Αιχμάλωτος των Τούρκων (1922 - 1923)

·

J

ΒΑΣΙΛΗ Γ. ΔΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ

ΑΙΧΜΑΛΩΤΟΣ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ (1922 . 1923 )

ΑΘΗΝΑ 1977

Βασίλης Γ. Διαμαντόπουλος Θείρα Μ. ΆσΙας 22-2-1922

ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Στό βιβλίο τουτο διη γουμαι μέρος της ζωης των έλλήνων αιχμαλώτων στα χέρια των τούρκων μ ετα τη Μικρασιατικη καταστροφη του 1 922, βε βαιουμένην από τ11ν προσωπική μου ε μπειρία. 'Έκρινα Όμως σκόπιμο να περιγράψω και την ύποχώρηση και παράδοσή του στους τούρκους του συντάγματος στό όποίο βρέθηκα να ύπη ρετω τότε στρατιώτης, του 180υ πεζικου, Όπως π ροσω πικα την αντιλήφτηκα. Στην πραγματικότητα τό βl βλίο τουτο, κατα τα κύρια μέρη του, γράφτηκε από μένα τό καλο καί ρι του 1 923, Όταν γύρισα από την αιχμαλωσία -και μίλησα και για τα δυο θέματα που περιέχονται .σ' αυτό (την ύποχώρηση τ ου 180υ πεζικου συντά γματος και τη ζωη στην αιχμαλωσία), στό Μαλ λιαροπούλειο θέατ ρ ο στην Τρίπολη . "Όλο τό περιεχόμενο του βι βλίου, τ ούτου απο τελεί αντικειμενικη αλή θεια την όποία με ψυχραι ,μία αντιλήφτηκα και αποτύπωσα ζωη ρα στη μνή ,μη μου. Αιτίες που δεν τ ό δη μοσίευσα έπι τ όσα χρό νια διάφορες Τι μάλλον οΙ γνωστες εκείνων τών -καιρών. 'Αδυναμία σε οΙκονομικα μέσα, έπαγγελ }1ατικες και ύπηρεσιακες απασχολή σεις κατα τη δη μοσιο ϋπαλληλική μου ζωή , ανώμαλες πολιτικές )cai π ολεμικες καταστάσεις κ.λπ. Τώρα που σύντυχαν ευνοϊκώτερες δυνατότηDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

τες, σκέφτ ηκα να τό δώσω στη δη μοσιότητα μετα από προσαρμογη του κειμένου σε άπλη κατανοη τη γλώσσα και με σκοπό να μη μένουν άγνωστες μνήμες τέτοιων συμφορών του γένους μας. Βασίλ ης Γ. Διαμαντόπουλος Στό κείμενο οί χρονολογίες είναι κατα τό πα- λαιό Ι1μερολόγιο που ισχυε τότε και μόνο οί χρο νολογίες επανόδου από την αιχμαλωσία είναι κατα. τό νέο ή μερολόγιο.

Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

Ή Μικρασιατικη εκστρατεία αρχισε με την

απόβαση του έλληνικου στρατου στη Σμύρνη στις 2 Μάη 1 9 1 9 και ελη ξε με την κατάρρευση του στρατιωτικο υ μετώπου στα μέσα Αϋγουστου αρχες Σεπτέμβρη 1 922 με συνέπεια πολυάριθμες απώλειες της εις ανθρώπους δύναμης της στρα τιας ως και με το ξερρίζωμα του εκει έλλ ηνισμου. Στην < Ελλάδα οι νέοι στρατεύονταν σε ηλικί α 2 1 ετους. Στη διάρκεια της Μικρασιατικη ς εκστρατείας , στό τέλος του 1 9 1 9 στρατεύτηκαν οί νέοι της στρα τολογικη ς κλάση ς 1 9 1 9 . 'Έτσι κλήθ ηκαν να ύπη ρετήσουν στό στ ρατό σε ηλικία 20 χρόνων . Σε συνέχεια τόν Μάρτη του 1 920 στρατεύτη καν οί νέοι της στρατολογικης κλάσης 1 920. Αυ τοι κλή θηκαν σχεδόν μόλις είχαν συμπλη ρώσει την ηλικία των 1 9 χρόνων. Και τόν μηνα Ίούλη 1 920 κλήθηκαν γ ια κατά ταξη στο στρατό οί νέοι, που ανηκαν στη στρα τολογικη κλάση του 1 92 1 . Αυτο! δμως τότε μό λις είχαν μπεί στην ηλικία των 19 χρόνων τους . Τό Γενικό Έπιτελείο του Στρατου, π ου γνώ ριζε τις δυσκολίες π ροσαρμογης και αντοχης νέων τέτοιας ηλικίας στη σκληρη στρατιωτικη ζωη και μάλιστα σε εκστρατεία και πόλεμο, διάταξε δπως κατα την κατάταξη αυτων γίνει επιλογη για κατάταξη μόνον του 25 %, στους αλλους δέ, δη λαδη στό 75 %, να δοθεί αναβολη κατάταξής των ένός χρόνου. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

Στην κλάση αυτη ανηκα καί 'γώ. Προσηλθα και μου χορηγήθηκε αναβολη ένός χ ρόνου με την δικαιολογία «ενεκα αδυναμίας εξεως». Τόν έπόμενο χρόνο, τόν 'Ιούλη 1 92 1 , εδωσα τις εξετάσεις μου για τον τρίτο χρόνο στη Νομι κη Σχολη του Πανεπιστημίου της Άθήνας και σύγχρονα, επειδ η ελη ξε ή αναβολη της κατατά ξεώς μου στο στρατό, παρουσιάστηκα στην άρμό δια επιτροπη στο Ναύπλιο, κατατάχτηκα και στα τέλη 'Ιούλη του 1 92 1 βρέθηκ:α στη Μ . Άσία και ύπη ρετουσα σε λόχο πεζικου του εμπέδου συντά γματος του Β' σώματος στρατου. Τό καλοκαίρι 'κείνο ό έλληνικός στρατός μα χόμενος π ροχώρησε, π έρασε το π οταμό Σαγγά ρω και την Άλμυ ρη ερη μο καΙ εφτασε εξω από την "Άγκυρα. Κατα τα τέλη δμως του μήνα Σε πτέμβρη, για να μη αποκλειστεί στ' άξενα αυτα μέρ η απο τις φθινοπωρινες βροχες και τόν χει μώνα, συμπτύχθηκε προς τα πίσω στη όχυρη γ ραμ μη Έσκη - Σεχηρ, 'Αφ ιόν Καραχισάρ, Τσι βρΙλ και πρός τα νότια στόν π οταμο Μαίαντρο. <ο τότε βασιλιας Κωνσταντίνος, κοινοποίησε προς το στρατό διάγγελμα στό όποίο ισχυριζόταν ότι με την π ροέλασή μας πετύχαμε τ ους αντικει μενικους σκοπούς μας (ενώ δλος ό στρατος είχε αντιληφτεί δτι δεν τους είχαμε πετύχει καΙ τουτο γιατι σκοπός της π ροέλασης ήταν ή διάλυση 11 αιχμαλωσία του τ ούρκικου στρατου' τ ουτο δμως δεν κατ ορθώθη γιατι ό τούρκικος στρατός μαχό μενος ύποχώρησε μέχρι της ...Αγκυρ ας χωρΙς να διαλυθεί 11 αιχμαλωτιστεί κατα μεγάλο μέρος του ) Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

και τώρα θα κρατήσουμε τις θέσεις μας λέγοντας πρός τόν εχθρό. «Μολων Λαβέ ». Ό έλληνικός στρατός, ταλαιπωρημένος άπό τ11ν προέλαση και οπισθοχώρηση δπως και άπα γ οητευμένος για τις ασκοπες θυσίες του, τό βασι λικό αυτό διάγγελμα τό δέχτηκε με ειρωνικα σχό λια, γιατι γνώριζε τ11ν πραγματικότητα και γιατΙ εβλεπε δτι θα περνουσε στη Μ. Άσία αλλον ενα χει μώνα σε άπραξία. Τόν χειμώνα αυτόν του 1 92 1 - 1 922 ό στρατός τ όν περνουσε με την συνηθισμένη εκτέλεση ύπη ρεσίας : φυλάκια, συγκρούσει ς στό μέτωπο και στό εσωτερικό με τ ούρκους άτάκτους άντάρτες (τσέτες και ζαμπέκια) Ιδίως στις περιοχες Όδε μησίου και 'Αϊδινίου, καθη μερινα γυμνάσια πρωι και άπόγευμα και σχετικα με καλη διατροφη στ ό κρέας, τυριά, μακαρόνια Κ.λ.π. Ή δυσφορία του στρατου καθως κυλουσαν ο ί μηνες φούντωνε με την άβεβαιότητα ώς πρός τ ό τέλος της εκστρατείας και ή διαίρεση τών άξιω ματικών μας ώς πρός τα π ολιτικα φ ρονή ματά των ηταν πάντα φανερή. Ό αλφα ύπολοχαγός όδηγουσε τό λόχο του σε γυμνάσια διατάζοντας τόν σαλπι χτη να ση μάνει τό εμβατή ριο του « Άϊτου ό γυιός», (βασιλικό π ροσωπολατρικό εμβατή ριο ). Ό βητα ύπολοχαγός σε ίδια περίπτωση στόν ίδιο λόχο διάταζε τόν σαλπιχτη να σημάνει γνω στό. κοινό. εμβατή ριο λέγοντας χαρακτη ριστικα σε άντίθεση πρός τόν αλλο ύπολοχαγό, σαλπιχτή σή μανε τά, τά, τά, εγω μ' αυτό εφτασα στην ..Αγκυρα». Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

'Έτσι φτάσαμε στην ανοιξη του 1 922. Άπό τ ις εφημερίδες Σμύρνη ς και Άθήνας, που φτάναν και στό μέτωπο μάθαινε ό στρατός δτι δεν φαι νόταν πολιτικη λύση σ' αυτό τόν πόλεμο με την Του ρκία του Κεμάλ. Άντίθετα διαδίδονταν ε ϋκολα διάφορες φη μες δπως Π.χ. δτι τμήματα στρατου θ' απο βι βα στουν στόν Πόντο για να χτυπήσουν και απ' εκεΊ τόν εχθρό κ.λ.π. Έπίσης δτι σχηματίστηκε κάποια ανώτερη έπιτροπη αλυτρώ rων έλλήνων, η όποία, στό αδιέ ξοδο που βρισκόμαστε στόν αγωνα κατα της Τουρ κίας του Κεμάλ, πρότεινε στην έλληνικη κυβέρ νη ση , με την π ροτροπη και του Έλευθερίου Βενι ζέλου, αυτοεξορίστου τότε στη Γαλλία, δπως ό στη �v1. Άσία έλληνικός στρατός, ύπό τόν αρχι στράτηγό του Άναστάσιο Παπούλα, ενεργή σει επαναστατικα ώς π ρός την έλληνικη κυ βέρνηση και τόν βασιλια Κωνσταντινο, να ύποχωρήσει από τις γ ραμμες που είχε ώς μέτωπο στα δρια που δ ρι ζε η συνθι1κη των Σεβρων, τα όποια κατα τό πλεΊ στο ιΊσαν από τη φύση τους οχυρά, να ενεργήσει αποστράτευση η λικιων στρατιωτων ικανοποιών τας ενα αιτημα των επιστρατευμένων επι πολλα χ ρόνια στρατιωτων παλαιοτέρων κλάσεων και να. διατηρήσει δύναμη μόνο τ ριων μεραρχιών, που ησαν αρκετες και ίκανες για τη φ ρούρηση του συμπτυγμένου μετώπου και να επιστρατεύσει τους ντόπιους Μικρασιατες ελληνες. 'Όμως δπως διαδόθηκε στό στρατό στη λύση αυτη δεν συμφώνησε η έλληνικη κυβέρνηση και Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

γ ια τουτο δ α ρχιστ ράτηγος Άν. Παπούλας, δ ο ποίο ς είχε δεχτ εί αυτη τη λύση παραιτή θ η κε, με φανερη π ρόφαση την ηλικία του και απ οστρα τεύτηκε. <Η έλλ η νι κη κυβέρ ν ηση δρισε για αρχ ιστρά τ ηγο τ όν στρατηγό Χατζηανέστη Ι. <Η παραίτη ση το υ α ρχιστράτηγου Π α π ούλα, α γι δποιο λόγο εγ ι νε , απαγ οήτεψε ακόμη περ ισ σ ότερο τ ό στρατό ό οποίος ε ίχε α ρ χίσει και να κακοπερνα α π ό απ ό ψ ε ως διατροφη ς τ ου. Τό συσ σίτ ιό του, α ρ χισε να είναι φτ ω χό: τ ό πρωι τ σάϊ, τό μεση μέρι φασό λ ι α ξερα 11 ρύζι 11 μα καρόν ια πολλες φορες σ κ ουλ η κ ι ασμένα και σπανίως κρέας κι ' α υτό κακη ς πο ι ό τ ητας και τό βράδ υ λίγες έληες 11 ρέγγα. Και ακούστη κ ε δτι οί στρατ ιωτες κάπ οιου συν τ άγματ ος π ου τους δίνο νταν συνέχεια βρώμικες ρέγγες για διαμαρτυρία τ ι ς φ ύτεψαν δλες σ τ ό χωμα . οι ξ υ π όλη τ οι στρατ ιωτες α ρχισαν ν α π λ η θαί-

1. Αύτα τα περι εΠΙΤP01Γ�ς &:λυτρώτων και σχέδιο uποχώ ρησ"l)ς του στρατου μας στα ορια που καθόριζε "f] συνθ'�κη των Σεβρων, με επcι.νιΧσΤCΙυη του στpcιτoυ uπο τον άρχιστριΧτηγο , Αν. Παπούλαν μου τα βεβαΙωσε κοnόπιν έοω στ�ν 'Aθ�να ό , , lT , ) Ι ωα'l'lης ι "'� , " αειμ'lΎ)στος γιατρος ,,-,ιωτ"1)ς, εγκριτος ","ωνσ Ιπολ'ιτης και όπo�oς �τα'l μέλος T�ς επιτpoπ�ς α.ύτ� ς , χρημιΧτισε δε κα.ι uποuργος Παιoε[cι.ς κcιτα τ"ην επcινιΧστcιση Πλαστ+ιpcι - Γο νατα το 1922, παραιτ+,θηκε ομως γιατι οιαφώψl)σε για τ�ν εχτέ λεση τότε των �ξη, Γούναρ"1), Στράτου, Πρωτοπαπαδάκη, Θεο τόκη, MπαλτατζΎj και XατζηlΧνέστη που κιχταοικάστηκο:ν σαν ύπεύθυ'lοι και �νoχoι της MικpασιlΧτικης καταστpoφΎjς. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

νουν και οί λόχοι δεν εφοδιάζονταν από την Έπι μελητεί α με καινούργια αρβυλα. Κατά. μηνα Μάη θ ακανε επιθεώρηση του συν τάγματός μας ό στρατηγός Άνδρέας Πλατης. τη ν όρισμένη Ι1μέρ α παρατάχτηκε τό σύνταγμα κατα λόχους. Ό επιλοχίας του πρώτου λόχου Νικ. Γα βαλας εκρινε σωστό να μη παρατάξει τους στρα τ ιώτες που δεν είχαν αρβυλα 11 είχαν ξεσχισμένα. 'Όταν δμως, εφτασε ό διοικητης του λόχου λο χ α γός Όδυσσέας ΣκαναβηςΙ και αντιλήφτηκε δτ ι στη παράταξη δεν ήταν παρα μόνο ή μι σ η δύναμη του λόχου ρώτησε τόν επιλοχία : που ειναι οί αλλοι στρατιώτες ; Κ αι κεινος του ανάφερε δτι έπειδη είναι «ανυπόδη το ι » εκρ ινε πιο σωστό να τ ους αφήσει στό θάλαμο . Ό λοχαγός θύμωσε και διάταξε να παραταχτουν ολοι οί στρατιωτες και οί «ανυπόδητο ι » γιατι αυτη την πραγματικη κ α τάσταση του στρατου πρέπει ν' αντιληφτει ό στρα τηγός. Κα ι αυτό εγινε. 'Όταν α ρχισε ή επιθεώρηση ό στρ ατηγός περ νου σε βιαστικα μπρος από τη . παράταξη ρίχνοντας 1. Λεβεντόκορμος &ντρας πολΟ συμπαθης και' μ' �ξυπνη φυ σιογνωμία. Κατάγονταν ιΧπο την Κων Ιπολη XIΧt είχε ιΧποφοιτήσει άπο τη Σχολ,η Ευελπίοων Άθ'1jνων το �τoς 1 917. Είχε τ�ν πεΤριχ των μαχων του ευρωπα'ίκου πολέμου στο Μαχεοονιχο μέ τωπο κσ,t του πολέμου στη Μ. 'Ασία. Είχε τριχυματιστεΤ στο κεφOCλι στη μάχη του Καλε - Κρότο, νοσηλευτηχε στο νοσοκομεΤο σαράντα πέντε μέρες, χωρr.ς να οεχτεΤ να πάρει &οεια, γίιρισε πά.λι στο μέτωπο.


ματιές . Συνέβη δμως τουτο. Δεκανέας του λόχου, μου τόν επιασε άπό τό μανίκι της στολης του και τόν σταμάτη σε, λέγοντάς του : «Στρατηγε τι θα. γίνει ; κακοπερναμε, πολλοι στρατιωτες είναι ξυ π όλητοι, άνήκω στην κλάση του 1 9 1 7, υπη ρετω, πέντε χρόνια χωρις να εχω πάρει αδεια !». Ό' στρατηγός μουρμούρισε κάτι, άπαγ κ ιστρώθηκε άπο τό χέρι του δεκανέα και προχώρησε. Άσφαλως δμως θ' άντιλήφτηκε σε ποια ψυχι κη κατάσταση βρισκόταν ό στρατός και ώς πότε. θα κρατουσε ή υπομονή του . Κατα τό μηνα Ίούνη 1 922 αρχισε να σχηματί-· ζεται άπΩ στρατιωτες δλων των μονάδων της στρα τιας Μ. Άσίας μία νέα στρατια ή όποία θ' άπο βι βαζόταν στη Θ ράκη , δπως μαθεύτηκε, και θα επι χειρουσε επίθεση για να καταλάβει την Κων Ιπολη και ετσι να εκβιαστεί κάποια λύση τερματισμου. του πολέμου . Πράγματι ή στρατια αυτη άπο βι βάστηκε σΤΤ1 Θράκη και παρασκευαζόταν για την επίθεση . Ο ί Άγγλογάλλοι δμως, οί όποιοι είχαν άρμοστίες, στη Κωνστ Ιπολη και στρατιωτικες δυνάμεις, δή λωσαν δτι αν επιχειρηθεί τέτοια επίθεση τα έλλη νικα στρατεύματα θ' άντιμετωπίσουν τα δικά τους. Κατόπιν αυτη ς της δήλωσης των Άγγλο - Γάλλων δεν επιχειρή θηκε ή σχεδιασθείσα έλληνικη επί θεση. Άπό την ενέργεια αυτη δμως στη Μ. Άσία ό· στρατός μας άποδυναμώθηκε κατα τη δύναμη που. εφυγε άπ' εκεί και πηγε στη Θ ράκη . Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

Στο νότιο μέτωπο κατα το μηκος του ποταμου Μαίαντρου τα φυλάκια μας κατάντησαν να είναι 'το. ενα απο το αλλο σε απόσταση τριων, τεσσά ρων, πέντε η και εξη χιλιομέτρων. Ό λοχαγός μου μ' εγραψε και μένα στη κα

τάσταση των στρατιωτων που θα στέλνονταν απο το σύνταγμά μας σ' αυτΊΊ τη στρατια της Θρά κης και επρόκειτο ν' αναχωΡι1σουμε κcπα το πρω το δεκαήμερο του Ίούλη για τη Σμύρνη και απ' εκει ατμοπλοϊκα στη Θράκη. ΤιΊν νύχτα της 1 ης 'Ιούλη όρίστηκα υπηρεσία αρχιφύλακας νυχτερι νου φυλακείου στο πλέον επικίντυνο σημειο της περισχης του συντάγματός μας. 'Έταξα τους σκοπους σε τρία σημεια, τριγω νικα και στο κέντρο του τριγώνου παράμενα με τους υπόλοιπους αντρες και κάθε δυο Cδρες εκανα την αλλαγη των σκοπων. Κατα ωρα μιση μετα τα ,μεσάνυχτα ακουσα απο αρκετη απόσταση μέσα σε παρακείμενο ρέμα χείμαρρου το θόρυβο που εκαναν τα βήματα στρατιωτων της περίπολου που ερχόταν για εφοδο, δπως το γνώριζα. Στράφηκα προς τη θέση του σκοπου που επρεπε να υποδε χτει την περίπολο, σε απόσταση 20 30 μέτρα από τη θέση μου, αλλα δεν τον εβλεπα δρθιο. Και επειδη ή περίπολος πλησίαζε, εσπευσα στο σημειο -της σκοπιας, δπου είδα τον σκοπό ξαπλωμένο. Πριν δμως ν' ασχοληθω μ' αυτον σταμάτησα με την αναφώνησή μου «"Αλτ»- την περίπολο και ζή 'τησα να μου δοθει το σύνθημα, το όποιο και μου <δόθηκε και ή περίπολος, πλησίασε, περίτρομη -


δμως, γιατι έπειδη ακουσε τη φωνή μου, αρχιφύ λακα και οχι σκοπου, ύπόθεσαν δτι θα είχαμε έχθρι κη προσβολη και δτι θα είχαμε απώλειες. Σκύψαμε αμέσως στόν ξαπλωμένο σκοπό τον κινήσαμε και αυτός ξύπνησε! Άποδείχτηκε, δτι είχε αποκοι μηθει, χωρις να σκεφτει τους κιντύνους. <Η περί πολος παράμεινε κοντά μας μιση ωρα και εφυγε να συνεχίσει την εφοδό της στ' αλλα φυλάκια. Στις δύο (2) ή ωρα μετα τα μεσάνυχτα αλλαξα τους σκοπους και μετα από λίγο περιηρθα τις θέ σεις των και βρηκα τόν ενα να κοιμαται ορθιος με στηριγμένο τό πρόσωπό του στ' δπλο του. 'Ύστερα και απ' αυτό τό επεισόδιο μου ηταν αδύνατο να ήσυχάσω και κατα περισσότερο λόγο να κοιμηθώ. 'Έτσι δπως ξαγρυπνουσα, ετρωγα καμια ρόγα σταφύλια που από νωρίς, δταν πήγαμε στη θέση του φυλάκιου είχαν κόψει οί στρατιώτες άπό πα ρακείμενο αμπέλι. 'Όταν αρχισε να φέγγει εγειρα τό κεφάλι μου στό γυλιό μου και από την κούραση κλεισαν τα μάτια μου. , Αμέσως σχεδόν ξύπνησα από τό θρόϊσμα φύλ λου που επεφτε από δέντρο. Τότε σκέφτηκα σε ποια ύπερένταση είχαν φτάσει τα νευρα μου. "Οταν πια εφεξε, φύγαμε για τό λόχο μας. Κα θώς βάδιζα, ενοιωσα να κόβονται τα πόδια μου και άδιαθεσία. Στό λόχο ζήτησα άπό τό νοσοκόμο να με θερμομετρήσει. 'Αποδείχτηκε δτι είχα πυ ρετό 390. Με μετάφεραν αμέσως στό αναρρωτήριο του Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

συντάγματος δπου και ν οσηλεύτηκα ε να μη να. ·0 γιατρός λοχαγός Βατσινέας και ό βοη θός του λο - χίας Χρηστέας εϊπα ν , δτι επασχα από γαστ ρικό· πυρετό. Τό 390 διάρκεσε δέκα τρείς μέρες, τις ύπό λοιπες εμει να στό αναρ ρωτή ριο για η) ν ανάρ ρω-· σή μου . Έ νω ν οσηλευόμου ν , στις αρχες του Ίούλ η ή αποστολ η πρός τη Θράκη εφυγε, ε νω εγω λόγω, της αρρώστιας μου αυτης παράμειν α στη Μ. 'Ασία. "Όταν βγηκα από τ ' α ναρ ρωτήριο στις 30 Ίού λη, τό σύνταγμα μου χορήγησε φύλλο πορείας για τη Στρατιωτικη Διοίκη ση που εϊχε εδρα τό Άϊδί νι, δπου, σα ν σπουδαστης της Νομι κ ης που η μουν, θ' αν αλάβαιν α ύπηρεσία γραφέα στό δικα στικό τμη μα της Διοίκηση ς . Αυτό με φχαρίστη σε. αφου στό έξη ς από στρατιώτης μάχιμου λόχου, θα. ύπη ρετουσα σε γραφείο . Αυτα δμως τα περιστα τικά, που ή ρθαν κατα τύχη και με ρίξα ν στη δύ ναμη του 1 80υ πεζικου συ ν τάγματος, συ ντέλεσαν με τη ν κατάρρευση της Στρατιας Μ. Άσίας ν α. παραμεί νω αίχμάλωτος στους τούρ κ ους.


ΈΠΙΘΕΣΗ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΝΑΖΛΙ-ΟΡΤΑΤΖΑΣ Στι ς 2 Αϋγουστου 1 922 σιδ /κα εφτασα στο Άϊδί νι, παρουσιάστηκα στό εκεί Φρουραρχείο και ανά λαβα ύπη ρεσία στο δικαστικο γραφείο της Στρα - τιωτικης Διοίκη σης, του όποίου προϊστάμενο ς ήταν ό λοχαγό ς της στρατιωτικης δικαιοσύνης Γιαλιτάκη ς. Γνωρίστηκα με αλλου ς συναδέρφου ς και τη νύχτα τη ς μέρας κείνης δπως και της έπό μένης 3ης Αϋγουστου κοιμήθηκα στο προαύλιο του χτιρίου που στέγαζε τη Στρατ. Διοίκη ση , δπως ήταν καλοκαίρι, ξένοιαστος από νυχτερινη ύπη ρεσία σε φυλάκια και περίπολα που περνουσα ώ ς τ ότε. <Η ξενοιασ ι α δμως αύτή , τέλειωσε πολυ σύν τομα. Τις πρωϊνες d)ρες της 3ης προ ς 4η ς Αϋγου στου σή μανε ή σάλπιγγα συναγερμό. Πεταχτή καμε απ' τον υπνο μας και έτοιμαστήκαμε με το ν όπλισμό μας. Μας ανακοινώθηκε αμέσως δτι στον τομέα Ναζλι - Όρτάτζας, ανατολικα του ΆϊδιvίOυ τούρκικος στρατος επιτέθηκε ανάτρεψε τι ς εκεί όλι γάριθμες δυνάμεις μας και εισχώρησε στο από μας κατεχόμενο εδαφο ς . 'Όμως μάθαμε κατόπιν, στο. ση μείο αύτο οί στρατιωτες των φυλακίων έλληνικων και τ ούρκι κων στις δυο. δ χθες του ποταμου Μαίαντρου, οΙ μεν απέναντι των δέ, ύπη ρετουσαν ο ί ίδιοι πολυ καιρό και κατα κάποιο τ ρόπο είχαν μεταξύ των συνεννοη θεί και δεν εΙχαν αιτίες να χτυπιουνται. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

ΕΙχαν πιάσει φιλίες, συναντιωνταν στα ν ερα του ποταμου, δπου κατέ βαιναν για τις ανάγκες των, τα λέγανε μεταξύ των και ζουσαν ετσι κάπως ει ρηνικα και φιλικά. Τι ς τελευταίες μέρες του Ί ούλη ο ι του ρ κο ι στρατιωτες εΙπα ν στους δικούς μας δτ ι αυτοι φεύ γ ουν και δτι θα του ς αντι κ αστα στή σο υ ν στ ρατιω τ ε ς αλλων τμη μάτων και συνεπως ν α προσέξουν και ν α μη επιχειρή σου ν τα καθη μερι ν α κατα τι ς ώ ς τότε συνήθειές τους, μήπως ο ι νέοι και αγνω στοι τουρκοι στρατιωτες τους χτυπήσουν. Άποδείχτηκε δτι ή α ντικατάσταση των τούρ κικω ν δυνάμεων εγι νε με αλλες ενισχυμέ νες για να γίνει ή επίθεση που εκδηλώθηκε τη ν 3η πρό ς 4η Αϋγουστου . Ο Ι τούρκικες δυνάμεις προχώρη σαν αρκετα σε βάθος πρ ό.ς τό 'Αϊδί νι, κατέλαβαν αρκετο τμή μα τής σιδΙκή ς γραμμής αλλα συγκρα τήθηκαν από τις δικέ ς μας δ υνάμεις, μέχρι ς δτου ή ρθαν από τη Σμύρνη στρατιωτικες ενισχύσεις και τη ν Ι Ι η Αϋγουστου εγινε α ντεπίθεση και απω θήθηκαν ο ι τουρκοι σε βάθος του δικου τους εδά φους, μέχρι τής περιοχής τή ς πόλης Δενισλή . Έκ τω ν υστέρων αποδεί χτηκε δτι ή επίθεση αυτη των τούρκω ν εγινε για αντιπερισπασμό (δπως λέγεται στη στρατιωτικη ταχτικη) και απασχό ληση των έλληνικων στρατιωτ ικων δυνάμεων, για τι οι τουρκοι επρόκειτο ν α ε νεργήσουν την γενικη επίθεσή των στό μέτωπο του ' Αφιόν - Καραχισάρ. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

ΕΠΙΘΕΣΗ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ΣΤΟ ΜΕΤΩΠΟ ΤΟΥ ΑΦΙΟΝ ΚΑΡΑΧΙΣΑΡ Τι1ν 1 3 Αϋγουστου την περάσαμε ησυχα και τ ό βράδυ κοιμ η θήκαμε ξένοιασνοι, γιατι από τΙς. 3 μέχ ρι 1 2 Αϋγουστου είμαστε σε διαρκη επιφυ λακη και άϋπν οι. Τίς πρωϊνες d)ρες ξημερώνοντας. ή 1 4 Αϋγουστ ου, δπως κο ιμώμουν στ η ν αυλη τ ου χ τιρίου της Στ ρατ. Διοίκησης, ξύπνησα με τ ό κου δούνισμα τηλεφώνου που ηταν εκεΤ κοντα και ά κουσα τ όν τηλεφωνητη ν' απαντ ά : Τί; εγκαταλεί φ τει τ ό Άφιόν ; Ή είδηση βεβαιώθηκε και δια δόθηκε αμέσω ς στό στρατό και τους κατοίκους της πόλης Άϊδίνι . 'Όλοι είχαμε τ ην αίστηση δτ ι φεύ γουμε όριστικα άπό τη Μ. Άσία. πως δμως θα γίνει αυ τη ή φυγή ; Και τ ι συνέπειες θα εχει γε νι κα και για τ όν καθένα μας ; Οϊ ελληνες κάτοικοι της πόλης Άϊδίνι αμέ σως άρχισαν να. έτοιμάζονται για να φύγουν μαζι με τ ό στ ρατ ό 11 και πριν απ' αυτ όν. Μάζευαν σε μπόγους τα πράγματά των, ρουχισμό και άλλα και τους σώριαζαν στό σιδη ροδρομικό σταθμό, με την ελπίδα δ τ ι θα κατ όρθωναν να τ α πάρουν μαζί τ ους. Άπό τη ν έπομένη, ενω ακόμη δεν είχε δοθεί καμια διαταγη για σύμπτυξη και υποχώρηση, αί ελληνες κάτοικοι της πόλη ς Άϊδίνι ώς και άλλοι χ ριστιανοί, ανέβαιναν στ ους σιδη ροδρομικους συρ μου ς που αναχωρουσαν για τη Σμύρνη , παρατών τας στό χωρο του σταθμου τ α υπάρχοντ ά τους καΙ Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

