ιδιωτικό εμπόριο είχαν σχεδόν τελείως εξαλειφθεί. Εργοστάσια, ορυχεία, σιδηρόδρομοι, επιχειρήσεις κοινής ωφελείας, είχαν περιέλθει στην αποκλιιστι κή κατοχή του κράτους. Τα καταστήματα ήταν είτε κρ01ικίος επιχειρήσεις, είτε συνεργατικές, των οποίων οι καταναλωτές κατείχαν μετοχές. Η γεωργία είχε επίσης σχεδόν ολοκληρωτικά κρατικοποιηθεί. Οι εξελίξεις στην κοινωνική σφαίρα δεν '1ήρξαv λιγότερο επαναστατικές. Η θρησκεία, ως παράγοντας · , · Ζ:ωή των ανθρώπων, υποβιβάστηκε σε μια Οέση μικρής
323 σημασίας. Ο χριστιανισμός παρέμενε ακόμα ανεκτός, αλλά οι εκκλησίες ελαττώθηκαν και δεν είχαν πια το δικαίωμα να συμμετέχουν σε καμιά φιλανθρωπική ή εκπαιδευτική δραστη ριότητα. Επιπλέον, τα μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος ήταν εκ προοιμίου άθεοι. Ο μετmαναστατικός κομμουνισμός, όχι μόνο αποκήρυξε κάθε πίστη στο υ"ερφυσικό, αλλά αποπειρά θηκε να καλλιεργήσει μια νέα ηθική. Οι πρωταρχικές αξίες αυτής της θετικής ηθικής, ήταν η εργατικότητα, ο σεβασμός απέναντι στη δημόσια ιδιοκτησία, η προθυμία της θυσίας των ατομικών συμφερόντων για το καλό της κοινωνίας, η αφοσίωση στη σοβιετική πατρίδα και τα σοσιαλιστικά ιδανικά. Με το ξέσπασμα του Β · Παγκόσμιου Πολέμου, το σοβιετικό. καθεστώς είχε αναμφισβήτητα επιτεύγματα στο ενεργητικό του, κυριότερα από τα οποία ήταν: 1) η ελάπωση του αναλφαβη πσμού από 50% τουλάχιστο σε λιγότερο από 20%· 2) αξιοσημείωτη επέκταση της εκβιομηχάνισης 3) εγκαθίδρυση μιας σχεδιασμένης οικονομίας, που λειτουργούσε με αρκετή επιτυχία, έτσι ώστε να εξασφαλίζει πλήρη απασχόληση· 4) διάνοιξη εκπαιδευτικών και πολιτιστικών ευκαιριών σε μεγαλύ τερο αριθμό κοινών ανθρώπων· 5) καθιέρωση συστήματος κρατικών παροχών στις εργαζόμενες μητέρες και στα παιδιά τους, καθώς και δωρεάν ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης για τους περισσότερους πολίτες. Τα επιτεύγματα αυτά ωστόσο πληρώθηκαν με υψηλό τίμημα· τα προγράμματα κρατικοποίησης και εκβιομηχάνισης επιταχύνθηκαν με τόσο ξέφρενους ρυθμούς, ώστε να μην παίρνουν υπόψη τους το καλό του κάθε πολίτη. Το σταλινικό καθεστώς αλυσόδεσε τη Ρωσία σε μια τυραννία τόσο ακραία όσο και η τσαρική· μάλιστα, ο αριθμός των καταδίκων σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας, που υπολογίζεται σε Εiκ001 εκατομμύρια, πιθανώς υπερβαίνει τον αριθμό των καταδίκων που είχαν εξορίσει οι τσάροι στη Σιβηρία.
το rίμημα της Εncwάστασης
2. Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΦΑΣΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΑΛΙΑ Η στροφή της Ιταλίας στον ολοκληρωτισμό μπορεί να φανεί πφίερyη. Οι Ιταλοί βρέθηκαν στο στρατόπεδο των νικητών όταν έληξε ο Α · Παγκόσμιος Πόλεμος. Η Ιταλία, όμως, υπήρξε θύμα ανικανοποίητου εθνικισμού για πολλά χρόνια και τα όνειρα για την οικοδόμηση μιας ισχuι •ι-,ι, αυτοκρατορίας εiχαν
Α11111αιιοποίητος Εθν111ισμός
στην Ιταλία
324 διαλυθεί. Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθεί μια αίσθηση ταπείνωσης και ντροπής, ιδιαίτερα στους κόλπους της νέα: γενιάς, και να ενισχυθεί μια στάση περιφρόνησης απέναντι στο υπάρχον πολιτικό σύστημα. Τα μέλη της παλιάς άρχουσα: τάξης κατά κανόνα χλευάζονταν ως κυνικοί, ταλαvτευόμεvα. ηττοπαθείς και διεφθαρμένοι. Ακόμα και πριν από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, γινόταν λόγος για επανάσταση, για την ανάγκη ενός δραστικού νοικοκυρέματος που θα έσωζε τη χώρο από τους ανίκανους ηγέτες της. Η
ιΕ,αχριίωση και
η rαπιίνωση nοιι ιnίφιρι ο πόλεμος
rι�,ι'ι,. ι>ιομό(.
ι ,,ζι,ωιιισrισμόι; ,. (JI UΙΙ\(Α'ΟΙ,JΙΙ(.ό ί(J()(._
Η εγκαθίδρυση ωστόσο μιας δικτατορίας στην Ιταλία, ποτέ δεν θα ήταν δυνατή χωρίς την εξαχρείωση και την ταπείνωση που επέφερε ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος. Ο κύριος ρόλος των ιταλικών στρατιών ήταν v' απασχολούν τους Αυστριακούς στο Νότιο Μέτωπο, ενόσω οι Βρετανοί, οι Γάλλοι και οι Αμερικανοί σφυροκοποι'·r,ω• τη Γερμαvία για va συνθηκολογήσει, κατά μήκος του Λυτικού Μετώπου. Για την επίτευξη αυτού τοο σκοπού η Ιταλία είχε αναγκαστεί να επιστρατεύσει περισσότεροος από 5,5 εκατομμύρια άνδρες. Από αυτούς, 700 χιλιάδε< σκοτώθηκαν. Το άμεσο οικονομικό κόστος της ιταλικής συμμετοχής στην παγκόσμια σύρραξη ήταν πάνω από 15 δισεκατομμύρια δολάρια. Οι θυσίες αυτές δεν ήταν μεγαλύτΕΡε< από εκείνες των Βρετανών ή των Γάλλων· η Ιταλία όμως ήτανι μια φτωχή χώρα. Επιπλέον, κατά τη διανομή των «λαφύρωvι! μετά τον πόλεμο, οι Ιταλοί πήραν λιγότερα από όω! προσδοκούσαν. Av και η Ιταλία πήρε πραγματικά το' μεγαλύτερο μέρος των αυστριακώ'v εδαφών, που της είχαν 1 υποσχεθεί με μυστικές συνθήκες, οι Ιταλοί υποστήριζαν ότι αυτό ήταν ανεπαρκές τίμημα για τις θυσίες τους και για την πολύτιμη συνεισφορά τους στη νίκη της Αντάντ. Αρχικά οι εθvικιστ� έχυόαv τη χολή τους για την «ταπείνωση των Βερσαλλιώvι εvαvτίοv του προέδρου Ουίλσον, αλλά μετά από λί� επέστρεψαν στην παλιά τους συνήθεια της στηλίτευσης των ηγετών της Ιταλίας. Υποστήριζαν ότι άνθρωποι όπως ο πρωθυπουργός Ορλάvδο υπήρξαν τόσο ανίσχυροι και αδέξια, ώστε επέτρεψαν την εξαπάτηση της χώρας τους.
ο
πόλεμος συνέβαλε στην επανάσταση με πολλούς άλλοuςι τρόπους. Προκάλεσε, πρώτ • απ' όλα, νομισματικό πληθω- 1 ρισμό, με συνέπεια τις υψηλές τιμές και την κερδοσκοπn; Κανονικά, τα ημερομίσθια έπρεπε v' αυξηθούν επίσης, nλί.ά η , ιγορά εργασίας είχε υπερκορεστεί εξαιτίας της επισrροφηc
325 εκατομμυρίων στρατιωτών στην πολιτική ζωή. Επιπλέον, η επιχειρηματική δραστηριότητα είχε αποδιοργανωθεί, εξαιτίας εκτεταμένων και συχνών απεργιών καθώς και του κλεισίματος τωv ξένων αγορών. Η σοβαρότερη ίσως συνέπεια του πολέμου, τουλάχιστο για τις μέσες και ανώτερες τάξεις, ήταν η ανάπτυξη του σοσιαλισμού. Καθώς οι ταλαιπωρίες και το χάος αυξάνονταν, οι ιταλοί σοσιαλιστές αγκάλιαζα\• μια φιλοσοφία συγγενή προς τον μπολσεβικισμό. Ως κόμμα, έσπευσαν να ψηφίσουν υπέρ της συμμετοχής στην Τρίτη Διεθνή. Στις εκλογές του Νοεμβρίου 1919 κέρδισαν περίπου το ένα τρίτο των εδρών στη βουλή. Στη διάρκεια του επόμενου χειμώνα, σοσιαλιστές εργάτες κατέλαβαν περίπου εκατό εργοστάσια και αποπειρά θηκαν vα τα θέσουν σε λειτουργία προς όφελος των εργατών. Ο ριζοσπαστισμός επεκτάθηκε επίσης στις αγροτικές περιοχές, όπου οι λεγόμενες Ερυθρές Ενώσεις οργανώθηκαν για να διαλύσουν τα μεγάλα κτήματα και να εξαναγκάσουν τους γαιοκτήμονες να ελαπώσουv τη γαιοπρόσοδό τους. Οι τάξεις τωv γαιοκτημόνων θορυβήθηκαν ιδιαίτερα και, κατά συνέπεια, βρέθηκαν έτοιμες v' αποδεχτούν το φασιστικό ολοκληρωτισμό ως λιγότερο επικίνδυνη μορφή ριζοσπαστισμού, που θα μπορούσε τουλάχιστο να περισώσει ένα μέρος της ιδιοκτησίας τους από τη δήμευση. 1
Σε ποιο βαθμό το φασιστικό κίνημα εξάρτησε την επιτυχία του από την ηγεσία του Μουσολίνι (Benito Mussolini), είναι αδύνατο να εκτιμηθεί. Ο Μουσολίνι γεννήθηκε το 1883, γιος σοσιαλιστή σιδερά. Η μητέρα του ήταν δασκάλα και, για να σεβαστεί την επιθυμία της, έγινε τελικά δάσκαλος. 'Ηταv ωστόσο ανήσυχος και ανικανοποίητος. Γρήγορα έφυγε από την Ιταλία για να συνεχίσει τις σπουδές του στην Ελβετία. Εκεί αφιέρωσε ένα μέρος του χρόvου του στα βιβλία και το J υπόλοιπο στη συγγραφή άρθρων για σοσιαλιστικές εφημερίδες. Τελικά απελάθηκε από τη χώρα επειδή υποκινούσε απεργίες σε εργοστάσια. Με την επιστροφή του στην Ιταλία, κατέληξε στη δημοσιογραφία ως οριστικό ε"πάγγελμα και τελικά έγινε αρχισυντάκτης του Avanti, της κυριότερης καθημερινής σοσιαλιστικής εφημερίδας. Οι ιδέες του κατά τα προπολεμικά χρόνια υπήρξαν μείγμα αντιφατικών μορφών ριζοσπαστισμού. Διακήρυσσε ότι ήταν μαρξιστής σοσιαλιστής, αλλά αναμείγνυε το σοσιαλισμό του με δόγματα κορπορατισμού, γαλλικής αvαρχοσυvδικαλιστικής προέλευσης, που είχε προσαρμόσει στο σύστημά του.
Η οτ<1t�1οlJμιJμιο ΗιL' Μuι·οοιιι 1
326
."
ι\1
Οι οvτιφατικiς ιδiις του Μοvσολίνι
,,
,. tΙtω.ιιιοιι ιJf.,,,11
Ο Μουσολίνι στηv πραγματικότητα δεv πίστευε σε κανένα ιδιαίτερο σύστημα αρχών. Καvέvας υποστηρικτής μιας συγκε κριμένης φιλοσοφίας δεv θα έκανε τόσο συχνές μεταστροφές Όταv ξέσπnσε ο πόλεμος τοv Αύγουστο του 1914, ο Μουσολί111 υποστήριζε ότι η Ιταλία έπρεπε vα παραμείνει ουδέτερη. Προτοί όμως υιοθετήσει καλά καλά αυτή τη θέση, άρχισε να προπαγανδίζει υπέρ της συμμετοχής στο στρατόπεδο της Αvτάvτ. 'Οταv έχασε τη θέση του αρχισυντάκτη του Avanti, ίδρυσε μια vέα εφημερίδα με τηv ονομασία II Popolo d'Italia (Ο λαός της Ιταλίας) και αφιέρωσε τις στήλες της στηv καλλιέργεια ενθουσιασμού υπέρ του πολέμου. Θεώρησε τηv απόφαση της κυβέρνησης τηv επόμενη άνοιξη vα βγει στοv πόλεμο υπέρ της Αvτάvτ προσωπική vίκη του. Ο όρος φασισμός προέρχεται από το λατινικό fasces, το
327 πελέκι nεριβλημένο από μια δέσμη ράβδων που αντιπροσώπευε την εξουσία του ρωμαϊκού κράτοιχ;· η ιταλική λέξη fascio σημαίνει ομάδα, δέσμη, σωρός. Fasci είχαν ήδη οργανωθεί από τον Οκτώβριο του 1914, ως μονάδες ζύμωσης για να στρέψουν την Ιταλία στην κατεύθυνση των στόχων της Αντάντ. Τα μέλη τοιχ; ήταν νέοι ιδεαλιστές, φανατικοί εθνικιστές και υπάλληλοι κουρασμένοι από την πλήξη. Η αρχική πολιτική nλατφί,ρμα του φασιστικού κινήματος συντάχτηκε από το Μnυσολίνι το 1919: πρόκειται για ένα εκπληκτικά ριζοσπαστικό ντοκουμέντο που απαιτούσε, ανάμεσα στ' άλλα, την υιοθέτηση της καθολικής ψηφοφορίας, την κατάργηση της συντηρητικής Γερουσίας, την εφαρμογή με νόμο της οχτάωρης εργάσιμης ημέρας, βαριά φορολογία του κεφαλαίου, βαριά φορολογία κληρονομιών, δήμευση του 85% των πολεμικών κερδών, τηv αποδοχή της Κοινωνίας των Εθνών και την «αντίθεση σε κάθε ιμπεριαλισμό". Αυτή η πλατφόρμα έγινε αποδεκτή λιγότερο ή περισσότερο επίσημα από το κίνημα μέχρι το Μάιο του 1920, οπότε αντικαταστάθηκε από άλλη, περισσότερο συντηρητικού χαρα κτήρα. Μάλιστα, το νέο πρόγραμμα αποσιωπούσε κάθε αναφορά σε οικονομικές μεταρρυθμίσεις. Με καμιά ωστόσο από τις πλατφόρμες αυτές δεν σημείωσαν οι φασίστες πολιτικές επιτυχίες. Οι φασίστες αντιστάθμισαν την αρχική τους έλλειψη μαζικότητας με πειθαρχημένη επιθετικότητα και σκληρή αποφασιστικότητα. Καθώς το παλιό καθεστώς κατέρρεε, προετοιμάζονταν να καταλάβουν την εξουσία. Το Σεπτέμβριο του 1922, ο Μουσολίνι άρχισε να μιλά ανοιχτά για επανάσταση και έριξε το σύνθημα: «προς τη Ρώμη". Στις 28 Οκτωβρίου 1922, 50 χιλιάδες περίπου μελανοχίτωνες φασίστες nολιτοφύλακι ς κατέλαβαν την πρωτεύουσα. Ο πρωθυπουργός παραιτήθηκε κι ιι την επομένη ο βασιλιάς Βίκτωρ Εμμανουήλ Γ' κάλεσε τι 1 Μουσολίνι να σχηματίσει κυβέρνηση. 'Ετσι, χωρίς να ρίξουν ούτε έναν πυροβολισμό, οι μελανοχίτωνες κατέλαβαν το ιταλικό κράτος. Η εξήγηση δεν πρέπει ν • αναζητηθεί στην ισχύ του φασισμού αλλά στο χάος που δημιούργησε ο πόλεμος και στην αδυναμία και αναποφασιστικότητα των παλιών κυρίαρχων τάξεων. Σε διάστημα τριών χρόνων η επανάσταση του Μου σολίνι είχε ουσιαστικά ολοκληρωθεί. Καταργήθηκε το σύστημα του υπουργικού συμβουλίου κ01 της ευθύνης του στο κοινοβού λιο, επιβλήθηκε το μονοκομματικό κράτος και περιορίστηκε το κοινοβούλιο στο ρόλο της έγκρισης διαταγμάτων.
Η πορεία npoc, τη Ρώμη
328 Κύρια 6όyμαrα rου φασισμού
Τα κυριότερα δόγματα του ιταλικού φασισμού μπορούν να σ:Uνοψιστούv ως εξής: 1) Ολοκληρωτισμός: Το κράτος ενσωματώνει όλα τα συμφέροντα και όλη την αφοσίωση των μελών του. Δεν πρέπει να υπάρχει «τίποτε υπεράνω του κράτους, τίποτε έξω από το κράτος, τίποτε εναντίον του κράτους». 2) Εθνικισμός: Το έθνος είvα η υψηλότερη μορφή κοινωνίας που δημιουργήθηκε ποτέ από ανθρώπους. · Εχει μια δική του ζωή και ψυχή, ξέχωρες από τις ζωές και τις ψυχές των ατόμων που το αποτελούν. Δεν μπορεί ποτέ να υπάρξει πραγματική αρμονία συμφερόντων μεταξύ δύο ή περισσότερων διαφορετι κών εθνών· ο διεθνισμός είναι κατά συνέπεια διαστροφή της ανθρώπινης προόδου. 3) Μιλιταρισμός: Η σύγκρουση είναι η αρχή όλων των . πραγμάτων. Τα έθνη που δεν επεκτείνονται, τελικά μαραίνονται 1501 πεθαίνουν. Ο πόλεμος εξυψώνει και εξευγενίζει τον άνθρωπο κrn αναζωογονεί νωθρούς και πιιρηκμασμέvους λαούς.
Κορnοροrισμό<;
Διακηρύσσοντας την υποταγή του στις πιψαπάvω αρχές, ο Μουσολίνι άρχισε να οικοδομεί εκείνο που οvι'>μααε κοpπορα _τιστικό (σωματειακό) κράτος. Η ιταλική οικονομία τέθηκε κάτω από τη διεύθυνση είκοσι δύο σωματείων, από ω οποία το κάθε ένα ήταν υπεύθυνο για έναν βασικό παραγωγικιΊ τομέα. Σε κάθε σωματείο υπήρχαν αντιπρόσωποι εργατικών ουvfiικάτωv, που τα μέλη τους ήταν οργανωμένα από το φααιο ι ικι'> κόμμα των εργοδοτών και της κυβέρνησης. · Ολα μαζί Τ<Ι ιιί λη αυτών των σωματείων είχαν το καθήκον του καθορισμοί, των συνθηκών εργασίαι;, των ημερομισθίων και των τιμών Στην πράξη, ωστόσο, οι αποφάσεις αυτών τωv σωμάτων διαμιψφώvuvταv με ακρίβεια από την κυβέρνηση. Το 1938, τα η:λπ11αία κατάλοιπα δημοκρατικού ελέγχου εξαλείφθηκαν από την Ιταλία. Η βουλή των αντιπροσώπων αντικαταστάθηκε από τη ουvέλευση των Fasces και των σωματείων, της οποίας τα μέλη διορίζονταν από τ�v· κυβέρνηση.
Η urιοrι·,\ιιι rοι,
Ο κορπορατισμός δεν πέτυχε πολλά στην κατεύθυνση του περιορισμού των δοκιμασιών της Ιταλίας κατά τη διάρκεια της · παγκόσμιοι; ύφεσης που εκδηλώθηκε κατά τη δεκαετία του 1930. Αν και κατάφερε να εμφανίσει τη χώρα καλύτερα οργανωμένη από πριν -οι θαυμαστές του συχνά κόμπαζαν ότι επιτέλους,
329 «έκανε τα τρένα να φτάνουν στην ώρα τους»- ο Μουσολίνι απέτυχε να λύσει τα βασικά της προβλήματα, ιδιαίτερα εκείνα της αγροτιάς, της οποίας το βιοτικό επίπεδο παρέμενε απελπιστικά χαμηλό. Ο φασισμός του Μουσολίνι δεν απείχε πολύ από φαντασίωση· το ότι οι Ιταλοί βρέθηκαν τόσο πρόθυμοι να εξαπατηθούν δεν αποτελούσε παρά ένα μέτρο της αηδίας τους προς την παλιά ηγεσία τους. 3. Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΝΑΖΙΣΤΙΚΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΑΣ Η Γερμανία υπέκυψε στον ολοκληρωτισμό μετά την Ιταλία. Για μια μικρή περίοδο μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, τα γεγονότα έδειχναν να στρέφουν τη χώρα προς τα αριστερά. Οι περισσότεροι από τους πολιτικούς ηγέτες της αμέσως μπαπολεμικής κυβέρνησης ήταν σοσιαλιστές, μέλη του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος. Η ρεφορμιστική τους πολιτική, που σε πολλούς φαινόταν αρκετά ριζοσπαστική πριν από τον πόλεμο, εμφαvιζότα\i πια υπερβολικά ήπια σε μια ομάδα ακραίων μαρξιστών που είχαν αναθαρρήσει από την επανά σταση στη Ρωσία. Αυτοαποκαλούμενοι Σπαρτακιστές, με επικεφαλής τους ικανούς ηγέτες Ρόζα Λούξεμπουργκ και Κάρολο Λίμπκνεχτ, αποπειράθηκαν το 1919 vα οργανώσουν μια εξέγερση που θα έφερνε την προλεταριακή επανάσταση στη Γ ψμαvία. Παρά τη βοήθεια που δέχτηκαν από τους Ρώσους Μπολσεβίκους, η εξέγερση συνετρίβη· ο Λίμπκνεχτ και η Ρόζα Λούξεμπουργκ σκοτώθηκαν από στρατιώτες, καθώς τους μπέφεραv στις φυλακές. Για vα επιτύχει την ήττα των Σπαρτακιστώv, η κυβέρνηση είχε καταφύγει σε ιδιωτικές ομάδες κρούσης με επικεφαλής απογοητευμένους αξιωματικούς του στρατού, ανθρώπους που δεν συμπαθούσαν αληθινά το δημοκρατικό σοσιαλισμό περισσότερο από το ρωσικό κομμου νισμό, και που έμελλαν vα στρέψουν τη δυσαρέσκειά τους σύντομα εvαvτίοv της κυβέρνησης, στης οποίας τη διάσωση είχαν συντελέσει.
Γιρμσvία: οι Σnαρrαχισriι;
Αμέσως μετά την ήπα της σπαρτακιστικής εξέγερσης, οι ηγέτες ενός συvασπισμού σοσιαλιστών, καθολικών κεντρώων και φιλελεύθερων δημοκρατών σύνταξαν το 1919 ένα σύνταγμα για τη vέα γερμανική δημοκρατία, που αντανακλούσε μια, γενικά, προοδευτική πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία. Π ροέβλεπε την υιοθέτηση της καθολικής ψηφοφορίας, τόσο
Η Δημοιφαriα της Βαϊμάρης
330 για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες την αρχή της υπουργικής ευθύνης ενώπιον του κοινοβουλίου· έναν χάρτη δικαιωμάτων, που δεν εγγυόταν μόνο τα αστικά δικαιώ ματα και τις πολιτικές ελευθερίες, αλλά και το δικαίωμα του πολίτη στην εργασία, στην εκπαίδευση και στην προστασία κατά των κινδύ\ιων μιας βιομηχανικής κοινωνίας. Η δημοκρατία όμως που εγκαθιδρύθηκε με βάση αυτό το σύνταγμα, περιστοιχίστηκε με προβλήματα από τη γέννησή της. Οι αντιδραστικοί και οι άλλοι εξτρεμιστές συνωμοτούσαν εναντίον της. Επιπλέον, ο γερμανικός λαός είχε μικρή εμπειρία δημοκρατικής διακυβέρνησης. Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης (που ονομάστηκε έτσι από το όνομα της πόλης όπου συντάχτηκε ο καταστατικός της χάρτης) δεν ξεπήδησε από τους πόθους μιας πλειοψηφίας του λαού· γεννήθηκε από την αλλαγή που επιβλήθηκε στη Γερμανία κατά την ώρα της ήττας της. Η αστάθειά της την καθιστούσε πιθανό θύμα των δυνάμεων που απελπισμένα προσπαθούσε να δαμάσει. Αιrια ιοι; γιρμανιιωύ ολοκληρωι ισμοιι: ( IJ η η11α στον nόλιμο
Οι παράγοντες που οδήγησαν στον τελικό θρίαμβο του γερμανικού ολοκληρωτισμού ήταν πολλοί και ποικίλοι. Ο πρώτος ήταν η αίσθηση ταπείνωσης που προερχόταν από την ήττα στον πόλεμο. Κατά την περίοδο 1871-1914, η Γερμανία είχε υψωθεί σε περίοπτη θέση πολιτικού και πολιτιστικού κύρους. Το γερμανικά πανεπιστήμια, η γερμανική επιστήμη, φιλοσοφία και μουσική γνωρίστηκαν και θαυμάστηκαν από ολόκληρο τον κόσμο. Παράλληλα η χώρα είχε γνωρίσει μια αξιοσημείωτη ευημερία, ξεπερνώντας το 1914 τη Βρετανία και τις Ηνωμένες Πολιτείες σε μερικούς τομείς βιομηχανικής παραγωγής. Κατόπιν επακολούθησε το συντριπτικό πλήγμα του 1918· η Γερμανία ανατράπηκε από το βάθρο της και αφέθηκε στο έλεος των πανίσχυρων εχθρών της. · Ηταv υπερβολικά δύσκολο για το γερμανικό λαό να δείξει κατανόηση. Δεν μπορούσε να πιστέψει ότι οι ανίκητες στρατιές του είχαν πραγματικά νικηθεί στο πεδίο της μάχης. Γρήγορα, άρχισε να ενισχύεται ο μύθος κατά τον οποίο το έθνος «μαχαιρώθηκε πισώπλατα�. από σοσιαλιστές και Εβραίους που βρίσκονταν στην κυβέρνηση. Παρ· όλο που δεν υπήρχε ίχνος αλήθειας, η κατηγορία αυτή συντέλεσε ώστε να περισωθεί η πληγωμένη υπερηφάνεια των Γερμανών πατριω· τών. Όσοι αναζητούσαν έναν αποδιοπομπαίο τράγο, κατέκρι ναν την ελαστικότητα και ανευθυνότητα που φαινόταν να
331
χαρακτηρίζει το καθεστώς της αβασίλευτης δημοκρατίας. Ισχυρίζονταν ότι το Βερολίνο αντικατέστησε το Παρίσι ως πρωτεύουσα ελαφρότητας και παρακμής. Εκείνο που έδειχνε να χρειάζεται η χώρα ήταν μια αυταρχική διακυβέρνηση που θα αποτελούσε την αιχμή μιας εκστρατείας για την ανάκτηση του σεβασμού του κόσμου προς τη Γερμανία. • Ενας άλλος κύριος λόγος για την απήχηση του ολοκληρωτισμού ήταν ο πληθωρισμός, από τον οποίο υπέφερε η Γερμανία κατά τη δεκαετία του 1920. · Οταν η χώρα άρχισε να δοκιμάζεται από την εκτεταμένη ανεργία, η κυβέρνηση αύξησε την προσφορά χαρτονομίσματος, που τελικά κατέληξε σε κατακλυσμό, προκειμένου να χρηματοδοτήσει προγράμματα ασφάλισης κατά της ανεργίας και να προσπαθήσει να παράσχει στους πολίτες της τα οικονομικά μέσα για να διατηρηθούν στη ζωή. Το αποτέλεσμα ήταν μια περίοδος άγριου πληθωρισμού, που έπληξε το ηθικό της αστικής τάξης. Τα ημερομίσθια και οι μισθοί δεν μπορούσαν να ακολουθήσουν την τεράστια αύξηση τοu κόστους ζωής. Εκείνοι που εξαρτώνταν από σταθερά εισοδήματα, συνταξιούχοι και μέτοχοι, έβλεπαν την ασφάλειά τοuι; να υπονομεύεται. Καθώς έχαναν την εμπιστοσύνη τους προς την ικανότητα της κυβέρνησης να τους βοηθήσει, οι άνθρωποι εκείνοι άρχισαν παράλληλα να χάνουν οποιαδήποτε πίστη είχαν προς την αβασίλευτη δημοκρατία. Η Γερμανία ανάρρωσε από τον πληθωρισμό κατά το τέλος της δεκαετίας τοu 1920, σε μεγάλο βαθμό χάρη στην κλιμακωτή ελάττωση των πληρωμών των αποζημιώσεων και σε δάνεια και επενδύσεις από το εξωτερικό. Η αστική τάξη, όμως, με τηv τραυματική εμπειρία τοu πληθωρισμού, συνέχισε να αναζητά μια κυβέρνηση που θα υποσχόταν να προσέξει τις ανάγκες της και να αντιμετωπίσει ευνοϊκά τα προβλήματά της. Η αναζήτηση εντάθηκε με την επέλευση της Μεγάλης Κρίσης του 1929. · Οnως θα φανεί πιο κάτω, η κρίση υπήρξε μεγάλη συμφορά για το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου. Σε λίγες χώρες, ωστόσο, έγιναν τα αποτελέσματά της περισσότερο αισθητά από όσο στη Γερμαvία. Οι αγρότες εξοργίστηκαν με την κατάρρευση των τιμών των 11ροϊόντων τους και με το βάρος χρεών και φόρων. Οι φοιτητές των πανεπιστημίων έβλεπαν ελάχιστη προοπτική να βρουν μια Ο�uη σε ήδη κορεσμένα επαγγέλματα. · Εξι εκατομμύρια φγάτες ήταν άνεργοι. Για μια ακόμα φορά, η αστική τάξη έβλεπε τις καταθέσεις της να εξανεμίζονται.
(2) οικονο,,ια
',nολι1�Μ> ,nοι ηιλ οιιιοοn::ς
333 'Ενα πολιτικό αποτέλεσμα ήταν η μεταστροφή πολλών εργατών προς το Κομμουνιστικό Κόμμα. Η αποτυχία των Σnαρτακιστών είχε, για ένα διάστημα, κατασιγάσει τους φόβους της αστικής τάξης για ενδεχόμενη κατάληψη της εξουσίας από την Αριστερά. Στις προεδρικές όμως εκλογές του 1932, το Κομμουνιστικό Κόμμα πήρε περίπου έξι εκατομμύρια ψήφους, περισσότερο από το ένα έβδομο του συνόλου. 'Οnως είχε συμβεί και στην Ιταλία, ένας αριθμός καπιταλιστών και ιδιοκτητών είχε τρομάξει μπροστά σε ό,τι θεωρούσε ως αυξανόμενο κίνδυνο μnολσεβικικής επανάστασης και έδωσε την υποστήριξή του σε ένα διαφορετικό τύπο ολοκληρωτισμού, σαν το μικρότερο από τα δύο κακά. Οι καταβολές του γερμανικού ολοκληρωτισμού ανάγονται στα 1919, όταν μια ομάδα εφτά ανδρών συναντήθηκε στο Μόναχο και ίδρυσε το Εθνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα των Γερμανών Εργατών. Αμέσως ο σκοτεινότερος από τους εφτά αναδείχτηκε ως ηγέτης τους. 'Ηταν ο Αδόλφος Χίτλερ (Adolf Hit\er), γεννημένος το 1889, γιος κατώτερου τελωνειακού υπαλλήλου της Αυστρίας. Ο Χίτλερ πέρασε τα πρώτα χρόνια της ζωής του δυστυχισμένος και απροσάρμοστος. Ατίθασος και απειθάρχητος από παιδί, φαίνεται ότι πάντα τον βάραινε μια αίσθηση ανικανοποίητου. Υπήρξε αποτυχημένος στο σχολείο και αποφάσισε να γίνει καλλιτέχνης. Για το σκοπό αυτόν, πήγε στη Βιέννη το 1909, ελπίζοντας να μπει στην Ακαδημία. Απέτυχε ωστόσο στις απαιτούμενες εξετάσεις. Για τα επόμενα τέσσερα χρόνια, αναγκάστηκε να βγάζει το λιγοστό ψωμί του ως ευκαιριακός εργάτης και ζωγράφος μικρών σκίτσων και υδατογραφιών. Στο μεταξύ ανέπτυξε βίαιες ποληικές προκατα λήψεις. 'Εγινε διάπυρος θαυμαστής ορισμένων κραυγαλέων αντισημιτών πολιτικών της �ιέννης και εφόσον συνέδεε τον ιουδαϊσμό με τον μαρξισμό, μίσησε και το μαρξισμό. 'Οταν ξέσπασε ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Χίτλερ ζούσε στο Μόναχο και, αν και Αυστριακός πολίτης, κατατάχτηκε στο γερμανικό στρατό. Μετά τον πόλεμο, από κοινού με άλλους απογοητευμένους Γερμανούς κατήγγειλε τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης. Το 1923, ο Χίτλερ τέθηκε επικεφαλής μιας απόπειρας πραξικοπήματος (putsch) από μέρους των «φαιοχιτώνων)), του ιδιωτικού στρατού των Ναζί. Η έναρξη του κινήματος ανακηρύχτηκε σε μια μnιραρί,1, όπου ο Χίτλερ πυροβόλησε με περίστροφο στο ταβάνι. Οι φαιοχίτωνες ωστόσο διαλύθηκαν
/3) ο φό/kχ
101)
ΜπολοΕ/Jικιομοίι
Η ίδρυση ΤΟΟ Ναζιστικού Κόμματος η αρχή της στοδιοδρψίας τοο Χίτλt:ρ
334 γρήγορα και ο Χίτλερ καταδικάστηκε σε φυλάκιση, στη διάρκεια της οποίας συνέταξε μια διακήρυξη των πεποιθήσεών του, με τον τίτλο Ο αγώνας μοu (Mein Kampf). Σ' αυτή την ασυνάρτητη πραγματεία εξέφρασε το μίσος του για τους Εβραίους και τους κομμουνιστές, την αντίληψή του για την προδοσία της Γ ερμaνίaς από τους εχθρούς της του Α' Παγκόσμιου Πολέμου, καθώς και την πεποίθησή του ότι μόνο με ισχυρή ηγεσία θα μπορούσε η χώρα να ξανακερδίσει τη δικαιωματική της θέση στην ευρωπαϊκή κοινότητα εθνών. Η ναζισnκή ιnαι.ιάιπαση
Το μήνυμα του Χίτλερ έβρισκε απήχηση σε έναν αυξανόμενο αριθμό απογοητευμένων και απειλούμενων οικο νομικά συμπατριωτών του. Στις εκλογές του 1928, οι Ναζί κέρδισαν δώδεκα έδρες στη Βουλή. Το 1930 κέρδισαν 107 έδρες, αυξάνοντας τις ψήφους τους από 800 χιλιάδες σε 6,5 εκατομμύρια. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού του 1932, το κοινοβουλευτικό σύστημα κατέρρευσε: Κανένας αρχηγός κόμματος δεν μπορούσε ν' αποκτήσει πλειοψηφία στη Βουλή, επειδή οι Ναζί αρνούνταν να δώσουν ψήφο εμπιστοσύνης σε οnοφδήnοτε κυβέρνηση στην οποία δεν ήταν ο Χίτλερ επικεφαλής, ενώ οι κομμουν�στές αρνούνταν να συνεργαστούν με τους σοσιαλιστές. Τον Ιανουάριο του 1933, μια ομάδα αντιδραστικών βιομηχάνων, τραπεζιτών και Πρώσων γαιοκτη μόνων έπεισε τον πρόεδρο Χίντεμπουργκ (Paul von Hindenburg) να διορίσει το Χίτλερ καγκελάριο, προφανώς με τη σκέψη ότι θα μπορούσαν να τον ελέγχουν. Συμφωνήθηκε να υπάρχουν μόνο τρεις Ναζί στο υπουργικό συμβούλιο και ότι ο φον Πάnεν (Franz von Papen), ένας καθολικός αριστοκράτης, θα κρaτούσt: τη θέση του aντικαγκελaρίου. Οι υποστηρικτές του σχεδίου όμως υποτίμησαν την τεράστια πλημμυρίδα μαζικής υποστήριξης πίσω από το ναζιστικό κίνημα. Ο Χίτλερ δεν άργησε να εκμεταλλευτεί στο έπακρο τη νέα ευκαιρία του· έπεισι το Χίντεμπουργκ να διαλύσει τη βουλή και να προκηρύξει νέες εκλογές στις 5 Μαρτίου. • Οταν συγκλήθηκε, η νέα Βουλή ψήφισε να δοθούν στο Χίτλερ απεριόριστες εξουσίες. Σύντομα, η σημαία της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης αντικαταστάθηκε από τη σημαία του αγκυλωτού σταυρού των εθνοσοσιαλιστών. Η νέα Γερμανία διακήρυξε ότι ήταν το «Τρίτο Ράι,c., διάδοχος της αυτοκρατορίας των Hohenstaufen του Μεσαίωνα και της αυτοκρατορίας των Hohenzollern των νεότερων χρόνων. Mi-nn ., · ·
335 ρες αλλαγές. Η Γερμανία μετατράπηκε σε ένα έντονα συγκεντρωτικό κράτος, με την κατάργηση της αρχής της ομοσπονδίας, που υπήρξε χαρακτηριστικό του αυτοκρατορικού προτύπου του Βίσμαρκ· όλα τα πολιτικά κόμματα, εκτός από το Ναζιστικό, τέθηκαν εκτός νόμου· ο ολοκληρωτικός έλεvχος επεκτάθηκε στον τύπο, στην εκπαίδευση, στο θέατρο, στον κινηματογράφο, στο ραδιόφωνο, καθώς και σε πολλούς κλάδους της παραγωγής και του εμπορίου· δραστικά μέτρα πάρθηκαν εναντίον των Εβραίων: εκδιώχθηκαν από τις δημόσιες υπηρεσίες, στερήθηκαν τη γερμανική ιθαγένεια και, πρακτικά, αποκλείστηκαν από τα πανεπιστήμια. Με το πέρασμα των χρόνων, ολόκληρο το καθεστώς έδειχνε να στρέφεται όλο και περισσότερο σε μια ριζοσπαστική κατεύθυνση. Η νέα τάση κορυφώθηκε το 1938 με την επέκταση του κομματικού ελέvχου στο στρατό και την έναρξη μιας φανατικής σταυροφορίας εναντίον των Εβραίων για την εκδίωξή τους από τη χώρα ή ακόμα και για την ολοκληρωτική τους εξόντωση. Ως προς την ιδεολογία ο γερμανικός ολοκληρωτισμός έμοιαζε με την ιταλική παραλλαγή του φασισμού σε πολλά από τα ουσιαστικά του χαρακτηριστικά: και οι δύο ήταν κολλεκτι βιστικοί, αυταρχικοί, εθνικιστικοί, μιλιταριστικοί και εχθρικοί προς τους διανοουμένους. Υπήρχαν ωστόσο μερικές σημαντικές διαφορές. Ο ιταλικός φασισμός δεν είχε ποτέ ρατσιστική βάση. Είναι αλήθεια, βέβαια, ότι μετά το σχηματισμό του • Αξονα Ρώμης-Βερολίνου, τη συμμαχία που σχηματίστηκε το 1936, ο Μουσολίνι εξέδωσε αντιεβραϊκά διατάγματα. Η «φυλή11 όμως δεν αποτέλεσε κεντρικό θεωρητικό στήριγμα του ιταλικού φασισμού όπως συνέβη με τον γερμανικό εθνικοσοσιαλισμό. Οι Ναζί υποστήριζαν ότι η λεγόμενη άρειο φυλή, που υποτίθεται ότι συμπεριλαμβάνει τους Βορειοευρωπαίους ως τα τελειότερα δείγματά της, ήταν η μόνη που έκανε ποτέ αξιοσημεiωτη συνει σφορά στην ανθρώπινη πρόοδο. Επιπλέον υποστήριζαν ότι τα επιτεύγματα και οι πνευματικές ιδιότητες ενός λαού καθορί ζονται από το αίμα. Έτσι, τα επιτεύγματα του Εβραίου παραμένουν για πάντα εβραϊκά ή ανατολίτικα, ανεξάρτητα από το χρονικό διάστημα που θα μπορούσε να ζει σε μια δυτική χώρα. Αυτό συνεπαγόταν ότι εβραϊκή επιστήμη, εβραϊκή λογοτεχνία ή εβραϊκή μου01κή δεν μπορούσε ποτέ να αντιπροσωπεύσει αληθινά το γερμανικό έθνος. Προφανώς, το μεγαλύτερο μέρος του παραπάνω δόγματος δεν ήταν παρά
Γερμανικό οτροτόnfδο ουγκίντρωσης
θεωρητικοποiηση μιας σκοπιμότητας. Οι Ναζί καταδίωκαv τους Εβραίους, επειδή ο Χίτλερ ο ίδιος ήταv φαvατικός αvτι σημiτης και επειδή χρειάζοvταv έvav αποδιοπομπαίο τράγο για va του φορτώσουv τηv εvοχή για τις συμφορές του έθvους τους. 'Ωσπου va ολοκληρώσει τηv τροχιά του αυτός ο εξτρεμισμός, εκατομμύρια Εβραίοι συvελήφθησαv, βασαvίστη καv, δολοφοvήθηκαv σε στρατόπεδα συγκέvτρωσης. 'Αλλοι αvτιπρόσωποι «ατελώv» φυλετικών και κοιvωvικώv ομάδων, ομοφυλόφιλοι, τσιγγάνοι, αvτιvαζιστές διαvοούμεvοι είχαv παρόμοια μοίρα. Ο εξτρεμισμός τωv αvτισημιτικώv εκστρατειώv του Χίτλερ υπογραμμίζει το γεγονός ότι ο εθνικοσοσιαλισμός ήταv φαvατικότερος από τοv ιταλικό φασισμό. 'Ηταv
337
Ιταλική αφίσα του Μουσολίνι με nροφαvή στόχο την εκθείαοη των αγροτών.
συγκρίσιμος με μια vέα θρησκεία, όχι μόvο ως προς το δογματισμό του και το τιλετουργικό του, αλλά και ως προς τηv αδιάλλακτη μισαλλοδοξία του και τοv επεκτατικό του ζήλο. Παρά το γεγοvόι; ,rι η Γερμανία ήταv μια από τις περισσότερο εκβιομηχαvιrιμέvες χώρες του κόσμου, ο εθvικο σοσιαλισμός είχε μια περίεργη αγροτική χροιά, που ο ιταλικός φασισμός δεv είχε. Το κλειδί της ναζιστικής θεωρίας περιεχόταν στη φράση Blut und Boden (αιμα και χώμα). Η λέξη χώμα δεv υποδήλωνε μόvο βαθύ σεβασμό για τηv πατρίδα, αλλά και μια σταθερή στοργή για τους αγρότες, 01 οποίοι θεωρούvταv ότι εvσάρκωvαv τις καλύτερες ιδιότητες της γερμανικής φυλής. Καμιά τάξη του γερμανικού λαού δεv έτυχε περισσότερο γεvvαιόδωρης μεταχείρισης από τη ναζιστική κυβέρνηση. Αυτή η μεγάλη εκτίμηση για τους ανθρώπους της υπαίθρου προερχόταν αναμφίβολα εvμέρει από το γεγονός ότι είχαv τοv υψηλότερο ρυθμό γεvvήσεωv στο σύνολο του πληθυσμού και, κατά συνέπεια, ήταv πολύτιμοι από στρατιωτική άποψη. Εξηγείται επίσης από τηv απέχθεια τωv vαζιστώv ηγετών για ό,τι αντιπροσώπευε η πόλη - όχι μόvο το διαvοουμεvισμό και το ριζοσπαστισμό αλλά και το μεγάλο κεφάλαιο και τα περίπλοκα προβλήματα της βιομηχανικής κοιvωvίας. Στηv προσπάθειά του vα ελέγξει όλες τις πλευρές της εθνικής ζωής, ο ναζισμός δεv έμοιαζε μόvο με τοv ιταλικό φασισμό, αλλά και με όλα τα ολοκληρωτικά καΟΙ:'στώτα. Τα σuvδικάτα αvτικαταστάθηκαv
Διαφσpiς με rav ιrαλ,κα φασισμό
338
Φ11υιυ1ικιi αφίσα για το ετήσιο «Αγροτικό συνέδριο» ιωv Ναζί, όπου το κόμμα ταυτίζεται με τη γη και ιnυς αγρότες.
από το Εθνικό Μέτωπο Εργασίας, που ελέγχοvταv από το κράτος άρχισαν προγράμματα δημόσιων έργων, που περι λάμβnvav avaδaσώσεις, στέγαση και κατασκευή aυτοκιvητp δρόμωv. Μια πολιτική επavεξοπλισμού οδήγησε σε παραπέρα βιομηχανική οργάνωση και συντέλεσε στηv ελάττωση της avεrγίaς. Η σύνθετη
σημασία τοu γερμανικού και του ιταλικού ολοκληρωτισμού
Η σημασία του γερμανικού και του ιταλικού ολοκληρω τισμού αποτελεί ακόμα avτικείμεvο avτιτιθέμεvωv γvωμώv τωv μελετητών της σύγχρονης ιστορίας. Μερικοί υποστηpίζουv ότι ήτav απλώς η εvθρόvιση της βίας, από μέρους τωv μεγάλων καπιταλιστών, στηv προσπάθειά τους va σώσουν το ετοιμοθό vaτo σύστημά τους από τηv καταστροφή. Είναι αλήθεια ότι η επιτυχία και τωv δύο κιvημότωv vα καταλάβουν τηv εξουσία, εξαρτήθηκε σε κάποιο βαθμό από τηv υποστήριξη τωv μεγάλων γaιοκτημόvωv και τωv μεγιστάvωv της βιομηχανίας. Σύμφωνο με άλλη aποψη, ο ιταλικός και ο γερμανικός ολοκληρωτισμά, θεωρείται ότι υπήρξε αντίδραση τωv οφειλετών εvavτίov τωv πιστωτών, τωv αγροτών εvavτίov τωv τραπεζιτών και τωv βιομηχάvωv, και τωv μικρών επιχειρηματιών εvavτίov του
339
Ο Μουσολίνι ινώ ι�nηγιί tνιι από το πρώτο τικικηρ ιrις Φίuτ
μεγάλου κtφuλιιίοι κω τωv μιιvοπωι ιr�κώv εκδηλώσεων. Ακομu άλλοι μελετητές του φασιστικοu κινήματος το ερμη vεύοuv ως εξέγερση evavτiov του κομμουνισμού, ως οπισθο δρόμηση στοv πρωτογονισμό, ως αποτέλεσμα της απελπισίαc τωv μαζώv, ως διαμαρτuρία evavτiov τωv αδuvαμιώv τηc δημοκρατίας ή ωc υπi:rτnτ., fκδήλωση εθνικισμού. Avn1 ο φίβολα, ηταv όλα αuτu μuζ lν\ιιι ο άποψη τα τελευταία χρόνια υποστηρίζει ότι ο φασισμα; και ο ναζισμός ήταv ακραιες εκδηλώσεις τάσεων που κuριαρ χούσαv σε όλες τις βιομηχανικές χώρες. Av η επίσnιιn πολιτική τωv περισσότερων δuτικώv χωρώv κατά τη δtκαετιιι του 1930 έπαιρνε όλο και περισσότερο αυταρχική μορι;,, οτεvά tλεγχόμεvη οικοvομία, περιορισμός της παραγωγήc 'ι ιι1 τη συγκράτηση τωv τιμώv, επέκταση τωv εfοπλιnιι,'1\ ιο ΤΙ)\ προαγωγή της ευημερία αυτό σuvέβαιvr " ι -.,η n ιι Ηι ί.flvη μαστίζοvταv εκείνη τηv περίοδο από Π<φc°)μοιrι 1ι 1Η 1ί�λ11μιηο
i ΟΙ ΔΗΜΟΚΡΑ ΤΙΕΣ ΣΤΟ ΜΕΣΟΓιUΛΕ:.ΜΟ Οι τρεις δυτικές δημοκρατίες, δηλ η Βρtταvία, η Γαλλία και 01 Ηvωμέvtς Πολιτείες, ακολούθησαν γενικά παράλληλες πορείες στη διαρκεια τωv χρόvωv μετα τοv Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι κυβερvήσtιι; και τωv τριώv χωρωv αποπειράθηκαν vα βασιστούν σε μεΟόδοuς και ntποιθήσfιι· ,,,. . tnικρατήσει πριv από τοv πόλεμο. Οι I ιι/'ιι. 1:,)•ι,ι ι• ιΊ"
τ
αξικη σι γιφοuση στη l �Αλία
340 περίεργο, συνέχιζαν να φοβούνται τη Γερμαvία και vo προβαίνουν σε οποιεσδήποτε ενέργειες μπορούσαν vα διατη ρήσουν τον παραδοσιακό τους εχθρό όσο το δυνατό πιο αδύναμο. Κάτω από τηv ηγεσία του μετριοπuίlούς ουvτηρητικού Πουανκαρέ (Raymond Poincare), που διατήρησε τηv πρωθυ πουργία από το 1922 μέχρι το 1924 και από το 1926 μέχρι το 1929, οι Γάλλοι ακολούθησαν μια αvτιπληθωριστικι'1 πολιτική που αποσκοπούσε στο να κρατήσει τις τιμές τωv βιομηχαvικώv προϊόvτωv χαμηλά, πιέζοντας τα ημερομίσθια προς τα κάτω. Αυτή η πολιτική ικανοποιούσε τους επιχειρηματίες, αλλά ήταv σκληρή για τηv εργατική τάξη. Ο Εριό (Edouard Herriot), ριζοσπάστης σοσιαλιστής που υπήρξε πρωθυπουργός τηv περίοδο 1924-1926 ήταν, παρά τηv ονομασία του κόμματός του, εκπρόσωπος τωv μικροεπιχειρηματιώv, αγροτών και μικροα στών. Ο Εριό τάχθηκε υπέρ της κοιvωvικής μεταρρύθμισης, αλλά αρνήθηκε vα επιβάλει φόρους για τις δαπάνες που θα συvεnαγόταv. Η ταξική σύγκρουση βρέθηκε στηv επιφάνεια τωv γαλλικών εθνικών υποθέσεων σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1920. Ενώ οι βιομηχανίες ευημερούσαν, οι εργοδότες απέρριπταν τα αιτήματα τωv συνδικαλιστών για συλλογικές συμβάσεις. Μια περίοδο μεγάλων απεργιών αμέσως μετά τοv πόλεμο ακολούθησε η κάθετη μείωση της συνδικαλιστικής δραστηριότητας. Οι εργάτες παρέμειvαv απογοητευμί-vοι, ακόμα και όταv η κυβέρνηση εφάρμοσε έvα τροποποιημέvο πρόγραμμα κοιvωvικής ασφάλισης το 1930, που προέβλεnt ασφάλεια κατά της ασθένειας, του γήρατος και του θαviιτου. Οι οικονομικίς δυσκολifς rης Bρtruviaς
Η ταξική σύγκρουση οξύνθηκε και στη Βρετανία. Στηv προσπάθειά της vα ξανακερδίσει τηv αμετάκλητα χαμίvη θέση της ως κύριας βιομηχανικής και οικονομικής δύναμης του κόσμου, η Βρετανία, όπως και η Γαλλία, ακολούθησt αντιπληθωριστική πολιτική, που επιδίωκε να μειώσει τις τιμές των βιομηχανικών αγαθών, καθιστώντας τα έτσι ελκυστικότερα στην παγκόσμια αγορά. Το αποτέλεσμα ήταv η μείωση των ημερομισθίων, που υπέσκαψε το βιοτικό επίπεδο πολλών Βρετανών εργατών. Η δυσαρέσκειά τους συvτέλεσf στηv εκλογή μιας κυβέρνησης του Εργατικού Κόμματος το 1924 και το 1929. Η μειοψηφία του όμως στο κοινοβούλιο δεv άφηvι μεγάλες πιθανότητες να nραγματοnοιήσfι τίποτf σημαντικό, ακόμα και αv ο ηγέτης του, πρωθυπουργός Μακντόναλντ (J. Ramsay MacDonald), ήταv αγωvιστικόηιιιχ: σοσιαλιο1ι'1ι:. Το
341
1926 τα βρετανικά συνδικάτα έγιναν κατά πολύ αγωvιστικό τερα, εξαιτίας των ιδιαίτερα απελπιστικών επιπέδων των ημερομισθίων στα ανθρακωρυχεία, καθώς επίσης επειδή η συντηρητική κυβέρνηση, που επέστρεψε στην εξουσία κάτω από την πρωθυπουργία του Μnάλvτουιv (Stanley Baldwin) το 1925, αρνήθηκε να εγκαταλείψει τον αντιπληθωριστικό της προσανα τολισμό. Τα συνδικάτα οργάνωσαν μια γενική πανεθνική απεργία που, αν και απέτυχε ως συνδικαλιστική στρατηγική, έστρεψε την αστική τάξη, περισσότερο παρά ποτέ, εναντίον των εργατών. Οι Ηνωμένες Πολιτείες συνιστούσαν αναμφίβολα την πιο απόρθητη μορφή συντηρητικής εξουσίας ανάμεσα στις δημο κρατίες. Οι πρόεδροι που εξελέγησαν στη διάρκεια της . δεκαετίας του 1920, ο Χάρντινγκ (Waπen G. Harding), ο Κούλιτζ (Ca\vin Coolidge) και ο Χούβερ (Herbert Hoover), εφάρμοσαν μια κοινωνική φιλοσοφία που είχε διαμορφωθεί από τους μεγιστάνες του μεγάλου κεφαλαίου κατά τον 190 αιώνα, ενώ το Ανώτατο Δικαστήριο χρησιμοποίησε το δικαίωμα της ακύρωσης δικαστικών αποφάσεων για να ακυρώνει προοδευτικούς νόμους που είχαν εκδώσει οι κυβερνήσεις των πολιτειών και σπανιότερα το Κογκρέσο.
