WHAT if 1

Πρόλογος «Η Ιστορία δ ε ν γ ρ ά φ ε τ α ι με αν». Α υ τ ό ς είναι ο πρώτος, ο θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς κανόνας που ε π ι κ ρ έ μ α τ α ι σαν δ α μ ό κ λ ε ι ο ς σ π ά θ η π ά ν ω α π ό κ ά θ ε ι σ τ ο ρ ι κ ό ε ρ ε υ ν η τ ή κ α τ ά τ η σ υ γ γ ρ α φ ή τ ω ν μ ε λ ε τ ώ ν τ ο υ . «Τα συμπεράσματα της ιστορικής έρευνας οφείλουν να στηρίζονται σε ακλόνητα δεδομένα και τεκμήρια, εάν πρόκειται να φ έ ρ ο υ ν τη σφραγίδα της εγκυρότητας». Με δάση αυτό το θεώρημα έχουν γραφεί ε κ α τ ο ν τ ά δ ε ς ιστορικές μ ε λ έ τ ε ς μέχρι σήμερα συμβάλλοντας κατά ποικίλους τρόπους στην καλύτερη γ ν ώ σ η τ ο υ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς κ α ι σ υ χ ν ά α ν α τ ρ έ π ο ν τ α ς π α γ ι ω μ έ ν ε ς γ ν ώ μ ε ς κ α ι α ν τ ι λ ή ψ ε ι ς . Από τ η ν ά λ λ η π λ ε υ ρ ά , ό μ ω ς , α κ ό μ η κ α ι ο ι πιο έ γ κ υ ρ ο ι ε ρ ε υ ν η τ έ ς δ ύ σ κ ο λ α μ π ο ρ ο ύ ν ν α α ρ ν η θ ο ύ ν ό τ ι δ ε ν τ ο υ ς έ χ ε ι π ε ρ ά σ ε ι π ο τ έ α π ό τ ο μ υ α λ ό τ ο γ α ρ γ α λ ι σ τ ι κ ό ε ρ ώ τ η μ α " τ ι θ α ε ί χ ε σ υ μ β ε ί αν" κ ά π ο ι ο γ ε γ ο ν ό ς ε ί χ ε ε ξ ε λ ι χ θ ε ί δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά ή αν κάποιο πρόσωπο (όχι α π α ρ α ί τ η τ α από τ ο υ ς π ρ ω τ α γ ω ν ι σ τ έ ς τ η ς Ιστορίας, α λ λ ά πάντως "πρόσωπο-κλειδί") ε ί χ ε δ ρ ά σ ε ι μ ε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ό τ ρ ό π ο σ ε κάποια δ ε δ ο μ έ ν η σ τ ι γ μ ή η οποία κ α θ ό ρ ι σ ε τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η ε ν ό ς δ ρ α μ α τ ι κ ο ύ γ ε γ ο ν ό τ ο ς . Π.χ, τ ι θ α ε ί χ ε σ υ μ β ε ί ε ά ν ο Ε φ ι ά λ τ η ς δ ε ν ε ί χ ε π ρ ο δ ώ σ ε ι τ η ν ύ π α ρ ξ η τ η ς Ανοπαίας Α τ ρ α π ο ύ σ τ ο υ ς Π έ ρ σ ε ς κ α ι δ ε ν τ ο υ ς είχε ο δ η γ ή σ ε ι σ τ α μ ε τ ό π ι σ θ ε ν των Σπαρτιατών τ ο υ Λεωνίδα; Ή, ποιά θα ή τ α ν η πορεία τ η ς Γαλλικής Επανάστασης εάν, τ η ν π α ρ α μ ο ν ή τ η ς ανατροπής τ ο υ , ο Ροβεσπιέρος, εν γνώσει τ ο υ ό τ ι οι ε χ θ ρ ο ί τ ο υ είχαν αρχίσει να συσπειρώνονται για να τον ανατρέψουν, είχε κινηθεί πρώτος εναντίον τ ο υ ς με αποφασιστικό τρόπο, αντί να περιμένει μοιρολατρικά τη ροή των εξελίξεων; Παρόμοιοι προβληματισμοί έχουν συμβάλει στη διαμόρφωση ενός νέου κινήματος στο εξωτερικό, α υ τ ο ύ τ η ς "εναλλακτικής Ιστορίας", τ ο οποίο γνωρίζει σημαντική ά ν θ η σ η κατά τ α τ ε λ ε υ τ α ί α χρόνια, ιδιαίτερα μάλιστα στις αγγλοσαξωνικές χώρες. Εξέχοντες ιστορικοί, κυρίως ν ε ώ τ ε ρ ο ι , έχουν διατυπώσει ποικίλα σενάρια εναλλακτικής Ιστορίας για διάφορα γ ε γ ο ν ό τ α και ιστορικά ζ η τ ή μ α τ α κ α τ α θ έ τ ο ν τ α ς τις απόψεις τ ο υ ς σε συλλογικά έ ρ γ α τα οποία γνωρίζουν ε υ ρ ε ί α κυκλοφορία. Φυσικά, το γεγονός ό τ ι παρόμοια έργα κυκλοφορούν με επιτυχία στο εξωτερικό δεν προϋποθέτει τ η ν αναγκαιότητα έκδοσης παρόμοιων έργων και στη χώρα μας. Αλλωστε, γ ι α κ ά θ ε ιστορικό σενάριο μπορούν να διατυπωθούν ποικίλες αντιρρήσεις και ενστάσεις. Δ ε δ ο μ έ ν ο υ ότι κανένα ιστορικό συμπέρασμα δεν αποδεικνύεται πειραματικά, σ χ ε δ ό ν κ ά θ ε σ υ λ λ ο γ ι σ μ ό ς μπορεί θ ε ω ρ η τ ι κ ά ν α κ α τ α ρ ρ ι φ θ ε ί από κάποιο α ν τ ε π ι χ ε ί ρ η μ α . Α υ τ ή ακριβώς, όμως, ε ί ν α ι η γ ο η τ ε ί α των ιστορικών σεναρίων, το γ ε γ ο ν ό ς δ η λ α δ ή ό τ ι , χωρίς τ η ν π α ρ ε μ β ο λ ή φ α ν τ α σ τ ι κ ώ ν π ρ ο σ ώ π ω ν (όπως γ ί ν ε τ α ι σ τ α ι σ τ ο ρ ι κ ά μ υ θ ι σ τ ο ρ ή μ α τ α ) , α λ λ ά μ ε μ ό ν η τ η γ ν ώ σ η τ ω ν ι σ τ ο ρ ι κ ώ ν σ υ γ κ υ ρ ι ώ ν , επιτρέπουν τη διατύπωση ευλογοφανών υποθέσεων οι οποίες ωθούν τον αναγνώστη να προβληματισθεί μ έ σ α από έ ν α π ν ε υ μ α τ ι κ ό παιχνίδι. Σ τ η ν Ε λ λ ά δ α ο ι κ α τ α ξ ι ω μ έ ν ο ι ι σ τ ο ρ ι κ ο ί , ιδίως ο ι π α ν ε π ι σ τ η μ ι α κ ο ί , έ χ ο υ ν ε π ι δ ε ί ξ ε ι α δ ι α φ ο ρ ί α μ έ χ ρ ι σήμερα ως προς τη διατύπωση παρόμοιων εναλλακτικών σεναρίων Ιστορίας, προφανώς θεωρώντας τα αντιεπιστημονική απασχόληση, ανάξια λόγου. Θα πρέπει να τ ο υ ς συγχωρήσουμε, α φ ο ύ α υ τ ή δ ε ν είναι η μ ό ν η περίπτωση κ α τ ά τ η ν οποία ε π ι δ ε ι κ ν ύ ο υ ν α π ρ ο θ υ μ ί α να βγουν από τ ο ν "γυάλινο πύργο" τ ο υ ς . Πάντως, παρά τ η ν α δ ι α φ ο ρ ί α τ ο υ ς , υπάρχουν α ρ κ ε τ ο ί αξιόλογοι και καταξιωμένοι ε ρ ε υ ν η τ έ ς τ η ς Ιστορίας στη χώρα μας, πτυχιούχοι πανεπιστημιακών τ μ η μ ά τ ω ν Ιστορίας και μη, οι οποίοι δ ι α θ έ τ ο υ ν ε π α ρ κ ε ί ς π ρ ο ϋ π ο θ έ σ ε ι ς και δ ε δ η λ ω μ έ ν ο ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν γ ι α ν α ε μ π λ α κ ο ύ ν σ ε έ ν α τ έ τ ο ι ο π ν ε υ μ α τ ι κ ό παιχνίδι. Ορισμένοι δίνουν τ ο παρόν σε α υ τ ό το βιβλίο. Ευελπιστούμε ό τ ι στα επόμενα βιβλία α υ τ ή ς τ η ς νέας σειράς θα καταγράψουν την παρουσία τ ο υ ς και άλλοι, με εξίσου ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν τ α σενάρια, ώστε το ελληνικό αναγνωστικό κοινό να μ π ο ρ έ σ ε ι ν α σ υ μ μ ε τ ά σ χ ε ι στις π ν ε υ μ α τ ι κ έ ς ζ υ μ ώ σ ε ι ς που δ ι α μ ο ρ φ ώ ν ο υ ν δ ι ε θ ν ώ ς τ ο ε υ ρ ύ τ ε ρ ο "τοπίο τ η ς Ιστορίας".

Νίκος Νικολούδης Διδάκτωρ Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Λονδίνου

Οι Πέρσες νικούν στη ναυμαχία της Σαλαμίνας Δημήτριος

Γιδεών

Υποστράτηγος ε.α.

Επί 2.500χρόνια η Λύση εορτάζει το θαύμα της ελληνικής νίκης στη Σαλαμίνα τόσο ως σωτηρία τον πολιτισμού της, όσο και ως καταλύτη για τη μετέπειτα άνθηση της λογοτεχνίας, των καλών τεχνών και της φιλοσοφίας υπό την αιγίδα της Αθηναϊκής δημοκρατίας. Τι θα συνέβαινε όμως αν οι Πέρσες νικούσαν σ' αυτή τη ναυμαχία;

Στρατιώτες της επίλεκτης φρουράς των Αθανάτων η οποία ήταν επιφορτισμένη με τη φύλαξη του Πέρση ηγεμόνα (ανάγλυφο από τα ανάκτορα της Περσέπολης).

Ο

Αγγλος ιστορικός σερ Μπέηζιλ Λίντελ Χαρτ, στο έργο τ ο υ « Γ ι α τ ί δ ε ν δ ι δ α σ κ ό μ α σ τ ε από

τ η ν Ιστορία», γ ρ ά φ ε ι σχετικά με τη σ η μ α σ ί α τ ω ν μαχών γ ι α τ η δ ι α μ ό ρ φ ω σ η τ η ς ίδιας τ η ς Ιστορίας: «Ποιος μπορεί να πιστέψει ότι η ροή της ιστορίας θα ή τ α ν η ίδια αν οι Π έ ρ σ ε ς είχαν κ α τ α κ τ ή σ ε ι τ η ν Ελλάδα, αν ο Ιούλιος Καίσαρ δ ε ν είχε διαβεί τον Ρουβίκωνα, α ν ο Α ν ν ί β α ς ε ί χ ε κ α τ α λ ά β ε ι τ η Ρώμη, αν ο Ναπολέων είχε σ κ ο τ ω θ ε ί στην

Ανάγλυφη παράσταση του Ξέρξη από τα ανάκτορα της Περσέπολης.

Τουλόν και αν ο Χ ί τ λ ε ρ δ ε ν είχε

του «Μερικά προβλήματα της

σταματήσει στη Δουνκέρκη;». Εκ

ελληνικής Ιστορίας», κάνοντας δυο

πρώτης ό ψ ε ω ς φ α ί ν ε τ α ι μάλλον σαν

«παιχνίδια σ κ έ ψ η ς » . Σ τ ο έ ν α α ν α λ ύ ε ι τ ι

έ ν α «παιχνίδι σ κ έ ψ η ς » τ ο ν α ε ξ ε τ ά ζ ε ι

θα μπορούσε να είχε συμβεί αν ο

κανείς τι θα μπορούσε να είχε συμβεί

Φίλιππος Β' τ η ς Μ α κ ε δ ο ν ί α ς κ α ι ο

αν η έ κ β α σ η μιας μάχης, μιας

αντίποδας τ ο υ στην Περσία, Ωχος,

εκστρατείας ή ενός πολέμου ήταν

ε ί χ α ν ε π ι β ι ώ σ ε ι από τ ι ς ε ν α ν τ ί ο ν τ ο υ ς

δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ή . Ομως, κανείς δ ε ν

δ ο λ ο φ ο ν ι κ έ ς απόπειρες - που σ τ η ν

α μ φ ι σ β η τ ε ί ό τ ι το «τυχαίο γεγονός»

πραγματικότητα είχαν επιτύχει. Στο

έχει παίξει σημαντικό ρόλο στη

δεύτερο, το μακροσκελέστερο, αναλύει

διαμόρφωση της Ιστορίας. Ο θ ά ν α τ ο ς

τι θα μπορούσε να είχε συμβεί αν ο

τ ο υ Τ ζ έ ν γ κ ι ς Χ α ν τ ο 1241 α ν ά γ κ α σ ε τ ο ν

Μέγας Αλέξανδρος δεν πέθαινε νέος

νικητή στρατό των Μογγόλων να

αλλά συνέχιζε να ζει. Π ρ ό κ ε ι τ α ι για μια

αναχωρήσει για το Καρακορούμ, όπου,

ε κ π λ η κ τ ι κ ή ανάλυση που έ δ ω σ ε λ α β ή

σύμφωνα με τις μογγολικές συνήθειες,

σε πολλούς ιστορικούς να ασχοληθούν

έπρεπε να π ρ α γ μ α τ ο π ο ι η θ ε ί η ε κ λ ο γ ή

μ ε π ο λ λ ά ι σ τ ο ρ ι κ ά «αν». Λ έ γ ε τ α ι ό τ ι γ ι α

τ ο υ ν έ ο υ Χαν. Β α σ ι κ ά , η ι σ τ ο ρ ί α

τ ο ν πραγματικό ιστορικό «τα ντόμινο

αποτελεί τη φιλολογία του τι συνέβη,

π έ φ τ ο υ ν π ρ ο ς τ α πίσω», ε ν ώ ο

όμως δ ε ν πρέπει να παραγνωρίζεται η

ι σ τ ο ρ ι κ ό ς π ο υ α σ χ ο λ ε ί τ α ι μ ε τ ο «αν»

σημασία του τι δεν συνέβη ή του τι θα

προσπαθεί να τα κάνει να «πέσουν

μπορούσε να είχε συμβεί - τ ο υ

προς τα εμπρός».

ε ξ ω π ρ α γ μ α τ ι κ ο ύ . Τ α «αν» σ τ η ν περίπτωση α υ τ ή μπορούν να

Μαρμάρινη ενεπίγραφη πλάκα στην οποία μνημονεύεται η γενναιότητα των Κορινθίων που φονεύθηκαν στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (Α9ήνα, Επιγραφικό Μουσείο).

Το σύνολο των ιστορικών συμφωνεί ότι η τύχη τ ο υ Δυτικού πολιτισμού

καθορίσουν τα πραγματικά σημεία

κ ρ ί θ η κ ε σ ε μια μόνο η μ έ ρ α , τ η ν η μ έ ρ α

καμπής σ τ η ν ι σ τ ο ρ ί α των πολέμων.

που έ γ ι ν ε η ν α υ μ α χ ί α τ η ς Σαλαμίνας.

Μπορούν να μας δ ε ί ξ ο υ ν ό τ ι μικρά

Ομως, η ι σ τ ο ρ ι κ ό ς Μπάρμπαρα Π ό ρ τ ε ρ

α τ υ χ ή μ α τ α και αποφάσεις της στιγμής

π ρ ο ε κ τ ε ί ν ε ι τ ο ν συλλογισμό προς τα

μπορεί να είναι εξίσου αποφασιστικά

πίσω κ α ι α π ο δ ί δ ε ι τ η σ ω τ η ρ ί α τ ο υ

όπως κ α ι τ α μ ε γ ά λ α . Ε π ί σ η ς , μ π ο ρ ε ί ν α

Δ υ τ ι κ ο ύ πολιτισμού στο ό ν ε ι ρ ο που

σ υ μ β ά λ ο υ ν ν α ε κ λ ε ί ψ ε ι ε κ ε ί ν ο που

ε ί δ ε ο β α σ ι λ ι ά ς τ η ς Λ υ δ ί α ς Γύγης ό τ α ν

αποκαλείται «μεροληψία της εκ των

α ν τ ι μ ε τ ώ π ι ζ ε μια ε π ι δ ρ ο μ ή των

υστέρων γνώσης». Ο διαπρεπής Βρετανός ιστορικός Α ρ ν ο λ ν τ Τόυνμπυ τ ε λ ε ι ώ ν ε ι τ ο βιβλίο

Κιμμερίων. Σ ύ μ φ ω ν α μ ε α υ τ ό τ ο ό ν ε ι ρ ο , ο θ ε ό ς σ υ μ β ο ύ λ ε υ σ ε τ ο ν Γύγη ν α συνάψει συμμαχία με την αυτοκρατορία τ ω ν Α σ σ υ ρ ί ω ν π ε ρ ί τ ο 652 π.Χ. μ ε συνέπεια να απαλλαγεί η Μ ι κ ρ ά Ασία από τ ο υ ς ν ο μ ά δ ε ς Κ ι μ μ ε ρ ί ο υ ς και ν α αναπτυχθεί ο πολιτισμός της Λυδίας. Αν οι Κιμμέριοι είχαν κ α τ α λ ά β ε ι τις παραλιακές ελληνικές πόλεις της Ιωνίας, θ α είχαν π ε ρ ά σ ε ι ε ύ κ ο λ α σ τ η νησιωτική και την ηπειρωτική Ελλάδα οπότε, κατά την Πόρτερ, ο Ηρόδοτος μπορεί να έ γ ρ α φ ε πραγματείες για τ η ν εκπαίδευση αλόγων αντί να κ α τ α σ τ ε ί ο πατέρας της Ιστορίας. Η ναυμαχία της Σαλαμίνας δίκαια χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε τ α ι ως μια από τ ι ς αποφασιστικές μάχες της ιστορίας.

Ομως, πολλοί ιστορικοί δ ε ν

τ ε λ ι κ ά η ναυμαχία της Σαλαμίνας και,

παραγνωρίζουν τη σημασία τ η ς μάχης

το κυριότερο, θα είχε φ θ ά σ ε ι η Αθήνα

στον Μαραθώνα παρά τη μεγάλη

στον Χρυσό Αιώνα τ η ς ; Ομως, γ ε γ ο ν ό ς

διαφορά στο είδος της πολεμικής

είναι ό τ ι στη μάχη ε κ ε ί ν η οι Α θ η ν α ί ο ι

επιχείρησης. Η εισβολή των Περσών το

«Ελλήνων προμαχούντες» νίκησαν για

490 π.Χ. π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ή θ η κ ε μ ε μ ι α

πρώτη φ ο ρ ά τ ο υ ς Π έ ρ σ ε ς στο στοιχείο

σχετικά μικρή δύναμη στα πλαίσια μιας

τ ο υ ς , σ ε μάχη κ α τ ά ξηράν. Μ ε τ ο ν

εκστρατείας τιμωρίας της Αθήνας και

τ ρ ό π ο α υ τ ό α π έ κ τ η σ α ν μια

της Ερέτριας και δεν είχε την έννοια

αυτοπεποίθηση την οποία διατήρησαν

εκστρατείας με τεράστια δύναμη,

κατά τ ο υ ς τ ρ ε ι ς επόμενους αιώνες.

χερσαία και θαλάσσια, τ η ς οποίας

Αυτή η αυτοπεποίθηση δ ε ν θα είχε

η γ ή θ η κ ε ο ίδιος ο Μεγάλος Βασιλιάς,

δ η μ ι ο υ ρ γ η θ ε ί αν είχαν η τ τ η θ ε ί στον

Ξέρξης, δέκα χρόνια αργότερα.

Μαραθώνα. Ο Αγγλος ιστορικός

Προφανώς, ο Μεγάλος Βασιλιάς δεν

Φ ο ύ λ ε ρ χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε ι πολύ

είχε πρόθεση να αρχίσει πόλεμο με τις

επιγραμματικά τον Μαραθώνα ως

ε λ λ η ν ι κ έ ς π ό λ ε ι ς - κ ρ ά τ η ε κ τ ό ς από τ η ν

«Birth-cry o f Europe», δ η λ α δ ή ω ς τ ο

Αθήνα και την Ερέτρια. Στην

πρώτο κλάμα τ ο υ μωρού μόλις βλέπει

εκστρατεία δεν είχε λάβει μέρος ο τ ό τ ε

τον κόσμο. Στη σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η

β α σ ι λ ι ά ς τ η ς Π ε ρ σ ί α ς , Δ α ρ ε ί ο ς Α', α λ λ ά

περίπτωση, «μωρό» ε ί ν α ι η Δ υ τ ι κ ή

δύο στρατηγοί, οι Δάτις και

Ευρώπη.

Α ρ τ α φ έ ρ ν η ς . Αν νικούσαν, είναι πιθανό ότι θα εγκαθιστούσαν στην Αθήνα ένα ε ί δ ο ς " τ υ ρ α ν ν ί α ς - σ α τ ρ α π ε ί α ς " υπό τ ο ν Ιππία, γ ι ο τ ο υ Π ε ι σ ί σ τ ρ α τ ο υ π ο υ ε ί χ ε κ α τ α φ ύ γ ε ι σ τ η ν Α υ λ ή τ ω ν Περσών. Ο μ ω ς ο Ιππίας ή τ α ν τ ό τ ε 8 0 ετών. Τ ο τ ι

Προετοιμασίες για τις συγκρούσεις του 480 π.Χ. Η καταστολή της εξέγερσης της Αιγύπτου απασχόλησε τον Δαρείο και,

θα συνέβαινε μετά είναι θ έ μ α

μ ε τ ά τ ο ν θ ά ν α τ ο τ ο υ τ ο 486 π.Χ., τ ο ν

υποθέσεων: θα είχε πραγματοποιηθεί

δ ι ά δ ο χ ο τ ο υ , Ξ έ ρ ξ η , επί τ έ σ σ ε ρ α

Αναπαράσταση της κατάληψης και της καταστροφής της Ακρόπολης από τους Πέρσες το 480 π.Χ. (σχεδιασμός Η.Μ. Herget/NGS).

περίπου χρόνια. Μ ε τ ά αποφασίσθηκε η

(που α μ φ ι τ α λ α ν τ ε υ ό τ α ν α ν έ π ρ ε π ε ν α

προετοιμασία της εκστρατείας στην

ορίσει διάδοχο τον πρωτότοκο γιο του)

Ελλάδα - ουσιαστικά στην

έ ν α ν νόμο τ η ς Σπάρτης που έ λ ε γ ε ό τ ι

Ευρώπη -

παρά τ ι ς κάποιες α ν τ ί θ ε τ ε ς γ ν ώ μ ε ς που

νόμιμος δ ι ά δ ο χ ο ς ή τ α ν ο γ ι ο ς που

διατυπώθηκαν. Η π ρ ο έ λ α σ η προς τη

γεννιόταν α φ ο ύ ο πατέρας είχε α ν έ λ θ ε ι

Δύση ήταν ένα μακροχρόνιο

στον θρόνο. Να διατυπώσουμε και εδώ

ε π ε κ τ α τ ι κ ό ό ν ε ι ρ ο τ ω ν Περσών. Τους

έ ν α «αν» - α ν ο Δ α ρ ε ί ο ς δ ε ν

ή τ α ν α δ ύ ν α τ ο να ε π ε κ τ α θ ο ύ ν προς τ η ν

επηρεαζόταν και δεν όριζε διάδοχο τον

Α ν α τ ο λ ή (προς τ η ν Ι ν δ ί α ) , ή π έ ρ α α π ό

Ξ έ ρ ξ η ; Δ ε ν ν ο μ ί ζ ω ό τ ι α υ τ ό τ ο «αν» θ α

τ η ν Α ί γ υ π τ ο (λόγω τ η ς Λ ι β υ κ ή ς

είχε κάποια σημασία, επειδή η εισβολή

Ερήμου) ή προς τ η ν α φ ι λ ό ξ ε ν η χώρα

σ τ η ν Ε λ λ ά δ α (και σ τ η ν Ευρώπη) ή τ α ν

των Σ κ υ θ ώ ν (προς τ α β ό ρ ε ι α ) , από τ η ν

προειλημμένη απόφαση.

οποία τόσο πικρές μνήμες είχε ο Δ α ρ ε ί ο ς . Ετσι, η μόνη επιλογή τ ο υ ς

Η προέλαση προς τη Δύση ήταν ένα μακροχρόνιο επεκτατικό όνειρο των Περσών.

Οι προετοιμασίες τ ο υ Ξέρξη είχαν ανησυχήσει σοβαρά τους Αθηναίους. Ο

ή τ α ν να ε π ε κ τ α θ ο ύ ν προς τα δυτικά,

Θ ε μ ι σ τ ο κ λ ή ς (που ε ί χ ε φ ρ ο ν τ ί σ ε ι ό τ α ν

προς τ η ν ευρωπαϊκή ήπειρο. Η Ελλάδα

ήταν

ή τ α ν το κύριο ε μ π ό δ ι ο που έπρεπε να

τ ο υ Πειραιά) είχε ή δ η αρχίσει να

άρχοντας να οχυρώσει το λιμάνι

ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον

σ κ έ π τ ε τ α ι σοβαρά τα «ξύλινα τείχη»,

α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό σκοπό τ ο υ ς και η Α θ ή ν α

για τα οποία συνάντησε σ φ ο δ ρ ή

ή τ α ν ο πιο α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ό ς τ ο υ ς

α ν τ ί σ τ α σ η από τ ο υ ς π ο λ ι τ ι κ ο ύ ς

αντίπαλος στην Ελλάδα. Στα δ έ κ α

α ν τ ι π ά λ ο υ ς τ ο υ . Τ ό τ ε , τ ο 483-482 π.Χ.

χ ρ ό ν ι α που μ ε σ ο λ ά β η σ α ν μ έ χ ρ ι τ ι ς

π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε τ α ι τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο από τ α

μ ά χ ε ς τ ο υ 480 π.Χ. π ο λ λ ά σ υ ν έ β η σ α ν

π ο λ λ ά «αν» α υ τ ή ς τ η ς ι σ τ ο ρ ι κ ή ς

στα δύο στρατόπεδα. Στην Αθήνα, η

στιγμής.

δ η μ ο κ ρ α τ ί α (η οποία την εποχή τ ο υ

Τ ο 483 π.Χ. ο ι Α θ η ν α ί ο ι α ν α κ ά λ υ ψ α ν

Μαραθώνα διήνυε τη βρεφική της

μια σ η μ α ν τ ι κ ή φ λ έ β α α ρ γ ύ ρ ο υ στα

ηλικία) άρχισε να «ενηλικιώνεται». Ολοι

ορυχεία του Λαυρίου. Ο Θεμιστοκλής

οι Α θ η ν α ί ο ι πολίτες είχαν τουλάχιστον

ζήτησε να διατεθούν τα κέρδη για τη

ισονομία. Βέβαια, δεν έπαυαν να

ν α υ π ή γ η σ η 200 τ ρ ι ή ρ ε ω ν . Τ ι τ ι ς ή θ ε λ ε ;

υπάρχουν αντιπαλότητες μεταξύ των

Δεν α ν α φ έ ρ θ η κ ε άμεσα στον περσικό

πολιτικών ανδρών, αλλά οπωσδήποτε η

κίνδυνο αλλά στη διαμάχη με τη

κ α τ ά σ τ α σ η ή τ α ν πολύ κ α λ ύ τ ε ρ η . Εδώ

γ ε ι τ ο ν ι κ ή Αίγινα. Η Εκκλησία τ ο υ Δήμου

ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι τ ο π ρ ώ τ ο «αν»,

ε ν έ κ ρ ι ν ε τ η ν α υ π ή γ η σ η 100 τ ρ ι ή ρ ε ω ν . Ο

συγκεκριμένα τί θα συνέβαινε αν η

Θεμιστοκλής ήταν ανυποχώρητος, το

Αθήνα δεν παρουσίαζε έναν άνδρα της

ίδιο όμως και ο αντίπαλος τ ο υ

δ υ ν α μ ι κ ό τ η τ α ς τ ο υ Θ ε μ ι σ τ ο κ λ ή , που

Α ρ ι σ τ ε ί δ η ς που υποστήριζε ό τ ι ,

έ θ ε σ ε ως στόχο να καταστήσει την

σύμφωνα με το έθιμο, έπρεπε να

πόλη τ ο υ μεγάλη ναυτική δύναμη;

μ ο ι ρ ά ζ ο ν τ α ι σ τ ο ν λ α ό τ α κ έ ρ δ η από

Στη Σπάρτη, όπου η διαμάχη μ ε τ α ξ ύ

κ ά θ ε πλούσια φ λ έ β α των ορυχείων. Στις

των α ρ χ ό ν τ ω ν δ ε ν δ ι έ φ ε ρ ε από τ η ά λ λ η

αρχές του επόμενου χρόνου

Ελλάδα, ο βασιλιάς Δημάρατος

α π ο φ α σ ί σ θ η κ ε να π ρ α γ μ α τ ο π ο ι η θ ε ί ο

αναγκάσθηκε να εγκαταλείψει τον

ετήσιος οστρακισμός την άνοιξη. Αυτό

θ ρ ό ν ο τ ο υ και, α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς το

ήταν κάτι συνηθισμένο, αλλά στην

π α ρ ά δ ε ι γ μ α πολλών άλλων Ελλήνων, να

π ρ ο κ ε ι μ έ ν η περίπτωση είχε τ ε ρ ά σ τ ι α

κ α τ α φ ύ γ ε ι στην Αυλή του Δαρείου.

σ η μ α σ ί α , κ α θ ώ ς από τ ο α π ο τ έ λ ε σ μ α

Εκεί, κ έ ρ δ ι σ ε τ η ν ε ύ ν ο ι α τ ο υ Ξ έ ρ ξ η

τ ο υ ε ξ α ρ τ ά τ ο όχι μόνο η τύχη τ η ς

όταν - κατά τον Ηρόδοτο - βοήθησε

Αθήνας, αλλά και η ανεξαρτησία της

στην ανακήρυξη του ως διάδοχο τ ο υ

Ελλάδας. Το αποτέλεσμα είναι γνωστό.

Δαρείου, θυμίζοντας στον τ ε λ ε υ τ α ί ο

Ο δίκαιος Αριστείδης εξοστρακίσθηκε

και ο Θ ε μ ι σ τ ο κ λ ή ς α π έ κ τ η σ ε τα πλοία

«Κίμωνα», έ π ρ ε π ε να ε π α ν δ ρ ω θ ο ύ ν με

που ή θ ε λ ε . Είναι φ α ν ε ρ ή ε δ ώ η

ε κ π α ι δ ε υ μ έ ν ο προσωπικό. Ετσι, οι

ε φ ι α λ τ ι κ ή σ η μ α σ ί α τ ο υ «αν». Α ν

πολίτες της Αθήνας εγκατέλειψαν την

εξοστρακιζόταν ο Θεμιστοκλής, είναι

αρματωσιά τ ο υ οπλίτη και κάθισαν

α π ί θ α ν ο ν α α π ο κ τ ο ύ σ ε η Α θ ή ν α ό χ ι 100,

στους πάγκους των κωπηλατών, ενώ

α λ λ ά α κ ό μ η και πολύ λ ι γ ό τ ε ρ ε ς

αργά αλλά σ τ α θ ε ρ ά γινόταν πεποίθηση

τριήρεις. Δεν θα δ ι έ θ ε τ ε συντριπτική

σε όλους ό τ ι οι Πέρσες και όχι οι

υπεροχή σε πλοία έ ν α ν τ ι των άλλων

Αιγινήτες θα ήταν ο μελλοντικός τους

Ελλήνων, κανείς Α θ η ν α ί ο ς ναύαρχος

αντίπαλος.

δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει α υ τ ό το "χαρτί" έναντι των διστακτικών

Στην Ανατολή, ο Ξέρξης ετοίμαζε μια ε κ σ τ ρ α τ ε ί α χωρίς π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο . Η

λ έ γ ο ν τ α ς ό τ ι « π α ί ρ ν ε ι τ ι ς 200 τ ρ ι ή ρ ε ι ς

δ ύ ν α μ η που σ υ γ κ έ ν τ ρ ω σ ε ή τ α ν

και αναζητά άλλη πατρίδα», και φυσικά

πρωτοφανής για τα δεδομένα της

θα ή τ α ν πολύ δ ύ σ κ ο λ η έως α δ ύ ν α τ η η

εποχής. Οι ιστορικοί αμφισβητούν τ ο υ ς

αντιμετώπιση του τεράστιου στόλου

α ρ ι θ μ ο ύ ς που δίνει ο Η ρ ό δ ο τ ο ς και

τ ω ν Περσών.

σ υ μ φ ω ν ο ύ ν ό τ ι α ν ε ρ χ ό τ α ν σ ε 250.000

Φαίνεται ότι στην Αθήνα οι πολίτες

άνδρες. Συμφωνούν επίσης ό τ ι α υ τ ό ς

είχαν αφομοιώσει την ιδέα τ ο υ μεγάλου

δεν έπαυε να είναι ένας εκπληκτικός

σ τ ό λ ο υ . Η πόλη ε π ι δ ό θ η κ ε σε μια

αριθμός με τα δεδομένα εκείνης της

φ ρ ε ν ί τ ι δ α ναυπηγικής. Ομως οι

εποχής. Εξίσου τ ε ρ ά σ τ ι ο ς ήταν και ο

τριήρεις, τ έ λ ε ι ε ς πολεμικές μηχανές

σ τ ό λ ο ς τ ο υ , π ο υ α π ο τ ε λ ε ί τ ο από 1.200

προορισμένες να αυξήσουν την

πλοία, μ ε τ α ξ ύ ά λ λ ω ν από φ ο ι ν ι κ ι κ ά ,

τ α χ ύ τ η τ α και ικανότητα των ελιγμών,

α ι γ υ π τ ι α κ ά κ α ι ε λ λ η ν ι κ ά α π ό τ η ν Ιωνία.

όπως α ν α φ έ ρ ε ι ο Π λ ο ύ τ α ρ χ ο ς σ τ ο ν

Οι α ρ ι θ μ ο ί που δίνει ο Η ρ ό δ ο τ ο ς

Η μέγιστη έκταση της αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών τον 5ο αι. π.Χ.

"Οι νικητές της Σαλαμίνας", παλαιά ρομαντική παράσταση.

αμφισβητούνται, αλλά είναι πιθανό ότι

φ α ί ν ε τ α ι πως φ ρ ό ν τ ι σ α ν ν α σ τ ε ί λ ο υ ν

οι Πέρσες, διεξάγοντας ένα είδος

ένα σαφές μήνυμα. Μια άγραφη

ψυχολογικών επιχειρήσεων, άφησαν να

δίπτυχη ξύλινη πλάκα έ φ θ α σ ε στη

δ ι α ρ ρ ε ύ σ ο υ ν α υ τ ο ί οι αριθμοί. Είναι

Σπάρτη. Η σύζυγος τ ο υ βασιλιά

γνωστό άλλωστε ό τ ι ο Ξέρξης όχι μόνο

Λ ε ω ν ί δ α , Γοργώ, π ρ ό τ ε ι ν ε ν α ξ ύ σ ο υ ν τ ο

χ ά ρ ι σ ε τ η ζωή σ τ ο υ ς Ε λ λ η ν ε ς

κερί. Από κάτω υπήρχε έ ν α μ ή ν υ μ α τ ο υ

κατασκόπους, αλλά τους άφησε να

Δ η μ ά ρ α τ ο υ που π ρ ο ε ι δ ο π ο ι ο ύ σ ε γ ι α τ α

φύγουν αφού είδαν τις προετοιμασίες

σχέδια τ ο υ Μεγάλου Βασιλιά.

τ ο υ . Εισβολή παρόμοιας έ κ τ α σ η ς στην

Παράλληλα, απεσταλμένοι του

Ε υ ρ ώ π η έ γ ι ν ε μ ό ν ο σ τ ι ς 6 Ι ο υ ν ί ο υ 1944,

επισκέφθηκαν πολλές πόλεις - ε κ τ ό ς

στη Νορμανδία. Π έ ρ α από τη

από τ η ν Α θ ή ν α κ α ι τη Σπάρτη -

συγκέντρωση αυτών των χερσαίων και

ζ η τ ώ ν τ α ς «γην και ύδωρ». Π ο λ λ έ ς

ναυτικών δυνάμεων, ο Ξέρξης προέβη

πόλεις έσπευσαν να συμμορφωθούν,

σε μια σ ε ι ρ ά ε ξ ί σ ο υ ε κ π λ η κ τ ι κ ώ ν έργων

ενώ α κ ό μ η και σ ε ε κ ε ί ν ε ς που δ ε ν

για την εποχή, μεταξύ άλλων τη

π ρ ο σ έ φ ε ρ α ν γη και ύδωρ υπήρχαν

γεφύρωση τ ο υ Ελλησπόντου και την

φιλοπερσικές φ α τ ρ ί ε ς . Οι Ελληνες που

εκσκαφή της διώρυγας τ ο υ Αθωνα. Το

δεν μήδισαν άρχισαν να σκέπτονται

δ έ ο ς που π ρ ο κ α λ ο ύ σ ε τ ο μ έ γ ε θ ο ς τ η ς

σοβαρά τ ο ν τρόπο με τ ο ν οποίο θα

δύναμης του ώθησε πολλούς Ελληνες

α ν τ ι δ ρ ο ύ σ α ν . Ε ν α α κ ό μ η «αν»

ν α μη δ ί σ ο υ ν.

π ρ ο σ τ ί θ ε τ α ι εδώ στη μεγάλη σειρά των προηγουμένων. Κάποιοι Θεσσαλοί που εμφανίσθηκαν απρόσκλητοι στα

Η προέλαση του Ξέρξη Τ η ν ά ν ο ι ξ η τ ο υ 481 π.Χ., ο Ξ έ ρ ξ η ς

σ υ μ β ο ύ λ ι α των Ελλήνων, π ρ ό τ ε ι ν α ν να σ τ α λ ε ί σ τ ρ α τ ό ς ν α κ α τ α λ ά β ε ι τ α Τέμπη,

και ο στρατός τ ο υ ετοιμάζονταν να

το μόνο πέρασμα προς τ ο ν ν ό τ ο από

ξ ε κ ι ν ή σ ο υ ν από τ α Σούσα. Ο ι Π έ ρ σ ε ς

όπου μπορούσε να π ε ρ ά σ ε ι ο Περσικός

Στρατός. Οι Ελληνες δέχθηκαν, ακόμη

μοναδικό πέρασμα και ότι, αντί να

και οι Σ π α ρ τ ι ά τ ε ς . Ετσι,

ε ξ α σ φ α λ ί σ ο υ ν μια α π ό ρ θ η τ η θ έ σ η ,

σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ θ η κ ε μ ι α δ ύ ν α μ η 10.000

είχαν πέσει σε παγίδα. Αν χάνονταν οι

ανδρών - ό σ ο ι και σ τ ο ν Μ α ρ α θ ώ ν α - με

10.000 ά ν δ ρ ε ς , όπως ή τ α ν β έ β α ι ο , ο ι

επικεφαλής τον Σπαρτιάτη Ευαίνετο και

συνέπειες θα ήταν ανυπολόγιστες.

με τον Θεμιστοκλή ως ηγέτη του

Αυτό το αντιλήφθηκαν γρήγορα οι δυο

α θ η ν α ϊ κ ο ύ τ μ ή μ α τ ο ς . Είναι άγνωστο αν

η γ ή τ ο ρ ε ς κ α ι υποχώρησαν α μ έ σ ω ς από

ε π ρ ό κ ε ι τ ο για παγίδα. Ομως, ο

τ α Τέμπη π ρ ι ν κ α ν ο χ υ ρ ω θ ο ύ ν ε κ ε ί .

Ευαίνετος και ο Θεμιστοκλής δεν

Ασφαλώς επρόκειτο για ο ρ θ ή απόφαση,

άργησαν να διαπιστώσουν ό τ ι ένα

αν και η ι δ έ α τ η ς υποχώρησης

μεγάλο μέρος των Θεσσαλών είχε ήδη

προκάλεσε πανικό και δ ι σ τ α κ τ ι κ ό τ η τ α

μ η δ ί σ ε ι , ό τ ι τ α Τέμπη δ ε ν ή τ α ν τ ο

σε όσους Ελληνες δεν είχαν μηδίσει.

Η πορεία του περσικού στρατού και στόλου κατά το 480 π.Χ.

Τ έ λ ο ς , τ η ν ά ν ο ι ξ η τ ο υ 480 π.Χ. ά ρ χ ι σ ε η

γίνονταν για τον τρόπο αντιμετώπισης

προέλαση του μεγαλύτερου μέχρι τ ό τ ε

του αριθμητικά υπέρτερου αντιπάλου.

σ τ ρ α τ ο ύ προς τ η ν Ευρώπη. Στην Αθήνα, η είδηση ότι ο Ξέρξης

Τον Σεπτέμβριο του 480 π.Χ., η Αθήνα δεν απειλείτο απλά: είχε καταληφθεί και καταστραφεί και ο πληθυσμός της είχε εκκενωθεί.

Μ ε τ ά τις Θερμοπύλες και το Αρτεμίσιο, η Σαλαμίνα α π έ μ ε ν ε ως ε π ό μ ε ν η κ α ι

ε ί χ ε π ε ρ ά σ ε ι σ τ η ν Ευρώπη π ρ ο κ ά λ ε σ ε

τ ε λ ε υ τ α ί α ευκαιρία να ανακοπεί η

αναστάτωση. Είναι γνωστοί οι χρησμοί

περσική προέλαση. Τότε υ ψ ώ θ η κ ε το

τ ο υ Μ α ν τ ε ί ο υ των Δ ε λ φ ώ ν για το

γιγαντιαίο ανάστημα του Θεμιστοκλή,

«ξύλινο τ ε ί χ ο ς » και η ε ρ μ η ν ε ί α που

στον οποίο ο φ ε ί λ ε τ α ι κ α τ ά μεγάλο

έδωσε ο Θ ε μ ι σ τ ο κ λ ή ς στο ποιο ή τ α ν το

μέρος η νίκη στη Σαλαμίνα. Η

«ξύλινο τείχος». Φυσικά, οι Α θ η ν α ί ο ι

συγκρότηση τ ο υ στόλου των Αθηναίων

σ τ η ρ ί χ θ η κ α ν σ ε αυτόν. Εδώ γ ί ν ε τ α ι

είχε γίνει πραγματικότητα με δική τ ο υ

σαφές τί θα είχε συμβεί στην Αθήνα αν

ε π ι μ ο ν ή . Ε κ τ ό ς από τ η Σαλαμίνα, δ ε ν

δ ε ν υπήρχε ο Θεμιστοκλής.

υπήρχαν ά λ λ α ν α υ τ ι κ ά θ έ α τ ρ α μ ε τ α ξ ύ

Ακολούθησαν οι μάχες στις

τ η ς Α θ ή ν α ς και τ η ς Πελοποννήσου που

Θερμοπύλες και το Αρτεμίσιο. Στη

θα ευνοούσαν τον αριθμητικά

συνέχεια, ο κίνδυνος έγινε εφιαλτικός

μικρότερο ελληνικό στόλο. Οταν

για τους Αθηναίους. Ο Θεμιστοκλής

πραγματοποιήθηκε η περσική εισβολή,

εκκένωσε την Αττική, με εξαίρεση τους

ο Θεμιστοκλής έπεισε τους Αθηναίους

λίγους υπερασπιστές του ξύλινου

να στηρίξουν την άμυνα τ ο υ ς στα πλοία

τ ε ί χ ο υ ς που έζωνε τ η ν Ακρόπολη. Τον

και όχι στους οπλίτες, εκκένωσε την

Σ ε π τ έ μ β ρ ι ο τ ο υ 480 π.Χ., η Α θ ή ν α δ ε ν

Αττική και μετά έπεισε τους Ελληνες

α π ε ι λ ε ί τ ο απλά: ε ί χ ε κ α τ α λ η φ θ ε ί κ α ι

ναυάρχους να ρισκάρουν τα πάντα σε

κ α τ α σ τ ρ α φ ε ί και ο πληθυσμός της είχε

μια γ ε ν ι κ ή ν α υ μ α χ ί α σ τ α ν ε ρ ά κ ο ν τ ά

ε κ κ ε ν ω θ ε ί . Είναι επιτυχής, σε ό,τι

στην Αθήνα, όπου ε κ ε ί και μόνο είχαν

α φ ο ρ ά το «αν», ο π α ρ α λ λ η λ ι σ μ ό ς που

πιθανότητα νίκης. Ασχετα με το τί

κάνει ο Βίκτωρ Ντέηβις Χάνσον στο

ανάγκασε τους Πέρσες να πολεμήσουν

β ι β λ ί ο «What lf?». Φ α ν τ α σ θ ε ί τ ε μ ι α

ε κ ε ί που ή θ ε λ α ν ο ι Ελληνες, γ ε ν ι κ ά

η τ τ η μ έ ν η και κ α τ ε ι λ η μ μ έ ν η Γαλλία

πιστεύεται ότι ο Θεμιστοκλής

χωρίς συμμάχους, με το Παρίσι

εξαπάτησε τον Ξέρξη εξωθώντας τον

καταστραμμένο, τον Πύργο του Αϊφελ

να εμπλέξει άμεσα τον στόλο του στα

σε ερείπια, την ύπαιθρο ε ρ η μ ω μ έ ν η και

στενά. Τέλος, στο κρίσιμο σημείο τ η ς

τ ο ν π λ η θ υ σ μ ό που α π έ μ ε ν ε ν α φ ε ύ γ ε ι

ναυμαχίας, ο Θεμιστοκλής οδήγησε τον

στην Αγγλία και στις γαλλικές αποικίες

αθηναϊκό στόλο στα πλευρά του

τ η ς Αφρικής. Φ α ν τ α σ θ ε ί τ ε επίσης τ η

ε χ θ ρ ο ύ και τ ο ν έ τ ρ ε ψ ε σε φ υ γ ή . Ετσι, η

Γαλλία ν α σ τ η ρ ί ζ ε ι τ η σ ω τ η ρ ί α τ η ς σ ε

νίκη ήταν αποτέλεσμα των

έναν αριθμητικά κατώτερο στόλο. Μ ε τ ά

προσπαθειών - έναντι μάλιστα γενικής

υποθέστε ό τ ι αυτός ο στόλος νικά,

διαφωνίας - ενός μόνο Α θ η ν α ί ο υ

β υ θ ί ζ ε ι τα μισά πλοία τ ο υ αντιπάλου και

πολιτικού. Αν α υ τ ό ς είχε κλονισθεί, αν

στέλνει τον Χίτλερ ντροπιασμένο στο

είχε σκοτωθεί ή αν δεν δ ι έ θ ε τ ε τις

Βερολίνο!

ηθικές και διανοητικές δυνάμεις για να υποστηρίξει τα επιχειρήματα του, είναι πιθανόν ό τ ι η Ελλάδα θα είχε γ ί ν ε ι μια

Η σύγκρουση στη Σαλαμίνα

ακόμη σατραπεία της Περσίας.

Κάπως έ τ σ ι ή τ α ν η κ α τ ά σ τ α σ η σ τ η ν Αθήνα. Ο Κορίνθιος ναύαρχος Αδείμαντος χαρακτήρισε μάλιστα τον Θ ε μ ι σ τ ο κ λ ή «άνδρα άπολι» (δηλαδή

Τα «αν» της Σαλαμίνας Α ς σ υ ν ο ψ ί σ ο υ μ ε τ α «αν» σ τ η ν

χωρίς πόλη, α φ ο ύ η πόλη τ ο υ , η Αθήνα,

περίπτωση α υ τ ή :

είχε κ α τ α σ τ ρ α φ ε ί ) σ τ α σ υ μ β ο ύ λ ι α που

• Αν δ ε ν είχε η Α θ ή ν α α υ τ ό τ ο ν στόλο,

δ ε ν θα μπορούσε να ισχυρισθεί (και να

σ τ ο ν Ι σ θ μ ό τ η ς Κ ο ρ ί ν θ ο υ όπου, μαζί μ ε

πείσει) ο Θ ε μ ι σ τ ο κ λ ή ς , ό τ α ν τ ο ν

τ ο ν σ τ ρ α τ ό ξηράς, θ α έ κ α ν ε μια

χ λ ε ύ α σ α ν ό τ ι «δεν είχε πόλη», ό τ ι

δ ε ύ τ ε ρ η προσπάθεια τύπου

δ ι έ θ ε τ ε 200 π λ ο ί α μ ε τ α ο π ο ί α θ α

Θερμοπυλών - Α ρ τ ε μ ι σ ί ο υ . Ομως με τη

μ ε τ έ φ ε ρ ε την πόλη τ ο υ στην Ιταλία.

βόρεια και κεντρική Ελλάδα

• Αν δ ε ν είχε επιμείνει και δ ε ν είχε

κ α τ α κ τ η μ έ ν η , χωρίς τ ο ν α θ η ν α ϊ κ ό

π ε ί σ ε ι ο Θ ε μ ι σ τ ο κ λ ή ς να γ ί ν ε ι η

στόλο, με τους Πέρσες με υψηλό ηθικό

ναυμαχία στο στενό πέρασμα, αντί στην

από τ ι ς σ υ ν ε χ ε ί ς ν ί κ ε ς κ α ι κ α τ α κ τ ή σ ε ι ς ,

ανοικτή θάλασσα...

μικρή μόνο α μ φ ι β ο λ ί α υπάρχει ό τ ι ο

• Αν δεν είχε σ κ ε φ θ ε ί το τ έ χ ν α σ μ α να

σ τ ρ α τ ό ς τ ο υ (500.000 ά ν δ ρ ε ς κ α τ ά τ ι ς

σ τ ε ί λ ε ι τ ο ν δ ο ύ λ ο τ ο υ Σίκινο να

πιο σ υ ν τ η ρ η τ ι κ έ ς ε κ τ ι μ ή σ ε ι ς ) , α σ φ α λ ώ ς

«προδώσει» τ ι ς π ρ ο θ έ σ ε ι ς των

ενισχυμένος με ακόμη περισσότερες

Ελλήνων στον Ξέρξη...

«μηδίζουσες» πόλεις-κράτη της

• Αν ο Ξ έ ρ ξ η ς δ ε ν π ί σ τ ε υ ε τ ι ς

Ελλάδας και με την υποστήριξη τ ο υ

« π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς » τ ο υ Σ ί κ ι ν ο υ . . . Οπως

τεράστιου στόλου, δεν θα

συμβαίνει συχνά στην Ιστορία, μερικοί

δ υ σ κ ο λ ε υ ό τ α ν να διασχίσει τον Ισθμό

αμφισβητούν αυτό το τέχνασμα του

και να ξεχυθεί στην Κορινθία για να

Θ ε μ ι σ τ ο κ λ ή . Ομως, ε ί ν α ι λ ο γ ι κ ό να

κ α τ ε υ θ υ ν θ ε ί στη συνέχεια νότια και

σ κ ε φ θ ε ί κανείς ότι ο Ξέρξης δεν είχε

δυτικά. Οι εισβολείς θα ενισχύονταν

λόγους να μην τ ο ν π ι σ τ έ ψ ε ι . Αλλωστε,

από τ ο ν σ τ ό λ ο που θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α

μήπως σ τ ι ς Θ ε ρ μ ο π ύ λ ε ς Ε Ν Α Σ μ ό ν ο

αποβιβάσει ε φ ό δ ι α και έμψυχο

Ελληνας προδότης, ο Εφιάλτης, δεν

δυναμικό όπου χ ρ ε ι α ζ ό τ α ν , στα νώτα

τον είχε β ο η θ ή σ ε ι να νικήσει;

των υπερασπιστών τ η ς Πελοποννήσου.

• Αν, τ έ λ ο ς , δ ε ν ε ί χ ε σ τ ε ί λ ε ι τ α

Οπως α π έ δ ε ι ξ ε ε π α ν ε ι λ η μ μ έ ν α σ τ η

αιγυπτιακά πλοία να αποκόψουν τ η ν

δ ε κ α ε τ ί α τ ο υ 360 π.Χ. ο

ενδεχόμενη

Ε π α μ ε ι ν ώ ν δ α ς (χωρίς ν α υ τ ι κ ή

υποχώρηση των Ελλήνων

προς τ ο ν Ισθμό τ η ς Κ ο ρ ί ν θ ο υ (μια

υποστήριξη μάλιστα), η

υποχώρηση που δ ε ν σ υ ν έ β η ποτέ), τα

άμυνα στον Ισθμό δεν

π λ ο ί α π ο υ α π ο υ σ ί α ζ α ν από τ η ν α υ μ α χ ί α

μπόρεσε να συγκρατήσει

μπορεί να είχαν επιδράσει δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά

την προέλαση του μακριά

στην έκβαση της.

από τ η ν Π ε λ ο π ό ν ν η σ ο .

Αν, λ ο ι π ό ν , ο Θ ε μ ι σ τ ο κ λ ή ς δ ε ν

Οι Περσικοί Πόλεμοι

υπήρχε, ή αν είχε υ π ο κ ύ ψ ε ι στις πιέσεις

είναι ένα ορόσημο στην

των συμμάχων τ ο υ και είχε λ ά β ε ι

παγκόσμια ιστορία. Ηταν η

κάποια άλλη απόφαση, οι Ελληνες ε ί τ ε

τελευταία ευκαιρία της

δ ε ν θα είχαν ναυμαχήσει με τ ο υ ς

Ανατολής να ε λ έ γ ξ ε ι τον

Πέρσες, ε ί τ ε θ α είχαν η τ τ η θ ε ί . Λίγο

Δυτικό πολιτισμό στην

α ρ γ ό τ ε ρ α , ο ι Π έ ρ σ ε ς θ α είχαν βγει

α φ ε τ η ρ ί α τ ο υ . Επιπλέον, η

ν ι κ η τ έ ς από τ ο υ ς Π ε ρ σ ι κ ο ύ ς Π ο λ έ μ ο υ ς

Σαλαμίνα είναι ένα

και ο Δυτικός πολιτισμός θα είχε

ορόσημο των

πεθάνει στη βρεφική του ηλικία.

Περσικών

Αλήθεια, τι μπορεί να είχε συμβεί μ ε τ ά

Οπως π α ρ α τ η ρ ε ί ο

Πολέμων.

από μ ι α ή τ τ α σ τ η Σ α λ α μ ί ν α ; Ή μ ε τ ά α π ό

Χ ά ν σ ο ν , αν η

φυγομαχία στη Σαλαμίνα και υλοποίηση

Σαλαμίνα

της απειλής τ ο υ Θεμιστοκλή να φ ύ γ ε ι

αντιπροσωπεύει

στην Ιταλία; Ο , τ ι θ α ε ί χ ε α π ο μ ε ί ν ε ι από τ ο ν

μια δ ρ α μ α τ ι κ ή στροφή στην

ε λ λ η ν ι κ ό στόλο (και ε φ ό σ ο ν θ α

αντίσταση της

διατηρείτο ενωμένος), θα μετακινείτο

Ελλάδας στους

Προτομή του Θεμιστοκλή (Μουσείο Οστιας).

Αποσπασματική πλευρική παράσταση τριήρους με τους κωπηλάτες της, έργο του 5ου αι. π.Χ. (Α9ήνα, Μουσείο Ακρόπολης).

Πέρσες, τ ό τ ε ο ρόλος του Θεμιστοκλή

Αθηναϊκή δημοκρατία αναγεννήθηκε.

και λίγων χιλιάδων Αθηναίων ε ξ η γ ε ί τη

Οπως α ν α φ έ ρ ε ι χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά ο Κων.

θ α υ μ ά σ ι α ε λ λ η ν ι κ ή ν ί κ η π έ ρ α από κ ά θ ε

Παπαρηγόπουλος, οι Περσικοί Πόλεμοι,

λ ο γ ι κ ή . Ετσι, ε κ ε ί ν α που έ κ α ν α ν λίγοι

παρά τη ν ι κ η φ ό ρ α έκβαση τους, δεν θα

ά ν δ ρ ε ς σ τ α τ έ λ η Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ τ ο υ 480

είχαν αποβεί τόσο σημαντικοί για την

π.Χ. ε ξ η γ ο ύ ν π ο λ λ ά α π ό ε κ ε ί ν α π ο υ η

ιστορία της ανθρωπότητας, αν αμέσως

Δύση θ ε ω ρ ε ί δ ε δ ο μ έ ν α σήμερα. Αν ο

μετά οι Αθηναίοι δεν επιχειρούσαν την

Μαραθώνας καθυστέρησε την ελπίδα

ίδρυση της Αθηναϊκής Ηγεμονίας στο

της Περσίας να κατακτήσει την Ελλάδα

πλαίσιο τ η ς οποίας δ η μ ι ο υ ρ γ ή θ η κ α ν

και οι Π λ α τ α ι έ ς τ η ν ματαίωσαν, η

κυρίως τα πολιτικά, τα διανοητικά, τα

Σαλαμίνα την έκανε αδύνατη.

τεχνικά α ρ ι σ τ ο υ ρ γ ή μ α τ α με τα οποία

Για ν α γ ί ν ε ι α ν τ ι λ η π τ ό τ ι διακυβεύθηκε, πρέπει να τονισθούν τα

κορυφώθηκε ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός. Σημαντικό μέρος στην

εξής σημεία:

επιτυχία της δημιουργίας της

• Η Ελλάδα ή τ α ν μ ε σ ο γ ε ι α κ ή χώρα μόνο

ηγεμονίας της η Αθήνα το ο φ ε ί λ ε ι στη

ως προς τη θ έ σ η και το κλίμα και

θ α λ ά σ σ ι α ισχύ τ η ς . Γιατί ενώ σ τ ο ν

τελείως αντιμεσογειακή σε σύγκριση

Μαραθώνα αναδείχθηκε ο στρατός

με τ ο υ ς γ ε ί τ ο ν ε ς τ η ς ως προς το

της, στη Σαλαμίνα αναδείχθηκε το

πνεύμα και τις αξίες. Οι υπόλοιποι

ν α υ τ ι κ ό τ η ς , που α π ο τ έ λ ε σ ε και τ η ν

μεσογειακοί πολιτισμοί ήταν είτε

κύρια δύναμη της.

μοναρχίες, είτε θ ε ο κ ρ α τ ί ε ς . Οι λέξεις ε λ ε υ θ ε ρ ί α και πολίτης δ ε ν υπήρχαν στο λεξιλόγιο τους ούτε διανοούντο να

Συμπεράσματα Είναι γνωστό ό τ ι π α ρ ά λ λ η λ α τ η ν

υιοθετήσουν το έντονο πνεύμα

ίδια περίοδο δ ι ε ξ ή χ θ η και ένας άλλος

ανεξαρτησίας των ελληνικών πόλεων-

νικηφόρος για τους Ελληνες πόλεμος

κρατών.

στη Μ ε γ ά λ η Ελλάδα, όπου

• Μετά τους Περσικούς Πολέμους η

α π ο κ ρ ο ύ σ θ η κ ε μια ε ι σ β ο λ ή των

Καρχηδονίων (πολλοί ιστορικοί υποστηρίζουν ό τ ι η επιχείρηση ε κ ε ί ν η έγινε σε συνεννόηση με τους Πέρσες). Για ν α π α ρ α π έ μ ψ ο υ μ ε γ ι α α κ ό μ η μ ι α φ ο ρ ά στον Παπαρηγόπουλο, αν ο Ελληνισμός καταβαλλόταν στη Σικελία αλλά υπερίσχυε στην Ελλάδα, θα κόβονταν και θα μαραίνονταν μόνο μερικά κλαδιά του ελληνικού δέντρου, αλλά ο κορμός θα παρέμενε άθικτος για να παράγει τους περικαλλείς κ α ρ π ο ύ ς . Αν, ό μ ω ς , ο Ε λ λ η ν ι σ μ ό ς καταβαλλόταν στην Ελλάδα και υπερίσχυε στη Σικελία, τ ό τ ε θα κατακεραυνωνόταν

και θα νεκρωνόταν

ο ίδιος ο κορμός. Αν η Ελλάδα είχε κ α τ α κ τ η θ ε ί , θα γινόταν η δυτικότερη σατραπεία της Περσικής α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α ς . Τα α γ ρ ο κ τ ή μ α τ α των ε λ ε ύ θ ε ρ ω ν Ελλήνων

ιερατικής αρχής. Αν οι Πέρσες είχαν

θα γίνονταν κτήματα του Μεγάλου

νικήσει στη Σαλαμίνα, οι αρχές α υ τ έ ς

Βασιλιά. Τα δημόσια κτήρια τ η ς Αγοράς

δ ε ν θ α δ ι α χ έ ο ν τ α ν στην Ιταλία και,

θα μετατρέπονταν σε κλειστά

μέσω τ η ς Ρώμης, σ τ ο μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο

καταστήματα παζαριού. Οι νέοι αγρότες

μ έ ρ ο ς τ η ς β ό ρ ε ι α ς Ευρώπης και τ η ς

θα αποτελούσαν τμήματα εφόδου

δυτικής Μεσογείου.