το χειρότερο βάζοντας φωτια στα σπίτια των για να μη τα βρουν ακέραια οί τουρκοι. Προσπάθειες στρατιωτικών τμη μάτων να σβύ ·σουν τι ς πυρκαγιε ς δεν εφερναν κανένα αποτέλε -σμα. Συνέπεσε να εχει κατέβει στη Σμύρνη για να λάβει μέρος σε διαγωνl σμο εισαγωγ ης μαθητών στη Σχολη Ευελπίδων ό στρατιώτης γραφέας του στρατοδικείου Άϊδινίου Βαγγέλης Σταμάτης. Έπέ 'στρεψε στο Άϊδίνι μετα τις 1 4 Α ϋγουστου, σταν είχε πλέον γνωστει ή κατάρρευση του μετώπου στο Άφιον Καραχισαρ και ή ύποχώρηση του στ ρα τ ου μας . Άπ' σ σα δε εΙχε αντιληφτει κατα την πα ραμονή τ ου στη Σμύρνη και κατα τη διαδρομη -της έπιστ ροφης του στο Άϊδίνι, μας πληροφόρησε -στ ι ό στρατός μας εχει διαλυθει, φεύγοντας προ ς -τη θάλασσα και το χειρότερο στ ι οί στρατιώτε ς «πετουν τα σπλα τους». Δεν θέλαμε να πιστέψουμε αυτή τη φοβερη -πλη ροφορία. Πώς ήταν δυνατό, στρατιώτες που βρίσκονται σ' έχθρικη χώρα, που την πατρίδα -τους προς την όποία θα έπέστρεφαν τ ην χωρίζει -θάλασσα, να πεταν τα σπλα τους στα όποια, κα ι ,μόνο μπορουσαν να έλπίζουν για την ασφάλειά του ς ; 'Άν αυτο ήταν αλήθεια, τουτο σή μαινε στ ι 'παραδίδονταν στον τυχόντα έχθρό, στου ς αντάρτε ς -τούρκους fι τους φανατισμένους τούρκους χωρι χούς . Ό χώρος του σιδη ροδρομικου σταθμου Άϊδι

-νίου, π ου ήταν τόσο ευρύχωρος ωστε μπορουσαν Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

να σταθμεύου ν 11 ν α κινουνται σύγχρονα πέντε σιδη ροδρομικο ι συρμοί, είχε γεμίσει απο τους μπόγους που παράτη σαν εκεί φεύγο ν τας ο ι ελλη νες κάτοικοι Άϊδινίου και της περ ιοχης και οί πυρκαγιες στην πόλη συν εχίζο ν ταν παρα τις προ σπάθειες στρατιωτών να τις σταματήσουν. Στις 22 Α ϋγουστου λοχίας του Γενικου Στρα τηγείου εφερε απο τη Σμύ ρνη τη δια1αγη υπο χώρησης τών προς το ν Μαί ν ατρο στρατιωτικων δυ ν άμεων και ή όποία θ' αρχιζε την 24ην Α ϋγου στου ήμέρα Τετάρτη. ΟΙ στ ρατιωτ ικες δυνάμεις . που κ ατείχα ν τΙς :. πέραν και αν ατολικα απο τ' Άϊδίνι θέσεις ητοι τμήματα του 180υ πεζικου συντάγματος, ενα τά γμα του 3 10υ πεζικου συ ν τ άγματος το όποίο κα τείχε το ν τομέα της Όρτάτζας και μια πυροβολαρ χία βαρέος πυρο βολικου ή όποία βρισκόταν στ11ν περιοχη Μπουλαν τάν, βράδυναν τη ν π ρος το ' Αϊδί νι σύμπτυξή τους, γιατι τα βαρυα πυροβόλα δεν ήταν ε ϋκολο να μετακινηθου ν , και για τουτο τε λικα παρατήθηκα ν εκεί, αλλα κυρίως γιατι τα τμή ματα αυτα στη\. υ π οχώρησή τους προσβάλλονταν ·απο ατάκτους τούρκους αν τάρτες και αναγκάζον ταν ν α μάχο ν ται. Κατόρθωσαν δε να συγκεντρω eOUV εξω απο το Άϊδί νι τ11 ν ύχτα τΊΊς 24η ς προ ς η1 ν 25η ν Α ϋγουστου . <ο στρατιωτικος διοικητης συ ν τ Ιρχης Ζεγκί νης ξέδωκε διαταγη υποχώρηση ς εκείθεν προς τ ην Σμύρνη την 25η Α ϋγουστου ώ ς ακολούθως : <Η στρατιωτικη διοίκηση με το επιτελείο της, το τάγμα του 310υ πεζικου συ ν τάγματος, οι αξ ιωDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

ματικο ι και οι αντρες του εγκαταλειφθέντο ς βα ρέο ς πυροβολικου ώς και τό π ροσωπικό μερικων αλλ ω ν υπη ρεσιων θ' αναχωρουσαν με σιδη Ρ Ικό συρμό ό όποιος θα ξεκινουσε τό π ρωι της 25η ς Αϋγουστου. Τό 180ν σύνταγμα, του όποίου διοικητη ς ηταν ό συνταγματάρχης Θεοδώρου θα υποχωρουσε πε ζοπορικα και κατα την πορεία του θα συμπαρά σερνε τμη ματικα τις πρό ς τόν Μαίαντρο και την περιοχη τ ων Σωκίων δυνάμεις μας. Άνάφερε δε 11 διαταγη αυτ η (Όπω ς Όριζε ή δια1αγη του Γενι κου Στρατηγείου ) Ότι Όλα αυτα τα τμή ματα θαφτα ναν στό Τουρμπαλι (Όπου σιδη ρ Ικό ς σταθμό ς με διακλάδωση των δύο σιδηρ ικων γραμμων πρό ς Άϊδίνι και Όδεμή σι ), Όπου θα ένουντο 1 ) με την 2αν Μεραρχία (τη ν όποία διοικουσε ό συνταγμα τάρχης Στ υλιανός Γονατας ), ή όποί α περιλάμβανε και τα δύο αλλα τάγματα του 31 ου συντάγματος, 2 ) με το εμπεδο σύνταγ μα του Β' σώματος στρατου (δ ι οικητης συντ Ιρχης Φ ιφης ) και 3) με τμήματα χωροφυλακης, οί όποιες Όλες αυτε ς οί δυνάμεις θα ϋποχωρουσαν δια της πεδιάδας του Κάϋστρου (ποταμου ) . Έκεί στ?! Του ρμπαλί, Όριζε ή διαταγη του Γενιι<οΙ; Σ � ρατηΎεί oυ ρα παράμεναν Όλες αυτες οΙ δυνάμει ς και θό. ξασφάλιζαν τι ς πρό ς Σμύ ρνη και Έρυθραία διόδους. Ό στρατιωτικός διοικητη ς συ νταγματάρχης, Ζεγκίνης με διαταγή του Όρισε όνομαστ ικα δέκα στρατιωτες να τόν ακολουθουν και να βρίσκοντα πάντα υπό τις α μεσες διαταγές του, για να χ ρη σ ι μοπο ιουνται ώς αντιγραφείς των διαταγων του πρό ς '


τα τμή ματα . Μετ αξυ των δέκα αυτω ν στρ ατ ιωτ ων ή μουν και γω και για του το κατέχω, δλε ς τις λε πτομ έ ρειες τ η ς υποχώρη σής μας, μέχρ ι της αιχμ α λωσία ς μας και κατ' ανάγκ η και τα της αιχμαλ ω σία ς στ ην όπ οία εζη σα στ ην Το υρκ ία μέχ ρ ι τη ς 6 ης Άπρίλη 1 923 .



Υ ΠΟΧΩΡΗΣΗ ΠΡΟΣ ΣΜΥΡΝΗΝ ΤΟΥ 1 80υ ΠΕΖ. ΣΥΝΤ jΜΑΤΟΣ Κ.λ.π. ΣΤΡΑΤ. ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΩΝ ΤΟ πρωι της 25 Α ϋγουστου επιβιβαστήκανε σε ά μαξοστοιχία τα τμή ματα που ό ριζε ή διαταγη και αναχώρησαν. την ιδια μέρα και (κατα ωρα 31/2 μ.μ. εφτασαν στο σιδη ρ /κο σταθμο Τζελάτ, δεύ τερο σταθμο απο Τουρμπαλι προς Άϊδίνι. Μόλις στάθμευσε ή άμαξοστοιχία το εκεί έλληνικο στρα τιωτικο φυλάκιο μας π λη ροφόρησε ότι απο Φρες 10 - 1 1 πρωϊνη ς εβαλε κατα του Τουρμπαλι ενα 11 δύο πυρο βόλα. Άλλα και μεις πλέον ακούγαμε τον κρότο των βολων πυροβόλου. ·0 διοικητΊ1ζ Ζεγκίνη ς εσπευσε στο εκεί στρατιωτικο τηλέφωνο: και μίλησε με τον στο Τουρμπαλι τηλεφωνητη ό όποιος του ε Ιπε ότι ε,κ εί βρισκόταν μόνο το εμπε δο σύνταγμα πεζικου Β' σώματος στρατου και; δύναμη χωροφυλακης. Συνολικη στρατιωτικη δύ-; να μη 2. 500 αντρες ύπο τόν διοικητη συνταγμα τάρχη Φιφη και ότι απο ωρας 1 0 πρωϊνη ς βλή θηκε απο εχθρικο πυροβολικο και διαλύθηκε' πρόστεσε δε ό τηλεφωνητη ς «κ' εγω αυτη τη στιγμη παίρνω το τηλέφωνο και φεύγω, γιατι οί του ρκοι μπηκαν στο Τουρμπαλί ». Τότε ό διοικητης Ζεγκίνης με το επιτελείο το υ π η ρε την απόφαση όπως όλη ή δύναμη που μετα φερόταν σιδηρ /κα παραμείνει εκεί στο Τζελατ και ή άμαξοστοι χία να επιστρέψει στο Μπαλατζικ και Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

παραλάβει απ' εκεί και μεταφέρει το συ ν τομώτε-· ρ ο τό πεζοπορικα ύποχωρουν 1 80ν πεζικό σύν τα γμα. Αυτο και εγινε· μείν αμε εκεί τη ν ύχτα της 25 προ ς 26 Αί5γουστου και ή άμαξοστοιχία με περισ σότερε ς διαδρομε ς που εκαν ε όλη τη ν ύχτα μετά φερε στό χώρο αυτόν που σταθμεύαμε όλε ς τι ς δυν άμεις, ωστε το πρωι 26 Αί5γουστου ήσαν εκεί συγκεντρωμένα : Ή στρατιωτικη διοίκηση, τό 1 80ν πεζικό σύν ταγμα, αξιωματικοι και στρατιώτες του βαρέος πυροβολικου που εγκαταλείφτηκε στο Μπουλα ντάν , ύπό τόν λοχαγό Ο ικον ομίδη , μια ή μιλαρχία ίππικου μια πυρο βολαρχία (4 πυρο βόλα ) πεδινου πυρο βολικου ύπο τον λοχαγό Παπανικολάου, ουλα μ ός (δύο πυροβόλα, τό ενα άχρηστ ο λόγω βλά βης) ό ρειβατικου πυροβολικου ύπο τον αν θυπο λοχαγό Λιούμπη , ενα τάγμα τ ου 3 1 0υ πεζικου συν τ άγματος ύπο τον ταγματάρχη Κ. Παπαδόπουλο, μι α διμοιρία τηλεγραφητών και όλη ή δύναμη χω ροφυλακης που εΙχε διατεθεί στη περιοχη Μαίαν τ ρου - Άϊδιν ίου. <Η όλη δύναμη σε άντρες κατα βεβαίωση σε μένα τ ου λοχία του επιτελείου Γιώρ γ ου Κων σταντινίδη ήταν 4.995 άντρες με πλή ρη όπλισμό και π ολεμοφόδια και έξη ν τα (60 ) πολυ β όλα. Στη διάρκεια της ν ύχτας 25 πρός 26 Αί5γου στου που γινόταν ή συγκέν τρωση τών δυν άμεων , έπειδη , ή πρός Τουρ μπαλι τηλεφωνικη συγκοινω νία Τι ων κομένη , ό διοικητης Ζεγκίνης διάταξε και κιν ήθηκαν για την αποκατάσταση της τηλεφωDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

νικης συγκοινωνίας μόνον δέκα στρατιώτες τηλε γραφητες με συνοδεία είκοσι εξη (26 ) στρατιω τών πεζικου με επι κεφαλης λοχία. Αύτοι δμως καθως προχώρησαν μέσα στην πεδιάδα σε θέση κάπως δασωμένη, συμπλάκηκαν με ατάκτους τ ούρ κους και πολεμουσαν δλ η τη νύχτα, χωρις να μπο ρέσουν να π ροχωρήσουν και γι' αύτο υποχώρη σ αν. Ξημέρωσε ή 26η Αϋγουστου μέρα Παρασκευη και ή συγκέντρωση Όλων τών στρατιωτικών δυνά μεων είχε πραγματοποιηθεί, ακολουθουσε Όμως και πληθος πολιτών, οί όποίοι παρατουσαν τις π ό λεις και τα χωριά των και κατέβαιναν προς την Σμύρνη υπό την προστασία του στρατ ου, ελπίζον τας σωτη ρία ! <Η διοίκηση εστειλε π ρος τα μπρος για ανα γ νώρ ιση μόνο μια δ ιμοιρία υπο τον ανθυπ Ιχαγο Σέρ βο . Καθως Όμως ή διμοιρία π ροχώρησε συνάν τησε αντίσταση και επ ε ιδη απέναντί μας φάνηκαν 'Και λίγοι τ ουρκοι καβαλλάρηδες στάλθηκαν ακόμη δυο λόχοι απο το τάγμα το όποίο διοικουσε ό τα γματάρχης πεζικου Βαμβακόπουλος. <Η δύναμη αυτη μαχόμενη προχωρουσε, εβα λε δε μερικες βολες και το πυροβολικό μας με τις όποίες ανάγκασε σε φυγη τους τούρκους καβαλ λ άρ ηδες. <Η Όλη φάλαγγα έτοιμάστηκε για πορεία προς το Τουρμπαλί, ή άμαξοστοιχία δμως μέσα στην όποία ησαν τραυματίες, ασθενείς και βοηθητικες -υ πη ρεσίες θα παρέμεινε στο ση μείο που εΙχε σταDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

θμεύσει και θαρχόταν στο Τουρ μπαλι αφου κα τ αλάμβανε αυτο ό στρατό ς . Κατα το μεση μέρι και πριν να ξεκινήσει ή κύ ρια φάλαγγα είδαμε αεροπλάνο (πρcφανώ ς έλλη ν ικό ), το όποίο πετουσε με κατεύθυνση από Σμύρ νη προς Άϊδίνι σε μεγάλο ϋψος . Κανει ς δεν αντι λήφτηκε α ν μας εριξε τ ίποταΙ. Κατα. ωρα l1f2 μ.μ. ή φάλαγγα ξεκίνησε και βάδιζε σε δρόμο π ρΟ.ς τους π ρόποδες τών βουνών αριστερα της σιδη ροδρομικης γραμμης. Οί πλα γιοφύλακές μας βάδίζαν, ή π ρος τα δεξια της φά λαγγας επι τη σιδ ικης γραμμης ή δε πρό ς τ' αρι στερα της φάλσ;tγας έπι της πλαγια ς τών βουνών. Κατα την πορεία ή προ ς τ' αρ ιστερα πλαγιοφυ λακη συμπλάκηκε με ατάκτους τούρκους και ώ ς εκ τούτου ή πορεία μας επιβραδυνόταν αρκετά, αφου και τ ό πυροβολικό μας αναγκαζόταν να στα-

1. "Οτocν γύρισoc άπο την ocίχμocλωσίoc στην 'Aθ�νoc δ κocτα.

το 1922 λοχocγος του μΎjΧOCνΙΚOυ XOCL τώρoc τocξίocρχος έ. ά. ΔΎj μ�τpιoς

Γεωργocντας δ δπο'i:ος τότε

ύΠΎjpεΤOυσε

στο .ΓενικΟ

ΣΤΡOCτ'Υ)γε'i:ο στ'� ΣμύpνΎj, μου βεβoc�ωσε;στι το άεροπλανο ocυτο μετέφερε xoct εριξε προς το 180ν σσντocγμoc \

οποιoc το' Γεν. •

,

Sιocτocγη με την

ΣΤΡOC· ΤΎjγειο γνωριζε προς ocυτο " ι( : υΤΙ μετoc βλ' Ύj._

.

,

,

θΎjκε δ Sρόμος aπισθΟχώΡΎ)CfYjζ της 20cς Μερocρχίocς (SΙΟΙΚΎJT'�ς συντ Ιρχης Σ. Γονocτας) SΎjλocsη στι sεν θα. aτ.ισθοχωρουσε SLιX της πεSιιΧ30cς του ΚιΧϋστρου άλλα. .SLιX της βορειότερocς πε3ιιΧ3ocς του'Έρμου (�τoι Ούσακ - Φιλoc3έλφειoc - MocYVΎjcrlOC - Σμύρνη) κocΙ συνεπως το 180ν σύντocγμoc 3εν πρόκειτο, ώς

θ μεύει και να βάλει κατ αυτων. <Η πορεία μας συνεχίστηκε και κατα τις 9 10 μ.μ. σταθμεύσαμε σε πεδινό χωρο αριστερα του Τουρμπαλί . 'Όλη Όμως τι) νύχτα τα τμή ματα τα όποια απο τό Τζελατ που είμαστε εΙχαν σταλθει πρός Του ρ μαπλι μάχονταν και απο τόν πάταγο της μάχης φαίνονταν Ότι δεν εΙχαν πετύχει αποτέλεσμα για '(ατάληψη και εκκαθάριση του Τουρμπαλι από τις εχθρικες δυνάμεις. Γι' αυτο κατα ωρα δύο (2 ) μετα τα μεσάνυχτα κοινοποιήθηκε διαταγη επίθεσης το πρωι κατα του Τουρμπαλι από ισχυρες δυνάμεις. Πρι-� Όμως να φέξει αναγγέλθηκε Τι κατάληψη του Τουρμπαλι υπό των μαχομένων και ετσι μα ταιώθηκε κάθε κίνηση για τη γενικη επίθεση, εξα κολουθουσε Όμως ν' ακούγονται αραωι πυροβολι σμοι κατα διαστή ματα. <Η άμαξοστοιχία Τι όποία από τό Τζελατ εΙχε μετακινηθει τ η νύχτα και μέσα από εχθρικα πυρα εΙχε φτάσει στό Τουρμπαλί, μόλις εφεγγε το πρωι θ' αναχωρουσε για τη Σμύρνη , οί δε κύριες δυνά μεις τ ου στρ ατου, θα εμπαιναν στΌ Του ρμπαλί, και θα καταλάμβαναν θέσεις, σύμφωνα με τη διαταγη του Γενικου Στρατηγείου, αν και οί προ υποθέσεις π ου Όριζε δεν υπη ρχαν πιά. Διότι, ό τηλεφωνητη ς, εΙχε δόσει τ ην πλη ρ οφορία Ότι το εμπεδο σύντα γμα πεζικου Β' σώματος στρατου, που ηταν εκ ει π ροσβλήθηκε από τ ούρκικες δυνάμεις ατάκτων και εφυγε πρός Σμύρνη , δυνάμεις δε της 2ας μεραρ χίας δεν φάνηκαν κάπου εκεΙ Φανερο δ' επι πλέον ηταν δτι τα γύρω της περωχης του Τουρμπαλί" -


'Που βρισκόμαστε, τα κατείχαν τούρκικες δυνάμεις οργανωμένων ανταρτών. "Όταν δμως τό πρωι της 27 Α ϋγουστου ή μέρα Σάββατο ξεκίνησε ή άμαξοστοιχία από. Τουρμπα λι πρό ς Σμύρνη , μόλις προχώρησε λίγο διάστημα και πλησί αζε σε γέφυ ρα, που ηταν μπρ ός της, ξε τροχιάστηκε και σύγχ ρονα ακούστηκε δυνατό ς κρότος, εκρηξη και ή Ύέφυ ρα ανατινάχτηκε. Τό σύνταγμα η)ν ιδια στιγμή, σε φάλαγγα κατα τετράδες τό κύριο σώμα του, είχε αρχίσει η)ν πο ρεία του πρός τό Τουρ μπαλί . Δεν είχε δμως προχωρήσει πολυ και από τα ,δεξια της σιδ ικης γραμμη ς υψώματα αρχισε να βάλ λεται από εχθρικό πυρο βόλο. Τότε, επειδη ή δλ η φάλαγγα του συντάγματος ή ταν εκτεθει μένη, ή διοίκηση διάταξε οπιστοχώ ρηση στα πίσω υψώματα και τουτο εγινε. Ή διοί - κηση μ' δλο τό επιτελείο τ ης αξιωματικους και στρατιώτες, μεταγωγικά της κλπ. στάθηκε πάνω σε λόφο και διάταξε τό πυροβολικό μας να βάλει -κ ατα τών απέναντι εχθρικών θέσεων. Άμέσως ρί χτηκαν μερικες βολες και μ' αυτες διαλύθηκε και τ μη μα κατα βαλλάρηδων που είχαν φανεί στην απέναντι πεδιάδα και πλησίαζαν τη σιδ ικη γραμ μή. Τό εχθρικό. πυροβόλ ο εξαχολου θουσε να βάλει χωρι ς δμως να μας προξενεί απώλειες. Ή ωρα θα ήταν περίπου 1 1 π. μ. δταν δλη ή φάλα'Υγα, δπως πιστοχώρησε, βρισκόταν συγκεν τ ρωμένη στην πλαγια του λόφου και τότε ακουσα τόν επιτελάρχη της διοίκησης, ταγματάρχη πεζι 'κου Σιώρην να λέει προ ς τόν διοικητη Ζεγκίνη : Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

«πρέπει να επιταχύνουμε την π ορεία μας προς τη Σμύρνη, αφου επιτεθουμε και διαλύσουμε αυτους τους λίγους που φάνηκαν μπρός μας». τη στιγμη . κείνη εφτασε ό ταγματάρχης Βαμβα κόπουλος μαζι με τον λοχαγό Σταυριανόπουλο, οΙ όποίοι με τις δυνάμεις που δ ιοικουσαν μάχονταν την νύχτα στο Τουμπαρλί . Δεν μπορω να ξέρω τι είχε συμβεί μεταξυ αυτων και του διοικητου του συντάγματός των Θεοδώρου, ακουσα δμως το Βαμ βακόπουλο να λέει προς τον Ζεγκίνη . «ΤΙ κατά σταση είναι αυτή ; μ' εχετε δλη τη νύχτα εκε'ί κάτω χωρις να ύπάρχει λόγος, πρέπει το ταχύτερο να βαδίσουμε εμπρός». Και ό Ζεγκίνη ς απαντών τας του είπε δτι θα του αφαιρέσει τη διοίκηση (εVΝOOυσε του τάγματό ς του ). <ο Βαμβα κ όπουλος θύμωσε στράφηκε προς το μέρος που 11ταν ή φά λαγγα και φώναξε ".ους αξιωματικούς του, οι όποίοι και εσπευσαν κοντά του. Και απαντώντα ς στην απει λη του Ζεγκίνη τ ου είπε : «Σείς θα μου αφαιρέσετε τη διοίκηση fι εγω θα καταργήσω τη. δική σας, εγω εμαθα να π ολεμω». Τότε ό συνταγματάρχης Θεοδώρου κινήθηκε π ρος τον Βαμβακόπουλο, τον αγKά�ιασε και δεν ακουσα τι του είπε, πάντως δλοι ήσύχασαν και αποφασίστηκε ή αμεση προς τα μπρος πορεία. Έδόθη ή διαταγη πορείας και τάχτηκαν εμπρο στοφυλακη τα τάγματα : 1 ) το του 3 1 ου συντά γματος ύπό τον ταγματάρχη Κ. Παπαδόπουλο και 2 ) το του 1 80υ συντάγματος ύπο τον ταγματάρχη Βαμβακόπουλο. Μόλι ς ξεκίνησε ή φάλαγγα το εχθρικο πυροβόλο αναγκάστηκε απο τ ι ς βολες του Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

δικου μας ο ρει βατικου, ύπό τόν ανθυπ Ιχαγό Λιού μπη , να σιγήση . Ή φάλαγγα προχωρουσε ενω η εμπροστοφυ λακή μας αναπτυγμένη σε ακροβολισμό συνεχως μάχονταν · ακούγονταν δε και κρότοι πολυ βόλων τ ου έχθρου. 'Ήσαν αντάρτες τουρκοι , στρατιω τ ικα οργανωμένοι από περι βόητο στην περιοχη Αϊδινίου - Όδεμησίου τουρκο λοχαγό με τ ' δνομα Πεχλι βάν. "Ήταν δμως, να θαυμάζει κανεις την πειθαρ χία στις κινήσεις και τα άλματα πρός τα μπρός των δυό μας ταγμάτων τα όποια μάχονταν ακροβο λ ισμένα σε μια γραμμη σα νακαναν γυμνάσια, χωρις να ξεφεύγει από την 'ίσια γραμμη ο ϋτε ενας στρατιώτης. �Eτσι ξουδετερώθηκαν οί τουρκοι που επι χείρη σαν να μας εμποδίσουν να προχωρήσουμε, με αρκετες απώλειές τους σε νεκρους και τραυμα τίες και η φάλαγγά μας με δλες τις δυνάμεις της εφτασε κατα ωρα 4 μ. μ. σε πεδινό μέρος δεξια τ ου σιδηρ ικου σταθμου Καγιας και η διοίκησή μας διάταξε στάθμευση και καταυλισμό για να δια νυχτερεύσουμε εκει και συνεχίσουμε την πορεία μας την επομένη . τουτο ηταν μοι ρ αιο σφάλμα έξ αίτίας του όποίου αλλα και α'λλ ων που εγιναν την επομένη, τό σύνταγμα μα; αιχμαλωτίστηκε από τ ους τούρκους. Γιατι διατάχτηκε αυτη η στάθμευση που την θεωρουμε μοιραιο σφάλμα; Απ' δσα ακούσαμε τότε από αξιωματικους του επιτελείου, η διοίκηση επειδη δεν ε Ιχε καμμια •

•


συγκεκριμένη πλη ροφορ ί α για τη θέση καΙ πο ρεία της 2ας μεραρχίας που ή διαταγη του Στ ρα τηγείου δ ριζε δτι θα την συναντούσαμε στό Τουρ μπαλί, ηθελε, με αμφι βολίες βέβαια, να πιστεύει δτι ή 2α μεραρχία βρισκόταν πίσω μας και γι' αυ τό διάταξε την στάθμευση με την ελπίδα δτι θα συνδεόμαστε μ' αυτή. Έκ των ύστέρων εχει βεβαι ωθεί δτι τό Γενικό Στρατηγείο με νεώτερη διαταγή του μετάβαλε την πορεί α της 2ας μεραρχίας καΙ την διάταξε αντΙ να ύποχωρήσει δια της πεδιάδας του Κάϋστρου, να κατέβει δια της πεδιάδας του "Έρμου, δηλαδη ν ' ακολουθήσει την γραμμΙ1 ου σακ - Φιλαδέλφειας - Μαγνησίας - Σ μύ ρνης. Αυ τη δμως ή διαταγή, δεν λήφτηκε ποτε απο τη δική μας διοίκηση . "Αν δεν γινόταν αυτη ή στάθμευση ωρα 4 τό απόγευμα, αλλ' αντίθετα συνεχίζαμε, την πρός Σμύρνη πορεία μας, κατ' ανάγκη θα συνδεόμαστε με το σύνταγμα του συνταγματάρχη Ν. Πλαστή ρα, τό όποίο δπως είναι βεβαιωμένο, π ρος τό βράδυ της 11 μέρας εκείνης πέρασε από τ' ανω της Σμύρ νης ύψώματα, χωρις να πλησιάσει την πόλη, καΙ συνέχισε την πορεία του προς Έρυθραία. Με τη διαταγη που δόθηκε για στάθμευση καΙ διανυχτέρευση τα τμΙ1 ματα της φάλαγγας πηραν θέσεις για καταυλισμό κατα τ ρόπο που σχη μάτ ι σαν τεράστιο κύκλο καΙ πη ραν επίσης τα μέτρα ασφαλείας των. eH διοίκηση με το επιτελείο εμει νε στο εσωτερικο του κύκλου. Έκεί βέβαια βρι σκόμουν καιγω και καθως στεκόμουν σε κάποια απόσταση από τ ους συναδέρφους μου με τΙς θλιDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

βερες σκέψεις μου περι του τί θα επακολουθ ουσε, δ ιψουσα π ολυ και νερό δεν εΤχα. Άπό αρκετα μακρυνη απόσταση , μέσα στόν κύκλο του κατα βλησμου ειδα να καλπάζει ενας καβαλλάρης με κατεύθυνση πρός τό μέρος που βρισκόμουν. Είχα πάντα μεγάλη αγάπη για τ ' άλογα, και για τουτο ασυναίσθητα παρακολουθουσα βλέποντας τόν ώ ραίΌ αυτόν κα βαλλάρη που Όσο πλησίαζε τόν' εβλεπα σαν πραγματικό κένταυρο. 'Όταν με πλη σίασε ακόμη π ρόλαβα, πριν να με π ροσπεράσει, ν' αντιληφτω Ότι μπρός στη σέλα τ ου αλόγου του κρέμονταν δυό παγούρια. Σήκωσα τό χέρι μου Όταν πια, ηταν μπρός μου και σ'CΑμά τησε. Ξακολουθουσα να θαυμάζω την όμορφια του λεβεντόκορμου νέου Όσο και τό περήφανο αλογό του κα ι τόν παρακάλεσα, αν μπορουσε, να μου δώσει νερό να πιω. Καθως Όμω ς αντικρυζόμαστε κατάματα, σύγ χ ρονα αναγνωριστΊΙκαμε και σύγχρονα ειπαμε ό ενας στόν άλλο : κεΊνος, εισαι ό Βασίλης ; καιγώ, είσαι ό χρηστος ; "Ήταν ό χρηστος Μπαμπανικο λός από τό Παρθένι ' ΑρκαδίαςΙ. Μακρυνός συγ γενής μου, στρατευμένος νωρίτερα από μένα, σαν μεγαλύτερός μου που ήταν . Μου εδωσε τό ενα παγούρι του γεματο νερό και μου είπε. «Με πέντε - εξη συναδέρφους μου,

1.

