NEZAVISNI UNIVERZITET BANJA LUKA Fakultet političkih nauka Smer – Međunarodni odnosi- II Ciklus
ZEMLJE U TRANZICIJI -Seminarski rad-
Predmet: Savremeni ekonomski sistemi
Mentor: doc.dr Jugoslav Jovičić Đuro Vrtunić MMO-018/11
Student:
BANJA LUKA, Septembar 2013. godine
SADRŽAJ: UVOD 1. Karakteristike i položaj zemalja u razvoju 2. Spoljna zaduženost 3. Tranzicija, rast i razvoj 4. Evropske zemlje u tranziciji 5. Uticaj globalizacije na zemlje u tranziciji 6. Tranzicioni gubici ZAKLJUČAK
UVOD Posljednju deceniju drugog milenijuma evropski prostor je obilježilo nekoliko krupnih događaja svjetskog značaja, a prije svega prerastanje Evropske ekonomske zajednice u Evropsku uniju (EU) sa zajedničkom valutom, raspad tri velike evropske federalne države (SSSR, SFR Jugoslavija, Čehoslovačka), rušenje Berlinskog zida i ujedinjenje Njemačke kao i tranzicija političkih i ekonomskih sistema bivših socijalističkih država centralne, istočne i jugoistočne Evrope u države koje počivaju na parlamentarnoj demokratiji, privatnoj svojini, kapital odnosu i tržišnoj konkurenciji. U političkim odnosima i stručnoj literaturi 1989. se uzima kao godina početka procesa tranzicije ekonomskih sistema u tadašnjim socijalističkim zemljama istoka i jugoistoka Evrope, procesa koji je prvobitno bio usmjeren na povećanje efikasnosti planskog oblika privređivanja i njihovu transformaciju u tržišne ekonomije. Proces tranzicije na evropskom prostoru je otpočeo sa osam, a završio se sa 20 država, od kojih su osam u 2004., a dvije 2007. godine postale punopravne članice EU.
1. Karakteristike i položaj zemalja u razvoju Nerazvijene zemlje (zemlje tzv. „treceg sveta“), ili prema terminologiji Ujedinjenih nacija – zemlje u razvoju, predstavljaju veliku grupu zemalja sa niskim ili srednjim nacionalnim dohotkom po stanovniku, relativno nerazvijenom privrednom strukturom i relativno malim ucešcem u svetskoj proizvodnji i trgovini. Njihov izvoz cine uglavnom proizvodi niže tehnologije i nižeg stepena obrade, kao i relativno mali broj izvoznih proizvoda. Ipak, treba imati u vidu da se radi o izrazito heterogenoj grupi zemalja, koje se i same medusobno razlikuju u velikoj meri prema ekonomskim karakteristikama, pa ne postoji jedinstven stav o tome koje sve zemlje cine ovu grupu. Treba imati u vidu i to da zemlje prelaze iz jedne u drugu kategoriju zemalja u skladu sa dostignutim stepenom razvoja, pa se neke bivše zemlje u razvoju sada svrstavaju u grupu razvijenih zemalja. Takav je, na primer, slucaj sa cetiri „Azijska tigra“ (Hong Kongom, Singapurom, Južnom Korejom i Tajvanom). Za zemlje koje po svojim karakteristikama više ne spadaju u zemlje u razvoju, ali još uvek ne mogu biti okarakterisane ni kao razvijene, koristi se naziv „novoindustrijalizovane zemlje“. Njihove zajednicke osobine su: srednji nivo BDP per capita, relativno visoke stope privrednog rasta, ubrzani razvoj industrije u poslednjim decenijama zasnovan na jakoj izvoznoj orijentaciji i velikom prilivu stranog kapitala, znacajno smanjenje udela poljoprivrede u privrednoj strukturi... U ovu grupu sada spadaju zemlje kao što su: Kina, Indija, Brazil, Meksiko, Južna Afrika, Turska itd. Prema nekim klasifikacijama, u grupu zemalja u razvoju spadaju i „zemlje u tranziciji“, tj. zemlje koje pocevši od 1990-ih transformišu svoj ekonomski sistem iz centralno – planskog u tržišno – kapitalisticki, mada se najuspešnije od njih (kao što su: Poljska, Ceška, Slovacka, Madarska i Slovenija) vec smatraju razvijenim zemljama. Ostale evropske zemlje u tranziciji su: Rusija, Belorusija, Ukrajina, Estonijua, Letonija, Litvanija, Rumunija, Bugarska, Hrvatska, BiH, Crna Gora, Srbija, Makedonija, Albanija, Moldavija. Posebnu grupu unutar grupe zemalja u razvoju cine tzv. „najnerazvijenije“ ili „najmanje razvijene“ ekonomije. Najveci broj ovih zemalja pripada „Subsaharskom regionu“, ali ih ima i u Aziji. To su zemlje koje iz razlicitih istorijskih okolnosti nisu uspele da pokrenu svoj ekonomski razvoj i cije je ucešce u svetskoj privredi i trgovini, ako i tokovima kapitala zanemarljivo. Osnovne ekonomske karakteristike su: jako nizak nivo BDP po stanovniku (cesto ispod 500 dolara), visok nivo siromaštva, visok udeo poljoprivrede u privredi i zaposlenosti, nerazvijena industrija (zasnovana uglavnom na korišcenju raspoloživih prirodnih resursa), spoljnotrgovinska zatvorenost... Posebnu podgrupu zemalja u razvoju cine „zemlje izvoznice nafte“: Venecuela, Ekvador, Iran, Irak, Kuvajt, Libija, Saudijska Arabija, Ujedinjeni Arapski Emirati... Ove zemlje su clanice grupe „OPEC“ (Organisation of Petroleum Exporting Countries), koju cini još nekoliko zemalja u razvoju, a koje zajedno imaju oko 80% svetskih naftnih rezervi i proizvode oko 50% sirove nafte u svetu. Zbog zasnovanosti njihovih privreda na proizvodnji i izvozu ovog strateškog proizvoda, njihov ekonomski položaj u svetskoj privredi se cesto razlikuje od ostalih zemalja u razvoju, a podložan je fluktuacijama u kolicini i ceni nafte na svetskom tržištu. Konferencija Ujedinjenih nacija o trgovini i razvoju (UNCTAD). Deklaracija o uspostavljaju novog medunarodnog ekonomskog poretka
