Yeni Türk Edebiyatına Giriş

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 1997 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1063

YEN‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi

Yazarlar Doç.Dr. Y›lmaz TAfiÇIO⁄LU (Ünite 1, 2, 7, 8, 9, 11) Yrd.Doç.Dr. Muharrem DAYANÇ (Ünite 3, 4, 5) Prof.Dr. Nurullah ÇET‹N (Ünite 6, 10)

Editör Yrd.Doç.Dr. Zeliha GÜNEfi

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2009 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç Genel Koordinatör Yard›mc›s› Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö¤retim Tasar›mc›s› Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu Ö¤r.Gör. Fatma fiennur Arslan Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Yeni Türk Edebiyat›na Girifl

ISBN 978-975-06-0686-1

4. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 4.500 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Aral›k 2011

iii

‹çindekiler

‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................

ix

Edebiyat, Türk Edebiyat›, Yeni Türk Edebiyat›....................

1

EDEB‹YATIN TANIMI, SINIRI, ALANI ......................................................... EDEBÎ DE⁄‹fiMELER‹N NEDENLER‹ VE SONUÇLARI................................ TÜRK EDEB‹YATI ......................................................................................... Türk Edebiyat›n›n Dönemleri ....................................................................... YEN‹ TÜRK EDEB‹YATI ............................................................................... Yeni Türk Edebiyat›n› Haz›rlayan Sosyal-Tarihsel-Kültürel Zemin ........... Yeni Türk Edebiyat›nda Adland›rma Sorunlar› ve Dönemleri ................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

3 5 6 7 9 9 13 18 19 20 20 21

Yeni Türk Edebiyat›n› Besleyen Kaynaklar........................... 22 YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ OLUfiUMUNDA VE GEL‹fiMES‹NDE KAYNAKLANMA KONUSU........................................................................... D‹VAN EDEB‹YATI: KAÇIfi VE BA⁄LANIfi ................................................. BATI EDEB‹YATI: YEN‹ B‹R DÜNYAYI TANIMA VE ALGILAMA SORUNLARI................................................................................ Çeviriler.......................................................................................................... Düflünce ve Edebiyat Ak›mlar› ve Alg›lan›fl› .............................................. HALK EDEB‹YATI VE D‹L‹N‹N FARK ED‹L‹fi‹............................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

2. ÜN‹TE

23 24 27 27 30 32 34 35 36 36 36

Yeni Türk Edebiyat›n›n Kaynaklar› ........................................ 38 G‹R‹fi .............................................................................................................. YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ OLUfiUMU .................................................... Lâle Devri....................................................................................................... Elçilikler ......................................................................................................... Frans›z ‹htilâli ................................................................................................ Tanzimat Ferman›.......................................................................................... Islahat Ferman› .............................................................................................. YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ GEL‹fi‹M‹ ...................................................... E¤itim ve Ö¤retim ......................................................................................... Kalemler................................................................................................... Encümen-i Dânifl ..................................................................................... Konaklar.........................................................................................................

1. ÜN‹TE

39 39 40 40 40 41 42 43 43 44 44 45

3. ÜN‹TE

iv

‹çindekiler

YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ KAYNAKLARI ................................................ Çeviri .............................................................................................................. Gazete ............................................................................................................ ‹lk Gazeteler ............................................................................................ SONUÇ........................................................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

4. ÜN‹TE

Yeni Türk Edebiyat›nda Türler .............................................. 54 G‹R‹fi .............................................................................................................. fi‹‹R ................................................................................................................. Encümen-i fiuarâ ........................................................................................... NES‹R (DÜZYAZI)......................................................................................... Hikâye ve Roman.......................................................................................... Tiyatro ............................................................................................................ Edebiyat Teorisi ve Elefltiri ........................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

5. ÜN‹TE

46 46 46 47 49 50 51 52 52 52

55 55 59 59 60 62 64 66 67 68 69 69

Yeni Türk Edebiyat›nda Temalar......................... ................. 70 G‹R‹fi .............................................................................................................. TANZ‹MAT SONRASI TÜRK EDEB‹YATINDA TEMALARIN DÖNÜfiÜMÜ Kahramanl›k................................................................................................... Devlet Büyüklerini Övme ............................................................................. Devlet Büyüklerini Yerme ............................................................................ Dine Yaklafl›m ve Dinsel Temalar ............................................................... Gönül (Hayal), Ak›l (Gerçek) ..................................................................... TANZ‹MAT SONRASI TÜRK EDEB‹YATINDA YEN‹ TEMALAR................. Görücü Usulüyle Evlenme............................................................................ Esaret’ten Hürriyete....................................................................................... E¤itim ............................................................................................................. Vatan .............................................................................................................. Tarih ............................................................................................................... ‹nce Hastal›k.................................................................................................. Öteki Temalar................................................................................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

71 71 73 73 74 75 77 78 78 78 80 81 82 82 83 84 85 86 86 87

v

‹çindekiler

Yeni Türk Edebiyat›nda Naz›m fiekilleri............................... 88 G‹R‹fi .............................................................................................................. YEN‹ TÜRK EDEB‹YATINDA NAZIM fiEK‹LLER‹........................................ GELENEKSEL YERL‹ NAZIM fiEK‹LLER‹ ..................................................... Halk fiiirinden Al›nan Naz›m fiekilleri.......................................................... Divan fiiiri Kaynakl› Naz›m fiekilleri ............................................................ YABANCI EDEB‹YATLARDAN ALINAN NAZIM fiEK‹LLER‹ ....................... ‹kilikler........................................................................................................... Üçlükler.......................................................................................................... Dörtlükler....................................................................................................... Sekizlikler ..................................................................................................... M›sra Say›s› Farkl› Bentlerden Oluflan Naz›m fiekilleri............................... SERBEST NAZIM fiEK‹LLER‹ ......................................................................... Eflit Düzenli Serbest fiekiller ......................................................................... Kar›fl›k Düzenli Serbest fiekiller ................................................................... Serbest Müstezat............................................................................................ Tamamen Serbest Naz›m .............................................................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

89 91 91 91 91 92 92 93 94 98 99 105 105 105 105 106 107 108 109 109 109

Yeni Türk fiiirinde Ses ve Âhenk Ögeleri ............................. 110 fi‹‹RDE R‹T‹M VE ÂHENK............................................................................. VEZ‹N VE fi‹‹R ‹L‹fiK‹S‹ ................................................................................ Yeni Türk fiiirinde Kullan›lan Vezinler ........................................................ Aruz Vezni ..................................................................................................... Hece Vezni .................................................................................................... Vezinsiz fiiir ................................................................................................... KAF‹YE VE KAF‹YE-fi‹‹R ‹L‹fiK‹S‹ ................................................................ Yeni Türk fiiirinde Kullan›lan Kafiye Türleri ............................................... Yar›m Kafiye............................................................................................ Tam Kafiye .............................................................................................. Zengin Kafiye .......................................................................................... Cinasl› Kafiye........................................................................................... Redif ......................................................................................................... Di¤er Ses Ögeleri ......................................................................................... Aliterasyon (Ünsüz Yinelemesi) ............................................................. Asonans (Ünlü Yinelemesi): .................................................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

6. ÜN‹TE

111 111 112 112 114 116 117 118 119 119 119 119 120 120 120 121 122 123 124 124 124

7. ÜN‹TE

vi

‹çindekiler

8. ÜN‹TE

Yeni Türk Edebiyat›n› Besleyen Edebiyat ve Elefltiri Kuramlar› .................................................................... 126 EDEB‹YAT KURAMLARI, EDEB‹YAT TAR‹H‹ VE EDEB‹YAT ELEfiT‹R‹S‹ ..................................................................................................... EDEB‹YATIN ‹fiLEV‹, EDEB‹YAT-GERÇEK ‹L‹fiK‹S‹ VE ESTET‹K YARGI ............................................................................................ EDEB‹YAT KURAMLARI ............................................................................... D›fla Dönük Edebiyat Kuramlar› .................................................................. Yans›tma Kuram›..................................................................................... Marksist Estetik Kuram› .......................................................................... Determinizm (Gerekircilik)..................................................................... Tarihçi Elefltiri.......................................................................................... Arketip Elefltirisi ...................................................................................... Yazar Merkezli Kuramlar .............................................................................. Anlat›mc›l›k.............................................................................................. Psikolojik Elefltiri ..................................................................................... Okur Merkezli Kuramlar ............................................................................... Duygusal Etki Kuram›............................................................................. ‹zlenimci Elefltiri ...................................................................................... Fenomenoloji, Yorumbilgisi, Al›mlama Kuram› .................................... Eser Merkezli Kuramlar................................................................................. Biçimcilik ................................................................................................. Edebiyatta Yap›salc›l›k, Post-Yap›salc›l›k ve Göstergebilim ................. Yeni Elefltiri ............................................................................................. Metinleraras›l›k ........................................................................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ......................................................................... .................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

9. ÜN‹TE

127 128 130 130 130 131 132 132 133 133 133 134 135 135 135 135 137 137 137 139 140 141 142 143 145 145 146

Metin Çözümleme................................................................... 148 MET‹N NED‹R? .............................................................................................. Metnin Edebiyat Alan›ndaki Yeri ................................................................. MET‹N ÇÖZÜMLEMES‹ ................................................................................. Metin Çözümleme Yöntemleri...................................................................... Metin Çözümlemesinin Aflamalar› ................................................................ Metin D›fl› Verilerin Belirlenmesi ve Elde Edilmesi .............................. Biçim Çözümlemesi ve ‹çerik Çözümlemesinde Dikkat Edilmesi ...................................................................................... Gereken Noktalar.................................................................................... Metnin Türünün Belirlenmesi................................................................. Türlere Göre Metin Çözümlemesi.......................................................... Özet................................................................................................................

149 150 151 153 155 155 155 155 156 156 159

vii

‹çindekiler

Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

160 161 163 164

Metin Çözümleme Örnekleri: fiiir ......................................... 166 YAHYA KEMAL BEYATLI’NIN “AT‹K-VALDE’DEN ‹NEN SOKAKTA” fi‹‹R‹N‹N ÇÖZÜMLENMES‹ ....................................................... I. ‹çerik........................................................................................................... II. fiekil........................................................................................................... III. Dil ve Üslûp ............................................................................................ IV. Ahenk ..................................................................................................... AHMET MUH‹P DIRANIS’IN “SERENAD” fi‹‹R‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹.............................................................................................. I. ‹çerik........................................................................................................... II. fiekil........................................................................................................... III. Dil ve Üslup ........................................................................................... IV. Ahenk....................................................................................................... FARUK NAFIZ ÇAMLIBEL’‹N “SANAT” fi‹‹R‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹.............................................................................................. I. ‹çerik........................................................................................................... II. Naz›m fiekli .............................................................................................. III. Dil ve Üslûp ............................................................................................ IV. Ahenk ..................................................................................................... BEHÇET NECAT‹G‹L’‹N “KURfiUN” fi‹‹R‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹.............................................................................................. I. ‹çerik........................................................................................................... II. fiekil........................................................................................................... III. Dil ve Üslûp ............................................................................................ IV. Ahenk ..................................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

167 168 171 171 173 173 174 178 178 178 178 179 184 184 185 185 186 189 189 189 190 191 192 192 192

Metin Çözümleme Örnekleri: Düzyaz› ................................. 194 G‹R‹fi .............................................................................................................. ÖRNEK MET‹NLER VE ÇÖZÜMLEMELER‹ .................................................. Samipaflazade Sezai’nin “Kediler” Adl› Öyküsü ve Öykünün Çözümlemesi ........................................................................... Ahmet Haflim’in “Dilenci” Adl› Denemesi ve Yaz›n›n Çözümlemesi......... Sait Faik Abas›yan›k’›n “Hallaç” Adl› Öyküsü ve Öykünün Çözümlemesi ................................................................................................. O¤uz Atay’›n “Unutulan” Adl› Öyküsü ve Öykünün Çözümlemesi .......... SONUÇ...........................................................................................................

10. ÜN‹TE

195 195 196 200 202 206 210

11. ÜN‹TE

viii

‹çindekiler

Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

211 212 213 214 214 214

Dizin ...................................................................................... 215

Önsöz

Önsöz Bilindi¤i gibi Türk edebiyat›; eski Türk edebiyat›, halk edebiyat›, yeni Türk edebiyat› adlar› alt›nda birtak›m dallara ayr›larak incelenmekte ve ö¤retilmektedir. Elinizdeki kitap ise Türk Dili ve Edebiyat› ad› alt›nda yeni aç›lan lisans program›nda yeni Türk edebiyat› için bir girifl niteli¤indedir. Bu nedenle a¤›rl›kl› olarak alanla ilgili temel kavramlar›n ortaya ç›k›fl›na iliflkin bilgiler ve tan›mlar verilmifltir. Ayr›ca son iki ünitede edebî metinleri çözümle örnekleri yer alm›flt›r. Ancak flunu unutmamak gerekir: Ne verdi¤imiz tan›mlar tek ve kesin bir tan›m, ne de yap›lan çözümlemelerde uygulanan yöntem tart›fl›lmazd›r. Söz konusu kavramlar için baflka kaynaklarda de¤iflik tan›mlar, de¤iflik çözümleme biçimleri oldu¤unu da bilmelisiniz. Ne yaz›k ki edebiyatta herkesin birleflebilece¤i ortak noktalar bulmak güçtür. Hatta daha ileri gidip, bunun mümkün olmad›¤›n› bile söyleyebiliriz. Bizim önerimiz, gerek duydu¤unuzda baflka kaynaklar› da gözden geçirmeniz, onlardan da yararlanman›zd›r. Böylece de¤iflik bak›fl aç›lar›ndan da haberdar olabilirsiniz. Ayr›ca, ilgi duydu¤unuz kimi konularda daha genel bilgiye de bu yolla ulaflabilirsiniz. Bunun için her ünitenin sonunda bulaca¤›n›z kaynak adlar› sizin için bir hareket noktas› olabilir. Do¤al olarak, alan› tan›d›kça listeyi kendiniz de geniflletebilirsiniz. Alan›n genifl olmas›na karfl›n, konular›n ele al›n›fl› s›n›rl› tutulmak zorundayd›. Çünkü kitab›m›z eninde sonunda bir ders kitab›d›r. O nedenle –her ne kadar baflka kaynaklardan yararlanman›z önerilmifl olsa da- s›navlarda sorulan sorular›n bu kitapta verilen bilgiler çerçevesinde olaca¤› unutulmamal›d›r. Sizlere baflar› dilerken, kitab›n ortaya ç›kmas›nda baflta yazarlar›m›z olmak üzere eme¤i geçen tüm ilgililere teflekkür ederim. Editör Yrd.Doç.Dr. Zeliha Günefl

ix

1


Amaçlar›m›z

N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Edebiyat kavram›n›n tan›m›n›, sanat ve bilim olarak edebiyat›n s›n›rlar›n› ve alanlar›n› tan›yabilecek, Edebiyattaki de¤iflmelerin nedenlerini ve sonuçlar›n› aç›klayabilecek, Türk edebiyat›n›n dönemlerini ve geçmiflten bugüne kadar geçirdi¤i süreçlerin ana çizgilerini ay›rt edebilecek, Yeni Türk edebiyat›n›n oluflumunu sa¤layan tarihsel, sosyal ve kültürel geliflmeleri çözümleyebilecek, Bu dönem içerisinde meydana gelen edebiyat hareketlerinin belli bafll› özelliklerini ve sorunlar›n› aç›klayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Edebiyat • Edebiyat Sanat› • Edebiyat Bilimi

• Türk Edebiyat›n›n Dönemleri • Türkiye’de Bat›l›laflma • Edebî De¤iflmelerin Sosyal ve Kültürel Temelleri

‹çerik Haritas›


Edebiyat, Türk Edebiyat›, Yeni Türk Edebiyat›

• EDEB‹YATIN TANIMI, SINIRI, ALANI • EDEBÎ DE⁄‹fiMELER‹N NEDENLER‹ VE SONUÇLARI • TÜRK EDEB‹YATI • YEN‹ TÜRK EDEB‹YATI

Edebiyat, Türk Edebiyat›, Yeni Türk Edebiyat› EDEB‹YATIN TANIMI, SINIRI, ALANI ‹nsano¤lu, duygu ve düflüncelerini anlatmak için türlü yollara baflvurur. Her birisinin kendine özgü bir araç ile gerçekleflti¤i bu anlat›m yollar›na güzel sanat dallar› denir. Müzik, resim, mimarl›k gibi güzel sanat dallar›ndan birisi de edebiyatt›r. Ancak “edebiyat” sözcü¤ü, afla¤›da ayr›nt›l› olarak anlataca¤›m›z üzere yaln›zca sanat dal› olarak de¤il, bu sanat› inceleyen bilim dal›n›n ad› olarak da kullan›l›r. Türk edebiyat›nda, yayg›n olarak 19. yüzy›ldan itibaren kullan›lmaya bafllanan edebiyat terimi Arapça “edeb” sözcü¤ünden türetilmifltir. Arapça’da “davet” anlam›na gelen bu sözcük, “iyi terbiye, zerafet, güzel ahlâk, usluluk” anlamlar›n› da içermektedir. Edebiyat terimi ise Bat› dillerindeki “littérature” karfl›l›¤› olarak 1860’lardan sonra kullan›lmaya bafllan›lm›flt›r. Bu kavram›n Tanzimat’tan önceki karfl›l›klar› “ilm-i edeb”, “fliir ve infla”, “belâgat” terimleri idi. Frans›zca littérature sözcü¤ü ise “edebiyat, kültür, yazarl›k” anlamlar›ndan baflka “belli bir alan veya konu (t›p, hukuk, müzik vb) üzerine yaz›lm›fl eserler toplam›” anlam›n› da içermektedir. Türkçede bu son kullan›m›n karfl›l›¤› olarak edebiyat yerine daha çok “literatür” sözcü¤ü tercih edilmektedir. Öte yandan dilimizde genel anlam›yla edebiyat sözcü¤ünün karfl›l›¤› olarak son dönemde yazmak eyleminden türetilen “yaz›n” sözcü¤ü de kullan›lmaktad›r. Ayr›ca halk dilinde kullan›lan “edebiyat yapmak” deyimi dilin edebiyat d›fl›nda temel anlamdan sapmas›, bir ölçüde de sözü gereksiz yere uzatmak, konuflma ve yaz›da rahats›z edici bir yapayl›¤a düflmek anlamlar›n› ifade etmek üzere kullan›lm›flt›r. En genel çerçevesi ile terimi sanat ve bilim alanlar›n› ilgilendiren flu tan›mlarla ifade etmek mümkündür: Edebiyat duygu, düflünce ve hayallerin okuyucuda heyecan, hayranl›k ve estetik zevk uyand›racak flekilde dil arac›l›¤›yla ifade edilmesi sanat›d›r. Edebiyat ayn› zamanda söz konusu sanat dal›nda üretilen eserlerin yap›, biçim ve içerik özelliklerinin, ortaya ç›k›fl koflullar›n›n, yazarlar›n eser ve okur karfl›s›ndaki, okurun eser karfl›s›ndaki tavr›n›n ve edebiyat alan›n›n di¤er sanat ve bilim dallar› ile iliflkilerinin belirli yöntemlerle incelenip araflt›r›ld›¤› bilim dal›n›n ad›d›r. Böylece edebiyat teriminin hem bir sanat dal›n›n hem de bilim alan›n›n ad› olarak kullan›ld›¤› görülmektedir. Elbette öncelik kavram›n sanat yönüyle ilgilidir. Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) taraf›ndan bir disiplin haline getirilen estetik, üç grupta befl sanat olarak s›n›fland›r›lm›flt›r. Buna göre plastik sanatlar; mimari, heykel, resim (ve dekoratif sanatlar) dallar›n› içerirken, ses sanat› ola-

Edebiyat sanat› duygu, düflünce ve hayallerin okuyucuda heyecan, hayranl›k ve estetik zevk uyand›racak flekilde dil arac›l›¤›yla ifade edilmesine dayan›r.

Edebiyat bilimi, söz konusu sanat dal›nda üretilen eserlerin yap›, biçim ve içerik özelliklerinin, ortaya ç›k›fl koflullar›n›n, yazarlar›n eser ve okur karfl›s›ndaki, okurun eser karfl›s›ndaki tavr›n›n ve edebiyat alan›n›n di¤er sanat ve bilim dallar› ile iliflkilerinin belirli yöntemlerle incelenip araflt›r›ld›¤› aland›r.

4


rak müzik ve söz sanat› olarak da edebiyat sistemlefltirilmifltir. Bu befl sanat içerisinde edebiyat her zaman zirvede görülür. Bunun sebebi edebiyat›n malzemesinin di¤er sanatlardan farkl› olarak dil olmas›d›r. Çünkü ayn› zamanda günlük iletiflimin temel arac› olan dil, di¤er güzel sanatlar›n malzemesiyle k›yaslanamayacak ölçüde genifl bir ifade potansiyeline sahip oldu¤u gibi insanl›k tarihi boyunca görüldü¤ü üzere sürekli geliflmeye uygun bir yap›ya da sahiptir. ‹letiflim dili ile edebiyat dili birbirinden farkl›d›r. ‹letiflim dili do¤rudan do¤ruya bir mesaj› iletmek amac› tafl›rken edebiyat, dilin ses ve anlam gibi ögelerinden yararlanarak estetik bir eser üretmeyi temel gaye edinmifltir. Bunu da dilin mecaz ve sembol üretebilen soyutlama özelli¤inden faydalanarak gerçeklefltirir. Bu yüzden edebiyat hiçbir maddî araca, mekâna ba¤l› olmaks›z›n en somut varl›klardan, en soyut kavramlara kadar insan› ilgilendiren her konuyu ifade edebilme gücüne sahiptir. Edebiyat›n bilim dal› olarak kabul edilmesi zaman zaman tart›fl›lan bir konudur. Bu bir yönüyle bilim alan›n›n tan›m› ve içeri¤i ile ilgili genel bir sorundan kaynaklanmaktad›r. “Gerçe¤i arama etkinli¤i” olarak ifadelendirilen bilim, belli bir yöntem ile bir araya toplama, s›n›fland›rma ve inceleme süreçlerini içerir. Bilimlerin kendi içinde s›n›fland›r›lmas› ise hem ilgilendikleri konu hem de kulland›klar› yöntem dikkate al›narak yap›l›r. ‹slâm kültüründe aklî ve naklî olarak ikiye ayr›lan bilim, Bat›’da rasyonel bilimler ve tecrübeye dayal› bilimler olarak ayr›ld›¤› gibi, manevi bilimler (dil, edebiyat, felsefe, hukuk, tarih vb.) ve do¤a bilimleri (fen bilimleri) olarak da s›n›fland›r›lmaktad›r. Manevi bilimlere ba¤›ms›zl›k kazand›rma yolunda en önemli ad›m› atan Wilhelm Dilthey (1833-1911) do¤a bilimleri ile manevi bilimler aras›ndaki temel fark› ilkinin “aç›klama”, ikincisinin ise “anlama” çabas› aras›ndaki z›tl›kta görür. Aç›klama, nedensel ve objektif olma iddias›n› içerirken, anlama bireysel ve subjektif nitelik tafl›r. Edebiyat bir bilim olarak klasik s›n›fland›rmada naklî bilimlerin bir kolu olan âlet bilimlerine, Dilthey’in tasnifine göre manevi bilimlerden tarih bilimi grubuna, modern s›n›fland›rmaya göre ise sosyal bilimlere girmektedir. Baflta dil ve tarih bilimleri olmak üzere ihtiyaç duydu¤unda her tür bilim alan›n›n veri ve yöntemlerinden yararlanabilen edebiyat biliminin çerçevesi flu flekilde çizilebilir: Edebiyat eserini anlama, yorumlama, de¤erlendirme, benzerleri aras›ndaki yerini belirleyerek ça¤›n›n ve tarihin içerisinde bir yere oturtma çabas›n›n metotlu ifllemleridir. Edebiyat bilimi edebiyat teorisi, edebi elefltiri, edebiyat tarihi ve edebiyat sosyolojisi olmak üzere dört ana daldan oluflur. Edebiyat biliminin geliflmesiyle, edebiyat alan›n›n kendi içerisinde de pek çok s›n›fland›rma çal›flmalar› yap›lm›flt›r. Öncelikle sözlü ve yaz›l› edebiyat ay›r›m›na gidilmifltir. Yaz›n›n bilinmedi¤i dönemlerde ortaya ç›kan destanlar›n ve her devirde varl›¤›n› sürdüren yaz›ya geçmemifl ürünlerin varl›¤› bir sözlü (flifahî) edebiyat alan›n›n bulundu¤unu göstermektedir. Ayr›ca edebiyatta biçime, tekni¤e, konuya göre pek çok s›n›fland›rmalar yap›lm›flt›r. ‹lerideki ünitelerimizde ayr›nt›l› olarak ele alaca¤›m›z bu tasniflerin temelinde naz›m ve nesir olmak üzere biçime dayanan iki ana yap› ile fliir, göstermeye (tiyatro) ve anlatmaya (roman, hikâye) ba¤l› ifade tarzlar› bulunmaktad›r. Bu yap›sal ay›r›mlar›n d›fl›nda da edebiyat›n ve edebiyat› oluflturan eserlerin niteli¤i, amaçlar› gibi konular hem tart›flma yaratm›fl hem de bu tart›flmalardan do¤an ay›r›mlar ortaya ç›km›flt›r. Edebiyat söz konusu edildi¤inde evrensel ve ulusal olma niteli¤i üzerinde de durulmufl bir konudur. Bir taraftan insan›n/insanl›¤›n en genel ve ortak sorunlar›n› ifade edebilmesi bak›m›ndan evrensel temalar› paylaflan edebiyat, di¤er taraftan

5

1. Ünite - Edebiyat, Türk Edebiyat›, Yeni Türk Edebiyat›

da malzemesi olan dilin millî karakter tafl›mas› bak›m›ndan di¤er bütün sanat ve bilim faaliyetleri aras›nda en çok ulusal nitelik tafl›yan bir disiplin olarak görülmektedir. Dolay›s›yla merkezde edebî eserin bulundu¤u ve yazar, çevre, ak›m-dönem, ulus-ülke, bölge-havza, uygarl›k ve bütün insanl›k taraf›ndan oluflturulan iç içe daireler fleklinde bir edebiyat flemas› çizmek mümkündür (1. flekil). fiekil 1.1 eser

Edebiyat›n Kapsam›

yazar çevre ak›m-dönem ulus-ülke bölge-havza uygarl›k insanl›k

Ayr›ca milletlerin tarih içerisinde geçirdikleri de¤iflim ve dönüflümlerin onlar›n edebiyat›na da yans›mas›, dönemleri; ayn› felsefi veya estetik düflünceye ba¤l› sanatç›lar›n bir araya gelmesi de edebî ak›m, topluluk veya okullar› oluflturur. Bu s›n›fland›rmalar sanatç›lar›n kendileri taraf›ndan yap›lm›fl olabilece¤i gibi, ortaya ç›kt›¤› s›rada veya daha sonraki dönemlerde edebiyat bilimcileri taraf›ndan da belirlenmifl olabilir. Bütün bu s›n›fland›rmalar edebiyat kavram›n›n dikey (zaman) ve yatay (mekân) boyutunu oluflturur. Sonuç olarak edebiyat›n, bir co¤rafya veya milletin (Avrupa edebiyat›, Türk edebiyat›), bir dönemin (Ortaça¤ Frans›z edebiyat›, Cumhuriyet Dönemi edebiyat›), bir sanat veya edebiyat ak›m›n›n (Klasik edebiyat, Servet-i Fünun edebiyat›) edebî ürünlerinin bütününe verilen isim oldu¤u söylenebilir. Bilim ve sanat dal› olarak edebiyat ne demektir?

SIRA S‹ZDE

EDEBÎ DE⁄‹fiMELER‹N NEDENLER‹ VE SONUÇLARI

1

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Edebiyat›n anlat›m arac› olarak dili kullanmas› onu do¤rudan do¤ruya bir sosyal kurum olarak kabul etmemizi gerektirir. Edebiyat hayat› temsil eder ve hayat da S O da R Utoplumun bir sosyal bir gerçekliktir. Ayn› flekilde edebî eseri ortaya koyan yazar üyesidir ve toplumdan ald›¤› etkiyi eserine yans›t›rken, yazd›klar›yla da varsay›msal olsa bile bir topluma seslenir. D‹KKAT En genel çerçevede edebiyat›n oluflmas›n› ve de¤iflmesini belirleyen etkenin öncelikle insanî iletiflim ihtiyac› oldu¤u aç›kt›r. ‹nsan duygu ve düflüncelerini baflSIRA S‹ZDE ka insanlarla paylaflmak, onlar› etkilemek ister. Edebiyat›n sanat yönü tam da bu noktada ortaya ç›kar. Bu iletiflim ihtiyac› çok defa bütün insanlarda ortak olan aflk, yaln›zl›k, ölüm korkusu vb. duygular›n aktar›m›nda günlük dilin kal›plar›n› AMAÇLARIMIZ yeterli bulmaz. Çünkü bu duygular insanlarda ortak oldu¤u halde, duyulmas›nda

N N

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

6


ve ifade edilmesinde bireyin alg›s› belirleyici olur. Günlük iletiflim dilinin yap›s› hem bütün insanlar›n paylaflt›¤› hem de paradoksal biçimde özgün ve bireysel olan duyuflun aktar›m› için yeterli olamaz (Bu noktada topluca ölen bir grup insandan her birinin kendi ölümünü yaflad›¤› gerçe¤ini hat›rlamakta yarar var). Burada sanat devreye girer. Edebiyat›n niteli¤ini belirleyen bir baflka etkenin yazar›n ait oldu¤u milletin dünyaya bak›fl›n›, varl›k alg›s›n› temellendiren medeniyet dairesi oldu¤u aç›kt›r. Din ve medeniyet de¤ifltirmeleri sadece edebiyat›n de¤il, ayn› zamanda bir ulusun sahip oldu¤u bütün maddî ve kültürel kurum ve kavramlar›n tamamen veya belli ölçülerde de¤iflmesine yol açar. Bir milletin tarihindeki önemli olaylar›n›n edebiyata yans›yarak onu yönlendirdi¤i de dikkatten uzak tutulmamas› gereken olgulardand›r. Ayr›ca co¤rafya de¤ifltirmeleri de yeni topluluklarla karfl›l›kl› iletiflim içerisine girilmesi dolay›s›yla edebî de¤iflmeyi belirleyen etkenlerdendir. Bir memleketteki siyasal de¤iflmelerin edebiyat hareketlerini etkiledi¤i s›k görülen durumlardand›r. Bu ayn› zamanda edebî devirlerin ismini de belirleyen etkenler aras›ndad›r. XIII. Lui Dönemi Frans›z edebiyat›, Cumhuriyet Dönemi Türk fliiri gibi. Edebî de¤iflimlerin nedenleri aras›nda dikkati en çok çeken bir kavram da nesil kavram›d›r. Biyolojik olarak yaklafl›k ayn› y›llarda do¤an yazarlar›n yetiflme flartlar›, edebiyat içi ve d›fl› etkenlerin etkisiyle benzer bir duyarl›l›k tafl›yabilecekleri genel kabul gören varsay›mlar aras›ndad›r. Sonuç olarak denilebilir ki di¤er sosyal olaylarda oldu¤u gibi edebiyatta da de¤iflim afla¤› yukar› ayn› yafllarda bir grup genç insan taraf›ndan gerçeklefltirilir. Öte yandan edebî eserin ay›rt edici özelli¤inin al›flkanl›¤› k›rmak oldu¤unu belirten Rus biçimcileri edebiyattaki de¤iflimlerin tarihî, sosyal veya ekonomik de¤il biçimsel baz› nedenlere dayand›¤›n› ileri sürerler. Edebiyat hareketlerinin merkezinde çok defa bir yay›n organ›n›n bulunmas› yay›nc›l›k faaliyetlerinin de edebî de¤iflmelere etki eden etkenler aras›nda say›lmas› gerekti¤ini göstermektedir. Son olarak kendisinden önceki veya zaman›ndaki bir çok ekol ve anlay›fltan etkilenmifl olmakla birlikte bütün bu etkileri güçlü sanatç› kiflili¤inde eriterek kendine özgü eserler ortaya koyabilen ve bu yolla çevresinde bir etki halkas› oluflturan üstat yazarlar›n da edebiyat tarihinin ak›fl›nda belirleyici olduklar› görülüyor. Edebiyattaki de¤iflmeler en genel toplumsal dönüflümlerden güçlü sanatç›lar›n bireysel etkilerine kadar uzanan, edebiyat içi ve d›fl› pek çok etkene dayanmaktad›r. Bu etkenler bazen son derece karmafl›k bir a¤ oluflturdu¤u gibi genellikle edebiyat tarihindeki oluflumlar›n da toplum hayat›n› yönlendirdi¤i görülür. K›sacas› karfl›l›kl› bir etkileflim içerisinde edebiyat ve hayat birbirini belirleyip durmaktad›r. SIRA S‹ZDE


D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

2

EdebiyattakiSIRA de¤iflimleri S‹ZDE etkileyen bafll›ca etkenler nelerdir?

TÜRK EDEB‹YATI

D Ü fiyaz›lm›fl Ü N E L ‹ M eserlerin oluflturdu¤u edebiyata Türk edebiyat› denilir. Türk diliyle Türk edebiyat›, Türk milletinin tarih sahnesine ç›k›fl›ndan zaman›m›za kadar geçen süre boyunca S O R U yaflad›¤› çok genifl bir co¤rafya içerisindeki bölgelerde, farkl› kültür ve medeniyet topluluklar›yla iliflkileri ile çeflitlenmifl ve yüzy›llar boyu zenginleflerek bugüne gelmifltir. Bu zaman ve co¤rafya içerisinde ortaya konan D‹KKAT eserleri ve bu eserlerde ifadesini bulan millî zevk ve düflünceyi içeren zengin bir edebiyat›n ad›d›r.

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P


Türk edebiyat›n›n ilk yaz›l› belgeleri olan Orhun Yaz›tlar›’ndan bugüne bin üç yüz y›la yaklaflan bir geçmifli vard›r. Türkler Orta Asya’dan yay›lmaya bafllayarak Çin, Hint, Fars ve Arap gibi güçlü kültürlere sahip milletlerle ve nihayet Bat› toplumlar›yla girdi¤i kültürel iliflkiler içinde kendi millî karakterini de muhafaza ederek dil ve edebiyat›n› sürekli gelifltirmifltir.

Türk Edebiyat›n›n Dönemleri Bir milletin edebiyat› genel bir çerçeve içinde tarihî süreç, co¤rafya, kültür de¤iflmeleri, din, dil, zevk ve sosyal hayat gibi bak›fl aç›lar› kullan›larak incelenip s›n›fland›r›l›r. Türk milletinin edebiyat› da bafllang›çtan bugüne kadarki seyri içerisinde bir bütün olarak ele al›n›r. Bununla birlikte uzun bir tarihe sahip olan Türk edebiyat›n› daha ayr›nt›l› ve dikkatli incelemek için devirlere ay›rmak ihtiyac› do¤mufltur. Türk edebiyat tarihinin kurucusu Fuat Köprülü (1890-1966) edebiyat tarihini medeniyet tarihinin bir kolu olarak kabul eder. Bu görüflten yola ç›karak genifl bir co¤rafya ve uzun bir tarih içerisinde oluflmufl bulunan Türk edebiyat›n›, Türklerin medeniyet çevrelerine girifllerine göre s›n›fland›rm›flt›r. Buna göre Türk edebiyat› üç ana döneme ayr›l›r: 1. ‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat› 2. ‹slâmî dönem Türk edebiyat› 3. Bat› etkisindeki Türk edebiyat› Her dönem kendi içerisinde alt dönemlere ve s›n›fland›rmalara ihtiyaç duyar. Yukar›daki ayr›ma göre Türklerin ‹slâmiyet’ten önceki edebiyatlar› en eski devirlerden 10. yüzy›la kadar geçen süreyi kapsar. Bu dönemin alt dallar›n› a. Sözlü edebiyat ve b. Yaz›l› edebiyat oluflturur. Bilinen ilk Türkçe fliir M.Ö. 119 y›l›nda Hunlar›n kaybettikleri topraklar için söylenmifl dörtlük fleklindeki bir a¤›tt›r. Bu dönemin eserlerinin büyük bir k›sm› sözlü edebiyata ait destan, koflug, sagu, sav ad› verilen ürünlere dayanmaktad›r. Savafllar›, göçleri, tabiat olaylar›n› vb. genifl bir flekilde anlatan destanlar, millî tarihin halk gözüyle görülen, hissedilen ve halk›n hayalinde masals› bir dille ifadesini bulan ürünlerdir. Bunlar edebiyat›n bafllang›ç devresi kabul edilirler. Kofluklar ise günümüz edebiyat›ndaki lirik ürünlerin ilk örnekleri olarak düflünülebilir. Sagu ad› verilen fliirler, a¤›t-mersiye türündeki eserlerdir. Savlar, atasözü ve deyimleri ifade eder. Bütün bunlar millî kültürün vazgeçilmez ögeleri aras›ndad›r. Türklerin Yarad›l›fl, Alp-er Tunga, fiu, O¤uz Ka¤an, Göktürk, Ergenekon destanlar›, Dokuz O¤uz ve On Uygur Türklerinin Türeyifl efsaneleri, Göç destan›, Maniheizmin kabulü menk›besi gibi destanlar› daha sonraki yüzy›llarda Dede Korkut O¤uznameleri, Manas, Edige Bey ve Köro¤lu destanlar› izler. O¤uz Ka¤an destan›ndakine benzer kahramanlara, flimdilik ilk yaz›l› belge olan Orhun Yaz›tlar›’nda da rastlan›r. Genel olarak edebiyat›n ilk formunun fliir oldu¤u kabul edilmifltir. Türk edebiyat›n›n destan devri olan sözlü edebiyat döneminde de fliir önemli bir yer tutmaktayd›. ‹lk Türk flairlerine “flaman, baks›, ozan ve oyun” denilmekteydi. Bunlar fliirlerini genellikle kopuz ad› verilen bir saz eflli¤inde söylerlerdi. Sazla ve ahenkli bir flekilde s›¤›r töreni, flölen ve yu¤larda söylenen bu ilk fliirlerin dize bafllar›nda bugün aliterasyon denilen ses benzerli¤inin gözetilmesi dikkat çekicidir. Bu ilk dönem fliirleri folklor ve müzik ile kar›flm›fl bir halde bulunan dinî kaynakl› ürünler olarak ortaya ç›km›flt›r. ‹slâmiyet’ten önceki Türk edebiyat›n›n di¤er bir kolunu da yaz›l› edebiyat ürünleri oluflturur. Edebiyat›m›zda kitabe türünün ilk örneklerinin M.Ö. 4. yüz-

7

8


y›lda yaz›lm›fl Tiyanflan Yaz›tlar› oldu¤u belirtilmekte, Hun hakan› Mete’nin M.Ö. 2. yüzy›lda yazd›¤› bir mektubundan söz edilmektedir. Yenisey’deki yaz›tlar›n ise M.S. 5. yüzy›la ait oldu¤u ileri sürülmektedir. Orhun Yaz›tlar›’n›n ilki 720 tarihlidir. Bu kitabelerde bir destan ifadesi görülür. Orhun Yaz›tlar›’ndaki fliirler 4+3’lük hece vezniyle yaz›lm›flt›r. Bu kitabelerde ad› geçen Yollu¤ Tigin ilk Türk flairi kabul edilmektedir. Uygur Türklerinin Maniheizmi kabul etmesiyle Sogd yaz›s› kullan›lmaya bafllanm›fl, Maniheizme ait metinler bu yaz›yla yaz›lm›flt›r. Turfan kaz›lar›nda Mani diniyle ilgili Türkçe ilahiler, efsaneler, Mani kozmogonisine ait metinler bulunmufltur. Uygur dönemine ait Tanr›’y› öven ilahilerden birinde Apr›nçur Tigin isimli bir flaire rastlanmaktad›r. Asl› Sanskritçe olup Çinceden Türkçeye aktar›lan Altun Yaruk ve Sekiz Yükmek ise Budizmle ilgili k›smen edebî metinlerdir. Ayr›ca Kalyanam Kara-Papam Kara hikâyesi ile eski Turfan flark›lar› da Uygurlardan kalan eserler aras›ndad›r. Türklerin ‹slâmiyet’i kabulüyle yeni bir dönem bafllam›flt›r. ‹slâmî dönem Türk edebiyat› ifadesi 10. yüzy›ldan 19. asra kadar süren devreyi belirtmektedir. Bu dönemin ilk önemli eseri Karahanl›lar zaman›nda Yusuf Has Hacip taraf›ndan yaz›lan Kutadgu Bilig’dir. Aruz vezniyle ve mesnevi formunda yaz›lm›fl olan eser, içinde dörtlük, kaside gibi formlardan örnekler de bulundurur. Türk devlet gelene¤ini ve sosyal yaflay›fl›n› anlat›r. 11. yüzy›lda yaz›lan Divanu Lügâti’t-Türk, Türk kültür ve dilinin kaybolmas› endiflesiyle Kâflgarl› Mahmut taraf›ndan haz›rlanan büyük bir sözlük ve derlemedir. 12. yüzy›lda yaz›lan Atabetü’l-Hakay›k ise dinî bilgilerin yan› s›ra Türkçenin geliflmesiyle ilgili bir çok bilgiyi içerir. Bunlar Türklerin bu dönemde ortaya koyduklar› önemli eserlerden bafll›calar›d›r. Özellikle 12. yüzy›lda Orta Asya edebiyat›n›n önemli bilge flairi Ahmet Yesevî’nin (ö.1166) Divan-› Hikmet’i edebiyat›m›zda yeni bir ç›¤›r açm›fl 13. yüzy›ldan itibaren Anadolu’da oluflan Türk edebiyat›n›n tasavvuf kolunun öncüsü olmufltur. Bu yüzy›ldan bafllayarak divan edebiyat› veya klasik edebiyat fleklinde adland›r›lan, yedi yüzy›l sürecek yeni dönem bütün kural ve özellikleriyle oluflmaya bafllar. fiiirin a¤›rl›kl› oldu¤u bu dönem edebiyat› a. Halk edebiyat›, b. Tekke (Tasavvuf) edebiyat›, c. Divan edebiyat› olarak s›n›fland›r›l›r. Türklerin ‹slâmiyet’ten önceki kültürlerini tafl›yan halk edebiyat› ürünleri genellikle manzumdur ve hece vezniyle yaz›lm›flt›r. Araflt›rmac›lar bu edebiyat› da kendi içerisinde anonim halk edebiyat› ve âfl›k edebiyat› olarak iki kola ay›r›rlar. Halk fliirinin yan› s›ra tekkelerde dinî-tasavvufî bilgilerin ö¤retilmesi amac›yla geliflen bir baflka fliir çizgisine tekke fliiri denir. Bu edebiyat kolu flekil bak›m›ndan hem halk edebiyat› formlar›n› hem de divan fliiri formlar›n› kullan›r. ‹çerikte ise tasavvufî düflünce etraf›nda varl›k, yokluk, yarat›c›, insan, hayat, ölüm gibi kavramlar genellikle vahdet-i vücut anlay›fl› çerçevesinde ele al›n›r. Bugün yayg›n olarak divan edebiyat› ad›yla an›lan edebiyat kolu ise “kendine özgü bir sanat anlay›fl›, s›n›rl› bir duygu ve fliir dünyas›, sanatl› bir dili, ‹slâm dini ve tasavvufa dayal› bir düflünce örgüsü bulunan flekilci, kuralc› ve idealist” bir edebiyat olarak tan›mlan›r. Arap ve özellikle Fars edebiyatlar›n›n etkisiyle aruz vezni ve mazmûn denilen sembolik ifade kal›plar›n›n kullan›lmas› bu edebiyat›n ay›r›c› özelli¤idir.

9


fieyhî, Hoca Dehhanî ile bafllayan bu edebiyat›n ilk örneklerini Âfl›k Pafla ve Ahmet Pafla verir. fieyhî’nin Harnâme isimli eseri ilk manzum hiciv örneklerindendir. Divan fliiri klasik dönemini Hayalî, Necatî ve Bakî ile idrak eder. Bakî’nin ça¤dafl› olan Fuzulî lirizm bak›m›ndan, Nef’î pervas›zl›¤› ve hicivleriyle, Nabî düflündürücü gazelleriyle, Nedim romantik tutumu ve uçar›l›¤› ile, fieyh Galip ise sembollere dayal› anlat›m› ve üstün hayal gücü ile eski fliirin zirveleri aras›nda say›l›rlar. fiiir hâkim bir tür olarak neredeyse tek bafl›na bu dönemi temsil etmekte ise de nesir alan›nda da önemli eserler ortaya konulmufltur. Evliya Çelebi, Kâtip Çelebi ve Nâimâ bu alanda ilk akla gelen yazarlard›r. Elbette fliirin bu denli güçlü oldu¤u bir edebiyatta düzyaz›n›n fliire özenmifl olmas› flafl›lacak bir durum de¤ildir. Bu yüzden eski nesrin dili, fikri anlatmak amac›n› geri plana atarak sanatl› ve süslü bir üsluba yönelmifltir. Divan edebiyat› 18. yüzy›ldan itibaren kendi içinde tekrarlara, yapayl›¤a düflmüfl, fieyh Galip’le son zirvesine ulaflt›ktan sonra y›pranmaya bafllam›flt›r. Türk edebiyat› sözü neyi ifade etmektedir ve belli bafll› dönemleri nelerdir? SIRA S‹ZDE

3

YEN‹ TÜRK EDEB‹YATI

D Ü fi Ü N E L ‹ M Yeni Türk edebiyat›, Tanzimat’›n ilan edilmesinden sonra (1839) bafllayan Bat›l›laflma sürecinde gelifltirilen son yüz elli y›ll›k edebî hareketlerin genel ad›d›r. S O R U Önceleri daha çok Frans›z edebiyat›n› örnek alarak oluflan bu dönemin ‹brahim fiinasi’nin (1826-1871) edebî faaliyetleri ile (1859) bafllad›¤› kabul edilir. Devlet ve toplum olarak genel bir Bat›’ya yönelifl sürecinin sonucu oldu¤u için bu edeD‹KKAT bî devreyi ancak tarihsel, sosyal ve kültürel de¤iflmelerin ›fl›¤› alt›nda de¤erlendirmek gerekir.

SIRA S‹ZDE

N N

Yeni Türk Edebiyat›n› Haz›rlayan Sosyal-Tarihsel-Kültürel Zemin AMAÇLARIMIZ

Türkiye’de Bat›l›laflman›n resmî olarak 3 Kas›m 1839 tarihinde ilan edilen ve okundu¤u yere bakarak ad› Gülhane Hatt-› Hümayûnu da denilen Tanzimat Ferman›’yla bafllad›¤› kabul edilir. Ancak de¤iflik alanlarda Bat› tarz›K bir ‹ T tak›m A P düzenleme giriflimlerinin 17. yüzy›l›n sonlar›na kadar gitti¤i görülmektedir. 1699’da imzalanan Karlofça antlaflmas› tarihçiler taraf›ndan Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Bat› karfl›s›nda toprak kaybediflinin ve küçülmesinin ilk kesin belgesi T E L E Volarak ‹ Z Y O N de¤erlendirilir. Bu antlaflma zihinlerdeki üstün, yenilmez ve güçlü Osmanl› imaj›n›n y›k›lmas›na da yol açm›flt›r. Bu durumun do¤urdu¤u gerilemeye çareler arama çabalar› ayn› zamanda Bat›l›laflma hareketlerinin de bafllang›c› olarak görülmektedir. ‹ N Tçal›flmalar› ERNET Toprak kay›plar› gibi pratik ihtiyaçlara dayanan yenileflme Tanzimat’›n ilan›na kadar, baflta bulunan padiflah›n kiflili¤i ile özdeflleflmifl durumda kal›r, bu yüzden de s›k s›k aksamalara yol açar. Bu yolda ilk örneklerden birisi I. Mahmut zaman›nda aç›lan Hendesehane (1731)’dir. Bu kurum k›sa zamanda kapan›r. Daha sonra 1776’te Frans›zlar›n yard›m›yla denizcilik alan›nda e¤itim vermek üzere Mühendishane-i Bahr-› Hümayun kurulur. III. Selim, baflta askerî yap›lanma olmak üzere devlette kal›c› bir tak›m düzenlemeler yapmak amac›yla devlet adamlar›ndan raporlar istedi. Bunlar› bir dan›flma meclisinde tart›flt›rarak Yeniçeri Oca¤›’ndan farkl› olarak Nizam-› Cedit ad›yla yeni bir ordu kurulmas›na giriflti. Daha sonra Mühendishane-i Berrî-i Hümayun (1795) adl› kurumu kurarak yeni ordunun ihtiyaçlar›n› karfl›layacak eleman yetifltirilmesi-

SIRA S‹ZDE


D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

10

Türkiye’de ilk nüfus say›m› 1831’de yap›ld›.

1821’de Tercüme Odas› kuruldu.

‹lk gazete olan Takvim-i Vekâyi 1831’de ç›kar›lm›flt›r.


ni planlad›. Ard›ndan da hem ordunun hem de ülkenin hekim ihtiyac›n› karfl›lamay› hedefleyen T›phane’yi kurdu (1806). Bütün bu giriflimler Kabakç› ‹syan› denilen bir ayaklanma ile padiflah›n hayat›na mal olmufl ise de onu izleyen II. Mahmut, Abdülmecid, Abdülaziz ve II. Abdülhamit dönemlerinde de Bat›’y› model alan çeflitli yenilikler gerçeklefltirilmeye devam edildi. Sonuçta Yeniçeri Oca¤› tamamen kald›r›ld› ve yerine yeni bir ordu kuruldu (1826). Siyasi alanda ise Bat›ya elçi gönderme ifli III. Selim’den sonra II. Mahmut taraf›ndan da geniflletilerek sürdürüldü. Bu elçilerin ve elçiliklerde çal›flanlar›n yabanc› dil ö¤renmeleri sa¤land›. Bu dönemde elçilik görevinde bulunanlar gittikleri ülkelerdeki yenilikleri baflkente aktararak yenileflme sürecine katk›da bulundular. II. Mahmut idarî yap›y› yeniden flekillendirdi. Fransa modelinde bir hükümet sistemi oluflturuldu. Çeflitli bakanl›klar ve yeni meclis ve kurumlar kuruldu, yasalar ç›kar›ld›. Böylece hukuk devletine do¤ru ciddi ad›mlar at›lm›fl oldu. Bu dönemde sosyal alanda da baz› yenilikler gerçeklefltirildi. 1831’de kad›nlar say›lmam›fl olsa bile ilk nüfus say›m› yap›ld›. 1834’de posta teflkilat› kuruldu. Önce ordunun ceket-pantolon ve festen oluflan yeni bir k›yafet giymesi kararlaflt›r›ld›, sonra bu uygulama sivilleri de kapsayacak biçimde geniflletildi. Bu dönemde kurulan yeni okullar ve Tercüme Odas› (1821) Frans›zcan›n yayg›nlaflmas›n› sa¤lad›. Yurt d›fl›na ö¤renci gönderilmeye baflland›. ‹stanbul’da ilkö¤retim zorunlulu¤u getirildi (1831) ve orta dereceli okullar aç›lmas› kararlaflt›r›ld›. Devlet kendisi için gereken personeli medrese d›fl›ndaki okullarda yetifltirmeyi planlad›. Bu kararlar›n uygulanmas› Tanzimat’tan sonraya kalm›fl olsa da ilk ad›mlar II. Mahmut döneminde at›lm›flt›r. II. Mahmut’un yeniliklerinden birisi de ilk gazete olan Takvim-i Vekayi’nin ç›kar›lmas› olmufltur (1831). Resmî nitelikli oldu¤u için daha çok devlet ifllerinin duyurulmas›na a¤›rl›k vermifl olan bu gazete ayn› zamanda Bat›’daki geliflmelerden, teknolojik yeniliklerden haber vermesiyle ve bizzat padiflah taraf›ndan istenilen yaz› dilinin anlafl›l›r olmas› talimat›yla yetiflmekte olan kuflaklar üzerinde dolayl› da olsa bir etki yapm›flt›r. Bütün bu çabalar›n ilk ve belirgin meyvesi II. Mahmut zaman›nda düflünülmüfl olan Tanzimat Ferman›’n›n ilan edilmesi olmufltur (3 Kas›m 1839). Dönemin Hariciye Naz›r› Mustafa Reflit Pafla taraf›ndan devlet görevlilerinin, yabanc› elçilerin ve halk›n önünde Gülhane’de okunan ferman yeni bir dönemin bafllad›¤›n› ifade etmektedir. Tanzimat Ferman›, Türklerin yüzy›llardan beri içinde yaflad›¤› bir medeniyet dairesinden ç›karak, o ana kadar mücadele halinde oldu¤u baflka bir medeniyet dairesine giriflinin ve onun de¤erlerinin devletin resmî politikas› olarak kabulünün ilân edilmesidir. Nizam verme, düzene koyma anlamlar›na gelen Tanzimat siyasi olarak, ilan edildi¤i tarihten II. Meflrutiyet’e (1908) kadar devam eden yenileflme sürecinin ad›d›r. Bu fermanla padiflah kendi yetkilerini bizzat kendisi s›n›rland›rm›fl, böylece keyfî idareye son verilmiflti. Devlet ile fert aras›ndaki iliflkilerin düzenlenmesi, kanun karfl›s›nda din, dil, ›rk ayr›m› yap›lmaks›z›n herkesin can, ›rz, namus ve mal gibi haklar›n›n korumaya al›nm›fl olmas›, askerlik ve vergi konular›nda yeni düzenlemelerin yap›lmas› Ferman’›n özünü teflkil eder. Bu ferman› hemen arkas›ndan Islahat Ferman› (1856) izler. Tanzimat Ferman›, Bat›l› devletlerin modelinde devleti yeniden yap›land›rmak giriflimlerine bafllanmas›n›n da bir ileri ad›m›d›r. II. Mahmut zaman›nda kurulan baz› meclisler yeniden yap›land›r›ld›. Ayr›ca ceza ve ticaret kanunlar› ç›kar›ld›. 1864’te ülke co¤rafyas›n›n idarî yap›s›n› düzenleyen Vilayet Kanunnamesi yay›m-


land›. Böylece Osmanl› devleti vilayet-sancak-kaza-karye birimlerinden oluflan yeni bir idarî yap›ya kavufltu. Bu birimlerin her birisinde meclisler oluflturuldu. Bu dönemde vilayetlerde birer matbaan›n kurulmas› ve gazete ç›kar›lmas›n›n kararlaflt›r›lmas›, vilayet y›ll›klar›n›n haz›rlanmas› Türk kültürü aç›s›ndan önemli olaylardand›r. Öte yandan vergi sistemi büyük ölçüde de¤ifltirildi ise de vergi toplama iflinde bir baflar› sa¤lanamad›. 1841 tarihinde ilk kâ¤›t para “kaime” ad›yla piyasaya sürüldü. Fakat bundan da beklenen sonuç al›namay›nca 1844’te kald›r›ld›. Bu dönemde bankalar kurulmaya baflland›. ‹lk banka olan ‹stanbul Bankas› k›sa sürede kapand›; ancak Menafi Sand›¤› ad›yla kurulan Ziraat Bankas› varl›¤›n› sürdürdü. Tanzimat Döneminin ekonomik alanda baflar›l› oldu¤u söylenemez. Bu yüzden k›sa zaman içerisinde devlet Fransa ve ‹ngiltere’ye borçlanmaya bafllad›. Borç ve faizlerin h›zla artmas› üzerine 1881’de Osmanl› Devleti’ne verdikleri paralar› alabilmek için borç veren devletler ‹stanbul’da Düyûn-› Umumiye ad›yla bir kurum oluflturdular. Ayr›ca askerlik alan›nda da yeni düzenlemeler yap›lm›flt›r. Ordu, befl ordu olarak düzenlenmifl, askerlik süresi befl y›l olarak belirlenmifltir. II. Mahmut taraf›ndan Asakir-i Mansure-i Muhammediye ad›yla kurulan ordunun ad› da Asakir-i Nizamiye-i fiahane’ye çevrilmifltir. Sosyal alanda ise flehirlerde belediyeler ve telgraf idaresi kurulmufl, posta teflkilat› yeniden düzenlenmifl ve ilk defa demiryollar› yap›lmaya bafllanm›flt›r. Bu dönemde ayr›ca e¤itim ve kültür alan›nda önemli de¤ifliklikler göze çarpmaktad›r. Meclis-i Maarif-i Umumiye adl› kurum Maarif Nezareti’ne dönüfltürüldü (1846). Böylece ilk e¤itim bakanl›¤› kurulmufl oldu. Rüfldiyelerin say›s› artt›r›ld›. K›z ö¤renciler için rüfltiye kuruldu (1858). Yönetici yetifltirmek üzere Mekteb-i Mülkiye (1859), lise ayar› okullar olarak idadîler kuruldu (1873). Robert Kolej, Mekteb-i Sultanî (Galatasaray) ve Darüflflafaka isimli özel okullar aç›ld›. Ö¤retmen yetifltirmek üzere Darülmuallimîn (1868) ve kad›n ö¤retmen yetifltirmek üzere Darülmuallimât (1870) kuruldu. 1863’te Darulfünûn (üniversite) kurulmuflsa da tart›flmalar yüzünden bir y›l sonra kapan›p 1876’da tekrar aç›lm›flt›r. Üniversiteye ders kitaplar› haz›rlamak maksad›yla ve Bat›’daki örnekleri gibi bir bilimler akademisi niteli¤i kazanmas› düflünülerek Encümen-i Dânifl kurulur. Takvim-i Vekayî’den sonra yar› resmî Ceride-i Havadis (1840), ilk Türkçe özel gazete olarak Tercüman-› Ahval (Agâh Efendi ve fiinasi taraf›ndan, 1860) yay›na bafllar. Burada ilk edebî tefrika olarak teknik bak›mdan oldukça baflar›l› bir örnek olan fiair Evlenmesi piyesi yay›mlan›r. Bu ilk örnek ayn› zamanda bu dönem edebiyat›n›n da bir göstergesi niteli¤indedir. Çünkü bu dönem edebiyatç›lar› yaz›lar›n› gazetelerde yay›mlarlar. Bu bak›mdan dönemin edebiyat› bak›m›ndan gazete önemli bir kurumdur. Bunun edebî üsluba yans›mas›n› ise ileriki ünitelerde görece¤iz. Bu dönemin önde gelen yazarlar› ayn› zamanda gazetecidirler. Münif Pafla’n›n ç›kard›¤› Mecmua-i Fünûn (1862) ilk dergidir. K›sacas› bu süreç özellikle Bat› tarz› yeni okullar aç›lmas›yla e¤itimde, yeni ordunun kurulmas›yla askerlik alan›nda ve Bat› ülkelerine benzer yap›lanmas›yla devlet ve sosyal hayat bak›m›ndan Türklerin yüzy›llard›r yaflaya geldikleri toplum düzeninden ayr›l›fl› ifade eden hamlelerle doludur. Bununla birlikte bütün bu geliflmelerin kesin bir kopufl niteli¤i tafl›d›¤›n› düflünmek do¤ru olmaz. Mesela pozitif bilimler ö¤reten yeni okullar›n yan›nda eski e¤itim kurumlar› olan medreselerin devam›, yeni de¤erler sistemi ile eski kültürün de¤erlerinin bir senteze ve uzlaflmaya gidilmeden bir arada varl›¤›n› sürdürmesi çat›flma ve tart›flmalar› beraberinde getirmifltir.

11

1840’ta ç›kar›lan Ceride-i Havadis yar› resmî bir gazetedir.

‹lk Türkçe özel gazete, Âgâh Efendi ve fiinasi taraf›ndan, 1860’ta ç›kar›lan Tercüman-› Ahval’’dir.

12


Bu ayn› zamanda Osmanl› toplumunda uzun süre devam edecek bir ikili¤in do¤mas›na da zemin haz›rlam›flt›r. Eskisine göre bir tür ba¤›ms›zl›k kazanm›fl olan bürokrasinin iflleyiflinin k›s›r çekiflmeler yüzünden verimli olamamas›, yeni modalar›n ve israf›n bütçeyi h›zla tüketmesi, ayd›nlar›n ve devlet adamlar›n›n yeni de¤erler konusunda bilinçli ve programl› çal›flmalar üretmek yerine tesadüfe b›rak›lm›fl aktar›mlarla yetinmesi, K›r›m, M›s›r’da Kavalal› Mehmet Ali Pafla gibi problemlerle bafl edilememesi toplumda bir direnç oluflmas›na yol açm›flt›r. Bununla birlikte yeni bir dünya görüflünün oluflmaya bafllad›¤› da kesindir. Bu dönem ayn› zamanda birçok önde gelen edebiyatç›n›n da kat›ld›¤› örgütlü mücadele dönemidir. Öncülü¤ünü Ali Suavi, Nam›k Kemal, Ziya Pafla, Mithat Pafla’n›n yapt›¤› Genç Osmanl›lar ad›yla an›lan gizli örgüt bir anayasa yap›l›p, parlamenter rejime geçilmesini istiyordu. Bunun için önce Abdülaziz’i indirip yerine V. Murat’› geçirdiler. Fakat Murat’›n rahats›zl›¤›n›n artmas› üzerine söz konusu flartlar› yerine getirmek için anlaflt›klar› II. Abdülhamit’i tahta geçirdiler. Abdülhamit ise önce anayasay› ilan etti (1876), ard›ndan da parlamentoyu açarak meflruti bir yönetime geçti (1877). Bu arada 93 Harbi olarak bilinen Osmanl›-Rus Savafl›n›n bafllamas› üzerine meclisi kapatarak yönetimi tamam›yla eline ald› (1878). Bundan sonra otuz y›l sürecek II. Abdülhamit yönetimi devletin çöküflünü geciktirmek için uygulanan usta politikalara, yeni nesillerin yetiflmesinde önemli rol oynayacak yukar›da belirtti¤imiz birçok yeni okulun aç›lmas›na karfl›n özellikle ayd›nlar üzerindeki s›k› bask› ve sansür yüzünden düflünce ve edebiyat hayat›n›n ak›fl›n› etkileyen önemli bir etken olarak ortaya ç›kacakt›r. Bu yüzden çok geçmeden II. Abdülhamit yönetimiyle mücadele ve yeniden parlamentoyu açt›rma amac›yla ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti kuruldu (1889). Bu durum hem devletin hem ayd›nlar›n enerjisinin önemli bir bölümünü iç mücadeleye ay›rmas› anlam›na gelmekteydi. Nitekim II. Meflrutiyet’in ilan›ndan k›sa süre sonra Balkanlarda ç›kan ayaklanma ve kopufllar, ard›ndan I. Dünya Savafl›, Osmanl› Devletinin sonunu haz›rlayacakt›r. Bu süreç bir taraftan da düflünce ve sanat alan›nda çok çeflitli ak›m ve faaliyetlerin ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r. Osmanl›c›l›k, ‹slamc›l›k, Türkçülük ve Bat›c›l›k gibi anlay›fllar bu dönem siyasal ve edebî kültürünün en önemli unsurlar›n›n bafl›nda gelmekteydi. Bununla birlikte bu dönemde ortaya ç›kan edebî faaliyetler ayn› zamanda Cumhuriyet dönemi edebiyat ve düflüncesini haz›rlayan bir nitelik tafl›maktad›r. Edebiyat dilindeki sadeleflme ve Bat› edebiyatlar›n›n daha yak›ndan izlenir duruma gelmesi bu dönemin Cumhuriyet sonras› edebiyat›n› haz›rlayan kazan›mlar› aras›ndad›r. Bat›ya yönelifl, Kurtulufl Savafl›n›n ard›ndan Osmanl› Devleti’nin yerine yeni bir devlet olarak Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmas› ile yeni bir aflamaya geçmifltir. Öncelikle yukar›dan beri anlatt›¤›m›z bütün yenilik çabalar›, eski ile yeninin bir arada yürümesi yüzünden tam bir baflar›ya ulaflamam›fl idi. Mustafa Kemal Atatürk yeni devletin hedefini “ça¤dafl uygarl›k düzeyinin üzerine” ulaflmak olarak belirlemifltir. Bu amaçla hukuk sisteminden e¤itim düzenine kadar bir dizi reform gerçeklefltirildi. Üniversite reformu, Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti ile Türk Dili Tetkik Cemiyetinin kurulmas›, alfabe de¤iflikli¤i, laikli¤in benimsenmesi edebiyattaki geliflmeleri etkileyen önemli ad›mlar›n bafl›nda gelmektedir. Yeni Türk edebiyat›n›n oluflumu bütün bu süreçlerin bir parças›, yönlendiricisi ve temel ögesi olarak gerçekleflmifltir. Bu yüzden edebiyattaki geliflmeler bütün bu sosyo-kültürel ve tarihsel geliflmeler göz önünde tutularak de¤erlendirilebilir.

13


Yeni Türk edebiyat›n› oluflturan tarihsel, sosyal ve kültürel unsurlar üzerinde SIRA S‹ZDE yorum yap›n›z.

4

D Ü fi Ü N E L ‹ M Yeni Türk Edebiyat›nda Adland›rma Sorunlar› ve Dönemleri

SIRA S‹ZDE


O R U Tanzimat’›n siyasi ve idarî olarak uygulanmaya bafllanmas›ndanS yaklafl›k yirmi sene sonra yeni dönemin edebî faaliyetleri bafllam›flt›r. Yukar›da belirtti¤imiz gibi 1859 y›l› edebiyattaki yenileflmenin bafllang›c› olarak kabul edilmifltir. Son yüz elli D‹KKAT y›lda görülen bütün edebî hareketleri kapsayan bir ad olarak kullan›lan Yeni Türk edebiyat› daha çok akademi çevrelerinin tercih etti¤i bir ifadedir. E¤itim amaçl› bir SIRA S‹ZDE fayday› gözeten bu terim, Divan edebiyat›n› “eski” kabul etmek anlay›fl›ndan yola ç›kar ve onu reddederek Bat› tarz› bir edebiyat›n varl›¤›n› belirtmek ister. Bununla birlikte yeni edebiyat mensuplar›n›n toptan eskiyi reddetme e¤ilimi AMAÇLARIMIZ olmad›¤› gibi daha ilk dönemden bafllayarak eski ile ba¤lar›n korunmas› gerekti¤ini ileri süren sonraki dönemlerde eserini Divan, halk ve Bat› edebiyatlar›ndan al›nan unsurlarla kurma yoluna giden sanatç›lar yetiflmifltir. Demek K ‹ T ki A Peski ile yeni aras›nda tam bir kopufltan söz etmek yerine bir dönüflüm yafland›¤›n› düflünmek daha uygun olacakt›r. Yeni Türk edebiyat› ad› edebiyat tarihçileri taraf›ndan buT Egün kabul L E V ‹ortaklafla ZYON görmüfl gibi görünmekteyse de bu dönem edebiyat› zaman zaman Edebiyat-› Cedide (sonradan Servet-i Fünûn Edebiyat› için), Bat›l›laflma dönemi, Avrupaî, Garbî, Teceddüt devri, Yak›n Ça¤, Ça¤dafl, Modern, Muas›r gibi adlarla da an›lm›flt›r. Bu ‹ N T EBuna R N E T karfl›n Bat› adland›rmalar›n hemen hepsi çeflitli bak›mlardan elefltirilmifltir. tarz› model al›narak ve divan edebiyat› yads›narak kurulan bir edebiyat olmas› ortak noktay› oluflturmaktad›r. Ayr›ca bu dönemin içerisindeki pek çok edebî faaliyetin adland›r›lmas›nda da bilim adamlar› ve edebiyatç›lar aras›nda görüfl birli¤i sa¤lanamam›flt›r. Yeni Türk edebiyat›n›n ilk devresini teflkil eden yazarlar kufla¤›n›n (fiinasi-Ziya Pafla-Nam›k Kemal) oluflturdu¤u edebiyat için “Tanzimat Dönemi” diyenler oldu¤u gibi bunun baflta Ferman’›n ilan tarihi ile fiinasi’nin edebî faaliyetleri aras›ndaki zaman fark› olmak üzere birçok sebepten dolay› do¤ru bir adland›rma olmad›¤›n› ileri sürenler de olmufltur. Ayn› flekilde dönemin edebiyatç›lar›n›n kaynaklar› ve hedefleri konusunda belirsizlikler bulunmas›ndan yola ç›kan kimi araflt›rmac›lar bu dönemi “Aray›fllar Dönemi” olarak adland›rmak taraftar› iken kimileri “Siyasi ve ‹çtimai Fikirler Dönemi”, “I. Nesil” gibi adlarla anmaktan yanad›r. Bu durum az çok farkl›l›klar ile daha sonraki edebiyatç›lar için de geçerlidir. Burada sadece genel olarak Türk edebiyat›nda ve yeni Türk edebiyat›nda edebî hareketlerin isimlendirilmesi konusunda birbirinden farkl› birçok görüflün bulundu¤unu göstermek amac›yla de¤inilen bütün bu tart›flmalar›n ayr›nt›s›na girmeye gerek yoktur. Afla¤› yukar› genel bir kabul görmüfl bulunan flu bafll›klar yeni Türk edebiyat›n›n ana hatlar›n› vermektedir: 1. Tanzimat Edebiyat› (Yenileflme Dönemi) Edebiyat› (1859-1896) 1.1. Tanzimat’›n (Yenileflmenin) Birinci Kufla¤› (1859-1876) 1.2. Tanzimat’›n (Yenileflmenin) ‹kinci Kufla¤› (1876-1896) 1.3. Ara Nesil 2. Servet-i Fünûn toplulu¤u (1896-1901) 2.1. Servet-i Fünûn’u Devam Ettirenler: Fecr-i Âtî (1909-1912)

N N

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

14


3. Millî Edebiyat (1911-1923) 3.1. Millî Edebiyat›n Devam Etti¤i Y›llarda Görülen Öteki Edebî Etkinlikler 4. Cumhuriyet Dönemi (1923- ) 4.1. Atatürk Dönemi (1940’a kadar) 4.2. Ça¤dafl Türk Edebiyat› (1940’tan sonra) On dokuzuncu yüzy›l Türk edebiyat› klasik edebiyat›n kendisini yenileme gücünü yitirdi¤i ve yeni aray›fllar›n edebiyat›m›zda ilgi çekti¤i bir dönemdir. Tanzimat (Yenileflme) Döneminin ilk kufla¤›n› temsil eden sanatç›lar fiinasi, Ziya Pafla ve Nam›k Kemal’dir. Bu grubun edebiyat› hakk›nda sosyal ve politik fikirler devri nitelemesi de yap›l›r. Bunun hakl› bir gerekçesi de vard›r. Bu yazarlar edebiyat› toplumu ayd›nlatacak bir araç olarak görüyorlard›. Yukar›da de¤inildi¤i gibi hepsinin gazeteci olmas› ve ayn› zamanda Ziya Pafla ile Nam›k Kemal’in politik bir mücadelenin içerisinde bulunmalar› onlar›n sanatlar›n› da etkilemifltir. Birinci kufla¤›n bu önde gelen temsilcileri iki noktada edebiyat›n niteli¤ini de¤ifltirmifllerdir. Birincisi edebiyat›n topluma yönelmesi gerekti¤i ve buna ba¤l› olarak dilin sadeleflmesi; ikincisi ise felsefî, sosyal veya politik kavramlar›n (ak›l, medeniyet, parlamento, hürriyet, vatan vb.) eski fliirdeki mazmûnun yerini almas›yla oluflan içerik de¤iflmesidir. Bunlar edebiyat›n ifllevinin eskiden oldu¤undan farkl› olarak güzellik yerine fayda anlay›fl›na dayanmas› sonucunu do¤urmufltur. Bununla birlikte biçim bak›m›ndan bu dönem fliirinin divan fliirinden büyük bir farkl›l›k göstermedi¤i görülüyor. Yenileflme döneminin ikici kuflak sanatç›lar›, öncekilerden farkl› olarak toplum için sanat anlay›fl›n› terk etmifl, onun yerine edebiyatta güzellik prensibini esas alm›fllard›r. Bu kufla¤›n önde gelen ismi Recâizâde Mahmut Ekrem (1847-1914), teorik çal›flmalar›yla kendisinden sonraki kuflaklar› etkilemifltir. Ona göre sanat›n gayesi güzelliktir ve güzel olan her fley fliirin konusu olabilir. Güzelli¤in kayna¤› ise tabiat ve insandad›r. Böylece tabiat› gözlemeyi ve insan duygular›n› esere yans›tmay› estetik prensip olarak kabul eden Romantik ak›m›n görüflünü Türk edebiyat›na getirmifltir. Biçim konusuna oldukça önem veren Ekrem, fliir dilinin kendisine özgü bir söz varl›¤›na sahip oldu¤unu düflünür. fiiirin vezinli ve kafiyeli yaz›lmak zorunda olmad›¤› fleklindeki görüflü ile Servet-i Fünûn flairlerinde yayg›nlaflacak olan “mensur fliir” anlay›fl›na yol açar. Ayr›ca Servet-i Fünûn toplulu¤unun oluflmas›nda onun kat›ld›¤› kafiyenin göz için de¤il, kulak için oluflu tart›flmas› etkili olur. Recaizade, vezin içerik uyumuna dikkat çekmesi bak›m›ndan da baflta Fikret olmak üzere Servet-i Fünûn flairlerine yol göstermifltir. fiiirlerinde teorik görüfllerini iflleme konusunda pek baflar›l› olmayan flair, aflk, kad›n, tabiat ve ölüm konular›n› fliire sokmas›yla dikkati çekmifltir. Sadece ikinci kufla¤›n de¤il, yenileflme döneminin en önde gelen flairi kuflkusuz Abdülhak Hamit’tir (1852-1937). Bat› fliirinde gördü¤ü hemen bütün özellikleri fliirlerinde uygulamaya çal›flm›flt›r. Hamit’in fliirlerinde de aflk, tabiat ve ölüm büyük yer tutar. Ancak o bu temleri Ekrem’de oldu¤u gibi kiflisel ve duygusal ölçekte kullanmakla kalmaz, metafizik boyutlar›yla da ele al›r. Efli Fatma Han›m’›n ölümü üzerine yazd›¤› Makber Türk edebiyat›nda ölüm fliirleri aras›nda ayr›cal›kl› bir yere sahiptir. Ancak flairin disiplinsiz ve tutars›z yazma al›flkanl›¤› onun bir tezatlar flairi olarak an›lmas›na, fliirlerinde en güzel söyleyifllerle s›radan ifadelerin bir arada bulunmas›na yol açm›flt›r. Muallim Naci, Türk edebiyat›nda daha çok Ekrem’le girifltikleri eski-yeni tart›flmas›nda eski taraftar› olarak hat›rlanmakla birlikte eski tarzda yazd›¤› gazellerden baflka yeni tarzda yazd›¤› fliirlerde özellikle kulland›¤› sade dil bak›m›ndan

15


dikkati çeker. Onun Ömer’in Çocuklu¤u adl› otobiyografik adl› eseri ise Türk edebiyat›n›n klasikleri aras›na girmifltir. ‹kinci kuflak flairler Bat› tarz› fliir biçimlerini uygulad›klar› gibi fliirin konular›n› da alabildi¤ine geniflletmifllerdir. Hem içerik hem de biçim bak›m›ndan bu kufla¤›n eserleri yenileflme döneminde ileri bir aflama kabul edilir. Yeni Türk edebiyat›n› oluflturan belli bafll› dönemler nelerdir?

SIRA S‹ZDE

5

Edebiyat›m›zda Türkçe yaz›lm›fl ilk roman fiemsettin Sami’nin Taaflfluk-› TaD Ü fi Ü N E L ‹ M lat ve Fitnat’›d›r(1873). Bununla birlikte türün yerleflmesinde önemli rol oynayan isim Ahmet Mithat’t›r. Ahmet mithat Efendi halk için halk›n dili ve duyufluyla U S O RDönemin yazarak Türk edebiyat›nda popüler roman çizgisini bafllatm›flt›r. hikâye ve romanlar› özellikle romantizmin etkisi alt›nda yaz›l›r. Bu konuda realist-natüralist anlay›fl›n ilk örne¤ini veren Nabizâde Naz›m di¤erlerinden ayr›l›r. Türk D‹KKAT edebiyat›nda ilk gerçekçi roman onun Karabibik (1890) adl› eseridir. ‹lk tarihî roman ise Nam›k Kemal taraf›ndan yaz›lan Cezmi’dir (1891). Ayr›ca SamipaflazâSIRA S‹ZDE de Sezaî’nin Sergüzeflt’i, Recaizade Ekrem’in Araba Sevdas› ve Mizanc› Murat’›n Turfanda m› Yoksa Turfa m› adl› romanlar› türün bu dönemdeki önemli örnekleri aras›ndad›r. AMAÇLARIMIZ Tanzimat (Yenileflme) Dönemi edebiyat›nda Servet-i Fünûn’dan önce çok say›da ikinci s›n›f yazar›n da bulundu¤unu belirtmek gerekir. Bunlar daha çok romantik ve popüler edebiyat›n izinden giden yazar ve flairler Kkufla¤› ‹ T A idi. P Tanzimat sonras›n›n ikinci kufla¤› ile Servet-i Fünûn toplulu¤u aras›ndaki zaman diliminde faaliyet göstermeleri bak›m›ndan ara nesil olarak da an›lan bu flair ve yazarlardan baz›lar› flunlard›r: Menemenlizâde Mehmet Tahir, MehmetT Celâl, han›m, E L E V ‹ Z YNigâr ON Mustafa Reflit, Fatma Âliye Han›m, Müstecabizâde ‹smet. Önceleri daha çok bilimsel yaz›lar›n yay›mland›¤› bir dergi olan Servet-i Fünûn dergisi, Recâizade Ekrem’in giriflimleri ile Tevfik Fikret yönetimine geçince bir sa‹NTERNET nat, edebiyat dergisi haline gelmifl ve Bat› tarz› edebiyat›n yayg›nlaflmas›n› amaçlayan yazarlar› bünyesinde toplam›flt›r. Bu yüzden burada yazan yazarlar toplulu¤una Edebiyat-› Cedide dendi¤i gibi derginin ad›yla da an›lm›fllard›r. Öncülü¤ünü Tevfik Fikret’in yapt›¤› toplulu¤un fliirdeki önemli temsilcileri Fikret’ten baflka Cenap fiehabettin, Hüseyin Siret, Hüseyin Suat, Ali Ekrem, Süleyman Nazif, Faik Âli ve Celal Sahir’dir. Romanda ise Halit Ziya, Mehmet Rauf, Hüseyin Cahit, Ahmet Hikmet, Safveti Ziya bafll›ca temsilcilerdir. Yenileflme dönemi fliirinde eski ve yeni naz›m biçimleri bir arada kullan›lmakta iken Servet-i Fünûn flairleri eskiyi b›rakarak tamam›yla yeni ve Bat› tarz› biçimlere yönelmifllerdir. Sone gibi Frans›z fliirinden al›nan naz›m biçimleri gibi eski edebiyattaki müstezat› de¤ifltirerek serbest müstezat ad›yla yeni bir serbest naz›m da oluflturmufllard›r. Ayr›ca vezin-konu bütünlü¤ü aray›fl› çerçevesinde Frans›z fliirinde de divan edebiyat›nda da olmayan yeni biçimler denendi. fiiirin konular› alabildi¤ine geniflletildi. Dönemin flartlar› kadar flairlerin psikolojik özellikleri de onlar› tamamen duygusal konular› ifllemeye, karamsar bir hayalcili¤e yöneltti. Bireyci bir fliir anlay›fl›na sahip olan topluluk flairleri Frans›z edebiyat›n›n romantizm, sembolizm gibi ak›mlar›n› izlediler. Aruza ve fliir dilinin konuflma dilinden ayr› özel bir söz varl›¤›na sahip olmas› anlay›fl›na ba¤l› kald›lar. Servet-i Fünûn toplulu¤unun roman türündeki en baflar›l› temsilcisi Halit Ziya (Uflakl›gil)’d›r. En önemli romanlar›ndan Aflk-› Memnû (1900) Türk aile hayat›ndaki çözülmeyi, Mai ve Siyah (1897) kendi kufla¤›n› hayal ve gerçek aras›ndaki s›k›fl-

SIRA S‹ZDE

Taaflfluk-› Talat D Üve fi ÜFitnat, NEL‹M edebiyat›m›zda Türkçe yaz›lm›fl ilk romand›r.

N N

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

16


m›fll›¤›n› anlat›r. Mehmet Rauf’un Eylül’ü (1901) ise en baflar›l› psikolojik Türk romanlar› aras›ndad›r. Her iki romanc› da dahil olmak üzere Servet-i Fünûn roman› teknik özellikler bak›m›ndan önceki kuflaklara göre ileri bir seviyede bulunsa da dil bak›m›ndan bir geriye gidifl söz konusudur. Bu dönemde yazan Hüseyin Rahmi, R›za Tevfik, Mehmet Emin ve Mehmet Âkif gibi sanatç›lar toplulu¤un edebî anlay›fl›n› benimsememifllerdir. Hüseyin Rahmi romanlar›nda Ahmet Mithat üslubunu gelifltirip sürdürerek kendi mizahi dilini bulmufl ve Türk edebiyat›n›n ilk büyük natüralist yazar› olarak an›lm›fl, R›za Tevfik tekke ve halk fliiriyle nefesler söylemifl, Mehmet Emin hece vezniyle hamasi fliirler söyleyerek yeni bir ç›¤›r açm›flt›r. Mehmet Âkif ise aruz vezninden vazgeçmeden realist ve toplumcu bir fliir kurmufltur. Servet-i Fünûn dergisinin 1901’de kapanmas› ile II. Meflrutiyet’in ilan› aras›nda yetiflen genç kuflak Fecr-i Âtî ad› alt›nda bir araya gelerek yeni bir hareket bafllatmak istemifllerdir (1909-1912). Sanat görüflleri bak›m›ndan Servet-i Fünûnculardan pek farkl› olmayan bu gençlerin en önemli prensibi “sanat›n flahsi ve muhterem” oluflu esprisiydi. ‹kinci Meflrutiyet’e kadar daha çok kültür alan›ndaki çal›flmalarda görülen Türkçülük ak›m›, bu tarihten sonra siyasal ve edebî bir boyut kazanm›flt›r. ‹ttihat ve Terakki’nin destekledi¤i bir hareket olarak çeflitli derneklerde faaliyet gösteren ak›m, edebiyat alan›nda (Servet-i Fünûn dönemindeki Mehmet Emin’in Türkçe fiiirler kitab›ndan sonra) ilk ç›k›fl›n› Genç Kalemler dergisindeki “Yeni Lisan” makale dizisiyle yapar (1911). Millî edebiyat ad› ilk kez burada kullan›l›r. Bu terim o günden bu yana “bütün bir milletin edebiyat›” anlam›nda de¤il de milliyetçi edebiyat karfl›l›¤›nda kullan›lagelmifltir. Ömer Seyfettin ve Ali Canip’in bafl›nda bulundu¤u dergi edebiyat dilinin sadeleflmesi konusunda çetin tart›flmalara giriflir. Harekete Ziya Gökalp’in kat›lmas›ndan sonra ise hece vezni de millî vezin olarak savunulmaya bafllan›r. Bu hareketin etkisiyle yazan yazarlar dilde sadeleflmeyi sa¤lam›fl, konuflma diliyle yaz› dili aras›ndaki mesafeyi kapatm›fllard›r. Ayr›ca eserlerin konu ve tiplerinde tekrar bir geniflleme daha görülmüfl, ‹stanbul d›fl›na yönelik bir ilgi bafllam›flt›r. Millî edebiyat yazarlar›n›n ilgisini çeken bir baflka konu tarih ve geleneklerdir. 1917’den sonra genç flairlerin önemli bir bölümü fliirlerinde sade dili ve hece veznini kullanmaya bafllad›. Bu dönemde ayr›ca Nayiler, Nevyunanîlik gibi kal›c› ve etkili olmayan kimi oluflumlar da gözlenmifltir. Cumhuriyet’ten önce fliir yay›mlamaya bafllamakla birlikte modern Türk fliirinin temel tafllar›ndan birisi olan Yahya Kemal ise Frans›z fliiri ile geleneksel Türk fliiri aras›nda kendine özgü bir fliir dili ve biçimi oluflturarak ad›ndan en çok söz ettiren flair olmufltur. Aruz veznini ve geleneksel fliirin imkânlar›n› Bat›l› bir bilinçle modernize eden flairin eserlerindeki konuflma dilinin canl›l›¤›, müzikalite ve tarih bilinci ile dikkati çeker. Millî Edebiyat Döneminin roman türündeki en önemli temsilcileri Halide Edip Ad›var, Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Reflat Nuri Güntekin olmufltur. Bu yazarlar ayn› zamanda hem millî edebiyat hem de Cumhuriyet döneminin en çok sevilen ve okunan yazarlar› aras›ndad›r. K›sa süren ömrüne çok say›da hikâye s›¤d›rm›fl olan Ömer Seyfettin, Refik Halit Karay ise hikâye türündeki yaz›lar› ile ilk akla gelenlerdir. SIRA S‹ZDE


6

SIRA S‹ZDE en önemli özellikleri olarak hangi edebî özellikleri sayabiliriz? Yeni Türk edebiyat›n›n

Cumhuriyet’ten sonraki Türk edebiyat›n› iki dönem halinde ele almak mümD Ü fi Ü N E L ‹ M kündür: 1940’a kadarki Atatürk Dönemi edebiyat›, 1940’tan sonra ise modern dö-

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT


nem. ‹lk dönemin en önde gelen flairleri aras›nda Necip Faz›l K›sakürek ve Naz›m Hikmet Ran dikkati çeker. Bunlarda baflka otuzlu y›llar›n sonlar›na kadar hece vezninin önemli temsilcileri olarak edebiyat ortam›nda etkili olan Ahmet Muhip D›ranas, Ahmet Kutsi Tecer ve Ahmet Hamdi Tanp›nar Frans›z sembolizmini izleyerek hece vezninin Türkçedeki ritim baflar›s›n› sa¤lam›fllard›r. Orhan Veli ve arkadafllar›n›n fliirde bütün kurallar› bir yana atmak slogan› ile bafllatt›klar› Garip hareketi, Türk fliirinde yeni bir dönemin bafllang›c›n› oluflturur. Bat› edebiyat›n› efl zamanl› bir biçimde daha yak›ndan izleyerek fliiri fliir yapan geleneksel bütün kurallar› bir kenara b›rakmak arzusu, ayn› zamanda fliirin konular›n› da en alelade fleylere kadar geniflletti. Garip hareketinin temizledi¤i alan ise ‹kinci Yeni flairleri taraf›ndan doldurulacakt›r. En önemli temsilcileri Ece Ayhan, Edip Cansever, Turgut Uyar, Cemal Süreya olan ‹kinci Yeni flairleri, dünya ölçe¤inde modern bir fliir kurmufllard›r. Dili fliirin temel malzemesi halinde görme bilinci, anlam karartmalar› bu fliirin en önemli özelliklerindendir. Bunlar›n d›fl›nda fliire 1930’lar›n ortas›nda bafllayan Faz›l Hüsnü Da¤larca, 1940’l› y›llardan bafllayarak Âsaf Halet Çelebi’yi, Attila ‹lhan’›, 1950’li y›llarda Behçet Necatigil’i de dönemin önde gelen flairleri aras›nda saymak gerekir. Ç›k›fl›n› ‹kinci Yeni ile birlikte yapm›fl olmakla beraber, fliir anlay›fl› kadar dünya görüflü bak›m›ndan da onlardan ayr›lan Sezai Karakoç ise fliirlerinde genifl bir medeniyet perspektifi oluflturmufltur. fiiirini gelenek ve Bat› edebiyatlar›n›n metinleri ile bireysel duyufl aras›nda kuran Hilmi Yavuz, toplumcu söylemin gerilimini dizelerinin enerjisi haline getiren ‹smet Özel ve ça¤dafl bireyin bütün sorunlar› yan›nda mistik yönelimlerini de fliirinin anlam arkaplan›na yerlefltiren Cahit Zarifo¤lu Cumhuriyet döneminin önde gelen flairleri aras›ndad›rlar. Bunlara Ülkü Tamer, Enis Batur, Refik Durbafl, Ebubekir Ero¤lu ve Arif Ay da eklenmelidir. Cumhuriyet Döneminde ayr›ca önemli roman ve hikâye yazarlar› da yetiflmifltir. Sabahattin Ali, Memduh fievket, Sait Faik Abas›yan›k ilk dönemde, Tomris Uyar, Mustafa Kutlu, Rasim Özdenören ikinci dönemde dikkati çeken hikâye yazarlar›n›n bafl›nda gelmektedirler. Roman türünde ise Peyami Safa, Ahmet Hamdi Tanp›nar, Kemal Tahir, Orhan Kemal, Yaflar Kemal, O¤uz Atay ve Orhan Pamuk Cumhuriyet Döneminde yetiflen önemli sanatç›lar›n bafl›nda gelmektedirler. Yeni Türk edebiyat› uzun say›lmayacak bir sürede çok çeflitli türlerde zengin bir edebiyat olarak varl›¤›n› sürdürmektedir. Burada ancak genel bir hat›rlatma olarak belirli isimlerle an›lan yeni Türk edebiyat›n›n temsilcileri elbette bunlardan ibaret de¤il.

17

18


Özet

N AM A Ç

1

N AM A Ç

2

N A M A Ç

3

Edebiyat kavram›n›n tan›m›n›, sanat ve bilim olarak edebiyat›n s›n›rlar›n› ve alanlar›n› tan›yabilmek Edebiyat duygu, düflünce ve hayallerin okuyucuda heyecan, hayranl›k ve estetik zevk uyand›racak flekilde dil arac›l›¤›yla ifade edilmesi sanat›d›r. Edebiyat ayn› zamanda söz konusu sanat dal›nda üretilen eserlerin yap›, biçim ve içerik özelliklerinin, ortaya ç›k›fl koflullar›n›n, yazarlar›n eser ve okur karfl›s›ndaki, okurun eser karfl›s›ndaki tavr›n›n ve edebiyat alan›n›n di¤er sanat ve bilim dallar› ile iliflkilerinin belirli yöntemlerle incelenip araflt›r›ld›¤› bilim dal›n›n ad›d›r. Edebiyattaki de¤iflmelerin nedenlerini ve sonuçlar›n› aç›klayabilmek. En genel çerçevede edebiyat›n oluflmas›n› ve de¤iflmesini belirleyen etkenin öncelikle insanî iletiflim ihtiyac› oldu¤u aç›kt›r. Edebiyat›n niteli¤ini belirleyen bir baflka etkenin yazar›n ait oldu¤u milletin dünyaya bak›fl›n›, varl›k alg›s›n› temellendiren medeniyet dairesi oldu¤u aç›kt›r. Bir memleketteki siyasal de¤iflmelerin edebiyat hareketlerini etkiledi¤i s›k görülen durumlardand›r. Bu ayn› zamanda edebî devirlerin ismini de belirleyen etkenler aras›ndad›r. Edebî de¤iflimlerin nedenleri aras›nda dikkati en çok çeken bir kavram da nesil kavram›d›r. Bu etkenler bazen son derece karmafl›k bir a¤ oluflturdu¤u gibi genellikle edebiyat tarihindeki oluflumlar›n da toplum hayat›n› yönlendirdi¤i görülür. K›sacas› karfl›l›kl› bir etkileflim içerisinde edebiyat ve hayat birbirini belirleyip durmaktad›r. Türk edebiyat›n›n dönemlerini ve geçmiflten bugüne kadar geçirdi¤i süreçlerin ana çizgilerini ay›rt edebilmek, Türk edebiyat› tarihinin kurucusu Fuat Köprülü, edebiyat tarihini medeniyet tarihinin bir kolu olarak kabul eder. Bu görüflten yola ç›karak genifl bir co¤rafya ve uzun bir tarih içerisinde oluflmufl bulunan Türk edebiyat›n›, Türklerin medeniyet çevrelerine girifllerine göre s›n›fland›rm›flt›r. Buna göre Türk edebiyat› üç ana döneme ayr›l›r: 1. ‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat› 2. ‹slâmi dönem Türk edebiyat› 3. Bat› etkisindeki Türk edebiyat›.

N A M A Ç

4

N A M A Ç

5

Bu ayr›ma göre Türklerin ‹slâmiyet’ten önceki edebiyatlar› en eski devirlerden 10. yüzy›la kadar geçen süreyi kapsar. Bu dönemin alt dallar›n› a. Sözlü edebiyat ve b. Yaz›l› edebiyat oluflturur. Yeni Türk edebiyat›n›n oluflumunu sa¤layan tarihsel, sosyal ve kültürel geliflmeleri çözümleyebilmek. Yeni Türk edebiyat›, Tanzimat Ferman› ile Islahat Ferman›’n›n ilanlar›n›n ard›ndan yap›lan yeniliklerin getirdi¤i toplumsal ve kültürel geliflmelerin etkisi alt›nda oluflmufltur. Özellikle gazetelerin ç›kmas›, pek çok ça¤dafl okulun aç›lmas› Bat›l› bir e¤itim alan kufla¤›n yeni bir edebiyata yönelmesini sa¤lam›flt›r. Siyasal, sosyal ve kültürel dönemlerin bir sonucu olarak geliflen bu son dönem Türk edebiyat›n›n ayn› zamanda dünyaya aç›lmas› anlam›na da gelmektedir. Bu dönem içerisinde meydana gelen edebiyat hareketlerinin belli bafll› özelliklerini ve sorunlar›n› aç›klayabilmek. Yeni Türk edebiyat›n›n ilk dönemi olan Yenileflme Döneminde birinci kufla¤›n sanatç›lar›, edebiyat›n topluma yönelmesi ve dilin sadelefltirilmesi gerekti¤i görüflünden hareket etmifllerdir. Ancak onlar›n fliirinde biçim bak›m›ndan divan fliirinden büyük bir farkl›l›k görülmez. ‹kinci kuflakta ise güzellik ilkesini esas alarak sanat için sanat anlay›fl›yla hareket etmifl; biçime önem verilmifltir. Servet-i Fünun Dönemine gelindi¤inde eski b›rak›l›p, tümüyle yeni ve Bat›l› biçimlere yönelinmifltir. Türkçülük ak›m›n›n ‹kinci Meflrutiyet’ten sonra edebiyata yans›mas› millî bir edebiyat›n ortaya ç›kmas›nda önemli bir etken olmufltur. Dilde yal›nlaflma, hece ölçüsünün yayg›nlaflmas› ve ifllenen konularda ‹stanbul d›fl›na yönelme Millî Edebiyat Döneminin dikkati çeken özellikleri olarak görünür. Cumhuriyet’in ilan›ndan sonraki Türk edebiyat›nda 1940’a dek büyük ölçüde hece ölçüsünün egemen oldu¤u fliirimiz, daha sonra Garip ve ‹kinci Yeni ile modernist at›l›mlar yapm›flt›r. Öte yandan romanda ve öyküde de pek çok önemli yazar yetiflmifltir.


19

Kendimizi S›nayal›m 1. Türkiyede yay›mlanan ilk resmî gazete afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹bret b. Tercüman-› Hakikat c. Hürriyet d. Mecmua-i Fünûn e. Takvim-i Vekâyi 2. Kad›n ö¤retmen yetifltirmek üzere aç›lan ilk ö¤retmen okulu afla¤›dakilerden hangisidir? a. Mekteb-i Mülkiye b. Darü’l-Muallimat c. Hendesehâne-i Berr-i Hümayûn d. Darü’l-Fünûn e. Mekteb-i Sultanî 3. Türk edebiyat›n›n ana dönemleri belirlenirken afla¤›dakilerden hangisi ölçüt al›nm›flt›r? a. Türklerin yaflad›¤› co¤rafyalar b. Türklerin savafllar› c. Türklerin bilim ve sanattaki baflar›lar› d. Girdikleri uygarl›k çevreleri e. Dildeki de¤iflmeler 4. Edebiyat sanat›n›n di¤er güzel sanatlardan ayr›lan en önemli özelli¤i afla¤›dakilerden hangisidir? a. Malzemesinin dil olmas› b. Edebiyat›n insana hitap etmesi c. fiiir türüne sahip olmas› d. Konular›nda toplumsal bir yönü bulunmas› e. ‹nsan psikolojisini yans›tmas› 5. Yeni yetiflen kuflaklar›n Frans›zca ö¤renmesi ve Bat› kültürünü tan›mas›nda önemli rolü bulunan Tercüme Odas› kaç senesinde kuruldu? a. 1721 b. 1734 c. 1826 d. 1821 e. 1831 6. ‹lk a. b. c. d. e.

tarihî Türk roman› afla¤›dakilerden hangisidir? Turfanda m› Yoksa Turfa m›? Sergüzeflt Cezmi Karabibik Vatan Yahut Silistre

7. “Duygu, düflünce ve hayallerin okuyucuda heyecan, hayranl›k ve estetik zevk uyand›racak flekilde dil arac›l›¤›yla ifade edilmesine dayan›r” tan›m› afla¤›dakilerden hangisine aittir? a. Edebiyat b. Edebiyat bilimi c. Edebiyat sanat› d. Literatür e. ‹lm-i edeb 8. Afla¤›dakilerden hangisi edebiyat biliminin tan›m›d›r? a. Duygu, düflünce ve hayallerin okuyucuda heyecan, hayranl›k ve estetik zevk uyand›racak flekilde dil arac›l›¤›yla ifade edilmesidir. b. Üretilen eserlerin yap›, biçim ve içerik özelliklerinin, ortaya ç›k›fl koflullar›n›n, yazarlar›n eser ve okur karfl›s›ndaki, okurun eser karfl›s›ndaki tavr›n›n ve edebiyat alan›n›n di¤er sanat ve bilim dallar› ile iliflkilerinin belirli yöntemlerle incelenip araflt›r›lmas›na dayanan bir bilim dal›d›r. c. Do¤a bilimleri ve sosyal bilimler aras›nda yer alan bir bilim dal›d›r. d. Edebiyat bir bilim olarak klasik s›n›fland›rmada naklî bilimlerin bir koludur. e. Üretilen eserlerin yap›, biçim ve içerik özelliklerinin, ortaya ç›k›fl koflullar›n›n, okuyucuda heyecan, hayranl›k ve estetik zevk uyand›racak flekilde incelenip araflt›r›lmas›na dayanan bir bilim dal›d›r. 9. Edebiyat, Dilthey’in s›n›fland›rmas›na göre, afla¤›dakilerden hangisine girer? a. Manevi bilimlerden tarih bilimi grubuna. b. Manevi bilimlerden modern bilimler grubuna. c. Modern bilimlerden sosyal bilimlere. d. Modern s›n›flamaya göre tarih bilimine. e. Modern s›n›flamaya göre sosyal bilimlere. 10. Genel çerçevede edebiyat›n oluflumunu ve de¤iflmesini belirleyen en önemli etken, afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹nsani iletiflim gereksinimi b. Duygular› gizleyememe c. Düflünceleri paylaflma iste¤i d. ‹nsanlar› etkileme iste¤i e. Baflkalar›n› düflündürme ere¤i

20


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. e

S›ra Sizde 1 Edebiyat duygu, düflünce ve hayallerin okuyucuda heyecan, hayranl›k ve estetik zevk uyand›racak flekilde dil arac›l›¤›yla ifade edilmesi sanat›d›r. Edebiyat ayn› zamanda söz konusu sanat dal›nda üretilen eserlerin yap›, biçim ve içerik özelliklerinin, ortaya ç›k›fl koflullar›n›n, yazarlar›n eser ve okur karfl›s›ndaki, okurun eser karfl›s›ndaki tavr›n›n ve edebiyat alan›n›n di¤er sanat ve bilim dallar› ile iliflkilerinin belirli yöntemlerle incelenip araflt›r›ld›¤› bilim dal›n›n ad›d›r.

2. b

3. d 4. a 5. d

6. c

7. c 8. b 9. a 10. a

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Türk edebiyat›n› haz›rlayan sosyal-tarihsel-kültürel zemin” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Türk edebiyat›n› haz›rlayan sosyal-tarihsel-kültürel zemin” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk edebiyat›n›n dönemleri” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Edebiyat›n tan›m›, s›n›r›, alan›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Türk edebiyat›n› haz›rlayan sosyal-tarihsel-kültürel zemin” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Türk edebiyat›n› adland›rma sorunlar› ve dönemleri” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Edebiyat›n tan›m›, s›n›r›, alan›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Edebiyat›n tan›m›, s›n›r›, alan›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Edebiyat›n tan›m›, s›n›r›, alan›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Edebî de¤iflmelerin nedenleri ve sonuçlar›” konusunu gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 2 Edebiyattaki de¤iflmeler, insanî ihtiyaçlar›n iletiflimindeki genel de¤iflmelere, yazar›n mensup oldu¤u ulusun dünyaya bak›fl aç›s›na, medeniyet dairesinin varl›k alg›s›na, yeni felsefî görüfllerin ortaya ç›k›fl›na, sosyal ve siyasal hareketlere, kuflak çat›flmalar›na, edebiyat›n biçim ve içerikle ilgili teknik sorunlar›na ba¤l› olarak, k›sacas› hayat›n içerisinde var olan ve olabilecek her türlü etkinlikle iliflkili olarak gerçekleflebilir. S›ra Sizde 3 Türk diliyle yaz›lm›fl eserlerin oluflturdu¤u edebiyata Türk edebiyat› denilir. Türk edebiyat›, Türk milletinin tarih sahnesine ç›k›fl›ndan zaman›m›za kadar geçen süre boyunca yaflad›¤› çok genifl bir co¤rafya içerisindeki bölgelerde, farkl› kültür ve medeniyet topluluklar›yla iliflkileri ile çeflitlenmifl ve yüzy›llar boyu zenginleflerek bugüne gelmifltir. Bu zaman ve co¤rafya içerisinde ortaya konan eserleri ve bu eserlerde ifadesini bulan millî zevk ve düflünceyi içeren zengin bir edebiyat›n ad›d›r. S›ra Sizde 4 Yeni Türk edebiyat›, 1839’da ilan edilen Tanzimat Ferman›’ndan önce ve sonra askerî, siyasi, idarî, sosyal ve kültürel alanlarda meydana gelen bir dizi yenileflme hareketinin bileflenidir. Bütün bu faaliyetlerle karfl›l›kl› etkileflim içerisinde bu tarihten yaklafl›k yirmi sene sonra meyvelerini vermeye bafllam›fl olan ve bugüne kadar devam eden bir edebiyat sürecidir. S›ra Sizde 5 Yeni Türk edebiyat›n›n belli bafll› dönemlerini yenileflmenin birinci ve ikinci kufla¤› ile ara nesil ve Servet-i Fünûn topluluklar›n› içeren Tanzimat Dönemi; Fecr-i Âti, Milli Edebiyat ve çeflitli ba¤›ms›z yazarlardan olu-


21

Yararlan›lan Kaynaklar flan Meflrutiyet Dönemi; Hecenin ikinci kufla¤› ile ba¤›ms›z birçok yazar ve flairden oluflan Atatürk Dönemini ve Garip, II. Yeni gibi modern ak›mlar›n bulundu¤u Ça¤dafl Türk edebiyat›n› içeren Cumhuriyet Dönemi oluflturur. S›ra Sizde 6 Eski edebiyat› reddederek Bat› edebiyat› modeline uygun ürünler verme iste¤i yeni Türk edebiyat›n›n en belirgin özelli¤idir. Eserlerde felsefî, politik ve sosyal konulara yer verilmesi, konuflma diline yönelen bir üslup, biçimde ve içerikte yap›lan pek çok de¤ifliklik, yeni edebî türler bu dönem edebiyat›n›n nitelikleri aras›ndad›r.

Bilgegil, K. (1989). Edebiyat Bilgi ve Teorileri, ‹stanbul, Enderun Yay›nlar›. Enginün, ‹. (2006). Yeni Türk Edebiyat› Tanzimat’tan Cumhuriyet’e (1839-1923), ‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›. Korkmaz, R. (2004). Yeni Türk Edebiyat› El Kitab› (1839-2000), Ankara, Grafiker Yay›nlar›. Okay, O. (2005). Bat›l›laflma Devri Türk Edebiyat›, ‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›. Önal, M. (2008). Yeni Türk Edebiyat›, Ankara, Akça¤ Yay›nlar›. Pala, ‹. (1998). Divan Edebiyat›, ‹stanbul, Ötüken Yay›nlar›. Wellek, R. ve Warren, A. (1993), Edebiyat Teorisi, (Çev. Ö. Faruk Huyugüzel), ‹zmir, Akademi Yay›nlar›. Yetifl, K. (2007). Dönemler ve Problemler Aynas›nda Türk Edebiyat›, ‹stanbul, Kitabevi Yay›nlar›.

2


Amaçlar›m›z

N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Yeni Türk edebiyat›n›n beslendi¤i kaynaklar› tan›yabilecek, Yeni Türk edebiyat› döneminde divan edebiyat›na yaklafl›mlar› aç›klayabilecek, Bat› edebiyat›n›n tan›nmas›n› sa¤layan çeviri etkinliklerini tan›yabilecek, Çeviriler yoluyla gelen düflünce tarzlar›n› tan›mlayabilecek, Halk edebiyat›na ve konuflma diline yönelifli aç›klayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Edebiyatta kaynak • Gelenek • Bat› edebiyat›

• Çeviri (Tercüme) • Edebiyat ve düflünce hareketleri • Halk edebiyat›



Yeni Türk Edebiyat›n› Besleyen Kaynaklar

• YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ OLUfiUMUNDA VE GEL‹fiMES‹NDE KAYNAKLANMA KONUSU • D‹VAN EDEB‹YATI: KAÇIfi VE BA⁄LANIfi • BATI EDEB‹YATI: YEN‹ B‹R DÜNYAYI TANIMA VE ALGILAMA SORUNLARI

Yeni Türk Edebiyat›n› Besleyen Kaynaklar YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ OLUfiUMUNDA VE GEL‹fiMES‹NDE KAYNAKLANMA KONUSU Yeni Türk edebiyat›n›n oluflumu, edebiyat›n kendi iç sorunlar›n›n yan› s›ra tarihsel, sosyal ve kültürel birçok etkenin karmafl›k etkileflme sürecinde gerçekleflmifltir. Bu sürecin en belirgin özelli¤i Türk devlet ve toplumunun Bat›ya yöneliflidir. Böylece bir yandan Bat› uygarl›k birikimini dilimize ve kültürümüze nakletmek ihtiyac› ortaya ç›km›flt›r, bir taraftan da art›k y›pranm›fl olsa bile toplumsal bellekte güçlü bir yeri bulunan geçmifl ile iliflkiler bir sorun olarak halini alm›flt›r. Bu süreç, ayn› zamanda Osmanl› Devleti’nin çöküflünün h›zland›¤› bir döneme denk geldi¤i için de¤iflim ve bütünüyle yenileflme hareketleri sanc›l› bir nitelik alm›flt›r. Bat›dan al›nacaklar konusunda millî yarar› gözetecek bir seçici bilincin ve geçmiflten gelen kültürün yararl› olanlar›n›n yenilenerek, ihtiyaçlara ve ça¤a uydurularak gelifltirilmesinin yan›nda, art›k b›rak›lmas› gereken özelliklerin de dikkatlice ay›klanmas›n› sa¤layacak so¤ukkanl› bir yaklafl›m›n bulunmas› gerekiyordu. Buna karfl›l›k özellikle bafllang›ç döneminde Bat›dan al›nan fleylerin çok defa rastlant›sal oldu¤u izlenimi veren çal›flmalar yap›lm›flt›r. Ayn› flekilde edebî gelene¤i oluflturan gerek divan fliirinden ve gerekse halk edebiyat›ndan ne flekilde yararlan›labilece¤i konusundaki tereddütlü yaklafl›mlar, uzun süre yeni Türk edebiyat›n›n beslenece¤i kaynaklar konusunu bir sorun haline dönüfltürmüfltür. Oysa T. S. Eliot’un da dedi¤i gibi gelenek, sadece geçmiflte olup bitmifl fleylerin belleklerimizdeki hat›ras›ndan ibaret de¤ildir; ayn› zamanda her sanatç› kufla¤›n›n kendisini ispatlamak ve söz sahibi olabilmek için hesaplaflmak zorunda oldu¤u, bugünü etkileyen bir birikimdir. Bu birikimle boy ölçüflebilmek için farkl› bir paradigmaya sahip olmak kadar gelene¤in sahip oldu¤u yap›y› anlam›fl olmak da gereklidir. Bu kavray›fl onun dönüfltürülerek yararlan›lmas› gereken özellikleri ile b›rak›lmas› gereken geçmifl dönemlere özgü nitelikleri aras›nda bir ay›r›m yapabilmeyi sa¤layacakt›r. Bütün çalkant›l› ve gerilimli tart›flmalara ra¤men yeni Türk edebiyat›n›n üç ana kaynaktan beslendi¤i görülmektedir. Tanzimat’tan sonra oluflmaya bafllayan ve geliflimini bugüne kadar sürdüren Türk edebiyat›, zaman içerisinde hem Bat› edebiyatlar›ndan hem divan edebiyat›ndan hem de halk edebiyat›ndan yararlanarak üretilen, bazen bunlar›n bir sentezini yapan özgün eserlere sahip olmufltur. Bunlara ayr›ca edebiyatla s›k› bir etkileflim içerisinde olan di¤er sosyal bilim alanlar›ndaki çal›flmalar›n edebiyata yans›mas›n› da eklemek gerekir. K›sacas› örnek al›nan

Bat› edebiyatlar›n› örnek alarak kurulan yeni Türk edebiyat›, divan edebiyat›ndan ve halk edebiyat›ndan da beslenmeyi sürdürerek geliflmifltir.