Ο σwτηρητισμός στιc; ΗΠΑ
Η πορεία της δυτικής ιστορίας άλλαξε δραματικά με την έλευση της παγκόσμιας ύφεσης το 1929. 'Εχει ήδη αναφερθεί το γεγονός όσον αφορά τη συμβολή του στην άνοδο του ναζισμού. · Ολες όμως οι χώρες αναγκάστηκαν να συμβιβαστούν με την οικονομική και κοινωνική καταστροφή που προκάλεσε. Η cψεγάλη κρίσφ• είχε τις ρίζες της σε μια γενική αγροτική κρίση στη διάρκεια της δεκαετίας του 1920, αποτέλεσμα αυξημένης μεταπολεμικής αγροτικής παραγωγής, που είχε ρίξει τις τιμές του σιταριού και άλλων αγαθών, τόσο όσο να χρεωκοnούv οι αγρότες χωρίς όμως και να ανακουφίζονται οι φτωχοί των πόλεων. Στη χρόνια αγροτική δοκιμασία προστέθηκε η χρηματιστική κρίση που άρχισε με την κατάρρευση των τιμών στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης το 1929· με την πτώση της αξίας των μετοχών, οι τράπεζες αvτιμετώ,1ισαv έλλειψη κεφαλαίου και αναγκάστηκαν να κλείσουν· οι διεθνείς επενδυτές απαίτησαν την πληρωμή των χρεών τους- οι βιομηχανίες, μη μπορώντας να πουλήσουν, σταμάτησαν την παραγωγή και άρχισαν να απολύουν εργάτες. Η ανεργία συρρίκνωσε παραπέρα τις αγορές -λιγότεροι άνθρωποι είχαν
Η Μεyάλη Κρίση
342 λιί,'1111 , 11· ,,,, ιιyομίιοουv Ο\ιιllιΊ 11 ι·ιιηρεσίt, κιιι ωηη , συρρικvωοη. μι ι η 01:φϊι 1ηι·,ο&rηι1ι•ι ot 11tιJ1
Tu uποτι:ί•ιιματα τηι Ι\μ1011ι 11ημι1ν ΠΟΙΙ\Ι Η, μορφει, nι δ1οφορες χώρι:ι., 111 Δι αηι, Ί (1 ι <η 1 η Βμηαvία ε, κn ·έλt-ιψι 10v χρι>σο κuvόva (gold �1c1ndι1rd). \ ιιι v
<ικολουΗηοι, 11
"υjiι ι>vηοη 1ωv Η\·ωμεvωv Πολι1ι:ιωv 10 1933 Ano'1υvbt-,,v ιιι ιι1 ,ομιuμuτο τους απο την r ιμη ιοι. χμιοου 01 χωρι:ι., υι 11:, έλπ (ov \·U καταοτηοουv το χρημu φτηvοι ι:-μο. καvο\Ιται το t- ιιι, πιμιοοότ1:ρο διαθέσιμο για προγρομμι11ι1 ι,ι 1ιι•<"•ιι ... οι ι(Jιωτι κης οικονομικής αvόρρωοη Η tvt-μyι: ι!Ι αυτή υπη�χ ι: u rψόδρομοι, εvός ευρέος προγράμμuτυι. vομιuμω ικου ι:-λ1:γχuu πuυ έγινε οημαvτικο οτοιχειο μιας γεvικηι. r10λ1111\ηι., οικuvομι κού fΑvικιομού
'Οπω
πληροφόρησt- ο πι>οt-δμοι Ροι ojj1:λ1
(Franklιn D. Roosevelt) την Οικοvομικη Δ1αοκ1:ψι, 1ου Λοvδιvοιι " 1'11.1. «το σ ταθερό εσωτερικό οικονομικό uυοτημο ι:v<>< ίΞ•,., , ιι σημαvτικότεροc, nupayuv1uς για ιηv 1:υημι:μιu ιυι, , :r:ιι , 1 τιμή του νομίσματός του μi:οω μεταfiΛητωv OXHJt-ω\ �Η ,
ι�ι,vιιι λάγματα άλλων χωpωvιι
·, ,..,•ιιt
.ιε
την
πατροπαράδοτη
Ηδη το 1932, η Bpt: 1 οvιι ι nολ111κη
του
ελ1:υt11:μοι
• μ 1 11,ιι Οι προστατευτικοί δασμοί αυξήθηκαν οι: μ1:ρ1κιι rtE •11 :1 ι ιεις μέχρι και 100'\,. Ι οωτερικά, η Βρετανία δεv πήρε δραστικά μέτfΧ) για vo <111 , ι ,·ιι τα αποτι:λεσματα της κρισης. Μια κυβέρνηση εθvικήι ου ,,,γαοίας που αvελαβε την εξουσία το 1931, με υπουργικό ι1ι\. ,,ύλιο αποτελούμενο από εκπροσώπους τωv Συvτηρητι κι.,ν, τωv Φιλελευθέρων και τωv Εργατικών, υπήρξε απρόθυμη vcι δαπανήσει παραπάvω από τα έσοδά της, πράγμα που θα ήταν απαραίτητο προκειμένου vα υποστηρίξει προγράμματα Εσωηρικη nολιτικη
κοινής ωφελειας. Από όλες τις δημοκρατίες της ηπειρωτικής Ευρώπης, η Γαλλία ήταν εκείνη που υιοθέτησε τηv πιο προωθη μέvη πολιτική για vα καταπολεμήσει τις ανισότητες και τις δοκιμασίες που ακολούθησαν την οικονομική ύφεση. Το 1936, σε uπαvτηοη μιας απειλης υπερσυντηρητικών στοιχείων για ανατροπή της δημοκρατίας, σχηματίστηκε μια κυβέρνηση Λαϊκού Μετώπου, κάτω από την ηγεσία του σοσιαλιστή Μπλουμ (Leon Blum, 1872-1950), και από στελέχη του Ριζοσπαστικού, του Ριζο οπαοτικου Σοσιαλιστικου και του Κομμουνιστικού Κόμματος, που παρέμεινε στην εξουσiα δύο χρόνια. Το Λαϊκό Μέτωπο εθνικοποίησε τη βιομηχανία πυρομαχικών και αvαδιοργάvωσε την
343 Τράπεζα της Γαλλίας, έτσι ώστε να στερήσει τους διακόσιους μεγαλύτερους μετόχους της από τον μονοπωλιακό έλεγχο που ασκούσαν στην τραπεζική πίστη. Επιπλέον, επέβαλε εργασιμη εβδομάδα σαράντα ωρών για όλους τους εργάτες των πόλεων και εγκαινίασε πρόγραμμα δημόσιων έργων. 'lδρυσε έναν οργα· vισμό σιταριού για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων των αγροτών, και ιδιαίτερα για τον προσδιορισμό της τιμής του σιταριού και τη διάθεσή του. Αν και η μεγάλη απειλή από τη Δεξιά είχε αποσοβηθεί για την ώρα από το Λαϊκό Μέτωπο, οι συντηρητικοί γενικά απέφευγαν τη συνεργασία και δεν εντυπωσιάζονταν από τις προσπάθειές του να βελτιώσει τις συνθήκες της γαλλικής εργατικής τάξης. Ο αντισημιτισμός που είχε εμφανιστεί την εποχή της υπόθεσης Ντρέιφους, επανεμφα νίστηκε. Ο Μnλουμ που ήταν Εβραίος και σοσιαλιστής, θεωρείτο από τους επιχειρηματίες πρόδρομος ενός Γάλλου Λένιν και ακούγονταν να λένε μεταξύ σοβαρού και αστείου, «καλύτερα ο Χίτλερ παρά ο Μnλουμ>>. Η επιθυμία τους πραγματοποιήθηκε προτού εκπνεύσει η δεκαετία. Οι δραματικότερες αλλαγές στην οικονομική nολιτι"ή μετά την κρίση, πραγματοποιήθηκαν όχι στην Ευρώπη, αλλά στις Ηνωμένες Πολιτείες. Μια εξήγηση είναι ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν προσκολληθεί για περισσότερο χρό\)ο στην οικονομική φιλοσοφία του 19ου αιώνα. Πριν από την ύ�εση, οι επιχειρηματικές τάξεις ήταν σταθερά προσκολλημέ·Jες στο δόγμα της ελευθερίας του συμβάλλεσθαι και υnοστr'1ριζαν το δικαίωμά τους να σχηματίζουν μονοπώλια και να χρηι,ιμοnοιούν το κράτος ως πράκτορά τους για τη μη πραγματοποίηση των αιτημάτων τόσο των εργατών, όσο και των κ ατrιναλωτών. Εξάλλου, η ύφεση στις Ηνωμένες Πολιτείες υπήρξε υξύτερη από όσο στις ευρωπαϊκές δημοκρατίες. Η βιομηχαν1ι<ή παραγωγή ελαττώθηκε κατά δύο τρίτα· η δομή των αγροτικών τιμών και των κοινών μετοχών κατέρρευσε· χιλιάδες τοάnεζες αναγκά στηκαν να κλείσουν. Οι άνεργοι αυξήθηκαν σε δεκαπέντε εκατομμύρια, ή σε σχεδόν 33'� του συνολικού εργατικού δυναμικού. Μια απόπειρα ανακούφισης 11nό τη δοκιμασία περιλήφθηκε στο πρόγραμμα αναμόρφωσης και ανοικοδόμησης, γνωστό ως New Deal. Ο κύριος αρχιτέκτονας και προωθητής του προγράμματος αυτού, ήταν ο Φραγκλίνος Ρούσβελτ ( 18821945) που διαδέχτηκε το Χούβερ στην προεδρία στις 4 Μαρτίου 1933.
Το New Dt!al
344 Τα cπιτηyματα τοι Ροιο/JΕλι
Στόχος του νέου οικονομικού προγράμματος ήταν η διατήρηση του καπιταλιστικού συστήματος, με τη διαχείριση της οικονομίας και την εφαρμογή προγραμμάτων κοινωνικής ανακούφισης και δημόσιων έργων για την αύξηση της μαζικής αγοραστικής δύναμης. Αν και το νέο πρόγραμμα βοήθησε πραγματικά στην οικονομική ανάρρωση τόσο του κάθε πολίτη ξεχωριστά όσο και της χώρας στο σύνολό της, μέσω προγραμμάτων νομισματικού ελέγχου και κοινωνικής ασφάλι Jης, άφησε το κρίσιμο πρόβλημα της ανεργίας άλυτο. Το 1939, ιιετά από έξι χρόνια εφαρμογής του, οι Ηνωμένες Πολιτείες ι:iχαv ακόμα πάνω από 9 εκατομμύρια άνεργους εργάτες, αριθμός που ξεπερνούσε το σύνολο των ανέργων του υr.όλοιnου κόσμου. Είναι μια ειρωνεία της ιστορίας ότι μόνο το ξέ Jnασμα ενός νέου παγκόσμιου πολέμου μπόρεσε να επιτύχει τr J πλήρη ανάρρωση, που το νέο οικονομικό πρόγραμμα είχε αποτύχει να εξασφαλίσει, κατευθύνοντας εκατομμύρια ανθρώ πους από την αγορά εργασίας προς το στρατό και δημιουργώντας απασχολήσεις στα αμέτρητα εργοστάσια που στράφηκαν στην παραγωγή πολεμικού υλικού. 5. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ
Α νrιμετοφuσική
Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, που αποδείχτηκε τόσο απογοητευτικός για τόσο πολλούς, καθώς και τα γενικά αποθαρρυντικά γεγονότα που τον ακολούθησαν, κατέστησαν δύσκολη την προσκόλληση σε οποιαδήποτε αντίληψη ύπαρξης ενός λογικού σύμπαντος. Οι φιλόσοφοι της εποχής,·. σε μεγαλύτερο βαθμό από τους προγενεστέρους τους, διακήρυξαν ότι δεν είχε νόημα να προσπαθεί κανείς να βρίσκει απαντήσεις σε ερωτήματα για τη φύση της απόλυτης πραγματικότητας. Αυτοί οι αvτιμεταφυσικοί απέρριψαν την αναζήτηση του Θεού ή του «νοήματος» της ζωής, ως καταδικασμένη και, κατά συνέπεια, άσκοπη προσπάθεια. Ο στοχαστής αυτής της τάσης με τη μεγαλύτερη ίσως επίδραση ήταν ο Βιεννέζος Βίτγκεvστάιv (Ludwig Wittgenstein, 1889-1951), ιδρυτής από κοινού με τον 'Αγγλο Ράσελ (Bertrand Russel, 1872-1970), της σχολής του «λογικού θετικισμού)) (\ogical positivism). 'Οπως αναπτύχθηκε παραπέρα από τον λεγόμενο <<κύκλο της Βιέννης», του οποίου ηγέτης ήταν ο Κάρναπ (Rudolf Carnap), ο λογικός θετικισμός
345 εμφανίστηκε ως ασυμβίβαστα επιστημονική φιλοσοφία, που δεν ενδιαφέρεται για αξίες ή ιδανικά, παρά μόνο στο βαθμό που μπορούν vα εκδηλωθούν μέσω των μαθηματικών ή της φυσικής. Γενικά, ο λογικός θετικισμός απορρίπτει ως «χωρίς νόημα» καθετί που δεv μπορεί vα αναχθεί σε κάποιαν «αντιστοιχία έvα προς ένα» με κάποιο στοιχείο του φυσικού σύμπαντος. Με άλλα λόγ10, ανάγει τη φιλοσοφία σε έvα απλό όργανο ανακάλυψης της αλήθειας, σε αρμονία με τα γεγονότα του φυσικού περιβάλλοvτο . Τ ηv απογυμνώνει σχεδόν ολοκληρωτικά από το παραδοσιακό της περιεχόμενο και τη χρησιμοποιεί ως μέσο απάντησης ερωτημάτων και λύσης προβλημάτων Οι θετικιστές ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για τηv πολιτική θεωρία, θεωρώντας τοv τομέα αυτόν ως ιδιαίτερα βαρυμέvο με αναπόδεικτες υποθέσεις και αμφιβητήσιμα δόγματα. Οι κοινωνιολόγοι ενίσχυσαν τους φιλοσόφους στην άρνηση της αξίας τη μεταφυσικής. · Εvας από τους σημαντικότερους ήταν ο Γερμανό Βέμπερ (Max Weber, 1881-1961), που υποστήριξε στο βιβλίο του Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού (1905) ότι η θρησκεία πρέπει vα γίνει κατανοητή ως κοινωνική δύναμη, που συντέλεσε, στην προκειμένη περίπτωση, στην εξάπλωση του καπιταλισμού.
Ο Φρόιντ. θΕμΕλ1ωτής της αρ τη ψu ανάλυσης
346 Καθιστώντας την εργασία πρωταρχική αρετή και την αργία υπέρτατο αμάρτημα, ο προτεσταντισμός, σύμφωνα με το Βέμπερ, προήγαγε την ηθική της εργασίας που, με τη σειρά της, τροφοδότησε με καύσιμα τους πρώτους καπιταλιστές επιχειρη ματίες. · Οταv στράφηκε στη μελέτη του σύγχρονου κόσμου, ο Βέμπερ συμπέρανε ότι οι κοινωνίες θα πέφτουν αναπόφευκτα όλο και περισσότερο κάτω από τον έλεγχο συνεχώς εnεκτειvόμεvωv και δυνάμει ολοκληρωτικών γραφειοκρατιών. Αναγνωρίζοντας την έκταση κατά την οποία μια τέτοια εξέλιfη μπορούσε να απειλήσει την ανθρώπινη ελευθερία, ο Βέμπερ εισήγαγε την έννοια της «χαρισματικής» ηγεσίας ως μέσου απόδρασης από την αnοvεκρωτική τυραννία του κρατικού ελέγχου. Το <<χάρισμαι> - -όρος ελληνικής προέλευσης- έχει, σύμφωνα με το Βέμπερ, μια σχεδόν μαγική ιδιότητα που μπορεί να υποβάλει την ηρωολατρεία και που, αν χρησιμοποιηθεί σωστά από τον κάτοχό της, θα μπορούσε να δημιουργήσει μια εξουσία που θα αμφισβητούσε την ισχύ της γραφειοκρατίας. Ο ίδιος ο Βέμπερ αναγνώρισε όχι μόνο τη γοητεία αλλά και τους κινδύνους της χαρισματικής εξουσίας, κινδύνους που οι σταδιοδρομίες του Χίτλερ και του Μουσολίνι κατέστησαν σύvτομά εμφανέστατους. · Εvας άλλος στοχαστής, ο οποίος αντιμετώπιζε τη θρησκεία πιο πολύ ως ισχυρή κοινωνική και ψυχολογική δύναμη παρά ως κλάδο της μεταφυσικής, ήταν v Ελβετός ψυχολόγος Γιουγκ (Karl Jung, 1875-1961). Μαθητήc αρχικά και οπαδός του Φρόιδ, ο Γιουγκ προκάλεσε ρήξη στιc σχέσεις του με τον πνευματικό του μέντορα, διακηρύσσοντας την ύπαρξη μιας δύναμης πίσω από το ατομικό υποσυνείδητο, το εγώ και το υπερεγώ: του «συλλογικού υποσυνειδήτου». Το φιλολο γικό υπόβαθρο του Γιουγκ και η προσωπική του κλίση προς το μυστικισμό συντέλεσαν vα πειστεί για τη διαρκή ψυχολογική 1<01 θεραπευτική αξία του μύθου και της θρησκείας, κάτι που ο Φρόιδ αρνείται va αναγνωρίσει. Αντιροσιοναλιστικiι; και αντιδημοιφατικίς φιλοοοφiιι.;
Τα έργα μερικών φιλοσόφων κατά τη διάρκεια των χρό,,ωv 1ου μεσοπολέμου, όχι μόνο avτavaκλoύoav μια αίσθηση κρίσης και απελπισίας, αλλά επιπλέον, εξαιτίας της επίδρασής rους συνέβαλαν και στη δημιουργία της. Εξέχοντες ανάμεσά τους ήταν ο Ιταλός Παρέτο (Vilfredo Pareto, 1848-1923) και ο Γψμαvός Σπέγκλερ (Oswald Speng\er, 1�-1936), που συμφω νούσαν ως προς την περιφρόνησή τους για τις μάζες, την πεποίθησή τους ότι η δημοκρατία ήταν κάτι αδύνατο, την
347 οvτ1[Ηι1\·1" ,ιψι \1 ίοτ1κη nκo"·n τους και το Clnυμαnμό τnυς προς ,.,,ιι><Η>, κιιι tπ1Uι11κυυι, ,.μχηγuι,, () tπίγκλfp ήταν, απο ιΙC>Λλfς uπόψflς, πιο ακραίος οπό τον Πaρέτο. Αν κuι γύρω στα l lJ 1� είχε συμπληρώσει μια πλούσιο κ01, οπό μερικές απόψεις, λαμπρή φιλοσοφία της ιστορίας με τίτλο Η παρακμή της Δύσης, ru κατοπινό του γρanτa αvτaνaκλούσav ολοκληρωτικές ,11,ιικuτaλήψεις. Με το έργο του Η ώρα της κρίσης, που δημοσιεύτηκε το 1933, κεραυνοβόλησε τη δημοκρατία, τον tιμηνισμο, το διεθνισμό, τις κaτωτερες τάξεις και τις μη λευκές φυλές. Εξύμνησε εκείνους που «αισθάνονται γεννημένοι και '(i ητοί να γίνουν κυρίαρχοι�., το «υγιή ένστικτο, τη φυλή, τη ι 'fΛηση γιο ιδιοκτησία και εξουσία». Ο Σπέγκλερ anεχθaνότaν την παλιό αναλυτική λογική των διανοουμένων των πόλεων και ί,ητησε οπό τους ανθρώπους να θαυμάσουν τη «βαθιά σοφία των αγροτικών οικογενειών». «Οι άνθρωποι», υποστήριξε, «είναι αρπακτικό θηρία» και όσοι αρνούνται αυτό το συμπέρασμα είναι απλώς (CΟpπaκτικό θηρίο μf σπασμένο δόντια». Οι λογοτεχνικές κινήσεις κατά τη διάρκεια της μεσοπολεμι κής περιόδου έδειχναν τάσεις παρόμοιες με εκείνες της φιλοσοφίας. Ο, κυριότεροι μυθιστοριογράφοι, ποιητές, δραμα τουργοί, ενδιαφέρονταν βαθιά γιο το κοινωνικό και πολιτικό προβλήματα καθώς και γιο την ελπίδα και τη μοίρα της ανθρωπότητας. 'Οπως 01 φιλόσοφοι, είχαν απογοητευθεί οπό το σκληρό γεγονότα του Α' Παγκόσμιου Πολέμου, καθώς και από την αποτυχία της νίκης να εκπληρώσει τις υποσχέσεις της. Πολλοί Επηρεάστηκαν βαθιά Επίσης οπό τις επαναστατι κές εξελίξεις στην επιστήμη και ιδιαίτερο οπό τις εξερευνήσεις των κρυμμένων μυστικών του νου οπό τη νέο επιστήμη της ψυχανάλυσης. Μεγάλο μέρος 1ης λογοτεχνίας του μεσοπολέμου εξέφρασε θέματα ματαιότητας, κυνισμού, απογοήτευσης. 'Ητaν μια εποχή κυριορχημένη από εκείνους, των οποίων το ιδανικά είχαν συντριβεί οπό το γεγονότα της εποχής τους. Το κλίμα της δημιουργήθηκε οπό το πρώτο μυθιστορήματα του Χέμινγουεϊ (Ernest Hemingway, 1899-1961), από την ποίηση του Αγγλοaμε ρικaνού 'Ελιοτ (T.S. Eliot, 1888-1965) και οπό το θεατρικά έργο του Γερμανού Μπρεχτ (Bertolt Brecht, 1898-1956). Στο μυθιστόρημά του Ο ήλιος ανατέλλει ξανά, ο Χέμινγουεϊ έδωσε στο κοινό μια ισχυρή περιγραφή της ουσιαστικής τραγωδίας της λεγόμενης «χαμένης γενιάς» και έθεσε ένα πρότυπο, που άλλοι συγγραφείς, όπως ο Αμερικανός Φιτζέραλντ (F.Scott Fitzge rald), επρόκειτο σύντομο ν' ακολουθήσουν. Στο ποίημά του
Λσyοτιχνιιcή σποyοήτινση
348 Έρημη χώρα (1922) ο Έλιοτ παρουσίασε μια φιλοσοφία που βρισκόταν κοντά στην απελπισία: απ' τη στιγμή που γεvvιΕσαι, έμοιαζε vα λέει, η ζωή είναι ένας ζωντανός θάνατος που λιώνει ανάμεσα στην πλήξη και στην απελπισία. Ο Μπρε)(Τ, σε θειιτ ρικά έργα γραμμένα για vα παιχτούν στο προλεταριακό κοινό των καμπαρέ, διακήρυσσε τη διαφθορά του αστικού κράτους και το άσκοπο του πολέμου. Πνιυμαrική αnαμόνωση
Τα Εργα πολλών συγγραφt:ωv του μεσοπολέμου αvτα· vακλούσαv σε αυξανόμενο βαθμό την απομόνωση των συvειδητοnοιημΕvωv διαvοουμt:vωv και τη συρρίκνωση του κοινού τους, που, όπως αvαφt:ρθηκε ήδη, χαρακτήριζε τα χρόνια πριν από τον Α · Παγκόσμιο Πόλεμο. Ενώ ο Μπρεχτ μετέφερε τα επαναστατικά του μηνύματα στους δρόμους του Βερολίνου, άλλοι συγγραφείς έγραφαν κυρίως ο ένας για τον άλλο, ή για ένα μικρό κύκλο διαvοουμέvωv που ήταν σε θέση vα καταλάβουν τί έλεγαν. Ο · Ελιοτ φόρτισε την ποίησή του με απόκρυφες αναφορές ο Ιρλανδός Τζόις (James Joyce, 1882-1941), του οποίου η ικανότητα vα μπαίνει στο μυαλό των ηρώων του και v·α αναnαράγει τη ((συνειρμική ροή» τους στο χαρτί τον κατέστησε συγγραφΕα πρώτης γραμμής, Εγραφε με μια πολυπλοκότητα που λίγοι μόνο μπορούσαν vα εκτιμήσουν. Το ίδιο ίσχυε, αv και σε μικρότερο βαθμό, για τα μυθιστορήματα του Γάλλου Προυστ (Marcel Proust, 1871-1922) και της Αγγλίδας Γουλφ (Virginia Woolf, 1882-1941). Στα μυθιστορή ματα και δοκίμιά της, η Γουλφ υπήρξε εύγλωπη και δηκτική επικρίτρια της άρχουσας τάξης της Αγγλίας, που στρεφόταν εvμΕρt:ι εvαvτίοv της καταπίεσης των γυναικών ακόμα και μέσα σ' αυτή την τάξη.
Η ιniδροση
Η μεγάλη κρίση της δεκαηίας του 1930 επέβαλε επανεξέταση των μεθόδων και τωv σκοπών της λογοτεχνίας. Στο κλίμα της οικονομικής στασιμότητας και των απειλών του ολοκληρωτισμού και του πολέμου διαμορφώθηκε η θεωρία κατά την οποία η λογοτεχνία Εnρεπε vα έχει πολιτικό σκοπό, ότι έπρεπε vα καταδικάζει την κακία, τη σκληρότητα._και τη βαρβαρότητα και vα δείχνει το δρόμο προς μιά δικrnότερη κοινωνία. 'Επρεπε ακόμα vα είναι μια λογοτεχνία που vα μην απευθύνεται μόνο προς τους συναδέλφους διανοουμένους, αλλά και στους απλούς ανθρώπους. Η νέα τάοη καθρεφτίστηκε στα έργα μιας ποικιλίας συγγραφέων. Ο Αμερικανός Στάιvμπεκ (John Steinbeck, 1902-1968) στα Σταφύλια της οργής απεικόνισε
Jf')( κρίσης
349 τα βάσανα των εξαθλιωμένων αγροτών που έφευγαν από τη «θάλασσα της σκόvης» προς την Καλιφόρνια, μόνο και μόνο για v' αvακαλύψουv ότι ολόκληρη η γη της μονοπωλείται από εταιρείες που εκμεταλλεύονταν τους εργάτες τους. Το μυθιστορήματα του Γάλλου Μαλρό (Andre Malreaux, 1901-1976) είναι διαποτισμένα από τη βεβαιότητα ότι ο ανθρώπινος αγώνας εvαvτίοv της τυραvvίας και της αδικίας είναι εκείνο που δίνει vόημα και αξία στη ζωη. Νέοι Βρετανοί συγγραφείς, όπως ο Ώvτεv (W.H Auden), ο Σπεvτερ (Stephen Spender) και ο 'Ισεργουvτ (Christopher lsherwood), διακήρυσσαν, ως φιλοκομ· μουvιστές, ότι οι καλλιτέχνες είχαν υποχρέωση va πολιτικο ποιήσουν την τέχνη τους προς όφελος της επανάστασης. Απέρριπταν την απαισιοδοξία των στοχαστών της αμέσως προηγούμενης περιόδου για χάρη της αισιοδοξίας που εξα σφάλιζε η πολιτική στράτευση για ένα κοινό σκοπό. Σ' αυτό διέφεραν ριζικά από το Γάλλο Σαρτρ (Jean-Paul Sartre, 1905-1982), του οποίου η απαισιόδοξη φιλοσοφία του υπαρξισμού διατυπωνόταν για πρώτη φορά τότε. Ο Σαρτρ ι>πήρξε καθηγητής φιλοσοφίας σ' ένα λύκειο ·του Παρισιού και κοτόπιv ηγέτης του γαλλικού αντιστασιακού κινήματος εvαvτίοv των Γερμανών. Η φιλοσοφία του πήρε το όνομά της από τη θεωρία κατά την οποία η ύπαρξη των αvθρώπιvωv όvτωv ως ελεύθερων ατόμων είναι το θεμελιακό γεγονός της ζωής. Η ελευθερία αυτή όμως δεν βοηθά την ανθρωπότητα- αποτελεί αντίθετα πηγή άγχους και τρόμου Αvτιλαμβαvόμεvα, έστω ακαθόριστα, ότι είvαι ελεύθερα, ηθικά υπεύθυνα για τις πράξεις τους, τα αvθρώπιvα όντα αισθάνονται ξένα σ' έvαv ξένο κόσμο. Δεν μπορούν vα έχουν εμπιστοσύνη σ' έvαv καλοπροαίρετο Θεό ή σε ένα σύμπαv που καθοδηγείται από έvαv σκοπό, επειδή, σύμφωνα με τον Σάρτρ, όλες αυτές οι αντιλήψεις έχουν αποδειχτεί φαντασιώσεις από τη σύγχρονη επιστήμη. Ο μόνος δρόμος διαφυγής από την απελ.,.,,ηjα είναι εκείνος της ενεργού συμμετοχής στις ανθρώπινες υποθι, r Θα πρέπει vα σημειωθεί ότι, εκτός από τον αθεϊστικό υπαρfιο�, του Σαρτρ, υπήρξε επίσης μια προγενέστερη χριστιανική εκδο) 1. που είχε τις καταβολές της στη διδασκαλία του Kipκt\"' , , (Soeren Kierkegaard, 18131855), ενός Δανού θεολόγου τι,, μέσων του 19ου αιώvα Οπως και ο αθεϊστικός, ο χριστιο vικός υπαρξισμός δίδασκε επίσης ότι η κύρια αιτία της ανθρώπινης αγωνίας και του τρόμου είναι η ελευθερία, αλλά
Υπαρξισμός
Σαρτρ
350
'Opyouιλ
Κέινς
ανήγαγε την προέλευση της ελευθερίας αυτής στο προπατορικό αμάρτημα. · Εvας άλλος συγγραφέας που αρνήθηκε να επιτρέψει στον εαυτό του την πολυτέλεια του πολιτικού οπτιμισμού, ήταν ο 'Αγγλος Όργουελ (George Orwell. 1903-1950). Αν και συμπαθούσε την υπόθεση του διεθνούς σα,ιαλισμού, ο Οργοuελ συνέχιζε να επιμένει ότι όλα τα πολιτικά κινήματα ήταν διεφθαρμένα σε κάποιο βαθμό. Παρότρυνε τους συγγραφείς v' αναγνωρίσουν την υποχρέωση να γράφουν μόνο ακοuλοuθώvτας τις δικές τους εμπειρίες. Πόvω απ· όλα οι συγγραφείς δεν θα έπρεπε ποτέ να παπαγαλίζουν απλώς μια κομματική προπαγάνδα. Τα δύο τελευταία μυθιστορήματα τοι, Όργουελ, Το αγρόκτημα των ζώων και το 1984, γραμμένα κατό τη διάρκεια και αμέσως μετά τον Β • Παγκόσμιο Πολεμο, είναι εύγλωττες εκφράσεις αυτής της δυσπιστίας απέναντι στα πολιτικό συστήματα, είτε της Δεξιάς είτε της Αριστεράς, τα οποία ευαγγελίζονται τη δημοκρατία αλλό στην πράξη εκμηδενίζουν την ανθρώπινη ελευθερία. Ο οπτιμισμός στη διάρκεια της δεκαετίας του 1930, ήταν γενικό χαρακτηριστικό των συγγραφέων που ήταν έτοιμοι να συνηγορήσουν υπέρ μιας βίαιης αλλαγής στην κοινωνική τάξη, ιδιαίτερα ανθρώπων nou συμπαθούσαν τις αρχές του κομμου νισμού και τα επιτεύγματα της Σοβιετικής Ρωσίας. Εξαίρεση αυτού τοu κανόνα ήταν ο Βρετανός οικονομολόγος Κέινς (John Maynard Keynes, 1883-1946) nou υποστήριζε ότι ο καπιταλισμός θα μπορούσε να λειτουργήσει, αν οι κυβερνήσεις έπαιζαν έναν ρόλο στη διαχείρισή του, και τοu οποίου οι θεωρίες συντέλεσαν στη διαμόρφωση της οικονομικής πολιτικής τοu Ρούσβελτ. Ο Κέινς είχε υπηρετήσει ως οικονομικός σύμβουλος της βρετανικής κυβέρνησης κατά τη διάρκεια της διαπραγμάτευσης των συνθηκών του Παρισιού το 1919. Είχε εξοργιστεί από τους σκληρούς όρους που επιβλήθηκαν στους Γερμανούς, υποστηρί ζοντας ότι το μόνο nou μπορούσαν να πετύχουν ήταν να διατηρήσουν τα μίση και τις αβεβαιότητες που θα συντελούσαν στην πρόκληση νέου πολέμου. Η απογοήτευσή του ωστόσο δεν τον απομάκρυνε από την ενασχόληση με τον κόσμο και τα προβλήματά του. Ο Κέινς ήταν ένας κοσμοπολίτης και επιτυχημένος επιχειρηματίας. Πίστευε ότι ο καπιταλισμός, αφού βελτιώνονταν τα εγγενή ελαττώματά τοu, θα μπορούσε να παράσχει κάθε κοινωνική δικαια,ύvη και υπηρεσία που ήταν
351
Ο όγyλος οικονομολόγος Κέινς
δυνατό va περιμένουν λογ1κοί όvθρωπuι. Ο ι-;ωιιτuλισμός, ωστόσο, απαιτούσε παράλληλα μ10 <(Πλαστική εγχείριση)), τηv οποία οι περισσότερο συντηρητικοί οπαδοί του θεωρούσαν υπερβολ,κό δραστική. Πρώτον, η ιδέα ενός μόνιμα ισοσκε λισμένου προϋπολογ,σμού έπρεπε va εγκαταλειφθει Ο Κέινς ποτέ δεv συνηγόρησε υπέρ μιας συνεχώς ελλειμματικής ρηματοδότηση , Προτιμούσε βέβαια τηv ελλειμματική λειτουρ γία του δημόσ,ου οικονομικού τομέα, στις περιπτώσεις που οι ιδιωτικέ επενδύσει ήταν υπερβολικό ανεπαρκείς για v ικαvοποιήσουv τις ανάγκες της χώρας. Στις περ,πτώσεις ομι <, που η ',φεση παραχωρούσε τη θέση τη urηv ανάκαμψη, η ιδ,ωτικη χρηματοδότηση θα μπορούσε v' αvτικαταστήσε,, σχεοοv κατά καvόvα, τηv ελλειμματική δημόσια δαπάνη Ευvοουnε τη συσσώρευση και επένδυση μεγάλων ποσών ριψοκιvδυvου κεφαλαίου (venture capίtal), το οποίο θεωρούσε ως τη μοvη κοινωνικό παραγωγ1κή μορφή κεφαλαίου. Τέλος, ο Κέ,vι, συνιστούσε το vομ1σματικό έλεγχο ω μέσο προαγωγή ευημερίας και πλήοους απασχόλησης. Θα προτιμούσε τηv εγκα ί ρυοη vός συστήματος «διευ υvόμεvου νομίσματος» (managed curr •ncy), όπω κοινό ονομάζεται, που η αξία του καvοvίζεται μι- μια διαδ,κασία συστολής ή δ,αστολής, σύμφωνα με τ:ς αvάγκει, 1 ης 01κοvομίας. Κατά συvέπε,α, θα εξασφαλι (ότοv η ευημερίο nτηv εσωτερική αγορά. και καvέvα έθνος δεv
352
τάσι,ς στην
θα έμπαινε στον πειρασμό να «ζητιαvέψει από το γείτονά του» επιδιώκοντας τον ανόητο στόχο του ενεργητικού εμπορικού ισοζυγίου. riχνη
Οι τάσεις στην τέχνη ακολουθούσαν γενικά παράλληλη πορεία με τις αντίστοιχες της λογοτεχνίας. Για μεγάλο μέρος της περιόδου, οι εικαστικοί καλλιτέχνες συνέχιζαν να εξερευνούν αισθητικά σύνορα που ήταν πολύ απομακρυσμένα από τη συμβατική καλαισθησία των ανθρώπων. Ο Πικάσο ακολούθη_σε την ιδιαίτερη ιδιοφυία του, καθώς τον οδηγούσε βαθύτερα στις κυβιστικές παραλλαγές και επινοήσεις. Το ίδιο έκαναν άλλοι, όπως ο Γάλλος Λεζέ (Fernand Leger, 1881-1955), που συνδύαζε την αφοσίωση στις κυβιστικές αρχές με τα τεχνουργήματα του βιομηχανικού πολιτισμού. Μια ίσως πιο προχωρημένη ομάδα από τους κυβιστές, οι εξπρεσιονιστές, υποστήριζαν ότι, εφόσον το χρώμα και η γραμμή εκφράζουν εvδοφυείς ψυχολογικές ιδιότητες που μπορούν να αναπαρασταθούν χωρίς αναφορά σε κάποιο θέμα, ένας ζωγραφικός πίνακας δεν χρειάζεται να έχει καθόλου θέμα. Ο Ρώσος Βασίλι Καντίνσκι (1866-1944) nροέκτειvε αυτή τη λογική στο συμπέρασμά της, ονομάζοντας τους χωρίς τίτλο πίνακές του «αυτοσχεδιασμούς)) και fnι μένοντας ότι δεν σήμαιναν τίποτα. Μια δεύτερη ομάδα εξπρεσιονιστών απέρριψε το διαvοουμεvισμό εν εvόματι της λεγόμενης «αντικειμενικότητας», με την οποία εννοούσε μια ψύχραιμη εκτίμηση της κατάστασης του ανθρώπινου μυαλού. Η ανάλυσή τους πήρε τη μορφή επίθεσης εναντίον της πλεονεξίας και της παρακμής της μεταryολεμικής Ευρώπης. Κυρίαρχος στους κόλπους αυτής της ομάδας ήταν ο Γερμανός Γκροζ (Georg Grosz, 1893-1959), του οποίου η σκληρή σατιρική γραμμή, παρομοιάστηκε με ccξυράφι που κόβει έvα μεγάλο πυώδες σπυρί)). Μια άλλη σχολή εξέφρασε τηv αnέχθειά της προς τον κόσμο, διακηρύσσοντας ότι στην πραγματικότητα δεv υπήρχε τίποτε που θα μπορούσε να ονομαστεί ccαισθητική αρχή)), εφόσον η αισθητική αρχή βασιζόταν εξ ορισμού στη λογική και ο κόσμος, πολεμώντας ώς τοv αφανισμό του, είχε αnοδείξfι τελεσίδικα ότι λογική δεν υπήρχε. Αυτοαnοκαλούμιvοι «ντανταϊστές)) (ονομασία που πάρθηκε στην τύχη, από τυ λf�ικ�>. όπως υποστηρίχτηκε), οι καλλιτέχνες αυτοί, μf επικιφuλi1ι; τu Γάλλο Ντισάν (Marcel Duchamp, 1887-1968), το Γι-ρμοvύ Ερνστ (Max Ernst, 1891-) και τον Αλσατό Αρn (Jean Hans Arp, 1887 1966), επινοούσαν «κατασκευές)) απi> κομιι�vtι: φιγnι'φtι κ<ιι
353 επιτοποθετήσεις από ξύλο, γυαλί και μέταλλο και τους έδιναν αλλόκοτους τίτλους: Νύμφη nου ξεγυμνώνεται και αnό τους μnεκιάρηδές της ακόμα (Ντισάν), για παράδειγμα. Αυτά τα έργα, ωστόσο, θεωρήθηκαν από κριτικούς ότι ανέτρmον τη διακηρυσσόμενη έλλειψη νοήματός τους και ότι ήταν, στην πραγματικότητα, εκφράσεις του υποσυνείδητου. Τέτοια ήταν, ασφαλώς, τα ζωγραφικά έργα των σουρεαλιστών καλλιτεχνών όnως ο Ιταλός ντε Κίρικο (Giorgio de Chirico, 1888- 1978) και ο Ισπανός Νταλί (Salvador Dali, 1904), των οποίων οι εξερευνήσεις του εσωτερικού του νου παρήγαγαν παράλογες, φανταστικές και γενικά μελαγχολικές εικόνες. Για ένα διάστημα, κατά τη δεκαετία του 1930, οι καλλιτέχνες, όπως και οι συγγραφείς, ανταποκρίθηκαν στην αίσθηση της διεθνούς κρίσης, ζωγραφίζοντας για να εκφρόσουν τον πόνο και την οργή τους άμεσα σ • ένα μαζικό κοινό. Ανάμεσα στους κύριους εκπροσώπους του νέου κινήματος ήταν οι Μεξικαvοί Ριβέρα (Diego Rivera) και Ορόσκο (Jose Clemente Orozco), καθώς και οι Αμερικανοί Μπέντοv (Thomas Hart Benton). Μαρς (Reginald Marsh), Χόπερ (Edward Hopper) και Γουντ (Grant Wood). Ο θφελιακός στόχος αυτών των καλλιτ εχvώv ήταν η απεικόνιση των κοινωνικών συνθηκών του σύγχροvuυ κόσμου και η παρουσίαση, με εύγλωττες λmτομέ· ρειtς, των ελπίδων και των αγώνων των εργατών και των αγροτών. Av και ελάχιστα προσιφλλήθηκαv σε οποιωδήποτε συμβατικiηητες του παρελθόντος, δεν υπήρξε τίποτε ακατα· vόητο γύρω από την εργασία τους προοριζόταν va είναι τic·χvη που θα μτωpούσε να καταλάβΕΙ ο καθένας. 'Eva μεγάλο μrρος της έφι�,t 1η σφραγίδα και το κεντρί της κοιvωvικι'}ς σmιρας. Ο Ορόσκο, ιδιαίτερα, έβρισκε ευχαρίστηση στη στηλίτευση τηι: uποκιιιοίι1ι: της Εκκλησίας καθώς και της πλtοvεξίας και της σκλημι'η η1<1ς των πλουτοκρατών. Το κλίμα της απογοήτευσης αvαπόφευκ1α ι:πηρέασε και τη μουαικ11. Οι εξελίξεις στο χώρο της μουσικήι:, ιδιαίτερα οι πιο πρωτοrυ11ις, ήταν παράλληλες μι τις οvτίστοιχες της (ωγι,ιιφικήι;. Η σημαντικότερη απ<> ϊ,λες 1ις καινοτομίες ήταν tκιίvη πιιυ στράφηκε ιvαvτίοv της ρομοvτικής παράδοσης, ιfΊιι 111 ι ι )< 1 ι'ΗΗιJ( ιίχε κοι,υφωθι·ί οτο Βάγκvt ι>. Πολλοί, όχι όμως ω, ,ι ι ,ι οιJvθέτες, προχώρησαν τόσο μιικι,ιιΊ ώστε vo ,111,, 1,,,ιφου"' ιvτελώς 10 αισθη11κ<'> ιδt:ι;ιfιΗ-, βαοιίϊιμιvοι 01ηv 1ωtι.11ιιικιΊ1ηΗ1 και την καινοτομία 111, fi,,μήι_, ή ot μιο κυΟιψι1
01 κψιΕς ΤάοΕις ,ης σιίyχρονης μοιισ,κής
354 ιι1•bι-11':;11 ι vεργειαc. για τηv ΤΡΊ ,σ&οτησn εvδιαφι:ροv, α, για τα i.ργα τους. !v. J\
'
Οι rιποκt•ΟΗ(, οπο ΤΙ<, κrcιι ικις και ρομαvτιι<ε<, Ηχvοτρο τ·ι�ι ήrσv κιιτcΊ καvcΊvυ tiύo τι•, ωι.,, 11υι• αποκλήι�ηκαv γεvικα ,μ•1._ ·ιι οvιι'μα και ι{πριο•ιι"ιιι.ιόc Ο n(ιώrο<, ιηιvι vα κμt r ιr />ιι I f ΤΙ( οι(ιτητ <1. 1 οι ,Η,ι οικοί ήχου γ•α \,(1 υιισβάλιι , ι • lr μrι1<1 η ι:κ(,vε< () ;,t• r, ι•,ιι σrιιj3λει ι: πεμ,οnύ�ιρο στη .>ψι rιιψο σ cιιu�ηο'Cιι<<Ί ιω •ιιJ �οματα κα• έηιvι T'fJOί, τι1v φιιφrι1•1 rΊ.JΗ()Οι 01) ιμπr [(}ΙΟ\,;Uμου Κ(Ι' (> 1ιrι16ηρο( '<τJΗιιηnι Η υ ιr111μtc ι Ντψ• '"1 ιCΊ,,ιide [)ι,bussy, 1862 1918) '�, ι , , ιιι nτη r α1>rί,1, , ο ι '1<, ο ιμrφcσιοvιομος δεν ι ιιι ·ι -1,, ... < iιώσψr <1'1.ιιfr "'1· ι l'ιιlifλ lΜ<ΗΙrιι·( H,1vel, 1875, r,�, ), ΤΟ• ι- ιψοvιutι(ιο οπ" , σι vΟί:ηι που rιvτοvοκλού· • 1 Ιψ[UIΟ\,Ι( ΙμΟ( t-yl\,f Ι'ιγόι [JΙΟ rι \, 1' 11)(, )η iOIJ ;\J ι IΙΠΙΟΙ ' •i'l ικιιι � JI \f•ιΙ(,:1 Ο' 1 •ι, 11, ,1ιι1>r η trι οπικτηοι ιvα βι1Ομό i, ι, Jf ι, 1 1 1Βι ωι ο, ι, � 'ι, " ιιι μι'(ιιλύτtρη οτιιΓΙιρότητα < I• ,ι fJ ι>ιJΙJιι Jι ΚΟΗ·ρικ, KUI μf μιγαλί'rι(>η ,11 τι 1\, r μπ., · οιr \ 11 • , ι κφr 1rιοί-Ιηκt uπι'J fiι ο κύpι[ι 11 ,, α ι1.ιι1, r.-ι,1c,"t1η· α i.,rοΒι�ι.,vΗ",>Lί:μτιιrιγκ ,, Ι' rι C' ι ο ,, IY r•t 18, •1 1 QJ J I κηι ΙΙ'V , ιολυτο ..,ικη μι ro Ρωοο ι, 11 οτιι fΚϊφοοιιι ο Ι,κοp � rριι'i \.ΟΚΙ 1:8Η2 19ΊΙ) 1,,., ιι •,οΗψ\ιι ru μοι 11κα κΛι,'>ιcι } οι•,,, τον 1unu Ι ιι Η 1,1,,1,1\1,ι 111,, ,Λοι•v rov κ-.vΟ\.υ ι,1ιίι 11]\• , 1 ,1 ,,,> 11 ,11 )f>rιι;ι,11 ι.ιιrο κιιιι,υι, ι ιιιι :οuι1αι ΗΙ' 111 ιιι.ι,μιιιικ•ι r•uι1α ιοιηο•11·,1.1, rιιιιι 1 \ΙΙ ,·,, ,ιιιτιοι ., 11,; \, ι1 1 ι 1 ", ιII brιtΙοt \. ΚΛ1 ΤUί.Ο r ζ, ( \. ιυιομέ ο.•ι ,η, ,ιι ,,, ιc Ο\11σ-ιμί-φοv1u, Ο, ',1 vισιέι lc .. , 1( ι , ' 1 ι -..,ιιι • < ιχο vα { ','llllOl 'V Τ \, " Ι Ί 11 1ψ , ,. ,,τ r, Ιι • τ Ί.• \JΙ ι cιv Ο Jί 1 ι Ι
()
ν
"' 1ι ο LTρuliiv•>" 1 ΙιJ/:,Ι ι , [ir. ι,κο rvα μιίοο ιι, •, , ιίδοι CJOιι • τr1ι Ι<' 1 ιιtυ ι[,ιr ι 'lfψO\JIK{Ί γ• ' Χ. ι J(Ι μ, 1 1 (\I ι, '1 ι \Ιι yι1ι'ο ι,uUμο on \Ιι)Ι (1 1" \1(;, οιιJΙ ι 11., ι ,ιιμ· 1 ι Ι ΙιJ μοι , οι II ι.λ l Τnvιοτ rι 11 '
, ,
' 1
·�
'
.
355 προσπάθησαν v' αvαστήσουv τις αρχιτεκτονικές ιδιότητες της καθαρής μορφής, της κίvησης και του ρυθμού, απογυμvωμέvες από κάθε ευαισθησία και αισθητικούς συνειρμούς. Οι αρχιτέκτονες στη διάρκεια αυτής της περιόδου είχαv ιπίσης τηv πρόθεση v· αρvηθούv το συναισθηματισμό. Κατά ,ηv ΠΙ:"ρίοδο 1880-90. ορισμένοι αρχ·τέκτοvες στηv Ευρώπη και οτηv Αμε()ική αvτιλήφΟηκαv το γ !:γοvός ότι οι ρυθμοί που "υριαμχούσαv στηv οικοδόμηση, κάΟε άλλο παρά εvαρμοvισμέ ωι r'1ταv με τu δεδομένα του σύγχρονου πολιτισμού. Το cιποτέλεσμα ήταv η εκδήλωση εvός νέου αρχιτεκτοvικού κιvιiμοτος που είvαι γvωστό ως φοvξιοvαλισμός («λειτουργι ομiχ»). Οι κυριότεροι πρωτοπόροι του ήταv ο Βάγκvερ (Otto Wagner, 1841-1918) στη Γερμαvία και οι Σάλιβαv (Louis Sullιv .:H1, 18561924) και Ράιτ (Lloyd Wright, 1869-1959) στις Ηvωμέvες Πολιτείες. Η βασική αρχή του φοvξιοvαλισμού είvαι η ιδrα ότι η εμφάνιση εvός κτιρίου πρέπει va δηλώvει τηv πραγματική του χρήση και το σκοπό του. Δεv πρέπει vα προστίΟεvται διαζώματα, κίονες, διακοσμητικά σχέδια, ή rωληιίστρες. μόvο και μόvο επειδή μερικοί θεω ρούv όμορφη μια τί τοια διακόσμηση. Η αληθιvή ομορφιά συνίσταται στηv ωιλiηητα. ot μια rvτιμη προσαρμογή τωv υλικώv στοv σκοπό τοv οποίο προορίζοvται va υπηρετήσουν. Ο φοvξιοvαλισμός επίσης περιλαμβάvει τηv αντίληψη ότι η αρχιτεκτονική οφείλει vo ικφρϊ1Ζ-:ει, άμεσα ή συμβολικά, τα διακριτικά γνωρίσματα του ,η·, χμοvοι• πολιτισμού. Η διακόσμηση, κατά συνέπεια, πρέπει vα ΤΙψιορί[παι uε τέτοια στοιχεία. τα οποία θα εκφpάζουv μια ιποχή Ηιιοτήμης και μηχαvώv. Οι σύγχ ρονοι άvθρωnοι δεv πιοτFύΟU\' στιc αρχαίες ελληνικές αντιλήψεις για τηv αρμοvία, Ι!]\' ιtΊοορ11i1πηοη και τηv εγκράτεια, ούτε στις μεσαιωνικές ,ψftές της ευσέβειας κω του ιπποτισμού, αλλά στη δύναμη, τηv αποδοnκότητα, τηv ταχύτητα, τηv άvεση. Αυτά είvαι τα ιδαvικά που θα i-τφεπε vo βρουv μια θέση στηv αρχιτεκτονική. Ο λειτοιφγικός ρυθμός οικοδόμησης αποτελεί μια από τις nημαvτ,κότερtς 011χιτεκτοvικές εξελίξεις αnό την εποχή της Λ\•ογt-\'\'Jlοηι:. Από όλους τους ρυθμοί�ς που υιοθετήθηκαν κατά τη δ,άρκt ια τωv τελευταίων τριακοσίων χρόvωv, είvαι ο μόνος rφωτόωπος ;φογματικά. Γνωστός επίσης ως μοντέρνα αρχιτFκτοvικιi ή διεθvής ρυθμός, είvαι η καλύτερη προσέγγιση που rxfι γίvει ιι<ηέ σε μια αποτελεσματική χρήση των τεράστιων μηχ<ινικι;,\, κιιι FΤιιστημοvικών αποθεμάτων του σύγχρονου
Η εξίλιξη της λεποιιρy,κής ιψΧΙΤΕΚΤΟUΙΚήc
Η οrιμuοιο ι ηι λιιrοι-ργ,,,.ηί, αρχιιικrοιιι
356 κόσμου. Επιτρέπει μια έντιμη εφαρμογή νέων υλικών -χρωμίου γυαλιού, χάλυβα, μπετόν αρμέ- και βάζει τον κατασκευαστή στον πειρασμό να επινοήσει όλλα. Ενας από τους πρωτοπόρους εφαρμοστές του λειτουργικού ή διεθνούς ρυθμού, ήταν ο Γερμανός Γκρόπιους (Walter Gropius, 1833-1969), ο οποίας το 1919 ίδρυσε μια σχολή, γνωστή ως Μnάουχαους (Bauhaus),για να χρησιμεύσει ως κέντρο θεωρίας και πρακτικής της σύγχρονης αρχιτεκτονικής. Ο Γκρόnιους και 01 οπαδοί του υποστήριζαν. σαν καλοί φονξ1οναλ1στές, ότι το αισθητικό περιεχόμενο ινός κτιρίου μπορεί να εκφραστεί νόμιμα μόνο με βάση το σκοπό του. Οι rίχνις κάr., από ro Χirλιρ
Ο Γκρόnιους ανήκε σε μια πλειάδα Γερμανών διανο· ουμένων, Εβραίων και μη, που εγκατέλειψαν τη χώρα τους μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία. Ο ναζισμός είχε τη δική του πολιτιστική αισθητική, την οποία mέβαλε στη Γερμανία. Ο φονξιοναλισμός, που εκθείαζε τις ιδιότητες του υλικού, της γραμμής και της αναλογiας, δεν είχε θέση σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς, όπου οι τέχνες ήταν υποχρεωμένες να διαφημίζουν τις αρετές του κράτους, της παράδοσής του και των πόθων του λαού του. Αντί για τον Γκρόπιους, ο Χίτλερ προώθησε τον Σnερ (Albert Speer), αρχιτέκτονα όχι εντunωσια· κού ταλέντου, που δημιούργησε για λογαριασμό του πομπώδη σχέδια των οποίων η κενόδοζη εκζήτηση ήταν μια ασύνειδη παρωδία της ναζιστικής ιδεολογίας. Η ατονικότητα στη μουσική, εξάλλου, εξοβελίστηκε μαζί με το φονξιοναλισμό στην αρχιτεκτονική, για vα αντικατασταθεί από το μυστικιστικό και ηρωικό εθνικισμό του Ριχάρδου Βάγκνερ.