δίπλα σ τ ο υ ς Α θ α ν ά τ ο υ ς τ ο υ Ξ έ ρ ξ η . Αντί για την ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη, θα άνθιζαν οι επιδοτούμενες

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

τέχνες της αστρολογίας και της

(1) Κωνσταντίνος Παπαρηγόπουλος: ΙΣΤΟΡΙΑ

μαντείας, όργανα της αυτοκρατορικής

ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τ. Α', μέρος β;

ή θρησκευτικής γραφειοκρατίας. Στη

Εκδοτικός Οίκος Ελευθερουδάκη, Α&ήναι 1930.

σατραπεία της Ελλάδας, οι τοπικές

(2) Τομ Χόλλαντ: Η ΠΕΡΣΙΚΗ ΦΛΟΓΑ, εκδόσεις

διοικήσεις θ α ή τ α ν α ν δ ρ ε ί κ ε λ α που θ α

Ωκεανίδα, Α9ήνα 2004.

διευκόλυναν την αποστολή χρημάτων

(3) Robert Cowley (επιμ.): WHAT IF? MILITARY

και ανδρών στην Περσέπολη και θα

HISTORIANS IMAGINE WHAT MIGHT HAVE BEEN,

κατέγραφαν τα ημερολόγια και τα

Pan Books, Λονδίνο 2001.

διατάγματα του Μεγάλου Βασιλέα.

(4) J. F. C. Fuller: DECISIVE BATTLES OF THE

Μ ε μια ε λ ε ύ θ ε ρ η Ελλάδα δ ό θ η κ ε

WESTERN WORLD AND THEIR INFLUENCE

ώ θ η σ η σ ε α ξ ί ε ς όπως η δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ή

UPON HISTORY, τ. A', Spa Books,

διακυβέρνηση, η ιδιωτική περιουσία, ο

Χέρτφοντσιρ 1993.

έ λ ε γ χ ο ς τ ω ν ε ν ό π λ ω ν δ υ ν ά μ ε ω ν από

(5) Σερ Μπέηζιλ Λίντελ Χαρτ: ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ

την πολιτεία, η ε λ ε ύ θ ε ρ η επιστημονική

ΔΙΔΑΣΚΟΜΑΣΤΕ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ;, ελλ.

έρευνα, ο ορθολογισμός και ο

μετάφραση στο περιοδικό ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ

διαχωρισμός τ η ς πολιτικής και της

ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ, Απρίλιος - Μάιος 1980.

Χάλκινο έμβολο τριήρους (Πειραιάς, Ναυτικό Μουσείο).

Ο Φίλιππος της Μακεδονίας εκστρατεύει εναντίον των Περσών Σπύρος Συρόπουλος Επίκουρος (Τμήμα

Κα&ηγητής Μεσογειακών

Αρχαίας

Ελληνικής

Γραμματείας

Πανεπιστημίου

του

Αιγαίου

Σπουδών)

Τι θα γινόταν εάν η δολοφονική απόπειρα υπό τον Παυσανία εναντίον της ζωής του Φιλίππου Β' της Μακεδονίας δεν είχε αποβεί μοιραία; Ποια θα ήταν η συνέχεια για τον Φίλιππο, τον Αλέξανδρο αλλά και την ίδια τη Μακεδονία; Η ιστορία δεν γράφεται με υποθέσεις, αλλά κάποιες φορές η γνώση των ιστορικών δεδομένων καθιστά γοητευτική και εποικοδομητική την εναλλακτική θεώρηση του ιστορικού γίγνεσθαι - θεώρηση όχι φαντασιακή, αλλά βασισμένη στα στοιχεία που έχουμε στη διάθεση μας μέχρι ένα δεδομένο σημείο αναφοράς, μετά από το οποίο η εξέλιξη θα μπορούσε να ήταν διαφορετική *

Ο

Φ ί λ ι π π ο ς γ ε ν ν ή θ η κ ε τ ο 382 π.Χ. κ α ι κατέλαβε τον μακεδόνικο θρόνο σε ηλικία 23 ετών, στην αρχή ως

των Θρακών) οι οποίες αναζητώντας διέξοδο, άρχισαν να προωθούνται απειλητικά προς τον νότο. Κατά το δ ε ύ τ ε ρ ο

ε π ί τ ρ ο π ο ς τ ο υ α ν ή λ ι κ ο υ Α μ ύ ν τ α Δ'. Π ο λ ύ

ε ξ ά μ η ν ο τ ο υ 360 π.Χ. ο ι Μ α κ ε δ ό ν ε ς ε ί χ α ν

σύντομα ε κ μ ε τ α λ λ ε ύ θ η κ ε τις περιστάσεις

η τ τ η θ ε ί από τ ο ν Β ά ρ δ υ λ ι κ α ι τ ο υ ς

και σ φ ε τ ε ρ ί σ θ η κ ε τον θρόνο. Στη συνέχεια,

Ι λ λ υ ρ ι ο ύ ς χ ά ν ο ν τ α ς 4.000 ά ν δ ρ ε ς κ α ι τ ο ν

η π ο ρ ε ί α τ ο υ χ α ρ α κ τ η ρ ί σ θ η κ ε από τ η ν

βασιλιά τ ο υ ς . Μ ε τ α ξ ύ όσων επέζησαν,

τ α χ ύ τ η τ α της δράσης του και την επιτυχή

ε π ι κ ρ α τ ο ύ σ ε έ ν τ ο ν ο ς φ ό β ο ς γ ι α μια ν έ α

έ κ β α σ η των αγώνων τ ο υ . Σε δ ι ά σ τ η μ α

ε π ί θ ε σ η από τ ο υ ς Ι λ λ υ ρ ι ο ύ ς . Τ ο ά κ ο υ σ μ α

σχεδόν 23 ετών, ουσιαστικά δημιούργησε

αυτής της είδησης ικανοποίησε τους

το κράτος της Μακεδονίας. Την εποχή που α ν ή λ θ ε σ τ ο ν θ ρ ό ν ο ο Φ ί λ ι π π ο ς Β', η Μ α κ ε δ ο ν ί α ή τ α ν έ ν α κ ρ ά τ ο ς

εχθρούς της Μακεδονίας και ιδιαίτερα τις πόλεις- κράτη της νότιας Ελλάδας. Από τ η ν ά λ λ η π λ ε υ ρ ά , ο ι Π α ί ο ν ε ς

με πολλά προβλήματα. Ο κίνδυνος

άρχισαν επίσης να π ρ ο ω θ ο ύ ν τ α ι προς νότο,

π ρ ο ε ρ χ ό τ α ν από π ο λ λ ο ύ ς ε χ θ ρ ο ύ ς κ α ι

κατά μήκος τ η ς κοιλάδας τ ο υ Αξιού, προς

επιδρομείς. Στα βόρεια, αντιμετώπιζε την

τ ο υ ς οικισμούς και τους σιτοβολώνες της

απειλή δ ι α φ ό ρ ω ν β α ρ β α ρ ι κ ώ ν φ υ λ ώ ν (των

κεντρικής Μακεδονίας. Παράλληλα, οι

Ιλλυριών, των Παιάνων, των Λυγκηστών και

Θράκες και ο βασιλιάς τ ο υ ς Κότυς

* Τα γεγονότα που επιβεβαιώνονται από ιστορικές πηγές ακολου&ούνται παρένθεση.

από την παράθεση της πηγής μέσα σε

διέβλεψαν επίσης πιθανά οφέλη και αναζήτησαν τρόπους για να πετύχουν τον στόχο τους. Τέλος, οι

μεγαλείου), του παρείχε κάποια προστασία. Λίγο αργότερα όμως, περί το 357 π.Χ., έπαψε πλέον να βασίζεται

Αθηναίοι άρχισαν

στους Αθηναίους, αφού η Β' Αθηναϊκή

ταυτόχρονα να

Συμμαχία κατέρρευσε μετά την

φιλοδοξούν για την

εξέγερση των συμμάχων και τη

ανακατάληψη της

σύμπραξη των Περσών με αυτούς.

Αμφίπολης η οποία παλαιότερα αποτελούσε την πιο αξιοζήλευτη αποικία τους. Μέσα σε αυτό το χάος των εξωτερικών κινδύνων που αντιμετώπιζε η Μακεδονία, ήλθε να προστεθεί ένα πλήθος εσωτερικών προβλημάτων. Πρώτο και σημαντικότερο ήταν αυτό της διαδοχής. Πολλοί ήταν οι ντόπιοι

Αφού αποκατέστησε εγκαίρως την ενότητα στο εσωτερικό του κράτους του και κάλυψε τα νώτα του, ο Φίλιππος ασχολήθηκε με την αντιμετώπιση των εξωτερικών του εχθρών. Το επόμενο βήμα του ήταν να εξαγοράσει τους Παίονες (οι οποίοι προς στιγμή είχαν ησυχάσει) με ένα μεγάλο ποσό χρημάτων. Την ίδια περίοδο, οι Ιλλυριοί βρίσκονταν ακόμη στη χώρα του, απειλώντας τις μακεδόνικες πόλεις. Ηταν απαραίτητο λοιπόν να

μνηστήρες που

ξεκαθαρίσει οριστικά τους

διεκδικούσαν τον

λογαριασμούς του με αυτούς τους

μακεδόνικο θρόνο αλλά

εχθρούς και στη συνέχεια,

και πολλοί οι διεκδικητές

ανενόχλητος πλέον, να ενισχύσει και να

που υποστηρίζονταν από ξένες δυνάμεις. Στο εσωτερικό της Μακεδονίας, η έλλειψη συνοχής αποτελούσε τροχοπέδη στην αποτελεσματική λειτουργία του Αργυρό νόμισμα του Φιλίππου από το 344 π.Χ. Στη μία όψη απεικονίζεται ο Δίας της Ολυμπίας ενώ στην άλλη έφιππος νέος που κρατά κλαδί, αναφορά στην επικράτηση του άρματος του Φιλίππου στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 356 π.Χ. (Α9ήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο).

τελευταία φάση του ηγεμονικού της

σταθεροποιήσει τη στρατιωτική δύναμη της Μακεδονίας. Στράφηκε λοιπόν εναντίον των Ιλλυριών και το 359/358 π.Χ., ύστερα από μια επιτυχημένη στρατιωτική επιχείρηση, κατάφερε να κατατροπώσει τον βασιλιά Βάρδυλι και

κράτους. Η κύρια αιτία αυτού του

τα στρατεύματα του (Διόδωρος, XVI 4.4-

προβλήματος πρέπει να αναζητηθεί

6), εξασφαλίζοντας την απελευθέρωση

στην αποτυχία του βασιλικού οίκου

των μακεδόνικων περιοχών και φυσικά

κατά το παρελθόν να επιβληθεί μόνιμα

την επέκταση του βασιλείου του. Τους

στα έθνη της ορεινής άνω Μακεδονίας,

Θράκες τους απομάκρυνε προσωρινά

περιοχής με διαφορετική οικονομία,

δωροδοκώντας τον βασιλιά τους, τον

κοινωνική και πολιτική οργάνωση σε

Κότυ. Μετά τον θάνατο του Κότυ,

σχέση με αυτήν των συγγενικών φύλων

όμως, ακολούθησε μια περίοδος

της κεντρικής μακεδόνικης πεδιάδας. Κατά τους πρώτους μήνες της

αστάθειας στη Θράκη που ήταν χωρισμένη σε τρεις ηγεμονίες και

βασιλείας του, ο Φίλιππος

υπέφερε από συχνές εναλλαγές

ευθυγραμμίσθηκε προσεκτικά με τα

ηγεμόνων. Τα στοιχεία αυτά δεν

συμφέροντα των Αθηναίων και

ευνοούσαν έναν πολιτικό διακανονισμό

συνομολόγησε συνθήκη μαζί τους.

ο οποίος θα ενίσχυε τη μακεδόνικη

Αυτό του επέτρεψε να συγκεντρώσει

επιρροή και επικυριαρχία στη Θράκη.

την προσοχή του στους αμεσότερους

Μετά τις πρώτες επιτυχίες του

κινδύνους που διέτρεχαν ο θρόνος και

εναντίον των Ιλλυριών και των Θρακών

τα σύνορα του κράτους του, καθώς το

εισβολέων, ο Φίλιππος προχώρησε στην

κύρος της Αθήνας (που διήνυε την

εξουδετέρωση πολλών άλλων

διεκδικητών του θρόνου του. Αφού

τότε οι εξουσίες του βασιλιά

λοιπόν εδραίωσε την κυριαρχία του και

περιορίζονταν από την ισχύ των

εξόντωσε τους πολιτικούς αντιπάλους

υπόλοιπων αριστοκρατών, πολλοί από

του, με το κύρος του νικητή

τους οποίους έφεραν και οι ίδιοι τίτλους

ανακηρύχθηκε βασιλιάς από τη

παρόμοιους με του βασιλιά. Το γεγονός

συνέλευση του στρατού.

αυτό καθιστούσε τον τελευταίο απλώς

Στη συνέχεια, στράφηκε προς τη

"πρώτο μεταξύ ίσων". Βέβαια, αυτή η

Θράκη, αναζητώντας χρυσάφι το οποίο

αντίληψη επρόκειτο να αλλάξει ριζικά

ήταν απαραίτητο για την ανάπτυξη της

την εποχή του Φιλίππου Β'.

Μακεδονίας και την πραγματοποίηση

Ο Φίλιππος, προκειμένου να προβεί

των στρατιωτικών του σχεδίων.

στον μετασχηματισμό της

Κατέλαβε και την Αμφίπολη και ήλθε σε

αριστοκρατίας, διεύρυνε την τάξη των

σύγκρουση με τους Αθηναίους. Με

αριστοκρατών συμπεριλαμβάνοντας

συνεχείς εκστρατείες, τις οποίες

στο σώμα των Εταίρων Μακεδόνες

σχεδίαζε και συντόνιζε ο ίδιος, καθώς

ταπεινότερης προέλευσης, άνδρες από

και με ανάλογες ενέργειες στον

τις γειτονικές κατακτημένες περιοχές

διπλωματικό τομέα, κατόρθωσε να

(όπως Θεσσαλούς), διάσημους ξένους

επεκτείνει τα σύνορα του μακεδόνικου

με εξαιρετικές ικανότητες, Ελληνες

κράτους προς όλες τις κατευθύνσεις

αλλά και Πέρσες, προσφέροντας τους

αποβλέποντας στη σταθερότητα του

γαίες, αφού η μεγάλη γαιοκτησία

Βασιλείου του αλλά και στην κάλυψη

αποτελούσε τη βάση της ισχύος των

των δαπανών του νέου στρατού και της

Εταίρων. Στους παλαιούς αριστοκράτες

μεγάλης Αυλής του, αφού δεν

προσέφερε επιπλέον προνόμια και

επαρκούσαν πλέον μόνο οι εγχώριοι

γαίες (συνήθως από τα κατακτημένα

πόροι ή η πολεμική λεία.

μακεδόνικα εδάφη). Με τη διεύρυνση

Στο εσωτερικό, ο φίλιππος αντιμετώπισε τα κοινωνικά προβλήματα

της τάξης των Εταίρων, ήλπιζε να περιορίσει την επιρροή και τη

(ιδιαίτερα αυτά που σχετίζονταν με την

συγκέντρωση μεγάλης δύναμης στα

κοινωνική συνοχή) εφαρμόζοντας μια

χέρια των μελών των παραδοσιακών

μέθοδο που είχε ήδη εφαρμοσθεί και

οίκων και να ελέγξει τη δύναμη των

δοκιμασθεί σε διάφορα μέρη, όπως στη

αριστοκρατών. Ετσι, θα εξασφάλιζε την

Σικελία. Η μέθοδος αυτή ήταν η

ισορροπία μεταξύ του βασιλιά και της

μετακίνηση πληθυσμιακών ομάδων σε

παραδοσιακής αριστοκρατίας,

νέες περιοχές (κυρίως σε όσες είχαν

εξασθενίζοντας τη δύναμη της

κατακτηθεί πρόσφατα) ώστε να

τελευταίας. Ο αριθμός, πλέον, των

διασπούν τυχόν εχθρικές ομάδες, να

ισχυρών ανδρών που θα είχαν δικαίωμα

απορροφούν μικρότερες και

να αναλάβουν υψηλά αξιώματα θα ήταν

διεσπαρμένες κοινότητες και να

μεγάλος. Η εξουσία θα κατανεμόταν σε

συμβάλλουν στην εδραίωση των

μεγαλύτερο αριθμό αριστοκρατών,

ασαφών συνόρων και στην ενίσχυση της

οπότε δεν θα επιτρεπόταν σε μια μικρή

άμυνας των αντίστοιχων περιοχών. Με

ομάδα να αποκτήσει μεγάλη

τα μέτρα αυτά φιλοδοξούσε να δώσει τη

στρατιωτική ή πολιτική εξουσία ικανή

συνοχή που απουσίαζε από το

να απειλήσει την εξουσία του βασιλιά.

μακεδόνικο κράτος.

Αντίθετα, η δύναμη του βασιλιά

Ελλειψη συνοχής, όμως,

διευρυνόταν ακόμη περισσότερο. Ο

παρατηρείτο ακόμη και ανάμεσα στα

Φίλιππος κατάφερε δηλαδή,

μέλη των παλαιών μεγάλων

διαμορφώνοντας την πολιτική του σε

αριστοκρατικών οίκων, ιδιαίτερα

διάφορα επίπεδα, να επιβάλει μια

εκείνων της άνω Μακεδονίας. Μέχρι

απόλυτη μοναρχία, μετασχηματίζοντας

Μετά τις πρώτες επιτυχίες του εναντίον των Ιλλυριών και των Θρακών εισβολέων, ο Φίλιππος προχώρησε στην εξουδετέρωση πολλών άλλων διεκδικητών του θρόνου τ

Η διαμάχη Φιλίππου και Αλεξάνδρου Ο Φίλιππος είχε νυμφευθεί αρκετές φορές, στα πλαίσια μιας συνηθισμένης διπλωματικής τακτικής που του επέτρεπε να διατηρεί καλές σχέσεις με μη Μακεδόνες. Επίσης, αποφεύγοντας να νυμφευθεί συζύγους από τη στενή επικράτεια της Μακεδονίας, απέτρεπε τους αριστοκρατικούς κύκλους της Μακεδονίας να αποκτούν ιδιαίτερο κύρος, εξασφαλίζοντας την ισορροπία και την έλλειψη ανταγωνισμού ανάμεσα τους, Κεφαλή Αχαιμενίδη πρίγκιπα από λαζουρίτη λί9ο η οποία ανακαλύφθηκε στα Εκβάτανα (5ος αι, π.Χ., Τεχεράνη, Αρχαιολογικό Μουσείο).

αφού καμία οικογένεια δεν εξομοιωνόταν με τον βασιλικό οίκο. Μέχρι τις αρχές του 337 π.Χ., είχε νυμφευθεί τέσσερις ελληνόφωνες και δύο ή τρεις αλλόγλωσσες συζύγους. Αυτές ήταν η την αριστοκρατία και περιορίζοντας

Φίλα (από τη βασιλική οικογένεια της

την ισχύ των μεγάλων αριστοκρατικών

Ελίμειας), η Ολυμπιάδα (από τη βασιλική

οίκων που ήταν προσκολλημένοι στα

οικογένεια των Μολοσσών της Ηπείρου),

προνόμια τους.

η Φιλίννα (Θεσσαλή από τη Λάρισα, ίσως

Βέβαια, ο Φίλιππος γνώριζε πολύ

από τους Αλευάδες) και η Νηκισίπολη

καλά τη σημασία και την αναγκαιότητα

(Θεσσαλή από τις Φερές, ανιψιά του

της υποστήριξης των αριστοκρατών

τυράννου Ιάσονα). Οι αλλόγλωσσες

προκειμένου να φέρει σε πέρας την

σύζυγοι του ήταν η Αυδάτα, από την

επεκτατική πολιτική του. Επιπλέον,

οικογένεια του Βάρδυλι (του Δάρδανου

ήξερε ότι για να εξασφαλίσει μια

βασιλιά τον οποίο ο Καλλισθένης

αποτελεσματική διοίκηση αλλά και

περιγράφει ως Ιλλυριό ληστή), η Μέδα

υπακοή προς το πρόσωπο του, έπρεπε

(γετικής καταγωγής, κόρη του Κοθέλα)

να υπάρχουν εγκάρδιες σχέσεις

και πιθανόν η κόρη του βασιλέα Αθέα,

ανάμεσα σε αυτόν και τους Εταίρους.

σκυθικής καταγωγής (Χάμμοντ, 1995, σελ.

Π' αυτό οργάνωνε επίσημες

381). Από τους γάμους αυτούς είχε

εκδηλώσεις στις οποίες συμμετείχε και

αποκτήσει πολλούς γιους (Ιουστίνος

ο ίδιος. Προέτρεπε τους Εταίρους να

9.8.3), οι οποίοι, όμως, δεν επέζησαν,

ανταγωνίζονται μεταξύ τους με

καθώς οι διάδοχοι υπόκειντο σε όλες τις

κίνητρο την ανταμοιβή για τις

δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι γόνοι και

υπηρεσίες τους, προσφέροντας τους

των άλλων οικογενειών και μάλιστα

κυρίως εισοδήματα από κτήματα τα

συμμετείχαν ενεργά σε εκστρατείες και

οποία αρκετές φορές υπερέβαιναν σε

πολέμους. Μέχρι το 337 π.Χ. μόνο δύο

αξία αυτά που κατείχαν οι πλούσιοι

άρρενες απόγονοι του Φιλίππου

πολίτες των υπόλοιπων πόλεων-

παρέμεναν ζωντανοί με αξιώσεις

κρατών. Με αυτόν τον τρόπο,

διαδοχής: ο Αλέξανδρος, γιος της

κατάφερε να δημιουργήσει ένα κλίμα

Ολυμπιάδας, και ο Αρριδαίος, γιος της

ενότητας και ομοιομορφίας στους

Φιλίννας, για τον οποίο οι πηγές

κόλπους της αριστοκρατίας, αφού

συμφωνούν ότι ήταν είτε άνους, είτε

σχεδόν όλα τα μέλη της αισθάνονταν

επιληπτικός, άρα ανίκανος να καταλάβει

ικανοποιημένα.

τον θρόνο.

Ο Αλέξανδρος φαινόταν ότι είχε

είχε αποδείξει την αξία του και σε

ήδη ξεχωρίσει στα μάτια του Φιλίππου.

αυτόν τον τομέα, καθώς δεχόταν ήδη

Είχε αποκτήσει αρκετή στρατιωτική

πρεσβείες από την Αθήνα και άλλες

εμπειρία, καθώς ο Φίλιππος του είχε

πόλεις από την ηλικία των 14 ετών,

εμπιστευθεί το ιππικό του στην

εντυπωσιάζοντας τους πρέσβεις,

αποφασιστική μάχη της Χαιρώνειας,

σύμφωνα με τον Πλούταρχο, με την

στις 2 Αυγούστου του 338 π.Χ. Το 335

ωριμότητα των ερωτήσεων του. Ο

π.Χ. του εμπιστεύθηκε για ακόμη μια

Αλέξανδρος παρουσιαζόταν ολοένα και

φορά τον στρατό του και ο Αλέξανδρος

πιο έμπειρος και ολοένα πιο

διεξήγαγε νικηφόρες επιχειρήσεις στη

διψασμένος για διάκριση και εξουσία.

Χερσόνησο του Αίμου εναντίον των Τριβαλλών, των Γετών, των Ιλλυριών και

Τότε, το 337 π.Χ., ο Φίλιππος διέπραξε ένα διπλωματικό λάθος που

τέλος των Θηβαίων. Οσο για τις

έμελλε να αποβεί μοιραίο για τον

διπλωματικές ικανότητες που έπρεπε

αντιπροσωπευτικό οίκο της

να έχει ένας βασιλιάς, ο Αλέξανδρος

Μακεδονίας: νυμφεύθηκε την

Ο Δαρείος στη Μάχη της Ισσού. Ψηφιδωτή παράσταση από την Πομπηία (1ος αι. μ.Χ.).

Η αγωνία του Αλεξάνδρου να καθιερωθεί στη σειρά διαδοχής του θρόνου οδήγησε σε μια έντονη αντιπαράθεση πατέρα και γιου στο περίφημο επεισόδιο του Πιξόδωρου.

Κλεοπάτρα, μία κοπέλα από

δείξει στον Αλέξανδρο σαφώς ότι δεν

αριστοκρατικό οίκο της Μακεδονίας,

ήταν πλέον ο αδιαμφισβήτητος

κηδεμόνας της οποίας ήταν ο Ατταλος,

διάδοχος του θρόνου. Εάν η

ένα από τα σημαντικότερα άτομα στη

Κλεοπάτρα - που ήταν ήδη έγκυος -

Μακεδονία το οποίο, μαζί με τον

αποκτούσε γιο, τότε αυτός θα είχε ένα

Παρμενίωνα και τον Φίλιππο, είχαν

πρόσθετο πλεονέκτημα σε σχέση με

δημιουργήσει ουσιαστικά τη

τον Αλέξανδρο: θα ήταν Μακεδόνας και

Μακεδονία. Μάλιστα, την εποχή της

από τους δύο γονείς, και μάλιστα θα

δολοφονικής απόπειρας εναντίον του

διέθετε την υποστήριξη όχι μόνο της

Φιλίππου, ο Ατταλος και ο Παρμενίων

ισχυρής φατρίας του Αττάλου, αλλά και

είχαν ήδη σταλεί από τον Φίλιππο,

του Παρμενίωνα. Την υποστήριξη

επικεφαλής ενός δυνατού στρατού, για

αυτών των δύο φατριών ο Φίλιππος

να διεξάγουν τις πρώτες

ίσως να επιδίωξε εσκεμμένα με αυτόν

εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην Ασία.

τον γάμο, αφού ο βασιλικός οίκος θα

Ο Ατταλος και ο Παρμενίων είχαν

ισχυροποιείτο μέσω της διαδοχής

συγγενική σχέση, καθώς η ανιψιά του

γνήσιων Μακεδόνων αριστοκρατών.

Παρμενίωνα ήταν σύζυγος του

Βέβαια, θα μπορούσε να ισχυρισθεί

Αττάλου. Ετσι, μία ήδη ισχυρή

κανείς ότι, εάν ο Φίλιππος σκοτωνόταν

αριστοκρατική φατρία αποκτούσε

στην επιχείρηση της Ασίας, ο γιος του

περισσότερη δύναμη, καθώς συγγένευε

με την Κλεοπάτρα θα ήταν πολύ μικρός

με τα ανάκτορα. Ο Πλούταρχος περιγράφει πώς ο

και άπειρος για να αναλάβει τη βασιλεία. Ομως, οι ανήλικοι βασιλείς

Ατταλος, μεθυσμένος στην εορτή για

δεν ήταν άγνωστοι στη Μακεδονία. Ο

τον γάμο του Φιλίππου με την

Αμύντας «κυβέρνησε» ως ανήλικος

Κλεοπάτρα, ευχήθηκε «αυτή τη φορά

βασιλιάς από το 359 έως το 357 π.Χ.

να αποκτήσει η Μακεδονία έναν γνήσιο

Ετσι, ο Φίλιππος θα μπορούσε να είναι

διάδοχο». Προσβεβλημένος ο

ήσυχος ότι ο γιος του, με την

Αλέξανδρος απόρησε: «Εμείς σου

καθοδήγηση του Αττάλου και του

φαινόμαστε νόθοι, κακέ άνθρωπε;». Ο

Παρμενίωνα, ή ακόμη και του

Φίλιππος θύμωσε με τη στάση του

Αντιπάτρου, θα ήταν σε θέση να

Αλεξάνδρου και όρμησε να τον

συνεχίσει τον οίκο των Τημενιδών.

κτυπήσει με το σπαθί του. Σκόνταψε,

Η αγωνία του Αλεξάνδρου να

όμως, σε ένα σκαμνί και έπεσε. Ο

καθιερωθεί στη σειρά διαδοχής του

Αλέξανδρος τότε κοίταξε γύρω του και

θρόνου οδήγησε σε μια έντονη

είπε: «Ορίστε, αυτός που ετοιμάζεται

αντιπαράθεση πατέρα και γιου στο

να περάσει τον Ελλήσποντο, σκόνταψε

περίφημο επεισόδιο του Πιξόδωρου

πάνω σε ένα σκαμνί» (Πλούταρχος,

(Πλούταρχος, Αλέξανδρος, 10.1-5): ο

Αλέξανδρος 9: «Επί κλίνη ν από κλίνης

Φίλιππος είχε ήδη καταστήσει φανερές

διαβαίνων ανατέτραπται»). Η

τις προθέσεις του για την Ασία. Ενας

Ολυμπιάδα θύμωσε όταν

σατράπης της Καρίας, ονόματι

πληροφορήθηκε το επεισόδιο,

Πιξόδωρος (ή Πιξόδαρος) πρότεινε

ιδιαίτερα όταν άκουσε ότι ο Φίλιππος

στον Φίλιππο να του δώσει την κόρη

επιτέθηκε με σπαθί στον Αλέξανδρο.

του ως σύζυγο του Αρριδαίου - που

Φαίνεται ότι η ένταση ήταν μεγάλη.

ήταν μεγαλύτερος σε ηλικία από τον

Ετσι ο Φίλιππος έστειλε τη σύζυγο και

Αλέξανδρο - προφανώς για να

τον γιο του στη Μολοσσία, στον

εξασφαλίσει τη συμμαχία του Φιλίππου.

αδελφό της Ολυμπιάδας, Αλέξανδρο. Η

Ο Αλέξανδρος και η Ολυμπιάδα

σχέση πατέρα και γιου ήταν πλέον

ανησύχησαν ότι με τον τρόπο αυτό θα

φανερά ανταγωνιστική. Ο Φίλιππος είχε

προωθείτο ο Αρριδαίος ως κύριος

διάδοχος. 0 Αλέξανδρος έστειλε, λοιπόν, έναν πρεσβευτή στον Πιξόδωρο, εξηγώντας του την ανικανότητα του Αρριδαίου και προτείνοντας του να νυμφευθεί ο ίδιος την κόρη του. Οταν ο Φίλιππος το πληροφορήθηκε, κατηγόρησε με σκληρές εκφράσεις τον Αλέξανδρο ότι επιθυμούσε να γίνει συγγενής κάποιου που ήταν ήδη δούλος του Δαρείου. Το επεισόδιο αυτό που καταγράφεται στις ρωμαϊκές πηγές, είναι αναμφίβολα ψευδές, καθώς ο Φίλιππος δεν θα κατηγορούσε ποτέ τον Αλέξανδρο για κάτι που πραγματοποίησε τόσες φορές ο ίδιος - δηλαδή έναν γάμο με βάρβαρη πριγκίπισσα για διπλωματικούς λόγους. Ο Χάμμοντ θεώρησε ότι μια τέτοια συμφωνία θα πρέπει να ήταν μυστική, καθώς ο Πιξόδωρος δεν θα διακινδύνευε να προκαλέσει την οργή του Δαρείου εάν πληροφορείτο τις δοσοληψίες του με τον Φίλιππο. Μια τέτοια είδηση, λοιπόν, δεν θα έφθανε ποτέ στην Ηπειρο, όπου βρίσκονταν η Ολυμπιάδα και ο Αλέξανδρος. Ο Χάμμοντ, ωστόσο, υποτιμά τη δύναμη της κατασκοπείας και κυρίως τη δύναμη της Ολυμπιάδας, που φαίνεται ότι ήταν πάντα δικτυωμένη και καλά πληροφορημένη για την παραμικρή εξέλιξη στον πολιτικό χώρο εντός και εκτός Μακεδονίας, τόσο ώστε αργότερα, όταν ο Φίλιππος έλειπε στην Ασία, να τρομάξει και τον ίδιο τον αντιβασιλέα Αντίπατρο. της Περσίας. Την άνοιξη του 336 π.Χ.,

Η απόπειρα εναντίον του Φιλίππου και το τέλος του Αλεξάνδρου Ο Φίλιππος βρισκόταν σε μία πάρα

ένα τμήμα 10.000 ανδρών, των οποίων ηγούντο ο Παρμενίων και ο Ατταλος, πέρασε τον Ελλήσποντο χωρίς να συναντήσει αντίσταση και έφθασε μέχρι τον ποταμό Μαίανδρο στη

πολύ καλή στιγμή της σταδιοδρομίας

Μαγνησία. Αναθαρρημένες, ορισμένες

του. Εχοντας εξασφαλίσει τα

ελληνικές πόλεις προσέφεραν ανοικτά

βορειοανατολικά και τα νότια σύνορα

τη συμμαχία τους. Η Χίος, η Εφεσος και

του και την πλήρη υποταγή των

η Κύζικος, που τελούσαν υπό την

υπόλοιπων πόλεων-κρατών της νότιας

κυριαρχία της Περσίας, πέρασαν τώρα

Ελλάδας, τόλμησε την πρώτη

στο μακεδόνικο στρατόπεδο. Φαίνεται

αιφνιδιαστική εκστρατεία στα ενδότερα

ότι η συνεργασία του Παρμενίωνα και

Ο Λέων της Χαιρώνειας, χαρακτηριστική υπόμνηση της επικράτησης του Φιλίππου στη νότια Ελλάδα.

Ολυμπιάδα και τον Αλέξανδρο και τους κάλεσε στον γάμο. Ο γάμος επρόκειτο να τελεσθεί με τη μεγαλοπρέπεια που άρμοζε στην ένωση δύο τόσο ισχυρών οικογενειών. Τον Οκτώβριο του 336 π.Χ., οργανώθηκε στην Πέλλα μια τελετή για τον επικείμενο γάμο του Αλεξάνδρου, του βασιλιά των Μολοσσών, με την Κλεοπάτρα, την κόρη του Φιλίππου και της Ολυμπιάδας. Ο Φίλιππος θα συμμετείχε στις εορταστικές τελετές οδηγώντας την εναρκτήρια πομπή, που θα μετέφερε στο θέατρο τα αγάλματα των 12 θεών, ανάμεσα στα οποία θα ήταν και το άγαλμα του ίδιου του βασιλιά. Την καθορισμένη ημέρα, η πομπή άρχισε όπως είχε καθορισθεί. Τότε, από το πλήθος που επευφημούσε πετάχτηκε ένας από τους βασιλικούς εταίρους, ο Παυσανίας, και τραυμάτισε τον Φίλιππο, που βάδιζε ανάμεσα στους δύο Αλεξάνδρους, τον γιο και τον γαμπρό του (για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. J. Fears Rufus, Athenaeum 1975, σσ. 111-35). Ο Παυσανίας σκοτώθηκε αμέσως από τους σωματοφύλακες του Φιλίππου, με τον Αντίπατρο να δίνει το τελειωτικό κτύπημα. Φαίνεται ότι ο Παυσανίας είχε τουλάχιστον έναν ακόμη συνεργό, αν και κάτι τέτοιο δεν επιβεβαιώθηκε ποτέ. Σ' αυτό το σημείο τερματίστηκε και η ζωή του Φιλίππου. Πομπή Αθανάτων, μελών της επίλεκτης σωματοφυλακής του Πέρση ηγεμόνα (ανάγλυφο από τα ανάκτορα της Περσέπολης).

του Αττάλου απέδιδε (Συρόπουλος,

Τα όσα ακολουθούν αποτελούν ένα

2003, κεφ. 2). Οι συνθήκες ήταν καλές.

ελκυστικό σενάριο. Τι θα συνέβαινε αν

Ωστόσο, ορισμένες πηγές αναφέρονται σε επικείμενο πόλεμο με τον Αλέξανδρο των Μολοσσών, ίσως υποκινούμενο από την Ολυμπιάδα. Ενα

ο Φίπιππος επιζούσε της απόπειρας δολοφονίας; Πολλές υποψίες στρέφονταν προς τον Αλέξανδρο και ακόμη

τέτοιο ενδεχόμενο θα ήταν

περισσότερες προς την Ολυμπιάδα. Ο

καταστροφικό για τον Φίλιππο, που θα

γιος του Φιλίππου από την Κλεοπάτρα

αναγκαζόταν να ανακαλέσει τον Ατταλο

είχε περισσότερες πιθανότητες να

και τον Παρμενίωνα. Ο Φίλιππος έδειξε

αναλάβει τον θρόνο. Σε αυτή την

και πάλι τη διπλωματική του δεινότητα,

περίπτωση, η Ολυμπιάδα δεν θα ήταν

προσφέροντας στον Αλέξανδρο των

παρά μία από τις επτά βασιλικές

Μολοσσών ως σύζυγο την κόρη του με

συζύγους. Πιο σημαντική θα ήταν ως

την Ολυμπιάδα, την Κλεοπάτρα.

μητέρα του βασιλιά - ρόλος που

Συμφιλιώθηκε, μάλιστα, με την

φαίνεται ότι προοριζόταν για την

Κλεοπάτρα του Αττάλου, καθώς ο

σχέδια του στηριζόμενος στον Ατταλο,

Φίλιππος της είχε ήδη δώσει και το

τον Παρμενίωνα και τον Αλέξανδρο,

όνομα της μητέρας του, Ευρυδίκης

τον γιο που απέκτησε από την

(Αρριανός, Ανάβασις, 3.6.5). Η

Κλεοπάτρα τον Φεβρουάριο του

Ολυμπιάδα είχε πολλά να χάσει εάν ο

336 π.Χ.

Φίλιππος αποκτούσε γιο. Οσο για τον ίδιο τον Αλέξανδρο, τα επεισόδια με τον Πιξόδωρο και τον Ατταλο αρκούσαν για να δημιουργήσουν υποψίες στον Φίλιππο. Παρά τις ενδείξεις, που όλες έκλιναν προς τον

Η διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής του Φιλίππου Με τον θάνατο του Αλεξάνδρου και

Αλέξανδρο και την Ολυμπιάδα, ο

την επιβολή του Φιλίππου στη νότια

Φίλιππος δεν τόλμησε να διατάξει την

Ελλάδα, ο Φίλιππος ήταν ο

εκτέλεση του γιου του. Ωστόσο, ο

αδιαμφισβήτητος «αυτοκράτορας» της

κίνδυνος ήταν ορατός και ο Φίλιππος

Ελλάδας, ο ηγεμόνας του «Κοινού των

είχε ήδη δείξει ότι δεν δίσταζε να

Ελλήνων» (Δημοσθένης, 17). Από αυτή

φανεί αμείλικτος όταν έπρεπε, αλλά

τη θέση το 337 π.Χ. κατόρθωσε να

και προσεκτικός όταν χρειαζόταν.

πείσει τους Ελληνες να συνδράμουν

Περίπου έναν μήνα αργότερα, στα τέλη

την εκστρατεία εναντίον των Περσών

Νοεμβρίου, ο Αλέξανδρος με τον

την οποία είχε ήδη αρχίσει (Ιουστίνος

Ηφαιστίωνα, τον Φιλώτα, τον Νέαρχο

9.6.1). Ηδη γνωστοί ρήτορες, όπως ο

τον Ερίγυιο και άλλους βασιλικούς

Γοργίας το 408 π.Χ., ο Λυσίας το 388

παίδες, συμμετείχαν σε ένα κυνήγι, συνηθισμένη διασκέδαση για τον διάδοχο του θρόνου. Τα γεγονότα εκείνης της ημέρας δεν είναι σαφή. Οι πηγές μιλούν απλά για ένα «κυνηγετικό ατύχημα» που στοίχισε τη ζωή του Αλεξάνδρου. Ο ρόλος του Φιλώτα, γιου του Παρμενίωνα, είναι σκοτεινός, καθώς αυτός κυνηγούσε δίπλα στον βασιλιά. Βέβαια, οι άμεσες πηγές δεν έχουν διασωθεί. Αν το «ατύχημα» ήταν αποτέλεσμα εντολής του Φιλίππου, καμία από τις σύγχρονες πηγές δεν θα τολμούσε να το καταγράψει. Οι μεταγενέστερες ρωμαϊκές πηγές (Ιουστίνος, Διόδωρος, Κούρτιος Ρούφος, Πλούταρχος, Σάτιρος) είναι πολύ πρόθυμες να υιοθετήσουν θεωρίες συνωμοσίας, συναφείς με όσα ακριβώς συνέβαιναν και στις Αυλές της εποχής τους. Γεγονός παραμένει ότι στο τέλος του 336 π.Χ. ο Αλέξανδρος, έχοντας ήδη αρχίσει να αποτελεί απειλή για τον Φίλιππο και την ενότητα των αριστοκρατικών οικογενειών της Μακεδονίας, δεν υπήρχε πια. Ο Φίλιππος έπρεπε να συνεχίσει τα

Προτομή της Ολυμπιάδας σε χρυσό μετάλλιο των ρωμαϊκών χρόνων που κυκλοφόρησε επ' ευκαιρία των αγώνων που τελούντο στη Βέροια προς τιμήν του Μεγάλου Αλεξάνδρου (Θεσσαλονίκη, Αρχαιολογικό Μουσείο).

π.Χ. και ο Ισοκράτης στον

Νεκτανεβώ και κατόρθωσαν να

«Πανηγυρικό» του 380 π.Χ., καλούσαν

διαλύσουν τον στρατό του Ωχου. Ο

τους Ελληνες να ενωθούν και να

Αρταξέρξης αντεπιτέθηκε και έφθασε

στραφούν εναντίον της Περσίας,

μέχρι την Αίγυπτο, όπου πέθανε από

επιλύοντας έτσι τα οικονομικά τους

φυσικό θάνατο το 338 π.Χ. Ολο αυτό το

προβλήματα αλλά και

διάστημα, ο στρατός του Φιλίππου

απελευθερώνοντας τις ελληνικές

διεξήγαγε σχεδόν ανενόχλητος

πόλεις των παραλίων της Ιωνίας τις

εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στα

οποίες τόσο η Αθήνα, όσο και η Σπάρτη

παράλια. Ο Φίλιππος ήξερε ότι εάν

και η Θήβα είχαν θυσιάσει πρόθυμα στο

ήθελε να φθάσει μέχρι την καρδιά της

παρελθόν για χάρη της ειρήνευσης

Μεσοποταμίας και του Ιράν, στις τρεις

στην κυρίως Ελλάδα.

πρωτεύουσες των Περσών, έπρεπε

Ο Φίλιππος είχε συναίσθηση δύο σημαντικών παραγόντων: α) ότι διέθετε

έχρι το τέλος του 334 π.Χ., ο Φίλιππος είχε καταφέρει να απελευθερώσει όλες τις πόλεις των ιωνικών παραλίων και να φθάσει μέχρι την Καρία.

πρώτα να εξασφαλίσει τα ιωνικά παράλια, καταστρέφοντας τις ναυτικές

τον καλύτερα εκπαιδευμένο και

βάσεις των Περσών και εξασφαλίζοντας

εξοπλισμένο στρατό στην ανατολική

τα νώτα του. Είχε αρκετή εμπειρία από

Ευρώπη και - όπως σύντομα θα

την εκστρατεία του Αγησιλάου στην

διαπίστωνε - και στην Ανατολή, και 6)

Ασία το 396-394 π.Χ. ώστε να γνωρίζει

ότι η Περσία δεν είχε πλέον βλέψεις

πόσο σημαντικό ήταν να διαθέτει

στην Ελλάδα. Οι Πέρσες διέθεταν

κανείς ναυτικές βάσεις για τη

αρκετή γη και μεταλλεύματα ώστε να

μεταφορά του στρατού και τον

μη χρειάζονται αυτά της φτωχής

ανεφοδιασμό του. Τον Απρίλιο/Μάιο

Ελλάδας. Το ναυτικό τους προερχόταν

του 336 π.Χ. στον θρόνο της Περσίας

από την Αίγυπτο, την Κύπρο, τη

ανήλθε ο Δαρείος Κοδομανός, υπό

Φοινίκη, την Κιλικία και την Καρία.

συνθήκες που φάνηκε να αδυνατίζουν

Εξάλλου, μετά την αποτυχημένη

την κεντρική εξουσία.

εξέγερση των Ιωνικών πόλεων, είχαν

Το γεγονός αυτό έδωσε στον

εξασφαλίσει το πολυπόθητο άνοιγμα

στρατό του Φιλίππου την ευκαιρία να

στο Αιγαίο. Δεν επρόκειτο να

προελάσει σχεδόν επί έναν χρόνο χωρίς

διακινδυνεύσουν μια τρίτη εισβολή

σοβαρές αντιδράσεις από την κεντρική

στην Ελλάδα. Είχαν, άλλωστε, πολλά

διοίκηση. Επικεφαλής των

προβλήματα να λύσουν στην ίδια τους

επιχειρήσεων ήταν ο Παρμενίων, υπό

την αυτοκρατορία. Πολλές δυτικές

τις διαταγές του Φιλίππου που είχε

σατραπείες τους είχαν εξεγερθεί. «Η

αφήσει τον Αντίπατρο και την

Αίγυπτος προσέλαβε τον Σπαρτιάτη

Κλεοπάτρα να διοικούν τη Μακεδονία

βασιλιά Αγησίλαο να διοικήσει Ελληνες

ως επίτροποι του ανήλικου γιου του. Ο

μισθοφόρους και τον Αθηναίο Χαβρία

γιος του Παρμενίωνα, ο Φιλώτας, ήταν

να διοικεί τον στόλο. Επίσης

επικεφαλής του ιππικού των Εταίρων. Ο

εξεγέρθηκαν η Καρία, η Λυδία, η

Ατταλος διοικούσε το μακεδόνικο

Αρμενία, η κατ' Ελλήσποντον Φρυγία

πεζικό και ο Αμύντας τους Ελληνες

και η Καππαδοκία. Οι σατραπείες στη

συμμάχους και μισθοφόρους.

νότια ακτή του Ευξείνου δεν

Μέχρι το τέλος του 334 π.Χ., ο

ανακτήθηκαν ποτέ πλήρως από την

Φίλιππος είχε καταφέρει να

Περσία» (Χάμμοντ, 1995, σελ. 371).

απελευθερώσει όλες τις πόλεις των

Οταν το 358 ο Αρταξέρξης Ωχος

ιωνικών παραλίων και να φθάσει μέχρι

ανήλθε στον θρόνο, ο σατράπης της

την Καρία. Από εκεί ήταν εύκολο να

κατ' Ελλήσποντον Φρυγίας και ο

προχωρήσει στην καρδιά της Μικράς

Ορόντης, σατράπης της Αρμενίας,

Ασίας κατά τη διάρκεια του χειμώνα.

ενώθηκαν με την Αίγυπτο του βασιλιά

Παρόλο που επέτρεψε στις παραλιακές

ελληνικές πόλεις να κυβερνώνται με δημοκρατικά πολιτεύματα προφανώς θέλοντας να έχει στα νώτα του ευχαριστημένους συμμάχους και όχι καταπιεσμένους υποτελείς, οι συνθήκες ειρήνης που υπέγραψε με την Κύζικο και τη Μήθυμνα αναφέρονταν σε συμφωνία μεταξύ αυτών των πόλεων και «του Φιλίππου», τονίζοντας ότι ο χαρακτήρας της εκστρατείας ήταν πλέον περισσότερο μακεδόνικος και λιγότερο σύμφωνος με το πνεύμα της εκστρατείας του «Κοινού των Ελλήνων». Από το 334 π.Χ. και εξής η νικηφόρα πορεία του Φιλίππου ήταν αποτέλεσμα της αυτοπεποίθησης του στρατού και της μεγάλης εμπειρίας των τριών στρατηγών του, Αμύντα, Αττάλου και Παρμενίωνα. Το 333 π.Χ., η μάχη στα Γαυγάμηλα σχεδόν διέλυσε

επιτέθηκε στην πόλη από δύο πλευρές.

του Μεγάλου

τον περσικό στρατό. Ακολούθησε η Βαβυλώνα, που παραδόθηκε αμαχητί στον Φίλιππο. Εναν χρόνο μετά, τα Εκβάτανα και τα Σούσα αποδείχθηκαν ανίκανα να αντισταθούν στις στρατιές του Φιλίππου. Η αποφασιστική μάχη δόθηκε ανάμεσα στο Ισφαχάν και στις Πασαργάδες στα τέλη του 332 π.Χ. Αποδυναμωμένος ο στρατός του Δαρείου υποχώρησε στην Περσέπολη.

Χάλκινος ανδριάντας

Η καταστροφή και οι λεηλασίες που

Αλεύρου,

ακολούθησαν ήταν άνευ προηγουμένου.

αντίγραφο έργου του

π,9ανώς

Ο ίδιος ο Δαρείος σκοτώθηκε επάνω

Λυσίππου (Νεάπολη,

στον θρόνο του, σφραγίζοντας τη μοίρα

Εθνικό Μουσείο).

της δυναστείας του.

Η πολιτική του Φιλίππου Β' στην Ανατολή Ο Φίλιππος είχε δείξει από

Οι Πέρσες κατάφεραν να αντισταθούν

παλαιότερα ότι ήταν σε θέση να

στην πολιορκία του Φιλίππου σχεδόν επί

συλλάβει την ιδέα ενός πρωτοποριακού

έξι μήνες. Ομως, οι πολιορκητικές

κράτους με δυνατότητες λειτουργικής

μηχανές του Αριστάρχου και η επιμονή

και ομότιμης ένταξης σε αυτό μη

του Φιλίππου τους έκαμψαν. Οι πηγές

μακεδόνικων πληθυσμών. Στην αρχή

αναφέρουν ότι ο Δαρείος είδε ένα

της σταδιοδρομίας του είχε αφήσει

όνειρο, στο οποίο ένας αετός που

τους Θράκες, τους Παίονες και τους

κρατούσε ένα φίδι μπήκε στο δωμάτιο

Βισάλτες να διοικούνται με τους δικούς

του. Το φίδι ξέφυγε από τον αετό, τον

τους νόμους (συγκεκριμένα, στην

δάγκωσε και τον σκότωσε και στη

περίπτωση της Παιονίας, όπου

συνέχεια στράφηκε εναντίον του ίδιου

διατηρήθηκε η τοπική μοναρχία στην

του βασιλιά. Ο Δαρείος, επηρεασμένος

κοιλάδα του Αξιού). Το ίδιο έπραξε και

και από τις δυσοίωνες προβλέψεις των

με τους Οδομάντες, που ζούσαν

Μάγων, πρότεινε στον Φίλιππο

ανατολικά του Στρυμόνα, και με τις

συνθηκολόγηση. Ο Φίλιππος αρνήθηκε.

ελληνικές πόλεις της Χαλκιδικής, εκτός

Η πόλη ήταν πλέον αδύναμη. Στις αρχές

από την Ολυνθο. Οπως έγραψε ο

του 330 π.Χ. ο στρατός του Φιλίππου

Χάμμοντ, «ως μέλη του ελληνόφωνου

κόσμου, οι Μακεδόνες διέφεραν από

Πέρσες. Την ίδια εποχή, μία

τους άλλους Ελληνες των πόλεων-

αναζωπύρωση του θρησκευτικού

κρατών κατά τούτο: ότι αυτοί, οι

κινήματος του Ζαρατούστρα φανάτιζε

Μακεδόνες, δεν έστηναν "τρόπαιο",

τους Πέρσες εναντίον των Μακεδόνων,

δηλαδή ένα δημόσιο μνημείο της νίκης

τονίζοντας κυρίως τη μη θεϊκή

για να ταπεινώνουν τους νικημένους.

καταγωγή του Φιλίππου - άρα και τη μη

Από τη στιγμή που κερδήθηκε η νίκη, οι

νόμιμη κατάληψη της θέσης του

Μακεδόνες θεωρούσαν ότι έπρεπε

Βασιλέα των Βασιλέων, ο οποίος

μάλλον να εξετάζουν πώς να

παραδοσιακά έπρεπε να ανάγει την

χειρισθούν τη νέα κατάσταση, ώστε αν

καταγωγή του αν όχι στον Αχούρα

ήταν δυνατό να κερδίζουν τη

Μάζντα, τον θεό της μονοθεϊστικής

συνεργασία των νικημένων» (Χάμμοντ,

θρησκείας των Περσών, τουλάχιστον σε

1995, σελ. 401). Ετσι, λοιπόν, φαινόταν

κάποιον άλλο θεό.

ότι ο Φίλιππος δεν θα είχε πρόβλημα να

Παρά την προθυμία του Φιλίππου να προωθήσει Πέρσες ευγενείς σε διοικητικές θέσεις, το σχέδιο του απέτυχε.

Ο Φίλιππος χρειάσθηκε να

αφομοιώσει τους λαούς της Ανατολής

καταβάλει αρκετή ενέργεια και να

στο νέο του βασίλειο.

αφοσιωθεί στην επίλυση των

Ομως οι Πέρσες διέφεραν. Η σαφής επίγνωση της μακραίωνης ιστορίας

εσωτερικών του προβλημάτων επιτρέποντας στους λαούς πέρα από τα

τους και του μεγαλείου του πολιτισμού

ανατολικά του σύνορα να αξιοποιήσουν

τους ήταν παράγοντες που δεν έπρεπε

τον χρόνο που χρειάζονταν για να

να αγνοηθούν. Ο Φίλιππος είχε κάνει το

ανασυνταχθούν στρατιωτικά. Οι

λάθος να μην καταστρέψει το ανάκτορο

περιοχές της Παρθίας, της Αριας, της

της Περσέπολης. Ετσι, αυτό παρέμεινε

Αραχωσίας στα ανατολικά, της Υρκανίας

για τους Πέρσες ένα σύμβολο του

και της Μαγδιανής στα βόρεια, όπως και

πολιτισμού τους. Αυτό το γεγονός, σε

οι περιοχές της Βατριανής, της

συνδυασμό με τη φυσιογνωμία του

Σογδιανής και της Χορασμίας στα

Δαρείου που πέρασε στη συνείδηση

βορειοανατολικά, μετατράπηκαν σε

του λαού ως ηρωικός υπερασπιστής

μόνιμη απειλή για τα ανατολικά σύνορα

του περσικού πολιτισμού, συσπείρωσε

του Φιλίππου. Ιδιαίτερα μετά το 320 π.Χ.,

τους Πέρσες και διατήρησε το εθνικό

όταν οι Υρκανιανοί, οι Πάρθοι και

φρόνημα αντίστασης εναντίον των

Αριανοί ενώθηκαν και κινήθηκαν

Μακεδόνων. Παρά την προθυμία του Φιλίππου να

εναντίον του Φιλίππου, ο τελευταίος χρειάσθηκε να αντισταθεί. Ετσι, έστειλε

προωθήσει Πέρσες ευγενείς σε

τον Παρμενίωνα εναντίον του στρατού

διοικητικές θέσεις, το σχέδιο του

των Υρκανών στην οροσειρά Ελμπούρζ,

απέτυχε λόγω της δυσαρέσκειας μιας

νότια της Κασπίας Θάλασσας. Την

μεγάλης μερίδας συντηρητικών

άνοιξη του 320 π.Χ. ο Παρμενίων

Μακεδόνων αριστοκρατών, που

αναγκάσθηκε να υποχωρήσει, καθώς

εκπροσωπούντο κυρίως από τον

στις μάχες που δόθηκαν στα ορεινά

Παρμενίωνα και τον Ατταλο. Η

περάσματα η υπεροχή του

συνδυασμένη ισχύς και των δύο και ο

Μακεδόνικου Στρατού δεν ήταν δυνατό

έλεγχος που ασκούσαν στους

να αναδειχθεί. Ο Παρμενίων έφθασε

υπόλοιπους ευγενείς και στο

μέχρι τα Εκβάτανα, όπου αναγκάσθηκε

στράτευμα, ανάγκασαν τον Φίλιππο να

να ζητήσει ενισχύσεις από τον Φίλιππο.

συμβιβασθεί και να απομακρύνει από

Ο Φίλιππος, όμως, δεν μπορούσε να

τις διοικητικές και τις κατώτερες

κάνει τίποτα, καθώς έπρεπε να

στρατιωτικές θέσεις τους Πέρσες

αντιμετωπίσει τους ενωμένους

αξιωματούχους. Αυτό το γεγονός

Αριανούς και Αραχωσιανούς οι οποίοι,

εξόργισε ακόμη περισσότερο τους

σε συννενόηοη με τους Υρκανούς,

πραγματοποίησαν συντονισμένη επίθεση εναντίον της Περσέπολης. Ο Φίλιππος σκεπτόταν ότι έπρεπε να είχε συνεχίσει την προέλαση του προς την Αραχωσία και τη Βακτριανή αμέσως μετά την Περσέπολη, αλλά ήταν πλέον αργά. Το φθινόπωρο του 318 π.Χ., ο Φίλιππος αντιμετώπισε τον ενωμένο στρατό των βαρβαρικών δυνάμεων στο πεδίο της Καρμανίας, περίπου 400 χιλιόμετρα ανατολικά της Περσέπολης. Οπως όλοι οι Μακεδόνες βασιλείς, πολεμούσε στην πρώτη γραμμή. Ενα Βέλος τον βρήκε στον λαιμό. Μάταια οι γιατροί του αγωνίσθηκαν να σταματήσουν την αιμορραγία. Ο Φίλιππος πέθανε σε ηλικία 64 ετών. Ο Ατταλος και ο Παρμενίων οπισθοχώρησαν και οχυρώθηκαν στην Περσέπολη. Είχαν όμως να αντιμετωπίσουν δύο μέτωπα. Στο άκουσμα του θανάτου του Φιλίππου, οι Αθηναίοι κατάφεραν να ξεσηκώσουν τις πόλεις της νότιας Ελλάδας και να ανατρέψουν την αμφικτυονική ειρήνη την οποία με τόσο κόπο είχε επιβάλει ο Φίλιππος το 346 π.Χ. Ο Αντίπατρος ζήτησε βοήθεια για να καταστείλει την επανάσταση. Η κατάσταση ήταν δύσκολη. Ο Παρμενίων και ο Ατταλος

ανέλαβε ο ίδιος επιμελητής του γιού

συμφώνησαν να συνθηκολογήσουν με

της Κλεοπάτρας και του Φιλίππου. Στο

τους Πέρσες, ελπίζοντας να ανακόψουν

άκουσμα αυτής της είδησης, ο

πρόσκαιρα την ορμή τους, τουλάχιστον

Παρμενίων έστειλε τον Φιλώτα

μέχρι να επιλύσουν τα προβλήματα στο

επικεφαλής μιας μεγάλης δύναμης που

εσωτερικό της Ελλάδας. Η κίνηση

επιτέθηκε στον στρατό του Αττάλου

οαινόταν σωστή. Οι Μακεδόνες

λίγο έξω από τη Φιλιππούπολη. Η μάχη

συμφώνησαν να επιστρέψουν στους

ήταν αμφίρροπη και κατέληξε σε

Πέρσες και τους συμμάχους τους τη

συνθήκη ειρήνης, σύμφωνα με την

Μηδία, κρατώντας ωστόσο ολόκληρη τη

οποία ο Ατταλος θα παρέμενε

Μεσοποταμία και τη Βαβυλώνα.

επικεφαλής της Μακεδονίας και ο

Ο Ατταλος επέστρεψε στη

Παρμενίων θα ήλεγχε τις ασιατικές

Μακεδονία και βοήθησε τον Αντίπατρο

κτήσεις. Ο Παρμενίων, όμως, είχε δείξει

να καταστείλει την εξέγερση των

από καιρό ότι αυτό που τον ενδιέφερε

Αθηναίων και των συμμάχων τους έξω

ήταν η ενότητα του κράτους που είχε

από τη Λαμία. Φαίνεται όμως ότι ο

δημιουργήσει με τον Φίλιππο. Δύο

Ατταλος είχε βλέψεις για τον

χρόνια μετά, ο Φιλώτας, επικεφαλής

μακεδόνικο θρόνο. Εβαλε να

ενός ακόμη μεγαλύτερου στρατού,

δολοφονήσουν τον Αντίπατρο και

επιτέθηκε εναντίον του Αττάλου. Αυτή

Αναπαράσταση της επιβλητικής πύλης Ιστάρ της Βαβυλώνας στο Μουσείο της Περγάμου (Βερολίνο).

τη φορά ο Α π α λ ό ς στράφηκε για

σταδιακά απέκτησαν τον έλεγχο της

Βοήθεια προς τους Ρωμαίους, οι οποίοι

Μακεδονίας και της νότιας Ελλάδας.

ανενόχλητοι καθόλο το διάστημα που

Ηταν θέμα χρόνου να στραφούν

οι Ελληνες είχαν στρέψει το βλέμμα

εναντίον του κράτους του Φιλώτα που

τους στην Ανατολή, είχαν εξελιχθεί σε

κατέληξε νεκρός στο πεδίο της μάχης,

μία μεγάλη στρατιωτική δύναμη. Οι

όπως όλοι οι μεγάλοι στρατηγοί. Οι

Ρωμαίοι και οι Μακεδόνες του Αττάλου

Ρωμαίοι είχαν σπαταλήσει πολλές

κατάφεραν να απωθήσουν τους

δυνάμεις για να καταλάβουν τη

στρατιώτες του Φιλώτα. Την ίδια εποχή,

Βαβυλώνα. Δ ε ν μπόρεσαν να ξαναπάρουν, όμως, τις τρεις αρχαίες περσικές πρωτεύουσες, που έγιναν το σημείο αναφοράς του αναγενημμένου περσικού κράτους, όπως και σημείο αναφοράς για την εξέλιξη του πολιτισμού σε παγκόσμιο επίπεδο.

Αντί επιλόγου Η αποτυχία του Φιλίππου να ελέγξει την Ασία οφειλόταν στη ιδιάζουσα πολιτική που ακολούθησε. Από τη μια πλευρά ήταν πρόθυμος να έχει «ευχαριστημένους υποτελείς», αφήνοντας ελεύθερους στους υποταγμένους λαούς τη γλώσσα και τα έθιμα τους. Από την άλλη, φάνηκε πολύ εξαρτημένος από τη γνώμη της συντηρητικής παράταξης των Μακεδόνων και δεν εφάρμοσε πολιτική αφομοίωσης των Περσών στον διοικητικό μηχανισμό της αυτοκρατορίας του. Οι Μήδοι και οι Πέρσες ήταν κυρίαρχοι της αυτοκρατορίας περισσότερο από 200 χρόνια και ο Φίλιππος θα έπρεπε είτε να τους είχε απομακρύνει σταδιακά από τις διοικητικές θέσεις που κατείχαν είτε να τους είχε απορροφήσει, αποδεικνύοντας έμπρακτα την πολιτική «αφομοίωσης» που κάποτε είχε επιβάλει και στη Θράκη, την Παιονία και Ο "θώρακας του Φιλίππου". Ανακαλύφθηκε στον Μεγάλο Τάφο II κατά τη διάρκεια ανασκαφής του αρχαιολογικού χώρου της Βεργίνας από τον Μανώλη Ανδρόνικο.