Pocetak organizovane zajednicke akcije zemalja u razvoju usmerene ka unapredenju njihove ekonomske pozicije u svetu se vezuje za šezdesete godine prošlog veka. Prvo zasedanje UNCTAD je održano 1964. godine u Ženevi, a od tada se ta konferencija pod okriljem Ujedinjenih nacija održava svake 4 godine. UNCTAD razmatra pitanja od znacaja za ekonomski razvoj zemalja u razvoju, kao što su: trgovina primarnim proizvodima, položaj nerazvijenih zemalja u svetskoj trgovini, mogucnost diversifikacije privredne i izvozne strukture, priliv kapitala u zemlje u razvoju, transfer tehnologije iz razvijenih zemalja, uloga i ponašanje transnacionalnih kompanija u privredana zemalja u ravoju, problem spoljnog duga i sl. Clanice UNCTAD nisu samo zemlje u razvoju, vec i sve razvijene zemlje, pa UNCTAD predstavlja mesto gde skoro sve zemlje sveta zajednicki rade na rešavanju ekonomskih problema nerazvijenih zemalja. Ipak, dosadašnji rezultati UNCTAD su relativno skromni, njegove odluke su neobavezujuce, a vecina zemalja u razvoju se i dalje suocava sa svim navedenim problemima. Na inicijativu UNCTAD, Generalna skupština Ujedinjenih nacija je 1974. godine usvojila „Deklaraciju o uspostavljanju novog medunarodnom ekonomskog poretka“, koja sadrži širok spektar mera i predloga kojima se može unaprediti položaj zemalja u razvoju u svetskoj privredi. Osnovni principi novog poretka su: sloboda zemalja da same opredeljuju ekonomski i društveni sistem, pun suverenitet države nad njenim prirodnim bogatstvima, regulisanje i kontrola delovanja multinacionalnih kompanija, veci priliv kapitala u zemlje u razvoju pod povoljnijim uslovima, preferencijalni tretman izvoza nerazvijenih zemalja, podsticanje transfera tehnologije iz razvijenih zemalja, pravicniji odnos cena sirovina i primarnih proizvoda na svetskom tržištu. Ipak, treba imati u vidu da je vrednost Deklaracije više politicke i retoricke, nego prakticne prirode, pa ni njeno usvajanje u UN nije znacajnije doprinelo poboljšanju ekonomskog položaja zemalja u razvoju.
2. Spoljna zaduženost Problem spoljne zaduženosti spada u jedan od osnovnih problema zemalja u razvoju. Veliki rast zaduženosti ovih zemalja se vezuje za sedamdesete i pocetak osamdesetih godina XX veka. Niz nepovoljnih tendencija se tada odrazio na drastican rast duga: rast cene nafte („naftni šokovi“ 1973. i 1979. godine), pad cena sirovina na svetskom tržištu, povecanje kamatnih stopa u svetu itd. Medutim, problem visoke zaduženosti je pre svega rezultat unutrašnjih razloga: neodgovorne ekonomske politike zemalja dužnika, trošenja pozajmljenog kapitala za tekucu potrošnju (a ne za investicije), neuspeha u razvoju privrede i izvoznog sektora i sl. Od eskternih razloga (za koje nisu odgovorne nerazvijene zemlje) treba pomenuti protekcionizam razvijenih zemalja u oblastima primarne proizvodnje u kojima komparativne prednosti imaju zemlje u razvoju, kao i relativno „neodgovorno“ odobravanje zajmova od strane investitora iz razvijenih zemalja koji nisu vodili dovoljno racuna o kreditnoj sposobosti dužnika. Pocetkom 1980-ih jedan broj zemalja dospeva u situaciju da nije u mogucnosti da izmiruje narasle obaveze po svom dugu, pa proglašava moratorijum (prekidanje izvršavanja spoljnofinansijskih obaveza), kao što je bio slucaj sa: Poljskom, Meksikom, Brazilom ... Tako je pocela medunarodna dužnicka kriza, cije su posledice osetile ne samo zemlje u razvoju (zbog prekida priliva stranog kapitala kojim se finansirao ekonomski razvoj i deficit tekuceg bilansa), vec i razvijene zemlje (zbog problema u kome su se našli poverioci zbog nemogucnosti naplate svojih potraživanja). Rešenje medunarodne dužnicke krize pronadeno je kroz refinansiranje starog duga novim zaduživanjem i otpis dela spoljnog duga zemljama u razvoju, uz naglašavanje potrebe bržeg ekonomskog rasta kojim bi se povecala kreditna sposobnost nerazvijenih zemalja. Pri analizi stepena zaduženosti nije bitan samo apsolutni iznos duga, vec i sledeci pokazatelji koji ukazuju na nivo zaduženosti i sposobnost zemlje da izmiruje svoje obaveze po spoljnom dugu: -odnos spoljnog duga i BDP, -odnos spoljnog duga i vrednosti godišnjeg izvoza, -odnos godišnjih obaveza po spoljnom dugu (vrednost godišnjih anuiteta) i vrednosti godišnjeg izvoza. Iako ne postoje jedinstvene vrednosti navedenih indikatora po kojima bi se ocenjivao stepen zaduženosti zemlje, prema Svetskoj banci zemlja je visoko zadužena ako je: odnos spoljnog duga i BDP iznad 80% i/ili odnos spoljnog duga i godišnjeg izvoza iznad 220%. Takode, odnos godišnjih obaveza po dugu i godišnjeg izvoza ne bi trebalo da bude veci od 25-30%.
