ATATURK KULTUR, DiL VE TARIH YUKSEK KURUMU
TURK TARiH KURUMU YAYINLARI IV. Dizi
-
Sa. 11
V. V. BARTHOLD
MOGOL iSTITASINA KADAR
TURKiSTAN Hazrrlayan:
HAKKI DURSI.JN YTLDV
r0nr rlnis
KUR-uMu oeslMEvi, ANKARA - 1990
Eskikitaplarim.com
Karagöz
Mo$ol istilisrna kadar
TURKi s TAN
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ATATURK KULTUR, DiL VE TARIH YUKSEK KURUMU
TURK
TARiH
KURUMU
IV. Dizi -
YAYINLARI
Sa.t I
V.V. Barthold
Mogol istilisrna kadar aaa
TURIilSTAN Hazrrlayan:
HAKKI DURSUN YILDIZ
rURT
TeRiTT
KURUMU BASIMEVi-aNKARA r 990
Eskikitaplarim.com
Karagöz
rsBN 975-16-024d,4
Eskikitaplarim.com
Karagöz
iqNonntr,nn xnr
suNU$
vessiliy vllepiuinovie seRrHoLD vE BsnRi uunrllrlN oNsozu
XV
XIx XXIII
ixtNCI BASKryA ONSOZ UqUNcU BASKTYA ONsOz
xxv
ctnl$ KAYNAKI.AR A
-
Mogolkrdan Anceki Dcuir
r
-
z
456 7B g ro tr n -t3 I4 l5 16 r7 rB 3
B
-
Araplardan iince Orta Asya'da tarihi edebiyatm varlt$r meselesi .......... Arapga tarihi eserier Bibliyografi k eserler ;.................,.. Taberi'nin kaynaklan ................. Hicri iigiinci.i ytizyrl tarihgileri .............
I I
+ 5
6
ilk co[raffacrlar Biiveyhiler devir tarihgileri Siminiler'in iilkesinde edebiyat
B
IO
Onuncu yiizyrl cofra$acrlan Qegitli Eehirlerin tarihleri ile ilgili eserler Karahinhlar devri tarihgileri ............... Gazneliler dewi tarihgileri On birinci ytizyrl mtiellifleri ............ On ikinci yiia4l ve on iigiincii yiizyrl bagrndaki tarihgiler Gurlular ve Hirezmgahlar dewi tarihgileri...............
l2 t4 rB 20 zG
....
zB 32
Resmi vesikalar kolleksiyonu Seyyihlar ve co$ra$acrlar ..........
34 36
Haydar Rizi
39
Mogol istilin Dcoi
r
z 3-
Qafdag Qinliler ve Miisliimanlar
Cuveyni'nin eseri Mo$olladda edebiyat
...............
39 42
..................
Eskikitaplarim.com
43
Karagöz
vr
iqiuonrilen
................... - Yiian-gi Regidiiddin ........... 56 Vassif 7 - On diirdi.incii yiizyrl tarihgileri ............. B - Qa$atay iilkesinde edebiyat 9 - MirhAnd'rn eserleri ro - Kitib-r Mollazide 4
C
-
46 46
5r 52 53
59 60
Atnapa'da Taymhnmq Basaurma Kitaphn
r
345z
Deguignes, d'Ohsson ve daha sonraki miielliller Raverty Cahun ve yeni aragfirmalar islAm tarihi ile ilgili umumi aragtrrmalar Rusga aragtrrmalar
6r 6z 63
64 65
I. BOLOM MAVERAUNNEHR'iN CoCRAFI
OzBI,IirrBni
r
Mdverii.innehr'in tarili ............
67
z
Ceyhun (Am0-deryi) sahilleri Belh Belh ve Merv arasrndaki yol .............. Belh'ten Amul'a kadar Ceyhun'u takip eden yol Zerefqin vadisi Semerkant .............. Semerkant biilgesi Semerkant ile Buhiri arasmdaki yol...............
68
3456 7B 9ro rr lz r3
I5 16 I7 rB 19 14
Buhiri
Bo B3
B4
86 BB
97
IOI r05
Buhiribiilgesi Sem'ini ve Yakut'a grire ZerefEin biilgesindeki qehir ve
rrB
kiiyler
t27
Kegke - Derya vadisi .......... Ki$ ve Kig btilgesi Nesef ve Nesef eyaleti ................. Neselten BuhArA ve Semerkant'a giden yollar ......... Sem'ini ve Yakut'a giire Keqke Derya vadisindeki kiiyler ....
r44 r45
r46 r+7
r49
HArezm ................
r53
Kis
r56
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ieiNDEKILER
VII
zo
r57
er
I58 I59
- Hdrezm kanallan - Gurginc ............... zz - Mukaddesi'nin verdi$i yollar ......... zg - Hdrezm'den civardaki vilayetlere giden yollar z4 - Seyhun (Sir-deryi) havzasr z5 - Fergana ................. z6 - Hocend ................. z7 ............. - Ugr0sana gig zg
3o z9
itat
ve
t67
I69 174
r78 rBo
.........
I83
isficib ve isficAb viliyeti
I89
Seyhun'un aga$r taraflarr
I93
TI.
BOLI}M
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
hayatr
r
islim fetihlerine kadar halkrn
z
Araplar ile yerliler arasrndaki miinasebetler .......................... tg7
3456 7B g ro Ir Iz 13 I4 t5 16 17 IB rg'eo zt ez z3 z4 -
Kuteybe b.
r95
Miislim
2oo
mi.icadeleler Kuteybe'den sonraki Emevi valileri $ii hareketleri Nasr b. SeyyAr EbO Miislim'in idaresi, zaferleri, iiliimii Abbasilerin siyiseti Abasilerin Horasan valileri Abbasiler devrinde iE siyAset Mafgug sikkeler Tihiriler ............... SAmini devletinin ortaya\grkrgr Tihiri ve SimAni idarelerinin mahiyeti Saflhrilerin ortaya grkrgr ........... Amr b. Leys'in idare usiilii Araplar ile Tiirkler arasmdaki
2o2 2o3 eo6 2o7
2ro
2rz 2r4 2tg 22o 224 225 229 292
nG Simini hi.ikiimdan ismail'in MiverAiinnehr'deki siyAseti .. 23g emr ile ismail arasrndaki hu.p ........... 24r
................. ..................
SdmAniler devrinde devlet teqkilAtr
249
Mahalli hinedanlar
2Sr 252
Sanayi ve
ticaret
Vergiler ve giimriikler
ismail'in
halefleri
.............
Eskikitaplarim.com
256 258
Karagöz
VIII
igiNDEKiLER z5
z6 e7 zB ag !o 3r 3z 33 34 35 36 37 38 39 4o
-
4r
Karahinhlar devletinin ortaya grlugr ........... Bufra Hin ............ Sebi.ik-tegin, Karahinhlar ve Siminiler ile mi.inasebetlcri .. Son Siminiler Bu$ra HAn'dan sonra Karahinhlar ismail Muntasrr Gazneli Mahmud'un sultan iinvanrnt almast Gazneli Mahmud'un Karahinhlar ile miicadeleleri Karahinhlar'da ig kavgalar Gazneli Mahmud'un Hirezm'i fethi ............ IoIT'den sonra MAverAiinnehr'deki olaylar Gazneli Mahmud'un saltanattnrn mahiyeti ve iinemi .......... Mes'ffd'un saltanab .................. Selguklular'rn zaferleri KarahAnhlat'rn ayn bir gubesinin MAveritinnehr'de ortaya
zB3 287 zBB
290
29r 293 295 299 306
312 322 324
Giigebelerin idaresi ile iinceki hinedanlann idaresi arasrndaki farklar Tamgag Hin ibrahim
326 332
- $emsi.i'l-miilk 43 - Semsii'l-miilk'i.in halefleri 44 - Selquklular'rn MAveriiinnehr'i n................. -
276 eBo
qrkrgr ...........
335
4z
45 46
273
Arslan
Hin Muhammed'in
Sencer'in
337
hikimiyetleri altma almala-
idaresinin
mahiyeti
zaferi
337
34o gqg
m. BoLtiM KARA . HiTAYLAR VE HAREZM$AHLAR
t
Kara-Hitiylar'rn Miveriiinnehr'e gelmeleri ..........................
z
HirezmgAhlar devletinin kurulugu Atsrz ile Sultan Sencer arasrndaki miicidele Kara-Hitiylar'rn MAverAiinnehr'i iggalleri Atsrz'rn saltanatrnrn son yrllan
3456 7B g -
il-Anlan
.................
345 345 346 348 350
354
Miveriiinnehr'deki olaylar
355
Horasan'daki olaylar
357
Kara - Hitiylar ve Krhg Tamgag Hin'rn faaliyetleri
3sB
Eskikitaplarim.com
Karagöz
iqiNonrilen ro
rr rz I3 t4 t5 16 t7
t9 zo zr IB
Tekig ve Sultan -
$ah
..........
359
Furlular'rn ortaya grklgr ........... Tekig'in baganlan
36o 962
HArezmgAh Muhammed .;...........r.......
372
Hdrezmgih Muhammed'in Gurlular ile Mticadelesi ............ 373
Miveriilnnehr'deki olaylar Muhammed ile Kara - Hitiylar arasmdaki mi.icadelenin seyri ........... Miveriiinnehr'in zapfive miiteakip olaylar Krpgaklar'a kargr harekdt ve Mo$ollar ile miicadele Halife ile mticadele Ulema srnrfi ile askeri'parti arasndaki miicadele Do$u islim siyasi tegkilitrnrn giikiigi.i
376 378 386 392 396 399
403
IV. BOLUM qiNGiZ - HAN VE MOGOLLAR
t
z 3456 7B 9Io Ir rz r3 14 t5 16 ry rB tg zo zr -
Onikinci yiizyrl Mo$ol tarihinin Qingiz Hdn'rn hassa ordusu
mahiyeti
4o5 4o7
...........
4og
Qingiz Hdn'rn medeni diinya ile temasr imparatorlu$un mukataalara biiliinmesi Qingiz Hin ile Hirezmgih arasmdaki muharebe
416 416
qfi
UtrAr
422
Askeri ve miilki idare
Uygur
kiiltiirii
faciasr
4tt
Mofollar'rn Kfigliik'e kargr kazandrklan z,afer ........... 425 Qingiz Hin ile Hirezmgih'rn harbe hazrrlanmalan ............. 428 Mo$ollar'm MiverAtinnehr'de giiri.inmeleri 4gr Qingiz Hin'rn Semerkant ve Buhiri tizerine ytiriimesi ....... 492 Cugi'nin Seyhun'u takiben ilerlemesi 4Zg BenAket ile Hocend'in diigi.igi.i 44t Hirezmgih'rn askeri harekih, firan ve iiliimii .. 444 Hin'rn Miveriiinnehr'i harekitr zaptrndan sonraki Qingiz 452
durum Tiirkin Hatun'un ikibeti Hirezm'in ikibeti Celileddin'in askeri harekitr Celileddin'in Hindistan'a kagmasr HArezm'deki
Eskikitaplarim.com
453 454 456 462
47r
Karagöz
iqiNDEKiLER
.. olaylar - Horasan'daki Mo$ol istilisrndan sonra Miveriiinnehr'in durumu z3 z4 Qingiz Hin'rn diiniig seyahati Miveriiinnehr ve Hirezm qehirlerinin yeniden iman .....'.... z5 z6 Qingiz Hin ile Cugi arasrndaki kavga 22
z7
-
Qingiz
Hin'tn
gahsiyeti
47r 47+ +78 4Br +83 +B+
V. BOLUM MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKiSTAN (rzz7
r
z 3456 7B 9ro
rz r
r
13 14
-
1516t7-
rB-
19202t-
-
rz69)
Ogedey'in Hin ilan edilmesi .......'.........' Ogedey'in hdkimiyetinin iizelli$i Maliye ve posta idaresinin tegkilatlanmasr .'............. Qa{atay ve onun islim'a kargr siyaseti Mo$ol valileri idaresinde Miveriiinnehr ............... Mahmud TirAbi'nin isyanr .......... Mahmud Yalavag'rn Miverdiinnehr'den azli ..-...'-.....
+Bg
Ogedey ve Qa$atay'rn iiliimleri
507
mesi ...........
509
Kiirgiiz'iin kaderi Giiytik'iin Biiyiik Hin olarak tahta gegmesi '......................... Kara Hiiligi'nun MiverAiinnehr'den azli ve Yesi.i Mtingke'nin tayinr .......... Giiyi.ik'iin islim'a diigmanh$r Gtiyiik'iin iiliimii ve Batu'nun Mtingke'yi Biiyiik HAn ola-
5ro
rak tercihi Yesii Miingke'nin azli ve Do$u Tiirkistan'rn Biiyiik Hin'rn iilkesine ilhakr ......... Miingke'nin dini miisamahasr ...'...... Mali sistemin diizenlenmesi ............... Batu'nun iiliimii ve Sartak'tn tahta gegmeti :......'..............'... Berke'nin Cugi ulusunun bagrna geEmesi ve lslim'r kabulii
5r6
4g9
49r 498 500
50r 505
Ogedey'in hatunu Tiiregene'nin Mo$olistan'da niibe olarak baqa gegmesi ve Kara H0lig0'nun Qa$atay tahtrna geg-
5II 5I3 5r+
5r9 522
523 526 529
Mo$ol - Hrristiyan anlagmast iizerindeki tegebbiisler ve MAveriiinnehr'deki hrristiyanh$rn durumu Miingke'nin iiliimii ve Kubilay ile Ang Biike arasrnda ig
530
ha.p
533
...........
Eskikitaplarim.com
Karagöz
XI
iqiNDEKiLER 22
z4 -
z3
z5
-
Ang Biike ve Algu arasrnda Semiryeqye'deki savag Berke ve Algu arasrndaki savag .......... Ogedey'in bi.iyi.ik o$lu Kaydu'nun iktidarr ele geEirme tegebbiisti
MAveriiinnehr'de Kaydu
ve Borak'rn
536
s38
katrldrklan rz69 Ku-
rultayr
5M
KRONOLOJi CnrVEr.i
s+7
ilevu-nR
s6s
VE DUZELTMELER
BiBLiYocRAFYA
............
s77
DiziN
Eskikitaplarim.com
s99
Karagöz
SUNU$
Tiirller, tarihin muhtelif devirlerinde
anayurtlanndan grkarak Asya, Avmpa ve Afrika htalanna yayrlmrElar ve buralarda devletler kurmuglardrr. Bunun neticcsinde gok gegitli milletlerle miinasebete gegmigler ve kiiltiir ahgveri$nde bulunmuglardr. Biiyiik okyanustan Atlas okyanusuna kadar nzanan iilkelerde Tiirk kiiltiiriiniin izlerinc rastlamak miimkiindiir. Aynca tarihimizin milli kaynaklan oldukga azdrr. XIV. ve XV. yiizyrla gelinccye kadar tarihimizin milli kaynaklan yalnrz kitabelerden ibaretti. Bu durumda tarihimizin biiyiik bir krsmrnr yabancr kaynaklara dayanarak zorundayn. Bu da gegitli dilleri bilmeyi gerektiriyor. Buna tarihimizin btitiin devirlerini inceleyebilecek sayrda tarihgimizin olmadrfrnr ilave etrneliyiz. Biitiin bu hususlan dikkate alarak Tiirk tarihinin bi.itiin derrirlerini tarihgilerimizin krsa ve orta vadede aydrnhfa kavugturmalan miimkiin olmadr[rnr siiyliyebiliriz. O halde yabancr dillerde yaalmrg eserlcri dilimize gevirerek eksitlerimizi tamamlama durumundayrz. Tiirk tarihinin iilkernizde en az ara{trnlan tiiliimii Tiirkler'in islamiyeti kabullerindcn iinceki devirlerdir. Di$er bir ifadeyle Orta Asya Tiirt tarihidir. Orta Asya, dif,er adryla Tiirkistan tarihi iizerinde aragtrmalanyla diinya gapmda bir giihrete sahip olan ilim adamlannrn ba5mda V.V. Barthold gelmektedir. Daha lise sralannda hedelini belirleyen ve ona giire Lendisini yetiqtiren Barthold, heniiz iiniversite ti$rencisi iken yazdr$r makalelerde ilim ileminde hakh bir giihrrt kazanmrgtrr. Talebeli$inden
6liimiine kadar Tiirkistan tarihi iizerindeki ghgmalanm siirdtirerek gergekten biiyiik eserler brrakmrgtrr. Barthold'un escrlerinin bagrnda elimizdeki Mogol istilisna hdar TORXiST,Lttt adh dev escri yer almaktadrr. Doktora tezi olarak hazrlanan
lle tgoo yrlrnda yayrnlanan Tirhistaa'da miisliimanlann fethinden rz69 yrlma kadar Miveriiinnehrrin tarihi incelenmektedir. Yayrnlanmasrndan bu yana go yrl gegmesine ra[men hili sahasrnrn tek eseri olarak iinemini korumaktadrr.
Tiirkistan, bizzat miiellifinin ilaveleri/e lngilizceye terciime edilmiE ve r9z8'de basrlmrgtrr. Barthold Stalin devrinde itibardan diigmiig ve uzun siire eserleri adeta yasaklanmlttrr. Stalin'den sonra iade-i itibar ederek kitap ve makaleleri Sovyet lhmler Akademisi tarafindan bir kiilliyat (Soginenia) halinde basrlmrgtrr. Bu ktilliyatrn I. cildi Tirhistan'a aynlmrg olup
Eskikitaplarim.com
Karagöz
XIV
SUNU$
1963 yrhnda Moskova'da negredildi. Bu ikinci Rusga baskruna V. Biiliim ilave edilmiqtir. Tirkistanin 1963 Rusga baskrsr Farsga ve Arapqa terciime edilmigtir. ingilizce tercilmenin t968 baskrsrna V. Biiliim ilave edilmigtir. Utug Bq ae laman, Orta Asla Tiirk Tarihi Hakhnda Dasla, ishm Medcniycti Taihi adb kitaplan ve gegitli makaleleri Tiirkqeye qevrilerek basr-
lan Barthold, iilkemiz tarihgileri tarafindan gok iyi bilinmektedir. 19z6 yr hnda merhum Prof. Dr. Fuad Ktipriilii'ni.in daveti iizerine Tiirkiye'ye gelerek Tiirkiyat Enstitiisii'nde dersler vermig, ders notlan kitap halinde basilmrytr. Terci.imesi sunulan Barthold'un gaheseri Mogot istil&suu Kadar Tirlcistanln, Orta Asya Tiirk tarihi sahasmda bilyiik bir eksif-i dolduraca$r muhakkaktrr. Aynr zamanda bu sahada araltlrrna yapacak olan ilim adamlarrmrza yol giisterecek ve yardtmct olacakttr. Bu de$erli eserin basrlmasrnda biiyiik destefini giirdii$tim Tiirk Tarih Kurumu Bagkanr Sayrn Prof. Dr. Yagar Yiicel'e matbaa miidiirii ilhami Ugok'a, Yaman KayaiSz'e ve matbaanrn di$er mensuplanna teqekkiirlerimi sunanm.
Prof. Dr. Hakkr Dursun rggo istanbul
Eskikitaplarim.com
Karagöz
YILDIZ
vASSiLiy
vilADiMinoviq BARTHoLD vE nsnni
Batr Tiirkistan tirihinin tanlnmlq ara$tlncrlanndan, Vassiliy Vladimirovig Barthold (qimdiki Rus imlisr ile Bartol'd), r86g'da Petrograd'da, AIman asrlh bir iileden do$du r. Babasr, Baltrk illerinden gelme bir Aileye mens0b bir komisyoncu idi. Annesinin dedesi de, Hamburg'da yagayan, Luther mezhebinden bir papaz iken, Rusya'ya yerlegmiqdi. Geng Barthold, gocuk iken, Almancayr ve Batr Avrupanrn baqka bazr ilim dillerini ii$renmig bulunuyordu. Liseye gittifi devirden beri tirihgi olmak istemekte idi ve Petrograd Tirih Fakiiltesine girdi. Orta ve Yakrn Do$u tArihinde ihtisas yapmak istedi$i igin, islim muhitinin klisik dillerini ti[renmek iizere, "Arabqa, Farsga, Tiirkqe Filolojisi Fakiiltesi'ne de devAm etti. Tiirkgeyi, Melioranskiy (1868-19o6) ve Radlov (Batr dillerindeki eserlerinde Radloff: IB37-rgrB) gibi tanrnmrg Ti.irkologlardan ii$rendi. Orta ve Yakrn Dogu tirihi ile $arkiyit mevz0larrnr da N.I. Veselovskiy ve Baron Victor de Rosen'den okudu.
Daha iiniversite talebesi iken, rBBg ylhnda, O Xristianstae zt Srednel Azii (Orta Asyada Hristiyanhk) adh eseri ile, Barthold, dikkati iizerine gekmigdi (Bu eser r8g4'de negr olacak ve Almancaya terceme edilecekti). Universiteyi r8gr'de bitirince, Barthold, Batr Avrupa iiniversitelerinden de feyz almak istedi ve Finlandiya, Almanya, isviEre, $imili italya, Avusturya-Macaristan'a bu maksad ile gitti. Strasburg Universitesinde, islim
T. Niildeke (rB36-193o) ile gahgmak firsatrnr da buldu. Barthold, rBgz'de do$dugu gehre diiniince, Petrograd Universitesinde, Do$u tirihi kiirstisiine intisib etti. Magister ve doktor unvinlarrnr kazanmak iizere, bu srrada bagladrfr aragtrmalar, rgoo yrhnda negr olacak olan Turlecstan u epoxu Mongol' skogo nascstuiya (Mo$ol istil2sr devrinde Tiirkistan) adh biiyiik eserinin temellerini tegkil edecekti. Bu meyinda, Kaqgari'nin Argu adrnr verdi$i, bugiin Yedisu denen kuzey-batr Tiirkistan mtnilkasrmiitehassrsr
nenila,
I Barthold'un hayatr ve eseri iqin: I. Petrugevskiy, "Akademik V.V. Barthol'd", ,So9! l. (Moskova, r963), r4-2. Petrugevskiy, I3, not t'de gu kaynaklara igiret etmektedir:
V.V. Bartol'd, "Avtobiografiya", Ogonek adh gazete, 1927, no 4o ve "Materiah diya bibliografigeskogo slovar" deystvitel' nrx glenov Akademi Nauk", c. I. Petersburg. IgI5, I9-24. Petrugevskiy. Barthold'un kendi verdili bilgiler drgrnda, N. Ya. Marr, I.l. Umnyakov, M. Dostoyevskiy ve Paul Pelliot gibi zevatrn, arma$an veya hitrra kitAblarrna yazdrklarr makalelerden de istifade etmigdir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
xvr
vASsiLiY viLADiMlROViq BARTHOLD VE
ESERI
nrn tArihini, Barthold, Ognk istoii Scmircg'ya adt altmda, r8gS'de ne$r etmigdi. Barthold, tgoI'de profestir, Igo6'da ordinarius-profesdr, I9o9'da Do[u Dilleri Fakiiltesinin sekreteri, tglo'da ve t9t3'de ilimler Akademisine muhibir ve tam azi segildi. Yedi yrl boyunca, I9o5-I9I2 arastnda, Rus Arkeoloji Dernefinin Do$u biili.imiintin sekrcterli[ini i6 etti. Muhtelif nigirlik vazifeleri yanmda, $arkiyit Derne$inin Mir Ishma (Islim Diinyasr) adh dergisini yayrnladt. Orta ve Do[u Asya'da aragtrrmalar yapmak iizere rgo3'de kurulan Rus komitesinin iki sekreterinden biri Barthold idi. Barthold, bu arada, muhtelif ilmi miiesseseler adtna, t893-94, tgoz, r9o4 ve r9r6'da Batr Ttirkistan'a giderek, oradaki yazmalar tizerinde ga[gdr. Kafkasya'yt rgoo'de, Ani'yi lgo8'de ziyitet etti. Kendisine Rusya drgrn-
da da seyihat imkinlan veriliyordu: r$g5'de Paris, Londra, Oxford ve Hollanda'da; IB9B, Igo5 ve IgIz'de Almanya'da; tgo5'de Avusturya ve isvigre'de; rgo8-igog'da italya, Macaristan ve Finlandiya'da; tgtt'de irlanda, Birlegik Amerika ve Fransa'da; IgI3 ve t9t4'de isueg ve Nonreg'de; l9t4'de Danimarka'da ingiltere'de Cebel'ut-Tink bo$azrnda, Bulgaristan, Romanya ve Yunanistan'da, bulundu. Araqtrrdr$r mevzfflar, Ttirk ve Mogol boylarrnrn tirihi; Arab ve iran dilleri ile Kafkasya'nrn tirihi, um0miyetle islim diinyisr tafhi idi. Fakat, orta Asya tirihine bilhassa alika duyuyordu. "Tiirkistan arkeolojisi merakhlan (Iurkestanskiy ktujok lyubiteley arxeologii)" derne$inin r8g5-rgr7 yrllan arasrndaki gahgmalanna da Barthold katrlmakta idi. Bolgevik ihtililinden sonra da, Barthold'un failiyeti devAm etti. Bu srrada Barthold'un katkrsr ile kurulan yeni ilmi miiessseselerden bazlJan gunlar idi: Tagkent'de Orta Asya Univenitesi (Sredneaziatskiy Gos. Universitet. Krsaltmast: SAGU); rgI$'de tegekkiil eden Radlov $arkiyit Derne$i; rgz8-3o arasrnda fail olan Tiirkoloji Merkezi (TurgologiEeskiy Kabinet); Maddi Ki.iltiir Tarihi Enstitilsii; Yagayan Do$u Dilleri Enstitiisii. ilimler Akademisi dergilerinin kendi sAhasr ile alikah olanlarrntn baztstnt da Barthold negr etmekde idi. Rusya'da ve Tiirkistan'da, muhtelif kiitiibhine ve miizelerdeki yazmalan Barthold giizden geqiriyordu. Bu strada, r9zo, tgzT ve tge8'de Tiirkistan'a gitti ve r9z5 ile r9z7 yrllannda, Taqkent'te konferanslar verdi. Ba*hold'un doktora gahgmastntn 25. yrhnr kutlamak igin, bazr makaleleri, iqd ul-cum6n (inci dizisi) adr altrnda, Tagkent'de negr oldu. Barthold, r9e4'de Baku'da da konferanslar vermigdi. Mart t9z6'da Baku'da toplanacak Milli (Sovyet) Tiirkoloji Kongresini Barthold hazrrladr.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
vAssil.iy viLADiMiROViQ BARTHOLD VE ESERj
XVII
Barthold r9r7'de ve rgze'de Finlandiya'da, tgzz-zg,d,e ve rgeg'da Qxford, Londra, Belgika, Hollanda, Almanya'da konferanslar verdi. Rus itimler Akademisi adrna,rge3'de Bruxelles'de TArihgiler Kongresine kanldr- Londra'da Tiirk ve Mogol tirihi iizerine verdi$i konferanslardan sonra, Mogol istilist Deurindeki Tirhistan adh eserinin ingilizce tercemesi Gibb Vakfr (EJ.W. Gibb Memorial) yayrnlan arasrnda, rgz8'de negr olundu.
Barthold, r9z6'da Ti.irkiye'ye, istanbul Universitesi'nin daveti iizerine Tiirk boylannrn tirihi iizerine konferanslar da vermigdi. Bunlann metni rgz7'de Tiirkiye'de negr olup, r935'de, Almanca'ya terceme ve IS45'de Fransrzca'ya oadaptcro oldu. Barthold'un lgr8'de ne$r olan Kul,tum Musul'manstua (islam Ktiltiirii) adh eseri de, Fuad Kiipriilti'niin notlan ve izAhlan ile, islim Mcdeniyeti Tdihi adr altmda, r94o'da istanbul,da Tiirkge olarak negr edildi. gelerek,
Barthold ile rgr4'den beri miindsebette bulunan bir biiyiik riirk ilimi de, memleketimizde Ttirkistan tirihi aragtrrmalan mevzuunda yeni nesiller yetigtirecek olan, o devirdeki adr ile Zeki velidi (rogan) olmugdu.2 Zeki velidi Beyin Arkeoloji Dernefinin lapbki adh dergisinde grkan makaleleri Barthold'un dikkatini gekmigti. Barthold, geng Baqkurt dlimini Petrograd'a davet etti. Btiylece, Zeki Velidi, Rus Arkeoloji ve Co$raSa derneklerinin ve Radlov Derne$inin toplantrlanna igtirak etmege ve Barthold ile gahEma$a bagladr. Barhold'un Tiirkistin hakkrndaki eselerinden basrlmakda olanlann tashihine Zeki velidi bakryordu. Barthold da, zeki velidi'nin hazrrladr$r eserler igin, Rus argivlerinden isti6de izni istihsiline yardrmda bulunmugdu.
Barthold'un rgoo'de Rusqa, rgz8'de ingilizce olarak basilan ve bugtin Tiirkge'ye tercemesi yayrnlanan, Mogol istilasr devrinde Tiirkistan hakkrndaki eserinin Rusca negrinin ilk cildi, Tiirk tirihi igin pek ehemmiyetli vesikalar ihtivi etmektedir. Bu cildde, islami Tiirk tirihinin baglangrcr igin kaynak mdhiyetindeki baghca metinler ve bu arada Hikini riirk devletinin islimr kab0lu hakhndaki Karqr'h cemil'in riviyeti derc edilmigtir. Bu metinlerin Tiirkiye'de aynen yayrnlanmasr Tiirk tiiih aragtrrmalanna biiyiik bir hizmet olacakdrr. Yukarrda adr gegenlerden baqka, Barthold'un Tiirk diinyAsr ile alAkah bir kaErnr daha sayabiliriz. Barthold'un rgzo'de Tagkent'de, Orta Asya Universitesinde verdi$i dersler, rgze'de Istoriya baghca eserleri arasrnda
2 Z.V. Togan, Hdtnalar(istanbul, 1969), r3z-34.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
vAssil-iy viLADiMiROViQ BARTHOLD VE ESERI
XVIII
(fiirkistan tarihi) adr altrnda neqr oldu- Tiirkistan'da ki.iltiir hamevzffundaki Istoriya lail'tunoy jkni Turlusbna ise, Leningrad'da, tgzT'de yayrnlandr. Barthold'un Kazakistan Pedagoji Enstitiisiinde, 19z6z7'de verdi$i dersler, Isloriya turqzko-mongol'skix turodoo (Iiirk-Mogol milletlerinin tadhD adr altrnda, r9z8'de Tagkent'de; Krh
yitr
grafiasr Sogmeniyd da verilmigtir.
Barthold, Ig3o'da, Leningrand'da vefat etti ve mezarr oradadtr. Barthold'un Arabga, Farsga, Tiirkge tirihi kaynaklara dayanan esederi, bugiin de, Bau Tiirkistan tirihi sihasrnda, baghca referans kitablandrr. Qiinkii Barthold kaynaklan gok iyi tanryan ve tefsir eden, pek dikkatli bir ilim idi. Aynr devAmhh[r Barthold'un arkeolojik araqtrrmalan ve tahminlerinden beklemek haksrzhk olurdu. Barthold velht ettiginden beri gegen 5r yrl iqinde pek gok yeni kazrlar yaprlmrg ve bazen Barthold'un tahminle-
rinden de$igik neticelere vanlmrqtrr. Bu sebepden Barthold'un eserlerindeki Batr Tiirkistan gehirleri arkeolojisi hakkrndaki kayrtlann kontrol edilmesi gerekmektedir. Kontrol maksadr iqin, hilen ve arkeolojik buluqlar yeni de$igikliklere yol.agmadr$r miiddetce, Tiirkistan gehirleri mevz0'unda bir bagka eserde3 verilen kaynaklan tavsiye edebiliriz.
Emel Esin
j
A.M. Belenitzkiy (Leningrad, r973).
l. B. Bentoviq o.G.
Eskikitaplarim.com
Bol'qakov, sredneuekoury gorod srednq Azii,
Karagöz
MUELLIFiN ONSOZU Kitabrn adr ile muhtevasrnrn birbirine tam olarak uymadrfr dikkatli okuyucunun giiztinden kaqmayacaktrr. Bunun sebebi miiellifin ara$trrma konusu olarak Orta Asya tarihinin en iinemli devresi olan Mo$ol istilasrrun vuku buldufu devreyi segmesi, daha iinceki devirlere, ancak gayesini agrklamak igin gerekli olan iilgiide ve kendinden iinceki aragtrrmactlann bu sahada vardrklan neticeleri tamamlamaya veya diizeltmeye mecbur laldr$ iilgiide temas etmesidir. $u kadar var ki, miiellif, ara$trmasrnrn kaynaklan konusunda derinlemesine gahqmalan, onu birinci derece kaynaklar konusunda yaprlmrg bir gahgmaya dayanan bu qegit neticelere ulagmrg kimsenin bulunmadr$r ve bu kaynaklar iizerinde miistakil bir gahgma yapmadan da agafrda konunun iiztinii ilgilendiren sorulara yaklagrk da ollla cevap vermenin imkansz oldu$u sonucuna ulagmrgtrr. Mo$ollar Orta Asya'yr ne durumda buldular ve bu durum nasrl olugtu? Biitiin bu sebeplenden dolayr, miiellif hazrrlamrg oldufu ilk plinrnrn aksine kitabrn biiynk bir krsmrnl Mo$ol istilaslndan tinceki devreye ayrrmak zorunda kalmrgtrr. Bu yiizden kitap bu Eekliyle aga[rdaki konuya cevap arama gayreti iginde giiriinmektedir. Mofiollar'dan tince btilgenin tarihi aktEtnt srntrlandtran gartlar nelerdi? Mo$ollar'rn ortaya Erkrgr Ti.irkistan'da neler ortaya getirdi? Biilgenin hikimiyet altrna ahnmasr igi nasrl geligti? Miiellifin baglangrgtaki diiqiincesi, biitiin bu sorulara cevap verrne geklinde ve kitabrn son tiiliimiinde Orta Asya'ya Mo[ollar'rn getirdigi sistemleri aragtrmak ve bu aragtrmayr rz69 yrhna, yini Ti.irkistan'da miistakil bir Mofol idaresinin kuruluguna kadar getirmekti. Bu yiizden kitabrn birinci cildini meydana getiren Metinb (Teksty) ve ara$tlrmanrn kaynaklanrun incelenmesine aynlan "Girig" biitiin bu zaman dilimlerini igine almrgtrr. Miiellif daha sonra, eserin umumi muhtevasrrun daha miikemmel olmasr Ein aragttrmastna Ccngiz Han'rn tiliim tarihinde son verip, Qa$atay Devleti tarihinin miiteahp olaylannr sonraya brrakmrqur. islAmi rivayetlerin azh$r sebebiyle Orta Asya tarihinin XIII. ve XIV. asrrlannrn aragtrnlmasrnn Tuan-Shlhin tam bir terciimesi olmadan miimkiin olmayaca$r kanaatini tagrdr$rmdan bu son giirevi yerine getiremedim.
Miicllif, ara$trrmasrnda yararlandr$r do$u metinlerini yayrnlarken metarihi agrdan bakmrg, edebiyat ve dil agrsrndan bakmamrgtrr. Bu sebeple yaptr$r iktibaslan, aragtrrma konusu ile ilgili tarihi eserlere hasret-
seleye
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MUELLIFiN ONSOZU
mig, tarihqi igin iinemli olmayan iktibaslardan kagnmrgtrr. Metinlerde ahnmayan yerler noktalarla iqaret edilmigtir. Iktibaslarda giiriilen biiyiik gaptaki krsaltmalann sebebi, miiellifin gok krsa bir zamanda gok biiyiik bir sayrda yazma eserden faydalanmak zorunda kalmrg olmasr, daha sonra eserini kaleme alrrken son derece iinemli olan noktalara temas ile yetinmesidir. Londra, Oxford, Paris, Leiden yazmalanndan yaprlan iktibaslar r8g5 yrlrndan itibaren tedvin edilmig ve aynr yida Mctinla cildi basrlmrgtrr. Mtiellif, bunun gibi gahgmalara bakrg agrsrnrn bundan beg sene tincekinden qok farkh oldu$unu, bugiin olsaydr bu gahgmayr daha dikkatli ve sa$hkh bir gekilde yapaca$rnr samimi olarak itiraf etmektedir. Giiriiniigte kolay olsa da, gahgmanrn zorluklan o zamanlar tam anlamtyla ortaya grkmaml$tl. Bu ifadeyle, metinlerin niishalannt, miisveddeyle yazmalan karqr lagtrrmayr ve matbaadan grkan krumlar igin gerekli olan diizeltmelerini kasdetmektedir. Bunun sonucu olarak Metinler iEin aynlan ktsma uzun bir do$ru1anhq cetveli konulmugtur. Bu cetvelde agrkga giirtiliiyor ki en gok hata, Sem'ini'nin Ensab'rnrn Asya Miizesi'nde bulunan yazma niishasrndan yaprlan iktibaslarda olmugtur. Bu yazma hakkrnda bilgisi olanlar bu durumu tabii karlrlarlar. Bu hatalardan hili tashih edilmeyenlerin bulunmasr mi.imki.indiir, ancak kanaatlmtza giire bunlar, tarihgiler iEin iinemli sayrlabilecek derecede de$ildir.
Mi.iellif kendini, birinci elden kaynaklara dayanarak, halkrn yagama tarzr ve sosyal gartlannrn ele ahnmastna itina giisterip, Tiirkistan tarihini aydrnlatmak igin ilk olarak orraya koydu$u bu kitabrnrn, biitiin eksikliklerden Ari, kendinden ijnce el aulmamtg bikir bir sahaya bir tarihginin girmesiyle telAfisi miimkiin olmayan kusurlardan uzak oldu$una inanmak gibi bir dtigiinceyle avutmuyor. Miveriiinnehr biilgesinin tarihi co[ra$asrna ait kmmlann yazrlmasrnda da bazr zorluklann bulundu$unu belirtmeliyiz. Mi.iellif, biiti.in kaynaklardan faydalanmak ve gegmig asrrlardan bize kalan eserlerdin imkin nisbetinden istifade etmek igin gayret giistermigtir. Ancak yine de bizzat mezk0r biilgede araltlrma drgrndakilerin cevaplayamayaca$r bir gok soru, hilA mevcuttur. Milellif kitabrn bu biiliimiinii kaIeme alrrken, Tiirkistan'rn mahalli idaresinin istihdam etti$i amatiir elemanlann hazrrhk gahgmalannrn bagkentte gahgan aragtrrmactlara giire daha biiyiik olan rollerinin iinemini, difer biiliimlerde duydu$undan daha gok duymugtur. O bu konuda Tiirkistan bastntntn yazdr$rna yeni bir gey ekleyememigtir (Bkz. Turkestanskie Vedomsti, r8gg yrh, 87. sayt). Bir yandan "mahalli" olarak sarfedilen gayretlerin, ham malzemenin toplanmast g6revini omuza yiiklenirken, toplanan malzeme go$aldrkga ilmi kompozis-
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MUELLiFiN
ONSOZU
xxl
yon bir iincekinden daha kolay ve onlardan gkanlan sonuglar daha sa$hkh vs dikkatli olmaktadrr; diger yandan mtitehassrs olmayanlann gahgmalanrun semeresini vermesi igin onlara ilmi kegiflerin neticelerinden daha genig bir gekilde istifade etme firsatrnm verilmesi ve kendilerini gerekli yiinlendirmeye yardrm edecek aragtrmalann, gahgmalan esnasrnda daimi dlcrinin altrnda bulunmasr zaruridir. Biiylece artrk kimseye kapah olmavan hususlarl ara$tlrmaktan kurtulmug ve Amerika'yr yeniden'kegfe gah9n birinin durumuna diigmemig olurlar. Biiylelikle biri dig;rinden habersiz halkalar ortaya gkar ve mahalli amattirlerin gahEmalan, "ilmi kegiflerin snuglan" ellerinin altrnda olmadr$r miiddetge semeresini vermeyecektir. Bunun gibi aragtrrmacrlann ortaya koydu$u ilmi veriler, mahalli olarak sarldilen gayretlerin olugturdu$u ham malzemeye yeterince dayanmadr$r siirece kolay kolay do$ru ve giivenilir olamayacaktr. Her iki taraf da kendi sahalannda bu hususta gayret gtistermedikge ve bilgilerinin etrafinr, bu E lt$mada oldu$u gibi gegici bir vaziyetten dolayr kugatmrE bulunan eksiklikleri ve giipheleri giini.il rahath$ryla kabul etmedikge bu fasit daireden gkmak miimktin olmayacaktrr. Miiellif, kitabrnm, Tiirkistan idaresinin istihdam etti$i aragtrrma merakhlanna, Qingiz Hin diinemine kadar orta Asya tarihi hakkrnda bir iilgiide kendilerini yiinlendirme firsatmr vermesi, bir yandan istihdam olunan gahrslann bu kitaptaki, difer yandan da ileri-
ki aragtrrmalarda olabilecek hatalan tashihe yarayacak malzemeyi bulmalanna firsat vermesi i.imidini beslemektedir. Mtiellif Tiirkistanh okurlan da na:IAn itibare alnca yalnzca miitehassrslar nezdinde maruf olan istilahlardan kagrnmaya gahgtr. Aynr zaman da mezkOr miltehassrslar igin yeni olmayan bir gok malumatr da ilaveye mecbur kaldr. Aynr sebepten dolayr kitabrn co$rafi krsmrna da harita koymadr. Qtinki.i inaruyordu ki riirkistan'da gahganlar, haritacrhk bilgileriyle do$rudan do!ruya biilgenin muhtelif yerleri hakkrndaki bilgilerin ve bu kitapta bulunan malzemeye dayanak bu igi daha giizel yapabilirler. umanm ki bu igi yaparken, btiyiik ne-
hir
yataklannrn iinemine dikkatlerini gekebilmigimdir. zira, kitabrn ' tiiliimleri arasrnda giiriilebilece$i gibi ceyhun, Seyhun ve Zerefgan'rn ana yataklan Mo$ol istilasrndan iinceki asrrlarda bugiinkiinden gok daha de$i$kti.
Nihayet mi.iellit Saint Petersburg, Londra Oxford, Cambridge ve Leiden kiitiiphanelerinde gahgrrken kendisine yardrm elini uzatan herkese igten giikran duygulannr ifade etmeyi bir giirev kabul ediyor. Saint Petersburg'in iginde ve drgrnda galqmaumn alagrnr ytinlendiren muhterem ilimlere de gi.ikranlannr arz eder. Arapga olarak yazrlmrE Tiirkistan hakkrndaki
Eskikitaplarim.com
Karagöz
xXIl
MUELLiFiN ONSOZU
romanlara ycinelme fikrini ilk olarak d$rencilik yrllannda bana telkin eder Prof. D. A. Khvolson'a ve kendisine aynr zamanda hayatrnrn son senesinde derslerinden yararlanma imkinr buldu$u mi.iteveffa tistad August Miiller'e iqten tegekkiir duygulannr ifade ediyor. Diler yandan kitabrn basrmtnda gerekli hallerde giizden gegirme liitfunda bulunan K.G. Zaleman (Farsga metinlerle ilgili yerleri), Baron F. Rosen (Arapga metinleri ve co$rafi biiliimle ilgili mukaddimeyi), N.Y. Mar beyefendilerdir. Kaynaklann ve yazmalann indeksini ise K.A. inostrantsev hazrlamtgtr. Baron F. Rosen ve ii$rencileri arasrnda herkes tarafindan bilinen samimi yakrnhk ve ba$hhk her tirlii takdirin iisti.indedir. Ancak miiellif gunu burada anmayr
bir
g6rev kabul ediyor:
Miiellit Baron Rosen'in
y6nlendirmelerinden,
kendinden yagga biiyiik olanlann istifade ettifii oranda istifade etmig ve onda, her aragtlrmaclmn ilmi gahgma hayailnm baglangrcrnda duydu$u sr krntrlan duydu$u anlarda, kendine ruhi bir destek bulmuqtur. V. V. Barthold
Haziran rgoo
Eskikitaplarim.com
Karagöz
.
iKiNCi BASKTvA ONSOz eszl)
Bu eserin terciime edilerek "EJ.w. Gibb Memorial series" arasrnda Erkmasr gayet tabiidir. Barthold'un yeni bir devir agan eseri rgoo yrhnda "Mogol istil1sr Dcaindc Tiiskistan" adryla Rusga negredildi. Nisbeten az bilinen bir dilde yazrlmry olmasma ra$men, miikemmellik iddiasrnda bulunan biittin kiiti.iphanelerde ve orta Asya tarihi ile ilgilenen biiti.in ilimlerin kiitiiphanelerinde yerini almrgtrr. Bu sebeple goktan beri tiikenmigti.
. Mamafih gimdi takdim edilen eser yalnrz terciimeden ibaret de$ildir:. ingilizce terciimesi, son geyrek yiizyrlda elde edilen bol malzemenin igr$rnda Prof. Barthold'un kendisi tarafindan yeniden giizden gegirilmig ve genigletilmigtir. Buna ra$men yaprlan de$iqikliklerin nisbeten ehemmiyetsiz olmasr, eserin miikemmelli$ine ve miiellifinin tenkidi kabiliyetine en kuvvetli bir delildir. $iiyle ki, gimdi Batrh araEtrncrlar Orta Asya tarihi hakkrnda, islim'm ilk fetihlerinden itibaren oni.igiincii yiizyrl baglannda cengiz Hin'rn orraya grkrqrna kadar belki ancak Prof. Barthold'un verebilecefi zengin tafsilatla bilgi sahibi olabilirler. Miiellif, birinci baskrnrn iinsiiztinde agrkladr$r gibi hususi ara$trrmalanna konu olarak Orta Asya tarihinin en miihim devrini, yani Mofol hikimiyet devresini segmigtir. Baglangrgta, daha iinceki yiizyrllann tarihine, esas konuya liizumlu oldu$u derecede temas etmek niyetinde idi; fakat esas kaynaklan tetkik ederken Mo$ol hikimiyetinin orta Asya'da ortaya grkrgr ve geligmesiyle heniiz gerekti$i gekilde meggul olunmadr$rnr giirdii. Bununla beraber kitabrnrn biiyiik krsmrnr Mo$ollar'dan iinceki devrin tarihine hasretme ihtiyacrnr duydu. Bu suretle eseri, Mo$ollar gelmeden iince i.ilkenin tarihinin cereyanrnr tayin eden dmillerin, Mofollar'rn Ti.irkistan'da ortaya qrkrylannrn ve iilkeyi nasrl istili ettiklerinin bir aragtrrmasr oldu.
Barthold baqlangrgta Orta Asya'ya Mo$ollar tarafindan getirilen hayat gartlannrn ne oldu$unu da aragilrarak eserini Ti.irkistan'da r z69 yrhnda ba$rmsrz bir Mo$ol devletinin kuruluquna kadar getirmek istiyordu. QaEuay devletinin tarihini ara$trrmaya heniiz tegebbi.is etmedi. islim kaynakla-
nndah bilgiler gayet az oldu$undan Orta Asya'nrn oniigiincii ve ondtjrdiincii yi.izyrllar tarihiyle gerekti$i gekilde meggul olunabilmesi igin Yiian-Shih'in tamamlnln terciimesini beklemeye mecburuz. Eserin orijinal Rusga negri, Farsga ve Arapga kaynaklardan konu ile ilgili r7z sayh tutan iktibaslar ihtiva ediyordu. Bu iktibaslardan qo$u qim-
Eskikitaplarim.com
Karagöz
tf xxv
iriuci
BASKIYA ONSOz (rgzs)
diye kadar negredilmemig eserlerden ahnmrgtrr. Bu eserlere orijinal negrinde miiracaat etmenin miimki.in oldu$u dikkate ahnarak Gibb Memorial idare Heyeti bunlan tekrar basmak igin gerekecek btiyiik masrafa liizum giirmedi.
Prof. Barthold, MAverii.innehr'in tarihi ve co$rafr bir tasla$rnr meydana getirmeye bilhassa gayret sarfetmigtir. Elde edilebilen biltiin vesika nevinden, kaynaklardan bagka hAlen mevcut olan ibideleri de kullanmrgtrr. Rusga negrinin iinsiiziinde mahallinde ara$trrrna yapanlarrn ilk 9ah9malannrn ehemmiyetine dair I8gg'da yazdrfrnr tekrar etmigtir.
Bu mesele hakkrnda mi.iellifin Turlwstanskiya Vyedomosti'de (1899, No: 87) ileri siirdiifii giiriiglerine ilave edecek bir geyi yoktur:Mahalli 9h9malann vazifelerinden biri hammaddeyi toplamaktrr: ne kadar gok hammadde toplantrsa ilmi olarak iglenmesi de o derece kolaylagrr ve elde edilen neticeler daha do$ru ve agrk olur; fakat aynr zamanda isteklilerin bagan ile gahgabilmeleri igin ilmt aragtrrmalarrn neticelerini daha genig bir gekilde kullanmalanna ftrsat verilmesi $arttr; ellerinde iiyle eserler bulunmah ki, bu hususta kendi durumlannt tayin edebilsinler, daha iince bulunmug olanr aramak ve Amerika'yr yeniden kegfetmek gibi faydasrz bir megguliyetten kurtulsunlar. Bu yolda bir sihirli daire ortaya Erkar: mahalli aragtrncrlar *ilmi ara$tlrmaknn neticelerini' elde etmedikqe gah$malannda baganh olamazlar. ilmi aragtrncrlann da, mahalli aragtrrmactlar taralrndan kendilerine yeteri kadar "hammadde" sa$lanmadrkga vardrklan neticeler "dofru ve agtk" olamaz. Bu dairenin parEalanmasr ancak hem ilmi, hem de mahalli aragtmcilar miimkiin olant verme$e gahgrrlarsa ve kendi iglerinde bu tiirlti gegici ahvalden ileri gelen eksiklere kendilerini ahgtmrlarsa kabil olacaktrr. Miiellif kitabmm, Orta Asya tarihinde Cengiz Han'tn iiltimiine kadar, mahalli aragttnctlara "kendi durumlannr tayin etmek" firsatrnr bir dereceye kadar temin edece$ini,onlann da hern kitapdaki hatalarrn diizeltilmesi, hem de aragtrrmalann daha ileri giitilriilmesi igin lAzrm gelen malzemeyi sa$ryaca$rnr iimit etmektedir.
Eserin Rusga negrinden sonra bulunan yeni kaynaklan burada belirtmek bu tinsiiziin giyesi drgrnda ise de bu malzemenin miktan Prol Barthold'un dipnotlanna bakmakla kolayca ortaya grkacaktr. ingilizce negri ve indeks trrtr. H.e.n. Gibb tarafindan hazrrlanmr$trr. Bu vazife pek kolay olrnamrgtrr. Eserin bazr yerlerinde terciime kokusu hissediliyorsa da mina itibariyle aslmdan hig bir yerde uzaklagtlmamtgtr. Miiellifin kendi malzemesine hig bir ilivede bulunulmamrgtrr. Eserin basrldr$r strada miiracaat edilen eserler ilave edilmigtir. E.Denison Ross
Eskikitaplarim.com
Karagöz
UguNcU BAsKryA ONsOz Barthold'un Tirkistan adh eserinin iigiincii baskrsrna ihtiyag duyulmas, konuyu derinli$ine ele ahgtaki ciddiyeti ve meseleleri biiyiik bir maharetle ortaya koymasr bakrmrndan yetmig yrldan beri agrlamamry olan bu cserin ilmi krymetini hdla muhafaza etti$ini giistermektedir. Baglangrgta eserin yeni bir baskrsrnrn hazrrlanmasr vazifesi Gibb Memorial rrustees arafindan,iran di.inyasr hakkrndaki genig bilgisi ile Barthold'un aragtrrma sahasr olan orta Asya'yr tamamhyan Profesiir Minorsky'ye verilmiqti. Ancak Profesiir Minorsky'nin eseri ele almadan tince tiliimii iizerine Gibb Memorial Trustees bu vazifeyi bana verdi. Barthold'un ciddi ve sa$lam metodu, ilmi gergekleri politika ve ideoloji kargrsrnda e$ilmeden siirekli bir gekilde savunmasl sovyet otoritelerincc makbul kargrlanmadr. Barthold'un ilim adamr olarak bi.iyiiklii$iinii ve samimi bir Rus vatanseveri oldu$unu burada tekrarlamaya liizum yoktur. Ancak eserlerini Rusya'da bulmak gittikge giiglegiyor ve ara$trrmalannrn neticeleri segilerek ve belirli bir giirtige uygun giiriildiikten sonra kullanrlma-sirna izin veriliyordu. Stalin diineminden sonra Barthold lehine bir hava esme$e bagladr ve Sovyet ideologlan giiziinde yeniden itibar kazandr. 1963 yrhnda Moskova'da Barthold'un kiilliyatr yeniden yayrnlanmaya bagladr. Bauda aragtrncrlarrn rahathkla bulamadrklan Barthold'un bir gok eseri bu iyi tegebbi.is sayesinde ilim adamlannrn istifadesine sunuldu. Tirkistanin r9z8 yrhnda negredilen ingilizce terciimesinin Rusgasr bu projenin ilk cildini tegkil etmigtir. Eser, meqhur garkiyatgr i.P. Petrushevskiy tarafrndan baskrya hazrrlandr.
Burada belirtilmesi gereken husus, hem rgoo'deki Rusga ve hem de r9z8'deki ingilizce baskrsrnda bulunmryan ve Barthold tarafindan yazrlmrg olan bir biiliimtin 1963 Moskova baskrsma ilave edilmig olmasrdr. profesiir Minorsky'nin Tirkistanln rg58'deki ingilizce baskrsrna ilave ettifi bir nota giire, Barthold'un brraktr$r ilave btiliimiin varh$r zB Nisan lgr4r,de Moscow News'de ilin edilmigti. Bu biili.im Cengiz Hin'rn rzzT'de iiliimiiyle tz69 yrhnda miistakil bir Qa$atay hinh$rnrn kurulmasr arasmdaki devrede ceneyan eden olaylan ihtiva etmekte ve 1963 Moskova baskrsrnda genig notlarla 53r-584. sayfalar arasrnda yer almaktadrr. Bayan T. Minorsky bu biiliimiin ingilizce terciimesini yaptr. Bu biiliim tarafimdan baskrya hazrrlandr ve ingilizce olarak ilk defa burada ilim aleminin istifadesine sunul-
Eskikitaplarim.com
Karagöz
xxvl
uqUNcU
BASKTYA ONsOz
du. Tiirkistaz'rn Rusga negrini hazrrlayan editiir, Barthold'un metnine aynnfih notlar ilave etmig ve bazr diizeltmeler yapmrytrr. Bu ilaveler ( ) iginde giisterilmigtir. Ben de bazr ilaveler yaptrm ve bunlar da ( ) iginde C.E.B. krsaltmasryla verildi. Meslekdagrm J.A. Boyle bu biiliimii okuma Ititfunda bulundu. Barthold'un ve Rusqa negrini yapan editiirtin bilemedikleri Mogol gahrs isimlerinin pek go$unun do$ru okunu$unu verdi.Kendisinin ilave etti$i notlann pekgo$uJ.A.B. krsaltmasiyle ( ) iginde verildi.
Prof. Minorsky, Barthold'un Tiirkistan adh tezini St. Petersburg Universitesi $arkiyat Fakiiltesine sundu$u zaman geligtirdi$i giiriiglerinin, rgoo'de negredilen Rusga baskrsmm bazr niishalarrnda bulundu$una rg5B ingilizce baskrsmda dikkati gekmigtir. Bu giiri.igler eserin bi.itiiniini.in bir pldnr mahiyetindedir ve elimizdeki iigiincii baskrsrnda da tekrar verilmigtir. Prof. Minorsky, Tirhistan'daki kendi diizeltme ve ilavelerinin bir listesini yapmrgtr. Bunlann biiyiik bir krsmr astl metne ilave edilmig, di$erleri ise "ilaveler ve Diizeltmeler" baqh$r altrnda eserin sonuna konmugtur. Ben de eserde bir Eok diizeltme ve ilaveler yaptlm ve bunlan da aynr biiliimde verdim. Bu diizeltme ve ilaveler C.E.B. V.M. ve J.A.B. krsaltmalart ile ve-
rildi. Burada bana diigen vazife, ilim alemi adrna, bu btiyi.ik eseri bir defa daha bastr$r igin Gibb Memorial Trustees'e tegekktir etmekten ibaret kahyor.
C.E. Bosworth
Eskikitaplarim.com
Karagöz
cinig KAYNAKLAR
rnvin t - Araplardan ijnce Orta Asya'da tarihi biyatrn varlr$r meselesi
n. voGolLAR'DAN ONcnri
ede
-
Miisltimanlar tarafindan fethinden iince Orta Asya'da tarihi eserlerin bir bilgimiz yoktur. Qin seyyahlanndan Hiuen-Tsiang (yedinci yiizyrl)'rn verdi$i bilgider bu nev'i bir edebiyatrn mevc0diyetine igaret ediliyorsa da bu gibi eserlerin adlan elimizde yoktur. Onbirinci yiizyrl miielliflerinden el-Bir0ni'ye2 inanrlacak olursa Arap fltihleri ve bilhassa Kuteybe b. Mi.islim (sekizinci ytizyrl baglangrcrnda), iran, So$d ve Hirezm'de mahalli kiiltiiriin muhafizlan olan rahipleri, kitaplariyle birlikte yok etmigtir. Bununla beraber daha eski kaynaklarda btiyle bir husus zikredilmedi$i gibi esAsen buna da pek ihtimal verilemez3. Arap fetihleri hakkrnda elimizde bulunan rivAyetlerde, halkr Araplar'a karg durma$a teqvik edecek ntif0zlu bir mahalli ruhban srnrfinrn varh$rna iqiret edecek hig bir bilgi zikredilmemigtir. iran'da Sasaniler devrine kadar oldu[u gibi Orta Asya'da da kelimenin gimdiki minasryla tarihi eserlerin olmadrfr kuwetle muhtemeldir. Ancak milli riviyetler vardr. Bunlar da, islirn dininin kabiliinden sonra halk arasrnda bir iinemi kalmadr$rndan, Etihler tarafindan hig bir giddetli tedbir ahnmadan unutulmugtur. yazrhp yazrlmadrfr hakkrnda kesin
2,
- Arapga tarihi eserler
Arap fetihlerinin geligme ve neticelerini ancak Araplar'rn kendi riviyetlerinden iigrenebiliriz. Hicret'in ilk iig yiizyrhnda islAm memleketlerinin bir ucundan iibiir ucuna kadar nesir edebiyatrnrn dili hemen tamamen I 1857,
I,
Hiouen-Thsang. Mcmoircs sw hs conbias occidailahs, fransrzca terc. S. Julien, Paris r3.
2 Alberuni, Chronologb orientalisehn Viilkn, negr. E. Sachau, Leipzig, rB7B, 36, 48; Alberuni, Ifu Chronologt of Ancunl Nalions, ingilizce terc. E. Sachau, London r}7g, 42, 58. 3 Bir0ni'nin eserlerini negreden Prof. Sachau, Bir0ni'nin Kuteybe'nin fetihlerinden bahsederken Biiyi.ik iskender tarafindan Persepolis'in zaptrnr hatrrladrfrnr diigiinmektedir (E. Sachau, lur Ccschihte und Chronohgic von Khu6izm, Wien 1873, I, e9).
F.t
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
arapga idi. Hicret'in diirdiincii yiizyrhndan itibaren farsga, islAm Aleminin do$u krsmrnrn edebi dili olarak tedricen yerlegmekte oldu$u gibi zamanrmrza kadar bu iinemini korumugtur. Tiirkge mensur eserlerin sayrsr hali gayet ehemmiyetsizdir. Gerek arapqa ve gerekse farsga eserlerden Avrupa'da ilk tanrnanlar birinci elden kaynaklarrn yerine gegen sonraki devirlerde yaprlan derlemelerdir. Arapga eserlerden el-Mekin (olm.67z/tz7g-t274)4 ile Ebu'l-Ferec'in (iilm.6B5/rz86)s eserleri, on yedinci yiizyrl gibi erken devirlerde lAtinceye gevrilmiqlerdir. on dtirdiincii yiizyrl tarihgilerinden Ebu'l-Fidi'nrn eserlerine6 uzun mtiddet ijnem verilerek on sekizinci yiizyrhn sonunda arapEa metni ile litince terciimesi negredildi. Ebu'l-Fidd'nrn, Hicret'ten itibaren ilk altr asnn tarihini daha iinceki bir tarihEiden, ibnii'l-Esir'den (izz'eddin Ebu'l-Hiiseyn Ali b. Muhammed, iilm. 63olr zgz-rz3g) almrg oldu$u isbat edilmigtir. ibnii'l-Esir'in tarihi 6z8 (rz3r) yrhna kadar gelir. Ancak bu dikkate de$er eser negredildikten sonraT, islami Do$u tarihini inceliyenler sa$lam bir yere dayandrklannr hissedebildiler. Tarihgimiz, en biiyiik bir vicdani tayakkuz ve o zamanlarda pek az giiriilen tenkidi bir hassasiyetle eseri igin her taraftan malzeme toplamrgtrr. iki zrt kaynaktan hangisini tercih edece$i hus0sunda tereddtit etti$i zamanlar her iki riviyeti de zikretmiqtir. Eser harici olaylarrn basit bir vekayinimesinden ibiret de$ildir. Eserin gergevesinin mi.isaade etti$i nisbette muhtelif devirlerde hiiki.im siiren fikirler ve temAyiiller, tarihi gahsiyetlerin gergek gehreleri v.s. hakkrnda bize agrk bir fikir verdi$i gibi edebiyat ile u$raganlara da uygun bir yer aylrmt$tlr.
islAm'rn ilk iig yiizyrhnrn tarihi igin ibnii'l-Esir'in baghca kayna$r Ebfi Ca'fer Muhammed b. Cerir et-Taberi'nin (iilm. 3rol9zg), goz (9r5) yrhna kadar getirilmig olan eseridir. Bu eserin negri, bir miistegrikler gurubu tarafindan rgor'de tamamlanmrgtrr8. Biiylece Do$u tetkiklerinde bilyiik bir adrm atrlmrg oldu. ibnii'l-Esir'in Tabeii ile olan irtibitr meselesi Alman a
G.
Elmacini
,
Hisloria Saraceniea, Lugduni Batavorum, 16z5; bkz. Brockelmann.
GALt,348. 5 Histoia eompendiosa dynastiarum, Oxon., r663; bkz. Brockelmann, GAL,I. 34g vd. 6 Abulfedae, Annales Moslemicae,Hafniae rTBg-g4; bkz. Brockelmann, GAL,II,44vd. 7
ibnii'l-Esir'in el-Kinil Ji'rTarih adh eseri cJ. Tornberg tarafrndan (upsala r85rIB53 ve Lugduni Batavorum r867-r876) negredildi. Ayrrca Kahire'de de (r3orlrBB3) basrlmrgtrr. Bkz. Brockelmann, GAL,l, 345 vd. 8 Annales qucs scripsit Abu DjaJar Mohammed ibn IB79-rgor ; Brockelmann, GAL, I. t4z vd.
Eskikitaplarim.com
Djair at-Tabai. Lugduni
Batavorum,
Karagöz
KAYNAKLAR
qarkryatqrlarndan C. Brockelmann tarafindan incelendie. Brockelmann, Taberi'nin eseri negredildikten sonra bile ibnii'l-Esir'in eserlerinin asrl kaynaklar arasrnda iinemlerini korudu$unu belirtmektedir. Bu husus islim'tn ilk devirleri tarihi igin de sijz konusudur. Brockelmann'rn gtiri.iqlerine giire Taberi, eserinde, Araplar'rn tarihi bilgilerinin hepsinin bir hulisasmr verrne$i hedef almrgtrr. Qo$unlukla kaynaklannr oldu$u gibi tekrarlamaktadtr. Bizan bir hidise igin muhtelif eserlerden ahnan bilgileri oldu[u gibi eserine dercetmigtir. Fakat gu yahut bu riviyeti mukayese ederek hangisinin itimat edilebilece$i iizerinde hemen hemen hig durmamrgtrr. Eserinin tamamen tenkitten uzak olmasr o zamana giire bile hayrete giyindrr. Bundan baqka Taberi'nin tarihi, difer eserlerin gofunun aksine olarak miiellilin zamanrna yaklagtrkga zayrilar ve nihayet kendi devrindeki olaylar anlatrlrken bu zayrfhk son haddini bulur. Bunun sebebi, Brockelmann'rn gtiriiqiine giire belki de Taberi'nin yagrnrn gok ilerlemig olmasrdrr (zz4l 839 yrhnda diinyaya gelmigti). ibnii'l-Esir, elindeki malzemeyi daha biiyiik bir anlayrgla kullanmrgtrr. Selelinin eserine biiyiik iilqiide ilivelerde bulunmu$tur. Onun kaynaklanna miiracaat etmek bir gok ahvilde bizce hili imkinsrz ise de verdi$i b6zr bilgileri tahkik edebiliyoruz. Bu tahkikatrn neticeleri, kaynaklan bilinmedi$i zamanlarda bile ona giivenebilece$imizi ortaya koymugtur. Brockelmann'rn bu giirtiqiiniin do$ru oldu$u aga$rdaki misAlden anlagrlmaktadrr: 75r'de Araplar ile Qinliler arasrnda cereyan eden ve Orta Asya'nrn bar krsmrnrn kaderini tAyin eden savag hakkrnda do$ru bir bilgiyi yalnrz ibnii'l-Esir'de bulabiliyoruz. Bagta Taberi olmak iizere elimize gegen daha iinceki zamartlarda yazrlmrg olan Arap tarihleri um0miyetle bu savagtan hig bahsetmezler. Halbuki ibnii'l-Esir'in verdifi bilgiler Qinliler'in T'ang Silihsi Tarihil0 tarafindan teyid edilmektedir. Bizim igin iinemli olan di$er muahhar arapga eserlerden, ibn Hallikin ($emseddin Ahmed b. Muhammed, iilm. 68t,/rz8z)'rn biyograh I0gatr zikredilebilir. Birkag defa negredilmiqtr ve ingilizceye gewilmiqtirt2. e C. Brockelmann, Das Vnhdltniss uon ibn cl-Atirs KAnil f;t-ta'ib
Brockelmann, GAL, I,326 vd. 12
ibn Khallikan,
Biographtcal Ditionary, ingilizce terc.
Maccuckin de Slane,
Paris
rB4z-r87r.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
Miiellif, um0miyetle kaynaklannr zikretti$i gibil3 bazan da elimize gegme. mig eserlerden uzun pargalar iktibas etmigtir. ibn Hald0n (Veliyyiiddin Ebfi Zeyd Abdurrahman, iilm. Bo8/r4o6)'un diinya tarihininta bizim igin tinemi daha azdrr. Bununlar beraber Do$u islAm devletleri tarihine diir eser yazanlar en gok ibn Hald0n ve ibnii'l-Esir'in kitaplanndan faydalanmrglardrr. ibn Hald0n, ispanya ve Kuzey Afrika'da ya$amrg oldu$undan, Orta Asya tarihi hakkrnda verdi$i yeni bilgiler ibnii'l-Esir'e nisbeten daha azd:r^ ve onun eserini kullandr[r agrktr. ibnii'l-Esir'de bulunmryan bizr haberler veriyor ise de, bunlar diimi tenkide tahammi.il edemezler. Meghur Muknddimlsinders ortaya attr$r dikkate giyin tarihi ve felsefr giirtiglerin Orta Asya ile ilgisi pek azdrr.
3-Bibliyografik
eserler
Geg zamanlarda yazrlmrg eserleri brrakarak asrl kaynaklara miiracaat etti$imiz zaman tarihi tenkidin icaplannr yerine getirmi$ oluruz. Qegitli sebeplerle kaybolmryan arapea kaynaklann biiyiik bir krsmr bizr garkiyatgrlann gahEmalan siyesinde gimdi negredilmig bulunmaktadrr. Maalesef Hicret'in ilk yiizyrllannda yazrlmrg ve bizce yalnrz adlan bilinenlere nisbeten bunlann sayrsr gok az kalmaktadrr. Araplar arasrnda tarih edebiyatrnrn geligmesi iizerinde gok durulmugturr6. Burada, Emeviler devrinde bile ta-
rihi
eserler yazrldrfrnr kaydetmekle yetinece$iz. Abbasiler devrinde gegitli ilim dallannda biiyiik gapta edebi inkigafa yol agmr$trr. Onuncu ytizyrhn sonunda Ebu'l-Ferec Muhammed b. ishak enNedim'in Fihristi't-uffim adb genig bibliyografik eseri ortaya grktr. ibnii'nNedim'in eseri Fliigel ve Roediger tarafrndan negredilmigtirlT. Arap edebiyatlnln her sihasrnda ara$trrma yapan herkes igin baghca miiracaat kitabr olarak kullanrlmaktadrr. Aynca bu eserde um0mi tarihe dAir bAzr krymetli bilgiler buluruz; bu bilgilere bagka kaynaklarda rastlanmamaktadrr. Arapc& yazan tarihgilerin bir listesi el-Mes'0di'nin (Ebu'l-Hasan Ali b. Hi.iseyn, iilrn. 3451956) Mutica'4-zcheb adh meghur ansiklopedisinde de bulunur.
kiiltiiriin yayrlmasr,
f3
Bu hususta bkz. Wiistenfeld, IJeba die Qtellen des Wnkcs ibn-ChaU;kan;, Giittingen
r837'
ta lJnodni'l-iba, Bulak f
( r e84-r867).
5 Aslr ve fransrzca terciimesi Noticcs el Exlrails'de (cilt
16
XVI-XXI) negredilmigtir.
Wien 1877., Il,4t4-25; ilk Arap tarihgileri hakkrnda, E. Sachau tarafrndan negredilen ibn Sa'd'rn Tabakalntn giriqine (cilt III) ve MiU.
A. von Kremer,
dcs Scminars
fir
oricnt. Sprachm deki (cilt
n Kil6bi'l-Fihisl, GAL,l,
r47 vd.
Culturgcschichk dcs Orients,
VII,
r
neqr. G. Fliigel ve Dr.
Yakut'un irSddnda (VI,
go4) makalesine mi.iracaat edilebilir.
J.
Roediger, Leipzig r87r; Brockelmann, bir not vardrr.
4oB) yazar hakkrnda krsa
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
5
Barbier de Meynard ve Pavet de Courteille tarafindan franszca terciimesiyle beraber arapga metin negredilmigtirls. El-Mes'fidi, Fihristle olmryan bizr isimler de vermektedir. ibn Kuteybe (Ebff Muhammed Abdullah b. Miislim, 6lm. 276/839). Wiistenfeld tarafindan negredilen krsa ansiklopedisinde, Arap tarihgileri hakkrnda bizr bilgiler vermektedirre.
4-Taberi' nin kaynaklarr Fihristle zikredilen kitaplardan el-Medi'ini'nin (Ebu'l-Hasan Ali tilm. zr5/Bz5 veya zz5/B4o) eserlerinin bizim igin husfisi bir iinemi olacakuil.Araplar'rn riviyetine g6re", Horasan, Hindistan ve Firs tarihi haklanda bagkalanndan daha gok mil0mat vermektedir. Gergekten Taberi, do[u biilgelerinde olan vak'alardan bahsetti[i zaman go$unlukla el-Medi'ini'yi EbO Zeyd Omer b. $ebbe en-Numeyri''den naklen zikreder; z6z (875) yrlrnda doksan yagrnda tilmiigtiirz2. El-MedA'ini'nn Fihristte adt gegen eserleri arasrnda, Mu'tastm'a kadar (B4z) halifelerin hayat hikiyeleri de bulunmaktadtr. Difer eserlerinden gunlar bizim igin birinci derecede iinemli olacaku: r. Horasan fetihlerine dair bir kitap; z. Esed b. Abdullah el-Kasri'nin vililifi hakkrnda bir kitap; 3. Nasr b. Seyyir'rn vililili hakkrnda bir kitap; 4. Kuteybe b. Miislim hakkrnda bir kitap. El-MedA'ini'nin daha iinceki tarihgilerin eserlerini kullanmrg olmast tabiidir. Bunlardan birisi, Hz. Muhammed'in hayatrnr yazmr$ olan meghur ibn ishak (Muhammed b. ishik b. Yesar, iilm. r5o yahut t5r/762-Z6B) olup halifeler tarihini de kaleme almrgttr23. ibn ishak'rn eserinden faydalanan tarihgilerden birisi, el-Medi'ini'nin do$rudan do$ruya iktibaslar yapmry oldu$u Ali b' Mticihid'dir. Bu miiellifin a& Fihrislte geEmiyorsa da el-Mes'fidi tarafindanza A h bdrii' l- E mcaiy tn };in y azan olar ak zikredilmektedi r. ft Mes'0di,
Muriat'z-zcheb (Les prairics d'or), arapga metni franstzca terciimesi ile beraber negr. C. Barbier de Meynard ve Pavet de Courteille, Paris 186I-1877, I' Io vd.; Brockelmann, I, r43 vd.; KrE. Marquart, Ostcampiiisclu und osrasiatisclu Strcifzigc, Leipzig t93. XXXV, ("Bugiinkii gazete habercilerinin ve turistlerin iinciisii'). re ibn Coteiba's Handbuch dcr Gevhihtc, negr. F. Wiistenfeld, G6ttingen IB5o, 265 vd. Wiistenfeld, Die Gcschihtsschreibet der Araber und ihre Werkc (Abhandlungm da K. Gcs. der Wis. zu Giittingen, XXVIII) adh eserinde Arap tarihgilerine dair bilgi vermigtir. n Fih t, roo-3; Yakut, hyd, Y,3o9-3I8. Taberi'ye gtire(Ill,r33o) zz8 (B4z-843) yrhnda iilmi.igtiir. 2t Fihrist, 93. Bu g
Fihist, gz.
2a
Mes'0di, Munic,l, z.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
6
V.V. BARTHOLD
Irak tarihi iqin EbO Mihnelin2s (L0t b. Yahya el-Amiri el-Ezdi, iilm. itimida giyandrr. Horasan'rn uzun miiddet lrik'a ba$h oldu$u bilinmektedir. Bu sebeple Taberi'nin Horasan'da cereyan eden olaylan anlahrken Eb0 Mihneften genig iktibaslar rS7/7?3) eseri hepsinden daha gok
yapmasl kolayca anlagrlmaktadrr.
5
- Hicri iigiincii yiizyrl tarihgileri
Tabeii'nin adrnr verdi$imiz bu kaynaklarr elimize gegmemigtir. Hicret'in iigiincii yiizyrhna Ait olup giiniimiize kadar gelen ve gimdiye kadar krsmen negredilen birkag eserde islAm ileminin do[u knmmda cereyan eden olaylar, Taberi'dekinden bile daha krsa anlatrlmaktadrr. Bununla beraber bu tarihgilerin eserlerinde Taberi'de bulunmryan bAzr haberlere rastlamaktayp. Bu eserlerden ilk bahsedilmesi lizrm gelen el-Belizuri'nin (Ebu'l-Hasan Ahmed b. Yahya, bagka bir riviyete giire Eb0 Ca'fer, iilm. z7g/Bgz) Kitdb Futihu'l-Bulddnldr26. El-Mes'0di'nin giirtigiine gtire, Arap fetihleri hakkrnda en iyi tarih olan bu eser, Hollandah miistegriklerden Prof. MJ. de Goeje tarafindan negredildi2T. El-Belizuri'nin kaynaklanndan EbO Ubeyde (Ma'mer b. Miisenni, iilm. zo7-I t/Bzz-26)'nin eseri bizce hepsinden gok daha miihim olacakh2s. El-BelAzuri, islim tarihi hakkrnda en giivenilir kaynaklardan sayrlan Eb0 Ubeyde'den bizr bilgiler almrgur ki, bu bilgiler difer kaynaklarda yoktur. MeselA Eb0 Ubeyde, di$er kaynaklanmrzrn aksine, Araplar'rn Ceyhun nehri dofusundaki ilk seferlerinin Halife Osman zamanrnda Abdullah b. Amir'in Horasan vilisi bulundu[u srralarda oldu$unu bildirir2e. Gerqekten Qin kaynaklanndas Miymurg viliyetinin (Semerkant'm giiney-do$usunda) 65o ile 655 yrllan arasrnda Araplar tarafindan tahrip edildi$ini giiriiri.iz.
Prof. Houtsma tarafindan negredilen el-Ya'kubi'nin (Ahmed b. Ebi Ya'kub b. Ca'fer b. Vehb b. Vizrh, iilm. zB4"/897) Tarilti de3rdikkate de-
E
Fihrit, 93; Mes'irdi. Mu'ruc, I, ro; ibn Kuteybe, e76; Yakut hgdd, Vl, zzo vd.; F. Wiistenfeld, Det Tod dcs Husein hen Ali, Ciittingen 1883, III vd.; krE. Barthold, lapiski, XVII, r47a. 26 Fihist, r r3; Mes'Odi, Muric,l, I4; von Kremer, Culturgeschiehtc,ll,4zo. 27
Lugduni Batavorum 1866; Brockelmann, GAL,l, r4t. ibn Kuteybe, 269; ibn Hallikin, No. 74r (de Slane terciimesi, III, 388 vd.). Goldziher'in Muhammedanisehc Studim (Halle rBBB) adh eserinde Ebi Ubeyde'nin 28 Fihrist, 53 vd.;
karakteri geniq olarak anlatrlmrgur
(I, I94-zo6).
2' Belizuri,4oB.
r
lakinth, Sobranb sqedynii o narcdakh, Saint Petersburg I85I, III, 245; Chavannes, Doatments, r44. Bununla beraber belki gince Mi burada yanhqhkla Merv yerine yazrlmrqtrr. 3r Lugduni Batavorum rBB3; Brockelmann, GAL,l, zz6; Yakut, irs6d,Il, r56vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
7
[er bir kaynaktrr. Hicret'in iigiincii ytizyrhmn ikinci yansrnda yazrlmrg olan bu eser, z5B (B7z) yrhna kadar getirilmigtir. Houtsma'ya gtire32 Ya'kubi ile Taberi arasrnda hig bir miinAsebet yoktur. Kaynaklan bagka bir gruba iit olup el-Mes'Odi, el-Mekin, Eutychius33 v.s. de buna dihil edilebilir. Bununla beraber el-Ya'kubi, Horasan tarihini yazarken Taberi'nin baEhca kayna$r olan Medi'ini'nin eserlerini3a kullanmrgtrr. Taberi'de bulunmryan biz, konulan bunda genig olarak bulmamz miimkiindiir. Nihayet EbO Hanife'nin (Ahmed b. DAvud ed-Dineveri, iilm. zBBl gor) eserini zikredebiliriz. Guirgass tarafindan negredilmigtir3s. Ancak zz7 (B4z) yrhna kadar getirilen bu eser, krsa olmasrna ra$men bizim bakrmrmrzdan faydasrz defildir.
6-ilk
co$rafyacrlar
Tarih edebiyatiyle birlikte Hicret'in iigilnci.i yi.izyrhndan itibaren bir cofra$a literatiirii de ortaya grkmrgtrr. Bu gruba, hem az bilinen memleketleri anlatmakla halkrn merakrnr tatmin etmek istiyen seyyahlann seyahatnimeleri, hem de hiikOmetge duyulan ihtiyaq iizerine yazrlan resmi rehberler ve muhtelif eyiletlerin gelirlerine diir istatistiki eserler dAhil edilebilir. Bu nev'i eserler, islim ileminin do$u biilgelerinde Hicret'in ikinci ytizyrlrndan itibaren yazima$a baglanmrqtr. MeselA Horasan valisi Ali b. isi'run (I8o-rgr/TgGSoZ) kitibi Hafs b. Mansur Mervezi'nin Horasan vergileri hakkrndaki kitabrnm adr geqmektedir36. Hicf iigiincii ve diirdiincii yiizyrllarda yazian co[ra$a kitaplanndan elimize gegmig olanlar MJ. de Goeje tarafindan Bibliothcca Geopraphorum Arabicorzm um0mi adr altrnda negredilmigtir. Bunlann en eskisi ibn Hurdadbih'in (Ubeydullah b. Abdullah b. Hurdadbih)3i eseridir.Bunun ilk te'lifinin, takriben zgz (84) yv 32
Ya'kubi, Taih, l,
Ylll.
3r iskenderiye patri$i, iilm. 3zB (94o). Bizim igin bir iinem talrmryan eseri on yedinci yiizyrlda neqredildi ve lAtinceye qevrildi. Son zamanlarda da "Scriptores Orientis Christiani" serisi arasrnda yeniden basrldr. 3a
35
Ya'kubi, Taih,lI,4. Ebi Hanife ed-Dineveri, Kil6bn'LAhbAn't-Tbdl, negr. Wladimir Guirgass, Leide
tarafindan eser hakkrnda bir araEtrrma yaprlmrqtrr, Z.D.M.G., 36 Mctinhr, 2 (Gerdizi'den).
LXVIII.
3i ibn Hurdadbih'in eserinin yazrhg tarihi hakkrndaMJ. de Goeje'nin aragtrrmasr igin bkz. aynr escrin girigi, XVI[-XX; Brockelmann, GAL. l, zz5; Marquart (Ostcuropiiischc,
3ff) bu eserin z7z yinda bir
kere yazrldrfrnr kabul etmektedir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
hnda, daha genig ve tamam olan ikinci te'lifinin ise takriben z7z (885-886) yrlrnda yaprldr$r tahmin edilmektedir. Zaman itibariyle onu tikip eden eser, z7B (B9r) yrhnda, yukarrda tarihgi olarak adr gegen el-Ya'kubi tarafrndan yazrlmqtrr3s. ibn R,rsteh3e (Eb0 Ali b. Omer) ile ibnii'l-Fakih el-
Hemedini'nin{ tserleri, onuncu asnn ilk yrllarrnda yazrlmrq olmahdrr. Abbasi hilifetinin da$rlmasr dokuzuncu yiizyrlda baglamrg ve onuncu yi.izyrlda son haddine ulagmrgtr. Muhtelif eyiletlerde ba$rmsrz devletler ortaya grkryordu; bunlar, Eo$unlukla birbiriyle harp halinde idiler. Her hiikiimdar, merkezine ve sarayrna miimkiin oldu$u kadar ihtigam verrne[e Eahqtr$rndan giirleri ve Alimleri himiye ederlerdi. islim imparatorlu$unun da$rlmasr ilim ve edebiyatrn geliqmesine, her halde meydana getirilen eserlerin sayrsr bakrmrndan yardtm etmigtir. Onuncu yiizyrl hanedanlartndan bizim iqin iizel bir tinem tagtyanlar, Irak ve Bah iran'da hiikiim siiren Biiveyhiler ile Miveriiinnehr ve Do$u iran'a sahip olan Simdniler'dir.
7 -Biiveyhiler devri tarihgileri Biiveyhiler ile SimAniler arastndaki dostluk ve diigmanhktan ibAret olan husfisi miinisebetlere giire,birincilerin saraytnda yazian tarihler, Orta Asya tarihi aragtrrmalart igin de tinemli olacaktr. Maalesef bu eserlere qimdilik kaybolmug giiziiyle bakrlmaktadtr. Bunlardan birinci strayt alan, Ebu'l-Hasan Sibit b. SinAn es-S6bi'in (iilm.365) eseridiral. Bi.iveyhiler'den Mu'izziiddevle'nin bag tabibi olan Sibit'in eseri, Halife Muktedir'in hilifete geEiq tarihi olan 295 (go8) yrh ile g6Z @lZ-Sl+) yrh arasrndaki devri iqine alrr.
Bu kitabrn devamt, yegeni Ebu'l-Hiiseyn Hilal b. el-Muhassin (olm.44\/to56) tarafindan yazidta2 ve 447 (ro55-Io56) yrhna kadar getirildi. Bu eserin yalnrz iiE yrh ihtivi eden (Sgo-ggz) ktigiik bir pargasmrn elyazmasr British Museum'da (Cod.Add.rg36o) bulunmakta olup Buhiri'nrn Karahinhlar taralrndan zaptr husfisunda dikkate giyin bilgiler ihtivA eder. Asrl metin negr ve Baron V.R. Rosen taraftndan terciime edilmig38
3e
Ya'kubi, Kitabi'l-Buldin, B.G.A., VII, Leiden r892. ibn Rusteh, KilAbn'LA'kk en-Nefise, B.G.A., VII, Leiden I89e; Brockelmann, GAL,
l, zz7.
{ ibnii'l-Fakih Kitdbi't-Buld6n, B.G.A., V, Leiden rBB5; Brockelmann; GAL, l, zz7. Yakut'un lrSadlnda(Il,63) krsa bilgi vardrr. ir Bkz. D. Chwolson, Die Ssabicr und der Ssabismzs, Saint Petersburg 1856; I, 578 vd.; Fihrist,3oz; ibni'l-Esir, VIII. 4761 Yakur, lrprid II, 397. a2 D. Chwolson, atffi eser,I, 6o6 vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
tira3.
Hilil'in o$lu Garsu'n-Ni'me Muhammed b. HilAl,
babasrnrn eserini
476 (roB3-roB4) yrhna kadar devam ettirmiqtir4.
Bunlarla birlikte baqka eserlerin de adr gegmektedir. MeselA Sem'ini'nin l0gatrnda (aqa$rda bahsi geqecektir), Hutabi (Muhammed ismiil b. Ali, iilm. 35ol96r)'nin tarihi, itimida de$er bir kaynak olarak belirtilmektediras.
ile Hilil'in ailesine mensup olan EbO ishak ibrahim b. Hilil 37r (gEr-g8z) yrhnda Biiveyhiler'den Adudu'd-
SAbit
(olm.3L4/944)46, takriben
devle adrna Kildbi't-Tdc fi Deobti'd-Drjb^ adiyle Biiveyhiler'in tarihini Bir iislfip tirne$i kabul edilen bu eserden, sonraki miiellifler gok istifade etmiqlerdir. Bununla beraber kaynak olarak pek giivenilmez, qiinki.i esas gayesi Biiveyhiler'i iistiin giistermektir; hatti miiellif, bu maksatla ki-
yazdr.
tabma gerge$e uymryan haberleri aldr$rnr bizzat kendisi stiylemektediraT.
Nihayet, ismiililer'in merkezi olan Alamut'un I256 yrhnda Mo$ollar tarafrndan zaptedildi$i srralarda eserlerini yazmakta olan tarihgi Cuveynia8, ismiiliye tafkatrnrn geyhlerinin kiitiiphanesinde Biiveyhiler'den Fahriiddevle (iilm.3B7lg97)'nin adrna bilinmeyen bir miiellif tarafindan yaztlmry Tarih-i Ctl ue Deylem adrnda bir eserden bahsetmektedir4e. a3
./apiski, ll, z7z vd,.; Brockelmann, GAL I, 323. Hilil'den aktanlan parga Amedroz tarafindan aynca negredildi$i gibi The Eelipse of the Abbasids'de tekrar neqredildi, cilt III, (Prof. Margoliouth tarafrndan) terciimesi cilt VI'da. r{ Bu kitap sonradan muhtelif miiellifler tarafrndan 6r6 (rzrg) yrhna kadar devam ettirilmigtir; bkz. KAtib Qelebi, II, rz3. Bu eserdeki notlar Krfti'nin Tarihi'l-hikem6\ndan (negr. Lippert) ahnmrgtrr, r r-o vd. ri Sem'Ani, ,rJ.ll kelimesine bkz. Yakut, irsid,ll,34g. 16 Chwolson, Diz Ssabin, I, 5BB vd.; ibnii'l-Esir, VIII, 379, IX, tt,74; Brockelmann, GAL, 1,96; Yakut'un irsdd\nda (gz+-:SB) hayat hikAyesi ile birlikte torunu Hilil'in eserinden aktarmalar da bulunmaktadrr. a7 Bkz. Goldziher, I, r59. {8 Umrfmi Kiitiiphane yazmasr (Petrograd), nuqu Khanykov yazmasrndan ahnmrqtrr (No.7 r).
$ ibn
lY,2,34, vd.
275; J.J:+
yerine ,fr2. oku-
Miskeveyh ile haleflerinin eserlerinden aqa$rda (e3) bahsedilecektir. Biiveyhi-
ler'in tarihi hakkrndaki eserlerden kaybolmug olanlardan bir gok aktarmalar Yakut'un lrs6dnda bulunur. Vezir Ebir Sa'd Mansur b. el-Hiiseyn el-Abi'nin (olm.4zr/ro3o) yazdr[r bir Tarih'ten bahsolunur (II, 3o4 ve V, 355); Yakut'un Mu'cem'inde de(indeks. VI, 73o) bir kaE defa adr geEer. Ebi Hayyin et-Tevhidi'nin biyograhsinde (V, 38o-4o7) Ebu'l-Fazl b. elAmid ile ismiil b. Abbid adrndaki iki vezir aleyhindeki tarizlerden bir kaq defa bahsedilir. Bu kitaptan aktarmalar, sonuncusunun biyografisine de dahil edilmiqtir (1, 273-343). Eb0 Abdullah Muhammed b. Yusuf el-Harezmi'nin Mef6tihu'l-ulin (G. van Vlolten tarafindan negredildi IBg5) adh eserinde onuncu yiizyrlda Iran'daki devletlerin idaresi ve resmi rstrlahlarr hakkrnda gok krymetli bilgiler bulunmaktadrr; krE. Brockelmann, GAl, I,244.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
to
B- Siminiler'
i n i,ilkesi nde edebiyat Doluda hiiktim sthen S&niniler de ilimleri ve edipleri himiyede Biiveyhiler'den geri kalrmyorlardr. Sim6niler, Iranh olduklanndan daha gok farsga yazan giirleri korumakla beraber saraylannda arapga yazan giirlerin sayrsr da pek az degildi. Sa'ilibi (Ebfi Manzur Abd{ilrnelik b. Muharnmed, iilm. 4r9 yahut 4golIo37-ro3g)'nin antolojisinde.bunlara dair bilgi bulunm.*tadrr. Antolqiinin diirdiincii ve sonuncu krsmr, Horasan ve Miveriiinnehr Eiirlerine aynlmrgtr. Miiellif 3Bz (ggz) yrhnda Buhira'yr ziyaret etmig oldu$undan, buradaki gAirlerden bAzrlannr gahsen tanrmrytl. O devirlerdeki gAirlerin tezkirelerinde Siminiler'in memleketindeki hayat qartlannr anlatan faydah bilgiler bulunmaktadrr. Sa'Alibi'nin eserinin tam adr qudur: Tettmetii'd-dchr fi meh6sin chli'l-asr; Beyrut'ta negredildi5o. Son krsmmdan bazr pargalar Barbier de Meynard tarafrndan franszcaya gewilerek J ournal Asiatique'des" yaymlandr.
Sa'ilibi'ye giiresr, SAminiler devrinde Buhira "gan ve gertltn yurdu, hikimiyetin Ki'besi ve devrin segkinlerinin toplanma yeri" idi. Siminiler'in kiitiiphanesini Nuh b. Mansur'un (iilm.387l997) saltanatr zamanrnda kullanmrg olan meghur ibn Sina, kendi hayat hikiyesindes2 adr gegen kiitiiphaneyi qiiyle tarif eder: "Qok odah bir eve girdim; her odada kitap sandrklan iist i.iste yr$rlmrgtr. Bir odada arapga kitaplar ile giir kitaplan, bagka bir odada fikrh kitaplan ve bu gekilde her odada bir ilme iit kitaplar vardr. Eski yazarlarrn kitaplannrn fihristini okudum ve bana lAztm olanlannr aldrm. Adlan bile bir gok kimse taraltndan bilinmeyen kitaplar 50
Beyrut 1873. Aynr miiellifin bagka bir eserinde meghur hiikiimdarlar, vezirler
ilim adamlarrnrn siizlerine hasredilmiq faydah maddeler bulunmaktadrr. Bu eserin litince terciimesi ile birlikte G. van Vloten tarafrndan negredildi bus
(Spccimm e
ve
metni,
litWis oricntali-
cxhifuns Taalibii Sytagm4 Lugduni Batavorum IB44).
s" V. seri, r
ve 3. ciltler. Sa'ilibi'nin eserinin bagka krsrmlanndan, F. Dicteici, Mula-
nabbi uwi Seifuddaula; aus da Edclperh des Tsa6libi (Lcipzig IB47) ve Dr. R. Dvorak 6bn Firtfu, Leiden I8g5) adh eserlerinde aktarmalar yapmrglardrr.Birincisi, Se'ilibi'de adr geqen 9i-
irlerin listesini yapmr$trr. Dieterici'nin doktora tezi de (Berlin r846) Se'ilibi'nin antolojisi iizerinedir. Se'ilibi'nin Lct6'ifii'l-na6if (negr. P. Jong, 1867) adh bagka bir eseri daha vardrr. Semerkant ki$rdr (s. rz6) ve di$er ticaret eqyasr hakkrnda krymetli bilgiler bulunmaktadrr. Aynca bkz. Brockelmann, GAL, I, zB4 vd. 5l Beyrut tabr, IV, 33; Jounal AsialQuc,lll, zgt. 52 ibn Ebi Usaybiya, IJyfrau'l-anba, negr. A. Miiller, Kiinigsberg rBB4, II, 4; Kfiti, Taihii'l-hikcna, 416. Krg. Hallikin, No. 3o8 (de Slane terciimesi l, +4r); burada kiitiiphane-
nin krsa bir zaman sonra yandr$r ilive edilmektedir. Aynca ibn Sina'nrn, elde etti[i bilgilerin baqka kimseler tarafindan ii$renilmemesi iEin kiitiiphaneyi yaktrlrna dair rivayetler de vardrr-
Eskikitaplarim.com
Karagöz
II
KAYNAKLAR
gtirdiim. Bundan iince ve sonra bu kadar biiyiik bir kitap toplululunu hig bir zunan giirmedim. Bu kitaplarr okudum, faydalandrm ve herkesin kendi ilmindeki deferini iilrenmig oldum..."
Bununla beraber SimAniler'in memleketinde tarih edebiyatr, Biiveyhiler'de oldufu kadar biiyiik bir geligmeye mazhar olmamtgtt. Abdi.ilmelik ile Mansur zamanrnda vezirlik yapml$ olan Eb0 Ali Muhammed b. Muhammed Bel'ami (61m.3$/g74)s3, 352 (963)'de Taberi'nin tarihini farsgaya terciime etti ise de olaylan kendi zamanrna kadar getirmedi. Bel'imi'nin eseri H. Zotenberg tarafindan franuzcaya gevrilerek basrldr5a. Taberi'nin asrl arapEa metninin negrinden sonra tamamen tarihi iinemini kaybeden bu eserle birlikte ancak Ebu'l-Hiiseyn Alis5 b. Ahmed es-SellAmi'nin Horasan Hiikimdarlan Taihihi zikredebiliriz. Arapga yazrlmrgttr. Sa'ilibi'nin eserinde miiellif hakkrnda gok az bilgi bulunmaktadrrs6. Ancak, Ebff Bekr b. Muhtic Qa$ani (yani Saganiyinh) ve o[lu Ali ile samimi miinisebette bulundufunu ve aynr kaderi paylagtrfrnr biliyoruz. Eb0 Ali'nin, Nuh b. Nasr'a kargr isyan etti$i gibi, 3,K (955)'te iiliimi.inden krsa bir zaman iince Abdiilmelik'e kargr da isyan etti$i bilinmektedir. Eserlerinde Horasan ile Miveriiinnehr tarihi hakkrnda en qok bilgi veren tarihqilerden Gerdizi ile ibnii'l-Esir'in, Sellimi'nin kitabmr baghca kaynak olarak kullandrklannda gi.iphe yoktur. Yalnrz ibnii'l-Esir defil Cuveyni5T ve bilhassa ibn HallikAns8 da on iigiincii ytizyrlda Sellimi'nin eserlerini kullan53 Bu tarih Gerdizi tarafindan verilmigtir (Cod. Bodl. Ouseley 24o, vr. rzg). Dr. Rieu, yanlrg olarak 186 (S96) tarihini vermektedir (Cataloguc of the Pnsian Manuscipts, I, 7o) ve bu fik/lni Notices et Extraits'den aldrfr bilgilerle (lV, 363) kuvvetlendirmektedir. HAlbuki orada
bahsedilen Bel'ami de$il Ebn Ali Simcirri'dir. Diler taraftan tarihqi Utbi, Ebn Ali Bel'ami'yi takriben 382 (ggz) yrhnda hayatta ve memuriyette olarak zikreder, bkz. Do$u tabr, re86, r7o; Asya Miizesi yazmasr (Perograd) qto, vr. 32; Narqahi, l59. 5' Paris r869-r874, Farsqa metin iran'da taE basmast olarak bastldr. 55 lbn Hallikin'da btiyledir. Do$rusu Ebn Ali Hiiseyn'dir, bkz. Barthold, lur Gcschichtc
&r Saffandm, Festchitt Noldelte,
174 vd.
56 Telimeli'd-dehz (Beyrut tabr), s7 SellAmi'ye bakrnrz.
IV, zg; Journal AsittQuc,l, zrz. Perograd Umffmi Kiitiiphanesi yazmasr, lY,2,34, vr. 275.
5E Aga$rdaki biiliimlerde bu husis agrkga giiriiliir: Tihir b. Hiiseyn (No. 3oB), Abdullah b. Tihir (No. 35o), Fazl b. Sehl (No. 54o), Kuteybe b. Miislim (\o. SSg), Miihelleb b. Ebi Sufra (No. 764), SaffAriler (No. 838). Sellami'nin eseri Yakut'un (IrSid'nda da kullanrlmrgtrr, meseli CeyhAni'nin biyografisinde VI, 293). ibn Makirli tarafrndan da kullanrlmrEtrr (Sem'ini ,r!,il| kelimesinde); Ebi Nasr Ali b. el-Vezir Ebu'l Kasrm Hibetullah (iilm. 473lro8o-ro8r). Kit6b'cl-Iknil miiellifidir (kr9. Wilken, Mirchond's Gcsehichtc dcr Sultanc aus fun Geschhchtc Bu1eh, ro8;Wistenfeld, Dic Gcschichtsschrciber, 7z). Yakut'un irsdd'nda ibn Mak0li'nrn biyografisinde (V, +tS-++o) onun bagka bir tarihi, Kitdbi'l-auzefi zikredilmekte-
dir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
l2
V.V. BARTHOLD
Miiellit Horasan tarihini genig olarak anlatrken hiikiimdarlann karanhk iglerini gizleme$e gahgtr$r agrktrr. MeselA Tihir b. Hiiseyn vak'asrndan bahsetmedi$i gibi, belki Nasr b. Ahmed'in rifizili$inden de mrylardrr.
bahsetmemigtir. Do$rudan do$ruya yahut vasrtah olarak SellAmi'nin tesiri altrnda sayrlabilecek umOmi tarihlerde bu son vak'adan hiE bahsedilmez. Hilbuki SimAniler'in tarihini gtizden gegirirken ortaya koyma$a gahgaca$rmrz gibi bu husOs hiq giiphe giitiirmezse. Sellimi'nin selefleri arasrnda Ebu'l-Kasrm Abdullah b. Ahmed el-Belhi el-Ka'bi (iilm.3r9lg3r) zikredilebilir. Mehdsin-i 6l-i Tdhirve Mefdhir-i Horasan adh kitaplann yazandrro.
g- Onuncu yiizyrl qo$ra[yacrlarr Siminiler'in iilkesinde co$rali literatiiri.in6r tarihi edebiyattan daha biiyiik bir inkigAfa mazhar oldu$u giiriilmektedir. Belh'de co$ra$acr Eb0 Zeyd Ahmed b. Sehl el-Belhi62 (iilm. 934) yagryordu. Daha sonraki co$rafyacrlardan Mukaddesi'ye giire, Belhi'nin eserinin btiyiik krsmr kendi yaptr$r haritalar hakkrnda izahlar geklindedir. Bu sebepten dolayr eseri oldukga krsadrr ve bilhassa gehirlerin tarutrlmasrnda bir gok bilgi eksiktir63. Eser, ancak EbO ishik ibrahim b. Muhammed el-Firsi el-istahri tarafindan (takriben 95r'de) yaprlan ilavelerle6a elimize gegmiqtir. Buna da sonradan Ebu'l-Kisrm b. Havkal (takriben 976'da) bir zeyl yazmrgtr6s. Hem istahri hem de ibn Havkal, isl6m imparatorlu$unun batr krsmrnda do$mug olduklan halde MiverAilnnehr'i gezmigler ve bu iilke hakkrnda genig bilgi vermiglerdir. Bu kabilden bir seyyah da Mukaddesi66 ($emseddin Eb0 io Yakut (irSad,
Fertdi't-taih
li
Il,6o) Horasan tarihi hakkrnda bagka bir eserin adrnr vermektedir: ahbdr Horasan; belki biraz daha sonra yazrlmrgtrr. Yazarr Ebu'l-Hiiseyn Mu-
hammed b. Siileyman'drr. ('0
Katib Qelebi, V, 472,YI,7 Wiistenfeld, Gcschihtssehreibn,33. "r Bu konu ve Araplar'rn Qin ve Hind-i Qini hakkrndaki bilgileri G. Ferrand toplamqtn: Relalions de aoyages et Textcs giographiques arabes, pnsans et turcs relatifs a I'Exrime-Oient duYIIP au 62
XVIII'
sicbs, Paris r9r3-rgr4.
Miiellif ve eserleri hakkrnda bkz. MJ. de Geoje'nin Z.D.M.G.'deki
makalesi
(XXV, 4z-58). Buna ra$men Brockelmann (GAL, I, zz9), Berlin kiitiiphanesinde bulunan eserin Belhi'ye iit olduguna dair yanhg fikrinde rsrar etmektedir. Yeni yazmalarr igin bkz. Kratchkowski, Prieface et Inde*, z4; Seybold'un Z.D.M.G.'deki (LXVII, 54r) tenkidi. ('3 Mukaddesi, 4; Bu krsmrn terciimesi MJ. de Goeje'nin Z.D.M.G.'deki (XXV, 4z58) makalesinde verilmiqtir.
"r
i
stahri, Ki t 6 bi' l- ne s alik
ae' l-mem6lik, B. G.
A. s nis indc A tkmt hr. S
('i ibn Havkal, Kitib Siretu'l-ar<, B.G.,4. serisinde grkmrqtrr. ('(' ismin Makdisi mi yoksa Mukaddesi mi geklinde okunmasr husfisunda bkz. MJ. de Goeje, Joumal Asiatique, XIV, 361; r9o6 baskrsrndaki giriq ile A. Fischer'in Z.D.M.G.'deki (LX, 4o4 vd.) cevabr; P. Schwarz, Iran im Mittellater, II, Girig. Bu isim yalnrz Sem'Ani'nin eserinde (u.. 53g'') Makdisi qeklindedir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
r3
KAYNAKLAR
Abdullah b. Ahmed, eserini takriben 985'te yazmrgtrr) olup biitiin devirlerin en biiytik cofra$acrlanndan biridir. Eseri, Sprenger'in fikrine dayanan A. von Kremer'in giiriigiine giire6T "her memleketin iklimi, vergileri, mahs0lleri, ticareti, parasr, iilgiileri ve idetleri hakkrnda verdi$i bilgiler Do[u kiilttirii tarihi igin en miihim kaynaklardandrr". Eb0 Zeyd Belhi'nin himisi, SAmAniler'in vezirlerinden ve gr4 yrhndan itibaren Nasr b. Ahmed'in qocuklu$u zamanrnda memleketi idare etmig olan Ebfi Abdullah Muhammed b. Ahmed Ceyhini idi68. Gerdizi'ye gtire6e Ceyhini, "bilginin her gubesinde bir gok eser yazml$trr". Bunlardan birisi co[raffa kitabr olup bu neviden bagka eserler gibi Kitdbii'l-mesdlik ac'l-mcmdlik adrnr tagrmaktadrr. Mukaddesi bu eser hakkrnda giiyle demektedirT0: "Miiellif yabancrlan toplayrp onlara memleketler ile gelirlerini, oraya giden yollarr, yrldrzlarrn o memleketlerdeki yiiksekliklerini ve o biilgelerin geniqliklerini sordu. Bu suretle o biilgelerin fetihlerinin kolaylaqtrnlmasrnr, gelirlerinin ne kadar oldufunu, yrldrzlar ve gtrk kubbenin devir ve hareketi hakkrnda sa$am bilgi sahibi olmayr di.igiiniiyordu. Diinyayr yedi iklime (biilgeye) biilmi.ig ve her birine bir yrldrz tiyin etmiqtir. Bu kitap yrldrzlar ile geometriden, halk igin liizumlu olmryan maddelerden bahseder. Hind putlannr ve Sind hirikalarrnr anlatrr; vergiler ile gelirleri sayar. Az bilinen mevkileri ve qok uzak biilgeleri anlattr$rnr gtirdiim. Eyiletleri saymaz ve askeii kuwetlerin bijliinmesinden bahsetmez; gehirler hakkrnda fazla bilgi verrnez. Di$er taraftan do[u, batr, giiney ve kuzeye giden yollarr anlatmakla beraber bu yollar iizerinde bulunan ovalan, da$lan, dereleri, tepeleri, ormanlan ve rrmaklarr belirtir. Netice olarak kitap uzundur; ancak askeri yollarm go$unu ihmal etti$i gibi baghca gehirleri de anlatmamtgttr". Mukaddesi qiiyle ilAve etmektedir. "Kitabtnr yedi cilt olarak Adudu'd-devle'nin (975-gB3) kiitiiphanesinde giirdiim; mi.iellihn adr yaztlmamr$tr. Ni$ap0r'da iki muhtasar nijshasrnr giirdiim; bunlardan biri Ceyhini'ye iiteki ibn Hurdadbih'e atf ediliyordu; ikisinin de muhteviyitr aynr idi, yalnrz Ceyhini'ninki biraz uzatrlmrgtr. Bundan, Ceyhini'nin eserini gahsen topladrfr bilgilere dayanarak yazmrg oldu$u, bununla beraber ibn HurdadA. von Kremer, Culturgeschtchte, Il, 433. 68 Fihrist, r38; burada yanhghkla sonraki Ebtr 67
Ali, yini Ebri Abdullah'rn oflu zikredi-
lir. 6e Metinlcr,6.
'o Mukaddesi, 3 vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
14
V.V. BARTHOLD
bih'in eserini de geniq tilgiide kullandrfr ncticesi grkanlat*lir. Gerdd'de ibn Hurdadbih'ten alman krsrmlar ile ciyhini'den iltibas edilen paryalar negredilen metne uymamaktadrr. Fakat M. J. de Goeje'nin aragtrrmahnna gtireTr ibn Hurdadbih'in co$rafasrnrn tam bir niishasr bulunamarnrgur. Bu sebeple bahsedilen kitabrn bu mu, yoksa aynr miiellilin Kit6b ccmtzcrc (yahut cumhfrr) Ensdbu'l-Furs adh daha genig bir eseri mi oldu$unu siiylemek giigttirT2. Yalnz Ceyhini'nin eserinin de[il her halde farsgaya terciimesini kaynak olarak kullandr$r, ibn Hurdadbih'in eserinin de yazma ntishalannrn orta Asya veya Hindistan'da bir zaman ortaya grkabilece$ini iimit etmek igin bAzr sebepler vardrr73.
Gerdizi, Tiirkler ile ilgili fasrllan yazarken kullandr$r baghca kaynaklaarasrnda ibn Hurdadbih ile ceyhini'nin eserlerini de zikreder7a. SAminiler'e tAbi olan G0zgan hiikiimdan Ebu'l-HAris Muhammed b. Ahmed b. Feri!fin adna 372 (g8z-gSg) yrhnda Hudidu'l-Ahn adryla farsga kaleme ahnan co$raSa kitabrnrn bilinmiyen miiellifi tarafindan aynr
nn isimleri
kaynaklann kullanrldrfrndan giiphe yoktur. Qok faydah olan bu eserin gimdiye kadar bilinen tek niishasr r8ge'de Buhiri'da bulunmug olup A.G. Tumansky'nin mah idi75. Tiirk iilkeleri ve Orta Asya'daki biittin gayrr mtislim memleketler hakkrnda elimizde bulunan arapga co$ra$a kitaplanna nazaran daha fazla bilgi verdifi igin iinerni biiyiiktiir.
ro-qegitli ler
gehirlerin tarihleri ile ilgili
eser-
Siminiler devrinde tek tek gehirlerin tarihleri de yazrlmlgtrr. Bu gibi eserlerden Orta Asya ile ilgili tek bir eserin bile asil metni bugi.ine kadar gelmemigtir. Bu kitaplar hakkrnda verilen bilgilere ve gegitli eserlerde (bil7r ibn Hurdadbih,
XV
vd.
12 Fihist, r49; ibn Hurdadbih, X. t3 ibn Hurdadbih'in farsga terciimesinin bir yazma niishasrnrn Binbagr Raverty'nin eline gegti$i hakkrnda rusga baskrdaki (Tabahal\ Ndsvi'dcki aktarmalara dayanarak) bilgi te-
yid edilmedi. r9o7'de tiliimiinden sonra yazma kitaplanndan ancak bir kag tanesi satrh$a grkanlmrg olup yukandaki kitaplardan hiE biri bunlara dahil defildir (Prof. E.G. Browne tarafrndan z Ocak r9z3 tarihli mektubunda bildirilmigtir). 7a
Otd.,
Barthold, )tchet
o polezdkye a Srednlqtu A
(lapiski Inp. Akad. Nauk po Ist.-Phit.
I, No. 4) rz6. 75
Tumansky, srrasr gelince bu eseri negretme$i vadetti ise de (bkz. lapiskideki X, vd. makalesi) buna ijmrii vefa etmemiEtir (r Arahk rgeo'de i5ldi). Hudidu'l-AhmlnBaron Rosen tarafrndan yazrlan bir kopyasr Petrograd'da Asya Miizesi'ndedir. V. Minorsky tarafrndan yaprlan ingilizce terciimesi r957'de (London) negredilmiEtir.
IeI
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
l5
hassa Scrn'ani'nin lfigatrnda) bunlardan yaprlan iktibaslara bakrlrrsa, bun-
lar, birkagr miistesna, tarihten gok dine iit eserler olarak giisterilebilirler. Miiellif, gehrinin meziyetleri hakkrnda Hz. Muhammed veya Ashib'ma isnat edilen siizleri toplar, sonra gehirde dolmuq olan geyhler ve velileri sayar; gehrin kurulmasrndan sonra orada geqen tarihi olaylara pek az yet verir.