24


ana model, Bat› edebiyatlar› olmakla birlikte ve sürekli tart›flmalar, karfl› ç›k›fllar aras›nda yeni Türk edebiyat› sanatç›lar› divan ve halk edebiyat› gelene¤inden yararlanmaktan geri kalmam›fllard›r. Böylece kendine özgü bir yeni edebiyat ortaya ç›km›flt›r. SIRA S‹ZDE


D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

1

SIRA S‹ZDE oluflumunda hangi kaynaklardan yararlan›lm›flt›r? Yeni Türk edebiyat›n›n

D‹VAN EDEB‹YATI: KAÇIfi VE BA⁄LANIfi D Ü fi Ü N E L ‹ M

Yüzy›llar boyu pek az de¤iflen özellikleriyle divan fliiri bir yandan Türkçede bir ritim al›flkanl›¤› ve standard› oluflturmufl, öte yandan sürekli tekrarlanman›n getirdi¤i bir O R Uaçmaya bafllam›flt›r. Öyle ki divan fliirinin önde gelen flairlerinden b›kk›nl›¤a daS yol Urfal› Nabi bile “Fesâne-i Leylâ vü Mecnûndan usand›k” (Leyla ve Mecnûn efsanesinden usand›k)D demek ‹ K K A T durumunda kalm›flt›r. Bu durum, art›k çözülmüfl bulunan divan fliiri mazmunlar›n›n fliirsel de¤erini kaybetmeye bafllamas› anlam›na da gelmektedir. Nitekim henüz edebiyatta yenileflmenin örneklerinin ortaya ç›kmad›¤› yüzy›l bafl›ndaSIRA S‹ZDE ki kimi fliirleriyle klasik edebiyat›n mutlak bir de¤eri olan sevgili imgesinin (imaj›n›n) parodisini yapan Enderunlu Vas›f, bu zevk çözülüflünün ve y›pranm›fll›¤›n›n bir göstergesi olarak kabul edilmifltir. K›sacas› yüzy›llardan beri pek az de¤iflerek varl›¤›n› AMAÇLARIMIZ sürdüren klasik fliir, s›n›rl› dili ve hayal dünyas›, statikleflmifl bulunan estetik anlay›fl› yüzünden y›pranm›fl bulunuyordu. Bununla birlikte hem bir al›flkanl›k sa¤lam›fl olmas› hem de güçlü zemini bak›m›ndan eski fliir bir anda kenara b›rak›lacak, koK ‹ T estetik A P layca ortadan kald›r›lacak bir yap›da de¤ildi. Üstelik yenileflme döneminin ilk aflamas›nda eski fliir zevkini devam ettiren güçlü bir flairler etkinliklerini sürdürmekteydi. Encümen-i fiuara ad›yla T E L E V ‹ Ztoplulu¤u YON an›lan ve aralar›nda Leskofçal› Galip, Yeniflehirli Avni Bey, Hersekli Arif gibi isimlerin bulundu¤u bu toplulu¤un toplant›lar›na Ziya Pafla, Nam›k Kemal gibi yenileflmenin ilk kuflak flairleri de gençlik y›llar›nda kat›lm›fllard›. Bununla birlikte fiina‹ N T E Ryeni N E T fliir anlay›fl› özellikle Nam›k Kemal üzerinde büyük bir etki si’nin getirdi¤i yapt›. Böylece yeni edebiyat taraftar› olarak fiinasi ile birlikte çal›flmaya bafllad›. Öte yandan Osmanl› Devleti’nin gerilemeye bafllamas›, ayd›n ve yönetici kadrolarda yeni aray›fllar›n ortaya ç›kmas› düflünce tarz›nda bir de¤iflmeyi getirmifltir. Yeni bir dünya görüflüne sahip olan Tanzimat sonras› yazarlar› edebiyatta gerçeklefltirmek istedikleri yenilikler için önlerinde en büyük engel olarak divan fliiri gelene¤ini görmüfl ve ifle bununla mücadele ederek bafllam›fllard›r. Ancak teorik planda sürüp giden tart›flmalara karfl›n, yeni Türk sanatç›lar› Bat› edebiyat›ndan ve halk edebiyat›ndan oldu¤u gibi divan edebiyat›ndan da beslenmeye devam etmifllerdir. Bu yolda ilk karfl› ç›k›fllar Ziya Pafla ve Nam›k Kemal taraf›ndan yap›l›r. Eski fliirin zevkiyle yetiflmifl bulunan bu iki flairden Ziya Pafla, fliirlerinde büyük ölçüde eski fliirin özelliklerini korumaya devam etmifltir. Öte yandan yeni Türk edebiyat›n›n ilk önemli yaz›lar›ndan birisi kabul edilen “fiiir ve ‹nflâ” (1868) adl› makalesinde eski edebiyat›n hem fliir hem de nesir türlerini elefltirmifl ve yeni edebiyat›n halk edebiyat›na yönelmesi gerekti¤ini ileri sürmüfltür. Buna karfl›l›k 1874’te haz›rlad›¤› Harabat antolojisine yazd›¤› mukaddimede bu görüfllerinden vazgeçip divan fliirinin gerçek Türk fliiri oldu¤unu belirterek eski edebiyat› savunmufltur. Onun bu ikircikli tutumu en çok, yak›n arkadafl› Nam›k Kemal’i k›zd›rm›flt›r. Nam›k Kemal Tahrib-i Harabat ve Takip adl› eserleriyle bir taraftan yenilikçi görüfllerinden vazgeçti¤ini düflündü¤ü Ziya Pafla’ya hücum ederken di¤er taraftan da eski edebiyatla ilgili elefltirilerini dile getirir. Yazar, ayr›ca Celâleddin Harzemflah ve Bahâr-› Dânifl adl› eserlerinin önsözünde eski edebiyatla ilgili görüfllerini aç›klar. Onun

N N

2. Ünite - Yeni Türk Edebiyat›n› Besleyen Kaynaklar

özellikle divan fliirindeki imgeleri karikatürlefltirmesi, eski edebiyata karfl› uzun süre devam edecek bir elefltiri biçimi oluflturur. Bütün bu yaz›lar›nda Nam›k Kemal eski edebiyat› özellikle flu yönlerden elefltirir: 1. Akla ve tabiata ayk›r› abart›l› bir hayal dünyas›na sahip olmak 2. Ahlaka ayk›r› olmak 3. Topluma yarar› bulunmamak 4. ‹ran edebiyat› taklidi olmak Nam›k Kemal’in bu elefltirileri ayn› zamanda yeni Türk edebiyat›n›n, eski edebiyat anlay›fl›ndan ayr›ld›¤› ana noktalar› göstermektedir. Eski-yeni tart›flmas› Tanzimat’tan sonra yetiflen ikinci kuflakta da devam etmifltir. Nam›k Kemal’in yak›n arkadafl› Recaizâde Mahmut Ekrem 1878’de göreve bafllad›¤› Mekteb-i Mülkiye’de verdi¤i edebiyat teorisi ders notlar›n› Talim-i Edebiyat (1879) ad›yla kitaplaflt›r›r. Kitap eski belagat bilgilerinin yan› s›ra Frans›zca retorik kitaplar›nda bulunan güzellik, sanat, üslup konular›n› da içermektedir. Ayr›ca Zemzeme III (1886) adl› fliir kitab›na yazd›¤› önsözde, Menemenlizâde Tahir’in Elhan isimli fliir kitab›na yazd›¤› sunufl olan “Takdir-i Elhan” (1886) yaz›s›nda, Pejmürde ve Takrizat (1898)’ta da görüfllerini aç›klayan Ekrem, Türk edebiyat›n›n eski estetikten ayr›lmas›n› sa¤lar. Ona göre, güzelli¤in kayna¤› tabiat ve insand›r. En küçük bir parçac›ktan y›ld›zlara kadar her güzel fley fliirdir. Böylece metafizik bir nitelik tafl›yan ve kavram›n kendisine yöneldi¤i için soyutlama anlay›fl›na dayanan divan fliiri esteti¤i, yerini kendisini tabiat içerisinde idrak etmek isteyen insan›n duygusuna b›rakm›flt›r. Ayn› zamanda konu bak›m›ndan s›n›rl› olan eski edebî anlay›fl›n y›k›lmas›na, baflta insan ve duygular› olmak üzere tabiattaki her güzel fleyin fliire girmesine imkân sa¤lam›flt›r. Biçim bak›m›ndan ise geleneksel olarak fliirin “vezinli ve kafiyeli söz” fleklindeki tarifine karfl› ç›km›fl, “her vezinli ve kafiyeli sözün fliir olamayaca¤› gibi, her fliirin de vezinli ve kafiyeli olmas› gerekmedi¤ini” belirtmifltir. Bu görüfller eski fliir anlay›fl›ndan tamamen uzak ve yeni bir anlay›fl›n göstergesidir. Talim-i Edebiyat kitab›n›n yay›mlanmas›ndan sonra yenilikçi yazarlar kitab› övgüyle karfl›larken gelenekçi yazarlar elefltirmifllerdir. Bu tart›flma k›sa zamanda Recaizâde Ekrem-Muallim Naci tart›flmas› flekline dönüflmüfltür. Asl›nda sa¤lam bir edebiyat bilgisine sahip olan, eski ve yeni tarzda baflar›l› fliirleri bulunan Naci, Tercüman-› Hakikat gazetesinin edebiyat sütunlar›n› yönetirken hem kendisinin Mes’ûd-› Harabâtî takma ad›yla yazd›¤› eski tarz fliirleri ve hem de bunlar›n dönemin genç kuflaklar› üzerindeki etkisi dolay›s›yla yeni edebiyat taraftarlar›n›n karfl›s›nda bir kutup oluflturmufltur. Oysa bu tart›flmalar edebiyat›n temel sorunlar› üzerinde de¤il, daha çok kifliselli¤e dökülen bir nitelik tafl›yordu. Ayr›ca belirtmek gerekir ki Naci’nin fliirlerinde Türkçeyi baflar›l› bir biçimde kullanmas›, sahip oldu¤u dil bilinci ve Ömer’in Çocuklu¤u adl› eserindeki baflar›l› nesir örne¤i, yenileflme yolunda önemli katk›lar yapm›flt›r. Naci’nin ölümünden sonra, Ekrem taraftarlar›ndan Hasan Âsâf’›n bir fliirinde “abes” ve “muktebes” kelimelerinin birbiriyle kafiye yap›lmas› üzerine, kafiyenin göz için mi, kulak için mi oldu¤u tart›flmas› Servet-i Fünûn toplulu¤unun do¤uflunu haz›rlam›flt›r. Çünkü “muktebes” kelimesi Arap alfabesindeki “sin”, “abes” kelimesi ise “se” harfiyle yaz›l›yordu ve divan fliirinde kafiye göz için, yani kelimelerin yaz›l›fl› dikkate al›narak yap›ld›¤› için iki farkl› harf birbiriyle kafiye yap›lamazd›. Oysa Ekrem kafiyenin göze de¤il, kula¤a hitap etmesi gerekti¤ini ileri sürmüfltür.

25 Nam›k Kemal’e göre divan edebiyat› Fars edebiyat›n› taklit eden, akla ve tabiata ayk›r› abart›l› imajlar kullanan, topluma ve insanlar›n ahlâk›n› düzeltmeye faydas› bulunmayan bir edebiyatt›r.

Bat› tarz› ilk edebiyat teorisi kitab› Recaizâde Mahmut Ekrem’in yazd›¤› Talim-i Edebiyat’t›r (1879). Recaizâde Ekrem’e göre güzelli¤in kayna¤› insan ve tabiatt›r ve her güzel fley fliirin konusu olabilir.

26


Recaizâde Ekrem- Muallim Naci tart›flmalar›, yenilikçi edebiyat›n güçlenmesine yol açm›flt›r.

Abdülhak Hâmit ise teorik görüfllerinden çok fliirlerindeki uygulamalar ile eski fliirin afl›r› disiplinli kurallar›n› y›prat›yor, yerine çok cesur denemelerle Bat› tarz› öz ve biçim örneklerini getirmeye çal›fl›yordu. Onun Eyleyip ye’s ile bir gün cür’et Tarz-› garbî dedim olsun âdet dizeleri, yapmaya çal›flt›¤› fleyin fark›nda oldu¤unu göstermektedir. Nitekim bu tart›flmalar›n ard›ndan ortaya ç›kan Edebiyat-› Cedide (Servet-i Fünûn) toplulu¤unun flairleri, yenileflme konusunda önceki kuflaklara göre daha ileri bir aflamaya ulaflm›fllard›r. Buna ra¤men fliirlerinde kulland›klar› kapal› ve anlafl›lmaz imgeleri elefltirmek için kendilerine (t›pk› Fransa’da sembolistlere denildi¤i gibi) “Dekadan” suçlamas›n›n yöneltilmesine karfl›l›k olarak “Galibiyyûn” (fieyh Galip’in yolundan gidenler) olduklar›n› iddia etmekten de geri durmam›fllard›r. Gelenekle iliflki konusu edebiyat›m›z›n uzun y›llar devam ettirdi¤i tart›flmalar›n bafl›nda gelmifltir. Nitekim Cumhuriyet’ten sonra da bu tart›flmalar devam etmifltir. Ahmet Hamdi Tanp›nar, 1930 y›l›nda toplanan “Türkçe ve Edebiyat Muallimleri Kongresinde” divan edebiyat›n›n liselerden kald›r›lmas›n› istemifl ve fliddetli bir tepkiyle karfl›lanm›flt›r. Tanp›nar, k›sa bir süre sonra bu görüfllerinden vazgeçmifl, divan edebiyat› konusunda yan›ld›¤›n› ifade etmifltir. Bu konuda en fliddetli tepkilerden birisi de Abdülbaki Gölp›narl›’n›n 1945’te yay›mlad›¤› Divan Edebiyat› Beyan›ndad›r kitab›d›r. Gölp›narl›’ya sert bir cevap veren Nurullah Ataç ise divan fliirini savunur. Gölp›narl› da 1976’da yazd›¤› bir yaz›da kitab› yazd›¤›ndan duydu¤u piflmanl›¤› hissettirir: “Vaktiyle ben bir Divan Edebiyat› Beyan›ndad›r yazm›flt›m; bu eser epeyce gürültüler koparm›flt›; hatta rahmetli Ataç bile ‘ay›p derler senin yapt›¤›na Abdülbaki, Neflati’yi biz senden ö¤renmedik mi’ gibisinden serzenifllerde bulunmufltu. ‹tiraf edeyim; gerçekten de ay›pt›.” Divan edebiyat› konusundaki teorik tart›flmalar bir yandan devam etmifl olmakla birlikte flairler, bafllang›çtan itibaren gelene¤e tamam›yla ilgisiz kalamam›fllard›r. Tanzimat’tan sonraki ilk kufla¤›n eski edebiyat zevkiyle yetiflmifl oldu¤u yukar›da belirtilmiflti. Bu yüzden fliirlerinin çok büyük bir bölümü biçim bak›m›ndan oldu¤u kadar, duyufl tarz› aç›s›ndan da divan edebiyat› al›flkanl›¤›na ba¤lanabilir. Abdülhak Hâmit’in fliirlerinde Fuzulî ve fieyh Galip etkisi tespit edilmifltir. Aruz ölçüsü 20. yüzy›l›n bafl›na kadar fliirdeki egemenli¤ini korudu. Cumhuriyet’ten sonra bile aruz ölçüsünü kullanmaya devam eden flairler görüldü.

SIRA S‹ZDE

2

D Ü fi Ü N E fliirin L ‹ M estetik Geleneksel gücünden modern bir bilinçle yararlanma konusundaki S O R U ilk baflar›l› örnek, Yahya Kemal Beyatl›’n›n fliirleridir. D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Aruz, Cumhuriyet Döneminde kullan›lan bir ölçü müdür? SIRA S‹ZDE Bunlar aras›nda en dikkate de¤er isim, gelenekten yararlanma konusunda kenfi Ü N E L ‹ M disine özgüD Übir çözüm üretmifl olan Yahya Kemal Beyatl›’d›r. O, Fransa’da klasik metinlere yönelik ilginin nas›l geliflti¤ini gözlemleyerek Türk edebiyat›nda bir neoS O R UOnun fliirleri Türk edebiyat›nda eski fliirin, yaz›ld›¤› döneme ait klasik yaratm›flt›r. klifleleflmifl ifadelerinin, y›pranm›fl imgelerinin b›rak›lmas›ndan sonra da söyleyifl gücünden, mimari yap›s›ndan ve lirizminden faydalanarak nas›l güçlü ve modern D‹KKAT bir fliir yaz›labilece¤ini göstermektedir. Hisar grubu ad›yla an›lan flairler, zaman zaman aruz veznini de kulland›klar› SIRA S‹ZDE fliirlerinde bugünün diliyle divan tarz›nda fliirler yazm›fllard›r. ‹kinci Yeni flairleri de divan fliirine ilgisiz kalamam›fllar, Turgut Uyar Divan ad›yla bir kitap yay›mlad›¤› gibi bu ak›m toptan “sinsi bir divan fliiri muhipli¤i” ile suçlanm›flt›r. Öte yanAMAÇLARIMIZ dan Asaf Halet Çelebi, Behçet Necatigil, Attila ‹lhan, Sezai Karakoç, Hilmi

N N

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON


Yavuz, Ebubekir Ero¤lu gibi flairler divan fliirinden teknik, öz aç›lar›ndan kendilerine uygun kimi özellikleri al›p modernize etmek yoluyla yararlanm›fllard›r. Yeni Türk edebiyat›nda hemen her kuflak kendisini divan fliiriyle hesaplaflmak zorunda hissetmifltir. Bir taraftan yenileflmenin heyecan› yaflanm›fl, öte yandan yüzy›llar›n birikiminden süzülüp gelen divan fliirinin zamanlar üstü söyleyifl özellikleri etkisini devam ettirmifltir. Dolay›s›yla Bat› edebiyat›na yönelik ilgi artarak sürdü¤ü gibi, birçok sanatç› eski fliiri bir kaynak olarak görmüfl ve modern bir bak›flla bu kaynaktan beslenmeyi tercih etmifltir.

27 Yeni Türk edebiyat›nda bir taraftan yenileflmeye zemin haz›rlamak için elefltirilmifl olan divan fliiri, ayn› zamanda ça¤dafl Türk flairlerinin yeni bir bilinçle kendisine yöneldikleri bir kaynak olma özelli¤ini sürdürmüfltür.

BATI EDEB‹YATI: YEN‹ B‹R DÜNYAYI TANIMA VE ALGILAMA SORUNLARI Uygarl›klar›n geliflmesinde farkl› kültürlerle karfl›laflman›n, kültür al›fl-veriflinin önemi aç›kt›r. Osmanl› Devleti’nin XVII. yüzy›la kadar uzanan yenileflme çabalar› da sürekli savafl içerisinde oldu¤u bir dünyan›n yükselifle, kendisinin de gerilemeye bafllamas› ile do¤rudan ba¤lant›l›d›r. Bu durum, yani çat›flma içerisinde bulunulan bir dünyay› model alarak de¤iflme çabalar› paradoksal bir biçimde hem hayranl›¤› hem de kuflkuculu¤u içerisinde bar›nd›ran tereddütlü bir yak›nlaflmay› do¤urmufltur. Bu yak›nlaflma Bat› dillerindeki eserlerin tercüme edilmesi, düflünce ve edebiyat ak›mlar›n›n tan›nmas›yla geniflleyerek devam etmifltir.

Çeviriler Yeni Türk edebiyat› sanatç›lar›n›n Bat› edebiyatlar›n› tan›mas› öncelikle Frans›z edebiyat› çerçevesinde söz konusudur. Türk edebiyat›na XIX. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren çevrilmeye bafllayan Frans›z edebiyat› ürünleri de¤iflimin as›l etkenidir. Bu alandaki ilk örnek fiinasi’nin Tercüme-i Manzume (1859) ad›yla yay›mlad›¤› kitab›ndaki Racine, Lamartin, Gilbert, Fénelon, Lafontaine gibi klasik ve romantiklere ait fliirlerin çevirisidir. Frans›zca as›llar›yla birlikte bas›lan bu fliirlerin ö¤retici bir amac› bulunmaktad›r. Bu çeviriler söz konusu sanatç›lar›n as›l özelliklerini göstermekten çok fiinasi’nin paylaflt›¤› görüflleri göstermeleri bak›m›ndan de¤erlidir. Mesela Victor Hugo’nun “Milletim nev-i befler, vatan›m rûy-i zemin” (milletim insano¤lu, vatan›m yeryüzü) cümlesi fiinasi’nin dünya görüflünü ifade etti¤i gibi, daha sonra Tevfik Fikret ve Cumhuriyet Dönemindeki birçok yazar taraf›ndan hümanizmin bir ifadesi olarak tekrar edilegelmifltir. fiinasi’nin bu çevirilerini Ethem Pertev Pafla’n›n çevirileri ve özellikle Türk edebiyat›na yepyeni bir biçimi getirdi¤i için önemli bulunan “T›fl-› Naîm” (Victor Hugo, 1870) çevirisi izler. Bu fliirde klasik koflman›n iki k›tas› birlefltirilmifl ve çapraz kafiyeli sekizer m›sra olarak düzenlenmifltir. Bu biçim yap›s› daha sonra Recaizâde Ekrem’in baz› fliirlerinde, Abdülhak Hâmit’in Makber’inde uygulayaca¤› “ottova rima”n›n ilk örne¤iydi. Ayn› tarihlerde Sadullah Pafla, Lamartin’den “Göl” (Le Lac) fliirini çevirmifltir. Daha sonra baflta Recaizâde olmak üzere flairler kendilerine uygun bulduklar› fliirleri çevirmeye devam ettiler. Böylece Türk fliiri teknik özelliklerin yan› s›ra imaj dünyas› bak›m›ndan da yenileflmeye bafllam›flt›r. Bu y›llar›n en sevilen ve Türkçeye çevrilen flairlerinin bafl›nda Lafontaine, Victor Hugo ve Lamartin gelmektedir. Lafontain’in fiinasi taraf›ndan ilk defa çevrilen fabllar› Türk edebiyat gelene¤inde öteden beri var olan hayvan hikâyeleri ve k›ssadan hisse ç›karma anlay›fl›na uygun düfltü¤ü için sevilmifl; Lamartin ve Hugo ise romantik edebiyat›n aflk, ölüm, merhamet gibi evrensel temalar›n›n Türk edebiyat›na tafl›nmas›nda ve sevilmesinde önemli rol oynam›fllard›r.

Bat› dillerinden Türkçe’ye yap›lm›fl ilk fliir çevirisi kitab› fiinasi’nin Tercüme-i Manzûme’sidir (1859).

28

Türkçe’deki ilk roman çevirisi Fenelon’dan Yusuf Kamil Pafla’n›n yapt›¤› Telemak’t›r (1862).


fiiirden sonra roman ve hikâye türünde de ilk çeviriler yine Frans›z edebiyat›ndan yap›lm›flt›r. Bu çevirilerin önemi ise Türk edebiyat›nda daha önce bulunmayan türlerin tan›nmas›n› ve nesir dilinin geliflmesini sa¤lam›fl olmas›ndad›r. Buna ra¤men yap›lan tercüme faaliyetlerinin bilinçli bir tercihe dayand›¤› ve yeterli oldu¤u söylenemez. ‹lk çeviriler aras›nda birkaç örnek d›fl›nda önemli eserlerin yer almay›fl›, yap›lan çevirilerin tesadüfî oldu¤unu, çevirenlerin de bu hususta oldukça yeni ve tecrübesiz olduklar›n› göstermektedir. ‹lk çeviriler bir iki istisna d›fl›nda sanatç›lar taraf›ndan yap›lmaz. Çeviriler ifade bak›m›ndan kusurlu olsa da kullan›lan dil, eski inflâ gelene¤ini yavafl yavafl y›km›fl, uzun ve secili cümleler zamanla yerini daha düz ve anlafl›l›r cümlelere b›rakm›flt›r. Bat›dan yap›lan ilk roman tercümesi Fénelon’un Télémaque (Telemak) roman›d›r (1862). ‹lk olarak Yusuf Kamil Pafla taraf›ndan çevrilen bu roman›n alt› ay sonra ikinci bask›s› yap›ld›¤› gibi ayr›ca, Ahmet Vefik Pafla taraf›ndan da çevrilmifltir. Daha çok tutulmufl olan Ahmet Vefik çevirisi de k›sa zamanda birkaç bask› yapm›flt›r. Roman›n bu kadar sevilmesinin sebeplerinden birisi e¤itici özelli¤idir. Nitekim kitab›n ilk bask›s›na bir sunufl yazan devrin Maarif Naz›r› Kemal Efendi “suretâ nakl-i hikâyet görünür/Lâkin erbâb›na hikmet görünür” (görünüflte bir hikâye anlat›yor, fakat anlayana hikmetler, özlü düflünceler söylüyor) ifadesiyle eserin bu yönüne vurgu yapm›flt›r. Telemak’›n yay›mland›¤› y›l Ruzname-i Ceride-i Havadis gazetesinde Münif Pafla taraf›ndan Hikâye-i Ma¤durîn ad›yla çevrilen Victor Hugo’nun Les Misérables roman› tefrika edilmeye bafllanm›flt›r. K›salt›larak yap›lan bu çevirinin dili oldukça sadedir. Eserin Sefiller ad›yla fiemsettin Sami’nin bafllay›p, Hasan Bedrettin’in tamamlad›¤› tam çevirisi II. Meflrutiyet’ten sonra bas›lm›flt›r. Bu roman›n Tanzimat ve Meflrutiyet dönemlerinde birçok çeviri ve bask›s›n›n bulunmas›, hikâyesinin Türk okuyucusu taraf›ndan sevildi¤inin bir göstergesidir. ‹lk roman çevirilerinden bir baflkas› Ahmet Lütfi Efendi’nin Arapçadan Hikâye-i Robenson ad›yla yapt›¤› Daniel Defoe’nun Robenson Cruzoe çevirisidir (1864). Bu eser de fiemsettin Sami taraf›ndan ikinci defa tercüme edilmifltir (1884). Recaizâde Ekrem’in Chateaubriand’dan çevirdi¤i Atala (tefrika 1869, kitap 1872) Türk yazarlar›n› en çok etkileyen romantik eserlerin bafl›nda gelmektedir. Lamartin’in Graziella roman› Âli taraf›ndan çevrilmifl ve Ermeni harfleriyle Türkçe olarak bas›lm›flt›r (1871). Bu eser daha sonra Yusuf Neyyir taraf›ndan da çevrilmifltir (1878). Yine dönemin yazarlar›nda etkisi görülen bir baflka roman Aleksandre Dumas Père’in Monte Cristo’sudur. Eser ilk olarak Teodor Kasap taraf›ndan tercüme edilmifltir (1871). ‹talyan edebiyat›ndan bir örnek olan Silvio Pellico’nun Mes Prisons (1874) çevirisi Recaizâde taraf›ndan Frans›zca’dan yap›lm›flt›r. Lesage’dan Topal fieytan (Çev. Kadri, 1872), Sergüzeflt-i Jil Blas (Çev. ‹stepan, 1880/81 ve Gil Bals Santillani’nin Sergüzeflti ad›yla Ahmet Vefik Pafla taraf›ndan 1886) romanlar› da bu dönemin çevirileri aras›ndad›r. Swift’in ünlü eseri Gulliver’in Seyahatnamesi (Mahmut Nedim, 1872), Bernardin de Saint-Pierre’in Paul ve Virginie (S›dd›k, tefrika 1870, kitap 1873), L’Abbé Prevost’un Manon Lescaut (Mahmut fievket, 1879), Aleksandre Dumas Fils’in Kamelyal› Kad›n (Ahmet Mithat, 1879), Aleksandre Dumas Père’in Antonin (Ahmet Mithat, 1880), Octave Feuilet’in Bir Fakir Delikanl›n›n Hikâyesi (Ahmet Mithat, 1880) bu dönemde çevrilen romanlardan baz›lar›d›r. Genellikle macera romanlar›n›n ve romantik yazarlar›n tercih edildi¤i görülen bu ilk dönem çevirilerinin Türk edebiyat› üzerindeki etkisi ayr›nt›l› olarak incelen-

29


mifl de¤ildir. Ancak birçok yazar›n hat›ralar›ndan, yaz›lan yerli romanlardaki temalardan Atala, Paul ve Virginie gibi eserlerin bu dönemin edebiyatç›lar› üzerinde oldukça etkili oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Bu çeviriler, bir taraftan yeni bir edebiyat türü olan roman ve hikâyenin yerleflmesine katk› yapt›¤› gibi yeni duygu, düflünce ve davran›fl kal›plar›n›n da moda haline gelmesine yol açm›flt›r. Beflir Fuat taraf›ndan Victor Hugo (1885) adl› eserin yaz›lmas›ndan sonra ortaya ç›kan hayaliyyûn (romantizm) - hakikiyyûn (realizm) tart›flmas› Servet-i Fünûn kufla¤› edebiyatç›lar›n› etkilemifl; Goncourt Kardefller, Alphonse Daudet, Emile Zola, Paul Bourget, Guy de Mauppasant gibi realist yazarlar Türk edebiyat›nda tan›nmaya ve çevrilmeye bafllanm›flt›r. Tanzimat sonras› edebiyat›n kaynaklar›ndan say›lmas› gereken çeviri etkinlikleri aras›nda belli bir felsefe sistemine ba¤l› veya yak›n kabul edilebilecek düflünürlerden yap›lan tercümeler de vard›r. Bunlar›n dönemin edebiyat›n› ne kadar etkiledi¤ini kesin bir flekilde belirleme imkân› yoksa da az çok bu düflüncelerin Türk kültür ve edebiyat›na yans›m›fl oldu¤u muhakkakt›r. Bu alandaki ilk eser Münif Pafla’n›n Voltaire, Fenélon ve Fontenelle’den seçilmifl diyaloglar› çevirdi¤i Muhaverat-› Hikemiyye’dir (1859). Bu dönemde yap›lan az say›daki çeviriden befli Voltaire’den yap›ld›¤› gibi ünlü filozofla ilgili üç de kitap yaz›lm›flt›r. Ahmet Mithat’›n Volter Yirmi Yafl›nda (1884) roman› ve Volter (1887) adl› biyografisi ve Beflir Fuat’›n Volter (1887)’i bu düflünüre yazarlar›n gösterdi¤i ilgiyi ortaya koymaktad›r. Fenélon, Rousseau, Descartes 19. yüzy›lda dilimize kazand›r›lan di¤er filozoflard›r. Çeviri konusunu tamamlamadan önce bu konuyla do¤rudan ilgili olan “klasik” tart›flmalar›ndan da söz etmek yerinde olur. Bu konuda ilk tart›flma Ahmet Mithat taraf›ndan yaz›lan “Müsabaka-i Kalemiyye: ‹krâm-› Aklam” (1897) bafll›kl› yaz› üzerine bafllar. Bu yaz›s›nda Ahmet Mithat, klasiklerin aradan geçen zamana ra¤men de¤erini korudu¤unu, bizim Bat› edebiyat›n›n geçirdi¤i evrelerden geçmedi¤imizi ve henüz klasikler devrine girmedi¤imizi, bundan dolay› Faust, Le Cid, Romeo and Juliet gibi eserler meydana getirmemizin mümkün olmad›¤›n›; bu yüzden bunlar›n çevirisinin yap›lmas› gerekti¤ini ileri sürer. Bunun üzerine Ahmet Cevdet, Cenap fiehabettin, Necip Âs›m (Yaz›ks›z), Hüseyin Dânifl, Kemalpaflazâde Sait gibi yazarlar tart›flmaya kat›l›rlar. Tart›flma, Türk edebiyat›nda klasik bulunup bulunmad›¤›, Bat› klasiklerini taklit ve tercüme etmenin yararl› olup olmad›¤› noktalar›nda toplan›r. Klasiklerin çevrilmesinin bizim kendi klasi¤imizi oluflturman›n bir yolu oldu¤u görüflü a¤›rl›k kazan›r. Çevrilmesi gereken klasiklerin bütün milletlere ait olanlar oldu¤u söylense de eski Yunan ve Lâtin klasikleri öne ç›kar. Klasikler konusuna duyulan ilgi Servet-i Fünûn toplulu¤u ve II. Meflrutiyet sonras›nda yetiflen yazarlarda da devam eder. Yahya Kemal ve Yakup Kadri NevYunanîlik ad› alt›nda bir ak›m yaratmaya çal›fl›rlar (1912). Ayn› y›llarda ortaya ç›kan Türkçülük ak›m›na mensup yazarlar da antik Lâtin ve Yunan eserlerini bir kaynak olarak gençlere tavsiye ederler. Özellikle Ziya Gökalp’in Avrupal›lar›n Rönesans’tan sonra Yunan edebiyat ve felsefesine yönelmelerinin kendi klasiklerini ortaya ç›kard›¤›n› söylemesi ve bizde klasik bir edebiyat›n meydana gelmesi için eski Yunan ve Lâtin edebiyatlar›na kadar uzanmam›z, onlar›n meziyetlerini alarak kendi bünyemize uydurmam›z gerekti¤i fleklindeki görüflleri Cumhuriyet’ten sonra ilgi görmüfl ve özellikle 1940’tan sonra devrin Maarif Vekili Hasan Âlî Yücel’in gayretleriyle devlet politikas› haline gelmifltir. Tercüme Dergisi bu düflüncenin en önemli yay›n organ›d›r. 1940’tan itibaren pek çok klâsik eser Türkçeye çevrilir. Bu yo¤un yay›n faaliyetinin amac›, yay›mla-

Tanzimat Döneminde çevrilen romanlar›n ço¤u romantik ak›m›n macera romanlar› olmufltur.

‹lk felsefî çeviri Münif Pafla taraf›ndan yap›lan Muhaverât-› Hikemiye (1859), Voltaire, Fenélon ve Fontenelle’den seçilmifl diyaloglardan oluflmaktad›r.

Klasikler tart›flmalar› Türk yazarlar›n›n antik Yunan ve Lâtin edebiyatlar›na yönelmelerini sa¤lam›flt›r

30

1940’tan sonra bafllayan klasik çevirileri dünya edebiyatlar›n›n daha genifl bir perspektiften görülmesine yol açm›flt›r.


nan kitaplar›n sunufl yaz›lar›nda hümanist kültürün Türkiye’de köklefltirilmek istenmesi olarak belirtilir. Bu yay›n faaliyetinin do¤rudan etkisi “Mavi Anadolucular” olarak adland›r›lan, imzas›n› “Halikarnas Bal›kç›s›” fleklinde atan Cevat fiakir Kabaa¤açl›, Sabahattin Eyübo¤lu, Azra Erhat gibi yazarlar üzerinde görülür. Orhan Veli ve ‹kinci Yeni flairleri üzerinde ise daha dolayl› bir etkisinden söz edilebilir. Gerek Tercüme Dergisi, gerekse Millî E¤itim Bakanl›¤›n›n “1000 Temel Eser” bafll›¤›yla bafllatt›¤› söz konusu klasikler çevirisi özellikle 1950’lerden itibaren Türk edebiyat›n›n Frans›z etkisinden s›yr›l›p dünyan›n de¤iflik edebiyatlar›n› tan›ma imkân› sa¤lamas› aç›s›ndan önemli bir rol oynam›flt›r. Türk edebiyatç›lar› zaman zaman rastlant›sal, eksik, karmafl›k izlenimi verse de 1860’tan sonra bafllayan çeviri faaliyetleriyle Bat› ve dünya edebiyatlar›n› tan›m›fl, bu do¤rultuda dünyaya aç›k, dinamik bir edebiyat ortam› oluflturmufllard›r. Bugün Lâtin Amerika’dan Uzak Do¤uya ve Afrika ülkelerine kadar dünyan›n her dil ve kültüründen çeviriler yapan, yazarlar› yabanc› dillere çevrilen bir Türk edebiyat› vard›r.

Düflünce ve Edebiyat Ak›mlar› ve Alg›lan›fl›

fiinasi, fliirlerinde kulland›¤› ak›l kavram›yla eski kültürde akl›n küçümsenmesine karfl› ç›km›flt›r.

Yukar›dan beri anlat›lan çeviri faaliyetleri elbette yeni anlay›fllar›n edebiyat›m›za girmesini sa¤lam›flt›r. Bu yeni düflüncelerin edebiyat›n de¤iflmesinde büyük rol oynad›¤› aç›kt›r. Türk edebiyat›ndaki de¤iflme öncelikle düflünce plan›nda gerçekleflmifltir. Tanzimat’tan sonraki ilk sanatç› kuflaklar›n›n eserleri biçimden çok içeri¤i oluflturan düflünceler bak›m›ndan eskiden ayr›lmaktayd›. Bu kufla¤›n eserlerine yans›yan ilk önemli özellik “ak›l”, “demokrasi”, “medeniyet”, “vatan” ve “hürriyet” gibi politik kavramlar›n kullan›lmas›d›r. Ayn› zamanda politik bir mücadelenin içerisinde olan bu kuflak yazarlar›ndan Ziya Pafla ve Nam›k Kemal, bir anayasan›n yap›lmas› ve parlamentonun aç›lmas› için Yeni Osmanl›lar ad›yla kurulan örgütün üyesiydiler. Bu dönemin edebiyatç›lar›n›n benimsedikleri görüfllerin en önemlilerinden birisi de akl›n üstünlü¤ü anlay›fl›d›r. “Do¤ru bilginin duyularla de¤il, ak›lla kavranabilece¤i ve akla uygun olan›n do¤ru, do¤ru olan›n akla uygun oldu¤u” görüflünü temsil eden rasyonalizm, bu anlay›fl›n temelini oluflturur. Ancak Türk edebiyat›ndaki ak›lc›l›k anlay›fl›n›n bütünüyle felsefî bir nitelik tafl›d›¤› söylenemez. Fransa’da Ernest Renan ile tan›flt›¤› bilinen fiinasi’nin fliirlerinde görülen ak›l kavram› daha çok, divan fliiri ve eski kültürde egemen olan hakikatin aflkla ve gönülle kavranabilece¤i anlay›fl›na ve akl›n küçümsenmesine bir tepki özelli¤i gösterir. Zamanla geleneksel dinî düflüncenin de¤iflmesine yol açacak olan bu tepki en önemli temsilcisini II. Meflrutiyet’ten sonra yazd›¤› fliirlerle Tevfik Fikret’te bulur. Dinî düflüncedeki de¤iflim de Bat›’daki gibi sistematik bir reddetme ve yeni teklifler getirme özelli¤inin d›fl›nda geleneksel inanç sisteminden birtak›m sapmalar fleklinde görülür. Yenileflme hareketinden önce vefat etmifl olan Âkif Pafla’n›n (1787-1845) “Adem Kasidesi”, ›srarla “yokluk” kavram› etraf›nda dönmesiyle ferdî duyuflun bir tür felsefî azaba dönüflmesinin göstergesidir. Yo¤un bir karamsarl›k ve flüphe içeren fliirin bu özelli¤iyle Ziya Pafla’y› ve Abdülhak Hâmit’i etkilemifl olmas› olas›l›¤› büyüktür. fiinasi’nin “peygamber”, “kitap” gibi din kurumunun temel ögelerinin y›prat›lmas› anlam›na gelebilecek dizelerinde bir Allah inanc› görülmekle birlikte bunun bir tür “tabiat dini” veya “deizm” olarak nitelenmesi mümkündür. Dönemin flairlerinden Âkif Pafla ve Ziya Pafla’da özellikle kötümserlikleri aç›s›ndan bir inanç buhran›n›n izlerine rastlan›rsa da fiinasi, Tanr› varl›¤›n› iyimserlikle kabul etmifl bir ki-

31


flinin huzuru içerisinde görülür. Bu kufla¤›n güçlü temsilcisi Nam›k Kemal ise toplumcu ve mücadeleci karakteriyle ‹slâm’› ruhsal yönünden çok toplumsal bir kurum olarak ele alm›fl; politik bir yaklafl›mla de¤erlendirmifltir. Geleneksel inanç sisteminden farkl›laflma konusunda Tanzimat Döneminin en dikkate de¤er flairi kuflkusuz Abdülhak Hâmit’tir. Özellikle kar›s›n›n ölümü üzerine yazd›¤› Makber (1885) fliirinde düflünceden çok duygular›n›n serbest ça¤r›fl›m›na kendisini b›rakarak metafizik sorunlar› ve inanç konular›n› ifller. Hâmit’in isyan ve inanç aras›nda gidip gelen fliirlerinde panteizmin ve romantik ak›m›n izleri aç›kça görülür. Türk edebiyat›na tabiat, Jan Jack Rousseau etkisiyle ve EkremHâmit kufla¤›yla girer. Romantizmin tabiat içerisinde bireyin kendisini idrak edifli anlay›fl›ndan kaynaklanan afl›r› duygusal temalar uzun süre Türk yazarlar›n›n eserlerinde kendisine yer bulur. Türkiye’de pozitivist düflüncenin bafllang›c›n› Auguste Comte’un Mustafa Reflit Pafla’ya gönderdi¤i (1853) bilinen mektubuna ba¤lamak mümkünse de bu mektubun ve yaz›l›p yaz›lmad›¤› belli olmayan cevab›n›n etkisi incelenmifl de¤ildir. Materyalizm konusundaki ilk fikirlere ise Ahmet Mithat Efendi’nin Da¤arc›k (1872) dergisinde yazd›¤› yaz›larda rastlan›r. Sistematik olmaktan uzak, hatta rastlant›sal oldu¤u izlenimi veren bu yaz›lar ve kendisine yöneltilen elefltiriler karfl›s›nda materyalizm, Darvinizm gibi düflüncelerin ‹slâmiyete ayk›r› olmad›¤›n› iddia etmesi, daha sonra maddecili¤i elefltiren yaz›lar kaleme almas› onun bu düflüncelerinde ne kadar bilinçli oldu¤u konusunda flüphe uyand›rmaktad›r. Bilinçli, bilgili ve kuflkuya yer b›rakmayacak biçimde materyalizmi ve pozitivizmi gündeme getiren isim ise Beflir Fuat olmufltur. Romantizmin, fliirin, metafizi¤in aleyhinde bulunan ve bilimsel gerçe¤i arayan pozitivist Beflir Fuat, ça¤dafllar›na etkileyen tart›flmalar›n oda¤›n› oluflturmufltur. Hakk›nda bir monografi de yazd›¤› Voltaire gibi o da özellikle Hristiyanl›k ba¤lam›nda din elefltirisi yapm›fl, bir materyalist ve ateist olarak yaflad›¤› bunal›m sonucu intihar etmifltir. Beflir Fuat’›n açt›¤› yoldan özellikle II. Meflrutiyet’ten sonra Tevfik Fikret, Abdullah Cevdet, Ahmet Nebil, Baha Tevfik ve Celâl Nuri gibi isimler ilerlemifllerdir. Yaklafl›k yar›m yüzy›ll›k bu dönem, birçok tart›flmalarla birlikte Bat› de¤er yarg›lar›n›n tan›nmas›n› ve yerleflmesini sa¤layan bir süreç olmufltur. II. Meflrutiyet’ten sonra ortaya ç›kan düflünce hareketlerinin, ister benimsesin, ister karfl› ç›ks›n tamam› kendilerini Bat›’ya göre konumland›r›r. Bu dönemde ortaya ç›kan Bat›c›l›k, Osmanl›c›l›k, Türkçülük ve ‹slamc›l›k ak›mlar› Cumhuriyet’e kadar devam edecek yeni bir tart›flman›n taraflar›n› temsil etmektedirler. Bu ak›mlar ayn› zamanda h›zla çöküfle do¤ru giden devleti ve toplumu kurtarma iddias› tafl›yan reçeteler sunmak iddias›ndayd›lar. Aç›kças› II. Meflrutiyet’in sa¤lad›¤› özgürlük ortam›nda kendilerini gösteren bu hareketler, içinden geçilen tarihî dönemin özelliklerini tafl›yan sosyal ve politik etkinliklerdi. Hiçbirisi Bat›’n›n ulaflt›¤› teknolojik seviyeyi reddetmiyor; ancak buna ulaflma yönteminde ve ulusal de¤erler ile Bat› de¤erleri aras›ndaki çat›flma noktalar›nda nas›l davran›laca¤› konusundaki görüfllerde ayr›l›yorlard›. Avrupa’da bafllayan ve Osmanl› topraklar›na yay›lmas›ndan korkulan milliyetçilik hareketlerine karfl› bir tedbir özelli¤i tafl›yan Osmanl›c›l›k, özellikle Balkan savafllar›ndan sonra etkisini tamamen yitirmifltir. Buna karfl›l›k önceleri “‹ttihad-› ‹slam” kavram›yla ifade edilen ve o devirde kendileri taraf›ndan kullan›lmamakla birlikte daha sonralar› ‹slamc›l›k fleklinde adland›r›lan ak›m ise Nam›k Kemal ve Ahmet Mithat gibi Tanzimat Dönemi yazarlar›n›n eserlerinde de görülmekle birlikte as›l II. Meflrutiyet sonras›nda, afl›r› Bat›c›l›k ve Türkçülük ak›mlar›na bir tepki

Türk edebiyat›, romantik ak›m›n etkisiyle tabiat› ve bireyi keflfetmeye bafllam›flt›r.

‹lk Türk pozitivist ve materyalisti Beflir Fuat, ortaya att›¤› tart›flmalarla Türk edebiyat›n›n yön de¤ifltirmesinde etkili olmufltur.

II. Meflrutiyet’ten sonra ortaya ç›kan Bat›c›l›k, Osmanl›c›l›k, Türkçülük ve ‹slamc›l›k hareketleri pragmatik özellikler tafl›yan ve dönemin sosyal, politik ihtiyaçlar› ile do¤rudan ba¤lant›l› düflünce ak›mlar›d›r.

32


olarak do¤mufltur. Yay›n organlar› S›rat-› Müstakim ve Sebilürreflat dergileri olan bu ak›m›n en güçlü temsilcisi Mehmet Âkif Ersoy’dur. Bütün dünya Müslümanlar›n›n Avrupa karfl›s›ndaki geri kalm›fll›ktan kurtulmalar›, sömürge durumunda olanlar›n ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas› ve bir birlik içerisinde olmalar›, bunu sa¤layabilmek için ‹slam›n ilk kaynaklar›na yönelme anlay›fl› bu ak›m›n temel görüflüdür. SIRA S‹ZDE


D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

3

Osmanl›c›l›kSIRA neden bafllam›fl, etkisini ne zaman yitirmifltir? S‹ZDE 1860’lardan itibaren dil ve tarih konular›ndaki yay›nlarla kültürel alanda bafllaD Ü fi Ü N hareketi EL‹M yan Türkçülük Meflrutiyet’in ilan›ndan sonra edebiyat ve politika alan›nda da kendisini gösterir. Türk Derne¤i, Türk Oca¤› gibi dernekler ve Türk Yurdu gibi dergilerS bu ba¤l›lar›n› etraf›nda toplayan kurumlard›r. Bu ak›m›n en O R görüfl U güçlü ismi ve öncüsü Ziya Gökalp olmufltur. Mehmet Emin Yurdakul, Ahmet Hikmet Müftüo¤lu, Yusuf Akçura, Hamdullah Suphi, Ömer Seyfettin, Ali CaD‹KKAT nip, Fuat Köprülü o dönemdeki Türkçü hareketin önde gelen temsilcileri aras›ndad›r. Hareketin ideologu olan Ziya Gökalp Türkçülük, ‹slamc›l›k ve Bat›c›l›k düSIRA S‹ZDEbir sentez arayan Türkleflmek, ‹slamlaflmak, Muas›rlaflmak flünceleri aras›nda (1918) adl› eseriyle etkili olduktan sonra, Cumhuriyet’in ilan›n›n ard›ndan Türkçülü¤ün Esaslar› (1923) kitab›nda daha genifl bir co¤rafyay› kapsayan Turanc› fikirAMAÇLARIMIZ lerini yeni flartlara göre s›n›rland›rm›fl; dil, kültür, ahlâk ve sosyal hayatla ilgili milliyetçi düflüncelerini bir program halinde ortaya koymufltur. Ziya Gökalp’in düflünceleri Cumhuriyet’in bafllang›ç y›llar›nda etkili olmufl, âdeta yar› resmî bir görüfl K ‹ T A P özelli¤i kazanm›flt›r. Bu belirgin hareketlerin yan› s›ra bunlardan ald›¤› düflünceyi kendine özgü de¤iflmeler içerisinde kabul eden, zaman zaman bunlardan birkaç›n› türlü biçimlerde TELEV‹ZYON birlefltiren anlay›fllar›n da Türk düflünce tarihinde görüldü¤ü bir gerçektir. Cumhuriyet Döneminde de¤iflik temsilciler taraf›ndan az çok farkl›l›klarla varl›¤›n› sürdürmeye devam eden bu hareketler ayn› zamanda edebiyattaki çeflitlili¤in bir kayna‹NTERNET ¤›n› da oluflturmaktad›rlar.

N N

HALK EDEB‹YATI VE D‹L‹N‹N FARK ED‹L‹fi‹ Yeni Türk edebiyat›n›n kaynaklar›ndan birisi de halk kültürü ve konuflma dilidir. Tanzimat Ferman›nda s›k s›k “halk”, “ahali” ve “millet” gibi kavramlar›n an›lmas›, saray ile halk aras›ndaki mesafeyi daraltma giriflimi fleklinde de yorumlanm›flt›r. Toplumcu bir tutum içerisinde olan yenileflmenin ilk dönem yazarlar› edebiyat›n halk diline ve kültürüne yönelmesi gerekti¤i düflüncesinde idiler. fiinasi’nin Osmanl› atasözü ve deyimlerini toplad›¤› Durub-› Emsâl-i Osmaniye’si, Ziya Pafla’n›n “fiiir ve ‹nflâ” makalesi, Nam›k Kemal ve Ahmet Vefik Pafla’n›n genç yazarlara deyim ve atasözlerini eserlerinde kullanmalar›n› tavsiye etmeleri bu yolda at›lan ilk ad›mlardand›r. Tanzimat dönemi yazarlar› halk için edebiyat yapmak arzusunu eserlerine yans›tm›fllar; zaman zaman hece vezniyle, halk deyimlerini kullanarak fliirler kaleme alm›fllard›r. Roman ve hikâye türünde ise romantizmden realizme, halk›n sosyal hayat›n›n gerçekçi bir gözlemine do¤ru giden bir e¤ilim söz konusu idi. Özellikle popüler çizgiyi oluflturan Ahmet Mithat, Ahmet Rasim ve Hüseyin Rahmi gibi yazarlar halk›n konuflma, davran›fl ve psikolojisini geleneksel halk hikâyecili¤inden de etkiler tafl›yan bir üslupla ele alm›fllard›r. Halka ve kültürüne yönelen bu ilgi elbette konuflma diline dikkati de beraberinde getirmifltir. Ancak II. Meflrutiyet’ten sonra Millî edebiyat ad›yla Ömer Seyfet-

33


tin ve arkadafllar› taraf›ndan bafllat›lacak olan ak›ma kadar konuflma dilinin bir edebiyat ve sanat dili haline gelmesi bir sorun olarak varl›¤›n› sürdürecektir. Cumhuriyet’ten az önce bafllayan bu hareket aruzun yerine hece ölçüsünü kullanmay› ve konuflma dilini sanat dili haline getirmeyi baflarm›flt›r. Cumhuriyet Döneminde bu e¤ilim güçlenerek devam etmifltir. Buna paralel olarak Anadolu’ya, köye, halka ve halk›n sorunlar›na e¤ilim de bu süreçte artm›flt›r. Bu çerçevede Gökalp, hece ölçüsüyle halk masallar›n›, efsaneleri fliirlefltirir; R›za Tevfik ise saz ve tekke flairlerini örnek alan ürünler verir. Bu dönem ayn› zamanda Yunus Emre, Köro¤lu gibi flairlerin yeniden keflfedildi¤i bir zaman olmufltur. Ard›ndan hece vezniyle fliirler yazan bir kuflak yetiflir. Halk edebiyat›n gelene¤inden ve folklordan yararlanan Faruk Nafiz, tekke fliiri ile Frans›z sembolizmini fliirlerinde birlefltiren Necip Faz›l bu kufla¤›n etkili flairleridir. Ahmet Kutsi Tecer anonim kültüre ve saz flairlerine özel bir dikkatle e¤ilir. Onun yönetimindeki Ülkü dergisinde yo¤un bir flekilde folklora a¤›rl›k verilir. 1932 y›l›nda Halk fiairlerini Koruma Derne¤ini kuran Tecer, ayn› zamanda Âfl›k Veysel fiat›ro¤lu’nu keflfeden kifli olarak da bilinir. Bu anlay›fl, Sabahattin Eyübo¤lu ve Bedri Rahmi Eyübo¤lu taraf›ndan da sürdürülür. II. Yeni flairleri ise folklora karfl› olumsuz bir tutum tak›nm›fllard›r. Cemal Süreya’n›n “Folklor fiiire Düflman” yaz›s› anonim ve kal›plaflm›fl halk kültürü ürünlerinin modern fliire zarar verebilece¤i görüflünü yans›t›r.

Yeni Türk edebiyat› yüz eli y›ll›k süreç içerisinde, flairden flaire, dönemden döneme de¤iflen nitelikler tafl›makla birlikte divan, Bat› ve halk edebiyat› kaynaklar›ndan yararlan›larak oluflturulmufltur.

34


Özet

N A M A Ç

1

N AM A Ç

2

N A M A Ç

3

Yeni Türk edebiyat›n›n beslendi¤i kaynaklar› tan›yabilmek. Tanzimat’tan sonra oluflmaya bafllayan ve geliflimini bugüne kadar sürdüren Türk edebiyat› zaman içerisinde hem Bat› edebiyatlar›ndan hem divan edebiyat›ndan hem de halk edebiyat›ndan yararlanarak üretilen, bunlar›n bir sentezini yapan özgün eserlere sahip olmufltur. As›l model Bat› edebiyatlar› olmakla birlikte ve sürekli tart›flmalar, karfl› ç›k›fllar aras›nda yeni Türk edebiyat› sanatç›lar› divan ve halk edebiyat› gelene¤inden yararlanmaktan da geri kalmam›fllard›r. Böylece kendine özgü bir yeni edebiyat ortaya ç›km›flt›r. Yeni Türk edebiyat› döneminde divan edebiyat›na yaklafl›mlar› aç›klayabilmek. Yeni Türk edebiyat›nda hemen her kuflak kendisini divan fliiriyle hesaplaflmak zorunda hissetmifltir. Bir yandan yenileflmenin heyecan›, öte yandan yüzy›llar›n birikiminden süzülüp gelen güçlü bir esteti¤in zamanlar üstü özellikleri karfl›l›kl› bir etkileflim içerisinde olmufltur. Birçok flair, eski fliirden bir kaynak olarak beslenmeye devam etmifltir. Bat› edebiyat›n›n tan›nmas›n› sa¤layan çeviri etkinliklerini tan›yabilmek. Türk edebiyatç›lar› zaman zaman rastlant›sal, eksik, karmafl›k izlenimi verse de 1860’tan sonra bafllayan çevirileriyle Bat› ve dünya edebiyatlar›n› tan›m›fl, bu do¤rultuda dünyaya aç›k, dinamik bir edebiyat ortam› oluflturmufllard›r. Bat› düflünce ve edebiyat ak›mlar›, Türk edebiyat›n›n yenileflmesindeki en önemli kaynakt›r. Bu kaynak millî bünyeye uyarlanmas›, yeniden üretilmesi ba¤lam›nda tart›fl›lm›fl; bu tart›flmalar yerli düflünce ve edebiyat etkinliklerini oluflturmufltur.

N A M A Ç

4

N A M A Ç

5

Çeviriler yoluyla gelen düflünce tarzlar›n› tan›mlayabilmek. ‹lk dönemde tan›nmaya bafllan›lan pozitivist, materyalist düflünceler ile romantik-realist edebiyat tart›flmalar› birbirine koflut bir geliflme izlemifltir. II. Meflrutiyet’ten sonra bu ak›mlar›n yan› s›ra Bat›c›l›k, Türkçülük ve ‹slamc›l›k ak›mlar› da edebî geliflmeler üzerinde etkili olmufltur. Halk edebiyat›na ve konuflma diline yönelifli aç›klayabilmek. Yeni Türk edebiyat› ayn› zamanda halk kültür ve edebiyat› ile konuflma diline yöneliflin ortaya ç›kt›¤› bir dönem olmufltur. Konuflma dilinin edebiyat dili haline gelmesi, aruz vezninden hece veznine geçifl ve folklora önem verme özellikle az öncesinden bafllayarak Cumhuriyet Dönemi edebiyat›n›n ilgilendi¤i konular olmufltur.


35

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi divan edebiyat›n›n reddedilme sebepleri aras›nda say›lamaz? a. Abart›l› imgeleri kullanmas› b. Bat›da tan›nm›yor olmas› c. Mazmunlar›n›n y›pranm›fl olmas› d. Toplumsal konulara ilgi duymamas› e. Ahlâka uygun bulunmamas› 2. Afla¤›da Tanzimat (Yenileflme) Dönemi temsilcilerinden hangileri eski edebiyat› sürdüren Encümen-i fiuara toplant›lar›na kat›lm›flt›r? a. Âkif Pafla-fiinasi b. Abdülhak Hâmit-Muallim Naci c. Nam›k Kemal-Ziya Pafla d. Tevfik Fikret-Cenap fiehabettin e. Mehmet Âkif-Yahya Kemal 3. Nam›k Kemal, arkadafl› Ziya Pafla’y› hangi eseri dolay›s›yla eski edebiyat› diriltmeye çal›flmakla suçlam›flt›r? a. Harabat b. Veraset Mektuplar› c. Rüya d. Terkib-i Bent e. fiiir ve ‹nflâ 4. Yeni Türk edebiyat›n›n Bat› kaynaklar›ndan yararlan›larak yaz›lm›fl ilk teorik eseri afla¤›dakilerden hangisidir? a. Belagât-› Osmaniye b. Tahrib-i Harabat c. Ist›lahat-› Edebiye d. Talim-i Edebiyat e. Ömer’in Çocuklu¤u 5. Bat›dan yap›lan ilk fliir çevirisi kitab› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Makber b. T›fl-› Naim c. Télémaque d. Le Lac e. Tercüme-i Manzûme

6. Afla¤›daki hangi yazar ve eseri dolay›s›yla romantizm-realizm tart›flmas› bafllam›flt›r? a. Ahmet Mithat - Volter Yirmi yafl›nda b. Beflir Fuat - Victor Hugo c. Münif Pafla - Muhaverat-› Hikemiye d. Ahmet Mithat - Müsabaka-i Kalemiyye:‹kram-› Aklam e. Lamartin - Graziella 7. Nev-Yunanîlik ak›m› afla¤›daki hangi yazarlar taraf›ndan bafllat›lmak istenmifltir? a. Beflir Fuat-Ahmet Mithat b. Nam›k Kemal - Ziya Pafla c. Yahya Kemal-Yakup Kadri d. Orhan Veli - Sabahattin Eyübo¤lu e. Ömer Seyfettin - Ziya Gökalp 8. fiiirlerinde kulland›¤› ak›l kavram›yla rasyonalistlere yaklaflan ilk Türk flairi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Abdülhak Hâmit b. Ziya Pafla c. Âkif Pafla d. Muallim Naci e. fiinasi 9. Romantik ak›m›n Türk edebiyat›ndaki en önemli etkisi olarak afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir? a. Tabiat›n ve bireyin fark edilmesi b. Ölüm temas›n›n ilk defa kullan›lmas› c. Gerçekçi gözlemlere yer verilmesi d. Toplum sorunlar›n›n ele al›nmas› e. Siyasi görüfllerin fliire girifli 10. “Folklor fiiire Düflman” adl› yaz› ile fliirde halk kültürü ögelerine yer vermenin zararlar›ndan bahseden flair afla¤›dakilerden hangisidir? a. Sezai Karakoç b. Ahmet Kutsi Tecer c. Sabahattin Eyübo¤lu d. Cemal Süreya e. Yahya Kemal

36



Yararlan›lan Kaynaklar

1. b

And›, M. F. (1997). Servet-i Fünûn’a Kadar Yeni Türk fiiirinde fiekil De¤iflmeleri, ‹stanbul, Kitabevi Yay›nlar›. Ayvazo¤lu, B. (1989). ‹slâm Esteti¤i ve ‹nsan, ‹stanbul, Ça¤ yay›nlar›. Boratav, P. N. (1991). Folklor ve Edebiyat I, ‹stanbul, Adam Yay›nlar›. Eliot, T.S. (1990). Edebiyat Üzerine Düflünceler, Çev. Sevim Kantarc›o¤lu, Ankara, Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›. Enginün, ‹. (2006). Yeni Türk Edebiyat› Tanzimat’tan Cumhuriyet’e (1839-1923), ‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›. Enginün, ‹. (2007). Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyat›, ‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›. Gölp›narl›, A. (1976). “Divan Edebiyat› Müzesi’nin Tarihçesi ve Divan fiiirinden Günümüze Kalanlar”, Milliyet Sanat Dergisi, S.165. Kaplan, R. (1998). Klasikler Tart›flmas› Bafllang›ç Dönemi, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Baflkanl›¤› Yay›nlar›. Korkmaz, R. (2004). Yeni Türk Edebiyat› El Kitab› (1839-2000), Ankara, Grafiker Yay›nlar› Okay, O. (1975). Bat› Medeniyeti Karfl›s›nda Ahmet Mithat Efendi, Ankara, Atatürk Üniversitesi Yay›nlar›. Okay, O. (2005). Bat›l›laflma Devri Türk Edebiyat›, ‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›. Okay, O. (Tarihsiz). ‹lk Türk Pozitivist ve Natüralisti Beflir Fuat, ‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›. Özön, M. N. (1985). Türkçede Roman, ‹stanbul, ‹letiflim Yay›nlar›. Tanp›nar, Ahmet Hamdi, XIX. As›r Türk Edebiyat› Tarihi, ‹stanbul Tansel, F. A. (1938). “Makber’de Leyla vü Mecnûn ve Hüsn ü Aflk Tesirleri II”, Ülkü Mecmuas› Taflç›o¤lu, Y. (1999). Abdülhak Hâmit Tahran, ‹stanbul, fiûle Yay›nlar›. Taflç›o¤lu, Y. (2006). Dar Vakitlerde Genifl Zamanlar Behçet Necatigil’in fiiiri, ‹stanbul, 3F Yay›nlar›. Türk Dili Dergisi. (1978). “Çeviri Sorunlar› Özel Say›s›”, Y›l 27, c. XXXVIII, S. 322, Temmuz 1978, Türk Dil Kurumu Yay›nlar›. Türk Dili Dergisi. (1992). “Türk fiiiri Özel Say›s› IV (Ça¤dafl Türk fiiiri)”, S. 482-482/Ocak-fiubat 1992, Türk Dil Kurumu Yay›nlar›. Yetifl, K. (2006). Belâgattan Retori¤e, ‹stanbul, Kitabevi Yay›nlar›.

2. c 3. a 4. d 5. e 6. b 7. c 8. e 9. a 10. d

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Divan Edebiyat›: Kaç›fl ve Ba¤lan›fl” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Divan Edebiyat›: Kaç›fl ve Ba¤lan›fl” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Divan Edebiyat›: Kaç›fl ve Ba¤lan›fl” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Divan Edebiyat›: Kaç›fl ve Ba¤lan›fl” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çeviriler” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çeviriler” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çeviriler” bölümünü gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “Düflünce ve Edebiyat Ak›mlar› ve Alg›lan›fl›” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Düflünce ve Edebiyat Ak›mlar› ve Alg›lan›fl›” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Düflünce ve Edebiyat Ak›mlar› ve Alg›lan›fl›” bölümünü gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Yeni Türk edebiyat›n›n oluflumu, edebiyat›n kendi iç sorunlar›n›n yan› s›ra tarihsel, sosyal ve kültürel birçok etkenin karmafl›k etkileflme sürecinde gerçekleflmifltir. Bu sürecin en belirgin özelli¤i Türk devlet ve toplumunun Bat›ya yöneliflidir. Bat› edebiyatlar›n› örnek alarak kurulan yeni Türk edebiyat›, divan edebiyat›ndan ve halk edebiyat›ndan da beslenmeyi sürdürerek geliflmifltir. S›ra Sizde 2 Aruz ölçüsü 20. yüzy›l›n bafl›na kadar fliirdeki egemenli¤ini korudu. Cumhuriyet’ten sonra bile aruz ölçüsünü kullanmaya devam eden flairler görüldü. S›ra Sizde 3 Avrupa’da bafllayan ve Osmanl› topraklar›na yay›lmas›ndan korkulan milliyetçilik hareketlerine karfl› bir tedbir özelli¤i tafl›yan Osmanl›c›l›k, özellikle Balkan savafllar›ndan sonra etkisini tamamen yitirmifltir.

3


Amaçlar›m›z

N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Tarihsel geliflimi içinde yeni Türk edebiyat›n›n ana kaynaklar›n› anlayabilecek, Yeni Türk edebiyat›n›n ortaya ç›k›fl›n› haz›rlayan temel etkenleri ana hatlar›yla tan›yabilecek, bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • • •

Lâle Devri Elçilikler Frans›z ‹htilâli Tanzimat Ferman› Islahat Ferman›

• • • •

E¤itim ve Ö¤retim Konaklar Çeviri Gazete



Yeni Türk Edebiyat›n›n Kaynaklar›

• G‹R‹fi • YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ OLUfiUMU • YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ GEL‹fi‹M‹ • YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ KAYNAKLARI • SONUÇ

Yeni Türk Edebiyat›n›n Kaynaklar› G‹R‹fi Do¤u kültür ve edebiyatlar›n›n etkisinde ortaya ç›kan ve yaklafl›k alt› yüzy›l etkisini devam ettiren klâsik Türk edebiyat› olarak nitelendirebilece¤imiz “divan edebiyat›”n›n peflinden Bat› kültür ve edebiyatlar›n›n etkisinde do¤an ve geliflen ikinci önemli edebiyat dönemi “Tanzimat Dönemi edebiyat›”d›r. Naz›m flekillerinin -hemen hemen eski edebiyatta oldu¤u gibi- de¤ifltirilmeden, bozulmadan kullan›lmaya devam edildi¤i Tanzimat Dönemi edebiyat›nda içerik (muhteva), de¤iflen sosyal ve kültürel koflullar›n da etkisiyle birçok yönden yenilenmifltir. “Tanzimat Dönemi edebiyat›”, bugüne kadar; “aray›fllar Devri Türk edebiyat›”, “19. as›r Türk edebiyat›”, “son as›r/ça¤ Türk edebiyat›”, “Bat› tesirindeki Türk edebiyat›”, “Avrupaî Türk edebiyat›”, “yenileflme Devri Türk edebiyat›”, “teceddüt edebiyat›”(edebiyat›-› cedide), “yeni Türk edebiyat›” ve “modern Türk edebiyat›” gibi farkl› isimlendirmelerle ele al›n›p de¤erlendirilmifltir. Bu de¤erlendirmelerde; Bat› etkisi ile 19. yüzy›l ve Tanzimat ›srarla ön plâna ç›kar›lm›flt›r. Ayr›ca, “aray›fl” ve “modern/yenilik” kavramlar› bu adland›rman›n en temel di¤er niteliklerini oluflturur. Yeni Türk edebiyat›, Tanzimat Ferman› sonras› oluflan tarihî, siyasi ve kültürel hareketlili¤in etkisiyle 1860’l› y›llarda ‹stanbul’da ve özellikle ayd›nlar›n ikamet etti¤i konaklarda; roman/hikâye, tiyatro ve makale gibi Avrupa kökenli türlerin Türk edebiyat›nda yavafl yavafl kendilerine yer bulmalar›yla filizlenen; Sadullah Pafla, Akif Pafla, Ahmet Cevdet Pafla ve ‹brahim fiinasi Efendi gibi isimlerin öncülü¤ünde, divan gelene¤inin karfl›s›na halk edebiyat ve kültürünün ç›kar›lmas›yla oluflmaya bafllam›fl ve bütün bunlarla birlikte temel ilhâm›n› Bat› ve özellikle Frans›z edebiyatç› ve filozoflar›ndan alm›fl bir edebiyat dönemidir.

YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ OLUfiUMU Bu edebiyat›n ortaya ç›k›p geliflmesini ve tedricen kök salmas›n› etkileyen etkenlerden birincisi olarak “Lâle Devri”ndeki Bat›laflma hareketleri zikredilebilir. Daha sonras› için “Avrupa’ya gönderilen ilk Türk ayd›nlar›”yla özellikle Paris, Viyana ve Berlin’de aç›lan “daimî elçilikler”; “tercüme odalar›”n›n kurulmas›, yeni hukuki düzenlemeler, “Encümen-i Dânîfl’in aç›lmas›” ve bir Osmanl› üniversitesinin bütün yönleriyle oluflturulmas› gibi gayretlerin zeminini oluflturdu¤u “e¤itim ve ö¤retim alan›ndaki çal›flmalar”, “gazetecilik faaliyetleri” ve o dönemin tek iletiflim vas›tas› olan bu gazeteler arac›l›¤›yla kamuoyunda kendisine yer bulan yeni türler, bu edebiyat›n ortaya ç›k›fl›n› haz›rlay›p destekleyen en önemli unsurlard›r.

40


Lâle Devri

Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin yazd›¤› Paris Sefaretnamesi, Bat›l›laflma döneminin ilk yaz›l› kayna¤›d›r.

1718’de imzalanan Pasarofça Antlaflmas›yla bafllay›p 1730’da patlak veren Patrona Halil ‹syan›yla biten ve isim babas› büyük Türk flairi Yahya Kemal olan Lale Devri, Bat›laflma hareketinin sistemli bir devlet politikas› olarak bafllad›¤› bir süreç olarak düflünülebilir. De¤iflik alanlardaki Bat›laflma çabalar›n›n dolayl› olarak edebiyat› da etkilemeye bafllad›¤› bu dönem dört ana bafll›k alt›nda özetlenebilir. • Tercüme Heyeti: Nevflehirli Damat ‹brahim Pafla’n›n öncülü¤ünde kurulan ve 25 kifliden oluflan bir heyettir. Ayr›ca dönemin önemli flairi Nedim de bu topluluk içindedir. • Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin Paris Sefaretnamesi: Kendi ad›na bir lâle çeflidi bulunan ve Lâle Döneminden k›sa bir süre önce fiehrezuri’nin Efl-fieceretü’l ‹lahiyye isimli fizik kitab›n›n dördüncü bölümünü Türkçeye çeviren Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin 1721 y›l›nda sefir olarak gitti¤i Paris’te gördükleri ve yaflad›klar›ndan yola ç›karak haz›rlad›¤› meflhur seyahatnamesi, Bat›l›laflma döneminin ilk yaz›l› kayna¤›d›r. • ‹lk Matbaa: Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin Paris seyahatinde yan›nda bulunup Frans›zcay› en güzel flekilde konuflan ilk Türk olan Mehmet Sait Çelebi ile ‹brahim Müteferrika’n›n 1726 y›l›nda kurduklar› matbaa, Müteferrika’n›n 1745 y›l›nda ölümüne kadar Türk yenileflme tarihinde önemli bir ifllev görmüfltür. • Askerlik Alan›nda Yap›lan Yenilikler: Damat ‹brahim Pafla’n›n el att›¤› bir önemli alan da askerliktir. Askerlik alan›nda yap›lan bu yeniliklerde, özellikle, 1729 y›l›nda Osmanl› Devletine iltica ederek Humbarac› Ahmet Pafla ad›n› alan Frans›z as›ll› Claude Alexandre Comte de Bonneval’in katk›lar›n› da unutmamak gerekir.

Elçilikler Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin k›sa süreli Paris seyahati Osmanl› Devletinde büyük yank›lar uyand›rm›fl ve etkisi uzun süre devam etmifltir. Bat› ile iliflkilerin geliflmesi k›sa sürede Osmanl› Devleti’nin gündemine “elçilik” kavram›n› getirmifltir. “Bat›’y› tan›yan devlet adamlar›n›n yetiflmesine zemin haz›rlamak”; “Bat›’n›n sivil ve askerî uzmanlar›n›n getirilmesine arac›l›k etmek” ve “Bat›’ya gönderilen ö¤rencilerin ifllerini düzenlemek” gibi amaçlarla kurulan ve ilki 1793 y›l›nda Londra’da aç›lan bu ilk elçili¤i daha sonra s›ras›yla Paris, Viyana, Berlin ve Petersburg’da aç›lan elçilikler takip etmifltir. Bu elçilikler, Bat›l› anlamda birçok yenili¤in ülkeye getirilmesine hizmet etmenin yan› s›ra Mustafa Reflit Pafla, Ali Pafla ve Fuat Pafla gibi Tanzimat Dönemine damgas›n› vuran flahsiyetlerin yetiflmesine de zemin haz›rlam›flt›r. Dolay›s›yla Avrupa’y› kulaktan dolma bilgilerle de¤il, genç yaflta oraya giderek ve o kültürü yaflayarak tan›yan ayd›nlar›n yetiflmesi edebiyat›n yenileflmesine de ciddi anlamda katk›da bulunmufltur.

Frans›z ‹htilâli Yeni Türk edebiyat›n›n ortaya ç›k›fl›nda rol oynayan en önemli etkenlerden/kaynaklardan birisi de Frans›z ‹htilâli’dir. 1789’da gerçekleflen ve temelini Diderot, Montesquieu, Voltaire, J.J. Rousseau gibi 18. yüzy›l Ayd›nlanma Ça¤› filozoflar›n›n att›¤› bu hareketin öne ç›kard›¤› üç temel kavram; Liberté (hürriyet), égalite (müsâvat/eflitlik) ve fraternité (uhuvvet/kardefllik)tir. Bu kavramlar monarfli, aristokrasi ve kiliseye karfl› burjuvazinin verdi¤i mücadele sonucunda ortaya ç›km›flt›r. Fakat burada burjuvazinin halk kelimesinin karfl›l›¤› olarak kullan›ld›¤›n› belirtmek gerekir.

3. Ünite - Yeni Türk Edebiyat›n›n Kaynaklar›

Frans›z ‹htilâli’yle dünyaya yay›lan bu üç temel kavrama; adalet, kanun, anayasa, millet, millî egemenlik ve milliyetçilik gibi kavramlar› da ekleyebiliriz. Bütün bu kavramlar›n, ayd›nlar elinde ifllenip uygun bir dille halka anlat›ld›kça dünyadaki devlet ve millet anlay›fllar›n› yeniden flekillendirece¤i aç›kt›r. Milliyetçilik ve bunun do¤al bir sonucu olarak ortaya ç›kan ulus devlet tart›flmalar›n›n dünyada en çok etkiledi¤i devletlerden birisi de elbette Osmanl› Devleti olmufltur. Baflta fiinasi ve Nam›k Kemal olmak üzere, Frans›z ‹htilâli’nin bu temel kavramlar›ndan Tanzimat Döneminin bütün ayd›nlar› derinden etkilenmifllerdir. Milliyetçilik düflüncesiyle ilgili Frans›z ‹htilâli’nden bir örnek: Frans›z ‹htilâli’nin hemen sonras›nda, 1792 y›l›nda, istihkâm yüzbafl›s› Rouget de Lisle taraf›ndan bir “vatan ve hürriyet” flark›s› yaz›l›r ve bestelenir. Marsilya taburu taraf›ndan yay›ld›¤› için “La Marseillaise” ad›n› alan bu marfl “vatan ve hürriyet” gibi kavramlar› ön plâna ç›kard›¤› için dönemin krallar›n› rahats›z eder. Daha sonra Frans›z millî marfl› olarak da kabul edilen bu flark›, burada ortaya ç›k›fl›ndan bir y›l sonra Osmanl› Devleti’nde çal›n›p söylenmeye bafllar. La Marseillaise’i, Türk edebiyat›nda, tek bölüm olarak ilk defa tercüme eden Nam›k Kemal olmufltur. Nam›k Kemal’in 1869 y›l›nda “Hürriyet” isimli yaz›s›nda neflretti¤i bu marfl›n çevirisi flöyledir: Ey ehl-i vatan gel gidelim flan günüdür bu Zulm açt› yine karfl›m›za kanl› alemler Evlâd›m›z› ehlimizi k›rdaki ordu Âgûfl-› vefâm›zda tutup bo¤ma¤a kükrer Saf ba¤lay›n art›k sar›l›n siz de silâha Reyyan edelim isrimizi hûn-› mübâha

41

Frans›z ‹htilâli’nin hemen sonras›nda, 1792 y›l›nda, istihkâm yüzbafl›s› Rouget de Lisle taraf›ndan yaz›lan “vatan ve hürriyet” flark›s› “La Marseillaise” adl› ünlü marfl› Türk edebiyat›nda, tek bölüm olarak ilk defa tercüme eden Nam›k Kemal olmufltur. Tam metin olarak ilk defa tercüme edip yay›mlayan ise Suphipaflazade Mehmet Ayetullah Bey’dir.

Not: Baflta Nam›k Kemal olmak üzere, dönemin önde gelen birçok ayd›n›n›n içinde yer ald›¤› Yeni Osmanl›lar hareketini de derinden etkileyen bu “vatan ve hürriyet” flark›s›n›, 22 A¤ustos 1870’te “Terakki” gazetesinde tam metin olarak ilk defa tercüme edip yay›mlayan Suphipaflazade Mehmet Ayetullah Bey’dir. Bu zat, ‹stiklal Marfl›m›z›n ortaya ç›k›fl›nda çok büyük emekleri olan Hamdullah Suphi Tanr›över’in de a¤abeyidir. Bütün bunlar, kendisi de çok iyi derecede Frans›zca bilen Mehmet Akif Ersoy’un bu marfl› okudu¤u ve ‹stiklal Marfl›n› yazarken tema olarak bu metinden yararland›¤› düflüncesini akla getirmektedir.

Tanzimat Ferman› Tanzimat Ferman›, 3 Kas›m 1839 tarihinde ‹stanbul’da Gülhane Park›nda, padiflah›n, Devletin önde gelenlerinin, bilim adamlar›n›n, ordu mensuplar›n›n, Rum ve Ermeni patriklerinin, Yahudi haham›n›n, esnaf teflkilatlar›n›n ve yabanc› elçilerin huzurunda Mustafa Reflit Pafla taraf›ndan okunmufl, daha sonra Takvim-i Vakayi’de yay›mlanm›flt›r. Bütün bunlar›n yan› s›ra, halk› içeri¤inden haberdar etmek için çok say›da bast›r›lan bu metin flehir meydanlar›na as›lm›fl; ayr›ca bu ferman›n, sancak ve kazalarda halka anlat›lmas› emredilmifltir. Ferman, ‹ngiltere’nin Osmanl› Devleti bünyesindeki ekonomik ç›karlar›n› korumak amac›yla 1838 y›l›nda imzalad›¤› Balta Liman› Antlaflmas›n›n peflinden, konuyu hukuki zemine tafl›ma düflüncesiyle d›fl bask›lar sonucunda ilân edilir. Bu ana etkenin d›fl›nda ferman›n ilân edilmesinin arkas›nda, M›s›r Valisi Mehmet Ali Pafla konusunda Avrupa’n›n tam deste¤ini almak, Avrupa’n›n Osmanl› Devleti’nin içifllerine kar›flmas›n› önlemek, Frans›z ‹htilâli’nin Osmanl› Devleti’ni en çok etki-

Tanzimat Ferman›, 3 Kas›m 1839 tarihinde ‹stanbul’da Gülhane park›nda, Mustafa Reflit Pafla taraf›ndan okunmufl; daha sonra Takvim-i Vakayi’de yay›mlanm›flt›r.

42


leyen ilkesi olan “milliyetçili¤in” etkisini azaltmak ve gayrimüslimleri devlete ba¤lamak gibi yan etkenler de yatmaktad›r. Toplumu siyasi, kültürel, iktisadî, askerî ve e¤itim gibi alanlarda derinden etkileyen bu ferman›n getirdi¤i ana ilkeler flu flekilde özetlenebilir: • Müslüman olsun olmas›n bütün tebaa kanun önünde eflit say›lacak (dolay›s›yla hukuki anlamda Müslüman-Müslüman olmayan ay›r›m› ortadan kalkacakt›r), • Müslüman olsun olmas›n her bireyin can, mal, ›rz ve namus emniyeti sa¤lanacak; devlet bunu kanunlar arac›l›¤›yla yapacak, • Vergiler, mükelleflerin mali durumuna göre ve düzenli olarak al›nacak, • Rüflvet al›nmayacak ve bütün devlet memurlar›na maafl ba¤lanacak, • Aç›k yarg›lama ile kesin bir karar verilmedikçe hiç kimse cezaland›r›lmayacak, idam edilmeyecek, zehirlenmeyecek, mallar›na el konulmayacak, • Askerlik görevi, toplumun sosyal, tar›msal ve ekonomik durumu göz önünde bulundurularak yeniden düzenlenecek ve belirli bir süreye ba¤lanacak, • Yeni hükümlerin uygulanaca¤›na dair, gerek padiflah, gerek vükelâ ve vezirler taraf›ndan yemin edilecek. Son dönem Türk tarihinde siyasi, sosyal ve kültürel de¤iflimin ilk ad›m› olarak de¤erlendirilebilecek bu ferman, zamanla toplum hayat›nda zihniyet ve davran›fl ikili¤inin ortaya ç›kmas›na da neden olmufltur. ‹lân edilmesinden yaklafl›k yirmi sene sonra (1859-1860) somut eserlerle ortaya ç›kacak olan edebiyata da ad›n› veren bu düzenleme, Türk kültür tarihinde birçok yenili¤e kap› aralamas› bak›m›ndan önemlidir.

Islahat Ferman› Osmanl› Devleti’nin, K›r›m Savafl› sürecinde 1 fiubat 1856 tarihinde imzalad›¤› Viyana Protokolü’nün dördüncü maddesi “Osmanl› uyru¤unda bulunan Hristiyanlar›n Müslümanlarla hukuk müsavat› hakk›nda kendili¤inden vermifl oldu¤u teminat› yine kendili¤inden teyit etmesi” bahsine vurgu yapar. 30 Mart 1856’da yap›lacak Paris Sulh Antlaflmas› öncesinde, Osmanl› Devleti elini güçlendirmek için, bu maddeden yola ç›karak Islahat Ferman›’n› kendili¤inden yürürlü¤e koyar. Tanzimat Ferman›’nda oldu¤u gibi bu fermanda da halk›n mutluluk ve ihtiyaçlar›ndan çok Avrupa devletlerini ve ülke içindeki az›nl›klar› memnun etme düflüncesi ön plândad›r. 18 fiubat 1856’ta sadrazam Mehmet Emin Ali Pafla’n›n öncülü¤ünde haz›rlanan bu ferman, Bab›ali’de vükelâ, devlet erkân› ve az›nl›k mezheplerinin ruhanî liderlerinin de haz›r bulundu¤u bir ortamda okunur. Tanzimat Ferman›’ndaki az›nl›k haklar›n›n resmen pekifltirilip sa¤lamlaflt›r›ld›¤› bu ferman, Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n ifadesiyle “Osmanl›c›l›k düflüncesinin beyannamesi” gibidir. Islahat Ferman›’n›n öne ç›kan maddeleri flunlard›r: • Müttefiklerin (‹ngiltere, Fransa, Avusturya) yard›mlar›yla d›flar›da daha güvenli hale geldi¤imiz bu zaman diliminde, içeride de bir ›slahat›n yap›lmas› yeni ve hay›rl› bir döneme bafllang›ç oluflturacakt›r. • Tanzimat Ferman›’nda din ve mezhep fark› olmaks›z›n bütün tebaaya ba¤›fllanan can, mal ve namus güvenli¤i kuvvetlendirilmifl ve desteklenmifltir. • Cemaatlerin ruhanî liderlerine verilen bahflifl ve gelirler tamam›yla yasaklan›p hepsi maafla ba¤lanacakt›r. • Küçük ve büyük mezhep fark› olmaks›z›n bütün mezhepler din özgürlü¤ünden yararlanmakta eflittir. • Hiç kimse din de¤ifltirmeye mecbur edilmeyecektir.


43

• Cins ve mezhep fark› olmaks›z›n bütün tebaa devlet memuru olabilecektir. • Kanuni yükümlülük ve nitelikleri tafl›yan herkes hangi dine mensup olursa olsun askerî ve mülki okullara girme hakk›na sahip olacakt›r. • Müslümanlarla gayrimüslimler veyahut sadece gayrimüslimler aras›nda ortaya ç›kacak ticaret ve cinayet davalar› için muhtelit (karma) mahkemeler oluflturulacak ve yarg›lamalar aç›k olarak yap›lacakt›r. • Gayrimüslimler de askerlik hizmetiyle yükümlü tutulacaklar; fakat bu yükümlülüklerini fiilen yapabilecekleri gibi, bedel vermek suretiyle de yerine getirebileceklerdir. • Yerli tebaan›n ba¤l› oldu¤u hükümlere uymak kofluluyla yabanc›lara da gayrimenkul edinme hakk› verilecektir. Çok ilginçtir ki bu ferman, ‹mparatorluktaki Müslüman unsurlar› memnun etmedi¤i gibi, kendileri lehinde birçok madde içerdi¤i halde az›nl›klar› da mutlu etmemifltir. ‹zmit piskoposunun “Allah’a dua edelim de flu ferman bir daha keseden ç›kmas›n” sözü bu ba¤lamda çok ilginçtir. Dolay›s›yla, devlet adamlar›n›n bütün bu çabalar›, eski gücünü ve dolay›s›yla inand›r›c›l›¤›n› kaybeden devlete güveni geri getiremiyordu.

YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ GEL‹fi‹M‹ E¤itim ve Ö¤retim Yeni bir kültür ve edebiyat›n ortaya ç›k›fl›ndaki en önemli etkenlerden biri de e¤itim ve ö¤retimdir. Yenili¤in ve de¤iflimin kal›c› olmas›n› sa¤lamada en etkili araçlardan birisi olan e¤itim, olumlu ve güzel meyvelerini verebilmek için uzun bir zamana ihtiyaç duyar. E¤itimde belli hedeflere ulaflabilmek için, her fleyden önce belli bir ekonomik güce ihtiyaç vard›r. Bunun peflinden, dünyadaki geliflmeleri ve de¤iflimleri do¤ru anlayan ve yorumlayan bir planlama gerekir. Ayr›ca; her branflta yetiflmifl ö¤retmenler, her e¤itim seviyesinde bir önceki e¤itim sürecini tamamlam›fl ö¤renciler ve bunlar›n e¤itim yapabilecekleri mekânlara ihtiyaç duyulur. Her düzeyde okunacak ve okutulacak kitaplar, e¤itimin türüne göre laboratuvar ve kütüphaneler olmadan da sa¤l›kl› bir e¤itimden bahsetmek mümkün de¤ildir. Tanzimat Dönemine kadar Osmanl› Devleti’nde üç tip e¤itim kurumu görülür: • Dinî ö¤retim kurumlar›: S›byan okullar› (ilkokul), medreseler (orta ve yüksek ö¤retim kurumlar›) • Askerî ve teknik okullar: Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyun (1773), Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun (1793), T›phâne-i Amire Cerrahhâne-i Mamûre (1826), Mekteb-i Ulûm-› Harbiye (1834), Muzika-i Hümâyun (1834) • Genel ö¤retim kurumlar›: Mekteb-i Maârif-i Adliye (1838), Rüfltiyeler (1839), Mekteb-i Ulûm-i Edebiyye (1839) Bu genel kategorilefltirme d›fl›nda Tanzimat’a kadarki e¤itim kurumlar›na, varl›klar› as›rlar öncesine dayanan Acemi O¤lanlar› Mektebi ile Enderun Mektebini de eklemek gerekir. Yenileflme hareketleri ba¤lam›nda e¤itim ve ö¤retim alan›ndaki ilk düzenlemeleri, 1824 y›l›nda II. Mahmut’un ilkö¤retimi zorunlu hâle getirmesi ile bafllatabiliriz. Ö¤retmen, okul binas›, araç-gereç gibi temel e¤itim gereksinimlerini tam olarak çöz(e)meden kâ¤›t üzerinde ilkö¤retimi zorunlu hâle getirmenin hedeflenen de¤iflimi kolay kolay ortaya ç›karamayaca¤› aç›k bir gerçektir. Fakat burada, o zamana kadar sadece vak›flar›n ilgilendi¤i ilkö¤retim faaliyetlerine devletin el atmas›, yenileflme tarihimiz aç›s›ndan önemlidir.

Tanzimat Dönemine kadar Osmanl› Devleti’nde üç tip e¤itim kurumu görülür: Dinî ö¤retim kurumlar›, askerî ve teknik okullar, genel ö¤retim kurumlar›.

Yenileflme hareketleri ba¤lam›nda e¤itim ve ö¤retim alan›ndaki ilk düzenlemeler, 1824 y›l›nda II. Mahmut’un ilkö¤retimi zorunlu hâle getirmesi ile bafllat›labilir.

44

II. Mahmut’un 1832 y›l›nda açt›¤› Tercüme Odas› Tanzimat Döneminin, yeni bir edebiyat›n ortaya ç›k›fl›n› haz›rlayan en önemli mekânlar›ndan birisidir.


Bu önemli ilk giriflimden sonra e¤itim alan›nda yap›lan resmî çal›flmalar› ana hatlar›yla flöyle s›ralayabiliriz: • 1832’de Tercüme Odas›, • 1845’te e¤itim iflleriyle ilgilenmek için Meclis-i Maârif-i Muvakkat, • 1846’da s›byan, rüfltiye mekteplerinin ›slah› ve aç›lmas› düflünülen Darülfünun’un ilk haz›rl›k çal›flmalar›n› yapmak için Meclis-i Maârif-i Umûmiyye, • 1846’da bugünkü Millî E¤itim Bakanl›¤›n›n ilk flekli olan Mekâtib-i Umûmiyye Nezâreti, • 1851’de, 1846’da ilk çal›flmalar› yap›lan ve binas›n›n temeli at›lan Darülfünun’un müfredat program› ve kitaplar›n›n haz›rlanmas› için Ercümen-i Dânifl, • 1857’de, Bat› e¤itim sistemine uygun tarzda Maârif-i Umûmiyye Nezareti kurulur ve 1869’da da “Maârif-i Umûmiyye Nizâmnamesi” haz›rlan›r. Bütün bu çabalar içinde Tercüme Odas› (Kalemler) ile Encümen-i Dânifl yeni bir edebiyat›n ortaya ç›k›fl›nda oynad›klar› rol bak›m›ndan di¤erlerine göre biraz daha öne ç›kar.

Kalemler Bugünün resmî devlet daireleri olarak düflünebilece¤imiz kalemler’in Tanzimat Döneminin yeni bir edebiyat›n ortaya ç›k›fl›n› haz›rlayan en önemli mekânlar›ndan birisi oldu¤unu söyleyebiliriz. II. Mahmut’un 1832 y›l›nda açt›¤› Tercüme Odas› bu konuda ilk teflebbüslerden birisidir. Bu oda yenileflme devrine damgas›n› vuran Ali, Fuat ve Saffet Paflalar› yetifltirmekle kalmaz, 1839 y›l›ndan sonra âdeta bir okul hâlini al›r. S›byan mektebini bitiren 13-14 yafl›ndaki gençlerin “ç›ra¤” (stajyer) olarak gittikleri, hem meslek sahibi olup hem de birkaç yabanc› dil ö¤rendikleri bu mekânlar, o dönemin üniversiteleri olarak da düflünülebilir. Bab›ali Tercüme Odas›, Mabeyn Kalemi, Tophane Kalemi, Sadaret Mektubî Kalemi, Hariciye Mektubî Kalemi, Evkaf-› Humâyun Mektubî Kalemi, Gümrük Kalemi zaman›n ilk akla gelen kalemlerindendir. Meselâ fiinasi, 13-14 yafllar›nda ç›ra¤ olarak gitti¤i Tophane Müflirli¤i Kalemi’nde ‹brahim Efendi’den Arapça, Bursal› fieyh Zaik’ten Farsça, as›l ad› Châteauneuf olup daha sonra Müslümanl›¤› seçerek Reflat ad›n› alan Reflat Bey’den de Frans›zca ö¤renmifltir. Bütün bunlara, bu kurumun bafl›nda bulunan Müflir Ahmet Fethi Pafla’n›n flahsî yard›mlar›n› da eklersek, yeni Türk edebiyat›n›n öncü flahsiyetlerinden birisi olan fiinasi’nin ortaya ç›k›fl›nda Tophane Müflirli¤i Kalemi’nin ne kadar önemli bir rol oynad›¤› daha iyi anlafl›l›r. Tanzimat Dönemi sanatç›lar›n›n hepsi istisnas›z kalemlere gitmifl; burada hem birkaç yabanc› dil ö¤renmifl, hem de meslekî ve kültürel ba¤lamda kendilerine yeni yeni ufuklar açm›fllard›r. Amac› ileride kurulacak olan üniversitede (darülfünûn) okutulmak üzere Arapça, Farsça ve Bat› dillerinde yaz›lm›fl eserleri tercüme etmek, Türkçede de¤iflik fenlere ait ihtiyaç duyulan eserlerin say›s›n› art›rmak, Türk dilinin geliflmesine hizmet etmek olan Encümen-i Dânifl’in ilk kitab› Ahmet Cevdet Pafla ile Fuat Pafla’n›n birlikte yazd›klar› Kavaid-i Osmaniye’dir.

Encümen-i Dânifl Frans›z Akademisi örnek al›narak Mustafa Reflit Pafla taraf›ndan kurulmufltur. Padiflah›n da bulundu¤u bir ortamda, Mustafa Reflit Pafla’n›n meflhur nutkuyla aç›l›r. 18 Temmuz 1851 y›l›nda Divanyolu’ndaki Dârü’l Maarif binas›nda aç›l›fl› yap›lan bu kurumun, 1846 y›l›ndan beri aç›lmas›n›n düflünüldü¤ü bilinmektedir. Padiflahla birlikte, devrin önemli bilim ve devlet adamlar› da haz›r bulundu¤u aç›l›flta, Ahmet Cevdet Pafla ile Fuat Pafla’n›n birlikte yazd›klar› Kavaid-i Osmaniye, Encümenin ilk kitab› olarak Abdülmecit’e takdim edilir. Encümen-i Dânifl’in üyeleri dahilî ve haricî olmak üzere iki k›sma ayr›l›r. Dahilî (asli) üyelerin say›s› k›rk, haricî (fahri) üyelerin say›s› s›n›rs›zd›r. Dahilî üyele-


rin bir bilim dal›nda söz sahibi olmalar› veya bir eser tercüme edebilecek kadar bir yabanc› dili bilmeleri, ayr›ca Türkçe bir kitap yazacak kadar da Türkçeye vak›f olmalar› flartt›r. Haricî üyelerin Türkçe bilmeleri flart de¤ildir. Bunlar›n, hangi dilde yaz›l›rsa yaz›ls›n e¤itime faydal› çal›flmalar›n› Encümene sunmalar› gerekmektedir. Encümen-i Dânifl Nizamnamesi’nde bu bilgi akademisinin kurulmas›n›n gerekçeleri flöyle s›ralanm›flt›r: • Sürekli geliflmekte olan bilim ve fikir ak›mlar›n› takip etmek suretiyle ileride kurulacak olan üniversitede (darülfünûn) okutulmak üzere Arapça, Farsça ve Bat› dillerinde yaz›lm›fl eserleri tercüme etmek, • Fenlere ve sanayiye ait eserleri herkesin anlayabilece¤i bir dille yazmak ve tercüme etmek, • Türkçede de¤iflik fenlere ait ihtiyaç duyulan eserlerin say›s›n› art›rmak, • Türk dilinin ilerlemesine/geliflmesine hizmet etmek. Encümen-i Dânifl’in kurulufl amaçlar›na bakt›¤›m›zda temelde dil (Türkçe) ile aç›lmas› düflünülen üniversite ve onun temel ihtiyaçlar› üzerinde yo¤unlafl›ld›¤› görülür. Fakat, Reflit Pafla’n›n 1852 y›l›nda sadrazaml›ktan uzaklaflt›r›lmas›, bu güzel heyecan›n ateflini k›sa sürede söndürür. Darülfünunun aç›l›fl›n›n gecikmesinin arkas›nda, K›r›m Savafl›n›n (1853-1856) patlak vermesi, ça¤dafl bilim anlay›fl›n›n tam olarak anlafl›lamamas› ve üyeler aras›ndaki uyumsuzluk gibi nedenlerin de yatt›¤› bilinen gerçeklerdendir.

Konaklar Devlet dairesi kavram›n›n tam olarak oturmad›¤› Tanzimat Dönemi siyasi ve kültürel hayat›nda konaklar çok önemli görevler ifa etmifllerdir. Bu dönemde herhangi bir devlet adam›n›n kona¤›, ailesiyle birlikte yaflad›¤› yer olmas›n›n yan› s›ra, devlet ifllerinin de görüldü¤ü resmî bir ifl yeri ifllevi tafl›r. Lebib Efendi, Ahmet Mithat Efendi, Mithat Pafla, Münif Pafla ve Sami Pafla’n›n konaklar› o dönemin ilk akla gelen konaklar›ndand›r. Bütün bunlarla birlikte dönemin kuflkusuz en önemli kona¤› Mustafa Reflit Pafla’n›n kona¤›d›r. Ahmet Hamdi Tanp›nar, XIX. As›r Türk Edebiyat› Tarihi’nde “Reflit Pafla ve Dairesi” derken ana ve somut mekân olarak Mustafa Reflit Pafla’n›n kona¤›na iflaret eder. Tanzimat Dönemine damgas›n› vuran Sad›k R›fat Pafla, Nuri Efendi, Sar›m Pafla, Ali Pafla, Fuat Pafla, Ahmet Vefik Pafla, Ahmet Mithat Pafla, Mahmut Nedim Pafla, fiinasi ve Ziya Pafla gibi flahsiyetler hep bu dairenin, bu kona¤›n içinde yetiflmifllerdir. Dolay›s›yla ayn› dünya görüflüne mensup insanlar›n karfl›laflt›klar›, görüfltükleri, birbirlerini tan›d›klar› ana mekân olmalar› bak›m›ndan konaklar; yenileflmenin mekânsal dönüflümüne tan›kl›k etmeleri ba¤lam›nda konak hayat›, yeni bir edebiyat›n ortaya ç›kmas›nda önemli ilk unsurlardand›r. Samipaflazade Sezai, çocuklu¤unun geçti¤i babas› Samipafla’n›n kona¤›n› flöyle anlat›r: “Bulundu¤um muhit edebî bir inkiflafa pek müsaitti. Pederimin evinde idim, buras› âdeta bir kervansarayd›. Divan yolundan misafir gelir gibi tâ Afganistan’dan, fiiraz’dan, Paris ve Berlin’den kalk›p kona¤›n kap›s›n› çalan olurdu. Ben iflte böyle bir evde do¤dum ve büyüdüm. Evimizde bilhassa pederimin bulundu¤u meclislerde ahlâkî, edebî bahislerden baflka hiçbir mubahese olmazd›. Merhum, dostlar›n› intihabda çok müflkil-pesent davran›rd›. Bize de daima en hararetle tavsiye etti¤i fley bu idi. fieyh Sadi’nin “fena adamdan ateflten kaçar gibi kaç›n›z” mealindeki m›sra›n› tekrar eder dururdu. Babam›n meclisinden hiç eksik olmayan birçok zevat aras›nda Doktor Mortman isminde Alman alimiyle Mösyö Faber isminde bir

45

46


Frans›z vard›. Her ikisi de musahabelerinden çok istifade edilir kimselerdi. Bu Faber daha o zamanlar Frans›z ink›lâb-› kebirinden misaller göstererek bizi milli ihtilâle teflvik ederdi” (Dayanç, 2009, s. 83-84).

YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ KAYNAKLARI Çeviri

Çevirinin Türk kültürüne ilk hizmeti, Türkçenin sadeleflmesine yapt›¤› katk›d›r. ‹kinci önemli hizmeti ise yeni konu ve kavramlar› dilimize tafl›mas›d›r.

SIRA S‹ZDE


‹ K K A Tyap›lan ilk edebî çeviriler için 2. ünitenin 27. sayfas›ndaki “Çeviriler” Tanzimat’tanDsonra bölümüne bak›n›z.

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

N N

fiinasi, Nam›k Kemal, Ziya Pafla, Münif Pafla, Ahmet AMAÇLARIMIZ Mithat Efendi, Abdülhak Hamit, Muallim Naci, Recaizade Mahmut Ekrem, Samipaflazade Sezai gibi K ‹ T A P Tanzimat Dönemi flair ve yazarlar› ayn› zamanda gazete ve gazetecilikle meflgul olmufl sanatç›lard›r.

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Bir kültürün, bir uygarl›¤›n veya bir insan›n bir baflka kültürü, uygarl›¤› veya insan› tan›mas›n›n en k›sa yollar›ndan birisi çeviri (tercüme)dir. Bu nedenle, Lâle Devrinden sonra yavafl yavafl yüzünü Bat›’ya dönen Türk ayd›nlar›n›n en çok ra¤bet ettikleri araçlardan birisi çeviri olmufltur. Tanzimat Dönemi sanatç›lar› bir flekilde mutlaka çeviri türüyle de muhatap olmufllard›r. Bu durum, her fleyden önce Tanzimat sonras› Türk ayd›n›n kendi diliyle yüzleflmesi sonucunu do¤urmufltur ki konuyla ilgili olarak ilk akla gelmesi gereken budur. Okudu¤u yabanc› metinleri, Türk diline hem kelime hem de kavram boyutlar›yla aktarmakta zorlanan Türk ayd›n› ister istemez kulland›¤› dili hem yenilemek hem de sadelefltirmek zorunda kalm›flt›r. Dolay›s›yla, çevirinin Türk kültürüne ilk hizmeti, Türkçenin sadeleflmesine yapt›¤› katk›d›r. Çevirinin, Türk kültürüne ikinci önemli hizmeti, yeni konu ve kavramlar› dilimize tafl›mas›d›r. Bu yeni konu ve kavramlar, ço¤u kez flekil ayn› kalsa bile, edeS‹ZDE bî türlerin SIRA içeri¤ini ciddi anlamda geniflletmifltir. Yeni bir kültüre at›l›m ve aç›lmada böylesine önemli araç olan çevirinin maalesef Türk kültüründe D Ü fi Ü N E L ‹ M gerekli yenileflmeyi yapt›¤› söylenemez. Çünkü nitelikli bir çevirinin ortaya ç›kmas› için, her fleyden önce kendi ana diliyle birlikte çeviri yapt›¤› dili ve konuyu iyi derecede bilmesi gereken çevirmenlere ihtiyaç vard›r ki bu da S O R U her zaman mümkün olamamaktad›r.

Gazete

SIRA S‹ZDE

Türk kültür tarihinde ortaya ç›k›fl›ndan itibaren bütün yeniliklerin tafl›y›c›s› gazeAMAÇLARIMIZ teler ve gazeteciler olmufltur. Nas›l bu dönemin sanatç›lar›n›n hemen hepsi bir flekilde kalemlerde bulunmufl, buralarda yeni bilgi ve beceriler edinmifl ve çeviriyle ilgilenmifllerse; ayn› flekilde, gazetelerin çat›lar› alt›nda da kendilerine bir yer bul‹ T A P mufllard›r. KDolay›s›yla, Tanzimat Dönemi sanatç›lar›n›n hepsi ayn› zamanda birer gazetecidirler. fiinasi, Nam›k Kemal, Ziya Pafla, Münif Pafla, Ahmet Mithat Efendi, Abdülhak Hamit, Muallim Naci, Recaizade Mahmut Ekrem, SamipaT E L Egazete V ‹ Z Y O N ve gazetecilikle meflgul olmufl Tanzimat Dönemi sanatç›lar›d›r. flazade Sezai Gazetelerin Türk kültür tarihi bak›m›ndan temel ifllev ve nitelikleri flu biçimde s›ralanabilir: gazeteler, genifl kitlelere hitap ettikleri için fiinasi’nin Tercüman-› Ahvâl’ • Bu ilk ‹NTERNET in mukaddimesinde belirtti¤i gibi “umum halk›n kolayl›kla anlayabilece¤i dille” ç›kmak zorundayd›lar. Bu nedenle, gazeteler Türkçenin sadeleflmesine, • Devletin halka iletmek istedi¤i resmî bilgiler yan›nda fikrî, felsefî, siyasi, kültürel vb. alanlarda birçok yenili¤in genifl kitlelere anlat›lmas›na, • Makale, hikâye, roman ve tiyatro gibi yeni edebî türlerin halka ulaflt›r›lmas›na, • Yeni ayd›n tipinin ortaya ç›kmas›na, • Kamuoyu oluflturulmas›na arac›l›k etmifllerdir.


47

‹lk Gazeteler 1794 y›l›ndan itibaren ‹stanbul’da Frans›z Sefaretinin, 1824’ten bafllayarak da ‹zmir’de Frans›z tüccarlar›n ç›kard›¤› gazeteler bir kenara b›rak›l›rsa Osmanl› topraklar› içerisinde bas›lan ilk gazete 1828 y›l›nda M›s›r’da Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n ç›kard›¤› Vekâyi-i M›sriyye’dir. Yapt›¤› birçok yenilikle II. Mahmut üzerinde etkili olan Mehmet Ali Pafla, gazete konusunda da Padiflah› etkilemifltir. Yenilikçi özellikleriyle ön plana ç›kan bu iki insan›n, belki de en çok ihtiyaç duyduklar› fley, yapt›klar›n› halka ve dünyaya anlatmaya yarayacak bir araç olan “gazete”ydi. ‹flte bu nedenle II. Mahmut, yeni bir gazete ç›karmak için hemen harekete geçer, ‹zmir’den Alexandre Blaque’› ça¤›rt›r ve ona “Le Moniteur Ottoman” isimli resmî bir gazeteyi ç›kartt›r›r. II. Mahmut’un zaman›nda, 1831 y›l›nda ç›kan Takvim-i Vakayi iflte bu ilk teflebbüsün peflinden gelir. Takvim-i Vakayi (1831) Gerçeklefltirdi¤i ›slahatlarla son dönem Türk tarihine damgas›n› vuran yenilikçi padiflahlardan birisi olan II. Mahmut’un yapt›¤› en önemli ifllerden biri Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n da etkisiyle ç›kard›¤› ilk resmi gazete Takvim-i Vakayi’dir. 1 Kas›m 1831 tarihinde devlet eliyle ç›kar›lan bu gazetede beyannameler, tevcihatlar (rütbe verme ifli), teflrifatlar (resmî ziyaret ve kabuller, törenlerde uyulmas› gereken kurallar) gibi resmî hayata ait bilgiler yer al›r. Gazetede, ara s›ra, dünyadan ilgi çekici haberlere de yer verilir. Ceride-i Havadis (1840) ‹lk yar› resmî Türk gazetesidir. 1815 y›l›nda ‹zmir’e yerleflen ve daha sonra ‹stanbul’da hem Amerika Birleflik Devletleri Sefareti’nde kâtiplik yap›p hem de ticaretle u¤raflan William Churchill taraf›ndan 31 Temmuz 1840 tarihinde ç›kar›lm›flt›r. Bu gazetenin, Türk kültür ve gazetecilik tarihine katk›lar› önemlidir: • ‹lk defa muhabir gönderme, • ‹lk ek neflri (Ruzname/Ruzname-i Ceride-i Havadis), • Galata’da Naum Tiyatrosunda oynanan piyeslerin Türkçe çevirilerini verme, • Hastal›klar hakk›nda aç›klay›c› ve koruyucu bilgilere yer verme, • Ansiklopedik bilgiler verme, • Ölüm ilân› ve ölenlerin biyografilerini verme, • Kitap flekline gelecek tefrikalar yapma, • Okuyucu mektuplar› yay›mlama, • Savafl muhabirli¤i gibi birçok yenilik Ceride-i Havadis’in Türk bas›n tarihine hediyeleridir. Son yap›lan çal›flmalar, bu gazetenin, Türk yenileflme tarihimiz aç›s›ndan ne kadar önemli oldu¤unu aç›kça ortaya koymufltur. Tercüman-› Ahvâl (1860): ‹lk özel gazetedir. Bu gazeteyi, 22 Ekim 1860 tarihinde, ‹stanbul telgraf müdürü Agah Efendi ile fiinasi birlikte ç›karm›fllard›r. fiinasi 24. say›dan sonra gazeteye yaz› yazmam›flt›r. Bat› anlamda ilk özel gazete olan Tercüman-› Ahvâl’de dikkati çeken temel nitelikler flöyle s›ralanabilir: • Bu gazeteyle birlikte ilk defa bir Türk gazetesi yay›mlanm›fl ve Türklere “gazetecilik” kap›s›n› açm›flt›r. • Gazetenin mukaddimesinde “Madem ki bir sosyal toplulukta yaflayan halk bunca Kanuni sorumluluklarla yükümlüdür, elbette sözle ve yaz›yla kendi vatan›n yarar›na olan düflüncelerini bildirmeyi tabiî haklar›ndan sayar.”

II. Mahmut döneminde 1 Kas›m 1831 tarihinde bas›lmaya bafllanan ve ilk resmî gazete olan Takvim-i Vakayi’nin ç›kar›lmas›ndaki temel amaç, giriflilen ›slahat ve yenileflme ifllerinin sonuçlar›n› duyurmak, bu suretle milleti padiflah›n yapt›klar›na ›s›nd›rmakt›r.

Not: Ceride-i Havadis (1840), ilk yar› resmî Türk gazetesidir. Bu ilk yar› resmî yar› özel gazetenin ç›kar›lmas›n›n hikâyesi Osmanl› Devleti’nin son dönemine ›fl›k tutmaktad›r: “Churchill, ‹stanbul’un yabanc›lar›n oturmas›na izin verilen semtlerinden Moda’da (Kad›köy) avlan›rken bir çocu¤u yaralay›nca tutuklanm›fl, bunun üzerine ‹ngiliz büyükelçisi Ponsonby kapitülasyon haklar›na dayanarak bir ‹ngiliz’in suçlu bile olsa tutuklanamayaca¤›n› ileri sürerek Osmanl› Devleti’ne nota vermiflti (18 May›s 1838). Konuya di¤er Avrupa devletleri de kar›fl›nca olay siyasi bir nitelik kazanm›fl, artan bask›lar üzerine Churchill serbest b›rak›lm›flt›. Ard›ndan devrin D›fliflleri Bakan› Akif Pafla, hastal›¤› öne sürülerek görevden azledilmifl, Churchill’den özür dilenerek tutukluluk tazminat› olarak kendisine p›rlantal› niflan, zeytinya¤› ihraç izni veren ferman ve gazete yay›mlama imtiyaz› verilmiflti.” (Ziyad Ebüzziya, 1993, s. 406).

48

‹lk özel gazete olan Tercüman-› Ahvâl’i 22 Ekim 1860 tarihinde, ‹stanbul telgraf müdürü Agah Efendi ile fiinasi birlikte ç›karm›fllard›r.

‹kinci özel gazete, 28 Haziran 1862’de fiinasi taraf›ndan ç›kar›lan Tasvir-i Efkâr’d›r.


diyerek dile getirdi¤i düflünceler, devletle halk aras›ndaki uçurumu kapatmaya yönelik ilk sözler olmas› bak›m›ndan önemlidir. Burada fiinasi’nin, Frans›z filozoflar›n›n da etkisiyle dile getirdi¤i kat›l›mc› halk ve aktif ayd›n anlay›fl› bugün bile orijinalli¤ini kaybetmemifltir. Ayr›ca bu mukaddime, Türk bas›n tarihinin ilk makalesi olarak da düflünülebilir. • Basit bir örne¤i Ceride-i Havadis gazetesinde görülmekle birlikte, “tefrika” kelimesi üzerinde ayr›nt›l› bir flekilde ilk defa duran fiinasi’dir. Ayr›ca, fiair Evlenmesi isimli tiyatro eserini yine bu gazetede tefrika etmesi, onun bu bahiste teoriden prati¤e geçti¤ini gösterir. • Eskiden alt alta rastgele istif edilen haberleri, haber türlerine göre kategorize ederek verme usulü ilk defa bu gazete ile bafllam›flt›r. • Bas›n tarihinde gazeteler aras›ndaki ilk rekabet, yine bu gazetenin yay›mlanmas›ndan sonra, o zaman diliminde yay›n hayat›na yaklafl›k yirmi y›ld›r devam etmekte olan Ceride-i Havadis’in kendi gazetesini daha cazip k›lmak için ç›kard›¤› Ruzname-i Ceride-i Havadis adl› ekin yay›m› ile bafllar. Tasvir-i Efkâr (1862): ‹kinci özel gazetedir. 28 Haziran 1862’de fiinasi taraf›ndan tek bafl›na ç›kar›lm›flt›r. Gazetenin mukaddimesi Tercüman-› Ahvâl’in mukaddimesindeki görüfllerin aç›l›m› gibidir. fiinasi, Tasvir-i Efkâr mukaddimesinde de devlet-halk iliflkisine de¤inir ve yine halktan yana tav›r koyar: “Her devlet, idaresini vekil s›fat›yle üzerine ald›¤› bir millî toplulu¤un devam›n› sa¤lamakla ayakta durabilece¤i ve ancak o milletin menfaatlerini koruyacak tedbirler almak suretiyle iktidar›n›n kuvvetli olabilece¤i, herhangi bir delil ile ispat›na gerek duyulmayacak aç›k gerçeklerdendir.” fiinasi, mukaddimenin devam›nda, gazetelerin halk›n düflüncelerini ortaya koymada oynayacaklar› arac› rolüne de iflaret eder. Tasvir-i Efkâr daha ilk nüshas›ndan itibaren kendisinden öncekilerden farkl›, güzel ve düzenlidir. Sade bir dil kullanmaya çal›fl›r. ‹lk olarak Tercüman-› Ahvâl’de rastlad›¤›m›z haber tasnifi uygulamas›, bu gazete ile bugünkü flekliyle sayfa düzeni dedi¤imiz modern anlay›fla dönüflür. Gazetedeki makaleler bugünkü anlay›fla yak›n bir flekil almaya bafllar. Tanzimat Dönemi Türk edebiyat›nda rastlad›¤›m›z ilk tart›flma 1864 y›l›nda Rûznâme-i Ceride-i Havadis ile Tasvîr-i Efkâr gazeteleri aras›nda cereyan eder ve fiinasi bu edebî tart›flman›n taraf›d›r. “Mesele-i mebhuset’ün anha” ad›yla da bilinen bu tart›flmada temel problem baz› Arapça terkiplerin nas›l yaz›laca¤› meselesidir. Karfl›l›kl› at›flmalar esnas›nda fiinasi, yeni bir yaklafl›mla Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda edebiyat kavram›n› da ilk defa tan›mlam›fl olur. “Fenn-i edeb bir marifettir ki insana haslet-âmûz-› edeb oldu¤u için edeb ve ehli edîb tesmiye olunmufltur” fleklindeki bu tan›mda, edebiyat›n ahlâkla olan ilgisine de ilk defa at›fta bulunulur. Nam›k Kemal, 200. say›s›ndan itibaren Tasvir-i Efkâr’da yazmaya bafllar (4 Haziran 1864). 1865 y›l›nda Avrupa’ya giden fiinasi bu gazeteyi Nam›k Kemal’e b›rak›r. Bu sefer, 1867’de Paris’e giden Nam›k Kemal, gazeteyi Recaizade Mahmut Ekrem’e emanet eder. Gazeteyi bir sonraki flahsa emanet etme âdeti, bu gazetenin o dönemde oynad›¤› edebiyat mahfili olma özelli¤ini göstermesi aç›s›ndan önemlidir. Yenileflme hareketlerinin lokomotifi olarak kabul edebilece¤imiz bu ilk gazetelerden sonra dönemin dikkati çeken di¤er dergi ve gazetelerini flöyle s›ralayabiliriz: • Münif Pafla, Mecmua-i Fünûn (1862) • Ali Suavi, Muhbir (1867)


• • • • •

Ali Raflit ve Filip birlikte, Terakki (1868) Nam›k Kemal ve Ziya Pafla birlikte, Hürriyet (1868) Basiretçi Ali Efendi, Basiret (1870) Teodor Kasap, Diyojen (1870) ‹lk mizah gazetesidir. Nam›k Kemal, Reflat, Nuri, Ebüzziya, Mahir (Nam›k Kemal’in üvey day›s›) birlikte, ‹bret (1872).