τα ανατολικά σύνορα του Παρμενίωνα

τη Θεσσαλία. Προφανώς, ήταν λάθος

δέχονταν ξανά επίθεση από τους

του να επαναπαυθεί στον πλούτο και

βαρβάρους. Ο Παρμενίων δεν πρόλαβε

στο γόητρο που του προσέδιδε η

να οργανώσει την άμυνα του. Ο χρόνος

κατοχή των τριών αρχαίων

νίκησε τον μεγάλο στρατηγό. Ο

πρωτευουσών των Περσών και να μην

θάνατος του βρήκε τον έμπειρο Φιλώτα

προελάσει πέρα από την Περσίδα,

επικεφαλής της άμυνας. Στο μεταξύ, οι

αφήνοντας έτσι το περιθώριο

Ρωμαίοι απομάκρυναν τον Ατταλο και

στρατιωτικής ανάπτυξης στις φυλές

στα ανατολικά, που κατέστησαν

ακατόρθωτο όνειρο της ενοποίησης

απειλητικές για το κράτος του. Η

των ελληνικών πόλεων-κρατών και τη

ισχυροποίηση κυρίως των Πάρθων,

συντριβή της μεγαλύτερης

μετά τον θάνατο του Φιλίππου, κατέστη

αυτοκρατορίας του τότε γνωστού

ιδιαίτερα σημαντικός παράγοντας

κόσμου, δεν μπορεί παρά να

διαμόρφωσης της πολιτισμικής

συμφωνήσει με τον Θεόπομπο, που

εξέλιξης, γενικότερα, αφού ούτε οι

δηλώνει ότι «ποτέ η Ευρώπη δεν

Ρωμαίοι αργότερα μπόρεσαν να

γέννησε τέτοιον άνδρα, όπως υπήρξε ο

κατακτήσουν την περιοχή αυτή. Αρα,

Φίλιππος του Αμύντα» [G. L. Barber,

δεν υπήρξε ποτέ ενοποίηση του

Oxford Classical Dictionary, σελ. 1059,

αρχαίου κόσμου, δεν καθιερώθηκε

FGrH 115 (Θεόπομπος) F 27].

ποτέ μία κοινή πολιτισμική αναφορά μέσω νομίσματος, ηθών και κυρίως γλώσσας, γεγονός που είχε ως

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

αποτέλεσμα και το ίδιο το «κίνημα» του

(1) N.G.L. Hammond: TO ΘΑΥΜΑ ΠΟΥ

Χριστιανισμού, να μη βρει πρόσφορο

ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΕ Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ (μτφρ. Φ. Κ.

έδαφος για να διαδοθεί και να

Βώρος), εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 1995.

εδραιωθεί. Ο πολιτισμός σήμερα θα

(2) N.G.L. Hammond: ΦΙΛΙΠΠΟΣ Ο ΜΑΚΕΔΩΝ

είχε πολύ διαφορετική όψη αν ο

(μτφρ. Π. Θεοδωρίδης), εκδόσεις Μαλλιάρης-

Αλέξανδρος είχε επιζήσει και είχε

Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1997

ακολουθήσει τη δική του ξέφρενη

(τίτλος πρωτοτύπου: PHILIP OFMACEDON,

πορεία προς την κατάκτηση ολ

εκδόσεις Gerald Duckworth & Co Ltd, 1995).

όκληρου του κόσμου, χωρίς να

(3) N.G.L. Hammond: TO ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ

λαμβάνει υπόψη φίλους και

(ΓΕΝΕΣΗ, ΘΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ), εκδόσεις

συνεργάτες, πιστεύοντας μόνο στην

Παπαζήση, Αθήνα 1999.

επίτευξη ενός οράματος που ο

(4) Σ. Συρόπουλος: ΤΟ ΔΕΡΜΑ ΤΟΥ ΤΡΑΓΟΥ. ΤΟ

Φίλιππος διέθετε μεν, αλλά σε πολύ πιο

ΑΛΛΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ΤΟΥ

περιορισμένη έκταση από,τι ο γιος του.

ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ, εκδόσεις Ηρόδοτος,

Ωστόσο, παρακολουθώντας κανείς την

Θεσσαλονίκη 2003.

εκπληκτική πορεία του Φιλίππου, την

(5) Σ. Συρόπουλος: ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ.

περιπετειώδη άνοδο του στον θρόνο

ΟΙ ΦΥΓΟΚΕΝΤΡΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΩΝ

της Μακεδονίας, τη δημιουργία της

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΩΝ ΒΑΣΙΛΕΙΩΝ, εκδόσεις Ιωλκός,

Μακεδονίας από το «τίποτα», το

Αθήνα 2005.

Αποψη των ερειπίων των ανακτόρων της Περσέπολης.

To 1588, η «Αήττητη Αρμάδα» τον Ισπανού βασιλιά Φιλίππου Β' κατόρθωσε να αποκρούσει την επίθεση του αγγλικού στόλου και να μεθοδεύσει την αποβατική επιχείρηση του στρατού του δούκα της Πάρμας από τη Φλάνδρα στην αγγλική ακτή. Αποτέλεσμα της επιτυχίας της ήταν η ισπανική κατάκτηση της Αγγλίας. Η χώρα επανήλθε στον Καθολικισμό υπό μια νέα (ισπανική) δυναστεία, με αποτέλεσμα να εκλείψει η μεγαλύτερη απειλή για την Ισπανική αυτοκρατορία.

Η Ισπανία επεξέτεινε τις αποικιακές κτήσεις της,

ενώ ο Προτεσταντισμός δέχθηκε ένα ισχυρό πλήγμα.

Η Ισπανική Αρμάδα κατακτά την Αγγλία (1588) Περικλής Δ. Δεληγιάννης

Κ

ατά τον 16ο αιώνα, η προτεσταντική

ελεγχόταν από τον Ισπανό μονάρχη. Οι

Μεταρρύθμιση των μεγάλων ομάδων

επίμονοι Γάλλοι Προτεστάντες (Ουγενότοι),

που διαμαρτύρονταν έναντι των

παρά την εκατόμβη που είχαν υποστεί κατά τη

αυθαιρεσιών του παπισμού και της Ιεράς

νύκτα του Αγίου Βαρθολομαίου, αριθμούσαν

Εξέτασης, είχε διχάσει τη Δυτική

ακόμη σχεδόν 1.000.000 πιστούς, προκαλώντας

χριστιανοσύνη. Περί το 1587, οι υποστηρικτές

αστάθεια στη Γαλλία και δίνοντας την ευκαιρία

του Καθολικισμού είχαν συσπειρωθεί γύρω

στην Καθολική Λίγκα να υποκαταστήσει τη

από τους Αψβούργους οι οποίοι κατείχαν τους

βασιλική εξουσία. Η Ισπανία είχε επιπλέον

δύο από τους τρεις ισχυρότερους

προσαρτήσει το εκτεταμένο δίκτυο των

ευρωπαϊκούς θρόνους: της Ισπανίας και της

πορτογαλικών αποικιών. Η Ισπανική

Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του

αυτοκρατορία, η πρώτη στην παγκόσμια

Γερμανικού Εθνους. Επιπροσθέτως, στο

Ιστορία στης οποίας τα εδάφη «ο ήλιος δεν

ισπανικό κράτος είχαν προσαρτηθεί μεγάλες

έδυε ποτέ», ήλεγχε συνολικά τα

εκτάσεις της Ευρώπης (η Πορτογαλία, η

παραγωγικότερα και πλουσιότερα τμήματα της

Φλάνδρα, το ήμισυ της Ιταλίας, κ.ά.), ενώ

Αμερικής και τις πολυάριθμες πορτογαλικές

άλλες περιοχές (π.χ. ορισμένα ιταλικά κράτη)

και ισπανικές αποικιακές βάσεις στον

αποτελούσαν προτεκτοράτα του. Το τρίτο

υπόλοιπο κόσμο. Ο άφθονος αμερικανικός

μεγάλο ευρωπαϊκό βασίλειο, η Γαλλία, τελούσε

χρυσός ο οποίος μεταφερόταν από τις

υπό τον έλεγχο της Καθολικής Λίγκας. Ο

ισπανικές νηοπομπές στο βασιλικό

Γάλλος βασιλιάς Ερρίκος Γ' ήταν ουσιαστικά

θησαυροφυλάκιο στη Μαδρίτη, εξασφάλιζε

«όμηρος» του ηγέτη της Λίγκας, δούκα του

την υπεροχή του ισπανικού βασιλείου έναντι

Γκιζ (Guise), ο οποίος με τη σειρά του

οποιουδήποτε άλλου στην Ευρώπη. Κατά την

άποψη πολλών, η Ισπανική

των πεδινών (Lowlanders) παρέμεναν

αυτοκρατορία ήταν η ισχυρότερη του

Καθολικοί. Οι Προτεστάντες των Κάτω

πλανήτη, ισχυρότερη από τις

Χωρών είχαν επαναστατήσει από καιρό

σύγχρονες της των Οθωμανών, των

εναντίον των Ισπανών επικυριάρχων

Μουγκάλ (Mughal, «Μογγόλων») της

τους. Ετσι, διαμορφώθηκε κατά τους

Ινδίας ή των Μινγκ της Κίνας.

16ο-17ο αιώνες το ολλανδικό έθνος.

Από την άλλη πλευρά, ο Προτεσταντισμός είχε επικρατήσει

Ο Φίλιππος Β' της Ισπανίας (15271598) ήταν ο ισχυρότερος Ευρωπαίος

επίσημα στην Αγγλία, τη Σκωτία, και στα

μονάρχης. Η σχολαστικότητα και η

σκανδιναβικά, τα βόρεια γερμανικά και

επιμονή του να ελέγχει τα πάντα γύρω

τα βαλτικά κράτη. Παρά ταύτα, ένα

του υπήρξαν παροιμιώδεις και έχουν

μεγάλο μέρος των υπηκόων του Αγγλου

γίνει αντικείμενο αρκετών αρνητικών

Βασιλιά παρέμενε πιστό στον

σχολίων για το πρόσωπο του,

Καθολικισμό. Σ' αυτό περιλαμβάνονταν

προερχόμενων κυρίως από

όλοι οι Ιρλανδοί και ένα σημαντικό

μεταγενέστερους Προτεστάντες. Είναι

ποσοστό των Αγγλων και των Ουαλλών.

χαρακτηριστικό ότι ο Φίλιππος

Στη Σκωτία, είχε επικρατήσει το

διόρθωνε ακόμη και τα ορθογραφικά

προτεσταντικό δόγμα του Καλβίνου,

και συντακτικά λάθη στις γραπτές

ωστόσο το μεγαλύτερο μέρος των

αναφορές των αξιωματούχων του. Στην

ορεσίβιων Σκώτων (Highlanders-

πραγματικότητα, επρόκειτο για μια

Χαϊλάντερ) και ένα σημαντικό ποσοστό

ισχυρή, στιβαρή και πλήρως

Πίνακας του 1590 με 9έμα ναυμαχία μεταξύ του αγγλικού και του ισπανικού στόλου.

Η πραγματική πορεία της Ισπανικής Αρμάδας.

συγκροτημένη προσωπικότητα, εναν

κατακτητών της Ιβηρικής, των Γάλλων,

ακούραστο ηγέτη, αντάξιο των

των Τούρκων και έπειτα εναντίον των

απαιτήσεων μιας υπερδύναμης όπως η

Αζτέκων, των Ινκας και άλλων Ινδιάνων,

Ισπανία του 16ου αιώνα. Πολλές φορές

είχαν σκληραγωγήσει τον Ισπανό

εργαζόταν 14 ή 16 ώρες το

στρατιώτη (ιππότη, αρκεβουζιέρο ή

εικοσιτετράωρο, ασχολούμενος

λογχοφόρο) σε υπέρμετρο βαθμό.

αδιάκοπα με τη διακυβέρνηση του

Οι Ολλανδοί και οι Αγγλοι είχαν

κράτους του. Από στρατιωτική άποψη,

εξελιχθεί στα μεγαλύτερα προβλήματα

ο ισπανικός στόλος ήταν ο

του Φιλίππου. Το 1587, οι πρώτοι

μεγαλύτερος ευρωπαϊκός, ενισχυμένος

αντιμετώπιζαν τον ικανότερο στρατηγό

από τις αραγωνικές, πορτογαλικές,

της Ισπανίας, τον δούκα της Πάρμας, ο

ιταλικές, φλαμανδικές κ.ά. μοίρες των

οποίος προσπαθούσε να τους

περιοχών που υπάγονταν απευθείας

καθυποτάξει με τους 35.000 στρατιώτες

στο βασίλειο του Φιλίππου. Το ισπανικό

του, Ισπανούς και μισθοφόρους

πεζικό θεωρείτο από τους άλλους

(Γερμανούς, Βαλλόνους, Ιταλούς κ.ά.).

Ευρωπαίους το καλύτερο του κόσμου.

Οι Αγγλοι αποτελούσαν δυσκολότερο

Οκτώ αιώνες ατέρμονων πολέμων

αντίπαλο. Υπό τις «ευλογίες» της

εναντίον των Μουσουλμάνων

βασίλισσας τους Ελισάβετ Α', μιας

αποφασιστικής και αδίστακτης

στρατιώτες (πεζοναύτες), ξεκίνησε

προσωπικότητας, οι Αγγλοι κουρσάροι

τελικά από τη Λισσαβόνα για την Αγγλία

διενεργούσαν έναν πραγματικό

στις 16 Ιουλίου. Οι οδηγίες του

ακήρυκτο πόλεμο εναντίον της

Φιλίππου προς τον Σάντα Κρουζ ήταν

Ισπανίας, ληστεύοντας τις νηοπομπές

να αποφύγει μια αχρείαστη αρχική

μεταφοράς χρυσού και αργύρου από

σύγκρουση με τον αγγλικό στόλο και να

την Αμερική. Το 1586, η πειρατική

διαφύγει γρήγορα από την επιτήρηση

δράση τους έλαβε τόση έκταση, ώστε

του, προκειμένου να προστατεύσει την

δεν έφθασε ούτε μια ουγγιά χρυσού ή

αποβατική επιχείρηση του δούκα της

ένα δουβλόνι στη μητρόπολη από το

Πάρμας. Ο τελευταίος είχε λάβει

Μεξικό ή το Περού. Επιπρόσθετα, οι

εντολές από τη Μαδρίτη να έχει σε

Αγγλοι ενίσχυαν με κάθε τρόπο τους

ετοιμότητα χιλιάδες στρατιώτες του με

Ολλανδούς επαναστάτες. Το 1587, η

σκοπό να αποβιβασθεί στην αντίπερα

Ελισάβετ εξάντλησε την υπομονή του

αγγλική ακτή και να καταλάβει το

Φιλίππου και των υπηκόων του, όταν

Λονδίνο. Ο αγγλικός στόλος

διέταξε την εκτέλεση της Καθολικής

αποτελείτο από 130 πλοία με 13.000

βασίλισσας της Σκωτίας, Μαρίας

ναυτικούς και 4.000 στρατιώτες και

Στιούαρτ. Η Ελισάβετ γνώριζε ότι ο

διέθετε μερικά ταχύτερα σκάφη νέου

Φίλιππος ετοίμαζε ναυτική εκστρατεία

σχεδιασμού και πυροβόλα νεώτερου

εναντίον της Αγγλίας με σκοπό την

τύπου από τα αντίστοιχα ισπανικά.

ανατροπή της και την επαναφορά της

Ωστόσο, σε γενικές γραμμές δεν ήταν

χώρας της στο παπικό δόγμα. Γι' αυτό

τόσο ισχυρός όσο η Αρμάδα (1). Ο

τον λόγο, επέτρεψε στον Φράνσις

κύριος ναύσταθμος του ήταν το

Ντρέηκ (Francis Drake), τον πιο

Πλύμουθ, στη δυτική «είσοδο» του

φημισμένο κουρσάρο της, να επιτεθεί

στενού της Μάγχης. Ναύαρχος του είχε

στο ισπανικό λιμάνι του Κάδιξ με σκοπό

ορισθεί ο λόρδος Χάουαρντ (Howard),

να καθυστερήσει τις προετοιμασίες του

ενώ στις τάξεις του περιελάμβανε

ισπανικού στόλου για τον απόπλου

περίφημους θαλασσοπόρους όπως ο

εναντίον της Αγγλίας.

Φρόμπισερ (Frobisher), ο Ντρέηκ, ο Χώκινς (Hawkins) κ.ά. (2). Η Ελισάβετ

Η πορεία της Ισπανικής Αρμάδας Η επιτυχής καταδρομική επιχείρηση

είχε εγκαταστήσει 4.000 στρατιώτες υπό τον ευνοούμενο της Λέστερ (Leicester) νότια του Λονδίνου, για την περίπτωση κατά την οποία οι

του Ντρέηκ εξασφάλισε περιθώριο

στρατιώτες του δούκα της Πάρμας θα

μερικών μηνών για τις αμυντικές

κατόρθωναν να αποβιβασθούν στο

προετοιμασίες των Αγγλων. Τον

Κεντ.

Φεβρουάριο του 1588, ο έμπειρος και

Ο αρχικά ευνοϊκός άνεμος για τον

ικανός Ισπανός ναύαρχος Σάντα Κρουζ

πλου της Αρμάδας στράφηκε ξανά σε

(Santa Cruz), ένας από τους μεγάλους

βόρειο, ο οποίος την απώθησε προς τα

νικητές της Ναυμαχίας της Ναυπάκτου

νοτιοανατολικά, στον ανοικτό ωκεανό.

(1571) και η επιλογή του Φιλίππου για τη

Αλλά η μεταβολή του ανέμου δεν

διοίκηση του ισπανικού στόλου,

διήρκεσε πολύ. Η Αρμάδα

ασθένησε βαριά αλλά κατόρθωσε να

ανασυγκροτήθηκε ανοικτά του Οπόρτο

ανανήψει σε διάστημα μερικών μηνών.

και στις 19 Ιουλίου εισήλθε στον

Η «αήττητη Αρμάδα», όπως

Βισκαϊκό κόλπο πλέοντος ταχέως προς

αποκλήθηκε από τον ισπανικό λαό,

τη Μάγχη και εκμεταλλευόμενη τον

αποτελούμενη από 126 πλοία στα οποία

νοτιοανατολικό άνεμο. Στις 25 Ιουλίου,

επέβαιναν 20.000 ναυτικοί και 7.000

ο ισπανικός στόλος προσπέρασε τη

Στις 25 Ιουλίου, ο • . ,. ισπανικός στόλος προσπέρασε τη χερσόνησο της Βρετάνης και εισήλθε στη Μάγχη χωρίς να γίνει αντιληπτός από τα αγγλικά σκάφη.

χερσόνησο της Βρετάνης και εισήλθε στη Μάγχη χωρίς να γίνει αντιληπτός από τα αγγλικά σκάφη. Λίγο πριν το ακρωτήριο Αγκ της Νορμανδίας, τον αντιλήφθηκαν τα ανιχνευτικά σκάφη της αγγλικής μοίρας του Μπόρνμουθ, τα οποία σήμαναν συναγερμό στον στόλο του Χάουαρντ. Για κακή τύχη των Ισπανών, ο άνεμος έγινε ανατολικός λίγο μετά τον παράπλου του νορμανδικού ακρωτηρίου, ακινητοποιώντας την Αρμάδα σχεδόν στο κέντρο της Μάγχης, πολύ κοντά στην αγγλική ακτή. Ο αγγλικός στόλος κινήθηκε εναντίον της από το Πλύμουθ με μια υπεράνθρωπη προσπάθεια. Αντιμετώπιζε και αυτός τον αντίθετο άνεμο, αλλά εκμεταλλεύθηκε τα θαλάσσια ρεύματα που οδηγούσαν από τη Μάγχη στη Βόρεια Θάλασσα, τα οποία οι Αγγλοι ναυτικοί γνώριζαν καλά. Οι δύο στόλοι συναντήθηκαν ανοικτά του αγγλικού ακρωτηρίου Σαιντ Ωλμπανς, όπου και συγκρούσθηκαν Ως γνωστόν, αυτή η σύγκρουση δεν είχε ουσιαστικό αποτέλεσμα και στην πραγματικότητα η Ισπανική Αρμάδα διαλύθηκε λόγω της κακοκαιρίας. Τι θα συνέβαινε όμως εάν ο καιρός δεν είχε επηρεάσει την πορεία των εξελίξεων;

What if

άνεμος θα στρεφόταν πάλι προς την ανατολή, η ισχύς του και τα ρεύματα δεν θα οδηγούσαν την Αρμάδα στον προορισμό της, τη Φλάνδρα, αλλά στην επικίνδυνη για τους Καθολικούς Βόρεια Θάλασσα. Η μόνη επιλογή του στο σημείο όπου είχε «παγιδευθεί» ήταν να οδηγήσει τον στόλο του στην προστασία του πορθμού Σόλεντ, μεταξύ της νήσου Ουάιτ και της αγγλικής ακτής. Στην ανατολική «έξοδο» του στενού υπήρχε ο ισχυρός αγγλικός ναύσταθμος του Πόρτσμουθ, όπου μπορούσε να αποκλεισθεί η Αρμάδα, αλλά ο Ισπανός ναύαρχος είχε εμπιστοσύνη στα πλοία και τους στρατιώτες του. Οταν ο άνεμος έγινε νοτιοδυτικός-δυτικός, ο Σάντα Κρουζ οδήγησε αμέσως τον στόλο του στο Σόλεντ. Ο αγγλικός στόλος επιτέθηκε πάλι, με μεγαλύτερη ορμή, προκειμένου να αποτρέψει την είσοδο της Αρμάδας στο στενό. Τα αγγλικά σκάφη δεν πέτυχαν τον στόχο τους επειδή οι κυβερνήτες τους απέφευγαν να πλησιάσουν αρκετά τα ισπανικά γαλιόνια, φοβούμενοι το ακαταμάχητο «ρεσάλτο» των Ισπανών στρατιωτών στα καταστρώματα τους λόγω της

Συγκρούσεις στα αγγλικά παράλια Η ναυμαχία του Σαιντ Ωλμπανς υπήρξε πολύωρη χωρίς όμως σοβαρές απώλειες για τις δύο πλευρές. Τα αγγλικά σκάφη κινούντο περιμετρικά της παράταξης της Αρμάδας κανονιοβολώντας την χωρίς να τολμούν να πλησιάσουν τα «πλωτά φρούρια» της. Οι Ισπανοί απαντούσαν με βολές των πυροβόλων τους, χωρίς να επιτυγχάνουν και αυτοί κάτι ουσιαστικό. Εντούτοις, ο κίνδυνος για την Αρμάδα δεν προερχόταν από τα αγγλικά πλοία αλλά από τα επικίνδυνα ρεύματα της Μάγχης. Ο έμπειρος Σάντα Κρουζ γνώριζε πως, όταν ο

Ο σερ Τζων Χώκινς συμμετείχε στις επιχειρήσεις του αγγλικού στόλου εναντίον της Ισπανικής Αρμάδας.

στενότητας του πορθμού. Οι Αγγλοι κατόρθωσαν να βυθίσουν έξι πλοία της Αρμάδας, η οποία είχε στρέψει τα νώτα της για να εισέλθει στον πορθμό, χάνοντας όμως και αυτοί τρία σκάφη που βυθίσθηκαν ή αιχμαλωτίσθηκαν από τους Ισπανούς όταν εγκλωβίσθηκαν ανάμεσα τους. Η Αρμάδα έπλεε στο Σόλεντ με τον αγγλικό στόλο να την ακολουθεί κατά πόδας. Ο Χάουαρντ διέταξε νέα επίθεση εναντίον των ισπανικών σκαφών στον στενό χώρο του πορθμού ο οποίος δεν εξυπηρετούσε τη νέα αγγλική τακτική ναυμαχίας που απαιτούσε ανοικτό χώρο. Η αγωνία του Αγγλου ναυάρχου κίνησε τις υποψίες του Σάντα Κρουζ. Που οφειλόταν αυτή η αψυχολόγητη κίνηση του κατά τα άλλα συνετού Χάουαρντ; Η ναυμαχία στο Σόλεντ συνεχίσθηκε ολόκληρη την ημέρα, καθώς η Αρμάδα έπλεε αργά στα νερά του. Τη νύκτα, οι Ισπανοί είδαν τα φώτα του λιμανιού του Πόρτσμουθ. Την Ίδια χρονική στιγμή, ο Ντρέηκ και άλλοι Αγγλοι θαλασσομάχοι προσπάθησαν να κάψουν την Αρμάδα χρησιμοποιώντας πυρπολικά, παρότι οι άνεμοι και τα ρεύματα δεν βοηθούσαν το εγχείρημα τους. Τα αγγλικά πυρπολικά απομακρύνθηκαν από ελαφρά ισπανικά πλοία και εξώκειλαν, εκτός από ένα το οποίο

δυνάμεις τους σε πλοία και στρατιώτες

προσκολλήθηκε επιτυχώς στο βαρύ

έχοντας συγκεντρώσει το μεγαλύτερο

ισπανικό γαλιόνι «Αγιος Σωτήρας» (San

μέρος τους στο Πλύμουθ, επειδή ήταν

Salvador), κατορθώνοντας να το

βέβαιοι ότι θα αντιλαμβάνονταν

πυρπολήσει. Ωστόσο, οι ισπανικές

εγκαίρως την είσοδο των Ισπανών στη

απώλειες ήταν μικρές, επειδή σχεδόν

Μάγχη. Ο ταχύς πλους της Αρμάδας

ολόκληρο το πλήρωμα του διασώθηκε.

έως το Σόλεντ τους είχε αιφνιδιάσει.

Οι Αγγλοι αναθάρρησαν από αυτή την

Επομένως, το Πόρτσμουθ θα

επιτυχία και οι ιαχές τους ακούσθηκαν

προστατευόταν ενδεχομένως από

έως τα πλοία της Αρμάδας.

λίγους άνδρες. Ο Σάντα Κρουζ δεν

Ο Σάντα Κρουζ αναρωτήθηκε πάλι

έχασε χρόνο. Η επίθεση εναντίον του

για ποιον λόγο οι Αγγλοι κυβερνήτες

Πόρτσμουθ σίγουρα θα είχε πολλές

προέβαιναν σε παράτολμες ενέργειες

απώλειες αλλά τα οφέλη θα ήταν

με πενιχρά αποτελέσματα. Τα μάτια του

μεγαλύτερα. Εξάλλου, πολλοί

έπεσαν στο λιμάνι του Πόρτσμουθ.

στρατιώτες της Αρμάδας ήταν

Τότε κατάλαβε. Οι Αγγλοι είχαν

«αναλώσιμοι» Γερμανοί, Φλαμανδοί και

εξαντλήσει όλες τις διαθέσιμες

άλλοι μισθοφόροι. Ο Ισπανός ναύαρχος

Η βασίλισσα Ελισάβετ της Αγγλίας, άξια αντίπαλος του Φιλίππου.

παρέταξε τις δυνάμεις του εν πλω,

αγγλικών, και 900 ναύτες της είχαν

θέτοντας στην εμπροσθοφυλακή τα

χαθεί στην επιχείρηση. Ωστόσο, όταν οι

πλοία με πυροβόλα μεγάλου

Αγγλοι είδαν ότι ο ναύσταθμος τους

βεληνεκούς, ενώ ο υπόλοιπος στόλος

είχε καταληφθεί από τους Ισπανούς,

ακολουθούσε αργά, έχοντας αποστολή

υποχώρησαν απογοητευμένοι και

να αναχαιτίζει τις απανωτές επιθέσεις

εξουθενωμένοι.

των αγγλικών σκαφών στα νώτα του. Τα

Η Ελισάβετ συγκλονίσθηκε όταν πληροφορήθηκε την είδηση της πτώσης του Πόρτσμουθ.

Οι ιαχές των Ισπανών για την

πρώτα ισπανικά σκάφη πλησίασαν το

επιτυχία τους ακούγονταν έως το μικρό

Πόρτσμουθ βάλλοντας με όλη τη

γειτονικό λιμάνι Γκόσπορτ, όπου

δύναμη πυρός τους εναντίον των

αγκυροβόλησε η εμπροσθοφυλακή του

οχυρώσεων του, ενώ τα αγγλικά

αγγλικού στόλου. Τα υπόλοιπα πλοία

πυροβολεία του λιμανιού απαντούσαν

του Χάουαρντ υποχώρησαν στην

με την ίδια θέρμη. Ταυτόχρονα, τα

ασφάλεια του πορθμού. Η Ελισάβετ

ισπανικά σκάφη στο μέσον της

συγκλονίσθηκε όταν πληροφορήθηκε

νηοπομπής κατέβαζαν στο νερό βάρκες

την είδηση της πτώσης του Πόρτσμουθ

με Ισπανούς και μισθοφόρους

αλλά απαγόρευσε στον Λέστερ να

στρατιώτες, οι οποίοι άρχισαν να

κινηθεί προς ανακατάληψη της πόλης,

κωπηλατούν με κατεύθυνση τη

φοβούμενη πιθανή αιφνιδιαστική

γειτονική ακτή. Δύο γαλέρες της

απόβαση του δούκα της Πάρμας. Η 29η

Αρμάδας, η μεγάλη «Αγιος

Ιουλίου πέρασε χωρίς επιθετικές

Χριστόφορος» (San Cristobal) και μια

ενέργειες, αλλά την νύκτα που

ναπολιτάνικη, βυθίσθηκαν από τα

ακολούθησε οι Αγγλοι υπέστησαν μια

πυροβόλα του Πόρτσμουθ, αλλά η

δεύτερη συμφορά. Ο Ντρέηκ είχε

εμπροσθοφυλακή της Αρμάδας

επιτύχει να αποσπάσει τη συγκατάθεση

πλησίασε αρκετά σαρώνοντας με τα

του ναυάρχου Χάουαρντ για μια

πυρά της τις οχυρώσεις και τα

καταδρομική επιχείρηση καταστροφής

πυροβολεία του αγγλικού λιμανιού.

της Αρμάδας στο λιμάνι του

Συγχρόνως, εξελισσόταν μια σκληρή

Πόρτσμουθ, όπου ναυλοχούσε. Λίγο

ναυμαχία στα νώτα του ισπανικού

μετά τα μεσάνυκτα, μερικά αγγλικά

στόλου του οποίου ο κύριος όγκος είχε

πολεμικά και πυρπολικά πλησίασαν τον

εμπλακεί με τον αγγλικό στόλο που

ναύσταθμο. Αλλά οι Ισπανοί

προσπαθούσε απεγνωσμένα να

επαγρυπνούσαν. Γνώριζαν πλέον καλά

αποτρέψει την άλωση του Πόρτσμουθ.

τις μεθόδους του Αγγλου κουρσάρου

Σε λίγο, τα πυροβόλα της

και δεν δυσκολεύθηκαν να τον

εμπροσθοφυλακής της Αρμάδας

αποκρούσουν. Το «Ρηβέντζ» (Revenge),

σίγησαν. Είχε έλθει η ώρα του ισπανικού

το γαλιόνι νέου τύπου του Ντρέηκ, είχε

πεζικού, του «καλύτερου στον κόσμο»,

διεισδύσει βαθιά στο λιμάνι του

το οποίο είχε αποβιβασθεί στη γειτονική

Πόρτσμουθ και σύντομα

ακτή και διενεργούσε θυελλώδη

περικυκλώθηκε από δύο ετοιμοπόλεμα

επίθεση εναντίον των οχυρώσεων του

πορτογαλικά και ένα καστιλλιάνικο

Πόρτσμουθ. Με το χάραγμα της αυγής,

γαλιόνι. Το «Ρηβέντζ» σαρώθηκε πρώτα

τα λάβαρα της Καστίλλης και της

από τις οβίδες και έπειτα καταλήφθηκε

Αραγωνίας κυμάτιζαν στις επάλξεις και

από τους Ισπανούς πεζοναύτες. Σε

τις αποβάθρες του λιμανιού. Η ναυμαχία

λίγο, ο Ντρέηκ οδηγήθηκε

με τον στόλο του Χάουαρντ

σιδηροδέσμιος εμπρός στον Σάντα

συνεχιζόταν. Πράγματι, η Αρμάδα είχε

Κρουζ.

πληρώσει ακριβά την κατάκτηση του

Η καταδρομική επιχείρηση είχε

Πόρτσμουθ. Εικοσιοκτώ πλοία της είχαν

καταλήξει σε φιάσκο και το ηθικό των

βυθισθεί ή αχρηστευθεί, έναντι 12

Αγγλων είχε πληγεί ανεπανόρθωτα.

To "Arc Royal", TO πρώτο αγγλικό πλοίο με αυτό το όνομα, το οποίο έλαβε μέρος στις επιχειρήσεις εναντίον της Ισπανικής Αρμάδας.

Επιπρόσθετα, ο Χώκινς, ένας από τους

Την επόμενη ημέρα, ο Σάντα Κρουζ

μεγάλους θαλασσόλυκους, χάθηκε μαζί

ειδοποίησε τον δούκα της Πάρμας, ο

το πλοίο του στον βυθό του στενού.

οποίος περίμενε με τον στρατό του στη

Αλλά το σπαραξικάρδιο θέαμα που

Δουνκέρκη και τα γειτονικά λιμάνια (3),

αντίκρισαν την αυγή ήταν ένα πλήγμα

να είναι έτοιμος για τον απόπλου των

από το οποίο δεν ανένηψαν ποτέ. Ενα

αβαθών αποβατικών σκαφών του με

γρήγορο ισπανικό σκάφος είχε

προορισμό τα αγγλικά παράλια. Η

ρυμουλκήσει ένα αιχμαλωτισμένο

αγγλική μοίρα του Ντόβερ, η οποία

αγγλικό αλιευτικό έως την είσοδο του

επιτηρούσε έως τότε τον δούκα της

Γκόοπορτ, όπου το εγκατέλειψε. Στο

Πάρμας, είχε ενωθεί με τον κύριο

κατάρτι του αλιευτικού κρεμόταν

στόλο του Χάουαρντ κατά την

ανεμοδαρμένο το πτώμα του Ντρέηκ από

προσπάθεια του να ανακτήσει το

τον κόμπο του κεντρικού ιστίου. Στο

Πόρτσμουθ. Οι Αγγλοι υπολόγιζαν ότι ο

στήθος του υπήρχε μια ξύλινη πινακίδα

συμμαχικός τους ολλανδικός στόλος

με τη λέξη «πειρατής» στα Λατινικά. Οι

θα επιτηρούσε τον δούκα της Πάρμας,

Ισπανοί τον καταζητούσαν από χρόνια με

αλλά έσφαλλαν. Οι Ολλανδοί δεν

την κατηγορία της πειρατείας και τον

εμπιστεύθηκαν ποτέ πραγματικά την

είχαν απαγχονίσει με συνοπτικές

πλανερή αγγλική φιλία, παρότι η ήττα

διαδικασίες την προηγούμενη νύκτα. Οι

της Ελισάβετ θα σηματοδοτούσε και τη

άλλοι Αγγλοι κυβερνήτες, παρά την

δική τους υποταγή στην Ισπανία. Είχαν

εσωτερική ανακούφιση τους γιατί

γίνει έξαλλοι από το γεγονός ότι η

απαλλάχθηκαν από έναν ριψοκίνδυνο

Αγγλίδα βασίλισσα συνέχιζε τις

τυχοδιώκτη για τον οποίο πίστευαν ότι

διαπραγματεύσεις για τη σύναψη

μια ημέρα θα προκαλούσε μεγάλο κακό

συνθήκης ειρήνης με τον δούκα της

στην Αγγλία με τις ασύνετες πράξεις

Πάρμας, αγνοώντας τον δικό τους

του, κατανόησαν ότι ο θάνατος του

πόλεμο εναντίον του. Φοβούνταν ότι η

εκείνη τη στιγμή ήταν ό,τι χειρότερο για

Ελισάβετ και ο δούκας είχαν πλησιάσει

το αγγλικό ηθικό.

πολύ στη σύναψη ειρήνης η οποία θα

What if ανακαταλάβουν το Πόρτσμουθ. Με τη βελτίωση του καιρού, τα πλοία της Αρμάδας κάλυψαν τον θαλάσσιο χώρο από το Πόρτσμουθ έως τη Δουνκέρκη προκειμένου να προστατεύσουν τα αποβατικά σκάφη μικρού εκτοπίσματος του δούκα της Πάρμας. Ο εξουθενωμένος αγγλικός στόλος κινήθηκε σε μια ύστατη προσπάθεια αποτροπής. Οι Αγγλοι πολέμησαν λυσσαλέα, κατορθώνοντας με έναν καταιγισμό οβίδων να καταστρέψουν αρκετά γαλιόνια του Σάντα Κρουζ και να βυθίσουν λίγα από τα σκάφη του δούκα της Πάρμας. Αλλά τελικά αποκρούσθηκαν με βαριές απώλειες από τους ακαταμάχητους Ισπανούς ναυτικούς, οι οποίοι κράτησαν αδιάρρηκτο το «ξύλινο τείχος» που είχαν στήσει στα νερά της Μάγχης. Σε δύο ημέρες, 17.000 στρατιώτες του δούκα της Πάρμας βρίσκονταν στην αγγλική ακτή, έτοιμοι για τη χερσαία εισβολή. Σύντομα, τα απροστάτευτα λιμάνια του Μπράιτον και του Ντόβερ περιήλθαν στην κατοχή τους. Στιγμιότυπο από τη βύθιση ενός ισπανικού πλοίου όπως παριστάνεται στον πίνακα του Τζέημς ντε Λούθενμπουργκ, "Η ήττα της Ισπανικής Αρμάδας".

άφηνε τους Ισπανούς απερίσπαστους

Ο αγγλικός στόλος άρχισε να

να υποτάξουν την Ολλανδία. Ο δούκας

διαλύεται και ο Σάντα Κρουζ έστειλε

της Πάρμας είχε συμβάλει στη σύγχυση

αμέσως 20 πλοία του στην Ιρλανδία και

τους, διαχέοντας παραπλανητικές

την ορεινή Σκωτία. Οι Ισπανοί

πληροφορίες ότι ο αποβατικός στόλος

κυβερνήτες δεν άργησαν να πείσουν

του δεν θα κατευθυνόταν στην Αγγλία

τους Ιρλανδούς να επαναστατήσουν

αλλά στην ολλανδική ακτή. Μετά από

εναντίον της μισητής αγγλικής

αυτά, οι Ολλανδοί δεν δίστασαν να

εξουσίας. Αλλωστε, πολλά από τα

κρατήσουν τα πολεμικά τους

αγγλικά στρατεύματα που έδρευαν στο

αγκυροβολημένα στα λιμάνια τους,

νησί τους είχαν μεταφερθεί στη

προκειμένου να προστατευθούν από

μητρόπολη, προκειμένου να

την απειλή της απόβασης του στρατού

πολεμήσουν τον δούκα της Πάρμας. Οι

του δούκα.

Καθολικοί Σκώτοι Χαϊλάντερ οι οποίοι είχαν έλθει επίσης σε συνεννόηση με τους Ισπανούς αξιωματικούς που

Η κατάρρευση της Αγγλίας Η κακοκαιρία που εκδηλώθηκε

αγκυροβόλησαν στα νερά τους, ετοιμάσθηκαν για εισβολή στο αγγλικό

καθυστέρησε τις επιχειρήσεις επί δύο

έδαφος. Ο Προτεστάντης Σκώτος

ημέρες. Ο Σάντα Κρουζ επειγόταν να

βασιλιάς Ιάκωβος κατανόησε ότι τα

αρχίσει τις επιχειρήσεις επειδή οι

πάντα είχαν χαθεί για την Ελισάβετ.

Αγγλοι συγκέντρωναν βιαστικά

Προκειμένου να διατηρήσει τον θρόνο

χερσαίες δυνάμεις στο γειτονικό

του, ασπάσθηκε τον Καθολικισμό και

Σαουθάμπτον προκειμένου να

επέτρεψε την εισβολή του στρατού

στην Αγγλία (τέλος Σεπτεμβρίου).

χρησιμοποίησαν τους ακατοίκητους

Εντούτοις, ένα μεγάλο τμήμα των

όρμους της ως ορμητήρια για πειρατεία

Χαϊλάντερ πολεμιστών παρέμεινε στην

εις βάρος των ισπανικών πλοίων.

πεδινή Σκωτία για να επιτηρεί τους

Σχεδόν όλοι σκοτώθηκαν ή

αγγλόφιλους Προτεστάντες ευγενείς.

συνελήφθησαν και απαγχονίσθηκαν

Στο μεταξύ, ο δούκας της Πάρμας

έως το 1599. Λίγοι επιζώντες βρέθηκαν

είχε πλησιάσει το Λονδίνο, ενώ

αργότερα μεταξύ των Ινδιάνων

ταυτόχρονα είχε στείλει ένα

Αλγκόνκιν.

στρατιωτικό σώμα για να κατακτήσει το

Στο μεταξύ, ο σκωτικός στρατός με

Μπρίστολ προκειμένου να απομονώσει

«αιχμή» τους τρομερούς Χαϊιλάντερ

τη νοτιοδυτική Αγγλία με τα στρατηγικά

συνέτριψε τις αποδυναμωμένες

λιμάνια της και να έλθει σε επαφή με

αγγλικές δυνάμεις στη μάχη του

τους δυτικούς Ουαλλούς. Οι τελευταίοι

ποταμού Γουέαρ της βόρειας Αγγλίας

δεν είχαν λησμονήσει την αιματηρή

(Οκτώβριος 1588). Στον νότο, οι άλλοι

καταστολή της επανάστασης τους υπό

Κέλτες, οι Ιρλανδοί και οι Ουαλλοί,

τον Οουεν Γκλίντορ (Owen Glidower,

κατέλαβαν ένα μεγάλο τμήμα της

1400-1412) από τους Αγγλους. Ετσι

δυτικής Αγγλίας, ενώ ο στρατός του

ενώθηκαν με τους Ιρλανδούς

δούκα της Πάρμας είχε κατακτήσει τα

πολεμιστές που είχαν διαπλεύσει με τα

αγγλικά εδάφη νότια του Τάμεση,

αλιευτικά σκάφη τους την Ιρλανδική

αρχίζοντας την πολιορκία του

Θάλασσα και βάδισαν εναντίον των

Λονδίνου. Ο Λέστερ και οι

Αγγλων.

περισσότεροι άνδρες του σκοτώθηκαν

Ο ναύαρχος Χάουαρντ κατανόησε ότι σε λίγο δεν θα υπήρχαν ελεύθερα

στις μάχες. Οι εναπομείναντες Αγγλοι στρατιώτες ήταν κυρίως ανεκπαίδευτοι

λιμάνια για τα εναπομείναντα γαλιόνια

και απόλεμοι πολιτοφύλακες. Οι

του. Το μεγαλύτερο μέρος των Αγγλων

Ολλανδοί, οι Γερμανοί και οι

ναυτικών αποβιβάσθηκε στο

Σκανδιναβοί Προτεστάντες δεν

Μπόρνμουθ προκειμένου να βοηθήσει

μπορούσαν να βοηθήσουν την

τη χερσαία πολεμική προσπάθεια για

Ελισάβετ επειδή η Αρμάδα τούς

την αποτροπή της γενικής εισβολής.

επιτηρούσε αγκυροβολημένη στο

Αλλοι Αγγλοι έπλευσαν στον Ατλαντικό

Καλαί και στο Ντόβερ. Η ύστατη μάχη

με στόχο να φθάσουν στις φιλικές

για την τύχη του Λονδίνου δόθηκε στο

βορειοευρωπαϊκές προτεσταντικές

Μπλάκχηθ, νότια της πόλης. Οι 15.000

χώρες, παραπλέοντας την Ιρλανδία και

επαγγελματίες στρατιώτες του δούκα

τη Σκωτία από τον βορρά. Αρκετά

της Πάρμας συνέτριψαν τους 22.000

αγγλικά πλοία, όμως, ναυάγησαν στις

Αγγλους υπό την ηγεσία του Λόρδου

ακτές αυτών των δύο κελτικών χωρών,

του Εσσεξ (Essex), σφαγιάζοντας τους

όπου οι επιζώντες ναυτικοί τους

περισσότερους, ανάμεσα τους και τον

κατακρεουργήθηκαν από τους

πλοίαρχο Φρόμπισερ ο οποίος

ντόπιους. Οσα σκάφη γλύτωσαν,

πολέμησε ως απλός στρατιώτης

ακολούθησαν διαφορετικές

(5 Νοεμβρίου 1588).

κατευθύνσεις. Αλλα έπλευσαν προς τη Βόρεια Θάλασσα, όπου τα πληρώματα

Ο νικητής ισπανικός στρατός εισήλθε στο Λονδίνο. Ενα μεγάλο

τους εξολοθρεύθηκαν από την πείνα

μέρος των τρομοκρατημένων πολιτών

και τις επιδημίες. Τελικά, μόνο 11

του είχε εγκαταλείψει την πόλη, ενώ οι

κατόρθωσαν να φθάσουν στη Νορβηγία

υπόλοιποι κλείσθηκαν στα σπίτια τους,

και τη Δανία. Αλλοι Αγγλοι επιζώντες

προσευχόμενοι για τη σωτηρία τους. Οι

θεώρησαν καλύτερη επιλογή τη Βόρεια

τελευταίοι Αγγλοι στρατιώτες, 2.500

Αμερική. Τα επόμενα χρόνια,

άνδρες, είχαν οχυρωθεί στο παλάτι,

Πορτραίτο του σερ Φράνσις Ντρέηκ.

αποφασισμένοι να προστατεύσουν τη

πάλι Καθολική. Παρά ταύτα, ήταν κοινό

βασίλισσα τους έως το τέλος. Αλλά κάτι

μυστικό ότι υπήρχαν ακόμη πολλοί

τέτοιο δεν χρειάσθηκε. Η Ελισάβετ

κρυπτοπροτεστάντες τους οποίους το

παραδόθηκε αυτόβουλα στον δούκα

δίκτυο των παπικών κατασκόπων

της Πάρμας για να αποφευχθεί

υπολόγισε το 1598 στο 20% του

μεγαλύτερη αιματοχυσία. Ο Σάντα

πληθυσμού. Μερικές χιλιάδες Βρετανοί

Κρουζ έστειλε την έκπτωτη βασίλισσα

Προτεστάντες διέφυγαν με πλοιάρια

στη Λισσαβόνα με ισχυρή ναυτική

στη Γερμανία και τη Σκανδιναβία.

συνοδεία προκειμένου να αποτρέψει

• κ ρ ι κ έ ς χιλιάδες Αγγλοι κάηκαν στις πυρές και μετά από δέκα χρόνια η χώρα φαινόταν να είναι πάλι Καθολικι

Τον Δεκέμβριο του 1588, οι Ισπανοί

ενδεχόμενη προσπάθεια κάποιων

φρόντισαν να απαλλαγούν από

Προτεσταντών κουρσάρων να την

αρκετούς επικίνδυνους Αγγλους

απελευθερώσουν. Η Ελισάβετ

αξιωματούχους, απαγχονίζοντάς τους

παρέμεινε στην πόλη λίγες ημέρες.

με διάφορες κατηγορίες στις κεντρικές

Ούτε ο Φίλιππος, ούτε κάποιος Ισπανός

πλατείες του Λονδίνου. Ο πρώτος και

αξιωματούχος συναντήθηκε μαζί της. Η

σημαντικότερος που ανέβηκε τη σκάλα

τύχη της είχε προαποφασισθεί. Η

της εξέδρας με την αγχόνη ήταν ο

νηοπομπή που θα τη μετέφερε

δολοπλόκος λόρδος Μπέρλυ (Burghley),

ξεκίνησε σε λίγο για τη Νέα Ισπανία

ο οποίος εκτελέσθηκε με την

(Μεξικό), όπου θα εξοριζόταν για την

κατηγορία της προδοσίας της Μαρίας

υπόλοιπη ζωή της. Ο τόπος της εξορίας

Στιούαρτ, στην οποία είχε ορκισθεί

της ήταν η παλαιά λαμπρή πόλη

πίστη. Ομως, οι Ισπανοί στρατιώτες δεν

Τλαξκάλα (Tlaxcala), η μεγάλη

έβλαψαν τους απλούς πολίτες, παρά τις

αντίπαλος των Αζτέκων. Οκτώ μήνες

φήμες που είχαν κυκλοφορήσει στο

αργότερα, έφθασε στην Ευρώπη η

Λονδίνο τον χειμώνα του 1587-88 για

είδηση ότι η Ελισάβετ πέθανε στην

γενική σφαγή σε περίπτωση νίκης της

Τλαξκάλα, μην αντέχοντας το κλίμα της

Αρμάδας. Ο ναύαρχος Σάντα Κρουζ

περιοχής. Ωστόσο, υπήρξαν έντονες

παρέμεινε στην Αγγλία ως στρατιωτικός

φήμες ότι η έκπτωτη βασίλισσα

διοικητής της, υποστηριζόμενος από

δηλητηριάσθηκε από τους Ισπανούς

30.000 στρατιώτες ανάμεσα στους

δεσμοφύλακες της.

οποίους ήταν πολλοί Ιρλανδοί και Σκώτοι. Ο δούκας της Πάρμας

Οι συνέπειες της ισπανικής κατάκτησης Στην Αγγλία, οι παπικοί απεσταλμένοι και αρκετοί απλοί

επέστρεψε τον Δεκέμβριο στην Ολλανδία, την οποία υπέταξε οριστικά έως τον Μάρτιο του 1589. Περίπου 400.000 Ολλανδοί, θέλοντας να αποφύγουν την επαναφορά στον

Καθολικοί ιερείς ασχολήθηκαν με το

Καθολικισμό, μετανάστευσαν στη

έργο της επαναφοράς της Αγγλίας, της

γειτονική Σαξονία. Το μεγάλο βασίλειο

πεδινής Σκωτίας και της ανατολικής

της Γαλλίας κατέστη ισπανικό

Ουαλλίας στο Καθολικό δόγμα. Η Ιερά

προτεκτοράτο. Παρότι ο πανίσχυρος

Εξέταση ανέλαβε ένα μεγάλο και

Φίλιππος μπορούσε να εκδιώξει ή να

κοπιώδες έργο, ωστόσο υπήρξαν ρητές

εξοντώσει τους Ουγενότους, τους

οδηγίες τόσο του πάπα όσο και του

ανέχθηκε σιωπηρά επειδή η αστάθεια

Φιλίππου να αποφευχθούν οι

που προκαλούσαν στη Γαλλία

αυθαιρεσίες και οι υπερβολές οι οποίες

εξυπηρετούσε τα σχέδια του. Ο Γάλλος

οδήγησαν τον λαό στην «πλάνη» του

βασιλιάς αναγκάσθηκε να αποκηρύξει

Προτεσταντισμού. Μερικές χιλιάδες

τον Προτεστάντη διάδοχο του Ερρίκο

Αγγλοι κάηκαν στις πυρές και μετά από

της Ναβάρρας. Η πραγματική εξουσία

δέκα χρόνια η χώρα φαινόταν να είναι

περιήλθε στον Δούκα του Γκιζ έως το

1598, έτος θανάτου του Φιλίππου. Η

ποσά και γι' αυτό τον λόγο ήταν

Γαλλία εκδίωξε ή απορρόφησε βαθμιαία

προσεκτικός ώστε να αποφύγει

τους Ουγενότους, καθιστάμενη ο

εξεγέρσεις του αγγλικού λαού. Από

μεγαλύτερος αντίπαλος της Ισπανίας

την άλλη πλευρά, ο νέος βασιλιάς

κατά τον 17ο αιώνα.

έπρεπε να είναι έμπιστος του

Οι πρώτες πολιτικές πράξεις του

Φιλίππου, κάποιος συγγενής του

Φιλίππου (Φεβρουάριος 1589) σχετικά

Αψβούργος. Τη λύση θα έδιναν οι

με τη Βρετανία αφορούσαν την

Αυστριακοί Αψβούργοι. Ο Φίλιππος

αποδυνάμωση του αγγλικού βασιλείου

ήλθε σε επαφή με τον συγγενή του

έτσι ώστε να καταστεί μόνιμα υποχείριο

αυτοκράτορα της Γερμανίας και

της Ισπανίας. Ο Φίλιππος ανακήρυξε

βασιλιά της Αυστρίας και Ουγγαρίας,

την Ιρλανδία ανεξάρτητο βασίλειο με

προκειμένου ο δεύτερος να του

μονάρχη έναν γόνο του κλάδου των

προτείνει κάποιον από τον Οίκο του

Ισπανών Αψβούργων. Ενας ακόμη

ως μονάρχη της Αγγλίας. Ο

Αψβούργος του ισπανικού κλάδου

εντεκάχρονος Φερδινάνδος, εγγονός

ανακηρύχθηκε βασιλιάς της

του παλαιότερου αυτοκράτορα

ανεξάρτητης πλέον Ουαλλίας, στην

Φερδινάνδου Α', ήταν μια καλή

οποία προσαρτήθηκαν η Κορνουάλλη, η

επιλογή. Ο Αψβούργος πρίγκιπας

Κάμπρια, το Λάνκασιρ και άλλες

εγκαταστάθηκε με τον πατέρα του

περιοχές του ηττημένου αγγλικού

Κάρολο, αρχιδούκα της Στυρίας, στο

κράτους. Η αποδυνάμωση της Αγγλίας

Λονδίνο τον Μάρτιο του 1589. Τον

εξασφαλίσθηκε με την ανακήρυξη του

επόμενο μήνα στέφθηκε βασιλιάς της

ανεξάρτητου βασιλείου της

Αγγλίας, ιδρύοντας την αψβουργική

Νορθουμβρίας το οποίο περιελάμβανε

δυναστεία της χώρας. Θα αποτελούσε

όλα τα παλαιά αγγλικά εδάφη βόρεια

έναν έμπιστο μονάρχη -ουσιαστικά

του Νόττιγχαμ, έως τα σκωτικά σύνορα.

αντιβασιλέα- στην υπηρεσία του

Ο Αψβούργος πρίγκιπας που

Φιλίππου, ηγέτη του Οίκου των

ανακηρύχθηκε βασιλιάς του, έλαβε το

Αψβούργων. Την ουσιαστική εξουσία

συμβολικό όνομα Αρθούρος Α', μια

ασκούσε ο Ισπανός στρατιωτικός

επιλογή του Φιλίππου. Ο Ισπανός

διοικητής Σάντα Κρουζ. Τέλος, ο

βασιλιάς ήθελε να δηλώσει με αυτόν

Φίλιππος άφησε τον Ιάκωβο στον

τον τρόπο ότι τα εδάφη της

σκωτικό θρόνο επειδή προσχώρησε

Νορθουμβρίας δεν θα γίνονταν ποτέ

έγκαιρα στον Καθολικισμό. Στην ουσία,

πάλι αγγλικά.

ήταν υποτελής των Αψβούργων,

Ωστόσο, το θέμα του θρόνου της

«δέσμιος» των Χαϊλάντερ πολεμάρχων

υπόλοιπης Αγγλίας αντιμετωπίσθηκε

οι οποίοι κατείχαν την πραγματική

διαφορετικά. Μερικοί Ισπανοί

εξουσία.

αξιωματούχοι συμβούλευσαν τον Φίλιππο να λάβει ο ίδιος το αγγλικό

Η επαναφορά της Αγγλίας στον Καθολικισμό και την πολιτισμική

στέμμα, αλλά ο μεγάλος νικητής το

επιρροή των χωρών οι οποίες

απέκλεισε. Επιπρόσθετα, θεώρησε ότι

παρέμεναν πιστές σ' αυτόν, οδήγησε

ο νέος Καθολικός βασιλιάς της Αγγλίας

στην πολιτισμική της αναγέννηση.

δεν έπρεπε να είναι κατ' αρχήν

Αλλωστε, η Ιταλία, η Γαλλία, η Ιβηρική

Ισπανός, προκειμένου να μην

Χερσόνησος και οι άλλες Καθολικές

προκαλέσει περαιτέρω το εθνικό

περιοχές της Ευρώπης είχαν επίσης

αίσθημα του λαού, ο οποίος είχε

εισέλθει σε φάση αναγέννησης στους

δυσαρεστηθεί με τον διαμελισμό της

τομείς των τεχνών και των επιστημών,

χώρας του. Η κατάκτηση της Αγγλίας

ενώ οι νέοι πάπες περιόριζαν όλο και

είχε κοστίσει στον Φίλιππο αμύθητα

περισσότερο τις αρμοδιότητες και τη

Ο δούκας Μεδίνα Σιντόνια, ο πραγματικός ναύαρχος της Ισπανικής Αρμάδας.

επαναστατήσουν. Οι εμφύλιοι πόλεμοι με τους παπικούς ομοφύλους τους συνετάραξαν τις χώρες τους. Η ισπανική κατάκτηση της Αγγλίας και της Ολλανδίας είχε ένα ακόμη αποτέλεσμα. Οι Ισπανοί κατοχύρωσαν την ασφάλεια των αμερικανικών αποικιών τους έως το τέλος του 17ου

Ο Ισπανός βασιλιάς Φίλιππος Β' σε νεαρή ηλικία. Μεταγενέστεροι Αγγλοι και άλλοι Προτεστάντες ιστορικοί τον χαρακτήρισαν σκληρό και μικρόψυχο. Στην πραγματικότητα, επρόκειτο για μια μεγάλη προσωπικότητα, αντάξια της Ισπανικής αυτοκρατορίας του 16ου αιώνα.

αιώνα, απαγορεύοντας στους αγγλικούς και τους ολλανδικούς εμπορικούς στόλους να πλέουν στην Αμερική, με αποτέλεσμα να τις επεκτείνουν απερίσπαστοι. Οι νέοι αποικιακοί αντίπαλοι τους ήταν οι Γάλλοι, οι οποίοι μετά το 1599 άρχισαν να αποικίζουν τις ανατολικές ακτές της Βόρειας Αμερικής.