Siminiler'in baggehri olan Buhira'run tarihi, EbO Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Si.ileyman el-Buhiri76 (iilm. 3rzl924) tarafindan yazilmr$trr. Bir miiddet sonra, 332 (g+S-gU) yrhnda Ebff Bekr Muhammed b. Ca'fer en-Nar1ahi77 1iilm. g+B/gSg), Nuh b. Nasr'a arapga "gayet beli$ bir iisltpla" yazrlmrg Taih-i Buhdrd)r takdim etti. Bu kitapta "Buhira'nrn durumu, iyi taraflan, giizellikleri, Buhiri ve gevresinde hayatm nasrl hog geqtigi ve umffmiyetle gehirle ilgili biitiin husfislar belirtildigi gibi gehrin iistiinlii$ti hakkrnda Hz. Muhammed ile AshAb'a ait siizler zikrcdilir. On iigiincii yiizyrlda halkrn go$u "arapga kitaplan okuma$a pek istekli olrna.drklan" igin Eb0 Nasr Ahmed b. Muhammed el-Kubivi, arkadaglannrn iste$i iizerine (ve anlagrldrfrna giire o zamanki hiikiimdara takdim etmeksizin) kitabr farsgaya terciime etti ve biraz krsalttr; giinkii arapga metnin bAzr krsrmlan "okurken usang veriyordu". Kubavi'nin eseri 5zz (rrz8ttzg) yrhnda tamamlandr. 574 QlTB-rr7g)'de Muhammed b. Zufer, eseri yeniden krsalttr ve bu gekilde Buhird'nrn o zamanki hiikiimdan Sadr (yAni uleminrn reisi) AMiilaziz'e takdim etti. Bagka bir bilinmeyen miiellif, eseri Mofol istilisrna kadar devam ettirdi. Bu gekilde elimize gegti ve r8gz'de Ch. Schefer tarafindan negredildiT8. Schefer tarafindan va'dedilen genig agrklamah fransrzca terciimesiTe heniiz yaprlmadr. Kitap r8g7'de 76 K6tib Qelebi, II, rr7, VII, 654; Wiistenfeld, Geschithkschreibe4 33. Belki el-Gunc6r aynr Eahrstrr Eb0 Abdullah el-BuhAri ile el-Guncir'rn ayn ayn zikreditmelerinin sebebini, Kitib Qelcbi'nin kullandr$r bir yazmada, sonuncusundan bahsedilirken miiellifin ikinci likabrnrn atrlmrq olmasr ve iiliim yrltnrn 4Iz yerine 3rz olarak giisterilmesiyle izah etmek miimkiindiir. isimlerin ve tarihlerin benzerlifi bunu giistermektedir. Kitib Qelebi'ye giire el-Buhiri'nin adr Ebfi Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Siileyman, el-GuncAr'rn ise Eb0 Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Siileyman idi. Ayrrca bkz. Mctinlcr,6g; Sem'ini, vr. 4l r r'. 77 Bu hususta bkz. Lerch, Sur hs monnabs dcs Boukhir-Khoudahs, 8 (Travaux de la 3. scssion Congris intemational des Orientalistes, Saint Petersburg 1879, ll, +z+). 78
rclatifs
i
Dcsctiption topographQuc dc Boukhara, par Muhammed Nerchakhy, suivie de textes la Transoxiane, negr. Ch. Schefer, Paris r8gz. Ayrrca Buhiri'da tagbasmasr yaprl-
mr$trr. 7e Nargahi,
IV.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
v.v. BARTHOLD Tagkent'te N.S. Likogin tarafindan benim nezaretim altrnda rusgaya qevrildi80.
Nargahi'nin eseri, cismani bir htikiimdar igin, hem de dini hareketin heniiz tamimiyle iistiin gelmedi[i bir zamanda yazrlmrg olup ashndaki umirmi tarihi bilgiler, bagka bir gehir tarihine nisbeten daha qoktur. ArapIar'rn seferleri, Nargahi'de bizan Tabeii'dekinden daha genig anlatrlmrg olup miiellifin, elimize gegmemiq olan arapga tarihleri kullandr$r anlagrlmaktadrr. Hatti bir ktsmtntn Meda'ini'den aktarrlmrg oldu$u farkediliyor8r. Bu eseri farsgaya geviren, kendisince usandtnct ve liiz0msuz giiriilen her geyi kitaptan grkardr$r gibi bagka kaynaklardan aldr$r bilgileri kitaba ilive etmiqtir. Bunlardan bizirn iEin en ijnemlisi Ebu'l-Hasan Abdurrahman b. Muhammed en-Nigip0f'nin "ilimlerin Hazinclni" adh kitabrndan aldr$r Buhiri'nrn eski tarihine iit krsrmlar ile ibrahim adrnda bir kimsenin eserinde Mukanna hakkrndaki biiliimdtir. Adr gegen mtiellit muhtemelen Ebu ishik ibrahim b. el-Abbas es-S0h adrndaki meghur giirdir (olm. z4g/857)t2. Bu zat-bazr tarihi eserler de yazmrgttr. Fihrist mi.iellifi83, bagka bir dini tarikatten bahsederken S0li'nin bir kitabrnr zikreder.
EbO Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Buhiri el-Guncir8a (iilm. 4rz/ tozr)'n, "el-Verrak" lakabr ile anrldr$rna giire ki$rtgr yahut kitapEr oldu$u anlaqrhyor. Bir "BuhirA Tarihi' yazmr$ olup Sem'ini (Musta$fr ri'den naklen) ondan SimAniler devletinin kronolojik bir tizetini almtgttr. sem'ini, aynca Ebff Bekr Mans0r Bersahi'nin bir "Buhiri Tarihi"ni daha zikreder8s.
Aslen Esteribidh oldu$., halle Semerkant'ta yagamrg olan Ebir Sa'id AMurrahman b. Muhammed el-idrisi (iilm. 4o5lror5) her iki gehrin tarihini yazmrgtrr.s6 Semerkant tarihi hakkrndaki eseri, meghur fakih Ebfi m Muhammed Narshakhi, istoriya Bukhary, perev. s'pers. N. Lykoshin, Taqkent I897. 8r Nargahi, lazrmdtr' 58; burada jl.r-- Yerine belki ji-r., okumak s2 Bu gahrs hakkrnda bkz. Fihrist, rzz ve II, r57; Goldziher, Muhammedanische studbn, yakut, irS6d, I, Vi0-277. Taihgi Ebi Bekr Muhammed b. Tahya es-Sili ile kanStuilmaI, r r4; -(bu hususta bk<. Brocblmann, GAL, l, I43; Barthold, lapiki, XVUI, r4B vd' ve I' nah Kratchkowsky, lapiskt,XYlll, TT vd.' XXI, 98 vd.). 83 Fihrit,344. sa
Yakut, onun biyografisini vermektedir, irsad, VI, 3zg; burada iki geqit tarih (4Io
4zz) verilmektedir.
8; Sem'ini,
,ri-rl
ve
kelimesinde (vr.746); fakat belki Ebir Bekr Muhammed Nargahi
aynr gahrstrr.
Sem'ini,r"+r:!lkelimesinde,semerkant tarihi hakkrndaki kitabrnrn adr Sem'ini takelimesinde, vr. zr5") verilmiEtir: Kil1bn'Likndl li-maifat'ir-ri6l. rafindan ( C;r+l s6
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
q
Hafs Omer b. Muhammed en-Neseli (olm.5g7/tt4z-tr4g) tarafindan on ikinci yiizyrla kadar devam ettirilmigtir. Bu eser " Kand" yahut "Kandiye" adryla tanrnmrgilr87. Nesefi'nin talebesi Ebu'l-Fazl Muhammed b. Abdiilcelil es-Semerkandi bundan iktibaslarda bulunmugturss. Bu eserden, bahsi gegen muhtasar metninin farsqaya terciimesinden baqka bir gey kalmadr$r anlagrhyor. Bunun bAzr yazma niishalarr Leningrad Universitesi kiiti.iphinesinde ve ilimler Akademisi Asya Miizesi'nde bulunmakradr8e.
Burada islim'dan iinceki devir hakkrn da bdn bilgiler, Arap fetihlerine diir riviyetler, bAzr binilarrn ve sulama sisteminin tarihi varsa da, en genig krsmr, hadisler, velilerin hayat hikAyeleri, mezarlan ve bunlann ve ne zaman ve nasrl ziyaret edilecekleri hakkrnda genig agrklamalar bulunmaktadrr. KAtib Qelebi, Nesef tarihi miiellifi Musta$liri'nin eseri olan ayrr bir "Semerkant Tarihi'nden bahsetmektedir. Nesef civarrnda Versin ktiyi.inde diinyiya gelen Ebu'l-Hiris Esed b. Hamd0ye el-Versini (iilm.3r5lgz7), "Kiq ve Nesef halkrnrn rekabeti (mufihara) kitAbr"nda Kegke-DeryA vadisinden ayrrca bahsederm. Kig ve Nesef gehirlerinin tarihine iit bagka bir eser Ebu'l-Abbas Ca'fer b. Muhammed
el-Musti$firi (iilm.4o5lror4) tarafrndan yazrlmrgtr. Nesef ahAlisinden miihim gahrslar hakkrndaki bilgileri iki kahn cilt iginde tophyarak bu gahrslardan seksen grup kadar sayml$tlr.
Ayrrca, el-Hakim EbO Abdullah Muhammed b. Abdullah el-Beyyi' en-NigAb0ri (iilm. 4o5lror4), Nigip0r gehri ulemisrnrn hayat hikayelerini sekiz kahn ciltten ibaret bir eserde toplamrgtrrel. Bu kitabrn bir niishasrna sahip oldufu anlagrlan Tiirk bibliyografyacrsr Kitip Qelebi (iilm. r658), kitabrn bag ve son taralrndan aktarma yaptrktan sonra "Giizlerim bundan daha miikemmel
bir'tarih giirmemigtir" diye ilive edere2. Biilge tarihleri birinci srrayr ahr. Bahsettiklerinden go$u kendi
arasrnda benim likrimce 87
Kitabrn tam adr ydur: Kitdbi'l-Kand
kelimesinde) Kitabi'l-Kand 88
fi
fi
Tarih Semerkand. Bu ismi Sem'ini
( gL*"jl
marifet ubm6-i Semerkand geklinde vermektedir.
Katib Qelebi, II, r33. Metinler, 48. Kitap, W. Vyatkin tarafrndan rusgaya gevrilmigtir. Bkz. Sprauoch, Knkh, Sam. VIII ve Barthold'un /apikideki (XVIII, r8z-r9o) tenkidi. Bize intikal eden kitapta aErklamalarr bulunan en son yazar Seyyid Ahmed b. Emir Veli olup eserleri on beginci asnn sonlanndan ewel degildi. m Sem'ini kelimesinde. Ee
,riyjl
0' Sem'inigJl ve
cf;1L*!l
kelimelerinde. Ebu'l Hasan Beyhaki'ye giire el-Beyyi'in Persien MSS,6r.
eseri Iz ciltten meydana geliyordu, bkz. Rieu Suppbment lo Cat. of e2 Kitib Qelebi, II, r55 vd.
F,2
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
Fyhleri, yahut tcyhlcrinin geyhleridir. Ashab ve Tibfrn'dan Horrnen'a plenleri ve orada kalanlan, neseplerini ve hallerini ktsaca anlatr. Sonra Tibiin'in ikinci, iigiincii ve diirdiincii nesillerini sayar. Hepsini altr tabakaya aymr. Her tabakadakini alfabetik srraya koymugtur. Altrncl ve onuncu tabakaya 3zo.38o yrllan arasmda hadis nakledenler dihildirler. Abdulgifir b. ismail el-Firisie3 bu eseri 5r8 yrhna kadar devam ettirmigtir; el Beyyi'in eserinin muhtasar bir tertibi Zehebi (61m. 774/1348) tarafindan yaprlmrgtrr.
Beyyi'in kitabrnrn muhteviyitr ihtisasa iit ise de, Sem'ini'nin eserine ahnan Simc0riler tarihi hakkrndaki frkrasma bakrlrrsa, bu kitap bizim igin qok faydah olacakue4. Bu riviyetten ii$rendifimize giire Simc0riler, Simini devletine kargr agrkga muhilefete gegince uleminm yardtmma mazhar oldular. Qiinkii htikfimet ile askeri aristokrasi arastnda ortaya grkan miicadele srasnda ulemA, um0miyetle sonunculann tarafint tutuyorlardr. Beyyi'in eseri muhtemelen Gerdizi,e5 Avlie6 ve Hamdullah Kazvini'nine' kuyna$r idi. Bunlar Vezir Ebu'l-Hiiseyn Utbi ile Simc0riler arasmdaki ihtilifr 1ibni.i1-Esir, Regidtiddin, MirhAnd ve di$erlerinin kaynagr olan) tarihgi EbO Nasr Utbi'ye nisbeten vezirin aleyhinde gtisterirlereE. Hirezm tarihi, Ebfi Ahmed b. Sa'id el-Kidi'nin (iilm. 346/657) el-Kdf adh eserinde bahis mevzuu
edilirs.
II - Karahinlrlar Iftrahenhh
de
vri tarihgileri
zamanrnda Miveriiinnehr'de
kiilttiriin gerilediii
giiphe-
sizdir. Bezr hiikii,mdarlann iyi niyetine ra$men memleketin, hiikiimdar iileginin gahsi miillri.i oldu$u giiriigii ve bu giiriigiin neticesi olank iilkcnin phzidclr arasmda taksimi sebebiyle iktidar miicadeleleri yalnu kiiltiiriin &[il, ziraat, ticirct ve saniyiin de gerilemesine zemin haarlamtgtr. IGrahinhlar derninc iit kitaplardan adtnt bildiklerimiz gok azdrr. Bunlardan er AMulgihr'in eserini Yakut (lrgril, II, Io7) Ramazan 5r8'de 6len bir ilimin .biyografisinde kullinmrgtrr. Dostum Ahmed Zeki Velidi (Togan), bu eserin bir niishasrnr lstanbul'da giirmiiqtiir. e{ Sem'ini,
ei Mctinbt,
6tja')l rt
kelimesinde.
vd.
% Mctiakr, gr vd. e1 Tarih-i GiQide, gB5 vd.; Nargahi, Io5.
Bkz. Barthold,
hakkrnda bkz. Brockelmann, GAL,
l,
5oz.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKI"{R
19
ikisi, Tamgag Hin ib'rahim b. el-Hiiseynm (ii{m. 5g7lrzor'dcn scrra) adrna Mecdeddin Muhammed b. Adnan tarafrndan yarrlrarg olan "Tiirkistan Tarihi" ve "Hitiy Tarihi"dir. Birincisinde "Tiirlr boylan ve Tiirkistan'rn fevkalideliklerinden" ve Avfr'ye giirt Tiirkler'in "Eski hi.ikiimdarlanndan", ikincisinde HitAy imparatorlu$undan bahsdilir. Hicri altrncr yuzyilda yaSam{ olan miiellilin bu son tibirden maksadr (zamanrmrzdaki gibi) Qin'in tamamr de$il, ancak Hitiylar'rn memleketi olmahdrr. HitAylar o zaman Orta krall{m kuzey krsmmda hi.ikiim siiri.iyorlardr; yahut Kara-Hitiylar imparatorlufunu, yini Batr Liao'yu kastetmig olmasr ihtimali gerge$e daha yakrndrr. Onun Tiirkistan tarihini kullanmrg olan Avfi, ondan hinedamn Kara-Hin likabr verilen atasr hakkrnda hayali bir efi*ne aktarmrgtrr ki, onun da bu kitaptan ahndr$r agr!1rrr0t. Hitiy tarihi, $iilrulbh Zeki'nin (talriben 8&/ r45fl BcL{ctii't-taffihindet02 zikredilir. Muhammed b. Ali el Kirgi, buna ilive olarak Muhamnrcd b. A& nin'rn eserini tiirkgeye gevirmigtir. b{iveriiinnehr'de Karahfolrhr zarnarunda yanlarr tarihlerdm yahz irltital etti$i anlagrhyor: Muharnmed b. Ali d't&. tib es-Semerkandi'nin t03 A'rdlii's-s;fu Ii a&idi, fuasc ailli' eseridir- On ikinci yiizyrhn son yansrnda hiikiim siiren lGlrg Tamgag Han l\,{cd&d b. Ali adrna yaalmrgtrr. Miiellifi, daha gok "Sindbid'rn Biiiik Kitibr' adh hrsga beyitlerin yazan olarak tamnrnry$rre. Tarihinin bugiin tek yazma niishasnmros varh$r bilinmektedir. Sultan Sencey'e kadar (Sencer dahil) gegitli htikiimdarlannrn hayat hikiyelerinden ibirettir. Hiknyeleri daha ziyide anekdot mAhiyetinde olup um0miyetle pek taydah de$ildir. Kitabrn sonuna ahnan Krhg Tamgag Hin'm saltanatr esnasmdaki Cagda$-olaytar bir
tanesinin
bu hiikiimden istisna edilebilir
16.
s Kitib Qelebi, II, rz9; Merv tarihleri hakkrnda bkz. Zhukovsky, Razoaliry Stanao Maaa, Saint Petersburg r89r4 (Materialy po arkheologii Rossis, imparatorluk Arteoloji Komisyonu Neqriyatr No.16) z. Belh tarihleri iqin bkz. Schefcr, Clvcslomalirptsanc,l,6zvd.
'o Kitib
Qelebi,
II,
t22, t27, r43. Miiellifden
AvFr
(Liib6b,
I,
r79 vd.,
II,
378) dayrsr
olarak bahseder. tot Mctinlcr, too vd. f02
H. Eth6, Catalngue of thc Persian MSS in tlu Bodbian Library, 25.
r0r
Ketib Qclebi, I, 368. Avfi'nin Co1nin'l-Hikaldtlnda bu kitabrn bir kag defa adr geger (H.M. Nizimeddin tarafrndan qifahcn bildirilmigtir). fm Bkz. cl-Mwaffcrle (Sbornik statei uchenikov bar. V.R. Rozena), Saint Petersburg, e55 vd., r897. r05
rum,lll, to6
Cod. Lugd. go4 (Calalogus eodium oricatalitm bibliolhcac Ac&rnilc Ll,gdr*i
Bataoo-
t4).
Mainln, Tr vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
KarahAnhlar ile ga$dag olup Do$u Tiirkistan'da ya$ayan Alimlerden bir tarihgi biliyoruz: Ebu'l-Fut0h Abdulgafir (yihut Abdulgaffar) b. Hiiseyn el-Alma'i. Hicri beqinci yiizyrlda Kiggar'da yagamr$ ve gehrin tarihini yazmrgtrr (babasr o$lundan sonra 486/ro93 de iildii). Daha sonra bahsedilecek olan cemdl Kargi tarafindan yaprlan iktibasa bakrlrrsa kitapta Eok efsaneler ve gok kronolojik hatilar vardrr. Sem'6ni, aynr mtiellihn bagka bir eserinden (Mu' cemu I luyiQ bahsetmektedir. r07. yalnrz
Avrupah aragilncrlann yarunda islAm milelliflerinin de o zaman Miveriilnnehr'de cereyan eden olaylara ait bilgileri bilhassa iran'da yazrlan eserlerden almalannrn sebebi ancak Karahinhlar devletinde kiilti.irtin zayrflamrg olmasr ile izah edilebilir. Ceyhun'un gtineyindeki biilgelerde do$rudan do$ruya Simdniler'in halefleri olan Gazneli sultanlann saraylanndaki tarihgilerin eserlerini ilk iince zikretmemiz gerekmektedir. rz
-
G
azneliler devri tarihgileri
Gazneli devrinin tarih edebiyatr oldukga zengindir. En eski tarih, adr Abdtilmelik b. Muhammed Sa'ilibi'nin ga$dagr olan EbO Mansur Hiiseyn b. Muhammed Se'ilibi'nin eseridir. 108 gegen
Mahmud'un kardegi Ebu'l-Muzaffer Nasr (olm. 4tz/rozr) adrna yaDijrt ciltten ibaret olup Mahmud'un saltanail zamanrna kadar getirilmigtir. Bunlardan yalnrz ilk iki cildi mevcut olup islim iincesi Arap tarihi ile Hz. Muhammed'in hayatrnr iEine almaktadrr. Kitabrn adr ,lfizrlmrgtrr.
tdbii'l-gurcr
fi
siyei' l-milik
ae
ahbdihim'dir
tOe
Bir miiddet sonra, Nasr'rn ijliimiinii mi.iteikrp Eb0 Nasr Muhammed b. Abdulcebbir Utbi tarafindan arapga " Tarihii'l-Temfnt" adh bir kitap yaalmrg ve Nasr'rn vefatrna kadar getirilmiqtir. Bu eserde g65-4rz yrllan arasrndaki olaylar biitiin tafsilAtiyle anlatrlmaktadrr: bu devrin tarihi iEin ibni.i'l-Esir ile di$er mi.ielliflerin baqhca kayna$r idi. Utbi'nin eserinin ashr07
Sem'Ani,
15Ft
r08
..rJYt kelimelerinde.
Bununla beraber Hindmir, bu eserin miiellifi olarak Abdi.ilmelik'i giistermektedir (Habtbi\-siyer. Tahran rz7r,lI, r4o). Miiellifin adr Paris k0ttiphanesinde bulunan yazmada bulunmadr$ igin belki Kitib Qelebi tarafrndan yanhg zikredilmigtir ve tarih miiellifi ile antoloji miiellifi aynr gahrstrr. Ancak bu gciriigiin kargrsrnda, Kitib Qelebi'ye g6re tarihin yazannrn Maragh, antolojinin ise Nigiprirlu oldu$u ileri siirilebilir. ibn Mu'in'in eserinde (Dom yazmasr 276 Yr 4zz^) tarihgi Se'ilibi'nin adr Abdulmuttalib b. Muhammed b. ismail diye geger. foe
de Siane, Catalogue des manuscrits
zB4 (Supplement,
7
arabes de
la Bibliothique Nationale, Paris
r8g3-95,
4z A).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
2t
run tetkikini giiqlegtiren a$rr bir iislOpla yazrlmrg olmasrna rafmen A. Mtiller'in igaret etti$i gibitto ohylar hakkrndaki fikrini, bir saray tarihgisinden beklenilmiyecek bir rahathkla siiyler. Miiellif, kendi hayat hikiyesinde, kitabr, Mahmud'u "yiiceltmek"maksadiyle yazdr$rnr ve bu suretle vezirin tevecciihiinii kazandr$rnr itiraf eder. Bununla beraber o parlak saltanatrn kiitii taraflarrnr, tideme$e giigleri yetmiyecek kadar a$rr vergilerle perigan olan halkrn sefiletini gizlememigtir. Siminiler devrinde iki vezir yetigtirmig bir iileye mensub olup kendisi de Mahmud zamanrnda devlet memuriyetinde bulunan Utbi'nin, biirokrasinin i.istiinlii$iine dair hkirler ile dolu olmasr tabiidir. UlemA srnrlrnrn muhalefetinden ve umOmiyetle biirokrasi tahakkiimiine diigman unsurlardan diigmanca siizlerle bahseder. Asrl arapga metni Sprenger tarafrndan r847'de Delhi'de negredildi. $eyh Menini, Iz86 (t869)'da Kahire'de aynr eseri filolojik agrklamalarla yeniden negretti. Utbi'nin metni r3ol (rBB3)'de Kahire'de, kenannda ibni.i'l-Esir'in metni (X. cilt) olmak tizere tekrar basrldr. Leningrad'da ilimler Akademisi'nin Asya Miizesi'nde Tarihi'l-Temtnthin 663 (r265)'de yazrlmrg nefis bir niishasr bulunmaktadrr.
II
l.
Utbi'nin eseri 6oz (rzo5-lzo6) yrhnda Ebu'g-$eref Nisih b. Ca'fer elCurbizekini tarafindan farsEaya gevrildi. Bu terciime iran miiellifleri tarafrndan kullanrlmrg olup go$unlukla Curbizekani'nin metnini harfiyyen almrglardrr. Bu terciime rz74 QB57-t858) 'de Tahran'da tagbasmasr olarak neqredildi. Siminiler tarihine Ait krsrmlar, Schefer tarafindan neqredilen TAnh-i Naryaht)e ilive edildi. Curbizekini'nin eseri Reynolds tarafindan ingilizceye Eevrilip IB5B'de basrldr ise derr2 Schefer ve Dr.Rieu'nun hakh olarak stiyledikleri gibirl3 pek srhhatli de$ildir. iranh miiellif arapga metni umOmiyetle do$ru terctime etmig ve gok az yerlen atlamrgtrr. Fakat Utbi tarafindan ilive edilen hayat hikayesini terctime etmemigtir. Utbi'nin ga$daqlarrndan EbO Reyhdn Muhammed b. Ahmed el-Bir0ro48), islim Alimlerinin belki de en biiyii$iidiirrra. Baghca ara$-
ni (tilm.
rro A. N4iiller,
Dn Islam, Il,6z. rrl Yazma No.5Io; krg. Rosen,
Nolices sommaires des manuscils arabes du musie asiatiSaint Petersburg r88r, gr4. FarsEa terciimesi hakkrnda Noticcs ct cxbaik'dc (IV) genig bilgi vardrr. Arapga ve farsga versiyonlan iqin bkz. Browne, A. Literary History of Peria, ll, 47t, Utbi'ye Ait agagrdaki biitiin krsrmlar, asrl rusga baskrdaki Asya Miizesi'ndeki yazmadan ahnmtg aktarmalar defiil, Utbi-Menini adr altrnda $eyh Menini'nin niishasrndan ahnacaktrr. r12 Reynolds, The Kitabt Tamini, Lond.on ft58. gua,
13 Rieu, Catalogue, t57. lra Bu hususta bkz. Rosen'rn
f
lapikideki (III, r47 vd.) makalesi.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
l,*,u,u' matematik :ugu halde, tarihi eserleri de ". vardrr. Bunlardan "Hirezm Tarihi" bugiin mevcut de$ildir. Mahmud'un Hirezm'i fethi hakkrndaki bilgiyi Beyhaki ondan almrgtrr. Metni, ingilizce terci.imesi ile birlikte Sachau tarafindan negredilen Birfini'nin kronolojik eserinde bilhassa HArezm tarihi hakkrnda krymetli bilgiler bulunmakadrr Prof. Sachau, bu lasrmlan lur Gcschichte und Chronohgir oon Khufrrkm adh eserinde kullanmrytr I rs.
"r,,".r1'l;:..
Eb0 Sa'id Abdulhayy b. Dahhik Gerdizi, takriben ro5o'de farsga lc2ni'l-ahbdr\ yazdr. Tiirkler ile ilgili bir krsrm (bkz. s. rg) ile Hindistan'a iit bir fasrldanrr6 bagka bu eser, 4zg (togz) yrhna kadar Lralifeler tarihini ve Mevd0d ile Muhammed arasrnda 432 (ro4r)'de Dnever'de yaSan savaqa kadar Horasan tarihini igine ahr. Sel6rn0lnin eseri kayba*&*indrn, Suidlcr de dOhril Horrmr tarihini ara*trrfint igin ilk bayuracaFrtu kgfnatlar arasrnda lrryt'**ar yer a&n. $imdilik iki niishasr mevcut olup ikisi de ddukg. muahhar&rrt7. G€xhii'rin metni bAzan ibnii'l-Esir'e gok ydrndrr, hatti b6zr yerlerinde hernen harfiyyen terciimesidirrrs Bunun sehebi, her iki tarihginin de aynr tarihi kullanmrg olmasryla izah edilcbilir. Bu kayna$rn da Se*dmi'nin eseri oldugunda giiphe yoktur. Siminiler tarihi hakkrnda ibnti'l-Esir'de ancak Ebfi Ali Qa$ini'nin iiltimi.ine kadar bilgi bulabiliyoruz. Sellimi'nin eseri de muhtemelen aynr olaya kadar gelmig olmahdrr (til". s. r3). 344-365 yrllan arasrndaki olaylardan ibnii'l-Esir helr5 Bkz. yukarrda
s. I, n.3. Bir0ni'nin eserinde de (ve daha tam) bir yazma niishasr hakkrnda bkz. C. Salemann, Bulbtin de I'Acad. dc St. P. rgrz, B6r vd. Bir0ni'nin biyografisi Yakut'ta (iry6d, Vl, go83r+) bulunmaktadrr. 116 Sachau, Albauni\ India, London 1888, II, 3fo, 397. Bu bilgiyi S. Th. Oldenbourg'a borgluyum. rf7 ilk baskrda mtiellif, Eth6'nin yanhgrm (Catalogue, tr) tekrar ederek Oxford yazmasrnr Gendizi'nin eserinin yegine bilinen niishasr kabul etmiqtir. Hilbuki bu eserin bagka bir niishasr da Cambridge'de King's College Kiitiiphanesi'nde (No.zI3) bulunmaktadrr. Bu niisha hakkrnda bkz.J.R.A.S., New Ser., III (1868). ro5-t3r (Festshrift Niildekede, I73 n. 5 de yanhghkla belinti$im gibi Morley'ye de$il Palmer'e iittir): Gerdizi'nin eserinin s. tzo'de adr geger. istinsah tarihi pek belli defiilse de g3o (r524)'da yazrldr$r anlagrhyor. Yazmantn drg giiriiniigii ve yazr karakteri bunu desteklemektedir. Oxford yazmasrnrn Cambridge yazmasrndan istinsah edildi$i muhtemeldir. Aynr yanhEhklar gof,unlukla iki yazmada bulunmaktadrr (meselir;;r J-'.p kelimelerinin her iki yazmada bulunmasr gibi,krl. Mclinle4 6, n. r r); fakat bazr durumlarda Oxford yazmasrnrn okunuEunu Cambridge yazmaslna giire tashih etmek mi.imkiindiir. Oxford yzrzmasr Browne'in eserinde (A Litcrary History oJ Pasia ll, t88) 'yeginc bilinen niishasr" diye zikredilir. Raverty, Tabakat-r N6xi'1c iit notlarda Cerdizi'nin eserinden aktarmalar yaptrysa da (s.9or) hangi yazmayt kullandrir bilinmemektedir. rf8 Bilhassa Ahmed b. Sehl'den ahnan parqalarda (krq. Mctinbr,6; ibnii'l-Esir, VIII, 86).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
23
men hig bahsetmedifi halde Gerdizi, ibnii'l-Esi.'in bilmedi$i bagka bir kaynafa dayanarak oldukga genig bilgi vermektedir. Gerdizi'nin Sellimi'den faydalandr$r, Gerdizi'nin Amr b. Leys hakkrndaki haberlerinin, iun Hatrmn'rn kitabrnda Sellimi'den aktarrlan krsrmlara harfiyen uymasryle ortaya grkmaktadrr
I
re.
45o (ro58) yrhnda Mahmud Verrik, 4o9 (ror8-Iorg) yrhna kadar
"birkaE bin yrhn" tarihini igine alan eserini tamamladr. Bu kitap hakkrndaki bilgimiz bilhassa Beyhaki'den altnmtgttrr20. Amr b. Leys'in Gazne gehrini yeniden inga etti$ine diir bilgiyi ondan almrgtrr. Beyhaki, Mahmud'un giivenilebilir bir tarihci oldufunu, ondan daha geniq bir qekilde bahsetmek istedifiini, fakat iradesi drqrnda bazr durumlardan dolayr bunu bagaramadrfrnr stiyler: "Hakkmda uzun bir methiye hazrlamlgttm; geqitli sahalarda on-onbeg kadar dikkate de$er eserini giirdiim. O$ullan bunu duyunca aleyhimde harekete gegtiler ve giiyle dediler: Biz, babamztn stizlerinin kendisi siiylemeden tjnce senin tarafindan kullanrlmasrna rizt de$iliz. Bu niyetimden istemiyerek vazgegtim.' Mahmud Verrik'tn eserinin 4o9 yrh olaylariyle bitirilmig olmast, Beyhakri'nin tarihinin o yrhn olaylanyle baglamrg olmasrndan anlaqrlmaktadrr.
Ebu'l-Fazl Muhammed b. Hiiseyn Beyhaki'nin (olm. 47o/ to77-ro79) eseri, islimi tarih edebiyatmda her halde bugiin mevcut eserler arastnda tinemli bir yer iggal eder. Beyhaki, tam bir vukuf iler2r kitabtnt di$er tarihlerle karqrlagtrnr ve "bir sultan tarafindan bir kumandanln $u yahut bu harbe giinderildi$inden bagka okunacak bir gey yoktur; gu giinde savagmrglar yahut bangmrglar; biri di$erini yenmig yahut aksi olmug; bir yere gitmigler" geklinde, fikrini beyan eder. Beyhaki bu qegit tarihgilerin aksine, giirdii$ii biitiin olaylan genig olarak anlatr. Beyhaki'nin eseri 4o9 yrh olaylariyle baglamaktadrr22 Fakat o biiyiik eserinin ancak kiigtik bir krsrre
ibn Hallikin,
No.B3B; de Slane terciimesi,
lY, gzz,3z6; krg. Mainb,
5.
r2o
Beyhaki, Taih-i Bqhak| 3r7. r2r Beyhaki, Taih-i Bqhaki, 4p'B. r22
Bu
sebeple
Dr. Rieu'nrn Beyhaki'nin eserinin Gazneli devletinin ortaya qrkrqryla
(Catalogue, I, r59) yanhqtrr. Tarihgi Cfrzcini tarafindan Beyhaki'den yaprlan aktarmalarda Sebiik+egin'in adr geEiyor ise de bu krsmrn Mahmud'un tarihinden ahndrfr agrktrr. Bu tip konu drgr ilAvelere eserde qok rastlanz (bk2.557). Morley neqrinden baqka r3o5 tarihli bir yazmadan ahnmtq ve I3o7'de Tahran'da basrlmrg bagka bir negri daha vardrr. Bir kag niishasr Prof. Zhukovsky tarafindan Petrograd Universitesi kiitiiphanesi igin satrn ahnmrgtrr. Morley neqri ile aynr ise de bir kag sayfa ewel baglamrgtrr. Ebu'l-Hasan Beyhaki, Taih-i Bqhak'da (British Museum, pub.3585, vr. ror'tro3b) Ebu'l-Fazl Beyhaki'nin hayatr ve eseri hakkrnda faydah bilgiler vermektedir. Burada belirtildi$ine giire baEladr$rna
dair giiri.iEii
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
24
mr, Mes'fid'un saltanatl zamanl (Io3o-ro4r), elimize geEmigtir.Altrncr cildin son yarrsr ile, yedi, sekiz, dokuzuncu ciltler ile onuncu cildin bdzr krsrmlanndan ibarettir. Eserin elimize gegen krsmr Morley tarafrndan Kalkiita'da negredildi. 41o-+5r (ro5B-ro59) yrllarrnda yazrlmrgtrr. Beyhaki'nin hangi yrla kadar geldi$i bilinmemektedir, lakat 3o cilt kadar oldu$unu biliyoruzt23.Ilk ciltlerden krsa bilgiler on i.iEiincii yiizyrl tarihgilerinden Cfizcinir2a ile on beginci yiizyrl miielliflerinden Hifrz-r Abrfir2s tarafrndan ahnmrg ise de son yirmi ciltten hiE bir aktarma bulunamadr. A. Mi.illert26, Beyhaki'nin eseri hakkrnda "iranh bir memurun rffznimesi" demekte ise de bu hiiki.im pek dogru defildir. Prof. Sachau'rn teklif etti$i gibir27, "hitrriu" demek daha do$ru olur. Beyhaki, eserini ihtiyarh$rnda, devlet memuriyetinden aynldrktan sonra yazmrgtrr. Do$umu yaklaqrk olarak 386 (996) yrhndadrrl28, takriben 4rz (rozr)'de memuriyete girdi.
43r (ro3g)'de iilen Eb0 Nasr Migkin'rn maiyyetinde diplomatik tahrirat kaleminde (Divanii'r-Resiil) on dokuz yrl Ealryu12e. EbA Nasr'rn iiliimiinden sonra Sultan Mes'0d, onu himAye etmekte devim etti ise de Mes'fid'un iiliimiiyle mevkii sarsrldr, bir miiddet gadre ufradt; bunun sebebinin kendi hatAsr oldu$unu itiraf ederr3o. Sonra tekrar memuriyete ahndr ve Sultan Abdiirregid zamantnda (ro49-ro53) kalem miidiirlii$iinde
bulundul3r. Sarayla temasta olan bir memur olmast sebebiyle Beyhaki'nin en gok saray ve memuriyet hayatrndaki olaylarla, saray ve bi.irokrasi entrikalariyle, hiiki.imdara $u veya bu istikamette tesir etmek istiyen gegitli gahrslarrn rekabetleriyle meggul olmasr tabiidir. Buna ilave olarak, drg miinasebetler Beyhaki'nin eseri otuz ciltten ibaret olup Sebiiktegin'in saltanatrnrn baglangrcrndan ibrahim'in saltanatrnrn baglangrcrna kadar olan devreyi igine alrr (Mahmud Verrik'rn eserinin buna dihil edildifi aErktrr). Miiellif Safer 47o (A$ustos-Eyliil Io77)'de 6ldii. Ebu'l-Hasan, eserin qeqitli krsrmlannr birEok kiitiiphanelerde giirmiig ise de tam bir niishasrnt giirmemigtir; bkz. Barthold, Btyhakt mad. i.A. r23 On beqinci yiizyrl miielli{lerinden Fasih (Asya Miizesi yazmasr 5Bt a, vr. 263) ile MirhAnd'a g
A. Miiller, Der Islam,lI, tg4.
r27
Sachau,
128
/ur
Beyhaki, l2e Beyhaki, ls Beyhaki, f3f Beyhaki,
Geschichte,
ll,
5.
Tarih-i Bqhaki,246. Tarih-i BEhak|749.
Taih-i Befiaftt 754. Tarih-i Belhaki, rzz.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
25
da
oldukEa do$ru haberler verdi$ini giirmekteyiz. Qegitli hi.ikiimdarlara giinderilen resmi yaztlarrn go$unu kendisi yazmrgtrr; fakat bu vesikalann asil metinlerini bize bildirememigtir. Qiinki.i azledildi$i zaman vesikalar kendisinden zorla ahnmtg olmahdr. "Abbasi halifesi, Ti.irkistan hAnlan ve di$er hiikiimdarlar ile yaprlan haberlegme hep benim visrtamla olurdu. Biitiin vesikalar elimde idi, fakat kasten imha edildi. Ne yazrk ki, bu cennet bahgeleri gimdi hazrr de$ildir. Bu tarih gergekten krymetli olacakil. Allah'rn yardrmiyle vesikalan tekrar bulabilmekten iimidimi kesmedim. Kitabrm o zaman tamam yazrlabilecektir."t32. Bununla beraber asll vesikalann yoklufu "bize gergekten krymetli" bir eser vermesine engel olmamrgtrr. Prof. Sachau'tn d
giiriilmiig
ve yazrlmqtrr.
Beyhaki'nin eseri, zamanrmrza kadar liyrk oldu$u derecede kullanrlmamr$trr. Bilhassa Karahinhlar iizerinde ara$trrma yapan ilimlerden hiq birisininl35 bu eserden giizle giirtilebilecek derecede faydalanmadrklarr dikkati gekmektedirr36. Halbuki bu devlet hakkrnda uzun bir devre igin en genig bilgiyi bu eserde buluyoruz. Bunun sebebi, krsmen Morley negrinin eksiklikleriyle (harflerin belirsizli$i, iEindekiler ve dizin bulunmamasryle) izah edilebilir. Taih-i Bqhakthin muhteviyitrnrn genig bir iizeti (fransrzca olarak), A. Biberstein-Kasimirsky taraltndan neqredilen giir Min0gihri'nin divinrnm giriginde verilmigtirl3T. Fakat iizet yaprhrken metnin tam olarak anlagrlmadrfr giiri.ilmektedir. Meseli, resmi yazrlar hakkrnda yukarrda verir38. len bilgilerden Beyhaki'nin "tarihi eserlerin diye bahsedilmektedir 132
Beyhaki, Taih-i Befiaki,36z. Beyhaki, Tanh-i Bqhaki, 579. rra Beyhaki, Taih-i Befiaki, zo7. r3s Grigorev, Karakhanidy a Maanannagrye,Saint Petersburg, IB74 (TrudX Vost, 0ta. kv srm XVII); Sachau, /ur Geschichle, II, 35-46; Dorn, Mtilanges Asiatiques, VI, IX; Tabakat-t (Radloff, K nprosu ob uigurakh, "ltr/dsrri goo-9ro; Radloff, Das Kudatku-Btltt, LXXVIII-LXXX Saint Petersburg rBg3, rzz vd. d.). 136 Raverty ile Sachau'da Eegitli iktibaslar bulunur. r37 Biberstein-Kazimirski, Menoulchehi, Poi:te persan du onliime sicb, Paris IBBT' r7-I3I. r33
138
Aynt
asa4
Onsiiz, V.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
26
V.V. BARTHOLD
on iigiincii ytizyrl tarihEilerinden cffzcini13e, Gazneliler tarihi hakkrnda tarihi bilinmiyen bagka bir kitaptan bahseder: Ebu'l-Kasrm Muhammed b. Ali imddi'nin Taih-i Micedael adh kitabr, Hz. Muhammed'in, Emevi ve Abbasi halifelerinin, eski iran hiikiimdarlannrn ve Mahmud'a kadar Gazneliler'in tarihini iEine ahyordu, ydni Sa'Alibi'nin eserinin hemen hemen aynrsr idi (bkz. s. zz),52o (rrz6)'de yazian Miicmcli,t-baAih oe'l'ktsas (agafrda bahsi geceqektir)'rn yazan, Gazneliler tarihini anlatrrken gafdaglanndan imim0's-Senceri el-Gaznevi'nin o$lu Emir Mahmud imadi'den nakillerde bulunurr* Belki de Muhammed b. Ali imidi aynr gahrstrr.
Mayrs ro4o'da yaprlan Dandanakan savagmdan sonra Do[u iran'rn hikimiyeti Gazneliler'den selguklular'a gegmigtir. Alp Arslan'rn saltanatr zamanrnda (ro63-ro7z) selguklular, MAveraiinnehr'i istiliya bagladrlar.
o$u Melikgah zamanrnda (ro7z-ro9z) ise Karahanhlar, Selguklu sultanlanna tabi oldular. Bu sebeple selguklu iilkesinde yazilan tarihlerin, Mdveriiinnehr tarihini aragtrrmak igin de iinemli oldu$u agrktrr.
13-On birinci
y
;jzytl
mi.ie
llifleri
zamantmtza kadar bilinenlere gtire hi.ikiim verilecek olursa on birinci yi.izyrlda Selguklu sultanlan hakkrnda yazlanlar arasrnda tarih denilme$e
liyrk eser yoktur. Fakat meghur vezir Nizimii'l-miilk'iin (Ebff Ali Hasan b. Ali Tisi, iilm. rogz) Silasctname\indenrar o devirdeki devlet tegkilitr ve umumi hayat gartlan hakkrnda bir fikir edinebiliriz. rogr yrhnda Sultan
Melikqah, devlet erkinrndan bizrlanna memleketin durumu hakkrnda birer rapor yazarak biitiin eksiklikleri ve yaprlmasr gereken rslihatr belirtme-
Ierini emretti. Sultan, kendisine arzedilen raporlar arasrnda yalnrz Nizimii'l-mi.ilk'iinktinii begendi ve bunu rehber olarak almafa karar verdi. Eser 39 fasrldan ibarettirta2. Vezir memurlarrn vazifelerini sayar ve idarenin biitiin gubeleri hakkrnda fikrini belirtir. Ba$dad'a son seyahatinden iince togz'de Sultan'rn gahsi kitaplannt yzvan hattit Muhammed Ma$ribi'ye ra3 on bir fasrl daha teslim ederek, ancak iiliimiinden sonra Sultan'a t3e Tabakat-r Ndsrri
r{
XXXII-XXXIII,
69.
Cod. Paris Ancien Fonds Persan 62, vd. e63. rarAslt ve franstzca terciimesi Schefer tarafrndan negredildi: Siassel Nam)h, texte persan, Paris r8gr;,siassar Nami:h, traduction, Paris r8g3. Eserin baqka bir ismi de silcrn'L Mtlik dur. ta2 Siyisetndme, metin, q; terciime,3 vd. ta3 Si16setn6me,
zlo. Schefer'in terciimesinde adr atlanmrgtrr (3o7).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
vermesini tenbih etti. Hattatrn do$ru olarak belirtti$i gibi Nizimii,l-miilk, bu fasrllan "saltanatrn diigmanlarr sebebiyle gektifi rztrraptan dolayr" yazml$tlr. Bu sebeple son knrmlarda vezirin ifadesi, kitabrn di$er lasrmlanna giire gok daha sert ve serbesttir. iran biirokrasisinin bu liderinin idealleri hakkrnda fikrimiz ne olursa olsun gunu kab0l etme$e mecburuz ki, siizle-
rinde derin bir itikat sahibi ve itikadr u$runa iili.ime dogru yiiriiyen bir adamrn sesi igitilmektedir. ismaililer'e olan diigmanh$rnr hayatiyle iideyicelini bildi$i halde iildiikten sonra gtiriiglerinin hakh grkaca$rna inanryordu
r44.
"Onlar devlet ileri gelenlerini ve bi.iyiiklerini gukura atmaya baglayrnca, davullarrnrn sesi kulaklarrnda gnlaymca ve srrlan agr$a vurulunca siizlerim hatrlanacaktr. Bu feldket zamanrnda Sultan, biitiin siiylediklerimin do$ru oldu$unu anhyacaktrr.'
ra5
Do$u islam devletlerinin siyasi biinyesinin aragtr.lmasr igin baghca Nizimii'l-miilk'iin eseridir. Aynca ismaililer ile ilgili olan son fasrllarda zengin tarihi malzeme bulunmaktadrr. prof. Niildeke, Schefer'in neqrini tetkik ederken 146 bu malzemenin ve bilhassa ismaililer tarafindan samini htikiimdarlanndan Nasr b. Ahmed'e tarikatlerinin kabfil ettirilmesi hakkrndaki bilginin srhhatinden giiphe ediliyor ise de, bu hAdiseden tarihgiler hig bahsetmedikleri halde (bkz. s. r3) Frirulte teyid edilmektedir r47. Schefer'in terciimesi, daha iince fikirlerimizi belirtti$imiz gibi, diima do$ru defilse de ashnrn manasrnr degigtirmek raddesine kayna$rmrz hig gi.iphesiz
pek az vanyorlas.
on birinci yiizyrlda din tarihi hakkrnda da hus0si eserler yazrlmrgtr. Daha tince ibni.i'n-Nedim'in Fihristinde bu tip eserlere epeyce yer verilmigtir. Kitdbii'l-milel ae'n-nihal, ispanyah ibn Hazm'rn (trlm. 456/ ro64)tas eseridir. BirkaE yazma niishasr mevcut olan bu eser Dozy, von Kremer ve Goldziher tarafindan kullanrldr$r gibi M. Schreiner tarafindan uzunca taa Silisctndme, ra5
r{ ta7
metin zo5; terciime, 299. Terciimede "que le prince sache" denilmiqse de ashna uygun de$ildir. Niildeke, Z.D.M.C.,XLVI, 767.
Fihis4 tBB. misiller
ra8
Bagka
lae
Bu hususta bkz. lapiski, VIII, r7g vd. Eserine dair bkz. Fliigel, Dra au lltienII, rg7 vd. d.
aga$rda giisterilmigtir; bkz. Browne'rn, A Literary History of Persia'da eser ve baskrsr hakkrnda gtiriiqleri, II, zrz vd. ('Qok liizumlu tashihler" zr4 "miikemmel bir fransrzca terciime") arabischen....
Handschriften des Kais-Kiinigl. Hofbibhothek
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
biiliimler ahnarak negredildits. Bir miiddet sonra, 485 (rogz)'de Gazne'de Eb0 Me'ili Muhammed b.Ubeydullah tarafrndan Bqdnii'l-cdydn adh bir eser kaleme ahndr. Bu eserin bilinen yegAne niishasma sihip oldu$u anlagrlan Schefer'in Chrestomathb\inde bundan aktarmalar bulundu$u gibi rsr, A. Christensen tarafindan Danimarka diline gevrilerek l9r5'te negredildi.tsz
I4-On ikinci yiizyrl qrndaki tarihgiler
ve on iigiincii
On ikinci yiizyrlda yazrlmrg olan
eserler arasrnda
yiizyrl
ba-
ilk iince Miicmilii't-
teudrih ac'l-krsas zikredilmelidir. Yazan bilinmemektedir. 5zo
(rrz6) yrhnda
yazrlmrg olup tek yazma niishasr Paris'te Biblioth6que Nationale'de bulunmaktadrr. Selguklular da dihil islim devletleri tarihleri pek krsa olarak ele ahnmrgsa da eski iran hiiki.imdarlan ilers3 Hindistan lsa ve Ti.irk boylarr
hakkrndaki krsrmlar daha iinemlidir. Bagka hig bir kaynakta geqmiyen birEok iinvdnlarr bu eserde buluyoruz. Tiirk boylannrn mengeleri ile destan kahramanlan hakkrndaki riviyetler, Gerdizi tarafindan verilenlerden biraz farkhdrr. Di$er maddeler arasrnda Yafes'in oglu Tiirk'iin dogdu$u yeri, [ssrk-Giil civannda gtisteren efsAnenin en eski versiyonunu onda buluruzr5s Yazmanrn sonunda Sultan Sencer'in r r53'te esir edilmesinden sonra NigA-
pffr'un O$uzlar tarafrndan tahrip edildi$i nakledilir. Bu krsmrn sonradan ya miiellilin kendisi yahut bagka bir kimse tarafindan ilive edildi$i agrktrr. Takriben aynr yrllarda Ebu'l-Futfih Berekit b. MiibArek b. ismail (iilm. Nignpir'da 525/rrgr), Izmii't-teudrih adh arapga bir tarih yazmr$trr. Giiniimi.ize kadar gelmemiqtirl56 Miiellif 46o (Io68) yrhndan sonra Gazne'de diinyaya gelmig ve eserini 5oo (r Io6-I ro7) yrhna kadar getirmigtir.
Yine aynr yiizyrhn tarihqilerinden Taih-i At-; Sequf miiellifi EbO TAhir Hatfini, Devletgah'tn Tezkirc-i suari'srnda zikredilmektedir. Prof. rio
M.
Schreiner, Z.D.M.G.,
LII,
465 vd. d. Eser Kahire'de beg krsrm halinde negre-
dildi, r3r7-r3zr.
l'l Schefer, Chreslomathie persan, I, ry2't7r; Notlar, I3e vd. Yazma niishasr Paris'tedir. (Suppl. pers. 1356, No.7, vr. rg5r'-zz4); krg. Blochet, Catalogue de la collection des manuscils orientaux.... formie par Ch. Schefn, Paris I goo, 76. li2 A. Christensen, Studin lra sprog-og oldtidsforsning udgiune af act Filologisk-hisloiske Sanrfund, N. ror; Abu'l-Ma'ali, Fremstillung al Religionne, Oversat af Arthur Christensen.
t'3
Journal Asiatique, 3. seri, XI, XII, XIV; 4. seri, I. r:a Reinaud, Fragmenlsarabeselpersanesiniaditsrelatifsitl'Indz,Paris t'i Metinler, rg vd.; krq. Ebu'l-Gizi, II, (tercilme) 9.
t'"
I845,i-54.
Mclinln, To.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
BrownelsT ondan ancak Mcndktbii'ySuefi adh bir antolojinin miiellifi olarak bahseder. Prof. Browne'a giire, Devletgah, Taih-i At-; Sekafaan iiyle miiphem bahsetmigtir ki, hangi eserin kastedildifi anlagrlmamaktadtr. Bununla beraber Devletgah tarafindan giir Am'ak Buhif'nin biyografisinde bu kitaptan aktanlan pargalarda r58 Sultan Sencer'in ga$daqlarrndan EbO TAhir Hdtuni'nin eseri oldu$u agrktrrrse.
Halife Mi.isterqid ve daha sonra Selquklu sultanr Mes'ffd'un veziri olan $erefeddin Ebff Nasr An0ginrin b. HAlid Kiginil60 (iilm. 533/rI3Brl39), hayatrnrn sonunda hAttralannr farsEa olarak.Fiifir-t zamanu's-sudir ae sudir-t lamdn'u'l-futr2r gibi manah bir isim altrnda yazmlgtlr. Hitrralarr, ro12-ttg+ yrllarr olaylarrna iit olup bugi.in ancak imideddin isfahini'nin yaptr$r arapga iliveli metni mevcuttur. isfahini, yazan, tarafgir ve diigmanlarrndan intikam almak istiyor diye itham etmektedir. Bu giiri.igii kab0l etmiyen Prof. Houtsma, bu gibi eserlerin baghca hus0siyeti olan ve onsuz bir Eekicili$i kalmryan mtiellifin gahsiyetinin iffidesini giirmektedir.
imieddin isfahini (Eb0 Abdullah Muhammed b. Muhammed 579/ rrB3'te eser yazlyordu), Kigini'nin eserini ilAvelerle terciime etti (Prof. Houtsma'nrn giiriigiine giire bizr yerlerini krsalttr). toTz yrhna kadar gelen bir Selguklu tarihi tasla$rna dahil etti ve olaylarr $ewAl 575 (Mart I r8o) tarihine kadar getirdi. Nusrcti'l fatra ae usretu'l-katra adh eserinin bugi.in ancak bir yazma ntishasr bilinmektedir. On sekizinci yi.izyrla iit olan bu yazma bugi.in Paris'te Bibliothbque Nationale'de bulunmaktadr16r. Aynr eser BundAtr (Feth b. Ali b. Muhammed) tarafindan ktsalttlarak (6zg/ ez6) lubdeti'n-Nusra ae Nuhbeti'l-Usra adryle yeniden kaleme ahndr. Bu eser Houtsma tarafindan negredildi. Miiellif imideddin'deki "biitiin hususlan, tarihi gahsiyetleri, hattA en giizel belAgat incilerinin koruma$a qahgmrgtrr. Bundiri, imimeddin'in metnine Hicri altrncr yiizyrhn sonu ve r57 E.G.
Browne, Thc Sourccs of Daulntshah, J.RA.S., rBgrg, 42. No. 15; Browne negri, 64 vd. r5e Houtsma'rn Recueilltnde bu EbO Tihir'in adr geger, II, 89 (bir vezire tariz olan baqka bir eseri) ve ro5 vd. Krq. Browne, A Litenry History of Persia, ll, IB3 vd., 326 vd.; Avfr'nin Libdbi'l-elbab adh eserinin nigirleri tarafrndan Ebir Tihir hakkrnda toplanan bilgilere g6re ona (1, 6 vd.) Hit0ni ldkibrntn verilmesi, Sultan Muhammed b. Melik-qah'rn karrsr 158
I3I, r36. ro Bu ve bundan sonraki iki miiellif hakkrnda bkz. Houtsma, Recueil, II; lapiski,
Cevher HAtirn'un miistevfisi olmasr sebebiyledir. Krg. Rihati's-sudir,
I,
lgo vd. t6t Suppl6ment Arabe, No. 772; krg. de Slane, Catalogue, No. 2145. MncUif ih cseilni igin 6*<. Brockelmann, GAL, I, 3r4; Bundiri ve Hiiseyni hakkrnda bkz. Brockelmann, GAL, l, 3z
r vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
yedinci yiizyrhn baglanndaki olaylar hakkrnda birkag kelime ilAve etmigtir. Bundiri'nin metnini bile okumak giigtiir, giinkii edebi sanatlar, kullanrlmryan kelime ve tibirlerle siislenmigtir. Fakat Selguklu tarihi igin en genig kaynak (hatta 5zo yrhndan sonraki olaylar igin en eski kaynak) olmasr itibiriyle iinemi biiyiikti.ir. Miiellif, yagadr$r biilgelere, Bau iran, Irak ve Suriye'ye daha gok yer veriyorsa da Selguklu devletinin do$u krsmryle, etrafrndaki MAveriiinnehr biilgesinin tarihi hakkrnda bile di$er kaynaklarda bulunmryan gok bilgi vermektedir.
imddeddin bir de arapga antoloji yazmr$trr. Bu eserde bir gok ya?:rnn krsa hayat hikiyeleri ile eserlerinden ijmekler buluruz. Bunlar araslnda tarihi eserler de vardrrr62. Harideti'l-kasr uc ceideti'l-csr adrnr ta;lyan bu kitabrn Selguklu vezirlerinden birinin hayatrnr igine alan krsmr Schefer tarafrndan negredildi163.
On ikinci yiizyrhn tam sonlannda, 5go (r rg4)'dan sonra Hirezmgah Tekiq'in hizmetinde bulunan Emir Sadredddin Eb0'l-Hasan Ali b. Nisrr el-Htiseyni, SelEuklular tarihini igine alan
II,
zo8-z88.
Krg. Mctinle4 7o. t63 Si16seln6me, supple6ment, Paris rBg7,
tt5-t22.
16o
Stowe, Oricnt, 7. Bu yazma hakkrnda bkz. Rieu, Arabb MSS., 342-344; Houtsma, Reauil, l, s. X, XI, XXXVI, /apiki, I, 243 vd. Burada Alparslan ile Romanos Diogenes arastndaki savaga dair pargalar, asrl metin ve nrsga terciimesiyle birlikte verilmigtir. Yazma, British Museum tarafindan satrn ahnrnca hemen Prof. Wright tarafindan, sonradan negretmek maksadiyle istinsah edildi. Daha sonra K. Siissheim eseri negretmek vaadinde bulunduysa da (Prologomena zu dncn Ausgabe da in Bitish Muscum gu London aentahrten Chronik des Seld-schukisehen Reiches,Leipzig rgrr), neqir gimdiye kadar (rgz5) gergeklegmedi. Siissheim'a giSre libdeti't-tea6rih, Stowe yazmasrndaki imzasrz vekayin6menin (Oricnt, 7) ancak kaynaklanndan birisidir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
3r
bilgiler pek azdrr. Asrl farsga metnin bir yazma niishasr bilinmektedirr6s. Once Ch. Schefer'in elinde idi. Sencer'in saltanatr devrini ondan alarak astl metni franszca terci.imesi ile birlikte negretti 166. Daha sonra Melikgah'a kadar ilk Selquklu sultanlan tarihinin metnini yayrnladr 167. Kitabm tamamr Muhammea itbil tarafindan ingiltere'de negredilmigtirl6s. Osmanh sultanr II. Murad zamanrnda (r4zr-I45r) Rivendi'nin eseri tiirkgeye gevrilmigtir. Bu terciimenin bir niishasr Asya Miizesi'ndedirr6e. Tiirkge terciimenin Tiirkiye Selguklulan'na iit krsmr (terciime eden tarafindan tzz5 yrhna kadar getirilmigtir) Prof. Houtsma tarafindan negredildi.rT0. Cemileddin Ali b. Yusuf el-Krfti (olm. 646/ n48)'nin Tarih-i At-;
Sct-
guk adh eserirTr giiniimiize intikal etmemigtir. Aynca ne zaman yazrldrklan bilinmeyen daha bagka eserler de zdyi olmuglardrr. Bunlardan birisi de
yazan bilinmeyen Melikndme yahut Mulfrkndmc'dir. MirhAnd, Ebu'l-Ferecr72 ve muhtemelen ibnii'l Esir'in kayna$rdrr. Rivendi'nin kendi zamanrndan iinceki olaylar igin yegine kaynafr olan ScQakndme, akrabdstndan Zahireddin en-NigAp0tr'nin eseridirrTs. Sultan Arslan (r16I-rr77) ve Sultan Mes'0d'un (rI3e-Ir5z) hocast idi. Irak Selguklu sultanlanrun sonun-
'6s
Bibliothlque Nationale'da bulunmaktadrr, Suppl. pcts. t3t4 krg. Blochet,
Catalo-
que....,65.
t"" Nouacaux milangcs oricntaux, Paris 1886 (P.E.L.O.V.,
II,
seri, c.
XIX)
3-47. Maalesef
tercime gok hatihdrr; qu misil yeterlidir: "der sir kes firistidend' (bir adamr gizlice giinderdiler) ciimlesi "d6puta i Serkes" diye terciime edilmiq, sonra da bir notta Serkes, Kig biilgesinde bir gehir olarak giisterilmiqtir (rg, 35). 167 Siydsetndmc, suppliement,
1o-t 14.
168
Gibb Memorial Series, New Series, II.
r6e
Yazma 59o ba.
Houtsma, Recueil, cilt III, r. krsrm. Giriqte asrl farsga metin ibn Bibi'ye atfedilmektedir; Schefer'in Recueil dc lcxtcs el de traductions publ. par hs Proff. dc l'6cob dcs langucs oricnt, aioankdaki makalesinden (I, r vd., 3. seri, cilt V)bir aktarma vardtr. Bu makalede ibn SiUi adryla bilinen Nisrreddin Yahyi b. Muhammed 58B (rrgz)'den 679 (rz8I) yrhna kadar Anadolu Selquklulan'nrn tanhlnr yazmrq olup bu kltabrn on oegrnci yiizyrlda yaprlmtg tiirkge terciimesi vardrr; Dresden ki.itiiphanesindedir. Behmauer, bu yazmayt negretme$e niy€t etti ise de bagaramadr. Fleischer'in katalo$unda bu eserin adr gegmez. Asya Miizesi'ndeki y.\zmanrn (56o ba) metninde (bildifimize gtire Leyden yazmasrnrn kopyasrdrr) asrl eserin Rivendi'ye ait oldu$u agrkga bildirildili gibi tiirkEe metin farsga metinle kargrlaEtrrrhnca bu hus0s kesinlikle ortaya grkar. Kitabrn ikinci krsmr Anadolu Selguklulan'nrn tarihini igine alrr ve gergekten ibn Bibi'nin terciimesi oldufu bellidir. !70
r7r K6tib Qelebi, II, ro9. t72 Chronikon Sliacum, negr. Bruns, zzg; Houtsma, r7r Katib Qelebi, III, 6o6.
Rccucil,l,lX.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
32
v.v. BARTHOLD
cusu Tugrul'un saltanatr zamanrnda (tt77-g4) eserlerini yazardrlTa Sultan Mes'0d'un ordugihrndan gahnan lil hakkrnda Hifiz-r Abr0'nun tarihi ve co$rafi eserinde (on beginci yiizyrl) bulunan rivdyetttt d., Zahireddin'den almmqtrr. Bu riviyet Beyhaki'de de bulunmaktadrrT6. On diirdiincii yiizyrl tarihgilerinden Hamdullah KazVini, Ebu'l-Ali Ahval adrnda birisinin Selquklular tarihinden bahseder r77.
15-Gurlrrlar Ieri
ve Hirezm$ahlar devri tarihgi-
On ikinci yiizyrhn ikinci yansr ile on tigtincii yi.izyrhn baglangrcr islim tarihinin en az bilgi bulabildi$imiz devresidir. Bugiin bilinen kaynaklann verdikleri bilgiler birbirini tutmadrfr gibi en miihim olaylarrn kronolojisini tesbit etmek bile biiytik bir zorluk arzetmektedir. HAlbuki bu devirdeki olaylar, islim milletlerinin tarihinde biiyiik bir iinem tagrmaktadrr. Selguklu hikimiyetinin sona ermesi, Miverdiinnehr'in kAfir bir devlet tarafindan zaptedilmesi, iki islAm devletinin, HArezmgahlar ile Gurlular'rn ortaya Erkrgr, Hirezmgahlar'rn Miisliiman rakipleriyle ve kdhr Kara-Hrtiylar'la yaprlan miicadeledeki galibiyetinden sonra hAkimiyetleri altrnda biitiin Do$u islAm ileminin birleqmesi; her bakrmdan kuwetli oldu$u hdlde, drgtaki bir diigmanla ilk garprgmada dihili zaafi hemen orraya grkan bir imparatorlu$un tegekkiilii hep bu devre Aittir. Gurlular ve Hirezmgahlar tarihi igin yazrlan tarihler bugiin mevcut de$ildir. Bu iki devletin tarihini ancak on iigiinci.i ytizyrhn miiellifleri vasrtasryle iifrenebiliyoruz. Gurlular'rn tarihi igin baghca kaynafrmrz CfizcAri'nin TabakAtl NAsirt adh eseridir. Ebu'l-Hasan Heysem b. Muhammed Ndbi'nin Kuast Sdnt adb eserini kullanmrqtrr r78. Bu eserde Tihiriler, Safr7a Morley'nin Calalogue'unda No. CXXXVII, (Ilg) adr gegen (Tugrul'a ithaf edilen) eser, belki aynr eserdir. Maalesef ki.itiiphAnede bana siiylediklerine g6re bu yazma kaybol-
muftur. t13
Yazma, Pub. Lib. Dorn zgo, vr. 196".
176
Beyhaki, 7oB vd.
o7 Taih-' Giizide, metin 434, terciime 93. Selguklu tarihi hakkrnda sonraki eserlerden krg. Muhammed b. Muhammed el-Hiiseyni (on diirdi.inci.i yiizyrl)'nin Urdza fi'l-Hikayt'iSeQukjc adlr eseri: Rieu, Catahue, II, B4B, vd.; Siissheim, Prolegomma... ve iki baskr, Kahire 13z6 (r9o8) ve Leyden rgog; krq. Rdhati\-sudir, XXXN. Regidiiddin tarafindan zikredilen EbO Himid Muhammed b. ibrahim'in eseri, R6hati\-sudir'un aynrdrr, bkz. aynr eser, XXXV. Ahval, ibn Hassul yerine miistensihin yaptrfr bir hatadrr. Onun eseri TaIdil;i'lEhAk, Abbas el-AzzAvi tarafrndan yayrnlanmrgtrr, Belleten, XIV-XV; istanbul Ig4o. r78 Yahut muhtemelen el-Biki: bagka yerlerde miiellife ibn Heysem adr verilir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
33
hriler, Siminiler ve SelEuklular tarihi iizerinde de durulmugturrTe. C0zcini, Gurlu sultanlannrn tarihini anlatrrken Fahreddin Miibirek-gah Mervu'r-rfidi'nin neseblere dAir eserini de kullanmtqttrr80. On iiEiincii yi.izyrl baglarrnda yazrlmtg olan bu eserde Tiirkler'in dili ve boylan hakkrnda faydah bilgiler bulunmaktadur r8r.
Cuveyni'nin Tarih-i Cihdn-giisdy adh eserinin bilyiik bir ktsmr Hdrezmgahlar tarihine aynlmryttr. Bu eserin Hirezmgahlar tarihi ile ilgili olan krsmr, Mirhind ile daha ijnceki iran tarihgilerinin yegine kaynafr oldu$u anlagrhyor. Hem Cuveynil82, hem de ibnii'l-Esirtt3 HArezmgahlar hakkrnda Ebu'l-Hasan Ali b. Zeyd t8a Beyhalii'nin Mcsdibi't-tecdib ae gaa6ibu'l-gardibts5 isimli kitabrnr kullanmrglardtr. Bu eser, Cuveyni'ye gdre, Tccdribi'l-imem adh bir eserin devAmtdtr. Bununla ibn Miskeveyh (Ebfi Ali Ahmed b. Muhammed, iilm. 4zr/togo)'in aynt adr tayyan eseri kastedilmektedirrs6. Cuveyni bundan bagka meqhur fakihlerden Fahreddin EbO Abdullah Muhammed b. Omer er-Rizi'nin (6o6/Izro) Cdmiu'l-ulfrm adb t7e Tabakat+Ndsrri tt, t8o Tabakah Ndnri,
r9,e6,56, I16,3eo. 3tn. Krg. A.G. Ellis tarafrndan satrn ahnan yazma, Journal Asiali' que, lI, r,52r-533 (E.D. Ross ve R. Gauthiot taraftndan yazrlmr$trr) ve Aceb-Nimeh (Prof. E.G. Browne'a takdim edilen Oriental Studies, rgzz, 3g2-4r3, E.D.Ross taraftndan yazrlmrqur;. ibnii'l-Esir'e giire (XII, r6o) miiellif $ewal 6oz (Mayrs-Haziran Izo6)'de iilmiiq (krq' Aceb-N6meh,4o3), halbuki eserinde aynr yrhn Zilkade (Haziran-Temmuz) ayrndan bahsedilir (aynr eser, 4ot).
r8r
Kabile adlan (Aceb-Nimeh, 4o7 vd.) on birinci yiizyrlda Mahmud Kiqgari tarafin-
dan verilenlerin hemen hemen aynr olup sonradan aynr qekilde yazrlmryor (Kayr yerine Kayrk ve Yazrr yahut Yizir yerine Yazgrr). Yazmadan istifade etti$imden dolayr (London Oriental School'da) Sir E.D. Ross'a qiikran borqluyum. 182
Cuveyni,
II,
r.
ibnii'l-Esir, XI, 249. Bu krstmda kitabrn 568 yrh olaylarr dolayrsiyle adr geEer, fakat 563 yrhndan tince yazrlmrg olmahdrr; giinkii Taril-i Befiak'da adr geger ki, aynr yrl ya'83
almrgtrr ve miiellifi 565'de 6lmi-igtiir. Muhtemelen Ibnii'l-Esir, eserin bir zeyline sahipti. l8a Cuveyni, on, ib.t Funduk adtnt verir.
Katib Qelebi, V, 544. Dogdugu gehir olan Beyhak'rn bir tarihi aynr miiellife isnat edilir. Bu eser elimize gegmiqtir; bkz. Pertsch, Veracichniss der pcrs. Handscln/taz, Berlin IBBB (Dn HandschiJt-Vazeichnisse der Kiin. Bibl zu Berlin IV), 516 (No.SgS); R.ieu, Supplemmt to the Cat. of. Pers M.S.9., London IB9l, 6o vd.; E. Kal., Persidskila, arab. i tyurk. rukopii Turlusl. Pub. Bibl., Tagkent 1889, 8 vd. (No.ga); burada Ali b. Ebi Salih el-Huvari'nin Taih-i Bq' ha?rna ve Ebi Abdullah el-Beyy'in Tarih-i NiS6pir'una Ait iktibaslar (yanhghkla) zikredilr85
migtir; krg. F.ieu, Supplement,6r. Caetani tarafrndan trpkr basrm olarak Gibb Memorial Series'de '8n I, V, VI. ciltler neqredildi, VII; v. vI. ciltler, Ebfi $uca'rn zeyli ve baqka eserlerden parEalar ile birlikte Amedroz ve Margoliouth tarafrndan The Eclipse of the Abbasid Caliphate adt altrnda negr ve ingilizceye terciime edildi. Oxford Ig2o-l92I. I98-z5r yrllarr arasr MJ. de Geoje taraftndan
F.3
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
34
bagka ansiklopedisini zikretmektedir. Hirezmgah Tekig igin yazrlmrgurrsT.
Hirezm'in ilk zamanlannrn tarihi iqin Eb0 Muhammed b. Mahmud b. Muhammed b. Arslan el-Abbasi el-Hirezmi'nin (iilm. 5ffi/rryz - rtn) Hirezm ile halkrna iit Bo ciltten meydana gelen biiyiik eserine gok tinem verilecekti. Bu eserin muhtasar bir tertibi, on diirdiincii yiizyrl miiellillerinden ez'zehe6 tarafrndan yaprlmrgtrrt88 El-Beyyi' sebebiyle yukanda zikri gegmigtir (bkz. s. z3). Hirezmi'nin kitabrndan yAkutl8e, dini ve felsefi mezheplere dair meghur bir kitabrn yazan olan feylesof $ehristani hakkrnda faydah bir krsrm almryfirr{. Hirezmgahlar tarihi hakkrnda Kitib eelebi, seyyid sadreddin'in Tarih-i Hdrclmsaht isimli kitabrnr zikretmektedir
ter.
t6- Resmi vesikalar kolleksiyonu Resmi vesikalardan meydana gelen iki kolleksiyon, Hirezmgahlar devletinin tarihi igin son derece iinemli kaynak malzemesi ihtiva etmektedir. Lugduni Batavorum r869-r87r, cilt II.) negredildi. Miskeveyh ismine ilive edilen "ibn"in yanhq oldu$unu isbat etme$e gahgr. isl6m Ansiklopedirihdeki imzastz ibn Mislecvqh maddesinin sahibi aksini iddia eder ve Miskeveyh yahut Mugkoye'nin miiellifin dedesinin adr oldu$unu siiyler. Zeylcilerinden, Kitib Qelebi (II,rgr) an(Fragmenta Histoicorum Arabicorum,
cak Halife Miistazhir'in veziri Eb0 $uci Muhammed b. Hiiseyn (iilm.488lro95) ile Muhammed b. Abdiilmelik el-Hemedini'yi zikreder. Eserinin adrnda Miskeveyh'inkine agrkga bir telmih oldu$u halde Beyhaki, eserinden Tarih'il-Teminihin devamr olarak bahseder (Tarih-i Befiah, cod. British Museum or. 3587, vr. re"). Beyhaki'nin ilimlerden bahseden bagka bir eseri Berlin'de bulunmaktadrr, krg. Brockelmann, GAL, I, 324. Bundan bazr pargalar Der Ishm'da (III,43 vd.) negredildi. Aynca bkz. Barthold, Bqhaki mad. i.A.; yakut, hSad,Y, eo8-zrB (dogumu z7 $aban 4grgl5 Mayrs r ro6 Cumartesi,
rs Kitib Qelebi, II, rzg, VII, 655; Wiistenfeld, Dic Gcschichtssbcibcr, 9o; burada yakut'tan yaprlan aktarmada g4r'i 342 olarak okumak lizrmdtr. f8e Yakut, Mu'cem, Ill, 343. lm Yakut, hsad (V, 4tz)'da Zemahgeri'nin talebesinden (bkz. Brockelmann GAL, l, z8g vd.) ve Mu'cem'de de (Index, VI, 586) defalarca adr gegen bir co$rafya kitabrnrn miiellifi olan Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed el-Umrini'nin (<;lm.56o/rr65) biyografisinde EbO Muhammed b. Arslan'rn (buna bagka yerde, III, zrz, Ebi Ahmed Mahmud b. Arslan adrnr verir) HArezm tarihine dair (kendi eliyle yazrlmrg) aynr eserini zikreder. rer Kitib Qelebi, II, rz9. Yukarrda adr gegen (s.3o) Selguklu tarihgisi aynr gahrstrr. Doluda aranmasr lizrm gelen kaybolmug tarih kitaplarrnrn Sir Gore Ouseley'ye takdim edilen el ile yazrlmrq arapga bir listesinde (bugiin London Oriental School'dadrr) Hamza isfahani'nin Kitdfu Bilddt curcdntle adh eseri zikrediliyorsa da (r4B) bu kitabrn adrna bagka yerde rastlamadrm.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
Birincisinin adr yoktur. Tek yazma niishasr mevcut olup ewelce Leningrad'da Drgigleri Bakanh$r'nrn Do$u Dilleri Enstitiisii'nde bulunuyordu. Baron V. R. Rosen tarafindan iyi bir gekilde incelenmigtirle2. Vesikalann gofu Sultan Sencer'in kitibi Miintecbbtiddin Bedi'in kaleminden grkmrgfir. Cuveyni, Sultan Sencer'in 542 (rI47) yrhndaki Hirezm seferini anlattrken ondan da bahsetmektedirre3. HArezmgah il-Anlan adrna Ba$dad halifesine gtinderilen dikkate $ayan mektuplea imideddin'in antolojisinden ii$rendi$imize giire giir Vatvitres(iilm. 578/rr8iz) tarafrndan yaalmtgtrr. Yine Hirezmgah adrna yazlan bagka mektuplar da belki onun eseridir. Atsrz'rn mektuplan bilhassa enteresandlr. Bizrlannda Sencer'in sidrk tebaasr oldulunu belirtir; bagka bir mektupta da Selguklu sultant aleyhinde birgok ithamlarda bulunarak Atstz'rn isyanmt hakh giisterirte6. Bunlara iliveten Sultan Sencer'in Tiirkistan hinlan ile miinasebetini aydrnlatan vesikalannreT bizim igin iinemi biiyiiktiir.
ikinci kolleksiyon et-Tcacssiil ilr't-tcressilteE adtnt tagrmaktadrr. Bahieddin Muhammed b. Mueyyed el-Ba$dadi'nin eseridir. Bu zit Hirezmgah Tekig'in hizmetinde bulunmugtu. Hamdullah Kazvini'ye g6reree, HArezmgah Muhammed'in emriyle idam edilen meghur $eyh Mecdeddin Ba$dadi'nin kardegi idi. Miiellil girig krsmrnda kendisi hakkrnda verdi$i bilgiye giire, iince Horasan'da NesA gehrinde .oturuyordu, sonra Sultan onu ga$rrarak "Divanii'l-inga" reisli$ine tayin etti; arkadaglannrn ricasrna ve Sultan'rn emrine, istemeden boyun e$erek son bir yrl iginde yazd1;"rr vesikalan bir kitip haline getirdi. Kitap vezire takdim edildi2m. Metindenmr anlagrldr$rna giire vesikalar 578 - 579 (Ir8z-rrB4) yrllaI'Iwtitat des hngucs oriailahs, III, Lcs nanusoils pcrsans, Sa146 vd. Burada gegidi vesikalann baghklannrn listesi yaprlmrgsa da so-
te2 Colhetions scicntifqucs de
int Petcrsburg 1886,
nuncusu unutulmugtur; krS. Mctinbr, 44. Bu yazma da Enstitiiniin biitiin yazmalan gibi ilimler Akademisi Asya Miizesi'ne nakledilmigtir. re3 Cuveyni, II, g. Bedi'in bir risalesi Cuveyni taraftndan zikredilir' I, B. tM Metinln,3o vd. d. tes Mctiabt 7o. VawAt (Regid'iiddin Muhammed b. Ali el-Cclil) hakkrnda bkz. Browne, A Litetary History o! Persia,Il, 33o vd.; Gmndris da iranicln Phihlogie' II, 259 vd. te6
Metinln,4gvd.
te7
Melinbr, z3-26. Katib Qelebi, II, 463; Catahgus ..... Lugduni Balaaorum,l' t6g-t72. tw Mctinlcr, r53. Taih-i Gizidehin Browne negrinde burada eksiklik vardrr (ne metinde 788 ve ne de terciimede zr5 g6sterilmemigtir). 2m Mctinlzr,73. re8
2ot
Metinln,71.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
36
v.v. BARTHOLD
nna aittir; hilbuki bahsedilen olaylar, tarihgiler tarafindan bAzan gok daha sonraki tarihlerde giisterilmigtir. 17
-
S
eyyahlar ve co$rafyacrlar
Tarihi bilgimiz pek az oldu$u halde maalesef seyyihlann verdi$i bilgiler de bunlarr tamamlamamaktadrr. Onuncu yiizyrldan sonra arapga co$raSa edebiyatr daha gok derleme tarzrnda idi. Bunlar umOmiyetle islAm Aleminin batr btilgelerinde yazrlmrgtrr. On ikinci yiizyrhn seyyihlan azdrr; bunlarrn arasrnda, $ihAbeddin Eb0 Abdullah (yahut Ebi Hnmid) Ahmed el-Grrnati'yi zikredebiliriz. ispanyah olmasrna ra$men do$u memleketlerini de gezmig, hatti uzak kuzeye, Kama Bulgarlan'nrn memleketine bile gitmigtir. Belh civannda "Ali'nin mezan' denilen mezann ortaya grkanlmasrnr son derece enteresan bir gekilde anlatrr2o2.
Hicret'in takriben aluncr yi.izyrh ortalannda Sem'Ani (Eb0 Sa'dm3 Abdiilkerim b. Muhammed, iilm. 562/1166), Kitdbi'l-msdb2oa adh bir
liigit
yazmrgtrr. Sem'ini, Merv'de do$du$undan, di$er eserlerinin yarunda geyhlerin tarihini de kaleme almrgtrr. Yikut, Merv'de Sem'ini iilesine Ait iki kiitiiphdne giirdii$tinii kaydederzos. Sem'dni eserinde, islim'a hizmet etmig olan geyhlerin ve di$er gahrslann, meghur olduklan likaplanna giire alfabe srasryle bir fihristini yapmak istemigtir. Her gahsa iit krsa biyografik notlar vardrr. Bu gahrslann likaplarr um0miyetle gehirlerin ve kiiylerin adlarrndan ahnmry oldu$undan,Kitdbi'l-cnsdb, Ortaga$ cofraSasr bakrmrndan da biiyiik bir iinem tagrmaktadrr. Yikut'un baghca kaynaklan araslnda yer alv. Yazar, kitabrna malzeme toplamak maksadiyle uzun seyahatler yapmrg, 55o - 55I (rr55-rI56)'de206 Miveriiinnehr ile Hirezm'i gezmiqtir. Buhiri207 ve Semerkant'ta208 kelam ile ilgili qeqitli dersler dinlemigmz Metinlcr,
zI vd. Miiellif ile eseri hakkrnda bkz. Brockelmann, GAL, 1,477 vd. [$imdi G. Ferraud tarafrndan Journal Asiatigue'de(cilt CCVII) negredildi (C.)]. 203 Bazr yazmalarda ve basrh negriyatta Ebir Sa'd yerine Ebri Sa'id geqer (Meseli ib.rii'l-Esi., XI, r5z). 20a
Prof. Zhukovsky'nin terciimesinde (Ra
ler kitabr" ise de muhteviyatrna bakrhrsa ensib (tekili nisbe) kelimesi daha gok "aile adlarr' manisrna geliyor. 205
Zhukovsky, Razaalinl,2, 34; krq.Yakut, Mu'eem, IV, 5og, zr.
206
Sem'ini, 6-r.:(Jl kelimesinde. Sem'Ani, rLi.aJl ys \]UKJI kelimelerinde.
207 208
Sem'ini, crl(:6.l;Ll kelimesinde.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
Nesefde2@ takriben iki ay, Tirmiz'de2r0 rz gehir ve kiiyleri zikrederken biraz bilgi verir.
tir.
[i
giin kalmrgtrr. Ziyiret etti-
Sem'ini'nin eseri edebiyat tarihi baktmmdan biiyiik bir iinem tagrmaktadrr. Fakat miiellif, daha gok kelAmcrlann eserlerine iinem vermigtir (giir R0deki gibi birkaE istisna vardtr)2rl. Ceyhini'nin adrnr hig zikretmez. Bel'ami kelimesinde, yalnrz bu ismi tagryan vezirlerden Ebu'l Fazl Muhammed'den2rz bahseder; onun o$lu ve Taberi tarihinin miiterciminden hig bahsetmez2r3. ibn Hallikin'a giire2ra Sem'dni'nin eseri sekiz ciltten ibaret olup on iigiincii yiizyrlda pek nidir bulunan kitaplar arastnda yer ahyordu. Tarihgi ibnii'l-Esir tarafindan yaprlan iig ciltlik iizeti gok daha genig iilEiide kullanrhyordu2r5. Astl eser Prof. D. S. Margoliouth taraftndan216 British Museum'daki elyazmasrndan faksimile olarak neqredilmiqtir. Asya Miizesi Ki.iti.iphanesi'nde bulunan di$er bir yazma niishasr tam de$ildir2'7.
Yakut'un ($ihnbebbin Ebfi Abdullah el-Hamevi, iilm. 626/rzz9) co$raSa liigitr2tt gok bilindi$inden iizerinde durmayaca$rz. Yikut, bilhassa Merv kiitiiphanelerinde bol malzeme toplamrgtrr. islim memleketlerindeki gehirlerin hepsini ve ktiylerin iinemlilerini sayar. Arap alfabesinin iizelliklerinden dolayr tanrnmayacak gekilde tahrih kolay olan gehir adlanrun okunu$unu dofru olarak tesbit etmege gahgmrgtrr. Bunda her zaman baganh olamamrytrr; kitaplardan aldr$r gehir isimlerinde hatiya diiqmiigtiir. Qok seyahat etmesine ra$men islim memleketlerinin hepsine gidememigtir. Hirezm'e gitti$i hAlde Miveraiinnehr'e hig u$ramamrgtrr. M. J. de Goeje'nin hakh olarak belirttifi gibi2re, verdifi okunuglara kiiriiktiriine giiven2oe
Sem'ini,,r,i*-:!l kelimesinde.
2ro Sem'an^,
ct-t ',.Jl kelimesinde.
2rr Sem'ini,
6rslt
2r2
ve .r+!l
kelimelerinde.
Sem'ini, ,r-^Ul kelimesinde. 2ri Zhukovsky (Rapalinl, r8) yanhqhkla baba ile o$lu karrgtrrmigtrr. 2'4
ibn Hallikan, No. 4o6; de Slane terciimesi, II, r57.
2f5
Bunun baq tarafi Wiistenfeld tarafrndan neqredildi
arum Anbum, Giittingen IB35). 2t6 Gibb Memorial Series,
2f7
Miiellif
(Speeimen el-Lobabi siue Geneologt-
cilt XX.
Krg. V.R. Rosen,
Notices sommaires des manuscrits arabes ve eser hakkrnda bkz. Brockelmann, GAL, I, 3e9 vd.
218
du music asiatQue, t46.
Wiistenfeld tarafindan neqredildi. Yakut'un biyografisi von Kremer tarafindan (Czl-
turgcschichte, II, 433-436) yazrlmrqtrr. 2re istahri, VII vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
3B
memek lizrmdrr. Yikut'un bir de biografik liigitr vardrr. Bu eserde, bugiin elimize gegmemig birgok kitaptan aktarmalar bulunmaktadrr. Prof. Margoliouth tarafindan neqredilmigtirzm Zekenya b. Muhammed el-KazVini'nin (iilm. ffiz/ tzBg) kozmograffa ve coiraffaya dair eserini de burada zikretmeliyiz. Wiistenleld tarafindan negredildi22r. Miiellit YAkut'un eserini kullanmrg ise de bAzr yerlerinde verdifi bilgiler Mu'ccmii'l-buWdida bulunmaktadrr.
Saliyiiddin Eb0 Bekr Abdullah b. Omer, 6ro (rzr4) yrhnda Belh gehrinin tarihini ve co$rafyaslnr arapqa olarak kaleme almrgtrr.Bu eserde "gehrin giizellikleri, kurulugu, kanallan, afaglan, meyveleri, bahgeleri, gigekleri, cimi ve medreseleri, halkrn goklu$u, evliyiya giisterilen htirmet, yollann emniyeti, halkrn refah seviyesi ve hayatr, isiyigi bozanlara verilen cezalar" iizerinde durulmaktadrr. Bu eser 676 Qz77) yrhnda adr bilinmeyen bir gahts tarafindan miiellifin kendi elyazrsr ile yazrlmrg niishadan farsgaya gevrilmigtir. Bu terciimenin yazmasr Paris'te Bibliothique Nationale'de (Ancien Fonds Persan, rr5) bulunmaktadrr. Oradan ahnan bizr pargalar Schefer' in Chrcstomathie Persanc lndayayrmlanmrgtr222. Muhammed Avfr, Ccodmiil'l-hikQdt uc bodmiii'r-rio@6t adh antolojisini 625 (Izz8) yrhnda Hindistan'da tamamlamrgtrr223 Miiellif genglifinde gok seyahat etmi$ ve Buhiri2za ile HArezm'i225 giirmiiEtiir. Verdi$i haberlerden bizim igin en iinemli olanlan, Karahdnhlar ve bilhassa Tamgag Hin
ibrahim b. Nasr ile ilgili hikiyelerdir. Bu hikiyeler oldukga goktur226. Bunlann drgrnda kitabrn bir biiliimii tarihe (I. biili.im, 5. fasrl) bir biiliim de cofra$aya iittir (IV. biiltim, 16. fasrl). Co[rafraya iit b,iiltimde DoSu no irSddi'l-Erib fi naifet'it-edib, Gibb Memorial Series'de (cilt VI) negredilmigtir. Kaybolan ciltlerin bulundufiu riviyet edilmektedir; bkz. Margoliouth'un islamiea'daki (I, ciiz r) makalesi. 22t Acdibii'l-mahlukat oc asArn'LBihd, negr. F. Wiistenfeld, Giittingen 1848-1849; eser hakkrnda bkz. Brockelmann, GAL, I, 48I ; Browne ., A Liwary Hisnry of Pasia, ll, 482. 222
Schefer, Chrcstomathie persane, I, 66-rc3; Notlar, 63-68.
IX, 263 vd. Miiellif ile eseri hakkrnda bkz. Browne, A Litcrary History oJ +77 vd.; Grundriss da iranischm Philologie II, zr3, 33o, 332. Aktarmalar ve ilAveler igin bkz. Marquart, Alttirhischct Diahktstudirn, indekste Muhammed i Awli kelimesi. H. Nizimeddin'in Cnamiii'l-hik6ydl hakkrnda bir araqtrrmasr yakrn zamanda Gibb Memorial Seri223
Percia,
/apiski,
ll,
es'de grkacak (G.). 22a
Metinlcr, gg.
225
Metinhr,9&. Mctinla, 84-87.
226
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
Asya ve Tiirk boylan hakkrnda verilen haberler bilhassa dikkate de$er. Mesela Uygurlar'dan bahseden ilk iranh mtiellif odur227. Muhammed b. Necib Bekrin, Hirezmgah Muhammed (rzoo - rzzo) adma farsga Cihdnndme adiyle bir eser yazmr$trr. Bugiin yalnrz iki yazma niishasr bilinmektedir228. MAveriiinnehr'in cogra$asr ile Kara-Hrtiylar'rn tarihi hakkrnda dikkate de$er bilgi ihtivi etmektedirz2e.
rB-HaydarRAzi Yukarda adr gegen tarihgi Cuveyni, MiverAiinnehr'i ele gegiren KaraHrtaylar'rn tarihini vermigse de, bu bilgiler yanhg ve birbirlerini tutmamaktadrr. Bununla beraber daha sonraki tarihgilerin hemen hemen tek kayna$rdrr. Kara-HrtAylay'rn hikimiyetlerinin geniglemesi ibnii'l-Esir tarafrndan genig bir Eekilde verilmektedir23o. Nargahi'nin Taih-i Buhdrdsna ilive olarak23l Schefer, "bilinmeyen bir miiellifin on altrncr yiizyrhn sonunda yazrl-
bir kitabrndan ahnmrg" olan Karahinhlar ve Kara-Hrtaylar hakkrnda bir biiliim yayrmlamrgtrr. Bu eser, Haydar b. Ali Hilseyni Rizi'nin on yedinci yiizyrhn baglangrcrnda yazmry oldu$u "Taih-i Hafiaii,in aynrdrr. Schefer tarafindan negredilen metin, Taih-i Haydar?nin Berlin'deki yazmaslnrn aynr oldu$u232, Berlin'de rBgE yrh yaz mevsiminde yaptr$rm araqurmada ortaya gftmr$tlr. Haydar Rizi'nin eserindeki bizr tafsilat ve isimmrg
ler Cuveyni'de yoktur. B. MOGOL
ISTiIASI DEVRi
I -QaIdaq
Sinliler ve Miisltimanlar
Mo[ol istilisr, Mofollar'rn zapt ve tahrip ettikleri bi.itiin memleketlerin tarihgileri tarafindan iqlenmigtir. Bu konuda daha ziyade islim ve Qin Metinbt, 99. $imdiye kadar bilindi$ine giire rr4l yahut.,1-9rr-9lismi, Arap edebiyatrnda ilk defa Mahmud Kiggiri'nin Dbdnu Lilgat'it-Tiirllinde gegmektedir (on birinci yiizyrhn 221
sonu).
/apiski,lX,3oz vd. ve X, tz4.
228
IG$.
22e
Metinla, Br vd.
230
ibnii'l-Esir, XI, 55 vd.
23r Nargahi,
ll,
z3o-243.
232
Pertsch, Vcrzcichniss, No. 4r8 (s.4ro). Krg. Rjgu Cataloguc, Suppl6ment, uo vd. (Burada tarif edilen British Museum yazmasrnda Haydari'nin eserinin adr, Schefer'in yazmaslnrn aynrdrr: (Mccma'el-Teodni). Krq. Barthold, Haydar b. Alimad.i.A.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
kaynaklanna, bizr nidir ahvalde de Ermeni kaynaklanna233 miiracaat etmek zorundayz. Mi.iracaat edebilece$imiz miistakil Qin kaynaklanndan birisi, r zzt'de Sung (Gi.iney Qin) devleti tarafindan Qurge aleyhine Mo$ollar ile ittifak yapmak igin elEi olarak gtinderilen Meng Hung'un raporudurz3a. Di$er seyyahlardan bizrlannrn verdikleri haberler Dr. Bretschneider'in kitabrnda toplanmrgtrr235. Bunlarrn en faydahsr Taoist rahiplerden Q'ang Q'un'un seyAhat notlandr; talebesi tarafindan yazrlmrgtrr. Rusgaya terciimesi yaprlmrqtrr236. Miisliimanlar gibi Qinliler de Mo$ollar'm ztil0m ve tahribatrnr renkli tasvirlerle anlatrrlar. Fakat, Mi.isliimanlar'rn dini taasubu, birkag istisnasr ile, giiEebeleri Orta Asya'nrn yerlegik halkrndan ayr ran diigmanh$r giirmelerine engel oldu ise de Qinliler'in Mofollar hakkrndaki fikirleri daha tarafsrzdrr. Qinliler eski kiiltiirlerine olan ba$hhklarrna ra$men giigebelerin hil ve taurlanndaki sadeli$i be$enirlerdi. Bu gibi hallerde Mo$ollar hakkrndaki giiriigleri, klisik Avrupa yazarlanmn Germenlar ve iskitler hakkrndaki giiriiglerini hatrrlamaktadrrlar."onlarda en eski qaglarrn hal ve tavrrlarrnrn izleri kalmrgtrr. onlara yazrh bilgi brrakilmamrgtr. Onlar asrrlarca kaygusuz ve kendi hallerinde yazmrglardrr" 23T. Meng Hung, Mo$ol vahgilerinin hallerinde "eski ga$lann bozulmamrg idetlerini" giirdiikten bagka Qin ktiltiiriiniin tesiriyle bu sadeli$in bertaraf edildifine i.iziiliir: "Yazrk ki, gimdiki hocalan, kendi memleketlerini terkeden King devletinin memurlarrdrr. $imdiki kargagahktan (yAni sadelikten) grkma$a baqhyorlar. Tabii (yini gerEek) semavi emirleri ortadan kaldrnyorlar, aga$r bir kumazh$a meylediyorlar. Ah ne kiitii bir hal ! " 238. 23r
Patkanov'un terciimelerine gore (Istoiya mongoloa inoka Magakii, XIII, V, Saint Pefi7t; islorila mongoloo po armyanskim istognikam, Saint Petersburg, 1873-74, iki kr-
tersburg srm).
zta Trudy, krsrm IV. Bu krsmrn gince adr "Mong ta pq lu"dur. Vasiliev'in rusga terciimesi, Prof. Pelliot'nun g,iiriigiine gore (Journal Asiatique, II, XV, r3o) iyi bir tercilme degildir. 235
E. Bretschneider,
Mediaeztal Researches
from Eastem Asialie
Sources,
London, r8B8 (ye-
ni baskrsr rgro), cilt L 236 Pekin Misyonu Qahsmalan,
cik lY
231
cilt IV,
Pekin Misyonu Qahsmalan,
.
289.
ztg Trud1, IV, z3z. Mo$ol tarihi hakkrnda di$er Qin kaynaklan igin bkz. Bretschneider, I, r8o vd.; Pelliot, Joumal Asiatiguc, II, XV, r3o vd. Pelliot'ya giire Mong ta pq ludan sonra en eski eser Hsi ta ge /io'dur ve tz37 yrhna ait bir aErklamasr vardrr (bu eseri Bretschneider zikretmemiqtir). Palladius tarafindan terciime edilen Huang Tuan seng ts'in geng lu, on dijrdiincii yiizyrla aiuir (Bretschneider, I, t9+) Pelliot, Journal Asiatique, II, XV, r3o); pelliot'ya gdre (s.r64) umumiyetle Regidiiddin ile birbirine uymaktadrr, fakat metin k,ijtiidiir (s. r 76).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
4r
Mo$ol istilisrnr yazan islim tarihgilerinden iigii bu devir ile ga$dagtrrlar: ibnii'l-Esir'in meghur el-Kdmil fi't-Taih'i23e Minhiceddin Eb0 Omer b. Siriceddin Muhammed el-C0zcini'nin Tabakah N6sutsi2{ ve $ihibeddin Muhammed b. Ahmed en-Nesevi'nin d,e Sireti's-Sultan Celdleddin Mngubirtt (yahut muhtemelen Menkubirni)'si2a1. Bu iig tarihEiden hig birisi, Qingiz HAn ile kumandanlannrn seferlerinin tam bir tarihini yazmaml$tlr. Her iiEii de iiyle yerlerde bulunuyorlardr ki, o karrgrk zamanlarrn olaylanrun ancak bir krsmrnr ii$renebildiler. ibnii'l-Esir Irak'ta yagryordu. Tiirkistan'da cereyan eden olaylar hakkrnda genig bilgi tophyamazdr. Ancak bir kag hadiseyi, Buhiri ile Semerkant'rn zaptrnr giiziiyle giiren gahitlerin anlattrklarrndan nakleder. Nesevi istilA esnasrnda Ailesinin malikAnesinde oturuyordu. Ancak Harezmgah CelAleddin rzz3 yrhnda Hindistan'dan diindiikten sonra onun hizmetine girmiqtir. Krsa zaman iince Hirezm devletinin yiiksek memurlarrndan bir kag kigiyle temas etmig oldu$undan memleketin ig ve drg igleri hakkrnda Eo$unlukla onlarm afzrndan dikkate deger bir gok bilgi nakleder. Anayurdu olan Horasan'rn o devirdeki durumu hakkrnda en geniq bilgiyi Nesevi'de buluruz. Fakat askeri olaylar, onun kitabrnda, bagka kaynaklara nisbeten daha krsa anlatrlmrgtrr. C0zcdni SBg (rrg3) yrhnda diinyaya gelmigtir. Gurlu emirlerinin hizmetindeydi. Bu sebeple Afganistan'da gegen olaylarr bilhassa genig olarak vermektedir. Bir kalenin miidafaasrna bizzat katrlmqtr. rzzT'de Hindistan'a giderek baq kadrhkta bulunmug ve 658 (rz6o) yrhnda eserini tamamlamrgtrr. BAzr seferler hakkrnda, meseli Cugi'nin lJtrar'dan hareket ederek Seyhun'dan aga$r inigine dair iig tarihgi de tek kelime bile siiylemezler. Nisrreddin Tfisi (iilm. n74), ltc-i ithA6 adh eserinin baqlangrcrnda Qingiz 2re ibnii'l-Esir'in Mo$ol istilisrna dair krsmr Baron V.G. Tiesenhausen tarafindan rusgaya gevrildi (Sbornik materialoa, olnosysehikhsya h istorii lolotoi Ord1, Sainr Petersburg 1884,
r). 2a0 Kitabrn Gurlular, Kara-Hitiylar ve Moiollar tarihine Ait krsmr Kalkuta'da rB64'te negrcdildi (Tlu Tabaqdri i,t6ni of Aboo Omar Minhdc al-din.... al-Jau{ani, neEr. W. Nassau Lees, Mawlawis Khadim Hosain ve Abd al-Hai). Binbaqr Raverty tarafrndan ingilizceye qevrildi (The Tabakit-i Nisrri, London rBBr); genig notlan vardrr. indeksi ayrrca rBgT'de basrldr. 2a1 N6sevi'nin kitabr O. Houdas tarafrndan fransrzca terciimesi ile birlikte neqredildi (Vie de Djelal-eddin Mankobirti, I, cilt arapga metin, II. cilt fransrzca terciimesi ve notlar, Pa' ris rBgr-rBg5). Miiellif hakkrnda bkz. Brockelmann, GAL, I, 3rg. Eser, ibn $rhna tarafrndan Muhammedii'l-Miingi'nin Tarihi't-Tataz adr altrnda zikredilir. libnii'l-Esir'in Mrsrr basktsrnrn kenarrndaki metin, IX, 86; miiellif ve eseri hakkrnda bkz. Brockelmann, II, r4r vd.); ismail ibnii'l-Esir (bkz. Brockelmann, I, 34r) miiellife ibnii'l-Miingi adrnr verir (MS. British Museum Or. 79r4, vr. 46r').
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
Hin'dan Hfilig0'ya kadar Mofol tarihini gok krsa bir gekilde
vermekte-
dirzaz.
z-Cuveyni'nin
Eseri
Alieddin Ati-Melik b. Muhammed Cuveyni (iilm. 68r/r zB3) Tarih-i adh kitabrnda Mo$ol seferlerini genig olarak anlatr. C0zcAni'nin eseriyle aynr zamanda yazrlmrg ise de2a3 miiellifi gok daha geng olCihdn-gugfu
du$undan Mo$ol istilisiyle ga$dag sayrlmaz. Bununla beraber olaylara
hit olan yaghlann riviyetlerini kullanmrg olabilir. Tarih-i
ga-
Cihiln-giSfu Mo-
follar'rn tarihini Hiilag0'nun ismaililer'e kargr seferine kadar getirir. BAzr yazmalarda2aa Ba$dad'm iggaline dair bir krsrm "zeyl-i kitab" olarak ilive edilmigtir. Cuveyni, Hirezmgahlar devletinin tarihini de eserinde vermigtir (bkz. s. 4r). Bu eserin Mofollar tarafindan Miveriiinnehr ve Horasan'rn iggaline
iit
losmr Schefer'in Chrestomathiz Pasanc'rnd,anegredilmigtir2as.
Cuveyni'nin eseri, heniiz lAy:'Jr. oldufu gekilde takdir edilmemigtir. D'Ohsson, mtiellifi, vatanrnr mahveden Mo$ollay'r mtibala$ah bir gekilde methetmig ve fazla a$rr bir usl0p kullanmrg olmakla itham eder. Aynr tarihgi eserin iyi taraflanna tinem verme$i hig diigiinmeden miiellifin "olaylarr aydrnlatmakta gerge$e fazla iayet etmedi$ini ve olaylann anlahlmasrnda srra giizetmedi$ini" ilive eder. Mo[ollar'r methetmekte agrn gitti$inden dolayr takbih etmekte haksrz oldu$u, Histoirc dcs Mongob\t ilk tenkit eden Abel-R6musat tarafindan ortaya konmugtur26. Hakh olarak ileri siirdi.i$i.i gibi, o zaman bugiln bizim verdifimiz mani ile bir "vatan" siiz konusu olamazdr. Ustelik harp esnasrnda garesiz, gekilen rzdrraplar istisna edilirse iran halkr, Mo$ol idaresi altrnda HArezmgahlar devrindekinden gok daha selil de$ildi. Onlan methetmekte ve tumturakh bir iislfip kullanmakta Cuveyni'nin kullandr$r dil, iran tarihgilerinin biiyiik go$unlufiun2a2 Bu kitabtn British lr{useum'daki niishasr (Add. 7698) Rieu tarafrndan (Catalogue, 454) anlatimrstrr. Aynr miiessese tarafindan ahnan ikinci niishasr (Or. 7464) daha eski ve daha dogrudur; aynca genig bir tarihi girigi vardrr. Mi.iellif hakkrnda bkz. Browne, A Lite-
rury History of Persia,
ll,
484; Grundriss der iranischen Philologiz,
II,
344 ve 348.
2a3
Buna raimen Raverty (Tabakah Nanrt, 96l, Taih-i Cihin-gz;d1 miiellifini Crizcini'den "bir ili iiq asrr" sonra ya$ayan yazarlar arasrna koymugtur. 2aa Meseli Petrograd Um0mi Kiitiiphanesi'ndeki yazma, lY, z, 34. Muhammed Kazvini'ye giire (eserin neqrindeki girig LXIII) bu zeyl NAsrreddin Tirsi'nin eseridir; fakat Browne (A Literary History of Persia, lII,66), ancak "belki bagka bir el tarafindan ilive edilmigtir" der. 2as
Schefer, Chrcstomalhic pasana,
2ab
Nouueaux milanges asiatique,
l,
II, r ro-r6o. 437.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
43
dan farkh de$ildir. Tarihginin anlatrg taranda da aynca bir eksik giirmedik. Malzemesine tamamiyle sahip de$ildir; verdi[i haberlerde bAzan agrkga tenakuzlar giize garpmaktadrr, fakat bu husOsta Regidtiddin de dahil sonraki tarihgilerin eserleri daha iyi bir seviyede defiildir. Umumiyetle miiellifin, olaylan genig ve gerge$e uygun olarak verme$e gahgtr$r inkir edilemez. Cuveyni'nin Regidiiddin ve Vassifdan gok iistiin olmastntn sebebi, Mo$ol imparatorlu$unun pargalanmamrq oldu$u zamanda ya$amr$ bulunmasr ve Tiirkistan, Mo[olistan ve Uygur iilkesini bizzat giirmiig olmasrdrr. Kaynaklannrn verdifi imkin gergevesinde biitiin imparatorlu$un tarihini vermefe gahgmrgtrr. Halbuki Regidiiddin ile VassAf dikkatlerini daha qok iran Mo$ollan'na ve krsmen de miittefiki Qin'e gevirmiqlerdir. Qafatay memleketine gelince, bu tarihgiler orada cereyan eden olaylar hakkrnda gok az bilgiye sahip olduklan hal{e Qa$atay'rn ilk haleflerine dair Cuveyni'nin verdi$i haberleri kullanmamrglardrzaT. Cuveyni, baglangrgta Mo$ollar'rn siizlti riviyetlerini kullandrfr gibi2a8, muhtemelen yazrh rivayetlerden de faydalanmrftrr. Bazr ifadelerinin ash Mo$ollaCa ait oldu$u gtiri.ilmektedir2ae. Halbuki Regidiiddin, Mo$ollar'm yazrh kaynaklannr daha qok kullanmrgtrr.
3-Mo$ollar'da
Edebiyat
Qingiz Hin zamanrndan iince Mofollar'rn yazrh vesikalan olmadr$r bilinmektedir. Uygur alfabesini kabul ettikleri zaman ilk tince "Qingiz Hin'rn Nizamnimeleri"ni (yini onun tarafindan tasdik edilen milli fikirler ve idetleri" toplamak igin kullandrlar. Yalnrz biitiin imparatorluk halkr defil, hinlann kendileri de buna uymak zorunda idiler. Qingiz Hin'rn 2a7 Bu biiliim Defr6mery tarafindan fransrzca terciimesiyle birlikte neqredildi (Joumal Asiatiquc,4. seri, XX, 3Br3BB, 399-406). Cuveyni'nin eserinin gimdiye kadar tam bir neqrinin olmamasr, Browne'in hakh olarak dedi$i gibi (A Likrary History ol Pcrsia, lI' 473) "rczaletten bagka bir gey de$ildir". $imdi iki cilt halinde Mirzi Muhammed Kazvini tarafindan Gibb Memorial Series'de (XVI) negredilmi5 olup birinci ciltte Prof. Browne tarafrndan terciime edilen geniq bir girig vardrr. HAli negredilmemig olarak yalntz ismaililer'in tarihi kaldr. Krg. Barthold, Cuoeyni, mad. E.I.; Browne, A Litcrary Hktory ol Petsia,III,65 vd.
'6 Krf. meselA (Cuveyni, I, zB). ;t o-!.: ;:- .l);. il"c' ,l
Cuveyni, Gilyiik'un tahta gegmesinden iinceki olaylardan bahsederken (I,I97) Kusr$rnan bazr asrlzAdeleri teslim etmesini isteyen annesine Kitin'rn sert bir cevab verdi$ini nakleder. Mo$ol hikiyesinde Qingiz Hin'r kurtaranlar aynr benzetmeyi kullanrrlar (Pekin Miyonu Qahsmalan, IV, 43): .Qayla$rn kovaladr[r kug srk otlar arasrna gizlenince otlar onun hayatlnl kurtarrr; ot b
tin'a
siz
olurduk'.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
44
"Biiyiik
Yasa'sr2s0 biiylece ortaya Erkmrgtrr.Yasa'nrn yazrh niishalarrndan birgok tarihgi bahsettikleri gibi Cuveyni de ondan siizetmigtir. Onun verdi$i bilgilere giire, kanunlar yapraklar iizerine yazrh olarak hanedarun baghca iiyelerinin hazinelerinde saklanrrdr. Yeni bir hin tahta grkrnca, ordu bir sefere giinderilince ve devlet erkanr iqleri miizakereye davet edilince bu yapraklar ortaya qrkanlrr ve bunlarda yazrh olan hiiki.imlere giire hareket edilirdi2sr. Tarihgilerden her hangi birinin Yasa'nrn bir niishasmr
giiriip gtirmedi$i bilinmemektedir. Yasa'da bulunan htiki.imlerin en genig izahr Mnrr tarihgilerinden Makiizi'de2s2 (Iakiyiiddin Ahmed, iilm. 845/ t44r - t44z) bulunur.
Bununla beraber Mo$ollar, hinlannrn siiylediklerini yazmak ve iiliimlerinden sonra onlarr go$altmak idetini Qinliler'den almrqlardr. Bu gibi notlann ancak hdnrn istedi$i zaman tutuldu$u ve bu gibi durumlarda s6zlerini giir tarzrnda yahut secili olarak siiylemefie iizendi$i diigiiniilebilir2s3. Bu stizlere tiirkge "bilik' (bilgi) adr verilirdi. Qingiz HAn'm bilikleri aragtrnlrr ve tifretilirdi. Bir defasrnda Qin'de tahta gegme meselesi, bu bilikleri tam manAsiyle bilen aday lehine halledildi25a. Qingiz Hin'rn biliklerinden bAzrlan Reqidiiddin tarafrndan kitabrnrn bir ilivesine ahnmrgilr2s5.