SONUÇ Lâle Devri, elçilikler, Frans›z ‹htilâli, Tanzimat Ferman›, Islahat Ferman›, e¤itim ve ö¤retim, konaklar, çeviri, gazete gibi temel unsurlar, Türk edebiyat› tarihinde yeni bir edebiyat›n ortaya ç›k›fl›na zemin haz›rlam›flt›r. Söz konusu kaynaklardan beslenen Türk ayd›nlar› yeni bir edebiyat›n ortaya ç›k›fl›nda etkin rol oynam›fllard›r. Bu süreçte, ortaya ç›kan eserlere ve yeni edebî türlerin flekil ve içeriklerine bakt›¤›m›zda üç temel kayna¤›n kendisini hissettirdi¤ini fark ederiz: • Bat› ve özellikle Frans›z edebiyatç› ve filozoflar›n›n etkisi, • Yavafl yavafl sorgulanmaya bafllansa da divan edebiyat›n›n etkisi, • Halk kültür ve edebiyat›n›n etkisi. Bu durum, bize, yenileflme hareketlerinde, eskiyi tamamen yok sayman›n, görmezlikten gelmenin mümkün olmad›¤›n› ve binlerce y›lda halk›n oluflturdu¤u, yaflatt›¤› de¤erlerin bir ç›rp›da silinip at›lamayaca¤›n› göstermesi bak›m›ndan önemlidir.

49

50


Özet

N A M A Ç

1

Tarihsel geliflimi içinde yeni Türk edebiyat›n›n ana kaynaklar›n› anlayabilmek. Lâle Devri, elçilikler, Frans›z ‹htilâli, Tanzimat ve Islahat fermanlar›, e¤itim ve ö¤retim faaliyetleri, konak hayat›, çeviri, gazete ve gazetecilik faaliyetleri yeni bir edebiyat›n ortaya ç›k›fl›nda kaynak görevi görmüfllerdir. Bütün bu faaliyetlerin yeni bir toplum hayat›n› ortaya ç›karmada etkili oldu¤u görülür. Yeni ayd›n tipi ve de¤iflen hayat, zamanla dili ve içeri¤iyle yeni bir edebiyat› ortaya ç›karm›flt›r.

N A M A Ç

2

Yeni Türk edebiyat›n›n ortaya ç›k›fl›n› haz›rlayan temel etkenleri ana hatlar›yla tan›yabilmek. Lâle Devri, daimî elçilikler, Frans›z ‹htilâli, Tanzimat ve Islahat fermanlar›, e¤itim ve ö¤retim faaliyetleri, konak hayat›, tercüme, gazete ve gazetecilik faaliyetleri edebiyat› etkiledi¤i ölçüde bizi ilgilendirir. Genelde toplumu, özelde edebiyatç›lar› derinden etkileyen bu kaynaklar; Türkçenin sadeleflmesi ve konuflma diline yaklaflmas›, yeni edebî türlerin ortaya ç›kmas› ve yeni bu edebî türlerle eserler verilmeye bafllanmas›, Bat›’y› ve Bat› dillerini bilen ayd›nlar›n yetiflmesi gibi yeni bir edebiyat›n ortaya ç›k›fl›n› sa¤layan temel etkenlerin oluflmas›na zemin haz›rlad›klar› için önemlidir.


51

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi yeni Türk edebiyat› yerine kullan›lan ifadelerden biri de¤ildir? a. Aray›fllar Devri Türk edebiyat› b. Son As›r Türk edebiyat› c. Bat› edebiyat› d. Avrupaî Türk edebiyat› e. Tanzimat Dönemi edebiyat› 2. 1718-1730 y›llar›n› kapsayan ve Lâle Devri olarak adland›r›lan döneme bu ismi afla¤›daki Türk sanatç›lardan hangisi vermifltir? a. Yahya Kemal Beyatl› b. Ahmet Hamdi Tanp›nar c. Mehmet Kaplan d. Ahmet Refik e. Nedim 3. Afla¤›dakilerden hangisi Lâle Devrinde gerçekleflen yeniliklerden biri de¤ildir? a. Tercüme heyetinin kurulmas› b. Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin elçi olarak Paris’e gönderilmesi c. Nemçe Sefaretnamesi’nin yaz›lmas› d. ‹lk matbaan›n kurulmas› e. Askerlik alan›nda yap›lan yenilikler 4. Osmanl› Devleti, Avrupa’daki ilk elçili¤i afla¤›daki flehirlerden hangisinde açm›flt›r? a. Petersburg b. Viyana c. Londra d. Berlin e. Paris 5. Frans›z ‹htilâl’inin üç temel kavram› afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru olarak verilmifltir? a. Hürriyet, eflitlik, kardefllik b. Hürriyet, sanayileflme, eflitlik c. Kardefllik, eflitlik, egemenlik d. Hak, hukuk, kanun e. Ak›l, kardefllik, ba¤›ms›zl›k

6. Afla¤›dakilerden hangisi Tanzimat Ferman›’ndaki hususlardan biri de¤ildir? a. Can, mal, ›rz ve namus güvenli¤i b. Vergilerin mükelleflerin mali durumlar›na göre al›nmas› c. Az›nl›klara da gayrimenkul edinme hakk›n›n verilmesi d. Bütün devlet memurlar›na maafl ba¤lanmas› e. Askerlik görevinin belli bir süreye ba¤lanmas› 7. “Kanuni yükümlülük ve nitelikleri tafl›yan herkes hangi dine mensup olursa olsun askerî ve mülki okullara girme hakk›na sahip olacakt›r.” maddesi afla¤›dakilerin hangisinde yer alm›flt›r? a. I. Meflrutiyet b. II. Meflrutiyet c. Islahat Ferman› d. Tanzimat Ferman› e. 1924 Anayasas› 8. Encümen-i Dânifl, hangi y›lda kurulmufltur? a. 1839 b. 1851 c. 1856 d. 1857 e. 1859 9. Tanzimat sonras›nda 1859 y›l›nda yap›lan ilk iki edebî çeviri afla¤›dakilerin hangisinde do¤ru olarak verilmifltir? a. Muhaverat-› Hikemiyye/Tercüme-i Manzume b. Atala/Hikâye-i Ma¤durîn c. Tercüme-i Manzume/Hikâye-i Robenson d. Muhaverat-i Hikemiyye/Atala e. Tercüme-i Manzume/Hikâye-i Ma¤durîn 10.Afla¤›dakilerden hangisi Ceride-i Havadis’in Türk kültür tarihine getirdi¤i yeniliklerden biri de¤ildir? a. ‹lk defa muhabir gönderme b. Okuyucu mektuplar› yay›mlama c. Ansiklopedik bilgiler verme d. Ölüm ilan› verme e. ‹lk tiyatro eserini yay›mlama

52


Okuma Parças›


fiinasi’nin Lamartine’den yapt›¤› bir fliir çevirisi: ‹flitip gördüce¤imsin cânâ Defltde ebrde her subh ü mesâ Gösterir sûretinin aksini mâ Bana savt›n getirir bâd-› sabâ

1. c

Olsa hâbîde kaçan kim âlem Rüzgâr esti¤ini gûfl etsem San›r›m gizli f›s›ldars›n o dem Gûfluma baz› kelâm-› mahrem

4. c

2. a 3. c

5. a 6. c

Eylesem seyr flu y›ld›zlar› ger Kim eder perde-i leylî pür-fer Vechini sanki bana arz eyler Çeflmime hofl görünen her ahter Beni enfâs-› nesîmin ne zamân Bû-y› ezhâr ile etse sekerân En güzel râyihas› içre hemân Hep senin nefhan› koklar dil ü cân (Parlat›r-Çetin, 2005, s. 65-66).

7. c 8. b 9. a 10. e

Yan›t›n›z yanl›flsa “Girifl” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Türk Edebiyat›n›n Oluflumu” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Türk Edebiyat›n›n Oluflumu” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Türk Edebiyat›n›n Oluflumu” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Türk Edebiyat›n›n Oluflumu” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Türk Edebiyat›n›n Oluflumu” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Türk Edebiyat›n›n Oluflumu” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Türk Edebiyat›n›n Oluflumu” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Çeviri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “‹lk Gazeteler” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

Yararlan›lan Kaynaklar Akyüz, K. (1995). Modern Türk Edebiyat›n›n Ana Çizgileri, ‹stanbul: ‹nk›lâp Kitabevi Dayanç, M. (2009). Yeni Kitap Dergisinde On YazarOn Mülakat. ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›. Enginün, ‹. (2006). Yeni Türk Edebiyat› Tanzimat’tan Cumhuriyet’e (1839-1923). ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›. Kayao¤lu, T. (1998). Türkiye’de Tercüme Müesseseleri. ‹stanbul: Kitabevi Yay›nlar›. Parlat›r ‹.-Çetin N. (2005). fiinasi Bütün Eserleri. Arkara: Ekin Kitabevi. Tanp›nar, A.H. (1956). XIX. As›r Türk Edebiyat› Tarihi. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›. Ziyad Ebüzziya, (1993). “Ceride-i Havadis”, TDV ‹slâm Ansiklopedisi. ‹stanbul: TDV Yay›nlar›. Ziyad Ebüzziya, (1997). fiinasi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›

4


Amaçlar›m›z

N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; ‹ki temel edebî tür olan fliir ve nesir türünü ana hatlar›yla tan›yabilecek, fiiir ve nesir türünün Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda flekil ve içerik yönünden de¤iflimini anlayabilecek, Eskinin devam› olan klâsik türler ile, yeni ve daha çok Bat›’dan çeviri yoluyla edebiyat›m›za geçen modern türlerin geliflimini ve dönüflümünü fark edebilecek, bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • fiiir • Encümen-i fiuarâ • Nesir (Düzyaz›)

• Hikâye ve Roman • Tiyatro • Edebiyat Teorisi ve Elefltirisi


Yeni Türk Edebiyat›na Yeni Türk Edebiyat›nda Türler Girifl

• G‹R‹fi • fi‹‹R • NES‹R (DÜZYAZI)

Yeni Türk Edebiyat›nda Türler G‹R‹fi Zaman zaman aralar›nda birbirlerinin anlat›m tekniklerinden yararlanma sonucunda ortaya ç›kan; mesela, nesir (düzyaz›) tarz›yla yaz›lan mensur fliir ve secili anlat›m; fliir tarz›yla manzum olarak hikâye anlatma ve elefltiri yapma gibi, türler aras› geçifller görülse de edebiyat›n iki ana türü fliir ve nesirdir.

fi‹‹R Divan edebiyat›, fliir üzerinde yo¤unlaflan ve bunun d›fl›ndaki türleri bu türe yaklaflt›kça baflar›l› kabul eden bir anlay›fl içindedir. Bu nedenle, fliirdeki de¤iflim ve dönüflümü anlamak, bu dönemi anlamada da çok önemlidir. • fiekil yönünden divan edebiyat›n›n etkisinden kurtulamayan Tanzimat fliiri Frans›zca’dan yap›lan çevirilerle kabu¤unu k›rmaya bafllar. Fakat flekildeki bu yavafl de¤iflimin aksine, fliir anlay›fl›nda çok önemli bir dönüflüm yaflanm›flt›r ki bu da “parça güzelli¤i”nden “bütün güzelli¤i”ne geçifltir. Bu “bütün güzelli¤i”nin oluflmas›nda, Tanzimat’tan sonra Türk fliirinde ortaya ç›kmaya bafllayan “konu birli¤i”nin çok önemli bir yeri vard›r. SIRA S‹ZDE Tanzimat Döneminde fliir anlay›fl›nda yaflanan en önemli dönüflüm sizce nedir?

1

Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda fliirde yeni flekiller deneme konusunda da D Ü fi Ü N E L ‹ M öne ç›kan flahsiyet fiinasi olmufltur. fiair; Lamartine’in Meditations’undan çevirdi¤i “k›ta”lar, ‹lâhî, Münâcaat, Eflek ile Tilki Hikâyesi, Arz-› Muhabbet gibi manzuS O flekillerinde R U melerinde yeni flekil denemelerine giriflir. fiinasi’nin klâsik naz›m baz› oynamalar yapmas› da önemlidir. Mesela, kasidelerinin üçünde, kasidelerde ilk ve ikinci bölümler olan “nesib” ve “girizgâh”› kald›r›p do¤rudan “medhiye”ye geçmeD‹KKAT si, birinde de “mesnevi” tarz›n› kullanmas› önemlidir. Ayr›ca Ethem Pertev Pafla’n›n Victor Hugo’dan yapt›¤› T›fl-› Naim çevirisi, SIRA S‹ZDE Bat›’dan Türk edebiyat›na geçen, önce ‹talyan edebiyat›nda kullan›l›p sekiz m›sral› naz›m flekli olan ilk ottava-rima çevirisi olmas› bak›m›ndan önemlidir. Bu naz›m fleklini daha sonra, baflta “Makber” fliirinde olmak üzere, Tanzimat Dönemi sanatAMAÇLARIMIZ ç›lar› içinde en çok kullanan Abdülhak Hamit olmufltur. • Tanzimat’tan sonra aruz vezniyle birlikte hece vezni de kullan›l›r. Bu dönemin sanatç›lar› sadece vezinler aras›nda ikilem yaflamaz; K ‹ T Aayn› P zamanda, aruzun klâsik yap›s›n› da zorlamaya bafllarlar.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda fliirde yeni flekiller deneme konusunda S Ofiinasi R U öne ç›kan flahsiyet olmufltur.

N N

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

56


• Tanzimat edebiyat›nda kafiye eski önemini kaybeder ve kafiyesiz fliirler yaz›l›r. Klasik kafiye anlay›fl›ndaki bu k›r›lma, daha sonra kafiye göz için mi olmal› yoksa kulak için mi boyutuna kadar ulafl›r. • fiiirde içerik alabildi¤ine genifller. ‹nsan›n iç alemiyle d›fl dünya bütün gerçekçili¤iyle fliire girer. Recaizade Ekrem; Takdir-i Elhan’da, “zerrâttan flumûsa kadar her güzel fley fliirdir” der. • De¤iflen sosyal ve kültürel hayat›n etkisiyle yeni düflünce ve kavramlar fliirde ifllenmeye bafllan›r. Hürriyet, eflitlik, adalet, vatan, millet, irade, kanun, medeniyet, medeniyet resûlü, reis-i cumhur, adl ü hak, ehl-i cehl ve ahali-i fazl, varl›k-yokluk, yirminci as›r gibi kavramlar özellikle fiinasi, Nam›k Kemal, Akif Pafla, Sadullah Pafla gibi ayd›nlar›n kullan›mlar›yla kamuoyuna mal edilmeye çal›fl›l›r. Bu temel kavramlar›n Tanzimat Dönemindeki kullan›mlar›na birkaç örnek vermek isteriz: Aceb midir medeniyyet resûlü dense sana Vücûd-› mu’cizin eyler taassubu tahzîr (fiinasi) fiinasi bu beyitte Mustafa Reflit Pafla’ya hitaben flöyle der: “Sana medeniyetin elçisi (peygamberi) dense flafl›l›r m›? Çünkü senin mucizevi varl›¤›n tassubu önler.” Bir ›t›knâmedir insâna senin kânûnun Bildirir haddini Sultan’a senin kânûnun (fiinasi) fiinasi, bu beyitte de Mustafa Reflit Pafla’ya hitap eder: “Senin kanunun (Tanzimat Ferman› kastediliyor) insanl›¤a köle âzâd› (özgürlük) belgesidir. Senin koymufl oldu¤un kanun, padiflaha bile haddini, s›n›rlar›n› bildirir.” Ne mümkin zulm ile bî-dâd ile imhâ-y› hürriyet Çal›fl idrâki kald›r muktedirsen âdemiyetten (Nam›k Kemal) Nam›k Kemal ise yukar›daki beyitte insano¤lunun sahip oldu¤u en önemli özelliklerden birisi olan “idrak”(anlay›fl/alg›)e vurgu yapar. fiair, insan›n kavrama yetisini yok etmedikçe kiflili¤ini ve hürriyetini de yok edemezsiniz, der: “Zulüm ile zâlim ile hürriyeti ortadan kald›rmak mümkün de¤ildir. ‹nsanl›ktan sa¤duyuyu kald›rmad›kça hürriyet anlay›fl›n› ve ihtiyac›n› da yok edemezsin.” Ne efsûnkâr imiflsin âh ey dîdâr-› hürriyet Esîr-i aflk›n olduk gerçi kurtulduk esâretten (Nam›k Kemal) Nam›k Kemal bu beyitte hürriyeti güzel yüzüyle insanlar› büyüleyen sevgiliye benzetir: “Ey, hürriyetin güzel yüzü, ne kadar büyüleyiciymiflsin. Gerçi esaretten kurtulduk; ama bu sefer de senin aflk›n›n esiri olduk.” Felek her türlü esbâb-› cefâs›n toplas›n gelsin Dönersem kahbeyim millet yolunda bir azîmetten (Nam›k Kemal) fiinasi ve Nam›k Kemal kufla¤›n›n ›srarla alt›n› çizdi¤i kavramlardan birisi de halkt›r, millettir. “Felek s›k›nt›ya yol açmak için ne laz›msa hepsini toplas›n gelsin, millet yolundaki bir karar›mdan, bir mücadelemden dönersem kahpeyim.” Bu beyitte, Nam›k Kemal’in öne ç›kard›¤› “millet yolu” ifadesinin arkas›nda, Frans›z ‹htilâlinin dünyaya yayd›¤› kavramlarla bu devrimi haz›rlayan filozoflar›n görüfllerinin oldu¤u aç›kt›r. Yok yere zâhid urur dâ’vî-i hestîden dem Yakas›n tutmufl iken pençe-i kübrâ-y› adem (Akif Pafla) “Yoklu¤un o büyük pençesi (ölüm), yakas›ndan tutmuflken zahit (kaba sofu) bofl yere varl›k davas›ndan bahseder.” Akif Pafla, anlay›fl› eksik, bilgisi k›t insanlar (zahitler), ölüm gerçe¤ini unutarak varl›ktan bahsederler, derken, yokluk fikrini ön plana ç›kar›r.

57

4. Ünite - Yeni Türk Edebiyat›nda Türler

Sarf edip var›n› akl›n var ise sen yok ol Râhat istersen e¤er eyle temennâ-y› adem (Akif Pafla) Akif Pafla bu beyitte de rahat› yok olmada bulur: “E¤er rahat etmek istersen yoklu¤u iste, akl›n var ise var›n› yo¤unu sarf edip yok ol.” Akif Pafla burada özetle, varl›k ve zenginlik insan› en fazla meflgul eden, rahats›z eden unsurlardand›r, rahat etmek istiyorsan bunlardan bir an önce kurtul, der. Mecâz oldu hakîkat, hakîkat oldu mecâz Y›k›ld› belki esâs›ndan eski mâlûmât (Sadullah Pafla) Sadullah Pafla, yaflad›¤› as›rda, geçmiflten gelen bütün anlay›fllar›n kökünden de¤ifltirdi¤ini söyler: “Eskiden, gerçekleflmesinin asla mümkün olmad›¤› düflünülen fleyler gerçekleflti. Bu da eski bilgi anlay›fl›n›, hayata bak›fl tarz›n› belki de kökünden y›kt›” Burada, fen bilimlerinin, yeni bulufllar›n, hayat› ve düflünceleri yeniden düzenlemesine at›fta bulunulmaktad›r. Megarib oldu dirigâ metâli-i irfân Ne kald› flöhret-i Rûm u Arab, ne M›sr u Herât (Sadullah Pafla) Bu beyitte bilginin el de¤ifltirmesi ele al›nmaktad›r. Dolay›s›yla eskiden ad› geçince akla bilimin geldi¤i yerler art›k bu özelliklerini kaybettiler. Bütün bu ink›laplar, bilgiler maalesef Do¤u’dan de¤il Bat›’dan do¤du. Ne Türkiye’nin, ne Arabistan’›n, ne M›s›r’›n ne de Herat’›n flöhreti kald›.” Sadullah Pafla burada, tezat sanat› yaparak bütün bunlar›n asl›nda güneflin do¤du¤u yerden Do¤u’dan do¤mas› gerekti¤ini, fakat neredeyse k›yamet belirtisi olarak düflünülebilecek bir flekilde, Bat›’dan do¤du¤unu söyler. Bu durum bizim medeniyetimiz aç›s›ndan felaket/k›yamet anlam›na gelmektedir. Zamân zamân-› terakki cihân cihan-› ulûm Olur mu cehl ile kabil beka-y› cem’iyyât (Sadullah Pafla) Sadullah Pafla, bu beyitte, asr›n gerçeklerine ayak uyduramayanlar›n art›k yaflama flanslar›n›n kalmad›¤›na vurgu yapar ve bir önceki beyti tamamlar: “Zaman ilerleme zaman›, dünya bilgi dünyas›d›r; yani dünya bilim ça¤›n› yaflamaktad›r. Böyle bir as›rda toplumlar hiç bu de¤erlere yabanc› kalarak cehaletle ayakta kalabilirler mi?” Sadullah Pafla, “Ondokuzuncu As›r” bafll›¤›n› tafl›yan bu fliirinin yukar›da k›saca ele ald›¤›m›z son beytinde, içinde bulundu¤u asr›n en kritik sorusunu sorar. Bu soru fludur: Bilgi ça¤›nda, ça¤›n gerektirdi¤i bilgiye sahip olmayanlar yaflama flans› elde edebilirler mi? Asl›nca cevap sorunun içinde sakl›d›r: Elbette elde edemezler ve ne yaz›k ki edememifllerdir de. Bu dönüflümü gerçeklefltiremeyen milletler; toprak, can, prestij ve en kötüsü özgürlüklerini kaybetmifllerdir. • Tanzimat Dönemi fliiri temalar bak›m›ndan birlik göstermez. fiinasi klâsik; Nam›k Kemal romantik; Ziya Pafla felsefî yaklafl›mlar› ile ön plana ç›karken di¤erleri daha çok “küçük ve günlük hassasiyetler”i fliirlerine tafl›rlar. • fiiiri, halk diline yaklaflt›rma çabalar›nda baflar›l› olamazlar. Fakat fiinasi, Nam›k Kemal ve Ziya Pafla’n›n çabalar›n› görmezden gelinemez. fiinasi, zaman zaman fliirlerin alt›na “lisan-› avam üzre” (halk diliyle), “safi Türkçe” (yal›n Türkçe) alt bafll›klar›n› koyar. Bu alt bafll›klardaki tutum, fiinasi’nin fliirlerine somut olarak yans›r. Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n ifadesiyle; fiinasi, bu alt bafll›¤› kullanarak yazd›¤› fliirlerinde klâsik Türk fliirini ilk defa eski flekillerinden ç›karm›flt›r. Tanzimat flairleri fliiri, halk diline yaklaflt›rma çabalar›nda baflar›l› SIRA olmufllar S‹ZDEm›d›r?

fiinasi, “lisan-› avam üzre” (halk diliyle) alt bafll›¤›n› kullanarak yazd›¤› fliirlerinde klâsik Türk fliirini ilk defa eski flekillerinden ç›karm›flt›r.

2

SIRA S‹ZDE



S O R U

S O R U

58


KARAKUfi YAVRUSU ‹LE KARGA H‹KÂYES‹ Bililtizam lisân-› avâm üzre kaleme al›nm›flt›r. Aç idi bir karakufl yavrusu bir gün yuvada Anas› yoksul an›nçün yem arad› ovada Bir bora ç›kt› yuva derken a¤açtan düfldü Bafl›na yavruca¤›n köylü çocuklar üfldü Tutulup oldu oyuncak bir ekinci piçine Bir kafeste kodular ba¤da dikenlik içine Kondu bir karga gelip viflne fidân› üzere Gaga çald› yemifle âdet ü flân› üzere Dedi ol yavru: “Sefâ geldin amân Bülbül A¤a Cân›m ister yedi¤inden sadaka eyle bana” Karga “Var oruç tut aç için kendimi alçak tutamam Ç›k fidân üzre çekirdek vereyim kim yutamam” Karakufl Yavrusu “Bâri sor Akbaba’dan bir ö¤üt al kim buradan Kurtulursam alay›m dâd›m› zâlim boradan” Karga uslu söz al›p güldü dedi: “Güçlü¤ü gör, Kuludur f›rt›na bir pâdiflehin kim gözü kör Öyle flehdir kim ana cân tafl›yanlar muhtaç, Kimini pür-niam eyler kimini öldürür aç” Karakufl Yavrusu “Çünki ö¤renmiflsin art›k ad› neymifl söyle Âh›m› almaz isem neyliyeyim ben böyle” Karga “Ana tâlih denilir herkese olmaz hayr› Andan öç almaya yok çâre r›zâdan gayr›” fiinasi (Müntehabât-› Eflâr›m’dan) MEDH‹YE Sâfî Türkçe Gören saç›n aras›ndan yüzün par›lt›s›n› San›r ki kare bulutun içinde gün do¤mufl Yan›nda kan ile yafl içre kald›¤›m görüp el Demez mi kim birini Su k›z› suya bo¤mufl. fiinasi (Müntehabât-› Eflâr›m’dan) fiinasi’nin Frans›z kültürünün etkisiyle yapt›¤› bu ilk denemelere, yine ayn› kültür dünyas›n›n kavramlar› da eklenince bu yeni tarz, etkisini göstermekte gecikmedi. fiiire, Fuzulî, Nedim, fieyh Galip, Nâilî gibi Divan edebiyat› flairlerine nazireler yazarak bafllayan Nam›k Kemal bu anlay›fl›n› “Encümen-i fiuarâ” içinde de sürdürdü. Onun hayat›ndaki gerçek dönüflümü sa¤layan, fiinasi’nin bu “yal›n ve saf fliir dili” ile karfl›laflmas› olmufltur. Nam›k Kemal bu dönüflümü flöyle anlat›r:


59

“Hangi senede oldu¤u hat›r›mda de¤ildir. Fakat zann›ma göre yetmifl sekiz sene-i hicriyesinde (1861) olacak, bir ramazan günü kitap aramak için Sultan Bâyezid Câmii avlusunda sergilere girdim. Elime tâlik yaz› litograf basma ile bir kâ¤›t parças› tutuflturdular, yirmi de para istediler. Paray› verdim, kâ¤›d› ald›m. Üstünde ‘‹lâhî’ unvân›n› gördüm. Dervifl Yunus ilâhisi zannettim. Bununla beraber, okumaya bafllad›m. O ilâhî neydi bilir misin, neydi? Beni, yazd›¤›m yaz›n›n flimdiki derecesine îsâl etmeye (ulaflt›rmaya), milletin lisân›n› flimdiki hailine getirmeye sebeb-i müstakil (tek neden) olan ilâhî bir ilâhî idi. Sade fikre ne kadar da yak›fl›yor. Mebâdisi (bafllang›c›) fludur: Hak-Teâlâ azamet âleminin pâdiflehi Lâ-mekând›r olamaz devletinin tahtgehi (Allah, büyüklük âleminin padiflah›d›r. O’nun devletinde taht yeri yoktur. Çünkü Allah mekândan ar›nd›r›lm›flt›r, belli bir yeri olamaz.) fiinasi’nin ilâhî bir kelîm (söz söyleyen) oldu¤unu o fliirinde anlad›m. Fakat, fikrimi edebiyat arkadafllar›ma anlatamad›m. Gittim, gazetesine muîn (yard›mc›) oldum.”

(Talim-i Edebiyat Üzerine’den) Nam›k Kemal’i bu münacatta en çok etkileyen iki unsur; dilin sadeli¤i ile konunun o güne kadar al›fl›lm›fl anlay›fl›n d›fl›nda farkl› bir flekilde ele al›nmas›d›r. Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda fliiri ve fliir dilini halk diline yaklaflt›rma konusunda teorik anlamda en önemli yaz›y› “fiiir ve ‹nfla” bafll›¤›yla Ziya Pafla yazm›flt›r. Bu makalede divan edebiyat›n› reddeden Ziya Pafla, bizim gerçek edebiyat›m›z›n “halk edebiyat›” oldu¤unu söyler; fakat bu konuda bir “türkü” kaleme alman›n d›fl›nda pratikte hiçbir fley yapmaz.

Encümen-i fiuarâ Tanzimat Dönemi sonras›nda oluflturulan ve zihniyet olarak eskiye ba¤l› bir fliir toplulu¤udur. 1861 y›l›nda, eski fliiri yeniden canland›rma düflüncesiyle oluflturulan bu flairler meclisi, Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda Avrupaî anlamda ilk edebî topluluk olarak düflünülebilir. Hersekli Arif Hikmet Bey’in Lâleli’de Çukurçeflme’deki evinde her sal› günü düzenli flekilde yap›lan toplant›larda meclisi daha çok Leskofçal› Galip idare eder. Bu toplant›lar›n temel amac›, toplant›ya kat›lan genç flairlere fliir yazma konusunda yol göstermektir. Nam›k Kemal ve Ziya Pafla’n›n da kat›ld›¤› bu toplant›larda ismine rastlad›¤›m›z o dönemin sanatç›lar›n›n önde gelenleri Osman fiems Efendi, Mehmet Lebib Efendi, Koniçeli Musa Kâz›m Pafla, ‹brahim Halet Bey, Recaizâde Mehmet Celâl (Recaizade Mahmut Ekrem’in a¤abeyidir), Deli Hikmet, Üsküdarl› Hakk› Bey, Mustafa ‹zzet Efendi, Mustafa Eflref Pafla, Mustafa ‹smet Efendi’dir. Toplant›ya kat›lan flairlerin hafta içinde yazd›klar› fliirleri yüksek sesle okuma ifli en genç üye olan (21 yafl›nda) Nam›k Kemal’e verilmifltir.

Encümen-i fiuarâ, Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda Avrupaî anlamda ilk edebî topluluk olarak düflünülebilir.

NES‹R (DÜZYAZI) Türk edebiyat›nda Avrupaî anlamda nesrin ortaya ç›k›fl› Tanzimat’la birliktedir. Bu türün ortaya ç›k›fl›nda di¤er yeni türlerde oldu¤u gibi öncülük görevini gazeteler üstlenir. “Umum halk›n rahatl›kla anlayabilece¤i bir dil”le yay›mlanmay› kendilerine temel ilke edinen gazeteler, ister istemez dili de halk›n diline yak›nlaflt›rmak zorundayd›lar. Yine Avrupa’n›n etkisiyle hem kendisine hem de tabiata gerçekçi bir gözle bakmaya bafllayan Tanzimat Dönemi sanatç›lar›, nesir dillerini de gelifltirmek ve zenginlefltirmek zorunda kald›lar. Gösterme esas›na dayanan tiyatro; merkeze insan› ve tabiat› yerlefltiren roman; bireyden topluma sosyal hayat›n bütün alanlar›na e¤ilen

Türk edebiyat›nda Avrupaî anlamda nesrin ortaya ç›k›fl› Tanzimat’la birliktedir.

60


makale; edebiyattan sosyal hayata kadar her konuyu ilgi alan›na dahil eden elefltiri gibi yeni türler, zamanla düzyaz›n›n geliflip zenginleflmesinin kap›s›n› aralad›lar.

Hikâye ve Roman

Eski Türk edebiyat›nda roman›n yerini manzum ve mensur hikâyelerin tuttu¤u görülür.

1872 y›l›nda, fiemsettin Sami taraf›ndan yaz›lan Taaflfluk-› Talat ve Fitnat, Türk edebiyat›n›n yaz›l›fl tarihi bak›m›ndan ilk roman› olarak kabul edilir.

Nesir türünün geliflip zenginleflmesinin arka plan›nda hikâye (öykü) ve roman vard›r. Temelde; olay, zaman ve mekân çerçevesinde insan› anlatan bir tür olan roman, ele ald›¤› konunun geniflli¤i ve derinli¤i nedeniyle zengin ve ifllenmifl bir düzyaz›ya ihtiyaç duyar. Tanzimat’a kadar, duygular›n›, düflüncelerini, hayallerini daha çok fliirle dile getiren, hatta düzyaz›da bile secili kullan›mlarla süse kaçan Türk edebiyatç›lar›, bu türü taklitler ve çeviriler sayesinde 1870’li y›llardan sonra fark etmeye bafllar. Eski Türk edebiyat›nda roman›n yerini manzum ve mensur hikâyelerin tuttu¤u görülür. Ayr›ca, bafllang›çta, Bat› tarz›ndaki hikâyelerle roman› kesin çizgilerle birbirinden ay›rmak mümkün de¤ildir. Bat› tarz›nda hikâye ve roman›n ortaya ç›k›fl›na kadar, ara dönem eserleri diyebilece¤imiz roman türünü müjdeleyen eserlerle karfl›lafl›r›z ki bunlar, nesir türünü gelifltirmeleri ve az da olsa zenginlefltirmeleri bak›m›ndan Tanzimat sonras› Türk edebiyat› aç›s›ndan önemlidir. Bu eserlerin ilk akla gelenleri flunlard›r: Muhayyelât-› Aziz Efendi: 1796 y›l›nda Giritli Aziz Efendi taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Eserin önsözünde yazar, baflta Binbir Gece olmak üzere yararland›¤› kaynaklar› belirtir. Sergüzeflt-i Kalyopi: (1873) Yazar› T. Abdi’nin verdi¤i bilgiye göre ‹stanbul’da halk aras›nda anlat›lan bir hikâyenin yaz›ya geçirilmifl fleklidir. Müsameretnâme: Emin Nihat Bey’in yazd›¤› ve 1870-1871 y›llar›nda bölüm bölüm yay›mlanan bu eser Binbir Gece Masallar› ile ve Boccacio’nun Decameron’unu ça¤r›flt›r›r. Gece sohbetleri fleklinde oluflturulan bu eserin anlat›m tarz›; birkaç arkadafl›n bir gece bir evde buluflarak, önce çeflitli gazete haberlerini okumalar›, daha sonra içlerinden birisinin bafl›ndan geçenleri anlatmas› fleklindedir. K›ssadan Hisse: 1870 y›l›nda Ahmet Mithat Efendi taraf›ndan yay›mlanan bu eserdeki hikâyelerin bir k›sm› Aisopos ve Fenelon’dan çeviri, bir k›sm› da yerli hikâyelerdir. Letâif-i Rivâyat: 1870 y›l›nda yine Ahmet Mithat Efendi’nin yay›mlad›¤› ve Avrupa tarz› Türk hikâyecili¤inin bafllang›c› olarak kabul edilen bu eser, toplam 28 hikâyeden oluflmaktad›r. Yukar›da k›sa k›sa tan›tt›¤›m›z bu eserlerden ve Ermeni harfleriyle bas›lm›fl birkaç hikâyeden sonra (Mesela, Vartan Pafla’n›n Akabi Hikâyesi ile Evangelios Misaidilis’in Temafla-i Dünya’s›) ilk Türk roman› ortaya ç›kar: Taaflfluk-› Talat ve Fitnat: 1872 y›l›nda, fiemsettin Sami taraf›ndan yaz›lan bu eser Türk edebiyat›n›n yaz›l›fl tarihi bak›m›ndan ilk roman› olarak kabul edilir. Yazar bu eseri 22 yafl›nda kaleme alm›flt›r. Genç yaflta roman türüyle tan›flan fiemsettin Sami’nin, bir daha bu türe yaklaflmamas› ilginçtir. Dolay›s›yla yazar, romanc›l›k tarihimizde, romanc› kimli¤iyle de¤il, ilk roman› yazmas›yla öne ç›kar. 1872-1873 y›llar› aras›nda Hadîka gazetesinde tefrika edilen bu eserin konusu k›z çocuklar›n›n e¤itimi ile görücü usulüyle evlenmedir. Eser, kelime kadrosu ve anlat›m tekni¤i bak›m›ndan eski edebiyat›n etkisinden kurtulamam›flt›r. Mesela, Fitnat’›n tan›t›ld›¤› paragraf›n divan edebiyat›ndaki sevgili tasvirlerinden fark› yoktur: “Fitnat Han›m cismi narin, boyu orta, gözleri, kafllar› simsiyah, örme saçlar› arkas›ndan beline dek uzanm›fl, rengi süt gibi bembeyaz, burnu gayetle düzgün, hokka


61

gibi ufak a¤z›, lâl gibi iki dudak ve inci gibi bembeyaz ve ufak difller ile tezyîn olunmufl. Velhâs›l hüsn-i mücessem denme¤e flâyân on befl yafl›nda bir k›z idi.”

‹ntibah: 1876 y›l›nda Nam›k Kemal taraf›ndan yaz›lan bu eser Türk edebiyat›n›n ilk edebî roman› olarak kabul edilmektedir. Nam›k Kemal, bu eseri yazarken, Hançerli Han›m Hikâye-i Garibesi ile Dumas Fils’in La Dameaux Camelia’dan (Kamelyal› Kad›n) etkilenmifltir. Eser, 1876 y›l›nda Vakit Matbaas›nda cüzler halinde bas›lmaya bafllanm›fl ve ilk bask›s› çeflitli eksikliklerle yap›labilmifltir. ‹ntibah’ta, roman›n baflkahraman› Ali Bey’in flahs›nda, tutku haline gelmifl bir aflk›n, toy bir insanda meydana getirdi¤i her türlü olumsuzluk ayr›nt›l› bir flekilde dile getirilmektedir. Yine 1880 y›l›nda Nam›k Kemal’in, romantizmin ve dolay›s›yla Victor Hugo’nun etkisiyle yazd›¤›, ilk tarihî roman olan Cezmi de romanc›l›k tarihimiz aç›s›ndan önemlidir. Celâl Mukaddimesi’nde roman kavram›n›n Türk edebiyat›ndaki ilk tan›mlar›ndan birini “... romandan maksat güzerân (geçme, yaflanma) etmemiflse bile güzerân› imkân dahilinde olan bir vakay› ahlâk ve âdât ve hissiyât ve ihtimâlâta müteallik (ait) her türlü tafsilât›yla (ayr›nt›) beraber tasvir etmektir.” fleklinde yapan Nam›k Kemal, bu tan›mda, realist ve toplumun de¤erlerini göz ard› etmeyen bir tav›r tak›n›r ki bu, onun aksiyoner kiflili¤iyle de örtüflür. Felatun Bey’le Rak›m Efendi: 1876 y›l›nda Ahmet Mithat Efendi taraf›ndan yaz›lan bu eser K›rkanbar Matbaas›nda bas›lm›flt›r. Roman›n konusu; Bat›l›laflman›n yanl›fl anlafl›lmas›n› temsil eden, bununla birlikte kimlik bunal›m› yaflayan alafranga bir tip olan Felâtun Bey ile Do¤uya ve Bat›ya ait de¤erleri kiflili¤inde bir araya toplam›fl Rak›m Efendi aras›ndaki tezatt›r. Romandaki Rak›m Efendi biraz da Ahmet Mithat’›n kendisidir. Araba Sevdas›: 1885 y›l›nda Recaizade Mahmut Ekrem taraf›ndan kaleme al›nan bu eser 1896 y›l›nda Servet-i Fünûn dergisinde resimli olarak tefrika edilmifltir. Baflkahraman› Bihruz Bey ad›nda mirasyedi bir pafla çocu¤u olan roman, Tanzimat’tan sonra Türk toplumunda görülmeye bafllanan alafranga tiplerle alay etmek için yaz›lm›flt›r. Türk edebiyat›nda “iç konuflma” ve derinlere inmeyen “bilinç ak›m›” tekniklerinin ilk defa kullan›ld›¤› bu eser; kuruluflu, konusu, tipleri, psikolojik tahlilleri ve tasvirleri bak›m›ndan ilk realist Türk roman› olarak kabul edilebilir. Sergüzeflt: 1888’de Samipaflazade Sezai taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Dilber ad›nda esir bir k›z›n ac›kl› maceralar›n›n anlat›ld›¤› bu eserde, esaret gibi aktüel bir konunun estetik bir flekilde ifllenmesi önemlidir. Sezai bu eseriyle, roman unsurlar›n› usta bir flekilde kaynaflt›rm›fl ve insan-mekân iliflkisini ustaca ifllemifltir. Sezai, Avrupaî anlamda ilk k›sa hikâyeyi yazan yazar›m›z olmas› bak›m›ndan da Türk edebiyat›nda çok önemli bir yere sahiptir. Zehra: Nabizade Naz›m taraf›ndan yaz›lan bu eser, 1896 y›l›nda Servet-i Fünûn’da tefrika edilmifl; daha sonra kitap olarak yay›mlanm›flt›r. Romanda Zehra ad›n› tafl›yan zengin bir tüccar k›z›n›n hikâyesi anlat›lmaktad›r. Ayr›ca, Nabizade Naz›m’›n yazd›¤› Karabibik (1890) ilk köy roman› olmas› bak›m›ndan önemlidir. fiemsettin Sami ilk roman›m›z› yazm›fl; fakat daha sonra bu türle ilgilenmeyerek daha çok bilimsel çal›flmalara yönelmifltir. Türk romanc›l›¤›nda bu ifli bir meslek olarak benimseyen ve yazd›¤› 60’a yak›n hikâye ve roman kitab›yla rüfltünü ispat eden Ahmet Mithat Efendi meslekî ba¤lamda ilk romanc›m›zd›r. ‹ntibah roman›nda faydal› ile güzeli birlefltiren Nam›k Kemal, romanc›l›k tarihimizin önemli köfle

1885 y›l›nda Recaizade Mahmut Ekrem taraf›ndan kaleme al›nan Araba Sevdas›, kuruluflu, konusu, tipleri, psikolojik tahlilleri ve tasvirleri bak›m›ndan ilk realist Türk roman› olarak kabul edilebilir.

62


tafllar›ndan birisidir. Samipaflazade Sezai’de ise roman türü, Halit Ziya’dan ve dolay›s›yla Servet-i Fünûn’dan önce, ilk defa unsurlar› aras›nda s›k› iliflkiler bulunan organik bir yap› bütünlü¤üne kavuflmufltur.

Tiyatro Karagöz, orta oyunu, meddah ve köy seyirlik oyunlar› Türk edebiyat›nda tiyatro türünün ilk flekilleri olarak düflünülebilir. Bat› tarz› tiyatro, bizde Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda görülmeye bafllanm›flt›r.

Karagöz, orta oyunu, meddah ve köylerdeki seyirlik oyunlar Türk edebiyat›nda tiyatro türünün ilk flekilleri olarak düflünülebilir; fakat Bat› tarz› tiyatro bizde Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda görülmeye bafllanm›flt›r. Bat› tarz› tiyatronun kendi mant›¤› içinde bizim yabanc›s› oldu¤umuz birçok olmazsa olmazlar› vard›r. Bunlar; tiyatro binas›, erkek ve özellikle kad›n tiyatro sanatç›s›, yaz›l› tiyatro metni veya senaryosudur. Bu türe ilgi duyan seyirci faktörünü de bunlara ekleyebiliriz. Dolay›s›yla, bütün bu unsurlar›n tamamlanmas›nda ortaya ç›kan sorunlar, Avrupaî anlamda tiyatro metninin yaz›lmas›n› ve sahneye konmas›n› uzun süre geciktirmifltir. Türk ve dünya edebiyat›n›n insanlar üzerinde en etkili olmufl edebî türlerinin bafl›nda tiyatro gelmektedir. Çünkü tiyatro türü ile birlikte, gösterme tekni¤i, bir anlat›m ve sunma tarz› olarak devreye girmektedir ki bu teknik kendisinden sonraki birçok türü de yak›ndan etkilemifltir. Bir edebî tiyatro metnini sahnede canland›rmak, görsel belle¤i de harekete geçirdi¤inden edebî eseri daha etkileyici bir flekle sokmaktad›r. Ayr›ca tiyatro eserleri sahnede oynanmak için yaz›ld›¤›ndan, dilin sadeleflmesine de ciddi anlamda katk› sa¤lam›flt›r. Tanzimat Dönemi Türk edebiyat›nda tiyatro bahsiyle ilgili ilk teorik yaz›lardan biri Nam›k Kemal’e aittir. “Tiyatro” bafll›¤›n› tafl›yan bu yaz›s›nda Nam›k Kemal, bu türün, taklit yoluyla insanlar› e¤lendirerek e¤itmesi üzerinde durur: “Tiyatro e¤lencedir, fakat insanl›k düflüncesinin icat etti¤i e¤lencelerin hepsinden üstün ve hepsinden faydal›d›r. ..... - Tiyatro nedir? - Âdeta taklit. - Neyi taklit ediyor? - ‹nsan›n durumlar›n›! fiu dört cümlecik, tiyatronun en faydal› bir e¤lence oldu¤unu meydana ç›karmaya kâfidir, san›r›m. E¤lencede, ibret veren bir durumdan büyük bir fayda düflünülebilir mi?”

Tiyatro türünün Türk kültüründe kurumsallaflmas›n› ve kabul görmesini sa¤layan etkenlerden birkaç› söyle s›ralanabilir: • 1842’de Venedikli Cüstinyan’›n Galatasaray’daki Frans›z Tiyatrosunda bir ‹talyan toplulu¤unun ‹talyanca komedi temsil etmesi, • Avrupa’dan gelen de¤iflik tiyatro gruplar›n›n 1845’ten itibaren Beyo¤lu’ndaki Hristaki Pasaj›nda “Naum Tiyatrosu”nda temsiller vermesi ve bu temsillerin Türkçe tercümelerinin Ceride-i Havadis’te yay›mlanmas›, • 1856 y›l›nda M›g›rd›ç Befliktafll›yan’›n idaresinde bir grubun temsiller vermesi, • 1859 y›l›nda Arakel Altündüri’nin, fiark Tiyatrosu’nu kurmas›, Avrupaî Türk tiyatrosu “Osmanl› Tiyatrosu”nun kurulmas›yla ortaya ç›kar. 1867 y›l›nda Güllü Agop’un kurdu¤u bu tiyatro, 1868 y›l›ndan itibaren Gedikpafla Tiyatrosunda Türkçe temsiller vermeye bafllar. Burada; Ahmet Vefik Pafla’n›n eserle-

63


rinden bir k›sm›, Abdülhak Hamit’in ilk eserleri; Teodor Kasap’›n, Ali Bey’in eserleri, Ahmet Mithat Efendi’nin Eyvah’›, fiemsettin Sami’nin Besa’s›, Ebuzziya’n›n Ecel-i Kaza’s›, Recaizade Mahmut Ekrem’in Vuslat’› oynanm›flt›r. Bat›l› tarzda ilk tiyatro eserlerini yazan bu dönemin sanatç›lar›; fiinasi, Ali Haydar, Direktör Ali Bey, Ebuzziya Tevfik, Ahmet Mithat Efendi, Nam›k Kemal, fiemsettin Sami ve Moliére’den yapt›¤› uyarlamalarla Ahmet Vefik Pafla’d›r. Ayr›ca bu flahsiyetlere Teodor Kasap, Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hamit, Manast›rl› Rifat, Hasan Bedrettin, Mehmet fiemsettin ve Ali Ferruh da eklenebilir. Tanzimat Dönemi yazarlar›n›n hemen hepsinin tiyatro türünde eser vermesi veya bir flekilde bu türle ilgilenmesi, tiyatronun öneminin o dönemde anlafl›ld›¤›n› gösterir. Türkçede Bat› tarz›nda yaz›lm›fl ilk tiyatro eseri ‹brahim fiinasi Efendi’nin fiair Evlenmesi’dir. 1859 y›l›nda yaz›lm›fl ayn› y›l hem Tercüman-› Ahvâl’de tefrika edilen hem de kitap olarak bas›lan bu eserin konusu görmeden evlenmedir. Birbirlerini seven flair Müfltak Bey ile Kumru Han›m evleneceklerdir. K›z›n ailesi ve ona destek verenler flair Müfltak Bey’e Kumru Han›m yerine, onun evde kalm›fl, çirkin ve huysuz ablas› Sakine’yi nikâhlamak isterler. Kurulan tuzak son anda bozulur ve Müfltak Bey sevdi¤ine kavuflur. fiinasi, bu oyununda, orta oyunu ve karagöz gelene¤inden yararlanm›flt›r. Oyun esas itibariyle, yanl›fl anlaman›n pefli s›ra getirdi¤i komik unsurlar üzerine kuruludur. fiah›slar aras›nda geçen konuflmalarda halk deyimlerine ve atasözlerine yer verilmifltir. fiinasi, bu eserinde, halk›n konufltu¤u dili kullanmaya çal›fl›r. fiah›slar›n adlar›n›n kiflilikleriyle örtüflmesi de tiyatroda dikkati çeken bir baflka özelliktir. Ali Haydar, bizde ilk trajedi yazar›d›r. Eserleri iki manzum trajedi Sergüzeflt-i Perviz (1866) ve Sasaniyan Hükümdarlar›ndan ‹kinci Ersas’›n Sergüzeflti (1866) ile manzum komedisi Rüya Oyunu’dur (1875). Direktör Mehmet Âli Bey’in bilinen befl tiyatro eseri vard›r. Yazar›n kendi eserleri, Misafiri ‹stiskal (1870), Kokona Yat›yor (1870), Geveze Berber (1873); operet türünde eseri: Letafet (1897) ve Moliére’den adapte eseri Ayyar Hamza’d›r (1871). Ahmet Vefik Pafla, Moliére’den yapt›¤› adapte ve çevirilerine 1869’da bafllar. Nesir uyarlamalar›: Tabib-i Aflk, Zorakî Tabip, Azarya, Zor Nikâh›, Merakî, P›rp›r› Kibar, Dekbazl›k. Manzum uyarlamalar: Savruk, Kocalar Mektebi, Kad›nlar Mektebi, Tartüf, Aflk-› Musavver, Adamc›l, Okumufl Kad›nlar, ‹nfial-i Aflk, Dudukufllar›, Don Civani ve Yorgaki Dandani. Nam›k Kemal, ilk tiyatro teorisyenimiz olmas›n›n yan› s›ra, bu türde yazd›¤› alt› eseriyle tiyatroyu edebî tür olarak en fazla ileriye tafl›y›p gelifltiren insand›r. Tiyatro eserleri; Vatan yahut Silistre, Gülnihal, Âkif Bey, Kara Belâ, Zavall› Çocuk ve Celâleddin Harzemflah’t›r. Nam›k Kemal’in, devrinde ve sonraki devirlerde üzerinde en çok durulmufl, en çok konuflulmufl, en fazla ilgi uyand›rm›fl eseri Vatan yahut Silistre’dir. 1 Nisan 1873 tarihinde ‹stanbul’da Gedikpafla Tiyatrosunda oynanan bu eser, zaman›nda çok büyük yank›lar uyand›rm›flt›r. Eserin konusunu 1853 Türk-Rus Savafl›’nda, gönüllü olarak cepheye giden sevgilisi ‹slâm Bey’in ard›ndan onunla birlikte savaflmak için asker k›yafetine girip Silistre Müdafaas›’na kat›lan Zekiye ad›nda genç bir k›z›n aflk› oluflturur. Nam›k Kemal, bu eserin konusunu, 1853 y›l›nda dedesiyle birlikte gitti¤i s›n›r flehri Kars’ta, asker k›yafetine girerek sevgilisinin ard›ndan orduya kat›lan bir genç k›z›n hikâyesinden alm›flt›r.

Türkçede Bat› tarz›nda yaz›lm›fl ilk tiyatro eseri ‹brahim fiinasi Efendi’nin fiair Evlenmesi’dir.

Sergüzeflt-i Perviz (1866) ve Sasaniyan Hükümdarlar›ndan ‹kinci Ersas’›n Sergüzeflti (1866) adl› manzum trajediler, ilk trajedi yazar›m›z Ali Haydar’›n eserleridir.

‹lk tiyatro teorisyenimiz olan Nam›k Kemal, bu türde yazd›¤› alt› eseriyle tiyatroyu edebî tür olarak en fazla ileriye tafl›y›p gelifltiren insand›r.

64


SIRA S‹ZDE

3


D Ü fiTeorisi ÜNEL‹M Edebiyat ve Elefltiri

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Tanzimat Dönemi yazarlar›n›n hemen hepsinin tiyatro türünde eser vermesi sizce neyin SIRA S‹ZDE göstergesi olabilir?

Yenileflen hayat ve bu hayat›n yavafl yavafl oluflturdu¤u kültürel ortam o güne kadar varl›¤› pek veya belli mahfillere s›k›flm›fl olan edebiyat› kamuS O Rhissedilmeyen U oyunda üzerinde durulan, düflünülen ve tart›fl›lan bir konu hâline getirmifltir. Bunlardan biri ve belki de en önemlisi edebiyat›n çerçevesinin çizilmesi çabalar›d›r. Bu D‹KKAT noktada ilk akla gelen sorular “edebiyat nedir, neyi ele almal›d›r, dilin ve dolay›s›yla edebiyat›n temel ihtiyaçlar› ve problemleri nelerdir, edebiyat sosyal hayat›n SIRA S‹ZDE yeni türler veya türlerin kendi içindeki zorunlu de¤ifliklikler neresinde durmal›d›r, edebiyat› nas›l etkileyecektir ...” fleklinde özetlenebilir. Bütün bu sorularla ortaya ç›kan temel gerçek, “edebiyata o güne kadarki yaklafl›mlar›n hiçbirinin art›k onu AMAÇLARIMIZ aç›klamaya ve çerçevesini çizmeye” yetmedi¤idir. O hâlde, yeni yaklafl›mlara, yeni bak›fl aç›lar›na ihtiyaç vard›r ve bu da Tanzimat sonras› ayd›nlar›n›n bu konuyu bütün yönleriyle K ‹ T Aele P al›p ifllemeleriyle olabilecektir. Tanzimat Dönemi Türk edebiyat›nda rastlad›¤›m›z ilk tart›flma 1864 y›l›nda Rûznâme-i Ceride-i Havadis ile Tasvîr-i Efkâr gazetelerinde cereyan eder ve bu dönem edebiyat›n›n T E L E V ‹ Z Y O Nyol aç›c› en önemli flahsiyetlerinden biri olan fiinasi bu edebî tart›flman›n taraf›d›r. “Mesele-i mebhuset’ün anha” ad›yla da maruf olan bu tart›flmada temel problem baz› Arapça terkiplerin nas›l yaz›laca¤› meselesidir. Mizaç itibariyle tart›flmaya/polemi¤e çok da meyilli olmayan fiinasi’nin bu ko‹ N T E Rve N E sonuncu T nuyu bir baflka defa ele al›fl› Fâtin tezkiresi dolay›s›ylad›r ki burada da yazar edebiyat tarihi meselesine Bat›l› anlamda yaklafl›mlar sergiler. Bu yaklafl›mlar flunlard›r: • Edebiyat konular›yla ilgili baz› notlar bulunmal›, • Yüksek rütbeli kimselerin biyografilerinde abart›l› hükümlere yer verilmemeli, söz rüflvetleri olmamal›, • Baflka flairlerin intihal (çal›nt›) oldu¤u bilinen fliirleri aç›klanmal›, • Her flairin ne kadar fliiri oldu¤u, varsa baflka bir bilimdeki ustal›¤› imkân ölçüsünde belirtilmeli, • Tezkirede yer alan ifade ve anlat›m yanl›fllar› düzeltilmelidir. fiinasi’nin geçerlili¤ini bugün de devam ettiren bu yaklafl›mlar›, onun konuya ne kadar vâk›f oldu¤unu göstermesi bak›m›ndan önemlidir. Elefltiri (tenkit) bahsinde fiinasi’den sonra dikkatimizi çeken bir baflka flahsiyet Nam›k Kemal’dir. Hatta Nam›k Kemal edebiyat tarihimizin “ilk elefltirmeni” olarak da düflünülebilir. O, “Lisân-› Osmanî’nin Edebiyat› Hakk›nda Baz› Mülâhazât› fiâmildir” isimli makalesiyle “Türk edebiyat ve fikir hayat›nda dil ve edebiyat›n problemlerini ilk ve en genifl” olarak ele alan, yol aç›c› edebiyatç›m›z ve elefltirmenimizdir. Nam›k Kemal, edebî tenkitlerinde sadece eski edebiyat› elefltirmekle kalmaz, yeni edebiyat›n nas›l olmas› gerekti¤ini de belirtir. Devrindeki hemen hemen hiçbir edebiyat faaliyetine uzak kalmayan Kemal, edebiyat› halk› ayd›nlatman›n bir arac› olarak görür. Ona göre, • Halk› ayd›nlatacak edebiyat›n gerçe¤e, tabiata ve akla uygun olmas›, • Mübala¤adan kaç›n›p fikri gelifltirici, millî ve medenî birli¤i sa¤lay›c› özellikleri bünyesinde tafl›mas›, • Yaz›ld›¤› gibi okunmas› ve tats›z söz sanatlar›ndan ar›nmas›, • Bütün bunlarla birlikte yeni türleri ifade edecek güce ulaflmas› gerekir.

N N

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Elefltiri (tenkit) alan›nda fiinasi’den sonra dikkatimizi çeken ilk kiflilik Nam›k Kemal’dir.

65


Nam›k Kemal’in “Lisân-› Osmanî’nin Edebiyat› Hakk›nda Baz› Mülâhazât› fiâmildir” isimli yaz›s›n›n d›fl›ndaki tenkidî eserlerinin bafll›calar›n› flu flekilde s›ralayabiliriz: Tahrib-i Harâbat, Takîb, ‹rfan Pafla’ya Mektup, Bahâr-› Dânifl Mukaddimesi, ‹ntibah Mukaddimesi, Mes-Prison Muâhezenâmesi, Renan Müdâfaanâmesi ve Mukaddime-i Celâl. Tanzimat Döneminde elefltiri konusunda dikkati çeken bir di¤er kiflilik de Ziya Pafla’d›r. “fiiir ve ‹nflâ” makalesinde divan edebiyat›n› reddedip bizim gerçek edebiyat›m›z›n halk edebiyat› oldu¤unu söyleyerek âdeta edebiyat›m›zda devrim yapan Pafla, daha sonra Harâbat Mukaddimesinde kap›lar›n› eski edebiyata tekrar açarak çeliflkiye düfler ve Nam›k Kemal’in çok ciddi tenkitlerine muhatap olur. Yine ayn› dönemin sanatç›s› olan Ahmet Mithat Efendi, hem bu zaman hem daha sonra de¤iflik at›flmalar›n taraf› olmas›n›n yan› s›ra, Türk edebiyat›n›n en önemli polemiklerinden biri olan “dekadanl›k” tart›flmas›na sebep olan kifli olarak da dikkatimizi çeker. Tanzimat’›n ikinci kufla¤›nda ilk dikkatimizi çeken flahsiyet olan Abdülhak Hamit, edebiyat meselelerine “elefltirmen gibi de¤il sanatkar gibi” bakar. Hamit, elefltirilerini daha çok fliirleriyle ve mukaddimeleriyle dile getirir. Recaizade Mahmut Ekrem ile birlikte tenkidin s›n›rlar›n› ve etki alan›n› geniflletirler. Ekrem’in, Mekteb-i Mülkiye ö¤rencileri için yazd›¤› Talim-i Edebiyat hem döneminde hem de kendisinden sonra bu alanda büyük bir bofllu¤u doldurmufl ve bu konuyla ilgili dikkatleri üzerine çekmifltir. Zemzeme III ile Takdir-i Elhân tenkit alan›nda dikkati çeken di¤er eserleridir. Ekrem’in teorisyenli¤i yan›nda gençler üzerindeki etkisi ve Servet-i Fünûn edebiyat›n›n oluflumundaki katk›lar› onun ç›¤›r aç›c› bir flahsiyet/üstat olarak de¤erlendirilmesinin ana sebebidir. Tanzimat Döneminde dikkati çeken di¤er flahsiyetler, daha çok “tenkit kavram›” üzerinde duran Mizanc› Murat’la birlikte; ilk pozitivist ve natüralist olmas›n›n yan› s›ra birçok Bat›l› önemli sanatç›y› Türk edebiyat›na tan›tmas›yla bilinen Beflir Fuat’t›r. Bu dönemde unutulmamas› gereken bir baflka sanatç› da Muallim Naci’dir. “Zemzeme-Demdeme”nin taraflar›ndan biri olan yazar, “Ist›lahat-› Edebiye”si ile de dikkati çeken di¤er bir flahsiyettir. Tanzimat Dönemine bütün olarak bakt›¤›m›zda tenkit konusunda üzerinde durulan bahisleri; genel olarak edebiyat ve edebiyat anlay›fllar›, eski-yeni çat›flmalar›, gerçekçilik-romantiklik tart›flmalar›, fliir ve fliirde gerçek ve hayal konusu üzerine de¤erlendirmeler, vezin-kafiye meselesi, tiyatro, roman ve dil üzerine de¤erlendirmeler fleklinde özetleyebiliriz.

Nam›k Kemal, edebiyat tarihimizin “ilk elefltirmeni” olarak düflünülebilir.

Abdülhak Hamit, elefltirilerini daha çok fliirleriyle ve mukaddimeleriyle dile getirir.

66


Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

‹ki temel edebî tür olan fliir ve nesir türünü ana hatlar›yla tan›yabilmek. Zaman zaman aralar›nda birbirlerinin anlat›m tekniklerinden yararlanma sonucunda ortaya ç›kan türler aras› geçifller görülse de edebiyat›n iki ana türü fliir ve nesirdir. Örne¤in, nesir tarz›yla yaz›lan mensur fliir ve secili anlat›m fliirin nesir türüne; fliir tarz›yla manzum olarak hikâye anlatma ve elefltiri yapma da nesir türünden fliire geçen nitelikler olarak düflünülebilir. Fakat bütün bunlar bu türlerin karakteristik özelliklerini de¤ifltirmez. fiiir ve nesir türünün Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda flekil ve içerik yönünden de¤iflimini anlayabilmek. Tanzimat sonras› Türk toplum hayat›nda hemen hemen her alan› etkileyen de¤iflimler edebî türleri de flekil ve içerik bak›m›ndan etkilemifltir. Hem flekil hem de içerik de¤iflikliklerinde Bat› edebiyat›n›n ve özellikle çeviri türünün çok büyük rolü vard›r. Bu bahse verilebilecek en güzel örnekler; bir klâsik Türk edebiyat› naz›m flekli olan kasidenin geçirdi¤i flekilsel ve içeriksel de¤iflimler ile ottava-rima naz›m fleklinin Türk edebiyat›na girmesidir.

N AM A Ç

3

Eskinin devam› olan klâsik türler ile, yeni ve daha çok Bat›’dan çeviri yoluyla edebiyat›m›za geçen modern türlerin geliflimini ve dönüflümünü fark edebilmek. Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda flekil ba¤lam›nda çok önemli de¤ifliklikler olmam›flt›r. Fakat çeviriler arac›¤›yla edebiyat›m›za giren yeni türler kendi flekilleriyle birlikte Türk edebiyat›na girmifltir. fiinasi’nin, Lamartine’in Meditations’undan çevirdi¤i “k›ta”lar, ‹lâhî, Münâcaat, Eflek ile Tilki Hikâyesi, Arz-› Muhabbet gibi manzumelerinde denedi¤i yeni flekiller bu bahsin ilk örnekleri olarak düflünülebilir.


67

Kendimizi S›nayal›m 1. Ethem Pertev Pafla’n›n Victor Hugo’dan çevirdi¤i T›fl-› Naim adl› fliirin naz›m flekli afla¤›dakilerden hangisidir? a. Balad b. Terza rima c. Ottava-rima d. Serbest müstezat e. Rondo 2. Hürriyet, eflitlik, adalet, millet, medeniyet resulü gibi kavramlar, hangi edebiyat döneminde Türk edebiyat›nda edebiyatç›lar›n ana konular› haline gelmifltir? a. Divan edebiyat› b. Tanzimat edebiyat› c. Ara Kuflak d. Servet-i Fünûn e. II. Meflrutiyet 3. “Senin koymufl oldu¤un kanun padiflaha haddini bildirir.” diyen Tanzimat Dönemi yazar›, afla¤›dakilerden hangisidir? a. Nam›k Kemal b. Abdülhak Hamit c. Nam›k Kemal d. Ziya Pafla e. fiinasi 4. “Eskiden gerçekleflmesinin asla mümkün olmad›¤› düflünülen fleyler gerçekleflti. Bu da eski bilgi anlay›fl›n›, hayata bak›fl tarz›n› belki de kökünden y›kt›” ifadesi afla¤›daki Tanzimat Dönemi yazarlar›ndan hangisine aittir. a. Sadullah Pafla b. Akif Pafla c. Münif Pafla d. Cevdet Pafla e. Ali Pafla

5. “Hangi senede oldu¤u hat›r›mda de¤ildir. Fakat zann›ma göre yetmifl sekiz sene-i hicriyesinde (1861) olacak, bir ramazan günü kitap aramak için Sultan Bâyezit Câmii avlusunda sergilere girdim. Elime tâlik yaz› litograf basma ile bir kâ¤›t parças› tutuflturdular, yirmi de para istediler. Paray› verdim, kâ¤›d› ald›m. Üstünde, ‘‹lâhî’ ünvân›n› gördüm. Dervifl Yunus ilâhisi zannettim. Bununla beraber, okumaya bafllad›m. O ilâhî neydi bilir misin, neydi? Beni, yazd›¤›m yaz›n›n flimdiki derecesine îsâl etmeye(ulaflt›rmaya), milletin lisân›n› flimdiki hailine getirmeye sebeb-i müstakil (tek neden) olan ilâhî bir ilâhî idi. Sade fikre ne kadar da yak›fl›yor.” görüflü Tanzimat Dönemi yazarlar›ndan hangisine aittir? a. fiinasi b. Ziya Pafla c. Muallim Naci d. Nam›k Kemal e. Ahmet Vefik Pafla 6. Encümen-i fiuarâ ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r. a. 1861 y›l›nda kurulmufltur. b. Avrupaî anlamda ilk edebî topluluk olarak düflünülebilir. c. En genç üyesi Nam›k Kemal’dir. d. Toplant›lar› daha çok Leskofçal› Galip idare etmektedir. e. Frans›z edebiyat›n› örnek alm›fllard›r. 7. Muhayyelât-› Aziz Efendi ve Sergüzeflt-i Kalyopi’nin yaz›l›fl tarihleri afla¤›dakilerin hangisinde do¤ru olarak verilmifltir. a. 1796/1836 b. 1796/1873 c. 1839/1876 d. 1851/1856 e. 1873/1856

68


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 8. Felatun Beyle Rak›m Efendi adl› roman›n yaz›ld›¤› tarih ve yazar› afla¤›dakilerin hangisinde do¤ru olarak verilmifltir? a. 1872 fiemsettin Sami b. 1876 Nam›k Kemal c. 1876 Ahmet Mithat Efendi d. 1885 Recaizade Mahmut Ekrem e. 1896 Nabizade Naz›m

1. c 2. b 3. e 4. a 5. d

9. 1860 y›l›nda Tercüman-i Ahvâl gazetesinde tefrika edilip ayn› y›l kitap olarak bas›lan tiyatro eseri, afla¤›dakilerden hangisidir? a. Vatan yahut Siliste b. Akif Bey c. fiair Evlenmesi d. Cimri e. Geveze Berber 10. “Lisân-› Osmanî’nin Edebiyat› Hakk›nda Baz› Mülâhazât› fiâmildir” isimli yaz›s›n›n d›fl›ndaki bafll›ca elefltiri yaz›lar› Tahrib-i Harâbat, Takîb, ‹rfan Pafla’ya Mektup, Bahâr-› Dânifl Mukaddimesi, Mes-Prison Muâhezenâmesi, Renan Müdâfaanâmesi ve Mukaddime-i Celâl olan Tanzimat Dönemi yazar›, afla¤›dakilerden hangisidir? a. fiinasi b. Recaizade Mahmut Ekrem c. Muallim Naci d. Nam›k Kemal e. Mizanc› Murat

6. e 7. b 8. c 9. c 10.d

Yan›t›n›z yanl›flsa, “fiiir” bölümünü yenliden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›flsa, “fiiir” bölümünü yenliden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›flsa, “fiiir” bölümünü yenliden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›flsa, “fiiir” bölümünü yenliden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›flsa, “fiiir” bölümünü yenliden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›flsa, “Encümen-i fiuarâ” bölümünü yenliden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›flsa, “Hikâye ve Roman” bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›flsa, “Hikâye ve Roman” bölümünü yenliden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›flsa, “Tiyatro” bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›flsa, “Edebiyat Teorisi ve Elefltiri “ bölümünü yeniden okuyunuz.


69



S›ra Sizde 1 Tanzimat Döneminde fliir anlay›fl›nda yaflanan en önemli dönüflüm “parça güzelli¤i”nden “bütün güzelli¤i”ne geçifltir.

Göçgün, Ö. (2007). Belgelerle Yeni Türk Edebiyat› Tarihi. Ankara: Nisan Yay›nlar›. Okay, O. (2005). Bat›l›laflma Devri Türk Edebiyat›. ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›. Tanp›nar, A.H. (1956). XIX. As›r Türk Edebiyat› Tarihi. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›. Yetifl, K. (1989). Nâm›k Kemal’in Türk Dili ve Edebiyat› Üzerine Görüflleri ve Yaz›lar›. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›. Y›ld›z, S. (2006). Tanzimat Dönemi Edebiyat›. Ankara: Nobel Yay›nlar›.

S›ra Sizde 2 Tanzimat flairleri fliiri, halk diline yaklaflt›rma çabalar›nda baflar›l› olamam›fllard›r. S›ra Sizde 3 Tanzimat Dönemi yazarlar›n›n hemen hepsinin tiyatro türünde eser vermesi, bu türün öneminin o dönemde anlafl›ld›¤›n› gösterir.

5


Amaçlar›m›z

N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Yeni Türk edebiyat›nda ikilik fikrinin ortaya ç›k›fl› ve çeflitleri hakk›nda bilgi sahibi olabilecek, Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda temalar›n dönüflümünü kavrayabilecek, Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda ortaya ç›kan yeni temalar hakk›nda fikir sahibi olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • • • • •

‹kilik Tema Temalar›n dönüflümü Kahramanl›k Devlet büyüklerini övme Devlet büyüklerini yerme Dinî temalar

• • • • • • •

Hayal ve gerçek Görücü usulüyle evlenme Esaretten hürriyete E¤itim Vatan Tarih ‹nce hastal›k


Yeni Türk Edebiyat›na Yeni Türk Edebiyat›nda Girifl Temalar

• G‹R‹fi • TANZ‹MAT SONRASI TÜRK EDEB‹YATINDA TEMALARIN DÖNÜfiÜMÜ • TANZ‹MAT SONRASI TÜRK EDEB‹YATINDA YEN‹ TEMALAR

Yeni Türk Edebiyat›nda Temalar G‹R‹fi Yeni Türk edebiyat›n›n en temel niteliklerinden birisi; oturmufl, klâsik de¤er yarg›lar› ile yeni de¤er yarg›lar›n›n mücadelesi ve bu mücadelenin sonucunda bu iki çat›flma alan›n›n toplumda ve edebiyatta kendilerine yer bulma çabas›d›r. Bu durum, toplumda, zamanla ortaya ç›kacak ve etkisi yer yer bugüne kadar devam edecek olan “zihniyet ve davran›fl ikili¤i”ne zemin haz›rlam›flt›r. Toplumsal hayatta göze çarpan bu ikiliklerin en dikkat çekici olanlar›n› flöyle s›ralayabiliriz: Matbaa-hattatl›k mesle¤i, Alaturka-alafranga, Alayl›-mektepli, Eski-yeni, Klâsik-modern, Bilim ve fazilet-cehalet Do¤u-Bat› Cumbal› ev-köflk, saray ve apartman dairesi. Dolay›s›yla yukar›daki bu ikiliklerden de yola ç›karak, Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n ifadesiyle “modern Türk edebiyat› bir medeniyet kriziyle bafllar” diyebiliriz. Bu ifadedeki kriz sözcü¤ü “ikilem ve çat›flma” anlam›ndad›r.

‹kilik: Özellikle Tanzimat’tan sonra, toplum hayat›n› hemen hemen her yönüyle etkileyen yeniliklerin ard›ndan ortaya ç›kan ve yüzy›llard›r kendini gösteren kavram, kurum ve dönüflümlerin günlük hayatta yan yana varl›klar›n› sürdürmeleri anlam›na gelir.

TANZ‹MAT SONRASI TÜRK EDEB‹YATINDA TEMALARIN DÖNÜfiÜMÜ Bilimde, sanayide, edebiyatta, kültürde ve düflüncede Avrupa’n›n uzun bir süreç sonucunda geldi¤i nokta, Tanzimat’tan sonraki Türk ayd›n›n› yak›ndan ilgilendirmeye bafllad›. 1859-1860’l› y›llardan sonra Avrupa’n›n özellikle kültür ve edebiyat alanlar›nda Türk edebiyat› üzerindeki etkisi belirgin olarak hissedilir oldu. Bu etkinin somut olarak görüldü¤ü ilk yer edebî temalard›r. Avrupa’n›n etkisiyle hemen hemen her alanda de¤iflme ve geliflmeler, o güne kadar daha çok dura¤an bir görüntü veren kültür, düflünce, toplumsal hayat ve inanç dünyas› gibi toplumun ana unsurlar›n› oluflturan yap›s›n› etkilemeye bafllar. Bu noktada önce baz› ana temalar›n içeriklerinin ele al›n›fl flekilleri de¤iflir. Daha sonra Avrupa kültür ve edebiyat›n›n etkisiyle yeni temalar kendisini gösterir. Bunlardan ilki -yani eski temalar›n ele al›n›fllar›n›n ve içeriklerinin de¤iflmesi- Tanzimat Döneminin karakteristik özelli¤i olan ikili¤e zemin haz›rlarken, ikincisi -Tanzimat’tan sonra Avrupa’n›n etsiyle Türk kültürüne yeni giren temalar- toplumun kültürel ba¤lamda de¤ifliminin öncüsü olur.

Tema, herhangi bir sanat eserinde ifllenen konudur.

72


Türk milletinin de¤erler sisteminde ciddi bir afl›nmaya neden olan bu ikilik ve dönüflümü Türk edebiyat›nda en güzel ve en çarp›c› flekilde ifade eden Ziya Pafla olmufltur. Ziya Pafla, “Terkib-i Bend”inin “yeni ç›kt›” redifli bölümünde bu ikilik ve dönüflümü flöyle anlat›r: ‹kbâl için ahbâb› si’âyet yeni ç›kt› Bilmez idik evvel bu dirâyet yeni ç›kt› (Biz eskiden böyle bir fley bilmezdik, yükselebilmek için dostlar› kötülemek yeni ç›kt›.) Sirkat ço¤al›p lâfz-› sadâkat modaland› Nâmûs tamâm oldu hamiyyet yeni ç›kt› (H›rs›zl›k ço¤ald› “do¤ruluk”un sözü moda oldu, namus bitti/ortadan kalkt›, hamiyet/fleref kelimesi yeni ç›kt›. Yani insanlarda do¤ruluk ve namus kalmad›, ortal›kta bunlar›n sadece ad› dolafl›r oldu.) Düflmanlara ahbâb›n› zemm oldu zarâfet Dil-dârdan a¤yâra flikâyet yeni ç›kt› (Düflmanlara dostunu kötülemek incelik oldu, sevgiliden yabanc›lara flikayet etme âdeti yeni ç›kt›.) Sâd›klar› tahkîr ile red kâ’ide oldu H›rs›zlara ikrâm ü inâyet yeni ç›kt› (Sözüne sad›k kimselere hakaret etmek, huzura kabul etmemek kural oldu; buna karfl›l›k h›rs›zlara ikram ve iyilik etmek yeni ç›kt›.) Hak söyleyen evvel dahi menfûr idi gerçi Hâinlere ammâ ki ri’âyet yeni ç›kt› (Do¤ru söyleyenlerden eskiden de nefret edilirdi; ama hainlere uymak onlara sayg› duymak âdeti yeni ç›kt›.) Evrâk ile i’lân olunur cümle nizâmât Elfâz ile terfîh-i ra’iyyet yeni ç›kt› (Bütün kanun hükümleri, yarg› kararlar› resmî kâ¤›tlarla, belgelerle halka duyurulur; bofl sözlerle veya sadece sözle eyleme geçmeden, halk› rahatlatma âdeti yeni ç›kt›.) Âciz olan›n ketm olunur hakk-› sarîhi Mahmîleri her yerde himâyet yeni ç›kt› (Zavall› kimselerin apaç›k haklar› gizlenirken, çi¤nenirken, arkas› olan kiflileri her yerde koruma âdeti yeni ç›kt›.) ‹snâd-› ta’assub olunur merd-i gayûra Dinsizlere tevcîh-i reviyyet yeni ç›kt› (Çal›flkan ve mert kimselere tutuculuk suçu yüklenirken, dinsizlere do¤ru düflündükleri fleklinde de¤er verme âdeti yeni ç›kt›.) ‹slâm imifl Devlet’e pâ-bend-i terakki Evvel yo¤-idi iflbu rivâyet yeni ç›kt› (Güyâ ‹slam Dini, Devlet’in ilerleyip yükselmesine ayak ba¤›ym›fl/engelmifl; eskiden böyle bir fley yoktu, bu as›ls›z söylenti de yeni ç›kt›.) Milliyyeti nisyân ederek her iflimizde Efkâr-› Fireng’e tebâ’iyyet yeni ç›kt› (Her iflimizde benli¤imizi unutarak, Bat›’n›n fikirlerine -hiçbir süzgeçten geçirmeden- teslimiyet, ba¤l›l›k yeni ç›kt›.) Yukar›daki beyitlere dikkatli bir flekilde bakt›¤›m›zda; bireylerde, toplumda ve devlet adamlar›nda ciddi bir bozulman›n oldu¤unu görürüz. Hukuki düzenlemeler eyleme geçirilememekte; kâ¤›t üzerinde kalmaktad›r. Sadakat, namus, dostluk,

5. Ünite - Yeni Türk Edebiyat›nda Temalar

73

sevgili, din, millet, milliyet, mertlik, dürüstlük gibi kavramlar, eskiden oldu¤u gibi sadece olumlu anlamlara gelmemektedirler. Yine, Ziya Pafla’n›n, do¤ruyu söyleyenlerin, bugün oldu¤u gibi, eskiden de sevilmediklerini belirtmesi ilginçtir. Bütün bunlarla birlikte, bu ifadelerin, hikemî bir tarzla ve ironik bir biçimde dile getirildiklerini de göz ard› etmemek gerekir.

Kahramanl›k Türk edebiyat›nda ifllenen ana temalardan birisi olan kahramanl›k, hem divan edebiyat›nda hem de Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda de¤iflik flekil ve içeriklerle ele al›nm›flt›r. Kanuni Sultan Süleyman zaman›nda ‹stanbul’da yaflayan saltanat flairi Baki, bir gazelinde, bu temay› zaman›n›n psikolojisine uygun bir dille ifller. Beyitler, devrin bu önemli ayd›n›n›n ruh hali ile devletin ve milletin içinde bulundu¤u durumu yans›t›r: Bafl e¤mezüz edâniye dünyâ-y› dûn için Allâhad›r tevekkülümüz itimâd›m›z (Alçak dünya menfaatleri için afla¤›l›k kimselere bafl e¤meyiz; tevekkülümüz, güvenip inanmam›z Allah’ad›r.) Tanzimat sonras› Türk edebiyat›n›n vatan ve kahramanl›k flairi Nam›k Kemal, bu konu üzerinde ›srarla durur. Bu ›srar, yazar›ndan ve devrinden derin izler tafl›yacakt›r. Nam›k Kemal, “F›trat de¤iflir sanma, bu kan yine o kand›r” fleklindeki m›sras›yla Türk milletinin devaml›l›¤›na da vurgu yapt›¤› Vatan fiark›s› adl› fliirinde flöyle der: Âmâlimiz, efkâr›m›z ikbâl-i vatand›r; Serhaddimize kal’a bizim hâk-i bedendir. Osmanl›lar›z ziynetimiz kanl› kefendir Kavgada flehâdetle bütün kâm al›r›z biz. Osmanl›lar›z, can veririz, nâm al›r›z biz. (Bütün isteklerimiz, düflüncelerimiz vatan›n mutlulu¤u ve gelece¤i içindir. Vücudumuzun topra¤›, s›n›rlar›m›za kaledir. Osmanl›lar›z kanl› kefen süsümüzdür. Savaflta flehit düflerek en büyük iste¤imizi yerine getiririz. Biz Osmanl›lar›z, can veririz, ün kazan›r›z.) Baki ile Nam›k Kemal’in bu temay› ele al›fllar›ndaki fark, her iki devrin psikolojisini bize vermesi aç›s›ndan önemlidir. Birinde kendinden emin ve güçlü bir devletin, milletin temsilcisinin gür sesi duyulmakta; di¤erinde ise kaybedilmekte olan vatan karfl›s›nda bütün dikkatini onun üzerine çevirmifl, gerekirse onun için ölümü göze alm›fl bir insan tavr› sezilmektedir. Ayn› teman›n, farkl› zamanlarda, de¤iflik içeriklerle dile getirilmesi, Tanzimat’tan sonra temalar›n içeri¤inin de¤iflmesi bahsine güzel bir örnektir.

Devlet Büyüklerini Övme Devlet büyükleri, bazen adaletli yönetimleri, bazen cömertlikleri bazen de ellerinde bulundurduklar› imkânlar sayesinde etraf›ndakilerin övgüsüne mazhar olmufllard›r. Yine Baki, devrin padiflah› için yazd›¤› mersiyede flöyle der: fiemflîr gibi rûy-› zemîne taraf taraf Sald›n demür kuflakl› cihân pehlevânlar› (Dünyan›n dört bir yan›na k›l›ç gibi demir kuflakl› cihan pehlivanlar› sald›n, gönderdin.) Aldun hezâr büt-gedeyi mescîd eyledin Nâkûs yerlerinde okutdun ezânlar› (Binlerce puthaneyi kiliseyi) al›p mescit yapt›n, çan kulelerinde ezanlar› okuttun.)

Kahramanl›k: Yi¤itlik, yi¤itçe davran›fl.

74


Tanzimat Döneminin yol aç›c› ana flahsiyetlerinden biri olan fiinasi’de de de¤iflik insanlar için yaz›lan övgü fliirlerine rastlamaktay›z. Bunlardan en çarp›c› olanlar›, flairin Paris’e gitmesine arac› olan ve ona her f›rsatta sahip ç›kan Mustafa Reflit Pafla için yazd›klar›d›r. Sensin ol fahr-i cihân-› medeniyet ki hemân Ahdini vakt-› saâdet bilir ebnâ-y› zamân (Sen medeniyet dünyas›n›n övündü¤ü öyle bir kimsesin ki bugünün insanlar› senin devrini âdeta bir saadet devri bilirler.) Burada, medeniyet bir din, Mustafa Reflit Pafla da onun peygamberidir. Pafla’n›n sadrazaml›k yapt›¤› dönem, Hz. Muhammet’in yaflad›¤› zaman olan asr-› saâdet gibidir. fiinasi, yapt›¤› benzetmeyi daha etkili k›lmak amac›yla, dinî kavramlar›, din d›fl› bir olay ve insan için kullan›r. fiinasi’nin bu yaklafl›m›, övdü¤ü insanla ilgili bir gerçeklik ifade etmedi¤i gibi, Türk kültüründe Tanzimat’tan sonra ortaya ç›kan kavram kargaflas›n›n da ilk tohumlar›n› tafl›mas› aç›s›ndan önemlidir. fiinasi, Mustafa Reflit Pafla için yazd›¤› fliirlerde kulland›¤› niteleme ve benzetmelerde ›srar eder. O, Pafla’n›n a¤z›ndan ç›kan sözleri “apaç›k birer ayet”e, vücudunu “ulu bir mucize”ye, yine bir baflka beytinde “Acep midir medeniyet resûlü dense sana?” diyerek velinimeti Mustafa Reflit Pafla’y› “medeniyet resulü”ne benzetir. Dikkat edilirse Baki, gerçekli¤i olan bir durumu belki biraz abartarak dile getirmifltir; fakat fiinasi’nin övgülerinin Mustafa Reflit Pafla’y› kutsallaflt›rman›n d›fl›nda bir karfl›l›¤› yoktur. Tanzimat öncesi ve sonras›n›n örnekleri, Türk edebiyat›nda, devlet büyüklerini övme temas›n›n, fleklinin ve niteli¤inin zamanla nas›l de¤iflti¤inin somut örneklerini vermesi bak›m›ndan önemlidir.

Devlet Büyüklerini Yerme Not: 16. yüzy›l›n en trajik olaylar›ndan biri fiehzade Mustafa’n›n öldürülmesidir. Gelece¤in padiflah› gözüyle bak›lan ve dönemin askerleri taraf›ndan çok sevilen fiehzade Mustafa, Hürrem Sultan’›n, kendi çocuklar›ndan birisini padiflah yapma iste¤i nedeniyle damad› Rüstem Pafla ile birlikte çevirdi¤i entrikalar sonucunda, babas›n›n çad›r›n›n giriflinde boynuna kement at›larak bo¤durulur. Bu olaydan sonra, devrin en kudretli insan› Kanuni Sultan Süleyman, zaman›n sanatç›lar› taraf›ndan a¤›r bir flekilde elefltirilir. Bu elefltirilerin özünde, fiehzadeye yap›lan haks›zl›ktan duyulan ac› vard›r.

‹nsan›n oldu¤u her yerde övgüyle birlikte yan yana bulunan, fakat her dönemin kendi koflullar›na göre önemli riskler de tafl›yan bir baflka tema devlet büyüklerini yermedir. Yine her dönemin övülecek de¤erleri ile yerilen de¤erleri kendine özgüdür. Geçmiflin övülen ya da yerilen bir de¤eri veya flahsiyeti bugün tam tersi diyebilece¤imiz bir yaklafl›mla ele al›nabilir. Bu de¤iflimin arka plan›nda genelde de¤iflen dünya görüflleri, ideolojiler ve estetik be¤eniler yatar. 16. yüzy›l›n en trajik olaylar›ndan biri olan fiehzade Mustafa’n›n öldürülmesi olay› ile ilgili olarak Kanuni Sultan Süleyman, zaman›n sanatç›lar› taraf›ndan a¤›r bir flekilde elefltirilir. Tafll›cal› Yahya, fiehzade Mustafa için yazd›¤› mersiyede flöyle der: Meded meded bu cihân›n y›k›ld› bir yan› Ecel celâlileri ald› Mustafa Hân› (Yetiflin, yetiflin! Bu dünyan›n bir yan› y›k›ld›; Mustafa Han’› ecel celâlileri ald›!) Tol›nd› mihr-i cemâli bozuldu dîvân› Vebâle koyd›lar âl ile Âl-i Osmân› (Güzel yüzünün günefli batt›, divan› bozuldu; Osmano¤lu’nu (Kanuni Sultan Süleyman’›) hile ile günâha soktular.) Devrin baflka bir flairi Sâmî ise fiehzade Mustafa için yazd›¤› uzun mersiyesinin bir bölümünde, bir baba olarak Kanuni’yi hedef tahtas›na koyarak flöyle der: Ey fleh-i kân-› kerem sende adâlet bu mudur fieh-i âlem olas›n sende inâyet bu mudur Pâdiflehler ki ezel itdügi âdet bu mudur Ehl-i tedbir olana fehm ü kiyâset bu mudur

75


Sen Muhibbî olas›n sende muhabbet bu mudur Mustafâ gibi ci¤er-kûflene flefkat bu mudur Âl ile k›ydun ana kan› hakîkat bu mudur Kavl-i düflman sana kâr itti meveddet bu mudur Yok yere kan idesin yani h›lâfet bu mudur Mustafa n’oldu kan› n’eyledün â padiflehüm SIRA S‹ZDE deneyiniz. Yukar›daki dizeleri daha önce örneklerini gördü¤ünüz gibi bugünkü dile çevirmeyi

Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda da devrin padiflahlar›na ve devlet büyükD Ü fi Ü N E L ‹ M lerine dolayl› veya dolays›z yap›lan yergilerle karfl›lafl›yoruz. Mesela fiinasi, Mustafa Reflit Pafla için yazd›¤› kasidede, yine Pafla’n›n eseri olan Tanzimat FermaS O R U dönemin pan›’n›n, padiflaha haddini bildirdi¤ini söyler. Bu beyitte, dolayl› olarak, diflahlar›n›n keyfî davran›fllarda bulunduklar› yönünde bir ima vard›r: Bir ›t›knâmedir insana senin kânûnun D‹KKAT Bildirir haddini Sultan’a senin kânûnun [Senin kanunun (Mustafa Reflit Pafla’n›n Tanzimat Ferman›’n› kastediyor) devrin SIRA S‹ZDE insanlar›, halk› için bir hürriyet, azat olma, kurtulufl belgesidir. Senin kanunun Sultan’a da haddini, yetkilerinin s›n›rlar›n› bildirir.] Bu bahsin bir baflka örne¤ine Ziya Pafla’da rastlar›z. Pafla,AMAÇLARIMIZ bir gazelinde hükûmet yöneticilerini çok a¤›r bir dille elefltirir: Bulundum ben dahi dârüflflifâ-y› Bâb›âlî’de Felâtun’u be¤enmez anda çok divâneler gördüm K ‹ T A P (Bir zamanlar ben de Bab›ali denilen flifa evinde bulundum ve orada Eflatun’u be¤enmeyen, kendisini ondan üstün gören çok deli gördüm.) Cihân nâm›ndaki bir maktel-i âma yolum düfltü TELEV‹ZYON Hükûmet derler anda nice sâl-hâneler gördüm (Dünya ad›n› tafl›yan insanlar›n topluca katledildi¤i bir yere yolum düfltü, orada hükûmet ad›n› tafl›yan nice mezbahalar gördüm.) ‹ N T EBab›ali R N E T üzerinde Ziya Pafla yukar›daki iki beyitte “hükûmet” ad›yla da an›lan yo¤unlafl›r. Bu mekânda Eflatun’u be¤enmeyen deliler vard›r. Yine, burada, insanlar topluca katledilmektedir. Dolay›s›yla, hiç kimse hak etti¤i yerde de¤ildir. Kanuni’ye yöneltilen elefltirilerin özünde somut bir olay vard›r ve bu olaydan duyulan rahats›zl›k a¤›r ve aç›k bir dille dile getirilir. Fakat fiinasi ve Ziya Pafla’dan seçti¤imiz örneklerde iflin içine art›k siyaset kar›flm›flt›r. Padiflaha haddini bildiren hukuki düzenlemeler övülmekte ve yönetimdeki zaaflar a¤›r bir dille yerilmektedir. Ayr›ca, Tanzimat’tan sonra yergilerin kifliselleflti¤ini de söyleyebiliriz. Ayn› temada ortaya ç›kan bu tav›r farkl›l›klar›, psikolojik, siyasi ve kültürel anlamda her iki dönemi daha do¤ru anlama ve alg›lamada bize yard›mc› olur.

1


D‹KKAT

N N

Yukar›da kimi örneklerini verdi¤imiz, devlet adamlar›n› övme ya daSIRA yerme amac›yla yaz›lS‹ZDE m›fl baflka eserler biliyor musunuz? Araflt›r›n›z.

Dine Yaklafl›m ve Dinsel Temalar

AMAÇLARIMIZ

‹NTERNET

2

SIRA S‹ZDE


Eski edebiyatla yeni edebiyat›n s›n›rlar›n› belirleyen en önemli temalardan biri din S O RenU önemli kayve dine ait konulard›r. Divan edebiyat› flairlerinin yararland›klar› naklar›n bafl›nda dinî konular gelir. Son dönem Türk tarihinde pefl pefle yaflanan yenilgiler Türk halk›n›n ve ayd›n›n›n iç dünyas›n› derinden etkilemifltir. Buna, BaD‹KKAT t›’n›n fen bilimlerindeki geliflmelerinin Osmanl› Devleti’ne yans›malar› eklenince,

AMAÇLARIMIZ

SIRA S‹ZDE

Bab›ali, Osmanl› Devleti’nin son döneminde ‹stanbul’da, K ‹ T A P sadrazaml›¤›n (baflbakanl›¤›n), içiflleri ve d›fliflleri bakanl›¤› ile flura-y› devletin (dan›fltay) T E L E Vad›d›r. ‹ZYON bulundu¤u binan›n


SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

Dinî temalar: ‹lham›n› ve kayna¤›n› dinden alan S O R U temalard›r.

N N

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

76


özellikle ayd›nlar›n düflünce dünyalar›ndaki inanç k›r›lmalar›n›n ortaya ç›kmas› kaç›n›lmaz hâle gelmifltir. Bu sars›lma, o dönemin sosyal hayat› ile düflünce dünyas›n› da derinden etkilemifltir. Divan edebiyat›n›n en çok beslendi¤i ve eserlerinde iflledi¤i kaynaklardan biri dindir. Dolay›s›yla, o dönemde, bu konuya ait örnek bulmak hiç de zor de¤ildir. Konuya, Fuzulî’nin “Su Kasidesi”nden iki beyti, örnek olarak verebiliriz: Suya versin bâ¤bân gülzâr› zahmet çekmesin Bir gül aç›lmaz yüzün tek verse bin gülzâra su (Bahç›van gül bahçesini sele versin, bofluna yorulmas›n; bin gül bahçesine su verse senin gibi gül aç›lmaz. Burada “bahçe” dünya; “gül” de Hz. Muhammet’tir.) Dest-bûs› ârzûsuyla ger ölsem dostlar Kûze eylen topra¤›m sunun onunla yâre su (Ey dostlar, e¤er onun elini öpme arzusuyla ölürsem, öldükten sonra topra¤›mdan testi ya da bardak yap›n ve onunla sevgiliye su sunun. Bu beyitteki sevgili de Hz. Muhammet’tir.) fiinasi, Mustafa Reflit Pafla için yazd›¤› kasidede onu medeniyet dininin peygamberi olarak niteler. fiinasi’nin fliirlerinden yola ç›karak flöyle bir din kurgusu oluflturabiliriz Dinin ad›: Medeniyetçilik Tanr›s›: Ak›l ve akl› ön plâna ç›karan filozoflar Kitap: Frans›z ‹htilâli sonras›nda yay›mlanan insan haklar› evrensel beyannamesi ve Tanzimat Ferman› ‹nananlar: Faziletli insanlar ‹nanmayanlar: Cahil insanlar Aceb midir medeniyet resûlü dense sana Vücûd-› mucizin eyler taassubu tahzîr fiinasi bu beytinde; medeniyet dinine ve peygamberine at›fta bulunur. Dilin iradesini baflta akl eder tedbir Ki tercümân-› lisând›r an› eden takrîr Ziyâ-y› akl ile tefrîk-i hüsn ü kubh olunur Ki nûr-› mihrdir elvân› eyleyen teflhîr Yukar›daki iki beyitte fiinasi “ak›l” kavram›n› hayat›n merkezine koyar. Nas›l güneflin ›fl›¤› sayesinde renkleri birbirinde ay›rt edebiliyorsak; “ak›l” sayesinde de güzelle çirkini birbirinden ay›rabiliriz. Yine burada insan akl›n›n, hayat›n kayna¤› olan günefle benzetilmesi önemlidir. Bir ›t›knâmedir insana senin kânûnun Bildirir haddini Sultan’a senin kânûnun Mustafa Reflit Pafla’n›n haz›rlad›¤› ve ilân etti¤i Tanzimat Ferman› insanlara özgürlüklerini kazand›ran azat belgesi gibidir. Dolay›s›yla kutsal bir metni and›r›r. Yine baflka bir beytinde fiinasi’nin Reflit Pafla için “Âyet-i beyinedir âleme her bir sühân›n”, yani “senin her sözün, bütün insanlar için flüphe b›rakmayan bir delildir.” demesi, bizim bu konudaki görüfllerimizi destekler mahiyettedir. Eyâ ehâli-i fazl›n reîs-i cumhûru Revâ m› kim kalay›m ehl-i cehl elinde esîr fiinasi’ye göre Mustafa Reflit Pafla faziletli insanlar›n önderidir. Onun gibi birisi varken cahillerin elinde esir kalmak mümkün de¤ildir. fiinasi, bu beytinde, toplumu, faziletliler ve cahiller fleklinde ikiye ay›r›r.


77

Divan edebiyat›nda dinsel temalar içten gelen samimî bir dille ifade edildi¤i hâlde; Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda bu temalar›n ele al›n›fl› ve içeri¤i de¤iflmifltir. Yukar›daki örneklerde de gördü¤ümüz gibi fiinasi dinsel kavramlar› din d›fl› unsur ve kifliler için kullan›r. Ayr›ca, ça¤›n getirdi¤i yeniliklerden hareketle, bütün unsurlar›n› yerli yerine koydu¤u yeni bir din icat eder. Bu da yeni Türk edebiyat›nda, din temas›nda yaflanan de¤iflimi ve k›r›lmay› aç›k olarak ortaya koyar.

fiinasi, dinsel kavramlar› din d›fl› unsur ve kifliler için kullan›r.

Gönül (Hayal), Ak›l (Gerçek) Divan edebiyat›, daha çok fliir türünün ön plâna ç›kt›¤› klâsik bir edebiyatt›r. Bu edebiyatta, soyut de¤erler ile genelde çerçevesi belli hayal unsurlar› ortaya ç›kacak malzemenin niteli¤ini belirler. Bu edebiyatta, fliirin hemen hemen bütün unsurlar›n›n hayalden beslenmesi ister istemez gönle kap› aralar. Gönül, sadece soyut de¤erlerin de¤il, dinî soyut düflünce ve kavramlar›n da merkezidir. Dolay›s›yla, divan edebiyat›n›n anahtar kelimelerinden birisi “gönül”dür, denilebilir. Bu dönemin flairleri için her fley gönülde bafllar ve gönülde biter. Her hayalin do¤du¤u büyüdü¤ü ve sonuçland›¤› mekân buras›d›r. Buras›, sevgilinin hayaliyle ve gam›yla beslenir. Fuzûli bir beytinde flöyle der: Hayâl ile tesellidir gönül meyl-i visâl etmez Gönülden taflra bir yâr oldu¤un âfl›k hayâl etmez (Gönül hayal ile avunur asla kavuflma arzusu duymaz; gerçek âfl›k kendi gönlünün d›fl›nda bir sevgili oldu¤unu hayal etmez, düflünmez.) Fuzulî, her fleyin gönülde bafllay›p gönülde bitti¤ini söyler. Gönlün gerçek hayatla ilgisi yoktur. Sevgili, âdeta ait oldu¤u denizden ç›kt›¤›nda ölecek bir bal›k gibidir. Onu, ait oldu¤u yerin d›fl›nda düflünmek mümkün de¤ildir. Nefî de gönül kavram›n› merkeze ald›¤› bir beyitte Belâ budur ki al›flt› belâlar›nla gönül Gam›n da gelse dile bâis-i meserret olur, der. Gönül sevgilinin belâlar›na o kadar al›flm›flt›r ki ondan gam, s›k›nt›, cefa da gelse, bu sevgiliden geldi¤i için, âfl›¤›n gönlünde sevince yol açar. Çünkü âfl›¤› yaflatan bu gamd›r. Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda, Frans›z filozof ve yazarlar›n›n, realizm gibi de¤iflik edebî ak›mlar›n etkisiyle ak›l ve gerçekçilik ön plâna ç›km›flt›r. Bu hayalden gerçe¤e geçifl, biraz da fliirden romana, hikâyeye, tiyatroya geçifltir. Çünkü, flair, ‹stanbul’u gözleri kapal› dinleyebilir; fakat iyi bir romanc› gözlerini açmak ve gözlemlerini derinlefltirmek zorundad›r. Tanzimat Döneminde ortaya ç›kan roman, hikâye ve tiyatro gibi yeni edebî türlerde anlat›lanlar, genelde, gerçek hayatta olan veya olabilecek olan konulard›r. Nam›k Kemal, Mukaddime-i Celâl’de; “güzerân etmemiflse bile güzerân› imkân dâhilinde olan” (bafl›m›zdan geçmemiflse bile geçmesi mümkün olan) derken bu gerçe¤i dile getirmektedir. Mehmet Kaplan’›n, “ak›l” bahsiyle ilgili olarak fiinasi için söyledikleri, bu kavram›n Tanzimat Dönemindeki yerini özetlemesi bak›m›ndan mühimdir: “Eskiler için Tanr›’n›n varl›¤› bedihî (aç›k olan) bir hakikattir; bunu ispata kalkmak hem abes, hem de günaht›r. Fakat fiinasi, birdenbire, XVIII’inci yüzy›l›n ak›lc› filozoflar›n› hat›rlatan flöyle bir m›sra yaz›yor: Vahdet-i zât›na akl›mca flehâdet lâz›m (Zat›n›n birli¤ini akl›mca do¤rulamak gerekir.) Ak›l, eskiler taraf›ndan daima afla¤› görülmüfl bir melekedir. Onun Tanr›’y› anlamas›na imkân yoktur. fiinasi ise Tanr›’n›n birli¤ine inanmas› için akl›n›n flehâdetine ‘lüzum’ oldu¤unu ileri sürüyor. ‘Lâz›m’ kelimesi bilhassa manal›d›r. Ak›l, flüpheyi de beraberinde getiriyor.” (Kaplan, 1997, s. 258.)

Hayal: Zihinde tasarlanan. Gerçek: Gerçek hayatta gözle görülen olay ve düflüncelerin ele al›nmas›d›r.

78


TANZ‹MAT SONRASI TÜRK EDEB‹YATINDA YEN‹ TEMALAR ‹nsanl›¤›n kabuk de¤ifltirdi¤i, çok önemli ve köklü geliflmelerin yafland›¤› süreçlerin sonucunda yeni temalar›n ortaya ç›kmas›ndan daha do¤al bir fley olamaz. Fakat bu “yeni” temalar›n, mutlaka bir flekilde geçmiflle ba¤lar› vard›r.

Görücü Usulüyle Evlenme Görücü usulüyle evlenme: Evlenecek kiflilerin sadece kendi istekleriyle de¤il, ailelerinin görüflleri do¤rultusunda hareket ederek evlenmeleridir.

‹lk çevirilerin nitelikli ve üst düzey yazarlar›n eserlerinden seçilememesi, roman, tiyatro ve hikâye gibi türlerde, uzun süre, ayn› konular üzerinde durulmas›na neden olmufltur. fiinasi’nin fiair Evlenmesi eski evlenme tarz›n› hicveden bir perdelik komedidir. Bu eserin en önemli taraf›, yeni bir türe ilk ad›m at›l›rken, taklide kaçmadan, do¤rudan do¤ruya kendi hayat›m›za ve yerli tiplere yönelmesidir. Müfltak Bey, devrin Beyo¤lu’ndaki tiyatrolar›na devam eden, fliir ve süse hevesli alafranga bir tiptir. Onun alafrangal›¤›n›n en aç›k ispat›, o devirde, geline yüz görümlü¤ü yerine fliir hediye etmeye kalkmas›d›r. fiinasi’nin Tanzimat sonras›n›n ilk tiyatro eseri olan fiair Evlenmesi’nde yapt›¤›n› fiemsettin Sami, yine bu dönemin ilk telif roman› olan Taaflfluk-› Talat ve Fitnat’ta uygulamaya çal›fl›r. Bu roman›n ana kahraman› olan Talat Bey, Bab›ali’de ad› belli olmayan bir Kalem’de çal›flmaktad›r. Bir gün bir tütüncüden tütün al›rken, evin cumbas›ndaki bir k›za gözü tak›l›r ve hemen ona âfl›k olur. Bu k›z, yafll› tütüncünün üvey k›z› olan Fitnat’t›r. Fitnat da ilk görüflte Talat Bey’e tutulur. Fakat Talat ve Fitnat’›n bütün çabalar›na ra¤men bu aflk mutlu sonla bitmez. Çünkü üvey babas› Fitnat’› Ali Bey ad›nda zengin bir adamla nikâhlamak ister. Fitnat baflka birisini sevdi¤ini söylese de üvey babas› onu dinlemez. Üvey baba, Fitnat’›, zorla Ali Bey’in evine b›rak›nca bunu kabullenemeyen k›z can›na k›yar. As›l trajedi bu noktada bafllar. O da, Ali Bey’in Fitnat’›n gerçek babas› ç›kmas›d›r. Bu ac› gerçek, Ali Bey’in akl›n› kaç›rmas›na; Fitnat’›n intihar etmesi, Talat’›n bu ac›ya dayanamayarak ölmesine neden olur. fiemsettin Sami, kendisinin yaratt›¤› bu roman kahramanlar›n›, eserinin sonunda yine kendi eliyle öldürmek ister gibidir. Bu durum, romanc›l›k tekni¤i aç›s›ndan bir zaaft›r. Ayr›ca, romanda dikkati çeken noktalardan biri, Talat’›n bir Kalem’de çal›flmas›d›r. Bu durumun, Tanzimat Döneminin di¤er roman kahramanlar›nda da görülmesi, bu dönem romanlar›n›n devirlerinin toplumsal hayat›n› yans›tmalar› bak›m›ndan önemlidir. fiemsettin Sami, fiinasi’nin fiair Evlenmesi’ni teknik ve içerik ba¤lam›nda bir ad›m bile ileri götüremeden ve görücülük usulüne en küçük bir elefltiri getirmeden eserini bitirir.

Esaret’ten Hürriyete Esaret’ten hürriyete: Bireyi ve toplumu s›n›rlayan engellerden kurtularak baflkalar›n› rahats›z etmemek kofluluyla özgürlü¤e geçifl ve bunun edebî eserlerde kendisine yer bulmas›.

Tanzimat Dönemi Türk edebiyat›n›n kuflkusuz en önemli temalar›ndan birisi esarettir. Esaret (kölelik), insanl›k tarihin de kökü çok derinlere inen ana temalar›ndan birisidir. Frans›z ‹htilâli’nin bütün dünyaya yayd›¤› temel ilkelerden birisi olan hürriyet (özgürlük) anlay›fl›n›n yay›lmas› ve yayg›nlaflmas›ndan sonra; o zamana kadar çok fazla da sorgulanmayan söz konusu kavramla birlikte, bu insanlar›n al›n›p sat›lmalar›, esir edilmeleri sorgulanmaya bafllanm›flt›r. Aç›kças›, bu teman›n ortaya ç›k›fl›nda hürriyet kavram›n›n çok önemli bir rolü vard›r. fiinasi, Tanzimat Ferman›’n› bir (›t›knâme) “hürriyet belgesi” olarak niteler. Ayr›ca, Mustafa Reflit Pafla ile birlikte Tanzimat Ferman›’n› kastederek de flöyle der:


Ettin âzâd bizi olmufl iken zulme esir Cehlimiz sanki idi kendimize bir zincir. Bugünkü Türkçeye “Biz zulme esir olmuflken bizi hürriyetimize sen kavuflturdun, bilgisizli¤imiz, bizim için sanki bir zincirdi” fleklinde çevirebilece¤imiz bu beyit, hürriyet kavram›n›n o dönemdeki anlam boyutunu bize göstermesi bak›m›ndan önemlidir. Nam›k Kemal’in hürriyet (özgürlük) kavram›n› bir bütün olarak ele ald›¤› en önemli edebî metni “Hürriyet Kasidesi’”dir. Bu kasidenin hürriyeti öne ç›karan 25 - 31. beyitleri flöyledir: Ne mümkün zulm ile bîdâd ile imhâ-y› hürriyet Çal›fl idrâki kald›r muktedirsen âdemiyetten (Zulüm ile zalim ile hürriyeti ortadan kald›rmak mümkün de¤ildir, hürriyet zorla, eziyetle yok edilemez; gücün yeterse, insanl›ktan sa¤duyuyu, anlay›fl› kald›r.) Gönülde cevher-i elmâsa benzer cevher-i gayret Ezilmez fliddet-i tazyîkten te’sir-i s›kletten (Gönülde vatan yolundaki gayretin cevheri, elmas cevherine benzer; onun için bask›n›n, a¤›rl›¤›n fliddetinden ezilmez.) Ne efsûnkâr imiflsin âh ey dîdâr-› hürriyet Esîr-i aflk›n olduk gerçi kurtulduk esâretten (Ey hürriyetin güzel yüzü! Sen ne kadar büyüleyiciymiflsin! Gerçi esaretten kurtulduk; ama bu defa da senin aflk›n›n esiri olduk. Esir olunacak kadar de¤erli tek fley hürriyettir.) Senindir flimdi cezb-i kalbe kudret setr-i hüsn etme Cemâlin tâ-ebed dûr olmas›n enzâr-› ümmetten (Kalbi kendine çekme gücü flimdi sendedir; bu bak›mdan güzelli¤ini örtme; güzelli¤in milletin gözünden sonsuza kadar uzak kalmas›n.) Ne yâr-› cân imiflsin âh ey ümmîd-i istikbâl Cihân› sensin âzâd eyleyen bin ye’s ü mihnetten (Ey gelece¤in ümidi olan hürriyet! Sen, ne candan sevgiliymiflsin; Cihan›, bin türlü keder ve s›k›nt›dan kurtaran sensin.) fiinasi “azat” kelimesiyle zulümden kurtulmay› kastederken; Nam›k Kemal beyitte görüldü¤ü gibi, bu kavram›, her türlü keder ve s›k›nt›dan kurtulma anlam›nda kullan›r. Nam›k Kemal’in bu kavrama sosyal bir anlam yükledi¤i aç›kt›r. Senindir devr-i devlet hükmünü dünyâya infâz et Hüdâ ikbâlini h›fz eylesin hür türlü âfetten (Devlet, huzur ve saadet zaman› senindir, onun için dünyaya hükmünü geçir; Allah senin gelece¤ini her türlü belâdan korusun.) Kilâb-› zulme kald› gezdi¤in nâzende sahrâlar Uyan ey yâreli flîr-i jiyân bu hâb-› gafletten (Gezdi¤in nazl› yerler, zulüm köpeklerine kald›; ey yaral›, k›zg›n, kükremifl arslan, art›k bu gaflet uykusundan uyan.) Nam›k Kemal, bu yedi beyitte “hürriyetin yüksek bir de¤er oldu¤unu” vurgular. Tanzimat Dönemi romanlar›nda Bat›l› anlamda birey bilincinin yavafl yavafl kendisini hissettirmeye bafllad›¤›n› görürüz. Bu dönem yazarlar›, sosyal bask›lara ve hürriyeti s›n›rlayan geleneklere karfl› kiflisel hak ve özgürlükleri savunurlar. Bu savunma refleksi zamanla esaret teminin sorgulanmaya bafllanmas› sonucunu do¤urur. 17. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren birçok Avrupal› yazar ve filozof insanî düflüncelerle esaret müessesesine karfl› ç›kmaya bafllarlar. Fakat bu konunun güncel toplumsal bir mesele haline gelmesi, 1852 y›l›nda, Harriet Beecher-Stowe’un Tom Amca’n›n Kulübesi adl› roman›n›n yay›mlanmas›ylad›r.

79

Hürriyet Kasidesi, N.Kemal’in hürriyet kavram›n› bir bütün olarak ele ald›¤› en önemli edebî metnidir.

80


Ahmet Mithat Efendi’nin Esaret adl› uzun hikâyesi, Tanzimat edebiyat›nda kölelik sorununun ilk kez ele al›nd›¤› eserdir.