Προnαyόνδα
Η τέχνη υπήρξε σημαντικό μέρος του νέου και πολιτιστικού βραχίονα του ολοκληρωτισμού, της προπαγάνδας. Για πρώτη φορά, τόσο πολλοί άνθρωποι στον κόσμο ήταν σε θέση vα διαβάζουν. Οι κυβερνήσεις του 19ou και του 20ού αιώνα είχαν ενθαρρύνει την εξάλειψη του αvαλ φαfjητισμού, επειδή θεωρού σαν απειλή για το υφιστάμενο καθεστώς μια αγράμματη εργατική τάξη. Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, αντίθετα, χρησιμοποίησαν αδιάντροπα την εκπαίδευση ως μέσο προση λυτισμού. Τα βιβλία nou επέκριναν το κράτος απαγορεύτηκαν, οι θέσεις τοuι; στα ράφια των σχολείων και των βιβλιοθηκών καταλήφllηκuv από άλλα, που είχαν ειδικά γραφεί για vα εκθειάσουν τα τότε καθεστώτα. Εκπαιδευτικά προγράμματα δίδασκαν στα παιδιά τις αρετές της nειθαρχίαι; και τηc
357 νομιμοφροσύνης nρος το κράf α;. Μαζικές γυμναατικές Επιδείξεις υnnδήλωναν την �υκολία με την οποία καλογυμνα σμένα σώματα θα μπορούσαν να μάθουν ν' ανταποκρίνονται στις στρατιωτικές ανάγκες του έθνους. Η προπαγάνδα έγινε αποτελεσματικότερη με την έλευση εντύπων μαζικής κυκλοφο ρίας, καθώς κm του ραδιοφώνου και του κινηματογράφου. Εφημερίδες που έγραφαν μόνο ό,τι ήθελε το κυρίαρχο καθεστώς, έφταναν σε ένα ευρύτερο κοινό από οποτεδήποτε πριν. Κομματικές ροδιοφωvικές εκπομπές, κατευθυνόμενες στους δέκτες των σπιτιών ή ατα εκκωφαντικά μεγάφωνα των πλατειών, με τη συνεχή ΕΠΟναληπτικότητά τους έκαναν τον κόσμο ν' αρχίσει να δέχεται, αν όχι και να πιστεύει, ό,τι προηγουμένως ήξερε ότι δεν ήταν αλήθεια. Η κινηματuγραφική ταινία μπορούσε να μεταμορφώσει Γερμανούς νεαρούς και Γ φμανίδες νεαρές σε άρειους θεούς και θεές με τον ίδιο τρόπο που μεταμόρφωνε τα ρωσικά κολλεκτιβίστικα αγροκτήματα σε εργατικούς παραδείσους. Ο 'Αιζεvστάιv (1898-1948), Ρώσα; κινηματογραφικός σκηνοθέτης, ξανάγραψε τη ρωσική ιστορία στο φιλμ για να εξυπηρετήσει τους στόχους του σοβιετικού κράτους. Ο Χίτλερ επιφόρτισε τη σκηνοθέτιδα Ρίφεναταλ (Leni Riefenstahl) να κινηματογραφήσει μια πολιτική συγκέντρωση, που σκηνοθετήθηκε από την ίδια και το Σnερ. Το φιλμ, με τίτλο θρίαμβος της θέλησης, ήταν ένας οπτικός ύμνος στη βόρεια φυλή και το ναζιστικό καθεστώς. Σ' αυτό απάντησε ο κωμικός Τσάρλι Τσάττλιν με τη φημισμένη του σότιρα, Ο μΕγάλος δικτάτορας, μια επιτυχημένη παρωδία του nομnώδους στοιχείου στον ολοκληρωτισμό. Στις δυτικές δημοκρατίες, αν και τα μαζικά μέσα ενημέρωσης δεν χειραγωγούνταν αnό το κράτος όnως γινόταν αλλού, η αποτελεσματικότητά τους ως nροnαγανδιστικώv μέσων, ωστόσο, αναγνωριζόταν και χρησιμοποιούνταν. Η διαφήμιση εξελίχθηκε σε βιομηχανία όταν οι βιομήχανοι αντιλήφθηκαν την αποτελεσματικότητα των εφημερίδων των περιοδικών και του ραδιοφώνου στον επηρεασμό των μαζών. Μεγάλο μέρος όσων τυπώνονταν και μεταδίδονταν με τα ερτζιανά κύματα, εκχυδαϊζόταν από συγγραφείς και εκδότες που φοβούνταν ί>,τι σοβαρό 11 δυσνόητο υλικό θα προκαλούσε την αντίθεση αναγνωστών ή ακροατών αnό τους οποίους εξαρτούσαν την επιβίωσή τους. Αυτό ωστόσο δεν σημαίνει ότι τα νέα μαζικά μέσα ενημέρωσης ήταν ομοιόμορφα χυδαία, ή ότι οι καλλιτέχνες
Τα μα{ιιω μίσα ινημίρωσηι; στις δημο,φοrίις
358 ήταν ανίκανοι να τα χρησιμοnοιήσουv για να nροβούv σε βαθυστόχαστες διαμαρτυρίες. Η κινηματογραφική αnόδοση του έργου του Στάιvμnεκ Σταφύλια της οργής, nου σκηvοθtτι1Uηκι αnό τον Τζον Φορντ, αv και αnοτελούσε εξαίρεση του καvι\,·ιι στο χώρο τωv κωμωδιών και nεριπετειώv που εκπορεύοvτιη αnό το Χόλιγουντ, υπήρξε τόσο δηκτική κριτική κοτuyγtλίιι ιι,ι καnιταλισμού όσο και το μυθιστόρημα και, f:Ttιnλέov, �φτοσε οι πολύ περισσόη:ρους ανθρώπους. Στη διάρκεια τωv χρόνω, αυτών η λuϊκή κουλτούρα σε όλους του τομείς έκφρασηι: παρέμεινε έvα ισχυρό και ανησυχητικό φαιvόμεvο: ιοχυρ11 χ(ψη στο απέραντο ακρα:ιτήριό της ανησυχητική εξαιτίας τηι, tύκολ11, χρησψοποίησής της για τοv έλεγχο της σκέψης τω,, αvl!1>uJT1ω\
.,
()ι r,, ι· tι)�J· ι
ι\ιυτι,111,
Αξο1.u ,� tJρια1 .!ιι ιικ,·1 χιιρuψια ('ΤΟ
ιω ·ι•.,
Κεφάλαιο 17
ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Ο nρόΕδρος Ρούσ(jελτ και ο πρωθunοuρyός Τσόρτσιλ, ύστερα από μια πλήρη επισκόπηση της nαyκόσμιας κατάστασης, είναι περισσότερο από κάθε άλλη φορά πεπεισμένοι ότι η ειρήνη μπορεί να έρθει στον κόσμο μόνο με την πλήρη σuντριβή της γερμανικής και ιαπωνικής πολεμικής ισχύος. Αuτό σημαίνει, με μια απλή διατύπωση, ότι ως στόχος αuτού τοu nολέμοu τίθεται η άνεu όρων παράδοση της Γερμανίας, της /ταλfας και της Ιαπωνίας. Φραγκλίνος Ρούσβελτ, Καζαμnλάνκα, 24 Ιανοuαρίοu 1943
Το Σεπτέμβριο τοu 1939 η Ευρώπη εξωθήθηκε και πάλι στον πόλεμο. Η ειρήνη το 1919 αποδείχθηκε απλή ανακωχή. Για άλλη μια φορά, εκατομμύρια άνθρωποι συνεπλάκησαν σε μια σύγκρουση nou ξεπερνούσε οποιαδήποτε άλλη μέχρι τώτε. Όπως είχε σuμβεί και κατά την περίοδο 1914-1918, η vro σύγκρουση σύντομα προσέλαβε παγκόσμιες διαστάσεις. Αν και ο Β · Παγκόσμιος Πόλεμος δεν ήταν απλώς μια συνέχιση, ή μια συνέπεια τοu Α · Παγκόσμιου Πολέμου, η ομοιότητα σκοπών και χαρακτηριστικών ήταν παραπάνω από επιφανειακή. Και οι δύο εξερράγησαν εξαιτίας απειλών κατά τηι; ισορροπίας δυνάμεων· και οι δύο ήταν συγκρούσεις μεταξύ λαών, ολόκληρων εθνών, και ό)(1 απλώς μεταξύ κυβερνήσεων. Από το άλλο μέρος, υπήρχαν αξιοσημείωτες διαφορές. Οι πολεμικές μέθοδοι κατά τον Β · Παγκόσμιο Πόλεμο είχαν λίγα κοινό με εκείνες της
362 προηγούμενης σύγκρουσης ο πόλεμος χαρακωμά1 ων υποοκt λίστηκε σε μεγάλο βαθμό από τους βομβορδιαμούς κuι ατ1<> ξαφv1κές
αεροπορικές
πδλψος),
από
επιUέσεις
στρατούς
μt:
(Blitι.krieg,
κφuοvοβnλο,
υψηλό βuθμό κιvητικότητιιι.
εvuvτiov τόσο 1ου άμαχου πληθυσμού
<'Ηι
η
Εiιιιφι>ρrΊ
μt:ταfύ
ΟΙίJ<ΙΤι,ψϊηωv
κιιι
αμιΊχω,
t:c:aλιίφUηκε πλrψi.ατιμα οτη διύηρη υυτι"1 uύγ1φυι:οη rιιψιr
1. ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΟΥ Μειονεκτήματα των συνθηκών εψή�οης
ΠΟΛΕΜΟΥ
Tu uiτια ωι) Β' Γlαγκάψιου ΠολέμοιJ εiχαv 'Jχ�ση μt:· τιμ ωτοrυχίu ΊW\Ι ϊψω\· ιψηvηι ιου
1Υ19 1920.
Οι ιφοι ικιiνοι.
1<.<11 μrιομuύv vιr 1-. 11υvοηΟούv ι11υ φωι, των τ1<ιΟιί.Jv "' ιι ιοιJι., μιοι,, , 1
ΠΙJU tiχt δημιοιΊ •yrΊοιι υ Α
Πυyκi>σμιος Πύλt:μιΗ, firψιοίφγη
oιrv οχεδόv όuι� 1ψοβλ1iμ uτι1 t:·ίχο,; λίωt:ι. Υιtοχιιψω, τuι 011, ι1ποι1ηοt: 1 ς
TΙJJ\
νικητών
,10
ΠfΗισυρ1ι"1οt:ις
t:fiι,ι:1ι:ι1-'
1<.ι11
δημιι>ι'fJγία διψι·,?ο\ι1 ι1!lίκλι1\1V 111v ,ψ<ιΊμ-11,,1111111011 τ, η;ι . l ο οημ(11;11κcιΗμο ίυwι r'11t1\· ύτ τ. t:ιιφ<Ίί Ί · 1\·1 ιιl , 11-s Ί-111>• ιt)ι ϊψου, οτη Γιιψιι,•ί<ι, 01 οuνΗΊκτt:ς τωv <η;vΟηκ,:η,' it�11HHi\' οrοι�ι 1·ιμμι1νού ι,
�ο ι:1λογο δ11<.ι1ίωμιι. ιΊnωL υ11111Jτ•�ιι1χ' 1 ηκι
,1110
τ1 ,ιι.11ί1ς, vo i',1,ψ,ψτύμοντι:: yιυ τη δ ιtυUi:ιηuη, 1ϊ,1,1ίιι,><1 11ι1 111 <11iμ1μΗ] Ηιι; ϊ,11,.ι11ωμ<111κοι"; μιrι1f1ίοu fί1t:Uvoύι: ιιJ\ιο<:, 111•ιι 111 1
ΙΊ 1 ,μυvίιι κω 1111 ί, 1 t1f ωμrμιη τ ηι: χώμαί: ω,. ι ηι: μι'1\ηι "� vοχ1μ " yιιι ΙΙ]',' ιιρι"ικi ψ1η rοι1 110ii1.oι; Πολιτική ισχύος
Ο μόλοι, τηι: 1ιολ111κ11ς ιuχύοι, urηv 1ψι'J1·),ηοη ιου Β' Πυyκύσμ1ου Πuί.ί:μυυ ί ίvυι !Ιvuμ<;>ισ!�1·1τη ιυι,. Π<ψ · όλο 1101 1 ο rψ:ιt:δμυι; Οι•iλοοv κα1 ι.'1λλο1 υ11ίcρμαχυι ιης Κοι\ωvίuι, τω\· EfJvώv ι:ixU\: n1,0!1ϊ1λει τοv διιθvή αυτόν UfJ,•:11
τιι: δι:vuτότηη,
rωλ1ύ 1uορρ, .,υ δυvάμt:ωv μt: μια vt:11
363 διατηρήσουν την υπεροχή τους. Μια ουδι:τεροποιημέvη ζώνη, αποτελούμενη από τα Βαλτικά κράτη, την Πολωνία και τη Ρουμανία, δημιουργήθηκε ως κυματοθραύστης εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης. Μια Μικρή Αντάντ, αποτελούμενη από την Τσεχοσλοβuκία, τη Γιουγκοσλαβία και τη Ρουμαvία, σχημα τίστηκε για vα παρεμποδίσει την ανασύσταση της αυστριακής ισχύος. Αυτές οι διευθtτήσε1ς, σε συνδυασμό με μια γαλλu βελγική και μια γαλλοπολωvική συμμαχία, θα χρηuίμευαv για τηv απομόνωση της Γερμuvίας. Έτσι το τιαλιό σύηrημα της πολιτικής ισχύιχ; αναδιαρθρώθηκε στο πρότυπο τωv , •υvuσπι σμώv της περιόδου πριν από τοv Α' Παγκόσμιο Πόλψ,. Ακόμα και η ίδια η Κοινωνία τ ωv Εθvώv r'1ταv, ουσιαστικά, μια u·. μμαχία των vικητώv εvαvτίοv τωv vικημέvωv. Ήταν ε1,ομεvο vα υπάρχουν φόβοι και ανησυχίες για ενδεχόμενη δι01άιι1Jξη της vέας διευθέτησης ισχύος. Το πρώτο δείγμα μιας !Ετοιuς διατάραξης εμφανίστηκε το 1922, όταν η Γερμιιvία κάι η Σοβιετική Ένωση διαπραγματεύθηκαν τη συνθήκη του Ρ,1πάλο. Av και μεταμφιεσμtvη ως απλή εμπορική συμφωνία, η ο ·νΟr'1κη αυτή άvοιξε το δρόμο για r10λιτική και, σύμφωνα μt •ψι .ιιicvες ερμηνείες, και στρατιωrική ακόμα συνεργασία μεταξ,1 1<. , δύο κρατών. Οι διπλωμάτει; Εκαvαv διάφορες ατιόπεψη; γιu vα δωι ηρήσουv 1'1 v· ωιοκαruστήσουv 1η διεtJvή συvερyοuία κατά τη διάρκεια τωv δεκαετιών rου 1920 κuι του 1930. Μερικοί 1:ίδαv στοv αφοπλισμό το 1110 φερέγγυο μέσο για τηv εξιωφuλιση αυτοί, του σκοποί�. Κατά ουvέπεια, συγκλήθηκαν διάφ,ψες διιωκέψεις με τηv ελπίδα va περιοριστεί, τουλιΊχιοτυv, ο uvταγιιιvιnμός τωv εξοπλισμών. Τα αποτελέσματα riτav μηδαμινά. Το 1925, αντιπρόσωποι τωv κυριότερων ι,φωπαϊκώv δυvάμtωv συvαv111θηκαv στο i\οκάρvο και εvήργηοαv σύμφω να με τις υποδείξεις ιου Γερμανού υπουργού εf;ωτεp,κού Στρέσεμuv (Gustav Stresemann), κατά τις οποίες η Γεμμαvία και η Γnλλίιι υποσχέθηκαν vα σεβαστούν τα σύνορα του Ρήνου, όπως είχε καθοριστεί με τη συνθήκη τωv Βψοαλλιιίιv. Συμφώvησαv επίσης ότι δεv θα πολεμούσαν ποτέ μεωξύ τους εκτός uv βρίσκοvταv σε ccvόμιμη άμυνα». Ευρύτερι1 από τις συμφωνίες του Λοκάρνο πανηγυρίστηκε το Σύμφωνο τuυ Παρισιού, γνωστό ως Σύμφωνο Μπριάν-Κέλογκ του 1928, από τους υπουργούς εξωτερικών της Γαλλίας και τωv Η.Π.Α. αντίστοιχα. Στόχος του ήταν vα θέσει τοv πόλεμο εκτόc vόuου
Αnόnειρις διατήρησης της 6ιιθνοιις σuνιργασίας
364 ως διεθνές έγκλημα. Τελικά όλες σχεδόν οι χώρeς του κόσμου υπέγραψαν μια συμφωνία που αποκήρυσσε τον πόλεμο ως «όργανο εθνικής πολιτικής» και προέβλεπε ότι η διευθέτηση διεθνών διεν�εων «οnοιασδήnοτε φύσης ή προέλευσης• δεν θα έπρεπε ποτέ να επιδιωχθεί με άλλα μέσα «εκτός από ειρηνικά-.. Ούτε όμως 01 συμφωνlες του Λοκάρνο, ούτε το σύμφωνο του Παρισιού δεν ήταν τlnοτε περισσότερο από ευσεβεlς πόθοι. Οι χώρες που τις προσυπέγραψαν, το έκαναν με τόσες πολλές επιφυλάξεις και εξαιρέσεις προς όφελος «ζωτικών συμφε· ρόντωνν, ώστε δεν ήταν ποτέ δυνατό ν' αποβούν οι συμφωνίες αυτές αποτελεσματικά μέσα διατήρησης της ειρήνης. Αν η Κοινωνία των Εθνών ήταν καλύτερα οργανωμένη, θα μπορούσε ίσως να αμβλύνει μερικές από τις εντάσεις και ν • αποσοβήσει συγκρούσεις μεταξύ χωρών που ήταν ακόμα απρόθυμες να περιορίσουν την απόλυτη κυριαρχία τους. Δεν ήταν όμως μια πραγματική κοινωνία όλων των εθνών· τόσο η Γερμανία όσο και η Σοβιετική · Ενωση είχαν αποκλειστεί από αυτήν, τουλάχιστον για ένα διάστημα, εξωθούμενες έτσι στο περιθώριο. Οικοιιομικές σu�ήκες
Οι οικονομικές συνθήκες ήταν μια τρίτη σημαντική αιτία της έκρηξης του πολέμου. Οι τεράστιες αποζημιώσεις που είχαν επιβληθεί στους Γερμανούς, καθώς και η γαλλική κατοχή μεγάλου μέρους της βιομηχανικής περιοχής της Γερμανίας, συντέλεσαν, όπως αναφέρθηκε, στην καθυστέρηση της οικονομικής ανάκαμψης της Γερμανίας και στην επέλευση του εξουθενωτικού πληθωρισμού της δεκαετίας του 1920. Η ύφεση της δεκαετίας του 1930 συνέβαλε στην έλευση του πολέμου με αρκετούς τρόπους. Ενέτεινε τον οικονομικό εθνικισμό· αμήχα· νες από τα προβλήματα της ανεργίας και της επιχειρηματικής στασιμότητας, οι κυβερνήσεις κατέφυγαν σε υψηλούς δασμούς σε μια προσπάθεια να διατηρήσουν την εσωτερική τους αγορά στη διάθεση των ντόπιων παραγωγών. Η ύφεση ήταν επίσης υπεύθυνη για τη σημαντική αύξηση στην παραγωγή όπλων, που θεωρήθηκε πρόσφορο μέσο για τη μείωση της ανεργίας. Παρά τις αντιρρήσεις μελών των κυβερνήσεων της Βρετανίας και της Γαλλίας, επιτράπηκε τελικά στη Γερμανία να εnανεξοπλιστεί. Η αύξηση των εξοπλισμών, σε μεγάλη κλίμακα, αναλήφθηκε από τη Γερμανία για πρώτη φορά γύρω στα 1935. Τα αποτελέσματα, σε μερικά χρόνια, ήταν τέτοια ώστε να καταπλήξουν τον υπόλοιπο κόσμο. Η ανεργία είχε εξαφανιστεί και η οικονομία είχε ανορθωθεί. θα ήταν υπερβολή ν ·
365 αναμένεται από τις άλλες απογοητευμένες χώρες να μην αντιγράψουν το γερμανικό ηοράδειyμα. Κατά παρόμοιο τρόπο η ύφεση κατέληξε σ • ένα νέο κύμα μαχητικού επεκτατισμού, που κατευθυνόταν προς την κατάκτηση γειτονικών χωρών ως μέσο mίλυοης οικονομικών προβλημάτων. Η Ιαπωνία έκανε το 1931 την αρχή με την εισβολή της στη Μαντσουρία. Η πτώση των ιαπωνικών εξαγωγών ακατέργαστου μεταξιού και βαμβακερών υφασμάτων σήμαινε ότι η Ιαπωνία δεν μπορούσε να πληρώσει για τις αναγκαίες εισαγωγές άνθρακα, σιδήρου και άλλων ορυκτών. Οι Ιάπωνες μιλιταριστές απέκτησαν έτσι ένα βολικό πρόσχημα για την κατάληψη της Μαντσουρίας, όπου τα ορυ11.τά αυτά θα μπορούσαν ν • αγοραστούν με ιαπωνικό νόμισμα. Ο Μουσολίνι, ενμέρει για να αποσπάσει την προσοχή των Ιταλών από τα εσω τερικά προβλήματα που είχαν επέλθει από την οικονομική ύφεση, εισέβαλε και προσάρτησε την Αιθιοπία το 1935-1936. Τέλος, η οικονομική κρίση ήταν ο κύριος υπεύθυνος για το θρίαμβο του ναζισμού, του οποίου η επεκτατική πολιτική συνέβαλε άμεσα στο ξέσπασμα του πολέμου. Ο εθνικισμός ήταν μια ακόμα αιτία της γενικής δυσαρέ σκειας που συντέλεσε στην αύξηση των πιθανοτήτων μιας παγκόσμιας σύρραξης. Στην ανατολική Ευρώπη, οι εθνικές μειονότητες παρέμειναν αποξενωμένες από τα κυρίαρχα κράτη, στα οποία οι συντάκτες των συνθηκών τις είχαν επιδικάσει. Αυτό είχε συμβεί ιδιαίτερα στην περίπτωση των Σουδητώv Γερμανών, που είχαν περιληφθεί στο vεοϊδρυμέvο κράτος της Τσεχοσλο βακίας. Η χώρα αυτή, πραγματικά, δεν μπορούσε να καυχηθεί για κάποια εθνική πλειονότητα, περιλαμβάνοντας Τσέχους, Σλοβά κuυς, Πολωνούς, Ρουθηvούς, Ούγγρους και Γερμαvούς. Av και ιφάρμοζε μια φωτισμένη πολιτική αυτοκυβέρvησης των μειοvο· τήτωv, το μωσαϊκό του τσεχοσλοβακικού κράτους παρέμενε ασταθές. Και η αστάθειά του αποδείχτηκε παράγοντας-κλειδί, καθώς οι εντάσεις κλιμακώνονταν στα τέλη της δεκαετίας του 1930. Μια άλλ- .• ;..\ος, αιτία του πολέμου υπήρξε η πολιτική του «κατευνασμού» που ακολούθησαν οι δυτικές δημοκρατίες απέναντι στη γφμαvική, ιταλική και ιαπωνική επιθετικότητα. Η στρατηγικ11 των κατευvαστώv στηριζόταν σε τρεις κοινά αποδεκτrι; πεποιθήσεις. Η πρώτη ήταν ότι το ξέσπασμα ενός <1λλου πολi 11ου ήταν κάτι το αδιανόητο. Με την ανάμνηση της οφnγι1ι: 101 1 1q14 18 νωπή στις μνήμες τους, πολλοί Δυτικοί
366 ιιγκυλιιωιιν ι υv ι 11 ιηvισμό, ή τουλάχιστοv υιοθέτησαv μια στάση που τους εμπόδισε vα εκτιμήσουν ρεαλιστικά τις συvέπειες της vαζιστικής και φασιστικής πολιτικής και προγραμμάτων. Κατά δεύτερο λόγο, πολλοί στη Βρετανία και στις Ηvωμέvες Πολιτείες υποστήριζαν, καθώς τα χρόvια περνούσαν, ότι η Γερμαvίu είχε υποστεί κακομεταχείριση στη συνθήκη τωv Βερσαλλιώv, ότι οι Γερμανοί είχαv νόμιμα παράι1οvα που έπρεπε v' αvαγvωριστούv και vα λυθούν. Τέλος, οι κατευvαστές ήταv, κατά το μεγαλύτερο μέρος τους, αδιάλλακτοι αvτικομ μουvιστές. Πίστευαv ότι, βοηθώvτας τη Γερμανία v' ανακτήσει τηv παλιότερη οικονομική και στρατιωτική της δύναμη, κατασκεύαζαv έvαv κυματοθραύστη εvαvτίοv της εξι'1πλωσης του σοβιετικού κομμουvισμού στη Δύση. 'Οταv η Ιαπωνία εισέβαλε στη Μαvτσουρία, η Δύση αρvήθηκε vα επιβάλει κυρώσΕις εvαvτίοv τωv Ιαπώvωv μέσω της Κοιvωvίας τωv Εθvώv, υποστηρίζοντας ότι και η Ιαπωνία θα μπορούσε vα χρησιμοποιηθεί ως αvτίβαρο εvαvτίοv της Σοβιετικής · Εvωσης. Οι επιθετικίς κινήσεις τοο
Χίτλερ
Ο ισ11ανικός tμφuλιος πόλεμος
Ο Χίτλερ εκμεταλλεύτηκε αυτό το γεvικά αvεκτικό κλίμα γιιι vα προωθήσει τις Επεκτατικi:ς φιλοδοξίες της Γtρμαvίας. ΚαΟώς η χώρα tπαvεξοπλιζόταv, ο Χίτλερ εκμπαλλfυόταv το αίσθημα ντροπής και προδοσίας του γερμαvικού λαού, διακηpύσσοvτας το δικαίωμα τωv Γερμαvώv v' αvακτήσουv 1ηv προηγούμεvη ισχυpι1 θέση τους στοv κόσμο. Το 1933 απέσυρε τη Γερμαvία από τηv Κοιvωvία τωv Εθvώv και, κατά συνέπεια, από κάθε υποχρέωση συμμόρφωσης με τις διακηpύξΕις της. Το 1935 ιιοδοπάτrισt τυυς <>ρους ιιφο11λισμού 1 ης συνθήκης τωv Βtρσαλλιιίιv, αvαγγέλλοvτας τηv ιιvαβίωση 1ης υποχριωτική<; στpατιωτικι')ς θητείας και τηv ετιιστpοφή στην καθολικ11 στ()(Ιτιωτική θητεία. Το 1936 κατήγγειλε τις συμφωνίες του Λοκάpvο και εισέβαλε σ1ηv αηοστρατικοποιημέvη Ρηvαvία. Η Βpηαvία και η Γαλλία δεv έκuvαv τίποτε για vα τοv οτcψατήσουv, <>πως δfv Είχαv κίιvει τίποτΕ για vu t'μποδίσουv τηv ιισβολή του Μουσολίνι οτηv Αιθιοπία K
367
δυvcψΗιJv των φασισιώv ε11u..:·οuΗιτώv, κάτω 0116 την ηγεσία ιοι• στprιτr1yού Φράνκο (Fωnciscu Franco). Η Σοβιι:τική · [;vωση οvτιστ<Ίθμιuf ιιc, εvέρyιιίς τουι; με βοήΟεια ιφος τους κομμουvιrηές που πολεμούσαν κάτω απ<'> τη σημαία rης lιΗ"ι\ ικιi, Δημοκρατίας. Και πάλι, η Βρεταvίιι και η Γαλλία δεv f1<.1Λ•αv ,:ηοιι: Ο ισπανικά: εμφύλιnc πόλεμος διήρκεσε rρία f)fί\'ια 1<.αι κοτέι-ηξε στη νίκη τωv φασιστών και στηv ήττα τωv δημοκrιι1111<.ώv Στη σύyκρουσιι ουμμετείχαv πολλοί νέοι L ι•ρω·ιιι•οι και Αμι-ρικαvuί cψιοηροί κuι δι(Ιvοοί·μtvοι, που τηv ι:-•δαv ω( δοκψασίcι της αποφασιστικότηrας της Δύσηc v' αvτιuιαΙΙΕί οτοv ολοκληρωτισμό. Η σύγκρουση 11ταv σκι-ηρή Οι αφοτιορικοί βομβαρδιομυί cψαχωv κα1 στρατι:υμάτωv '(fΙΙ'σψnτιο ιiΟ11καv για ιφώτη φορά Of μεγάλη κλίμακο. 'Οχι χωρίς t-ό\ο, ο Ισπανικός εμφύλ,ος πόλεμος θεωρήθηκt: cmό πολλού<, ''\tvική πρόβα» για την πολύ μεγαλύτι-ρη σύγκρουση τιου tπρόκιιrο v' ακυλουΟι'ισει. Το Μόρτ ο του 1938 υ Χίτλφ προσάρτησε τηv Αυστρία, hιι1κι1μύuσοvτα<, τηv nρόΟισι\ rου vα πt:ριλ<'ιβt:1 όλοι,ς τους fιιψαvοίc στο Τρίτο Γι:ρμαvικο Ρcιιχ. Γ,α άλλη μια φορά δεν ι1 11riρcE πισημ 11 αντίδραση ann ιη Λυση Ο ιπόμεvος στόχος ιοι• Χίτλιρ ήτοv η Σοι•δητία rηc, Τσιχοσλοβακίαι, Μι rηv Αι σι μία ηια τμημrι τηc, Γι-rηιrιvωc, η Τοr-χοο:>-οβrικιrι ,�τοv
Ι!
1 <1{•�111ιr1�Η, κr, Xtt>ιr• 011, OU\ΚIV11\Uϊ Μυ"'Χ'"
Το Μόναχο και η σuνiχιια του
368 σχεδόν ολοκληρωτικά περικυκλωμένη από τον εχθρικό και αρπακτικό γείτονά της. Ο Χίτλερ διακήρυξε ότι η Σουδητία ήταν •υοικό τμήμα του Ράιχ και ότι είχε την πρόθεση να την καταλάβει. Ο Βρετανός πρωθυπουργός Τσάμπερλεν (Neville Chamberlain) αποφά01σε να διαπραγματευθεί, αλλά με τους όρους του Χίτλερ. Στις 28 Σεπτεμβρίου ο Γερμανός δικτάτορας συμφώνησε να συναντηθεί με τον Τσάμπερλεν, το Γάλλο πρωθυπουργό Νταλαντιέ (l:douard f1aladier) και το Μουσολίνι, σε μ1α τετραμερή διάσκεψη στο Μόναχο. Το αποτέλεσμα ήταν ακόμα μ10 συνθηκολόγηση Γαλλίας και Βρετανίας. Στη διάρκεια των επόμενων λίγων μ11νών, ο Χίτλερ όχι μόνο προσάρτησε τη Σουδητία (όπως η συμφωνία του
Μονάχου
του
είχε
επιτρέψει
να
κάνει),
αλλά
και
καταβρόχθισε ολόκληρη την Τσεχοσλοβακική Δημοκρατία. Αυτή η ενέργεια ενέτεινε την κρίση. Η σοβιετική κυβέρνηση έβλεπε τη διευθέτηση του Μονάχου ως συνωμοσία της βρετuνίuς και της Γαλλίας για να σωθούν στρέφοντας τη ναζιστική επέκταση ανατολικά. Τον Αύγουστο του 1939, ο Στάλιν και οι συνεργάτες του, έχοντας αποτύχει να πείσουν τη βρεταvίιι και τη Γαλλία να συμμαχήσουν με τη Σοβιετική · Εvωοη μt τους σοβιετικούς όρους, υπέγραψαν μια δική τους συμφωvίιι με τη ναζιστική κυβέρνηση. Το αποτέλεσμα ήταν vu δώσουν
2.
το
ΞF.ΣΠΑΣΜΑ ΤΩΝ ΕΧθΡΟΠΡΑΞΙΩΝ
Mt 1<1 την εξαφάνιση της Τσεχοσλοβακίας, ο Χίτλερ απαίτηοt την εξάλειψη του «πολωνικού διαδρόμου», μιας στενής λωρίδιιι; εδάφους που συνέδεε την Πολωνία με τη Βαλτική θάλιιuο
Ενψι;η JOU nολiμυtι
/{ουλψίιι ωu Γtρμιιvού δικτάτορα ήtαv ιικύρtστη, ο Τσάμntρ·
'
λt v ιιvηy γι ιλt το Μάρτιο του 1939 ότι η Βρετανία θα παρείχι ivοπλη ι111οοτήριξη στην Πολωνία. Λίγο αργότερα αvήyγειλt
369 ότι η κυβερvησή του θα βοηθούσε οποιαδήποτε χώρα απειλούσαν οι φιλοδοξίες του Χίτλερ. Κατά τις εβδομάδες που ακολούθησαν, τόσο η Βρετανία όσο και η Γαλλία έδωσαν συγκεκριμένες εγγυήσεις, όχι μόνο στην Πολωνία, αλλά και στην Ελλάδα, τη Ρουμανία και την Τουρκία. Ο Χίτλερ, κρίνοντας τη Βρετανία και τη Γαλλία με βάση τις προηγούμενες ενέργειές τους, πίστεψε ότι οι υποσχέσεις αυτές δεν είχαν καμιά αξία. Με την προσέλκυση των Σοβιετικών στο δικό του στρατόπεδο, περίμενε τη γρήγορη συνθηκολόγηση της Πολωνίας και την υπαναχώρηση των δυτικών συμμάχων για άλλη μια φορά, όπως στο Μόναχο. 'Οταv η Πολωνία παρέμεινε σταθερή στην απόφασή της v' αμυvθεi, ο Χίτλερ αποφάσισε va επιτεθεί Την lη Σεπτεμβρίου 1939, μια ισχυρή φάλαγγα γερμανικών αρμάτων πέρασε τα γερμαvοπολωvικά σύνορα. Μόλις πληροφορήθηκαν την επίθεση, η Βρετανία και η Γαλλία έστειλαν κοινή προειδοποίηση στη Γερμανία για va σταματή σουν την επιθετικότητά της, αλλά δεν πήραν απάντηση. Η 3η Σεπτεμβρίου άρχισε με μια ραδιοφωνική ανακοίνωση του Τσάμnερλεv ότι η Βρετανία βρισκόταν σε πόλεμο με τη Γ ερμαvία. Μίλησε ο Βρετανός πρωθυπουργός για «το σκληρό Στηv Πολωνία οι Ναζί σκότωσαν το 20'.b τοu πληθυσμού. Στη φωτογραφία σκηvιi οπό μπλόκο στο tβρσϊκό γκέτο της Βαρσοβίας
":! � '
Λ
(
Οι Γερμανοί σε nσρέλαση στο Παρίσι
χτύπημα)) που αποτέλεσε γι αυτόv το γεγοvός ότι (<Ο μακροχρόvιος αγώvας του για τήv ειρήvη.> είχε αποτύχει Διαβεβαίωσε ότι ο εχ θρός, εvαvτίοv του οποίου θα πολεμούσt: η Βρεταvία, αvτιπροσώπευε το κακο - «τηv κτηνώδη βία, τη1., κακή πίστη, τηv αδικία, τηv καταπίεση και τις διώξειQ> Αργότερα τηv ίδια μέρα, μπήκε και η Γαλλία στοv πόλεμο. Ο «ι/•rυrσnόλrμος»
Η σύγκρουση με τηv Πολωvία αποδείχτηκε σύvτομη. Σt λιγότερο από τρεις εβδομάδες, οι πολωvικές στρατιές ηττήθηκαv, η Βαρσοβία καταλήφθηκε και οι ηγέτες τr\ι.; πολωvικής κυβi:ρvησης κατέφυγαv στη Ρουμαvία. Στουι, εnόμεvους μήvες, ο πόλεμος εκφυλίστηκε σε έvα είδος ψευτοπολιορκιαι., ή ς πολεμοςι>), ϊιnωι αvαφερόταv κάποτε Οι συγκρούσεις είχαv περιοριστεί ως εnι το πλείστοv σε υποβρυχιακό πόλεμο, αεροπορικές επιθεσειι εvαvτίοv vαυτικώv βάσεωv και περιστοοιακές συγκρούσειc, μεταξύ vιtυτικώv μοvάδωv επιφαvείας. Τηv άvοιξη του 1940 ο 1<ψευτοnόλεμο9, εγιvε ξαφvικά «κεραυvοβόλος πόλεμοι,» (Blitzkrieg). Οι Γερμαvοί χτύπησαv αποφuσιοτικ<Ί τη Νορβηγία
-:·., ,'
.;,
τη Δαvίu, το Βέλγιο, τηv Ολλαvδιu και τη [ ίιλ:.,,ι. καταλαμ/1ίιvοvτας τη μια μπο την ίιλλη. Στη Γιιλλιιι, μιίι κυβέρνηση ανδρεικέλων, UΠ(JΚυυη στους Γrρμιιvούι., 1:γκο θιδρύθηκε στο Βισί, κάτω από από τηv ηγεσία του ηλικιωμέvnυ ήρωα του Α · Παγκόσμιου πολέμου στρατάρχη flοί-ν (Her1rι Philippe Peιain). Μετά τις κατακτήσεις αυτές, ο πόλεμος μπηκr Of ί-vu vέο στάδιο, τη λεγόμενη «Μϊιχη τηc Αγγλίας». Π ροτού rπιχι-ιμήσουv εισβολή στην αντίπερα όχθη της Μάγχης, οι vαζί προσπά!!ησαv να μειώσουν τη στρατιωτική ισχύ και το ηθικό των αμίΊχωv τηc Βρετανίας με αεροπορικές επιθέσεις. Από τον Αύyουοτο του 1940 μέχρι τοv Ιούνιο του 1941, χιλιάδες αψοr1λϊιvα σφυροκοπούσαν βρεταvικά λιμάνια, /1ιομηχαvικά κεvψu κuι αντιαεροπορικές μονάδες σε όλη τη χώρu. Παρά το γι:yοvϊ>ς ότι ολόκληρες περιοχές πόλεων και περισσότεροι από 4U χιλιι'1διc άμαχοι σκοτώθηκαν, οι Βρετανοί κpάτησαv. U Τοόρτσιλ (Winston Churchill) είχε στο μεταξύ διαδεχτεί τοv Τσομπερλrv στην πρωθυπουργία της Βρι τuvίnς. Ατίθασος συvτ ηρη τικυς, που είχε συμμετάσχει οτη .f3ρεταvική κυf3έρvηση του Α · Παγκι:',σμιου Πολέμου ωι ;1ιλελι-ύΗερnι,. ο Τσόρτοιλ δε\" ι \'tΙΙ\-ι ι εμπιστοσύvη στην ηγεοι,, του κόμματός του, ιδιαίΗ(>ο ι πειδή ήταν ένας από τους λιγους που είχαv εκφραστεί ι;πεμ τοι: βρετανικού επαvεξοπλισμού κατά τη διάpκειu των χροvωv του (1κατευvασμού11 της Γ ερμαvίυc. · Οταv οι προειδοποιι1nΕ-ιι τοι αποδείχτηκαν εκ των υστί-ρωv αληθινές. αvέλαf1ε τηv ε11\111v:, της διεξαγωγής του πολί-μοι•, επικεφαλήc μιαc, Ηl\•ικriι κυβέρvησηι ,ιποτελούμιvηι, αrιι, ι>πουργούς του Συvτηρη1ικυu, του ΦιλελεύtJεμου και του l:ρyurικού Κόμματος. Ο Το(φτα,λ, ένας 1:ξuιρετικίΊ π1:ιστ,�ό, ρriτορικ:, χρησιμοπο1ούσ1: το f>Οι,ιϊ, φωvο για V(J Πfiοι-1 τουι.: CJl1μTl(ITfJιώτει του KUI TOV tJT1(1/()lfl• J ιλεί1U1:μο κι,uμο οτι η ΗρεΤΙ1vrι1 t>ι ν ιπμΕ-ΠΕ να παροf,οΗ� ι •«ιι διv ίJιΙ παραοιvότπv ατουι: C'cl(ι Η φιtΨΙ του μι 10V )l(J()!(,fJ'I f\ιύυ/1ιι\τ και η ΠΕΠΟ1t!ηοr1 101· 1fι\tιηrιίου ϊη1 οι Η\·ι,1,1, "''tl fl,1λιι;1ι-ι ι')φι-ιλυv vι1 i.ρΟ<>tΛ.' υι Ι�nι'1Η1:ιι1 τηι: liμ,τι!\"Η, κιιτi-λτ:i'ιιv οrην uποοτολη 11· ,λιμικοί1 υλικού κω πΛο:ι,,,, ι1;ιιι1ι· ΒιJι-τιιvουι:, ουμφωvα μι· το vόυ:J Δοvι:ωμού και l:κ,11,11,ι,,r1τμ. ιωυ ι(,ηφιuι ro hογκρicοο τωv ΗΙ ΙΛ 10 1 ':J-1 Ι :.,ο 11ιτc1cυ, η I ι-1>μαvιι1 κιv:1Η111,ι ι1\,ι1rι,ιικ,1 Ιϊ"" Βολ1< .. 1.·11.ι, u11nτι'ισσοvτι1; τω·,. !J rιι 1 ... 1\,JΙ'ι τοι-ι· Ου\·Υf,ι" ι 'Ι>t'ι Βουλ·,,ιμοτ·, ,;(11 TOl'l' 1 ιΟ,J\;,,,,11.,1,•· 1, Οι /1ολ1,: (I\CH>;H•
372 επιτυχημένοι στις εκστρατείες τους εναντίον της Ελλάδας και τη Βόρειας Αφρικής, χρειάστηκαν γερμανική βοήθεια για να στηρίξουν τις θέσεις τους. Χλευάζοντας τη στρατιωτική ανεπάρκεια του Μουσολίνι, ο Τσόρτσιλ τον αποκαλούα «τσακάλι του Χίτλερ». Μη μπορώντας να υποτάξει τη Βρετανία, ο Χίτλερ προκάλεσε ρήξη στις σχέσεις του με τη μέχρι τότε σύμμαχό του Σοβιετική 'Εvωση και στράφηκε ανατολικά, στις 22 Ιουνίου 1941, με μια μαζική εισβολή. Πριν από το τέλος του χρόνου, οι στρατιές του είχαν σαρώσει τη Ρωσία μέχρι τις πύλες της Μόσχας, χωρίς όμως ποτέ να μπορέσουν να την καταλάβουν.
Πφλ Χάρμπορ
Ο πόλεμος μετατράπηκε σε παγκόσμια σύρραξη, όταν η Ιαπωνία έπληξε θανάσιμα το Περλ Χάρμπορ στις 7 Δεκεμβρίου του ίδιου χρόνου. Οι Ιάπωνες είχαν εμπλακεί σ' έναν αιματηρό πόλεμο με την Κίνα από το 1937. Για την επιτυχή διεξαγωγή τοu χρειάζονταν το πετρέλαιο, το καουτσούκ και τις εκτεταμένες πηγές τροφίμων των Ολλανδικών Ινδιών, της Μαλαϊκής Χερσονήσου και της Νοτιοανατολικής Ασίας. Το 1940 είχαν συμμαχήσει με τη Γερμανία. Προτού όμως επιτεθούν τελικά στο νότο, θεώρησαν αναγκαίο να «κλειδώσουν την πίσω πόρτα» συντρίβοντας την αμερικανική αεροναυτική δύναμη στη βάση τοu Περλ Χάρμπορ. Την επομένη της επίθεσης, το Κογκρέσο των ΗΠΑ κήρυξε τον πόλεμο κατά της Ιαπωνίας, και στις 11 Δεκεμβρίου η Γερμανία και οι σύμμαχοί της κήρυξαν TQv πόλεμο κατά των Ηνωμένων Πολιτειών.
Σ,αιθμοi ,ou πολiμοιι
Η πορεία του πολέμου σημαδεύτηκε από ορισμένους σταθμούς. Ο πρώτος τέτοιος σταθμός ήταν η πεισματώδης άμυνα της Μόσχας από μέρους των στρατιών του Στάλιν, το Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1941. Ο δεύτερα; ήταν η ήττα των Γερμανών που πολεμούσαν κάτω από την ηγεσία τοu στρατηγού Ρόμελ (Erwin Rommel) στη Βόρεια Αφρική το 1942, ήττα που άνοιξε το δρόμο για τη συμμαχική απόβαση στην Ιταλία και την ανατροπή του Μουσολίνι τον επόμενο χρόνο. Ο τρίτος ήταν η Μάχη του Στάλινγκραντ το 1943, όταν οι Γερμανοί απέτυχαν στην προσπάθειά τους ν' αποκόψουν τη βόρεια Ρωσία από την περιοχή παραγωγής τροφίμων της Ουκρανίας και τις πετρελαιοφόρες περιοχές βόρεια και νότια του Καυκάσου. Τα σημεία καμπής στον πόλεμο του Ειρηνικού επήλθαν στη διάρκεια της άνοιξης του 1942, με την ήπα των ιαπωνικών δυνάμεων από το αμερικανικό ναυτικό, στις αεροναυμαχίες της
373 Θ{ιλασσα τωv Κοραλιώv (Coral S a) και του Μίvτγο εϊ (Midway) Οι ήττε αυτί: επισφράγισαν τηv καταδίκη τωv ιιιπωvικώv προσπαθειών για τηv κατάκτηση τη Αυστραλίας και 111<, Χαβάη· με σκοπό τη στ�ρηση τωv προ ωρημέvωv ουτώv βcισι:ωv από τις Ηvωμί:vει; Πολιη ίε . Το ι:ιμώvα του 1944-1945, ο πόλεμ� έφτανε στο τέλ του. Lτιι; 6 Ιουvιου 1944 οι συμμαχικε δυνάμει πέρασαν τη Μάγχη κιιι οποβιβϊιστηκοv μι: επιτυχίιι στη βόρεια Γαλλία. Στι 25 Α ,οί οτου το Πορίσι cιπι:λωθι-ριίι ηκι-. Το Σεπτί:μf3ριο < ι οι μμα ικr εμπροσθοφ λακί:ι πρ ωUήθηκαv στο Ρήνο, τοv οηοιο τελικιΊ πέρασαν ολόκληρε στρατιί: ·, φτάvοvτα · στr1v κιιρδι<Ί τι1ι Γερμοvία . μια nροωθηση που είχε καταστεί οvιιγκ(tίο μετιΊ τηv ϊιρ ηση τοι. Χιτλερ vα ποραδο ι-ί ωρί · Of)OU • Ταυτόχρονα, τα σοβιι 111..0 οτροΗύματο πλησίιιζαv οπό τ οvοτολικιΊ. Στιι; 21 Απριλίο 1 45 οι ΣοβιfΤικοί τσιΊκιοιιv κι'ι ε: αντίσταση στο δρ 'μο το . φτάvοvταc στα προcΊστειu του Βψολίvο . Στη διάρκεια τωv επομί:vωv δί:κα ημφώv, άναψε μια ύγρια μό η στα ερείπια τη· γιρμ<ιvική πρωΗΌuο<ι Στι 2 Μαίο η καρδιά τη πόλη καταλήφ ηκε κιιι η σοβιι:'τικri οκκινη οrιμιιίο ψωθηκι: στην Πυ) 11 του Βικιδεμβο Ι))Ο Λi Η ώι ι: • \.WΙ>iτερ<ι ο Χιτλιρ ι:ί ε ιι τοκτοv,101:ι ι11ι, 1ω1<1φ ιο τ•
Το τίλος του τρίτο Ράι αnιικοvi(t Ηι στα rρfinιa του Μονα ου. · Ενα μi1"�• γότιρα ιntσ το Βιρολίνο και ο πο ι ι στην υρώπη τιλιιωσι.
Τιλοc, του nολιμοο στην Ει ωnη
3?ι�
κ<ιyκcλ(1ρίας. Στις 8 Μαίου οvτιnρόσωnοι της Αvώτατης Γ ιr,μαvικής Διοίκησης υnέγραψαv έvα έγγραφο παράδοσης χωμιι.; ορuυς. Η ειρήvη είχε επιστρέψει επιτέλους στην tξανrλημέvη Ευρώπη, ύστερα οπό πέvτε χρόvια και οχτώ μήνες σφοyής. J ι 1 ΙjXJT01:t-6(l οι .• ,..ι ι �μωσηι·
11 uιομιr<η ιιομ/!ιι ,
τιιιιιulιοοτι τηι;
/.;;Τιύ\'IU<
Μόvο τόπ άρχισε ο κόσμος να μαθαίνει τηv έκταση της γερμανικής τυραvvίας. · Οταv οι συμμαχικές στρατιέc άνοιξαν α στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Γερμανία και σε άλλες ιιεριοχές της μέχρι τότε κατεχόμενης Ευρώπης, βρήκαν τα r ειvασμέvα, αρρωστημένα και απuκτηvωμέvα υπολείμματα ε,,ός συνόλου έξι εκατομμυρίων κρατουμέvωv, nου είχαν κ<παφέρει vα εnιζήσουv αnό τη φρικτr1 εμπειρία τωv vα(ιστικώv δ1ι:1ξεωv. Οι περισσότεροι από τους άvδρες, τις yυvαίκες και τα πι:: διrΊ που είχαv φυλακιστεί, βuσαvιστεί και δολοφονηθεί ήταν Ε[Ξ )αίοι, ov και είχαv επίσης φυλακιστεί, χρησιμοπο111θεί για κο ι(Ιvαγκαστικά έργα και εκτελt:στt:ί Πολωvοί, Ρώσοι, τσιγγά νο,. ομοφυλόφιλοι και άλλοι «προδότες)) του Ράιχ. Το τέλος του πολέμου στοv Ειρηνικό καθυστέρησε τέσσερις μιJ\·ες. Η vίκη κατά της Ιαπωvικ,·1ς Αυτοκρατορίας επιτεύχθηκε ί,σπρα αnό άγριες vαυμαχίες και με αιματηρές επιθέσεις ινοντίοv σχtδi,v αnόρΟητωv vησιώv. Tov Ιούνιο του 1945 καταλ11φθηκε η Οκιvάουα, ύστερα αnό ογδόvτα δύο μέρες <Ηιιλnισμέvης μάχης. Οι Αμερικανοί είχαv nια φτάσει σε απόσταση μικρότερη τωv ΗΟΟ χιλιομέτρων αnό το ιαπωνικό μητροπολιτικό έδαφος. Η κυβέρvηση του Τόκιο nροσnαθούΟΕ vι:υρικά vα προλάβει μια unό[iαση και καλούσε τους πολίτες να 1<.άvουv υπέρτατες nροσnάθειει.; για v • αvτιμετωnίσουv την κμίυη. Σ 1 ις 26 Ιουλίου 01 ι rιικι φαλr'1ς τωv κυβ1:ρvι1σεωv τωv Ηvωμέvωv Πολιτι:ιώv, της Βρι:ταvίαι; και της Κίvuς εξέδωσαν κοιvή αvακοίvωση με τηv οποία καλούσαν τηv Ιαπωνία να nιιραδοιlεί ή να καταστραφεί. Μη nuίρvοvτας απάντηση, η <ψεr1!Κ<1vική κυβέρνηση αποφάσισι: vα κάvει χρήση εvός νέου και t:11ονοο1<11 ικού όπλου, για vα ιπιταχύvει το τέλος του rιολψοι: Το ϊ1πλο αυτό 11n1v η ατιψικι1 βόμβα, που ιιρόσφατα rίχι κι110σκει)αστεί μυοτικϊ1 ωιό συμμαχικούς η11στι1μοvες. Πολλοί οvιuηροι αξιωματικοί του στρατού και του ναυτικού υ11υ,11ι'Η1ι(ιη1 ι'>τι η χρι1ση της βίψβας δεv ήταv αvuγκαία, για το λ<'>Ί ο <)ι ι η Ιοτιωvία είχε ουσιαστικά νικηθεί. Ο Τρούμαν (Harry Trι1nM11), που είχε διαδεχτεί το Ρούσβrλτ μετά το θάvατο του ηλωωίου τοv Απρίλιο του 1945, αποφiισισε διαφορετικά. Στις6
375 Αυγούστου μια και μοναδική βόμβα ρίχτηκε στη Χιροσίμα, καταστρέφοντας τελείως το 60'Χ. της πόλης. Τρεις μέρες αργότερα, μια δεύτερη βόμβα ρίχτηκε, αυτή τη φορά στο Ναγκασάκι. Οι ενέργειες αυτές, όπως ο βομβαρδισμός με ψπρηστικές βόμβες της Δρέσδης και του Τόκιο, εξασφάλισαν τη συμμετοχή των Συμμάχων στην ευθύνη για τις εκατόμβες του πολέμου, καθώς και τη βεβαιότητα ότι, σε αντίθεση με τον Α · Παγκόσμιο Πόλεμο, ο δεύτερος θα έπαιρνε βαρύ φόρο αίματος από τον άμαχο πληθυσμό. Ο πρόεδρος Τρούμαv προειδοποίησε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες θα συνέχιζαν να χρησιμοποιούν την ατομική βόμβα όσο θα ήταν απαραίτητο για να γονατίσουν την Ιuπωvία. Στις 14 Αυγούστου το Τόκιο γνωστοποίησε στην Ουάσινγκτον τη χωρίς όρους αποδοχή των συμμαχικών απαιτήσεων. 3. Η ΔΙΕΥΘΕΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ Ο πόλεμος είχε πια τελειώσει. Για τη διεξαγωγή του, τα κράτη είχαν αναγκαστεί, σε μεγαλύτερο ακόμα βαθμό από όσο στη διάρκεια του Α · Παγκόσμιου Πολέμου, να κινητοποιήσουν ολόκληρους τους πληθυσμούς τους. Και οι δύο πλευρές χρησιμοποίησαν μεθόδους μαζικής προπαγάνδας για να διατηρήσουν τη λαϊκή υποστήριξη στην υπόθεσή τους. · Οπως ο Ουίλσον στον Α · Παγκόσμιο Πόλεμο, που είχε μιλήσει για έναν πόλεμο που «θα έβαζε τέλος στους πολέμου91, έτσι και οι δυτικοί ηγέτες του Β · Παγκόσμιου Πολέμου υποσχέθηκαν μία ειρήνη που θα έσωζε τον κόσμο από τους πολέμους. Η πρώτη διακήρυξη των συμμαχικών αντικειμενικών σκοπών στην nFοίπτωση vίκηc τ,_,.� ιiταv ο «Χάρτηc τοu Ατλαντικού», που ανακοινώθηκε υπό τ" Ρούσβελτ και τον 1 σόρτσιλ στις 14 Αυγούστου 1941. Οι βασικές του αρχές ήταν οι εξής: 1) δεν θα γίνονταν εδαφικές αλλαγές (προσαρτήσεις κτλ.) που δεν θα συμφωνούσαν με τις επιθυμίες των ενδιαφερόμενων λαών· 2) αναγνωρίζονταν το δικαίωμα όλων των λαών να διαλέγουν τη μορφή διακυβέρvησής τους 3) όλα τα κράτη θα έπρεπε να χαίρουν πρόσβασης, με ίσους όρους, στο παγκόσμιο εμπόριο και στις πρώτες ύλες του κόσμου· 4) αναγνωρίζονταν η ελευθερία διάπλου των θαλασσών χωρίς παρεμπόδιση· 5) προβλέπονταν ο αφοπλισμός όλων των χωρών που απειλούσαν την ειρήνη. Ο Χάρτης του Ατλαντικού απέκτησε ευρεία σημασία
Ο Χάρrης rou Αrλανrικοίι και η Διακήρυξη rω11 ΗΙΙC&Ιμi11ω11 Εθιιώιι
376 όταν επιβεβαιώθηκε αnό τη διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών στις 2 Ιανουαρίου 1942. Είκοσι έξι χώρες υπέγραψαν τη διακήρυξη αυτή, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολι τειών, της Βρετανίας, της Σοβιετικής 'Εvωσης και της Δημοκρατίας της Κίνας. Κατόπιν, περίπου δεκατέσσερα άλλα κράτη nρόσθεσαv τις υπογραφές τους. Η διακήρυξη έμοιαζε με τα Δεκατέσσερα Σημεία του Ουίλσον. Και τα δύο κείμενα αντηχούσαν αnό ηχηρές διαβεβαιώσεις για διεθνή ειρήνη και ελευθερία· και τα δύο είχαν σκοnό να ενισχύσουν το ηθικό τωv συμμάχων· και τα δύο, τέλος, έπεσαν θύματα της πολιτικής ισχύος. Η Διακήρυξη
Καθώς ο πόλεμος προχωρούσε, ανώταωι αξιωματούχοι των ηγετικών Ηνωμένων Εθνών σuvαvτούvταv σε διάφορες συνδιασκέψεις με σκοnό να καθορίσουν τους όρους της ειρήνης. Η nρώτη διάσκεψη εξέχουσας σημασίας ήταν εκείνη που συγκλήθηκε στο Κάιρο το Νοέμβριο του 1943, για να πραγματευθεί τη μοίρα της Ιαπωνικής Αυτοκρατορίας. Οι συμμετέχοντες ήταν ο Ρούσβελτ, ο Τσόρτσιλ και ο στρατάρχης Τσαγκ Κάι Σεκ. Συμφώνησαν για την επιστροφή στην Κινεζική Δημοκρατία όλων των κινεζικών εδαφών που είχαν καταληφθεί αnό την Ιαπωνία, με την εξαίρεση της Κορέας. Η Κορέα αποφασίστηκε να γίνει ελεύθερη και ανεξάρτητη. Συμφώνησαν, επιπλέον, v • αφαιρεθούν αnό την Ιαπωνία όλα τα νησιά του Ειρηνικού που είχε καταλάβει από το 1941, καθώς και ιcκάθε άλλη περιοχή που είχε αποκτήσει με βία». Ποια θα ήταν η τύχη αυτών των νησιών και εδαφών, δεν καθορίστηκε.