'

Απόγονος όπλΟΙΡΧ"f)γου άγωνιστου στην ΈποινάστοισΊ) του

1 821.


ο ί δυο απ' αυτους κατάγοντ αν απ ' το Σεβδίκιοϊ\ π ροχωρ ή σαμε να φτάσαμε στο χωριό τους. "Ό ταν δμως φτάσαμε στο σιδη ρ /ΚΟ σταθμο του χωρ_· γιου, συναντή σαμε τούρκικη περίπολο από 6 8 αντ ρες ο ί όποΤοι ειρηνικα μας είπαν να_ παραδο-· θουμε, γιατι ό τούρκικος στρατος από το π ρωι. της μέρας κείνη ς (27 Αϋγουστου η μέρα Σάββατο ) μπηκε στη Σμύρνη . 'Ότι εκε'ί ύπάρχει συμμαχικη επιτροπη στην όποία ο ί ελληνες στρατιωτες πα-ο ραδίνουν τον όπλισμό τους και ελεύθεροι επιβι βάζονται σε έλληνικα πλο'ία καΙ φεύγουν για την' Έλλάδα. Φυσικα δεν παραδοθήκαμε και πηγαίνω τώρα να τ' αναφέρω στη διοίκηση». - Και πράγμα τι προχώρησε και ανάφερε τ' ανωτέρω στον ίδιο τον δ ιοικητη Ζεγκίνη καΙ το επιτελε'ίο του. την νύχτα ό διοικητης κάλεσε δλους τους ανω τέρους αξιωματικους στο επιτελεΤο και συσκέφτη καν. Οί δέκα στρατιωτες γραφε'ίς βρισκόμαστε εκε'ί και παρακολουθήσαμε δλη τη συζήτησή των κατα τη\- σύσκεψη . Προτάθηκε να μη βαδίσουμε π ρος τη Σμύρνη , αφου εΙναι θετικη ή πληροφορία δτι αυτη κατα λήφτηκε από τούρκικο στρατό, αλλα ν' ακολου θήσουμε δ ρόμο, 6χι βέβαια άμαξητόν, ό όποΙος. από του Σεβδήκιο"ί μέσω των εξω και ανω της Σμύρ νης ύψωμάτων όδηγουσε προς την Έρυθραία. -

1, Χωριο μεσ'ή μβριο ιΧνατολικα της Σμόρνης, οεότερος σιοη ροορομικος σταθμος ιΧπο Σμόρνη προς , ΑϊΟίνι. Στον κά.μπο τοu· jjταν έλληνικο στρατιωτικο ιΧεροΟρόμιο. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

'Ό Ζεγκίνης, πρός τη γνώμη του όποίου συμφωνου σε και ό διοικητης του 1 80υ πεζικου συντάγματος Θεοδώρου, εΙπεν δτι δεν συμφωνει π ρός αυτη τη γνώμη , γιατι δεν μπορει να εγκαταλείψει τό υλικό . Έννοουσε βέ βαια τα τέσσερα πεδινα πυρο βόλα που δεν θα ητο δυνατό να κινηθουν σε τέτοιο δ ρό μο . Και σε γνωμες άλλων αξιωματικων που του συνιστουσαν ν ' ακολουθη θει ό δρόμος π ρός Έρυ θραίαν τόν ακούσαμε που εΙπε δτι «δεν θα πάω στα βουνα να γίνω τσέτη ς». Με τη γνώμη αυτη του Ζεγκίνη συμφώνησε και ό λοχαγός Κατσίκας . . Τελικα στη σύσκεψη αυτη αποφασίστηκε δ πως τό πρωι 28 Αϋγουστου ήμέρα Κυρ ιακη νΟ. συνε χιστει ή π ορεία μας πρός τη Σμύρνη . Ό λοχαγός του επιτελείου Συγγελάκη ς υπα γόρευσε σε μας τους γραφεις τη σχετικη διαταγη την όποία και κοινοποιήσαμε σ' δλες τις μονάδες. <Η διαταΥ η αυηΊ δριζε δτι «ή φάλαγγα θα βαδίσει με την ίδια διάταξη της προηγούμενης μέρας και συνιστουμε στους στρ ατιωτες να μην απομακρύνον ται των τμη μάτων των, διότι κατα πληροφορίας ό εχθρός κατέχει την Σμύρνη ». <Η διαταγη αυτη μας εκανε κακη εντύπωση και .ο ί στρατιωτες του επ ι τελείου, που είχαμε κάπο ια πειρα, την σχολιάζαμε και απορούσαμε για τό λόγο, πως αφου «κατα πλη ροφορίες ό εχθρός κα τέχει τη Σμύρνη » και βαδίζουμε «πρός Σμύρνην», γιατι δεν κοινοποιήθηκε από τη διοίκησή μας δια ταγη επιχειρήσεων με αντικειμενικό σκοπό να ,ανακαταλάβουμε τη Σμύρνη ; ''Αν δεν πρόκειτο να Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

μπουμε στη Σμύρνη , γιατι' δεν φεύγαμε αριστερά μας πρός την Έρυθραία ; Σύμφωνα με αυτη τη διαταγη τό πρωι της 28ης Α ϋγουστου, μέρα Κυριακή, ξεκίνησε ή φάλαγγα με την ίδι α διάταξη της προηγούμενη ς μέρας . Έμπροστοφυλακη και' αριστερα πλαγιοφυλακη τό τάγμα Βαμβακόπουλου και δεξια εμπροστοφυλακη και πλαγιοφυλακ:η τό τάγμα Κ. Παπαδόπουλου. Φτάσαμε στό Σεβδίκιο·ί , δεύτερο σιδ /κό σταθμό από Σμύρνη πρός 'Αϊδίνι . Λίγο πριν πλησιάσουμε είδαμε ά μαξοστοιχία να φεύγει από τό σταθμό π ρός την Σμύρνη . Κοντα στο σταθμό βρίκαμε γέροντα ελληνα, ο οποίος μας ειπε δτι Ο σιδηρ /κός συρμός που εφυγε, μετάφερε τούρκους στρατιώτες και απ ό τους οποίους ακουσε τα 'ί δια που είχε ε ι πεί ή τούρ κικη περίπολος στους καβqλλάρηδες μας. Μας ειπε δέ Ο γέροντας δτ ι οι τουρκοι παράλαβαν στην άμαξοστοιχία και τους εκεί ελληνες στρατιώτες τηλεγραφητές αφου τους πη ραν τα δπλα. "Οταν π ροχωρήσαμε μετα τό Σεβδίκιοϊ αρχί σαμε να βλέπουμε κάτω στό χώμα κατ α διαστή μα τα δπλα έλλ ηνικά. 'Ασφαλώς είχαν πεταχτεί από στ ρατιώτες τμη μάτων που ειχαν περάσει προη γούμενα απ ' εκεί Ό Ένώ προχωρουσε 11 φάλαγγα, Ο λοχαγός διοι κητης της πεδινης πυροβολαρχίας Παπανικολάου η ρθε και ανάφερε στο Ζεγκίνη δτι τ' αλογα της πυρο βολαρχίας, που δέν είχαν τροφη από πρΙν τ ρείς μέρες, δέν μπορουσαν να σύρουν τα πυρο βό λα και στό πρώτο εμπόδιο του δ ρόμου σταμάτησαν. ,Αμέσως Ο Ζεγκίνης του εΙπε να ξεζέψει τ' Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

άλογα ! ! δηλαδη να παρατήσει τα πυρο βόλα, ενώ τη νύχτα πριν λίγες &ρες στη σύσκεψη των αξιω ματικων δεν είχε δεχτεί την πρόταση , να μη βα δίσουμε πρός τη. Σμύρνη αλλα ν' ακολουθήσουμε τον ορεινό δ ρόμο προς την Έρυθραία, με την δι καιολογία από. μέρους του «δτι δεν εγκαταλείπει τό. υλικό » . Ε Ιδα τόν λοχαγό ΠαπαV ΙKOλάOυ να φεύγει με δάκρυα στα μάτια του. "Όπως αποδείχτηκε μετα δεν ξέζεψε τ' άλογα και δεν παράτησε τα πυρο βόλα του. τα πεινασμένα άλογα και οι στρατιωτες του μαζι σέρναν τό. πυρο βόλα και ακολουθουσαν την πορεία μας. Κατα ωρα 2 μ.μ. ή εμπροστοφυλακή μας αρι στερα του χωριου Παράδεισος, πρώτου σιδηρ /κου σταθμου, από τη Σμύρνη πρό ς 'Αϊδίνι και δταν πια βλέπαμε τό κάστρο τΊΊ ς Σμύρνη ς, qυμπλάκηκε και αρχισαν ν' ακούγονται πυκνοι πυρο βολι σμοΙ Στην αρχη νομίσαμε δτι θα εΙναι άταχτοι τουρ κοι και ελπίσαμε δτι σε λίγο θ' άποθη θουν και διαλυθουν από τους δικούς μας. Άλλ' άντι να συμβεί αυτο που ελπίσαμε, αντί θετα ή μάχη λάβαινε εχταση και αρχισαν ν' α.κού γονται και κρότοι έχθ ρικων πολυ βόλων από τις εχθρικες θέσεις. Ή πεδ ινη πυροβολαρχία μας τάχτηκε και α ρχι σε να βάλει κατα των εχθρ ικων θέσεων και υπό τ11ν πίεση των δικων μας τμη μάτων ο ι τουρκοι απωθσυντο πρός τη κατεύθυνση του κάστρου της Σμύρν ης. Π ρος τα δεξιά μας και στην πλαγ ια του αντικρυνου βουνου είδαμε άμαξοστσιχία, ή όποία Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

άσφαλώς εκινειτο άπό Σμύρνη πρός Β ουτζα καΙ ή οποία σταμάτησε σ' ενα σημεΙο . < ο διερμηνέας Άνθ Ιγός Σταυ ρίδης ό όπο Ιο ς. και καταγόταν, δπως ελεγε άπό τό Β ουτζα, εΙπε: στό Ζεγκίνη δτι κει που στάθηκε ή ά μαξοστοιχία, . δεν εΙναι σταθμός και δτι άπ' αυτην κατεβαίνουν ' ενοπλοι τουρκοι ο ί οποιοι θα μας επιτεθουν άπ." εκει και γι ' αυτό πρέπει να διατάξει την πυρο βα λαρχία να χτυπήσει την άμαξοστοιχία . Ο ί άξιωμα τικοι του επιτελείου ε βλεπαν με τα κυάλια τους και αλλοι ελεγαν δτι στην άμαξοστοιχία ησαν τουρκοι οπλισμένοι, αλλοι δε δτι ησαν τουρκοι π ολΙτες. < Ω ς που ν' άποφασίσει ο Ζεγκίνης, άπό τό μέρος που εΙχε σταθει ή ά μαξοστοιχία αρχισαν να βάλουν πολυ βόλα τη φάλαγγά μας, της όποίας ό κύριος ογκος βρισκόταν στόν άμαξητό δρόμο . Σύγχρονα δε αρχισε να μας βάλει βαρυ πυρο βόλο άπό, τό μέρος τη ς Σμύρνης. Δόθηκε διαταγη δπως 11 κύρια φάλαγγα φύγει άπό τόν άμαξητό δρόμο δπου βρισκόταν άπροφύ λαχτη και βαλόταν άπό εχθρικα πολυ βόλα και ν ' άνέ βει στ' άριστερα του δ ρόμου ψηλώματα. Κατα την κίνη ση δμως της φάλαγγας πρός τ α ψηλώματα, τα τμή ματα εχασαν την τάξη και συνο χή τους και βρεθήκανε τόσο ανακατωμένα ώ στε ηταν φανερό δτι δεν μπο ρουσαν να ξαναύρουν την τάξη τους και πειθαρχη μένα να όδηγη θουν. Δια λυμένη πλέον μαζα βάδιζαν πρός τα ψη λώματα που εχουν τ' ονομα «Δυό αδέρφια» διαρκώς πρός τ ' αριστερά. Τις στιγμες αυτες βρισκόμουν στό χώρο πο υ. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

ήταν τό επιτελειο και μαζι με τόν ύπασπιστη του Ζεγκίνη Ύπολ ι γό Σαρρη, στα ριζα μεγάλου δέν τρου και μετρουσα τις ο β ίδες που μας εστελνε τό βαρυ εχθρικό πυ ρο βόλο. Πέφταν γύρω μας και χωνόσαντε στό χωμα χωρ ις να σκανε. Ειχα μετρή σει εντεκα ( 1 1 ). Σ' αυτη τη σύγχυση και διάλυση ό συνταγμα τάρχη ς Θεοδώρου, ό επιτελάρχης ταγματάρχης Σιώρης, ό λοχαγό ς πυρο βολικου Οικονομίδης και {ίλλοι αξιωματικοι στάθηκαν σ' ενα σημειο με στη μένη τη ση μαία του συντάγματος και καλου σαν τ ους στρατιωτες να μη την εγκαταλείψουν και να συγκεντρωθουν γύρω της. Οί σαλπικτες σάλ πιζαν πατριωτικα εμβατήρια. Οί στρατιωτες αρχισαν να συγκεντρώνονται και σε λίγο τα δύο τ ρίτα της δλη ς στρατιωτικης δύναμης β ρίσκονταν εκει και απαιτουσαν από τους αξιωματικους να τους συντάξουν σε τμή ματα και ν' αποφασίσουν τ ί θα κάνουν. Έπειδη δμως βολες του εχθρικου πυρο βολικου α ρχισαν να πέφτουν στό χωρο που είμαστε, δια τάχτηκε και δλοι μαζι κάμψαμε την κορφη του ύψώματος για να προκαλυφτουμε στην πίσω του πλαγιά.


ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ ΑΙ ΧΜΑΛΩΣΙΑ , Από τη νέα αυτη θέση μας είδαμε κάτω μπρός μας λουρίδα θάλασσας του κόλπου της Σμύρνη ς. Σύγχρονα δμως μπρός μας, σε αρκετη απόστα ση, μέσα από μικρη κοιλάδα, μαλλον χαράδρα" φάνηκαν καβαλλάρη δες, οχι περισσότεροι απο 200 - 250, οί όποιοι ρχόντουσαν π ρός το. μέρος μας. Οί αξιωματικοί μας που παρατηρουσαν με τα κυάλια τους είπαν δτι ήταν τούρκικο ίππικό και στι πίσω απ ' αυτους που φαίνονταν, ερχονταν και αλλη φάλαγγα. Διαδόθηκε σύγχρονα μεταξυ τών στρα τιωτών στι στ' αριστερά μας υ ψ ώματα ήσαν πολυ βολεΙα. Άλλα εκ τών υστέρων αποδείχτηκε δτι ή διάδοση αυτη δεν ανταποκρινόταν σε αλη θινα πράγματα, γιατι στρατιώτες που εφυγαν πρός αυτη την κατεύθυνση, εφτασαν στη θάλασσα στόν Τσε σμέ, χωρις να προσβλη θουν από εχθρικα τμήματα. Οί συνταγματάρχες Ζεγκίνης και Θεοδώρου με τους αξιωματικους του επιτελείου των αρχισαν να συσκέπτονται για ν ' αποφασίσουν τί να κάνουν. Και ακούσ rηκε απ' αυτους ή λέξη «παράδοση » . Μόνος ό επιτελάρχη ς ταγματάρχης Σιώρης ακού στηκε να ζητάει εναν πολυ βολητή, για να βάλει κατα τών επερχομένων καβαλλάρηδων . Άλλα ή διά λυση ήταν τόσο όλοκλη ρωτικη ωστε τίποτα δεν εγινε για αντίσταση . "Αν και ο ί περισσότεροι στρατιώτες φώναζαν Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

-« δεν παραδινόμαστε» κανένας αξιωματικό ς δεν :πη ρε την πρωτο βουλία να μας συντάξει και να !Jlας όδηγι1σει σε αντίσταση . Άντίθετα προσπαθου σαν να μας πείσουν δτι φτάσαμε σε αδ ιέξοδο και δτι μόνο με την παράδοσή μας θα σωνόμαστε, γιατι ετσι θα πηγαίναμε στη Σμύρνη , εκει θα παραδίναμε τα δπλα μας και θα φεύγαμε ελεύθεροι για την πα τρίδα μας. Κεινες τις στιγμες εΙδα τόν ύπασπιστη του 1 80υ συντάγ ματος, λοχαγο. Πέτρο 'Αλεξόπουλο, χω ρις να ειπει τίποτα, να σπιρουνίζει τ' αλογό του καΙ v' απομακρύνεται. "Όταν γύρισα από την αιχμαλωσία τόν εΙδα 'σ την ' Αθήνα καΙ δπως εμαθα, ήταν κατήγορος της ,'διοίκησής μας, για την αιχμαλωσία μας. 'Ότι δμως ό ίδιος παράτη σε το. σύνταγμά του κι ' εφυγε, χω ρις να ενεργήσει τίποτα για να τό σώσει Τι ν ' αγω vιστει, κανεις δεν τό γνώριζε. 'Ή διοίκησή μας αποφάσισε την παράδοση και ΙUτάλθηKε πρός τους επερχόμενους τούρκους κα :βαλλάρηδες κή ρυκας, με λευκη ση μαία, ό ανθυπο λοχαγός - διερμηνέας Σταυρίδης δταν αυτοι βρί σκονταν σε μικρη άπόσταση από μας, μαλλον για ν ' αναγγείλει δτι παραδινόμαστε παρα για να .δ ι απραγματευτεΙ δρους. Με τη σκέ ψ η δτι απ ' εκείνη τη στιγμη θάμαστε αιχμάλωτοι των τούρκων εννοιωσα σαν να μη ζω π ιά. 'Αδιαφορωντας για τό τί γινόταν γύρω μου, εσπασα τό δπλο μου, μάνλιχερ, κτυπωντας το σε βράχο, αφ ου πρωτα εβγαλα τό ουραιο του, τό διάDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

λυσα και σκόρπισα τ cι κομμάτ ια του και εβγανα από δερμάτινη θήκη του τ ό στ ό ζωστη ρ α μου κρε μασμένο πιστόλι με τό δεξί μου χέρι και μ' αυτό θ' αυτοχτονουσα. Δίπλα μου β ρισκόταν ό φίλος μου λοχίας το υ ε π ιτελείου μας Γ ιωργος Κωνσταντινίδης. Άκα ριαια μ' αγκάλιασε κατα τ ρόπο που μο ϋκλεισε στην αγκαλιά του τα χέρια μου, και μο δ πε « Β ασίλη , τί πας να κάνεις ; δεν σκέπτεσαι τους δικούς σου ; στ ι μας συμβει θα τ α περ άσουμε μαζί ». τα λόγια αυτα του Γιώργου Κωνσταντινίδη π αράλυσαν τις δυνά μεις μου και ξουθεν ωμένος πια διάλυσα και τό πι σ τ όλι μου και πέταξα τ α κομμάτια του. την ίδια στιγμη κοντά μας ακούστηκαν διαδο χικα δ υό πυρο β ο λισμοι και ε ίδ α δυό λεβεντόκορ μους συναδέρφους να κοί τονται στό χωμα ματω μένοι. Είχαν αυτοχτονή σει με τα δπλα τους. "Ήταν ό Γιωργος Τσιτσεκλη ς και ό Νικος Μαγγανιώτης. που κατάγονταν από τη Σμύρνη . Και ο ί δυό τους ώραια παληκάρια ε ί χαν τελειώσει την Ευαγγελι κη Σχολη τ η ς Σμύρνης και εί χαν καταταγει έθε λοντες στό στρατό μας. Ό Γιωργος Τσιτσεκλης, ψηλός, μελαχροινός με μαυρα μαλια και μαυρα μεγάλα μάτια. Ό Νικος Μ αγγανιώτης ψηλός καστανόξανθος με γαλανα μάτια. Και οί δυό τους δεν θα μπορουσαν ν ' ανε χτουν α ι χμαλωσία στους τούρκους και δπως η σαν παιδια γνωστων έλληνικων ο ίκογενειων της Σμύρ νης δεν τους ηταν δυνατό ν' ανεχτ ουν ξευτελι σμους και βασανιστήρια από τους τούρκους . 'Έ μειναν έκει νεκροι κοντα στους β ρ άχους της κορDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

φης τών «Δυο Άδερφών » τ η ς αγαπη μένη ς των αλ λα ξανασκλαβωμένης πατρίδας των Σμύρνης, που ή λιγόχρονη λευτεριά της εσβυσε σαν ονει ρο, αδερφωμένοι ό ενας πλάϊ στ όν αλλο , άταφοι ! Ό Ζεγκίνης και οί αλλοι αξιωματικοι που άκουσαν τ ους πυροβολισμους και εί δαν τους νε κρους αρχισαν να φωνάζουν. «Παιδια μη το κάνε τε αυτό, μη στενοχωριέστε, ή αιχμαλωσία μας θα είναι λιγοήμερη, θα παμε στην πατρίδα μας». Πλησίασαν οί τουρκοι καβαλλάρηδες και 11 παράδοση σ' αυτους εγινε κατα ωρα 5 απογευμα τινη της 28ης Αϋγ ουστου ημέρα Κυρ ιακή . Παραδόθηκε Όλη ή στρατιωτικη δύναμη που βρισκόταν εκεί εκτός του τάγματος Βαμβακόπου λου, τό όποίο σαν εμπροστοφυλακη και αριστερη , πλαγιοφυλακη που ειχε ταχτει, είχε π ροχωρήσει μαχόμενο και Όταν πλέον είχε νυχτώσει από τους βραδυπορουντες στρατιώτες του πλη ροφΟ Ρ11θηκε την παράδοση του συντάγματος. 'Όπως μάθαμε και αυτου του τάγματος τμημα ύπό τόν λοχαγό Κατσίκαν παραδόθηκε την έπο μένη!, και μόνο ό Βαμβακόπουλος με έξακόσιους (600) περίπου στρατιώτες και αξιωματικους εφτα σε στόν Τσεσμε και απ ' εκεί, Όπως και άλλα τμή ματα διεκπεραιώθηκαν στη χιο.

1. Αυτα: τα: μάθαμε άπο στρατιωτες αυτοσ τοσ τμ�ματoς ποu τοuς �φεραν αLχμαλώτοuς στ� ΣμυρνΊJ στο LaΙO μέρος ποu εΤχαν και μας.


ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ (ΜΟΙΡΟΛσι·)

-Έσεις βουνα τ η ς "Αγκυρας και της Μικρας 'Ασίας ποτέ σας μην ανθίσετε π οτε μη λουλουδίστε για τό κακό που πάθαμε στι ς δέκα τρεις τ' Αυγούστου Γιόμισαν τ α βουνα κορμια και ο ι κάμποι παλληκάρια. Κι' αλλα παιδιά 'ν' αιχμάλωτα , κι' αλλα ' ναι λαβωμένα κι ' ενα παιδι απ' τ ό ν τ όπο μας αλλων παιδιωνε λέει : Βλέπω παιδιά , 'τοιμάζεστε στόν τ όπο μας, ν α πατε, Ντουφέκι ν α μη ρίξετε, τραγούδι να μη ν ε ι πητε. Κι ' αν σας ρωτήσει ή μάνα μου κι' ό δόλιος μου πατέρας, πέστε τους πως παντρεύτηκα έδω μέσ' την Τουρκία. πηρα η'ιν πλάκα πεθερά, τη μαύρη γη γυναίκα δ υ ό κυπαρίσια αγκαλια στό μνημα μου απάνου. ΣΊjμεΙωσΊj : Το τρlΧyoυo� τουτο το σόνθεσε ό λlΧOς στη,Υ ' AρκlΧoΙIΧ το 1 922 . ΤΟ κlΧτάyραψε το 1925 ό κlΧθΊjyψ-η ς ΔΊjμ�τρ . ΆνΟρ. TσΙρμπlΧς στο xωρ�o MάνlΧp� - ΆΡΚIΧOΙας κιχ!. το OΊjμO σΙευσε το 1 957 στ-η «ΛαοΥραφΙιχ» ( Τομ. 17, σελ. 74 ά.ρ�θ. 5). Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

[(.�----

Β α Nov. σίλη ς Γ. Δ & α μ α " τ ό Digitized by 10uk1s, 2009

πο v

λ

ο

ς

δπως γVeIaE από τή" αίl.μαλωσία. 6-4-1923

ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗ ΣΜΥΡΝΗ Οί τουρκοι καβαλλάρηδες που μας αιχμαλώ τισαν ηταν τακτικός στρατός, ντυμένοι καλα με στρατιωτικες στολες και εξαρτήσεις. ·0 επικεφα λης αξιωματικός των ηταν νέο ς την η λικία και μι λουσε την Γ αλλικη δπως τόν ακούσαμε κάτι να μας λέει . Μας εταξαν σε φάλαγγα κατα τετράδες, αο πλους πιά, για να μας όδηγήσουν στη Σμύρνη . Άπο τους αξιωματικούς μας δεν πη ραν ο ύτε τα ξίφη των ο ύτε τ' αλογά των, τους εταξαν στην κε φαλη τ η ς φάλαγγας και ξεκινήσαμε για τ η Σμύρ νη. ·Η στην αρχη φαινομενικη ευγένεια των Τούρ κων δεν κ ράτη σε π ολύ. Μετα μιση ωρα που βαδί ζαμε άρχισαν να μας φωνάζουν τσιαμπουκ - τσια μπουκ που σή μαινε να βαδίζουνε γ ρήγορα - γρή γορα. Έπίσης άρχισαν να μας ψάχνουν και να μας λένε τσικαρ π ου σή μαινε : «βγάλτο». Και στην αρχη μας επαιρναν τα χρή ματα, ώρολόγια, δαχτυ λίδια και δτι αλλο . "'Οσο δμως προχωρούσαμε και αρχισε να σκοτεινιάζει, τόσο τό «τσικαρ » α κουγόταν βιαιότερο.'"Αρχισαν να μας παίρνουν από τα ρουχα που φορούσαμε δτι τους αρεσε να μας χτυπουν και καθώς βάδιζαν στό πλάϊ μας πάνω στ' αλογά τους σπάθιζαν δποιον τύχαινε. "'Ολα αυτα τάκαναν κατα τ ρόπο π ου να μη τους αντι λ αμβάνονταν οί αξιωματικοί τ ους, γιατι ώς τότε Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

τουλάχιστο, αν τους εβλεπαν που μας κακοποιου σαν τους τσάκιζαν στό ξύλο με τα μαστί γιά των. 'Όταν πια είχε καλα βραδυάσει φτάσαμε στη Σμύρνη και μπήκαμε σ' αυτη από τΊΊν πλευρα το\). κάστρου τ η ς, από τον του ρκο μαχαλα. Ό δρόμος σ' αυτόν τόν μαχαλα, δπως καταλάβαμε ηταν κατηφορικός και είχε στροφές. Και από τι ς δυο πλευρές του δρόμου είχε συγκεντρωθει τούρκι κος Οχλος. Με αγριοφωνάρες του ς μας χλεύαζαν και μέ περισσότερη μανία ο ί γυναικες. Πολλοι μας χτυπουσαν με ρόπαλα , μαχαf ρια η δτι αλλο κρατουσαν στα χέρια τους. 'Όποιον τυχαια άρπα ζαν από τ η φάλαγγα, τόν εσφαζαν. ΒΟταν αρχίσαμε να μπαίνουμε στην πόλη , πήραν τ' αλογα των αξιωματικων μας και τα ξίφη των και τους εταξαν κι' αυτους στη φάλαγγα και βάδιζαν μαζί μας πεζοί. ΒΟπως μοϋλεγαν τ ότε τουρκομαθεις συνάδελ φοι καπου καπου μέσα απ' αυτό τόν τούρκικο οχλο ακουγόταν ή φωνη κανενός τ ούρκου ό όποιος μας ελεγε : «μη φο βόσαστε παιδιά' αυτα εχουν οί στρατοί' πολεμήσαμε τόσα χρόνια' μας νική σατε, τώρα σας νική σαμε μεις, σας πιάσαμε, δέν εχετε να πάθετε τίποτα, θα περάσετε καλά ! ». Μ' αυτές τις τ ρομοκρατικές συνθήκες, π αρα δομένοι στόν εξαγριωμένο οχλο, χωρις καμμια π ροστασία, βαδίσαμε τόν δλο στροφές κατηφο ρι κό, γκαρτερη μωμένο δρόμο μέσα στη π όλη και ϋστερα απο πορεία συνολικα 2 1 /2 3 ώρων από τόν τόπο τ ή ς παράδοσής μας, φτάσαμε εξω από μεγάλο χτίριο που ηταν π ρ ιν τό τούρκικο Διοικη.

-


τήριο και σ τ ό διάστημα της κατοχης της Μ. 'Ασίας απc τ ον Έλλη ν ικό στ ρατό, στεγαζόταν ·σ ' αυ τ ο τ ό <Ελλη ν ικό Γενικό ΣτρατηγεΙΌ . Στ ό πίσω μέρος του τό χτί ριο αυ τ ό εΙχε αυλ η μαντρωμένη με αρκε τ α ψηλό τοιχο και μεγάλου χώρου. Μας εβαναν σ' αυτη την αυλη και κει περάσαμε τη ν πρώτη νύχτα της αιχμαλωσίας μας . Πώς δμως μπήκαμε σ' αυτη την αυλή ; Γι α ν α μπουμε μέσ α εΠΡf.πε ν α, διαβουμε. με γάλη θολωτη πόρτα στό πλάϊ της όποία ς ηταν και βρύση νερου. Και στις δ υ ό πλευ ρες τη ς πόρτας αυτης στέκοντ αν τ ουρκοι σ φατιώτες, οί όποιο ι κρατουσαν ρόπαλα με τ α όποια χτυπουσαν τους -αιχμαλώτους καθως όμαδ ικα περνουσαν, με τόση σκληρότητα ωστε π ολλο ι επεφ ταν κάτω αναίσθη Τι ν εκ ροί. Τόσοι χτυπημένο ι εΙχαν πέσε ι , τοι ωστε σ ί έπόμεν ο ι που περν ουσαν αυτη την εισοδο πατουσαν πάνω σ τ ο υς πεσμένους. "Όταν εφ τασα σ' αυτΊΙ την εισοδο, στρ ιμω γ μένο ς σ' όμάδα συναCέ ρφων εΙδα δεξ ι ά μου τουρκο στρατιώτ η, ό όποιος με εφ' δπλου λόγχη κ ινι ό ταν ν α λογχίσει , άλλος χτυπουσε με τόν ύποκόπα νο του δπλου του. Πέρασα αυτη την εισοδο σπρωχνόμεν ος απΌ τους τ ρομαγμέν ους συναδέ ρφους, χωρις τ α πόδ ι α μου ν α πατουν τό εδαφος και βρέθηκα μέσα στην αυλη χωρις ν α χτυπηθώ.