δράση της Ιεράς Εξέτασης, παρά τις αγωνιώδεις προσπάθειες τους να διατηρήσουν την πολιτική εξουσία τους η οποία έφθινε συνεχώς. Η παπική εξουσία δεν μπορούσε πλέον να καταπνίγει τις προσπάθειες λύτρωσης από τον σκοταδισμό και την πολιτισμική οπισθοδρόμηση του μεσαιωνικού Καθολικισμού, οι οποίες αναπτύσσονταν στην Αγγλία και σε άλλα κράτη. Τελικά, η Μεταρρύθμιση είχε ωφελήσει ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο, όχι μόνο από θρησκευτική άποψη αλλά και πολιτισμικά, πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά. Ο πολιτειακός και θρησκευτικός διακανονισμός των Βρετανικών Νήσων διατηρήθηκε έως τα μέσα του 17ου αιώνα. Τότε, η ισπανική δύναμη άρχισε να φθίνει λόγω της αλόγιστης εισροής του αμερικανικού χρυσού η οποία προκάλεσε την υποτίμηση του, υψηλό πληθωρισμό και κατάρρευση του οικονομικού συστήματος. Αυτό το γεγονός έδωσε την ευκαιρία στους κρυπτοπροτεστάντες της Βρετανίας και της Ολλανδίας -οι οποίοι είχαν υιοθετήσει επιφανειακά τον Καθολικισμό λόγω του τρόμου που προκαλούσε η Ιερά Εξέταση- να

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Τα αγγλικά γαλιόνια υπερτερούσαν σε ταχύτητα και σε δύναμη πυρός, αλλά όχι στον βαθμό στον οποίο παρουσιάζονται συχνά. Το εξελιγμένο υδροδυναμικό σχήμα τους τα καθιστούσε πράγματι ταχύτερα, πλεονέκτημα όμως το οποίο φαίνεται ότι δεν τα βοήθησε σημαντικά έναντι των ισπανικών «πλωτών φρουρίων», γαλιονιών και γαλεασσών. Σχετικά με την ανώτερη δύναμη πυρός των αγγλικών πυροβόλων, αυτή δεν αποδείχθηκε ιδιαίτερα «ανώτερη» κατά την εξέλιξη των πραγματικών γεγονότων. Μετά τις ναυμαχίες μεταξύ των δύο αντίπαλων στόλων, ενόσω η Αρμάδα παρασυρόταν στη Βόρεια Θάλασσα από τα ισχυρά ρεύματα της Μάγχης, παρέμενε σχεδόν άθικτη. Σχετικά με τις αναφορές των αγγλικών ναυπηγείων -μετά την καταστροφή της Αρμάδας από τις καιρικές συνθήκες-για περιορισμένες φθορές του στόλου τους από τα ισπανικά πυροβόλα, αυτές οφείλονται στον περιορισμένο αριθμό βολών τους (βλ. παρακάτω) και όχι στην αναποτελεσματικότητα τους. Αλλωστε, τέτοιες αναφορές εντάσσονται στη μόνιμη προσπάθεια των Αγγλων της περιόδου να «πείσουν» για τη μεγάλη «νίκη» τους επί του ισπανικού στόλου. Ενα άλλο επιχείρημα υπέρ της ανωτερότητας των αγγλικών σκαφών αφορά την ταχυβολία των πυροβόλων τους συγκριτικά με τα ισπανικά. Είναι αλήθεια ότι τα ισπανικά πολεμικά έριξαν αρκετά λιγότερες βολές συγκριτικά με τον αγγλικό στόλο, παρότι εκτιμάται ότι διέθεταν αρκετές οβίδες. Ωστόσο, αυτό είναι φυσικό, επειδή οι Ισπανοί έπλεαν σε

εχθρικά νερό και θα αντιμετώπιζαν σοβαρά προβλήματα ανεφοδιασμού σε πολεμοφόδια αν δεν χρησιμοποιούσαν με «οικονομικό» τρόπο τα πυροβόλα τους. Αντίθετα, οι Αγγλοι μπορούσαν να εφοδιάζονται εύκολα με άφθονες οβίδες από τα γειτονικά λιμάνια τους (Πλύμουθ, Γουέιμουθ, Μπόρνμουθ, Πόρτσμουθ, Ντόβερ, κ.ά.). Εξάλλου, ο πραγματικός διοικητής της Αρμάδας, Μεδίνα Σιντόνια (ο Σάντα Κρουζ πέθανε πριν τον απόπλου της), είχε εντολή από τον Φίλιππο να αποφύγει τη ναυμαχία με τον αγγλικό στόλο αν δεν ήταν απαραίτητη, επειδή η βασική αποστολή του ήταν να προστατεύσει την αποβατική επιχείρηση του στρατού του δούκα της Πάρμας από τη Φλάνδρα στην Αγγλία. Οι Ισπανοί δεν είχαν λόγο να συγκρουσθούν ολοκληρωτικά με τον αγγλικό στόλο, επειδή αυτός θα εξουδετερωνόταν εύκολα αν ο στρατός του δούκα της Πάρμας κατόρθωνε να αποβιβασθεί στην Αγγλία και να καταλάβει έναν προς έναν τους ναύσταθμους του από ξηράς. Το ίδιο έπραξε ο Μέγας Αλέξανδρος με τον επίφοβο στόλο των Περσών (αποτελούμενο από κιλικιακά, φοινικικά, αιγυπτιακά κ.ά. σκάφη) κατά τη θαυμαστή εκστρατεία του. Παρότι ο ελληνικός στόλος μπορούσε να αντιμετωπίσει τον περσικό σε ναυμαχία, τήρησε στάση επιτήρησης του έως ότου ο Αλέξανδρος κατακτήσει από ξηράς τα λιμάνια της Κιλικίας, της Φοινίκης και της Αιγύπτου, κυριεύοντας με αυτόν τον τρόπο και τους επιμέρους στόλους τους χωρίς ναυμαχία. Ομοίως, μια μεγάλης έκτασης ναυμαχία του ισπανικού στόλου με τον αγγλικό (όπως η μεγαλειώδης στη Ναύπακτο, 17χρόνια πριν) θα ήταν ανούσια για τον πρώτο, ο οποίος είχε αποστολή να επιτηρήσει τα αγγλικά και τα ολλανδικά πολεμικά κατά τον πλου των αποβατικών σκαφών του δούκα της Πάρμας. Γενικά, οι Ισπανοί γνώριζαν τα περισσότερα σχετικά με την κατασκευή των αγγλικών σκαφών και των πυροβόλων τους επειδή ο Φίλιππος Β' διέθετε το πλέον εκτεταμένο και καλύτερα οργανωμένο δίκτυο κατασκόπων στην Ευρώπη. Επιπρόσθετα, είχε στη διάθεση του κάθε είδους πληροφορίες που συνέλεγε το Βατικανό οχετικά με τους «αιρετικούς» Αγγλους, Ολλανδούς, Γερμανούς κ.ά. Οι Ισπανοί μπορούσαν να ακολουθήσουν από νωρίς τους αγγλικούς νεωτερισμούς στη ναυπηγική και τις τακτικές ναυμαχίας αλλά δεν το έπραξαν, επειδή τα σκάφη τους

έπρεπε να είναι ευρύχωρα και ογκώδη προκειμένου να είναι κατάλληλα για το είδος ναυμαχίας στο οποίο έμειναν πιστοί, μια κληρονομιά από τους Ρωμαίους πολιτισμικούς προγόνους τους. Οι μεσογειακοί ναυτικοί λαοί αντιλαμβάνονταν τη ναυμαχία περισσότερο ως σύρραξη πεζοναυτών οι οποίοι διενεργούσαν έφοδο («ρεσάλτο») στο εχθρικό κατάστρωμα. 2. Η Ελισάβετ έχει κατακριθεί για την επιλογή του Χάουαρντ ως ναυάρχου αντί του Ντρέηκ ή κάποιου άλλου Αγγλου θαλασσόλυκου, με το επιχείρημα ότι τον είχε επιλέξει κυρίως λόγω της καταγωγής του και όχι των ικανοτήτων του. Παρά ταύτα, η επιλογή του Χάουαρντ φαίνεται ορθή, επειδή η διοίκηση ενός εθνικού στόλου ο οποίος επιπρόσθετα θα έδινε κανονική ναυμαχία, ήταν πολύ διαφορετική υπόθεση από τις πειρατικές επιδρομές και τις καταδρομικές επιχειρήσεις. Η σύνεση και η μεθοδικότητα του Χάουαρντ ήταν οπωσδήποτε προτιμότερες από την επικίνδυνη παρορμητικότητα του Ντρέηκ ή οποιουδήποτε άλλου κυβερνήτη «πειρατικής νοοτροπίας». 3. Στην πραγματικότητα, ο δούκας της Πάρμας έχει κατηγορηθεί επανειλημμένα έως σήμερα γιατί δεν είχε έτοιμο τον στρατό του για απόβαση στην Αγγλία, υπό την προστασία της Αρμάδας, όταν αυτή θα εμφανιζόταν. Ομως, η αλήθεια παραδίδεται από ολλανδικές και ισπανικές πηγές. Οι στρατιώτες του δούκα ήταν πανέτοιμοι, αναμένοντας την Αρμάδα η οποία δεν εμφανίσθηκε ποτέ. Μάλιστα, ο δούκας της Πάρμας τους εκγύμναζε κάθε ημέρα με ασκήσεις ταχείας επιβίβασης στα αποβατικά σκάφη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) C. Martin and G. Parker: THE SPANISH ARMADA, Λονδίνο 1997. (2) CAMBRIDGE MODERN HISTORY, Καίμπριτζ. (3) G. Parker: THE GRAND STRATEGY OF PHILIP II, Redwood Books, Λονδίνο 1998. (4) Ε. Creasy: FIFTEEN DECISIVE BATTLES OF THE WORLD, Λονδίνο 1994. (5) Arthur Banks: A WORLD ATLAS OF MILITARY HISTORY, τ. Β', Λονδίνο 1979.

Η ισπανική κατάκτηση της Αγγλίας και της Ολλανδίας είχε ένα ακόμη αποτέλεσμα. Οι Ισπανοί κατοχύρωσαν την ασφάλεια των αμερικανικών αποικιών τους έως το τέλος του 17ου αιώνα.

Ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος αποφεύγει την καταστροφή στο Ναυαρίνο Νίκος Γιαννόπουλος Ιστορικός

Τι Θα συνέβαινε άραγε εάν στις 8 Οκτωβρίου του 1827 ο ενωμένος ρωσοαγγλογαλλικός στόλος δεν συνέτριβε τον Η ναυμαχία του Ναυαρίνου συνέβαλε αποφασιστικά στη νικηφόρα έκβαση της Ελληνικής Επανάστασης. Σύμφωνα όμως με ορισμένους ιστορικούς, ο Ιμπραήμ θα αποχωρούσε από την Πελοπόννησο και χωρίς την πίεση των Ευρωπαίων, καθώς ο πόλεμος φθοράς που είχε εξαπολύσει εναντίον του ο Κολοκοτρώνης είχε φθάσει το εκστρατευτικό του σώμα στα όρια της αντοχής του. Εδώ, η ναυμαχία του Ναυαρίνου σε υδατογραφία του Martin Verdiot (Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη).

αντίστοιχο τουρκοαιγυπτιακό στον κόλπο του Ναυαρίνου; Θα ολοκλήρωνε ο Ιμπραήμ το καταστροφικό του έργο στην Πελοπόννησο και θα κατέπνιγε τελικά την Ελληνική Επανάσταση; Χρωστάμε την ελευθερία μας στις Μεγάλες Δυνάμεις ή μήπως οι Ελληνες, υπό την ηγεσία του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ήταν ακόμη ικανοί να εξουδετερώσουν τον μεγάλο αυτό κίνδυνο;

Σ

τις αρχές του 1824, ο σουλτάνος Μαχμούτ Β' προέβη σε δραστικές ενέργειες για την

οριστική επίλυση του ελληνικού

ζητήματος. Κατανοώντας πως, λόγω των ποικίλων εσωτερικών προβλημάτων που αντιμετώπιζε, δεν μπορούσε να καταπνίξει με τις δυνάμεις που διέθετε την ελληνική εξέγερση, αναζήτησε την ενίσχυση του Μωχάμετ (ή Μεχμέτ) Αλη, πασά της Αιγύπτου. Ο Μωχάμετ Αλη ήταν τυπικά υποτελής της Πύλης. Στην

Ο Ιμπραήμ. Ο Αιγύπτιος στρατηλάτης αποτέλεσε τον πιο επικίνδυνο εχ&ρό της Επανάστασης (Α9ήνα, Ε9νικό Ιστορικό Μουσείο).

πραγματικότητα, όμως, είχε δημιουργήσει ένα ισχυρό ανεξάρτητο κράτος το οποίο θα κοστολογούσε πολύ ακριβά τη βοήθεια του προς την Οθωμανική αυτοκρατορία. Παρά ταύτα, υπό την πίεση των ελληνικών επιτυχιών, ο σουλτάνος δεν είχε πολλές επιλογές. Ετσι, τον Μάρτιο του 1824 πρότεινε στον πασά της Αιγύπτου

Η προέλαση του Ιμπραήμ Στις 11 και 12 Φεβρουαρίου 1825, τα

τη σύναψη μιας συμφωνίας αμοιβαίου

πρώτα αιγυπτιακά στρατεύματα

συμφέροντος. Ο αιγυπτιακός στρατός

αποβιβάσθηκαν στη Μεθώνη χωρίς να

και ο στόλος θα επενέβαιναν στον

συναντήσουν καμία αντίσταση.

πόλεμο κατά των Ελλήνων

Αποτελούντο από 4.000 πεζούς και 400

επαναστατών. Σε πρώτη φάση θα

ιππείς, τακτικούς και άτακτους. Οι

καταστρέφονταν τα ναυτικά νησιά

μονάδες αυτές διοικούντο από Γάλλους

(Υδρα, Σπέτσες, Ψαρά). Στη συνέχεια,

και Ιταλούς αξιωματικούς, κυρίως του

οι Αιγύπτιοι θα αποβιβάζονταν στην

Πυροβολικού και του Μηχανικού. Το

Πελοπόννησο για να την καταλάβουν,

επιτελείο συγκροτούσαν Γάλλοι

ενώ οι Τούρκοι θα εισέβαλλαν στη

αξιωματικοί. Τον επόμενο μήνα

Στερεά Ελλάδα. Ως αντάλλαγμα, η

έφθασαν περαιτέρω ενισχύσεις από

Οθωμανική αυτοκρατορία θα

την Αλεξάνδρεια: 7.000 επιπλέον πεζοί

παραχωρούσε στον Μωχάμετ Αλη τη

και 400 ιππείς.

διοίκηση της Κρήτης και την Κύπρο και

Στις 7 Απριλίου, ο Ιμπραήμ

ο θετός γιος του Ιμπραήμ θα

συνέτριψε τις ελληνικές επαναστατικές

διοριζόταν πασάς της Πελοποννήσου.

δυνάμεις στο Κρεμμύδι. Σε εκείνη τη

Την ίδια περίοδο, η κατάσταση στην

μάχη, οι Ελληνες είχαν και την πρώτη

Ελλάδα δεν επέτρεπε αισιοδοξία.

τους οδυνηρή εμπειρία με την

Πολύτιμες δυνάμεις του έθνους είχαν

ξιφολόγχη, ένα όπλο που με

σπαταληθεί στον καταστροφικό

χαρακτηριστική ευκολία διέσπασε τις

δεύτερο εμφύλιο πόλεμο, ο στρατός

γραμμές τους. Στα τέλη του ίδιου μήνα

ουσιαστικά είχε διαλυθεί, η ψυχική

και στις αρχές του επόμενου, ο

ενότητα του λαού είχε διαρραγεί και ο

Αιγύπτιος αρχηγός ανάγκασε σε

Κολοκοτρώνης -ο φυσικός

παράδοση τους Ελληνες υπερασπιστές

στρατιωτικός ηγέτης της

του Νεοκάστρου και του

Επανάστασης- βρισκόταν

Παλαιοκάστρου, οριστικοποιώντας την

φυλακισμένος.

κατάληψη της νοτιοδυτικής ακτής της

Πελοποννήσου, παρά τις υπολογίσιμες απώλειες του στρατού του. Η πορεία του Ιμπραήμ προς την

προσπάθησε μάταια να ανακόψει την προέλαση του Ιμπραήμ στην Τραμπάλα,

ενδοχώρα δεν ανακόπηκε ούτε από την

μια ορεινή θέση στον δρόμο από την

ηρωική προσπάθεια του Παπαφλέσσα

πεδινή Μεσσηνία προς το οροπέδιο της

στο Μανιάκι (20 Μαΐου). Παρόλα αυτά, οι

Τριπολιτσάς. Ο αιγυπτιακός στρατός

βαρύτατες απώλειες που υπέστησαν οι

έχασε 700 άνδρες, έναντι μόνο 100

Αιγύπτιοι (1.200 νεκροί) ώθησαν τους

επαναστατών, αλλά κέρδισε τον έλεγχο

Πελοποννήσιους να επανακτήσουν την

των προσβάσεων προς την Τριπολιτσά.

αυτοπεποίθηση τους και να

Στις 11 Ιουνίου, ο Ιμπραήμ εισήλθε

αντιληφθούν πολύ γρήγορα πως ο

αμαχητί στην εγκαταλελειμμένη πόλη

Ιμπραήμ δεν ήταν αήττητος. Εν τω μεταξύ, τρεις ημέρες

εξασφαλίζοντας έτσι τον έλεγχο της πελοποννησιακής ενδοχώρας. Δύο

νωρίτερα ο Κολοκοτρώνης (που είχε

ημέρες αργότερα βρισκόταν ήδη στους

φυλακισθεί κατά τη λήξη του 6'

παραλιακούς Μύλους, μερικά

εμφυλίου πολέμου) αποφυλακίσθηκε και

χιλιόμετρα δυτικά από το Ναύπλιο. Ο

ανέλαβε το δυσχερέστατο έργο της

Μακρυγιάννης όμως και ο Υψηλάντης,

εκδίωξης των Αιγυπτίων. Ο πληγωμένος

μετά από μια σφοδρότατη μάχη,

Μοριάς ξαναβρήκε τον φυσικό του

κατάφεραν να ανακόψουν την

ηγέτη. Ωστόσο, οι Ελληνες απείχαν πολύ

πορεία του.

από το να εξουδετερώσουν τον κίνδυνο

Ο Μωχάμετ Αλη σε ελαιογραφία του Αουί Σάρλ Ωγκύστ Κουντέ (Βερσαλλίες, Εθνικό Μουσείο Ανακτόρων).

Στις 7 Ιουνίου, ο Κολοκοτρώνης

Αν και το Ναύπλιο σώθηκε, η θ έ σ η

σε μια αποφασιστική μάχη "τύπου

των επαναστατών ήταν δυσχερής. Ο

Δερβενακίων". Η νέα κατάσταση

Ιμπραήμ, κατέχοντας το κέντρο του

απαιτούσε τη χάραξη ιδιαίτερης

Μοριά, δεν επέτρεπε τη σύσταση

στρατηγικής, καθώς απέναντι τους δεν

ελληνικού στρατοπέδου, δύναμης

βρίσκονταν νωθροί Τούρκοι μπέηδες και

τουλάχιστον 10.000 ανδρών, που θα

αγάδες αλλά δραστήριοι βετεράνοι

επέτρεπε να αντιπαρατάξουν οι

αξιωματικοί των Ναπολεόντειων

Ελληνες ίσες δυνάμεις απέναντι του.

Πολέμων. Ο Κολοκοτρώνης κατανοούσε

Επιπλέον, οι ενδεχόμενες ελληνικές

πως ο Ιμπραήμ ήταν πολύ

απώλειες σε μια αποφασιστική κατά

ικανότερος του Δράμαλη.

παράταξη μάχη, δύσκολα θα

Μέσα σε ελάχιστο χρόνο

μπορούσαν να αναπληρωθούν, ενώ ο

είχε αποκτήσει ισχυρές

Ιμπραήμ μπορούσε να βασίζεται στις

βάσεις στα μεσσηνιακά

συνεχείς ενισχύσεις που λάμβανε από

φρούρια, που εφοδιάζονταν

τον πατέρα του. Τέλος, οι

σχεδόν ανενόχλητα από

καταστρεπτικές επιδρομές μακράς

τον αιγυπτιακό στόλο. Τα

ακτίνας που εξαπέλυαν οι Αιγύπτιοι με

εφόδια του σε έμψυχο και

ορμητήριο την Τριπολιτσά, απέτρεπαν

σε άψυχο υλικό

τους Ελληνες από το να

παρουσιάζονταν,

δημιουργήσουν κλοιό γύρω από την

τουλάχιστον προς το

π ό λ η , κ α θ ώ ς οι οπλαρχηγοί παρέμεναν

παρόν, ανεξάντλητα.

στις περιοχές τους για να τις

Απόδειξη γι' αυτό

προστατεύσουν. Η δυσμενής αυτή

αποτελούσε το γεγονός ότι

κατάσταση δεν έγινε εφικτό να

ο Αιγύπτιος στρατηγός δεν

ανατραπεί ούτε στο διάστημα από τον

υπολόγιζε τις ως τότε

Αύγουστο του 1825 μέχρι τον Απρίλιο

βαριές απώλειες του

του 1826, όταν ο ίδιος ο Ιμπραήμ και

προκειμένου να κατακτήσει

ένα μεγάλο μέρος του στρατού του

στρατηγικούς στόχους.

συμμετείχαν στην πολιορκία του

Μεσολογγίου. Οι αιγυπτιακές μονάδες που παρέμειναν στην Πελοπόννησο απέκρουσαν κάθε ελληνική προσπάθεια ανακατάληψης της Τριπολιτσάς και του οροπεδίου της.

Τα προβλήματα του Ιμπραήμ Ωστόσο, παρά τη μειονεκτική θέση των επαναστατών, τίποτε δεν είχε κριθεί ακόμη. Οι Αιγύπτιοι επικρατούσαν στις περισσότερες μάχες αλλά με υψηλό κόστος σε ανθρώπινες απώλειες. Καθώς οι αποστολές ενισχύσεων απαιτούσαν χρόνο, ο Ιμπραήμ ήταν αναγκασμένος να υποχωρεί σε περιπτώσεις στις οποίες μια επίθεση εναντίον ισχυρών ελληνικών αμυντικών θέσεων του προκαλούσε μεγάλες απώλειες (π.χ. στους Μύλους). Επιπλέον, η εκδήλωση συνεχών επιδημιών στις τάξεις του αιγυπτιακού στρατού είχε δημιουργήσει πολλαπλά προβλήματα τα οποία η σχεδόν ανύπαρκτη υγειονομική επιμελητεία του δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει. Το καλοκαίρι του 1826, ο Ιμπραήμ επιχείρησε να υποτάξει τη Μάνη. Εξαιτίας όμως της σκληρής αντίστασης των κατοίκων της και της δύσκολης, για

τον έλεγχο των Αιγυπτίων. Αλλωστε, η

τακτικό στρατό, γεωμορφολογίας της

συγκέντρωση πολυάριθμων δυνάμεων

περιοχής, υπέστη μεγάλες απώλειες

ήταν δύσκολη, καθώς οι τελευταίοι

και αναγκάσθηκε να υποχωρήσει.

ήλεγχαν τις εσωτερικές γραμμές

Παράλληλα, στην υπόλοιπη

επικοινωνίας της Πελοποννήσου.

Πελοπόννησο αντιμετώπιζε έναν

Ο Ιμπραήμ αντέδρασε στον

άριστα οργανωμένο και επίμονο

κλεφτοπόλεμο με δύο τρόπους.

κλεφτοπόλεμο ο οποίος του

Πρώτον, με τη συστηματική

δημιουργούσε δυσεπίλυτα

καταστροφή των χωριών και των

προβλήματα. Μικρές εμπειροπόλεμες

κωμοπόλεων όπου παρατηρούντο

ομάδες παρενοχλούσαν τον εχθρό με

συχνές κινήσεις επαναστατικών

συνεχείς επιδρομές. Κατά καιρούς

ομάδων. Η τακτική αυτή αποσκοπούσε

προέκυπταν αρκετά μεγάλες

στη στρατηγική αποδυνάμωση του

συγκεντρώσεις ελληνικών

αντιπάλου του μέσω της

στρατευμάτων που κατέληγαν σε

εξουδετέρωσης των πληθυσμιακών

ευρύτερες συγκρούσεις, αλλά πάντοτε

σημείων υποστήριξης του, αλλά και

χωρίς την εξασφάλιση σημαντικής

στην αρπαγή πλούσιας λείας, μεγάλο

εδαφικής κυριαρχίας στις περιοχές υπό

μέρος της οποίας κατέληγε στην

Ελληνες άτακτοι. Οι συνεχείς ενέδρες και αιφνιδιαστικές επιθέσεις τους στους Αιγυπτίους ώθησαν τον Μωχάμετ Αλη σε αναθεώρηση της πολιτικής του σχετικά με το ελληνικό ζήτημα (Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

κατοχή των εμπειροπόλεμων Αλβανών

στόλου να βλάψει καίρια τον αντίπαλο,

μισθοφόρων του, οι οποίοι μόνο με

εξάντληση των κατοίκων του Μοριά

αυτό τον τρόπο δεν δημιουργούσαν

από τις ληστρικές επιθέσεις των

"εσωτερικά" προβλήματα. Παράλληλα, η

Αιγυπτίων και αδυναμία της

καταστροφή των χωριών στερούσε

επαναστατικής κυβέρνησης να

τους Ελληνες από πηγές τροφής και

ενισχύσει τα ελληνικά στρατόπεδα.

πληροφοριών και από καταφύγια.

Στα τέλη Ιουνίου του 1827, ο

Δεύτερον, ο Ιμπραήμ άρχισε να

Ιμπραήμ, ανήσυχος από την ολοένα

προσφέρει γενναιόδωρους όρους σε

αυξανόμενη δραστηριότητα του

όσους Ελληνες υποτάσσονταν στην

ελληνικού στόλου, ζήτησε από τον

εξουσία του. Αυτοί που, είτε από φόβο

πατέρα του ενισχύσεις σε πλοία ώστε

είτε από φιλοχρηματία, δέχθηκαν να

να εξουδετερώσει τα ναυτικά νησιά.

αλλάξουν στρατόπεδο δεν ήταν λίγοι.

Στις 26 Αυγούστου, εισήλθε στον κόλπο

Το φαινόμενο αυτό του

της Πύλου ο Αιγύπτιος ναύαρχος

"προσκυνήματος" έλαβε μεγάλες

Μουχαρέμπεης, επικεφαλής 90 πλοίων.

διαστάσεις σε μια μεγάλη περιοχή που

Ως το τέλος του 1826, ο Ιμπραήμ ήταν αναγκασμένος να αντιμετωπίσει το πρόβλημα των τεράστιων απωλειών του στρατού του.

εκτεινόταν από την Ηλεία ως την Πάτρα, τη Βοστίτσα και τα Καλάβρυτα. Ενας από τους πιο σημαντικούς

Διπλωματικές εξελίξεις Στο μέτωπο της ξηράς, ο πόλεμος

οπλαρχηγούς που άλλαξαν στρατόπεδο

φθοράς συνεχίσθηκε. Τις περισσότερες

ήταν ο αλβανικής καταγωγής

φορές, οι αναμετρήσεις ανάμεσα στους

οπλαρχηγός Δημήτριος Νενέκος από

δύο αντιπάλους κατέληγαν σε

την Αχαΐα. Ωστόσο, ο Κολοκοτρώνης

αψιμαχίες χωρίς σημαντικές απώλειες.

κατάφερε λαμβάνοντας σκληρότατα

Ο Ιμπραήμ άρχισε να αποφεύγει τη

μέτρα, να περιορίσει σε πολύ μεγάλο

σπατάλη δυνάμεων, η οποία κατά τα

βαθμό το φαινόμενο του

προηγούμενα χρόνια δεν του απέφερε

"προσκυνήματος" ως τις παραμονές της

τα οφέλη που περίμενε. Τον

ναυμαχίας του Ναυαρίνου.

Σεπτέμβριο, εφάρμοσε τακτική

Ως το τέλος του 1826, ο Ιμπραήμ

"καμένης γης" στη Μεσσηνία σε μια

ήταν αναγκασμένος να αντιμετωπίσει

προσπάθεια του να αναγκάσει τους

το πρόβλημα των τεράστιων απωλειών

κατοίκους της περιοχής να

του στρατού του. Από τους 24.000

υποταχθούν. Οι τελευταίοι όμως δεν

στρατιώτες που είχαν σταλεί κατά

έδειξαν καμία διάθεση συνδιαλλαγής.

διαστήματα στην Ελλάδα μόνο 6.500

Ταυτόχρονα, ο Αιγύπτιος

ήταν σε θέση να πολεμήσουν.

αρχιστράτηγος έφθασε στη Ζαχάρω με

Ενισχύσεις δεν είχαν έλθει, καθώς ο

διαταγές προς όλους τους

Μωχάμετ Αλη σκεφτόταν να

προσκυνημένους να προετοιμασθούν

εγκαταλείψει αυτό το δαπανηρό

για εισβολή στην Καρύταινα. Οσο

εγχείρημα, διότι φοβόταν μήπως οι

αντιστέκονταν η Καρύταινα, η

Μεγάλες Δυνάμεις επιβάλουν κάποιο

Μεσσηνία και η δυτική Μάνη, η

διακανονισμό. Γι' αυτό, ως τον

επανάσταση στον Μοριά δεν επρόκειτο

Νοέμβριο του 1826 δεν έστειλε

να καμφθεί.

καθόλου ενισχύσεις στον γιο του. Ομως και στην ελληνική πλευρά η

Στο μεταξύ, οι εξελίξεις στο διπλωματικό πεδίο αποδείχθηκαν

κατάσταση δεν παρουσιαζόταν

ταχύτερες από αυτές στο πολεμικό.

ιδιαίτερα αισιόδοξη. Η Επανάσταση,

Στις 6 Ιουλίου 1827, η Αγγλία, η Γαλλία

τόσο στην Πελοπόννησο όσο και στη

και η Ρωσία υπέγραψαν ένα

Στερεά Ελλάδα, πέρασε κρίσιμες

πρωτόκολλο στο Λονδίνο με το οποίο

στιγμές: ήττες στην ξηρά, αδυναμία του

αποφάσισαν να επιβάλουν ανακωχή

μεταξύ των εμπόλεμων πλευρών.

ή της σύλληψης του Κολοκοτρώνη ή

Σύμφωνα με τους όρους του

του Ιμπραήμ, αντίστοιχα).

πρωτοκόλλου, οι τρεις Δυνάμεις θα

Η ανακοίνωση των όρων της

απαιτούσαν από τους Ελληνες και τους

συνθήκης έγινε στην Πύλη στις αρχές

Τούρκους την κατάπαυση του πυρός.

Αυγούστου, με συλλογικό διάβημα των

Αν αυτό γινόταν αποδεκτό, οι Δυνάμεις

πρεσβευτών των τριών Δυνάμεων στην

και τα αντιμαχόμενα μέρη θα άρχιζαν

Κωνσταντινούπολη. Λίγες ημέρες

αμέσως διαπραγματεύσεις στην

νωρίτερα, είχαν λάβει γνώση των όρων

Κωνσταντινούπολη. Η συνθήκη

της συνθήκης οι ναύαρχοι των μοιρών

συμπληρωνόταν από ένα μυστικό

της Μεσογείου. Παράλληλα, στις 2

πρόσθετο άρθρο που καθόριζε τα μέσα

Σεπτεμβρίου η συνθήκη ανακοινώθηκε

εξαναγκασμού των αντιμαχόμενων

και στους Ελληνες, οι οποίοι την

πλευρών (κυρίως της Οθωμανικής

αποδέχθηκαν αμέσως, με τη

αυτοκρατορίας), ώστε να

διευκρίνιση όμως πως αν οι τρεις

συμμορφωθούν με τους όρους του

ναύαρχοι αδυνατούσαν να

πρωτοκόλλου. Αν σε διάστημα ενός

σταματήσουν την καταστρεπτική

μήνα κάποιος από τους εμπολέμους (ή

πορεία του Ιμπραήμ στη Μεσσηνία, θα

και οι δύο) δεν αποδέχονταν την

συνέχιζαν τις εχθροπραξίες.

ανακωχή, οι Δυνάμεις θα την

Οι ναύαρχοι συμβούλευσαν τον

επέβαλλαν δια των όπλων. Οι ναύαρχοι-

Ιμπραήμ (ο στόλος του οποίου, έχοντας

διοικητές των τριών ναυτικών μοιρών

ενισχυθεί από τον τουρκικό, βρισκόταν

της Μεσογείου (ο Ερρίκος Δεριγνύ για

αγκυροβολημένος στον όρμο του

τη Γαλλία, ο Λογγίνος Χέυδεν για τη

Ναυαρίνου) συμβουλεύοντας τον να

Ρωσία και ο Εδουάρδος Κόδριγκτον για

απόσχει από εχθροπραξίες κατά των

την Αγγλία) θα λάμβαναν τα

Ελλήνων. Εκείνος, όμως, δήλωσε πως

απαραίτητα μέτρα για την υλοποίηση

δεν μπορούσε να λάβει καμία

της απειλής τους, αποφεύγοντας όμως

πρωτοβουλία, εφόσον ήταν υποτελής

να συμμετάσχουν στις εχθροπραξίες

του σουλτάνου. Υποσχέθηκε όμως ότι ο

των δύο πλευρών.

στόλος του δεν θα απέπλεε από το

Οπως εύκολα μπορεί να συμπεράνει κανείς, η ασάφεια αυτού του άρθρου

Ναυαρίνο μέχρις ότου λάβει νέες οδηγίες από την Κωνσταντινούπολη.

επιδεχόταν πολλές ερμηνείες. Επιπλέον, αν και οι μοίρες των τριών Δυνάμεων θα έθεταν υπό επιτήρηση τους αντιμαχόμενους στόλους, δεν ήταν δυνατόν να επιβάλουν την ειρήνευση στην ξηρά. Από αυτό το σημείο θα

Τα αδιέξοδα των Τουρκοαιγυπτίων Στο μεταξύ, ο σουλτάνος αρνείτο πεισματικά να συζητήσει ο,τιδήποτε για το ελληνικό θ έ μ α παρά τις έντονες

επιχειρήσουμε να διαμορφώσουμε ένα

πιέσεις των πρεσβευτών των τριών

υποθετικό σενάριο (το επικρατέστερο

Δυνάμεων στην Κωνσταντινούπολη.

κατά την άποψη μας) για το τι θα

Παράλληλα, κάλεσε τον Ιμπραήμ να

προέκυπτε αν δεν συνέβαινε η

συνεχίσει τις εχθροπραξίες. Οι

ναυμαχία του Ναυαρίνου. Γνωρίζουμε

διαβουλεύσεις με τον Υπουργό των

βέβαια ότι για κάθε υπόθεση μας

Εξωτερικών της αυτοκρατορίας Περτέβ

μπορεί να υπάρξει ισχυρός αντίλογος,

Εφέντη υπήρξαν εξίσου

ενώ η εναλλακτική ιστορία μας θα

αναποτελεσματικές. Δεν απέμενε πια

μπορούσε να αποδομηθεί και να

στις Δυνάμεις παρά να εφαρμόσουν τα

καταρρεύσει κάθε στιγμή εξαιτίας του

μέτρα που θα απέβλεπαν στην επιβολή

ιστορικού απρόοπτου (π.χ. του θανάτου

της ανακωχής στους εμπολέμους

"Νίκη Μαυρομιχάλη και Μανιατών επί των Αιγυπτίων". Στα μέσα Αυγούστου του 1826, οι Μανιάτες κατά την πολυαίμακτη μάχη στον Πολυάραβο έτρεψαν τους Αιγυπτίους σε άτακτη φυγή. Το δυσπρόσιτο της περιοχής τους και η πολεμική ικανότητα των Μανιατών αποτελούσαν εγγύηση για μια νέα ελληνική επιτυχία σε περίπτωση δεύτερης απόπειρας εισβολής του Ιμπραήμ (Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη).

ακόμη και με τη χρήση των όπλων,

μελλοντική σκέψη των Τουρκοαιγυπτίων

προηγουμένως όλα τα άλλα μέσα.

για αποστολή των πλοίων τους στις

Στις 30 Σεπτεμβρίου, μια μοίρα του

Η Αγγλία πιθανώς επιθυμούσε την καταστροφή των πλοίων του Μωχάμετ Αλη, ο οποίος παρουσιαζόταν ως ανερχόμενος αντίπαλος στην Ανατολικής Μεσόγειο,

ώστε να αποθαρρύνουν κάθε

εφόσον είχαν εξαντληθεί

επιχειρήσεις κατά των Ελλήνων (1). Η

ελληνικού στόλου, με επικεφαλής το

ρωσική μοίρα έμεινε να περιπολεί στην

ατμόπλοιο "Καρτερία", κατέστρεψε

είσοδο του όρμου, καθώς οι Δεριγνύ και

ολοσχερώς μια τουρκική μοίρα στον

Κόδριγκτον φοβήθηκαν ότι, αν

κόλπο της Ιτέας. Ο Ιμπραήμ αντέδρασε

εισερχόταν στον όρμο, θα επεδίωκε να

και διέταξε τον απόπλου μιας μοίρας

εμπλακεί σε ναυμαχία, ώστε να

του στόλου του με την εντολή να

εξουδετερωθεί ένας επικίνδυνος

προσβάλει τα ελληνικά πλοία που

μελλοντικός αντίπαλος (τα σύννεφα

βρίσκονταν στον Κορινθιακό κόλπο. Ο

ενός ακόμη ρωσοτουρκικού πολέμου

Αγγλος ναύαρχος Κόδριγκτον, όμως,

πύκνωναν στον ορίζοντα). Οι

ανάγκασε τα αιγυπτιακά πλοία να

Τουρκοαιγύπτιοι έδειξαν

καταπλεύσουν πίσω στο Ναυαρίνο.

αυτοσυγκράτηση και οι δύο ναύαρχοι

Οργισμένος ο Ιμπραήμ, διέταξε τρία

υποσχέθηκαν αποχή από κάθε είδους

τμήματα του στρατού του να κινηθούν

πολεμική επιχείρηση εφόσον θα ίσχυε το

προς τη Μεσσηνία και την Αρκαδία

ίδιο και για τους Ελληνες. Στην

καταστρέφοντας τα πάντα. Ο

προτροπή, όμως, των ναυάρχων να

Κόδριγκτον και ο Δεριγνύ

αποχωρήσουν για την

διαμαρτυρήθηκαν γι' αυτές τις

Κωνσταντινούπολη και την Αλεξάνδρεια,

ενέργειες, χωρίς αποτέλεσμα όμως. Στο

αρνήθηκαν λέγοντας πως δεν είχαν

μεταξύ, στις 13 Οκτωβρίου συνενώθηκε

τέτοιες εντολές. Αλλωστε, όλες οι

με τις δύο μοίρες (αγγλική και γαλλική)

διαταγές εκπορεύονταν από τον

και η ρωσική υπό τον Χέυδεν. Στις 19

Ιμπραήμ ο οποίος απουσίαζε στο

Οκτωβρίου, νέες ασαφείς οδηγίες προς

εσωτερικό της Πελοποννήσου. Την

τους ναυάρχους από το Λονδίνο έκαναν

επόμενη ημέρα, οι δύο μοίρες εξήλθαν

λόγο για επιβολή των όρων της

από τον όρμο του Ναυαρίνου.

συνθήκης, αλλά και για αυτοσυγκράτηση. Η Αγγλία πιθανώς

Στις αρχές Νοεμβρίου, οι τρεις ναύαρχοι όρισαν τα αγκυροβολιά τους,

επιθυμούσε την καταστροφή των

καθόσον θα ήταν αδύνατη η παραμονή

πλοίων του Μωχάμετ Αλη, ο οποίος

τους στο Ναυαρίνο κατά τη διάρκεια του

παρουσιαζόταν ως ανερχόμενος

χειμώνα. Η αγγλική μοίρα θα

αντίπαλος στην Ανατολική Μεσόγειο. Αν

ελλιμενιζόταν στη Ζάκυνθο

όμως καταστρέφονταν ο

αποτρέποντας την είσοδο των

τουρκοαιγυπτιακός στόλος στο

τουρκοαιγυπτιακών πλοίων στον

Ναυαρίνο, οι επιθετικές διαθέσεις των

Κορινθιακό κόλπο αλλά και την κάθοδο

Ρώσων απέναντι στην Οθωμανική

των ελληνικών στη Μεσσηνία. Η γαλλική

αυτοκρατορία θα γιγαντώνονταν και η

θα μετέβαινε στη Μήλο προσπαθώντας

κάθοδος τους στη Μεσόγειο (χώρο

να ελέγξει τη ροή εφοδίων από την

αγγλικής επιρροής) θα διευκολύνονταν

Κρήτη και την Αλεξάνδρεια προς τον

σε πολύ μεγάλο βαθμό. Η Γαλλία, από

Ιμπραήμ (ένα εγχείρημα ιδιαίτερα

την πλευρά της, δεν επιθυμούσε την

δύσκολο στην καρδιά του χειμώνα). Η

διέξοδο της Ρωσίας στη Μεσόγειο,

ρωσική θα ελλιμενιζόταν στον Πόρο με

ούτε όμως τη διάρρηξη των φιλικών

αποστολή να προστατεύσει την Υδρα

σχέσεων της με τον Μωχάμετ Αλη.

από εχθρική επίθεση, αλλά με κύρια

Στις 20 Οκτωβρίου, εισήλθαν στον

πρόθεση των Κόδριγκτον και Δεριγνύ να

όρμο του Ναυαρίνου η αγγλική και η

την απομακρύνουν από το Ναυαρίνο και

γαλλική μοίρα σε μια επίδειξη δύναμης,

τα τουρκοαιγυπτιακά πλοία.

Η αποχώρηση των ευρωπαϊκών μοιρών επέτρεψε στον Μωχάμετ Αλη να ενισχύσει τον γιο του με νέες δυνάμεις και εφόδια στα μέσα Δεκεμβρίου. Ταυτόχρονα, όμως, του διαμήνυσε ότι δεν είχε δυνατότητες για αποστολή περαιτέρω ενισχύσεων. Εν τω μεταξύ, κατά τους μήνες Σεπτέμβριο, Οκτώβριο και Νοέμβριο, ο Ιμπραήμ κατέστρεψε συστηματικά εκτεταμένες περιοχές της Μεσσηνίας. Οι Ελληνες αντέδρασαν με τη συστηματοποίηση του κλεφτοπολέμου, τον οποίο άλλωστε εφάρμοζαν με προσήλωση καθ' όλη τη διάρκεια της εκστρατείας των Αιγυπτίων. Οι επαναστάτες εφορμούσαν αδιάκοπα από τα πιο απίθανα σημεία και επιτίθεντο στις φρουρές που ο Αιγύπτιος αρχιστράτηγος είχε εγκαταστήσει σε επίκαιρα σημεία για να εξασφαλίζει τις συγκοινωνίες καθώς και τις συνοδευτικές φάλαγγες των

Τον Δεκέμβριο, οι Αιγύπτιοι

εφοδιοπομπών, προξενώντας σ' αυτές

αποσύρθηκαν στην Τριπολιτσά για να

μεγάλες φθορές. Αμέσως μετά

αναπαυθούν, να περιθάλψουν τους

εξαφανίζονταν.

τραυματίες και τους ασθενείς τους και

Οι Αιγύπτιοι βρέθηκαν σε εξαιρετικά δύσκολη θέση. Τις νύκτες πολλοί

να οργανωθούν για τις νέες επιχειρήσεις την άνοιξη. Οι Ελληνες

στρατιώτες αρνούντο να αναλάβουν

εκμεταλλεύθηκαν αυτή την «ανάσα»

υπηρεσία σκοπού τρέμοντας στην ιδέα

για να ανασυνταχθούν. Κύριο μέλημα

επίθεσης των επαναστατών. Ιδιαίτερα

του Κολοκοτρώνη ήταν η συγκέντρωση

αγαπημένο στόχο των Ελλήνων

όσο το δυνατόν περισσότερων

«ελεύθερων σκοπευτών» αποτελούσαν

δυνάμεων στην περιοχή της

οι Ευρωπαίοι αξιωματικοί, που

Καρύταινας, καθότι ήταν πασιφανές

διακρίνονταν από τις φανταχτερές

πως εκεί θα εκδηλωνόταν η νέα

στολές τους. Πολλοί Γάλλοι αξιωματικοί

επίθεση των Αιγυπτίων (η οποία είχε

ξαναζούσαν τον εφιάλτη της

αναβληθεί εξαιτίας της παρουσίας των

υποχώρησης της Μεγάλης Στρατιάς από

ευρωπαϊκών μοιρών στο Ναυαρίνο το

τη Ρωσία, όπου οι γαλλικές μονάδες

προηγούμενο φθινόπωρο).

δέχονταν καθημερινά φονικότατες επιθέσεις από έφιππους Κοζάκους.

Κατά την περίοδο της παραμονής του Ιμπραήμ στην Τριπολιτσά,

Βέβαια, η τακτική αυτή καταπόνησε

εκδηλώθηκαν βίαια επεισόδια μεταξύ

ιδιαίτερα και τους Ελληνες. Για τους

Αιγυπτίων στρατιωτών και των Αλβανών

επαναστάτες συνεχίσθηκε η σκληρή ζωή

μισθοφόρων. Οι τελευταίοι δεν ήταν

των προηγούμενων χρόνων, με

καθόλου ικανοποιημένοι από την

δυσχέρειες διατροφής και με

ποσότητα των λαφύρων που είχαν

ασταμάτητες πορείες κάτω από αντίξοες

αποκομίσει κατά τη διάρκεια της

καιρικές συνθήκες, που πολλές φορές

επιδρομής στη Μεσσηνία. Ο τόπος ήταν

τους στερούσαν τον ύπνο επί ολόκληρες

φτωχός και ερημωμένος και δεν

ημέρες.

μπορούσε να ικανοποιήσει τις

Ελληνας πολεμιστής σε ενέδρα. Οι ενέδρες και οι αιφνιδιαστικές επιδέσεις των Ελλήνων εναντίον των αιγυπτιακών φρουρών και εφοδιοπομπών αποτέλεσαν ένα οξύ πρόβλημα για το επιτελείο του Ιμπραήμ (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

To Ναύπλιο. φρούριο δεν

πόλης

περιήλθε

κατοχή

στην

των

και

Αιγυπτίων

αποτέλεσε

σημαντικό των

έρεισμα επαναστατών

κα9'όλη της

To

της

τη εκστρατείας

Ιμπραήμ

στην

Πελοπόννησο.

διάρκεια του

«οικονομικές» τους απαιτήσεις. Επιπλέον, κανείς δεν μπορούσε να τους εγγυηθεί πλέον ότι οι μισθοί τους θα καταβάλλονταν απρόσκοπτα λόγω της παρουσίας των ευρωπαϊκών μοιρών στις ακτές της Πελοποννήσου και της προσπάθειας διακοπής της ροής των εφοδίων από την Αλεξάνδρεια. Τα επεισόδια έληξαν ύστερα από προσωπική παρέμβαση του Ιμπραήμ, ο οποίος υποσχέθηκε στους Αλβανούς αρχηγούς πλούσια λάφυρα από τις επόμενες επιδρομές, αύξηση των μισθών τους και γρήγορη λήξη του πολέμου. Οι Αλβανοί ησύχασαν προσωρινά αλλά σίγουρα δεν πείσθηκαν. Οσο μειώνονταν οι πιθανότητες αποκόμισης πλούσιας λείας, άλλο τόσο αυξάνονταν οι πιθανότητες (λόγω της σθεναρής αντίστασης των Ελλήνων) ο Μοριάς να μετατραπεί σε μια θανάσιμη παγίδα. Φρόντισαν λοιπόν να έλθουν σε μυστική επαφή με τον Κολοκοτρώνη ο οποίος θα μπορούσε να εγγυηθεί την ασφαλή τους αποχώρηση από την Πελοπόννησο, όπως είχε άλλωστε πράξει με τους συμπατριώτες τους που είχαν εγκαταλείψει την πολιορκημένη Τριπολιτσά τον Σεπτέμβριο του 1821. Την άνοιξη του 1828, οι Αιγύπτιοι,

ενισχυμένοι με ντόπιους Τούρκους και Ελληνες «προσκυνημένους», εξαπέλυσαν σφοδρή επίθεση εναντίον της επαρχίας Καρύταινας. Κύριος στόχος τους ήταν το ομώνυμο φρούριο το οποίο υπερασπίζονταν ο Γενναίος Κολοκοτρώνης και ο Πλαπούτας. Η σθεναρή αντίσταση της καλά οργανωμένης ελληνικής φρουράς είχε ως αποτέλεσμα την αποτυχία των αιγυπτιακών εφόδων. Παράλληλα, ολιγάριθμες αλλά ευέλικτες ομάδες επαναστατών παρενοχλούσαν συστηματικά με ενέδρες τους επιτιθέμενους Αιγυπτίους αποτρέποντας το ενδεχόμενο να καταστεί η πολιορκία ασφυκτική. Ιδιαίτερα διακρίθηκαν σε αυτόν τον αγώνα οι ποιμένες της Καρύταινας, που ήταν άριστοι γνώστες της περιοχής. Τελικά, οι Αιγύπτιοι αναγκάσθηκαν να αποχωρήσουν άπρακτοι. Αυτή ήταν ίσως η σημαντικότερη νίκη των επαναστατών εναντίον του Ιμπραήμ, η οποία έδινε την πρώτη, αμυδρή έστω, ελπίδα νίκης. Ο Αιγύπτιος αρχηγός δεν κατάφερε ούτε να καταλάβει το ισχυρό έρεισμα των επαναστατών, ούτε να λεηλατήσει την περιοχή. Η αποτυχία αυτή κλόνισε ιδιαίτερα την αξιοπιστία του απέναντι στους συμμάχους του (Τούρκους, Αλβανούς και Ελληνες «προσκυνημένους»). Αντίθετα, στο στρατόπεδο των Ελλήνων η νίκη ανέβασε το ηθικό τους στα ύψη (απαραίτητη προϋπόθεση για συνέχιση της αντίστασης). Επιπλέον, δικαίωσε απόλυτα τον Κολοκοτρώνη ο οποίος είχε κατηγορηθεί από την Αντικυβερνητική Επιτροπή ότι χρησιμοποιούσε τα αποστελλόμενα εφόδια αποκλειστικά για να οχυρώσει το φρούριο της Καρύταινας, αντί να τα διαμοιράσει στις επαναστατικές ομάδες (το γεγονός αυτό είναι αληθινό). Εν τω μεταξύ, η νέα αποστολή εφοδίων προς τον Ιμπραήμ από την Αλεξάνδρεια δεν έφθασε ποτέ στον προορισμό της, αφού εμποδίσθηκε

ανοικτά των Κυθήρων από τη γαλλική μοίρα. Λίγες εβδομάδες αργότερα, οι Αλβανοί μισθοφόροι στασίασαν, λόγω της αδυναμίας του Ιμπραήμ να τους καταβάλει τους συμφωνημένους μισθούς, και αποχώρησαν από την Πελοπόννησο, υπό τις εγγυήσεις του Κολοκοτρώνη. Μετά από αυτό το γεγονός, ο αιγυπτιακός στρατός αποδυναμώθηκε σε μεγάλο βαθμό. Την ίδια περίοδο, στην Αλεξάνδρεια ο Μωχάμετ Αλη κατανοούσε πως η επιχείρηση υποταγής της Πελοποννήσου ζημίωνε πολλαπλά τη χώρα του. Η προετοιμασία και η αποστολή του στόλου το καλοκαίρι του 1827 αναστάτωσε την οικονομία της Αιγύπτου. Το μεγάλο αυτό οικονομικό τόλμημα όμως αποδείχθηκε άχρηστο, καθώς τα αιγυπτιακά πλοία παρέμεναν εγκλωβισμένα στο Ναυαρίνο, κάτω από την απειλή των πυροβόλων των ευρωπαϊκών μοιρών. Επιπλέον, ο ηγεμόνας της χώρας του Νείλου ήταν υποχρεωμένος τα τελευταία τρία χρόνια να δαπανά συνεχώς χρήματα για τα στρατεύματα που πολεμούσαν στην Πελοπόννησο, να στέλνει νέες δυνάμεις σε αντικατάσταση των απωλειών και να συντηρεί τους υψηλόμισθους Γάλλους και Ιταλούς μισθοφόρους αξιωματικούς του. Παρόλα αυτά και πριν από τον ναυτικό αποκλεισμό των Μεγάλων Δυνάμεων, ο εφοδιασμός των στρατευμάτων που βρίσκονταν στη μεσσηνιακή χερσόνησο και ιδίως εκείνων που στρατωνίζονταν στην Τριπολιτσά χαρακτηριζόταν ελλιπής. Η δυσφορία των Αιγυπτίων για την παράταση του υπερπόντιου αυτού πολέμου και η αυξανόμενη δυσαρέσκεια του Μωχάμετ Αλη ήταν πια ολοφάνερη. Η Αίγυπτος είχε χάσει τον γεωπολιτικό της στόχο και έπρεπε πολύ γρήγορα να τον ξαναβρεί. Προς αυτή την κατεύθυνση φρόντισαν να στρέψουν τον Μωχάμετ Αλη οι έμπιστοι

σύμβουλοι του, με προεξάρχοντα τον αρμενικής καταγωγής Μπογκός Γιουσούφ. Οι Μεγάλες Δυνάμεις, σύμφωνα με τους συμβούλους, είχαν αποφασίσει να επιβάλουν την ειρήνη στην Ελλάδα, έστω και αν ακόμη δεν είχαν επιδείξει ιδιαίτερο δυναμισμό. Από την άλλη πλευρά, ο σουλτάνος δεν ενίσχυσε τον Ιμπραήμ στην εκστρατεία του, παρά τις συμφωνίες περί στρατιωτικής συνεργασίας και διεξαγωγής κοινών επιχειρήσεων. Αντίθετα, ζήτησε και έλαβε τη βοήθεια του για την πολιορκία του Μεσολογγίου, η οποία όχι μόνο δεν απέφερε κανένα όφελος στους Αιγυπτίους αλλά τους στοίχισε και δυσαναπλήρωτες απώλειες. Η απροθυμία των Τούρκων (σύμφωνα πάντα με τους συμβούλους) να συνδράμουν τον Ιμπραήμ οφειλόταν στο γεγονός ότι επιθυμούσαν την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη φθορά των στρατιωτικών δυνάμεων της Αιγύπτου. Η ισχυρή αυτή «επαρχία» φάνταζε στα μάτια τους (απόλυτα δικαιολογημένα, αν σκεφθεί κανείς τον μετέπειτα Τουρκοαιγυπτιακό Πόλεμο του 1831) ως πιθανός διεκδικητής εκτεταμένων εδαφών της αυτοκρατορίας. Γι' αυτό, ο Μωχάμετ Αλη έπρεπε να ανακαλέσει το εκστρατευτικό του σώμα και να στραφεί στην αναδιοργάνωση της χώρας του. Μετά απ' αυτές τις ενέργειες, θα ήταν σε θέση να αποσπάσει τις αχανείς και πλούσιες επαρχίες της Συρίας και της Αφρικής από την Πύλη και έτσι να δημιουργήσει τη δική του αυτοκρατορία.

Η λύση του αδιεξόδου Τον Απρίλιο του 1828, ο δυναμικός τσάρος Νικόλαος Α' κήρυξε πόλεμο στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Παρότι είχε προσπαθήσει να εξασφαλίσει τη σύμπραξη της Αγγλίας και της Γαλλίας και είχε αποποιηθεί κάθε πρόθεση μονομερών εδαφικών

Παλαιά

πυροβόλα

εσωτερικό Νεοκάστρου Το

(Πύλου).

φρούριο

αποτέλεσε τα

στο

του

ένα

ορμητήρια

αιγυπτιακών δυνάμεων.

από των

1 ελληνικές επιτυχίες ώθησαν τον Πετρόμττεη Μαυρομιχάλη να εξέλθει από τη Μάνη, επικεφαλής των δυνάμεων του.

κερδών σε βάρος της Πύλης, η ενέργεια του θορύβησε την αγγλική και τη γαλλική διπλωματία. Οι κυβερνήσεις του Λονδίνου και του Παρισιού έδωσαν εντολές στους Κόδριγκτον και Δεριγνύ να μην επιτρέψουν στη ρωσική μοίρα να προσβάλει τα τουρκικά πλοία στο Ναυαρίνο. Η θέση των δύο ναυάρχων κατέστη ιδιαίτερα κρίσιμη, καθώς έπρεπε να εκτελέσουν τις εντολές χωρίς φυσικά να έλθουν σε ρήξη με τους Ρώσους. Τελικά, μετά από κοπιώδεις διαπραγματεύσεις με τον Χέυδεν, αποφασίσθηκε η απόσυρση των ρωσικών πλοίων στην Υδρα και τον Πόρο υπό τον όρο ότι η αγγλική και η γαλλική μοίρα θα απαγόρευαν πιθανή προσπάθεια εξόδου των τουρκοαιγυπτιακών πλοίων από το Ναυαρίνο. Η ρωσική πολιτική είχε θριαμβεύσει, καθώς με αγγλικά και γαλλικά μέσα κρατούσε έναν υπολογίσιμο αντίπαλο ανενεργό. Παράλληλα, ο Μωχάμετ Αλη, κρίνοντας ότι η διεθνής κατάσταση είχε αποβεί οριστικά σε βάρος της Πύλης, αποφάσισε την οριστική απεμπλοκή του από την ελληνική υπόθεση. Ηταν προφανές ότι η Αγγλία και η Γαλλία, για να αναχαιτίσουν την ρωσική επιρροή στην Ελλάδα, θα εφάρμοζαν εσπευσμένα το σχέδιο της Συνθήκης του Λονδίνου περί αυτόνομου ελληνικού κράτους. Οι νέες αυτές εξελίξεις επέτρεψαν στον Ιωάννη Καποδίστρια να αποβιβασθεί στον Πόρο (στις αρχές καλοκαιριού του 1828) και να αναλάβει τις τύχες της δοκιμαζόμενης χώρας. Η έκρηξη του Ρωσοτουρκικού Πολέμου είχε υποχρεώσει την Πύλη να αποσύρει στρατεύματα από την Ελλάδα. Ο νέος κυβερνήτης, ύστερα από διαβουλεύσεις με τον Κολοκοτρώνη, διέταξε τον Φαβιέρο με το Τακτικό Σώμα να σπεύσει σε ενίσχυση των πελοποννησιακών δυνάμεων. Η μικρή αριθμητική δύναμη

του Τακτικού δεν επέτρεψε τη σύναψη αποφασιστικής, κατά παράταξη μάχης. Ωστόσο, αυτό ενεπλάκη σε πολλές αψιμαχίες και (με τη βοήθεια και των ντόπιων οπλαρχηγών) κατάφερε να δεσμεύσει τις δυνάμεις του Ιμπραήμ γύρω από την Τριπολιτσά. Η ενέργεια αυτή επέτρεψε στον Κολοκοτρώνη να εξαπολύσει σφοδρή επίθεση εναντίον των «προσκυνημένων» χωριών στην Ηλεία. Της επίθεσης προηγήθηκε η δολοφονία του Νενέκου από τον πρώτο εξάδελφο του Αθανάσιο Σαγιά, κατόπιν εντολής του Κολοκοτρώνη (η δολοφονία αυτή αποτελεί πραγματικότητα). Το γεγονός αυτό, καθώς και η τακτική «φωτιά και τσεκούρι» που εφάρμοσε ξανά ο Γέρος του Μοριά, είχε ως αποτέλεσμα τη γρήγορη κάμψη της αντίστασης των «προσκυνημένων». Με αυτό τον τρόπο, διακόπηκε η οδός της επικοινωνίας μεταξύ της τουρκικής φρουράς της Πάτρας και των αιγυπτιακών φρουρών των κάστρων της νοτιοδυτικής Μεσσηνίας. Οι επαναστάτες είχαν φθάσει στο έσχατο όριο της αντοχής τους αλλά και ο Ιμπραήμ συνειδητοποίησε την οριστική του αδυναμία να καταπνίξει την Επανάσταση. Οι ελληνικές επιτυχίες ώθησαν τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη να εξέλθει από τη Μάνη, επικεφαλής των δυνάμεων του, και να επιχειρήσει να διακόψει την οδό επικοινωνίας μεταξύ των αιγυπτιακών στρατευμάτων της νοτιοδυτικής Μεσσηνίας και της φρουράς της Τριπολιτσάς. Οι Μανιάτες αποτελούσαν μια νέα απειλή για τον Ιμπραήμ, καθότι ήταν εμπειροπόλεμοι και δεν είχαν υποστεί εκτεταμένες απώλειες όπως οι υπόλοιποι Πελοποννήσιοι. Επιπλέον, ο ψυχολογικός αντίκτυπος στους καταπονημένους Αιγυπτίους από την αποτυχημένη εκστρατεία τους εναντίον της Μάνης, το καλοκαίρι του 1826, ήταν ακόμη νωπός. Ο Ιμπραήμ,

φοβούμενος μήπως εγκλωβισθεί στην Τριπολιτσά, αποφάσισε σύμπτυξη στο τρίγωνο Μεθώνη-ΚορώνηΠαλαιόκαστρο. Τον Αύγουστο λοιπόν του 1828, η αιγυπτιακή φρουρά εκκένωσε την Τριπολιτσά, αφού πρώτα πυρπόλησε την πόλη και κατεδάφισε τα τείχη της ώστε να μη μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ορμητήριο από τους επαναστάτες. Ο Κολοκοτρώνης δεν αντέδρασε στην καταστροφή της πόλης, αφενός μεν γιατί δεν διέθετε ικανό αριθμό δυνάμεων να την εμποδίσει, αφετέρου δε γιατί ήταν φανερό πως οι Αιγύπτιοι υποχωρούσαν, οπότε θα ήταν λάθος να σπαταλήσει δυνάμεις. Τον επόμενο μήνα, μια επιδημία πανώλης, η οποία εκδηλώθηκε στο κάστρο της Μεθώνης, επιδείνωσε τη θέση των καταπονημένων αιγυπτιακών δυνάμεων (στην πραγματικότητα οι επιδημίες και οι ασθένειες ήταν τόσο συχνές στο αιγυπτιακό στρατόπεδο, ώστε διεκδικούσαν πολύ υψηλό ποσοστό των συνολικών απωλειών του εκστρατευτικού σώματος). Η παραμονή του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο δεν είχε κανένα νόημα πλέον. Οι Ελληνες δεν είχαν καμία δυνατότητα να του επιτεθούν και περιορίζονταν να τον επιτηρούν, αλλά και ο ίδιος, πέρα από κάποιες επιδρομές μικρής ακτίνας, αδυνατούσε να αναλάβει κάποια επιθετική πρωτοβουλία η οποία θα ανέτρεπε την κατάσταση προς όφελος του. Στην ιδιόμορφη αυτή «ισοπαλία» ανέλαβε να θέσει τέλος ο Μωχάμετ Αλη ο οποίος, ύστερα από διαπραγματεύσεις με τους πρέσβεις των Μεγάλων Δυνάμεων, έλαβε εγγυήσεις ότι οι Ελληνες δεν θα παρεμπόδιζαν την εκκένωση της Πελοποννήσου. Τον Οκτώβριο του 1828, ο αιγυπτιακός στόλος απέπλευσε από το Ναυαρίνο με προορισμό την Αλεξάνδρεια. Η Επανάσταση είχε σωθεί.