Tanzimat edebiyat›nda kölelik sorununun ele al›n›fl›, ilk defa Ahmet Mithat Efendi’nin 1870 y›l›nda yay›mlad›¤› Letâtif-i Rivâyât serisinin ikinci s›ras›nda bulunan Esaret adl› uzun hikâye ile bafllar. Bu hikâyede, Zeynel ad›nda bir Osmanl› efendisinin küçükken sat›n ald›¤› Fatin ve Fitnat ad›nda biri erkek di¤eri k›z iki köleyi evinde büyütüp daha sonra onlar› evlendirmesi ve bu iki kahraman›n evlendikleri gece birbirlerinin kardefli olduklar›n› ö¤renmeleri nedeniyle intihar etmeleri anlat›l›r. Bu ilk eserle kendisi aras›nda birçok eser yay›mland›¤› hâlde, bu dönemin edebiyat›nda esaret (kölelik) konusunu en genifl ve en etkili flekilde iflleyen yazar Samipaflazade Sezai’dir. Bu noktada, t›pk› Ahmet Mithat Efendi’de oldu¤u gibi, Sezai’nin annesinin de Çerkez oldu¤u ak›ldan ç›karmamak gerekir. Her iki yazar›n da bu konuya ilgi duymalar›n›n arka plân›nda, annelerinden dinlediklerinin çok önemli bir yer tuttu¤u aç›kt›r. Sezai, gerek 1888 y›l›nda yay›mlad›¤› Sergüzeflt adl› roman›nda, gerek 1891 y›l›nda yay›mlad›¤› Dü¤ün adl› uzun hikâyesinde yak›ndan tan›k oldu¤u bu temay› ifller. Sergüzeflt roman›n›n ana kahraman› küçük yaflta Kafkasya’dan zorla kaç›r›l›p ‹stanbul’a getirilen ve de¤iflik yerlere sat›lan Dilber’dir. Sezai, bütün roman boyunca sat›lan, ezilen, horlanan, oradan oraya f›rlat›lan Dilber’in zay›fl›¤› ile çevresinin zalimli¤ini çarp›c› bir flekilde ortaya koyar. Tanzimat Döneminde esaret temas›n›n iflleniflini Sezai’nin flahs›nda, Zeynep Kerman maddeler halinde flöyle belirtir: • “Tanzimat Devrinde Türk edebiyat›nda Bat›dan gelen önemli temlerden biri de ‘esaret’ meselesidir. • Önceleri politik bir kavram olarak ‘hürriyet’in z›dd› olarak görülen ‘esaret’, daha sonra piyes, roman, hikâye ve fliirlerde genellikle romantik aç›dan ele al›nan sosyal bir tem hâline gelmifl ve okuyucuyu bu müessesenin gayr-i insanî taraflar› üzerinde düflünmeye yöneltmifltir. • Samipaflazade Sezai, Sergüzeflt’te hayata ve olaylara küçük Dilber’in gözleriyle bakar. Bu suretle yazar, ezen-ezilen, kuvvetli-zay›f tezad›n› kuvvetli bir flekilde belirtti¤i gibi, okuyucunun devaml› surette ezilen, zay›f ve âciz Dilber’e ac›mas›n›, kötüleri lanetlemesini sa¤lar. • Samipaflazade Sezai, esareti yaln›z do¤uya has bir müessese gibi göstermifl, Amerika’daki köleli¤i ve Avrupa sömürgecili¤ini görmezlikten gelmifltir. • Samipaflazade Sezai’nin Sergüzeflt’inden sonra esaret temine daha birçok eserde rastl›yoruz. Bunlar aras›nda dikkate de¤er olanlardan birisi Fatma Aliye Han›m’›n Muhâdarât adl› roman›d›r. Eserin kahramanlar›ndan Faz›la kocas›yla anlaflamay›nca intihara karar verir, fakat bunun büyük bir günah olaca¤› ve annesiyle cennette buluflamayaca¤› düflüncesiyle vazgeçer, çal›flarak hayat›n› kazanmak ister. Devrin flartlar› içinde tek çare bir eve kâhya olarak girmektir. Bu sebeple kendisini esirciye satt›r›r ve M›s›rl› bir zenginin kona¤›na kâhya olarak girer, çal›flarak istikbalini garantiye al›r. Bu çözüm, Ahmet Mithat Efendi’nin Çerkez Özdenler’dekine benzerse de, Faz›la’ya hürriyet sa¤lamas› bak›m›ndan da bir ayr›l›k gösterir.” (Kerman, 2009, s. 115-116).

E¤itim Tanzimat sonras› Türk kültür hayat›n›n en önemli unsurlar›ndan birisi hiç flüphesiz e¤itim ve ö¤retim faaliyetleridir. Yeni hayat ve kavramlar zamanla yeni ayd›n tipi dedi¤imiz bir toplulu¤un ortaya ç›kmas› sonucunu do¤urmufltur.


81

Bütün bu de¤iflimler çok fazla derine inmese de halk› etkisi alt›na al›r ve toplum, içinde bulundu¤u durumu sorgulamaya bafllar. ‹lk hedef cehaletin ortadan kald›r›lmas›d›r. Daha sonra kad›nlar›n ve çocuklar›n e¤itimi konusu gündeme gelir. • fiemsettin Sami’nin, Taaflfluk-› Talat ve Fitnat (1872) adl› eserinde, k›z çocuklar›n›n okutulmas› konusu öne ç›kar. • Nam›k Kemal’in ‹ntibah’›nda (1876)çocuk e¤itimi üzerinde durulur • Mizanc› Murat’›n, Turfanda m› yoksa Turfa m› (1890) isimli eserinde, e¤itim alan›ndaki çal›flmalar›n yetersizli¤i vurgulan›r. • Ahmet Mithat, roman kahramanlar› olan Yeryüzünde Bir Melek’te fiefik’e, Bahtiyarl›k’ta Senai’ye, Taaffüf’te Rasih’e ve Mesail-i Mu¤laka’da Abdullah’a; Samipaflazade Sezai Sergüzeflt’te Celâl’e; Fatma Aliye Han›m Muhâdarât’ta Mehmet Efendi ve Mansur Bey’e Fransa’da çeflitli alanlarda e¤itim yapt›r›rlar. Özellikle Nam›k Kemal’in ‹ntibah’›ndan sonraki eserlerde iyi e¤itim alm›fl olmak, roman kahraman› için bir üstünlük niteli¤i tafl›maya bafllar. • Ayr›ca Felatun Beyle Rak›m Efendi, Yeryüzünde Bir Melek, Bahtiyarl›k, Taaffüf, ‹ntibah, Araba Sevdas›, Sergüzeflt, Turfanda m› yoksa Turfa m› gibi romanlarda mürebbiye sorunu olumlu ve olumsuz yanlar›yla ele al›nmaya bafllan›r. Bütün bunlarla birlikte; Ahmet Mithat Efendi, Nam›k Kemal ve Ziya Pafla devlet taraf›ndan gönderildikleri yerlerde e¤itim ve ö¤retim alan›nda pek çok olumlu çal›flmaya imza atm›fllard›r. Bu da onlar›n konuya ne kadar önem verdiklerini göstermesi aç›s›ndan önemlidir. Ayr›ca Münif Pafla’n›n 1861 y›l›nda Cemiyet-i ‹lmiye-i Osmâniye’yi kurduktan sonra bu bilim cemiyeti eliyle ç›kard›¤› Mecmua-i Fünûn, bilimin yayg›nlaflmas› yönünde at›lm›fl ilk önemli ad›mlardand›r.

Vatan 1853 y›l›nda bafllayan K›r›m Savafl› Ceride-i Havadis gazetesi arac›l›¤›yla kamuoyunda genifl bir akis bulmufltur. Hatta bu akis, halk ve ayd›nlar üzerinde k›sa sürede etkisini daha da art›rm›fl; sonraki döneme damgas›n› vuracak en önemli kavramlardan birisi olan vatan kavram›n›n ortaya ç›k›fl›na zemin haz›rlam›flt›r. Bu kavram›n Nam›k Kemal’in zihninde yer etmesinin arka plân›nda, bu flairin, bir serhat flehri olan Kars’ta yine bu savaflla ilgili birçok olaya bizzat flahit olmas› yatmaktad›r. Bu, bir savafl›n kendi zaman›yla birlikte sonraki zamanlar› da derinden etkiledi¤inin somut bir ispat›d›r. Bu aç›dan “K›r›m Savafl›”, hem Türk tarihi hem de Türk kültür tarihi aç›s›ndan çok önemli bir yere sahiptir. “Vatan” kavram›n› birçok eserinde iflleyerek kamuoyuna mal eden yazar Nam›k Kemal’dir. Hürriyet Kasidesi’nde Vücûdun kim hamîr-i mâyesi hâk-i vatandand›r Ne gam râh-› vatanda çâk olursa cevr ü mihnetten (Vücudun mayas›n›n hamuru, vatan topra¤›ndand›r; dolay›s›yla vatan u¤runda/yolunda çekece¤i eziyet ve s›k›nt›larla toprak olursa bunda üzülecek ne var?”) diyen Nam›k Kemal “vatan”›, u¤runda ölünecek temel de¤erler s›n›f›na dahil eder. Nam›k Kemal, 1873 y›l›nda, ‹bret gazetesinde yay›mlad›¤› “Vatan” makalesinde bu konuyu kendi döneminin çok ilerisinde bir yaklafl›mla ele al›r. Ona göre “süt çocuklar› befli¤ini, çocuklar e¤lendi¤i yeri, gençler geçimlerinin sa¤land›¤› yeri, ihtiyarlar dünyadan ellerini eteklerini çektikleri yaln›zl›k köflelerini, çocuk annesini, baba ailesini ne türlü duygularla severse, insan da vatan›n› öyle duygularla sever.” Çünkü, üzerinde yaflayanlar›n “hürriyeti, rahat›, hakk›, menfaati, vatan sayesinde ayakta kalabilir.”

“Vatan” kavram›n› baflta Hürriyet Kasidesi olmak üzere birçok eserinde iflleyerek kamuoyuna mal eden yazar Nam›k Kemal’dir.

82


Nam›k Kemal, yine ayn› makalede, kendisi üzerinde çok büyük etkisi ve eme¤i olan fiinasi’nin, “milletim nev’-i beflerdir, vatan›m rûy-› zemin” fleklindeki m›sras›na fliddetle itiraz eder: “Bir millet için o kadar uzak bir gelece¤e göz dikerek, insanl›¤›n birleflmesi ad›na vatan fikrini kald›rmaya yönelmek, âhirette rahat etmek ümidiyle kendini öldürmek gibidir” der. SIRA S‹ZDE

3


Tarih

Tarih, tarihsel olay, düflünce ve flahsiyetlerin S O R U edebî eserlerde kendilerine yer bulmalar› ile tema olarak kendini gösterir. D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Nam›k Kemal’den önce “vatan” kavram›n› ele alan bafll›ca flairler hangileridir. Bunlardan SIRA S‹ZDE birinin gazelini bulup okuyunuz. D Ü fi Ü N E L ‹ M

Türk edebiyat›nda en son ortaya ç›kan edebî temalardan birisi de tarihtir. Bu eksiklik üzerinde S O RilkU defa duranlar›n bafl›nda Nam›k Kemal gelir. “Terceme-i Hâl-i Emir Nevruz Mukaddimesi”nde; “Ümem-i kadîme ve hâz›radan faziletle marûf olanlar›n›n nümûne-i imtisal alma¤a lây›k bir vak›a-i tarihiyyeleri yoktur, ki ya D‹KKAT bir flairlerinin kuvve-i hayâli veya bir edîblerinin mahâret-i kalemiyle hâf›za-i itibar-› millete nakfl edilmifl olmas›n. Dirî¤â ki akvâm-› ‹slâmiyyenin hûn-› feyyâz› SIRA S‹ZDE f›trattan madûd birçok eâz›m yetifltirdi¤i hâlde edebiyat›m›z her as›rda mucizât-› bu devre gelinceye kadar bir meslek-i sahîha giremedi¤inden, ekserinin müessiri aram›zda AMAÇLARIMIZ bütün bütün unutulmufl ve belki yâda bile al›nmam›flt›r. Hatta nâmlar› dahi olsa olsa tevârîh-i mufassalada görülür” dedikten sonra N. Kemal, bugün çok önemsedi¤imiz birçok hadisenin önceleri s›radan ifller hükmünde kabul edildi¤ine, ak›llara verecek ola¤anüstü olaylar›n günlük, s›radan olaylar gibi K ‹ Tflaflk›nl›k A P de¤erlendirildi¤ine ve atalar›m›z›n bugüne olumlu etkileri olabilecek hikâyelerinden gerekti¤i kadar yararlan›lamad›¤› görüflüne vurgu yapar. Nam›k Kemal’in, önemli tarihî T E L Eolaylar›n V ‹ Z Y O N edebiyatç›lar taraf›ndan yeniden ifllenmesi ve bu sayede gelecek kuflaklara örnek olarak sunulmas› konusunda söyledikleri, günümüzde de önemini korumaktad›r. Nam›k Kemal, Evrâk-› Periflân isimli eserinde Selâhaddîn Eyyûbî’nin, Fâtih’in ‹ N T E R NSelim’in ET ve Yavuz Sultan biyografilerine yer vererek bu flahsiyetleri ön plâna ç›kar›r. Bu, Nam›k Kemal’in, tarihe ve tarihsel kifliliklere bak›fl›ndaki isabeti göstermesi bak›m›ndan önemlidir. Ayr›ca onun, 1880 y›l›nda, ilk tarihsel roman olan Cezmi’yi de kaleme ald›¤›n› unutmamak gerekir. Nam›k Kemal’den sonra bu konudaki en bilinçli ikinci ad›m Abdülhak Hamit taraf›ndan at›lm›flt›r. fiairin özellikle “Merkad-› Fatih’i Ziyaret” ve “Kabr-i Selim-i Evvel’i Ziyaret” isimli fliirleri tarih muhtevas›, tarihe uygun ses tonu ve sembollerindeki tarihî ça¤r›fl›mlar bak›m›ndan oldukça zengindir. Bu eserlere yaz›lan nazireler, mektuplar ve de¤erlendirme yaz›lar› iki fliirin devrinde uyand›rd›¤› yans›malar› göstermesi bak›m›ndan önemlidir. Nam›k Kemal ve Hamit’in yan› s›ra Tanzimat Döneminde Ahmet Mithat Efendi, Muallim Naci, fiemsettin Sami gibi ayd›nlar da tarihe ve tarihsel konulara eserlerinde yer vermifllerdir.

N N

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹nce Hastal›k “‹nce hastal›k” olarak tan›mlanan verem, Türk edebiyat›nda ilk defa Nam›k Kemal’in 1873 y›l›nda yazd›¤› Zavall› Çocuk adl› tiyatro eserinde görülür.

Avrupa edebiyat›nda önce Abbé Prevost’un Manon Lescaux’u ile Alexandre Dumas Fils’in La Dame aux Camelias (Kamelyal› Kad›n)›nda görülen ve “ince hastal›k” olarak tan›mlanan verem, Türk edebiyat›nda ilk defa Nam›k Kemal’in 1873 y›l›nda yazd›¤› Zavall› Çocuk isimli tiyatro eserinde görülür. Bu tiyatronun özü, Nam›k Kemal’in 1872’de ‹bret’te yay›mlad›¤› “Aile” adl› yaz›da sakl›d›r. Kemal, bu yaz›da flöyle bir mant›k gelifltirir: Ailede öncelikle bir aile reisi vard›r. Bu aile reisi de geriye do¤ru gitti¤imizde bir çocuktur. Büyür ve evle-


83

nir. Daha sonra çocuklar› olur. Çocuklar›ndan k›z olan› küçükken oyuncak bebeklerle oynar. O, çocukken bebe¤ini nas›l istedi¤i yerde uyutur, oyuncak bebek buna itiraz edemezse; k›z büyüyünce de annesi onu istedi¤iyle evlendirir, k›z çocu¤u buna karfl› ç›kamaz. K›z çocu¤unun istemedi¤i halde birisiyle zorla evlendirilmesi onun zamanla ince hastal›¤a yakalanmas›na neden olur. Nam›k Kemal “Aile” isimli yaz›s›nda anlatt›¤› bu durumu, Zavall› Çocuk’ta yaz›ya döker. Bu oyunda da fiefika adl› genç bir k›z›n, annesinin tamah etti¤i maddî menfaatler u¤runa, sevdi¤i genç erkek yerine istemedi¤i zengin ve yafll› bir pafla ile evlendirilmesinden do¤an felâketler anlat›l›r. Eserin sonunda fiefika ile sevdi¤i genç Atâ ölürler. Genç Atâ’n›n ilaç içip intihar etti¤i sahne Victor Hugo’nun ünlü dram› Hernani’nin sonundaki dramatik intihar sahnesini hat›rlat›r. Nam›k Kemal’in bu eseri kendisinden sonra gelen genç yazarlara ilham verir. Recaizade Mahmut Ekrem Vuslat’›; Abdülhak Hamit de ‹çli K›z adl› tiyatro eserlerini Zavall› Çocuk’un etkisiyle yazarlar. Türk edebiyat›nda Tanzimat’tan sonra ortaya ç›kan “verem” (ince hastal›k) temi, Servet-i Fünûn Dönemi edebiyat›n›n hâkim ana unsurlar›ndan birisi olmufltur.

Öteki Temalar Bütün bu temalarla birlikte daha birçok tema Tanzimat Döneminden sonra Türk edebiyat›nda kendisine yer bulmufltur. Bunlardan kimi örnekler afla¤›da verilmifltir: • Avrupaî anlamda yokluk düflüncesini Türk edebiyat›nda “Adem Kasidesi” isimli fliirinde ilk defa iflleyen Akif Pafla olmufltur. Bu tema, daha sonra, Ziya Pafla ve Abdülhak Hamit’i de etkiler. • Tabiat (do¤a) temi, Türk edebiyat›nda Abdülhak Hamit’e kadar dekor olman›n bir ad›m ötesine geçemez. Hamit, 1879’da yazd›¤›, Türk edebiyat›n›n ilk pastoral fliirlerinden birisi olan “Sahra” ile bu k›s›rdöngüyü k›rar ve Türk fliirine Bat›l› anlamda tabiat görüflünü getirir. • Ziya Pafla, Nam›k Kemal, Ahmet Mithat Efendi ve Abdülhak Hamit gibi Tanzimat Dönemi yazarlar›, eserlerinde, d›fl ülke izlenimlerine de yer vermeye bafllarlar. • Ahmet Mithat Efendi’nin Bahtiyarl›k (1885) ile Nabizade Naz›m’›n Karabibik (1890) adl› eserleriyle köy ve dolay›s›yla Anadolu hayat› edebiyatta tema olarak ifllenmeye bafllar. Gerek Tanzimat’tan sonra de¤iflen içerikle ortaya ç›kan, gerek Bat› edebiyat›n›n etkisiyle daha çok çevirilerin Türk edebiyat›na soktu¤u yeni temalar, bir geçifl süreci olan Tanzimat Dönemi sonras›nda geliflerek varl›klar›n› sürdürmüfllerdir.

Yokluk düflüncesini Türk edebiyat›nda Avrupaî anlamda ilk defa iflleyen Adem Kasidesi isimli fliiriyle Akif Pafla’d›r.

84


Özet

N A M A Ç

1

Yeni Türk edebiyat›nda ikilik fikrinin ortaya ç›k›fl› ve çeflitleri hakk›nda bilgi sahibi olmak. Yeni Türk edebiyat›n›n en temel niteliklerinden birisi; oturmufl klâsik de¤er yarg›lar› ile yeni de¤er yarg›lar›n›n mücadelesi ve bu mücadelenin sonucunda bu iki çat›flma alan›n›n toplumda ve edebiyatta kendilerine yer bulma çabas›d›r. Bu durum, toplumda, zamanla ortaya ç›kacak ve etkisi yer yer bugüne kadar devam edecek olan “zihniyet ve davran›fl ikili¤i”ne zemin haz›rlam›flt›r. Toplumda ve sosyal hayatta göze çarpan bu ikiliklerin en dikkat çekici olanlar›n› flöyle s›ralayabiliriz: • Matbaa-hattatl›k mesle¤i, • Alaturka-alafranga, • Alayl›-mektepli, • Eski-yeni, • Klâsik-Modern, • ‹lim ve fazilet-cehalet • Do¤u-Bat› • Cumbal› ev-köflk, saray ve apartman dairesi. Dolay›s›yla yukar›daki bu ikiliklerden de yola ç›karak, Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n ifadesiyle “modern Türk edebiyat› bir medeniyet kriziyle bafllar” diyebiliriz.

N AM A Ç

2

N A M A Ç

3

Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda temalar›n dönüflümünü kavramak. Kahramanl›k, devlet büyüklerini övme ve yerme, genel anlamda din ve dinî konular, hayal ve gerçek gibi temalar›n divan edebiyat›ndaki kullan›mlar› ile Tanzimat sonras›ndaki kullan›mlar› aras›ndaki flekil ve içerik farklar›, bizim bu iki dönemi somut olarak anlamam›z› kolaylaflt›rmaktad›r. Bu temalar›n de¤iflmesinin arkas›nda, tüm unsurlar›yla hayat›n ve insan›n de¤iflmesi yatar. Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda ortaya ç›kan yeni temalar hakk›nda fikir sahibi olmak. Görücü usulüyle evlenme, esaretten hürriyete, e¤itim, vatan, tarih, ince hastal›k (verem) gibi nispeten yeni temalar de¤iflen insan ve hayat›n edebî esere yans›malar›d›r. Bu yeni temalar›n ortaya ç›k›fl›nda yeni türlerin ve Bat› etkisinin izlerini unutmamak gerekir.


85

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi, Tanzimat sonras› Türk kültür hayat›nda ortaya ç›kan ikiliklerden biri de¤ildir? a. Zihniyet-davran›fl b. Alayl›-mektepli c. Güzel-çirkin d. Alaturka-alafranga e. Do¤u-Bat›

6. Tanzimat Dönemindeki roman kahramanlar›n›n önemli bir k›sm› nerede çal›flmaktad›r? a. Fabrikalarda b. Tar›m sektöründe c. Kalemlerde d. Babalar›n›n ifllerinde e. Okullarda

2. Türk milletinin de¤erler sisteminde ciddi bir afl›nmaya neden olan ikilik ve dönüflümü “yeni ç›kt›” redifli fliiriyle Türk edebiyat›nda en güzel ve en çarp›c› flekilde ifade eden flair, afla¤›dakilerden hangisidir? a. Nam›k Kemal b. Ziya Pafla c. Ahmet Mithat Efendi d. fiinasi e. Ahmet Vefik Pafla

7. Tanzimat Döneminin en önemli temalar›ndan birisi olan esaret, ilk defa hangi tarihte kim taraf›ndan ve hangi isimli eserde ana tema olarak kullan›lm›flt›r? a. 1870/Ahmet Mithat Efendi/Esaret b. 1888/Samipaflazade Sezai/Sergüzeflt c. 1876/Nam›k Kemal/‹ntibah d. 1872/fiinasi/Taaflfluk-› Talat ve Fitnat e. 1880/Nam›k Kemal/Cezmi

3. “Acep midir medeniyet resûlü dense sana?” diyerek velinimeti Mustafa Reflit Pafla’y› medeniyet resulüne benzeten flair afla¤›dakilerden hangisidir? a. Baki b. Ziya Pafla c. Nam›k Kemal d. Muallim Naci e. fiinasi 4. “Bulundum ben dahi dârüflflifâ-y› Bâb›âlî’de Felâtun’u be¤enmez anda çok divâneler gördüm” diyen flair, temelde afla¤›dakilerden hangisini elefltirmektedir? a. Avrupa ülkelerini b. Gazeteleri c. Misyonerleri d. Hükümeti e. Ziya Pafla’y› 5. fiair Evlenmesi adl› tiyatro oyununun ana temas›, afla¤›dakilerden hangisidir? a. Görücü usulüyle evlenme b. Vatan c. Özlem d. Esaret e. Aflk

8. Mizanc› Murat, 1890 tarihinde yazd›¤› Turfanda m› yoksa Turfa m› isimli eserinde e¤itimle ilgili hangi temay› ifllemifltir? a. K›zlar›n e¤itimi b. Ö¤retmen sorunu c. Yabanc› dil sorunu d. Ö¤renci sorunu e. E¤itim alan›ndaki çal›flmalar›n yetersizli¤i 9. Nam›k Kemal’in vatan kavram›n› ifllemesinin arka plan›nda bulunan serhat flehri, afla¤›dakilerden hangisidir? a. Kars b. Sofya c. Edirne d. Gelibolu e. Magosa 10.1873 y›l›nda yaz›lan Zavall› Çocuk isimli tiyatro eserinde, Türk edebiyat›nda afla¤›daki temalardan hangisi ilk defa ifllenmifltir? a. Esaret b. Vatan c. Tarih d. Verem e. Bat›l› anlamda tabiat

86


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c 2. b

3. e 4. d 5. a

6. c

7. a

8. e

9. a

10. d

Yan›t›n›z yanl›flsa “Girifl” bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Tanzimat Sonras› Türk Edebiyat›nda Temalar›n Dönüflümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Devlet Büyüklerini Övme” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Devlet Büyüklerini Yerme” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Tanzimat Sonras› Türk Edebiyat›nda Yeni Temalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Tanzimat Sonras› Türk Edebiyat›nda Yeni Temalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Tanzimat Sonras› Türk Edebiyat›nda Yeni Temalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Tanzimat Sonras› Türk Edebiyat›nda Yeni Temalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Tanzimat Sonras› Türk Edebiyat›nda Yeni Temalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Tanzimat Sonras› Türk Edebiyat›nda Yeni Temalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 fiair Sâmî’nin fiehzade Mustafa için yazd›¤› uzun mersiyesinin yukar›daki dizeleri bugünkü dile flöyle çevrilebilir: Ey cömertlik, iyilik hazinesinin padiflah› senin adaletin bu mudur? Cihan padiflah› olmuflsun, sendeki lütuf, iyilik bu mudur? Padiflahlar ki hepsi senin baban-dedendir, onlar›n ezelden beri töresi bu mudur? Tedbir almas› gerekenin anlay›fl ve kavray›fl› bu mudur? Senin mahlas›n “Muhibbî”(sevgiye ait, sevgiyle ilgili)dir. Mahlas›n› sevgiyle ilgili bir kelimeden alan senin (o¤luna) sevgin bu mudur? Mustafa gibi ci¤erinin parças›na(çocu¤una) flefkatin bu mudur? Onu(fiehzade Mustafa’y›) hile ile öldürdün senin dürüstlü¤ün bu mudur? Düflmanlar›n sözleri seni etkiledi, senin sevdi¤ine olan sevgin, güvenin bu mudur? Haks›z yere kan döküyorsun, o¤lunu öldürüyorsun, yani halifelik haks›z yere kan dökmek midir? Mustafa ne oldu, hani ne yapt›n a padiflah›m?

S›ra Sizde 2 Yukar›da kimi örneklerini verdi¤imiz, devlet adamlar›n› övme ya da yerme amac›yla yaz›lm›fl bafll›ca eserler flunlard›r: • fieyhî, Harnâme • Fuzulî, fiikâyetnâme • Ba¤datl› Rûhî, Terkib-i Bend • Güftî, Teflrifât-› fiuarâ • Nefî, Sihâm-› Kazâ • Nabi, Hayriye • Ziya Pafla, Zafernâme fierhi • Ziya Pafla, Terkib-i Bend • Muallim Naci, Terkib-i Bend-i Muallim Naci • fiair Eflref, ‹stimdâd, fiah ve Padiflah, Hasbihâl, ‹ran’da Yang›n Var • Halil Nihat Boztepe, A¤aç Kasidesi. S›ra Sizde 3 Nam›k Kemal’den önce “vatan” kavram›n› ele alan bafll›ca flairler ve bir örnek: Kökü O¤uz Ka¤an Destan›’na kadar indirilebilecek bu kavram› Türk edebiyat›nda ilk defa 15. yüzy›l flairlerinden Ahmedî kullanm›flt›r. Nam›k Kemal’den hemen önce “vatan” kavram›n› fliirlerinde iflleyen bafll›ca flahsiyetler; Süleyman fiâdi, Mehmet Halis Efendi ve Osman Nevres’tir. Osman Nevres’in “vatan” redifli bir gazeli: Takarrür eyleyeli ezberimde hubb-› vatan Birinci meseledir defterimde hubb-› vatan (Vatan sevgisi zihnime yerlefleli; bu benim için birinci konudur, en önemli konudur.) Coflar deniz gibi çeflmim telâtum ettikçe Dilimde gayret-i millet serimde hubb-› vatan (Gönlümde millet gayreti bafl›mda vatan sevgisi dalgaland›kça, gözlerim deniz gibi coflar.) Takallübât-› felekle halel-pezîr olmaz Elest mâyesidir gevherimde hubb-› vatan (Vatan sevgisi özümde “elest” mayas›d›r, dünyadaki de¤iflimler onu de¤ifltiremez, bozamaz.) Harâm olur bana mey âb-› kevser dahi olsa Temessül eylemese sâgar›mda hubb-› vatan (Kadehimde vatan sevgisi flekillenmese, kevser suyu da olsa içki bana haram olur.) Cihâna bakmam e¤er cennet olsa da Nevres Telâtum etmese çeflm-i terimde hubb-› vatan (Nevres, vatan sevgisi ›slak gözlerimde dalgalanmasa, cennet de olsa dünyaya bakmam.)


Yararlan›lan Kaynaklar Akay, H. (1998). Tanzimat Sonras› Türk Edebiyat›nda Yeni Fikirler. ‹stanbul: Kitabevi Yay›nlar›. Göçgün, Ö, (1987). Nâm›k Kemal. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar›. Göçgün, Ö, (2001). Ziya Pafla’n›n Hayat›, Eserleri, Edebî Kiflili¤i, Bütün fiiirleri ve Eserlerinden Aç›klamal› Seçmeler. Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›. Kaplan, M. (1997). Türk Edebiyat› Üzerinde Araflt›rmalar 1, ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›. Kerman, Z. (2009). Yeni Türk Edebiyat› ‹ncelemeleri. ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›. Okay, O. (2005). Bat›l›laflma Devri Türk Edebiyat›. ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›. Özön, M.N. (1997). Nam›k Kemal ve ‹bret Gazetesi. ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. Parlat›r, ‹. (1987). Tanzimat Edebiyat›nda Kölelik. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›. Tanp›nar, A.H. (1956). XIX. As›r Türk Edebiyat› Tarihi. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›. Timurtafl, F.K. (1987). Bâkî Divan›ndan Seçmeler. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar› Yetifl, K. (1989). Nâm›k Kemal’in Türk Dili ve Edebiyat› Üzerine Görüflleri ve Yaz›lar›. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›. Y›ld›z, S. (2006). Tanzimat Dönemi Edebiyat›. Ankara: Nobel Yay›nlar›.

87

6


Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; fiiirde naz›m fleklini tan›mlayabilecek, Tanzimat’tan günümüze kadar devam eden Türk fliirinde kullan›lan naz›m flekillerini tan›yabilecek, Türk fliirine Bat›dan ve baflka edebiyatlardan hangi naz›m flekillerinin geldi¤ini gösterebilecek, Geleneksel naz›m flekillerinde ne gibi de¤ifliklikler yap›ld›¤›n› kaydedebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • • • • • • •

M›sra Naz›m flekli Biçim Düz kafiyeli naz›m flekli Vilanel Terza Rima Terner Çapraz kafiyeli naz›m flekli Pantun

• • • • • • • • •

Rondel Rima-Plat Ottava Rima Triyole Sone Rondo Balad ‹ambos Serbest naz›m flekli


Yeni Türk Edebiyat›na Yeni Türk Edebiyat›nda Naz›m Girifl fiekilleri

• G‹R‹fi • YEN‹ TÜRK EDEB‹YATINDE NAZIM fiEK‹LLER‹ • GELENEKSEL YERL‹ NAZIM fiEK‹LLER‹ • YABANCI EDEB‹YATLARDAN ALINAN NAZIM fiEK‹LLER‹ • SERBEST NAZIM fiEK‹LLER‹

Yeni Türk Edebiyat›nda Naz›m fiekilleri G‹R‹fi Naz›m fiekli (Naz›m Biçimi): fiekil için “form”, “biçim”, “d›fl kal›p”, “d›fl yap›”, “çerçeve”, “içeri¤in iskeleti”, “fliirin kompozisyonu” gibi karfl›l›klar da kullan›lmaktad›r. fiekil, fliiri bir ölçüye göre biçmektir. fiiirin naz›m flekli, onun organik yap›s›n› oluflturur. Genelde m›sralar›n kümelenifl ve kafiyelerin s›ralan›fl düzeni olan flekil, söz unsurlar›n› mümkün olan en uygun biçimde fliirde yerlefltirmek, düzenlemek, toparlamak ve yaymakt›r. M›sralar›n say›s›na, öbeklenifline ve kafiyelerinin düzenine göre fliire yerlefltirilmesine o fliirin naz›m flekli (naz›m biçimi) denir. fiiirin bütün güzelli¤ini onun flekli ortaya koyar. Unsurlar› mükemmel bir flekilde örme sanat› olan flekil, fliire en ideal nizam› vermek, da¤›n›k unsurlar› ahenkli, güzel bir düzene sokmakt›r. fiekil, fliir için gerekli olan unsurlar› bar›nd›ran ve gereksizleri d›flta b›rakmay› sa¤layan çerçeve bir yap›d›r. fiiirin yap›s›n›n olmas› gereken hacim içinde yerini bulmas›nda fleklin toparlay›c›l›¤›n›n rolü büyüktür. fiekil, fliirin iç ve d›fl unsurlar›n› birbirleriyle anlaml› ilgilere sokarak estetik bir kompozisyona kavuflturmakt›r. M›sralar, kelimeler, duygular, düflünceler, hayaller, ses, görüntü, dil, üslup aras›nda tam bir uyumu, organik bir bütünlü¤ü ancak iyi bir flekil çabas› sa¤layabilir. Karmakar›fl›k ve düzensiz, uçup kaç›c› olan, kaygan ve soyut duygu ve düflünceleri bir nizam alt›na almak, düzene sokmak, güzel, uyumlu bir yap› içine yerlefltirmek flekil özenini gerektirir. fiekli mükemmel bir fliirde gereksiz bir kelime olmad›¤› gibi eksik bir kelime de yoktur. Olmas› gereken her fley yerli yerinde bulunmufltur. fiekil, fliirin içeri¤inden ba¤›ms›z de¤il tam tersine onunla belli bir bütünlü¤e ve anlama kavuflabilen boyutudur. fiiirin içeri¤i kendine uygun fleklini de üretir. Bu iki unsur, birlikte ortaya ç›kar, birbirlerini besler ve birbirleri için gerektirici konumundad›rlar. M›sra (Dize): “M›sra”, “dizilmifl”, “s›ralanm›fl”, “düzenlenmifl” demektir ve bu yüzden Türkçede “dize” (düzenlenmifl, dizi durumuna sokulmufl söz) karfl›l›¤› verilmifltir. Arapçada ise kap› kanatlar›ndan her birine “m›sra” denir. Geleneksel Do¤u-‹slam fliirinde her beyit iki kanatl› bir kap› ve ev olarak düflünülmüfl, bu kanatlardan birine de yani beytin sat›rlar›ndan birine de “m›sra” denmifl. Nazm›n her bir sat›r›na “m›sra” denir. Ancak bu sat›r, anlam bütünlü¤üne göre de¤il, tart›ma göre bölümlenmifl bir ifade bölümüdür. M›sra, bir naz›m birimidir ve manzum metnin en küçük parças›d›r.

fiekil (biçim), genelde m›sralar›n kümelenifl ve kafiyelerin s›ralan›fl düzeni ile ilgilidir. Ayr›ca söz unsurlar›n› fliirde mümkün olan en uygun biçimde yerlefltirmek, düzenlemek, toparlamak ve yaymak da biçimle ilgili bir ifltir. M›sralar›n say›s›na, öbeklenifline ve kafiyelerinin düzenine göre fliire yerlefltirilmesine o fliirin naz›m flekli denir.

90


Nesirdeki cümlenin karfl›l›¤› olan m›sra (dize) fliirdeki en temel birimdir.

fiiirde de en temel birim m›srad›r. M›sra, nesirdeki cümlenin karfl›l›¤›d›r; ancak m›srada bir hüküm cümlesinin bitmesi gerekmeyebilir. fiiirde tamamlanm›fl bir cümle, bir m›srada yer alabilece¤i gibi birden fazla m›sraya da yay›labilir. M›sra, görünüflü, flekli itibariyle fliirde bir sat›rd›r. M›sra, nefes almay› en uygun biçimde disipline eden bir yap›d›r. Divan fliirinde her anlamda mükemmel ve güzel olarak üretilen m›sralara “m›sra-› berceste” deniyordu. Yeni Türk fliirinde fazla olmasa da duygu ve düflüncenin yo¤unlaflt›r›lm›fl olarak sunuldu¤u hikmetli atasözlerine benzeyen bir m›sral›k fliir metinleri de bulunabilmektedir. Talat Sait Halman, “Bir”ler bafll›¤› alt›nda bu tür tek m›sral›k metinler üretmifltir. Onlardan üçünü örnek olarak al›yoruz: “En ulu insanlara en çok ulunur”. “Doludizgin giden at, nefret eder dizginden”. “Baykufl bile sevgiyle güzeldir”. Geleneksel Türk fliirinin en temel birimi m›sra idi. Derli toplu, mükemmel m›sra kurma özeni çok önemliydi. Ancak Bat› etkisinde geliflen edebiyatta m›sra mükemmelli¤i yerine fliirsel temel güç, fliirin tamam›na yay›lmaya çal›fl›ld›. Örne¤in Tanzimat, Servet-i Fünun ve Garip fliirinde m›srada yo¤unlaflma ve mükemmel m›sra üretme kayg›s› pek yoktur. Bu bak›mdan m›sran›n dilsel yap›s› üzerinde baz› de¤ifliklikler görülmektedir. Mesela m›sralar birlefltirilir, bölünür ya da yerleri de¤ifltirilir. Bazen de m›sralar bofl b›rak›l›r. M›sralar›n kümelenifl flekline m›sra düzeni, m›sralar›n kafiyelerinin s›ralan›fl tarz›na kafiye örgüsü, fliirin m›sra düzeni ve kafiye örgüsüne göre ald›¤› flekle de naz›m flekli denir. Dolay›s›yla naz›m fleklinde m›sralar›n öbeklenifllerine göre oluflturduklar› flekil ve kafiyelenme sistemleri esas al›nacakt›r. M›sralar gerek kafiyelerine gerek anlam bütünlüklerine göre öbeklenirler ve bu öbeklerin toplam› olarak da fliir ortaya ç›kar. Dolay›s›yla flekil, m›sralar›n öbeklenifl, s›ralan›fl ve kafiyelerine göre düzenlenifl biçimidir. fiiirin naz›m flekli ölçüsü olarak kullan›lan en küçük anlaml› ve uyumlu unsuruna naz›m birimi denir. Naz›m birimi, baz› fliirlerde m›sra, baz›lar›nda beyit, baz›lar›nda bent, baz›lar›nda cümle olabilir. Naz›m birimi bir bak›ma nesirdeki paragrafa benzetilebilir. ‹slamiyet’ten önceki Türk fliirinde naz›m flekillerinin birimi dörtlüktür. ‹slam medeniyeti etkisinde geliflen Türk fliirinde Arap ve Acem fliirine özgü naz›m flekilleri görülmeye bafllar. Bu flekillerin naz›m birimi beyittir. Cumhuriyet Dönemi Türk fliirinde ise genellikle m›srad›r. fiiirde flekil, bütünlü¤ü sa¤layan, de¤iflik unsurlar› derleyip toparlamaya yarayan bir yap›d›r. Bunu anlamak için flu yoklamalar yap›lmal›d›r: Bütünlük beyitte mi, k›tada m›, fliirin tamam›nda m› sa¤lanm›fl? Kompozisyon fliirin bütününe mi yay›lm›fl? fiiirin unsurlar› merkezî bütünlü¤ü tamamlayan uyumlu birer unsur mu? Duygu, hayal, düflünce, insan, ruh, tabiat, eflya, ses, flekil, vezin, kafiye aras›nda tam bir uyum var m›? fiekil, flairin duygu, düflünce ve hayallerini s›n›rlayan, bo¤an, ezen, daraltan, budayan engel olucu bir ba¤ de¤il, tam tersine onun iç dünyas›n› ifade etmeye kolayl›k sa¤lay›c› bir çerçeve olmal›d›r. Plastik sanatlardan gelen bir etkilenmeyle fliirde flekil mükemmelli¤i üzerinde en fazla parnasyenler durmufltur. Onlar, bir heykelt›rafl›n heykel üzerinde gösterdi¤i flekil hassasiyetini fliirin vezin, kafiye, m›sra, naz›m flekli gibi flekil unsurlar› üzerinde göstermeye çal›flt›lar; fliirde as›l olan›n mükemmel bir fliir flekli yani yap›s› ortaya koymak oldu¤una inand›lar. fiiirde flekil konusuyla ilgili olarak ad›na “formalizm” denilen ve içerikten, özden yoksun ya da buna önem vermeyen, salt dil ahengini ve biçim mükemmelli¤ini esas alan bir anlay›fl da vard›r.

Naz›m birimi, fliirin naz›m flekli ölçüsü olarak kullan›lan en küçük anlaml› ve uyumlu ögesidir.

6. Ünite - Yeni Türk Edebiyat›nda Naz›m fiekilleri

91

YEN‹ TÜRK EDEB‹YATINDA NAZIM fiEK‹LLER‹ Klasik Türk edebiyat›nda genellikle kurallar› belirlenmifl nazm›n sabit flekilleri kullan›lm›flt›. Hemen hemen her flair ayn› naz›m flekilleriyle yaz›yordu. Tanzimat Döneminden itibaren ise Türk flairleri geleneksel naz›m flekillerini aynen kullanmaya devam ettikleri gibi gerek divan fliiri sabit naz›m flekillerinin de¤ifltirilmifl flekillerine gerek yabanc› edebiyatlardan ald›klar› gerekse kendi icat ettikleri naz›m flekillerine de yer verdiler. 19. yüzy›l›n ortalar›nda Bat› uygarl›¤› dairesine girmeye bafllayan Türk toplumunun edebiyat› da Bat› etkisine aç›ld›. Bu ba¤lamda zamanla Bat›dan al›nma naz›m flekilleri de ortaya ç›km›flt›r. Cumhuriyet’ten sonra ise önceden belirlenmifl naz›m flekillerine tabi olmayan, her bak›mdan serbest naz›m flekilleri yayg›nlaflt›. Burada yaln›zca Tanzimat’tan günümüze kadar devam edegelen ve geleneksel naz›m flekillerinden farkl› olan yeni Türk fliiri naz›m biçimleri üzerinde durulacakt›r. Tanzimat”tan itibaren fliirin flekil yap›s›na iliflkin baz› de¤ifliklikler ve yenilikler ortaya ç›kt›. Bunlar ana hatlar›yla flöyledir: fiiirlerin konular›na uygun özel adlar› vard›r. fiiirin tamam› genelde ayn› konudad›r. Bentlerle kurulan naz›m flekillerinde bentlerin m›sra say›s› ayn› olmayabilir. Yani fliir, eflit bentlerden oluflmayabilir. Bent, kendi bafl›na anlaml› ayr› bir bütün de¤il, fliirin bir parças›d›r; dolay›s›yla fliirin genel anlam›na ba¤l›d›r. Naz›m birimi m›srad›r. Cümle ikiden fazla m›srada da tamamlanabilir. Yeni Türk fliirinde kullan›lm›fl olan naz›m flekillerini ayr› ayr› görelim:

Bent, birkaç bölümden oluflan fliirlerin bir bölümüne verilen add›r.

GELENEKSEL YERL‹ NAZIM fiEK‹LLER‹ Geleneksel ve yerli olan naz›m flekillerinin bir bölümü halk fliirinden, bir bölümü de divan fliirinden al›nm›flt›r.

Halk fiiirinden Al›nan Naz›m fiekilleri Özellikle II. Meflrutiyet’ten sonra milliyetçilik ak›m›n›n etkisiyle Türk fliirinde kayda de¤er ölçüde halk edebiyat›na yönelme e¤ilimi baflgöstermifltir. Bu ba¤lamda e¤itimli/kentli baz› flairler, hece vezninin ve sade dilin yan›nda halk fliirine özgü baz› naz›m flekillerini de al›p kullanm›fllard›r. Ancak ayn› naz›m flekillerini kullanmakla birlikte aralar›nda baz› farklar da bulunmaktad›r. E¤itimli/kentli flairler, halk flairinden farkl› olarak fliirin konusuna uygun özel bir isim verirler. Son dörtlükte mahlâslar›na yer vermezler. fiiirin tamam›na tek bir konuyu yayarlar. Dil, üslup ve konular› seçifl ve iflleyifl bak›mlar›ndan da kentli flair duyarl›¤›na özgü bir tutum sezilmektedir. E¤itimli/kentli flairler koflma, semaî, mani gibi halk fliiri naz›m flekillerine yer vermifllerdir.

Divan fiiiri Kaynakl› Naz›m fiekilleri Tanzimat”tan günümüze kadar devam edegelen yeni Türk fliirinde divan fliirinin sabit naz›m flekilleri aynen kullan›ld›¤› gibi kimi zaman da bunlar yeni edebiyat›m›zda baz› de¤iflikliklere u¤rat›larak yer alm›flt›r. Bu tür metinlere bir yenilik olarak özel ad verilmifl ve fliirde konu bütünlü¤ü sa¤lanm›flt›r. Bu naz›m flekilleri Tanzimat Döneminde yayg›n olarak kullan›lm›fl; ama Servet-i Fünun Döneminden itibaren kullan›m oran› önemli ölçüde azalm›flt›r. Cumhuriyet Döneminde ise Behçet Necatigil, Attila ‹lhan, Turgut Uyar, Ziya Osman Saba, Mehmet Ç›narl›, fiahin Uçar, Nazir Akal›n gibi flairler, kimi fliirlerinde gazel, kaside, mesnevi, murabba, muhammes ve rubaî gibi divan fliiri sabit naz›m flekillerini vezin, kafiye düzeni ya da içerik aç›s›ndan bazen asl›na uya-

E¤itimli/kentli flair, halk flairinden farkl› olarak fliirine konusuna uygun özel bir isim verir.

92


rak bazen de uymayarak veya kimi de¤ifliklikler yaparak kullanm›fllard›r. Bu naz›m flekillerinin her biri için ayr› ayr› örnek vermeyi gereksiz buluyoruz. Bunlara örnek olmak üzere Nazir Akal›n’›n gazel naz›m flekliyle yaz›lm›fl, ancak baz› de¤ifliklikleri olan “Çark-› Felek Gazeli” adl› fliirini al›yoruz: Gel rindâne âleme bürünüver a gönül Kap›ld›¤›n gam ile dem sürüver a gönül Bu gurbet bahçesinden hüzün devflir bir ömür Kimsesizler gözünden süzülüver a gönül Sîneye çek cefây› e¤er yârdan gelirse A¤yâr ne derse desin hofl görüver a gönül SIRA S‹ZDE

Firavun ehrâmlar› ç›ksa kutlu yoluna SIRA S‹ZDE K›yâm eyle üstüne yürüyüver a gönül


Baflkentleri bürürken dilindeki na¤meler D Ü fi Ü N E L ‹ M Eylüllerden s›z da gel ça¤a ad ver a gönül

S O R U SIRA S‹ZDE

1

D‹KKAT D Ü fi Ü N E L ‹ M

SIRA S‹ZDE S O R U AMAÇLARIMIZ D‹KKAT SIRA K ‹ TS‹ZDE A P

AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON K ‹ T A P ‹NTERNET TELEV‹ZYON

S O R U fiimdi siz deSIRA Cumhuriyet Döneminde, kimi fliirlerinde gazel, kaside, mesnevi, murabba, S‹ZDE muhammes ve rubaî gibi divan fliiri sabit naz›m flekillerini kullanm›fl Behçet Necatigil, Attila ‹lhan, Turgut D ‹ K KUyar, A T Ziya Osman Saba, Mehmet Ç›narl›, fiahin Uçar, Nazir Akal›n giD Übirinin fi Ü N E L ‹ Mbu tarzdaki fliirlerinden birini bulmaya çal›fl›n›z. bi flairlerden

N N

SIRA S‹ZDE

Esas olarak yeni Türk fliirinin naz›m flekillerini ele ald›¤›ndan divan S O ünitemiz, R U ve halk fliirine iliflkin naz›m flekilleri üzerinde fazla durmuyor; bunlar› bu konularda yaz›lm›flAMAÇLARIMIZ sözbilimi (retorik) kitaplar›na b›rak›yoruz. Örne¤in Prof. Dr. Cem DilD‹KKAT çin’in Örneklerle Türk fiiir Bilgisi adl› kitab› bu konuda iyi bir kaynakt›r.

N N

SIRA K ‹ S‹ZDE T Akullan›lan P Divan edebiyat›nda ve nazm›n sabit flekilleri dedi¤imiz naz›m flekilleri hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için flu kitab› okuyunuz: Cem Dilçin, Örneklerle Türk fiiir Bilgisi, Türk Dil KurumuAMAÇLARIMIZ Yay›nlar›, Ankara 1997. TELEV‹ZYON

YABANCI EDEB‹YATLARDAN ALINAN NAZIM fiEK‹LLER‹ K ‹ T A P

Tanzimat Döneminden itibaren Bat›l›laflma hareketleriyle birlikte Türk flairleri, Bat› ‹NTERNET edebiyatlar›ndan ya da baflka edebiyatlardan baz› naz›m flekillerini alm›fl; bunlar› ya aynen ya da yaparak uygulam›fllard›r. Bunlar›n bafll›calar› flöyledir: T E Lbaz› E V ‹ Zde¤ifliklikler YON

‹kilikler ‹NTERNET

Düz Kafiyeli Naz›m fiekli: Couplet. Eflleme. Yeni mesnevi. Frans›z edebiyat›n‹ N T E Her R N E Tbeyit kendi aras›nda kafiyelidir. Klasik Türk fliirindeki mesnevi dan al›nm›flt›r. naz›m flekline benzer. Ancak mesneviden farkl› olarak her beyit kendi içinde ayr› bir anlam bütünlü¤üne sahip de¤ildir. fiiirde konu bütünlü¤ü oldu¤undan beyitler anlam bak›m›ndan birbirine ba¤l›d›r. Mesnevide aruzun k›sa kal›plar› kullan›l›r; düz kafiyeli flekillerde ise aruzun her kal›b› ve hece vezinlerine yer verilebilir. Mesnevi hacim bak›m›ndan daha geniflken; düz kafiye daha k›sa olabilmektedir. Kafiye düzeni flöyledir: aa-bb-cc-dd..... Örnek: Mehmet Âkif’in “Leylâ” fliirinden:


fiafaklar ferfl-i râh›n, fecr-i sâd›klar çerâ¤›nd›r, Hilâlim, göklerin kalbinde yer tutmufl ota¤›nd›r; Ezânlar nevbetindir: ‹nletir eb’âd› haflyetten; Cihâz›nd›r alemler, kubbeler inmifl mefliyyetten; Cemâatlar kölendir. Kâ’beler haclen.. Gel ey Leylâ, Gel ey cândan yak›n cânân ki gâiplerdesin hâlâ, Günümüz Türkçesiyle karfl›l›¤›: “fiafaklar yolunun döfle¤i, gerek flafak vakitleri ç›rand›r, Hilâlim, göklerin kalbinde yer tutmufl ota¤›nd›r; Ezânlar nöbetindir: Korkudan her taraf› inletir Cihâz›nd›r alemler, kubbeler inmifl Allah’›n iradesiyle; Topluluklar kölendir. Kâ’beler gelin odand›r. Gel ey Leylâ, Gel ey cândan yak›n cânân ki bilinmezliklerdesin hâlâ,

Üçlükler Üç m›sral› bentlerden oluflan fliirler. Naz›m birimleri üçlükler hâlinde düzenlenir. Bu naz›m flekilleri bizde ilk kez Tanzimat Döneminde uygulanmaya bafllad›. Abdülhak Hamit’in “Zühre-i Hindî”, “Rakkâse” gibi fliirlerinden sonra yayg›nlaflt›. Türk flairleri, genellikle sabit naz›m flekillerine uymayan, kafiye düzenini ve m›sra kümeleniflini kendilerinin belirledi¤i de¤iflik üçlüklere yer vermifllerdir. Bize Bat›dan gelen ve kurallar› belli üçlü naz›m flekillerinin baz›lar› flunlard›r: Vilanel: Villanelle. Daha önceleri köy türkülerine bu ad veriliyordu. Ancak Fransa’da 16. yüzy›ldan itibaren bu naz›m flekli bilinen hâlini ald›. Bent say›s› genellikle 4, 6 veya 8’dir. Biri aç›k di¤eri kapal› iki kafiye kullan›l›r. 1. Üçlü¤ün 2. m›sra› kapal› (vurgulu) kafiye ile bitiyorsa di¤er 2 m›sra aç›k kafiyeli ve di¤er üçlükler de buna göre olmal›d›r. 1. üçlü¤ün 3. m›sra›, sonuncu üçlü¤ün son m›sra›ndan sonra 4. m›sra olarak tekrar edilir. M›sralar›n hece say›s› genellikle 7 ile 10 aras›ndad›r. ‹lk üçlükteki ilk ve son m›sra di¤er üçlüklerde nakarat gibi tekrar edilir. 1. üçlü¤ün ilk m›sra›, 2. ve 4. üçlü¤ün son m›sra›; 1. üçlü¤ün son m›sra›, 3. ve 5. üçlü¤ün son m›sra› olarak böylece dönüflümlü halde tekrar eder gider. Örnek: Edip Ayel’in “Çocukluk” fliiri: Bir deva yok bu kökleflen derde, Geçmiyor, geçmiyor gönül yaras›! Nerdesin, flen çocuklu¤um nerde? Gölgem olmufl uzun bir iz yerde, Bir büyük sevgi aln›m›n karas›. Bir deva yok bu kökleflen derde, Ufka bakt›m: O bir inik perde... Baht›m›n bir harabe manzaras›. Nerdesin, flen çocuklu¤um nerde? Aya bakt›m: Küserdi göklerde... Bitmiyor rüzgâr›n da yaygaras›. Bir deva yok bu kökleflen derde,

93

94


Bir isim kald› flimdi ezberde... Kan›yor tâ içimde hat›ras›, Nerdesin, flen çocuklu¤um nerde? Terza Rima: Örüflük kafiye. Örüflük üçlü. 3 m›sral› bentlerden ve sonda ba¤›ms›z bir m›sradan meydana gelir. Bent say›s› s›n›rl› de¤ildir. Her üçlü¤ün orta m›sra› altta gelen üçlü¤ün 1. ve 3. m›sralar›yla kafiyelidir. Son üçlü¤ün orta m›sra› da fliirin sonuna eklenen ba¤›ms›z m›sra ile kafiyelidir. Kafiye düzeni flöyle gösterilebilir: aba, bcb, cdc, ded, efe, f. Her üçlü¤ün ayr› anlamda olmas›na ve son ba¤›ms›z m›sra›n ise fliirin en güzel m›sra› olmas›na dikkat edilir. Bu naz›m flekli, ilk kez ‹talyan edebiyat›nda Dante taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Dante’nin Divina Commedia adl› eserinde bunu görmek mümkündür. Ayr›ca yine ‹talyan flair Petrarque ve Boccaccio taraf›ndan da kullan›ld›. Terza rimay› Frans›zlar 16. yüzy›lda ald›lar; fakat en güzel örneklerini 19. yüzy›lda verdiler. Théophile Gautier ve parnasyen flairlerden Heredia, Coppée ve Leconte de Lisle bu flekille baz› fliirler yazd›lar. Bu naz›m fleklini ‹ngiltere’de ilk kullanan flair, Sir Thomas Wyatt idi. Byron, Shelly ve Browning gibi flairler de kulland›. 19. ve 20. yüzy›llarda baz› Felemenk ve Alman flairlerinde de görülür. Fakat baflarmas› zor bir flekil oldu¤u için ‹talya d›fl›nda çok fazla yayg›n de¤ildir. Onu sadece birkaç ‹talyan flair, baflar›yla kullanabildi. Türk edebiyat›nda ise Frans›z edebiyat›ndan al›narak a¤›rl›kl› olarak Servet-i Fünun ve Fecr-i Âtî flairleri taraf›ndan kullan›ld›. Fakat sone kadar yayg›n de¤ildir. Ayr›ca birtak›m fliirlerde baz› de¤ifliklikler yap›larak kullan›lm›flt›r. Tevfik Fikret’in “fiükûfe-i Yâr”, “Halûk’a”, Ali Canip Yöntem’in “Kelebek”, Ziya Osman Saba’n›n “fiehir Üstünde Yükselen Ay”, Ali Mümtaz Arolat’›n “Denize At›lan Tafllar”, Edip Ayel’in “Göksu” fliirleri buna baz› örnekler olarak an›labilir. Örnek: Ali Canip (Yöntem)”in “Yaprak” fliiri: An›yordum bahâr›; ç›rp›narak Düfltü bir gölge fley avuçlar›ma; Yine ölmüfl zavall› bir yaprak... Ey hazân art›k intikâm alma, fiimdi zulmetleriyle hayk›racak Sana hüsrân bak›fll› mâvî semâ!... Bu hazân belli çok fidan k›racak, Örtecek dallar›yla yollar›m›... Sen fakat söyle ey güzel yaprak. Söyle çehren kadar ölüm sar› m›? Terner: Ternaire. 3 m›sradan oluflan ve ayn› cinsten kafiyeli bentlere denir. Bent say›s› ve m›sralardaki hece say›s› s›n›rl› de¤ildir. Üçlükler dönüflümlü olarak aç›k ve kapal› kafiyelerle biter. Kafiye düzeni flöyle olur: aaa kkk aaa kkk .... Türk fliirinde fazla ra¤bet görmedi. Edip Ayel”in “Yalova” fliiri örnek olarak verilebilir.

Dörtlükler Dörder m›sral›k bentlerden oluflan naz›m flekilleri. Bunlar›n bafll›calar› da flöyledir: Çapraz Kafiyeli Naz›m fiekli: Rime croisée. Rimes croisées. Çaprazl› kafiye, çaprazlama, çapraz dizilifl. Bent say›s› s›n›rl› de¤ildir. Bu naz›m flekli her türlü konuyu ifl-

95


lemeye elverifllidir. Her dörtlü¤ün 1. ve 3. m›sralar› kendi aralar›nda, 2. ve 4. m›sralar› da yine kendi aralar›nda kafiyelidir. Kafiye düzeni flöyle gösterilir: abab-cdcd-efef... Örnek: Mehmet Celâl’in “Bir K›za” fliirinden 2 dörtlük: Ey k›z! Ki gözlerinde letâfet ayân olur, Her bir nigâh› rûhumu eyler cerîhadâr! Gönlüm hayâl-i çeflmine bir âfliyân olur! Hüsnün eder hayâlimi mir”at-› nev-bahâr Ebvâb-› s›rr-› aflk› eder dâimâ küflâd Bir gence karfl› iflveli, sevdâl› gözlerin Bir flâir-i hazîni letâfetle etti flâd Ey mâî gözlü gül! Nigeh-i rûh-perverin Günümüz Türkçesiyle karfl›l›¤›: Ey k›z! Ki gözlerinde güzellik belli olur, Her bir bak›fl› rûhumu yaralar! Gönlüm gözünün hayaline bir yuva olur! Güzelli¤in hayâlimi ilkbahar aynas› yapar Aflk s›rr›n›n kap›lar›n› daima açar Bir gence karfl› iflveli, sevdâl› gözlerin Hüzünlü bir flairi güzellikle mutlu etti Ey mavi gözlü gül! Ruhu besleyen bak›fl›n Yar› Çapraz Kafiyeli Naz›m fiekli: Her bendin 1. ve 3. m›sralar› serbest; 2. ve 4. m›sralar› da kendi aralar›nda kafiyelidir. Kafiye düzeni flöyledir: xaxa-xbxb-xcxc... Örnek: Cenap fiehabettin’in “Tasvîr-i Cânân” adl› fliirinden iki bent: Billûr gerdeninde ederken muânaka Bir nev-demîde rûh ile bir hüsn-i pür-garâm Rû-y› terinde eylemifl îkâd-› hacle-gâh Elvân-› subh-› sâd›k u envâr-› bedr-i tâm Solgun ziyây› and›r›r iklîl-i turras› Serpûfl-› zer-nigâr› flafaktan niflân verir A¤lar gözünde safvet-i her dem ter-i kebûd Âhû nigâh› mürde-i hicrâna cân verir Yukar›daki fliiri -önceki sayfalarda örneklerini gördü¤ünüz gibi- günümüz Türkçesine çeSIRA S‹ZDE virmeyi deneyiniz. D Ü fi Ü N ESarmal› L‹M Sarma Kafiyeli Naz›m fiekli: Rime embrassée. Rimes embrassées. kafiye, sarmalama, sarma dizilifl. Bent say›s› s›n›rl› de¤ildir. Her türlü konuyu ifllemeye elverifllidir. Her dörtlü¤ün 1. ve 4. m›sralar› kendi aralar›nda; 2. ve 3. da yine S Om›sralar› R U kendi aralar›nda kafiyelidir. Kafiye düzeni flöyle gösterilir: abba-cddc-effe.... Bu naz›m fleklini Türk edebiyat›nda muhtemelen ilk olarak 1881’de Abdülhak ‹ K K Aal›yoruz: T Hâmit “Bir Sâfilin Tesellisi” adl› fliirinde kulland›. Bu fliirden 2 Dbent

‹nsân ki bu âlemde bütün çekti¤i gamd›r, Bir neflve-i uhrâya sezâ-vâr olamaz m›?

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

2

SIRA S‹ZDE

Ü fi Ü Nflekli EL‹M Sarma kafiyeliD naz›m (Rime embrassée)nin bizde ilk olarak 1881’de Abdülhak Hâmit’in “Bir Sâfilin S O R U Tesellisi” adl› fliirinde kullan›ld›¤› bilinmektedir.

N N

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

96


Ol nefl’eyi dünyâda ararsa bulamaz m›? Bulmufl ne ç›kar, çünkü serencâm› ademdir. Olmakl›k için nefl’e-i ukbâya muzaffer, Bir kabza türâb›n ne ehemmiyeti vard›r! Ol kabza-i hâkin yâ ne hâsiyyeti vard›r, Kim cevher-i idrâke Hak etmifl an› mazhar. Günümüz Türkçesiyle karfl›l›¤›: ‹nsân ki bu âlemde bütün çekti¤i gamd›r, Baflka bir nefleye uygun olamaz m›? O nefl’eyi dünyâda ararsa bulamaz m›? Bulmufl ne ç›kar, çünkü sonu yokluktur. Ahiret neflesini elde etmek için Bir avuç topra¤›n ne ehemmiyeti vard›r! O bir avuç topra¤›n ne özelli¤i vard›r, Ki Allah ona anlay›fl cevheri vermifl Pantun: Say›s› çift olmas› gereken dörtlüklerle yaz›l›r. Bent say›s› s›n›rs›zd›r. Bunun sebebi ilk dörtlü¤ün ilk m›sra›n›n son dörtlü¤ün son m›sra› olarak tekrarlanmas› zorunlulu¤udur. Dörtlüklerin 2. ve 3. m›sralar› kendilerinden sonra gelen dörtlüklerin 1. ve 3. m›sralar› olarak tekrarlan›r. Bir de en önemlisi dörtlüklerin 1. beyitlerinin öznel, 2. beyitlerinin ise nesnel ve tasvîrî olmas› lâz›md›r. 1. dörtlük, ikisi aç›k, ikisi kapal› olmak üzere çapraz kafiyeli dört m›sradan oluflur. Dörtlüklerin ilk iki m›sra› belirli bir fikir veya bir tasvire aittir. Her dörtlü¤ün son iki m›sra› ise baflka bir konuyla ilgilidir. Fakat bu iki konu aras›nda yak›n bir münasebet olmal›d›r. Bunlar birbirine kar›flmadan bentten bende bir örgü halinde ba¤lan›rlar. Kafiye düzeni genellikle flöyledir: abab bcbc cdcd dada. M›sralar›n hece say›s› flaire kalm›flt›r. Asl› Malezya’ya ait bir naz›m fleklidir. Malezya’da yüzy›llardan beri kullan›lmakta olan bu naz›m fleklini Frans›zlar, 19. yüzy›lda kendi dillerine uyarlad›lar. Victor Hugo bu konuda özel bir çaba gösterdi. Bat› fliirinde 19. yüzy›lda Ernest Fouinet taraf›ndan kullan›lmaya bafllad›. Victor Hugo, Leconte de Lisle ve Baudelaire gibi Frans›z flairleri taraf›ndan kullan›ld›. ‹ngiliz edebiyat›nda pek tutulmad›. Austin Dobson’›n baz› fliirlerinde görülebilir. Bu naz›m fleklini Türk fliirinde ilk defa Edip Ayel kulland›. Onun “Gök” fliirini buraya örnek olarak al›yoruz: Bir kufltu günefl.. Akflam uçmufl mu dal›ndan? Örtmekte semâ aln›n› renk renk peçesiyle; B›kt›m flu saâdet denilen kurt masal›ndan, Kald›m gene hüznün sabah olmaz gecesiyle. Örtmekte semâ aln›n› renk renk peçesiyle; Boflluklara bakt›m: Dolu her yanda k›v›lc›m; Kald›m gene hüznün sabah olmaz gecesiyle. Bilmem nedir art›k gö¤e bakmakta kazanc›m. Boflluklara bakt›m: Dolu her yanda k›v›lc›m; Akflam gene atm›fl gö¤e k›pk›rm›z› pençe; Bilmem nedir art›k gö¤e bakmakta kazanc›m, Bir yaysa bu hicran, ona gö¤süm de kemençe.


97

Akflam gene atm›fl gö¤e k›pk›rm›z› pençe; Öksüz gene yollar, gene küsmüfl gibi her çam; Bir yaysa bu hicrân, ona gö¤süm de kemençe. ‹nmekte benim üstüme çoktan beri akflam. Öksüz gene yollar, gene küsmüfl gibi her çam; Binlerce avuç alt›n at›lmakta semâya; ‹nmekte benim üstüme çoktan beri akflam. Akflam yetiflir y›ld›z› sönmüfl fukarâya Binlerce avuç alt›n at›lmakta semâya; Gökler kan›yor sanki vurulmufl da aln›ndan; Akflam yetiflir y›ld›z› sönmüfl fukarâya Bir kufltu günefl.. Akflam uçurmufl mu dal›ndan? Rondel: (Fr. rondelle). 4+4+5 =13 m›sral›k 3 bentten oluflan bir naz›m fleklidir. 1. bendin 1. m›sra› 2. bendin 3. m›sra› ve fliirin son m›sra› olarak tekrarlan›r. 1. bendin 2. m›sra›, 2. bendin 4. m›sra› olarak tekrarlan›r. Bu naz›m flekli esas olarak dörder m›sral›k bentlerden oluflur, sadece son bent, ilk bendin 1. m›sra›n›n tekrar olarak ilavesiyle befllik hâline gelmifl olur. Bu noktay› nazara almayarak bunu dörtlükler içinde de¤erlendirdik. M›sralar› 8 veya 10 heceliktir. 13 m›sra içinde 2 cins kafiye kullan›l›r. Ve kafiyelerin biri aç›k di¤eri kapal› (birincisi kapal› ise ikincisi aç›k) olur. 1. bent, abba fleklinde sarma kafiyelidir. 2. bent, abab fleklinde çapraz kafiyelidir. 3. bendin ilk 4 m›sra› sarmal›d›r. 1. bendin ilk m›sra› en sona ilave edilir ve bent abbaa fleklinde olur. Frans›z edebiyat›nda 14. yüzy›ldan beri kullan›lmaktad›r. Rondel’e son fleklini veren Charles d’Orleans’d›r. 19. yüzy›lda Th. de Banville ve baz› parnasyenler bu naz›m flekline fazlaca yer verdiler. ‹ngiliz edebiyat›nda W. E. Henley, Edmund Gosse, Austin Dobson ve R. L. Stevenson gibi flairler kulland›lar. Türk edebiyat›nda Edip Ayel, Özdemir ‹nce gibi flairler bu naz›m flekline yer verdi. Örnek: Edip Ayel”in”Çile” fliiri: Çektir kara sevda bize, çektir! Candan da, cefadan da bezilse. ‹nsan nice mihnetle ezilse, Bir kerre sevenler, sevecektir! Bahçemdeki her ses: bir etektir, S›rr›m ne olur sanki sezilse? Çektir kara sevda bize, çektir! Candan da, cefadan da bezilse... Hulyâ bir ilahî kelebektir, Hayran olur insan tutabilse! Geçmez ele ard›nda gezilse, Candan sevenin sevdi¤i tektir, Çektir kara sevda bize, çektir!

Frans›z edebiyat›nda 14. yüzy›ldan beri kullan›lmakta olan rondel’i bizde Edip Ayel, Özdemir ‹nce gibi flairler kulland›lar.

98


Bir baflka örnek: Özdemir ‹nce”nin “Rondel” adl› fliiri: gümüfl renkli kalyonlar› götüren so¤uk günefl kesin sular alt›na gerçek gök ölmez aflklar ad›na mahzenlere küf kokusu tafl›rken yaln›zl›kt›r onun ac› gözleri çizen yorgunlu¤u her üretken dokuya gümüfl renkli kalyonlar› götüren so¤uk günefl kesin sular alt›na iflte odur ilk kufllu¤a benzeyen gün ›fl›¤› köpük damlar üstünde yeryüzünün bronz gülleri iflte yeflil denizlerin alt›ndan geçen gümüfl renkli kalyonlar› götüren Rime-Plat: Bizde fazla kullan›lmam›flt›r. Bize Frans›z fliirinden gelmifltir. Her konuda yaz›labilir. Dörder m›sral› bentlerle yaz›l›r. Bent say›s› s›n›rl› de¤ildir. Bentlerin kafiye düzeni flöyledir: aabb-ccdd-eeff .... Örnek: Mehmet Rifat”›n “Çocuk”, Zaimzâde Hasan Fehmi’nin “Hayâl-i Yâr” fliirleri. Karma Kafiyeli Naz›m fiekilleri: Baz› fliirlerde çapraz ve sarma kafiye flekilleri kar›fl›k olarak kullan›lm›flt›r. Bunu sadece zikretmekle yetiniyoruz.

Sekizlikler Ottava Rima: 8 m›sral›k bir bentten oluflan naz›m fleklidir. Ancak birden çok bentlerden oluflan flekilleri de vard›r. Kafiye düzeni flöyledir: abababcc ‹talyan edebiyat›nda do¤mufltur. Orta Ça¤da Boccaccio, Boiardo, Pulci ve Poliziano, Ariosto, Tasso gibi birçok ‹talyan flairi taraf›ndan kullan›ld›. Ercilla, Camoens gibi ‹spanyol ve Portekiz flairleri de kulland›. Frans›z edebiyat›nda ababcccb kafiye düzenine göre kaleme al›nm›fl metinler de vard›r. Villon, Victor Hugo gibi flairler bu naz›m fleklini denediler. ‹ngiliz edebiyat›nda 16. yüzy›l bafllar›nda Sir Thomas Wyatt taraf›ndan kullan›lmaya baflland›. Daha sonralar› Spenser ve Drayton, Shelley, Keats, Byron gibi flairler de fliirlerinde bunu denediler. Türk edebiyat›nda ilk kez, Ethem Pertev Pafla (1824-1872)”n›n Victor Hugo’dan çevirdi¤i “T›fl-› Nâim” (Hakây›ku”l-Vekâyi, 1870) adl› manzumeyle yer ald›. ‹lk dört m›sra› çapraz kafiyeli olan bu fliir, sekizer m›sral›k 10 bentten oluflur. Ottava rima (sekizleme) nin ilk biçimi bu manzumede yer ald›. Örnek: Recaizade Mahmut Ekrem’in “Tasvir” fliirinden bir bent: Seyreyle flu levh-i nâzenîni Gûyâ bürünür behiflte sahrâ! Fikret flu hayâl-i nev-zemîni Gördün mü bu yolda fli’r-i garrâ? Gûfl et terâne-i hazîni Üstâd ne san’at etmifl icrâ! Nisbet bunu dî¤ere hatâd›r Mensûb-› ileyh ona Hüdâd›r.


Günümüz Türkçesiyle karfl›l›¤›: Seyreyle flu nazl› levhay› Güya çöl cennete bürünür! fiu özgün hayali bir düflün Gördün mü bu yolda parlak bir fliir? fiu hüzünlü na¤meyi dinle Allah nas›l bir sanat ortaya koymufl Bunu baflka bir fleyle k›yaslamak hatad›r O, sadece Allah’a nispet edilebilir. Triyole: Triolet. “Üçleme” demektir. Sekizer m›sral›k bir veya birden fazla bentten meydana gelir. 1. m›sra bendin 4. ve 7. m›sra› olarak tekrar edilir. Bendin 2. m›sra› da 8. m›sra olarak tekrar edilir. Yani ilk m›sra 3 defa geçer. Bu naz›m flekline triyole denmesi de bundand›r. ‹ki cins kafiyesi vard›r. Kafiyelerin aç›k-kapal› s›ralanmas› lâz›md›r. Her bentte 2 kafiye kullan›l›r. 1. m›sra kapal› (vurgulu) bir kafiye ile bitiyorsa bentte vurgulu m›sralar›n say›s› befltir. Geri kalan 3 m›sra›n kafiyeleri de aç›k (vurgusuz) olur. Kafiye düzeni flöyledir: abaaabab 13. yüzy›ldan beri bilinen bu naz›m flekli, Frans›zcada orta ça¤larda Deschamps ve Froissart, 17. yüzy›lda Jean de La Fontaine, 19. yüzy›lda ise Alphonse Daudet ve Theodore de Banville taraf›ndan kullan›ld›. ‹ngiliz edebiyat›nda Austin Dobson, H. C. Bunner, W. E. Henley ve Robert Bridges bu naz›m flekline baflar›l› bir flekilde yer verdiler. Türk edebiyat›nda fazla kullan›lmam›flt›r. Örnek: Edip Ayel’in “A¤” fliiri: Bin bir kelebek ard›na düflmüfl de gezerken, Ellerde o arzu ad› verdikleri a¤la, Kar ya¤d› bak›n saçlar›m›n üstüne erken; Bin bir kelebek ard›na düflmüfl de gezerken, Dünya bize cennet gözükür sisli dima¤la! Hülyama derim: Ömrüme seller gibi ça¤la! Bin bir kelebek ard›na düflmüfl de gezerken, Ellerde o arzu ad› verdikleri a¤la, Günler kufl olup bir uzak iklime göçerken, Ah! A¤la, derim, a¤la gözüm, durmadan a¤la! Bir baflka nasip ummaz ömür, baht› kederken, Günler kufl olup bir uzak iklime göçerken, Ba¤land› gönül yafl denilen s›ms›k› ba¤la! Gençlik aran›rm›fl gün olur elde ç›ra¤la, Günler kufl olup bir uzak iklime göçerken, Ah! A¤la, derim, a¤la gözüm, durmadan a¤la!

M›sra Say›s› Farkl› Bentlerden Oluflan Naz›m fiekilleri Sone: Kurgusu simetriktir. ‹ki dörtlük ve iki üçlükten oluflan 4 bent ve 14 m›sral›k bir naz›m fleklidir. Kafiyeleri bir aç›k bir kapal›d›r. Her sonede 5 cins kafiye vard›r. Sone “heksametron” ad› verilen bir vezin ile yaz›l›r. Bu vezin 7+7, 6+6, 5+5 vb. vezinlere tabidir. Klasik sone, hamasî fliirler için en uygun naz›m flekli olarak görülmüfltür. Klasik sonede anlam, bentten bende geçmez. Dört bentten oluflan sonelerin içerik ya-

99

100

Kayna¤› tart›fl›lan bir naz›m flekli olan soneyi Türk fliirinde ilk kullanan flair Süleyman Nesip’tir.


p›s›, afla¤› yukar› flu flemaya uygundur: Birinci bentte bir sorun, bir dava ortaya konur. ‹kinci bentte ortaya konan mesele ve dava ispatlanmaya çal›fl›l›r. Üçüncü bentte dava biraz daha pekifltirilir, sorun biraz daha gerginlefltirilir. Dördüncü bentte ise sorun çözülür ve bir sonuca ulafl›l›r. ‹lk iki dörtlükte konuya haz›rl›k yap›l›r, son üçlüklerde as›l maksat söylenir. Son m›sra ise fliirin en vurgulu ve etkili m›sra›d›r; bir sürpriz teflkil edecek derecede yüksek bir fikir veya ince bir duyguyu içerir. Kayna¤› tart›fl›lan bir naz›m fleklidir. Hem ‹talyanlar hem de Frans›zlar kendilerine ait oldu¤unu iddia ediyorlar. Avrupa edebiyatlar›nda yayg›n biçimde kullan›lm›fl bir flekildir. Bir bak›ma Do¤u edebiyatlar›n›n gazel fleklinin Bat› edebiyatlar›ndaki karfl›l›¤›d›r. ‹talyan edebiyat›nda: Dante, Petrarque ve Le Tasse bu naz›m fleklinin en güzel örneklerini verdiler. ‹talyan tipi sonenin kafiye düzeni flöyledir: abba-abba-ccdede. Bu ayn› zamanda klasik sone kafiye düzenidir ve as›l sone budur. Frans›z edebiyat›nda: Frans›zlar bu naz›m fleklini kendilerinin icat ettiklerini söylerler. 13. yüzy›l Frans›z halk flairleri “aflk sesi” anlam›na gelen ve hiçbir kurala tabi olmayan imlâs› bir n harfiyle yaz›lan sonetler söylerlermifl. Frans›zcada bu naz›m flekline “sonnet” denir ve Frans›z edebiyat›nda çok ra¤bet görmüfltür. Frans›zlara göre ‹talyanlar bu manzumeyi al›p ›slah etmifller. Fakat bu do¤ru de¤ildir ve soneyi Fransa’ya ‹talyan edebiyat›ndan Mellin de Saint Gelais ithal etmifltir. Clément Marot, Ronsard, Du Bellay gibi flairler bu flekle çok ra¤bet ettiler. 17. yüzy›lda hemen her flair bu flekli denedi. 18. yüzy›lda hemen hemen hiç ra¤bet edilmemifltir. 19. yüzy›lda ise tenkitçi Sainte-Beuve ona revaç kazand›rd›. Soneye Victor Hugo, Musset, Felix Arvers, J. M. De Heredia, Baudelaire, Sully Prudhomme, François Coppée gibi flairlerde rastlan›r. Frans›z tipi sonenin kafiye düzeni flöyledir: abba-abba-ccd-eed. Frans›zlar 12 hecelik soneleri tercih ettiler. ‹spanyol edebiyat›nda: ‹spanya’ya ‹talya’dan geçmifl ve Herrera buna önem vermifltir. Portekiz edebiyat›nda: Comoens bu naz›m flekline çok itibar etti. ‹ngiliz edebiyat›nda: Shakespeare bu naz›m fleklini çok önemsemifltir. 1609’da 106 soneden oluflan bir kitap yay›mlad›. Worsswort ve daha birçok ‹ngiliz flairi sone yazd›. Türk edebiyat›nda: Türk fliirinde soneyi ilk kullanan flair Süleyman Nesip’tir. Daha sonra Tevfik Fikret, Cenap fiehabettin, Hüseyin Siret, Ali Ekrem, Celâl Sahir, Ali Canip, Enis Avni, Tahsin Nahit, Hamit Macit Selekler, Ahmet Muhip D›ranas, Ümit Yaflar O¤uzcan, Hilmi Yavuz gibi flairler soneyle fliirler yazd›lar. Servet-i Fünuncular›n fliirlerinde klasik sone özellikleri pek görülmez. Onlar soneyi 2 dört, 2 de üç m›sral›k bir fliir olarak alm›fl; kafiye sistemlerine dikkat etmemifllerdir. Onlar›n soneleri Frans›zlar›n kural d›fl› dedikleri fantezi soneleridir. Türk fliirinde soneyi bütün özellikleriyle birlikte hemen hemen sadece Edip Ayel kulland›. Türk fliirinde yukar›daki kafiye sistemlerinden farkl› uygulamalar görülmüfltür. Bafll›calar› flunlard›r: abba-cddc-eff-egg abba-cddc-eef-ggf abab-cdcd-eff-egg abab-cdcd-eff-ggf

101


Örnek: Cenap fiehabettin’in “Levha-i Tahayyül” fliiri: Sarm›fl gibi bir bâd-› müellim Manolyay› bir berk-i siyâha... K›skanç elini bir fleb-i muzlim Tutmufl gibi âyîne-i mâha... Emvâc-› sehâibde flinâver Bir bedr-i tahayyül gibi manzûr... Ancak görünür mu¤ber u ma¤rûr Bir tûde-i berfî-i müdevver. Sûrette gözü yerlere nâz›r Lâkin ne semâlar, ne ufuklar Pîflinde onun tâir ü hâz›r! Bir mâh-› semâvî bu ki gûyâ Râkid, mütehayyir nazarlar Bir lücceye göz dikmifl, uyuklar! Günümüz Türkçesiyle karfl›l›¤›: Sarm›fl gibi bir elem verici rüzgâr Manolyay› siyah bir yapra¤a... K›skanç elini karanl›k bir gece Tutmufl gibi Ay aynas›na... Bulut dalgalar›nda yüzmekte Hayal edilen bir ay gibi görünmektedir. Ancak görünür k›rg›n ve ma¤rûr Bir kartopu y›¤›n›. Sûrette gözü yerlere bakmakta Lâkin ne semâlar, ne ufuklar Onun önünde onun uçmakta ve haz›r bulunmakta! Bu gökyüzüne ait bir ay ki güyâ Durgun, flaflk›n bak›fllar Bir su dibine göz dikmifl, uyuklar! Cenap fiehabettin’in afla¤›da veridi¤imiz “Makdem’i Yâr” adl› fliirinin naz›m fleklini bulunuz. SIRA S‹ZDE Pervane-i zerrin gibi her Zühre-i zerrin Titrerdi zümürrüd-geh-i lerzan-› çemende, Ça¤lard› leb-i sim-i h›yaban-› semende Bir çeflme-i billur ile bir cuy-i bilûrîn. Düflmüfltü siyeh berg-i flebe flebnem-i sîmîn fieb-nem gibi titrerdi kamer leyl üzerinde... Bir fleb-pere-i hufte bir ahu-y› çerende Vermiflti bu nüzhet-gehe bir vahflet-i nermîn

3

SIRA S‹ZDE



S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

102


Âhu ile fleb-perre vü evrak ile ezhar Nâ-gâh f›s›ldaflt› leb-i âb-› revanda Zirâ flu perî-haneye karfl› bu evanda Ey dürr-i yetim-i sadef-i flefkatim, ey yar, Sen bir meh-i zî-ruh gibi yükseliyordun, Muzlim korunun z›ll› içinden geliyordun. Rondo: Rondeau. 3 bent ve 15 m›sradan oluflur. Bu 15 m›sra›n ikisi 2. ve 3. bentlerin son m›sralar› birer kelimeli müstezatt›r. Bunlar dikkate al›nmazsa 3 bentten birincisi 5, ikincisi 3 ve üçüncüsü 5 m›sral› olur. 13 m›sra içinde biri aç›k, di¤eri kapal› 2 cins kafiye kullan›l›r. Bu suretle 1. beflli¤in ilk m›sra›n› sonunda kafiye 8, di¤er tür kafiye ise 5 defa tekrarlan›r. Önemli bir nokta da 2. ve 3. bentlerin sonunda 1. bendin ilk m›sra›n›n ilk kelimesinin müstezat olarak tekrarlanmas›d›r. Müstezat olan kelimeyi münasebetli bir flekilde veya flafl›rt›c› bir son oluflturacak flekilde ve bazen 1. m›sradaki anlam›ndan bambaflka bir anlamda kullanmal›d›r. M›sralar 8 veya 10 heceliktir. Rondo, son fleklini 16. yüzy›lda ald›. En güzel örneklerini Frans›z flairlerinden Voiture, Ronsard ve Alfred de Musset verdi. Türk fliirinde fazla kullan›lmad›. Örnek: Edip Ayel”in “Niçin” fliiri: Niçin gönül olmufl da güvercin Uçmufl o güzeller güzeliyçin, Hâlin niye dönmüfl gene rinde? Kalbim! uyananlar var içinde Çald›kça saat her gece: çin... çin... Geçmifl diyerek vakti sevincin Düflmekte gözünden gene incin; Mazi kemirir ruhu derinde, Niçin? Yok geçti¤imiz yolda da in cin, Bir s›r gene vurmufl dile perçin; Aflk›n bunal›rken kederinde. Kalm›fl gözümüz yol üzerinde, Vuslat bize olmufl bir uzak Çin.. Niçin? “Halk flark›lar›”, “romantik duygulu flark› güftesi”, “türkü, halk türküsü” anlamlar›na da gelen balad’›n en belirgin özelli¤i, m›sra say›s›n›n ilk m›sradaki hece say›s›yla ayn› olmas›d›r.

Balad: Ballade. “Halk flark›lar›”, “romantik duygulu flark› güftesi”, “türkü, halk türküsü” anlamlar›na da gelir. Zor bir naz›m fleklidir. Bunun en belirgin özelli¤i, m›sra say›s›n›n ilk m›sradaki hece say›s›yla ayn› olmas›d›r. Genellikle 8 veya 10 hecelik m›sralarla yaz›l›r ve 4 bentten oluflur. ‹lk bendin ilk m›sra› 8 heceli ise bentler sekizer m›sradan meydana gelir. Fakat 4. bent, 4 m›sral›kt›r. E¤er ilk bendin ilk m›sra› 10 hecelik ise bentler, onar hecelik ve son bent 5 heceliktir. Bu son yar›m bentlere “ithaf fleklindeki son söz” anlam›nda “envoi” ya da “bitifl k›tas›” denir. Baladda ilk bendin son m›sra›, nakarat gibi di¤er bentlerin son m›sra› olarak tekrar edilir. Ayr›ca son yar›m bendin ilk m›sra›n›n ilk kelimesinin “fiehzadem!”, “Hünkâr›m!”, “fievketlim!” gibi zaman›n hükümdar›na söylenen bir hitap ifadesi olmas› ge-


rekirdi. Ancak daha sonraki zamanlarda bu hitap ifadelerinin yerini “Ey talih!”, “fiair!”, “Yâ Rab!” gibi ifadeler alm›flt›r. 8 heceli baladlar: 8+8+8+4=28 m›sradan oluflur. Her bendin kafiye düzeni ise flöyledir: ababbcbc. 4. yar›m bent ise bcbc fleklindedir. 10 heceli baladlar: 10+10+10+5=35 m›sradan oluflur. Kafiye düzeni flöyle olur: ababbccdcd. Son yar›m bent ise ccdcd fleklindedir. Bu naz›m flekli, Frans›z fliirinde 14. yüzy›ldan itibaren görülmeye bafllad›. Guillaume de Machaut ve Eustache Deschamps gibi flairler, ona belli bir flekil verdiler. 15. yüzy›lda özellikle Villon onu mükemmellefltirdi. 17. yüzy›lda önemini kaybetti. Moliere ve Boileau gibi edebiyatç›lar onu alaya al›p hiçe sayd›lar. 19. yüzy›lda tekrar ra¤bet kazand› ve halk edebiyat›ndan derlenen peri masallar›, ac›kl› aflk öyküleri, korkunç savafllar bu naz›m flekliyle de ifade edildi. Edmond Rostand ve Jules Lemaitre bu naz›m flekliyle fliirler yazd›lar. ‹ngiliz edebiyat›nda Ortaça¤larda Chaucer ve Gower gibi flairler ilgi gösterdilerse de yayg›nlaflmad›. Sonraki yüzy›llarda ise Dobson, Lang, W. E. Henley, Swinburne, Chesterton, Belloc, Sir John Squire gibi flairler kulland›lar. Balad, Türk edebiyat›nda ra¤bet görmemifltir. Yahya Saim ve Enis Behiç Koryürek (örne¤in “Vatan Mersiyesi”) hece vezniyle bu naz›m flekline uygun metinler kaleme ald›lar. Ahmet Muhip D›ranas ve ‹lhan Berk gibi baz› flairler, ad› “Balad” olan ama kurallar›na uymayan fliirler yazd›lar. Edip Ayel de “Yaflamak” adl› fliirinde bu naz›m fleklini aruz vezni ile denedi. Edip Ayel’in bu fliirini örnek olarak al›yoruz: Durma rüzgâr ki dertliyim, es es.. Kimi sarhofl diyor, kimiyse deli! Bir ac›m var ki anlamaz herkes, Gençli¤immifl bu mihnetin bedeli. Sonbahar›n eser bafl›mda yeli, Kafesim lofl ve serçem ister âzâd. Yaflamaktan uman al›rm›fl tad, Doydum ömrün sürekli mâtemine, Gezerim ben dudaklar›mda bir ad Doldu gözler kah›rlan›p da yine. ‹flte sâz›m da vermiyor bir ses Ne zamand›r k›r›ld›, gitti teli. Art›k âh›m da bulmuyor ma’kes, Yaln›z›m ben hayali terk edeli. Y›llar›n h›zla akt›, bitti seli, Ederim bofl ufuktan istimdât Sözlerim anlafl›lmayan feryât, Yaklafl›rken son ihtizâr demine Bilirim yok biraz eden beni yâd, Doldu gözler kah›rlan›p da yine. ‹nsan ald›kça yeryüzünde nefes Bahtiyâr olmak en büyük emeli Kara tâlih e¤er dedirtmese: Pes! Unutur belki bir zamân eceli, S›zlayan hasta gönlü neylemeli?

103

104


Unutulmak: O ölmeden berbâd! Yaflamaktan elemse sâde murâd Ba¤r› açt›k onun da meltemine: Durma, es es ki yaln›z›m, heyhât! Doldu gözler kah›rlan›p da yine. Yârab! En son ölüm denen cellât Edecektir bu ruhu istirdât ‹tecektir karanl›k âlemine, Bir y›¤›n külmüfl en büyük üstât! Doldu gözler kah›rlan›p da yine ‹ambos: Eski Yunan naz›m flekillerindendir. Bunu Milâttan önce 7. yüzy›lda yaflam›fl olan Yunan flairi Paroslu Archiloque icat etti. Bu naz›m fleklini eski Yunan fliirinden Frans›zcaya uyarlayan, ‹stanbul’da do¤an neo-klasik flair André Chénier’dir. Frans›z edebiyat›na “iambe” ad›yla girdi. ‹ambos, m›sra say›s› s›n›rl› olmayan ve tek m›sralar› uzun, çift m›sralar› k›sa bir naz›m fleklidir. K›sa m›sralar›n hece say›s› uzun m›sralar›n hece say›s›ndan 4 hece eksik olur. Uzun m›sralar uzunlarla, k›sa m›sralar ise k›salarla vezinli ve kafiyelidir. fiiir tek bir bütündür. Bir bentten oluflur ve m›sra say›s› flaire ba¤l›d›r. Anlam›n kaç m›srada tamamlanaca¤› belirsizdir. Beyitler, çaprazlama kafiyelenir ve bunda da kafiye bir aç›k, bir kapal› olarak s›ralan›r. Kafiye düzeni genellikle flöyledir: ababcdcdefefghgh... Bu naz›m fleklinde nakarat olan m›sra yoktur. Eski Yunan ve Frans›z flairleri iambosu siyasi ve sosyal konular için kullanm›fllard›r. Türk fliirinde fazla yer almad›. Bizde ilk defa Edip Ayel kulland›. Örnek: Onun “Ruhlar” fliiri: Kabristana gir, dur ve getir ahreti yâda, S›yr›l hele dünyâ kederinden, Kol kald›rarak göklere her servi duâda. Bak arkana iç çek de derinden, Yaslan flu k›r›k mermere, dur dinle sükûtu. Ruhun ac› bir hisle bunals›n Bundan çiziyor iflte ölüm ömre hududu. Varl›k denilen fley, ne masals›n! Mazi çürümüfl, her yana sinmifl gibi korku, ‹nsanla adem bafl bafla kalm›fl, Rüzgâr çal›yor sanki derinden gelen orgu, Gözler uzak âlemlere dalm›fl. Bir can yeflerir her mezar›n toy filizinde Her servi karanl›ktan alevdir. Kaç ruh uçuflur bak bu y›k›k tafl denizinde, Her lâhd ebediyette bir evdir. Hayk›r esefinden, düflün, âh et, dövün, inle, Bir gün uçacakt›r kufl olup cân. Nâm›n gömülüp mahvolacakt›r cesedinle, Er geç düflecek topra¤a s›rçan! ‹nsan kalacakt›r silinen fâtihas›yla, Doymaz kara bir dev gibi toprak.


‹nsan göçecek kendi sevincile, yasile. Ömrün sonu mahvolma muhakkak, Bazan e¤ilip, gösterebilsen de tevâzû. Yoktur koflacaklar izimizden Bir gün göçeceksin, sönecek sende de arzu Bir damlay›z ancak bu denizden!

SERBEST NAZIM fiEK‹LLER‹ Serbest naz›m, Tanzimat sonras› Bat› edebiyat›ndan al›nm›fl olan ve divan, halk ve Bat› fliirindeki sabit naz›m flekillerinin vezin, kafiye, m›sra kümelenmesi gibi unsurlar›n›n kurallar›n› dikkate almayan naz›m fleklidir. Bentler, flairin istedi¤i gibi düzenlenir. Bunlar›n kesin kurallar› ve s›n›rlar› yoktur. Baz›lar› vezinli-kafiyeli, baz›lar› vezinsiz-kafiyelidir. Baz›lar›nda ne vezin vard›r ne de kafiye. Bir k›sm›nda her bendin m›sra say›s› eflittir, baz›s›nda farkl›d›r. Serbest naz›m flekilleri bize Frans›z sembolistlerinin etkisiyle girdi ve Servet-i Fünun Döneminden günümüze kadar geldi. Halen kullan›lmaktad›r. Bunu da ana hatlar›yla dört öbekte toplamak mümkündür:

Eflit Düzenli Serbest fiekiller Bentlerle yaz›l›r. Her bendin m›sra say›s› eflittir. fiiirin tamam› üçer, dörder, befler, alt›flar, yedifler, sekizer vb. m›sral›k bentlerden oluflur. fiiirin tamam›nda bir vezin kullan›l›r ve bentlerin kafiye düzeni ayn›d›r. Bunlar da üçlüler, dörtlüler, beflliler, alt›l›lar, yedililer, sekizliler gibi adlar alt›nda öbeklere ayr›l›r.

Kar›fl›k Düzenli Serbest fiekiller Bunlar bentlerle yaz›l›r ve her bendi de¤iflik say›da m›sralardan oluflur. M›sra say›lar› ve vezinleri bak›m›ndan de¤iflik olan bentlerden oluflsa bile bentler, belli bir düzene göre s›ralan›r. Bu tür flekillerde örne¤in bir dörtlük bir üçlük bir dörtlük bir üçlük gibi bir s›ralama vard›r. Her bendin m›sra say›s› ve vezni öteki bentten farkl›d›r.

Serbest Müstezat Özellikle Servet-i Fünun ve Fecr-i Âtî dönemlerinde, geleneksel müstezat naz›m fleklinden bozma bir görünüm arz eden, ama asl›nda Bat› edebiyat›ndan al›nm›fl olan ve serbest müstezat denilen bir flekil kullan›lm›flt›r. Bunda aruzun her veznine yer verilebilmekte, uzun ve k›sa m›sralar kar›fl›k olarak kullan›lmaktad›r. K›sa m›sralar›n vezinleri uzun m›sralar›n vezinlerinden birer parçad›r. Yani bir ana vezne ba¤l› ve ondan kaynaklanan k›sa vezin parçalar›n›n toplam›ndan oluflur. Kafiye sistemi düzensiz oldu¤u gibi belli bir bent düzeni de yoktur. Hem kafiyeli hem vezinli serbest müstezat flekilli fliirler oldu¤u gibi vezinli kafiyesiz ya da kafiyeli vezinsiz gibi de¤iflik flekilli olanlar da vard›r. Uzun ve k›sa m›sralar› belli bir düzen içinde birbirini takip edenler oldu¤u gibi uzun ve k›sa m›sralar› düzensiz olarak yerlefltirilenler de vard›r. Günümüzde yayg›n olan, vezin ve kafiyeye yer vermeyen serbest fliir, hem serbest müstezattan hem de Bat› edebiyat›ndan esinlenmeyle ortaya ç›km›fl bir flekildir. Serbest müstezada örnek olarak Ahmet Haflim’in “O Belde” fliirinden bir bölüm al›yoruz: Denizlerden Esen bu ince havâ saçlar›nla e¤lensin Bilsen

105

106


Melâl-i hasret ü gurbetle ufk-› flâma bakan Bu gözlerinle, bu hüznünle sen ne dilbersin! Ne sen, Ne ben Ne de hüsnünde toplanan bu mesâ Ne de âlâm-› fikre bir mersâ Olan bu mâî deniz Melâli anlamayan nesle âflinâ de¤iliz. Günümüz Türkçesiyle karfl›l›¤›: Denizlerden Esen bu ince hava saçlar›nla e¤lensin Bilsen Hasret ve gurbetin verdi¤i usançla akflam ufkuna bakan Bu gözlerinle, bu hüznünle sen ne dilbersin! Ne sen, Ne ben Ne de güzelli¤inde toplanan bu akflam Ne de düflünce elemlerine bir liman Olan bu mâvi deniz Melâli anlamayan nesle âflinâ de¤iliz. Bu fliirin uzun, yani ana vezni: “Mefâ’ilün / Fe’ilâtün / Mefâ’ilün / Fe’ilün”dür. Di¤er k›sa m›sralar›n vezinleri de bu vezinden ç›kar›lm›flt›r.

Tamamen Serbest Naz›m M›sra kümelenmesine, bent düzenine, vezin ve kafiyeye hiç ba¤l› kalmayan, bunlar› yok sayan, önem vermeyen bir naz›m fleklidir. Garipçiler özellikle vezin, kafiye gibi nazm›n geleneksel unsurlar›na bilinçli olarak karfl› ç›kt›lar. Cumhuriyet Dönemi Türk fliirinde, özellikle günümüzde bu naz›m flekli yayg›nlaflm›fl durumdad›r. SIRA S‹ZDE

4

Halk fliiri naz›m kimi yönleriyle uyup kimi yönlerden de uymayan fliirler yazan SIRA flekillerine S‹ZDE flairlerimizin bu tarzda yazd›klar›n› araflt›r›p örnekler bulmaya çal›fl›n›z.



S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON


107

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

fiiirde naz›m fleklini tan›mlayabilmek. M›sralar›n say›s›na, öbeklenifline ve kafiyelerinin düzenine göre fliire yerlefltirilmesine o fliirin naz›m flekli denir. fiiirin bütün güzelli¤ini onun flekli ortaya koyar. Unsurlar› mükemmel bir flekilde örme sanat› olan flekil, fliire en ideal nizam› vermek, da¤›n›k unsurlar› ahenkli, güzel bir düzene sokmakt›r. Tanzimat’tan günümüze kadar devam eden Türk fliirinde kullan›lan naz›m flekillerini tan›yabilmek. Tanzimat Döneminden itibaren ise Türk flairleri geleneksel naz›m flekillerini aynen kullanmaya devam ettikleri gibi gerek divan fliiri sabit naz›m flekillerinin de¤ifltirilmifl flekillerine gerek yabanc› edebiyatlardan ald›klar› gerekse kendi icat ettikleri naz›m flekillerine de yer verdiler. E¤itimli/kentli flairler koflma, semaî, mani gibi halk fliiri naz›m flekillerine yer vermifllerdir. Kimi flairler, fliirlerinde gazel, kaside, mesnevi, murabba, muhammes ve rubaî gibi divan fliiri sabit naz›m flekillerini vezin, kafiye düzeni ya da içerik aç›s›ndan bazen asl›na uyarak bazen de uymayarak veya kimi de¤ifliklikler yaparak kullanm›fllard›r.

N A M A Ç

3

N AM A Ç

4

Türk fliirine Bat›dan ve baflka edebiyatlardan hangi naz›m flekillerinin geldi¤ini gösterebilmek. Bat›l›laflma hareketleriyle birlikte Türk flairleri, Bat› edebiyatlar›ndan ya da baflka edebiyatlardan baz› naz›m flekillerini alm›fllar, bunlar› ya aynen ya da baz› de¤ifliklikler yaparak uygulam›fllard›r. Bunlar›n bafll›calar› ikilikler, üçlükler (vilanel, terza rima, terner), dörtlükler (çapraz, yar› çapraz, sarma ya da karma kafiyeli naz›m biçimleri vb.), sekizlikler (ottava rima, triyole), sone, balad gibi m›sra say›s›na ba¤l› flekiller ile serbest naz›m flekilleridir. Geleneksel naz›m flekillerinde ne gibi de¤ifliklikler yap›ld›¤›n› kaydedebilmek. E¤itimli/kentli flairler, halk flairinden farkl› olarak fliirin konusuna uygun özel bir isim verirler. Son dörtlükte mahlâslar›na yer vermezler. fiiirin tamam›na tek bir konuyu yayarlar. Yeni Türk fliirinde divan fliirinin sabit naz›m flekilleri aynen kullan›ld›¤› gibi kimi zaman da bunlar yeni edebiyat›m›zda baz› de¤iflikliklere u¤rat›larak yer alm›flt›r. Bu tür metinlere bir yenilik olarak özel ad verilmifl ve fliirde konu bütünlü¤ü sa¤lanm›flt›r.

108


Kendimizi S›nayal›m 1. fiiirin m›sra say›s›na, öbeklenifline ve kafiyelerinin düzenine göre ald›¤› flekle ne ad verilir? a. Naz›m flekli b. Vezin c. Konu d. ‹zlek e. Üslup 2. fiiirin en temel birimine ne ad verilir? a. Naz›m flekli b. Vezin c. M›sra d. ‹zlek e. Üslup 3. fiiirin naz›m flekli ölçüsü olarak kullan›lan en küçük anlaml› ve uyumlu unsuruna ne ad verilir? a. Naz›m flekli b. Vezin c. M›sra d. ‹zlek e. Naz›m birimi 4. Her beytinin kendi aras›nda kafiyeli oldu¤u naz›m flekline ne ad verilir? a. Düz kafiyeli naz›m flekli b. Vilanel c. Terza rima d. Ottava rima e. Triyole 5. Üç m›sral› bentlerden ve sonda ba¤›ms›z bir m›sradan meydana gelen, bent say›s› s›n›rl› olmayan, her üçlü¤ün orta m›sra› altta gelen üçlü¤ün 1. ve 3. m›sralar›yla kafiyeli olan, son üçlü¤ün orta m›sra› da fliirin sonuna eklenen ba¤›ms›z m›sra ile kafiyelenen naz›m flekline ne ad verilir? a. Sone b. Rondo c. Balad d. Terza rima e. Ottava rima

6. Sekiz m›sral›k bir bentten oluflan, ancak birden çok bentlerden oluflan flekilleri de bulunan ve kafiye düzeni “abababcc” fleklinde olan naz›m flekline ne ad verilir? a. Sone b. Rondo c. Balad d. Terza rima e. Ottava rima 7. ‹ki dörtlük ve iki üçlükten oluflan 4 bent ve 14 m›sral›k naz›m flekline ne ad verilir? a. Sone b. Rondo c. Balad d. Terza Rima e. Ottava Rima 8. Divan, halk ve Bat› fliirindeki sabit naz›m flekillerinin vezin, kafiye, m›sra kümelenmesi gibi unsurlar›n›n kurallar›n› dikkate almayan naz›m flekline ne ad verilir? a. Sone b. Rondo c. Serbest Naz›m fiekli d. Terza Rima e. Ottava Rima 9. Ahmet Haflim’in “O Belde” fliiri afla¤›daki naz›m flekillerinden hangisine örnektir? a. Serbest müstezat b. Rondo c. Serbest fliir d. Terza rima e. Balad 10. Türk edebiyat›nda afla¤›daki flairlerden hangisi hece vezniyle balad naz›m flekline uygun metinler kaleme alm›flt›r? a. Enis Behiç Koryürek b. Ahmet Muhip D›ranas c. ‹lhan Berk d. Ahmet Haflim e. Tevfik Fikret


109



1. 2. 3. 4.

S›ra Sizde 1 Turgut Uyar’›n yazd›¤› flu rubai örnek olarak verilebilir: haydi ben geldim oturup konuflal›m ey gök bütün alt›n tarlas› bütün komflular›mla tarla tapan ›rgat esnaf bütün komflular›mla in dolafl bir yerlerde buluflal›m ey gök

a c e a

5. d 6. e 7. a 8. c 9. a 10. a

“Girifl” bölümüne bak›n›z. “Girifl” bölümüne bak›n›z. “Girifl” bölümüne bak›n›z. “Yabanc› Edebiyatlardan Al›nan Naz›m fiekilleri” bölümüne bak›n›z. “Yabanc› Edebiyatlardan Al›nan Naz›m fiekilleri” bölümüne bak›n›z. “Yabanc› Edebiyatlardan Al›nan Naz›m fiekilleri” bölümüne bak›n›z. “Yabanc› Edebiyatlardan Al›nan Naz›m fiekilleri” bölümüne bak›n›z. “Serbest Naz›m fiekilleri” bölümüne bak›n›z. “Kar›fl›k Düzenli Serbest fiekilleri” bölümüne bak›n›z. “M›sra Say›s› Farkl› Bentlerden Oluflan Naz›m fiekilleri” bölümüne bak›n›z.

S›ra Sizde 2 Cenap fiehabettin’in fliirinin günümüz Türkçesiyle karfl›l›¤›: Billûr boynunla kucaklafl›rken Bir yeni esen rûh ile aflk dolu bir güzellik Taze yüzünde gelin odas›n› ayd›nlatm›fl Gerçek flafak vaktinin renkleri ve dolunay ›fl›klar› Solgun ›fl›¤› and›r›r saçlar›ndan oluflan tac› Yald›zl› flapkas› flafaktan niflân verir A¤lar gözünde safl›k her an mavi yafl hâlinde Âhû bak›fl› ayr›l›k ölüsüne cân verir S›ra Sizde 3 fiiirin naz›m flekli sonedir. S›ra Sizde 4 Geleneksel naz›m flekillerinden olan koflma tarz›nda yazm›fl olan Ahmet Kutsi Tecer, son dörtlükte mahlas kullanmayarak bir de¤ifliklik yapm›flt›r. Buna onun “Nerdesin” adl› fliiri örnek verilebilir.

Yararlan›lan Kaynaklar Çetin, Nurullah (2009) fiiir Çözümleme Yöntemi, Ankara: Öncü Kitap Dilçin, Cem (1997), Örneklerle Türk fiiir Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay›nlar› And›, M. Fatih (1997), Servet-i Fünuna Kadar Yeni Türk fiiirinde fiekil De¤iflmeleri, ‹stanbul: Kitabevi Yay›nlar› ‹layd›n Hikmet (1964), Türk Edebiyat›nda Naz›m, ‹stanbul. Ayel, Edip, “fiiir ve fiekil”, Ç›naralt›, 19 Birincikânun 1942, S.65, s.7, “Sabit Naz›m fiekilleri”, Ç›naralt›, 22.8.1942, S.48, s.14; “Üçlükler”, Ç›naralt›, 26.9.1942, S.53, s.13; “Bizde Denenmemifl Yeni Naz›m fiekilleri”, Ç›naralt›, 8.8.1942, S.47, s.12; “Yanl›fl Taklit”, Ç›naralt›, 1.8.1942, S.45, s.12

7


Amaçlar›m›z

N N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; fiiirde ses ve âhenk ögelerinin rolünü tan›yabilecek, Vezin ve fliir iliflkisini aç›klayabilecek, Yeni Türk fliirinde kullan›lan vezinleri tan›yabilecek, Kafiyenin fliirdeki yerini ve önemini de¤erlendirebilecek, Yeni Türk fliirinde kullan›lan kafiye türlerini adland›rabilecek, Aliterasyon, assonans ve iç ses gibi ses tekniklerini tan›mlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Ritim • Âhenk • Ses ve fliir

• Vezin • Kafiye


Yeni Türk Edebiyat›na Yeni Türk fiiirinde Ses ve Âhenk Girifl Ögeleri

• fi‹‹RDE R‹T‹M VE ÂHENK • VEZ‹N VE fi‹‹R ‹L‹fiK‹S‹ • KAF‹YE VE KAF‹YE-fi‹‹R ‹L‹fiK‹S‹

Yeni Türk fiiirinde Ses ve Âhenk Ögeleri fi‹‹RDE R‹T‹M VE ÂHENK Dil, anlam› belirli bir ses dizisi içerisinde oluflturur. Ses tabakas›, anlam›n koruyucusudur. Edebiyat sanat›nda ses ögesinin iletiflim amaçl› konuflma ve yaz› dilinden farkl› bir flekilde düzenlendi¤i dikkati çeker. Dilde do¤al olarak var olan kelimelerin sesleri aras›nda bilinçle yap›lm›fl bir örgü, bir düzenleme bulundu¤u söylenemez. Buna karfl›l›k bir fliir veya fliirin bir parças› öncelikle ritmik bir yap› olarak gerçekleflir. Bu yüzden fliirde güzellik duygusunun oluflmas›n› sa¤layan etkenlerin bafl›nda ses ve âhenk unsurlar› gelir. fiair, fliirini yazarken seçti¤i kelimelerin ses ve hece yap›lar›n› da dikkate al›r. Çünkü fliirle nesir aras›ndaki en önemli farklardan birisini fliirde sesin müzikal bir amaçla kullan›lmas› sa¤lar. Ahmet Hâflim’in ifadesiyle fliir sözle müzik aras›nda, sözden çok müzi¤e yak›n özel bir dildir. Bu ifade fliirin, sadece sese dayanan müzik ile sadece anlama dayanan dil aras›nda ikisinden de yararlanan, fakat apayr› bir yap› ortaya ç›karan bir sanat oldu¤unun göstergesidir. K›sacas› fliirin temel özelliklerinden birisini ritim ve âhenk oluflturur. Nitekim fliirin en yayg›n geleneksel tariflerinden birisi “vezinli ve kafiyeli söz” olmas›d›r. Türkçede dizem, ölçülülük, orant›l›l›k, tart›m gibi adlarla an›lan ritim, fliiri oluflturan seslerin birbirine uyumundan do¤ar. Bir dizede vurgu, uzunluk veya ses özelliklerinin, duraklar›n düzenli bir biçimde tekrarlanmas›ndan do¤an ses düzenidir. Bu ses düzeni vezin, kafiye, ses tekrarlar›, iç ses gibi uygulamalarla sa¤lan›r. Âhengi sa¤layan bu uygulamalar bir bak›ma kanaviçe veya vücuttaki iskelet gibidir. fiiir yap›s›n›n önüne ç›k›p, anlam› gölgeleyecek derecede dikkati çekmemeli; sözün anlam ile birlikte do¤al ak›fl›na engel olmamal›d›r. Yeni Türk edebiyat›, ayn› zamanda ritim, âhenk konusundaki anlay›fl ve uygulama de¤ifliminin tarihidir. Divan ve halk edebiyatlar›ndan gelen vezin ve kafiye anlay›fllar› ile Bat› edebiyatlar›n›n bu konudaki uygulamalar› yeni Türk edebiyat›nda karfl›l›k bulmufltur. Dilin girift anlam ve biçim düzenlemeleriyle sanata dönüfltürüldü¤ü fliirde, yap›y› oluflturan her türlü ses dalgalanmas›n› dikkate almaks›z›n inceleme yapman›n imkân› yoktur.

VEZ‹N VE fi‹‹R ‹L‹fiK‹S‹ Bat› dillerinde “meter” (metrum) denilen vezin, en genel anlam›yla sözün bir ölçüye göre söylenmesidir. Hecelerin say› bak›m›ndan veya aç›k-kapal›, uzun-k›sa olufllar›na göre birbirine denk olmas›n› sa¤layan araca vezin (ölçü) denir. Dize-

fiiirin ay›r›c› özelliklerinden birisi, kelimelerin ses düzeninin dikkate al›nmas›n› gerektiren ritim ve âhenk aray›fl›d›r.

Dizede vurgu, uzunlukk›sal›k, aç›kl›k-kapal›l›k, durak yerleri, ses tekrarlar› gibi bilinçli bir biçimde kurulan ses düzenine ritim denir.

112


lerin birbirine uyumunu sa¤layan kal›plard›r. Dizenin ve dizelerle oluflan fliirin âhengini sa¤layan düzenlemedir. Bu, müzikteki “prozodi” terimine benzer. Müzikte notalar›n düzenli aral›klarla birbirini izlemesi gibi vezinli fliirde de heceler belirli bir düzene göre dize içindeki ve dizeler aras›ndaki uyumu sa¤lar.

Yeni Türk fiiirinde Kullan›lan Vezinler Türk edebiyat›nda ‹slâmiyet’ten önce kullan›lan hece vezni, sonraki dönemde ve günümüze kadar halk flairleri taraf›ndan kullan›lmaya devam etmifltir. Arap dilinin yap›s›ndan ortaya ç›kan aruz vezni ise önce ‹ranl›lar taraf›ndan, daha sonra ‹slâm dinine geçen Türkler taraf›ndan kullan›lm›fl; böylece aruz vezni her üç edebiyat›n ortak malzemesi halini alm›flt›r. Bu süreçte geliflen Türk divan edebiyat›nda aruz vezni fliirin ana yap›s›n› oluflturur. Yeni Türk edebiyat›nda her iki vezin de kullan›ld›¤› gibi modern fliir vezin ve kafiyeyi atarak serbest bir flekil ile yaz›lmaktad›r.

Aruz Vezni Aruz, hecelerin uzunluk ve k›sal›klar›na dayanan naz›m ölçüsü demektir.