ΠΡΩΤΗ ΝΥΧΤ Α ΣΤΗΝ ΑΙΧΜΑΛΩΣΙΑ Μέσα σ' αυτο τ ον μαντρωμένο χώρο ή σαν και αλλοι πολλοι αιχμάλωτ οι, στρατ ιώτες και πολί τες 'Έλληνες, γυναίκες και παιδιά. Μας διάτα ξαν να καθίσουμε κάτω και να μη σηκωνόμαστε. Περάσαμε αυτη τη νύχτα καθισμένοι κάτω και στριμωγμένοι Ο ενας κοντα στ ον αλλο . Άκού γονταν βαρυοι στεναγμοί, απελπισμένες κραυγ έ ς τ ών δερομένccν, απο τ ους οποίους ο ί τ ουρκοι αρπαζαν τα πάντα : χρήματα , ρουχα. παπούτσια και δ τι αλλο εΤχαν. Συνεχώς ακούγονταν οί επι τακτικές φωνές τών Τούρκων «αγιακταν κακ»= «σήκω επάνω» και το' «τσικαρ»= «βγάλτο ». Άλλα ακούγονταν και κάτι φοβερότερο. Οί απελπισμέ νες κραυγές τών βιαζομένων Έλληνίδων. Τις κατέβαζαν στο υπόγειο του χτιρίου, απ' δπου δλη τ ην νύχτα ακούγονταν οί κραυγές, τα βογγητά των και Ο θρηνος των. Κάποια στιγμη μέσα στο σκοτάδι, εΙδα τ ρείς τέσσερες τούρκου ς στρ ατιώτες να περνουν απ' εμπρός μου, συνοδεύοντάς τους περι τ ους δεκα πέντε πολιτες, προφανώς 'Έλληνες, τ ους οποίους κατέβασαν στο υπόγειο του χτι ρίου και ϋστερα απο λίγο, ακούστηκε απ' εκεί υπόκοφη ομο βρον τία πυροβολισμών ' αναμφί βολα τους σκότωσαν. Ξη μέρωσε ή 29 ΑυΎ ούστου, η μέρα Δευτέρα. Είδαμε δτι κατα διαστή ματα πάνω στον τοιχο της μάντ ρας ήσαν τ ουρκοι στρατιώτες οί οποιοι Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

ιφατουσαν όπλοπολυ βόλα με τις κάννες των στρα μένες πρός τα μέσα, που βρισκόμαστε ολοι ο ι αιχμάλωτοι, ετοιμοι π ρ ό ς πυροβόλη ση . Μπρός τό μαρτύριο της πρώτη ς αυτης ν ύχτας, και τό όποιΌ ξακολουθουσε, ολοι μας ευχόμαστε ν α μας -σκότωναν για ν α γλυτώσουμε ετσι από τό μαρτύ ριό μας. Δεν τόκαναν δμως αυτό και τό μαρτύριό μας ξακολούθησε. Νερό δεν βρισκόταν να χο ρτάσουμε τ η δίψα μας. 'Όσοι κατα τύχη βρεθηκαν κοντα ση) β ρύση που ηταν στη ν είσοδο μπό ρεσαν ν α πιουν . Βλέπαμε τούρκους π ολιτες όπλισμένους Kai αγριωπους ν α φέρνουν μέσα στη μάν τρα πολίτες γέρους, γυναικες και παιδιά, προφανώς χριστια ν ους 'Έλλη ν ες και άλλους κατατσακισμέν ους από τόν ξυλοδαρμό τους, τραυματισμένους, κουρελια σμέν ους, πραγματικα αν θ ρώπινα ράκη . Τό γδύ σιμό μ ας ξακολουθουσε. 'Ήρθε και μένα ή σειρά. μου . του ρκος στρατιώτης αξίωσε ν α του δώσω τό στρατιωτικό. πανταλόνι που φορουσα . Τό εβγανα και τό πηρε. Ευτυχώς δεν μο υ πηρε και τ ό σώβρακο που ηταν καινούργιο. Άντίθετα, αφου πηρε τό πανταλόνι, μου εδωσε ενα σώβρακο από κάμποτ, τό όποιο εβανα α ντι του πανταλονι ου, πάν ω στ' άλλο που φορουσα. Άπό τη ν πεινα, τη δίψα, τό ν ξυλοδαρμό. και 'τό γ δύσιμό μας είχαμε αλλάξει στην δψη που · δεν γνωριζόμαστε μεταξύ μας. Κατα ωρα περίπου 9 π . μ. μας εταξαν κατα -τετράδες μέσα σ' αυτη τη μάν τρα και ε ίπαν δτι -θα μας δ ώσουν ψωμί. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

Χωρις δμως να μας δώσουν ψωμί, δπως ειχαμε ταχθει σε τετράδες προχωρούσαμε, βγαίναμε εξω άπό την πόρτα τη ς μάντρας και σχηματιζόταν φάλαγγα ή όποία, βάδιζε στό δ ρόμο που περνουσε από την τούρκικη συνοικία της Σμύ ρνης, δ.πό τ 11ν παραλία μέχρι την άντίθετη άνατολικη ακρη τ ης πόλης. Μέσα σ' αυτό τό δρόμο ο ί αιχμάλωτοι δοκιμά - σαμε τις φρικτώτερες στιγμες του μαρτυρίου μας. Στις πλευρες του δ ρόμου αυτου είχε βγει απει ρος τούρκικος 6χλος, όπλισμένος με ρόπαλα, δπλα, μαχαιρες, ξιφολόγχες και δτι αλλο . Όρμο υ . ,σαν κατ' επάνω μας με άλλαλαγμούς, με βρυσιές, άρπαζαν τα πηλήκιά μας και τα πετουσαν, μας π ρόσταζαν να φωνάζουμε «Γιασασυν Κεμαλ Πα ·· σα» και κτυπουσαν με δτι είχαν στα χέρια τ ους άνε λ έηταΙ • 1 . Κείνες τΙς φοβερες στιγμες θυμήθYjκα: σταν στΙς άρχε-ζ του 1913, που ό έλλψικος στρατος κατέλαβε το ΜπιτζιclVΙ

καΙ έλευθερωσε τα: ΓΙclννενα, �φεραν σΤ'�ν Τ ρίπολΥ) τούρκουζ στρα.τιωτες που παραόόθYjκα,ν έκεr:. 'Όταν ή φclλα.γγα των αi χμαλώτων τούρκων βάδιζε το δρ6μο &πο το σΙΟYjροορομικο . στα.θμΟ προς τα: χτΙρια. των Στρατώνων τΊjς ΤΡLπολYjς, με τΙς στολές τους κα.Ι τα: μπογαλάκια τους σιωΠYjλο1. καΙ οΙ Τριπολί: τες �σα.ν στα: πεζοορ6μια καΙ σιωΠYjλoΙ κι' αύτοΙ παρlΧκoλoυ <θ OυσlΧν, �μoυν καΙ γω εντεκα χρονων κοντα: σ' ενα. θείο μου δΙΚYjγ6ρο. Για: μια: στιγμή , μουρθε κα.Ι ε!πα, μέσα. στη σιωπΎj όλων που μ6νο τα: β·ή ματα. των αίχμαλώτων &κούγοντα:ν, κιΧπως φωναχτα: τ� λέζΥ) «τουρκοι» . 'Ακαριαία. σμως Οέχτψ<α. &πο το θείο μου σκα.μπ[λι . καΙ μετα: στΟ σπίτι μου ζ'ήγYjσε 5τι 01. έχθρο/. στρ α:τ�ωτες άπα τ� - σΤΙΎμ� που πcxρocοίνοντιΧΙ άοπλοι εΤναι σαν Ιερα: πρ6σωπα. κα.Ι οεν πρέπει να τους χλευάζουμε. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

Στη φάλαγγα θα ήσαν περίπου 3 . 500 αιχμά λ ωτοι . Κατα διαστήματα στα πλάγια της φάλαγ γας βάδιζαν τουρκοι στ ρατιωτες, φ ρου ροί μας . Αυτοι δ μως εμεναν τελείως αδιάφοροι και δεν κατάβαλαν καμμια προσ π άθεια να μας προστα τέψου ν απο τις κακοποιήσεις του όχλου . ΠΟ,τι καθένας των κρατσυσε στα χέρια του το ερριχναν 11 το κινουσαν με μανία κατα των αιχμαλώτων. ΠΕτσι που με τις μαχαιρες και τις ξιφολόγχες τρυπουσαν δποιον τύχαινε. Τον δρόμο αυτον τον διαβήκαμε τροχάδη ', γιατι οι π ρωτοι της φάλαγγ ας για να γλυτώνουν κατα το δυνατο τις κακοποιήσεις αναγκάζονταν να τρέχουν και κατ' ανάγκη διαδοχικα τρέχαμε δλοι. ΤΟ μαρτύριο αυτ ο διάρκεσε περίπου μι άμιση ( 1 1/2) ωρα, δσο χρειάστηκε για ν α κάνουμε τη διαδ ρομη δλου του δ ρόμου μέσα στην πόλη. Πολλοι σκοτώθηκαγ και άλλοι πολλοι δίχαν τραυματιστεΙ 'Όσοι μείνα με ανέπαφοι , τουτο συνέβη κατα τύχη. ΠΟταν πλησιάζαμε να βγουμε απ' αυτον τον' δρόμο, στη ν ακρινη ανατολικη συνοικία της Σμύρ-' νης βλέπαμε σπίτια κα ϋμένα (δεν είχε γίνει ακόμα ή γενικ η πυρπόλη ση της Σμύρνη ς, που εγινε μετ α λίγες μέρες ) δπως και πτώματα 11λικιωμένων αν δ ρων και γυναικων καϋμένα 11 κατακρεουργη μένα, στη μέση του καταστρώματος του δ ρόμου.


ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ Μ. ΑΣΙΑΣ Βγ ηκι:. δλη ή φάλαγγα από την π όλη της Σμύρ νης και συνεχίζαμε να βαδίζουμε ανατολικα το δ ρόμο που οδηγει στην κωμόπολη Νύμφαιο. Είδαμε δτι στ ην κεφαλη της φάλαγγας ήσαν και 'Έλληνες αξιωματικοι αιχμάλωτοι . Μεταξυ αυτων και Ο λοχαγός του βαρέος πυρο βολικου μας Ο ΙΚ Ο νομίδης και άλλοι τ ου συντάγ ματός μας, δπως και μερικοι της χωροφυλακης. Οί τουρκοt φρουροι που συνόδευαν τη φάλαγ γα και από τις δυό πλευ ρές της κρατουσαν οπλο πολυβόλα. Π ρός στιγ μη πιστέψαμε δτι εξω από την πόλη θα είχαμε απαλλαγεί από τις κακοποιή σεις των τούρκων πολιτων. Μας συνέβη δμως άλλο χειρότερο. Καθως βαδίζαμε, συναντούσαμε κατα διαστή ματα τ ου δ ρόμου μας, τμήματα τούρκικου στρα του δλων των δπλων, πεζικου, πυρο βολικου, μετα γωγικα που κατέβαιναν πρός την Σμύρνη . Οί τουρκοι αυτοι στρατιωτες που βάδιζαν αντί θετα π ρός την κατεύθυνση της δικης μας φάλαγ γας, στέκονιαν στις πλευ ρες του δρόμου κατα. τ ρόπο που μας ανάγκαζαν να βαδίζουμε σχεδόν' ό ενας πίσω από τόν άλλον και με ρόπαλα που; κρατουσαν η με τα δπλα των μας χτυπουσαν κα[ πολλους σκότωναν. Στη διαδρομή μας δλη την μέρα συναντούσαμε τέτοια τμήματα τούρκικου στρατου ανα πεντακόDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

κόσια 11 χίλια μέτ ρα και οί καΚΟ1Uοιήσεις μας από μέρους των συνεχίζονταν αδιάκοπα. Κατ' ανάγκη παρατηρούσαμε τι στρατός ήταν αυτός. Έκτός των καβαλλάρη δων που μας αίχμαλώ τισαν, οί όποιοι ήσαν καλα ντυμένοι με καλές στολές και εΙχαν πλή ρεις στρατιωτικές εξαρτή σεις, οί άλλοι που συναντούσαμε ή σαν ρακένδυ τοι. Γι' αυτο και στό δρόμο μας μας χτυπουσαν και μας επαιρναν τα ρουχα μας, αφήνοντάς μας γυμνούς. Έξάρτηση εκστρατείας, ζωστηρα και ξιφολόγχη δέν ε Ιχε κανείς τους. τα οπλα τους κρέ μονταν από τ ους ώμους των με σχοινια 11 σπάγ γους. Στα πόδια τους ολοι φορουσαν τσαρούχια από ακατέργαστα δέρματα ζώων. 'Έτσι π ροχωρούσαμε και κατα τις 2 μ.μ. φτά σαμε σε μέρος που στα χαν cάκια �Kαι από τι ς δυό πλευρες του δ ρόμου ετρεχε νερό τό όποιο εΙχε χρωμα κοκκινωπό, π ροφα ν'ως από το χωμα που στη ροή του παράσερνε. Μας σταμάτη σαν σ' αυτό τό ση μειο και κατ' ανάγκη ή πιαμε απ' αυτό τό νερόΙ• Άφου σταθήκαμε σ αυτο τό ση μειο περι τα δέκα λεπτα της ώ ρας, ξεκινήσαμε για τη συνέχιση της πορείας μας. Πίσω μας ακούγονταν κατα 1. ΣΎJμειώνω, ()πως προσωπιχOC τόνοιωσσ:, οταν το ανθρώ

πινο σc7ψ α στεΡΎJθεΊ: τOC πάντα ποu του ε!ναι αναγχαΊ:α γιOC τ� συντηΡΎJσή του, το πρωτο στοιχεΊ:ο ποu αναζ"ψάει ε!ναι το νερό. ΜετOC το νερό, το ά.λάτι· αναλογιζόμουν χαι αναζψουσα νOC ε!χα ενα σπυρι ά.λάτι νOC το μασήσω. ΜετOC απ' αότOC το λάοι και το ψωμΙ· τ� μυρωοιOC του λαοιου την εννοιωθα απο μiΧχριν� απόστασΎJ· Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

διαστή ματα πυροβολισμοί. Οϊ τουρκοι στρ ατιω τες, που συνόδευαν σαν φρουροι τη φάλαγγα, σκό τ ωναν τους βραδυπορουντες αιχμαλώτους. Αυτο γινόταν κατα συνέχει α δλες τις μέρες της πορείας μας. Καθως π ροχωρούσαμε ό δρόμος αρχισε να είναι άνη φορικος και κατα ωρα περίπου πέντε (5 ) άπογευματινη μας στ αμάτησαν. τουρκος άξιω� ματικος κατ ι ελεγε φωναχτά. Οϊ τουρκομαθείς μας έρμήνευσαν δτι είπε π ρος τους αιχμαλώτους : « "Όσοι κατάγονται άπο ηΊ Μ. 'Ασία να βγουν εξω άπό τη φάλαγγα, γιατι θα γυ ρίσουν πίσω στη Σμύρνη ». Πολλοι άφελείς το πίστεψαν και βγή καν και βγήκαν και παλαιοελλαδίτες, γιατι νόμι σαν δτι θα ηταν γι' αυτους καλλίτερα αν γύριζαν στη Σμύρνη . Συνολικα βγήκαν περίπου πενήντα (50). Ξεχώρισαν δε οϊ τουρκοι και 4 5 άξιωματι κους τής χωροφυλακής. Αυτο ι π αράμειναν εκεί και η φάλαγγα ξεκί νησε. Ένω προχω ρούσαμε άκούσαμε πίσω μας κρότους ριπων όπλοπολυ βόλων. τους σκότωσαν. Φτάσαμε στην κο ρφη του ύψώματος δπου ηταν βρύση . Σταματήσαμε για λίγο εκει άλλα δεν μας άφήκαν να πλησιάσουμε στη βρύση και ετσι κανείς μας δεν μπόρεσε να π ιει νερό. Είχε άρχίσει να νυχτώνει και συνεχίζαμε την πο ρεία μας στην άντίθετη πλαγια χωρις ν' άντιλαμβανόμαστε το τοπίο. Συναντούσαμε κατα διαστή ματα τούρκικα στρατιωτικα τ μή ματα τα όποία μας φέρονταν δπως και κείνα που π ρ οηγούμενα είχαμε συναντήσει. Πλησιάζαμa προς τη " κωμόπολη Νύμφαιο. -


""Έξω απ' αυτη είχαν καταυλιστεί τούρκικα στρα τεύματα και Όταν περνούσαμε μας επιτέθηκαν, άρπαξαν π ολλους και τους κράτη σαν. Καθως προχωρούσαμε ακούγαμε σπαραχτικες φωνές των. ΟΙ τελευταίοι της φάλαγγάς μας είδαν και μας τό είπαν Ότι αυτους τους εσφαξαν. Κατά ωρα εντεκα ( 1 1 ) τη νύχτα φτάσαμε στό Νύμφαιο. ΟΙ τουρκοι κάτοικοι δεν μας κακοπσίη σαν, Όπως είχε συμβεί στη Σμύρνη . Και τουτο , γ ιατι Όπως ακούσαμε, ο ι ελληνες του Νύμφαιου δεν είχαν φύγει μαζι με τόν έλληνικό στρατό και προστάτεψαν τόν τούρκικο πλη θυσμό αυτης τ η ς -κ ωμόπολη ς από βιαιοπραγίες των ύποχωρούντων <έλληνικων στρατιωτικων τμη μάτων. '''Όταν Όμως εφτασε εκεί, μετα από το, πέρασμά μας. τούρκικος στρατός, οι τουρκοι κάτοικοι δεν μπόρεσαν να σώσουν τους χριστιανους από τη σφαγή . 'Όλη τη φάλαγγα την διαίρεσαν σε τ ρία τμή ματα και μας όδήγη σαν σε τ ρία διάφορ α μέρη για διανυχτέρευσή μας. "Έτυχε να είμαι στό τμημα που έβαναν μέσα στην έλληνικη εκκλη σιά. Στό π ροαύ λιό της ήταν μικρό συντρι βάνι . Φαίνεται Όμως Ότι ο ι τουρκοι εκοψαν τό σωληνα που εφερνε τό νερό, γιατι Όταν ο ι n ρωτοι αιχμάλωτοι π ου μπη καν εκεί ήπιαν τ ό νερό τ η ς λεκάνης του συντρι βανιου, δεν ερχονταν αλλο νερό και ετσι μείναμε εκεί δλη τη νύχτα τ η ς 29η ς Αυγουστου, χωρις οι περισσότεροι να πιουμε νερό ο ϋτε και να φαμε τίποτα. Τό γδύσιμο των αιχμαλώτων από μέρους των τούρκων στρ ατιωτων ξακολουθουσε. πη ραν και Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

απο αξιωματικούς μας τ α ρουχα των, το πρωί: Όμως τουρκος αξιωματικος ύποχρέωσε τους στρα τιώτες που τα είχαν πάρει να τ ους τα επιστρέψουν. Έ κεί τουρκος στρατιώτης μου π η ρε και μένα το χιτώνιό μου και μο ϋδωσε άλλο παλη ό, το όποϊο κι' αυτο αργότερα στην πόλη Κασαμπα άλλος τουρκος στρατιώτης μου το πηρε και μούδωσε αλλο πολυ παληό, το όποίο και φορουσα μέχρι του τέλους της αιχμαλωσίας μου. Ξη μέρωσε η 30 Α ϋγουστου, η μέρα Τρίτη. Οί φ ρουροι τουρκοι αφηκαν μερικους αιχμαλώτους να_ nλησιάσc υν μια βρύση που ήταν εκεΙ κοντό. και να πιουν νερό. Έπίσης τοϋρκοι κάτοικοι του Νύμφαιου εδωσαν σε μερ ικους απο λίγο ψωμι και απο λ ίΎ η βρασμένη φακή . Κατα τις 7 Π . μ. ξεκινή σαμε για συνέχιση της π ορείας μας. Βαδίζαμε σε 8 ρό μο ανώμαλο πάνω στο δρος Σίπυλο και θα φτάναμε στην πόλη Μαγνησιά . <Η πορεία αυτης της μέρας ήταν για τους αιχιια λώτους περισσότερο κουραστικη όπο κείνη της π ροηγ ούμενης μέρας. Και τουτο γιατι είχαμε εξαν τλη θεί απο την πείνα και τη δίψα, η θερμοκρασία ηταν ύπερ βολικη, ό δρόμος πολυ ανώμαλος στην πλαγια τ ου δρσυς και το χειρότερο δεν συναν τ ούσαμε πηγη νερου. Κατα ωρα 4 μ.μ. φτάσαμε στην τούρκικη κωμ9 πολη Πάρσα. Έκεί στο δρόμο που βαδίζαμε ήταν β ρύση με αφθσνο νερό. τουρκοι πολίτες Όμως κατειχαν τη βρύση με ρόπαλα στα χέρια των και δεν μας άφηναν να πλησιάσουμε να πιουμε νερό. "Οταν πλησίασα να περάσω μπρος απ' αυτη τι) Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

βρύση εΙδα συνάδερφο που Ό ρμη σε και τα κατάφερε: ν α π ι ει νερό, αλλ' ακαριαια τουρκος πολίτης τόν χτύπησε μ ε καρέκλα στό κεφάλ ι του και τόν ερριξε κάτω νεκρό. Ή πορεία συνεχ ι ζόταν πρό.ς τα χαμη λότερα του βουνου και σ ε κάπο ι ο 'ίσ ι ωμα ηταν βουρκος με λάσπη και πρασ ιν ι σμένα νερά. Πολλοι από τ ους αΙχμαλώτους ηπ ι αν απ' αυτα τα βρώμι κα νερά. Πρός τό. β ράδυ κατα ωρα περίπου 9 μ. μ. βρεθήκαμε κοντα σε πηγη μ ε άφθονο νερό καθα ρό, που εβγα ινε κάτω από μεγάλο βράχο, και κει καθώς περνούσαμε κ αι τα νερα τρέχανε σ ε πλα τος μπορέσαμε και ηπιαμε καθαρό και δροσερό νερό. Άλλ α όσοδήποτε νερό κ ι' αν πίναμε ή δίψα μας δ εν καταπραυνονταν. Ή πορεία μας συνεχί ζονταν και π ι ό πέρα συ ναντή σαμε και άλλη πηγη με καθαρό νερο, και πάλι η πι αμε και κατα ωρα 1 1 νυχτερ ινη φτάσαμε στη Μαγνη σιά, ή όποία, Όπως είδαμε Όταν εφεξε την άλλη μέρα, κατα τό περ ι σ σότερο μέρος της, εΤχε καταστραφει από πυρκα γ ιές1 . Ο ί τ ουρκο ι κάτοι κο ι της Μαγνησ ι ας ειχαν βγει στα πλάγ ι α του δρόμου που βαδίζαμε και Όπως

1 . Π ολλοl. άπο τους lΧίχμlΧλώΤOυς που ετυχε να εχουν ύ7τηρετήσεό σσ.ν στρlΧτιωτες σ' ιχυτα τα μέΡ1), μας ελεγlΧν δη ύπη ρχε 1J.λλ ος 8ρ6μος άπο τη Σ μύρνη προς ΜlχγνΊ)σόi, ό μα:λ6 -

άπο τον όπo�o &'1 ΠΊ)γlΧίνlΧμε θα φτάνlΧμε στ'� ΜlχγνΊ)σόα. σε 10 η 1 2 ώρες. ΦIΧ(νεΤlΧό δη μας πηγlΧν άπο τον έπάνω στο J! " λο ορομο, '" " β ουμε υ ρος ανωμσ. τον να, οόα " μερες. - ουο , ΟΠΟόΟ - καναμε , '�σως έπίΠj8ες γόα: να μας ΤlΧλlΧLπω ρήσοuν ΚΙΧ!. να: ξεκάνουν άπο

προς

.

μα.ς δσο μποροσσσ.ν πεΡ όσσ6τε ρ ους.


,

,

συ νέβη στη Σμύρν η χτυπο ϋ σαν κι ' εσφαζαν του ς. α ι χμαλώτους. Γ ι α. να π ε ρ ό. σου με τη νύχτα μας <'ί φησαν σε ανο ιχτό μέρος μπροστα στό χτίριο στο όποίο στε γαζόταν πριν ή " Ε λλη ν ικη Στρατιωτικη Διοίκηση Νότιας Περιοχη ς. 'Όλη αυτη τη νύχτα άκούγο ν τ αν τό «άγιακταν κακ » και «τσικαρ » και ο ί άπελ πιστικές φωνές των δερομένω ν αιχμαλώτων , των ό π οίων τό γδύσιμο συ νεχιζόταν .



ΗΜΕΡΑ ΣΦΑΓΗΣ ΤΩΝ ΑΙΧΜΑΛΩΤΩΝ ΣΤΗ ΜΑΓΝΗΣΙΑ Ξη μέρωσε, η 3 1 Αί5γουστου, η μέρα Τετάρτη . Καθως ειμαστε καθrσμένοι κάτω, συγκεντρώθη καν γύρω σ' δλ11 τ11ν εχταση οι τουρκοι κάτοικοι της Μαγνησιας αντρες, γυναίκες, παιδιά, νέοι και 'γέροι· μας χλεύαζαν και μας πετρο βολουσαν. Κατα ω ρα 9 π . μ. τουρκος αξιωματικός επέ τ ρεψε στό πλ ηθος αυτό να ύποδείξει και να συλλά βει δποιον αιχμάλωτο γνώριζε δτι ύπη ρέτησε στη Μαγνησια και τυχόν τους είχε κακοποιήσει. <Η π ρόφαση αυτη αρκεσε για να όρμήσει τό ληθος, να συλλαμβάνει και να σέρνει εξω από τό π στρατόπεδό μας τους πιό σωματώδεις και ρωμαλέ ους από μας δτι δηθεν τους αναγνώριζαν. τους τ ραβουσαν πιό πέρα και τους τουφέκιζαν. �Eτσι σκότωσαν εκεί περι τους διακόσιους πενηντα (250 ). <Ηλικιωμένος τουρκος πολίτη ς κοντός, με κε ψάλι πούμοιαζε με πίθηκου, πλησίασε τη συντρο φιά μας και παρατηρουσε, ψάχνοντας με τα δάχτυ λά του τ' αυτια ένός από μας, του Πλούταρχου Οικονόμου που κατάγον:rαν από τό χωριό Βελί τσα της Βοιωτίας. Τον επιασε από τό χέρι και τόν τραβουσε λέγοντας, δπως κατάλαβαν οί από μας τουρκομαθείς, δτι ε{ναι γνωστός τ ου ' Αρμένης. Κείνη τη στιγμή , δεν κατάλαβα πως, σηκώθη κα αυθόρμητα και είπα με δυνατη φωνή . «Λέτε Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

δτι παίρνετε Μικρασιατες που τους γνωρίζετε :: π ριν πή ρατε αντρα π ου καταγόταν από τ ό Μωρηά" τώρα παίρνετε αυτόν που κατάγεται από τη ν' Λαμία». Σε μικρη απόσταση βάδιζε τουρκος στρα- · τιωτικός γιατρός, με καινοίψγια στολη και μαστί- · γιο στό χέρι του. 'Άκουσε τις φωνές μου και πλη σίασε π ρός με,. με ύψωμένο τό μαστίγιό του για να με χ cυπήσει . Στάθη .<ε δ μως και πριν μου καταφέρει τό μαστί-· γιό του, ζήτησε να του έ ρμηνεύσουν τι ελεγα. Κ άποιος ι ουρκομαθης συνάδερφος του έξήγησε .. ,Αφου ακουσε στράφηκε π ρός τόν Πλ. Οικονόμου, που ακόμη τόν τ ραβουσε από τό χέρι του ό γέρο τουρκος και του είπε κάτι στην τούρκικη . Ό Πλ. Οικο νόμου δεν απαντουσε ηατι δεν καταλάβαινε. τ ι του ελεγε. Τότε ό τουρκος γιατρός σήκωσε τό· μαστίγιό του και τό κατέβασε με δύναμη στό· μπράτσο του χεριου του γέρο - τούρκου που τ ρα-, βουσε τόν Οικονόμου και σύγχρονα τόν εσπρωξε. να φύγει . "Έτσι σωθήκαμε κείνη τη στιγμή . Βρι σκόμαστε πλέον μέσα στό θάνατο ωστε κι' δταΥ' τόν νοιώθαμε να μας αρπάζει για τό σφαγείο, στε-· κόμαστε τέλεια απαθείς, χωρις να δοκιμάζουμε δειλία, συγκίνηση Τι ταραχή . Ό ελλ ηνας λο χαγός του Πυρ /λικου Οικονομί δης, μεγαλόσωμος αντρας που είχε μείνει μόνο με τη φανέλλα του, σχισμένη κιλότα και τις μπό τες του, βλέποντας την δπως πάρα πάνω περί-ο γραψα ανελέητη σφαγη των αιχμαλώτων, στάθηκε. δ ρθιος και με τη βροντερη φωνΙ1 του καυτη ρίασε, τη συμπεριφορα αυτη των τούρκων. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

τουτο δμως εδωσε αφορμη στους τ ούρκους ,άξιωματικους και ξεχώρισαν περίπου σαράντα (40 ) ελληνες αξιωματικους αιχμαλώτους και βέ βαια πρωτο τόν λοχαγό Οικονομίδη και τόν επι τελάρχη του 1 80υ Συντ Ιτός μας, ταγματάρχη Σιώρη και τους όδήγη σαν εξω από το, στρατό 'πεδό μας, σ' άγνωστο σ' εμας κείνη τη στιγμη μέ ρος . την έπομένη , συνάδε ρφοί μας που όδηγήθη καν από τούρκους φρουρους για κάποια αγγαρεία λίγο εξω της Μαγνη σιας, μας βεβαίωσαν δταν πεστρέψανε, δτι μέσα σε ρέμμα, κοντα στην πόλη .εΙδαν περι τα σαράντα πτώματα κοντα το, ενα στό άλλο δεμένα με σύρμα κατα συνέχεια και καϋμένα με φωτιά. ' Ασφαλως αυτα τα πτώματα η σαν ο ι .αξιωματικοί μας τ ους όποίους σκότωσαν και τους .εκαψαν Τι ίσως τους εκαψαν ζωντανούς. Τό απόγευμα της ίδιας μέρας μσ.ς όδήγη σαν σε άλλη τοποθεσία και μας εβαναν σ' ενα μαντρω μένο χτη μα, π ρός το μέρος τ ου σιδη ροδρομικου σταθμου της Μαγνησιας. Μέσα, σ' αυτο τό χτη μα ύπη ρχαν μερικα δέντρα και πηγάδι με αεραντλία, ή όποία δμως δεν λειτου ργουσε. Σε μια στιγμη τουρκος αξιωματικός ξεχώρισε εξη αι"(μαλώι ους και μέσα σ ' αυτους η μουν κ:αιγώ. Καθως, μας όδη· γουσε εξω από τη μάντ ρα και μείς και οι άλλοι <συνσδερφοί μας πιστεύαμε δτι μας πηγαίνουν γ ι α εχτέλεση . 'Όταν δμως βρεθήκαμε εξω από τη μ άντ ρα ό toυρκος αξιωματικός διάταξε εξη στρατιωτες το υ να γεμίσουν τα δπλα τους και ή διαταγή του ξετεDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