Mo$ollar'rn parlak zaferleri milli duygunun geliqmesine yardrm etti$i ile hinlarr, milletlerinin tarihini bilmek ve atalannrn biiyiik icraatrnr unutulmaktan kurtarmak istediler. Tarih ile efsane arasmdaki farkr Mofollar, di[er ilkel kavimler gibi pek az bilirgibizso bunun tesiri altrnda Mo$ollar
Yisi (kanun, nizam): tam qekli jL.Jl (mo$olca Casak) ibn Batt0ta tarafrndan (III, 4o) kullanrlrr. Vassif bagka bir tabir kullanrr (Um0mi Ki.itiiphane yazmasr, Y, 3, 24, vr. ggo,;ei; Hammer-Purgstall, Geschichte dcr Goldenen Horde, r$g, Tundsehin); Ulu! Beg'in Taih-t Erba'a U/as'unun muhtasar niishasrnda hiE anlaqrlmaz bir tabir kullanrlmrgtrr: s--3 w/l (Cod. Mus. Brit. Add.26, rgo, vr.56). Bkz. Barthold, Persidskaya nadpis'na sQcnye mecheti Manuchz, ryrr (Aniyskala Serila, No.5),3r. Burada bagka bir tabir olan "tankgal yarh!" VassAltan allnml$tlr. 25r Cuveyni, I, I7 vd. Krg. Quatrembre, Mongob, CLXI. 2s2 Arapqa metin ile fransrzca terciimesi S. de Sacy tarafindan (Chreslomathie Arabe, z. baskr, II, 58 vd., 16o vd.; rusga terci.imesi ise Prof. Berezin tarafrndan (Ogerk unutrennlauo us2s0
troislua ulusa QuEima, Saint Petersburg 1863 253 2sa
Regidiiddin, r95. D'Ohsson, Histoire
2ss Trudy,
des
f
Trud1, krsrm
VIII).
z5-3I ) yayrnlanmrgtrr.
Mongols,II, 5o6 vd.
XV, rzo vd. Prof. Berezin (Trudy, XY, r73) ile Prof.
Vasiliev (/apuki, IV,
38r) yanhghkla bilikleri fasa ile karrgtrrrrlar. 256 Volentes nomen suum, hoc est Moal, exaltare super omne nomen (Recueil de ges ct de mimoires, publ par la Soc. de g6ographie, Paris r 839, IV, e5g).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
uoya-
l
KAYNAKLAR
lerdi. Mo$ollar'rn hocalart olan Uygurlar'da bile gergek tarihi eserler olmadr$r kuwetle muhtemeldir. Cuveyni ile Regidiiddiin, onlartn kitaplarrndan milletlerinin mengei hakkrnda ancak hayali efsaneler naklederler2sT. Qingiz Hin ile ecdidr, silih arkadaglan ve imparatorlufun tegekktilii hakkrndaki muhit ve srnrf temayiilleri v.s. gibi tesirler altrnda gegitli qekillerinin ortaya grkmasr zaruii idi. Bu efsanelerin ilk iince ne zaman yazlma$a baglandr$rnr belirtmek giigtiir. Regidi.iddin'in hikiyelerinden birine giire Qa$atay'rn Qinli veziri, bu makama tayin edilmeden ijnce bile Qingiz Hin'm seferlerinin tarihini igine alan biiyle bir listeye sahipti258. Mo$olistan'da tz4o'ta yazlan bir eserin ash ile birlikte gince terciimesi elimize gegmiqtir25e. Prof. Berezin'in bu esere "Qin-Mo$ol VekayinAmesi" adtnt vermesi pek do$ru de$ildir. Olaylar yrl srrasiyle anlatrlmadr$r igin bilti.in vekayinimelerden aynhr. Kronoloji son derece miiphem ve karrgrktrr. Bizim giiriigiimiize gtire bu garip eser, kahramanhk destantntn mahsulii olarak kabul edilmelidir. Baghca kahramanlar, yazar taraftndan Qingiz HAn ile Ailesinden daha Eok sitayiglere mazhar olmugtur. Yazara giire Qingiz HAn, heniiz Eocuk iken kardeqini iildiirmilg; bundan dolayr annesi' biiyiik ofullannrn u$radr$r zulme iiziilerek onlarr yrrtrct hayvanlara benzetmig2@, Qingiz Hin daha sonra sadtk ugaklarrndan birisini haince iildiirmiig26t' ,,qahsi bir kinden dolayr sadrk ve fedakAr" bir silih arkadagrnr Ogedey de "gizlice iildiirmiiq" olmakla itham edilir262. Di|er taraftan yazar, kahramanlann iddialarrnr kayttsrz $artslz tasvip eder; bunlardan biri, Qingiz HAn'tn her hususta fikrine uyulmastnt agrkga istemig263 olmastdtr, Qingiz HAn'rn a$zrndan hirun muhafizlanna, yini asketr aristokrasiye hi.irmet ve riayet giisterilmesi tavsiye edilir26a. ideal bozkrr kahramarunm yilmaz cesa2si Radloff, Das Kudatku-Btlt*, XXV vd. XLI vd'; aynr miiellif, K aoprosu ob uigurah, 4o vd.,56 vd. 258 Regidiiddin, I95. 25e Mo$olca asltna dair bkz. A.M. Pozdyeev'in makalesi (Saint Petersbury, /ap. Russk, Arheot. Ob. IB83). Mo$olca adr iqin (Mongolun nigusga tobfyan : Mogollar\n Gtzli Taiht) bkz. Prof. Pelliot, Tung Pao, XIY (rgI3), I3I vd. Palladius'un qinceden nrsqaya terci.imesi (mofiolca ash o zaman bulunmamrgtr) Pekin Misyonu Qahsmalan iginde yayrnlanmrqtrr (cilt IV). Mo$olca ashnr Pozdnyeev rusga neqredecekti; qimdi de Pelliot tarafindan negredilecektir (bk. Jounal Asiatiquc'deki va'di, II, XV' I3z). m Pckin Misyonu Qahsmalan, IV, 39 vd. 261 Pekin Misyonu Qahsmalan, 262 Pekin Misyonu
IY, 69.
Qahsmalan,IV, r5g. , 6r. 26 Pekin Misyonu Qahsmalan,IV, Izg. 263 Pe kin Misyonu Qahsmalan, lY
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
46
reti, milletinin bagkanrna sarsrlmaz ba$hh$r, sonsuz miikrimli$i manzumede kuwetli bir gekilde belirtilir265. Harici olaylar hakkrnda yazar, Do$u Asya'da cereyan eden savaglar tizerinde daha gok durur ve Mofollar'rn batrdaki selerlerine ancak bir kag kelime ile temas eder.
4-Ytian - 9i Mofol
ananesinin iranhlar ve Qinliler tarafrndan yeniden iglenmig olarak bize intikal eden resmi geklinde aynr malzemeyi bagka bir rErk altrnda buluruz. Qin'deki Mo$ol imparatorlan tarafindan Mofol tarihinin iglenmesine iinem verildi$ini biliyoruz; meselA imparator Kay-san zamanrnda (r3o&r3rr) Mo$ollar'rn bir resmi tarihi yazrlmrytrr266. Mo$ol hakimiyeti nihayete erdikten sonra hAnedanrn Qin ideti iizerine genig bir tarihi (Yiian $i-Yiian siililesi tarihi) meydana getirildi. Bu tarihin qimdiye kadar ancak muhtasar bir tertibi batr dillerine gevrildi26i. Avrupa sinologlannrn eserlerinde Yi.ian-$i'nin tam metninden bAzr stizler nakledilmigtir. Bunlar, eserin. tamamrnrn terciime edilmesi halinde Eok krymetli bilgiler bulabilecefimizi giistermektedir.
5-Regidi.iddin iran'da Mo$ol tarihinin yazilmasr Gazin Hnn (r295-r3o4) tarafindan Vezir Regidtiddin'e verildi. Regidiiddin Fazlullah b. imndiiddevle Ebu'lHayr'm meslegi tabiplik oldu$u halde kelim ilmine dair gok eserler yazmrgur26E. Abika Hin'm saltanail esnasrnda (r265-rz8z) devlet memuriyetine girmiqtir. 6gZ (tzgB) yrhnda vezir oldu. Gazdn ona, halkrn okuyabilece$i bir Mo$ol imparatorlu$u tarihini yazmasrnr emretti26e. Mo$ollar'rn res26s Temugin'in asrl kurtancrsr Sorhangira'mn evinin tarihni bu manida anlamak lizrm geldi$i agrktrr: "Evi, akgam karanhlrndan gafak vaktine kadar devam eden krsrak siitiinii galkalamaktan grkan giiriiltiilerden ta uzaktan tanrnrrdr" (Pekin Misynu Qaltsnalan, lY 43). Palladius tarafrndan ileri siiri.ilen edebi izahat (a1nt esn, rBo): "Krmrz yahut garap yaprmiyle belki Sorhangira iilesi miikellefti", pek do$ru degildir. 266
Abel-R€mu sat, Nouaeaux milanges asiatiques,
Il,
3.
267
iakins, istoiya pcrqh gcQrch hanou k doma Qingkooa. Saint Petersburg, r8u9; Douglas, Tlu Life of Jcnghi Khan, l-ondon 1877. Yiian-gi'nin yazrhgr ve muhteviyatr hakkrnda krq. Brctschneider, Mediaeoal, I, r8o-rgr. Di[er gince kaynaklar igin bkz. Pelliot, Jounal Asiatiqqa II, XV (rgzo), r3r vd. 2d Regidiiddin'in hayah ve eserleri hakkrnda bilgi, Canii't-tco6rihTn Quatrembre tarafindan negr ve terciime edilen krsmrn giriginde bulunmaktadv (Mongoh, I.). KrE. E. Blochet, Inlroduction i I'historie des Mongols par Fadl Allah Rachid ad-Din, Leyden-London rgro; Barthold, Mir islama, I, (rgre), 56-ro7. 26e D'Ohsson'a gore (Historb des Mongok, I, XXXV) miiellif bu emri 7oz (r3oz-r3o3) yrhnda aldr. Bu tarih Quatremdre'de yoktur.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
+7
mi vekayinimesi devlet hazinesinde sakhydr. Regidtiddin'in tarihne gtire bu vekayinAme, Mo$ol dili ve alhbesiyle yazrh olup ayn pargalardan meydana geliyordu. Bunlar hig bir zaman bir srraya konmamrgtr. Kitap mukaddes sayrldr$rndan kimse el siirmezdi, tarihgiler de kullanamazlardr; bilgileri "basit halktan alrrlardr'270. Tarihqimiz Tayciut kabilesini anlatrken27r "daima hinrn hazinesinden en yaqh emirlerin elinde muhafaza edilen Altrn De[ter"denz72 (Altan Depter) bahsettifi zaman muhtemelen bu vekayinimeyi kasdetmigtir. On beginci yiizyrlda Mo[ollar'rn ensabmr ya-
zan bilinmeyen mi.iellif, Ogedey'in (bitikEi denilen) memurlarrndan birinden bahsederken gu giiri.iglerde bulunur273. "...kabilesine mensuptu; Qingiz Hdn'rn Alhn Defter'rni saklarlardr. Onun ve hiikiimdarrn ailesi drgrnda
hig kimse bu kitabr giirmemigtir" 27a. Regidiiddin, Tacikler'den sayrldr$r igin Mo$ollar'rn mukaddes vekayinimesini do$rudan dofruya kullanmrg olmasr pek miimkiin giiri.ilm-iiyor. Mo$ollar hakkrndaki riviyetleri Biiyiik HAn'rn iran sarayt.tdaki temsilcisi olup Mo$ol tarihi hakkrnda en biiyiik miitehasss olan P0lid-ginksink'rn afzrndan ve GazAn'rn verdi$i bilgilerden iifrenmigtir. Gazin'rn tarih bilgisini yalnrz POlAd (yahut F0lAd)'rn bil-
gisi
gegiyordu275. Regidiiddin'in
verdi$i bilgiler gofunlukla Yi.ian-$i ile
harfiyyen birbirine uymaktadrr. Her ikisinin de kaynafr elbette Mo$ollar'tn resmi vekayinimesi idi. Mo$ol ananesinde her hangi bir harbe dair yeterli bilgi olmadr$r zamanlar mi.iellif, Mo$ollar tarafindan istild edilen milletlerin eserlerine miiracaat ederdi. Bunlardan Qinliler, Hintliler, Uygurlar ve Krpgaklar'r zikreder. islim iilkelerinin zaptr ise hemen tamamen Cuveyni'nin eserinden ahnmrytr.
Gazin Hin iildtilii zaman eser heniiz bitmemigti. Kardegi ve haleh Olciyt0, Regidiiddin'e daha genig bir vazife verdi: Mo$ollar ile miinasebete girigen bi.itiin milletlerin tarihlerinin yazrlmasr. Regidiiddin, gegitli milletlerin iran saraymda bulunan ilimlerinin yardrmmdan faydalandr. Bu ciimleden olarak Hindistan tarihi Kamalaqri adrnda bir Kegmirli rahip, Qin tarihi de iig Budist rahibi tarafrndan yazrlan bir kitaba dayamlarak 2to
21t
Quatremlre, Mongok, 7 4 vd,
Shmik lyetopisei. istoiya mongoloa, sogtnenie RaSid-Eddina. Prof. Berezin'interciimesindeki girig, Saint Petersburg r85g, r83; farsga metin (saint Petersburg 186r), 244. 212 Yazmalarda gu ibareleri buluruz jp i.rLJl 1f ve J.p .lL!l euaremlre (74) J-ts _tt> rltJl geklini teklif eder. 273 isim bilinmemektedir. 21a 275
-,,-9:;
Metinlcr, r59 @itab Mu'i
Eskikitaplarim.com
Karagöz
48
V.V. BARTHOLD
Li-tagi ile Maksun276 adlannda iki Qinli ilimin yardrmiyle yazrldr. Regidiiddin'in Franklar tarihi iEin hangi Avrupah'dan bilgi aldr$rnr bilmiyoru2. Eserinin bu krsmmda verdigi bilgilerin do$ru olmasr dikkati gekmektedir. Papa ile imparator arastndaki miinasebet anlatrlrrken birincisinin tinemi biraz mi.ibali$a edilmigtir. Bundan da Regidiiddin'in Avrupah yardrmcrlarrnrn ruhban srnilindan olduklarr neticesine varrlabilir. Eserin tamamr Zro (r3ro-r3rr) yrhnda bitirilmigtir2tt. Ug cilt halinde idi; birincisi Mo$ollar'rn tarihini, ikincisi umumi tarih ile Olciytfi'nun saltanail zamanrrun tarihini (Regidiiddin'in plinrna giire bu krsma di$er tarihEiler devam edecekti) ihtiva ediyorlardr. Ugiinciisii ise co$rafi bir zeyl idi2?8. Tarihgimiz sonradan bu tertibi defigtirdi. Anlagrldrfrna gtire umrfmi tarihin krsa iizeti iince ikinci cilde, ikinci biiliimiin birinci krsmrnrn birinci fash olarak dahil iken onu aynca iigiinci.i cilt olarak tertip etti. Co$rafi zeyl de diirdiincii cildi meydana getirdi2Te. Eserin tamamrna cdmii't-tcadih adt verildi. GazAn HAn'rn emri iizerine yazrlmrg olan birinci cilt, OlcAyt0'nun arzusuna uyularak "Taih-i Ga16nt" ad:u:, korudu. Biiylece Regidiiddin'in eseri, OrtaEa$'da, ne Avrupa'da, ne de Asya'da egine rastlanrlmayan genig bir tarih ansiklopedisi oldu. Biiyle bir eserin biitiin milletlerin ilimlerinin yardrmiyle meydana getirilmesinin mi.imki.in olugu dikkate ahnarak, en uzak medeni kavimler arasrnda irtibat kuran Mo$ol istilisrnrn, daha uygun gartlar altrnda nasrl neticeler verebilece$ini diigiinmeliyiz. Reqidiiddin, eserlerinin daha sonraki nesiller taralrndan kullanrlaca$rnr zannediyordu. FarsEa eserlerini arapeaya, arapga eserlerini de farsgaya terciime etti$i gibi2e, bi.itiin eserlerinin iki dilde her yrl kopyalannrn yazrlmasmr sa$lamak igin gerekli tegebbtiste bulundu28r. Bununla beraber CAmii't-buAih, tarihginin anavatanrnda bile tamamen muhafaza edilmedi.Bizzat Regidiiddin'in ifadesine giire282, kendisi hayatta iken bile Quatremdre'de biiyledir (Mongols, LXXVIII); Collections scientfique'tc (III,ro6),-rr J; Regidiiddin'de 98,oy{ 271 7'a h- 0lcfuti Sultan, VassAla giire 7rz yrhna kadar devam ettirilmigtir (Quatre276
mdre, Mongok, 278
LXXI).
Quatremdre , Mongols, 5o-6r.
2te
Quatrembre, Mongols, LXXII-LXXN, CLIX vd. 2m Bodleian Kiitiiphanesi'ndeki yazmalardan birinde Cimii't-teadrih\n
gili
Qin tarihi ile il-
krsmrnrn arapga terciimesi bulunmaktadrr (MS. Arab. b t). Cilmii'ruaarihTn arapga terciimesinden daha ,ijnemli iktibaslar hakkrnda bkz. Morley, Desciptiae Cat. of Histoical MSS. in the Libary of the Royl Asiatie Socicty, London r 854, 5, 8- r r . 28r 282
Quatremire, Mongols, CXXXIV CXXXIX, CLXVII. Quatrembre , Mongoh, V, CXXVI.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
islim ileminde fikir adamlan arasrnda onun aleyhinde kuwetli bir cereyanrn varh$r anlagrlmaktadrr. I3t8'de Ebrl SaTd'in saltanau zamanrnda ihanetle itham edilerek idam edildi. Bundan sonra eserlerinin niishalannr go$altmak igiyle kimse meggul olmadr. On diirdiincii yiizyrl tarihgilerinden, Mecmau'l-Ensdb miiellifi Muhammed b. Ali eg-$ebinkdrai283 Reqidiiddin'in ilmini takdir etmekle beraber onu fesatgrhkla itham eder284, eserini hiE kullanmaz ve hatta adrnr bile zikretmez. Regidtiddin'in baqka bir Ea$daqr, Taih-i 0tc6yn,Szltaz miiellifi Ebu'l-Kasrm Abdullah b. Ali elKAqini285, Regidiiddin'i intihal ile sughyarak Cdmiii't teudih'i kendisinin yazmr$ oldu$unu iddia eder. Regidiidin, "mel'in Yahudiler eliyle eseri kendi adrna Sultan'a takdim etmiq ve buna kargrhk ona, nakit olarak elli tuman ve yrlda yirmi tuman gelir getirir biiyiik emlik ihsan edilmig. Once vadetti$i halde bu mtikifattan bir dirhemini bile gergek yazarla paylaqmamq286. Bu iddianrn ne gibi temellere dayandr$rnr siiylemek giigtiir. KAgini'nin Regidtiddin iqin malzeme toplama igine katrlmrg olmasr miimkiindiir. On diirdiincii yiizyrhn di$er miielliflerinden bAzrlarr, bilhassa Vassif, Regidiiddin idam edildikten sonra da gahsiyetinden ve eserinden eskisi gibi hiirmetle bahsetme$e devam ettiler. Fakat tarihginin o[ullarr bile, birisi r32B-r336 yrllan arasrnda vezirlik yaptr$r halde, eserin niishalannr ortaya grkarmak ve go$altmak iqin hig bir tegebbiiste bulunmadrlar. Tebriz'de Regidiiddin'in iilesinin tasarmfunda bulunan mahallernin I336'da ya$ma edilmesi2sT de muhtemelen eserlerinin niishalanrun kaybolmasrna yardrm etmigtir. On beginci yiizyrhn baglannda Sultan $ihr0h'un emriyle Cdmiii't-teadihin saklanan krsrmlannrn toplanmasrna girigilince eserin tam bir niishasrnr bulmak miimkiin olmadr. On dokuzuncu yiizyrl baglangrcrnda, $ahr0h ile o$ullarr zamanrnda yazrlan niishalar bile 283 Bu eserin miiellif hattiyle bir niishasr Asya Miizesi'nde bulunmaktadrr (d 566); krq. Rieu, Calalogue,I, 83 vd. 2& Asya Miizesi yazmasr, d 566, vr. zzz, zz5b. 285 Bu risilenin Ch. Schefer'in elinde bulunan bir niishasr gimdi Paris'te bulunmaktadrr (krg. Blochet, Catalogue... Schefu, MSS. persans, l, No.I4r9, 95 vd.) Bagka bir nilshasr istanbul'dadrr (Ayasofya, 3or9), krg. Barthold, laprski, XYill, II9; Siissheim, Das Gcschcnk aus der Seldschukengeschichte, Leyden rgo9, XI. Siissheim'a giire Schefer yazmasl, istanbul yazmasrndan istinsah edilmigtir. Aynr miiellihn umumi tarih hakkrnda bir eseri vardrr (Ba$-
dad'rn diiqiiqiine kadar), birinci krsmr Berlin Kiitiiphanesi'nde bulunmaktadrr (No. 368, Pertsch katalo$unda). Aynr eser, Mirhind tarafindan (burada ;lKJl yerine dt-:,t
Quatremdre, Mongoh,
(XVIII,
r
zz vd.) verilmiqtir.
LIL F.4
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
kaybolmug sayrhyordu. Quatremdre 1836 yrhnda Regidiiddin'in eserini negretme$e girigti$i zaman kitabrn ancak Mo$ollar tarihine Ait krsmrnr biIiyordu
288.
Zamanrmrzda Cdmiii't-tcadihin yazmanlanndan epeyce niisha bilinmektedir. Ancak Tarih-i )Udyti Sultan ile2ge co$rafi zeyl heniiz bulunama-
mrqtrr. Avrupa ktitiiphinelerinin kataloglanna bakrlacak olursa on diirdiincii yijrzyl/ra iit tek bir yazma niishasr mevcuttur ve British Museum'da bulunmaktadrr (Add. 16, 688)2{. Yazmadaki tarih daha geg dewe iittir $ Zilhicce g3olz Ekim r5z4). Dr. Rieu'ya giire bu tarih yalnrz bir kaE varafa iit olup (2, g, zgt-zg3) bunlar gok sonra yazrlmrg ve miistensih de selefinin yazlslnr taklide qahgmrgtrr. Bu niishada kitabrn zeyli olarak Olciyt0'nun tahta gegigine dair bir hsrl vardrr. Bu fash Regidiiddin'in kendisi de$il mi.istensih yazmrgtrr. Vezirden, ga$dagr olarak bahseder. Bununla beraber bu yazmada eskili$i sebebiyle beklenilebilecek srhhat yoktur. Bu hususta gunu kaydetmek kifi gelecektir: Yazmaya giire (vr. B) Qu$atay'rn yalnrz altr o$u vardr, halbuki yine aym yazmada (vr. 17) diger yazma niishalannda oldu$u gibi Hin'rn yedinci o$lundan da bahsedilir.
Di$er yazma niishalannrn hepsi ya on beginci y.izy:/ra yahut daha sonraki tarihlere iittirler. Anlagrldr$rna giire CAmii't-UuAihln tamamrnrn de$ilse bile her halde miihim bir lasmrnrn muhafaza edilmig olmasrnr bilhassa $Ahr0h ile yardrmcrlannrn himmetine borgluyuz. Metnin tesbiti biiyiik zorluk arzetmektedir. Eski ve giizel niishalann karErlagtrnlmalannda bile iinemli tenakuzlarla kar5rlagrnz. Bilhassa Qingiz Hin'rn siilAlesinin neseb cewellerinde bu husus agrkga giirtiliir. En eski ve en iyi niishalanndan
birisi
(Bro/14o7-r4o8'de yazrlmrgtrr) daha iince Petrograd Um0mi Kiitiiphinesi'nde bulunuyordu, fakat Eimdi kaybolmuEtur2er. 288
Cdmii't-Tcadrilln bagka krsrmlannrn rB3B yrhnda ilk defa kegfi iEin bkz. Morley,
Desriptioe Cataologue, g. 28"
Cimii'l-Tetdihln Taih-i 0trayti Sultanl igine alan bir niishasr, rgz3'te Ahmed Zeki Velidi tarafrndan Meghed Kiitiiphanesi'nde bulunmuqtur (Bulletin de l'Acadimb des Scicnces,
t924,247 vd.). 2(xr
I
I;
Rieu, Catalogue, 78 vd. Royal As. Soc.'deki yazma (Morley, Dcseiptiae Catalogue, eserin bir krsmrnrn arapgaya terciimesi) 7 r4 tarihini tagrmaktadrr. 2et Taih-i Ga
z3z; 6zel isimlerin (ensabda) Uygur harlleriyle yazrhgr vardrr. Girig ile (fiirk ve Mofol kabilelerine dair) Qingiz Hin'rn tarihi Berezin tarafindan nesr v€ terciime edildi (Trady, Y, VII, XIII, XY). Taih-i Gazin?nin Ogedey'den Kubilay'rn torunu Timur'a kadar olan krsmr Blochet tarafindan Gibb Memorial Series'de (cilt XVI[, z), HiilAgir'nun tarihi ise Quatrembre tarafindan neqredildi. Reqidiiddin ile eserleri hakkrnda bkz. Browne, A Litnary History of Persia, III, 68-87; Regidiiddin'in gimdiye kadar bilinmeyen bir yazmadaki mektuplarrnrn bir listesi vardrr (8o vd.).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
5r
6-Vassaf Regidilddin'in eseri $aban 699 (Nisan-Mayrs I3oo)'da meydana getirilmeden ijnce Abdullah b. Fazlullah (sonradan Vassifu'l-Hadrat likabrnr almrgtrr) Mo$ollar'rn tarihini yazma$a bagladr. Vassifrn eseri son derece a$rr bir iisl0p ile yazrlmrg olup iran edebiyatrnrn en iyi niim0nesi olarak kabul edildi$i meqhurdurze2. Miiellif kendisini, eseri hakkrnda yi.iksek fikirler besledi[i Cuveyni'nin do$rudan do$ruya halefi olarak kabul eder; binaenaleyh tarihine Mengii'ni.in iiliimiiyle baglar. Kubilay'rn saltanatt esnasmdaki olaylar hakkrndaki riviyetleri, bir gok iinemli noktalarda Regidtiddin'den aynlmakta olup bazr durumlarda gerge[in hangi tarafta oldu$unu tayin etmek giiEtiir. Eserin ilk diirt biiliimii, Sultan Olciytt ile Vezir Residiiddin'e z4 Muharrem 7n (l Haziran r3rz) Pergembe giinii takdim edildi2e3. Milellif, tarihini 7ro yrhna getirdikten sonra ilAve olarak Mogol imparatorlufunun mengeini, Hirezmgahlar devletini ve HiilagO'nun seferini anlatr (Bunda Cuveyni'ye ba$h kalmrgtrr).
biiliim sonra yaztlmtgurzea. Mo$ollar tarihinin son devresini ve Cuqililer ile Qa$atayhlar hakkrnda bir krsmr ihtiva etmekte olup burada miiellif, Regidi.iddin'in riviyetiyle, hatti birinci kitapta aynr olaylan kendisi bagka tiirlii anlattr$r halde, mutabrk kalmrgtrr. Bundan sonra ilhinhlar tarihine, 7rg (r3rg) yrhnda Emir Kurmigi'nin isyanrntn bastrnlmastna kadar devam eder. Birinci kitap, Hammer-Purgstall tarafrndan negr ve almancaya terciime edildi$i2e5 gibi tamamr rz69 (r853)'da Bombay'da yaBeginci
ymlandr2e6.
giiri Beniketi (Eb0 Si.ileyman Divud b. Muhammed) 7r7 yrh sonunda (mukaddimedeki tarih 15 $ewal (3t Arahk t3t7) Gazan Hdn'tn baq
2e2
Kitap, umrrmiyetle Tarih-i
Vass6!
adryla tanrnmtgur. Miiellifin verdi$i isim gudur:
Kil6b Tcc
Kitabrn birinci bdliimii CazinHdn'a r3 Receb 7oz (3 Mart I3o3) Pazar giinii tak-
dim edildi, bkz. Quatrembre, Mongok,Xlfi. 2ea D'Ohsson (H;stoic des Mongob, I, s. XXXIII) ile Rieu'ye (Catahguc, 16r) giire 7zB (r327) yazrlmrgtrr. Petrograd Umumi Ki.itiiphanesi'ndeki niishada (V, g, z+) bu krsmrn yazrldr$r tarih olarak 7t7 $r.424) ve 7rB (vr.4z5) yrllan g6steriliyor ise de bu tarihler yanhqtrr. Qiinkii aynr yerde o zaman Qalatay ilqigiday'rn saltanat siirmekte oldu$u belirtilmektedir. Hindistan'da yaprlan taqbasmastnda 727 $.6o7) ve 7rB (s.6o8) tarihleri giisterilmigtir. 2e5 Hammer-Purgstall, Geschichte ll/assafs, Vienna I856. Miiellif ve eseri hakkrnda bkz. Browne, A Literury History of Pnsia,III, 67 vd. 2e6 Bu baskrnrn British Museum'da bir niishasr olmadr$r anlaqrhyor; basrh eserler katalo$unda (s.45) yalnrz iran'da basrlan (yalnrz r. cilt) zikredilmigtir, 'febriz rzTz (1865r866).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
Raa{at ili'l-elbdb fr baAihi'l-ckabir ae'l-msdb isimli bir eser yazmr$trr. Aslmda Regidiiddin'in Cdmii't-teudih\nin kopyasrndan bagka bir gey de$ildir. Miiellif, ancak kendi zamanrna iit tinemsiz bir zeyl ilave etmiqtir2eT. 7
- On Diirdii ncii Yii zy rl Tarih gileri
On diirdiincii yiizyrlda Hamdullah b. Ebi Bekr Miistevfr Kazvini'nin tarih ve co$rafoaya iit eserleri ortaya grkmrgtrr2es. Tarih-i Giifidc admr taEryan tarihle ilgili eseri 7gS O1g4-r935)'de yazrlmrg olup 73o (r33o) yrhna kadar gelmektedir2ee. Burada umfimi tarih krsaca anlahlmakta ise de ehemmiyetsiz de$ildir. Regidiiddin, Siminiler ile ilk Gazneliler'in tarihini verirken Utbi'nin eserinin farsga terciimesini harfiyyen tekrar etti$i halde, Kazvini, Utbi'de olmryan fakat di$er kaynaklar tarafindan desteklenen bazr bilgiler vermektedir. MeselA Siminiler'in Simc0riler ile olan ihtilifinr Utbi'deki gibi de$il, Gerdizi ile Avfr'deki gibi anlatrr3m. Kazvrni'nin Qa$atayhlar hakkrndaki bilgileri3ol pek krsa olup bunlara fazla itimad edilmeyece$i anlagrhyor. Kitabrn sonunda bir gok geylerin biyografileri tarih srrasrna g6re verilmektedir. Miiellif iimriiniin son yrllannda eserine bazr iliveler yaparak 7+4 Og43-r244) yrhna kadar getirmigtir. O$lu Zeyneddin, babasrnrn eserini iran'rn Timur tarafrndan zapttna kadar devam ettirmigtir. Siminiler hakkrndaki krsrm, Schefer tarafindan Nargahi'nin eserine ek olarak302 Selguklular ile ilgili lusmr da Journal Asiatiquele negredildi303. Eserin tamamr Melgunov tarafindan 1873'de bastrnlmrg ise de ortaya grkmamrgtrrroa. Son olarak on beqinci yiJ.zyia Ait olup pek do$ru olmryan bir niishada Prof. E.G. Browne taralrndan Gibb Memorial Series'de (XIV. cilt) krsa bir terctime ve indekslerle birlikte negredilmigtir. 'ot Kr$. Rieu, Catahgue, 79 vd. Bu eserin bir yazma niishasr da Petrograd Universitesi Kiitiiphanesi'nde (No.zB5) bulunmaktadrr. Browne'in bu eser hakkrndaki fikn (A Literary Hislory of Pcrsia, lll, roo vd.) pek dofru de$ildir. Beniketi'nin Avrupa (Roma imparatorluklarr ve papalar) ile Qin (matbaacrhk hususunda) hakkrnda siiyledikleri tamamen Reqidiiddin'den ahnmrgtrr. Reqidiiddin'in Qin'deki matbaacrhk hakkrndaki metni Baron Rosen
tarafindan Colleelions scimtifiqucs\e (III, ro7 vd.) negredildi. 2e8 Miiellif ve eseri hakkrnda bkz. Browne, A Literary History of Pnsia III, 78-roo. 2ee Kr"$.
Fiieu, Catahgue, Bo vd. d.
N Mctinlcr, I r vd., gI vd. nt Taih-i Giaide, 576 vd.
s2 Nargahi, gg-r r r. 3o3
Journal Asiatique, 4. seri, c.
XI, XII (I848).
30a
Petrograd Universitesi Kiitiiphanesi'nde Tarih-i Giaidehin Zilkade Br3 (Mart r4rr) tarihinde yazrlmrg bir ni.ishasr vardrr (No.r53).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
Kazvini'nin Nuzheti'l-kulfib adh co$raSasr 74o (r33g) yrhnda tamamlanmrgtrr. Mi.iellif, gafdaqlarr (Ebu'l-Fidi ve Drmagki) gibi onuncu y""ytl coSrafracrlannrn verdikleri bilgileri tekrar etmekle yetinmemig, o zamandan beri meydana gelen de$igiklikleri de eserine almqur. Aynca Mo$ol hdkimiyetinde iran'rn siyisi taksimab ve her eyiletten toplanan vergiler hakkrnda genig bilgi verir.Ortagaf'da mo$olca ile yazrlmrg eserler az oldu$undan Kazvini'nin eseri dilciler iqin de ijnemlidir. Kitabrn kozmografi krsmrnda gegitli hayvanlann adlan farsga, tiirkge ve mo$olca verilmektedir. Nuzlutii'l-kulib\n tamamr r3rr (r894)'de Bombay'da basrldr. Daha sonra G. le Strange tarafindan Gibb Memorial Series'de (XXIII. cilt, r9l5-r9r8) ne$r ve terciime edildis5. Bizr krsrmlan, Schefer tarafindan negredilen ,Sr3e. $s etndme ) e il6ve olarak yaymlandr
B-qaIatay Ulkesinde Edebiyat On iigiincii ve on diirdiinci.i yiizyrllarda iran ile Batr Asya'da yazrlan di$er tarih ve co$rafya kitaplarr iizerinde durmryaca$rz. Bunlann Tiirkistan ile ara$tlrmamlzrn konusunu teqkil eden devirle alikalan azdrrrT. Ortaya koydu$umuz hususlar tarih edebiyatrnrn, iran'da bu devirde oldukga geligme giisterdigi gibi Mo$ollar'rn iran'daki hikimiyetinin tarihini aragtrrmak igin yeterli miktarda kaynaklann mevcut oldu$unu giistermektedir. Ancak Orta Asya tarihi igin biiyle defildir. Qa$atay'rn halefleri arasrnda grkan siyAsi kangrkhklar ilim ile edebiyatrn geligmesini engellemigtir. Ustelik bu biilgede Fars ktilttirii tam bir tistiinliik kuramamrgtr. Uygur alfabe308, si Arap alfabesi kadar genig iilgiide kullanrhyordu. Timurlular'rn sarayrnda bile adr gegen siililenin son miimessilleri zamanrna kadar uygurca yazanlar giiriiltirIe. "Bahgi" tabiri (Sanskit bhifuu dan ahnmrgtrr) hem Uygur kAtiplerine, hem de Budist rahiplerine verilen iinvandr. Qa$atay l0gatrnrn miiellifi, bu kelimeyi agrklarken "Tiirkistan hiikiimdarlannm farsga r05
Aynr miiellifin manzum tarihi hakkrnda bkz. Grundiss der
236; Regidiiddin, ro6 vd.; Browne, A Lttnary 306 Siydselndme,
iranischcn Philohgit,
ll,
Hitory ol Persia,lll, 95.
suppletment, | +r -2g5.
3o7
Ebfi Sa'idet Abdullah b. Ali el-Yemeni el-Yifii'nin on diirdiincii yiiryrlda yazdrlr Mirati'l-Cihdn fi na'rifct hauddisi'l-iwan adh eserine de miiracaat edilmelidir. Bu eserde olaylar yrl srrasrna giire verilmigtir. $eyhler ile ilimlerin biyografilerine biiyiik iinem verilmigtir. Bu kitaptan meghur $eyh Necmeddin Kiibri'ya iit krsmr aldft (Metinbt, r54 vd.). Miiellif ile eserleri igin bkz. Brockelmann, GAL, II, r 76 vd. r08 Abel-Rdmusat, Rechnches sur les langues lartarcs, Paris r8zo, I, 4o; Noticcs cl Exlraites, V, 586 vd.
'oo Kr$.
/apiki,X,zrg.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V, BARTHOLD
bilmiyen kitiplerine" verilen isim oldu$unu stiyler3ro. Anlagrldr$ma gtire bu kAtipler, sarayda islAm kiiltiiriiniin temsilcilerinden daha gok itibar gtirdiikleri gibi tarihi olaylann kaydedilmesi tamamiyle onlann elindeydi. Uygur yazrsrnrn varh$rna dair agrk deliller bulundu$u halde Qa$atay hinlannm her hangi birinin istefiiyle yazrlmrq tek islimi edebi eser bilmemekteyiz. O devirde Orta Asya'da yazrlmrg yalnrz bir tarih kitabr elimize gegmigtir: Cemil Kargi adiyle bilinen Ebu'l-Fazl b. Muhammed'in Mulhakitil-Surdh adh eseri. Miiellif, 68r (I z8z)'de el-Cevheri'nin arapga l0gatrnr farsgaya gevirdi$i311 gibi on diirdiincii yiizyrhn tam baglangrcrnda, biraz iince adr gegen eserini arapqa yazdr. Bu kitapta, Orta Asya'da kurulan devletlerden bir kagr ve bilhassa bu biilgede giihret kazanmry olan geyhler ve Alimler hakkrnda bilgi bulunmaktadrr. Verdi$i bilgiler go$unlukla efsane kabilinden ise de bazen krymetli tarihi ve kronolojik mal0mat verir. Kendi ga$daglan olan geyhler hakkrndaki rivdyetleri, bu devrin likir hayatrnr aydmlattr. Eser, Kiggar'da yerli ulemi reisinin iste$i iizerine Mogol sarayrndan biisbiitiin mi.istakil olarak yazrlmrgtrr. Bilinen ilk niishasr Orta Asya'da gegen ytizyrhn sonlannda M.S. Andreev tarafindan kegfedilerek V.P. Nalivkin vasrtasiyle Petrograd'daki Asya Miizesi'ne giinderildi 312. Qa$atay hinlannrn idaresi alunda
Muhtasar UIu$ Beg Tarihi'nin miiellifi, "biiyiik emir" Hucendi'nin "Muhtasar\m zikrediyorsa da bu eser, Timur devrinden tince yazrlmrg olamaz. Qiinkii Timur'un ceddi Haragir-noyon'a oldukga iinem verilmigtir3r3. Muhammed Tagkendi'nin, Kitib Qelebi tarafindan zikredilen Tarih-i Al-i Qingklnin3ta on beginci yiizyrhn ikinci yansrndan iince yazrlmamrg oldu$u, on alilncr yiizyrl sonunda eser yazan tarihgi Cennibi'nin kitabrnda ondan ahnan pargalardan anlagrhyor3l5. Uygurlar'ln yazdrklan eserler, iran tarih kitaplarrnrn yerini tutamazdr. Biittin Tiirk kavimlerinden yalruz Osmanhlar, tarih ile efsaneyi ayrrmak kudretine sahiptiler. Uygurlar'da bugiinki.i manida tarihi eserler olmadr$r -rio
11'U. Budagou'un liigau, ei4 (aynen g34 yerine) kelimesinde. 3rf Arapga eser ile farsEaya terciimesi hakkrnda bkz. Brockelmann, GAL,I, rz8, 296. 3t2 /apiki, VIII, 353 ve XI, zB3-zB7; Metinlzr, re8-r52. Tarafimdan rgoe'de satrn ahnan daha iyi diger bir yazma hakkrnda bkz./apkktXY, z7r vd.o.:,riJl kelimesinin okunuqu hakkrnda bkz. /apiski, XI, z86 ve Metinle4 r4o: .1lJjJ j\ j-t: 3t3
rra Katib Qelebi, 315
;
Mctinln, 16z.
III,
rog.
Asya Mi.izesi'ndeki yazma 5zB,44r: V. Tiesenhausen, I, 535-538.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
anlagrhyor3r6. Mo$ol tarihi haklandaki bilgiler, tarihgiler tarafindan Mofol ve Uygur kaynaklanndan almmrg olup efsane mahiyetinde idi; meseli kar-
degi Ogedey'in kurtulug akqesini iidemek igin kendini ruhlara kurban eden Tuluy'un tiliimii hikiyesi bu kabildendir. Bu efsane gince tarihte3rT ve Regidiiddin'de3l8 yer aldrfr gibi Tuluy ile ofullanna sevgisi oldu$unu giirdii$iimiiz do$ulu Mo$ol giirlerinde de3le bulunur. Buna benzer maksath efsaneler Qinliler ve Qafatayhlar'rn memleketlerinde de yaygrndr. Muhtasar Ulu$ Beg Tarihi'nin miiellifinin, Qa[atay ile Ogedey tarafindan Cugi aleyhine ileri siiriilen ithamlardan bahsederken ilive etti$ine giire bu ithamlar Qa$atay memleketinin ilimlerinin vekayinimelerinde genigge kaydedildi$i halde dofiru olmadrklan bi.itiin tarafsrz tarihqilerin likirleriyle sabittir. Muhtasar UIu$ Beg Tarihi, Ozbek hAkimiyeti devrinde yazrlmrg oldu$undan miiellit Cugililer'e dit efsaneleri de kullanmrgtrr32o. Uygur eserlerinin srhhatinin gtipheli oldufu, Timur'u memnun etmek igin Qa$atay ulusunun tarihinin nasrl kolay tahrif edildifi giiriiliince derhal anlaqrlrr. Timur, iran tarihgilerinden Nizimiiddin $imi'yi seferlerinin tarihini yazma$a memur etti$i gibi aynr zamanda Uygur yazarlarrnr da hizmetinde kullanarak seferlerinin ttrkEe manzum bir tarihini yazdrdr321. Birincisi Qingiz Hin'rn, ikincisi Timur'un atasr olan Kabul ile Kaguli adrndaki iki kardeg arasrnda yaprldr$r riviyet edilen anlaqma hakkrndaki efsanenin mengei de muhtemelen Uygurlar'a iittir. Bu anlagma gere[ince birincisinin torunlarr tahtr, ikincisinin torunlarr ise vezaret makamrnr iqgal edeceklermig. "I(rrmrzr mum ile miihi.irlenmiq" bir belge tanzim edil-i$3"; Qingiz Hin ile Harigir yahut Karagar (Kaguli'nin torunlarrndan) arasrnda tekrar yenilenmig, fakat sonunda Ali Sultan devrindeki kangrkhkIar srrasrnda kaybolmug. Bu anlagmaya giire Harigir ile haleflerinden bir kagr Qa$atay memleketinde hiikiim siirmiigler. D'Ohsson'un323 daha iince 316
Bkz. yukanda s. 44' Qalqmalan, lY, 254. 3f 8 Regidiiddin, zzo vd.; D'Ohsson, Hislorie 311 Pekin Misyonu 31e Pckin
des
Mongols,
II,
58 vd.
Milonu Qahsmalan,IV, r54.
3m Metinln, 16z vd. d. 32r Bu 322
tarih veismi (Taih-i H6nt)hakkrndabkz. lapiski, XV, IBB. Bu belge hakkrnda en genig bilgi, Ulu! Beg'in muhtasar tarihinde bulunur. Krq.
Miles, The Shajarat Atrak, London rB3B, 373. 323 D'Ohsson, Hitoie des Mongols, II, ro8 vd. Regidiiddin'de HariEir'rn adrnrn hiE gelmedi$ine dair D'Ohsson'un fikri yanhqhr. Hem destanlarda (Pekin Misyonu Qahsmalan, IV, r34) hem de Regidiiddin'de (t79l' Trudy, XV, r44) Haragar'dan Qafatay'rn imirleri arasrnda bahsediliyor ise de Qa$atay iilkesindeki 6nemine dair bu kaynaklarda tek kelime edilmiyor.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
56
igaret etti$i gibi on tigiincii ve on diirdiincii yiizyrllardaki tarihgilerden hig birisi, Haragar ile torunlannrn elinde biiyle bir iktidar oldu$udan bahsetmiyor. Timur'un kendi haklannr kuwetlendirmek igin tertip edildi$i anlagrlan bu vezirler efsanesi hAli bAzr Avrupah tarihgileri hatAya diigiirmekte devam ediyor. Bunu ilk defa Uygur kaynaklanna ba$h kalan on beginci yiizyrllann bazr tarihEilerinde giiriiriiz. Bu tarih kitaplarrnrn en meghuru, BzB (t425) yrhnda tamamlanan $erefiiddin Ali Yezdi'nin ,laferndmetidir32a. Bu ismi bizzat Timur'un kendisi segmigtir. $erefiiddin'in selefi olan ve biiyiik cihingir hayattayken 8o6 (r4og-t4o4)'da tarihini yazan Nizimiiddin $imi de kendi eserine aynr ismi vermigtir325. $erefiiddin, selefinin pldnrnr hemen hig de$igtirmeden ele almrgsa da Timur'un seferlerinin Uygurlar tarafindan yazl/ran manzum tarihini de kullanmrgtrr. Eserin giriqi, Mogol memleketlerinin tarihinin tasla$rndan ibarettir. Qafatay devletinin tarihi gok krsa anlatrlrr. Miiellihn Cuveyni ile VassAfr ve krsmen Regidiiddin'i kullandr$r anlagrlmaktadrr. Fakat on dtirdiincii yijrzyl/'a gelince hinlarrn adlarrndan bagka bir gey yoktur326.
Fdrs'ta, Timur'un torunu iskender'in saraymda oturan meEhul bir miiellit takriben Br5 (r4rz) yrhnda um0mi tarihten bahseden bir kitap yazmrgrr (yazmalarda isim yoktur)327. En gok Hamdullah Kazvini ile Rer2a
Rieu, Calalogue, t73-t77; Browne, A Literary Hitory of Persia, III,36z vd. d. Rieu, Catalogue, r7o vd. d.; Browne, A Litnary Hitory of Persia, Ill,36r vd. Tagkent kiitiiphanesindeki yazma (No. r4 b; Kal', Katalog" 13 vd.) Gryisiiddin Yezdi'nin daha ewelki bir eserinin kopyasrdrr. Zimin ve Barthold tarafrndan TeksQ po istoii Srednei Azii (I, rgI5) de neqredilmiq olan bu eser Nizimiiddin ile $erefiiddin'in kaynaklarrndandr. Muhtevasr girigte genig olarak miinakaga edildigi gibi Nizimi.iddin'in eserinin (bu hususta bkz. ay n esn, l, XXVI vd.) British Museum'daki yazmasrndan aktarmalar vardrr. Nizimiiddin'in eserinin tamamr Hifrz-r Abrfr tarafrndan kullanrlmrg olup istanbul'da Damad ibrahim Paqa Kiitiiphanesi'nde bulunmaktadrr. No. 9r9 (krq. /apiski, XYlIl, tgB vd. 126 $erefiiddin'in eseri P6tits de la Croix tarafrndan fransrzcaya gevrilmigtir (Histoire de Timur Bec); ash Kalkuta'da Maulawi Muhammed ilahdad tarafindan rBBT-rBBB'de neqredildi (The ,lafarnamah by Maulana Sharafuddin Ali of Ta
tadrr (No. 566 b, c). Bu eserden bir kag yazrmda "iskender'in anonimi" diye bahsettim; qiinkii British Museum'da bulunan Or. r59, eser ve miiellif adr olmryan esere (Rieu, Catalogue, rBo) "$dhr0h'un anonimi" denilmektedir (krg. Tekstey po istorii Srednei A
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
57
gidiiddin'in eserlerine dayanmrgsa da Qa$atay hAnlannrn tarihi hakkrnda efsanevi hikiyeleri di$er tarihgilere nisbeten daha genig iilgiide kullanmrgtrr. Hikayelerin mahiyetlerinden, bunlann islim kaynaklarrndan defil Mogol yahut Uygur kaynaklanndan ahnmry oldu$u anlaqrlmaktadrr. Meseld IslAm dini ve kiilti.iriine giisterdi$i alikadan dolayr Mo$ollar'rn hognutsuzlu$unu kazanan Tarmaqirin Hin hakkrnda ancak gu giiriigte bulunur: "Yasaya riayet etmedi, btiylece her taraftan isiler baglannr kaldrrdrlar". Husrev b. Abid Eberkrihi'nin32s de vatanr Firs'trr. ibn Mu'in adryla tanrnmr$trr. BoB (14o5-14o6) yrhnda yazdr$r Firdeasi't-Teadrih nddir bir eserdir32e. Miiellif, yalnrz bir kag devletin tarihi hakkrnda gok krsa bilgi verir; htikiimdarlarrn saltanat siirelerini, iildiikleri yahut tahttan indirildikleri yrh, zamanlarrndaki vezirlerin, kumandanlann ve alimlerin isimlerini bildirir. Bu eserin, miiellifin kendi yazrsryla yazrldr$r anlagrlan bir niishasr Petrograd Um0mi Kiitiiphinesi'nde bulunmaktadrr (MS. Dorn 267). Tam de$ildir. Bzg (1426) yrhnda Mu'izzi'l-cnsdb fi Seceret Sclitin-i Mugal adryla Mofollar'rn ensabrnr yazan meghul tarihqi de Tiirkler'in efsanelerini kullanmtgtrr33o.
Tiirk
tarihgilerinden, Mo$ol tarihEilerinden ve Hdn siililesine
mensup tarihgilerden (uruk) aktarmalar yapml$tlr. Timur'un atalannrn tarih ve ensabr igin bu kaynaklardan $erefiiddin'in aldr$r aynr efsanevi malzemeyi ahr; bununla beraber bagka kaynaklarda bulunmryan faydah bilgi-
ler de vermektedir. Bagka bir miiellif, Timurlular'rn ensabrnr siililenin
so-
nuna kadar devam etmigtir33l.
$ihruh'un saltanatr zamanrnda saraydan biisbiitiln miistakil olmaksr zrn Ahmed b. Muhammed Fasih el-Havifi tarafindan Miicmil-i Fastht adlt eser yazrlmrEur332.Hicret'ten miiellifin yagadr$r zamana kadar (845/r44r'de eserini yazmrgtrr) geEen olaylann kronolojik bir iizeti verilir. Fasih'in eseri 328
Eberkrrh gehri hakkrnda bkz. Yakut, Mu'ccrn,I, 85 vd.
32e
Bu eser hakkrnda bkz. Dorn, Cat.
des manuscrils et Xllographies orienlaux de
la
Bibl.
Inp. fubL., Saint Petersburg rB5z, 265 vd.; Horn, "Asadi's neupersisches Wiirterbuch Lughat-i Furs' (Abh. der Kdn. Ges. der liliss.
(Sbornik statei), 335 vd. "o Kr$. D'Ohsson, Histoie
dcs Mongolr, I, XLV; Piieu, Cataloguc, tB3; Mctinbr, r5g. i3r Oxford'da Th. Hyde, 3r numarah yazmada (Eth6., Catatoguc, 83) bilinmeyen bir yazar da "Tirkge bilen Bahgiler ve mololca konugan Uygurlar"dan bahseder (vr. B). Bu eserin tarihi on diirdiincii yiizyrldan iince olamaz, giinkii yazar Yili'yi zikreder (vr.r r6). 332 Bullelin de la classe hit. phil. dc l'Acad. Inp. des Sciences, ll, t;Collcctions seienlifiques, III, rrr vd.; Berzhe, KratkiiKatalogTifliskopub. bibl.,Tiflis 186r, ro33.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
5B
krsah$rna ra$men iinemsiz de$ildir. Bilhassa Orta Asya ile iran'daki geyh-
ler ve yazarlar hakkrnda bazr yeni bilgiler verir.
$Ahruh'un baq tarihEisi Hifrz-r Abr0 ($ihabtddin Abdullah b. Lutfullah el-Hav4fr333, 6lm. 833/r43o)'nun tarihi ve cofralr eserlerinden ayrr bir aragtrrmada genig olarak bahsetmiqtim33a. Hifizr Abr0'nun liibdeti't-tca6ih ad\ tarihi, Matlai\-sa'dqn uc Mecmau'l-Bahreyn adh eserin mtiellifi Abdurrezzak Semerkandi tarafindan kullanrlan baghca kaynakur335. B7z-875 (r467-r47t) yrllarr arasrnda yazrlmrg olup 7o4-875 Qgo4-r47r) yrllan arasrndaki olaylan igine alrr. Semerkandi'nin, Timur tarihine dair verdifi bilgiler bir Eok hususlarda $erefiiddin'inkinden aynlrr. Ya Semerkandi ve yahut Hifrzr Abr0 tarafindan "iskender'in isimsiz eserinden" faydalandr$r giiriilmektedir. Semerkandi'nin eseri do$uda tamamen selefinin eserinin yerine geEti. Meseli $ihruh'un, Qin'e elgi giindermesi hakkrnda do$uda pek ra$bet giiren riviyeti sonraki tarihgiler hep ondan almrglardrr. Halbuki Hifrz-r Abr0, bunu daha genig anlatrr336. Aynr rivAyeti $ihruh'un bagka bir ga[dagrnda,Muhammed b. Fazlullah M0savi de buluruz (fakat gok krsa nakledilmigtir). Eser'in a& Tarih-i Hayrdt\r. Recep B3r (Nisan-Mayrs r4z8)'de baglar ve B5o (t446-t447)'den sonra sona erer. Qi.inkii $ihruh'un iili.imilnden bahsediliyor. Hifiz-r Abnf'nun eserinin bu miiellif tarafindan da kullanrldr$r, yazmanrn Rieu Cataloguc\ndaki tarifinden anlagrlmaktadrr
337.
$Ahruh'un o$u ve haleli Ulu$ Beg'in (iilm. I44g) yazmr$ oldu$u Zaih-i Erba'a Ulus, adnd.an da anlagrldr$r gibi btttin Mo$ol imparatorlu$unun tarihini iEine almaktadrr. Ulu$ Beg'in eseri elimize gegmemigse de bir qok mi.ielliflerde ve bilhassa Hindmir'in Habtbi\-siyerinde bu eserden aktarmalar bulmaktayrz. Bu aktarmalardan, miiellifin, Mo[ol memleketleri333 Abdurrezzak Semerkandi'nin verdi$i bilgiye ba$h kalan Avrupa kataloglarrnda belirtildigi gibi Nirreddin Lutfullah b. Abdullah el-Herevi de$il. 33a aLMulaffarila, r-28; lapiski, XVlfi, I3B-r44; Bullztin de I'Acadinie des Sciences, rgr4, BBr (burada India Office Cat. No. t7t yazmas. (Eth6, Catahgua, 76) zikredilir); H6fizq Abri mad. i.A. Maalesef bunlardan hig birisi E.G. Browne tarafindan (A Literarl History of Peda, lll, 424 vd.) kullanrlmadr$rndan Hifiz-r Abr0'nun eserleri hakkrndaki bilgi biisbiitiin yanhgtrr. rgoo yrhndan sonra Hifiz-r Abr0'nun co$rafyaya ait eserlerden kataloglara gegmemig iki niisha g6rdiim. Bunlar British Museum'daki Cod. Or. 1577 numarah yazma gibi eserin Horasan tarihiyle biten krsmrnr ihtiva ediyorlar. Bunlardan biri Semer-
kant'ta W. Vyatkin'in elinde, di$eri School of Oriental Studies (London)'tedir. 335 Nolices et Exlraits, XIV, krsrm r; Rieu. Catalogue, 181 ad. d. 336
al-Mu
337
Rieu, Calalogue, Suppl6ment, z7o vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
59
nin tarihini kendi zamanma kadar getirdi$i halde go$unlukla yalnrz hinlann isimlerini zikretmekle yetindi$i ve onlartn devirleriyle ilgili haber vermedi$i anlagrhyor33s. Dolayrsryla bu eserin kaybolmasrna acrmamak gerekir. UIu$ Beg'in daha iince bahsetti$imiz "Muhtasar", (s. S+) British Museum'da bulunmaktadrr33e. Bilinmeyen miiellifi eserine bir isim daha veriyor: $ecereti'l-Etrdk3q. Bu kitap Albay Miles tarafindan ingilizceye gevrildi ise de bu terciime hig bir qekilde tatminkAr de$ildir.
On beginci ytizyrhn tam sonlannda, 897 (I4gz)'de Mu'ineddin Muhammed el-isfiziri Raozatii'l-cenndt fi eusdf-t medinet-i Herdt ismi altrnda Herit qehrinin tarihini yazdr3at. Heniiz negredilmemig olan bu kitaptan Mo$olistan'a esir olarak giitilriilen HerAth sanatkirlann enteresan hikAyesini aldrk3a2.
g-Mirhind'tn
Eserleri
Timurlular devletinin son ytllartnda yazlan bir tarih kitabr, uzun miiddet iran ue Orta Asya tarihi igin Avrupah aragttrtctlann hemen yegine kayna$r idi: Mirhind'rn343 (iilm. 9o3lr498) Rausati\-safa fr sircti'l-cnbiyd ue'l-milik ue'l-hubfd adh eseridir. MirhAnd'rn eseri yedi kitaba biiliinmiig olup sonuncusu, Ea$dagt Sultan Hiiseyin'in tarihini igine ahyordu ve tarihqinin torunu Hindmir taraftndan tamamlandt. Hindmir bir cofrafr zeyl 338
Habibi's-siyn,lll, z5 vd.
Rieu. Cataloguc, 163 vd.; Ethed, Cataloguc, 77 vd' Bu iki katalogda esere $ecnetii'L ElrAk adntn verilmesinde "metinde bir ipucu bulunmadr$r" hakkrndaki fikir yanhqtrr. British Museum'da iiEiincii niishasr vardrr. Or. Bto6, vr. 340-5I3; Miles'in terciimesi bundan yaprlmrgtrr; Add. e6, rgo numarah yazmanrn Or. BIo6'dan istinsah edildi$i anlaqrhyor. .faccrctii'l-EtrAk ismi Or. Bro6'da vr.34Bb de bulunmaktadrr. India OIfice kiitiiphanesinde bir ni.ishasr daha vardrr. Ulu! Beg'in eseri hakkrnda bkz. Barthold, Ulugh Bek i eua ttremla, rgrB, rr3; burada eserin Ulug Beg tarafrndan yazrlmadrfr, fakat $ihruh'a Ulug Beg adrna "ilim bir adamn tarafindan takdim edildi$i belirtilir. 3{ Vr. r3". c-l :.}l;Yl afr*. l_l-y a! o>j* gJ)t.t 3af D'Ohsson, Historb des Mongols, I, XLW vd. d. Rieu, Catalogue, zo6 vd; Browne, / Litctary History of Peria, III, 43o vd., burada .Barbier de Meynard'rn Joumal AsiatQue'deki (S, XVI, 46r-5eo) geniq girigi aktanlmrgtrr. isfiziri, kaynaklan arastnda Seyli Herevi'nin "Kiirt meliklerinden bazrlan hakkrnda bazr kayrtlarr' zikreder. Bu son eserin Kalkuta'da bir 33e
niishasr bulunmaktadrr. Sir E. Denison Ross tarafrndan istinsah edilmigtir. 3a2
Metinln, 165.
Rieu, Catalogue,8796. Elliot, History of India, lY, I3r vd. d. Burada Mirhind'rn eserinin gegitli krsrmlannrn Avrupa baskrlarr ve terciimeleri sayrlrr. Kr1. Browne, A Literury History of Persia, lll,43r vd. E. Edwards tarafrndan haztrlanan Cataloguc of Persian pintcd fuoks in ttu Bitish Museum, Avrupa ve Dofu baskrlannrn ve terciimelerinin listesini ihtiva etmektedir. London rgzz, siitun 4t6 vd. 3a3
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
yazmr$trr. Bu zeyl, dofu baskrlanna dahil edilmedi$i gibi yazmalan, eserin di$er krsmrnrn yazmalarmdan daha az bulunur.
ni
Birinci kitapta miiellit arapga ve farsga yazrlmrg tarihlerden bildiklerisayar; fakat kronolojik yahut baqka bir srra takip etmemigtir. Adrnr zi-
kretti$i kitaplann hepsini giiri.ip giirmedi$ini siiylemek giigtiir.Bu krsrmda Siar sahibi Muhammed b. ishak'dan Timur devri tarihqilerine kadar pek qok kitaplarrn adr geger. Kaynaklannr nAdiren zikrediyorsa da bize intikal etmemig olan kitaplardan aktarmalar buluruz. Bizce en biiyiik ijnemi olanlar (iran devletlerinin tarihi hakkrnda) diirdiinci.i ve (Mo$ollar tarihine iit olan) beginci kitaplardrr. Hirezmgahlar, Kara-Hitiylar ve Mofollar'rn tarihini anlatrrken3aa Cuveyni, Regidiiddin, Vassif ve $erefiiddin'in eserlerinden faydalanmrgtrr. Eserinin bu krsmr um0miyetle pek giiven telkin etmez. Qiinkii Cuveyni'nin Hirezmgahlar ve Kara-Hitiylar'a dair biiliimlerindeki tenakuzlarr tahkik etmefe liizum giirmeden bir riviyeti seger. Oppert'in Rahip Joannes hakkrndaki araqtrrmalannrn baghca kusuru, belki de MirhAnd'rn eserinin bu biiliimlerine kiirii kiiriine giivenmesidir. Qingiz HAn'rn haleflerinden bahsederken Mirhind, go$unlukla Regidiiddin'i tekrar ediyorsa d,a bazan da yeni bilgiler vermektedir. Meseli Ogedey'in torunu ve Orta Asya'daki mi.istakil Mo$ol devletinin kurucusu olan Kiydir'nun hikiyesi, bagka kaynaklardan daha geniq olarak anlatrlmrgur3as.
ro-KitAb-r
MoIlaz6.de
Daha sonraki iran tarihgileri iizerinde durmayaca$rz; ancak BuhArA geyhlerinin tarihine dair bir kag siiz siiyleyece$iz.Kitabrmzrn ilive cildi olan Metinln'de bundan aktarmalar vardrr3a6. Kit1fu Molhzddc admr tagryan bu eser Ahmed b. Muhammed adrnda birisi tarafindan yazrlmrqtrr. Kendisine Mu'inii'l-fukara lAkabr verilmiqti. Yazma niishalarrnrn goklu$undan Orta Asya'da bi.iyiik bir ra$bet giirdii$ii anlagrlmaktadrr. Miiellit BuhirA'da yatmakta olan islim evliyasrnrn mezarlarrnr sayar ve biyografileri hakkrnda bazr bilgiler verir. Mtiellifin yagadr[r tarih belli de$ildir. Kitabrnda verilen kronolojik bilgilerden on beginci ytizyrldan iince yagamadt[r neticesine vanhr. Bu bilgilerin srhhati, kaynaklarrnr bi.iyiik bir ihtimamla kullandr$rnr isbat etmektedir. 3aa
Historb
Hirezmqahlar ve Qingiz Han'rn tarihi Avrupa'da da negredilmigtir: Defr6mery,
des sultans de
345 3a6
Khorelm, Paris IB4z; Jaubert, Vie de Djenghia-Khan, Paris I84r.
Der Presblter Johannes in Sage und Geschicte, Berlin IB7o. Mctinler, r66-t72. Bu eser hakkrnda bkz. Barthold, Birhdn Ailesimad.
Eskikitaplarim.com
i.e.
Karagöz
KAYNAKLAR
6I
C. AVRUPA'DA YAYINLANMI$ BA$VURMA KiTAPLARI
d'Ohsson
I-Deguignes, miiellifler
ve daha
sonraki
Tiirk ve Mofol boylarrnrn tarihi hakkrndaki ilk genel eskiz denemesi, bilindi$i gibi, Deguigness4T tarafindan yaprlmrqtrr. Qin kaynaklanndan sadece birkaE derleme eser ile yetinmek zorunda kaldr$r iEin, bu miiellifin eseri Orta Asya'ntn battsrndan gok do$u kesimlerinin tarihi baklmrndan daha biiyiik bir ijneme sahiptir. Mo$ol tarihi ile ilgili islAm kaynaklan ayrrntrlt olarak ilk defa Baron d'Ohsson tarafindan incelenmigtir: Histoire des Mongok adh eserinin ilk basrmr IB24'te yayrnlanmrg, oldukga genigletilmiq ikinci basrmr ise IB34-I935 yrllarrnda grkmrgtr3as. Yazar, kendini igine dikkate de$er bir ilmi tarafsrzhkla vermig, tizellikle Qin ve iran'daki Mo$ollar'rn tarihi ile ilgili elde edebildifi biltiin kaynaklan hemen hemen biitiiniiyle de$erlendirmigtir. MoEol tarihinin "i$renE sahneleri' hakkrnda yazartn ktsmen tek tarafh giiriigleri baglangrgta eserin hatAsr olarak kabul edilebilir. D'Ohsson, Mofol tarihine, on iig ve on diirdiincii astrlartn biiyiik olaylarrnrn gerEeklegmesine sa$ladr[r ihmal edilemiyecek katkr nisbetinde ijnem verir; dolaytstyla, Mo[ol hikimiyeti altrna girmig medeni hiikiimdarhklarrn tarihinden kifi derecede ayrmtilarryla bahsettifi halde, Orta Asya ve Rusya'daki Mo$ol egemenlifinden sadece birkag kelime ile stiz eder. Bunun yanrnda, iinik yazmalar da dahil hemen hemen bi.iti.in yaytnlanmamq eserlerden, bazen, en iyileri olmasa da, yararlanmr$tlr; bugiin, edisyon kritikleri yaprlmrq birgok metni giirdiikge, onun yanltglannr diizeltebiliyoruz. Biitiin bunlara rafmen, d'Ohsson'un eseri tinemini korumaktadrr; yazann bilgisi ve sonuq grkarmadaki dikkatlili$ yiiniinden bu eser, daha sonra Hammer-Purgshilron, Wolff3s0, Erdmann33l'rn kitaplarr ve hattA Sir Henry Howorth352 ta3a?
J.
Deguigne
s,
Historie
ginirale des Huns, des Turcs,
des Mogols et des autres Tarlares oc-
eidenlaux, Paris r 756-r 758. 3a8
Baron C. d'Ohsson, Historie des Mongoh deputs Tchingui<-Khan jusqu'
d
Timour
Bq
ou Tannlan, La Haye ve Amsterdam, IB34-I835. 3ae Hammer-Purgstall, Geschicte der Goldenen Horde, Peslch t&4o; Gcschithte dcr llehane d-i da Mongolen in Persien, Darmstadt, r94z-1843. 3s0 Wolff Geschichte dn Mongolen oder Tataren, besonfurs ihres Vordingens nach Europa, so wb ihrcr Erobcrungcn und Einfdlh in dbscm Wcltthcib, Breslau I87e. r5r Erdmann, Temudschin dn Unerschittnliclu, Leipzig t&6z. 3s2
Sir Henry Howorth, History
oJ the
Mongols, London r876-IBBB.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
6z
V.V. BARTHOLD
rafrndan yazian hacimli Mo$ol tarihinden, mukayese kabul etmez derecede daha krymetlidir. Do$u dillerini hiE bilmedifinden Howorth kendinden iincekilere ba$h kalmrg, eserine de, kendi ifadesi ile "bir dilbilimci de$il, bir etnolog ve tarihgi" olarak baglamrgtrr. Ancak, yazartn etnoloji ve tarih metod ve kurallanna d'Ohsson'dan daha fazla Agina oldu$unu belirtecek tek bir pasaj bile giisteremeyiz. Qegitli milletlerin menqeleri hakkrndaki teorileri de tamamiyle gahrs isimlerine ve iinvanlara dayanmaktadrr ki, bunlann medeni toplumlarrn tesiri altrnda kaldr$r bilinen bir gergektir. Qingiz Hin devrinden ijnce Mo$olistan'da yerlegmig biitiin insanlan Tilrk olarak vasrflandrran yazar, 6nemsiz Mo$ol ulusunun bazr giiglii Tiirk boylannr boyunduru$u altrna aldrktan sonra, yalnrz kendi dilini muhafaza etmekle kalmayrp, egemenli$ine girenlerin de dillerini nasd olup ta mo$olla$trrabildigini, herhalde kendi kendine hig sormamr$trr. Bir etnolog olarak giigebelerin hayatr ve siyisi organizasyonu hakkrnda birgeyler bilmesi gereken yazar, onlarda tahta gegme diizeninin kurah olmadrfrnr ve hukuld segimlerle yapilmasrnrn siiz konusu olmayaca$rna hig bakmadan3s3, Qingiz'in soyundan kimin taht iizerinde daha fazla hakh bulundu$unu, hAn olarak segilen kiginin durumunun hukuki olup olmadr$r meselesini ciddiyetle ele almaktadrr3sa.
2-Raverty Binbagr Raverty'nin C0zcani'nin eserinin (bak sayfa 5r) terciimesine ekledi$i mufassal notlara da dikkat etmek gerekir. Bu notlarda, krsmen yayrnlanmamr$ veya az bilinen pek gok baqka kaynaktan parEalar iktibas edilmig, ve gurada burada bir millet veya hinedana ait bilgiler iizetlenmeye galrgmrgtr. Yazar, iinstizde kendi eserini "gok de$igik ve go$unlukla mufassal tarihi malzemenin gergek bir thesaurusu" olarak vasrflandrrmakta, "eskiden beri do$rulufu kabul edilen birgok tarihi hatilara igaret edildi$ini ve bunlann di.izeltildi$ini" stiylemektedir. Yazar, tenkidgilerin, eserin bir indeksten yoksun olduguna igaret edebileceklerini, ancak bu ig igin "vaktinin gok de$erli" oldu$unu belirterek, bunu indeks Derne$i'nin iistlenecefini umdu$unu siiylemektedir. $imdi yazarun arzusu yerine gelmigtir, r53
Sir Henry Howorth, History of
the Mongols,
l,
t7
t,
r
Bo,
z r B.
354
Aynt miiellifin Orta Asya'nrn gegitli milletlerine dair makalelerinin de ilmi krymeti pek azdrr. J.R.A.S. 'de rB75-rBgB yrllarr arasrnda The Northen Frontagers of China umumi adryla negredilmiglerdir. Bu makalenin sonuncusu (J.R.A.s., Temmuz rB98) Karahinhlar'a aittir. ilmi seviyesini anlamak igin miiellifin gu s,iizleri yeterlidir (s.468): "Bu$ra Hin'rn Miveraiinnehr'i fethetmesinden bahseden miiellifler, onun
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
63
elimizde kitabrn bir indeksi bulunmaktadrr; biiylelikle, yazarrn ifadesine inanrlacak olursa, eser arfik biitiin hatilardan annml$ olmaktadrr. Yazann kendi eserinin de$eri hakkrndaki giiriigii ve kendinden iincekilere karSr kullandr$r kafl bazen de alaycr tavrr, kitabrnr hakh olarak ancak tenkitgilerin hoggiirtisiine sr$rnmaya zorlamaktadrr ki, bu hoggiiriiye gergekten de pek muhtagtlr, Zaman zaman bizim de$indi$imiz yanhglan (bkz. yukarrda sayfa 52, not z4z),yazarrn kendisinin igaret etti$i "hatalar'r gok geride brrakmaktadrr. Tarihi bilgileri, en basit seviyedeki bir tenkid siizgecinden gegirmeden nakleder; tarih ile efsane, orijinal kaynak ile sonraki derlemeler arasrnda hiE bir aylnm gozetmez. Ozel adlarrn yanhg transkripsiyonundan iitiirii kendinden iincekilere acr bir dille saldrrmasrna ra$men, Raverty kendi de birgok ismi tahrif eder: Pek iyi tarunan Hazar adrnr Hurz, Amr'r [Jmro geklinde yazar. Yazann sadece bir indeks tertip etmek igin de$il, kendi kitabrnrn geligigiizel bir tashihi igin dahi vaktinin az oldu$u anlagrlmaktadrr. Sayfa 33'te Tabefi miitercimi Ebu'l-Fazl Bel'ami'yi ismail zamanrnda vezir yaprp, bu makamda Nuh b. Mansur devri sonuna kadar tutmasr (yani yaklaqrk yetmig yrl), sonra sayfa 38'de Taberi miiterciminden ayrr bir gahrs oldu$unun farkrna vanp, Ebu'l-Fazl Bel'ami'yi Hicri 33o'da (aynen !) iildiirmesi, ancak bununla agrklanabilir. Kitaptaki yanhglardan bazrlannr bir indeksin yoklufuna ba$amak pek gok zordur. Yazar hig bir yerde kesin bir yazmaya atilta bulunmaz, go$unlukla hangi yazmadan yararlandrirnr, yahut kayna$rn ne zaman ve kimin tarafindan yazrldr$rnr siiylemez, dolayrsr ile iddialarrnr do$rulamarun imkAnr yoktur. Yazann sergiledi$i genig malzeme sayesinde (meseli, bildi$imiz kadarryla, Gerdizi'yi ilk zikreden odur)hig giiphesiz o zamana kadar yerlegmig yanhglan silmig ve yerine daha yeni ve kahcr teoriler koymugtur; ancak bu sonuglara ulagabilmek iEin d,aha fazla dikkatli gahgma ve temel bir ilmi eiitim gereklidir. Raverty'nin eseri bizim bu sahadaki yeni baqlayanlardan istedi$imiz hususlar yiiniinden bile yeterli de$ildir. Kitabrn tek iinemi, pek kangrk bir gekilde diizenlenmig de olsa, ihtiva ettifi olaylar koleksiyonundan gelmektedir3ss.
ve Yeni Aragtlrmalar Tiirk ve Moiol toplumlannrn tarihinin genel bir ara$trrmasl iizerinde yeni bir teqebbiis L. Cahun356 tarafindan yaprlmrgtrr. Bagka bir yerde et-
3-Cahun
r5i D'Ohsson ile Raverty'nin eserlerinden sonra, yayrnlanmamrg islim kaynaklanndan biiyiik iilgiide aktarmalar, Reqidiiddin'in eserinin QuaremEre tarafrndan neqredilen krsmrna ilAve edilen notlarda bulunur. 3i6 L. Cahun, Introduclion rBq6.
a I'histoie de I'Asie, Tures et Mongols
Eskikitaplarim.com
des Oigines
it
1405,
Paris
Karagöz
64
V.V. BARTHOLD
raflrca giisterme$e galrytrgrmn gibi3s7, kitap edebi yiinden pek parlak olmakla birlikte, ciddi bir ilmi de$ere sahip de$ildir.
Tiirkistan tarihinin krsa bir eskizi I8gg'da E.D. Ross (gimdi Sir E.D. Ross) tarafindan yayrnlanml$tlr. Bu eser The Heart of Asia (Asya'nrn kalbi) adh kitabrn birinci krsmrdrr3s8. En biiyiik baganst, Tabef'nin hem arapga hem farsga niishasrna dayanarak (sayfa 34-lo8), mtisliimanh$rn ilk yiizyrl-
lanna Ait nisbeten etraflr bilgi vermesidir; daha sonraki kaynaklardan sadece Nizimiiddin $Ami'nin lafnndme adb eserinden yararlanmtgtrr. Tabii, yazar kendi kitabrndan Orta Asya tarihi hakkrnda iinemli hergeyi tr$renebilece$imizi stiylerken haksrzhk etmektedir3se.
Jeremiah Curtin'in lgo8'de (yazann iiliimiinden sonra) yayrnlanmrg ve ilkine Th. Roosevelt tarafindan bir iinsiiz yazrlmrg olan iki ciltlik The Mongob: A History ve The Mongob in Russia adh eserlerinin de ilmi bir de$eri oldu$u iddia edilemez. Onsiizde, yazarca "bu sahada Avrupah ve Amerikah bilim adamlartntn yaklaqamadrklan' ileri siiriilmiigse de, ashnda bilgi ve dofruluk bakrmrndan, o Sir Henry Howorth'un dahi gok geri*The Mongob ve sindedir. The Mongob in Russiahn bagrndaki bir notta, The Mongob in Russia igin malzeme toplarken Mr. Curtin'in Qin, iran ve Rusya'nrn eski kroniklerinden yararlanmryttr. Bunlart kullanabilmek iEin birkag dela Rusya'ya bir defa da Dofu'ya gitmigtir" denilmekte ise de, kitaplarda orijinal kaynaklardan yararlandr$rnr gtisteren hiE bir belirti yoktur. ikinci cilt ise, Altrn Ordu tarihi olmaktan gok, Rusya'ntn pek sathi yazrlmrg bir tarihidir.
4-isldm
Tarihi
ite itgiti
Um0mi Aragtrr-
malar
Bugiine kadar, Orta Asya'nrn Mofol ijncesi devrindeki islim tarihi ile u$ragan ve zamanrmrzdaki ilmi standartlara uygun hig bir monografi yazrlmadr[r gibi, (yeri geldi$inde bahsetti$imiz bazr bilim adamlanrun kendi metin edisyonlarrnrn iinsiizlerine yazdrklarrnrn haricinde) de$iqik kaynaklann ara$trrmasr da yaprlmrg de$ildir. Bu hiikiim islAm tarihi hakkrndaki 351 /hurn, Min. Nar. Prosa., Haziran 1896. Krg. M. Th. Houtsma'nrn tenkidi, Giittingen Gchhrk Anleigende QBg6, No.g); Hollandah miinekkidin hiikmii esas itibariyle benimkiyle
tamamiyle uyugmaktadrr. 358 35e
Barthold, /apiski, Xl| ryo vd. W. Rickmer Rickmers, The Duab of Turkeslan, Camridge IgI3, 543.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KAYNAKLAR
65
hatti bunlardan en yenisi olan A. Milller'inki3@ igin de geEerlidir. Yazar biiyiik bir sorumlulukla (go$unlukla negrolunmug) Arap kaynaklannr kullanmtg, iran kaynaklarr ile daha az ilgilenmiqtir; Orta Asya tarihinde baq rolleri oynayan gahsiyetlerin (meseli Gazneli Mahmud'un) tizellikleri, eserde eksik ve tek taraflr olarak verilmiqtir. iran kaynaklannr etiid etmeden yazarrn Mogol tarihi hakkrnda grkardrfr sonuglann zayrflr$r, yazar tarafrndan da farkedilmiq olmahdrr ki, kitabrnrn bu krsgenel eserler,
mr igin sorumluluk kabul etmemektedir36l.
5-Rusga
Aragttrmalar
Rus dilinde, Altm Ordu tarihiyle ilgili olan bir eser dtgrnda362, Mogol tarihi363 ve Mogol iincesi Orta Asya hinedanlarrnrn tarihi ile ilgilenen detayh ve ilmi bir ara$tlrma yoktur. Ozel monografilerden bir tanesi, Prof,
V.A. Zhukovsky'nin Merv hakkrndaki eseri36a, giiniimiizi.in ilmi standartlarrna uygundur. Bu eserin ijmek ahnarak Orta Asya'nrn di$er biiyiik gehir-
30 A. I\4iiller, Der Islam im Morgen-und Abendland, z' baskr Berlin IBB7. Bu kitabrn N.A. Myednikov tarafindan yaprlan rusga terciimesi (Saint Petersburg IB95) maalesef kesinlikle giivenilir degildir. Krg. Barthold, Musulmanskii Mir, tgzz, Bz vd' 36f A. Miiller, Dn IslamlI, zr t. 362 Prof. Berezin'in Ognk anutrcmlaao ustroitva ulusa Cugicaa (Saint Petenburg 1863. Trudy, krsrm VIII) adh eseriyle Baron V.G. Tiesenhausen'in SDorzl,t matnialou otnosyasgiklula k istorii /olatoi Ordy (cilt I, Saint Petersburg rBB4) isimli kitabr ayrrca zikredilmelidir. Son kitabrn devamr heni.iz yayrnlanmadr. 363
pi
M.i.
ivan'rn
Qingk-hanyc
i
O
aoennom iskustay
i
zaaoeoaniyakh mongolo-tatar
Tameilanye (Saint Petersburg rB75)
i
sredne-aziatskih narodou
adh kitabrnrn ancak askeri tarih iEin
bir de[eri olabilir. 364 V.A. Zhukovsky, Dreunosti lakaspiiskaao karay. Raqnaliny Staraao Mema, Saint Petersburg IB94 (Materialy po Arheologii Rossii - imparatorluk Arkeoloji Komisyonu neqriyatr. No.r6). Bu eser hakkrnda bkz. /apnki, IX, 3oo vd. d.; XI, 327 vd. d. Krg. Barthold' /apiski,XIX, I I5-r38.
F.5
Eskikitaplarim.com
Karagöz
66
V.V. BARTHOLD
lerinden Buhara, semerkant365 ve Belh'in tarihi ve eski eserleri hakkrnda aragtrrmalar yaprlmasr qok arzu edilir bir husustur.
3"3 Semerkant
btilgesinin tarihi co$rafyasr hakkrnda gok giizel bir aragtrrma V. Vyatkin tarafrndan Semerkant'ta yayrnlandr; krg. Barthold,
islim co$rafyacrlarr hakkrnda (istdn Ansiilopedisrhde bu m€vzua dair madde yoktur) krg. Baron Carra de Yaux, Lcs Pmseurs de I'Ishm, cilt II, Paris lger. Miveriiinnehr'in tarihi co$rafyasr hakkrnda bkz. isl6m Ansiklopedilndeki Ani-Day6, Buhdri oe Fergana maddeleri ile agalrdaki eserlerim: Soydlmila ob Arul\kpm moryc i
Eskikitaplarim.com
Karagöz
I. BOLUM MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZNIIirt,NNi r
- Miveriiinnehr' in tarifi
Miveriiinnehr (Ceyhun ve Seyhun havzasrndaki medeni biilge) OrtaEa$ islim co$raSacrlanntn terminolojisine giire, Tiirkistan'a yani islim iilkeleri ile Qin arasrnda uzanan ve Tiirkler ile Mo$ol giigebelerinin yagadr$r tiilgeye dahil de$ildi; fakat, giigebelerin aktnlanna kargr herhangi bir tabii engebe ile korunmamrg olan bu iilkenin bi.iyi.ik bir krsmr, siyaSi bakrmdan Ti.irk topluluklannrn egemenlifi altrndaydr. iran ile Turan arasrndaki siyasi srnrr gok defa defigikli$e uframrg, bazt zamanlar, Ahamenigler devrinde ve Araplar'rn egemen oldu$u devirlerde oldu$u gibi, Miveriiinnehr biitiini.iyle siyasi olarak Orta Asya'ya baflanmrg; onuncu astrdan itibaren ise burasr Orta Asya'da ya$ayan uluslann egemenlifine girmigtir; iran ile Turan hiikiimdarlan arasrndaki antlagmalarda ise, ceyhun genellikle kargrhkh "etki alanlannrn' srnrn olarak kabul edilirdi. Etnografik bakrmdan aslmda Ariler tarafindan iskin edilmig olan iilke zamanla tilrklegmiqtir; giiniimiizde artrk yalnrz gtigebeler de$il, yerlegik halkrn 9ofunlu$u da Tiirkge konugmaktadrr. MAveriiinnehr gerek ni.ifusunun kalabah$r, gerek topraklannrn verimlilifi bakrmrndan, Tiirk egemenli$indeki eyiletler arasrnda genellikle birinci srrayr iggal etmekteydi; aynca, hakkrnda en etraflr tarihi ve co$rafi bilgiye sahib oldufumuz yegine eyilettir. Bu durum bizi, agafrdaki co$rafi izahat'r tamamiyle MiverAiinnehr'e hasretmeye sevketmektedir. Batr Tiirkistan'rn di$er eyAletleri, meseli Yedisu ve Seyhun eyiletinin do$u krsmr hakkrndaki tarihi co$rafraya Ait bilgileri 9eqitli yazrlarrmrzda gtizden geEirmigtikl.
iran ue Turan arasrndaki geleneksel resmi slnlr olmasrnrn iinemi dolayrsryla co$rafi izahatrmrza Ceyhun nehrinin kryrlarrndan baghyacafrz. Strur her iki taraftan da srk stk saldrtya ufradr$rndan, bazt zamanlarda SemerIO
Kristianstvye v Turkestanye v do-Mongol'skii period (lafirki Vost. Otd. VII' t-32 ve almanca terciimesi, lur Gcschichte dn Christmtums in Mittcl-Asbn bb 4r mongolischen EroDrrzng (Tiibingen rgor); Otget o polte
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
68
kant ve Buhiri'dan daha Eok Miveriiinnehr ile iliqkili olan Ceyhun'nun giineyindeki eyiletlerden de soz etmek yerinde olacaktrr2.
z-Ceyhun (Am0-deryd) sahilleri Ceyhun'un eski Ar'i adr olan Valgu3 yahut Vakgu isminin Valuga (Surhab) Nehri'nin adrnda bugiin dahi muhafaza edilmig olmast, bunun eskiden Ceyhun'nun esasrnl tegkil eden akarsu olarak kabul edilmig oldu-
$unu dtigiindiirmektedir. islim co$ra$acrlan da, yukarr
mecrasrna VahAbs adr verilen CeryAb (gimdiki Penc) nehrinin Ceyhun'un esast say-
$ufnin ve Kerrin (belki Rogan ve Dervez) eydletleri iginden akmaktaydr6. Onuncu astrda bu eyiletler heniiz kifirlerle mesk0n olmakla beraberT, siyasi bakrmdan buralarrn miisliimanlann idaresinde oldu$u anlagrlmaktadrr. ibn Hurdadbih'e gtire8, VahAn 20 ooo (bir bagka yivmasrna giire to ooo), $ufnin 40 ooo (bir bagka yazmastnda 4 ooo) ve Kerrin 4 ooo dirhem vergi iidemekteydi. Ya'kubi'dee $u$nin ve Bedehgin meliki Humir-bek adh birinden bahsedilmektedir. Marko Poloro, kendi zamanrnda Vahin ahalisinin miisliiman oldufunu bildirmaktadrrlar ki, bu Vahin,
2 Berezin'in Rus Ansiklopedi Lugatihde (krsrm III, c. I, 577-58j. Lerch tarafrndan yazrlmrg MAverAiinnehr hakkrnda giizel ve krsa bir makalesi vardtr. Bundan baqka Zerefqan ile Yukarr Ceyhun havzalannrn tarihi co$rafyasr Tomaschek taraftndan aragtrnlmrqtrr (Caztralasiatisclu Studicn, l; Soghdiana, Wien 1877, Sitzungsbnichtc dcr phil. hist. Classc da Kais.
cilt LXXXVII). I. Minaev'in Saydycnila o stranakh p aakhoa'yam Amu-da/i adh kitabrnda (Saint Petersburg rBTg) islim fethinden itibaren Mogol istilisrna kadar olan devir igin tarihi co$rafya hakkrnda bilgi yok denecek kadar azdrr. MJ. de Goeje'nin Dar alte Bett dcs Oxus isimli aragtrrmasr (Leiden IB75) HArezm'in tarihi co$rafyasr hakkrnda iyi bir aragtrrmadrr. KrE. G. le Strange. The Lands of the Eastetn Caliphate (Calr'bridge r9o5)'in son dijrt fash ve Barthold, /apiski, XVII, roz vd. MiverAiinnehr'in tarihi co$rafyasr ile ilgili eserler SAminiler devrine iittir. Bu devirden ijnce ve sonraki devirlerin coirafi durumu hakkrnda bilgimiz gok eksiktir. Acad. dcr WissmschaJten,
3 Tomaschek, Soghdiana,3T; W. Geiger, Die Pamir-Gebiek, Wien IBB7, 136. a Bir0ni'ye gore Chronologie, 237, terci.ime zz5) on birinci yiizyrlda Vahq'a hili sulann ve bilhassa Ceyhun'un "koruyucu ruhu" deniliyordu. $imdi bile, Regel'e gore (Pet. Milt. lll, 333, Geiger tarafindan nakledilmiEtir, ayt yrdc) Vahg adr, yalnrz Siirhib'a delil Penc'e ve Ceyhun'un kollanndan dilerlerine de verilirdi. Krg. Marquart, Unlercuchungm lur
II, e6, n. e. 5 ibn Rusteh, gr. 6 Krg. Marquart'ta (Erdnshahr, zzz) krsmrnda giisterilmigtir. Gcschichtc oon Eran,
Kurin
geklinde yazrlmrg ve Bedehgan'rn giiney
i
istahri, z9'6 vd. ibn Hurdadbih, 26. Mukaddesi'ye giire Q4o) Vahin 4o.ooo dirhem tiderdi. e Ya'kubi, Buld6n, zgz; krg. Marquart, Erinshahr, zz5. r0 Minaev, Suycdymi1e,75; Yule, Marco Polo,3. baskr, I, r7r. E
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN COERAFI
OZNIIiTI,TRi
69
mektedir. Bu eyilette alilnrl ve giimiigl2 madenlerinin bulundufundan sijz edilmektedir. Tibet'e, yini Tibetlilerce mesk0n kuzey indus'a giden ve miisk ithaline yarayan ticaret yolu da Vahin ve $u$nin'dan geEmekteydi. Marko Polo bu b|lgeden gegerek Kiggar'a varmr$tlr. Fakat biiti.in bunlara ra$men, ulagrmm giiglii$ii ve btilgenin giiEebe hayattntn gerektirdifi gartlara uygun olmamasr sebebiyle, buralarr yabano etkilerden pek az miiteessir olmug ve bugiine kadar ahali Ari karakterini muhafaza etmigtir. Tibet'e giden ticaret yolu iizerindeki ikinci eyilet Bedehgin'drr. Burasr muhtemelen, Yukarr Ceyhun'daki difer biitiin eyiletlerden iistiin bir mevkie sahipti. Muhtegem otlaklan, genig ve tamamen ekili olan vadileri, yakut ve lapis lazuli madenleri ve nihayet fevkilade iklimi ile iinliiydiil3. Eyilet yabancr saldnlara sadece giiney-batr ytiniinden, yini Ceyhun vadisi sahilinden, agrktr: Aii ahali yanrnda Tiirk unsurlara da yalnrz bu biilgede rastlarurdr. Bu bakrmdan Bedehqin pek nadir olarak istilaya u$ramrq ve genellikle siyasi muhtariyetini korumugtura. Eyiletin bagkenti daima giini.imiizdeki Feyzabid'da idi; bugi.in de aynr adla arulan ve daha giineyde yer alan Cerm ise, dokuzuncu asrrda islim egemenlifinin Tibet yolu s. iizerindeki son merhalesini meydana getirmekteydi I
Belh ile BedehgAn arastnda Toharistin biilgesi bulunurdu. Burast, pek iyi bilindi$i iizere, adtnt, Greko-Baktrian imparatorlufunu yrkan boylar arasrnda sayrlan Tohari'lerden almrqtrr16. Arap egemenlifi ve SdmAniler devrinde eyiletin topraklan Ceyhun sahilinde Hindu-kuq geEitlerine kadar uzanmaktaydr. Ceyhun'un bu biilgedeki kryrlan go$unlukla kumlu .
rr ibn Rusteh,
93.
!
12
istahri, zg7.
13
istahri, r7B; ibn Havkal, 327; Mukaddesi, 3o3; Minaev, Sayd1miya,73vd'
r{ Muhammed-Haydar (Tlu Tankh-i-Rashi6, negr' N' Elias ve E.D. Ross, London 1895, ro7) memleketin Biiyiik Iskender zamanrndan beri bir istilidan masun oldufunu ifad."".diyo.ru da bunda biraz miibalifa vardrr. Kr$. Barthold, Bedehsdn mad., i.A. Hiikiimdar ailesinin iskender neslinden geldifi hakkrndaki ananenin on iiqiincii yiizyrldan tince bahis konusu edilmedi$i ve ilk defa Marko Polo'da bulundufu ortaya konmugtur; krg. Yule, Marco Polo, I, r57. 15 Ya'kubi, sBB; Sem'ini 1(r'=!t kelimesinde) ile Yakut (Mu'ccm,l, 5zB) Hirinii'rRegid'in kansr Zubeyda tarafindan Bedehgin'da yaptrnlan bir ribattan bahsederler. 16 Vivien de st. Martin, Its Huns Blancs ou Ephtalitcs, Paris 1849, z5 vd. Tomaschek, Sog6iana,33; krl. Grum-Grjimailo, Istoticheskoe pmshlac Bei-shan14 Saint Petersburg 1898, 5 vd.; miiellif Tohariler'in eski zamanlarda Afganistan'da oturduklannr, M.O. ikinci ve birinci yiizyrllarda "hikim defil mahkOm bir rrk" olduklarrnr isbat etmefe u$raqryor.Marquart (Er6nshahr, zo4), Ta-hia'nrn' TuhAra'nrn aynr oldu$unu ileri siirmektedir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
olup, sun'i sulama igleri igin gok elverigsizdi. Bilyiik yerleqme merkezleri daima nehirden epey uzakta ve nehir istikametinde da$lardan grkan,ama bu nehre pek azr ulagabilen dere ve gaylann yakmrna kurulurdu. Belh'ten Bedehqin'ar7 giden ana yol gu yerlerden gegmekteydi: Hulm (Belh'ten iki
giinltik yol), Verviliz veya Velviliz (Hulm'den iki giinltik mesafede) ve TAykan veya Tilkan (VervAliz'den iki, bagkent Bedehgin'dan yedi giinliik mesafede). On dokuzuncu asrrda cinemli bir kralh$rn merkezi olan Kunduz gehri ise, on iigi.incii yi.izyrlda adr geEmesine kargrhk, gok sonralarr 6nem kazanmrgtrr. Toharistin'rn en tinemli gehri olarak, adrnr giiniimiizde de
korumuq olan flnlhAn) Tilkan kabul edilirdi. Bu gehrin biiyiikliigi Belh'in iigte biri kadardrrs. Hulm de askeri ve ticari bakrmdan biiyiik bir iineme sahipti. Bu gehir, aynr adr ta$ryan bir nehrin dar bir vadiye agrldrfr yerin yakrnrnda kurulmugtu. Ancak on dokuzuncu astrda geligen bu$iinkfi Hulm veya Tag-Kurgan gehri ise, eski kentin harabelerinin biraz giineyinde yer alrnaktadrr. Hindu-kug'a giden yollardan en iglek olanr daima Hulm vadisinden geEerdire. Hulm'den iki giinliik mesafede, muhtemelen giiniimi.izdeki Heybek ile egitlenebilen, Simincin bulunmaktaydr; nehir vadisinin epey daraldr$r bu noktada bugiin bile duran bir kale, civara hikim bir mevkidedir. Simincin'dan iki giinliik mesafede, Ba$lin ile Kunduz nehirlerinin birlegti$i noktaya yakrn bir yerde, hali aynr adr tagryan Baglan ktiyii yer alrr. Yolun bu kesimi Hulm ve Kunduz vadilerini ba$amaktadrr. Sekizinci yiizyrhn baglannda Hulm, Simincin ve Ba$lan, Araplar ile yerli halk arasrnda cereyan etmiq bazr askeii harekita da sahne olmugtur ki, Taberi bunlar hakkrnda oldukga aynntrh bilgi verirz0.
Hindu Kug'un ana silsileleri eteklerinde yer alan Anderdb veya sikkeler iizerinde bulunan gekli ile Anderiba gehrine, Simincin'dan muhtemelen Ba$lin iizerinden gegerek beg giinde ulagrlrrdr. Onuncu asrrda burasr Talkan ve Verviliz'den sonra, Toharistan'rn iigi.incii biiytik gehri kabul edilirdi; niimizmatik belgeler, vasal prensler olarak SimAniler'e ba$h bir hanedinrn Ander6b ve Belh'te hiiki.im siirdiifiinii ispatlamaktadr. Hindu Kug'tan gegen yollar Anderib'r gimdi Penqir olarak tanrnan Benchir ile ba$lamakta idi (en miisait gegit r3.ooo kadem ytikseklikteki Hlvak'tr). Bin yrl iince bu vadi hilen mevcut olan giimiig madenleri ile iinliiydii ve bunri
istahri, z86.
t8 istahri, u79. re istahri, z7g,z86; Mukaddesi,346. A. Burnes, Traaels in Bokhara, London rB3B, II, t+7-2(n; Kostenko, Turlustankii ka1 Saint Petersburg rBBo, II, r75-rgo. 4 Taberi, II, rzrg.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAvERAuNNEHR'IN coCRAFl
Ozrlliru-nni
7t
lar islim diinyasrrun do$u lasmrndaki en tjnemli gilmiig madenleri olarak kabul edilirdi2r. Nehir iizerinde bulunan gehirlerden GiryAbe, Benchir22 ve FervAn veya Pervin'rn adr geger ki, bunlardan sonuncusu giiniimiizde dahi ismini korumugtur. Pewin'dan bir yol, Qeriker ve isteliften gegerek KAbul vadisine iner; bir difieri Giirbend nehri boyunca ilerleyerek, aynt adr tagryan kiiye ve Bimiyin'a ulagrr. Giirbend sekizinci asnn sonunda Araplarrn eline gegmigtir23. BimyAn, Kibul'den, Hulm'u Belh'ten ayranlardan gok daha ytiksek da$lar ve gegitlerle aynlmrgtrr. Bununla beraber Hulm yolu i.izerindeki gegitler genellikle siyasi srnrrlan meydana getirmekteydiler. Ondokuzuncu asrrda bile, Afgan ve Ozbek egemenlik alanlanntn srnrnnr, Ozbeklerin Afgan emirinin boyundurufunu kabul etmelerine kadar, Bimyin'rn kuzeyindeki Ak-nbit tegkil etmekte idi. Onuncu astrda Kibul ve Gazne'nin de dahil oldu$u bu eyiletin bagkenti Bimyin'dr ve mahalli bir emirin idaresi altrnda bulunmakta idi2a. Giiniimiizde Belh'ten Bimyin'a genellikle Hulm iizerinden gidilir; Arap co[ra$acrlannrn ise, bagka bir yolu, yani Belh nehrini yukan dogru izleyen sonra batrya diinerek Hulm ile birlegen istikameti kast ettikleri anlagrlmaktadrr. Bu yolda sadece Meder gehrinin adr geqer ki, bu Belh'e altr, Bimyin'a dijrt giinliik mesafededir. Bu isimde bir kiiy gi.iniimiizde dahi BimyAn'dan yetmig mil uzakta Hulm yolu ilzerinde mevcuttur; bunun biraz kuzeyinde, kuzeyden gelirken yolun solunda eski Meder qehrinin harabeleri gtiriilebilmektedir. Toharistan terimi daha genig bir anlamda, Ceyhun'nun her iki kryrsrnda bulunan ve iktisaden Belh'e ba$r olan bi.itiin eyiletleri kapsar biEimde de kullanrhrdr2s. Penc ile Vahg arasrnda istahri diirt nehir bulundu$unu siiyler26; bunlar, tarihginin ifadesine gtire sulannr Arhan'daki gegidin yukansrnda birlegtirirlerdi, Ceryib'a en yakm olanr Ahg0 (? Aksu) nehri, Hulbuk, sonra Barbin27, Pargir2s ve Endicirig ile birlegerek 2e 2r istahri, zB8; krg. Yakut, Mu'ccm,1,743. 22 istahri,zBoqtrtt*Mukaddesi,346ttr-,rKya'kublBuldaazBB,lt6aelbaqkayerlerde.,;14'..:1 23
Ya'kubi, Bulddn,
zBB
vd.
2a
istahri, e8o. 25 Ya'kubi, Bulddn, z8ig vd. d.; ibn Rusteh, 93. Taberi, II, IIBo. Asrl ToharistAn'a Bi rinci yahut Agafr denilirdi; Ceyhun'un yukan mecrastndaki da$hk viliyetler, Yukarr Toharistan'a dahildi. 26 istahri, z96. 27 Balbin okunugu (ibn Havkal, 348) gibi Barban okunuguna da rastlanrr. Belki de do$rusu Talbir veya Tarbir'drr ve bu isim Kiilib-deryAL'nrn ba9 sulanndan birinin adrnda muhafaza edilmigtir (qimdiki haritalarda Talvar ve Talbar). Ahgu yerine Marquart (Efins' hahr,233) BihE0 okuyorsa da metindely3!, Yakut (Mu'cem,II, I7I, I6), ta,3i drr. za istahri'de
jp;U
Tumanski yazmasrnda
f )\
ve
Eskikitaplarim.com
-ft!
ibn Rusteh'de (Sa) fr!
Karagöz
V.V. BARTHOLD
akardr. Anlaqrldr$rna giire, Ahg0 ve Barbin adr ile giisterilen akarsu ile Kiilib-deryd30, Pargar adr ile KEi-Surhab ve Endicirag ile Ta'ir-su kasdedilmektedir. Tumansky yazmasrnda (vr. 9 a) Munk ve Hulbuk'tan gegerek akan nehrin Pargdr yakrnrnda Amu-DeryA'ya diikiildii$ii siiylen.nektedir. Bu mevkide bugiin de Pargir, veya Parhir adr ile bilinen bir ktiy bulunmaktadrr. Penc ile Vahq arasrndaki eyilet Huttel veya HuttelAn adrnr taqrmaktaydr. Bu eyiletin en ijnemli krsmr Kgi-Surhab ile onun kolu KiilibDeryi'nrn dar fakat verimli vadisi idi. Bunlardan ilkinin kryrsrnda, gimdiki Belcuen'de eyiletin en biiyiik qehri olan Munk ile Kiilib'rn biraz giineyinde, gimdiki Hulbaf yaktntnda, Huttel emirinin bagkenti olan Hulbuk yer almaktaydr3r. Kurgan-tiibe ovasrnr kaplayan Vahg eyileti, siyasi bakrmdan Huttel'e ba$hydr. Baggehri Haliverd, Munk'ten daha ktigiik, Hulbuk'tan daha biiyi.iktil. Levkend3z nehri de Vahg'ta olup, HalAverd'den bir gtinliik mesafede ve onun yukanstnda idi. Munk'tan Hulbuk'a olan mesafe iki giinltik yol olarak kabul edilirdi; Hulbuk'tan Ceyhun iizerindeki Arhan gegidine olan mesafe de aynr idi; buradan da HalAverd'e yine iki gi.inde gidilirdi. Bundan bagka, Munk'tan Ceryib nehri iizerindeki Bedehqin geqidine de altr giinde vanldr$rndan sijz edilmektedir. Bedehgin gegidinin Bik33 biilgesine3a olan mesafesi iki giinliik yol olarak kabul edilirdi, buradan EndicArA['a (aynr adr taqryan nehri gegtikten sonra) bir giinde, oradan da Pargar'a yine bir gtinde vanlrrdr (Pargir nehri geEildikten sonra). Buradan sonra yol Barbin nehrini (yada Talbir, bkz. yukarda) agrp, Hulbuk'a ulagrrdt. Levkend'in yukanstnda, ona iki giinliik mesafede Vahg iizerinde, hAld mevcut olan, taq bir kiiprii vardr. Bu kiipriiden
Munk'a olan mesafe iki gi.inliik yol kabul edilirdi. Munk yolunu takiben dtirt fersah mesafede TemliyAt gehri bulunmaktaydr. Bu bilgilere dayanarak Hulbuk'un KiilAb-Deryi'ntn sol sahilinde, KgiSurhab'la birlegti$i yerden pek uzak olmayan bir noktada bulundu$u sonucu grkarrlabilir. Aynr sebeplerle, Halaverd'in Kurgan-tiibe'nin bulundu$u yerde, Levkend'in Seng-tuda ktiyii yakrnrnda ve EndicirA$'tn Ta'ir-su a$zrnda (Mukaddesi'ye Ya'kubi'de ((Buldan, z9o, I). 1l;t+-ul Kiildb-deryA, hAli Aksu adrnr taqrmaktadrr (Geiger, Die Pamir-Gcbiete, t55). il Bu tesbitler ewelce Tomaschek tarafindan (Soghdiana, 36, 46) .yaprldr; Hulbuk'un da Ptolemaios'daki Halbisina yahut Halbusa oldu$unu tayin eder. O$rendi[imize giire Kiilib yakrnrnda pek qok Eski Grek-Baktria sikkeleri bulunmuqtur; krq. D. Logofet, .lVa Granitsakh Srednci Azii(Saint Petersburg I9o9), III' t9o. r, -l5JY ve J;5 t gekillerinde yazrlmaktadrr (istahri, 297, 339). 3r Ya'kubi, BuM6n, zga. Bu rustak bir qehrin tasarrufunda idi. 3{ Marquart, Erinshahrda (233) aynr fikri belirtmektedir. 2q
30
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl
giire3s han36
Oznllirl-nRr
73
bu gehir Ceyhun'dan uzak deSildi) bulundu$u siiylenebilir. Arile Bedehgin gegitlerinin ise kesin yerlerini tesbit etmek, bunlartn
Ceyhun'un giineyindeki gehirlere olan mesafelerini bilmedi$imizden, gok daha zordur. Ceryib iizerinde Arhan'dan bir fersah mesafede KArbeng3T adh bir baqka gehir daha bulunmaktaydr. Vahg nehri Karluk'lann egemenlik alantndan Erkarak, Pamir38, RAqt ve Kumiz eyAletleri iEinden akardt3e. Bu bilgilerden, Pamir adtntn o zamanlar Alay silsilesi iEin de kullanrlmrg oldu$u sonucunu Erkarryoruz. Onuncu asrrdan itibaren islirrl egemenlik alanr iginde sayilan Rigt, Karategin'ea tekabi.il ediyordu. Kumiz eyileti, Tomaschek tarafindanal Ptolemaios'un bahsetti$i Komedon Oreyne ve Hiuen-Tsianga2 tarafindan siizii edilen Kiu-mi-tho kralh$r ile egitlenmigtir. Tumansky yazmasrna gtire, Kefirnihen'in yukan mecral da aynr eyAlet iginde yer almaktaydt, Surhin'tn 3i Mukaddesi, III, zgr. ro Timur tarihinde (Pitis de la Croix, l, tg, t7z; lafandmc, Kalkuta, IBBT-rBBB' I, 38' rB41 .:J-,orl , Ceyhun'un giiney sahilinde oldu$u belirtilir. Marquart, (Erdnshahr,233) Erheng'in Hazret-imim'rn aynr oldufunu s
.tt
de I'Acadimie dcs Scieiees,
6rtK v6 JJ-1K
rgI9, 9e7 vd.
geklinde yazrlrr (istahri, 276, g3g; Mukaddesi, z9o). Huttel ile
birlikte Bisir, Bisere yahut Biserin vilAyeti zikredilir(ibn Hurdadbih,3T(metin).Buviliyetin Taberi'de (II, I r8o ;,-allrL! ve r 597 rlL.1 geklinde zikredildi$i anlagrhyor. NAqirlerin, birincisi iEin Kisin ve ikincisi iqin Nesi teklifleri isabetli defildir. Belki aynr vilAyet Gerdizi'de (Metinlel 7; 6rl;u:,u adr altrnda zikredilmigtir. Metnin Marquart tarafrndan (Et6nshahr, 234, n. r) diizeltilmesine bakrlrrsa 1;ll.iti karqrhk.lL-Jl crllibn Rusteh'teki isminmercii qiiphelidir; fakat ibn Hurdadbih $7) ve Ya'kubi (Buld6n, z8g)'deki elbette bir vilayetin adrdrr. Belizuri'de (4zo) metindeki ifadeden Fergane'de oldufu anlaqrhyor. 38
QogunluklaTU fakat Yakubi' de (Bulddn, z9o) ,r! ibn Rusteh, 92. Burada -r=3t Va't
1r Tomaschek, Soghdiana,4T vd. a2
Krg. Chavannes, Documenls, 164; Barthold, /apnki,
XV' I77; Barthold,
Karategin
mad. i.A.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
ana sulanndan biri olan Karataf-Deryi, Kum adryla anrlmaktaydr. Eyilet, Mukaddesi tarafindan Ttirk olduklan kabul edilen Kumicilerlea3 meskffndu. Kefimihen nehrine Rimizaa adr veriliyordu; nehrin bag sulanndan biri giiniimiizde dahi aynr adla anrlmaktadrr (Ramit yahut Rumit). Kefirnihen ile Vahg arasrnda Viggird ve Kuvidiyin (Kabadian) eyiletleri yer almaktaydr. Bunlardan birincisinin bagkenti aynr ismi ta$ryan bir qehirdi. Burasr dokuzuncu asrrda Huttel egemenlik alanrnrn bir krsmrnr tegkil etti[i gibi, hiikiimdann idare merkezi dahi olmugtuas. Bi.iyiikliik bakrmrndan
hemen hemen Tirmiz'e egitti6 ve Vahg iizerindeki tag kiiprtidenaT yini qimdiki Feyzibid'rn bulundu$u mevkiden bir gtinliik mesafede bulunmaktaydr. Eyiletin dokuzuncu asrrda biiyiik iinemi vardt; burada, bagkentten diirt fenah mesafede, Tiirk smrn bulunmaktaydr ve dolayrsryla 7oo kadar miistahkem mevkie sahipti. Sem'ani'ye gtire bu iilkede, islim devrinin baglarrnda, kitaplarda da kullanrlmrg iizel bir alfabe mevcuttuas. Bu alfabe muhtemelen sanskrit menge'li olup, Budizm inancrnrn i.ilkeye hakim oldu$u devirlerden kalmaydr. Eyilet onuncu asrrda safran ekimi ile
iin
Viggird ile Rigt (yani di$er eyiletin bagkenti) arasr diirt5o giinliik bir yol sayrhrdr; buna giire, Rigt'rn merkezi veya kalesi
salmrgtrae.
veya beg
yaklagrk olarak Germ, yani gimdiki Kara-tegin'in esas merkezi civannda ol-
mahdrr. Bu yol iizerinde5l aga$rdaki gehirler sayrlmaktadrr: Ihk (Viggird'den bir gi.inliik mesafede, muhtemelen Kala-i-degt52), Derbend (iincekinden bir giinliik yolda, muhtemelen Obi-germ) ve Gerken (Riqt kalesinden iki giinltk mesafede). Sekizinci asnn sonunda Araplar, eyaleti Tiirk istilasrndan korumak igin burada bir sur inga ettirmiglerdis3. a3 Bu halkrn adr
{
Gerdizi ve Beyhaki'de gegitli gekillerde yanlmrgur (Metinh'r, g).
ibn Rusteh; Sl ,.J.1-, ;
dogrusu
j-l.1 dir. Lerch'teki gibi
8). Krg. Tomaschek, Soghdiana,43; Sem'Ani'de a5
Ya'kubi, BuAan, zgz.
a6
istahri, zg8.
a7
istahri,34r.
,.ilrjtJJl
(Rzsrircla Rcauc, 1875, Yll, fklinde yazrlmtgur.
kelimesinde .[.,]-1
Sem'ini, cr7:l7l kelimesinde. istahri, zBB, z9E. s ibn Hundadbih, 24. 5r istahri,34o. a8 ae
52
Bu giin
hili
sahilinde Feyzibid gehrinin butundufu nehrin adr ilak'drr.