3. Tranzicija i rast i razvoj Proces tranzicije političkog i ekonomskog sistema u bivšoj Jugoslaviji pokrenut je u isto vrijeme (1989.) kada i u ostalim socijalističkim državama centralne, istočne i jugoistočne Evrope. Započeti proces tranzicije u BiH, zbog raspada države i nastupajućih sukoba, prekinut je do stupanja na snagu Mirovnog sporazuma. Međutim, ratom prekinuti proces tranzicije tada je nastavljen u potpuno izmijenjenim političkim i ustavno-pravnim okvirima nove države BiH, države sa dva visokoautonomna entiteta. Računalo se s tim da će proces tranzicije, sa tako radikalnim promjenama u političkom i ekonomskom sistemu, izazvati nemale, ali privremene negativne ekonomske efekte, kroz privremenu stagnaciju ili pad privrednih aktivnosti, gubitak radnih mjesta i poremećaje u socijalnoj sferi. Početna predviđanja su bila da taj proces ne bi trebalo trajati više od pet godina, zavisno od početnog stanja u nacionalnoj ekonomiji, ostvarenog konsenzusa oko odabranog modela tranzicije i već ranije stečenih navika u tržišnoj konkurenciji. Međutim, veoma brzo se pokazalo da će vrijeme tranzicije biti znatno duže, a očekivani gubici biti znatno veći od planiranih, čak i u zemljama koje nisu imale unutrašnjih konflikata. Među državama nasljednicama bivše SFRJ, države koja je na početku procesa tranzicije proglašavana kao apsolutni favorit i sa potencijalno najkraćim periodom čekanja za ulazak u EU, u evropskim integracijama najuspješnija je bila Slovenija, a po mnogo čemu je najuspješnija i među deset novoprimljenih članica EU27. Ali, dok je na prostoru bivše Jugoslavije trajao rat i međunarodna izolacija, pet centralnoevropskih zemalja, među kojima je i Slovenija kao i tri baltičke bivše sovjetske republike su već prebrodile najteži period tranzicije. Naime, svih pet centralnoevropskih zemalja su stagnaciju ili pad ekonomskih aktivnosti prevazišle u periodu do 1995. godine i krenule putanjom rasta, te prije prijema u EU dostigle ili premašile nivo bruto domaćeg proizvoda (BDP-a) iz godine početka tranzicije. Pet ostalih država na prostoru bivše Jugoslavije, zbog toga što nisu bile u mogućnosti da nastave tranziciju u mirnodopskim i regularnim uslovima, danas su u vremenskom zaostatku od jedne do dvije decenije. U posljednjoj godini postojanja SR BiH u nekadašnjoj federalnoj državi, statistički je registrovano da je njen društveni proizvod iznosio oko 7.3 mlrd USD ili oko 1,670 USD per capita, odnosno 67% prosječnog društvenog proizvoda po stanovniku tadašnje federalne države što ju je svrstavalo među nerazvijene republike, sa posebnim ekonomskim mjerama savezne države za prevazilaženje ekonomske nerazvijenosti.[5] U upotrebi je bio društveni proizvod, a ne BDP i tako iskazane vrijednosti nisu bile uporedive sa kasnijim veličinama nacionalnih računa iskazanim po SNA metodologiji. Međutim, u svim novim državama na prostoru bivše Jugoslavije, u procesu tranzicije i evropskih integracija, ukazala se potreba mjerenja rezultata tranzicije i uspostavljanja relativnih odnosa sa novim okruženjem, u čemu je BDP iz 1990. godine uzet kao značajna referentna veličina i polazna vremenska tačka. U svim analizama i statističkim publikacijama sve zemlje u tranziciji su uskladile nacionalne račune sa novom SNA93 metodologijom, što se posebno odnosi na novoprimljene članice EU (Slovenija) i kandidate za prijem (Hrvatska, Makedonija). Na tome je dosta urađeno i u RS i, primjenjujući iste principe i metodologiju, došlo se do relativno pouzdane procjene da je (BDP) SR BiH u 1990. godini iznosio oko 11.1 mlrd USD ili oko 2,540 USD per capita.