Η Luμφωνια 1ης Γιάλτος
Η δεύτερη σημαv11κή διάσκεψη για τον καθορισμό των όρων της ειρήνης, συγκλήθηκε στη Γιάλτα της Κριμαίας, το Φεβρουάριο του 1945. Αυτή τη φορά, οι κύριοι συμμέτοχοι ήταν ο Ρούσβελτ, ο Τσόρτσιλ και ο Στάλιν. Ένα επίσημο οvακοιvωΟtν, που εκδόθηκε αμέσως μπά τη λήξη της διϊ1σκfψης, διακήρυσσε ότι οι Τρεις Μεγάλοι συμφώνησαν σε κοινά σχέδια για τη χωρίς όρους παράδοση της Γερμανίας, για μt:Οόδοuς ελέγχου της Γερμανίας και των συμμάχων της μετά τον πόλεμο, καθώς και για την ίδρυση ενός Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών με σκοπό τη διατήρηση της ειρήνης. Επιπλέον, αναγγέλθηκε ότι η Πολωνία θα παραχωρούσε τις ανατολικές επαρχίες της στη Σοβιετική 'Ενωση και ότι θα αποζημιωνόταν για την απώλειά της αυτή με «σημαvτικες παραχωρήσεις εδαφών» στα βόρεια και δυτικά, nου θ'
100 Κοίροu
377
Οι 11ιιιι 1,1,ι,J,ιιι 01111 ιιιt•ιι Ιιιιψι,111, l'ιιι,ί!iιλι ιωι Lιιιtι\•
οποσπούvτοv, φυσικϊ1, ωιό τη Γι:ρμαvία Η υπάρχουσο κυΙ1iρvηση τ ης Πολωvίuι;, που ιίχι ιγκοΟιδρυθΕί μι:- τη σοβιετικιi iγκριση, Οο οvοΓιι<φγοvωv<>1<1v με 1 η συμμι:τοχή δημοκρο· τικώv floλωvώv ηγπώv. Η κυβέρνηση της Γιουγκοσλοβίαι; ιπρόκιιτο
ιπίσης
vα
611:υρυvΟι:ί,
κατά
παρόμοιο τρ<'>πο.
Αvοφορικ<Ί μι τηv · Απω Αvωολι1, συμφωvriθηκε ότι η Ρωσίο ιJα t:μπωvι- OTOV Π(Jλεμο εvαvτιοv της Ιαπωvιαι, Κ(ΙΙ θα έπαιρvι: ως οvτάλλαγμο 6λα Τ<Ι ι-δϊ1φη τηι, που t:ιχαv καταληφθεί απο τηv Ιοπωvίο κοτ<Ί 10 ρωσο ιοπωvικό πόλεμο του 1904 1905 Η Συμφωvίο τηι, [ ι<Ίλτ<ιι, οvτικοΟρί:φτιζt: τοv ιδt:αλισμc', του Χϊφτη
του
Ατλοvτικού,
6σοv αφορ<'1
τηv πρόβλ1:ψη για
δημιουργί<ι ι v<>ι. Οι,γοvισμού Ι+.:ωμίvωv Εθvώv. Προαvϊιγγιλλt• ιτιίσηι; τηv i:vταοη μεταςυ Αvωοληι, και Δύσης, η οποίο, σι λίγο χρόνια, θα ί:παιρvε τη μορφή εvόι, «ψυχρού πολέμου» μεταξύ
Οι συνiιrιιιί,
1ηι; συμφωνίαι; ΙΙJ<; Γ1άλιι1(
378
Η Συμφωνία
του Πότσνταμ
Ρωσίας και δορυφόρων της από τη μια και των δυτικών δuvάμεωv από την άλλη. Ο Στάλιν, αποφασιστικά τοποθετημέ νος uπέρ της πολιτικής ισχύος, επεδίωκε vα προωθήσει τα σοβιετικά συμφέροντα. Στην επιδίωξη αuτή οφειλόταν η επιμονή του για μια διευθέτηση τοu πολωνικού ζητήματος nou θα εξασφάλιζε ισχυρό, φιλοσοβιετικό κυματοθραύστη εναντίον της Γερμανίας. Έτσι, αv και ο Στάλιν είχε υποσχεθεί ελεύθερες rκλογές στην Πολωνία, αρνήθηκε vα επιτρέψει την επίβλεψη της διεξαγωγής τοuς από διεθνή επιτροπή. Η παράδοση της Γερμανίας απαίτησε ακόμα μια διάσκεψη των νικητριών δuvάμεωv. Στις 17 Ιοuλίοu 1945, ο Στάλιν, ο Τσόρτσιλ και ο Τρούμαν σuvαvτήθηκαv στο Πότσνταμ, τιροάστειο τοu Βερολίνου. Προτού η Διάσκεψη τοu Πότσνταμ περατώσει τις εργασίες της, ο Τσόρτσιλ είχε αντικατασταθεί από τον · Ατλu (Clement Attlee), το νέο Εργατικό πρωθuποuργό της Βρετανίας. Οι σημαντικότεροι όροι της επίσημης διακήρυξης ποu εκδόθηκε σης 2 Αuγούστοu, ήταν οι εξής: 1) η περιοχή nou μέχρι τότε ήταν γνωστή ως Ανατολική Πρωσία, επρόκειτο va διαιρεθεί σε δύο τμήματα, από τα οποία το βόρειο θα παραχωρείτο στη Σοβιετική Εvωση και το νότιο στην Πολωvίu2) η Πολωνία θα αποκτούσε τηv πρώην ελεύθερη πόλη του Ντάντσιχ (το σημερινό Γκντανσκ)· 3) όλα τα γερμανικά εδάφη α\Jατολικά τωv ποταμών · Οvτερ και Νίσα θα διοικούvταv από τηv Πολωνία, μέχρις ότοu επέλθει οριστική διευθέτηση· 4) η στρατιωτική ισχύς της Γερμανίας θα καταστρεφόταν ολοκλη ρωτικά· 5) η Γερμανία θα διαιρείτο σε τέσσερις ζώνες κατοχής, που θα διοικούνταν αντίστοιχα από τη Σοβιετική Ένωση, τη Βρπαvία, τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Γαλλία. Το Νοέμβριο τοu 1945 άρχισε η δίκη κορuφαίωv vαζιστώv ηγετών σε ένα διασυμμαχικό δικαστήριο στη Νυρεμβέργη της Γερμανίας. Το Σεπτέμβριο τοu επόμενου χρόvοu, δεκαοχτώ από τοuς είκοσι δύο κατηγοροuμέvοuς θεωρήθηκαν ένοχοι ,,εγκλη μάτων πολέμοω• και καταδικάστηκαν σε ποινές που κυμαί vοvταv από δέκα χρόνια φυλάκισης μέχρι θάνατο.
Οι σwθήκις ιιpήvης
Μετά το τέλος τοu πολέμου τα κράτη τωv vικητώv σuvέταξαv συνθήκες ειρήνης με την Ιαπωνία και τοuς δορuφόροuς της Γ ερμαvίας. Η συνθήκη με την Ιαπωνία στερούσε τη χώρα αuτή απ' όλα τα εδάφη nou είχε αποκτήσει από το 1854, με άλλα λόγια, ολόκληρη την υπερπόντια αυτοκρατορία της. Παραχωρούσε το νότιο μισό της vήσοu
379 Σαχαλίvης και τα νησιά Κουρίλες στη Σοβιετική · Εvωση και έΟπε τις Βοvίvες και τα Ριουκιού κάτω από αμερικανικό έλεγχο. Στέρησε Επίσης τηv Ιαπωνία από κάθε δικαίωμα στη Φορμόζα, που αφέθηκε σε έvα ακαθόριστο ακόμα καθωτώ�. Παραχώρησε uτις Ηνωμένες Πολιτείες το δικαίωμα vα συνεχίσει τη διατήρηση οτpατιωτικώv εγκαταστάσεων στην Ιαπωνία, μέχρις ότου η τελευταία να είναι σε θέση vα υπερασπίσει τοv εαυτό της. Η συνθήκη εφαρμόστηκε τον Απρίλιο του 1952, παρά την αντίθεση των Σοβιπικώv, που �λπιζαv ότι η Ιαπωνία Ηα τσακιζίηαv από δραστικότερη τιμωρία και, κατά συνέπεια, θα στρεφόταν Εύκολα προς τον κομμουνισμό. · Οπως και στην περίπτωση της συνθήκης τωv Βερσαλλιών, έvα από τα σημαντικότερα στοιχεία της διευθέτησης του Β · Παγκόσμιου Πολέμου ήταν ο όρος της δημιουργίας ενός διεθνούς οργανισμού. Η παλιά Κοινωνία τωv Εθvώv είχε αποτύχει v · αποτρέψει τοv πόλεμο του 1939 και, τοv Απρίλιο του 1946, διαλύθηκε και επίσημα. Οι ηγέτες των συμμαχικών χωρών είχαν από καιρό αναγνωρίσει τηv ανάγκη δημιουργίας ενός νέου διεθνούς οργανισμού. Το Φεβρουάριο του 1945 συμφώ νησαν στη Γιάλτα να συγκληθεί μια διάσκεψη για το σκοπό αυτό στις 25 Απριλίου στο Σαν Φρανσίσκο. Παρά τοv ξαφνικό θάνατο του Ρούσβελτ δύο Εβδομάδες πριν, η διάσκεψη συγκλήθηκε όπως είχε προγραμματιστεί. Στις 26 Ιουνίου υιοθΕΤήθηκε ένας χάρτης με τοv οποίο ιδρυόταν n παγκόσμιοc οργαvισμόc που Είναι γνωστός ως Οργανισμός Ηνωμένων EBvώv, με βάση την αρχή (Ηης ισοτιμίας όλων τωv κυρίαρχων φιλειρηνικών κρατών». Τrι σημαvτικότερά του ι",ργαvu ΕπρόκΕιτο vα είναι: 1) η ΓΕvική Συνέλευση, αποτελούμενη από αντιπροσώπους όλων τωv κρατώv-μΕλώv· 2) το Συμβούλιο Ασφαλείας, αποτελούμενο από αντιπροσώπους τωv Ηvωμέvωv Πολιτειών, της Βρετανίας, της Σοβιετικής Ένωσης, της Κίνας και της Γαλλίας, ως μόνιμων μελών, και από αvτιπιχ>σώποuς έξι άλλων κρατών που θα ικλέγοvταv από τη Γενική Συνέλευση για τις μη μόνιμες θέσεις του Συμβουλίου· 3) η Γραμμαηίιι. αποτΕλοίJμεvη από το γενικό γραμματέα και έvα επιΤΕλείο υφισταμένων· 4) το Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο, αποτελούμενο από δεκαοχτώ μέλη, εκλεγόμενα από τη Γενική Συνέλευση· και 5) το Διεθνές Δικαστήριο. Παρ' όλο που τα Ηνωμένα Εθvη απέτυχαν vα εκπληρώ σουν τις ελπίδες των ιδρυτών τους, συνεχίζουν να λειτουργούν
'/δριιση rwv Ηνcψέιιιι.ιv Eθvciιv
380
ΤοΣιιμ/Jοuλιο ΑΟfJ(Wίας
Το δικαίωμα
rης αρνησικυρίας rι.ιιν Πiντι
μεγάλcιιv
· Αλλο όρyσwι rou ΟΗΕ
και έχουν αποδειχτεί η μακροβιότερη ένωση εθνών. Τα σημαντικότερα καθήκοντα τοu νέου οργανισμού συγκεντρώ θηκαν στο Συμβούλιο Ασφαλείας. Αυτό το όργανο έχει «την πρωταρχική ευθύνη για τη διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας». · Εχει εξουσίες διερεύνησης κάθε διένεξης μεταξύ κρατών, σύστασης μεθόδων διεuθέτησής τους και, αν κριθεί αναγκαίο για τη διατήρηση της ειρήνης, να χρησιμοποιήσει διπλωματικά ή οικονομικά μi:τρα εναντίον τοu rnιτιθεμέvοu. Αν κατά την κρίση τοu τα παραπάνω αποδειχτούν, ή είναι πιθανό v' αποδειχτούν ανεπαρκή, έχει το δικαίωμα «να αvαλαμβάνt:Ί στρατιωτική δράση με δυνάμεις αεροπορικές, ναυτικές ή ξηράς», στο βαθμό nou αυτό θα θεωρηθt:ί απαραίτητο για τη διατήρηση ή την αποκατάσταση της διεθνούς τάξης. Τα κράτη μέλη t:ίvω unοχρεωμίνα από τον καταστατικό χάρτη τοu ΟΗΕ να διαθίτοuv στο Συμβούλιο Ασφαλt:ίας, μετά από αίτησή τοu, ένοπλη; δυνάμεις για τη διατήρηση της t:ψήvης. Το Συμβούλιο Ασφαλείας οργανώθηκε κuτά τέτοιο τρόπο, ώστt: vα τιαραχωpιiσει μονοπωλιακή σχεδόν εξουσία στα μόνιμα μέλη 1ou. Αποτελούσε πt:ηοίθηση 1ωv Τριών Μεγάλων ποu σuvαvτήθηκαv στη Γιi1λ1α και, ιδιαίτt:μu, τοu προέδρου Ρούσβελτ, ότι η ειρήνη τοu κόσμου βuσιC:όταv 01ηv αρμοvίu μεταξύ των κpu1ώv ποu ιiταv πρωταρχικά uπt:ύθuvα για τη συμμαχική νίκη στον πόλεμο. Κuτά σuνέπt:ια συμφωνήθηκε ότι, μt:τά τη συγκρότηση τοu Συμβουλίου Ασφuλfίας, δεν θα έπμιπt v • αναλαμβάνεται δράση καμιάς μορφής χωρίς την ομόφωνη συγκατάθεση της Βρετανίας, της Γαλλίας, των Ηνωμένων Πολιτειών, της Δημοκρ01ίας της Κίνας, της Σοβιετική{; Ένωσης και δύο άλλων επιπλέον μελών του. Αυτή η απόλυτη αρνησικυρία (veto) που δόθηκε στα κuριόηρα κράτη, δεν t,iχt κανένα από τα ποθούμενα αποτελίσματα· αντί να προωθήσει την παγκόσμια ειρήνη, 10 κύριο απο1ίλfσμά της ήταν να εuvοuχήσει το Συμβούλιο και να το καταστήσει ανίκανο ότιο1ε αvτιμηώπιC:ε διεθνείς κρίσεις. Η κυριότερη αιτία ήταν η αυξανόμενη δυσπιστία μεταξύ Σοβιετικής · Εvωσης κω Δύσης. Τα υπόλοιπα όργανα τοu ΟΗΕ αvίλαβαv μια t-υpt:ία ποικιλία καθηκόντων. Η ΓραμμαΗία, αn01fλούμενη αnι'> 10 γενικό γραμματέα και ένα πολυάριθμο fΠι1t:λt:ίο, t:ίvαι κυρίωι; μια διοικητική αρχή. Τα καθήκοντά της, ωστόσο, κάθt: άλλο παρά τυπικό είναι, δεδομένου ότι ο γενικός γραμματέας μπορrί να υποβάλλει στο Συμβούλιο Ασφαλείας οποιοδήποτε ζήτημα
381 που, κατά την κρίση του, είναι δυνατό να απειλήσει την παγκόσμια ειρήνη. Οι δικαιοδοσίες του Οικονομικού και Κοινωνtκού Συμβουλίου είναι οι πιο ποικίλες· αποτελούμενο από δεκαοχτώ μέλη που εκλέγονται από τη Γενική Συνέλευση, έχει το δικαίωμα να διεξάγει μελέτες και να προβαίνει σε συστάσεις αναφορικά με διεθνή κοινωνικά, οικονομικά, υγειονομικά, εκπαιδευτικά, πολιτιστικά και συναφή ζητήματα, και να παρέχει υπηρεσίες στους παραπάνω τομείς ύστερα από αίτηση των κρατών-μελών του ΟΗΕ. Στη δικαιοδοσία του υπάγονται εξειδικευμένοι οργανισμοί, όπως η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, που εργάζεται στην κατεύθυνση του ελέγχου των επιδημιών και της βοήθειας των υπανάπτυκτων !<ρατώv για την εξάλειψη της χολέρας, του τύφου και των αφροδισiων νοσημάτων, καθώς και την ανύψωση του επιπέδου υγείας και υγιεινής- επίσης η Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας, που αποσκοπεί στην αύξηση της παραγωγής τροφίμων, βρίσκοντας διεξόδους για τις αγροτικές κρίσεις, για τις ασθένειες ζώων και φυτών, για την εξάλειψη παρασιτικών εντόμων και καταστρώ νοντας σχέδια για την εκμηχάνιση της καλλιέργειας μικρών αγροτικών εκμεταλλεύσεων καθώς και για την αποδοτικότερη κατανομή των τροφίμων. Στη διάρκεια των πρώτων τριών δεκαετιών, η εργασiα αυτών των οργάνων βοήθησε τα Ηνωμένα · Εθνη να επιτύχουν έναν κάπως εντυπωσιακό κατάλογο επιτευγμάτων. Μαζί όμως με τα επιτεύγματα αυτά, πρέπει να καταγραφούν σοβαρές αποτυχίες. Ο ΟΗΕ απέτυχε στις προσπάθειές του να επιβόλει έλεγχο στα πυρηνικά όπλα. Επίσης, αποδείχτηκε ανίσχυρος μπροστά σε κάθε αποφασιστική προσπάθεια μιας μεγάλης δύναμης να επιβάλει τα συμφέροντά της, όπως στην περίπτωση της σοβιετικής καταστολής της ουγγρικής εξέγερσης το 1956, καθώς και στην περίπτωση της επέμβασης των Ηνωμένων Πολιτειών στο Βιετνάμ. Αν και τα Ηνωμένα Έθνη έχουν ενεργήσει κατά περίσταση για να ειρηνεύσουν δυνητικά εκρηκτικές παγκόσμιες καταστάσεις, απέτυχαν να εκπληρώ σουν τους υψηλούς στόχους επιβολής και διατήρησης της ειρήνης που είχαν θέσει οι αρχικοί φιλόδοξοι και ιδεαλιστές ιδρυτές του.
Αποnιχiις rou ΟΗΕ
Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛ!ΤΙΣΜΟΥ Ο δυτικός πολιτισμός, όπως nΕριγράφηκι Κ(]ι αvιιλύθηκε στα προηγούμενα, δεν υπάρχει πια σή�ιι·ρu. Αν,ίΟι ω, αvαφερόμασ,ε πια σ έvαv παγκόσμιο πολιtισμi>, ί vιιv πολιτισμό που οφείλει μεγάλο μέρα; της ιστορίας ωυ κιιι πολλά από 10 περισσότερα ακανθώδη προβλήματά του σ,η Δύαη, χωρίς ωστόσο vα διαμορφώνεται πια από τις λίγες ικt-ίvιι: χι;φt-ς που για τόσους αιώνες κυριάρχησαν στην υ[1ρδγtιο. Οι μεγάλες δυνάμεις του 19ου αιώνα η Βριωvία, η Γαλλία και η Γι·ρμαvία- αnοτελούv σήμερα δυvάμεις,μi,vο σω βαθμό κατά τον οποίο αποφάσισαν vα συvεvώσουv τα συμφέροντά τους στα πλαίσια μιας ευρωπαϊκής V ,ιvής ΑγοριΊ(. Οι υπερδυνάμεις των μέσων του 20ου αιώνα, οι Ηvωμt\·tι; Πολιτείες και η Σοβιετική Ένωση, ύστερα οπό δύο δικιu ιίις αντιπαράθεσης i-χουv αρχίσει vα κατανοούν ιοv πιr>ιορισιιivο χαρακτήρα της ισχύος τους και vα nροσορμό(ουv ιιvϊιλογο ι ις προσδοκίες τους. Η ισχύς και μαζί της η 11ροσοχι1 ,ου κόσμου μετατοπίζεται από τη Δύση στα αvαδυόμcvα ίθvη ιψ.., Αφρικ11t,, της Μέσης Ανατολής, της Ασίας και της Λατινικής Αμψικι·1ι,. Τα απέραντα αποθέματα φυσικών πόρων που διαθίc, ουv, κοθιmούν πολλά απ' αυτά ικανά να παίξουν το παλιό δυτικό παιχνίδι ,ης πολι rικής ισχύος και, μάλιστα, σε μια παγκόσμια nρi·.Ό ιυρύπρη αni> κάΙ)ε nροηγούμενο. Οι εξίσου απί·ρα\•11 ι; δια στi�ut ις ,ωv εσωτιρικών προβλημάτων τους - οικοvομικώv, φυλετικών, σιτιατικιίιv και πολιτικών- υποδηλώνουν ι,ιι η λύσrι τους θα nρi:nιι vιJ δοθεί επίσης σε παγκόσμια κλίμακα 1-.ίμιωιι όλοι, όπως είnt- ο ΑμΕρικαvός σχεδιαστή<: Μnάκμινστερ Φούλιρ (Buckminster Fuller), συνπαίροι για το καλύτερο ή για χειρότερο, στο «διαστημόπλοιο Γη».
'°
Κεφάλαιο 18
ΝΕΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΙΣΧΥΟΣ Αφρική, το μόνο nou σου ζητώ είναι το κουράγιο της γνώσης το κουράγιο να κοιrάξεις γύρω σου και να δεις τι συμβαίνει σε τούτον το γέρικο και κουρασμένο κόσμο· να καταλάβεις την έκταση και ro βάθος rης αναγiννησής rou και την υπόσχεση nou λάμπει στους λόφους σου. W .Ε.Β. Du Bois, Αυτοβιογραφία
Ο Β · Παγκόσμιος Πόλεμος άφησε τον πολιτικό κόσμο της Ευρώπης, κατάσταση
της
Ασίας
και
των
Ηνωμένων
Πολιτειών
σε
αταξίας. Καθώς πλησίαζε η νίκη, οι σύμμαχοι
6υοπιστούuαv όλο και Πfμιοοi>τtι>ο ο ένας στοv άλλο και rφχι ίιιv vo ορyιιvώνουv rηv ίψυνϊι τους tvαvτίov tκfίvωv τους οι10ίους διi-\iλHlfΙV ως μελλοvrικοι'1ς αντιπάλους. Επιπλέον, ο ηί>λε�ιος tκκί>λιιψε tΟ\.'Ικιοτικi-ι: ttfyί·ρuεις σε ολόκληρο τοv κιΊομο. Πολλοί οπ<'> τουι: <1yώvtι: ιιυτούς 11ηιv απόπfψfς αποικιών vιι κ111fιίοοι1\• fl]\' <ι\·,t:ιφrηοίιι rουι:. Av οι ni>λfμοι <1υrοί ουχviι δεv ι'1ταν ιrαμά τοπικοί, αrωλυύοιιv ωστόσο να οδηγήσουν σε Εκτεταμένη σύρραξη κιιι, fξuιτίας rης α υξανόμενης διάδοσης rωv nupηvικtJJV ί)πλωv, ot yεvικι'> ολοκαύτωμα.
Η urιειλή αυτή,
ιιv &v μείωvε rις tνrάσtις, ίσως λειrούργησε ανασruλτικά και παρtμπόδισε τις χώρει: va tηιδιώξουν την ικανοποίηση των ουμφtρόvrωv τους ξtπιμvώvηις τα όρια ασφαλείας.
ΕνιάσΕις σrον μΕJαnολΕμικό κόσμο
390 1. Ο ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΣΟΒΙΕΤΟΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ Mt rσ/Ju� ,,μ�ιιu, αιισχtrισμοί 6vι•άιιεωιι
'F··'1 από τα αποτελέσματα του Β' Παγκόσμιου Πολέμου ήτu" ,,.1 Jι παγκόσμιοι συσχετισμοί δυvάμεωv άλλαξuv δραοιι κά. Η Γερμανία, η Ιταλία και η Ιαπωνία είχαν υποστεί τόσο συντριπτική ήττα, ώστε φαίvονταv προορισμένες για έvα διά στημα να παίξουν ρόλο υποτακτικών στις παγκόσμιες υπuΟι σεις. Επίσημα ο κατάλογος τωv μεγάλων δuνάμεωv nεριλίψ βανε πέντε κράτη: τη Σοβιετική 'Εvωση, τις Ηνωμένες Πολι τείες, τη Μεγάλη Βρετανία, τη Γαλλία και τη Δημοκρατία τηι Κίνας. Αυτοί ήταν οι πέvτε Μεγάλοι που, καθώς ο πόλψοι, τελείωνε, φαίvοvταv ότι προορίζοvταv να κuβfρvrΊσουν 10\' κόσμο. Παρ' ολ' αυτά, η Κίνα γρήγορα σιιρώΟηκF cιπι1 μ1,ι κομμουνιστική επανάσταση, ενώ η Βρετανία κιιι η Γιιλλιιι εξαρτώνταv όλο και περιuσότιρο από τις Ηvωμέvες flολιτι iι, Κατά συνέπεια, το σύvολu τωv χωρώv, στη διάμκειο r11, δεκαετίας μετά το 1945, πήρε διπολικό χαρακτήρα με τη διιJμι'ιχ,1 Ηνωμένων Πολιτειών και ΣοβιετικrΊς 'Εvωσης γιίl rr,, παγκόσμια κυριαρχία και τον αγώνα τuυι; vιι ιψοοrλκύοοι, όσα κράτη είχαν απομείνει uυδέτερα οιις ζώνει; ειιφροr'1ι: τοι·,
Ο, Ηνωμiιιει; Πολιrεiει; μtra rοιι Β' Παγκόσμιο Πόλεμο
Από τη σκοπιίι τηι; 01κοvομ1κr'1ι: ισχύος, οι Ηvωμt,·ι, Πολιτείες είχαv κατά πολύ ξιιιεράuει ιΊλn 111 υ11όλοιπα κρcΊτη Σε σχέση με τα επίπεδα τυυ 1939, οι Αμιμιιωvοί ιίχιι, διπλασιάσει το εθvικό τους ιωόδημο και ΗΤ!ΗΙΙrλιιοιιΊοt, 11, καταθέσεις τους. Av και 11ποτελοι1οιιv μι'ινο το 7",, τ," παγκόσμιου πληθυσμού, ιιττολάμβαvιχv π/Jvω υrιό το 30· .. r,ι, υπολογιζόμεvου παγκόσμιου ιιuοδήμωος /Ίιι π�ιώτη ψ(ΙJΗ' στην ιστορία, οι Ηνωμicvιι; Πολιτι iH; r'11, ιv σε Οεοη , · αποτελέσουν το ρυθμιστή των ιιι πρωμί ,·ωv τοv μωοι τουλάχιστον κόσμου. Η Ιαπωνία riταv ouo1rω1 n,ι'J ιιτωικi( ι τουι οι ΗΠΑ έλεγχαν τόσο τοv Ατλαvτικό όπο 1,ω rov Ειμη,•ικι• Ωκεαvό, αuτuνόμευαv τη Μισόγιισ κιιι fΊιομόμφω,·ιχv ΤΙ( εξελίξεις της διεθνούς πολιτικriι; στη ΛυτικιΊ fιψιί,ιτη Μιχμι ro 1949 η Αμερική μονοπωλούσε ω ατομικά όπλο Ακόμα κι11 όrο,· η Σοβιετική Ένωση ί::σπασt: uuτr'1 τηv αποκλειστικότητα, ut διαμορφωτέ<; της rιολιτικr'1ι; τωv ΗΠΑ παρέμι:ιvαv 11t:1Tfι()�1i vo1 ότι η υπεροχή της αμερικαvικής πολεμικήι; δύvuμηι; ή rιι\· αναμφισβήτητη. Το μόvο που χρειάζοvτuv ήταν να rιρouTFOoυv νεότερα και πιο θανατηφόρα όπλα, καΟιοτώvται; αδύνατη τηv
391 mιτυχή αμφισβήτηση της υπεροχής των Ηνωμένων Πολιτειών από οποιονδήποτε ανταγωνιστή. Η Σοβιετική • Ενωση βγήκε από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο ως η δεύτερη ισχυρότερη δύναμη στον κόσμο. Αν και το ναυτικό της ήταν μικρό, ο στρατός ξηράς της και πιθανώς η αεροπορία της, ήταν το 1948 οι μεγαλύτεροι στον κόσμο. Ο σοβιεrικός πληθυσμός πλησίαζε γρήγορα στα 200 εκατομμύρια κατοίκους, παρά το Ι!άνατο 7 εκατομμυρίων στρατιωτών και 8 εκατομ μυρίων αμάχων κατά ωv Πλtιι: και κω μοnίJλι:ις είχαν καταστραφεί ολοσχερώς, καθώς tπίσηι; Κ
Δύναμη Ι(Qι αδυναμία της Σοβιtτιl(ής
Φαίνεται λογικό να υποθέσουμε ότι μt:γάλο μέρος της ιχΙΙμότητ<ιι; που tnicδtι�f η Σοβιι τικ11 · Εvωση οτιι; οχi:nιιι; τηι; μι άλλα κράτη στη διάρκεια τωv χρόνων μετά το 1945, οφειλόταν, σε κάποιο μέτρο, στις απώλειες που είχε υποστεί κατά τη διάρκεια του πολέμου. Μνησικακώντας για το γεγονός ότι είχαν οvογκοοηί v<ι κίιvουv τicτοιtι; tlυαίtι;, οι Σοβιετικοί ιίχ<Ι\' κυr>ιt-υΟι ί ιιττι', τηv ί μμοvη ιδί:ι ι , ηι; <1σφίιλtιc1ι; τους οτι'>χο ΙΗΗ · Οεωροί,σαv ότι icnρΗιε vα t:rτιτύχουv ανεξάρτητα από τιι συνέπειες που θα είχε αυτό στιι; γειτονικές τους χώρες. Με το φόβο ότι η φτώχεια και οι ταλαιπωρίες θα μnορούσuv vα κάvουυ το λοι'> τουι: v<ι ΗΗ1vιιο1ιιτήσιι, οι Ρώσοι ηγicτιι; tO\' ιvΟϊψr>ι:\·ιι\, vα πιστέψει ότι η χuιρα αντιμετώπιζε άμεσο κίvδυvο επίΟιuηι; από τις καπιταλιστικές δυνάμεις. Μετά το τέλος του πολicμου, οι Ρώσοι παρέμειναν αποφασισμένοι να διατηρήσουν τηv επιρροι'1 που η ΟΤfJ<ιιιωτικ11 τουι: πμοί'λιιοη τουι; ιίχι ι{ιιοφ(Ιλιοιι οτην Ανατολική Ευρώπη. Με βάση τις συμφωνίες που είχαv επιτευχθεί στη Γιάλτα, η Σοβιετική Ένωση παρέμεινε δύvομη κατοχής σε ολόκληρη αυτή τηv περιοχή, εργαζόμενη ταυτό χροvα για την ίδρυση «λαϊκών δημοκμ<1τιώv>ι φιλιι rψοι το Σοβιετικό καθεστώς. Μέχρι το 1948, κυβερνήσεις υποτακτι-
Η Σu/Jιt τικ η Ε::νωuιι στrμ, Ανατuλική
Ένωσης
Ειρωτιη
392 κές της Μόσχος είχαν εyκαθιδρυθεi στην Πολωνία, Ου γγ αρία, Ρουμανία, Βουλγαρία και Τσεχοσλοβακία. Η Αλβανία και η [Ίουγκοσλuβίu, που Είχαν απΕλΕυθt-μωUιί μι τις δικί:ς τους αντιναζιστικές δυνάμεις, δεν συνδέθηκαν άμΕσα μΕ τη Ρωσία ως δορυφόροι, αν και οι κυβερνήσΕις των δύο αυτών χωρών ήταν Ειιίσης κομμουνιστικές. Οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης ωστόσο δεν υπέκυψαν χωρίς αγώνα. Η Ελλάδα, την οποία οι Ρώσοι
mιθυμούσαν να περιλάβουν
στη σφαίρα mιρροής τους,
υπi:φFρε από τον ψφύλιο πόλΕμο μέχρι το 1949· στο μΕΤαξύ EiXf r1(Jλιvορθω0tί μt δυτική βοήΒΗα 11 μο\Χιμχιο στι1 χώρα. Η ιιμΗΙ<Ηtpη ίσως uμφιαβι'1111ιιr1 ιωv ιγγυι'Jοt-ωv ιι�ι: ΙΊάλως γι(Ι ελΕύθφες, δημοκρατικές
Εκλογές,
πραyματοποιήθηκΕ στην
ΤσΕχοσλοβακία, όπου το
1948 οι Σοβιετικοί συνέτριψαν την
κυβέρνηση συνασπισμού των φιλΕλεύθερωv ηyΕΤών ΜnέVΕς
(Eduard Benes) και Μάζαρικ (Jan Masaryk). Το Δ,ίyμα fμυιιμαv
Οι ΗνωμένΕς ΠολιτείΕς αντιμετώπισαν τις επιθετικές αυτές κινήσεις με μαζικά προγράμματα οικονομικής και στρατιωτικής Ιiο1'1Ηιιιχ; στη Δυτική Ευρώr111. Το Μάρτιο τοΙJ 1947 ο n�χ')tδρος Τιχ>ύμαν ιξήyyt-ιλε το
ιφώvυμο «Δόγμα>•. rιιιυ προtβλtrιt
προγράμματα βοήθειας για 1ηv αποτροπή παραπέρα κομμου νιστικής &Είσδυσης στην Ελλάδα και την Τουρκία. Τον mόμεvο
χρόνο το Σχέδιο Μάρσαλ, που πήρε το ό\Χ>μά 1ου υπουργοί, ηου πρώτος το Εξωτερικών των ΗΠΑ (George Marshall) πρό τει�-- παρείχf κονδύλια για ιι1v ανοικοδόμηση τι1ς δυτικαυρωπαϊκής βιομηχανίας. Το σχicδκ> ιiωv αξιοσημείωιο από δύο αnόψfις. Πρώτο, α vιιπροσώ11ιυι μια αni>ΠΕιρα ιωv Ηvωμi:νων
Πολιτειών
v·
αποκu1αοιι'1οοuv
rηv
ισχύ
ιωv
,1οβαρiηερων οικονομικών τους uνταγωvιι11ώv, καθώς και του •1,uιr1v εχθρού τους, της Γερμιιvίας, οίψφωvο μt- ιηv αντίληψη . , μιιι οικοvομικiι ανεξάρτητη Ευρώπη ο· ωιοιιλυύοΕ λιγόιερο .,•Ι,1vri λΕία της σοβιετικιiς κuμιαρχίιιι .. Διί,rt-ι)ο, βιιοίι,ι11κt , 1 ι ,ιv προθυμία από μέρους τωv δuτικοι uι,ωr111ϊκώv κρuιu,v vα ,ιυvΗ>νίσουv τις οικονομικi:·ς ιuuς προο11ιΊΟtιις υ110κιιUιατώv ιιις, ιουλάχιστο ΟΕ κάιιοιο βαllμi>, rov ιιvιογωvιιιμι'> μΕ ιη ιιυvfργασία. ΝΛ/0
Ταυτόχρον(Ι οι
ΗΠΑ
κινήΟηκυv ιιιrιv kΙΙΙι uOuvoη ιηι,
ιιvαuύvιuξης της στραιιωιικι'1ι: iιμuvοι. ΙΙJί, Δύοης. Tov Αιψίλιο ιου 1949, μια ομάδα uv1ιrφouώ11ωv rωv βιφιιοιιrλιιvrικώv κραιu,v μαζί μι τοv Καναδά και ιιι: Ηvωμίvιι, ΠολιιΕίη;. υπέγραψ(ΙV μl(J ουμφωvία ιιου ηροi f�λfnt- ι ηv ίδμυαη ιοu
393 Οργανισμού τοu Βορειοατλαντικού Σuμφώvοu (ΝΑΤΟ). Κaτό πιv, η Ελλάδα, η Τ οuρκiα, και η Δυτική Γ ερμavia προστέθηκαν ως μέλη. Η σuvΟήκη διοκήρuοσε ότι ένοπλη επίθεση εvavτiov οποιουδήποτε από τα συμβαλλόμενα μέρη θα θεωρείτο επίθεση εvαvτiov όλωv και ότι αυτά θα σuvδύnζav τηv ένοπλη δύναμή τους σε οποιαδήηοτε έκτοοη ήτav αvaγκaίa για τηv απόκρουση τοu επιτιθεμέvοu
ποφοοίοτηκf ε11ίοης ότι η κοινή στρατιωτική
τους διοίκηση, 11 «υφ(Ι χ; τοu ΝΑΤΟ», nou ιδρύθηκε το 1950, έπρεπε v' αυξηθεί απ, φιάvτα σε rτεvήvτο μεραρχίες το 1953, και ότι η Δu11κή Γερμαvία rnρι:πε va tπavεξοπλιστεi και vα κληθεί va οuμfkΊλει με δώδεκα μεραρχίες. Με auτόv τοv τρόπο, έλπιζαν ότι το ΝΑΊ Ο Οο ήτοv έτοιμο v' avτιμετωπίσε� μια κατάσταση
ανάγκης ποu μπορούσε va προκύψει από τηv
επεκτατική πολιτική της Σοβιt:rικής Ρωσίας. Οι Ρώσοι αvτέδροσav με εύλογη avι1σuχία στη φανερή αποφασιστικότητα rωv Ηvωμένωv Πολιτειών va εvισχύσοuv τη Δυτική Ευρώπη
οικο νομικό και στρατιωτικό. Αvησύχησav
ιδιαίτερα ότav αμερικανικά δολάρια άρχισαν vα εισρέουν στι περιοχές γαλλικό
της
Γερμavίας
nou
κuτέχovrav από βρετανικό,
και αμερικανικό στρατεύματα.
Το
1946 η κοινή
διοίκηση της Γφμαvίας οπό μέρους τωv τεσσάρων δuvόμεωv
Αnι> 111v κι1ίιιη του 1\t roλivou 10 1918 Αρ,οrfιι<Ί, οιμμυ>,ικϊι αιικ>nλάv(Ι nετούv tρόφψcι c11ouς κιιιοiκc
ιου
1:οβιιtικυύι, Λιtκι, fιιιωφια r"tρμιινiα
τικού Btρuλ,vou που ιί ι αnοκλιιοtti οπό ωιχ; ι><Ίvιcι cφy{ιιψ
ιιιιχίίιι 111v καιιιο1<ιυή 1ου ιιίχc <,
Ο αnοκλΕΙσμός του &ρολινοιι
394 είχε καταρρεύσει. Η Ρωσία διατήρησε τον έλεγχο του γερμανικού δορυφόρου της, που τελικά έγινε η τυπικά ανεξάρτητη Γερμανική Λαϊκή Δημοκρατία (Ανατολική Γερμα νία), ενώ οι δυτικές δυνάμεις συνέχιζαν να υποστηρίζουν τη βιομηχανική ανάπτυξη της περιοχής που έλεγχαν, που με τη σει ρά της εξελίχθηκε στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας (Δυτική Γερμανία). Το 1948 ξέσπασε κρίση όταν, σε αvτίποινα για τηv ενοποίηση των δυτικών ζωνών κάτω από ενιαία αρχή, 01 Ρώσοι απέκλεισαν το Βερολίνο οδικά και σιδηροδρομικά. Το Βερολίνο, αν και βρισκόταν στην περιοχή της Ανατολικής Γερμανίας, βρισκόταν κάτω από τη διοίκηση και τωv τεσσάρων δυνάμεων. Οι δυτικές δυνάμεις αντιστάθμι σαν τοv αποκλεισμό με τη δημιουργία αερογέφυρας για τη μεταφορά τροφίμων και άλλων αvαγκαίωv εφοδίων, έτσι ώστε V() ΙΙΙ)V καταρμtι:1. όπως κατέληξε vα οvομαστεί ο αvταγωvισμός μεταξύ Σοβιετικής · Εvωσης και Δύσης.
ο πό¼μος
rης Κορtας
Η σοβαρότερη ένοπλη σύγκρουση της άμεσης μεταπολεμι κής πι::ριόδου ήταv ο Κορεατικός Πόλεμος (1950-1953). Στο τi:λυς του Β' Πuy1<.όσμ1ου Πολέμου είχε συμφωνηθεί ότι η Κορέα, κάτω από ιuπωv1κ1i κυριαρχία uπό το 1910, θα γιvότuv αvεξάρτητη και εvιuία χώρα. Αλλά 01 Ηvωμέvες Πολιτείες και η Σοβιετική · Εvωση άφησαν εκεί δυνάμεις κατοχής μέχρι το 1949, απή τις οποίες 01 πρώτες βρίσκυvταv νότια του τριακοστού όγδουυ παραλλήλου εvώ 01 δεύτερις βόρειά του. Στη διάρκεια ιιυη1c rης περιόδου κατοχήι-. οι ΣοβιΗικοί αρνήθηκαν να συvι:ργοοτούv για τηv εφαρμογή σχεδίου διεξαγωγής ελεύθε ρωv ικλογώv σε ολόκληρη τη χώρα, κάτω από τηv επίβλεψη τυι; ΟΗΕ. Αντίθετα, εγκατέστηuαv στο βορρά μια «λαϊκή δημυκμuτία1>, όμοια μ' εκείνες που είχαν εγκαταστήσει uτηv Ανατολική Ευρώπη. Tov loύvro τυυ 1950, στρατεύματα της Βόρειας Κορέας πέρασαν τον τριακοστό όγδοο παράλληλο και εισέβαλαν στο vότο. Εκμεταλλευόμεvες μια προσωρινή αποχή από τοv ΟΗΕ τωv Σοβ1ετ1κώv, οι Ηvωμέvες Πολιτείες μπόρεσαν v αποφύγουν σοβιετικό βέτο κατά του σχεδίου τους να στείλουv, μέσω του ΟΗΕ, εκστρατευτικό σώμα v' αναχαιτίσει
395 την ι:.ισβολή στη Νότια Κορέα. Το εκστραηυ1ικό εκεivο σώμα, αν και ιυrιικά ιiταv κάτω ατtό τη διοίκηση του ΟΗΕ, αποτελείτο •<ο ΗΊ το μt:.yμβαση ωι, Εvδειξη τηc οποφαοιστικότη οι τι ,v ΙΗΙΛ vcι σταματήσουν τηv ff(ΙΠI\WO 1 ΤΟΙΙ ΚΟμμ()')\, σμ , (Ι'/ι )\l, >Η ,ιhoV 1() pOIO rης Λμtpικη μ� καχι• •οψ α Ο Η ιι,,, ιc floι'nrι.=c ισχι:ρίστηκαv ότι εμρr• ισuv μι:. βu,,η rι, ιJμΧf< (ιU OHf Kt->OT'l όμωc (•ΠW(, η l\.δι'l η Η,1>μαvί<ι ΙVr •ιιι ι 1 , r•>v rτίιλεμu σοv μ ο
Ι'ι,κJ 1 \> u\•μ11ω11f,,ιvf 11Jrιλω1t οτυ Λ .,,.ιι λι ί Βcμο� \Ο ο 19'ϊ!
Α1•οιιλiομυrα τοι Πο¼μο� τ,ιc Κοριαι
396 νεοαnο,κιι ή επέμβαση της Αμερικής προς όφελος του δορυφόρου τους, της Νότιας Κορέας. Η αποφασιστικότητα της Κίνας να κατανοήσει τον πόλεμο από τη σκοπιά αυτή, συνέβαλε πολύ στη βαθιό εχθρότητα που χαρακτήρισε τις σ,νο αμερικανικές σχέσεις την επόμενη εικοσαετία. «Λιώοψο ,cιιν nάywν»
Η ένταση μεταξύ Ηνωμένων Πολιτειών και Σοβιετικής Ένωσης υποχώρησε κόπως στα τέλη της δεκαετίας του 1950 και τις αρχές τις δεκαετίας του 1960. Η Αμερική, είναι αλήθεια, συνέχισε να είναι προσκολλημένη σε μια πολιηκή «αναχαίτισης» των Σοβιετικών, αναζητώντας ως συμμάχους εκείνους που ήταν περισσότερο πρόθυμοι ν' αντιτάξουν στρατιωτική αντίσταση, αν ήταν αναγκαίο, στην εξόπλωση του διεθνούς κομμουνισμού. Η Ρωσία, από το άλλο μέρος, ποτέ δεν δίσταζε να διακινδυνεύσει μια δυτική στρατιωτική αντίbραση προκειμένου να κuτuστείλι:ι εξεγέρσεις στις χώρες των δορυφόρων συμμάχων της. Η πφίοδος ωστόσο αυτή δεν ονομάστηκε άδικα 4<λιώσιμο των πάγων». Ο θάνατος του Στάλιν το 1953 και η άvο&χ;, ύστερα από μιu σύντομη μεσοβασιλεία, του Νικήτα Χρουστσόφ (1894-1971) στην εξουσία το 1955, σι1μιιvαv αλλαγή κατεύθυνσης. Ο Χρουστσόφ δημιούργησε την Εντύπωση ότι η Σοβιετική · Εvωση ήτuv έτοιμη να ακολουθήσει μια καινούρια διπλωματική γραμμή. Για παρά δειγμα, κuτήγγειλt: τη σταλινική τυρuvvίιι και προώθησε το πρά γρuμμu της αποσταλιvοποίησης που ιίχε αρχίσt:1 μεt ιι το θάνατο του Στάλιν. Επιπλέον, ο ίδιος και 01 συνεργάτες του ανήγγειλαν ότ ι ενέκριναν τη θεωρίιι κατά την οποία υπήρχαν «πι-ρισσότεροι από ένας δρόμοι προς το σοσιαλισμό». Σύμφωνα με αυτή τη νέα στάση, οι Ρώσο, σύναψαν ειρήνη με τι1v Αυστρία και απέσυραν τα στρατεύματά τους από τα εδάφη της. Το 1955 συμφώνησαν για τη ούγκληση μιιιι; «διάσκt:ψηι; κομυφι'1ι;••. με τr1 συμμt:τοχι1 των ηγετών της Βρετανίας, της Γαλλίας, των Ηνωμένων Πολιτειών και της ΕΣΣΔ.
Αίrισ rης
Η αλλαγή αυτή πολιτικής, αναμφίβολα, επισπεύσθηκε εvμέρει εξαιτίας της ογκούμενης δυσαρέσκειας στο εσωτερικό της χώρας ο ρωσικός λαός δεν επιθυμούσε άλλον πόλεμο και είχε κουραστεί από τους περιορισμούς και τον αυταρχισμό που είχαν επιβληθεί από το σταλινικό κnθεστώς. Πίστευε ότι είχε έρθει η ώρα vα δοθεί λιγι'ηψη έμφαση στην αύξηση της παραγωγής της βαριάς βιομηχανίας και των εξοπλισμών και rιt ριοσϊηερη στην παραγωγή καταναλωτικών αγαθών. Αυτή η μεταστροφή θα μπορούσε να σημαίνει τη μείωση του σοβιετικού
χαλάρωσης
397
ι r
ρόλου ως επικυριάρχου του σοσιαλιστικού κόσμου. Ο Χρουστσόφ ήταv διατεΟι:ιμi:vος va υποστηριξει τις αηαιτήσεις του σοβιετικού λαού. Η vi:a πολιτικ11, ωστόσο, γρήγορα συvάvτ ησε δυσκολίες. Η τφωτη ένδειξη υπαναχώρηση ήταv η καταστολή τωv εξεγiρσιωv στηv Πολωνία και τηv Ουyγορία το 1956 Οι Πολωvοί γλίτωοuv από τηv t:πιβ ολή οοβαριίιv κοτιιοιιιι τικιίιν μί ι ρω\., 010,, υ11οοχίΟψΗ1\1 να τωρcψfιvουv ι11 η <Η>βιι:111<1'1 οφοiρο ιι11rψυ11ι, μt: ιιvtιΊι λιιγμο τ ηv ιΊδι:ιο vα π(')αγμω οποιιiσουv διόφομrς αλλαγiι; στο σοσισλισ11κό τους οί>ο ι ηιιι1 Οι Οί,, Η>Οι ιψωι ri καταστολ1'1 ό10v οποπt:φ<'1()ηκαv, δχι or1λuJς v' ηλλίιξουv το οικοvομικι'J σύστημά τους, αλλ<'1 κnι vo διcφριit,υυv κίιΟι: δεομn με τη l:οβιι· ιικri 'Εvωση Κα1<'1 τηv ί vcψξη μιοι; ϊιλλης διϊωκt ψηι, κομυφι'1ι; οτο r Ιοriσι το Μάιο του 1960 με 10v ιφόεδρο Αίζfvχόουfρ (Dw1yl1t (). l·ι�ι·11Ι1υΗι•ι, 1890 1969), υ Χρουο1οόφ ιt,οο,ιοτηκι <'>ωv �μο()ι. 1Ί1ι nι Ρu>σοι είχοv κοιαrφίψΗ iν<ι αvαyvωrιιοτιι:n
Η ΟWΕ)r.Ιζt>μtνη LΊ(JOI/
l
/
Ι /
Ι Ι
Ι
,
'
f1
ι•
• ,.,._
. ..,.
--,
,
'
�?
�
\
\.-
399 αμερικανικό αεροπλάνο μεγάλου ύψους, βαθιά μέσα στη Σοβιετική 'Ενωση, του οποίου η αποστολή ήταν να ανακαλύψει τις θέσεις βάσεων και άλλων στρατιωτικών εγκαταστάσεων. Παρ· όλο που οι αξιωματούχοι της Ουάσιγκτον αρχικά διέψευσαν την πραγματοποίηση παρόμοιων πrήσεων, ιιpγότερα όμως παραδέχτηκαν ότι πραγματοποιούνταν τέτοιες πrήσεις και προσπάθησαν να τις δικαιολογήσουν ως απαραίτηΗς για τη στρατιωτική ασφάλεια των Ηνωμένων Πολιτειών. Η διάσκεψη κορυφής διέκοψε αμέσως τις εργασίες της χωρίς κανένα αποτέλεσμα, πέρα από μια δηλητηριασμένη ατμόσφαιρα, παρά τη συνακόλουθη αναστολή των πτήσεων αυτών. Ο Χρουστσόφ ωστόσο δεν ήταν διατεθειμένος να εγκαταλείψει πλήρως την πολιτική του συμβιβασμού. Αργότερα την ίδια χρονιά (1960) εξήγγειλε την αρχή της «ειρηνικής συνύπαρξης». Αν και δεν εγκατέλειψε την πεποίθησή του στον τελικό θρίαμβο του κομμουνισμού, λέγοντας χαρακτηριστικά «εμείς θα σας Οάψουμε» (αναφερόμενος στους καπιταλιστές), αρνήθηκε να παραδεχτεί ότι ο θρίαμβος αυτός θα μπορούσε να γίνει μόνο με τη βία των όπλων. Αναφορικά με τη Γερμανία, οι Σοβιετικοί ηγέτες παρέμει ναν ανυποχώρητοι. Συνέχισαν να καλλιεργούν το φόβο ότι η Γφμανία θα μπορούσε να εξαπολύσει έναν καινούριο πόλεμο, με τη βοήθεια και υποκίνηση των καπιταλιστών συμμάχων της. Για το λόγο αυτό αντιτάχθηκαν επίμονα στην ενοποίηση της ΧCJJρας και επέμειναν στην αναγνώριση της Ανατολικής Γερμανίας ως δορυφόρου τους. Το 1961 η ανατολικογερμανική κυβέρνηση έκτισε ένα ψηλό τείχος που διαχώρισε τους δύο τομείς του Βερολίνου, προκειμένου να διακόψει το ρεύμα φυγής χιλιiιδων Ανατολικογερμαvών στο Δυτικό Βερολίνο και κατόπιν στη Δυτική Γερμανία. Παρ' ϊ>λ' αυτά, οι διαφυγές συνεχίστη καν, αλλά το «τείχος» παρέμεινε σύμβολο της σοβιετικής ωιόφασης να παρεμποδίσει την δημιουργία μιας ενιαίας Γερμανίας. Ο Χ11ουστσόφ τελικ<Ί icτιεσε λfία πολιτικι;_.v του αv1 ιr�i1λων 1<ι11 καΟοιρέθηκε το 1964, υr�οβιβαζόμεvα. σε άτομο χωρίς \.'(ψική ί1r�(Ιρξη. Οι μοχλοί της εξuυσίcις πί-r,οοαv στα χέρια μιας , �υλλογικής δικτατορίας του Αλεξtι Κοσίyκιv, πρωθυπουργού, ιωι του Λεονίντ Μπρέζνιεφ, \ r>αμματtα του Κομμουνιστικού Ι<<'Jίψατος. Το nοβιετικί> κράτιιι, ΩΗ' fflFσψι ψε στη σταλινική 11ι,tιrιι<ή, ον και μερικί-ι: vίιι ιι"ιοιις ιοι; r-�νr1Οηκnν οrσΟητά
Το Τιiχος ιοu Βιρολiνοv
400
Η οοβιοική tισβολή σ1ηv 1 σιχο
ολοjiοκίο 10 1968 .. Η tξίγφση 1ωv
κοιοίκωv uvτιμιτωπίστηκε μt το όη)ο
rψΟί, uυτην τιμ ,ω ι ι.;Uι ιιη. Πρώτιστο παράδειγμα ήταν η υβ,ετικοί κατάληψη της Τσιχοσλοβακιας το 1968. Ο, δικτάτορες κατηγόρησαν τους Τσέχοι,ς ότι ερωτοτροηούοαv μι τη Δυτική Γ ιρμοvία ΟΕ τέτοιο βαΟμό ώστε vα απειλήσουν το σοβιετικό σύστημα κιιι vα ιξαοθιvίσουv τον έλεγχό του στην Ανατολική Ευρώπη. Ιδιαίτφα, διv μπορούσαν vα συγχωρriσουv τα οικονομικά κω κοιvωvικα δικαιώματα που είχι παρuχωρήσε, στους πολιτες της η τσιχοσλοβακική κυβέρνηση Για τουι λόγους αυτούς, ίσ�ειλnv τι:Οωρακισμivες μοvάδr:ί, εισβολης και ηγέτη;-<ιvδρι:ίκι::λα γιο v' αναλάβουν τη διακυβί:ρvηση τη χώr>αι;. Πρυi.βηοαv οι αυτη την ι:vicργι ,α σύμφωνα μr: το Δόγμα Mnpiζv,cφ που βιβοίωvι: τυ δικαίωμα της Μόσχας να ηορψβαίvι, σ τις υπυΟι:σιις οηοιουδήηοτr δορυφόρου 111•• ξiφε υγt" από την τροχιά υποταγής του στη σοβιετικιi ηγωια ΠψΙΟ()/Ομός τωι• t(ωιλιοι,ώι•
Στη διc'ιρκεια της δεκαετίας του 1970, οι Σοβιετικοί rδιιξαv, με τις FπψΙ1c'10tι(, τους 011(, υποΟέσι-ιι, των vωψφαvιζόμι:vωv κρατών του λεγc'>μfvου Τρiτου Κόσμου τη<, Ασίαι;, της Αφρικriι; και τηι Λο11v1κriι; Αμι:ρικηι,, ό ιι noρi:με,vuv ζωτικά ινδιαφι ρόμεvοι στην tιιi:κτ<ιοη της οφαίρος ι-nιρροriς τους οπουδήηοΗ μnορούοuv. Τοι11ί>χροvα ουviχισαv τηv ιμμοvή 10υς σε μω ποληικιi ηου 01iιμιrτι 1ην τl(Jραrιiρα χαλάρωση τωv ι\.•τϊισι:ων, μια πολι11κr'1 που ιίχι ιικυλουθηθι:ί μι κά1101οv ιvΟουσιαομό κω αηό Αμt f>ΙΙ'\CΙ\.'Οίιι: fi111λωμc'1πι;. Ο Κiοιvγκιρ (Henry K1ss1ngι'r). υrωυρyι'>ς tξωιt1>ικι11\.• των τφοίδοωv Νίζοv (R,chard Νιχο n) και
401 Φορντ (Gerald Ford) κατά τη &καετία του 1970, ανακήρυξε την ύφεση με τη Ρωσία ως στόχο του και αφιέρωσε πολύ χρόνο σε διαπραγματεύσεις που αποσκοπούσαν στην αποπυροδότηση δυνάμει εκρηκτικών τομέων σύγκρουσης μεταξύ των δύο χωρών. Και οι δύο χώρες ενδιαφέρονταν ιδιαίτερα να αναχαιτίσουν την εξάπλωση των πυρηνικών όπλων και να περιορίσουν, αν ήταν δυνατό, τη φαινομενικά ατέλι-ιωτη επέκταση των δικών τους οπλοστασίων. Οι συνομιλίες για τη Συνθήκη Περιορισμού Στρατηγικών Όπλων (SAL Τ) που άρχισαν μεταξύ Ρώσων και Αμερικανών κατά τη δεκαετία του 1970, ήταν μια ένδειξη αμοιβαίας προθυμίας αναγνώρισης και αντιμΗώπισης ενός προβλήματος τρομακτικών διαστάσεων, ακόμα και αν οι αρχικές τους προθέΟΕις mίλuσής του κατέληξαν σε προσωρινό αδιέξοδο. Στο μεταξύ οι εξελίξεις στην Ευρώπη συντέλεσαν στην αλλαγή της ισορροπίας δυνάμεων και, κατά συνέπεια, της φύσης του οικονομικού ανταγωνισμού μεταξύ Ηνωμένων Πολιτειών και Σοβιετικής · Ενωσης. Η ευρωπαϊκή οικονομική ανάκαμψη οδήγησε το 1958 στην ίδρυση της Κοινής Αγοράς, ή πλωνειακής ένωσης. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970, τα περισσότερα από τα κυριότερα ευρωπαϊκά κράτη, συμπερι λαμβανομένων και της Βρnαvίας, της Γαλλίας και της Δυτικής Γερμανίας, είχαν γiνει μέλη της. Παρ· όλο που η Κοινότητα αυτή δεν αποτέλεσε κατά κανένα τρόπο το ισοδύναμο Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης, ο σχηματισμός της και η συνεχιζόμενη λειτουργία της σήμαιναν την ύπαρξη ενός νέου και σημαντικού συγκροτήματος δυνάμεων που, αν και γενικά περισσότερο φιλικό προς τους αμερικανικούς, παρά προς τους σοβιετικούς στόχους, ήταν ωστόσο αποφασισμένο να μιλά μf τη δική του φωνή.