5r Tomaschek (Sogdinna,4g) tarafrndan
ibn Hurdadbih ve ibn Sa'id'e isnat edilen bu duvar hakkrndaki bilgiyi nereden aldrfr bilinmiyor. Bu iki miiellifin benim giirdiigiim metinlerinde ne duvann iki kale ile miidafaa edildiii ne de KAggar'rn bu duvann do$u tarafrnda bulundu[una dair bir bilgi yoktur.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'IN COCRAFI OZSLLITI.TRi
Kuvidiyin eyaletinde, aynt adt ta$ryan baqkentten gayri, N0diz (yeni kale) ve Kefirnihen iizerinde bulunan diger bazr gehirler de sayrlmaktadrr. Bunlann okunuglannl tesbit etmeksa gtig oldufu kadar, mevkileri de giiphelidir. Eyiletten bol miktarda boya kiikii ihrag edilmekteydiss. Kefirnihen'in a$zrna yakrn bir yerde Awec yahut Uzec gegidi, yani gimdiki Eyvec56 gegidi vardr; Vahg nehrinin a$nna yakrn bir yerde ise, pek iyi bilinen MelisT gegidi bulunmaktaydr ki, burasr Belh'tens8 iig gi.inliik mesafede, Tirmiz'dense iki fersah uzakhkta idi. Oniigiincti astrda burasr Pencib adrnr almrgtro. Dokuzuncu astrda Kuvidiyin, Huttel6f in bir biiliimiinii meydana getirdi. Ancak, onuncu asrr62 cofrafracilan mesafeleri Saganiyin (muhtemelen Hazrat-Bovi gegidi iizerinden iig giin) ve Tirmiz'den (iki giin) itibaren hesapladrklanndan, bu biilgenin Huttel gehirlerinden gok, adr gegen gehirlerle ba$lantrh oldufu anlaqrlmaktadrr. Kefimihen vadisinin kuzey kesimi ceyhun'nun kollanndan biri olan Surhdn'm (Iumansky yazmasr ve Timur Tarihinde63 Qagan-r0d) vadisi ile birlegir. ibn Rusteh6a Kefirnihen'in kollarr olarak gu nehirleri sayar: KumrOd, Nihim-r0d ve Hivar-rtd. Bunlar Buttem da$lanndan grkarak (bu isim igin aqa$rya bakrnrz) sinim, Nihim6s (Hisar silsilesinde Darai-Nihem) ve HAvar'dan akarlardr; ashnda bu sayrlan nehirler (gimdiki isimleri Karata$-Derya, Tupaleng, Seng-gerdek-Derya) Surhin'tn66 kaynaklannt tegkil ederler. Ortaqaf'larda Surhin vadisi Saganiyin veya Qaganiyin6T 5a
Mukaddesi, z9o. lstahri, 298; ibn Havkal, 35o. 56 Mukaddesi, III, z9o, zge; Timur tarihinde, (Pitis dc la Ctoix, 55
edisyonunda,
I,
196.
6!11
I,
IB4) 6!-91 (Kalkuta
;.
oL Qo$unlukla Mile geklinde yazrhr; Mes'0di'de (Tmbih,6+)' 5s istahri,283. 57
5e
Mes'0di, TmbiL64. Bibl. I'fat. Paris, Anc. Fond Per.,3B4, vr. r9r (Cihin-nime). 6r lbn Rusteh, 93. '
n
62
istahri, 34r. P;tk de la Croix, 6a ibn Rusteh,93. 63
l,
rBg;
lafern6ne,l, ry6.
65 ibn Hurdadbih'te $7) bu viliyete Nihim adr verilmektedir. Mukaddesi'de ise (344 iiE gi.inliik yoldadrr. ibn Hurdadbih, NihAm ile birgegmektedir. Saganiyin'dan olarak lk liktc Binkan, Mendecin ve Kest viliyetlerini zikreder (bu isimlerin okunugu giiphelidir); belki bunlar da Siirhin'rn kollannrn havzastnda bulunuyorlardr.
6
Tomaschek, Soghdiana, 43. yerine Eo$unlukla arapga
67 FarsEa
6
tf
harfi kullanrlrr.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
76
eyiletini meydana getirir; eyiletin valisi islam iincesi devirde SiginHudat6s iinvanrnr tagrrdr. Mukaddesi'ye giire6e SaganiyAn eyiletinde 16 ooo kadar ktiy bulunmakla beraber, gehirlerin geniglik, zenginlik ve bilyiiklii$ti Huttel'inkilerden aqa$r idi. Aynr adr taqryan bagkenti Tirmiz'70den yirmidiirt fersah veya diirt giinli.ik, Kuvadiyan'dan ise tig gi.inliik mesafede, muhtemelen giiniimiizdeki Denav gehrinin bulundufu yerde idi. Denav, bugiin dahi stratejik ve ticaii bakrmrndan bu biilgenin merkezi durumundadrrTr. $ehrin gimdiki adrna (ash Dih-i nev : Yeni kiiy) Timur TarihindeT2 tesadiif edilir. SaganiyAnT3 gehrinin Tirmiz'inkin-
den daha biiyiik bir kalesi olmakla beraber, niifusu ve zenginli$i yiiniinden ondan aga$r idi. $ehirde giizel kapah gargrlar vardr, ekmek
ucuzdu ve et bi.iytik miktarlarda sattlrrdt. Qarqrlann ortastnda, kemersiz pigmig tu$a siitunlar iizerinde oturtulmug giizel bir cami bulunmaktaydr; SaganiyAn camii onikinci asrda dahi meqhurduTa. Her eve su da$rtrlmaktaydr; bol sulama sonucu gehrin etrafi srk bir bitki iirtiisii ile kaphydr;krgrn kara avcrh$r yaprlrrdr; otlar, atlarrn boyunu gegecek kadar yiiksekti. Ahali dindarhfr ve misafirperverli$i ile tanrnmrgu, ancak, aralannda okumuq adam pek az oldufu gibi, hiE fakir yoktu.
Tirmiz ile saganiyin arasrnda vadinin giiney kesiminde bulunan ba;ka qehirlerden de sijz edilmektedir. Bunlardan ilki olan Sarmencin, Sarmencin yahut QermenginT5, Tirmiz'e bir giinliik veya altr fersah uzakhkta bulunuyordu. Bu gehrin ka[ntilan, muhtemelen, Cer-kurgan ktiyiiniin altr mil gtineyinde giiriilen, pigmiq tuflalardan yaprlmrq yirmisekiz metre kadar yiiksek ve diirtbuEuk metre gaprndaki bir kulenin oldufu yerde-
('8
Taberi, II, 1596. Mukaddesi, zB3, zgo. 70 istahri, 339 vd.; ibn Hurdadbih,24, t6z. 7r Kostenko, Turkcslanskii krai, ll, r46. 72 Pitis de la Croix, d ro9. IGg. Barthold, Qaganiyiln mad. i.A. Burada gegen 'itrli" +*. jsyl 6 ibaresi, Mahmud b. Veli'den (on yedinci yiizyrl) aktanlmrgtrr. Qaganiyin adrmn mo[olca "akn manAsrna gelen "gagan" kelimesinden geldi$ine dair Marquart'tn son 6e
gilrugiJ' (Ostturkisclu DiahHstudicn, 7 r , n. z) elbette yanhgtrr. 73 istahri, z9B; Mukaddesi, zB3. 7a
7s
iFtr-a
Sem'ini, .-3L-"sJl kelimesinde. istahri, 339 vd.; Yakut, Mu'ccm' III' 383. Sem'ini (vr.35I) rn farsga ( ;=^+ lt{ ) olarak giisterir'
Eskikitaplarim.com
JK'i'
Karagöz
kelimesini
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZNIIITI,NRI
diri6. Sarmencin, HAgimgirdTT adh di$er bir gehirle birlikte (Demir Kapr yolu tizerinde Tirmiz'den bir merhale mesafede) ayn bir eyiletiT8 meydana getirmekteydi; bunun bagkenti Tirmiz olup, islim iincesi devirde ijzel bir dihkan veya hiikiimdarTe hikimiyetinde idi. SimAniler devrinde ise, daima de$ilse bile, Saganiydn emiris0 tarafindan idare edilirdi. Sem'ini ve Yakut'ta8l Tirmiz'e82 altr fersah uzakhkta ki Bng isimli bir kiiyden bahis vardrr. Biitiin ahalisi dokumacrhkla u$raqan, kalabahk ve zengin bir ticaret merkezi olan Dirzengi83 kiiyii, Sarmencin'dan bir gi.inliik veya altr fersahhk uzakhkta idi; cuma camii, Eargrlann ortasrnda yer almaktaydr, Surhin8a'dan baqka bir nehir daha gehrin yanrndan akardr. Bu, herhalde Bend-i Han yahut Kijk-cer olmahdrr (Kum Kurgan'rn altr kilometre batrsrnda). Bu dar ve derin dere giiniimiizde ancak ilkbaharda suludur, pigmig tu$lalardan yaprlmrgss eski fakat sa$lam bir kiiprii hald yerinde durmaktadrr. Ddrzengi ile Saganiyin arasrnda (birinciden yedi, ikinciden beg fersah mesafede) Berengi86 adrnda bir di$er kiiy daha vardt. SaganiyAnsT eyiletinde bulunan baqka kiiylerden de siiz edilmektedir: Saganiyin'dan iki giinli.ik uzakhkta, biiyiik ve bahgelik bir kiiy olan Bisend (Mukaddesi'ye giire Saganiy6n'dan bir giin mesafede); SaganiyAn'dan bir giinliik yolda bulunan Zinver (Mukaddesi'ye giire i.iE menzil uzakhkta); Bfrrib Sbonik gagraf. npograf. ; statirt. mataiaha po Asii, Rus Genel Kurmayr'nrn Askeri Talim Heyeti tarafrndan neqredildi, krsrm LVII, s. 396. SurhAn vadisinin giiney krsmrndaki 76
harabeler hakkrnda bkz. Geiger, Db Pamir-Gebiete, t6o. 77 Bu qehrin adr, Vahq ile HalAverd hiikiimdan Hiqim b. Binigur'a (BAyqur ?) nisbet edilmiE olabilir (Ya,kubi, Buldan, zgr). Bu hiikiimdar ile siililesi hakkrnda bkz. Marquart, Erdnshab,3or vd. 7E istahri, eg8. ibn Havkal'rn bahsetti$i G+g, +ot) Sarmenci gehrinin Sarmangin olmasr muhakkaktrr. 7e
n
Belizuri, 4IB; Taberi,
8r Yakut, Mu'cem; 82
rr47; orada hiikiimdar TirmizgAh i.invantnr ta5tmaktadrr.
l, 76r.
Tirmiz civannda iki ktiy daha zikredilmigtir;
Sem'Ani'de yoktur) gey0z
ll,
Mctinlcr, ro (Gerdizi).
ile Ruhgabirz (Sem'6ni'de biiyledir:
B0gane (Yakut, Mu'cem'
6tt:*)\
I'
758,
kelimesinde) yahut Ruh-
Sakut'ta btiyledir. Mu'ccm, ll, 77 r). 83 Onuncu yiizyrl cografyacrlarrndar*j;l:Ya'kubi'de (Butd6n, z8g), prl.: Beyhaki'de
g7gl5;rrl: 8a
Mukaddesi, 283 vd. DArzengi ile baggehir arasrndaki uzakhk Mukaddesi'de (344)
yanhg giisterilmigtir. 85 86
87
Kostenko, Turkestanskii krai,
Gt
ibnHurdadbih,
Il,
t44. Sbornik malniaha, LVII, 39r, 395.
32, zr r.
istahri, 34o vd.; Mukaddesi, 283 vd,., g44.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
78
(SaganiyAn'dan bir menzil veya diirt fersah uzakhkta); Seng-gerdek nehrinin a$zrnda olmasr muhtemel, bagkentten bir giinliik yolda yer alan Senggerdek8s; Rikdegt (baqkentten altr fersah uzakhkta); Kumgininse (bagkentten iki fersahhk yolda) ve bunlardan bagka, okunuglan tesbit edilmeyen di$er bazr yer adlan.
Arap co$ra$acrlannrn eserlerinde Saganiyin ile Viggird, yani Denav ile Feyzibid arasmdaki yol hakhnda birbiriyle qeligen agtklamalar bulunmaktadrrm. SurhAn ile Kelirnihen vadilerinin birleqti$i ovada Ortaga$larda Ahar0n yahut Har0n ile $0min (Hiuen-Tsiang'da Ho-lu-mo ve Su-man veya $uman, ikincisi ilkinin do$usunda)er eyiletlerini giiri.iyoruz. Sekizinci asrrn baqlannda her iki eyllet tek bir hiiktimdarrne2 idaresi altrndaydt, sonralarr bunlann Saganiyin ile birlegti$i anlaqrlmaktadrre3. Kuteybe'nin harekitrnda adr gegen Guftin biilgesi de muhtemelen Surhin vadisinin giiney tarafinda, veya biraz battstnda, gimdiki $irAbnd biilgesinde, bulunuyorduea.
Surhin'm a$zrndan pek uzak olmayan bir yerde Arap co$raSacrlannrn haklanda oldukqa aynntrh bilgi verdikleri Tirmiz'in gi.iglii kalesi vardr. Bu bilgiler tarafimdan Poslavsky'nines bir makalesi dolayrsryla bagka bir yerde verilmigtir. $ehrin gilniimilze kadar gelen harabelerinin detayh bir tasvirini adr gegen yazara borgluyuz. Poslavsky'nin tasvir etti$i harabeler giiphesiz Tirmiz'ine6 Ortaga$'daki durumunu giistermesine ra$men, ibn Havkal'ine7 verdifi bazr bilgiler ile geligmektedir; ibn Havkal, SurhAn nehri88 8e
Mukaddesi'de a>rKMctinln, g (Gerdizi).
s lstahri, I,
34o; ibn Hurdadbih, 24, r$z. Gerdizi'ye g6re (Mctinler, 9) SaganiyAn ile
$irmin arasrndaki uzakhk on iki fersah idi. Bu yoldan seyahat edenlerin Vahg'tan gegtiklerine dair MJ. de Goeje'nin gtiriigii (ibn Hurdadbih, z4) gi.iphesiz yanhgtrr. Burada bahsedilen nehir ancak Kefirnihen olabilir, fakat genigli[i gok miibal6{a edilmigtir. ef Tomaschek, Soghdiana, 39 vd,., 4z; Chavannes, Documenls, tg5 vd. e2
Belizuri, 4rg; Taberi, II, r r8o. Metinln, g. ea BelAzuri, 4zo; Taberi, II, I I5o, r IBo. e5 Srcdnea<. Vycslnih" Arahk 1896, 87 vd.; kr1. e3
oh'dakr makalesi,
s
XIX,
A. Semenov'un hotok. Tuth.
3-zo.
ktuj.
uTermiz" (SogMiana,37), adr gegen Tomaschek tarafindan tesbit edilen okunug: $ehirde on iki giin kalmrg olan Sem'ini (el-Tirmizi kelimesinde)'nin giisterdifi mahalli telilluz tarafrndan tamamiyle desteklenmektedir. Yerlilerin eski Eehrin adrnr hili iiyle teliffuz ettikleri anlagrhyor, giinkii rSBg yrhnda biilgeyi teftig eden Rus subaylan Termiz yahut Tarmtz geklinde yazmaktadrrlar (,56orzik malrialoa, LVII, 393, 399). e7
ibn Havkal,34g.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI
OZTLLITLERi
ZS
nin Ceyhun'a, gehrin aga$rsrnda diiktildi.ifiinii siiylemektedir. Arap komutanr Osman b. Mes'0d'un 85 (7o4) yrhnda Tirmiz'i kugatrrken l5 ooo kigiyi banndrrdr$r ve bundan dolayr da Osman'rn adast ismini alan adae8, hiq gi.iphesiz Aral-Peygamber'dir; Beyhakiee ve $erefiiddin Yezdirm de adanm
Tirmiz'in kargtstnda bulundu$undan siiz ederler. Arap cografracrlannrn
Hin tarafrndan tahrib edilen eski gehrin, ashnanlagrlmaktadrr; en eski harabeler bu tabulundu$u nehrin kryrsrnda da raftadr, sahilden daha uzakta bulunanlar ise, Qingiz Hin'dan sonra kurulan ve Ozbekler devrinde hili mevcut olan yeni qehre Aittir' Timur Tarihinde o zamanki Tirmiz'le beraber Eski Tirmiz'in t01 de adr geEmekte-
verdi$i bilgiye giire, Qingiz
dir
102.
Eski gehrin harabeleri arastnda, 255 (8fu) yrhnda iilen hakim Ebu Abdullah Muhammed b. Ali Tirmizi'nin 103 de ti.irbesi bulunmaktadrr. r& giire merPoslavsky'e giire tiirbe beyaz mermerden, Prof. Mushketov'a mere benzeyen kireg tagrndan inga edilmigtir. Poslavsky bu antttn ne igqilifin kalitesi ne de malzeme yiiniinden biilgede giirdii$i.i eski harabelerden hig biri tarafindan gegilemiyece$ini siiylemektedir. Tiirbenin, adr geqen kiginin zamantnda yaprlmadrfr ve tiirbedeki ros arapga kitabeye giire ondiirdi.incii asrrdan iinceye tarihlenemeyecefi giiphe giitiirmez bir gergektir. Timur Tarihindelft bu mezardan bahis vardtr. e8
e
BelAzuri,4rg; Taberi, II, I I6z. Beyhaki,7o4.
tQ P;tis dc la Croix,l, 6z; lafnnane,l, tot Piis to2
Br '
Cro*,4r; (alern6me,l,57. Tirmiz'i sulayan kanal, 54 mil iist tarafinda belki Bendi-Hin yakrnrnda Surde
la
hin'dan ahnmrgtr. rB94 yrhnda inga edilmiq olan gimdiki kalesine su veren kanal ancak on bir mil uzaklrktadtr (Turluslanskiya Vledomosri Igo5, No. rr5). Qingiz Hin'rn tahrip ettifi
kale, bir kag defa yeniden yaprlmrqtrr; bilhassa Halilullah (on beqinci yiizyrl baqlangrcr) ve Muhammed Rahim HAn (on sekizinci yiizyrl) tarafrndan yaprlanlar zikre defer, krg. Barthold, Orc s hcnic Tur kcs tana, 7 g. ro3 Onun hakkrnda bilgi Feridiiddin AttAr'rn Tcakirai'l-hliy6'snda bulunur (Nicholson negri, II, 9r vd.; Ce'orn, NcfchailiI-Uzs, do$u baskrsr 77); bkz. hot. Tutk. kni. arh- .zz Alustos ,SSl, rl vd. d. Bu veiinin, meghur muhaddis imim Ebi lsi Muhammed b. is6 ile hig bir miinasebeti yoktur. re Mushketov, Turlcestan, Saint Petersburg I886,578. r05 N.N. Scherbina-Kramarenko, bu ibidede gekti$i nefis foto$raflarr bana gtistermek liitfunda bulundu. l(rg. i
/afandne,
Eskikitaplarim.com
Karagöz
80
V.V. BARTHOLD
Belh'e yakrnhfr (iki merhale), yiizer bir kiipriiniin yaprlmasrna miisait biiyiik bir adasmrn varh$r ve iilkenin merkezi olugu Tirmiz'i belki de Amul (earcuy),dan sonra Ceyhun'un en iinemli geqidi durumuna getirmigtir; Miveriiinnehr ile Afganistan hilkiimdarlan arasrnda buraya sahip olabilmek igin devamh savaqlar grkmrgtrr: Prof. Mushketov'a giire buradaki kale harabesinde gogu Grek devrine ait gok sikke bulunmu$tur; e$er bu do$ruysa, gehir Arap egemenli$inden qok ijnce de tjnemli bir merkez olmahdrr.
3-Belh
Tirmiz ile Belh arasrndaki yolun ortasrnda SiyAhgird adh bir kiiyiin varh$rndan stiz edilmektedir ki, bu kiiy gi.iniimiizde de vardtr; ancak eski Siyihgird'in harabeleri, gimdiki kiiyiin on mil uzafrnda yer almaktadtrroT. nen lenri, Ceyhun havzasrnrn en iinemli eski gehri kabul edilir; islim ya-
zarlarr gehre krsaca "gehirlerin anasr' (Ummti'l-bilAd) adrnr vermiglerdir. Burasr yarr mitolojik Baktria imparatorlufunun, sonralan da Ahameniqler devrinde Baktria satraph$mm bagkenti idi; o devirde, iizellikle Darius zamanrnda Margianaros-(Meru eyAleti) da buraya ba$hydr. Makedonyah is-
kender'den sonra Greko-Baktrian imparatorlu$unun merkezi Belh olmug-
tu. Bu devlet hakkrndaki bilgilerimiz, srnrrlarrnr kesinlikle tesbit edecek kadar yeterli de$ildir, Mamafih klasik co$raSacrlarrn ifadelerinden bir zamanlar Ceyhun'nun kuzeyinde kalan biitiin ekili topraklann o biilgeye Ait oldu$u anlagrlmaktadrrroe. Belh'in iinemi, Ya'kubi'ninr10 de.igaret ettifi gibi, rierkezi tir mevkide bulunuqundan gelmektedir (Do$u iran'rn medeni diinyasrnrn batr, do[u, kuzey ve giney stntrlanna eqit mesafededir). Dolayrsryla, Belh, btitiin Ari Orta Asya tek bir hiikiimdar veya vilinin idaresi altrndayken, iilkenin bagkenti idi; Merv ise, Ceyhun'un kuzeyindeki eyiletlerin Orta Asya'h boylann boyunduru$una girmesi sonucu iinem kazanmr$trr. SisAniler devrinde Mi.isliimanlann rivayetlerine giire, Belh gehri Horasan'rn diirt Merzban'tndan bir tanesinin oturdu$u yerdir11. Sekizin' ci asnn baglannda mahalli idareciler Ispehbezrr2 iinvanrnt almrglardrr. Anf07
Kostenko, Turlustanskii krai,ll, t6B.
t08 Zhukovsky, Raualiny Staraoo Mcnn, g. r@ Strabon, Gcographica, Didot edisyonu
Acad.
XI, biiliim Xl, paragraf, z. evorasprostranenie na severo-vostok", Bull.
(Paris IB53), kitap
Kry. Barthold, "Greko-baktriiskoe godusdarstvo
i
Scicnas, 1916, 823' 828. Ya'kubi, Buldin, zB7 vd. trf Zhukovsky, Ra4alinl Staraao Mema,9; ibn Hurdadbih, IB (metin)' des
I
Io
ll2 Tabef, II, Izo6, tzl8.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'IN COCRAFI OZELLiKLER|
cak, SisAnilerin otoritesinin, Hiuen-tsiang'rn Belh'te ve Ceyhun'un her iki sahilinde bulunan Belh'e ba$r eyaletlerde Budist manastrrlannrn varh$r hakkrndaki ifadesinden, en gok yadinci asrrda burda pek az hissedilebilir oldu$u anlagrlmaktadrr
I 13.
Belh civannda Miisliimanlar arasrnda da pek meghur olan ve ib.rii'l Fakih tarafindan ayrrntrlanyla tasvir edilmig olanrra Nevbehir (yeni manastrr) adrndaki bir Budist taprna$r bulunmaktaydr. ibnii'l-Fakih'e gtire, bu taprnak Qin imparatorlan ve KAbul-gah, yini Kibul'un idarecisi ile aynr inanca sahip putperestler ve heykellerin en biiyti$iine saygrlannr sunmak iizere buraya birgok insan gelirdi. Nevbehir'rn idaresi, sekiz fersah uzunlu$unda ve dtirt fersah genigli$inde bir miilke sahip bulunan Bermeki ailesinin elindeydi. Belh ve NevbehAr, Araplar taralrndan Halite Osman, veya bagka kaynaklara giire Muaviye devrinde tahrip edilmigtirlrs. Araplar, Belh'ten iki fersah mesafede Barfikin mevkiinde yeni bir gehir kurmuglardrr. Io7 (725) yrhnda vali Esed b. Abdullah eski gehri tamire karar vermig ve bu iqi yapmaya yine Bermeki ailesini memur etmigtirlr6. Dokuzuncu asrrda (Belh tarihirlT yazarrna giire B4B Haziran'rndan itibaren) Belh gehri Higim b. Mihic0r'un (bu yukarrda sayfa 95'te geEen HAgim b. Binicfir'un aynrdrrtl8) torunu Davud b. Abbis'rn idare merkezi olmugtur. Divud b. Abbis, Belh civarrnda Nfisir kiiyii ve kalesinin oldufu gibi, gehirdeki bazr yaprlann da bAnisidir. Biitiin bu yaprlar, Saflhriler hanedantntn kurucusu olan Ya'kub tarafindan 256 (B7o) yrhnda tahrib edilmigtir. Ya'kub'un ayrrhgrndan sonra, DAvud harabe halindeki kalesine diinmiiq ise de on yedi giln zarfinda tilmiigtilrr'e. Tahiri ve Simini devirlerinde Belh, Herdt ve Merv gibi, Horasan'rn en biiyiik gehirlerinden biri idi. Mukaddesi'ye giire biiyiikliik bakrmrndan Buhiri'ya rakipti 120. tt3 Mimo'es sur lcs Contries oceidcntales, terciime Stanislas Julien, Paris Krg. R. Hanmann, Bclh, mad. i.A. tra ibnij'l-Fakih,322 vd. d.; krq. Yakut, Mu'cem,IV, Br7 vd. d. r15 116
rir
1857,I, zg'34.
Belizuri, 4oB vd. Taberi, II, r49o. Belh tarihgisi, gehrin yeniden kurulmasrnt rr8 (736) yrhnda giiste-
(Schefer, Chrcstomathb pasane,
l,7r).
Taberi'ye gtire
(II, r59r) Esed,
rr8 yrlrnda nakletti. Krg. Barthold, Bamckiht mad., i.A.; aynr miiellif,
karargdhrnr Belh'e Fcstschift GoAzihcr,
z6r. f
17
Schefer, Chrestomathie pnsanc,
l,
72.
18
Marquart, Erdnshahr,3ot vd. tts Metinbr,4 (Gerdizi); Sem'ini, c)V jl kelimesinde. rm istahri, t54,278; Mukaddesi, 3oI vd; Ya'kubi, Buld6n, zB7 vd. f
F.6
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
Semerkant ve Buhiri'da oldu$u gibi, Belh'in gevresinde de eski zamanlarda bir sur bulunurdu 12r. Bu sur hem gehri hem de civanndaki kiiyleri igine ahyordu; oniki fersah uzunlu$unda olup, oniki kaprsr vardr. Ondokuzuncu asrrda artrk bu sur mevcut de$ildi. Biittin biiyiik gehirler gibi Belh te esas gehir (Araplar buna medine, Farslar gehristan t22 adrnr verirlerdi) ve varoglar, yani rebad (Farsga birfin r23 tabirine tarihgi ve co[rafracrlann eserlerinde rastlanmaz) olmak iizere iki krsma aynlrrdr. Belh rebadrnrn Ya'kubi'ye giire diirt, onuncu asrr co$raSacrlanna gtire yedi kaprsr mevcuttu. Ya'kubi'nin ifadesi, rebad igin de$il, gehristan igin gegerli bir sayr kabul edilmelidir; di$er bi.iyi.ik gehirlerde de diirt kaprh gehristanlara tesadiif edilmektedir ki, bunu muhtemelen Sdsiniler devri iran gehir mimarisinin etkisi ile agrklamak miimkiindiirr24. Ya'kublye gtire, rebad suru ile gehristan suru arasrndaki mesafe bir fersahtr; gehristan surunun uzunluk ve geniglifi de bir fersahtr; istahri ise, bunun ancak yanm fersah (iig mil) oldu$unu siiyler. Surlar ve biitiin binalar kerpigten yaprlmrgtr. $ehristarun merkezinde Cuma camii bulunuyordu; bunun inga tarihi Belh tarihinin yazan tzrafrndan rz4 Q4z)tt' olarak giisterilmektedir. Camiin etrafinda gargrlar yer ahyordu. Mukaddesi, gehrin zenginli$ini iivmektedir; Belh ve civarrnrn zenginli$i devlet biitgesine gok biiytik miktarda katkrda bulunurdu. Qingiz Han zamanrnda bir halk ayaklanmasrndan sonra Belh tahrib edilmigti; ondiirdiincii asrrn ilk yansrnda, ibn Batt0ta'nrn seyahatleri srrasrnda, gehir hilA harabe halindeydil26. Sonradan tamir edildiyse de eski iinemini kazanamadr. $ehrin gi.iniimiizdeki harabeleri yaklagrk onaltr millik bir genigliktedir ve iizerinde aynntrh bir aragtrrma yaprlmamrgtrr. Toprak i.istiinde giirillen harabelerin tamamr, tahmin olunaca$r gibi islim devrine aittirl27. Eyiletin baggehri olan Mezar-r $erif, Belh'in ondiirt mil do$usunda, Hz. Ali'nin oldufiuna inarulan mezann etrafinda bulunur; 12r
Bkz. Barthold tarafrndan nakledilen metinler,
r22
Nargahi'de srk srk rastlanrr; krq. Barthold tarafrndan /apiskide verilen metinler,
XVII,
lapiski,XlX, rry.
ro7.
r23
Birtni,
Chronologie,
XYlll.
r2a F.
Justi, Gcschichlc dcr Oricnlalichcn Viilka im Altntum, Berlin IBB4, 455. f25 Schefer, Chrcstomathie, persanc 1,7I. Bununla beraber bu tarih giiphelidir. Qi.inkii biitiin kaynaklarda rzo yahut rzt'de iilmiig olan Esed b. Abdullah tarafrndan yaprlmrg oldu$u belirtilmektedir. t26 ibn Batt0ta, III,5B-6e. f2? Burnes, Trauek, Il, co4. Yate. Northcrn Afghanistan, 256, z&o; Banhold. isloriko-georg. abzot ircna, tg.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAvERAUNNEHR'iN COCRAFI
OZNIIiT,NRi
As
kiiyii yakrnrnda kegfedilmigtir. Seyyih el-Grreyilet valisi, askerleri ve ulema kendi giizleriyle halifenin hig bozulmamrg cesedini gtirmiiglerdi. Mezann gergekten halifeye ait oldu$u da bazt mucizelerle ispatlanmrgtr. Biiyle bir geye o devirde herhalde ihtiyag vardr; ibrahim, ishak ve Ya'kub 12e peygamberlerin hig giiriimemig cesetlerinin bulunugu da aynr devre atfedilir (Belh yakrnrnda peygamber Ezakiel'in mezannrn da kegfi ibn Battffta devrinde giisterilir). Hz. Ali'nin mezan iizerine muhtegem bir bina inga edilmig ve burasr derhal tavaf olunan bir yer halini almrgtr. Bugiinkii mezar tabii, Qingiz Han tarafindan r30 yrkrlanrn yerine sonradan mezar onikinci asrrda Hayr
nati128 tarafindan rivayet olunan hikiyeye giire,
yaptrnlmrg olan daha yeni tarihlere ait bir binadrr.
4-Belh ve Merv arastndaki yol Belh gehrini Horasan'daki di$er bir Arap iissii, yini Merv ile birlegtiren yol, Belh ile Bedehgan arasrndaki gibi, dolambagh olarak da$lannl3r eteklerinden giderdi; Murgib nehrine vannca kuzey-batrya diiner ve nehir kryrsrnr takip ederek Merv'e ulagrrdr. Belh ile Mervu'r-r0d arastnda (bugiinkii Merugak veya daha biiyiik bir ihtimalle Bala-Murgabl32) $apurkin (veya Ugpurkan), FAryib ve Tilkan gehirleri sayrlmaktadtr. Bunlardan yalnrz $apurkan, ismini giiniimiize kadar muhafaza etmigtirl33. Biitiin bu gehirler birbirlerinden i.iger giinli.ik mesafedeydiler. $apurkin ve Firyib, dokuzuncu ve onuncu astrda Ferig0n hinedanr tarafindan idare olunan G0zgin veya G0zginan r34 eyAletine dahildi; adr gegen hinedana Gazneli Mahmud son vermigtirr3s. istahri'ye giire eyiletin baqkenti, $apurkin'rn bir merhale gi.ineyinde bulunan Anbar gehri, Mukaddesi'ye giire ise Yehfidiye gehri idi. Anbar'dan Yeh0diye'ye gitmek igin, FiryAb yolunda iki giin seyahat etmek gerekiyordu; orada Yeh0diye'ye daha bir giinliik yol vardr. $apurkin ile Yeh0diye arasr iig giin tutardr, oradan t28
Metinln, zr vd.
'2e
ibnii'l-Esir, X, 394.
rr
Mezar, on beginci yiizyrlda ikinci defa olarak kegfedildi; krg. Barthold, iskoiko-gc-
er, isfizin'den naklen. r3r istahri, 186; Mukaddesi, 346. r32 Bu mesele hakkrnda bkz. Barthold'un
org, abzor irana,
lqiski (XIV,
z8Se)'de "Mcrvu'r-Rrid" adh
makalesi. r33
e8 vd.
Difer gehirlerin mevkileri hakkrnda bkz. Barthold, uMervu'r-R0d",
rs istahri,
z7ovd.; Mukaddesi, 2g8,g47. rr5 Ferig0n hanedanr hakkrnda bkz. lapik|
X,
rzB vd. d.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
B4
Kunddirem gehrine bir giinliik mesale vardt.136 Mukaddesi'ye giire Yeh0diye ile Fdryib arasrndaki mesafe iki giinliik yoldu; oradan $apurkin da aynt uzakhkta idi. Yeh0diye'den Anbar'a bir giinde gidilirdi; 9u halde bu qehir de ana yolun giineyinde yer almakta idi137. Merv'den Yeh0diye'ye giden bir bagka yoldan daha bahsolunmaktadrr ki, bu yol Ahnef b. Kays kalesi yakrnrnda, Murgib138 kryrsrndaki Mervu'r-r0d'dan bir gtinltik uzakhkta, Belh yolunu kesiyordu.
Amul'e kadar Ceyhun'u takip 5-Belh'ten eden yol Arap cofirafracrlan bu gehirlerle Ceyhun tizerindeki bagka bir gehir
Kilif
arasmdaki mesafeyi vermemektedirler; sahip oldu$umuz yegane bilgi, Tirmiz ile Kilif arasrnrn iki giinltik yol oldu$udurr3e. sadece onikinci asrr yazarlarrndan Sem'ini, Belh ile Kilif arasrnr tB fersah olarak giistermektedirr{. Onuncu astrda Kilif, nehrin iki kryrsr iizerinde yer almakta ve bu bakrmdan Ceyhun sahillerindeki di$er biitiin gehirlerden ay-
olan
nlmakta idi. $ehrin, iginde camiin de bulundu$u biiyiik ktsmt, Ziilkarneyn nbattnda ve nehrin sol sahilindeydi; bunun karqtsrnda, sai sahilde Zfi'l-Kifl rrbatr bulunmaktaydrral. Buhiri'dan Kilife giden yol, gimdi de oldu$u gibi, Keqke-Deryi vadisinden gegerdi; aksi halde Ceyhun sahillerinden qok, Zerefgin havzast ile irtibatta olurdu. Ceyhun iizerinde
Kilifin
aga$rsrnda Zamm ve Ahsisek gehirleri vardr.
Birincisi nehrin sol, di$eri saf sahilinde ve Tirmiz'den beg, Amul'den (Qarcuy) diirt giinliik yolda idi. Bu gehir bugtinkii Kerki kalesinin bulundu[u mevkide olmahdrr. Zamm ve Ahsisek idari bir biitiin meydana getiriekteydi; imam'rn minberi, yani clma camii Zamm'de, Mukaddesi'ye f36 Marquart, (Erdnshahr, 85 vd.) Kunddarm qeklinde yazdrfr bu qehri Giirzivin (yahut Giizervin)'rn mevkiinde giisterir. r37 Yeh0diye'nin Maymana'nrn (yahut Ortaga!'da denildi$i gibi Meymend) aynr oldu$u anlaqrlryor; krq. Barthold, isloiko-gmrg. obzor lrana z3 ve Marquart, Erdnshahr, TB. r38 istahri, z7o Mukaddesi, 3I4. Ahnefin kalesi hakkrnda bkz. BelAzuri,4o6' r3e Mukaddesi, 343. o Sem'ini, fL(ll kelimesinde; Yakut, Mu'cem,lY, zzg. rar Mukaddesi, zgr. Mukaddesi'ye giire Kilif ile Tirmiz arasrnda i.ig gegit vardrr. Z0'lKifl, KurAn'da adr gegen peygamberdir, XXI, 85; XXXVIII, 48. Kr$. Goldziher,
rulmuE olmahdrr.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR,iN COCRAFI
OZELLiKLERi
8s
giire kapah gargrlar arasrnda idi. istahrlye gtire Zamm kiiqiik, Mukaddesi'ye gtire ise orta biiyiikli.ikte bir gehirdi. Yakrnlannda birgok koyun ve deve otla$r vardrra2. Ceyhun gegitlerini sayarken, Mukaddesi ne Zamm'4 ne Ahsisek'i sayar; Kerki gegidine Kerkfrh adrnr vermektedir, bunun kargr srnda, sa$ sahilde Binkerra3 (yahut Biyker) gegidi bulunurdu. Mukaddesi'ye giire Kerk0h'a giden yol Gfizgin eyaletinden geqerdi; FiryAb'dan baglayan yol Endhfrd (giiniimiizdeki Endhuy) iginden devam ederdi. Endh0d'dan Kerk0h'a gidig iiE giin siirerdils. istahri'ye gtire Endh0d yahut Endhffd ismi bi.itiin bir biilgeye (rustak) verilmekteydi ve bu btilgenin merkezi de ki.iEi.ik bir gehir olan Uqturc idi'45. Daha sonraki devirlerde Endh0d daha biiyiik bir iinem kazandr; SeyyAhlann ifadesine gtire bugiink[ tinemsiz bir kiiy olan Endhuy ktiyii yakrnrnda eski gehrin genig harabeleri bulunmaktadrrla6.
Zamm'den baglayarak Ceyhun'nun sol sahili boyunca sulama kanallarr vardrlai; sol sahilde muntazam ekilmig toprak geridi Amul'den (Qarcuy) baqlardrlas. Amul, nehirden bir fersah mesafede idi; biiyi.ikliik baktmrndan hemen hemen Zamm'a egittilae; fakat, Horasan'dan Miveriiinnehr'e giden anayol iizerinde bulunmast dolayrsryla tiyle bir iineme sahipti ki, bi.itiin biilge onun ismiyle anrlmaya baglamrgtrtt. S"g sahilde, nehirden yine bir fersah mesafede Farabr yahut Farab gehri vardr. $ehirde tamamen pigmig tu$lalardan yaprlmrg ve ingasrnda hig ahgap kullanrlmamtg olan biiyiik bir cuma camii mevcuttu. Farab emiri ewelce genig bir muhtariyete sahipti ki, "hiEbir ig igin Buhiri'ya gitmesi gerekmezdi"; orada ra2
istahri, I, zB3, z9B; Mukaddesi, zgr. Mukaddesi, z9z. raa Mukaddesi, 347. ras istahri, z7o vd. ra6 A. Vambery, Traaels in Cmtral Asia, London 1864, z4o vd. Sbonik matcrialoa po Azit,Pt. XLVII, rog; krg. Barthold, iskoiko gcorg. obaor irana. z4; Le Strange, Thc Lands oJ ra3
thc Eastcrn Caliphatc, 426. ra7 istahri, zg7. ta8
istahri,33B. istahri, z8r. fso KrS. Streck, "Amiiln mad. i.A.: An6, "Ceyhun'un eski mahalli adr" olabilir; gehrin adr da belki ondan ahnmrgtrr. Ceyhun iizerindeki Amiil gehrinin adrnrn, Mizenderin'daki aynr adr tagryan qehrin adr gibi, Aryaniler'den iinceki Amard kavminin adryla ilgili olmasr miimkiindiir; bkz. Marquart'rn fikri (Erdnshahr, 136). Eger biiyle ise AmO adr, Aryanice olan Vahg (Ceyhun) adrndan daha eskidir. Qirg0y adr, ilk defa on beginci yiiryrlda giiriili.ir; bkz. Barthold,'Amu Darya" nad. E.i. lae
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
'$eddid'rn adaletsizli$i ile hiikiim veren" bir kadr bulundu$una dair riva152 tarafindan "Ali'nin kiiyii" olarak verilir; Yakut'a giirer53, gehir "Tihir b. Ali'nin nbatt" adtnt da tagrrdr. Mukaddesi, Kerk0h ile Horasan anayolu arastnda bazr gegitler sayar; bunlardan Nevide adrndaki Semerkant ahalisi tarafindan geqit yeri olarak kullarulan nehrin sol sahilindeki, iginde bir cuma camii bulunan kiigiik gehir ile Burmaduylsa adrndaki Arap kiiyi.i kayda de$er. Farab yakrntnda, Nargahi'de rss adr gegen ve giintimiizde de mevcut olan Betik kiiyii vardr. Horasan'dan MiverAiinnehr'e giden anayol daima qimdi de oldu$u gibi, Amul ve Farab'dan gegerdi. ZerefgAn burada Ceyhun'a yaklagrrdr, ancak, onuncu asrrda de$il, iskender devrinde dahir56 Zerefqin'tn sulart Ceyhun yata$rna varmadan iince kumlartn arastnda kaybolurdu. Agafrda tasvirine baglayaca$rmrz Zerefgin vadisi, her zaman Miverii.innehr'in en
yetler de vardrl5l. Farabr, Kudame
kalabahk ve verimli krsmr olmugtur.
6-ZerefgAn
vadisi
Sekizinci asrrdan tinceki tarihi eserlerde Zerefgin ismine tesadiif edilmez. Qince yazrhgr ile Na-mi ismine dayanarak, Tomaschek, nehrin eski Aii adrnrn Namik oldufu sonucuna varmaktadrrrsT. Araplara gtire, nehir Buttam yahut Butmin rs8 da$lanndan grkardr; bu isim altrnda Araplar Seyhun ile Ceyhun'un yukarr mecralan arasrndaki biitiin da$hk mmtrkayt kasdediyorlar ve burayt ilk, Orta ve Drg Buttam (yini Hisar, Zerefgin ve Tiirkistan silsileleri) olmak iizere aytrryorlardr. ZerefgAn, Orta Buttarn'danlse, Saganiyin slnln yakrnrndaki Bulgar mevkiinden grkardr. Etrafi
oo
f5r Narqahi, r7; Farab gehri ile bakiyeleri hakkrnda bkz. L.Zimin, kujlu bubitchi Ailuolog;a III (r9r7), t vd.
Protok.
lakaspiika'
152
Kudame, t56. Yakut, Mu'ccm, lII, 867. r5a Mukaddesi, zgr vd. r55 Nargahi,5. r53
156 Krg. Arrianus, Anabasis (IV, 6, 6) ile Barthold, /apiki' X){l, r47. Hifrz-t Abr0, kendi zamanrnda Zerefqin'rn tagtrgr zamanlar Ceyhun'a ulaqtrfrnr belirtmektedir (cl-Muzaffcnyc, r8\. Buna karyhk Bibiir (neEr. Beveridge, vr. 45r', terciime' 77), kendi zamantnda "yrhn diirt ayrnda" sulann Buhiri'ya ulagmadrfrnr yazmaktadrr. r57 Tomaschek, Soghdiana, r9 vd. Ya'kubi'deki (Buldin, e93)Nisif veNar$ahi'deki.-r'eL yerine Nimrk diye okumanrn lizrm gelecefi miimkiindiir. Daha sonraki miielliller bu gehre gofunlukla Knhek ftngiik dag) adrnr verirler. Semerkant yakrntndaki kiiEiik tepeye nisbet edilmigtir (9imdi Qopan-Ata).
r58 Son isim Tumansky yazmasrnda gegmektedir. r5e istahri, 3zB.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl
Oznllirr-oRi
et
kiiylerle gevrili bir giile benzeyen Can suyu da burada idi 160. Nehrin kaynaklanndan Semerkant'a olan mesafe yirmi ili otuz fersah olarakl6r hesaplanrdr. Fen-Deryi ise, nehrin bag suyu olarak kabul edilirdi. Burgar ktiyii yalunrnda nehir, Ugr0sana'run162 MashA biilgesinden grkan bu akarsu ile beslenirdi (Bibi.ir'der63 Zerefgin'm bag suyu bugiinkii Metce olan, Mesihi veya Mesgd nehri kabul edilir). Biraz aga$rda B0ncikes yini Pencikes gehri vardr. Bu gehirle Semerkant'rn arasr co$raffacrlara giire r6a dokuz, Sem'ini ve Yakut'a l6s giire alu fersahtrr; bunlardan ilki daha do$ru bir tahmindirr66. Biraz daha aqa$rda, Semerkant'dan dijrt fersah uzakhkta167 Varagsar mevkiinde (kelime anlamr "bentbagr") bir bent yaprlarak nehir birkag kola biili.inmi.igtii. Bunlardan en uzunu olan Berg, Semerkant'dan gegerdi ki, giiniimiizdeki Dargam arkr ile aynr olmahdrr. Bundan gehre di$er arklar da$rlrrdrr68. Bunun gilneyinde Birmig @ir giinliik yolda) ve Begmin (en krsasr) arklan bulunurdu. Varagsar ahalisi bendin bakrmrndan sorumluydu ve bu sebebten haraqtan muafu. Varagsar bugiinkii RrbAt-i Hoca'ya tekAbiil etmektedir. Buradaki iig kanala, daha sonralan Dargam, Abbis ve Karaunis (gimdiki Dargam, Yengi ark, Kazan ark)r6e adlan verilmigti. Varagsar'rn karErsrndaki G0bAr mevkiinden, Semerkant'rn kuzey kesimlerini sulayan ve B0zmican, Sinivib ve igtihin adlannr ta$ryan iig kanal agrlmrgtr. En genig kanallar olan Berg ve Birmig, herhalde sadece sallarla da olsa, nehir tagrmacrh$rna elverigliydi tto, Mrkaddesi'ye giire esas anlamryla nehir nakliyal yalnrz Seyhun ve Ceyhun iizerinde yaprlabiliyordu
17r.
10 istahri,3rg. 16r
ibn Havkal, 370-383. ibn Havkal, 383. rc Babiir, vr. 97, terciime, r4g ve indeks (Macha kelimesinde). Krq. aynr eser, 99, terciime, r5r; Ak-Biirden kiiyii, prnar bagrnda bir mezar ile birlikte zikredilmigtir. Aynr kiiyde gok eski bir ahgap siitin bulundu; krg. Barthold, Bull, de I'Acad. des Scimccs, Petrog162
rad rger, zr5. rs istahri,34z. 165 Yakut, Mu'can, l, 744. 16 Pencikes yakrnrnda sonradan Mugkada-i Pencikes kiiyii zikredilir; Yyatkin, Materi-
4'
rs. istahri, 342; Sem'ini 6ro)t)l kelimesinde. rd Ark (arrk ve ar!) tabiri, bilhassa Tiirkistan'da sulama kanallarr igin kullanrlrr.
16?
!6e Genig
b&z' ayn escr,
bilgi igin bkz. Barthold, Oroslwtb Turlecstan4 Io4 vd. RrbAt-r Hoca hakkrnda tr6; Babiir, negr. Beveridge, vr. 59, terciime, 97.
t7o
istahri, 3rg vd. d. r?r Mukaddesi, 323.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
BB
V.V. BARTHOLD
sulama sistemi ana hatlanyla herhalde islimi devirden iince de mevcuttu; bu, vili Esed b. Abdullah"n 7g5 veya 736 yrhnda semerkant ahalisini sudan mahrum brrakmak iqin Varagsar'da bir bend inga etmig olmasrndan anlagrlmaktadrrlT2. Mamafih, istahd'nin ifadesine gtire, Semerkant'rn giineyinde akan arklar uzunluklan ile meghur de$illerdi; ArandauKarllnin aqa$rsrnda muazzam miktarda su" tagrdrfrnr siiylerenko'nun tt3 di$i Monas kanah o devirde mevcut de$ildi. Zaten bu kanahn varh$r da Ei.iphelidir.
7-Semerkant Buhira'nrn siminiler devrinde bagkent oldu$u Ea$da bile, niifus ve biiytikli.ik bakrmrndan Semerkant, MaverAiinnehr'in daima birinci gehri olmugtur. $ehrin bu ijnemi esas olarak cofrafr mevkii ve Hindistan'dan (Belh tizerinden), iran'dan (Merv iizerinden) ve Tiirk egemenli$i altrndaki biilgelerden gelen ticaret yollarrnrn birlegtifi noktada bulunmast ile agrflanabilir. $ehrin civanndaki fevkilade verimli topraklar olmast da, burada pekEok sayrda insan toplanmasrnr miimkiin krlmrgtrr. Mamafih daha eski devirlerde Semerkant, SimAniler zamantndaki biiyiiklii$inde defildi, Curtius'a giire qehrin drg surunun qevresi yetmig stadia (yauagtk on mil), Hiuen-Tsiang'a giire yirmi /iu4 (diirt-beg mil arasr) uzunlukta idi. $ehrin tarihi hakkrnda bazr rivayetler Nesefi175 tarafindan nakledilir. Bunlara bakrlrrsa, Kuteybe'nin istilisr srrasrnda (sekizinci asnn baqlarrnda), qehir zz5o yrlhk bir gegmige sahipti, fakat, arka arkaya hi.ikiim strmiig oni.iE meliki biliniyorduki, Arap istilisr da muhtemelen bunlann zamanlna rasthyordu. Bir rivayete giire ise, qehrin, hig olmazsa bir ksmmrn kurucusu Makedonya'fi iskender'dir176
islXm devrindeki Semerkant'ln en eski tasvirini ibnii'l-Fakih vermektedirr77. onun ifadesine giire gehir ve civarr, Belh ve Buhira'da oldufu gibi, r72
Taberi,
II,
I586.
G.A. Arandarenko, Dosugi u Turkestanla, Saint Petersburg 1889, z7o N' Petrovsky, Izalcstila Imp. Russk. Geog. obsg. (xxxlv, krsrm IV, 493 vd. d.) Yukarr Zerefgin'daki bentler hakkrnda bazr dikkate de$er bilgi vermigtir. Bununla beraber bu makaledeki bilgiler de giipheyi davet etmektedir; krq. Barthold, }roshmie Turleslana, tog' r7a Tomaschek, Soghdiana 65. O zamanki /i ancak I/3 verst idi, gimdiki gibi r/z verst r?3
de$ildi (bir verst ro6o m.dir). t1t Mctinlel vd. 48
176
istahri, 3rB; ibnii'l-Fakih, 325.
ru ibnii'l-Fak'h, 325 vd. Krg. Yakut, Mu'cem, (ro.ooo cerib) ile bir iq qehir (z5oo cerib) zikredilir.
Eskikitaplarim.com
III, r34;
Burada ancak
bir dri
Karagöz
Eehir
MAVERAUNNEHR,iN CoCRAFI
Ozn,IIirIIRi
e9
oniki fersah uzunlu$unda bir sur ile gevrilmiqti. Surun oniki kaprsr vardr, iki kaprnrn arasr kapr niibetgisine aynlmrgtr. Arapga metin pek aErk olmamakla beraber (de Goeje'nin tefsirini kabul ediyoruz), gehrin Eift kale bedeni ile gevrilmiq oldu$u bellidir. $ehrin varoglan (muhtemelen qehir ve varoglar beraber) 6ooo cedb178 tutannda bir araziyi kaplardr, gehrin kendisi 5ooo cerib, ig gehir (gehristin)l7e ise z5oo cerib biiyiiklii$iindeydi. $ehristanda cuma camii, ig kale ve vilinin sarayr bulunuyordu; ig surun iki demir kaprsr vardr. Semerkant, bazr di$er gehirlerde oldu$u gibi (meseli Uqrirsana'da), iE kalenin gehristana dahil olmasr bakrmrndan Buhdr6'dan farkhydr.
Tarihgiler, Semerkant'rn topograffasr ve tedrici defiqimi hakkrnda pek az bilgi vermektedirler. Tabef r80, gehrin drg surunun EbO Miislim tarafindan inqa edildi$ini stiyler. Aynr tarihqiyersl giire, Asi RAfi' b. Leys, Herseme tarafindan muhasara edilince, drg sur diiqtiikten sonra iE kaleye (Bog) qekilmig ve orada biittin bir yrl dayanmrqil. Ya'kubi'ye gii*tt' ise, qehri geviren bi.iyiik drg sur yrkrlmaya yiiz tutmug ve HAr0nu'r-Regid'in emri ile tamir edilmigti. Nesefrr83, gehrin drg surunu inga edenin adrnr EbO Nu'min olarak giisterir; buna sebep herhalde yarr efsanevi Yemen krallanndan aynr adr ta$ryan bir tanesini akhna getirmi$ olmasrdrr; tarihi rivayetleri hikiye edenler, bunlardan birinin ismi $ammar oldu$undan olacak, bu Yemen krallarrnrn Semerkant'a geldiklerini siiylerler. r35 0523) yrhnda, Nesefr'ye giire, Eb0 Miislim kaprlan, mazgallan ve gtizcii kulelerini yaptrrmrgtr; surun uzunlufu yedibuguk fersahtr ve Ebu Miislim bunu 36o krsma biilmiiqtti. Her zoo gezde (zird, bk. yukarrda) bir kule vardr; t'8 Taci'l-Afis\a (do{u baskrsr, I, I7g) bir ceribin on kafiz ve bagka bir hesaba giire de d
t83
Ya'kubi, Buldan, zg3. Melinln,48 vd.; Vyatkin'in terciimesi,
Semerkant Vilayeti
Eskikitaplarim.com
Rehbcri,Ylll, z4z, z5o.
Karagöz
V.V. BARTHOLD
Nesefi tzooo gezi
bir
fersaha egit kabul etti$inden, kule saysr buna giire
45o'ye ulagryordu. Surun yiiksekligi ise diirt gez idi.
Onuncu asrr co$raSacilanrsa daha gok gehristanm tasvirini verirler. Bunun di[er gehirlerde oldu$u gibi diirt kapsr vardr: dofuda, Zerefgin suyuna birgok basamakla inilebilen yiiksek bir yerde Qin kaprsr, batrda Nevbehir veya Demir kapr, kuzeyde Buhird veya Ugr0sana kaprsr, giineyde ise Kig kaprsr yahut Genig kapr bulunmaktaydr. $ehristan suru anlaErldr$rna g6re islAm 6ncesi devirlerde inga edilmigti. Bunun yaprmr igin o kadar qok miktarda krl gerekli idi ki, biiyiik bir hendek agrlmrg ve $ehre bu hendek vasrtasr ile su getirebilmek iEin "Bakrrcrlar'da (es-Saflhrffn) kirgir bir bent kurulmugtu. $ehristana su Kig kaprsrndan girerdi, gehir niifusunun en kesif oldu$u ve biiytik gargrlann bulundufu yer Re'si.i't-tak (Kemerbagr) semti idi. Onbirinci asrrda dahi, Kig kaprsr yakrnrndaki yerler Semerkant'rn en iyi mahallelerinden sayrlrrdrrss. Ark, islAm iincesi devirde yaprlmrq olup, surun hende$i iizerinden gegerdi; her iki tarafi da kurgunla kaplanmrgtr. Arkrn iki sahilindeki topraklardan elde edilen gelir, bunun balqmtna tahsis olunurdu; tamir igi ise Semerkant'daki atege tapanlara verilmig bir nevi angarya idi, buna kargrhk onlar da gahrs bagrna ahnan vergiden muaf tutulmugtu.
Biitiin bu malumattan, Semerkant'rn Ortaga$'daki gehristanr hakkrnda kesin bir fikir elde etmek miimktin olmamaktadrr; ancak, bugiin artrk kabul edilmig bir gergek varsa, o da gehristantn modern Semerkant'rn kuzeyindekirs6 Afrisiyib adr verilen harabeye tekabiil etti$idir. $ehristanrn drgrnda Kfrhek "kiigiik da[" denilen bir tepe (bugiin Qopan-Ata) vardr ki, istahii'yel87 giire, yanm mil uzunlufunda olup, gehir suruna gok yakrndr ve buradan qehirdeki binalar igin tag ve topraktan yaprlan kaplar ile di$er egyalar igin kil grkanlrrdr. Qin kaprsrndan yol aqa$rya nehre dogru inerdi; nehir iizerinde o zaman, ibn Havka|6ut88 ismi Cird olarak gegen, bir kiiprii mevcuttu. Daha sonra yaprlmrg bir kiipriiniin kahntrlan hala giiriilebilir (fakat bu Afrisiyib'dan biraz uzaktrr). Halk arasrndaki rivayete giire, bu k
istahri, 3r6 vd.; ibn Havkal, 365 vd.; Mukaddesi. 278 vd.; ibnii'l-Fakih, 3ze. Yakut, Mu'cem, d 446 (Sem'ini'aen, ,ril-Jl kelimesinde). f& Barthold, Orcshatb Turkcstana, ro6vd. r87 istahri, 3rB.
t8s
r88
ibn Havkal, 37r.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAvERAUNNEHR'iN coCRAFl
Oztlliru-nRi
e'
bini tarafindan inga ettirilmigtirrse. Nehrin kiipri.i altrndaki derinli$i birkag kama (bir kama bir insan boyuna egit bir iilgiidiir) kadardr; da$lardaki karlar eriyince, nehir sulan kiiprti seviyesinin dahi iistiine yiikselirdi. Semerkant ahalisi su tagktnlarrnt iinleyemezlerdi. Semerkant yakrnlarrndaki bir kiipriiden tarihgi Utbils de siiz eder. Sem'ini ise, "gehrin iginde" GAtfir veya GXtfer denilen semtte bulunan daha kiiqiik bir kiipri.iden bahseder; bu semt onikinci asrrda yaklaqrk olarak modern qehre tekAbiil ediyordu lel.
Nevbehir kaprsr AfrAsiyAb'rn bab duvannda idi; SengresAn'daki modem mezarhk bu kaprnrn yakmrndadrrre2. ig kale, harabelerden anlaqrldr HAn $rna giire, Afrisiyib'rn kuzey kesimindeydi; Hii:z-r Abr0'nun Qingiz tarafindan tahrip edildi$ini siiyledi$i ig kalele3 sadece onuncu asrrdaki i9 kaleyi de$il Afrisiyib mevkiinin ttimtinti ifade eder (bk. aga[rda Mo$ol istilisr hakkrnda Cuveyni'nin rivayeti). Buhird kaprsr Afrisiyib'rn kuzey, Kig kaprsr ise giiney duvarmda yer ahrdr. Re'sii't-Tak denilen (onuncu asrr co[rafyacrlannca) veya Dewize-i Kig adr verilen (Se'mini tarafindan) gehrin en kalabahk semti, yeni gehrin kuzey kesiminde idi. Kig kaprsr yanrndaki semtin islim iincesi devirde dahi gehirde mevcut oldu$unu, istahf'ninre4 bu kapr iizerinde anlagrlmaz harflerle yazrlmrg bir demir levha gitrdiifii geklindeki rivayeti dofrulamaktadrr. Orada oturan halk, bu kitabenin Himyeri dilinde oldu$unu ve muhtevastrun nesilden nesile nakledildifini siiylemiglerdi; bu levhada Yemen'in bagkenti San'a ile Semerkant arasndaki mesafe ve bazt di$er noktalarrn birbirine olan uzakhfir bildirilmekteydites. Yaat hakkrndaki bu agrklama, muhtemelen yukarda bahsi gegen Yemen krallannrn Semerkant'a gelmeleri ile ilgili efsanenin bir parr8e
vd.
Kry. lgr6'da Tiirkistan'a yaptr$rm
seyahat, Bull. de I'Aead. dcs Sciences, 1916, 239
"'-b; ). rm Nargahi, er7; UtbiMenini, I, 323 ( rer Sem,ini,4;yUUl kelimesinde (harekelenmesi iEin kr9.cS"i;rJl). Bu mahalle gimdiki
Uf
kale yakrnrnda bulunuyordu, krq. Vyatkin, Maleria$, 19re2
Aynr kapr yakrnrnda, asrl Eehrin iqinde eski bir binanrn kahntrlarr bulunmuqsa da
heniiz kazr yaprlmamrgtr; krg. Bull.
de I'Acad. des Scbnces,
te3
HAfnt Abri, el-Muzaflailc, t4-t6.
rea
istahri, 3rB.
r916,
lz4l'
ibnii'l-Fakih (3e6) ve Yakut (Mu'ccm, III, 136), meghur dilci EsmaT'den (bu qahrs hakkrnda bkz. Brockelmann, GAL, I, ro4) olarak bu kitabeyi istahri'dekinden daha tamam bir qekilde verirler. E. Blochet, bu kitabenin Orhun harlleriyle olduiu fikrini ileri siirer; bu harller Himyeri harllerine biraz benzer, fakat Araplar, kendilerince bilinmeyen yaziann hepsine Himyeri yahut Musned adrnr verirlerdi;kry. laiiskt, XII. s. XXIV vd. re5
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
92
idi; ancak $urasr da gergektir ki, onuncu asrrda Kiq kaprsr ilzerinde ahalinin giizemedi$i bir kitabe bulunmaktaydr. istahri'nin Semerkant'da kaldrfr srrada, kaprlar Asiler tarafindan tahrip edilmigti; bunlar sonradan gehrin v6lisi Ebu'l Muzaffer Muhammed b. Lokman b. Nasr b. Ahmed b. Esed (Emir Nasr'rn yefenlerinden biri) tarafindan yeniden yaptrrrlmrg, ancak adr geqen kitabe tabii yerine konmamrgtr. gasl
$ehrin drg surlarr istahri tarafindan agairdaki sijzlerle tasvir edilmektedirle6. "Sogd nehri rebad ile gehristan arasrndan akar; sur nehrin arkasrnda Afqina denilen yerden baqlar, Kffhek kaprsrndan geger, slraslyla Versnin, Fenek kaprsr, Rivded kaprsr, Ferruhgid kaprsr ve Geddved kaprsmr gevirir; buradan nehre do$ru uzanrr; nehir burada rebad'rn kuzeyinde kale hende$i vazifesi gtiriir. Semerkant rebadrnln surunun Eapl iki fersahtrr". Burada bir geligki vardrr, nehir gehristan ile rebad arastndan aktyorsa rebadrn kuzey krsmrnda kale hende$i vazifesi yapamaz. istahri'de bagka bir yerdeleT ve Mukadesi'dere8 kaprlann adedi sekiz olarak verilmiqtir: Geddved, isbisk, Sirhagin, Afqina, Versnin, K0hek, Rivded ve Ferruhqid. Burada geEmeyen Fenek kaprsr isbisk veya Sfihagin ile aynr olmahdrr. Fenek, Sem'Ani ve Yakut'talee Semerkant yakrnrnda, qehirden yarrm fersah mesafede bir ktry olarak gtiriiliir. Geddved ise, gehre bir fersah uzakta, Semerkant civarrndaki bir mahalle idi2m, isbiskes (Yahut'ta isbeskes) de, Semer-
kant'a iki fersah uzakhkta bir kiiydii2Ol, Versnin veya Versnin Semerkant'rn mahallelerinden birinin adrydr2o2, Rivded kiiyi.i, aga$rda tekrar giirece$imiz gibi, gehrin giineyinde, bir fersah uzakhkta bulunuyordu. Onuncu asrrda, rebadrn biitiin kaprlarr ahalinin ayaklanmasr iizerine Simdni hi.ikiimetinin emri ile yrktrrrlmrgtr 203. Ferruhgid kiiyiiniin ucunda, surun drgrnda, bugiin de hAli mevcut olan Hoca Abdi Birffn'un mezan vardt; sura varmadan bir mezar daha vardr ki, buna Hoca Abdi Derirn adr verilirdi
2oa.
re6
istahri, 3r7. istahri, 3rB. re8 Mukaddesi, z7B. re Yakut, Mu'ccm,III, 9zo. 2m Yakut, Mu'eem,lll,776. Semdni, 2or Yakut, Mu'ccm,l, zg9. 202 Yakut, Mueem,IY , gzr. te7
:jl-G
2or
ibn Havkal, 367.
2or
Kr$. Semerkanl Vilfueti Rehben, VIII, 279.
Eskikitaplarim.com
$eklinde yazar.
Karagöz
MAVEMUNNEHR'IN COCRAFI OZNU,iXINNi
Bugiinkii qehrin diirt verst batrsrnda bulunan batr surlannrn
tasviri
Hanykov tarafindan yaprlmrgtrr20s. Cennitri'de eski gehrin surlan daha bailda, Semerkant'dan yarrm giinliik uzakhkta giisterilir206. Ona giire Timur burada Drmagk gehrini kurdurmugtur (gimdi Anbar biilgesinde (volost)). Bu bilgiler, kalmtrlarr bugiin bile girriilebilen ve rgo3 yrhnda Rus Orta ve Do$u Asya AraEtrrma Komitesi taralrndan etiid edilmiq rebad surlanna iittir. Bu sura Divar-r Kryamet ya da Kundeleng denir; uzunlu$u yaklagrk yirmiyedi mil olup, krrkdiirt mil kare kadar bir alanr gevreler207.
$ehrin niifusu, bizim bugiin bu biiytikliikte bir gehirden bekledi$imiz kadar de$ildi; gehrin biiyilk krsmrnr bahgeler kaplardr, hemen her evin bir bahgesi vardr. iE kalenin tepesinden bakrldr$rnda bahgelerdeki afaglar yiiziinden hig bir yapr giiriilemezdizos. Tabii, elimizde Semerkant'rn niifusu hakkrnda istatistiki malumat yoktur; Q'ang-Q'un'a giire20e Qingiz Han'rn istilasrndan cince Eehirde yaklagrk olarak roo ooo aile yagamaktaydr. E$er, bu olaydan yrllar iince gehrin Hirezmgah tarafindan yakrhp yrkrldr$rnr ve Karahinhlar devrinde qehrin sosyal hayat ve kiiltiirtinde biiyiik bir qiikiintii oldu$unu hatrrda tutacak olursak, hig miibala$asrz, Semerkant'rn SAminiler zamanrnda 5oo ooo'i agkrn bir niifusa sahip oldu$unu tahmin edebiliriz.
istahri'nin siiziinii etti$i yaygrn bahge ziraati, oldukga geligmig bir sun'i sulama sistemine iktiyaE giisteriyordu. Onuncu asrr cofraSacrlarr maalesef, Semerkant arklarr hakkrnda aynntilr bilgi vermemektedirler; ancak Nesefi'de2t0 pek mi.iphem b?zr milumat bulunur. Onun ifadesine giire, nehir gehre batr kaprsrndan girer ve dtirt kola aynlrrdt, her kanal da iki dala ayrrlrrdr, biiylece cem'an sekiz ark meydana geliyordu. Dijrt kanahn adlan srrasryla CAkerdize, MuzAhin (yahut Mazdihin), iskendergam ve Esengin ile Sengresin idi. Son ikisi herhalde aynr kanahn iki dahydr. Bunlar vasrtasr ile sulanan toprak pargalannrn alanr hebl ile belirtiliyordu, her frs Opianie Buharskaao hanstva, Saint Petersburg 1843, roo, ro6; burada Divuol (yini Divil yahut Divir) Iiyamet adr verilir. 200 Asya Miizesi Yazmasr, No.5eB, 452. CennAbi'nin kaynagr ibn Arabgih'dv (Ae6ib'il-makdfu, Kahire r285, I7). 207 208
Vyatkin, Matcria$, zr; Semerkanl Vilaycli Rehbni,Yill,277 vd. istahri, 3I7.
2oe Pek;n
2t0
Mislonu QahSmalan,IV, 3 r r; Bretschneider, Mcdiactal Rescarehes,I, TB. Metinbt, 49 vd.; krg. Vyatkin'in terciime ve agrklamasr. Semcrkanl Vilfueti Rchbni,
VIII, r5e vd.; lB7 vd.; Barthold,
Oroslvnic Turkcslana, ro9
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
hebl 6o zira'ya tekabiil ediyordu2ll. Semerkant ve civannrn kapladr$r alan t4 6oo (bir bagka elyazmasma giire sadece 4 fu) hebl ve 67o (veya 6Bo) savaktan ibaretti, $ehristanr sulayan ve islam iincesi devirde yaprldr$rnr is-
tahri ve Mukaddesi'nin bildirdi$i arkla aynr olan Cikerdize arkr, ro67 heblik bir alanr sulamaktaydr; uzunlu$u t7 24o gezdi ve iizerinde 59 savak bulunurdu. MuzAhin arkr 45 dala aynhrdr ve 2goo hebl veya z75o (diger bir elyazmasrna gtire z7B5) gift (bir gift iiki.izi.in bir giinde siirebilecegi araziyi giisterir, Litincedeki jugum gibi) biiyiiklii$iinde bir araziyi su-
lardr; iskendergam arkr 1486 gift, Esengin ve Sengresin arklan 275 qiftlik topraklan sulardr. Bu hesaba giire, sulanan topraklann biiyiikli.iiii +6oo heblin oldukEa i.izerinde, idi; ancak, 14 6oo heblin de gok altrndadr. Biitiin bu kanallar gehrin kendisi ile batr ve giineydeki mahallelerini sulardr; kuzey ve do$u kesimleri ise, gimdi oldu$u gibi, kaynaklardan ahnan kanallarla sulanrdr. Bu kaynaklar Siyib (SiyAh Ab veya Tiirkge Karasu) ile BAbiir'iin2r2 bahsetti$i Abr Rahmet idi. Vadi's-So$d adr ile istahri'nin siiziinii etti$i vadi, yalntz Zerefgin de$il Siyib'da olmahdrr, aksi halde yukandaki Eeligkili ifade izah edilemez. Oniigiincii asrrda Q'ang Q'un2r3 gehre yalnrz iki kanahn geldi$inden bahseder; fakat buna ra$men onuncu asrda oldu$u gibi gehirdeki her eve su getirilmi$ti. Onikinci asrrda Semerkant'rn mahallelerinden biri Cikerdize adrnr tagryordu; burada ulema ve asillerin giimi.ildi.i$ii bir mezarhk vardr2ra. Yukanda sayilanlara iliveten Semerkant'da gu mahalleler bulunuyordu.:
I.
$ehristanda iginde SimAnilere ait bir saray bulunan Esfizir2rs, z. Bib-Destin, biiyiik bir mahalle olan UgtAbdize2r6 buna ba$h idi, 3. Penchin2r7, biiyiik bir mahalle, 4. Za$imdg2l8, bi.iyi.ik bir mahalle, 5. Sengdize 2rr Le Strange, BagMad under tlu Abbasid Caliphatc, 236. 212 Bdbirndmc, vr. 48, terciime, 8r. 213 Pckin Misyonu
Qahgmahn,IV, 3 r r ; Bretschneider, Mediaeul Rescarchcs, l, 77 . kelimesinde. Mctinbt (55)'de Asya Miizesindeki yazmadan nakledilen aqa$rdaki kelimeler orada yoktur: 2ta
t LlJ
Sem'ini,
;rJ i/,t6
tSpfVl
Mezarhk hilA mevcut olup gimdiki gehrin do$u krsmrnda bulunmaktadrr
(Semcrkant Vilayai Rchbai, IV, krsrm IV, 3r vd. Sem'nni,,r4;Jlkelimesinde, mezarh$r zar Kaptst" yakrnrnda giisterir. Bu, belki Kusam b. Abbis'rn mezandrr. 2t5 ibn Havkal, 366. 216 Sem'ini,,f;l+L-it kelimesinde; Y akut, Mu'ccm, l, z7 5, 444. 2f 7 Sem'dni, r5j++':Jl kelimesinde; Y akut, Mu'cen, l, 7 4g. 2r8
Sem'ini,
o'Vf Jl kelimesinde;
Eskikitaplarim.com
Yakut, Mu'cem,ll,ggr.
Karagöz
"Me-
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZNLLiTLSRi
(fanEa) veya Redride (arapga)2re, anlamr "uhk taglar", 6. Ferzimisen22o, rebad iginde, 7. Fegidize22r, B. Kenven222, g. Matufd veya Mituritz23, rebad igindeydi, gimdi zenginlerin sayfiye yeri olan, gehrin kuzey-batrsrnda bir kiiy22a, to. Gurcmin (veya Kercumin), Tamgag-Han ibrahim b. Hi.iseyin'in2zs burada bir sarayr vardr, rr. Kibib226. Versnin mahallesi sonradan Yirkes adrnr almrytrr2z7, Sem'ini228, bunlara iliveten iig cadde adrnr saymaktadrr: Abdek ve Salih caddeleri (Gatfer mahallesinde) ve HayyAn suru caddesi.
$ehir binalanndan gunlann adr geger: r. ig kalede bulunan Arap emirlerinin sarayl: istahri'nin2ze zamanrnda sa$lamdr; fakat ibn Havkalz30 yapryr harabe halinde bulmugtu. z. iE kaledeki hapishane; istahf'de siizii edilirse de ibn Havkal bunun kendi zamanrnda yaprldr$rnr siiyler. g. $ehristanda iq kaleye yakrn bir yerdeki Cuma camii; Afrisiyib'rn batrsrndaki bu camiin yeri'3t rgo4-rgo5 yrhnda Vyatkin ve tarafimdan ara$tlnlmrytr232. 4. Rifr' b. el-Leys'in kalesi233. $ehrin caddeleri, birkagr miistesna, tagla diigenmigti; binalar ise, bugiin oldu$u gibi, kerpig ve ahgaptr. Qargr2le Yakut, Mu'cem,II, 789;
24 Sem'ini,
-+\-ll
22r Sem'Ani, a_1-UJl
IlI,
16z, 168.
kelimesinde; Yakut, Mu'ccm,Ill,B7z.
III,
kelimesinde; Yakut Mu'cem,
go4 (burada
bu 6r.r:ii geklinde
yazrlmrgtrr. 222 223
Yakut, Mu'ccm, IV, 3r3. Sem'ini,,r:,;[l kelimesinde; Yakut tarafindan yanhEhkla ,-,1,L Eeklinde yazrlmrgtrr
(Ma'cen,IV, 378). 22{ Arandarenko, Dosugi a Turlustanla, 653. Miturid, ulemidan meghur Ebi Mansuru'l-Maturidi'nin (tilm. Z3g/gM, Brocklemann, GAL, l, rg5) vatanrdrr; mezan bugiin hili
Cikerdize'de bulunuyor, bkz. Bull, dc I'Acad.
dcs Scimces,
1!21,215
ad.
225
Mctinlcr, ST (Avli).
226
Yakut, Mu'ccm, IV, z5 ftubbenin gofiulu olup kubbeler yahut gadrrlar man6$nda-
drr. 227
Sem'ani,,r5:Ul
228
Sem'Ani,."iVr;Jl ve,-s+.,,.ctJlkelimelerinde (faksimiledeki;Utr gekli pb'den galat-
trr). Sem'Ani (
ketimesinde.
ketimesinde) Scmerkant'ta bir de kare geklinde bir meydan zikreder.
.r"i.rtt 2a istahri,316. 2s ibn Havkal,365. 23r istahri, 3r7.
232
Vosl
Kry.
Russk. Komiteta
d\a
Qugcnila Srcdnci
i
Azii, No. 4, er vd. ve No. B, zz vd. Daha derin kazr yaprlsa aym yerdeki kdfir mab+
dinin kafrntrlan ortaya Erkacaktv;kr1.Metinla,49 Scmerkant V;lEcti Rchbai VIII, z5o. 233
Sem'Ani,
c;r.aiJl kelimesinde,
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
96
lann go$u rebadda olup, Kig kaprsr
yalanrndaydr23a. $ehristan ve rebad iqinde, bedava buzlu su iqilebilecek 2ooo yer mevcuttu ki, bunun masralr hayrr sahipleri tarafrndan kargrlanryordu. Su, ya gegmelerden akardr, ya da bakrr kaplar veya toprak kiiplerde muhafaza olunurdu 23s. ibn Havkal'in gehrin meydanlanndabazr hayvan heykelleri durdu$una dair ifadesi236 (islimiyete aykrn olarak) ilgi Eekicidir: "Servi a$acrndan atlann, iikiizlerin, deve ve vahgi hayvanlann hayret verici heykelleri oyulmuq; bunlar bir savag veya kavga iincesinden birbirlerini giizler bigimde kargrhkh dururlar".
$ehrin kutsal yerlerinin bagrnda Kusam b. Abbas'rn mezan gelirdi. Sa'id b. Osman237 ile beraber Semerkant'a 56(676) yrhnda gelmig oldu$u rivayet edilen, Hz. Peygamber'in bu ye$eni hakkrnda Araplar arasmda dahi birbiri ile geligkili hikayeler siiylenir23s; bunlardan birine gtire iildiiriilmi.ig, di$erine giire ise eceliyle iilmiiqti.ir, bir bagkasrna giire ise Semerkant'da de$il, Merv gehrinde iilmriEtiir23e. Kusam'rn bu gergek veya efsanevi mezan, onun Abbisi soyundan gelen akrabalarrntn hiikiimdarhfr devrinde, herhalde onlann da yardrmlanyla, islami bir kiilt merkezi halini almrgtr. Kusam, gimdi halk arasrnda $ih-Zinde (yagayan gah) olarak bilinir; iildiiriilmedifi ve kilirlerin elinden kagrp, mucizevi bir gekilde tiniinde agrlan
bir kayaya girdi$i ve kayanrn, arkasmdan kapandr$r geklinde bir ri-
vayet de siiylenir2s.
Bibiir
devrinde2ar bile mezara, Mezargih ($ahrn mezart) adr verilmig-
ti. Burada islAm ijncesi devirlerde yerli halk taraftndan kutsal sayrlan bir Eegit mezar olmasr ve bu mezann miisliiman ululanndan birinin tiirbesi halini almrq bulunmasr muhtemeldir. $imdi de oldu$u gibi, daha onikinci asrrda iinemli kigiler Kusam'rn tiirbesi yanrnda defnedilirlerdi; Ku23a
istahri,3rT vd. d. ibn Havkal,339. 236 ibn Havkal,365. 2r7 ibnii'l-Esir, III, 425. Taberi, Sa'id'in seferini anlatrrken etmezse de diler bir yerinde (III, z35l) bahseder. 23j istahri, z9o;
218
(II, I79) Kusam'dan
bahs
Bel6zuri,4rz.
23e
Yakubi, BuWdn, zgB; Nargahi, 39. efsane 'Kandjc" isimli kitapta (bkz. yk. s. zz) V. Vyatkin tarafindan terciime edilmiyen krsmrnda anlatrlrr. Vyatkin aynr efsanenin bagka bir kaynaktan terciimesini yayrnlamrqbr. Sancrkant Vilatali Rchberi, V, z3o vd. Difer efsaneler, M. Lapin tarafindan nakledilmigtir. Semcr*ant Vil6lcti Rchbai,IV, krsrm IV, 4o vd. 2at B6biir-n6mc, vr.44b, terciime, T5 (burada bile $Ah-zinde'dir) Scmcrkant VilQcli Rchfuri, lV , krsrm IV, 3 r .
2{ Bu
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI sam'1n242
adrnr tagryan
ilk defa ibn
bir de
OznIIiru.nni
medrese vardr. Mezann aynntrh
bir
tasviri
Batt0ta2a3 tarafindan verilmigtir.Onun ifadesinden anlagrldr$r-
na giire, burada Timur devrinden iince btiyiikli.ik bakrmrndan gimdikini gegen bir yapr bulunmaktaydr. ibn Batt0ta ti.irbenin tarihini Timur tincesine koymaktadrr; ona bakrlrrsa, Tatarlar, heniiz dinsizken bile bu tiirbeye zarar verrnedikleri gibi, burada meydana gelen mucizelere gahit olduktan sonra, tiirbeyi tebcile baglamrglardr. Tiirbe gu siizlerle tasvir edilmektedir: "Semerkant'rn drgrnda Kusam b. Abbas b. Abdulmuttalib'in tiirbesi bulunur. $ehir sikinleri her Pazar ve Pergembe akgamr ziyarete gelirler. Tatarlar da ziyarete gelir, adaklar adar, sr$rrlar, koyunlar, dirhemler ve dinarlar getirirler; btittin bunlar, ziyaretgilerin, gifahane giirevlilerinin2a ve kutsal tiirbenin yaranna kullanrhr. Ttirbe diirt kiige, kubbeli bir bina olup, her bir kiiqesinde yegil, siyah, beyaz ve krrmrzr renklerde ikiger mermer siitun vardrr. Yaprnrn duvarlan da defigik renklerdeki mermerler ile kaphdrr; i.izerlerinde altrn tezyinat (veya kitibeler) bulunur. Qatr kurgundan yaprlmr$trr. Sanduka siyah a$aqtan olup, iizeri krymetli taglarla bezenmigtir; kiigeleri giimiigle tutturulmuqtur; iizerinde iiE giimiig kandil yanar. Kubbeden sarkan iirtiiler ytn ve pamuktan dokunmugtur. Tiirbenin drgrnda genig bir kanal akar. Bu kanal gifahaneden geger. Her iki kryrsrnda a$aglar, asmalar ve yaseminler vardrr. $ifahanede ziyaretgiler igin odalar mevcuttur".
B-Semerkant biilgesi Semerkant vilayetine oniki biilge (rustak) ba$hydr2as. Bunlardan altrsr (Buncikes veya Pencikes, Varagsar, Miymurg, Sencer-fegan, Dargam, Abgar) Zercfgan'rn gilneyinde, di$er altrsr (Yirkes, Buzmican, Burnamcz, Kab0zancakes, Vezir ve Merzbin) ise kuzeyinde idi. Bunlar do$udan batrya do$ru sayrlmrgtr; Miymurg (ki buna eskiden Varagsar ve Sencerfe-
gdn da dahildir), Kab0zancakes2a6 ve AbgarzaT gibi bazr biilgeler islim 2a2
Semini, iL:(Jt kelimesinde, M. Lapin, Ebt Abdullah'rn "Nigapur Tarihi'nden"
medresenin binasrnr Sultan Sencer'e dayandrran bir rivayet nakleder. M. Lapin bu rivayeti Ebff TAhir Hoca'nrn 'Samaiya'adh eserinden almrEr (s.ez); adr gegen eser Veselovsky tarafindan r9o4 negredildi ve Vyatkin tarafindan terciime edildi, Scncrkant Vililcti Rchbai, Vl, r75 vd. Kr9. Barthold, lapik|Xl| oc. 243 244
ibn Batt0ta, I,5z vd. d. 4Z v'ye' kelimesi hem "hiicre" ve hem de "misafirh6ne' anlamrna gelir; burada
sonuncu manida kullanrldr[r agrktrr ve yahut "medrese manAslnda kullanllmlgtrr. 2a5 istahri, 3zo vd.d: ibn havkal, 369 vd.d. 2a6
Tomaschek, SogMiana,7987; Marquart, Chronotngie,56 vd.; Chavanna, Doarnenk,
I34 vd. 247
ibnii'l-Esir, v,
6g.
Eskikitaplarim.com
F,7
Karagöz
V.V. BARTHOLD
98
iincesi devirlerde miistakil prenslikler halindeydi. Varagsar, MAymurg, Sencer-fegin ve Dargam biilgeleri Varagsar'dan ahnan arklar vasttasryla sulanrrdr; Dargam, gok verimli sayrlrrdr ve ba[lanyla iinliiydii24. Varagsar'dan Dargam'in batr ucuna kadar sulanan biilgenin uzunlufu on fersah, geniqli$i diirt fersahu2ae. Abgar'da (bugiinkii Qeqme-ib volost'u) sun'i sulama sistemi yoktu; sadece ya$murla sulanmastna kargrhk qok iyi mahsul veren (bire yiiz ve daha fazla) otlak ve ekili araziye sahipti; burada digiire, ve$er biilgelere n^zaran daha 1azla kiiy bulunurdu. ibn Havkal'a kAfiybeslemeye niifusunu Sogd biitiin mahsul edilen yrlda elde rimli bir iki ferkiiy bazen bir di2s. Biilge, iki giinliik bir yolla katedilebiliyordu; mesafede giinliik iki sahhk bir alana yayrhyordu. Semerkant'tn agafrsrnda Peyy veya Feyyzst arkr nehrin sahilinden aynhyordu. Arkn uzunlu$u iki giinliik yol kadardr ve suladrfr alan So$d'un en kalabahk ve en verimli kesimi sayrlrdr. Feyy de eski zamanlarda miistakil bir beylikti2s2. Zerefgin'rn giineyindeki biilgelerde Semerkant'tan baqka biiyiik gehir yoktu. Yalnrz Pencikes'de bir cuma camii mevcuttu. Bu gehrin civannda birgok meyva a$acr vardr. Meyva, iizellikle badem ve fisttk baktmrndan Pencikes, biilgede birinci gelirdi. Maymurg'da gok sayrda kale vardr; bu biilgenin en
biitiik kiiyi.i olan Rivded'de Sogd'un islim
iincesi
devirlerindeki
hiikiimdarlan olan ihgid'lerin de kaleleri bulunmaktaydr2s3. sem'ini'ye giire25a Rivded, Semerkant'tan bir fersah mesafedeydi; onikinci astrda senenin belirli zamanlannda burada bir askeri kamp kurulurdu. Semerkant viliyeti, ayn bir biilge meydana getiren $ivdir da$lannrn giineyine kadar uzanrrdr. istahri'de adr gegen ve ibn Havkal tarafindan aynntth bir gekilde tasvir olunan Vizkerd adh Nasturi kiiyti ile difer bazr kiiyler bu biilgenin 24t Yakut tarafindan nakledilen beyitlerde Dargam'dan nehir (vidi) olarak bahsedilir (Mu'ccn,II, 568). 2ae Scncerfegin adr, gimdiki Zencirba['da devam etmektedir; Yengi-ank'rn sa! sahilinde bulunan bir kiiydiir; krg. Asya Miizesi Yazmasr, e 574 ag (on altrncr yiizyrla iit bir vakrfnArne) w. 38", 67b; Vyatkin, Material,38. 2s Mukaddesi'ye giire (279) Sogd ile Buhiri'mn biitiin halkrna iki scne yeterdi. 25t C delit i geklinde yazrlmasr gerekti$ini qimdiki Narpay Nehr-i Pey adr ispat etmektedir. Krq. Barthold, Omsheab Turkestana, rr7, Bineanaleyh Marquart tarafindan ileri siiriilen giiriiqler yanhgtrr (Marquart, Chronologb, 6o; Erinshahr, 29' rr. 2; krl' aynr rniiellif' Os t
tir
kisc hr D iah kt s tudicn,
r
97
).
6o (Iaberi'den naklen,
252
Marquart,
253
Mukaddesi, r7g. Sem'ani 6tty-)l kelmesinden.
Chmnotagie,
II,
r4zz, orada FoTy meliki zikredi-
lir. 254
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI
OZELLiKLERi
gg
idi. Bu kiiy, muhtemelen, Sem'ini'nin2ss bahsetti[i Semerkant'tan diirt fersah mesafede bulunan, $ivdir'daki VAzd yahut Vizd kiiyti ile aynrdrr. Btilge on fersahtan fazla bir alana yayrlmr$tl ve en sa$hkh ve en gi.izel yiirelerden biri olarak kabul edilirdi. Burada Nasturi'lerin kilise ve m:rnastrrlan bulunurdu; ibn Havkal burada, si.ikfinet ve temiz havadan istif,ade etmek iizere lrak'tan gelmig pek gok Hnstiyan giirmiigtiir. Vyatkin bu Hristiyan kiiyiinii, Urgut2s6 biilgesinde bulunan bugiinkii Kingir ile iginde
aynr kabul etmektedir.
Kuzey biilgelerinden ikisi olan Yirkes ve Birnamez, komgu Ugr0sana viliyeti srnrrrndaydt. ZerefgAn'rn sularr buraya erigemedifinden, ekili arazi, kaynak ve yafmur sulan ile sularurdt. Sem'ini'de2s7 YArkes Ugr0sana'ya baflrdrr; Yakut'ta2s8 ise B0mamaz da Ugrusana'da giisterilir. B0mamaz da Ugr0sana'da giisterilir. B0rnamaz, Semerkant'tan gelen ana yol iizerinde, Zimin'den diirt fersah mesafede idi25e. Buzmican biilgesi, aynt adr tagryan bir ark ile sulanrrdr; biilgenin baggehri Birkes yahut Abirkes260, Semerkant'tan Seyhun'a giden yol iizerinde, Semerkant'tan diirt fersah mesafedeydi26r. Semini ve Yakut'a giire bu gehir de Ugr0sana'ya ba$hydr262. Vezir biilgesi SinivAb arkr tarafindan katedilirdi; bu ark igtihin'a kadar giderdi. Kab0zancakes ve Merzbin biilgeleri Semerkant'tn kar;rsmdaki nehirden ahnan iizel bir ark vasttast ile sularurdr. Kab0zancakes ve Vezir'tn herikisi de Semerkant'a iki fersah mesafede idi263.Tomaschek26a, Kab0zancakes'in bugiinkii Gubdan ya da Gubdun265 kiiyii ile aynr oldu$unu be255
Sem'ani c5rjl-/l kelimesinden.
Turk. kaj., v, r5g vd.; Vyatkin, Matcria$, 37. Urgut'un kuzey battsrnda, Sufiyin ktiyii yakrmndan hag gekli ve Siiryani harlleriyle yazrlmrg hrristiyan kitabeleri bu256 lrrctolc-
lunmugtur. Krg. Azl/. 257
Sem'ini,
de I'Acad. dcs Scicnccs,
,r51{l
r92I' 2r5.
kelimesinde; Yakut, Mu'cem,IV, rooI.
Yakut, Mu'ccm, l, 755. 25e ibn Hurdadbih, zo; Kudame, 156. 2d Mukaddesi,276. 258
26r
istahri, 334,342. Yakut, Mu'ccn,I, 464; Sem'ini.r5;Ulkelimcsinde(faksimitedeyanhghkta,rS;!)lve alt tarafindan S,til . Barkes, Timur'un $riz ktiyilnii kurdufu mevkide bulunuyordu (bkz' 262
Barthold, Orcslunb Turlustana,
rr
r).
istahri, 342. Sem'Ani, 1c;-,11i-/l kelimesinde) ile Yakut (Mu'ccn, IV, 9r6)'a giire VezAr, Semerkant'tan ddrt fersah uzakhktaydr. Sem'ini'ye giire bir kale, cami ve minaresi bu263
lunuyordu.
2il Tomaschek, Soghdiana' 85. 265 Kabiid ktiyii gimdiki Beg-ank'trr (Vyatkin, Matcria$, fu); Bi,l,nr tarafindan $iraz ile birlikte zikredilft (B6biit-nimc, vr. 59b, terciime 98).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
lirtmektedir. Vezir gehri, btilgenin di$er bazr kiiyleri gibi, biilgedeki Arap niifusunun merkeziydi; bu Araplar Bekr b. VA'il kabilesine mensup olmalanna ra$men, kendilerine, herhalde, z%'uu (BBz yrh sonu) yrhnrn Cemiziyelewelinde vefat eden, oradaki cuma camiinin binisi Eb0 Miizihim Suba' b. en-Nadr es-Sukkari' adrndan galat olarak Subii ismini verirlerdi. ibn Havkal'rn zamanrnda Arap kolonisinin giikmeye yiiz tuttuSu giizle
giiriilebilir halde ise de, eski biiyiiklii$iiniin kahntrlan heniiz mevcuttu. Sern'6ni dahi SubA'b.en-Nadr'rn ttirbesini ziyaret etmigti. Vezir'da dokunan pamuklu kumaglar pek meghurdu ve lrak'ta bile gok yiiksek fiyatlarla satrhyordu. ibn Havkal bunlardan sitAyigle bahsetmektedir26T. Merzbin biilgesi, ismini, bu biilgenin idarecisi olan ve So$d'daki di$er dihkanlarla beraber halifenin sarayrna davet edilmig olan Merzbin b. Tiirgeg'ten268 almlgtlr. Semerkant'rn kuzeyinde miistakil bir idari birim olugturan ve bundan dolayr da Semerkant biilgeleri arasrnda sayrlmayan igtihin ve Kuginiye26e biilgeleri bulunmaktaydr. Semerkant'tan igtihin'rn uzakh$r yedi fersah olarak hesaplanrrdr; igtihin ile Kuginiye'nin arasr ise bir merhale veya beg fersahfi270. Sem'Ani ve Yakut2Tl Semerkant'rn Kuginiye'ye olan uzakh$rnr oniki fersah olarak vermektedirler. iqtihin arkr, daha iince giirdii$iimiiz gibi, G0bar'da ZerefqAn'dan aynlrdr. igtihin kiiyii, bilindi$i iizere, hilen mevcuttur; onuncu asrrda burasr, gehristan, igkale ve rebaddan meydana gelen oldukga iinemli bir gehirdi. Sekizinci asrrda, Semerkant'rn Araplar tarafindan iggilinden sonra, So$d'daki ihgidler bagkentlerini oraya taglml$lardr272. iqtihin garylanndan elde edilen ve bazr kiiylerden toplanan vergi-
ler, adr halifelerin tarihinde gegen kumandan Uceyf b. Anbase'ye aitti273. 26 Sem'ini, aynr yerde. Yakut (Mu'can,
IV, gr7)'taki zo9 rakamr yanhErr. Qiinki.i
Sem'ini'ye giire Eb0 Miizihim, vatanrna lrak'tan ancak 233'te dtindii. 267 lbn Havkal,4o4. 26E Meghur Afgin'in muhakemesi srrasrnda (zz5/B4o) onu itham edenler arasrnda adr geger. Krg. Taberi, III, r3ro vd. lbnii'l-Esir, VI, 365 vd. z6e lstahri, 3q; ibn Havkal, S74vd.; Mukaddesi, 279 vd. 270 istahri,34z; ibn Havkal,4o3. 2?r Yakut, Mu'ccm, lY, 276;Sem'ini, gt-:(Jl L5rrr.r1n4.. 272 B}c,. Barthold, Db Altthlesclvn Inschiftca und dit Arabitchen Whq zr vd. (Radlolf, Dic Alttiirhischen Inschifta da Mongolci, ikinci seri).
Abbasi halifelerinden Me'mun ile Mu'tasrm'rn kumandanlanndan idi rge (8o8ihanet ederek halifenin hizmetine girdi (Iaberi, lll, 7gz; ibnii'l-Esir, VI, r4z). Mu'tasrm'rn emriyle zz3 (838)'de idam edildi (Taberi, III, rz65 vd.; ibnii'l-Esir, 273
8o9)'de
VI'
Rifi' b. Leys'e
g+s).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI
OZELLiKLERI
IOT
Bunlar Halife Mu'tastm tarafindan miisadere olundu; Halife Mu'temid (B7o-gz) ise, bu vergileri Horasan vAlisi Muhammed b. Tihir'in (86z-73) emrine verdi. iqtihin biilgesinin uzunlu$u beg giinltik yol, geniglifi ise bir giinliik yol tutannda idi. Kuzey-dofu smrnnr Sigarc da$lan tegkil ederdi; Sem'ini ve Yakut'a z7a gore, Semerkant'tan beg fersah mesafede, igtihin yakrnrnda bulunan bir kiiy de aynr adr tagrmaktaydr' Aynr biilgede, yedinci asrrda Semerkant meliki G0rek'in kardeqi AhrCrn tarafindan kurulmug olan275 ve bugiin Frinkent veya Prinkent adt ile bilinen Afefnkes yahut Ferenkes gehri bulunuyordu.
Kuginiye biilgesi geniglik bakrmrndan igtih6n'a egit (Mukaddesi genigli$ini iki giinliik yol olarak verir) olmakla beraber, uzunlu$u ondan hayli azdr (sadece iki merhale). KugAniye gehri, So$d biilgesinin (Semerkant'dan sonra) en giEekli gehri olarak bilinirdi; istahri burayr "So$d qehrinin kalbi' geklinde vastflandtnr. islam tincesi devirlerde burast miistakil bir prenslikii,tu, Tub.ri dahi KugAn-$ih adrndan siiz etmektedir277. ibn Hurdadbih'e giire, Kugin-$nh bir zamanlar biitiin Miveriiinnehr'in hiikiimdan idi.2?8. Bu ifade herhalde Yiie-Qi veya Kugan hikimiyeti devrine dayanmaktadrr; Kugan adr, iilkenin daha sonraki htikiimdarlartna, Haytil veya Eftalitler'e de intikal etmigtir2Te. istahri2e, igtihin ve KugAniye'nin Semerkant ile BuhAri arasrndaki ana yol iizerinde bulunan di$er gehirlere olan mesafelerini vermigtir: igtihAn ile Zarmdn arast bir fersah, Kuginiye ile Rebincan veya Erbincan arast ise iki fersah olarak giisterilmigtir'
g-semerkant ile Buhiri' arastndaki yol Miveriiinnehr'in iki biiyiik gehrini birbirine ba$layan, Semerkant ile Buhiri arasrndaki "Hiikiimdar yolu" ($ih-rih)281 her zaman biiyiik iineYakut, Mucem, III, ll. 275 Fihtist, 18; Mctintcr 48 (Kandiye; terciimesi, Sanakant 274
Viryi
Rchbcri'
WII %l) ve
lapishi" Ylll, g. On
yedinci yiizyrlda bile Afarinkent, bir hikim yahut beyin merkezi idi; ancak ondan sonra Dehbid onun yerini atdr. Her iki kiiyiin halkr iranh'drr (Iacik). Afarinkent'te Araplar da vardt. bkz. Vyatkin, Mataialy,5T vd' 276 Tomaschek , SogMiana,8ggg. 27? Marquart, Chnnohgb, 59, 27s
lbn Hurdadbih, 29. Tomaschek'in Kuginiye'yi Kuganlar'rn
baggehri kabul etmekle
hakh oldu$u anlagrhyor. zzs Qinli tarihgilere gdre KugAniye'deki bir binada Qin, Tiirk, iran, Roma imparatorlannrn ve Hintli Brahmanlar'rn resimleri vardr (Chavannes, Docaments, I45). Bugiin buraya Kagan-Ata denmektedir (Vyatkrn, Makria$' 4g). 2e istahri, 343. Ilrdf]f Abro'da (d-Mu
tabir Narlahi tarafindan kullanrlrr (I t)'
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
me sahipti. Semerkant ile Buhiri'nln arasl 57 veya 39 fersah yahut altr ya da yedi gtinliik yol olarak hesaplanrrdrz82. Bu yol iizerindeki ilk kiiy Zarmin'dr; bu, Semerkant'a yedi fersah mesafede olup, sekizinci asrrda bile bahsi gegmektedir2s3. Muhtemelen bugiinkii Qimbay'dan pek uzakta degildi284. Semerkant ile Zarmin arasrnda, ilkinden iki fersah mesafede Alkame28s kalesi bulunmaktaydr. Rebincan yahut Erbincan olarak bilinen ikinci gehir, Zarmdn'dan beg ya da altr fersah mesafede olup, sekizinci asrda adr gegmekteydi2s6. Bu gehir, muhtemelen bugiinkii Katta-Kur-
gan'rn batrsrnda, Zirabulak tepelerinden pek uzak olmayan bir yerde idi. $ehir, onikinci asrda HArezmgih il-Arslan'rn fetihleri srrasrnda tahrib olmu$tur (rr58'de)287. Mesafelere bakrlacak olursa, yukarda (s.rzo) adr geEen ve aynr isimdeki arkla sulanan Feyy mevkii, Erbincan ve civan ile aynr olmahdr288. Yol iizerinde bundan sonra gelen ana menzillerden Deb0siye, Kerminiye ve TavAvis de aynr eskiliktedirler. Deb0siye adr (Rebincan'dan beg fersah mesafede), giiniimiizde de ZiyAeddin ktiyiiniin biraz do$usunda yer alan Kala-i Deb0s harabelerinde muhafaza edilmektedir.
Eski Deb0siye, mahalli idarecinin saraylnln bulundu$u, harabenin tiimiiliisii yakrnrndaki Kala-i ZiyAeddin'i de igine almaktaydr. Harabeleri inceleyen N.F. Sitnyakoski2se, "mevcut genig mezarhk burada bir gehrin bulundufunu ispat edebilir" demektedir. Kalenin ingasr (muhtemelen hatah olarak) son Hirezmgih CelAleddin'e aftedilmektedir2m. 282
istahri, 334; ibnii'l-Fat
hiri
2E7
Sem'ini, cr+4Jl kelimesinde. Narpay, bugiin bile Katta-Kurgan biilgesinde yegAne sulama vasrtasrdrr. Hanykov (Opis Buh. han., g5), sunT bir kanal delil de nehrin bir kolu oldu$unu zanneder. E[er bu kanal sunT ise, iskender zamanrndan sonra yaprlmrghr; o sralarda "Merekcnden (Semerkant) tahrip edilmigti ve Qinliler'in belirttiklerine giire, Zerefgin havzasrnrn siyasi merkezi M.O. ikinci ytizyrldan itibaren qimdiki Kana-Kurgan biilgesinde idi. Semerkant, beginci yiizyrldan iince Qinliler tarafindan zikredilmez. Zirabulak yakrnrnda bugiin Ramcan yahut Ramican-Tepe denilen bir tepe var; Rusya ile Buhiri arasrndaki eski hududun (yani rgr4'ten iinceki) tam iizerinde bulunuyordu. Krg. Vyatkin, Matcrialy, 55; Pospyelov, ,Sezrerzet
kant Vilaycti Rch6an, X, IoB. zEe Pmtoh. Tirlc Kmj., yrl III, 92. Harabeler rgr5'te L. Zimin tarafindan tekrar ziyaret edilerek gok daha genig bir gekilde tarif edilmigtir (r9r7'de negredildi, holokolr, XXI, 43{4.
2s Hifiz
AbrO ,
El-Maaaffciyc, zt.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZNIIiTI-NNi
r03
Deb0siye'den beg fersah mesafede bugtin Kermine olarak tanlnan Kerminiye bulunuyordu. Narqahi2er Kerminiye ile Buhiri araslnl 14, Sem'ini ile Yakut2e2 rB fersah olarak hesaplamaktadrrlar. Nargahi tarafindan nakledilen mahalli bir rivayete giire, gehir ashnda Bidiye-i Hurdak (testicik) adrnr tagrdr. Onikinci asrrda burada yagayan bir mahalli ilimin, Sem'ini tarafindan da nakledilen bagansrz etimolojisine giire, gehir admr, etraftaki arazinin verimlili$ini ve sulakh$rnr "Ermeniye gibi" bulan ve oraya benzeten Araplar'dan almrgtr (ke-Erminiye). Sem'Ani gehri harabe halinde bulmugtu. Bu harabiyet muhtemelen Hirezmgih il-Arslan'rn eseriydi. Onbeqinci asrrda burada tekrar bi.iyi.ik bir gehir kuruldu2e3. Kerminiye'nin bir fersah (Sem'ini'ye giire iki) do$usunda ana yolun yaklagrk 35o yarda2ea kuzeyinde, onikinci asrrda "Hadis'e ba$h olanlar" veya $ifii'ler'e iit olan ve iginde bir Cuma camii bulunan Hudimenkenzes kiiyii vardr. Nehrin kuzeyinde, Kerminiye'ye bir fersah mesafede Hargankes ve bunun hemen yakrnrnda da Mezyimcekes kiiyleri yer almaktaydr. Tornaschek2e6, Hargankes'i (bugiinkii Kalkan-Ata), Qin kaynaklannda Kuqaniye ile Bu-
hiri
arasrnda giisterilen Ho-han arazisi ile aynr kabul eder.
Buhiri'dan yedi ya da
sekiz2eT fersah uzakhktaki ikinci biiyi.ik kiiy olan Tavivis, Buhiri ve varoglarrnr gevreliyen surun iginde kalrrdr2es. Burasr Tavus kuglan anlamrna gelen arapga adrnr gr (7ro)"'yrhnda almrgtrr; Araplar, Nargahi'ye giire3m ktiyiin ileri gelenlerinin evlerinde, Tabef'ye giire kiiyiin iEinde, ilk defa burada tavus kugu giirmtiglerdir. $ehrin eski adr ise Erf0d idi3ot. Burada bir putperest taprna$r oldu$u gibi, atege ta2er Nargahi,
zr.
2e2
.f -fll kelimesinde;
Sem'ani
Yakut, Mu'ccm,IV, 268.
Hahz.l Abri, cl-Mul,affcrfic, zt, 2ea istahri'de (316, 346) arU ; iUn Rusteh'e giire (zz) bu iilgii r/24 fersaha egitti, yAni 2e3
r/ 4km. den biraz fazla. 2e5
Sem'ini,
,r<:r.t!l
kelimesinde.
2s Tomaschek, Soghdiana, grg vd.; Chavannes, Doatmants, r37,273.Har-Han denilen yerli bir hiikiimdara dair bir anane yerliler arasrnda hAlA muhafaza edilmektedir (Pro&f. Turk. Kruj., yil
III,94).
2e? Son rakam 2es istahri,
Sem'ini'de verilmigtir, 3r3; Mukaddesi, z8r.
,.t*1|.))l
kelimesinde.
2s Taberi, II, rz3o. m Narlahi, rr.
st Narqahi'nin basrh metninde >ttl ise de Sem'ini ( csr9illl kelimesinde) ile Yakut (Mu'ccn, I, zo9) Erffrd'u, Kerminiye yakrnrnda BuhirA yolu iizerinde bulunan bir kiiy olarak zikrederler. Tavivis'in eski adryla belki Verk0d'un (Sem'ini,c9:-P-,,rJlkelimesinde,Yakut, Mt'ccnlY, gzz Verekud) da bir miinasebeti olabilir; Kerminiye yakrnrnda bir kiiydtir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
panlann da bir mAbedi bulunurdu. Eski devirlerde burada her yrl sonbahar bitiminde on giin (Bir0ni'ye giire yedi)302 siiren bir pazar kurulurdu; burada satrlan mallar, sonradan satrcrntn hilesi ispatlansa dahi, geri ahnmamak gartr ile satrhrdr. Bu pazara, MiverAi.innehr'in Eegitli biilgelerinden, hatta Fergana ve $ag'tan dahi gelen tiiccarlarla dolardr; bu pazarlar tanmla pek meqgul olmayan halkrn relah kayna$r idi.Tavivis'te, Kerminiye'ninkinden daha kiigtik olmakla beraber bir cuma camii vardr; kalesi daha onuncu asrr sonunda harabe halindeydi 303. Onbeqinci asrrda kiiy biitiinilyle ortadan kalkmrgtrr30a. Tiirklerin bir zamanlar Buhiri iizerine yaptrklarr akmlar srrasrnda toplandrklan, TavAvis'in, bir rivayete g
Buhiri'dan Tavivis'e bazen bir, bazen iki gi.inde gidilirdi. iki giinde gidildi$i takdirde, sonraki devirlerde Hardmkim ismi ile bilinen, SAmcan arkr iizerinde bulunan, BuhAri'dan diirt fersah mesafedeki $ar$ yahut Car$307 ara menzilinde konaklanrrdr. Onikinci asrrda Arslan-Hin Muhammed burada tu$ladan sa$lam bir kiiprii yaptrrrnr$tr. $ar$'rn karqrsrnda, arkrn iibiir sahilinde iskickes yahut Sikickes kiiyi.i vardr30s. Bunlar iinemli ticaret merkezleriydi ve halkrn geEim kayna$r ticaretti. iskickes'in ekili ve bog arazisinin toplamr sadece rooo Eift tuttu$undan, buranrn toprafr ahatiyi besleme$e kAfi defildi. iskickes'te her Pergembe, $arg'da her Cuma pazar kurulurdu; $ar$'da eski devirlerde, Bir0ni'nin30e de siiziinii etti$i, krg ortasrnda kurulan bir panayrr vardr. iskickes de igtihan gibi halifeye 2it olup, ikta olarak Muhammed b. Tihir'e verilmigti, o da bu hakkrnr Sehl b. Ahmed ed-Da$0ni'ye satmr$tr. Sehl b. Ahmed, ark kenannda bir saray yaptlrmrgsa da, bu sonradan Zerefgin sulan tarafrndan tahrib olmu$tur. Onbirinci asrrda, $emsii'l-Miilk Nasr zamanrnda, kiiy ahalisinden HAn-Silir adrnda biri kendi parasr ile burada bir cuma camii yaptrrmrgsa da, Buhiri imamlannrn itirazlarr iizerine camide sadece bir kere namaz s2 Bir0ni, Chronohg (Sachau terciimesi), zzr. 303
ma
Mukaddesi, z8r. Hifiz-r Abri, cl-Muzaffcrilc,
leri (Pmtok. Tark.
zr.L. Zimin
tarafindan anlatrlan $ehr-i VirAn harabe-
Knj., XX, r35 vd.), belki Tavivis'e iittir; surun yakrnrndadrr.
s5 ibn Hurdadbih, rg.
s
Kudame, 156. 17 Yakut, Mu'ccm,lll, 276. Dofirusu "Qar!"drr. m Yakut, Mu'ccm,III, ro6.
re Biruni,
Chronolog (Sachau terci.imesi) eez.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR,iN COCRAFI
OZELLiKLERi
IO5
krhnabilmigti. Onikinci asrrda Anlan-Hin Muhammed, iskickes'te bir rrbat, $ar$'da3r0 ise bir cuma camii inga ettirmiqtir. $arg ve iskickes yakrnlarrnda Bemickes3rr (BuhArA'dan diirt fersah, yolun yanm fersah kuzeyinde), Sekbiyin3r2 (Bemickes yakrnrnda) ve Dimes (Mukaddesi'ye giire3l3 Buhdri ile TavAvis arasrndaki yol iizerinde, Sem'Xni'ye gtire3ra BuhirA'dan iiE fersah mesafede) adh ktiyler yer almaktaydr.
ro-Buhdri Semerkant'rn aksine, Buhiri her zaman bugiinkti mevkiini muhafaza etmiqtir; gehrin plAnr dahi gok tahripkir olan ve srk srk vuku bulan giiEebe istililarrna ra$men, bin yrlda pek az defigiklife u$ramrgtrr. Siminiler devrinde qehir tabii qehristan, rebad ve yi.iksek iE kale olmak iizere iig krsma biiliinmi.iqtii; gehristan, tepede bulunan ig kalenin hemen yarunda oldu$u iEin akarsu buraya qrkmazdr3r5. Bundan anlaqrldrirna giire, gehristan, bugiln de iinemini kaybetmemig olan, ytiksek merkezde bulunuyordu. iE kalenin yaprsr3r6, giiniimiizdekinden biraz farkhydr; iki kaptst vardt: Rigistdn kaprsr (batrda) ve cami kaprsr (do[uda). Bunlardan ilki Nargahi'de Gffriyin olarak geEer, ikincisi ise onikinci astrda "saman sattctlart kaprsr" (Alaf-Furtgin veya Kih-Fur0gAn) adrnr taqrrdr3rT. Batt ve dofu kaprlarr bir cadde ile birbirine ba$hydr318. Kalenin iEinde, istahii'ye giire Si-
mini idarecilerinin oturduklarr, bir kale daha bulunurdu. Anlagrldrfrna giire bu kale (kih), Narqahi'de yedinci asrrda Buhir-hudit Bid0n3le tarafindan yaptrnldr$r siiylenen kaledir. Bidfrn iq kalenin de tamirailnl yaptrr3ro
Naqahi, I I vd. d. 3rr istahri, 3r S, 242; Y aktlr., Mu'cem, 3r2
Sem'ini,
g[sJl
l,
7g7.
kelimesinde: Yakut (Mu'ccm,
III.