Tanzimat’›n ilk kufla¤› fliirde biçim de¤iflikli¤inden çok içerik de¤iflikli¤ine yönelmifllerdir. Divan fliirinde oldu¤u gibi ilk kuflak yenileflme flairlerinde de aruz vezni esas al›nm›flt›r.

Hecelerin uzunluk ve k›sal›¤›na göre oluflturulan ölçünün ad› olan aruz, Arap dilinin özelliklerinden ortaya ç›km›flt›r. Arapçada temel harfler ünsüzlerdir. Ayr›ca uzun ünlüler bulunur. Bu seslerin birleflmesinden hece yap›lar› oluflur. Arapçan›n hece yap›s›nda bulunan uzun ve k›sa sesler bu veznin temelini oluflturur. Hecelerin uzunluk-k›sal›k özellikleri göz önünde bulundurularak oluflan parçalara “tef’ile” veya “cüz” denir. Her dizede iflte bu tef’ile veya cüz denilen parçalardan en az dördünün bir araya gelmesiyle vezin kal›plar› ortaya ç›kar. Aruzla yaz›lm›fl bir dizeyi veznin parçalar›na ay›rmaya takti’ denir. Bu kal›plar›n s›n›fland›r›lmas› ise “bahir” ve daire” denilen aruz sistemini oluflturur. Bu sisteme göre Araplarda 19 bahir, 6 daire; ‹ran ve Türklerde ise 14 bahir, 4 daire bulunur. Aruz bilimi yüzy›llarca bu çerçeve içerisinde fliirin ana ölçütü olarak kesin bir kurallar sistemi fleklinde uygulanm›flt›r. Aruz veznini kullanmaya bafllayan Türk flairleri bafllang›çta güçlük çekmifllerdir. Çünkü aruz, Türkçenin hece yap›s›na uygun de¤ildi. Mesela “Anadolu”, “geliyorum”, “Karadeniz”, “sevemedi” gibi pek çok Türkçe sözcük, arka arkaya ikiden fazla aç›k (k›sa) heceyi içerdi¤i için aruz veznine uymaz. Türkçede uzun hece bulunmamas› yüzünden imâle denilen ve bir vezin kusuru kabul edilen ifllemle birçok hece uzat›larak kullan›lm›flt›r. Bu bak›mdan ilk dönemlerde Türk flairler, aruzun hece veznine yak›n, basit kal›plar›n› kullanmay› tercih etmifllerdir. Örne¤in Kutadgu Bilig’de hece vezninin 11’li kal›b›na benzeyen ve ‹ranl› flair Firdevsî’nin ünlü eserinde kullan›ld›¤› için “fiehname vezni” olarak da adland›r›lan “fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl” kal›b› kullan›lm›flt›r. fiairler ayn› zamanda aruza uygun fliir yazabilmek için Arap ve Fars dillerinden pek çok unsuru almak yoluna gitmifllerdir. divan edebiyat› tek tük istisnalar d›fl›nda bütünüyle aruz veznini kullanan, bu veznin kurallar›na s›k› s›k›ya ba¤l› bir fliirdir. Yeni Türk edebiyat›n›n ilk kufla¤›nda Ziya Pafla ve Nam›k Kemal’in hece vezniyle yazd›¤› baz› denemeler bulunmas›na ve Ziya Pafla’n›n “fiiir ve ‹nfla” makalesinde, Nam›k Kemal’in mektup ve makalelerinde hece veznini gündeme getirmifl olmalar›na ra¤men aruz vezninden vazgeçilmifl de¤ildir. Biçimsel özellikler, afla¤› yukar› klasik edebiyatta oldu¤u gibi kullan›lmaya devam edilmifltir. ‹kinci kuflak flairler ise biçimde de de¤ifliklikler yapma yoluna gittiler. Recaizâde Mahmut Ekrem, befl fliirinde hece veznini kullanm›fl, öteki bütün manzumelerinde ise aruz veznini tercih etmifltir. Ekrem aruz vezni uygulamas›nda pek baflar›l› bir flair de¤ildir. fiiirlerinde vezin kusurlar› ve bozukluklar› tespit edilmifltir.

7. Ünite - Yeni Türk fiiirinde Ses ve Âhenk Ögeleri

fiiirlerinin içeri¤inde oldu¤u gibi biçim özelliklerinde de oldukça serbest davranan bir flair olan Abdülhak Hamit Tarhan ise baz› fliirlerinde o güne kadar kullan›lmam›fl aruz kal›plar› uydurmufltur. Onun “müfteilâtün feilâtün”, “mütefeilâtün feilâtün” gibi daha önce bulunmayan aruz kal›plar› ile yazd›¤› fliirlerden ikisini örnek olarak buraya al›yoruz:

113 Abdülhak Hamit biçim ve içerikte cesur denemelere giriflmifl, gelenekte olmayan vezin kal›plar› uydurmaya çal›flm›flt›r.

Rus geçebilseydi Bo¤az’dan, Müjdesi gelseydi birazdan, Cür’ete gelmezdi nihayet!.. Kaçmasa yahut bizim ordu, Karfl›ma ç›kmazd› o câdu Uykuma gelmezdi o kâbus!... (Vezni: müfteilâtün feilâtün) ..... Bize göre ya gazi ya flehâdet, ‹kisi de ayn› saadet!.. Denize de düflsek taflar›z biz, Nice nice da¤lar aflar›z biz!... ‹yi bile Moskof ki biziz Türk; Deriz ona bizden uzak ol, ürk!... (Abdülhak Hamit, Yadigâr-› Harb, 1919) (Vezni: mütefeilâtün feilâtün) Bu tür uygulamalar sonraki y›llarda Ali Ekrem, Enis Behiç gibi flairler taraf›ndan da denenecektir. Aruz veznine önem veren as›l kuflak, Servet-i Fünûn toplulu¤u flairleri olmufltur. Ancak onlar aruz ölçüsünün klasik naz›m biçimleri ile kullan›lmas›na taraftar de¤ildiler. Aruz ile yeni söyleyifl imkânlar› aram›fl, aruz kal›plar›nda müzikal bir de¤er bulmufl ve konu ile iliflkilendirmek istemifllerdir. Onlara göre fliirin konusuna uygun vezin kal›plar› bulunmaktad›r. Bu düflüncelerine uygun olmak üzere ayn› fliir içerisinde, fliirin konusuna, fliire hâkim olan duyguya, ruh haline göre de¤iflen iki üç ayr› vezin kal›b› kulland›klar› görülür. Bunun en baflar›l› örnekleri Cenap fiehabettin’in “Elhân-› fiitâ” ve Tevfik Fikret’in “Hemflirem ‹çin” fliirleridir. Sonraki y›llarda Tevfik Fikret ile bu konuda tart›flan Yahya Kemal, konu ve vezin aras›nda herhangi bir iliflki kurulabilece¤i fikrini eski ve yeni edebiyattan örnekler göstererek çürütmüfl ve bu meselenin kapanmas›n› sa¤lam›flt›r. Bununla birlikte Servet-i Fünûn flairlerinin aruz veznini gelenekten farkl› birtak›m uygulamalarla kullanmalar› bundan sonraki dönemde de kabul görmüfltür. Bunlardan birisi de Edebiyat-› Cedide (Servet-i Fünûn) flairlerinin “serbest müstezat” diye adland›r›lan bir naz›m biçimi gelifltirmeleridir. Klasik edebiyatta aruzun bir-iki kal›b›nda, biri uzun, biri k›sa dizelerle ve kurall› olarak kullan›lan “müstezat” biçimi, bu topluluk flairleri taraf›ndan ve aruzun hemen her kal›b›nda uzun-k›sa dizelerin belli bir kurala ba¤l› olmaks›z›n geniflletilmifl ve buna “serbest müstezat” ad› verilmifltir. Daha sonra hece vezniyle yazan flairler taraf›ndan da kullan›lan bu biçimin Cumhuriyet’ten sonra serbest vezinli ve vezinsiz fliir anlay›fl›na zemin haz›rlad›¤› düflünülebilir.

Servet-i Fünûn flairleri aruz veznindeki âhenge önem vermifller; bu yüzden vezin ve konu aras›nda iliflki kurmufl, konuya göre vezin kal›plar› seçilmesi gerekti¤ini ileri sürmüfllerdir. Bu flairler ayr›ca müstezat olarak bilinen naz›m biçimini “serbest müstezat” ad›yla gelifltirerek fliirde monotonlu¤un k›r›lmas›na çal›flm›fllard›r.

114


II. Meflrutiyet’ten sonraki dönemde aruz vezniyle yazmay› sürdüren flairlerin say›s›nda giderek bir azalma olmas›na karfl›n hece vezniyle yazan flairlerin artt›¤› görülmektedir. Buna karfl›l›k aruz vezni tamam›yla b›rak›lm›fl de¤ildir. Özellikle Cumhuriyet’ten sonraki Türk fliirinin oluflmas›nda büyük etkileri bulunan Mehmet Âkif Ersoy, Yahya Kemal Beyatl›, Ahmet Hâflim gibi flairlerin sonuna kadar yaln›zca aruzu tercih etmeleri, bu veznin kolay kolay vazgeçilemeyecek âhenginden dolay›d›r. Cumhuriyet Döneminde hece vezninin tamamen egemen olmas›ndan sonra bile aruz-hece tart›flmalar› sürmüfl, aruz vezni günümüze kadar kullan›lmaya devam edilmifltir. Cumhuriyet Döneminde Edip Ayel, Mehmet Ç›narl›, Ali Günvar gibi flairler aruz vezniyle fliir yazmay› sürdürmüfllerdir. SIRA S‹ZDE

1


D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

say›lar›ndan ve duraklardan oluflan, Türk dilinin do¤al yap›s›ndan ortaya ç›km›fl bir ahenk sistemidir.

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET


D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Hece Vezni

D Ü fi Ü N E L ‹ M Eskilerin “hesab-› benân”, “vezn-i benân” ad›yla and›klar›, “parmak hesab›” da denilen hece vezni Türk dilinin yap›s›na uygun bir ölçüdür. Bu yüzden millî vezin diS O R U ye de adland›r›lm›flt›r. Hece ölçüsü, dizedeki hecelerin say›s›na göre uygulan›r. Buna göre fliirin ilk dizesindeki hece say›s› kaçsa, sonraki dizelerde de o kadar hece bulunur. Hece say›s› âhengi sa¤lamada tek bafl›na yeterli de¤ildir. Heceler belli D‹KKAT aral›klarla bölümlere ayr›lmas›na durgulanma, bu bölüm yerlerine ise “durak” denir. Durak, aruz veznindeki takti’in karfl›l›¤›d›r. Kelimenin heceleri bölünerek yap›lan durak,SIRA iyi S‹ZDE bir uygulama de¤ildir. Hece vezniyle yaz›lm›fl baflar›l› bir fliirde duraklar›n eflit say›da ve tamamlanm›fl kelimelerde oldu¤u görülür. Hece vezni kal›plar› hece say›s› ile durakl› duraks›z olufluna göre belirlenir. BuAMAÇLARIMIZ na göre dizede kaç hece varsa kal›b›n ad› odur. Türkçede çok kullan›lan hece kal›plar›n›n en k›sa olan› 4, en uzunu ise 15 hecelidir. 5-8 heceli küçük hacimli kal›plarda genellikle bulunmaz veya en sonda bulunan tek durakl› oldu¤u kaK ‹ T A durak P bul edilir. Hece vezni kal›plar›ndaki durak say›s› en az 2, en çok 5’tir. Duraklar› oluflturan hece say›s› ise 1’den 10’a kadar de¤iflir. Duraklar› her dizede de¤iflen fliirlerin dizelerindeki T E L E V ‹ Z Y O Nhece say›lar› eflittir; fakat durak yerleri ayn› olmad›¤› için duraks›z say›l›r. Fakat de¤iflik durakl› dizeleri fliirde belli bir düzene göre yerlefltirmek, flairlerin âhenk yaratmak amac›yla baflvurduklar› yollardan biridir. Bu uygulama monotonlu¤u k›rarak kula¤a hofl gelen bir uyum sa¤lar.

N N

Hece vezni, dizedeki hece AMAÇLARIMIZ

SIRA S‹ZDE

Aruz ölçüsü SIRA TürkS‹ZDE edebiyat›nda ne zaman kullan›lmaya bafllam›flt›r?

‹NTERNET

2

Hece ölçüsüSIRA neyeS‹ZDE göre uygulan›r? Bafllang›çtan beri Türk fliiri hece ölçüsüyle yaz›lm›flt›r. Bu gelenek halk edeD Ü fi Ü N E L ‹ M biyat› koluyla günümüze kadar devam etti¤i gibi, as›l veznin aruz oldu¤u divan edebiyat›nda da zaman zaman heceyi kullanan flairlere rastlanmaktad›r. XVI. S O RXVIII. U yüzy›lda Usulî, yüzy›lda Nedim ve fieyh Galip hece vezniyle fliir yazm›fllard›r. Yeni Türk edebiyat›nda ise divan fliirinin oluflturdu¤u kat› kurallar› olan mutlak D‹KKAT yap›, her yönüyle de¤iflme e¤ilimi içerisine girmifltir. Âkif Pafla’n›n torununun ölümü üzerine yazd›¤› mersiye, bu e¤ilimin ilk iflaretlerinden birisidir. Gerek halk fliiS‹ZDE rinin koflmaSIRA tarz›nda yaz›lm›fl olmas› gerekse dönemine göre sade dili, bu fliirin yenilik edebiyat›m›z›n bafllang›c›nda ayr› bir yere konulmas›na sebep olmufltur. Bu mersiyeninAMAÇLARIMIZ yan› s›ra Ethem Pertev Pafla’n›n Mahmut Nedim Pafla için yazd›¤› “Destan” fliiri de hece vezninin Tanzimat’tan sonraki y›llarda ilgiyi üzerinde toplamas›na sebep olmufltur.

N N

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON


115

Öte yandan yenilik edebiyat›n›n ilk kufla¤›na mensup flairlerden Ziya Pafla, daha önce de de¤indi¤imiz “fiiir ve ‹nflâ” bafll›kl› makalesinde divan flairlerinin nâmevzun (vezinsiz) diye be¤enmedikleri hece vezniyle yaz›lm›fl üçleme, kayabafl› gibi halk edebiyat› biçimlerini “bizim as›l fliirimiz” olarak nitelendirmifl ve bu konudaki ilk teorik görüflleri ortaya koymufltur. fiair ayr›ca Harabat antolojisinin “Mukaddime” k›sm›nda fliire ilgi duymas›n›n bafllang›c›n› da halk flairlerini okumas› olarak aç›klar. Ziya Pafla bu konuda sadece kuramsal (teorik) görüfller belirtmekle yetinmez ve hece veznini baz› eserlerinde kullan›r: Akflam olur, günefl gider flimdi buradan, Garip garip kaval çalar çoban dereden, Pek körpesin, esirgesin seni yaradan. Gir sürüye, kurt kapmas›n gel kuzuca¤›m! Sonra yârdan ayr›l›rs›n, âh yavruca¤›m! (Ziya Pafla, “Türkü”) Ziya Pafla, ilk bendini yukar›ya ald›¤›m›z bu “Türkü”sünde halk fliirinin geleneksel tarz›na uymayarak, halk flairlerinin hemen hemen hiç kullanmad›klar› 4+4+5 durakl› 13’lü hece veznini tercih etmifltir. Ayn› flekilde gelene¤in d›fl›nda bir tarzda uygulad›¤› hece vezni ile Molière’den Tartuffe yahut Riyân›n Encam› adl› eseri bafltan sona manzum olarak tercüme etmifltir. Dönemin önde gelen edebiyatç›s› Nam›k Kemal de Tahrib-i Harabat, ‹rfan Pafla’ya Mektup, Mukaddime-i Celâl adl› eserlerinde ve mektuplar›nda hece vezni konusuna de¤inir. Yazar›n bu eserlerindeki görüfllerinde bir tereddüt içerisinde oldu¤u görülüyor. Edebiyat›n yenileflmesi için aruz vezninin b›rak›lmas› gerekti¤ini düflünmekle birlikte, aruzun âhenk gücü dolay›s›yla kesin bir karara varamam›fl, birbiriyle çeliflen görüfller ortaya koymufltur. Bunun yan› s›ra Nam›k Kemal özellikle tiyatrolar›n›n içerisinde hece vezinli manzum parçalar yazm›flt›r. Abdülhak Hamit, Nam›k Kemal’in “Manzûm söze o kadar hevesin var, bir kere tabiat›n› bizim parmak hesab›yla bir fley yazmaya sevk et” tavsiyesine uyarak Nesteren adl› piyesinde “mukaffa” (kafiyeli) veya “müheccâ” (heceyle söylenmifl) fleklinde adland›rd›¤› yeni bir biçim (janr) denemesi yapm›flt›r. Bu manzum oyun sadece kafiyeli ve duraks›z hece vezni ile yaz›lm›flt›r. Hamit, hem birçok tiyatro eserinin içerisindeki manzum parçalarda hem de baz› fliirlerinde hece veznini kullanm›flt›r. Ancak flairin bu metinlerdeki vezin uygulamalar›nda baflar›l› oldu¤unu söylemek mümkün de¤ildir. Servet-i Fünûn flairlerinin aruza ba¤l› kald›klar›n› yukar›da görmüfltük. Burada Tevfik Fikret’in fiermin (1915) ad›yla çocuklar için yazd›¤› fliir kitab›nda hece ölçüsünü kulland›¤›n› belirtmek gerekir. Hece veznine as›l ilginin Mehmet Emin’in “Anadolu’dan Bir Ses yahut Cenge Giderken” (1897) bafll›kl› fliiriyle bafllad›¤› görülür. Bu ilk fliirlerini Türkçe fiiirler (1898) ad›yla yay›mlayan flair yeni Türk edebiyat›nda hece vezninin öncüsü konumundad›r. Onun etkisiyle fliir yazanlar›n yan›nda, halk fliirini, özellikle türküleri örnek alarak hece vezinli fliir yazanlar ço¤al›r. 1905’te Çocuk Bahçesi dergisinde Mehmet Emin’in fliirleri etraf›nda yap›lan hece-aruz tart›flmas› da hem flairin hem de hece vezninin etkisini art›ran bir olay olmufltur. Fakat flairin fliirleri, halk fliirinde yaflayan hece vezninin âhengini tam olarak bulamad›¤› için kuru ve âhenksiz bulunmufltur. Öte yandan fliire aruzla bafllayan R›za Tevfik, tekke fliirini örnek tu-

Tanzimat’tan sonra de¤iflen edebiyat anlay›fl›na ba¤l› olarak edebiyatç›lar›n dikkatleri halk edebiyat›n›n kulland›¤› hece veznine yönelmifl olmakla birlikte bu konudaki düflünceler uygulamaya pek az yans›m›flt›r.

Yeni Türk edebiyat›nda tamamen hece vezniyle fliir yazan ilk kentli ve ayd›n flair Mehmet Emin Yurdakul’un fliirleri döneminde büyük ilgi görmüfl ve etki yapm›flt›r.

116

Özellikle Ziya Gökalp’in gayretleriyle hece vezni, Cumhuriyet’ten önce edebiyata egemen olmufl bulunuyordu. 1940’lara kadar bu egemenli¤ini sürdürmüfltür.


tarak yazd›¤› hece vezinli fliirlerinde âhengi sa¤lamak aç›s›ndan Mehmet Emin ve izleyenlerinden daha baflar›l› olmufltur. II. Meflrutiyet’ten sonra milliyetçilik ak›m›n›n güçlenmesine paralel olarak millî vezin hecenin yayg›nlaflt›¤› görülüyor. Bu yayg›nlaflmada özellikle Ziya Gökalp’in çabalar› önemli rol oynam›flt›r. Sonradan “Befl Hececiler” olarak adland›r›lan ve fliire aruzla bafllam›fl bulunan Enis Behiç, Orhan Seyfi, Yusuf Ziya, Halit Fahri, Faruk Nafiz gibi flairler onun yönlendirmesiyle hece vezniyle yazmaya bafllam›fllard›r. Bunlardan baflka “Yeni Lisan” (1911) makalesinde hece veznine karfl› ç›kan Ömer Seyfettin de aradan iki y›l geçtikten sonra hece vezniyle yaz›lmas› gerekti¤i fikrini savunan yaz›lar yazar. Böylece aruz-hece tart›flmalar›nda Cumhuriyet’ten önceki bu kufla¤›n etkinli¤iyle hece lehine büyük bir geliflme sa¤lanm›fl oldu. Özellikle Cumhuriyet’ten sonra eser veren Necip Faz›l K›sakürek, Ahmet Muhip D›ranas, Ahmet Kutsi Tecer gibi flairlerin fliirlerinde hece vezni önceki y›llar›n örneklerinde görülen tekdüze ve âhenk bak›m›ndan yetersiz olma elefltirilerinin üstünde ve etkileyici bir söyleyifle ulaflm›flt›r. Bu etkisini de 1940’lara kadar sürdürür. Türk edebiyat›nda uzun y›llar devam eden aruz-hece tart›flmalar› 1944 y›l›nda Ç›naralt› dergisi sayfalar›nda yay›mlanan bir anketin cevab› niteli¤indeki bir dizi görüflle sona erer. Zaten bu tarihten biraz önce (1941) Orhan Veli ve arkadafllar›n›n yay›mlad›klar› Garip adl› fliir kitab›n›n önsözünde, fliirde âhengin vezin ve kafiyeden kaynaklanmad›¤› ileri sürülerek hem aruza hem heceye karfl› ç›k›lm›fl; böylece Türk edebiyat› bu konuda yeni bir aflamaya geçmiflti.

Vezinsiz fiiir Vezinsiz fliir, flairlere kay›tlardan kurtulma olana¤› sa¤layarak; fliire duygu, düflünce ve imgelerini özgürce yans›tabilme ortam› haz›rlam›flt›r. Bu ayn› zamanda vezin ve kafiyenin oluflturdu¤u geleneksel âhengi, daha ince ve titiz birtak›m yöntemlerle sa¤lama zorlu¤unu da beraberinde getirmifltir.

“Serbest vezin”, “serbest naz›m”, “özgür kofluk”, “serbest fliir” adlar›yla da an›lan bu biçimde fliirin dizeler aras›nda herhangi bir vezin ve kafiye kural› aranmaz. fiiir kafiyesiz ve vezinsiz olarak yaz›l›r. Sistemli herhangi bir vezin ve kafiye uygulamas› olmamas› demek, fliirin âhenk aray›fl›ndan yoksun oldu¤u anlam›na gelmez. Tam tersine geleneksel olarak vezin ve kafiye düzenleri ile yani d›fl kurallar ile sa¤lanan âhengin baflka türlü sa¤lanmas›, fliir için daha zor, ama daha etkili bir âhenk yoludur. Bu tür fliirlerde flair, vezin ve kafiyenin sa¤lad›¤› âhengi bir iç ritim ile sa¤lamak yoluna gider. Kelimelerin seçilifli, dizilifl düzeni, iç içe geçmifl ses ve anlam ça¤r›fl›mlar› flairin titizlikle üzerinde durdu¤u noktalard›r. Her fliirde yeniden ve o fliire özgü olarak üretilen bu uygulamalar için önceden ve d›flar›dan al›nabilecek haz›r biçim kal›plar› yoktur. Bu türden fliirde baflar›l› olan flairler, veznin (ve kafiyenin) do¤uraca¤› monotonlu¤u ortadan kald›rd›klar› için güçlü bir iç uyum sa¤larlar. Recizade Mahmut Ekrem’in “vezinli ve kafiyeli her sözün fliir olmas› gerekmedi¤i gibi, her fliirin de vezinli ve kafiyeli olmas› gerekmedi¤i” fleklindeki görüflleri, geleneksel olarak “mevzun ve mukaffa söz” biçiminde tarif edilen fliir için yeni bir aç›l›m olmufltur. Bu görüfl özellikle Servet-i Fünûn sanatç›lar›nca “mensur fliir” diye bilinen biçimin do¤mas›na ve yayg›nlaflmas›na yol açm›flt›r. Fakat Türk edebiyat›nda ilk defa olarak ister aruz, ister hece olsun fliirin vezin ba¤›ndan kurtulmas› gerekti¤ini Nurettin Ferruh isimli bir flair ileri sürmüfltür. fiiddetle karfl› ç›k›lan “fiiirde fiekiller ve Kafiyeler (1896)” bafll›kl› yaz›s›nda, fliirde âhengi sa¤layan unsurlar›n vezinler olmad›¤›n›, fliiri birtak›m kesin ve de¤iflmez kanunlar alt›na alman›n ancak eski insanlar›n âdeti oldu¤unu, bu yüzden tek bir eda ve monotonluk do¤uran veznin terk edilmesi gerekti¤ini ileri sürer. Bu görüfller, döneminde ve daha sonra ilgi görmemifltir.


Bununla birlikte yukar›da görüldü¤ü gibi özellikle Tanzimat’›n ikici kufla¤›ndan itibaren divan edebiyat›n›n mutlak düzeni y›k›lm›fl, vezin konusundaki sars›lmaz uygulamalar yerini aray›fllara b›rakm›flt›r. Servet-i Fünûn’dan sonra ise var olan naz›m biçimlerinin yerini flairin kendi be¤enisine ve fliir anlay›fl›na göre de¤iflen, kesin kurallara ba¤lanamayacak serbest düzenli biçimler ço¤alm›flt›r. Serbest naz›m denilen bu anlay›fla göre bir vezin tercihi söz konusu olsa da dizeler art›k eskiden beri görülen standart düzende de¤ildir. Bu uygulama giderek ölçüsüz-uyakl›, ölçüsüz-uyaks›z dizelere kadar uzanm›flt›r. Ahmet Hâflim’in “Yollar”, “O Belde” gibi sevilen dizeleri Türk fliirinin kendi çizgisindeki gelmesinin serbest fliirden önceki son geçifl örnekleri olarak görülebilir. Öte yandan Ercüment Behzat Lav’›n Alman flairlerinden, Naz›m Hikmet’in Mayakovski’den alarak uygulad›¤› serbest tarzdaki fliirler de bu konuda etkili olmufltur. Türk edebiyat›nda serbest fliir 1930’lar›n ortas›ndan itibaren kabul görmeye bafllam›fl; Orhan Veli ve arkadafllar›n›n Garip ad›yla bafllatt›klar› ak›m ile yayg›nlaflm›fl ve yerleflmifltir. II. Yeni ak›m› bütünüyle bu yolu izleyerek Türk edebiyat›nda vezinsiz ve kafiyesiz yeni bir fliir anlay›fl›n›n egemen olmas›n›n son ad›m›n› atm›flt›r. Günümüz Türk fliiri hemen tamamen serbest tarzda yaz›lan fliirlerden oluflmaktad›r.

117

fiairin özgürlü¤ünü k›s›tlayan bir unsur olarak görülen vezin, ça¤dafl Türk edebiyat›nda terk edilmifltir.

KAF‹YE VE KAF‹YE-fi‹‹R ‹L‹fiK‹S‹ fiiirde âhengi sa¤layan en önemli unsurlardan birisi yinelemelerdir. Yukar›da iflledi¤imiz vezin kal›plar› da asl›nda bir tür yinelemedir. Yinelemelerin geleneksel olarak en çok bilinen ve uygulanan› ise kafiyedir. Bat› edebiyatlar›nda “rime”, halk edebiyat›nda “ayak” olarak adland›r›lan kafiyeye yak›n dönemlerde “uyak” da denilmektedir. fiiirde en az iki dizenin sonunda anlam ve ifllev bak›m›ndan farkl›, ses bak›m›ndan ayn› olan sözcüklerin kullan›lmas›na kafiye denilir. Kafiye (uyak), dizeleri birbirine ba¤lamak yoluyla bir âhenk oluflturdu¤u gibi, türlü kafiye örgülenifllerinden ve dizelerin kümelenifllerinden bir sistem olarak naz›m biçimleri do¤mufltur. Kafiyenin yinelenmesinden ritim oluflur. Geleneksel anlay›fla göre bir fliirin dizelerini birbirine ba¤layan en önemli iki araç vezin ve kafiyedir. Bu yönüyle kafiye t›pk› vezin gibi fliirin müzikal yönünü oluflturur. Kulakta hofl bir güzellik duygusu oluflturdu¤u gibi metinlerin bellekte yer edinmesinde de rol oynar. Yahya Kemal “fiiirin uzviyetinde kafiye kuflta kanat gibidir. Yani bafll›ca uzuvdur.” diyerek fliirde kafiyenin önemine vurgu yapm›flt›r. Behçet Necatigil de kafiyenin fliirden at›lmas›n› fliiri katletmek olarak nitelendirir ve m›srada rastgele, simetrik yerlefltirilmifl kafiyelerin fliire bir mimari de¤er kazand›raca¤›n› belirtmifltir. Bununla birlikte kafiye, fliirde anlam ve imgenin önüne ç›kmayacak flekilde do¤al bir uyumla düzenlenmelidir. Kafiye zorlamalar›, t›pk› veznin kendisini anlam ve imgenin önüne ç›karmas›nda oldu¤u gibi fliire itici bir yapayl›k verir. fiairin hayallerinin, duygu ve düflüncelerinin ç›k›fl noktas› kafiye olmamal›d›r. Öyle olursa fliir yapmac›k bir oyuna dönüflür, estetik de¤eri azal›r. Kafiye, dize sonlar›ndaki ses benzerli¤inin az veya çok olufluna göre çeflitlere ayr›l›r. Dize sonundaki tek bir sessiz harfin benzeflmesine “yar›m kafiye”; bir sessiz bir sesli harfin benzerli¤ine “tam kafiye”; ikiden çok, yani tam kafiyeden fazla ses benzerli¤ine “zengin (mukayyet) kafiye”; bir dizedeki kafiyeli kelimelerden birisi öteki dizedeki kafiyeli kelimenin bir parças› olarak onun içinde yer al›yorsa (çan-uçan; an-olan; iz-giz vb.) “tunç kafiye”; yaz›l›fl ve söyleniflleri ayn› ama anlamlar› farkl› olan kelimelerle yap›lan kafiyeye “cinasl› kafiye” denir. Ayr›ca bütün

Dize sonlar›ndaki ses benzerli¤i anlay›fl›na dayanan kafiye, fliirde sa¤lad›¤› ritim ve ezberlenme kolayl›¤› dolay›s›yla yüzy›llar boyunca fliirin asli unsuru olarak görülmüfltür.

118

Kafiye, ayn› zamanda flairi s›n›rlayan bir sistemdir. E¤er dilin do¤al ak›fl›n› zorlar ve flairin düflüncesini yönlendirirse fliirin güzelli¤ine zarar verir.


bentlerde yinelenen kafiyelere “ana kafiye” olarak adland›r›l›r. Kafiyenin son harfinden sonra gelen ve hem anlam bak›m›ndan hem de ses bak›m›ndan birbirine uyumlu olan harf, ek veya sözcüklere ise “redif” denir. ‹slamdan önceki Türk fliirinde kafiye, genellikle dize bafllar›nda yap›l›rd›. Türkçede as›l vurgunun kelime sonlar›nda olmas› sebebiyle zamanla kafiye dize sonlar›na kaym›flt›r. Divan edebiyat›nda t›pk› vezin konusunda oldu¤u gibi kafiyede de kesin ve belirli kurallara ba¤l› bir sistem vard›. Öncelikle kafiye Arap alfabesindeki harflerin biçimi göz önünde tutularak yap›l›rd›. Yani ses bak›m›ndan birbirine uyumlu olsa bile yaz›l›fllar› farkl› harfler birbirine kafiye yap›lamazd›. Ayn› flekilde dilbilgisi bak›m›ndan ayn› türden kelimeler, ad türünden kelimelerle yine ad türünden kelimeler; s›fat türünden kelimelerle s›fat türünden kelimeler; fiil türünden kelimelerle fiil türünden kelimeler birbiriyle kafiyelenebilirdi. Genellikle saz eflli¤inde söylenen halk edebiyat› ürünlerinde ise ses ögesi esas al›nm›fl ve kafiye konusunda daha serbest davran›lm›flt›r.

Yeni Türk fiiirinde Kullan›lan Kafiye Türleri Tanzimat’tan sonra oluflan yeni Türk edebiyat›nda kafiye bir fliir sorunu olarak ele al›nm›fl ve tart›fl›lm›flt›r. Abdülhak Hamit, Makber (1885) kitab›n›n önsözü olarak yazd›¤› “Birkaç Periflan Söz” adl› yaz›s›nda “fikrin serhaddi memât oldu¤u gibi, fliirin de elfâza intikalde hududu kafiye oluyor. Ne yapal›m!..” (düflüncenin s›n›r›n›n ölüm oldu¤u gibi, fliirin söze aktar›lmas›n›n s›n›r› da kafiyedir) diyerek, kafiyenin fliiri s›n›rland›rd›¤›ndan yak›n›r. Bu konuda as›l tart›flma ise Hasan Âsâf adl› bir gencin yazd›¤› bir fliirdeki Zerre-i nûrundan iken muktebes Mihr ü mehe etmek iflaret abes Divan edebiyat›nda harflerin yaz›l›fl›na, yani göze göre yap›lan kafiye anlay›fl› yeni Türk edebiyat›nda yerini kula¤a göre yap›lma anlay›fl›na b›rakm›flt›r.

beytinde, eski alfabeye göre sin harfiyle yaz›lan “muktebes” sözcü¤ü ile se harfiyle yaz›lan “abes” sözcü¤ünü birbiriyle kafiye yapmas›yla ortaya ç›km›flt›r. fiiir bu yönüyle elefltirildi. Çünkü divan fliirindeki kafiye anlay›fl›na göre farkl› yaz›lan bu iki ses birbirine kafiye olamazd›. Tart›flmaya ad› kar›flt›r›lan Recaizâde Ekrem, bu konuya son noktay› koyarak kafiyenin göz için de¤il kulak için yap›lmas› gerekti¤ini belirtti. O tarihten sonra Türk edebiyat›nda kulak için kafiye anlay›fl› benimsendi. Hatta bu anlay›fl Arap alfabesindeki ayn harfiyle, ¤ harfinin birbiriyle kafiyelenmesine kadar geniflledi. Çünkü bu iki sesin okunuflu s›ras›nda ç›k›fl noktalar› birbirine çok yak›nd›r. Bu flekildeki kafiyenin güzel örneklerinden birisi Yahya Kemal’in “Viranba¤” fliirindeki flu dizelerdir: Adalardan yaza ettik de vedâ S›zl›yor ba¤r›m›z üstündeki da¤, Seni hat›rl›yoruz Viranba¤! (Yahya Kemal Beyatl›, “Viranba¤”) ‹kinci önemli de¤iflme, eski edebiyatta kafiye yap›lacak kelimelerin ayn› türden olmas› anlay›fl›n›n terk edilmesi konusunda olmufltur. Yeni edebiyatta kelimeler, hangi sözcük türünden olursa olsun, kulakta hofl bir âhenk izlenimi b›rakmak kofluluyla birbiriyle kafiye yap›labilmifltir: Yan›p tutuflan aylarca yummad›m gözümü, Nücûma sor ki, bu kirpikler uyku görmüfl mü? (Mehmet Âkif Ersoy, “Sudanl›’n›n Ölümü”)


Böylece kafiye bir oyun, bir ça¤r›fl›m ögesi olmaktan ç›k›p fliir içerisinde derin bir âhenk sa¤layan do¤al bir unsur haline gelmifltir. Yeni Türk edebiyat›nda, divan ve halk fliirinde kullan›lan kafiyelerin ortak özellikleri birlefltirilerek oluflturulan dört çeflit kafiye kullan›lm›flt›r.

Yar›m Kafiye Genellikle halk edebiyat›nda kullan›lan yar›m uyak, tek ünsüz benzerli¤ine dayan›r. Bazen ç›k›fl noktalar› birbirine yak›n olan, “fl” ve “ç”, “m” ve “n” gibi sesler de birbiriyle kafiye yap›l›r. Bu durumda zaten yar›m olan kafiye tamamen zay›flam›fl olur. Özellikle Cumhuriyet Dönemi Türk fliirinde halk edebiyat›n›n etkisiyle yar›m kafiye benimsenmifl ve yayg›n bir biçimde kullan›lm›flt›r: Beyaz yüzlü serviler uzan›rken yerlere, Açt› dallar gö¤sünü gecelerin yas›na. Siyah tüller eridi, indi gümüfl kollara, Yapraklar yalvar›rken bir flebnem damlas›na... (Salih Zeki Aktay, “Bahçem”) Bu dörtlükte birinci ve üçüncü dizelerdeki “r” ve “l” sesleri birbiriyle kafiye yap›lm›flt›r.

Tam Kafiye Yeni Türk fliirinde en çok kullan›lan kafiye, bir ünlü ile bir ünsüzün oluflturdu¤u ses öbe¤inin birbiriyle uyumuna dayan›r. Ayr›ca ünsüz bulunmaks›z›n uzun ünlülerle (â,û,î) yap›lan (daimâ-bîriyâ gibi) kafiye de tam kafiye (tam uyak) say›l›r: Bafl›m, sükûtu ö¤üten Uçsuz, bucaks›z de¤irmen. ‹çim, murâd›na ermifl Abas›z, postsuz bir dervifl. (Ahmet Hamdi Tanp›nar, “Ne ‹çindeyim Zaman›n”)

Zengin Kafiye ‹kiden fazla ses benzerli¤ine dayanan kafiyeye zengin kafiye (zengin uyak) denir. Benzer ses say›s›n›n artmas›, âhengi art›ran bir rol oynar. Ancak üç ve daha fazla ses benzerli¤i sa¤layabilmek ustal›k ister, baflar›lamazsa fliir yapayl›¤a düfler ve kula¤› t›rmalayan bir ses y›¤›n›na dönüflür: Bir gün dedim ki: “‹stemem art›k ne yer ne yâr!” Ç›kt›m sürekli gurbete, gezdim diyâr diyâr. (Yahya Kemal Beyatl›, “Aç›k Deniz”)

Cinasl› Kafiye Ses bak›m›ndan ayn›, anlam ve ifllev bak›m›ndan farkl› sözcük veya sözcük öbekleriyle yap›lan kafiyeye cinasl› kafiye (cinasl› uyak) denir. Bu kafiye çeflidi bir söz oyununa benzedi¤i için halk edebiyat›nda çok kullan›lm›fl olmas›na karfl›n yeni Türk fliirinde az kullan›lm›flt›r: Geçtikçe bembeyaz gezinenler üçer befler; Bildim ki âhiret denilen yerdedir befler. (Yahya Kemal, “O Taraf”)

119

120

SIRA S‹ZDE


3

D Ü fi Ü N E L ‹ M Yeni Türk edebiyat›nda yar›m, tam, zengin ve cinasl› olmak üzere dört çeflit kafiye S O R U Ça¤dafl Türk kullan›lm›flt›r. flairleri redife ise fazla itibar etmemifllerdir. D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Redif

fi Ü N E L ve ‹ M halk fliirinde önemli bir âhenk arac› olan redifin yeni Türk Son olarakD Üdivan edebiyat›nda önemini tamamen kaybetti¤ini belirtelim. Cumhuriyet’ten sonra eklerden oluflan bir yana b›rak›l›rsa redif pek az kullan›lm›flt›r. Buna bir örS Oredifler R U nek olarak Faruk Nafiz Çaml›bel’in “Han Duvarlar›” fliiri gösterilebilir: D‹KKAT

Ey köyleri hudûda ba¤layan yasl› yollar, Dönmeyen yolculara a¤layan yasl› yollar! S‹ZDE dolu han duvarlar›, Ey garipSIRA çizgilerle Ey hanlar›n gönlümü s›zlatan duvarlar›!.. (Faruk Nafiz Çaml›bel, “Han Duvarlar›”)

N N

Yeni Türk edebiyat› flairleri 1940’tan sonra modern fliir anlay›fl› dolay›s›yla vezin gibi kafiye unsurunu da terk K ‹ T A P etmifllerdir.

TELEV‹ZYON

Yeni Türk edebiyat›nda, SIRA S‹ZDE divan ve halk fliirinde hangi kafiyeler kullan›lm›flt›r?

AMAÇLARIMIZ

1940’lardan sonra özellikle Garip ak›m› anlay›fl›n›n yayg›nlaflmas›na paralel olarak Türk fliirinde sistemli ve kurall› bir âhenk arac› olarak kullan›lmaktan K ‹ T Akafiye, P ç›km›flt›r. Düzenli kafiye anlay›fl›n›n terk edilmesinden do¤an âhenk ihtiyac› dize bafl›nda, ortas›nda, sonunda veya dizeler aras›ndaki de¤iflik yerlerde uygulanan türlü ses yinelemeleri ile karfl›lanm›flt›r. TELEV‹ZYON

Di¤er Ses Ögeleri ‹NTERNET

fiiirde ses yinelemeleri yaln›zca kafiye ve rediften ibaret de¤ildir. Belli bir sesin bir T E R N E T anlamla uyumlu olacak biçimde yinelenmesi fliirdeki müzikal veya birkaç‹ Ndizede de¤eri art›ran bir uygulamad›r. Tekrarlanan seslerin yerleri belli bir düzene ba¤l› de¤ildir. fiairin oluflturmak istedi¤i duygu ve düflünceye ba¤l› olarak bu yinelemeleri düzenlemesi ses ve anlam iliflkisini sa¤lar ve toplam bir etki ortaya ç›kmas› amaçlan›r. Bu tür yinelemelerden en çok bilinenleri “aliterasyon” olarak an›lan ünsüz yinelemesi ve assonans” olarak adland›r›lan ünlü yinelemesidir.

Aliterasyon (Ünsüz Yinelemesi) Bir veya birkaç dize içinde ya da metnin tamam›nda ayn› ünsüzlerin tekrarlanmas›d›r. Ayn› harflerin veya ayn› hecelerin belli bir âhenk meydana getirmek amac›yla yinelenmesi asl›nda uygulanmas› zor bir tekniktir. Çünkü flair kelimeleri dilde haz›r buldu¤u için, var olan bu kelimelerin ses de¤erleri ile anlam özellikleri aras›nda bir denge gözetmek zorundad›r. Ayr›ca bir t›n› sa¤lama imkân› olan bu tekrarlar, ayn› zamanda beklenen etkiyi yapmama veya kula¤› t›rmalay›c› bir sonuç do¤urma ihtimalini de tafl›r. Sevgili seslendi¤in serinlik bir serap (Behçet Necatigil, “Kantarma”) Sulara dökülmüfl ›fl›klar, Üsküdar flu karfl›s›. (Behçet Necatigil, “Barbaros Meydan›”) fiair yukar›ya ald›¤›m›z dizelerde “s” ve “fl” ünsüzlerini bilinçli bir flekilde yineleyerek anlam› destekleyen bir ses etkisi yaratmak istemifltir.


121

Asonans (Ünlü Yinelemesi): Yar›m kafiye, ünlü kafiyesi diye de bilinen bu uygulamada dize içinde veya dizeler aras›nda ayn› ünlülerin tekrarlanmas›yla bir âhenk oluflturmaya çal›fl›r. Her fley gözden bafll›yor üstümüze çevrilen ‹ner ine derinde i¤neler ince (Behçet Necatigil, “Derler”) ‹kinci dizedeki “i” seslerinin tekrar› birinci dizede belirtilen “rahats›z edici bak›fl” alg›s›n› destekleyici nitelikteki ses yinelemelerini oluflturur. fiiir metinlerinde bunlardan baflka ses tekrarlar› da görülür. Do¤a yans›mas› sesler; ek, kök ve ba¤laç tekrarlar›; de¤iflik biçimlerde görülen kelime tekrarlar›; dize bafllar›nda ayn› kelime ya da kelime öbeklerinin yinelenmesi; ikilemeler ve bir veya daha fazla dizenin fliirin farkl› bölümlerinde aynen (nakarat) ya da az çok de¤iflerek yinelenmesi gibi uygulamalar bir yandan fliirin âhenginin sa¤lanmas› amac›yla öte yandan da fliirin tematik ögelerinin vurgulanmas› amac›yla s›k s›k kullan›lmaktad›r.

Vezin ve kafiye d›fl›nda, baflta ünlü ve ünsüz uyumlar› olmak üzere fliirde âhenk sa¤lamak amac›yla kullan›lan birçok ses uygulamas› bulunmaktad›r.

122


Özet

N AM A Ç

1

N A M A Ç

2

N A M A Ç

3

fiiirde ses ve âhenk ögelerinin rolünü tan›yabilmek fiiir konuflma ve nesir dilinden farkl› olarak güzellik duygusu oluflturmay› amaçlayan bir sanatt›r. Bu yüzden fliir metinlerinde duygu ve düflüncenin aktar›lmas› kadar, bunlar›n estetik bir haz uyand›racak biçimde sunulmas› da önemlidir. En eski devirlerden itibaren fliirde âhengi sa¤layan en önemli ögelerin vezin ve kafiye oldu¤u düflünülmüfltür. Bunlar›n d›fl›nda ayr›ca flairden flaire de¤iflen ve belli bir sisteme dayanmayan iç ses uygulamalar› da âhenk ve ritm oluflturmada yayg›n olarak kullan›lm›flt›r. Vezin ve fliir iliflkisini aç›klayabilmek Âhenk öncelikle dizelerin belli hece düzenine göre oluflturulmas›na dayan›r. Hecelerin say›s›, aç›k-kapal› veya uzun-k›sa oluflu veznin temelini oluflturur. Vezin, dizenin kendi içerisindeki ses dalgalanmas›n› sa¤lad›¤› gibi, fliirin bütün dizelerini birbirine ba¤layan bir çerçeve veya ba¤ olarak da görülebilir.

N A M A Ç

4

N AM A Ç

5

N A M A Ç

Yeni Türk fliirinde kullan›lan vezinleri tan›yabilmek Yeni Türk edebiyat›nda hem divan edebiyat›n›n vezni olan aruz vezni hem de millî vezin olarak kabul edilen hece vezni kullan›lm›flt›r. Son yetmifl y›ldan beri ise vezinsiz fliir ço¤unlukla tercih edilmektedir.

6

Kafiyenin fliirdeki yerini ve önemini de¤erlendirebilmek Vezin gibi kafiye de geleneksel olarak fliirin asli unsuru kabul edilmifltir. Kafiye kulakta bir güzellik duygusu oluflturdu¤u gibi, metnin ezberlenmesinde de rol oynar. Ayr›ca fliirin tamam›n› birbirine ba¤layan bir ba¤d›r. Yapay ve zorlama kafiyeler ise söyleyiflin do¤all›¤›na ve güzelli¤ine zarar verir. Yeni Türk fliirinde kullan›lan kafiye türlerini adland›rabilmek Yeni Türk edebiyat›nda divan ve halk edebiyat›ndan gelen baz› kafiye çeflitleri birlefltirilerek dört çeflit kafiye kullan›lm›flt›r. Tek bir ünsüz ile yap›lan yar›m kafiye, bir ünlü ve bir ünsüzle yap›lan tam kafiye, üç ve daha fazla sesin uyumuyla gerçeklefltirilen zengin kafiye ve daha az tercih edilen cinasl› kafiye yeni Türk fliirinde müzikal yap›n›n oluflmas›nda rol oynam›flt›r. Aliterasyon, assonans ve iç ses gibi ses tekniklerini tan›mlayabilmek Ayr›ca belirli sistemlere dayanan vezin ve kafiye anlay›fllar›n›n d›fl›nda tamamen flairin yetene¤ine ve tercihine göre de¤iflen çok çeflitli ses yinelemeleri de Türk fliirinin biçimsel yap›s›n› zenginlefltiren ögeler olarak kullan›lm›flt›r.


123

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi “ritim” kavram›n›n karfl›l›¤› de¤ildir? a. orant›l›l›k b. tart›m c. vurgu d. dizem e. ölçülülük

6. Yinelemelerin geleneksel olarak en çok bilinen ve uygulanan› hangisidir? a. aruz b. hece c. kafiye d. mensur fliir e. serbest fliir

2. “Serbest müstezat” afla¤›dakilerden hangisinin ad›d›r? a. vezinsiz fliir b. kafiyesiz fliir c. hem vezinsiz hem kafiyesiz fliir d. vezinli ve kafiyeli olmakla birlikte dizelerin uzunluklar›n›n de¤iflti¤i fliir e. vezinsiz, fakat kafiyeli fliir

7. Dize sonunda bir sessiz bir sesli harfin benzerli¤ine ne denir? a. tam kafiye b. tunç kafiye c. yar›m kafiye d. cinasl› kafiye e. zengin kafiye

3. Afla¤›dakilerden hangisi aruz vezninin özelliklerinden say›lamaz? a. Parmak hesab›na gelmesi b. Arap dilinin özelliklerinden do¤mufl olmas› c. Hece öbeklerinin tef’ile denilen parçalar› oluflturmas› d. Genifl bölümleri bulunan bir sisteme sahip olmas› e. Arap, ‹ran ve Türk edebiyatlar›nda kullan›lmas› 4. Afla¤›dakilerden hangisi Servet-i Fünûn flairlerinin aruz ölçüsüne yaklafl›m›n› göstermez? a. Vezin ve konu aras›nda bir iliflki kurmalar› b. Aruz ölçüsünün üstün bir müzikal de¤ere sahip oldu¤u c. Geleneksel kal›plar›n geniflletilmesi d. Mensur fliirler yazmak e. Aruzu terk ederek yerine serbest fliire geçmek 5. Bir veya birkaç dizede ayn› ünsüzün yinelenmesine ne denir? a. takti’ b. aliterasyon c. assonans d. vezn-i benân e. durgulanma

8. Dize sonundaki tek bir sessiz harfin benzeflmesine ne denir? a. yar›m kafiye b. tunç kafiye c. cinasl› kafiye d. zengin kafiye e. tam kafiye 9. “Geçtikçe bembeyaz gezinenler üçer befler / Bildim ki âhiret denilen yerdedir befler” dizelerinde koyu yaz›lm›fl sözcüklerde görülen ses özelli¤i nas›l adland›r›labilir? a. cinasl› kafiye b. zengin kafiye c. tunç kafiye d. dizem e. tart›m 10. Afla¤›dakilerden hangisi, bir ya da daha çok dizenin fliirin farkl› bölümlerinde aynen yinelenmesinin ad›d›r? a. nakarat b. dizem c. tart›m d. aliterasyon e. assonans

124




1. c

S›ra Sizde 1 Aruz, ‹slamiyetin kabulünden sonra kullan›lmaya bafllanm›flt›r.

2. d 3. a 4. e 5. b 6. c 7. a 8. a 9. a 10. a

Yan›t›n›z yanl›fl ise “fiiirde Ritim ve Âhenk” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aruz Vezni” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aruz Vezni” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aruz Vezni” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Di¤er Ses Ögeleri” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kafiye ve Kafiye-fiiir ‹liflkisi” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kafiye ve Kafiye-fiiir ‹liflkisi” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kafiye ve Kafiye-fiiir ‹liflkisi” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Türk fiiirinde Kullan›lan Kafiye Türleri” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Di¤er Ses Ögeleri” bölümünü gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 2 Hece vezni dizedeki hecelerin say›s›na göre uygulan›r. Buna göre fliirin ilk dizesindeki hece say›s› kaçsa, sonraki dizelerde de o kadar hece bulunur. S›ra Sizde 3 Yeni Türk edebiyat›nda, divan ve halk fliirinde kullan›lan kafiyelerin ortak özellikleri birlefltirilerek oluflturulan dört çeflit kafiye kullan›lm›flt›r. Bunlar, yar›m kafiye, tam kafiye, zengin kafiye, cinasl› kafiyedir.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Akal›n, ‹.S. (1984). Edebiyat Terimleri Sözlü¤ü, ‹stanbul, Varl›k Yay›nlar›. Akyüz, Kenan. (1994). Bat› Tesirinde Türk fiiiri Antolojisi, ‹stanbul, ‹nk›lâp Kitabevi Yay›nlar›. And›, M. Fatih. (2000). Edebiyat Araflt›rmalar› I, ‹stanbul, Kitabevi Yay›nlar›. Çetin, Nurullah. (2006). fiiir Çözümleme Yöntemi, Ankara, Edebiyat Ota¤› Yay›nlar›. Dilçin, Cem. (1995). Örneklerle Türk fiiir Bilgisi, Ankara, TDK Yay›nlar›. ‹pekten, Haluk. (1994). Eski Türk Edebiyat› Naz›m fiekilleri ve Aruz, ‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›. Kolcu, H. (1993). Türk Edebiyat›nda Hece-Aruz Tart›flmalar›, Ankara, Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›. Onay, A. T. (1996). Türk fiiirlerinin Vezinleri, Ankara, Akça¤ Yay›nlar›. Saraç, M.A.Y. (2007). Klâsik Edebiyat Bilgisi BiçimÖlçü-Kafiye, ‹stanbul, 3F Yay›nlar›. Taflç›o¤lu, Y›lmaz. (1999). Abdülhak Hamit Tahran, ‹stanbul, fiûle Yay›nlar›. ____ (2006). Dar Vakitlerde Genifl Zamanlar Behçet Necatigil’in fiiiri, ‹stanbul, 3F Yay›nlar›.

8


Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; kuram, edebiyat kuram›, edebiyat tarihi ve elefltiri iliflkisini tan›yabilecek edebiyat›n ifllevi, edebiyat-gerçek iliflkisi ve estetik yarg› konusunu aç›klayabilecek d›fla dönük edebiyat kuramlar›n› tan›mlayabilecek yazar, okur ve eser merkezli edebiyat kuramlar›n› tan›yabilecek bilgi beceriler kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • • • • • •

Kuram Yans›tma Marksist estetik Determinizm Arketip Anlat›mc›l›k Psikolojik elefltiri Duygusal etki kuram›

• ‹zlenimcilik • Fenomenolojik kuram, yorum bilgisi ve al›mlama esteti¤i • Biçimcilik • Yap›salc›l›k, post-yap›salc›l›k • Yeni elefltiri • Al›mlama • Metinleraras›



Yeni Türk Edebiyat›n› Besleyen Edebiyat ve Elefltiri Kuramlar›

• EDEB‹YAT KURAMLARI, EDEB‹YAT TAR‹H‹ VE EDEB‹YAT ELEfiT‹R‹S‹ • EDEB‹YATIN ‹fiLEV‹, EDEB‹YATGERÇEK ‹L‹fiK‹S‹ VE ESTET‹K YARGI • EDEB‹YAT KURAMLARI

Yeni Türk Edebiyat›n› Besleyen Edebiyat ve Elefltiri Kuramlar› EDEB‹YAT KURAMLARI, EDEB‹YAT TAR‹H‹ VE EDEB‹YAT ELEfiT‹R‹S‹ Kuram, belli bir gerçeklik alan›n› kavranabilir hale getirmek amac›yla yöntemli ve tutarl› bir biçimde ortaya konmufl düflünceler bütününe denir. Eski Yunanca’da Theos (Tanr›)’un “kozmosu seyredifli” anlam›na gelen “theoria” sözcü¤ü Bat› dillerinde kavram›n kökenini oluflturur. ‹lk Yunan felsefesinde “evrenin seyredilifli” (temafla) fleklinde kullan›lan kavram, zaman içerisinde “özgür, zorunlu olmayan, pratik hiçbir amaç gütmeyen salt bilgi edinme” anlam›n› kazanm›flt›r. Bugün Bat› dilleri ile birlikte Türkçede de yayg›n bir kullan›m alan› kazanm›fl olan teori (kuram) kavram›n›n karfl›t› ise pratik (uygulama) sözcü¤ü ile ifade edilir. Bafllang›çta birbiriyle iliflkilendirilmemifl olan teori ile prati¤in, birbirine zorunlu olarak ba¤l› olduklar› görüflü zaman içerisinde a¤›rl›k kazanm›flt›r. Felsefede ve bilimin baflka alanlar›nda oldu¤u gibi edebiyatta da çeflitli kuramlar vard›r. Edebiyat kuram›, edebiyat›n tan›m›ndan bafllayarak, mahiyetini, ilkelerini, kategorilerini, ölçütlerini, edebî de¤er ve yöntem sorunlar›n›, amac›n›n ve ifllevinin ne oldu¤unu, gerçekle, toplumla ve insanla iliflkisinin niteli¤ini; edebî eserin ortaya ç›k›fl koflullar›n› konu edinen bütüncül yaklafl›mlard›r. Edebiyat kuramlar›, belli bir sanat kuram›n›n edebiyata yans›mas› olarak düflünülmelidir. Sanat kuramlar› ise özellikle Bat›’da belirli felsefe sistemlerinden beslenir. Aristoteles’in Poetika’s› bu alanda yaz›lm›fl ilk kuramsal eser kabul edilir. Bat›’da son üç yüz y›lda bu alanda yap›lan çal›flmalar yo¤unlaflm›flt›r. Özellikle XIX. yüzy›ldan bu yana çok say›da edebiyat kuram› ortaya at›lm›flt›r. Edebiyat kuram› teriminin yerine edebiyat teorisi veya edebiyat nazariyat› terimleri de kullan›lmaktad›r. Edebiyat kuram› terimi ile s›k› iliflki içerisinde olan iki alan ise edebiyat tarihi ve edebî elefltiridir. Edebiyat tarihi araflt›rmalar› ve metin incelemeleri belli bir kuram›n uygulanmas›n› gerektirir. Çünkü edebiyat tarihini oluflturan eserin ortaya ç›k›fl›, ancak onu besleyen kuramsal yap›n›n anlafl›lmas› ile sa¤lanabilir. Burada iki yönlü bir yaklafl›m söz konusudur: Birincisi eseri ortaya ç›karan kuram›n anlafl›lmas›, ikincisi ise esere ve bir bak›ma eserler toplam› olan edebiyat tarihine hangi kuram veya kuramlar aç›s›ndan yaklafl›labilece¤idir. Eserin ortaya ç›k›fl›n› sa¤layan kuramsal arka plan›n anlafl›lmas›, onun çözümlenmesinde yard›mc› olur. Esere incelemeci ve araflt›rmac›n›n belli bir kurama dayanarak yaklaflmas› da araflt›rma/inceleme sonuçlar›n›n tutarl›l›¤›n› sa¤lar. Bu durumda kuramsal yaklafl›m›n iki temel ifllevi bulun-

Edebiyat tan›m›ndan bafllayarak, mahiyetini, ilkelerini, kategorilerini, ölçütlerini, edebî de¤er ve yöntem sorunlar›n›, amac›n›n ve ifllevinin ne oldu¤unu, gerçekle, toplumla ve insanla iliflkisinin niteli¤ini; edebî eserin ortaya ç›k›fl koflullar›n› aç›klamaya çal›flan bütüncül yaklafl›mlara edebiyat kuram› ad› verilir.

128


du¤u ortaya ç›k›yor: Yazar›n beslendi¤i dünya görüflünün eseri belirlemesi ve elefltirmenin olguya yaklafl›m›n›n tutarl›, sistemli bir inceleme yöntemi üretmesi. Bunlardan ilki edebiyat›n sanat yönüyle, ikincisi ise bilim yönüyle ilgilidir. SIRA S‹ZDE

1

D Ü fi Ü Nkuram› E L ‹ M ile elefltiri Edebiyat iç içe geçmifl iki aland›r ve karfl›l›kl› olarak birbirini S O Edebiyat R U besler. kuram›n›n daha genifl kapsaml› olmas›na karfl›l›k elefltiri, genellikle yöntem üzerinde D‹KKAT durdu¤u görülür.

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

SIRA S‹ZDE Edebiyat kuram› terimi ile s›k› iliflki içinde olan alanlar nelerdir?

Edebiyat kuram›, edebiyat tarihi verilerinden ve elefltiri yöntemlerinden etkilenD Ü fi Ü N E L ‹ M di¤i gibi onlar› belirleyen ve yönlendiren bir niteli¤e de sahiptir. Bu yak›n iliflki, bazen edebiyat kuram› yerine “elefltiri kuram›” teriminin kullan›lmas›na yol açmakO R U tad›r. ElefltiriS kuramlar›n›n daha çok çal›flma yöntemi üzerinde yo¤unlaflt›¤›n›, buna karfl›l›k edebiyat kuram›n›n onu da kapsayan ama edebiyat›n daha genel sorunlar›n› tart›flt›¤›n› dikkatten uzak tutmamak gerekir. Bununla birlikte hangi anlay›fl›n D‹KKAT yaln›zca yöntem önermekle yetindi¤i, hangi düflünce sisteminin uygulamadan tamamen uzak bir kuram niteli¤i tafl›d›¤›, üzerinde uzun tart›flmalar yap›labilecek ve SIRA S‹ZDE s›n›rlar› belirsiz bir konudur. O yüzden bu ünitede ele alaca¤›m›z konulardan bir bölümünde kuramsal ve bütüncül yönünün, bir bölümünde ise uygulamaya dönük yöntem üreten yönünün a¤›rl›kl› oldu¤u görülecektir. Ayn› zamanda ortaya AMAÇLARIMIZ at›lan düflüncelerin s›k s›k birbiriyle örtüflen, etkilenen özellikler tafl›d›¤› gibi çok defa birbirine karfl›t bir biçimde geliflti¤i de görülmektedir. Klasik Türk olan divan edebiyat› daha çok ‹slâm tasavvufunun dünK ‹ Tedebiyat› A P ya görüflüne dayanmaktayd›. Bu dünyan›n geçicili¤i temelinde geliflen edebiyat eserleri bu yüzden soyutlamac› bir anlay›flla yaz›lmaktayd›. Homojen bir dünyan›n statik bir flekilde yans›mas› olan divan fliiri biçim ve içerik bak›m›nT E L E V ‹ Zalg›lanmas›n›n YON dan mutlakç› bir nitelik tafl›r. fiairin sorunsal›, edebiyat eserini gerçe¤in ortaya ç›kmas›n› sa¤layacak bir araç gibi görmek de¤ildir. O daha çok var olan, kabullenilmifl gerçe¤in edebî eser arac›l›¤›yla “güzel” bir biçimde sunulmas› ile ilgilidir. Bu ‹ N T E R ve N E Tbiçimde de¤iflmez bir düzen oluflturan yap› ögeleri fliirin mutyüzden içerikte laka bar›nd›rmas› gereken özellikler anlam›na gelmekteydi. Yeni Türk edebiyat› ise kuramsal zemini bak›m›ndan homojen bir yap› tafl›maz. Bunun sebebi her yazar kufla¤›n›n ve kimi zaman tek tek yazarlar›n farkl› düflünce ve ak›mlardan beslenmesidir. ‹lk kuflakta fiinasi’nin pozitivist felsefeden, ikinci kuflaktan Abdülhak Hamit’in romantik ak›mdan etkilenmesi sonraki dönemlerde yelpazenin giderek genifllemesi bunun göstergesidir. Bu yüzden yeni Türk edebiyat›n› etkileyen oldukça genifl bir kuramlar yelpazesinden söz edilebilir.

N N

EDEB‹YATIN ‹fiLEV‹, EDEB‹YAT-GERÇEK ‹L‹fiK‹S‹ VE ESTET‹K YARGI Edebiyat›n malzemesinin dil oldu¤u ve bunun, di¤er sanatlara göre, onun en önemli fark›n› oluflturdu¤u daha önceki ünitelerde belirtilmiflti. Bu özelli¤i dolay›s›yla edebiyat›n ifllevi ve gerçekle iliflkisi konusu s›k s›k tart›fl›lm›flt›r. Edebiyat›n bilim ve felsefede oldu¤u gibi gerçe¤i ortaya ç›karmaya çal›flan bir alan oldu¤u yolundaki görüfllere karfl›l›k, onun ifllevinin gerçek aray›fl› olmay›p estetik haz üretmek oldu¤u fleklinde görüfller de bulunmaktad›r. Edebiyat›n gerçekle ilgisi olmad›¤›, edebiyat eserindeki anlam›n bilgisel de¤il duygusal oldu¤u görüflü onun öznel niteli¤ine dayanmaktad›r. Edebî eserin dilinin “do¤ru mu, yanl›fl m›” sorusunu sormaya uygun olmad›¤›n› belirten I. A. Richards, edebiyatç›n›n amac›n›n bilgi vermek de¤il, duygu uyand›rmak oldu¤u tezine dayanarak edebiyat ve gerçek iliflkisinin kurulamayaca¤›n› ileri sürer. Bu görüfle göre edebî eser, bildi¤imiz gerçek dünya ile iliflkisi olmayan, kendisine özgü es-

129

8. Ünite - Yeni Türk Edebiyat›n› Besleyen Edebiyat ve Elefltiri Kuramlar›

tetik bir gerçeklik kurar. Edebî metin bir taklit veya yans›ma olmad›¤› gibi, tarihin, toplumun nesnel bilgilerini içeren bir belge de de¤ildir. Buna karfl›l›k edebiyat›n flu veya bu flekilde gerçek kavram›yla iliflkili oldu¤unu ileri süren birçok görüfl de bulunmaktad›r. Bunlar aras›nda en güçlü olan görüfllerden birisi, edebiyat›n bilim ve felsefede oldu¤u gibi olgusal ve önermesel bir gerçek iddias›nda olmay›p sezgisel bir gerçe¤e dayand›¤› görüflüdür. Bu, gözleme ve akla de¤il, özel bir duyufl yetene¤ine dayanan bilgilenme yoludur. Bu görüfle göre bize gerçe¤i bilim de¤il, sanat bildirir. Okurun eser karfl›s›ndaki estetik yaflant›s› da gerçe¤in özel bir biçimde alg›lanmas› demektir. Dilin sanat amaçl› kullan›lmas›n›n nedeni de baflka bir flekilde ifade edilemeyecek olan gerçe¤in dile getirilmesidir. Bu yüzden edebiyattaki anlam›n önemli bir k›sm›, örtük ve dolayl› anlamd›r. Öte yandan yans›tma kuram›na ba¤l› sanatç›lar, yazar›n eserini yazarken topluma ve tabiata sad›k kalmas› gerekti¤ini ileri sürmüfllerdir. Bu görüfle ba¤l› eserlerde biz bir toplumun yaflant›s›, gelenekleri veya insan psikolojisi hakk›nda bilgi edinmifl oluruz. Edebiyat eseri ne kadar kurmaca olursa olsun, kendi d›fl›ndaki bir gerçeklik alan›n›n yans›mas›d›r. Ancak kabul etmek gerekir ki edebî eserin amac› bu konularda bilgiler vermek de¤il, kurgusal metne inand›r›c›l›k de¤eri kazand›rmakt›r. Denilebilir ki hayat›n gerçekleri ile s›k› bir iliflki içerisinde olan roman, öykü gibi türlerde bile edebiyat, hayat›n bir kopyas›ndan ibaret de¤ildir. Sanatç›n›n d›fl gerçekli¤e ekledi¤i kurgusal bir boyut söz konusudur. Bu da gerçe¤in sanat›n imkânlar› ile yeniden üretilmesi ve yorumlanmas› demektir. O halde, birkaç ayr› gerçeklik düzleminden söz edilebilir. Edebî eserin d›fl›nda önceden ve kendili¤inden haz›r bulunan gerçeklik düzlemi daha çok bilimin ilgi alan› içerisine girer. Edebî eser ise sanatç›n›n kendi dünya görüflü çerçevesinde bu d›fl gerçekli¤in bir bölümünü konu edinmesine ra¤men özel bir alg›lama ile yeniden üretti¤i bir gerçeklik düzleminde kurulur. Bu bize bilimin sundu¤u olgusal ve önermesel gerçek tezlerinin d›fl›nda özel bir kavray›fl alan› sa¤lar. Bütün bu birbirine z›t görüfllerden anlafl›lmaktad›r ki edebiyat-gerçek iliflkisi kesin olarak kabul veya reddedilebilecek yal›nl›kta de¤ildir. Bu durumda edebiyat›n, bilim ve felsefede oldu¤u gibi gerçe¤i araflt›rmak ve sonuçlar›n› nesnel bir biçimde ortaya koymak ifllevi bulunmad›¤›; buna karfl›l›k ilgi alan›n›n insan, toplum ve tabiat gibi genel olgular olmas› bak›m›ndan gerçe¤in kendine özgü yollarla kavran›lmas› ile iliflkili oldu¤u söylenebilir. Bu durum, edebî eserin de¤erlendirilmesi noktas›nda da kendisini gösterir. Edebî eser karfl›s›ndaki ilk ve en basit tav›r “hofllanmak” ifadesinde kendisini gösterir. Her sanat eseri karfl›s›nda insanda be¤enmek/be¤enmemek fleklinde beliren estetik bir duygu durumu görülür. Bu do¤al tepkinin eserden ve/veya eser karfl›s›ndaki özneden kaynaklanan nedenleri vard›r. Fakat bu yaklafl›m ölçülebilir, baflkalar› taraf›ndan da kabul edilebilir bir de¤er tafl›maz. Bu noktada bir edebî eserin de¤erinin nesnel ölçütlere vurulup vurulamayaca¤› sorunu ortaya ç›kar. Her ne kadar öznel olan be¤eni kavram›na dayansa bile edebî eserin de¤erlendirilmesinde uygulanabilecek yöntemler bulunmaktad›r. En baflta edebiyat tarihi bize yerleflmifl, genel kabul görmüfl kimi ölçütler vermektedir. Ayr›ca edebiyat kuramlar›ndan her biri kendi anlay›fl›na uygun ölçütler de sunmaktad›r ki bu ölçütler ayn› zamanda elefltiri yöntemlerinin ortaya ç›k›fl›n› sa¤lamaktad›r. Bu tart›flma bir yandan da edebiyat›n ifllevinin sanat m›, fayda m› oldu¤u fleklindeki k›s›r döngüye ulafl›r. Bütün bunlar›n edebiyat›n kendine özgü niteliklerinden kaynakland›¤›n› ve edebiyat kuramlar›n›n bu temel yaklafl›mlar çerçevesinde olufltu¤unu hat›rdan ç›karmamak gerekir. Edebiyat›n gerçekle iliflkisi konusunda hangi görüfller bulunmaktad›r: SIRA S‹ZDE

Edebiyat›n gerçekle iliflkisi konusunda üç ayr› görüfl bulunmaktad›r: 1. Edebiyat›n gerçekle ilgisi olmad›¤›n› öne süren düflünürler onun öznel ve duygusal oluflunu savlar›na dayanak gösterirler. 2. Kimi düflünür ise edebiyat dilinin örtük ve sanatl› oluflunu, onun gerçekle özel bir iliflkisi olarak yorumlamaktad›rlar. 3. Edebiyat›n insan›, tabiat› ve/veya toplumu yans›tt›¤›n› düflünenler ise edebî metnin kendi d›fl›ndaki bir gerçeklikle s›k› s›k›ya ba¤l› oldu¤unu ileri sürerler.

2

SIRA S‹ZDE



S O R U

S O R U

130


EDEB‹YAT KURAMLARI Edebiyat olgusu merkezinde yazar, eser ve okur üçgeninin bulundu¤u tarih, toplum ve kültür çerçevesinde meydana gelir. Bütün bu ögeler karfl›l›kl› etkileflim içerisindedirler. Edebiyat kuramlar› genellikle bunlardan birinin veya birkaç›n›n üzerine kurulur. Edebiyat kuramlar›, edebiyat sorunlar›n› metnin d›fl›na dönük veya yazar, okur ve eser merkezli olmak üzere ele al›rlar.

Edebiyat olgusunun merkezinde eser bulunur. Her eser bir sanatç› taraf›ndan üretilir ve bir okur taraf›ndan alg›lan›r. Dolay›s›yla eserden bafllayarak, yazar ve okur adl› iki öge de edebiyat alan›n›n temel kavramlar› aras›nda yerini al›r. Eser, sadece yazar ve okur aras›nda bir ba¤ kurmaz; ayn› zamanda bir toplum içerisinde, ondan etkilenerek oluflur ve bir topluma hitap ederek onu etkiler. Toplum ise bir kültür ve varl›k (tabiat) çerçevesi içerisinde niteli¤ini kazan›r. K›sacas› edebiyat, belirli toplumsal ve do¤al flartlar içerisinde eserin yazar taraf›ndan üretilip okur taraf›ndan al›mlanmas›ndan ibarettir, denilebilir. Bu durumda her edebiyat kuram› bu ögelerden birini öne ç›karan bir bak›fl aç›s›na sahiptir. Bu yaklafl›mlara göre edebiyat kuramlar›n› “d›fla dönük”, “yazar merkezli”, “okur merkezli” ve “eser merkezli” olmak üzere dört ana bafll›k alt›nda grupland›rmak mümkündür.

D›fla Dönük Edebiyat Kuramlar› Yans›tma Kuram› Bat›’daki en köklü sanat kuramlar›n›n bafl›nda yans›tma kuram› gelmektedir. Bu anlay›fla göre do¤a, sanat›n modelidir. Sanat, do¤adaki biçimleri, nesneler dünyas›n› yans›tmakla gerçekleflir. Yans›tma (taklit, mimesis) kavram› ilk olarak Sokrates, Platon ve Aristoteles’in felsefelerinde ortaya konulmufltur. Kavrama as›l önemini kazand›ran ise Platon’dur. Yans›tma yaln›zca esteti¤in de¤il, Platon’un kurdu¤u felsefenin anahtar kavram›d›r. Çünkü o görülen âlemin ötesinde bir gerçeklik âlemi (idealar âlemi) var oldu¤unu düflünmüfltür. Sanat›n görüntüler dünyas›n› yans›tmas› düflüncesi ayna metaforu ile anlat›lmak istenmifltir. Sanatç›, d›fl dünyadaki nesneyi (obje) asl›na en çok benzer biçimde eserine aktarabilme çabas› içerisindedir. D›fl dünyadaki nesne ile eser aras›ndaki benzerlik ne kadar fazla ise sanatç›n›n baflar›s› o derece yüksek kabul edilir. Ne var ki gerek sanat eseri, gerekse taklit etti¤i d›fl dünya Platon’a göre duyular dünyas›na aittir ve de¤iflkendir. De¤iflmez olan ise ancak düflünce ile kavranabilen idealar dünyas›d›r. Her fleyin özünü temsil eden idealar dünyas›, onun yans›mas› olan görüntüler âlemi ve onun da yans›mas› olan sanat eseri söz konusudur. Tam bu noktada Platon, sanat› olumsuzlar. Duyular dünyas› de¤iflken oldu¤una göre bizi gerçe¤e ulaflt›ramaz. Filozof, flairi gerçek âlem olarak düflündü¤ü idealar dünyas›ndan uzaklaflt›rd›¤› için elefltirir. Ona göre edebiyat gerçek bilgiden uzaklaflt›rd›¤› gibi ahlâk bak›m›ndan da zararl›d›r. Platon’un ö¤rencisi Aristoteles ise daha çok tragedyalar üzerinde durdu¤u Poetika adl› eserinde yans›tma kuram›n› daha farkl› bir biçimde ele al›r. E¤er sanatç› hayat› bire bir kopya etmeye kalk›flsayd›, gereksiz birçok ayr›nt› içerisinde bo¤ulup giderdi. Yazar hayat›, insanlar›, tabiat› anlat›rken asl›nda bunlar› aynen yans›tmak peflinde de¤ildir. O belli bir bak›fl aç›s›yla seçmeler yapar; bunlar› anlatmak istedi¤i fikri aktarabilmek için düzenler. Bu durumda yazar bir tek insan› anlat›rken genel olarak insanl›k durumunu anlatmaya çal›fl›r. Dolay›s›yla sanat olan› de¤il, olabilir olan›, mümkünü anlat›r. Bu yüzden sanatç› genel olan› ele al›r. Ayr›ca sanat›n ahlâk bak›m›ndan zararl› oldu¤unu düflünen Platon’un aksine Aristoteles, tragedyalar üzerinden katharsis (ar›nma) kavram›n› ortaya atarak sanat›n insan duygular›n› olumlu yönde etkiledi¤ini, dolay›s›yla yararl› oldu¤unu ileri sürer. Bu görüfl, ayn› zamanda, edebî eserin e¤itici yan› oldu¤u sonucunu da do¤urmufl-


tur. Özellikle Rönesans Dönemi kuramc›lar› Aristo’nun bu düflüncesinden yola ç›karak edebiyat›n e¤lendirici ve e¤itici özelliklerini tart›flm›fllard›r. Yüzy›llar boyu devam ederek bugüne gelen bu görüfle göre sanat ve edebiyat hayat›n, tabiat›n bir aynas›d›r. Bu genel görüfl, zaman içerisinde üç ayr› biçimde kendisini ifade etmifltir: • Sanat, d›fl dünyada var olan görüntüleri yans›t›r. • Sanat, geneli ve özü yans›t›r. • Sanat, ideal olan› yans›t›r (Moran, 1981:11-28). Aristoteles’in görüflleri Bat›da Rönesans hareketlerinden sonra tekrar gündeme gelmifltir. Neoklasikler onun yans›tma kuram›n› yeniden yorumlayarak sanat›n “genel tabiat›n yans›t›lmas›” ve “ideallefltirilmifl tabiat›n yans›t›lmas›” fleklinde iki temel kuram gelifltirmifllerdir. Sanat›n genel tabiat› yans›tmas›, görünenin alt›nda yatan özü, insan tabiat›n›n ortak özelliklerini ifllemesi anlam›na geliyordu. Zamana ve yere göre de¤iflmeyen ortak özellikler, insan›n ve tabiat›n özünü yans›tt›¤› için ayn› zamanda her yere ve her ça¤a hitap etme özelli¤i de tafl›maktad›rlar. ‹deallefltirilmifl tabiat›n yans›mas› oldu¤unu düflünenler ise sanat›n, gözlemlenen dünyay› ve hayat› de¤il, hayal edilen, kusursuz bir dünyay› ifllemesi gerekti¤ini ileri sürerler. Bu iki kuram 18. yüzy›la kadar etkisini sürdürmüfltür. Romantizm ak›m›na bir tepki olarak do¤an gerçekçi edebiyat ak›m›, insan›, toplumu ve tabiat› oldu¤u gibi sanat eserine aktarma iddias›yla yans›tma kuram›na dayanan bir ak›md›r. Stendhal’in, roman› “cadde üzerinde gezdirilen bir ayna” olarak tarif etmesi bunun bir ifadesidir. D›fl dünyay› tarafs›z bir gözle, bir bilim adam›n›n tavr›yla yans›tma anlay›fl›ndan kaynaklanan Balzac, Flaubert, Zola gibi temsilcilerle güçlenen bu ak›ma “gözlemci gerçekçilik”, özellikle Rusya’da geliflen ve edebiyat sanat›nda Tolstoy, Çehov, Gorki gibi büyük yazarlar yetifltirmekten baflka kuramsal bak›mdan da Belinski, Dobrolyubov, Çerniflevski taraf›ndan desteklenen ve yazar›n tarafs›zl›¤›n› reddederek, sanatç›n›n olup biteni aynen yans›tmak yerine toplumsal olaylar karfl›s›nda yarg›lay›c› bir tutum tak›nmas›n› savunan bir baflka gerçekçi anlay›fl ise “elefltirel gerçekçilik” olarak adland›r›lm›flt›r. Gerçekçilik anlay›fl›n›n üçüncü grubunu ise “toplumcu gerçekçilik” temsil eder ve tarihsel maddeci kurama ba¤lan›r.

Marksist Estetik Kuram› Toplumcu gerçekçilik, yans›tma kuram›n›n Marksist yorumuna dayan›r. Marksist esteti¤e göre sanat eseri özel bir gerçekli¤i yans›tma biçimidir. Dolay›s›yla Marksist estetik kurama göre de sanat bir yans›mad›r, gerçekli¤in bir taklididir. Ancak Marksist esteti¤in gerçeklikten alg›lad›¤› fley do¤al ve kendili¤inden, önceden haz›r bulunan gerçeklik de¤il; toplumsal bir varl›k olarak insan taraf›ndan de¤er yüklenmifl bir nesnedir. Onlara göre biricik gerçeklik insan gerçekli¤idir. Yazar›n görevi toplumun belli bir dönemindeki geliflimi belirleyen tarihsel güçleri, toplumun iç yap›s›n› ve dinami¤ini kavramakt›r. Bu durumda eserdeki kiflilerin, olaylar›n ve durumlar›n tipik olmas› gerekir. Aksi durumda toplumsal gerçekli¤i yans›tamazlar. Marksistlere göre sanat ile ekonomik yap› aras›nda s›k› bir ba¤ vard›r. S›n›fsal çat›flmalar›n temeli olan üretim-tüketim iliflkileri bir toplumdaki (hukuk, ahlâk, felsefe vb.) üst yap›y› belirler. Bir üst yap› kurumu olan edebiyat da bu temel görüflün d›fl›nda de¤ildir. Dolay›s›yla edebiyat eseri s›n›f çat›flmalar›n›n bir arac› olarak toplumdaki ideolojilerin bir yans›mas›d›r. Özellikle 1934’de Moskova’da toplanan I. Sovyet Yazarlar Birli¤inden sonra kurallar› belirlenmifl olan “toplumcu gerçekçilik”, Marks ve Engels’in görüfllerini estetik alan›nda sistemlefltirmeye çal›flan Ple-

131 Yans›tma kuram›, edebiyat eserinin kendi d›fl›ndaki bir gerçekli¤in yans›mas› oldu¤unu ileri sürer. Platon sanatsal taklidi, kopyan›n kopyas› olarak niteleyip insan› gerçeklikten uzaklaflt›rd›¤› için olumsuzlarken, Aristo sanat eserinin mümkün olan› taklit etti¤i için geneli yans›tt›¤›n› ve insan duygular›n› ar›nd›rd›¤› için e¤itici bir ifllev gördü¤ü görüflünü ileri sürmüfltür.

132


Marksist estetik kuram›, maddeci-tarihsel diyalektik anlay›fl›n›n sanata ve edebiyata uygulanmas›d›r.

hanov, Troçki, Lunaçerski, Lukacs’›n eserleriyle ortaya konulur. K›sacas› Marksist esteti¤in edebiyata uygulanmas› anlam›na gelen toplumcu gerçekçilik ak›m›n›n, toplumsal gerçekli¤in maddeci tarih yorumuyla ve iflçi s›n›f›n› gözeten bir tutumla yans›t›lmas› çabas› oldu¤u görülüyor.

Determinizm (Gerekircilik)

Edebiyat eserinin belli flartlar alt›nda ortaya ç›kt›¤›n› öne süren determinist görüfl, edebiyat› en çok belirleyen etkenlerin ›rk, çevre ve zaman faktörleri oldu¤u tezini savunur.

“Sosyolojik elefltiri” olarak da adland›r›lan determinist kuram, edebiyat eserinin üretildi¤i toplum, çevre ve dönem etkenlerinin önemini vurgular. Determinist elefltiri kuram›n›n önde gelen temsilcileri Fransa’da ortaya ç›kan Mme de Stael, Sainte Beuve ve Hippolyte Taine’dir. Stael, bir halk›n düflünce ve duygular›n› belirleyen fleyin ortak yaflam oldu¤unu, ortak yaflam›n da yaflan›lan yerin iklimine, siyasal kurumlara, dine ve yasalara göre belirlendi¤ini ileri sürer. Bu belirleyici koflullar de¤iflirse edebiyat da de¤iflir. Bu anlay›fl› ilk kez Hippolyte Taine, yazd›¤› ‹ngiliz Edebiyat› Tarihi (1858) adl› eserinde uygulam›flt›r. Do¤a bilimlerindeki pozitivist anlay›fl› edebiyata uygulayan Taine’e göre, sanat olaylar› da fizik olaylar› gibi belli birtak›m nedenlerden do¤ar. Belli nedenler ise belli sonuçlar› do¤urur. Taine, edebiyat tarihinin “›rk”, “çevre” ve “zaman” etkenleri göz önüne al›narak incelenebilece¤ini ileri sürer. Irk kavram› düflünüre göre do¤ufltan gelen, kal›t›msal ve ruhsal özelliklerin tümünü; çevre, bir toplumun içinde bulundu¤u koflullar›n tümünü ve zaman da bir toplumun ruhsal gelifliminin eriflti¤i son noktay› ifade eder. Bir eser, yazar›n mensup oldu¤u ulusun özelliklerinden, çevrenin ve dönemin koflullar›ndan etkilenir. Bütün bu koflullar eserin niteli¤ini belirler. Dolay›s›yla bir dönemin edebiyat›n› veya yazar›n› ele al›rken önce ortam incelenmelidir. Eseri belirleyen ortam, ayn› zamanda esere yans›yacakt›r. Taine’in bu görüflleri bir yandan pozitif bilimlerin, öte yandan da millî edebiyat anlay›fllar›n›n egemen oldu¤u XIX. ve XX. yüzy›l edebiyat araflt›rmalar›nda büyük ilgi görmüfltür. Bu anlay›fl edebiyat araflt›rmalar›nda tarihçi yaklafl›mlar› temellendirdi¤i ve h›zland›rd›¤› gibi, elefltiride bilimsellik tart›flmalar›n› da bafllatm›flt›r. Söz konusu düflünce daha sonra edebiyat sosyolojisi ve toplumsal tarih araflt›rmalar›nda da uygulanm›flt›r. Ancak bu uygulamalar› edebiyat›n alan› içerisinde kabul etmek do¤ru de¤ildir. Çünkü bu tür çal›flmalarda amaç edebî eseri anlamak de¤il; eseri, toplumu yans›tan belge niteli¤i tafl›d›¤› düflüncesiyle kullanmakt›r. Bu görüfl edebiyat› bir toplumu oluflturan çeflitli kurumlardan birisi olarak alg›lamaktad›r. Bununla birlikte edebiyat sosyolojisi ayn› zamanda yazar›n içinde yaflad›¤› koflullar› da araflt›rmaktad›r. Öte yandan, sosyolojik elefltiri, Taine’den farkl› olarak, büyük ölçüde betimleyici bir nitelik tafl›r. Eser hakk›nda bir yarg› belirtmek yerine tespit etmekle yetinir.

Tarihçi Elefltiri Saint Beuve ve Taine’in pozitivist yaklafl›mlar›n› edebiyat tarihi araflt›rmalar›na uygulayan Gustave Lanson, tarih metodu yoluyla edebiyat araflt›rmalar› yapm›flt›r. Lanson çal›flmalar›n›, yay›mlanmam›fl metinlerin ortaya ç›kar›lmas›, belirlenmesi, de¤erlendirilmesi, yazar biyografilerinin haz›rlanmas›; yazara, döneme ve edebiyat olaylar›na iliflkin kaynaklar›n haz›rlanmas› noktalar›na yöneltmifltir. Edebiyat araflt›rmac›s›n›n yapmas› gereken ilk ifllerden birisi yay›mlanmam›fl veya yay›mlan›p unutulmufl edebiyat metinlerini eksik, kusurlu olup olmamas›na bakmaks›z›n ve bir de¤er elefltirisine tâbi tutmaks›z›n gün yüzüne ç›karmakt›r. Bunun için izlenecek yollar›n bafl›nda edisyon kritik çal›flmas›, yani farkl› nüshalar› karfl›laflt›rarak bir


133

metnin en do¤ru biçimde belirlenmesi gelir. Metnin de¤erlendirilmesinde izlenecek yol ise özellikle eski metinler için dönemin kendine özgü dil ve sözlük yap›s›n›n, dönemi etkileyen olaylar›n ve kiflilerin, eseri etkilemifl olmas› olas› geleneklerin belirlenmesidir. Ayr›nt›l› biyografi çal›flmalar› bu anlay›fl›n temel özelliklerinin bafl›nda gelir. Yazar›n yaflam öyküsü mümkün olan en ayr›nt›l› bilgileri içerecek biçimde haz›rlanmal›d›r ki eserin anlafl›lmas› ve de¤erlendirilmesi mümkün olabilsin. Bütün bu çal›flmalar edebî eserin de¤erlendirilmesinde yard›mc› kaynaklar olabilir. Do¤rudan do¤ruya eserin anlafl›lmas› ve de¤erlendirilmesinde çok defa katk›da bulunmaz. Bununla birlikte bu çal›flmalar›n yap›lmas›n›n edebiyat tarihinin mümkün oldu¤unca nesnel bir biçimde ortaya ç›kar›lmas›nda yarar sa¤layaca¤› da aç›kt›r. Edebî eserlerin edebiyat gelene¤indeki yerinin belirlenmesi de ancak bu türden çal›flmalar›n tamamlanm›fl olmas›yla mümkündür. Fransa’da “üniversite elefltirisi” fleklinde adland›r›lan ve elefltirilen bu anlay›fl› Türkiye’de Fuat Köprülü temsil etmifltir.

Akademik çal›flmalar›n önemli bir k›sm›n› edebiyat tarihi çal›flmalar› al›r. Bu çal›flmalar, metnin do¤ru bir biçimde gün yüzüne ç›kmas›n› sa¤lamaktan bafllayarak yazar ve çevresi ile ilgili bilgilerin toplanmas›, dönemlerin edebiyat› etkileyen olaylar›n›n de¤erlendirilmesi ve nihayet edebiyat tarihinin bütüncül bir biçimde belirlenmesini amaçlar.

Arketip Elefltirisi Arketip, ilk örnek, ana model anlamlar›na gelmektedir. Modern psikanalizin öncülerinden C. G. Jung, arketiplerin insan soyunun ortak bilinçd›fl›n› oluflturdu¤u görüflünü ileri sürmüfltür. Jung’›n bu görüflü mitolojide, masallarda ve pek çok de¤iflik kültürde birbirine benzeyen temalardan kaynaklanmaktad›r. Jung’a göre edebiyatta karfl›lafl›lan birçok tema da asl›nda insan ›rk›n›n yüzy›llarca kuflaktan kufla¤a aktarageldi¤i derinlerde ortak duygu ve istekleri temsil eden bu sembollerin az çok de¤iflikli¤e u¤ram›fl biçimleridir. Arketipleri kullanan sanatç› kendi kiflisel dünyas›n› aflarak evrensel gerçeklere dokunmufl ve kendisini insanl›¤›n ortak kültürüne eklemifl olur. Bu anlay›fl edebiyat eserindeki arketipleri araflt›rmay› yöntem olarak benimsemifltir. Bundan amaç edebî eserin niteli¤ini ve de¤erini belirlemek, eseri iyi-kötü ayr›m›na tâbi tutmak de¤il, eser arac›l›¤›yla insanl›¤›n ölümsüz sembollerini ortaya ç›karmakt›r. Bununla birlikte bu tür bir inceleme, eseri oluflturan ögelerden birini aç›¤a ç›karaca¤›; eserin kendi d›fl›ndaki önemli kültür kaynaklar›ndan birisi ile iliflkisini belirlemeye ve bir bak›ma metnin arka plan›n› keflfetmeye yarayaca¤› için göz ard› edilmemesi gereken bir yaklafl›m tarz›d›r. Son yüzy›l›n düflünürlerinden E. Cassier, M. Eliade mitlerle ilgili çal›flmalar›yla bu anlay›fla katk›da bulunmufllard›r. Buraya kadar ele ald›¤›m›z kuramlar›n ortak noktas› edebiyat eserinin kendisinin d›fl›nda birtak›m gerçeklerin yans›mas› oldu¤u görüflüdür. Divan edebiyat›n›n kavramsal güzellik ve aflk anlay›fl›na dayanan esteti¤inden sonra yenileflme edebiyat›n›n ilk kuramc›lar›ndan say›lan Recaizade Mahmut Ekrem’in güzelli¤in kayna¤›n› insan ve tabiatta gören anlay›fl› eski ile yeni edebiyat aras›ndaki en büyük farklardan birisini oluflturur. Böylece Türk edebiyat› mutlak ve her yerde, her zaman görülen de¤iflmez bir güzellik anlay›fl›ndan, güzelli¤in yere ve zamana göre de¤iflen yans›malar›n› anlatmaya çal›flan bir anlay›fla geçmifl oldu. Türk edebiyat›, yenileflme döneminde dikkatini d›fl dünyaya, tabiata, topluma ve insana yöneltmifltir.

Yazar Merkezli Kuramlar Anlat›mc›l›k Sanat›n niteli¤ini aç›klamaya çal›flan bir baflka kuram da anlat›mc›l›k (ekspresyonizm) kuram›d›r. Romantik edebiyat ak›m›n›n düflünce temelleri aras›nda bulunan “duygu” anlat›mc›l›¤›n anahtar kavram›d›r. Anlat›mc›l›k, yans›tma kuram›n›n d›fla-

134


r›ya, yazar›n ve eserin d›fl›na yönelmesine karfl›l›k sanat eserinin, sanatç›n›n duygular›n›n bir sonucu oldu¤u görüflündedir. Sanatç› di¤er insanlardan farkl› ve özel bir kiflidir. Bu yüzden onun kiflisel yaflant›s›, duygular› eseri meydana getiren en önemli etkendir. Eserde d›fl dünya ifllense bile bu ancak sanatç›n›n duyuflundan geçerek bir de¤iflime u¤rayan ve temelde sanatç›n›n duygular›n› aktarmak ifllevi gören bir nitelik tafl›r. Anlat›mc›l›k görüflüne sahip düflünürler sanat›, duygunun dile getirilmesi olarak tan›mlar ve eserin ancak sanatç›n›n yarat›c› kiflili¤inden do¤du¤una inan›rlar. Anlat›mc›l›k kuram› da iki farkl› düflünceye ayr›l›r. Croce ve Collingwood adl› filozoflara göre sanat›n özü, yaratma eylemindedir. Yaratma ise duygular›n anlat›m›ndan ibarettir. Sanatç› eserini yazarken duyguyu keflfeder ve ortaya ç›kan eser de, duygu da biriciktir. Yani duygu, eserden önce yoktur; eserin yaz›lmas› s›ras›nda keflfedilir. Dolay›s›yla her gerçek sanat eseri tektir. Öte yandan Tolstoy, sanat›n bir duyguyu aktarabilme eylemi oldu¤u görüflünü ileri sürer. Baflar›l› bir eseri okuyan kifli sanatç›n›n duygusunu aynen hisseder. Anlat›mc›l›k, ayr›ca XX. yüzy›l›n bafllar›nda özellikle Alman sanatç›lar›n oluflturdu¤u iki toplulukla (Die Brücker ve Blaeu Reiter) Türkçede “d›flavurumculuk” terimiyle karfl›lanan sanat ak›m›n›n ad› oldu. Romantizmin devam› olarak da kabul edilen bu ak›m, edebiyatta Trakl, Benn, Döblin, Mann taraf›ndan temsil edildi ve k›sa zamanda soyut sanata dönüfltü.

Psikolojik Elefltiri

Gerek anlat›mc›l›k gerekse psikolojik elefltiri yazara büyük de¤er veren kuramlard›r. Bu kuramlar, edebiyatta yazar›n anlafl›lmas›n›n önemini vurgulam›fllard›r.

Anlat›mc› kuram›n en önemli özelli¤i olarak sanatç›n›n duygu ve yaflant›s›n›n belirlenmesi, sanatç›ya dönük bir elefltiri yöntemi do¤urmufltur. Sanatç› ile eseri aras›nda s›k› bir ba¤ gören bu anlay›fl, eserin de¤erini yazar›n yaflant›s›n›n ve duygu durumunun araflt›r›lmas›nda bulur. Bu anlay›fl iki yönlü bir geliflme göstermifltir: A. Eseri ayd›nlatmak için sanatç›n›n yaflam›n› ve kiflili¤ini incelemek. B. Sanatç›n›n kiflili¤ini anlamak için eseri incelemek. Bunlardan ilki tarihî elefltirinin bir parças›d›r. Yazar›n yaflad›¤› olaylar, aile ve çevre etkenleri gibi ögeler aç›¤a ç›kar›larak onun ideolojik, psikolojik özellikleri belirlenebilirse, bu, eserin incelenmesinde sa¤lam ve tutarl› sonuçlara ulaflmay› sa¤lar. Çünkü bu görüflün sahiplerine göre eserin anlam› yazar›n düflündü¤ü fleydir. ‹kinci anlay›fl ise eserden kalkarak yazar› anlamaya çal›flmakt›r. Gerek yans›tma kuram›na göre gerekse modern edebiyat kuramlar›na göre yazar ve yazar›n hayat› önemsenmemifl olmas›na karfl›n psikolojik elefltiri anlat›mc› kuram›n etkisiyle eserin oluflumunda yazara özel bir yer ay›rd›¤› için sanatç›n›n hayat›n›n ve kiflili¤inin incelenmesi de özel bir önem tafl›r. Yazar›n kiflili¤ini en iyi yans›tt›¤› yer ise elbette eseridir ve eserden hareketle onun kiflili¤inin özellikleri saptanabilir. Her iki yöntemin bir arada kullan›lmas› da mümkündür. Yani hem yazardan hareketle eseri, hem de eserden kalkarak yazar› ve kiflili¤ini ayd›nlatmaya çal›flmak ayn› anda söz konusu edilebilir. Bu elefltiri yöntemini ortaya ilk atan XIX. yüzy›l yazarlar›ndan Saint Beuve olmakla birlikte as›l yükseliflini Sigmund Freud’un psikanalizi edebiyata uygulayan çal›flmalar›yla sa¤lam›flt›r. Böylece psikolojik elefltiri sanat elefltirisinde büyük bir yer kazanm›flt›r. Freud’un özellikle bilinçalt› kuram›yla beslenen bu elefltiri yöntemleri bazen sanatç›n›n psikolojisini, bilinçalt›n› ortaya ç›karmak için eseri incelemek, bazen eseri yorumlamak, bazen eserdeki kiflilerin psikolojisini ve davran›fllar›n› aç›klamak için kullan›lm›flt›r. Psikanaliz ayr›ca sanatç›n›n yaratma eylemini, bilinçalt› kaynaklar›na dayanarak aç›klamak ister.


135

Okur Merkezli Kuramlar Duygusal Etki Kuram› Sanat eserinde en önemli ifllevlerden birisi olarak estetik zevk verme ifllevi kabul edilir. Anlat›mc›l›¤›n sanat eserinin önemini sanatç›n›n duygular›na dayanmas›nda gören anlay›fl›na karfl›l›k duygusal etki kuram›, okurun eserden ald›¤› hazz› öne ç›kar›r. Özellikle ‹ngiliz kuramc› I. A. Richards’›n savundu¤u duygusal etki kuram›, edebiyat›n d›fl dünya ve bilgi kavram›yla ilgisi olmad›¤› görüflüne dayan›r. Ona göre edebiyat›n felsefe, politika, ahlâk gibi konularda bilgi vermesi, gerçe¤i yans›tmas› gerekmez. Bu, edebiyat›n temel malzemesi olan dilin iki tür ifllev ile kullan›lmas›ndan kaynaklan›r. Richards’a göre dil bir yandan bilgi vermek için, bir yandan da duygular› anlatmak veya duygu vermek iflleviyle kullan›l›r. Edebiyatta bu ikinci ifllev geçerlidir. Edebiyatta söylenenlerin do¤ru olmas›, gerçekli¤i yans›tmas› beklenmez. Duygusal etki kuram› duygu kavram›n› öne ç›karmas› bak›m›ndan anlat›mc›lara benzemekle birlikte kavram›n, okurun estetik yaflant›s› bak›m›ndan ele al›nmas›yla onlardan ayr›l›r. Okur estetik bir nesne olarak üretilen sanat eserinin karfl›s›nda duydu¤u haz ile ayn› zamanda dengeli ve sa¤l›kl› bir yaflant›ya ulafl›r. Ancak bu, eserde uyand›r›lan iyilik, adalet, kardefllik gibi duygularla iliflkili de¤ildir. Gerçek sanat, okura ahlakî de¤erleri afl›lamaz; kiflili¤in güzellik duygusuyla bir dengeye kavuflmas›n› sa¤lar. K›sacas›, duygusal etki kuram›na göre, bir eserin sanat de¤eri tafl›yabilmesi için okura zevk veya estetik yaflant› vermesi gerekir. Estetik de¤er, eserin kendisinde de¤il uyand›rd›¤› bu estetik yaflant›dad›r. Bu ise tamamen psikolojik bir nitelik tafl›d›¤› için eserler aras›nda ortak nitelik bulmak zordur.

Duygusal etki kuram›, edebî eserin önemini okurda uyand›rd›¤› duyguya göre belirlemek gerekti¤ini ileri sürer.

‹zlenimci Elefltiri Duygusal etki kuram› belirli ve baflkalar› taraf›ndan da kabul edilebilecek ölçütler ortaya koymad›¤› için öznel bir nitelik tafl›r. Bu kurama ba¤lanabilecek bir elefltiri yöntemi olarak izlenimcilik de herhangi nesnel bir ölçüt öne sürmeksizin elefltirmenin, okurun eserle kurdu¤u öznel iliflkiyi okuma yöntemi olarak benimser. En önemli temsilcisinin Anatole France oldu¤u bu anlay›fl, bir eser hakk›nda herkesçe geçerli olan yarg›lar gelifltirilemeyece¤i görüflünde oldu¤u için eserin nitelikleri ve yap›s› üzerinde durmaz. Elefltirmen, asl›nda eser hakk›nda konuflurken kendisinden bahsetmektedir. Bu tür elefltirinin önemi eser hakk›nda do¤ru ve geçerli bilgiler vermesinden kaynaklanmaz. Elefltirmenin bilgisi, estetik zevki yaz›lanlar› okunmaya de¤er hale getirir. Hemen hemen hiçbir modern elefltiri kuram›, izlenimci elefltiriyi gerçek bir elefltiri saymaz. Öznelli¤i ve baflkalar›nca paylafl›lan ölçütlere sahip olmamas› nedeniyle bu yöntemi, denemenin bir türü saymak mümkündür. ‹zlenimci elefltirinin ülkemizdeki en tan›nm›fl temsilcisi Nurullah Ataç’t›r. Bir dönem Türk edebiyat›nda çok etkili olmufl bir yazar olan Ataç’›n yazd›klar›, okura s›rf kendi be¤enisini ustaca anlatma yetene¤i dolay›s›yla heyecan vermifltir.

Fenomenoloji, Yorumbilgisi, Al›mlama Kuram› “Fenomenoloji” terimi Alman filozofu Edmund Husserl’in felsefesinin ad›d›r. “Fenomen” görünüfl demektir. Kavram olarak, görünenin ard›nda hiçbir fley aranmamas›, nesnelerin bizzat kendisi ile ilgilenmek anlam›na gelir. Bu kuram›n sanat ve edebiyata yans›mas›ndan fenomenolojik elefltiri kavram› do¤mufltur. Fenomenolojik düflünce edebiyata öncelikle, Husserl’in “nesnelerin do¤rudan do¤ruya incelen-

Nurullah Ataç, izlenimci elefltirinin ülkemizdeki en tan›nm›fl temsilcisidir.

136


Al›mlama kuram›, okur merkezli bir düflünceye dayan›r.

mesi” ölçütüne ve “nesneleri paranteze alma” anlay›fl›na ba¤l› olarak edebiyat eserinin tarihî ba¤lam›, yazar›, ortaya ç›kma koflullar› ve okuru d›flar›da b›rakarak metnin yorumunu yapmak biçiminde yans›m›flt›r. Buradaki yorum kavram›, içkin okuma, yak›n okuma, esere yönelik okuma ifadeleriyle tan›mlanmaktad›r. Husserl’in ö¤rencisi Heidegger kendi felsefesini “varl›¤›n yorumbilgisi” olarak tan›mlar. Bu yüzden onu Husserl’den ay›rmak için, Heidegger felsefesine “yorumbilgisel fenomenoloji” ad› verilir. Yorumbilgisi (hermenötik) bafllang›çta kutsal metinlerin yorumu ile s›n›rl› iken, XIX. yüzy›ldan itibaren bütün metin yorumlar›n› kapsayacak flekilde kullan›lmaya baflland›. Fenomenoloji, bafllang›çtan itibaren “anlam” kavram›yla yo¤un bir flekilde ilgilenmifltir. Husserl’e göre anlam, yazar›n yazma s›ras›nda kafas›nda bulunan “zihinsel bir nesne” ile özdefltir. Anlam ne nesnel ne de özneldir. O, çok çeflitli biçimlerde ifade edilebilir olsa da de¤iflmeyen bir “öz”dür. Bu görüfle göre edebiyat eserindeki anlam, eserden önce vard›r ve de¤iflmez biçimde belirlenmifltir. K›sacas› Husserl’e göre anlam dilden önce vard›r. Buna karfl›l›k Heidegger’e göre dil, özneden önce vard›r ve gerçe¤i içinde bar›nd›r›r. Dil ile kurulan edebiyat da bizim yapt›¤›m›z bir fley de¤il, olmas›na izin vermemiz gereken bir fleydir. Heidegger’in en tan›nm›fl ö¤rencisi olan Gadamer de Gerçek ve Yöntem adl› eserinde özellikle “anlam” aç›s›ndan modern edebiyat kuram›n›n sorunlar›n› tart›fl›r. Gadamer’e göre de dilin anlam› toplumsal bir sorundur. Bundan dolay› bir edebiyat eserinin anlam› hiçbir zaman yazar›n›n amaçlad›¤›yla s›n›rl› de¤ildir. Eser bir kültürel veya tarihsel ba¤lamdan di¤erine geçtikçe yazar›n›n veya belli bir ba¤lamda onu okumufl olan okurun düflünmedi¤i yeni anlamlar kazanabilir. Bu durumda bütün yorumlar belirli bir kültürün tarihsel olarak de¤iflen ölçüleriyle s›n›rland›r›l›r ve biçimlendirilir. Bu, edebî metni hiçbir zaman “oldu¤u gibi” bilmenin mümkün olmad›¤›n› gösterir. O yüzden her anlama çabas› farkl› ve yeni bir potansiyel içeren üretken bir çabad›r. Gadamer bu noktada “ufuk” kavram›n› ortaya atar. Her metin yaz›ld›¤› dönemin sorular›na cevaplar arar ve kendi ufkunu oluflturur. Okurun ise kendi yaflad›¤› kültür ve tarihsel ba¤lam içerisinde sahip oldu¤u bir ufku vard›r. Okurun ufku ile eserin ufku kaynaflt›¤› zaman anlama olay› gerçekleflir. Böylece okur eserin yabanc› dünyas›na girer ve ayn› zamanda kendi alan›na bu yabanc› dünyay› sokarak kendisini de daha iyi anlamaya bafllar. Bütün anlama çabalar›n› birbirine ba¤layan ise “gelenek” denilen birlefltirici özdür. Bundan dolay› yorumbilgisi geçmifle ait eserler üzerinde yo¤unlaflma e¤ilimindedir. Fenomenolojik anlay›fltan yola ç›kan ve daha çok eser üzerinde yo¤unlaflt›¤› görülen yorumbilgisinin son aflamas› ise okur merkezli bir düflünce olan al›mlama esteti¤i veya al›mlama kuram›d›r. Bu kuram edebiyatta okurun rolünü inceler. Bu düflüncenin temelinde okurun önemi vard›r. Buna göre okurun bulunmad›¤› noktada edebî metin de yok demektir. Çünkü edebiyat, ancak metnin bir okur taraf›ndan alg›lanmas› ile gerçekleflir ve edebiyat›n var olabilmesi için yazar ve metin kadar okur da gereklidir. Ancak okur, edebî metin karfl›s›nda pasif, eserde verileni almaya haz›r bir öge de¤ildir. Al›mlama kuram›na göre okuma her zaman dinamik bir süreçtir. Okur ile metin karfl›l›kl› ve karmafl›k bir etkileflim içerisindedir. Ancak duygusal etki kuram›nda oldu¤u gibi okurun psikolojisi de¤il, daha ziyade kültürel ve rasyonel tavr› öne ç›kar›l›r. Ayr›ca al›mlama kuram›nda izlenimci elefltiride oldu¤u gibi keyfîli¤e de yer yoktur. Al›mlama kuram›n›n önde gelen temsilcileri aras›nda R. Ingarden, W. Iser ve S. Fish an›lmaktad›r.


137

Eser Merkezli Kuramlar Biçimcilik Biçimcilik bundan önceki kuramlar›n aksine sanat›n özünü sanat eserinin kendisinde bulur. Ne yans›tma kuram›nda oldu¤u gibi eseri kendi d›fl›nda bir fleyin yans›mas› olarak görür ne de anlat›mc›larda oldu¤u gibi yazar ve eser aras›nda iliflki kurar. Biçimcilere göre sanat eserinin bütün özelli¤i ve önemi eserin kendi yap›s›ndan, bu yap›y› oluflturan ögelerin kendi aras›ndaki iliflkiden gelir. Bu yüzden eseri kendi d›fl›ndaki herhangi bir fleyle iliflkilendirmek do¤ru de¤ildir. Biçimcilere göre edebî eser, ele ald›¤› konu veya içerik ile de ölçülemez. Eserde içeri¤i meydana getiren bütün ögeler bir de¤iflime u¤rayarak dilin düzenlenmesinde ifadesini bulur. Bu nedenle as›l önemli olan dilin biçimsel olarak ortaya koydu¤u organik düzendir. Biçim, eserde yer alan bütün ögelerin birbirine ba¤lan›p örülerek meydana getirdikleri düzendir. Biçimci anlay›fl kendi içerisinde baz› kollara ayr›ld›¤› gibi yap›salc› görüfllerle de yak›n bir iliflki içerisindedir. Biçimci anlay›fl XX. yüzy›l›n bafllar›nda Anglo-Amerikan ve Rus biçimcili¤i olarak iki koldan geliflmifltir. Anglo-Amerikan Okulunun önde gelen temsilcileri C. Brooks, A. Tate, R. Wellek, A. Warren’dir. En ünlüleri B. Tomaflevski, V. fiklovski, B. Eichenbaum, R. Jakobson olan Rus biçimcileri ise 1915-1930 y›llar› aras›nda Moskova Dilbilim Çevresi ve fiiirsel Dil Araflt›rmalar› Derne¤i çerçevesinde yapt›klar› etkinliklerle, baflka bütün alanlardan ba¤›ms›z bir edebiyat biliminin mümkün oldu¤unu ortaya koymaya çal›flm›fllard›r. U¤raflt›¤› sorun ve yöntem ile özerk bir bilim olan edebiyat›n nesnesi edebîliktir. Edebîlik ise bir biçim sorunudur. Biçim yaln›zca içeri¤in k›l›f› de¤il, kendi bütünlü¤ü olan ve bafll› bafl›na incelenebilecek bir olgudur. Edebî eserin biçimi “al›flkanl›¤› k›rmak” ve “yabanc›laflt›rma” amac› tafl›r. Dolay›s›yla edebî eserin önemi okura bir bilgi vermesinden de¤il, alg›lamay› yavafllatarak oluflturdu¤u estetik yaflant›d›r. Rus biçimcileri için önemli olan flairin gerçeklik karfl›s›ndaki tutumu de¤il, dil karfl›s›ndaki tutumudur. Bu tutum da dilin d›flar›ya de¤il, kendisine dönük olarak kullan›lmas› demektir. Biçimci anlay›fl, daha sonra Prag Dilbilim Okulu çevresinde faaliyet gösteren Roman Jakobson’un çal›flmalar›yla yap›salc›l›kla birleflmifltir.

Bir eserde yer alan bütün ögelerin birbirine ba¤lan›p örülmesiyle oluflturduklar› düzene biçim denir.

Edebiyatta Yap›salc›l›k, Post-Yap›salc›l›k ve Göstergebilim Yap›salc›l›k, dilbilim, e¤itim, psikoloji, müzik, resim, tiyatro gibi alanlarda “sistem” kavram›n› öne ç›karan bir okuma, çözümleme ve de¤erlendirme yöntemidir. Ferdinand de Saussure (1857-1913)’ün Genel Dilbilim Dersleri adl› kitab›nda ortaya att›¤› dilbilim görüfllerinden kaynaklan›r. Ona göre dil, varl›¤› kendisini oluflturan ögelerin birbiriyle iliflkisi taraf›ndan belirlenen bir bütündür. Saussure bu kitab›nda dili eflzamanl› çal›flan bir sistem olarak ele al›r ve dil/söz ayr›m›n› getirir. Genel ve soyut sisteme dil, bunun bir konuflmac› taraf›ndan kullan›lmas› an›ndaki uygulamaya da söz ad›n› verir. Somut ve bireysel dil kullan›m›n›n arkas›nda soyut ve toplumsal bir sistem vard›r. Bunu satranç oyununda, oyun kurallar› ve tafllar›n rolü ile aç›klar. Satranç oynamak için oyunun tarihsel geçmifli ve geliflimini bilmeye gerek yoktur. Oyunun kurallar›n›, tafllar›n ifllevini ve birbiriyle iliflkisini bilmek yeterlidir. Saussure ayr›ca gösteren/gösterilen ayr›m› üzerinde durmufltur. Gösterge, baflka bir fleyi temsil eden geçici araç olarak tan›mlanabilir ve daima iki yönlü bir ifllev görür. Bir sözcük de iki yönü olan bir göstergedir. Bir taraftan bir ses veya harf

Yap›salc›l›k, “sistem” kavram›n› öne ç›karan bir okuma, çözümleme ve de¤erlendirme yöntemidir.