Γενικότερες εκτιμήσεις Πα τους σημερινούς Ελληνες είναι περίπου αδιανόητο ότι ο Αγώνας του 1821 θα μπορούσε να είχε αποτύχει. Είναι τόσο έντονα αποτυπωμένος στη συλλογική μνήμη του έθνους ως το κορυφαίο γεγονός που οδήγησε στην απελευθέρωση του, ώστε αισθανόμαστε ότι η επιτυχία ήταν κατά κάποιο τρόπο σίγουρη. Ωστόσο, λίγοι από εμάς έχουμε κατανοήσει πόσο πολύ εξασθένησε η Επανάσταση στην Πελοπόννησο κατά τα δύο χρόνια μετά την επικράτηση των Αιγυπτίων στο οροπέδιο της Τριπολιτσάς, τον Ιούνιο του 1825. Η κυριαρχία του Ιμπραήμ στο μεγαλύτερο τμήμα της Πελοποννήσου, η ικανότητα του να καταστρέφει χωριά και κωμοπόλεις χωρίς να συναντά αποτελεσματική αντίσταση (εκτός από τη Μάνη και τη βορειοανατολική Πελοπόννησο) και η πολιτική του να ανταμείβει όσους δέχονταν την εξουσία του, είχαν δημιουργήσει ένα ρεύμα υπέρ του. Για πολλούς στον Μοριά, ο Ιμπραήμ φαινόταν ολοένα και περισσότερο ως ο κυρίαρχος της κατάστασης. Ουσιαστικά, μοναδικός του αντίπαλος στάθηκε ο Κολοκοτρώνης. Με πρωτοφανή ενεργητικότητα, ο Ελληνας στρατηγός συσπείρωσε τις εθνικές δυνάμεις και διατήρησε ζωντανή τη σπίθα του Αγώνα. Οργάνωσε μια αντίσταση τόσο σθεναρή ώστε, παρά τη συντριπτική στρατιωτική υπεροχή του αντιπάλου, πέτυχε ένα καίριο στρατηγικό αποτέλεσμα συμβάλλοντας αποφασιστικά στη σταδιακή εδραίωση της ευρωπαϊκής αντίληψης ότι οι Ελληνες άξιζαν να εξασφαλίσουν κάποια μορφή ανεξαρτησίας ή, τουλάχιστον, αυτονομίας από την Πύλη. Πράγματι, εξασφάλισε την πίστωση χρόνου που χρειάσθηκε η ευρωπαϊκή διπλωματία για να κινηθεί προς την επέμβαση στον πόλεμο. Ο αγώνας μεταξύ δύο αντιμαχομένων δεν περιορίζεται αποκλειστικά σε διμερείς

Χάρτης

ο

οποίος

απεικονίζει

τις

πολεμικές επιχειρήσεις

στην

Πελοπόννησο

τα

έτη

1825 και 1826. Η περιοχή

δοκιμάσθηκε

ιδιαίτερα

από

τις

καταστρεπτικές επιδρομές

των

Αιγυπτίων

(Ιστορία

του

Ελληνικού

Εθνους,

τ.

IB).

ενέργειες. Η έκβαση μιας ένοπλης αντιπαράθεσης είναι συνάρτηση των εξελίξεων σε όλες τις διαστάσεις της υψηλής στρατηγικής συμπεριλαμβανομένης της διεθνούς διπλωματίας. Οι Ελληνες πέτυχαν να επιβάλουν την παρουσία τους στην ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή μετά από έναν δυσχερέστατο και άνισο αγώνα. Κατάφεραν, δηλαδή, να προσελκύσουν το ενδιαφέρον των Μεγάλων Δυνάμεων και στη συνέχεια να εκμεταλλευθούν την ευνοϊκή συγκυρία των εξελίξεων από το 1827 και εξής, κάμπτοντας τη θέληση των αντιπάλων τους και αναγκάζοντας τους να δεχθούν μια ανεξάρτητη Ελλάδα. Ασφαλώς οι συγκυρίες τόσο στην

Ευρώπη όσο και οι εσωτερικές αδυναμίες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ευνόησαν τους επαναστάτες. Αυτό όμως δεν μειώνει στο ελάχιστο την ελληνική προσπάθεια. Αλλωστε, τελικά επικρατεί όποιος εκμεταλλεύεται τις αδυναμίες του αντιπάλου του. Η νίκη εξασφαλίσθηκε επειδή οι Ελληνες αγωνίσθηκαν με τέτοιο σθένος και μαχητικότητα, ώστε η Ελλάδα να είναι σε θέση να εκμεταλλευθεί τις ευκαιρίες που της παρουσιάσθηκαν. Αυτό αποτελεί ένα εκπληκτικό επίτευγμα, αν αναλογισθεί κανείς την εξαιρετικά μειονεκτική αρχική θέση των επαναστατών ως προς την Οθωμανική αυτοκρατορία.

Μέχρι τη ναυμαχία του Ναυαρίνου, ο Κολοκοτρώνης, με τον εξαντλητικό πόλεμο φθοράς που εξαπέλυσε, έφερε τον Αιγύπτιο στρατηλάτη και το επιτελείο του στα όρια της απόγνωσης, μέχρι του σημείου που αναρωτήθηκαν αν θα μπορούσαν να αντέξουν Βαρύτατες απώλειες στις περαιτέρω επιχειρήσεις. Τον Οκτώβριο του 1827, συγκρούονταν στην Πελοπόννησο δύο εξαιρετικά καταπονημένοι αντίπαλοι. Ο πρώτος μαχόταν με τη δύναμη της απελπισίας, απόλυτα προσηλωμένος στο σύνθημα «Ελευθερία ή θάνατος». Ο δεύτερος μαχόταν με την αίσθηση της αβεβαιότητας καθώς, παρά τις νίκες του, δεν μπορούσε να επικρατήσει. Η Ιστορία έχει αποδείξει πάμπολλες φορές ότι, σε παρόμοιες περιπτώσεις, νικά κατά κύριο λόγο ο πρώτος.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1. Τα γεγονότα μεταξύ 30 Σεπτεμβρίου και 20 Οκτωβρίου 1827είναι πραγματικά.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ Ε Θ Ν Ο Υ Σ , τ. ΙΒ', Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα

1979.

(2) Χαράλαμπος

Παπασωτηρίου:

Ο

ΤΗΝ

ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ

ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ

ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ, εκδόσεις I. Σιδέρη, Αθήνα (3) Θεόδωρος

ΓΙΑ ΚΑΙ

ΤΗΣ 1821-1832,

1996.

Κολοκοτρώνης:

ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ, ΤΟΝ

ΑΓΩΝΑΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΝ

ΥΠΑΓΟΡΕΥΜΕΝΑ

ΤΕΡΤΣΕΤΗ,

ΕΙΣ

εκδόσεις Ωρόρα,

Αθήνα 1992. (4) Διονύσιος

Κόκκινος:

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ,

τ.

Η

10-12,

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

εκδόσεις

Μέλισσα,

Αθήναι 1957. (5) Douglas Dakin: Ο ΑΓΩΝΑΣ ΓΙΑ

ΤΗΝ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ

Ιδρυμα

Εθνικής

ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

(1821-1833),

Τραπέζης, Αθήνα

Μορφωτικό

1983.

(β) Κων. Λ. Κοτσώνης: Ο ΙΜΠΡΑΗΜ ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ,

Εκδόσεις

Εταιρείας

Πελοποννησιακών Σπουδών, Αθήναι (7) Α. Βακαλόπουλος: ΙΣΤΟΡΙΑ

1999.

ΤΟΥ ΝΕΟΥ

ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ, τ. Γ, Θεσσαλονίκη

1986.

(8) Παναγής Δ. Ζούβας: Η ΟΡΓΑΝΩΣΙΣ ΤΑΚΤΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ΚΑΤΑ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΕΤΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΟΥ 1821, Αθήναι 1969.

Οι Μπολσεβίκοι εξουδετερώνονται από τον Κερένσκυ (Ιούλιος 1917) Γεώργιος Ζουρίδης

Η κατάργηση της μοναρχίας στη Ρωσία, τον Μάρτιο του 1917, έφερε στην εξουσία την Προσωρινή Κυβέρνηση η οποία πραγματοποίησε σειρά κοινωνικών και οικονομικών μεταρρυθμίσεων. Η άφιξη του Λένιν στη Ρωσία, τον Απρίλιο του ίδιου έτους, προκάλεσε την έντονη αντιπαράθεση του με την κυβέρνηση της χώρας. Η εκδήλωση πραξικοπήματος από τους Μπολσεβίκους τον Ιούλιο του 1911, αντιμετωπίσθηκε αποφασιστικά από την κυβέρνηση.Οι Μπολσεβίκοι ηγέτες συνελήφθησαν και φυλακίσθηκαν, μεταξύ αυτών οι Λένιν, Τρότσκυ, Ζηνόβιεφ και Στάλιν, στους οποίους επιβλήθηκε από έκτακτο δικαστήριο η ποινή της ισόβιας υπερορίας (εξορίας). Η Συντακτική Συνέλευση ψήφισε το νέο σύνταγμα της χώρας και όρισε τη μορφή του πολιτεύματος το οποίο θα ήταν η Προεδρευομένη Δημοκρατία. Η Ρωσία, στο πλευρό των Συμμάχων, υπήρξε μια από τις νικήτριες δυνάμεις του Λ' Παγκοσμίου Πολέμου και αποκόμισε σημαντικά εδαφικά κέρδη.

Τ

ο τρίτο έτος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, Βρήκε τη Ρωσική αυτοκρατορία σημαντικά εξασθενημένη. Οι απώλειες των Ρώσων στα μέτωπα της Γαλικίας, της Πολωνίας και της Βαλτικής είχαν φθάσει το 1.500.000 άνδρες, νεκρούς και αιχμαλώτους. Η επίθεση του Ρωσικού Στρατού υπό τον στρατηγό Αλεξέι Μπρουσίλωφ το θέρος του 1916, κατά των Αυστριακών στη Γαλικία αρχικά σημείωσε κάποιες επιτυχίες αλλά τελικά δεν πέτυχε τους αντικειμενικούς της σκοπούς λόγω έλλειψης εφοδίων και ανεπαρκών ενισχύσεων. Οι Γερμανοί και οι Αυστριακοί είχαν περάσει στην αντεπίθεση και είχαν απωθήσει τις ρωσικές δυνάμεις σε όλα τα μέτωπα. Το σιδηροδρομικό δίκτυο της Ρωσίας αδυνατούσε να εφοδιάσει επαρκώς τις ρωσικές δυνάμεις στο μέτωπο και συγχρόνως να μεταφέρει τρόφιμα για τον πληθυσμό των μεγάλων αστικών κέντρων, με αποτέλεσμα να σχηματίζονται ατελείωτες ουρές πολιτών στα αρτοποιεία και τα κρεοπωλεία για την εξασφάλιση ισχνών μερίδων άρτου και κρέατος. Στην Αγία Πετρούπολη και τη Μόσχα, οι Βιομηχανικοί εργάτες από τα μέσα Φεβρουαρίου του 1917, πραγματοποιούσαν καθημερινά διαδηλώσεις με αιτήματα τον τερματισμό του πολέμου και τη διανομή ψωμιού στον λαό. Οι απεργίες είχαν παραλύσει τη ζωή στα μεγαλύτερα αστικά κέντρα και η επανάσταση ήταν προ των πυλών.

Την κατάσταση αυτή εκμεταλλεύθηκαν Μπολσεβίκοι, Μενσεβίκοι και Σοσιαλεπαναστάτες προπαγανδιστές οι οποίοι δρούσαν στα μεγάλα εργοστάσια της Μόσχας και της Αγίας Πετρούπολης. Η αστυνομία και οι στρατιωτικές φρουρές αυτών των πόλεων αποτελούντο από άνδρες η πλειοψηφία των οποίων είχε διαβρωθεί από την επαναστατική προπαγάνδα. Το απόγευμα της 15ης Μαρτίου, οι διοικητές Στρατιών των ρωσικών δυνάμεων περιέγραψαν στον τσάρο Νικόλαο Β' (τον αρχιστράτηγο των ρωσικών ενόπλων δυνάμεων) την κατάσταση που επικρατούσε στο μέτωπο με τα μελανότερα χρώματα. Ο Ρώσος μονάρχης τους άκουσε απόλυτα ήρεμος και ατάραχος. Το ίδιο βράδυ σημείωσε στο ημερολόγιο του: «Παντού διαπιστώνω δειλία, προδοσία και δολιότητα». Ο τσάρος όμως είχε πάρει την απόφαση του: θα παραιτείτο από τον θρόνο για να σώσει τη μοναρχία και την ίδια τη χώρα του. Στις 11 το ίδιο βράδυ, δύο μέλη της Δούμας έφθασαν στο Πσκωφ, στη βόρεια Ρωσία, έδρα του τσάρου, και αμέσως έγιναν δεκτοί από αυτόν στο βαγόνι-γραφείο της αυτοκρατορικής αμαξοστοιχίας. Οι άνδρες αυτοί ήσαν ο συντηρητικός βουλευτής Βασίλι

Ο τσάρος Νικόλαος Β' ευλογεί τα στρατεύματα του κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου.

Σούλγκιν και ο συνάδελφος του Αλεξάντρ Γκουτσκώφ, μεγαλοκτηματίας και βιομήχανος, οι οποίοι έφεραν μαζί τους το κείμενο της παραίτησης του και της διαδοχής του από τον δωδεκαετή αιμοφιλικό γιο του Αλέξιο.

Ο σχηματισμός της Προσωρινής Κυβέρνησης Το κείμενο της παραίτησης του Νικολάου Β' είχε συνταχθεί από τον καθηγητή της Ιστορίας στο πανεπιστήμιο, Πάβελ Μιλιούκωφ, φίλα προσκείμενο στους συντηρητικούς βουλευτές στη Δούμα. Ο τσάρος άκουσε υπομονετικά επί μισή ώρα τους δύο εκπροσώπους του ρωσικού κοινοβουλίου να παραθέτουν τους λόγους για τους οποίους έπρεπε να παραιτηθεί από τον θρόνο. Με εντυπωσιακή ηρεμία και αταραξία, υπογράμμισε το γεγονός πως η εύθραυστη υγεία του διαδόχου του θρόνου δεν του επέτρεπε να αναλάβει το βάρος της εξουσίας. Προτιμότερο θα ήταν τον θρόνο να αναλάβει ο αδελφός του, ο μεγάλος δούκας Μιχαήλ. Ο ίδιος ο τσάρος έκανε τις αναγκαίες αλλαγές στο κείμενο το οποίο υπέγραψε λίγο πριν από τα μεσάνυκτα της 15ης Μαρτίου. Το

Συνεδρίαση της Προσωρινής Κυβέρνησης του πρίγκιπα Λβωφ. Στο μέσον, περίπου, της εικόνας διακρίνεται ο Αλέξανδρος Κερένσκυ.

Η

πλαστή

ταυτότητα

του Λένιν, ο

οποίος

μεταμφιεσμένος εργάτης την

διέφυγε

Πετρούπολη

Φινλανδία

μετά

εξέγερση

του

του 1917.

σαν από στη την Ιουλίου

κείμενο έκανε έκκληση στις ρωσικές δυνάμεις να συνεχίσουν τον αγώνα κατά των εχθρών και συνέχιζε: «Σύμφωνα με την απόφαση της αυτοκρατορικής Δούμας, θεωρήσαμε σωστό να παραιτηθούμε από τον θρόνο του ρωσικού κράτους. Μη επιθυμώντας να αποχωρισθούμε τον υιό μας, μεταβιβάζουμε την εξουσία στον αδελφό μας, μεγάλο δούκα Μιχαήλ Αλεξάντροβιτς, με τις ευλογίες μας για να αναλάβει τον θρόνο και την ηγεσία του ρωσικού κράτους». Το κείμενο κατέληγε με την ακόλουθη φράση: «Είθε ο Θεός να βοηθήσει τη Ρωσία». Οι δύο βουλευτές ήσαν καταφανώς συγκινημένοι όταν έφθασε η στιγμή να αποχαιρετήσουν τον πρώην, πλέον, μονάρχη. Ο Σούλγκιν είπε στον Νικόλαο:

«Μεγαλειότατε, δεν θα φθάναμε έως εδώ, εάν εσείς είχατε υιοθετήσει τα μέτρα τα οποία σας είχε προτείνει η Δούμα». Ο τσάρος του απάντησε ατάραχος: «Νομίζετε λοιπόν πως όλα αυτά θα μπορούσαν να αποφευχθούν»; Το επόμενο πρωί, οι δύο εκπρόσωποι της Δούμας έφθασαν στον σταθμό της Αγίας Πετρούπολης όπου τους υποδέχθηκε πλήθος πολιτών και συνδικαλιστών του σωματείου σιδηροδρομικών που ανέμεναν να ακούσουν το αποτέλεσμα των συνομιλιών των βουλευτών με τον τσάρο. Ο Σούλγκιν τους ανακοίνωσε πως τον θρόνο θα αναλάμβανε ο μέγας δούκας Μιχαήλ. Το πλήθος εξέφρασε τη δυσαρέσκεια του, καθώς επιθυμούσε την κατάργηση της μοναρχίας και όχι απλώς την εναλλαγή προσώπων στον θρόνο. Το ίδιο βράδυ, στην έπαυλη του πρίγκιπα Πουτιάτιν, στο προάστιο της Μιλιόναγια, πραγματοποιήθηκε συνάντηση του μεγάλου δούκα Μιχαήλ, ενός λεπτού κουρασμένου άνδρα, με τους εκπροσώπους της Δούμας την οποία εκπροσωπούσαν οι Γκούτσκωφ, Σούλγκιν, Μιλιούκωφ, Ροτζιάνκο, Λβωφ και Κερένσκυ. Η πλειοψηφία των βουλευτών πρότεινε στον μεγάλο δούκα να παραιτηθεί. Ο Κερένσκυ ήταν απόλυτα αντίθετος με τη διατήρηση του θεσμού της μοναρχίας. Ο μεγάλος δούκας τους άκουσε με υπομονή και μετά τους ανακοίνωσε πως θα αποσυρόταν στη διπλανή αίθουσα για να σκεφθεί καλύτερα το θέμα. Πέντε λεπτά αργότερα επέστρεψε και

ανακοίνωσε πως θα παραιτείτο από του θρόνου μέχρι την ολοκλήρωση των εργασιών της προσεχούς Συντακτικής Συνέλευσης η οποία θα αποφάσιζε για το πολίτευμα της Ρωσίας. Εάν η Συντακτική Συνέλευση αποφάσιζε τη διατήρηση της μοναρχίας, τότε αυτός πρόθυμα θα αναλάμβανε τον θρόνο. «Εκλαμπρότατε», αναφώνησε ο Κερένσκυ, «είσθε ο ευγενέστερος των ανθρώπων». Μέσα σε λίγα λεπτά συντάχθηκε και δακτυλογραφήθηκε ένα δεύτερο κείμενο παραίτησης το οποίο υπέγραψε ο μεγάλος δούκας. Ετσι, για πρώτη φορά σε διάστημα 300 και πλέον ετών, η Ρωσία δεν είχε απόλυτο μονάρχη. Η δυναστεία των Ρωμανώφ είχε τερματισθεί. Στη συνέχεια, στην Αγία Πετρούπολη σχηματίσθηκε μια προσωρινή κυβέρνηση με πρόεδρο και υπουργό Εσωτερικών τον πρίγκιπα Γκεόργκι Λβωφ, υπουργό Πολέμου τον Αλεξάντρ Γκουτσκώφ, υπουργό Εξωτερικών τον Πάβελ Μιλιούκωφ και Οικονομικών τον Μιχαήλ Τερετσένκο, ενώ υπουργός Δικαιοσύνης ανέλαβε ο Σοσιαλεπαναστάτης δικηγόρος Αλέξανδρος Κερένσκυ, ένας φλογερός ρήτορας ο οποίος εκπροσωπούσε την εργατική τάξη της Ρωσίας. Ο Κερένσκυ είχε αντιληφθεί πως, εάν αποδείκνυε στην εργατική τάξη της Ρωσίας ότι η Προσωρινή Κυβέρνηση μπορούσε να προασπίσει καλύτερα τα συμφέροντα της από την Εκτελεστική Επιτροπή των Σοβιέτ της Αγίας Πετρούπολης (η οποία είχε δημιουργηθεί εκείνη την περίοδο και αποτελείτο κυρίως από Μενσεβίκους, Σοσιαλεπαναστάτες και Μπολσεβίκους), θα ήταν δυνατό να αποφευχθεί η διαμάχη μεταξύ των δύο σωμάτων, με στόχο την ανάδειξη ενός από αυτά στον ρόλο του ρυθμιστή των πολιτικών πραγμάτων της Ρωσίας. Η Προσωρινή Κυβέρνηση είχε δεσμευθεί απέναντι στις συμμαχικές κυβερνήσεις πως θα συνέχιζε τον πόλεμο στο πλευρό τους. Στο θέμα

αυτό η άποψη της Εκτελεστικής Επιτροπής των Σοβιέτ, μέλος της οποίας ήταν και ο Κερένσκυ, ήταν πιο ελκυστική από της κυβέρνησης, αφού πρότεινε την άμεση διακοπή των εχθροπραξιών και την επιστροφή των στρατιωτών στις εστίες τους. Σύμφωνα με εκτιμήσεις Κομμουνιστών ιστορικών της δεκαετίας του 1950, όπως του Αντριου Ρόθσταϊν, οι Μπολσεβίκοι δεν είχαν την ισχύ για να προκαλέσουν επανάσταση στη Ρωσία τον Μάρτιο του 1917, αφού εκατοντάδες μέλη τους βρίσκονταν στην εξορία. Οι επαναστατικές επιτροπές στα εργοστάσια και τις στρατιωτικές μονάδες αποτελούντο κυρίως από Μενσεβίκους και

Αναμνηστική φωτογραφία των Ρομανώφ από το 1913, με αφορμή την 300ή επέτειο από την άνοδο της δυναστείας τους στην εξουσία.

Ο υ ρ ά πολιτών στην Αγία Πετρούπολη το 1917, εν αναμονή της διανομής τροφίμων.

Σοσιαλεπαναστάτες οι οποίοι υποστήριζαν τις θέσεις της Προσωρινής Κυβέρνησης αναφορικά με τη συνέχιση του πολέμου. Αρκετοί Μπολσεβίκοι ηγέτες, όπως ο Ιωσήφ Στάλιν και ο Βιατσεσλάβ Μολότωφ, αποδέχονταν τη συνεργασία με την Προσωρινή Κυβέρνηση ως αναγκαίο κακό, καθώς και τη συμμετοχή τους στις κοινοβουλευτικές διαδικασίες. Οι Μενσεβίκοι διατείνονταν πως η ρωσική κοινωνία δεν ήταν ώριμη για επανάσταση και ότι θα έπρεπε να προηγηθεί η διακυβέρνηση της χώρας από αστικοδημοκρατικές κυβερνήσεις, ενώ οι Σοσιαλεπαναστάτες υποστήριζαν πως την επανάσταση θα έπρεπε να πραγματοποιήσουν οι αγρότες, οι οποίοι όμως θα έπρεπε πρώτα να οργανωθούν επαναστατικά και να αποκτήσουν ταξική συνείδηση.

Τα επιτεύγματα της Προσωρινής Κυβέρνησης Ως υπουργός Δικαιοσύνης, ο Κερένσκυ προώθησε νόμους οι οποίοι

απαλλοτρίωναν τις εκκλησιαστικές και αυτοκρατορικές εκτάσεις, οι οποίες αποδόθηκαν σε αγρότες καλλιεργητές. Απαλλοτριώθηκαν επίσης οι 150 μεγαλύτερες ιδιοκτησίες Ρώσων γαιοκτημόνων. Ολοι οι παλαιοί νόμοι της φεουδαρχικής Ρωσίας καταργήθηκαν και η γη η οποία είχε αφαιρεθεί με τους νόμους του 1861, όταν καταργήθηκε ο θεσμός της δουλοπαροικίας, αποδόθηκε στους ακτήμονες. Τα μέτρα αυτά συνάντησαν αντιδράσεις κυρίως από τα φιλελεύθερα στοιχεία της κυβέρνησης (περιλαμβανομένου και του πρίγκιπα Λβωφ). Σύντομα, όμως, έγινε αντιληπτό πως αυτές οι ρυθμίσεις ήταν απαραίτητες εάν επρόκειτο να επιβιώσει το καθεστώς της σοσιαλδημοκρατίας. Το σύνθημα των Μπολσεβίκων «Ειρήνη, Γη, Ψωμί» προσπάθησε να το υλοποιήσει η Προσωρινή Κυβέρνηση (1). Ετσι στα εργοστάσια δημιουργήθηκαν επιτροπές εργατών προσκείμενες στην κυβέρνηση, με αποτέλεσμα την παύση των απεργιών. Οι ελάχιστες απεργίες που πραγματοποιήθη καν αντιμετωπίσθη καν σθεναρά από την αστυνομία.

Η κυβέρνηση μερίμνησε επίσης για τη διαφυγή της αυτοκρατορικής οικογένειας στην Ελβετία με τη συνδρομή της βρετανικής κυβέρνησης (2). Η οικογένεια των Ρομανώφ αγόρασε μια έκταση στο Γκστάαντ η οποία περιλάμβανε και ένα πολυτελές ανάκτορο και διέμεινε εκεί απασχολώντας μόνο τις κοσμικές στήλες των εφημερίδων κατά τα επόμενα 50 χρόνια. Οι Μπολσεβίκοι, ιδίως ο Γκριγκόρι Ζηνόβιεφ, διαμαρτυρήθηκαν για την απόφαση της κυβέρνησης να φυγαδεύσει την αυτοκρατορική οικογένεια εκτός Ρωσίας, αλλά ο Κερένσκυ τους απάντησε πως αυτός δεν θα γινόταν ο Μαρά της Ρωσικής Επανάστασης (3). Στην ύπαιθρο, δημιουργήθηκαν αγροτικά συμβούλια στα οποία επικράτησαν οι εύποροι καλλιεργητές που αποκλήθηκαν «κουλάκοι» (4). Οι μεταρρυθμίσεις που διακήρυσσαν οι Μπολσεβίκοι και οι οποίες αφορούσαν την κολεκτιβοποίηση της αγροτικής γης παρέμειναν κενό γράμμα. Εξάλλου, οι τράπεζες και οι μεγάλες επιχειρήσεις οι οποίες είχαν εθνικοποιηθεί μετά την επανάσταση του Μαρτίου, ιδιωτικοποιήθηκαν και πάλι στα τέλη της δεκαετίας του 1920 χωρίς να υπάρξει αξιόλογη αντίδραση από την αντιπολίτευση (5). Ο κυριότερος μοχλός των μεταρρυθμίσεων ήταν ο Αλέξανδρος Κερένσκυ ο οποίος μιλούσε τη γλώσσα του απλού εργάτη αλλά συγχρόνως λάμβανε υπόψη τις θέσεις και απόψεις των επιχειρηματιών και των μεγιστάνων του χρήματος. Σύμφωνα με τον βουλευτή και συγγραφέα Βασίλι Σούλγκιν, ο Κερένσκυ «ακροβατούσε με επιτυχία πάνω σε ένα σχοινί». Ενώ, όμως, είχε αρχίσει η επιβολή των μεταρρυθμίσεων, τον Απρίλιο του 1917 μια είδηση έπεσε σαν βόμβα στους πολιτικούς κύκλους της ρωσικής πρωτεύουσας και της ηγεσίας των Μπολσεβίκων: ο Λένιν έφθανε με τραίνο από την Ελβετία στη Ρωσία.

Η άφιξη τον Λένιν στην Αγία Πετρούπολη Ο ηγέτης των Μπολσεβίκων, Βλαδίμηρος Ιλιτς Λένιν, διέμενε εξόριστος στην Ελβετία τα προηγούμενα δέκα χρόνια, περνώντας τον περισσότερο χρόνο του με περιπάτους στη λίμνη της Ζυρίχης, με συνομιλίες με άλλους Ρώσους εξόριστους και με την ανάγνωση βιβλίων και εφημερίδων στη δημοτική βιβλιοθήκη της πόλης. Η συγγραφή άρθρων σε σοσιαλιστικές εφημερίδες (παράλληλα με τη συγγραφή επιστολών σε ρωσικές) του απέφερε ένα πενιχρό εισόδημα. Η είδηση της παραίτησης του τσάρου, τον ώθησε να στείλει σειρά τηλεγραφημάτων στη φίλη του Αλεξάνδρα Κολοντάι στο Οσλο της Νορβηγίας (με τελικό αποδέκτη την Κεντρική Επιτροπή των Μπολσεβίκων στην Αγία Πετρούπολη). Σ' αυτά τόνιζε πως δεν θα έπρεπε να υπάρξει καμία συνεργασία των Μπολσεβίκων με την Προσωρινή Κυβέρνηση και τους

Στιγμιότυπο παθιασμένη του Λένιν.

από αγόρευση

Ο Αλέξανδρος Κερένσκυ χαιρετά το πίσω κάθισμα αυτοκινήτου.

από ενός

Μενσεβίκους και ότι δεν έπρεπε να δοθεί καμία υποστήριξη στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο που διεξήγαγαν οι καπιταλιστικές δυνάμεις. Η θέση αυτή ήταν ακραία ακόμη και μεταξύ όσων Μπολσεβίκων ήσαν μέλη της Εκτελεστικής Επιτροπής των Σοβιέτ της Αγίας Πετρούπολης. Το γερμανικό Γενικό Επιτελείο, με εντολή του ίδιου του κάιζερ Γουλιέλμου, διέθεσε ένα τραίνο το οποίο θα μετέφερε από την Ελβετία μέσω Γερμανίας σ' ένα λιμάνι της Βόρειας Θάλασσας όσους Ρώσους εξόριστους το επιθυμούσαν. Από εκεί, θα μετέβαιναν με πλοίο στη Σουηδία, θα διέσχιζαν σιδηροδρομικώς τη Φινλανδία και τελικά θα έφθαναν στην Αγία Πετρούπολη. Τις λεπτομέρειες του ταξιδιού οργάνωσαν Ρώσοι πράκτορες των Γερμανών, όπως ο «δόκτωρ» Πάρβους, ο Γκανέτσκι, ο Εσθονός Αλεξάντερ Κεσκουέλα και άλλοι. Στις 27 Μαρτίου του 1917, επιβιβάσθηκαν στο τραίνο 31 Ρώσοι

εξόριστοι, μεταξύ αυτών και 19 Μπολσεβίκοι. Σε αυτούς περιλαμβάνονταν ο Λένιν και η σύζυγος του Νάντια Κρούπσκαγια, ο Γκριγκόρι και η Ολγα Σαφάρωφ, ο Γκριγκόρι Απφελμπαουμ (ο Ρωσοεβραίος επαναστάτης ο οποίος έφερε το ψευδώνυμο Ζηνόβιεφ και ήταν στενός συνεργάτης του Λένιν), ο Καρλ Ράντεκ και η πρώην ερωμένη του Λένιν, η Γαλλίδα Ινέσα Αρμάντ. Το ταξίδι διήρκεσε πέντε ημέρες, ενώ κατά τη διάρκεια της διαδρομής οι επιβάτες της αμαξοστοιχίας δεν είχαν καμία επαφή με άτομα από τον έξω κόσμο. Το τραίνο έφθασε στον σταθμό της Φινλανδίας, στην Αγία Πετρούπολη, στις 11 το βράδυ της 3ης Απριλίου του 1917. Στα περίχωρα της ρωσικής πρωτεύουσας επιβιβάσθηκαν στο τραίνο η αδελφή του Λένιν Μαρία και οι δύο εκδότες της εφημερίδας «Πράβδα», ο Ιωσήφ Στάλιν και ο Λεβ Μπορίσοβιτς Ρόζενφελντ, ο οποίος έφερε το επαναστατικό ψευδώνυμο

Κάμενεφ. Ο Λένιν επέκρινε δριμύτατα τους δύο άνδρες για τη στάση την οποία είχε υιοθετήσει η εφημερίδα, η οποία πρότεινε μεν την παύση των εχθροπραξιών αλλά εξόρκιζε τους Ρώσους στρατιώτες να μην παραχωρήσουν σπιθαμή ρωσικού εδάφους στους εισβολείς. Η υποδοχή του Λένιν είχε οργανωθεί επιμελώς από την Επιτροπή των Σοβιέτ της Αγίας Πετρούπολης της οποίας μια αντιπροσωπεία με επικεφαλής τον πρόεδρο της Μενσεβίκο Τσκάιντζε, ανέμενε στην αποβάθρα την άφιξη του εξόριστου επαναστάτη. Μόλις ο Λένιν αποβιβάσθηκε από το τραίνο, ένα άγημα ναυτών της Κροστάνδης παρουσίασε όπλα, ενώ στρατιωτική μπάντα παιάνιζε τη Μασσαλιώτιδα. Πλήθος κόσμου είχε συγκεντρωθεί στην αποβάθρα, ενώ προβολείς από το Φρούριο Πέτρου και Παύλου φώτιζαν τη σκηνή. Μια γυναίκα προσέφερε στον Λένιν μία ανθοδέσμη με κόκκινα άνθη, ενώ ένα θωρακισμένο όχημα ήταν διαθέσιμο για να τον μεταφέρει από τον σιδηροδρομικό σταθμό στο Ανάκτορο της Ταυρίδας, έδρα της Εκτελεστικής Επιτροπής των Σοβιέτ. Ο Τσκάιντζε προσφώνησε τον Λένιν με έναν σύντομο λόγο: «Εκ μέρους των εργατών και των στρατιωτών, σας καλωσορίζουμε σύντροφε Λένιν στην Πετρούπολη. Ελπίζουμε πως θα ταχθείτε και εσείς μαζί μας στον αγώνα για τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της Ρωσίας και τη διαφύλαξη της επανάστασης από εξωτερικούς και εσωτερικούς εχθρούς». Ο λόγος του Λένιν εξέπληξε όλους τους παριστάμενους με τη σφοδρότητα του: «Αγαπητοί σύντροφοι, εργάτες, αγρότες και στρατιώτες. Ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος είναι η απαρχή ενός ταξικού εμφύλιου πολέμου. Τα καπιταλιστικά καθεστώτα είναι στα πρόθυρα της κατάρρευσης... Ζήτω η Παγκόσμια Σοσιαλιστική Επανάσταση»!

Χαρακτηριστικό πορτραίτο του Αλεξάνδρου Κερένσκυ.

Την επομένη, στο Ανάκτορο της Ταυρίδας, ο Λένιν ανέλυσε με κάθε λεπτομέρεια τις θέσεις του. Δεν θα προσφερόταν καμία συνεργασία στην Προσωρινή Κυβέρνηση η οποία θα έπρεπε να ανατραπεί με κάθε μέσον. Στη συνέχεια, μια κυβέρνηση προλεταρίων επαναστατών θα αναλάμβανε την εξουσία. Οι τράπεζες, οι μεγάλες επιχειρήσεις και η αγροτική γη θα εθνικοποιούντο. Στα εργοστάσια, οι Μπολσεβίκοι θα έπαιρναν τον έλεγχο στις επιτροπές των Σοβιέτ και θα έστρεφαν τους εργάτες κατά των ιδιοκτητών τους. Ο Στρατός και η Αστυνομία θα καταργούντο και στη θέση τους θα δημιουργούντο ένοπλες πολιτοφυλακές αποτελούμενες από αγρότες και εργάτες. Οι στρατιώτες στο μέτωπο θα κατέθεταν τα όπλα και θα προσπαθούσαν να συμφιλιωθούν με τους Γερμανούς αντιπάλους τους, τους οποίους θα ωθούσαν σε εξέγερση εναντίον των αξιωματικών τους, με τελικό σκοπό την ανατροπή της καθεστηκυίας τάξεως στη Γερμανία και την εξάπλωση της επανάστασης στη χώρα αυτή και ακολούθως σε όλη την Ευρώπη. Στις θέσεις αυτές αντιτάχθηκε σθεναρά η πλειοψηφία των Μπολσεβίκων συντρόφων του Λένιν περιλαμβανομένου και του Λεβ

Ο Λένιν είχε επιστρέψει στη Ρωσία κάτω από ανεξιχνίαστες συνθήκε(

Κάμενεφ. Ο Λένιν είχε επιστρέψει στη Ρωσία κάτω από ανεξιχνίαστες συνθήκες και τον βάραινε η κατηγορία της συνεργασίας με τους Γερμανούς στρατοκράτες. Στις 16 Απριλίου, ο Λένιν προσπάθησε να αντικρούσει με μια ομιλία του στα μέλη της Εκτελεστικής Επιτροπής, τις κατηγορίες της προδοσίας, ισχυριζόμενος πως αυτός απλώς εκμεταλλεύθηκε την ευκαιρία την οποία του προσέφερε η γερμανική κυβέρνηση για να επιστρέψει στη Ρωσία. Αλλωστε, το σχέδιο της επιστροφής του, όπως ισχυρίσθηκε, του το είχε προτείνει ο ηγέτης των Μενσεβίκων Νικολάι Μάρτωφ. Ο Μάρτωφ όμως είχε παραμείνει στην Ελβετία, καθώς δεν δεχόταν να επιστρέψει στη Ρωσία με «γερμανικό τραίνο». Συνεπώς, ο ισχυρισμός του Λένιν εκ των πραγμάτων δεν ευσταθούσε. Ο Λένιν, όμως, διέθετε ένα σημαντικό πλεονέκτημα απέναντι στους αντιπάλους του. Το σύνθημα «Ειρήνη-Ελευθερία- Ψωμί», ασκούσε ιδιαίτερη γοητεία στις αμόρφωτες μάζες του επαναστατημένου λαού, οι οποίες ήθελαν να καταλύσουν τον νόμο και την τάξη που αγωνιζόταν να αποκαταστήσει η Προσωρινή Κυβέρνηση. Η διαφωνία μεταξύ της Προσωρινής Κυβέρνησης και της Εκτελεστικής Επιτροπής με τα μέλη τους να υπονομεύουν το ένα το άλλο, καθώς και οι εσωτερικές διαφωνίες μεταξύ των διαφόρων κομμάτων, διευκόλυναν το έργο του Λένιν. Στο κόμμα του προσχώρησαν πολλοί μη Μπολσεβίκοι με μοναδικό κίνητρο το μίσος τους για κάθε τι «αστικοδημοκρατικό» και την προσδοκία της καταστροφής και της λεηλασίας. Στις 17 Μαΐου, επέστρεψε από τη Νέα Υόρκη ο Λέων Νταβίντοβιτς Μπρονστάιν, Ρωσοεβραίος επαναστάτης ο οποίος είχε λάβει μέρος

στην εξέγερση του 1905 και ήταν περισσότερο γνωστός με το επαναστατικό ψευδώνυμο Τρότσκυ. Αρχικά, είχε ενταχθεί στους Σοσιαλεπαναστάτες αλλά ως «σύμβουλος» της Εκτελεστικής Επιτροπής των Σοβιέτ ασπάσθηκε τις θέσεις του Λένιν και στις αρχές Ιουλίου προσχώρησε στους Μπολσεβίκους. Σύμφωνα με τον Ανατόλι Λουνατσάρσκι, ο Τρόστσκυ ήταν υπερφίαλος, απότομος στους τρόπους, είρων και στερείτο της πειθούς και της διαλεκτικής ικανότητας την οποία διέθετε ο Λένιν. Ηταν όμως άτομο της δράσης, διέθετε ανεξάντλητη ενεργητικότητα, αδάμαστη θέληση και μεγάλες οργανωτικές αρετές. Δεν πτοείτο από τις αντιξοότητες αλλά προσπαθούσε πάντοτε να τις υπερνικήσει. Συνεργάσθηκε στενά με τον Λένιν και το «δίδυμο» του επαναστάτη θεωρητικού, αφενός, και του ανθρώπου της δράσης, αφετέρου, ήταν εξαιρετικά επικίνδυνο για το μέλλον της Προσωρινής Κυβέρνησης και για τη διατήρηση της πολυσυλλεκτικής δημοκρατίας στη Ρωσία.

Τα γεγονότα του Μαΐου-Ιουνίου 1917 Στις αρχές Μαΐου του 1917, ο υπουργός Εξωτερικών Πάβελ Μιλιούκωφ επέδωσε μήνυμα στους πρεσβευτές των Συμμάχων στο οποίο διευκρίνιζε πως η Ρωσία θα συνέχιζε τον πόλεμο στο πλευρό τους. Η είδηση αυτή προκάλεσε την αγανάκτηση των μελών της Εκτελεστικής Επιτροπής των Σοβιέτ, ενώ πλήθη λαού ξεχύθηκαν στους δρόμους με κύριο αίτημα την άμεση παραίτηση του υπουργού. Η λαϊκή οργή κατευνάσθηκε όταν η Προσωρινή Κυβέρνηση με ανακοίνωση της διευκρίνισε πως θα επανεξέταζε το θέμα και πως θα πρότεινε στους αντιπάλους της τη σύναψη ανακωχής.

Στις 13 Μαίου, ο Μιλιούκωφ αντικαταστάθηκε ως υπουργός Εξωτερικών από τον φιλελεύθερο Τερετσένκο, ενώ το υπουργείο Πολέμου ανέλαβε ο Κερένσκυ στη θέση του Γκουτσκώφ. Τον υπόλοιπο Μαϊο, ο Λένιν εδραίωσε τη θέση του στο κόμμα των Μπολσεβίκων, πείθοντας τους κυριότερους πολέμιους των θέσεων του, τους Κάμενεφ και Ζηνόβιεφ, να αποδεχθούν ολοκληρωτικά τις ιδέες της ρήξης με το «αστικοδημοκρατικό» καθεστώς. Στα μέσα Ιουνίου, ο Λένιν αισθάνθηκε αρκετά ισχυρός ώστε να παραθέσει τις απόψεις του στο πρώτο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ. Την ευκαιρία τού έδωσε ο Ηρακλής Τσερετέλι, ηγέτης των Μενσεβίκων και υπουργός Τηλεπικοινωνιών της κυβέρνησης ο οποίος ανακοίνωσε πως «κάτω από τις παρούσες συνθήκες δεν υπήρχε κάποιο κόμμα το οποίο θα μπορούσε να αναλάβει την εξουσία στη Ρωσία». Ο Λένιν δήλωσε πως τέτοιο κόμμα υπήρχε. Στην αίθουσα ακούσθηκαν ειρωνικοί καγχασμοί, αλλά απτόητος ο ηγέτης των Μπολσεβίκων

απήντησε πως το κόμμα του ήταν έτοιμο ανά πάσα στιγμή να αναλάβει την εξουσία στη χώρα. Ενα από τα πρώτα μέτρα της κυβέρνησης των Μπολσεβίκων, κατά τον Λένιν, θα ήταν η εθνικοποίηση όλων των μεγάλων βιομηχανιών, καθώς και η σύλληψη και εκτέλεση των ιδιοκτητών τους. Στην αίθουσα ακούσθηκαν έντονες κραυγές αποδοκιμασίας. Ο Κερένσκυ παρομοίασε τους Μπολσεβίκους, με βάση τα «μέτρα» που πρότεινε ο Λένιν, με το απολυταρχικό καθεστώς του τσάρου, προκαλώντας μια έκρηξη οργής εκ μέρους του ηγέτη των Μπολσεβίκων. Οι θέσεις τις οποίες εξέφρασε ο Λένιν δημόσια έπρεπε να κρούσουν τον κώδωνα του κινδύνου στους εκπροσώπους των υπόλοιπων κομμάτων. Σε περίπτωση που το κόμμα του θα αναλάμβανε την εξουσία, δεν θα έδειχνε κανέναν σεβασμό προς τους κοινοβουλευτικούς θεσμούς και θα εφάρμοζε στυγνή δικτατορία του προλεταριάτου. Δυστυχώς, οι περισσότεροι σύνεδροι θεώρησαν τις δηλώσεις του ηγέτη των Μπολσεβίκων ως έκρηξη ενός άφρονα και ενός

Μέλη της κυβέρνησης Κερένσκυ. Ο ίδιος εικονίζεται δεύτερος από δεξιά.

Στιγμιότυπο από τη βίαιη διάλυση μιας διαδήλωσης στην Αγία Πετρούπολη το 1917.

ατόμου που δεν είχε επαφή με την πραγματικότητα. Μόνον ο Αλέξανδρος Κερένσκυ αντιλήφθηκε τη σοβαρότητα των λεγομένων του Λένιν. Για τον λόγο αυτό, μετά το πέρας της συνεδρίασης, έδωσε εντολή στον αρχηγό της αστυνομίας να θέσει τον Λένιν και τους άμεσους συνεργάτες του υπό στενή παρακολούθηση (6). Παράλληλα, με εντολή του Κερένσκυ, ο αρχηγός του Επιτελείου, στρατηγός Μιχαήλ Αλεξέγιεφ, τοποθέτησε νέους μεράρχους ως

διοικητές των μονάδων στο μέτωπο, ενώ συγχρόνως έλαβε μέτρα αποκατάστασης της πειθαρχίας στο στράτευμα. Οι λιποταξίες δεν έπαυσαν αλλά μειώθηκαν σημαντικά και τα συντάγματα τα οποία αρνούντο να επιτεθούν κατά του εχθρού διαλύθηκαν και οι άνδρες τους τοποθετήθηκαν σε άλλες μονάδες. Στα συμβούλια των στρατιωτών και των υπαξιωματικών συμμετείχαν τώρα και αξιωματικοί. Η θανατική ποινή καταργήθηκε αλλά διατηρήθηκαν οι πειθαρχικές ποινές για ανυπακοή και εγκατάλειψη θέσης. Τα νέα αυτά μέτρα τα οποία εφαρμόσθηκαν στις αρχές Μαίου άρχισαν να αποδίδουν καρπούς (7) Στα μέσα Ιουνίου του 1917, με διαταγή του Κερένσκυ τα ρωσικά στρατεύματα, υπό τον στρατηγό Αλεξέι Μπρουσίλωφ, εξαπέλυσαν επίθεση κατά των Αυστριακών στο μέτωπο της Γαλικίας. Στην επιχείρηση συμμετείχαν 31 μεραρχίες υποστηριζόμενες από 1.300 πυροβόλα. Η επίθεση αυτή είχε την ομόθυμη υποστήριξη όλων των πολιτικών κομμάτων πλην των Μπολσεβίκων. Οι Ρώσοι προσέβαλαν αιφνιδιαστικά τις οχυρές θέσεις των αντιπάλων τους χωρίς προπαρασκευή πυροβολικού. Η επιμελητεία του στρατεύματος είχε αναδιοργανωθεί, ενώ είχε ληφθεί μέριμνα για να απομονωθούν οι Μπολσεβίκοι διαφωτιστές οι οποίοι ασκούσαν διαβρωτική προπαγάνδα στους στρατιώτες του μετώπου. Η ρωσική επίθεση στέφθηκε με απόλυτη επιτυχία. Συνελήφθησαν περισσότεροι από 500.000 αιχμάλωτοι, ενώ οι Ρώσοι κατέλαβαν 250 χλμ. εχθρικού εδάφους. Η προέλαση σταμάτησε στις παρυφές των Καρπαθίων. Με την επιτυχία αυτή, η Προσωρινή Κυβέρνηση εδραίωσε τη θέση της ενώ αυξήθηκε και η δημοτικότητα της με αντίστοιχη μείωση της δημοτικότητας των Μπολσεβίκων (8).

Η εξέγερση του Ιουλίου του 1917 και η σύλληψη των ηγετών των Μπολσεβίκων Μετά την κατάργηση της μοναρχίας, τον Μάρτιο του 1917, ένας μεγάλος αριθμός Ρώσων πρακτόρων των Γερμανών εισέρευσε στην Αγία Πετρούπολη με προέλευση τη Στοκχόλμη της Σουηδίας, η οποία έγινε το σημαντικότερο κέντρο της γερμανικής κατασκοπευτικής δραστηριότητας. Οι πράκτορες αυτοί ήλθαν σε επαφή με εκπροσώπους των Μπολσεβίκων και συγχρόνως έστελναν λεπτομερείς αναφορές για τις δραστηριότητες τους στο Βερολίνο, ενώ χρήματα προερχόμενα από το γερμανικό υπουργείο των Εξωτερικών κατατίθεντο σε λογαριασμούς Μπολσεβίκων στην Τράπεζα της Σιβηρίας και στη Ρωσοασιατική Τράπεζα της Αγίας Πετρούπολης. Ενα μεγάλο μέρος της χρηματοδότησης των επαναστατικών οργανώσεων και των

κομμάτων τα οποία υπονόμευαν την Προσωρινή Κυβέρνηση προήλθε από τη γερμανική κυβέρνηση. Στο μέτωπο, οι Γερμανοί διοικητές διαμήνυσαν στους Ρώσους ομολόγους τους πως επιθυμούσαν να συζητήσουν τους όρους σύναψης ανακωχής μεταξύ των αντιμαχομένων. Οι όροι της «έντιμης» ειρήνης που πρότειναν οι Γερμανοί περιλάμβαναν την απόσχιση της Ουκρανίας, της Πολωνίας και των κρατών της Βαλτικής από τη Ρωσική αυτοκρατορία, ενώ ως αντάλλαγμα οι Γερμανοί δεν θα προσπαθούσαν να επαναφέρουν τη μοναρχία και δεν θα αναμιγνύονταν στις εσωτερικές υποθέσεις της Ρωσίας. Οσο διαρκούσαν οι διαπραγματεύσεις, οι γερμανικές δυνάμεις δεν θα αναλάμβαναν καμία επιθετική δραστηριότητα, συγχρόνως δε η γερμανική κυβέρνηση θα μεσολαβούσε στην οθωμανική σχετικά με το καθεστώς των Στενών των Δαρδανελλίων και την εξεύρεση Οδομαχίες στους δρόμους της Πετρούπολης τον Φεβρουάριο του 1917.

Συνέλευση εργατών σε ρωσικό εργοστάσιο με σκοπό τη στρατολόγηση ανδρών για την Ερυθρά Φρουρά.

ικανοποιητικής λύσης μεταξύ Ρώσων και Τούρκων που θα αφορούσε την Κωνσταντινούπολη. Τέλος, η Ρωσία θα λάμβανε από τη Γερμανία οικονομική και τεχνική βοήθεια που θα βοηθούσε στην ανάκαμψη της χώρας. Η παραίτηση του Πάβελ Μιλιούκωφ δεν άλλαξε τη στάση της Προσωρινής Κυβέρνησης αναφορικά με τη συνέχιση του πολέμου, προς μεγάλη απογοήτευση των Γερμανών. Οι περισσότεροι πράκτορες των Γερμανών στην Αγία Πετρούπολη, όπως ο Κολύσκο και ο Ελβετός Σοσιαλιστής Ρόμπερτ Γκριμ, συνελήφθησαν με εντολές της κυβέρνησης και απελάθηκαν από τη Ρωσία. Οι Μενσεβίκοι, οι Σοσιαλεπαναστάτες, οι ηγέτες των εργατικών σωματείων και των αγροτικών συνεταιρισμών, ήσαν υπέρ της συνέχισης του πολέμου.

Ακόμη και η Εκτελεστική Επιτροπή των Σοβιέτ της Αγίας Πετρούπολης σε ανακοίνωση της παρότρυνε τους Ρώσους στρατιώτες να συνεχίσουν να μάχονται «για να διαφυλάξουν τις ελευθερίες του λαού που αποκτήθηκαν με την επανάσταση». Στις 15 Ιουλίου του 1917, το 1ο Σύνταγμα Πολυβολητών της Αγίας Πετρούπολης, το οποίο αποτελείτο σχεδόν στην πλειοψηφία του από Μπολσεβίκους και ήταν στρατωνισμένο σε ένα πρώην ανάκτορο το οποίο είχε ονομασθεί «Σπίτι του Λαού», αποφάσισε να διαδηλώσει ένοπλο στους δρόμους της πρωτεύουσας με συνθήματα όπως «όλη η εξουσία στα Σοβιέτ» και «άμεσος τερματισμός του πολέμου». Ο Τρότσκυ και άλλοι Μπολσεβίκοι ηγέτες προσπάθησαν να μεταπείσουν

τους στρατιώτες του συντάγματος απο την απόφαση τους αυτή, χωρίς όμως επιτυχία. Με τους εξεγερμένους στρατιώτες ενώθηκαν και 30.000 εργάτες των εργοστασίων Πουτίλωφ οι οποίοι διαδήλωσαν στους δρόμους της πρωτεύουσας το μεσημέρι της ίδιας ημέρας. Το 6ράδυ, οι διαδηλωτές διαλύθηκαν και επέστρεψαν στους στρατώνες και τα εργοστάσια τους. Αν και ο Τρότσκυ ισχυρίσθηκε αργότερα πως οι Μπολσεβίκοι δεν ενήργησαν βάσει σχεδίου για την ανατροπή της κυβέρνησης και πως οι διαδηλώσεις αυτές είχαν τύχει της επίσημης αποδοκιμασίας του κόμματος, το γεγονός παραμένει πως η ηγεσία των Μπολσεβίκων ήταν πλήρως ενήμερη για τις ενέργειες αυτές, τις οποίες επικρότησε ανεπίσημα, ενώ ανάμεσα στους εργάτες είχαν θεαθεί, από όργανα της αστυνομίας, Μπολσεβίκοι οργανωτές να διανέμουν όπλα. Το βράδυ της 16ης Ιουλίου, η πλειοψηφία των ηγετών των Μπολσεβίκων αποφάσισε να υποστηρίξει την εξέγερση. Το πρωί της 17ης Ιουλίου, 6.000 ναύτες από τη βάση της Κροστάνδης αποβιβάσθηκαν σε αποβάθρες του ποταμού Νέβα, ενώ εκατοντάδες στρατιώτες και εργάτες βάδισαν προς το Ανάκτορο της Ταυρίδας, την έδρα της Προσωρινής Κυβέρνησης. Την κρίσιμη αυτή στιγμή, ουδείς ηγέτης των Μπολσεβίκων εμφανίσθηκε για να τεθεί επικεφαλής αυτού του εξεγερμένου πλήθους. Ο ηγέτης των Μενσεβίκων Φιοντόρ Ιλιτς Γκούρβιτς (ο οποίος έφερε το επαναστατικό ψευδώνυμο Νταν) κατόρθωσε να πείσει τους επαναστατημένους στρατιώτες του 176ου Συντάγματος πως είχαν καθήκον να διαφυλάξουν την έδρα τις Προσωρινής Κυβέρνησης από «αντεπαναστατικά στοιχεία». Το πλήθος των εξεγερμένων αντιμετωπίσθηκε με πυροβολισμούς

από τους στρατιώτες του 176ου Συντάγματος. Τα θύματα μεταξύ των διαδηλωτών ανήλθαν σε 400 νεκρούς και η διαδήλωση διαλύθηκε. Εξοργισμένοι οι ηγέτες των Μενσεβίκων και των Σοσιαλεπαναστατών, θεώρησαν το κόμμα των Μπολσεβίκων υπεύθυνο για την αιματοχυσία. Το βράδυ της ίδιας ημέρας, η Προσωρινή Κυβέρνηση έδωσε στη δημοσιότητα στοιχεία τα οποία αποδείκνυαν πως ο Λένιν είχε επαφές και χρηματοδοτείτο από τη γερμανική κυβέρνηση και πως η εξέγερση είχε οργανωθεί με τη βοήθεια Γερμανών πρακτόρων. Το πρωί της 18ης Ιουλίου, ένοπλοι Κοζάκοι, πιστοί στην κυβέρνηση, εισέβαλαν στα γραφεία της εφημερίδας «Πράβδα» και κατέστρεψαν ολοσχερώς τα πιεστήρια, τα έπιπλα και τα γραφεία, ενώ ένα άλλο απόσπασμα Κοζάκων το οποίο μετέφερε ένα ένταλμα σύλληψης που είχε εκδοθεί από την κυβέρνηση, μετέβη στην έδρα των Μπολσεβίκων στο ανάκτορο της Κεσίνσκαγια (μιας πρώην χορεύτριας μπαλέτου και ευνοούμενης του τσάρου) και συνέλαβε τους Λένιν, Τρότσκυ, Κάμενεφ, Ζηνόβιεφ και Στάλιν (9). Τα

Ο πρωθυπουργός της Ρωσίας Αλεξάντερ Κερένσκυ (δεξιά στη φωτογραφία) εικονίζεται με τον αρχηγό του Γενικού Επιτελείου στρατηγό Μιχαήλ Αλεξέγιεφ.

ι Λένιν και Ζηνόβιεφ συνέχισαν το συγγραφικό τους έργο στη Ζυρίχη, όπου και πέθαναν εξόριστ

όσα ακολούθησαν, αν όντως είχαν συμβεί, θα μπορούσαν να διαφοροποιήσουν εντελώς την πορεία της ρωσικής ιστορίας, αποστρέφοντας την εκδήλωση της Οκτωβριανής Επανάστασης.

Η αποφασιστικότητα της Προσωρινής Κυβέρνησης στην καταστολή της εξέγερσης του Ιουλίου εξασφάλισε την επιβίωση του κοινοβουλευτισμού και της ευημερίας στη Ρωσία.

Ο απόηχος μιας αποτυχημένης εξέγερσης

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Η δίκη των ηγετών των Μπολσεβίκων ήταν συνοπτική. Δικάσθηκαν με την κατηγορία της προδοσίας και της συνεργασίας με τους Γερμανούς και καταδικάσθηκαν σε ισόβια εξορία από τη Ρωσία. Αν και πολλοί ζητούσαν τη θανατική καταδίκη των ενόχων, στην κυβέρνηση επικράτησε πνεύμα νηφαλιότητας και οι καταδικασμένοι μεταφέρθηκαν με τραίνο στα ρωσοφιλανδικά σύνορα, όπου τους επιτράπηκε να εξέλθουν από τη χώρα. Η Γερμανία ηττήθηκε στον πόλεμο και η Ρωσία, αν και απώλεσε την Πολωνία και τα κράτη της Βαλτικής τα οποία έγιναν ανεξάρτητα, απέκτησε τον έλεγχο των Στενών των Δαρδανελλίων και της Κωνσταντινούπολης μετά την ήττα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Παράλληλα, υπό την πρωθυπουργία του Αλέξανδρου Κερένσκυ, γνώρισε σημαντική οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη. Οι Λένιν και Ζηνόβιεφ συνέχισαν το συγγραφικό τους έργο στη Ζυρίχη, όπου και πέθαναν εξόριστοι. Ο Στάλιν δημιούργησε μεγάλη κτηνοτροφική μονάδα στην Ελβετία, ενώ ο Κάμενεφ διακρίθηκε ως δημοσιογράφος σε μια σοσιαλιστική εφημερίδα στο Παρίσι. Τέλος, ο Τρότσκυ, μετά από πολύχρονες περιπλανήσεις, κατέληξε στο Μεξικό, όπου άνοιξε ένα μεγάλο ταξιδιωτικό γραφείο, το οποίο οργάνωνε εκδρομές εύπορων Αμερικανών σε όλα τα μέρη της Λατινικής Αμερικής (10).

1. Στην πραγματικότητα, η Προσωρινή Κυβέρνηση ολιγώρησε στην εφαρμογή των μέτρων εθνικοποίησης της αγροτικής γης και βελτίωσης της &έσης των αγροτών, με αποτέλεσμα το μεγαλύτερο μέρος της αγροτικής τάξης να διάκειται ουδέτερα ή εχθρικά προς αυτήν: βλ, Bruce Lincoln, Red Victory, a History of the Russian Civil War, Da Capo Press, Ν. Υόρκη 1999. 2. Στην πραγματικότητα, με εντολή της Προσωρινής Κυβέρνησης, η αυτοκρατορική οικογένεια μεταφέρθηκε στο Τομπόλσκ, μετά την άρνηση των Βρετανών να παραχωρήσουν άσυλο στον έκπτωτο μονάρχη. Οταν οι Μπολσεβίκοι ανέλαβαν την εξουσία, ο Νικόλαος Β'και η οικογένεια του μεταφέρθηκαν υπό αυστηρή φρούρηση στο Αικατερίνενμπουργκ της Σιβηρίας, όπου και τελικά δολοφονήθηκαν: βλ. Εντβαρντ Ρατζίνσκυ, Ο τελευταίος τσάρος, εκδόσεις Μπελ, Αθήνα 2002. 3. Κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης, το 1789, ο φανατικός Ιακωβίνος Ιωακείμ Μαρά, εκδότης της εφημερίδας «Φίλος του Λαού» (L'ami du Peuple), προπαγάνδιζε την καρατόμηση της βασιλικής οικογένειας ως λύση για την εξάλειψη του «κακού που είχε ταλανίσει επί αιώνες τη Γαλλία». 4. Οι κουλάκοι αντιμετωπίσθηκαν με εχθρότητα από τους Μπολσεβίκους και υπέστησαν συστηματική εξόντωση από τον Στάλιν κατά τη δεκαετία του 1930. Βλ. Bruce Lincoln. 5. Στην πραγματικότητα, οι ρωσικές βιομηχανίες και οι τράπεζες παρέμειναν υπό κρατικό έλεγχο μέχρι το 1989, οπότε κατέρρευσε ο «υπαρκτός σοσιαλισμός» στη Ρωσία. 6. Στην πραγματικότητα, οι Μπολσεβίκοι ηγέτες δεν παρακολουθούντο από την αστυνομία της Προσωρινής Κυβέρνησης. Αντίθετα, οι Μπολσεβίκοι, μετά την ανάληψη της εξουσίας στη Ρωσία, παρακολουθούσαν τους πάντες μέσω της NKVD. Βλ. Bruce Lincoln, Red Victory...

7. Οι μεταρρυθμίσεις στο στράτευμα για την αποκατάσταση της πει&αρχίας τις οποίες εγκαινίασε ο στρατηγός Αλεξέγιεφ 9α απέδιδαν εάν δεν πραγματοποιείτο η μεγάλη ρωσική επίθεση του Θέρους του 1917, η οποία συνετέλεσε στην εκ νέου αποδιοργάνωση του ρωσικού στρατού. Βλ. Alan Moorhead, The Russian Revolution, Bantam Books, Ν. Υόρκη 1959.

προσκήνιο τον Οκτώβριο του 1917, λίγο πριν από την εκδήλωση του πραξικοπήματος των Μπολσεβίκων.

8. Η ρωσική επίθεση τελικά απέτυχε λόγω της σφοδρής γερμανικής αντεπίθεσης και της απειθαρχίας την οποία επέδειξαν ορισμένες ρωσικές μονάδες στο μέτωπο. Το γεγονός ομολογεί και ο ίδιος ο Κερένσκυ στο βιβλίο του, Η ρωσική επανάσταση όπως την έζησα, εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα 1970.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

10. Ο Τρότσκυ κατέφυγε εξόριστος στο Μεξικό και δολοφονήθηκε το 1940 από τον Ραμόν Μερκαντέρ, πράκτορα του Στάλιν.

(1) Alan Moorhead: THE RUSSIAN REVOLUTION, Bantam Books, Ν. Υόρκη, 1959. (2) Bruce Lincoln: RED VICTORY, A HISTORY OF THE RUSSIAN CIVIL WAR, Da Capo Press, Ν. Υόρκη 1999.