Tabela 3. BDP BiH RS FBiH DBr Miliona KM (tržišne cijene) 1990ô 5,995 11,675 306 1995ô 1,072 2,106 52 2000 3,373 8,178 238 2005 5,763 10,916 449 2008 8,489 15,632 568 2009 8,223 15,182 550 Miliona EUR ô 1990 3,061 5,962 156 1995ô 547 1,075 27 2000 1,725 4,181 113 2005 2,947 5,581 230 2008 4,340 7,993 290 2009 4,204 7,763 281 ô) procjena
BiH 17,976 3,230 11,789 17,128 24,689 24,004 9,179 1,649 6,028 8,757 12,623 12,273
RS FBiH - % učešća 33.4 64.9 33.2 65.2 28.4 69.8 33.6 63.7 34.4 63.3 34.3 63.4 Miliona USD 3,710 7,226 748 1,470 1,592 3,859 3,664 6,940 6,351 11,695 5,842 10,786
DBr
BiH
1.7 1.6 1.9 2.6 2.4 2.3
100 100 100 100 100 100
189 45 12 285 425 392
11,126 2,263 5,564 10,909 18,491 17,054
(na bazi odnosa DM/USD)
Izvor: Republički zavod za statistiku RS, Banja Luka; Agencija za statistiku BiH; Federalni zavod za statistiku, Sarajevo
Iz raspoložive statističke dokumentacije, kao i na bazi brojnih procjena međunarodnih i domaćih finansijskih institucija i eksperata, došlo se do prihvatljivog podatka da je BDP BiH u 1995. godini iznosio oko 17.6% onog iz 1990. godine, sa približno jednakim procentima za oba entiteta – Republiku Srpsku (RS) i Federaciju BiH (FBiH) u odnosu na baznu 1990. godinu.[6] U cilju uporedivosti, a zbog nedostatka pouzdanih pokazatelja o obimu i dinamici rasta BDP-a u prvih pet poratnih godina, za period do 2000. godine je izvršena procjena realne dinamike njegovog rasta. Po toj procjeni, BDP RS u 2000. dostigao je 47.7% vrijednosti iz 1990. godine (FBiH – 57.8%, BiH – 54.5%), odnosno, rastao je po visokoj prosječnoj stopi od 22.1%. Međutim, ova ilustracija nema veliku težinu imajući u vidu činjenicu se radi o izuzetno niskim polaznim vrijednostima. Tek poslije okončanja udarnog talasa privatizacije 2002. godine, provedene sa znatnim negativnim efekatima koje su odabrani model i njegova primjena prouzrokovali, nastupa period nešto stabilnijeg poslovanja u privredi omogućen uređenijom zakonskom regulativom, razvijenijim i efikasnijim institucijama, proširenim ekonomskim prostorom, prepoznatljivom vlasničkom strukturom i, iznad svega, uspostavljanjem pokidanih ekonomskih veza sa regionalnim okruženjem. U 2008. godini nivo BDP-a RS je bio na 74.5% nivoa iz 1990. godine (FBiH – 81.4%, BiH – 79.7%), a učešće RS u ukupnom BDP-u BiH podignuto je sa 28.4% u 2000. na 33.6% u 2005. i 34.3% u 2009. godini. U periodu 2000-2008. godine u RS je ostvarena prosječna stopa rasta BDP-a od visokih 5.8% (FBiH: 4.3%; BiH: 4.7%), što je znatno više u odnosu na zemlje neposrednog okruženja i jugoistočne Evrope. Globalna ekonomska kriza i ovdje je prekinula naglašeno uzlaznu dinamiku rasta i u 2009. godini BDP je smanjen za tri odsto u odnosu na prethodnu godinu. Čak i sa veoma visokom dinamikom rasta biće veoma teško do 2015. dostići vrijednost BDP-a iz 1990. godine, što bi zahtijevalo u narednom periodu ostvarenje rasta BDP-a od najmanje 5.5% godišnje. Potrebno je naglasiti da ni jedna zemlja u tranziciji nije primljena u EU, a da nije dostigla nivo BDP-a iz 1990. godine .