λέστηκε . του, μιλουσε με αυστηρότητα. Του ρκο μαθης συνάδερφος, που ηταν ενας από μας τους εξη , μας ειπε «μη φο βαστε γιατι δ αξιωματικός ειπε στους στρατιωτες του, που θα μας πανε "Υ ι α αγγαρεία και τους κατάστησε π ροσεχτικους λέ γοντάς τους, αν πολίτες επιχειριΊ σουν να μας κακοποιήσουν, να πυρο βολή σουν κατ' αυτων και μετα την ε ργασία να μας φέρουν εδω σώους. 'Άν δεν μας φέρουν δλους σώους θα εχτελέσει αυτούς». Μ' αυτο που ακούσαμε ή συχάσαμε και με τη συΥοδεία των φρουρων μας βαδίζαμε σε κάποιο δρόμο της Μαγνησιας. 'Όταν προχωρή σαμε λίγο, δεξιά μας σε δυό παράθυρα που ησαν στα πλάγια κεντρικης πόρτας μονοκατοικίας η σαν σκυμένες πολλες γ υναίκες (χανούμισσες) και μας εβλε παν σιωπηλές. "Όταν βρεθήκαμε εντελως μπ ροστα σ' αυτό τό σπίτι, ανοιξε ή κεντρικη πόρτα και απ' αυτη πρόβαλε ήλικιωμένος τουρκος κ:ρατωντας ενα κου βα με καθαρό νερό και ενα τενεκεδένιο κύπελο. Κα τέβηκε τα λίγα σκαλια και η ρθε κοντά μας και μας εδωσε να πιουμε. Π ροσωπικα ηπια πέντε κύπελα νερό. Συνεχίσαμε τό δ ρόμο μας και μας πηγαν σ' ενα χτίριο σχολείου να τό καθαρίσουμε για να στρατωνιστεί σ' αυτό τούρκικος στρατός. 'Όταν τελειώσαμε τόν καθαρισμό μας εβγαναν εξω και καθίσαμε κάτω κοντα στόν τοίχο του χτιρίου και περιμέναμε να ιδουμε τι αλλο θα κάναμε. Έκεί καθως απt:λπισμένοι καθόμαστε, χωρις να κου βεντιάζουμε μεταξύ μας, ειδα από κάμποση απόσταση να ερχεται μια νεαρη και lω μψη χαDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

νούμισα. Άπό τό βάδισμά της και τ11ν δλη εμφά νισή της εκρινα δτ ι ηταν πολυ νέα. Βασ coυσε στη μασχάλ η της ενα καρπουζι . ΚαΘως τό είδα εκανα σκέψη να, μπο ρ ουσα να είχα αυτό τό καρπουζι . 'Όταν εφτασε μπροστά μας, στάθηκε και από τομα ειπε κά τι σε μένα, τό όποιο βέβαια δεν κα ταλάβαινα. Κύταζα δμως κι' αύτη και περισσότερο· τό καρπουζι που βαστουσε στη μ ασχάλη τη ς. Του ρκομαΘης συνάδερφος μου εξήγη σε δτι με ρωτουσε : «γιατι στην Έλλάδα σας παίρνουγ τόσο μικρους στρατιωτες » . της απάντη σα δτι στην Έλλάδα παίρνουν τους νέους στρατιωτες σε 11λικία 2 1 ετους. Τώρα δμως με τόν πόλεμο μας. π η ραν σε ήλικία 20 κα ι 1 9 χρονων. 'Αμέσως απλωσε π ρός μένα τα, χέρια της, μοϋ-· δωσε το καρπουζι και εφυγε. Μοιραστήκαμε και ο ι εξη τό καρπουζι και τό φό,γ αμε . '"Ηταν για μας που εϊχαμε μείνει νηστικο Ι τόσες μέρες, σωτΊι ρια π ροσφορά. Μετα, από λίγο οι φρουροί μας μ ας πηγαν σ" ενα σιδηρουργειο και πή ραμε απ' εκει εργ αλεια για να επισκευαστει μ' αύτα ή ύδραντλία της μάν τρας στην όποία είμαστε δλοι ο ί αιχμάλωτοι . Στό δρόμο τ η ς επιστροφης μας βλέπαμε ό,νΘρώπινα σώματα καϋμένα η σωριασμένα με πέτρες. Άσφα λως αύτα τα πτώματα ησσ:ν χριστιανων, γιατι αν ήσα.ν τούρκων δεν Θ ' αφήνονταν άταφα. Έπιστρέψαμε στη μάντρα και με τα εργαλεια που φέραμε επισκευάστηκε ή αντλία και λειτούρ γησε, αλλα τό νερό η'ων πολυ λίγο και δεν εφτανε. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

για να ξεδιψάσουν μ' αυτο δλοι οί μέσα στη μάντρα ,αιχμάλωτοι. Μείναμε σ' αυτη τη μάντρα τη νύχτα της 31 ης Αi5γ ουστου, δλη τη μέρα της 1 η ς Σεπτέμβρη και τη νύχτ α αυτης. < Η λεηλασία μ ας από μέρους των τούρκων στ ρατιωτων ξακολουθουσε. Έδω μου π η ραν και μένα τό_ λίγα χρήματα που είχα, περί που 450 δ ραχμές. Είδα να κό βουν τό δάχτυλο αιχμαλώτου για να του π ά ρουν το χ ρυσό δαχτυλί δι του, που δεν εβγαινε εi5κολα. Έπίσης είδα να βγάζουν με σουγιάδες fι ξιφολόγχες χ ρυσες κορω νες δοντιων αιχμαλώτων. Οί του ρκοι στρατιωτες που είχαν τοποθετη θεί γύρω στη μάντρα για να μας φυλανε, εφερναν νερο το όποίο πουλουσαν στους αιχμαλώτους αντι 1 000 fι 2000 fι 3000 δ ραχμες τό κάθε παγουρι. Πολλων τους επαιρναν τα χρήματα και δεν τους εδιναν το νερό. <Ως τό απόγευμα κείνης της μέρας 1 ης Σ /βρη, μέσα σ' αυτη τη μάντρα πέθαναν πολλοι από τη δίψα και δλες τις κακουχίες. Τόσοι ωστε φόρτω σαν περι τους είκοσι (20) βοϊδαραμπαδες πτώμα τα, τα μετάφεραν και τα πέταξαν μέσα σε ρέμα .εξω απο την π όλ η . Έδω πέθανε και αγαπητός μου συνάδερφος και φίλος Σμυρνάκης απο την Κρήτη . 'Ήταν εξαίρε τος ανθ ρωπος και είχε σπουδάσει δασολόγος στή Βιέννη . ""Επασχε απο αλαφρό &σθμα και σ' δλη την πορεί α μας κουρασμένο τον υπο βαστάζαμε και τόν βοηθούσαμε να βαδίζει εγώ, ό Πλούταρχος ΟΙ κονόμου και ό Γιωργος Κωνσταντινίδης. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

ΣΥΝΕΧ Ι ΣΗ ΤΗΣ ΠΟΡΕ Ι ΑΣ ΜΑΣ ΤΟ απόγευμα της Ι η ς Σεπτέμβρη πη ραν τούς περισσότερ ους αΙχμάλωτους και τούς μετάφεραν ,σ ' αγνωστο πλέον σ' εμας μέρος, αφηκαν δε μέσα στη μάντρα ένιακόσιους (900) μεταξύ των όποίων ετυχε να μείνω καιγω με αλλο υ ς γνωστούς μου πού ειχαμε αποτελέσει παρέα. την έπομένη 2 Σεπτέμβρη ή μέιJσ Παρασκευή , το πρωι μας παράταξαν τούς ένιακόσιους κατα διμοιρίες και μας εδωσαν στον καθένα μας απ6 όγδόντα (80) δράμια ψωμι κριθάρινσ και απ6 ενα μικρο κύπελο σταφίδα ξερη και κριθάρι καβουρ τισμένο . Μας παράλαβε δε φρουρα ύπό τουρκο ταγματάρχη για να μας όδηγήσει ανατολικώτερα στην πόλη Κασαμπα δπου , δπως μας ειπαν, θ α μέναμε όριστικα σαν μόνιμο τάγμα αίχμαλώτων. Ξεκινήσαμε, βγήκαμε από την περιοχη της Μαγνησιας και συνεχίζοντες τον δρόμο μας φτά σαμε καπου πού συναντήσαμε μεγάλη πηγη νερου καθαρου, το όποιο καθως εβγαινε από βραχώ δες εδαφος, σχημάτιζε κατα τη ροή του μικρο πο τάμι . 'Ασφαλώς θα ηταν ή πηγη πού είχαμε συναν τήσει και δταν περνούσαμε απ' εκεί νύχτα πη γαίνοντας π ρος τη Μαγνησιά. <ο τουρκος ταγματάρχης διάταξε να σταματή σουμε για ανάπαυση . Καθως στεκόταν πάνω στ' αλογό του μας μίλησε με διερμηνέα και μ ας ειπε : «δσες κακοποιήσεις πάθατε ώς τώρα, πάθατε ! Άπό Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

τώρα δμως που σας παράλαβα δεν πρόκειται να πά θετε δμοια και μη φο βαστε. Πηγαίνουμε στόν Κα σαμπα δπου θα μείνετε μόνιμα» και με συγκίνη σή του πρόστεσε. Κατα τόν 'πόλεμο του 1 9 1 2 - 1 9 1 3 αιχμαλωτίστηκα από τ ό στρατό σας στα Γι άννενα. � τη ν αιχμαλωσία μου την πέρασα στην Καλα μάτα και διατη ρω τις πιό καλες αναμνήσεις, γιατι δλοι μας ο ί αιχμάλωτοι αξιωματικοι περάσαμε στην πόλ 11 σας αυτη πολυ καλά» . τα λόγια αυτα που ακούσαμε από τόν τουρκο ταγματάρχη μας εκαναν να νοιώσουμε κ αποια ανακούφιση και ασφάλεια. 'Ήπ ιαμε από τό κ αθαρό νερό που κυλουσε και πλύναμε ϋστερα από τόσες μέρες, τα χέρια μας τό κεφάλι και τα πόδια μας . Συνέ βη δε και τουτο τό επεισόδιο. 'Όπως ο ι αιχμάλωτο ι σκορπ ισμένοι σκύβαν στο, νερό για να π ιουν Τι να πλυθου ν, Ο.πό τό αντίθετο του δρόμου μας μέρος ερ χ ονταν τρεις τουρκοι χωρικοι με βοϊδαραμπα φορτωμένο μεγάλες κλάρες δέντρων. Σταμάτη σαν κοντά μας. Προσωπικα καθως τους εβλεπα, νόμισα δτι σταμάτησαν για να κάνουν κι' αι)τοι δτι κάναμε και μεις με τό νερό. Ε Ιδα δμως δ τι με ή ρεμία δ καθ' ενας τους κατέβαζε από τόν αραμπα από ενα μεγάλο ξ υλο αρκετα χοντρό. και καθως πλησ ί ασαν τους σκυμένους στό νερό αιχμά λωτους, α ρχισαν να τα κατεβάζουν με δύναμη στα κεφάλια τους. Οί πρώτοι τρεις που χτυπήθηκαν επε σαν αναίσθητοι. Οί αλλοι που αντιλή φτηκαν τι συνέβαινε άρχισαν τρέχοντας να φεύγουν για ν' αποφύγουν τα χτυπή ματα. Οί του ρκοι χωρικοι τ ους κυνηγουσαν για να πραγματοποιή σουν το Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

σκοπό τους. Ό ταγματάρχης π ου εΙδε τι γινόταν διάταξε τους σ τ ρατιώτες του και τους επιασαν . τους ξάπλωσαν κατα γης τα μπρούμυ τ α και δι ά ταξε στη συνέχεια να τους τιμωρήσουν με καποιο ν αριθμό Ραβδισμων. 'Όπως τους ε Ιχαν ξαπλώσει, στα πλάγια το υ καθ' εν ό ς τοποθετήθηκαν δύο στρατιωτες, ό ενας αριστερα του ξαπλωμένου και ό αλλος δεξιά το υ , οι όποίοι κρατουσαν ρόπαλ α . "Αρχισαν να τ ο υ ς χτυπαν στους γλουτούς των ρυθμικα και εναλλάξ, δηλαδη κτυπουσε ό ενας στρατιώτ η ς και μετα ό αλλος. Ύπαξιωματικοι τ ουρκοι επέβλε παν και μετρουσαν τους ραβδι σμούς. 'Όταν τέλειωσαν και ό καθένας των , εΙχε δεχτεί τους δσους ραβδισμους διάταξε ό ταγματάρ χη ς και ο ι τ ρείς των εμειναν κάτω χωρις να μπο ρ ουν να σηκωθουν. "Όσο και αν αυτο ι επιχείρη σαν να μα ς σκοτώ σουν, βλέποντάς τους στό κατάν τ ημά τους μετα τη βάρβαρη αυ τ η τιμωρία τους, δεν μπο ρουσε κανεις να μη τους λυπη θεί. Με τό επεισόδιο αυτό νοιώ σαμε π ω ς ειχαμε πλέον καποια π ροστ ασ ί α και ασφάλεια . <Η πορεί α μας συνεχίστηκε κανονικη και όχι βι αστικη και ανώμαλη δπως συνέβαινε τις προη γ ούμενες μέρες . " Ο τουρκος ταγματάρ χη ς εφιππος ακολουθου σε στό τέλος της φάλαγγας. " Η νύχτα μας βρηκε στην πεδιάδα ανατολικα από τ11ν πόλη Τσοπαν ησιά, κοντα στην όχθη του ποταμου Νύμφαιου, δπως ακούσαμε δτι λεγότ αν, Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

επειδη άρχιζε άπο την όρεινη περιοχη της κωμό π ολης Νύμφαιο και χυνόταν στον μεγάλο ποταμο 'Έρμο. Έκει μείναμε και περάσαμε την νύχτα τ ης 2ας Σεπτέμβρη και νοιώσαμε π ολυ κρύο. ΤΟ πρωί 3ης Σεπτέμβρη άρχίσαμε πάλι την πορεία μας π ρος τ' άνατολικα π ρος ηΊν πόλη Κασα μπα δπου και φτάσαμε κατα ώ ρα περίπου 1 1 π . μ. και σταμτήσαμε ε ξω άπο την πόλη . Ή πόλη Κασαμπας είχε σ χεδον καταστραφει γιατι ύποχωρουντα τμήματα του στρατου μας είχαν πολεμήσει με τούρκικες δυνάμεις μέσα στην πόλη . Ό τ ουρκος ταγματάρχης διάταξε τμημα της τούρκικης φ ρουρας μας να προη γηθει για να μην επιτρέψει στους τ ού ρκους πολιτες να μας πλη σιά σουν δταν θα βαδίζαμε μέσα στην π όλη . Εϊχαμε άρχίσει να βρισκό μαστε μέσα στ ην ,ακρη της πόλης και καθως βαδίζαμε είδαμε σ' ενα τοιχο μάντρας στηλωμένα δ ρθια άνθρώπινα πτώματα ξεραμένα και μισοφθαρμένα. τα ειχαν στή σει ετσι οί τ ουρκοι που τάχαν ξεθάψει άπο τ ους τάφους των, γιατι ό τ οιχος αυτος ή ταν ό τοιχος της μάντρας του ελληνικου νεκροταφείου. Ή μανία της εκδίκησής των δεν άφησε ησυχους ο ύτε τους νεκρους χριστιανους στους τάφους των, άναμ φισβήτητη άπόδειξη τ η ς βαρ βαρότητάς των. Μας οδήγη σαν προς το νότιο ση μειο της πόλης, χωρις να ενοχληθουμε άπο τούρκους πολιτες, και μας εκλεισαν σε χτημα το όποιο είχε εχταση δέκα ( 1 0 ) στέμματα περίπου και ήταν περικλΞισμένο με πέτρινη μάντρα ϋψους περίπου τ ριών μέτρων. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

Στό χτη μα αυτό ηταν πολλα δέντρα εληες και αλλα και στό κέντρο τ ου διώροφο σπίτι με παρα κείμενη μεγάλη ανοιχτη δεξαμενη στην όποία ερχόταν αφθονο πηγαίο καθαρό νερό και απ' αυτη ν αρδευόταν τό χτη μα. 'Ακούσαμε δτι τό χτη μ α αυτό ανηκε σε ελληνα, κάτοικο του Κασαμπα και δτι τό εκμεταλλευό ταν και σαν εξοχικό κέντ ρο αναψυχης. Π εινασμένοι δλοι μας ξεριζώσαμε δτι λαχανικα η αλλα χc ρταρικα ησαν σ' αυτό τό χτημα και τα φάγαμε. Μερικοι ξεγύμνωσαν και τους κορμους των δέντρων από τις φλουδες των για να φανε απ'" αύτες τό εσωτερικό τους. Είχε περάσει μια βδομάδα πούμαστε στην αιχμα λωσία και από την πείνα, τις πορείες, τόν τ ρόμο της σφαγης και τις δποιες αλλες κακουχίες που περίγραψα, οί αιχμάλωτοι κατα τό 95% είχαν χάσει τόν ανθρωπισμό τους και κυριολεχτικα εΙχαν απ οχτηνωθεί. Κινουνταν και φαίνονταν στην δψη τους δτι δεν σκέπτονταν καθόλου.



Η ΖΩΗ ΣΤΟ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ Τό απόγευμα της 4ης Σεπτέμβ ρη έφεραν με ,αραμπαδες σιτάρι , βράσαν απ ' αυτό και μας δωσαν " από ενα μικρό κύπελο και από τ11ν επομένη 5 Σεπτέμβρη μας δίναν βρασμένο σιτάρι ενα μικρό κύπελο τό πρωί και ενα τό βράδυ . Τό περισσότερο ,Ό μως ηταν νερό π αρα σιτάρι . Μετα λίγες μέρες φέρανε άλευρι. Δεν ύπη ρχε ,Όμως φουρνος για να ψηθεί ψωμι και γι' αυτό τη μια μέρα μας δίναν βρασμένο σιτάρι και την αλλη νύχτα κατα ωρα 1 1 με 12 τα μεσάνυχτα μας δίναν από 80 - 1 00 δράμια αλευρι στόν καθένα. Αυτό τό αλευρι τό κάναμε (ό καθένας μας ) με νερό ζυμάρι και πάνω σε φύλλα παληοτενεκέδων τα όποία τοποθετούσαμε πάνω σε δυό πέτρες κατα τ ρόπο που από κάτω άνάβαμε μικρη φωτια με ξύλα, τ ό ψήναμε και τ ό τρώγαμε. Στις 30 Σ επτέμβρη τ έλειωσε, άπό τεχνίτες ,αίχμαλώτους, ή έπισκευη φούρνου, που βρισκό ταν εξω άπό τή μάντρα μας, σε απόσταση περί που διακόσια μέτ ρα. Σ' αυτόν στάλθηκαν φουρ -νάρηδες αίχμάλωτοι, οΙ γνωστοί μας φουρνάρη ,δες του 1 80υ Συντ /τος και άρχισαν να ψήνουν ψωμί, στήν αρχή από μισοκρίθινο αλευρι και μας ,δίναν άπό μισή όκα τήν ή μέ ρα στόν καθένα. Αυτό Ό μως γινόταν Όταν είχαν άλευρι, γιατι συνέβαινε -να μήν εχουν άλευρι κατά συνέχεια, αλλα να λείπει ,αυτό τέσσερες - πέντε Τι και περισσότερες μέρες. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

Στις αρχες του Νοέμ βρη δεν είχαν αλευρι και μας δίναν επι δέκα μέρες από έκατόν πενηντα ( 1 50 ) περίπου δ ράμι α γαλέτα. Στη συνέχεια εφεραν καλό αλευρι και μας δωσαν επι δέκα (l Ο ) μέρες ψωμί. Μετα φέραν σιτάρινο αλευρι, τό όποιο όμως ειχε πολυ χω μα καΊ. τό ψωμι γινότα\ λασπερό και μαυριδερό. Άπό τα μισα του Γενάρη 1 923 και μετ α φέραν καθαρό σιτάρινο αλευρι και τό ψωμι Ύινόταν π ολυ καλό και μας δίναν σχεδόν κάθε μέρα. Για φαγητό μας δωσαν αντι τ ου βρασμένου σιταριου επι 5 6 μέρες του Νοέμβρη βρασμένα κουκια και μετα μας δ ίναν τ ην μια μέρα φασόλια και την άλλη πνιγουρι. 'Όλα δε αυτα μαγειρεύον ταν χωρις λάδι και άλάτι και πά.ντα i'ι σαν πολυ νερουλα και λιγοστά. Καμμια φορα εβαζαν λίπος πολυ κακης ποιότητας που καταντουσαν να μη τ ρώγοντ αι 'Αβάσταχτο μαρτύριο περνουσαν ό σοι από μας Kάπνιζα� . Δεν .είχαν χρήματα και να εϋρι σκαν καπνό . δεν μπορουσαν ν' αγοράσουν. Με αγωνία παρατη ρουσαν στους δ ρόμους του Κασα μπα, Όταν εκινουντο σ' αυτους για τις διάφορες αγγαρειες να. {δουν κάτω πεταμένο κανένα : υπό λειμμα τσιγά ρ ου (γόπα), τό όποιο αρπαζαν και μ' αυτό τ ό ελάχιστο ίκανοποιουσαν π ρός στιγμη τό πάθος των. -

.


;

ΠΟΥ ΚΑΙ ΠΩΣ ΣΤΕΓΑΣΤΗΚΑΜΕ 'Ό πως ανάφερα πιο πάνω στο περιφραγμένΟ' χτή μα που μας εβαναν για οριστικη διαμονη δεν ύπήρχε άλ λο χτίσμα εκτος απο ενα διώροφο μικρο οίκη μα στο κέντ ρ ο και στο οποίο στεγά στηκε ή απο τ ούρκους αξιωματικους κ.λ.π. τούρ κικη διοίκηση τ ου τάγματος αιχμαλώτων και σε μια. Ύ ωνια του χτή ματος ενtt.μικρΟ καλύ βι μερικών τετρ. μέτρων. Μας διάταξαν να κ:ου βαλουμε πέτρες τις οποίες παίρναμε απο τα καϋμένα και γκρεμισμένα σπίτια τής πόλης Κασαμπα. Με αυτες τις πέτρες χτί σαμε σε τέσσερα χωριστα σημεία και σε απόσταση 3 4 μέτρα απο τον τοίχο π ου μάντρωνε το χτή:μα, ξερότοιχο ώς ενα μέτρο ύψος και μήκος 1 5 20 μέτρα το κάθε τμή μα. Στο κάθε τμή μ α αφήκαμε, δυο ανοίγματα για π ό ρτες. Για να τα στεγάσουμε. βάναμε πάνω στους δυο τοίχους, τον μόνιμο τής μάντρας και τον ξερότοιχο που χτίσαμε, . ξύλα απο τα γκρεμισμένα σπίτια τής πόλης και τρύ πιους παλ η οτενεκέδες. Αυτη ό μως ή στέγαση δεν αμπόδιζε τό κρύσ και τη βροχη να μπαίνουν στο εσωτερικο αυτών τών καλυβιών που φτιάξαμε. < Οπωσδήποτε φτιάχτηκαν κατ ' αυτον τον τρόπΟ ' τέσσερες (ύπ οτιθέμενοι ) θάλαμοι , για να στεγα... στεί στον καθένα ενας λόχος. ΤΟ ό λ ο τάγμα αιχμαλώτων εΙχε τέσσερες λό-

-


χους και ή δλη δύναμή του σε αντρες αποτελέ στηκε από 1 400. Άπό τους 900 που ξεκινήσαμε από τ11 Μαγνησια και από άλλους 500 που φέραν τ μη ματικα μετα και κατα τό πλείστο ησαν πολί τες Μικρασιατες ελληνες. Ο Ι καλυ βες αυτες γίναν ετοιμες κατα τις 20 � O χτώβρη , ώς τότε μέναμε στό ϋ αιθρο. Σ ' α υτες π τ ι ς καλύβες που ό ξερότοιχος που φτιάξαμε εΙχε ϋψος μόνο ένός μέ cρoυ, μπαίναμε για να περ\αμε μέσα σ' αυτες τις νύχτες μας, που ηταν νύχτες χειμωνα. Πλαγιάζαμε κάτω στό χωμα ό ενας κοντα στόν άλλον και σε δυό αντί στοιχες σειρες κατα. τ ρόπο ωστε τα πόδια των αντρων των δυο σειρων ιcατ ' ανάγκη σμίγανε σχεδόν ώς τα σκέλη των. Και δταν για να ζεστάνουμε τα χέρια μας ανάβαμε μέσα φωτιες με ξύλα που φροντίζαμε να βρίσκουμε, '1Ινόταν τόσος καπνός π ου μέσα σ' αυτόν φαινό μαστε κινούμενες σκιές, δεδομένου δτι αλλο φω τ ισμό δεν ε ίχαμε. "Όταν εβρεχε τα νερα από τους τ ρύπιους τενε κέδες που φτιάξαμε για στέγη, πέφταν μέσα σ' αυτες τις τ ρωγλες και φτιάχναμε στό χώμα αυλά κια '1ια να βγαίνουν πρός τα εξω , χωρις μ' αυτό να κατορθώνουμε ν' αποφεύγουμε τ ό λάσπωμα. Έκτός από τα. νερα τ η ς βροχης που μπαίνανε από την ύποτιθέμενη στέγη, μπαίνανε και από τα θεμέλια του έξωτερικου τοίχου νερα από τα ρυακια που σχη ματίζονταν από τις βροχες εξω στό δρόμο κοντα στόν τοίχο.


ΑΓΓΑΡΕΙΕΣ Άπο τις 5 Σεπτέμβρη κατα όμάδες μας στέλ ναν σε διάφορες αγγαρεΙες. , Απο τις πρωτες ήταν να καθαρίζουμε τους δ ρόμους της πόλης Κασαμπα, που είχαν φραχτεί με τις πέτρες των γκρεμισμένων από τις πυρκαγ ιες σπιτιων. Σ' αυτες τις ε ργασίες είχαμε τ1)ν ευκαι ρία να βρίσκουμε μέσα στα καϋμένα και τσου βά λια γεματα ξερες σταφίδες μισοβρασμένες από τη φωτια και τ ρώγαμε απ' αυτές. Π ολλους τους βλάψαν αυτες οί σταφιδες και δημιούργησαν κοι λιακες ανωμαλίες και πόνους, γ ι ατι καθως ήταν μισοβρασμένες απο τη φωτια και από την ύγρασία είχαν αλλοιωθει. Κάθε πρωί ώς που να ό ρισ ωυν και τακτ οποιη θουν οί όμάδες για τις αγγαρείες περνούσαμε σε όρθοστασία μια και δυο. (δρες. ·0 κάθε τουρκος στρατιώτης φ ρουρός που παραλάβαινε κάθε όμάδα αΙχμαλώτων για να τήν όδηγήσει σε αγγαρεία και ό ύπαξιωματικός που τήν παράδινε, ό καθένας τους μετρουσε τ ους άντρες κάθε όμάδας τουλά χιστο δεκαπέντε φορές. Με τα μαστί γιά των Τι τα ρόπαλα που κρατουσαν δέρ\ αν κατα το. κέφι τ ους τους αΙχμαλώτους. 'Όμοια ηταν και ή συμπε ρ ι φορα του ελληνα βοηθου των επιλοχία, τουλά χιστο στόν 40 λόχο που ημουν εγώ. Είχαν ό ρίσει ώς τέtOιον ενα καραγωγέα του 1 80υ συντάγματος πεζικου, ό όποιος είχε τ ' όνο μα Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

Μιχάλης και καταγόταν απο τα Βρύουλα (Βουρλα ) η απο τ α, Άλάτσατα τ η ς Μ. Άσίας και ό όποιος βέβαια προσφέρθηκε για ν ' αναλάβει αύτη τ η ν ύπη ρεσία. Ή συμπεριφορά τ ου π ρος τ ους αιχμα λώτους ηταν τυραννικώτερη εκείνης των τούρκων. Κάθε πρωϊνο ξεχώριζαν 1 00 - 1 20 αιχμαλώτους, οί όποιοι με συνοδεία φρουρων όδηγουνταν προς τόν κάμπο, σε απόσταση δυο η και τριων ώρων για να φέρουν ξύλα για το μαγειρειο και τό φουρ νο .: Δεν ύποχρέωναν τους αιχμαλώτους να μεταφέρνουν ποσότητα ξύλων, αρκουσε να κρατουν εστω και μια μικρη κλάρα δέντρου. Το να πανε και να γυ ρίσουν σε τέτοια απόσταση ηταν πολυ κουρα στικό, είχαν δμως την εύχέρεια ν ' αρπάζουν απο δέντρα κανένα καρπο κυδώνια, ρόδια η δτι άλλο βρισκόταν κατα τους φθινοπωρινους μηνες. 'Έ τυχε πολλες φορες να είμαι σε τέτοια αγγαρεία. Μέσα στον κάμπο απο απόσταση εβλεπα τον αμαξητό δ ρόμο που όδηγουσε στ' ανατολικα και στα πλάγιά του κοίτονταν ανθρώπινοι σκελετοί, π ' άσπριζαν. "Ήσαν οί σκελετοι των αιχμαλώτων στρατιωτων η των π ολιτών Μικρασιατων που κατα τις π ορειες των τους σκότωναν οί τουρκοι και παρέμεναν άταφοι δπου επεφταν. Κατα τό τελευταιο δεκαή με ρο του Σεπτέμβρη φ.έρανε στη μάντρα μας μια φάλαγγα περίπου 1 300 ελληνες Μικρασιατες π ολιτες απο τη Σμύρνη και άλλες πόλεις δπως μας λέγαν. Άπ' αύτους μάθαμε δτι όλόκλη ρ η ή Σμύρνη πυρπολήθηκε από τους τούρκους. Μετα δυο μέρες τους πηραν πάλι και τους βάναν σε πορεί α πρός τ' ανατολικά. Και Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

μετα άλ λ ες δυό μέρες τους φέραν πάλι. 'Όμως ό χι δλους αλλα περίπου τους μισούς. Μας είπαν δτι τους πηΎαν πορεία ώς τη Φιλαδέλφεια και τους ξανάφεραν. Στην πορεία αύτη σκότωσαν τους μισούς. Γενικη ήταν ή γνώμη δτι ή πορεία αύτη εγινε ακριβως για να εχουν την εύκαιρία να τους σκοτώσουν. Γιατι αύτους που ξανάφεραν, σε λίγες μέρες τους πηγαν στό Άχμετλη , που είναι μεταξυ Κασαμπα και Φιλαδέλφειαc. "Ένα π ρωϊνό που ήμουν σε μια όμάδα αγγαρείας και βαδίζαμε κατα τετράδες σ' ενα κεντρικό δρόμο του Κασαμπα, άπό κάποια απόσταση είδα σε σιδερένια λαβη μιας κλειστης ξώπορτας σπιτιου τοποθετη μένο κο μάτι ψωμιου. ΆκαριαΊα σκέφτηκα να τό αρπάξω δταν θ άφτανα κοντα στη ν πόρτα και όμολογω δτι με κατάλαβε αΎωνία μήπως τό ειδεί κανένας άλλος συνάδερφος και τό πάρει πριν προφτάσω εγώ. 'Όταν βρέθηκα σχεδον απέ ναντι απ ό, την πόρτα, ξέφυγα άπ ' την τετράδα μου, πήδηξα μικρό χαντάκι που ήταν στό πλάϊ μεταξυ δρόμου και σπιτιου και αρ παξα με λαχτάρα τό κομμάτι τό ψωμί, που ισως Χάποιο χορτασμένο παιδι να τό είχε ακουμπήσει εκεί και ξαναπή δησα τό χαντάκι για να μπω στην τετράδα μου . Ό του ρκος φρουρός τ η ς όμάδας με π ρόλαβε και μου κ ατάφερε χτύπημα με συ ρματένιο μαστί γ ιο το όποίο με πέτυχε στόν αγκωνα του α ρ ιστε ρου χεριου μου . Πόνεσα πολυ στο κόκαλο και στο μέρος αύτο ακόμα κατα καιρους νοιώθω πόνο. Εύτυχως δμως δεν μου πη ρε τό κομμάτι ψωμι με Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

τό όποιο χόρτασα τότε λίγο τ11 ν πεΊνα μου, ο ϋτε με μεταχειρίστηκε χειρότερα. Σε διάφορα σ ημεια τ η ς πόλης Κασαμπα στέλ νονταν όμάδες αιχμαλώτων για να χτίζουν σει ρες π ρόχειρα δωμάτια για να στεγάζονται σ ' αυτα τούρκικες οικογένειες που βρίσκ ονταν άστεγες, γιατi. τα σπίτια των είχαν καταστραφει από πυ ρ καγιές. Οί χτίστες 11 δσοι εκαναν πως γνωρίζουν να χτίζουν, εχτιζαν και ο ί άλλοι σαν άπλοι εργάτες κου βαλουσαν τις πέτρες και τ ' άλλα υλικα 11 φτιά χναν τι ς λάσπες. Τις εργασίες αυτες τις επόπτευε ό Δή μαρχος Κασαμπα και ενας χότζας 11λικίας περίπου σα ράντα 11 σαράντα πέντε χρονών με ευγενικό παρου σιαστικό και δπως μάθαμε από τον αιχμάλωτο που είχε κοντά τ ου γ ι α διερμηνέα ήταν επόπτης (επι θεωρητ1)ς ) τ η ς δη μοτικης εκπαίδευσης. Γι' αυτό.ν θα γράψ ω πιο κάτω, πώς γνωρίστηκα μαζί τ ου καΙ. πώς κατα κάποιο τ ρόπο συντέλεσε στη σωτη ρία μου . Σ ε τούρκους πολίτες του Κασαμπα π ο υ ζητου σαν μαστόρους 11 εργάτες για όπσιαδήποτε δου λειά, δίναν αιχμάλωτους, υπο τ1)ν προσωπική τους ευθύνη για την επιστροφή των το βράδυ στη μάν τ ρα. Ο ί αιχμάλωτοι προτι μουσαν να εργάζονται σε ιδιώτες τούρκους, γιατι αυτοi. τους δίναν συνήθως μεσημβρινό φαγητό. και Τι μέρα τους περνουσε στη δ ουλεια χωρις τις βρισιες και το ξύλο απο τουρκο, φρουρό. 'Έμεινε άνεξακρί βωτο ο,ν Τι διοίκη ση του τά-Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

γματός μας εϊσπραττε χρη ματικα ποσα για ή μερο μίσθια των αιχμάλωτων π ου εργάζονταν σε ιδ ι ώ τες. Λέγονταν δτι ο ι ιδιωτες τοί5ρκοι πλή ρωναν για κό.θε εργαζόμενο σ' αύτους αιχμάλωτο είκοσι (20 ) γρόσια για ή μερομίσθιό του . Κανένας δμως αιχμάλωτος π ου εργάστηκε σε ίδιώτη τοί5ρκο δεν πήρε ο ϋτε ενα γρόσι .