Η Ει,ρωnαϊκη Οιιωvσμική Κοιvότrιrα
2. Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΟΥ ΙΜΠΕΡΙΑΛJΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ Σημαντικότερο γεγονός πιθανώς, μακροπρόθεσμα, από τη σοβιετοaμερικανική διαμάχη κατά τη μεταπολεμική περίοδο υπήρξε η παρακμή των δυτικών ιμπεριαλιστικών δυνάμεων και η ταυτόχρονη εμφάνιση του Τρίτου Κόσμου. Πολλές αnϊι rιι: χώρες αυτές έχουν δημιουργηθεί σε εδάφη nou αnοτιλούσι1v προηγουμένως τμήματα ευρωπαϊκών αποικιακών αυτοκρατο-
Ο Τμ11οι. Κuομοι.,
402 ριών. 'Αλλες, η Κίνα και τα διάφορα κράτη της Μέσηc Ανατολής, για παράδειγμα, παρ' όλο ποu ήταν τuπικιΊ ανεξάρτητες από τη Δύση πριν από το 1945, ήταν οuσιαστικiι uποταγμένες στην ευρωπαϊκή ηγεμονία και ήταν αναγκασμένη να ικανοποιούν τις ευρωπαϊκές αξιώσεις. Αυτό δεν σuμβαίvfι πια· παρ· όλο που πολλά από τα λεγόμενα «νεοεμφανιζόμενα έθνφ1 είναι φτωχά, παρ' όλο που οι λαοί του Τρίτου Κόσμου δη· αποτελούν κατά κανένα τρόπο ένα ενιαίο στρατόπεδο. αντιπροσωπεύουν ωστόσο έναν καινούριο και ολοένα πιο ανεξάρτητο παράγοντα στην εξίσωση της παγκόσμιας ισχύοc ΣχέοΕις μι: τη Δίιση
Πολλές από τις χώρες αυτές είναι πλούσιες σε φυσικούι πόρους. Χώρες της Μέσης Ανατολής, η Βενεζουέλα στη Νότια Αμερική, η Νιγηρία στην Αφρική, κατέχουν ππρέλαιο σε τέτοιΗ ποσότητες, ώστε κάθε τους κίνηση να έχει ζωτική σημασία γιο τη Δύση. 'Αλλα αφρικανικά κράτη, το Ζαίρ και η Αγκόλα γιι1 παράδειγμα, είναι πάμπλουτα σε ορυκτά κοιτάσματα. Σε ό,τι αφορά τον πληθυσμό, αποτελεί τόσο ενεργητικό όσο και παθητικό για τον Τρίτο Κόσμο. Ο λαός της Κίνας, μόνο και μόνο με την καθαρή αριθμητική του δύναμη (έvα δισεκατομμύιJΙιι περίπου το 1979) αποτελεί έμμεση απειλή στο σuσχεrισμί, δυνάμεων. Ο λαός της Ινδίας, πάλι με τηv αριθμητική του δύναμη, σε συνδυασμό με την έλλειψη τροφής, αvτιπροσωπεύι ι μόνιμη απειλή για τη σταθερότητα τόσο της ίδιας της χώρας όσο και, κατ' επέκταση, ολόκληρης της Ασίας. Κάθε περιοχή του Τρίτου Κόσμου είναι δυνάμει «εστία αναταραχήςι>. Αυτό δι \' συμβαίνει μόνο επειδή τα προβλήματα του ρατσισμού, τ•1ι φτώχειας, της πείνας και του υπερπληθυσμού καθιστούν τι, περιοχές αυτές ιδιαίτερα τρωτές σε βίαιες εμφύλιες συγκροι', σεις. Συμβαίνει επίσης επειδή οι υπιρδυvϊιμtις οι ΗvωμίvΗ Πολιτείες, η Σοβιετική Ένωση, τα ευρωπαϊκά κράτη και η Kίv(J ακόμα� δεν θιι f>ίοτιιίιιv \'Ο συyκρουοτούν μι f(Jt\, τοικ: 1ιi ι1ι,1 τριτοκοσμικιίιν αvτιπι1λωv, αυξάνοντας i:τσι την πιθανότητα τη, σύγκρουσης μι τη,1 προθυμία τουι· να τηv εvt!ιφρύvουv. Για ,•ιι προστατευt:,ούv απι'> τοv κίνδυνο iιμεοης αvτιιιιφnΟΗ111ι: μηιιί ι τους, τα αvεπτυγμέvιι αυτά κριΊτη παρεμ/�αίvοι,ν στοι, εμφύλιους πολi:μους άλλων, υποστηρίζοντας τις αvτι1 ιθέμενΗ· παρατάξεις, με μια ένταση που συχνά [,ιαψεύδει το διακηρυγμίc νο συμφέρον τους vα αποφύγουν έvαv γtvικό παγκnnμιο πόλεμο. Μια τελική γενική παρατήρηση που αφορά τον Τρίτο
403 Κόσμο είvnι ότι, av και οι κυβερvιiσεις τωv περισσότερων χωρι:.ιv επεδίωξαv τηv εκπλήρωση του διπλού στόχου της εκβιομηχιΊvισης και τηc, αστικοποίησης, η πολιτική τους αυτή δεv προωUιΊΟηκε χωρίς va συvαvτήοει αντίσταση T11v άvοιξη του 1979, γιο 11αράδειyμα, το tοξαιρετικά καταπιεστικό κοΟεστώς εvύς οπο τυυι: Τ1t:f>ιοσ<>τtι10 ιcδυτικόφροvες,, τοι• Τρίτου Κ{>σμου, του σάχη του πλούσιου σε πετρέλαιο lράv, ιιvατρόπηκε απ<> τις επαvοστατικές δυvc'ψεις εvός θρησκόληπτου φuvατικού, του Λγιοτι1λι, \ Χομεϊvί, του οτιοίου δηλωμi:vοι, στ<'Jχα. ηταv vo k.Οvει ιη λωριι του vιι οτρί:ψει τηv πλϊιτη της, όχι μόvο οτη Δύση, ολλά στην cιπρόοδο11 με τηv έvvοια κατά τηv οποια η Δύ!Jη είχε κα�!ορίσει τοv όρο αυτόv στα τελευταία διοκόσιο χρι'>vιο. Η ριζοσπαστικοτερη τριτοκοομικιi αλλαγή που προέκυψε ΟΙΤ<) ΗΙ γεγοvότιι του Β • Π<Ι''r κόσμιου Πολέμου υπήρξε 11 κινεζική επαvc'τσταuη. Ο εμφύλιος πόλεμος μαιvόταv στηv Κίvα Πορτnιω του Μαο Τσε Τοι;\.,ι-. σιοv ΕΤΠΟΙΟ ,,οnτασμό y•ιι '" δr>μιοι;ρ,,α τr ι, '11\. Ιrι Οκτι.Jβρωι Λαϊκηι Δrιμοκικηιαι, τr1 Κι •
404 από το 1927, όταν οι δυνάμεις των εθνικιστών, κάτω από την ηγεσία του Τσαy κ Κάι Σεκ (1891 1975) συγκρούστηκαν, πρώτα στο νότο και σε συνέχεια στο βορρά, με κομμουνιστές στασιαστί:ς κάτω από την ηyεσiα του Μάο Τσε Τουνyκ, πρώην δασκάλου και συνδικαλιστή ηγέτη. Μια ανακωχή το 1937 είχε mιτρέψει και στις δύο πλευρές να διεξαγάγουν κοινό αγώνα εναντίον των Γιαπωνέζων. Μετά το τέλος του Β' Παγκόσμιου Πολέμου, ωστόσο, οι κομμουνιστές, ακόμα κάτω από την ηγεσία του Μάο, αρνήθηκαν να παραδώσουν τις βόρειες επαρχίες που είχαν κάτω από τον έλεyχό τους και ο εμφύλιος πόλεμος ξέσπασε και πάλι. Οι Ηνωμένες Πολιτείες παρενέβησαν, πρώτα ως μεσολαβητής, μετά με μαζική στp'Πιωτική βοήθεια, ως σύμμαχος του Τσαγκ, χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Οι εθνικιστές, χωρίς μεγάλο λαϊκό έρεισμα, νικήθηκL v το 1949 από τους κομμουνιστές και υποχώρησαν στο νησi της Ταϊβάν. Έντονα qθρικοί προς την καπιταλιστική Δύση, οι Κινέζοι Κομμουνιστές γρήγορα βρέθηκαν αντιμέτωποι, τόσο φραστικά όσο και με μια σειρά ένοπλων αψιμαχιών, ακόμα κr•ι με τους μαρξιστές πρώην συνmαναστάτa; τους, τους Ρώσους. Η σινο-σοβιετική διαμάχη και η προθυμία των Ηνωμένων Πολιτειών κατά τη δεκaετία του 19'10 να καταλήξουν σε μια διευθέτηση με τους Κινέζους, προκειμένου να εκμεταλλευθούν τη διαμάχη τους με τους Ρώσους, υποδηλώνουν ότι παρ' όλες τις αλλαγές στους συσχετ1σμούς των δυνάμεων από το τέλος του Β • Παγκόσμιου πολέμου, η πολιτική ισχύος παρέμεινε κc:a παραμένει ένα παιγνίδι στο οποίο διάφορες χώρες πιστεύουν ότι είναι αναyκασμένες να παίζουν -αν είναι απαραίτητο, σε αντίθεση με τις ιδεολογικές τους πεποιθήσεις. Ηαwf,αρnιαίcι rης Ιιι&αι;
Ο Β• Παγκόσμιος Πόλεμος, που βοήθησε τη νικηφόρα πορεία της κινεζικής επανάστασης εξαλείφοντας παλιότερες δομές εξουσίας, εξυπηρέτησε τον ίδιο σκοπό στο εσωτερικό των αποικιακών αυτοκρατοριών της Δύσης. Η πρώτη μεγάλη βρετανική αποικία που εγκαθίδρυσε την αυτοκυβέρνησή της μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρξε η Ινδία. Τα aιανασταπκά ινδικά κινήματα ταλαιπωρούσαν τους αντιπρο σώπους της Βρετανίας στη χώρα αυτή σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Οι φλόγες της εξέγερσης έκαιγαν βιαιότερα στη διάρκεια του Α · Παγκόσμιου Πολέμου και μετά. Ο Β· Παγκόσμιος Πόλεμος τις δυνάμωσε ακόμα περισσότερο. Το 1945, το αντιβρετανικό μίσος είχε φτάσει σε τέτοια ένταση, ώστε
405 η χώρα r'1ταν ώριμη για tπανάσταση. Αποφάσεις εθνικιστικών οργανώσεων, όπως το Ινδικό Εθνικό Κογκρέσο, καλούσαν τη Βρετανία να «εγκ01αλείψει την Ινδία». Το Κογκρέσο είχε πάρει τη θέση ότι η Ινδία θα πολεμούσε μόνο ως ελεύθερο έθνος στον Β · Παγκόσμιο Πόλεμο, χωρίς περιορισμούς από τη μητρόπολη. Οι διαμαρτυρίες και οι αναταραχές κλιμακώθηκαν εντονότερα από ποτέ άλλοτε. Είναι αξιοσημείωτο, ωστόσο, ότι ο κυριότερος Ινδός εθνικιστής ηγέτης, ο Γκάντι (Mohandas K.Gandhi, 18691948), δεν ενέκρινε βίαιες επιθέσεις εναντίον του καθεστώτος και των θεσμών του. Οι μέθοδοί του ήταν η μη συνεργασία και η πολιτική ανυπακοή. Το 1947, ο ίδιος και ο σύντροφός του και μαθητής του Νι:χρού (Jawaharlal Nehru, 1889 1964) είχαν κφδίσει τhοια υποστήριξη, ώστε οι Βρετανοί θεώρησαν σκόπιμο να παραχωρήσουν αυτονομία στην Ινδία και τη γειτονική της πφιοχή, το Πακιστάν. Το 1950 οι δύο χώρες οργανώθηκαν ως αVΕξάρτητες δημοκρατίες. Οι διαμάχες συνέχισαν ωστόσο να μαστίζουν τις σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών, καταλήγοντας το 1971 ο' έναν αιματηρό πόλψο. Ένα από τα αποτελέσματα αυτής της σύγκρουσης ήταν η ίδρυση της ανεξάρτητης δημοκρατίας του Μπαγκλαντές, του πρώην Ανατολικού Πακιστάν. Κατά τα ηλεuταία χρόνια η Ινδία έχει αγωνιστεί για να διατηρηθεί ως δημοκρατία, αvτιμicτωπη με ενπινόμενα 01κονο μικά και κοινωνικά προβλήματα. Στα μέσα της δεκαετίuς του
1970, η πρωθυπουργός Ίντιρα Γκάντι (κόρη του Νεχρού)
ανέλαβε αυταρχικές εξουσίες μετά την κήρυξη της χώρας σι κατάσταση ίκτακτης ανάγκης. Η ήττα της, σε ελεύθερες ικλογίς τιι.; οιωίις nιιοκήρuξt ύott ιιιι αηι'> διiιστημα οuοιuσι ι κής δικτατορίας μεγαλύτερο του ενός χρόνου, καθώς και η μπέπtηα πολιτική της επιστροφή, άφησε ανmίλuτο το πρόβλημα, αν μια χώρα κuριαρχοί�μινη από τόσα εσωτερικά ιφοβλήμωα της φτώχrια(, ιuu ιιvαλφαβητισμού, του uπιρ· πληθυσμού και σχεδόν της λψοκιοvί(Ις �ιnορούσε να διατηρήσΕΙ την ιιολιηίλιια
6πως η Ινδία, θα γι(Ι τους πrρισσό τιροuς τριτοκοσμικούς ηγicης μιας βρ(Ιδuκίνητης και σχηικά αναnοτιλεοματικής κοινοβοuλιuτική( δημοκρατίας. · Εχοντας εγκαταλείψει την Ινδία, η Βρηανία αναγκάστηια: κατόπιν να εγκαταλείψει και τα περισσότερα τμήματα της αυτοκρατορίας που της είχαν απομείνει. Μέσα σε λίγα χρόνια, η Βρετανία ελεύθερωσε την Κεϊλάνη, τη Μαλαισία, τον Μαυρίτιο,
Η Ιν&κή Δrι,οιφαriο
406 Πuρuπiριι διuλuση Τη( ΩΠΟ<Ι(/01(/J(JΠUς Aiyu111α; ιωι uλλοίι
Οι Γσλλοι στην Αλyιφισ
τα νησιά Φίτζι, τη Σιγκαπούρη, το Ναούρου και την Κύπρο, καθώς και άλλες αποικίες της, μαζί με τις αποικίες της Καραϊβικής (Γουιάvα, Τριvιδάδ·Τομπάγκο, Ιαμαϊκή και Αντί· γκουα) καθώς και σημαντικές περιοχές της Αφρικής νότια της Σαχάρας. Σημαντικότερη από διεθνή άποψη ήταν η αvαγκαστι· κή αποχώρησή της από την Αίγυπτο. Το 1951 Αιγύπτιοι εθνικιστές ανάγκασαν τους Βρετανούς v' αποσύρουν όλα τους το στρατεύματα· από το αιγυπτιακό έδαφος. · Εvα χρόνο φγότeρα, μια ομάδα εθνικιστών αξιωματικών του στρατού ιιvέλαβe πραξικοπηματικά τοv έλεγχο του κράτουc. Εκθρόνισαν 10 ccβασιλιά πλέιμnόι)) Φαρούκ, τον οποίο κατηγόρησαν ως unοτeλή των Βρeταvώv, και ανακήρυξαν τη δημοκρατία στη χιuρα. Σύντομα η διακυβέρνηση της χώρας πέρασε στα χέρια τcu αντισυνταγματάρχη Νάσερ (Gamal Abdel Nasser, 1918·70) πι J κυβέρνησε ουσιαστικά ως δικτάτορας μέχρι το θάνατό του, or ότe τοv διαδέχτηκε ως πρόεδρος ο Σοvτϊιτ (Anwar al·Sadat). Μιc τηv κατάρρευση της βρετανικής εξουσίας στην Ινδία και στηv Αίγυπτο, για να μην αναφέρουμε τη μακριά αλυσίδα των μικ1ιόηρωv κτήσεων, λίγα οnόμtιvαv αnό τη μeγιιλη ιιυτοκρατο· ρία στην οποία cω ήλιος δev έδυε ποτέι•. Σε αντίθεση με τη σχετικά γρήγορη εγκατάλειψη της αυτοκρατορίας τους από τους Βρετανούς, η γαλλικ11 αποικιακή αυτοκρατορία σημαδεύτηκε από μακροχρόνιες συγκρούσεις. Στη βορειοαφρικανική αποικία της Αλγερίας κατοικούσαν ένα εκατομμύριο περίπου Ευρωπαίοι μeτοvάστες, κυρίως Γάλλοι, σε σύνολο πληθυσμού 10.300.000. Οι άποικοι μονοπωλούσαν, όχι μόvο τις κρατικές θέσεις, αλλά και τις καλύτερη; οικονομικές ευκαιρίες στη βιομηχανία, το εμπόριο και την τραπεζική δραστηριότητα. Οι · Αραβες και Βέρβεροι κάτοικοι ήταv κυρίως αyρόηι: και εργάτες, παρ' όλο ποι� μερικοί, φυσικά, Γ>ιατηρuύσαv μικρά καταστήματα στις συνοικίες τωv ιθαγevώv ιηις μεγιΊλες πόλεις. Το 1954 οι 'Αραβει; κοι οι Βέρβεροι tUνικιστ tς tξεγέρθηκαv, όταv το αίτημά τους γιο ισότφα με :οl'ς [ϊιλλους απορρίφθηκε αnύ τηv κυβέρνηση. Η εξέγερση uι,vεχιuι τηv αιματηρή τηc, πορeίu για εφτά χρόνια. Πeμιπλέχτη κε α11ύ τυ γεγονός ότι πολλοί Ευρωπαίοι άποικοι μισούσαν τη γαλλική αποικιακή κυβέρνηση ϊιοο σχεδόν κιιι τους Αλγεριvούς ιl!vικιστίι;. Οι Γάλλοι ήτα\1 αnοφασισμέvοι vα διιι111Ρr1σοuv τηv Αλγεμίιι <<γαλλικηιι και φοβuί1vταv ξeπούλημά της από τοv nμοεδμο vτe Γκωλ (Charles de Gaulle, 1890 1970), nου θu
n ι>Uιην uποικίο ανεξάρτητη κ<ιι fJu εβuζε την ιφ Οι)U<ι 111 η των ω101κωv K(l1W από TIJ διuκυβέρvηοη μ βω κω Β ρβέ ωv. Η κιιτ ιλι1 η αυtο 10 φ βι υ ήταν έvο ιιραrικόπ ημιι τεοο<ψω r ίιtλωv 01ρατη,ωv, οι uποιοι κατέλα οξιωματοu ου· Κ(ΙΙ β ιv κrκηικα κ1ψι ,, συ ιολαβαv Γαλλ ι t ισ/iολοι: σιη I αλλια Ο τι I κωι, ι πι/3ιιλε 111tιλησα κn1ο(ηαση nολι ρκιο και διπο Ε nλιψ11 απ κλιισμό τη λ ερια ιnοφοοιοτικιi ο 11 Τ<ιοη, το Μrφ ατο σ του nr α ικοnημα κατ ρριοuσι Μι τη υnοο t οη 111 ουτοδιάθιση , τ 1 2 ,,ωι η Αλγε ι ι Τ(Ι όπλα το ( ι ι vικιοτ ιιrιι κτι1οt: ο VTOJHΙ την <ΙVΕfορτησια τη . Και ολλιι ηιημ ιτιι τη ολλικηι (ΙUΤοκ1>01ιφιιιι 01η Β Ειu ο Αφρικ11 <ΙΤ10οπάuτηκ(ΙV μ1;10 10V 13' Πα,κ 1110 r Ιολφο ΤΟ Π/ΙΟΤ ΚΤΩΙΗ]ΙΟ ΤΟ γκuτι ιιψl] οι ( αλλ Ι ' lj 010
r
Μαροκ κοι ε11hr εψαv τι1v ί ρuσι1 vε άι τη ιο /3οοιλείο ι.κιι u1ιιv \ γο ργοτεριι ι\ κατελιιψαv και 10 πμοτι κτ I το το ιισια, εκτοι 11110 111<1 ιιιρο..:<ι τικη βϊωι1 οτι1 Μπι ιρτο. } ηuιακη κ β 11 ηuι1 ο rιοιοtJηκι κιιι, ι•οιιριι ωω ι ι οι: \.Τ μ νιι f)Klllaλ ιψο v και ιστιηι ι, ο ΟΙΗ·. διi ια ι τοι Γιιλλ 1 βαοη τη
Μ11ιίέ111ιι
Η αrιωλrια 1ηc Λι, ι n10 και ιη Λλ,ιρω 0110 Η και Γϊιλλ υ Πf>(ΙΥIJ(ΙΤι>ποιψ ηκ οι: ιπο 11 ι1 α ο �ρ τι1..:ο ιι ηι 1; ιιιοηι· <Ηη Μίοη Λ ιιrολ11, nει�ιο ή που το ηειιι ωμι
fαpοι,;ο
I f
408 Η cμφάνισrι rσv
ινιρyοι> σιωνισμού
της ήταν vα γίνει μια από τις πιο ταραγμένες περιοχές του κόσμου. Οι συγκρούσεις στη Μέση Ανατολή περιστρέφονταν γύρω από τη δημιουργία και συνεχιζόμενη ύπαρξη του κράτους του Ισραήλ. Ως το τέλος του Α' Παγκόσμιου Πολέμου, η χώρα ηου ιcίvαι σήμερα γνωστή ως Ισραήλ ήταν επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο πληθυσμός της ήταν, κατά προσέγγιση, 70'¼. αραβικός και 30'¼. Ιουδαϊκός και χριστιανικός. Με τηv ήττα της Τουρκίας το 1918, τέθηκε κάτω από εντολή της Κοινωνίας τωv Εθvώv, τηv οποία εκπροσωπούσε η Μεγάλη Βρt:ταvία. Στο μεταξύ, οι σιωνιστές στη Βρετανία και στις Ηvωμέvfς Πολιτfίες εργάζονταν με ζήλο για τη μετατροπή της Παλαιστίνης σε εθνική εστία του Ιουδαϊκού λαού. Σε αντάλλαγμα τωv υπηρεσιών του προς τη βρετανική κυβέρνηση, η τελευταία εξέδωσε τη διακήρυξη Μπάλφουρ, υποσχόμενη να fξετάσει ευνοϊκά το αίτημά τους. Ταυτόχροvα, προβλεπόταν και η διασφάλιση τωv δικαιωμάτων τωv μη εβραϊκών κοινοτήτων της Παλαιστίνης.
Οι ) αμ πρcι; ΠpοοΠΙΙΙ
Στη βάση της διακήρυξης Μπάλφουρ, η Βρετανία αποδέχτηκε τηv εντολή για τηv Παλαιστίνη. Οι Βρετανοί δεv ήΟελαv ωστόσο απλώς τη δημιουργία μιας εβραϊκής εθνικής ωτ ίuς, αλλά και «τηv εξασφάλιση της διατήρησης μιας Αραβικήc Εθ\>ικής Εστίας, καθώς και τηv εκπαίδευση του ηαλαιστιvιακού λαού ως συvόλοι: στηv τέχνη της αυτοκυβέρνη· οηι · · ΗΗΙv ί:vας ιιισιόδοςος στόχος, αλλά τόη η αισιοδοξία ,.,<ιι\;υ: ι :v .Sικuιυλογημέvη. Μάλιστα, για μια δfκαπίu, υπήρχf 1<ίιΟι λογ 'Κ.' v' αvαμέvnαι η επιτυχία του έργου, μια και η Γί.:�λιl'οτίvη �,,ημερούσε όσο ποτέ άλλοτε στην ιστορία της.
Η ιξiλιξη των διtνiξιωv μιrat:v Αρά/3ων και Ε(jραiων
Το 1929, ωστόσο, εvδtίξεις δυσαρμονίας είχαν αρχίσει να fμφuvίζοvται στην ιfρή εκείνη γη τριών μεγάλων θρησκειών. Οι Εβραίοι, έχοντας πλούτο και μόρφωση, προκαλούσαν το φθόνο και το φόβο τωv Αράβων με το ανώτερό τους βιοτικό επίπεδο και τοv σκληρότερο ανταγωνισμό που fnέβαλλαv. Οι αγορές γης που έκαναν, πολλές φορές από απόντες ιδιοκτήτες, είχαν καταλήξει στην εκτόπιση χιλιάδων Αράβων γεωργών, τους οποίους είχαν ρίξει στις πόλfις, σε μια fnοχή που η Μεγάλη Κρίση καθιστούσε τηv ανεργία σοβαρό πρόβλημα. Η κυριότερη όμως αιτία της αραβικής ανησυχίας ήταν η σταθερή αύξηση του ιουδαϊκού πληθυσμού. Η δυνατότητα μετανάστευσης στην Παλαιστίνη είχε αποτελέσει μεγαλύτερο πειρασμό για τους Εβραίους, απ· όσο περίμεναν οι 'Αραβες. Μερικοί προέβλεπαν
409 την αμείλικτη προώθηση και επικράτηση Ευρωπαίων και Αμερικανών στην Παλαιστίνη, οι οποίοι θα διέθεταν ξένα κεφάλαια και έναν πολιτισμό ξένο προς τον τρόπο ζωής της αραβικής πλειοψηφίας. Κατά την περίοδο 1929-1931 διενεργή θηκαν ένοπλες επιθέσεις εναντίον εβραϊκών οικισμών και ακολούθησαν άλλες τρομοκ ρατικές ενέργειες και δολοφονίες. Τα επεισόδια όμως εκείνα ωχριούν σε σύγκριση με την αιματηρή βία που ακολούθησε. · Οταν εγκαθιδρύθηκε η εντολή, κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει την τρομακτική δοκιμασία των Εβρα ίων της Ευρώπης μετά την άνοδο των ναζί στην εξουσία στη Γερμανία. Καθώς διαδίδονταν οι ειδήσεις για το διωγμό, ήταν αναπόφευκτο ν' ασκηθούν πιέσεις στη βρετανική κυβέρνηση γ�α να χαλαρώσει τους περιορισμούς στη μετα νάστευση Εβραίων στην Παλαιστίνη. Κατά τη διάρκεια της περιόδου 1933-35, εγκρίθηκε η μετανάστευση περισσότερων από 130.000 Εβρα ίων, ενώ αμέτρητες χιλιάδες έφταναν στην Παλαιστίνη παράνομα. Στο εξής, η Παλαιστίνη έγινε πεδίο σκληρών ένοπλων συγκρούσεων. Οι · Αραβες εξεγέρθηκαν ανοιχτά εναντίον της εντuλής. Η οργανωμένη τρομοκρατία σάρωσε τη χώρα. Επιθέσεις ανταρτών στην ύπαιθρο, λαφυρα γωγία, εμπρησμοί και δολιοφθορές στις πόλεις, κράτησαν ολόκληρο τοv πληΟυσμϊ� σε αναταραχή. Το 1938, η Βρετανία είχε στην Παλαιστίνη 20.000 οτρατιώτtι;, που αποδείχτηκαν ωστόσο ότι ηταv πολύ λίγοι για vα διατηρi1σουv την τάξη. Ελάχιστη πρόοδος ιίχε σημειωθιί προς την κατεύθυνση μιας μόνιμης διαρκούς διfυ0έτησης μέχρι τον Απρίλιο του 1947, οπότε η βρετανική κυβέρνηση ίφερε το παλαιvιστιακό πρόβλημα στον ΟΗΕ και αvήγγΗλε ότι, ύστερα από ένα χρόνο, θα διέκοπτε την εντολή και θα απέσυρε όλα της τα στρατfύματα από τη χώ ρα. Στις 15 Μαiου 1948 η βρt:ταvική εντολή nράγμ<ιτι τερματίστηκι- και, την ίδια μέρα, μια προσωρινή ιβραϊκή κυβέρνηση διακήρυξε την ίδρυση tνός ανtξάρτητου κράτους του Ισραήλ. Πραγματοποιήθηκαν ικλuγές για συντακτική συνέλευση, η οποία συνήλθε το Φεβρουάριο του επόμιvου χρόνου, και υιοθετήθηκε i:vα προσωρινό σύνταγμα προt:δpευό μενης κοινοβουλευτικήι: δημοκρατίας. Στο μt-ταξύ, ιιπό την ημί μι της ιιvιικι'ψυξηι: της αvt-ξιιρτη· σίας μέχρι την ιΊvοιξη �ου 1949, το lσραι'1λ 11ρισκiιτuv σι πόλt-μu με τις γtπονικές του ιψαβικέ ι: χώρtι;. Οι προσπάΟ1:-11:-ς των Ηνωμένων Εθνών κατέληξαν σε ανακωχές αρκετές φορές, αλλά
Εξίyιρση τω ν Αρά/jωv ιvavτiov ιης ιvτολης
1Ί μμ<ι rιομοc. r ηι ιι·τοΑηι "-ΟΙ t', l\t1flι()I JI ΙΗ] l(JI "-μtιrοι ι rυι /ιψω)Α
Οι ιψο/Jο ισμιΗJΑιvυι nύλιμυι
410
τίποτα διαρκές δεν είχε επιτευχθεί, μέχρις ότου η Αίγυπτος και το Ισραήλ υπέγραψαν μια συμφωνία γενικής ανακωχής τον Απρίλιο. Η ειρηνευτική nροσnάθεια των Ηνωμένων Εθνών βρισκόταν αρχικά κάτω αnό τη διεύθυνση του Σουηδού κόμη Μnερναντότε (Folke Bernadotte), ο οποίος δολοφονήθηκε το Σεπτέμβριο του 1948 αnό Ισραηλινούς εξτρεμιστές στην Ιερουσαλήμ, οπότε η ειρηνευτική δύναμη τέΟηκε κάτω αnό τη διεύΟυvοη 10υ Αμψικι1vού Μπουvτι: (Dr. Hdlph Bunche). Η γενική κατάσταση μετά τηv κατάπαυση του πυρός θεωρήθηκε vίκη του Ισραήλ και ήττu των αραβικών δυνάμεων· καμιά πλευρά, ωστόσο, δεν την αποδέχτηκε ως τελική. Συνεχίστηκε η βία με περιοδικές εξάρσεις οφαγών και από τις δύο πλευρές. Η τψα,lχκ ιι,v lιψur)λ
υ l1oλt ιιιχ. rωι• Ηι,tμωι·
1:ι,
ΠαμιΊ τu προβλήματά του με τους · Αραβες, το Ισραήλ στερέωσε την οικονομία τuυ και δημιούργησε πολλές νέες βιομηχανίες. Μεγάλα χρηματικά ποσά εισέρρευσαν στη χώρα, Wί, αποτέλεσμα τωv δυτικογtμμαvικών αποζημιώσεων προς τα Ούματu των uγριοτήτωv του vαζιομού. Σύντομα όμως η χώρα έμελλε vu εμπλακεί σε πεμιπέηΊει.;, όταν η ισραηλινή κυβέρνηση συμφώνησε vα συμμετάσχει σι μια απόπειρα τωv Βρετανών και τωv Γάλλων vα εισβϊ1λουv στηv Αίγυπτο, μετά τηv εθνικο ποίηση της Ετuιρείας της Διώρυγας του Σουέζ από το Νάσερ το 1956. Ο ρόλος του Ισραήλ σε εκείνη τηv εξαιρετικά κακοοργαvωμέvη και κακότυχη περιπέτεια, όχι μόνο αύξησε τηv ιχUρότητα τωv Αράβων γειτόvωv του, αλλά και είχε α�>vητικές επιπτώσεις και στο κύρος του lσμαι1λ στον κόσμο γενικά. Η uvατuραχή υπόβοσκε στu Σιvά το 1967, μέχριι: ότου ο πρόιδρος Νϊισερ αποφάσισε vα δώσει έvα μάθημα στο Ισραήλ. Σύναψε συμμαχία με τηv lορδανίο κοι τη Συρία, ορκίστηκε vα σβήσει το Ισραήλ από το χάρτη, και ί:κλεισε τοv κόλπο της · Ακαμπuς, τη μοναδική άμωη διίtuδο του lσρα11λ προς τηv Ερυθρά Θάλασσα. Οι lσραηλιvοί ur1άv1 ηοαv μt: έvαv κερuυ vοβόλο πόλεμο t:vavτίov της Αιγί,πτυυ κ01 τωv Αράβων συμμάχων της. 01 αιγυ11 τιακις κοι uυριακίι; δυvϊψ εις κατατροπώUηκαv ot: έξι μέρt ι.; κω οι Lύροι ατιοδέχτηκαv τηv κατάπαυση του πυρός λίγο uργότι1>α. Η κατϊιr10υοη 1ου πυρός όμως δεv uήμαιvt: εψήvη. Ncu ξωτιίισμuτα ιΊvuβαv οποραδικά για διϊ1στημα μι γι1λύτερο τωv δύο χρϊ>vωv. Οι π�1οϋΤ100i uειι.; για ειρ11vη ήταv ουοιιιο1ικά αvίηιιφκτις. Οι · ΛμοljΗ; Ι�ιωαvίζοvταv α11ό tcλλειψη αιJ1011tποίUησηι: κιιι φόl{ο γιιι 10 μίλλοv τουι.;, ωι.; ω10τέλεσμα τηι; ιιυvτ1>ιJΙτικr'μ; ιΊrται. ιοι1ι:. Οι lομιιr1λιvοι
411
Σαντάτ, Κάρτφ και Μnιγκiv μετό τη συμφωνία του Καμn Ντί1β1vτ
διακατέχοvτοv από τηv έμμονη ιδέα της ασφάλειάς τους, που i1ταv αrιοφασισμέvοι vα διατηριiσουv με οποιοδήποτε τίμημα. · Ηταv έvα αδιέξοδο από το οποίο ήταν σίγουρο πως δεv υπήρχε καμιά διαφυγή. • Αλλος έvας πόλεμος μεγαλύτερης διάρκειας, το 1973, απέωχε, γ10 άλλ11 μια φορϊι, vα λύσει το αδιέξοδο. Στη σύγκρουση εκείνη, οι • Αραβες οπείλησαv \.'Ο σταματήσουν τις τεράστιες εξαγωγές πετρελαίων προς τη Δύση, ελπίζοντας ότι η Δύοη θ' ασκούσε 11ίιση με τη σειρά της στο Ισραήλ για διαπραγματεύσι:1ς. Η 1ακ11κ11 αυτή πέτυχε μόνο vα πείσει την Ευρωπη και 1ηv Λμεοικi1 για 1ηv εξcψ111σή τους από το αραβικό πt:,ρέλαιο κω για την ανάγκη τους v' οπελευθερωΟούv ατιό την εξάρτηση αυτή. Από τότε, οι προοπτικές της ειρήνης έχουν κάπως βελτιωΟι::ί. Το 1978 ο πρόεδρος Σαντάτ πήγι: στηv Ιερουοαλ11μ σε μια δραματικ11 προσπάθεια vα σπάσει ro αδιιξοδΟ" κω το φΟιvοπωρu του ί&ιου χρόνου, ο Λμιrιικαvός πρόεδρος Κάρτψ (Jimmy Cdrter), εχοvτος πείσει τοv Σοvτάτ και τοv Ισραηλινό πρωθυπουργό Μπέγκιν (Mendchim Begin) να συvανιηθούv μαζί του στο Καμπ Ντειβιvτ, έξω από τηv Οι•uσιγκτοv, αν<ιμόρφωσι:: τη συμφωνία ιουι: οι: εvιι σχέδιο ι:ιρ11vης, που υrιογριΊφιηκε στην ηλική του μορφή από το Ισραήλ και την Αίγυπτο στηv Ου<'ισιyκτοv το 1979. Ωστόσο,
Μιλλυvτικf( nροοnηκιι. ιcιρήvης
412 παράγοντΕς όπως η άρνηση του Ισραήλ να αποχωρήσΕι από τu αραβικά Εδάφη στη χιρσόvησο τα> Σινά, καtJώς και οι συvΕχιζόμΕvΕς τρομοκρατικές mιδρομές Αράβων Παλαιστινίων που οι Ισραηλινοί άφησαν χωρίς πατρίδα, fδιιχvαv ότι η fιρι1vη διv Οα ιρχόταv ούτι γρήγορ
Για ένα διάστημα μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, φαινόταν ότι οι Πfριοαϊηιι>ο μιυιηi, )Ι(;ψιι: του κ<'>ομου θα κατέληγαν vα Είναι τα Vfα κράτη τηι., Αφ1ιικr1ι;. Τα Πfρισσότερα απ' αυτά είχαν αποκτήσει uυvιίδηση τη( οnουδαιότητάς τους και έδειχναν αnοφασισμίvα vα κfρδίσουv για τους λαούς τους μια θέση άξια του πεnρωμi vου τουι: Είχαν fnηρεαοτεί από το λόγο που γινόταν μttά ιοv 11i>λιμο για ιηv uvιξαρτησία των λαών, καθώς και από την 1:τιιιυχία τωv ιιyι;J\:ωv για αυτοδιάθΕση σε άλλα μέρη του κόσμου Av
μια
χώρα
μnορυύut
vu
θιu.φη0fί
ηγίτιδα
της
αvτιαποικιακής αφρικανικής εξίγψοηι;, αυτή ήταν ασφαλώς η Γκάνα, που παλιότερα οvομαζόιαv «Χρυσή Ακτί1» και ήταν αποικία της Μεγάλης Βρι 1αvίιιι;. Το 1954 η 8ρΕΤαvία της παραχώρησε αυτοκυβέρνηση και, το 1960, η Γκάνα έγινε αvfξάρτητη δημοκρ01ίιι. Hyi ιrμ ιοι: κι1.•1'1μιιιοι αvιt.ιφτησίας της Γκάνα ήταν τότΕ ο Νκρούμα (Kwame Nkrumah, 1909-1972). Γιος αγράμματου χρυσοχόου, υπήρξε λαμπρός σπουδαστής και σπούδασΕ στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Αγγλία. Ο Νκρούμα ΕπέστρεψΕ στην πατρίδα του το 1948 και έγινΕ
413 εθνικιστής αγκιτάτορας. Αν και τοποθετούσε τον εαυτό του στους μαρξιστές, διέψευδε ότι ήταν κομμουνιστής. Ωστόσο θαύμαζε το Λένιν και, γενικά, αναζητούσε υποστήριξη της πολιτικής του μάλλον στη Μόσχα παρά στο Λονδίνο ή στην Ουάσιγκτον. Ο Νκρούμα θεωρούσε εξοργιστικό να κυβερ νώνται από τους Ευρωπαίους οι Αφρικανοί, με τις υπερήφανες παραδόσεις τους και τον αρχαίο πολιτισμό τους. Κυβερνούσε ήπια, ακόμα και αφότου μετέτρεψε το κράτος του σε μονοκομματικό. · Εκτισε νοσοκομεία και σχολεία και ανέβασε το μορφωτικό επίπεδο του λαού του. Κατηγορούμενος για ακρότητες και διαφθορά, καθώς και για προαγωγή της «προσωπολατρείας» του, ανατράπηκε από πραξικόπημα αξιω ματικών του στρατού το 1966, το οποίο, όπως έγινε μΗά γνωστό, ενισχύθηκε από την αμερικανική Κεντρική Υπηρεσία Πληρο φοριών (CIA). Εκδιώχθηκε από την πατρίδα του και αναγκάστηκε να καταφύγει στη Γουινέα, όπου και πέθανε το
1972. Μια από πς βασικότερες εξεγέρσεις της κεντρικής Αφριtt,ς εκδηλώθηκε στο Κογκό. Στο Κογκό, που ήταν αποικία του Βελγίου, επικρατούσε γι α πολλά χρόνια αστάθεια. Το 1960, εξαιτίας του φόβου του γι α ξέσπασμα βίας από μέρους των δυσαρεστημένων αποικιακών του υπηκόων, το Βέλγιο παρα χώρησε στη χώρα την ανεξαρτησία της. Αυτό ήταν το σύνθημα της έναρξης μιας σειράς εξεγέρσεων και δολοφονιών που συνεχίστηκαν για πάνω από πέντε χρόνια. Η κύρια αιτία των αναστατώσεων βρισκόταν στη νοτιοανατολική επαρχία της χώρας, την Κατάνγκα, τα πλούσια κοιτάσματα χαλκού της οποίας ελέγχονταν από Βέλγους καπιταλιστές. Κάποτε τα ορυχtίu χαλκού της Κατά νγ κας παρήγαν εισοδήματα ικανά να καλύπτουν το 50% των εξόδων της βελγικής αποικιακής διοίκησης. Τον Ιούλιο του 1960 η Κατάνγκα αττΟΟ)(iστηκε από το Κογκό και αποπειράθηκε ν' αποκτήσει τον έλΕγ)(ο ολόκληρης της χώρας. Στην πορεία της εξέγερσης, δολοφο νήθηκαν αρκετοί πρώην πρωθυπουργοί και άλλοι ανώτατοι αrιωματοι',νnι, συμπεριλαμβανομένου και του αριστερού Κοv κολiζοu ηγέτη Λοuμούμπα (Patrice Lumumba), του οποίου η δολοφονία οργανώθ11κε με τη βοήθεια της αμερικανικί1< CIA. Το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ eστειλε τότε ένα στρατιωτικό εκστραrευτικό σώμα για ν' απαJΟβήσει την αναζωπύρωση του εμφύλιου πολέμου. Η αυταρχική προσωπική
Σιιyιψυvσrι στο Κοyκύ
414
διακυβέρνηση αναβίωσε στο πρόσωπο του προέδρου Μομπού του (Mobutu), που άλλαξε το όνομα της χώρας σε Ζαίρ το 1971 και τελικά πέτυχε να επιβάλει έναν βαθμό σταθερότητας. Η συνεχιζόμενη ωστόσο επιθυμία, τόσο των Ηνωμένων Πολιτειών όσο και της Σοβιετικής · Εvωσης, vα επεμβαίνουν στις υποθέσεις των νεοεμφανιζόμενων αφρικανικών κρατών, δίνει ένα μέτρο της επιθυμίας τους να επεκτείνουν την ισχύ τους αποφεύγοντας ταυτόχρονα την άμεση μεταξύ τους αντιπαράθεση. Εμφύλια, rιο�μος στη Νιyηρια
'Αλλeς αφρικανικές χώρες, ιδιαίτερα η Κένια και η Νιγηρία, έδειχναν να υπόσχονται ομαλότερη μετάβαση από την αποικιοκρατία στην ανεξαρτησία. Και οι δύο ήταν πρώην βρετανικές αποικίες. Μερικοί ειδικοί υποστήριξαν ότι η βρετανική αποικιακή διοίκηση υπήρξε σοφότερη από εκείνη των περισσότερων ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών. Ενώ οι Γάλλοι και οι Βέλγοι αρνούνταν την αυτοδιάθεση στις αποικίες τους όσο καιρό μπορούσαν, και κατόmν την παραχωρούσαν απότομα, οι Βρετανοί έφεραν τις αποικίες τους στην ανεξαρτησία περισσό τερο βαθμιαία. Πολλοί τοπικοί ηγέτες είχαν διοικητική πείρα και γνώριζαν πώς ν' αντιμετωπίζουν πολύπλοκα προβλήματα προτού αυτά ανακύψουν. Παρ' όλ' αυτά, οι γνωστές κατηγορίες διαφθοράς και ανικανότητας, είτε αληθινές είτε όχι, οδήγησαν και στη Νιγηρία στη δολοφονία του πρωθυπουργού και στην ανατροπή της κυβέρνησης το 1966. Αφού ακολούθη σαν και άλλες δολοφονίες, ανέλαβε μια στρατιωτική κυβέρνη ση. Σε ένα χρόνο, η ανατολική περιοχή αποσχίστηκε και ανακηρύχτηκε ανεξάρτητη δημοκρατία με την ονομασία Μπιάφρα. Ο εμφύλιος πόλεμος συνεχίστηκε όμως και ταλαιπώρησε τη χώρα για τρία χρόνια. Το σύνολο των απωλειών ήταν τεράστιο· περισσότεροι από 1 εκατομμύριο άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Χιλιάδες σκοτώθηκαν στις μάχες, αλλά πολύ περισσότεροι πέθαναν από την πείνα. Οι στασιαστές συνθηκολόγησαν το 1970. Από κάθε άποψη, ο πόλεμος ήταν τραγωδία. Η Νιγηρία είναι από τις πλουσιότερα προικισμένες χώρες της Αφρικής. Ο φυσικός της πλούτος περιλαμβάνει πετρέλαιο και φυσικό αέριο, άνθρακα και τα μεγαλύτερα παγκόσμια αποθέματα κολουμβίου (vιόβιου -- ΝΙ>- που χρησιμοποιείται στη χαλυβουργία).
Η Κένια δεν κέρδισε την ανεξαρτησία της χωρίς βία. Χώρα
της ανατολικής Αφρικής που διχοτομείται από τον Ισημερινό, η
415
Κένια, σε αντίθεση με τη Νιγηρία, είναι φτωχή περιοχή. Ολόκληρα τα βόρεια τρία πέμπτα της έκτασής της είναι έρημα και σχεδόν άνυδρα. Υπάρχουν περιοχές χωρίς βροχοπτώσεις για χρόνια. Οι μόνες καλά αρδευόμενες εκτάσεις βρίσκονται στο vl)τo κατά μήκος των ακτών. Η αγροτική παραγωγή είναι ''11 reριορισμένη. Ο Β · Παγκόσμιος Πόλεμος έφερε στην Κένια . ,, .. .:ιδες Ινδούς αποίκους, οι οποίοι δεν έγιναν γεωργοί ή χvίτες, αλλά εγκαταστάθηκαν στις πόλες ως μικρέμποροι. Το · 170 υπήρχαν 65.000 Ινδοί στην Κένια, σε σύνολο πληθυσμού ' j()(),000.
Οι σuνθήκιι στην Κη·ια
Η σοβαρότερη σύγκρουση στα πλαίσια του κενιατικού 1"1να για την ανεξαρτησία ξέσπασε ανοιχτά το 1952, με την ι Εέγερση των Μάου-Μάου, μιας μυστικής τρομοκρατικής ,)ργάνωσης που αποτελέστηκε από μέλη της φυλής Κικούγιου. Η οργάνωση επέβαλε την τρομοκρατία σε ολόκληρη τη χώρα εναντίον των λευκών αποίκων και όλων των Κικούγιου που αρνούνταν να συμμετάσχουν στον αγώνα. Το 1958 η εξέγερση εiχε κατασταλεί. Πέντε χρόνια αργότερα η χώρα απέκτησε την υvεξαρτησία της. Ο ηγέτης που συνέβαλε περισσότερο στην ανάmυξη και τηv πρ<)οδο της Κέvιuς ήτuv ο Kt\·ιcnu (Jomo Kenyata) που ανήκε στη φυλή Κικούγιου και υπήρξε πρόεδρος της χώρας του από το 1963 μέχρι τu t!άvuτu τοι; το 1978. Ο Κeνιάτα αφιέρωοε τη ζωή του στην υπεράσπιση της πατρίδας του εναντίον της εκμετάλλευσης των λευκών. Το 1953 ρίχτηκε στη φυλακή για εφτά χρόνια, ως ηγέτης των Μάου-Μάου και eπικivδυvος εχθρός του κράτους. Η φυλάκισή του φαίνεται να συvτέλεοe περισσότερο στη μό ρφ ωσή του σχετικά με τις πολιτικές πραγματικότητες παρά στη διοπότισή του με μίσος εναντίον eκεivωv που τον φυλάκισαν. Ενόσω ι1ταv στη φυλακή, ανέπτι,ξε τη φιλοσοφία του για τον αφρικανικό σοσιαλισμό. Παρ· όλο που γιο ένα διάστημα είχε σπουδάσει στο πανεπιστήμιο της Μόσχας, ο Κεvιάτα δεν υιοθέτησε σχεδόν καμιιi ππό τις ιδιορρυθμίες του σοβιετικοί> κομμουνισμού. Αντίθετα. ο σοσιuλισμός του έμοιαζε περισσότερο με t'κεivo των Βρετανών και των Σκανδιναβών. Παρότρυνε τους οπαδούς του να ξεχάσουν τις αδικίες του παρελθόντος και να συγκεντρωθούν στην οικοδόμηση ενός καλύτερου κόσμου στο μέλλον. Αυτό το μέλλον θα μποροί,σε να βρεθεί με την αποφυγή δεσμών τnσο με τη Δύση όσο και με την
Οι Muov Μuι,ι
416 Ανατολή. Ο Αφρικανικός δρόμα;, διακ11ρυξε ο Κεvιάτα, έχει λίγα κοινά τόσο με τον καπιταλισμό όσο και με τον κομμουνισμό. Οι έντονοι ταξικοί ανταγωνισμοί που υπάρχουν στην Ευρώπη και στην Αμερική δεν υπήρξαν εμφανή στοιχεία στην αφρικανική παράδοση. Ο αφρικανικός σοσιαλισμός, σύμφωνα με τον Κενιάτα, δεν μπορεί va βασιστεί σε μια δικτατορία του προλεταριάτου ή σε άλλη μορφή ταξικής κυριαρχίας. Αντiθετα, ο στόχος του θα έπρεπε να είναι η αποτροπή της κατάληψης της εξουσiας από άτομα ή ομάδες εξοπλισμένες με οικονομική ΙΟ)(ύ. Ο στόχος του θα έπρεπε ακόμα να είναι η δυνατότητα για κάθε ώριμο πολίτη να συμμετάσχει πλήρως και ισότιμα με όλους τους άλλους στις πολιτικές υποθέσεις. Αυτή είναι η ουσία της δημοκρατίας, καθώς και του αφρικανικού σοσιαλισμού, σύμφωνα με τις αντιλήψεις του Κενιότα. Ο uγωνuι; σιη Ρο&σ,u
Οι σύντομες εθνικές ιστορίες αφρικανικών χωρών που εκτίθενται εδώ υποδηλώνουν τα τεράστια προβλήμστα καθώς και τις διάφορες λύσεις στα προβλήματα αυτό που χαρακτή ρισαν την εμφάνιση στο προσκήνιο των αφρικανικών εθνών και που πιθανώς θα συνεχιστούν για αρκετές ακόμα δεκαετίες. Οποιοδήποτε και αv είναι το τελικό αποτέλεσμα των πολιτικών αγώνων στην αφρικανική ήπειρο, φαίνεται βάσιμη η υπόθεση ότι όλοι θα επιτύχουν στην εγκαθίδρυση της κυριαρχίας της μαύρης πλειοψηφίας. Δύο αφρικανικά κράτη, η Ροδεσία και η Δημοκρατία της Νότιας Αφρικής, έχουν πάρει θέση αποφασι στικικής αντιπαράθεσης σ' αυτή την γενική τάση. Για v · απο τρέψει την κατάληψη της εξουσίας από τους μαύρους της Ροδε σίας, ο · Ιαv Σμιθ (lan Smith), το 1965, ανακήρυξε μονομερώς τηv ανεξαρτησiα της χώρας του από τη βρετανική Κοινοπολιτεία, τη χαλαρή συνομοσπονδία κυρίαρχων κρατών που διατηρούν οικονομικούς δεσμούς με τη Βρετανία. Ο Σμιθ διατήρησε σταθερή την απόφασή του v' αντισταθεί στη διακυβέρνηση της χώρας του από τους μαύρους μέχρι το 1977, όταν κάτω από τη συνδυασμένη πίεση τωv Ηvωμέvωv Πολιτειών και της Βρετανίας φάνηκε τελικό να τροποποιεί τις θέσεις του. Το συμβιβαστικό σχέδιο όμως που πρότεινε, το οποίο υποσχόταν βαθμιαία αύξηση της πολιτικής επιρροής τωv μαύρων και κατέληξε στην εκλογή του πρώτου μαύρου προέδρου της Ροδεσίας το 1979, απέτυχε να ικανοποιήσει τις περισσότερο μαχητικές ανταρτικές δυνάμεις, που υποστήριζαν ότι οι εκλογές είχuν νοθευτεί και ότι οι λευκοί θα συνέχιζαν να ασκούν την
417 πραγματική εξουσfα στη Ροδεσfα. Στις εκλογές του Φεβρουα ρίου 1�. το Πατριωτικό Μέτωπο του μαύρου μαρξιστή Μουγκάμπε (Mugabe) κέρδισε την πλειοψηφία των εδρών της εθνοσυνέλευσης. Ο Μουγκάμπε σχημότισε κυβέρνηση, επι σφραγίζοντας τη νiκη της μαύρης πλειοψηφiος της χώρας, η οποία μετονομάστηκε σε Ζιμπόμπουε. Τον Απρι'λιο, τέλος, του 1�. η βρετανiα παραχώρησε miσημα την ανεξαρτησkι στη Ζιμπάμπουε. Στο μεταξύ η Νότια Αφρική συνέχισε να απορρίπτει τις εκκλήσεις όλων των κυβερνήσεων και διεθνών οργανώσεων που αφορούσαν στη χαλόρωση της ρατσιστικής της πολιτικής του απάρτχαϊντ (apartheid), που, για χρόνια, θtσμοθετούσε μια χωριστή και απελπιστικά υποδεέστερη διαβίωση του μαύρου και μιγάδα πληθυσμού της. Το 1976 01 ταραχές μαύρων που έγιναν σε ένδειξη διαμαρτυρίας κατά της φυλετικής ανισότητας στο γκέτο του Γιοχάνεσμπουργκ, Σοβέτο, καταστάλθηκαν από την αστυνομία, μι απολογισμό πάνω από διακόσιους νεκρούς. Τον rnόμενο χρόνο, ο Μnίκο (Steνe Biko), tνας πανίσχυρος μαύροι· ηγέτης, υπέρμαχος της μη βίαιηι; διαμαρτυρίας, πέθανε κάτω
Αnόμιχοινι σrrι Νόιιο AwMιui
από εξαιρετικά ύποπτες συνθήκες στη φυλακή, ύστερα από μια εντατική εκστρατεία του εναντίον της εφαρμογής του αnάρτχαϊντ. Επειδή πολλές χώρες και πολλές εταιρεί ες με διεθνή οικονομική ισχύ έχουν μεγάλες επενδύσεις στη Νότια Αφρική, το όπλο του οικονομικού μ ποϊκοτάζ, παρ' όλο που απειλείται να χρησιμοποιηθεί, δεν έχει χρησιμοποιηθεί στην προσπάθεια να αναγκαστεί η νοτιοαφρικανική κυβέρνηση ν' αλλάξει τη φυλετική της πολιτική. Η πολιτική εξουσία μπορεί να αλλάζει χέρια, αλλά η ισχύς του χρήματος παραμένει θεμελιακός παράγοντας των παγκόσμιων υποθέσεων.
4. ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΣΧΥΟΣ Παρ' όλο που τα ηγετικά κράτη του κόσμου διατήρησαν ή απέκτησαν τεράστια ισχύ στα μεταπολεμικά χρόνια, συχνά βρίσκονταν ανίσχυρα ν' ασκήσουν αυτή τη δύναμη όπως έκαναν κάποτε, ή όπως θα ήθελαν να κάνουν. Η κmοχή των πυρηνικών όπλων δεν σήμαινε αναγκαστικά ότι μια χώρα μπορούσε να επιβάλει τη θέλησή της πάνω σε κάποια άλλη που δεν κατείχε πυρηνικά όπλα. Ο φόβ<,c >ΤΙ η χρήση τους θα μπορούσε να προκαλέσει έναν πόλεμο που θα κατέστρεφε τον
Μκι nuρηvιrιrι ισο,,μ,rιισ &Νάι,tων
418 πολιτισμό, εξαvάγκαοε τους κατέχοντες va μηv τα χρηοιμο nοιήοουv. Η /\ΟUβωι"'I "ιιιuη nιρu-:>.ω�·
,,
Το ζήτημα τέθηκε για πρώτη φορά στη διάρκεια του Κορεατικού Πολέμου, όταv η κυβέρνηση τωv Ηvωμέvωv Πολιτειών συνειδητά απέφυγε va επεκτείνει τοv πόλεμο οτηv Kiva , εξαιτίας του φόβου μήπως μια τέτοια κίνηση οδηγήσει ανέκκλητα σε έvav παγκόσμιο πυρηνικό πόλεμο. Αυτή η πολιτική όμως ενόχλησε και εξόργισε πολλούς Αμερικανούς, που ήταv ουvηΩ1ομiνο1 στις αντιλήψεις του καθολικού πολέμου και της άvεu όf>•11v rιαρίιδοοης. Ιδιαίτερα είχαν χολωθεί από το γεγονός ότι ο Γ'' , φοι, Τ ρούμαv θεώρησε σωστό va παύσει το στρατηγό Μα· () (Douglas MacArthur), ήρωα του θεάτρου ιr11χεφ1iοιων 1,,, ί.ψηvικού κ01ά τοv Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και τότε διοικη 1 ι') 1 ωv δυvcιμεωv τωv Ηvωμέvωv Εθvώv, επειδή ο στρατηγός δη• ιiταv διατεΟι:ψέvος va διεξαγάγει έvav περιορισμένο πόλεμο. Το 1962 οι Ηvωμέvες Πολιτείες και η Σοβ1ετικ11 · Εvωση αvαγκάστηκαv και πάλι va αvαρωτηθούv κοτι'1 πόσο θα ήταv διατεθι:ψi:vες va καταβάλουν το πυρηνικό τίμημα για να nροοτατεύοουv τα στρατηγικά συμφέροντά τους Στη διcφκιια τωv αρχών τηc δεκαετίας του 1960, ο πρόεδρος 1ωv ΗΠΑ Κέvεvτι (Johπ F.Kennedy, 1917 1963) και 01 σύμβουλοί ιου αvησυχούοαv ολοένα και ττερισσότι:ρο για τις δραοτηριό ιη τες τnυ ηγίΊ η της Κούβας Κίιστρο (Fιdel Castro). Ο Κάστρο, ivιιι; εττα\.1ιιστc'ιτης κομμουvιοτιiς, είχε διεξαγάγει μια ι:πιτυχη ιιi:vη ιυvιrση εvαvτίοv της καταπιεστικής δικτατορίας που κυβερvοι:οε την πατρίδα του. Μετά εξασφάλισε από τους Σ.ο/1ιετικούς ι:πιΟηικούς πυραύλους και άλλο πολεμικό υλικό. r ον Οι<τι;Jβριο του 1962 ο Κivιvτι διέταξε ναυτικό αποκλεισμό ωυ νησιού γιο vo ncφιμττοδίσιι τηv παράδοση ποσότητας πρόοUιτου πυλψικού υλικυίι που είχαν υποσχεθεί οι Σοβιετικοί στου(, Κοιιβ<1vούς. Η σοβιrτικιi κυβi:ρvηση, αντιμέτωπη μt τηv 011ι ιλη ΤίΟλi,μσυ, 6i.x1 ηκ•· vo υ11οχωρήσε1 και v' αποσύρει τα Ι�ιιiιl�ιιρ{jιστιι«Ί και τους ι ιιφούλους της που βρίοκοvταv ήδη σε 1ωηΙ�rιvικc'ι iαιφοι; Το Ηιfιοόfiιυ ί:θfοι ί-vα εξαιρετικά δύσκολο 11 ,ι:ηη\ΙΟ ιΗις fi{ιo lΗΙΙ (ΙδUV(ψιιc;: ΓJι;ις μ11ορούΟΕ ΕVα Κp(ΙΤΟς VO 1 ϊ ι,ιι t ,ια ι'ι1· λο yιιι ι ηv ι 111οφfιnιο 1ικό1111 cι του va μηv ανεχτεί <'ιλλ•ί, no 1 ιvοχλήιπιί ιηιιv ιφfψμc,γri ,ωv οχt-δίωv του, αv ο <•ντίrω�ΙJ,. 1011 • ίvcιι ιφκrτό οίyουrω,; 1'ι11, t:ξαιιίος του φόβου τοι• ι ιuι.>ι1, ικc11J 11υλί 11ου, η ll'jV 11ιρi11ιωο1·1 ουτιi 01 J )ι;ιοοι t πrλcξοv \1(1 μη
419 εωρήσουv μπλόφα τηv αμερικαvική απειλή, για v' αποτραπεί έτσι ο πόλεμος. Η κυριότερη επέμβαση τωv Ηvωμέvωv Πολιτειών σε ξέvες ,1ποθέσε1 κατά τη δεκαετία του 1960, ο πόλεμος του Βιετνάμ, δεv στέφθηκε με τηv ίδια επιτυχία. Μετά τηv ήττα τη Ιαπωvίας το 1945, η Γαλλία είχε επιδιώξει v' αvακτήσε, τη χαμέvη αυτοκρατορία στηv 'Απω Ανατολή. Ο, προσπά ειές τη τελείωσαν με αποτυχία, ωστόσο. Οι Γάλλοι αvτιμετώπισαv αμεσα μια εξέγερση Β,ετvαμέζωv εθv1κ1στώv κάτω από τηv ηγεσία του Χο Το, Μ,vχ (1890-1969). Ο, στασιαστέ κατέφυγαν στοv αvταρτοπόλεμο και προκάλεσαν τόσο καίριες ήττες στου Γάλλους, ώστε 01 τελευταίοι αποφάσ,σαv vα εγκαταλείψουv τοv ιγώvα Το 1954 υπογράφηκε μια συμφωvια στη Γtcvεύη, που προέβλεπε τη διαίρεση του Β,ετvάμ σε δύο ζώvες, εvόψε, εκλογών που θα καθόριζαν το μελλοντικό καθεστώ ολόκληρη ·ης χώρα . Ο Χο Το, Μιvχ έγιvε πρόεδρος του Βόρειου Βιετνάμ και εγκα ίδρυσε τηv πρωτεύουσά του στο Αvόι Ο, οπαδοί του, που αργότερα οvομάστηκαv Βιετκόνγκ, ήταv πολυάρι μοι και στα δύο μισά της χώρα . Av γίvοvταv εκλογές όπως προέβλεπε η Συμφωνία τη Γεvεύη , ο Χο Τ 01 Μιvχ ο είχε πιθαvώς εκλεγεί πρόεδρος ολόκληρου του Βιετνάμ. Η κυβέρνηση ωστόσο του ότιου Βιετνάμ, που υποστηριζόταv από τις Ηvωμέvες Πολιτείες, αρνήθηκε vα r,τιτρέψε, τη δ1εvέργε10 εκλογών. Από το σημείο αυτό η συμμετοχή τωv Ηvωμέvωv Πολιτειών στοv β1ετvαμ1κό εμφύλιο πόλεμο αυξαvόταv σταθερά. Ο πρόεδρος Κέvεvτι ήταv πεπεισμένος ότι το φάσμα του κ1vέζ1κου κομμουvισμού σύvτομα θα σκέπαζε ολόκληρη τη vοτιοαvατο iική Ασία. Τα πρώτα θύματα ο ήταv το Βιετνάμ, το Λάος, η Καμπότζη, η Μαλαισία και η Σιγκαπούρη. Μετά θα ερχόταv η σειρά τη Ταϊλάνδη , τη Βφμαvίας και της Ινδίας. Πόσο μακριά θα τραβούσ ο Κέvεvτ, τη σταυροφορία του εvαvτίοv του κομμουvισμού av· δεv είχε δσλοφοvη εί το 1963, είvαι αδύνατο vα υποστηριχ εί με βεβαιότητα. Ο διάδοχος του Κέvεvτι, ο Τζόvσοv (Lyndon Β. Jonson, 1908-73), έλπιζε ότι μια μικρή ο ετικά δύvαμη, ίσως 100.000 αvδρώv, θα ήταv αρκετή vα V'κησει του Βιι:τκόvγκ και vα τους εξαvαγκάσε, vo καταφύγουν 1vός ότι 01 στο Βόρειο Β1ι:τvάμ. Λίγη προσοχή δόθηκε στο δυvάμ ι τους ήταv βαΟ,ά ριζωμένες και στα δ υ β1ετvαμ1κά κράτη και ότι διεξriγαv ί:vαv σκληρό εΟvικό αγώvα για πιΊvω ωιό δικοο 1ώ χρόvια- ιίχαv επιτύχει vα εκδrώξουv
Ο rroλtι,o, oro ΗιtΙL<ψ
.. ο ( ΟΙ
\
Η tιrιι,/:Ιι.ισιι ιυι Kιvtvrι στο 8,ιηυμ
420
--
••
• �
Σκηνή από 10v Πόλεμο 100 Βιηvό
τους Γάλλους το 1954 και δεv ήταv πιθανό va παρα δοθούν σε ίΞvα vίΞο εισβολέα, όπως θΕωρούσαv τους Αμερι καvούς. Οι Βιετκόνγκ και οι τακτικές δυνάμεις τοu ΒόρΕιοu Βιετνάμ, av και όχι τόσο καλό εξοπλισμ�vοι όσο οι αντίπαλοί τους, πολέμησαν παρ' όλ' αυτά τους Νοτιοβιετvα μέζους και τους Αμερικανούς συμμάχους τους σε σημείο va τους ακιvητοποιήσοuv σε αρκετές περιπτώσεις Στη διάρκεια τη επίθεσης τοu Τετ, το 1968, έφτασαν σχεδόν μέχρι τηv κατάληψη της Σαϊγκόν, της πρωτεύουσας τοu Νότιου Βιετνάμ.
ο ηρόtδρcχ; Τζόνσο ψΟΙ\Wι'tΙ TOV πόλι.μυ
Απελπισμένοι από τηv αποτυχία τους για μια εύκολη στρατιωτική vίκη στο Νότιο Βιετνάμ, 01 Αμερικανοί πολιτικοί και στρατιωτικοί ηγέτες στράφηκαν στοv αεροπορικό βομβο δισμό, με αφορμή διάφορα επεισόδιο το 1964. Αvοφορέ-, αμφίβολης αλήθειας, επισήμοvαv τηv επίθεση βορειοβετvα μικώv πλοίων εvavτiov ομερικοvικώv πολεμικών σκαφών στο κολπο τοu Τοvκιv Ο προεδρ<Χ, Τζοvσοv χαρακτηρισt ·ιι γεγονότα αυτά ως πολεμικές εvέργΕιες και πήρε αμέσως από το Κογκρέσο εξουσιοδότηση va χρησψοrιοιησει οποιαδήποη μέτρα έκρινε αναγκαία για v' ανακόψει τηv κομμουνιστική επιθετικότητα. Σύντομα, τα πρώτα αμερικανικό βομβαρδιστικά άδειασαν τα φορτία τους πόvω από πόλεις και χωριό που κατείχαν οι Βορειοβιετvαμέζοι και οι Β,ετκόvγκ. Av και σuγκεvτρώθηκαv στοιχεία τα οποία ίοθεταv uπό αμφισβήτηση τηv αποτελεσματικότητά τους, οι βομβαρδισμοί συνεχίστηκαν 'Εχει υπολογιστεί ότι ρίχτηκαν στο μικροσκοπικό Βιετνάμ τόσοι τόνοι βομβωv όσοι σε ολόκληρη τη Γερμαvία από του Συμμάχους κατά τοv Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ωστόσο η σφαγή σuvεχιζόταv. Η μόνη απάντηση εκείνων ποu ήταv υπεύθυνοι για
421 τη στρατηγική της Ουάσιγκτον και της Σαϊγκόν φαινόταν να είναι, «καλύψτε την αποτυχία κλιμακώνοντας τον πόλεμο». Καθώς ο αγώνας έμπαινε στον πέμπτο χρόνο χωρίς να φαίνεται το τέλος του, η απογοήτευση απλώθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η κριτική εναντίον του προέδρου Τζόνσον ήταν τόσο σκληρή το 1968, ώστε αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τα σχέδιά του να ζητήσει τη λαϊκή εντολή για μια δεύτερη πρvεδρική θητεία. Ο διάδοχος του Τζόνσον, Νίξον (Richard Μ. Nixon), εκλέχθηκε εξαιτίας των υποσχέσεών του να τερματίσει τον πόλεμο. Αλλά οι υποσχέσεις του αποδείχτηκαν ανυπόστατες. Ενώ τα στρατεύματα ξηρός αποσύρονταν από το Βιετνάμ το Μάιο του 1970, αμερικανικές δυνάμεις εισέβαλαν στην Καμπότζη, και λίγους μήνες αργότερα στο Λά α;. Tov Απρίλιο του 1972, οι Βορειοβιετvαμέζοι, με μαζική βοήθεια από τη Ρωσία και την Κίνα, εξαπέλυσαν μια ισχυρότατη αντεπίθεση με τον προφανή σκοπό να καταλάβουν το Νότιο Βιετνάμ και να εκδιώξουν τα ξένα στρατεύματα από τη χώρα. Διάφορες vοτιοβιπvαμικές οχυρές θέσεις καταλήφθηκαν και η επίθεση φαινόταν περισσότερο επικίνδυνη από τη γνωστή επίθεση Τετ του 1968. Ο Νίξον αντιστάθμισε την κατάσταση με αυξημένους βομβαρδισμούς τωv εργοστασίων και την σιδηροδρόμων !Ου Βόρειου Βιετνάμ καθώς και με ναρκοθετήσεις τωv λιμανιών τους. · Αγριοι βομβαρδισμοί έγιναν και κατά τη διάρκεια τωv διαπραγματεύσεων για τον τερματισμό του πολέμου το Δεκέμβριο του 1972. Μια κατάπαυση του πυρός, στις αρχές του 1973, uν έκανε τίποτε παραπάνω από το να καθυστερήσει το μοιραίο. Δύο χρόνια αργότερα, το Νότιο Βιετνάμ έπεφτε στα χέρια τωv Βιετκόνγκ και των Βορειοβιετvαμέζων. Η μαζική επέμβαση είχε αποδειχτεί τρομακτική αποτυχία. Το μάθημα του Βιετνάμ, ότι στην πυρηνική εποχή υπάρχουν όρια στην ιcχύ μιας χώρας, r1ταv κάτι που οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ρωσία και άλλες χώρες του κόσμου άρχιζαν vα μαθαίνουν κατά τη δεκαετία του 1970. Η Σοβιετική · Εvωση είχε υποστεί και εκείνη τη μερίδα αποτυχιών που της αναλογούσε: στην Κούβα, όπως αναφέρθηκε, στις συνοριακές της συγκρούσεις με την Κίνα, καθώς και στις απόπειρές της να διεισδύσει στα κράτη του Τρίτου Κόσμου. Η ικανότητα προσαρμογής των στόχων στους περιορισμούς, ήταν μια δύσκολη τέχνη για τις υπερδυνάμεις. Ωστόσο παρέμεινε η καλύτερη ελπίδα τους για μια συνεχή, αν και αβέβαιη, ειρήνη.
Η πολιτική Νκ,ον
Τα όρια r,ι<, ισχύος
Κεφάλαιο 19
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ Αυτός ο συνδυασμ ός τεράστιας στρατιωτικής δύναμης και μεγάλης πολεμικής βιομηχανίας είναι κάτι καινούριο στην αμερικανική ιστορία. Η συνολική επιρροή -οικονομική, πολιτική, ακόμα και πνευματική- γίνεται αισθητή σε κάθε πόλη, κάθε πολιτειακή διοίκηση, κάθε υπηρεσία της ομοσπονδιακής ψ κυβέρνησης... Πρέπει να μ ην επιτρέ ουμε την ανεξέλεγκτη επιρροή, εκούσια ή ακούσια, προερχόμενη από το στρατιωτικο βιομηχανικό σύμ πλεγμα. Η δυνατότητα ανόδου μιας ε ξουσίας που θα βρίσκεται σε λάθος χέρια υπάρχει και θα συνεχίσει να υπάρχει. Dwight D. Eisenhoweτ, Αποχαιρετιστήριος λόγος Η συγγραφή του τελικού κεφαλαίου ενός διδακτικού βιβλίου αυτού του είδους είναι, για τους συγγραφείς, δύσκολο έργο. · Οχι μόvο καλούνται v' αναλύσουν τη δική τους κοινωνία και εποχή· αναμένεται απ' αυτούς να διακρίvουv στα γεγονότα του παρόντος τάσεις που θα συνεχίσουν να έχουν κάποιες συνέπειες στα επόμενα πέντε ή δέκα χρόνια. Με άλλα λόγια, καλούνται να επιλέξουν ιστορικούς νικητές, v αποφασίσουν ύχι τι έχει παίξει ρόλο, που κι αυτό είναι αρκετά δύσκολο, αλλά rι θα παίξει ρόλο. Οι ιστορικοί που έργο τους ιίvαι να αποκαλι-φουv τοv τρόπο με τον οποίο ανθρώπινες ιδιοσυγκρασiες κιιΟιστούv την πρόβλεψη μια ακανθώδη υπόθεση, αποστρέφοvrαι ιδιαίτερο να ξεχωρίζουν αυτό το κίνημα ή εκείνη
ενα
Το nuρόt• ως /OTO,JΙU
424 την τάση και να την ανακηρύσσουν «σημαντική» αναφορικά με το μέλλοv. θα πρέπει κατά συνέπεια να περιοριστούμε σε μια πραγμάτευση μερικών από τα σοβαρότερα προβλήματα που αντιμετώπισε η κοινωνiα κατά τη δεκαετlα του 1970, επισημαίνοντας από την αρχή το γεγονός ότι τα προβλήματα αυτά εlναι ριζωμένα σε πολλές από τις ιστορικές εξελlξεις -την εκβιομηχάνιση, την αστικοnαηση και τον διεθνή ανταγ«.ινισμό, για nαράδειγμα- που έχουμε παρακολουθήσει στα προηγού μενα κεφάλαια.
1. Η ΑΝΑΠΊΎΞΗ ΤΗΣ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΗΣ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗ DiΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ lΙJΥQνφωrισμύι, Ι((JΙ �Κή ηρόι.ιοια
Τα c.ιιrια ιης αύξησης IOV ιιροrικοίι nαμι μfjαrισμοο
Οι ευθύνeς που αναλάμβαναν οι κεντρικές κυβερνήσεις και η εξουσία που ιδιοποιούνταν για να ανταποκριθούν σ' αυτές τις ευθύνες αυξήθηκαν σημαντικά σε ολόκληρο τον κόσμο μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλψο. Σε όλΕς σχεδόν τις χώρες, διαδοχικές κυβερνήσεις, είτε εγκαινίαζαν είτε επέκτειναν προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας, αποβλέποντας στην προστασία ολόκλη ρων πληθυσμών από τις αντιξοότητες της ανεργlας, της ασθένeας και του γήρατος. Ακολουθώντας τα παραδείγματα της Γερμανίας και της Βρετανίας πριν από τον Α' Παγκόσμιο Πόλψο, τα δυτικά κράτη θεσμοθέτησαν εθνικά προγράμματα υγείας και κοινωνικής ασφάλισης. Οι σοσιαλιστικές και οι τριτοκοσμικές χώρες κινήθηκαν στην ίδια κατεύθυνση, πολλές φορές με θαυμαστή ταχύτητα, για ν' απαλύνουν τα προβλήματα και την ανικανότητα ανθρώπων που, για αιώνες, δεν είχαν την δυνατότητα μιας υγιεινής και ασφαλούς ύπαρξης. Αυτή η κίνηση για την επέκταση προγραμμάτων κοινωνι κής πρόνοιας κατέληξε σε μια αυξημένη τάση από μέρους των κυβερνήσεων να διαχειρίζοντm και να ελέγχουν τους πολίτες τους. Τα προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας t:nιδίωκαv να ευεργετήσουν και, κατά συνέπεια, να κατευθύνουν τις ζωές όλων των τάξεων των ανθρώπων, και όχι μόνο των απόρων. Νέες υπηρεσίες, σrελΕχωμένες με στρατιές νεοσύλλεκτων γραφειοκρατώv,επrβολλαv κανόνες ενώ απέvt:μαv βοήθt:ια σι ένα κοινό που πλήσιάζt: 10 όρια του συνόλου των πολιτών. Πολλοί απύ τους υπt:ύθυvους για την καθιέ ρωση των προγραμμάτων αυτών ωθούνταν από μια ειλικρινή επιθυμία να παρόσχουv αξιοπρεπή ζωή σε όλους τους πολlτες, ανεξάρτητα
425 από την οικονομική τάξη στην onoia ανήκαν. Ένα εξiσου ισχυρό κlνητρο, ωστόσο, ήταν η πεποiθηση των κυβερνήσεων ότι, χωρlς έναν γενικά ικανοποιημένο πληθυσμό, μια χώρα ήταν καταδικασμένη να συγκλονlζεται από ταραχές ότι η κοινωνική ανασφάλεια θα οδηγούσε σε ραγδαία εθνική παρακμή, σε καχεξία στο εσωτερικό και σε ανικανότητα στο εξωτερικό. Το ενδιαφέρον να βελτιωθεί, ή τουλάχιστο να σταθερο ποιηθεί, η διεθνής θέση μιας χώρας σ' έναν κόσμο στον οποίο οι σχέσεις ισχύος μεταβάλλονταν συνεχώς, συνέβαλε παραπέρα στην ανάπτυξη της συγκεντρωτικής διακυβέρνησης. Τα νέα κρότη επεδίωκαν να αποκτήσουν κάποιο βαθμό διεθνούς ισχύος, ενώ τα παλιότερα επιθυμούσαν να διατηρήσουν την ισχύ που κατείχαν. Σε κόθε περίπτωση, οι κυβερνήσεις αναγνώριζαν τη σημασία μιας σταθερής οικονομίας και μια ισχυρής στρατιωτικής άμυνας. Λlγες χώρες, είτε νέες είτε παλιές, κατάφεραν να επιτύχουν αυτόν το διπλό στόχο κατό τη δεκαετία του 1970, στο βαθμό που επιδίωκαν. Ο πληθωρισμός, ιδιαίτερα, αποδείχτηκε εμπόδιο αμετακίνητο στην πορεία για την επίτευξη των στόχων τους. Παρ' όλ' αυτό, καθώς τα έθνη αγωνlζονταν να επιβεβαιώσουν την ύπαρξή τους, οι κυβερνήσεις αύξαναν τον έλεγχο στην οικονομία, συνεργαζόμενες για να το -.,ιτύχουν, τόσο με την εργοδοσία όσο και με τους εργ'". 7Όμένους, ενώ παράλληλα επένδυαν τεράστια ποσά στις βιομηλ "Ινlες των πολυπλοκότερων και πιο εκσυγχρονισμένων πολεμιι 1.ί.ιν εξοπλισμών. Το αποτέλεσμα αυτών των δραστη ριοτήτω , ήταν μια παραπέρα ανάπτυξη της εξουσίας και του βαθμού ι-λέγχου που ασκούσε το κράτος. Ποιες υπήρξαν οι συνέπειες μιας τέτοιας αύξησης; Μερικοί παρατηρ11τές έχουν υποστηρίξει ότι η γενική, σε παγκόσμια κλίμακα, αύξηση της δικαιοδοσίας των κεντρικών κυβερνή σεων, είναι ένα σύμπτωμα της προϊούσας παρακμής της σημασίας της πολιτικής και οικονομικής ιδεολογίας. Ανεξάρτη τα από το αν το κράτος διακηρύσσει ότι είναι καπιταλιστική δημοκρατία (όπως κάνουν οι Ηνωμένες Πολιτείες) ή σοσια λιστική κοινοπολιτεία (όπως κάνει η Σοβιετική 'Ενωση) ή ακόμα κάτι ενδιάμεσο (όπως κάνουν πολλά κρότη της Δυτικής Ευρώπης), όλα φαίνονται να έχουν, σε κάποιο βαθμό, αμβλύνει τις ιδεολογικές τους διαφορές, καθώς αποπειρώνται να εκλογικεύσουν ή να εθνικοποιήσουν τις βιομηχανίες τους, να διευθύνουν τις οικονομίες τους, να φροντίσουν για την ευμόρε1α
Η nολιΤΙκή
αντίδραση mov σuγκt vτρωrισμό
426 των πολιτών τους και να εξοπλιστούν για το ενδεχόμενο ενός μελλοvηκού πολέμου. Λιγότεροι σοσιαλιστές σήμερα συνηγο ρούν υπέρ της συλλογικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής οι περισσότεροι έχουν, αντίθετα, γivει εκφραστές του κράτους πρόνοιας (Welfare State). Από τους υποστηρικτές του καπιταλισμού, πάλι, λίγοι θα τον αναγνώριζαν, αν τον έβλεπαν όπως πραγματικά λειτουργεί: Οι καπιταλιστικές οικονομίες δεν είναι πια συστήματα ελεύθερων επιχειρήσεων, αλλά (ψεικτές» οικονομίες που περιλαμβάνουν κρατικούς ελέγχους, ελεγχό μενα συναλλάγματα και σχεδιασμένη κατανομή κερδών. Οι μικρότεροι καπιταλιστές διατηρούν ακόμα τη δυνατότητα v' απολαμβάνουν τα κέρδη τους, μόνο μέχρις ότου τα παραδώσουν στο κράτος για να χρηματοδοτηθούν πόλεμοι, εξοπλισμοί και προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας. Εr111φι1iι. ιοu yρaφηυιψuιικοί• οuγι..ΗΊρω11σμοu
\\11; \htl j )t ι t-)ιιΙιJt Jt
Η θέση όη υπάρχει κάποια ιδεολογική άμβλυνση στην κίνηση προς γι:vικότερα αποδεκτούς στόχους, δεν σημαίνει ωστόσο ότι οι άνθρωποι έπαψαν va αυτοαποκαλούνται καπηαλιστές ή σοσιαλιστές, ή όη οι όροι αυτοί έχουν χάσει το νόημά τους ούτε ακόμα όη δεν υπάρχει συνεχής και έντονη διαμάχη όσον αφορά τα μέσα και τους σκοπούς. Στη διάρκεια των μέοο,v της δεκαετίας του 1970, σημειώθηκε αντίδραση μ εγάλης κλίμακας σε αρκετές δυηκές χώρες εναντίον της αντίληψης όη τα κράτη πρέπει να διευθύνουν ης ζωές των πολιτών τους στο βαθμό που το κάνουν. Η κοινωνική μεταρρύθμιση, υποστήριζαν οι επικριτές, έχει στοιχίσει πάρα πολύ και δεν έχει πραγμαηκά επιτύχει όσα είχε υποτεθεί ότι θα πραγματοποιούσε. Υπάρχει ακόμα φτώχεια και αθλιότητα· πάντα θα υπάρχει, υποστήριζαν, και ήταν ανάγκη να προσαρμοστούν οι στόχοι ο' αυτήν την πραγματικότητα και παράλληλα να τεθεί τέρμα στην ύπαρξη του υπερτροφικού κράτους. Αυτη η ί1ποψη, μερικες φορέ(,, μεταφράστηκε σε πολιηκη νίκη. Η σοσιαλιστική κυβέρνηση της Σουηδίας, που βρισκόταν επί δεκαετίες στην εξουσία, παραχώρησε τη θέση της σε μια ουvτηρητικri. Η Θάτσερ (Margaret Thatcher), υπερ συvτηρηηκη ηγέηδα του Συvτηρηηκού Κόμματος της Βρετα νίας, έγινε η πρώτη γυναίκα πρωθυπουργός της χώρας αυτής το 1979, καθώς και η πρώτη γυναίκα αρχηγός κυβέρνησης δυηκού κράτους, με βάση μια πολιηκή που έριχνε το βάρος της οικονομικής παρακμής της πατρίδας της κατά τη δεκαετία του
427 1970, στο γεγονός ότι το κράτος είχε επεκταθεί υπερβολικά. Στις Ηvωμέvες Πολιτείες σημειώθηκε μια σχετικά επιτυχής κlvηση τωv πολιτών για τοv περιορισμό της κρατικής δραστηριότητας με τηv ελάττωση της φορολογίας. Αυτή η διαμάχη δεv διεξήχθη μόvο στο πολιτικό πεδίο, αλλά και στα έργα απαισιόδοξων και οργισμέvωv επικριτών της σύγχρονης κοιvωvίας. Δύο από τις ισχυρότερες φωvές που υψώθηκαν εvαvτίοv της ανάπτυξης του κράτους σε παγκόσμιο κλίμακα ήταv εκείνες του Αλέξανδρου Σολζεvίτσιv και του Μαρκούζε (Herbert Marcuse). Ο Σολζεvίτσιv, εξόριστος Ρώσοc μυθιστοριογράφος, επιτέθηκε εvοvτίοv τωv κτηvωδώv μεθόδωv που χρησιμοποιήθηκαν από τη Σοβιετική 'Εvωση κατά τη γρήγορη άvοδό της στο επίπεδο μιας παγκόσμιας δύναμης. Το έργο του Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ, που δημοσιεύτηκε το 1973, είvαι μια μυθιστορηματική περιγραφή της μοίρας εκείvωv που η θέληση va σταθουv εμπόδια στο δρόμο της σοΙ�ιετικrΊι
428
,
Στις ,<ώρες '100 αναφέρονται ως δημοκρατί ες, η δημοκρα τία φαινόταν σε πολλούς να έχει όλο και λιγότερο νόημα, καθώς οι πολίτες φαίνονταν να ασκούν όλο και μικρότερο έλεγχο στις κυβερνήσεις τους και, κατά συνέπεια, στη ζωή τους. Ανησυχίες αυτού του είδους φάνηκαν να επιβεβαιώνονται στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και στις αρχές εκείνης του 1970, όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες πολεμούσαν στο Βιετνάμ. Στοιχεία που δημοσιεύτηκαν αργότερα, έδειξαν ότι το δημοκρατικά εκλεγμέ νο Κογκρέσο παραπλανήθηκε από τον Πρόεδρο Τζόνσον και τους συμβούλους του για να πεισθεί ότι οι βορειοβιετναμικές επιθέσεις είχαν προκαλέσει αναγκαστικά την αμερικανική επέμβαση, ενώ στην πραγματικότητα οι επιθέσεις είχαν «κατασκευαστεί» για να επιτρέψουν στην κυβέρνηση ν' ακολουθήσει την επιθετική της πολιτική. Οι ανησυχίες για την αλαζονία της κρατικής εξουσίας κορυφώθηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες κατά τη διάρκεια των ερευνών για την υπόθεση Ουώτεργκείτ, (Watergale), που οδήγησαν στην παραίτηση του πρόεδρου Νίξον το 1974· είχε τότε γίνει γνωστό ότι ο Νίξον είχε επιτρέψει την κατασκοπία στο εσωτερικό στο <>vομα της εθνικής ασφάλειας, χωρίς επαρκή σεβασμό για τα συνταγματικά δικαιώματα των Αμερικανών πολιτών. Κατόπιν αυτού του δραματικού επεισοδίου, έγιναν ανακαλύψεις που αφορούσαν το μυστικό ρόλο της CJA στην υπονόμευση αριστερών κυβερνή σεων του Τρίτοu Κόσμου, καθώς και την επέμβαση γιγαντιαίων πολυεθνικών εταιριcιώv, από κοινού με την CIA για την ανατροπή της δημοκρατικά ΕΚλεγμένης σοσιαλιστικής κυβέρ νησης τηι; Χιλής. Οι αποκαλύψεις αυτίς ίκαvαv γv�στή την έκταση στην οποία η συγκεντρωτική εξουσία των δημοκρα τικών, υποτίθεται, κυβερνήσεων είχε απομακρυνθεί από το λαϊκό έλεγχο και τη λογοδοσία της στους πολίτες. 2. ΠΟΛΠΙΚΗ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΠΚΗ ΣΤΡΑΤΕΥΣΗ: Η ΤΗΣ ΑΥΤΟΓΝΩΣΙΑΣ ΤΩΝ ΜΑΥΡΩΝ
ΑΝΑΠΤΥΞΗ
Ενμέρει αντιδρώντας σε αποκαλύψεις του παραπάνω είδους, ενμέρει ως αποτέλεσμα μακροχρόνιων παραπόνων και δυσάρεσκειών, ομάδες που μέχρι τότε ζούσαν σε κατάσταση υποταγής στην κοινωνία, ανίσχυρες και σε μεγάλο βαθμό σιωπηλές, ύψωσαν τις φωνές τους στη διάρκεια των δΕΚαετιώv του 1960 και του 1970, απαιτώντας όχι μόνο v' ακουστούν, αλλά και να ικανοποιηθούν τα αιτήματά τους. Την ίδια ακριβώς
429 nερlοδο που οι δημοκρατίες κατηγορούνταν ότι αγνοούσαν τις επιθυμίες των πολιτών τους, οι μαύροι, οι νέοι και οι γυναίκες ιδιαίτερα, άρχισαν να διεκδικούν το δικαίωμά τους γ1α ισότητα. Η ανάπτυξη της τάσης για εξέγερση στους κόλπους των Αμερικανών μαύρων είναι παράλληλη ως ένα βαθμό με την εμφάνιση των μαύρων εθνών στην Αφρική κm στην Καραι""βική. Οι μαύροι, αν και ελεύθεροι μετά τον εμφύλιο πόλεμο, παρέμεναν ώς το 1900 καταδικασμένοι, τόσο στο βορρά όσο και στο νότο, σ' έναν υποτακτικό ρόλο στο πλαίσιο μιας κυρίαρχης λευκής εξουσίας. Η χειραφέτηση των σκλάβων, η Δεκάτη Τρίτη και Δεκάτη Τετάρτη τροπολογία του συντάγματος των ΗΠΑ, επέφεραν μικρή μόνο αλλαγή σε μια μακραίωνη τάξη πραγμάτων που χαρακτηριζόταν από τις ρατσιστικές τάσεις των περισ σότερων λευκών. Αυτές οι τάσεις εκδηλώνονταν στην υποβαθ μισμένη εκπαίδευση, στην ανεργία, στην κακή στέγαση, στη νομική ανισότητα, στο λιντσάρισμα μαύρων ανδρών και γυναικών, και σε άλλες καταστάσεις που αντιμετώπιζαν οι μαύροι. Οποιεσδήποτε αλλαγές σ' αυτήν την πραγματικότητα θα μπορούσαν να είχαν αναβληθεί m' αόριστο, αν δεν είχε πραγματοποιηθεί μια επέκταση της πολιτικής αφύπνισης των μαύρων και η εμφάνιση ενός αριθμού μαύρων πολιτικών ηγετών, τόσο ανδρών όσο και γυναικών, κατά τη διάρκεια του 20ou αιώνα. Η πολιτική αφύπνιση των μαύρων, και οι ηγέτες τους, δεν εμφανίσθηκαν βέβαια για πρώτη φορά τον 2Οό αιώνα· η Τάι.φνερ (Harriet Tubner), η Τροuθ (Sojourner Truth), ο Ντάγκλας (Frederick Douglas), ο Τέρνερ (Nat Turner) και άλλοι, υπήρξαν αποτελεσματικοί ρήτορες και αγωνιστές. Με τον �ρχομό όμως του 20ου αιώνα, παραγματοποιήθηκε μια μαζική μετανάστευση μαύρων από το Νότο στο Βορρά. Παρ' όλο που και ο Βορράς είχε πολλές από τις ρατ01στικές αντιλήψεις του Νότου, υπήρχαν περισσότερες ευκαιρίες για τους μαύρους στις βιομηχανικές του πόλεις παρά στον κυρίως αγροτικό Νότο. Πολλές χιλιάδες μαύροι μετανάστευσαν στο Βορρά κατά τα χρόνια του Α' Παγκόσμιου Πολέμου, όταν η έλλειψη λευκών εργατικών χεριών δημιούργησε ζήτηση για τις υπηρεσίες τους. θα πρέπει επίσης ν' αναφερθεί ότι πάνω από 400.000 μαύροι υποχρεώθηκαν να στρατευθούν στον πόλεμο, παρ· όλο που στις περισσότερες περιοχές των ΗΠΑ ήταν βασικά πολίτες χωρίς δικαιώματα. Στη διάρκεια της μεταπολε μικής οικονομικής ύφεσης, ωστόσο, οι μαύροι εργάτες ήταν οι
Οι Αμ€ριιιανοi μαίιροf μΕJά τον Ε,.:ιλιο ΠόλΕμο
430
Μάρκος
Γκάρβι
πρώτοι που υπέφεραν και έχασαν τις δουλειές τους. Η μετανόστευση όμως επέφερε σημαντικές αλλαγές στην πολιτική συνείδηση των μαύρων· για παράδειγμα, περισσότεροι μαύροι ψήφιζαν. Το 1910 ιδρύθηκε ο Εθνικός Σύνδεσμος για την Πρόοδο των Έγχρωμων Ανθρώπων (NAACP) που συνέβαλε σ· αυτή την πολιτική πρόοδο και την αυξημένη συνείδηση στους κόλπους των μαύρων ότι αποτελούσαν μια καταπιεσμένη ομάδα και ότι η κατάστασή τους αυτή έπρεπε να αλλάξει. Οι προσπάθειες του NAACP ενισχύθηκαν το 1911 με την ίδρυση της Εθνικής · Ενωσης για τις Συνθήκες Ζωής των Νέγρων στις πόλεις (που αργότερα έγινε γνωστή ως Εθνική Αστική 'Ενωση). Το έργο των μαύρων ηγετών εκείνης της εποχής -για παράδειγμα, της Ουέλς Μπάρνετ (lda Wells-Barnett, 1862-1931), του Ρόvτολφ (Α. Philip Randolph, 1889-1979), του Ντιμπουό (W.E.B. Du Bois, 1868-1963), της Μακλάουντ Μπέθουv (Mary McLeod Bethune, 1875-1955), οι οποίοι με τα γραπτό και τις ομιλίες τους αντιτάχθηκαν στα λιντσαρίσματα, υποστήριξαν τις ίσες εκπαιδευτικές ευκαιρίες μαύρων και λευκών, ενώ υπήρξαν ταυτόχρονα οργανωτές εργατικών συνδικάτων- συντέλεσε ώστε το κίνημα υπέρ της ισότητας και εναντίον της καταπίεσης να παραμείνει μια ζωτική δύναμη στην αμερικανική ιστορία, που έμελλε να κορυφωθεί στο κίνημα υπέρ των πολιτικών δικαιωμάτων της δεκαετίας του 1960. Το 1919 είδε την άνοδο ενός άλλου σημαντικού μαύρου ηγέτη, του Γκόρβι (Marcus Garνey, 1887-1940), που καταγόταν από την Ιαμαϊκή. Η πολιτική βάση του Γκόρβι ήταν η συνοικία Χάρλεμ της Νέας Υόρκης, ένα από τα κυριότερα γκέτο των μαύρων. Ο Γκόρβι έδινε έμφαση στην αφρικανική προέλευση των μαύρων Αμερικανών και δίδασκε τους οπαδούς του να αυτοαποκαλούνται «μαύροι» και όχι «νέγροι». Υποστήριζε ότι ο λαός του ήταν απόγονος μιας «από τις μεγαλύτερες και πιο υπερήφανες φυλές που είχαν κατοικήσει στη Γη» και δημιούργησε μια κίνηση μετανόστευσης μαύρων από την Αμερική προς την Αφρική. Ο Γκόρβι ενθάρρυνε και επηρέασε ένα σημαντικό φιλολογικό κίνημα μαύρων, τη λ εγόμενη ιιΑvαγέννηση του Χάρλεμ» κατά τη δεκαετία του 1920. Μερικοί από ωυς ηγέτες του κινήματος αυτού, ιδιαίτερα ο Χιουζ (Langston Hughes) και ο Κάλεv (Countee Cullen) αντλούσαν την έμπνευσή τους από τον Γκόρβι.
431
Η φιλοσοφία του Γκάρβι επηρέασε επίσης, έμμεσα, το κίνημα των μαύρων μουσουλμάνων, μέσω της επιρροής του στον πατέρα του Μάλκομ Εξ (Malcolm Χ, 1925-65). Ο Μάλκομ Εξ προσηλυτίστηκε στη φυλακή από τον αδελφό του, στη θρησκεία του Ισλάμ. Μετά την αποφυλάκισή του έγινε εκπρόσωπος του Ελιγιά Μουχαμάvτ (Elijah Muhammand), ιδρυτή του κινήματος. Οι περισσότεροι από τους οπαδούς του ήταν άνθρωποι με τις ίδιες καταβολές, που είχαν συγκεντρωθεί κάτω από τη σημαία του Γκάρβι, πρόσφατοι μετανάστες από το Νότο, που ζούσαν στη φτώχεια των γκέτο των πόλεων του Βορρά. Ο Μάλκομ Εξ αποπειράθηκε να ξεπεράσει το αίσθημα της αδυναμίας τους δίνοντάς τους μια νέα θρησκεία στη θέση του χριστιανισμού των λευκών, και αποκαθιστώντας την υπερηφάνειά τους. Η νέα αυτή θρησκεία ήταν το Ισλάμ, το οποίο ο Μάλκομ Εξ χαρακτήρισε ως την αληθινή πίστη των Αφρικανών. Παρ' όλο που, τόσο ο ίδιος όσο και οι οπαδοί του, πίστευαν ακλόνητα, δεν ήταν φανατικοί. Δεν κατήγγειλαν τα εγκόσμια ως αμαρτωλό κόσμο. Παρότρυναν τους μαύρους να συγκεντρώνουν τις οικονομίες τους και να ιδρύουν «επιχειρή σεις μαύρων». Πίστευαν ότι αυτό θα οδηγούσε σε οικοvομικ:i ανεξαρτησία και υψηλού βαθμού αυτογνωσία. Οι μουσουλμάνοι δίδασκαν τους οπαδούς τους v' αποφεύγουν τη βία και να καταφεύγουν σ' αυτήν μόνο όταν γίνονταν θύματα επιθέσεων. Ο χαρισματικός τους ηγέτης ωστόσο αποχώρησε από τους Μαύρους Μουσουλμάνους το 1964. Το Φεβρουάριο του )965 δολοφονήθηκε, καθώς άρχιζε την ομιλία του σε μια συγκέν τρωση του Χάρλεμ. Στο μεταξύ η πολιτική αφύπνιση των μαύρων εκφραζόταν και σε άλλους τομείς. Μια τέτοια μορφή έκφρασης υπήρξε το Κογκρέσο Φυλετικής Ισότητας (CORE), που ιδρύθηκε από τον Φάρμερ (James Farmer) το 1942. Ο διακηρυγμένος στόχος τοu ήταν η μετάφραση της (ωγάnης Θεού και ανθρώπου» σε συγκεκριμένες σταυροφορίες εναντίον της αδικίας. Το 1960 το CORE είχε ήδη συνενώσει τις προσπάθειές του με εκείνες άλλων πολιτικών οργανώσεων που ήθΕλαv vα δώσουν τiολος στις διακρίσΕις Evavτίov των μαύρων. Συvίβαλf στην προώθηση των ccπορειώv ελευθερίας>> για τα πολιτικι:Ί δικαιώματα μέσα στο Νότο και στα μποϊκοτ:'Jζ ιvuvτίov ρατσιστών κατα· στηματαρχώv. Μετά το 1955. ο Φι:'ψμφ άρχισε vu συνερ γάζεται σrεvά με τον Μάρπ,,ι Λούθφ Κιvγκ (Martin Luther King Jr., 1929-68), ένα vεnf)ό '-3απτιnτή ιφrα Όπως ο Φάρμερ,
Οι Μαύροι Μοιισοιιλμάvοι
432 έτσι και ο Κινγκ αγκάλιασε τη φιλοσοφία του Γκάντι, της μη βίας. Για περισσότερα από δέκα χρόνια είχε τη φήμη του αποτελεσματικότερου υπερασπιστή των δικαιωμάτων των μαύρων. Η σταδιοδρομία του πρματίστηκε από τη σφαίρα ενός δολοφόνου, καθώς στεκόταν στο μπαλκόνι ενός μοτέλ στη Μέμφιδα του Τένεσι το 1968. Οι Νιιύρο4 ΠάνθηρΕς
Σημαντικοί διάδοχοι του Κινγκ, του Φάρμερ, και, κατά μια έννοια, των Μάύρων Μουσουλμάνων, ήταν 01 «Μαύροι Πάνθηρες.. Το κίνημά , τους άρχισε στη διάρκεια των συγκρούσεων για τα πολιτικά δικαιώματα, κατά τις δεκαετίες του 1950 και 1960 στην Αλαμπάμα και στο Μισισιπή. Από εκεί επεκτάθηκε γρήγορα προς βορρά, και γύρω στα 1968 εγκατέστησε το αρχηγείο του στο 'Οκλαντ της Καλιφόρνιας. Οι ηγέτες του -άνθρωποι όπως ο Νιούτον (Huey Newton), ο Σιλ (Bobby Seale), ο Κλίβερ (Eldridge Cleaver)-, υιοθέτησαν για το κίνημά τους την ονομασία Μαύροι Πάνθηρες. · Εβλmαv στον πάνθηρα ένα ζώο που απέφευγε τις επιθετικές πρωτοβουλίfς, αλλά και σκληρό όταν ανταπέδιδε τις επιθέσεις των εχθρών του. Οι «Πάνθηρες» διέφεραν από τους άλλους μαύρους ακτιβιστές από αρκετές απόψεις. Πρώτον, ήταν ανοιχτά επαναστάτες και καθόλου εναντίον της βίας πίστευαν ότι, μόνο καταλαμβά νοντας την εξουσία θα μπορούσαν να εξαλείψουν τις αδικίες της κοινωνίας εναντίον των μαύρων. Δεύτερο, οι Μαύροι ΠcΊvΟηρες, σε αντίθεση με μερικούς από τους προδρόμους τους, δεν συνηγορούσαν υπέρ της επιστροφής στην Αφρική, αλλά αποσκοπούσαν στον τερματισμό του ρατσισμού στην Αμερική. Διακήρυσσαν επίσης ένα είδος διεθνισμού, παρόμοιου με άλλων επαναστατών.
Οι μαύροι σrη διl((U'rio rου 1970
Τα κινήματα των μαύρων κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970, υποχώρησαν κάπως από τη γραμμή της μαχητικής αγωνιστικότητας. Ακόμα και οι Μαύροι Πάvθηρfς διακήρυ�αv την προθυμία τους να εργαστούν στα πλαίσια του υτ1<Ίρχυvτος συστήματος για την επίτευξη μεταρρυθμίσεων. Οι νόμοι για ΗΙ πολιτικά δικαιώματα που εκδόθηκαν κατά την προεδρία 10υ Τζόνσον στη δεκαετία του 1960, εξασφάλισαν έναν βuΟμi> ισότητας στους μαύρους αναφορικά με ω εκλογικά 10υς fiικαιώματα και, σε πολύ μικρότερο βαΟμi>, συvέβuλαv στην κατάργηση των φυλετικών διακρίσεων στην εκπαίδευση. Lε άλλους τομείς, για παράδειγμα στη στί-γι..