Io6)'ta ktiyiin yeri giisterilme-
migtir. 3r3
Mukaddesi, 34r.
3ra
Sem'ini, ,r^-r-rJl kelimesinde; yukanda ( .s'k'tJl
kelimesinde)
( .fl{,
) hamam
manisrna geldifi belirtilir. Yakut, (Mu'ccm,II, 7r3)'ta mesafe giisterilmigtir. 3r5 istahri, 3o5,3o7. 3t6 istahri, 3o5 vd.: Narlahi, zI vd.d. 3r7 Narqahi'de biiyledir (7, zz). Nargahi'nin bagka bir yerinde (eI) bu ismin dof,u kaprsrna iit oldufiu neticesine vanlabilir. 3r8 iki kaprnrn beginci yiizyrlda adr geger; gimdi ancak bir tanesi mevcuttur: batr kaprsr; krg. Barthold , Ulughbcg i ao arcm1r 5r. 3re Buhara melikesine yardrm etmek iqin Tilrkistan'dan gelen Melik Bid0n'un aynt qahrs oldu$u anlagrhyor (Nargahi, 4o). Bel6zuri, (4I3) Bid0n'u biitiin So$d'un hiikiimdan olarak verir. Justi'de (Iranirchcs Namcnsbuch, Marburg I8g5, 6zb, llgb) Bendun, Bey0n ve NeydOn okunuglan srralanmrgtlr.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
r06
mr$trr, ismi uzun zaman kale kaprlan iizerine konan demir levhalar iizerinde muhafaza edilmigtir. Kalenin ingasr bitmeden birkag defa yrkrldrfr, nihayet ilimlerin tavsiyesi iizerine Bi.iyiik ayr yrldrzlarr sayrsrnca, yani yedi adet tag siitun ile takviye edilince, binanrn bagan ile bitirilmig oldufu geklinde bir rivayet vardrr. Sonradan hem ig kale, hem kale yrkrlmrg ve Ars-
Ian-Hin Muhammed tarafindan onikinci asrrda tamir edilmigtir. ig kale HireanqAh Atsrz tarafindan 534 (rI39-4o) yrhnda yrkrlmrg, 536 (tI4t-z) yrhnda gehri Kara-Hrtiy hiikiimdarr Alp-tegin tamir ettirmigse de, 538 (I r+S-+) yrhnda O$uzlar tarafindan tahrib edilmigtir. Hirezmgih Muhammed 6o4 (rzo7-8) yrhnda ig kaleyi yaptrrtm$ ve burast Izzo senesinde Qingiz Han tarafrndan yrkrhncaya kadar ayakta kalmrgtr.
Buhiri
gehristaruntn, Semerkant, Merv ve Belh'inkilerinin aksine yedi da herhalde igkaledeki kasnn yaptmtnda giiziiniinde tutulan dini miilihazalar rol oynamt$tr. $ehristanrn kaprlan istahii320 ve Nargahi32l tarafindan sayrlmrgtrr; ikincisi kaprlarrn slraslnl
kaprsr bulunuyordu; bunda
giiyle verir: r - Qargr Kaprsr (istahri'de Demir Kapr), sonradan Attarlar Kaprsr adrnr almrgtrr (Attarin); z - $ehristan kaptst (istahri'de Babii'lMedine); 3 - Ben0-Sa'd kaprsr; 4 -.Benff Esed Kaprsr, islim ijncesi devirde Miihre Kaptst adrnr tagrdt; S - iE kale kaprsrr22; 6 - Hakkrih kaprsr; 7 - Yeni kapr, di$erlerinden sonra yaptlmt$"3. iE kalenin kargtstna diiqen i9 kale kaprsr harig, di$er kaprlarrn mevkii hakkrnda Nargahi'nin metninden kesin bir fikir elde etmek miimkiin olamamaktadtr; ancak, Qargr Kaprsr, Ben0-Sa'd Kaprsr ve Benfi-Esed kaprlarrnrn birbirine yakrn oldufu anlagrlmaktadrr. ig kalenin kaprsr gehristan kaprlannrn en giigliisii sayrlrrdr;
bunun, Siibagr-tegin32a adrnda bir Tiirk idarecisinin yaptrrdr$r bir tahkimat oldu$u agrktrr. Burada iizellikle Araplar'm evleri vardr; Fagsadere adr verilen bu mahalle onuncu astrda harabe halini almrgtr. Hakk-rih "do$ruluk yolu" kaprst adtnt, giig meselelere giiziim bulmakla iinlii hakim Eb0 Hafs'rn (tili.imii zr7/Bgz)32s burada oturmastndan almrgtr. Bunun mezarr 3m istahri,3o6. 32r Nargahi,5z-56.
t2
Nargahi (54)'decfierine;.i5okunmahdrr; krg. Nargahi'nin N. Lykogin tarafindan
yaprlan rusga terciimesi, 72.
323 Nar$ahi'nin verdi$i bilgiye giire biiyledir. Schefer negrinde ; yerine dy okunugunu buluruz (Se). M. J. de Goeje, Arapga yazmalann imlisrna dayanarak -1; okunuqunu kabul etmigtir.
grli;r"
32a
NarEahi'de
32s
Bu tarih gilphelidir. EbO Hafs'rn o$lu 874'te gehrin reisi olarak zikredilir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAvERAuNNEHR'IN coCRAFl
OzeLLirLrRi
ro7
Yeni Kapr yakrnrndaki tiimiiliiste idi. Bagka bir yerinde Nargahi326 EbO Hafs'rn mezan yakrnrnda efsanevi AfrisiyAb'rn tiirbesinin bulundu$unu siiyler; bu mezar ti.imi.iliisii, ona bakrlacak olursa, Ma'bid Kaprsr yahut Ma'bid'in Sarayrnrn Kaprsr yakrnrndadrr. Bu kapr da ismini, gene Nargahi'ys3zr giire, gehrin Arap vAlilerinden Ma'bidii'l-Hayl (kelime anlamr: athlann taptr$r)'dan almrqtrr. ig kalenin batr kapnrndan Ma'bid kapsrna kadar Rigistin'a uzanrrdr328. Ma'bid kaprsrnrn Fagaskfin yahut giini.imiizdeki imam32e kaprsr ile aynr oldu$u bellidir. Burada bugiin dahi "bir btiytik, iki de uzun ve dar tepe" mevcuttur. Bu tepeler ve tiimiiliisler bugtin de mezarhklarla330 kaphdrr. Yeni Kapr bu sebepten gehristanrn kuzey ktsmrnda olmahdrr. Hakk-rAh Kaprsr biraz daha batrda idi; Kureygi'lerin camii ise Yeni kaprdan girince sa$ kolda, EbO Hafs'rn evinin yakrntnda idi.
islimi devirde, daha kesin
siiylemek gerekirse 235 olup, bugiinkii gehir surlan gibi onbir kaprsr vardrr. istahf332 bunlan gehrin gi.iney-batr ucundan baglayarak strayla vermektedir. $ehir kaprlan gunlardr: I - Meydan Kaprsr (el-Meydan), Horasan yoluna aqrlrr; z - ibrahim Kaprsr, ijncekinin do$usunda; 3 - Riv; 4 Merdkugin (istahfi'de Merdkuga); 5 - Kellibid; 6 - NevbahAr333; 7 - Semerkant, buradan Semerkant ve Miveriiinnnehr'e giden yollar grkardr; B - Fagask0n; 9 - Rimisan; ro - Hadgir0n, buradan Hirezm'e giden yol Er-
Rebad suru331
(B+g-So) yrhnda yaprlmrq
326
Nargahi,
327
Narlahi,5r.
15.
32t Nargahi, 24.
Bu kaprnrn adr 'Biiyiik imim" Eb0 Hafs'a nisbet edilmig olup edebi eserlerde onun adrnr tagrr; Umumi Kiitiiphdne yazmasr, Petrograd Khan Br (Nasrullah Taihi), vr. rr7". imdmrn mezan hAlA orada giiriiliir. isim, bugiin Buhiri'da yanhg olarak Ebir Hrfs 32e
geklinde yazllmaktadrr. Mezardaki sonradan yazrlan kitabede "MiverAi.innehr ulemisrmn iistadtt diye geger. Krq. Bull. de I'Acad. dcs Scicnccs. I92l' 2I5'
3n
Sbomik materialov po
Asii
krsrm
XLVII,
56.
33r
Nargahi,33 vd. 332 istahri, 3o6 vd. 333 Tomaschek'e gbre (Soghdiana, to3) sanskritEe Vihira kelimesi Eftalit imparatorlufunda, sonradan Uygurlar ile Mo$ollar arasrnda oldufu gibi, BuhAr qeklini almrgnr; halbuki iranhlar arasrnda go$unlukla Behir gekline rastlanrr. Bunu ispat etmek iieere Nevbahi.r mabedinin adrnr ve Belh civannda baqka yerleri zikreder. Semerkant ile Buhird'da bir Nevbahir kaprsrnln bulunmasr, burada da her halde bir zamanlar ismin iran'a mahsus gcktinin kullanrldr$rnr giistermektedir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
kardr;
r
t - Gugec. Merdkugdn
ve KellibAz kaprlanndan Nesef (Kargi)
ve
Belh yollarr Erkardr. Biiti.in bunlar kesin olarak ortaya konmugtur:
Meydan ibrahim Riv
Kaprsr gi.iniimiizdeki Kara-kul
" " Merdkugdn " KellibAd " NevbahAr " Semerkant " Fegask0n " RAmisan " Hadqir0n " " Guseg
$eyh
Kaprsrna,
Celil
Namazgih
t,
Sallahine Kevele (Kargi)
),
Mezdr
t,
Semerkant ,,
imAm (Jglan
,,
Talipeh $irgirAn
Nargahi'nin ifadesine gtire33a, Arap istilAsr srrasrnda biltiin qehir sadece gehristandan ibaretti. Mamalih onun bir baqka yerdeki siizlerinden335, gehrin di$er krsrmlarrnrn islim iincesi devirlerde iinem taqrdr$t, ancak belki bunlarrn gehirle birlegmemiq oldu$u agrktr. Eski gehrin stntrlart (muhtemelen Eb0 Miislim'e336 kadar uzanan S6mdniler iincesi gehir), onbir kaprsr olan337 bir bagka surla gevrilmiqti; bu kaprlann adlarr giiyledir: r -
Demir Kapr; z - Hassan Kiipriisii Kaprsr;3 ve 4 - Mih Camii yakrnrndaki kaprlar; 5 - Ruhna338' 6 - EbO HigAm el-Kinini sarayr yanrndaki kapr 7 - Ki.iqi.ik Pazar (Suvayka) Kiipriisii yanrndaki kapr; B - Fircek Kaprsl; g - Dervdzce Kaprsr; ro - Mecffsiler soka[r kaprsr; I I - Semerkant Kaprsr (iEteki). 325/gg7 tarihinde vuku bulmug biiyi.ik yangrn hakkrndaki Narqihi'nin33e anlattklanna giire FArcek Medrese ile aynr adt tagryan kapr, daha aga$rda gtirece$imiz gibi bugiin de aynr istikAmette akan ana qehir arkrnrn kuzeyinde kahyordu; Mih camii ise bunun giineyinde bulunuyordu. Bu duruma giire, kaprlartn sayrlmasrna qehrin kuzey-do$u kesi33a
NarEahi, 29.
335
Nargahi, 19-24.
336
Kry. Nargahi,63. istahri, 3o7; ibn Havkal, 356; Mukaddesi, z8o. 338 Bununla beraber muhtemelen burada, istahri'deki (z7B vd.) gibi n:--l yerine a;>-1 337
(avlu,
meydan)
33e
okumak l6zrmdrr.
Nargahi, 93 vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZEI-I-iXT,NNi
rog
minden baglanmrg olmahdrr; qu halde kaprlarm mevkii aga$rdaki gekilde tespit edilebilir: Demir Kapr, Nevbahir Kaprsr (Mezar) kargtsrnda, Hassan
Kiipriisii Kaprst, Kellibid (Kargi) Kaprst
Mih Camii
karqrsrnda,
Kaprlan, Merdkugin ve Riv (SallAhine ve Namazgih) ka-
prlarr kargrsrnda,
Ruhna Kaprsr, ibrahim ($eyh Cehl) Kaprsr kargrsrnda,
Eb0 Hiqam Sarayr Kaprsr, Meydan (Karakul) Kaprsr kargrsrnda,
Kiigiik Pazar Ktipri.isii Kaprsr, Gugec ($irgirAn) Kaprsr karyrsrnda, Fircek Kaprsr,Hedgir0n (Telipeh) Kaprsr kargrsmda, Dervizce Kaprsr, Rimisen Kaprsr (U$lan) karqrsrnda, Mecusiler Soka$r Kaprsr, Fegask0n (imam) Kaprsr kargtsrnda, Semerkant Kaprsr, Semerkant Kaprsr kargrsrnda yer almaktaydrlar.
$ehri gevreleyen Eift sur, iince onikinci asrrda Arslan-Hin Muhammed tarafrndan, sonra 56o(I 165) tarihinde lihg Tamgag Hin tarafindan, nihayet oniiEiincii asrr baglarrnda Hirezmgih Muhammed tarafrndan tamir ettirilmigtir. $ehrin mahalle ve sokak adlarrndan bildiklerimizi saymadan ewel, su-
lama sistemi hakkrnda da birkaE soz sciylemek mecburiyetindeyiz3aq. Nargahi'ye giire esas gehir arkr R0d-i-zer (Altrn nehir) adrnt taqtyordu.
Mukaddesi gtiyle demektedir "nehir qehre Kellibaz yiiniinden girer; burada a$aglardan yaprlmrg, genig havuzlar meydana getiren savaklar var. Yaztn, tagkrn zamanlannda, suyun yiiksekli$ine giire, a$aglar birbiri iistiinden ahnrp, suyun biiyiik ktsmt havuzlarda toplanlyor, sonra da Peykend'e akrtrhyordu; bu mahirane dilzenleme olmasa, gehri su basardr. Buraya Fig0n adr verilir; gehrin aga$rsrnda aym tarzd,a yaprlmrg bagka savaklar bulunur ki, onlara Re'sii'l-Varag (savakbagr) denir. Nehir gehri kateder, Earqrlardan akar ve caddeler boyu yaprlmrg kanallarla da$rtrlrr. $ehirde agrk sarnrqlar (hiyAd) da vardrr; bunlarrn kenarlannda su tahliyesine yarayan kaprlarr olan yaprlar mevcuttur. Bazen Peykend istikimetine qevrilen sular fazlasryla yiikselir ve yaz ortasrnda bazt arazi kesimlerini su basar. 3{
Nargahi, 3r; istahri, 3o7 vd.d.; Mukaddesi, 33r vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
Benim oraya vardr$rm sene, Eok yerde su basktnr olmu$, ahali zarar giirmiigtii; $eyhler bir bent ingastnr diigiiniiyorlardr ve bunun igin en fazla para yardrmrnr $eyh Ebfil-Abbas el-Yezdidi'nin yaptr$r siiyleniyordu. Su bulanrktrr ve igene pek gok qtip atrlrr'.
Mukaddesi'nin siizlerinden, arktn gehre yaklaqrk olarak bugiin girdi$i yer olan Kargi kaprsr yaktnrndan girdi$i anlagrlmaktadrr. Yukanda bahsi geqen Hassan kilpriisiiniin, qehrin dofu kesiminde bu ark iizerine yaprlmrg oldufu belli olmaktadrr. Kiigiik Pazar Ktiprtisii Kaprsr'nrn mevkii, arkrn, qehri bugi.inkii $irgirin Kaprsr yakrnrnda terketmig oldu$unu diiqiindiirmektedir. istahr'i, kendi ifadesine gtire3ar, gehri ikiye biilen Zer arktndan ayrtlan, di[er kilgiik gehir arklannr giiyle srralamaktadrr: r Fegidize arkt: Varag mevkiinden (ark gehre do$u yiiniinden girdi- burasr Mukaddesi'de gegen Re'sii'l-Varag'a de$il, muhtemelen igin, $i FAg0n'a tekibi.il eder) Erkardr; Merdkugin (qimdih Sellahine) kaprstndan geEer, EbO ibrahim Cubir'rndan (yini akrnti) sonra "meghur $eyh Ebu'lFazl" kaprsrna varrr ve Nevkende arktna diikiili.irdii. Bu ark iizerinde, tanm arazisi drgrnda, zooo kadar kiigk ve bahge bulunurdu; uzunlu$u yanm fersah kadardr. $eyh Ebu'l-Fazl, meghur Simini veziri Ebu'l-Fazl b. Muhammed Ubeydullah Bel'ami'dir (iiliimii gzg/g4o); onun adtyla anrlan bu kapr, ibrahim Kaprsr olmahdrr, giiniimiizdeki ismini de ondan almtgtr ($eyh CeLil). Mezanntn yakrnrnda bugiin dahi Cubir Medresesi ve mezarh$r bulunmaktadrr.
merkezin-
- C0ybir-Bekir arkr (yani faydalt akrntr/akarsu): $ehrin de, Ahyed camii yakrnrndaki bir yerden gkar ve rebadrn bir krsmrnr sulaz
drktan sonra Nevkende arlana diikiiliirdii. Uzerinde Iooo kadar kiigk ve bahge bulunurdu. gehrin iginde 3 - Cfiybir el-KavAririyin (yani Camcrlar suyu); bu uordunun yerden grkar bir (irid) bilinen adryla camii" iidemeler imirinin su ta$Ir ve fazla daha arktan ve rebadrn bir krsmmr sular. Bu bir iinceki gok sayrda bahgeyi sular.
iidemeler imiri-
- C0-Gu$ec veya C0ybiru'l-irid; gehri "ordunun nin camii" yakmrnda terkeder, rebadrn bir krsmrnr suladrktan sonra Nev4
kende arkma diikiili.ir. Birinci isimden, adr gegen camiin de bulundu$u, qehrin batr kesiminden gegti[i anlagtlmaktadrr. 3at istahri,3oT vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl
Oznllirlnni
tt
nrn (Huta) baglangrcrndan
'
gtkar,
Peykend arkr; "Rehber rebadrn bir krsmrnr suladrktan sonra Nevkende arkma diikiiliir. Aqa$rda soka$r
5
verilen bilgiden anlagrldr$rna giire, bu BuhirA arkr, ismini (e$er de Goeje tarafindan dogru okunulu tesbit edilebilmig ise) Peykend gehrinden almaktadrr. Ancak, bununla herhangi bir iligkisi bulunmamaktadrr.
evi" yakrnrnda nehirden aynlrr.
- Nevkende arkr; "Hamdfine'nin Difer arklann sulan da buna kangr; rebadm bir ktsmrnt 6
bozkrrda kaybolur, herhangi
bir
suladrktan sonra tanm arazisini sulamaya yaramaz Bu ar-
krn isminden (yeni kaalmrg demektir) bunun difer arklardan daha sonra, fazla sulan tahliye maksadt ile kazrlmrg oldu$u anlagrlmaktadrr. $ehrin batr, bilhassa giiney-batr kesiminde aktrfr belli olmaktadrr. yakrnrndan qr 7 - De$irmen (Iah0ne) arkr; gehrin iginde Nevbahir kar ve rebadm bir krsmrnr sular. Bu ark iizerinde birqok de[irmen bulunur; sulan Peykend'e akar ve oranln ahalisi taraftndan kullanrlrr. Bundan dolayr, Mukaddesi'nin bahsetti$i savaklann, Mezar kaprsr yakrnrnda olmasr kuwetle muhtemeldir. arkr; bu da gehir iEinde Nevbahar yakrnrndan grkar ve suB - Kugne lanndan rebad istifade eder. Uzerinde kiigkler, qiftlikler ve bahqeler vardr; Kugne iginden gegerek, Nesef (Kargi)'den3a2 uzun bir merhale mesafedeki MAymurg ktiyiine varrr.
gelir) arkr; nehirden Rigistin yakmrnda aynlrr
- Rebih (irad, Rebih kalesine ulaqrr; i.izerinde 9
looo kadar kiigk ve bahge vardrr.
arkr; Rigistin yakmrnda - Rigistin CelAl-Dize kalesine ulagr.
ro
ve
aynhr, sularrndan i9 kale
ve
saray istifade eder; r
I
bir ark; nehirden Hamd6ne kiipri.isii yakr-
ismi zikredilmeyen aynlr (yani yaklagrk olarak Nevkende arkndan
ayrrldr$r yerden) yekesimi) yakrnrndagiiney-batr qehristanrn raltrndan Benff Esed kaprsr (yini ki havuzlara kadar gider ve fazla suyu ig surun hende$ine bogahr. nrnda
n - Zugirkende arkr; nehirden Varag (muhtemelen burasr Mukadadr gegen Re'sii'l-varag olabilir) mevkiinde aynlrr, Dewizce kaprsr
desi'de
yakrnrndan geger, aynl ismi tagryan gargr iginden akar, sonra Semerkant kaprsrna, nihayet Sepid-Mige mevkiine ulagr. Uzunlu$u bir fersahtrr ve iizerinde birgok kiigkler, bahgeler ve giftlikler bulunur. Bu arktn, $ehrin kuzey-batr lasmtndan gegti$i bellidir. 3a2
istahri,337.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
Bu bilgilerle Buhiri'nrn giiniimiizdeki sulama sisteminin durumunun kargrlagtrrmasrnr, yerinde topo$rafik aragtrrmalar yapabilenlere brrakmahyrz3a3. Ortaga$'daki gehrin
mahalleleri, sokaklarr ve bi.iyiik yaprlarr hakkrn-
da Nargahi'nin qehristanla ilgili olarak verdifi mAl0mat iizerinde durmamu gerekmektedir34. Kuteybe, gehristanr Araplar arastnda biiliiqtilrerek, Yeni Kapr ile Qargr Kaprsr arasrndaki losmr Mudar ve Rebi'a kabilelerine, geri kalan krsmr ise Yemenliler'e tahsis etmiqti. Qargr kaprsrndan gehre girince, "sarhoglar sokafr" (K0-i-Rindnn) solda kahrdr; onun arkasrnda sonradan Ben0 Hanzala kabilesine mahsus bir camie gevrilen hristiyan kilisesi vardr. $ehristan kaprsrndan girince, Vezir b. Eyy0b b' Hassin sokafr sa$da kahrdr; buraya Kale soka$r (K0-i-Kah) adr da verilirdi. Kuteybe'nin Ea[dagr olan Eyy0b b. Hassin, BuhirA'nrn ilk Arap emiri idi; kendinden sonra gelenler de orada yagamrglardr. Sokak ve kale dihkan Hinah'a Aitti; bu gahrs sonradan mtisliiman adl olan Ahmed'i almrgtr. $ehristan surlartnrn dibinde tahtadan yaprlma sebze tezgihlan (Qfrbe-i BakkalAn) ve $amfrstrfr krncrlannln Qar$lst vardt. $ehristanda Ben0 Sa'd kaptst yakrnrnda Hasan b. Ala Sa'di'nin ktiqkii bulunurdu; cadde ve kapr adnt onun baba-
Ali'dan almtqtr. Emirlerinki de dahil, higbir kiigk onunki gibi deiildi; Hasan'rn yaptrrdr$r gevre duvarlan iEinde kalan sahanrn ayhk geliri I zoo dinardr. Ben0 Esed kaptstnrn Erkrgrnda Horasan emirinin sarayt vardt' $ehristanrn kuzey-batr kiigesinde Hakk-rih kaptst yanrnda, imam Eb0 Hafs'rn hila muhafaza edilen ve kutsal sayrlan zaviyesi bulunurdu, bunun sr
etrafinda birgok cami ve zaviye'ler mevcuttu. Bunun yaktntnda, Yeni kapr dan girince saf tarafta Kureygi'lerin camii bulunuyordu. Bu mezhebin kurucusu Kureyg'li Mukatil b. Si.ileyman'dt. Bu, Kuteybe ile birlikte savaqmrg meghur Nabati Hayyin'rn himisidirsas.
Yukanda adr gegen (s.ro7) ve Afrisiyib'ln mezart oldu$una inanrlan biiyiik mezat tepesi, Sdmini devrinde islAm'dan tinceki zamanlara iit kabul edilirdi. AfrAsiyAb'rn iildiirdtifii Siyivug'un mezart, iE kalenin dofu kaprsr yakrnrndaydr ve ategperestler Nevr0z giini.i giineg do$madan iince burada bir horoz kurban ederlerdi. "Mecusi mersiyeleri" olarak bilinen ve Siyivug adrna siiylenen garkrlar vardr3ft. iq kaledeki bilinen kiiqklere ilive343
IC'!. I. Umnyakov, Sbonik Turk. Vost. Instituta, Taqkent 1923, I4B vd'
3aa
NarEahi, 5z-57. 345sMevla' kelimesinin qeqitli manilan vardrr; hem de mahmi manilannt ifade edebilir. Burada ikincisi daha muhtemeldir; giinkii Hayyin, Nabati, Mukitil ise Kureyqi idi.
36 Nargahi, zr.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI
OZN,IIiru,TRi
TT3
ten, islim ijncesi devirlerde dahi Rigistin'da347 muhtegem saraylar mevcuttu. Bunlara iliveten, gehrin giiney-do[u ktsmtnda, sonradan Mih Camii kaprsr adrnr alan mevkie islAm ijncesi devirlerde biiyiik iinem atfedilirdi. Burada yrlda iki defa kurulan panayrrda putlann (belki Budist heykelleri) satrldr$r Mdh-r0z qar$rsr vardr; bu kifir gelene$i SimAniler348 devrinde de devam etmigti; bu heykelciklere talep o kadar fazlaydr ki, bunlardan 5o ooo dirhemlik satrg yaprhrdr. Bu gelene$in kurucusunun efsanevi Melik Mih oldu$una inanrhrdt; elsaneye giire panayrr orada bulunan bir korunun a$aElannrn gtilgesinde kurulurdu, melik sonradan camiin yaprldr [r yerde tahtrnda oturur ve ahaliyi bu heykelcikleri sailn almaya tegvik ederdi. Sonradan, panayr zamanl halkrn taprndr$r yerde ate$Perest mabedi yaprldr; islAm devrinde ise, biiyiik camilerden biri burada inga edildi34e. Onikinci asrrda Sem'4ni350, MAh'rn bir ate$perest oldu$u ve miisliimanh$r kabul ettikten sonra evini camiye Eevirdifi geklinde stiylenen bir rivayeti iqitmiqtir. Sem'ini'nin zamantnda Mih Camii Kaprsr semtinde devamh bir pazar yeri bulunmaktaydr. Nihayet sekizinci astrda, bagka bir semt biiyiik 6nem kazandr; Kuteybe'nin qehri fethinden sonra, Keg-Kugan35l adr verilen yabancr asrllt zengin tiiccarlar bu semte yerlegtiler; Tomaschek352 bunlarrn Kugan veya Eftalit'lerin ahfadr oldu$unu ileri siirmektedir. Bunlar gehristandaki evlerini Araplar'a terk edip, burada kendilerine 7oo kiigk inqa ettiler, etraflartna bahgeler kurdular ve hizmetkAr ve miiridlerini buraya yerlegtirdiler; tiyle oldu ki, yeni gehrin niifusu, eskisininkini agtr. Bu mahalle "Mecusiler Kiigki.i" (K0gk-i Mufan) adrnr aldr; ateggedelerin go$u burada bulunurdu. SimAniler BuhirA'ya yerlegince, Kirgk-i Mugin'da toprak almaya baqladr lar; beher giftin fiyatr 4ooo dirheme ytikseldi. Rivayete giire, kiigk sahipleriyle miisliiman halk arasrnda bir anlagmazhk grkmrq ve kiigkler yafma edilmig, kaprlan siikiili.ip, camiin genigletilmesinde bunlardan yararlanrl3a7
Nargahi, 24.
Nargahi, bu Adetin kendi zamanrnda bile mevcut oldufiunu siiylemektedir. Bu bilgiden, miiellifin dofumundan (286/899, Sem',ini,.r*.irJlkelimesinde) sonra ve kitabrmn yazrlrgrndan (g1r/S+g-g44) iinceki bir tarihte ortadan kalktrir neticesine vanlabilir. 3ae NarEahi, rB vd. MAh camiinin Mafik camii oldu[u giini.imiizde ortaya grkmrgtrr; krq. 8zl/. dc I'Acad. des Scimces, l9l9,9b; Sbonik Turk. Vost. Instituta, I5r. "MAh camii" yerine kullanrlan "Mafnk cami" adr NarEahi tarafrndan zikredilmigtir (63). 3s Semini, .s-[1 kelimesinde; Yakut, Mu'cem,IV, 38o. 35r Nargahi'de Al-i Keskese yahut Keskesin. r52 Tomaschek, Soghdiana, ro6. Keg-Kuganlar'rn Budist olduklanna dair Tomaschek'in fikri, Nargahi'nin ilerde nakledilen bilgileri tarafindan reddedilmektedir. 3a8
F.8
Eskikitaplarim.com
Karagöz
tt4
V.V, BARTHOLD
mr$tlr. Her kaprrun iizerinde ktigkiin sahibinin ailesini kiitii ruhlardan koruyan bir tasvir bulunurdu; bu tasvirler camiin kaprlarr iizerinde de muhafaza edilmekle beraber ytizleri kazrnmrgtrr. SdmAniler devrinde iki yahut iig ktigk kalmrgtr; onikinci asrrda ise, iizerinde tasvir bulunan tek bir kapr kalmrgtr353. Kffgk-i Mugdn semtinin yeri ne yazrk ki belirtilmemiqtir; Mecusiler Soka$r kaprsr, bugiinkii imam kaprsrnrn kargrsrna di.igtii$iinden, Kirqk-i Mugin muhtemelen gehrin kuzeybatr kesiminde aranmahdrr. Mecusiler Soka$r'ndan Nargahi de bahs eder3sa, onunla Dihkanlar Soka$r arasrnda Harkan gargrsr bulunuyordu. Miisli.iman yaprlarr iginde en dikkat gekeni tabii cuma camiidir355. ilk cami ig kalede, putperestlerin, muhtemelen Budistler'in taprna$tntn bulundu$u yerde 94/7t3 tarihinde Kuteybe tarafindan yaptrnlmrgtrr. Bayram namazlan (iyd) yini iki btiyiik bayramda krhnan namazlar iEin, RigistAn'rn kuzey tarafinda, Ma'bid kaprsr yanrnda bir yer ayrrlmrgtr. $ehristan ile ig kale arasrnda yeni bir cuma camii, vili el-Fazl b. Yihya el-Bermeki tarafindan (lg+-il yaptrnlmrgtr. z9o(goz) tarihinde SimAniler'den ismail,
civardaki evleri istimlik ederek camii tamir ve tevsi ettirmi$ti. Cami, Nasr'rn hiiki.imdarh$r zamantnda (gr+-+g) iki defa yrkrldr; ilki bir Cuma namazr srrasrnda vuku bularak, pek gok kimsenin tiliimiine sebep oldu; hiik0met binanrn yeniden ingaastnr emretti; bu arada Vezir Ebfi Abdullah Ceyhini'nin inga masraftnt iistlenmesiyle bir de minare ilive edildi. Arap co$ra$acrlarmrn sijziinii ettikleri yapr budur; Mukaddesi'nin356 iladesine giire, yaprnrn temizli$i ile tinlii bir kag avlusu vardr. Bu caminin yanrnda gehrin baghca dokuma atiilyesi bulunuyordu35T. Muhtemelen gehristanrn giiney-batrsrnda, 34o(95r-z) yrhnda Horasan emirinin sarayt yaktntnda, Emir Nuh b. Nasr tarafindan yaptlnlmr$ bir bina daha vardt. Bu binaya ait bilgimiz, sadece onikinci asrrda hala ayakta oldu$udur. Bu bina, yukarda Narqahi'den nakledilen hikiyede, kaprsr iizerinde bir tasvir bulundu$undan bahsedilen yapr olmahdrr; Eiinkii, Horasan emirinin sarayrna giden yol bu kaprnrn iiniinden gegmekteydi. Bayram namazlart igin Emir Mansur gfo(gZr) yrhnda igkale kaprsrndan yanm fersah mesafede, Samtin kiiyii yolu iizerinde yeni bir yer ayrttr. Bunun mevkii belli de$ilse de, yeni namazgihrn eskisine yakrn oldu$u anlaqrlmaktadrr3s8. 353
Nargahi, 29,47 vd.,6z.
35a
Narqahi, 56.
355
Nargahi,4T-5r. Mukaddesi, z8o.
356 357
Nargahi,
35s
Bu kity Abdullah-nime'de gegmektedir, Asya Miizesi yazmasr' 574, age,
18.
Eskikitaplarim.com
vr'
I I6b'
Karagöz
MAVERAUNNEHR,iN COCRAFI
SAminiler devrine
iit
OZNLIITI,NRI
II5
cuma camii, Tamgag HAn ibrahim'in o$ullan
arasrnda Erkan taht kavgalan srrasrnda 46o (ro68)'da yandr; iEkaleden atrlan
yanrcr maddeler, minarenin tahta iist krsmrnr tutu$turunca, cami tahrib oldu. Ertesi sene cami tamir edildi, minarenin i.ist krsmr pigmig tu$ladan yaprldr; bunun yanrsrra iEkaleden uzakta, iginde maks0re bulunan bir bina daha yaptrnldr. Bu maks0re de, minber ve mihrab gibi Semerkant oymactlarrna yaptrnldr. Arslan-Hin Muhammed, qehristanda yeni bir cuma camii yaprlmasrnr emredince, bina pek hagmetli bir tarzda inga edildi ve
5I5 (Iret) yrhnda bitirildi. Bu cami Qingiz istilisrna kadar ayakta kaldr. 5zr yrhnda35e yaprlan minaresi giiniimiize kadar gelebilmigtir; rgzo yrh Eyliil'tinde meydana gelen ayaklanma srrasrnda kugatmayr yapan ordunun ateginin sebep oldu$u zarann haricinde tahrip giirmedi$i anlagrlmaktadrr. 5I3 (IrI9) yrhnda Arslan-Hin bayram namazlarr igin, giiniimiizde de mevcut olan, ibrahim kaptsr yakrnrndaki yeri yaptrrdr. Onbirinci astrda burada $emsii'l-Miilk'iin (ro68-8o) otlaklan, hayvanat bahgesi, bahgeleri ile birlikte sarayr yer ahyordu; burasr onun cizel miilki.i sayrhrdr ve kurucusunun ismine izafeten $emsAbid adr ile anrlrrdr. $emsibAd, $emsii'lMiilk'tin haleli Hrdr zamanrnda muhafaza olunduysa da, sonradan ihmale uiradr ve nihayet Selguk Sultanr Melik gah360'tn istilAsr srrasrnda (ro8g) tamamiyle tahrib edildi. Buhiri'da bir de Sem'ini ve Yakut36r tarafindan da siizii edilen "$im camii" (Mescidii'g-$im) bulunmaktaydr. Qegitli zamanlarda Buhiri'da yaptrrrlmrg hiikiimdar saraylannrn sayrsr hakkrnda yaklagrk bir fikir edinmek miimkiindi.ir. Emir ismail kendisi igin igkale ve Rigistin'dan pek uzak olmayan Cff-i Mfrliynn mevkiinde Buhiri'mn en giizel sarayr kabul edilen bir saray inga ettirmigti362. RigistAn kaprsrndan, iqkale yakrnrndaki sazlarla kaph olan ve Degtek adr verilen tarlaya kadar uzanan biiti.in sahada saraylar, hanlar, bahgeler ve sarnrglar vardr. C0-i M0liyin adr muhtemelen istahri'de bahsi gegen ve Rigistin yakr nrndan akan iki arktan birine verilmig olmahdrr. Bu arklardan, yini Rigistin ve Reb6h arklanndan herhalde ikincisine bu ad takrlmrgtrr, giinkii, is-
tahri'de iizerinde rooo adet bahge ve kiigk oldu$u bildirilen ark budur. Giintimiizde, Buhiri'ya birbuguk mil mesafede bulunan bir kriy C0-i 35e Mctinln, r7z (Kitab-r Molli-zdde). 30 Nargahi, z7 vd. "Kurug" kelimesi iqin bkz. B6bir-n6mc, Br vd.; Barthold, Onstunb
gr. Sem'ini,
Turkcstana, 36r 362
"
.'/L:J!
'
kelimesi; Yakut,
Mu'ccn,lll,244.
Nargahi, z5 vd.d.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
II6
V.V. BARTHOLD
Mfiliyin adrnr tagrmaktadrr363. Nargahi'nin rivayetine giire, ismail burada 'kendi muhafizlan36a igin bir ev yaptrnp, bu memleketin biiyiik bir krsmr nr, gelirini onlara tahsis etti[i iEin, buranrn adr yerli ahali tarafindan Cfi-i Mevdliydn'dan36s bu ,sekle gevrilmiqtir (mevili: Arapga'da himdyeye srfrnmrg, yanagma). Eski devirlerde topraklar BuhAr-HudAt'lann gahsi mtilki.i iken,.iimail, C0-i M0liyAn ve Deqtek'i Hasan b. Muhammed b. Til0t'tan satrn ahp, Degtek'ten elde edilen geliri cuma camiinin yaranna tahsis etti. C0-i M0liynn'daki saray Siminiler devrinin sonuna kadar muhalaza olunmugtur.
Nasr tarafindan RigistAn'da366, hiikffmet binalanrun yakrnrnda yaptrnlmrg olan bir bagka saray da 96r yrhna kadar ayakta kalmrgtr. Abdiilmelik zamanrnda (954-6r) veziri Eb0 Ca'fer Utbi367 (g4\/g5g'a kadar) burada muhteqem bir cami yaptrrmrgtr. Abdiilmelik'in ani iiliimii iizerine ortaya Erkan kargagahklarda saray Asilerce talan edilmig ve yakrlmrgtr. Emir Mansur, sarayln tamiri igin emir verdi ise de, bir yrl gegmeden bu kere kaza sonucu bir yangrn Erktr; yangrna sebep, islimiyet iincesi devirlerden kalma, belirli bayramlarda odun yr$rnlan yakma Adeti idi368. Bina temellerine kadar yandr; Emir'in miilkii Cff-i Mffliynn'a taqtndt ve bundan sonra Rigistin terkedilmiq olarak kaldr. Mamafih, Mukaddesi36e onuncu asnn sonunda, sarayln Rigistin'da, kalenin batr tarafinda bulundu$unu yazmaktadrr.
Yangrndan birkag ytl sonra, gS6(g6Z) yrhnda, Mansur Kirek-i Aleviyin"o mevkiinde, Yeni Kapr yakrnrnda bir saray yaptrrdr. Bu saray da, ismail'inki gibi, SAmAniler devri sonuna kadar ayakta kaldr; arsasr hiikiimdann qahsi millkii saytltrdt, ancak, $emsii'l-Miilk bunu BuhirA iilemasrna hediye etti. Karahinhlar devrinde3Tr yalntz yukarda tasvir olu363
NarEahi (N. Lykoqin'in Rusga tercilmesi) 38.
3s Buradaki "mevli" kelimesi, Naryahi'deki (83) "gulAm" kelimesiyle aynr manida kullanrlmrqtrr. 365
Mevli kelimesinin go$uludur.
366
Nargahi, z4 vd.
Narqahi'yi tercilme eden yanhghkla onu Taih-i Tcnint m'jellifi ile kangtrrarak Ahmed b. Hasan adrnt verir. Gerdizi, bir yerde (Metinla, B) Ahmed b. Hiiseyn, bagka bir yerinde de (Mctinla. ro) Hiiseyn b. Muhammed der. 368 Bu idet hakkrnda bkz. Hanykov, Opisanic Buharskatto khansttta, zo&. 36e Mukaddest, z8o vd. 367
370
Nargahi, 27.
3ir NarEahi, zB.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR,IN COCRAFI
OZNLIiTI,ERi
rr7
nan $emsibAd'dan de$il, Cffybir'da, yAni ibrahim kaprsr yanrnda bulunan Ahmed Hin (tili.imii ro95) sarayrndan da stiz edilir. Anlan Hin bu sarayrn yrktrnhp, iqkalede yeniden ingasrnr emretti; birkaE yrl sonra,Dervizce mahallesinde (gehrin kuzey-batr kesiminde), B0-Leys caddesinde, eskiden iki hamamrn bulundu$u yerde bir saray yaptrdr. Sonradan Arslan HAn bunu medreseye gevirtip, Sa'dibAd (Ben0-SA'd) kaprsr yakrnrnda, yini gehristanrn gilney-batr krsmrnda kendisi igin yeni bir saray inga ettirdi. Yukarrda bahsi gegen cadde ve mahallelere ilAveten Sem'Ani gunlarr saymaktadrr: Cedid372 soka$r, Peyke soka$r (es-Suffe)373
(Hinkih
kargrsrn-
da), Riv mahallesi3Ta, meydan kaprsr, yini giiniimiizdeki Karakul3Ts kaprsr yanrndaki FArize kiigkii. Narqahi g37 yrhnda meydana gelen yangrnr3Ts" tasvir ederken, Bekir soka$rndan da siiz etmektedir; bu sokak aynr isimle anrlan arkrn yakrnrnda, gehrin batr kesiminde, Semerkant ile Fircek kaprlan arasrndadrr3T6.
Buhiri sokaklan geniglikleri3TT ile dikkati gekerdi; hepsi taglarla diigeliydi. Bu taglar, Verka tepesinden getirilirdi; bu tepe aynr adr ta$ryan kciyiin yanrnda, Semerkant ile Kig viliyetlerini birbirinden ayrran ve do[u yiiniinde uzanan da[ silsilesinin baglangrctnda3Ts yer almaktaydr. Sem'Ani37e, Verka'yi BuhirA'dan iki fersah mesafede Nesef (Karqi) yolu iizerine yerlegtirir. Caddelerinin genigli$i yanrnda,o zaman dahi niifusun Eok olmasr sebebiyle, gehrin kalabah$r da dikkati qekerdi. Alan ihtiyacr, Siminiler'in di$er gehirlerinden gok Buhiri'da giize gaqpardr. Bu sebepten dolayr srk srk yangmlar Erkardr3m, Naryahi'nin kitabrnda Nasr'rn hiikiimdarhfir zamanrnda 3r7(929) ve 325(937)38r tarihlerinde vukuu bulmug iki yangrnrn tasviri bulunur. ikinci yangrn bilhassa tahripkir olmuftur; yangrnrn, qeh372
Sem'ini, t94J+1 kelimesinde. j;f-rJt 1.11-.r'trd.. 37a Yakut, Mu'ecm,II,89z; Sem'ini, cr_9:J! kelimesinde. 375 Sem'ini,djJtiJl kelimesinde. Yakut'ta (Mu'ccm, IIl, S35) "kale" kelimesi yoktur ve
r7r Semini,
mevkii gdsterilmemiEtir. 375' NarEahi, 93. 376
Yakut, (Mu'cen.III, 8Br), bir de Buhiri'da Farkad denilen bir yerden bahseder.
377
Mukaddesi, 284. istahri, 3re.
378 37e
Sem'ini, .rfrrJl lelimesinde. Yakut (Mu'ccn, IV, 924)'ta uzakhk giisteritmemiqtir.
Yakut, bir sayfa iince (gz3) ayn ktiyii ,rl2-g ue r& Mukaddesi, e8r. 381
,f tt
isimleri altrnda zikretrnigtir.
Nargahi, 93 vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
rrB
rin ijnemli bir ksmmr
iEine almasrna ve birgok gargryr tahrib etmesine karqrhk, verdifi zarann Ioo o(x) dirhemin az iizerinde tahmin edilmig olmasr dikkati gekmektedir. Yaprlarrn kesafeti, gehrin di$er kiitii taraflanntn (kokular, pis sular v.s.) da sebebini aErklamaktadrr ki, Mukaddesi3s2 ve bazr giirler383 bunlan pek giddetli ihdelerle zikretmektedirler.
rr-Buhiri
btilgesi
$ehrin civarr istahf38a tarafindan yirmiiki btilgeye ayrrlmrgtrr. Bunlardan onbeqi, Semerkant ve Belh'te oldu$u gibi, yakrn varoglan koruyan uzun surlann iginde kalmaktaydr. Bu duvarlartn ingast3ss Ebu'l-Hasan Nignp0ri (bk. yukarda s. 15) tarafindan yazrlan kitapta vili Ebu'l-Abbas Fazl b. Siileyman et-Tusi (783-7)'ye izafe edilir. Bunlar, gehir ve civannr Tiirk gtiqebelerin verdi$i zararlardan korumak igin yaprlmrgtr; bu tedbire ilk de[a Semerkant prensi Yezid b. G0rek tarafindan bagvurulmugtu. Yezid, bu sur sayesinde tehlikeden tamamiyle masun kalan So$d iirne$ine igaret etmigti. Kaprlar ve kuleler birbirinden yanm mil uzakhkta yaprlmrgtr. ingaat biitiintiyle zr5(B3o) tarihinde bitirilebildi. Mes'0di386, Selm0ye (veya Selmeveyh) adh birinin "Horasan Emirleri ve Abbasi Hinedanr hakkrndaki eserini mehaz gtistererek, eski surun iinceki So$d prensi tarafindan yaptrnlmrq oldufunu ve yrkrldr$r igin Fazl b. Siileyman zamantnda sadece tamir edildi$ini siiyler.
ile korunan alan oniki fersah uzunlu$unda ve bir o kadar fersah geniglifinde idi. Sur, Tavivis'in do$usunda, yAni gehirden yedi fersahtan fazla bir mesafede Semerkant yolunu keserdi388; Horasan yolunu ise, gehirden iig fersah uzakltkta keserdi3se. Bunun yanrnda, surun gevreledifi alanda Mugkin (BuhAri'dan beg fersah mesalede Horasan yolunun tig fenah kuzeyinde) ve Zendin3s (Buhiri'nrn diirt fersah kuzeyinde) ktiyleri bulunmaktaydr. Surun yrlhk bakrmr btiyiik istahd'ye387 gtire, BuhirA suru
382
Mukaddesi, z8I.
383
Jounal
Asiatt4uc,
5,1, t84vd; Tetimctii'd-dehr, IV, 8 ad.
3& istahri, 3og vd. 385 Narlahi, 3z vd.
3e Mes'udi, Tcnbth,65. 387
istahri, 3o5. Duvann uzunlu$unun giisterilmedi$i hakkrndaki Rusga metindeki lapiski(XIX, I rg)'de diizelttim.
yanlrg bilgiyi 388
Bkz. yk. s. lo4.
38e
ibn Hurdadbih, r9; Mes'idi, Tnbih'65.
3s istahri, 3r5.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAt]NNEHR'IN coCRAFl
Oznllirurni
r19
miktarda para gerektirdi$i gibi, ahaliye de bi.iyiik bir ytik tegkil etmekteydi; ancak ismail'in zamanrnda drq tehliklere kargr gi.ivenlik saflarunca, halk bu angaryadan kurtuldu. Bu sur harabe halini ahnca, onikinci asrrda adtna Kempirek (ihtiyar kadrn) denilmefe baglandr. Bu surun harabeleri gtiniimi.ize kadar bir tiimsek halinde gelmig olup, yerli ahalice Kempirduval adryla anrlrr; bunlar N.F. Sitnyakovsky ve daha sonra L. Zimin3el tarafindan incelenmigtir. Kuzey-do$uda "sur kahntilarr ekili arazi ile bozlar arasrndaki srnrrr tegkil eder, bozkrr surdan do$uya do$ru Kermine'ye kadar uzanrr"; kuzey krsmr Zerefgin'rn yiiksek sol kryrsr boyunca uzanlr.
BuhAri biilgelerinin isimlerinin telAffuzu ve mevkileri bazr kere giiphelidir; bazrlan buralan sulayan arklann adrnr tagrr, bunlar istahd3e2 ve Nargahi'de
lir.
l-
3e3
sayrlmrgtrr. Bu arklar aga$rdadrr
3ea.
Kerminiye arkr; gehrin bu biilgesine istahri'de Yesir (?) adr veri-
z - $ipOrkim3es; bu ark adrnr, BuhirA'ya yerlegmig ve BuhArHudAt'tan aldr$r topraklar iizerinde Vardine kalesi ve kiiyiinii kurduran Pers prensi $ip0r'dan almrgtr. Ark bu kiiy ytini.inde akmaktadrr. VardAne'nin yiineticileri Vardin-Hudit iinvanrnr tagrmakta olup,sekizinci asrrn baglanna kadar Buhir-Hudit'lann rakipleri idiler. Vardine, BuhirA'dan dahi eski kabul edilirdi. Ktiy stratejik (Iiirk giigebelere kargr srnrr noktasr oldu$undan), ticari ve srnai balamrndan biiyiik ijneme sahipti3e6. Sonraki devirlerde burasr Vardanzi tiimeni (btilgesi) oldu, biiyilk bir krsmr r868'de kumlara giimiildii 3e7. 3et prctule, Turle" kajlu $ub. arluol., yrl III, 89 vd.d.; XX, I45 vd. L. Zimin'in verdi$i bilgiye giire surun kahntrlan, yalnrz (Sitnyakovsky'nin giirdiifii gibi) kuzey-dof,u tarafinda de$il, giiney-bau cihetinde de Horasan anayolu iizerinde bulunmaktadrr. 3e2
istahri, 3lo vd. Nargahi,3o vd. 3ea Sitnyakovsky'nin verdili bilgilere g6re (Iar1est. Turk. otdlcl. Ross. C*org. Obsgcstoa, l, rrr vd.) bu arklann bir goSu, isimlerini bugiine kadar devam enirmiqlerdir; kr$. Barthold, lapbkiYlll, r I5 vd.; aynr miiellif, Oroslutic Turlustana, rtg. 3e5 Kam, BuhAra'da ark manisrna gelen mahalli bir tabirdir (kA. Barthold, Onslufu Turlustana, zg). Sitnyakovsk, Kam-i Zer ve C0y-i Zer kelimelerini "biiyiik ve kiigiik Zer' diye terriime etmigtir. Bundan, mahalli tabirin farsga C0 (yahut C0y)'dan daha biiyiik kanallan belirtti$i neticesine vanlmaktadrr (Barthold, Ansbfu Tutbstan4 rzo). 3e3
3%
Narlahi,
14.
Tomaschek, SogMiana, Io8. Tiimen, kanahn adryla da amlrrdr; qimdiki $6firkim'drr; Abdullah-mimc, Asya Miizesi yazmast, 574 age, vr. 385. Arab-h6ne kiiyii yakmrnda kanal ikiye aynhr: eski ve yeni $ifirkim. Marquart (Chronologb, 62, burada bir terciime yanhgr yaprlmrEtrr: $ihpur kim "Wunsch des shihpfir") Vardine'nin Qince Fa-ti oldu$unu 3e7
tiyin eder;
krg. Chavannes, Doaments, Index.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
I20
V.V. BARTHOLD
3 - Yukan HarkAne. Bu isimle bilinen biilge, biiytik surun drgrnda, muhtemelen, yukarda adr gegen (s. lq), ZerefqAn'rn kuzeyinde, Kerminiye'nin karqrsrnda yer alan HargAnkes ktiyii yakrnrnda idi.
Harkin-rfid; bu ark Aga$r HarkAne'yi, yAni surun iginde kalan biilgeyi sulardr. Harkinrfid, istahri'ye giire 209 kiiyiine kadar uzanryordu. 4
Bu ktiy, Sem'ini ve Yakut'a3e8 giire, N0r yakrnrnda yini, Buhiri'ya yakyirmi fersah mesafede idi.
lagrk
5 - GAv-Hitfer; belki istahri'de Neccir-Hitfer (herhalde Buhir-Hifter yerine) olarak gegen arkla aynrdr. Bu, aynr adla anrlan biilgeyi sulardr; burasr Hermeysen3ee (YAkut'ta) veya Hurmisen (Sem'Ani'de) kiiyiine kadar uzanrrdr. Bu kiiyiin mevkii ise higbir yerde verilmemigtir.Nargahi'ye giire, GAv-Hitfer sun'i bir ark de$ildi; su, yata$rnr kendisi aemr$tr. Bu, gtiniimiizdeki Gudfer veya VAbkend Deryi (Hdrezm yolu iizerindeki Vifkend ffi kiiyiinden dolayr) ile egitlenebilir; Hanykov, bu kanahn tabii bir nehir yata$rnda aktr$rnr siiylemektedir{r. Bu kanaldan grkan sular Zenddne ve Rimisana'yr da sulamaktaydr. 6 - Simcan; bu ark, giirdi.i$timtiz gibi, R0d-i Carg, (istahri'de) ve Harimkim adlarrnr da tagryordu. Ayrrca Semerkant yolunu Buhiri'dan diirt fersah mesafede kesiyordu. istahii'de adr gegen berideki Simcan ve iitedeki S6mcan biilgeleri herhalde bu mevkide idi. ZerefgAn'rn geri kalan sularrnr toplayan havzayada Simcan ismi veriliyordu{2.
ucu); yukarda adr gegen (s.rr7) ve BuhArA sokaklarrnrn diigendi$i tagrn getirildi$i Verka ktiyiine do$ru akardr. 7
-PeykAn*'(ok
B
Feriviz (yahut Ferivez); bu adla anrlan biilge, agairdaki -ikiYukarr biilge gibi, biiyiik surun iginde kalrrdr; ark ise, Ubfikar (?)
di$er
kiiyiine ulagrrdr{a. Nargahi'ye giire€s, bu ark isnmi devirde kazrlmrgtr. 3e8 Yakut, Mu'ccm, II, g5g; Sem'ini, ( eslt kelimesinde) uzan edersem" kelimelerini ilive eder. 3ee Yakut, Mu'ccm,II,427; Sem'ini, u.:-/l kelimesinde. * Kr!. ibn Batt0ta, III, zr.
{r
ao2
{3 {a {5
Hanykov, Opis Buhar, khanstta, gz. Narqahi, 17. istahri (MJ. de Goeje negri) de ,lK:; ibn Havkal'a giire $8o) Rivkan kiiyiine. Narqahi, 53.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZELLiKLERi g - Aga$r FerAviz ve aynr adt taqryan biilge; ark, Peykend yolu iizerinde BuhAri'dan iki buEuk fersah mesafedeki eski Zeym0n kiiyii ile aynr ismi tagr46.
to - ErvAn ve aynr adla anrlan biilge; bu ark, mevkii hakkrnda ne Yakut{7, ne Sem'Ani'de herhangi bir bilgi bulunmayan Bineb kiiyiine ulaqrrdr. rr - Gifer; bununla istahii'de bahsedilen arklardan hangisinin aynilegtirilmesi gerekti$ini stiylemek giigtilr. Muhtemelen Udat u kiiyii ile ilgili olarak Sem'ini{8 ve Yakut'ta Cifer adr ile geEen arkla aynr olmahdrr.
tz - Zer (istahri'de ez-Zer); BuhirA'daki ana gehir arktntn ismi idi (giiniimiizde $ah-r0d); BuhAri'nrn biilgelerinden biri de aynr adr taqryordu.
bu isimde iki ark vardr, biri Feri(Emir'in yeni bahgesi)'e akardr. Bunlardan N0bigu'l-Emir ikincisi, pek kuwetli bir ihtimalle olmasa da Tavivis{e kiiyii yakrnrndaki Ven06g kiiyii ile eqitlenebilir. Bu dofru ise, ikinci Nevkende arkr bu gehrin civarrnr sulamrg olacakrr. I3
-
Nevkende; istahii'ye gtire
ne'ye (?), di$eri
bi
Ferehgeh; Berehgehal0, Verehqehall, Elrehqeh ve Ferehgehal2 gir4 geqitli biEimleri de giiriilen aynr isimdeki kiiye ulagtr. Bu kiiy, Buh6-
ri'ya bir giinliik, veya dtirt fersah mesafede olup, Hirezm yolu iizerindeydi ve Dahfend0nal3 adr ile de anrlrrdr. Nargahi'ye giire burada oniki ark vardr. Ferehgeh biiyiik surun igindeydi; gok eski devirlerden beri burast Buhir-Hudit'lann gahsi miilkii idi ve Buhiri'dan bile daha eski sayrlrrdr. Burada BuhAr-Huddt'lann eski sarayt vardt ki, rivayete gtire Iooo yrldan fazla bir si.iredir mevcuttu. Sekizinci asrrda Buhir-Hudit'lardan Hunuk-
6
Sem'ini, ,jJ-4jJl kelimesinde. Arkrn aktr$r k6yiin adr istahri'de Firdb ise de buna
imkin yoktur, belki TArib okunmahdtr. Hunbin yakrmnda, Buhiri'dan diirt fersah uzaklrkta ve Horasan yolu iizerinde bulunan bir kiiydiir. K$. Yakut, Mu'cem, ll' +l+, lll' 487; Sem'ini,
{i
;.!rtul
kelimesinde.
Yakut, Mu'ccm,
@ Sem'ini
j:Yl
l,
iki FerAviz'ler bugiin bile hilA aynr ismi tagrmaktadrrlar.
482.
kelimesinde. Bu kelimeyi muhtemelen okumak lizrmdrr. Yakut'ta
(Mu'cem,I, 399) bu kelimeler yoktur. se Sem'ini, eU-i kelimesinde. Yakut'ta (Mu'cem,IV, g4z) yeri gdsterilmemigtir.
jl
oro
ibn Havkal, 36o; Mukaddesi, z8z.
arr Nargahi, 15; kiiy hakkrndaki bilgi buradan ahnmrgttr. ar2
Sem'ini,
,Jj^t ;)l
kelimesinde; Yakut,
Mu'ccm,III,8E.
alr Bu ismin okunugu Sem'Ani ile Yakut'ta (Mu'cem.55B) gtisterilmigtir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
r22
V.V. BARTHOLD
HudAt ve Buniyit tarafindan tamir edilmigti. Yilhk geliri zo.ooo dirhem tutan BuhAr-Hudit'lann millkii Simini'lerden ismail tarafindan mi.isadere olundu. ismail ahaliye bu sarayr bir cuma camiine gevirmelerini telkin etti ise de amaclna ulagamadr. Saray, Buhiri igkalesinin kaprsr yanrndaki bir sarayrn yaptmr igin malzemeye ihtiyag duyan Nuh b. Nasr'rn o$lu Ahmed tarafindan yrktrrrldr. Verehgeh'te "giftgilerin yeni yrh", Mecusiler'in yeni yrhndan beg giin iince kutlanrrdr. Kiiyiin eski adr, RAmisanara (bkz.aga$rda) kdyii yakrnrndaki biiyiik bir tepenin adrnda muhafaza edilmigtir.
r5
-
Kugne; bu arktan evvelce gehir arklan listesinde bahsedilmigti
-
Ramitan (Rimisane) aynr isimdeki kiiye ulagrr. ismini
-
HAme, mevkii hakkrnda higbir gey bilinmeyen aynr isimdeki
(bkz.s.r35). 16
gtiniimrize kadar korumug miistahkem bir kiiy olan Ramitanar5 Buh6rA ctvarrndaki en"ilgi gekici kiiydii. Burasr Eski Buhiriar6 olarak vasillandmlrdr; yini Buhiri viliyetinin eski idarecilerinin merkezi burasrydr. BuhAri'run kurulugundan sonra dahi, mahalli idareciler srk srk krgr Ramitan'da geqirirlerdi. Kiiytin kurulugu efsanevi bir kigi olan Afrisiyib'a izafe olunurdu; onun diigmanr Keyhiisrev, Ramitan'm kargrsrnda, yini arkrn tibiir yakasrnda Rimuq kiiyiinii kurdurup, burada Simini'ler devrine kadar ayakta kalan bir atelperest tapma& inga ettirmi$ti. Rimug mabedinden Bir0niarT de siiz etmektedir; ategperestler iinemli yrlhk bayramlanndan birini burada kutlarlarmrg. Ramitan'da bir de putperest taprna$r bulunurdual8, Mukaddesi'nin zamanrnda Ramitan'rn civan harabe halinde terk edilmiq durumda idiate.
I7
kiiye ulaqrr.
Biiylece biiyiik surun iginde kalan onbeg biilgeden (Zer, Fergided (?) Sahar, Tavivis, Burk ya da B0ruk (?), Aga$r Harkine, B0ma (?), Neccirata
Zimin, hot. Turk. kujka,XX, ryt.
ars Nargahi, r4 vd. ar6
Mukaddesi, e8z.
ar7
Bir0ni, Chmnolog (Sachau terciimesi),
{18 Nargahi, 6. are Mukaddesi'nin
22
r.
verdifi bilgi bundan ibarettir; oeski gehrin biiyiik kahntrlanndan
hig bahsetmez (Le Strange, Tlu Lan& of tlu Eastcra Caliphatc,462). Le Strange'in hatasr tarafimdan lapiski (XYll, ro6) de diizeltilmigtir. Bug0nkii Ramitan hakkrnda bkz. Zimin, hot. Turk. bu.hka, XX, 146 vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'IN COCRAFI
OZN,LLiTT.E,Ni
TZ3
hitfer veya Buhir-hitfer, Gihugtuvin, Endiyir-Kendmin (?), Berideki Simcan, Otedeki SAmcan, Aga$r Feriviz, Ervin ve Yukan Feriviz); altrsr herhangi bir ark ile ba$lanamadr$r gibi, co$rafr mevkiini tesbite yarayacak herhangi bir ipucu da yoktur. Bu altr isimden sadece GAhugtuvAn (arapga KAhugtuvin) Sem'ini ve Yakut'taa20 gegmesine ra$men, yeri belirtilmiq de$ildir. Kiiylerin adlan Arap co$raffacrlan tarafindan biilgelerden ayrr olarak verildi$i igin,meseli Ramitan ve Ferehgeh'in hangi biilge iEinde yer aldr$rnr bilemiyoruz.
Biiyiik surun drytnda kalan yedi biilge olan Cezze (?), $ih-bahg (gahrn hediyesi), Yesir (Kermine biilgesi), Yukan Harkine, Rimend veya Garkanda2r, Peykend ve Firibr (Farab) isimlerinden sadece Yesir, Yukan Harkane (bkz. yukanda s.Izo) ve Horasan yolu tizerinde bulunan son ikisinin mevkiini tayin edebiliyoruz. Buhiri'dan Ceyhun sahiline kadar olan arazi, yeterli ayrrntrlanyla anlattlmtgtrra22. $ehirden bir buguk fersaha23 mesafede BuhdrA'nm en eski kiiylerindena2a sayilan Mistin yahut Misti bulunurdu; onikinci asrrda burasr terk edilmigti ve susuzdua2s. Buhiri'dan ikibuEuk fersah uzakhkta yukarda adr geqen Zeym0n kiiyii vardr; daha ilerde gehirden i.ig lersah mesafede yol, suru kesmekteydi. Yolun sa$ tarafinda ve yine surun iEinde Hucide (Buhiri'dan iig, yoldan bir fersah uzakhkta) ve MugkAna26 (Buhiri'dan beg, yoldan iig fersah mesafede) kiiyleri bulunurdu. Surun dtgtnda, Buhara'dan diirt fersah mesafede Hunb0n kiiyii ve onun hemen yarunda Tdrdbaz7 kiiyi.i yer ahrdr. Hunbtn, Tirib ve Ramitan arasrndaki alanda Kuteybe, So$dlular ve Tiirkler tarafindan muhasara edilmigtia2s. am
Yakut, Mu'ccn, lY, zzz. okumak lizrmdrr. Sem'Ani'ye giire (d.$tJlkelimesinde) Belki $rt yerine Sj Kuzgund kiiyii; Scmerkant yakrnrndadrr. n22 ibn Hurdadbih, r9. a23 Kudame'ye giire (156) beg fersah; bundan dolayr Kudame'de verilen Buhira ile Amul arasrndaki uzakfuk ibn Hurdadbih'inkinden 3,5 fersah fazladrr (22,5 fersah); fakat diler kaynaklar bunu teyid etmiyorlar. 42r
a2a
Nargahi, 6.
a2s
Sem'ini,
a26
istahri, 3I5.
a27
Sem'ini,
,r--tll i-2*1
kelimesinde. ue
glrt'ul
kelimelerinde; Yakut, Mu'ccm,
ll,
+7+,
III,
a87 (burada
gtrt*.llkelimeleri yoktur. HucAdc, Sem'Ani tarafindan da (rlr"o.upkelimesinde) camii olan biiyiik bir kiiy diye zikredilir. a28
Nargahi,44.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
t24
V.V, BARTHOLD
Nihayet BuhAri'dan beq fersah uzakhkta Islim tincesi devirlerde dahi bi.iyiik bir ticaret merkezi sayrlan Peykenda2e gehri bulunmaktaydr. Ramitan ve Ferehgeh gibi, Peykend de Buhiri'dan daha eskiydi; buraya Bakrr $ehri yahut Tiiccar $ehri+ro adr da verilirdi. Mahalli ttccarlar Qin ile ticaret yaptrklarr gibi, deniz ticaretinde dahi (muhtemelen Hazar kryrsrndaki viliyetlerle) faaldiler. BuhirA viliyetindeki her kiiytin Peykend'in kaprsr yanrnda bir nbatr (bir askeri nokta veya bir kervansaray) vardr; buradaki binden Eok nbatta Ti.irk saldrrrlarrna kargr koymak iizere birlikler bulunurdu.
Rrbatlarrn yrkrlmaya yiiz tutugu (drq tehlikelere karqr giivenlik sa$lanrnca herhalde bunlara ihtiyaE kalmamrqtr) Narqahi tarafindan 24o (854-5) yrhyla tarihlenir. Mukaddesi'nin zamanrnda rrbatlardan bazrlarr harabe halindeydi, halbuki Eehir SAmAniler devrinde hdlA geliSmesine devam edi yordu. $ehir kuwetli surlarla Eevrilmigti ve iE suruna3rEevirdi$i gehrin sa-
bir girigi bulunuyordu; biri gehirde, di$eri varoElarda iki gar$r mevcuttu. Cuma camii, mihrabr ile iinli.iydii; mihrab miizehhep ve krymetli taglarla siislii idi. Tezhibi bakrmrndan MdverArinnehr'deki di$er biitiin mihraplardan iistiindii. $ehir hemen bozkrrrn kenarrnda oldu$u igin civarrnda kiiyler yoktu. Sadece batrsrnda ve stepin tam kenarrnda miistahkem Emdize kiiyii yer almaktaydr. Peykend yakrnrnda HarimkAm arkrnrn akmasrna ra$men, bunun sularr her vakit gehre ulagmazdr; Simcen giiliine diikiililrdii. Harimkim ve Simcan isimleri, bu arktn BuhAri'dan dirrt fersah mesafede Horasan yolunu kesti$i siiylenen arkla (bkz. yukarda s. t zo) aynr oldu$una iqaret etmektedir. istahri'ye gtirea32 fazla sular nehre geri diinerdi. Simcen havzasr onikinci asrrda Bdrgin-i ferih (genig havza) ve giinilmiizde de kullanrlan tiirkqe Kara-g
dece
uzanmaktaydr
a33.
a2e
Nargahi, r6 vd.; istahri, 3r4; Mukaddesi, z8z. r 186. "Bakrr qehir" yahut "bakrr kale'nin esitiri coirafra" hakkrnda bkz. Marquart, <.D.M.G. XLIX, 639; aynt miiellif, Erdnshahr,Bg, gg.
a{ Taberi, II,
a3r
tabiri olmasr
Mukaddesi'de srk srk rastlandr$r gibi burada da "hrsn' kelimesinin bu m6nida
kullanrldrgr anlagrhyor. a32
istahri, 3rr. Bu bilgilerden anlagrldr{rna gore Zer arkr ile De$irmen arkrnrn (bkz.
yukarrda s. r ro-r)
Harimkim arkrnrn kollan oldugu anlaqrhyor.
Sem'ini, ( .sr"
ri
civar:ndadrr.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'IN COCRAFI OZELLIKLERI
r25
Peykend de, diger pek gok qehir gibi, SimAni hinedinrnrn giikiigtnden sonra harab olmaya yiiz tuttu. Onikinci asnn baglarrnda Arslan HAn burayr imara teqebbiis etti, hatti kendi igin bir saray yaptrrdr ve gehir igin bir ark kazdrrmayr arzu etti. $ehir, pek ytiksek olmayan bir tepenin iizerinde bulunuyordu. Hdn, qehirden su kanahnr gegirmek iEin bunun ortadan kesilmesini emretti, ancak, tepenin tag tabakalarrndan olugtu$unun anlagrlmasr rizerine,pek gok paraya ve cana malolan, boqa giden emeklerden sonra, bu tegebbiis terkedildi. Su getirebilmek iqin bir mecranrn agilma imkinrnrn bulunmayrgr, herhalde Arslan Hln tarafindan yaprlan binalarm dayanrksrzh$rnrn da sebebi olmahdrr. Sem'inia3a, burada sadece iginde bazr Tiirkmenlerin yagadrfr harabeler bulmugtur. Sem'ini burada kendi hesabrna giire eskiden sayrlan 3ooo'i bulan rrbatlarrn harabelerini de gtirmiigti.ir. Nargahi Buhiri'run aga$rdaki kiiylerini de tasvir etmektedir:
I
N0ra3s, bugiinkii Nur-Ata,
Buhiri'nrn kuzey-dofusunda,
tepele-
rin yanrnda. Ktiyiin bir cuma camii ile nbatlarr vardr; kutsal kigilerin tiirbelerinin burada olugu ile de rinlii idi ki, bunlara ziyaretler yaprhrdr. Tanm arazisi ile bozkrr slnrrrnda oldu$u igin, stratejik yiinden kiiy gok iinemli olmahdrr; son Simdni hiikrimdarr Muntasrr'rn diigmanlannaar6 kargr yi.iriittii$ii miicadelelerin tarihinde buradan bir kale olarak bahsedilir. Nir'dan bir, Buhiri'dan yirmi lersah mesafede Sihir veya Qihira3T kiiyii bulunmaktaydr. z - Afgina, miistahkem bir ktiydiia3s; Mukaddesia3e bunu Buhdri'nrn bailsrna yerlegtirir. Kuteybe burada bir cami yaptlrmrg oldu$undan, Tabeo3a Sem'Ani,ctdJl kelimesinde (burada rakamdan sonra gelen"vav' harli belki yanhghkla ilive edilmigtir). Harabelerin gimdiki durumu N. F. Sitnyakovsky tarafindan krsaca anlatrlmrqur (Prot. Turlc knzhka, r r Arahk 1896, zo). Bu bilgilere giire Peykend arkr kenannda dokuz kiigiik kity bulunmaktadrr ve bunlardan iki mil mesafede ve evlerin kahntrlan bulunmaktadrr". Pumpelly'deki resim ve bilgi (Explorations in Turlustan, t9o3, Io) bu harabeler hakkrnda tamamiyle yanhg fikir vermektedir. L. Zimin, yaptr$r kazrnrn neticelerini Bol. Turk kruzhka, XVIII,59A9, XIX,63-I3r'de negretti. Eski gehrin harabelerine Eski Peykend (Peykend-i kiihne) denilmektedir; aynca on dokuzuncu yiizyrlda kale olarak adr gegen bir de Yeni Peykend vardrr. Eski gehrin gevresi 678 sazhen'den fazla (yaklaqrk olarak r,5 km.) de$ildir. Mukaddesi'nin belirtti[i gibi bir kaprsr vardrr. Hihrler tarafindan bulunan egyalann ve bilhassa bakrr sikkelerin Siminiler devrine iit oldu$u anlagrlmaktadrr. a35 Nargahi, ro vd.; Yakut, Mu'cem,IV,8rz.
a36
Narqahi, ze5.
Yakut, Mu'ccn, lll, 4o, a38 Narqahi, I4. Sem'ini ile Yakut'ta (Mu'cem, a37
III, gz),.":il; Yaktt
(Mu'ccm,I, 33o), e-51
geklini de verir. a3e
Mukaddesi, z8l.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
126
V.V. BARTHOLD
ri'deffi, Buhira'dan bir fersah uzakhkta oldu$u bildirilen Mescid menzili ile Afqina aynr olmahdrr. 3 - Berkednal, gok eski bir kalesi olan eski bir kiiydti. Emir ismail bu kriyii satrn alarak, gelirini Ali evlidr (5/7), Buhir6 fukarasr (t/) ve kendi soyundan olanlar (r/7) arasrnda taksim etmigti.
Nargahi eserinin de$igik yerlerinde isvAnee2, Sekmetin, Semtinaa3 (bk.s.rIg), Simd0naaa (belki iinceki ile aynr), Sufne, Sivengaa5, Gucduvin yahut Gijduvdn46 kiiylerini sayar; bunlardan sonuncusu Sem,Ani tarafindan (orada Gujdevin olarak geEer)aa7. BuhirA'dan altr lersah mesafede olarak giisterilir ve buraya biiyi.ik bir ticari iinem atfedilir. Kiiy eski admr Gijduvin qeklinde giiniimiize kadar muhafaza etmig olup, ortaga$ tarihgilerinin Aga$r Harkana olarak adlandrrdrklan Harkan-r0d yahut Kelkenr0d arkr tarafrndan sulanmaktadrr. Yeni yazrlarda biilgeler (tiimenler) kiiyiin adrna giire (Gijduvan tilmeni), bizan da arklara giire (Harkan-r0d tiimeni) belirtilmektedir*8. Nargahi, Nargah veya Narcakae kiiyi.i (mevkii igin aga$rya bk.) ve kalesinden stiz etmektedir. Mukaddesias di$er co$ra$acr larrn bahsetmedi$i gu ktiy isimlerini saymaktadrr: Avqar (Ti.irk biilgeleri srnrrrnda bahgeleri bol, biiyi.ik bir kiiy), Zermiten (iginde bir carni bulunan, mi.istahkem bir kiiy) ve Vahsffn (biiytik ve miistahkem bir kiiy). Mukaddesi'ye bakrlacak olursa, BuhAri'run etrafinda herbiri gehirlere e$ biiyiikli.ikte birgok biiyi.ik kiiy vardr, ancak, bunlann cuma camii yoktu; Hanefi mezhebinde, bi.iyi.ik qehirler drgrnda cuma camileri yaprlmasrna pek miisade edilmezdi; Peykend ahalisi bile bu mi.isadeyi pek zorluklarla alabilmiglerdi
a5r.
a{ Taberi, II,
1516.
aa! Nargahi, 14. Bu ktiyiin Sem'ini adr gegiyorsa da yeri gtisterilmemigtir.
(g;Sy'lkelimesinde) ile yakut'ta (Mu,ccn,
l,
5Bg)
aa2
Nargahi, 5. a{3 Nargahi, 6. aaa
Naryahi, 32.
aa5
Nargahi,5-ro. Siveng, isvAne'nin aynr olabilir.
aa6
Nargahi, 66.
aa7
Sem'ini,jl/+,Jlkelimesinde: uBuhAri'ya altr fersah uzakhkta bir kiiy. Buraya di[er
k
kiiyliiler geliyorlardr." as Barthold, Oroslunic Turkcstana, tzo.
aae a5o
a5r
Nargahi,67, Mukaddesi, z8z.
Sem'ini,
./Hl
kelimesinde, Kerminiye'deki cuma camii hakkrnda bilgi vardrr.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR,iN COCRAFI
OZNIIiT,NN|
127
Zerefgin havzasr hakkrndaki ara$trmayl sona erdirebilmemiz igin artrk sem,ini ve Yakut'unas2 liigatlannda bulunan kiiy adlarrnr alfabetik bir sr rayla saymaktan bagka yapacak igimiz kalmryor. Bu isimler co$rafyacrlann eserlerinde bahsedilmeyenlerdir.
Bu isimler gunlardtras3:
rz-Sem'ini ve Yakut'a giire Zerefgin biilgesindeki qehir ve kiiyler Kaynakhr
Sem'6nf falai Apkhmahr
kim
Afqavin
ilrS)l
Agd0n
j;-G)l ,
Agz0n
i.';'il
I,33o Buhiri'dan 4 fersah.
I, 3rg Buhiriyahmnda bir kiiy. I, 3r9 Yakut'un hakh olarak belirttili
gibi
muhtemelen iincekinin ayru.
AnbarduvAn
ilJri!l
I,369 Buhiri yakrnrnda.
AncAferin yahut
Ancuhrin Andik
,-#-,r+)l I,37I Buhiri yakrnrnda. ,il;u)l [,37t Semerkant'tan 3 fersah; muhteme-
len bugiinkii Urgut ile aynr (kiiyun bau krsmt bugiin Andak olarak adlandrnlrr), daha uzak mesafede.
452 Yakut'un baghca kaynagmrn Sem'ini'nin eseri oldufu bilinmektedir. Bununla beraber Sem'Ani'de adr gegen bazr kiiyleri Yakut hig zikretmedifi gibi bazr kiiylerin de mevkii hakkrndaki bilgileri eserine almaz. Listemizi tertip ederken Prof. V- R. Zhukovsky'nin Merv biilgesindeki kiiyler igin diizenledigi listeyi iirnek aldrk(Ra4oalinl Staraoo Matq 35-48). a53 isimlerin okunugunu dofiru olarak tesbit etme igini zorlagtrran bir hususda Arap miiellilleri tarafindan bu isimleri Arapga telalfuzun kaidelerine uydurmafa gahgarak uzun bir sesli harften sonra iki ve krsa bir harekeden sonra iig sessiz harfe miisaade etmemeleridir. Bu hususda Sem'Ani ve Yakut'ta misiller bulabiliriz. Meseli Sem'ini, sengbat igin sengebit surhkes iqin surhakes gibi hig olmayacak okunuglar vermektedir. Bu gibi durumlarda onun harekelerine iinem vermememiz lizrmdrr. Sem'ini, Yakut'a nisbetle arapgamn fonetiline daha az uyar; meseli Semini'nin Sffthin di ye yazdr$r ismi Yakut (Mu'ccm, III, r83) S0tehan olarak verir. Okunugunu bizzat igittikleri Li-h.de Sem'ini ve Yakut Arapga fonetif,e uymazlar. Bunun bilhassa dikkate de[er misili Yakut tarafindan (Mu'ccm, III, 8e5) verilen Gavgfinc ismidir. Birgok kelimelerde tekrarlanan ve hig giiphesiz ayn bir kelime olarak bir mini tagryan eklerin telAlfuzunu tesbit amek bilhassa tinemlidir. Bu hususta Sem'Ani, Yakut'taki bazr yanhglann diizeltilmesine imkAn vermektedir; meseli fagan'r fagn geklinde diizeltebiliyoruz.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
r28
Kaynakhr
Sem'6nt Takut A7klamalor
is;n
Andak Anikfardar
.!-u)t (?)
I,374 Buhiri'dan Io fersah. I,393
imlisr belirtilmiyor BuhirA
yakr-
nrnda.
jr*-;Yl
Anisfin
I,3g3 Buhiri yakrmnda.
Asmend bkz. Usmend
Bab Biba Bdbig Bidan Bandimeg BArdize
I,59r4
Buhiri
Yakrntnda
dtJl .ttul
I,452 Buhiri Yakrnrnda.
c}rUl ,_r:{r!l
I,46o Buhiri yalunrnda.
6,))q\
I,463 Buhiri'run ziraat yaprlan ktsmmda'
I,445 Sem'ini'nin
Buhiri
verdifi bilgiye
gtire
yakrnrnda.
I,745 Sem'ini'ye giire Semerkant yakr nrnda.
Barrin, Burina
Favrin Jldl Barshin (Yakut'ta (Barsuhin) ,r;-r!t Basba "r.Jt BedAked yahut qg-rjl-tJl Bedikedi Beriked yahut Lg-r5!l
I,54o Buhiri'dan 5 fersah.
Berdid
I,55r igtihan
yahut
6:lrfl
Buhiri'dan z fersah. Sem'ini BarI,565 rAniye'den diinerken burada I,6r
I
BuhirA yalanrnda.
I,523 BuhirA yalonrnda.
Buhiri yakrnrnda. (Muhtemelen I,538 BedAked veya belkide Berked'in aynr, bkz. s. lz6
yolu iizerinde
kant'tan 3 fersah.
Berfahg BesikAyir
,.r1";ll 6,r;K*)t
Eskikitaplarim.com
kaldr. '
I,568 Buhird yakrnrnda. I,624
Karagöz
Semer-
r29
MAVERAUNNEHR,iN COCRAFI OZELLIKLERI
Kaynaklnr
Sem'6nt Takut Apklamahr
Isim
jF4\
Bezihffn
I,53r Buhiri'dan 4 fersah. Mu[kAn nrnda (bkz. I z3) (faksimilede
Sem'ini Surmiri'dan
yakr).
diinerken
buradan gegti. Kiiy daha ijnceden $Afiiler tarafindan iskin edildi$i halde onikinci asrda ahalisi Hanehler'den ibaretti.
u,(lt
Binket Birmes
Asya
Miizesi yazmasl,
vr.Q (faks. de
yokdur)
I,746 iqtihan civannda. I,785 Buhiri civannda. Birmes ve Dimes isimleri (bkz. s. Io5), Ti.irkEe kelimeler olarak kabul edilebilir ("vermez" ve "demez'). Mamalih bu giiriigii kat'i olarak ileri siiremiyoruz, qiinki MAveriiinnehr'de on ikinci asrrda heniiz Tiirk kiiyleri oldufunu farzetmek igin bir sebep mevcut de$ildir. I,594 istahri tarafrndan adr verilen bir biilgenin ismi olup (3zz) Yakut'un kendisi tarafindan da bu isim altrnda zikredilir (Mu'ccm, I,
Biiram
e3).
Biirsin
[,565 Semerkant civannda.
Biiteyin yahut Biitenin
I,49o Debfisiye'den yanm fersah mesafede, adr geEen gehir ile Erbincan
.,.*;J1". ,r+Jl
j#l
Cahzen yahut
arasrnda.
II, 36 Semerkant'dan
3 fersah mesafede.
Cahzene
Cirihagt C0ybAr
I
;.3lJlJ-'
,sh*l
II, r73 BuhAricivannda. II, 163 Sem'ini'nin hkrine giire Semerkant civannda.
Dahfend0n
jy-t^^+i1
BuhirA civannda. F.9
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
r30
Kaynakhr
Scm'6nt Takut Apkhmalar 6y-).s-ll II, 567 Semerkant'dan 3 fersah mesafede ve Kawin yolu iizerinde (bk. a9.
isim
Derziv
r34).
Dizek Enfikferder
6 s$ [I, 7to Semerkant (?)
civannda.
I, 393 Okunugu giisterilmemigtir. Buhiri civannda.
Fng
.,i,Ull m, 845 Semerkant civannda.
Fagidize flakut'ta
Fagandiz) Fagdin yahut Fagilz
III, 9o4 Buhfuf civannda. .. .,, IlI, 9o4 Buhiricivannda.
cs;r;uu,ijl Ls':l-ttdr
(Yakut'ta Fagdiz yahut Figdiz)
,.Sl:u";lt
Fagifed
III,9o4
So$d'da.
Fagit0sin yahut
Fagitisin Fimin Farib
u*2b.;,';Jt III, 9o4 Buhiricivannda. ;a1l,iJl I[I, 848 Buhiri civannda.
g.lll III, 86o Semerkant'tan B fersah mesafede, da$ann ete$inde, bendin Yakrrunda. Rus ile Buhiri arazisini ewelce
;'Jff Fi90k Fercayi Ferded
H;iilH:ffi :,:"'""""
.iliLiJl III, 844 Buhiri civannda. j+;f III, Bfu Semarkant civannda. 6::fl III, B7o Semarkant civannda Yezn yaktnrnda (faks.
de
belki Miizn?).
Fevrin, bk. Barrin
Feyy
f,ijl - m,
Eskikitaplarim.com
ile KuqAniye arasmda' Yuarktn adr oldu[uzikredilen karda nu siiylemeye hacet Yoktur.
936 igtihan
Karagöz
MAVERAUNNEHR,IN COCRAFI
r3t
OZNIIiT,ENi
Kaymkhr
Scm'6nt l"akut
Isim
Agzkhmahr
,s:6'{l III, gz3 Semerkant'dvrt rr/z fenah mesafede
F0rfhre
Erbincan (?) civannda.
Fuyizs0n (Yakut'ta Fiyidesffn
,
i
Gagen yahut Cicen
-iLJl u';-Lll
III, 9z6 Buhiri civannda. II, 4 Buhiri civannda.
Gagid, Gagide, Gagti
yahut GaEite
6 !.'Jl III.
Bo3 Buhiri civannda.
lll,
776 Buhiri civannda.
Gazdnyahut GazAne
L)uJl
Gigti, belki Gigti
u
(Yakut'ta GiEeti) Gucdevin (Yakut'ta Gucduvin)
III, BzB Buhiri civannda. (belki Gagid'in
-!.lt
aynrdrr). ,
il
.-hJl lll,775
Guncir.
a3tg';;Jl
Gireck
&:"Fl
GOregk
;tr')i)\
Gurminevi
ot4Pl
BuhirA'dan 6 fersah. Semerkant civannda.
III, Ber igtihan civannda.
lII, Bz3 Semerkant civannda (belki ewelkinin aynrdrr).
. lr
Miymurg
b
dan z yahut 3 fersah mesafede.
glr:^;Jl III, Bo3 Semarkant crvannda, $ivddr da$an yalanrnda.
Gugdin Guzegferder (Ya-
kut'ta Guzegferd) a;r:r.i.i
jJl IlI, II,
Hakence
Hihser (Yakut'ta Hihasr)
6FA-l
HarAceryahut c7l)l Haricere
776 BuhirA civannda. 457
Buhiri civannda.
II,3B5 Semarkant'dan z fersah
mesafede,
Dergam biilgesinde.
II,4o8 Buhiri'dan
t fersah mesafede, Yu-
kan Feriviz biilgesinde. Belgi Hayrihare yahut Hayzihaze denilen kiiyiin ayrudtr (Sem'ini'de
Eskikitaplarim.com
Karagöz
t32
V,V. BARTHOLD
Kayakhr Isim
Scm'6nt Taleut Aqkhmahr kelimesinde, faksimilede eksik var. Yak0t, Mu'ccm II, 5o6); Buhiri'dan 5 fersah mesafede, Zendine yakr nrnda.
Haridin
,?-tl+l
II,4oB Buhiri civannda.
Hargun
jf +t
II,4zg Semerkant civannda, Ab$ar biilge-
Harkan
gull
sinde
ll,4z4
Semarkant'dan
;tbf ; Harteng
,*+t
B fersah
(?) denilen
mesafede
bir nbatr vardr.
II,4rB Semarkant'dan 3 fersah mesafede. Meqhur ilim, muhaddis Muhammed b. ismail el-Buhiri burada iilmi.ig ve defnedilmiqtir, :56/B7o).
Hivus Hayzegter, yahut
Handegter (Yakut'-
Semarkant'rn hir.
-.tll
EJ
6*1+l
iist tarafinda bir
qe-
II, 5o6 igtihan civannda.
ta biiyledir. Sem'Ani, ilk harfin harekesini giister-
miyor) Hazvin yahut
HazhvAn HudibAd
els*l II, 44o BuhirA .5)t
fU-J-t
civannda.
lI,4o5 Buhdri'dan 5 fersah mesafede,
boz-
krnn kenannda (Yakut), yahut yolu iizerinde (Sem'Ani) baqhca kiiylerden biri.
Hudfirin (Yakut'ta
HudferAn Hudiser
gtri-rlt
6a.-rLl
II, 4o6 Semarkant civannda. II,4o6 Semerkant hudut menzillerinden biri. Ugrusana vil6yetinde.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVEMUNNEHR,IN COCRAFI OZEI.I-iXLENi
r33
Kaynaklar
Scm'6ni Takut
Isim
Apklamahr
.,i-Jl lll,47z Semerkant
Humisen
civannda.
Humhisere (Yakut' ta Humhaysere)
dr+-Jl
HunAmata
Hurmisen (Yakut'ta
"#gl
Harmeysen) &+l
Hugigar
(?)
rr,47o Buhiri civannda.
lll,474 Buhiri
civannda.
II,4z7 BuhAri civannda.
II,
4M BuhAri civannda.
(harekesiz)
Hugfrfagn (Yakut'ta
Hug0fagan)
LrlilFlt
HugurtA
Huzind
6llll
11,447
igtitran
ile
Kugdniyeasa arasrnda
biiyiik ve zengin bir k
asa Verilen bu bilgiden Sem'Ani ile Yakut'un verdigi Huq0fagn, ibn Hurdadbih (eo) vc Kudame (r56)'nin kaydettikleri Hug0fagn de[ildir. Sonuncusu Semerkant'dan B fersah uzakhkta, Zimin yolu iizerinde giisterilmigtir. Birkes ile HuE0fagn arasrnda Katvin bozkrn vardrr. Burada Sem'ini'nin bir yanhgr olmasr muhtemeldir. $ayet biiyle ise gu gekilde izah edilebilir: Hug0fagn, trpkr igtihan ile Kuginiye arasrndaki kiiy gibi "Ser-i pul' adrnr tagrrdr (burada bir kiiprii oldu$unu istasyonun adr ispat etmektedir: Kammryi mostJTag ktiprii). 455 lapiski, II, ez5. Prof. Veselovky, yanhg olarak San-Pul (San kiiprii yazar. as6
Asya miizesi yazmast, 574 age (AMulhh-ndne), vr.275a.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
t34
V.V. BARTHOLD
Kaynakhr
Sem'6ni Takut Apklnmahr
isim
g;Jli.ll II,4o7 Semarkant'dan I,5 fersah mesafede.
Huzind
Belki ewelkinin aynrdrr. isbiskes
,r(*Yt
I,
isferenc
-4;.!l
r,248 So$d'da.
iskiren
Cjrr<-)l
z3B Semerkant'dan z fersah mesafede.
I, z5z Deb0siye'den I yahut z fersah mesafede, Kuganiye civannda sayrlrrdr (yani Zerefgin'm kuzeyinde bulunordu).
u-.::.r")l
isrnisen
I, 265 Kuginiye civannda, Semarkant yal
istin (Yakut'ta istA) izec, izic,yahut
gt-l
iz0h rr.r,yl
r, z4o Semerkant'dan T,4t7 Semarkant'dan
$ivdir
3 fersah mesafede.
3
fersah mesafede,
da$lan yakrnrnda.
Kirnded, yahut
Kimdiz
csr-r,t(Jl IV, z3o Buhiri civannda.
Kdrzen (Yakut'ta
Kirezn)
ij-rt
IY, zz4 ze4 Erbincan civannda.
Kiyiqken (Yakut'ta
u,*"t'(.Jt IV, ee8 BuhArA civannda. t}l_"LjJl IV, r3o Semerkant'dan 5 fersah mesafede. Sem'ini zamantnda orada bir cami ve tI4t'deki meghur muharebede gehid olanlann mezarlan vardta57.
KAgken)
KatvAn
Keb0z
g;rft
lY, zg4 Semarkant'dan
Firin Kefsisivin
yahut gl.*..-,i
Kefgigivin as7
Katvin ovaslnln mevkii hakkrnda bkz.
Eskikitaplarim.com
4
fersah mesafede,
(?) yalunrnda.
civannda. (Sem'ini'de belki
yanhghkla KefSisivin yazrlmrgtrr).
aq. Seyhun havzasl.
Karagöz
t35
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZNIIiTI.NNI
Kayrukhr
Sctn'6nf Takut Apklnmahr
Isim
Kemeri yahut
c,^At
Kemerc
IV,3o4 Buhiri civannda.
yahut (umu(bkz. s. 16) iddsi miyetle) So$d'da; bile yerini kat'iyetle tayin edemi-
13;r,^
Kemend
yor. Kemerce
'r*SJ\
IV,3o4 Semarkant'dan 7 fersah mesafede. Bu kale bir Arap ordusu tarafindan r
Kendeservin
Kendilkin
ro (7z8-g)'da muhasara edildias8.
ilJ,-J
,F
Deb0siye'den yanm fersah mesafede.
grtXJl ts3$t IV,239 BuhArA'dan 4 fersah IY, z7g Semerkant civannda'
Kesidiin Kesse
mesafede, Sur-
mArd'dan Mu$kan'a giden Yol iizerinde.
6-u;ll
Kuzgund
IV, 87 Sem'ini'ye giire semerkant civannda45e.
Kiilin
"*Ktt
Kiinde yahut Ki.ind
Buhiri
crvannda, yahut Buh6-
rA'nrn iginde bir Yer.
c;-r-(Jt IV, 3og Semarkant civannda'
d(rKl
Kiindikes
IV, zg3
Dargam bahgesinde.
Micendin
jl.r:+tll IV,379 Semarkant'dan
Micerm
dr+Ul IV,379 Semarkant
Mecbes yahut Mecbest
(Sem'ini'de Meciibs yahut
,-"-*t {.,
-lr
5 fersah mesafede'
civannda'
IV, 4rB Buhiri civannda.
Meciibset) as8 45e
Taberi, II, 1516-23. Bkz. yuk. s. Iz3, n.4et'
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V,V. BARTHOLD
r36
Kaynakhr
Sem'6nt Takut Apkhmahr
isim
Menkes Mergb0n Mezrenken yahut Mezrencen (yani Mezrengen)
Micdfin
IV, 67I Buhiri civannda.
i*-ll
IV,5oo Buhiricivannda.
Fr-lt
IV,5zr
i-,r*l
BuhArAcivannda
tV,4r9 Buhiri civannda. Bu kiiyiin adrnr Buhirihlar Bizdfin telilluz ederlerdi.
,.r;:ll lY,7r7 Buhiri civannda. .'iJt IY,7r7 Sem'ininin fikrine giire Semarkant
Mig Migan
civannda.
IY, Bzz Buhiri ve Semerkant'tan iiqer (Umra- gtinltik yolda bir kiiy. ni'den)
\riz MizyAmeckes (Yakut'ta MezyAmec-
,r(4qift
kes)
lY, 472 Kerminiye civannda.
Miirzin (Yakut'ta
Meziin) Miizn
d))\ IV,5zr i;ll [V,5er
Buhiri
civannda.
Semerkant'dan
3
yahut
4
fersah
mesafede.
Mtizniivi
(Yakut'ta cgijll
IV, 5zr Semerkant'dan 4 fersah mesafede'
MernevA)
Miizyinken ffakut'ta Mezyinken)
.r*Ulft Miizyinkes (Yakut'- FUrtt
lY, 472 Buhiri civannda. IV,45o Buhiri civannda (Ewelkinin
ta Mezyinkes)
(fakut'ta s.;i,LJl
Ndfahs Ndfahg
Nahl
aynr
oldu[u agikirdrr).
IY,7gz Semerkant'dan
z fersah mesafede
J,.uJI IV, 765 Buhiri ctvannda.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
r37
MAVERAUNNEHR,iN COCRAFI OZELLiKLERI
Kayakhr
Sem'6nt Takut
Isim
jyt(Jt IV, Bo3 Nekeb0n yahut Nakab0n (Yakut'ta ve jrill [V, Br r Nekb0n yahut
Actklnmalar
Buhiri
crvannda.
Nakb0n)
Nargah Neve
,;:-l
BuhirA civarrnda. (Vibkene yakrrunda, bk.
ag.).
6ll lV,8r5 Semerkant'dan z (Yakut'ta sah, Vezir yakrnrnda (bk.
Sem'ini, Vezir'dan
3) fers. tzz).
Semerkant'a
diinerken oradan gegti. NevcibAz (Yakut'ta
N0cibnz) Nevfer
csjt{t+JrJl
[V,Bzr Buhiricivannda. lY,8z4 Buhiri
civannda.
Nevkedek (Yakut'ta
N0kedek) Nevhas
6S,ll
IV, 826 igtihan civannda.
.rrll
[V,8zI Buhiricivannda.
ffakut'ta
Nffhas
Nevzibid ffakut'ta
NfrzibAd) Niicinikes
cr:tUll lY,8zz Buhiricivannda. ,;fut*rlt lY,7M Semerkant civannda. Sem'ini'ye
giire Ugr0sana yakrnrnda bir kasaba.
N0kend
q'rill
IV, 8z6 Sem'dni'ye gtire Semerkant civannda.
Pencyahut Penc-r0dek
"fgJt
IY,74z Semerkant civarrnda (gAir Rfideki'nin do$dugu yer.
Rigin (Yakut'ta
RAgan)
.fl)l Rahinevi (Yakut'ta a j:;)l
ll,7g4 Deb0siye civannda. ll,77z Semerkant'dan 3 fersah mesafede.
RalrinOn)
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
r38
Kayakhr
Scm'6ni fakut Aqhhmahr
Isim
Rimen (fakut'ta Rimeni)
,-#lrJl
II,73B Buhiri'dan e fersah mesafede, flunbrin yakrnrnda. Sem'ini'nin zamarunda bu kiiy harabelerden ibaretti.
Razminih Rekiind
,r-Ut rJl 6-6)l Restagfer (Yakut'ta Ctt}> )l Restagfir)
BuhirA'dan I fersah mesafede. Semerkant civannda.
Il,77B igtihan civannda, belki Rustufagn yahut Rustagfagn'rn aynrdrr (bk. a$.).
RezmAz
yahut
c;Jll
II,776 Semerkant'dan
Rezmin
6
yahut
7
fersah
mesafede.
i*ina" Rigdem0n (Yakut'ta
jyu"")l
ile Kuginiye arasmda.
II, 888 Buhiri'dan 4 fersah mesafede.
Rigadm0n) Rihgan
(Yakut'ta 6-*.)l
Rihagn) Rivert0n
J-r*)l
II, BB5 Sem'ini'ye giire Semerkant civannda.
II, Bgr BuhirA civannda; on diirdiincii astrda Bahieddn Nak$ibendi'nin ikametgihr olarak adr geger.
Rivde yahut
Rivd 6ti)l
R0zfagked (Yakut' ta biiyledir)
II, Bgo Buhird civannda.
6r
civannda.
(aym; ,.9.rS;t:j, yenne
yanl$ yazrldr-
bellidir).
$r
Ruffin Rtistufagn
i-i)l
II,
7fi
ffakut'ta Gri:-)l II,77B
Rustagfan, belki
Eskikitaplarim.com
Semerkant civannda.
Semerkant civannda, gimdiki Beyli-
Ata kiiyii, orada Ebu'l-Hasan Ras-
Karagöz
MAvEMUNNEHR,IN COCRAFI OZNIIiT.NNi
r39
Kaymkhr
Sem'6nt
Isim
fafut
Apkhmahr
tali$irii'nin (aynen) mezan var; Sem'ini, buna Ebu'l-Hasan Ali b.
Rustagfagn yerine yanhg yazrlmrg)
Sa'id er-Rustufagni admt verirffi.
SAgarc
.?-p!l
SArk6n
III,
I r Semerkant'dan
istitt-
..3,f,tJl ilI,g
5
fersah mesafede.
civannda6l.
Buhiri'mn ziraat yaprlan
biilgesin-
de. Sebezm0n, Siibezm0n
yahut Sebez0n
Sebireyahut
g;,-t -Jl
Sibire c#l
III, 3r Buhfuf'dan yanm fersah mesafede.
III,36 Buhiri'mn
ziraat yaprlan biilgesin-
de. SekAn yahut
EskAn
Sekbiyin
3t<*Jl lII, Io6 Erbincan civannda. or*clr III, ro6 BuhAri civannda, Bemickes yakrnrnda (bk. s. ro5).
Semican
,r+.+-Jl Ill, t47
'
Semerkant civannda, Merv yakrnrnda (? - Sem'Ani'de biiYledir).
(Yakut'ta ,r-"*:.;-Jt III, 16z Ugr0sana'da. Semerkant yakrnrnda (yani belki B0rnamez biilgesinde, Sencefin)
Senciifin
bkz. yk., s. g).
yahut
Sengbis Sengebis
il*(r*lt III, 168 Erbincan
civannda.
Serder
a-1:r)t IlI,74 Buhiri civannda. Siyire yahut Siyize cajll lll, zo7 BuhirA civannda.
Belki Sebire'nin
ayntdr. Subizguk 460
*t
.r+Ul
III, 36 Buhiri civannda.
Bkz. Vyatkin, Matcria$,4g.
usigarc, Zerelgan K.$. Vyatkin'in vendili gibi (Scmctkant Vit6lai Rchbcri, VI, z5z): vadisinde Semerkant'rn kuzey-batrsrnda, Yengi Kurgan kiiyiindcn takriben 4 fersah mesafede bulunuyordu. Orada bugiin biiyiik bir sahayr iggal eden harabeler ve mezar taglan giiriilmcktedir". Sigarc, t.rihitrin en marnur devrini, Ozbek hikimiyeti altrnda (bilhassa Ciniler'in) ayn bir emaretin ba5gehri oldu$u zaman yagamrgur.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
r40
V.V. BARTHOLD
Kaynaklar
Sem'6nt Takut Apklamahr
Isim
III, 94 BuhirA civannda. (Umrini'den)
Su$din
c,sv/l II,8z
Surmiri Sithan
&tJl
SOyenc
Si.ifredin (Yakut'ta SiifrAden)
Siirhket
gb,iJl 6*;t
Buhiri'dan
3 fersah mesafede
III,
rB3 BuhArA civannda.
IlI,
zoz BuhAri civannda.
III,
97
Buhiri civannda.
llr,7z Semerkant GarcistAn'rnda (yani belki Yukarr Zerefgin dalltk biilgesinde). Siirhket, Avfr tarafindan Mecdeddin Adnin'm do$dufu yer diye zikredilir (Liibdb,I,
r
7g).
Si.itifagn yahut
Siitifagne stri::^Jl III,39 Si.itiken ,r*Jl III,39 $ibcen (Yakut'ta #tiJl IIl, zz5 $ibecn) $dvkin
Buhiri
civannda.
Buhiri
civannda.
Semerkant civannda.
Ill,245 Buhiri Gi jJ*il\
$emidize $erefden (mahalli
lll,
..)$lt
civannda.
gz4 Semerkant civannda.
BuhirA civannda.
teleffuzu $irefden)
$ikin
gt-*Jl III,3ro Sem'ini'ye gtire Buhiri
civanndaKitubA'LKandda (bkz. Yk. s. 17) bu kiiyi.in Kig'e iit olduSu beyan edilmigse de kenarda tashih edilerek do$rusunun Buhiri civannda bu-
lundu$u yazrlmrgtrr.
$ikistin $rgivg0n
gL:-*CJl III, 3r r igtihan ile Kuginiye O*su;j,l III, 352 Buhiri civannda.
Eskikitaplarim.com
arastnda.
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl
Ozer.lirr.nni
,4r
Kalnaklar
Sem'6nt Takut Apkhnahr
is;n
glf>ll
$rvin
III,35z Buhiri civannda, Bemickes
yakr-
runda.
$iyi yahut $0hnnk
jtJt
$iyin
(Yakut'ta
$0hanin)
;it-lt
Tdfrza Tegime
ttt, 345 Buhiri'dan 4 fersah mesafede. III,333 Semerkant civannda.
c9;l:Lll
I, Blo Buhiri civannda.
III, B3z Buhiri'run ziraat yapian biilgesinde.
TahsAnckes ,r(it-*tt
I, BzB Semerkant civannda.
Tahsi
I,8a8 Semerkant'dan 5 fersah Abgir biilgesinde.
,J+*:Jl
Tarab
glyl-LJl
mesafede,
llI,4B7 Buhiri civannda, Hunbffn
yakrnrn-
da.
Tilzan
;}iUJl
I, Bro
BuhirA civannda (belki
BXdan'rn
aynrdrr).
Tirvih e\-ll Teziha ffakut'ta ve Teriha ve Tumihi .f\t6l
Tervih yahut
I, 833 Buhiri'dan 4 fersah mesafede.
yahut TerAha veya
8+l
III,
534
mahalli telaffuzu
Terdhi yahut
Tirihi)
fim
I,9oB So$d'da bir kiiy. liUntit-faUn'e dayanarak: de Goeje'nin negrinde yoktur).
Tfisen
e"Pl T0skis (Yakut'ta .,"t<-ll
III,56z Buhiricivannda. [, Bg4 Semerkant'dan r fersah mesafede.
T0sekAs)
T0z
.till
I, B9r Semerkant'dan 3 fersah mesafede, Vezir yalanrnda.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
r42
V.V. BARTHOLD
Kayakhr
Scm'6nt Takut Aaklamahr
Isin
Tiimter Tiimtigkes Tiirbin
I, B73 Buhiri civannda.
I, 874 BuhArA civannda.
il+ll
I,833 Semerkant'dan
5
fersah mesafede,
Ferenkes yakrmnda.
Ttimivez Tiiqkideze Udrna
g;!1tjll
I, 844 BuhAri civannda. I, B5z Semerkant civannda.
jr_1Yt I,3g Buhiri civannda, Cifer (?
Gifer)
biilgesinde, aynr isimdeki arkrn kenannda (bk. s. t47).
Uruhs Usmend
I, tg7 Semerkant'dan 4 fersah mesafede, $ivdir da$lan yakrnrnda.
cf.,Y|
(Yakut'ta .g.r;r")l
[, 265 Semerkant civannda.
Esmend, yahut Semend)
Vibkene
(Yakut'ta tstrt
Vibekne)
IV, B7z BuhAri'dan 3 fersah mesafede; ibn Batt0ta'da, Hirezm'den BuhArA'da, seyahatrnda adr geger62; gimdiki Valkend.
Vanandfin
grs,ll
IV, gr4z BuhAri civannda, Harimkim arkr kenannda; Sem'ini, BerrAniye'den diinerken orada kalmrgtrr (bk. yk. s. r zB).
Van0fag
egj)l
Van0fah
lY,g4z Taviiizyahnrnda.
lY,g4z Buhiri civannda (Van0hg'rn oldufu bellidir).
Yazdgar Vezvin {2 ibn
Batt0ta,
cfl;jl e.il)l
IV, 9z6 Semerkant civannda.
IV,9z6
BuhAr6 civannda.
III, rr.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
aynr
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl
Ozr,llirr.r,ni
r43
Kayaklar
Sem'6nt fakut
Isim
Aaklamalar
Wbevd (Yakut'ta
Veybevze) Yesirkes Y0gank
6r9jl -{Al &-;t
IY,944 Buhiri civannda.
IV,tozI
Semekant'dan
t
fersahmesafede.
IV,ro44 Semerkant civannda.
Y0hasfin (Yakut'ta
Y0hagun)
j*At
IV,ro43 Buhiri civannda.
ZabagduvAn yahut
Sabagduvin gl1l-ri.trl ZAgarsen (Yakut'ta
II, gr4 BuhirA civannda.
€f -plJl II, go7 Semerkant yahut Nesef civannda.
ZAgarsevsen)
Zahineve Zimisen yahut Zimisene
qg-*+-rJl
ll,7t7
Semerkant'dan 3 fersah mesafede.
II, gog
Buhiri
civannda, Bagka yerde (Mu'cem lI, 739) Yakut Zimisen geklinin (Umrini tarafindan) Rimisan kiiyiinden tahrif edildifini siiyler (bk. yk.
s.
).
ZAvir
a:sl)l II,9ro igtihan civannda. Zdz$akut'taZdr) a;llt II, 9o6 igtihan civannda. Zermdn ile Zekin .rKJl - II,93B Semerkant civannda, Kemerce arastnda (bk. yk.).
Zemmd
./Jl ll,7zt Semerkant'dan z fersah mesafede. I[, 95r Buhiri civannda. Zend 6-s jl jl II, g5I Buhiri civannda. Zenderrnisen '4rs Zerahg u,:,;rll II, gz3 Buhiri civannda. Zer'ayne G*)il II, 7Ig Buhiri civannda. Zerengere yahut af _tjl II, 926 Zerencere
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
t44
Kaynaklar
Scm'6nt Takut Aaklamahr
isim
Zerkerin
Jlt':)l
II, gz5 Semerkant'tn B0zmican biilgesinde. de.
Zerfr&ze
6 s.ts.r)\ II, gz8 Semerkant'dan 4
fersah mefede,
Kig gegildi yakrnrnda.
Zibedvin Zimlik lYakut'ta Zimlika)
jl;-t 1-tJl ll,727
& j\
BuhAri civannda.
gr44 Buhdri civannda.
13-Kegke-Derya vadisi BuhArA ve Semerkant'r Belh ile birlegtiren yollar Kegke-Deryi vadisin-
den geEerdi. Zerefgin vadisi kadar iinemli olmadr$r halde verimliligi dikkate de$erdir. Yeni zamanlarda, Zerefgan vadisinin en zengin krsmr Qarhk Rusya'ya ilhak edildi$i srralarda Kegke-Derya vadisi Buhira hanh$rnrn zahire anbarr idi. Kargi gehri de BuhirA biilgesinin ikinci gehri sayrlrrdt.
Nehrin gimdiki adryla miinasebeti belli olan Kegk-rfid adr, ibn Havkal'a giire,oul Ki$'in gtiney kaprstntn tjniinden geEen nehrina6a kayna$tntn bulundu$u biilgeye iitti. Kuzey kaprsr iini.inden geqen Esr0d adrnda bagka bir kolu, Siyim yahut Sinim da$lanndan akardr. Bu ismin Karata$Deryi'nrn Erktr$r da$lara iit oldu$unu giirdiik. Binaenaleyh da$ silsilesinin biiti.in kuzey krsmrnr igine almast mtimkiindiir. 77o ytllanndaa6s Mukanna ile taraftarlanntn st$tnarak Araplar'rn hiicumlarrna bir kaq yrl bagan ile kargr koyduklarr kale, Siyim da$lannda idi. Once adr geqen qaylardan baqka gunlar da zikredilmigtir. CAc-rfid, Kig'in kuzeyinde bir fersah; gimdiki Uyzel; sahilinde bugiin Kitab gehri bulunmaktadrr. Hugk-rfid, Kig'in giineyinden bir fersah mesafede; bugiinkii Krzrl-su yahut Yakkaa63
ibn Havkal,376.