ΕΡΓ ΑΣΙΕΣ ΑΙΧΜΑΛΩΤΩΝ ΓΙΑ ΟΦΕΛΟΣ ΤΟΥΡΚΩΝ ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΩΝ Άπό τα μέσα τσυ Όχτώβρη και σχεδόν έπ!. .ενα μηνα και πλέον, εκτός από τις αγγαρείες της η μέρας μας ξεσήκωναν τΊ) νύχτα μετό. την ώ ρα 1 1 11 1 2 11 και 1 , δλο. τό λόχο., και δ ι αδσχι κα και το.υς αλλσυς λόχους και μας πήγαι ναν σ' αρκετα .μακρ ινη απόσταση δπου από γκρεμι σμένα σπίτια -φ ο.ρτωνόμαστε Ο καθένας μας από μι α - δυο π έτρες και επ ι στρέ φοντ ας ετσ ι φσ ρτωμένσ ι , τις αφήναμε σε ο ρ ισμένο. ση με'ίο κσντα στη μάντρα το.υ στρα τσπέδσυ μας. Έπίσης κατα τόν ίδι ο τρόπο. μας πή γαιναν σε μάντρες σπ ιτι ων, στ' ακρ α της πόλης, π ου επάνω στ συς τ οίχους των ήσαν τοπσθετη μένα κεραμίδ ι α. τα παίρναμε και φορτωμένσ ι μ' αυτά τα φέρναμε και τ' αφήναμε στό ίδι ο σημείο. πού αφήναμε και τις πέτρες. Σ' αυτη τη νυχτερι νη αγγαρεία με βρσχές, κρύο και παγων ι ές, η ταλαιπωρία μας ήταν πο.λυ σκλη ρη και απάνθρωπ η . "Όλα αυτά τα ύλι κά, βλέπαμε τη μέρα δτ ι τά χρησι μοπ οι ουσαν μαστόρσ ι καΙ εργάτες αιχμάλωτο.ι γ ι α να επι σκευάζσυν τ ρία χτί ρ ι α πο.υ ήσαν καταστραμένα από πυρκαγ ι ες και ήταν πριν τό ενα αλευρόμυλσς, τό αλλο φ συρνο.ς και τό τ ρίτο. σπίτ ι γ ι ά κατο.ι κία. Γι α να φτιαχτο.υν οι στέγες, αυτων των χτιρίων οδη) ο.υσαν αιχμάλωτσυς μακρυα στόν κάμπο. δπου έκο. βαν κσρμο.υς ψη λων δέντρων, δπως λευκες και Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

αλλα. Αυτους τους κορ μους των δέντρων τους με τάφερναν από απόσταση δυό ώρων και πλέον φο ρ τωμένοι ο ι αιχμάλωτοι στους ωμους των μέχρι τόν τόπο που ή σαν τα χτίρια. Τέλειωσαν τα χτίρια, επισκευάστηκαν και τα μηχανή ματά τ ους και ήσαν ετοιμα να λειτουργή σουν. Π ριν Όμως ν' αρχίσει ή λειτ ου ργία τους, είδαμε. μια μέρ α να καταφτάνουν οι πολιτικες αρχές, ό Καϊμακάμης, ό Δήμ αρχος με άλλους υπ αλλ ήλους και αστυνομικούς. τα κατάσχεσαν και τα σφράγι σαν. Τι είχε συμβεί ; τα χτίρια αυτα ανηκαν σε ελλη ν ες που είχαν φύγει και καταστράφηκαν απο πυρκαγιά. ο ι. επισκευές των διατό,χτηκε να γίνουν με την εργασία αιχμαλώτων από τόν τουρκο ταγματάρχη, διοικητ 1) του τάγματος αιχμαλώτων, εναν πανύψηλο τσερκέζο, Ναμζη Βέη, με μεγάλα και ίσια μουστά κια και με αγέρωχο ϋφος, με τό σκοπό να τα εκμε-· ταλλευιεί γιό, δικό του δφελος. Οί πολιτικες τούρ κικες αρχες του χάλασαν τα σχέδιά του και τα κα-· τάσχεσαν, γιατι αυτα χτήματα σαν εγκαταλειμένα. ανήκαν στό τούρκικο Δη μόσιο. Άλλα και ο ι αλλοι τ ουρκοι αξιωματικοι το υ, τάγματος αιχμαλώτων εκμεταλλεύτηκαν τ1Ίν εργα-· σία αιχμάλωτων ειδικων τεχνιτων για δφελός των. Ό ενας ε ίχε οργανώσει υποδη ματοποιείο στό όποίο εργάζονταν αιχμάλωτοι τεχνίτες. Ό άλλος. είχε οργανώσει συνεργείο π ου επλεχαν καλάθια. τα προϊόντα αυτων των συνεργείων τ α πωλουσαν προς δφελός των οι τουρκοι αξιωματικοί . Οί αίχμά-· Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

λωτοι τεχνίτες που ε Ρ"Υ άζονταν ε{χαν τ' οφελος δτι δέ\ τους τραβουσαν κάθε μέρα στις διάφορες αλ λες αγγαρείες και τό σπουδαιότερο εργάζονταν και κοιμουνταν στό ύπόγειο του σπιτιου, στό όποίο στεγάζονταν τα γραφεία τ η ς διοίκησης του τά γματος αιχμαλώτων και ετσι ήσαν π ροφυλαΎμένοι από βροχέ ς και κρύο. Ό ταγ ματάρχη ς διοικητης του τάγματος Ναμζη Βέης δΡΎάνωσε κι' αλλη εκμετάλλευση τ η ς εργα σίας των α ί χμάλωτων πολυ επικερδη "Υια τό ν εαυτό τ ου, εξοντωτικη δμως Ύια τους αίχμάλ ωτους. Μέ δικαιολογία δτι πρέπει να ύπάρχουν Kάρ� βουνα για τη ν δη θεν θέρμανση των αίχμάλωτων κατάρτισε συνεργείο από εξήντα (60 ) αιχμάλωτους τους όποίους εστειλε μέ φρουρους τούρκους στρα τιωτες πάνω στο βουνό, σ ' απόσταση τ ριων και πλέον ώρων από την πόλη Κασαμπα, μέ τ ην εντο λη να παραμένουν εκεί και να φτιάχνουν ξυλο κ άρβουνα. Το συ νεργείο αυτό παρέμεινε εκεί και εργαζόταν μέχρι του τέλους τ η ς αίχμαλωσίας μας. Στό μεταξυ μέσα στό δ άσος μέ ΤΙζ βροχές και τα χιόνια πολλοι απ ' αυτους ασθενουσαν. Έπανά φερναν διαδοχικα στην εδρα του τάγματος τους ασθενείς και εστελναν αλλους. Κατα τόν τ ρόπο αυτόν, σ' αυτο τό συνεργείο εργάστηκαν σχεδόν ο ί μισοι απο roυς χίλιους τετρακόσιους (1 .400 ) που ήταν ή αρχικη δύναμη του τάγματος και ο ί περισσότεροι απ ' αυτους ασθένησαν και πολλ ο ι. πέθαναν. 'Όλα τα κάρβουνα που γίνονταν μέ τη σκλη ρη αυτη εργασία των αίχμάλωτων πάνω στο βουνό, μέσα σέ βροχές και χιόνια τα εμπορεύτηκε Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

'ο τcυρκος ταγματ άρχης για δφελός του.

Μια μέρα τ ου Νοέμβρη βγηκε μια ομάδα άπό εικοσι (20 ) α ιχμάλωτους γ ια άγγαρεία, μέσα στην οποία ετυχε να είμαι και γώ. Μας παράλαβαν φρου ροι στρατιωτες και μας οδήγησαν σ' ενα σπίτι π ου ε ίχε υπόγειο και μέσα σ' αυτό ή σαν άποθηκευμένα τσου βάλια άλεύρι και δπως ακουσα τ ό κάθε τσcυ βάλι ζύγιζε έβδομηντα πέντ ε (75 ) Οκάδεζ . Κατέβασαν στό υπόγειο 5 - 6 αιχμάλωτους και τους διάτ αξαν ν' άνεβάζουν, δπως μπορουσαν τα 'τσου βάλια με τό άλευρι ώς την πόρτα του υπό Ύειου. Τό δάπεδο του υπόγειου άπό τη βάση τη ς πόρτας θ α i'Ίταν σχεδόν τ ρία (3 ) μέτρα ϋ ψ ος, άλλα ψυσικα τ α στοι βαγμένα τσου βάλια ελάττωναν, άνά λογα τ η ς θέση ς των, τ ην άπόσταση αυτή . Κάθε τσουβάλι που άνέβαζαν και τ ό άκουμπου σαν στη βάση τ ης πόρτας, τ ό φορτωνόταν ενας άπό , μας τους αλλους της ομάδας και βαδίζοντας, ε τσ ι φορτωμένος, επρεπε να τ ό μεταφέρει σε άπόσταση πεντακοσίων (500 ) περίπου μέτρων, δπου ήταν τ ό χ τ ί ριο μιας Ά ρμένικης εκκλησιας. 'Έπρεπε άκό μα ετ σι φορτωμένος ν' άνέβη 6 - 8 σκαλια τη ς σκά λας π ου εμπαζε στη ν αυλη τ η ς εκκλη σιας, να βα δίσει άκόμα στην αυλη 8 - 10 μέτρα ώς π ου να μπει μέσα στην εκκλησια και να ξεφορτωθει έκει τ ό τσου βάλι . την Άρμένικη αυτη εκκλησια την εί χαν κάνει άποθήκη τροφ ί μων, γιατι ήταν μέσα και πολλα τ σου βάλια με ξερη σταφίδα (σουλτανίνα ), 'σ υκα ξερά, ελη ες και αλλα τ ρόφιμα. Ό περίγυρος της εκκλησιας άρκετα ευρύχωρος ή τ αν γεματος άπό γυναικες τούρκισες, που περίDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

μεναν εκεί να τ ους δώσουν από μικρες ποσότητες αλευρι και αλλα τ ρόφι μα. 'Όταν ειδα Τ(1- τσου βάλια και ακουσα για τό βάρος τους ενοιωσα πως και καλα να ή μ ουν, ντυ- μένος και φαγωμένος τέτοιο βάρος έβδομηντα πέντε:: οκάδες δεν θα μπορουσα να σηκώσω στις πλάτες. μου και να τό μεταφέρω σε απόσταση 500 - 550' μέτρων βαδίζοντας. "Ηρθε. Όμως ή σει ρά μου κ α{ φορτώθηκα και ξεκ ίνη σα με συνοδεία τούρκου στρατιώτη. Προσπάθησα και τό. π ρωτο τσου βάλι τό εφτασα στην εκκλησια - αποθήκη . 'Όταν Όμως φορτώθηκα τό δεύτερο ενοιωσα Ότι δεν θα μπορου σα να φτάσω στό τέρμα. Π αρα τουτο εφτασα και αρχισα ν' ανεβαίνω σιγα - σιγα τα σκαλια της αυ λης της εκκλη σιας. Ό τουρκος στ ρατιώτης μου φώναζε να βαδίζω γρήγορα και με χτύπη σε με τόν υποκόπανο τ ου Όπλου του στις γάμπες των πο διων μου. Με τό χτύπη μα εχασα την ισορ ροπία μου και σωριάστηκα στα σκαλια με τό βάρος του μισου τσου βαλιου πάνω μου . Οί γυναίκες τρέξανε κοντά μου και μετακίνησαν τό τσου βάλι που μ' είχε πλακώσει και με βοήθη σαν να σηκωθω. Ή μι α παλάμη μου είχε γκρατσουνιστεί και ματώσει. Μου ή ρθαν κλάματα, ενοιωσα κατάβαθα τόν ξευτε λισμό μου και φώναξα, στα έλλ ηνικα βέβαια, μι λώντας για την τόση κακο μεταχείρισή μας. Σύγχρονα Όμως είδα Όλο τό πληθος των γυναι κων που ήσαν εκεί να, όρμουν με τα χέρια των υψ ω μένα και με φωνες κατα του τούρκου στρατιώτη για τόν χτυπή σουν. Και δεν ξέρω ποια θα ήταν ή τύχη του αν ταυτ όχρονα από πλαϊνό, μέσα στην αυλή Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

της εκκλησιας, ισόγειο οίκημα δεν άνοιγε μια πόρτα από την όποία πρόβαλε ενας ψηλός, με ώ ραία στολη τ ου ρκος αξιωματικό.ς (ήταν στρατιω τικός γιατρός), ό όποίος με τη φωνή του σταμά τησε την όρμη των γυναικων μ' επιασε από τόν ώμο και με όδήγη σε μπρός στην πόρτα από την όποία ειχε βγεΙ Μ' εβανε και κάθη σα κάτω, μου καθάρισε τη ματωμένη παλάμη μου με οινόπνευμα, επάλειψε με ιώδιο τό γρατσουνισμέ "ο μέρος και με ρώτη σε α" πονουσα στό σωμα μου . "Εδιωξε τόν τουρκο στρατιώτη και ετσι με από σπασε από την αγγαρεία. Κάθησα εκεί δσο διαρ κουσε ή μεταφορα των τσου βαλιων και πρός τό βράδυ μαζι με τους αλ λους επέστ ρεψα στη μάντρα μας . Μόλις είχε λήξει ή πρός με περιποίηση του γιατρου, ο ί γυναίκες π ου επαιρναν τ ρ ό φιμα απ' αυτη τ 11ν αποθήκη , καθως εφευγαν, ερχονταν κον τά μου, μοϋλεγαν λόγια π ου δεν καταλάβαινα, ε νοιωθα δμως δτι ήσαν λόγια παρηγορητικα γιατι τό βλεπα στην εκφρασή τους και πολλες απλωναν τό χέρι τους στό κεφάλι μου . Μοϋδιναν δε απ' δτι εΙχαν : σταφίδα, καπνό , συκα, τσιγάρα Κ. λ.π. Αυθόρμητα σκέφτηκα να τ' αρνουμαι για να μην τ ους τα στερω. Μ' αρκουσε ή συμπάθειά τους που μου δείξανε. Σκέφτηκα δμως τους φίλους συνα δέρφους που τα ειχαν τόσο ανάγκη και τα δέχτηκα δλα. Κι' ετσι κείνο τό βράδυ γύρισα στη μάντρα μας με τ' ανέλπιστα αυτα πράγματα και τ' από λαυσαν δλοι ο{ φίλοι. Μια άλλη μέρα στα τέλη του Νοέμβρη τουρDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

κος στρατιώτη ς παράλαβε όμάδα απο εξ (6 ) αι χμάλωτους που μέσα σ' αυτους ή μουν και γω και μας όδήγη σε στην ακρ η τ η ς πόλης Κασαμπα και μας σταμάτη σε μπρας σε μια αυλόπορτα. "'Οταν ανοιξε την αυλόπο ρτα εϊδαμε δτι ή αυλη αυτή, αρκετα ευρύχωρη, llταν γεμάτη απο π ρο βατίσιες κοπριές, βρεγμένες απα, τ ις βροχες και κρυσταλλω μένες απα τ ους νυχτερινους πάγους και μας διά ταξε να τΙ)ν καθαρίσουμε. Μας εδωσε αξίνες, φτυάρια και παληοτενεκέ δες (δοχεία) με τους όποίους θα μεταφέραμε ταν όγκο τών κοπριών , που llταν δλο λάσπη σ' εναν ,ακάλυπτο χώρο σε κ οντινη απόσταση . "'Οταν μπή καμε μέσα σ ' αυτη την αυλη κι' αρχίσαμε τη δου λειά, πατούσαμε μέσα σ' αυτη την παγωμένη βρ ω μερη λάσπη ως τα γ όνατά μας. Ή δουλεια αυτη κράτη σε δλη τη μέρα. Για μια στιγ μή, κατα τ' απόγευμα, ό τουρκος φρουρός μας κάτι μας ελεγε. "Ένας απα μας που ή ξερε τ ούρ κικα μας εξήγησε δτι μας ελεγε : «Γιατι καθώμα μαστε εκεί και δεν φεύγουμε για την πατρίδα μας». του απάντησε δτι δεν μπορουμε να φύγουμε γιατι εϊμαστε αιχμάλωτοι' αλλα και αν αποφασίζαμε να δραπετεύσουμε δεν μας Ι1ταν ε ύκολο να φτάσουμε ση)ν πατ ρίδα μας γιατ ι μπροστά μας άπλώνεται μεγάλ η θάλασσα που δεν μπορουμε ε ύκολα να την περάσουμε. Και ό τουρκος φ ρουρας του απάντη σε : «Και δεν είναι γεφύρι πάνω στη θάλασσα να την περάσετε ; » . 'Όταν προς τ ο βράδυ γυρίζαμε στη μάντρα μας, με τη συνοδεία του τούρκου φρουρου, στο δρόμο Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

μας συναντή σαμε όμάδα γυναΙκες τούρκισες ήλι κιωμένες κάπως. Καθως τις προσπερνούσαμε μας κύταζαν και κ ατι ελεγαν θλιμμένες πρός μας . ·0 τουρκομαθης της παρέας μας μας έξήγησε ότι ελεγαν : «Παιδάκια μας πως εισαστε και πως σας κατάντησαν' είσαστε γεροι και ώραια ντυμέ νοι και τώρα κουρελιασμένοι, ξυπόλυτοι και πει νασμένοι ! ! «ο ι καυμένες οι μάνες που σας εχα σαν τι π όνο θα περνουν ! ! » . , Από τ ι ς πρωτες μέρες τ η ς αιχμαλωσίας μας μείναμε ακούρευτοι και αξύριστοι . τα ρουχα μας όσα μας αφηκαν οι τουρκοι να φοραμε, δσο ό και ρός προχωρουσε αρχισαν να κουρελιάζονται . ' Έ γ ιναν σχεδόν κλωστες πάνω μας και μ' αυτα γυ ρίσαμε στην Έλλάδα μετα έπτα μηνες και οι πε ρισσότεροι μετα ενα χρόνο και πλέον. Κατα τό τέλος του Όχτώβρη φέρανε μηχανες γ ια κούρεμα και ξυράφια και από τ ότε πλέον κου ρευόμαστε και ξυριζόμαστε. Κατα διαστήματα μας εδιναν και σαπούνι με τό όποίο πλέναμε τουλάχιστο τ α χέρια και τό, πρόσωπό μας. Σ' όλο τό διάστημα της αιχμαλωσίας μας από 25 Αϋγουστου 1 922 μέχρι μέχ ρι 6 Άπρίλη 1 924 κάναμε λουτρό σε χαμαμ μόνο τρεις φορές, τέλη Όχτώβρη , αρχες Γενάρη και τέλος Μάρτη, όπότε και φύγαμε για την <Ελ_ λάδα με τη μερικη ανταλλαγΙ1 αιχμαλώτων π ο ' εγινε. Χωρις ποτε ν' αλλάξουμε τα ρ ουχα που φορού σαμε και με υποτυπώδη μέσα γενικης καθαριότητας 'Και εν γένει όλες τις κακες συνθηκες στέγασης και διαβίωσΙ1 ς μας από τις πρωτες μέρες της αιχμαλ ωDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

σίας μας άλλα συγκεκριμένα απο τις άρχες του Όχ τώβρη γεμίσαμε ψ εΙρες. Ψειρες τ όσο πολλες. που άπ' αυτ ες καλύπτονταν δλη ή έπ ι δερμίδα του κορμιου μας πάνω στην όποία μέναν καρφωμένες κάθετα και με χρωμα σχεδόν μαυριδερό. Με τ ην παλάμη μας τις σπρώχναμε πρός τα κάτω και πέ φτανε στό χωμα, άλλα σ χεδόν τ ην ίδ ι α στιγμη τ ό σωμα μας γέμιζε πάλι άπ' αυτ ές. Τό χοψ α τ η ς έπι φάνειας τ ου στρατόπεδου μας ηταν γεμάτο ψ ει ρες και τ ις βλέπαμε να κ ινουΥται πάνω σ ' αυτό σε πάχος τ ουλάχιστ ο ένός - δυό χ ι λιοστων του μέτρου , πυκνότερες άπό σ μηνος μερμηγκιων. Στ ό· μαρτύριο αυτό δεν μπορούσαμε v' άντιτάξουμε τί π οτε και ζού σαμε μέσα σ ' αυτό .



Η ΓΙΑΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ Ή παροχη τ ης γιατρικης περίθλαψης στ ό, τ ά γ μα αιχμάλωτων στ ι ς αρχές, η τ αν σχεδόν ανύπαρ χτη . Μια κα ι σπάνια δυό φορες τ η ς βδομάδας περ νου σε κάποιος γιατρός τη ς Έ ρυθρας Ή μισελήνου . '''Έ βλεπε χω ρις να εξετάζει ιατρ ικα τους ασθενείς 'Που του παρουσίαζαν κ αι σ' αλλου ς εδινε κινίνο, "Αλλο υ ς ά σ ' αλλους εκανε επάλει ψη με ιώδιο. φ ηνε ελεύθερους από τ ι ς αγγαρείε ς γ ια ορισμένες ,μέρες και τους βαρεια αρρωστους εστελνε στό νο σοκομείο τ ης Μαγνησιας , για να φαίνετ αι δτ ι πέ ,θαναν σε νοσοκομείο . 'Όσοι στάλθηκαν στό νοσοκομείο τ η ς Μαγνη ,σιας και είχαν τ ην τ ύχη να επιστρέψ ουν μας περί 'γ ραφαν την κατ άσταση του νοσοκομείου απελπ ι ο στική . Μόνο π ο υ στεγάζονταν σε οίκη μα με κανονικη στ έγη . Κατ σ. τ ' αλλα, επίπλωση, καθαριότητα και την λειτουργί α του εν γέν ει βρισκόταν σε πρωτό γ ονη κατάσταση . Οί αρ ρωστοι κοίτ ο ν τ αν στα δά ' πεδα, πάνω σε στρώματα από τσουβάλια με αχυρο η και πάνω μόνο σε παλιοκου βέρτες . Ή θεραπεία ' τους αφήνετ ο στην κράση καθενό ς και στην τ ύχη . Σε μια γ ωνια της μάντ ρας του στρατόπεδου μας , δπως ανάφερα ύ � η ρχε ενα μικρ ό πλινθόκτι ,στο καλύ βι. Αύτ ό τ' ο νόμασαν αναρρωτή ριο. Σ ' αύ τό εβλεπε ο γιατρός τ ους ασθενείς κα ι σ' αύτ ο ,μέναν ο ί βαρια ασθενείς. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

'Ήταν δε στους αιχμάλωτους και κάποιος Στέ λιος ό όποιος, εκανε το γιατρό και τόν αναγνώ ρισε ) ια τέτοιον ή διοίκηση τ ου τάγματος και τόν Όρισε προϊστάμενο του αναρρωτή ριου. του δώ σανε και ασπρη μπλουζα και {μαν πλέον ό για τρός. Άν ίδεος από γιατρική , αλλ' ετσι αυτος στε γαζόταν σ' αυτό τό καλύ βι που ηταν καλοχτισμέ νο από π ριν και δεν εμπαιναν μέσα νερά. 'Έπαι ρνε Ότι τρόφιμα τοϋδιναν για τους αρ ρώστους και κα λοπερνουσε αυτός. ΕΙχε και βοηθό εναν πράγματι νοσοκόμο του στρατου μας, π ολυ καλόν ανθρωπο που εΙχε τό επώνυμο Παπας και καταγόταν από τα Βίλλια - Βοιωτίας. Αυτός Όσο του ηταν δυνα τό βοηθουσε και περιποιειτο τ ους αρρώστους. Κατα τα τέλη του Νοέμβρη εφεραν για γιατρό του τάγματος τόν αιχμάλωτο ελληνα στρατιωτικό Άνθ Ιτρο που ηταν στό 1 8 πεζικό σύνταγμα, τό Κ . Λεμονίδη. την απελπιστικη κατάσταση για τους αρ ρώ τους ό κ. Λεμονίδη ς την βελτίωσε Όσο ι ου ηταν σ δυναι ό. Με λίγα δικά του χρήματα που εΙχε, αγό ρασε χόρτινες ψάθες και μ' αυτες εσ C Ρωσε τό χω μάτινο δάπεδο του καλυ βιου που λεγόταν αναρ ρωτήριο. Άγόρασε και μερικα τσου βάλια , τα γέ μισε με λί)' ο ξερο χόρτο και τάκανε στρώματα για τ ους αρ ρώστους. Κατώρθωνε να του χορηγουν τ' αναγκαιουντα φάρμακα Όπως και τ ρόφιμα για τους αρρώστους που δεν τα κατεχρατο ό ίδιος. Στό γιατ ρό οι αρ ρωστοι εϋρισκαν παρηγορια και ελπίδα. Ό γιατρός κ. Λ εμονίδης απάλλαξε Όλους τους Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

αιχμαλώτους του τάγματος και από τ ό φ ριχτό μαρ τύριο της ψείρας. Με δικά του χρήματα αγόρασε μεγάλα σιδερένια βαρέλια του ο ινοπνεύματος. Αυ τα. τα. μετασκεύασε σε απολυμαντικους κλιβάνους και με τις συχνες απολυμάνσεις που εκανε των κουρελιων που φορουσαν ο ι αιχμάλωτοι κατώρ θωσε περι τα. μέσα του Γενάρη να. εξαλείψει τε λείως τις ψείρες. Π ροσωπικα. μ' ευγνωμοσύνη και συγκίνη σ η ανα φέρω ηΊν σπουδαία εξυπη ρέτηση που μο ϋκανι' ό γιατρός κ. Λεμονίδης. Άνάφερα πιό πάνω δτι τουρ κος στρατιώτη ς CTΊv πρώτη μέρα της αιχμαλωσίας μας μου πη ρε τό πανταλόνι μου και μο ϋδωσε ενα σώβρακο, από κάμποτ τό όπ οίο εβανα πάνω από τ' αλλο σώβρακό μου. Αυτό δμως τό δικό μου με τόν καιρό ξεσχίστηκε " και τό πέτα ξα κι' ετσι εμενα με κείνο που μουχε δώσει ό τουρκος τό όποίο δμως ήταν κοντό και μόλις εφΤΟινε κάτ ω από τα. γόνατά μου. "Έτσ ι περ νουσα τc'ν χειμωνα. Ό γιατρός, χω ρις να. του τό ζητή σω, αγόρασε από την τούρκικη αγορα. ενα παληό μεν και μπαλωμένο αλλ' απc μάλλινο ϋφα σμα πανταλόνι και μου τό πρόσφερε καcα. τα. μέσα του Γενάρη 1 923. "Έραψα καιγω κι' αλλα μπαλώ μαι α και κράτη σε ωστε μ' αυιό ή ρθα στην <Ελ_ λάδα.