433 Αυτό είναι αποτέλεσμα του ρατσισμού των λευκών, που βρίσκεται πίσω από την πεποίθηση ότι οι μαύροι πρέπει να είναι ευχαριστημένοι με τις κατακτήσεις που έχουν επιτύχει, και της γενικής απροθυμίας των κυβερνήσεων που διαδέχθηκαν την ανανεωτική, στο εσωτερικό, προεδρία του Τζόνσον. Τα παραπάνω προβλήματα δεν περιορίζοvrαι στις Ηνωμέ νες Πολιτείες. Στη Βρετανία, για παρόδειγμα, όπου σημειώθηκε μεγάλη μετανάστευση μαύρων από τις πρώην βρετανικές αποικίες, οι έντονες φυλετικές διακρίσεις στην απασχόληση και τη στέγαση, αποτέλεσαν απειλή για τη γρήγορη και ικανοποιητική φυλετική εξίσωση μαύρων και λευκών. Επειδή η ορμητικότητα προς τη μεταρρύθμιση είχε επιβραδυνθεί, οι μαύροι ηγέτες υπήρξαν λιγότερο ικανοί από όσο στη δεκαετία του 1960 να καθοδηγήσουν την πορεία του κινήματός τους. Στο μεταξύ, οι μαύροι αντλούν συνέχεια δύναμη, όχι μόνο από την πεποίθηση ότι η μάχη για την ισότητα είvαι δικαιωμένη και δεν έχει ακόμα κερδηθεί, αλλά και από το παρόδειγμα των λαών της Αφρικής και της Καραϊβικής που αποκτούν την υπόσταση ανεξαρτήτων κρατών. 3. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΠΚΗ ΣΤΡΑΤΕVΣΗ: ΝΕΟΛΑΙΑ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ Η περίοδος 1964-1972 χαρακτηρίστηκε από διαμαρτυρίες και αναστατώσεις από μέρους της νεότερης γενιάς, mo ορμητικές από όσες γνώρισε ο κόσμος εδώ και πολλές δεκαετίες. Οι νέοι εκείνοι ήταν στρατευμένοι, όπως και οι μαύροι, στη βεβαιότητα του δικαιώματός τους ν' ακουστούν. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, αυτή η εξέγερση τροφοδοτήθηκε κυρίως από τον πόλεμο του Βιετνάμ. Νέοι, που είχαν στρατευθεί για να πολεμήσουν σ' έναν πόλεμο που αnεχθάvονταν, εξεγέρθηκαν εναvrίον της αντίληψης ότι είχαν «καθήκον» να πολεμήσουν. Από κοινού, νέοι και νέες διακήρυσσαν. αντίθετα, το καθήκον τους ν' αμφισβητήσουν τις προϋποθέσεις που είχαν οδηγήσει τις ΗΠΑ στο δυσάρεστο στρατιωτικό της αδιέξοδο. Καταφέρθκαv επίσης εvavrίov της επιστήμης, επειδή είχε συνδεθεί με τη διεξαγωγή του πολέμου. Αμφισβήτησαν την αξία της γνώσης που δεν ήταν «σχετική» με τα παγκόσμια προβλήματα. Οι ηγέτες των νέων παρότρυναν τους ομοϊδεάτες τους να εγκαταλείψουν τα πανεπιστημιακά βιβλία και ν · αντιμετωπίσουν τα προβλήμσrα του «πραγματικού» κόσμου:
Η ιξiyιpση των ιιiωιι
434
•
Δια&ηλωοη κ«ιιu 1ου Πυi.iμυυ 1υυ Β1ε1vαμ Παλαιοί πολψιοτΗ, tωv εvόπλωv δυvαμεωv τωv ΗΠΑ κόvουv πορεία προς τηv πρωτεύουσα για vo διuμαρτυρηθούv για τη συvεχιζόμεvη ανάμιξη των ΗΠΑ στο βιετvομικό πόλ εμ ο
τον υπερπληθυσμό, τη β1ομηχαvική μόλυνση του περιβάλ λοντος, την κακομεταχείριση τωv μαύρων και άλλων μειονοτήτων. Η ανταρσία αποκάλυψε την απάνθρωπη πλευρά της αμερ1καvικής περιπέτειας στη νοτιοανατολική Ασία· πολύ πριν ενήλικες φ1λελεύθερο1 μ1λήσουv εvαvτίοv των βομβαρ δ1σμώv κα, των εκατομβών του πολέμου εκείνου, φοηητές παvεπ10τημίωv σάρωσαν τους θεσμούς της καθεστηκυίας τάξης, δ1αμαρτυρόμεvο1 οργ1σμέvα. Av κα1 δεν σταμάτησαν τον πόλεμο, συνέβαλαν στην παραίτηση του Τζόνσον το 1968. Οι· συνάδελφοί τους της Γαλλίας, που εξεγέρθηκαν το Μά10 του 1968, συντέλεσαν στην ήττα του προέδρου vτε Γκωλ Ο ριζοσπασιισμός Οtη δΗ<.ΟfΤΙΟ 1ου
1970
Ο πολιτικός ριζοσπαστισμός δεν διαμορφώνει π1α το νου της νεολαίας της Δύσης, όπως γ1vόταv στα τέλη της δεκαετίας του 1960, γεγονός που ερμηvεύετα1 κατά μεγάλο μέρος από τον τερμαησμό των εχθροπραξ1ώv στο 81ετvάμ. Η ιδ1αίτερα παραμeρφωμέvη αντανάκλαση του ρ1ζοσπαστισμού, ωστόσο, εκφράστηκε σης δραστηρ10τητες τρομοκρατικών συμμοριών, όπως εκείνη που, το 1978, απήγαγε και τελικά εκτέλεσε το μετρ1οπαθή Ιταλό πολ1τικό 'Αλvτο Μόρο (Aldo Moro). Παρά την ελπίδα τους ότι οι εξτρεμ1στικές τους μέθοδο, θα συντελούσαν στο δ1χασμο της Ιταλίας κα1, κατά κάπο10v τρόπο, θα προκαλούσαν μ1α επανάσταση, 01 ηγέτες των «Ερυθρών Τ αξ1αρχιώv» ανακάλυψαν αντίθετα ότι είχαν απλώς δ1εξαγάγει μ1α στείρα άσκηση τρομοκρατίας γ1α χάρη της τρομοκρατίας.
435 Δεν στρατεύθηκαν όμως όλοι οι νεαροί επαναστάτες σε εναν ριζοσπαστικό πολιτικό αγώνα. Μερικοί στράφηκαν, για πνευματική ή ψυχολογική ανακούφιση, σε θρησκευτικά κινήματα. Μερικοί διακήρυξαν την απέχθειά τους απέναντι στον κόσμο, «αποχωρώντας» απ· αυτόν, για να ζήσουν σε κοινότητες δικής τους επινόησης μακριά από την κοινωνία. 'Αλλοι αφοσιώθηκαν σε μια αντικουλτούρα που εκφραζόταν στη βαθύτατα προσωπική μουσική και στους στίχους νέων δημοφιλών μουσικών, στη χρήση ναρκωτικών και στην ελευθερία να συζούν χωρίς να παντρεύονται. Η κοινωνική ανταρσία αυτού του είδους προσέβαλε διάφορες χώρες κατά διάφορου<; βαθμούς. Υπήρξε πρωταρχικά ένα κίνημα αστών νέων. Αν και σε μερικές περιπτώσεις η απόρριψη παλιότερων αξιών από μέρους τους ήταν το αποτέλεσμα σοβαρών πεποιθήσεων, σε πολλές άλλες η διακήρυξη της ανεξαρτησίας τους ήταν βραχύβια και περιοριζόταν σε κάτι περισσότερο από την παραδοσιακή συμπεριφορά αβέβαιων και ανυπόμονων εφήβων.
Οι γυναίκες, όπως 01 μαύροι και οι νέοι, άρχισαν να δεiχνουν σημεία αφύπνιι , στη διάρκεια των δεκαετιών του 1960 και του 1970. Όπω, και στην περίπτωση της ανταρσίας των νέων, το γυναικείο κίνημα πρωτοεμφανίστηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες και αρχικά καθοδηγήθηκε από μέλη της αστικής τάξης. Κατόπιν, μερικές γυναίκες &>τικοευρωπαϊκών . χωρών πήραν μέρος στον αγώνα για ίσα δικαιώματα. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 19ίϋ, το κίνημα είχε επεκταθεί σ' ολόκληρο τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένων και των χωρών του Τρίτου Κόσμου, χωρίς μάλιστα να περιορίζεται πια στις αστές. Πολλές από τις πρώτες ακτιβίστριες του κινήματος συμμετείχαν στην εξέγερση των νέων, κατά τη διάρκεια της εντονότερης φάσης του στη δεκαετία του 1960. Η αγωνιστικό τητά τους, ενμέρει, πήγαζε από τη διαπίστωση ότι, ακόμα και σε μια ριζοσπαστική πολιτικά ατμόσφαιρα, οι γυναίκες υποβιβά ζονταν σε κατώτερη μοίρα. Η θέση των γυναικών, ωστόσο, εiχε . αλλάξει ριζικά από τον 190 αιώνα. Η αντίληψη ότι η θέση της αστής ήταν το σπίτι της, είχε αμφισβητηθεί από την ολοένα αυξανόμενη ζήτηση εργατριών και από την ανάγκη που ένιωθαν όλο και περισσότερες γυναίκες να έχουν μια δουλειά, είτε για , οικονομικούς λόγους, είτε επειδή τα «οικιακά)) γίνονταν, για ' εvαν αυξανόμενο αριθμό γυναικών, μια απασχόληση χωρίς : !
Η ανrιιωιιλrούρu των νίων
Το yιιναικιiο κίνημα
436 nεριεχόμενο. Η αυξανόμενη διάθεση και κοινωνική αποδοχή μεθόδων ελέγχου των γεννήσεων, σήμαινε ότι οι γυναίκες θο eχαν λιγότερα παιδιά και όrι θα μπορούσαν να ασκούν μεyαλύτερο έλεγχο στην πορεία της ζωής τους. Η irα,-,,, κn,r,-i ζιίιημιι
ιιις
Η κοινωνία όμως φαινόταν απρόθυμη ν' αναγνωρίσει τις συνέπειες αυτών των αλλαγών, που συνέι<λιναν στην αποδοχή της ισότητας ανδρών και γυναικών. Οι γυναίκες εξακολου θούσαν να πληρώνονται λιγότερο από τους άνδρες για την ί&ο εργασία· yυvαίκες με προσόντα όΧΊ λιγόrερα από αντίστοιχο ανδρών, δεν yivovτav δεκτές εξαιτίας του· φύλου τους, όταν l",ητούσαν δουλειά· γυναίκες με εξαιρετικά μητρώα εργασίας ήταν αναyκασμένες να βασιστούν στους. συζύγους τους για να πάρουν τραπεζική πiστωση. Η πολπική δράση συντέλ ε στην εσ άμβλυνση μερικών από τις παραπάνω ανισότητες στα τέλη της δεκαετίας του lCJιιO και στη δεκαετία του 1970. Η αμερικανική κυβέρνηση θέσmσε ειδικά προγράμματα που επέβαλαν την πρόσληψη γυναικών με τα απαραίτητα προσόντα, καθώς και μελών φυλετικών μειονοτήτων. Η εκστρατεία για την ισότητα ωστόσο δεν συvάντησε καθολική αποδοχή. 'Ενα ιδιαίτερα αμ•λεγόμενο θέμα ήταν το δικmωμα της yυναίιcος να κάνει ναίκες έπρεπε έκτρωση. Οι φεμινίστριeς υποστήριζαν ότι οι γυ να έχουν το δικαfωμα να σχεδιάζουν το μέλλον τους ανεμπόδιστeς από τις ευθύνες της μητρότητας, αν ήθελαν, και ότι είχαν το δικαίωμα ν' αποφασίζουν για τα σώματά τους. Οι αvήπαλοf τους, που περιλάμβαναν στις τόξεις τους μέλη του· λεyόμενου cκιvήματος για το δικαίωμα στη ζωή», απαντούσαν με το επιχείρημα ότι οι εκτρώσεις ενθόρρυναν τη σεξουαλική ανευθυνότητα. 'Αλλοι διακήρυσσαν ότι η έκτρωση είναι ισοδύναμη με φόνο. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970 οι υποστηρικτές της ισότητας των γυναικών, ενώ αγωνίζονταν ακόμα στις tπ1Α να ψηφιστεί μια συνταγματική τροπολογία 'Ισων Δικαιωμάτων, είχαν πολλές εππυχfeς στο ενεργητικό τους. Σε αντίθεση με την εξέγερση των νέων, που είχε εντω μεταξύ τερματίσει την πορεία της, το γυναικείο κίνημα, όπως και το κίνημα των μαύρων, βασίζονταν όχι μόνο στις δυσαρέσκειες μιας μόνο γενιάς, αλλά σε μια ιστορία διακρkJεω� που είχαν δοκιμάσει πάρα πολλά μέλη της κοινωνίας και που αναyvωρί ζονταν ως άδικες από μια σημαντική πλειοψηφ(α της κοινής γνώμης.
437
4. Η ΛΟCΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΩΣ ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΒΣ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΓΙΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ 'Οπως ήταν φυσικό, τα έργα πολλών από τους εξέχοντες συγγραφείς της Δύσης ανακλούν τις δυσκολ(ες και τις επιλογές που εξετάζονται εδώ. Κατά τη διάρκεια των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων, οι μυθιστοριογράφοι ασχολούνταν με τη φρίκη του πολέμου και με τα ολοκληρωτικά καθεστώτα που είχαν εκκολάψει τη σύγκρουση της δεκαετiας του 1940. Οι Αμερικανοί Τζονς (James Jones) και Μέιλερ (Norman Mailer), στα έργα του Από εδώ στην αιωνιότητα (From Here to Eternity) και Οι γυμνοi και οι νεκροi (The Naked and the Dead) αντίστοιχα, απεικόνισαν την τραχύτητα και τη σκληρότητα της στρατιωτικής ζωής με αμει'λικτο ρεαλισμό. Το πρώτο και ίσως σημαντικότερο μυθιστόρημα του Γ ερμαvού Γκίvτερ Γκρας (Gϋnter Grass), Το τενεκεδένιο ταμπούρλο, αvαπαρέστησε τη φαύλη και πολιτικά άρρωστη ζωή της ναζιστικής Γερμαvίος κατά τη δεκαετία του 1930. Στη Γαλλία, ο Σαρτρ, εξαιτiας τόσο των δικών του εμπειριών κατά τη διάρκεια του πολέμου όσο και της πατρίδας του, επανατοποθετήθηκε στα μυθιστορήματά του, τα θεατρικά του έργα και τα άλλα γραπτά του, σε μια κατεύθυνση δραστήριας πολιτικής συμμετοχής ως μαρξιστής ενώ προηγουμένως προσδιόριζε την κόλαση αvαφορκό με ατομικές έχθρες, άρχισε πια να την καθορίζει αναφορικά με τις ταξικές ανισότητες. Σε αντίθεση με το Σαρτρ, ο συμπατριώτης του Καμί (Albert Camus, 1913-1960) αρνήθηκε να οικοδομήσει μια κοσμική πίστη με βάση τις προσωπικές του αντιλήψεις για τον κόσμο και τους προφανείς του παρα_λοΥ10J.Κ)ύς. Αν και αρκετά ιδεαλιστής, ώστε να συμμετάσχει στη γαλλική αντίσταση εναντίον της γερμανικής κατοχής κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, και παρ' όλο που διακήρυσσε τις αρετές της εξέγερσης, ο Καμί συνέχισε να βασανίζεται σε μυθιστορήματα όπως Η πτώση, Η πανούκλα και Ο επαναστάτης, από το πρόβλημα της eυθύνης της ανθρωπότητας για το δικό της άθλιο δίλημμα και από τους περιορισμούς που εmβάλλοvται στην ικανότητα των ανθρώπων να βοηθούν ο ένας τον άλλον. Το θέμα της ατομικής αλλοτρίωστης και αδυναμίας, , έκφραση των προβλημάτων που προκύπτουν από την αύξηση της δύναμης του κράτους, ήταν ένα από τα θέματα που j απασχόλησαν τους συγγραφείς με αυξανόμενη συχν{nητα κατά
438 τη δεκαετία του 1960 και του 1970. Ο Ρώσος Μπόρις Πάστερνακ, στο μυθιστόρημά του Δόκτωρ Ζιβάγκο, κσrαδίκασε τη σοβιετική προσπάθε�α διαμόρφωσης όλων των ποληώv στο ίδιο καλούπι. Παρ' όλο που τόσο ο Πάστερνακ όσο και ο συμπατριώτης του Σολζεvίτ01v τιμήθηκαν με το βραβείο Νόμπελ της λογοτεχνίας, ο πρώτος το 1958 και ο δεύτερος το 1970, τα έργα τους καταδικάστηκαν από τη σοβιετική κυβέρνηση κ01 ο Σολζενίτσιν εξορίστηκε.
ιι
t'-1floίJιJιίliJ
Οι δυτικοί μυθιστοριογρόφοι ασχολήθηκαν επίσης κα1 με ··ηv απειλή εναντίον της ατομικότητας, οικοδομώντας πάνω σε μια προπολεμική παράδοση που είχε εντονότατα εκφραστεί στο έργο του Αυστριακού Κάφκα (Franz Kafka, 1883-1924). Τα μΙJθιστορήματα του Κάφκα παρουσιάζουν ανθρώπους σε έvα Ε) '3ρικό σύμπαν, που απελπισμένα παλεύουν να ουvεvvοηθούv μι μια απομακρυσμένη και άγνωστη δύναμη. Δεν είναι τόσο όνειρο όσο εφιάλτης, αποτελούμενος από αλλόκοτες, φαvτα· στικές λεπτομέρειες που συvτίΟιvται σ' έvα τρομακτικό σύνολο Το πιο γνωστό έργο του, το Κάστρο, είναι ταυτόχρονα σάτιρα της γραφειοκρατίας και φιλοσοφική αναπαράσταση της απομόνωσης του ατόμου στο σύμπαν. Ο Αμερικανός μυθιστο· ριογράφος Μπέλοου (Saul Bellow, 1915- ) ασχολήθηκε με πολλά από τα θέματα αυτά, αν και εκφράστηκε με μια λιγότερο m<ληρή γλώσσα από ό,τι ο Κάφκα. Διάλεξε τη σύγχρονη πόλη ως τόπο εκτύλιξης τωv έργων του. Οι ήρωές του, σε μυθιστορήματα ι",πως Οι περιπiτειες του · Οy/\η Μαρτι.;, Χi:ντι:ρσον, ο βασιλιάς της βροχής και Ο πλανήτης τοv κvρίοu Σάμλερ, είναι όλοι άνθρωποι παγιδευμένοι σ' έvov κόσμο που έχει γυρίσει ανάποδα, καταδικασμένοι v' αναζητούν την προσωπική κατανόηση, για vo δισrηρήσουv τη διανοητική τους ισορροπία, σ' έvα περιβάλλον που είvαι στη χειρότερη περίπτωση άγριο και στην καλύτερη παράλογο. Οι γυναίκες συγγραφείς δεν έγραφαν μόvο για τη γενική μοναξιά της ανθρώπινης μοίρας, αλλά ιδιαίτερα για τα βάσανα των γυναικών που είναι παγιδευμένες σ' έναν κόσμο που δεν έχουν δημιουργήσει αυτές. Η Γαλλίδα vτε Μποβουάρ (Simone de Beauvoir), στο βιβλίο της Το Δεύτερο φύλο, μια γόνιμη μελέτη της γυναικείας μοίρας, κατήγγειλε την ανδρική αστική τάξη, επειδή μετέτρεπε όχι μόνο τους εργάτες, αλλά και τις γυναίκες της σε αντικείμενα για την εξυπηρέτηση δικών της
439 σκοπών. Αμερικανίδες συγγραφείς όπως η Ριτς (Adrienne Rich), η 'Ολσεν (Tillie Olsen) και η φιλόσοφος Ντέιλι (Mary Daly) καθόρισαν την πολιτική και την κουλτούρα του γυναικείου κινήματα;.
/ Ι'\'(Ιι,-.,t,
{1tΎ)ιιt.1ψtΙ(
Τα ιδιαίτερα ζητήματα που οδήγησαν τους ανθρώπους στη στρατευμένη πολιτικο-κοινωνική δράση κατό τα μέσα της δεκαετίας του 1960, ανάγκασαν και τους συγγραφείς να πόρουv θέση. Ο Γκίντερ Γκρας, στο έργο του Τοπικό αναισθητικό που δημοσιεύτηκε το 1970, έγραψε για τη φοιτητική αναταραχή και τη συμμετοχή στην πολιτική. Το κίνημα για τηv ισότητα τω\' μαύρων ενθάρρυνε μια παράδοση στην Αμερική που είχε βλαστήσει πάνω στα ίχνη της οικονομικής κρίσης και του Β' Παγκοσμίου Πόλεμου. 'Εvας πρωτεργάτης αυτής της παράδοσης ήταν ο Ράιτ (Richard Wright, 1908-1960) που μεγάλωσε μέσα στην αγροτική φτώχεια και τοv βίαιο ρατσισμό του Μισισιπή. Ως vεος, ο Ραίτ περιπλανήθηκε ώς το Σικάγο, στου οποίου το γκέτο τωv μαύρων εγκαταστάθηκε και έγινε εκπρόσωπός του. Στο μυθι στόρημά του Ιθαγενής νέος καθώς και στην αυτοβιογραφία του Μαύρο αγόρι, απεικόνισε με δριμύ ρεαλισμό τηv καταπίεση της μαύρης εργατικής τάξης. Παρά τους μεγαλεπήβολους στόχους του μεταρρυθμιστικού προγράμματος του Φ ραγκλίνου Ρούσβελτ, είf�ε ότι τα βόσαvα αυτής της κοινωνικής ομόδας δεν είχαν ελαττωθεί αισθητό. 'Εvας από τους αποτελεσματικότερους εκφραστές των πόθων και τωv απογοητεύσεων των μαύρων κατά τη δεκαετία του 1960, ήταν ο Μπόλvτγουιv (James Baldwin), γιος ενός κληρικού του Χάρλεμ. Ζώvτοι; κάτω από το διπλό στίγμα του μαύρου και του ομοφυλόφιλου, ο Μπόλvτγουιv παρέμεινε αυτοεξόριστος στο Παρίσι για δέκα χρόνια μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Επέστρεψε στις ΗΠΑ για να τις προειδοποιήσει, με το δυνατότερο βιβλίο του Η φωτιά την επόμενη φορό, ότι αν οι λευκοί δεν αντιλαμβόvοvταv γρήγορα την έκταση και την ένταση του ρατσισμού τους, η αμερικανική κοινωνία σύντομα θα καταβροχθιζόταν από τις ίδιrς της τις εχθροπόθειες. Δεν έγραφαν μόνο μαύροι για την καταπίεση και TC' ,να ιa της φυλής τους, αλλό και μαύρες γυναίκες. Η Χέιχ,. Neale Hurston, περ. 1901-1960) υπήρξε μυθιστορι.ιι;, ανθρωπολόγα; και λαογρόφος. Τόσο στα μυθιστορ11μο·"' 1ης
Μuιψις YVVUII\/ ι σuyγρuφιiς
«ο όσο και στις ανθρωπολογικές μελέτες rης, η Χέρστον έγραψε γλαφυρό για την ιστορία των μαύρων, για τη γλώσσα τους και για τις παραδόσεις τους. Το κυριότερο μυθιστόρημά της Τα μότια τους nαρακολοοθούσαν το θεό (1937) αναφέρεται στη δύναμη μιας μαύρης γυναίκας και την nίστη της στη δύναμή της αυτή και στον εαυτό της. Η ποιήτρια Λορντ (Audre Lorde) και η μυθιστοριογράφος Μόρισον (Toni Moπ ison), είναι δύο μαύρες γυναίκες συγγραφείς nου περιγράφουν επίσης λεπτομερώς και με έντονη ιστορική αίσθηση την εμπειρία των μαύ ρων γυναικών. Μια αnό τις nιο ευαίσθητες σύγχρονες μαύρες γυναίκες συγγραφείς ήταν η Χάνσμnερι (Lorraine Hansberry, 1930-1965). Ποιήτρια και θεατρική συγγραφέας, η Χάνσμnερι διακρίθηκε στην τραγικά σύντομη ζωή της για το θεατρικό της έργο Σταφίδα στον Ήλιο, όnου περιγράφει την ιστορία μιας οικογένειας μαύρων στο Σικάγο, και, στην πραγματικότητα, την ιστορία nολλών μαύρων οικογενειών μέσα σ' ένα ρατσιστικό περιβάλλον. Το δραματουργικό της ταλέντο επιδείχθηκε σαφέστερα στο έργο Να είσαι νέος, προικισμένος και μαύρος, που ανέβηκε στη σκηνή τέσσερα χρόνια μετά το θάνατό της. Η Χάvσμnρει έγραφε με τόλμη και οργή, καμιά φορά και με σκληρότητα, όταν η ομορφιά που έβλεπε στη ζωή θόλωνε από τη μισαλλοδοξία και έσβηνε από την καταπίεση. 7Ό παράλογο
ι,;αι ro φaνrασrιι,;u
Μερικοί συγγραφείς, αν και συμφωνούσαν με την καταδίκη του σύγχρονου πολιτισμού, πίστευαν ότι η ανθρώπινη μοίρα ήταν τόσο απελπιστική, ώστε να μην αξίζει μια άμεση επίθεση. Οι συγγραφείς αυτοί εξέφρασαν την απελπισία τους διαφεύ γοντας στο παράλογο και στο φανταστικό. Στα θεατρικά έργα του Μπέκετ (Samuel Beckett, 1906), lρλαvδού που έγραψε γαλλικά, καθώς και του 'Αγγλου Πίντερ (Harold Pinter 1930-), τίποτε δεν συμβαίνει. Οι ήρωές τους μΊλούν με τις κοινοτοπίες και τις χυδαιότητες που έχουν γίνει χαρακτηριστικά της σύγχρονης εποχής. Λέξεις χωρίς νόημα όταν προφέρονται από ανθρώπινα όντα, αποκτούν ωστόσο μια δική τους λογική. Παρ' όλ' αυτά, δεν εξηγούν τίποτε. • Αλλοι συγγραφείς, λιγότερο πρόθυμοι ίσως ν · αποπειραθούν μια δήλωση που να στηρίζεται στο χάος, έχουν εισβάλει στα βασίλεια των παραισθήσεων, της επιστημονικής φαντασίας και του φανταστικού. Τα μυθιστορή ματα των Αμερικανών Μnάροους (William Buπoughs) και Βόνεγκουτ (Kurt Vonnegut) μεταφέρουν τους αναγνώστες τους από την εσωτερική φαντασίωση στο εξωτερικό διάστημα. Αξίζει
441 ν' αναφερθεί ένα από τα δημοφιλέστερα βιβλία για τη νεολαία της δεκαετίας του 1960, καθώς και του 1970, The Lord of the Rings, ένα ψευδοέπος που εκτυλίσσεται στον φαvrαστικό κόσμο της «μεσογής», γραμμένο πριν από τον Β · Παγκόσμιο Πόλψο, από τον · Αγγλο J.R.R. Tolkien. Οι κινηματογραφιστές, στις δεκαετίες που ακολούθησαν τον Β · Παγκόσμιο Πόλεμο, έκαναν κινηματογραφικά έργα που αvrικαθρεφτίζουν τα προβλήματα και τις ανησυχίες της κοινωνίας, μ' ένα βάθος και μια καλλιτεχνική ακεραιότητα που σπάνια είχε δοκιμαστεi ή επιτευχθεi στο παρελθόν. Ο Σουηδός Μπέργκμαν (lngmar Bergman), οι Γάλλοι Γκοvrάρ (Jean-Luc Godard) και Τριφό (Francois Truffaut), οι Ιταλοί Φελίνι (Frederico Fellini) και Αντονιόνι (Michelangelo Antonioni), για v · αναφερθούν ενδεικτικά λίγοι από τους πιο ταλαvrούχους σκηνοθέτες, ασχολήθηκαν στα έργα τους με τα ί&α θέματα που σημάδεψαν τη λογοτεχνία της περιόδου: τη μοναξιά, τον πόλεμο, την καταπίεση, τη διαφθορά. 'Ενας σημαντικός παράγοvrας που διευκόλυνε την επίτευfη καλλιτεχνικής ποιότητας ήταν η γεv,κή προθυμία από μέρους των δυνάμει λογοκριτών -του κράτους και της βιομηχανίας- να συμβαδίσουν με τις προτιμήσεις του κοινού παρέχοvrας στους κινηματογραφιστές μεγάλη ελευcJερία στη μεταχείριση θψάτων όπως ο ρατσισμός, η βία, η σεξουαλικότητα. Παρ' όλο που δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτή η ελαστικότητα οδήγησε σε καταχρήσεις, άνοιξε το δρόμο για εξαιρετικά ισχυρούς κινηματογραφικούς λόγους, όπως το Μπόνι και Κλάιντ (1967) του · Αρθρουρ Πεν (Arthur Penn) και το Τελευταίο ταγκό στ ο Παρίσι (1972) του Μπερτολούτσι (Bernardo Betrolucci), για συvκλον•nτικές δηλώσεις σχετικό με την ανθρωπότητα, που κατέστησαν δυνατές με την ωμή αναπαράσταση σκηνών βίας και σεξ. Παρ όλο που ο κινηματογράφος έφτασε σε μια άφθαστη ώς τότε γενική ωριμότητα, δεν εγκατέλt:ιψε το ρόλο του ως φορέα διασκέδασης. Η διεθνής δημοτικότητα του βρετανικού συγκροτήματος ροκ Μπιτλς, για παράδειγμα, μετασχηματίστηκε σε εξίσου επιτυχημένα φιλμ που αντικαθρέφτιζαν μια χαριτω μένη, αν και κραυγαλέα, τάση φυγής, που ωστόσο διακήρυσσε τη χειραφέτηση της νεολαίας από τις περιοριστικές τυπικότητες και συμβατικότητες των ενηλίκων.
Κιvημαιυypάφιχ,
«2 Καλiς ιιχνις
Σε αντlθεση με τους συγγραφεlς και κινηματογραφικούς σκηνοθέτες, 01 περισσότεροι μεταπολεμικοί καλλιτέχνες δεν χρησιμοποίησαν το έργο τους ως μέσο για την έκφραση είτε ιδεολογικής στρότευσης είτε ανησυχίας για την πορεία της ανθρωπότητας. Ακολουθώντας τις τάσεις που είχαν καθιερώσει 01 εμπρεσιονιστές και οι κυβιστές, δεν μιλούσαν ούτε για τον κόσμο ούτε στον κόσμο· μιλούσαν κυρίως μεταξύ τους, καθώς και στην εξαιρετικά ολιγάριθμη ομάδα μυημένων που κατα λάβαιναν την καλλιτεχνική τους γλώr -·1. Εξέχουσα θέση ανάμεσα στις μεταπολεμικές καλλιτεχνικ�-; σχολές κατέχει ο αφηρημένος εξπρεσιονισμός, με κύριους εκπροσώπους τους ζωγράφους Τζάκσον Πόλακ (Jacks on Pollack, 1912-1956), ντε Κούvιγκ (Wi\liam de Kooning, 1904), και Κλάιν (Franz Kline, 1910-1962). Τα ενδιαφέροντά τους στρέφονται στον παραπέ ρα πειραματισμό με τις σχέσεις μεταξύ χρωμάτων, υφής και επιφάνειας, στον ολοκληρωτικό αποκλεισμό του «νοήματος» ή του «μηνύματος» με την παραδοσιακή έννοια. Η απεικόνιση της αμερικανικής σημαίας από τον Τζάσπερ Τζονς (Jas per Johns) δεν φαίνεται από το θεατή σαν κάτι που θα μπορούσε να ερμηνευθεί, αλλά σαν ζωγραφιά, συνδυασμός καμβά και μπογιάς. Ο Ράουσεμπεργκ (Robert Rauschenberg), επαναστα τώντας εναντίον των αφηρημένων εξπρεσιονιστών, εξέθεσε άσπρους κενούς πίνακες, υποστηρίζοντας ότι με τον τρόπο αυτό εξωθούσε την τέχνη στο θεμελιώδες ερώτημα της εκλογής του μέσου. Οι ζωγράφοι καταπολέμησαν την αντίληψη ότι το έργο τους, κατά κάποιο τρόπο, εξέφραζε την απέχθειά τους απέναντι σε έναν κενό πολιτισμό: «Οι πίνακές μου βασίζονται στο γεγονός ότι μόνον ό,τι μπορεί να ιδωθεί υπάρχει σ' αυτούς», διακήρυξε ο Αμερικανός Στέλα (Frank Stella), που ζωγράφισε ραβδώσεις σε καμβάδες με ανώμαλο σχήμα. Η pop art, φαινόμενο του τέλους της δεκαετίας του 1960, που χρησιμο ποιούσε ως θέμα της αντικείμενα καθημερινής χρήσης, όπως κονσέρβες σούπας και ήρωες των κόμικς, δεν ήταν, σύμφωνα με τους εκφραστές της, διαμαρτυρία εναντίον της χυδαιότητας της εκβιομηχάνισης, αλλά ένα ακόμα πείραμα αφαίρεσης.
Ρόθκο
Ακόμα και οι απόμακρες αλλά εξαιρετικά επιβλητικές αφαιρέσεις του Ρόθκο (Mark Rothko, 1903-1970), λαμπερά ή σκοτεινά χρωματιστά ορθογώνια τοποθετημένα επάνω σε άλλα ορθογώνια, κατά τον ίδιο τον καλλιτέχνη, δεν εκφράζουν
443
«τίποτε πέρα από τον εαυτό τους, καμιά συσχέτιση, παρά μόνο εντύπωση». Μόνο με την έλευση, στη δεκαετία του 1970, των λεγόμενων «υπερρεαλιστών)) (hyper·realists) καλλιτεχνών, ό πως ο Αμερικανός Χάνσον (Duane Hanson), που αναδημιουργεί τα πάντα καταθλιπτικά ανθρώπινα αντικείμενά του με πλαστικό μέχρι και την τελευταία τους βλεφαρίδα, μπορούμε ίσως να πούμε ότι μερικοί καλλιτέχνες σχολιάζουν όχι μόνο ζητήματα τεχνικής, αλλά και ό,τι αντιλαμβάνονται ως κενότητα της ζωής. 5. Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΛΟΠΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΛΗθΥΣΜΟΥ Η απαισιοδοξία για την ανθρώπινη μοίρα δεν προέκυψε μόνο από την ανησυχία για προβλήματα του παρόντος, για τα οποία έγινε ήδη λόγος. Πήγασε επίσης από το φόβο για το μέλλον των ανθρώπινων όντων της Γης, της ίδιας της Γης, καθώς και εκείνου που ορίζεται ως
ΤΟ νόημα Τη<; οικολογiας
Αλλιι; ι nιθίσιιι; ιναντiον της φιίσηι;
"
444 φ001κής ισορροmας. 'Εvα nαρόδειyμα της πρόσφατης ιστορ(ας της Μαλαισiας είνα1 χαρακτηριστικό από την όnοψη αυτή. Η μαλαισιανή κυβέρνηση κατέφυγε στον εκτεταμένο ψεκασμό απομακρυσμένων περιοχών με DDT, με την ελnί &:ι vα εξαλείψει τα κουνούπια που ήταν φορείς της ελονοσiας. Το DDT σκότωσε τα κουνούπια αλλά δηλητηρίασε επίσης και τις άφθονες κατσαρίδες. Οι κατσαρίδες, που φαγώθηκαν με τη σειρά τους από τις γάτες των χωριών, δηλητηρίασαν τις γάτες. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν ο πολλαπλασιασμός των ποντικιών, των οποίων προηγουμένως αποφευγόταν μια πληθυσμιακή έκρηξη μέσω του φυσικού τους εχθρού, της γάτας. Τόσο άσχημα διαταράχτηκε η ισορροπία της φύσης, ώστε χρειάστηκε να μεταφερθούν γάτες αεροπορικώς από άλλες περιοχές. · Αλλες διαταραχές της ισορροπίας της φύσης υπήρξαν ακόμα σοβαρότερες: Το μεγάλο φράγμα του Ασουάν στην Αίγυπτο, αναμφίβολα πολύτιμο για την αύξηση της παροχής νερού στη χώρα αυτή, έχει ταυτόχρονα ελαττώσει την εισροή θρεπτικών ουσιών για τα φύκια της Μεσογείου, με ζημιογόνα αποτελέσμα τα για την αλιεία διάφορων χωρών. Από την οικολογική σκοπιά, η γρήγορη ανάπτυξη της βιομηχανίας κατά τους νεότερους χρόνους αποτελεί μια συμφορά που δεν μπορεί να μετριαστεί. Για χιλιάδες χρόνια, το ανθρώπινο γένος δεν απέβαλε στο περιβάλλον περισσότερα απορρί μματα από όσα μπορούσαν v' απορροφηθούν. Η σύγχρονη τεχνολογία απέβαλε στη φύση μια πο1, απορριμμάτων που ποτέ πριν δεν αφθονούσαν. Ανάμεσά τους είναι το μονοξείδιο του άνθρακα, το διοξεί&ο του θείου κω οξείδια του αζώτου· και όλα αυτά χωρίς vα αναφερθούν καθόλου η εκκένωση στη φύση εντομοκτόνων, ο τεράστιος όγκος συνθετικών προϊόντων που δεν είναι αnοσυνθf �,μα με βιολογικά μέσα, καθώς και τα προϊόντα των δοκιμών των πυρηνικών όπλων. Η cλάιιωση rωv ιωλλιtρyηοιμων tδuφών
Το οικολογικό πρόβλημα δεν προκαλείται απλώς και μόνο από την απόρριψη βλαβερών και μη αnοσυνθέσιμων προϊόντων· είναι επίσης αποτέλεσμα ερήμωσης του εδάφους, που είναι ο πολυτιμότερος φυσικός μας πόρος. Σε πολλά μέρη του κόσμου, τα ποτάμια στερεύουν επειδή γεμίζουν χώμα που ρίχνεται σ' αυτά από τα χωράφια με τα οποία συνορεύουν. Σε μερικές από τις μεγαλύτερες αμερικανικές πόλεις, τα δύο τρίτα ώς τρία τέταρτα
της εmφόνειας του εδάφους καλύπτονται από δρόμους και πόρκινγκ. Στο μεταξύ, η έκταση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων της χώρας μειώνεται με ανησυχητικό ρυθμό. Οι οικολόγοι υποστηρίζουν ότι ένα μεγάλο μέρος των εδαφών αυτών θα πρέπει να εγκαταλειφθεί. Υπάρχει μια στενή σχέση ανόμεσα στα προβλήματα της οικολογiας και της πληθυσμιακής έκρηξης. Πραγματικά, αν ο έλεγχος του πληθυσμού ήταν πραγματικότητα, τα οικολογικά προβλήματα θα περνούσαν απαρατήρητα για πολλά χρόνια. Για παράδΕιγμα, η πόλη της Νέας Υόρκης, στις παραμονές του εμφύλιου πολέμου, είχε συνολικό πληθυσμό 700.000 κατοίκους. Η έκτασή της δεν ήταν βασικά μικρότερη από αυτήν που είναι σήμερα. Ωστόσο, οι κάτοικοι των πέντε δήμων που αποτελούν την πόλη, έχουν υπερδεκαπλασιαστεί. Αυτή η αύξηση έχει συνοδευτεί από υλικές μεταλλαγές που έχουν διευκολύνει τη συνωστισμένη διαβίωση μεγάλων μαζών ανθρώπων. Οι λδμπες πετρελαiου αντικαταστδθηκαν αρχικά από φωτισμό υγραερ,ου και κατόπιν από ηλεκτρικό φως, οι ιππήλατες άμαξες από τραμ, αυτοκ,νητα, υπόγειους σιδηροδρόμους και λεωφορεiα. Αν και μερικές από τις εφευρέσεις αυτές εξάλειψαν κάποιες μορφές ρύπανσης, το γενικό αποτέλεσμα ήταν ο πολλαπλασιασμός των πηγών μόλυνσης και βιασμού του φυσικού περιβάλλοντος. Το παράδειγμα της πόλης της Νέας Υόρκης επαναλήφθηκε σε , πολλές άλλες συνωστισμένες περιοχές, όχι μόνο στην Αμερική, αλλά ιδιαiτερα στην Ασiα. Η Καλκούτα έχει τώρα πληθυσμό 7 eκατομμυρίων κατοίκων, σε σύγκριση με τα 3 εκατομμύρια που ε(χε το 1961. Το Τόκιο έχει αυξηθεi από 9 εκατομμύρια σε πάνω από 11,5 εκατομμύρια, μέσα σε κάτι περισσότερο από δεκαπέντε χρόνια. Καθώς αυξάνεται ο πληθυσμός, e,ι άνθρωποι δημιουργούν όλο και περισσότερα προβλήματα, και η ζημιά που nροκαλεi ο κόθε άνθρωπος στο περιβάλλον κλιμακώνεται γοργά. Οι συνθήκες στο Λος 'Αντζελες υποδεικνύουν τον κίνδυνο· παρά τους εξαiρετους νόμους, η πόλη σημειώνει μικρή πρόοδο στην εφαρμογή τους. Η αύξηση στον αριθμό των φορέων αιθαλομίχλης (smog) εκμηδενίζει κάθε νίκη που σημειώνουν οι ειδικοί του ελέγχου αιθαλομίχλης. Οι χειρότεροι παράγοντες που δρουν εναντίον της οικολογικής προόδου είναι οι μεγάλες βιομηχανικές δυνάμεις- συνδυάζουν την εξάντληση των
Οικολοyία και
nληθιισμιακή ίκρη(,η
Αnοτ�λiομιπα rης ηληθιισ,ιιοιοjς ίκρη(,ης
446 φυσικών αποθεμάτων με τη μόλυνση του περιβόλλοντος από βιομηχανικά δηλητήρια και καταναλώνουν εκατοντάδες φορές περισσότερα βιομηχανικά προϊόντα από όσο 01 περισσότερες χώρες του Τρίτου Κόσμου. Η ανεπάρκεια πετρελαίου της δεκαετίας του 1970, αποτέλεσμα της ασταθούς πολιτικής κατάστασης στη Μέση Ανατολή, ανόγκασε τη Δύση και ιδιαίτερα τις Ηνωμένες Πολιτείες να συνειδητοποιήσουν τις σπάταλες μεθόδους τους. Κατά πόσο τώρα η ανεπάρκεια αυτή θ' αναγκάσει τη Δύση να δαπανό τα φυσικά αποθέματά της λιγότερο σπάταλα, είναι κάτι που θα το δείξει το μέλλον. Η δημογραφική cnανόστσση
Αιτιu της δημογραφικής ιnαι.ιόστσσηι;
Τα περισσότερα κράτη του σύγχρονου κόσμου αντιμετωπί ζουν τον κίνδυνο να σαρωθούν από μια πληθυσμιακή έκρηξη. Το κύριο αίτιό της είναι αυτό που 01 ειδικοί αποκαλούν δημογραφική επανόσταση. Αυτό σημαίνει διατάραξη της παμπάλαιης ισορροπίας γεννήσεων και θανότων που μέχρι πρόσφατα διατηρούσαν τον πληθυσμό σταθερό ή επέτρεπαν μια αργή αύξησή του. Αυτή η ισορροπία είναι ένας βιολογικός όρος κοινός για όλα σχεδόν τα βιολογικά είδη. Για χιλιάδες χρόνια, το ανθρώπινο είδος δεν αποτελούσε εξαίρεση. Υπολογίζεται, για παράδειγμα, ότι ο συνολικός πληθυσμός της Γης κατά την αρχή της χριστιανικής περιόδου ήταν περίπου 250 εκατομμύρια. Χρειάστηκε να περάσουν περισσότεροι από δεκαέξι αιώνες για να προστεθεί άλλο ένα τέταρτο του δισεκατομμυρίου. Ο πληθυσμός της υδρογείου δεν πλησίασε το 1 δισεκατομμύρια παρά μόνο το 1860. Από τότε όμως η αύξησή του υπήρξε ασύγκριτα ταχύτερη. Το έκτο μισό δισεκατομμύριο που προστέθηκε γύρω στο 1960, χρειάστηκε μόλις κάτι περισσότερο από δέκα χρόνια. Ποιες υπήρξαν 01 αιτίες αυτής της ριζικής ανισορροπίας, της γνωστής ως δημογραφικής επανόστασης; Βασικά, εκείνο που συνέβη ήταν η επίτευξη ενός ρυθμού θανότων τόσο χαμηλού ώστε ν' αρμόζει στον 20ό αιώνα, σε συνδυασμό με έναν ρυθμό γεννήσεων τόσο υψηλό ώστε να προσ1δ1άζε1 στο Μεσαίωνα. Η βρεφική θνησιμότητα έχει αισθητά μειωθεί. Οι θάνατοι μητέρων κατά τον τοκετό έχουν επίσης ελαχιστοποιη θεί. Οι μεγάλοι λοιμοί, όπως η χολέρα, ο τύφος και η φυματίωση, παίρνουν πολύ μικρότερο φόρο θανότων από όσο σε προηγούμενους αιώνες. Παρ' όλο που οι πόλεμοι και 01 λιμοί αριθμούν τα θύματά τους κατά εκατομμύρια, είναι ανεπαρκείς
447
ν αντισταθμίσουν τον ασυμπίεστο ρυθμό αύξησης των γεννήσεων. Αν και η εφαρμογή της αντισύλληψης έχει εγκριθεί από τις κυβερνήσεις χωρών όπως της Ινδίας, της Κίνας και της Ιαπωνίας, μόνο κατά την τελευταία δεκαετία υπήρξαν αξιοπρόσεκτα τα αποτελέσματά της. Σε μερικές χώρες, η φτώχεια, η θρησκεία, η άγνοια έχουν κάνει δύσκολη την ευρεία χρήση των αντισυλληπτικών. Ηγέτες τριτοκοσμικών χωρών κατηγορούν τις δυτικές δυνάμεις ότι οι απόπειρές τους να ενθαρρύνουν τις χώρες τους να περιορίσουν την αύξηση του πληθυσμού τους, είτε με αντισυλληπτικές μεθόδους είτε με στειρώσεις, δεν αποτελεί παρά μια, όχι και τόσο έμμεση, μορφή γενοκτονίας. Η δημογραφική επανάσταση δεν έχει επηρεάσει όλες τις χώρες στον ίδιο βαθμό. Οι επιπτώσεις της υπήρξαν προφανέ στερες στις υπανάπτυκτες χώρες της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής, της Αφρικής και της Ασίας. Ενώ ο πληθυσμός του κόσμου ως συνόλου θα διπλασιασθεί, αν διατηρηθούν οι σημερινοί ρυθμοί αύξησής του, σε τριανταnέντε χρόνια, εκείνος τ-,ς Κεντρικής και Νότιας Αμερικής θα διπλασιαστεί σε μόνο ει1,οσιπέντe χρόνια. Ιδιαίτερο παράδειγμα αποτελεί, από την άποψη αυτή, η Βραζιλία. Το 1900, ο πληθυσμός της υπολογιζόταν σε 17 εκατομμύρια. Το 1975 είχε αυξηθεί σε 98 εκατομμύρια (μεγαλύτερη από πενταπλάσια αύξηση.) Το Μεξικό και η Βενεζουέλα έχουν από τους υψηλότερους ρυθμούς γεννήσεων στον κόσμο. Ο πληθυσμός της Ασίας (με την εξαίρεση της ΕΣΣΔ και της Ιαπωνίας) αυξήθηκε από 813 εκατομμύρια το 1900 σε σχεδόν 2 δισεκατομμύρια το 1975. Για να συνοψίσουμε, προς τα μέσα του αιώνα ο πληθυσμός των υπανάπτυκτων περιοχών της υδρογείου ήταν υπερδιπλάσιος εκείνου των αναπτυγμένων περιοχών. Οι συνολικές εδαφικές εκτάσεις των δύο συνόλων ήταν περίπου ίσες. 6. ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤ Α ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ Το μέγεθος των παγκόσμιων προβλημάτων έχει ενθαρρύνει την αμφιβολία και την απαισιοδοξία στους κόλπους των δημιουργικότερων στοχαστών του κόσμου. Η πλειοψηφία ωστόσο εκείνων που είναι επιφορτισμένοι με την ευθύνη της εξεύρεσης λύσεων στα προβλήματα, πρωταρχικά των πολιτικών
Η uvιση uιιζησrι τοο nληθιισμuι· στον κόσμο
448 Εnιστr,μη και τιχνολοyία: αίτια και θιροnιία των nαyιcόσμιων προβλημάτων
Η (ΜJΙ(άλιιφ,η
rιιιν ιών· DNA
και των δημόσιων λειτουργών, παραμένει συγκρατημένα αισιόδοξη. Για τις λύσεις αυτές συνεχίζουν να στρέφονται, κατά παρόδοξο τρόπο, στους παράγοντες που υπήρξαν υπεύθυνοι, σε πολλές περιπτώσεις, για τη δημιουργία των προβλημάτων: στην επιστήμη και στην τεχνολογία. Επιστήμονες και τεχνικοί εφεύραv και τελειοποίησαν τον κινητήρα εσωτερικής καύσης και τη χημική ουσία DDT. Τώρα, άλλοι επιστήμονες και τεχνικοί αναζητούν τρόπους καταπολέμησης των βλαβερών αποτε λεσμάτων τους. Η επιστημονική έρευνα υπήρξε υπεύθυνη για την ιατρική πρόοδο που συντέλεσε στη δημιουργία παγκόσμιας πληθυσμιακής αύξησης. Κανείς δεν μπορεί να υποστηρίξει, φυσικά, ότι η έρευνα αυτή δεν έπρεπε να πραγματοποιηθεί, ή ότι η συνεχής μάχη εναντίον των ασθενειών δεν αποτελεί ένα από τα πιο αξιόλογα έργα της ανθρωπότητας. Οι περισσότεροι θα συμφωνούσαν, ωστόσο, ότι η επιστήμη πρέπει να κινηθεί όσο το δυνατό γρηγορότε ρα στην κατεύθυνση της εξεύρεσης μιας ασφαλούς και απλής μεθόδου ελέγχου γεννήσεων, εφόσον συνεχίζει τον αγώνα της για την παράταση της ανθρώπινης ζωής. Τα επιτεύγματα της επιστήμης στον τομέα της υγείας κατά τον τελευταίο μισό αιώνα υπήρξαν πραγματικό αξιοθαύμαστα. Δύο ανακαλύψεις μεγάλης σημασίας επέτρεψαν στους επιστή μονες να κατανοήσουν σαφέστερα τους τρόπους κατά τους οποίους το ανθρώπινο σώμα δέχεται και μεταδίδει την ασθένεια. Η ανακάλυψη των ιών ήταν αποτέλεσμα πειραματισμών που διεξήγαγε κυρίως ο Αμερικανός Στάνλεϊ (Wendell Stanley), βιοχημικός, κατά τη δεκαετία του 1930. Οι ιοί είναι μικροσκοπικοί οργανισμοί που δείχνουν σημεία ζωής, συμπερι λαμβανομένης και της ικανότητας αναπαραγωγής, μόνο όταν βρεθούν στο εσωτερικό ζωντανών κυπόρωv. Αποτελούν την αιτία πολλών ανθρώπινων ασθενειών, όπως της ιλαρός, της πολυομυελίτιδας (νηπιακής παράλυσης) και της λύσσας. Μόνο αφότου κατανοήθηκε η φύση των ιών, μπόρεσαν οι επιστήμονες ν' αρχίσουν την αvόπτυξη μέσων θεραπείας και πρόληψης των αvθρώπιvωv ασθενειών που οφείλονται σε ιούς. Μια δεύτερη σημαντικότατη ανακάλυψη πραγματοποιή θηκε το 1953, όταν ο · Αγγλος Κρικ (F.H.C. Crick) και ο Αμερικανός Ουότσον (James D. Watson) προχώρησαν στην κατεύθυνση της διαλεύκανσης των μυστηρίων της γενετικής κληρονομικότητας, συνεχίζοντας την πορεία του Μέvτελ
449 (Gregor Mendel) κατά τα τέλη του 19ου αιώνα. Ο Κρικ και ο Ουότσον ανέλυσαν με επιτυχία το δεοξυριβονουκλείκό οξύ (DNA), τη χημική μοριακή κατασκευή που υπάρχει στους πυρήνες των γονιδίων των κυττάρων. Ανακάλυψαν ότι το DNA αποτελείται από μικρότερα μόρια τεσσάρων διαφορετικών ειδών, που συνδέονται μεταξύ τους σε σπειροειδείς αλυσίδες. Η διάταξη αυτών των μορίων σε κάθε κύτταρο σχηματίζει ένα συγκεκριμένο χημικό μήνυμα που καθορίζει το χαρακτήρα των γονιδίων και, κατά συνέπεια, του ανθρώπινου οργανισμού του οποίου αποτελούν μέρος. Η γνώση που κερδήθηκε μέσω της ανάλυσης του DNA έχει επιτρέψει στους επιστήμονες και στους γιατρούς να κατανοήσουν τα αίτια των κληρονομικών ασθενειών, καθώς επίσης, αλλάζοντας τη χημική σύνθεση του σώματος του ασθενούς, να τις προλαμβάνουν. Παρά τα μεγάλα ευεργετήματα που προέκυψαν από την πρόσφατη αυτή ανακάλυψη, επιστήμονες και άλλοι προειδοποίησαν ότι η κατανόηση των διεργασιών του DNA θα μπορούσε να οδηγήσει σε επικίνδυνες επεμβάσεις στις γενετικές διαδικασίες, όπως, για παράδειγμα, απόπειρες τεχνητής παραγωγής μιας «τελειότερης,. φυλής ανθρώπινων όντων. Τα πειράματα που βασίστηκαν σε μια πληρέστερη κατανόηση των αιτιών των ασθενειών οδήγησαν στην ανακάλυψη νέων θεραπευτικών φαρμάκων. Το 1935, ο Γερμανός Ντόμαγκ (Gerhard Domagk) ανακάλυψε το πρώτο από τα φάρμακα σουλφονίου που ονόμασε σουλφανιλαμίδιο. Σύντομα προστέθηκαν και άλλα στον κατάλογο. Το καθένα τους αποδείχτηκε θαυμαστά αποτελεσματικό στη θεραπεία ή στον έλεγχο ασθενειών όπως του ρευματικού πυρετού, της βλενόρροιας, της οστρακιάς, της μηνιγγίτιδας. Γύρω στο 1930, ο 'Αγγλος Φλέμινγκ (Alexander Fleming) περιέγραψε το πρώτο από τα αντιβιοτικά, που έγινε γνωστό ως πενικιλίνη. Τα αντιβιοτικά είναι χημικοί παράγοντες που δημιουργούνται από ζωντανούς οργανισμούς και κατέχουν τη δύναμη να ελέγχουν ή να σκοτώνουν τα βακτηρίδια. Πολλά προέρχονται από μούχλα, μύκητες, φύκια, καθώς και από απλούς οργανισμούς που ζουν στο χώμα. Τελικά, η πενικιλίνη παρουσίασε θεαματικό αποτελέσματα στη θεραπεία της πνευμονίας, της σύφιλης, της περιτονίτιδας, του τετάνου και πολυάριθμων άλλων ασθενειών που μέχρι τότε ήταν θανατηφόρες. Οι επιστήμονες χρησιμο ποίησαν τη γνώση που απέκτησαν μέσω της ανάλυσης του DNA
/αrρικίς πρόοδοι: φάρμακα σουλφονίοο, ανrιβιοηκά, ηρεμισηκά
450 για να ενισχύσουν τις καλλιέργειες που χρησιμοποιούνταν για την ανάπτυξη της πενικιλίνης. Κατά τη δεκαετία του 1940, το δεύτερο γνωστότερο αντιβιοτικό, η στρεπτομυκίνη, ανακα λύφτηκε από τον Αμερικανό Ουόκσμαν (Selman W. Waksman). Η στρεπτομυκίνη έδειχνε να δίνει τις μεγαλύτερες υποσχέσεις της όσον αφορά τη θεραπεία της φυματίωσης, παρ' όλο που χρησιμοποιήθηκε και για πολυάριθμες άλλες μολύνσεις που δεν υποχωρούσαν με την πενικιλίνη. Μια άλλη κατηγορία 4fθαυματουργών φαρμάκων» είναι τα ηρεμιστικά. Πρωτοεμφανίστηκαν το 1955, κατέληξαν να χρησιμοποιούνται συχνά στη θεραπεία διανοητικών διαταραχών όπως η μανιοκατάθλιψη και έχουν εππύχει να καθιστούν τους βίαιους ασθενείς περισσότερο χειραγωγήσιμους. Παρ' όλο που αυτά τα φάρμακα δεν θεραπεύουν αυτά καθεαυτά, καθιστούν τους ασθενείς επιδεκτικότερους σε άλλες μορφές θεραπείας και, σε πολλές περιπτώσεις, ικανούς να διάγουν κανονική ζωή έξω από ιδρύματα, στα οποία διαφορετικά θα φυλακίζονταν. Το γεγονός ότι τα ηρεμιστικά έχουν γίνει αντικείμενο κατάχρησης από άνδρες και γυναίκες, που τα χρησιμοποιούν αδιάκριτα ως μέσο για την επίτευξη μιας επικίνδυνα απλής μεθόδου επίτευξης μιας επιθυμητής ψυχικής κατάστασης, δεν αποτελεί παρά μία ακόμη επιβεβαίωση του γεγονότος ότι η επιστήμη συνεχίζει να δημιουργεί καινούρια προβλήματα καθώς λύνει παλιά. Ει,ι/Jόλια, ιωρδιοπάθειες και καρκίνος
Εξiσου σημαντική με την ανακάλυψη νέων φαρμάκων, για τη θεραπεία των ασθενειών, υπήρξε και η ανάπτυξη νέων μέσων πρόληψής τους. Ο Τζένερ (Edward Jenner) ανακάλυψε το πρώτο επιτυχές εμβόλιο, που χρησιμοποιήθηκε για την πρόληψη της ευλογιάς, το 1796. Παρ' όλ' αυτά, εμβόλια εναντίον της παρωτίτιδας, της ιλαράς και της χολέρας, δεν ανακαλύφθηκαν παρά μόνο στη δεκαετία του 1950. Μια από τις σημαντικότερες κατακτήσεις πραγματοποιήθηκε με την επινόηση ενός ενοφθαλ μισμόύ κατά της πολυομυελίτιδας, από τον Αμερικανό Σαλκ (Jonas Salk) το 1953. Απομένουν ακόμα ν' ανακαλυφθούν αποτελεσματικές μέθοδοι για την εππυχή θεραπεία δύο από τις πιο θανατηφόρες ασθένειες του κόσμου: της καρδιοπάθειας και του καρκίνου. Η τεχνική της μεταμόσχευσης καρδιάς από έναν πρόσφατα πεθαμένο άνθρωπο σε ένα ζωντανό αλλά σοβαρά άρρωστο καρδιοπαθή, που τελειοποιήθηκε αρχικά από τον Νοτιοαφρικανό Μπάρναρντ (Christiaan Barnard), αποδείχτηκε περιορισμένης χρησιμότητας. Αποτελεσματικότερες υπήρξαν
451 εγχειρήσεις που αντικαθιστούν τις ελαττωματικές αρτηρlες που οδηγούν στην καρδιά με πλαστικές βαλβίδες καθώς και η εισαγωγή ηλεκτρικών συσκευών, «βηματοδοτών», για να σταθεροποιούν ή να προκαλούν τον χτύπο της καρδιάς. Τα πειράματα απέδειξαν βέβαιη σχέση καρκίνου και καπνίσματος, καθώς και βιομηχανικής και αστικής ρύπανσ ης -άλλο ένα παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο η τεχνολογία bημιουργεί προβλήματα καθώς λύνει άλλα. Οι γιατροί συνεχίζουν να πειραματίζονται με τη θεραπεία του καρκίνου με ακτίνες Χ και με χημικά μέσα. Ωστόσο, παρά την αφοσίωση των ερευνητών στο έργο τους και παρά τη δαπά νη μεγάλων κονδυλίων για το σκοπό αυτό, δεν έχουν καταφέρει ν' ανακαλύψουν μια θεραπεία. Λίγοι θα αντιτάσσονταν σήμερα κατά των συνεχών προσπαθειών των επιστημόνων να εξαλείψουν τις ασθένειες. Οι κυβερνήσεις συναντούν, ωστόσο, όλο και περισσότερες δυσκολίες στη δικαιολόγηση της δαπάνης τεράστιων κονδυλίων του δημοσίου για προγράμματα που αποσκοπούν στην Εξερεύνηση του διαστήματος. Από την αρχή, τα «πειράματα» αυτά έμοιαζαν τόσο με διεθνή ανταγωνισμό ανάμεσα στις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Σοβιετική 'Ενωση όσο και με επιστημονικές και τεχνολογικές έρευνες. Στις 4 Οκτωβρίου 1957 η κυβέρνηση της ΕΣΣΔ εκτόξευσε τον πρώτο τεχ νητό δορυφόρο στο διάστημα με ταχύτητα περίπου 28.800 χιλιόμετρα την ώρα. Παρ' όλο που ζύγιζε μόνο γύρω στα 91 κιλά, ΕΚτοξεύτηκε σε ύψος μεγαλύτερο των 800 χιλιομέτρων. Το ρωσικό αυτό επίτευγμα έδωσε σε όλες τις γλώσσες μια νέα λέξη, · Sputnik, ρωσική λέξη που σημαίνει δορυφόρος ή συνταξιδιώτης. · Ενα μήνα αργότερα οι Σοβιετικοί επιστήμονες ξεπέρασαν την πρώτη τους επιτυχία στέλνοντας έναν άλλο και πολύ μεγαλύτερο δορυφόρο σε ύψος σχεδόν 1.600 χιλιομέτρων. Οι δορυφόροι αυτοί ήταν οι προπομποί άλλων μεγαλύτερης σπουδαιότητας. Τον Απρίλιο του 1961 οι Ρώσοι πέτυχαν να στείλουν τον πρώτο άνθρωπο σε τροχιά γύρω από τη Γη. Στο μεταξύ, επιστήμονες και στρατιωτικοί εμπειρογνώμονες στις ΗΠΑ αγωνίζονταν να φτάσουν τα επιτεύγματα των Σοβιετικών. Ύστερα από μερικές mπυχημένες εκτοξεύσεις διαστημικών οχημάτων, είτε με ζώα είτε χωρίς, πέτυχαν στις 20 Φεβρουαρίου 1962 να εξαπολύσουν το πρώτο αμερικανικό επανδρωμένο διαστημόπλοιο σε τροχιά γύρω από τη Γη. Ο αστροναύτης ήταν
452
/
Πυρηνική εnιστήμη:
οι σvακσλuψεις
τοu Αίuστσιν
Αϊνοτόιν
ο αντισυνταγματάρχης Γκλεν (John Η. Glenn Jr.), που έκανε το γύρο της Γης με μέγιστη ταχύτητα μεγαλύτερη από 27.200 χιλιόμετρα την ώρα. Το 1966 ένας αξιωματικός του ναυτικού των ΗΠΑ, βγήκε από την καμπίνα του διαστημικού του οχήματος και «περπάτησε» στο διάστημα για 4 λεπτό, εκατοντάδες χιλιόμετρα πάνω από την επιφάνεια της Γης. Ο άθλος του ξεπεράστηκε τον Ιούλιο του 1969, όταν ο 'Αρμστροvγκ (Neil Armstrong), ένας πολίτης αστροναύτης, βγήκε από το σεληνιακό του όχημα προσεδάφισης και έγινε ο πρώτος άνθρωπος που περπάτησε στην επιφάνεια της Σελήνης. Σε ολόκληρο τον κόσμο, αυτά τα επιτυχημένα ταξίδια, καθώς και εκείνα που ακολούθησαν, χαιρετίστηκαν ως γεγονότα κεφαλαιώδους σημασίας υπόσχονταν, πραγματικά, μια επέκτα ση της γνώσης μας για το διάστημα και θα μπορούσαν, αναμφίβολα, vα προετοιμάσουν το δρόμο για την εξερεύνηση της Σελήνης και, τελικά, των μακρινών πλανητών. Στα μέσα όμως της δεκαετίας του 1970, τόσο οι Ηνωμένες Πολιτείες όσο και η Σοβιετική 'Εvωση περιέκοψαν δραστικά τις δαπάνες για τα διαστημικά τους προγράμματα, αvταποκριvόμεvες σε απαιτήσεις άλλων τομέων της οικονομίας τους. Τα σχέδια για ένα διαστημικό «λεωφορείο)) και εργαστήριο, σε συνδυασμό με συνεχιζόμενα πειράματα δευτερεύουσας σημασίας, διατήρησαν τα προγράμματα στη ζωή. Η αξία τους όμως αμφισβητεiται εξαιτίας των δισεκατομμυρίων δολαρίων που απαιτούνται για να τα κρατήσουν σε λειτουργία. Αναμφίβολα, ο χώρος της πυρηνικής φυσικής είναι εκείνος όπου εμφανίστηκαν τα μεγαλύτερα και πιο ανησυχητικό ερωτηματικά για τις ικανότητες, τους περιορισμούς και τις συνέπειες της επιστήμης και της τεχνολογίας. Οι περισσότερες από τις τελικές εξελίξεις του τομέα αυτού κατά τον 20ό αιώνα βασίστηκαν στην πρωτοπόρα εργασία του φυσικού Αϊνστάιν (Albert Einstein, 1879-1955). Το 1905 ο Αϊνστάιν άρχισε v' αμφισβητεί, όχι μόνο τις παλιότερες αντιλήψεις για την ύλη, αλλά ουσιαστικά ολόκληρη τη δομή της παραδοσιακής φυσικής. Η αρχή για την οποία είναι περισσότερο διάσημος είναι εκείνη της σχετικότητας. Στη διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους του 19ου αιώνα, οι φυσικοί υπέθεταν ότι το διάστημα και η κίνηση ήταν απόλυτα· το διάστημα θεωρείτο γεμάτο με μια μη απτή ουσία, τον αιθέρα, που συνιστούσε το μέσο διάδοσης των φωτεινών κυμάνσεων. Πειρόματα όμως που πραγματοποιήθη-
453 καν από 'Αγγλους και Αμερικανούς φυσικούς κατά τα τέλη του περασμένου αιώνα, ουσιαστικά τίναξαν στον αέρα την υπόθεση της ύπαρξης του αιθέρα. Ο Αϊνστάιν τότε έβαλε στόχο του την αναμόρφωση της υφιστάμενης θεωρίας του Σύμπαντος, σύμφωνα με μια διαφορετική αρχή. Υποστήριξε ότι το διάστημα και η κίνηση, αντί να είναι απόλυτα, είναι σχετικά το ένα με το άλλο· τα αντικείμενα δεν έχουν μόνο τρεις διαστάσεις.αλλά τέσσερις. Στις τρεις οικείες διαστάσεις του μήκους, πλάτους και ύψους, ο Αϊνστάιν πρόσθεσε μια νέα διάσταση, τη διάσταση του χρόνου, και αvαnαρέστησε και τις τέσσερις σε μια σύνθεση που αποκάλεσε χωροχρονικό σwεχές. Με τον τρόπο αυτόν επιδίωξε να τεκμηριώσει την υπόθεση ότι η μάζα εξαρτάται από την κίνηση. Τα υλικά που κινούνται με μεγάλες ταχύτητες έχουν αναλογίες έκτασης και μάζας διαφορετικές από εκείνες που θα είχαν σε ηρεμία. Επίσης, στη φυσική του Αϊνστάιν περιλαμβά νεται η έννοια ενός πεπερασμένου Σύμπαντος, δηλαδή, πεπερασμένου στο χώρο. Η περιοχή όπου υπάρχει ύλη δεν εκτείνεται μέχρι το άπειρο. Το Σύμπαν έχει όρια. Παρ' όλο που αυτά δεν είναι κατά κανένα τρόπο καθορισμένα σύνορα, υπάρχει οπωσδήποτε μια περιοχή πέρα από την οποία δεν υπάρχει τίποτε. Το διάστημα ανακυκλώνεται γύρω από τον εαυτό του, έτσι ώστε να καθιστά το Σύμπαν μια γιγάντια σφαίρα μέσα στην οποία περιέχονται γαλαξίες, ηλιακά συστήματα, άστρα και πλανήτες(*). Οι θεωρίες του Αϊνστάιν είχαν μεγάλη επίδραση όσον αφορά την επιτάχυνση άλλων επαναστατικών εξελίξεων στη φυσική. Μέχρι το 1960 είχε ανακαλυφθεί ότι η αντίληψη του υποατομικού κόσμου ως μικροσκοπικού ηλιακού συστήματος ήταν υπερβολικά απλοϊκή. Ανακαλύφθηκε ότι το άτομο περιείχε, όχι μόνο πρωτόνια φορτισμένα με θετικό ηλεκτρισμό και ηλεκτρόνια με αρνητικό, αλλά και ποζιτρόνια, δηλαδή ηλεκτρόνια με θετικό ηλεκτρισμό· νετρόνια, χωρίς ηλεκτρικό φορτίο· καθώς και μεσόνια, που μπορούν να είναι ηλεκτρισμένα (*) Το αρχιι<ιJ μονttλο του Αϊνστάιν για το Σύμπαν ήταν πεπφασμiονο και σταUφό. ΩατιJΟο. ο Ολλανδός αστρονόμος Wιllem de Sιιιer 1872-1934) tδειξε οτι το μονttλο αυτό ήταν ααtαθtς θα ΕtΕινε. με την παραμικρή διαταραχή, να κατασtti ίνα tntκttινόμtνο Σύμπαν, στο οποίο οι γαλαξίες θ' απομακρύνονταν ο iνας unίJ τον άλλον μt ταχύτητtς που θα αυξάνονταν ανόλογα με τη μεταξύ ιους απόσταση. Η άποψ11 αuτι1 tπιβtβαιώθηκε από τις παρατηρήσεις αστρο viψων 6nux.; οι Hubble και Humdson (σημ. μtτ.).