138


Gösterge, daima iki yönlü bir ifllev gören; baflka bir fleyi temsil eden geçici araç olarak tan›mlanabilir.

maddesine sahiptir, bir taraftan da bir kavrama. Ses imgesi gösteren, kavram ise gösterileni oluflturur. Masa dedi¤imiz zaman ortaya ç›kan ses ile masa kavram› aras›nda nedensel bir iliflki yoktur. Baflka bir dilde bu kavram baflka seslerle ifade edilebilir. ‹flte dil bu göstergelerin tutarl› birlikteli¤inden meydana gelen bir göstergeler sistemidir. Dilbilimin dil/söz ve gösteren/gösterilen ayr›m› kültürel antropoloji (C. LeviStraus) gibi baflka alanlara da uygulanm›flt›r. Saussure’un sistem terimi ise aralar›nda Jakobson, Mukarovsky’nin de bulundu¤u 1928’de Prag Okulunu oluflturan biçimci dilbilimciler taraf›ndan yap› kavram›yla kurumlaflt›r›ld› ve edebiyata aktar›ld›. Yap› sözcü¤ü, birbiriyle iliflkili olan ögelerin toplam›ndan daha fazla olan bir bütünlü¤ü ifade etmektedir. 1950’den sonra yap›salc›l›k Avrupa’da, öznel ve izlenimci elefltiri karfl›s›nda kesin bir üstünlük kazanm›flt›r. Böylece edebî eserin bir gösteren, bir de gösterilen düzleminden oluflan (buna kimi elefltirmenler yüzey yap›/derin yap› da demektedirler) bir yap›ya sahip oldu¤u görüflü ortaya ç›km›flt›r. Gösteren-gösterilen iliflkisini incelemek, gösterenden gösterilene giderek metnin derin yap›s›n› bulmak, görüflün sundu¤u bir yöntem olarak kabul edilmifltir. Yap› kavram›n› edebî metinlere uygulayan A. J. Greimas, her türlü edebî metinde ayn› anda var olan, birbirine benzeyen ve fakat birbirinden farkl› gösterenler aras›ndaki ba¤›nt›n›n yap›y› oluflturdu¤unu ileri sürer. Buna göre ikili karfl›tl›k olarak adland›r›lan gösteren çiftleri hiyerarflik bir biçimde anlam›n derin yap›s›n› oluflturur. Greimas’›n ayr›fl›m ve ba¤l›lafl›m dedi¤i iliflkilerin çözümlenmesi derin yap›y› ele verir. Çünkü anlam, siyah/beyaz, küçük/büyük, karanl›k/ayd›nl›k gibi göstergeler aras›ndaki karfl›tl›k ve benzerlik çat›flmas›ndan do¤ar. Greimas bu ikili karfl›tl›klar›n, metinde sürekli yinelenen ögeler olan yerdefllikleri (isotopi) belirleyerek çözümlenebilece¤ini belirtir. Yap›salc›l›k, özellikle metne önem vermesi, metnin anlafl›lmas› konusunda nesnel ölçütler ortaya koymaya çal›flmas› gibi özellikleriyle son yüzy›l›n en etkili edebiyat kuram› ve elefltiri yöntemi olarak görülmektedir. Yap›salc›l›¤›n edebiyat alan›ndaki çal›flmalar›n› dört bafll›k alt›nda toplamak mümkündür: 1. Yap›sal üslup incelemesi: Edebî eserin günlük dilden ayr›lan özelliklerinin biçimsel incelemeyle ortaya ç›kar›lmas›. 2. Yap›salc› kurama uygun sanat eserlerinin belirlenmesi ve incelenmesi. 3. Yap›salc› bir edebiyat kuram› ve poetika ortaya konmas›. Tek tek eserlerin yap› özelliklerinden yola ç›karak genel bir edebiyat kuram› oluflturmas›. 4. Yap›sal elefltiri: Göstergelerden oluflan, iç ba¤›nt›lar›n yönlendirdi¤i edebî eserleri, kendi iç bütünlü¤ü içerisinde çözümleyerek, bu bütünü oluflturan ögelerin ifllevlerini belirlemek, yüzey yap›dan derin yap›ya ulaflarak bir anlamland›rma girifliminde bulunmak. Yap›salc›lar, dilbilimin dili bir sistem olarak kabul etmesinden yola ç›karak bir eserin kendisine özgü bir yap› oluflturdu¤unu düflünürken biçimcilerin tav›rlar›n› and›rmaktad›rlar. Ancak biçimciler anlamla veya edebî metindeki derin yap› ile ilgilenmezler. Öte yandan yap›salc›l›¤›n bir yöntem mi, bir dünya görüflü mü oldu¤u konusu tart›fl›lm›fl ve bu ba¤lamda özellikle Sartre, Garaudy, Jameson gibi Marksist ve tarihselci elefltirmenler taraf›ndan elefltirilmifltir. Çünkü yap›salc›l›¤›n her fleyi de¤iflmez yasalara ba¤lamaya çal›flmas› evrim anlay›fl›n› reddetmek anlam›na gelmektedir. Yap›n›n mutlaklaflt›r›lamayaca¤› ve tarihte determinist bir ilerleme kanunu bulundu¤u görüflü yap›salc›lar› ilgilendirmez. Benzer bir elefltiri de post-yap›salc›lardan say›lan Derrida’dan gelir. Derrida dilin bütününe, gösterene, gösterilene, söyleme kuflkuyla bakar ve göstergenin parçalanmas›n› önerir. Çünkü ona göre bir edebî metinde gösteren ile gösterilen ilifl-

Yerdefllik (isotopi): Sözcü¤ün metinde ifade ve anlam olarak yinelenmesidir.

Yap›salc›lar, dilbilimin dili bir sistem olarak kabul etmesinden yola ç›karak bir eserin kendisine özgü bir yap› oluflturdu¤unu düflünürler. Biçimciler, anlamla veya edebî metindeki derin yap› ile ilgilenmezler.

139


kisi dura¤an de¤ildir. Gösterge sisteminde gösterilen olarak belirlenen bir öge, ayn› zamanda gösterene dönüflür ve metnin anlam› bu flekilde sürekli olarak ertelenir ve farkl›lafl›r. Bu özellik, metnin farkl› okunmalar›nda, farkl› hatta çeliflkili anlam ve yorumlara ulafl›lmas›na yol açar. Bunun sebebi ise okur veya okuma yöntemi de¤il, bizzat metnin kendisidir. Çünkü her edebî metinde dil bilgisi ile retorik birbiriyle çat›flmaktad›r. Bu çat›flmay› kaç›n›lmaz olarak içinde bar›nd›ran metin ise aç›k verecektir. Metnin bu aç›¤›n› yakalay›p yap›y› sökmek ise okurun görevidir. Metin, yap›salc› anlay›flta oldu¤u gibi tamamlanm›fl ve iç tutarl›l›¤a sahip, çözümlenmeyi bekleyen bir bütün oluflturmaz. Bu görüfl, post-yap›salc›l›k, yap›söküm veya yap›bozum (déconstruction) olarak adland›r›lmaktad›r. Derrida’n›n “edebî metnin çözümlenemezli¤i” ba¤lam›ndaki görüflleri Amerika’da Yale Üniversitesi çevresinde H. Bloom, J.H. Miller, G. Hartmann, P. de Mann taraf›ndan benimsenerek yayg›nlaflm›flt›r. Yap›salc›l›k, yukar›da de¤indi¤imiz Prag Okulunun d›fl›nda ayr›ca en etkili temsilcisi Hjelmslev olan Kopenhag Okulu ve özellikle üretimsel dönüflümcü dilbilim kuram›yla dikkatleri çeken N. Chomsky ile an›lan Amerikan Okulu gibi kollara ayr›lmaktad›r. Son y›llarda yap›salc›l›k ile birlikte, göstergebilim (semiology; semiotics) terimi de yak›n anlaml› veya eflanlaml› olarak kullan›lmaktad›r. Bunun sebebi, Saussurre’ün dili bir göstergeler sistemi olarak tan›mlam›fl olmas›d›r. Dolay›s›yla göstergebilim terimi de Saussure’e (ve onunla ayn› zamanda, ondan ba¤›ms›z olarak bir gösterge kuram› ortaya atan Amerikal› düflünür C.S. Peirce’a) dayanmaktad›r. Yap›salc›l›¤›n edebiyat d›fl›nda da kullan›lm›fl olmas› gibi, göstergebilim de genifl bir kullan›m alan›na sahiptir. Göstergebilim, kültür alan›na giren bütün davran›fl ve olgular› inceleyen bir dal durumundad›r. Reklamc›l›k, mitoloji, folklor, ifl hayat›ndaki kiflilerin davran›fl kal›plar›, moda gibi anlam yaratan bütün durum ve iliflkiler bir sistem kapsam›nda incelenmektedir. Bu dal özellikle R. Barthes taraf›ndan gelifltirilmifltir. SIRA S‹ZDE Yap›salc›l›k hangi alanlarda, hangi kavramla ortaya ç›km›fl bir yöntemdir?

Yeni Elefltiri

3


Yeni elefltiri yukar›da duygusal etki kuram›nda de¤inilen I. A. Richard ve T.S. Eliot’un edebî eseri bir estetik gerçeklik olarak gören estetik elefltiri görüflü ve Rus S O 1930-1950 R U biçimcili¤i ile yap›salc›l›k kuramlar›ndan etkilenerek Amerika’da y›llar›nda ortaya ç›km›fl bir anlay›flt›r. Yeni elefltiri de biçimcilik ve yap›salc›l›k gibi edebî esere tarihî, sosyolojik, biyografik ve yans›tma kuram› gibi d›flD ‹yaklafl›mlara karKKAT fl› ç›kar. Onlara göre edebî eser, bir benzeri tabiatta, sosyal çevrede ve hatta insan›n iç dünyas›nda bulunmayan özgün bir nesnedir. Bu yüzden ancak kendine özSIRA S‹ZDE gü estetik ölçütler içerisinde ele al›nabilir. Edebî eseri incelemek için, kendisinden baflka bir fleye ihtiyaç yoktur. Ayr›ca eserin düflünce yönü de onun estetik de¤eri için bir anlam ifade etmez. Yazar›n aktarmak istedi¤i fikirler AMAÇLARIMIZ de bir biçim sorunudur ve metin d›fl›nda baflka kaynaklarla karfl›laflt›r›larak ölçülemez. Edebî metni temel dayanak noktas› alan biçimcilik, yap›salc›l›k ve yeni elefltiri aras›ndaki benzerlik ve farkl›l›klar› flu flekilde özetlemek mümkündür: K ‹ T A P • Her üç anlay›fl da metinden hareket eder ve metin d›fl› ögelere de¤er vermez. • Bununla birlikte, biçimciler edebî metindeki önemli ögenin T E L E V“biçim”, ‹ Z Y O N yap›salc›lar metinde bulunan biçim ve içerikle ilgili bütünü oluflturan “yap›”, yeni

N N

‹NTERNET

SIRA S‹ZDE


D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

140


elefltiriciler ise “estetik de¤er” oldu¤unu düflünürler. • Biçimciler eserin biçiminden hareketle onu anlamaya çal›fl›rken, yap›salc›lar bir göstergeler sistemi olarak düflündükleri eserin derin yap›s›n› ve bu yap›y› oluflturan özellikleri anlamaya çal›fl›rlar. • Yeni elefltiri tek tek edebî eserin incelenmesini ve o eserin içindeki derin anlam› ortaya ç›karmay› yeterli görürken, biçimciler eserden yola ç›karak genel bir edebîlik kuram›na ulaflmak, yap›salc›lar ise edebiyat› bir göstergeler sistemi içerisinde çözmek isterler. • Biçimciler edebî incelemenin kendine özgü yöntemi olan bir bilim oldu¤una inan›rlar, yap›salc›lar Saussure’ün dilbilim modelinden genel kurallar ç›kararak bunu edebiyata uygulamaya çal›fl›rlar. Yeni elefltiriciler ise özel bir yöntem önermek yerine edebî metni temel alan her yolu olumlu görürler. Edebî metni temel dayanak noktas› alan biçimcilik, yap›salc›l›k ve yeni elefltiri, metinden hareket eden ve metin d›fl› ögelere de¤er vermeyen anlay›fllard›r.

Metinleraras›l›k

Metinleraras›l›k kuram›na göre her metin çok say›da metnin kesiflti¤i yerde bulunur.

Metinleraras›l›k kuram›, her metnin kendisinden önce veya ayn› dönemde yaz›lan baflka metinlerin yeni bir sentezi oldu¤u görüflüne dayan›r. Bu anlay›fla göre her metin çok say›da metnin kesiflti¤i yerde bulunur. Burada metnin özgün olmad›¤› ve de¤ersizleflti¤i gibi bir anlam bulunmuyor. Tam tersine türlü yollarla ve kaç›n›lmaz olarak baflka metinlerle iliflkisi olan metnin bu özelli¤i, onun edebîli¤inin bir ölçütü olarak görülür. Julia Kristeva taraf›ndan 1960’lar›n sonlar›nda ortaya at›lan metinleraras› kavram›, iki veya daha çok metin aras›nda bir karfl›l›kl› konuflma olarak alg›lan›r ve bir tür yeniden yazma ifllemi olarak nitelenir. Kristeva’n›n bu görüflüne karfl›l›k M. Riffaterre, metinleraras›l›¤›n bir okuma eylemi oldu¤unu ileri sürer ve terimi “metinleraras›, okurun kendinden önce ya da sonra gelen metinle baflka metinlerin iliflkilerini alg›lamas›d›r” tan›m›n› gelifltirir. Metinleraras› iliflkiler özellikle post-modern edebiyatç›lar taraf›ndan önem verilen bir uygulama haline dönüflmüfltür. Bu ünitede belli bafll›lar›n› ana hatlar›yla ve k›saca göstermeye çal›flt›¤›m›z edebiyat kuramlar› elbette bunlarla s›n›rl› de¤ildir. Varoluflçuluk, gerçeküstücülük gibi edebiyatla s›k› iliflki içerisinde olan felsefi ak›mlardan, modernizm, post-modernizm gibi hayat›n hemen her alan›n› kapsayan düflünce yap›lar›na kadar pek çok kuram, yöntem veya anlay›fl›n da edebiyatla do¤rudan ve/veya dolayl› bir ba¤lant›s› oldu¤u biliniyor. Hatta fizik kuramlar›n›n bile edebiyat incelemelerinde kullan›lmaya baflland›¤›n› söylemek abart› de¤ildir. Bu ünitede sadece edebiyat tarihinde edebî eserlerin ortaya ç›k›fl›nda, onlar›n araflt›r›lma ve incelenmesinde belirleyici etkisi bulunan belli bafll› kuramlara de¤inilmekle yetinildi. Ö¤rencilerimiz isterlerse afla¤›da verilen “Yararlan›lan Kaynaklar”dan bafllayarak edebiyat›n genifl teorik birikimini aktaran eserler arac›l›¤›yla bilgilerini art›rabilirler.


141

Özet

N A M A Ç

1

N AM A Ç

2

N A M A Ç

3

Kuram, edebiyat kuram›, edebiyat tarihi ve elefltiri iliflkisini tan›yabilmek. Kuram, belli bir gerçeklik alan›n› kavranabilir hale getirmek amac›yla yöntemli ve tutarl› bir biçimde ortaya konmufl düflünceler bütününe denir. Edebiyat kuram›, edebiyat›n tan›m›ndan bafllayarak mahiyetini, ilkelerini, kategorilerini, ölçütlerini, edebî de¤er ve yöntem sorunlar›n›, amac›n›n ve ifllevinin ne oldu¤unu; gerçekle, toplumla ve insanla iliflkisinin niteli¤ini; edebî eserin ortaya ç›k›fl koflullar›n› konu edinen bütüncül yaklafl›mlard›r. Edebiyat kuram›, edebiyat tarihi verilerinden ve elefltiri yöntemlerinden etkilendi¤i gibi onlar› belirleyen ve yönlendiren bir niteli¤e de sahiptir. Bu alanlar birbiriyle s›k› iliflki içerisindedir ve birbirinden ayr› düflünülemez. Edebiyat›n ifllevi, edebiyat-gerçek iliflkisi ve estetik yarg› konusunu aç›klayabilmek. Edebiyat›n gerçekle iliflkisi konusunda birbirinden farkl› üç görüfl bulunmaktad›r: Edebiyat›n öznel ve duygusal bir sanat oldu¤unu düflünenler onun gerçekle ilgisi olmad›¤›n› öne sürerler. Edebiyat dilinin kapal›l›¤› ve sanatl› oluflu, ayn› zamanda onun gerçekle özel bir iliflki kurma yolu oldu¤unu düflündürmüfltür. Bu görüfllere karfl›l›k edebiyat›n insan›, tabiat› veya toplumu ele almas›na bakarak, edebî metnin kendi d›fl›ndaki bir gerçeklikle s›k› s›k›ya ba¤l› oldu¤u görüflü de birçok temsilci bulmufltur. D›fla dönük edebiyat kuramlar›n› tan›mlayabilmek. Edebiyat kuramlar›n› yo¤unlaflt›klar› konu bak›m›ndan dört grupta toplamak mümkündür. Bunlardan yans›tma, Marksist estetik, determinizm, tarihçi elefltiri ile arketip elefltirisi d›fla dönük edebiyat kuramlar›d›r. Bu kuramlar edebiyat olgusunun önemini eser, yazar ve okur ögelerinin d›fl›nda ararlar.

N A M A Ç

4

Yazar, okur ve eser merkezli edebiyat kuramlar› tan›yabilmek. Anlat›mc›l›k, psikolojik elefltiri gibi kuramlar yazar merkezli kuramlardand›r ve eserin önemini tamamen yazar›n duygusuna, ruhsal özelliklerine ba¤lama e¤ilimindedir. Duygusal etki kuram›, izlenimci elefltiri ve al›mlama esteti¤i gibi anlay›fllar ise önem vurgusunu okur ögesine yapar. Ça¤›m›z›n en çok etkili olan kuramlar› ise eseri merkeze alan biçimcilik, yap›salc›l›k, yeni elefltiri ve metinleraras›l›k kuramlar›d›r. Bütün bu kuramlar edebiyata farkl› yaklafl›mlar göstermekte ise de her birisinin önem verdi¤i ögenin asl›nda edebiyat etkinli¤inde vazgeçilemez, göz ard› edilemez oldu¤u aç›kt›r. Edebiyat kuramlar›n›n kapsad›klar› alan›n geniflli¤i kadar, birbirinden çok farkl› özellikler tafl›mas› da edebiyat alan›n›n zenginli¤inden ve insano¤lunun temel alanlar›ndan biri olmas›ndan kaynaklanmaktad›r.

142


Kendimizi S›nayal›m 1. Edebiyat-gerçek iliflkisiyle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Edebiyat öznel ve duygusal oldu¤u için gerçekle ilgili de¤ildir. b. Edebiyat›n kapal› ve sanatl› bir dil kullanmas› onun gerçe¤e kendine özgü bir ilgi gösterdi¤ini kan›tlar. c. Edebiyat eserindeki karakterlerin inand›r›c› veya kurmaca olmas› bir gerçek anlay›fl› sorunudur. d. Edebiyat›n tabiat› ve toplumu konu edinmesi onun gerçekle iliflkisini zorunlu k›lar. e. Biçimcilere göre edebiyat, gerçe¤i etkili bir flekilde aktarmak için biçimsel uygulamalara baflvurur. 2. Afla¤›dakilerden hangisi, edebiyat kuramlar›n›n ilgilendi¤i temel konulardan biri de¤ildir? a. Edebiyat ve toplum b. Edebiyat ve tarih c. Yazar›n gelir durumu d. Okurun eser karfl›s›ndaki tutumu e. Eserin biçimsel özellikleri 3. Afla¤›dakilerden hangisi edebiyat›n d›fla dönük kuramlar›n›n ortak özelliklerinden biridir? a. Eserin dil özelliklerinin incelenmesi b. Yazar-eser iliflkisi c. Elefltirmenin eseri keyfî yorumlamas› d. Edebî eserin kendi d›fl›ndaki bir gerçekli¤in yans›mas› oldu¤u e. Edebiyat tarihi ile daha çok ilgilenmeleri 4. Afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Platon, sanat›n taklit olmas› dolay›s›yla insan› gerçekten uzaklaflt›rd›¤›n› düflünür. b. Marksist kuram, sanat›n toplumsal iliflkilerin bir sonucu oldu¤unu iddia eder. c. Duygusal etki kuram›, sanatç›n›n özel bir kifli oldu¤unu ileri sürer. d. Al›mlama esteti¤i, edebiyat›n en önemli ögesinin okur oldu¤unu ifade eder. e. Yap›salc›l›k, metin d›fl›ndaki hiçbir ögenin önemli olmad›¤›na inan›r.

5. Anlat›mc›l›k ak›m›yla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Anlat›mc›l›k yans›tma kuram›n›n bir türevidir. b. Yazar, eserini yazarken kendi duygular›n› keflfeden özel bir kiflidir ve sanat eseri duyguyu aktarabilme eylemidir. c. Sanat eserlerinin duygusal bir dille yaz›lmas› sat›fl›n› art›r›r. d. Sanatç›n›n bilinçalt›n› anlamak için eserini incelemek gerekmez. e. Anlat›mc›l›k kuram›n›n önde gelen temsilcilerinden birisi de Rus yazar Gorki’dir. 6. ‹zlenimci elefltirinin Türkiye’deki en tan›nm›fl temsilcisi, afla¤›dakilerden hangisidir? a. Nurullah Ataç b. Recaizade Mahmut Ekrem c. Fuat Köprülü d. Tahsin Yücel e. Mehmet Kaplan 7. ‹zlenimci elefltiri anlay›fl›na ba¤l› bir yazar, elefltirisinde en çok afla¤›dakilerden hangisine de¤inir? a. Eserin okur taraf›ndan tutulmas›na b. Yazar›n dünyas›na c. Eserin edebiyat tarihindeki yerine d. Kendi öznel düflüncelerine e. Yazar-eser iliflkisine 8. Fenomenolojik elefltiri kuram›, afla¤›dakilerden hangisini bir sorun haline getirmifltir? a. Anlam› b. Edebiyat eserinin görünüflünü c. Eserde parantez kullan›m›n› d. Eserin tarihî ba¤lam›n› ve ortaya ç›k›fl koflullar›n› e. Okur ve yazar iliflkisini 9. Afla¤›dakilerden hangisi biçimci, yap›salc› ve yeni elefltiri kuramlar›n›n ortak özellikleri aras›nda yer al›r? a. Eserin biçimsel özelliklerinin içerikten ayr› düflünülmesi b. Metinden hareket edilerek ve metin d›fl› ögelere de¤er verilmemesi c. Edebî eserdeki derin anlam›n ortaya ç›kar›lmas› d. Genel bir edebiyat kuram›n›n gelifltirilmesi e. Estetik de¤ere ulafl›lmas›


143

Okuma Parças› 10. Metinleraras›l›k kuram› ile ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi söylenemez? a. Her metin baflka metinlerin kesiflti¤i noktada oluflur. b. Metin baflka metinlerin bir yeni bir sentezidir. c. Metin, iki veya daha çok metnin karfl›l›kl› konuflmas›ndan ibarettir. d. Baflka metinlerden izler tafl›mak bir metin için kusurdur; fakat hiçbir yazar bundan kaç›namaz. e. Metinleraras›, okurun kendinden önce veya sonra gelen metinle baflka metinlerin iliflkisini alg›lamas›n› ister.

EDEB‹YATIN OKUYUCU AÇISINDAN ‹fiLEV‹ Kemend-i nazm›m ederken gazâl-i ma’nîyi râm Yine o flûhuma Gâlib gazel be¤endiremem (fieyh Gâlip) Yukar›da da belirtildi¤i gibi, edebiyat, estetik formlar içinde gerçeklefltirilen bir tür iletiflimdir. Daha aç›k bir ifadeyle, her edebî eser, günlük hayatta iki insan aras›nda “konuflma/diyalog” çerçevesinde cereyan eden iletiflim gibi, sanatkârla okuyucu aras›nda gerçekleflen bir tür iletiflimdir. O hâlde bu iletiflimin taraflar›ndan biri olan okuyucu aç›s›ndan da edebiyat›n bir ifllevi olmal›d›r. Yoksa okuyucu, niçin para verip zaman ve emek harcayarak edebiyat eserini okuma/dinleme zahmetine katlans›n? Edebiyat›n okuyucu aç›s›ndan ifllevi/ifllevleri flu bafll›klar alt›nda toparlanabilir: • Edebiyat, okuyucunun güzellik duygusunu tatmin eder ve ona estetik haz verir. Pek çok estetikçi, elefltirmen ve sanatkâr, edebiyat›n okuyucu aç›s›ndan birinci ifllevinin, ona estetik haz vermesi oldu¤unda hem-fikirdirler. Zira di¤er sanatlar gibi, edebiyat›n temeli güzelli¤e dayan›r. Okuyucu olarak edebiyat eserinden bekledi¤imiz, di¤er ifllevlerinden önce, bize güzellik duygusunu tatt›rmas›; sahip oldu¤u estetik de¤erleriyle bizi kendine hayran b›rakmas›d›r. Bu sebeple edebiyat›n, insanlar taraf›ndan büyük bir ilgi ile karfl›lanmas›, birçok eserin yüzy›llard›r milyonlarca insan taraf›ndan tekrar tekrar okunmas›n›n sebeplerinden biri, herhalde bünyesinde saklad›¤› güzellik de¤eriyle onlara estetik haz vermesi olmal›d›r. • Edebiyat, duygu, düflünce ve hayallerini ifade etmifl olmakla okuyucuyu rahatlat›r. Edebiyat, nas›l bask›s› alt›nda bulundu¤u duygu, düflünce ve hayallerini ifade etme imkân› vermesiyle sanatkâr› rahatlat›yorsa, ayn› ifllevi okuyucu için de gerçeklefltirir. Üstelik bu duygu, düflünce ve hayallerin ifadesi, okuyucunun gerçeklefltirebilece¤inden çok daha derin, çok daha estetik olarak dile dökülmüfltür. Günter Peters bu konuda flöyle bir aç›klama getirir: “Yazar, hayalinde arzular›n› ve bunlar›n gerçekleflmesini kurar ve bu hayalleri edebî araçlarla öylesine ifller ki okuyucu da bunda kendi arzular›n› bulur ve tatmin olur, hem de utanmayaca¤› bir tarzda. Yazar gerçekli¤i, küçültülmüfl bir model biçiminde kopyalar ve gerçekli¤i bize fark ettirir. Baflka (daha iyi) bir dünya icat eder. Davran›fl provas› yapar ve bizim bununla daha

144


iyi davranmam›z› sa¤lar. Yazar dille oynar ve bu oyundan tat al›r, (...) o, bilinçli olarak rüya görür, çok katl› anlam tafl›yan eserini, ayn› bilinçsiz rüya sürecinin rüyay› oluflturmas› gibi, biçimler. Potansiyel okuyucuyla içinden konuflur.” (Gürsel Aytaç, Genel Edebiyat Bilimi, Say Yay., ‹stanbul, 2003, s. 35). • Edebiyat, okuyucunun hem kendini hem de kendini kuflatan dünyay› daha iyi tan›mas› ve anlamas›n› sa¤lar. fiahsî kanaatimiz odur ki, edebiyat›n okuyucu aç›s›ndan en önemli ifllevlerinden birisi, kiflinin hem kendini hem di¤er insanlar› hem de hayat› daha derinden ve daha do¤ru tan›mas›na imkân haz›rlam›fl olmas›d›r. Bir hayli yayg›n olan, “ Romanc›lar size insan tabiat› hakk›nda psikologlardan çok daha fazla fley ö¤retebilirler.” cümlesindeki hüküm, bunun aç›k ifadesidir. Unutulmamal›d›r ki, okudu¤umuz veya okuyaca¤›m›z her edebî eser bize, -itibârîlik s›n›rlar› içinde- farkl› devir, farkl› kültür, farkl› co¤rafyada yaflam›fl/yaflayan pek çok insan›, bu insanlar›n hayatlar›n› anlat›r/anlatacakt›r. Hem de psikoloji, sosyoloji, tarih gibi sosyal bilimlerden çok daha derinlemesine, çok daha s›cak ve estetik biçimde. Dolay›s›yla her edebî eser bize, farkl› devir, farkl› kültür, farkl› karakter, farkl› co¤rafyada yaflam›fl/yaflayan insan›n zihni, ruhu, gönlü ve hayat›na bir kap› aralar. Ço¤u zaman aralanan o kap›n›n arkas›nda kendimizle karfl›lafl›r›z. Unutmayal›m ki edebiyat, insan›n hayata dair tecrübelerinin yo¤unlaflt›r›lm›fl ve ayd›nl›k bir biçimde sunulmas› ve yorumlanmad›r. (Irwin Edman, Sanat ve ‹nsan, MEB Yay., ‹stanbul, 1998, s. 35). Bu ba¤lamda hat›rlamaya çal›flal›m. Acaba Yunus Emre ilâhilerinde, Karacao¤lan koflmalar›nda, Fuzulî “Su Kasidesi”nde, Nam›k Kemal “Hürriyet Kasidesi”nde, Tevfik Fikret “‹nanmak ‹htiyac›”nda, Mehmet Âkif “Bülbül”ünde, Necip Faz›l “Çile”sinde, Orhan Veli “‹stanbul Türküsü”nde; Cervantes “Don Kiflot”unda, Balzac, “Goriot Baba”s›nda, Dostoyevsky “Suç ve Ceza”s›nda, Kafka “fiato”sunda hangi devir, kültür ve co¤rafyada yaflayan hangi insan›/insanlar› anlatmaktayd›lar? Yine hat›rlamaya çal›flal›m, ad› geçen eserler, bireysel veya evrensel manada insan gerçe¤ine ne ölçüde ›fl›k tutmaktayd›lar? • Edebiyat, okuyucunun duygu ve hayal dünyas›n› gelifltirip zenginlefltirir; zevk duygusunu olgunlaflt›r›r. Yayg›n ve örgün e¤itim kurumlar›nda edebiyat derslerine neden bu kadar önem verildi¤i, üniversitelerin Türk Dili ve Edebiyat› ve Türkçe Bölümlerinde niçin yüksek seviyede edebiyat e¤itimi ve ö¤retimi yap›ld›¤›

sorular›, san›r›z bu noktada daha anlafl›l›r olacakt›r. ‹nsan e¤itilebilen ve e¤itilmesi gereken bir varl›kt›r. Söz konusu e¤itim, insan›n fizikî/bedenî yeteneklerini gelifltirmek kadar, ruhî/manevî yeteneklerini gelifltirmeyi de kapsar; kapsamak durumundad›r. Edebiyat, her yafltan insan›n duygu ve hayal dünyas›n›n gelifltirilip zenginlefltirilmesi; zevk duygusunun e¤itilip olgunlaflt›r›lmas›nda önemli bir iflleve sahiptir. • Edebiyat, okuyucunun mensubu bulundu¤u milletin kültürel de¤erlerini ö¤renip benimsemesi; böylece millî bir kimlik kazanmas›n› sa¤lar. Öncelikle flu hususu belirtelim ki edebiyat, hem “millet” hem de “kültür” kavramlar›n›n mana kapsam› içinde yer al›r. Kültür kavram› kapsam› içindedir; çünkü “ahenkli de¤erler manzumesi” fleklinde tarif edilebilecek olan kültürü teflkil eden de¤erlerden birisi edebiyatt›r. Yani edebiyat, öncelikle tarihî varl›¤› ile (edebiyat tarihi) ait oldu¤u milletin kültürünü oluflturan önemli de¤erlerden birisidir. Ayr›ca edebiyat, söz konusu varl›¤›n›n varolufl zemini (milletin bünyesi ve vatan), var edeni (flâir ve yazar), ifade malzemesi (dil), bünyesini oluflturan iç ve d›fl unsurlar› (edebî gelenek), estetik de¤erleri bak›mlar›ndan da hep kültür kavram›n›n içindedir. K›sacas›, hiçbir kültür unsuru düflünülemez ki, edebiyat›n estetik dünyas› içinde yer almam›fl olsun. Edebiyat ayn› zamanda “millet” kavram›n›n da kapsam› içindedir. Çünkü kalabal›klar› millet k›lan vazgeçilemez kültürel de¤erlerden birisi, yine edebiyatt›r. Demek ki, hangi aç›dan yaklafl›rsak yaklaflal›m, edebiyattan ç›kan bütün yollar kültür ve millete ulaflacakt›r. ‹flte bu nitelik ve de¤erleriyle edebiyat, okuyucunun mensubu bulundu¤u milletin kültürel de¤erlerini ö¤renip benimsemesi ve millî bir kimlik kazanmas› hususunda son derece önemli bir ifllev üstlenir. Tabiî ki de¤er ve k›ymetini bilen okuyucu için. • Edebiyat, okuyucunun dil kültürünü zenginlefltirir; ifade kabiliyetini gelifltirir. Herhalde edebiyata “faydac›” zihniyetle yaklaflt›¤›m›zda, onun en önemli ifllevinin, okuyucunun dil kültürünü zenginlefltirmesi ve ifade kabiliyetini gelifltirmesi oldu¤unu söylememiz gerekir. ‹lkö¤retimden itibaren karfl›m›za ç›kan Türkçe ve derslerinin bir baflka amac›n› da bu ifllevde aramak gerekir. “Edebiyat Dili/Edebî Dil” bafll›kl› bölümde izah edildi¤i gibi, edebiyat bir dil sanat›; flair ve yazarlar da dil sanatkârlar›d›r. Onlar sanatlar›n› dilin imkânlar› içinde yaparlar. Yani dil, onlar›n kalemlerinde sanata dönüflürken sahip oldu¤u her türlü mana, ses, ça¤r›fl›m ve duygu de¤erleri bak›m›ndan sahip oldu¤u imkânlar›n


145

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› en üst seviyesine yükselir. K›sacas› bir dilin en güzel, en do¤ru, en zengin, en ifllenmifl kullan›m›n› edebiyat eserinde bulabiliriz. Söz konusu nitelik, tabiî olarak ondan faydalanmas›n› bilen edebiyat okuyucusunun dil kültürünü zenginlefltirecek; ifade kabiliyetini gelifltirecektir. • Edebiyat, okuyucuya çeflitli konularda bilgi verir. Baz› elefltirmen veya yazarlar, edebiyat eserinin bize birtak›m bilgiler verebilece¤inden bahsederler. Hiç flüphesiz bu kanaat belli ölçüde do¤rudur. Tanr›, insan, hayat, dünya, tabiat, varl›k, vatan, aflk, sevgi, yaln›zl›k, gurbet, fânîlik, ölüm, kader, kahramanl›k, k›skançl›k vb. pek çok konu ve teman›n, flair ve yazarlar›n vazgeçilemezleri aras›nda oldu¤unu hat›rlad›¤›m›zda, edebiyat›n okuyucuya ne ölçüde bilgi verebilece¤ini daha iyi anlam›fl oluruz. Ancak bu konuda flu iki soruya cevap bulmak ve konuya bu aç›dan bakmak gerekir. Sorulardan birincisi, “Edebiyat eseri sadece bilgi vermek için mi kaleme al›nm›flt›r?”; ikincisi ise “Edebiyat eserinin verdi¤i bilginin mahiyeti nedir?” Kabul etmek gerekir ki, edebiyat eseri sadece flu veya bu konuda bilgi vermek için kaleme al›nmaz. Aksi takdirde ona edebiyat eseri demek mümkün de¤ildir. Bu bak›fl aç›s›yla yaklafl›lacak olursa, tarih, ahlâk, t›p, sosyoloji, ekonomi kitaplar›n›n en güzel edebiyat eserleri olmalar› gerekirdi. Edebiyat eserinin as›l varl›k sebebi güzelliktir. Dolay›s›yla “bilgi vermek ifllevi” onun olmazsa olmaz flartlar›ndan de¤ildir. ‹kinci olarak edebiyat eserinin verdi¤i bilgi, hem nitelik hem de nicelik itibar›yla, s›radan didaktik bir eserin verece¤i bilgiden farkl›d›r. Peyami Safa, “Dokuzuncu Hariciye Ko¤uflu” roman›nda, bir türlü iyileflmeyen dizindeki rahats›zl›k ile Nüzhet’in aflk› aras›nda kalan genç bir çocu¤un yaflad›¤› psikolojik çat›flma ve çalkant›lara, ne bir psikolog ne de bir doktor tavr›yla yaklafl›r. Öte yandan Yakup Kadri Karaosmano¤lu da, yüzeysel Bat›laflman›n do¤urdu¤u nesil çat›flmas› ve bunun sebep oldu¤u y›k›mlar› anlatt›¤› “Kiral›k Konak” roman›nda, herhangi bir sosyolog veya kültür tarihçisinden çok daha farkl› biçimde ele al›p takdim eder. Kaynak: ‹smail Çetiflli, Edebiyat Sanat› ve Bilimi, Akça¤ Yay›nlar›, Ankara, 2008, s.180.

1. e

2. c 3. d 4. c 5. b 6. a 7. d 8. a 9. b 10. d

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Edebiyat›n ‹fllevi, EdebiyatGerçek ‹liflkisi ve Estetik Yarg›” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Edebiyat Kuramlar›” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›fla Dönük Edebiyat Kuramlar›” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Edebiyat Kuramlar›” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yazar Merkezli Kuramlar” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Okur Merkezli Kuramlar” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Okur Merkezli Kuramlar” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Okur Merkezli Kuramlar” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eser Merkezli Kuramlar” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eser Merkezli Kuramlar” bölümünü gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Edebiyat kuram› terimi ile s›k› iliflki içerisinde olan iki alan edebiyat tarihi ve edebî elefltiridir. S›ra Sizde 2 Edebiyat›n gerçekle iliflkisi konusunda üç ayr› görüfl bulunmaktad›r: a. Edebiyat›n gerçekle ilgisi olmad›¤›n› öne süren düflünürler onun öznel ve duygusal oluflunu savlar›na dayanak gösterirler. b. Kimi düflünür ise edebiyat dilinin örtük ve sanatl› oluflunu, onun gerçekle özel bir iliflkisi olarak yorumlamaktad›rlar. c. Edebiyat insan›, tabiat› ve/veya toplumu yans›tt›¤›n› düflünenler ise edebî metnin kendi d›fl›ndaki bir gerçeklikle s›k› s›k›ya ba¤l› oldu¤unu ileri sürerler. S›ra Sizde 3 Yap›salc›l›k, dilbilim, e¤itim, psikoloji, müzik, resim, tiyatro gibi alanlarda “sistem” kavram›n› öne ç›karan bir okuma, çözümleme ve de¤erlendirme yöntemidir. Ferdinand de Saussure (1857-1913)’ün Genel Dilbilim Dersleri adl› kitab›nda ortaya att›¤› dilbilim görüfllerinden kaynaklan›r.

146


Yararlan›lan Kaynaklar Aktulum, K. (2007). Metinleraras› ‹liflkiler, ‹stanbul, Öteki Yay›nevi. Aristoteles. (1995). Poetika, (Çev. ‹smail Tunal›), ‹stanbul, Remzi Kitabevi. Bayrav, S. (1999). Dilbilimsel Edebiyat Elefltirisi, ‹stanbul, Multilingual Yay›nlar› Bilgegil, K. (1989). Edebiyat Bilgi ve Teorileri, ‹stanbul, Enderun Yay›nlar›. Bourdieu, P. (1999). Sanat›n Kurallar›, (Çev. N. Kâmil Sevil), ‹stanbul, Yap› Kredi Yay›nlar›. Eagleton, T. (1990). Edebiyat Kuram›, (Çev. Esen Tar›m), ‹stanbul, Ayr›nt› Yay›nlar›. Eichenbaum, B. (1994). Edebiyat Kuram›, Rus Biçimcili¤i, (Çev. Sedat Umran), Ankara, Yaba Yay›nlar›. Erkman, F. (1987). Göstergebilime Girifl, ‹stanbul, Alan Yay›nc›l›k. Filizok, R. (2001), Anlam Analizine Girifl, ‹zmir, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›. Geiger, M. (1985). Estetik Anlay›fl, (Çev. Tomris Mengüflo¤lu), ‹stanbul, Remzi Kitabevi. Hançerlio¤lu, O. (1983). Düflünce Tarihi, ‹stanbul, Remzi Kitabevi. Jameson, F. (1997). Marksizm ve Biçim, (Çev. Mehmet H. Do¤an), ‹stanbul, Yap› Kredi Yay›nlar›. Kahraman, H. B. (2005). Sanatsal Gerçeklikler, Olgular ve Öteleri, ‹stanbul, Agora Kitapl›¤›. Lenoir, B. (2005). Sanat Yap›t›, (Çev. Aykut Derman), ‹stanbul, Yap› Kredi Yay›nlar›. Lunaçarski, A.V. (1982). Sanat ve Edebiyat Üzerine, (Çev. Kevser Kavala), ‹stanbul, Adam Yay›nlar›. Maren-Grisebach, M. (1995). Edebiyat Biliminin Yöntemleri, (Çev. Arif Ünal), Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yay›n›. Moran, B. (1981). Edebiyat Kuramlar› ve Elefltiri, ‹stanbul, Cem Yay›nevi. Muller, J. E. (1972). Modern Sanat, (Çev. Mehmet Toprak), ‹stanbul, Remzi Kitabevi. Platon, (2000). Devlet, (Çev. S. Eyübo¤lu-M.A.Cimcoz), ‹stanbul, Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›. Pospelov, G.N. (1984). Edebiyat Bilimi I, (Çev. Y›lmaz Onay), Ankara, Bilim ve Sanat Yay›nlar›. Richars, I.A. (tarihsiz). Pragtical Criticism A Study of Literary Judgment, New York, Harcourt, Brace & World Inc.

Rifat, M. (2005), XX. Yüzy›lda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramlar›, 1. Tarihçe ve Elefltirel Düflünceler, ‹stanbul, ‹stanbul, Yap› Kredi Yay›nlar›. Sarup, M. (1997). Post-Yap›salc›l›k ve Postmodernizm, (Çev. A. Baki Güçlü), Ankara, Ark Yay›nlar›. Saussure, F. (1976). Genel Dilbilim Dersleri I, (Çev. Berke Vardar), Ankara, Türk Dil Kurumu Yay›nlar›. Skinner, Q. (1997). Ça¤dafl Temel Kuramlar, (Çev. Ahmet Demirhan), Ankara, Vadi Yay›nlar›. Todorov, T. (1995). Yaz›n Kuram› Rus Biçimcilerinin Metinleri, (Çev. Mehmet Rifat-Sema Rifat). ‹stanbul, Yap› Kredi Yay›nlar›. Tosun, M. (2007). Çeviri Elefltirisi Kuram›n›n Temelleri, Sakarya, Sakarya Yay›nc›l›k. Tunal›, ‹. (1983). Estetik Be¤eni, ‹stanbul, Say Kitap Pazarlama. Tunal›, ‹. (1989). Estetik, ‹stanbul, Remzi Kitabevi. Uçan, H. (2003). Edebiyat Bilimi ve Elefltiri, Ankara, Hece Yay›nlar›. Wellek, R. (1991). “Volume 7: German, Russian and Eastern European Criticism, 1900-1950), A History of Modern Criticism: 1750-1950, New Haven and London, Yale University Pres. Wellek, R. ve Warren, A. (1993). Edebiyat Teorisi, (Çev. Ö. Faruk Huyugüzel), ‹zmir, Akademi Yay›nlar›. Yücel, T. (2007). Elefltiri Kuramlar›, ‹stanbul, Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›. Yüksel, A. (1995), Yap›salc›l›k ve Bir Uygulama M. Cevdet Anday Tiyatrosu, Ankara, Gündo¤an Yay›nlar›. Zima, V.P. (2006). Modern Edebiyat Teorilerinin Felsefesi, (Çev. Mustafa Özsar›), Ankara, Hece Yay›nlar›. Ziss, A. (1984). Gerçekli¤i Sanatsal Özümsemenin Bilimi Estetik, (Çev. Yakup fiahan), ‹stanbul, De Yay›nevi.


9 Amaçlar›m›z

N N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Metin ve edebî metin terimini tan›yabilecek, Edebî metnin niteliklerini de¤erlendirebilecek, Metnin edebiyattaki yerini aç›klayabilecek, Metin türlerini çözümleyebilecek, Metin okumadaki farkl› yaklafl›mlar› tan›yabilecek, Metin çözümleme yöntemlerini aç›klayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Metin • Edebî metin • Elefltiri

• Metin flerhi • Metin çözümleme • Biçim ve içerik

‹çerik Haritas› Yeni Türk Edebiyat›na Girifl

Metin Çözümleme

• MET‹N NED‹R? • MET‹N ÇÖZÜMLEMES‹

Metin Çözümleme MET‹N NED‹R? Metin, bir olay›n, bir duygunun veya düflüncenin yaz›ya dökülmüfl halidir. Yani metin öncelikle, yaz› demektir. ‹ster el yaz›s› olsun isterse bas›lm›fl, herhangi bir yaz› parças› metin diye adland›r›labilir. Bununla birlikte bir telefon rehberinin veya bir yemek listesinin metin olarak adland›r›lmas› abart›l› olur. Çünkü bu tür yaz›lar kendi içerisinde bir sistem tafl›makta iseler de sözcükten cümleye, cümleden paragrafa uzanan geliflme çizgisinden ve kompozisyon fikrinden yoksundur. Parçalar› aras›nda yaln›zca biçimsel bir iliflki vard›r. Oysa metin kavram› ayn› zamanda organik bir bütünlük demektir. Metni oluflturan her parça di¤er parçalarla ve bütünle s›k› bir iliflki içerisindedir. Metin kavram›n›n dilimize de geçmifl bulunan Bat› dillerindeki karfl›l›¤› tekst (‹ng. text, Lat. textur, textus)’tir. “Tekst” dokuma, örme kökünden gelen “dokunmufl veya örülmüfl olan fley” anlamlar›n› tafl›maktad›r. Metin sözcü¤ünün bu anlam›, günümüz metin çözümleme anlay›fl›n› aç›klay›c› bir nitelik de tafl›makta, “metnin dokusu”, “metnin yap›s›”, “metnin örgüsü” fleklindeki ifadelere dayanak oluflturmaktad›r. O halde metin kavram›n› öncelikle, sözcükleri ve cümleleri belli bir amaç için, belli bir bilinçle, belirli bir düzen içerisinde dokuyarak oluflturulan yaz› biçiminde tarif edebiliriz. Metin kavram›n›n Türkçedeki kullan›m›nda “herhangi bir eserin asl›”, “bir yaz› parças›n›n orijinali”, “yazar›n elinden ç›km›fl ilk nüshas›”, “incelemeye veya çeviriye konu olan eserin kendisi” anlamlar› bulunmaktad›r. Bu cümleden anlafl›ld›¤› gibi metin kavram›n›n bir baflka özelli¤ini ilk veya as›l nitelikleri oluflturur. Bu tan›m, metnin ikincil, üçüncül yaz›lara kaynakl›k etmesi, kendisinden baflka yaz›lar›n konusu olmas› anlamlar›n› içermektedir. Dilbilimde metin “söylem (discours) ve anlat› (recit) ile bunlar aras›ndaki iliflkilerin oluflturdu¤u bütün” fleklinde tan›mlanmaktad›r. Söylem, en küçük ses biriminden (fonem) cümleye kadar metinde görülen dilbilim birliklerinin zincirlenmesi; anlat› ise gerçek veya kurmaca olaylar›n ardarda geliflini ve onlar aras›ndaki zincirleme, tekrar, z›tl›k gibi iliflkileri ifade etmek için kullan›lmaktad›r. Söylem ve anlat›, dilbilimciler taraf›ndan metin denilen bütünü meydana getiren iki temel ögedir. Metin, kendisini meydana getiren bu iki temel öge ve bunlar›n kendi aralar›ndaki iliflkilerden oluflan bir bütündür. Edebiyatta ise metin terimi, “bir yazar›n, çeflitli türlerde kendi anlay›fl ve üslubuyla ortaya koydu¤u eser”, “belli bir eserden al›nm›fl bir parça” anlamlar›nda kul-

Metin kavram› öncelikle, sözcükleri ve cümleleri belli bir amaç için, belli bir bilinçle, belirli bir düzen içerisinde dokuyarak oluflturulan yaz› biçiminde tan›mlanabilir.

Dilbilim alan›nda metin, söylem ve anlat› ögelerinden ve bunlar›n iliflkilerinden oluflan bütünlü¤ün ad› olarak kullan›lmaktad›r.

150

Edebiyatta metin, herhangi bir duygu, düflünce, hayal, durum veya olay›n dil arac›l›¤›yla ve estetik bir gaye gözetilerek ifade edilmesinden oluflan organik söz bütünüdür.

Edebî metin, dilin öncelikle estetik amaçla kullan›ld›¤› metindir.


lan›l›r. Zaman zaman da edebiyat eseri ile efl anlaml› olarak kullan›lmaktad›r. Öte yandan geleneksel olarak kabul edilmifl herhangi bir edebiyat türünde yaz›lm›fl olan yaz›lara da metin denmektedir. Ayn› zamanda bir türe girip girmemesi, o metnin edebîli¤i için bir ölçü kabul edilmifltir. Bütün metinlerin ortak noktas› bir iletiflim arac› olan dili kullanmalar›d›r. Bu yüzden dilbilimsel anlay›fllar›n (yap›salc›l›k, göstergebilim) güçlenmesiyle bir yaz›n›n edebî oluflunun göstergesi, her fleyden önce onun dili kullanma amac› olarak belirlenmifltir. Bu konuda Roman Jakobson’un dilin ifllevleri ile ilgili s›n›fland›rmas›n› hat›rlamakta yarar var. Jakobson’a göre dilin alt› ifllevi vard›r: 1. ifade etme, 2. etkileme, 3. bilgi verme, 4. alg›lama, 5. estetik (poetik) ve 6. üst dil ifllevleri. Bunlardan estetik veya poetik ifllev, dilin sanat amaçl› kullan›m›n› sa¤lar. Bu durumda dil, eserin kendi d›fl›ndaki bir al›c›ya yönelik olarak de¤il, metne estetik bir nesne niteli¤i kazand›rmak üzere kullan›l›r. ‹flte edebî metin, dilin öncelikle estetik amaçla kullan›ld›¤› metindir. Onun iletiflim niteli¤i do¤rudan metin d›fl›na dönük de¤il, dolayl›d›r. Edebî olmayan metinlerde ise dil, bilgi vermek, haber vermek vb. nesnel nitelik tafl›yan amaçlar için kullan›l›r. Bu tür metinlerde dilin yan anlamlar›na pek fazla baflvurulmaz, sanats›z kullan›l›r. Amaç, bilgi ak›fl›n› sa¤lamakt›r. Bu yüzden de mümkün oldu¤unca farkl› yorumlara yol açmamak istenir. Bu tür metinlerin genellikle tek bir yorumu vard›r. Bu yüzden metinlerdeki çok anlaml›l›k da edebî olman›n bir ölçütü olarak kabul edilmifltir. Bu noktada bir metnin edebî oluflunu flu flekilde özetleyebiliriz: 1. Her metin biçim ve içerikten oluflan iki ayr› ögeye sahiptir. Edebî metinlerde as›l önemli öge biçimdir, edebî olmayan metinlerde ise içerik. 2. Edebî olmayan metinlerde as›l amaç bilgi vermektir. Edebî metinlerde ise bilgi vermek kadar, estetik bir de¤er üretmek amaçlan›r. 3. Edebî metinlerde dil, temel anlamlar›n yan› s›ra, yan anlamlardan, ça¤r›fl›mlardan yararlanmak üzere kullan›l›rken, edebî olmayan metinlerde genellikle temel anlam tercih edilir. Bu yüzden edebî olmayan metinlerin tek bir yorumu bulunurken, edebî metinlerde birden fazla yoruma imkân sa¤lan›r. Edebî eser çok anlaml›, edebî olmayan eser ise tek anlaml›d›r. 4. Edebî eserde yazar, metinde bütünlük sa¤layan bir üslup oluflturmak ister. Edebî olmayan metinlerin yazar› ise aç›k ve hatta az çok didaktik bir dil kullan›r.

Metnin Edebiyat Alan›ndaki Yeri Denilebilir ki edebiyat alan›n›n içerisinde en küçük, buna karfl›l›k en önemli öge metindir. Metnin bir taraftan yazara, di¤er taraftan okura ba¤lanmas› onun merkezî rolünü göstermektedir. Metin olmasayd› ne yazardan, ne okurdan, ne de bir edebiyat alan›ndan söz etme imkân› olurdu. O halde yazar›, okuru ve bütünüyle edebiyat sanat ve bilimini metin olgusuna dayand›rmak mümkündür. Metin, edebiyat alan›n›n s›n›rlar›na do¤ru bir genifllemeyi bafllatan ilk noktad›r. Her metin, yaz›ld›¤› tarihî döneme, bir edebiyat gelene¤inde belirli bir türde daha önce yaz›lm›fl metinlerin oluflturdu¤u genel örne¤e ba¤l›d›r. Yazar, kabul görebilmek için metnini yazarken hem kendisinden önceki metinlere uygunluk peflinde koflar, hem de farkl›l›¤›n› ortaya koyabilmek için onlarla çat›fl›r. Edebî metin bu paradoksal noktada ortaya ç›kar ve baflar›s› bu paradoksu aflabilmesine ba¤l›d›r. Her edebî metin, edebî türlerden birisine girer. Buna göre her edebî türe ait metnin özellikleri, öncelikle o türün niteliklerini tafl›r.

9. Ünite - Metin Çözümleme

151

Edebiyat, bir bak›ma metin incelemesi ile edebiyat tarihi çal›flmalar› aras›ndaki birikimden oluflur. Alan›n s›n›rlar› edebiyat tarihi çal›flmalar›yla belirlenir. Buna göre metin üzerinde yap›lacak inceleme çal›flmas› edebiyat tarihi çal›flmalar›n›n ilk ve en önemli aflamas›n› oluflturur. Ülkemizde ve Bat›da geleneksel olarak edebiyat çal›flmalar› ço¤unlukla edebiyat tarihi üzerine yo¤unlaflmakta idi. Geçen yüzy›l›n ilk çeyre¤inden itibaren Bat›da bu anlay›fl, metin incelemelerine öncelik tan›mak fleklinde de¤iflmifltir. Böylece tümdengelim tutumunun yerine tümevar›m tutumu benimsenmifltir. Çünkü metinden yazara; yazardan ak›m, topluluk, kuflak, dönem ve ulusal edebiyata do¤ru ilerleyen bir çal›flma yöntemi sa¤l›kl› verilerin elde edilmesi ve de¤erlendirilebilmesi için gerekli olan yaklafl›md›r.

Metin edebiyat alan›n›n, ilk ve zorunlu araflt›rma konusudur. Metin, edebiyat sanat› ve biliminin temel nesnesidir. Yazar, okur ve edebiyat› oluflturan öteki bütün etkenler metinde birleflir ve metne göre konumlan›r.

MET‹N ÇÖZÜMLEMES‹ Bir metni belli bir yöntem ile okumak, çözümlemek demektir. Her okuma eylemi, metni anlamaya çal›flma; her çözümleme giriflimi de metni aç›klama çabas›d›r. Hatta göstergebilim alan›ndaki çal›flmalar, metin diye tan›mlamaya çal›flt›¤›m›z nesnenin d›fl›ndaki (flehir, durum, olay vb.) fleyleri anlama, yorumlama giriflimini de “okuma” terimiyle ifade eder. Bununla birlikte basit okuma eylemi ile çözümleme çal›flmas› aras›nda önemli farklar vard›r. Elbette her okur, okudu¤u metni anlamaya; metnin özelliklerini fark etmeye, hatta okumakta oldu¤u metni di¤erlerinden ay›ran biçim ve içerik ögelerini de¤erlendirmeye çal›fl›r. Ne var ki bunlar› yaparken bir yöntem bilgisine sahip olmayabilir. Onun yapt›¤› ifl, daha önceki okumalar›n›n oluflturdu¤u beklenti, zevk ve e¤ilimlere, metinde karfl›l›k bulup bulamayaca¤› sorusunun cevab›n› aramaya benzer. Bu tav›r amatörce bir tav›rd›r ve eser karfl›s›ndaki de¤erlendirmesi de genellikle be¤enme fiilinin olumlu veya olumsuz çekimi ile ifadesini bulur. Çok defa bunun nedenlerini de gösteremez. Bu yaklafl›m biçimi öznel veya izlenimci okuma/elefltiri olarak nitelendirilir. Bundan baflka Türk edebiyat›nda metne yaklafl›m konusunda al›fl›lm›fl yollar›n bafl›nda, metnin vezin ve kafiye gibi biçimsel özellikleri ile bilinmeyen kelimelerin anlamlar›n› bulma ve dizeleri nesir cümlesine çevirme ifllemleri gelir. Somut verilerle nesnel bir çal›flma olmas›na karfl›n bu tür bütüncül bak›fl aç›s›ndan, metnin birimleri aras›ndaki iliflkileri anlamaktan uzak uygulamalar da metni anlama ve de¤erlendirmede herhangi önemli bir katk› yapmad›¤› gibi usand›r›c› bile olmaktad›r. Metin çözümleme terimi Türkçede metin flerhi, metin tahlili, metin incelemesi, metin analizi, metin yorumu ve elefltiri ifadeleriyle yak›n veya efl anlaml› bir biçimde kullan›lmaktad›r. Bunlardan tahlil, inceleme, analiz, çözümleme sözcüklerinin ayn› kavram› ifade etti¤i düflünülebilir. Ancak flerh, elefltiri ve yorum kavramlar› hem çözümleme ile hem de kendi aralar›nda farkl›l›klar gösterdi¤i için k›saca de¤inmek ve çözümleme terimiyle karfl›laflt›rmak gerekir. Metin flerhi, genellikle eski edebiyat metinlerini aç›klama, flairin ne demek istedi¤ini anlamaya çal›flma ifllemi için tercih edilir. Metin flerhi eserin parçalar› (kelime, vezin, kafiye, naz›m flekli vb.) üzerinde yo¤unlafl›r ve bütünü dikkate almaz. Belgelerle ispatlama, anlamaya çal›flma ve nesnel olma kayg›s› bak›m›ndan flerh ile tahlil benzeflir. fierh yazar›n ne söyledi¤i ile tahlil ise daha çok nas›l söyledi¤i ile ilgilidir. Elefltiri ise metnin s›n›rlar› içerisinde kalmaz. Metinle do¤rudan veya dolayl› iliflkilendirilebilecek her konu elefltirmenin gündemindedir. Elefltirmenin niyeti metnin niteliklerini ortaya ç›karmak, aç›klamak veya tan›tmakla s›n›rl› de¤ildir. O, edebiyat eseri iddias› ile ortaya konan bir metni, edebî olup olmamas›, edebî ise bunu nas›l sa¤lad›¤›, varsa eksik veya kusurlu yönlerinin neler oldu¤u, gelenek

Çözümlemek, bir metni belli bir yöntem ile okumak demektir.

fierh, yazar›n ne söyledi¤i ile ilgilidir. Tahlil, yazar›n daha çok nas›l söyledi¤i ile ilgilidir.

152

Metin çözümlemesi, elefltirinin bir alt alan› olarak görülebilir.


içerisindeki yeri, estetik de¤eri gibi aç›lardan ele al›r. K›sacas› daha çok de¤erlendirme aflamas› üzerinde yo¤unlafl›r ve yarg› üretir. Çözümlemeci ise çok defa metni tan›tmakla yetinebilir. Bu bak›mdan elefltiri daha genifl kapsaml›d›r. Buna karfl›l›k onda öznellik, çözümlemeye göre daha çok görülür. K›sacas› metin çözümlemesi elefltirinin bir alt alan› olarak görülebilir. Metin tahlili, metin incelemesi ve metin analizi ise metin çözümleme kavram›yla ayn› anlam› iflaret eder. Gerek çözümleme, gerek tahlil ve gerekse analiz sözcükleri, bir bütünü parçalar›na ay›rarak incelemek, anlamaya çal›flmak demektir. Amaç bütünün incelenmesidir. Metin çözümlemesi, eseri bir bütün olarak görür ve onu oluflturan parçalar›n bir sistemin ögeleri oldu¤unu kabul eder. Bu bak›mdan parçalar üzerindeki inceleme, çözümleme çabas› bütünü kavramay› sa¤layacak flekilde yap›l›r. Tek bafl›na bir önem tafl›maz. Tahlil ad› alt›nda yap›lan metin incelemesi çal›flmalar›nda, bir metnin biçim özelliklerinden, vezninden, kafiyesinden, dilinden, edebî sanatlar›ndan, konusundan, sanatç›n›n iç dünyas›ndan, toplum ve dönemle olan iliflkisinden, dolay›s›yla yazar›n metin içerisinde oluflturdu¤u hayal, duygu, düflünce dünyas› gibi özelliklerden söz edilebilir. Ancak bütün bunlar metni esas alacak flekilde kullan›l›r. Merkezde olan ve as›l anlafl›lmak istenilen fley metnin oluflturdu¤u yap›d›r. Ayr›ca tahlil, bir edebî metni tahlil edeni, metnin estetik de¤erlendirmesine yani esere de¤er biçmeye de götürür. Bu özellikleriyle tahlil yaln›zca flerhle de¤il, edebiyat elefltirisiyle de ba¤lant›l› olarak düflünülmelidir. Böylece tahlilin flerh ile elefltiri aras›nda konumland›¤› görülüyor. Metin yorumlamas› ise çözümleme çal›flmalar›ndan sonra metnin ortaya ç›kard›¤› bütünün niteliklerini de¤erlendirme, metni kendi içerisindeki tutarl›l›k, parçalar›n bütüne yapt›¤› katk› ve ifllevsellik özelliklerini belirleme ve aç›klama, metnin estetik de¤eri konusunda yarg› ve ç›kar›mlarda bulunma çal›flmas›d›r. T›pk› çözümleme gibi, yorumlama da elefltirinin bir bölümü olarak görülmelidir. Çözümleme, yöntemli ve mümkün oldu¤unca nesnel bir yaklafl›m oldu¤u halde, çözümlemenin ortaya ç›kard›¤› veriler hakk›ndaki yorumlama, yorumcunun kiflisel kavray›fl›na ve yetene¤ine göre biçim kazan›r. Yak›n zamana kadar Türkçede eski edebiyat metinleri için “metin flerhi”, yeni edebiyat metinleri için ise “metin tahlili” ifadeleri kullan›lm›flt›r. Bunun nedeni divan edebiyat›nda Ali Nihat Tarlan’›n, yeni edebiyatta ise Mehmet Kaplan’›n metinlere yaklafl›m yöntemlerine bu adlar› vermifl ve bu alanda etkili çal›flmalar yapm›fl olmalar›d›r. Yeni Türk edebiyat› alan›nda metin çözümleme yöntemini ilk uygulayan Mehmet Kaplan’›n tahlil çal›flmalar› yol aç›c› olmufltur. fiiir Tahlilleri I adl› kitab›n›n önsözünde metin tahliliyle ilgili görüfllerini aç›klayan Kaplan, gerçek edebiyat›n metin oldu¤unu, okurun ancak edebî metinle do¤rudan do¤ruya kuraca¤› iliflkiyle onun hakk›nda somut ve do¤ru fikirler edinebilece¤ini, buna karfl›l›k hiçbir metnin belirli bir yöntem olmaks›z›n genifl ve derin bir flekilde anlafl›lamayaca¤›n› belirtir (Kaplan, 1969:VII-VII). Metin çözümlemesi, iki yönlü bir etkinliktir: Metindeki düflünce ve duygular›n neler oldu¤unu belirlemeye ve kavramaya çal›flmak; bununla efl zamanl› olarak söz konusu duygu ve düflüncelerin nas›l ifade edildi¤ini, hangi teknik, yol ve yöntemlerle yazar›n metnini oluflturdu¤unu araflt›rmak. Dolay›s›yla metin çözümlemesi, metnin hem içeri¤iyle, hem de biçimiyle ilgilenir. Bunlar› önce ayr› ayr› tan›mak, sonra aralar›ndaki derin ba¤lar› araflt›rmak kolayl›k sa¤lar. Ancak bu aflama amaç de¤il, bütünün yap›s›n› ortaya ç›karmak için uygulanacak bir ara noktad›r.


153

Her metnin bir içeri¤i, bir de biçimi vard›r. ‹çeri¤i biçimden ayr› düflünmek mümkün de¤ildir. Çünkü her ikisi bir arada metni oluflturmaktad›r. Elbette inceleme s›ras›nda bunlar› ayr› ayr› ele almak mümkündür. Ama maksat, bunlar›n bütün içerisindeki yerlerini, metne yapt›klar› katk›y› daha iyi belirleyebilmektir. Yoksa bir metindeki içeri¤i ve biçimi, paran›n iki yüzü gibi, birbirinden ay›rmak mümkün de¤ildir. Burada sözü edilen “içerik” terimini konuyla, biçimi ise geleneksel fliir araçlar› olan vezin, kafiye gibi ögelerle kar›flt›rmamak gerekir. Konu daha genel ve soyut nitelik tafl›rken içerik, konunun metinde ald›¤› hal veya metne yans›y›fl fleklidir. Ayn› flekilde, biçim de içeri¤i yans›tmak üzere yazar›n baflvurdu¤u her türlü düzenlemeye denir. Örnek olarak Kurtulufl Savafl›’n›n bir konu oldu¤unu söyleyebiliriz. Kurtulufl Savafl›’n› iflleyen pek çok romandan söz edebiliriz. Fakat bu romanlar›n her birinde konu farkl› bir flekilde ifllenmifltir. Bu durumda ikisi de ayn› konuyu, Kurtulufl Savafl›’n› ifllemifl olan Kemal Tahir’in Yorgun Savaflç›’s› ile Tar›k Bu¤ra’n›n Küçük A¤a roman›n›n içeri¤inin ayn› oldu¤u söylenemez. Biçim ve içerik aras›nda ilgi çekici iliflkiler vard›r. Bu iliflkilerin metnin bütünlü¤ünden ç›kan temel anlam›n ›fl›¤›nda aç›klanmas› gerekir. Edebî çözümleme bize içerik ile biçimi birlefltiren ba¤lar› keflfetmek ve incelemek imkân› verir.

Metin çözümlemesi, edebî eserin, organik bir bütün oldu¤u düflüncesinden sapmadan, belli bir yönteme ba¤l› olarak anlam, yap›, dil ve üslubunu oluflturan her türlü ögeyi ayr›nt›l› bir biçimde ele al›p inceleme, de¤erlendirme ve yorumlama ifllemidir.

Metin Çözümleme Yöntemleri Öncelikle birbirinden farkl› metin okuma tutumlar› bulundu¤unu belirtmek gerekir. 7. ünitede tan›tmaya çal›flt›¤›m›z edebiyat kuramlar›ndan birço¤unun, edebî metne belli bir bak›fl aç›s›yla yaklaflmakta olduklar› görülmüfltü. Bu bak›fl aç›lar› ayn› zamanda okurun metne yaklaflmas›nda bir dayanak noktas› da oluflturmaktad›r. Örne¤in yans›tma kuram›n› benimseyen bir okur, edebî metinde neyin yans›makta oldu¤unu, d›fl dünyan›n veya toplumun gözlemci gerçekçilik, toplumcu gerçekçilik gibi anlay›fllardan hangisini, nas›l yans›tt›¤›n› araflt›rabilir. Metinleraras› kuram›na dayanan bir okumada ise metindeki baflka metinlerin izi sürülebilir. Okurun metne yaklafl›m›ndaki beklentinin belirledi¤i bu okuma tarzlar›ndan belli bafll›lar› flunlard›r: 1. Öznel/‹zlenimci okuma: Okur, yayg›n bir okuma ve elefltiri tutumu olan bu tür yaklafl›mda metindeki özelliklerden bir ya da birkaç›n› öne ç›kararak tamamen kendi izlenimleri do¤rultusunda aktar›r. Be¤eni, öznel bir nitelik tafl›d›¤› için bu tür okumalarda, elefltirmenin zevkinin geliflmiflli¤i, kültürünün geniflli¤i metin hakk›ndaki görüfllerinin ilgi görmesine sebep olur. Ancak bu yaklafl›m biçiminden nesnel, baflkalar› taraf›ndan kabul edilip uygulanabilecek bir yöntem ç›kmaz. Bu yüzden modern elefltiri yöntemleri aras›nda say›lmaz. 2. Psikolojik okuma: Psikoloji ve psikanaliz biliminin aç›klama yöntemleri ve verileri ile metni aç›klamaya çal›flmakt›r. Psikolojik okuman›n üç ayr› biçimde metinlere uyguland›¤› görülür: Yazar›n psikolojisini, okurun psikolojisini ve metindeki karakterlerin psikolojik özelliklerini incelemek. Bu inceleme, büyük ölçüde metnin tematik yönünü esas al›r. Özellikle Sigmund Freud’un, Dostoyevski, Goethe ve Shakespeare üzerinde metinlerine dayanarak yapt›¤› çözümlemeler yazar› araflt›rmaya dönük yaklafl›m için model oluflturmufltur. Öte yandan duygusal etki kuram›nda ve al›mlama esteti¤inde okurun eser karfl›s›ndaki psikolojik durumu ele al›nm›flt›r. Bu konuda bir baflka yaklafl›m tarz› da özellikle anlat› türündeki eserlerde bulunan karakterlerin ruh çözümlemeleridir. Kurmaca metindeki insan psikolojisi ve davran›fllar› bu yaklafl›mda gerçek dünyadaki insan özellikleri ile karfl›laflt›r›larak ele al›n›r.

Psikolojik okuma, üç ayr› biçimde metinlere uygulan›r: Yazar›n psikolojisini, okurun psikolojisini ve metindeki karakterlerin psikolojik özelliklerini incelemek.

154


Yazar›n kiflisel özellikleri dönüflüme u¤rayarak esere yans›r.

3. Biyografik okuma: Eserden hareketle yazar›n hayat›n›, kiflili¤ini, dünya görüflünü belirlemeye çal›flmak biyografik okuma tarz›d›r. Metinde ele al›nan temalar elbette yazar›n kiflili¤i, dünya görüflü, varl›¤a bak›fl tarz› ile yak›ndan ilgilidir. Ancak yazar›n gerçek dünyadaki düflünceleri, al›flkanl›klar›, ruh durumu esere aynen yans›maz. Dolay›s›yla her eser yazar›n› yans›tsa bile, bu yans›tma do¤rudan ve nesnel bir dayanak olarak kabul edilecek kesinlikte de¤ildir. Yazar›n kiflisel özellikleri dönüflüme u¤rayarak esere akseder. Bununla birlikte yazar-eser iliflkisi her zaman ilgi çekmifl; metinden yola ç›kan ve yazar›n kiflilik çözümlemesini yapmak isteyen çal›flmalar, bir dönem ilgi görmüfl okuma tarzlar›n›n bafl›nda gelmektedir. Psikolojik okuma bafll›¤› alt›nda, yazar›n psikolojisini eserden yola ç›karak anlamaya çal›flmak da biyografik okuman›n türleri aras›ndad›r. 4. Sosyolojik okuma: Bilindi¤i gibi sosyoloji toplumsal yap›lar›, iliflkileri inceleyen bilim dal›d›r. Bu incelemeler s›ras›nda edebiyat eserleri de toplumu yans›tan belge olarak de¤erlendirilmifltir. Özellikle roman-hikâye ve tiyatro gibi türlerde toplumun âdetleri, iliflkileri az çok de¤iflikliklerle birlikte görülebilir. Cumhuriyet öncesi Türk romanlar›nda ve tiyatro eserlerinde görücü usûlüyle evlilik konusunun s›kça ifllenmesi ayn› zamanda toplumsal bir durumun edebiyata yans›mas›d›r. 5. ‹deolojik ve felsefî okuma: Bu tarz okuma tavr›, belli bir ideolojinin ve/veya felsefî görüflün tezleri referans al›narak metne yaklaflmakt›r. Bu okuma biçiminde metni anlamak veya aç›klamaktan çok belli bir görüflün ›fl›¤›nda de¤erlendirmek, hatta yarg›lamak söz konusudur. Bu yönüyle elefltirel okuman›n bir türü olarak kabul edilebilir. 6. Elefltirel Okuma: Bu okuma tarz›na kuralc› okuma demek de mümkündür. Metnin d›fl›ndan kaynaklanan kurallar ve metni oluflturan bütünün ortaya koydu¤u özellikler ölçü al›narak metin elefltirel bir yaklafl›mla yorumlan›r. Geleneksel edebiyat türlerinin al›fl›lm›fl, kabul görmüfl kurallar›, edebiyat ak›mlar›n›n genel ilkeleri, ideolojik tutum, toplumsal de¤erler d›fl yaklafl›m›n; dil bilgisi kurallar›, edebî sanat ve tekniklerin uygulanmas›, metnin tutarl›l›¤› gibi faktörler ise iç yaklafl›m›n dayanak noktalar›n› oluflturur. 7. Teknik okuma: Bir edebiyat eserini belirli bir yöntemle, edebiyat biliminin verilerini kullanarak sistemli bir biçimde okumakt›r. Psikolojik, sosyolojik, arketipçi okumalar gibi metin çözümleme de teknik okuma yöntemlerinden birisidir. Burada belirtti¤imiz okuma yol ve yöntemlerinin d›fl›nda da metne yaklafl›m biçimleri mümkündür. Çünkü incelemeye konu olan her metnin biricik oldu¤u varsay›m›ndan hareketle, nas›l ki bir metin yazar›n bir defaya mahsus, çok özel bir ürünü ise, okurun metinle iliflkisi de her defas›nda az veya çok de¤iflen yaklafl›mlara ihtiyaç gösterebilir. Bundan dolay› afla¤›da gösterece¤imiz çözümleme yöntemi genel geçer, her metne kesin ve de¤iflmez bir biçimde uygulanabilecek mutlak bir reçete de¤ildir. Metni anlamada bir yol gösterici niteli¤i bulunan; fakat farkl› metinler için kimi ayarlamalar› gerektiren bir soyut flablondur. Bu flablon ancak uygulamac›n›n dikkati, uygulanacak metnin niteli¤i çerçevesinde de¤er kazanabilir. Bir edebiyat eserini belirli bir yöntemle, edebiyat biliminin verilerini kullanarak sistemli bir biçimde okumaya teknik okuma denir.

‹deolojik ve felsefî okuma, elefltirel okuman›n bir türü olarak kabul edilebilir.


155

Metin Çözümlemesinin Aflamalar› Metin D›fl› Verilerin Belirlenmesi ve Elde Edilmesi 1. Yazar hakk›ndaki bilgilerin toplanmas›. Metnin çözümlenmesinde ihtiyatla kullan›lmas› gereken d›fl verilerin bafl›nda yazarla ilgili bilgiler gelir. Büyük ölçüde de¤iflime u¤rayarak metne aktar›lm›fl olan yazar›n yaflad›¤› çevre, hayat›ndaki deneyimler, dünya görüflü, ruhsal ve fiziksel özellikleri, yaflad›¤› dönem ve dönemin sorunlar›, olaylar›; ba¤land›¤› veya karfl› oldu¤u edebiyat ak›mlar›, edebiyat görüflü, edebiyat çevreleri metni anlamakta incelemeciye yard›mc› olabilir. Bu bilgiler metnin gerekleri ba¤lam›nda, metni çözümlerken ifle yaray›p yaramayaca¤›na göre de¤erlendirilmelidir. 2. Metnin üretildi¤i dönemin toplumsal, siyasal özellikleri. Bu bilgiler derlenmeli ve metne katk›s› olup olmayaca¤› de¤erlendirilmelidir. 3. Metnin kimli¤i; yay›n yeri ve zaman› vb. bilgilerin belirlenmesi. Böylece metnin incelemeye alaca¤›m›z kopyas›n›n baflka bask›larla olas› farkl›l›¤› ve çözümlememizin metinle kontrol edilmesi olana¤› ortaya konmufl olur. 4. Metinde uygulamak istedi¤imiz okuma yöntemini belirlemek ve bu yöntemin teorik yap›s› ile uygulama biçimleri konusundaki birikimimizi art›rmak.

Yazarla ilgili bilgiler, metnin çözümlenmesinde ihtiyatla kullan›lmas› gereken d›fl verilerin bafl›nda gelir.

Biçim Çözümlemesi ve ‹çerik Çözümlemesinde Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar Biçim Çözümlemesi: Biçim, yazar›n düflünce ve temleri, yani içeri¤i ifade etmek amac›yla kulland›¤› yöntem ve tekniklerin bütünüdür. Bir metinde biçimi oluflturan bafll›ca ögeler flunlard›r: 1. Metnin türü: Bir yaz› biçiminin genel niteliklerini seçti¤i türden al›r. Bu durumda türün biçim özellikleri, ayn› zamanda yaz›n›n biçim özellikleridir. 2. Yazar›n kulland›¤› söz varl›¤›. 3. Sözcüklerin kavram alanlar›, yerdefllikler (isotopi). 4. Fiil çekimi, kip ve zamanlar›n kullan›m›. 5. Dil düzeyi. 6. Söz dizimi özellikleri. 7. Cümle türleri. 8. Tonalite. 9. Ritim, armoni, âhenk ögeleri. 10. Noktalama. 11. Metnin yap›s›. 12. Edebî sanatlar. 13. Kelime alanlar›. Biçim incelemesi, asl›nda bir üslup araflt›rmas›d›r. Bir metnin biçimini incelemek, yazar›n üslubunu incelemek demektir. Üslup yaz›fl tarz›d›r, içeri¤in biçime dönüflmesidir. Bu ise metnin temel anlam›na, hakikî anlam›na biçimden do¤an ça¤r›fl›msal anlamlar ilave etmek demektir. Verilen mesaj›n ayr›ca bir estetik de¤er kazanmas›d›r. Ayn› düflünce veya duygu farkl› biçimlerde ifade edilebilir. ‹çerik Çözümlemesi: Yazar›n metinde gelifltirdi¤i duygu, düflünce ve temlerin araflt›r›lmas›d›r. Bir metinde içeri¤i oluflturan bafll›ca ögeler flunlard›r: 1. Metnin konusu. 2. Temel ve yard›mc› fikirler. 3. Bafll›ca imgeler (semboller, arketipler, stereotipler).

Biçim, metindeki duygu ve düflünce ögelerinin aktar›lmas›n› sa¤layan her türlü yöntem ve tekniktir.

Yerdefllik (isotopi), sözcü¤ün metinde ifade ve anlam olarak tekrarlanmas› demektir.

Üslup yaz›fl tarz›d›r, içeri¤in biçime dönüflmesidir.

156


4. Bir edebî ak›ma ba¤l› estetik ve ideolojik tercihler. 5. Yazar›n niyeti.

Metnin Türünün Belirlenmesi Metnin türü ve inceleme yönteminin belirlenmesi, metin çözümlemesinin ilk temel aflamalar›n› oluflturur.

Metnin ait oldu¤u edebiyat türünün ve bu türün geleneksel özelliklerinin belirlenmesi, metnin incelenmesinde seçilecek yaklafl›m için önemlidir. Bir fliir metninin özellikleri ve incelenme biçimi ile öykü metnininki ayn› olmayacakt›r. Bu, ayn› zamanda metnin, dahil oldu¤u türün özelliklerine göre uyum ya da sapma gösterip göstermedi¤ini tespitte ve metni de¤erlendirirken yard›mc› olacakt›r. Metin çözümleme uygulamas› daha çok fliir ve roman-hikâye türlerindeki metinler üzerinde yo¤unlaflm›fl görünüyor. Bununla birlikte tiyatro, deneme, f›kra vb. türler üzerinde de çözümleme çal›flmas› yapmak mümkündür. fiimdi, edebî türlere göre çözümleme yapman›n belli bafll› noktalar›n› ortaya koyabiliriz.

Türlere Göre Metin Çözümlemesi fiiir Yayg›n fliir inceleme tarz› metni içerik, biçim, dil-üslup özellikleri bak›m›ndan ele almakt›r. Burada önerilecek çözümleme yöntemi, biçim ve içerik ögelerinden baflka, bunlar›n birbiriyle iliflkisinin incelenece¤i yap› bafll›klar›ndan olufluyor. A. Biçimsel tespitler: 1. fiiirin d›fl yap› özelliklerinin belirlenmesi: Naz›m flekli, naz›m birimi, vezin, kafiye vb. ögelerin tespit edilmesi. 2. Âhenk oluflturan ögelerin, her türlü biçimsel yinelemenin (kafiye, iç ses, aliterasyon, assonans vb.) düzeni ve metindeki ifllevinin araflt›r›lmas›. 3. Biçimsel düzeydeki koflut yap›lar›n belirlenmesi. 4. Sapmalar›n belirlenmesi. Konuflma dili özelliklerinden, edebî türün bilinen özelliklerinden vb. ayr›, özel kullan›mlar›n tespiti. 5. Yineleme, koflutluk ve sapma teknikleriyle oluflturulan kelime istiflerinin, ça¤r›fl›mlar›n, simetrik yap› ögelerinin belirlenmesi. 6. Edebî sanatlar›n araflt›r›lmas›. 7. ‹mgelefltirme ve metafor kullan›mlar›n›n metindeki konumu ve biçiminin belirlenmesi. 8. Üslup özellikleri. Bir yazar›n üslubu özellikle kelime seçimi ve söz diziminde yapt›¤› tasarruflarla ortaya ç›kar. Bu yüzden söz dizimi özelliklerinin, cümlelerin dize, beyit, bent ve di¤er naz›m birimleri ile iliflkilerinin gösterilmesi ve söz varl›¤›n›n belirlenmesi özel bir önem tafl›r. 9. Metnin tonalitesinin belirlenmesi. Yazar herhangi bir konuyu farkl› tondaki söyleyifller ile farkl› biçimlerde esere dönüfltürebilir. Metnin lirik, didaktik, ironik vb. olarak benimsenmifl dil kullan›mlar›n›n belirlenmesi bu konuyu aç›kl›¤a kavuflturur. B. ‹çerikle ilgili tespitler 1. Konunun belirlenmesi. Aflk, ölüm, ayr›l›k vb. ana konular ve bunlar›n metne özgü de¤erlendirilifli. 2. Konunun içeri¤e dönüfltürülmesinde seçilen araçlar. Tema ve teman›n gelifltirilmesi için kullan›lan araçlar (figürler, motifler) çözümlemeciyi konuya götüren ip uçlar›d›r. 3. Düflünce ve duygu ögeleri.


157

C. Yap› ile ilgili tespitler: 1. Biçim ve içerik ögelerinin birbiriyle iliflkisi. Biçim ögelerinin di¤er biçimsel ögelerle uyumu, z›tl›¤› ve dönüflümlü kullan›l›fl›n›n belirlenmesi. Biçim ögelerinin içerik faktörleriyle iliflkisi. 2. Bütün-parça iliflkisinin aç›klanmas›. Parçalar›n bütüne yapt›¤› katk› ve ifllevlerinin gösterilmesi.

Anlat› (Roman-Hikâye) Metinlerinin Çözümlenmesi “Anlatma esas›na ba¤l›” veya “tahkiyeli türler” olarak da adland›r›lan roman ve hikâye türlerinin fliirden fark›, kurmaca bir dünya içerisindeki olay, durum ve olgular›n dönüflümlü bir biçimde düzenlenerek anlat›lmas›d›r. Bu özelli¤i onun fliirde kullan›lan ses ve âhenk ögelerine, söz ve anlam sanatlar›na de¤il; kurmaca dünyan›n elamanlar› olan, kifli, olay, zaman, mekân ve anlat›c› gibi ögelere dayanmas›n› gerekli k›lar. Böylece yap›, bu türlerin ana ögeleri olan bu befl etken ile anlat›m tarz› ad›n› alan hikâye etme, tasvir, gösterme, diyalog, iç çözümleme, bilinç ak›m›, montaj, leitmotiv gibi tekniklerin kullan›lmas›ndan oluflur. Çözümleme çal›flmas›nda üzerinde durulmas› gereken bir baflka nokta bu türlerin karakteristi¤i olan neden-sonuç iliflkisidir. Bu yüzden bu türlerin baflar›l› metinlerinde nedensel aç›klamas› yap›lamayacak herhangi bir birim bulunmaz. A. Biçimsel özellikler: 1. Metinde hikâye etme, olay anlatma bölümleriyle tasvirlerin art arda s›ralan›fl›na ve bunlar aras›ndaki iliflkiye dikkat etmek gerekir: Tasvirlerin, diyaloglar›n, aksiyonun olaylar›n geliflmesindeki düzenlenifli nas›ld›r ve katk›s› nedir sorular›n›n cevab› aranmal›d›r. 2. Anlat›m›n, yani hikâye edifl tarz›n›n anlat›lan olaya bir fley kat›p katmad›¤›, ek bir anlam verip vermedi¤i araflt›r›lmal›d›r. Hikâye edifl tarz› (narration, öyküleme), anlat›lan fleyi daha anlaml› veya etkileyici k›lmal›d›r. 3. Olaylar›n içinde geçti¤i zaman ve mekân ögeleri, olay örgüsü ve kiflilerin özelliklerine nedensel ba¤larla ba¤l› m›? Yoksa bir süs ögesi gibi mi durmaktad›r? Zaman, mekân ögeleri metinde ne derecede ifllevsel bir yer tutuyor? Zaman ögesinin kullan›m›nda kozmik zaman, aktüel zaman, olay zaman› gibi ayr›nt›lar bütünle uyumlu mu? Mekân iç ve d›fl mekân olarak ayr›ca ele al›nmal› ve bunlar›n özellikleri tespit edilmelidir. 4. Hikâye kahramanlar›n›n olaylar›n içindeki rolleri nelerdir? Hikâyenin kiflileri, ana karakterler, yard›mc›-engelleyici tipler biçiminde s›n›fland›r›lmal›; özellikle merkezî karakterler tahlil edilmelidir. Her anlat›, en az bir kiflinin bafl›ndan geçen olaylar›n hikâyesini anlat›r. O halde olay örgüsü ile kiflilerdeki de¤iflimin nas›l geliflti¤i, yazar›n bu iki öge aras›ndaki ba¤› kurmadaki baflar›s› belirlenmelidir. 5. Yazar taraf›ndan hangi anlat›m teknikleri tercih edilmifltir? Bu tercihlerin romana katk›s› ne flekilde olmufltur? 6. Anlat›c› ve bak›fl aç›s› ögelerinin tespiti. fiiir metinlerinde flair, düflünce a¤›rl›kl› yaz›larda yazar, metni anlatan kifli oldu¤u halde, roman veya hikâye bize yazar›n do¤rudan do¤ruya hitap etti¤i metinler de¤ildir. Yazar›n d›fl›nda öyküyü bize anlatan kurmaca bir anlat›c› söz konusudur. Anlat›c›, ayn› zamanda bak›fl aç›s› kavram›n› da temsil eder. Bak›fl aç›s›, olaylar›n okuyucuya kimin gözünden anlat›ld›¤›n›n cevab›d›r. Buna göre üç tür bak›fl aç›s› ve anlat›c› vard›r: Hâkim bak›fl aç›s› ve anlat›c›, her fleyi bilen anlat›c›d›r. Bu, yazar-anlat›c› fleklinde de adland›r›l›r. Gözlemci bak›fl aç›s› ve anlat›c› ise

narration (tahkiye, öyküleme): Bir olay› anlatmadaki düzen, anlat›fl düzeni.

158


roman›n ögelerine karfl› tarafs›z ve hâkim bak›fl aç›s›na göre daha s›n›rl› bilgiye sahip bir anlat›c›n›n ifadesidir. Kahraman bak›fl aç›s› ve anlat›c› ise roman›n içindeki karakterlerden biri taraf›ndan temsil edilir. Roman›n içindeki olay ve durumlar konusunda en az bilgi sahibi olan anlat›c› budur. Yazar isterse bu bak›fl aç›lar›ndan birini tercih edebilece¤i gibi birkaç›n› birden, dönüflümlü olarak da kullanabilir. Bu tür bir kullan›m metne dinamizm kazand›r›r. Çözümleyici, bu bak›fl aç›lar›ndan hangisinin veya hangilerinin tercih edildi¤ini saptamal›, bu tercihin anlat›ma ne katt›¤›n› araflt›rmal›d›r. 7. Metnin üslubunun belirlenmesi. Cümle tipleri, noktalama iflaretleri, kelime seçimi ve söz varl›¤› vb. ögelerin belirlenmesi. B. ‹çerikle ilgili tespitler 1. Metnin konusu nedir? 2. Konu hangi figürler, temler ve kavramlarla edebî metne dönüfltürülmüfltür? 3. Temel ve yard›mc› düflünceler nelerdir? 4. Yazar›n niyeti hangi biçimsel ögelerle, nas›l yans›t›lm›flt›r? 5. Metnin tezi nedir?

Düflünce Aktarma Yaz›lar›: Deneme, F›kra, Makale vb. Analojik: Benzeflmeye, örneksemeye dayal›.

1. Temin tespiti: Metinde söz konusu edilen nedir? Metin neden söz ediyor? 2. Metin hangi tezi ya da tezleri savunuyor? Tez aç›kça ortaya konularak m›, yoksa dolayl› yoldan m› aktar›lmaktad›r? 3. Tezin aktar›lmas›nda yararlan›lan deliller nelerdir? Karfl›t teze/tezlere yer ve rilmifl midir? Verilmiflse hangi delille çürütülmüfl? Deliller ikna edici güçte midir? Öyleyse veya de¤ilse neden? 4. Fikirler hangi örneklerle aç›klanm›fl? Örnekler delil olarak kullan›lm›fl m›? 5. Fikirler birbirine mant›ksal ba¤larla ba¤lanm›fl m›d›r? 6. Metnin her paragraf› bir düflünce ad›m›na m› uygun düflüyor? 7. Nas›l bir anlat›m düzeni seçilmifl? Fikirler hangi düzende ortaya konulmufl? Nas›l bir ak›l yürütme s›ras› uygulanm›fl?: Tümdengelim, tümevar›m, diyalektik, analojik vb. 8. Kullan›lan terimler, söz dizimi özellikleri, yararlan›lan edebî sanatlar. 9. Yaz›da hangi tonalite kullan›lm›flt›r: ‹ronik mi, polemik mi? Burada sundu¤umuz metin çözümleme plan›n›n tam ve eksiksiz oldu¤u elbette düflünülmemelidir. Metin tipleri ve türleri çok çeflitlidir ve bunlar›n her biri kendisine özgü genifl, ayr›nt›l› çözümleme planlar› gerektirir. Ayr›ca her metne burada verilen sorular›n tamam›n› yöneltmek gerekmeyebilece¤i gibi, metnin niteli¤ine göre yeni sorular sormak da gerekebilir. Buradaki planda gösterilen maddelerin baz›lar›, incelemek istedi¤imiz metin için katk› yap›c› nitelikte olmayabilir. Bu durumda metnin de¤erlendirilmesi aflamas›nda onlardan uzun uzun söz etmeye gerek yoktur. Bu, çözümlemecinin metnin niteli¤ine göre karar verebilece¤i bir durumdur. Metnin çözümlenebilmesi için yöntemli olarak okunmas› ve iyi anlafl›lmas› flartt›r. Bir metni okumak, oradaki yeni bilgileri ve bu bilgilerin düzenlenifl fleklini metne ba¤l› kalarak bir bütün halinde kavramak demektir. Okurken kelimeleri ve cümleleri anlamak, çok defa metni anlamak manas›na gelmez. Metinde cümleler, tutarl› bir bütün oluflturur ve aç›k ya da kapal› bir biçimde birbirlerine ba¤lan›r. Bir metni, metin yapan verilen bilgiler de¤il, bu bilgiler aras›nda kurulan ba¤lard›r. Bir metni anlamak, öncelikle bu ba¤lar› kavramakt›r. ‹yi bir okuma, bu iliflkilerin do¤ru ve eksiksiz bir flekilde anlafl›lmas› anlam›na gelir.


159

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

N AM A Ç

3

N AM A Ç

4

Metin ve edebî metin terimini tan›yabilmek. Metin, sözcükleri ve cümleleri belli bir amaç için, belli bir bilinçle belirli bir düzen içerisinde, organik bütünlük sa¤layacak flekilde yaz›lan yaz›d›r. Metin ayn› zamanda üzerinde inceleme, çeviri vb. çal›flmalar yap›lan as›l eser anlam› tafl›maktad›r. Edebî metin ise bir duygu, düflünce veya olay›n estetik amaçl› olarak aktar›lmas› maksad›yla dil malzemesinin bir bütünlük içerisinde düzenlenmesidir. Edebî metnin niteliklerini de¤erlendirebilmek. Edebi metin, dili iletiflim amac›ndan çok estetik bir nesne oluflturmak üzere kullan›r. Edebî metinlerde sanatl› ve çok anlaml› bir dil kullan›m› söz konusudur. Bu yüzden bu tür metinlerin biçim özellikleri, içerikten daha önemlidir. Metnin edebiyattaki yerini aç›klayabilmek. Metin, edebiyat sanat› ve biliminin temel nesnesidir. Yazar, okur ve edebiyat› oluflturan öteki bütün faktörler metinde birleflir ve metne göre konumlan›r. Metin türlerini çözümleyebilmek. Metin çözümlemesi, bir eseri nesnel veri ve yöntemlerle, parça-bütün iliflkisi ba¤lam›nda incelemek ve anlamaya çal›flmakt›r. Metin çözümlemesi, flerh ve yorumdan genifl, elefltiriden daha dar kapsaml› bir çal›flma fleklidir. Metin çözümlemesinde uygun bafllang›ç, metnin içinde bulundu¤u edebî türün özellikleri ile uygulanmas› gereken yöntemin belirlenmesidir. Her metin dahil oldu¤u türün özelliklerine göre çözümlenebilir. fiiir, anlatmaya dayal› türler (hikâye-roman), göstermeye dayal› tür (tiyatro),düflünce aktarma amaçl› türler (deneme, f›kra, makale vb.) gibi türler en baflta dil kullanma özellikleri, düflünceyi sunma tarzlar› gibi farkl›l›klar tafl›rlar. Dolay›s›yla yap› özellikleri tamam›yla birbirinden farkl›d›r.

N AM A Ç

5

N A M A Ç

6

Metin okumadaki farkl› yaklafl›mlar› tan›yabilmek. Metin okuma yöntemleri ise metinlere yaklafl›m tarzlar›na göre de¤iflir. Metin çözümleme yöntemlerini aç›klayabilmek. Metin çözümleme türün ve yöntemin belirledi¤i bir yaklafl›mla parçadan bütüne giden, parçalar›n özelliklerini, birbiriyle ve bütünle iliflkilerini araflt›rarak, bütüncül bir sonuca ulaflmakt›r.

160


Kendimizi S›nayal›m 1. Metin kavram›n›n en önemli özelli¤i, afla¤›dakilerden hangisidir? a. El yaz›s› olmas› b. Bas›lm›fl olmas› c. Yap›s›n›n sa¤lam olmas› d. Bütünlük tafl›mas› e. Konusunun tarihî olmas›

6. Bütün metinlerin ortak noktas› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Bir iletiflim arac› olan dili kullanmalar›d›r. b. Bir iletiflim arac› olan anlat›y› kullanmalar›d›r. c. Dili fikir verici bir malzeme olarak görmeleridir. d. Tezli ve organik olmalar›d›r. e. Dili kurmaca bir dünya olarak sunmalar›d›r.

2. Afla¤›dakilerden hangisi edebî metinlerin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Estetik amaç tafl›mas› b. Sanatl› olmas› c. ‹çeri¤in biçimden daha önemli olmas› d. Biçimin içerikten daha önemli olmas› e. Bilgi vermesi

7. Edebî metinde, dil öncelikle hangi amaçla kullan›l›r? a. Estetik b. ‹letiflim c. Fikir verme d. Bildiri sunma e. Psikolojik

3. Metin çözümlemesinin edebiyat bilimi aç›s›ndan önemi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Yazar ve okurdan bafllayarak bütün edebiyat elementlerinin metne dayanmas› b. Yazar›n özel hayat›n›n metinde görülebilmesi c. Okurun metinden yeni bilgiler edinmesi d. Edebiyat tarihçilerinin metne de¤er vermesi e. Metnin bir dil sanat› olmas›

8. Her metin kaç ögeye sahiptir? a. Biçim ve içerikten oluflan iki ayr› ögeye sahiptir. b. Biçim, içerik ve özden oluflan üç ayr› ögeye sahiptir. c. ‹çerik ve özden oluflan iki ayr› ögeye sahiptir. d. Tez ve içerikten oluflan iki ayr› ögeye sahiptir. e. Biçim, tez, öz ve içerikten oluflan dört ayr› ögeye sahiptir.

4. Afla¤›dakilerden hangisi modern metin çözümleme yöntemlerinden biri de¤ildir? a. Psikolojik okuma b. Sosyolojik okuma c. Elefltirel okuma d. Teknik okuma e. ‹zlenimci okuma

9. Metin çözümlemesinin amac› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Bütünü incelemek b. Parçalar› incelemek c. Bütünü parçalara ay›rmak. d. Parçalar› kavramak e. Sistemi kavramak

5. Çözümleme yöntemleri uygulan›rken farkl› türlerdeki metinlerin hangi ortak noktada birlefltikleri düflünülür? a. Dili organik bütünlük amac›yla kullan›m›nda b. Fikir verici olmalar›nda c. Kurmaca bir dünya sunmalar›nda d. Edebî sanatlara baflvurmalar›nda e. Tezli olmalar›nda

10. Bir edebiyat eserini belirli bir yöntemle, edebiyat biliminin verilerini kullanarak sistemli bir biçimde okumaya ne ad verilir? a. Teknik okuma b. Özel okuma c. Genel okuma d. Elefltirel okuma e. Felsefi okuma


161

Okuma Parças› Soyut Görüntü: fiiirde soyut görüntü, en genelde imge ve simgelere dayal› olarak gerçeklefltirilir. Dilin bilinen temel, as›l ve birinci karfl›l›klar›n›n yan anlamlar›n›n d›fl›nda baflka fleyleri ça¤r›flt›rmas› ve hayalimizde bilinen anlamlar›ndan baflka anlamlar canland›rmas›d›r. Söz varl›klar›n›n temel anlamlar›, yan anlamlar› ve ça¤r›fl›msal anlamlar› vard›r. Soyut görüntü, bu ça¤r›fl›msal anlam boyutunu oluflturur. Soyut görüntü kendi içinde flu ögeleri içermektedir: - ‹mge: fiiirin en temel unsurlar›ndan birisi imge üretmedir. Bu ba¤lamda dilin söz, anlam ve heyecan sanatlar›ndan yararlan›larak okuyucunun gözü önünde hayalî görüntüler oluflturulur. Bunun klâsik Türk edebiyat›ndaki ad› “mazmun”, yeni Türk edebiyat›ndaki ad› da “imge”dir. Mazmun, beytin tamam›nda flair taraf›ndan hedeflenen mana, fliirin arka plân›nda gizlenen anlamd›r. Mazmun, düflüncenin zekâya dayal› olarak beytin içinde gizlenmifl hali, inanç, din, efsane, örf, gelenek, kültür ve yaflama biçiminin göndermeli olarak kodlanmas› ve klâsikleflmifl, kal›plaflm›fl, ortak teflbihler sistemidir. Mazmun, ayn› kültürel havay› teneffüs eden, ayn› inanca sahip, ayn› malzemeyi, ayn› sabit kurallar içinde kullanan flairlerin ortak mecazlar›yla örülen ve kal›plaflan bir fleydir. Bir anlamda kolektif, genel, ortak mecazlara dayan›r. ‹mge ise farkl› dünya görüfllerine sahip, farkl› kültürel havalar› soluyan, farkl› yap› ve malzemeyle çal›flan modern zamanlarda farkl› adac›klar›n mensubu olan flairlerin bireysel, yeni, özgün mecazlar›yla kurulur. ‹mgenin Bat› dillerinde “image”, “imagination”, “imagine” gibi karfl›l›klar› var. Türkçede ise flu karfl›l›k ve ifadeler de kullan›lm›flt›r: ‹mgelem, hayal, hayal gücü, tahayyül, mahayyile, resim, timsâl, sûret, sûret-i hayâliyye (hayalî resim ve görüntü), sûret-i zihniyye (zihinsel resim), sûret-i mahsûsa (özel bir resim ve görüntü), sûret-i akliyye (ak›lla oluflturulan bir resim), sûret-i ihsâs (hissettirme görüntüsü), bir fleyin veya bir kimsenin kavran›fl›, görsel ça¤r›fl›m ve benzetme. Soyut görüntü oluflturman›n en belirgin karfl›l›¤› olan imge, içeri¤i etkili bir biçimde sunma tekniklerinden biridir. Bilim adam›, bulduklar›n› kavramlarla, terimlerle kan›tlamaya, filozof önermelerle, k›yaslarla yorumlamaya, flair de imgelerle göstermeye, sergilemeye çal›fl›r. En genel anlam›yla imge, dinleyici ya da okuyucunun zihninde oluflturulan, üretilen ve çizilen görüntü ve duygulard›r. Okuyucunun gözünde özgün çarp›c› görüntüler oluflturmaktad›r. fiairin d›fl dünyadan gözlem-

leyerek, izleyerek, hissederek, bizzat yaflayarak elde etti¤i alg›lar›n zihninde, hayal dünyas›nda anlaml› bir bütüne kavuflarak uyumlu bir görüntü oluflturmas›d›r. Görüleni görünen özelliklerinden soyutlayarak, onlar› bir kenara iterek bambaflka bir biçime dönüfltürerek sunma biçimidir. ‹mge, dilin aç›k ve kesin tan›mlama, adland›rma, gösterme ve belirtme özeli¤inden öte benzerlikler ve ça¤r›fl›mlar yoluyla duygu, düflünce, hayal ve heyecanlar›m›z› karfl›layacak flekilde ifade imkânlar›n›n genifllemesini sa¤lar. ‹mge oluflturma, d›fl dünyadan seçti¤imiz kimi nesnelerle zihnimizde soyut olarak anlaml› bir görüntüye dönüfltürme demektir. ‹mge üretme, güçlü bir sezgi gücüne ba¤l›d›r. ‹mge, d›fl gerçe¤i aynen de¤il, tasarlanan gerçe¤i vermektir. D›fl dünyada somut bir nesnenin karfl›l›¤› olmayan imgenin nesnel bir karfl›l›¤› yoktur. Ancak baz› nesneleri, baz› olgular› ve olaylar› ça¤r›flt›rabilir. ‹mge ile hayal birbirine çok yak›nd›r. Hayal, tasavvuru mümkün olan göstergelerdir. Hayal, d›fl dünyan›n dil vas›tas›yla kafam›zda soyut görüntüler halinde uyanmas›d›r. Hayal, d›fl dünyadaki, tabiattaki varl›klar›n ve eflyalar›n sözler arac›l›¤›yla insan zihninde uyanan görüntüleridir. Hayal, gerçekçi ve makûl oldu¤u ölçüde inand›r›c› ve etkili olur. fiiir, büyük oranda okuyucunun gözü önünde güzel, etkili ve parlak hayaller uyand›rma sanat›d›r. Birer arac› olan kelime ve cümleler bize varl›k, olay ve olgular›n gerçe¤ini de¤il dolayl› olarak iflaret ettikleri hayallerini verirler. Hayaller, ince ve özgün olmal›d›r. fiair, kullan›la kullan›la iyice harc›âlem olmufl, ça¤r›fl›m ve etki de¤erini yitirmifl olan eskimifl imgeler tekrarlamaktan kaç›n›p yeni ve özgün imgeler üretmelidir. ‹mge, salt bir süs ve flekilden mi ibaret yoksa flairin iç dünyas›na, ruhsal durumuna ve düflüncesine karfl›l›k gelen bir fley mi? ‹mge olufltururken benzetme, istiare gibi sanatlardan yararlan›l›r. ‹mgenin oluflum aflamalar› flunlard›r:

1. fiair d›fl dünyay› gözlemler, 2. Zekâs› ve sezgi gücüyle gözlemledi¤i unsurlardan bir seçme yapar, 3. Bilincinde, flair duyarl›¤›nda bunlar aras›nda de¤iflik iliflkiler ve ba¤lant›lar kurar, 4. ‹lginç gelebilecek anlaml›, hayret ve hayranl›k uyand›r›c› soyut bir görüntü elde eder,

162


5. Bu özgün görüntüyü dile döker. ‹mgenin özgün olmas› gerekir. Daha önce tekrarlan›p duran imgelerin biraz de¤ifliklikle yeniden tekrarlanmas› flair için bir zaaft›r. fiairin gücü zengin ve özgün imge üretebilmesiyle ölçülür.‹mge olufltururken baflvurulan yollardan baz›lar› flunlard›r: -Benzetme: Teflbih sanat›. Varl›klar ve kavramlar aras› benzer ilgileri dile getirmek. Benzetmenin gerçekleflebilmesi için 4 temel ögenin olmas› gerekir: 1. Benzetilen (müflebbeh). As›l unsur olup bir fleye benzeyendir. Zay›f özelliklere sahiptir. 2. Benzetmelik (müflebbehünbih). Benzetmede kendisinden yararlan›lan, yani kedisine benzetilen daha güçlü ve yüksek özelliklere ve niteliklere sahip olan fleydir. 3. Benzetme yönü (vech-i flebeh, maksad-› teflbih). Benzetilen ile benzetmelik aras›nda baz› bak›mlardan benzerlik vard›r. Birbirlerine benzeyen varl›klar›n hangi bak›mdan benzedi¤i hususu. Biçim, renk, tat, kuvvet vs. 4. Benzetme edat› (edât› teflbîh, vâs›ta-i teflbîh). Gibi, sanki, güya, t›pk›, nitekim, âdeta, benzer gibi edatlar ya da bu görevdeki kelimeler benzerlik ilgisi kurar. Benzetmede bu 4 temel ögenin tamam› kullan›lmayabilir; baz›s› kullan›larak da benzetme yap›labilir. Edip Cansever, “Mendilimde Kan Sesleri” fliirinde benzetme sanat›na dayal› olarak insan›n kiflili¤inin yaflad›¤› fiziksel çevresi taraf›ndan biçimlenmesi imgesine yer veriyor: ‹nsan yaflad›¤› yere benzer O yerin suyuna, o yerin topra¤›na benzer Suyunda yüzen bal›¤a Topra¤›n› iten çiçe¤e -E¤retileme: (Yun. Metaphora) ‹stiare sanat›. Bir yerden bir yere götürmek. Bir fleyi aradaki benzerlik ilgilerinden dolay› baflka bir fleyin ad›yla anma. Tabiatta bulanan baz› varl›klar ve canl›lar›n isimleri, de¤iflik özellikleri insanlar›n baz› özelliklerini karfl›lamak üzere ödünç al›n›r ve insan›n dikkat çekilmek istenen özelli¤i baflka varl›klar›n özellikleri zikredilerek belirtilir ki bu etkiyi kuvvetlendiren edebî bir sanatt›r. ‹stiare sadece insanla di¤er varl›klar aras› bir benzerlik iliflkisine dayanmaz ayn› zamanda varl›klar aras› iliflkilere de dayan›r. Örnek: Faruk Nafiz Çaml›bel’in “Sanat” fliirinden: Sen raks›na dalarken için titrer derinden Çiçekli bir sahnede bir beyaz kelebe¤in Bu m›sralar› okunca gözümün önünde, sahnede bir balerini gösteri yaparken kendinden geçmiflçesine hayranl›kla izleyen, kendi millî sanat de¤erleri yerine salt Bat› sanat ve kültürüne hayran olan, millî duyarl›l›ktan yoksun bir kiflinin bu zavall› ve ac›nas› hali canlan›yor. Bu imgenin oluflmas›nda bir balerinin beyaz bir kelebe-

¤e benzetilmesi istiaresi önemli rol oynuyor. Bir baflka örnek: Cemal Süreya, “Mola” fliirinde kartal istiaresinden yola ç›karak gözümüzün önüne kartala ait özelliklere sahip bir düflman imgesi canland›r›yor: Kartallar dolan›yor generalim Kartallar dolan›r da dolanmaz da Kaç tane vurmuflum Mütarekede -Kiflilefltirme: Personification. Teflhis sanat›. ‹nsana ait baz› özellikler, tav›rlar di¤er varl›klara yans›t›larak, cans›z varl›klar ya da canl›lar insan gibi düflünülür. Örnek: Necip Faz›l’›n “Kald›r›mlar” fliirinden: Kald›r›mlar, ›st›rap çekenlerin annesi; Kald›r›mlar, içimde yaflam›fl bir insand›r. Kald›r›mlar, duyulur sükûn içinde sesi, Kald›r›mlar, içimde uzayan bir lisand›r. Bir baflka örnek: Sezai Karakoç’un, “Leyla ile Mecnun” fliirinde atlara insana özgü bir özellik olan rüya gördürülür: Atlar kiflneyip eflindi mi yerlerinde Derler: Mecnunu düflünde mi görmüfl bu at ne -Mecaz-› Mürsel: Benzetme amac› olmadan bir sözü gerçek anlam›n›n d›fl›nda mecazî anlamda, baflka bir anlamda kullanmak. Bir fleyin parças›n› söyleyip bütününü ya da bütününü söyleyip parças›n›, özeli söyleyip geneli veya geneli zikredip özeli, nedenini söyleyip sonucu ya da sonucu söyleyip nedenini kastetmek gibi durumlar hep mecaz-› mürseldir. Deyimlerin ço¤u bu sanat› içerir. Örnek: Özdemir Asaf’›n “AAAAAA” fliiri: Senin birinci mutlulu¤un güzellik. Senin ikinci mutlulu¤un güzellik. Senin üçüncü mutlulu¤un güzellik. Senin dördüncü mutlulu¤unu özledik. Yeter gözlere verdi¤in anlams›z sergi. Ölümün kap›s›na yöneldik. Bu fliiri okuyunca gözümün önünde salt süslenmeye, güzel giyinmeye dayal› biçimsel, biyolojik ve fiziksel bir güzellikle mutlu olan, bunun d›fl›nda baflka bir kayg›s› ve de¤eri olmayan, kendini insanlar›n gözlerinin önünde bir sergi gibi sunmaktan hofllanan bir k›z görüntüsü canlan›yor. Dolay›s›yla bu fliirde “güzel görünmekten baflka kayg›s› olmayan k›z” imgesi vard›r. Baflka bir örnek: Yahya Kemal’in “Sefer” fliirinden: Hâkân-› Rûm leflkeri yaklaflt›¤›n görüp ‹rân gerektirir a¤lasa baht-› siyâh›na Burada “‹ran”, o ülkede yaflayan halk›n yerine kullan›lm›flt›r. -Karfl›tl›¤a Dayal› ‹mge Üretme: Sunulan imgenin görüntüdeki e¤reti özelli¤i, etiketi ile özdeki, iç mahiyet-


163

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› teki gerçek özelli¤i aras›ndaki karfl›tl›¤›, tezad› nazara verip bunu hissettirerek yap›lan imgelem. Örnek: Mehmet Âkif’in “ ‹stiklâl Marfl›”ndan: Ulusun, korkma! Nas›l böyle bir iman› bo¤ar Medeniyyet dedi¤in tek difli kalm›fl canavar? Bu iki m›sray› okuyunca gözümün önünde flu iki imge canlan›yor: Kendini bütün dünyaya medenî olarak sunan, kendine böyle bir etiket yap›flt›ran; gerçekte ise vahflî bir canavara benzeyen emperyalist, sömürgeci ve iflgalci Bat›, eski gücünü kaybetmifltir. O, tek bir difli kalm›fl, bö¤ürüp duran, köpek gibi uluyan, sald›rgan bir canavard›r. Görüldü¤ü gibi Bat›n›n görüntüde medenî, gerçekte ise vahflî oluflu aras›ndaki karfl›tl›¤a dayal› olarak bir imge üretilmifltir.