(324) ve Mukaddesi (z8z)'de Nehrii'l-kassirin. Yazmalarda ise kanal ile bitigik kaprya Nehrii'l-kassabin adr verilmektedir. Farsga terciimelerde R0d-r KazurAn (ArapEa kassir'rn kargrhfr) ve R0d-i Kassibin adlannr giiriiyoruz' 464
istahf
isyamn bagladr$r ve bittili yrllar, kaynaklarda de$igik olarak verilmekedir. Mukanna,mn, kalesinde on diirt yrl saklandt[r hakkrnda Nargahi'nin rivayetini (72) Bir0ni teyid etmektedir ( Ciro nohgb, Sachau negri, z r t, terciime I 94). a65
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZELLiKLERI
r45
baf-Deryi; HuzAr-rud, Kig'in gtneyinden sekiz lersah mesafede, bugiinki.i HuzAr-Deryi yahut Katta-uru-D erya*u.
r4-Kig ve Ki9 biilgesi Kiq qehria67, bugiinki.i $ehrisebz (mahalli siiylegiye giire $aar-sabiz)'dir. Ya'kubi'ye inanrlacak olursaa68 bir zamanlar So$d'un en iinemli gehri sayrlrrdr. SAminiler devrinde harabeye yiiz tutmugtu. Bunun sebebi muhtemelen Semerkant ile Buhiri'nrn yiikselmesidir. Orada da ahgrlageldifi gibi diirt kaprh bir qehristan vardr: r) Demir kapr, z) Ubeydullah kaprsr, 3) Kasaplar kaprsr, 4) ig gehir kaprsr. Bu kaprlann yerlerini tayin edecek bilgiye sahip defiliz. Ancak nehrin adr, Kasaplar kaprsrnrn giiney kaprsrnda oldu$una delil sayrlabilir. Siminiler devrinde gehristan ile kale harap bir halde idi; mesk0n krsmr rebaddan ibaretti; rebadrn iki kaprsr olup biri drg qehre, titeki de BerkenAn kiiyiine giderdi. Berkenin kiiyi.i gehrin tam yanrndaydr. Rebadrn yanmda yeni bir qehir kurulmaktaydr. $ehrin gevresi iigte bir fersah (takriben r,5 mil)) uzunlu$undaydr. Evler kerpiE ve a$aqtan yaprlmrgtr. $ehristanda hapishane ile cami, rebadda gargrlar bulunuyordu. Valinin sarayr gehristan ile rebad drgrnda, Musalla, yini bayram namazlnln krhndr$r yerin yanrnda bulunuyordu. Kig'in havasr srhhate zararh kabul edilirdi. ibn Havkal, Kig vilayetinde t6 kaza adr sayar: r) MiyAn-Kig, z) R0z, 3) Belinderin, 4) RismAyin, 5) Keqk, O ArA, 7) B0zmican, B) Siyim (yahut Sinim),9) Argin, ro) Cic-r0d, rr) Huzir-rid, rz) HuzAr, 13) S0r0de, 14) ig Seng-gerdek, 15) Drg Seng-gerdek, 16) Miymurg. Bu kazalarrn sayrldrklan srra ile mevkilerinin bir miinasebeti olmadr$r agrktrr. Kazalann adlarr, gimdiki Huzar Begata, hatta Seng-gerdek nehrinin vadisi bile Kig vilayetine dahil oldu$unu ortaya koymaktadrr. Halbuki Seng-gerdek gehri, yukanda giirdi.i$iimiiz Sib_L.(s. 78) Saganiyin gehirleri arasrnda zikredilir. Kegk-rdd ile Siyim kazalan belki Kegke-Deryi'nrn yukarr taraflannda idi. Muhtemelen Miyin-Kig adr, Kig gehrinin dahil oldu$u biilgeye, S0r0de 466 Asrl nehire Qinlilerce Ta-mo denildifi gibi (Chavanne, Doatmmts, t46) Zafer' nime'de de (I, r5B) buna yakrn olarak Ti.im olarak gegmektedir. a67 istahri, 324; ibn Havkal, 375 vd. d.; Mukaddesi, z8z. ismin do[rusu Kigg'dir. Yakut tarafindan (Mu'ccm, lY, 274) ibn Mak0la'ya (yukanda s. rr) dayanrlarak mahalli teliffuz Kiss geklinde verilmektedir. $imdi Keq geklinde siiylendi$ini dil,tag srfatrndan anlamaktayrz (Keg-i dilkeg). $imdiki isim ($ehrisebz 'Yegil gehir') ilk defa on diirdiincii yi.izyrl sikkelerinde giiriiliir. 468 Ya'kubi, BuWdn, zgg; krg. Marquart, Db Chronologb, SZ. Qin kaynaklanna dayanarak Marquart, gehrin ancak yedinci yiiryrlda kuruldufunu siiylemektedir (Erinshar. 3o4).
F. t0
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
'46
ismi de, Ars0d yahut Sur0d nehri kryrlarrndaki sahaya aittifte. Huzir kazasr en btiyiik tineme sahip olup S0bah470, Nevkad-Kureyg ve iskifagn (yahut iskifagan) gehirlerini ihtiva ediyordu. S0bah, istahri'ye g6rea7r, Nesef ile Belh arasrndaki anayol iizerinde, birincisinden bir merhale ve ibn Havkal'a gtireaT2 Kig'ten iki fersah mesafede idi. MJ. de Goeje'nin fikrine ra$men sonuncusunun yanhg oldufu giiphesizdir. "iki tersah" yerine istahri'deki gibi "iki menzil" okumak lazrm geliyoraTl. Bu esasa dayanarak S0bah'rn gimdiki Guzar (Huzar diye yazrlmasr daha do[ru olur) mevkiinde oldufu tesbit edilebilir. Sem'dni'ye giire Nesef ile Sffbah arasr alu fersah idi. Nevkad-Kureyg, Kig'ten Nesefe giden yol i.izerinde, istahd'ye giire Kig'ten beg fersah, Sem'Aniye giire ise Neseften alu fersahaTa mesafede, belki bugiinkii Kara-ba$ kiiyiiniin yerinde idiaTs. iskifagn, Stbah'tan bir fersah uzakhkta, Neselten de biraz daha uzakta idi. Bu isim muhtemelen Eskiba$ kiiyriniin adrnda devam etmektedir. Sem'ini'nin zamanrnda Nevkad-Kureyg hih biiyiik bir kiiydti.
15-Nesef ve Nesef eyaleti Nesef ismininaT6 Araplar tarafindan Nahgeb'den tahrif edilerek ahndranlagrhyor. [r $imdiki adr olan Kargi, ancak on diirdiincii yiizyrlda Qa$atay hinlanndan Kabak tarafindan gehirden iki buguk fersah uzakhkta bir saray yaptrnldrfr zaman verildiaTT. (mogolca Kargi saray manAstna gelmektedir). Onuncu yiizyrlda Nesefin gehristanr olmadr$r anlagthyor, qiinkii co$ra$acrlar yalnrz rebad ile kaleden bahsederler; bununla beraber Sem'Ani ve Yakut, Nesefin gehristanrndan bahsederlerais. $ehrin diirt kaprsr bulunuyordu: Neccir (belki Buh6ri), Semerkant, Kig, G0bdin. Son
{e a?0
Son gekil Mukaddesi'nin bir yazmasrnda bulunmaktadrr. zBe.
Sem'ini,
(
&r)l
kelimesinde) ile Yakut'a
(Mutcm,III, r8z) giire.
a7t istahri, 337. a72
ibn Havkal,4o3. alr istahri,343. a7a Sem'ini cg-rill kelimesinde; Yakut, Mucen, lY, 825. Sem'ini, MiverAiinnehr'de Nevkad daha oldu$unu stiyler ve biraz ileride bu isimde iki ktiy zikreder: Nevkad HurdAhur (bu da Nesef biilgesinde) ve Nevkad S6vef (?); bunlar Yakut'ta Hurdihun ve Size geklinde geger. a75 Nevkad kiiyii on sekizinci yiizyrlda bile Muhammed Velh Kerminegi'nin Tu|fctiiX-
bir
IldniSinde zikredilir. Krg. Barthold, Omshcnir Turkestona, rz6. a76 istahri, 325; ibn Havkal, g77 vdd.; Mukaddesi, e8z vd. 471 Pi6s dt a78
h Croit, I, 95; /ofu-nnnc,l, r t r . Scm'ini ,r:,dl kelimesinde; Yakut, Mu'cmt,IV,458.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVEMUNNEHR'iN COCRAFI
OZELLiKLER|
,+7
isim Neseften iki fersah uzakhkta bulunan bir k6ye iitti47e. Nehir gehrin ortasnda akardr. Nehrin sahilinde "Kiiprii bagmda" valinin sarayr bulunuyordu. Cuma camii, G0bdin kaprsr yanrnda, bayram namazr lahnan yer Neccir kaprsr yalanrnda, garjrlar ise saray ile camiin arasrnda bulunuyorlardrm. $ehrin bulundu$u biilgede Kesbe ile Bezde admda iki biiytik kiiy olup her ikisinin de camileri vardr. Neselten daha biiyiik olan Kesbe, Buhiri'ya giden yollardan birinin diirt fersah uza$rnda bulunuyordu. Kesbe, Neselten alu fersahasl ve BuhirA'dan diirt giinliik mesafede KAlif yolu i.izerindeydias2. Kiiyler on ikinci asrrda kaynaklarda zikredilmektedirler. Kes be'de o zaman bile cuma camii vardra83. Bezde saflam bir kale idia8a. Akar sulan yetersiz olmasrna rafmen Nesef civannda gok kiiyler bulunuyordu. Keqke-Deryi'nrn sulan Nesefe her zaman ulagamadr$r gibi bagka nehir de yoktu. Tarlalar kuyu suyu ile sulanrr, daha gok ya$mur beklenirdi.
16-Nesef'ten yollar BuhAri'dan Nesefe
BuhirA ve Semerkat'a giden seyahataEs
(takriben doksan mil, Mukaddesi'ye
giire otuz fersah) diirt giinde yaprlrrdr. Aradaki menziller Karig0na86, Mi-
yinkil ve Miymurg
idia87.
Sem'ini, Buhiri'ya diiniigii srrasrnda Miy-
(,r+#l kelimesinde). Yakut'a g6re (Mu'cem, III, 8eo) bir on altrncr asra iit bir vakfiyede (Asya Miizesi yazmasr, e 574 ag, vr. 78b) Nescfin "yukan k
Sem'ini'dc btiyledir.
fersah mesafede.
Gtbdin,
vd. ve Castagni , arn cs€/, 27.
4t
482
istahri, 343. Mukaddesi,343.
a83
Sem'ini, 6r.Al kelimesinde; Yakut, Mu'cem,IY,273. ae Sem'Ani, dtrl kelimesinde; Yakut, Mu'ccm,l,6o4. a85 istahri, 337. a& Bu isim muhtemelen Ferig0n yahut Fericin geklinde okunmahdrr. Bahieddin'in hal tcrc0mesinde "Feracun ormanr" (bige-i Fer6cfin) adr geger; Eniti't-T6libin, Petcrsburg Universitesi y.vmasl, 386, vr, r7t'. {87 Mukaddesi'nin yazmalanndan birinde $45) Miyinkal ile Miymurg arasrnda bir menzil daha zikredilir (Ribit-Astdne); bu hesaba gtire BuhArA'dan Nesefe yolculuk beg giin siiriiyordu.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
r48
murg'da kalmrgtrr; biiyiik ve mamur bir kiiy oldu$unu belirtir. Kesbe'den geEen bir yol daha zikredilir. Mukaddesi, Bezde'den gegerek Buhiri'dan Kilife giden bir yoldan bahseder (dokuz gi.inliik). Aradaki menziller gunlardr: r) Cikem, z) fubatr atik, 3) Sa'id'in kuyusu, 4) Bezde, 5) Rrbat-r Hirin, 6) Buhirihlar kiiyii, 7) Hirezmliler ktiyii, B) Balhin. Buhirihlar ve Hirezmliler ktiyleri muhtemelen Ceyhun'daki Buhiriyin ve HArezmiyin gegitleri olup Mukaddesi bunlan bagka yerde zikretmigtirass. Bu yollann hepsi, gimdiki gibi rssrz yerlerden gegerlerdi. Nesef ile Ceyhun araslndaki arazi de biiyle rsstz idia8e.
Neseften Kiq'eaeo (iig giinliik) ve S0bah'a (bir gi.inliik) yollar vardr. S0bah'tan (Huzar) gegen yol, oradan sonra da$rk araziye giriyordu. S0bah'tan Didegiaer ktiyii bir giinliik, buradan da Kendek ktiyii yine bir gi.inli.ik mesafede kabul edilirdi. Neseften gelen yol ile Semerkant ve Kig'ten gelen yol Kendek'te birleqirlerdi. Semerkant'tan Ki$ iki gtinlilk uzakhkta sayrlrrdr. Mukaddesiaez bu gehirler arasrnda Dirizdeh menzilini vermektedir; da$lann giineyinde oldu$u anlagrlmaktadrr. Qiinkii Sem'ini ve Yakutae3 bu kiiyii Nesef viliyetine dahil ederler. Kig ile Semerkant arasrndaki geqit, Araplar ile Tiirkler arasrnda yaprlan btiyiik savaglardan birine sahne oldu$u iEin Arap fetihleri tarihinde meghurdur. aea. Muhterika kiiyiinden gegen bir yol daha vardr. Kiiye, Arab kumandanlanndan Habib tarafindan yakrldr$r igin bu isim verilmiqti (Habib, bir BuhirA ordusunu yendikten sonra, o srrada Kig'i kuqatmakta olan babasr Miihelleb ile birlegti, Bo/69g)ae5. Bununla beraber Taberi, eserinin bagka bir yerindeae6 kiiytin yrkrlmasrnr Kuteybe'ye isnad ederek olayr 9r (7ro) yrhnda giisterir. Kiiye ewelce Faryib (yahut Karynt) denilirdi. 73o yrhnda Araplar, Muhterika iEinden gegmediler, qiinkii etrafi stk ormanlarla kaph oldufundan Tiirkler tarafindan atege verilir diye korkuyorlardt. Araplar krhgtan gegirilmeyi ategte yanmaya tercih ederlerdiaeT. Muhterika'run da$lann kuzeyinde as Mukaddesi, egz. a8e Mctinbr, 8z (Cihin-ndme). a$ istahri,343. aer istahri'de (337),rf :1.: ve,r+ J,-) gekillerinde yazrlmrEtr. ae2 Mukaddesi, 342.
ae3
Sem'ini,,rr:-;r.tJl
kelimesinde; Y akut, Mu'ccm,
ll, 5ffi .
aea
Marquart, Db Chronologic,15. ae5 Taberi, I, ro4r. a% Taberi, ll, rzzg. ae7 Taberi, II, 1533.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZNIIiKI.TNi
oldu$u anlagrlmaktadrr; qiinki.i Hiflulr Abr0 tarafindan Semerkant vilayetine dahil edilmigtiraes. Faryib isminin yukanda adr gegen Farib kiiyii ile miinasebetinin olup olmadr$rnr stiylemek gtigtiir (bkz. Zerefqdn vadisindeki kiiylerin alfabe srrasiyle listesi). Kendek, Kiq'ten tig giinliik yolda idiaee. Kigi-uru-DeryA vadisinde olmasr muhtemeldir. Belki de Karahoval kiiyiiniin yerindeydi. Sem'ini ve Yakut'ta adr geEmez. Anlagrldrfrna giire Sem'ini bu dafhk biilgeyi ziyaret
etme$i ihmal ederek Neseften Kalif yoluyla Tirmiz'e
gitmigtir.
Sem'ini'nin (ve ona uyan Yakut'un) Kig'e elbette daha yakrn olan kiiyleri bile Nesef biilgesinde gtistermesinin sebebi belki bu suretle izah edilebilir. Timur'un Seferleri tarihindesm adlan tamamryle de$igmigti. En gok adr gegen yerler qunlardrr: Tengihirdm kazasr; Qekdilik yahut $ekdilik nehri (bugtinkil Kigi-uru-DeryA) kollan Kitlig'te birlegirlerdi; Demir kaprnrn kuzeyindeki Qekgek mevkii, bugiinkii Qekge vadisidir; aynr adr tagtyan dere burada akardr.
Kendek'ten bir giinde meghur Demir kaprya gidilirdi; farsqa Der-i Aheninsor, bugi.inkii Buzgala gegididir. Gegitten Tirmiz'e iig gtinde varrlrrdr. Aradaki menziller RAzik ribatr ile Higimgird idi (s.77). Mukaddesi'de Rizik nbatr ile Hiqimgird isimleri bulunmayrp bunlarrn yerine Karna kiiyii geqmektedir. Demir kaprdan Saganiydn'a (Danav) bir yol daha vardr, bugiinkii Baysun'dan gegerdi. Buhiri ordusu 948 yrh sonbahannda bu yoldan gegmigtirs02. Kig'ten Saganyin'a Seng-gerdek vadisinden gegen bir yol bulunuyordu. Bu yol altr giin siiriiyordu. Sem'ini ile Yakut'un eserlerinde Kegke-Deryi vadisinde ve bilhassa Sem'ini'nin iki ay kadar kalmrg oldu$u Nesef civannda bulunan bir kaE kiiyiin isimleri bulunur (bkz. s.36). Bunlara ilave olarak Nesef gehrinin bazr mahalle ve sokaklanntn adlan da belirtilmiqtir' Bu isimler qunlardrr.
Kayakhr
Scm'6nt
Isim
Afurin Andedi
Takut Apkhmalar
jlill zr a;)$)l
[, 64 Neseften
I
(Yakut'ta e) fersah me-
safede.
I,372
Nesef civannda.
el.Mu
aee
sor 5o2
Ya'kubi'de (Buldin, zgo) Mctinbr, S (Gcrdkil.
'*a!t>
Eskikitaplarim.com
Karagöz
r50
V,V. BARTHOLD
Kaynaklar
Sem'6nt Takut Aoklamahr
isim Angemisen
&ft
c.\lt
BAyin
c.lt{Ul
BegtAn
glriJl
Bethuddn (Yakut'ta ButhadAn)
gu*.Jl
Ctbak
Nesef civannda.
I, 4BB NesePte bir sokak ve mahalle.
I,6z8
Nesef civannda.
I, 4BB Negef civannda.
I, 7Be NesePten t fersah mesafede.
Birin Buzgim
[,38o
€vll
I,6o5
Nesef civannda.
nJr ll, r4z Nesefte bir mahalle. Aynr isim
e .J'
Merv ile NigiP0r'da meyve vs. satrlan kiigtik gargtlara ve hanlara (kervansaraylar) da verilirdi.
C0ybdr
csh*l
II,
163 Neselte
bir sokak (sikka) ve mahal-
le. Sem'ini orada bulunmugtu.
II,
Cuvik
164
bir
mahalle. Sem'ini Cuvik'ten, Baalbek'te bir sokak di-
Nesefte
ye bahseder.
Diicdken Fenked
,Ft--ttt a;.r(*;Jt
II,55r
Nesef civannda.
III, gzo Nesef civannda. Sem'ini, buradan gegtigini zannediyorsa da emin defiildir.
Ferh0rdize ,f ;.t,r-ll III, B7o Neseften z (Yakut'ta r) fersah,
yukan biilgede. Sem'ini orada bir gece kaldr.
Fickes yahut Ficekes
.r:(,-*ilt III, 926 Nesef civannda.
III,9z4
Fiiveydin
Gardiyin (Sem'ini'-
Gardyin) Gazneyin de
jt-:ll iu;Jl
Nesef civannda. Belki Guveydin yerine yanhghkla yazrlmrgrr.
IIl,7B4 Kig civannda. III, 798 Kig civannda.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl
Oznllixl.Eni
r5r
Kaynakhr
Sem'6nt Takut Aqkhmalar
Isim Hagyendize (Yakut'ta Hagindize) a
S;t;ll ll, 447 Nesef civannda. Ffugmincekes ,r<+:.i!l 11,446 Kig civannda. Hug0nencekes ;Kir*t II, M7 Kig civannda, Semerkant kiiylerinin yakrnrnda;
bu kiiy ewelce Semer-
kant vilayetine dahildi.
yahut 3!j+l H0ziyin Ibesen (Yakut'ta r#)l Hffzyin
ll,4g7
Nesef civannda, G0dbin biilgesinde
bir kale.
I,4r5
Neseften I fersah mesafede.
lbesn)
K6cer Kalisi
cs_raKll IY, zzz Neseflten z fersah mesafede.
.s-)tijl
Nesefte meEhur bir aile (yahut
hi-
nedan).
Kdsen Kermiigin (Yakut'ta
Kermegin)
"i-t
IY, zz7 Nesef crvannda.
IY,z67
Ktibindi-Ma'kal cst*"(Jl IY,zg4
Nesef crvannda.
Nesef crvannda (Kebinde ve Kebende geklinde de adr geger).
Margibin Misnin Mucduvin
Muvin Niyize
jU-It
IV,533
(Yakut'- gl,J+l IV.4r9
MecdiivAn) Mtde ta
.3ti-Jl IV,499 Kig ovannda. Nesef crvannda.
Nesef crvannda. Sem'ini'nin zamamnda harabelerden ibaret idi.
,s1o-)l IV,67B Kig crvannda. Sem,ini, oraya gitti[ini zannediyorsa da emin defildir.
gl_rll Nesef crvannda. .5j!t IV,854 KiE ile Nesef arasnda biiyiik
bir kiiy. Sem'ini, orada "so$uk ve kar' iginde bir gece kaldr.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHQLD
Kayakhr Sem'6nt Takut Apkhmalar
Isim
Pedyine
(Yakut'ta cSit{ll
[, 5e7 Nesef ctvannda.
Bedyine) Rigsirisne (?) Ya- e*\)l kut'ta Rigsirgenes3 Snkbedynzn
(Yakut'ta
1I,734 Neseften yanm fersah mesafede.
(?) csfrt-rjLJl II[, I3 Nesef crvannda.
SAkebdiyaz)
III, z3
.'-i+Ul
SAncen
Nesef ctvannda.
III, 8e Kig crvannda.
Serkes
III, rg7 Nesef crvannda. Belki
S0nec
S0bah'rn ay-
nrdrr. $argiyAn (Yakut'ta (Cargiyin)
jt"ir":Jl lll,277 Nesefte bir
sokak. ismi, Buhi-
rA'nrn $arg yahut Carg ismindeki ticaretiyle meqhur ktiyiinden gelip oraya yerlegen muhacirlere nisbet
edilmigtir(bkz. yk. s. Io4). $AvharAn
ffakit'- jl;ytJl
IlI, 245 Nesef crvannda. On ikinci
6At
$rkes
$ff"y4" (Yakut'ta
$0ziyin)
Tadyine
asrrda
ancak izleri kalmrqtr.
ta $ivahrAn)
III,35c
.i!_rll iU-t:jl
-
Nesef crvannda.
Kig crvannda.
I, B3z Nesef ctvannda. Belki Pedyine'nin ayrudrr.
,"-ll
T0ben
I, BBB S0bah yakrnrnda.
Ustugdidize cs;zrl-r:")l I,243 Neseften 4 fersah
mesafede. Sem'i-
ni Neseflten Buhiri'ya giderken bu kiiyden geqti.
Utqund ffakut'ta
Utgend) s03
a;-L-rYl [, tIz
Nesef ctvannda.
Yakut'ta harekesizdir; Sem'Ani'de yalnrz
Eskikitaplarim.com
iSLJl "ljl
kaydr vardrr.
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZNIIITI-ENI
r53
Kaynaklar Isim
Sem'6nt Takut Apkhmalar
Varaggen (Yakut' ta Vargacen yahut Vazagcen)
G'74j1
Varsif yahut Vassif
Derb-
CW
[V, gzr Sem'ini'nin hkrince Nesef crvannda, belki Vaz$anc'rn ayrudr.
jl
IV, g3I Nesefte bir sokak. Nesef crvannda, Sem'ini'nin fikrince (bk. Varaggen).
Vazgacn Vene yahut
Venec ,e-;l
IV,
g,4r
Nesef crvannda; orada
bir
nbat
942 vardr.
Versin Yagni
e:jt cAl
IV,gzo Nesef crvannda. lY,rozz Nesef crvannda. Sem'ini BuhArA'ya giderken oradan gegti[ini zannediyor.
JtJt
Zdzek
ZendiyA.(?)s Ya kut'-ta Zendine)
Zk0n (Yakut'ta
Zeyk0n)
II,9o6 Kig civannda.
.";ti-url II, 952
Nesef crvannda.
if--Jl
Nesef crvannda.
II,966
Aynca KAsen kiiyiinde do$mug olan $eyh Eb0 Abdurrahman Mu'iz b. Ya'kub'un (iilm. zrg/Bg4) hayat hikAyesinde Neselte Zihidler soka$rnda (Sikket'iil Zuhdd) yaptrrdrfr eski cami (el-Camiii'l atik) ile ribat zikredilir. Bu sokafa bir zamanlar geyhe nisbeten Ebfi Abdurrahman sokafr denirdi. Sem'ini kabrini ziyaret etmigtir.50s
rB-HArezm $imdi, Ceyhun sahillerindeki vilayetlere dtinece$iz. Sol sahilinde uzanan ekili arazihin Amul'de bagladr$rnr giirdiik. Harezm'in birinci gehri Tihiriye, Amul'un alt tarafinda beg gtinliik yolda idi. Aradaki menziller gun-
-.tj/\ ;1
..^:Ul ..e .rJYlr,aynen
5oa
Sem'ini.
505
Sem'ini, ,r;-KJt kelimesinde.
Eskikitaplarim.com
dfl
C*
d
.Jl.rJly
stul
Karagöz
t54
V.V. BARTHOLD
lardrr: Vize, Merd0s, Asbds, Silhye yahut Sipiyes6 (basrh metindeki gibi Silhne de$il). Son ktiyiin Timur tarihinde tekrar adr gegersT. Tihiriye, muhtemelen Kentmengi harabelerinin yerinde idi. On birinci yiizyrldan itibarenss Hirezm'in en giineyindeki gehrin Dargin oldu$u umumiyetle kabul edilmektedir. Tdhitrye'nin alt tarafrnda iki gi.inli.ik yolda bulunuyordu. ikisinin arasrnda, tam yan yolda Cigerbend ktiyti vardr s. Burasr Buhir6'dan Hirezm'in merkezine giden yolun Ceyhun'a yaklagtr$r yerde idisr0. Eb0'l-Gazfdesrl DargA, Dar0gan yahut Dar0gAn-ata adr altrnda zikredilir. (Bugiinkii Dargan-ata harabeleri). Onuncu yiizyrlda Dargin, nehrin sol sahilinde GurgAnc'dan sonra en bi.iyiik gehir sayrlrrdr. VilAyetin en giizel camii orada idi. Camiin iginde siislii ve tezhipli egyalar bulunuyordu. $ehrin baflan nehir boyunca iki fersah kadar uzanryordu. Sayrlan beg yiizden fazla olan bu ba$lardan kuru iiziim ihrag edilirdi. Yakut da Dargin hakkrnda bilgi vermektedir. Merv'den Hirezm'e giderken gehre u$ramrgtr. $ehir nehirden iki fersah uzakhkta bir set iizerinde kurulmugtu. Set ile nehir arasrnda halkrn tarlalan ve bahgeleri bulunuyordusr2. Ticari ehemmiyeti biiyiik olan Cigerbend'de de bir cami vardrsr3.
Dargin'dan bir menzil aga$rda Sedvar gehri yer ahyordu (istahri'nin basrh metninde biiyledir, halbuki gergekte Cigerbend gehri Dargin ile Sedvar arasrndaydr. Bir cuma camii vardrsra. On yedinci asrda tekrar adr-
na
rastlanmaktadr5rs (gimdiki Sedvar harabeleri). Daha ileride, bir giinliik yolda meghur Heziresp gehri bulunuyordu. Bugiine kadar adrnr
5ft lstahri, 3or, 338; de Coeje, Das altc Bctt des O.rur, 95. 507 Petis de la Croix, l, z3z, z6o; lafcr-n6mc, I, z96, z6I. il Beyhaki,859 (burada rrE;.: yerine rJb;r okunma\dr; Mctinla,2g,4e finga). s De Goeie, Das alte Bctt adh eserinde yazmalarda kabul etti$ni bildirditi okunuga giire Cigerbend, DargAn ile Sed0r arasrnda bulunuyordu (bu son ismin dofrusu Sedvey'dir, krg. Barthold, Omslnnie Turlustana" 8o). Bu giiriigii Sedvar ile Dargan-ata arasrndaki uzakhk da teyid etmektedir. Bu durumda Cigerbend ile unehrin darlagu[r yerin" arasrnrn iig giinliik yol olduiunu siiylemek yanhqtrr. Mukaddesi de Ceyhun'un gegitlerini sayarken Ci gerbend'i Dargdn'dan sonra zikreder (zgz). 5t0 Mukaddesi, 343. Cigerbend nehrin sol sahilinde
5rf
Ebu'l4izi,
idi (Mukaddesi' 287).
277,
3@, 349, 512 Yakut, Mu'ccm, II, 567. $imdiki Dargan'ata'nrn
A.
Kalmykov tarafindan yaprlan
tarifi buna gok benziyor. hot. Tu*. fru7, XVII, 7o. 5t3 Mukaddeai, e8g. sra Mukaddesi, zB8. Mukaddesi (286)
bu gehri nehrin saf, sahilinde giisteriyorsa da bu
pek do$ru olamaz. 5ts Ebu'l4izi,34g.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN ooCRAFI OzCLI.IKLTNi
r55
muhafaza etmigtir. HezAresp'ten iig fersah mesafede Kerderin His, ondan da beg fersah ileride Hivesl6 yer ahyordu. Vilayetin bugi.inkii merkezidir.
ile Hive arasndaki yol bir giinliik kabul edilirdi. Bozkrnn kenannda bulunan Hive'nin bir camii vardr. Kerderin His ile HezAresp miistahkem gehirlerdi. Ahgap kaprlan ve hendekleri bulunuyordusrT. Heziresp arkr Amul havalisinden baglardrsts. Kerderin His arkr Heziresp'ten iki fersah mesafede, Hive arkr da daha aga[rdaydr. Mukaddesi'ye gtireste. Heziresp ve Kerderin His arklannln arasl iki fersah idi. Arklann en biiyii$ii Hive arkr olup gehre kadar gemiler iglerdi sm. On iigiincii yiizyrhn baglarrnda Hive halkr hala $ani mezhebinden idi; halbuki Hirezm'in difer gehirlerinin ahalisi Hanefr idiler52r. HezAresp
Bu arklann baqlannrn alt tarafinda, Ab0kgi'da nehir da$hk bir bo$azdan gegerek orada iiEte bire iner; burasr gemiler igin tehlikeli sayilrdrs22. Mukaddesi'ye giire523 "nehrin daraldr$r yer" Cigerbend'den iig giinliik yoldaydr. Bahsedilen bofazrn Duldul-atlagan oldu$u agrktrr. Uq-gugak (yahut Ug-ugak) ve igke-yar mevkileri arasmdadr. Burada nehrin genigli[i 35Bm'ye iniyordu. Bo$azdan tig fenah (ibn Havkal'a giires2a bir merhale) aga$rda Givhire denilen ve Heziresp kanalmm iki misli olan kanal525 nehirden aynhyordu. Eni beg zira derinli$i iki kame kadardr (bkz. s. gr). Gire arkr bu kanaldan, bagmdan beg fersah aga$rda aynhyordu. GivhAre'nin bagrndan altr fersah aga$rda, Ceyhun'un sa$ sahilinde Garabhagne yahut Garamhagne gehri vardr; saf sahilinde uzanan ekili arazi ancak oradan baglardr. Givhire kanaliyle526 nehrin asrl mecrasl arasrnda Hirezm'in baggehri KAs'rn yer aldr$r biilge bulunuyordu. $ehir, Giv516
istahri,34r.
5r7
Mukaddesi, 289.
ttt
,J"l .!k istahri, Amul'un alt tarafinda beg giinlilk yolda olanTihiriye'nin mevkiini tarif etmek igin aynr ciimleyi kullanrr (3or); binaenaleyh Heziresp kanahmn bagrntn o zaman gimdiki Qarguy yakrnrnda oldu$u neticesine varmamp miimkiin dcfildir. sre
Mukaddesi, zgz. 5a lstahri,3oz. s2f Yakut, Mu'ccm, ll, 5rz. 522 istahri,3o4. 523
Mukaddesi, 343. Bu rakam giiphelidir; kr1. yukanda s. t54, n' 5o9'
52a
lbn Havkal, 354.
s25
Kanallar hakkrnda bkz. istahri, 3or vd. d. Yakut'a gore (Mu'ccm, IV, z3o vd. fakat elbette yanhgtrr) Civhire kanah Dargin yakrnrndan akardr: Yakut, Dargan'rn nehirden iki mil uzakta oldu$unu siiylemektedir (Mu'ccm,II, 567; de Goeje, Das alk Bett, rt3). 526
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
r56
hire'nin yata$rndan on iki fersah mesafedeydi. Nehrin sol sahilinden ayrrlan arklardan bir mil52' (t/Z fersah) uzakhkta akryordu. Medri arkrnrn bir mil kuzeyinde de VezAk arkr Gurginc'a ulagtrdr. Yezdk yata$rndan Kis iki fersah mesafedeydi. Medri kanah Givhire'nin iki misliydi. MedrA qehrinin mevkii hakkrnda bir bilgimiz yoktur. Sem'ini ile Yakut'a giire528 Fernifsin kiiyii oradan iki fersah uzakhktaydr.
rg-KAs Hirezm'in eski baggehri Kis, asrl mecranrn saf sahilinde Hive'den bir gi.inli.ik yoldaydr52e. Yakut'a giire530, Kis ismi, Hirezmliler tarafrndan bozkrrdaki siper yahut hiiyiiklere verilirdi; binaenaleyh Orta Asya'da bugiin kullanrlan Turtkul 53r kelimesiyle aynr manAyt taqlyordu. Arap istilisr zamanrnda gehir iiE krsrmdan meydana gelip en miistahkem ktsmr, yini kale, Fil yahut Fir adrnr tagryordu 532 Birfini'ye giire Fir'in etraftnt aynr yiikseklikte birbirine paralel iiq duvar Eeviriyordu. Hirezmgihlar'tn sarayl, biitiin istihkimlann iizerinden yiikselerek on milden fazla mesafeden gtiriilebiliyordu. Kale kerpig ve tu$ladan yaprlmrqtr 333. Bu kaleyi Ceyhun'un sulart yavag yava$ tahrip ediyordu. istahii'nin zamantnda53a kale ile eski qehrin tamamr terkedilmigti. Eski gehrin kaprlarrnr sular giitiirmiigtii. Kale tamamen ykrlmak tehlikesiyle kargr karqrya idi. Halk harabelerin do$u tarafrnda kendilerine evler yapmrglardr. Kalenin yanrnda cuma camii, Hirezmgihlar'rn sarayl ve hapishAne yer ahyordu. $ehrin ortastndan akan arktn iki tarafinda Earqrlar bulunuyordu. $ehrin eni ve boyu I/3 fersah veyahut baqka bir okuyuga giire (ibn Havkal ile istahri'nin farsga versiyonlarrnda) iiq fersah idi. ibn Havkal s3s, kendi zamantnda ne kalenin ve ne de yanrns2?
Mukaddesi'ye g6re (zgz) Medri arkr Hive ile Vezik arklanndan yanmgar fersah
uzakhkta idi. 528 Sem,ani,il.;.i11 kelimesinde; Yakut, Mu'ccm,III, 885.Yakut'ta kiiyiin mevkiinden bahsedilmiyor. Bu krstmda Sem'ini gehre Medrikis adtm verir; de Goeje'nin giiriigiine giire Mukaddesi aynr gehirden MedrAmisen olarak bahsetmiqtir (zB7' n. f.). 52e
istahri,34r.
530
Yakut, Mu'cem,lY , zzz. 53r Barthold, Otchct, rz. Yakm zamanda bile Ruslar tarafindan kurularak Petroalexandrovsk adr verilen qehre ihtililden sonra Turtkul ismi verilmiqtir' 532
Sachau,
533
Sachau, lurGeschichtc,
/ur
Gcschichle,
I, n, %'
I, ro,
rz.
53a
istahri,3or. 535 ibn Havkal,35I.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl
OZELLiKLERI
rrt
daki cami ile hapishanenin izlerinin bile kalmadr$rnr yazryorsa da,Birirni'den Fir'in son izlerinin ancak g94 yrhnda yok oldu$unu ii$reniyoruz. Mukaddesis36 HArezm'in baggehrini giiyle tarif eder: "Kis'a $ehristan denir, nehrin sahilindedir. Niqapur bi.iyiikliifiindedirs37. (Baqka bir niishada "Buhiri'dan biiyiiktiir"). $ehir nehrin do$usundadrr. QarErlann ortasrnda bir cuma camii bulunmaktadrrs3s. Siitffnlar bir kame (z m. clvannda) uzunlu$unda siyah tagtan yaprlmrg olup bunlann tizerine ahgap direkler yerlegtirilmiqtir53e. Emirin sarayr gehrin ortasrndadrr. Kaleyi nehir takip etmektedir. $ehrin iginde arklar akar. $ehir gok giizeldir. Orada ilim-
ler, edipler ve zenginler bulunur. Ticaret ve hayrat goktur. Mimarlan mesleklerinde qok yeteneklidirler. Hifrzlannrn seslerinin giizelli$i, Kur'in okumalannrn mi.ikemmelli$i, bilgileri ve tavrrlan dolayrsryla lrak'ta bile benzerleri yoktur. Fakat nehir sularr devamh qehri basmaktadrr, bu sebeple halk nehir kryrsrndan uzaklara gekilmektedir. $ehir, Erdebil'den bile kirli olup bir gok ldfrmlan caddelere tagryordu. Halk sokaklan abdesthane gibi kullanryor, pislikleri gukurlara topluyorlardr; sonra buralardan torbalar iginde tarlalara tagryorlardr. Sokaklar o kadar pisti ki, yabancrlar ancak giindiiz ytiriiyebiliyorlardr. Halk pislikleri ayaklariyle iterek toplarlardr5s. Eski Kis'rn harabeleri qimdi $6h Abbas Veli ismiyle anrlmaktadrr5ar. Kiiqi.ik yeni kale eski kalenin ancak r/4 ii kadar yer kaphyordu. Bir minarenin ve surlarrn kahntrlarr
hili
mevcuttur.
zo-H6,rezm kanallarr Biiyiik YezAk kanah (de Goeje'ye gtiresa2 gimdiki Kunya-DeryA mecrasr) KAs'tan biraz yukarda nehirden ayrrhyordu. $ehrin alt tarafrnda akan Biiwe arkr, Gurginc'dan bir giinliik yolda bulunan EnderAst6n ktryiiniin yanrnda
Vezik ile birlegirdi; VezAk kanahndan daha kiiqiik idi. Gur-
536
Mukaddesi, 287 vd. t37 istahri'ye giire (254)
Niqip0r'un eni ve boyu birer fersahtrr. Bu agrklamalara bakrlrrsa Mukaddesi'nin tarifi, istahri taralrndan zikredilmeyen yeni bir binaya iittir. Bu da eski camiin tahrip edildifine dair ibn Havkal'rn verdifi bilgiyi 53s
destekliyor. 53e
Yani siitunlann alt krsmr ta$tan, iist krsrmlan ise a$agtan yaprlmlgtlr. 50 De Goeje'nin terciimesinde (Das altc Bett des Oxus, roz) "pislikleri ayaklariyle camilere tagrrlar. 54r A. Kuhn tarafindan ($ah Abbas Veli adr altrnda) MatcriaQ d$a stalisl. lurkrst. lvay, IV, z5r vd.'da tarif edilmiEtir. 542 De Goeje, Das alk Beltc, 7t. Fakat Vezik bir kanal olup onuncu yiizyrlda nehrin
asrl mecrasiyle kangtrnlmamahdrr.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
r58
ginc'dan bir galve mesafede (bkz. s. Io3, n. zgr4) nehirde ahgap bir bend inga edilerek akrntr do$uya gevrildi. Eski zamanlarda gehre su vanrdr. Bundan anlaqrhyor ki, Siminiler zamanlnda Urun-Dery6'nrn yata$rnda Kunya Urgeng ile Sarr-Kamrg giilii arasrnda su dolu de$ildi; binaenaleyh Mes'0di'nin "Ciirciniye Giilii' (SaruKamrg) hakkrndaki bilgisi543 hatahdrr. Nehrin do$uya do$ru gevrilmiq bir kolu, Feritegin yahut Beritegin ktiyiine do$ru akryordu. Bu ktiy, Kis'tan beg giinliik5aa yolda, nehrin do545 bulunuyor$usunda ve nehirden epeyce uzakhkta (diirt fersahtan fazla) du. Feritegin'den Aral giili.i bir gi.inltik yolda kabul edilirdi 546. Mukadddesi'ye giire5aT BerAtegin, bozkrrda, da$larrn yakrntnda biiyiik bir ktiydii. Buradan tag qrkarrhrdr. Cami garllnrn ortasrndaydt; evleri gok iyi kerpiEten yaprlmrgtr. Asrl yata$rn do$usunda biiyi.ik Kiirder arkt akardr -bagr Kis'tan beq fersah aga$rdaydr-. ibn Rustehs4tt bu yer hakkrnda giiyle der: "Nehir orada havuzlar, batakhklar ve gayrrlar meydana getirir" Ark, diirt yerde diirt kola aynldrktan sonra kollar birlegince biiyiiklii$ii Biivve ve VezAk arklarr kadar olurdu. Boyu hakkrnda bir gey siiylenemiyorsa da epeyce uzun oldu$u anlaqrlmaktadrr. Qiinkii Ktirder arkr GurgAnc'rn karqrsrnda bulunan Mizdihkan biilgesinin do$u hududunu tegkil etti$i halde Kiirder gehri, ileride giirecefimiz gibi Ceyhun'un deltasr iginde idi.
zt-Gurginc Gurginc'a Araplar Ciirciniye, daha sonra Mogollar ve Tiirkler Urgenq derlerdi. Yukanda adr gegen bentten bir galve, nehrin asrl yatafrndan bir fersah mesafeydisae. $ehir Ceyhun'un sol sahilindeki gehirlerin en iinemlisi sayrldr$r gibi Mukaddesi'ye giire550 giinden gtine genigliyordu. Diirt kaprsr vardr. Arklann sulan kaprlara kadar geldili halde gehirde yer olmadr$rndan gehrin igine akrtrlamryorlardr. Adr gegen binalardan birisi Me'm0n'un saraytdtr; Haccic kaptstna yakrndr. Sarayrn kaptlannrn iggili$i gok giizel olup biittin Horasan'da egleri yoktu. Me'm0n'un o$lu Ali, babasrnrn saraylnln kargtstnda bir saray yaptrrdr. Kaprsrnrn iiniinde Buhi543
5{
Mes'0di, Tnbih,6S. istahri'de biiyledir (34I). Mukaddesi'de uzakhk fazladrr.
5a5
istahri,34I vd.
sa6
Mukaddesi, 343. Mukaddesi,288.
547 5a8
lbn Riisteh, gr.
5ae
istahri, 342.
5il Mukaddesi, 288 vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OzEI,I,ITLSNi
r59
ri'daki Rigistin'r taklit ederek bir meydan agtrrdr. Bu meydanda koyunlar satrhrdr. Bu bilgilerin Gurginc emiri Me'm0n b. Muhammed'e ait olduklan anlaqrhyor. Sonradan g55 yrhndassl Hirezm'in giiney krsmrnr da zaptederek HArezmgih iinvanrnr aldr. O zamana kadar bu iinvan, Kis'ta saltanat siiren eski hinedanrn temsilcisine iitti. Me'mun'un o$lu Ali, gg7'de babasrnrn yerine geEti. Sarayr babasr hayatta iken inga ettirdi$i bilinmektedir. SAminiler devrinde Gurginc, Kis kadar iinem tagrmryorsa da gtinden
giine biiytiyorduss2 Onbirinci ve onikinci yiizyrllar igin her iki gehir hakkrnda fazla bilgimiz yoktur. Oniigiincii ytizyrlda GurgAnc, kuwetli HArezmgihlar devletinin baqgehri olarak yeni bir tinem kazandr. Bu devlet islim ileminin en kuwetli devleti olunca baggehir de, zaptedilen memleketlerden getirilen ganimetlerle zenginlegtirilmiq olmahdlr. r2rg yrh sonlarr ile lzzo yrh baglannda bu gehirde kalmrg olan Yakuts53, GurgAnc'r gtirdiifii qehirlerin en genigi ve en zengini kabul eder. zz
-Mukaddesi' nin verdi$i yollar
Hirezm'deki gehirlerin ve kiiylerin en genig listesi, aralanndaki mesafelerde giisterilmig olarak Mukaddesi'de bulunurssa. O, nehrin iki yakasr igin ayrr itinererler gtisterir. Heziresp'ten GurgAnc'a giden yoldaki menziller gu sraya giire tertip edilmigtir: Heziresp Zerd0h s5s
Kerderin His
z berid 557
r
556
berid
z berid
Hive 55r Bu
tarih hakkrnda aqa$rya bakrnrz. GurgAnc'rn harabeleri arasrnda ayakta kalabilen bir minare, Hirezmgih Me'm0n b. Me'mtn tarafindan 4or (roro-rr)'de yaprlmrgtrr. Minarenin kaidesindeki demir levhada bulunan Arapga kitibe N. Katanov taratndan lapishi'de (XIY, 15 vd.) negredildi. ss3 Yakut, Mu'cmr,Il, S+, +86. ss{ Mukaddesi, g43vd. ss5 Bununla beraber Hirezm gehirlerinin listesinde (Mukaddesi, 386) Zerd0h, nehrin saS sahilinde giisterilmigtir. $6 Bir berid Doiu vilAyetlerinde iki fersaha egitti. 552
E*i
ss7 De Goeje (Das alte Bcu, 84), Kerderin-His'rn Ebu'l-Gizi tarafindan zikredilen Hive ile HezAresp arasrndaki Gerden-Hist kiiyii oldu$unu tiyin etmektedir (de Goeje'de yanltghkla 'Hive'nin agafrsrnda"; krg. Ebu'l-GAzi, z4z vd.).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
Rahugmisen yahut
Erdehugmigens:a I
Deskilran-His UzArmend yahut Vezirmend R0zund N0zvir Zemabqer Gurginc
t
merhale merhale
z beiid
I I I t
beiid merhale merhale merhale
bir itinerer giisterir. Onun verdifi bilgiye giire KAs'tan Gurginc ancak iig giinliik mesafede olup bir gi.inde Erdehugmisen'e oradan da yine bir giinde NfizvAr'a gidilirdi. istahii, Heziresp'ten istahrisse, daha krsa
Hive ve Hive'den Kis'rn birer giinliik mesafede oldu[unu hesap ediyorsa da fersah olarak daha biiyiik bir mesafe giisterir. HezAresp
KerderAn-His Hive SAferdiz KAs
3 fersah 5 fersah 5 fersah 3 fersah
Mukaddesi'nin itinererinde SAferdiz'in adr geEmiyorsa da MJ. de Goeje'nin fikrince nehrin sol sahilindeki gehirler arastnda Sedfer adr altrnda zikretmigtirs60 Sem'ini ile Yakut'uns6r, Siferdiz'i "Amul'e yaktn, Hirezm yolu iizerinde" giistermeleri gariptir. Zemahger'in mevkiinin Zmukgir harabelerinin bulundu$u yerde olmast kesindir. Fakat bu noktadan Hive elli milden fazla, Kunya-Urgeng de takriben seksen mil mesafededir ki, Mukaddesi'nin verdi$i rakamlara uymaktadrr562. Bununla beraber Hive'den Zmukgir yoluyla Kunya-Urgeng'e olan uzakh$rn tamaml, Hive ile Gurginc arastnda verdi$i mesaleye oldukEa yaklagrr.
Adr gegen yerlerden bazilan hakkrnda Mukaddesis63 bitaz bilgi vermektedir. Zerdfih, biiyiik ve miistahkem bir kiiy olup rebadr vardr. Yakut'ta (Mu'ccm, I, rgr; burada Erte-Huqmisen'dir) Gurgic'dan iiq merhale. Yakut, Kds'tan Erte-Hugmisen'e giderken $ewal 616 (ro Arahk rzIg-7 Ocak tezo)'da nehri 55s
gegmigtir, Nehri buz ki.itleleri kaplamrgtr. sse
istahri,34I'
50 Mukaddesi, e87. 56r Yakut, Mu'ccm,lll, rz. 562 ibn Battota'ya g6re (III, 6) Hirezm (Gurginc) ile Zemahger arasr yalmz diirt milden ibaretti. 563 Mukaddesi, zBB vd. d.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI
OZNLLITLSRi
16I
Rirz0nd orta biiyiikli.ikte bir kiiy olmasrna rafmen miistahkemdi ve hende$i bulunuyordu. iqinden yol geqerdi; cami gargrya yakrndr. Halk iizel bir kayna$rn suyundan iEerdi. Nfizvir, hende$i ve demir kaprlarr olan kiigi.ik, miistahkem bir kiiydii; gehrin iginden yol gegerdi. iki kaprsr ve her gece kaldrrrlan bir asma ktipriisii bulunuyordu. Bau kaptstntn yantnda, biitiin vilayette egine rastlanrlmryan hamamlar vardr. Cami qargrlarrn ortasrnda olup kiigilk bir krsmr harig iistti kapahydr. Zemahger de o tipte ktigilk, miistahkem bir kiiy olup, hende$i, demir kapilan, hapishanesi, asma kiipriisii ve giizel bir camii vardr. Sem'ini'nin zamantnda Zemahger, ktigiik bir gehri andrran biiyiik bir kiiy haline gelmigtis6a. Sem'ini ile Yakut'tas6s, nehrin sol sahilinde Heziresp yakrnrnda SivkAn admda bir kiiy daha zikredilir. Yakut'a gtire bu kiiy Heziresp ile Hugmisen, yini Erdehugmisen arasrnda idis66. Yakut r22o yrhnda SAvkin'da kalmrg olup niifusu kalabahk, gargrsr bi.iyiik, giizel bir cami ve minaresi olan bir kiiy diye anlatrr.
Nehrin sa$ sahiline gelince Mukaddesi, "nehrin daraldr$r yerden" itibaren Gurginc kargrsmda, nehrin sahilinden iki fersah mesafede (yani Hoce-ili yakrnrnda) bulunan Mizdihkan'a kadar aqafrdaki itinereri gtisterir567. Meg
r r r r r r
nbit
Sende RibAt
Bagirkan
$uritrin KAs
His N0zkAt
VAy!in Nfibag MizdAlrknn ...bozkrr iginden 5s
Sem'ini, S;ejl
merhale merhale merhale merhale merhale merhale z berid t merhale r merhale z merhale
kelimesinde.
565
Yakut, Mu'ccm,lll, 24. s66 Bazt kaynaklarda Huqmisen ile Erdehugmisen ayn ayn zikredilmiqtir. bkz. istahri,
299. 56i
istahri, 342. Mizdefknn'rn bir kag defa adr geger, yalnrz Ebu'l-Gizi'de de$il Hive'nin on dokuzuncu yiizyrldaki tarihinde bile. Mizdi[kin denilen yiiksek ova, Hoceili'nin batrsrnda bir fersah uzakhkta bulunmaktadrr. Orada qimdi $emun (nebi)'nun mezan giisterilir. Havarilerden Peter oldu$u tayin edilmigtir. Aynr yerde Gavur-kale denilen bir kalenin harabeleri bulunmaktadrr. Kr$. A. Kuhr5 Matcria$ d$a statist. Turkcst. kray. IV, zI7 ve
Barthold, Oroshznb Turkcstanc, Bg.
F.n
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
Bu yola ilaveten iki yol daha zikredilir. Birincisi MeE nbittan $u yerlere giderdi:
Emir
r
Birib-Sir
z merhale
Erdehive
r
merhale merhale
ikinci yol Kis'tan baghyordu; bunun iizerinde gu menziller zikredilir: GardmAn
VAylrin Erdehive
N0kbag
I merhale z merhale z beiid I merhale
"Nehrin darlagtr[r yerden" qimdiki $urahan altmrg mil kadar uzakhkta olup Mukaddesi'nin verdi$i diirt merhaleye yaklagrk olarak tekabtil eder. $urahan'dan eski Kis (gimdiki $ah Abbas Veli kiiyi.i) yirmi mil uzakltkta idi. Mukaddesi'nin verdi$i Bagirkan kesinlikle Ebu'l-Gazi'nin verdi[i Bakirgan de$ildir. ikincisi Hive ozbekleri'nin yerlegtikleri arazinin kuzey hududunu tegkil ediyordus6s. $ah Abbas Veli'den Hoce-ili yaklagrk olarak ro5 mildir. Binaenaleyh yolun ikinci lssmrnda da (bilhassa Kis'tan Viyhin'a, Gardmin'dan gegerck giden daha yakrn yol segilirse) Mukaddesi'nin verdifii mesafeler oldukga do$rudur. Gardmin'rn mevkii qimdiki Gurlen yakrnrnda kabul ediliyor. istahri'de His'a Derhis adr verildi$i gibis6e yeri Kis'tan iki gi.inltk mesafede giisteriliyor. Ebu'l-Gazi'nin zamanrnda nehrin yata$rnrn akrntnt de$igmig oldu$undan sol sahilde bulunuyordus7o. Viyhin belki Mangrt'a yakrndr. Erdehive, VAyhin'den bir berid uzakhkta ve ileride giirece[imiz gibi bir da$rn etefinde Hoca-kul menzilhAnesinin yanrndaydr. Meg-nbit'tan Erdehive'ye giden do$ru yolun, iince Givhire kanahnm sa$ sahilini takip ettikten sonra Kiirdet'in sa$ sa56
Ebu'L-G&i, 298, goo, 3or. Bakrrfan-ata gcklinde burada daha iince rastlanrldr[rna giire evliyadan Hakimlatairrn vatanr, tabii olarak Ebu'l€"ri"tin $atrrgan'rntn ayntdtr ve K. G. Zaleman'rn giiriigtine ra$men (Izuycstila Inp. Ahad" ffaz&' 1898, IX, No. z, ro6) Mu' kaddesi'nin Bakrrfan\ defildir. Hakim-ata'mn mezan bugiin, gimdiki Kungrad yakrnrnda giisterilmektedir; krg. Barthold , Omslutie Turlecstana, S vd. 56e lstahri,34I. 5?o
De Goeje, Das alle Bcu, N.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
OZELLIKLERi
163
agrkga giiriilmektedirsil.
Bu me'
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl
hilini,yini gimdiki ana yata[r takip etti$i
safeyi (takriben r 15 mil) beg gtinde katetmek mtimkiindi.i.
$u yerler hakkrnda bilgi verilmigtirsT2. Gardmin'm iki kaprsr olup su ile dolu bir hendek ile gevrilmigti. Hende$in eni bir ok menzili kadardr. ViyhAn'da da bir hendek vardr. Kaprsrnrn yanrnda mancrnrklar dururdu. Erdehive, bozkrm kenanndaydr; dafrn etefiindeki surlannrn yalnrz bir kaprsr bulunuyordu. N0klhg (N0kbag) etrafinda dolagan kanal, Ceyhun'dan ahnmry olup bozkrra do$ru akryordu. MizdAhkan, biiyiik bir gehir olup genig bir biilgenin merkezindeydi. rz.ooo kalesi (?) vardr; gehir hemen hemen Gurginc kadar biiyiiktii. ibn Rustehsi3 Herivez (yahut Herviz) kiiyi.inii Mizdihkan kazasmda tam nehrin sahilinde giisterir. Adr gegen ktiylerin hepsi miistahkemdi.
Mizdihkan'rn alt tarafindaki mahal igin gu noktalar ve mesafeler giisterilmigtir:
Mizdilrknn
z berid
DersAn
Kiirder Cuvikin Beritegin Gtil kryrsr
r
merhale
z berid
r r
merhale merhale
Mizdihkan ile Kiirder arastnda aynt uzunlukta bagka bir yol zikredilir: Verdrig
(?)
Ki.irder
I r
merhale merhale
istahri5Ta. Derhis'tan Kiirder'e bir giin,Kiirder'den Beritegin'in de iki mesafecie oldu$unu bildirir. Birinci rakam hig siiphesiz yanhgtrr.
giinliik
57t Onuncu yiiayllda Kiirder'in eskiden nehrin asll mecra$nl tegkil etmesinin diigiintilmcsi dikkate gayandrr. krg. Istahri, 3o3. Kiirder (yk. bkz.) gehrini Taberi (II' I5e5) rro (7e8-7zg) yrhnda bir melikin merkezi olarak zikreder. Binaenaleyh lslfun fcthinden bir asrr iince nehrin Uzboy'dan gegerek Hazar denizine dtikiildiiiiine ihtimal verilemez: krg. Barthold, Omslunb Tutlecstana, 8e ve A. Hermann'tn buna kargr olan fikri (Altc GcogrQhi. des untercn Oxusgcbbts. Berlin, r9r4; bu eserin tarafimdan lQiski'de tenkidi yaprlmrgtrr.
XXII,
375 vd.
572
Mukaddesi, 288.
573
lbn Rusteh, gz. lstahri,34r.
57a
Eskikitaplarim.com
Karagöz
164
V.V. BARTHOLD
Hoce-ili'nden Aral giiliine olan uzakhk, yani Kungrad yoluyla Taldrk halicine olan mesafe (takriben roo mil) beg gtinliik yoldur. E$er nehrin asrl yata$r o devirde Aybugir'de giile diikiiliiyor idiyse daha ktsa bir mesafe giisterilecekti. Cofraffacrlar Ceyhun'un deltasr ve kollannrn saysr hakktn-
da bir bilgi vermedikleri igin ayn noktalarrn yerlerini tesbit etmek miimki.in de$il. Biilgeyi yakrndan tanryanlar, yukarda verilen bilgilere dayanarak (bkz. s. r63) belki BerAtegin'in mevkiini tayin edebilirler5T5. Kiirder hakkrnda bildiklerimiz ancak Nfikfag'dan daha biiyiik ve miistahkem oldu$undan ibarettir
576.
Ulkenin en kuzeyindeki yerleqme yeri olan Mezminiye' Beritegin civarrnda olup nehre biraz daha yakrn, fakat yine de diirt fersah mesafedeydi577. Mukaddesi'de578 isim Mezkeminiye'dir. Mezminiye karqtstnda, nehrin sol sahilinde Git yahut Cit kiiyii, arkastnda bozkrr baqlayan bir da$a yakrndr. Git ile Gurginc arasrndaki uzakhk belirtilmemigtir. Ancak Git'in KircAg (?)'dan beq fersah uzakhkta oldufu bildirilir5Te. Mukaddesiss0, yerini bozkrrda, O$uzlar'rn iilkesinin hududunda giisterir. Biiyiik ve miistahkem bir kiiy oldu$unu ve genig araziye sahip bulundufunu ilave eder. MJ. de Goeje58r. Git'in on altrncr yiizyrlda bi.iyiik bir tjnem tagryan Vezir qehrinin aynrsr oldu$unu ve bu qehrin kaltntrlan, ya Ust-Urt yamacrnda Qink'in oldukEa yakrnrnda Dev Kesken harabeleri, yahut da Kunya-UrgenE'in z4 mil giiney-bitrsrnda $ervan harabeleri oldu[unu zanneder582. Bununla beraber Cii daha do$uda, Mezminiye'nin karqrsrnda idi. istah575 Mesafelere bakrlrrsa Beritegin'in yeri belki Kagkana-tav yiikseklilinde kabul edilebilirdi, fakat iginde taglagma olmryan daflann jeolojik yaprsr (Mushketov, Turlustan, l, 697) tag ocaklannrn varh$rnr miimkiin krlmaz. Kagkana-tav, Kara-tav denilen yiiksek ovamn en yiiksek krsmrdrr. Kiibe-tav, Peygamber-krz v.d. adrnda bagka tepeler de vardlr: krg. A.
KuJnn,
Matcrial dba statist. Tutkcst. Knla,lY, zz4vd.
576
Mukaddesi, 288. istahri, 3o3, 34I vd. 578 Mukaddesi, 286. 57e istahri, De Goeje (Das al. 3oz. Bu isimde bir mevki hig bir yerde zikredilmemigtir. u Bctt. 64), Curgenc yahut Gurgencek (Kiigtik Gurgenc) okunmasrnr teklif ediyor. Bununla beraber istahri'nin niqin burada ismin farsga geklini kullandrf,rm izah etmek kolay defiildir; bu gekil ne lstahri'de ve ne de onuncu yiizyrl co$raSacrlannda bulunmuyor' 577
5m Mukaddesi,289. s8r De Goeje, Das alk Bett, 63 ad 582
Vcz:ir harabeleri on dokuzuncu yiiryrlda bile meghurdu.
O civarda $amAhi kalesi-
nin harabeleri bulunuyordu. Rus haritalannda $imaki geklinde gegmektedir, krg. Barthold' }roshcnb Turlecstana, roo. Vezir r464'tcn krsa bir zaman 6nce kurulmugttr. arn.
Eskikitaplarim.com
€sea'
Karagöz
92.
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OzeLI.iKLNNi
r65
giire583 Mezminiye, Gurginc vilayetine dahildi; nehrin sa$ sahilinde bulunmasrnrn yegane igareti, nehrin yata$tnrn Kilrder'den de[iqtirilerek Git ve Mezminiye, arasrnda akmasrndan ibaretti. ibn Havkal tarafindan da tekrar edilen bu bilgiden ancak gu nokta aErfa kavuqmaktadrr: Mezminiye nehrin sa$ sahilindeki di$er gehirler ve kiiylerden daha batrda idi. Aral giilii sahilinde Ceyhun'un a$antn yakrnrnda Halican vardt. Burada kiiy olmayrp bir kag bahkgr kuliibesi bulunuyordu. Halicin adr, Ibn Rusteh'e .gtiretsa nehrin asrl yata$ de$il, aqa$r tarallanndaki miiteaddid gtillenmelere Aitti. Burada tutulan bahklar, Hirezm'den btitiin memlekete ihraE edilirdi. ibn Rusteh'in, nehrin San-Kamrq'a akan kolunu tarif etti$i kuwetle muhtemeldir; Halicin dedifi yer de bu giikiintiidi.ir. Aybugir defildir. Buna ra$men istahri, Halicin'r Ceyhun'un Aral gtiliine ditkiildiigii yer olarak ileri siirmektedir5s5. Aral gtiliini.in gevresi, ibn Rusteh'e giire seksen fersah, istahri'ye giire586 ise yiiz fersah idi. Giiliin batr sahilinde uzanan yiiksek araziye ibn Rusteh, Siyah K0h, istahri Qakrr O$uz demektedir. Son ismi, belki Qa$rrik yahut Qa$rat kabilesine nisbet etmek icap eder. Bu kabilenin HArezm gevresinde bulundu$undan Beyhaki bir kag defa bahsetmektedirssT. Sa$ sahildeki batakh$r iirten srk ormanltkta yaban domuzlarr bir patika agmrglardr. Ceyhun ile Seyhun'un a$zlart arasrndaki uzakhk diirt giinliik yol sayrlrrdr.
ri'ye
Yukanda adr gegen gehirler ile kiiylerden bagka Mukaddesi588, mevkilerini tayin etmeden gunlan sayar: Sol sahilde VecAz yahut Ciz; biiyiik ve miistahkem bir kiiy olup genig bir hende$i ve ktiprilleri vardt. Ana yoldan uzakta idi; camii gehrin kenannda yer ahyordu. Kilgiik Gurginc5se (?), bagka bir Cit, Mesisin, Kirdir. Sa[ sahilde Cegir, btiytik ve miistahkem bir kiiy idi. ibn Rusteh 5m Veragdih kiiyiinii Gurginc'dan dijrt fersah aqa$rda, Beribid (?)set kiiyiinii de biraz daha aga$rda HAlicin'rn biraz yukansrnda giisterir. Sa$ sahilde Herivez'in alt tarafrnda adr verilmiyen iki 583
istahri, 3o3.
584
ibn Rusteh, 92.
585
istahri, 3o3; Barthold, Oroslwrb Turlestana,S4. 5e istahri,3o4.
587
Beyhaki, gI,3g8. 5s Mukaddesi 286 vd.d. 58e
Yakut (Mu'ccm,IV, z6I)'ta asrl Gurginc'dan iig fersah mesafede.
5s ibn Rusteh, gz. 5et
Yazmada u;o411
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
r66
kiiy daha vardrse2. Sem'Ani ile Yakut, iliveten Hirezm'in gu kiiylerini de belirtirler: r) Bifse3, z) Berkan yahut Birkansea, nehrin sa$ sahilinde Kis civarrnda, Gurginc'dan iki giinli.ik yolda bulunuyordu. $ehrin biiyi.ik bir krsmr Sem'ini zamantnda tahrip edilmiq ve tarlalarla kaplanmrg bulunuyordu. 3) Bugaydidses, bagka kaynaklarda Ba$dad yahut Bafdadek (kiigiik Bafdad) Cend ile Harezm arasrnda yer alrr; bu kiiy meghur $eyh Necmeddin ile kardeginin do$duklarr yerdir; geyhin kardegi bilinen resmi vesikalar koleksiyonunun yazartdtr (bkz. s. Z+). +) Gavgfincse6, Gurginc'dan yaklagrk olarak yirmi fersah mesafede bulunur. 5) GazinizseT. BerAgfft (?) biilgesinde,6) i$gtnt,7) Cunkan Ahagqa5s, B) Har0rffi, Sivkin civarrnda. g) R0zin601, ro) Sarakustaffi2, tr) Sibs3, HArezm'in agafr biilgelerinde bir yer yahut ada. rz) Suburni yahut S0barna@. Yakut'a giire Hirezm'in nihayetinde, Gurginc'dan yirmi fersah mesafede, $ehristan (yini Horasan) yolu iizerinde bulunuyordu. r3) Tumurtig@5. Yukanda adr gegen vesikalarda bunlardan bagka NfrhAs ile Sengin-Ahsek kiiyleri de zikrediliro6.
5e2
Bu izahat, San-Kamrg'a akan nehrin sol koluna aittir.
5e3
Sem'ani, .3ul
5e4
Sem'ani.
kelimesinde: Yaktt, Mu'ccm,|,475.
jufl
kelimesinde: Yakut, Mu'ccm,l,57o. Yakut, Mu'cem, I, fu8. $ehir, Ceyhun'dan ahnan bir kanal tarafindan sulanmrg olmalrdrr. Timur'un 1388 seferinin anlablmasrnda Bafidadek nehri olarak zikrcdilir (/afcrndme, l, g7). Bu kanahn Kiirder yahut Givhire'den mi ahndrlr bildirilmiyor; krg. Bartbold, }rcstvnir Turkstana,87. Bu gehrin mevkiini Guldursun-kale harabeleri igaret etmektedir. Petroalexandrovsk'dan Kukqa kuyulanna giden yolun iizerindedir (Masalsky, Turlustan, 5es
74il. 5e6
Yakut, Mu'cmt,III, 825. Arap fonetifiinin kaidelerine ralmen harekeler btiyledir.
5e7
Sem'ini,
5e8
Yakut, 5s Yakut, m Yakut, or Yakut, s2 Yakut, 03 Yakut,
6-e,ll
kelimesinde.
Mu'cem,l, z7g. Mu'ccm,ll, t33. Mu'ccm,
ll,
4zg.
Mu'cem,l, 83o, el-'UmrAni'den. Mu'cem,III, 8o, el-'Umrini'den.
Mu'can,III, zog, el-'Umrini'den @ Yakut, Mu'ccm, III, 32, r8z. $christin Nesi'mn 3 mil yahut I fersah kuzcyinde, qimdiki Aglibid yakrmnda idi. Bu bilgiden gu neticeye vanlabilir: On tigiincii yiizyrhn baglangcrnda ekili saha onuncu asrrdakinden gok daha gi.ineye uzanmrgtr; Mukaddesi aynr yolda yalnz bir kiiy zikreder: Erdekiivi. Bu kiiy Gurginc'dan bir merhale iitede bulunuyordu; di$er merhaleleri ancak ribitlar tiyin ediyordu. @5 Yakut, Muccm,l,B7g.
ffi
Mctinln,75vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl
OZELLiKLERi
167
2g-[{drezm'den civartndaki vilayetlere giden yollar Hirezm'in tarihi tecridinin, cofirafr durumundan ileri geldifi bilinmektedir. Bugiin memleketin her tarafi bozkrlarla gewilmigtir. Ortaga$'da Amul'den itibaren dar ve kesintisiz bir qerit gibi ekili araziden ibaret bir saha Amul'u Horasan ve Miveritinnehr'e birlegtirdi$-i istahri'nin verdi$i haberdenoT grkanlabiline de buna ihtimal verilemez. Her halde yabancrlar tarafindan istilisr srrasrnda biiyle bir gerit tehlike arzetmezdi, giinkii su dtrnda brrakmak kolaydros. Gergekten Hirezm hiikiimdarlan bu tedbire defalarca bagvurmuglardrr. Berzkrrdan gegen yollara gelince, istahri'ye giire*, Buhiri'nrn Ferehgeh ktiyiinden Hirezm'e sekiz giinde gttrnek miimkiindti. Seyahat boyunca meralardan baEka bir geye rastlanmazdr. Mukaddesi6r0, Buhiri'dan Ceyhun sahilinde bulunan Cigerbend nbatma giden bir yol daha verir (Cigerbend nbatr muhtemelen aynr adr ta$ryan
kiiyiin kargrsrndaydr): BuhAri Ernze 6ll
z berid
Tig (nbat) $0.0tt Kumlar (el-Remil)
t t I I t
Togan nbau5l2 Cigerbend nbatr
merhale merhale merhale merhale merhale
Mukaddesi'nin eserinin yazmalanndan birinde6r3, Gurginc'dan bir yol daha zikredilir. Bu yoldan Horasan'a dokuz gtinde vanhyordu; sonundaki Efrive yahut Ferive nbafi, birbirleriyle irtibatr olan i.ig kaleden ibaret olup NesA gehrinden diirt merhale uzakhktaydt6ra. Sem'ini'ye giire6r5, bu d7 istahri,338. ot Barthold, Onslnic Turlustana, 79. @ istahri,338. 6to Mukaddesi, 343. 6rr De Goeje, bu kiiyiin Emdize'nin aynr oldu$unu kabul eder (bkz. yukanda s. rz5). unehrin darlagtr$r yer" kelimeleri, Togan ribitr ile Cigerbend arasrna 612 niishasrnda
Bir
konulmugsa da buna pek ihtimal verilmez. Aga$da verilen itinererde "nehrin darlagtrfr yer" Cigerbend ile Sedver arasrnda giiriilmektedir. 613
Mukaddcsi,3&,n.o.
6ra
Mukaddesi, 32o, kr$. istahri, 273.
615
Sem'ini,
csllfl
146..inde; kr!. Yakut, Mu'ccm,III,866.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
r68
rrbatr Abdullah b. Tihir (tilm. 844) yaptrrmrgtrr. Bu yolun bir ktsmtntn Ceyhun'un eski mecrasrnr (Uzboy) takip etti$i giiriilmektedir. Bu yolda birer giinliik uzakhkta olan gu menziller zikredilir: ErdekuvA Bihin rrbatr Mehdi rrbatr
Miyin-gdh rrbatt El-HAkim kuyusu Eb0 Sehl rrbatr Dir$ac nbatr Ca'fer rrbatt
Hamdullah Kazvini ile Kdtib Qelebi, Mew'den Gurginc'a giden yol igin gu itinereri giisterirler616. Sukri yahut Sefeii Abadan-kenc SfrrAn nbatr Bir0n kuyusu
5 fersah s fersah
N0gikir yahut N0gAkird rrbatr
7 fersah618 7 fersah 6 fersah ro fersah ro fersah
B fersah B fersah617
SengAbid Tdhiiiye6te Bud rrbatr 620
Dargin Cigerbend
62r
7 fersah 5 fersah 4 fersah
Dehin-i gir rrbau622 Sed0r yahut Sedver 6t6 rr
Niahcti'l-kul6b, ny. Le Strange, I7g vd.; terciime, r7z; de Goeje, Das altc Bcu,
z; Zhukovsky, Razaalinr, 58 vd. d., 8r.
6t7 Nizhcti'l-kulib'un baslt metninde giiyledir (belki daha doiru olarak): Toprak kuyusu (Qih-r hik, terciimede Dry Well) 5 fersah, $dgi kuyusu 7 fersah, Hdr0n kuyusu 7 fersah. 618
Bu merhalede, zooo adtm mesafede hareket halinde kumlar vardr.
6re Basrh metinde
Tahif-ribat.
6m Basrlt metinde B0dine. 62t Bastlt metinde Cigerbend,
Dergin'dan iincedir- Mesafeler, B0dine ribAtrndan Ci-
gerbend'e 9 fenah ve oradan Dergin'a 5 fenah olarak giisterilmigtir. 622 Burada nehir darahyor.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'IN COCRAFI OZELLIKLERI
ro ro
HezAresp
Dih-i Ezrak (yAni "Mavi kiiy")
r69
fersah fersah623
J fersah 6 fersah z fersah 6 fersah
Erdehuqmisen
EnderAstin
Nfizvir GurgAnc
24- Seyhun (Sir-Derya)
H avzast
Seyhun havzasrnr giizden geqirelim. Araplar'rn Sih0n yahut Seyhun624 dedikleri bu nehrin kavnaklarr olarak Ortaga$ co$rafyacrlan KaraDeryi'yr giistermiglerdi. $imdi bile halkrn go$u, bunu Seyhun'un esas kayna$r kabul etmektedir62s. Nehrin daha biiyiik olan kayna$r Narin, o zaman Haylim adrnr tagrrdr. Fergana'nrn bu iki nehir arasrndaki krsmr, MiyAn-rudAn biilgesini tegkil ediyordu626. Bu btilgenin gimdiki tiirkge adr, (iki su arasr) bunun tam kargrhfrdrr. Oradaki Tiirk arazisinin srnrn iizerinde Ozgend'den bagka Biskend ve Selit qehirleriyle62T Heft-dih (yani Yedi kiryler) kazasr bulunuyordu; ancak onuncu yiizyrlda Miisliimanlar tarafindan fethedildi. Bu mevkilerin yakrnrnda Tiirkler'in memleketine gegilen gegit vardr. Tam Uzgend yolunda olmamakla birlikte fazla uzak de[ildi. Bu muhtemelen Kugart geEididir. Biilgenin merkezi Haylim (Mukaddesi'de628 Hayrlim) idi. Aynr adr tagryan nehir tizerinde oldu$u anlagrhyor. Bu mahallerin yerleri hakkrnda co$raffacrlarda gu bilgileri buluyoruz62e. O zaman Fergana'nrn merkezi olup Namangan'rn giiney-batrsrnda on mil uzakhkta Kasan-sayr ile Seyhun'un kavga$r yakrnrnda bulunan Ahsikes'ten (Miyin-rudAn'rn ilk kiiyii olan) $ikit dokuz fersah, Selit, beg merhale mesafede kabul edilirdi. Haylim'dan Selit yedi fersah uzakhkta bulunuyordu. Ahsikes'in yedi fersah kuzey-batrsrnda,Fergana ile ilak (yini Angren vadisi) arasrndaki hudut iizerinde Vankes gehri vardr. Vinkes'ten Haylim iig fersah mesafede idi. Son rakam hig qtiphesiz yanhgtrr ve yahut iiteki 623 Basrh 624
metinde 9 fersah.
Nehrin eski isimleri hakkrnda bkz. Marquart, Db Chronologb,5 ve Barthold, Oroslvnb Turkcstana, r3o. Grekler'in Yaxartes dedikleri eski ad, Qinliler'in Yo-gu (Chavannes, Doc'ummts, I4o) ve Tumansky yazmasnn (vr, za^) .i -= kelimelerinde devam ettirilmigtir. Ibn Hurdadbih'in eksik metninde belki aynr kelimeyi okumak icap eder, r78. 62s 626
Kostenko, Turlustanskii Krai,l, istahri, 334; ibn Havkal, 396.
627
ibn Havkal'a
4o.
gcire (395) Biskend
ile Selit, aynkazalar tegkil etmekte idiler.
628
Mukaddesi, e7z. 62e istahri, 346 vd. d.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
r70
aittir. Mukaddesi'ye giire Haylim biiyiik bir gehir olup giizel bir camii vardr. istahri'ye giire Siminiler'den ismail'in bi.iyiik kardegi Ebu'lHasan Nasr, bu gehirde do$mugtur. $ikit biiyiik bir kiiydii. Qargrlar arasrnda camii vardr. Frndrgr meghur olup bizin bin tanesi bir dirheme ahVAnkes'e
nabilirdi
630.
Tiirk srnrlanndaki qehirlerin en ijnemlileri Og ve Ozgend63t olup Og, biiyiikliik itibariyle Fergana'nrn iigtincii gehri sayrhrdr. $ehristan, kale ve rebaddan meydana geliyordu. Saray ile hapishane kale iginde bulunuyorlardr. $ehrin iig kaprsr vardr: t) Da$ kaprsr, z) Nehir kaps, 3) Mu[kede kaprsr (yini Ateghine kaprsr). Cami gargrlann arastnda idi. $ehrin civannda biiyiik bir nbat vardt. Her taraftan giziler bu gehre gelirlerdi. Muhtemelen bu nbat, ete$inde gehrin kuruldu[u dafrn tepesindeki karakolun aynrdrr632, Bibi.ir, sonradan burada kendisine
bir
ev yaptrrmrgttr633.
Og'un z/3 biiyi.ikliiptinde ohn Ozgend63a de, gehristan, kale ve rebaddan meydana geliyordu. Kale gehristana dahil oldu$undan Mukaddesi'ye giire Uzgend, bu sebeple Fergana'nrn biiti.in di$er gehirlerinden aynhyordu. $ehrin diirt kaprsr bulunmaktaydr. Her tarafta yeterli miktarda su temin edilmiEti. $ehrin kaprsr iiniinden akan nehrin (Kara-Deryi) kdpriisti olmadr$rndan su iginden gegilirdi. Ozgend, Tiirkler ile yaprlan ticaretin merkezi idi. Buradan Yasr gegidi ve Atbag'tan gegen bir yoldan Yedisu'ya gidildi$i bilinmektedir63s. Asil Uzgend gehri, dokuzuncu yi.izyrlda "Dihkan Q0r-tegin"e iitti. Tiirk beglerinden oldu$u anlagrlmaktadrr. Ozgend ile gegit arasmdaki bir mahalle de "Dihkan Q0r-tegin" adrnr tagryordu636. N.F. 6r
Mukaddesi, e7r.
63r
istahf,
612
ibn, Havkalln metninden tcpede bir Tiirk karakolu oldu[u ve halkrn
333;
ibn Havkal,
3gr4;
Mukaddesi, z7l.
gazA igin yaptrklan hazrrhklann oradan giizetlendili anlaylabilir, fakat gehir ile etrafina hikim olan bir da$rn Siminiler devrinde TiirklcCin elinde brrakrlmtE olmasr da pcl diigiiniilemcz. 633 Babirndmc'de (z b. terciime, 5) da[a ofl.,a Cemal Kargi'de (Mclinlcr, r48) ise i'llra denilmektcdir. Adr gegen dalda ve crvanndaki Hanef da$rnda evliya mezarlan vardl; bazr rivayetlere giire Siileyman'n veziri Asafm mezan orada idi. Bugiin Siileyman'rn kendi me zan olank bilinmekte ve daia "taht-r Siileyman" denilmektedir. Kr9. .$anartznt Vilircti rchberi lV, Krsrm IV, 53. O9 h"klrrndaki "Risale" L. Zimin tarafindan terciime edilerek kendi giiriiglerine gtire notlar ilive etmigtir (Pzt Turk. lctt$., XVII, 3 vd.). 6Y Y0zgend geklinde de y-azrlr. 635
Bkz. Barthold, Otctut, 4r vd. d.
u'u
lbn. Hurdadbih, ze; Kudime, r5g; de Goeje'nin
terci.imesinde
kiigiik bir atlama
""r.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'IN coCRAFl
OZELLIKLER|
r7r
Petrovsky'ye giire637, Ozgend'den Eski Atbag'a giden yol iizerinde, Yasr geqidi gerisinde, Uraz-Hin geEidinde aynr adr tagryan bugiin bir yer var-
drr. tJzgend'in en miirelfeh ve mamur oldu$u devir, Karahinhlar'rn ilk dewine rastlamaktadrr. O zaman MAverAiinnehr'in baqgehri idi. Burada bulunan Abideler638, o devre Ait olmayrp on ikinci yiizyrhn sonuna iittirler. Bu srralar yalruz Fergana'ntn merkezi durumundaydr. Kara-Hitiylar ile ilk Qafatay hinlan zamantnda devlet hazinesi Uzgend'de saklantyordu63e. Og ile Ozgend arasr yedi fersah idi6o. Uzgend yakrnrnda bagka gehirler olmadrfr halde Og'tan iki fersah uzakhkta Medve gehri (gimdiki Madi kiiyii) vardr6at. Hocend'den Og'a giden ve Fergana'nrn giiney krsmtndan gegerek altr giinliik bir mesafe kateden anayol6a2, birer giinliik uzakhkta bulunan Kend, S0h, RigtAn, Zenderdmg ve KubA gehirlerinden gegerdi. En uzun mesafe Kubi ile Ug arasrndaydr. Kend gehri sonralan Kend-i BAdim (Badem gehri) adryla antlrdr. $imdiki Kan-r Badam gehridir. Siminiler devrinde Fergana'ya dahil olmayrp Hocend vilAyetine ba$h idi6a3. Hocend ile Kan-r Badam arastndaki uzakhk krrk mil kadar olup bir gi.inliik yol igin oldukga fazladrr. $ehir, muhtemelen bugiinkii kiiyden daha batrda idi. Hatta Bibiir'a giire Hocend ile Kend-i Bidim arasrndaki uzakhk beg altr a$agtan (fersah) ibaretti. Mukaddesi'ye giire6aa, Kend'de gargrlarrn ortasrnda bir nehir (yahut kanal) alayordu. Sfih ile RigtAn Fergana'ntn Yukan Nesyi biilgesine dahildirler. S0h64s, da$lann yakrnrnda bulunuyordu. Aynr adr ta$ryan nehrin sahilinde oldu$u agrktrr. Muhtemelen bugiinkii Sankurgan kiiyiiniin batrsnda idi. Etrafinda 6o kadar kiiy bulunuyordu6ft. Adrnr bugiine kadar devam ettiren RigtAn, iki kaprh biiyiik bir kiiydii. Kaot'
Zopitk,
V[I'
63t Scmcrkant
357.
VilQcti rehbcri, IV, krsrm
lY,5g; hot. Turk. ka
16
Ekim IB97' ilive
r€. 63e
Scmityqc Ellcitibt, 1898, krstm II, to9, Iz9.
m lbnii'l-Fakih,3zB. sr lstahri, 347; lbn Havkal,
3916.
s2 lstahri,335. n3 lstahri,333.
il
Mukaddesi, l7z. n5 Fergana'nrn gi.iney krsmrndaki gehirler hakkrnda bkz. ibn Havkal, 395 vd.; Mukad' desi, z7e.
ffi Soh nehri kenannda, San-kurgan'rn zo mil batrsrnda Mug-tepe yahut Mug-kurgan denilen eski bir gehrin harabeleri bulundu. A. Petrov ve L. Zimin tarafindan hol Tutk' ku
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
t72
pllardan birisi Earqrlarrn civannda, camiin yantnda, iiteki ise meydanrn yakrnrnda idi. Aynr biilgede H0kand ile VAnkes qehirlerinin adr geEer.
H0kand, S0h'tan oldukga uzakta, Seyhun'dan be$ fersah
mesafede
(bugtinki.i Hokand'rn yerinde oldu$u anlagrhyor), Vinkes ise HAylam'dan (?) iiq fersah ve Seyhun'dan bir fersah mesafede bulunuyorlardt6aT. Mukaddesi'nin rivayetine giire Vinkes, RiqtAn kadar btiyiiktii' Aga$r Nesyd biilgesinde bir Eok gehirler bulunmaktadrr. Orada Zenderimq'tan bagka MarginAn, Bereng, Ugtikan ve AndiikAn'tn adt geEmektedir. Mukaddesi, ilk iiEtinden kiiEiik gehirler (yahut kiiyler) olarak bahseder. Uqtikan'tn camii garqtlann arastnda, Bereng'in camii gehir drqrnda Semerkant tarafrnda ve Margindn camii de gargrlardan uzakta idi. Bu son gehrin kaprsr iiniinden bir nehir akryordu. MarginAn (Margelan) ile Andi.ikin (Andican)'rn mevkileri bilinmektedir: Ugtikdn, KubA'dan Ahsikes'e giden yol iizerinde birincisinden iig fersah ve Seyhun sahilinden yedi fersah uzakhkta bulunuyordu6as. Bereng'in' mevkii hakkrnda bir bilgimiz yoktur. Marginin ile ZenderAmg arasrndaki mesafe gtisterilmedi$inden sonuncusunun mevkiini kesinlikle tayin edemiyoruz. Karahinhlar devrinden itibaren MarginAn'm biilgenin en miihim qehri oldu$u anlagrlmaktadrr. Sem'ini6ae, "Fergana'ntn en tanlnml$ gehirlerinden" diye bahseder, hatta MarginAn'rn mahallelerinde Gandib'r zikreder650. Bibi.ir, MarginAn'tn Fergana'nrn sekiz iinemli gehri arastnda zikreder. Rigtin dahi o zaman Marginin'a ba$h bir kiiydii. Sem'ini'nin, Fergana'ntn kiiyleri arastnda zikretti$i Limiq'e65r Cemil Karqi, ilAmig adrnr vermektedir6s2. Andican civannda bulunuyordu. Cuveyni'ye giire Hirezmgah Muhammed ile Kara-HitAylar arasrndaki sauag ildmig sahrasrnda (bozkrr) olmugtur. Aynr tarihgi eserinin baqka bir yerinde savagrn (Talas) yakrnrnda oldu$unu kaydetmektedir653. Bundan, ilamig'in, Andincan kazastntn kuzey krsmrnda oldu$u neticesine varabiliriz. Kubi gehri (qimdiki Kuva kiiyii), iEinde baqka gehirler olmtyan bir biilgenin merkezi idi. Fergana'nrn ikinci gehri sayrlrrdr; hatta sulann bollufu ve bahgelerinin Eoklu$u sebebiyle Ahsikes'i gegerdi. Mukaddesi'ye giire bi.iyiikliik ve servet itibariyle Ahsikes'ten daha ilerde idi. $ehir hakd7 istahri,335,347. 6a8
istahri,347.
6ae
Sem'Ani,
j\o;1y
kelimesinde; Yakut, Mu'ccm,IV' 5oo' Sem'Ani, r.1l-ral1 kelimesinde; krq. Yaktt, Mu'cem, III' 8n' 6sr Sefiani, kelimesinde; krg. Yakut, Mu'ccm' IV' 343.
650
652
.r.:,>1.11
Mctinhr, t4g. 653 Kr!. Barthold. Otchct. t7; Cuveyni, 11,77 ve9t.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl
OZELLIKLERI
r73
krnda Mukaddesi, ancak ortada bir meydan bulundu$u ve camiin garqrlar arasrnda oldu$u geklinde krsa bilgi verir. ibn Havkal'a giire ise6sa gehir' kale, gehristan ve rebaddan meydana geliyordu. Cami, harap bir vaziyette olan kalede bulunuyordu65s. Qargrlar, saray ve hapishane rebadda yer alryordu, qehir aynr adr tagryan bir derenin kenanndaydt; dere o zaman Seyhun'a ulagryordu. Bugiin Aravan, Abqura ve isfayram denilen iiE kiiEiik dereden hangisinin, bugiinkii ve hattd Babiir zamantndaki gibi kiiy defil de daha ijnceki devirde bir gehir oldufu zaman Kubi'yr suladr$r pek belli de$ildi.utu. u$ ile Kuba'nrn arasr yedi fersah6sT (oldukga mi.ibalagah baqka bir rakama giire on fersah)idi658. Bu saha iginde urest biilgesi ve gehrinin bulundu$u anlagrhyor (bu isim Ptolemaios'a g6re6se, Seyhun'un SeyErkrg biilgesinde oturan Aristeis kabilesinin ismine nisbet edilebilir). (Ak-bura) oldu$u aynr ile nehri Ug nehrinin, hun'un kollarrndan Urest anlagrlmaktadrr. Tumansky yazmasrna giire "Og ile Urest arasrnda" akryordu. Og'un do$usunda MedvA'dan bagka Hurgib gehri vardr660 ibn Havkal tarafindan66r Seyhun'un kollanndan oldu$u belirtilen aynr adt taqryan derenin sahilinde bulunuyordu. Bugiin Kara-DeryA',nrn soldaki kollarrndan yalnrz bir tanesi, Kurgab (Hurgib)'rn nehre ulaqtr$r bilinmektedir. Difer kollanntn hepsi $ehrihin denilen bi.iyiik kanala diikiiliiyorlardr. On dokuzuncu yiizyrlda Kara-DeryA ile Narin'den ahnmrg olan difer biiyi.ik kanallar gibi ne onuncu yiizyrlda ve ne de Bibiir zamanlnda heniiz mevcut degildi.
6sa
ibn Havkal,394. Fergana'da bunun bagka bir benzeri olmadrgr anlaqrhyor. Bu durum, Buhdrd ile Semerkant'ta oldufu gibi Kuba'da da kalenin daha iince Arap birliklerinin iggalinde oldu65s
guna igaret etmektedir.
vr. r6b, terciime 3o vd.; burada isim yanhghkla KabA olarak yazrlmrgsonra neden iinemini kaybettifiini bilmiyoruz. Kubah 'beg biyiizyrldan onuncu trr. $ehrin raderler' ile Gazneli Mahmud'a karg harpleri hakkrndaki Devletqih'rn verdi$i bilgi (I74 vd.; dolayrsryle Nisrreddin T0si'nin adr geqer) tarihi bir gergek olarak kolayca kabul edilemez, giinkil Mahmfid hig bir zaman Fergana'ya girmemigtir. Krq. Barthold, Oroslunb Tutkcstana, r3z. BAbi.ir zamamnda Kubi'da 'durgun, batakhk hilinde bir su vardr ve ancak kiipriiden gegilebilirdi.' 6s6
Bdhiir-n6me,
657
Kudime, r59.
658
ibn Hurdadbih, zz.
65e
Tamaschek, SogMiana, 48. 6d Bu gehir Tumansky yazmastnda geger. 66r
ibn Havkal,
3ge.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
t74
V.V. BARTHOLD
25-Fergana Fergana, ancak dokuzuncu yiizyrlda Miisliimanlar tarafindan kesin olarak fethedildi$i halde Ortaga$'da bile islim ziyaretgihlan Andican civannda giisteriliyordu. Fergana'da Eyy0b peygamberin mezan (bugi.inki.i Celilibid662 kiiyiiniin bir buguk mil uza$rndaki Hz. Eyy0b kaphcalan) Mukaddesi tarafindan bile bilinmekteydi663. Cemil Karqi6n, ispid-
bulin'da Ashib ve Tibiinden 27oo gehidin mezarlanndan bahseder. Halife Osman tarafindan Muhammed b. Cerir'in kumandasr altrnda giinderilmigler ve hepsi gazdda gehit diigmiigler. Bu yer, aynr isim altrnda hilA vardrr ($gerbina-Kramarenko, yanhghkla Sefid-bi.ilend yazmrg). Kasansay vadisindedir; N.N. $gerbina-Kramarenko'nun665 oranrn yerlilerinden igitti$i rivayet, Cemil Karqi'deki rivayete oldukga benzemektedir. Cemil Kargi, imim Hiiseyn'in torunu ve imAm Muhammed Bilar'rn kardeEi olup rr3 (73t) yrhnda iilen Abdullah'rn mezannr da Hokand'da giistermektedir. Nihayet Miveriiinnehr lhtihi olup g6 (ZrS) yrhnda iildiiriilen Kuteybe b. Miislim'in mezan da ziyaret edilir. Kuteybe'nin kabri, Nargahi'de6 (Rrbat-r Serheng mahallinde, KAh kiiyiinde) ve Cemil Karqi'de667 zikredilir. Bugiin bile Andican biilgesinin Celil-Kuduk nahiyesinde yerliler "imam 68. $eyh Kuteybe"nin mezannr giisterirler
Anayolun giineyinde isfere (ispara), AvAl ve Nakid6e denilen da$rk biilgeler vardr. O devirde isfere adr, henilz hig bir gehre verilmemigti (ancak Bibiir'da zikredilir). isfere biilgesindeki gehirler Tamihug ve Bimkahug idi. Bimkihug, S0h'tan beg fersah, TAmihug da BimkAhuq'tan bir mil (ingiliz milinden biraz fazladrr) uzakhktaydr6T0. Bu iki gehir, muhte-
melen gimdiki isfara kiiyiiniin biraz kuzeyinde bulunuyorlardr. isfere btilgesi, krsmen ovada ve losmen da$da yer ahyordu. ibn Havkal, bu havalideki rengArenk da$lara bilhassa dikkat eder67r. Aynr yerde lstahri6T2 ve 662
$gerbrna-Kramarenko'nun makalesinde (Scme*ant Vilfuai Rchicri IV, krsrm IV, 5z)
Callabad.
63 Mukaddesi,46. Metinbr, t48.
e
6s Saneilunt Vilaycti
ffi
Rchbcri,
IV, krsrm IV,
5r;
krg. V. Masalsky. Turlcestan, 7oz.
Nargahi,57.
67 Cemil frrsi e{ olarak vermektedir. 66 hot. Tu* ka
tstahri, 347; burada Fergana'nrn baqka gehirleri arasrndaki uzakhklar giisterilmigtir. ibn Havkal, 3g7; kry. Mushketov, Turkcstan,l,5og. 672 istahri,334. 67r
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl
OzolliKl
eni
t75
ibn Havkal'a gtire kiimir madenleri, yini "odun gibi yanan siyah taglardan meydana gelen da$lar vardr; bu taglar yakacak olarak kullanrrryor ve ktillerinden gamagrlan beyazlatmak igin faydalanryordu. U9 egek yiikti (vrkr) kiimtiriin fiyatr bir dirhem idi. Bir egek yiiktiniin agrrhfr gofunlukla Boao kilo kadardr. Daha kiigiik bir iilqii kullanrlsaydr bile (55 kilo) kiimiir fiyatr yine ucuz sayrlrrdr
Avil
673.
gehri, aynr addaki biilgenin merkezi olup Sfih'tan on fersah
uzakhkta Ocne (yahut Ocene?) yolu iizerindeydi. Bu son yer hakkrnda hig bir gey bilmiyoruz6Ta. Avil kiiyii, Margelan'rn giineyinde hila mevcuttur. Nekad adr verilen da$hk arazide yalnrz bir gehir bulunuyordu: Miskin6Ts; Nekid (belki Miskan), Kubi'dan do[u ytiniinde yedi fersah mesafedeydi. Nekid, muhtemelen Qile ve Krrgrz-ata derelerinin suladrklan yerdir.
Fergana'nrn kuzey krsmma gegince ilk iince vilayetin merkezi olan Atrsikes'te durmahyrz. Seyhun'un sa$ sahilinde bulunan bu gehir ibn Havkal ile Mukaddesi'ye676 giire kale, gehristan ve rebaddan meydana gelmektedir. Kaleyi ibn Havkal gehristan iginde, Mukaddesi ise, rebad iqinde giisterir. Saray ile hapishane kale iginde, cami gehristanda ve kalenin yanrnda (Semerkant ve BuhirA'dAki gibi), musalli, Seyhun sahilinde, grgrlar gehristan ile rebad iginde olup gehristandakiler geniglikleri sebebiyle dikkati qekiyorlardr. $ehristanrn beg kaprsr bulunuyordu. Diirdiintin isimlerini biliyoruz: Merdkiigin kaprsr (BuhirA'daki gibi), Kisin kaprsr, Cuma Camii kaprsr, Rihine (?) kaprsr. $ehristanr sulayan geEitli kanallar, duvarlan tu$la ve kiregle iiri.ilmiig gi.izel depolara diikiiliirlerdi. Binalar kerpigten yaprlmrgtr. Baghca binalar gehristanda idi. ibn Havkal'a giire Eehrin uzunlu$u iig fersahtan fazlaydr (bu iilgii muhtemelen gehrin, nehir sahili boyunca uzandr$r sahaya iittir ve yahut gehrin gevresi bu kadardr). Mukaddesi'ye gtire Ahsikes, Filistin'deki meghur Remle gehrinin bir buguk misliydi. Remle 673
IGT. Kostenko, Tutlustanshii Krar.
67a
De Goeje, lstahri negrinde Q4il, ozcend, yani ozgend okunmasrm tekrif etmekte-
dir.
III,
r73 vd. d.
675
ibn Havkal,3g6.
676
ibn, Havkal, 3g3 vd.; Mukaddesi, z7r. Ahsikes
harabelerinin gimdiki durumlan hakkrnda bba. Srcdncaz. Vlcstnik., Haziran rfor6, 3o vd. ve Barthold, Ahsikes md. L,{.,. bu_ rada eski kalenin (iski-Ahsi) harabeleri tarif edildi: Batrdan do$uya rooo adrm, kuzeyden giineye 6oo adrm, scyhun seviyesinden r5o ayak y0kseklikte. A.s. Beveridge tarafindan terciime edilen Bibiirnime'nin ekinde "Eski Ahsi'nin ortadan kalkmasrndan, agrklamayr gerektircn bir durum olarak bahsedilir, fakat gergekte ortadan kalkmrg de$ldir. Ahsikes'i Qinli T'ang-gu, Si-kien adr alnnda zikreder, krg. Chavann es, Doatmcnts, l4g.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
q6
hakkrnda elde etti$imiz bilgiye giire677., eni bir mil ve boyu da biraz fazla idi. Ba$geler gehrin civarrnda iki fersah daha uzaruyordu. Nehrin kargr sahilinde gayrlar, meralar ve bunlann gerisinde de bir giinliik mesafeye kadar kumlar yer ahyordu. Ahsikes, Fergana'nrn giiney krsmrna bir kag yol ile baglanmrgtr. Hokand,dan Ahsikes'e giden do$ru yol bozkrr ile kumluk saha iEinden gegiyordu (yedi fersah). Bu yoldan "Ahsikes kaprstna" vanldrktan sonra nehrin
L^.q, tu.ufrna geqilirdi. Bundan, Ahsikes'in rebadrnrn bir krsmmrn Seyhun'un giiney sahilinde oldu$u neticesine vanlabilir. Hokand'dan Bib'a (qimdiki Pap beg fersah), oradan da Ahsikes'e678 (diirt fersah) gitmek Uqtikan'a kadar iiE, -ti-t ti.raU. Kubi ile Ahsikes arasr on fersah olup Ahsikes'e giHocend'den vardr. fersah yedi kadar sahiline oradan seyhun bulmaktayrz6Te' itinereri den yol hakkrnda co$ra$acrlarda 9u Hocend
5 fersah (r merhale) 4 fersah (z berid) 7 fersah (r merhale)
Simgir HAcistin Turmul
3 fersah (r/z merhale) 4 fersah (z berid)
Bab Ahsikes
adrnr devam ettiren Simgir, ovada bulunan biiytik bir kiiydi.i' HAcistin, ilik daflanna ulaqan daf silsilesine yakrn miistahkem bir mevki idi. Etraftaki biiyiik tuz madenlerindeki tuz iiretimi $i9, Hocend ve di$er vilayetlerin ihtiyaglanna cevap veriyordu. Kaya tuzunun, hilA SimgAr yakrnrndaki madenlerden grkanldr$r bilinmektedir. Turmukin ile biiytik ve
Hili
zengin bir qehir olan BAb, Seyhun nehri sahilinde idiler. Dokuzuncu yiizyrlda yolcular, Hicistin ve Bib arasmdaki mesafeyi go$unlukla bir giinde alarak Tiirkler'in korkusundan Turmukan'da konaklamaktan gekinirlerdi. Ahsikes'in beq fersah kuzeyinde680 aynt adt ta$lyan nehrin kenannda Kisin gehri bulunuyordu. Ki.igiik gehir hili eski gehrin harabeleriyle birlikte mevcuttur6sr. Sekizinci yiizyrhn sonu ile dokuzuncu yiizyrhn baqrnda 677
Mukaddesi, 165.
678
istahri,335 vd. Mukaddesi,34r; Kudime' 6e istahri,346.
67e
2I'
I59'
Vililyai Rehbcri, IV, krsrm IV, 49. A. Brianov'un Prot. Turk. ktuzh'da daha var. IV, r4z vd. Mug kalesi iig kiiEiik kareden meydana gelmig olup bunlann genig bahsi 6st Semnkant
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR,iN coCRAFI
OZELLiKLER|
,77
KAsin, Fergana meliklerinin baggehri idi682. Binaenaleyh harabelerin
ve
bilhassa eski Mug kalesinin aragtrnlmasr gok faydah olurdu.
Nihayet Fergana'nrn kuzey krsmmda Necm ve Kervin biilgeleri ile aynr adlardaki gehirler ve Cidgil btilgesiyle Erdlinkes gehri zikredilmektedir. KAsin'dan Necm kuzey-do$u yiini.inde bir giinliik yolda, Kervin da diirt fersah mesafedeydi. Ahsikes'ten Kervin biilgesinin srnrn yedi fersah, Kervin gehri ise dokuz fersah mesafedeydi 683. Muhtemelen Necm, bugiinkii Nanay mevkiini, Kervin biilgesi de gimdiki Qust biilgesinin kuzey krsmrnr iggal ediyordu. Cidgil, Perek deresinin yini Qirqik'in kaynaklanndan biri olarak zikredilir6sa. cidgil biilgesinin o zaman Fergana iginde kabul edilen Qotkal vadisine tekabi.il etti$i agrktrr. Erdlinkes ismi, ileride giirece$imiz gibi, Perek ve ilak dereleri, yini QirEik ile Angren arasrndaki gehirlerden
birinin adrydr685. Kisin ile Fergana'daki Erdlinkes'in arasr bir giinliik yini iki menzil idi687.
yolutu,
Mukaddesi686, Fergana'da camii olan krrk qehir ve ktiy sayar. $ehirleri bir isim zikreder ve baggehir harig bunlan iig gruba ayrnr:
sayarken otuz
Miyin-rudAn biilgesi (NasrAbid, MinAre, Renced, $ikit, ZirkAn, Hayrlim, Begbegin, Ugtikan, Zenderimg (yahut ZenderAmig), Ozgend); Nesyd btilgesi (Oq, Kubi, Bereng, Marginin, Rigtin, Vinkes, Kend); Vigiz biilgesi (B0kend, Kisin, Bib, Qirek, A$tutn, Tiibkir, Avil, Dicerkerd, Nevkad-Miskin, Bigin, TishAn (?) um, Cidgil, $ivdnn). Miiellilin, birinci alanr 5oo, 2ooo ve 3zoo kare sazhendir (toplam 2,5 hektara yakrn). KAsan'r Qinliler K'o-sai adr altrnda zikrederler (chavannes, Docanmcnk, r48); daha eski bir eser olan Pci-si'dc (lakinth'in Rusqa terciimesi, III, 186) Fergana'nrn baggchrinin gevresinin ancak 4 li'den (yaklaqrk olarak r mil) ibaret oldu$una dair bilgi, belki aym gehre iittir, krg. Barthold, Fergana mad. i.A. 682
Ya'kubi, Tarih,ll,478; ibn Rusteh, zg4. istahri, 246 vd.; ibn Havkal,4o5. 68a ibn Havkal, 3BB. De Goeje'nin kabul etmig oldu$u "Tiirk' okunugu yanhgtrr; isim .:J;(Perek).yerine.lsyazimahdrr; Perek adr on altrncr yiizyrl gibi bir zamanda geger (Taih-i RcSidi, Ingilizce terciimesi, tr6; Abdulhh-nimc, Asya Miizesi yazmasr, 574 age, vr. 253"; krg. Barthold,
687
istahri,346.
6s Mukaddesi, z6z, z7z. 68e
_
Hala mevcuttur.
6s Mukaddesi, z6z'de
tlt'*^:l
z7r'de
ot-*;
geklinde yazrlmrgtr; ismin dofrusu belki
Ateghin, yani ateghinedir.
F. t2
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
r78
guruba Narin ile Kara-Deryi arasmdaki gehirleri, ikinci gruba Fergana'nrn giineyindeki gehirleri ve iigiincii guruba da Seyhun'un kuzeyindeki qehirleri dahil etti[i anlagrlmaktadrr. Mevkilerin tayininde yamldrir giiphesizdir; meseli Ugtikin ile Zenderimg't birinci, AvAl ile Miskin'r iigiincii grupta giistermesi gibi. Daha tinceki co$ra$acrlarda adlan gegmiyen gehirlerden gunlar hakkrnda biraz geniq bilgi verilir6er: Nasribid, genig bahgeleri olan biiyiik bir gehirdi; bir hiiktimdar (belki Ahmed b. Esed) tarafindan o$lu Nasr igin kurulmugtur. Renced yakrnrnda ekilebilir arazi goktu; kunduracilar gar$rslnln ortastnda gtizel bir cami vardt. Tighin, ni.ifusu kalabalrk ve biiyiik bir gehir olup camii pamukqular gargrcr igindeydi. ZArl6n, orta biiyiikliikte bir gehirdi; piring tarlalan goktu ve sulama tesisleri yaprlmrgtr. Beqbegin biiyi.ik bir gehirdi; camiinin iiniinde bir meydan bulunuyordu. istahri ile ibn Havkal6e2, Seyhun kenarrndaki BirAb yahut FArib gehrini de zikrederler. Sem'ini ile Yakut6e3, Yazuhkes (Yakut'ta Yazahkes) Eehrini zikrederlerse de belirtmezler. Miveriiinnehr'in hiq bir vilayetinde mtinferid kiiyler Fergana'dakiler gibi genig sahalar kaplamazlar. Bazr kiiyler bir giinliik yol kadar birbirinden uzakta idiler6ea. Vilayetin madenlerinden dolayr zenginli$i meghurdur. Ahsikes yaktnmda, Nekad'da ve di$er yerlerde altrn ve grmiiq madenleri bulunuyordu. S0h yaktnrnda ctva igletmeleri, Yukan Nesyi'da katran amyant keteni, altrn, giimiig, firfize, demir, bakrr ve kurgun madenleri vardr. Nihayet Fergana' islim memleketlerinde nigadr6es iiretilen bir kag vilayetten birisiydi (Cchdnndmc mi.iellifine giire Ozgend civannda6e6).
z6-Hocend Daha sonraki devirlerde bizin Fergana'ya bafh kabul edilen Hocend (Hucende) gehri6e7, onuncu yiizyrlda miistakil bir idari btilge durumunda idi. islam'dan iinceki devirde de bir "Hucende meliki"nden bahsediliyorsa 6e1
Mukaddesi , z7 r vd. 6e latahri, g47;7bn, Havkal,4o6.
Semani,.r(+llkelimesinde; Yakut, Mu'cem, IV, Ior4. Bu isim betki-iki miiellifin zikr€ttikl€rie<*iiisminin yanhg yazrlmrg bir geklidir (Scm'ani,.r(;.r.Jl kelimesinde; Yakut, Mtucm, 1,524. Sem)ini, "Isficib yahut $Ag'ta bulunan bir ktiy olduf,unu siiyler). lbn Hurdadbih'ten bunun lsfrcib'rn kuzeydof,usunda 9 fersah mesafede, Talas yolu iize6e3
bagka ycrde
rinde oldu$unu iiireniyoruz. Daha genig bilgi igin bkz. Barthold, Otclut, g. 6ea
lstahri, 333 vd.; ibn Havkal, 3gr4 vd. ibn Havkal,397 vd.i krg. lstahri,334. 6e6 Mctinbr, SI; krg. Fergana'nrn kiimiirleri ve sanayii hakkrnda yukardaki (t78) bilgi. 6e7 istahri, 333; Ibn Havkal, 3gI vd.; Mukaddesi, z7z. 6e5
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVEMUNNEHR'IN coCRAn
Ozrlliru.rni
t79
hiiktimdanna baflr oldu$u anlagrhyor. Maverii.innehr'in biiyiik gehirlerinden olan Hocend, kale, gehristan ve rebaddan ibaretti. Kalede hapishane, gehristanda cuma camii, rebadda bir meydan ortaslnda saray bulunuyordu. $ehrin ba$an ve bahgeleri meghurdu. Ntifus gok da6e8 Fergana
kalabahk oldu$undan kendi brtilgelerinde yetigtirilen hububat kAfi gelmedifinden Fergana ve Ugrtsana'dan hububat ithal edilirdi. $ehrin ortasmdan bir ark akardr; Seyhun'dan de$il, Hoca $akrrgan'dan ahnmtg olmau muhtemeldir6s. Kend gehri de Hocend vilayetine ba$hydr. Semerkant ile Hocend arasmdaki sahanrn hemen tamamr (gimdiki
yoldan rB4 mil), Ugr0sana yahut Sutr0gana vilayetine dahildiTt. Aop co$raSacrlan bu yol igin bir kag itinerer giisterirler. istahri'ye giireTot Semerkant'tan Hocend'e seyahat sekiz gtin siirerdi; aradaki menziller gunlardrr: BArkes7o2 lAbarkes). Sa'd ribatr, B0rnamez, Zdrrfin, Sibat, Erkend, $ivkes703. Semerkant'tan dtirt fersah mesafede oldu$u daha iince belirtilen BArkes ile B0rnamez arasrndaki yolu lbn Hurdadbih ile Kudame biraz farkh tarif ederlerT0r. Onlann verdikleri bilgilere giire yol, Birkes'ten itibaren Katvin bozkrnndan gegerek Hug0fagn'a (diirt fenah), ondan sonra da$rk bir biilgeden gegerek B0mamez'e (beg fersah), sonra da bozlann iginden Zdrnin'e (diirt fersah) giderdi. Bundan anlagrhyor ki, Hug0fagn, gimdiki Yeni Kurgan menzilinin biraz giineyinde olup yol o zamanlarda Cizek'ten de$il bu noktadan itibaren do$uya do$ru aynlarak daflar ve bozkrrlar iginden Zirfrn'e giderdi. Sa'd ribatrndan gegtifi istahri tarafindan belirtilen yol, belki daha giineydeydi. Dizek'ten (Cizek) gegerek $iE'a giden yolun Fergana yolundan aynldr$r nokta, istahri'ye giire Birkes ile Sa'd ribatr arasrnda, Eb0 Ahmed ribatr yakrnrnda idi; bu yolun iizerinde, BArkes'ten bir giinliik mesafede Kawin-dize mevkiinin adr geger70s. Burast belki Hug0fagn'm ayrudr. Birkes ile Dizek arasmdaki yoldan seyahat 6s Taberi, II,
1439.