9. Σύμφωνα με τον Κερένσκυ, οι Λένιν και Ζηνόβιεφ προειδοποιήθηκαν για την επικείμενη σύλληψη τους από στρατιώτες της Προσωρινής Κυβέρνησης και από τον Μποντς-Μπρουέβιτς, ηγετικό στέλεχος των Σοσιαλεπαναστατών. Οι δύο άνδρες κατόρθωσαν να διαφύγουν μεταμφιεσμένοι στη Φινλανδία. Οι Κάμενεφ και Τρότσκυ συνελήφθησαν και παρέμειναν επί αρκετό διάστημα στις φυλακές της Αγίας Πετρούπολης. Ο Στάλιν κατόρθωσε να διαφύγει τη σύλληψη και εμφανίσθηκε στο

(3) Αλέξανδρος Κερένσκυ: Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΟΠΩΣ ΤΗΝ ΕΖΗΣΑ, εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα 1970. (4) Εντβαρντ Ρατζίνσκυ: Ο ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΤΣΑΡΟΣ, εκδόσεις Μπελ, Αθήνα, 2002. (5) Andrei Simonovitch Robertski: LENIN IS ASSASSINATED AT THE FINLAND STATION στο έργο WHAT MIGHT HAVE BEEN (LEADING HISTORIANS ON TWELVE « WHAT IFS» OF HISTORY), Phoenix Books, Ν. Υόρκη 2005.

Στρατιώτες της 23ης Ταξιαρχίας Πυροβολικού φωτογραφίζονται σε ένα σιδηροδρομικό σταθμό στη λίμνη Βαϊκάλη κατά τη διάρκεια της πορείας τους προς το μέτωπο. Η αισιοδοξία που είναι αποτυπωμένη στα πρόσωπα τους εξανεμίστηκε από τις πρώτες κιόλας συγκρούσεις με τους Γερμανούς και τους Αυστριακούς.

To καλοκαίρι του 1941, η Βέρμαχτ εισέβαλε αιφνιδιαστικά στη Σοβιετική Ενωση, υποχρεώνοντας τους Σοβιετικούς να υποχωρήσουν πολλά χιλιόμετρα ανατολικά, αφού δεν μπορούσαν να αντισταθούν στον κεραυνοβόλο πόλεμο των Γερμανών. Ωστόσο, εκείνοι απέτυχαν να καταλάβουν τη Μόσχα και την άνοιξη του 1942 δεν ήταν πλέον σε θέση να αναλάβουν επιθετικές επιχειρήσεις σε όλο το μήκος του διευρυμένου Ανατολικού μετώπου. Ηταν σαφές πως η Βέρμαχτ έπρεπε να στραφεί σε μια συγκεκριμένη κατεύθυνση, ώστε να πλήξει αποτελεσματικά τον Κόκκινο Στρατό και να αποφύγει έτσι έναν αγώνα φθοράς με τη Σοβιετική Ενωση, η οποία διέθετε ισχυρή βιομηχανία. Μπορεί οι Σοβιετικοί να είχαν υποστεί πολλές ήττες και εδαφικές απώλειες, είχαν όμως περισώσει εκατοντάδες εργοστάσια τα οποία είχαν μεταφέρει με το προσωπικό τους ανατολικά από τα Ουράλια Ορη. Επιπλέον, οι Δυτικοί Σύμμαχοι εφοδίαζαν όσο μπορούσαν τους Σοβιετικούς, αλλά, παρά την ανθεκτικότητα του Κόκκινου Στρατού και της σοβιετικής βιομηχανίας στην ορμή της Βέρμαχτ, υπήρχε ένας κρίσιμος παράγοντας που θα μπορούσε να γείρει την πλάστιγγα του πολέμου στο Ανατολικό μέτωπο: τα πετρέλαια τον Καύκασου που έθεταν σε κίνηση τα εργοστάσια και τον Κόκκινο Στρατό.

Η

μεταφορά πετρελαίου στα Ουράλια Ορη γινόταν από συγκεκριμένες διαδρομές, όπως ήταν η σιδηροδρομική γραμμή του Ροστώθ, μια άλλη επί του άξονα Τιχορέτσκ-Στάλινγκραντ και, ακόμη, ο ποταμός Βόλγας, που επέτρεπε στις σοβιετικές φορτηγίδες να αποπλέουν από το Μπακού της Κασπίας Θάλασσας και να φθάνουν έως τη Μόσχα. Ετσι, ο Χίτλερ και το Γενικό Επιτελείο αποφάσισαν να στραφούν στον νότο, με σκοπό να καταλάβουν το Ροστώβ και το Γκρόζνυ στην οροσειρά του Καυκάσου, ώστε να διακοπεί ο ανεφοδιασμός των Σοβιετικών από τον Βόλγα και μέσω των σιδηροδρόμων τους. Εάν οι Γερμανοί κατόρθωναν να στερήσουν από τη σοβιετική βιομηχανία τα υπερπολύτιμα πετρέλαια του Καυκάσου, ουσιαστικά θα τελείωνε και ο πόλεμος στο Ανατολικό μέτωπο. Ετσι, στις 28 Μαρτίου 1942, ο αρχηγός του Γερμανικού Γενικού Επιτελείου, Φραντς Χάλντερ, υπέβαλε στον Χίτλερ προς έγκριση τις επιχειρησιακές του ιδέες, που αφορούσαν την εξόρμηση της Βέρμαχτ και των συμμάχων της προς τον Καύκασο. Στην επιχείρηση, η οποία ονομάσθηκε «Braunschweig», θα συμμετείχαν δύο Ομάδες Στρατιών(«Α» και «Β»), οι οποίες θα επιτίθεντο στα τέλη Μαΐου, με πρωταρχικό σκοπό την κατάληψη της βιομηχανικής πόλης Στάλινγκραντ και του Κουμπάν, στρεφόμενες έπειτα προς τις επαρχίες του Καυκάσου, μέχρι το Γκρόζνυ και το Μπακού. Η 6η Στρατιά, που αποτελείτο από 18 μεραρχίες με διοικητή τον στρατηγό Φρήντριχ Πάουλους, θα αναλάμβανε την κύρια επίθεση της Ομάδας Στρατιών «Β», εφορμώντας Στην αριστερή σελίδα Γερμανοί στρατιώτες προχωρούν ενθουσιασμένοι προς τις στέπες της Ασίας. Αν νικούσαν στο Στάλινγκραντ, το χαμόγελο 9α παρέμενε στα χείλη τους ως το τέλος του πολέμου.

προς το Καλάτς, το Κοτελνίκοβο και Στάλινγκραντ. Η συγκεκριμένη στρατιά είχε στο ενεργητικό της μόνο νίκες, καθώς είχε συμμετάσχει στις νικηφόρες εκστρατείες της Πολωνίας και του Βελγίου, ενώ είχε συντρίψει τον Κόκκινο Στρατό στο Κίεβο και το Χάρκοβο. Ο Χίτλερ είχε απόλυτη εμπιστοσύνη στον Πάουλους και στην 6η Στρατιά, περιμένοντας νέες σημαντικές επιτυχίες στο Ανατολικό μέτωπο, που ίσως θα έκριναν και τον πόλεμο! Το καλοκαίρι του 1942, αφού οι Γερμανοί απέκρουσαν μια σοβιετική επίθεση με στόχο το Χάρκοβο, είχε έλθει η σειρά τους να ξεκινήσουν τη μεγάλη κλίμακας επιθετική επιχείρηση «Braunschweig». Στην αντίπερα όχθη, ο Στάλιν ήταν πεπεισμένος πως οι Γερμανοί θα στρέφονταν ξανά προς τη Μόσχα. Ετσι, συγκράτησε το μεγαλύτερο μέρος του Κόκκινου Στρατού για την υπεράσπιση της σοβιετικής πρωτεύουσας. Την περίοδο της γερμανικής επίθεσης στον νότο, το καλοκαίρι του 1942, οι λιγοστές σοβιετικές δυνάμεις κατόρθωσαν να υποχωρήσουν επιτυχώς, αποφεύγοντας την περικύκλωση από τη Βέρμαχτ. Ωστόσο,

Χαρακτηριστική σκηνή οδομαχιών στο Στάλινγκραντ.

To γερμανικό σχέδιο κατάληψης του Στάλινγκραντ και του Κουμπάν.

η 4η Στρατιά Πάντσερ του Χοτ κατέλαβε το Κοτελνίκοβο, 150 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Στάλινγκραντ, επιτρέποντας στην 6η Στρατιά να εγκλωβίσει περίπου 50.000 υποχωρούντες Σοβιετικούς και 1.000 τεθωρακισμένα. Στις 28 Ιουλίου, το Ροστώβ καταλήφθηκε από την Ομάδα Στρατιών «Α» και πλέον ο δρόμος για το Καύκασο και τα πετρέλαια ήταν ανοικτός. Σύντομα οι Γερμανοί έθεσαν υπό το έλεγχο τους τις πόλεις Μαϊκόπ (πετρελαιοπαραγωγικό κέντρο του Κουμπάν) και Γκεοργκίεφσκ, ενώ στις αρχές Αυγούστου βρίσκονταν κοντά

στις κορυφές του Καυκάσου, συγκεκριμένα στο Κρασνοντάρ και το Βοροσίλωφσκ. Τελικά, η προέλαση τους σταμάτησε στο Μοζντόκ, καθώς η σοβιετική αντίσταση ήταν ισχυρή στο σημείο εκείνο και πλέον το κέντρο βάρους της γερμανικής επίθεσης μετατοπίσθηκε προς το Στάλινγκραντ. Εκεί, οι Σοβιετικοί της 62ης Στρατιάς υποχωρούσαν προς την πόλη, αλλά δεν είχαν αποφύγει οριστικά τον κίνδυνο της περικύκλωσης. Τότε, ο Στάλιν συνειδητοποίησε την κρισιμότητα της κατάστασης, καθώς η Σοβιετική Ενωση κινδύνευε να χωρισθεί στα δυο και να

χάσει τις πολύτιμες πετρελαιοπηγές της. Η 62η Στρατιά, αποδεκατισμένη και με ελλιπή εξοπλισμό, υπό τη διοίκηση του ικανού στρατηγού Αντρέι Γιερεμένκο, δεν είχε όμως άλλη επιλογή από το να υποχωρήσει προς το Στάλινγκραντ και να οργανώσει εκεί μια ισχυρή γραμμή άμυνας. Στο μεταξύ, στο Στάλινγκραντ ολόκληρος ο πληθυσμός συμμετείχε στην προετοιμασία της άμυνας της πόλης, καθώς περίπου 200.000 κάτοικοι χρησιμοποιήθηκαν για την εκσκαφή ορυγμάτων, όπως και για την τοποθέτηση ναρκών. Για τον Στάλιν, η πόλη έπρεπε να κρατηθεί όχι μόνο για λόγους γοήτρου (καθώς έφερε το όνομα του), αλλά και για στρατηγικούς λόγους. Συγκεκριμένα, αποτελούσε την τρίτη βιομηχανική πόλη της Σοβιετικής Ενωσης όπου παραγόταν το 25% των τεθωρακισμένων του Κόκκινου Στρατού. Ενδεχόμενη απώλεια του Στάλινγκραντ θα επέτρεπε στη Βέρμαχτ να «κόψει» στα δύο τη Σοβιετική Ενωση. Η διαταγή του Στάλιν ήταν χαρακτηριστική: «Ούτε ένα βήμα πίσω. Ο Βόλγας έχει μόνο μια όχθη. Αν το Στάλινγκραντ πέσει, θα χάσουμε την κυριότερη υδάτινη αρτηρία μας και σύντομα τις πετρελαιοπηγές μας». Οι αποδεκατισμένοι σχηματισμοί της 62ης Στρατιάς θα αναλάμβαναν τον δύσκολο ρόλο της υπεράσπισης μιας πόλης που θα έκρινε τη μοίρα όχι μόνο ενός ολόκληρου έθνους, αλλά και ολόκληρο τον πόλεμο!

Γερμανική επικράτηση στο Στάλινγκραντ Στις 22 Αυγούστου 1942, οι Γερμανοί άρχισαν την προέλαση τους προς τον Βόλγα και την πόλη. Την επομένη, μια σφοδρή αεροπορική επιδρομή προκάλεσε τρομακτικές καταστροφές στο Στάλινγκραντ, στοιχίζοντας τη ζωή περίπου 40.000 ατόμων. Εν τω μεταξύ, η επίθεση της 4ης Στρατιάς Πάντσερ του

Γερμανικό πεζικό, το οποίο μεταφέρει όλμους, προωθείται στα ερείπια του Στάλινγκραντ.

Χοτ από τον νότο συνάντησε την απρόσμενη αντίσταση της 64ης σοβιετικής Στρατιάς, που βρισκόταν 30 χιλιόμετρα νότια του Στάλινγκραντ. Στις 30 Αυγούστου, τα πάντσερ διέσπασαν τελικά την εξωτερική άμυνα του Στάλινγκραντ, απειλώντας πλέον να αποκόψουν την 64η σοβιετική Στρατιά από την 62η η οποία βρισκόταν δυτικά του Στάλινγκραντ και βόρεια της 64ης. Η σιδηροδρομική γραμμή Στάλινγκραντ-Καρπόκα βρισκόταν υπό γερμανικό έλεγχο, ενώ ο Πάουλους, βλέποντας την επιτυχία του Χοτ, τήρησε το χρονοδιάγραμμα του, συνεχίζοντας κι εκείνος τις επιθετικές επιχειρήσεις με το XIV Σώμα Πάντσερ. Συγκεκριμένα, η εμπροσθοφυλακή του XIV Σώματος, η 16η Μεραρχία Πάντσερ του Χούμπε, προσπάθησε να προσεγγίσει τη δυτική όχθη του Βόλγα, εκμεταλλευόμενη την κατάρρευση της σοβιετικής άμυνας στον νότιο τομέα του Στάλινγκραντ. Εξάλλου, οι Σοβιετικοί μαχητές γνώρισαν μια ακόμη καθοριστική ήττα, δυτικά του Βόλγα. Ετσι, ο Γιερεμένκο δεν ήταν πλέον σε θέση να οργανώσει την άμυνα της πόλης, από τη στιγμή που οι περίπου

40.000 δ ι α θ έ σ ι μ ο ι ά ν δ ρ ε ς τ η ς 6 2 η ς Στρατιάς, κ υ κ λ ω μ έ ν ο ι πλέον, δεν ήταν σε θ έ σ η να συμπτυχθούν μέσα στην

Ο Γερμανός στρατηγός Χοτ

Χέρμαν

διοικούσε

Στρατιά Στις

την

4η

Πάντσερ. 30

Αυγούστου,

αιφνιδίασε

τους

Σοβιετικούς διασπώντας

την

εξωτερική

γραμμή

άμυνας

τους

στο

Στάλινγκραντ. απειλούσε διαχωρίσει τις

62η και

σοβιετικές

Ο

Χοτ

να τελείως 64η στρατιές.

Τον Αύγουστο του 1942, οι Γερμανοί κατόρθωσαν, μέσα σε δέκα ημέρες, να συμπιέσουν έως τα περίχωρα του Στάλινγκραντ τις τρεις σοβιετικές στρατιές, οι οποίες αμύνονταν μεταξύ του Ντον και του Βόλγα.

καταληφθεί από τη Βέρμαχτ! Μ ε 6 ά σ η α υ τ ή τ η ν ε ξ έ λ ι σ η (για τ η ν ο π ο ί α , ό μ ω ς , γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε ότι π ο τ έ δ ε ν

ή δ η κ α τ ε σ τ ρ α μ μ έ ν η α π ό τις

συνέβη) οι Γερμανοί μ π ο ρ ο ύ σ α ν π λ έ ο ν

αεροπορικές επιδρομές π ό λ η . Ο Χοτ

να ρίξουν όλο το β ά ρ ο ς της ε π ί θ ε σ η ς

συνέχιζε ν ι κ η φ ό ρ α την π ρ ο έ λ α σ η του,

τους προς τον Καύκασο, με κύρια

π ι έ ζ ο ν τ α ς σ υ ν ε χ ώ ς τ η ν 64η Σ τ ρ α τ ι ά τ ο υ

κ α τ ε ύ θ υ ν σ η το Γκρόζνυ, το Μ π α κ ο ύ

στρατηγού Βασίλι Ιβάνοβιτς Τσουίκωφ.

α λ λ ά κ α ι τ ο Α σ τ ρ α χ ά ν στις ό χ θ ε ς τ η ς

Ο τ ε λ ε υ τ α ί ο ς είχε σ τ η δ ι ά θ ε σ η τ ο υ

Κασπίας. Α λ λ ω σ τ ε , ο Χίτλερ είχε

π ε ρ ί π ο υ 60.000 ά ν δ ρ ε ς , λ ι γ ο σ τ ά ά ρ μ α τ α

διατάξει τον Πάουλους μετά την

κ α ι 700 π υ ρ ο β ό λ α , ω σ τ ό σ ο ,

κατάληψη του Στάλινγκραντ να στείλει

διαπιστώνοντας την τύχη των

ταχυκίνητα α π ο σ π ά σ μ α τ α στο

σ υ μ π α τ ρ ι ω τ ώ ν του στη δυτική ό χ θ η του

Αστραχάν, ώστε να θ έ σ ε ι σταδιακά υπό

Βόλγα και το ε ν δ ε χ ό μ ε ν ο κ ύ κ λ ω σ η ς του

γερμανικό έλεγχο όλη τη δυτική ακτή

α π ό την 6η Στρατιά του Πάουλους, δεν

της Κ α σ π ί α ς Θ ά λ α σ σ α ς . Η κ α τ ά σ τ α σ η

είχε π λ έ ο ν ά λ λ η ε π ι λ ο γ ή α π ό τ ο ν α

ήταν πλέον τραγική για τους

υποχωρήσει, αφήνοντας οριστικά την

Σοβιετικούς, καθώς δεν μπόρεσαν να

π ό λ η του Στάλιν στον έλεγχο των

αντισταθούν π ε ρ α ι τ έ ρ ω στο Μόζντοκ,

Γερμανών! Η ε π ί θ ε σ η του Χοτ από τον

ενώ έχασαν και το Ν ο β ο ρ ο σ ί σ κ ,

ν ό τ ο και, τ α υ τ ό χ ρ ο ν α , η ε π ί θ ε σ η τ ο υ

σημαντικό λιμάνι της Μαύρης

Χούμπε (που κατόρθωσε να καταλάβει

Θάλασσας. Προηγουμένως, οι

ό λ η τ η ν ό χ θ η δ υ τ ι κ ά τ ο υ Βόλγα), είχε

Σοβιετικοί είχαν χάσει τα κύρια λιμάνια

ω ς α π ο τ έ λ ε σ μ α στις α ρ χ έ ς

της Ο δ η σ σ ο ύ και της Σ ε β α σ τ ο ύ π ο λ η ς

Σεπτεμβρίου το Στάλινγκραντ να

διατηρώντας υπό τον έλεγχο τους τα

δ ε υ τ ε ρ ε ύ ο ν τ α λ ι μ ά ν ι α του Β α τ ο ύ μ και

Σ α ρ ά τ σ ο γ λ ο υ (Sukru Saracoglu). Ο φ ο ν

τ ο υ Πότι, π ο υ δ ε ν θ ε ω ρ ο ύ ν τ ο

Π ά π ε ν κ α τ ό ρ θ ω σ ε μ ε τις ε ν έ ρ γ ε ι ε ς τ ο υ

ουσιαστικά ναυτικές βάσεις.

ν α υ π ο γ ρ α φ ε ί σ τ η ν Α γ κ υ ρ α , στις 1 8

Ο σοβιετικός στόλος της Μ α ύ ρ η ς

Ιουνίου 1941, σ υ ν θ ή κ η αμοιβαίας

Θάλασσας αντιμετώπιζε το δυσχερές δ ί λ η μ μ α να α υ τ ο β υ θ ι σ θ ε ί ή να π α ρ ο π λ ι σ θ ε ί στην Τουρκία. Επιπλέον, οι Σοβιετικοί αντιμετώπιζαν π ρ ο β λ ή μ α τ α συγκοινωνιών καθώς, μετά την α π ώ λ ε ι α του Στάλινγκραντ, οι κυριότερες γραμμές ανεφοδιασμού τους από β ο ρ ρ ά είχαν α π ο κ ο π ε ί . Μ ό ν ο α π ό το Κρασνοβόντσκ, στην απέναντι ό χ θ η της Κασπίας Θάλασσας, μπορούσαν οι Σοβιετικοί να ενισχύσουν στα στρατεύματα του Καυκάσου με ε φ ό δ ι α δια θαλάσσης. Ολα αυτά όμως ήταν μάταια, κ α θ ώ ς τ μ ή μ α τ α της 6ης Σ τ ρ α τ ι ά ς κ α τ έ λ α β α ν τ ο Α σ τ ρ α χ ά ν και, π α ρ ά λ λ η λ α με τη δ ρ ά σ η της Ο μ ά δ α ς Σ τ ρ α τ ι ώ ν «Α», σ υ ν έ χ ι ζ α ν τ η ν π ρ ο έ λ α σ η τους π ρ ο ς τα π ε τ ρ έ λ α ι α της Κασπίας, τις ο ρ ε ι ν έ ς δ ι α β ά σ ε ι ς , τ ο Γ κ ρ ό ζ ν υ κ α ι τη νότια ακτή του Ευξείνου Πόντου. Υπήρχε, όμως, και άλλος ένας σημαντικός παράγοντας που μπορούσε να ε π ι φ έ ρ ε ι μια ο λ ο κ λ η ρ ω τ ι κ ή και σ ύ ν τ ο μ η κ α τ ά ρ ρ ε υ σ η της σοβιετικής άμυνας στον Καύκασο. Η Τουρκία, η ο π ο ί α είχε σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ σ ε ι 2 6 μ ε ρ α ρ χ ί ε ς στην ά λ λ η ά κ ρ η της Υ π ε ρ κ α υ κ α σ ί α ς , ήταν έτοιμη να εισέλθει στον π ό λ ε μ ο στο π λ ε υ ρ ό της Γερμανίας. Μ έ χ ρ ι εκείνο το δ ι ά σ τ η μ α , η Τουρκία παρέμενε ανεξήγητα ουδέτερη και η εξωτερική της π ο λ ι τ ι κ ή ε μ φ α ν ώ ς απρόβλεπτη, καθώς προσπαθούσε να διατηρεί καλές σχέσεις τόσο με τη Γερμανία, ό σ ο και με τη Μ ε γ ά λ η Βρετανία. Ωστόσο, η κυβέρνηση του Ισμέτ Ινονού έ τ ρ ε φ ε ε μ φ α ν ώ ς σ υ μ π ά θ ε ι α π ρ ο ς τους Γερμανούς και τον αγώνα τους, ενώ ο Γερμανός πρεσβευτής στην Αγκυρα, ο π ε ρ ι β ό η τ ο ς α λ λ ά και α μ φ ι λ ε γ ό μ ε ν ο ς Φ ρ α ν τ ς φ ο ν Π ά π ε ν (Franz von Papen), ήταν δραστήριος, διατηρώντας συνεχώς ε π α φ έ ς με τον υπουργό Εξωτερικών της Τουρκίας, Σ ο υ κ ρ ο ύ

Το

Στάλινγκραντ

κατεστραμμένο το

τέλος

της

μετά μάχης.

β ο ή θ ε ι α ς α ν ά μ ε σ α στη Γερμανία και

ο μ ο υ σ ο υ λ μ α ν ι κ ό ς λ α ϊ κ ι σ μ ό ς και οι

την Τουρκία. Λίγους μήνες αργότερα,

περιφερειακές ανισότητες που

τον Οκτώβριο του ίδιου έτους, οι δ υ ο

επικρατούσαν στην Τουρκία, δεν

πλευρές υπέγραψαν νέα συνθήκη που

σ υ ν έ β α λ λ α ν στην π ρ ο ώ θ η σ η των αρχών

α φ ο ρ ο ύ σ ε τις ε μ π ο ρ ι κ έ ς σ υ ν α λ λ α γ έ ς

του κεμαλισμού, όπως ο εθνικισμός, ο

α ν ά μ ε σ α στα δυο κράτη. Συγκεκριμένα,

ρεπουμπλικανισμός, η εκκοσμίκευση

η Τουρκία θα π ρ ο μ ή θ ε υ ε τη Γερμανία

κ α ι ο κ ρ α τ ι κ ι σ μ ό ς . Ο π ω ς είχε σ υ μ β ε ί

με μεγάλες π ο σ ό τ η τ ε ς μ ε τ ά λ λ ω ν και

κατά τον Α' Π α γ κ ό σ μ ι ο Π ό λ ε μ ο , έτσι και

χρωμίου, ενώ ως αντάλλαγμα θα

ε κ ε ί ν ο το δ ι ά σ τ η μ α , η Γερμανία

προμηθευόταν όπλα. Το χρώμιο ήταν

υποστήριζε την ιδεολογία του

σημαντικό μέταλλο για τους

Παντουρκισμού. Μάλιστα, το Γερμανικό

Γερμανούς, κ α θ ώ ς σε αυτό στηριζόταν

Γενικό Επιτελείο φ ι λ ο ξ ε ν ο ύ σ ε α ρ κ ε τ έ ς

η π α ρ α γ ω γ ή των τ ε θ ω ρ α κ ι σ μ έ ν ω ν και

φ ο ρ έ ς στο Ανατολικό μέτωπο τους

των υποβρυχίων.

Τούρκους στρατηγούς Αλή Φουάτ

Ο φ ο ν Πάπεν γνώριζε π ω ς οι

(Emir Erkilet), οι ο π ο ί ο ι

εξελίξεις στο Ανατολικό Μ έ τ ω π ο ,

παρακολουθούσαν από κοντά τη

κ α θ ώ ς δ ι α π ί σ τ ω ν α ν ότι τ ο ε ν δ ε χ ό μ ε ν ο

γερμανική π ρ ο έ λ α σ η στη ρωσική

γ ε ρ μ α ν ι κ ή ς νίκης εναντίον της μισητής

ενδοχώρα. Εξάλλου, οι συγκεκριμένοι

Σοβιετικής Ενωσης γινόταν ο λ ο έ ν α και

Τούρκοι στρατηγοί δήλωναν συνεχώς

πιθανότερο. Σ ύ μ φ ω ν α με μια α ν α φ ο ρ ά

στον Ινονού πως οι Γερμανοί βρισκόταν

του Γερμανού πρεσβευτή, τον Ιούλιο

π ο λ ύ κ ο ν τ ά σ τ η ν τ ε λ ι κ ή ν ί κ η , ε ν ώ στις 8

1941 η Τ ο υ ρ κ ί α έ δ ε ι χ ν ε μ ε γ ά λ ο

Α υ γ ο ύ σ τ ο υ 1942, ο Σ α ρ ά τ σ ο γ λ ο υ ε ί χ ε

ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν για το Αζερμπαϊτζάν και για

δηλώσει στον φον Πάπεν πως ήταν

άλλες περιοχές που κατοικούντο από

υ π έ ρ της κ α τ ά ρ ρ ε υ σ η ς της Σοβιετικής

τουρκογενείς πληθυσμούς. Μπορεί τα

Ενωσης. Τέλος, λίγους μ ή ν ε ς ν ω ρ ί τ ε ρ α ,

ιδεολογήματα του Πανισλαμισμού και

ο Χίτλερ έδειχνε βέβαιος για την

του

π ι θ α ν ή σ υ μ μ ε τ ο χ ή της Τουρκίας στον

Παντουρκισμού/Παντουρανισμού

να είχαν α π ο ρ ρ ι φ θ ε ί α π ό τον Κεμάλ,

π ό λ ε μ ο , ό π ω ς είχε δ η λ ώ σ ε ι σ τ ο ν

κ α θ ώ ς ο τελευταίος τα θ ε ω ρ ο ύ σ ε

Μ ο υ σ ο λ ί ν ι σ τ ι ς 2 9 Α π ρ ι λ ί ο υ 1942.

ιστορικά αποτυχημένα εγχειρήματα,

Γερμανικά τεθωρακισμένα

στα

περίχωρα

του

Στάλινγκραντ (Αύγουστος

του

1942).

Ε ρ δ έ ν (AN Fuat Erden) κ α ι Ε μ ί ρ Ε ρ κ ι λ έ τ

Τ ο ύ ρ κ ο ι π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ α ν σ τ ε ν ά τις

Αυτό δ ε ν ά ρ γ η σ ε να γίνει, όταν

μ ε τ ά τ ο ν θ ά ν α τ ο τ ο υ ό μ ω ς τ ο 1938 κ α ι

πλέον τα γερμανικά στρατεύματα

την έναρξη του Β' Παγκοσμίου

βρίσκονταν σε απόσταση αναπνοής από

Π ο λ έ μ ο υ , ο Π α ν τ ο υ ρ κ ι σ μ ό ς είχε

τα σ ο β ι ε τ ο τ ο υ ρ κ ι κ ά σ ύ ν ο ρ α , στις α ρ χ έ ς

αναγεννηθεί στην Τουρκία. Η δυναμική

τ ο υ χ ε ι μ ώ ν α τ ο υ 1942. Ο Ι ν ο ν ο ύ ,

του ήταν μεγάλη, καθώς

δ ι α π ι σ τ ώ ν ο ν τ α ς ότι οι Γερμανοί

σ ά ρ ω ν α ν τους Σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ς , δ ε ν είχε ά λ λ η επιλογή από το να ταχθεί με την πανίσχυρη Γερμανία, σ τ ρ ε φ ό μ ε ν ο ς εναντίον της Σοβιετικής Ενωσης α λ λ ά και ε ν δ ε χ ο μ έ ν ω ς εναντίον του Ιράκ και της Συρίας π ο υ βρίσκονταν υπό βρετανικό έλεγχο. Η Τουρκία θα μ π ο ρ ο ύ σ ε π λ έ ο ν ν α ε κ π λ η ρ ώ σ ε ι τις μεγάλες φιλοδοξίες της, επιβάλλοντας την ένωση των τουρκογενών π λ η θ υ σ μ ώ ν της Ευρασίας, ή τουλάχιστον την ένωση με την Τουρκία τ ω ν Τ ο υ ρ κ ο μ ά ν ω ν κ α τ ο ί κ ω ν τ ο υ Ιράν, της Χ ο ρ α σ μ ί α ς και του Αζερμπαϊτζάν. Ο χ ε ι μ ώ ν α ς τ ο υ 1942 β ρ ή κ ε τ ο υ ς Σοβιετικούς να καταρρέουν οριστικά στον Καύκασο, καθώς έπρεπε να πολεμήσουν σε δύο μέτωπα, εναντίον των Γερμανών στον β ο ρ ρ ά και των Τούρκων στον νότο. Ο Χίτλερ π λ έ ο ν ήταν κατενθουσιασμένος, καθώς πέτυχε τον αντικειμενικό του σκοπό. Τι γινόταν όμως στους άλλους τομείς του Ανατολικού μετώπου; Παρότι οι Γερμανοί κ α τ έ λ α β α ν το

Στάλινγκραντ, κίνηση π ο υ θα έδινε τη

Ο

Στάλινγκραντ και ο λ ό κ λ η ρ η την

π ρ ω τ ο β ο υ λ ί α των κινήσεων στη

ι&ύνων

περιοχή του Καυκάσου, στο υπόλοιπο

σοβιετική πλευρά. Σημαντικό ρόλο σε

μέτωπο, λ ό γ ω του χ ε ι μ ώ ν α και της

α υ τ έ ς τις σ ο β ι ε τ ι κ έ ς ε ν έ ρ γ ε ι ε ς , έ π α ι ξ ε

μετακίνησης του βάρους των

το π ε ρ ί φ η μ ο σοβιετικό κατασκοπευτικό

γ ε ρ μ α ν ι κ ώ ν ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ω ν στο

δίκτυο στη δυτική Ευρώπη, η «Κόκκινη

Καύκασο, η κατάσταση παρέμενε

Ορχήστρα». Συγκεκριμένα, στην

στάσιμη, με τους Γερμανούς να

ουδέτερη Ελβετία το δίκτυο «Λούσυ»

περιορίζονται σε επιχειρήσεις μικρής

έδινε συνεχώς π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς για τη

κλίμακας, ετοιμάζοντας π λ έ ο ν μια

διάταξη της Βέρμαχτ στο Ανατολικό

γενική ε π ί θ ε σ η προς β ο ρ ρ ά του

μ έ τ ω π ο . Ετσι, ε ν ώ τ ο ν Ι ο ύ λ ι ο τ ο υ 1942 ο

Στάλινγκραντ, με στόχο την

Στάλιν είχε ε ν η μ ε ρ ω θ ε ί π ω ς ο Χίτλερ

υ π ε ρ κ έ ρ α σ η της Μόσχας. Ωστόσο οι

σχεδίαζε την κατάληψη του

Σοβιετικοί, αν και με κ α τ α ρ ρ α κ ω μ έ ν ο

Στάλινγκραντ, έδωσε διαταγή στους

η θ ι κ ό , είχαν σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ σ ε ι ισχυρές

στρατηγούς του να στήσουν μια

δυνάμεις βόρεια του Στάλινγκραντ από

θ α ν ά σ ι μ η παγίδα στους Γερμανούς

τ ο ν Ι ο ύ λ ι ο τ ο υ 1942. Π α ρ ά τ η ν π τ ώ σ η

μέσα στην π ό λ η που έ φ ε ρ ε το όνομα

της π ό λ η ς τον Σεπτέμβριο, δ η λ α δ ή , η

του. Η σχετικά γρήγορη όμως κατάληψη

Σοβιετική Ανώτατη Δ ι ο ί κ η σ η είχε

του Στάλινγκραντ από τους Γερμανούς

συγκεντρώσει εκεί σχεδόν το 50% των

άλλαξε τα σχέδια των Σοβιετικών. Χωρίς

σ ο β ι ε τ ι κ ώ ν τ ε θ ω ρ α κ ι σ μ έ ν ω ν και

τα π ε τ ρ έ λ α ι α του Κ α υ κ ά σ ο υ και με

π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο υ ς α π ό 500.000 ά ν δ ρ ε ς .

πεσμένο ηθικό, οι Σοβιετικοί ήταν

Αρχικά, το σχέδιο των Σοβιετικών ήταν

πλέον αναγκασμένοι να διεξάγουν τον

να σ τ ή σ ο υ ν π α γ ί δ α στη 6η Γερμανική

ύστατο αγώνα, έναν κ α θ α ρ ά αμυντικό

Στρατιά μ έ σ α στη π ό λ η του

π ό λ ε μ ο π ρ ο ς υ π ε ρ ά σ π ι σ η της Μόσχας

φον

Μανστάιν, νους

προέλασης Βέρμαχτ Καύκασο.

της της

προς

τον

εναλλακτικό χερσαίο δρομολόγιο για την ενίσχυση των Βρετανών στην Α ί γ υ π τ ο ( σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν α , α π ό τις δ ύ ο β ά σ ε ι ς τ η ς RAF, στη Σ α ϊ μ π ά χ , κ ο ν τ ά σ τ η Μ π ά σ ρ α , και στη Χ α μ π α ν ί γ ι α , σ τ ο ν Ε υ φ ρ ά τ η ) . Στο δ ι ά σ τ η μ α 1940-41, ο ι Γερμανοί π ρ ο σ π ά θ η σ α ν με δ ι ά φ ο ρ ε ς ενέργειες να υποκινήσουν αντιβρετανικές αραβικές εξεγέρσεις, χ ω ρ ί ς ό μ ω ς ε π ι τ υ χ ί α . Στις 2 Α π ρ ι λ ί ο υ 1 9 4 1 , είχε ε κ δ η λ ω θ ε ί π ρ α ξ ι κ ό π η μ α σ τ ο Ιράκ, π ο υ α ν έ τ ρ ε ψ ε τ η φ ι λ ο β ρ ε τ α ν ι κ ή κ υ β έ ρ ν η σ η κ α ι κ α τ ά τ ο ο π ο ί ο ο Ρασίντ Αλή κατέλαβε την εξουσία, Ο Χίτλερ

και

στρατηγοί μελετούν

τις

επιθετικές της

Βέρμαχτ

Στάλινγκραντ.

και γ ε ν ι κ ό τ ε ρ α π ρ ο ς αναχαίτιση της

οι του ενέργειες μετά

το

χρηματοδοτούμενος μάλιστα από τους

γερμανικής προέλασης από το

Γερμανούς. Ωστόσο, μετά α π ό

Σ τ ά λ ι ν γ κ ρ α ν τ π ρ ο ς τα β ό ρ ε ι α ! Εάν,

βρετανική στρατιωτική επέμβαση, η

ό μ ω ς , στις α ρ χ έ ς τ ο υ 1943 η Γ ε ρ μ α ν ί α

ε ξ έ γ ε ρ σ η σ τ ο Ι ρ ά κ τ ε ρ μ α τ ί σ θ η κ ε στις 3 1

ετοιμαζόταν να δώσει το τελειωτικό

Μ α ί ο υ 1941 κ α ι ο Ρασίντ Α λ ή κ α τ έ φ υ γ ε

π λ ή γ μ α στη Σοβιετική Ενωση, το

σ τ ο Β ε ρ ο λ ί ν ο . Τον ίδιο μ ή ν α , ο ι

ενδιαφέρον του Χίτλερ στρεφόταν

Βρετανοί ε κ δ ι ώ χ θ η κ α ν από την Ελλάδα

π λ έ ο ν και π ρ ο ς τ η Μ έ σ η Α ν α τ ο λ ή , τ η ν

και τ η ν Κ υ ρ η ν α ϊ κ ή , α λ λ ά ε υ τ υ χ ώ ς γ ι α

ο π ο ί α είχε π α ρ α μ ε λ ή σ ε ι σ ε ό λ ο τ ο

τ ο υ ς Σ υ μ μ ά χ ο υ ς , τ ο ίδιο χ ρ ο ν ι κ ό

διάστημα του π ο λ έ μ ο υ . Η κατοχή του

δ ι ά σ τ η μ α η Γερμανία ήταν έτοιμη να

Κ α υ κ ά σ ο υ και η νέα σ ύ μ μ α χ ο ς Τουρκία,

εκτοξεύσει την επιχείρηση

π ο υ είχε κ η ρ ύ ξ ε ι τον π ό λ ε μ ο στη

« Μ π α ρ μ π α ρ ό σ σ α » και είχε π α ρ α μ ε λ ή σ ε ι

Σ ο β ι ε τ ι κ ή Ενωση και είχε σ υ μ β ά λ ε ι στη

τη Μ έ σ η Ανατολή. Μετά την είσοδο

ε ύ κ ο λ η κ α τ ά ρ ρ ε υ σ η της σοβιετικής

ό μ ω ς τ η ς Τ ο υ ρ κ ί α ς σ τ ο ν π ό λ ε μ ο και τ η ν

άμυνας στον Καύκασο, άλλαζαν πλέον

κ α τ ά λ η ψ η του Στάλινγκραντ και

την ι σ ο ρ ρ ο π ί α δ υ ν ά μ ε ω ν στη Μ έ σ η

ο λ ό κ λ η ρ ο υ του Καυκάσου, ο Χίτλερ δεν

Ανατολή.

α ρ κ ε ί τ ο μ ό ν ο στην υ π ε ρ κ έ ρ α σ η της Μ ό σ χ α ς α λ λ ά π ρ ο σ έ β λ ε π ε και σ ε μ ι α ε ι σ β ο λ ή σ τ ο Ιράκ. Ενα τ έ τ ο ι ο

Η Μέση Ανατολή Στις α ρ χ έ ς τ ο υ π ο λ έ μ ο υ , ο Χ ί τ λ ε ρ δ ε ν είχε δ ώ σ ε ι κ α θ ό λ ο υ τ η δ έ ο υ σ α

ενδεχόμενο θα προκαλούσε τεράστια π ρ ο β λ ή μ α τ α στους Βρετανούς, π ο υ θ α αναγκάζονταν να αποσύρουν δυνάμεις

σ η μ α σ ί α στη Β ό ρ ε ι α Α φ ρ ι κ ή και τη

από τη Δυτική Ερημο προς το μέτωπο

Μεσόγειο, γενικότερα. Οι βλέψεις του

τ ο υ Ιράκ, β ο η θ ώ ν τ α ς έ τ σ ι τ ο ν Ρ ό μ μ ε λ

ήταν στραμμένες κ α θ α ρ ά προς τη

ν α π ρ ο ε λ ά σ ε ι στη Β ό ρ ε ι α Α φ ρ ι κ ή .

Μ ε γ ά λ η Β ρ ε τ α ν ί α και τ η Σ ο β ι ε τ ι κ ή

Η Τουρκία, μην έχοντας π ο λ λ έ ς

Ενωση. Δεν γνώριζε, όμως, πως η Μ έ σ η

επιλογές, δ έ χ θ η κ ε γερμανικά

Ανατολή α π ο τ ε λ ο ύ σ ε το κλειδί για την

στρατεύματα στα νοτιοανατολικά της

επιτυχία π ο υ θα έκρινε τον π ό λ ε μ ο στην

σ ύ ν ο ρ α κ α ι στις α ρ χ έ ς τ ο υ 1943 κ ή ρ υ ξ ε

Ε υ ρ ώ π η . Σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν α , το Ι ρ ά κ και η

ε π ί σ η μ α τον π ό λ ε μ ο στη Μ ε γ ά λ η

Παλαιστίνη είχαν τεράστια σ η μ α σ ί α για

Βρετανία. Με την ενέργεια της αυτή θα

τ ο υ ς Β ρ ε τ α ν ο ύ ς , κ α θ ώ ς τ ο Ιράκ, ε κ τ ό ς

ε μ π λ ε κ ό τ α ν και ε κ ε ί ν η σ τ η Μ έ σ η

από τα τεράστια α π ο θ έ μ α τ α πετρελαίου

Ανατολή, σε μια π ρ ο σ π ά θ ε ι α να

που εξασφάλιζε στους Βρετανούς,

ανακτήσει τα αραβικά ε δ ά φ η που

παρείχε επίσης ένα σημαντικό

κατείχε επί Ο θ ω μ α ν ι κ ή ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α ς .

Επίσης, οι Γερμανοί μ π ο ρ ο ύ σ α ν π λ έ ο ν

Το 1943, η Β έ ρ μ α χ τ α ν α λ ά μ β α ν ε

να α π ο σ ύ ρ ο υ ν αρκετές στρατιωτικές

πλέον επιθετικές επιχειρήσεις τόσο

μονάδες από τα ελληνικά νησιά του

στις ρ ω σ ι κ έ ς π ε δ ι ά δ ε ς , ό σ ο και στη

ανατολικού Αιγαίου, των οποίων τον

Μ έ σ η Ανατολή. Σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν α , στο

έλεγχο θα αναλάμβαναν πλέον οι

Ανατολικό μέτωπο οι γερμανικές

Τούρκοι, γεγονός π ο υ θ α

τεθωρακισμένες μεραρχίες θα

σ η μ α τ ο δ ο τ ο ύ σ ε μια μελλοντική

προέλαυναν βόρεια του Στάλινγκραντ,

τουρκική κυριαρχία σε αρκετά νησιά

ό π ω ς και α ν α τ ο λ ι κ ό τ ε ρ α του Βορονέζ,

τ ο υ Α ι γ α ί ο υ Π ε λ ά γ ο υ ς . Ετσι, ε π ό μ ε ν ο ς

του Σ ε ρ α φ ί μ ο β ι τ ς και της Κ α λ ο ύ γ κ α ,

στόχος των Γερμανών ήταν να

φέρνοντας σε δύσκολη θέση τη

καταλάβουν τη Διώρυγα του Σουέζ και

σοβιετική άμυνα. Η Μόσχα απειλείτο

τ ο λ ι μ ά ν ι Μ π ά σ ρ α σ τ ο Ιράκ, ε ν ώ

π λ έ ο ν με κ ύ κ λ ω σ η και ο Στάλιν

παράλληλα θα προέβαιναν σε

στερείτο επιλογών. Στη Μ έ σ η Ανατολή,

σ φ ο δ ρ ο ύ ς βομβαρδισμούς των

οι Γερμανοί με τους Τ ο ύ ρ κ ο υ ς

β ρ ε τ α ν ι κ ώ ν β ά σ ε ω ν της Κ ύ π ρ ο υ . Α π ό τη

ε ι σ έ β α λ α ν σ τ ο Ιράκ, ε ν ώ ο ε ξ ό ρ ι σ τ ο ς

Μπάσρα περνούσε το μεγαλύτερο

Ρασίντ Αλή π ρ ο σ π ά θ η σ ε ν α

μ έ ρ ο ς της α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ή ς β ο ή θ ε ι α ς π ρ ο ς

διαδραματίσει πάλι ενεργό ρόλο στην

τη Σοβιετική Ενωση, αν και μετά την

ιρακινή πολιτική σκηνή. Οι Βρετανοί

απώλεια του Καυκάσου σίγουρα η

ήταν αναγκασμένοι να διατηρούν δύο

Μ π ά σ ρ α θ α έχανε τ η σ η μ α σ ί α της,

μέτωπα στην Ανατολική Μεσόγειο, ενώ

καθώς οι αμερικανικές νηοπομπές θα

έπρεπε πάση θυσία να κρατήσουν τη

αναγκάζονταν να χρησιμοποιούν το

Μάλτα, την Κ ύ π ρ ο και την Παλαιστίνη.

δ ρ ο μ ο λ ό γ ι ο για το Μ ο υ ρ μ ά ν σ κ . Η

Η νίκη έγερνε π ρ ο ς το μέρος των

Μπάσρα όμως θα μετατρεπόταν σε

Γερμανών, αλλά ήταν σ α φ έ ς π ω ς ο

σημαντική ναυτική βάση για τους

πόλεμος θα διαρκούσε ακόμη για

Γερμανούς, α π ό την ο π ο ί α θα

μ ε γ ά λ ο δ ι ά σ τ η μ α . Αν κ α ι η Σ ο β ι ε τ ι κ ή

εξορμούσαν με τα υποβρύχια τους στον

Ενωση ήταν σχεδόν καταδικασμένη να

Ινδικό Ωκεανό, προβληματίζοντας

ηττηθεί α π ό τη Βέρμαχτ, η Μ ε γ ά λ η

π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο τις σ υ μ μ α χ ι κ έ ς

Βρετανία θα συνέχιζε τον π ό λ ε μ ο με

νηοπομπές.

ό λ ε ς τις δ υ ν ά μ ε ι ς τ η ς κ α θ ώ ς κ α ι μ ε τ η ν

Γο καλοκαίρι του 1942, ο δρόμος των Γερμανών προς το Στάλινγκραντ εσπάρη με τα συντρίμμια των σοβιετικών αρμάτων που προσπάθησαν μάταια να τους εμποδίσουν.

Ο

στρατηγός

Πάουλους

ενώ

με

επιτελείς

του.

τους

συζητά

α ν α γ κ α ί α υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η τ ω ν ΗΠΑ. Ο ι

να διαμορφώσουν αρκετά διαφορετικά

Σύμμαχοι, όμως, σίγουρα δεν θα είχαν

π ι θ α ν ά σενάρια για τη μελλοντική ροή

τη δυνατότητα να πραγματοποιήσουν

του π ο λ έ μ ο υ έπειτα α π ό μια σοβιετική

μεγάλες επιθετικές ενέργειες σε μια

ή τ τ α σ τ η ν π ό λ η τ ο υ Στάλιν. Ε ί ν α ι σ α φ έ ς

γερμανοκρατούμενη Ευρώπη, που

π ω ς μια τόσο αστραπιαία νίκη στο

εκτεινόταν α π ό το Παρίσι έως τα

Στάλινγκραντ, θα επέτρεπε στους

Ο υ ρ ά λ ι α Ο ρ η . Ετσι, ο π ό λ ε μ ο ς θ α

Γερμανούς να καταλάβουν ως το τέλος

τελείωνε πιθανόν ευνοϊκά για τους

τ ο υ 1942 ο λ ό κ λ η ρ ο τ ο ν Κ α ύ κ α σ ο κ α ι ν α

Γερμανούς, κυρίαρχους ενός μεγάλου

μην π ε ρ ι ο ρ ι σ θ ο ύ ν σε επιχειρήσεις στο

μ έ ρ ο υ ς της Ε υ ρ ώ π η ς , με τους

Ανατολικό μ έ τ ω π ο α λ λ ά και στη Μ έ σ η

Β ρ ε τ α ν ο ύ ς α π ο δ υ ν α μ ω μ έ ν ο υ ς κ α ι τις

Ανατολή. Με την π ι θ α ν ή σ υ μ μ ε τ ο χ ή της

ΗΠΑ να συνεχίζουν να εξελίσσονται σε

Τουρκίας στο π λ ε υ ρ ό του Αξονα, θ α

μια μ ε γ ά λ η δ ύ ν α μ η . Στη συνέχεια,

άλλαζε η ι σ ο ρ ρ ο π ί α δ υ ν ά μ ε ω ν στη

σ ί γ ο υ ρ α ο ι ΗΠΑ, ω ς κ α τ ε ξ ο χ ή ν

Ανατολική Μεσόγειο, με τους

δημοκρατική χώρα, θα εμπλεκόταν σε

Βρετανούς να αδυνατούν να

ένα είδος «ψυχρού πολέμου» με τη

π α ρ ε ν ο χ λ ή σ ο υ ν τις δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ ε ς

νικήτρια χιτλερική Γερμανία.

τ ο υ Α ξ ο ν α στη Β ό ρ ε ι α Α φ ρ ι κ ή και τη Μεσοποταμία. Φυσικά, το σενάριο της νίκης των Γερμανών θα μπορούσε να

Συμπεράσματα Κάπως έτσι θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α εξελιχθεί η κατάσταση μετά α π ό μια

εξελιχθεί κάπως διαφορετικά, δηλαδή όχι τον Α ύ γ ο υ σ τ ο α λ λ ά π ι ο μετά, κατά τη διεξαγωγή των σ φ ο δ ρ ώ ν μαχών στα

ε ν δ ε χ ό μ ε ν η γερμανική νίκη στο

ερείπια του Στάλινγκραντ. Οσο όμως

Στάλινγκραντ. Ωστόσο, υπάρχουν

περνούσε ο καιρός, τόσο πιο δύσκολο

πολλές παράμετροι που θα μπορούσαν

γινόταν το έργο των Γερμανών για την

κ α τ ά λ η ψ η της π ό λ η ς . Ενα ε π ι π λ έ ο ν

να διασπάσουν την εξωτερική άμυνα

πιθανό σενάριο θα ήταν το

τ η ς π ό λ η ς κ α ι ν α δ ι α χ ω ρ ί σ ο υ ν τις δ ύ ο

Στάλινγκραντ να πέσει οποιαδήποτε

σ ο β ι ε τ ι κ έ ς σ τ ρ α τ ι έ ς (64η κ α ι 6 2 η ) , μ η ν

η μ έ ρ α του Σεπτεμβρίου ή του

επιτρέποντας στους Σοβιετικούς να

Οκτωβρίου, όταν οι Γερμανοί

σ υ μ π τ υ χ θ ο ύ ν μ έ σ α στη π ό λ η . Το

β ρ ί σ κ ο ν τ α ν κοντά στη επίτευξη του

γεγονός α υ τ ό ό μ ω ς δ ε ν έχει ε ξ ε τ α σ θ ε ί

στόχου τους, με την κατάληψη καίριων

σε μεγάλο β α θ μ ό από τους ιστορικούς

σ η μ ε ί ω ν της π ό λ η ς α λ λ ά συναντώντας

και τους μελετητές, κ α θ ώ ς οι

πάντα σφοδρή αντίσταση. Ο χρόνος

περισσότεροι εστιάζουν την προσοχή

όμως δούλευε υπέρ των Σοβιετικών,

τ ο υ ς στις ο δ ο μ α χ ί ε ς μ έ σ α σ τ η ν π ό λ η

π ο υ ετοίμαζαν την α ν τ ε π ί θ ε σ η τους,

και στους η ρ ω ι σ μ ο ύ ς των α ν δ ρ ώ ν π ο υ

κ α θ ώ ς έξω από την πόλη

ενεπλάκησαν σε αυτές.

συγκεντρώνονταν μεγάλες δυνάμεις

Τ ι σ υ ν έ β η τ ε λ ι κ ά ε κ ε ί ν ε ς τις η μ έ ρ ε ς

που ετοιμάζονταν να πλήξουν τα νώτα

σ τ α τ έ λ η Α υ γ ο ύ σ τ ο υ τ ο υ 1942; Ε ν ώ τ α

της 6ης Στρατιάς. Α π ό τη στιγμή π ο υ οι

π ά ν τ σ ε ρ της 4ης Στρατιάς είχαν

μάχες μέσα στη π ό λ η κ ρ ί θ η κ α ν α π ό τη

δ ι α σ π ά σ ε ι τον εξωτερικό δ α κ τ ύ λ ι ο της

μ α χ η τ ι κ ό τ η τ α και το π ε ί σ μ α τ ω ν

άμυνας του Στάλινγκραντ, ο Πάουλους

α ν δ ρ ώ ν και όχι κατά κ ύ ρ ι ο λ ό γ ο α π ό

κ α θ υ σ τ έ ρ η σ ε τρεις ο λ ό κ λ η ρ ε ς η μ έ ρ ε ς

την τακτική, είναι σαφές πως ένα

να επιχειρήσει μια σ φ ο δ ρ ή ε π ί θ ε σ η ,

σενάριο εναλλακτικής νίκης βασίζεται

λόγω μιας μικρής κλίμακας

σε τακτικά σ φ ά λ μ α τ α κι όχι σε μάχες

αντεπίθεσης που επιχείρησαν οι

π ο υ δ ι ε ξ ή χ θ η σ α ν ε π ί ί σ ο ι ς ό ρ ο ι ς . Ετσι,

καταπονημένοι Σοβιετικοί κατά του

φαινομενικά η τέλεια ευκαιρία για τους

β ό ρ ε ι ο υ α κ ά λ υ π τ ο υ π λ ε υ ρ ο ύ τ ο υ . Ετσι,

Γερμανούς π α ρ ο υ σ ι ά σ θ η κ ε προς τα

τ ο XIV Σ ώ μ α Π ά ν τ σ ε ρ κ α ι κ α τ ά κ ύ ρ ι ο

τέλη Αυγούστου, όταν π ρ ο σ π α θ ο ύ σ α ν

λόγο η ε μ π ρ ο σ θ ο φ υ λ α κ ή του Σώματος,

Γερμανικό πυροβόλο βάλλει κατά των εχθρικών θέσεων στο Στάλινγκραντ.

To

επίρραμμα αυτό, στο οποίο εικονίζεται η σιταποθήκη, σχεδιάσθηκε από τον ίδιο τον Πάουλους, με σκοπό, μετά την πτώση της πόλης, να φορεθεί στις στολές όλων των ανδρών που πολέμησαν στο Στάλινγκραντ. Το επίρραμμα σχεδιάστηκε αλλά δεν απονεμήθηκε ποτέ σε κανέναν, αφού δεν υπήρξαν επιζώντες. Οταν το 1955 επαναπατρίστηκαν και οι τελευταίοι αιχμάλωτοι, η Γΐρμανία δεν αναγνώριζε πλέον τον ηρωισμό στα παιδιά της.

πλατύ ισθμό μεταξύ των π ο τ α μ ώ ν Β ό λ γ α κ α ι Ντον. Τέσσερις η μ έ ρ ε ς αργότερα, οι δ ύ ο λ α β ί δ ε ς της σοβιετικής επίθεσης ενώθηκαν περίπου 60 χιλιόμετρα δυτικά του Στάλινγκραντ, καταφέρνοντας να π ε ρ ι κ υ κ λ ώ σ ο υ ν 20 γ ε ρ μ α ν ι κ έ ς και δ ύ ο ρουμανικές μεραρχίες. Το

η 16η Μ ε ρ α ρ χ ί α Π ά ν τ σ ε ρ τ ο υ Χ ο ύ μ π ε ,

σ κ η ν ι κ ό είχε αλλάξει, κ α θ ώ ς οι

κ α θ υ σ τ έ ρ η σ ε να α ν α λ ά β ε ι δ ρ ά σ η και να

Γερμανοί δ ε ν μάχονταν π λ έ ο ν για την

επιφέρει ένα συντριπτικό πλήγμα στους

π ό λ η , α λ λ ά για τη σ ω τ η ρ ί α τους και τον

Σοβιετικούς οι οποίοι κατόρθωσαν να

α π ε γ κ λ ω β ι σ μ ό τους. Τελικά, η μάχη του

ο ρ γ α ν ώ σ ο υ ν μια τ ε λ ε υ τ α ί α γ ρ α μ μ ή

Σ τ ά λ ι ν γ κ ρ α ν τ έ λ η ξ ε στις 2

άμυνας μέσα στην ε ρ ε ι π ω μ έ ν η π ό λ η .

Φ ε β ρ ο υ ά ρ ι ο υ 1943, μ ε τ ά α π ό μ ι α

Εκεί π λ έ ο ν οι όροι του π ο λ έ μ ο υ

σύγκρουση π ο υ στην ουσία έκρινε την

άλλαξαν, α φ ο ύ οι Γερμανοί

έκβαση του πολέμου, καθώς οι

σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ί η σ α ν π ω ς είχαν ε μ π λ α κ ε ί

Γερμανοί δεν ήταν σε θ έ σ η να

σε ένα παράξενο είδος μάχης, κ α θ ώ ς οι

α ν α π λ η ρ ώ σ ο υ ν τις τ ε ρ ά σ τ ι ε ς α π ώ λ ε ι ε ς

οδομαχίες αφαιρούσαν αρκετά

που υπέστησαν κατά το διάστημα

πλεονεκτήματα από τη Βέρμαχτ

Ι ο ύ λ ι ο ς 1 9 4 2 - Φ ε β ρ ο υ ά ρ ι ο ς 1943. Α π ό

δίνοντας την ευκαιρία στους

τ ο υ ς 330.000 π α γ ι δ ε υ μ έ ν ο υ ς ά ν δ ρ ε ς

Σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ς ν α δ ε ί ξ ο υ ν τις α ν τ ο χ έ ς

τ η ς 6 η ς Σ τ ρ α τ ι ά ς , μ ό ν ο 107.000

τους και τη μαχητικότητα π ο υ τους

Γερμανοί, Ρουμάνοι και Ιταλοί

διέκρινε το τ ε λ ε υ τ α ί ο δ ι ά σ τ η μ α . Η

κ α τ ό ρ θ ω σ α ν να επιβιώσουν έως την

συνέχεια της μάχης του Στάλινγκραντ

τελική τους π α ρ ά δ ο σ η , τον Φεβρουάριο

είναι γνωστή. Οι Γερμανοί κ α τ ά φ ε ρ α ν

τ ο υ 1943. Α π ό α υ τ ο ύ ς , μ ό ν ο 5.000

να π ρ ο ω θ η θ ο ύ ν με βραδείς ρυθμούς

άνδρες, κατάφεραν να επιστρέψουν

μέσα στην π ό λ η , ωστόσο οι Σοβιετικοί

σ τ η Γ ε ρ μ α ν ί α τ ο 1955, α φ ο ύ π ρ ώ τ α

αντιστέκονταν φανατικά. Καθοριστικό

είχαν ζήσει την κόλαση των σοβιετικών

ρόλο στην ε π ι τ υ χ η μ έ ν η ά μ υ ν α της

στρατοπέδων συγκέντρωσης.

π ό λ η ς έ π α ι ξ α ν ο ι 10.000 ά ν δ ρ ε ς τ η ς

Για τ ο υ ς Σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ς , μ ι α

ε π ί λ ε κ τ η ς 13ης σ ι β η ρ ι α ν ή ς Μ ε ρ α ρ χ ί α ς

ε ν δ ε χ ό μ ε ν η ήττα στο Στάλινγκραντ θα

της Φ ρ ο υ ρ ά ς , του υ π ο σ τ ρ α τ ή γ ο υ

ισοδυναμούσε με εθνική καταστροφή

Α λ ε ξ ά ν τ ε ρ Ρ ο ν τ ί μ τ σ ε φ (Alexander

και η Γερμανία θα έβγαινε νικήτρια στο

Rodimtsev). Ο ι ε π ι κ έ ς μ ά χ ε ς σ τ ο ν λ ό φ ο

Ανατολικό μέτωπο. Πρέπει να

Μ α μ ά γ ι ε φ και στο εργοστάσιο

σημειωθεί πως ο «παράγοντας

«Κόκκινος Ο κ τ ώ β ρ η ς » έ μ ε ι ν α ν στη

πετρέλαιο» έκρινε στην ουσία την

ιστορία, ενώ οι Γερμανοί β ρ έ θ η κ α ν

έ κ β α σ η του π ο λ έ μ ο υ και ήταν αν όχι η

κοντά στην κ α τ ά λ η ψ η ο λ ό κ λ η ρ η ς της

β α σ ι κ ό τ ε ρ η , τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν μ ί α α π ό τις

δυτικής ό χ θ η ς του Βόλγα. Οι Σοβιετικοί

β α σ ι κ ό τ ε ρ ε ς α ι τ ί ε ς γ ι α τις ο π ο ί ε ς η

όμως σχεδίασαν την επιχείρηση

Γερμανία (αλλά και η Ιαπωνία)

« Ο υ ρ α ν ό ς » και, μ ε τ ά α π ό ά ψ ο γ η

η τ τ ή θ η κ α ν στο τέλος. Ο Χίτλερ

π ρ ο ε τ ο ι μ α σ ί α , ε ξ α π έ λ υ σ α ν στις 1 9

β α σ ι ζ ό τ α ν μ ό ν ο στις π ε τ ρ ε λ α ι ο π η γ έ ς

Ν ο ε μ β ρ ί ο υ τις σ τ ρ α τ ι έ ς τ ο υ ς μ ε σ κ ο π ό

της Ρουμανίας και της Ουγγαρίας, ενώ

να ε γ κ λ ω β ί σ ο υ ν την 6η Στρατιά στον

αν κατείχε και αυτές του Κ α υ κ ά σ ο υ και

τ ο υ Ιράκ, φ υ σ ι ο λ ο γ ι κ ά θ α α π ο κ τ ο ύ σ ε συντριπτικό π λ ε ο ν έ κ τ η μ α έναντι των Σ υ μ μ ά χ ω ν . Το π ι θ α ν ό τ ε ρ ο ε ί ν α ι ότι ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος θα τελείωνε με τη Γερμανία κ ε ρ δ ι σ μ έ ν η και τη Β ρ ε τ α ν ί α η τ τ η μ έ ν η και τ α π ε ι ν ω μ έ ν η . Ετσι θ α ξ ε κ ι ν ο ύ σ ε έ ν α ς « ψ υ χ ρ ό ς π ό λ ε μ ο ς » α ν ά μ ε σ α στις ΗΠΑ και στη Γερμανία, αντί τελικά να δ ι ε ξ α χ θ ε ί ανάμεσα σε δυο πρώην Συμμάχους, την Ε Σ Σ Δ και τις ΗΠΑ, δ υ ν ά μ ε ι ς π ο υ χρειάσθηκε να συνεργασθούν σε κάθε τομέα, ώστε να επιτευχθεί η συντριβή του Αξονα και να τελειώσει ο φρικτός Β' Παγκόσμιος Πόλεμος.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) W. Craig: ENEMY AT THE GATES, Λονδίνο

1975.