1. d 2. c 3. a 4. e 5. a 6. a 7. a 8. a

Kaynakça: Roger Caillois, “‹mgenin Yeri”, Varl›k, 1.3.1966, S.665; Emin Özdemir, “‹mge”, Sanat Olay›, S.11, s.82; Hakan Arslanbenzer, “‹mgenin Ölümü”, Akit, 26.4.1998; Tu¤rul Tanyol, Gösteri, A¤ustos 1985, S.57, s.26; Tu¤rul Tanyol, Gösteri, Ocak 1986, s.62, s.20; Erdo¤an Alkan, “‹mge”, fiiir Sanat›, ‹stanbul 1995, s.548. -Simge: Simge, “sembol”, “timsal” demektir. “temsîlî teflbih” ve ‘temsîlî istiare’ler de afla¤› yukar› birer simgedir. Simge oluflturma, fleyler, unsurlar, varl›klar, olgular ve olaylar aras›nda sezgiye, akla, zekâya dayal› k›yaslamalarla benzerlik, ça¤r›fl›m ve ilgiler kurmaktad›r. fiair, bir fleye bak›nca derin bir seziflle o varl›kla ruh dünyas›nda heyecan›n› duydu¤u, önemine inand›¤› bir baflka unsur, olgu ve olay aras›nda çarp›c› bir ilgi kurar ve iç dünyas›nda derin yer eden fleyi söylemede ilk gördü¤ü unsuru bir arac› olarak kullan›r. ‹mge, birçok unsurun bir araya gelmesiyle hayalî bir görüntü oluflturmak iken; simgede, genellikle somut bir unsurun hayalî görüntüleri, soyut kavramlar›, duygular›, düflünceleri temsil etmesi söz konusudur. Simge denilen unsur, genellikle somut bir varl›k, bir obje, bir eflya olur ve ça¤r›fl›mlar, muhakemeler, tesadüfler, al›flkanl›klar, benzer ilgiler yoluyla soyut de¤erleri akla getirerek temsil eder. Simge, baz› kuramc›lar taraf›ndan “iç sezi simgesi” (analojik sembol/intuitif sembol) ve “ak›l ve zekâ simgesi” (entellektüalist sembol) gibi k›s›mlara ayr›labilirse de bu, olguyu karmafl›k hale getiren gereksiz bir ayr›md›r. Nurullah Çetin, fiiir Çözümleme Yöntemi, Öncü Bas›mevi, Ankara, 2003, s.95.

9. a 10. a

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metin Nedir” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metin Nedir” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metin Çözümlemesi” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metin Çözümlemesi Yöntemleri” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metin Çözümlemesi Yöntemleri” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metin Nedir” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metin Nedir” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metin Nedir” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metin Çözümlemesi” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metin Çözümlemesi” bölümünü gözden geçiriniz.

164


Yararlan›lan Kaynaklar Abrams, M.H. (1985), A Glossary of Literary Terms, Newyork, Holt, Rinehart and Winston, Inc. Aktafl, fi. (1993). Edebiyatta Üslup ve Problemleri, Ankara, Akça¤ Yay›nlar›. Ayd›n, M. (2007). Dilbilim El Kitab›, ‹stanbul, 3F Yay›nevi. Barthes, R. (1989). Yaz›n›n S›f›r Derecesi, (Çev. Tahsin Yücel), ‹stanbul, Metis Yay›nlar›. Barthes, R. (1993), Götergebilimsel Serüven, (Çev. Mehmet Rifat-Sema Rifat), ‹stanbul, Yap› Kredi Yay›nlar›. Çetiflli, ‹. (2000). Metin Tahlillerine Girifl, RomanHikâye, Isparta, Tu¤ra Matbaas›. Çetiflli, ‹. (2004). Metin Tahlillerine Girifl 1, fiiir, Ankara, Akça¤ Yay›nlar›. Filizok, R. (2001). Anlam Analizine Girifl, ‹zmir, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›. Filizok, R. “Edebî Analiz Nedir?”, http://www.ege-edebiyat.org/docs/454.pdf Göktürk, A. (1988), Okuma U¤rafl›, ‹stanbul, ‹nk›lâp Kitabevi. Kaplan, M. (1979), Hikâye Tahlilleri, ‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›. Kaplan, M.(1994), fiiir Tahlilleri I, ‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›. Kaplan, M.(1994), fiiir Tahlilleri II, ‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›. Maren-Grisebach, M. (1995). Edebiyat Biliminin Yöntemleri (Çev. Arif Ünal), Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yay›n›. Wellek, R.-Warren, A. (1993), Edebiyat Teorisi (Çev. Ömer Faruk Huyugüzel), ‹zmir, Akademi Kitabevi. Yücel, T. (2007), Elefltiri Kuramlar›, ‹stanbul, Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.

10


Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bir fliirin nas›l çözümlenmesi gerekti¤ini görebilecek, fiiiri fliir yapan temel unsurlar› adland›rabilecek, fiiirin aç›mlanmas› gereken simgesel bir dile sahip oldu¤unu anlayabilecek, fiiirin ahenkli bir edebiyat türü oldu¤unu ay›rt edebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • • • • • • • •

fiiir Çözümleme Metin Konu ‹zlek Duygu Düflünce Varl›k Olay ‹mge

• • • • • • • • •

Simge ‹lkörnek Naz›m fiekli Metinleraras› ‹liflkiler Dil Üslup Ahenk Kafiye Vezin



Metin Çözümleme Örnekleri: fiiir

• YAHYA KEMAL BEYATLI’NIN “AT‹K-VALDE’DEN ‹NEN SOKAKTA” fi‹‹R‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹ • AHMET MUH‹P DIRANAS’IN “SERENAD” fi‹‹R‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹ • FARUK NAFIZ ÇAMLIBEL’‹N “SANAT” fi‹‹R‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹ • BEHÇET NECAT‹G‹L’‹N “KURfiUN” fi‹‹R‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹

Metin Çözümleme Örnekleri: fiiir SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE



S O R U

S O R U

D ‹ için K K A flu T kitab› okufiiir çözümleme yöntemi ve terimleri hakk›nda kuramsal bilgi edinmek yunuz: Nurullah Çetin, fiiir Çözümleme Yöntemi, Öncü Kitap, Ankara 2009

SIRA S‹ZDE

N N

YAHYA KEMAL BEYATLI’NIN “AT‹K-VALDE’DEN ‹NEN SOKAKTA” fi‹‹R‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹

AMAÇLARIMIZ Bu ünitede çözümlemesini yapaca¤›m›z ilk fliir yeni Türk fliirinin büyük adlar›ndan Yahya Kemal Beyatl›’n›n “Atik-Valde’den ‹nen Sokakta” adl› eseridir.

AT‹K-VALDE’DEN ‹NEN SOKAKTA

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

-Nihad Sami Banarl›’ya‹ftardan önce gittim Atik - Valde semtine, Kaç defa geçti¤im bu sokaklar, bugün yine, Sessizdiler. Fakat Ramazan mâneviyyeti Bir tatl› intizâra çevirmifl sükûneti; Semtin oruçlu halk›, süzülmüfl benizliler, Sessizce çarfl›dan dönüyorlar birer birer; Bakkalda bekleflen f›karâ k›zca¤›zlar› Az çok yak›nda sezdiriyor top ve iftar›. Meydanda kimse kalmad› art›k bütün bütün; Bir top gürültüsüyle bu sahilde bitti gün. Top gürleyip oruç bozulan lâhzadan beri, Bir nurlu nefl’e kaplad› kerpiçten evleri. Yârab nas›l ferahl› bu âlem, nas›l temiz! Tenhâ sokakta kald›m oruçsuz ve nefl’esiz. Yurdun bu iftar›ndan uzak kalman›n gam› Hadsiz yaflatt› ruhuma bir gurbet akflam›. Bir tek düflünce oldu teselli bu derdime: Az çok ferahlad›m ve dedim kendi kendime: “Onlardan ayr›l›fl bana her an üzüntüdür; Madem ki böyle duygular›m kald›, çok flükür.” (Hürriyet Gazetesi, 6 May›s 1956.)

168


Yahya Kemal, bu fliirin yaz›l›fl› ile ilgili olarak Orhan fiaik Gökyay’a flu bilgileri veriyor: “Ben Moda’da otururdum. 1913’ten sonra Üsküdar’a al›flm›flt›m. Atik Valide’ye yürüdüm. ‹ki fliirim vard›r, o zaman söylemiflimdir. Biri ‘Ziyaret’, öteki de ‘Atik-Valide’den ‹nen Sokakta’. Bir Ramazan günü, Moda’dan, Müslüman diyar› olan Atik Valide’ye gittim. ‹ftara befl on dakika kala sokakta idim. Manzumede anlatt›¤›m gibi halk birer birer evlerine çekildiler. Ben’ Tenha sokakta kald›m oruçsuz ve neflesiz’. Üzüldüm, iskeleye geldim. ‹stanbul’a geçecektim. Vapur’da Âkif’in dostu olan bir zata rast geldim. E¤er Âkif, benim duydu¤um ‹slâm’›n flevk›n›, hüznünü duymufl olsayd› baflka türlü olurdu. O, ‹slâm’›n yükseliflini, ‹slâm’›n akâidini terennüm etti. fiiir, Atik Valide’nin iftar saatidir. O zat teslim S‹ZDEfiaik Gökyay, Eski, Yeni ve Ötesi, Seçme Makaleler 1, ‹letiflim etti bunu.” SIRA (Orhan Yay., ‹stanbul 1995, s.241).

SIRA S‹ZDE


I. ‹çerikD Ü fi Ü N E L ‹ M

‹çerik incelemelerinde fliirler belliS bafll› flu ögelerle O R olarak U ele al›n›r: konu, izlek, düflünce, olay, varl›k, duygu, görüntü. D‹KKAT Konu, bir eserde ele al›nan SIRA S‹ZDE düflünce, olay ve durumdur.

AMAÇLARIMIZ

fiiirleri önce flu içerik ögeleri bak›m›ndan inceleyece¤iz: Konu, izlek, düflünce, O R U görüntü. olay, varl›k, Sduygu, 1. Konu: fiiirin konusu ramazand›r. Bu metin, ramazan ay›, bu ayda oruç tutan Türkler ve flairin bunlar karfl›s›ndaki konumunu irdeleyen bir fliir. Daha genel anD‹KKAT lamda ramazan izlenimleri aktar›l›yor. Türk edebiyat›nda “ramazâniyye”, “ramazannâme” geleneksel bir türdür. Nesib bölümünde Ramazan› anlatan kasidelere SIRA S‹ZDE “ramazâniyye” denir. Enderunlu Faz›l, Sabit gibi flairlerin ramazâniyyeleri meflhurdur. Ayr›ca Türk edebiyat› ramazan manileri bak›m›ndan da oldukça zengin bir birikime sahip. Yahya Kemal bu fliiriyle geleneksel anlamdaki ramazânnamelerden AMAÇLARIMIZ biraz farkl› bir ramazan fliiri yazm›flt›r.

N N

K ‹ T A P

T‹zlek, E L Efliirde V ‹ Z Ygöze O N çarpan,

dikkati çeken özet fikirdir. Konunun flaire özgü bir biçimde görünüflü, yorumlan›fl› ve de¤erlendirifli izle¤i ‹ N T Everir. R N EAna T izlek (ana fikir), fliirin bütününe yay›lan, onun öteki bütün ögelerini etraf›nda toplayan, dolay›s›yla fliirin merkezî konumunu iflgal eden temel iletidir. Ana izle¤i besleyen, fliirin tümünde de¤il de m›sralarda yer alan küçük ve k›sa izleklere ise yan izlekler (yan iletiler) denir.

Ramazanname daha genifl bilgi isterseniz, flu kitab› okuyunuz: Âmil Çelebio¤K ‹ konusunda T A P lu, Ramazanname, MEB, ‹stanbul 1995. 2. ‹zlek fiair, bu fliiri kanal›yla okuyucular›na flu iletiyi aktar›yor: T E(tema, L E V ‹ Z Y Oileti): N Bilim adam›, sanatç›, ayd›n, yönetici, bürokrat ya da varl›kl› kesim, mensubu bulundu¤u milletinin hayat tarz›n› fiiliyatta benimsemese ya da uygulayamasa bile en az›ndan inanç, duygu, heyecan ba¤lam›nda onlarla beraber oldu¤u bilincine sahip ‹ N Tbir E R Nçizgide ET olmal›, ortak buluflmal› ya da en az›ndan milletinin kültürel de¤erlerine ve yaflama biçimine sayg› duymal›lard›r. Nitekim bu izle¤in yans›mas›n› toplumsal hayat›m›zda görmekteyiz. Ülkemizde insanlar, ‹slâm’› -kimi az kimi çok- de¤iflik derecelerde yaflarlar. Befl vakit namaz k›lmayan Cuma k›lar, hiç namaz k›lmayan oruç tutar; ne namaz k›l›p ne oruç tutan, Ramazan Bayram›n› kutlar, ortak coflkuya kat›l›r. Herkes sünnet olur; dü¤ün, cenaze törenleri genellikle ‹slâm âdetlerine göre yürütülür. Bu durum, ülkemizde sosyal hayata ‹slâm kültürünün havas›n›n egemen oldu¤unu gösterir. Yahya Kemal’in istedi¤i de budur: Türk milleti, millî birlik ve bütünlü¤ünü koruyarak karfl›l›kl› anlay›fl, hoflgörü içinde ortak ruh, duygu, heyecan ve birlik idealini ve bilincini kaybetmemelidir. Birbirine yabanc›, hatta düflman kesimlere bölünmemelidir. Türk milletinin tamam›n›n millî birlik ve bütünlük içinde olmas› temel flartt›r. fiiirde izle¤i çarp›c› bir biçimde yans›tan ana örge (ana motif, leitmotiv), fliirin son iki m›sra›d›r.

10. Ünite - Metin Çözümleme Örnekleri: fiiir

3. Düflünce: fiiirin bar›nd›rd›¤› düflünce unsuru hikmettir. fiair, hakîmâne bir yaklafl›m ortaya koyuyor. Çok incelikli, çok estetik bir planda bilgece bir tavr› sezdiriyor. fiiirin yaz›ld›¤› 1934 y›l› ve sonraki dönemde Türk milletinin sosyal sorunlar›ndan biri, baz› seçkinlerle millet aras›ndaki kültür, inanç ve yaflama biçimi alanlar›ndaki kopukluktu. Bir bak›ma fliir, düflünsel boyutuyla o dönemin güncel bir sorununa çözüm önerisidir. 4. Olay: Kimi fliirlerde geçmiflte olup bitmifl ve yaflanm›fl birtak›m olaylara yer verilir. Bu fliirde olay, hem tahkiye hem de ça¤r›fl›m düzeyinde paralel olarak ve dengeli biçimde yerlefltirilmifl. Yüzey yap›da yer alan olay unsuru, hem hikâye edilmifl hem de bunun derin yap›da tekabül etti¤i izler, sonuçlar, ç›kar›mlar, de¤iniler verilmifltir. Olay boyutuyla iki katmanl› olan fliiri bu yönüyle inceleyelim: Yüzey yap›: Hikâye edilen olay: Moda’da oturmakta olan Yahya Kemal, hemen her gün Üsküdar’a gidip oray› keflfe çal›fl›r. Yine bu ziyaretlerin birinde 1934’te bir Ramazan günü iftardan k›sa bir süre önce Atik-Valde’den Karacaahmet’e inen dar bir sokakta durur. Halk›, kerpiç evleri, bakkal dükkân›n› seyreder. Birçok kez geçti¤i sokaklar yine sessizdir. Etraf sessiz olmas›na ra¤men ramazan maneviyyeti bu sükûneti tatl› bir bekleyifle çevirmifltir. Semtin süzülmüfl benizli oruçlu halk›, çarfl›dan, iflten güçten sessizce birer birer dönmektedirler. Fakir ailelerin küçük k›z çocuklar› al›flverifl için bakkalda bekleflmekteler. Bu durum, iftar topunun at›l›fl zaman›n›n yak›n oldu¤unu sezdirmektedir. Bir süre sonra herkes iftar etmek üzere evine çekilmifl, ortal›kta kimse kalmam›flt›r. Nihayet top at›l›r ve iftar edilmeye bafllar. Top at›l›p fakir mahalle halk›n›n orucunu bozmas›ndan itibaren kerpiçten evlerinin içini bir mutluluk, nefle ve coflku kaplar. Oruç tutmayan flair, sokak ortas›nda yaln›z bafl›na kalakal›r. Milletin ortak neflesine, iftar coflkusuna kat›lamam›flt›r. Kendisini gurbette gibi hisseder. Üzülür. Fakat kendisini teselli edecek tek düflünce, onlardan ayr› kalman›n verdi¤i üzüntüyü hissetmesi, yani en az›ndan bu bilince ulaflmas›d›r. Sonra taksiye binip Moda’ya, yaflad›¤› yere döner. Derin yap›: fiiirde amaç, bu olay› anlatmak, okuyucular› bu olaydan haberdar etmek de¤ildir. Anlat›lan bu olay kanal›yla flairin vermek istedi¤i baz› mesajlar vard›r. ‹zle¤i oluflturan bu mesaj, fliirin son bölümüne sindirilmifltir. Duygu Katman›: fiiirde önce karamsar bir his olarak gurbet ve yaln›zl›k duygusu d›fla vuruluyor; ancak daha sonra bu, iyimser bir duygu olan ümide evriliyor. fiair, farkl›, modern bir yaflam tarz›yla sosyal anlamda mensubu bulundu¤u milletinin hayat tarz›n›n d›fl›nda kald›¤›ndan, iftar vakti herkes evine çekildi¤inde kendini ortada kalakalm›fl, yaln›z bir adam olarak hissediyor. Sonra bu sosyal yaln›zl›k ve gurbet, felsefî plana aktar›l›yor. Milletinin ortak hissiyat›nda, coflkusunda, fiiliyat›nda eriyip millî bir kiflili¤e ulaflamaman›n verdi¤i bir ac› (gam) hissediyor. Bu durum, flairde s›n›rs›z derecede bir gurbet akflam› yaflat›yor. Milletinin yüzy›llar boyu yaflayageldi¤i Türk-‹slâm hayat tarz›n›n d›fl›nda kalm›fll›k, bir gerçeklik olarak onu rahats›z ediyor; ancak onlardan ayr› kalm›fll›k hâlinin bilincine varman›n, bunu itiraf etmenin de bir aflama oldu¤unu, hiç olmazsa piflmanl›k duyarak düflünce plan›nda onlarla beraber olma iste¤ini hissetti¤inden, kendince bir teselli buluyor. Bu da sosyal bütünlük içinde kendine bir yer edinmifllik tatminine dayal› iyimser bir ümittir.

169 Bir fliirde vurgulanmak istenen duygu ve düflüncenin etkisini art›rabilmek için s›k s›k yinelenen çarp›c› ifadeye ana örge denir. Böylece temel iletiyi pekifltirme amac›na dönük olarak kullan›l›r. Bunun yan›nda ahenk sa¤lama ifllevinden de yararlan›labilir.

170


Nesnel Görüntü: Buna “foto¤raf görüntüsü” ve “foto¤raf gözlemcili¤i” de denir. D›flar›da seyredilen manzara göze hitap edecek flekilde renk, flekil ve çizgiler öne ç›kar›larak sunulur. Tasvir tekni¤inden bolca yararlan›larak varl›klar›n gerçek özellikleri, canl› ve renkli olarak bire bir verilir. Kelimelerle resim yapmaya tasvir denir.

6. Görüntü: Görüntü, fliirin görme duyumuza hitap eden boyutudur. Sabit ya da hareketli d›fl dünya manzaralar›, tabiat tasvirleri, olay, olgu ve insana ait görüntüler fliirin asli unsurlar›d›r. Görüntü, flair taraf›ndan ya hiçbir de¤ifliklik yap›lmadan oldu¤u gibi ya da baz› de¤iflikliklerle sunuluyordur. a. Nesnel Görüntü: fiair, Atik-Valde semti halk›n›n bir ramazan akflam› ortaya koydu¤u toplumsal hayat görüntülerini dinamik yap›s› içinde nesnel bir flekilde tasvir ediyor. Görüntüyü fazla de¤ifltirmeden, ç›plak hâliyle veriyor. Benzetmelere, s›fatlara fazlaca baflvurulmadan görüntü ve olay yans›t›l›yor. “Sokaklar›n sessizli¤i”, “semtin oruçlu halk›n›n süzülmüfl benizli olmas›”, “f›kara k›zca¤›zlar›n bakkalda bekleflmesi”, “meydanda kimsenin kalmamas›”, “bir top gürültüsüyle sahilde günün bitmesi” gibi olgular ve durumlar, hep nesnel olarak tasvir edilmifltir. fiair, bunlar› de¤ifltiren, baflkalaflt›ran öznel tasvirlere fazla yer vermemifltir. b. Öznel Görüntü: Ancak zaman zaman öznel anlamda resimsel bir görüntü de çiziliyor. Meselâ “Ramazan maneviyyetinin sükûneti bir tatl› bekleyifle çevirmesi”, “gözledi¤i âlemin ferahl› ve temiz olmas›” gibi. c. Soyut Görüntü Unsurlar›: (Bu konuda daha genifl bilgi için 9. ünitenin okuma parças›na yeniden bak›n›z) fiiirde soyut görüntü, genel olarak imge ve simgelere dayal› olarak gerçeklefltirilir. ‹mgeler: Top gürültüsüyle sahilde günün bitmesi: Bu, zaman›n ve d›fl dünyan›n milletin hayat tarz›na göre flekillenmesini ifade eder. Burada Yahya Kemal, bizim bütün bir tarihimizi ören Türk-‹slâm hayat tarz›n› çok çarp›c› biçimde imgeye dönüfltürme baflar›s›n› gösteriyor. Türk milleti, ‹slâml›¤› bir inanç ve hayat tarz› olarak benimsedi¤i günden beri d›fl dünya zaman›na, takvime kendi mührünü vuruyor: Günü sabah ezan›yla bafllatmak, akflam ezan› vaktiyle bitirmek gibi. Ahmet Haflim’in “Müslüman Saati” adl› yaz›s› ile bu fliiri yan yana okumak lâz›m. Haflim, o yaz›s›nda flöyle diyordu: “Eskiden kendimize göre yaflay›fl›m›z, düflünüflümüz, giyiniflimiz ve kendimize göre dinden, ›rktan ve an’aneden (örf) hayat alan bir zevkimiz oldu¤u gibi bu hayat üslûbuna göre de “saat”lerimiz ve “gün”lerimiz vard›. Müslüman gününün bafllang›c›n› flafa¤›n par›lt›lar› ve sonunu akflam›n ›fl›klar› tayin ederdi. (...) Ifl›kta bafllay›p ›fl›kta biten on iki saatlik k›sa, hafif, yaflanmas› kolay bir günümüz vard›. Müslüman›n mesut oldu¤u günler, iflte bu günlerdi.” (Ahmet Haflim, Bize Göre, G.L.,F.S., hzl. Mehmet Kaplan, Ankara 1981, s.102) Kerpiçten evleri nurlu bir neflenin kaplamas›: “Kerpiçten evler”, fakir, kendi hâlinde, geleneksel de¤erlerine ba¤l›, muhafazakâr Müslüman Türk milletinin simgesidir. “Nurlu nefle” de bu milletin huzurunu, mutlulu¤unu ‹slâm’dan almas›, dünyevî olmaktan çok uhrevî beklentileriyle mutlu olmas›n› simgeliyor. ‹mgenin bir bütün olarak karfl›l›¤› ise gerçek huzurun ve mutlulu¤un maddede, zenginlikte, refahta, makam ve mevkide de¤il; inançta, ruhta, kalbin samimî olarak ba¤land›¤› manevî de¤erlerde oldu¤u vurgusudur. fiair, bu imgeyle felsefî planda bir tepkisini de ortaya koyuyor. Pozitivist, materyalist ve rasyonalist mant›k, insanlara mutlulu¤un bu dünyada; insan›n biyolojik varl›¤›n›n ve bedeninin maddî ihtiyaçlar›n›n tatmin edilmesiyle, teknik imkânlar›n art›r›larak gündelik hayat›n kolaylaflt›r›lmas›yla, konforun yükseltilmesiyle mümkün olaca¤›n› telkin etmiflti. Yahya Kemal, bu yaklafl›ma bir reddiye olarak gerçek huzurun kerpiç evlerde, yani dünyevî ve maddî imkânlardan yoksun flartlarda bile ancak manevî tatmin yoluyla mümkün olabilece¤i tezini ileri sürüyor. Yani “huzur için birinci derecede belirleyici etken, madde de¤il maneviyatt›r” tezini.

Öznel görüntünün iki biçimi vard›r. fiairin fliiri için gerekli olan d›fl dünya malzemesini, d›fl dünya varl›klar›n›n görüntülerini oldu¤u gibi de¤il istedi¤i gibi tasvir etmesine resimsel görüntü denir. Gerçek dünyada, do¤ada olmayan tamamen flairin hayalinde üretti¤i görüntü ise hayalî (muhayyel) görüntüdür. ‹mge, en genel anlam›yla, dinleyici ya da okuyucunun zihninde oluflturulan, üretilen ve çizilen görüntü ve duygulard›r. Baflka bir deyiflle, okuyucunun gözünde özgün ve çarp›c› görüntüler oluflturmakt›r.

171


Yurdun iftar›ndan uzak kalman›n flairin ruhuna s›n›rs›z bir gurbet akflam› yaflatmas›: Yahya Kemal, burada kiflinin milletinin toplumsal ve kültürel yap›s›ndan kopuk bir kiflilik ve yaflam biçimi sergilemesinin ona ruhsal bir yaln›zl›k duygusu verece¤ini ima ediyor. Buradan yola ç›karak ulaflt›¤› sonuç, milliyet duygusudur. ‹nsan›n, var oluflunu tek bafl›na gerçeklefltiremeyece¤i, ancak milletiyle her anlamda bütünleflerek yani millî bir kimlik ve kiflilik kazanarak insan oluflunu tamamlayabilece¤i düflüncesine ulafl›yor. fiair, kiflisel olarak bu ac›y› hep yaflam›flt›r. ‹çinden ç›kt›¤› Türk-‹slâm toplumunun muhafazakâr hayat tarz›ndan kopmufl olan flair, Bat›ya gitmifl, orada modern yaflam biçimine al›flm›fl, dönüflte ayn› yaflam taz›n› sürdürmüfltür. Ancak duygusuyla, düflüncesiyle, sanat›yla, fliiriyle milletinin cemaat ruhu içinde erime, sine-i millete dönme hasreti çeken bir evlâd› olarak kalm›flt›r. Türk-‹slâm cemaatinin imrenilesi hayat›n› hep d›fltan gözlemifl, izlemifl, bir türlü içine girememifl; ama bundan hislenmifl, hasret ve iyi niyet duygular›n› fliirlerine çok güzel bir flekilde yans›tm›flt›r. Yahya Kemal, “Süleymaniye’de Bayram Sabah›” ve baflka fliirlerinde de Türk-‹slâm yaflam biçimini ve millî ruhu hep d›fltan seyreden, içine girmeyen, gözlemlerini ve izlenimlerini yans›tan bir konumdad›r. ‹lkörnek (Arketip): fiiirde ilkörnek olarak sadece “f›kara k›zca¤›zlar›” var. F›kara k›zca¤›zlar saf, temiz, günahs›z, hayallerini sadece iyi niyetlerle, masum isteklerle, insanî duygularla donatan, maddî, flahsî menfaatler için canavarlaflmam›fl, dünyal›k için benli¤ini yitirmemifl, fleref ve haysiyetini satmam›fl, kimlik ve kiflili¤inden ödün vermemifl, kanaatkâr, ülkenin ve milletin safas›na de¤il cefas›na talip, kah›rl›, çilekefl, sessiz ve vakur, sükûnetli ve sayg›n, mazlum ama onurlu, ihtiyar tarihi omuzlar›na yüklenmifl asil Türk milletinin temsilcisi olan çok yerinde ve çarp›c› bir ilkörnektir. Bir bütün olarak milletimizi böyle bir ilkörnekle temsil etmek oldukça iyi düflünülmüfl ve iyi gözlem sonucu üretilmifl bir prototiptir.

‹lkörnek, soyut görüntüye dayal› bir simgedir. Bir ulusun toplumsal bilinçalt›na de¤iflik nedenlerle ve tarihsel koflullarla yerleflmifl olan ve zaman içinde bir biçimde nükseden ve ortaya ç›kan koflullara göre kendini belli eden, gün yüzüne ç›kan ortak de¤erler, tipler ve simgelere de ilkörnek denir.

II. fiekil fiekil (biçim) aç›s›ndan bakmam›z gereken en önemli öge naz›m fleklidir. Naz›m fiekli fiiirin naz›m flekli, kafiyelenifl sistemi bak›m›ndan düz kafiye (eflleme) dir. M›sSIRA S‹ZDE ralar›n kümelendirilifli bak›m›ndan ise iki bende bölünmüfl. ‹lk bent 13, ikinci bent ise 7 m›sradan olufluyor. fiair, bent bölümlemesini fliirin içeri¤ine göre yapm›fl. ‹lk bent, flairin gözlemledi¤i ortam, durum ve kiflilerin tasvirini içeriyor. D Ü fi Ü N E‹kinci L ‹ M bent ise flairin bu ortam karfl›s›nda kendi durumunu, izlenimlerini ve duygular›n› veriyor. ‹lk bentte, bir nesne olarak d›fl dünya, ikinci bentte ise bir özne olarak flairin kenS O R U di beni konu ediliyor.

SIRA S‹ZDE


D‹KKAT

D‹KKAT Naz›m flekli konusunda 6. ünitenin ilk bölümünü yeniden okuyabilirsiniz.

III. Dil ve Üslûp

SIRA S‹ZDE

N N

Dil fiiirde dilin iletiflimsel kullan›m›n›n ötesinde bir ifllevi vard›r. AMAÇLARIMIZ fiair, duygusal ve imgesel yönü a¤›r olan bir dil kullan›r. Bu dil, al›fl›lm›fl düzeninden sapmalar da gösterebilir. Sözcük, ifade ya da cümle yap›lar›nda bilinen kurallar ve al›fl›lm›fl yap›laK ‹ T A P ra ayk›r› olarak kimi de¤ifliklikler, bozmalar, türetmeler, uydurmalar yapmak, genel olarak kurallar› sabit dile ayk›r› sapmalar olarak de¤erlendirilir.

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

172


Dil Sapmalar›: Sözcük (kelime), ifade ya da cümle yap›lar›nda bilinen kurallar› ve al›fl›lm›fl yap›lara ayk›r› olarak kimi de¤ifliklikler, bozmalar, türetmeler, uydurmalar yap›lmas›, genel olarak kurallar› sabit dile yaz›ma ayk›r› sapmalar olarak de¤erlendirilir.

Dil Sapmalar›: fiiirde dil sapmas› fazla görülmüyor. Sadece “f›karâ” kelimesinde ses sapmas› ba¤lam›mda ünlü de¤iflikli¤i yap›lm›flt›r. “Fukara” kelimesini halk›n “f›karâ” fleklinde söyleyifl biçimi flaire daha samimî, s›cak, sahici ve etkileyici gelmifl olmal› ki bu kullan›m tarz›n› tercih etmifl. “Meydanda kimse kalmad› art›k bütün bütün” m›sra› ifade ve cümle kuruluflu bak›m›ndan sa¤lam kurulmufl bir m›sra de¤il. “bütün bütün” ikilemesi, bu cümle yap›s› içinde fazladan, ifllevsiz ve e¤reti duruyor. Ayr›ca “Yurdun bu iftar›ndan uzak kalman›n gam› / Hadsiz yaflatt› ruhuma bir gurbet akflam›” beytinde al›fl›lmam›fl ba¤daflt›rma ba¤lam›nda bir dilbilgisi sapmas› vard›r. Beyitten “Yurdun bu iftar›ndan uzak kalman›n gam›, ruhuma bir gurbet akflam› (n›) hadsiz yaflatt›” gibi bir cümle ç›k›yor. Ancak böyle bir cümle oluflturma ve ifadeleri bu tarzda kurma, Türkçenin do¤al yap›s›na ayk›r›d›r. Bunlara ek olarak “gurbet akflam›” tamlamas› eksiktir, “hadsiz yaflatt›” ifadesi yanl›flt›r ya da en az›ndan güzel ve hofl bir ifade de¤ildir. Konuflma Dili: fiiir, esas olarak ‹stanbul Türkçesiyle yaz›lm›flt›r. Ancak zaman zaman konuflma dili unsurlar›na da yer veriliyor. ‹kilemeler: “Birer birer”, “az çok”, “bütün bütün” gibi ikilemeler dikkati çekiyor. Cümle: fiiirde cümle kuruluflunda üç türlü yap› görülüyor: • Ulant›: Baz› m›sralar›n cümle yap›s›, sonraki m›sralara taflarak devam ediyor. 2., 3., 4., 18., 19., 20. m›sralarda oldu¤u gibi. Bu, fliirin ayn› zamanda hikâye aktar›m› katman›na sahip olmas›ndan kaynaklan›yor. • Cümlenin m›srada bitmesi: 1., 9., 10., 13., 14., 17. m›sralarda oldu¤u gibi. • Cümlenin beyitte bitmesi: 3., 4., 6., 8. beyitlerde oldu¤u gibi.

Tasvirî üslûp, varl›klar›n, olgular›n de¤iflik özellik ve niteliklerini aç›k aç›k tasvir etme, betimleme yoluyla belirtme üslûbudur. ‹zlenimci üslûp: Bir soyutlama olan izlenicilikte d›fl dünya, varl›k, do¤a (tabiat) göründü¤ü gibi de¤il de flairin iç dünyas›nda, ruhunda, kalbinde, beyninde, ald›¤› de¤ifltirilmifl, dönüfltürülmüfl biçimiyle yans›t›l›r.

Dilde Tasarruf Yollar›: Baz› fliirler, dilde tasarruf etmek için söz varl›klar›n›n kullan›m› ile ilgili olarak baz› teknik denemeler ve oyunlar yaparlar. Bunlar›n bafll›calar› ortak kullan›m, eksiltili ifade, özel adlar›n ça¤r›fl›mlar›ndan yararlanma, kelime içine harf eklemedir. Burada ikisi görülmektedir: Ortak kullan›m: “Hadsiz yaflatt› ruhuma bir gurbet akflam› / Bir tek düflünce oldu teselli bu derdime” m›sralar›nda “gurbet akflam›” ifadesi hem önceki m›sra›n sonunda hem de sonraki m›sra›n bafl›nda anlaml› olarak yer alabilecek bir ifadedir. Eksiltili ifade: “Meydanda kimse kalmad› art›k bütün bütün” m›sra›nda “bütün bütün” ifadesi, eksiltili bir ifadedir. fiair, okuyucular›n bu ifadenin önüne ve arkas›na flu sözleri getirmelerini beklemektedir: “halk bütün bütün çekildi.” “Yurdun bu iftar›ndan uzak kalman›n gam› / Hadsiz yaflatt› ruhuma bir gurbet akflam›” beytinde de eksiltili ifade vard›r. Okuyucu, bu beyti kendi hayalinde flöyle bir cümleye dönüfltürerek yeniden üretebilir: “Yurdun bu iftar›ndan uzak kalman›n gam›, benim ruhuma bir akflam vakti gurbet ellerde kalakalman›n verdi¤i hüznü ve ac›y› derinden derine hissettirdi.” Üslûp: Dili özel ve özgün bir kullan›fl biçimi olan üslup konuyu, duygu, düflünce ve hayalleri anlat›fl; ifade edifl, dile getirifl tarz›d›r. Bir flairin kendine özgü tutumu, deyifli, söyleyifl biçimi onun üslubunu verir. fiiirde a¤›rl›kl› olarak tasvîrî üslûp ve izlenimci üslûp görülüyor. fiiirin içeri¤i de zaten tasvir edilen bir ortamdan duyulan izlenimlere yer veriyor. Ayr›ca son 3 m›srada iç konuflma üslûbu bulunmakta ve genelinde de lirizmin hâkimiyeti görülmektedir.


IV. Ahenk Yahya Kemal, fliiri ahenkli k›labilme kayg›s› gütmüfl ve bunu da birkaç yolla gerçeklefltirmeye çal›flm›fl. Bunlar: Ses tekrarlar›: fiair ses tekrarlar› ba¤lam›nda özellikle kafiyeye önem veriyor. Her iki m›sra kendi aras›nda kafiyelenmifl. Kafiye çeflitlerinden de tam ve zengin kafiyeye yer veriyor. Tam kafiye: “benizliler - birer”, “bütün - gün”, “temiz - nefl’esiz”, “derdime kendime”, “üzüntüdür - flükür” Zengin kafiye: “semtine - yine”, “maneviyyeti - sükûneti”, “k›zca¤›zlar› - iftar›”, “beri - evleri”, “gam› - akflam›” Kelime Tekrarlar›: M›sra içi kelime tekrar›: 13. m›sradaki “nas›l” kelimesinin iki kez tekrar›ndan ahenk seziliyor. M›sra Bafl› Kelime Tekrar›: fiiirde de¤iflik m›sralar›n bafl›nda “bir “ kelimesi 4 kez tekrarlanm›fl. Ancak bunlar alt alta olmad›¤› için belirgin bir ahenk oluflturmuyor. ‹kilemeler: fiair, kelime tekrarlar›ndan ahenk sa¤lamak için belirgin biçimde ikilemelerden yararlanm›fl: “birer birer”, “az çok”, “bütün bütün”, “kendi kendime”. Redif: fiiirde redif olarak bir tek “derdime - kendime” kelimelerindeki “-me” ekini görüyoruz. Ses Dalgalanmas› Vezin (ölçü): Yahya Kemal, aruz veznine önem veren bir flair. Bir fliiri d›fl›nda bütün fliirlerini aruzla yazm›fl. Bu fliiri de aruzun “Mef’ûlü / Fâ’ilâtü / Mefâ’îlü / Fâ’ilün” vezniyle yaz›lm›flt›r. Ünlem: 13 m›srada ünleme ba¤l› ses dalgalanmas› görülmektedir. Ayr›ca tabii fliirin tamam›na sinen derûnî bir ahenk kuvvetle hissedilmektedir.

AHMET MUH‹P DIRANAS’IN “SERENAD” fi‹‹R‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹ SERENAD Yeflil pencerenden bir gül at bana, Ifl›klarla dolsun kalbimin içi. Geldim iflte mevsim gibi kap›na Gözlerimde bulut, saçlar›mda çiy. Aç›lan bir gülsün sen yaprak yaprak, Ben aflk›mla bahar getirdim sana; Tozlu yollar›ndan geçti¤im uzak ‹klimden flark›lar getirdim sana. fieffaf damlalarla titreyen, a¤›r Koncan›n alt›nda bükülmüfl her sak Seninçin dallardan süzülen ›t›r, Seninçin karanfil, yasemin zambak... Bir kufl sesi gelir dudaklar›ndan; Gözlerin, gönlümde açan nergisler. Düflen öpüfllerdir dudaklar›ndan Mor akasyalarda ürperen seher.

173 Ahenk, fliirin sözleri, kelimeleri, m›sralar› ve m›sra öbekleriyle bir bütün halinde, ideal anlamda kendi iç uyumunu kurarak meydana getirdi¤i güzel, hofl t›n› ve sestir.

174


Pencerenden bir gül att›¤›n zaman Ifl›kla dolacak kalbimin içi. Geçiyorum mevsim gibi kap›ndan Gözlerimde bulut, saçlar›mda çiy.

I. ‹çerik fiiirin Ad› Hakk›nda K›sa Bir Bilgi: Bat› dillerinde geçen “serenat” kelimesinin anlam›, “Gece vakti sokakta sevgilinin penceresi alt›ndan verilen küçük konser”dir. Serenat, genelde bir müzik terimidir. Mesela Mozart’›n “Serenata notturna”, Vaughan William’›n “Serenade to Music”, Benjamin Britten’›n “Serenade” adl› eserleri örnek olarak gösterilebilir. Serenat, sevgiliye aflk› ilan etme biçimlerinden biridir. Aflk duygusunun belli bir atmosfer, mekân, zaman ve görüntü içinde sunulufl biçimidir. Bu da genellikle bir yaz akflam›nda mehtapl› bir gecede bahçesi ve duvarlar› güzel çiçeklerle, sarmafl›klarla süslü sevgilinin penceresinin önünde ona olan sevgi duygular›n› müzikal bir üslup içinde, romantik bir duyarl›kla dile getirmedir. Bunun biraz tiyatroya özgü bir yan› vard›r. Daha çok Ortaça¤’da, Bat›l› ülkelerin burjuva çevrelerinde ortaya ç›k›p geliflmifl olan serenat, de¤iflik türde edebî eserlere de yans›m›flt›r. Tiyatro, fliir gibi edebî türlerde birçok serenat motifine rastlanmaktad›r. Shakespeare’in Romeo ve Juliet adl› oyununda çok çarp›c› bir serenat sahnesi bulunmaktad›r. Ayr›ca Shelley’in “‹ndian Serenade” adl› metni de iyi bir örnektir. Klasik Türk fliirinde sevgiliye hitap, sevgiliye aflk flark›lar› söyleme gelene¤i Bat›l› serenattan oldukça farkl›d›r. Bat›l› serenatta âfl›k ile sevgili somut olarak muhatap olur, karfl› karfl›ya gelirler. Klasik Türk flairi ise karfl›s›nda bulunan sevgiliye de¤il; g›yabî olarak görmedi¤i, hatta somut kiflili¤i belirsiz olan hayalî sevgiliye hitap eder. Türk halk fliirinde ise sevgililer, birbirlerine daha yak›nd›r. Âfl›k, p›nar bafl›nda, dere kenar›nda ya da köyün herhangi tenha bir yerinde görüp âfl›k oldu¤u somut sevgiliye aflk fliirleri söyler. Dolay›s›yla Türk halk fliiri, Bat›l› serenat gelene¤ine biraz daha yak›nd›r. Mesela Karacao¤lan’›n fliirlerinde bunun somut örneklerini görebiliriz. Yeni Türk edebiyat›nda özellikle fliir türünde bafll›¤› “Serenat” olan pek çok fliir yaz›lm›flt›r. Bat› kültür ve edebiyat›na özgü bir aflk sunumu görüntüsü ve ifade arac› olan serenat, Türk edebiyat›na özellikle Cumhuriyet’ten sonra girmifltir ve pek çok flair, bu yaklafl›m› içeren serenatlar yazm›flt›r. Türk flairi, serenatlar›nda Bat›’ya özgü motif ve araçlara yer verdi¤i gibi bu türe geleneksel Türk kültür ve edebiyat›ndan mazmun ve motiflere de yer vererek bu türü bir anlamda yerlilefltirmeye ve millîlefltirmeye çal›flm›flt›r. Ayr›ca bu kanalla oldukça özgün imge üretme baflar›s› göstermifltir. Genelde fliirin egemen izleklerinden biri aflkt›r. Serenat formu içinde aflk izle¤inin sunumu belli bir görüntü ve ritüel içinde gerçeklefltirildi¤inden güzel ve derinlikli aflk duygular›n›n ifadesinde kendisine baflvurulan ifade yollar›ndan biridir ve Türk flairi bu türde de oldukça baflar›l› örnekler vermifltir. (Yararlan›lan kaynak: Alim Gür, “Türk fiiirinde Serenatlar”, Türk Dili.) 1. Konu: Aflk. 2. ‹zlek: Bahar mevsiminin güzellikleriyle bütünleflmifl ve karfl›l›kl› olarak paylafl›lan romantik bir aflk duygusu, insana büyük bir mutluluk verir. 3. Düflünce: fiiir, bar›nd›rd›¤› düflünsel boyut itibar›yla do¤ac›l bir niteli¤e sahip; ancak tamamen do¤ac›l de¤il. Aflk konusu, neredeyse tamamen denilecek öl-


çüde saf bir do¤a (tabiat) ve onun de¤iflik unsurlar›yla bütünlefltirilerek iç içe veriliyor. Ancak tabiî ve k›rsal de¤erlerin medenî ve kentsel de¤erlere karfl› tercih edilmesi söz konusu de¤il. Öte yandan bu metin, mistik bir fliirdir. fiair, bu fliirinde karfl›m›za beflerî aflk misti¤i olarak ç›k›yor. fiair, âdeta sevgilisinde fani olmufl durumda. Kendi varl›¤›n› onun varl›¤›nda eritiyor. “Gözlerin, gönlümde açan nergisler” m›sra›, flairin sevgili misti¤i oluflunu kuvvetle vurguluyor.

175 Do¤ac›l edebiyat, özel anlam›yla sade, saf, temiz, güzelliklerle dolu, sakin k›rsal hayata, çoban ve köylü yaflant›lar›na yer veren, bunlar› sevdirmeyi amaçlayan; genel anlamda ise do¤aya e¤ilimi ifade eden bir edebiyatt›r.

4. Olay: fiiir, manzum hikâye de¤il, saf fliirdir. fiiirin yüzey yap›s›nda de¤inilen ya da te¤et geçilen kullanmal›k olay unsuru flöyledir: fiair, bahar mevsiminde bir yaz akflam›nda sevgilisinin evinin bahçesinde, penceresinin alt›nda sabaha kadar beklemifl; ona olan aflk duygular›n› ifade etmifl ve ondan aflk›na karfl›l›k beklemifltir. Bu olay, muhtemelen gerçekte olmam›flt›r. Sadece flair, hayalinde böyle bir olay kurgulam›flt›r. Çünkü böyle bir sahne bizde yoktur, Bat›dan al›nmad›r. fiair, Ortaça¤ Avrupa’s›n›n aristokrat s›n›f›n›n serenat kültüründen esinlenerek böyle bir fliir kurgulam›flt›r. 5. Varl›k: fiair, bu metninde en çok tabiat varl›klar›na yer vermifl; onlara da sezgici/idealist düflünce aç›s›ndan yaklaflm›flt›r. Mesela “yeflil pencere”, kendi özgül anlam›yla de¤il, flairin duygu, düflünce ve heyecanlar›na göre anlam kazanmaktad›r. fiair, sevgilinin mekân›n› önceden bir mutluluk ortam› olarak alg›l›yor ve bu alg›s› o nesnenin tan›mlanmas›nda belirleyici oluyor. Yine ayn› flekilde “gül” nesnesi de flairin sevgilisinden aflk›na gelecek karfl›l›¤a bir araç olmaktan öte bir anlam tafl›m›yor. Yani belirleyici olan, flairin iste¤i; buna göre belirlenen de güldür. 6. Duygu: fiiirde iyimser/yumuflak duygulardan yaflama sevincinin kuvvetle vurguland›¤›n› görüyoruz. fiair, içinde bulundu¤u an›n, sevgilisiyle birlikte oluflun, ondan aflk›na karfl›l›k görüflün mutlulu¤unu, sevincini yaflamaktad›r. Ayr›ca sevgiliye afl›r› duygusal ba¤lan›m› ifade eden romantik aflk duygusu kuvvetli bir flekilde terennüm edilmektedir. 7. Görüntü: a. Nesnel Görüntü: fiiirde tamamen olmasa da bir ölçüde nesnel görüntü sunulmaktad›r. Sevgilinin penceresinden âfl›¤›na gül atmas›, âfl›¤›n sevgilinin kap›s›na gelmesi, goncan›n çiy damlalar› alt›nda bükülü durmas› gibi görüntüler nesneldir. b. Öznel Görüntü: fiiir, ço¤u itibariyle hayalî ba¤lamda öznel görüntülerle dolu. fiairin kalbinin içinin ›fl›klarla dolmas›, mevsim gibi sevgilinin kap›s›na gelmesi, sevgilinin gül gibi yaprak yaprak aç›lmas›, âfl›¤›n sevgilisine aflk›yla bahar getirmesi, çiçeklerin kokular›n› sevgili için salmas›, sevgilinin gözlerinin âfl›¤›n gönlünde nergis gibi açmas›, seher rüzgâr›n›n mor akasyalarda esiflinin sevgilinin dudaklar›ndan düflen öpüfller olarak alg›lanmas› gibi görüntüler, hep hayalî görüntülerdir. Bunlar foto¤raf› çekilemeyen ve resmi yap›lamayan; ancak tahayyül edilebilen görüntülerdir. c. Hareketli Görüntü: fiiirde hareketli görüntü yok. d. Soyut Görüntü Unsurlar› Simge ve ‹mgeler Evreni: “Yeflil pencerenden bir gül at bana”: Burada âfl›¤›n sevgilisinden aflk›na karfl›l›k beklentisi söz konusudur: “yeflil pencere” simgesi, tevriye sanat›ndan yararlan›larak somut flekilde yeflil çerçeveli pencereyi veya yeflil sarmafl›k dallar›yla sar›lm›fl

Tevriye, birden fazla anlam› olan bir sözcü¤ün yak›n anlam›n› vurgulay›p, uzak anlam›n› kastetmektir.

176

Mecaz-› mürsel (düz de¤iflmece), bir sözü, gerçek anlam›ndan baflka bir anlamda ve benzetme amac› gözetmeden kullanma.

Hüsn-i ta’lil (güzel nedenleme), herhangi bir gerçek olay›n meydana gelmesini, hayalî ve güzel bir nedene ba¤lamakt›r.


pencereyi karfl›larken; as›l olarak sevgilinin mutlulukla, güzelliklerle, aflkla dolu mekân›n› simgelemektedir. “Gül atmak” ifadesinde de yine tevriyeli olarak hem sevgilinin âfl›¤›na gül çiçe¤ini kopar›p atmas› hem gülmesi, gülücük atmas› ifade edilirken; esas olarak sevgilinin âfl›¤›n›n aflk›na olumlu anlamda karfl›l›k vermesi anlam› kastedilmektedir. Bu m›sraya yay›lan imge, bir bütün olarak flöyle aç›mlanabilir: Ey sevgili, mutluluk, güzellik, hoflluklarla dolu olan mekân›ndan, ortam›ndan gülerek, gül atarak benim aflk›ma karfl›l›k ver. “Ifl›klarla dolsun kalbimin içi”: Aflk›na karfl›l›k bulma beklentisi içinde olan âfl›¤›n büyük bir mutlulu¤a eriflmesi. “Geldim iflte mevsim gibi kap›na”: Burada “mevsim”, mecaz-› mürsel sanat›yla bahar mevsimini simgeler. fiair, bahar mevsimini güzellik, heyecan, tazelik, mutluluk gibi ça¤r›fl›m alanlar›yla özdefllefltirmektedir. “Bahar mevsiminin gelifli gibi senin kap›na geldim, yani sana taze bir heyecanla, coflkuyla, yeflillikler, güzellikler, mutluluklarla geldim” diyor. “Gözlerimde bulut, saçlar›mda çiy”: Âfl›¤›n gözlerinde bulut” olmas› imgesi, iki anlamdad›r: Hem bahar mevsiminde sabaha kadar sevgilinin bahçesinde beklemekten dolay› gözlerinde oluflan yafllanma hâli, hem de sevgilisine olan hasretli bekleyiflten sonraki kavuflma an›n›n verdi¤i heyecanla kar›fl›k a¤lamakl› hâli ifade eder. “Âfl›¤›n saçlar›nda çiy olmas›” imgesi ise âfl›¤›n bahar mevsiminde akflamdan sabaha kadar sevgilinin bahçesinde, kap›s›nda bekleme hâlini ifade eder. Zira bu mevsimde sabaha karfl› otlarda ve di¤er baz› nesnelerde çiy tanesi oluflur. “Aç›lan bir gülsün sen yaprak yaprak”: Burada istiare sanat›yla sevgili, “gül”e benzetiliyor. Sevgilinin yaprak yaprak açan bir gül olarak alg›lanmas› ise onun gittikçe, yavafl yavafl güzelleflmesi, âfl›¤›na aç›ld›kça, ona göründükçe, onunla birlikte oldu¤u süre içinde yavafl yavafl aç›l›p güzelleflmesi hâlini ifade eder. Divan fliirinde, tasavvufta gül, kesret ve mecazî sevgiliyi temsil eder. Gül, yapraklar›n›n çoklu¤u cihetiyle kesret yani bütün mahlûkatt›r, masivad›r, sevgilinin timsalidir. Bu fliir de beflerî bir aflk› terennüm eden bir metindir. Dolay›s›yla buradaki gül, beflerî sevgiliyi temsil eder. “Ben aflk›mla bahar getirdim sana”: “Bahar” simgesi, taze bir heyecan›, yenili¤i, coflkuyu temsil eder. fiair, sevgilisine olan aflk›n› bahara benzetmekle bahar›n temsil etti¤i, ça¤r›flt›rd›¤› bütün güzellikleri ifade etmektedir. “Tozlu yollar›ndan geçti¤im uzak / ‹klimden flark›lar getirdim sana”: “Tozlu yollar” simgesinin karfl›l›¤›: Âfl›¤›n sevgilisine kavuflmak, onu elde etmek için çekmifl oldu¤u bütün s›k›nt›lar›, zorluklar›, geçirdi¤i mücadele aflamalar›n› ifade etmektedir. Bu durumda bu iki m›sraya yay›lan imge flöyle ifade edilebilir: fiair, sevgilisi için çok büyük zahmetler çekmifl, ona ulaflmak için zorlu mücadelelerden geçmifl, sonunda mutlu sona kavuflmufl ve sevgilisine flark› kelimesinin ça¤r›flt›rd›¤› mutlu aflk duygusunu getirmifltir. “fieffaf damlalarla titreyen, a¤›r / Koncan›n alt›nda bükülmüfl her sak”: Gülün aç›lmam›fl flekli olan konca (gonca), bahar mevsiminde sabaha kadar üzerinde oluflan çiy taneleriyle a¤›rlafl›r ve ba¤l› oldu¤u dal›n (sak) bükülmesine sebep olur. “Seninçin dallardan süzülen ›t›r, / Seninçin karanfil, yasemin zambak”: Tabiattaki bütün güzelliklerin sevgili için olmas›. Bahar mevsiminde a¤açlar›n, çiçeklerin, otlar›n dallar›n›n aras›ndan sabah vakti esen tatl›, hafif sabâ rüzgâr›n›n esmesiyle güzel kokular yay›l›r. Bütün bunlar, karanfil, yasemin, zambak kokular›; hepsi sevgili içindir sanki. Burada hüsn-i ta’lil sanat› vard›r. Bahar mevsiminde zaten tabii


177

olan çiçeklerin koku saçmas› hadisesi, güzel ve hofl bir yorumla sanki sevgilinin flerefine, onun için ortaya ç›k›yorlar gibi alg›lanmakta ve öyle yorumlanmaktad›r. “Bir kufl sesi gelir dudaklar›ndan”: ‹stiare sanat›yla sevgilinin sesi kufl sesine benzetilmektedir. Sevgilinin konuflmas›, ç›kard›¤› sesler, kufl sesi gibi güzel, hofl, ahenkli gelmektedir. fiairin, sevgilisinin sesini, kufllar›n insan›n gönlüne hoflluk veren c›v›lt›lar›na benzetmesi, duygular›n› tabiata yüklemesi hâlini pekifltiriyor. Dolay›s›yla romantik duyufl tarz›n›n bir örne¤i de budur. “Gözlerin, gönlümde açan nergisler”: Sevgilinin gözlerinin âfl›¤›n›n gönlünde nergisler gibi açmas› imgesinin mitolojiyle ilgili bir arka plan› var. Edebiyat tarihi ve sözlük gibi kaynaklardaki bu mitolojik bilgi flöyledir: Yunancada “narkisos”, Arapçada “nercis”, Farsçada “nerkis” olarak ifade edilen nergisin efsanevî hikâyesi flöyle: Eski Yunan mitolojisinde bir periyle bir nehrin ›rmaklar tanr›s› Kephisos’un o¤lu olan Narsis (Narkisos) adl› delikanl›, çok güzel oldu¤undan bütün periler ve k›zlar, ona âfl›kt›r. Fakat genç, aflktan anlamaz, sevgi nedir bilmez. K›zlar, onun u¤runa ölürler. Echo adl› bir peri de buna âfl›k olmufl; ancak karfl›l›k görmemifl ve bu yüzden ölmüfl, yaln›z sesi kalm›flt›r. Nihayet delikanl›y› tanr›lara flikâyet ederler. Tanr›lar›n verdikleri ceza flöyle uygulan›r: Narsis susar. O civardaki kayna¤a su içmeye gider. Bir gün bir nehir k›y›s›ndan geçerken suda kendi aksini görüp ona âfl›k olur. Aksini baflka biri sanarak kucaklamak isterken suya düfler ve bo¤ulur. Cesedi çürür ve ondan göze benzer bir çiçek biter. Bir tek gözden ibaret olan bu çiçek, ebedî olarak güzellere hayran hayran bak›p duracakt›r. Bu hikâye yüzünden Do¤u edebiyat›nda nergis, daima göze benzetilir. Nergis, Türk fliirinde görünüfl itibariyle aç›k duran, bakan bir göze benzetilir. Güya böyle olufluna sihir yapan sevgilinin gözleri sebep olmufl gibi gösterildi¤i için nergis, uykusuz kalm›fl gibi düflünülür. “Düflen öpüfllerdir dudaklar›ndan / Mor akasyalarda ürperen seher”: Bahar mevsiminde sabahleyin güneflin do¤ma vaktinde akasyalar›n dallar› aras›ndan süzülen günefl ›fl›klar›, mor bir renge bürünür. Bahar mevsiminde sabah vakti, tatl› bir saba rüzgâr› esti¤i için seherin akasya dallar›nda ürperdi¤i fleklinde bir alg›lama ortaya ç›kar. Bu durum, sevgilinin dudaklar›ndan düflen öpüfllere benzetilerek çok yeni, farkl› ve özgün bir imge üretilmifl oluyor. ‹lkörnek: fiiirde ilkörnek olarak Shakespeare’in Romeo ve Jüliet oyunundaki Romeo ve Jüliet figürleri al›nm›fl. Metinde söz konusu edilen romantik aflk›n alg›lan›fl›nda, sunuluflunda, sahne ve dekorun oluflturulmas›nda Shakespeare’in oyunu önemli ölçüde kaynakl›k etmifl. Metinleraras› ‹liflkiler: fiiirde Shakespeare’in Romeo ve Jüliet oyunu ve öteki Ortaça¤ Avrupa’s› serenat edebiyat› ve kültürü içsellefltirilerek, telmihte bulunularak kullan›l›yor. Ayr›ca nergis, gül gibi motiflerin iflleniflinde divan fliirinden esinlenilmifl. Öte yandan divan fliirinde çokça geçen “kûy-› yâr” mazmununa da dolayl› olarak göndermeler var. “Kûy-i yâr” köy, mahalle, sokak, flehir, ev, köflk, saray neresi olursa olsun sevgilinin bulundu¤u yer demektir. Âfl›klar sevgiliye yaklaflamaz, kûy’unun çevresinde dolafl›rlar. Burada da divan flairine bezer flekilde Ahmet Muhip D›ranas, kûy-› yâr’da dolaflmaktad›r.

Bir flairin kendinden önceki (art zamanl›) ya da kendi dönemindeki (efl zamanl›) baflka yazarlar›n, flairlerin ya da farkl› kaynaklar›n de¤iflik metinleriyle bir flekilde iliflkiye girmesi genel olarak “metinleraras› iliflki” diye tan›mlanmaktad›r. Telmih(an›flt›rma): De¤iniler, göndermeler. Toplumsal bellekte yer edinen, pek çok kifli taraf›ndan bilinen eski zamanlarda olup bitmifl baz› olaylara, ünlü kiflilere, durumlara, olgulara, inan›fl ve düflünüfl biçimlerine, atasözlerine iflaret etmek, baz› imalarla de¤inilerde ve dolayl› göndermelerde bulunmak. Birkaç sözcükle onlar› üstü kapal› olarak an›msatmak.

178


II. fiekil Naz›m fiekli: fiiir, m›sralar›n kümelenifli bak›m›ndan dörtlüklerle kurulmufl bir naz›m flekline sahiptir. Kafiye sistemi bak›m›ndan ise çapraz kafiyedir. Cumhuriyet dönemi flairlerinde Türk halk edebiyat› etkisi, hem dilde, hem vezinde, hem naz›m fleklinde ve baflka özelliklerde kendisini hissettirir. Ahmet Muhip de Türk halk edebiyat›ndan önemli ölçüde etkilenmifltir.

III. Dil ve Üslup Dil: fiiirde dil sapmalar› görülmüyor. Sadece “gonca” kelimesi “konca” fleklinde yaz›lm›fl. Türkçe imlada “konca” kullan›m› yok. Yabanc› kelimelere de olabildi¤ince yer verilmemifl. Konuflma dili unsurlar›yla örülmüfl, sade, saf, canl› bir Türkçe kullan›lm›fl. Üslup: fiiir, romantik bir duyarl›¤› terennüm etti¤i için bütünüyle lirik bir üslupla yaz›lm›fl. Soyutlama, tasvirî ve yal›n üslubu görmek de mümkün.

IV. Ahenk Ses Tekrarlar›: fiair, fliirini ahenkli k›labilmek için ses tekrarlar›ndan en çok kafiyelere a¤›rl›k veriyor. Yar›m kafiye: “bana-kap›na”, tam kafiyeler: “yaprak-uzak”, “bahar-flark›lar”, “a¤›r-›t›r”, “sak-zambak”, “gelir-öpüfllerdir”, “nergisler-seher”, “zaman-kap›ndan”, zengin kafiye: “içi-çiy” (burada kulak kafiyesi var.) Kelime Tekrarlar›: fiair, kelime tekrarlar›ndan yararlanarak da ahenk oluflturma yoluna gitmifl. Redif olan kelimeler: “getirdim sana”, “dudaklar›ndan”; m›sra bafl› kelime tekrarlar›: “Seninçin”, ikilemeler: “yaprak yaprak”. Ayr›ca ilk bentle son bent, baz› de¤iflikliklerle birbirinin tekrar› gibidir. Bu da fliire ayr› bir ahenk katmaktad›r. Vezin: fiiir, 6+5 durakl›, 11’li hece ölçüsüyle yaz›lm›flt›r.

FARUK NAF‹Z ÇAMLIBEL’‹N “SANAT” fi‹‹R‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹ SANAT Yaln›z senin gezdi¤in bahçede açmaz çiçek, Bizim diyâr›m›z da bin bir bahar› saklar! Kolumuzdan tutarak sen istersen bizi çek, ‹ncinir düz caddede da¤da gezen ayaklar. Sen kubbesinde ince bir mozaik arar da Gezersin k›rk as›rl›k bir mabedin içini. Bizi sarsar bir sülüs yaz› görsek duvarda, Bize heyecan verir bir parça yeflil çini...

Sen raks›na dalarken için titrer derinden Çiçekli bir sahnede bir beyaz kelebe¤in; Bizim de kalbimizi k›m›ldat›r yerinden Topra¤a diz vuruflu da¤ gibi bir zeybe¤in.

179


F›rt›nay› and›ran orkestra sesleri Bir ürperifl getirir senin sinirlerine, Ist›rap çekenlerin ac›kl› nefesleri Bizde geçer en hazin bir musikî yerine! Sen anlayan bir gözle süzersin uzun uzun Yabanc› bir flehirde bir kad›n heykelini; Biz duyar›z en büyük zevkini ruhumuzun Görünce bir köylünün k›vr›lmayan belini... Baflka sanat bilmeyiz, karfl›m›zda dururken Yaz›lmam›fl bir destan gibi Anadolu’muz. Arkadafl, biz bu yolda türküler tuttururken Sana u¤urlar olsun... Ayr›l›yor yolumuz. (Hayat, 30 Kânunuevvel (Aral›k) 1926, S.5, s.88.)

I. ‹çerik 1. Konu: Sanat ve Anadolu. Bu metin, flairin kendi sanat anlay›fl›n› ortaya koyan manzum bir poetikas›d›r. “Sanat” fliirinde as›l olarak memleket edebiyat›n›n temel felsefî yaklafl›m› ortaya konur. fiair, kozmopolit, Bat›c›, kültürel anlamda millî benli¤ini kaybetmifl olanlara karfl› Anadolu kaynakl› Türk-‹slâm kültürünü, sanat›n› ve dünya görüflünü öne ç›kar›r. Faruk Nafiz, 1922 y›l›nda ‹leri gazetesinin temsilcisi olarak Ankara’ya gelmifl; ayn› y›l Kayseri Lisesine edebiyat ö¤retmeni olarak gitmifltir. Böylece Anadolu’yu yaSIRA S‹ZDE k›ndan tan›ma imkân› bularak memleket edebiyat› do¤rultusunda ürünlerini yo¤unlaflt›rm›flt›r. Memleket edebiyat› yapma ideali do¤rultusunda birçok fliir yazm›flt›r. “Sanat” fliiri, onun ülkemizde yayg›nlaflmas›n› arzu etti¤i memleket D Ü fi Ü N E L ‹ M edebiyat› anlay›fl›n›n felsefesini ve belli bafll› ilkelerini ortaya koyar. Bu fliirde birbirine z›t iki sanat anlay›fl› karfl›laflt›r›l›r: Kozmopolit ve egzotik sanat anlay›fl› ile yerli ve millî S O R U sanat anlay›fl›. D ‹ K K Aflu T kaynaktan “Memeleket edebiyat›” konusunda genifl bilgi edinmek isterseniz, yararlanabilirsiniz. Türk Dili, Türk fiiiri Özel Say›s› IV (Ça¤dafl Türk Dili),TDK Yay›nlar›, Ankara, 1992. SIRA S‹ZDE

Memleket edebiyat›, temel kayna¤›n› halk edebiyat›ndan SIRA alan, S‹ZDE memleketin insan›n› ve sorunlar›n› iflleyen bir Cumhuriyet Dönemi ak›m›d›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M

N N

2. ‹zlek: Türk sanatç›s›, flairi ve yazar›, as›l beslenme kayna¤› olarak yabanc› AMAÇLARIMIZ kaynaklar› de¤il; millî ve yerli kaynaklar›, Anadolu’yu almal›d›r. Sanat sadece Bat›da üretilmez; Anadolu’muz da sanat ve kültür bak›m›ndan oldukça zengindir ve bakir bir aland›r. Türk toplumu, kendi do¤al yap›s›ndan kaynaklanan yerli ve milK ‹ T A P ters gelir lî sanat›ndan zevk al›r. Bat› kültür ve sanat›, bizim kültürel kodlar›m›za ve bizim estetik ihtiyaçlar›m›za cevap vermez. Türk sanatç›s›, Türk toplumuna Bat› kültür ve sanat›n›n kötü kopyalar›n› aktarmak yerine henüz ifllenmemifl AnadoTELEV‹ZYON lu kayna¤›n› iflleyerek özgün ve kendimize özgü bir sanat üretmelidir.

3. Düflünce: fiiir, esasta duyguya de¤il; düflünceye yaslanmaktad›r. fiiirde bafll›ca iki temel düflünsel e¤ilim görülüyor: ‹ N T E R N Eesas T a. ‹deolojik Düflünce: fiiir, içerdi¤i düflünce unsuru bak›m›ndan itibariyle ideolojik bir fliirdir. fiiirde birbirine z›t iki ayr› sanatç› ve insan tipi karfl›laflt›r›l›yor. “Sen”, kozmopolit, Bat›c› sanat, düflünce ve yaflam biçimini benimseyenleri temsil ediyor. Bunlar, fliirde genel ve belirsiz bir üslûpla verilmekle birlikte Servet-

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

180


i Fünun, Fecr-i Ati gibi ak›mlara mensup olanlarla II. Meflrutiyet sonras› ve Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda Bat› sanat ve edebiyat›na ba¤lanm›fl, oradan beslenen ve onu taklit eden, yerli ve millî de¤erlerini hor gören, sömürge ruhlu, tam anlam›yla Bat› teslimiyetçisi, kendine düflman, ötekine hayran ve yerli oryantalist kimlik ve kiflilikli sanatç›lar ve kifliler oldu¤u anlafl›l›yor. Özellikle sembolistlere yani Baudelaire, Mallarme ve Verlaine’e yaslanan ve bunlardan beslenen edebiyatç›lara bir tepki vard›r. “Biz” ise özgüveni olan, tarihî, kültürel zenginliklerinin fark›nda, Türk-‹slâm düflüncesi ve yaflama biçimine sahip olmaktan utanmayan; tam tersine büyük bir övünç ve gurur duyan Türk milletini temsil ediyor. fiair, mukayeseler ve karfl›tl›klar ba¤lam›nda Türk-‹slâm düflüncesini savunuyor. b. Do¤ac›l Düflünce: fiiirde do¤ac›l düflünce de geriden geriye kendini hissettirir. Bat›, co¤rafyas›yla, kentleriyle, toplumsal, sanatsal ve kültürel yap›s›yla maddî uygarl›¤›, bay›nd›rl›¤›, teknik uygarl›¤› temsil ederken Anadolu, ifllenmemifl bakir yap›s›yla, el de¤memifl co¤rafyas›yla, topra¤›yla, köyüyle, insan›yla, kültür ve yaflama biçimiyle tabiî olan› temsil etmektedir. Medenî-tabiî karfl›tl›¤› ba¤lam›ndaki do¤ac›l düflünceyi bu flekilde görebiliyoruz. Ona göre tabiat›n hür bir çocu¤u olan Anadolu insan› kentin ölçülü biçili, bin bir kurala tabi Bat›l› yaflama biçimine uyamaz. Bat›c› kent insan›, tarihî yap›larda Türk-‹slâm kültürü öncesi eski Anadolu uygarl›klar›n›n izlerini ararken; Anadolu insan›, ‹slâmî (sülüs yaz›) ve millî (yeflil çini) kültür ve sanat de¤erleriyle tatmin olur. Bat›l› tip baleden, orkestradan, Anadolu insan› ise zeybek oyunundan zevk al›r ve musikî yerine ›st›rap çekenlerin ac›kl› nefeslerini yani türküleri, a¤›tlar› dinler. Bu ba¤lamda “düz cadde”, “çiçekli bir sahnede bir beyaz kelebek”, “f›rt›nay› and›ran orkestra sesleri”, “bir kad›n heykeli”, Bat› ve Bat›l› olan›; “da¤da gezen ayaklar”, “topra¤a diz vuran da¤ gibi bir zeybek”, “›st›rap çekenlerin ac›kl› nefesleri”, “bir köylünün k›vr›lmayan beli” de tabii, Anadolu’yu temsil eder. fiair, bu iki unsur aras›ndaki karfl›tl›¤› do¤ac›l (pastoral) bir yaklafl›mla ele al›yor. 4. Olay: fiiir, manzum hikâye de¤il, saf bir fliirdir. Dolay›s›yla bütünlüklü bir olay yok, sadece yüzey yap›da yer alan baz› olay parçalar› var. Olaylar, birbirine z›t iki ayr› tipin yaflant›lar›ndan sa¤alt›lm›fl kopuk parçalar hâlindedir. Bunlar› da özetle flöyle toparlay›p verebiliriz: Bat›c› kozmopolit tip, Bat› dünyas›nda, kültür ve sanat ortam›nda gezer, sanat›n ve kültürün sadece oralarda oldu¤unu zanneder. Türk toplumunu da Bat› do¤rultusunda yönlendirmeye çal›fl›r. Bu tip, yerli oryantalist bir turist olarak 1071 y›l›ndan, yani Anadolu’nun Türk-‹slâm sürecine giriflinden önceki dönemlerde ortaya konan tarihî, dinî yap›lar› ve di¤er mimari eserleri ya da Ayasofya gibi camiye çevrilmifl yap›lar› gezip dolafl›rken önceleri üzeri s›vanm›fl, örtülmüfl ama daha sonra kaz›narak ortaya ç›kar›lan mozaik gibi eski kültürel, sanatsal ve estetik unsurlara ilgi duyar. Kapal›, süslü, flatafatl›, zarif han›mlar›n, fl›k beylerin bulundu¤u mekânlardaki bale gösterileri, orkestra müzi¤i gibi aristokrat nitelikli yüksek Bat› sosyetesine özgü sanat faaliyetlerinden zevk al›r. Bat›l›, flehirlere gidip oralardaki kad›n heykellerinden heyecanlan›r. Yerli-millî tip ise Anadolu’nun da zengin bir kültür ve sanat birikimine sahip oldu¤unu görür. Anadolu insan›n›n da kendi do¤al yap›s› içinde, kendi ortam›nda uyumlu ve mutlu bir duygu, düflünce ve yaflama biçimi dünyas›na sahip oldu¤unu, onu “uygar Bat›”yla tatmin etmenin mümkün olmad›¤›n› görür. Bu tip de


181

mimari eserlerdeki, camilerdeki Türk-‹slâm motiflerinden heyecan duyar. Gösteri sanatlar›ndan biri olan aç›k alanda, meydanda sergilenen tarihî ve millî ça¤r›fl›m alan› zengin olan zeybek oyunundan ve milletimizin gerçek yaflant› ve sorunlar›ndan kaynaklanan türkü, a¤›t gibi halk müzi¤inden, sal›na sal›na çeflmeye su almaya giden ya da ba¤da bahçede çal›flan köylü güzelini izlemekten zevk al›r. 5. Varl›k: fiiirde “bahçe”, “çiçek”, “bizim diyâr›m›z”, “bahar”, “düz cadde”, “da¤da gezen ayaklar”, “kubbe”, “ince bir mozaik”, “mabet”, “sülüs yaz›”, “duvar”, “yeflil çini”, “Çiçekli bir sahne”, “bir beyaz kelebek”, “Toprak”, “da¤ gibi bir zeybek”, “kad›n heykeli”, “köylünün k›vr›lmayan beli”, “Anadolu” gibi daha çok sanat alan›yla ilgili somut varl›klara yer veriliyor. Bunun yan›nda Anadolu’ya, kente, Bat›ya özgü varl›klar da yer al›yor. Bütün bunlarda flairin varl›¤a yaklafl›m biçimi sezgici / idealisttir. fiair, düflünceden varl›¤a gitme tutumunu benimsemifltir. Bu nesneler, flairin düflüncelerini somutlaflt›rmaya yar›yor. Yani kendi ba¤lamlar›nda ve temel anlam alanlar›nda de¤il, ça¤r›fl›mlar› ba¤lam›nda de¤erlendiriliyor. 6. Duygu: fiiirde duygusal boyut pek fark edilmiyor. Metin, bir düflünce fliiridir. Elefltiri ve önerilere dayal› düflünceler, duyguya dönüfltürülmeden, oldu¤u gibi verilmifl. Ancak memleket edebiyat› ç›¤›r›n›n geliflece¤i, ilerde millî sanat ve edebiyat›n serpilece¤i inanc›na dayal› bir ümit, bir daüss›la, vatan, memleket özlemi duygusunu da sezinleyebiliyoruz. 7. Görüntü: a. Nesnel Görüntü: fiiirin ön plan›nda nesnel görüntü sunulurken arka plan›nda bu görüntünün simgesel ve imgesel karfl›l›¤› yans›t›l›yor. Yani fliir, somut bir görüntünün tasviri de¤il, soyut imge yap›s›n›n sunumunu esas al›yor. Meselâ ilk dörtlükte birilerinin çiçekli bir bahçede gezinmesi, bizim diyar›m›z›n bin bir bahar› saklamas›, birilerinin bizi kolumuzdan tutup çekmesi, da¤da gezen ayaklar›n düz caddede incinmesi gibi görüntüler ön planda nesnel görüntüdür; ama arka planda bunlar›n imgesel görüntüleri vard›r. Yani bahçede açan çiçek bildi¤imiz çiçek de¤il, imgesel olarak sanat ve kültürdür. O bak›mdan fliire soyut görüntü hâkimdir. b. Soyut Görüntü: fiiirde soyut görüntüyü simgeler üzerine kurulu imgesel yap› oluflturuyor. fiair imgeleri karfl›tl›k unsuru üzerine kurmufltur. Bu imgesel yap›y› çözelim. Sanat üretiminin Bat›ya özgü olmad›¤› düflüncesi: “Yaln›z senin gezdi¤in bahçede açmaz çiçek, / Bizim diyâr›m›z da binbir bahar› saklar!” Burada “senin gezdi¤in bahçe”, Bat› dünyas›d›r. “çiçe¤in açmas›” ise de¤iflik türde sanat üretimidir. “Bizim diyar›n›z” Anadolu, “bin bir bahar” ise Anadolu Türk’ünün uzun tarihi boyunca üretmifl oldu¤u masal, hikâye, türkü, mani, atasözü gibi çok zengin sanat ve kültür birikimidir. Sanat›n her milletin kendi flartlar›n›n ürünü oldu¤u düflüncesi: “Kolumuzdan tutarak sen istersen bizi çek, / ‹ncinir düz caddede da¤da gezen ayaklar.” Bat›l› kozmopolit ayd›n, Türk milletini yerli ve millî kökenleri olmayan; tamamen baflka bir toplumun, baflka bir sosyal yap›n›n, farkl› bir dünyan›n duyma, düflünme, inanma ve yaflama biçimine uygun bir sanat, edebiyat ve kültür ortam›na ve havas›na çekmeye, zorlama biçimde Bat›l›laflma sürecine sokmaya çal›flmaktad›r. Buna karfl›n flair, bizim millî yap›m›z›n, kültürümüzün, yaflama, duyma, düflünme biçimimizin farkl›l›¤›na vurgu yaparak bu tutumun gereksizli¤i üzerinde durmaktad›r. “Düz cadde”, ölçülü biçili, insan eli taraf›ndan flekillendirilmifl, yapay, mekanik özelliklere sahip Bat›l› yaflama tarz›, Bat›l› anlay›fl ve de¤erlerdir.

Varl›k, genel olarak flairin, fliirinde kendisinden söz etti¤i, yer verip ele ald›¤› d›fl dünyada görülen maddi varl›klar, do¤a ve eflyad›r. fiairin varl›¤› de¤erlendirifli ve varl›¤a yaklafl›m biçimi onun dünya görüflüne göre de¤iflir. Örne¤in mutasavv›f flair, varl›kta Allah’›n isimlerinin tecellilerini görür. Materyalist bir flair için varl›k, bizatihi belirleyici bir de¤ere sahiptir. ‹zlenimci bir flair içinse, öznel izlenimler uyand›ran bir vas›tad›r.

182


Anadolu insan› ise “da¤da gezen ayaklar”d›r. Bu, hem teknolojik anlamda henüz geliflmemiflli¤i hem de do¤al ve f›trî yaflama biçimini ifade eder. fiiirin yaz›ld›¤› dönemde Türk milleti olarak henüz teknolojik anlamda uygarlaflm›fl, geliflmifl, mamur bir ülke de¤ildik. Düzenlenmemifl, flekil verilmemifl bir tabiat ortam›nda yafl›yorduk. Dolay›s›yla modern Bat›n›n uygar kent insan› yani, aristokrat ve burjuva toplumu için üretmifl oldu¤u sanat ve kültür, o zaman bizim için gereksiz ve anlams›z bir fleydi. Karn›n› doyurma derdinde olan insana Baudelaire’yen ac›lar›n karfl›l›¤› olan sembolist fliirin söyleyece¤i bir fley yoktu. Bu bak›mdan flair, bize lâz›m olan sanat›n Bat›l› sanat de¤il; yerli ve millî nitelikli, bizim temel ve do¤al ihtiyaçlar›m›za cevap verecek olan sanat oldu¤unu vurgular. Bat›, tarihsel geliflimine uygun olarak kendi do¤al yap›s› içinde kendi sanat›n› üretir. O sanat, o topluma hitap eder. Bizim toplumsal, ekonomik, kültürel flartlar›m›z farkl›d›r, biz de kendi flartlar›m›za ve yap›m›za uygun yerli ve millî sanat üretiriz. Bu konuda sosyal yap›ya uymayan, zorlama sanat ithalinin anlams›zl›¤› vurgulanmaktad›r. Her milletin üretti¤i sanat›n kendisi için anlaml› oldu¤u düflüncesi: “Sen kubbesinde ince bir mozaik arar da / Gezersin k›rk as›rl›k bir mabedin içini. / Bizi sarsar bir sülüs yaz› görsek duvarda, / Bize heyecan verir bir parça yeflil çini...” Bat›l› ya da Bat› taklitçisi, Anadolu’da Türk-‹slâm varl›¤›ndan önceki dönemlerden kalma Hristiyan mabetlerinin ve de¤iflik sanat eserlerinin estetik ve sanatsal incelikleri ve de¤erleriyle ilgilenir. Meselâ Ayasofya’y› gezerken onun kiliseden kalma mozayiklerine ilgi duyar. Buradaki “k›rk as›rl›k” ifadesi kesretten kinayedir. Gerçek zaman anlay›fl›n› yans›tmak yani gerçek anlamda k›rk as›r önce yap›ld›¤›n› ima etmek için de¤il, çok zaman evvelki zamanlarda yap›ld›¤›n› vurgulamak için kullan›lan çokluk zamandan kinaye bir ifadedir. Müslüman Türk’ün üretti¤i sanat eserlerine bakmaz. “Biz” yani Müslüman Türk milleti ise dedelerimizin üretti¤i sanat varl›klar›ndan heyecan duyar›z. Burada iki temel unsur özellikle vurgulan›yor. “Sülüs yaz›” ve “yeflil çini”. Sülüs yaz›, hat sanat›n›n bir simgesidir. Hat sanat› ise öncelikle ‹slâm sanat›d›r. Daha çok ‹slâm’›, ‹slâmî de¤erleri temsil eder. Yani dinî niteli¤i a¤›r basar. “yeflil çini” ise daha çok Türk sanat›d›r. Yani millî niteli¤i a¤›r basar. fiair, dinî ve millî de¤erleri temsil etmek üzere seçti¤i bu iki unsurla Türk-‹slâm düflüncesini ve kültür anlay›fl›n› ön plana ç›kar›yor. Gösteri sanatlar›ndaki fark: “Sen raks›na dalarken için titrer derinden / Çiçekli bir sahnede bir beyaz kelebe¤in; / Bizim de kalbimizi k›m›ldat›r yerinden / Topra¤a diz vuruflu da¤ gibi bir zeybe¤in.” Burada flair, Bat› ve Türk toplumlar› aras›nda var olan gösteri sanatlar›ndaki farka yer veriyor. “Çiçekli bir sahnedeki beyaz kelebek”, düzenlenmifl, kapal› bir sahne mekân›nda raks eden balerin ve balettir. Bat› ürünü olan bale sanat›, belli hafif figürlere, ad›m at›fllara, ço¤unlukla sahne düzenine ve müzi¤e dayal› gösteri türüdür. Yine bu da aristokrat bir sanatt›r. Teknolojiye dayal› uygarl›kta ilerlemifl kentli burjuva toplumunun izledi¤i ve zevk ald›¤› bir sanat türüdür. “Biz” ise bundan de¤il, da¤ gibi bir zeybe¤in topra¤a diz vuruflundan heyecan duyar›z. Zeybek, Ege yöresine özgü bir müzik veya oyun türüdür. Ayn› zamanda Bat› Anadolu efesine verilen bir isimdir. Burada ayr›ca bir baflka temel farka yer veriliyor. O da fludur: Zeybek, ayn› zamanda Millî Mücadelemizi temsil eden figürlerden biridir. Ülkemizi iflgal eden ve bizi esir etmek isteyen emperyalist Bat›l› iflgal güçlerine karfl› flanl› direnifli gerçeklefltiren kuvvetlerimizin bir k›sm› zeybektir.


Zeybek oyunu bu ba¤lamda yi¤itli¤i, cesareti, kararl›l›¤›, direnifli ça¤r›flt›r›r. Biz ülkemizi düflman iflgalinden kurtaran, yani o dönem için güncel temel bir ihtiyac›m›za cevap veren bir faaliyetten ve bu faaliyetin ça¤r›fl›mlar›ndan heyecan duyarken millî davaya, millî meselelere karfl› duyars›z kimseler, emperyalistlerle ayn› safta yer almay›, onlar›n zevkini paylaflmay› marifet bilirler. Temel ihtiyaçlarla bo¤uflan millete karfl› duyars›zl›k: “F›rt›nay› and›ran orkestra sesleri / Bir ürperifl getirir senin sinirlerine, / Ist›rap çekenlerin ac›kl› nefesleri / Bizde geçer en hazin bir musikî yerine!” Anadolu Türk’ü Balkan Savafllar›, Birinci Dünya Savafl›, Millî Mücadele gibi uzun süren ve her fleyi tüketen, bitiren savafllardan bitkin bir hâlde ç›km›fl. Elinde avucunda bir fley kalmam›fl. Ülkesi yerle bir olmufl. Hayat›n› sürdürecek en temel ihtiyaçlar›n› giderme konusunda s›k›nt›larla mücadele hâlindedir. Günlük olarak karn›n› doyurma derdine düflmüfltür. Bu ortamda Bat›n›n burjuva sanatlar›ndan biri olan orkestra yani yayl›, üflemeli ve vurmal› çalg›lar toplulu¤undan zevk almak, aç insanlar karfl›s›nda vur patlas›n çal oynas›n kay›ts›zl›¤› içinde e¤lenmektir. Millî sanat, sömürgeci zalimleri e¤lendirmek için de¤il, milletin temel ve öncelikli ihtiyaçlar›na karfl›l›k olabilecek flekilde üretilmelidir. Burada ayr›ca Bat› sanat›yla Türk sanat› aras›ndaki bir farka yer veriliyor. Bat› kaynakl› orkestra, topluca Türk-‹slâm dünyas›na k›l›çl›, z›rhl›, gürzlü, flak›rt›l›, velveleli büyük gürültülerle sald›ran haçl› sürülerini ça¤r›flt›ran bir simge gibi al›nm›fl. Ist›rap çekenlerin ac›kl› nefesleri ise tarih boyunca bu sald›r›lara karfl› koyan milletimizin maruz kald›¤› açl›k, k›tl›k, sakatl›k, ölüm, periflanl›k gibi durumlar› ifade eden yan›k türkülerimizin, a¤›tlar›m›z›n bir karfl›l›¤›d›r. Bat›, sald›rganl›¤›n u¤ultusunu, biz ise savunman›n iniltisini sanata dönüfltürmüflüz. Cans›z, sunî, donuk, ruhsuz sanata karfl› do¤al olan›n önceli¤i: “Sen anlayan bir gözle süzersin uzun uzun / Yabanc› bir flehirde bir kad›n heykelini; / Biz duyar›z en büyük zevkini ruhumuzun / Görünce bir köylünün k›vr›lmayan belini...” Heykel sanat› yine a¤›rl›kl› olarak Bat› kaynakl›d›r. Bat›, soyut, manevî, ruhî, insanî de¤erleri ve özellikleri somut madde içinde dondurma anlay›fl›na dayal› bir heykel ya da put sanat›na önem vermifltir. Kad›nda üstün bir yarat›l›fl de¤eri olan güzellik gibi soyut özelli¤i mermerden bir yap› içinde dondurmay› ve ona bakarak kad›n güzelli¤i duygusunu tatmin etmeyi tercih eder. “Biz” ise kad›n güzelli¤ini kad›n›n kendi do¤al yap›s› içinde, canl› kanl› vücudunda, do¤al hareketleri ve faaliyetleri içinde görmeyi ve hissetmeyi, bundan zevk almay› tercih ederiz. Bu dörtlükte hem bu farka temas ediliyor hem de kentli burjuva kad›n› ile köylü Anadolu kad›n› ars›ndaki farka yer veriliyor. Türk halk edebiyat›nda çokça sözü edilen çeflmeye suya giden ya da ba¤da bahçede çal›flan “köylü güzeli” tipi, bizim ideal sevgili ve kad›n tipimizdir. Ayr›ca bir köylünün k›vr›lmayan beli, Anadolu Türk kad›n›n›n kiflilikli, onurlu duruflunu, sayg›nl›¤›n›, yüksek konumunu ve de¤erini de ifade ediyor. Bu kad›n tipinde Millî Mücadelenin kahraman kad›n›n› da görebiliyoruz. Millî sanat›n kayna¤›n›n Anadolu oluflu: “Baflka sanat bilmeyiz, karfl›m›zda dururken / Yaz›lmam›fl bir destan gibi Anadolumuz. / Arkadafl, biz bu yolda türküler tuttururken / Sana u¤urlar olsun... Ayr›l›yor yolumuz.” Burada flair, kendi dönemi içinde Türk flairine sanat›n kayna¤›n› ve malzemesini gösteriyor. Bat›dan al›nma, kuru bir taklide ve iktibasa dayal› havada kalan soyut ve bizimle ilgisi olmayan Bat› sanat› yerine biz kendi sanat›m›z›, kendimiz kurmam›z gerekiyor. Anadolu’muz millî sanat üretimi için bakir bir aland›r. Hem tabiî güzellikleri hem insanlar›n›n kültür zenginlikleri, gönül dünyalar›n›n renklili¤i, insanî, medenî kimlik ve kiflilikleri sanat ve edebiyat için yararlan›lacak zengin ve önemli bir kaynakt›r.

183

184

Kinaye, as›l maksad› dolayl› ve kapal› bir flekilde ifade eden söze denir.

‹stiare (e¤retileme), Bir sözcü¤ün anlam›n› geçici olarak baflka bir sözcük hakk›nda kullanma. Bir fleyi gerçek anlam›n›n d›fl›nda baz› bak›mlardan benzerlik kurulan baflka bir fleyin ismiyle belirtmektir.


Hayalî Kiflilik: fiiirde somut kifliliklere de¤il; “sen”, “biz”, “da¤da gezen ayaklar”, “bir beyaz kelebek”, “zeybek”, “›st›rap çekenler”, “kad›n heykeli”, “beli k›vr›lmayan köylü” gibi kim olduklar›, adlar› sanlar› somut olarak belli olmayan hayalî kifliliklere yer verilmifltir. fiair, iki ayr› toplumsal kesiti vermek istedi¤i için ister istemez genellemeye gitmifltir. Anlam: a. Anlam Ço¤altma Yöntemleri: fiair, özellikle baz› edebî sanatlardan yararlanarak anlam ço¤altma yöntemlerine baflvurmufltur. Bunlar›n baz›lar›n› örneklendirerek görelim: Kinaye: “Arkadafl, biz bu yolda türküler tuttururken” m›sra›nda “türkü” kelimesinin mecazl› anlam›na, deyim anlam›na as›l anlam›ndan daha bask›n flekilde yer verilmifltir. As›l anlam›nda türkü söylemek yani onun temsilcili¤inde sanat yapmak anlam› da kastedilebilir; ama as›l olarak belirlenen hedef ve seçilen yol do¤rultusunda gitme anlam› ön plandad›r. ‹stiare: “Bahçe” (Bat› dünyas›), “çiçek” (sanat ürünü/üretimi), “bizim diyar›m›z” (Anadolu), “bin bir bahar” (Anadolu’nun sanat ve kültür birikimi), “düz cadde” (Bat› yaflam›), “beyaz kelebek” (Bat› dansç›) sözcüklerinde e¤retileme yap›lm›fl. Mecaz-› Mürsel: “Sen”, Bat›c› kozmopolit sanatç›y›, “biz” yerli ve millî de¤erlere ba¤l› sanatç›y›, “da¤da gezen ayaklar” Türk milletini, “kubbe” mimari eserler toplam›n›, “mozaik”,Türk-‹slâm öncesi Anadolu sanat birikimini; “sülüs yaz›”, “yeflil çini” Türk-‹slâm sanat›n›, “zeybek” Türk folklorunu, “orkestra” Bat› müzi¤ini, “köylü” Türk köylü güzellerini temsil eden parçalard›r. fiair bu parçalar› zikrederek bunlar›n dahil oldu¤u bütünü kastetmifltir. Tevriye: “Ist›rap çekenlerin ac›kl› nefesleri” m›sra›nda yak›n anlam, açl›ktan, hastal›ktan, savafltan, zulüm ve kötülükten a¤lay›p inleyen kiflilerin olumsuz hâlleridir. Uzak anlam› ise bu durumlar›n ifadesi olan a¤›tlar, türkülerdir. Burada yak›n anlam söylenip uzak anlam kastedilmifltir.

II. Naz›m fiekli fiiir, dörtlüklerden kuruludur. Bu, biraz da divan fliirinin beyit sistemine bir tepkidir. Dörtlüklerin 1. ve 3. m›sralar›yla 2. ve 4. m›sralar› kendi aralar›nda kafiyeli oldu¤undan çapraz kafiyeli naz›m fleklidir.

III. Dil ve Üslûp Dil: Faruk Nafiz, Millî Edebiyat ak›m›n›n temel ilkelerinden biri olan Türkçeyi sadelefltirme anlay›fl›na ba¤l› kalarak yal›n bir konuflma diliyle yazm›flt›r. Türkçeyi kurallar›na uygun olarak kullanm›fl olup dil sapmalar›na yer vermemifltir. Üslûp: fiiirde belirgin biçimde tasvirî ve tahlilî üslûp görülüyor. fiair, iki ayr› tipin yap›p ettiklerini, duygu ve düflüncelerini hem tasvir ediyor hem de tahlil. Meselâ kozmopolit tipin bir yandan bale gösterisini seyredifli tasvir edilirken di¤er yandan içinin titremesi yani o andaki duygusal hâli tahlil edilmektedir. fiiir, hemen hemen bu tarz tasvir ve tahliller üzerine kurulmufltur. Ayr›ca muhatapla konuflma ve sorgulama üslûbu var. Bu ba¤lamda fliirde iki figür bulunuyor: “Biz” ve “sen”. Biz, büyük Türk milletinin ana gövdesini, çoklu¤u kalabal›¤› karfl›layan bir zamir; “sen” ise azl›¤› temsil eden kozmopolit kesimi iflaret eder. Burada “Biz” “sen”le âdeta hesaplaflmakta ve onu sorgulamaktad›r.


185

IV. Ahenk Ses Tekrarlar›: fiair, ahengi daha çok kafiye, redif ve hece vezniyle sa¤lama yoluna gidiyor. Kafiye konusunda oldukça baflar›l›. Kafiye çeflitleri flöyle: Tam kafiye: “sesleri-nefesleri”, “sinirlerine-yerine”, “heykelini-belini”, “dururken-tuttururken”. Zengin kafiye: “arar da - duvarda”, “saklar - ayaklar”, “derinden - yerinden”, “kelebe¤in - zeybe¤in”, “Anadolumuz - yolumuz” Tunç kafiye: “çiçek - çek”, “içini - çini”, “uzun - ruhumuzun” SIRA S‹ZDE “sinirleriRedif: M›sra sonlar›nda ek redifler bulunmakta: “sesleri - nefesleri”, ne - yerine”, “heykelini - belini”, “dururken - tuttururken”, “derinden - yerinden”, “kelebe¤in - zeybe¤in”, “Anadolumuz - yolumuz” D Ü fi Ü N E L ‹ M

Kelime tekrarlar›: ‹kilemeler: “uzun uzun” S O R U M›sra bafl› kelime tekrar›: fiair, fliirin üzerine kuruldu¤u karfl›tl›¤› vurgulamak ve bu yolla ahenk sa¤lamak için m›sra bafllar›nda “biz” kelimesini 6 kez, “sen” keliD‹KKAT mesini de 3 kez tekrarlam›flt›r. Ses dalgalanmas› SIRA S‹ZDE Vezin: fiair, millî edebiyat ak›m› ve memleket edebiyat› hareketine ba¤l› kalarak fliirinde Türklerin millî vezni olan heceyi bilinçli bir tercih sonucu benimsemifltir. Bu fliirde hece vezninin 7+7=14’lü kal›b›n› kullanm›flt›r. Faruk Nafiz, bu vezni AMAÇLARIMIZ yüksek düzeyde bir terennüm aletine dönüfltürebilmifltir.

N N

SIRA S‹ZDE


D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T1985. A P fiu kitab› okuyunuz: Nihad Sami Banarl›, Kitaplar ve Portreler, ‹stanbul

K ‹ T A P

BEHÇET NECAT‹G‹L’‹N “KURfiUN” fi‹‹R‹N‹N TELEV‹ZYON ÇÖZÜMLEMES‹

TELEV‹ZYON

KURfiUN Bitkinim, bitkinsin Saçlar a¤ar›r ümitlerle beraber ‹nsan›n evi olmas› Büyülenmifl gibisin. Sat›rlarda soldu yüzün Kalabal›k evlerde e¤reti Üzgünüm, üzgünsün Mumlar eridi. Sokaklar, e¤lenceler uzakta Fark›nda bile de¤ilsin Hasad›n› esirgeyen toprakta Bitkinim, bitkinsin. Çökmüfl siperlerden kurtulan yorgun Askerleri düflün Yer alt›nda saatler Y›llar› ömrümüzün.

‹NTERNET

‹NTERNET

186


Bilmezden gelsek de Gün sönmeye bafllad› Seneler eriyor cenkte Yaflamaya vakit kalacak m›? Diyelim kurtard›k hayat› Ya ans›z›n yaln›zsak Ya külçeleflir de ayaklar Yürüyemez olursak? Ya da askerleri düflün Tam ç›km›fllar siperden, bak›yorsun Pusudaki tepelerden Bir kurflun. (Yeditepe, 15 Ocak 1953)

I. ‹çerik 1. Konu: Sosyal ve ekonomik konum bak›mdan orta s›n›f içinde yer alan kiflilerin evlilikle ilgili beklentileri, ekonomik s›k›nt›lar› ve mutsuzluklarla dolu ömür süreçleri. fiiirde yafllar› ilerlemesine, y›llar geçmesine ra¤men araya ekonomik ve sosyal sorunlar gibi baz› engellerin girmesi sonucu bir çiftin evlenememesi, ileri yafllarda evlenseler bile hayat› dolu dolu yaflayamamalar›, hayat›n karfl›l›¤› olan mutlu, zevkli, anlaml› yaflam de¤erini bulamamas› durumlar› konu edilmektedir. 2. ‹zlek: Ekonomik s›k›nt›lar giderilmeden mutlu bir evlilik hayat› gerçeklefltirilemez. fiiirde iki kifli var. Erkek, evlenmek istedi¤i ama bir türlü evlenemedi¤i müstakbel efline dönük olarak konufluyor. Hem onun hem kendisinin hem de ortak durumlar›n›n tasvirini ve de¤erlendirmesini yap›yor. fiiirde sosyal bir kurum olarak aile olman›n, yuva kurman›n zorluklar› ve ferdî mutlulu¤a olan etkisi kuvvetle vurgulan›yor. Bir çiftin evlili¤e ba¤l› ömür muhasebesi veriliyor. Ya da hayat›n, ömrün ak›fl süreci, evlilik kurumuna ba¤l› olarak irdeleniyor. Evlenme yafllar› geçmifl olan erkek, sevgilisine hitaben hayat yorgunluklar›n›, takatlerinin tükenmiflli¤ini “bitkinim bitkinsin” gibi iki k›sa tan›mlama ifadesiyle dile getiriyor. 3. Düflünce: fiiirde hikemî düflünce egemen. Çünkü hayata, evlilik kurumuna, mutluluk kavram›na, yaflanan hayat tecrübelerinden sa¤alt›lan bilgece yaklafl›mlar ›fl›¤›nda bak›l›yor. Hayat muhasebesi, mutlu olman›n zemini, dinî de¤erlerden çok dünyevî de¤erlere ba¤l› olarak yap›l›yor. 4. Olay: fiiirin yüzey yap›s›n› teflkil eden olay katman› k›saca flöyle özetlenebilir: Birbirlerini seven ve evlenmek isteyen genç k›zla erkek, gelecekte kuracaklar› yuvan›n mutlulu¤unu, bir ev sahibi olmay› özlemle hayal ederler. Bu hayalle uzun y›llar beklerler. Evlenme yafllar› geçer. Saçlar› a¤ar›r. Uzun süre birbirlerine mektup yazarak teselli olmaya çal›fl›rlar. Mektup sat›rlar›n› ya da kitap, dergi gibi baflka türlü yaz› metinlerini okuya okuya yüzleri solar, yafllan›rlar ve ömürleri geçer gider. Yafllar› ilerledikçe kalabal›k aileleri içinde kendilerini e¤reti, s›¤›nt› gibi hissederler. Bundan s›k›l›p utan›rlar ve durumlar›na üzülürler. Geceler boyu sabahlara kadar birbirlerini hasretle beklemekten mumlar eriyip biter.


D›flar›da, çarfl›da pazarda insanlar c›v›l c›v›l, nefle ve e¤lence içinde mutlu bir flekilde yaflay›p dururlar. Fakat yafllar› geçmifl kad›n ve erkek, soka¤›n bu neflesinden uzaktad›rlar. Onlar›n aras›na kar›fl›p ayn› mutlulu¤u paylaflamazlar. Toplumsal hayata kat›lamaman›n verdi¤i bir üzüntü içindedirler. Bir türlü evlenemeyip baba evlerinde hapsedilmifl gibi duran bu bekar kad›n ve erkek, siperlerinde uzun süre bekleyen askerlere benzerler. Sanki uzun ömür y›llar›, yer alt›nda geçmektedir. Canl› canl› yaflama ça¤› olan gençlikleri, ömürleri eriyip gitmektedir. Hasbelkader evlenseler bile k›sa süre sonra efllerden birinin ölümü ya da boflanma sonucu yaln›z kalma durumunun, yafll›l›¤›n, elden ayaktan düflmenin ya da ans›z›n gelen bir ölümün ortaya ç›k›vermesi ihtimali, onlar› endiflelendirmektedir. 5. Varl›k: fiiir, insanl›k hâlleri gibi soyut durumlar üzerine kurguland›¤›ndan somut varl›klar ön plana ç›kar›lmam›flt›r. 6. Duygu: fiiire karamsarl›k, kötümserlik, umutsuzluk duygusu hâkim. 7. Görüntü: a. Nesnel Görüntü: fiiirde nesnel görüntü sunumu belirgin biçimde yer al›yor. Kiflinin bitkin görüntüsü, beyaz saçlar, kiflinin büyülenmifl gibi flaflk›n görünüflü, kalabal›k evlerde e¤reti durmas›, mumlar›n erimesi, sokaklar›n, e¤lencelerin varl›¤›, siperlerden kurtulan askerlerin yorgun görünümleri, ayaklar›n külçe hâline gelip yürüyemez oluflu gibi görüntüler, nesnel görüntü tasvirleridir. Bu da flairin realist dünya görüflüne ba¤l› olmas›ndan kaynaklan›yor. Yani hayat› ve dünyay› olabildi¤ince somut gerçekli¤i içinde alg›lamaya çal›fl›yor. b. Öznel Görüntü: Bunun yan›nda az da olsa öznel görüntülere de yer vermifl. Bunlardan “yüzün sat›rlarda solmas›” n› resimsel görüntü, “ömrümüzün y›llar›n›n yer alt›nda geçmesi”, ömrü temsil eden “günün sönmesi” yani güneflin batmas›, “ans›z›n yaln›z kal›vermek”, “siperinden ç›km›fl askerin bir kurflunla ölmesi” imgeselli¤inde ans›z›n gelen ölüm gibi görüntüler de hayalî görüntülerdir. Bu da flairin imge kurma gücünü ortaya koymaktad›r. c. Soyut Görüntü Simge ve imgeler: “Saçlar a¤ar›r ümitlerle beraber”: Evlenip mutlu bir yuva kurma, huzur dolu bir yaflant› ümitleri içinde y›llar geçer gider, saçlar a¤ar›r; ama bu beklentiler bir türlü gerçekleflemez. “‹nsan›n evi olmas› / Büyülenmifl gibisin”: Burada flair, eksiltili ifade kullan›yor. Necatigil’in fliirinde yayg›n olan teknik bir uygulamad›r bu. M›srada cümleyi tamamlamaz, araya boflluklar koyar; gerisini okuyucunun muhayyilesine b›rak›r, onun taraf›ndan doldurulmas›n› ister. Bu m›sra da böyledir. fiiire konu olan kiflilerle benzer durumlar› paylaflan okuyucular bu m›sray› kendi ruhsal durumlar›na uygun olarak tamamlayabilirler. Bu, ileriye, gelece¤e dair bir temennidir; dilek istektir. Buna göre bu m›sray› flu biçimde tamamlayarak ya da zenginlefltirerek okuyabiliriz: “‹nsan›n kendine ait, mutlu bir evlilik hayat›n›n yafland›¤› bir yuvas›, evi olmas› ne güzel! Ne bulunmaz bir nimet! Ah böyle bir evim olsa!” Kad›n, böyle bir mutlu ev ve evlilik hayali karfl›s›nda büyülenir kal›r. Bunu duymak bile onu kendinden geçirir. Çünkü en büyük beklentisinin gerçekleflecek olmas› onu heyecanland›r›r. “Sat›rlarda soldu yüzün”: Bunu birkaç biçimde yorumlamak mümkün. Kad›n y›llarca sevgilisinden gelen mektuplar› okuya okuya ya da evlilik gününü beklerken roman vs. okuya okuya yafllan›p gitmifltir. Uzun süren evlilik bekleyifli içinde geçen zamanda vakitlerini okuyarak geçirmekte ve yüzü solup gitmektedir.

187

188


“Kalabal›k evlerde e¤reti”: Burada da eksiltili ifade vard›r. Bu da okuyucu taraf›ndan doldurulmas›, tamamlanmas› gereken bir cümledir. M›sray› flu biçimde tamamlayabiliriz: “Kalabal›k evlerde e¤reti durmaktas›n”. Anlafl›lan kad›n›n ya da yafl› geçkince k›z›n kalabal›k bir ailesi var. Evlenme ça¤› gelip geçti¤i, evden ayr›lmas› gerekti¤i hâlde hâlâ babas›n›n evinde kal›yor olmay›, olumsuz bir durum olarak de¤erlendirmekte ve ailesine yük oldu¤unu düflünmektedir. Bu yüzden ailesinin kalabal›k evinde e¤reti durmakta, kendini rahat hissetmemektedir. “Üzgünüm, üzgünsün”: Bu durumdan hem k›z üzüntülüdür, hem de baz› zorunluluklardan dolay› onunla bir türlü evlenemeyip onu babas›n›n evinde e¤reti b›rakt›¤› için erkek üzgündür. “Mumlar eridi”: Mumlar›n eriyip gitmesi gibi sevgililer de birbirlerini bekleye bekleye eriyip gitmektedirler. Bu, divan fliirinden al›nma bir mazmundur. Divan fliirinde flair, kendini muma benzetir. Sabaha kadar geceler boyu mumun içinin yan,i fitilinin yan›p mumunun eriyip akmas› ile âfl›¤›n sevgili için hasretle yan›p a¤lamas› ve göz yafl› dökerek eriyip gitmesi aras›nda iliflki kurulmaktad›r. Sevgili âfl›¤›n yan›na gelmezse bile âfl›k, onun hayalinin meclisinde sabaha kadar mum gibi yanacakt›r. Nitekim Nam›k Kemal, bir oyununda bu mazmuna flöyle yer verir (Zekiye, sevgilisi ‹slâm Bey için): “Gene sabah oldu, gene gözüme bir dakika uyku girmedi.. (Mumlar› söndürerek) Zavall› mum! Acaba ben de senin gibi yana yana tükenip gidecek miyim?...” (Vatan Yahud Silistre, Tertip: M. N. Özön, ‹st. 1965, 6. bask›, s.24.) “Sokaklar, e¤lenceler uzakta / Fark›nda bile de¤ilsin”: D›flar›da herkes, istediklerini elde etmifl, ümitlerini gerçeklefltirmifl bir hâlde nefle içinde yaflarken, e¤lenirken fliire konu olan kad›n, kendi hüznü, kederi, üzüntüsü içinde bunlar›n fark›nda bile de¤ildir. “Hasad›n› esirgeyen toprakta / Bitkinim, bitkinsin”: Toprak, hayat›n ve ömrün bir simgesidir. Hasat ise hayat›n ürünü olan mutlu bir evlilik ve yaflant› durumunun istiaresidir. Tohum ekilip belli bir zaman geçtikten sonra hasat toplan›r, yani ürün al›n›r. Gençler de belli bir yafla geldikten sonra evlilik ürününü almak isterler; ancak toprak yani hayat, onlardan bu hasad› esirger, evlenmeleri mümkün olmaz. “Çökmüfl siperlerden kurtulan yorgun / Askerleri düflün / Yer alt›nda saatler / Y›llar› ömrümüzün”: Burada durum benzerli¤ine dayal› özdefllikler kuruluyor. Siperlerde saatlerce kalan askerlerin durumu ile y›llarca evlenmek için siperde bekleyen gençlerin durumu birbirine benzer. “Bilmezden gelsek de”: ‹nsan y›llar›n geçip gidiflini, yafllanmay› bir türlü kabullenemez, görmezden bilmezden gelir. “Gün sönmeye bafllad›”: Ancak gerçek ortadad›r ve ömrün simgesi olan gün (günefl) sönmeye bafllam›flt›r; yafll›l›¤a do¤ru gidilmektedir. “Seneler eriyor cenkte”: Hayat mücadelesinde, evlenebilmek ve geçimi sa¤lamak için verilen mücadeleler(cenk)de seneler h›zla ak›p, eriyip gitmektedir. “Yaflamaya vakit kalacak m›”: Bütün bunlar›n sonunda acaba yaflamaya, gönlün istedi¤i gibi vakit geçirmeye, hayat› istekleri do¤rultusunda de¤erlendirmeye, gönüllerinin arzu etti¤i bir yaflant›y› gerçeklefltirmeye zaman olacak m›? “Diyelim kurtard›k hayat”›: Bu kadar uzun mücadelelerden ve geçip giden zamandan sonra her fley yoluna girdi, ifl bulundu, ev, araba al›nd›, ekonomik s›k›nt›lar afl›ld›. “Ya ans›z›n yaln›zsak”: Ama ifl iflten geçmifl olacak ve insan kendini birdenbire yaln›z buluverirse. Buradaki yaln›zl›k iki biçimde düflünülebilir: 1. Evli çiftler ileri yafl-

189


larda cinsel, duygusal, düflünsel anlamda birbirlerine karfl› olan hararetlerini, ba¤l›l›klar›n›, bütünlüklerini kaybedebilirler. Çift, kar›-koca bütünlü¤üne dayal› bir hayat de¤il, birbirinden kopmufl, kendi dünyalar›nda yaflayan iki yaln›z insan hâline gelmeleri durumu. 2: Efllerden birinin ölümü üzerine di¤erinin yaln›z kal›vermesi durumu. “Ya külçeleflir de ayaklar / Yürüyemez olursak”: Yafll›l›k ve hastal›klar gelip çat›nca yürüyememek, yani insan›n gönlünce yaflayamamas›, gezip tozamamas›, istediklerini yapamamas› ne kadar ac›!. “Ya da askerleri düflün / Tam ç›km›fllar siperden, bak›yorsun / Pusudaki tepelerden / Bir kurflun”: Yukar›daki bentte “ya ihtiyarl›k gelip çatarsa” serzenifli vard›. Bu bentte ise “ya ölüverirsek” kayg›s› var. Her iki hâl de çaresizlik ve ifl iflten geçmifllik durumudur. Nitekim burada verilen örnek de ilginç. Tam geçim savafl› bitmifl, maddî ya da baflka türlü s›k›nt›lar sona ermifl, art›k eve dönme zaman› yani birlikte rahat ve mutlu bir flekilde yaflama, gönüllerince bir hayat geçirme zaman› gelmifl derken; hiç hesap edilmeyen, umulmayan bir yerden gelen kör bir kurflun yani ölüm her fleyi berbat eder. 8. Anlam Metinleraras›l›k: fiiirde geriden geriye Türk halk hikâyelerinin özellikle “Kerem ile Asl›” hikâyesinin kurgusal bir etkisi seziliyor. Kerem ile Asl› hikâyesinde iki gencin evlenmesine engel kültüreldi; din fark›yd›. Bu fliirde ise ekonomik s›k›nt›lard›r. Kerem ile Asl› birbirlerine kavuflmak için uzun bir mücadele verdiler. Bu fliirde de uzun bir mücadele süreci var. Kerem ile Asl› hikâyesinde vuslat gerçekleflmiyor ve ikisi de ölüyor, ölümde birlefliyorlar. Yani ideal mutluluklar› ölüm sonras›na kal›yor. Bu fliirde ise tam her fley yoluna girmiflken bir kurflun yani ölüm, her fleyi bitiriyor. Bu motif de benzerlik tafl›yor. Ayr›ca divan fliiri mazmunlar›na da yer verildi¤ini belirttik.

II. fiekil Naz›m fiekli: fiiir, m›sra kümelenifli bak›m›ndan dörder m›sral›k bentlerden kuruludur. Kafiye sistemi bak›m›ndan ise belli bir bütünlük yoktur. ‹lk bent serbest, 2. bent çapraz kafiyeli, 3. ve 4. bentler yar› çapraz kafiyeli, 5. bent çapraz kafiyeli, 6. bent serbest, 7. bent ise bütün m›sralar› kendi içinde kafiyeli olacak flekilde düzenlenmifltir.

III. Dil ve Üslûp Dil: fiair, yal›n, aç›k, anlafl›l›r bir konuflma dili kullan›l›yor. Dil sapmalar›ndan ise eksiltili ifadelere yer veriliyor. Bunlardan daha önce söz ettik. Üslûp: fiiirde konuflma üslûbunu, dramatik ve yal›n üslûbu yo¤un olarak görüyoruz.

IV. Ahenk Necatigil, bu fliirde ahenk unsuruna pek önem vermemifl. fiiirin lirizmi zay›f. Bununla birlikte tamamen ahenkten yoksun da de¤il. fiiirde ahenk, baz› bentlerde kafiye olan ses tekrarlar›yla sa¤lanm›fl. Ayr›ca “Bitkinim, bitkinsin”, “Üzgünüm, üzgünsün” m›sralar›nda oldu¤u gibi kelime tekrarlar›ndan yararlan›larak da ahenk oluflturulmufl. Öte yandan 6. bentte “ya” kelimesinin iki m›sran›n bafl›nda tekrarlanmas›yla da bir ahenk üretildi¤ini görüyoruz. fiiir, vezin bak›m›ndan serbesttir. Yukar›daki örneklerden yararlanarak siz de istedi¤iniz bir fliiri çözümleyiniz. SIRA S‹ZDE

Yal›n üslûp: Yal›n (sade), temiz, aç›k, duru, berrak, süslerden ar›nm›fl, edebî sanatlara, benzetmelere, s›fatlara yer vermeyen, mu¤lak olmayan, anlafl›labilir, ç›plak üslûp.