Η ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΟΥ ΜΕ ΤΟ ΧΟΤΖΑ ΜΕΜΕΤ ΝΕΤΖΑΤ Για να δ ι ηγηθω την γνωρ ι μία μου με τόν Χό τζα Μεμετ Νετζάτ, γυ ρίζω στόν π ρωτο μηνα της αιχμαλωσίας μ ας. Πρός το τέλος του μήνα Σεπτέμβρη εβγαναν π ρωι - π ρωι μια όμάδα αιχμαλώτων γ ι α αγγαρεία. Σ' αύτ η ετυχε να είμαι και γω μαζι με το φίλο μου Γιωργο Κωνσταντ ινίδη. Μας όδήγησαν σ' ενα ση μειο της καϋμένης και γκρεμι σμένης πόλης του Κασαμπα και δωσαν σε κάθε δυό μας από μια τσου βέρα (ηταν κοντα σανίδ ι α 3 - 4 το καθένα μήκους περίπου μέτρου και πλάτους 1 0 1 5 πόντους, καρ φωμένα επάνω σε δυο ξύλα κατα τρόπο ωστε να μεταφέρουν μ' αύτήν, κρατώντας την δυό ανθρωποι ό ενας τό μπροστ ι νό μέρος και ό αλλος το πίσω της, ότιδήποτε ) γι α να μεταφέρουμε μ' α ύτη πέ τρες από κάποι ο σημειο σ' απόσταση 20 - 30 μέ τρων δπου θα χτίζονταν δωμάτ ι α για τ ους αστέ γους τ ούρκους. την εργασία επόπτευε ενας χότζας ήλικίας 40 45 περίπου χρόνων, με π ολυ ε ύγενικό- παρουσ ι α στικό και καθόταν σε μι α καρέκλα κοντα σ' ενα τοιχο και είχε δίπλα του ελληνα αιχμάλωτο γι α διερμηνέα του, τό Νι κολαιδη , Μ ι κρασ ι άτη . , Αρχίσαμε τ η δουλει α και πρό.ς τ ό μεση μέρι δπως ειμαστε εξαντλημένοι κουραστήκαμε. Είπα στό συνεργάτη μου, το φίλο μου Γ ι ωργο Κωνσταν-


τινίδη να καθίσουμε λίγο, να ξεκουραστουμε. Έ κείνος μου απάντησε αρνητικά, λ έγοντάς μου, αν κάνουμε αυτό θα μας δείρουν. Έγω τ ου επέμενα ότι δεν θ α μας δείρουν και τελικα αφήσαμε κάτω την τσου βέρα και καθή σαμε και οϊ δυό μας πάνω σ' αυτή . Ό χότζας που παρακολουθουσε εΙπε αμέ σως στό διερμηνέα Νικολαίδη και μας φώναξε να παμε κοντά του. Ό Γ. Κωνσταντινίδης μου είπε «δεν σ' ελεγα να μη καθίσουμε γιατ ι θα μας δεί ρουν, να τώρα». του απάντησα «δεν π ρόκειται να ,μας δείρουν». Και ή πεποίθησή μου αυτη προέρ χ ονταν από την ευγενικια φυσιογνωμία του χό τζα, που δεν πίστευα δτι αυτός δ άνθρωπος θ α φε ρόταν βάρ βαρα σε δυστυχισμένους ανθρώπους. �Oταν πλη σιάσαμε ειπε να καθήσουμε κάτω κον rά του. Καθή σαμε και με τό διερμηνέα μας ρώτησε τι δουλεια κάναμε πριν να στ ρατευτουμε. του απαντήσαμε δτι σπουδάζαμε, ό μεν Γ. Κων· σταντινίδη Οικονομικα στην <Ελβετία, κι' εγω Νομικα στό Πανεπιστή μιο της Άθήνας. "Άρχισε να μας παρηγορεί, λέγοντάς μας «Μη στενοχωριέ , στε, αυτα εχουν ο ϊ στρατοι και ο ϊ πόλεμοι». Μας είπε τα νέα για τα συμβαίνοντα στην < Ελλάδα. Για την επανάσταση του στρατου ύπό τους συνταγμα τάρχες Πλαστήρα και Γονατα (ώς τότε δεν γνω ρίζαμε τίποτα). Και ακόμη μας είπε ότι θαύμαζε -για μεγάλο π ολιτικό Cov Έλευθέριο Βενιζέλο και την πολιτική του για την πατρίδα του. "Ότι μετα. -την πτώση του Έλ. Βενιζέλου από την 'Αρχή, οϊ τουρκοι είχαν αποχτήσει βεβαιότητα ότι θα κα'" 'τόρθωναν να μας διώξουν από τη Μ . 'Ασία. 'ΑκόDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

μα απόχτη σαν περι σσ ότε ρη πεποίθη ση γ ι αυτο, ό ταν ό < Υπου ργό ς Οικονομικών τ η ς < Ελλάδας Πρω τοπαπαδάκης εκανε τό ε σωτερικό δάνειο, κόβον τας στη μ έ ση τα χαρτονο μί σ ματα τ ου < Ελληνικου Κράτου ς. 'Ότι είχε ενα δάσκαλο τουρκοκρητικό ό ό ί πο ο ς γνώριζε καλα τ11ν έλληνικη γλώσσα και κάθε μέρα του διάβαζε την έλληνικη εφημερίδα τών Αθηνών «Έλεύθε ρος Τύπος» π ού ρχόταν από την Άθήνα και ετ σι παρακολουθου σε τις έλ ληνίκες γνώμες. "Ότι είχ ε φίλους ελληνες αξιω ματικους τ η ς Χωροφυλακης με τους όποίους συ ζητου σε φιλικα και τους ελεγε ελεύθερα τη γνώμη του. Τελικα μας ε ίπε γ ια τό ύπόλοιπο τ η ς μ έρας να καθή σουμε χωρις να ε ργ αστου με άλλο και μας βεβαίωνε ό τι πί στευε ότι ώς του < Α"Υ ίου Δημητρίου θα επι στρέψουμε στην < Ελλάδα. Τό βράδυ όταν γ υρί σαμε στη μάντρα μας ε μαθε όλ ο τό τάγ μα τών αιχμαλώτων τα νέα για την < Ελ_ λάδα ό πως μας τα είπε ό χότζας. "Έκτοτε ό χότζας εδειχνε τό ενδιαφέρον του γ ια τους δυό μας τόν Γιώργ ο Κων σταντινίδη και μένα. 'Όπου μ ας εβλεπε σ ε αγγ αρείες να εργ αζό μα στε, ελεγε στους τούρκους φρουρους να μας επι τρέπουν να καθόμαστε χωρις να εργ αζόμαστε και πάντοτε μας εδινε θ ά ρ ρος λέγ οντάς μας ότι π ολυ σύν τομα θα φύγ ουμε γ ια την < Ελλάδα. Μας εκανε ετ σ ι να ύπομένουμε και να ελπίζουμε ότ ι π ράγ ματι θ α φύγ ουμε σύντομα γ ια την < Ελλάδα. Συνέβη ό μως ν' αρρω στή σει ό φίλος μου Γιώρ•


•

γος Κωνσταντινίδης Kai αφου μεταφέρθηκε δυο φορες στό νοσοκομείο της Μαγνη σιας, πέθανε. "Όταν ό χότζας τό πλη ροφορήθηκε απο μένα, ξε δήλωσε μεγάλη λύπη . Ξακολούθησε δε να δείχνει τό ένδιαφέρον του για μένα. Μαζί μου στόν ίδιο λόχο του τάγματος αΙχμά λωτων ήσαν και δυό π ολυ καλα παιδιά, μανιατες, π ρώην χωροφύλακες, ο ί όποίοι μέχρι της ύποχώ ρησης του στρατου μας, ύπη ρετουσαν στόν Κα σαμπα. 'Όταν είδαν ότι μιλουσα με τό χότζα καΙ είχα πλέον φιλία, μου είπαν : «Αυτόν τόν χ ότζα κατα διαταγη τόν συλλά βαμε για να μεταφερθεί ώς όμη ρ ος στην Έλλά δα. Τον ε ίχαμε κ ρατούμενο στό ύπόγειο του χτι ρίου που στεγάζονταν ή διοίκη ση της Χωροφυλα κης (καΙ μου εδειξαν τό χτίριο, τ ου όποίου το ύπό γειο είχε μικρους μόνο φεγγίτες, που είναι ζήτημα αν απ' αυτους φωτιζόταν το έσωτερικό τ ου' ασφα λώς θα ήταν σκοτεινό ), και δεν έπιτρέψ αμε να του δώσουν οί δικοί του ο ύτε χ ρή ματα ο ύτε νερό. Τόν κατεβάσαμε σιδη ρ /κώς στη Σμύρνη , αλλα δεν προ φτάσαμε να τόν έπι βι βάσουμε σε πλοίο για την Έλλάδα καΙ ετσι λευτερώθηκε αυτός και μείς μεί ναμε αιχμάλωτοι». Και αφου μου διηγήθηκαν αυτα με παρακάλε σαν, ό πως, α ν ό χότζας θελήσει να τ ους έκδικηθεί, μεσολαβήσω κοντά του για την σωτη ρία τους. Καθως περνουσαν ο ί μέρες και ο ί δυό συνάδερ φοι μανιατες, πρώην χωροφύλακες, ζουσαν με την αγωνία του τι θα κάνει ό χ ότζας για να τους έκδι κηθεί, μια μέρα που σε αγγαρεία ημουν κατα σύμDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

πτωση μαζι μ αυτο ύς, μας είδε ό χότζας. "Όταν πλησίασε, ζήτησε με τον διερμηνέα τ ο υ να πάω κ οντά τ ο υ και με ρώτησε αν γνωρίζω αυτα τα δυο παιδιά. το υ απάντησα δτι έδω ση)ν αιχμαλωσία μας τ ο υς γνώρισα. Μ ο υ π ρόστεσε : «"Ήσαν τσαντα ρμάδες» (χωρ ο φύλακες ) και μο υ διηγήθηκε τ α της συλλήψεώς τ ο υ απ' αυτ ο υς Κ.λπ. και ακόμη μου είπε : «Με βλέπουν και καταλα βαίνω δτι με φ ο β ουνται' ειπέ τ ο υς να μη φ ο β ουνται γιατι δεν φταίνε αυτοι σε τίπ οτα, διαταγες έκτε λ ο υσαν». "Όταν ακ ουσα αυτα χάρηκα και ξετί μη σα περισσότερ ο τ όν ανθρωπισμό και εη μεγα λ ο ψυχία τ ο υ. τα μεταβίβασα στ ους ένδιαφερόμε νο υς, ο ί όπ οίο ι ή σύχασαν απο η)ν αΎωνία και το φόβο τ ους και δπως θυμαμαι έπέζησαν και ή ρθαν στην Έλλάδα. Σ' αλλη συνάντησή μας ό χότζας μο υ ε{πε. «Πο λυ θέλω να σε β ο η θήσω αλλα δεν εχω χρή ματα. Ε{χα τρία σπίτια τα όπο ία τ ώ ρ α είναι καϋ μένα. "Έχω τη μάνα μ ου αρρωστη και δεν εχω χρή ματα να την πάω στο υς γιατρ ο ύς, στη Σμύρνη ». Καθη μερινα σχεδόν μου ελεγε τ α νέα απο την <Ελλάδα. "Έτσι μο υ είπε και την καταδίκη και τον τ ο υφεκισμό των εξη (Γο ύναρη, Στράτ ο υ κ.λπ. ) π ρο σθέτ οντας δτι τέτο ιες πράξεις δεν είναι για καλό. Έπίσης μο υ ελεγε τα της διάσκεψης της Λωζάνης μεταξυ <Ελλάδας και Το υρκίας και την αντιπρ ο σώπευση της <Ελλάδας απο τον Έλευθέριο Βενιζέλ ο . Στις αρχες τ ου Φλεβάρη 1 923 μο υ ειπε τα της ύπο γραφης στη Λωζάνη της σύμβαση ς με ταξυ <Ελλάδας και Το υ ρκίας περι της ανταλλαγης Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

των πλη θυσμων και αίχμαλώτων και από τ ότε πλέον με βεβαίωνε οτι μέρα με τη μέρα θα φεύγαμε για την ·Ελλάδα. "Ήταν οί πρωτες μέρες τρυ Δεκέμβρη. ΤΟ κρύο δυνάμωνε. Κεινο το βράδυ ενοιωσα λίγο π όνο στο αρισ ,ερό μου αυτί. Θυμήθηκα οτι στα μικρά μου χρόνια συχνα τους χειμωνες με πονουσαν τ' αυτιά μου. Φοβήθηκα οτι θα πονέσω πιο πολύ, ο,ΤΙ θ' αρ ρωστήσω. Βρηκα τον επιλοχεύοντα ελληνα Μιχάλη και του είπα για τον π όνο που ενοιωθα στ ' αυτί μου και για τουτο τον παρακάλεσα να μ η με βγάνει το έπόμενο πρωι σε αγγαρεία. Μου ύποσχέθηκε. Παρα τ ουτο, τ .Ο πρωι τον π ρωτο που φώναξε για αγγαρεία ημουν εγώ. Τον πλησίασα και του θύ μη σα την παράκλησή μου και την ύπόσχεσή του. Σε απάντησή τ ου αυτος θυμωμένος μου κατάφερε μπάτσο στο πρόσωπό μου . 'Απο την απανθρωπιά του αυτη ενοιωσα εσχατο ξευτελισμό . Μη μπο ρώντας ομως να κάνω τίποτα αλλο αρνήθηκα να ύπακούσω στη διαταγή του και κάθη σα κάτω στο χωμα με την δ ριστικη απόφασή μου να μην ύπα κούω πλέον και να μείνω μέσα στη μάντρα ώς οτου μ' εϋρει δ θάνατος. Γιατι είχε παραι η ρη θει και ταυτο. "Οποιος:: . αΙχμάλωτος καθόταν μέσα στη μάντρα μας χωρις να κάνει τίποτα και φυσικα χωρις να τ ρώει τίποτα, μετα τ ρεις - τέσσερες μέρες πέθαινε. "Ολοι οί φίλοι μου μάθανε την απόφασή μου. Πέ ρασε το πρωτο εΙκοσιτετράωρο. Στο δεύτερο είκο σιτετράωρο κατα τις 1 1 Π . μ. είδα το γνωστό μου Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

χότζα να μπαίνει από τ11ν καγκελόπορτα της μάντρας να προχωρει και να μπαίνει στό οίκη μα των γρα φείων της διοίκηση ς του τάγματος. 'Όπως εμαθα ϋστερα) ό Χότζας δταν δεν με ε{δε τις δυό μέρες σε καμμια αγγαρεία ανησύχησ ε . Περνώντας από τό φουρνο που ηταν εξω από τη μάντρα, ρώτησε τ ους φουρνάρη δες για μένα. Ό Πλούταρχος Οικο νόμου που τάχε καταφέρει να ενταχθει στό προ σωπικό του φούρνου και να εργάζεται εκει, τ ου είπε δτι εμενα μέσα στη μάντρ α αποφασισμένος να πεθάνω. Ό χότζας π ου πηρε αυτη την πλη ροφορία, χω ρ ι ς να επιδιώξει να με ιδει, μπη κε στη μάντρα και πηγε κατ' ευθειαν στόν ταγματάρχη διοικητή . Δεν γνωρίζω βέβαια τι είπε στό διοικητή, πάντως δπως αποδείχτηκε, κλή θηκε αμέσως ό επιλοχεύων ελλη νας Μιχάλης και ελο βε εντολη να με όδηγήσει στα γραφεια μπρός στόν ταγματάρχη . Είδα τόν Μιχάλη, που πριν δυό μέρες μου είχε δώσει τόν μπάτσο να ερχεται π ρός μένα. Στάθηκε μπρ ό ς μου και με τ ρεμουλιαστη φωνη με ρώτησε αν γνωρίζω ενα χότζα. του απάντη σα καταφατικα και κεινο ς μου είπε «δτι ό χότζας είναι στό γρα φειο του ταγματάρχη και σε ζητάει να παμε εκεΙ» . Ό Μιχάλης ετρεμε γιατι ασφαλως εφο βή θη δτι πιθανόν να του ζητη θει κάποια ευθύνη γιατι με χτύπησε. Τόν ακολούθησα με τα χάλια π ου είχα, με τό βαμβακερό στ ρατιωτικό σώ βρακο, που μό λις εφτανε κάτω από τα γόνατά μου, με κατακου ρελιασμένο στρατιωτικό χιτώνιο και παπούτσια καταξεσχισμένα και στ ραβισμένα π ου μόλις κραDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

τ ουσαν τ ι ς σόλες τους. Άνεβήκαμε την έσωτερικη σ κάλα του σπιτιου και βρεθήκαμε στον πάνω 0ροφο. Μπήκαμε στό γ ραφείο του τ αγ ματάρχη , ό όποίος ηταν καθησμένος στην πολυθρόνα του π ίσω άπο το τραπέζι του γραφείου του. 'Όπως και πάρα πάνω γράφω, ηταν Τσερκέζος (Κιρκάσιος ), ψηλό ς , με μεγάλα ίσια μουστάκια, άγέ ρωχος και φανατικός μισέλληνας. Α ριστερά του και σχεδόν στη γ ωνια του δω ματίου καθόταν σε καρέκλα ό Ύνωστός μου χότζας Μεμετ Νετζατ και μπαινόβγαιναν αλλοι τουρκοι άξιωματικοί. Στάθηκα τ ρία - τ έσσερα βή ματα μπρό ς άπό τ ό τραπέζι (γραφείο ) του ταγμα1.άρχη και δίπλα μου ό Μιχάλης. ·0 ταγματάρχης με διερμηνέα τόν Μι χάλη μου εΙπε : «Γιατι δεν μας άναφέρατε Ότι εΙ στε τέτοιοι αν θρωποι (έννοουσε ασφαλώς κάποιας μόρ φωσης ) για να σας μεταχειριστουμε κάπως διαφο ρετικά ; του άπάντη σα : «Στόν έλληνικό στρατό είμαστε Όλοι ίσοι και στην αιχμαλωσία τό ίδιο » . "Α ρχισε να βρίζει τό Βενιζέλο. ΕΙπε : « Αυτό ς ό κε ρατας ό Βενιζέλος τα φταίει Όλα και σκοτωνόμαστε τόσα χρόνια μεταξύ μας. Και τώρα θα μας ξανακά νει πόλεμο και σείς θ α χαθητε. Θα σας παμε στο εσωτερικό της Άσίας και θα πεθάνετε (θα έννο ουσε άπό τις κακουχίες )>>Ι. Και συνέχισε : «Σείς οί " γραμματισμένοι αιχμάλωτοι να μου γράψετε μια •

'λ

Ψ

1. Κατα: την OCντίληψ'Υ) δλων μας (των αΙχμάλωτων) OL τουρ' ΚΟL τοτε Τ"Υ)ν επανα 'Υ) 'Υ) του πολεμου απο μερους ' φο βοντουσαν ' των Έλλ�νων. -


"

,

δ ήλωση δτι σας εχουμε στέγα σ η , δτι σας δίνουμε φαγητό και δτι γενικα περνατε καλα μ αζί μας για να την στείλω στ η,ν Κοινωνία τών Έθνών». Σ ' αυτό του απάντησα δτι αν γ ράψουμε τέ τοια δήλωση θα γράψουμε σ' αυτη την πραγματι κότητα, δπως είναι και δπως τη βλέπουμε μείς, ανεξάρτητα αν σείς πιστεύετε δτι αυτα που μας παρέχετε ανταποκρίνονται στι ς στοιχειώδεις αν θ ρώπινες ανάγκες. Για να γράψουμε δε τέτοια δή λωση πρέπει να συμφωνήσει και ό ελληνας στρα τιωτικος 'γ ιατρός μας . Αυτο του το εΙπα, γιατι γνώ ριζα δτι ε ί χε ζητήσει το ίδιο πραγμα από το για τρό μας κ. Λεμο\ιίδη , ό όποίος πριν λίγες μέρες εΙχε ερθει στο τάγ μα μας και αυτό ς του το εί χε αρ ν η θεί. Στην απάντησή μου αυτη δεν εΙπε τίποτα . εδει χνε δμως τη δυσφορία του. Συνεχίζο ντας μου είπε : Να σ' αφήσουμε ελεύ θερο να πηγαίνεις στην α"γ ορα να κάνεις δτι θέ λεις. του απάντησα δτι «δεν γνωρίζω την τούρ κικη γλώσσα και δεν μπορώ να κυκλοφορώ στην αγορά σας». Κατα το διάστη μα της συζήτησής μου αυτης με τ όν ταγματάρχη εριχνα ματιες στον χότζα ό ό π οίος καθόταν στην καρέκλα αμίλητο ς και παρα κολουθουσε. Για μια στιγμή ενώ με κύταξε κατά ματα τον ακουσα να προφέρει τη λέξη «φουρνου τζου ». Άντιλήφτηκα δτι ό χότζας με τη λέξη αυτη μου ύπόδειχνε να ζητήσω να με στείλουν να εργάζομαι στο φουρνο και αμέσως ε Ιπα προς τον ταγματάρDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

χη . «"Αν θέλετε στειλτε με στο φουρνο , ό που ερ γάζεται και ενας φίλος μου ». 'Αμέσως το δέχτηκε αυτο και διάταξε εναν άξιω ματικο να με στείλει στο φουρνο, άφου δώσει σε μένα και στο φίλο μου άπο μια μπαγκανότα (χάρ τινη τούρκικη λίρα που ειχε έκατο ( 1 00) γρόσια). Ό χότζας όταν άκουσε αυτο σηκώθηκε άπο τ11ν καρέκλα τ ου χαιρέτησε τον ταγματάρχη, ευχα ριστη μένος ό πως φαινόταν κι ' εφυγε. Ξωπίσω του εφυγα καιγω με τον Μιχάλη . Μετα δυο - τρεις μέρες με ζήτησε ό άξιωματι ΚΟ,ς που εΙχε λάβει την εντολη άπο τον ταγματάρχη και μου εδωσε 80 γρόσια γ ια μένα και 80 για το φίλο μου και μ' εστειλε να εργάζομαι στο έξης στο φουρνο, που αυτο συντέλεσε ση) σωτηρία μου. τα είκοσι γρόσια άπο κάθε μπαγκανότα που κράτησε ό διαχειριστης άξιωματικός, ίσως να ηταν νό μι μες κρατήσεις ίσως ό μως να τα κατακράτησε αυθαίρετα για όφελός του. ·0 τουρκος ταγ ματάρχης δισικηη)ς δεν εκανε πλέον καμμια όχληση προς κανέναν για να του συντάξουμε εκθεσή μας για τη διαβίωσή μας την όποίαν, ό πως ειπε, θ άστελνε στη Κοινωνία των . Έθνων. Με τα λίγα γρόσια που μοϋδωσαν άγόρασα κλωσ cες και βελόνα για να ράβω ό σο μπορουσα κι ' άλλα μπαλώματα στα κου ρελιασμένα ρ ουχα που φο ρουσα και λίγο τσάϊ το όποιο εβραζα, χω ρις βέβαια ζάχαρη και ροφουσα τα πρωϊνά. πηγα στο φουρνο το άπόγευμα της παραμονης των Χριστουγέννων του 1 922, μέρα που άρχισε να. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

χιονίζει . Τό χιόνι επεφτε συνεχως μέρα και νύχτα χωρις καμια διακοπη μέχρι τ11ν 1 Μάρτη 1 923 . Οί ντόπιοι τουρκοι ελεγαν δτι στην περιοχη τοϋ Κασαμπα είχε να χιονίσει πριν δέκα επτα ( 1 7 ) χρόνια. Οί αιχμάλωτοι που έργάζονταν στό φουρνο σαν φουρνάρηδες και ζυμωτές, μοϋδωσαν ενα τενεκε με βραστό νερό και πηγα στό πίσω μέρος τ ου χώ ρου του φ ούρνου, γδύθηκα και βούτηξα τα κου ρέλια που φορουσα μέσα στό βραστό νερό, για ν' απαλλαγω από τις ψείρες. "Όταν εβγανα τα κου ρέλια - ρ ουχα μου - από τόν τενεκε στό πάνω μέρος του νερου, οί ψείρες είχαν σχη ματίσει κρου στα πάχους τ ουλάχιστο δυό - τριων χιλιοστων. Ώς π ου να στεγνώσουν τα κουρέλια μου σκέπασα τό σωμα μου με δυο τσου βάλια που ύπη ρχαν στο φουρνο απ' τ ' αλεύρια, άλλως τε και ό δλος χωρος του φούρνου ηταν ζεστός. Στο διάστημα που ασχολούμουν μ' αύτό τον καθαρισμό μου στο πίσω μέρος του φούρνου, στο αντίθετο μέρος δηλαδή , στ ό. χωρο της εισόδου τοϋ μικρου οικήματος π ου στέγαζε τό φου ρ νο άκουσα δυνατες φωνες και βρισιες τού ρκου αξιωματικοϋ του Ντουρμους έφέντη, ό όποίος εβανε στη σειρ α δλους τους φουρνάρηδες και ύστερα άρχισε ν α τους μαστιγώνει. eH αιτία του ξυλοδαρμου των, δπως εμαθα μετά, ηταν γιατι τό ψωμι (σε καρ βέλια) που πη ραν κείνη τη μέρα οί τουρ κοι στρατιωτες φρουροι των αιχμά λωτων, ηταν κακοψη μένο και λάσπωνε και για του το κατα τη γνώμη του τ ούρκου αξιωματικου, φταίDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

Ύανε ο ί φ ο υρνάρηδες και γι' αυτο τ ο υς τιμώρησε με ξυλο δαρμό. Οϊ φουρνάρη δες ισχυρίζονταν ότι το ψωμι ε{χε καλα ψηθεί, όλλα οί τοϋρκο ι στρα τιωτες, παρ α τις συμβο υλες των φουρνάρηδων να μη βάνουν στα τσου βάλια των για μεταφορα τα καρβέλια καυτά, όπως β"Υ αίναν από το φουρνο, αλλα να τ' αφή σουν λίγο να κρυώσουν, τάριχναν στα τσου βάλια των αμέσως και εξ αιτίας τούτου λάσπωσαν. Φυσικα τη δικαιολογία αύτη ο υτε που την άκ ουσε ό τουρκος αξιωματικος και ο ί φο υ ρνά ρηδες δεχτηκαν στα κορμιά των τον ξυλοδαρμό. Π ρο σωπικά, στο έξη ς μέσα στο βαρυ χειμωνα περνουσα στο φουρνο ασύγκριτα καλλίτερα απ' στι στο τάγμα και τ' αθλιο καλύβι του λόχου μου. "Όταν ύπη ρχε αλευρι και ψωμι ετρωγα απ ' αύτο ό σο ε{χα ανάγκη . Δουλεια ανάλαβα να μεταφέρνω με τενεκέδες στο φουρν ο το νερο που χ ρειαζόταν για το ζύμωμα του ψωμιου και από βρύση π ου ήταν εξω από το, φουρν ο σε απόσταση πολυ κοντινή . Κοιμώμαστε πάνω στο φουρνο, π ου ώς τη στέγη '1' t:, � η ταν ενα κενο υψους ως ενα μετρο ισως και περισσότερο. ·0 φ ο υρνος όταν εκαιγε, το πάνω τ ο υ που κοιμώμασταν ήταν πολυ ζεστό. Γι' αύτό είχαμε στρώσει μερικα σανίδια, που ειχαμε βρεί στα καϋ μένα σπίτια, και πάνω σ' αύτα ξαπλώναμε. Και όταν δεν άναβε ό φουρνος για δυο' - τρείς μέρες διατηρώνταν ζεστός. "Έτσι ό σο κρύο και αν εΙχε εξω, εμείς βρισκό μαστε σε ζεσταμένο χωρο. Μαζί μας ήταν και ενας π ο λίτης ελληνας Μικρασιάτης ήλικιωμένος και τα βράδυα που όλοι μας ξαπλώναμε στο' πάνω του t!,

'Ι,


t!,

,

!ιι'

,

φούρνου, μας διηγόταν διάφορες ενδιαφέρουσες και εύχάριστες ανατολίτικες Ιστορίες. , Αρχιφούρναρης ήταν ό ηπειρώτης 'Απόστολος Ζέρβας, ψηλός, ώραίος και γεροδεμένος αντ ρας. "Αφοβος σε κάθε περίπτωση κατάφερνε τα πάντα, παραπλανώντας τους τ ούρκους. Μας εταξε οτι την πρωτοχρονια θα τό γιο ρτάζαμε μέσα στη δυστυ χία μας, τρώγοντας ολοι μας βραστη βοϊδοκεφαλή. Τό νομίζαμε αστείο του ! Αύτός ομως τήρησε την υπόσχεσή του. Μπρός στους τούρκους φρουρούς, τό πρωι της παραμονης της π ρωτοχρονιας, φο ρτώ θηκε στους ωμους του ενα τσου βάλι αλευρι, κα τέβηκε στην αγορά, τό πούλησε, αγόρασε μια βοϊ δοκεφαλ η και την εφερε στό φουρνο. την νύχτα βράζονταν η βοϊδοκεφαλη και τ ό μεση μέρι της πρωτοχρονιας φάγαμε ολοι μαζί, φα γητό που δεν μπορούσαμε να φανταστουμε και του το χάρις στό μεγάλο θάρρος του Άποστόλη Ζέρ βα. 'Από τις 3 Φλεβάρη 1 923 μέχρις οτου φύγαμε, στις αρχες τ' Άπρίλη , δεν στέλνονταν οΙ αίχμάλω τοι σ' εργασίες και όλόκλη ρο τό τάγμα τέθηκε σ' αποκλεισμό (καραντίνα ), γιατι οπως ακούσαμε οΙ τουρκοι φοβήθηκαν μήπως μεταδοθουν επιδη μικες αρρώστιες. Άνατολικώτερα στην πόλη Ούσακ ήταν στρα τόπεδο αίχμάλωτων με αριθμό υπερ τις πέντε χιλιά δες (5.000). Π ροσβλήθηκαν ομως από εξανθη μα τικό τύφο, ό όποίος ελαβε τέτοια ξάπλωση ωστε μέχρι τις αρχες τ ' Άπρίλη που φύγαμε για την < Ελ λάδα, είχαν διασωθεί μόνον περι τους χίλιους διαDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

κόσιους ( 1 200 ), δλοι ο ί αλλοι πέθαναν έκεί. Στό τάγμα μας οί θάνατοι προέρχονταν άπό έξάντλη ση , δυσεντερίες και κρυολογή ματα. τα πτώματα αυτών που πέθαιναν τοποθετουντο πάνω σ ' ενα φύλλο τσίγγου και αλλοι αιχμάλωτοι τους μετάφερναν εξω άπό την πόλη , πάνω σ' ενα στρογ γυλό χωματόλοφο, γύρω στόν όποίο, άπό τόν και ρό τής π ροέλασης του στρατου μας, ηταν σκαμμέ νο χαράκωμα βάθους περίπου δυό μέτρων. Μέσα σ' αυτό τό χαράκωμα ρίχνονταν οί νεκροι χωρις να σκεπάζονται με χώμα. Και αν κείνοι που τους μετάφερναν ερριχναν πάνω τους λίγο χώμα, τις νύχτες άγέλες τσακαλιών τους ξέθαβαν και ετρωγαν τις σάρκες των. Στό χαράκωμα αυτό ρίχτηκαν νεκροι φίλοι και γνωστοί. ·0 Παναγος άπό τη Σάμο, ό Κυριακό πουλος άπό χωργιό του Πύργου - 'Ήλιδας, ό Μπέ μπη ς άπό την Κυνουρία και αλλοι. Δεκατρείς μέρες πρό τής άνταλλαγής μας πέθανε και τάφηκε έκεί ό Χρήστος Μπαμπανικολός, ό λε βεντόκορμος κα βαλλάρης ό όποίος, δπως πάρα πάνω εγραψα, δταν ειχαμε στις 27 Αϋγουστου 1 922 στ ρατοπεδεύσει δεξια του σιδη ροδρομικου σταθμου Καγιας, είχε με συναδέρφους του προχωρήσει πρό ς τό Σεβδή κιοϊ και εξω άπ' αυτό συνάντη σαν τούρκικη στρα τιωτικη περίπολο, άπό την όποίαν πή ραν την πλη ροφορία δτι άπό τό πρωι τής μέρας κείνης ό τούρ κικος στρατός μπήκε στη Σμύρνη και ετρεξε με τ ' αλογό του κι' άνάφερε την πληροφορία στό συνταγ ματάρχη Ζεγκίνη . Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