454 είτε θετικά είτε αρνητικά. Ανακαλύφθηκε επίσης ότι τα μεσόνιο δεν υπάρχουν μόνο μέσα στο άτομο (με διάρκεια ζωής γύρω στα δύο εκατομμυριοστά του δευτερολέπτου), αλλά αποτελούν κα, βασικά συστατικά των κοσμικών ακτίνων που βομβαρδίζουν συνεχώς τη Γη προερχόμενες από κάπου από το διάστημα.
Η
αnελΕνθέρwσrJ rης ενέpγvας JOU πuρήμα JOU αrόμου
Μερικές από τις εξελίξεις στη φυσική που σκιαγραφήθηκαν πιο πάνω, βοήθησαν ώστε να καταστεί δυνατό ένα από τα εντυπωσιακότερα επιτεύγματα στην ιστορία της επιστήμης: η διάσπαση του πυρήνα του ατόμου με παράλληλη απελευθέρωση της ενέργειας που περιλαμβάνεται μέσα του. Από τότε που έγινε γνωστό ότι το άτομο αποτελείται κυρίως από ηλεκτρική ενέργεια, οι φυσικοί ονειρεύονταν να απελευθερώσουν αυτή την πηγή τεράστιας ισχύος και να την καταστήσουν διαθέσιμη για τον άνθρωπο. Από το 1905 ήδη, ο Αϊνστάιν είχε πειστεί για την ισοδυναμία μάζας και ενέργειας και επεξεργάστηκε έναν τύπο μετατροπής του ενός μεγέθους στο άλλο, τον οποίο εξέφρασε ως εξής: Ε = mc2. Το Ε παριστάνει την ενέργεια σε έρyια, το m τη μάζα σε γραμμάρια και το c την ταχύτητα του φωτός σε εκατοστόμετρα ανά δευτερόλεπτο. Με άλλα λόγια, το ποσό της ενέργειας που είναι δεσμευμένη στον πυρήνα του ατόμου, ισούται με τη μάζα του πολλαπλασιασμένη επί το τετράγωνο της ταχύτητας του φωτός. Καμιά πρακτική εφαρμογή αυτού του τύπου ωστόσο δεν ήταν δυνατή πριν από την ανακάλυψη του νετρονίου από τον · Αγγλο Τσάντγουικ (Sir James Chadwick) το 1932. Εφόσον το νετρόνιο δεν έχει ηλεκτρικό φορτίο, αποτελεί ιδανικό όπλο για βομβαρδισμό του ατομικού πυρήνα· ούτε απωθείται από τα θετικά φορτισμένα πρωτόνια, ούπ απορροφάται από τα αρνητικά φορτισμένα ηλεκτρόνια. Επιπλέον, στην πορεία του βομβαρδισμού παράγονται και άλλα νετρόνια, που χτυπούν άλλους ατομικούς πυρήνες και προκαλούν τη διάσπασή τους και τη δημιουργία ακόμα περισσότερων νετρονίων. Κατ' αυτόν τον τρόπο, η αρχική αντίδραση επαναλαμβάνεται σε ένα σχεδόν ατελείωτο ρυθμό.
Η δη,.οιιρyία της αrομιιcής /jόμ/Jας
Το 1939 δύο Γερμανοί φυσικοί, ο Χαν (Otto Hahn) και ο Στράσμαν (Fritz Strassmann), πέτυχαν να διασπάσουν πυρήνες ατόμων ουρανίου βομβαρδίζοντάς τους με νετρόνια. Η αρχική αντίδραση παρήγαγε μια αλυσίδα αντιδράσεων, σε μεγάλο βαθμό κατά τον ίδιο τρόπο που μια φλόγα, όταν ανάβει στην άκρη ενός χαρτιού, υψώνει τη θερμοκρασία γειτονικών περιοχών του χαρτιού σε σημείο ώστε να προκαλέσει την
455 ανάφλεξή τους. Επιστήμονες στη Γερμανία, στη Βρετανία και στις Ηνωμένες Πολπεiες παρακινήθηκαν από τις κυβερνήσεις τοιχ; κατά τον 8' Παγκόσμιο Πόλεμο, nou επιδίωκαν να χρησιμοποιήσουν τις ανακαλύψεις αυτές για πολεμικούς σκοπούς. Η πρώτη χρήση της γνώσης της πυρηνικής σχάσης έγινε κατά την προετοιμασία της δημιουργίας της ατομικής βόμβας. Αυτό το καταστροφικό όπλο ήταν επίτευγμα mιστημόνωv που εργάζονταν για το υπουργείο εθνικής άμυνας των Ηνωμένων Πολιτειών. Μερικοί απ' αυτούς ήταν φυσικοί που εiχαv οδηγηθεί στην εξορία εξαιτίας της ναζιστικής και της φασιστικής καταπίεσης (ο ίδιος ο Αϊνστάιν, Εβραίος κάτοικος της Γερμανίας, είχε εγκαταλείψει τη χώρα εκείνη κατά τη δεκαετία του 1930 και εγκαταστάθηκε στις ΗΠΑ). Ακόμα πιο ανησυχητικές από τα αποτελέσματα των βομβών που ρίχτηκαν στην Ιαπωνία κατά το τέλος του 8' Παγκόσμιου Πολέμου, ήταν οι πρώτες δοκιμές της υδρογονικής βόμβας από την Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας των ΗΠΑ, το Νοέμβριο του 1952. Οι δοκιμές πραγματοποιήθηκαν στο νότιο Ειρηνικό. · Εvα ολόκληρο νησί (Eniwetok) εξαφανίστηκε, αφού κάηκε ζωηρά via μερικές ώρες. Η υδρογονική βόμβα, η βόμβα Η, στηρίζεται στη σύντηξη πυρήνων ατόμων υδρογόνου, μια διαδικασία που προϋποθέτει αναγκαστικά την τεράστια θερμοκρασία που δημιουργείται από τη σχάση πυρήνων ουρανίου. Η σύντηξη καταλήγει στη δημιουργία πυρήνων ατόμων του στοιχείου ηλίου, που ο καθένας τους ωστόσο έχει μάζα μικρότερη από το άθροισμα των ατόμων υδρογόνου από τα οποία αποτελέστηκε. Η διαφορά μάζας μΕΤατρέnεται σε «ελεύθερη» ενέργεια nou συνιστά την τεράστια εκρηκτική ισχύ της βόμβας Η. Η ενέργεια των βομβών υδρογόνου μετράται σε μεγατόνους, ο καθένας από τοιχ; οποίοιχ; είναι ίσος με την ενέργεια που προκαλείται από την έκρηξη 1.000.000 τόννων ΤΝΤ. Έτσι, μια υδρογονοβόμβα 5 μεγατόνων, έχει το ίδιο εκρηκτικό αποτέλεσμα με 250 ατομικές βόμβες του τύπου που ρίχτηκαν στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι (βόμβες 20 χιλιοτόνωv, ισοδύναμες με 20.000 τόvοιχ; της εκρηκτικής ύλης
ΤΝΤ). Είναι σαφές ότι οι επιστήμονες, κατ' επιταγή της κυβέρνησής τους, είχαν κατασκευάσει ένα όπλο ικανό να σπεiρει τον όλεθρο στον κόσμο. Μέχρι το 1970, όχι μόνο οι
Η υδροyοv,κή fJό,.ιfjα
'::i
6
... '' � .; ,
-11. �
�ί
)� .;.-,
Calder Hall. Κτ ίστηΚ!' το 1956 στην Αγγλία. Ηταv ο πρώτος πυρηνικός σταθμός μεγό· λης κλίμακας. Οι δύο πύργοι αριστερό χρησiμευσv γιο ψύξη. Από τότε, τέτοιοι σταθμοί txoυv δ ιαδοθεί σε ολόκληρο τον κόσμο
Η διάδοση των πυρηνικών όπλων
Οι χρηοεις της
πυρηνικης ενέργειας ηλεκτρονική
Ηvωμέvες Πολιτείες, αλλά και η Σοβιετική 'Εvωση, η Κίvα, η Βρετανία, η Γαλλία, η Ινδία, το Ισραήλ και άλλα κράτη, είτε κατείχαν ατομικά όπλα είτε βρίσκοvταv στην πορεία της ανάπτυξης της απαραίτητης για τηv κατασκευή τους τεχνολο γίας: Η επιστήμη είχε αποδειχτεί μια για πάντα ότι ήταν κάθε άλλο παρά «καθαρή)), χωρίς δηλαδή πρακτικές και πολιτικές συνέπειες. Η εφαρμογή τωv αvακαλύψεώv της είχε καταστεί έvα βαρύ φορτiο για τη ζωή της ανθρωπότητας ολόκληρου του πλανήτη. Οι κυβερνήσεις πειραματίστηκαν με σχέδια δέσμευσης της πυρηνικής ενέργειας για ειρηνικούς σκοπούς. Κάποια πρόοδος σημειώθηκε στην κατεύθυνση της ανάπτυξης πυρηνικής ενέργειας ως εvαλλακτικής πηγής οικιακής και βιομηχανικής ενέργειας. Οι κivδυvοι ωστόσο της ραδιεvέργε10ς ως παρα προϊόντος υποδηλώvουv ότι το σχέδιο αυτό ίσως αποδειχτεί περιορισμένης αξίας. Στη διάρκεια του τέλους της δεκαετίας του 1970, όταν οι παροχές ενέργειας προς τη Δύση απειλούvταv, σημειώθηκε έvτοvη διαμάχη μεταξύ τωv υποστηρικτών της συνέχισης της κατασκευής σταθμών πυρηνικής ενέργειας και εκείvωv που υποστήριζαν τηv εκμετάλλευση άλλων μορφών ενέργειας -ανάμεσά τους και τηv ηλιακή- ως ασφαλέστερες και φθηνότερες εναλλακτικές λύσεις. Στο μεταξύ, οι τεχνικοί που εργάζοvταv για τηv ιδιωτική βιομηχανία χρησιμοποίησαν τις αvακαλύψεις στην ατομική φυσική για va πρωτοπορήσουν
457 στον τομέα της ηλεκτρονικής. Η ηλεκτρονική προέρχεται από τον κλάδο εκείνο της φυσικής που ασχολείται με τη συμπεριφορά και τα αποτελέσματα των ηλεκτρονίων, των σοοτατικών του ατόμου που έχουν αρνητικό ηλεκτρικό φpρτίο. Οι ηλεκτρονικές συσκευές έχουν πολλαπλασιαστεί και διαδοθεί εκπληκτικά από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά. Ανάμεσά τους περιλαμβάνονται συσκευές που υπολογίζουν την τροχιά βλημάτων, που προειδοποιούν για την προσέγγιση βλημάτων ή αεροσκαφών, που καθιστούν δυνατές «τυφλές» προσγειώσεις αεροσκαφών, που αποθηκεύουν και εκπέμπουν ηλεκτρικά σήματα, που πολλαπλασιάζουν και ρυθμίζουν τη μετάδοση φωτεινών και ηχητικών εικόνων, και που παρέχουν την ενέργεια σε φωτοηλεκτρικά κύπαρα που ανοίγουν πόρτες και θέτουν σε λειτουργία διάφορα αυτόματα μηχανήματα. Η βιομηχανία διαστημικών σκαφών, που έχει καταστήσει δυνατή την εξερεύνηση του διαστήματος, εξαρτάται στενά από την ηλεκτρονική. Η χρήση ηλεκτρονικών συσκευών για τη λήψη ραδιοση μάτων οδήγησε σε μια αρχική πρόοδο στον αυτοματισμό. Ο αυτοματισμός δεν πρέπει να συγχέεται με την εκμηχάνιση, αν και μπορεί να θεωρηθεί η λογική ακραία προέκταση αυτής της διαδικασίας. Υπό μια σωστότερη έννοια, ο αυτοματισμός σημαίνει μια στενή συνένωση τεσσάρων στοιχείων: 1) σύστημα επεξεργασίας, 2) μηχανικό σύστημα χειρισμού, 3) αισθητήριο εξοπλισμό, και 4) σύστημα ελέγχου. Παρ' όλο που και τα τέσσερα στοιχεία είναι αναγκαία, τα δύο τελευταία είναι τα σημαντικότερα. Ο αισθητήριος εξοπλισμός εκτελεί μια λειτουρ γία παρόμοια με εκείνη των ανθρώπινων αισθήσεων: Παρατηρεί και υπολογίζει τι συμβαίνει και στέλνει τις πληροφορίες που συλλέγει στη μονάδα ελέγχου· χρησιμοποιεί μέσα όπως τα φωτοηλεκτρικά κύπαρα, κύπαρα υπέρυθρων ακτίνων, συ σκευές υψηλής συχνότητας, καθώς και συσκευές που χρησιμο ποιούν ακτίνες Χ, ισότοπα και το φαινόμενο του συντονισμού· λειτουργεί χωρίς να κουράζεται, πολύ γρηγορότερα και πολύ αποτελεσματικότερα από τις ανθρώπινες αισθήσεις. Επιπλέον, οι παρατηρήσεις του μπορούν να γίνουν σε μέρη ανασφαλή ή απρόσιτα από τους ανθρώπους. 'Εvα σύστημα ελέγχου δέχεται πληροφορίες από ένα αισθητήριο στοιχείο, συγκρίνει αυτές τις πληροφορίες με τα δεδομένα που απαιτούνται από το
Αυτοματισμός
458 «πρόγραμμα» και σε συνέχεια κόνει τις αναγκαίες προσαρμογές. Αυτή η σειρά λειτουργιών είναι συνεχής, έτσι ώστε μια επιθυμητή κατάσταση διατηρείται συνεχώς χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση, εκτός από την αρχική επέμβαση στον «προγραμ ματισμό�.. Αυτή η επανόσταση επεκτόθηκε πολύ με την εφεύρεση του LASER. Το LASER (Light Amplification by Stimulated Emission of Radίatίοη-ενίσχυση του φωτός μέσω εξαναγκασμένης εκπομπής ακτινοβολίας) είναι μια συσκευή πολλαπλασιασμού της συγκέντρωσης και της έντασης του φωτός. 'Α τομα μεγάλης ενέργειας διεγείρονται από το φως για να ενισχύσουν την ένταση μιας φωτεινής δέσμης. Τα LASER έχουν δείξει πρόσφατ α την αξία τους στην ιατρική· έχουν χρησιμοποιηθεί αποτελεσματικά για διακοπή αιμορραγίαc; του αμφιβληστροειδούς χιτώνα σε οφθαλμολογικές παθήσεις. Μέσω της αυτοματοποίησης, ακριβά και πολύπλοκα μηχανήματα αντικαθιστούν συνεχώς τη θέση πολλών ανθρώπινων εργατι κών χεριών. Μηχανές επεξεργασίας δεδομένων (data proces sing) και ηλεκτρονικοί υπολογιστές χρησιμοποιούνται για τον έλεγχο των αλλαγών γραμμών σε σιδηροδρομικούς κόμβους, για τη λειτουργία γραμμών συναρμολόγησης, για τον έλεγχο και τη λειτουργία μη χανών που ελέγ χουν άλλες μη χανές α κό μα, για να διατηρούν σταθερή την πίεση του αί ματος ασθενών στη διάρκεια κρίσιμων εγχειρίσεων σε νοσοκομεία. ΤΕ.χvολοyική ανΕpyία
Οι ηλεκτρονικές εφευρέσεις αποδείχτηκαν εξίσου δίκοπο μαχαίρι όσο και οι άλλες ανακαλύψεις και τελειοποιήσεις που έχουν γίνει από επιστήμονες και τεχνικούς. 'Ενα προφανές πρόβλημα που δημιουργείται από συσκευές που μπορούν να κάνουν τη δουλειά ανθρώπων, είναι το ότι διώχνουν τους ανθρώπους αυτούς από τη δουλειά τους. Η τεχνολογική ανεργία έχει καταστεί σημαντικό πρόβλημα για τον σύγχρονο κόσμο. Παρ' όλο που νέες βιομηχανίες απορρόφησαν πολλούς εργάτες, άλλοι επρόκειτο να εκτοπιστούν από την αυτοματο ποίηση. Αν και η ζήτηση ειδικευμένης εργασίας παρέμεινε υψηλή, οι λεγόμενες «δουλειές ευκαιρίας�. που εκτελούνται από τους ανειδίκευτους, εξαφανίζονται με γοργούς ρυθμούς· εξαλείφονται, όχι τόσο από τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, όσο από τα περονοφόρα οχήματα, τους αυτόματους μεταφορείς και καθαριστές. Η εκμηχάνιση της γεωργίας εξαφάνισε επίσης χιλιάδες θέσεις εργασίας ανειδίκευτων και αμόρφωτων εργα τών.
459 Η εmστήμη και η τε,cνολογiα δεν αποτελούν πανάκεια για τη λύση των παγκοόμιων προβλημάτων. Για να λυθούν τα προβλήματα αυτά, οι άνθρωποι, όχι οι μηχανές, θα πρέπει να βρουν τις λύσεις τους. θα είναι καλύτερα εφοδιασμένοι γι· αυτό, αν έχουν κόποια αίσθηση του παρελθόντος τους. Το μάθημα που δίνει η ιστορία, δεν είναι ότι επαναλαμβάνεται· αντfθετα, είναι ότι το παρόν μπορεί να γiνει σαφώς αντιληπτό και το μέλλον να σχεδιαστεί έξυπνα, μόνο όταν οι υπεύθυνοι για τα πεπρωμένα του κόσμου κατανοήοουν την ανθρώπινη φύση. Και για τη γνώση αυτού του εξαιρετικό περίπλοκου και συναρπαστικού μηχανισμού, δεν υπάρχει καλύτερη πηγή από την ιστορία.
461
ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Cameron, R.E., France and the Economic Development of Europe, 1800-1914. Λονδίνο, 1961. Caracciolo, Α. (εnιμ.), La formazione dell' ltalia industriale. Μπάρι, 1969. Chevalier, L., Classes laborieuses et classes dangereuses pen dant la premiere moitie du XIXe siecle. Παρίσι, 1958. Deane, Ρ., The First lndustria\ Revolution. Λονδίνο, 1965. Epsztein, L., L'economie de la morale aux debuts du capitalisme industriel en France et en Grande-Bretagne. Παρίσι, 1966. Crebing, Η., Geschichte der deutschen Arbeiterbewegung. Ein Ueberblick. Μόναχο, 1966. Hammond, J.L. και Β. Hammond, The Town Labourer, 1760-1832. Λονδίνο, 1917. Henderson, W.0., The lndustrial Revolution on the Continent. Λονδίνο, 1961. Hobsbawm, Ε., Labouring Men: Studies in the History of Labour. Λονδίνο, 1964. Kuczynski, J., Les origines de la classe ouvriere. Παρίσι, 1967. Lhomme, Κ. La grande bourgeoisie en pouvoir, 1830-1880. Παρίσι, 1960. Luzzatto, G., L' economia italiana dal 1861 al 1914, τόμ. Α ·. Μιλάνο, 1963. Moraze, C., Les bourgeois conquerants. Παρίσι, 1957. Neg, J.U., La naissance de \a civilisation industriel\e dans le monde contemporain. Παρίσι, 1954. Palmade, G., Capitalisme et capitalistes fran�ais au XIXe siecle. Παρίσι, 1961. Perroux, F., Le Capitalisme. Παρίσι, 1951. Ponteil, F., Les classes bourgeoises et l'avenement de la demo cratie, 1815-1914. Παρίσι. 1968. Redlich, F., Der Untemehmer, Wirtschafts- und Socia\geschich tliche Studien. Γετί γγη, 1964. Rude, G., The Crowd in History. Νέα Υόρκη, 1964. Schumpeter, J., Theorie dεr wirtschaftlichen Entwicklung. Βερολίνο, 1912.
462 Thompson, Ε.Ρ., The Makίng of the English Working Class. Λονδίνο, 1963. Sombart, W., Der Bourgeois. Zur Geistesgeschichte des modernen Wirtschaftsmenschen. Μόναχο-Λειψία, 1913. Wachernheim, Η. Die deutsche Arbeiterbewegung, 1844 bis 1914. Κολωνία, 1967. ΦΙΛΕΛΕΥθΕΡΙΣΜΟΣ Croce, Β., History of Europe in the Nineteenth Century, μετάφρ. από τα πολικά. Λονδίνο, 1934. Hauser, Η. J. Maurain και Ρ. Benaerts, Du liberalisme imperialisme. Παρίσι, 19522•
a
Ι'
Houghton, W., The Victorian Frame of Mind, 1830-1870. Νιου Χαίβεν (Κοννεκτικούτη), 1957. Kήeger, L., The Gerrnan ldea of Freedom. Σικάγο, 1972. Langer, W.L., Political and Social Upheaval, 1832-1852. Νέα Υόρκη, 1969. Lively, J., The Social and Political Thought of Alexis de Tocquevale. Οξφόρδη, 1962. Mayer, J.P., Prophet of the Mass Age. Λονδίνο, 1939. Plarnenatz, J., Man and Society: Political and Social Theory, Bentham through Marx. Νέα Υόρκη, 1963. Pinkney, D., The French Revolution of 1830. Πρίνστον, 1972. Robertson, Ρ., Revolutions of 1848. Α Social History. Πρίνστον, 1952. Sauvigny, G. de Bertier de, The Bourbon Restoration. Νέα Υόρκη, 1967. Sibley, Μ., Political ldeas and ldeologies. Νέα Υόρκη, 1970. Woodward, E.L., The Age of Reform. Οξφόρδη, 1962. ΕθΝΙΚΙΣΜΟΣ Bίnkley, R.C., Realism and Nationalism, 1852-1871. Νέα Υόρκη, 1935. Craig, G., The Politics of the Prussian Army. Οξφόρδη, 1955. Eyck, Ε., Bismarck and the German Empire. Λονδίνο, 1958. Hamerow, Τ., Restoration, Revolution, Reaction. Πρίνστον, 1958.
463 Hayes, C .J.H., The Historical Evolution of Modern Nationalism. Νέα Υόρκη, 1968. Κaηη, R.A., The Multinational Empire: Nationalism and Natio nal Reform ίη the Habsburg Monarchy, 1848-1918, 2 τόμοι, Νέα Υόρκη, 1950. Kedourie, Ε., Nationalism. Λονδίνο, 1960. Kohn, Η., The ldea of Nationalism. Νέα Υόρκη, 1944. Kolarz, W., Myths and Realities ίη Eastern Europe. Λονδίνο,
1946. Pflanze, Ο., Bismarck and the Developrnent of Gerrnany, 1815-1871. Πρίνστον, 196.1. Pouthas, C., Le mouvement des nationalites en Europe dans la premiere moitie de ΧΙΧe siec\e. Παρίσι, 1946. Shafer, B.C., Nationalism: Myth and Reality. Λονδίνο, 1955. Weil, G., L' Europe de XIXe siecle et \' idee de nationalite. Παρίσι, 1946. ΠΡΟ·Ι·ΟΥΣΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ C\apham,
J.,
The Bank of England: Α History. Καίμπριτζ, 1944.
Cohen, W.B., Rulers of Empire: The French Colonial Servίce in Africa. Στάνφορντ (Καλιφόρνια), 1971. Co\\ins, R.O., King Leopold, England and the Upper Nile, 1899-1909. Λονδίνο, 1968. Hobsbawm, Ε., lndustry and Empire: The Making of Modern Eng\ish Society, 1750 to the Present Day. Νέα Υόρκη, 1968. Landes, D.S., The Unbound Prometheus. Λονδίνο, 1969. Langer, W.L., The Diplomacy of lmperialism, 1890-1902. Νέα Υόρκη, 1960. Mitchell, Α., Bismarck and the French Nation, 1848-1890. Νέα Υόρκη, 1971. Robinson, R. και J. Gallagher, Africa and the Victorians: The Official Mind of lmperialism. Λονδίνο, 1961. Townsend, Μ.Ε., The Rise and Fall of Germany's Colonial Empire. Νέα Υόρκη, 1930. ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ Barzun, J., Darwin, Marx, and Wagner. Βοστώνη, 1941.
464
Carr, Ε.Η., Michael Bakunin. Λονδίνο, 1937. Cole, G.D.H., The Life of Robert Owen. Λονδίνο, 1942. Cole, G.D.H., Α History of Socialist Thought, τόμ. Α-Ε'. Λονδίνο, 1953-56. Diehl, Κ., Ueber Sozialismus, Kommunismus und Anarchismus. Ιένα, 1922. Finer, S.E., Vilfredo Pareto: Sociological Writings. Λονδίνο, 1966. Gay, Ρ., The Dilemma of Democratic Socialism. Νέα Υόρκη, 1952. Hayes, C.H., Α Generation of Materialism, 1871-1900. Νέα Υόρκη, 1941. Himmelfarb, G., Darwin and the Darwinian Reνolution. Λονδίνο, 1959. Hofstadter, R., Social Darwinism in Amerίcan Thought. Βοστώνη, 1955. Hughes, H.S., Consciousness and Society. Νέα Υόρκη, 1958. Joll, J., The Anarchists. Λονδίνο, 1964. Lichtheim, G., Marxism: An Historical and Critical Study. Λον δίνο, 1%1. Mayer, G., Friedήch Engels, 2 τόμοι. Χάγη, 1934. Mehring, F., Karl Marx, μετάφρ. από τα γερμανικά. Λονδίνο, 1936. Parsons, Τ., The Structure of Social Action. Νέα Υόρκη, 1937. Ramm, Τ., Die Grossen Sozialisten als Rechts- und Sozialphilo sophen, τόμ. Α'. Στουτγάρδη, 1955. Schorske, C.E., German Social Democracy, 1905-1917. Καί μπριτζ (Μασσαχουσέτη). Stern, F., The Politics of Cultural Despair. Μπέρκλεϋ, 1961. ΑΝΑΖΗΤΗΣΗΣΤΑθΕΡΟΤΗΤΑΣ Blum, J., Lord and Peasant in Russia. Πρίνστον, 1961. Brogan, D.W., France under the Republic, 1870-1930. Νέα Υόρκη, 1940. Carr, R., Spain, 1808-1939. Οξφόρδη, 1939. Ensor, R.C.Κ., England, 1870-1914. Οξφόρδη, 1949.
465 Halevy, D., Pour l'etude de la troisieme Republique. Παρίσι, 1946. Macartney, C.A., The Habsburg Empire. Λονδίνο, 1969. Mack Smith, D., ltaly: Α Modern History. Avv 'Αρμπορ (Μίσιγκαν), 1969. Seton-Watson, C., ltaly from Liberalism to Fascism, 1870-1925. Λονδίνο, 1967. Seton-Watson, Η., The Russian Empire, 1801-1917. Οξφόρδη, 1967. Taylor, A.J.P., The Strίιggle for Mastery ίη Europe, 1848-1918. Οξφόρδη, 1954. Weber, Ε., Peasants into Frenchmen: The Modernization of France, 1870-1914. Στάνφορντ (Καλιφόρνι α), 1977. ΠΡΩΤΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Carsten, F.L., Revolution ίη Central Μπέρκλεϋ-Λος 'Ανζελες, 1972.
Europe,
1818-1919.
Cohen, S.F., Bukharin and the Bolshevik Revolution: Α PoUtical Biography, 1888-1938. Νέα Υόρκη, 1973. Deutscher, 1., The Prophet Armed. Νέα Υόρκη, 1954. Fall, C., The Great War. Νέα Υόρκη, 1959. Fay, S.B., The Origins of the World War, 2 τόμοι. Νέα Υόρκη, 1928-1930. Fischer. F., Krieg der lllusionen: Die deutsche Politik von 1911 bis 1914. Ντύσσελvτορφ, 1969. Fischer, F., Griff nach der Weltmacht: Die Kriegszielpolitik des kaiserlichen Deutschland 1914/1919. Ντύσσελvτορφ, 1961. Joll, J., 1914: The Unspoken Assumptions. Λονδίνο, 1968. Keynes, J.M., The Economic Consequences of the Peace. Λονδίνο, 1919. Liddell Hart, Β.Η., The War ίη OutHne. Λονδίνο, 1936. Mantoux, Ε., The Carthaginian Peace. Οξφόρδη, 1946. Meyer, Α., Political Origins of the New Diplomacy, 1917-1918. Νέα Υόρκη, 1969. Nicolson, Η., Peacemaking 1919. Βοστώνη, 1933. Tucker, P.C., Stalin as Revolutionary, 1879-1929. Νέα Υόρκη, 1973.
466 Vigezzi, Β., L1talia neutrale. Νάπολη, 1966. Watters, F.P., Α History of the League of Nations, 2 τόμοι. Λονδίνο, 1952. Wheeler-Bennett, J.W., The Forgotten Peace: Brest-Litovsk, March 1918. Λονδίνο, 1939. Wolfe, B.D., Three Who Made a Revolution. Νέα Υόρκη, 1964. ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ Borkenau, F., The Communist lnternationa\. Λονδίνο, 1938. Brenan, G., The Spanish Labyrinth. Καίμnριτζ, 1943. Bullock, Α., Hitler: Α Study ίη Tyranny. Νέα Υόρκη, 1962. Deutscher, 1., Stalin: Α Political Biography. Νέα Υόρκη, 1949. Eyck, Ε., History of the Weimar Republic, 2 τόμοι, Καίμnριτζ (Μασσαχουσέτης), 1962. Ga\braith, J.Κ., The Great Crash, 1929. Βοστώvη, 1955. Joll, J., lntellectuals ίη Politics. Λονδίνο, 1960. Kirkpatrick, 1., Mussolini: Α Study ίη Power. Νέα Υόρκη, 1964. Nettl, J.P., The Soviet Achievement. Νέα Υόρκη, 1967. Rothschild, J., East Central Europe between the Two World Wars. Σηάτλ, 1975. Shapiro, L., The Communist Party of the Soviet Union. Λονδίνο, 1960. Taylor, A.J.P., English History, 1914-1945. Νέα Υόρκη, 1965. Thomas, Η., The Spanish Civil War. Νέα Υόρκη, 1961. Thomson, D., Democracy in France since 1870. Νέα Υόρκη, 1969. Waite, R.G.L., Vanguard of Nazism: The Freee Corps Movement ίη Postwar Germany, 1918-1923. Νέα Υόρκη, 1952. Weber, Ε., Action Francaise. Στάνφορντ (Κοvvεκτικούτη), 1962. Werner, R., Die deutschen sozialistischen Exilgruppen in Grossbtitannien. Αvvόβερο, 1968. ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Aron, R., The Vichy Regime, 1940-1944. Λονδίνο, 1958. Deakin, F.W., The Brutal Friendship. Λονδίνο, 1962. Foot, F.R.D., SOE ίη France. Λονδίνο, 1966.
467 Goutard, Α., 1940: La guerre des occasions perdues. Παρίσι, 1956. Holborn, Η., The Political Collapse of Europe. Νέα Υόρκη, 1950. Kogon, Ε., The Theory and Practice of Hell. Λονδίνο, 1950. Langer, W.L. και S.E. Gleason, The Undeclared War, 1940-1941. Νέα Υόρκη, 1953. Lyet, Ρ., La bataille de France. Παρίσι, 1947. Milward, Α., The German Economy at War. Λονδίνο, 1965. Namier, L.B., In the Nazi Era. Λονδίνο, 1952. Reitlinger, G., The Final Solution. Λονδίνο, 1953. Taylor, A.J.P., The Oriqinς nf :IHi Second World War. Νέα Υό()κη, 1962. Werth, Α., Russia at War. Λονδίνο, 1963. Williams, J., The ldes of May: The Defeat of France, May-June 1940. Νέα Υόρκη, 1968. Wiskemann, Ε., Europe of the Dictators, 1919-1945. Λονδίνο, 1966. Wright, G., The Ordeal of Total War, 1939-1945. Νέα Υόρκη, 1968.
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Erlich, Ρ., The Population Bomb. Νέα Υόρκη, 1968. Galbraith, J.Κ., The New lndustrial State. Βοστώvη, 1967. Lerner, Μ., The Age of Overkill. Νέα Υόρκη, 1962. Marcuse, Η., Counterrevolution and Revolt. Βοστώνη, 197-2. Popper, Κ., The Open Society and its Enemies. Λονδίνο, 1962. Shonfield, Α., Modern Capitalism: The Changing Balance of Public and Private Power. Νέα Υόρκη, 1965. Snow, C.P., The Two Cultures and a Second Look: An Expan ded Version of the Two Cultures and the Scientific Revolu tion. Καίμπριτζ, 1965. #
ΝΕΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΙΣΧΥΟΣ
Brzezinski, Ζ.Κ., The Soviet Block: Unity and Conflict. Καίμπριτζ (Μασσαχουσέτη), 1967. Dehio, L., Germany and World Politics ίn the Twentieth Century. Λονδίνο, 1959.
468 Ehrmann, H.W., Politics in France. Βοστώνη, 1968. Fall, Β.Β., The Τwo Vietnams: Α Political and Military Analysis. Νέα Υόρκη, 1967. Fanon, F., The Wretched of the Earth. Νέα Υόρκη, 1968. Halpern, Μ., The Politics of Social Change in the Middle East and North Africa. Πρίνστον, 1963. Henderson, W.O., The Genesis of the Common Market. Σικάγο, . 1963. Hoffman, S. κ.ά., The Search of France. Καίμπριτζ (Μασσαχου σέτης), 1963. Rotberg, R.I., The Rise of Nationalism in Central Africa. Καίμπριτr (Μασ.). 1965. Schwartz, Β., Chinese Communism and the Rise of Mao. Καίμπριτζ (Μασ.), 1967. Worsley, Ρ., The Third World. Σικάγο, 1964.
- .
Βεατρίκη και Δάντης, William'Blake (1757-1827). Αυτός ο πίνακας ανήκει στη σειρά rou,Blake για τη Θεία Κωμωδία (Πινακοθήκη Tate, Λονδίνο).
( .,Ο ι .:ffαχυο:.>.όγοι, Jean F!a�ois Millet (1814-1�75). ·
Επdνω: ο κιθαριστής, του Edouard Manet (1832-1883), Δεξιά: Emile Zola. του Ma net. Παρ· όλο που ο Manet
θεωρείται ·«πατέρας του /μ πρεσσιονισμού», ήταν επί σης και επαναστάτης εναν τίον των παραδόσεων γ λu- · κύτητaς και τεχνητού που κυριαρχούσαν στον 190 αιώ να. Απελευθέρωσε τη ζω γραφική, όπως ο φίλος του ο Zola απελευθέρωσε τη λο. γοτεχνίa (ΜΜΑ, Λού6ρο).
i Χωριατοπούλες, του Gustave Courlet ! (1819-1877).
Το Βαγόνι ·.τρίτης Θέσης, Honore Daumier ϊ1808-1.870).
Το Μάθημα Πιάνού, Henri Matisse. (1869-1954). Ο Matisse, μετέδιδε μια φρεσκάδq προσέγγισης και μια · ζωντάνια γραμμής και χρώματος (Μουσείο Σύγχρονης Τέχνrιr- 1
-Πορτράίτο- της Gertrude Stein του Pablo Picasso (1881-1973). Ο Picasso φαίνεται να έδωσε στο πορτραίτο αυτό της μεγά λης πειραματίστριας της ποίη σης, μερικά στοιχεία της παρα μόρφωσης της μορφής, που χαρακτηρίζουν το έργο και των δύο (Μουσείο Σύγχρονης Τέχ νης).
Τρεις Μουσικοί, του Pablo Picasso.
Νέα Γυναίκα στον · Ηλιο, του Auguste Renoir (18411919). Παρ· όλο που ο Renoir χρησιμοποίησε ιμπρεσσιο νιστικές μεθόδους. τα αποτελέσματα μερικές φορές λίγο έμς,ιαζαν με το έργο άλλων ιμπρεσσιονιστών. Πίστευε ότι, «μια εικόνα πρέπει να είναι κάτι αξιαγάπητο, χαρούμενο και όμορφο».
Balzac, του Auguste Rodin (1840-1917). Ο Rodίn ήταν ο μεγάλος ρεαλιστής της γλυπτικής του 19ou αιώνα. συγκέντρωνε την περισσό τερη προσοχή τους στις λεπτομέρειες του προσώ που, ανεξάρτητα από το πόσο λίγσ κολακευτικό θα ήταν το αποτέλεσμα (ΜΜΑ).
(Jeu de Paume).
Ελαφρό Γεύμα της - παρέάς του Πλοίοί..ι, · Renoir (Philίps Memorial
Gallery).
Πορτράίτό του· Καλλιτέχνη, του Vincent Van Gogh (18531890). Αυτή η αύτοπροσω πογραφία δείχνει 6αθειά σο βαρότητα και έντονη συγκέν τρωση (V.W. Van Gogh).
La Orana Maria, του Paul Gauguin (1848-1903). Ο Gauguin εξεγέρθηκε, όχι μόνο εναντίον της πολυπλοκό- . τητας και του τεχνικού της ευρωπαϊκής ζωής, αλλά και εναντίον του ιδίου του πολιτισμού.
Ηλιοτρόπια σε Βάζο, Van .Gogh. Η πυρετ_ώδης τεχνική φαίνεται να προίκισε τα λουλούδια με ρυθμική κίνη-. ση ν. νν. Van Gogh). Έναστρη ΝΟχ.τα,. Van Gogh.. Aurός ο πί11ακας εκφράζεί εντόνα τιr ,- τόλμηρές αναλήψεις του_ V,είn Gogh, (fv!?uΌέJo Σύγχρονης Τέχνης)., ·
r •.
Η Τελευταία Ματιά στην Αγγλία. του Ford Maddox Brown (1821-1893)
Η Κοιλάδα της Αόστης - Χιονοθύελλα, Χιονοστι
Βάδα, Καταιγίδα, του Joseph Μ. W. Turner (17751851). Η πλήρης απορρόφήση τόu Turner από το φως, το χρώμα, και την ατμόσφαιρα, συντέλεσε στο άνοιγμα του δρόμου για τους Γάλλους ιμπρεσσιονιστές (ΜΜΑ).
Πορτραίτο ενός τζέντλεμαν, του Jean Auguste lngres (1780-1867). Μαθητής του Δαυίδ, ο lngres ήταν αφοσιωμένος θαυμαστής των κλασσικών αρχαιοτήτων. Ε πιρρεάστηκε όμως και από τον ρομαντισμό (ΜΜΑ). Μια Γυναίκα δια6άζει, του Camille Corot (1796-1875). Ο Corot ήταν κυρίως νατουραλιστής, ζωγράφος ζωντανών σκηνών αθωότητας και απλότητας. Συμμε τείχε στην συναισθηματική λατρεία των ρομα..rrικών για τα δάση και τα λι8άδια (ΜΜΑ):
Το Λιμάνι της La Rochelle, Corot (Λού8ρο).
Η Ίρις πλάι σε μια Πηγίϊ-CΙau\e Monet (1840-1926). Ο Monet αποκαλούσε μερικούς από τους πίνακές του «Εντύπωση» (\mpressionJ και σύντομα ονομάστηκε έτσι μια ολόκληρη σχολή ζωγραφικής (Ινστιτούτο Τέχνης του Σικάγου).
ί Ροζ και Πράσινο, του l::.dgar Degas ι (1834-1917). Ο Dega� ήταν ιμπρεσ , σιονιστής στο Βαθμό που τον ενδιέφερε η φευγαλέα κίνηση. Ως θαυμα στής όμως του κλασσικιστή \ngres, έριχνε το Βάρος του στη γραμμή και στην προσεκτική σύνθεση (ΜΜΑ).
Νεκρή φύση, Cezanne. Ειπώθηκε ότι, όταν οι ιμπρεσσιονιστές ζωγραφίζουν μια στί6α άχυρα, φαινόταν φως, αλλά όχι άχυρα. · Οταν ο Cezanne ζωγράφιζε ένα μήλο, φαινόταν τόσο το παιχνίδι του φωτός όσο και το μήλο (ΜΜΑ).
Το Βουνό της Αγίας Βικτωρίας με Υδραγωγείο, του Paul Cezanne (1839-1906). Το τοπίο αυτό υπήρξε πηγή έμπνευσης και πολλές από τις τάσεις τις λεγόμενες «μοντέρνα τέχνη». Η τόσο δομικά ισορροπημένη και αναλογημένη, όσο ένας αρχαίος ελληνικός ναός (ΜΜΑ).
. σύνθεση είναι
Το Γιαπωνέζικο Ντι6άνι, Henri de ΤGulouse-Lautrec (18641901). Ο Τ c,ulouse-Lautrec
Οι Χαρτοπαίκτες, Cezanne.'
Βρήκε την κύρια πηγή έμπνευ σής του στη νυχτερινή ζωή του Παρισιού. Το «Divan Ja ponnais» ήταν ένα γνωστό παρισινό καφέ (ΜΜΑ).
). Το Εγώ και το Χωριό, Marc Chagall (1889αντικεί μενο αναφέρεται στην παιδική ηλικία και νεότητα του καλλιτέχνη στο Vitehsk της Ρωσίας. Το προφίλ στα δεξιά είναι πιθο.νώς του ίδιου του καλλιτ.έχνη (Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης).
Το Τραπέζι, Georges Braque (1881-1963).
Η Εμμονή της Μνήμης, Sa lνador i)a\i (1904-
Γ
rαμπλώ
Γυμνό που κατεοuίνει μια Σκάλα, του Marcl'lel Duchamp (1887-1968). Παράδε,ιγμα της επίδρασης του κινηματογράφου στη ζωγραφική. Το αποτέλεσμα · της εικόνας αυτής προέκυψε απ6 μια σειρά φ�τογρα φιών παρμένων διαδοχικά, τοποθετημένων η μια πάνω στην άλλη για να δώσουν την εντύπωση της κίνησης (Μουσείο Τέχνης της Φιλαδέλφιας).
(3).
Wassily · Kandinsky
(1866-1944)
-σο6φραγμά, Jos€ Clemente Oroico· {1883::1949). Ο Μεξικανός τοιχογράφος Orozco ήταν ένας από τους διασημότερους σύγχρονους ζωγράφους με κοινωνικά μηνύματα. Τα θέματά του ήταν η επαναστατική ζέση, η σάτιρα της αριστοκρατίας και της Εκκλησίας, και η αποθέωση του απλού (!-.'!_θρώπο_υ (Μουσείο Σύ'(_Χj)��η_ς Τέχνης).
{
Γύρω από το Ψάρι, Paul Kleι (1879-1940/
ΘαΧασσά και Γλάροί. John Marin (1870-: 1953). Γεννημένος στη Νέα Υερσέη, ο Marin ήταν προικισμένος αφηρημένος ζωγράφος. Τα αντικείμενά του, άλλοτε αναγνωρίζονται, άλλοτε όχι. Δεν απεικό νιζε τη φύση, αλλά ζωγράφιζε σχετικά με τn φύe1η (Μnιισεί() Σύγχρο �ης_ Τέχνης).
Μικρός Μεγ�λος Πίνακας, Roy Lichtenstein (1923-
Ι
Θερινή διαμονη Νο 2, Robert Ranschenberg (1925� •
•
-
•� •
-
••-..,· •' � .._:: •"
•
).
),
Πράσινα μπουκάλια κόκα-κόλας, Andy
Wart,ol (1931-
).
Cairo, του Frank Siella (1936-
).