6e Barthold, Omslni Turkestana, 196. 70 Eski imlAsr olan Sutr0gana, Qin kaynaklanndan tiirendiiimize giire onuncu yiiryrta 6it cserlerden birgo$unun yazmalannda bulunmakadrr; krq. lbn Havkal, 379, n.b: Tumansky yazmasrnda da biiyledir. krg. Barthold, Amsbnie Turkcstana, ro4 (do[rusu: Ugrfisana?) 7or
Istahri, 334 vd. Ii!. yukanda s. grg. 703 Mukaddesi (34r). Sibit'tan $avkes'i ancah bir giinliik yolda kabul eder. Ya'kubi (Butrtda zgr4) dc Scmerkant'tan Hocend'e yolculuf,un 7 giinde yaprldriuu belirtir. 7e Kudime, eo, 156. 702
705
lstahri,336.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
ederken Katvin-dize yerine Harkina'da konaklamak miimkiindii. Harka na'dan Semerkant dokuz fersah, Dizek beg lersah ve Zdrrin dokuz fersah mesafede kabul edilirlerdi 7e.
Zirfrn ile Hocend arasrnda da gegitli yollar vardr. Sibit'tan707 Hocend'e Erkend yahut Riiki.ind (SibAt'tan iig fersah) ve GAl0k Endiz (Riikund'dan iig, Hocend'den diirt fersah) yoluyla gitmek miimkiindiii08. ZAmin'den Kiirkes'e gitmek iEin bir de Hivas'tan (Zimin'den yedi fersah, Kiirkes'ten altr fersah) geEen bir yol vardr70e. Zdrnin, SAbit (Savat), Hdvas (Havast), Riikiind, Kiirkes7l0, Gil0k-Endiz kiiyleri, isimlerini bugiine kadar devam ettirmiqlerdir.
27-Ugr0sana (Jqrffsana'nrn bagqehri Bffncikes (belki Pencikes) bu yollardan iitede idi. Onun yolu, ibn Hurdadbih ve Kudame'ye giireTrr Sibit'tan itibaren iki fersah ovadan gegtikten sonra gehirden akan nehrin sahilini beg fersah kadar takip ederdi. Yolun iki tarafrnda kiiylerle kaph da$lar bulunuyordu. Bagka bir araqtrmamda iizerinde durdu$um gibi712 bu bilgilere dayanarak $ehristan harabelerini (Ura-tube'nin 16 mil giiney batrsrnda) Uqr0sana'nrn baqqehrinin kahntrlan olarak kabul edebilinz7t3. IBg4 yrhnda tara7e istahri 343; ibn Kavkal, 3Bz,4og. 7o1 ZAmin ile Sibit arasrndaki uzakh$r Mukaddesi (342) z berid, istahri (343) 3 fersah, ibn Hurdadbih (2r), ibnii'l-fakih (3zB) ve Kudime (r5B) ise z fersah olarak verirler. Skvarsky'nin g6riigiine gbre (Srcdneq Vlcstnik, Ekim 18916, 5o) belki bu SAbit aynr ismi taqryan gimdiki istasyon de[il, kuzeyde 8 mil ileride olan iski-Sabat kiiyiini.in aynrdrr. 708 ibnii'l-Fakih, 3zB; Kudime, r58. Kiirkes ancak nigirin bir giiriigiidiir (metin eo7, n.d.). Yazmada.r.f, dofrusg-i5,istahri'd.1i-t5rl in ayntdtr.335; burada de Goeje (n.e.), gehrin Kudime'deki (-t5;.l5ryazmrgur)oldufunu do$ru olarak tayin eder. Rugunt (aynen) A. Kugakeviq tarafindan Rus Co[raSa Cemiyeti'nin ipcstiya'nnda (IV, zl5 ve harita) UraTube'nin kuzeyinde bulunan bir kiiy olarak zikredilir. Aynr kiiyii Muhammed Vefa Kermineci (Tuhfeti'l-H6ni, Asya Miizesi yazmasr, o58r b. v. (r5ob) cl;f, olarak verir. Sibit ile Kiirkes arasrndaki uzakhk daha fazladrr. 70e istahri, 343; ibn Havkal, 3Bz; ibn Hurdadbih, zo. iro Mukaddesi'de (265) Kiirdkes. 7rr ibn Hurdadbih, zr; Kudime, r59. istahri'ye giire fu43) Sibit ile B0ncikes'in arasr fenah idi. 3 7t2 Srcdnea<. Vlcstnik, Haziran 1896, 32. 713 Daha gok benimsenen ve daha iince Bibiir tarafindan ileri siiriilen (vr. Bb, terciime 17) bir fikre gtire asrl Ura-Tube'nin aymdrr. Bu nazariye, giiniimiiz kagiflerinden J. Castagn6 ile Tiirkistan Arkeoloji Mahfili'nin difer iiyeleri tarafindan benimsenmektedir; krg. negrettikleri hot.XX, 3z vd., I5g vd. $imdiki Ura-Tube'nin, Ugr0sana'nrn eski baggehri gibi' N0ckes kaprsr denilen bir kaprsr vardr (a1nt eser, 3z). Fakat bu giiriigii, yolun da$lar arasrnda nehri beq fersah kadar takip etti$ine dAir yukanda verilen bilgi ile telif etmek giigtiir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI
OZrIIirI.NRi
rBI
fimdan tetkik edilen bu harabeleriTra daha sonraki yrllarda P.S. Skvarski daha genig olarak ara$tlrmlgtlrTls. Onuncu yiizyrldaT16 gehrin to.ooo kadar erkek niifusu vardr. $ehir, kale, gehristan ve rebaddan meydana geliyordu. Nehir gehristan iginden akryordu. Kale, Mukaddesi'ye giire gehristantn dtgrnda yer ahyordu. (ibn Havkal'rn verdi$i bilgi biraz mu$laktrr). Hapishane kale iginde, cuma camii gehristanda, gargrlar ktsmen qehristanda ve krsmen rebadda, saray rebadda, miri arazide bulunuyorlardr. $ehristanrn iki kaptst vardri |ukarr kapl ile $ehir kaprsr, rebadrn ise dilrt kaprsr vardr; Zdmin kaprsr, Mersmende kaprsr, N0ckes kapnr ve Kehlibid kaprsr. Rebad surunun gapr"1 yaklagrk olarak bir fersahtr. Binalar kerpig ve a$agtan yaprlmrgtr. $ehre, hepsi gehirden yanm fersah uzakhkta bir kaynaktanTls ahnmrg on su yoluyla su getiriliyordu. Bu su yollannrn isimleri gunlardtr: SArin (qehristan iEinden akardr), Biircen, Micen, Senkcen, Rfiycen ve Senbiikcen. Su yollan boyunca birqok de$irmen bulunuyordu. Ugr0sana'nrn ikinci bi.iyiik qehri olan Zdrrrin7te, bir nehrin iki sahilinde da$lardan grktr$r biilgede yer ahyordu. Yanrndaki eski gehir, onuncu yiizyrldan itibaren terkedilmigti. Sersende adryla anrlan yeni gehrin suru yoktu. Qargrlar nehrin iki sahilinde olup kiigi.ik kiipriiler ba$lantryr sa$ryordu. Cuma camii Semerkant'a giden yolun sa$mda, yini ana yolun kuzeyinde idi.
Ugiincii gehir Dizek yahut Gzek720, ovada Feknin biilgesinde yer ahyordu. Hususi surette inga edilmig bir gok ribat ve hanlar bulunuyordu: gizilerin toplanma yerlerinden biri olarak bilinmektedir. Bunlardan, gehirden bir fersah uzakhkta Afgin tarafindan yaptrnlan Hudeyser ribatr aynca zikredilmigtir. IJgr0sana'nrn di$er gehirlerinin hepsi aynr biiyi.ikliikte idiler. $unlann yerleriT2l gtisterilmigtir. N0ckes, Harkana'nrn iki fersah giiney-do$usunda,
7ra
Barthold, Otdu4 75vd.
7t5 Srcdncaz Vlestn*, Ekim 18916,47-5r. 7'6 istahri, 3e6 vd.; ibn Havkal, g7g vd.; Mukaddesi, 277. 7r7 Yahut gewesi (ibn Havkal'da biiyledir, 38o, z). 7rE
Mukaddesi'ye giire "altr su yolundan bagka bir de biiyiik bir nehirden". ibn Havkal, 38o vd.; Mukaddesi, 277. 7a istahri, 3r7; ibn Havkal, 38r. 72t lstahri, 343 vd. 7re
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
l82
yini vilayetin batr krsmrnda; Fagkes, Bincikes'ten iig fersah mesafedeT22 ve Hocend'e giden yol iizerinde; Gazak, Fagkes'ten iki ve Hocend'den altr fersah mesafede; Arsyiniket yahut AnubAniketT23, Bfincikes'ten dokuz fersah uzakl*ta Fergana hududu iizerinde; Higt, giimiig madenleri civanndaki da$larda7za, yini vilayetin kuzey-batr ktsmrnda. Umumiyetle Ugrdsana'da gehir hayatr fazla geligmemiqti. Ugr0sana, di$er vilayetler gibi islim
kiiltiirtiniin tesirinde
Aryan aristokratik tegkilitrnrn iizelliklerini daha uzun miiddet devam ettirdi. Ya'kubi'ye giire726 Ugr0sana'da 4oo kadar istihkam vardt. Bunlar muhtemelen dihkanlann kiigkleri idiler. Di$er taraftan ibn Havkal ile Mukaddesi727, iginde bir tek gehir olmryan bir gok biilgeler sayarlar. Buttam da$lannda, yini Yukan Zerefqin vilayetinde gok kaleler ve kiiyler vardt. Burasr da Ugr0sana'ya dahil kabul edilirdi, fakat Buttam'rn eskiden ayn bir vilayet tegkil eni$i anlagrhyor. ibn HurdadbihT2s ondan haraqgiizar miistakil bir emaret olarak bahseder; hattA eserinin bir yerindeT2e bir "Buttam meliki"nden stiz eder. Mevkii kesinlikle giisterilmemig olan Mersmende'nin (Ya'ku'bldeTm Ersmende) bu biilge gehirlerinden biri olmasr mtimktindiir. ibn Havkal'm belirttifine giireT3r gehir, krgrn kahn buzlarla tirtiilen genig bir nehrin sahilinde kurulmu$tu. iklimin so$uklu$undan dolayr orada ba$crhk ve bahgecilik yaprlaolmadr$rndan725 eski
mryordu. Bununla beraber biilge halkr hububat yetigtirme$e ve gicek tarhlarr tegkiline tam bir baganyla girigmiglerdi. Orada her ay kurulan panayrr
biiyiik bir ra$bet giiri.iyordu. Cami qarErnrn yakrnrndaydr.
HiE qehir bulunmtyan biilgelerden Masha (belki Masqa, Bibi.ir'da Maga) ile Burgar biilgelerinin Yukan Zerefgin havalisinde oldu$u giiphe722
ibn
Havkal'a giire (4o4) 9 fersah; buna pek ihtimal verilmez. Muhtemelen Fagkes
ile Gazak, Biiyiik lskende/in seferinde gegen Gaza ve Baga gehirlerinin aynrdrrlar
(krg.
Lerch'in, Berezin'in Rus Ansihtopcdik Lugauhdaki yaztsr, krstm III, c.I, 578). Fagkes'in (istahri'dc bir yerde 326 Vagkes) yerini, belki bugiinkii Vagat kiiyi.i almrgtrr. Bu kiiyiin halkr kendilerinin $ih Kegtesib'in (Gugtasb) neslinden geldiklerini kabul etmektedirler. Krq. Srdneaz. Vlcstnile" Ekim 18916, 5o. Yakut (Ma'ccm, ll, lgl), Sem'6ni'ye dayanarak ( cl-;'Jl kelimesinde) Gazak'r Fergana'da giisterir.
Mukaddesi,265; kry. agalrdaki s' t9t' Mukaddesi, 278. 725 Srcdnca<. Vlcstnik, Haziran 18916, 32. 723
?2a
726
Ya'kubi, BuWin, zg4. lbn Havkal, 38e; Mukaddesi, 265 vd. 72t ibn Hurdadbih, 27. 72e ibn Hurdadbih, 29. 7r Ya'kubi, Baldin, zg4. 73r lbn Havkal,3Br vd., krg. Mukaddesi, 278. 72i
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN ooCRAFI OZELLIKLERi
r83
sizdir. Arapqa Burgar ismi, muhtemelen Pargar yahut Fargir'dan bozmadrr (krg. Bfincikes ile Pencikes, Kuviziyin ile Kabiziyin v.s.) Anlagrldrgrna giire bu eski Kgi-Surhib ismiyle aynr manadadr. (bkz. yk. s. 7z). Aynr isim, Falgar kazasmm isminde muhafaza edilmigtir. Bibiir'a giire732 Maga ile Palgar arasmdaki hudut hili mevcut olan Ubburdan kiiyiiniin biraz aga$rsrndan gegiyordu. Mink triilgesi (Ya'kubi'de Mink) muhtemelen aynr yerdeydi. ibn Havkd'a giircz$ Afgin kalesi oradaydr. Kuteybe de "siyah elbiselilerle" orada savagtrT3a. Bu son olay hakkrnda tarihlerde bir bilgi bulamadrk. Aym biilgeye dahil olduklarr anlagrlan Cenkikes ile S0ydak kiiyleri, Azerbaycan'da Sic o$ullan devletini kuran Ebu's-Sic Divdid'rn ailesinin asrl yurdu idi735. Fergana'da imal edilerek ta Ba$dad'a kadar biitiin vilayetlere ihrag edilen demirden silahlann hammaddesi Mink ile Mersmende civannda elde edilirdi. Buna ilave olarak Btittam da$lannda altrn, giimiig, zaq ve nigadrr igletmeleri bulunuyordu. istahri ile ibn Havkal736 sonuncusunun istihsalinde tatbik edilen usulii oldukga genig olarak anlatrrlar. Verdikleri bilgiler gimdiki seyyahlann bilgilerine tamamen uymaktadr737.
28-ilik
ve
$it
Ugr0sana'run kuzey-do$usunda, Seyhun'un sai sahilinde bulunan ilak ve $ig73s vilayetleri, co$rafr bakrmdan biiliinemez bir biitiin tegkil ediyorlandrT3e inf ite Angren (do$rusu Ahengerin) nehri vadisi, $Aq ile de, Perek (Qirgik) nehri vadisi kastedilmektedir. Perek nehrinin iki kayna$r olup biri Biskin da$lanndan, diferi Cidgil tiilgesinden (Pskem ile Qotkal) do$uyorduTs. Angren'in alamn yakrmnda Benikes gehri' Qirgik'in afzmm 732
Bdbiir-nine, w. gg, terciirne, r52. lbn Havkal,383 vd. 7a istahri'de (3eB) ancak Kuteybe'nin orada muharebe edip Afgin'i kugattrfr belirtilir. 735 S. Lane.Poole, Tlu Molummadn D1nasties, rz6, 733
736
lstahd, gz7 vd,; lbn Havkal, 38e vd.
73i Tomaschek, SogMiand, 24. 73s Mahaln okunugu hig giiphesiz Qig idi, giinkii lranh miielliller, btilge ile merkezine bu ismi verirler. Arapga "grn" harti gok defa Q scdasrna tekibiil eder. krg. Banhold, Omslu-
nb Turlecstanq
139.
7s lstahri, 332 vd. hik ismi, ne Qin kaynaklannda ve ne de lslim fetihleri hrklrndaki rivayetlerde bulunmuyor. lslim'dan ewelki dcvirde bu tiilge, siyasi biiliinme itibariyle QAg ile birlcamiq olmahydr. Krg. Barthold, Amsbab Turlestana, t4z' 70 lbn Havkal,388.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
I84
yakrnrnda ise NecAkes gehri bulunuyordu. Aralarrndaki uzakhk iig fersah idi7a1. Mukaddesi'nin rivayetine gore7az Benikes'in suru yoktu. Cami, garqrnrn yakrnrnda idi. Ahalisinin kavgacr oldu$u meghurdur. Mogollar'rn Benikes'i tahrib ettikleri bilinmektedir. Timur burasrnt yeniden imar ederek o$lunun adma nispetle $ihruhiye adrnr verdi. $ihruhiye harabeleri, Seyhun'un saf sahilinde, iqinden Angren'in sol kolunun aktr$r Gicigen vadisinin a$zrndad r7 41. Biraz aqa$rsrnda eski Benikes'in harabeleri bulunur.
biri Hivas, 6teki Dizek'ten baEhyan iki yol vardr. Hivas yolundan Seyhun'a Benikes'in diirt fersah yukansrnda varrhrdr 7aa. Benikes'ten Qirgik'e giden yol iizerinde Haragkes (Benikes'ten bir fersah mesafede olup $Ag'rn ikinci biiytik gehriydi) ve Hudaynkes ("Hanrm gehri", bir fersah ileride) qehirleri zikredilir. Benikes'ten diirt ferUqr0sana'dan Qirgik vadisine,
iki
fersah uzakhkta bulunan Cininckes vilayeti Qirgik'in sol sahilinde uzanryorduTas. Benikes gibi Cininckes'in de suru sah ve Seyhun sahilinden
yoktu746. Orada Hivas yolu, Dizek yoluyla birlegirdi. Dizek'ten Qirgik a!-
zrna kadar olan mesafeTaT iig giinde katedilirdi (arada bozkrrda Hiiseyn ve Humeyd kuyulan menzilleri bulunuyordu); daha ileride Vinkerd ismindeki hrristiyan (belki Nasturi)7a8 kiiyiinden gegilirdi. CinAnckes'in Vinkerd'den Binkes'e giden yol iizerinde bulundu$una dair istahri'nin verdi$i bilgidenTae, Vinkerd'in de Qirgik'in sol sahilinde, yahut daha giineyde, Seyhun'u gegmeden iince oldu$u neticesine vartltr. N.S. Likoshin, t3-I4 Nisan 1896 tarihinde bana yazdr$r hususi bir mektubunda qu giiriigii belirtmiqtir: "Qirgik'in sol sahilinde, halicine yakrn bir yerde bukunan eski hrristiyan kiiyii hakkrnda bizim yerlilerin rivayetlerini dinledim; Bu kiiyiin harabelerine Ulcikent adrnr veriyorlar ve bir zamanlar orada hrnstiyanlarrn (tenA) oturduklannr giisteren kitabelerden bahsediyorlar." Bununla bera-
ber Vyatkin, Ulcikent yahut Uncikent'in Necikes'in aynr oldufunu 7ar
istahri,345. Mukaddesi, 277. 743 E. l. Smimov, Srcdnlay A/1a,'fagkent 1896, I34. Krq. J. Castagn6 tarafindan harabelerhakkrndaverilen bilgi, Ptot. Tark. kru
drr. 7aa
Kudame, 156. Mukaddesi'de $42) e berid. istahri, 344 vd.; KudAme, r56. ?ft Mukaddesi, 277. 7a7 istahri,336. ?a8 ibn Havkal,384. ?ne istahri, 345. 7a5
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl
OzsLLirI-eRi
rB5
ibn Havkal Vinkerd'i, $6g'rn ekili sahasrnrn srnrrlanndan biri olarak $iq nehrinden (yini Seyhun'dan) ayrnr ve daha ilerde G. ggg) giistermiqtirTs0.
yolculann bozkrrdan geEtikten sonra geldikleri yer olarak zikreder (nehirden gegildi$ine dair bir bilgi vermez). Binaenaleyh Seyhun'un giineyinde eski sulama kanallannrn kalmtilannrn kegfedildi$i yerde bulunmug olmast ihtimali kuwetlidir. Seyhun'un giineyinde ve bozkrrrn kuzeyindeki ekili arazi geridi $ig'a dahil edilmig olabilirTsl. Cininckes yakrnrnda QirEik'ten gegilerek vilayetin iiEiinciiTs2 biiyiik gehri olan $utOrkes yahut Uqtfirkes (Deve gehri)'e vanlrrdr. Kudame'nin7s3 verdi$i bilgiden ("nehri geqince $utfirkes gehri soldadrr") Cindnckes'in alt tarafrnda oldufu neticesine vanlabilir, lakat buna pek ihtimal verilmez. istahri'ye g6reTsa Hudaynkes ile $utfirkes'in arasr iiE fersahtr. Pek muhtemeldir ki, $ut0rkes, gimdiki iski-Tagkent'ten uzak olmayrp belki bu harabelerin yerindeydi ki, Evarnitsky'nin tariline gtireTss "Kirgaul ktiyii (krglak) karqrsrnda iski-Tagkent'in do$usunda bulunup sekiz verst kadar nehrin kenarrnr takip ettikten sonra bail yiiniine bozkrra do$ru iki-iig verst uzanrr. "Mukaddesi'ye giire756 gehir miistahkem olup iginde giizel kapah Eargrlar (timn$ bulunuyordu. $ut0rkes'ten $ig'rn merkezi olan Binkes'e kadar olan mesafe bir giinde geEilebilirdiTsT. Bu yol iizerinde gu nehirler zikredilir: Danfaginkes ($urt0rkes'ten iki fersah), ZilsikesTs8 (bir fersah ilerde), BenOnkes75e ($utfirkes'ten iiE fersah). Ben0nkes ile Binkes'in arasr iki fersah idi; Zilsikes de Binkes'den iki fersah mesafede oldu$undan ya Ben0nkes'in aynr idi ve yahut gok yakrnrnda bulunuyordu. Binaenaleyh Binkes'in gimdiki Tagkent'in yerinde bulundu$u miimkiin giiriilmektedir. Binkes gehrininT@ etrafinr iki sur Eevirmig olup drg surun yedi kaprsr bulunuyordu (isimlerinin okunugu giiphelidir); ig surunda on kaprsr var750 Prot. Turk kru
Urumbay Mirza oldulunu kabul ederken hakh olmuE olabilir (kr;. Golodnala Step adh eseri ve Barthold,
nulmugtur (KudAme, zo4). Yazmada ,f-Jl drr. 75a istahri, 344. 735
Puuooditcl'po &cdnci A
756
Mukaddesi, 276 vd,. 75i Mukaddesi, 342. 758 istahri,344. ise ibn Hurdadbih, zo. 7@ ibn Havkal, 386 vd.; Mukaddesi, 276. Tarihgilerde $iq1n eski baggehri olarak Tarbend'in ismine srk srk rastlanr (krg. Belizuri, 4z r ), co$ra$acrlarda ise rastlanmaz.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
186
V.V. BARTHOLD
Emir kaprsr, Hikan caddesi kapu, Dihkan kiigkti kaprsr'drr. $ehristAnrn ise iig kaprsr (Ebu'l-Abbis, Kig ve Ciineyd) bulunmakta idi. Kalenin iki kaprsr olup biri gehristana, di$eri ise rebada agrlrrdr; Saray ile hapishane kale iginde, cuma camii kale yakrnrnda; gargrlarrn bir krsmr gehristanda, fakat biiytik krsmr rebadda yer ahyordu. $ehrin eni ve boyu, drg surun bir ucundan iiteki ucuna kadar yaklagrk olarak birer fersahtr. $ehir ve etrafinda bol miktarda ba$lar ve bahgeler vardr. dr76r. Bunlann belli-baghlan
Hocend ile Binkes (Iagkent) arasrndaki yola gelince son zamanlara kadar da$ yollan, bozkrrdan geqen gimdiki yoldan daha ijnemli idi. Mukaddesi762, Binkes'ten "gi.imtig madeni"ni bir giinliik yolda kabul etti[i gibi Hocerrd ile Ahsikes arasrnda oldu$u daha iince bildirilen HicistAn'r da madenden yine bir gi.inltik yolda sayar. Her halde bu merhaleler oldukga uzundu763. Qtinkii ibn Hurdadbih ile KudameTs Binkes'ten madene yedi fersah, madenden Hicistan'a da sekiz fersah kabul ederler. KudAme, Angren vadisine giden bagka bir yolu tarif eder. Onun tarifine giire bu yol Hocend'den itibaren Seyhun'u takip ederek "Rasadhine yeri" (Mevzi'lMersad) adryle bilinen harabelere vard*tan sonra oradan iki fersah ileride "giimiig madeni nehrinin afzr yalunrnda" yAni Angren ve yahut giir.y kollanndan biri a$zrnda bulunan M0hinin sarayrna vanrdr. Birincisinden maksat (Hicistin yolu), Kendir-davan gegidinin yolu oldu$unda giiphe yoktur. "$Ag madeni" ismine Abbasiler devrinin sikkelerinde bile gok rastlanrr. Bu mahallin farsga adr, MJ. de Goeje'nin daha iince igaret ettili gibi765, Kffh-i Sim (Giimiil daED idi. istahri, K0h-i Sim adrndaki bir kiiyti zikreder766. Angren'in giineyinde oldugu anlagrhyor. Muhtemelen bugtinkfi Abhk kiiyiiniin kar5rsrnda.
ihk'rn baggehri olan Tfinkes'in yerini tesbit etmek oldukga giig bir meseledir. T0nkes ile Binkes arasrndaki yolun tarifi pek eksik bir halde767 bize intikal etti$i gibi T0nkes'ten Hocend'e yahut gtimiig madenine olan uzakhk hig bir kaynakta verilmemigtir. Ancak T0nkes'in Angren kenann76r Mukaddesi'ye giire
yalnz sekiz.
762
Mukaddesi, 34r. 763 Ya'kubi (Buld6n, zgr4), Fergana ile $69 arasrnr giinliik yol olarak verir. 7il lbn Hurdadbih, zo; Kudime, r59. 765 ibn Hurdadbih, z7 (metin). 76 istahd 767
i$ahf,
5, Hocend ile
$69 arasrnr ise 4
3g2,54b. 344; ibn Havkal,4o4.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVEMUNNEHR'iN COGRAFI
OZELLiKLERi
T87
da oldu$unu biliyoruz. Buna dayanarak MJ. de Goeje'nin izahrna gtire Binkes ile T0nkes'in arasrnln sekiz fersah oldufunu kabul edebiliriz, TOnkes768, Binkes'in yansr kadar oldu$u halde kale, gehristan ve rebaddan meydana geliyordu. Saray kale iginde, cuma camii ile hapishane yaktrunda idi. QarErlann bir krsmr gehristanda ve bir lasmr da rebadda idiler. Qirgik'in ekili arazi geridini kuzeyden stntrlandrran sur' Sabhk yahut SayhkT6e da$lanndan Seyhun kenanna kadar uzanrrdr. Tiirkler'in akmlanna kargr korunmak igin Arap hAkimiyeti devrinde, SimAniler isfrcib'r zaptetmeden iince, yini B4o yrhndan iince inga edildifi anlagrlmaktadrr. ibn Havkal77o, surun yaprlmasrnr Abdullah b. Humeyd b. Sevr'e isnad eder. Bu gahrs, muhtemelen Abdullah b. Humeyd b. Kahtaba'drr. Bu zAt 776 yrhnda babasr iildiikten sonra beg ay Horasan valili$inde bulunmugturTTl. Surun iitesinde Kalis bozkrn baghyordu. Bozkrda bir fersah ilerleyince, da$lardan Seyhun'a uzanan bir giikiintiiye vanlrrdr. Surun kahntrlan bugiine kadar bir hiiyiik geklinde muhafaza edilmigtir. Buhiri'daki hiiyiik gibi buna da yerliler Kempir-duval77z (Koca-kan duvan) derlerdi. $imdiye kadar tetkik edilen hiiyi.ik ancak batr lasmtdr. Uzunlu$u, Bossu arkr yakr nrndaki tepelerden itibaren Celdeme kiiytine kadar yirmi dtirt mildir. Hatti yerliler "seddin Seyhun'un sol sahiline geEerek Aghk bozkrnnda Cizek gehrine kadar uzandr$rnr' siiylerler. Fakat bu rivayetler dofrulanamaz. Surun bah krsmrntn kalmtilannrn mevcut olup olmadrfr bilinmemektedir. ibn Havkal'rn dedi$i giikiintii, giiphesiz Bossu arlamn "yanlan dik ve yata$r derindir". Yatafrn titesinde "da$hk bir bozkrr baglar; Keles nehrinin iki kolu bunun iginden gegerler. Yazrhgtaki farka ra$men KalAs bozlanrun arapqa adr, Keles nehrinin adrnrn aynt olmasr kuwetle muhtemeldir.
islAm co$raffactlanrun verdikleri bilgilerden surun, Qirgik sahiline CabgikesTT3 (Cabg0 gehri, cabgu yahut yabg0, bilinen tiirkge 768
bir iinvan-
ibn Havkal, 388 vd.; Mukaddesi, 277.
76e
Srcdncaz. VlcstniN Haziran r&gS,z7.
770
ibn Havkal,38B.
77t Hamzze
Ispahanensis, Hiswiarum, negr. Gottwaldt, metin ezt, terciime l7z. Geryazmasr w. g,4; Cambridge yazmasr w. 75b)'de AMullah'rn babastnrn iiliimi.inden sonra I59 (ZZ6) yrh sonuna kadar viliyeti idare ettifi bclirtilmektedir. 772 Srdryn1rc Azrra, Tafkent 18916, r3z vd. (E. T' Smirnot'un makalesi). 773 Kudime'ye giire (I57) Binkes'ten itibaren "surun beri tarafindaki askeri mevki' z fersah mesafedeydi. Tumansky yazmaslnda (t . z4o) gu ibare bulunur: Cabgukes, giizel, kiigiik bir gehirdir. Eski zamanda orada QAg ($a9) askeri karargahr vardr." lstahri'ye giire $45) Binkes, Qirgik sahilinde bulunan CabgOkes'ten z fersah mesafedeydi.
dizi (Bodleian
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
r88
dr) gehri yakrnrnda Binkes'ten iki fersah yukanda vasrl oldu$u anlaErlmaktadrr. Daha iinceki zamanlarda viliyetin askeri kuwetleri orada toplanmrgtr. Cabg0kes'in mevkii, muhtemelen ewelki Niyazbek kalesinin bulundu$u yer idi. Ugr0sana'nrn aksine olarak $ig ile, ilak'ta gehirlerin sayrsr fazla idi. is-
$ig'ta yirmi yedi (Mukaddesi'ye giire775 otuz d6rt), ihk'ta on dtirt (Mukaddesi'ye giire on yedi) gehir sayar. Bu gehirlerin adlannm okunuglannr daima tamamiyle tesbit edemedi$imiz gibi yerlerine dair tam bilgimiz de yoktur776. Qirgik'in kuzeyinde, Qirgik ile sur arastnda daha iince adr gegen gehirlerden baqka gu gehirler vardrr: Hit0nkes (yini HAt0n gehri, Binkes'ten iki fersah), Bark0g (HAt0nkes'ten iiE fersah) ve HerginkentTTT (belki yanhghkla ilik'a dahil edilmigtir). Qirgik'in sol sahilinde Kenkrik gehri bulunuyordu. Hudaynkes'ten bir fersah uzakhktaydr. Binkes ile T0nkes arasrndaki anayol hakkrndaki bilgile4, birbirini tutmamakta ve eksik girziikmektedirler. Bence gerEefe en yakrn ihtimal gu itinererdir: tahfi774,
Binkes
r
N0ckes778 BAlAyAn
77e
z
r
N0kes BAnchiq Sakikes
z
r r
TOnkes
fersah fersah fersah fersah fersah fersah
Bu gehirlerden yalnz Nickes, $ig'a ait olup iitekiler IlAk'a ba$h idiler. Yolun do$usunda gu gehirler bulunuyor: Ferenkes yahut Feresked (Cabgfikes'ten iki fersah), Bag0nkes (Ferenkes'ten bir fersah) Anfizkes (BagOnkes'ten iki fersah); aynr mahalde, bir giinliik yolda Kadak, Gadrink, Kebeme, Gazak, Verdfik ve Cab0zan gehirlerinin adlan geger. Hepsi $iE'a dahildi. Yolun batrsmda (Angren'in kuzeyinde) aynr mesafede Aqbingu, 7?a 775
776
771 77s
istahri, 328 vd.d. Mukaddesi, 264 vd.
istahri, g44vd.; ibn Havkal, 4o4 vd.
c5;4;
ue
Muhtemelen
cJSKr; qekillerindeyazrhr. e3r; yerine biiyle okumak icap eder; adr, gehirlerin umumi listesinde
yoktur. Tumansky yazmasrna g
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'IN coCRAFl
OzEr,r,ixr-eR'
r89
KaleEgik, Erdlinkes, Biskes, Simsirek,ve Humrek, GannAc bulunuyordu. Bunlardan Biskes (muhtemelen bugiinkti Pskent yahut Biskent), Simsirek
ve Humrek ilak'a, di$erleri $ag'a ba$h kabul edilirdi. BenAkes'in bile ihk'a degil $ig'a iit olmasr dikkate gayindrr. Angren'in gi.ineyinde, Ttnkes'in do$usundaki biilgede Garcend, HAg, Zahkes yahut Azahkes780, Tukkes yahut NukkesTsr ve K0h-i Sim bulunuyordu. Bunlardan yalnrz Garcend $Ag'a ait sayrlrrdr; iitekiler ilak'a ba6hydrlar. Mukaddesi, Garcend'i de ihk'a dahil eder. Adr gegen gehirlerin bulunduklarr sahanrn boyu iki menzil olup eni bir menzilden azdr. T0nkes'in batrsrnda, beg fersah mesafede ilak'ta Arbilah ve Namirzlig gehirleri bulunuyordu. istahf'nin saydr$r $ig gehirlerinden yalnrz Nekilik'in mevkii giisterilmemigtir. Mukaddesi daha bagka isimler zikrediyorsa da okunuglarr pek gtiphelidir. Bazan aynr ismin de$igik gekilde iki defa giisterilmig olmasr pek muhtemeldir. Bu isimlerden Bdrkes ($dg'ta) ve $ivkes ilak'ta;, Sem'dni ile Yakut'un eserlerinde zikredilmiqtir. Birincisi belki qimdiki Parkent ktiyilni.in mevkiindeydi782. Mukaddesi'nin Zerinkes'i ($ag'ta) belki Zarkent'in aynrdrr. Di$er isimler hakkrnda herhangi bir likir belirtme$e cesaret edemedik. Sem'ini ile Yakut783, $ahah kiiyiinii de zikrediyorlarsa da yerlerini girstermiyorlar.
29-isficAb ve isficab Viliyeti Siminiler devrinde, isficAb viliyeti, yini Aris ile kollarrnrn gevrelerindeki ekili arazi d.e Miveriiinnehr'in bcilgelerinden sayrhrdr. Asrl isficab gehri, yerli ananeye giire gimdiki Sayram kiiyiiniin mevkiindeydiTsa. $Ag'tan isfrcdb'a nasrl gidildi$i geqitli gekillerde giisterilmigtir. istahri'ye gdreT8s dtirt, Ya'kubi'ye giire ise786 iki gi.inde gidilirdi. Mukaddesi de787, Binkes ile Garkerd (yahut Guzkert) arasrndaki uzakh$r yalnrz bir giinliik yol kabul eder. Kudame788, Cabg0kes'ten Garkerd'in beE, Garkerd'ten is7m Sem'ani, Lr(;ilt ve c9:liJJll.limelerinde; kr'. Yakut, Mu'ccn, ll, 7t7,83r) Zahkes'i "$a9 vilayetinde, Buzbiz (nehir mahallinde)'rn yerinde giisterir. Semini, gehirleri sayarken $iq ile ilik arasrnda bir fark gdstermez, hattaT0nkes'i $a5'a ait kabul eder (16-ll kelimesinde; krg. Yakut, Mu'ccm,l, goo). ?8t De Goeje (istahri, 332), bu isimlerin ayniyetinden giiphe etmet
t"
Ki$. Ban-kul ile Barkul (Scmiyeg7c Elkitak,11,34). Yakut, Mu'ccm,III, e65. 78a Mahalli edipler tarafindan teklif edilen Saryam geklinin sun'i oldu$unda giiphe yoktur. 78s istahri,345 vd. 78r
786
Ya'kubi, Buld6n, zg5.
787
Mukaddesi, 34e.
788
Kudime, r57.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
frc6b'rn diirt fersah mesafede oldu$unu hesab eder. Son mesafe, Mukaddesi'nin giisterdigi z beridlik mesafenin ayrudrr. tbn HurdadbihTse, giimiig madeninden Demir kaprya sekiz mil, oradan Katak yahut Kadik'r iki fersah ve Garkerd'i de altr fersah daha ilerde kabul eder. Giisterilen mesafelerin ve bilhassa birincinin bu kadar tinemsiz olmastna hiq bir mani verilemiyor. Her halde ibn Hurdadbih'in Demir kaptsmtn bir yanhghk oldu$u kabul edilse bile, ibn Havkal'm Demir kapnmm aynt olmasr pek miimkiin de$ildir7m. Sonuncusu KalAs bozkrnnda, $ig'rn kuzey hududunda idi. istahri'ye gtireTer, Anfuren ribatr, Kalis bozlannda Binkes ile Garkerd arasmda menzil hizmetini gtiriirdii. Garkerd ile lsficab arasmda da bozkrr vardr. Gargerd'in Duvana mevkiinde olmast miimkiindiir. Her halde yukan Keles ile kollan tarafindan sulanan b,iilgede aranmaltdr.
iigte biri kadardrr. Onuncu yiizyrldan itibaibaretti. Ancak gefrristan ile rebad bulunuyordu. ren kalesi harabelerden Rebadrn surunun gevresi bir fenahtr. $ehristanrn diirt kaprsr vardr: N0ckes, Ferhin, $ekrine ve Buhiri kaprlan. $ehristan iginde saray, hapishane, cuma camii ve gargrlar yer ahyordu. Mukaddesi, dokumactlar gargrsnl bilhassa zikreder. isficab, Binkes'ten bile daha tinemli derecede giziler'in toplanma yeri idi. Giziler igin pek qok nbatlar (kervansaraylar) inga edilmig olup sayrlan, Mukaddesi'ye giire rToo kadardr. Her yerde oldu$u gibi ribatlar krsmen biiyi.ik gehirlerin halkr tarafindan hemgehrileri igin inga edildi$i gibi (Nahgebliler, Buhiriltlar ve Semerkanthlar ribatlanmn isimlerine rastladrk), krsmen de devlet erkint tarafindan verilen parayla yaprlrrdr. Bunlardan birisi de Kara-tegin ribatr idi. Kara-tegin, Nasr b. Ahmed'in saltanau esnasrnda Belh valisiydi; mezan oradadrr; 34o (95t) da iilen oflu Mansur'un mezan da onun yarundadr7e3. Orada bir de gargr bulunuyordu. Ayda Tooo dirhemden ibaret olan geliri, fakirlere ekmek ve di$er yiyecek geyler sattn ahnmasr igin vakfedilmigti. $ehrin binalan ker-
isficib
gehri7e2, Binkes'in
pigten yaprlmrgtr.
Do$uda Talas vadisine kadar (bu da dahil olarak), kuzey-batr yiintinde Sabrin'a (SavrAn) kadar olan biilgenin tamamt, isficib viliyetine dahil sayrlrrdr. Talas vadisi ve bu vadiyle isficAb arasmdaki yollan baqka 78e
lbn Hurdadbih, zo. 7s lbn Havkal,384. 7er
lstahri, 936 vd. istahri, 333; tbn Havkal, g8g vd.; Mukaddesi, e7z vd' 7e3 lbnii'l-Esir, VIII, r57,37o.
?%
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl
OZELLIKLERI
rgr
bir eserimde genig olarak anlatttmTea. Kuzey-batr biilgelerine gelinceTes, isficab'm batrsrnda bulunan Kencide biilgesinin merkezi, StibAnikes yahut Usbinikes (Mukaddesi'de Arsiibiniket) isficib gehrinden iki giinltik yoldaydrie6. Oldukga mtistahkemdi; cuma camii vardt. Binalann go$u rebad-
da idi. Kencide'nin alt tarafinda Birib yahut Firib biilgesi yer ahyordu. Seyhun'un iki sahilinde iggal etti$i sahantn eni ve boyu birer giinliik yoldan azdr. istihri ile ibn Havkal, bu biilgenin merkezi olan Keder gehrinin Seyhun'dan yanm fersah uzakhkta oldu$unu bildirirler. Mukaddesi'ye giire tiilgenin merkezi de aynr ismi tagryordu. 7o.ooo asker (?) grkarabilirdi. Cuma camii gehristandale7 ve gargilann biiyiik bir krsmr rebadda bulunuyordu. $ehristanda da diikkdnlar vardt7e8. Aynr co$rafoacrya giire Keder, yeni bir gehirdi; orada bir minber (yini cami) yaprlmasr ig harbe sebep oldu. Oranrn halkr ile biilge merkezinin halkr arastnda bir miicadelenin patlak verdifi anlagrhyor. Biiyle birbirini tutmryan haberler kargrsrnda Keder qehrinin sonraki Firib'a mt, yoksa Utrir'a mr tekabiil ettifini kestirmek gi.igtiirTe. Utrir ismine Taberi'de rastlantrm. Qiinkii Me'mfin'un diigmanlan arasmda Utrir-bende gehri htiktimdannt da zikreder. Firib gehirlerinden biri de Seyhun'un sol sahilinde bulunan Siitkentsr olup, islim dinini kabul eden O[uz ve Karluk Tiirkleri oraya yerlegmiglerdi. Vesic ise kiigi.ik ve miistahkem bir kiiy olup bir camii vardr; orada, Keder'in ?q Barthold, Otclut, g vd., t5 vd. Qimket'in kuzcy dofusunda bulunan bugiinkii Mangkent kiiyiiniin, YaLr* (Mu'catt, IV, 67I) tarafrndan Mankes olarak verildiiini ilave edelim. ?er
t*
lstahri, 346; lbn Havkal, 3go vd.; Mukaddesi, 273 vd.
Aynt triilge iginde bclki Htrl0g ve Qumugligir gchirleri vardr; Mukaddesi bunlan lslicib ilc Siibinftes arasmda zikrcderek yerlerini agrk bir gckilde vermez. Bununla beraber Mukaddesi Sehirleri daima cofali srasyle sqmaz; meselA Vesic, Keder'den iince zikredi-
lir, halbuki alt tarafrndaydr. Cumugli$0 hakkrnda bkz. Barthold' Otclut, to. D7'fltsn' kelimesinin burada bu minida kullanrldrlr bellidir, giinkii kale ile rebad ayn zikredilmiEir. 1% kelimesi
go$unlukla'meyhincler'diye terciime edilmekte ise de her 9e9it 4lf diiklAna da iynr isim veriliyondu (krg. Ya'kubi'nin Baidad hakkrndaki vefil$i bilgi, Buld6n, z4z.g,z46.7,z5o.zo).
tt
AS"gtd" verilen mesafelere bahhna Keder'in yerini Utrnr'rn biraz kuzeyinde
giistcrmek gerckir.
m
Tabcri, III, 8r5 vd.
Bu okunugu ( JK- yani 'siit gehri') Tumansky yazmasrna dayanarak kabul ettik (lbn Havkal'dar<-,, l. Siitkent harabcleri hilA meghurdur (Karakul giiliinden I mil yukanda). R. Rudnev tarafindan bilgi verildi. Tttrbst, Vyd., rgroo, No. 16' lafa-ninc'de-r5;1mr
yerine
+.(;-
okumak icap eder, II,646.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
r92
v.v. BARTHOLD
iki fersah alt tarafinda "kudretli bir Emir" oturuyordu. Vesic, meghur filozof Ebo Nasr el-FAribi'nin do$du$u yerdir. Kalesi on ikinci yi.izyrlda hali ayakta idis2. Mes'odi'ye giire803 Seyhun, Firib'da bazan tagarak otuz fersahtan genig bir sahayr su basardr (bunda elbette miibalifa vardrr); tepelerde kaleler gibi yer alan kiiyler arastnda o zaman ancak kayrklar vasttasiyle ulagrm miimkiin olabiliyordu.
Keder'den bir giinltik yiiriiyiigle $avgdr'a gidilirdima; burasr biiyiik ve miistahkem bir gehir olup genig bir btilgenin merkezi idi. Qargr yaktntnda bir cami vardr. Daha ilerde bulunan Savrin'a (yahut Sabrin) krsa bir yi.iriiytigle gidilirdi. O$uz ve Kimek arazisi kargrsrnda bir hudut gehri olmasr dolayrsryle gok miistahkem olup yedi sur ile qevrilmigti. Cuma camii ig gehirdeydi (gehristan). O$uzlar buraya ticaret yapmak maksadiyle ve yahut barrq anlagmalarr imzalamak igin gelirlerlerdi. Savrin'rn gerisinde Mukaddesi'ye giire Turir adrnda kiigiik, miistahkem bir gehir daha vardr; aynr btilge iqinde Zarih kiiyii de yer alyordu. Bundan dolayr gehre bazanTurdr-Zardh adr verilirdi. isimlerin benzerli$ine rafmen giisterilen yerler, Utrir'rn aynr oldu$unu kabul etmemize imkin vermiyor. Mukaddesi, Tiirk biilgelerinin stntrlartnda bir kaq nokta daha zikreder. Bunlardan gehir olup Kimek i.ilkesi hudu$aglcan biiyiik, zengin ve miistahkem bir dunda idi. Balic adrndaki ki.iEiik gehir ile Berfiket ismindeki biiyiik gehre, islamiyeti kabul etmig olan Tiirkmenler yerlegmiglerdi. Her ikisinin istihkimlan harap olmugtu. Umumiyetle bu biilgenin hududlarrnm korunmast
bozkrr giigmenlerine verilmigti.
iun Havkal'a
inanmak icap
ederse,
miisliiman olmryan soydaqlanna kargr gayretle miicadele ederlerdi. FArib' Kencide ve $ig arasrndaki (yini isficib'rn batr ve giiney batrsrnda) "zengin meralar"da islim dinini kabul etmiq olan gtiqebe Tiirkler'den bin iile tarafrndan iggal edilmigti. Sivran'rn alt tarafinda Seyhun, O[uz iilkesindeki bozkrr iEinden akariki gi.inliik ve nehirden bir fersah uzakhkta Yenikentms vardr. Halicden dr.
Buna Araplar Karyeti.i'l-Hadise, iranhlar Dih-i Nev derlerdi806. $ehrkent m2
Sem'ini,
,sz'*jt
kelimesinde.
s3 Mes'irdi, Tcnbih, 65. se Talas yolunda qimdiki Kuyuk istasyonu yakrmndaki aynr isimdeki gehir ile kangttnlmamahdrr (Iiarthold, Otclut, g). Le Strange'in teklif ettifii gibi (Tlv ln"& of tlv Eastcm o Caliphate,485j. Batr $ivgar'rn gimdiki Tiirkistan gehrinin aynr olmasr miimkindiir. $ehir
,u-un
yol,rn yanrndaydr (Mukaddesi 274); krg. Barthold, Orcslunb Turleestanc, t47.
s5"rru Bu ve diger qehirler hakkrnda bkz. ibn Havkal, 393' e6 Barthold, Otchet,B3, rc6.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MAvERAUNNEHR'iN coCRAFl
OznllirLnni
t93
ismine, edebiyatta oldukga srkm7, sikkelerde ise bazan rastlanrr. O$uz hiikiimdannrn krghk oturma yeriydi; gimdiki Cenkent harabeleridir ve Seyhun'un giineyinde bulunmaktadrr. Hivan'rn Kazalinsk'ten on beq mil uzakhkta bulunan eski Can kalesinden yaklagrk olarak iiE mil mesafede idiE08. Yenikent yakrrunda daha kiiEilk iki qehir vardr: Cend ile Huvire (yahut Cuvire); bu iig gehir gayn miislimlerin arazisinde olduklan halde halkr miislilman idi. Belki Hirezm ile Maveriiinnehr'den gelen tiiccarlardr. Yenikent'ten Hirezm ro, Firib ise zo giinliik mesafe kabul edilirdime. Gerdizi8lo, Yenikent'ten Kimekler'in iilkelerine ulagan yol olarak, irtig sahillerine giden ticaret yolunu tarif eder. Sulh zamanlannda hububat, Miveriiinnehr'den Yenikent'e Seyhun yoluyla agair indirilerek ihraE edilirdi. V. Kallaur'a giire Cend'in kahntrlarr, Tumarutkul kazastnda, Perovsk'tan on altr, yirmi mil uzakhkta bulunan Higt-Kale harabeleridirsrr.
30- Seyhun' un aqagl taraflarr Nehrin aqafr mecrasrndaki btilgenin halkr, memleketlerinin co$rafi vaziyetleri sayesinde istiklillerini uzun miiddet korudular. Nehrin a$zr, onuncu yi.izyrldan itibaren, Selguk'un sayesinde Miisliimanlar'rn eline gegmiqti812. On birinci yiizyrhn ilk yarrsrnda, Selguk'un torunlanntn diigmanr olan $ah-Melik'in hikimiyeti altrnda idi813. Buna ra$men Cend ile FirAb arasrndaki saha, on ikinci asnn sonuna kadar kafirlerin memleketi kabul edilirdi. Ugtncii biiliimde gtirece$imiz gibi gayr-r miislim Krpqaklar'rn merkezi olan Sr$nak8ls qehri, Mogol hAkimiyeti devrinde hAli biiyiik bir iinem tagryordu. Utrir'dan yirmi diirt fersah mesafedeydi. Lerch'e gtire Ni Mctinbr, 79 vd., (Kitdbi't-teacssi0; Schefer, Chrcsnmathic, fuzsane, ll, rr4; Nesevi, 36, terciime 6z Noticcs ct Exraits, XIII, zg4. e8 Lerch, Arhcol, poyzdka, Saint Petersburg t87o, I r. me "Giin' yerine "fersah" okunmasrntn gerekti[i hakkrnda Marquart tarafindan yapr lan teklif (Oshirkisclu D;ahktstudien, zoz) tamamiyle yanhgtrr. Mesafe gok uzundu ve lo giin siirerdi, 8ro Barthold, OtcLct, rc6vd. 81r Ift'E. Prol. Turk kruzh.,Y,16 ve Br: Barthold, Oroslunie Turlustana, r5t. Aynr zitn giisterdili di$er yerler giiphelidir (aynr eser). 8r2
ibnii'l-Esir, . lX,. 3zz. Beyhalf,856. tto SoEr harekeli yazmalardaki imlAslna bakrhrsa ismin bu qekilde okunmast icap etmektedir. Telaffuz itibariyle, gimdiye kadar teklif edilen Saganak qeklinden daha gok Sunak qekline yaklaqryor; halbuki yerliler harabeleri Saganak ismiyle bilirler. Yazmalarda Sugnak okunugu da vardrr. $ehir on birinci yi.izyrldan itibaren bu isim altrnda zikredilir. Kaggarh Mahmfid, Dia6ni Ltg6ti' t-Tiitk, l, 3gz. 813
F. t3
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
Tumen-arkmenzilhdnesinin kuzeyinde altt, yedi mil uzakltkta, bugiinkii Sunak-kurgan yahut Sunak-ata harabelerinin mevkiindeydisr5. Cugi'nin seferleri srasmda Sr$nak ile Cend arastnda Ozgend, Birgrnhgkentsl6 ve Agnas817 kaleleri de zikredilir. On alilnct yijrry:/, yazarlanndan birinin Lerch tarafrndan iktibas edilen bilgisine giire Uzgend, Karatu da$lannda idi, fakat iktibas etti$i metnin bu suretle tefsiri oldukga giiphelidirsrs. Birgrnhgkent, muhtemelen Sr$nak'tan daha gok Cend'e yaktndt, Eiinkii Hirezmgah Tekig, birinci gehri kesin olarak zaptetmeden epeyce zaman 6nce orastnt tegkililandrrmryusle. Daha az iinemli noktalardan gunlar zikredilir: Sa$-dere, Seyhun kenannda Cend'den yirmi fersah uzakhkta olup gehrin alt tarafinda oldu$u anlagrhyor. Qiinkii bu noktaya HArezm'den gelirken vartltrdr820. Hayribid, Cend ctvannda82r; Rrbat-Toganin, BarEmhgkent ctvarrndaki baghca kiiylerden biri Rrbatit (Rrbatlar) kiiyii; bu sonuncusunun aynr olmasr muhtemeldirs22.
tt rd.; hot. Tutlc kuzh., r7 $ubat 1897, ilive, 7 vd. Plino Carpini'de (Hakluyt Society Extra Series, I,76, IIo, r5e) Bargin, Kirakos'ta Pargin,,Cugililer'inparalanndai,la;lr(Lerch, Arluol. poyzdlu, ro vd.). Krg. Qince transkripsi 8r5
Lerch. Arhcol" poyadka
816
yonlar: Ba-eulh-9ili-han, Ba-eulh-gen (Schefer, Cbcstomathb pcrsanc, ll, 167;) Bretschneider, (Mcdiacaal Rcuarclus, II, 95 ve haritada)'de Ba-rhni-lfhan,islAm l'aynaklanndatSTrlMetinl,cr, r3S, r5r, Cemil KarqD. Bargin ismi, belki bugiin bile BArgin-deryi'da muhafaza edilmigtir; Seyhun'un kanallanndandrr (Krrgrz lehgesinde g daima Q'ye mukabildir. Bu kanal Kallaur tarafindan zikredildi ise de ( hot. Turh liluzh, V,83, VI, 77 vd') kanah bizzat giirmedif,inden onun hakkrnda verdili bilgiler maalesef tamamiyle agrk defildir. 8r7 Bu Uzgend'in Fergana'daki Uzgend, Agnisln da $65'ta olduf,unun yanhghkla
tiyin edilmesi A. Miiller'i (Dcr Ishm, II,
zo9) hataya sevketmigtir. Agn6s'rn Asanas harabe-
leri oldufu kabul edilmelidir. Seyhun'un sol sahilinde, nehirden r7 mil ve Ber-kazan dura$rndan zo mil uzakhktadrr (Kallaur, Prot.'Turk. leruah.,Y, r$. 8rE
Barthold, Oroshcnb Turlustana, r 8te Mctinbr, (Kitibi't-tcocssil). 74
5r.
ffi Mctinb,U&d. szt Mctinh1 822
74 od.
(Kil6bn't-kocssil).
A4ctinbt, /52 (CemAl kargi).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
II. BOLt]M ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
r-islim
fetihlerine kadar halktn hayatt
Miverii.innehr halkrnrn Arap fethinden biraz iinceki hayatr hakkrnda fikir verme$e bagka bir aragtrmamda tegebbiis etmigtimt. Bu hayatrn esas iizelli$, u.""i t"hibi aristokratlann hAkimiyetine kargr iran'da oldufu gibi2 dengeyi sa$layacak bir taht bir mabed ittifakr, yAni kuwetli bir monarqik giig ile ruhban srnrn niiffizu yoktu. Mahalli hiikiimdarlar ileri gelen aSilzidelerden meydana geliyordu. En kuwetlileri bile, teb'alan gibi dihkan o76ker"t diye anrlryordu, Arab kaynaklannda hiikiimdarlann "Sdkir" yahut (kul) denilen hassa askerlerinden bahsediliyorsa da Nargahi'nina Buhiri melikesinin sarayr hakkrndaki riviyetinden bu hassa birlifinin iicretsiz olup aristokrasinin geng iiyelerinden meydana geldi$i anlagrfuyor. Bu gengler, hiikiimdarlannrn saraylannda, Avrupa gtivalyelerinin gocuklanntn kr rallar ve diiklerin saraylannda oldu$u gibi hizmet giiri.irlerdi. Biiyle bir siyasi tegkilit altrnda kelimenin tam minasiyle bir devlet dininden bahsedilemez. iran'da oldu$u gibi Mdveraiinnehr'de de hikim srnrfin dini Zerdiigtilik oldufu hilde iran'da cezilandrrlan senevi (diialist mec0si) mezheplere ba$r olanlar Miveriiinnehr'de emin bir sr$rnak buluyorlardr. Budistler ile Nasturiler'in de aynr htirriyete sahip olduklan anlagrhyor. Zerdiigtilik ile Budizm arastnda bir miicideleye diir tek delil Hiuen-Tsiang'rn Semerkant hakkrnda verdifi bilgide bulunuyor. Bununla beraber Qinli seyyahrn kendi yaptrklanrun baqan ile neticelendi$-ine dair telmihleri, miicidelenin pek giddetli olmadr$rnr ortaya koymaktadrr5. Arab istilAcrlanna karqr yaprlan harplere, din adamlannrn hig bir gekilde katrldrklanna dair bir bilgimiz yoktur6. Kuteybe'nin SZ (Zo6) yrhnda Beykent'i
rS)'
I Nycslal'tn sloo ob aiiskoi kulturyc o Stcdwi Azii(&cdwaz Vyst-Haziran, 2 lran,da bile dihkanlar, kiiylerin di[er halkrndan daha iistiitr bir mevkie sahiptiler. Taberi, efsanevi hiikiimdar Menugehr hakkrndaki rivayetinde giiyle der: "Her kiiye bir dihkan tayin etti, halkr ona kul kiile yaptr ve ona itaat etmelerini emretti (I' 434)' 3 Meseli Taberi, II, r r59. a Nar1ahi,7 vd. 5 Z4litkt, VIII,
vd')' 5 (^Elirtorra dt h de dc Hiouen Tlsango terciime eden S. Julien, 59 Hirezm'in fethi anlatrlrrken dihkanlann yamnda ruhban srmfr da zikredilir (ahbnr, belki kAtip manasrnda olup Tevrat'ta oldu[u gibi alim manaslna kullamlmrgtrr, Ta6 Ancak
beri,
II,
Ie37).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
r96
zaptl hakklndaki rivayette, Tiirkler'i Mtsliimanlar'a kargr krqkrrtan tek gtizlii bir adamdan bahsedilir. Bunun askeii kumandanlardan daha tehlikeli bir diigman oldu$u giiriilmektedir. Esir edilince kurtulug akgesi olarak bir milyon dirhem teklif edildifi halde, bu biiyiik mebli$ Miisltimanlar'r kandrramadr; tehlikeli bir di.igmanrn hilelerinden kesin olarak kurtulmayr tercih ettilerT. Bu hususta nakledilen rivayetten tek gtizliiniin halk iizerindeki tesirinin dini mahiyette olup olmadr$rnr anltyamryoruz.
iran'da oldu$u gibis bu biilgenin aristokrasisi arastnda riitbe ve srnrf farklannrn olup olmadrfr hususunu aydrnh$a kavugturacak bilgiye sahip de$iliz. Taberi, bAzr krsrmlanndae, Orta Asya asilzideleri hakkrnda, iran aristokrasisinin en yiiksek ri.itbelerine mahsus tibirleri kullaruyorsa da, dihkan kelimesinin hem basit arazi sahipleri, hem de hiikiim si.iren melikler hakkrnda kullanrldrfrnr giirdiikt0. Zengin aristokrasisinin, yini Qin ve difer memleketlerle yaprlan kervan ticareti siyesinde zenginlegmig olan tiiccarlann hususi bir mevkie sahip olduklarr anlagrhyor. Taberirr, So$dlularrn giigleri hakkrnda bilgi verirken bu tiiccarlan "melikler" arastnda sayar. Nargahi'nin, BuhAri tiiccarlan hakkrndaki btiliimi.i t', g.ttig arAziye sahip olduklarr halde gatolarda oturduklannt ve mevkilerinin dihkanlarrn kinden pek az farkh oldu$unu aErkga ortaya koymaktadrr. $u halde burada bahsedilen miistakil zenginler olup menfaatleri aristokrasi ile ortaktr. islim hikimiyeti devrindeki gibi gegitli saniyi loncalart sijz konusu de$ildir. Dihkanlar ile tiiccarlar arasrnda bir rekabet hakkrnda hiE bir bilgimiz yoktur. TarihEiler, Buhiri'nrn "tiiccarlar gehri' olan Beykent'in teqkilitrnr, Buhir-HudAt ve BuhArA dihkanlarr ile mi.inasebetlerini aydrnlatacak bir bilgi vermemektedirler. Fakat Narqahi'nin, hiicuma u$ramrg bir babanrn intikamr ve Araplar'tn Beykent'de biiyi.ik miktarda silah bulduklan hakkrndaki rivayetine13 baktltrsa, oranln halkrnrn da, Miveriiinnehr'in di$er biilgelerinde hiikiim siiren asked karaktere sahip oldugu diigiini.ilebilir. So$dlular'rn Taberi taralrndan bahsedilen idetleri ra, memleketin iizellikle-
i Taberi, II, IrBB. 8 Mes'irdi, Mwic,
ll,
z4o.
e Taberi, ll, 1237, 1243. r0 Orta Asya'ya mahsus iinvanlardan
Buhiri aristokratlanna has olan Cemtk iinvanr zikredilebilir (Nargahi, 5). Bu iinvana Tiirkler'de de rastlantr (Iaberi, II, I6I3). rr Taberi, ll, t444. 12 13
ra
Krg. yukarrda s. I I l. Nargahi, 43; Taberi, II, I IBg.
Tabef, II,
1146.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
t97
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
rini ayrrca aqrk bir gekilde ortaya koyar: Her yrl Semerkant'ta So[d biilgesinin en cesur silihgtirtine iit bir sofra kurulur ve bir testi garap haarlanrrdr. Ondan bagka her kim bu yeme$e el siirerse silihgiire meydan okumuq olurdu. Hasmrnr iildtiren memleketin en cesur silihgiirti saytltrdr. Bu, yeni bir rakip Erkrncaya kadar devam ederdi.
Giirtildii$ii gibi, Arlplar'rn kargtlaqttklart, devamh olarak birbirleriyle harbeden Eeqitli kiigiik emirlikler ve - cesur lakat tamamen tegkilitsrz silAhgiirler srnrfiydr. Bu qartlar altrnda miicadelenin sonucunun ne olacaft belliydi. Mahalli aynhklarrn yanrnda Arablar'rn kendi aralarrndaki iE harplerin, hatti kuzey ve giiney kabileleri arasrndaki diigmanh$rn hiE bir iinemi kalmryordu. En getin harpler srrasrnda bile Araplar'rn Horasan viliyetindeki hAkimiyeti sarsrlmadr. Hatti Araplar'tn zafer kazanmalannda bile yerlilerin yardrmr oldu. Halife Omer'in, Miisliimanlar'dan bagkasrna silih taqrma hakkrnr tanlmlyan meqhur karart Orta Asya'da tatbik edilmedirs. Kuteybe ile di$er Arap kumandanlan fetihler srrasrnda bAzr btilgelerin halkrnr diferleri aleyhinde kullandrlar. Fetihlerin a$rr ilerlemesinin sebebi, krsmen Araplar'rn ganimet ve harag ile yetinerek memleketi diimi surette fethetmek niyetinde olmamalan, ktsmen de tabii engellere kargr micadeleleriyle izah edilebilir. Araplar'rn parlak askeri meziyetlerine ra$men anavatanlarrnrn tabii $artlannm onlar iizerinde etkili olmamast miimkiin desildi. Bozktrlarda siirdiiri.ilen savaglarda onlar iEin gergek bir zorluk olmadrfr halde, da$hk biilgelerde sava$a Eok zorlukla ahgtrlar; o devirde di$er ordular iEin biiyiik bir giigliik arzetmiyen geEitlerdeki harekitlannda bile Eok bagansrzdtlat' 16.
s-Araplar betler
ile
yerliler
miinase-
arasrndaki
Emeviler zamanrnda Arap fetihlerinin seyri hakkrndaki bilgimiz, an17 cak yan efsinevi hikiyelerden ibiret olup uzun miiddet stizlii rivayetler halinde devam edecek ve sonraki nesiller tarafindan yazryla tesbit edilecektir. Riviyetlerin Eo$unun birbirinden farkh olmasr ve kronolojik tutarsrzhklarr bu suretle izah edilir. Araplar'rn Ceyhun (Amu-Derya)'u ilk geEtikleri tarih hakkrnda bile birbirini nakzeden rivayetler vardtr18. t5 Krq. Taberi, II, 1693. t6 KrE. Kig ile Semerkant arasrndaki dailarda Araplar ile lenin anlatrlmasr (Taberi, II, t533-I544). 17
Tiirkler arasrndaki miicade-
Bu hikayelerin destani mahiyeti hakkrnda kry. Wellhausen, 257; benim daha genig
XYll, r 4o vd. Belizuri,4oB; Taberi, II, 156; Ya'kubi,
makalem, lapiski, 18
Taih,ll, z8I; Sa'ilibi,
Eskikitaplarim.com
I'et6if,
tt.
Karagöz
V,V. BARTHOLD
I98
Olaylann bizrlannrn mihiyeti giipheli ise de tarihqilerin kaydettikleri riviyetlerden zamanrn zihniyetini oldukga agrk bir qekilde anhyabiliyoruz. Hiq giiphesiz htihlerin hareketlerinin tek siiriikleyici giicii ganimet ve geref arzusu olup umumiyetle hem onlann ve hem de memleketin mtidifilerinin nazannda dinin ijnemi azdr. Araplar ile yerli silihgtirler arasrnda gahsi dostluklar kurulmuqturre. Kahramanhk idealleri fltihler iizerinde tesirsiz kalmadr. Kuteybe, birliklerini tegvik etmek istedifi Taman onlara, "Araplar'rn dihkanlan" diye hitap ediyordum. Musa b. Abdullah'm yardrmctlanndan Arap kahramanr Sibit b. Kutbe, Tirmiz'de yerliler arastnda 6yle bir itibar kazandr ki, birbirleriyle konuqmalannda "Sibit'in hayatr igin" diye yemin ederlerdi2r. Yerli hiikiimdarlar gibi Sibit'in de etrafinda $kerleri vardr. Bunlar Araplar'a kargr olarak bahsedildi$inden yerli halk arasrndan segildi$i agrkur22.
Araplar'm Miver6iinnehr'de bilhassa ya$ma maksadiyle yaptrklan ilk akrnlar iizerinde durmayarak fetihlerinin iinemli merhalelerini verme$e gahgaca$rz. Kugan imparatorlu$unun yrkrlmasrndan sonra (bkz. s. Ioo) bir tek yabancr hiik0metin valisi bu biilgede faaliyet giistermiyordu. Bize kadar gelen bizr haberlere ra$menz3, Sisini vililerinin Miveriiinnehr'de hig bir zaman iddrenin bagrnda bulunduklanna ihtimal verilmez. Arap vilileri baglangrgta MAveriiinnehr'e akrnlar yaparak logt Horasan'daki karargahlannda gegiriyorlardr. Ceyhun nehrinin iitesinde krglayan ilk vali Selm b. Ziyid olmugtur(68 r -683) 2a. re
Taberi, II, r5zl.
m Tabef, 2r Taberi,
ll,
n47.
II, rr5z. 22 Taberi, II, rr55.
23 Bu guruba Taberi ile Dineveri'nin (Niildeke, Taberi, r5g, t67) hikiyclerinden bagka Bel&uri'nin verdiii bilgiler de (I95) dihildir. Buna giirc Hikiimdar Kibad (yahut l(avid), Sofd'dan gclen gtigmenleri Kalkasya'da yerlegtirdi ve orada J'" ri- lchrini kurdu. Marquart tarafindan (Etdshahr, ro8, n. z) reddedilen bu efsAnenin, difier bir gok efsaneler gibi, cofirafi bir isme dayanarak bulmak igin uydurulmug olmasr kuwale muhtemeldir. lbn Hurdadbih de (r4) SisAniler'in MAve€iinnehy'deki hikimiyetinden bahscder (krg Zhukovsky, Ruoalinl Staraoo Maoa, 9). Onun verdifi bilgiye giire Horasan'tn dtirt mcnubin\ndan biri MiverAiinnehr'de hiikiim siiriiyordu. Bununla beraber Horasan'rn diirt merzubAnl$a biili.inmesi, Sergegc daha yakrndrr. Arap devrinde de tekrar giirdii[timiiz (Zhukosky, ryzr cscr, to), diler bir taksime uymaktadrr. MAverAiinnehy'in yerini Nigapur tutmaktadr; krg. Marquan, Er6nslwb,7o. 2a Kr1. Semerkant emiri G0rek tarafindan 7r8 yrhnda Qin imparatoruna yazrlan meknrp; TS'c fu yat Koci adh gince ansillopcdiden E. Chavannes tarafindan Fransrzcaya gevrilen bu mektupta, Araplar ile savagma$a baglanah otuzbcg yl gestili bclirtilmeLtcdir (Docunmts, eo4 vd.). Emir tarafindan Selm'in hareketi ima edildifii ve iinceki akrnlann dikkate alrnmadrfr anlagrlmaktadrr. KrS. Bathold, 1@6 XVII, t4e.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNci YUZYILA KADAR oRTA
ASYA
r99
Taberi'ye giire2s yerli melikler, fetihler esnasrnda her yrl HArezm crvanndaki gehirlerden birinde toplanarak26, aralarrndaki anlagmazhklarr anlagma yoluyla halletmek, birbirlerine kargr sildha bagvurmamak ve miigterek kuwetleriyle Araplar'a karqr miicideleye devAm etmek hususunda birbirlerine siiz verirlerdi. Bu sijzlerin ne dereceye kadar tutuldu$u, her yrl bunlarr yenilemek zorunda kalmalanndan ve Kuteybe'nin fetihlerinin tarihinden anlagrlr.
Halife I. Yezid'in iiliimiinden (683) sonra ortaya grkan ig harp Horabtitiin Horasanhlar vili Selm. b. Ziydd'a, yeni bir halife seEilinceye kadar biat ettilerse de21 az sonra onu terketme$e mecbur oldular. Qegitli Arap kabileleri temsilcileri arasrnda kanh qarprqmalar meydana geldi ve nihAyet memleket Kays kabilesi reisi Abdullah b. HAzrm'm eline gegti. Abdullah, 7z (69r-69z) yrhna kadar Horasan'da tek hAkim olarak adrna sikke bastrrdr. Bu sikkeler arasrnda altrn (dinir) bile bulunuyordu2s. Abdullah yeni halife Abdiilmelik'e itaat etmek istemeyince 7z (69r-69z) yrhnda idim edildi. Birkag yrl tince o$lu Musa'yr Mdveriiinnehr'e giindermiqti. Musa, bir avug askeriyle Tirmiz vilisini gehri terketmek zorunda brraktrktan sonra orayl eline geEirdi ve on beg yrl (689-7o4) bu gehirde kaldrze. Yerliler arasrnda biiyiik bir sevgi kazanmrq olan SAbit b. Kutbe el-HuzA'i, Yezid b. Miihelleb'in vAlili$i srrasnda (7or7o4) Musa'ya katrldr. SAbit yerli melikleri kendi tarafina kazanmrg oldugundan, bu siyede Musa, Yezid'in tahsildArlannrn hepsini MiverAiinnehy'den kovma$a muvaffak oldu ve memleketin vergilerinin tamamlnrn kendisine verilmesini saglddrs0. Bu suretle yerli melikler meqr0 Arap hiikffmetinin tibiiyetinden grktrlar, fakat bu sefer de isi reise harac iidemefe bagladrlar. Az zaman sonra Musa, Tiirkler, iranhlar ve Eftalitler'den meydana gelen biiyiik bir orduyu da$rtmayr bagardr3l. Musa, Sdbit ve onun yerli miittehkleriyle de miicadeleye giriyi$i zaman, bundan da zasan'a da siriyet etti. Baqlangrgta
25
Taberi, II, 3914. $ehrin adrmn yalnz Ya'kubi'de gegti!,ianlagrlmaktadr(Bulddn, egguSl-t5). Daha sonraki co$ra$acrlarda bu isim bulunmaz. So$d kiiylerinden yukanda zikredilen (s. 163) el26
bette bu 27
deiildir. Taberi, II,48g.
28
Zap;tki VI, zzg (General Komarov'un kolleksiyonundaki sikkelcrden). Taberi, II, r l5o. r Taberi, I, r r53. 3r Bunlann bu devirde zikredilmesi (faberi, II, rr53; krg. Belizuri,4rB) baqka yerde viki defiildir ve agklanmasr da zordur. 2e
Eskikitaplarim.com
Karagöz
',1,.
ktr:;.t
il:":ikrerin reisi So[d iheidi rar,,u*u,rnr bildi. sabt, hon, Musi'ntn kahramanca bir saldtnst sonunda geri Eekilme$e mecbur oldu32. Nihayet vili Mutaddal b. Miihelleb'in talimatr iizerine kumandan Osman b. Mes'ffd, 7o4 yrhnda So$d ihgidi ve Huttel melikinin yardrmryle gehri zaptetti33. Bu defa da yerli melikleri megrCr Arap hiikiimetiyle miittefik buluyoruz.
3-Kuteybe b. Miislim yini
7o5'te (di$er bizr riviyetlere giire3a daha tince' geEkin taraftarlanndan Kuteybe b' Haccic'tn yini, 7o4'te) meqhur Miislim, Horasan'a vili tiyin cdildi. Ustidr HaccAc gibi Kuteybe de hig bir geyden gekinmezdi; cesaretten fayda olmadr$tnr anlayrnca hile ve desise kullanmak suretiyle Arap hikimiyetini Miveriiinnehr'de sa$lam bir 9ekilde ilk kuran odur. Yerli melikler arasrndaki anlagmazhklardan gok iyi
Ertesi yrl iqinde,
faydalanmasrnr bildi. 7o5'te SaganiyAn hAkimi, diiqmanlarr $fiman ve Aharfin meliklerine karqr Kuteybe'yi yardtma ga$rrdr35. 7lz yrfinda Kuteybe,
Hirezm-gih,r kiiEiik kardegi Hurrezid ile isi dihkanlara kargr korumak maksadiyle Hirezm'e kargr harekete gegti36. Aynr yrl iEinde semerkant'a kargr yaprlan sefer strastnda Buhirdhlar ve Hirezmliler Kuteybe'ye btiyiik iilqiide yardrm ettiler. Bu sebeple so$d rhgidi Gffrek, Arap kumandantnt, ancak diiqmanlnln "kardegleri ve akrabastntn" yardtmtyle zaferi kazanmtq oldu$undan dolayr ayrplamrqtrrtr.Tt3 seferinde Buhir6, Kig, Nesef ve Hirezm halkl, Kuteybe'nin emri iizerine 2o.ooo asker verme$e mecbur edildiler38.
Kuteybe'nin parlak zaferleri Arap kumandanlan arasrnda biiyiik iimitler uyandrrdr. Aynr zamanda Sind'in fethine memur edilmig olan 32
Taberi,
II,
33
Taberi,
II,
r 155
vd. d'
116z.
Marquart, Erdns hahr, 3oz. 3a Taberi, II, r r8o. 35 Taberi, II, IIBo.
"pl
ismi yahut iinvam hakkrnda bkz. Taberi
Il,
ro4o vd'; kr!'
36
Taberi, II, re37 vd. d. Taberi, ll, 1244. 38 Taberi, II, 1256. Belizuri'ye giire (4e3) Horasan'da Kuteybe'nin emri altrnda Kuleh Arap'tan bagka Tooo'de Mevili bulunuyordu' Aym rakamlar daBasrah, 3?
Tooo 4o.ooo ha genig olarak Taberi'de
(II, r zgo vd.) giir0liir. Ya'kubi, Taih, 11,346. Aynr tarihginin bagka bir riviyetine g6re (Taih, II, tgz) osman'rn hilifeti zamanrndi'Bus.a vilisi Abdullah b. Amir ile K0fe vilisi sa'id b. As'a 3e
Horasan hakkrnda aynl vaatte bulunuldu.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNci YUzYILA KADAR oRTA
ASYA
2ot
Muhammed b. Kasrm, indus nehrinin denize dttkiildiigi.i yere kadar vararak (7r r) bu biilgenin fethini tamamladrfrnda Haccic, iki kumandandan hangisi iince Qin?e ayak basarsa onun Qin vAlisi olacafrnr videtmigti3e. Araplar gok daha miitevAzi neticelerle yetinmefe mecbur oldular; hem de bu neticeler ancak memleketin giiney ktstmlannda bir derece siirekli olabildi. Kuteybe, BuhirA, Semerkant ve difer gehirlerde mescidler yaptrrdrm ve BuhirA halkrnr gehirdeki evlerin yanslnl Araplar'a terketme$e mecbur etti4r (aynr us0l Merv'de, Horasan'rn ilk vAlileri zamarunda uygulanmrgtra2). Bir kaynafa giirea3 Semerkant ahAlisi, gehri tamamiyle bogaltma$a mecbur edilmigtir. Araplar gehri iggal ederken Kuteybe, Ad ue Sem0d kavimlerinin mahvrna d6ir iyeti okuyordu. Kuzeyde Kuteybe'nin ordulan $ig'a vardrlar. Giiney-do$uda, o srrada Qin imparatorlu$unun elinde bulunan Kiggar'a kadar ilerledikleri rivayet edilmektediraa Bir gok vilAyetlere, hatti Fergana'ya bile Arap vilileri tiyin edildi. Daha sonraki olaylardan, bu vililerin, ancak askeri kumandan ve vergi tahsildan durumunda olduklarr (bu iki memuriyet bilzan ayn gahtslara verilirdi) ve bunlann yanrnda yerli hinedanlarrn varhklarrnr koruduklarr anlagrlmaktadrr. Yerli hinedinlann sivil idireyi ellerinde tutmu! olmalarr da kuvvetle muhtemeldir. Biitiin zaferler ve Arap birliklerine sa$ladrklan biiytik miktarda ganimete rafmen Kuteybe'nin askerleri tarafindan kayrtsz $artsrz desteklenmiyordu. 7r5 yrhnda yeni halife Siileyman'a kargr isyin etti$i zaman, zaferden zafere kogturdu$u birlikleri tarafindan terkedilerek katledildi. Onun yerine geEenler baganh olamadrlar. Kuteybe'nin iiliimi.inii tikip eden yrllar zarfinda Araplar, Seyhun (Sir-derya) havzasrndaki viliyetleri kaybettiler. tog (7zr-7zz)'de Fergana meliki Sogd giiqmenlerine, isfara gehrinde "isim b. Abdullah el-Bihili gegidi" denilen yeri verebildi. isam b. Abdullah oraya Kuteybe tarafrndan vili tAyin edilmigtias. Fakat Kuteybe'nin
s Kr1. yukanda s. r 14, I25. ar Nar1ahi,5r. a2 BelAzuri,
4to; Mctinbr, r, (Gerdizi).
Taberi, II, rz5o. Kaynaklar arasrndaki tenikuza bakrlrrsa, Taberi'nin verdifii bilgiye rafmen bu tedbirin ancak 7r3'te halkrn ihineti ve Sofd'un ikinci defa fethinden sonra ahnmrg olmasr muhtemeldir, bkz. Bardholt, Db alttihkisclot Inschifta4 rr vd. aa Taberi, ll, 1276. H.A.R. Gibb (BSOS, II, 467 vd), Kutcybe'nin Qin hududunu aga3
madrf,rnr siiylemekle belki hakhdrr. a5 Taberi, II, r44o. Taberi bagka bir haberinde Kiggar'a giden yol iizerinde oldufunu siiyler.
Eskikitaplarim.com
(II.
rz76) bu gegidin Fergana'dan
Karagöz
V.V. BARTHOLD
iiliimiinden sonra Araplar'rn kovulduklarr yahut katledildikleri anlagrlmaktadrr. Fethettikleri biilge de tekrar Fergana melikinin eline gegti. Gazida mahvedilen bir Arap birli$i hakkrnda yukanda (s. I74) nakledilen efsAnenin bununla bir ilgisi olabilir.
4-Araplar ler
ile Ti.irkler arasrndaki miicadele-
Miveriiinnehr'in Arap askerlerinin iggali altrndaki gtiney-batt ktsmtnda yer alan BuhirA, Semerkant ve di$er mi.istahkem gehirlerde, Araplar yerlilerin isyAnlarrna kargr inatqr bir gekilde mtcidele etmek zorunda kaldrlar. Tiirkler'in miidihalesi iqleri biisbiitiin kangtrrdr. Ti.irk hikanlanntn, altrncr yiizyrldan itibaren biitiin Orta Asya'yr idireleri altrnda birleqtirdikleri, aynca Bizans imparatorlu$u ile ittifak yaparak Sisini imparatorlu$unu devirme$i diigiindiikleri, fakat Bizans'tn zaafintn bu plAnrn tatbik edilmesine engel oldufu bilinmektedir. Tiirk hikanh$r ktsa zaman sonra Do$u ve Batr olmak i.izere iki devlete aynldr. Her iki devletin tarihinde kudret ve qan devreleri ile zaaf devreleri niibetlege devam etti$inden Qinliler bu durumdan faydalanarak imparatorluklannr geniglettiler ve Tiirkleri hAkimiyetleri altrna aldrlar. Do[u Tiirk devletinin sekizinci ytizyrl sonunda yeniden kurulmasr, Tiirk hikanh$rnrn birli$inin yeniden teessiis etmesiyle neticelenebilirdi. 689 yrhnda Do$u Tiirkleri'nden bir tiimen, Batr Tiirkleri'nin kuvvetlerini yendikten sonra So$d biilgesini zaptetti ve Demir-kapr'ya (yini Buzgala gegidine) kadar ilerledi. Bu istili 7or yrhnda tekrarlandra6. Nihayet 7II'de Do$u Tiirkleri'nin hikanr Mo-go (Kapgan Kagan) Batr Tiirkleri'nin hikanrnr esir ederek tilkenin tamamlnl itiat altlna aldr. 7tz yh sonunda Mo-Eo'nun ye$enlerinin kumandasr altrnda bir Tiirk ordusu, Kuteybe'nin Merv'e diinmesinden sonra Araplar'a isyin eden So$d halkrnrn diveti iizerine So$d'u istilA etti. Yalntz Semerkant Araplar'tn elinde kalmrgtr. 7I3 ilkbaharrnda Kuteybe, Tilrkler'in bulunduklan zor durumdan faydalanarak onlan Miveriiinnehr'i terke mecb0r etti. HattA Tiirkler, Araplarrn $Ag ve Fergana iizerine yiiriimelerine engel olacak durumda de$illerdiaT. Mo-go'nun iiliimiinden (716) sonra Batr Ttirkleri Do$u Tiirkleri'nden tekrar aynldrlar. Tiirgig boyunun reisi Su{u'nun kurdua6
Barthold, Dic alttihhischer, Inschifta4 r4 vd. d.
Barthold, Db allthkisclun Inschifta4, rr vd. Prof. Houtsma'nrn itirazlanna (Griltrz, No. 5, 386) ra$men ben hili Kitibclerdeki hikiye ile Ya'kubi'nin verdi$i bilgi arasrnda bir miinisebetin oldulu fikrindeyim. H.A.R. Cibb, bunun aksi giiriigtea7
Gel, Anzcigm, r8gg,
dir (Thc Arab Conqucst. 46).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA
ASYA
2o3
$u kuwetli devlet, Arap kaynaklanna gore 797, Qin kaynaklanna giire ise 738 yrhna kadar devim etmigtiras. Orta Asya'nm batr krsmrnrn tamamlna sihip olan Su{u, MiverAiinnehr'i mukavemet etmeksizin Araplar'a terkedemezdi. Araplar So$d'u "Emir-ii'l-miiminin'in bahEesi" kabul ettikleri gibiae, Tiirkler igin de bu zengin biilgeye sihip olmak gok iinemli idi. Su-lu saltanailnrn sonuna kadar isi dihkanlan Araplar'a karqr himiye etti ve Araplar'a o kadar gok zayiit verdirdi ki, kendisine "Ebfi Muzihim" ("MuzAhimn kelimesi zahmet, srkrntr veren, tazyik eden mAndsrna gelmektedir) likabrnr verdiler$.
5-Kuteybe'den
sonraki Eme vi valileri
Miveriiinnehr halkrnrn devamh isyin etmelerinin sebebi, Emeviler devrindeki Arap hAkimiyetinin benimsedi$i tutumla izah edilebilir. AbbAsiler'in aksine Emeviler'in hentiz genig emperyalist idealleri yoktu. Fakat her geyden iince Arap milletine fetihlerde rehberlik ederek bi.itiin diiqilnceleri, ancak Araplar arasrndaki kudretlerini korumak, mahkfim milletlerden vergi ve tibi hiikiimdarlardan harac toplamaktan ibaretti. Valilerin dikkatleri de mecburi olarak bu hedellere diiniiktti. Qabuk zenginlegmek iimidiyle disiplinsiz unsurlann geldikleri hudut boylarrndasr vilinin durumu oldukga zordu. Abdullah b. H6zrm'rn katlinden sonra Horasan ileri gelenleri, Halile Abdi.ilmelik'ten, kendilerine Emeviler'den bir vAli giindermesini istirham ettiler. Qiinkii karrgrkhklardan sonra Horasan'da ancak bir Kureyqli AsAyigi tekrar sa$hyabilirdis2. Vililerin go[u vazifelerini bagaramadrlar ve bu sebeple slk srk de$igtirildiler. iktidarda bulunduklarr krsa zaman zarlrnda miimkiin oldu$u kadar fazla para biriktirme$e ve emlik saun alma$a gayret sarfediyorlardr. Bizr vililerin azlinden sonra bile bu emliklerini kendileri ve virisleri ellerinde tutmuglardrr53. Halk daha gok Araplar'rn yolsuzlu$undan ve vAlilerin mallannr gasbetmelerinden usanml$tl. BAzen hazine ve hiik0met menfaatleri, fetihlerin esas sebebi olarak giisterilen dini menfaat ile garprgryordu. islim devletinin her tarafinda oldu$u gibi burada da mi.isliiman olan yerlilerden harac altntp altna8
Barthold, Dit altli*ischen mschiften, 27. Taberi, II, r4z8. 50 Taberi, II, r59e. sr Taberi, II, r7B.
ae
s2
Belizuri,
53
BelAzuri, 4o6; Mclinln, 2: Gerdizi. or. 84; Cambidge yazmasr. 167 b.
146.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
2o4
v.v. BARTHOLD
mamasl meselesi en biiyiik zorlu$u ortaya koyuyordu 54. Bu mesele, gu veya bu giiriigiin a$rrhk kazanmasrna giire Eegitli zamanlarda muhtelif suret-
lerde halledildiyse de, yerlilerin bu kararsrzh$a kargr kayrtsrz kalamryacaklan tabiidir.
Emevi halifelerinin en dindArr Omer b. Abdtilaziz (7r7-7zo) miisliiman olanlardan vergi almayr yasakladrktan bagka islimiyeti gimdi kabul edenleri siinnet ettirme$i bile liizum giirmediss. Vililer, her geyden iince isl2miyeti yaymak, hanlar ve umOmun menfaatine yardrmcr olacak di$er binalarr yaptrrmakla meggul olmaya Ea$nldrlars6. Omer'in ilk Horasan vilisi Cerrih b. Abdullah, Arap hikimiyetini devam ettirebildi; onun vekili Abdullah b. Ma'mer el-Yegkuri, Miveritinnehr'in kuzey-dogu tarafrnda askeii harekAtr bagan ile yiiriittiikten sonra Qin'e iit b
57.
Cerrdh, Horasan'rn ancak "krhq ve krrbaq" sAyesinde idare edilebilece$i fikrinde oldu$u haldes8, dindar halife bunu kab0l etmedi$i iEin onu azlederek yerine Abdurrahman b. Nu'aym el-GAmidi'yi tiyin etti. Onun
vilili$i esnismda So$dlular, Tiirkler'in yardrmiyle isyin ettilerse. II. Yezid'in halifeli$inde, rcz (7zo-7zr) yrhnda Horasan'a gelen Sa'id b. Abdiilaziz'in valili$i srrastnda da isyan devam etti. Sa'id, Horasan dihkanlarrna yumuqak davranarak onlan kazanma cihetine gitti$i iEin Araplar'tn hognutsuzlufuna sebebiyet verdi. Kendisine "Huzeyne" (hanrm) likabrnr taktrlar60. Yaptr$r askeri harekitta da bagarrh olamadr. ro3 (7zt-7zz) yrhnda onun yerine Horasan vilil$ine getirilen Sa'id b. Amr el-Haragi zamanrnda So$dlular ve bilhassa dihkanlar ile zengin tiiccarlar vatanlannt terketmege karar verdiler (So$d meliki G0rek bu harekete katrlmadr). Fergana meliki, isfara biilgesinde onlara bir yer verece$ini vAdetti[i hilde ihinet ederek durumu Araplar'a haber verdi. Araplar tarafindan Hocend'de s4
ilk fetihler zamamnda harag ile cizye arasrnda bAriz bir fark yoktu: halbuki daha sonra hariE "arazi vergisi", cizye ise "gahrs bagrna ahnan vergi" olarak kullanrlmrgtrr; krg. Wellhausen, geEitli yerler; A. Miiller, Dcr Islam, lI, 36r vd.; Cklc ve Mnr mad. i.A. H t'rrmi (MeJdtihii'lulfrn, 59) bile harAc ile cizyeyi bir kabul eder. 55 Taberi, II, 1354. s6 Taberi, II, r365. 57 BelAzuri,4e6. 58
Taberi, II, 1355. Taberi, II,4IB. m Barthold, Dic alttiirkisclvn Inschifter, zz vd.
5e
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA
ASYA
2O5
fiririler teslim olmak zorunda kaldrlar ve tahsil edilmemig haricrn geri kalanrnr iidemeyi taahhiit ettiler. $ehir teslim edildikten sonra Araplar, bir bahine ile verdikleri stizden dijnerek Sofdlular'r hiince katlettiler. Araplar yine biiyle bir hilekirhkla Zerefgin ile Kegke-deryi vAdilerindeki biitiin miistahkem mevkileri elde ederek bu biilgede hikimiyetlerini yeniden kurdular6r. ro6 (724) yrhnda Bar0kan ctvannda Kuzey ve Giiney Arap kabileleri arasmda kanh bir garp$ma oldu. Buna ra$men vAIi Mtslim b. Sa'id, ayni yrl iginde Miveriiinnehr'e hiicum etti ve Fergana'ya kadar ilerledi. Fakat diinerken Tiirkler ile yaptr$r sava$ta a$rr kayrp vererek ma$lfrp oldu62. Onun yerine tiyin edilen vAli Esed b. Abdullah kuqatrlan
el-Kasri63, 725 yrhnda Belh'i yeniden imar etti. Bundan sonra Belh'in batt
ve kuzey-do$usundaki da$hk biilgedeki ahiliyi itiat altrna alma[a Eahqtr ise de biiyiik bir bagarr kazanamadt6a. Esed'in haleh Egres b. Abdullah es-Si.ilemi (727'7zg), Taberi'ye giire65 btiyiik, ki.iEiik her ige bizzat bakardr. MiverAiinnehr'de ilk nbit kuran odur. Rrbitlar, illkeyi dilgman hiicumlanna kargr korumakla giirevli siivari birliklerine mahsus hudut boylanndaki karakollardr66. Fakat o aynt za' manda Arap hikimiyetine kargr iiyle bir harekete sebebiyet verdi ki, biitiin Miveriiinnehr'e yayrlarak Araplar'a biiytik zayiit verdirdi6T. 7z8'de Egres, MAveriiinnehr'in biiti.in ahilisini miislilman yapmafa niyet ederek Semerkant,a biri Arap di$eri iranh iki din adamr giinderdi,islimiyeti kab0l edenlerden vergi ahnmayaca$tna siiz verdi. Bu teqebbiisiin, tahminlerin i.istiinde bir baqan ile neticelenmesi hem hazine memurlanntn, hem de dihkanlann hognutsuzlufuna sebep oldu. Dihkanlar aristokrasinin devamryla ilgilendiklerinden demokratik mahiyetini heniiz kaybetmemig olan yeni dinin yayrlmasrna kayrtsrz kalamazlardr. Egres, "Miisliimanlar'tn kuvvetinin haricda oldu$una" inandrfrndan yeni miisliiman olanlardan ancak siinnet olan, islim'rn larzlarrnr yerine getiren ve Kur'6n'dan bir s0re oku6r Taberi, 62
Taberi,
II,
r43g; Bel6zuri,427.
ll,
r47z-t48r. Bu feliketin ehemmiyeti hakkrnda kr$. H.A.R. Gibb, Tlv
Arabs Conqucsts, ffi. 63 Nargahi ile
Tdnh-i 8ali'de el-Kugeyri, Taberi ve Belizuri'nin basrh niishalannda el-Kasri okunuEu ibn Hazm (Cemhcrcti'l-ms6bil-Arab, 366) ve di$er ensab kitaplan tarafindan teyid edilmektedir. s Taberi, II, r49o vd. d. 65 Taberi, II, I5o4. 66 ('7
Sem'ini, .rtlJl kelimesinde. Taberi, II, I5o7 vd.; Marquqrt, Db Chronologb,33vd" d'; Barthold' Die alttirkisc-
lun Invhriftcn, z3 vd. d.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
206
V.V. BARTHOLD
yabilenlerin vergiden muaf tutulmalannr emretti. Kendisine cevap olarak yerlilerin islimiyeti samimiyetle kabffl ettikleri ve mescitler inga etme$e bagladrklan, btiylece "btitiin halkrn Arap oldufunu' ve hiq birinden vergi ahnamryaca$r bildirildi. Bunu "ewelce miikellef olanlarrn hepsinden vergi ahnsrn" karan takip etti. Bunun neticesi umumi bir isyin oldu. vilinin bu gekildeki davranrgrnr benimsemiyen Arap din adamr isilere katrldrgr
iqin hapsedildi. Biittin so$d halkr Araplar'a kargr bagkaldrrarak Ttrkler'den yardrm istedi. 7zB yrhnda yalnz Semerkant ve Deb0siye
Araplar'rn elinde kaldr. 7zg'da Buhiri tekrar Araplar'rn hikimiyetine gegti. 7go yahut 73r yrhnda Tiirk hdkanrna kargr zorlu bir miicadeleye atrlmak zorunda kaldrlar. So$d ihgidi Grirek, 7zB yrhna kadar Araplar ile miittefik kaldr$r hilde, o da Tiirk hdkanrna katrldr. Vili Ciineyd b. Abdurrahman, ordusunu biiyiik bir zorlukla hezimetten kurtanp Tiirkler'i geri ptisktirttii ise de, Semerkant ve Buhiri hang bi.ittin iilkenin Tiirkler'in eline gegmesine engel olamadr. Horasan'da rr5 (733) yrhnda hiikiim siiren krth$rn sebebi belki de Zerefgan vidisinin Tiirkler tarafindan iqgal edilmesidir. ciineyd'in kendi siizlerine giire krthk, o zamana kadar Merv'in ercakrnr sa$layan biilgelerin tekrar kilirlerin hikimiyetine gegmesi sebebiyle olmugtur68.
6-$ii
hareketleri
Bu gartlar altrnda Emevi idiresi aleyhine yiineltilen hareketin Araplar arasrnda bile bagan kazanmasr muhakkaktr. Tabef6e, Horasan'daki $ii hareketinin baglangrcmr Omer b. Abdiilaziz'in hilifetine giitiiriiyorsa da, ancak 794 yrhnda HAris b. Stireyc, "AllAh'm Kitibr ve Peygamber'in siinneti" adrna siyah bayra$r agarakT0 "Ehlii' z-zimme ile yaprlan anlagmaya uyulaca$mr, Miisliimanlar'dan haric ahnmryaca$rnr ve hig kimseye ztilfim yaprlmryaca$rnr" va'detmigtirTl.Biiyle bir program hem miisliimanlar'r ve bilhassa yeni miisliiman olanlan, hem de miisliiman olmryanlan onun taraftna gekecekti. Bu hareket baglangrgta hinedina kargr bir mahiyet almamrqtr. HattA Horasan vilisi Asrm b. Abdullah el-Hilili'nin Hdris ile birlikte Halife Hiqim'a elgiler gtindererek Peygamber'in emirlerinin yerine getirilmesini istemek ve uygun gtiriildii$ii takdirde bununla yetinmek hakkrndaki teklifi HigAm tarafrndan kab0l edilmediT2. Halife cevap olarak Asrm'a 68
Taberi, II, 1563. Taberi, II, 1358. 70 Taberi, II, 1567, r57o. 7t Mctinlcr,I, vd. (Gerdizi). 72 Taberi, ll, 1577. 6e
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA
ASYA
2O7
azil fermanr giinderdi ve yerine Esed b. Abdullah'r tekrar Horasan vAlili$ine tayin etti (735-738). Esed, Horasan'a vannca Abbasi propagandacrlannrn idimmr emrederekT3 Hiris ile yeniden harbe bagladr. Askeii harekit daha gok Tirmiz yakrnlannda ve Huttel'de cereyan ettifinden Esed, tekrar Belh'te oturma$a bagladr ve 736'da vAlilik merkezini oraya naklettiTa. Araplar arasrndaki bu kangrkhklardan faydalanan kAlirler Semerkant't zaptettiler. Esed, 735 yahut 736'da Varagsar iizerine yiiriidii. Gayesi bir bent inga ederek Semerkand'a giden sulan gevirmekti. Bu ige bizzat kendisi de hilen katrldr ise de bir bagan elde edemediTs. 737 yilrnda Esed, Toharistan'da Ti.irk hikanr ve onun, iglerinde HAris ve Huttel hAkiminin de bulundufu miittefiklerine kargr Eetin bir miicadeleye girigmek zorunda kaldr. Saganiyin meliki (Sagin-hudit), belki komgu-
suna duydu$u diigmanhk sebebiyle Araplar ile ittifak yapil76. Baglangrqta savag Araplar'rn aleyhine geligiyordu. Uzun zamandan beri ilk defa bir Tiirk ordusu Ceyhun nehrinin bafl tarafina gegiyorduTT. Bununla beraber savagrn seyri Araplar'tn lehine diiniince Tiirkler Ugr0sana'ya gekilme$e mecbur olarak Semerkant't kuqatmak igin hazrrhfa bagladrlarTs (Semer-
kant, belki Tiirkler'in geri Eekilmesi strastnda Araplar'tn eline gegmigti). Krsa bir zarrr n sonra Tiirk hikanr, Tiirgig ilerigelenlerinden Kursul tarafrndan katledilince Batr Tiirk hikanh$r da$rldr. HAris, Tiirkler'e st$tnma$a mecbur oldu. o zaman BAmiyin muhicirlerinden birinin idiresinde bulunan Huttel, kiigiik bir kale harig, Araplar tarafindan fethedildiTe. Askeri harekit devam ederken Esed, hili sulhcu bazr qahgmalara zaman bulabiliyordu. Taberi tarafindan nakledilens giiriiglerine giire iyi bir "kethiidi" olan Esed, bozkrrlarda hanlar inga ediyordu: "Hactlar ister dofuya, ister batrya seyihat etsinler, hiE bir gi.igltikle kargrlagmryorlardt".
7-Nasr b. SeyyAr Esed'in haleli Nasr b. Seyyir (738-748),Kuteybe'nin seferlerine katrlmrg olup kendisine kumandanr taraltndan 7o5 yrhnda hediye olarak bir 73
Gerdizi. w. 84; Cambridge yatzmasr, vr. 67
7a
Bkz. yukarrda s. Bo, n. r ro.
75
Taberi, 76 Taberi, 7i Taberi, 78 Taberi, 7e Taberi, e Taberi,
II, II. II. II. II. II.
b.
1585 vd. 1596. 16o4. 1613. 1632. 1636 vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
kiiy verilmigtisr. Esed'in baglattr$r faaliyetleri daha baganh bir qekilde devam ettirdi. VAlili$e tiyin edildi$i zaman yay epeyce ilerlemig olan Nasr, Horasan Mudifileri'nin (Kuzey Araplan) geyhi sayrlmaktaydr 82. Nasr'rn zaferleri Araplar'a Kuteybe'nin zamAnrnr hatrrlatmrgtrr. Batr da$rlmasrndan faydalanarak Arap hikimiyetini Seyhun havzasrnda yeniden kurdu ve 73g yrhnda UgrCrsanas3, $ig ve Fergana melikleriyle antlagmalar yaptr. Hikan'rn kAtili olan Kursul, kendisini hikan ilin etmiq, fakat krsa bir zaman sonra Seyhun sihilinde esir ve idim edilmigti. Biiylece giigebeler tarafrndan gelebilecek her tiirlii tehlike bertaraf edilerek muhtemelen $ig ve Fergana'ya Arap vililer giinderildisa. Nasr, vilili$inin ilk zamanlannda iE zorluklann giderilmesinde bagan giisterdi. Harac meselesini halletmek iizere vergiyi Miisli.imanlar'dan kaldrrarak, kanunsuz bir gekilde vergi iidemekten affedilen gayr-r mtslimlere yiikleme$e tegebbiis etti. Taberi'ye giires5 haksrz bir gekilde vergi iideme$e mecbur edilen 3o.ooo Miisliiman'a kargrhk vergiden'muaf tutulan miisliiman olmryanlann sayrsr Bo.ooo'e ulagtr$rndan vergiler, birincilerden ikincilere kolayhkla devredilebilirdi. Tiirkler'e sr$rnmrg olup Tiirgig hdkanrnrn katlinden sonra vatanlanna diinmek istiyen So$dlular, 74t'de btitiin gartlan kab0l eden Nasr ile anlagtrlar. Miisliimanlr$r kab0l edip sonradan eski dinlerine dtinenler aleyhine tikibat yaprlmamasr, geri diinenlerin hem giigten ewelki gahsi borqlarrnrn, hem de devlete olan vergi borqlarnm alfedilmesi, nihiyet Miisliimanlar'dan almrg olduklan esirlerin ancak bir kadr tarafindan verilen hiikiim ve kanuni sayrdaki gihitlerin ifidesi ilzerine iideleri kararlaqtrrrldr. Halife tarafindan isteksizlikle tasdik edilen biiyle bir antlagma yapmasrndan dolayr Nasr, bir gok itirazlarla kargrlagtr. Bununla beraber o e$er hasrmlan So$dlular'rn kahramanh$rnr giirmiig olsaydr onlann da bu gartlarr kab0l edecekleri diigiincesiyle fikrinde rsrAr etti 86.
Tiirk devletinin
Tabeii'ye giiresT Nasr'rn vilili$i zamantnda Horasan, o devre kadar giiriilmemig bir rehha ulagtr. Ancak viliyet dihilinde isAyigi yeniden sa$8r Taberi, 82
II.
r
r8o.
Taberi, IL 166I.
83 Ebo ubeyde'nin Belizuri tarafindan nakledilen riviyetine gtire (429) Nasr, UErosana'da baganh olamadr; fakat Taberi'ye giire (II. 16914) Ugrisana dihkam Nasr'a haric verirdi. Ugr0sana halkr da Ti.irkler'e kar$r yaptlan sefere katrlmrgtrr (Taberi, II. t6go). 8a Taberi, II. 16914 vd. 1767. 85 Taberi, II, 1689. 86 Taberi, II. r7r7 vd. 87 Taberi, II. 1664 vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCI YUZYILA KADAR ORTA ASYA
lamayr bagaramadr, hattA Araplar arasrndaki
iki hasrm partiyi bile
bangtr-
ramadr. Nasr, Mudari oldu$undan Yemenli Arap partisi reisi eski vili Esed ile aralannda bir gok ihtilaflar olmugtuss. Vilili$inin ilk dtirt yrhnda kumandanlarrnr hep Mudar Araplarr arasrndan seqti, fakat sonralan iki partiyi bangtrrmak niyetiyle Yemenli Araplar'r da tAyin etmefe bagladr.
Buna rafmen Yemenli Araplar'rn isyinrna engel olamadr. Esed'in iiliimi.inden sonra bir miiddet Horasan'r idire etmig olan Cudey b. Ali KirmAni, 7g'te patlak veren bu isyinrn bagrndaydrse. Fakat Hiris, Ttirkler'e sr$rndr$rndan, vilinin giiziinde bu silahh hasrmdan daha tehlikeli idi.744 yrhnda Nasr, Hiris ve taraftarlarr igin halifeden umumi af va'dini alarak Hiris'i Horasan'a dtinme$e rizr ettim. 745 yrh ilkbaharrnda Hiris, Merv'e vardr. Hemen Nasr ile KirmAni arasrnda arabulucu srfatiyle, yalnrz adiletin uygulanmasr endigesinde oldu$unu beyAn etti. Buna ra[men HAris, etrafina birkag bin kigi kadar taraftar tophyarak siyah bayra[r tekrar qrkarmaktan geri durmadrer. Geligen hidiseler Hiris'i Kirmini'nin aleyhine d6nme$e zorladr ve 746 ilkbahannda onunla yaptr$r muhirebede
hayitrnr kaybettie2. VAli bu suretle Araplar arasmdaki en btiyiik hasmrndan kurtulmug oluyordu. Nasr, hilafetin Emeviler'den Abbasiler'e gegmesinde ba9 rolii oynamrg olan Ebfi Miislim gibi tehlikeli bir rakiple kargrlagmasa idi, hig giiphesiz di[er isileri de bertaraf etme$e muvallak olacaktr.
Bilindifi gibi $i'a hareketi
baglangrEta ancak Peygamber'in adtna ve
iilesinin menfaatine baglatrlmrg, ve belirli hiq bir isim iizerinde durulmamrgtrr. Hz. Muhammed'in tabii virisleri, dimadr Ali'nin evlAtlan kab0l ediliyordu. Bunlardan YahyA b. Zeyd, Horasan'da isyin etti ise de 743'te itldiinildii. Na'gr, G0zgin kaprstna (y6ni Yeh0diye yahut Anbar, bkz. s.Bg) asrlarak Ebn Miislim'in zaferine kadar orada brrakrldre3. Ebn Mi.islim (kendi taralrndan darbettirilen sikkelerdeki ismi Abdurrahman b. Mi.islim'dir) isfahan'dan geldi; yavag yavag Ali taraftarlannrn yerini alan Abbasiler'in en laal divetgilerinden idi. Abbasi hinedinrndan ibrahim b. Muhammed tarafrndan 747'de Horasan'a giinderildi. islimiyet ve yerli Taberi, lI. 1493 vd. 1498. I5B4vd. Taberi, II. 1664, 1847. s Taberi, II. 1867, vd. er Taberi II, 1889, r9I9. e2 Taberi. lI, rg3z vd. e3 Taberi. ll, r77o vd. d: ibn Rusteh. 3o2.
EE
8e
F. t4
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V,V. BARTHOLD
2to
halkrn inanglan arasrnda bir uzlagma sa$hyarakea (bilhassa ruhlann tenAsuhu hakkrnda) dihkanlar ile kiiyliileri kendi tarafrna Eekmeyi bildi. Bir gi.in iEinde altmrg kiiy halkr kendisine katrldres. Nasr, bu hareketin asrl gayesinin Araplar'm katliimr oldu$unu, bu tehlike karlrsrnda biittin Araplar'rn ortak diigman aleyhine birlegme$e mecbur olduklannr Yemenli Araplar'a boq yere anlatmaga qahgtre6. Eb0 Miislim, Emevi hinedinrna diigman bi.iti.in unsurlan kendi tarafina gekmefe muvaffak oldu. Bunlar arasrnda SicistAn Haricileri'nin bir krsmr ileeT Kirmini'nin etrafindaki Yemenliler vardr. Nasr tarafindan Hiris'in o$lu kumandasrnda giinderilen bir birlik Yemenliler'e bir pusu kurdu; Kirmini 6ldiiriildiie8. Fakat o$ullarr Ali ve Osman, Eb0 Miislim ile miittefik kaldrlar. 748 yrh baglannda Nasr Horasan'r terketme$e mecbur edildi ve aynr yrhn son bahannda iran'da iildii. 74g yrh sonunda, hilafetin Emeviler'den Abbasiler'e gegigi Batr Asya'da da bir emr-i
viki olmugtu.
B-Eb0 Miislim'in idaresi',
zale
rleri, iili.imi.i
Eb0 Miislim'in Emeviler'in son vilisine kargr kazandr$r zafer, ancak gegitli unsurlann birleqmesiyle gergekleqti. Ortak diigmana kargr zafer kazanrhnca bu ki.itle arasrnda birlifin sa$lanmasrnr gerqeklegtirerek tehlikeli rakiplerin ortadan kaldrrrlmasr iEin yeni gayretlerin sarfedilmesi gerekiyordu. Eb0 Miislim'in baghca yardtmctlarr Ebi Divud Halid b. ibrahim ile Ziydd b. SAlih el-Huza'i idi. Once Yemenliler'in reisleri ortadan kaldrnldr. Osman, Huttel'de Ebff DAvud taralrndan itldiiriildiigii giin, Ebfi Miislim de Ali'yi katlettiee. Abbasiler'in iktidira gelmelerinin neticeleri, taraftarlarrndan ne Araplar'r ne de iranltlar't memnun etti. Emevi idaresine kargr kazandr$r zaferlerden sonra EbO Miislim, hem Arap, hem de iran milli hareketlerine karyr miicadeleye girigmefe mecbur oldu. Nigipfir'da ate$perestler arasrndan grkan ve sAf Zerdiiqt akidesinin yeniden canlandtrtlmastnr istiyen ve bir reformcu Bih Aferid (Avfr'de Mih Aferid), Parsi ruhban srnrfina kargr giddetle saldrnya gegti. Mec0siler, Eb0 Mtislim'e, hem kendi dinlerini, hem de islimiyeti baltalayan bu adamm ortaya grktr$rndan giki
r85o.
I.
r73.
e5
Taberi, II. rg5z. Dineveri,36o.
e6 e7 e8
s
$ehristani,
L r49.