(2) I.C.B. Dear: THE OXFORD COMPANION TO WORLD WAR II. (3) G.L Freeze: RUSSIA, A HISTORY, Οξφόρδη

2002.

(4) R. Cartier: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ Αθήνα

TOY ΔΕΥΤΕΡΟΥ

ΠΟΛΕΜΟΥ,

εκδόσεις

Πάπυρος,

1964.

(5) Α. Axell: STALIN'S WAR, εκδ. Arms & Armour, 1997. (6) A. Beevor: STALINGRAD: THE FATEFUL SIEGE 1942-1943, Viking 1998. (7)Δ.Β.

Σταυρόπουλος:

«Η

ΚΟΚΚΙΝΗ

ΟΡΧΗΣΤΡΑ», ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Μάρτιος

τ.

55,

2001.

(8) ΣΤΑΛΙΝΓΚΡΑΝΤ, Η ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ ΓΙΑ ΤΟ Γ ΡΑΙΧ, Σειρά Περισκόπιο,

Μεγάλες

Μάχες,

εκδόσεις

2003.

(9) Δ. Γεδεών: Η ΓΕΩΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΑΞΟΝΑ ΚΑΙ

ΤΩΝ ΣΥΜΜΑΧΩΝ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ

ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΚΑΙ ΤΗ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ

ΤΟΥ Β' ΠΠ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ,

τ. 46, Ιούνιος 2000. (10) Ν. Π. Τσοκανάς: ΤΑ ΙΔΕΟΛΟΓΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΝΙΣΛΑΜΙΣΜΟΥ

ΚΑΙ

ΤΟΥ

ΠΑΝΤΟΥΡΚΙΣΜΟΥI

ΠΑΝΤΟΥΡΑΝΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑ

ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ

ΠΟΛΕΜΟ,

ΙΣΤΟΡΙΑ,

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ

τ. 60, Αύγουστος 2001. (11) Διάφορες

πηγές από

το

διαδίκτυο.

Σοβιετικοί αιχμάλωτοι αναμένουν τη μεταφορά γερμανικό στρατόπεδο. Οι περισσότεροι από πατρίδα τους.

τους σε κάποιο αυτούς δεν ξαναείδαν την

Στιγμιότυπο από τη θρίαμβε είσοδο του Χίτλερ στη Βιέννη. Ανάλογες σκηνές ^διαδραματίσθηκαν και σε άλλες κατεχόμενες ευρωπαϊκές πόλεις που επισκέφθηκε ο Γερμανός καγκελάριος.

Pax Germanica To Γ' Ράιχ κυριαρχεί απόλυτα στην Ευρώπη Ιωάννης

Κωτούλας

Ιστορικός,

Υποψήφιος

του

Πανεπιστημίου

διδάκτωρ

Α&ηνών

Το ερώτημα για τη μεταπολεμική μορφή τον κόσμου σε περίπτωση επικράτησης του Γ' Ράιχ υπό τον Αδόλφο Χίτλερ έχει απασχολήσει έντονα την επιστημονική κοινότητα, η οποία εν μέρει έχει υπερβεί ενδοιασμούς για το δόκιμο τέτοιων υποθετικών εκτιμήσεων. Η προοπτική μιας γερμανικής νίκης αποτυπώθηκε τόσο σε έργα λογοτεχνικής υφής (διηγήματα, μυθιστορήματα, θεατρικά έργα), όσο και σε δοκίμια ιστορικού χαρακτήρα. Οι υποθέσεις για τη μορφή του μεταπολεμικού κόσμου ποικίλουν, με την πλειοψηφία τους να παρουσιάζει μία έντονα αρνητική εικόνα, γεγονός αναμενόμενο, καθώς προέρχονται από τα συμμαχικά κράτη, τα γεωπολιτικά συμφέροντα των οποίων θα είχαν υποστεί ανεπανόρθωτη ζημιά.

Η Βρετανοί πολίτες αφαιρούν τους οδοδείκτες προκειμένου να δυσχεράνουν τους Γερμανούς εισβολείς.

νίκη της εθνικοσοσιαλιστικής

της ανατροπής του καθεστώτος και την

Γερμανίας στον Β' Παγκόσμιο

κατοχύρωση της κυριαρχίας του

Πόλεμο θα μπορούσε να είχε

τουλάχιστον στα προπολεμικά σύνορα

ε ξ α σ φ α λ ι σ θ ε ί σε μία σ ε ι ρ ά

τ ο υ 1939. Τ ο ε ν δ ε χ ό μ ε ν ο α υ τ ό ή τ α ν

περιπτώσεων τουλάχιστον έως και το

ε φ ι κ τ ό έ ω ς τ α τ έ λ η τ ο υ 1944. Η ή τ τ α

1942. Ω ς ν ί κ η ε δ ώ θ ε ω ρ ε ί τ α ι η ε π ί τ ε υ ξ η

στη Μάχη των Αρδεννών απέκλεισε

των σ τ ρ α τ η γ ι κ ώ ν στόχων, έστω και αν

κ ά θ ε δ υ ν α τ ό τ η τ α ανατροπής των

αυτοί μεταβάλλονταν ανάλογα με τις

δεδομένων του πολέμου και καθόρισε

εκάστοτε συνθήκες, τα στρατιωτικά

τ η ν έ κ β α σ η τ ο υ α κ ρ ι β ώ ς όπως τ η

δ ε δ ο μ έ ν α και τις επιδιώξεις τ η ς

γνωρίζουμε, κατά τους επόμενους

γ ε ρ μ α ν ι κ ή ς πλευράς, αλλά και των

μήνες, έως τη λήξη τ ο υ πολέμου στην

Σ υ μ μ ά χ ω ν . Μ ε τ ά τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ 1942, η

Ε υ ρ ώ π η , τ ο ν Μ ά ι ο τ ο υ 1945.

έ ν ν ο ι α «νίκη» δ ε ν θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α έ χ ε ι ά λ λ ο π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο π έ ρ α από τ η δ ι α τ ή ρ η σ η τ ο υ Γ ' Ράιχ, τ η ν α π ο φ υ γ ή

Οι Γερμανοί αποβιβάζονται στη Μεγάλη Βρετανία Οι περισσότερες αναλύσεις συμφωνούν στο ότι η γερμανική νίκη ή τ α ν ε φ ι κ τ ή ή δ η από τ η ν π ε ρ ί ο δ ο τ η ς επίθεσης στο Δυτικό μέτωπο, μ ε τ ά τ η ν ε ύ κ ο λ η κ α τ ά ρ ρ ε υ σ η τ η ς Γαλλίας τ ο ν Ι ο ύ ν ι ο τ ο υ 1940. Η ε κ δ ί ω ξ η τ ο υ Βρετανικού Εκστρατευτικού Σώματος από τ η ν η π ε ι ρ ω τ ι κ ή Ευρώπη (με τ η ν έ γ κ α ι ρ η α π α γ κ ί σ τ ρ ω σ η τ ο υ από τ η Δουνκέρκη) εκμηδένισε οποιαδήποτε δ υ ν α τ ό τ η τ α των Βρετανών να αμφισβητήσουν τη γερμανική κυριαρχία στην ευρωπαϊκή ήπειρο τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν έως τις α ρ χ έ ς τ ο υ 1941, οπότε οι Βρετανοί επέστρεψαν, αποβιβάζοντας δυνάμεις αυτή τη φορά σ τ η ν Ελλάδα, σε μία ε ν έ ρ γ ε ι α , ωστόσο, περισσότερο συμβολικής σημασίας παρά αμιγώς επιχειρησιακού στρατιωτικού χαρακτήρα. Την π ε ρ ί ο δ ο ε κ ε ί ν η , τ ο ν Ιούνιο τ ο υ 1940, έ χ ο ν τ α ς δ ι α σ φ α λ ί σ ε ι τ ο ν έ λ ε γ χ ο τ ο υ δυτικού της πλευρού, η Γερμανία υπέβαλε προτάσεις συνομολόγησης ε ι ρ ή ν η ς προς τη Β ρ ε τ α ν ι κ ή αυτοκρατορία. Οι προτάσεις αυτές περιελάμβαναν τα εξής σημεία σχετικά με τα πρώτα στάδια της μεταπολεμικής οργάνωσης του κόσμου: η Μεγάλη Βρετανία θα διατηρούσε την αποικιακή τ η ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α , ενώ θα αναγνώριζε τ η ν πρωτοκαθεδρία της Γερμανίας στον χώρο τ η ς η π ε ι ρ ω τ ι κ ή ς Ευρώπης.

Παρέλαση Γΐρμανών στρατιωτών στο κατεχόμενο βρετανικό νησί Τζέρσεϋ.

Μακροπρόθεσμα, η Γερμανία θα

τον τρόπο της μελλοντικής

αποκτούσε τον έλεγχο μερικών

δ ι α κ υ β έ ρ ν η σ η ς τ η ς από τ ι ς γ ε ρ μ α ν ι κ έ ς

αποικιών που είχε χ ά σ ε ι μ ε τ ά τ ο τ έ λ ο ς

Αρχές κατοχής. Την ε ν δ ε χ ό μ ε ν η

τ ο υ A a Π α γ κ ο σ μ ί ο υ Π ο λ έ μ ο υ , όπως τ ο υ

επιτυχή απόβαση της Βέρμαχτ στην

Τόγκο, τ ο υ Κ α μ ε ρ ο ύ ν , τ η ς Ναμίμπιας

Αγγλία,( η οποία όμως, όπως

και τ η ς Τανζανίας. Εχοντας δ ι α σ φ α λ ί σ ε ι

γνωρίζουμε, ο υ δ έ π ο τ ε συνέβη, λόγω

τ α σ ύ ν ο ρ α τ ο υ σ τ α δ υ τ ι κ ά , τ ο Γ ' Ράιχ θ α

ανεπάρκειας αποβατικών μέσων και

μπορούσε να αφοσιωθεί απερίσπαστο

αδυναμίας υπερνίκησης του Βασιλικού

σ τ ο σχέδιο τ ο υ γ ι α ε ι σ β ο λ ή σ τ η ν ΕΣΣΔ

Ναυτικού) θα α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε το σχέδιο

με αυξημένες πιθανότητες επιτυχίας,

που είχαν ε κ π ο ν ή σ ε ι ο ι γ ε ρ μ α ν ι κ έ ς

ακόμη και στο πιθανό ενδεχόμενο ενός

έ ν ο π λ ε ς Δ υ ν ά μ ε ι ς υπό τ ο ν σ τ ρ α τ η γ ό

μακροχρόνιου πολέμου.

Β ά λ τ ε ρ φ ο ν Μ π ρ ά ο υ χ ι τ ς (Walter von

Μ ε τ ά την απόρριψη των γερμανικών

Brauchitz). Τ ο α ρ χ ι κ ό σ χ έ δ ι ο τ ο υ

προτάσεων για ε ι ρ ή ν η μ ε τ α ξ ύ των δ ύ ο

Ανώτατου Επιτελείου προέβλεπε

κρατών και ουσιαστική λήξη τ ο υ

επίθεση σε ολόκληρο το μέτωπο τ η ς

πολέμου (καθώς οι Ηνωμένες Πολιτείες

ν ό τ ι α ς Α γ γ λ ί α ς , από τ ο Ν τ ό ρ σ ε τ έως τ ο

δ ε ν είχαν ακόμη πρόθεση να

Κεντ. Το υπερφιλόδοξο α υ τ ό σχέδιο

εμπλακούν στο ευρωπαϊκό μέτωπο) η

α ν τ ι κ α τ α σ τ ά θ η κ ε από έ ν α

γερμανική πλευρά προετοίμασε την

τροποποιημένο σχέδιο δράσης,

εισβολή στην Αγγλία, τη λ ε γ ό μ ε ν η

σύμφωνα με το οποίο ε ν ν έ α μεραρχίες

«Επιχείρηση Θαλάσσιος Λέων»

θα αποβιβάζονταν στα νότια παράλια,

(Unternehmen Seeloewe). Μ ε τ ά τ η ν ή τ τ α

ενώ θα υπήρχε και μία

της Λ ο υ φ τ β ά φ ε στη Μάχη της Αγγλίας,

α ε ρ ο μ ε τ α φ ε ρ ό μ ε ν η μεραρχία για

η ο π ο ί α ά ρ χ ι σ ε σ τ ι ς 10 Ι ο υ λ ί ο υ 1940, η

υποστήριξη. Ο συνολικός αριθμός των

θαλάσσια εισβολή αναβλήθηκε

εμπλεκόμενων στρατιωτών θα

επ' α ό ρ ι σ τ ο ν .

α ν ε ρ χ ό τ α ν σ τ ο υ ς 67.000 γ ι α τ η ν π ρ ώ τ η

Το Γερμανικό Επιτελείο είχε

φ ά σ η των επιχειρήσεων. Οι μ ε ρ α ρ χ ί ε ς

εκπονήσει σχέδια τόσο για την εισβολή

θ α ξ ε κ ι ν ο ύ σ α ν από τ α γ α λ λ ι κ ά παράλια,

και κατάληψη της Αγγλίας, όσο και για

ενώ οι αλεξιπτωτιστές θα

ό π ω ς ο ν τ ε Γ κ ω λ - να α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ ν τ η ν κατάσταση που θα είχε προκύψει. Τις κ ύ ρ ι ε ς δ υ ν ά μ ε ι ς τ ο υ π ε ζ ι κ ο ύ θ α συνόδευαν έξι ομάδες ειδικών κ α θ η κ ό ν τ ω ν (Einsatzgruppen), ο ι ο π ο ί ε ς θα αναλάμβαναν τη σύλληψη των άντιναζιστικών στοιχείων μεταξύ του βρετανικού πληθυσμού. Οι έξι αυτές ο μ ά δ ε ς θ α είχαν τις βάσεις τ ο υ ς στο Λονδίνο, το Μάντσεστερ, το Μπέρμιγχαμ, το Μπρίστολ, το Λίβερπουλ και τη Γλασκώβη ή το Εδιμβούργο. Προκειμένου να περιορίσουν τα εχθρικά στοιχεία, οι . γ ε ρ μ α ν ι κ έ ς μυστικές υπηρεσίες είχαν καταρτίσει έναν άρτια ενημερωμένο και ' ε κ τ ε ν ή κατάλογο, στον οποίον α ν α γ ρ ά φ ο ν τ α ν ό λ α τ α πρόσωπα ( σ υ ν ο λ ι κ ά 2.820 ά τ ο μ α ) τ α ο π ο ί α θ α συλλαμβάνονταν αμέσως μετά την

Γερμανός φρουρός μπροστά στην είσοδο του αρχηγείου της RAFOTO νησί Γκέρνσεϋ, πριν από την αφαίρεση της αγγλικής πινακίδας.

προσγειώνονταν κοντά στις πόλεις

παγίωση τ ο υ γ ε ρ μ α ν ι κ ο ύ σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ο ύ

Μπράιτον και Ντόβερ, ώστε να

ελέγχου στην Αγγλία. Ο κατάλογος

εξασφαλίσουν το απαραίτητο

αυτός, γνωστός μεταπολεμικά ως

προγεφύρωμα και να διευκολύνουν τις

« Μ α ύ ρ η Β ί β λ ο ς » (Black Book) ε ί χ ε

κινήσεις τ ο υ πεζικού. Μόλις

σ υ ν τ α χ θ ε ί από τ ο ν τ α γ μ α τ ά ρ χ η των

εξασφαλιζόταν το προγεφύρωμα, οι

Waffen S S Β ά λ τ ε ρ Σ έ λ λ ε ν μ π ε ρ γ κ (Walter

γερμανικές δυνάμεις θα κινούντο

Schellenberg, 1910-1952). Ο κ α τ ά λ ο γ ο ς

βόρεια, καταλαμβάνοντας το Γκλώστερ

περιελάμβανε, μ ε τ α ξ ύ άλλων, τα

και περικυκλώνοντας το Λονδίνο. Η

ονόματα διαφόρων διακεκριμένων

πτώση τ ο υ Λονδίνου θ α α π ο τ ε λ ο ύ σ ε

μορφών (πολιτικών, σ υ γ γ ρ α φ έ ω ν ,

τ ε ρ ά σ τ ι ο πλήγμα για το η θ ι κ ό των

επιστημόνων), οι δε κατηγορίες

Βρετανών και ταυτόχρονα θα έ θ ε τ ε σε

ε κ τ ε ί ν ο ν τ α ν από τ η ν α ν τ ι γ ε ρ μ α ν ι κ ή

γερμανική ομηρία ένα υψηλό ποσοστό

δράση έως την ο μ ο φ υ λ ο φ ι λ ί α και την

του βρετανικού πληθυσμού,

εβραϊκή καταγωγή. Μερικά διάσημα

δυσχεραίνοντας τις περαιτέρω

ο ν ό μ α τ α που α ν α φ έ ρ ο ν τ α ι στη « Μ α ύ ρ η

ενέργειες του στρατιωτικού επιτελείου

Βίβλο» είναι α υ τ ά των Μ π έ ρ τ ρ α ν τ

και της πολιτικής ηγεσίας της Μ.

Ρ ά σ σ ε λ ( B e r t r a n d Russel), Τ ζ ω ρ τ ζ

Βρετανίας. Η προέλαση των

Ο ρ γ ο υ ε λ (George Orwell), Τ ζ ω ρ τ ζ

γερμανικών δυνάμεων, στις οποίες θα

Μ π έ ρ ν α ρ ν τ Σ ω (George B e r n a r d Shaw),

είχαν π ρ ο σ τ ε θ ε ί ε ν ι σ χ ύ σ ε ι ς από τ η

Β ι ρ γ ι ν ί α ς Γ ο υ λ φ (Virginia Woolf), Χ.Τζ.

Γαλλία, θ α σ υ ν ε χ ι ζ ό τ α ν τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν

Γ ο υ έ λ ς (H.G. Wells), Ε.Μ. Φ ό ρ σ τ ε ρ ( Ε . Μ .

έως τ ο ν 52ο π α ρ ά λ λ η λ ο , σ τ α

Forster), Ν έ β ι λ Τ σ ά μ π ε ρ λ α ι ν (Neville

γεωγραφικά όρια τ ο υ Νορθάμπτον.

Chamberlain) κ α ι Ζ ί γ κ μ ο υ ν τ Φ ρ ό υ ν τ

Υπολογίζεται ό τ ι η αντίσταση των

(Sigmund Freud, ο ο π ο ί ο ς ό μ ω ς ε ί χ ε

βρετανικών δυνάμεων, του τακτικού

π ε θ ά ν ε ι τ ο 1939). Τ ο ε β ρ α ϊ κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο

στρατού και της πολιτοφυλακής, θα

θ α π ε ρ ι ο ρ ι ζ ό τ α ν , ε ν ώ ο ρ γ α ν ώ σ ε ι ς όπως

διαρκούσε μόνο μερικές ε β δ ο μ ά δ ε ς . Ο

οι Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ έ κ τ ο ν ε ς και οι Πρόσκοποι,

Τσώρτσιλ και ο ι ε π ι τ ε λ ε ί ς τ ο υ θ α

ή πολιτικές και εμπορικές ενώσεις, θα

δ ι έ φ ε υ γ α ν στον Καναδά, α ρ ν ο ύ μ ε ν ο ι -

διαλύονταν.

Οι εισβολείς θα εφάρμοζαν στην Α γ γ λ ί α μία από τ ι ς σ υ γ κ ρ ι τ ι κ ά ηπιότερες κατοχικές πολιτικές στην Ευρώπη, α ν ά λ ο γ η με α υ τ ή ν που ε φ ά ρ μ ο σ α ν σ τ η Γαλλία. Ε π ι κ ε φ α λ ή ς τ η ς αστυνομικής πολιτικής στην κατεχόμενη Αγγλία είχε ήδη ορισθεί ο Δ ρ . Φ ρ α ν τ ς Α λ φ ρ ε ν τ Ζ ι ξ (Dr. Franz Alfred Six, 1909-1975). Θ ε ω ρ ε ί τ α ι π ι θ α ν ό ό τ ι ο ι Γερμανοί θα ε φ ά ρ μ ο ζ α ν και στην Αγγλία το μέτρο της μ ε τ α φ ο ρ ά ς εκατοντάδων χιλιάδων ανδρών ως κρατουμένων στην ηπειρωτική

Ευρώπη,

ώστε να αποτραπεί η δ ι ά θ ε σ η γ ι α αντιστασιακές ενέργειες μεταξύ του βρετανικού πληθυσμού. Το μέτρο, όπως σ υ ν έ β η κ α ι σ τ η Γ α λ λ ί α , θ α συνέβαλλε στη δημιουργία τάσης για συνεργασία, αν και σε μικρότερο βαθμό σ ε σχέση μ ε τ η Γαλλία, λόγω διαφορετικών πολιτικών παραδόσεων και γεωπολιτικών συμφερόντων. Αρχικά, οι Γερμανοί θα προσπαθούσαν να προσεταιρισθούν τις ηγέτιδες κοινωνικές τάξεις, τη βρετανική αριστοκρατία και τη βασιλική

Ο υ ί ν δ σ ο ρ , ο ο π ο ί ο ς τ ο 1936 ε ί χ ε

οικογένεια. Πολλά μέλη της βρετανικής

αναγκασθεί να παραιτηθεί του

αριστοκρατίας είχαν τ η ρ ή σ ε ι φιλική

δικαιώματος της διαδοχής,

προς το Γ' Ράιχ σ τ ά σ η , ε ν ώ δ ε ν έ λ ε ι π α ν

ε ν δ ε χ ο μ έ ν ω ς λόγω και των προσωπικών

και οι περιπτώσεις μίας σειράς

γερμανόφιλων πεποιθήσεων του. Οι

πολιτικών και διπλωματών οι οποίοι

Γερμανοί είχαν προσπαθήσει να

έ τ ρ ε φ α ν ιδιαίτερη εκτίμηση τ ό σ ο προς

προσεγγίσουν τον δούκα του Ουίνδσορ

την εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία όσο

τ ο 1940 σ τ η ν Π ο ρ τ ο γ α λ ί α , χ ω ρ ί ς ό μ ω ς

και προς τ ο ν η γ έ τ η της, Α δ ό λ φ ο Χίτλερ.

ε π ι τ υ χ ί α . Ο δ ο ύ κ α ς ίσως θ α δ ε χ ό τ α ν ν α

Ενδεικτικά αναφέρονται εδώ ο Λόυντ

α ν έ λ θ ε ι στον βρετανικό θρόνο, ώστε να

Τ ζ ω ρ τ ζ (Lloyd George, 1863-1945),

μειώσει τις αρνητικές για τον λαό του

παλαιότερος πρωθυπουργός της

σ υ ν έ π ε ι ε ς από τ η γ ε ρ μ α ν ι κ ή κ α τ ο χ ή .

Μ ε γ ά λ η ς Β ρ ε τ α ν ί α ς (1916-1922), α λ λ ά

Ελέγχοντας τ η ν κοινωνική και πολιτική

και ο πρωθυπουργός που ε ξ έ φ ρ α σ ε τ η ν

ελίτ, οι Γερμανοί θα διατηρούσαν τη

πολιτική του κατευνασμού

μορφολογία του πολιτειακού

(appeasement) έ ν α ν τ ι τ ο υ

καθεστώτος της Μ. Βρετανίας,

α ν α θ ε ω ρ η τ ι κ ο ύ Γ' Ράιχ, ο Ν έ β ι λ

γνωρίζοντας τ η ν ιδιαίτερη έ μ φ α σ η που

Τ σ ά μ π ε ρ λ α ι ν (Neville Chamberlain, 1869-

έδιναν οι Βρετανοί στο

1940), α ν κ α ι ο ι δ ύ ο τ ο υ ς ε ί χ α ν

κοινοβουλευτικό τους σύστημα,

αντιταχθεί στην επιθετική πολιτική της

ε ν δ ε χ ό μ ε ν η κατάλυση τ ο υ οποίου θ α

Γερμανίας. Οι γ ε ρ μ α ν ι κ έ ς προσπάθειες

προκαλούσε οπωσδήποτε γ ε ν ι κ ε υ μ έ ν η

θα επικεντρώνονταν στον διάδοχο του

αντίδραση. Πρωθυπουργός θα

β ρ ε τ α ν ι κ ο ύ θ ρ ό ν ο υ , τ ο ν πρίγκιπα

αναλάμβανε πιθανώς ο θ ε ω ρ ο ύ μ ε ν ο ς

Ε δ ο υ ά ρ δ ο Η ' (1894-1972), δ ο ύ κ α τ ο υ

γ ε ρ μ α ν ό φ ι λ ο ς λ ό ρ δ ο ς Χ ά λ ι φ α ξ (Lord

Σελίδες του περίφημου "Μαύρου Βιβλίου". Ξεχωρίζουν τα ονόματα του Τσώρτσιλ και του θεατρικού συγγραφέα Νόελ Κάουαρντ.

Αγγλικό πολεμικό υλικό εγκαταλελειμμένο στις παραλίες της Δουνκέρκης.

Halifax). Ο ι Γ ε ρ μ α ν ο ί δ ε ν θ α α ν έ θ ε τ α ν

ν α α π ο χ ω ρ ή σ ε ι από τ η Β ρ ε τ α ν ι κ ή

τ η ν ε ξ ο υ σ ί α σ τ η Β ρ ε τ α ν ι κ ή Ενωση

Κ ο ι ν ο π ο λ ι τ ε ί α , τ ι θ έ μ ε ν ο ς υπό τ η ν

Φ α σ ι σ τ ώ ν (British Union of Fascists) τ ο υ

προστασία των Ηνωμένων Πολιτειών. Σε

Ο σ β α λ ν τ Μ ό σ λ ε ϋ (Oswald Mosley, 1896-

παρόμοιες ενέργειες θα

1980), κ α θ ώ ς θ α π ρ ο τ ι μ ο ύ σ α ν ν α

προσχωρούσαν και η Αυστραλία και η

συνεργασθούν με καταξιωμένα μέλη

Νέα Ζηλανδία, ώστε να προστατευθούν

της πολιτικής ελίτ και όχι με

από τ η ν ιαπωνική ε π ι θ ε τ ι κ ό τ η τ α σ τ ο ν

περιθωριακά κ ι ν ή μ α τ α χωρίς ε υ ρ ε ί α

Ειρηνικό Ω κ ε α ν ό . Η Ινδία θα

κοινωνική επιρροή.

π ε ρ ι ε ρ χ ό τ α ν υπό γ ε ρ μ α ν ι κ ό ή ιαπωνικό

Σε ε π ί π ε δ ο δ ι ε θ ν ώ ν σχέσεων, η Μ.

έλεγχο, ενώ αξιώσεις κυριαρχίας ή

Βρετανία θα διατηρούσε την

επιρροής θα διατύπωνε στην περιοχή

α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α τ η ς , π ι θ α ν ό τ α τ α όμως ο

κ α ι η ΕΣΣΔ.

βρετανικός πολεμικός στόλος θα τ ί θ ε τ ο υπό τ ο ν ά μ ε σ ο έ λ ε γ χ ο τ ο υ Γερμανικού Ναυτικού. Η ακεραιότητα του βρετανικού Στέμματος δεν θα τ ί θ ε τ ο σε α μ φ ι σ β ή τ η σ η με υποκίνηση ή

Η Ευρώπη ενοποιείται το 1945 Εχοντας επιβάλλει τον στρατιωτικό

ενθάρρυνση των αυτονομιστικών

του έλεγχο στους δύο κύριους

διαθέσεων της Σκωτίας και της

α ν τ ι π ά λ ο υ ς τ ο υ , τ η Γαλλία και τ η

Ουαλλίας, ενώ και η Β ό ρ ε ι α Ιρλανδία θα

Β ρ ε τ α ν ι κ ή α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α , τ ο Γ ' Ράιχ θ α

π α ρ έ μ ε ν ε υπό β ρ ε τ α ν ι κ ό έ λ ε γ χ ο . Η

ή τ α ν η κυρίαρχη δ ύ ν α μ η στην Ευρώπη,

στρατιωτική κατοχή της Μ. Βρετανίας

μ ε μ ό ν ο δ υ ν η τ ι κ ό α ν τ ί π α λ ο τ η ν ΕΣΣΔ. Η

δεν θα διαρκούσε για μεγάλο χρονικό

δυναμική της Γερμανίας θα συνέτεινε

διάστημα, πιθανόν όμως η Β έ ρ μ α χ τ να

στη δημιουργία ενός συλλογικού

διατηρούσε στρατιωτικές βάσεις σε

(αρχικά οικονομικού και κατόπιν

ορισμένα σημεία, ώστε να εξασφαλίσει

πολιτικού) οργανισμού, τ η ς

τον φιλογερμανικό προσανατολισμό

Ε υ ρ ω π α ϊ κ ή ς Ε ν ω σ η ς , υπό γ ε ρ μ α ν ι κ ή

των μελλοντικών βρετανικών

πολιτική, οικονομική και πολιτιστική

κυβερνήσεων. Οι αντιγερμανικοί κύκλοι

η γ ε μ ο ν ί α . Α υ τ ή η Ευρωπαϊκή Ενωση θα

θα είχαν κ α τ α φ ύ γ ε ι στον Καναδά, ο

παρουσίαζε δομικές ο μ ο ι ό τ η τ ε ς με τη

οποίος θα συνέκλινε αναγκαστικά

σημερινή, όμως δεν θα βασιζόταν στις

περισσότερο με την αμερικανική

δ η μ ο κ ρ α τ ι κ έ ς αρχές, αλλά στις αρχές

εξωτερική πολιτική, ενώ θα αποφάσιζε

τ ο υ ευρωπαϊκού φασισμού. Τα

κ α θ ε σ τ ώ τ α τ η ς Ευρώπης, υπό τ η ν

αναγνωριζόμενη ως λίκνο του Αρείου

επιρροή της εθνικοσοσιαλιστικής

πολιτισμού και ως δημοφιλής

Γερμανίας, θα τροποποιούσαν σταδιακά

πολιτιστικός προορισμός. Παρά το

την πολιτειακή τους μορφή,

ιταλικό ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν για την Αίγυπτο, η

π ρ ο σ ε γ γ ί ζ ο ν τ α ς σε μ ι κ ρ ό τ ε ρ ο ή

Γερμανία θα διατηρούσε οπωσδήποτε

μεγαλύτερο βαθμό το πολιτικό

τον έλεγχο της ζωτικής σημασίας

σύστημα της κυρίαρχης δύναμης στον

διώρυγας του Σουέζ, σε συνεργασία με

ευρωπαϊκό χώρο, τ η ς

τις αγγλικές δυνάμεις.

εθνικοσοσιαλιστικής Γερμανίας. Ηδη έ ω ς τ ο 1940 τ α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α ε υ ρ ω π α ϊ κ ά

Κατ' α υ τ ό ν τ ο ν τρόπο, θ α διαμορφώνονταν τέσσερα κέντρα

κράτη είχαν προσχωρήσει στη

ι σ χ ύ ο ς σ ε π α γ κ ό σ μ ι ο ε π ί π ε δ ο : η υπό

γερμανική σφαίρα επιρροής ή

γερμανική πολιτική κηδεμονία Ενωμένη

τηρούσαν ευμενή ουδετερότητα. Μετά

Ε υ ρ ώ π η , η ΕΣΣΔ, οι Η Π Α κ α ι η Ι α π ω ν ι κ ή

την κατάκτηση τ η ς Αγγλίας, στο

α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α . Η πίεση τ η ς Ενωμένης

γερμανικό στρατόπεδο θα είχαν

Ευρώπης προς τ η ν ΕΣΣΔ θ α α π έ λ η γ ε

ε ν τ α χ θ ε ί ό λ ε ς ο ι χώρες τ η ς Ευρώπης,

ε ί τ ε σε στρατιωτική εισβολή των

ενώ ε υ μ ε ν ή ο υ δ ε τ ε ρ ό τ η τ α θ α

γ ε ρ μ α ν ι κ ώ ν δ υ ν ά μ ε ω ν (πιθανώς με

τηρούσαν η Ελβετία, η Σουηδία, η

σ υ ν ε ρ γ α σ ί α τ ω ν Ιαπώνων σ τ α

Γιουγκοσλαβία και η Ελλάδα, καθώς

ανατολικά, με αντάλλαγμα την

ά λ λ ω σ τ ε δ ε ν θ α υπήρχαν ε ν α λ λ α κ τ ι κ ο ί π ό λ ο ι π ο λ ι τ ι κ ή ς ε π ι ρ ρ ο ή ς . Τ ο Γ ' Ράιχ θ α π ε ρ ι ε λ ά μ β α ν ε τ α ε δ ά φ η που κ α τ ε ί χ ε τ ο γ ε ρ μ α ν ι κ ό κ ρ ά τ ο ς έ ω ς τ ο 1939, κ α θ ώ ς κ α ι τ η ν Α λ σ α τ ί α κ α ι Λ ω ρ α ί ν η , τ ο ΕϋπένΜαλμεντύ, το Λουξεμβούργο, το τμήμα τ ο υ Σλέσβιγκ-Χολστάιν που α ν ή κ ε στη Δανία, τ η ν Π ο μ μ ε ρ α ν ί α , τ η μισή Πολωνία και τη Σ ο υ δ η τ ί α . Η Τσεχία θα εξακολουθούσε να αποτελεί το προτεκτοράτο της Βοημίας-Μοραβίας. Ολα α υ τ ά τ α ε δ ά φ η , άλλωστε, είχαν π ρ ο σ α ρ τ η θ ε ί ή δ η πριν τ η ν ε π ί θ ε σ η στην Αγγλία. Ο ε β ρ α ϊ κ ό ς πληθυσμός όλων των ευρωπαϊκών κρατών θα εκκενωνόταν στη Μ α δ α γ α σ κ ά ρ η , γ α λ λ ι κ ή αποικία, όπου θ α ε φ α ρ μ ο ζ ό τ α ν ένα σύστημα αυτοδιοίκησης. Οι Γερμανοί π ι θ α ν ό τ α τ α δεν θα ευνοούσαν τη μετεγκατάσταση των Εβραίων στην Παλαιστίνη, προκειμένου να αποφύγουν τριβές με το αραβικό στοιχείο. Σε περίπτωση γερμανικής ε π ι κ ρ ά τ η σ η ς επί τ η ς Α γ γ λ ί α ς τ ο κ α λ ο κ α ί ρ ι τ ο υ 1940, η Ι τ α λ ί α δ ε ν θ α ε ί χ ε ε π ι τ ε θ ε ί στην Ελλάδα. Οσο θα διαρκούσε η επιρροή τ ο υ Χίτλερ, η Ελλάδα θα καθίστατο ένα είδος πνευματικής "Ελβετίας",

Βρετανοί στρατιώτες οδηγούνται σε στρατόπεδα αιχμαλώτων μετά τη λήξη των μαχών γύρω από τη Δουνκέρκη.

What if παραχώρηση της Ινδοκίνας στην

μεγάλο βαθμό τ η ν ε ν ό τ η τ α των

Ιαπωνία), ε ί τ ε σ ε α ν α γ κ α σ τ ι κ ή

γερμανικών και των γερμανόφωνων

συνεργασία του εθνικοσοσιαλιστικού

πληθυσμών. Δ ε ύ τ ε ρ ο ν , είχε σ υ ν ά ψ ε ι

και του κομμουνιστικού καθεστώτος.

σύμφωνο ο υ δ ε τ ε ρ ό τ η τ α ς και μη

Σε περίπτωση κατά τ η ν οποία το Γ'

• ^ Ε λ έ γ χ ο ν τ α ς την

ε π ί θ ε σ η ς μ ε τ η ν ΕΣΣΔ, μ ί α κ ί ν η σ η η

Ράιχ κ α ι η Ε Σ Σ Δ θ α ε μ β ά θ υ ν α ν τ η

οποία, ε κ τ ό ς από τ ο ν σ π ο υ δ α ι ό τ ε ρ ο

σχέση που είχε α ν α π τ υ χ θ ε ί με το

διπλωματικό αιφνιδιασμό τ ο υ 20ού

Σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μολότωφ τον

αιώνα, α π ο τ ε λ ο ύ σ ε και δ υ ν η τ ι κ ή βάση

Α ύ γ ο υ σ τ ο τ ο υ 1939, θ ε ω ρ ε ί τ α ι β έ β α ι ο

σύμπηξης ενός νέου άξονα των

ό τ ι η πολιτειακή μορφή τ η ς Γερμανίας,

ολοκληρωτικών δυνάμεων με στόχο τον

α λ λ ά και των υπόλοιπων κ ρ α τ ώ ν τ η ς

γεωπολιτικό έλεγχο της Ευρασίας

Ευρώπης, θ α π α ρ έ μ ε ν ε σ τ α θ ε ρ ά

έναντι της Μ ε γ ά λ η ς Βρετανίας και των

ο λ ο κ λ η ρ ω τ ι κ ή , χωρίς π ε ι ρ ά μ α τ α

Ηνωμένων Πολιτειών. Τρίτον, είχε

ε κ δ η μ ο κ ρ α τ ι σ μ ο ύ , επί έ ν α μ ε γ ά λ ο

ε ξ ο υ δ ε τ ε ρ ώ σ ε ι πλήρως έναν βασικό

χ ρ ο ν ι κ ό δ ι ά σ τ η μ α . Η ΕΣΣΔ θα

αντίπαλο για την κυριαρχία στον

αποκτούσε χώρο επιρροής στη Μ έ σ η

ε υ ρ ω π α ϊ κ ό χώρο, τη Γαλλία, η οποία

Ανατολή, πιθανώς τ ο Ιράν και τ ο

είχε αναγκασθεί να κινηθεί σε τροχιά

Α φ γ α ν ι σ τ ά ν , ενώ η Ινδία, τ η ν οποία

Αίγυπτο, οι

συνεργασίας με τη Γερμανία, στο

προπολεμικά η Γερμανία είχε

πλαίσιο μίας μ ε λ λ ο ν τ ι κ ή ς ενοποίησης

γερμανικές

π α ρ α χ ω ρ ή σ ε ι σ τ η ν ΕΣΣΔ ως χώρο

τ ο υ ευρωπαϊκού χώρου. Τέταρτον, είχε

δυνάμεις θ α

επιρροής, θα αποτελούσε σημείο

ε κ δ ι ώ ξ ε ι τ ι ς β ρ ε τ α ν ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς από

τ ρ ι β ή ς μ ε τ α ξ ύ τ η ς Ιαπωνίας κ α ι τ η ς

τ η ν η π ε ι ρ ω τ ι κ ή Ευρώπη, ενώ τ α μόνα

καταλάμβαναν με ευκολία τη Μέση Ανατολή.

ΕΣΣΔ. Το σενάριο της αναγκαστικής

σημεία αντίστασης των Βρετανών ήταν το Γιβραλτάρ στην Ιβηρική Χερσόνησο,

ο υ δ ε τ ε ρ ό τ η τ α ς , αν όχι συμμαχίας της

η Μάλτα, η Αίγυπτος και η Μέση

Ε Σ Σ Δ μ ε τ ο Ράιχ, θ α ή τ α ν ε φ ι κ τ ό κ α ι μ ε

Ανατολή.

μία ά λ λ η σ ε ι ρ ά γεγονότων. Η Γερμανία

Μία ένταση της πίεσης στη Βόρειο

ενδεχομένως θα μπορούσε να είχε

Αφρική, με ικανό αριθμό

κερδίσει τον πόλεμο, εάν δεν είχε

τεθωρακισμένων μεραρχιών στη

πραγματοποιήσει την επίθεση στη

δ ι ά θ ε σ η τ ο υ Ρόμμελ, θα είχε

Σ ο β ι ε τ ι κ ή Ε ν ω σ η τ ο ν Ι ο ύ ν ι ο τ ο υ 1941

π ρ ο κ α λ έ σ ε ι τ η ν πτώση τ η ς Αιγύπτου

και είχε επιλέξει να υ ι ο θ ε τ ή σ ε ι πόλεμο

και την αιχμαλωσία εκατοντάδων

φθοράς στην περιφέρεια κατά της

χιλιάδων στρατιωτών της Βρετανικής

Βρετανικής αυτοκρατορίας, σε

Κοινοπολιτείας. Αν και ένα τ έ τ ο ι ο

σ υ ν ε ρ γ α σ ί α μ ε τ η ν Ιαπωνική

ενδεχόμενο δεν ήταν ιδιαίτερα πιθανό,

αυτοκρατορία. Η στρατηγική του

δ ε δ ο μ έ ν η ς τ η ς παρουσίας του ισχυρού

Χ ί τ λ ε ρ έ ω ς τ α μ έ σ α τ ο υ 1940 θ ε ω ρ ε ί τ α ι

Βρετανικού Ναυτικού, δεν θεωρείται

κατά γενική ομολογία άψογη, ενώ

εντελώς απίθανο. Ελέγχοντας την

διαφωνίες προκύπτουν για τις

Αίγυπτο, οι γ ε ρ μ α ν ι κ έ ς δυνάμεις θα

ε π ό μ ε ν ε ς τ α κ τ ι κ έ ς κ ι ν ή σ ε ι ς τ ο υ , όπως

καταλάμβαναν με ευκολία τη Μέση

τ η ν ε ι σ β ο λ ή σ τ η ν ΕΣΣΔ. Εως τ ο

Ανατολή. Στην προσπάθεια τους αυτή

κ α λ ο κ α ί ρ ι τ ο υ 1940, δ η λ α δ ή , τ ο Γ ' Ρ ά ι χ

θα τους συνεπικουρούσαν οι Αραβες

είχε σημειώσει μία σειρά εντυπωσιακών

εθνικιστές, οι οποίοι τηρούσαν

διπλωματικών και στρατιωτικών

γ ε ρ μ α ν ό φ ι λ η στάση ή δ η πριν τ ο ν

επιτυχιών. Π ρ ώ τ ο ν , ε ί χ ε κ α τ ο ρ θ ώ σ ε ι ν α

πόλεμο, ενώ και κατά τη διάρκεια τ ο υ

επεκτείνει την εδαφική του επικράτεια,

π ρ ο έ β η σ α ν σ ε ε ν έ ρ γ ε ι ε ς , όπως τ ο

π ρ ο σ α ρ τ ώ ν τ α ς π ε ρ ι ο χ έ ς όπως τ ο Σάαρ,

π ρ α ξ ι κ ό π η μ α σ τ ο Ιράκ, ο ι ο π ο ί ε ς

η Ρ η ν α ν ί α , η Α υ σ τ ρ ί α , η Σ ο υ δ η τ ί α , το

εξυπηρετούσαν τα γ ε ρ μ α ν ι κ ά σχέδια.

Μέμελ, και αποκαθιστώντας έ τ σ ι σε

Ταυτόχρονα, οι Γερμανοί θα

δημιουργούσαν τις προϋποθέσεις για

τ ο υ ς και, α φ ο ύ θ α κ α τ έ λ υ ε τ η

τη σταδιακή επίτευξη του

βρετανική, την ολλανδική και την

ολοκληρωτικού ελέγχου της

πορτογαλική αποικιοκρατική παρουσία,

Μεσογείου, σε συνεργασία με το

θα ήλεγχε ουσιαστικά ολόκληρη την

Ιταλικό και πιθανώς το Ισπανικό

Απω Α ν α τ ο λ ή κ α ι τ η ν Ι ν δ ο κ ί ν α μ ε τ ο

Ν α υ τ ι κ ό , α φ ο ύ η Ισπανία θα τ α σ σ ό τ α ν

μόρφωμα της Σφαίρας Κοινής

ανοικτά πλέον στο πλευρό τ ο υ Αξονα,

Ευημερίας. Οι συγκρούσεις του

για να ανακτήσει το Γιβραλτάρ. Με

Ιαπωνικού Σ τ ρ α τ ο ύ με τ ο υ ς Κινέζους

βάση α υ τ ά τ α δ ε δ ο μ έ ν α , η ΕΣΣΔ θ α

εθνικιστές και κομμουνιστές θα

αναγκαζόταν να τηρήσει αυστηρή και

συνεχίζονταν, ενώ α υ τ έ ς οι παρατάξεις

ε υ ν ο ϊ κ ή π ρ ο ς τ ο Ράιχ ο υ δ ε τ ε ρ ό τ η τ α ,

θ α ε ν ι σ χ ύ ο ν τ α ν α ν τ ί σ τ ο ι χ α από τ ο υ ς

ενώ η Γερμανία θα υποστήριζε και τ η ν

Αμερικανούς και τους Σοβιετικούς.

Τουρκία, ώστε να αποτρέψει μεταβολή τ ο υ ε λ έ γ χ ο υ των Στενών. Κατ' α υ τ ό ν

Οσον α φ ο ρ ά τη μορφή των κοινωνιών τ η ς Ευρώπης, ο

τ ο ν τ ρ ό π ο , η ΕΣΣΔ θα ή τ α ν

κομμουνισμός θα απαγορευόταν και

περιορισμένη και ελεγχόμενη στην

επομένως θα εξέλιπε η μεταπολεμική

α ν α τ ο λ ι κ ή Ευρώπη, υπό τ η ν πίεση τ η ς Γερμανίας και των δορυφόρων της. Η Γερμανία θα επεξέτεινε την επιρροή τ η ς ανατολικά, αποσπώντας με πολιτική πίεση τ η ν α ν ε ξ α ρ τ η σ ί α των τριών κρατών της Βαλτικής, της Λιθουανίας, της Λετονίας και της Εσθονίας, τα οποία θ α τ ί θ ε ν τ ο υπό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς . Η αναζήτηση ζωτικού χώρου θα ικανοποιείτο, τουλάχιστον για ένα μεγάλο διάστημα, με την ενσωμάτωση τ η ς Π ο λ ω ν ί α ς σ τ ο Γ ' Ράιχ. Σ ε δ ε ύ τ ε ρ η φάση, ο ζωτικός χώρος θα υποκαθίστατο με το ιδεολόγημα της Ε ν ω μ έ ν η ς Ε υ ρ ώ π η ς υπό γ ε ρ μ α ν ι κ ή επικυριαρχία. Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν θα κήρυσσαν τον πόλεμο κατά της Γερμανίας, ο ύ τ ε η Γερμανία σ' α υ τ έ ς , κ α ι θ α σ υ γ κ ρ ο ύ ο ν τ α ν μ ε τ η ν Ιαπωνική αυτοκρατορία για τον έλεγχο του Ειρηνικού. Η υλική υπεροχή των Αμερικανών θα συνέβαλλε μακροπρόθεσμα στην επικράτηση τ ο υ ς , η οποία όμως θα ε ξ α σ φ ά λ ι ζ ε απλώς τ η ν κ υ ρ ι α ρ χ ί α τ ο υ ς σ τ ο ν Ειρηνικό και την προστασία τ η ς Αυστραλίας και της Νέας Ζηλανδίας, όχι την ολοκληρωτική υποταγή της Ι α π ω ν ί α ς . Η Ιαπωνία θ α α ξ ι ο π ο ι ο ύ σ ε τ ο ν ασιατικό εθνικισμό και το αντιαποικιακό αίσθημα των λαών της Ασίας, ε μ φ α ν ι ζ ό μ ε ν η ως προστάτης

Στιγμιότυπο από την περιπετειώδη αποχώρηση Βρετανών στρατιωτών από τη Δουνκέρκη.

μνήμης. Στον τ ο μ έ α της παιδείας, αρχικά θα ενισχύονταν οι ανθρωπιστικές σπουδές, σταδιακά όμως οι ανάγκες τ η ς οικονομίας και τ η ς σύμπηξης τ η ς Ενωμένης Ευρώπης θ α αναβάθμιζαν τις οικονομικές, τις πολιτικές και τις διοικητικές σπουδές. Η ε π ό μ ε ν η γ ε ν ε ά που θ α ή λ ε γ χ ε τ η ν εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία και την Ενωμένη Ευρώπη, δ ι α δ ε χ ό μ ε ν η τ η γενεά του πολέμου και της ιδεολογίας, θ α ή τ α ν μία γ ε ν ε ά τ ε χ ν ο κ ρ α τ ώ ν , ο ι οποίοι θα έδιδαν έμφαση περισσότερο σε λειτουργικές όψεις. Πρωτεύουσα τ η ς Ευρώπης θ α ή τ α ν τ ο Βερολίνο, τ ο Ασκηση προετοιμασίας για τη διεξαγωγή της γερμανικής επιχείρησης "Θαλάσσιος Λέων" στο Καλαί.

κομμουνιστική τρομοκρατία στα δυτικά

ο π ο ί ο θ α μ ε τ ο ν ο μ α ζ ό τ α ν Germania κ α ι

κ ρ ά τ η , καθώς άλλωστε δ ε ν θ α υπήρχε

θα αποτελούσε το πολιτικό, πολιτιστικό

η π ο λ ι τ ι κ ή ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς ΕΣΣΔ σ τ η ν

και οικονομικό κ έ ν τ ρ ο τ ο υ κόσμου. Η

ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή. Εχοντας

πόλη, σύμφωνα με τα σχέδια των

επικρατήσει, ο εθνικοσοσιαλισμός θα

Χ ί τ λ ε ρ κ α ι Α λ μ π ε ρ τ Σ π έ ε ρ (Albert

προέβαινε σε σταδιακή κατάργηση του

Speer), θ α α ν α β α θ μ ι ζ ό τ α ν μ ε

καπιταλιστικού συστήματος οργάνωσης

κλασικιστικά κτίσματα και επιβλητικά

της οικονομίας και θα επικρατούσε το

μνημεία. Ο Χίτλερ θα έχαιρε γενικής

σύστημα της κεντρικά διευθυνόμενης

εκτίμησης ως αναμορφωτής της

οικονομίας, με έντονο το στοιχείο του

Ευρώπης και ως μ ο ρ φ ή με δ ι ε θ ν ή

κρατικού παρεμβατισμού, αλλά και της

ακτινοβολία, ένα είδος επιτυχημένου

κεντρικής ευρωπαϊκής οργάνωσης,

Ναπολέοντα ή Μεγάλου Αλεξάνδρου.

όπως α υ τ ή ε ί χ ε π ρ ο τ α θ ε ί α π ό τ ο υ ς

Σε επίπεδο δ ι ε θ ν ώ ν σχέσεων, η

Γ ε ρ μ α ν ο ύ ς ο ι κ ο ν ο μ ο λ ό γ ο υ ς από τ ο

Ενωμένη Ευρώπη θ α β ρ ι σ κ ό τ α ν σ ε

1942. Θ ε ω ρ ε ί τ α ι β έ β α ι ο ό τ ι α ρ χ ι κ ά θ α

κατάσταση συγκεκαλυμμένης

είχε δ η μ ι ο υ ρ γ η θ ε ί μία πανευρωπαϊκή

ε χ θ ρ ό τ η τ α ς μ ε τ ι ς ΗΠΑ κ α ι τ η ν ΕΣΣΔ

τ ε λ ω ν ε ι α κ ή ένωση, η οποία σταδιακά

και θα εγκαινιαζόταν ο Ψυχρός

θα αναβαθμιζόταν σε οικονομική και

Π ό λ ε μ ο ς μ ε τ α ξ ύ ΗΠΑ και Γερμανίας,

πολιτική σε σύντομο διάστημα, χάρη

καθώς και οι δύο χώρες θα είχαν

στις γ ε ρ μ α ν ι κ έ ς πρωτοβουλίες και την

ανακαλύψει την ατομική τεχνολογία, με

υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η των δ ο ρ υ φ ο ρ ι κ ώ ν κρατών.

π ι θ α ν ό π ρ ο β ά δ ι σ μ α τ ω ν Γερμανών. Η

Επειτα από έ ν α δ ι ά σ τ η μ α , θ α

ένταση, ωστόσο, θα ήταν μικρότερη,

καθιερωνόταν ενιαίο νόμισμα με

α φ ο ύ δ ε ν θ α υπήρχαν γ ε ω γ ρ α φ ι κ έ ς

π ι θ α ν ή σ υ μ β ο λ ι κ ή σ η μ α σ ί α , όπως τ ο

π ε ρ ι φ έ ρ ε ι ε ς αντιπαράθεσης των δύο

σημερινό ευρώ.

α ν τ ί π α λ ω ν σ υ ν α σ π ι σ μ ώ ν , ε κ τ ό ς ίσως

Ε ν δ ε χ ό μ ε ν η ε π ι κ ρ ά τ η σ η τ ο υ Γ' Ράιχ

από τ η ν Κίνα. Οι Η ν ω μ έ ν ε ς Π ο λ ι τ ε ί ε ς

θα είχε ως συνέπεια την έμφαση στην

θ α ε π η ρ ε ά ζ ο ν τ α ν από τ η δ ι ε θ ν ή

οικολογία, την υγιεινή, την ευγονική,

συγκυρία, ο δ η γ ο ύ μ ε ν ε ς σε αναδίπλωση

τις φ υ λ ε τ ι κ έ ς διακρίσεις, την

και επανάληψη του Δόγματος Μονρόε

περιβαλλοντική μέριμνα. Στην τέχνη θα

γ ι α τ ο ν ύ σ τ ε ρ ο 20ό αιώνα. Σε π ο λ ι τ ι κ ό

επικρατούσε ένας νέος κλασικισμός,

επίπεδο, σ τ ι ς ΗΠΑ θ α ε π ι κ ρ α τ ο ύ σ ε τ ο

όσο θα διαρκούσε η ανάμνηση τ ο υ

ρ ε ύ μ α τ ο υ απομονωτισμού και στην

ηρωικού παρελθόντος και όσο θα

κοινή γνώμη θα εντεινόταν ο

λειτουργούσε η επίκληση της ιστορικής

αντιεβραϊσμός. Ως συνέπεια αυτών των

παραγόντων, θα μειωνόταν η επιρροή του εβραϊκού παράγοντα στην αμερικανική πολιτική σκηνή. Στο αμερικανικό πολιτικό σύστημα θα κυριαρχούσε ο φιλελευθερισμός, αντιπαραβαλλόμενος ως μοναδική εστία δημοκρατίας στον ο λ ο κ λ η ρ ω τ ι σ μ ό τ η ς Ευρώπης. Μία ισχυρή ε ν ι α ί α Ευρώπη, η οποία θα διαδραμάτιζε ενεργό ρόλο στις παγκόσμιες εξελίξεις και δεν θα υ π έ φ ε ρ ε από τ ο σ ύ ν δ ρ ο μ ο τ η ς ο λ έ θ ρ ι α ς σ ύ γ κ ρ ο υ σ η ς που υπήρξε στην π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ο Β' Π α γ κ ό σ μ ι ο ς Π ό λ ε μ ο ς , θα ή τ α ν μία Ευρώπη η οποία θα βρισκόταν στο επίκεντρο του ιστορικού γ ί γ ν ε σ θ α ι , τ ο οποίο θ α τ ο δ ι α μ ό ρ φ ω ν ε ως η π λ έ ο ν δ υ ν α μ ι κ ή πολιτική οντότητα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Β. Alexander: HOW HITLER COULD HAVE WON THE WAR: THE FATAL ERRORS THAT LED TO NAZI DEFEAT, Three Rivers Press, Νέα Υόρκη 2001. (2) C. Clarke: ENGLAND UNDER HITLER: REVEALED AT LAST: THE SECRET NAZI PLANS FOR THE RAPE OF ENGLAND, Ballantine Books,

ENGLAND, Greenhill Books, Λονδίνο 2006.

Νέα Υόρκη 1961.

(9) Μ. Mazower: EUROPE, THE WORLD AND THE

(3) R. Cowley: WHAT IF?: THE WORLD'S

NEW NAZI ORDER, RSA, 6 Σεπτεμβρίου 2006,

FOREMOST MILITARY HISTORIANS IMAGINE

(πρακτικά της συζήτησης στο

WHAT MIGHT HAVE BEEN, Νέα Υόρκη 1999.

www.theRSA.org).

(4) R. Cowley: WHAT IF? 2: EMINENT

(10) R. Osborne, IF HITLER HAD WON: THE

HISTORIANS IMAGINE WHAT MIGHT HAVE BEEN

PLANS HE MADE, THE PLANS HE CARRIED OUT,

Νέα Υόρκη 2001.

THE PLANS HE HOPED TO ACHIEVE, Riebel-

(5) Ν. Ferguson: VIRTUAL HISTORY:

Roque, Λονδίνο 2004.

ALTERNATIVES AND COUNTER-FACTUALS, Νέα

(11) G. Rosenfeld: THE WORLD HITLER NEVER

Υόρκη 1997.

MADE: ALTERNATE HISTORY AND THE MEMORY

(6) Ε. Kieser: OPERATION SEA LION: THE

OF NAZISM, Cambridge University Press,

GERMAN PLAN TO INVADE BRITAIN 1940,

Καίμπριτζ 2006.

Cassell, Στέρλινγκ 1987.

(12) P. Tsouras: THIRD REICH VICTORIOUS:

(7) Κ. Macksey: HITLER OPTIONS: ALTERNATE

ALTERNATE DECISIONS OF WORLD WAR II, εκδ.

DECISIONS OF WORLD WAR II, Greenhill Books,

Greenhill Books, Λονδίνο 2002.

Λονδίνο 1995.

(13) P. Tsouras: DISASTER AT D-DAY: THE

(8) Κ. Macksey: INVASION: THE ALTERNATE

GERMANS DEFEAT THE ALLIES, JUNE 1944,

HISTORY OF THE GERMAN INVASION IN

Greenhill Books, Λονδίνο 2006.

Η παράδοση του Βρετανού μεράρχου Βίκτωρ Φόρτσιουν, στον Ερβιν Ρόμμελ, κατά την παράδοση των εγκλωβισμένων καταλοίπων του Βρετανικού Εκστρατευτικού Σώματος στη Γαλλία.

To K K E συμμετέχει στις πρώτες μεταπολεμικές εκλογές(1946) Μαρία

Σαμπατακάκη

Ιστορικός

Αντάρτες της ακολουθίας του Αρη Βελουχιώτη στην Πελοπόννησο τον Σεπτέμβριο του 1944 (αρχείο Ιάσονα Χανδρινού).

Οι εκλογές του Μαρτίου τον 1946 αποτέλεσαν την πρώτη πολιτική διαδικασία έκφρασης της λαϊκής βούλησης έπειτα από μία δεκάχρονη απουσία δημοκρατικών θεσμών. Παράλληλα, διαμόρφωσαν το πολιτικό σκηνικό που κυριάρχησε μεταπολεμικά στην Ελλάδα. Οι εκλογές του 1946 χαρακτηρίσθηκαν από την απόφαση του ΚΚΕ να απέχει από αντές. Η επιλογή της Αριστεράς να θέσει εαντήν εκτός της εκλογικής διαδικασίας, σε συνδυασμό με την ανάληψη οργανωμένης ένοπλης δράσης από ανταρτικές ομάδες στις βόρειες επαρχίες της χώρας, θεωρήθηκαν οι σημαντικότεροι λόγοι πον οδήγησαν στην έκρηξη τον Εμφυλίου Πολέμου. Κατά καιρούς έχει υποστηριχθεί η άποψη πως εάν το ΚΚΕ ακολουθούσε τον δρόμο της συμμετοχής και της νομιμοποίησης στα μεταπολεμικά πολιτικά πράγματα κατά τα παραδείγματα των αντίστοιχων κομμάτων της Γαλλίας και της Ιταλίας, πιθανότατα θα είχε αποφευχθεί η εμφύλια σύρραξη. Η θέση αυτή ενισχύθηκε έπειτα από την παραδοχή των ίδιων των κομμουνιστών δια στόματος Νίκου Ζαχαριάδη (στην 7η Ολομέλεια του Κόμματος, τον Φεβρουάριο του 1957) ότι το ΚΚΕ μπορούσε και έπρεπε να είχε λάβει μέρος στις εκλογές του

Ε

ίναι γενικώς αποδεκτό ό τ ι η

κόσμους, τ η ς μεταξύ τ ο υ ς καχυποψίας,

έ ν α ρ ξ η μιας οποιασδήποτε

των αμοιβαίων παρανοήσεων, της

εμφύλιας αναμέτρησης

λ α ν θ α σ μ έ ν η ς ε ν ί ο τ ε εκτίμησης των

ο φ ε ί λ ε τ α ι αποκλειστικά σε έναν μόνο

π ρ ο θ έ σ ε ω ν τ ο υ ε ν ό ς από τ ο ν ά λ λ ο κ α ι ,

παράγοντα. Ούτως ή άλλως, κάθε

κατά συνέπεια, της δημιουργίας

γεγονός είναι α π ο τ έ λ ε σ μ α πολλών

τ ε τ α μ έ ν ο υ και πολωμένου κλίματος.