4. Evropske zemlje u tranziciji Zahvaljujući dugogodišnjoj tradiciji i kontinuiranom radu Bečkog instituta za međunarodne ekonomske studije, ekonomisti zemalja u tranziciji imali su u devedesetima veoma dobru analitičku podlogu za komparativnu analizu i ocjenu tijekova tranzicije. Jedna od veoma uočljivih karakteristika ostvarivanja procesa tranzicije manifestira se u velikim razlikama između pojedinih zemalja. Uopšteno se može reći da su zamjetno bolje rezultate ostvarile europske zemlje u tranziciji, ali su, među njima također veoma velike razlike. Najbolje rezultate ostvarile su središnje europske zemlje. Najslabije rezultate ostvarile su (ne računajući Jugoslaviju) Rusija i Ukrajina. Među europskim zemljama u tranziciji posebno se ističe Poljska koja je prva dostigla i premašila predtranzicijsku razinu BDP. Tablica 1., osim Poljske, koja će u godini 2000. zamjetno nadmašiti onu razinu razvitka koju je imala prije početka tranzicije u godini 1989., najbolja tranzicijska ostvarenja se zapažaju u Sloveniji u Mađarskoj, Slovačkoj i u Republici Češkoj. Bugarska, Rumunjska i Hrvatska zamjetno zaostaju za spomenutim zemljama.Dva su glavna razloga tako velikih razlika u ostvarivanju tranzicije pojedinih europskih, pa i drugih, zemalja u tranziciji. Prvi se odnosi na velike razlike u pripremjenosti pojedinih zemalja za tranziciju. Veća ili manja pripremljenost determinirana je reformskom (posebno tržišnom) tradicijom. Najdužu reformsku tradiciju imale su zemlje nastale na prostorima bivše Jugoslavije. To se posebno odnosi na Sloveniju i Hrvatsku. Te je prednosti, međutim, iskoristila samo Slovenija koja se ocjenjuje kao najuspješnija europska zemlja u tranziciji. Određene komparativne prednosti u reformskoj tradiciji iskoristile su i Poljska, i Mađarska, i Češka i Slovačka. Najmanju reformsku (i tržišnu) tradiciju imale su Rusija i zemlje koje su s njom bile povezane. Te su zemlje, praktično bez ikakve prave reformske pripreme, započele tranziciju. Direktni prijelaz iz centralističko-planskog u tržišni sustav nije mogao proći bez teških posljedica. Te su se posljedice manifestirale početnim haosom u velikim društvenim tenzijama i vladavini mafiokratije. Ne ulazeći na ovome mjestu nešto više u taj kompleks problema, samo spominjemo da su se slične društvene tenzije i devijacije mafiokratskog karaktera dogodile i u Hrvatskoj koja pripada zemljama najbolje pripremljenima za tranziciju. Pojavni su oblici isti ili slični, ali su uzročno posljedične veze, razumije se, sasvim drugačije. U Rusiji je sve to uslijedilo kao posljedica nepripremljenosti za tranziciju. Drugi razlog za velike razlike u ostvarivanju tranzicije odnosi se na primijenjene ekonomske doktrine. One zemlje u tranziciji koje su s manje kritičnosti primjenjivale ekonomski neoliberalizam i čisti monetarizam ostvarile su slabije rezultate. Ta se pojava podudara s općom pripremljenošću pojedinih zemalja za tranziciju.Sve u svemu, europske zemlje u tranziciji razvile su se u proteklim devedesetima s veoma različitim uspjehom. Te su razlike bile (i ostale) uzrokovane i,pripremljenošću za tranziciju i doktrinarnim pristupom. Sve će središnje europske zemlje u tranziciji dočekati početak novoga stoljeća i trećega milenija na zamjetno višoj (već dostignutoj) razini BDP od one razine koju su imali na početku tranzicije godine 1989. Iznimka je jedino Hrvatska koja će predratnu (i predtranzicijsku) razinu BDP dostići tek u prvim godinama XXI. stoljeća. Prema predviđanjima Bečkog instituta, sve će europske zemlje u tranziciji u ovoj i narednoj godini ostvariti pozitivne stope rasta BDP u relativno stabilnim uvjetima.Problem nezaposlenosti bio je i ostao veliki problem većine zemalja u tranziciji. Na čelu je kolone (izuzimajući Makedoniju i Jugoslaviju) Slijede Slovačka i Poljska.
5. Uticaj globalizacije na zemlje u tranziciji Zemlje u tranziciji su premale za velike probleme i prevelike za male probleme. Države Evropske Unije su svoje nadležnosti prenele n a d n a c i o n a l n i m organizacijama. Tako je stvorena evopska moneta "Euro" koji je postao simbol monetarneunije i novac koji se koristi u svim zemljama Evrope.Ekonomska globalizacija označava u prvom redu stvaranje i utvrđivanje pravila jedinstvenog svetskog tržišta sa slobodnim podsticanjem konkurencije i razvoja. Protivnicisa druge strane tvrde da velike multinacionalne korporacije koriste već zarađeni kapital daonemoguće stvaranje konkurenata sa kojima bi morali deliti tržište. Politička globalizacija je tesno vezana uz ekonomsku globalizaciju.Postojanje jedinstvenog svetskog tržišta smanjuje mogućnost nacionalnih država i zemalja u tranzicijida direktno podstiču razvoj vlastite ekonomije postavljanjem pravila koja daju pre dn os tv l a s t i t i m f i r ma m a . M e s t o d o no š e nj a o d l u k a s e p r e n o s i i z dr ž a v ni h u međunarodneinstitucije čime se smanjuje mogućnost ljudi da direktnim izborima pre ds tavnika vl as tiutiču na