1

SIRA S‹ZDE



S O R U

S O R U

190


Özet

N A M A Ç

1

N AM A Ç

2

N A M A Ç

3

N AM A Ç

4

Bir fliirin nas›l çözümlenmesi gerekti¤ini görebilmek. fiiirleri örnek çözümlemelerde görüldü¤ü gibi dört aç›dan incelememiz gerekmektedir: ‹çerik, flekil, dil ve üslûp, ahenk. fiiiri fliir yapan temel unsurlar› adland›rabilmek. fiiiri fliir yapan temel unsurlar içerik, flekil, dil ve üslûp, ahenk ve bunlarla ilgili öteki alt bafll›klar alt›nda de¤erlendirilmelidir. fiiirin, aç›mlanmas› gereken simgesel bir dile sahip oldu¤unu anlayabilmek. fiiirde dilin, iletiflimsel kullan›m›n›n ötesinde bir ifllevi vard›r. fiair, duygusal ve imgesel yönü a¤›r olan, simgesel bir dil kullan›r. Bu dil al›fl›lm›fl düzeninden sapmalar da gösterebilir. Bunun için fliir dilinde yer verilen edebî sanatlar›, simgeleri ve imgeleri bulup çözümlemek gerekir. fiiirin ahenkli bir edebiyat türü oldu¤unu ay›rt edebilmek. fiiirin sözleri, kelimeleri, m›sralar› ve m›sra öbekleriyle bir bütün halinde, ideal anlamda kendi iç uyumunu kurarak meydana getirdi¤i güzel, hofl t›n› ve ses olan ahenk, birtak›m tekrarlar, yans›ma ögeler vb. yollarla sa¤lan›r.


191

Kendimizi S›nayal›m Okudu¤unuz fliir çözümleme örneklerinden hareketle flu sorular› yan›tlay›n›z: 1. fiiirde üzerinde durulan, baflka flairlerin de hakk›nda fliir ürettikleri, genel, evrensel, nesnel malzemeye ne ad verilir? a. ‹zlek b. Konu c. Ahenk d. Duygu e. Olay 2. fiairin konuyu kendine göre iflledi¤i, öznel yorum ve yaklafl›mlar›n› ortaya koydu¤u kiflisel düflüncesine ne denir? a. ‹zlek b. Konu c. Ahenk d. Duygu e. Olay 3. fiiirde baflka kaynaklardan al›nt›, de¤ini, ya da gönderme, dönüfltürme ya da de¤ifltirme fleklindeki yararlanmaya ne ad verilir? a. ‹zlek b. Konu c. Metinleraras› iliflkiler d. Duygu e. Olay 4. fiiirde m›sralar›n kümelenifl ve kafiyelenifl flekline göre ald›¤› isme ne ad verilir? a. Naz›m flekli b. Konu c. Ahenk d. Duygu e. Olay 5. De¤iflik amaçlarla Türkçenin, bilinen kurallar›na ayk›r› olarak kullan›m›na ne ad verilir? a. ‹zlek b. Konu c. Ahenk d. Duygu e. Dil sapmas›

6. Dilin söz, anlam ve heyecan sanatlar›ndan yararlan›larak okuyucunun gözü önünde oluflturulan hayalî görüntüye ne ad verilir? a. ‹zlek b. ‹mge c. Ahenk d. Duygu e. Olay 7. fiairin duygu, düflünce ve hayallerini kendine has bir tarzda dile getirifl, ifade edifl biçimine; yani ortak dilin kifliye özel olarak kullan›m›na ne ad verilir? a. ‹zlek b. Konu c. Ahenk d. Üslup e. Olay 8. Afla¤›dakilerden hangisi anlam ço¤altma yöntemleri aras›nda yer alan edebî sanatlardan biridir? a. Kinaye b. Hayalî kiflilik c. Naz›m flekli d. Üslup e. Dil 9. “Bir fleyi gerçek anlam›n›n d›fl›nda baz› bak›mlardan benzerlik kurulan baflka bir fleyin ismiyle belirtme” sanat›na ne ad verilir a. ‹stiare b. Mecaz-› mürsel c. Kinaye d. Tevriye e. ‹stifham 10. Afla¤›dakilerden hangisi “yal›n üslûbun” tan›m›d›r? a. Yal›n (sade), temiz, aç›k, duru, berrak, süslerden ar›nm›fl, edebî sanatlara, benzetmelere, s›fatlara yer vermeyen, mu¤lak olmayan, anlafl›labilir, ç›plak bir üslûptur. b. Tamamen ahenkten yoksun fliirlerin üslubudur. c. Bir fleyi gerçek anlam›n›n d›fl›nda baz› bak›mlardan benzerlik kurulan baflka bir fleyin ismiyle belirtmektir. d. fiairin duygu, düflünce ve hayallerini kendine has bir tarzda dile getirifl, ifade edifl biçimidir. e. Dilin söz, anlam ve heyecan sanatlar›ndan yararlan›larak okuyucunun gözü önünde oluflturulan hayalî görüntüye verilen add›r.

192




1. b

Aksan, Do¤an (1993), fiiir Dili ve Türk fiiir Dili, Ankara: Bilgi Yay›nevi Çetin, Nurullah (2009), fiiir Çözümleme Yöntemi, Ankara: Öncü Kitap Çetin, Nurullah (2009), fiiir Tahlilleri 1, Ankara: Öncü Kitap Dilçin, Cem (1997), Örneklerle Türk fiiir Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay›nlar› Gö¤üfl, Beflir (1998), Anlat›m Terimleri Sözlü¤ü, Ankara: Kurtulufl Ofset Bas›mevi

2. a

3. c 4. a

5. e

6. b

7. d

8. a 9. a 10. a

Yan›t›n›z yanl›flsa “Yahya Kemal Beyatl›’n›n Atik-Valde’den ‹nen Sokakta fiiirinin Çözümlemesi” bölüme bak›n›z. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yahya Kemal Beyatl›’n›n Atik-Valde’den ‹nen Sokakta fiiirinin Çözümlemesi” bölüme bak›n›z. Yan›t›n›z yanl›flsa “Ahmet Muhip D›ranas’›n Serenad fiiirinin Çözümlemesi” bölüme bak›n›z. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yahya Kemal Beyatl›’n›n Atik-Valde’den ‹nen Sokakta fiiirinin Çözümlemesi” bölüme bak›n›z. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yahya Kemal Beyatl›’n›n Atik-Valde’den ‹nen Sokakta fiiirinin Çözümlemesi” bölüme bak›n›z. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yahya Kemal Beyatl›’n›n Atik-Valde’den ‹nen Sokakta fiiirinin Çözümlemesi” bölüme bak›n›z. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yahya Kemal Beyatl›’n›n Atik-Valde’den ‹nen Sokakta fiiirinin Çözümlemesi” bölüme bak›n›z. Yan›t›n›z yanl›flsa “Faruk Nafiz Çaml›bel’in Sanat fiiirinin Çözümlemesi” bölüme bak›n›z. Yan›t›n›z yanl›flsa “Faruk Nafiz Çaml›bel’in Sanat fiiirinin Çözümlemesi” bölüme bak›n›z. Yan›t›n›z yanl›flsa “Behçet Necatigil’in Kurflun fiiirinin Çözümlemesi” bölüme bak›n›z.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Seçti¤iniz fliir, örneklerde oldu¤u gibi içerik, flekil, dil ve üslûp, ahenk aç›s›ndan de¤erlendirilerek çözümlenebilir.

11


Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Yeni Türk edebiyat›n›n ilk dönem örneklerinden Samipaflazâde Sezaî’nin “Kediler” öyküsünü çözümleyebilecek, “Dilenci” adl› denemesiyle Ahmet Haflim’i farkl› bir yönüyle tan›yabilecek, Sait Faik Abas›yan›k’›n “Hallaç” öyküsünü inceleyebilecek, O¤uz Atay’›n modernist anlat› tarz›n›n bir örne¤i olan “Unutulan” bafll›kl› öyküsüyle Yeni Türk edebiyat›n›n geliflme çizgisini gösterebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Öykü (hikâye) • Deneme

• ‹nceleme • Yeni Türk edebiyat›


Yeni Türk Edebiyat›na Metin Çözümleme Örnekleri Girifl

• G‹R‹fi • ÖRNEK MET‹NLER VE ÇÖZÜMLEMELER‹ • SONUÇ

Metin Çözümleme Örnekleri: Düzyaz› G‹R‹fi En eski ça¤lardan beri mitten destana, masaldan f›kraya, k›ssadan tarihe kadar genifl bir alanda anlat›m yolu olarak düzyaz› (nesir) kullan›lmaktad›r. Nesir türündeki yaz›lar fliirden öncelikle biçimsel özellikleri bak›m›ndan ayr›l›r. Bunun yan› s›ra dilin iletiflim ifllevinden, fliire göre daha az uzaklafl›r ve genel olarak ritimlilik, imge oluflturma gibi kayg›lar› bak›m›ndan da dilin standart yap›s›na daha ba¤l›d›r. Bunun nedeni dilin anlam yap›s› üzerinde de¤il, anlam›n düzenlenifli noktas›nda yo¤unlaflmas›d›r. O yüzden nesir türündeki yaz›lar büyük ölçüde bir haberi iletmek, bilgi vermek gibi ifllevler için kullan›l›r. Sanatl› kullan›m aç›s›ndan ise nesir özellikle öykü (hikâye), roman gibi anlat› türleri baflta olmak üzere deneme gibi yaz›larda da tercih edilir. Öykü ve roman, ya bir olay› ya da bir durumu anlatma esas›na göre düzenlenir. Bunlar okura kurmaca bir dünya sunan metinlerdir. Deneme, makale, gezi yaz›s›, mektup gibi türlerde ise gerçeklikle iliflki genellikle gözetilir. Bütün bu türler için inceleme çal›flmas› temelde dil kullan›m› ile konu veya tema özellikleri üzerinde yo¤unlafl›r. Dil aç›s›ndan kelime seçiminden bafllayarak, cümle kurulufllar›, cümlelerin ve paragraflar›n birbiriyle iliflkisinin incelenmesi, k›sacas› nas›l söylendi¤i; tema veya konu incelemesi ise metinde ne söylendi¤i sorular›n›n cevab›n› ortaya ç›karmak amac›n› tafl›r. Köklü bir geçmifle uzanan Türk edebiyat›nda divan edebiyat› gelene¤inde özellikle Kâtip Çelebi, Evliya Çelebi gibi yazarlar taraf›ndan baflar›l› örnekler verilmifl; Veysî, Nergisî gibi yazarlar eliyle de sanatl› nesir alan›n›n tipik örnekleri ortaya konulmufltur. Yeni Türk edebiyat› ise nesir türlerinin büyük geliflme gösterdi¤i bir dönem olmufltur. Bat› tarz› türler bu dönemde edebiyat›m›za girmifl ve geliflmifltir.

ÖRNEK MET‹NLER VE ÇÖZÜMLEMELER‹ Bu ünitede, daha önce kuramsal (teorik) olarak anlat›lan metin incelemesinin nesir türündeki eserlere uygulanmas› ele al›nacakt›r. Bu uygulamay› gerçeklefltirmek için yeni Türk edebiyat›n›n farkl› dönemlerinde yaz›lm›fl öykü türündeki üç metin ile bir deneme metni seçilmifltir. Bu metinler ayn› zamanda yeni Türk edebiyat›ndaki nesir türünün geliflimini de gösterecek niteliktedir.

196


Samipaflazade Sezai’nin “Kediler” Adl› Öyküsü ve Öykünün Çözümlemesi ‹nceleyece¤imiz ilk eser, Tanzimat Döneminin tan›nm›fl öykü ve romanc›lar›ndan olan Samipaflazade Sezai’nin “Kediler” adl› öyküsüdür. KED‹LER (Büyükada’da cereyan etmifl bir vakan›n istinsah›d›r.) - Han›m! En son cevab›n› isterim. Ya ben, ya kediler? - Kediler!! Bir kocan›n me’yusiyeti, bir kad›n›n hevesât-› bî-sebat›, muhabbetin, çemenzar-› safâ üzerine temellerini nihal-i gülden, heva-y› sevdâ-fezâ-y› bî-karara karfl› camlar›n› nurdan, esas-› beytiyesini tülden bina ve tefrifl etti¤i saray-› izdivac›n inhidâm›, hep bu birkaç kelimeden ibaret olan mükalemede mündemic idi. Kediler! Öyle mi? Demek ki otuz üç senelik bir refakat-i yek-vücûdâne neticesi, kelime-i muammâ-y› izdivac›n halli, bu cevap oluyor. Otuz üç sene evvel izdivac›n ilk aylar›nda, ebediyet-i muhabbete, beka-y› sevdaya yeminler eden lisan-› âfl›kaneden, kendisinin kedilere, her türlü mana ve meziyetten mahrum bir meyl-i keyfiye feda olundu¤unu iflitmek k›ymet-i insaniye ve haysiyet-i ehliyesini ihlâl ve teheyyüç etti¤inden, art›k bu hale bir netice vermek karar-› kat’isini ittihaz eylemiflti. Zavall› koca! Hareminin, mutasarr›fa oldu¤u eve, celb ve cem’ etti¤i yirmi-otuz kedinin ta’cizat ve tasdiat›ndan art›k bizâr olmufltu. Evin içinde sahibü’l-beytten ziyade bir revifli âmirane ile kuyruklar›n› kald›r›p bu bedbaht kocaya bir nazar-› istihfaf ve istihkar atfederek dolaflan bu kibirli hayvanat kanapelerini istila etmifl, koltuk sandalyelerinde uyurlar, o senenin so¤uk k›fl›nda ›s›nmak için yakt›¤› ateflin karfl›s›nda düflünürler, sofalar›nda, odalar›nda sâmia-h›rafl sesleriyle kavga ederlerdi. Günden güne etvâr-› küstahânelerini artt›rarak tekessür eden kediler bu adama evinde bir câ-y› tevakkuf b›rakmama¤a bafllad›lar. Bir sabah gayet erken uyanarak kendi âleminde bir kahvalt› etmek için küçük odas›na çekildi¤i zaman, sokakta birtak›m çocuklar›n a¤lad›¤›n› ifliterek pencereden d›flar› bakt›. Sâmia-i rikkatine akseden kedilerin âvâze-i mücadele vü müflatemeleri oldu¤unu anlay›nca, aldand›¤›ndan dolay› kemal-i hiddetle iskemlesine oturdu. ‹skemleye kuûdunda yüzünün iki nokta-i müntehas› olan tepesiyle, çenesi geriye do¤ru çekik, büyük ve biraz f›rlak gözleriyle bir aray›c›l›k hali kesbeden yüzünü iki tarafa döndürerek hayretle etraf›na bak›n›yordu. Zira kedinin biri ekme¤ini çalm›fl, di¤eri sütlü kahvesini içmifl, öteki de fincan›n› k›rm›flt›. Kendi kendine yeis ve hayretle “kime meram anlatmal›! Bu kibirli, vefas›z, nimet-nâflinas hayvanat›n kad›nlar elbette tarafdar› olur. Zaten kedi kad›nd›r” diyordu. Bir günlük mahsul-i mesaisinin böyle mahv ve heder olmas›ndan teessürle bafl›n› eline dayayarak pencerenin önünde oturdu. ‹flte orada, duvar›n alt›nda, kahvesini içen, ekme¤ini çalan, fincan›n› k›ran, kendisini sabah keyfinden mahrum eden, velhas›l evinde bütün rahat ve asayiflini selbeyleyen kediler, günefle karfl› abanos gibi mücellâ siyah, kar gibi beyaz, sar› benekli, elvan-› revnak-efzâlar› ve her an ve saniye renkleri de¤iflen çeflman-› pertev-firûzanlar› nazarlarda bir kavs-i kuzah teflkil etti¤i esnada ön ayaklar›n› ibtida a¤›zlar›na götürüp nisvana mahsus bir tavr-› iflvebâzâne ile yüzlerini temizleyerek safa-y› hat›rla sabah kahvalt›s›n› hazmetmekte ve ö¤le taam›na haz›rlanmakta idiler. Sahibetü’l-beyt taraf›ndan kendisine tercih olunan bu hayvanat-› müfterisenin ahvâl-i lâkaydâneleri hiddetine dokunarak sofaya ç›kt›. Orada, merdivenin orta basamaklar›nda, b›y›klar›, yüzü, bafl›, siyah lekelere boyanm›fl beyaz kediyi görür gör-

11. Ünite - Metin Çözümleme Örnekleri: Düzyaz›

mez: “Kahvemi sen içtin! Fincan›m› sen k›rd›n! Öyle mi?” diyerek odas›ndan bastonunu al›p ayaklar›n›n ucuna basarak yavafl yavafl kedinin yan›na sokuldu. Haz›r eline f›rsat geçmiflken istedi¤i gibi intikam›n› almak için vücudunun en can alacak yerini niflanlad›. Bastonunu kald›rd›. Kedi k›m›ld›yor, kaçacak. De¤ne¤ini fliddetle üzerine indirir indirmez seriü’s-seyr olan bu afacan hemen s›çray›nca aya¤› kayarak azîm bir gürültü ile merdivenlerden afla¤› yuvarland›. Merdivenin alt›nda kolunun s›zlad›¤›ndan flikâyet ederken nîm-i di¤er-i mevcudiyeti olan kar›s› karfl›s›na ç›karak “hiç kediye öyle vurulur mu? Ya bir yeri k›r›lsayd›...” deyince zavall› herif fliddet ve hiddetle: “Ben sana flimdi gösteririm” diyerek odas›na ç›kt›. Haremi de kendisini takip ederek kemal-i sükûnet ü mülâyemetle diyordu ki: “Ne yapacaks›n? Ne yapabilirsin? Söyle de ben de anlay›m?” Bir cam›n arkas›ndan görülen k›v›lc›m gibi, renkli güzellikten akseden bir damla yafla câ-y› karar olan büyük gözlerini; altm›fl senenin üzerinde niflanlar, lekeler b›rakarak geçti¤i hareminin yüzüne atf ile “Ne mi yapabilirim! Hükümet-i mahalliyeye müracaat edece¤im. Senin kedilerinden sirkat-i me’kûlât, gasb-› emvâl, taarruz-› mesken davas›na kalk›flaca¤›m. Bakal›m! O zaman bu h›rs›zlar›n, bu haydutlar›n bir tanesini burada görebilir misin?..” Paltosunu, flapkas›n› giydi. Kap›y› k›racak gibi fliddetle çekerek evden ç›k›p gitti. * ** Kaymakam beyefendi meram anlam›yor! Rossini ahfad-› kiram›ndan olan bu mus›kiflinas ‹talyal› hürmet ve adalet ister. Bu bedbaht koca muhakemât-› muhikkâne ve flikâyet-i adâlet-cûyânesini karfl›s›ndakinin zihnine vaz’ ve ilka için jimnastik yapar gibi ellerini kald›rarak bir acemi aktöre g›bta-bahfl-› evza ve harekât-› mübalâ¤akârâne ile ifham-› hakikate çal›fl›yorsa da mümkün olamayaca¤›n› anlay›nca hiddetle Adalar kaymakam› beyefendiye “herkesin kar›s›n›n kafl›na, gözüne, yürüyüflüne, giyinifline kar›fl›rs›n›z da benimkinin flu münasebetsiz muhabbetine, flu muz›r hayvanlar›na niçin müdahaleyi reddediyorsunuz?” flikayetiyle meyusâne evine avdet ediyordu. Evine avdet etti¤i zaman haremi nüzulün tehdidât›ndan dehflet-yâb oldu¤u için titreme¤e bafllam›fl, altm›fl senelik bafl›n› sallayarak ve naz ü iflve ile bir gözünü süzerek mütebessimâne “sen memnun ol ki ben kedileri seviyorum! Ya bunlar›n yerine herifleri sevsem...” dedi. O büyük, o buruflmufl çehresinin sark›k yanaklar› hal-i tebessümle geriye do¤ru çekilerek hâne-i çeflman›n›n gölgesi içinde kalan sönük gözlerine gelen bir revnakla dermiyan etti¤i bu muhakeme-i flûhane kocas›na hemen hak verdirecek kadar müncezib göründü. O gece bir tavr-› sitemkârâne ile hiçbir söz söylemeyerek yata¤›na girdi. Söz beynimizde... Bu tebessüm, bu imâ-y› muhabbet, bu iflve, bu muamele-i nüvâziflkârâne kocas›n›n yeis ve hiddetini hayliden hayli ta’dil ve teskin etmiflti. Câme-hâb-› âram›na çekilip de bir tarz-› galibâne ile uzatt›¤› ayaklar›n›n ac› ac› t›rmaland›¤›n› hissedince telafl ve halecan ile yorgan›n› kald›r›p o büyük gözleriyle bakt›. Kedi! Hem de sabah kahvesini içen beyaz kedi! Galiba bu afacanlar ifltirak-i emval ve ayâl tarafdar› idiler ki, biçarenin serir-i izdivac›nda da yerleri vard›. Hareminin mutasarr›f oldu¤u bu evde kendine hiç câ-y› karar b›rakmayan kediler nihayetü’l-emr haremini de elinden alm›fllard›. Gece yar›s› verdi¤i bir karar-› kat’i üzerine sabahleyin erken kalkarak kendisine ait ne kadar eflyas› varsa bir sand›¤a vaz ile afla¤›ki tafll›¤a indirdi. Arkas›na paltosunu, bafl›na flapkas›n› giyerek iplerle ba¤lad›¤› sand›¤›n üstünde oturmufltu. ‹flte o zaman: “Ya ben, ya kediler?” sualini irad etmifl ve “kediler” cevab-› meyusânesini alm›flt›. Elveda! Elveda! Art›k bir daha avdet etmemek üzere yola ç›kt›. Mahzun, mütefekkir bir hal ile küçüklü büyüklü birtak›m nisbetsiz evlerle dükkanlar›n teflkil etti¤i çarfl›-

197

198


dan geçiyordu. Soka¤›n ortas›nda ayaklar› ç›plak, elbiselerinin y›rt›k yerlerinden tenleri görünür birtak›m etfâl-i sefaletin hayk›r›flarak oynad›klar›n› dalg›n dalg›n seyrettikten sonra galiba tasadduk etmek niyet-i aceze-perverânesiyle ceplerini birer birer kar›flt›r›p yine galiba hiçbir fley bulamad›¤›ndan yoluna devam etti. Biraz ötedeki meyhanenin, fiark flairlerinin revnak-› hayallerinden ifl’al edilmifl kandilin tenvir eyledi¤i karanl›k köflesinde bir “laterna” bütün Ada halk›n› sarhofl etmekte idi. Sokakta, meyhanede “laterna”n›n etraf›nda birçok halk hep bir a¤›zdan Ada’n›n sokaklar›nda tanîn-endaz, içtimagâhlar›nda raks-âver, niflanl› k›zlar›n lisanlar›nda sevgililerine bir hitab-› muhabbet-perver olan Corci, corci, corcakimo Nisahiro, pulakimo! flark›s›n› söylüyorlard›. Bulundu¤u hal-i yeis ve hüzne kahkaha-zen-i istihfaf oluyor gibi gelen bu flemâtetin aras›ndan geçerek (Cakamo) yolunu takip etme¤e bafllay›nca manzara-i tabiat›n letafet ve ulviyeti, o geceyi geçirmek için bir melce taharrisiyle bî-karar olarak her tarafa mün’at›f nazar›na flaflaapafl oldu. Hava güzel, rüzgâr sâkit, Marmara lâcivert idi. Bir daha avdet etmeyecek, bu mukarrer! Otuz üç senelik rab›ta-i izdivaç k›r›lm›fl, art›k yaln›z bafl›na kalm›flt›. fiu yaln›zl›k müessir de¤il mi? Otuz üç seneden sonra her yerde, her fleye karfl› yaln›z! Bu vâsi denize, bu dûrâdûr ufuklara karfl› yapayaln›z! Hatta semâ bile o lâcivert gözleriyle kendisine flefkat ve merhametle bak›yordu. Bir taraf› k›rmalar içinde kalm›fl mai atlas gibi hafif surette mütemevviç derya, di¤er taraf› yeflil bir hamail gibi yukar›dan afla¤›ya do¤ru sarkarak reng-i teravetlerini her mevsimde muhafaza eden çal›larla çam a¤açlar›n›n fas›la verdi¤i bir yolu takip ediyordu. Tefekkürât-› amîka içinde kaybolmufl bir hal ile biraz deniz kenar›na do¤ru meyledip önünde bal›k avlamak için bir kedinin sindi¤ini görünce hemen yolunu de¤ifltirerek yokuflu ç›kma¤a bafllad›. Yörükali’ye vard›¤› zaman mahbûbe-i flarki olan günefl s›rma saçlar›n› derya-y› bî-karar-› safan›n üzerine dökerek nuranî yollar, müzehheb izler açt›¤› gibi karfl› taraftaki uzaktan uza¤a görünen sudan ibaret ufuklar› da âfl›kane surette tehyiç ediyordu. Bir hayli zaman denizin verdi¤i hayreti meftûnâne içine dal›p gitmiflken hakikatin dest-i hayal-flikesti bütün vücudunu sarsarak kendisini bulundu¤u hal-i bîhûflîden uyand›rd›. Saat ilerlemifl, ö¤le takarrüb etmiflti. Evine bir daha avdet etmemek üzere verdi¤i karar, kat’i idi. Bu belli, fakat ö¤le taam›n› nerede edecek? Akflam nereye gidecek? Geceyi nerede geçirecek? Bir hayat-› müstakil, bir karar-› kat’i para ile olur. Halbuki kendisinin sabah taam›na bile kifayet edecek paras› yoktu. Hareminin ihzar ederek flimdi sofran›n üzerine koydu¤u sabah yeme¤inin duman› gözünde tütme¤e bafllad›. Kenare-niflin-i temâflâs› oldu¤u denizin dalgalar› yavafl yavafl sahile çarpt›kça kendisine “Git git, haremine git!” diyordu. Ya kediler!.. Bununla beraber hareminin “Sen memnun ol ki ben kedileri seviyorum. Ya bunlar›n yerine erkekleri sevsem ...” sözü makul de¤il mi? Âlem-i tenhayîde hal-i infirâd› artt›ran horozlar›n sadâ-y› garibâneleri bulundu¤u yere aksettikçe “git git, haremine git!” diyordu. Kiliseler ö¤le vaktini ilan için çan çalma¤a bafllad›lar. O sükûn ve sükûnet içinde uzaktan uza¤a akseden çanlar hep bir a¤›zdan bir aheng-i muttaridle “git, git, haremine git!” sözünü tekrar ediyorlard›. Aya¤a kalkt›, geldi¤i yoldan yürüme¤e bafllad›. Galiba verdi¤i karar-› kat’iden nükûl etmiflti. Çam a¤açlar›n›n aralar›ndan peyda vü nihan olarak evine do¤ru sür’atle avdet ediyordu. Mütefekkir bir çehre, müteessir bir hal ile evine giderek refikas›na hiçbir fley söylemeden do¤ru odas›na ç›kt›. Minderin üzerine kapan›p da h›çk›ra h›çk›ra a¤lama¤a bafllay›nca, haremi kemal-i itina vü nezaketle oda kap›s›n› açarak “O kadar hayk›rarak a¤lama. Kedilerimi mi korkutacaks›n!” dedi.


Öykünün ‹ncelenmesi: Samipaflazade Sezai (1860-1936)’nin “Kediler” bafll›kl› bu öyküsü, Türk edebiyat› tarihi aç›s›ndan ilgiye de¤er metinlerden birisidir. Türk edebiyat›nda gerçekçili¤e geçiflin öncülerinden birisi kabul edilen yazar, hikâyenin bafll›¤›na koydu¤u dipnotu ile, iflledi¤i konunun gerçek hayattan al›nd›¤› izlenimini vermek istemifltir. Böylece yazar, kendisinden önce Ahmet Mithat Efendi’nin temsil etti¤i, bir ibret dersi vermek için hikâye anlatma yaklafl›m›ndan oldu¤u kadar, zaman ve mekân ögelerini belirsizlefltirerek soyutlamaya yönelen geleneksel anlat›lardan da uzaklaflarak, hayat›n küçük bir ayr›nt›s›n› aktarmakla yetinmifltir. Nitekim, yukar›daki öykünün bulundu¤u Küçük fieyler adl› kitab›n›n önsözünün ilk cümlesi de onun bu anlay›fl›n› ortaya koyar. Ona göre dünyada en küçük zerre bile güzel yaz›lmak flart›yla önemli bir konu say›labilir (Kerman, 1981:1). “Kediler” hikâyesinde de yazar yafll› bir çift aras›nda, evde kedi besleme iste¤i yüzünden ç›kan anlaflmazl›¤› konu edinmifltir. Kar›s›n›n kedilere olan düflkünlü¤ünden rahats›z olan yafll› adam resmî makamlara yapt›¤› flikâyetten sonuç alamay›nca evi terk eder; ancak paras›zl›¤› yüzünden geri dönmek zorunda kal›r. Yazar bu kadar basit bir konu etraf›nda, evlilikte efllerin birbirini anlamas›, evde hayvan besleme, yafll›l›kta ilgi görme ihtiyac›, paras›zl›¤›n do¤urdu¤u mecburiyetler, kad›nlar›n efllerinin k›skanma duygusunu bir silah olarak kullanmalar› gibi “insanl›k durumu”nu do¤rudan do¤ruya ilgilendiren pek çok soruna da el atm›flt›r. Yazar, öyküsünü konunun can al›c› noktas›n› temsil eden bir diyalogla bafllat›r. Kocan›n, kendisi ile kediler aras›nda bir tercih yapmas›n› isteyen sorusuna kad›n›n verdi¤i kesin ve k›sa “kediler” cevab›, teman›n etraf›nda geliflece¤i ana problemi oluflturur. Böylece hikâyenin dü¤ümü ortaya at›larak anlat› bafllat›l›r. Yazar›n Bat› tarz› k›sa hikâyede öncülü¤ünü gösteren de metnin bu flekildeki düzenleniflidir. Kompozisyon fikrinin baflar›l› bir örne¤i olarak gösterilebilecek bu hikâye, kocan›n bak›fl aç›s›ndan bafllang›çtaki diyalogdan sonra, o noktaya nas›l gelindi¤ini gösteren önceki geliflmeleri vererek devam eder ve karakterin bu diyalo¤a yönelmesinin sebepleri tasvir ve aksiyon unsurlar› kullan›larak ayr›nt›l› bir flekilde aktar›l›r. Öykünün bafl›nda verilen diyalo¤a tekrar dönüldü¤ünde ise çözüm bölümü bafllam›flt›r. Öykü, adam›n çaresizli¤ini aktaran finalle biter. K›sacas› öyküdeki olaylar›n anlat›lma s›ras› yazar taraf›ndan kendisine özgü bir tercihle düzenlenmifl, bu da hem sebep-sonuç iliflkisini sa¤lam›fl hem de okurda merak duygusu oluflturacak bir anlat›m yolu benimsenmifltir. Yazar ayr›ca metinde yer yer renkli ve gerçekçi, yer yer ise romantik denilebilecek tasvirlere baflvurmufltur. Yafll› adam›n kedilerle ve kar›s›yla olan iliflkilerinin aktar›ld›¤› bölümlerde gerçekçilik a¤›rl›kl› olmas›na ra¤men, ilk paragraftaki evlilik kurumu ile ilgili düflüncelerinin romantik benzetmelerle anlat›lmas›, son bölümlerde ise yaln›zl›¤›n›n ve çaresizli¤inin deniz manzaras›n›n üzerinden yans›t›lmas› bu üslûp de¤iflmesinde yazar›n ironik bir niyet tafl›d›¤›n› gösterir. Yazar ayr›ca, “söz beynimizde (aram›zda)” cümlesini kullanarak, dönemin yazarlar› aras›nda özellikle Ahmet Mithat Efendi’nin öykülerinin karakteristi¤i olan meddah tekni¤ini, yani yazar/anlat›c›n›n kendisini öyküye katmas› özelli¤ini de kullanmaktan kurtulamam›flt›r. Ayr›ca adam›n kaymakamla yapt›¤› konuflman›n ironik bir dille anlat›lmas›; adam›n evi terk ettikten sonra sokakta gördü¤ü nefleli, umursamaz ortam z›tl›k ögesiyle durumun çarp›c› bir biçimde aktar›lmas›n› sa¤lam›flt›r.

199

‹roni: Dolayl› ve alayl› anlat›m, mizah, gülmece. ‹ronik: ‹roniye dayal›.

Meddah tekni¤i: Geleneksel Türk seyir sanatlar›ndan birisi olan meddahta, anlat›c› merak unsurunu canl› tutmak, ö¤üt vermek gibi amaçlarla hikâyesini s›k s›k keserek dinleyene do¤rudan do¤ruya seslenirdi. Yeni Türk edebiyat›nda özellikle Ahmet Midhat Efendi’nin roman ve öykülerinin karakteristik özelli¤i olarak, olay örgüsünün kesilip yazar›n okura do¤rudan seslendi¤i pek çok k›s›m vard›r. Tasvir, varl›klar›n, insanlar›n, di¤er canl›lar›n durufllar›na, görünüfllerine, renklerine, flekillerine, hareketlerine, tav›rlar›na, sözlerine ait özelliklerin, incelik ve ayr›nt›lar›n belirlenmesidir. Görülen fleylerin resminin, tablosunun çizilmesidir.

200


Söz varl›¤› ve söz dizimi aç›s›ndan döneminin kolay anlafl›labilir metinleri aras›nda say›labilecek olan “Kediler” öyküsü, basit içeri¤ini baflar›l› biçim uygulamas› ile güçlendiren ve metindeki her dil ögesini ifllevsel k›lan organik bütünlü¤ü ile yenileflme döneminin ilk örnek metinlerinden birisi olmufltur. SIRA S‹ZDE


D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

1

SIRA S‹ZDE “Kediler” bafll›kl› öyküsü hangi kitab›ndan al›nm›flt›r? Samipaflazade Sezai’nin

D Ü fi Ü N ETANIYALIM: L‹M YAZARIMIZI Tanzimat Döneminin tan›nm›fl romanc›lar›ndan olan Sezai, 1860’ta ‹stanbul’da do¤du. Babas› devrin ileri gelen devlet adamlar›ndan Sami Pafla için, Sami Pafla-zâde olarak tan›n›r. Ö¤renimini zaman›n bir S Ooldu¤u R U edebiyat çevresi hâlinde olan babas›n›n kona¤›nda özel olarak yapm›fl, edebiyata çocuklu¤unda merak sarm›flt›r. Evkaf Mektubî Kalemine memur oldu (1880). Henüz D ‹iken K K A T(1881) elçilik katipli¤i ile Londra’da üç y›l kalarak Bat› uygarl›k ve genç yaflta edebiyat› ile yak›ndan temasa gelmifl, 1901’de ‹stanbul’dan Paris’e kaç›p Jön S‹ZDE Ahmet R›zâ Bey’in orada ç›kard›¤› fiûrâ-yi Ümmet gazetesine Türkler’eSIRA kat›lm›flt›r. II. Abdülhamit aleyhinde yaz›lar yazm›fl; 1909’da Madrit Elçisi tâyin edilerek burada 12 y›l kald›ktan sonra emekliye ayr›lm›fl ve 1936’da ölmüfltür. AMAÇLARIMIZ Yaz› hayat›na makale ve musahabeler, tiyatro eserleri yazmakla bafllayan Sezai Bey, flöhretini roman› (Sergüzeflt, 1888) ve küçük hikâyeleri (Küçük fieyler, 1892) ile sa¤lad›. Nam›k Kemal’den gelme romantik yanlar› da olmakla birlikte, gündelik K ‹ T A P hayat sahneleri çizmekte, kiflileri konuflturmakta baflar›l› Sergüzeflt roman›, kahramanlar› halktan seçilmifl, Bat›daki benzerlerinden farks›z, on on iki kadar küçük hikâyesi; Sezai Bey’i gerçekli¤e yönelen Tanzimat hikâye ve romanc›lar›ndan TELEV‹ZYON biri yapt›.

N N

Eserleri: Sergüzeflt (Roman, 1888, 1925), Küçük fieyler (Öyküler, 1891), Rümûzü’l Edeb (Öyküler, 1900), ‹clal (Öyküler, 1924), fiîr (Oyun, 1879). ‹NTERNET

Ahmet Haflim’in “Dilenci” Adl› Denemesi ve Yaz›n›n Çözümlemesi Daha çok, Fecri-i Âti’nin ön plânda gelen flâiri olarak tan›d›¤›m›z Ahmet Haflim’in üç kitap oluflturan düzyaz›lar› da bulunmaktad›r. Burada sanatç›n›n bu yönünü de bir kez daha vurgulamak ve onun güzel bir denemesini incelemek istedik. D‹LENC‹ Yolumun üzerinde her sabah tesadüf etti¤im bir dilenci var. Bu zeki çehreli adam, yoklama defteri imzalama¤a mahkum bir kalem efendisi intizam›yla, her gün, tam saat alt›y› k›rk geçe köflesine gelir ve tam saat ona kadar da bir tek söz söylemeksizin, s›rf gözlerinin derin elemi ve edas›n›n sakit belâgatiyle gelip geçenlerin merhametini avlar. Merhametlerin, birer flaflk›n güvercin telafl›yla bu mahir avc›n›n kurdu¤u tuza¤a düflmek için nas›l kanat ç›rpt›klar›n› görmek, benim her sabahki e¤lencemdir. Sab›r, tahammül, intizam gibi seciye faziletlerinin en müflkülleriyle mücehhez ve ayn› zamanda, ustal›kl› bir sükûtun vâhi bir talâkata müreccah oldu¤unu bilecek kadar zevk ve idrak sahibi olan bu adam›n, daha çetin sahalarda daha kârl› flikârlar arkas›nda koflmas› mümkün iken, bir dilenci kisvesi alt›nda gelip geçenlere el uzatma¤a raz› oluflunu büsbütün budalaca bir hareket addetmedim. Bu adam hakl› idi:


201

Hayat›n, zevk memba› olarak kuvveti ve insan›n yaflamak hususundaki kudreti nispetinde fakirin hali yamand›r. ‹flte bunun içindir ki New York veya Londra gecelerinde, kuru bir kemik parças›n›, açl›ktan gözü dönmüfl köpeklerin a¤z›ndan kapma¤a muhtaç kalan korkunç hayat düflkünlerine verilen “fakir” ismi, Hindistan’da Ganj Nehri kenar›nda, nim-mukaddes bir payenin unvan›d›r. Fakire merhamet, saadet ve felaketleri na-meri kuvvetlerin keyfine tâbi ve binaenaleyh her an refahtan sefalete düflmek tehlikesine maruz olanlar›n meçhulattan bir nevi istimdad›d›r. Bu gibilerin dilenci avucuna s›k›flt›rd›klar› her sadaka, yar›n istemekten korktuklar› bir sadakan›n re’sülmali gibidir. Her sabah samit bir haile çehresiyle karfl›ma ç›kan dilenci, flüphesiz, hesab›n henüz tesadüfe galebe etmedi¤i bir âlemde yaflad›¤›n› biliyordu ve hudutsuz bir saffet ve gaflet denizi içinde, merhameti, giranbaha inciler fleklinde, kolayca avlamaktan zerre kadar mahcup görünmüyordu.

Yaz›n›n ‹ncelenmesi: Modern Türk edebiyat›n›n önde gelen flairlerinden birisi olan Ahmet Haflim (1884-1935) ayn› zamanda gazetelerde yazd›¤› denemeleriyle de dikkati çekmifltir. Bu denemelerinden keskin bir zekâ, k›sa ve vurucu anlat›m› ile bir espri niteli¤i tafl›yan metinler ortaya koymufltur. Yazar yukar›ya ald›¤›m›z “Dilenci” bafll›kl› denemesinde sosyal hayatta pek çok örne¤i görülen bir tip üzerinden insanlardaki merhamet duygusunun kökenini ortaya koymaya çal›flm›flt›r. Metin, yazar›n gözlem ve anlat›m gücünün baflar›l› örneklerinden birisidir. Her gün rastlad›¤› bir dilenciye ait gözlemini, av ve avc› benzetmesiyle aktaran yazar, daha sonra Amerika’daki yoksulluk ile Hindistan’daki yar›-kutsal say›lan fakirlik s›fat› aras›nda bir ba¤ kurarak, dilencinin yapt›¤› iflin evrenselli¤ini ima etti¤i gibi bu iflin temel kavram› olan merhametin benzer bir özellik tafl›d›¤›na iflaret eder. Ayn› zamanda yazar, dilencilik olgusu ile ilgili bilinen, basmakal›p görüfllerden uzak durmaktad›r. Yazar›n baflar›s›ndaki bir baflka etken de kelime seçimindeki özendir. Yaz›n›n ilk cümlesinde “Yolumun üzerinde her sabah rastlad›¤›m bir dilenci var.” diyerek konusunu okura tan›tt›ktan sonra, dilenci kavram›n› “zeki çehreli adam”, “usta avc›”, “bu adam” gibi tamlamalarla tekrarlar. Bu farkl› adland›rmalar, metni tekdüzelikten kurtard›¤› gibi ça¤r›fl›m bak›m›ndan zenginlefltirir. Böylece her bir paragraf, cümlelerin s›k› bir flekilde örülmesinden oluflur. Ayn› fley yaz›n›n bütünü için de geçerlidir. ‹nsanlardaki ac›ma duygusunun ve bu duyguya dayanan dilenciye yard›m etme eyleminin alt›nda, kendisinin bir gün sefalete düflme tehlikesine karfl› bilinmez âlemden yard›m isteme arzusunun yatt›¤› düflüncesi yaz›n›n ana fikridir. Bu k›sa yaz› tek bir görüflü fazla geniflletmeden, yazar›n hayal gücünden beslenen fantezi kabul edilebilecek benzetme ve tezlerle çarp›c› bir flekilde sunmaktad›r. Burada yazar›n flairli¤inden gelen bir kelime tasarrufu hünerinin katk›s› bulundu¤u da görülüyor. Biçimin darl›¤›, içeri¤in basit ve çarp›c› oluflunu sa¤l›yor.

Deneme, herhangi bir konuda yazar›n kesinlemelere gitmeden, kendi kiflisel görüfllerini, düflüncelerini bir konuflma, söyleflme havas› içinde iflledi¤i düzyaz› türüdür.

Benzetme, anlat›m› etkili ve çarp›c› k›lmak için aralar›nda de¤iflik yönlerden ilgi ve iliflki bulunan iki fleyi benzerlik bak›m›ndan karfl›laflt›rmakt›r.

Tez (ileti), bir iddiay› kan›tlama çabas›d›r. Bir edebiyat yap›t›nda ise sanatç›n›n as›l iletmek istedi¤i temel düflüncedir.

202


YAZARIMIZI TANIYALIM: Fecri-i Âti’nin ön plânda gelen flâiri Ahmet Haflim, 1884’te, Ba¤dat’ta do¤du. Babas›, mülkiye kaymakamlar›ndan Hikmet Bey’dir. On iki yafl›na kadar Ba¤dat’ta kald›ktan sonra, ö¤renimi için ‹stanbul’a getirildi ve 1907’de Galatasaray Sultanîsi’ni bitirdi. Memurluk hayat›, daha çok, ö¤retmenliklerle geçti. Bunlar aras›nda en önemlileri, Güzel Sanatlar Akademisindeki estetik ve Mülkiye Mektebi’ndeki Frans›zca ö¤retmenlikleridir. 1933’te ‹stanbul’da öldü. Eserleri: Göl Saatleri ( fiiirler, 1921), Piyâle (fiiirler, 1926, 1928), Gurebâ-hâne-i Lâklâkan (Düzyaz›lar, 1928), Bize Göre (Düzyaz›lar, 1928), Frankfurt Seyâhatnâmesi (Gezi Notlar›) (1933).

Sait Faik Abas›yan›k’›n “Hallaç” Adl› Öyküsü ve Öykünün Çözümlemesi Ça¤dafl (modern) Türk öyküsünün büyük yazarlar›ndan olan Sait Faik Abas›yan›k’›n “Hallaç” adl› öyküsü inceleyece¤imiz üçüncü metindir. HALLAÇ Vapurdan ç›karken onu fark etmifltim. Omuzndaki dikkatimi çekmiflti. Her zaman yan›l›r›m: O omzundaki fleyi bir musiki aletine, bir eski zaman okuna benzetirdim de... Hallac›n kirifliydi. Yine öyle oldu. Görmedi¤im, bilmedi¤im bir musiki âleti ile hallaç kiriflini birbirine kar›flt›r›p eski romanlarda resimlerini gördü¤üm seyyar m›z›kac›lardan hallaca, hallaçtan seyyar m›z›kac›lara bir saniyede gidip geldim... Yaz yeni bafllam›flt›. O gün ilk s›cakt›. Vapur bekliyorduk. Gelen vapurdan iskeleye öyle insanlar indi ki, her gün ‹stanbul kazan, ben kepçe dolaflt›¤›m halde onlara rastlamam›flt›m. Kimlerdir? Ne ifl yaparlar? Nas›l yaflarlar? Nerede otururlar? Ne dertleri var? fiu, uzun saçl› bir keman hocas›na benzeyen adam kim olabilir? Bu, Harbi Umumi ihtiyat zabiti halini muhafaza eden k›ranta adam o zamandan beri ne yapm›flt› ki, hiç de¤iflmemiflti? Üstünden bafl›ndan, b›y›¤›ndan, saç›ndan hâlâ bir Enver Paflal›k ak›yordu. Vapurdan benim alâkam› çekecek, üzerinde üç dakika meraklanaca¤›m hiç kimsenin ç›kamad›¤› günler olur. Ama böyle günler vapurdan ç›kanlar›n üzerinde düflünmek istemedi¤im günlerdir.. O gün öyle bir günümdü.. Hiçbir yüzde düflünemiyorken, hallac›n kiriflinden bir Orta Ça¤ ok at›c›s›na, oradan harp çalan m›z›kac›lara, oradan da bir ok h›z› ile nur yüzlü kiriflin sahibine kafam tak›ld›. K›saca boyluydu. Aya¤›nda lâcivert Karamürsel kumafl› bir potur vard›. Ceketini s›rt›na atm›flt›. Sar› zeminli, küçük küçük k›rm›z› çiçekli gömle¤inin yaln›z bo¤az›na tesadüf eden dü¤mesi ilikli, ötekiler aç›kt›. Aradan beyaz k›ll› k›rm›z› gö¤sü gözüküyordu. Yan›mdan geçerken öyle iki aç›k mavi göz gördüm ki, içim sevinç içinde kald›. fiu dünyada daha tertemiz mavi gözlü bir Hallaç Baba vard›. Belki yetmiflini aflm›flt›. Çevik bir yürüyüflle yürüyor, genifl kocaman t›rnakl› elleriyle hâlâ tokmak sall›yordu. Hâlâ dünyadan ümitliydi.. Akflam üstü günefl batt›ktan sonra tepemizde kalan gökyüzü renginde mavi gözleriyle dünyam›zda namuslu Hallaç Baba masal›n› gezdiriyordu. O masal› hat›rlam›yorum. Yaln›z bir ses duyuyorum: D›z d›z da, d›z d›z!.. Vapurdan ç›kan ötekilerin, bütün vapur bekleyenlerin küçük büyük bütün günahlar› kimin bafl›na olursa olsun, ben Hallaç Baba’n›n hafifçe kambur uzaklafl›p gidifliyle hemen hemen birdenbire çocuklaflm›fl, günahs›zlaflm›flt›m. O gün s›cak bir gündü ..


Pamuk, yün flilteler att›r›lacak; pamuk, tokma¤› yiyip de kenara y›¤›ld›¤› zaman, bulutlar› hat›rlatacak. Akflam olacak, Hallaç Baba saçlar›nda pamuk k›r›nt›lar›, üstünde yün kokusu vapura binecek. Kas›mpafla’daki evine dönecek. Kuyudan su çekecek. ‹htiyar kar›s› p›r›l p›r›l kalayl› maflrapa ile ona su dökecek. Hallaç Baba yüzünü y›kayacak. B›y›klar›n› s›vazlayacak. A¤z›n› çalkalayacak. Allaha flükedecek... Yün flilteler, pamuk flilteler, yast›klar, pumba yast›klar... Her evde at›ld›¤› gibi, arada bir sizin evde de flilteler at›l›r. Bir akflam yorgun, belki de can›n s›kk›n eve dönersin. Bir de bakars›n ki, yast›¤›n davul gibi fliflmifltir. Karyolan beyaz tombul, gebe bir kad›n kadar iki canl›d›r. Uyku nereden gelir bilinmez. fiu uyku insan›n sevgilisi gibi bir fley, gelmeyince sinirlendiriyor. Ama yata¤›n at›lm›fl diye içinde hafif, kufl tüyü bir sevinç vard›r. O gün ne güzel bir gündü! Deniz ne serindi! Ne güler yüzlüydü sandallar, çocuklar, kad›nlar!... Sanki kimse kimseye bütün gün sövmemiflti... Dünya yüzüne bir tek kötü lak›rd›, kötü hareket, kötü düflünce o gün için -o günün bafl› için- insan elinden, insan dilinden, insan kafas›ndan ç›kmam›fl gibi bir akflam oldu. Ben her zamanki gibi kimsesiz pazar›m› bitirmifltim. Hayat›mdan memnundum. Hayattan da memnundum. Her fley ›fl›l ›fl›ld›. Her fley mavi, akflama do¤ru k›rm›z›, sonra lâcivert oldu. Bugün kimse ölmesindi. Bugün dö¤üfl edilmesin, bugün kimse a¤lamas›nd›. Akflama do¤ru vapur iskelesine gittim. Daha vapura vakit vard›.. ‹ki çocuk iskelenin parmaklar›nda cambazl›k yap›yor, bir adamla minimini bir k›z çocu¤u elleri bal›k pulu içinde, bal›k avl›yorlard›.. ‹skelenin, hiç ç›rp›nmayan bina gölgeleri düflmüfl denizi Monako Prensi’nin akvaryumu gibiydi. Günefl bal›klar›n› lipsoslar, lipsoslar› mezit bal›klar› koval›yordu. Köyden günefl çekilmiflti. Yaln›z iskelenin yar›s›n›, yald›zl› bir ›fl›kla yak›yordu. Onu tarifelerin as›ld›¤› siyah tahtan›n dibine çömelmifl gördüm. Yüzü k›pk›rm›z›yd›. Bugün iyi çal›flm›fl olacakt›. Yüzünde, iskeleye inerkenki pembelik kalmam›flt›. Çok kanl›yd›. Mavi gözleri uçuk, korkuluydu. Yan›nda durdum. Yüzüme bakt›: - Yorulmuflsun Baba, dedim. - Yoruldum, dedi. Hiç yorulmazd›m. Bilmem nas›l oldu? - Sahi mi Baba? dedim. Hiç yorulmaz m›yd›n? - Tam 78 yafl›nday›m. Hiç yorulmam›flt›m. - Allah daha ziyade etsin! Olur bazan insan. - Yok, olmaz, dedi. Ben yorulmazd›m. - Ben hiçbir ifl görmedim. Yine yoruldum. Olur böyle fleyler? - ‹flsizlik insan› yorar, dedi. Mavi gözlerini yine gözlerime dikti. Hafifçe kanl›yd›lar. ‹htiyar hallaç, çok derinden bir nefes ald›... Ben yine: - Olur böyle fleyler, dedim. - Evet, dedi, demek oluyormufl. - Karadenizlisin de¤il mi baba? - Evet, Karadenizliyim. - Bugün çok mu flilte att›n? - Bilmem ki, dedi, çok da de¤ildi. Sanki bir günah ifllemifl gibi: - Ama Allah bereket versin! Bilmem daha ne sordum, o ne cevap verdi. Aradan günler geçti, unutmuflum. Çal›flmaktan, Allah’tan, duadan, flilteden, pamuktan, yast›kla yorgandan, yorgan›na göre

203

204


aya¤›n› uzatamayandan, bir flilte bulamayandan, fliltede yatmaya al›fl›k olmayandan söz açm›flt›k. Sonra o da yorulmufltu, ben de. En son: - Vapura daha çok var m›?... demiflti. - Alt› buçukta, Baba. - Saat kaç? Gitmifl, saate bakm›flt›m: Alt›ya yirmi vard›. - Alt›ya yirmi var, demifltim. Kafas›n› iskele binas›n›n afl› boyalar› ellere, elbiselere ç›kan duvarlar›na dayam›fl, fliltelerin, pumba gibi fliflmifl yataklar›nda bu akflam için hafifçe uykular› kaçacak, yerlerini yapma¤a, itiyatlar›n› bulma¤a çal›flacaklar›n tozu, duman›, kiri, mikrobu sinmemifl mavi gözlerine titrek, âdeta fleffaf, aç›k çürük renkli, damarl› bir göz kapa¤› indirmifl, Hallaç Baba uyumufltu. Ben yürüdüm gittim. R›ht›mda bir afla¤› bir yukar› dolaflanlar› seyre müsait bir iskemlede düflünceye dald›m. Birdenbire iskele taraf›ndan birtak›m sesler geldi. Oraya bir kalabal›k topland›. Merak ettim. ‹skeleye vard›m ki, Hallaç Baba, sar›, gömle¤ini yuvarlak, kocaman t›rnaklar›yla kopar›yor, kesik kesik soluyordu.. Etraf›na insanlar toplanm›flt›. Mavi gözleri korkudan büyümüfltü. Yüzü morarm›flt›. Gömle¤ini ara s›ra bulamayan t›rnaklar›, gö¤sünün beyaz k›llar›n› kopar›yordu. Durmadan: - Ölüyorum .. Ölüyorum .. Ölüyorum ... Allah! Allah!.. Diyordu. Bir ara mavi gözleriyle yüzüme bakt›. Bilmem tan›d› m›? Yoksa beni doktor mu sand›? - Doktor?. dedi. Eczahaneye kofltum. ‹htiyar belediye doktoru a¤›r a¤›r, isteksiz beraber geldi. Yolda: - Kalp krizi olacak, dedi, çok mu ihtiyar? - 78 yafl›ndaym›fl doktor, dedim. - Öyle ise gidiyor, dedi... Biraz ad›mlar›n› s›klaflt›rd›. Hallaç’›n yan›na vard›. Nabz›n› tuttu... ‹htiyar hâlâ kendindeydi. Mavi gözleri sanki susmufllard›... Doktora ümitle, ümitsizlikle hâlâ insanca bak›yorlard›. - Doktor ölecek miyim? Ölüyor muyum? ‹¤ne yap bana doktor... diyordu. Birkaç defa daha Allah’› and›. Sonra sustu. Mavi gözleri aç›kt›. Ama art›k insancas›na bakm›yorlard›. Yüzü flimdi yer yer sapsar›, soluk, yer yer mordu. Üç dört kifli karga tulumba, yakalad›lar. Eczahaneye götürdüler.. San›r›m bir kâfur kokusu duydu. Büyük bir korku, bir ter aln›n›, gözlerini kaplad›. Ben çekildim. Hallaç Baba on befl dakika sonra ölmüfltü. Gittim bakt›m. ‹lâçlar›n yap›ld›¤›, s›ra s›ra kutular, etiketler dizili, yaz günü serin eczahane kokan imalâthanede gözleri küçük havanlara dikili yat›yordu. Mavi yüzü, âdeta korkusuzdu. Rum eczac› gözlerini kapad›. Bitmiflti her fley. 78 senelik d›z d›z durmufltu. ‹htiyar belediye doktoru, sanki genç olsa kurtaracakm›fl gibi: - Çok ihtiyard›, dedi. Ertesi gün iki delikanl› gelip, babalar›n› eczahaneden ald›lar. Pembe pembe yüzlü, kocaman bafll›, mavifl mavifl gözlü çocuklard›. Küçü¤ü : - Uyyyy baba! diye a¤lad›. fiimdi her sene fliltelerimizin mikrobunu, tozunu bu al yanakl›, kocaman kafal›, kal›n dudakl› çocuklar yutmaktad›r. Vapurdan günlerden bir gün, bir harp, bir de köpekle seyahate ç›kan iki öksüz çocu¤un roman›n› bana hat›rlatan Hallaç Baba’n›n, bütün var›n› yo¤unu babas›n›n ölüsünü götürecek motore harcam›fl çocuklar›ndan ikisi iner.


Öykünün ‹ncelenmesi: Modern Türk öykücülü¤ünün en önemli yazarlar›ndan olan Sait Faik Abas›yan›k (1906-1954) ayn› zamanda insanseverli¤i ile de tan›nm›flt›r. “Hallaç Baba” adl› bu öyküsünde herhangi bir olay örgüsünden söz etmek mümkün de¤ildir. Olas›l›kla yazaca¤› öyküler için tipler araflt›rmak, gözlem yapmak amac›yla vapur iskelesine giden yazar-anlat›c›n›n karfl›laflt›¤› yafll› bir hallac›n ölümü konu edilmektedir. Yazar›n karfl›laflt›¤› birçok tip aras›nda hallaca dikkatini yöneltmesinin sebebi s›rt›ndaki “bir mus›ki âletine” veya “bir eski zaman okuna benzetti¤i” kirifli olmufltur. Yazar bu flekilde bir iliflki kurmakla, öykü kiflisini daha bafllang›çta bir roman kahraman›na veya eski zaman savaflç›lar›na benzetmifltir. Bu benzetme, okurun ilgisini de öyküde anlat›lacak olan karakterin üzerine yöneltmifltir. Böylece karakterin önce fiziksel özellikleri okurda sempati duygusu oluflturacak bir biçimde çizilir: Özellikle “Yan›mdan geçerken öyle iki aç›k mavi göz gördüm ki, içim sevinç içinde kald›.” cümlesinde ifadesini bulan gözler, yaflama sevincinin simgesi olarak kullan›l›r. Nitekim leitmotif olarak öyküde birkaç defa kullan›lan bu mavi gözler, daha sonra hem karakterin ölümü s›ras›nda vurgulan›r hem de o¤ullar›n›n gözlerindeki mavili¤e dikkat çekilerek yaflam›n devaml›l›¤›n›n bir temsilcisi olarak kullan›l›r. Sait Faik’in bu öyküsünde yaflama sevincinden daha güçlü uyand›rmak istedi¤i bir duygu olarak ise çal›flma kavram› gelmektedir. Öykü kiflisi çal›flkanl›¤› ile, hiç yorulmamas› ile tan›mlan›r. Böylece sade bir yaflam› olan, çal›flkan, kanaat sahibi insan tipinin huzurlu durumu öykünün okurda b›rakt›¤› temel duygu halini al›r. Yazar öyküsünü bafltan sona bu iç huzuru kavram› etraf›nda örmüfltür. Yazar›n bu öyküsünde de öteki öykülerinde oldu¤u gibi k›sa cümlelerle kurulan konuflma dili üslûbu görülmektedir. Tabiat taklidi (yans›ma) “d›z d›z” seslerini adam›n makine düzenindeki çal›flkanl›¤›n›n bir göstergesi olarak kullanmak yoluyla zengin bir ça¤r›fl›m gücü yarat›lm›fl, diyaloglarla ak›c›l›k sa¤lanm›flt›r. Sait Faik’in “Hallaç” öyküsü, dil kullan›m› ve tematik özelli¤i bak›m›ndan pürüzsüz ve sevecen öykülerinden birisidir.

YAZARIMIZI TANIYALIM: Sait Faik ABASIYANIK, Cumhuriyet Dönemi öykücülerinden. 23 Kas›m 1906’da Adapazar›’nda do¤du; 11 May›s 1954’te ‹stanbul’da öldü. ‹lkokulu Adapazar›’nda okudu, onuncu s›n›fa kadar ‹stanbul Erkek Lisesindeki orta ö¤retimini Bursa’da tamamlad› (1928). ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesine yaz›ld›ysa da çok geçmeden ‹sviçre’ye ekonomi ö¤renmeye gitti (1931). Lozan’da iki hafta durabildi, Fransa’ya geçerek Grenoble kentinde bafllad› üniversiteye; 1953’te ö¤renimini b›rak›p yurda döndü. K›sa bir süre bir az›nl›k okulunda Türkçe ö¤retmenli¤i, zahire ticareti ve bir ay kadar da (May›s 1942) Haber gazetesinde adliye muhabirli¤i ifllerinde çal›flt›. Babas›n›n geliriyle geçindi; Burgaz adas›ndaki köflklerinde annesiyle birlikte yaflad›. Bu köflk 1964 May›s›ndan beri Sait Faik Müzesi’dir. ‹stanbul’da lise s›ralar›nda fliirler kaleme alan (1925-1928) Sait Faik, ilk öykülerini (‹pekli Mendil, Zemberek, vb.), Bursa’da yine lise ö¤rencisi iken yazm›flt› (1925). Bas›lan ilk yaz›s› Uçurtmalar ‹stanbul’da Milliyet gazetesinde ç›kt› (9 Aral›k 1929), flöhretini sa¤layan ilk öyküleri Varl›k dergisinde yay›mland› (15 nisan 1934). Öykülerinde konu ve olaydan çok, fliire ve etkiye en uygun zaman parçalar› üzerinde durmas›n› seven, bu dramatik anlar› incelemekte büyük baflar› gösteren Sait Faik, bir ‹stanbul hikâyecisi idi. Kaderlerine e¤ildi¤i, düflüren, düflürülmüfl insanlarda çok kere kendi s›k›nt› ve avareliklerinin dram›n› yaflad›. Çal›flkan, iflinde

205 Leitmotif (anamotif, anaörge): Ana, k›lavuz, motif. Bir eserde bir kal›p ifade ya da bir davran›fl›n s›k s›k yinelenmesidir. Böylece olaylar ve kifliler daha vurgulu bir biçimde anlat›l›r.

Konuflma dili: Devrik cümleler, deyimler, samimi hitap ifadeleri, atasözleri, ikilemeler, yöresel sözler gibi ögeleri bar›nd›ran, halk›n konufltu¤u dildir.

Diyalog: Karfl›l›kl› konuflma. Oyun, roman, öykü gibi eserlerde iki ya da daha çok kimsenin konuflmas›.

206


gücünde insanlar gördükçe, flehirden, kalabal›klardan sevinç duydu; kötülüklerle karfl›laflt›kça k›rlara, k›y›lara, sakin tenha adalara (Burgaz, Hay›rs›z Adalar); bal›kç›lara s›¤›nd›. Ada ve deniz öykülerinde kahraman say›s› az ve belli, flehir öykülerinde ise dikkati da¤›tacak kadar bol ve çeflitlidir. Sait Faik, y›¤›nlar içindeki gizli dramlar› bulup ç›kard›¤› gibi tabiat senfonisini de derinlere iflleyen bir ustal›kla yaflatmas›n› bildi. ‹nsanlar›, k›rlar›, denizi, tabiat köfleleri ve hayvanlar›yla, yaflamay› bölünmez bir bütün olarak gördü. Kalemini güzelliklerin hakk›n› aramak, vermek, göstermek u¤runda kulland›. Yirmi y›ll›k sanat hayat›nda bize Medar-› Maiflet Motoru (1944, 2.b. Birtak›m ‹nsanlar ad›yla, 1952) ve Kay›p Aran›yor (1953) adlar›nda iki roman, fiimdi Seviflme Vakti (1953) adl› bir de fliir kitab› b›rakm›fl olan Sait Faik’in öyküleri, flu on üç kitapta topland›: Semaver (1936), fiarn›ç (1939), fiahmerdan (1940), Luzumsuz Adam (1948), Mahalle Kahvesi (1950), Havada Bulut (1951), Kumpanya (1951), Havuzbafl› (1952), Son Kufllar (1952), Alemda¤da Var Bir Y›lan (1954), Az fiekerli (1954), Tüneldeki Çocuk (1955) Mahkeme Kap›s› (1956). 1953 May›s›nda A.B.D.’ deki milletler aras› Mark Twain Derne¤i, modern edebiyata hizmetlerinden dolay› Sait Faik’i fleref üyeli¤ine seçmiflti.

O¤uz Atay’›n “Unutulan” Adl› Öyküsü ve Öykünün Çözümlemesi Daha çok romanlar›yla tan›nan O¤uz Atay, Cumhuriyet Dönemi yazarlar›ndand›r. Afla¤›da onun Korkuyu Beklerken adl› öykü kitab›nda yer alan bir öyküsü incelenmifltir. UNUTULAN “Ben tavan aras›nday›m sevgilim!” diye ba¤›rd› delikten afla¤› do¤ru. “Eski kitaplar bugünlerde çok para ediyor; bir bakmak istiyorum onlara.” Son sözlerimi duydu mu? “Oras› çok karanl›kt›r, dur, sana bir fener vereyim.” ‹yi. Durgun bir gün. Bütün hayat›mca sürekli bir ilgi arad›¤›m› söylerdi birisi bana. Gülümsedi¤imi gösteren bir ayna olsayd›; biraz da ›fl›k. “Bir yerini k›rars›n karanl›kta.” Delikten yukar› do¤ru bir el feneri uzand›. Fenerli elin ucundaki ›fl›k, rastgele, önemsiz bir köfleyi ayd›nlatt›; bu eli okflad›. El kayboldu. Ne düflünüyor acaba? Gülümsedi; gene mi düflünüyor? Y›llard›r bu tozlu, örümcekli, karanl›¤a ç›kmam›flt›. Ifl›¤› gören baz› böcekler kaç›flt›lar. Korktu; fakat, yararl› olaca¤›n› düflünmek kuvvetlendirdi onu. Belki de hiçbir fley söylemeden baflarmal›yd›m bu ifli. Benden bir karfl›l›k beklemiyor. Ona yard›m etmek mi bu? Bilmiyorum, bazen kar›flt›r›yorum; özellikle, bafl›mda u¤ultular oldu¤u zamanlar. Onun gibi düflünmeyi bilmek isterdim. Bana belli etmeme¤e çal›flarak izliyor beni. Çekiniyor. Acele etmeliyim öyleyse. Feneri yak›n bir yere tuttu; annesiyle babas›n›n resimleri. Aralar›nda eski bir ayakkab› torbas›, k›r›k birkaç lamba. Neden hiç sevmediler birbirlerini? Ölecekler diye öylesine korkmufltum ki. Torbay› kar›flt›rd›: Tuvaletle gitti¤im ilk baloda giymifltim bunlar›. Her gece biriyle d›flar› ç›kard›m, dans etmek için. Aman Allah›m! Nas›l yapm›fl›m bunu? Ellerinin tozunu elbisenin üstüne sildi. Mor ayakkab›lar›na bakt›: Buruflmufllar, küflenmifller. Sol aya¤›na giydi birini: Ölçüleri hiç de¤iflmemifl. Utand›; gene de ç›karamad› aya¤›ndan. Topallayarak bir iki ad›m att›. Sonra resimlere yaklaflt›, diz çöktü, yan yana getirdi onlar›. Dirse¤iyle tozlar›n› sildi biraz. Beni de kendilerini de anlamad›lar. Ne kadar a¤lam›flt›m. Afla¤›da onlara bir yer bulabilir miyim? Koridorda, sand›k odas›nda... saçmal›yorum. Onlar› unutmad›m, onlar› unutmad›m. Babas›n›n yüzünde gururlu bir somurtkanl›k var-


d›. Ayn› duvara asamam onlar›. Evin düzenini h›zla gözünün önünden geçirdi. Yan yana olmak istemezlerdi; mezarda bile. Resimlerden birini ald›; feneri yere b›rakm›flt›, hangi resmi ald›¤›n› bilemedi. Yüksekçe bir yere koydu onu. Biraz telafllanm›flt›; dizini bir tahtaya çarpt›. Sendeledi, yere düfltü: hafif bir düflüfl. Kalkmaya cesaret edemedi; emekleyerek fenerin yan›na gitti. Bir torba daha. Boflaltt›: Eski foto¤raflar! Amac›ndan uzaklafl›yordu. Bana bask› yapt›¤›n› düflünmemeliyim. Yüzüne karfl› söylesem bile, içimden geçirmemeliyim bunu. Aceleyle resimleri yere yayd›, el fenerini dolaflt›rd› tozlu karart›lar üzerinde. Baflka bir eve ç›km›fl olabilirdim, bir daha hiç görmeyece¤im birine b›rakm›fl olabilirdim bütün bunlar›. Resimleri kar›flt›rd›: Ne kadar çok resim çektirmiflim yarabbi! Ço¤u da iyi ç›kmam›fl. Gülümsedi. O zamanlar ne kadar uzunmufl etekler. Çirkin bir uzunluk. Durufllar da gülünç. Kim bilir hangi filimden? Arkam› dönüp yürüyormufl gibi yapm›fl›m da birden bafl›m› çevirmiflim. Kime bakm›fl›m acaba? Ayn› elbiseyle bir resim daha. Yan›nda biri var. Resim çok tozlanm›flt›. Tozlu da olsa tan›yor insan kendini. Parma¤›n› ›slatt› diliyle; tozlar önce çamur oldu, sonra... ‹lk kocas›n›n gülümseyen yüzünü gördü parma¤›n›n ucunda. Aman yarabbi! Bir zamanlar evliydim ben de.., sonra gene evliydim. ‹nsan bir günde varam›yor bir yere, ne yapal›m? Nereye? Tan›mlayamad›¤›m, bir ad veremedi¤im duygular yüzünden ne kadar üzülmüfltük. E¤ildi, bir avuç resim ald› yerden: Bu resim çekilmeden önce, nas›l hiç yoktan bir mesele ç›karm›flt›m, sonra da yürüyüp gitmifltim. Sonra ne olmufltu? Sonra... buradas›n ya... bu evde. Demek sonra hiçbir fley olmad› onunla ilgili. Ne kötü, ne de iyi bir fley: demek ki hiçbir fley. Ama bunu hissetmedim; geçifller öyle sezdirmeden oldu ki... Hay›r, düflüncelerin kar›flt›; basit anlam›yla sözlerin... Bununla ne ilgisi var? Fakat ben... ondan kaçarken, nas›l oldu da birden bafl›m› çevirip bu resmi çektirdim? Hep böyle mi durdum resimlerde? Yüksekçe bir yere oturdu, bafl›n› ellerinin aras›na al›p düflünme¤e bafllad›. Onun da yüzü kim bilir nas›ld›? Herhalde ben suçluyum; resim çekilirken de¤il... belki o s›rada hakl›yd›m, muhakkak hakl›yd›m. Çok daha önce... çok daha önce. Bir an önce kitaplara ulaflmak istedi, geriye do¤ru bu sonsuz yolculuk bitsin istedi. Eski balo ayakkab›s›n› aya¤›ndan ç›karma¤a çal›flt›. Sonra, arkas› kapal› yumuflak terliklerini bulamad› bir türlü. Sendeleyerek el fenerine do¤ru yürüdü. ‹lerideki köflede olmal›yd› kitap sand›¤›. Fakat orada, kitap sand›¤›na benzemeyen karanl›k ç›k›nt›lar vard›. Feneri, bu garip y›¤›na do¤ru tuttu. Korkuyla geri çekildi: Biri vard› orda, oturan biri. Feneri al›p bütün gücüyle deli¤e kaçmak istedi, k›m›ldayamad›.. Korkusuna ra¤men fenerle birlikte, ona yaklaflt›. Ne yapm›flsa korkusuna ra¤men yapm›flt› hayat› boyunca. Yoksa çoktan kaybolup gitmiflti. Feneri onun yüzüne tuttu: Aman Allah›m! Eski sevgilisi yat›yordu yerde. Tozlanm›fl, örümcek ba¤lam›fl; tavan aras›ndaki her fley gibi. Kitap sand›¤›na ve resim tahtalar›na örümcek a¤lar›yla tutturulmufl eski bir heykel gibi. Sa¤ kolu bir masan›n kenar›na dayal›; parmaklar› kalem tutar gibi afla¤› k›vr›lm›fl, bofllukta. Dizleri titredi, diflleri birbirine çarpt›, aya¤›n›n alt›ndan kay›p gitti döfleme; kayarken de aya¤›na çarpan resim masas› devrildi. Kol gene bofllukta kald›. Örümcek a¤lar›yla tavana tutturulmufltu. Bu eliyle ne yapmak istedi? Bir fleyler mi yazma¤a çal›flt›? Ne yaz›k, hiçbir zaman bilemeyece¤im. Sol el yerdeydi, bir tabanca tutuyordu. Ah! Kendini mi öldürdü yoksa? Olamaz! Bir fley yapsayd› ben bilirdim; her fleyi söylerdi bana. Öyle konuflmufltuk. Beni b›rakmazd› yaln›z bafl›ma. Sonra hat›rlad›: Bir gün tavan aras›na ç›km›flt› eski sevgilisi, fliddetli bir kavgadan sonra. ‹kisinin de, art›k dayanam›yorum, dedi¤i bir gün. Ayr›nt›lar› bulma¤a çal›flt›: Belki de büyük bir tart›flma olmam›flt›. Biraz kavgal›yd›lar galiba. Gülümsedi: Bu “biraz” sözüne ne kadar k›zard›. Onu tavan aras›nda b›rak›p soka¤a f›rlam›flt›. Öle-

207

208


ce¤ini hissediyordu. Peki ama neden? Bilmiyordu; duygunun fliddeti kalm›flt› akl›nda sadece. Sonra “onu” görmüfltü sokakta; bütün mutsuzlu¤una, kendini zay›f hissetmesine, ölmek istemesine ra¤men “onun” gözlerindeki ilgiyi insan› al›p götüren baflkal›¤› fark etmiflti nedense. O gün eve yaln›z dönmüfltü tabii. Ne kadar daha çok gün eve yaln›z döndüm ondan sonra da. fiimdi karfl›mda konuflsayd›, ne kadar daha çok “olur mu?” deseydi. Titreyen dizlerinin üstüne çöktü, el fenerini tuttu onun yüzüne: Gözleri aç›kt›, canl›yd›. Bakamad›, bafl›n› karanl›¤a çevirdi. Sonra bakt› gene; onu, ölüm kal›m meselelerinde yaln›z b›rakmayan gücünden yararland› gene. Hiç bozulmam›fl; geç kalmasayd›m böyle olmazd› belki. Üzüldü. Fakat hiç de¤iflmemifl; son gördü¤üm gibi, gözleri bile aç›k. Yaln›z, gözlerin bu canl›l›¤›nda bir baflkal›k var: Her fleyi bildi¤i halde duygulanamayan bir ifade. Görünüflüme bakma, içim öldü art›k diye korkuturdu beni. ‹nanmazd›m. Öyle fleyler bulup söylerdi ki öldü¤ü halde. Belki beni izliyor gene. Yerini de¤ifltirdi. Benimle ilgili de¤ilsin diyerek üzerdim onu. Hay›r, bakm›yor bana. Belki de düflünüyor. Birden konuflma¤a bafllard›. Bütün bunlar› ne zaman düflünüyorsun, diye sorard›m ona. Ne zaman düflündü¤ünü bir türlü göremiyorum. Hay›r, gerçekten ölmedi; çünkü ben yaflayamazd›m ölseydi. Bunu biliyordu. Bu kadar yak›n›mda oldu¤unu bilmiyordum ama, sen bir yerde var olursan yaflayabilirim ancak demifltim. Nas›l olursan ol, var oldu¤unu bilmek bana yeter demifltim. Bunu kavgadan çok önce söylemifltim, ama çat›flmam›z›n hiçbir fleyi de¤ifltirmeyece¤ini biliyordu. Sonra, onu bir süre görmek istemedi¤im halde, onun orada oldu¤unu bildi¤im halde, tavan aras›na bir türlü ç›kamad›¤›m halde onu düflündü¤ümü, onsuz yaflayamayaca¤›m› biliyordu. Sonra neden aramad›m? Bir türlü f›rsat olmad›; her an onu düflündü¤üm halde hep bir engel ç›kt›. Afla¤›da yeni sesler, yeni gürültüler duydu¤u için inmedi bir süre herhalde. Oysa biliyordu. Aram›zda, hiçbir yeni varl›¤›n önemi yoktu; konuflmufltuk bütün bunlar›. Ben de onun inmesini beklemifl olmal›y›m. Beni üzmek için inmedi¤ini düflündüm önceleri. Sonra neden aramad›m? Bir türlü f›rsat olmad› iflte... ç›kamad›m. Gelenler, gidenler, geçim s›k›nt›s›, yemek, bulafl›k, evin temizli¤i, onun bak›m› (çocuk gibiydi, kendisine bakmas›n› bilmiyordu), babamla annemin ölümü, bir fleyler yapma telafl›, önümde hep yap›lmas› gereken ifllerin y›¤›lmas›. Orada, tavan aras›nda oldu¤unu unuttum sonunda (Onu unutmad›m tabii.). Ne bileyim, daha mutsuz insanlar vard›; onlarla u¤raflt›m. Tavan aras›nda bu kadar kalaca¤›n› da düflünemedim herhalde. Bir yolunu bulup gitmifltir, diye düflündüm. Belki evde olmad›¤›m bir s›rada... evet, muhakkak böyle düflündüm. Baflka nas›l düflünebilirdim? Yaflamam için, onun her an var olmas› gerekliydi. Baflka türlü hissetseydim, ölmüfltüm flimdi. Ayr›ca, kaç kere tavan aras›na ç›kmay› içimden geçirdim. Hele kendini öldürdü¤ünü duysayd›m, muhakkak ç›kard›m. Darg›n oldu¤umuza filân bakmazd›m. Duydum mu yoksa? Bir keresinde yukar›da bir gürültü olmufltu galiba; rüzgâr bir kap›y› çarpt› sanm›flt›m. Fakat nas›l olur? Onun tavan aras›na ç›kmas›ndan günlerce sonra duymufltum bu sesi. Ve ben günlerce bir köfleye büzülüp kalm›flt›m. Hiçbir yere ç›kmam›flt›m. Atefl etmiflti demek. Yoksa kalbine ... Titreyerek e¤ildi. Kalbine bakmal›y›m. Elbisesinin sol yan› çürümüfltü; elinin hafif bir dokunufluyla da¤›ld›, içinden bir sürü hamam böce¤i ç›karak ortal›¤a yay›ld›. Onun bak›m›yla ilgilenmedim, elbiselerini hiç gözden geçirmedim; belki de dikmedi¤im bir sökükten yeme¤e bafllad›lar hamam böcekleri onu. Deli¤i büyüttüler sonunda. Eliyle elbisenin alt›n› yoklad›. Neyse, iç çamafl›rlar›ndan öteye geçememifller. Derisi, oldu¤u gibi duruyor. Teni çok s›cak say›lmaz, ama kalbi yerindedir herhalde. Korkar›m gö¤sünün sol yan›na dokundu; iflte orada, biliyorum. Baflka türlü yaflayamazd›m çünkü (Çünkü’yü cümlenin bafl›nda söylemeliydim; flimdi k›zacak. Evet, her an onun sözlerini düflünerek


209

yaflad›m, flimdi acaba ne der diye düflündüm). Yaln›z bu kadar› çürümüfl, iyi. fiimdi onu nas›l inand›rabilirim bütün bu süreyi onunla birlikte yaflad›¤›ma? Onu unutmufl gibi yaflarken onu düflündü¤üme? Anlamaz, görünüfle kap›l›r, anlamaz. Baflkas›na rastlad›¤›m için bu yeni iliflkinin her fleyi unutturdu¤unu düflünür. Oysa her fleyi hat›rl›yorum; tavan aras›na ç›kt›¤› gün bu elbiseyi giydi¤ini bile. El fenerini ölünün üzerinde dolaflt›rd›; örümcek a¤lar›n›n gerisinde sisli bir görünüflü var. Yaln›z, a¤lar›n aras›ndan elimi, onun kalbine götürdü¤üm yer biraz karanl›k. Rüya gibi bir resim. Birlikte hiç resim çektirmemifltik. Bir sürü fley gibi bunu da yapamad›k nedense; bir türlü olmad›. Bir kofluflma, durmadan bir fleylerle u¤raflma... Neden kofluyorduk, acelemiz neydi? Tavan aras›na ç›kt›¤› güne kadar, bir fleyin arkas›ndan hep baflka fley yapt›k; hiç durmad›k, hiç tekrarlamad›k. Sonra köflemde kald›m günlerce; ne yedim, ne düflündüm. Sigara içtim durmadan. Evi, yaflanmaz bir duruma getirdim sonunda. Bir savafl sonu kargaflal›¤› sard› her yan›. Düzen içinde yaflamay› bir bak›ma sevdi¤im halde, dayan›lmaz bir pislik ve pasakl›l›k içinde ç›rp›nd›m. Belki de böylece kendimi cezaland›rm›fl oldum. Soka¤a f›rlamak, “ona” gitmek için, öldürücü bir ümitsizli¤e düflmek istedim. Kimbilir? Belki de, kendim için böyle kötü fleyler düflünmemi istersin diye söylüyorum bunlar›. Fakat senin ölece¤ini, kendini öldürece¤ini hiç düflünmedim. Uzak bir yerde, hiç olmazsa görünüflte sakin bir yaflant› içinde olaca¤›n› hayal ettim senin. Ifl›¤›n alt›ndan kaçma¤a çabalayan bir hamam böce¤i tak›ld› gözüne, kendine geldi. El feneriyle izledi böce¤i: Çirkin yarat›k, yukar› ç›kma¤a çal›fl›yordu a¤lara tak›larak. Böce¤in ayaklar›, elbiseyi parçalar diye korktu. Y›llar geçmiflti, küçük bir dokunufla dayanamazd›, kimbilir? ‹flte, boynundan yukar› do¤ru ç›k›yor, yana¤›nda biraz sendeledi: Sakal› biraz uzam›fl da ondan; zaten her gün t›rafl olmay› sevmezdi. Yanaktan yukar› ç›kan böcek, flaka¤a do¤ru gözden kayboldu. El fenerini oraya tutsam m›? Hay›r. Korktu; fakat yan karanl›kta kurflunun deli¤ini gördü. Titreyerek geri çekildi¤i s›rada, ayn› delikten ç›kt› hamam böce¤i: Bacaklar›n›n aras›nda küçük, pürüzlü bir parça tafl›yordu. Dehflete kap›larak feneri deli¤in içine tuttu; ›fl›nlar, kafatas›n›n iç duvarlar›nda yans›d›. Eyvah! Böcekler beynini yemifllerdi, en yumuflak taraf›n›. Belki de hamam böce¤i son parçay› tafl›yordu. Kendini tutamad›; “Seni çok mu yaln›z b›rakt›lar sevgilim?” dedi. Afla¤›dan, baflka bir deli¤in içinden sevgilisinin sesini duydu: “Bir fley mi söyledin can›m?” Elini telâflla kitap sand›¤›na soktu, “Hiç” diye karfl›l›k verdi aceleyle. “Kendi kendime konufluyordum.”

Öykünün ‹ncelenmesi O¤uz Atay (1934-1977)’›n “Unutulan” bafll›kl› bu öyküsü anlat›mda bilinç ak›m› tekni¤inin kullan›ld›¤› bir metindir. Bu yüzden okur, öyküde anlat›lanlar›n hangisinin öykünün gerçek dünyas›nda, hangisinin karakterin zihninde geçti¤ini ay›rmakta zorlan›r. Bu tür metinlerin en önemli özelli¤i ise geçmifl anlat›m katmanlar›ndan oluflmas›d›r. Yani yazar›n düzenledi¤i öykünün kurmaca dünyas› ile karakterin düflüncelerinin ak›fl› birbirine kar›fl›r. Yazar›n metinde t›rnak, parantez gibi noktalama iflaretlerini kullanm›fl olmas› bu durumu de¤ifltirmez. Örnek olarak ilk cümlede t›rnak iflaretinden sonra “diye ba¤›rd› delikten afla¤› do¤ru.” cümlesinin kullan›lmas› öykünün üçüncü kifli bak›fl aç›s›ndan anlat›laca¤› izlenimi vermesine ra¤men hemen izleyen cümlede ben anlat›c› kipine dönüflür. Öykü boyunca bu geçifllilik sürer. Yazar böylece yaflaman›n çok katmanl› bir eylem oldu¤u düflüncesini sezdirir.

Bilinç ak›m›: Kiflinin akl›ndan geçenlerin birinci kifli a¤z›ndan yans›t›lmas›d›r. ‹nsan›n psikolojik dünyas›n› yans›tmak için gelifltirilmifl bir yöntemdir. Ak›p giden düflüncelerde mant›ksal bir ba¤ yoktur. Dilbilgisi kurallar› da gözetilmez. Düflünceler ça¤r›fl›mlarla ortaya ç›kar.

210


Metafor (E¤retileme, ‹stiare): Bir kavram›n ad› yerine benzerlik ilgisi bulunan baflka bir kavram›n ad›n› kullanma.

Öyküde kurgulanan tavan aras› metaforu bilinçalt›n› iflaret eder. Öykü kiflisi bir türlü unutamad›¤› intihar eden eski sevgilisiyle tavan aras›nda eski eflyalar› kar›flt›r›rken karfl›lafl›r. Bu asl›nda belle¤imizde saklad›¤›m›z an›lar›n ani bir flekilde karfl›m›za ç›k›fl›d›r. Zaman onlar› tamamen ortadan kald›ramaz. Hatta hayat, hat›ralarla birlikte ilerler. Bu bak›mdan tavan aras› metaforuyla verilmek istenen bilinçalt›, yaflam›m›z›n görmezden geldi¤imiz dinamiklerini içerir. Öyküde, ölmüfl kiflinin bedenindeki böceklerle simgelenen zaman, tavan aras›ndaki eflyalar› tüketen bir olgudur. YAZARIMIZI TANIYALIM: O¤uz ATAY, Cumhuriyet Dönemi roman ve öykü yazarlar›ndand›r. 1934’te ‹nebolu’da do¤du, 13 Aral›k 1977’de ‹stanbul’da öldü. ‹stanbul Teknik Üniversitesi ‹nflaat Fakültesini (1957) bitirdi. ‹stanbul Devlet Mühendislik ve Mimarl›k Akademisi ‹nflaat Bölümü ö¤retim üyesi idi. TRT 1970 Sanat Ödülleri yar›flmas›nda baflar› ödülü kazanan (fiubat 1971) Tutunamayanlar roman›, sonradan iki cilt olarak bas›ld› (1971-1972). Toplum kurallar›yla çat›flma durumunda, ayd›n kiflilerin iç dünyalar›n› arayan O¤uz Atay, ikinci roman› Tehlikeli Oyunlar (1973)’dan sonra bir öykü kitab› ç›kard›: Korkuyu Beklerken (1975). Bunu genç yaflta ölen mekanik bilgini Prof. Dr. Mustafa ‹nan (1911-1967)’›n hayat ve ülkü hikâyesi Bir Bilim Adam›n›n Roman› (1975) izledi. Oyunlarla Yaflayanlar adl› oyunu Devlet Tiyatrosunda oynand› (1979/80).

SIRA S‹ZDE


D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

2

SIRA S‹ZDE aras›nda konuflma dilinin en yo¤un biçimde kullan›ld›¤› eser han‹nceledi¤imiz metinler gisidir?

SONUÇD Ü fi Ü N E L ‹ M Bu ünitede Bat› tarz› k›sa hikâyenin ilk temsilcilerinden Samipaflazâde Sezaî’nin S O R U Ahmet Haflim’in “Dilenci” adl› k›sa bir denemesi ile Sait Faik “Kediler” hikâyesi, Abas›yan›k’›n Hallaç ve O¤uz Atay’›n “Unutulan” adl› öyküleri verilmifl ve bu metinler üzerinde k›sa incelemeler yap›lm›flt›r. D‹KKAT Bu incelemeler s›ras›nda Sezai’nin yer yer fliirsel tasvirlerle ördü¤ü bir bütünlük tafl›yan öyküsünün, anlat›m özellikleri ve kompozisyon düflüncesini baflar›yla S‹ZDE uygulamas›SIRA bak›m›ndan türün ilk baflar›l› örneklerinden birini yazd›¤›, Ahmet Haflim’in ise fliir alan›ndaki ustal›¤›n› hem dil kullan›m›nda hem de mant›k yürütmeleriyle nesir türünde de gösterdi¤i görülmektedir. AMAÇLARIMIZ Türk öykücülü¤ünde bir dönüm noktas› oluflturan Sait Faik’in bu ünitede okudu¤umuz öyküsü, özellikle dilin düzgün kullan›lmas› ve insan sevgisini, çal›flman›n de¤erini bak›m›ndan dikkati çekmektedir. Modernist roman ve K ‹vurgulamas› T A P öykü türünün ülkemizdeki en önemli temsilcilerinden birisi olan O¤uz Atay’›n öyküsü ise iç içe geçen anlat›m katmanlar› ile örülmüfltür. Böylece hayat -öykünün kurmaca dünyas›karakterinin zihninden geçen düflünceler birbirinden baT E L E V ‹ Z Y Oöykü N ¤›ms›z katmanlar olarak de¤il, gerçekli¤in göreceli oldu¤u mesaj›n› verecek biçimde bir arada düzenlenmifltir.

N N

‹NTERNET


Özet

N A M A Ç

1

N AM A Ç

2

N AM A Ç

3

N AM A Ç

4

Yeni Türk edebiyat›n›n ilk dönem örneklerinden Samipaflazâde Sezaî’nin “Kediler” öyküsünü çözümleyebilmek. Yeni Türk edebiyat›n›n farkl› dönemlerinden seçilmifl dört yazar›n metinleri bize, Türk düzyaz›s›ndaki kronolojik geliflmeyi göstermektedir. Bat› tarz› k›sa öykücülü¤ün ilk örneklerinden olan Samipaflazade’nin “Kediler” öyküsü anlat›n›n derli toplu, belirli bir temay› bir çerçeve içerisinde toplayan, geleneksel anlat› türlerimizden farkl› olarak anlat›lacak fleyi bir düzene sokan, k›sacas› kompozisyon fikrine sahip bir metindir. “Dilenci” adl› denemesiyle Ahmet Haflim’i farkl› bir yönüyle tan›yabilmek. Ahmet Haflim’in “Dilenci” adl› denemesi ise basit bir olaya bile nas›l farkl› aç›lardan bak›labilece¤inin bir örne¤idir. Metin ayn› zamanda flair Ahmet Haflim’in hayal gücünün ve zekâs›n›n düzyaz› alan›nda k›sa ve çarp›c› metinlerle sergileyiflinin göstergesidir. Sait Faik Abas›yan›k’›n “Hallaç” öyküsünü inceleyebilmek. Sait Faik’in “Hallaç” adl› öyküsü yazar›n yaflama sevinci ve insanseverlik duygular›n› oldu¤u kadar, temiz Türkçesini de temsil etmektedir. O¤uz Atay’›n modernist anlat› tarz›n›n bir örne¤i olan “Unutulan” bafll›kl› öyküsüyle yeni Türk edebiyat›n›n geliflme çizgisini gösterebilmek. O¤uz Atay’›n öyküsü ise modernist anlat› tarz›n›n tipik örneklerinden birisini oluflturmaktad›r. Bilinç ak›m› tekni¤i kullan›larak yaz›lan bu öyküde yazar, öyküde kurgulad›¤› anlat›c›n›n aktar›mlar› ile öykü kiflisinin bilincinden geçen düflünceleri iç içe vererek hayat›n çok katmanl› oluflu düflüncesine gönderme yapm›fl; metaforlarla yaflam›n içerisinde zaman, bellek (haf›za) gibi kavramlar› anlatm›flt›r.

211

212


Kendimizi S›nayal›m 1. Ünite içindeki dört metin dikkate al›nd›¤›nda afla¤›dakilerden hangisi söylenemez? a. Söz konusu metinler yeni Türk edebiyat›ndaki düzyaz›n›n geliflimini gösterir. b. Zaman bak›m›ndan yak›nlaflt›kça eski öykülerin de¤eri kaybolmufltur. c. Yazarlar gözleme yönelmifllerdir. d. Cumhuriyet Dönemindeki hemen hemen bütün yazarlar bilinç ak›m› tekni¤ini kullanm›fllard›r. e. Dil giderek sadeleflmifltir. 2. “Kediler” adl› öykünün üslubuyla ilgili afla¤›daki ifadelerden hahgisi do¤rudur? a. Realist-romantik üslup ifllevsel biçimde bir arada kullan›lm›flt›r. b. Ben anlat›c›n›n bak›fl aç›s› kullan›lm›flt›r. c. Yazar-anlat›c›, öykü kahraman›na ac›maktad›r. d. Hayvan sevgisi afl›lanmaktad›r. e. Diyalog tekni¤ine çok baflvurulmufltur.

6. Samipaflazade Sezai’den önce, ibret dersi vermek için hikâye anlatma yaklafl›m›n›n temsilcisi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Ahmet Mithat Efendi b. Recaizade Mahmut Ekrem c. Ahmet Haflim d. Sait Faik Abas›yan›k e. O¤uz Atay 7. “Varl›klar›n, durufllar›na, görünüfllerine, hareketlerine vb. özelliklerine ait ayr›nt›lar›n belirlenmesi; görülen fleylerin resminin çizilmesidir .” Yukar›daki parçada sözü edilen tamamlay›c› öge afla¤›dakilerden hangisidir? a. Tasvir b. Anlat›m yöntemi c. Tahlil d. Tan›m e. Ba¤lam

3. “Dilenci” adl› denemede yazar, dilenciye yard›m etmeyi nas›l nitelendirmektedir? a. Geleneksel bir al›flkanl›k b. Gelecekte yoksul düflmek korkusu ile görünmez güçlerden yard›m istenmesi c. Dilencinin d›fl görünüflüne aldan›lmas› d. Yoksullara yard›m›n sosyal bir görev olmas› e. Dilencinin tembelli¤i

8. Afla¤›daki ifadelerden hangisi “ironi”nin tan›m›d›r? a. Dolayl› ve alayl› anlat›md›r. b. Yaflam›m›z›n görmezden geldi¤imiz dinamikleridir. c. Bir kavram›n ad› yerine benzerlik ilgisi bulunan baflka bir kavram›n ad›n› kullanmad›r. d. Düflüncelerin ça¤r›fl›mlarla ortaya ç›kmas›d›r. e. Yazar›n metinde t›rnak, parantez gibi noktalama iflaretlerini kullanmas›d›r?

4. Afla¤›dakilerden hangisi “Hallaç” adl› öykünün leitmotiflerinden biridir? a. Deniz b. Eczahane c. Bal›klar d. Yafll› adam›n mavi gözleri e. Yafll› adam›n çocuklar›

9. “Bir eserde bir kal›p ifade ya da bir davran›fl›n s›k s›k yinelenmesi”ne ne ad verilir? a. Leitmotif b. Benzetme c. Metafor d. ‹roni e. Yineleme

5. O¤uz Atay’›n “Unutulan” adl› öyküsünde böcek metaforu afla¤›dakilerden hangisinin göstergesidir? a. sevginin b. ölmüfl sevgilinin c. zaman›n d. yeni sevgilinin e. hat›ralar›n

10. “Deneme” türüyle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Bir eserde bir kal›p ifade ya da bir davran›fl›n s›k s›k do¤al bir biçimde yinelenmesidir. b. Bir kavram›n ad› yerine benzerlik ilgisi bulunan baflka bir kavram›n ad›n› kullan›lmas›d›r. c. Bilinç ak›m› tekni¤i kullan›larak yaz›lan bir öyküdür. d. Düflüncelerde mant›ksal bir ba¤›n olmad›¤›, dilbilgisi kurallar›n›n da gözetilmedi¤i bir türdür. e. Yazar›n kesinlemelere gitmeden, kendi kiflisel görüfllerini, düflüncelerini bir konuflma, söyleflme havas› içinde iflledi¤i düzyaz› türüdür.


213

Okuma Parças› Tasvir Çeflitleri ve Tasvir Uygulamalar› Roman, hayat› tan›ma ve tan›mlama iddias›nda olan bir edebî türdür. Roman, bu görevi yerine getirirken, salt bir türün kendine özgü imkânlar›ndan yararlanmakla yetinmez. O; tarih, sosyoloji, psikoloji, felsefe gibi di¤er dallardan yararlanman›n yan› s›ra, ait oldu¤u edebiyat dünyas›n›n imkânlar›ndan da yararlan›r. Bu anlamda roman bir bileflimdir: Asl›nda roman› güçlü k›lan da bu yöndür. Roman, aysn› okuma dairesinde bir roman olarak alg›land›¤› gibi, felsefî bir eser yahut tarihsel ve psikolojik bir eser olarak da alg›lanabilir. Di¤er türlere k›yasla “kozmopolit” bir yap›s› vard›r roman›n. Nihayet roman›n okuyucu yelpazesini, di¤er türleri k›skand›racak kadar geniflleten taraf, biraz da burada yatmaktad›r. Böyle bir donan›ma sahip olan roman türünün, hayat› ve dünyay› tan›mak ve tan›mlamak iddias›nda olmas› ve iddiay›, di¤er türlere k›yasla daha kolay bir flekilde hayata geçirmesi do¤ald›r. Anlat›m yöntemleri, roman›n hayat› kucaklamas›, tan›y›p tan›mlamas› için önemli araçlard›r. Roman, bu araçlardan yararlanarak hayat› tan›mak, tahlil ederek tan›mlamak ister. Tasvir, bu ba¤lamda tan›m ve tahlil iflleminin tamamlat›c› bir unsurudur. (Dino: 1954) Tamamlay›c› bir unsurdur; çünkü, bir piyes için “dekor” ne ise, bir roman için de “tasvir” odur. Anlat› için böyle bir a¤›rl›¤a ve öneme sahip olan tasvirin, romanc› taraf›ndan yerinde ve yeterince uygulanmas› gerekir. Tasvirde abart›, roman› güçlendirmez; tam tersine zay›flat›r. Çünkü abart›l› tasvir, okuyucunun ilgisini, bir anlamda resme de¤il, çerçeveye çeker, onu edilgen k›lar; dolay›siyle okuyucu-eser bütünleflmesi beklenen düzeyde gerçekleflmez. Bu nedenledir ki, bir romanc›, tasvir yaparken flu noktalara özellikle dikkat etmelidir: “Tasvirin hem ruh durumlar›n› ayd›nlatmas›, hem dikkati da¤›tmamas› için, çevrenin oldu¤u gibi de¤il de yaln›z telkin edici unsurlar›na indirilerek verilmesi, bu unsurlar›n bileflimi olan çevre tasvirinin de ruh durumlar›yla birlikte geliflmesi gerekir. Eskiden romanc›lar romanlar›na bafllarken, bir piyes dekoru tasvir eder gibi çevreyi uzun boylu anlat›rlar, o çevreye bir daha dönmezlerdi. Romana bafllarken, k›l› k›rk yararcas›na anlat›lan çevre, roman›n kiflilerini ne kadar yak›ndan ilgilendirirse ilgilendirsin, daha onlar› tan›mad›¤›m›z, tasvir edilen fleylerin onlar›n hayat›nda oynayaca¤› rolü önceden anlayamad›¤›m›z için bizi ilgilendirmez. Halbuki bir ruh buhran›n› inceleyen romanc›n›n zaman zaman durarak k›saca (,) bazen tek bir kelime ile mobilyeye, eflyaya, pencereye, masaya ait bir noktay› belirtmesi, bir kiflinin iç portresini ayd›nlatmas› bak›m›ndan son derece önemlidir” (Yetkin, A.g.e., s. 135).

Tasvir, özü itibariyle sadece çizme, somutlaflt›rma (tecessüm ettirme) de¤ildir. Ayn› zamanda bir anlat›m biçimidir. Bir romanc› tasvir yaparken, hem anlat› dünyas›n› süsleme (d›fl dünyaya benzetme) amac›n› tafl›r, hem de okuyucuya bir fleyler anlatmak, aç›klamak ister. Bir hedef de okuyucuyu etkilemektir. Yazar; metin içinde yer verdi¤i kifli, zaman, olay ve çevreye dönük tasvirlerle okuyucuyu etkilemenin, onu metnin dünyas›na çekmenin yollar›n› arar. Bu ba¤lamda tasvir sanat› iki flekilde yap›l›r: 1. Nesnel ( objektif = realist ) tasvir, 2. Öznel (sübjektif = romantik ) tasvir. Bahis konusu olan fley, oldu¤u gibi (gerçek görünümüyle) tasvir ediliyorsa, bu tasvire, nesnel tasvir (gerçekçi) tasvir denir. Buna karfl›l›k tasvir edilen fleyi yazar, kendi duygular›na veya mizac›na göre de¤ifltiriyorsa, bu tasvire de öznel (sübjektif) tasvir denir (Kavcar, 1999: s. 45). Örneklemek gerekirse, afla¤›da aktard›¤›m›z tasvir örne¤i, görüleni “oldu¤u gibi” (gerçek görünümüyle) yans›tan uygulamalardand›r: “Bu oda bir eski zaman odas›yd›. Pencerelerin önünde boy minderleri, iki yan erkân minderleri, köflelerde ayr›ca ince pamuk minderler, çifte yan yast›klar›, onlar›n üstünde ayr›ca ince pamuk bir yast›k... Gece, koyu fes rengi gibi görünen bir kumaflla döflenmiflti; yan perdeleri ipekli idi ve yast›klar›n üzerinde katlan›yordu. Yaln›z kad›nlar›n oturduklar› yerlere mahsus bir topluluk, bir temizlik, tarif olunamaz bir hâl hissolunuyordu” (Esendal, Miras, 1988: s. 60). Buna karfl›l›k afla¤›daki tasvir örne¤i ise, öznel (sübjektif) bir nitelik tafl›maktad›r: “Tanyeri ›fl›d› ›fl›yacakt›. Deniz sütlimand›, apakt›. Küreklerin fl›p›rt›s›ndan baflka ses yoktu. Mart›lar daha uyanmam›flt›. Gün do¤madan önceleri, dünya dümdüzken, deniz iflte böyle sonsuz bir akl›¤a keser. Poyraz Musa dün akflamdan bu yana hemen hemen hiç soluklanmadan, ince, telâfls›z bir uyumla kürek çekiyordu. Kimi zaman belli belirsiz bir yel esiyor, sonra yitiveriyordu. Delikanl›n›n ter kokusuna küreklerden gelen deniz kokusu kar›fl›yordu. Yorulmufltu ya ald›rm›yordu. Denizin apak kesildi¤ini görünce avuçlar›n›n ac›d›¤›n›, yorgunlu¤unu, her fleyi unuttu. Seher yeliyle birlikte içine, onu al›p uçuran bir sevinç geldi oturdu. Akflamdan beri sanki kürek çekmiyormuflças›na birden canland›, küreklere as›ld›, alt›ndaki kay›k uçuyordu. Deniz daha sütbeyazd›. Kay›k, kürekler, gökyüzü, y›ld›zlar da apakt›. Poyraz Musa da tepeden t›rna¤a apakt›. Karfl› da¤lar›n ard› ayd›nlan›nca deniz menevifllendi. Denizin üstünde çok mor, çok turuncu, çok yeflil, çok k›rm›z› ›fl›klar kaynaflmaya bafllad›. Poyraz Musa, bafl›n› kald›r›p karfl›ya bak›nca az ilerdeki aday› gördü, h›z›n›

214


S›ra Sizde Yan›t Anahtar› kesti, kay›¤› durdurdu, aya¤a kalkt›, kollar›n› açt›, derin bir soluk ald›, kay›k sa¤a sola hafiften sallan›yordu. Bir tans›kla karfl› karfl›yayd›. Ada pespembe bir ›fl›¤a batm›flt›. Pembe ›fl›k denize yans›m›fl inceden dalgalan›yordu. Poyraz Musa, günün ucu gözükünceye kadar oldu¤u yerde, kay›kla birlikte sallanarak orada öyle, kendinden geçmifl durdu kald›. Önce denizin akl›¤› kayd› gitti, bir anda gözden silindi. Ard›ndan denize yans›m›fl fleftali çiçeklerinin pembesi birden uçtu gitti adan›n üstüne kondu. Y›ld›zlar parlad› söndü. Bir bal›k, neredeyse bir çocuk boyu, denizden f›rlad›, havada çakarak, çelik mavisi, çelik yeflili, çelik moru, çelik k›rm›z›s› ›fl›klar›n› f›flk›rtarak, geri düfltü. Bal›klar, büyüklü küçüklü arka arkaya denizden f›rl›yor, ›fl›klar›n› havada b›rakarak denize geri düflüyorlard›. Denizin üstü bir çocuk boyu pul pul oldu” (Yaflar Kemâl, F›rat Suyu Kan Ak›yor Baksana, 1998: s.7-8). ..... Mehmet Tekin, Roman Sanat›, Ötüken Neflriyat, ‹stanbul, 2001, s. 206-210.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. b 2. a 3. b 4. d

5. c 6. a 7. a 8. a 9. a

10. e

Yan›t›n›z yanl›flsa “Girifl” ve “Sonuç” bölümlerini yeniden okuyunuz. “S. Sezai’nin Kediler Adl› Öyküsü ve Öykünün Çözümlenmesi” bölümlerini yeniden okuyunuz. “A. Haflim’in Dilenci Adl› Denemesi ve Yaz›n›n Çözümlenmesi” bölümlerini yeniden okuyunuz. “S. F. Abas›yan›k’›n Hallaç Adl› Öyküsü ve Öykünün Çözümlenmesi” bölümlerini yeniden okuyunuz. “O. Atay’›n Unutulan Adl› Öyküsü ve Öykünün Çözümlenmesi” bölümlerini yeniden okuyunuz. “S. Sezai’nin Kediler Adl› Öyküsü ve Öykünün Çözümlenmesi” bölümlerini yeniden okuyunuz. “S. Sezai’nin Kediler Adl› Öyküsü ve Öykünün Çözümlenmesi” bölümlerini yeniden okuyunuz. “S. Sezai’nin Kediler Adl› Öyküsü ve Öykünün Çözümlenmesi” bölümlerini yeniden okuyunuz. “S. F. Abas›yan›k’›n Hallaç Adl› Öyküsü ve Öykünün Çözümlenmesi” bölümlerini yeniden okuyunuz. “A. Haflim’in Dilenci Adl› Denemesi ve Yaz›n›n Çözümlenmesi” bölümlerini yeniden okuyunuz.

S›ra Sizde 1 Samipaflazade Sezai’nin “Kediler” bafll›kl› öyküsü yazar›n ilk bask›s› 1891’de yap›lan Küçük fieyler adl› kitab›ndan al›nm›flt›r. S›ra Sizde 2 ‹nceledi¤imiz metinler aras›nda konuflma dilinin en yo¤un biçimde kullan›ld›¤› eser ünlü yazar›m›z Sait Faik’in “Hallaç” adl› öyküsüdür.

Yararlan›lan Kaynaklar Abas›yan›k, S. F. (1950). Mahalle Kahvesi, Varl›k Yay›nlar›, ‹stanbul. Akyüz, Kenan (1979). Modern Türk Edebiyat›n›n Ana Çizgileri, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Co¤rafya Yay›nlar›, Ankara. Atay, O., (1987), Korkuyu Beklerken, ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul. Haflim, A. (2004). Bütün eserleri 2, Bize Göre-‹kdam’daki Di¤er Yaz›lar›, Dergâh Yay›nlar›, ‹stanbul. Kerman, Z. (1981). Sami Paflazâde Sezaî’nin HikâyeHat›ra-Mektup ve Edebî Makaleleri, ‹Ü. Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›, ‹stanbul. Tekin, M. Roman Sanat›, Ötüken Neflriyat, ‹stanbul, 2001.

Dizin

215

Dizin A

F

Ahenk 111, 114-122, 166, 169, 173, 177, 178, 185, 189, 190

Fenomenolojik Kuram, Yorum Bilgisi ve Al›mlama

Al›mlama 126, 135, 136, 141 Anlat›mc›l›k 126, 133, 134, 141 Arketip 126, 133, 141

B

Esteti¤i 126 Frans›z ‹htilâli 38, 40, 41, 49, 50

G Gazete 38, 39, 41, 47-50

Balad 102, 103, 107

Gelenek 22, 23, 25, 26, 30-32

Bat› Edebiyat› 22, 24, 27, 29, 34

Görücü Usulüyle Evlenme 70, 78, 84

Biçim 89-91, 98, 100, 107 Biçim ve ‹çerik 150, 151, 153, 156, 157

H

Biçimcilik 126, 137, 139, 140, 141

Halk Edebiyat› 22-24, 33, 34 Hayal ve Gerçek 70, 84

Ç

Hikâye ve Roman 54, 60, 61

Çapraz Kafiyeli Naz›m fiekilleri 94, 95 Çeviri 38, 41, 46-50

‹

Çeviri (Tercüme) 22

‹ambos 104

Çözümleme 166, 167, 169, 171, 173, 175, 177, 179, 181, 183,

‹kilik 70-72, 84

185, 187, 189-191, 193

‹lkörnek 166, 171, 177 ‹mge 166, 170, 171, 174-177, 181, 187, 190

D

‹nce Hastal›k 70, 82-84

Deneme 194, 195, 200, 201, 211

‹nceleme 194

Devlet Büyüklerini Övme 70, 73, 74, 84

Islahat Ferman› 38, 42, 49

Devlet Büyüklerini Yerme 70, 74

‹zlek 166, 168, 174, 179, 186

Dil 166, 171-174, 176, 178, 184, 187-190

‹zlenimcilik 126

Dinî Temalar 70, 75 Düflünce 166-169, 171, 172, 174, 175, 179-182, 184, 186

K

Duygu 166-169, 171, 172, 174-177, 179-181, 183, 184, 187,

Kafiye 110-112, 115-122, 166, 171, 173, 178, 184, 185, 189

189, 190

Kahramanl›k 70, 73, 84

Duygusal Etki Kuram› 126, 135, 136, 139, 141

Konaklar 38, 39, 45, 49

Düz Kafiyeli Naz›m fiekilleri 92

Konu 166, 168, 170-172, 174, 175, 177, 179, 182, 185-188

E

Kuram 126-141

Edebî De¤iflmelerin Sosyal ve Kültürel Temelleri 2

L

Edebî Metin 148, 150, 152, 153, 159

Lâle Devri 38-40, 46, 49, 50

Edebiyat 2-18 Edebiyat Bilimi 2-4

M

Edebiyat Sanat› 2, 3

Metin 148-159, 166-169, 171, 173, 175-177, 179, 181, 183,

Edebiyat Teorisi ve Elefltirisi 54, 64

185-187, 189, 191, 193

Edebiyat ve Düflünce Hareketleri 22

Metin Çözümleme 148, 149, 151-159

Edebiyatta Kaynak 22

Metin fierhi 151, 152

E¤itim 70, 80, 81, 84

Metinleraras› 126, 140, 141

E¤itim ve Ö¤retim 38, 39, 43, 49, 50

Metinleraras› ‹liflkiler 166, 177

Elçilikler 38-40, 49, 50

M›sra 88-91, 93-100, 102-109

Elefltiri 151-153, 159 Encümen-i fiuarâ 54, 58, 59 Esaretten Hürriyete 70, 84

216


N

Ü

Naz›m fiekli 88-90, 92-100, 102-107, 166, 171, 178, 184, 189

Üslûp 166, 171, 172, 174, 178, 179, 184, 189, 190

Nesir (Düzyaz›) 54, 55, 59

O-Ö

V Varl›k 166, 168, 172, 175, 181, 182, 187

Olay 166, 168-170, 175, 180, 186

Vatan 70, 73, 79, 81, 82, 84

Ottava Rima 98, 107

Vezin 110-122, 166, 173, 178, 185, 189

Öykü (Hikâye) 194, 195

Vilanel 93, 107

P

Y

Pantun 96

Yans›tma 126

Psikolojik Elefltiri 134, 141

Yap›salc›l›k, Post-Yap›salc›l›k 126, 137

Rima Plat 88, 98

Yeni Elefltiri 126, 139-141

Ritim 111, 116, 117

Yeni Türk Edebiyat› 194-196, 199, 211

Rondel 97, 98 Rondo 102

S-fi Serbest Naz›m fiekli 91, 105, 107 Simge 166, 170, 175, 176, 181-183, 187-190 Sone 94, 99, 100, 107 fiiir 54, 56-59, 65, 66, 166-175, 177-181, 183-187, 189-191, 193

T Tanzimat Ferman› 38, 39, 41, 42, 49 Tarih 70, 75, 78, 81, 82, 84 Tema 70, 71, 73-75, 77, 78, 80, 82-84 Temalar›n Dönüflümü 70, 84 Terner 94, 107 Terza Rima 94, 107 Tiyatro 54, 59, 62-65 Triyole 99, 107 Türk Edebiyat›n›n Dönemleri 2, 7, 18 Türkiye’de Bat›l›laflma 2, 9

Yeni Türk Edebiyatına Giriş

Recommend Documents