παραμέτρων. Ο ε λ λ η ν ι κ ό ς ε μ φ ύ λ ι ο ς

Το ε ρ ώ τ η μ α , λοιπόν, θα πρέπει να

πόλεμος δεν υπήρξε προϊόν τ η ς

τ ε θ ε ί ως εξής: θα ήταν εφικτή η

πολιτικής β ο ύ λ η σ η ς μιας π α ρ ά τ α ξ η ς ,

αποτροπή τ ο υ εμφυλίου πολέμου μέσα

αλλά φυσική ε ξ έ λ ι ξ η μιας υ φ έ ρ π ο υ σ α ς

από τ η ν υποστήριξη τ η ς ε κ λ ο γ ι κ ή ς

διαμάχης ανάμεσα σε δύο αντίπαλους

δ ι α δ ι κ α σ ί α ς τ ο υ Μ α ρ τ ί ο υ τ ο υ 1946;

στελεχών και των υποστηρικτών των κομμάτων της Αριστεράς. Εκ των υστέρων, η ιστορική έρευνα έκανε λόγο για μονομερή κήρυξη του εμφυλίου π ο λ έ μ ο υ από τ η ν π λ ε υ ρ ά τ η ς Δ ε ξ ι ά ς . Ενδεικτικές του επικρατούντος κλίματος είναι οι νομαρχιακές εκθέσεις που σ τ ά θ η κ α ν κ α τ ά τ ι ς π α ρ α μ ο ν έ ς των εκλογών στο Υπουργείο Εσωτερικών και οι οποίες διαβιβάσθηκαν στη Συμμαχική Αποστολή που ε π έ β λ ε π ε τ η ν ε κ λ ο γ ι κ ή δ ι α δ ι κ α σ ί α (Allied Mission t o O b s e r v e the Greek Elections). Σ τ ο υ ς 3 6 από τ ο υ ς 4 7 ν ο μ ο ύ ς τ η ς χώρας ο ι σ υ ν θ ή κ ε ς που ε π ι κ ρ α τ ο ύ σ α ν ή τ α ν δυσμενείς για τη διεξαγωγή ελεύθερων εκλογών. Στις π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ε ς από τις αναφορές τους οι Νομαρχίες έκαναν Συνομιλία του Νίκου Ζαχαριάδη με τους Βασίλη Μπαρτζώτα (στο κέντρο) και Κώστα Καραγιώργη (δεξιά) κατά τη διάρκεια συγκέντρωσης του ΚΚΕ στην Α9ήνα (1945).

Ποια ήταν η τακτική και η στάση των

λόγο για αδυναμία ελέγχου της τοπικής

εμπλεκόμενων μερών;

Χωροφυλακής ή Εθνοφυλακής.

Μήπως

λειτούργησε υπονομευτικά για τις

Τ ο α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ό Ι δ ρ υ μ α Twentieth

πρώτες μεταπολεμικές εκλογές; Θα

Century Fund, σ τ ι ς π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς τ ο υ

μπορούσε το ΕΑΜ να υπερπηδήσει

σχετικά με την προεκλογική κατάσταση

αυτά τα εμπόδια και να αποτελέσει

στην Ελλάδα, α ν έ φ ε ρ ε τα εξής: «όποιοι

μέρος του μεταπολεμικού

κι αν ήταν οι άλλοι λόγοι,

κοινοβουλευτικού συστήματος; Κι αν

περιλαμβανομένης και της μεγάλης

ναι, ποια θα ή τ α ν η πορεία των

φτώχειας, η τρομοκρατία της Δεξιάς

ελληνικών πολιτικών πραγμάτων έπειτα

ήταν ο πρωταρχικός παράγοντας

από τ η σ υ μ μ ε τ ο χ ή τ ο υ στις ε κ λ ο γ έ ς

στρατολόγησης των συμμοριών τ η ς

τ ο υ 1946;

Αριστεράς».

Στο σημείο αυτό, προτού

Οι εξελίξεις α υ τ έ ς ενίσχυσαν την

δ ι α τ υ π ω θ ο ύ ν τ α σ ε ν ά ρ ι α που πιθανώς

άποψη όσων, μ έ σ α σ τ ο υ ς κ ό λ π ο υ ς τ η ς

θα εξελίσσονταν στην ελληνική

Αριστεράς, τηρούσαν αδιάλλακτη

π ο λ ι τ ι κ ή σ κ η ν ή έ π ε ι τ α από τ η ν

στάση και υποστήριζαν τη συνέχιση του

απόφαση της Αριστεράς να κάνει το

ένοπλου αγώνα. Ταυτόχρονα,

μεγάλο βήμα και να λ ά β ε ι μέρος στις

συνετέλεσαν είτε στη μετακίνηση

εκλογές, θα είχε ιδιαίτερο ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν

π λ η θ υ σ μ ώ ν από τ ι ς ε π α ρ χ ί ε ς προς τ α

να δ ι ε ρ ε υ ν ή σ ο υ μ ε το κλίμα της

μεγάλα αστικά κέντρα για λόγους

π ε ρ ι ό δ ο υ και τ ο υ ς π α ρ ά γ ο ν τ ε ς που

ασφαλείας είτε στην ενδυνάμωση των

συνετέλεσαν στην τελική επιλογή τ η ς

α ν τ α ρ τ ι κ ώ ν ο μ ά δ ω ν από ά τ ο μ α που

α π ο χ ή ς , α λ λ ά κ α ι τ ο πως α υ τ ο ί θ α

κατέφυγαν στα βουνά προκειμένου να

επηρεάζονταν, εάν τα πράγματα είχαν

αποφύγουν τις διώξεις.

λάβει διαφορετική τροπή.

Η τρομοκράτηση και ο εκφοβισμός ως μέσα επιρροής του αποτελέσματος

Η «Λευκή τρομοκρατία» Μ ε τ ά την υπογραφή της Συμφωνίας

των επερχόμενων εκλογών καθιστούσαν δύσκολη την απόφαση της ηγεσίας της Αριστεράς για το εάν

της Βάρκιζας, ακολούθησε ένα μεγάλο

θα έπρεπε να λ ά β ε ι μέρος ή όχι σε

κ ύ μ α βίας που σ τ ρ ά φ η κ ε κ α τ ά των

α υ τ έ ς . Α ν ε ξ ά ρ τ η τ α από τ ι ς όποιες

ε π ι δ ι ώ ξ ε ι ς τ ο υ , τ ο ΚΚΕ κ ι ν δ ύ ν ε υ ε μ ε τ η

σ υ ν ε π ι κ ο υ ρ ο ύ μ ε ν η από τ ι ς Η ν ω μ έ ν ε ς

συμμετοχή τ ο υ στις ε κ λ ο γ έ ς τ ο υ

Πολιτείες. Η πολιτική τους κινήθηκε

Μ α ρ τ ί ο υ να α π ο δ ε χ θ ε ί μία αναξιόπιστη

μέσα στο πλαίσιο τ η ς κατοχύρωσης τ η ς

δ ι α δ ι κ α σ ί α που ε ί χ ε στόχο, όπως

παραμονής της Ελλάδας στη δική τ ο υ ς

αποδεικνυόταν εκ των πραγμάτων, την

σφαίρα επιρροής. Σ' έναν μεταπολεμικό

επαναφορά στην εξουσία, την

κόσμο όπου κυριαρχούσε η α σ τ ά θ ε ι α

αποκατάσταση στην κοινωνική

και η α β ε β α ι ό τ η τ α , το πρώτο βήμα για

συνείδηση και τη νομιμοποίηση ενός

τ η μ ε τ ά β α σ η σ ε μία ν έ α κ α τ ά σ τ α σ η

παλαιού, καταδικασμένου και ιδιότυπου

ήταν η επαναφορά των πολιτικών

πολιτικού συνασπισμού, απαρτιζόμενου

θεσμών, η συγκρότηση των θεσμικών

από φ ι λ ο β α σ ι λ ι κ ά κ α ι φ ι λ ο μ ε τ α ξ ι κ ά

οργάνων που θα διαχειρίζονταν τις

σ τ ο ι χ ε ί α α λ λ ά και από δ ο σ ι λ ό γ ο υ ς ,

τύχες των λαών και θα εργάζονταν για

σ υ ν ε ρ γ ά τ ε ς τ ω ν Γερμανών.

τ η ν α π ο κ α τ ά σ τ α σ η των ζημιών των κατεστραμμένων οικονομιών των χωρών τ ο υ ς . Η Ελλάδα, γ ι α να

Ο ξένος παράγοντας

α ν τ ε π ε ξ έ λ θ ε ι στα αιτήματα αυτά,

Τον κ υ ρ ί α ρ χ ο ρ ό λ ο σ τ α ε λ λ η ν ι κ ά

χ ρ ε ι α ζ ό τ α ν μ ί α κ υ β έ ρ ν η σ η π ο υ , όπως

π ρ ά γ μ α τ α δ ι α δ ρ α μ ά τ ι σ ε η Μ, Β ρ ε τ α ν ί α

ήταν απολύτως φυσικό, θα προέκυπτε

Ζεύγος ανταρτών του ΕΛΑΣ (φωτ. Ση. Μελετζής).

Η αντιπροσωπεία του ΕΑΜ κατά τη Συμφωνία της Βάρκιζας. μ έ σ α από μια ε κ λ ο γ ι κ ή δ ι α δ ι κ α σ ί α ,

ε κ λ ο γ έ ς τ ο υ Μ α ρ τ ί ο υ . Το πρώτο

τρόπο έκφρασης της λαϊκής βούλησης

αφορούσε τη διατήρηση του

και μοναδική μ έ θ ο δ ο νομιμοποίησης

«αντάρτικου» φ ρ ο ν ή μ α τ ο ς των

της ως διαχειρίστριας της πορείας της

Ελλήνων

χώρας.

υπολόγιζαν πολύ σ τ η σ τ ά σ η τ ο υ Σ τ ά λ ι ν

Οι εκλογές στην Ελλάδα υπήρξαν

κομμουνιστών που

και τη συμπαράσταση τ ο υ . Η

αντικείμενο διαπραγματεύσεων και

υ π ο ν ό μ ε υ σ η των ε κ λ ο γ ώ ν από τ η ν

συζητήσεων ανάμεσα στις Μ ε γ ά λ ε ς

πλευρά των Σοβιετικών ως διαδικασίας

Δ υ ν ά μ ε ι ς τ η ς εποχής. Τον Μ ά ι ο τ ο υ

εκ των προτέρων ε κ φ υ λ ι σ μ έ ν η ς ,

1945 ο Σ τ ά λ ι ν , σ ε υ π ό μ ν η μ α π ρ ο ς τ ο ν

ενίσχυε τις φωνές στο εσωτερικό του

Τσώρτσιλ, α λ λ ά και λίγο α ρ γ ό τ ε ρ α , τ ο ν

ΚΚΕ π ο υ υ π ο σ τ ή ρ ι ζ α ν τ η ν α π ο χ ή . Τ ο

Ιούλιο, στη διάσκεψη τ ο υ Πότσνταμ,

δ ε ύ τ ε ρ ο π ρ ό β λ η μ α που π ρ ο έ κ υ π τ ε από

είχε α ρ ν η θ ε ί τη συμμετοχή της

την κριτική των Σοβιετικών ήταν η

Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Ενωσης στη διαδικασία

ανάπτυξη ευερέθιστων

επίβλεψης των ελληνικών εκλογών,

αντικομμουνιστικών

δ η λ ώ ν ο ν τ α ς πως α υ τ ό α π ο τ ε λ ο ύ σ ε

στους Βρετανούς. Οι τελευταίοι

επέμβαση στα ε σ ω τ ε ρ ι κ ά μιας ξ έ ν η ς

θεωρούσαν ότι η ελληνική Αριστερά,

αντανακλαστικών

χώρας και κάνοντας παράλληλα λόγο

με την επιφυλακτική και ενίοτε

για ύπαρξη τ ρ ο μ ο κ ρ α τ ί α ς στην Ελλάδα

εχθρική στάση της απέναντι τους, δεν

που ε μ π ό δ ι ζ ε τ η δ ι ε ξ α γ ω γ ή ε λ ε ύ θ ε ρ ω ν

α π ο τ ε λ ο ύ σ ε παρά μια πτυχή τ η ς

ε κ λ ο γ ώ ν . Τ ο ν Σ ε π τ έ μ β ρ ι ο τ ο υ 1945 ο ι

σοβιετικής ανάμιξης στην περιοχή.

Σοβιετικοί, με επιστολή τ ο υ ς προς το συμβούλιο των Υπουργών

Εξωτερικών

στο Λονδίνο, απεκδύονταν κ ά θ ε

Από τ η ν π λ ε υ ρ ά τ ο υ ς , ο ι Β ρ ε τ α ν ο ί απέτυχαν να διακρίνουν τα κενά και τις α ν τ ι φ ά σ ε ι ς που π ρ ο κ α λ ο ύ σ ε η

ε υ θ ύ ν η «για τ η ν πολιτική κ α τ ά σ τ α σ η

υπερβολική ανάμιξη τ ο υ ς στις

που δ η μ ι ο υ ρ γ ή θ η κ ε σ τ η ν Ελλάδα»,

ελληνικές εσωτερικές υποθέσεις. Με

δυσχεραίνοντας τη θ έ σ η των

τ η ν ωμή επέμβαση τ ο υ ς τ ο ν Δ ε κ έ μ β ρ ι ο

Βρετανών. Η σοβιετική τ α κ τ ι κ ή

τ ο υ 1944, α ν έ λ α β α ν υ π ο χ ρ ε ώ σ ε ι ς π ο υ

δημιουργούσε δύο βασικά προβλήματα

εκ των υστέρων αποδείχθηκε ό τ ι δ ε ν

που τορπίλιζαν τ η ν πορεία προς τις

ή τ α ν προετοιμασμένοι να αναλάβουν.

Το π ρ ό β λ η μ α ξ ε κ ι ν ο ύ σ ε από τ η ν

χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά : «ήταν σαν να παίρνεις

άρνηση της βρετανικής στρατιωτικής

έ ν α κ ό κ κ α λ ο από έ ν α ν σ κ ύ λ ο τ ο οποίο

αποστολής στην Ελλάδα να επιτρέψει

ν ο μ ί ζ ε ι πως δ ι κ α ι ο ύ τ α ι » ) , έ δ ε ι χ ν α ν

στις ε λ λ η ν ι κ έ ς κ υ β ε ρ ν ή σ ε ι ς (και

αδυναμία τήρησης της τάξης,

ειδικότερα στην κυβέρνηση Σοφούλη

επικαλούμενοι ότι κάτι τέτοιο

που α ν έ λ α β ε ν α ο δ η γ ή σ ε ι τ η χώρα στις

αποτελούσε εσωτερική υπόθεση της

εκλογές του Μαρτίου) να ασκεί τον

Ελλάδας και ότι οι ίδιοι δεν ήταν

παραμικρό έλεγχο στα σώματα

δ ι α τ ε θ ε ι μ έ ν ο ι να επέμβουν. Α υ τ ή η

α σ φ α λ ε ί α ς . Ο Ρόναλντ Σκόμπυ,

τακτική αποδυνάμωνε την κυβέρνηση,

επικεφαλής των βρετανικών

που παρουσιαζόταν α ν ί κ α ν η να

στρατιωτικών δυνάμεων στην Ελλάδα,

χειρισθεί την κατάσταση και να

σε συνομιλία του με τον Αμερικανό

ε γ γ υ η θ ε ί μία πραγματικά ε λ ε ύ θ ε ρ η και

π ρ έ σ β η Λ ί ν κ ο λ ν Μ α κ β ή (Lincoln

αδιάβλητη διαδικασία, παρέχοντας

MacVeagh) κ α ι τ ο ν ε π ι κ ε φ α λ ή ς τ η ς

στους Αριστερούς όλα τα επιχειρήματα

αμερικανικής επιτροπής για την

για να δ ι κ α ι ο λ ο γ ή σ ο υ ν τ η ν αποχή τ ο υ ς

επίβλεψη των εκλογών Χένρυ Γκρέηντυ

από τ ι ς ε κ λ ο γ έ ς .

( H e n r y Grady), δ ή λ ω ν ε πως « ε ά ν η κυβέρνηση α φ ή σ ε ι την Αστυνομία και τις Ενοπλες Δυνάμεις ήσυχες, τα πάντα θα ε ξ ε λ ι χ θ ο ύ ν ικανοποιητικά. Αν όχι, δ ε ν α ν α λ α μ β ά ν ε ι καμιά ε υ θ ύ ν η για

Η πορεία προς τις εκλογές η κυβέρνηση Σοφούλη Τον Δ ε κ έ μ β ρ ι ο τ ο υ 1945, ο

τ ι ς σ υ ν έ π ε ι ε ς » . Την ίδια σ τ ι γ μ ή όμως

Θεμιστοκλής Σοφούλης διαμήνυσε

που οι Β ρ ε τ α ν ο ί α ρ ν ο ύ ν τ ο να

στους Συμμάχους ότι οι εκλογές θα

εκχωρήσουν οποιοδήποτε δικαίωμα

έπρεπε να α ν α β λ η θ ο ύ ν , κ α θ ό τ ι ο ύ τ ε η

ελέγχου των Σωμάτων Ασφαλείας στην

εσωτερική ομαλότητα είχε

ελληνική κυβέρνηση (ο Βρετανός

ε ξ α σ φ α λ ι σ θ ε ί αλλά ο ύ τ ε είχε αρχίσει η

πρεσβευτής Ρέτζιναλντ Λήπερ α ν έ φ ε ρ ε

επιβεβλημένη αναθεώρηση των

Ο Νίκος Ζαχαριάδης κατά τη διάρκεια συγκέντρωσης του ΚΚΕ στην Α9ήνα, το καλοκαίρι του 1945.

εκλογικών καταλόγων. Ο λ α τ α ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ α που χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε η Αριστερά για να δικαιολογήσει την επιλογή τ η ς αποχής αποτυπώθηκαν ε ύ σ τ ο χ α από τ ο ν ί δ ι ο τ ο ν Σ ο φ ο ύ λ η σ ε επιστολή τ ο υ προς τ ο ν Β ρ ε τ α ν ό υ π ο υ ρ γ ό Ε ξ ω τ ε ρ ι κ ώ ν Ε ρ ν ε σ τ Μπέβιν. Ο Ελληνας πρωθυπουργός επισήμανε ό τ ι η βία και η τ ρ ο μ ο κ ρ ά τ η σ η τ ο υ πληθυσμού δεν είχαν περιορισθεί, γ ε γ ο ν ό ς που κ α θ ι σ τ ο ύ σ ε πλέον αμφίβολο εάν το αποτέλεσμα της κάλπης τ η ς 31ης Μ α ρ τ ί ο υ θ α αποτύπωνε τ η ν πραγματική λαϊκή βούληση. Ο Σοφούλης προέβλεπε ότι η α ν ά δ ε ι ξ η μιας δ ε ξ ι ά ς κ υ β έ ρ ν η σ η ς που θα προέβαινε στην επίσπευση των διαδικασιών για την επάνοδο τ ο υ Γεωργίου θ α προκαλούσε τ η ν α ν τ ί δ ρ α σ η των Αριστερών. Η ε κ τ ί μ η σ η τ ο υ Σ ο φ ο ύ λ η δ ε ν ά ρ γ η σ ε ν α ε π α λ η θ ε υ θ ε ί από τ α ί δ ι α τ α γ ε γ ο ν ό τ α . Στην α λ λ η λ ο γ ρ α φ ί α που είχε ε κ ε ί ν η τ η ν περίοδο ο πρωθυπουργός με τους Βρετανούς αξιωματούχους ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει (και αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της βρετανικής αδιάλλακτης στάσης περί αναβολής των εκλογών αλλά και της μονόπλευρης αντίληψης των Βρετανών) η επιστολή τ ο υ Μ π έ β ι ν ( α ρ χ έ ς Μ α ρ τ ί ο υ 1946): « Ε κ π λ ή σ σ ο μ α ι πολύ από τ η δ ή λ ω σ η σ α ς ό τ ι οι ένοπλες οργανώσεις Χ θα ενισχυθούν με ολόκληρη σχεδόν τη δύναμη της Αστυνομίας και της Χ ω ρ ο φ υ λ α κ ή ς . . . Ε ί μ α ι β έ β α ι ο ς πως εσείς... μπορείτε... να φ ρ ο ν τ ί σ ε τ ε να μην υπάρξει τ έ τ ο ι α συνεργασία μεταξύ των ο ρ γ ά ν ω ν π ο υ β ρ ί σ κ ο ν τ α ι υπό τ ο ν έ λ ε γ χ ο σας (το παράδοξο: σ τ η ν κ υ β έ ρ ν η σ η Σοφούλη οι Βρετανοί είχαν αποκλείσει

What it' Ο Γκρέηντυ ε ρ μ ή ν ε υ ε τη στάση τ ο υ Σ ο φ ο ύ λ η ως μία π ρ ο σ π ά θ ε ι α τ ο υ Κ ε ν τ ρ ώ ο υ π ο λ ι τ ι κ ο ύ χ ώ ρ ο υ «να διασώσει κάτι για το κόμμα και τ ο υ ς εαυτούς τους, κάνοντας πολιτικούς συμβιβασμούς με το ΕΑΜ». Παράλληλα, ωστόσο, διατύπωσε εύστοχα και τ ο υ ς λ ό γ ο υ ς που ο δ η γ ο ύ σ α ν τ ο ν συμμαχικό παράγοντα στην αμετακίνητη θ έ σ η του ως προς τ η ν η μ ε ρ ο μ η ν ί α διεξαγωγής των εκλογών: «ακόμη κι αν ήμαστε διατεθειμένοι να αφήσουμε τους Ελληνες να παίξουν με την πολιτική, θα ήταν ανέφικτο να διατηρήσουμε την οργάνωση μας εδώ στην περίπτωση που αναβάλλονταν οι εκλογές». Α ν ε ξ ά ρ τ η τ α από τ ο ποιοι ή τ α ν ο ι λόγοι ή και οι σκοπιμότητες τ ο υ Σοφούλη, η εξέλιξη των γεγονότων επιβεβαίωσε τους φόβους του. Η επίσπευση και η επιμονή στη διατήρηση της ημερομηνίας δ ι ε ξ α γ ω γ ή ς των ε κ λ ο γ ώ ν σ τ έ ρ η σ α ν από την πολιτική ηγεσία τη δυνατότητα να προχωρήσει σε μία αξιόπιστη διαδικασία προετοιμασίας τους. Μία έντιμη και σαφής διαδικασία διεξαγωγής των εκλογών θα ή τ α ν ο μόνος τρόπος ε ξ ο υ δ ε τ έ ρ ω σ η ς των ε π ι χ ε ι ρ η μ ά τ ω ν τ η ς Α ρ ι σ τ ε ρ ά ς (που χ α ρ α κ τ ή ρ ι ζ ε τις ε κ λ ο γ έ ς «κωμωδία που στόχευε στην αλλοίωση τ η ς θ έ λ η σ η ς και των αισθημάτων τ ο υ λαού»), πείθοντας ότι θα ήταν αδικαιολόγητη η απόφαση τ η ς γ ι α αποχή.

Πιθανά σενάρια από τη συμμετοχή τον Κ Κ Ε στις εκλογές Η ιστορική έ ρ ε υ ν α αλλά και οι

κάθε ανάμιξη στα Σώματα Ασφαλείας)

ε π ι κ ρ ι τ έ ς τ ο υ ΕΑΜ θ ε ω ρ ο ύ ν πλέον ό τ ι

και παράνομων ένοπλων συμμοριών.

η αποχή τ η ς Α ρ ι σ τ ε ρ ά ς από τ η ν

Π ά ν τ ω ς , α δ υ ν α τ ώ ν α κ α τ α λ ά β ω πως ο ι

εκλογική διαδικασία έπαιξε

ο ρ γ α ν ώ σ ε ι ς Χ μ π ο ρ ο ύ ν να

καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη των

εξαναγκάσουν τους ψηφοφόρους στην

πραγμάτων και στην πορεία προς τ ο ν

επαρχία να ψηφίσουν α ν τ ί θ ε τ α με τις

Ε μ φ ύ λ ι ο . Ι σ χ υ ρ ί ζ ο ν τ α ι ε π ί σ η ς πως η

πεποιθήσεις τους, αν εξασφαλισθεί

σ υ μ μ ε τ ο χ ή των δυνάμεων τ η ς

σχετικά μυστική ψηφοφορία».

Αριστεράς στις ε κ λ ο γ έ ς , ακόμη κι αν

δεν εξομάλυνε τις αντιθέσεις, θα

Στο σημείο αυτό μπορούμε να

λ ε ι τ ο υ ρ γ ο ύ σ ε τουλάχιστον προς την

παραθέσουμε ενδεικτικά στοιχεία για

κατεύθυνση της μετατόπισης των

τ η ν πολιτική τ η ς Α ρ ι σ τ ε ρ ά ς που

διαφορών σε πολιτικό επίπεδο,

αποκαλύπτουν τ η ρ ε υ σ τ ό τ η τ α που

δ υ σ χ ε ρ α ί ν ο ν τ α ς τ η ν έ κ ρ η ξ η μιας

επικρατούσε στο εσωτερικό της και,

μελλοντικής ένοπλης εμφύλιας

κ α τ ά συνέπεια, τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α που

σύρραξης. Επιρρίπτοντας όμως τ η ν

υπήρχε ως προς τ η ν α ν α σ τ ρ ο φ ή τ η ς

αποκλειστική ευθύνη για τη διολίσθηση

απόφασης της.

προς τ η ν ε σ ω τ ε ρ ι κ ή στρατιωτική

Ο Γεώργιος Σιάντος, που ε κ τ ε λ ο ύ σ ε

αναμέτρηση στην Αριστερά, θεωρούμε

χ ρ έ η Γενικού Γραμματέα τ η ς Κεντρικής

π α ρ ά λ λ η λ α πως η ί δ ι α ε ί χ ε τ η

Ε π ι τ ρ ο π ή ς τ ο υ ΚΚΕ, ε ί χ ε ε κ φ ρ ά σ ε ι

δ υ ν α τ ό τ η τ α ν α κ ά ν ε ι μία δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ή

έ π ε ι τ α από τ η Σ υ μ φ ω ν ί α τ η ς Β ά ρ κ ι ζ α ς

ε π ι λ ο γ ή . Για ν α σ υ μ β ε ί ό μ ω ς α υ τ ό θ α

την επιθυμία για ομαλή μετάβαση στον

έπρεπε να υφίσταντο δύο

κοινοβουλευτισμό με συμμετοχή της

προϋποθέσεις: ε ί τ ε οι συγκυρίες στο

Αριστεράς. Σ' α υ τ ό το πλαίσιο

πολιτικό σκηνικό να ήταν ομαλές,

εντάσσεται και η απόφαση του

οπότε η αποχή δ ε ν θα μπορούσε να

Κομμουνιστικού Κόμματος να

δ ι κ α ι ο λ ο γ η θ ε ί (πράγμα βεβαίως που

δ ι α γ ρ ά ψ ε ι τ ο ν Αρη Βελουχιώτη που

δ ε ν συνέβαινε), ε ί τ ε η απόφαση για μη

αρνήθηκε να δεχθεί τους όρους της

σ υ μ μ ε τ ο χ ή σ' α υ τ έ ς να μην είχε λ η φ θ ε ί

Βάρκιζας. Η επιστροφή, όμως, τ ο υ

και να υπήρχαν ε ν α λ λ α κ τ ι κ έ ς και

Νίκου Ζ α χ α ρ ι ά δ η από το Ν τ α χ ά ο υ κ α ι η

διαλλακτικές φωνές στο εσωτερικό του

επάνοδος του στην ηγεσία του

ΚΚΕ που να μην επιδίωκαν τη

Κομμουνιστικού

σύγκρουση.

δημιούργησε νέα δεδομένα. Αξίζει να

Κόμματος,

Ο ναύαρχος Πέτρος Βούλγαρης, πρωθυπουργός την περίοδο 8Απριλίου-9 Οκτωβρίου 1945 (Αθήνα, Πολεμικό Μουσείο).

α ν α φ ε ρ θ ε ί πως έ ν α σ η μ α ν τ ι κ ό π ο σ ο σ τ ό

μηνύματα ως προς τ η ν πρόθεση τ ο υ ς

μέρος στην Εθνική Αντίσταση, έβλεπαν

να στηρίξουν το εγχείρημα του.

θ ε τ ι κ ά την προοπτική έ ν τ α ξ η ς τ η ς

Α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τ ο π ο ι α από τ ι ς δ ύ ο

Αριστεράς στα πλαίσια τ η ς ν ο μ ι μ ό τ η τ α ς

μαρτυρίες ε υ σ τ α θ ε ί και ακόμη κι αν

προκειμένου να είναι σε θ έ σ η να

π α ρ α β λ έ ψ ο υ μ ε το ε ν δ ε χ ό μ ε ν ο η

διεκδικήσει μεταπολεμικά το μερίδιο

Σ ο β ι ε τ ι κ ή Ενωση ν α έ π α ι ζ ε έ ν α ά σ χ η μ ο

τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς που τ η ς α ν τ ι σ τ ο ι χ ο ύ σ ε .

παιχνίδι εις βάρος των Ελλήνων

Εντούτοις, η αντίληψη του

Ζαχαριάδη δεν ήταν ποια θα ήταν η θ έ σ η της Αριστεράς στο ελληνικό πολιτικό σύστημα αλλά το πώς αυτό θα μπορούσε να ανατραπεί.

κομμουνιστών, οι εκτιμήσεις των

Ζ α χ α ρ ι ά δ η ξ έ φ ε υ γ ε από α υ τ ή τ η λ ο γ ι κ ή

Ζαχαριάδη και Παρτσαλίδη

και ενέτασσε την Ελλάδα στο διεθνές

αποκαλύπτουν τις διαφορετικές

μεταπολεμικό πεδίο ως εν δυνάμει

π ρ ο σ ε γ γ ί σ ε ι ς σ τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ ο υ ΚΚΕ.

σοσιαλιστική χώρα. Το ζ ή τ η μ α γ ι α τ ο ν

To ζήτημα για τον

Δ η μ η τ ρ ώ φ (στη Σόφια) έ λ α β ε θ ε τ ι κ ά

στελεχών τ ο υ ΕΑΜ που είχαν λ ά β ε ι

Από τ ο ν Γρηγοριάδη

Ζαχαριάδη δ ε ν ή τ α ν ποια θα ή τ α ν η

π λ η ρ ο φ ο ρ ο ύ μ α σ τ ε ε π ί σ η ς (αν κ α ι δ ε ν

θέση της Αριστεράς στο ελληνικό

υπάρχει ά λ λ η πηγή που να τ ε κ μ η ρ ι ώ ν ε ι

π ο λ ι τ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α α λ λ ά τ ο πώς α υ τ ό θ α

την πληροφορία) ότι κατά την απουσία

μπορούσε να ανατραπεί ώστε να

του Ζαχαριάδη στην Πράγα (τον Μ ά ρ τ ι ο

επιτευχθεί η μετάβαση στον

τ ο υ 1946), ο Σ ι ά ν τ ο ς , έ χ ο ν τ α ς α ν α λ ά β ε ι

κ ο μ μ ο υ ν ι σ μ ό . Γύρω α π ό τ ο ν Ζ α χ α ρ ι ά δ η

και πάλι προσωρινά την ηγεσία τ ο υ

σ υ σ π ε ι ρ ώ θ η κ α ν ε κ ε ί ν ο ι που είχαν

ΚΚΕ, π ρ ο χ ώ ρ η σ ε σ ε μ ί α σ υ μ β ι β α σ τ ι κ ή

υποστεί τις διώξεις της «Λευκής

κίνηση, π ρ ο τ ε ί ν ο ν τ α ς στο κόμμα των

Τρομοκρατίας» και υποστήριζαν την

Α ρ ι σ τ ε ρ ώ ν Φ ι λ ε λ ε υ θ έ ρ ω ν (που

αποχή, τη συνέχιση τ η ς ένοπλης

σ υ ν ε ρ γ ά ζ ο ν τ α ν με το ΕΑΜ) να

αντιπαράθεσης όχι κατ' ανάγκη για την

συμμετάσχει στις εκλογές,

επιβολή κομμουνιστικού καθεστώτος,

υποσχόμενος πλήρη υποστήριξη τ ο υ ς

όσο για την αντιμετώπιση και τον

από τ ι ς λ ο ι π έ ς α ρ ι σ τ ε ρ έ ς π ο λ ι τ ι κ έ ς

τερματισμό των εις βάρος τους

δυνάμεις. Με τον τρόπο αυτό θα

αγριοτήτων.

ε ξ α σ φ α λ ι ζ ό τ α ν κάποια κ ο ι ν ο β ο υ λ ε υ τ ι κ ή

Η οργάνωση όμως μιας τ έ τ ο ι α ς

εκπροσώπηση για την Αριστερά, η

κίνησης δεν μπορούσε να στηριχθεί

οποία έ τ σ ι θ α δ ι α τ η ρ ο ύ σ ε τ η ν

μονάχα στις ε σ ω τ ε ρ ι κ έ ς δυνάμεις τ η ς

α ν τ ι π α λ ό τ η τ α σε πολιτικά πλαίσια,

ελληνικής Αριστεράς, γι' αυτό και

αφήνοντας ανοικτούς κάποιους

ζητήθηκε η εκτίμηση της κατάστασης

διαύλους επικοινωνίας. Η πρόταση τ ο υ

κ α ι η παροχή β ο ή θ ε ι α ς από τη

Σιάντου δεν είχε καμιά τύχη. Στο

Σ ο β ι ε τ ι κ ή Ενωση. Ο Μ ή τ σ ο ς

αίτημα του για παράταση της

Παρτσαλίδης τ έ θ η κ ε ε π ι κ ε φ α λ ή ς μιας

η μ ε ρ ο μ η ν ί α ς υποβολής των ονομάτων

ΕΑΜικής αντιπροσωπείας που

των υποψηφίων προκειμένου οι

διεξήγαγε σχετικές συνομιλίες στη

Αριστεροί Φιλελεύθεροι να

Μ ό σ χ α ( Ι α ν ο υ ά ρ ι ο ς 1946). Μ ε β ά σ η τ η

καταθέσουν τα ψ η φ ο δ έ λ τ ι α τους, η

δική τ ο υ μαρτυρία, η απάντηση των

κυβέρνηση Σ ο φ ο ύ λ η , παρά το γεγονός

Σ ο β ι ε τ ι κ ώ ν ή τ α ν α π ο θ α ρ ρ υ ν τ ι κ ή (βλ. Η

ότι ο ίδιος ο πρωθυπουργός

διπλή α π ο κ α τ ά σ τ α σ η τ η ς Ε θ ν ι κ ή ς

αντιμετώπιζε θ ε τ ι κ ά ένα τέτοιο

Α ν τ ί σ τ α σ η ς , Α θ ή ν α 1978). Από τ η ν ά λ λ η

ενδεχόμενο, δεν απάντησε ποτέ. Ο

π λ ε υ ρ ά ό μ ω ς , όπως α ν α φ έ ρ ε τ α ι α π ό

Γρηγοριάδης επέρριψε την ε υ θ ύ ν η γι'

τον Λ ε υ τ έ ρ η Ελευθερίου (Συνομιλίες

αυτή τη στάση στους Βρετανούς.

μ ε τ ο ν Ν ί κ ο Ζ α χ α ρ ι ά δ η , Α θ ή ν α 1985), ο ίδιος ο Ζαχαριάδης στις συναντήσεις

Εκ των υστέρων, ό λ ε ς οι π λ ε υ ρ έ ς συγκλίνουν στην άποψη ότι κύριος

τ ο υ τ η ν ά ν ο ι ξ η τ ο υ 1946 μ ε τ ο υ ς Σ τ ά λ ι ν

εκφραστής της αδιάλλακτης τακτικής

(στην Κριμαία), Τίτο (στο Βελιγράδι) και

τ ο υ ΚΚΕ υ π ή ρ ξ ε ο Ν ί κ ο ς Ζ α χ α ρ ι ά δ η ς .

Αν θ ε ω ρ ή σ ο υ μ ε ό τ ι ο Ζ α χ α ρ ι ά δ η ς

ι σ χ υ ρ ί ζ ε τ α ι πως κ α τ α λ υ τ ι κ ό ρ ό λ ο γ ι α

αποτελούσε τ η ν κ υ ρ ι ό τ ε ρ η πηγή τ η ς

την έκρηξη τ ο υ Εμφυλίου έπαιξε η

παραγωγής της ιδεολογικής

επίσπευση τ η ς διεξαγωγής

π λ α τ φ ό ρ μ α ς τ ο υ ΚΚΕ ( κ ύ ρ ι ο ς σ τ ό χ ο ς

δημοψηφίσματος για την επάνοδο του

τ η ς οποίας ή τ α ν η ανάπτυξη ισχυρού

β α σ ι λ ι ά Γ ε ω ρ γ ί ο υ Β'. Χ ω ρ ί ς α υ τ ό , ο

λαϊκού κινήματος με τελική κατάληξη

Ζαχαριάδης δεν θα μπορούσε να βρει

τη μετάβαση στον σοσιαλισμό) αλλά και

ερείσματα στο εσωτερικό τ ο υ

α ν α ν α λ ο γ ι σ θ ο ύ μ ε πως, ο ύ τ ω ς η ά λ λ ω ς ,

κόμματος τ ο υ όσο κι αν το επιδίωκε

ο Ζ α χ α ρ ι ά δ η ς ω ς η γ έ τ η ς τ ο υ ΚΚΕ θ α

προκειμένου να στηρίξει την επιλογή

χρεωνόταν εξ ολοκλήρου την ευθύνη

τ ο υ γ ι α ένοπλη α ν α μ έ τ ρ η σ η , πολύ δ ε

για την έκβαση οποιασδήποτε

περισσότερο θα προκαλούσε την

απόφασης τ ο υ κόμματος, ο ισχυρισμός

α ν α τ ρ ο π ή τ ο υ από τ α σ τ ε λ έ χ η που

α υ τ ό ς μπορεί να χαρακτηρισθεί

είχαν μετάσχει στην Αντίσταση και

βάσιμος

ασκούσαν τεράστια επιρροή στον

Παρά ταύτα, α ρ κ ε τ έ ς πηγές αναγνωρίζουν την

ύπαρξη

κομματικό

μηχανισμό.

Δεδομένων των προαναφερθέντων,

διαφορετικών απόψεων στο εσωτερικό

το ενδεχόμενο απόφασης της ηγεσίας

των πολιτικών δυνάμεων που απάρτιζαν

της Αριστεράς για συμμετοχή στις

την Αριστερά (ο Γουντχάους μαρτυρεί

εκλογές δεν φαίνεται εντελώς

πως τ ο 1946 δ ε ν ε ί χ ε σ υ γ κ ρ ο τ η θ ε ί

ανέφικτο. Μία τ έ τ ο ι α επιλογή

ενιαίο κομμουνιστικό μέτωπο, καθώς

πιθανότατα θα προκαλούσε διαφωνίες

τ ο ΚΚΕ π ρ ο σ π α θ ο ύ σ ε ν α ε λ έ γ ξ ε ι

στο εσωτερικό του Κομμουνιστικού

« δ ι ά φ ο ρ ε ς α ν ε ξ ά ρ τ η τ ε ς ο μ ά δ ε ς που

Κόμματος. Η έ ν τ α ξ η τ ο υ όμως στο

ή τ α ν α ν τ ι κ υ β ε ρ ν η τ ι κ έ ς χωρίς να είναι

κοινοβουλευτικό σύστημα θα περιόριζε

α κ ό μ η φ ι λ ο κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ έ ς ) , και,

τ η ν επιρροή τ η ς πλευράς που

επιπλέον, ό τ ι μόνη η τ α κ τ ι κ ή τ ο υ

επιθυμούσε την καταφυγή στην ένοπλη

Ζαχαριάδη δεν αρκούσε για τη

δράση αλλά ενδεχομένως και των

διολίσθηση σε ε μ φ ύ λ ι α ένοπλη

θέσεων τ ο υ Ζαχαριάδη. Παράλληλα, θα

αναμέτρηση. Ο Γρηγοριάδης

« π ο τ ε λ ο ύ σ ε και μία καλή ε υ κ α ι ρ ί α

Ανδρες του ΕΛΑΣ καταθέτουν τα όπλα τους μετά την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας.

σ τ α δ ι α κ ή ς α π ε ξ ά ρ τ η σ η ς τ ο υ ΚΚΕ από

παράταξη που θ α είχε α ν α δ ε ι χ θ ε ί μέσω

το σταλινικό πρότυπο.

τ ω ν ε κ λ ο γ ώ ν τ ο υ 1946, π ο υ δ ε ν θ α

Βέβαια, η κατάσταση στο εσωτερικό τ ο υ α ρ ι σ τ ε ρ ο ύ συνασπισμού θ α κ α θ ο ρ ι ζ ό τ α ν κ α ι από τ ο π ο σ ο σ τ ό π ο υ θ α

Δύσκολα οι δυνάμεις του

χαμηλό ποσοστό που θ α α ν τ ι σ τ ο ι χ ο ύ σ ε

πολιτικών πραγμάτων θα ήταν ομαλή. Οι

σε μικρή κ ο ι ν ο β ο υ λ ε υ τ ι κ ή ομάδα,

συγκρούσεις ανάμεσα στις

αδύναμη να ασκήσει καθοριστικό ρόλο

αντιστασιακές οργανώσεις, η

στις πολιτικές εξελίξεις, ενδεχομένως

ε κ α τ έ ρ ω θ ε ν καχυποψία μεταξύ των

θα προκαλούσε προστριβές.

π ο λ ι τ ι κ ώ ν δ υ ν ά μ ε ω ν (όπως δ ι α φ ά ν η κ ε

Οπωσδήποτε, όμως, δ ύ σ κ ο λ α θ α

κατά τις διαπραγματεύσεις του

ο δ η γ ο ύ σ ε σε διάσπαση, καθώς θα είχαν

Λιβάνου) αλλά και η ανοικτή στρατιωτική

ε κ λ ε ί ψ ε ι οι διαφωνίες και οι απόψεις

α ν τ ι π α ρ ά θ ε σ η τ ο ν Δ ε κ έ μ β ρ ι ο τ ο υ 1944,

περί λ α ν θ α σ μ έ ν ω ν χειρισμών που

είχαν πολώσει τ η ν α τ μ ό σ φ α ι ρ α και είχαν

ακολούθησαν τη στρατιωτική ήττα του

οξύνει τις αντιθέσεις. Δύσκολα οι

κεντρώου χώρου

Λαμβάνοντας υπόψη την

τη δυναμική είσοδο των κομμουνιστών στον πολιτικό βίο.

Φυσικά δ ε ν μπορεί να ισχυρισθεί κ α ν ε ί ς πως η π ο ρ ε ί α τ ω ν ε λ λ η ν ι κ ώ ν

δεξιού και του

να αποδεχθούν

επιχειρούσε να το καταργήσει.

λ ά μ β α ν ε σ τ ι ς ε κ λ ο γ έ ς τ ο υ Μ α ρ τ ί ο υ . Ενα

Δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ο ύ Σ τ ρ α τ ο ύ τ ο 1949.

θα μπορούσαν

α π ο τ ε λ ο ύ σ ε κίνδυνο και η οποία δ ε ν θα

δυνάμεις τ ο υ δεξιού και του κεντρώου χώρου θα μπορούσαν να αποδεχθούν

επικρατούσα κατάσταση, δεν θα ήταν

τη δυναμική είσοδο των κομμουνιστών

καθόλου εύκολο για το ΕΑΜ να

στον πολιτικό βίο. Λ α μ β ά ν ο ν τ α ς υπόψη

συγκεντρώσει το ποσοστό των ψήφων

ό τ ι δ ι έ θ ε τ α ν τ ο ν έ λ ε γ χ ο τ ο υ υπό

που ε π ι θ υ μ ο ύ σ ε . Σίγουρα δ ε ν θ α

συγκρότηση Στρατού, της Αστυνομίας

ε ξ α σ φ ά λ ι ζ ε τ η ν π λ ε ι ο ψ η φ ί α που θ α τ ο υ

και της Χωροφυλακής, θα

παρείχε τη δ υ ν α τ ό τ η τ α σχηματισμού

προσπαθούσαν να εμποδίσουν την

κ υ β έ ρ ν η σ η ς . Δ ε δ ο μ έ ν ο υ , όμως, ό τ ι

εισροή αριστερών στοιχείων ή παλαιών

α π ο τ ε λ ο ύ σ ε μια συσπειρωμένη πολιτική

ΕΛΑΣιτών σ τ α σώματα α υ τ ά .

δύναμη, ενώ τ η ν ίδια περίοδο ο

Αντιδράσεις και εντάσεις παρόμοιες με

κ ε ν τ ρ ώ ο ς χ ώ ρ ο ς (που θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α

ε κ ε ί ν ε ς π ο υ ε κ δ η λ ώ θ η κ α ν έ π ε ι τ α από

α π ο τ ε λ έ σ ε ι μία ε ν α λ λ α κ τ ι κ ή πρόταση

τ ι ς ε κ λ ο γ έ ς τ ο υ 1958 ( ο π ό τ ε η Ε Δ Α

έναντι της Δεξιάς) βρισκόταν σε

αναδείχθηκε αξιωματική αντιπολίτευση)

αποσύνθεση, δεν θα ήταν καθόλου

θα μπορούσαν ενδεχομένως να

απίθανο η Α ρ ι σ τ ε ρ ά να α ν α δ ε ι κ ν υ ό τ α ν

προκύψουν. Ωστόσο, δύσκολα ένας

σε αξιωματική αντιπολίτευση. Εχοντας εξασφαλίσει

αντικομμουνιστικός κρατικός ή παρακρατικός μηχανισμός θα μπορούσε

αντιπροσώπευση αλλά και βήμα στο

να εξαπολύσει διώξεις σε βαθμό

ελληνικό κοινοβούλιο και δ ι α θ έ τ ο ν τ α ς

α ν τ ί σ τ ο ι χ ο μ ε τ η ς π ε ρ ι ό δ ο υ 1958-1961,

ισχυρά ε ρ ε ί σ μ α τ α στην ε λ λ η ν ι κ ή

δ ι ό τ ι θ α έ β α λ λ ε κ α τ ά μιας

κοινωνία, το ΕΑΜ θα ή τ α ν σε θ έ σ η να

νομιμοποιημένης πολιτικής δύναμης,

αποτρέψει την περαιτέρω ενίσχυση τ ο υ

ενώ παράλληλα δ ε ν θα είχε προλάβει να

π α ρ α κ ρ α τ ι κ ο ύ μηχανισμού που δ ρ ο ύ σ ε

ε ν ι σ χ υ θ ε ί όπως σ υ ν έ β η έ π ε ι τ α από τ η

εναντίον των υποστηρικτών του, να

νικηφόρα γι' αυτόν έκβαση της

επιμείνει στη δίωξη των συνεργατών τ ο υ

εμφύλιας αναμέτρησης και την

κατοχικού καθεστώτος, να επιδιώξει τον

ε ν δ υ ν ά μ ω σ η τ ο υ σ τ α χ ρ ό ν ι α μ ε τ ά από

τερματισμό τ ο υ αποκλεισμού των

αυτήν.

σ τ ε λ ε χ ώ ν και οπαδών τ ο υ από τ α

Ταυτόχρονα, η ανάδειξη των

Σώματα Ασφαλείας. Ούτως ή άλλως, το

κομμουνιστών σε σημαντικό παράγοντα

πολιτικό σύστημα δεν θα μπορούσε να

του κοινοβουλευτισμού πιθανότατα θα

δικαιολογήσει αλλά ο ύ τ ε και να α ρ ν η θ ε ί

είχε ε π ι φ έ ρ ε ι αλλαγές και σε άλλους

μία τ έ τ ο ι α ε ξ έ λ ι ξ η σε μια πολιτική

πολιτικούς χώρους, συμβάλλοντας ε ί τ ε

στην οριστική αποδυνάμωση τ ο υ

βασιλιά. Αν και το αποτέλεσμα τ ο υ

κεντρώου χώρου ε ί τ ε στην επίσπευση

δημοψηφίσματος θ ε ω ρ ή θ η κ ε αξιόπιστο

των διαδικασιών για τη συνένωση και τη

και ανταποκρινόμενο στη λαϊκή

συγκρότηση αυτής της παράταξης με

βούληση, ε ύ κ ο λ α μπορεί να

σκοπό να λ ε ι τ ο υ ρ γ ή σ ε ι ως α ν τ ί β α ρ ο

αναλογισθεί κανείς τί θα ήταν δυνατό

α π έ ν α ν τ ι τ ο υ ς . Α ς μ η λ η σ μ ο ν ο ύ μ ε πως

να σ υ μ β ε ί ε ά ν μια πολιτική π α ρ ά τ α ξ η

κ ά τ ι αντίστοιχο σ υ ν έ β η πολύ α ρ γ ό τ ε ρ α

όπως τ ο Ε Α Μ , δ ι α θ έ τ ο ν τ α ς π λ έ ο ν

με τ ο ν σχηματισμό τ η ς Ενωσης

α ν α γ ν ω ρ ι σ μ έ ν η κ ο ι ν ο β ο υ λ ε υ τ ι κ ή ισχύ

Κέντρου.

(γεγονός που θ α έδινε τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α

Π έ ρ α απ' ό λ α τ α π ρ ο α ν α φ ε ρ θ έ ν τ α ,

στο τ μ ή μ α τ ο υ ε κ λ ο γ ι κ ο ύ σώματος που

η κοινοβουλευτική αντιπροσώπευση

π ρ ο σ έ κ ε ι τ ο σ ε α υ τ ό ν α δ ι α τ υ π ώ σ ε ι πιο

των αριστερών δυνάμεων θα μπορούσε

ε λ ε ύ θ ε ρ α τη θ έ λ η σ η του), είχε

επίσης να δ ι α δ ρ α μ α τ ί σ ε ι κ α τ α λ υ τ ι κ ό

υποστηρίξει την αρνητική ψήφο στην

ρόλο στο δημοψήφισμα για την

επάνοδο τ ο υ Γεωργίου. Το λ ι γ ό τ ε ρ ο που

επάνοδο τ ο υ βασιλιά Γεωργίου. Βέβαια,

θα μπορούσε να κ α τ α φ έ ρ ε ι θα ήταν η

τ ο ΚΚΕ δ ε ν θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α α π ο τ ρ έ ψ ε ι

μείωση τ ο υ θ ε τ ι κ ο ύ ποσοστού για την

την επάνοδο τ ο υ μονάρχη. Ο χρόνος

ε π α ν α φ ο ρ ά τ η ς β α σ ι λ ε ί α ς . Ενα τ έ τ ο ι ο

όμως δ ι ε ξ α γ ω γ ή ς τ ο υ δ η μ ο ψ η φ ί σ μ α τ ο ς

ενδεχόμενο θα περιόριζε τον

(λίγους μ ή ν ε ς έ π ε ι τ α από τ ι ς ε κ λ ο γ έ ς

θριαμβευτικό χαρακτήρα της

τ ο υ 1946), η α δ υ ν α μ ί α τ ω ν κ ε ν τ ρ ώ ω ν

επιστροφής τ ο υ μονάρχη και

κομμάτων α λ λ ά και η απομάκρυνση των

πιθανότατα θα τον ανάγκαζε να

κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ώ ν από τ η ν π ο λ ι τ ι κ ή σ κ η ν ή

καταστεί πραγματικός εγγυητής της

(λόγω τ η ς αποχής τ ο υ ς από τ ι ς ε κ λ ο γ έ ς

εσωτερικής πολιτικής σ τ α θ ε ρ ό τ η τ α ς

τ ο υ Μαρτίου) είχαν κ α τ α φ έ ρ ε ι να

και όχι κ ο μ μ α τ ά ρ χ η ς μιας απόλυτα

συσπειρώσουν τις φιλοβασιλικές

αφοσιωμένης σε αυτόν παράταξης. Ας

δυνάμεις και να αποτρέψουν την

μ η ν ξ ε χ ν ά μ ε πως η έ κ ρ η ξ η τ ο υ

εκδήλωση οποιασδήποτε σοβαρής

Εμφυλίου Πολέμου συνέβαλε στην

αντίδρασης στην επιστροφή του

υπερβολική ενίσχυση των εξουσιών τ ο υ

Κατεστραμμένα σπίτια στην Αθήνα κατά τα Δεκεμβριανά.

Η κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Τσαλδάρη η οποία προέκυψε από τις εκλογές του Μαρτίου 1946 (φωτ. Κ. Μεγαλοκονόμου).

θρόνου, αναδεικνύοντας τον σε

όποιες ε ν έ ρ γ ε ι ε ς τ ο υ ς που σ υ ν έ β α λ α ν

στυλοβάτη του αστικού πολιτικού

στην όξυνση των διαφορών κατά το

συστήματος και σε βασικότερο

δ ι ά σ τ η μ α που π ρ ο η γ ή θ η κ ε των

υπερασπιστή τ ο υ αγώνα κατά τ ο υ

εκλογών, επιθυμούσαν την ομαλή

κομμουνιστικού κινδύνου, και

διεξαγωγή τους και ένα αναμφισβήτητο

παράλληλα ε ν θ α ρ ρ ύ ν ο ν τ α ς και

α π ο τ έ λ ε σ μ α που θ α ε γ γ υ ά τ ο τ ο ν

εντείνοντας τις παρεμβατικές του

φιλοδυτικό προσανατολισμό της

συνήθειες στα πολιτικά πράγματα, οι

Ελλάδας, δίνοντας τ ο υ ς τη δυνατότητα

οποίες ε ν ί ο τ ε αντίβαιναν στις

να αποχωρήσουν ε φ η σ υ χ α σ μ έ ν ο ι . Ο

συνταγματικές του αρμοδιότητες. Μια τ ε λ ε υ τ α ί α αλλά εξίσου

Βρετανός πρεσβευτής Λήπερ α ν α φ έ ρ ε ι χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά : « Π ί σ τ ε υ α πως η

σημαντική παράμετρος σχετικά με το

κατάσταση στη χώρα θα ή τ α ν

ενδεχόμενο συμμετοχής της Αριστεράς

περισσότερο ασφαλής με το ΕΑΜ μέσα

στην πρώτη μεταπολεμική Βουλή

στη Β ο υ λ ή παρά έ ξ ω από α υ τ ή ν , γ ι α τ ί

α φ ο ρ ά τη στάση του συμμαχικού

στη δ ε ύ τ ε ρ η περίπτωση θ α ή τ α ν

παράγοντα. Οι Βρετανοί επεδίωκαν την

ευκολότερο γι' αυτό να οργανώσει έναν

απεμπλοκή τ ο υ ς από τ α ε λ λ η ν ι κ ά

δ ε ύ τ ε ρ ο εμφύλιο πόλεμο». Οι

πολιτικά πράγματα λόγω τ ο υ

πιθανότερες συμμαχικές αντιδράσεις

δυσβάστακτου οικονομικού βάρους

στο ενδεχόμενο υπερβολικής

α λ λ ά κ α ι υπό τ η ν πίεση τ η ς κ ο ι ν ή ς

εκλογικής ισχυροποίησης τ ο υ ΕΑΜ θα

γνώμη στη Μ. Βρετανία. Παρά τις

εστιάζονταν είτε στην αλλοίωση των

εκλογικών αποτελεσμάτων

από έ ν α δ υ ν α μ ι κ ό τ μ ή μ α τ η ς (λόγω τ ω ν

(προκειμένου αυτή να περιορισθεί) είτε

διώξεων εξαιτίας πολιτικών

στην οργάνωση και οικονομική ενίσχυση

φρονημάτων) και τον προσανατολισμό

των προσπαθειών για τ η ν

της ελληνικής πολιτικής στην

ανασυγκρότηση ενός μετριοπαθούς

υιοθέτηση μέτρων για την

πολιτικού χώρου (προφανώς τ ο υ

καταπολέμηση τ ο υ κομμουνισμού, που

κεντρώου) φιλικού προς τη Δύση αλλά

έ θ ε σ α ν την ανάπτυξη και την κοινωνική

ενστερνιζόμενου αριστερές θέσεις σε

συνοχή σε δ ε ύ τ ε ρ η μοίρα, μπορεί

κοινωνικό επίπεδο, με σκοπό τ η ν

εύκολα να κατανοήσει τις

προσέγγιση ενός μεγάλου μέρους των

καταστροφικές συνέπειες αυτής της

ψ η φ ο φ ό ρ ω ν τ ο υ ΕΑΜ.

αναμέτρησης. Η ελληνική Αριστερά

Εν κατακλείδι, όποια κι όσα σενάρια

μπορεί να μην ε υ θ ύ ν ε τ α ι εξ ο λ ο κ λ ή ρ ο υ

κι αν διατυπωθούν σχετικά με τη

για τη διολίσθηση στην εμφύλια

σ υ μ μ ε τ ο χ ή τ ο υ ΚΚΕ σ τ ι ς ε κ λ ο γ έ ς τ ο υ

σύρραξη, κατόρθωσε όμως με τη

1946, ε ί ν α ι β έ β α ι ο πως α υ τ ή η ε π ι λ ο γ ή

μεταπολεμική της στάση να

θ α ε ί χ ε γ λ ι τ ώ σ ε ι χ ι λ ι ά δ ε ς π ο λ ί τ ε ς από

μ ε τ α τ α β ά λ ε ι τ η θ ε τ ι κ ή ε ι κ ό ν α που είχε

τ ο ν κοινωνικό αποκλεισμό. Η αποχή από

σχηματίσει η αντιστασιακή της

τις κάλπες, σύμφωνα με την προτροπή

δραστηριότητα, μετατρέποντας τον

του Κομμουνιστικού Κόμματος, ε ξ έ θ ε σ ε

ε α υ τ ό ν τ η ς από κ α τ ή γ ο ρ ο σ ε

οριστικά όσα στελέχη και υποστηρικτές

κ α τ η γ ο ρ ο ύ μ ε ν ο και συμπαρασύροντας

της Αριστεράς την υιοθέτησαν,

μαζί τ η ς έ ν α μ ε γ ά λ ο τ μ ή μ α τ η ς

αφήνοντας τους εκτεθειμένους σε

κοινωνίας.

διώξεις κατά τη μετεκλογική περίοδο. Α κ ό μ η κ ι α ν δ ε χ θ ο ύ μ ε τ η ν ά π ο ψ η πως η Ιστορία δ ε ν δύναται να γ ρ α φ ε ί με

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

υποθέσεις, δεν μπορούμε να

(1) Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ 1940-1950, ΕΝΑ

αγνοήσουμε την υπόθεση ότι η ένταξη

ΕΘΝΟΣ ΣΕ ΚΡΙΣΗ, εκδόσεις Θεμέλιο

των κομμουνιστών στο κοινοβουλευτικό

(συλλογική έκδοση, επιμ. I. Ιατρίδης).

σύστημα θα λειτουργούσε θετικά ως

(2) Φοίβος Γρηγοριάδης: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ

προς τ η ν άμβλυνση των

ΕΜΦΥΛΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 1945-1949, ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

α ν τ ι π α ρ α θ έ σ ε ω ν . Α λ λ ω σ τ ε , ο Ίδιος ο

ΑΝΤΑΡΤΙΚΟ, Αθήνα.

πρωτεργάτης της αδιάλλακτης στάσης

(3) Μήτσος Παρτσαλίδης: Η ΔΙΠΛΗ

τ ο υ ΚΚΕ, ο Ν ί κ ο ς Ζ α χ α ρ ι ά δ η ς , ε ί χ ε

ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ,

διατυπώσει τη θ έ σ η ότι η συμμετοχή

Αθήνα 1978.

τ ο υ κόμματος τ ο υ στις ε κ λ ο γ έ ς θ α

(4) Λευτέρης Ελευθερίου: ΣΥΝΟΜΙΛΙΕΣ ΜΕ

συνέβαλλε στην «ειρηνική υποταγή»

ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ, Αθήνα 1985.

που είχε ξ ε κ ι ν ή σ ε ι με τη Συμφωνία τ η ς

(5) Κρις Γούντχαους: ΤΟ ΜΗΛΟΝ ΤΗΣ ΕΡΙΔΟΣ,

Βάρκιζας, αποτρέποντας μελλοντική

εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα 1976.

κ α τ α φ υ γ ή στην ένοπλη δράση. Αν α ν α λ ο γ ι σ θ ε ί κανείς πόσες

(6) Ηλίας Νικολακόπουλος: ΚΟΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, 1946-

δεκαετίες χρειάσθηκε η ελληνική

1964, εκδόσεις ΕΚΚΕ, 2000.

κ ο ι ν ω ν ί α έ π ε ι τ α από τ η λ ή ξ η τ ο υ

(7) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ,

Εμφυλίου Πολέμου προκειμένου να

Εκδοτική Αθηνών, τόμος ΙΣΤ', 2000.

γεφυρώσει τις διαφορές, να επουλώσει

(8) Γιώργος Μαργαρίτης: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ

τ ι ς πληγές που α υ τ ό ς δ η μ ι ο ύ ρ γ η σ ε

ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ, εκδόσεις Βιβλιόραμα,

(πολιτικοί πρόσφυγες, ε κ τ ε λ έ σ ε ι ς ,

Αθήνα 2001.

εξορίες), και αν συνεκτιμήσει την

(9) Sir Reginald Leeper: WHEN GREEK MEETS

αποστέρηση της ελληνικής οικονομίας

GREEK, Λονδίνο, 1950.