vlastiti razvoj. Kulturna globalizacija je susret različitih svetskih kultura i običaja. Protok robe,kapitala i ljudi preko državnih granica nosi sa sobom i protok navika, običaja i kultura.Ovaj proces kod različitih ljudi često izaziva različite reakcije. Neki smatraju uticaj novekulture pozitivnim razvojem koji obogaćuje postojeću kulturu dok drugi u novoj kulturivide pretnju utvrđenim vrednostima i pravilima.Otvorenost prema svetskom tržištu, duboka međunarodna integracija i revolucija uekonomiji znanja oblikuju globalizaciju kao proces sa sve manjim mogućnostima zemaljau tranziciji da utiču na ekonomske procese.Vlade pojedinih država raspolažu sa sve manjemoći koja prelazi u ruke menadžera multinacionalnih interesa kojima su podređ ene inajveće države sveta, što uzrokuje nestanak državnog kapitalizma i nacionalne države. Nameđunarodnom planu, vlade deluju sve više zajedno s međunarodnim organizacijama. G l ob a l iz a ci j a u k lj u ču j e p o tp u nu e k on o ms k u l i b er a l iz a ci j u , t j . o t va r an j e v r a t a krupnom biznisu. Multinacionalne kompanije su na čelu tog biznisa. Vlade država stvarajumaksimalno povoljne uslove za porast njihovog biznisa.Po v e z a n o s t ve l i k o g b i z n i s a , vl ad a, re gi ona ln ih i me đu nar odn ih in st it uci ja u stvaranju povoljnih okolnosti za globalizaciju nije slučajnost. Ono ima istorijske korene ukolonijalizaciji, otuda su dominantne snage bazirane na Zapadu. Ipak, bilo bi pogrešnodanašnju globalizaciju opisati kao repliku zapadnog kolonijalnog iskustva, jer je jedan odcentara moći i u Japanu. Izrastaju i drugi centri kontrole u severoistočnoj i jugoistočnoj Aziji, kao što je Kina, a uskoro i Indija.Globalizacija ima pozitivne i negativne uticaje, odnosno aspekte na društvene, privredne, komunikacijske, nacionalne i druge faktore. Pozitivni uticaji globalizacije su: preduzimljivost i kreativnost glavnih nosilaca,dobra organizacija rada, razvoj novih tehnologija i tehnika proizvodnje, racionalizacija irazvoj novih sirovina, razvoj novih izvora energije pri čemu se nabrojani uticaji posmatrajukroz integraciju nauke i proizvodnje. Drugu grupu pozitivnih uticaja čine prestrukturiranje proizvodnje gde se radnointenzivna proizvodnja locira u zemlje u razvoju jer je tamo jeftinija radna snaga, akapitalno intenzivna proizvodnja se locira u područjima razvijenih zemalja.
Treću grupu pozitivnih uticaja čini međuzavisnot koja se odražava kroz regionalnaudruživanja, prenos znanja, prenos tehnologije, edukovanje radnika, mogućnost tehničko-tehnološkog i proizvodnog obrazovanja mladih ljudi, itd. Negativni uticaji globalizacije izražavaju se preko opštih uticaja: nametanje običajai s h v a t a n j a o d s tr an e r a zv ij en ih i p ot is k iv an je d o ma ć ih t ra d ic io na ln i h v r e d n o s t i , nesolidarnost,...Globalizacija dovodi do neravnomerne zaposlenosti, do finansijske dominacijer a z v i j e n i h z e m a l j a n a d z e m a l j a m a u r a z v o j u ( j e r r a z v i j e n e z e m l j e i m a j u k a p i t a l ) , ograničavanje mogućnosti za razvijanje nacionalnih privreda od strane od razvijenih, itd. Globalizacija stvara jaz i zmeđu bogatih i siromašnih tako što se velike i moćne privatne firme spajaju i šire, dok se mala poduzeća gube i nestaju u globalizovanju poslovak o j e r a d e . N a i s t i t a j n a č i n s t v a r a j u s e v l a s n i c i j a k i h g l o b a l n i h f i r m i k o j e j e t e š k o kontrolisati jer zbog svog ulaganja kapitala žele još više, traže, kupuju, prodaju, sve da biostvarili još veći profit.Re lat ivn o br zo nak on us po st av ljan ja "novo g sv et sk og poret ka " pok azal o se dameđusobna uslovljenost tranzicije i globalizacije u postrealsocijalističkim zemljama (kaozemljama u tranziciji, što je i naša država) daje učinke daleko od onih koje su pripadnicidruštvene većine u dominantnom delu tih zemalja želeli i očekivali.S d r u g e s t r a n e , g l o b a li z a c i j a, i p o r e d z n a ča j n i h d o s t i gn u ć a u t e h n ol o š k o m, e konomskom, informativnom, delom i kulturnom povezivanju sveta, pokazala je svojeduboke procepe i pre svega oslonac na nasilje ove ili one vrste.E n t u z i j a z m a v i š e n e m a , č a k n i u n a jm o ćn i j im z e ml j a ma Z a pa d a. D ž in o vs k e k o mp a ni j e p l an e ta r no g d o se g a n a st u pa j u r u še ć i s v e p r ed s o bo m n a n o vo o sv o je n im prostorima. Umesto obećanog blagostanja javlja se masovno osiromašenje. Političkasloboda jeste znatno veća nego u bivšem realsocijalističkom režimu. Ali su još veći beda,nezapo slenos t i soci jal no beznađe ve ći ne st an ovni št va u pre ov lađ ujućem de lu ze ma lja postrealsocijalističke „tranzicije"