'Έγραψα πάρα πάνω Ότι άπό η)ν παραμονη τών Χριστουγέννων αρχισε να ρίχνει χιόνι ή μέρα και νύχτα. Σταμάτησε την 1 ην του Μά ρτη . ·0 ουρανός ήταν πια όλοκάθαρος και ό ηλιος άμέσως θέρμανε πολύ. Τό πρώτο δεκαήμερο του Μάρτη τα πλατάνια της δεντροστοιχίας του κεντρικου δ ρόμου τ ου Κα σαμπα μπομπούκιασαν και σε λίγες μέρες είχαν κάνει τα φύλλα τους. Πρός τα βράδυ α άκούγονταν τ α λυπητερα κελαδίσματα τών γκιώνηδων που δγκωναν τη μελαγχολία μας. Άπό τόν π ολυ ζεστό ηλιο σε λίγες μέρες είχαμε γίνει μελαμψοί. ·Η φρουρα του τάγματος αιχμάλωτων Κασαμπα είχε δύναμη εκατόν εξήντα ( 1 60 ) στρατιωτες μαζι με άνάλογους υπαξιωματικούς. Μόνο ο ί υπαξιωμα τικοι φορουσαν στρατιωτικη Ο"τολή . Οί στρατιώτες ησαν ντυμένοι με Ότι είχε ό καθένας τους και δίναν την εντύπωση τούρκων χωρικών. Πολλών τα ρουχα τ ων ήσαν και σχισμένα. Τό συσσίτιό τους ήταν Ό μοιο με τό τών αιχμαλώτων, .ίσως σε ποσότητα πε ρισσότερο. 'Έπαιρναν Όμοια μερίδα ψωμιου. "Όταν στους αιχμάλωτους δίνονταν βρασμένο σιτάρι, άπ' αυτο επαιρναν και οι τουρκοι στ ρατιώτες. "Όταν δ εν δίνονταν τίποτε στους αιχμάλωτους, ταυτό γινόταν και σ' αυτούς. Είχαν διαιρεθεί σε τέσσε ρους λόχους. 'Από σαράντα στ ρατιώτες σε κάθε λόχο . Για κάθε λόχο υπη ρχαν μόνο 7 8 Όπλα παλαιου τύπου «Μαρτίνι» μονόσφαιρα τα οποία είχαν μεταποιηθη σε τύπο «Μάουζε ρ » και είχαν σχοίνινο άορτη ρα. Κάθε στρατιώτης που πρόκειτο να φυλάξει σκο-


πός, παραλάβαινε τό δπλο άπό τόν π ροκάτοχ ό τ ο υ και τ ρία φυσίγγια. Πο λλές φορές τ ο υρκο ι στρατιώτ ε ς μας μιλ ο υ σαν μέ θαυμασμό για τ ό πυρ ο β ολικό μας. Ε ίχαν λάβει πικρη π ειρα κατα τις μάχες και μας ρωτ ο υσαν να τ ο υς π ο υ με τί γνώριζαν ο ί πυρο β οληταί μας π ο υ είχαν τόση ε υστ ο χία. "Όταν μας κατέβασαν στη Σ μύ ρνη για να φύγο υ με για την Έλλάδα, εκει είδαμε τ ο ύρκικο στρατό μέ καινο ύργι ες χε ιμε ρ ινές στ ολές και εξαρτήσε ις εκστρατείας, π ο υ ησαν στ ολες το υ έλληνικο υ στρα τ ο υ. Αιχμάλωτοι, π ου πέρασαν τόν χ ρόνο της αι χμαλωσίας των στη Σ μύ ρνη , μας είπαν δτι ο ί τ ο υρ κ ο ι βρηκαν εκει άπ ο θηκες γε ματ ε ς ίματισμό τ ο υ έλληνικο υ στρατ ο υ και μ' αυτόν εντυσαν π ο λλες με ραρχίες τ ο υ δικο υ των στρατ ο υ.


Η ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Στις 2 τ' Άπρίλη 1 923, μεγάλη Δευτέρα είδαμε να κινείται στό τάγμα αΙχμαλώτων τ ουρκος συν ταγματάρχης γιατρός. 'Αποδείχτηκε δτι αυτός είχε ερθει για να φροντίσει για τη μεταφορά μας στη Σμύρνη πρός τόν σκοπό ανταλλαγής μας με τούρ κους αΙχμάλωτους που είχε ή <Ελλάδα. Μιλουσε την έλληνικη γλώσσα, γιατι δπως μας είπε κατάγονταν από τα Γιάννενα. ' Ακούσαμε από τόν ίδιο δτι σε εκτέλεση συμφωνίας που ύπο γράφτηκε στη Λωζάνη μεταξυ < Ελλάδας και Του ρ κίας, θα γίνει ανταλλαγη αΙχμαλώτων, αλλα μόνον δέκα χιλιάδων, γιατι τόσοι ή σαν οϊ τουρκοι αΙχμά λωτοι στην <Ελλάδα. Ο ϊ επι πλέον από τις δέκα χιλιάδες ελληνες αΙχμάλωτοι θα παραμείνουν στην Τουρκία για να φύγουν απ' εκεί μετα την ύπογραφη τής συνθήκης εΙρήνης. Μας είπε δτι απ' δλα τα τάγματα έλλήνων αι χμαλώτων θα γίνονταν π ρός τη Σμύρνη αποστολες μικρου αριθμου αΙχμαλώτων από τό καθένα ωστε να συμπλη ρωθεί ό αριθμός δέκα χιλιάδες. Αυτό.ς δμως π ρότεινε στην π ροϊσταμένη του cφχη δπως τό τάγμα μας φύγει όλόκλη ρο επειδη βρισκόταν στις χειρότερες συνθήκες διαβίωσης απ ' δλα τάλ λα τάγματα και ή π ρότασή τ ου αυτη εγινε δεχτή. Μας π ρόστεσε δε δτι σαν συμπατριώτες που είμαDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

στε θέλει με κάθε τ ρόπο να μας βοηθήσει να φύγου με. Γι ' αύτό δμως επρεπε μέσα σε δυο μέρες να έτοιμαστουμε και να κατέβουμε σιδη ροδρομιιςα στη Σ μύ ρνη . Έτοιμασία μας ηταν ν ' απολυμανθου με δλοι μας και ό φουρνος μας να ψήσει ψωμί, ωστε κάθε αιχμάλωτος να πάρει ψωμι για δυό μέρες. Πράγματι ό ελληνας γιατρός τ ου τάγματός μας κ. Λε μονίδης, με κείνους τους απολυμαντικους κλι βάνους που ειχε φτιάξει με τα βαρέλια του οι νοπνεύματος, κατώρθωσε να πραγματοποιήσει την απολύμανση εγκαιρα. Μόλις άρχισε να φέγγει ή 4η Άπρίλη, μεγάλη Τετάρτη , παρατάχτηκε δλο τό τάγμα κατα τετρά δες και καθως περνουσαν μπρός από τό φουρνο, δίνονταν σε κάθε α ιχμάλωτο ψωμι δυό ή μερών και βιαστικα όδηγηθήκαμε στό σιδη ροδρομικό σταθ μ ό. Για την αναχώρησή μας δεν ειδοποιήθηκαν και γι' αύτό δεν η ρθαν μαζί μας δσοι είχαν σταλεί και εργάζονταν σε χωρια εξω από τόν Κασαμπα, δπως και κείνοι π ουχαν σταλεί, στό βουνό και φτιάχναν ξυλοκάρ βουνα. 'Έγραψα πάρα πάνω δτι τό τάγμα αιχμάλωτων Κασαμπα αποτελέστηκε από τους εννιακόσιους (900) που ξεκινήσα με από τη Μαγνησία και άλ λους πεντακόσιους (500) που εφερναν τμη ματικα κατόπιν, μέσα στους όποίους ησαν πολλοι ελληνες Μικρασιατες. Στό διάστημα του χειμώνα 1 922 - 1 923 πέθαναν περι τους τριακόσιους (300). "Αλλοι τ ριακόσιοι ησαν δσοι είχαν σταλεί σε εργασίες έκτός του ΚαDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

σαμπα και στό νοσοκομείο Μαγνησιας. Συνεπώς δσοι όδηγηθήκαμε στό σιδη ροδρομικό σταθμό είμαστε περίπου οχτακόσιοι (800). Μας επιβί βασαν σ ' ενα σιδη ροδρομικό συρμό και περιμέναμε να ξεκινήσει. Πρωι - πρωι στό χώρο του σταθμου είχαν ερθει αρκετοι τουρκοι πο λίτες, οί όποίοι σιωπηλοι μας βλέπ αν μαλλον με συμπάθεια . Άπέναντι στό βαγόνι στο οποίο μπηκα και κάθησα εβλεπα Ό ρθιο ενα γέροντα τουρκο ό όποί ος μιλουσε μονολογώντας. Ρώτη σα συνάδερφο τουρκομαθή, που τόν εβλε πε κι' αύτός να μου εξηγήσει τι ελεγε, γιατι εβλεπα καθως μονολογουσε από τα μάτια του κυλουσαν δάκρυα. Μου εξήγησε ό συνάδερφος δτι ελεγε : «"Ήσασταν εδώ και βέβαια ύποφέρατε, αλλα εμείς ακούγαμε που μιλούσατε έλληνικα και πιστεύαμε δτι εχουμε ακόμη μαζί μας τους ελληνες. Τώρα φεύΎετε και σείς. ΤΙ θα γίνουμε χωρις τ ους ελλη νες». " Ο σιδη ροδρομικός συρμός ξεκίνησε κατα ωρα περίπου 1 1 Π. μ. και κατα τις 4 μ.μ. φτάσαμε στη Σμύρνη . Μας όδήγησαν σε πλαγιαστό χώρο που ήταν πάνω από τ11ν παραλία της συνοικίας «Πούν τα» και δπως είπαν αλλοι αιχμάλωτοι που γνώ ριζαν, εκεί είχε τις εγκαταστάσεις της ή Μοίρα Κλι βάνων της " Ελληνικης Στρατιας. Καθως φτά ναμε δίναν στόν καθένα μας από ενα αντίσκηνο που είχε χ ρώμα ασπρο. την νύχτα της 4 π ρός 5 Άπρίλη, μεγάλης Τε τάρτης πρός μεγάλη Πέμπτη, μείναμε στό ϋπαιθρο Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

και το κρύο ήταν π ολυ τσουχτερό. Διπλωμένοι με τ ' άντίσκηνα δλη τη νύχτα περπατούσαμε για να νοιώθουμε ετσι λιγότερο το κρύο. Μέσα στο σκοτάδι δμως φαντά ζαμε σαν ασπ ρες σκιες και ή πλαγια παρου σίαζε είκόνα βι βλική. ΤΟ πρωί της 6ης Άπρίλη, μεγάλη Πέμπτη πα ραδώσαμε τ ' άντίσκηνα, ή ρθαν τουρκοι άξιωμα τικοί, φαίνεται δε δτι εκεί ήταν και ή διεθνη ς έπιτροπη για την άνταλλαγη των αίχμάλωτων. Στή θη κε ξύλινο τραπέζι, άνοίξανε πάνω σ' αύτο οί τ ου ρκοι άξιωματικοι κατάλογους και αρχι σαν να φωνάζουν άριθμους και ονόματα. Καθως πλησίαζε και περνουσ ε άπ' εμπρό ς τους δποιος άκουγε τον άριθμό του και τ' Όναμά του, παρα τηρούσαμε δτι αλλους εστελναν να σταθουν προς τα δεξιά τους και αλλους προς τ ' άριστερά τους. Άποδείχτηκε δτι γινόταν επιλογή . "Όσοι στέλ νονταν δεξιά τους ήταν να φύγουν και δσοι στέλνονταν άριστερά τους θα παράμεναν . ..Αφηναν να φύγουν τους άπλου ς στρατιωτες, κρατουσαν δε τους ύπαξιωματικους γενικα και τους στρατιωτες των τεχνικων δπλων, πυροβολι κου, μηχανικου κ.λ.π. ,Απο του ς οχτακόσιους (800 ) του τάγματός μας, π ου κατεβήκαμε άπο τον Κασαμπα, κράτη σαν γι ' αύτο τον λόγο περίπου έκατον πενηντα (1 50 ) και ετσι τελικα θα φεύγαμε οί έξακόσιοι πενηντα (650 ). Μας όδήγησαν στην περιοχη της Πούντας, σε π ρο βλήτα της όποίας ήταν άγκυ ροβολη μένο έλλη νικο φορτηγο καράβι με τ ' Όνομα «Ίωάννης ». Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

Είχαν έπιβι βαστει σ' αυτό κι' αλλοι ελληνες αιχμάλωτοι. Τέλος κατα ωρα δέκα ( 1 0 ) τό βράδυ επι βι βαστήκαμε και μεις. Άπό ελληνες αξιωματι κους και στ ρατιωτ. γιατρούς, που ήσαν μέλη τής επιτροπής παραλα βής μάθαμε δτι έμεις ειμαστε ο ι τελευταιοι που συμπληρώσαμε τις δέκα χιλιά δες ( 10.000 ) που ανταλλάχτηκαν τότε. Μπαίνοντας στό έλληνικό καράβι, ϋστερα από μαρτυ ρικτι ζωη έπτα μηνών, πατούσαμε σ' έλεύθε ρο έλληνικό εδαφος και νοιώσαμε να φεύγει από μέσα μας τό αγχος τής σκλαβιας μας. Μσ.ς δόθη καν στόν καθένα μας όλόκληρη κουραμάνα (έλ ληνικό ψωμι του στ ρατου ), αρκετό τυρι και κον σέρβα κρέας. ΠΟταν εφεξε ή 6η Άπρίλη , μεγάλη Παρασκευη τ ό καράβι «Ίωάννης » εμενε έκει ακίνητο. ' Ακούσαμε δτι δεν θα μας εφερνε αυτό στην Έλλάδα αλλ' αλλο τ ό όποιο θα ' ρχόταν από, την Έλλάδα με τούρκους αιχμάλωτους. Μένοντας στό έλληνικό καράβι ειτε από τ ό κατάστρωμα είτε απ' τ η ν προβλήτα βλέπαμε την αλλοτε ώραία μεγαλούπολη τής Ίωνίας, τη Σμύρνη , καταρρειπωμένη και ερη μη . Στόν παραλιακό της δ ρόμο ύψώνονταν μερικα κομμάτια τοίχων τών αλλοτε ώ ραίων σπιτιών της και από τό πρωι ώ ς ωρα δύο (2 ) μ.μ. δτε απόπλευσε τό καράβι που θα μα ς εφερνε στην Έλλάδα, δεν ειδαμε τίποτε αλλο, έκτός μόνο να πηγαινοέρχονται αραια τα τ ραμ που σέρνονταν από αλογα, 5 6 ά μάξια και σ' αραια διαστή ματα φαινόταν και κανένας τουρ κος διαβάτη ς με τό κόκκινο φέσι του. -


Στό λιμάνι β ρίσκονταν πέντε (5 ) ξένα πολεμι κά, τ ρία έλληνικα φορτηγα π ου χρησιμοποιουν ταν για την παραλαβη και μεταφορα των αΙχμά λωτων και ενα μικρό τού ρκικο σκάφος που εκανε τη συγκοινωνία Σ μύρνης - Β ρυούλλων. Λίγο μετα τό μεση μέ ρι εφτασε τ ό έλληνικό φορτηγό καράβι «Άνδρέας» τό όποίο εφερε από την < Ελλάδα τ ού ρκους αΙχ μάλωτους. "Όταν αραξε και τους βλέπαμε πλέον από κοντά, αυτοι ή σαν ντυμένοι με καινούργιες στρατιωτικες στο λες και αρ βυλλα. Ε Ιχαν χλαίνες, κουβέρτες, και τα σακίδιά των γε ματα τ ρ όφιμα και φ ρουτα. Πριν ν' αρχίσουν ν ' απο βιβάζονται μας κύτα ζαν, δπως είμαστε γυμνοί, ξυπόλυτοι και κουρελη δες, με εκπλη ξη και δεν μιλουσαν. 'Όταν πλέον κατέβαιναν και μας πλησίαζαν π ολλοι απ' αυτους με δάκρυα στα μάτια και αγανάχτη ση ελεγαν μι λωντας έλληνικα : « π ου σας στέλνουν οί ατι μ οι μ ' αυτα τα χάλια» και αδειαζαν μπρός μας τα σα κίδιά των με τα τρόφιμα και τα φρουτα (πορτοκά λια - μηλα) παρακαλωντας να τα δεχτουμε. Πολ λοι εβγαζαν και τις χλαίνες που φορουσαν και μ ας τις εδιναν δπως και τις κουβέρτες των. Μας εΙπαν δΌτι την αΙχμαλωσία τ ους την πέρασαν στην Πά τρα και κεί ε Ιχαν επιβι βαστεί στό καράβι τό όποίο τ ους εφερε στη Σμύρνη . "Όταν αδειασε απ' αυτους τό καράβι «Άνδρέας» επι βιβαστήκαμε σ' αυτό και κατα ώρα 2 μ . μ . απο πλεύσαμε. Κι ' δσο απομακρυνόμαστε, αφήναμε πίσω μας τα θλιβερα ερείπια της Σ μύρνης και μέσα σ' αυτα Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

θαμένο τό φευγαλαιο ονειρο της λευτεριας του απ' αιώνων Μικρασιατικου Έλληνισμου, που αντ' αυτου γνώρισε από τους τού ρκους τη σφαγή , την ατί μωση και τελικα τόν ξεριζωμό του από την πατρογονική τ ου γη . Τό πρωι της 7ης Άπρίλη , μεγάλο Σάββατο το. καράβι που μας εφερνε βρισκόταν στ' ανοιχτα τ ου Αιγαίου και κατα ωρα περίπου δέκα ( 1 0 ) Π.μ. αντικρύσαμε με μεγάλη μας συγκίνη ση τό Σούνιο, με τις πάλευκες κολώνες του ναου του Ποσειδώνα και στη συνέχεια την Άττικη παραλία πρός τό Σαρωνικό με τη Γλυφάδα - Καλαμάκι, Παλαιό και Νέο Φάλη ρο και στό βάθος τμήματα της Άθήνας μ ε την 'Ακρόπολη και το. Λυκα βηττό. Πιό πέρα την Καστέλα, τόν Πειραια και τέλος τό καράβι «Άνδρέας» αγκυ ροβόλησε στόν κόλπο της Σαλα μινας μπρός από τό Δη μόσιο Άπολυμαντή ριο, π ρός την πλευ ρα της Κούλουρης απέναντι από τό Κερατσίνι . Στις 8 Άπ ρίλη , Κυριακη του Πάσχα μείναμε στό καράβι και μας δόθηκαν πασχαλινα τρόφι μα. Πρός το. απόγευ μα πλη σίασαν βάρκες με επισκέ φτες που ζητουσαν πλη ροφορίες για δικούς τους. Και την 9ην Άπρίλη , Δευτέρα του Πάσχα, μεί ναμε μέσα στο. καράβι και η ρθαν περισσότερες βάρ κες με επι βάτες που ζητουσαν πλη ροφορίες για δικούς τους. Σε μια βάρκα ηταν γνωστός μου λο χαγός του πυροβολικου 'Άγις Λεβέντης από την Κυνουρία. Ζητουσε πλη ροφορία για τόν αδερφό του Θ ρασύ βουλο, με τόν όποιο συνυπη ρετουσα στό επιτελειο της Στρατιωτ . Διοίκησης, στό ΆϊDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

δίν ι . Κατα τη ν αιχμαλωσία μας, τυχαια χωρ ι στή καμε. Είχα μάθε ι δτ ι σαν αιχμάλωτος βρ ι σκόταν στη ν περ ι οχη του Του ρμπαλι και δτ ι πέθανε. τη ν θλ ι βερη αυτη πλη ροφορία είπα στόν φίλο ΤΑγ ι Λε βέντη κα ι απ ' αυτό ν εμαθα δτ ι ό αδερφός μου λοχ αγός πυροβολ ι κου Κώστας είχε δ ι ασωθει κατα τη ν ύποχώρηση από την Μ . Άσ ί α και απο β ι βάστη κε με τό σύν ταγμά του Γ ' Πεδ ι ν ό πυρο βολι κό στη Θράκη , δτ ι βρι σκόταν στη ν Άθήν α και τις μέρες αυτε ς του Πάσχα , εί χε πάει στου ς γον εις μας στο χωρι ό μας Άγ ι ωργήτ ι κα - Άρκαδίας. Κα τ α τ ό, μεση μέ ρ ι πλησίασε στό καράβ ι μι α βάρκα μέσα στη ν όπ οία ητα ν καθη σμένος σεβά σμι ος γέρο ντας με μαυ ρο κοστουμι , μαυρο καπέ λο και λευκασμέν α γέν ει α, δίπλα του άλλος κύ ρ ι ος, ν εώτερός του και δ ρθ ι α μι α ώραία κοπέλλα ψηλή , λεπτή , μελαχρο ιν η με μαυρα μαλλ ι α και μεγάλα μαυρα μάτ ι α . Μίλη σε ή κοπέλλα και ζητουσε πλη ροφορίε ς γ ι α τό ν Γι ωργο Τσι τσεκλη . Καταλάβαμε δτ ι ηταν αδερφή του , γ ι ατι εμοι αζε καταπληχτ ικα με τόν αδερφό της. 'Όλο ι μας δσο ι τόν γνωρίζαμε μι λούσαμε μεταξύ μας και πρός του ς γν ωστούς μα ς ν α μη της δώσουν κείν η τη στ ι γμη τη θλι βερη πλη ροφορία γ ι α τη ν αυτοχτο νία του , τη στ ι γμη της παράδοσής μας στου ς τ ούρκους. Παρ α τη ν π ροσπάθε ι ά μας αυτή, γν ωστό ς μα ς αιχμάλωτος, ό στό Άϊδίν ι στρατ ι ώ της - ιπποκόμος του συ νταγματάρχη Ζεγκίνη , ό όποιο ς κείν η τη στ ι γμη βρ ι σκόταν πάν ω στη γέ φυρα του καραβ ιο ύ , απάντησε στη ν κοπέλλα δτι-' Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

Συlιά�τηση μέ τόν ίιδερφ6 του Κώστα στό Δημ6σιο Άπoλιιμα�τ1ίριo Digitized by 10uk1s, Nov. 2009 στή Σαλαμίνα 11-4-1923.

ό Γ ι ώργος Τσ ι τσεκλη ς αυτοχτόνησε τη στιγμη της παράδοσής μας, πάνω στό βουνό της Σμύρ νης «τα δυό αδέρφ ι α » και της το βεβαίωσε. Στό ακουσμα αυτης της πλη ροφορίας ή κο πέλλα κλονίστηκε κι ' ήταν φανερό ότι προσπα θουσε να κ ρατη θεί δ ρθ ι α, ό γέροντας πατέρας της εσκυψε π ι ο πολυ και ή βάρκα αρχισε να κάνει στ ροφη και σι γα σι γα ν ' απομακρύνεται . Κείνη τη στ ι γμή , βλέποντάς τους, ενοι ωθα βαθει α τόν απέραντο π όνο τους γ ι α τον τόσο αδ ι κο χαμό αγα πη μένου τους γυι ου και αδερφου και δ ι κου μας αξέχαστου φίλου Ι . 'Α ργότερα είδα από μακρυα να ερχετα ι μι α βάρκα. Σαν από προαίσθηση την περίμενα να πλη σι άσε ι και όταν π ι α μπορουσα να δ ι ακρίνω , είδα Ότ ι εκτός από τόν βαρκάρη ήταν μέσα σ' αυτη και ενας στρατ ι ώτης. 'Όταν ή βάρκα εφτασε κοντα στο καράβ ι , ό στρατ ι ώτη ς καθως τον κύ ταζα, από το κατάστρωμα που ημουν, σκυμένος 1 . Μετα μεΡLΚα χρ6νια, κατα το 1 930 � και νωρίτερα, OL &θ1] να'ίκες έφ1]μερίaες και συγκεκρψένα � «'Εστία», a1]μοσίεuσαν την ε�a1]σ1] αύτοχτονίας της aεσποινίaας Tσιτσεκλ� . "Εγραφαν 1)τL με τα την προσφυγια της οΙκογένειας ιΧπο τη Σ μυρν1] και την πλ1] ροφορία 1)τL ό μοναχογι6ς τους ΓLωργoς αύτοχτ6ν1]σε κατα τη στιγμη τη ; αΙχμαλωσίας, για να μη πέσει στα χέρια των του ρ κων, πέθαναν στην Άθήνoc OL �λικιωμένoι γονεϊ:ς η ς . Ή 'Latoι, μ6ν1] πλέον στον έaω κ6σμο, ζουσε με τη θλίψ1] Τ1]ς, για τα τ6σα οΙκογενειακα παθή μιx.τ� ης, aι�θεσε 1)τL πεΡ LOυσιακο στοιχεί:ο εΤ χε σε φιλανθρωπίες και πρ6σφερε γι' &ρκετα χρ6νια την προσω πική Τ1]ς έ ργασία σαν έθελ6ντρια νοσοκ6μος στο νοσοκομεϊ:ο « Εύαγγελισμος» ως που τελικα αύτοχτ6ν1]σε. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

στην κουπαστή, απευθύνθηκε σε μένα και με ρώ τησε μήπως γνωρίζω ενα Βασίλη Διαμαντόπουλο. του απάντη σα δτι εΙ μαι ό ίδιος. Μου π ρόστεσε : «ΕΙμαι ό ίπποκόμος του αδερφου σας του λοχα γου, ό όποιος εχει πάει στους γονεις σας, στό χω ριό σας και μ ' άφησε εντολή , δταν ερχονται πλοια με αιχμάλωτους να κατεβαίνω να ρωτώ για σας. Και αν πάρω ευχάριστη είδηση να του τηλεγρα φήσω». Άντιλήφτηκα δτι καθως μου ελεγε αυτα ήταν πολυ ταραγμένος και δεν μου εΙπε τίποτα άλλο, παρα μόνο δτι πηγαίνει να τηλεγραφήσει και ή βάρκα εκανε στρ οφη και άρχισε ν' απομακρύνε ται. Έκ τών ύστέρων εξηγήθηκε ή ταραχή του. Ό αδερφός μου του εΙχε δώσει έντολη να κατεβαί νει κάθε μέρα που ερχονταν αιχμάλωτοι να ρω τάει, αυτός δμως αμέλησε και την ήμέρα τ ου Πά σχα δεν κατέβηκε. Και απ' αυτη την αμέλειά του, βράδυνε να δώσει την πληφορο ρία για την επι στ ροφή μου μια όλόκληρη μέρα και για τουτο ενοιωσε την ευθύνη του και φο βήθηκε την από μέρους του αδερφου μου έπίκριση . Άπό τό πρωι της l Οη ς Άπρίλη , Τρίτη του Πάσχα άρχισε ή απο βίβασή μας στό Δη μόσιο Άπολυμαν τή ριο και ή απολύμανσή μας. Πολλοι είμαστε δσοι αναλάβαμε εθελοντικα καθήκοντα γραφιάδων και γ ράφαμε τους καταλόγους, τα προσωρινα απολυτή ρια fι τις άδειες. Προσωρινα απολυτήρια για δσους ανηκαν σε κλάσεις που εΙχαν αποστρατευτει και άδειες δύο μηνών για δσους ανηκαν στις κλάσεις Digitized by 10uk1s, Nov. 2009

π ου παράμειναν επιστρατευμένες. <Η απολύμανση συνεχίστηκε και δλη τη νύχτα και τέλειωσε κατα τη χαραυγη της 1 1 η ς Άπρίλη , μέρα Τετάρτη του Πάσχ α. Μας δ όθηκε τό, πρωί, δπως παραμέναμε στό ϋ παιθρο, ψωμί, τσάϊ και τυρί. Διαδόθηκε δμως δτι δεν θα φεύγαμε αλλα δτι θα παραμέναμε ακόμη καραντίνα μέσα στό ίδιο καράβι που μας εφερε γιατι αρρώστησαν τέσσερες μετα την απολύμανσή τους και ύποψιάζοντο ο ί γιατροι δτι ή αρρώστειά τους ενδεχόμενα να είναι εξανθη ματικός τύφος. <Η είδηση αυτη με κατάθλιψε από τη σκέψη μου δτι και την τελευταία στιγμη που πρόκειτο ν' α π οχτήσουμε την πλή ρη λευτεριά μας, παρουσιά στηκαν τέτοια εμπόδια και κίνδυνοι ν' αρρωστή σουμε από μολυσματικη αρ ρώστεια, τόσο ωστε δεν μπορουσα να φάω τίποτα παρα τι ς προτροπες των φίλων μου. Και δπως ήμουν καθησμένος κάτω άκουσα απ' επάνω μου τη φωνη του αδερφου μου που ρωτουσε «παιδια μήπως γνωρίζετε ενα Βασίλη Διαμαντό πουλο » . Γύρισα πρό ς τα πίσω τό κεφάλι μου και είδα όρθιο τόν αδερφό μου Κώστα. Δεν μπο ρω να περιγράψω τη συγκινητικη αυτη στιγμη της συνάν τησή ς μας. Άγκαλιασμένοι βαδίσαμε μερικα βή ματα και καθή σαμε σ' ενα βραχάκι κι' δταν συνή ρ θαμε από τη συγκίνηση μο ϋδωσε πληροφορίε ς για του ς δικούς μα ς . Διέκρινα δμως δτι τη χαρά του για τη σωτη ρία μου σκίαζε ή λύπη του σαν αξιωματικός που ήταν, για τό μαρτύριο και κα τ άντημα τόσων στρατιωτων της άλλοτε περήφαDigitized by 10uk1s, Nov. 2009

νης και νικηφόρου στρ ατιας της Μ. Ασίας. Με τιιν εγκριση του εκεί Φρουραρχείου ό α δερφός μου με π η ρε και ανεβήκαμε στην Άθήνα. την έπομένη αποβιβάστηκαν κι ' ολοι οί συνά δερφοι, γιατ! αποδείχτηκε οτι ή αρρώστεια των τεσσάρων δεν ηταν εξανθηματικός τυφος. •

ΤΕΛΟΣ


Αιχμάλωτος των Τούρκων (1922 - 1923)

Recommend Documents