6. Tranzicioni gubici Da je tranziciju političkog i ekonomskog sistema u BiH, koja je krenula u isto vrijeme kada i u ostalih 16 tranzicionih zemalja, bilo moguće izvršiti u regularnim uslovima, odnosno, da su i u BiH postojali uslovi da se ona kreće po putanji rasta po kojoj se kretao BDP grupe pet centralnoevropskih zemalja CEE5 (Češka, Slovačka, Poljska, Mađarska i Slovenija), među kojima su, dakle, i tri zemlje koje su u toku tranzicije stekle i novi državotvorni subjektivitet (Češka, Poljska, Slovenija), BiH bi u proteklih 20-ak godina ostvarila više nego dvostruko veću vrijednost BDP-a i, kao i druge zemlje, davno premašila nivo razvijenosti iz 1990. godine. To što se tako nije desilo ima svoju cijenu, jer je za proteklih devetnaest godina kumulativno ostvareni BDP RS u stalnim cijenama iznosio 34.3 umjesto mogućih 87.4 mlrd USD, a isto se desilo i u FBiH (73.7 umjesto 170.6 mld. USD). Dakle, u RS je ostvareno svega 39.2% ”mogućeg” BDP-a, odnosno, ”izgubljeno” je oko 50 mlrd USD. I dalje, samo zbog toga što u proteklih devetnaest godina nije dostignut nivo BDP-a iz 1990. godine, njegova kumulativna vrijednost je umanjena za 34.8 mlrd USD, a zbog toga što je dinamika rasta bila daleko ispod linije po kojoj je rastao BDP grupe zemalja CEE5, izgubljeno je još 18.3 mlrd USD. Iz navedenog proizilazi da je ukupno neostvareni (izgubljeni) BDP u proteklih devetnaest godina tranzicije oko 53 mlrd USD. Istina, ova hipotetička pretpostavka se može podvesti pod pitanje ”šta bi bilo kad bi bilo”, ali ona pokazuje dubinu pada koju je doživjela BiH u odnosu na sve zemlje u tranziciji kao i to da ni visoka stopa rasta od skoro pet odsto u posljednjih desetak godina nije bila dovoljna da se taj jaz bitno smanji. Grafikon 1. GDP CEE and BiH during transition Izvor: Ekonomski institut a.d. Banja Luka, vlastite kalkulacije Da bi se istakla dubina problema i težina analizirana je grupa od dvanaest zemalja u tranziciji sa prostora centralne i južne Evrope. U početnoj godini tranzicije (1990.), većina republika bivše Jugoslavije je po nivou ekonomske razvijenosti bila ispred socijalističkih zemalja tadašnje istočne Evrope, izraženo kao relativni odnos prema prosjeku EU15, što pokazuje i grafikon 2. Prva tri mjesta po BDP-u per capita zauzimale su Slovenija, Hrvatska i Srbija, a ispred BiH su bile samo Češka i Slovačka. Devetnaest godina kasnije odnosi su potpuno drugačiji; Slovenija je zadržala prvo, Hrvatska je na solidnom četvrtom mjestu, a začelje čine Srbija, Makedonija, BiH i Albanija. Relativni nivo razvijenosti (EU=100) su pogoršale samo Srbija (sa 21.2 na 15.1%) i BiH (sa 13.5 na 11.9%). Kada je BiH u pitanju, obično se zapaža i ističe da je iza nje po većini ekonomskih pokazatelja razvijenosti jedino Albanija. Međutim, BDP per capita u Albaniji u 1990. godini iznosio je samo 3.5% prosjeka EU15, a BiH četiri puta više, odnosno 13.5%. Ali, zbog toga što je u odnosu na 1990. godinu Albanija svoj BDP skoro udvostručila (189.6%) ona je relativni nivo podigla na 10% prosjeka EU15, a u istom periodu BiH se spustila na 11.3%. Pođe li se od realne i prihvatljive pretpostavke da su dinamika i ekonomski efekti koje je u tranziciji ostvarila grupa CEE5 zemalja ono što bi se moglo nazvati ”normalna” tranzicija, sa očekivanim negativnim i pozitivnim efektima, onda bi se moglo zaključiti da bi ostale zemlje u tranziciji, da nisu bile zahvaćene negativnim političkim i ratnim sukobima, ostvarile približno istu dinamiku rasta i tranzicione efekte. Grafikon 2. GDP 1990-2009 Međutim, pokazatelji iz tabele 4. govore o veoma raznolikim putanjama odvijanja tranzicije kao i
velikim razlikama u dubini početnog pada BDP-a. Većina zemalja je već 1992. ili 1993. godine zaustavila pad BDP-a (osim Bugarske, Makedonije i BiH), ali je povratak na nivo iz 1990. trajao znatno duže, od četiri godine u Sloveniji do dvanaest u Rumuniji, s tim da su Srbija i BiH i danas daleko ispod tog nivoa. Do 2004. godine deset zemalja u tranziciji premašilo je relativni nivo BDPa po stanovniku iz 1990. godine, a ispod tog nivoa su ostale BiH i Srbija. Ekstremno nepovoljni uslovi na prostoru bivše Jugoslavije početkom devedestih godina izazvali su ogromne ekonomske gubitke jer su zaustavili proces tranzicije, a njen nastavak je uslijedio u neuporedivo nepovoljnijem okruženju. Primjer Slovenije, koja je uspjela da izbjegne sudbinu ostalih SFRJ republika i da se uključi u grupu vodećih zemalja u tranziciji, pa čak da bude i lider u toj grupi, daje za pravo da se zaključi da bi u normalnim uslovima i ostale republike ostvarile uzlaznu krivulju rasta BDP-a. U prvoj koloni tabele 5. date su ”ukalkulisane” vrijednosti pada BDP-a u prvih pet godina tranzicije, odnosno vrijeme pada i povratka na početne vrijednosti BDP-a, izračunate na bazi prosjeka grupe CEE5. Po tome, cijena tranzicije za grupu CEE5 je iznosila oko 61 mlrd USD ili oko 7.1% petostruke vrijednosti BDP-a iz 1990. godine. Međutim, taj nivo ”ukalkulisanih” gubitaka (oko 7%) nije ostvarila ni jedna država iz tabele 5., pa ni Slovenija (8.8%), a od ostalih gubici u prvih pet godina tranzicije su bili dva puta veći od kod Bugarske, šest puta kod Srbije, i čak 8.5 puta kod RS i FbiH.
Tabela 5. Kretanje BDP-a u periodu tranzicije (ekonomski efekti tranzicije – tranzicioni gubici)
CEE 5 Češka Mađarska Poljska Slovačka Slovenija Bugarska Rumunija Albanija Hrvatska Makedonija Srbija FBiH RS
Ukalkulisani pad BDP1990-1995 (≈7%) - Mlrd USD -61.3 -13.2 -13.1 -23.0 -5.8 -6.4 -7.4 -13.7 -0.8 -10.4 -1.5 -11.6 -2.6 -1.3
Ostvareni BDP Ostvareni minusmogući BDPMogući BDP BDP -%0 100 -109.5 88.0 -98.0 89.2 +235.1 114.8 -19.2 95.2 -8.4 98.1 -112.3 77.9 -188.7 80.1 -1.6 97.0 -188.8 73.6 -20.8 80.1 -396.5 50.2 -97.0 43.2 -53.1 39.6
Neostvareni BDPMogući BDP 0 -12.0 -10.8 +14.8 -14.8 -11.9 -22.1 -19.9 -3.0 -26.4 -19.9 -49.8 -56.8 -60.4
Izvor: United Nations Statistics Division – National Accounts Statistics database, IMF-World Economic Outlook, Ostober 2010., Republički zavod za statistiku; Banja Luka, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo
Ukupno uzevši, iz tabele 5. i grafikona 2. se vidi da je do kraja 2009. godine najbolje rezultate u
tranziciji ostvarila Poljska, koja je u velikoj mjeri uticala na visoku dinamiku rasta grupe CEE5 i za nju se može reći da je u potpunosti nadoknadila početne tranzicione gubitke i čak ostvarila suficit od 14.8%. Sve ostale navedene zemlje su bile manje uspješne od prosjeka CEE5 što ih je koštalo gubitka BDP-a, kumulativno mogućeg za dvadeset godina, od 1.9% u Sloveniji, 19.9% u Rumuniji i Makedoniji, pa do 49.8% u Srbiji i čak 56.8% u FBiH i 60.4% u RS.
Zaključak Hipotetički procijenjeni tranzicioni gubici za jedanaest zemalja zbirno iznose oko 1,294 mlrd USD (cijene iz 1990. godine), od čega se 58.4% odnosi na Srbiju (396.5 mlrd. USD), Hrvatsku (188.8 mlrd. USD), BiH (150.2 mlrd. USD) i Makedoniju (20.8 mlrd. USD). Očigledno, cijena tranzicije, prekinute raspadom države i ratnim sukobima, je višestruko povećana, a vrijeme dovršetka pomjereno za skoro dvije decenije. Kao posljedica toga, ove zemlje su se našle na začelju liste za prijem u EU. I, što je posebno nepovoljno, BiH je još daleko ispod nivoa BDP-a iz 1990. godine i ukoliko ne ostvare u skorijoj budućnosti veoma visoke stope rasta, ti gubici i zaostajanje za ostalim zemljama i članicama EU će i dalje rasti.
Literatura i izvori Coats W., Škreb M.: Deset godina tranzicije, Pregledi –Hrvatska narodna banka, Zagreb 2002. Izvještaj o napretku Bosne i Hercegovine u 2010. godini, Evropska komisija, Brisel, 2010 Jakšić, D.: Republika Srpska/BiH – obnova i tranzicija u postdejtonskim uslovima, Naučni skup: ”Republika Srpska – deset godina Dejtonskog mirovnog sporazuma”, ANURS, Banja Luka, 2005. Međunarodna pomoć Bosni i Hercegovini 1996-2002. godine, Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH, Ministarstvo za ekonomske odnose i koordinaciju RS; Ministarstvo finansija FBiH Mervar A. Ekonomski rast i zemlje u tranziciji, Privredna kretanja i ekonomska politika broj 92., Zagreb 2002. Pridruživanje Hrvatske Evropskoj uniji – izazovi sudjelovanja, Institut za javne finansije, Fridrih Ebert Štiftung, Zagreb 2006. Publikacije Republičkog zavoda za statistiku RS Banja Luka; Agencije za statistiku BiH; Federalnog zavod za statistiku Sarajevo Republika Srpska – 15 godina postojanja i razvoja, Akademija nauka Republike Srpske, Naučni skup, knjiga XII, Banja Luka 2007 Strategija za Bosnu i Hercegovinu 2010 – 2013, EBRD, London, 2010. World Economic Forum, Geneve 2010 World Economic Outlook, United Nations Statistics Division – National Accounts (SNA) , October 2010 The Global Competitiveness Report 2010-2011.,
Zubović, J.: Razvoj privrede zasnovan na ulaganjima u ljudske resurse i stranim investicijama, Institut ekonomskih nauka, Beograd 2010.