Taberi, II, 1975. Taberi, II. rgrgg vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
yet ettiler. Ebfr Mtslim bu hareketi ezmek igin onlara yardrmda bulundurm. r33 (7So-7Sr) yrhnda Buhiri'da Araplar tarafindan grkartrlan isyAn daha tehlikeli idi. Bu isyAnrn lideri $eiik b. $eyh el-Mehri, qu beyanatta bulundu: "Biz, Peygamber evlitlannrn arkasrndan kan dtikiilsiin, ziil0m yaprlsrn diye gitmedik'. Abbasiler'e karqr hognutsuzluk biiyle erken baghyarak sonradan EbO Miislim'e isnad edilen mektupta aqrkga i{hde edilmigtirr0r. $erik, Ali evlidr lehinde isyin teqebbiisi.inde bulundu. Etrafrnda 3o.ooo'den lazla taraftar topladr. BuhAri ve Hirezm'deki hiikOmet temsilcileri onun tarafinr tuttular. Nargahi'nin riviyetine bakrhrsa Buhiri halkr da onun arkasmda idi. EbO Miislim, ona kargr Ziyddb. Salih'i giinderdi.
isyin pek kanh bir gekilde bastrnldr. $ehir atege verilip iig giin boyunca yakrldr; esirler gehir kaprlanna asrldrlar. Bundan sonra ZiyAd, Semerkant'a giderek geriye kalan isyAncrlan idim ettirdiro2. BuhAr-hudit Kuteybe, bu deh yaptr$r hizmete rafmen islimiyeti terketti$i igin sonradan EbO Miislim'in emriyle
idim edildit03.
ig
kangrkhklar srrasrnda drg diigmanlar tarafindan Tiirk hikanhfrnrn ytktlmasmdan sonra Tiirkistan bozkrlannda kuwetli yeni bir giigebe devleti heniiz kurulmamrgtr. Qinliler, Ttirkler'in bu kiitii durumlanndan faydalanarak Miveriiinnehr'de hAkimiyetlerini kurmafia tegebbiis ettiler. Qok zaman iince Miverii.innehr hiikiimdarlan Qin'e elgiler giindererek imparatordan finvanlar almrglardr. 748'de Qinliler Sffyib'r T:ipt ve tahrip ettilerrn. Ertesi yrl $iq hiiki.imdan "vasalhk vazifesini yerine getirmediiinden" dolayr idim edildi. Arap kaynaklanna giirer05 Qinliler'i bu hiiki.imdar aleyhine Fergana ihqidi harekete gegirmigti. Difer taraftan, katledilen hiikiimdarrn o$lu Araplar'dan yardrm istedi.
MiverAiinnehr,
biiyi.ik bir tehlikeye mAruzdu. Batr
$eiik'in isyinrnr heniiz bastrrrnr$ olan Ziydd b. Salih, Kao-hsienchih'in kumandasrndaki Qin ordusunu, Temmuz 75I tarihinde maglup etti. Arap tarihgisinin kaydetti$i - belki biraz mubilagah olan - riviyete tm Mctinlcr, 93 vd. (Avfi): 344: "Bih Afrid' mad. Ll. ror Dory, z4o vd. r02
$ehristini.
I. 283 vd.: Bir0ni.
Crlronohgb. 210 ad.: Fthrist.
Taberi. III. 74; Ya'kubi, Taihll.4z5: Nargahi, 6o vd. d.
ro3 Nargahi. B. roa
Iakinth.
Sohranic soladycnii,
lll.
244 vd.:
F. Hirth. Nachwortc lur Inschift
huk (Db alttirhbchat InschiJtctt dcr Mongolci, Zweite Foige). to5 ibniiJ-Esir, V. 344.
Eskikitaplarim.com
7 r
des Tonju; Chavannes. Documcnts. 143.
Karagöz
V.V, BARTHOLD
2t2
giire, Qinliler 5o.ooo kayrp ve yaklagrk olarak 2o.ooo esir verdiler. Halbuki Qin kaynaklannda Kao-hsien-chih'in ordusunun miktan 3o.ooo olarak giisterilmektedirlo6. Arap tarihEileri, o zamanlar Batr Asya'da cereyan etmekte olan olaylarla meqgul olduklarrndan bu muharebeden bahsetmezlerro7 1bkz. s. 3). Fakat bu muharebenin Tiirkistan tarihindeki tinemi gok biiyiiktiir. Qiinkii islim ve Qin medeniyetlerinin hangisinin Tiirkistan'da hAkim olaca$r meselesi bu sfiretle halledilmigtir. Bagka btilgelerde de Qinliler, Araplar ile miicidele eden yerli hi.ikiimdarlara yardrm ettiler ise de, Araplar'a kargr harbe girigme$e ces6ret edemediler. Qin tarihlerinde , MAverAiinnehr'in giiney-dofu en ug krsmrnda Hindistan hududunda, Qinliler'in iinemli baganlar kazandrklanndan bahsediliyorr0s, fakat bu bilgiler Arap kaynaklarmca teyid edilmiyor. Eb0 Miislim tarafindan Belh vilili$ine tayin edilen Eb0 DAvud Halid b. ibrahim, Huttel ve Kig'de asked harekAtr bagarr ile yiiriittii. Kiq dihkanr iildiiriildi.i ve onun yerine kardegiroe gegti. 752'de Ugr0sana hiikiimdarr Araplar'a kargr Qinliler'den yardtm istedi ise de red cevabr aldr rro. Btiylece Eb0 Miislim hem ig, hem de drg diigmanlara kargr muzaffer Erku. Horasan ahilisi, ona yalnrz merkezi idirenin temsilcisi de$il aynr za-
bir dini miirqid giiztiyle balayordu. Bunun yanrnda onu gok sevdikleri iqin Abbasiler ondan kuqkulanma$a bagladrlar. Eb0 Miislim, hilifet makamrna gegmelerini kendisine borglu olan Abbasiler ile miicddeleye mecbur oldu. Ebff Miislim'in Miveriiinnehr'de vililiklere tiyin etmig oldu$u SibA b. en-Nu'min ile Ziydd b. Silih, Halife Ebu'l-Abbis es-Saffah'tan aldrklarr gizli emir iizerine rg5 052-759) yrhnda isyin ettilerse de bagarr kazanamadrlar. Sibd, Amul'da idAm edildi; Ziyid ise, ordularr tarafindan terkedilerek Birkes (bkz.s.99) dihkanrna sr$rndr. Dihkan onu idAm ederek bagrnr EbO Miislim'e giinderdirll. Ebu Divud, Abbisi ihtilili srrasrnda EbO Miislim'e yardrm etti$i halde nihayet o da Abbasiler'in enmanda
re Chavannes. Doatmnts. r43, r07 Sa'alibi'de bu muharebe hakkrnda bir telmih giiriiriiz (IntAif. t26). Onun verdi$i bilgiye giire ZiyAd b. Salih tarafrndan esir edilen Qinliler, Semerkant halkrna kagrt yapma usffltni.i ti[rettiler. Sa'ilibi, Kitdbil-ncsdlik ac'l-mcmdlik'den faydalandrfirnr belirtir. CeyhAni'nin eserini kasdetti$i muhtemeldir (bkz. s. Ir-r4) ZiyAd'n seferi hakkrnda daha iince ibn Tayf0r krsaca durmugtur (negr. Keller. 8). Bu bilgi Gibb tarafindan nakledilmigtir. Arup Conqucsts gfi; kr1. Chavannes. Docummts. 297
ti.
Iakinth. III. 254; Chavannes, Doatments, t5t. r@ Taberi. III. 74. 79 vd. tr0 Iakinth. III. z4z vd.: Chavannes, Doetments, r4o. rrr Taberi, III.8r vd. r08
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
2t3
trikalannm tesirinde kaldr. Sonunda EbO Miislim de kandrnlarak halifenin sarayrna davet edildi ve hiince iildiiriildii (755). Bunun iizerine Eb0 Mtislim'in taraftarlarr Abbisiler'e diigman oldular. Oldiiriilmesinden sonra iranhlar'rn Horasan'da grkarttrklan isyin iki ayda bastrnldr$r halderlz, partisi varh$rnr devam ettirdi. iran ve Miveriiinnehr'de miitemadiyen ortaya grkan $ia hareketlerinin tegvikgileri, faaliyetlerini bir vesileyle Eb0 Miislim adrna ba$lamafa Eahgryorlardrr13. EbO Mtislim partisinin alimeti, beyaz elbiseler ve bayraklardr. Evvelce siyah bayra$r zafer alAmeti olarak kabul etmig olan Eb0 Miislim adrna hareket eden parti bciylece Scpfd-cdmegdn (beyaz elbiseliler, arapga el-Mtibqyka) adrnr aldr.
9-Abbasilerin
siyiseti
Abbasiler'in tikip ettikleri siyisetin mahiyeti bilinmektedir. Bu siililenin ilk miimessilleri, Emeviler gibi diinyevi hiikiimdarlardr. Eski Grek ilminin islim ileminde yayrlmasrna yardrmcr oldular ve bilhassa Halite Me'mfin zamanrnda (Br3-833), Mu'tezile'nin akrlq yolunu himiye ettiler. Emeviler'den, daha ziyade siyasi gayelerinde aynhyorlardr. EmeViler, her geyden cince Arap milletinin miimessiliydiler. Abbasiler ise, halkr Arap olmryan viliyetler ile halkr Arap olan viliyetleri egit haklara sahip krlacak bir idare kurmayr hedef almrglardr. Araplar'rn nazannda akrlh bir siyisetin en giizel bir misdli kabul edilen Sisiniler'in dengeli idire sisteminirra iirnek aldrlar. Halife Mansur devrinden itibaren iranh meghur Bermeki iilesine (bkz.s.BI) mensup olan vezirler (bu memuriyeti idari mAnisiylerr5, Abbasiler kurdular), kendilerini do$rudan do[ruya Buzurcmihr'in ve Sdsini devri efsinevi devlet ricilinin halefleri sayarlardrr16. rr2 Taberi,
tt}
IIl.
r
rg vd.
metin rgg, eo4: terciime z9r. eg8. rra Meghur Arap miiellifi Cdhiz (iil. 255/8Q). Mcnakibiil-EhAk iinvanh eserinde (Baron V. R. Rosen tarafindan liitfen bana giisterilen bir niishayr kullandrm). iranhlar'rn memleket idiresinde, Qinliler'in san'atta, Yunanhlar'rn ilimde ve Tiirkler'in harpte iistiin olduklannr belirtmektedir. Bu eser, rgo3'te van Vloten tarafindan Risdht Ii FaaAili'l-EFAk adr altrnda negredildi (Tria opuscula auctorc al-Djahiz).' Harley Walker tarafrndan ingilizceye gevrildi (J. R. /. S. r9r5, 63r697: yukanda verdifiimiz bilgi s. 68z'dedir). ttt Vczir kelimesinin Abbasi devrinden iince ve sonra kullanrlmasl hakkrnda bkz. Barthold. "Die persische $u'ibija und die modeme Wissenchaft," FcstschiJt GoA
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
Io-Abbasiler'in
Horasan valileri
Vililerin
vazifeleri ve bilhassa Miverii.innehr'in ewelki gibi ba$h oldu$u Horasan valisinin vazifesi de ayn esaslara giire tdyin edildi. sisiniler devrinde oldu$u gibi vilAyetin idAresine devlet bagkanrnrn o$lunun tayin edilmesi iki defa viki oldu. Bunun sebebi Horasan viliyetinin iinemli olmasrdrr. Qiinki.i orada hem iE ve hem de drg di.igmanlara kargr mticidele hususi bir zorluk arzediyordu. Vililerin karlrlagtrklan giiE mesele, siyasi biinyeyi SAsini an'anelerine giire takviye etmek, inzibat ve isiyig taraftarlannrn hepsini birlegtirmek, yolsuz unsurlarr teskin etmek, isi vasaller ile onlarrn bozkrrlardaki miittefiklerine kargr harbetmekten ibiretti. Ancak vi-
liyetin bagrndaki vilileri devamh de$igtirmek us0lii terkedilerek mahalli ahvAli bilen ve halkrn giivenini kazanmrg olan yerli aristokratlar arasrndan rrsi hiikiimdarlar tiyin edildi$i 'zaman ilkenin islim hikimiyetine tam minisiyle girmesi sa$lanmrg, ig ve drg tehlikelere kargr tam bir giivenlik kurulmugtu. Bu idari tasarmfun tabii neticesi olarak bu vililer halifenin menliaatinden daha Eok kendi menfaatlerine hizmet ettiler ve krsa zaman sonra halifeye ba$hhklarr stizden ibiret kaldr.
TAhiiiler'in ortay^ Erkmasrndan iince Abbasiler tarafindan tiyin edilen Horasan vAlileri, Arap ve iranhlar'm grkarttrklan bir gok isyanr bastrrmak zorunda kaldrlar. $erik'in ayaklanmasr bastrnldrktan sonra yine Buhiri'da Arap $iileri'nin bir gok isyanrnr giirmekteyiz. Eb0 Miislim'in ikinci halefi
AbdulcabbAr b. Abdurrahmin, t4o (757-7SB) yrhnda Buhiri'run Arap hiikiimdan MiicAgi b. Hureys el-Ensiri'nin Ali evlAdrna karlr duydu$u sevgiden dolayr idamrnr emretmigti
117.
Halife Mehdi devrinde (llS-lBS) Buhiri'da muhtemelen 6o (777) yr hnda Sakif kabilesi mevlisr ve HAriciler'den Y0suf el-Berm isyan etti. $eriat adrna isyan bayra$r aqrlmakla r18 baqlatrlan askeri harekit, Gerdizi'nin riviyetine giirelre en gok Afganistan'rn kuzey-batr ksmmda cereyan etmig ve Y0suf, Mervu'r-r0d, TAlkan, G0zgin gehirlerini zaptetmi$tir. Daha sonraki yrllarda Me'm0m'un halifeli$inde qrkan bir isyan daha bastrnlml$tlr: Y0suflun torunu Mansur b. Abdullah'rn isyanrr20. Sicistin ve Bidgis, Hiriciler'in bir gok kangrkhklanna sahne olmugtur. Hatti Tihiriler ve Siminiler zamirunda bile SicistAn bir fesat oca$r haline gelmigti. Bidrr7 Taberi,
IlI,
rz8.
Its Ya'kubi, Tarih,ll,478vd.; ibn Rusteh,3o3 vd. rre Oxford yazmasl, vr. 94; Camridge yazmast, vr. 75b.
'a Ya'kubi, Taih, ll.
546.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNci YUZYILA KADAR ORTA
ASYA
2r5
gis'te, takriben r50 (767) yrhnda iranhlar'rn bir dini hareketi rneydana geldi. Bu hareketin bagrnda bulunan ve peygamber oldu$unu iddia eden Agnas, Eb0 Miislim tarafindan idim edildifini yukarrda belirttifimiz BihAfeiid'in eserini devam ettirmege tegebbiis etmiqtir r2r.
Miibeyyiza, yini EbO Mtislim'in partisine gelince, faaliyetleri gerqekten hig bir zaman bitmedi (bu parti XII. ytizyrlda dahi mevcuttu), fakat aqrkga isyan etmeleri pek az vuku bulurdu. EbO Miislim'in katlinden sonra taraftarlarrndan ishak, Miveriiinnehr'de bir isyan grkardr. Okuma-yazma bilmiyen birisi olan ishak, Ebff Miislim tarafindan Tiirkler'e elgi olarak giinderildifiinden kendisine "Tiirk" likabr verilmiqti. ishak da, Zerdiigt'iin sa$ ve kendisinin de onun haleh oldu$unu iddia ediyor ve onun dinini tesis etmek igin yakrn zamanda ortaya grkaca[rnr siiyliiyordul22. isyan hemen bastrnldr ise de, Ebfi Mtislim'den sonra Horasan vilili$ine tiyin edilen EbO Divud, bu partiye mensup olanlar tarafindan 757'de katledildir23. Ebfi Divud'un haleh AMulcabbir, halifeye krrgm oldufundan baglannda Bariz'tn bulundu$u isilerle 759'da ittifak yaptr ve beyaz bayra$r grkarttrr24. Fakat halife kuwetlerine maglup oldu ve kagmast srrasrnda Mervu'r-rffd yakrnmda kendi maiyetinde olan Araplar tarafindan yakalanarak halifeye teslim edildir25. Merv crvan yerlilerinden olup iince Eb0 Miislim'in sonra da Abdulcabbir'tn maiyetinde bulunmug olan HAgim b. Hakim'in isyanr gok daha tehlikeli idi t26. Bu isyan, Gerdizi ve Narqahi'ye gtire, daha iince, Humeyd b. Kahtaba'nrn vililili strastnda, yani 776 yrhndan iince patlak vermigtir. Higim, taraftarlanna, ul0hiyetin iince Adem, Nuh, ibrahim, Musa, isa, Muhammed ve Eb0 Miislim'e, qimdi de kendisine hul0l etmiq oldu$unu siiyli.iyordu. Yiiztnti diima yegil bir iirtti ile iirter, yiiziinden yayrlan n0ra lhnilerin tahammiil edemiyece$ini iddii ederdi. Bundan dolayr ona "el-Mukanna' (Pegeli) deniyordul27. Bu peqenin bir faydasr da, peygamberlerinin kusurlannr taraftarlanndan gizlemek oldu$u hakkrndaki riviyete ne dereceye kadar itimat edilebilecef
2r Gerdizi, vr. 9z; Cambridge yazmast, vt. 7+.
122 Fihrist.345. r23
Gerdizi'ye giire (vr. go, Cambridge yarzmasl, vr. 73') biiyledir. Taberi'ye giire (III,
re8) "onduya mensup adamlar" tarafindan katledildi.
Gerdizi, vr. 9r: Cambridge yazmasr, vr. 7g": >f t=- d" K$. ZDMG. 216 vd. Taberi, III, r35. Gerdizi'ye giire bu adamlar Ezd kabilesinden idilcr. 126 Narlahi bu adam hakkrnda genig bilgi vermektedir (63-74) t2i Thomas Moore'un romamndaki "pegeli peygamber" budur. Kt9. E.G. Browne tarafindan terciime edilen arapEa riviyetler, A. Litaary Historl oJ Pasia. I, 3I8 vd. r2a r25
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
2r6
siiylemek giigti.ir. En biiyiik baqarrlarrnr Kig ve Nesef ctvannda kazandr. Orada Sfrbah kiiyiini.in ahalisi ilk iince onun yanrnda yer aldr. Bundan baqka Miibeyyiza partisi, Buhiri ile So$d'da kendini giistererek Buh6ri'da Buhir-hudit BiiniyAt'rn r28 yardtmtnr sa$ladr. El-Mukanna'run Buhi-
iini
taraftarlartnrn merkezi uzun miiddet Narqah kiiyiinde idi. El-Mukanna, yardrm iEin Tiirkler'e baq vurdu. En sonunda Kig yakrnrndaki da$larda bir kaleye srgrndr. isyan, vili Museyyeb b. Zi.iheyr (7Bo-783) tarafindan bastrrrldrr2e. Asilere yakrnhk giistermig olan Buhir-hudit BiiniyAt, daha sonraki yrllarda halifenin siivarileri tarafindan Ferehqeh'de iildi.iriildii. Bununla beraber parti Kiq ve Nesef ctvarrnda ve Buhiri'ntn bizt kiiylerinde varh$rnr devAm ettirdi. Bu ktiylerin isimleri Nargahi terciimesinde zikrediliyorsar30 da, Zermdz yerine Zerrndn. (bkz.s.rz+-q) yahut Rezmiz (bkz.s.I38) geklinde okumak lizrm gelir. Omer kasrtna Sem'dni'de Umeyr kasrr deniliyorl3r; yeri bilinmemektedir. Mukaddesil32 de, Miveriiinnehr kiiylerinde Miibeyyiza partisinin varh$rndhn bahsederek "iyinlerinin zrndrklann iyinlerine benzedi$ini" siiyler. Tumansky yazmasrna giire Miibey-
rih
yiza'nrn qo$u ilAk kiryleri arastnda bulunuyordul33.
Nasr b. Seyyir'rn torunu Rafi' b. Leys'in 8o6 yrhnda grkardrir isyantn sebepleri ve baglangrgta kazandr$r bagannrn sebebi pek belli de$ildir. Nasr'rn Ailesinin Abbasi hilAfetiyle anlaqtr$r anlagrhyor. Rifi'nin babasr Leys (Tabed134, Halife Mehdi'nin mevlAsrndan oldu$unu stiyler) ile amcasrnrn o$lu Hasan b. Temim, el-Mukanna'ya kargt girigilen harbe katrlmrqlardrr3s. Taberr 136, Rafi'nin isyantnt tamamiyle qahsi sebeplere, yini zina
sugundan dolayr halifenin emriyle cezalandrnlmry olmasrna ba$lar. RAfi'nin ne gekilde yerlileri kendi tarafina kazanarak Semerkant vilisini iildiirttiifii ve Semerkant'r zaptettifi bilinmemektedir. Nesef halkr merkezi r28
Narlahi,
9.
Narqahi'ye giire (s. 7o) Museyyeb CemAziyelewel'de geldi. Hamza Ishhani'ye giire (metin zez, ierciime-r7e d. orada yanhEhkla Zuheyr b. Museyyeb'dir) Cemiziyelihrr r63'te gelmiqtir. Geldizi'ye giire (vr. 95; cambridge yazmasr vr. 76b) Museyyeb, Horasan'a cemiziyelewel r66'da vararak ancak sekiz ay kalmrgtrr. r30 Narqahi aynr olup adr ktiye 73. Hugtuvin kasn muhtemelen Kihuqtuvin nbatrmn ve kelimesinde). I48 Sem'ini. s' ve eevreye u..it-iqii. 1t.q. yukanda ;trt:,;Klt r2e
rrr Sem'ini, .r.4J\ i kelimesinde.
r32
Mukaddesi, 323.
rr3 Barthold. Dic alttfuk;schm Inschiflcn. zz.
Taberi, III. 484. Gerdizi, vr. 93: Cambridge yazmast, vr. 75". 136 Taberi, III. 7o7 vd.
r3a
r35
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
2IJ
hiikffmete kargr Rifi'den yardrm istedi. O da "$ig melikiyle Tiirkleri'ni" gtinderdi137. Biiylece bunlann Asilere katrldrfr anlagrhyor. Ya'kubir38, RAIi'nin taraftarlarr arasrnda ayrrca Fergana, Hoqend, lJqrffsana, Saganiyin, Buhiri, Hirezm ve Huttel ahilisini de sayar. Dokuz-o$uzlar, Karluklar ve Tibetliler bile RAfi'ye yardrmcr kuwetler giinderdilerl3e. isyan, ancak 8ro yrhnda bastrnldr. Rali, Bog'da Tiirkler tarafrndan terkedilincers Me'm0n'un Adilane idiresinin qtihretini duydu$undanrar isyandan vazgeEti ve affedildi. MiverAi.innehr'de grkan isyanlara Tiirkler miidahale ediyorlardr. Bizen isiler onlardan yardrm istiyorlardr; fakat Araplar'rn kargtstnda Emeviler devrindeki gibi tinemli Tiirk kuwetleri yoktu. Tiirgig hakanh$rnrn yrkrlmasiyle ve Qinliler'in yenilmesinden sonra Miverdiinnehr hududunda iki yeni devlet kuruldu. Eski Tiirgig bagkenti SuyAb'r 766'da iggal etmig olan Karluklar, Yedisu'yu ve Seyhun viliyetinin dofu krsmrnr zaptettiIer. Seyhun'un aqa$r tarallannda Oiuz devleti ortaya grktr. Bunlar da Doiu Tiirkistan'daki Dokuz-o$uzlar gibi, Tiirgig hAkanr Su-lu'nun iildiiriilmesinden sonra da$rlan Batr Tiirkleri'nin bir kolu idilerra2. Dokuzuncu yiizyrl baqlannda MiverAtinnehr'deki kanqrkhklara katrldrklarr daha ijnce belirtilen Dokuz-o$uzlar'tn, Do$u Tiirkistan'daki Dokuz-ofuzlar de$il, Seyhun O$uzlan'nrn (Guz) aynr oldu$u qgrktrrra3. Hidiselerin geliEmesinden anlaqrldrirna giire bu giigebeler, MiverAi.innehr'de fetihlere girigmiyerek ini akrnlar yapryorlar ve yerli hiikiimdarlarla Arap isilerine yardrm etmekle yetiniyorlardr. Ulkeyi bu akrnlara kargr miidafaa etmek iqin RAqt'ta, Buhdri yakrnrnda ve $ig'ta surlar yaprldrt(. Ziyid b. Silih'in zaferine rafmen Araplar'rn, QirEik vidisinin kuzeyindeki viliyetleri terketmiq olmalan bu durum neticesinde oldu$u anlagrlmaktadrr. Umumiyetle serkeq yerli hiikiimdarlar ile Tiirk hAnlarrna kargr yaprlan seferler hakkrnda fazla bilgimiz yoktur. Mansur'un halifeli$inde (lS+'llS) "Emiriilmiiminin mevAlisinden" Leys (muhtemelen Nasr b. Seyyi'nn o$lu, bkz.s.zt6), Fergana'ya elgi olarak giinderildi. Fergana meliki bu srrada K6ggar'da oturr37
Taberi, II, 7rz.
r38
Ya'kubi, Taih, Ya'kubi, Taih,
r3e
r4 Taberi, III,
ll, ll.
5zB 5zB
775. lar Taberi, 111,777. a2 Marquart, Db Chronologie, z4 vd.; Barthold. Dic alttirkichen Inschiftcn, zB. ral Batrhold. "Ghuzz'mad. E.I. rta Bkz. yk. s. 73-75, I IB, rB7 vd. f
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
2r8
dufu hilde Araplar onu sulh isteme$e ve a$rr bir harag iidemefe mecbur ettiler. Elgi olarak ileri-gelen asilzidelerden Bitic0r (yahut Biyg0r)'u gtinderdi. Araplar, Biticirr'u islimiyeti kabOle divet ettilerse de o, bu teklifi kesinlikle reddettifinden Mehdi'nin halife olmastna (775) kadar hapiste kaldr. Yaprlan ricalara gu karlrhfr veriyordu: "Elgisi oldu$um melike ihinet etmemDtas. Mehdi'nin hilAfetinde (llS-lBS) Y0suf el-Berm'in isyant sr ralarrnda (bkz.s.zr4) Ahmed b. Esed tarafindan Fergana'ya bir sefer yaprldr. Burada Fergana melikinin bagqehrine KAsin denildifine giirela6, memleketini geri almrg oldu$u anlagrlmaktadrr. Krsa zaman sonra Mehdi bir gok hiikiimdara elgiler gtindererek, onlardan kendisine tibi olduklarrnr giisteren hediyeler istedi ve Eo$u bunu kabul etti. Bunlar arasrnda gu isimler sayrlabilir: So$d ihgidi, Ugrasana afgini, Fergana meliki, Karluk yabgusu, Dokuz-ofuzlar'rn hikanr, Tiirklerin hiikiimdan Tarhin (belki $iq meliki), Tibet krrah ve hatti Qin imparatorulaT. HAr0nu'r-Regid devrinde (786-8o9) vali Grtrif b. 'At6, (7gz'7g3), Karluk yabgusunun ordusunu geri piiski.irtmek igin Amr b. Cemil'i Fergana'ya giinderdi 148. Vali Fazl b' YahyA el-Bermeki (lg+-7gS), Miveriiinnehr'de baganlar kazanarak ewelce rae Uqr0sa"hig kimsenin karStstna grkmamrg ve hig kimseye bag e$memig" na afgirunr itaate mecbur etmigtir. Me'mffn, Horasan'da kaldr$r zaman (Bo9-Bro) Sogd, Uqr&sana ve Fergana'ya ordu giindermig ve aynt zamanda rso. ibnii'l-Esir, ArapelEiler vasrtasiyle hiikiimdarlartnt itaate davet etmigti lar'rn r94 (Bro)'te Kulin gehrine (Evliya-ata yakrnrndaki bugiinkii Tarti) kargr yaptrklan seferi ve bu srrada s0fi $ekik b. ibrahim Belhi'nin katledildifini anlatrrl5r. Me'm0n, kardegi Emin ile hilifet miicidelesine (BII) baglamadan 6nce, miicadeleye Eok uygun olmayan bir zamanda girigmek zorunda kaldr$rndan dolayr vezii Fazl b. Sehl'e dert yanmrqtr. Karluk yabgusu itaatten vazgegmigti; Tibet, hiikiimdan da aynr yolu segmigti' KAbul meliki, iilkesine komgu olan Horasan'r istiliya hazrrlanryordu.Utrir melikirs2, tidemekte oldu$u harAcr artrk iidemek istemiyordu. Fazl, Me'm0n'a, Ya'kubi, Tarih, ll. 465 vd. Ya'kubi, Taih,ll.478: Barthold, "Fergana", mad. i.A. ra7 Ya'kubi, Tarih, ll. 479. ra8 Gerdizi, vr. b. Cemil hakkrnda bkz. Mclinbr' 916: Cambridge yazmasr vr. 77b. Amr. ra5
ra6
z (Cerdizi). rae
Gerdizi vr. 97: Cambridge yazmasr, vr. 78"
150
Belizuri, 43o.
rsr
ibnii'l-Esir, VI. 164 Kulin igin bkz. Barthold. Otchc!. zt.3r: kr1. F. Grenard. Jo-
unal Asiari4ue,9, XV. 27. rt2 Basrhmetinde ,*
,t4i
yazmada o.l.,lsl
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
2r9
yabgu ile hikana mektuplar yazarak hikimiyetleri altrnda bulunan yerleri kendilerine ba$rglamasrnr, di$er hiiktimdarlar ile yaptrklarr miicidelelerde yardrm edilece$ini va'detmesini, Kibul melikine hediyeler giindermesini ve istiyerek kabOl edecefi muhakkak olan bir sulh teklifinde bulunmastnt,
Utrir melikinin bir
senelik haricrnr affetmesini tavsiye etti153. Bunun gibi tedbirler sAyesinde iilkenin drg tehlikelerden uzak kaltnmastnda belki bagarr sa$anabilirdi.
tl-Abbasiler
devrinde ig siYaset
Dahili idireye gelince, tarihEilerin naklettikleri rivAyetlere baktltrsa, iilkeye hizmet edenler Ebu'l-AbbAs Fazl b. Siileyman et-Tfisils4 (783787)ttt ile Fazl b. YahyA el-Bermekirsu (Zg4-ZgS) idi. Oteki vAlilerin go$u para biriktirmekten bagka bir geye tinem vermiyorlardr. Meseli Abdulcabbir b. Abdurrahmanr5T ve Museyyeb b. Ziiheyrr5s gibi bizrlarr, tiyin edildikten hemen sonra vergileri boq yere artrrdrlar. VAlilerin fuz0li hareketlerini merkezi hiikfimet diima siir'atle cezalandrrryordu. Vililerin en cimrilerinden olan Ali b. isa b. Mihdn, (796'dan itibaren) on seneden lazla mevkiinde kalmayr bagardrrse; Eiinkii galdrklannr Halife Hir0nu'r-Regid ile paylagryordut@. Viliyetlerin ahilisi, eskiden oldufu gibi askeri hizmetle miikellefti. Fazl b. Yahyi, Horasan'da iranhlar'dan kuwetli bir ordu meydana getirdi. Taberi'ye giirer6r 5oo.ooo asker topladr (miibali$a oldufu bellidir). Bunlarrn zo.ooo'i Ba[dad'a giinderilip di[erleri Horasan'da kaldr. rsr Taberi,
III.
BI5 vd.
t5a
Mctinhr. z, r$ Gerdizi (vr. 95: Cambridge yazmasr, vt. 77^), Fazl'rn elgisinin Merv'e vang tarihini
Muharrcm 167 (Afustos 783) ve Fazl'n bizzat kendisinin vang tarihini de aym yrhn
Rebiiilewel (Ekim) ayrnda giisterir. Hamza isfahani'de aynr aylar giisterilmesine ralmen yrl r66'drr. (metin 222, terciim;. r73. Terciimede bir yan19 var). Taberi, (III, 5r7) ile Nargahi vardr[rnr belirtmiyorlar. $z) Fazl'rn tdyinini 166 yrhnda giisteriyor iseler de ne zaman 156 Taberi, IIL 63r. Fazl, idAre bagmda qok az zaman kaldrgrndan kendisine isnat edilen iqlerin hepsini yapmrg olamaz krg. Banhold,'Bermekiler' mad' I' A' r57 Gerdizi, vr. gl: Cambridge yazmasr. vr.83". Abdulcabbar, Hirezmliler'in reislerini iildiirmekle itham edilmektedir (faberi. III. I34)' r5s
Gerdizi, vr. 95: Cambridge yazmast. vr. 76b. Taberi, (IIL 7r3) ile Gerdizi (vr. 98: Cambridge yazmasr, vr. 79b)'ye giire I9I (8o6Bo7) yrhnda azledildi. Hamza isfahini (metin zz5, terciime t75) bu tarihi Rebiiilihtr r93 (Mart 8o8) olarak verir. r@ Taberi, III, 7o3 vd. 16r Taberi, III. 63I. r5e
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V-V. BARTHOLD
Bunlar, devletin dayandr$r kuwet olduklarrndan dolayt' "Abbasi ordusu" diye isimlendirilmigti.
Ali b. isa'nrn
Asi Hamza'ya kargt
girigtifi
savag anlattltrken
"Sofdlular
ile Nahqebliler'den' r62 meydana gelen bir birlikten bahsedildi$i gibi, Brr'de Irak seferi srraslnda TAhir b. Hiiseyn'in ordusunda 7oo Hirezmli bulunuyordul63. rz
- M a g I ff 9 s i k k e I e r
Abbisi vililerinin icraAtrndan birine, daha dikkatlice bakma[yrz; Eiinkii bunun, memleketin iktisAdi hayitrnda biiyiik bir iinemi oldu$u qiiphesizdir. Bu da hileli sikke basrlmastdtr.
Narqahi'ye g6rer6a, Buhiri'da ilk giimiig sikke (dirhem), iilkesini otuz yrl idire etmig olan BuhAr-hudit Kin6 tarafindan Hz. EbO Bekr'in hilifeti srrasrnda (632-634) darb edilmiqtir. Saf giimiigten basrlan bu dirhemlerde, Buhir-hudit'rn taEh resmi bulunmaktadrr. Sekizinci yiizyrhn sonlarrnda bu sikkeler artrk teddviilden kalkmrg olup yerini Hirezm meskfikitr almrgtr. Bu duruma iiziilen Buhirihlar v6li Grtdf b. 'AtA'ya mi.iracaatla, kendilerine mahsus olan ve bilhassa mahalli ihtiyaElannda kullanrlmak ve drgarrya ihrag edilmemek iizre, giiriiniigte Buhir-huditlar'rn dirhemlerine benziyen giimiiq sikke bastrrmasrnr rici ettiler. O devirde gi.imi.ig pahah oldufundan Grtrit gehir temsilcileri ile anlagarak altr madenin (altrn, giimiig, kurgun, kalay, demir, bakrr) halitasrndan para darbetme$e bagladr. Sikkeler eski gekilde basrlarak yalnrz Grtrifin ismi ilAve edildifi igin bunlara Grtrifi adr verildi. BuhirA halkr iince bu siyah dirhemlere itibir etmek istemedi; bunun iizerine mecburi tedAviile konarak altr Grtiifi dirhemin saf giimiigten bir dirheme egit oldufu belirtildi ve Grtrifiler bu rAyig iizerinden harag iidenmesinde kabol edildiler. Buhiri ile crvannrn vergisi o zamana kadar 2oo.ooo dirhemden biraz aga$r idit6s. Yeni parayla vergi 162 163
Gerdizi, vr. 98: Cambridge yazmasl, vr. 79". Taberi, III. Boo.
r6a
Nargahi, 34 vd. d. Prof. N.I. Veselovsky (Junal Min. Nomdn. &osa. Arahk rW7' 467 vd.) Nargahi'nin ifadesinin gu gekilde terciime eJllse (Lerch'teki gibi) daha dofru olurdu fikrinde idi: "Onceki zamanlarda BuhirA haricr 2oo.o@ dirhemden ibaretti: bu fazla bir gey defildir". Bununla beraber farsEa metni bu gekilde tahrif etmemiz iqin bir sebep yoktur. ileride nakledecelimiz rakamlar giisteriyor ki, vergi 2oo.ooo ak dirhem, yini r.zoo.ooo Grtrifi dirhemden biraz lu5
azdr.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA
ASYA
221
r168567166 Grtrifr olarak tesbit edildi. Bu rdyiE kabOl edildikten sonra Grrrifi'nin deferi ytikseldi ve nihAyet beyaz dirheme egit oldu. Fakat vergi rakamlarr indirilmedi. Biiylece Buhirihlar tincekinden altr misli fazla vergi iidemek zorunda kaldrlar. Sonralan Grtrifi'nin defieri daha fazla artr. 22o (835) yrhnda roo167 giimiig dirhem ancak 85 Grtiili dirheme egitken,5ze
(t tzB) yrhnda 7o'e indi.
Nargahi'nin
bu riviyeti biraz ;ilphe giiti.iriir. Hileli sikke,
ewelce
HArezm'de oldugu gibi BuhirA'da da viliyet hudutlarr drgrnda tedaviil edilmemek iizre darbedilme$e baglandr. Mukaddesi168, Hirezmliler hakkrnda giiyle demektedir: "Dirhemin krymetini diirt dAnik olarak itibar ettiler ki 16e, tiiccarlar kendilerini dirhemden mahrum etmesinler; bugiin hilA giimiiq bize getirilmekte (miiellifin burada Hirezmliler adrna sijz s
rirken, giimiig dirhem ile mibidelesinden bahsediyorlarsa da hiE biri miibAdele riyicini vermemektedir.
-kJ kelimesi burada hazfedilmigtir (krg. Nargahi, 3r). Mukaddesi'nin verdifi rakam g4o) biraz farkhdrr (r.r66.fu7, daha agagrda r.166.877: ibn Hardadbih ise t6 Mctindeki
(27) t. t8g.zm olarak vermektedir).
t61 r.a
kelimesi metinde hazfedilmiqtir.
168
Mukaddesi. z86 (MJ. de Coeje, Das altc Bcl!. rcn). r6e Baqka yerde 4,5 (Mukaddesi. 34o; MJ. de Goeje, Das olte Beu. rog). Normal dirhemin airrh[r 6 dinik idi. r7o Mukaddesi, 34o. r7r ibn Havkal, 363. r72 Nargahi, 76.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
Grtrili dirhemlerden 6nce ve sonra da bu cins sikkeler mevcuttu. Tarihgiler ve co$raffacrlar, Hirezmi dirhemlerden baqka Miveraiinnehr'de vergi iidenmesinde kullanrlan iig cins halitah dirhemin adrnr verirler: Muhammedi, Museyyebi ve Grtrifi dirhemler. Birincisi, Gerdizi'ye gtire r73 Muhammed b. Dahda zamanrnda darbedildi. Horasan vAlileri arasrnda bu zAtrn adr geEmedi$inden muhtemelen Horasan vilisinin maiyetinde MAver6iinnehr'deki Arap memurlanndan idi. Museyyebi dirhemler, Museyyeb b. Ziiheyr'in vilili$i srrasrnda (ZBo-ZBS) darbedilmigtir. Verdi$i bilgi, ett ve 2r2 (8z6-8z7) yrllanna iit olan ibn Hurdadbih'e giirel7a, vergiIer qu gekilde iideniyordu: Hirezm'de Hirezmi dirhemlerle, Nuh b. Esed'in arizisine dAhil edilen Tiirk gehirlerinde HArezmi ve Museyyebi dirhemlerle, $a$, llak ve Hocend'de Museyyebi dirhemlerle, Ugrirsana'da krsmen Museyyebi, fakat qo$u Muhammedi dirhemlerle; Fergana, So[d, Kiq ve Nesefte Muhammedi dirhemlerle; Buhiri'da Grtiifi dirhemlerle. Bu da giisteriyorki, iig halitah sikkelerden her biri belirli bir cofrafr sdha ile srnrrlanmrgtr. Bu dirhemlerin drg giiriiniigiine gelince, co$ra$acrlann verdi[i bilgilere bakrhrsa, iig cins arasrnda bi.iyiik bir fark olmadr$r gtirtli.ir. Hepsinde, bunlarr islimi sikkelerdeki ahgrlmrg tipten kesinlikle ayrran gekiller vardrrT5; hem de ibn Havkal'a gtire anlagrlmayan harfler bulunuyordu. Bu sikkelerin mengei gabuk unutuldu176. Mukaddesi'nin riviyetindenlTT anlagrldrgr iizre, onuncu ytizyrldan itibiren mevcut olan ve Sem'ini tarafindan nakledilen r78 bir efsineye giire, iig kardeg: Muhammed, Museyyeb ve Grtrif, Miveriiinnehr'i zaptederek orada adlanna dirhemler darbetme$e baglamrglardrr.
$imdiye kadar Orta Asya'da bulunan ve islim'dan ewelki mahalli giimiig dirhemlerin niimffnesine giire darbedilen gegitli tiplerdeki dirhemlerin iig cinsten hangisine irci edilmesi husfisu niimizmatifi ilgilendirdifi iEin burada i.izerinde durmayaca$zr7e. Niimizmatlar, islim'dan iinceki der73
Gerdizi, vr. 95: Cambridge yazmasr, vr. 76b.
r7a
ibn Hurdadbih. z7 vd. istahri,3r4. t?6 lbn Havkal, 363. r75
r77
Mukaddesi 34o.
r78
Sem'ini.cir:pJl kelimesinde.Mukaddesi. iig kardegin hangi yrllarda vililikte bulun-
duklanndan bahsetmez. Sem'iniye giire Maveriiinnehr'de Sa'id b. Osman'rn azlinden sonra hi.ikiim siirdiiler. r7e
Bu mesele Prof. O. Donner tarafindan "Sur I'origine de l'alphabet turc du Nord
de h Sociiti Finno-Ougrbnnc, XIV, I, 3338) adh makalesinde genig olarak miinikaga edildifi gibi, konu hakkrnda da oldukga genig bibliyogra$a verilmigtir.
de
I'Asie" (Jounal
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNci yUzyILA KADAR oRTA
ASYA
223
virde Orta Asya'da Hirezm ve So$d mesk0kAtr olmak iizere baghca iki gurup mesk0kittan bahsederler. Birincisinin iin yi.iziinde melikin biisti.i (yiizii sakalsrzdrr), arka yiiziinde ise mukaddes ate$ vardtr. Bir sikkede sa$a do$ru yiiriiyen bir deve tasvir edilmigtir. On yiiziindeki yaztya gelince, A.K. Markov, "Mazda-hudat" (hiikiimdar-otokrat) okunmasrnr; Prof. O. Donner de, "Malka Sadak' (Argaki sikkelerindeki "Basileus dikaios" gibi, "Sidrk melik") okunmasrnr teklif eder. Difier taraftan So$d sikkeleri Eegitli tipler arzetmekte ise de hepsinde Sisini hiikiimdarlanndan V. Verehrin (Behrim)'rn (4zo-438) portresini buluruz. So$dlular'rn onun sikkelerini iirnek aldrklarr agrkga giirtilmektedirlm. Yaalannda da bAzr farklar vardtr; en gok bulunan sikkelerde onbir igaret giiriilmektedir. Lerch'inr81 izahtna giire Buhir-hudit diye okunmast lAzrm gelir. Ayan oldukqa yiiksek (%97) gi.imi.ig sikkelerle birlikte, en diiqiik halitah sikkeler de vardrr. Bizrsrnda arapga yazlar bulunmaktadrr; meseli Halife Mehdi'nin adr (Museyyeb ile gafdag idi). Uzerlerinde Muhammed, Museyyeb ve Grtrif isimleri aErkga okunabilen sikkeler heniiz bulunamamtgilr. Ancak bizr sikkelerde dini ibirelerden sonra Muhammed ismi tekrar edilmig olup bu Muhammed b. Dahda'ya iit olabilirr82. Buna giire Nargahi ile Sem'ini'nin siizleri (Prof. N. Veselovsky'nin giirtiqiine ra[men)r83, arapga de$il de Arimi harfleriyle yazrlmrq (Arap-Pehlevi sikkelerindeki gibi) iig vilinin isimlerinin sikkelerde yazrh oldu$unda hig qiiphe brrakmryor. Diigiik ayardaki biitiin sikkeler gibi bu dirhemlerde zamanla gok bozulmugtur. Yalnrz Arimi de$il Arapga yaziar bile gok giiEliikle okunabilmektedir. HattA Lerch tarafindan teklif edilen "Buhir-hudit" okunmast bile pek kesin giiriindti$ii halde, E. Drouin buna itiraz etmektedir. Prof. Donner de itirazlarrn esash oldugunu kabul etmektedir. $iipheyi geken di$er bir husus ta gudur: Grtrifi dirhemler yalnrz BuhAri'da tediviil ettifi hilde, Buhir-huddtlar'a isnad edilen dirhemler Semerkant, Hocend ve Hive'de bulunmugturl8a. Netice olarak, m E. Thomasln fikrince (Numismatic Chronicb, III. I, r rB) Verehrin sikke tipini So[dikinci elden isi Verehran (BehrAm) Q0bin sikkeleri vasrtasiyle takriben 578'de almrg-
f
lular lardrr.
Bkz. Traoaux dc la 3" scssion du Congis inlanational des Oriental;ttcs'tcki (II, 4t9-4zg) makalesi ile Trudy'deki (XVI. krsrm) genig fakat tamamlanmamrf ara$trrmasl. fE2 W. de Tiesenhausen, Notisc sur unc colhction dt monnabs otientab dc Comle S. Stronganoff, Saint-Petersburg r88o, rr. E. Thomas. Numismatic Chtonicie, III, I. rz8: burada r8r
b
aJ.r-_
tu
Traoaux dc
h
3
scssion
du Congis inbrnational des Ori.ntalisks'
Eskikitaplarim.com
II.
423.
Karagöz
224
v.v. BARTHOLD
niimizmatik deliller gimdiye kadar gu husfisu ortaya koymugtur: So[d'da, beqinci yahut altrncr ytizyrlda Sisdni sikkelerini taklit ederek dirhemler darbedilme$e baqlandr; o halde e$er Buhiri'da sikkelerin bastlmasrna dair Narqahi'nin kronolojik bilgileri do$ruysa Buhir-huditlar belki bu tipi do$rudan do$ruya Sisiniler'den de$il So$dlu komgulanndan almrqlardr (yoksa, az zaman sonra Araplar'rn yapttklarr gibi II. Husrev'in dirhemlerini iirnek alrrlardr). Sekizinci ytizyrhn sonu gibi geq bir zamanda K0fr tipteki dirhemler ve fulslar Eoktan beri Miveriiinnehr'de basrldrfr hAlde, ahalinin hileli para hakkrndaki istefinin, eski tipte ve kifirlere iit gekilleri ihtivA eden dirhemlerle yerine getirilmesi son derece garibdir-
13-Tihiriler Halife Me'm0n, kardeqi Emin'i iranhlar'rn yardrmr ile yendifi igin hilifeti borqlu oldufu halkrn koruyucusu srfatiyle iilkenin do$u eyiletlerinin idAresini sele{lerinden daha devamh surette iranltlar'a verdi. Bu vililer Ti-
r8s Rave SAmini hinedanlannrn temellerini attrlar. TAhiriler'in atasr zik (Ruzayk), Selm b. Ziydd (bkz.s.I99)'rn maiyetinde Sicistin vilisi olan Ebo Muhammed Talha b. Abdullah el-Huza'i'nin186 mevilisindendi. Hdhzt Abrff r87, yanlglkla bu Talha'yr, islim'm ilk devrindeki meghur gahsiyet ile karrqtrrmaktadrr. Razik'in oflu Mus'ab, HerAt vildyetinde Boqeng gehrinin reisiydi ve Abbisi propagandasr srrasrnda Ebo Miislim'in taraftarlarrndan birinin kAtibiydi. B0qeng qehrini onun elinden almtg olan YCrsuf el-Berm'in isydnr hakkrnda bilgi verilirken yine gehrin reisi olarak adr geger188. isyan bastrrrldrktan sonra Mus'ab'tn Bfiqeng qehrinin reisliiinde brrakrldrgr anlagrlmaktadrr. Onun halefleri o$lu Hiiseyn (iil.I99/Bt4Br5) ile torunu TAhir'dir. Tihir az zaman iince Rifi b. Leys'e kargr yaprlan harbe katrlmrqtrrse. Brr yrhnda baghyan hilifet miicadelesinde Tihir,
hiii
Me'm0n'un ordusunun kumandanh$rna tiyin edilmigti.
Sanca$t'
Me'mirn'un veziir Fazl b. Sehl bizzat ona teslim ettirm. Me'm0n'un hildfete geEmesinden (Br3) sonra Tihir, Elcezire vilisi, Ba$dad askeri kumanmenqeini genig olarak anlatrr (No. 35o, de Slane terciimesi' Tnhiriler, efsanevi iran kahramanr Riistem'in nes(Tmhih,348) g6re Mes'fidi'ye I. 649 vd.); 185
ibn Hallikan, siildlenin
lindedirler. 186
Bu gahsrn Taberi'de (U.
SSS) adr geger.
Mctinht, r58. Aynr miiellit Mus'ab'rn babasrnrn adntn Ferroh olduiunu s6yler. rss Gerdizi, vr. g,4; Cambridge yazmasl, vr. 75b. r8e Taberi, 111,777. tn Mctinla, z (ibn Hallikan'da da bahsi geger). t81
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNCi YUZYILA KADAR oRTA
ASYA
225
danr ve Sevid (Irak) maliye memuru tiyin edildirel. Tihir'in dostu Ahmed b. Ebi Halid, o zaman Horasan vilisi olan Gassin b. Abbad aleyhine Me'mrln'un giiphesini gekince, BzI yrhnda Tihir, Horasan vAlili$ine getirildire2. Tahir, hutbeden Halife Me'm0n'un adrnr Erkarmak suretiyle Bafdad hiik0metine kargr istiklAlini ildn ettikten krsa bir zaman sonra, Kasrm Bzz tarihinde ansrzrn iildii. Halife tarafindan zehirletilmig olabilecegi de kuwetle muhtemeldir. Buna ra$men o$lu Talha'ntn Horasan vilili$i Me'm0n tarafindan kab0l edildi (Bzz-BzB). Talha'run haleh Ebu'l-Abbas Abdullah, B3o yrhnda Horasan'a giderek tam mAnasiyle miistakil bir hiikiimdar gibi hareket etti. Kendisinden nelret eden Halife Mu'tastm (833-B4z) bile re3 ona ancak gizlice suikast tertip edebildirea, fakat aEtkca aleyhine hareket etmege hiE bir zaman cesaret edemedi.Tihiriler'in di$er mensuplan o devirde batrda miihim mevkilerde bulunuyorlardr. Bilhassa Ba$dad askeri kuwetlerinin kumandanh$rnr ellerine almrg olmalan, devlet idiresinde kudretlerinin yiikselmesine elbette yardrmcr olmugtur. Bununla beraber Ailenin reisleri ancak iilkelerinde olduklart zaman kendilerini emniyette hissediyorlardr. Abdullah b. TAhir, hacca gitmek niyetinde oldu$unu kdtibine haber verdi$i zaman gu cevapla kargrlagmrgtrr: "Ey Emir! Sen biiyle man6srz bir ig yapmryacak kadar basiretlisin"les. Abdu[ah, kendisine ba$h memuruyla tamamen aynr fikirde olduiunu ve ancak onu denemek istedi$ini stiyledi.
14- SAmini devletinin
orray a Erkrqr
SAmAniler, TAhiriler'den daha evvel iktidAra geEtilerse de hikimiyetleri, Horasan vilili$ine ba$h bulunan Miveriiinnehr'e inhisar etmekteydi. Siililenin atasr Simin-hudit, Belh viliyetinde SAmAn kiiyiiniinle6 kurucusu ve reisi idi. Sisini sergerdelerinden 59I yrhnda Tiirkler'e sr$rnmrq olan BehrAm Qfibin'in torunlartndan olduklan kab0l edilmektedir. Siminhudit, Horasan vilisi Esed b. Abdullah el-Kasii'nin (tilm.738) himiyesine mazhar olarak miisliiman oldu ve efendisine bafhh$rndan dolayr o$luna rel Taberi, re2
Taberi,
III, III.
Io39. ro4z.
re3 Bu nefretin sebepleri hakkrnda bl<2.
Metinb,3 (Gerdizi). rel Gerdizi'ye giire (vr. loe ; Cambridge yazmast, w. 8zb). Halife, Abdullah'a bir ciriye hediye giinderdi ve krza Abdullah'a iit bir zehirli sank (destirge) verdi; fakat krz Nigapur'a vannca Abdullah'a agrk oldu ve durumu ona anlattr. les Gerdizi, w. Io3: Cambridge yazmasr vr. 83'. (338; Yakut, Mu'cm4 'nu QoEu tarihgilerde biiyledir. Mukaddesi niin Semerkant ctvannda oldu$unu belirtir'
III, I3) SimAn ktiyiiF. t5
Eskikitaplarim.com
Karagöz
226
V.V. BARTHOLD
Esed adrnr verdi. Esed'in hayatr hakkrnda hig bir gey bilmiyoruz. O$ullan Nuh, Ahmed, Yahyi ve ilyas, Rafi b. Leys'in isyAruntn bastrnlmastna katrldrktan sonraleT Halife Me'm0n'un hizmetine girip tevecci.ihiinii kazandr lar. Halifenin iste$i i.izerine Horasan vilisi GassAn b' Abdid (Btg-BzI), Nuh'u Semerkant, Ahmed'i Fergana, YahyA'yr $ig ve ilyas'r Herit vAlilik-
lerine tAyin ettires. Siminiler Herit'ta idirelerini devam ettiremediler. ilyas'rn z4z (856-857) ythndalee Herit'ta ve{htrnda halef brrakmadr$r anlaqrhyor. Saflhriler'in SicistAn ve Herit'ta ortaya qrkmalan hakkrnda bize kadar gelen rivAyetlerde SAminiler'in adr geEmez. MiverAiinnehr'de Siminiler irsi bir hiikffmet kurdular. Kardeglerinin hepsinden sonra hayatta kalan Ahmed b. Esed, hiikometi o$ullarrna devretme$i baqardr. ibn Hurdadbih'in Miveriiinnehr vergileri hakkrnda verdi$i haberlerden2m, kardeglerden en bi.iyi.i$ii olan Nuh b. Esed'in 2II ve zte yrllannda (8z6-8z7) Semerkant gehri dahil ancak So$d'un bir krsmtyla Fergana ve bAzr Tilrk qe-
hirlerinin hikimi oldu$u anlagrlmaktadrr. Nuh'un iiliimiinden (zz7/B4z) sonra iilenin en biiyii$ii olan kardegi Ahmed, Fergana'da kalarak o[lu Nasr'r
201
Semerkant'a giinderdi.
Miveriiinnehr'in ilk Saminiler zamantndaki tarihi hakkrnda bilgimiz meydana gelen bir zelzeEok azdrr.Gerilzi2o2, zz4 @3$ yrhnda Fergana'da leden bahseder. Kandje miiellifi203, $ivdir biilgesinde, 245 (859)'de binlerce insanrn katledildi$ini belirtiyorsa da isyanrn sebepleri hakkrnda hiE gere7 Nargahi, 74. :eE
Mirhand'da biiyledir (Histoirc dcs
Samanides,
z. rr3). Hamdullah Kazvini'ye giire
(Nargahi, roo) ilyas'a gig ve YahyA'ya HerAt valili$i verildi, fakat Browne negrinde (gZg) ilyas'a Herit, YahyA'ya da $i9 vililifinin verildifii yazrlmaktadrr (yazmalarda $i9 yerine AgnAs ve Aglhs bulunmaktadrr: terci.ime de Agnis'trr, 75). Mirh6nd'rn riviyetini Sem'ini'nin agafrda nakledilen rivAyeti desteklemektedir. Kindi'nin (Kit6biil-Vul6t oc'l-Kudit. neqr. Guest, r64j eserirrd.n ii$endifimize giire, llyas b. Esed SAm6.ni. zrz (827) yrtrnda lskenderiye vAlisi tiyin edildi, fakat bu vazifede ne kadar kald{'r bildirilmiyor' Kry' Accb-ndmc' 169' Narlahi'nin eserinin bu krsmrnda (75). hem tarihi, hem de kronolojik iinemli hatalar vardtr. Gerdizi de (vr. ror. Cambridge yazmasr vr. 8r') yalnrz N0h'un tayinini verir. rry Sem'ini, jLLJI kelimesinde. Siminiler'in dilerlerinin vefat tarihlen de burada giisterilmiEtir.
ibn Hundadbih, e7 vd. Miiellifin bildirdifi MiverAi.innehr vergilerinin tamamrnt bulmak igin So[d, Buttam, Kig, Nesef. Ugrosana, $ig vilayetleri ile giimiiE midenleri (ilak'da) ve Hocend vergilerine "Nuh viliyetinin' vergileri ilAve edilmelidir. Bununla beraber yukanda So!d, igEiz biilgesi (merkez igtihan ile birlikte), ikincisinde de Semerkant mtn2m
trkasr kab0l edilmelidir.
mr Mirhind, Hirtorie dtt Samanidcs, z,
tt4
m2 Mctinlcr, g. m3 Mctinhr 49:Yyatkin terciimesi, &tncrkant
Eskikitaplarim.com
aililcti Rchbeti,Ylll, z4z'
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
227
nig bilgi verilmiyor. Yahyi, 855 yrhnda iiliince $ig'rn da Ahmed'e intikal etti$i aErktrr. Qiinkii daha sonra Eb0 Y0suf Ya'kub b. Ahmed'i2e orada hiikiimdar olarak gtiri.irtiz. Ahmed'in iiliimtinden (864) sonra iilenin yeni reisi Nasr, Semerkant'da hiiktimdar olarak kaldr. Ahmed'in tibtir o$u Ebu'l-Eg'as20s Fergana'da idireye baqladr. Buhiri, ancak 874'de SimAniler'in hikimiyetine girdi206. Ondan sonra 875'te Halife Mu'temid tarafindan Nasr b. Ahmed'e bir mengur giinderilerek Miveriiinnehr'in idiresinin tamAmr kendisine verildi2oT.
MiverAiinnehr'in tamimiyle islim hdkimiyetine girmesi bu devirde olmugtur. Bu durumun sa$lanmasmda hem Tihidler, hem de Siminiler hili Ba$dnd hiikffmetinin deste$ine mazhar idiler. Me'min'un vAlili$inin ilk yrllannda Miveriiinnehr'de Arap hikimiyetine kargr umOmi bir isyanrn patlak verdifini giirmiigtiik. Me'm0n'un aynlmasrndan sonra yeniden kangrkhklar ortaya Erktr ve ancak Gassin b. AbdAd'in idaresi altrnda (8r9Bzr) asayig sa$landr. zor (8o6-8o7) yrhnda Horasan'da (ashnda iran'tn tamimrnda) hiikiim siiren krth$a, 793 yl.Jr krth$rnda oldu$u gibi (bkz.s.zo6), Miveriiinnehr'den gelen hubfibat kafilelerinin kesilmesi krsmen sebep olmu$tur. Tihir'in iiliimii ve Talha'ntn onun yerine tiyininden sonra Ahmed b. Ebi Halid bir ordu ile Miveritinnehr'e giinderildi. Bu seferin asrl hedefi, Ugr0sana'nrn itaat altrna ahnmasr idi; giinkii Ugr0sana meliki KAv0s (Fazl b. Yahyi'ya itaat eden melikin o$lu), Me'm0n'a harac verrnele rdn oldu$u hilde, halifenin Ba$dad'a gitmesinden sonra anlagmayr bozdu. Krsa zaman sonra Ugr0sana'da hiiktimdar iilesi arasrnda anlagmazhklar Erktr. Kiv0s'un o$u.Haydar, kardeqi Fazl'rn kayrnpederi olup
bir grubun bagrnda bulunan tanrnmr$ bir asilzideyi tildiirdii. Bu
cinAyetten sonra Haydar, iince mahalli Arap idirecisinin yanlna' daha sonra da
Bafdad'a kagb. Di$er taraftan, zo5 (Bzo-Bzt)'te Fazl, Dokuz-o$uzlarr memleketine yardrma gagrrdr. zo7 (Bzz)'de Ahmed b. Ebi Hdlid bir ordu ile Uqr0sana'ya girdi. Kendisine krlavuzluk eden Haydar, Araplar'r bilinmeyen ve ktsa bir yoldan getirdi[i iEin Kiv0s gafil avlandr ve teslim olmak zorunda kaldr. Fazl da Tiirkler ile birlikte bozkrlara kaEtr; bir miiddet sonra Tiirkler'e ihAnet ederek onlan terketti ve Araplar'a kattldr. Tiirkler bozkrrlarda susuzluktan gok kayrp verdiler. Kiv0s, Bafdad'a gidip
e
Nar1ahi,8r.
ns Nargahi,
So.
2ft Nargahi, 77. 207 Taberi, III. tBBg. m Taberi, III, Io44. Io65 vd.; Belazuri, 43o vd'
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
islimiyeti
kabCrl
etti ve Ugr0sana'nrn vililifine tAyin edildi.Halefi Hay-
dar208, sonraki yrllarda halifenin saraynda
ve Afqin adryle bi.iyiik
en itibarh gahsiyet haline geldi
bir giihret kazandr (Afgin, Ugr0sana meliklerine
ve-
rilen iinvandrr). Afgin, B4r yrhnda idAm edildiyse de siililesi z8o (fu3) ytltna kadar Ugr0sana'da idirenin bagrnda kalmaya devim etti. Leningrad Hermitage Miizesinde, Uqr0sana'ntn son afqini Seyr b. Abdullah'n z7g (Bgz-893) yrhnda basrlmrq olan sikkeleri ve SimAniler'den ismiil'in Ugr0sana'da z8o (Bg3-894)de darbedilen bir sikkesi bulunmaktadtr20e.
Tihiriler'in yiikselmesinde tinemli rolii olan Ahmed b. Ebi Hilid'in tiyininden dolayr hig giiphesiz gok memnun olan Talha, hem Arap kumandanrna, hem de onun kitibine krymetli hediyeler verdi' Mirhind'rn rivAyetine giire2ro, Ahmed b. Ebi Halid, SAmAniler'in de himisi oldu$unu isbit etti$i gibi, Fergana'da Ahmed b. Esed'in hikimiyetini yeniden sa$hyarak "din diiqmanlarrnt" oradan uzaklaqtrrdr. BelAzuf2ll, Fergana'ntn kesin olarak itaat altrna ahnmastnt, yini Kisin ve Orest'in itaat altrna ahnmaslnl, Nuh b. Esed'e ba$lamakla beraber bu olayr Muntastr'tn halifeli$i (86r-86z) zamanrna irci eder. Halbuki o zaman Nuh Eoktan iilmiigtii. Nuh'un, do$rulufundan gi.iphe edilemiyecek difer bir baqartst B4o yrhnda ishcAb'r itaat altma almasrdrr2rz. Nuh, ishcib'da "halktn ba$lan ve ekilmiq tarlalan etrafina" bir sur yaprlmasrnt emretti2l3, yini daha iince $ig'ta oldufu gibi Tiirkler'in akrnlarrna kargr miidifaa etmek iizere btiyle bir tedbire bagvurdu. islicib viliyeti, onuncu asrrda hilA bir Ti.irk siililesi tarafrndan idare edildi$i gibi2ra, vergiden muafiyete kadar varan tinemli imtiydzlara sahipti2ls. isficAb meliki, ba$hh$rnrn igireti olarak her yrl SAmini hinedinrna vergi yerine dtirt danik ile bir siiptirge gtinderirdi 216. Halife Me'm0n2r7, vililerini Asilere karqr miicideleye devim etme$e mem0r ettifi gibi, elEileri vAsrtasiyle yerlilerden iinemli qahsiyetleri kendi hizmetine qa$rrryordu. Bunlar Ba[dad'a geldikleri zaman krymetli hediyeD A. Markov, 1869.
inacntanyi katahg musu'lnansleikh monet Imp. Emilozha,Saint Petersburg.
rrz. It4. 2r0 Mirhind, Historic dcs Samanidcs, z, tr4. 2rr Belizuri, 4zo.Yazmalardan birinde halife Mansur olarak verilmigtir. 2r2
Sem'Ani.
jLLJI
kelimesinde.
2ti BelAztrl.4zz. 2ra Bu siililenin bizt miimessilleri hakkrnda bkz. yk. s' r9o. 2t5 istahri,333. 216
Mukaddesi, 34o; KudAme.343. 2l? Halife Me'm0n ve Mu'tastm hakktnda bkz.
Eskikitaplarim.com
Belizuri,43I.
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA
ASYA
229
ler verilirdi. Mu'tasrm'tn halifeli$inde aynr us0l daha genig iilEiide tatbik edilerek
Tiirk
hassa ordusu, So$d, Fergana, Ugr0sana ve $ag'tan gelenler
de dihil olmak i.izere hilifetin baqhca deste$i oldu2r8. Bu durum, islim hikimiyetinin memlekette kesin bir qekilde yerlegmesine yardtm etti' Abdullah b. Tihir, belki de Siminiler'in yardrmryla oflu Tihir'i O$uz memleketinde savagma$a giindererek o giine kadar kimsenin gidemedi$i yerleri fethetti. Mu'tasrm'tn zamantnda Miveriiinnehr ahilisi tamimiyle islimiyeti kabil etmig olup inanqlan igin Tiirk komgularrna kargr gazilarda
bulunma$a bagladrlar. TAhir{ler zamanrnda halifelerin hili memleketin i9Ierine karrgma$a devam etmelerinin sebebi MAveriiinnehr ileri gelenlerinin Bafdad'da halifenin hizmetinde bulunmalariyle izah edilebilir. Halife Mu'tasrm, $iq viliyetinde zirAatin geligmesini saflamak maksadiyle sulama kanah aqttrmak iEin pek de istemiyerek z.ooo.ooo dirhem yardrmda
bulundu. Avfi'ye giire kanal, oniigtincii yiizyrlda hili mevcuttu2le. Muhammed b. TAhir'in son ytllanna kadar MAveriiinnehr'in bazr arAzisinin halifenin hus0si mtilkii sayrldrfrnr giirdiik (bkz.s. I o I , I o3).
15-TAhiri
ve SimAni idarelerinin
mahiyeti
Asil bir soydan gelmeleri ve Arap hikimiyetinin resmi miimessilleri olarak sAhip olduklarr mevki sebebiyle TAhiriler ile Sdminiler, EbO Miislim ile difer dAiler, yini $iu reisleri gibi milli ve demokratik temAyiilleri temsil ve ilhde edemezlerdi. iki hinedinrn devrini en dofru bir tibirle tiril etmek iEin "miinewer mutlakiyet" denilebilir. TAhiiiler ve SimAniler i.ilkede sa$lam bir hi.ikOmet kurarak isAyigi sa$amaga Eahgrrlarken, yiiksek srnrfin baskrsrna kargr aqafr srnrflarrn koruyucusu vaziyetini aldrlar. MaArili geligtirdilerse de zoraki sosyal rslAhata girigmediler ve halk arasrndaki serkeq unsurlara kargt amanslz miicidele ettiler. Bu hususlar, Horasan'rn ilk teqkilitErsr Abdullah b. Tihir'in htikOmeti zaminrndan iti-
baren aqrkEa gtiri.iliir. Ya'kubi'nin dedifi gibi2a, Abdullah, daha ziyade Eiftqilerin durumlariyle alAkaddr oldu221. Ahili arasrnda arazi sulamalannda, sulan kullanmak igin gok kavgalar grkardr. Frkrh kitiplannda bu hususta hiikiim olmadr$rndan, Abdullah, Horasan fakihlerini tophyarak,
Irak'rn bizr fakihleri ile birlikte sulann kullanrlmasr hakkrnda kanunlar 218 Dozy, Ishmismc, 247. Mu'tasrm'rn maiyetinde, hatta Me'min'un hilafet devrinde bile Tiirk hassa askerleri vardr. Mu'tasrm. zI4 (Bzg) yrhnda Tiirkler'den 4ooo kigi ile Mt-
srr'a geldi (Y:tndi, Kil6bn'LVul6t, r8E). 2re
Taberi,
III.
r3e6; Mctinltr,Bgvd'.
Ya'kubi, Taih, II. 586. 22t Ayncabka. Mctinb, 3.
2m
Eskikitaplarim.com
Karagöz
23o
v.v. BARTHOLD
yaptrrdr. Tertip ettikleri "Kanallar Kitibr" (Kitdbii'l-kunj), ikr asrr sonra, Gerdizi'nin zamanrnda bile, bu gibi hususlarda rehber olarak ahnrrdr. Abdullah tarafrndan ktiyli.ilerin menfaatlerini korumak igin memurlanna verilen tilimittaz22 bu srnrf lehine ahliki mihiyette miilihazalar ortaya konmuqtur: "Allah bizi onlann eliyle besler, a$rzlariyle istikbAl eder ve kendilerine kiitii muamele edilmesini yasaklar". Aga$r srnrflara kargr duydu$u merhamet, Abdullah'a herkesin tahsil yapmasr likrini verdifinden, bu fikrini en kesin bir dille agrklamrgtrr: "ilimle u$ragmak herkes igin miimkiin olmalrdrr; ilim, kendini giizetir ve de$ersizlerin yanrnda kalmaz". Gergekten o devirde en lakir kiiyliilerin gocuklan bile tahsil yapmak igin gehirlere giderlerdi. Bu ciimleden olarak Hargfin ktiyii halkrndan (bkz.s.r3z) iki kardeg, babalan tarafindan 2gg (847-B+B) yrhnda Semerkant'a gtinderildiler. Ug sene tahsillerine devim ettiler; anneleri yiin dokuyarak onlarr gegindirirdi223. Rasyonalizmin hAkim oldu$u bir devirde ya$amr$ olan Ab-
dullah'rn "ilim'den maksadr o zamana kadar Horasan ile Miveritinnehr'de ve bilhassa Buhiri'da saglam bir gekilde yerleqmig olan islim ilihiyitrna miinhasrr kaldr$r giiphelidir22a. Abdullah'rn kendisi de qiir olarak babasr gibi giihret kazanmrqtr. Merv, Amul ve Hirezm valisi olan ye$eni Talha felsefe kitiplarr yazmrgtrr. Abdullah ona "Tihiriler'in hikmeti" der ve onunla iftihir ederdi 22s.
Tihiriler'in u$ragmak zorunda kaldrklarr halk hareketlerinin baghcalarr, SicistAn'da Hiriciler'in ve TaberistAn'da $iiler'in isyanlan olup her ikisi de Siminiler zamanrnda bile devam etmigtir. Uygunsuz unsurlann tesiri, ancak Abdullah'rn torunu Muhammed b. Tihir'in devrinde belli olmugtur. Onun babasr Tihir b. Abdullah (844-86z), Abdullah'rn ayannda olup tarihgiler onun idiresinden ve gahsi meziyetlerinden babasrna giisterdikleri hiirmetle bahsederler226. Di$er taraltan Muhammed'b. Tihir, heniiz gocuk yagta babasrnrn yerine geqmig olup227, devlet idiresinde zayrf ve e$lenmeye merakh birisi olarak bilinir228. O devirde TaberistAn meliki, Muhammed'in amcasr Siileyman b. Abdullah idi. Aynca Hazar denizinin beri tarafina diigen Taberistin ve Deylem viliyetleri arasrndaki halifenin miilkii 222
Metinde ,-rK-1; yerineyanl$lftla
223
Scm'ani.
224
Nargahi. 54.
j4+l
Jlf
_r-t basrlmrgtrr.
kelimesinde.
22i Fihrist, t17. 226 Mctinbr,3 (Gerdizi), ibn Rusteh, 3o7. 227 Ya'kub^ Taih, ll. 6o5. 228 Gerdizi. vr. Io4.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
231
olan arizi B5r'den B7z'ye kadar Ba$dad vilili$inde bulunan Muhammed b. Abdullah'a verilmigti. O, biilgeyi vekili olan hrristiyan CAbir b. Hir0n visrtasiyle yiinetti ve ona kendi arazisine bitigik "iilti araziyi" (Savifr), yini hususi miilk olmayrp crvar kiiylerin halkr tarafrndan kullanrlan otlaklarr da miisadere ettirdi. Halkrn haklanna biiyle bir teciviiziin neticesi olarak patlak veren umumi isyAnrn bagrnda Ali evlidr bulunuyordut". 864 yrhnda AIi evlidrndan Hasan b. Zeyd, vililik makamtnt ele geqirerek bAzr lhsrlalarla BB4 yrhna kadar biilgeyi idire etti. $u hilde bu seferki $ii isyAnr, kiiyltilerin haklanna tecaviiz edildifinden dolayr patlak vermigtir. 3oI (gI39I4)'de Siminiler'e kargr yine Hz. Ali soyundan geldi$i kabfil edilen Hasan b. Ali el-Utr0g'un bagkanh[r altrnda ortaya grkan isyan da belki aynr demokratik mihiyette idi. Hasan, Deylem'de islimiyeti bagan ile yayma$a gahgtr230. Halkr kendi tarafina kazandr ve iiliinceye kadar sevgilerini kaybetmedi. Tarafsu tarihgiler23r, onun Adil idiresini methetmektedirler. Di$er taraftan eski iran an'anelerine ba$h olan el-Birfini232, Hasan'I, elsanevi Fefd0n tarafindan kurulmug olan 6ile teqkilitrnr ortadan kaldrrmrg olmakla itham eder. Feridin, "ricalin evlerine, iilelerine, evlit ve torunlartna hikim olmalarrnr emrederek kendilerine Kethudi (ev sahibi) adtnt verdi. En-NAzrr el-Utr0g bu ideti ortadan kaldrrdr ve egkiyinrn rical gibi kethudi olduklan devir geri geldi". Bundan anlagrhyor ki, Hasan, hinedanlara mahsus emlikin sihiplerinin haklarrnr kaldrrmrgtrr. Horasan ve Miveriiinnehr'de aga$r srnrflarrn lehine iiyle cezri tedbirlerin almmasrnrn bahis konusu olamryacafr agrktr. Durumlanndan memnun olmryanlara bir gire kahyordu; gazilere katrlarak kifirler ve rifizilere kargr savag edilen biilgelere gitmek. Gaziler srnrfr biitiin Do$u topluluklan gibi, hiik0met taraftndan tanrnmr$ bir teqkilita sihipti. Bunlara verilen gczi ve fetd isimleriyle birlikte Eo$u kere el-mutauuia ismine de rastlantr ki, do$rusu el-mutataaaia'drr. Bunlar gibi giiniillii askerlerin kumandanlanrun biiytik bir giihret sahibi olmalan yanrnda resmi sfatlan da vardta3.Vatanlarrna ba$h olmadrklarr igin bilhassa Miveriiinnehirli giiniilliiler, her nerede gazi olursa ve her nerede ganimet iimidi varsa oraya giderlerdiaa. Hiikiimdarlarln az gok tehlikeyi giize almadan bu giiniilliilerin hizmetleTaberi III. r5u3 vd. d. 2r ibnii'l-Esir, VIII. 6r. 22e
a
ibnul-Esir, VIII.64; Taberi, III. ezge.
232
Birini.
233
Beyhaki, z3
2!
Chronologie. 224.
(Silir-r
GSziyAn).
Beyhaki,347.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
232
v.v. BARTHOLD
rinden her zaman faydalanamazlardr. Mukaddesi'nin23s, Binkes halkrnrn aleyhindeki dikkate gdyan gikAyetnimesinde, Simini idaresi igin "hem bir destek, hem de endigeye sebep" diye bahsetti$i giiniilliiler236 muhtemelen bunlardr. Gerdizi'nin237, yukanda belirtilen tabirler yerine "ay16ro stfatmt kullanmast sebepsiz de$ildir. Her yerde oldu$u gibi serkeg unsurlar bilhassa biiyiik gehirlerde gok kuvvet toplarlardr. Semerkant ahalisi SAminiler'i bile endigeye di.i$i.irdii238. Timur zamanrnda Semerkant gazileri, o zaman miistahkem olmryan gehri yabano istilAsrna kargr kahramanca miidifaa ettilerse de krsa zaman sonra idare taraftndan tikibata u$ratrldrlar23e. Seyyahlann miigihedelerine giire Semerkant, gimdiki Buhdrih siilile devrinde hili o giihretini devam ettiriyordu2{.
ortaYa grkrgr
16- Saffirilerin
Horasan'da Bzl yrh gibi erken bir zamanda giiniilliilerden birinin isyan grkardr$rnr giiriiriiz2al. Aynr yiizyrhn sonunda bu toplulu$un iginden Salllriler adr verilen kuwetli bir hinedin ortaya qrkarak Tihiriler'e son
verdi ve iran'da hAkimiyeti ele geqirdi. Safliriler bununla yetinmiyerek gi.iglerini Miveritinnehr'e yaymak istediler ve bu sebeple hinedanlanrun yrkrlmasrna sebep oldular. HAnedintn kurucusuza2 Ya'kub b. Leys b' Mu'addal ile tiE kardegi, Amr, Tihir ve Ali, Sicistin'tn Karnin gehrinden idiler. Bu gehir, viliyetin baggehri Zerenc'den bir giinltik mesafede ve Biist'e giderken sol kolda bulunuyordu. Ya'kub gehre (belki Zerenc'e) giderek bir bakrrcrnrn yarunda on beg dirhem ayhkla gahgma$a bagladr; kardegi Amr, bir riviyete g6re katrrct, di[er riviyete giire ise marangoz idi. Bu kardeqler arkadaglan arastnda gok gabuk sivrildiler. Ctimertlikleri 235
Mukaddesi,276.
236
$Ag ile Fcrgana'daki askeri
237
Mctinhr.4 (Ya'kub b. Leys hakkrnda), 13 fibn AlemdAr). Utbi'nin arapga metnin-
kuwetler hakkrnda bkz. istahri, z9I-
de (Asya Miizesi Yazmasr, No. 5ro, vr. 65; Utbi-Menini. I. 34r) kendisine "Re'isii'l-Fityin bi-semerkant"; farsga tcrciimesinde Nargahi, zz5, "sipeh-salir-i semerkantn deniliyor. 238
Bfu. yk's.93. Petis de la Croix, I, 9r-96, lafcrn6nc. I. ro9 vd.d. Bu olaylar hakkrnda daha genig bitgi igin bkz. Barthold, l4iski,XYll, r-t4. 2{ Wollf, Naratiuc of a Mission to Bukharu, Edinburg ve london 1848' uoz vd' J. zar Taberi, III. ro44. 242 Siilalenin mengei hakkrnda bkz. Mctinbt, 3 vd: istahri, 245 vd. d; ibn Hallikan. No. B38 (de Slane terciimesi, IV. 3or vd). Sallhri tarihinin miikemmel bir tasla$r Prof. Nitldeke tarafindan yazrlmtgtrr: Ori.nldl;sclu Shi
1rimt.
Studicn- Fcstschift Niildckc
L
I7 I-I9
Eskikitaplarim.com
I.
Karagöz
oN iKiNCi yUzyILA KADAR oRTA
ASYA
223
siyesinde taraftar kazandrlar. Amcalarr Kesir b. Rakkak ile birlikte bir egkiya Eetesi kurarak Dirhem b. Nasr b. Silih'in2a3 bagkanh$rndaki gaziler birli$ine katrldrlar ve Sicistin HAricileri'ne kargr savagtrlar. Halbuki bagka yerde belirtti$im gibi22a, Ya'kub'un kendisi ewelce Hiriciler'den idi. Biist
Hiriciler ile savagrrken dtirt kardegten Tihir iildiiriildii. Giini.illiiler, miittefikleri olan hiikfimeti krsa zaman iginde o qekilde bizir ettiler ki, TAhiriler adrna Sicistin'r idare etmekte olan ibrahim b. Hi.iseyn2as, makamrnr onlara brrakarak viliyeti terketmek zorunda kaldr. Bunun iizerine Dirhem, SicistAn'rn idiresini eline alarak Ya'kub'u Biist vilisi tAyin etti. Ancak Ya'kub iiyle baganlar kazandr ki,ordunun gtiziinde kumandanrnr gok gabuk gtilgede brraktr. Dirhem, um0mi atzuya uymayr daha uygun bularak Ya'kub'u bagkumandan yaptr ve kendisi de yardrmcr lan arasrna girdi. ibn Hallikin'rn kullandr$r kaynaklardan birinde bu hAdisenin tam tarihi giisterilmigtir: 6 Muharrem 247 (zz Mart 86r, Pazar). Oyle anlagrhyor ki, Ya'kubi'nin gehAdetine ra[men2a6 Tihir b. Abdullah devrinden itibaren Ya'kub iin safa geEmigti. gehri yakrnlannda
Ya'kub her geyden qok hikimiyetini Sicistan'da devdm ettirmek arzuidi. Rutbil2aT unvinrnr ta$ryan yerli hiiki.imdarr tildiirdi.i ve Hiriciler'i itiat altrna aldr2a8. Bundan sonra hikimiyetini Kibul vidisine ve dasunda
Dirhem b Nasr'dan Taberi (III. r8gz). Ya'kub'un maiyetindeki adamlardan diye bahseder. Gerdizi'nin metninde Nasldan iince'Dirhem b." kelimelerinin unutuldulu anlagrhyor. Dirhem b. Hiiseyn'e ibnii'l-Esir ve ibn Hallikin'da rastlanmasr, belki bu gahsrn ibrahim b. Hiiseyn ile kangtrnlmrg olmakla izah edilebilir. Hindmir (Habibi\-Si1ct, rz). Dirhem'in, Rili'b. Leys'in torunu oldil$unu siiyler. 2a3
ll.
2{ Barthold, lur Gcschictc dcr Saffaridcn. Ya'kub'un Salih b. Nasr (yahut en-Nadr) ve Dirhem (belki sonuncusunun kardegi) ile al6kasr hakkrnda krg. Barthold, alnt cscr, r7B vd.
ibn Mu'in'de (Umumi Kiitiiphane yazmast, vr. 39g".) adr ibrahim RAfi'dir. Aynr miiellife giire Ya'kub'un babasr Leys, ibrahim'in maiyetinde idi. 245
b. Nasr
b.
Ya'kubi, Taih, ll. fu5. Yahut Zunbil. Bu son okunugun gergege en yakrn ihtimal oldufunu Marquart iddia etmekte ise (Er6uhahr, 248) de, bunu kab0l etmek igin saglam bir dayanak bulunma2a6 2a7
maktadrr. Krg. Niildeke,
<.D.M.G.LYl.
43z.
248
Ya'kub'un HAriciler'i imha etmedi$i, fakat onlan kandrrarak kendi partisine aldrir anlagrlmaktadrr. Nizimii'l-Miilk (Silasctndne, metin rg4, terciime, zB3; buradaki terciime tamamiyle do!ru defildir), her hilde Asilerden biri hakkrnda "Yakub b. Leys'in arkadaEr idi. HAriciler arastnda onun halefi olarak gd,sterilmektedir" diye yazryor. Hamdullah Kazvini (g7S; Jounal Asiatiquc,4. XI. 4r9 vd.), Salliriler'i Bilveyhiler gibi $ii mezhebine taraftar olmakla itham eder. NizAmiil-Miilk'iin de Ya'kub'u $ii kabil etti$i anlagrlmaktadrr: giinkii onun halifeye hitaben siizleri siiyledifini nakleder. "Senin kelleni Mehdiye gehrine giinderinceye kadar igim rahat etmiyecek." (Burada Fatrmiler kastedilmektedir; Silasctnime, metin, t4. terciime, zo). Bu siizlerin siiylenmig olmasrna imkin yoktur; giinkii o zaman ne Fatrmi
Eskikitaplarim.com
Karagöz
294
v.v. BARTHOLD
ha sonra da Sind ve MekrAn'a kadar geniqleterek nihiyet 867'ds2+e Herit't ve Tihiriler'in vatanr olup Tihir b. Htiseyn b. Tihir'in2so idaresi altrnda bulunan B0geng'i zaptetti. Ya'kub, 869'da Kirmin't ele geqirdi. Halife Mu'tezz (866-869) bu viliyeti, aynr zamanda iki kigiye, Ya'kub ile Firs hikimi Ali b. Hiiseyn'e verdi. Bu s0retle ikisi arasrnda bir savag grkrp birisinden kurtulacafrnr iimid ediyordu2sr. Bu miicadelede Ya'kub galip geldi; hasmrndan yalnrz Kirmin'r de$il Firs'r da aldr. Ya'kub, devlet iglerini kardegi Ebo Ahmed el-Muvaffak'a brrakmrg olan Halife Mu'temid (87oBgz)tarafrndan B7r yrhnda Belh ve Toharistin vdlisi tiyin edildi2s2. Gerdizi'ye giire2s3 Ya'kub, bu vilAyetleri daha iince B7o'te zaptetmig olup aynr zamanda Gazne, Gerdiz ve Kibul'u da almrqtr. Ya'kub, nihAyet 875 yr[nda Muhammed b. Tihir'in iizerine yiiriime$e karar verdi ve bunun igin
diigmanlarrndan birisine yardrm etmesini bahAne olarak ileri siirdii. Ya'kub, Muhammed'i esir ederek r A$ustos 873 tarihinde2sa Tihiriler'in baggehrine girdi. Gerdizi, Muhammed'in elEileri ile Ya'kub arasrnda cereyan eden gtiriigmeleri dikkate giyin bir gekilde nakletmektedir. Muhammed, hasmrna qu haberi giinderdi: "E$er halifenin emriyle geldinse meng0runu giister ki, vnlili$i sana teslim edeyim; yoksa geriye d6n'2ss. Ya'kub cevap olarak seccidesinin altrndan kilrcmt gekerek "menqfirum ve sanca$rm budur" dedi2s6. Ba$dad hi.ikfimeti, bu sefer Ya'kub'un hareketini mtisAmaha ile kargrlayamazdr. Merkezdeki Tihiriler'in niif0zu, halifeyi Muhammed'in tarafint tutmak zorunda brrakryordu. Do$u viliyetlerinden gelen hacrlar, 874'te TAhiiiler'den Ubeydullah b. Abdullah'rn evinde toplanarak halifenin (Bu qehrin kurulugu hakkrnda bkz. ibnii'l-Esir, Beraber nakledilen rivayetten Ya'kub'un, Eb0 Muslim gibi aqalr srmflar serkeg unsurlan kendi partisine kazanma$a gayret eni$i ihtim6li kuwet
VIII. 7o). Bununla arasrndaki biiti.in kazanmaktadrr.
zae Gerdizi'ye giire (vr. ro5: Cambridge y:rzmasl, w.851), Herit'rn zabtr, ancak 87I'de Belh'in zaptrnd.r, ,orr.u vikr olmugtur. Taberi'ye giire (III, I5oo) Ya'kub'un HerAt seferini
862'de yapu. Kry. Barthold,
2s Adr Gerdizi'dedir. 2sr Tabef, III. tfu8. 252 Taberi, III. IB4l. 233
lur
Gcschichte det Saffaridcn'
tBg'
Mctinhr, 4.
Gerdizi'dcki tarih (vr. Io6; Cambridge yazmast, vr. B5b.) z $ewil 259'dur. Niildeke'de ((\rintalisclu Skizcn, I95) 2 Agustos Pazar'drr; krg' Taberi, III' r88I ' 254
255 256
Gerdizi, vr. Io6: Cambridge yazmasr, 85b. Gerdizi, vr. ro6: Cambridgeyazmasr, B5b'
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
Ya'kub aleyhindeki lerminr okundu2sT. Ya'kub'un tehdit edici faaliyetleri ktsa zaman iqinde hi.ikfimeti ferigata mecb0r etti. Onun istefi iizerine elMuvaffak tiiccarlarr tophyarak onlara yeni bir lerman okudu. Ya'kub; Horasan, Taberistan, Ciircin, Rey ve Firs vAlisi, aynr zamanda Ba$dad askeri kumandanr tdyin edildi2s8. Fakat bu tiviz bile Ya'kub'u Ba$dad iizerine yiiriimekten vazgeqiremedi. Deyrii'l-Akul yakrnrnda u$radrfr ma$lubiyet (8 Nisan 876) Abbisi hAnedarunr kurtardr ise de Horasan'daki karrqrkhklarrn yeniden baqlamasrna sebep oldu. Halifenin ordusu tarafindan kurtanlan Muhammed b. Tihir, tekrar do$u vilAyetleri vAlili$ine tiyin edildi$i hilde, vaktinin go$unu Bafdad'da geqiriyordu. Onun adrna, 874 yrhnda Hirezm meliki ve di[er kimselerin giinderdi$i kuwetlerin yardrmryle Mervu'r-r0d'a gelmig olan kardegi Hiiseyn b. Tihir, Horasan gehirlerindeki askef harekitr idire ediyordu. g Haziran 879 Sah giinii vefat eden Ya'kub, ancak giiney iran'da hikimiyetini kurma$a muvaffak olmugtu25e. "Bakrrcr" (:Saffir; hanedinrn ismi bu kelimeden gelir)'nrn saltanatt btiyle geEti. Rakiplerinden birisi olan Taberistan hikimi Hasan b- Zeyd, gok sert tabiath olmastndan dolayr ona "iirs' admr vermigti. Ya'kub' yaptr ir igleri hakh giistermek igin adli safsatalara liizum giirmiyerek kuwetini yalnn krfucrna dayamrqil2@. Tek gaye olarak, kendisine sidrk bir ordu teqkilini ve harplerini devim ettirebilmek igin gerekli mali destefin teminini hedef almak mecburiyetinde bulunuyordu. Bundan dolayr zenginlerin mallannr mtisAdere etmek zorunda kalmast stk srk viki oluyordu. Son yrllarda askeri bagansrzhklanna ra$men, tiliimiinden sonra, hazinesinde diirt milyon dinar ve elli milyon dirhem bulundu. " Tdrth-i Haydt" mtielliline giire26r Ya'kub, 5ooo deve ile lo.ooo ege$e sihipti. Askerleri, asilzideler ve kumandanlar hAriq, atlannr ve onlann yemlerini hazineden alrrlardr. Hus0si hayitrnda Ya'kub, tutumlu bir asker hayitr yagardr; ddimi pamuklu 2s7 25E
25e
Taberi, Taberi,
III, III.
rBB7.
r8ge.
ibn Haffkan'a giire btiyledir:
Ntildeke (Oricntalisclu Ski
qamba; fakat o giin Cuma idi.
20 Gerdizi tarafindan ewelce nakledilen siizlerden bagka bkz. Siy6scln6mc, metin I4, terciimc, 20. 26r British Museum yazmasr. Or. 4898, vr. r33" (krq. yk. s. 5B). Bundan ve di$er bazr yazmalardan, meseli Tdih-i Bqha?tan (bkz. s. 33. n. rB3) ancak benim Metinlzr ve aragtrrmamdan 16o sayfa negredildikten sonra haberdar oldum. Birincisi ile miiellifi M0savi hakkrnda bkz. Barthold. Bulhtin de I'Acadimb dcs Scimccs, r9r5, 1365 vd. Misevi'nin Ya'kub haklrndaki bilgileri Mes'Odi'den ahnmrgtrr (Murfrc, Ylll,46 vd. develer ile eEekler hakkrnda
bkz.7t-z).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
236
V.V. BARTHOLD
elbise giyer, toprak iizerine oturur ve bagtnr kalkanrna dayryarak uyurdu. Ancak bizr merAsimlerde ve bilhassa elEileri kab0l ederken hassa askerlerini etrafina toplardr; bunlar en iyi askerler arastndan segilerek biner kigilik iki krt'aya ayrrlrrlardr. Birinci krt'adaki askerler ellerinde altrn, ikinciler ise gi.imtig gi.irzler tutarlardr. Ya'kub her meseleyi kendi halleder, idiri iqlerine kimseyi karrgtrrmazdr.
17-Amr b.L.ys'in
idare usulii
Ya'kub'un kardegi ve halefi Amr (B7g-9oo), bagka harp us0llerine bagvurmak, bir Eok fedikirhklarda bulunmak ve gartlara daha gok uymak zorunda kaldr.Askerleri tarafindan kardeginin halefi ilin edilen Amr, halifeye bi'at ederek Horasan, Firs, isfahan, Sicistin, Kirmin ve Sind valisi tAyin edildi262. Bundan dolayr ilimler ile giiniilliiler, rakiplerine kargt kendisini o vilAyetlerin megrfi hi.ikiimdin olarak kab0l edebildiler263. Amr daha da ileri giderek Tihiiiler ile barrgmak istedi. Bafdad'rn askeii kumandant stfatiyle Ubeydullah b. Abdullah b. Tihir'i o $ehre, vekili tiyin etti ve memuriyetinin iqAreti olarak altrn bir asi giinderdi26a. Buna ra$men Tihiriler ile sulhi.i devim ettirmek miimkiin olmadr. Tdhifler'den Hiiseyn b. Tihir, 877'de Merv'i zaptetti265 (oradaki selefit, "Hdrezmgih'tn kardegiydi"). Nisan BB5 tarihinde Muhammed b. Tdhir, tekrar Horasan vAlisi ilin edildi ve B8z'de NigApur'u fethetmiq olan Rifi b. Herseme onun vekili oldu266. Halife, hacrlartntn huzOrunda Amr't tel'in ederek cimilerde de onun linetlenmesini emretti267. B8g'da Amr yeniden halifenin tevecciihiinii kazanarak bir daha Ubeydullah b. Abdullah'r Bafdad'a vekil tAyin etti. Amr'rn adr sancaklar, mtzraklar ve kalkanlar iizerine yazldr; fa' kat B9o yrh baglangrcrnda tekrar azledildi. ismi yazrh olan kalkanlar, mtzraklar ve sancaklar bir tarafa atrldt268. Ancak Bgz'de Mu'tezid'in halife olmasiyle Amr, nihayet Horasan'tn meqrO hikimi olarak tanrndr. Ba$dad'dan giinderilen sancak, halifenin ona kargt tevecctihiiniin aqrk bir detili olarak Nigapur'daki saraytntn avlusunda iig giin teghir edildi26e. Taberi, III. rg3z. Mctinla, 4 (Gerdizi). 2# Taberi, III. 1936. 265 Taberi, III. rgr5. 266 Taberi, III.2o39. 267 Taberi, III. zro6. 26E Taberi, III. zr I5 vd. d. 26e Taberi, III. er33. 262
263
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA
ASYA
47
Amr'rn hikimiyeti de Ya'kub'unki gibi fii'len krhca dayandr$rndan, onun igin de en miihim gaye, harplerine devim edebilmek igin gerekli olan mili visrtalarr elde etmek idi. Mah imkinlar gimdi ya$ma ve miisAdere ile kazanrlabilen geylere iliveten diizenli bir iktisadi idire us0ltiyle sa$lanabildi. Amr'rn gelirlerinin tamAmr bilinmemektedir. Ancak Tihiriler ve Siminiler zamanrnda vergi adryla toplanan mebli$lar hakkrnda bize intikal eden bilgilere dayanarak bir tahminde bulunabiliriz. Taberi'ye giire270 Abdullah b. TAhir'in itldiigii yrl, idAresi altrndaki biitiin viliyetlerden toplanrlan vergiler 48 milyon dirhem'e ulagmrgtr. ibn Hurdadbih'e giire27r, Abdullah'rn halifeye iidedigi haruc 44.846.ooo dirhem, 13 salkan at, 2.ooo koyun, z.ooo O$uz ktilesi (6oo.ooo dirhem krymetinde), r rB7 top kumag ve l3oo parga demirden ibiretti. Bu bilgi, 2rr ve zrz (8z6 veBzT) yrllarrna iittir. Kudime'ye inanrlacak olursaz72, 22r (836) yrhnda Abdullah, toplam 38 milyon iidemefi taahhiit etti; giinderilecek kiileler, koyunlar ve pamuklu kumaqlarrn krymeti bu rakama dahildi. Gelirlerin geriye kalan krsmrnrn tamAmrndan gimdi Tihirtler istihde ediyorlardr. Ya'kubi273, Horasan harAcrnln 4o milyondan ibiret olup gazilarda ahnan ganimetlerin begte birinin buna ilive edildi$ini; hepsinden Tihiriler'in faydalandr$rnr siiyler. Bundan bagka Tihiiiler, Irak'tan I3 milyon ahrlardr. Hediyeler buna dahil de$ildi. Horasan vergilerine gelince ibn Havkal2Ta ile Mukaddesi2Ts, Siminiler devri igin de yaklagrk olarak aynr rakamlarr verirler. Amr'rn memleketine Miveriiinnehir dihil olmadrgrndan, gelirleri belki gok eksikti; fakat, Tihiriler devrinin aksine olarak hepsi onun elinde kahyordu. Ara-srra giinderdi$i hediyelerin drgrnda Bafdad'a para giinderdi$i hakkrnda bilgimiz yoktur. ibn Mu'in'e B6re"u, o zamina kadar bilhassa halife adrna okunan hutbeye ismini ilive ettiren ilk islim hiikiimdin Amr oldu. Bu bilgi do$ru olmasa bile277, her halde Arnr'rn istiklili Ti270 Taberi, III. 1338 Kr1. Amr tarafindan halifeye giinderilen (283/fu6) hediyeler hakkrnda Mes'0di'nin riviyeti (Mutic, Ylll, rz5 vd.). Bunlar arasrnda Amr tarafindan Hindistan srnrnndaki da$rlardan ganimet olarak alman kiigiik bakrrdan bir de haykel vardr. 27r ibn Hurdadbih. 28. 272 Kuddme, r85. 273
27a
Ya'kubi, BuWin, ibn Havkal,34r.
ffi.
275.
Mukaddesi, 34o.
276
Saint Petersburg Umumi Kiitiiphanesi yazmasr vr. 4oo".
277
Buh6ra'da iince Ya'kub sonra Nasr b. Ahmed adrna hutbe okunmasr hakkrnda krg. Naqahi'nin riviyeti (77). Fakat bu rivAyetlere belki tamamiyle giivenilemez. Do$u viliyetleri htikiimdarlanndan kendi ve babasrnrn adrnr giimiig sikkelerde yazdrranlann birincisinin Amr oldulu anlagrhyor. islim devletlerinde sikke ile hutbe arasrndaki miinasebet bilinmektedir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
48
hiriler'den daha yiiksek bir seviyedeydi. ibn Hallikin'a giire, Horasan'da uzun zamandan beri Amr gibi akrlh ve kudretli bir hi.ikiimdar giiriilmemiqti. Mili siyiseti hakkrnda GerilAz7g, muhtemelen Sellimi'den alarak gu bilgiyi vermektedir: Amr'rn iig hazinesi vardr; birincisi, arAzi gelirleri ile di$er vergileri ihtiva ediyordu; bunlar orduya sarfediliyordu. ikincisi, hiikiimdann gahsi miilklerinin gelirlerini ihtiva ediyordu; bu da sarayrn masraflanna sarfedilirdi. Ugi.inciisii, zaman zaman toplanan vergiler2Te ile diigmanrn hizmetine giren askerlerden miisidere edilen mallartn gelirlerini ihtivi ediyordu; bu paralardan hinedina ba$h memurlara, ileri gelenlere ve elEilere miikAfatlar verilirdi. Gerdizi'ye giire Amr, miisidereleri, "miinisip zamanda" ve "diimi hakh bir bihane ile yapardr"2e. Orduya biiyiik bir ehemmiyet verirdi. Askerlerin maaglan i.ig ayda bir ibn Halfikan ile Gerdizi2sr, Sellimi'den naklen, biiyle bir merisimi anlatrlar. Orduya maaq verilmesi, "Anz" denilen husfisi bir me'mur tarafindan idire edilirdi. Amr, merisime aynlan yerdeki makamtna otururdu; iki biiytik davulun sesi igitilince biittin ordu oraya toplantrdr. Anzrn iiniinde para torbalan dururdu. Oniinde askerlerin listesi olan "irtzrn muivini, isimleri okurdu. ilk ga$rrlan Amr'tn kendisi idi. "Arrz, atr ile teEhizatrnr dikkatli bir gekilde kontrol ettikten sonra, tasvibini bildirerek 3oo dirhem" verirdi. Amr, parayt gizmesinin igine koyduktan sonra, "Allih'a hamd olsun, halifeye sadikatle hizmet etme$i bana nasip etti ve tevecciihiine mazhar krldr" derdi. Bundan sonra yiiksek bir yerde bulunan makamrna oturan Amr piyide ve si.ivari birliklerinin stra ile"inztn kargrsrna giderek aynr gekilde kontrol edildikten sonra paralannt almalarlnt seymerAsimle verilirdi.
rederdi. ibn Hattimn, Amr'rn bu idetiyle Sisini devletinin ordularrntn Husrev An0girvAn zamantndaki2E2 gegit resmi arastndaki benzerli$e hakh olarak igiret eder. Bu benzerli$in tesAdiifi olmasr giiphelidir. 218
Mctinht. 4.
manisrnr von Kremer izah edemedi ise de (Culturgcschichte, l, zoo) Bu kelimeden maksat yeni igletilcn tarlalann gelirleri bu deolabilir.Krg..3 r,'|-11 tabiri (
J\J>I tibirinin
metinden agrkga anlagrlmaktadrr.
lanrhrdr.
2e Gerdizi, Amy'rn baqhca taraftarlanndan Muhammed b. BAgir r nastl her tiirlii ci nAyetle itham cttilini, fakat Muhammed, efendisinin niyetini aniryarak mallanm hazineye, verme$e r6zt olunca ithamlnr derhal geri aldr$rnt anlatrr. 28t
Mctinler,4vd.
282
Taberi, I.
9163
vd. d.; Dineveri, Ahbafi't-tiadl 74vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
Amr zamanrndaki miilki idire usfilti hakkrnda hig bir gey bilmiyoruz. Ancak Gerdizi, her yerde c6suslarr bulundu$unu ve tilkesinde cereyin eden her geyden haberdar oldu$unu stiyler283. TAfih-; Hay6t miielli,fine gorc2sa Amr, genE kiileler alarak onlan yetiqtirdikten sonra devlet ilerigelenlerine verirdi. Bu kiileler efendilerinin bi.iti.in yaptrklannr Amr'a haber verirlerdi. Efendilerinden korkulan da yoktu, gtinki.i Amr'rn saltanatr esnisrnda, onun izni olmadan devlet erkirundan hig birisi kiilesine dayak atma$a cesAret edemezdi.
Amr, iran hiikiimdarr olarak sihip oldu$u mevki ile yetinmiyerek TAhiiiler'in Miverii.innehir'deki haklannrn da kendisine devredilmesini istedi. Bu iste$i mahvrna sebep oldu. Bu devirde SAmAni hinedinr Maveriiinnehr'de sa$lam bir qekilde yerleqmig oldu$u gibi, bu viliyetin bagrnda bulunan adam, siyasi kudret bakrmrndan asli Amr'dan geri kalmryarak iilkesinde aynr siydsi biinyeyi, eski "Katrrcr"dan daha sa$lam bir ger'i esas iizerine kurabilmigti.
rB-SAmAni hiikiimdarr ismail'in nehr'deki siyAseti
MiverAiin-
ismail b. Ahmed, 849 yrhnda Fergana'da dofdu; 874'de kardegi Nasr tarafindan Buhiri'ya giinderilerek idare masle$ine baglamrg oldu. Tahifler'in yrkrlmasrndan sonra285 Buhdri, HorasAn'rn di$er gehirlerinin dkrbetine u$nyarak sa$am temelli bir idireden mahrum kaldr. 874 yrh baglangrcrnda Hiiseyn b. Tihir et-Ta'i -belki TAhiri hinedinr mensuplarrndan meghur qahsrn aynrdrr- HArezm'den bu gehre geldi. Ahili tarafindan mukavemetle kargrlagtrysa da beg giinli.ik bir savagtan sonra gehri zaptetti. Hirezmliler Buhiri'da her tiirlii tagkrnhklarda bulundular; gehrin bir lusmr yandr. Hiiseyn gehir halkrna umumi af vAdetti$i halde sonra siiziine inanarak dafrldrklarr zaman verdi$i siizii tutmayrnca bir isyAn grktr. Htiseyn, saraylna kapanma$a, gece bastrnnca da, halktan topladr$r parayt bile yanrna alamadan kagmafa mecbur oldu. Bu para isyana katrlanlara taksim edildi. BuhirAh Ailelerden bir go$u servetlerini o gecenin olaylanna borElu oldular. Hiiseyn gittikten sonra kangrkhklar tekrar bagladr. Sulh ve isayig taraftarlan, meghur EbO Hafs'rn o$u fakih Ebff Abdullah'rn etrafrnda toplanarak onun tavsiyesi iizerine Nasr b. Ahmed'den yardrm istediler. O da kardeqi ismail'i g
Mctinbt,5.
2u Tarih-i Hayit, w. ry6b. 2Es
llcride genig bilgi Nargihi'den (76 vd. d.) ahnmrgtrr.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
dullah tarafrndan kargrlanarak, riviyete giire ona istikbali hakkrnda teminatta bulundu: "EbO Abdullah ne isterse gehir halkrnln ona uyacafrnr anladr'. ismail o srralarda Buhiri'yr zaptetmig olan nisbesine kryisla HArici reislerinden, belki de Ya'kub'un taraftarlanndan oldu$u anlagrlan Emir Hiiseyn b. Muhammed el-Havirici ile, muhtemelen Eb0 Abdullah'rn aracrhfryla bangtr. ismail Buhiri emiri, Hiiseyn de yardrmcrsr olmak gartiyle anlaqma yaprldr. Biiti.in ordu bunu kab0l etti$ine diir yemin etti. Ramazan'rn ilk Cuma giini.i (25 Haziran 874) Buhiri'da Ya'kub b. Leys yerine Nasr b. Ahmed adrna hutbe okundu. Birkag gtin sonra286 ismail Buhdri'ya girince anlagmayr bozarak Hiiseyn'in hapsedilmesini emretti ve gehrin tek hAkimi oldu. Bununla beraber ismail'in durumu oldukqa zordu; kardegi Nasr'tn itirnatsrzhfr ile Hiiseyn b. Tihir'in entrikalanna kargr miicadele etme$e mecb0r oldu$u gibi mallannr kaybeden kiiyltiler taraftndan kurulan egkryi qetelerine ve itaat etmekten vazgeEen Buhiri ileri gelenlerine kargr miicAdele etmesi gerekiyordu. ismail biittin bu zorluklann iistesinden geldi. Sayrlan 4.ooo kadar olan ve Barkad ile Ramitan arasmdaki sahayr ya$ma eden egkryA ile meydana gelen savagta arAA sihipleri ve asiller srnrfiyla igbirli$i yaptr. Qiinki.i onlann menfaatleri her geyden iirrce isiyigin sa$lanmasrnr icap ettiriyordu. Bu gaye sa$anmca ismail, mahalli asilzidelerin en niif0zlularr olan baqta BuhAr-hudit Ebfi Muhammed ile zengin tiiccardan Ebfi HAtim Yesiri'yi Semerkand'a elgi olarak giinderdi ve Nasr'dan da onlann hapsedilmelerini gizlice istedi. Onlarrn yoklu$undan faydalanarak otoritesini sa$adrktan sonra serbest brrakrlmalannr kardeqinden rica etti. Buhiri'ya diindiikleri zaman kendilerine gok yakrnhk giisterdi ve bi.itiin arzulannr yerine getirme$e gahgtr. Bu gekilde davranmakla bir taraftan kudretini gtisterdi$i, difer taraftan da asiller stntftnt kendi aleyhine de$il, kardeqi Nasr aleyhine krgkrrtmak fikrinde oldufu farkedilmektedir. Ancak sonradan iki kardeg arasrnda ortaya grkan miicAdelede halk daima ismail'in tarafinda defildi. Peykend ticaret gehrinde Nasr parlak bir gekilde karylandr$r gibi difer yerlerde halk ismail'in ordusuna erzak tedarik etmekten vazgeEti. Qiinkii onlann giiziinde ismail, megr0 hiik0mete kargr bir isi durumunda idi. Mticidele, BBB yrh sonbahannda28T Nasr'tn esir olmasryla sona erdi. ismail kendisine hds itidal ve anlaytgmr bu defa da 286
Nargahi'ye Siire (28)
rz
Ramazan Pazartesi giiniinde. Ancak o tarih Peqembe'ye
rastlar, 287
Nargahi'ye gitre (83) sava$ 15 Cemiziyelihrr 275 sah giinii oldu. Fakat bu tarih,
Cuma'ya rastlar.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNci YUZYILA KADAR oRTA
ASYA
z4l
gtisterdi. iki kardeg giiriigtiiler; ismail esirine kargr bir galip gibi de[il, hiiktimdann bir tebaasr gibi davrandr. ismail'in bu gekilde davranrgr Nasr'r gok miitehassis etti$i gibi, giihretinin artmaslna da yardrm etmigtir. Nasr, Semerkant'a diindii. 2r Agustos B9z tarihindeki iiliimiine kadar siizde iilesinin reisi mevkiini korudu288. ismail'in veliaht tiyin etmig oldufundan onun saltanatrnr biitiin memleket kab0l etti. 893 yrh ilkbahannda halifeden menq0r aldr. Aynr yrl iginde Talas'a kargr baganh bir sefer yaparak gehrin en biiyi.ik kilisesini cimie tahvil etti28e. Yine aynr yrl iEinde Ugrusana'daki yerli hinedina son verilerek bu viliyet dofrudan do$ruya Siminiler'in hAkimiyetine girmig oldu 2s. Daha sonraki yrllarda Amr, iran'da hikimiyetini sa$ladr. Halife bi.itiin isteklerini kab0l etmek zorunda oldu$undan B9B tarihinde, onun arzusu i.izerine Horasan hacrlannr saraylna ga$rrarak ismail'in MiverAiinnehr vilili$inden azli ve Amr'rn onun yerine tAyini hakkrndaki fermanr okudu2er. Bundan sonra Nigapur'da bulunan Amr'a hediyeler ile Miveriiinnehr vilili$i mengOrunu giinderdi. Halifeden zorla altnan bu ihsanlan Amr, biraz istihza ile kabfil etti. Elqi halifenin giinderdi$i hil'atleri iiniine serdi: Amr bunlan birer birer giydi ve her seferinde minnettarh$rnt ifade etti. Elgi, nihayet meng0ru verince Amr, "bunu ne yapayrm? Viliyeti ismail'in elinden yiiz bin yahn krhcrn yardrmrnr temin etmeden kimse alamaz" cevibrnr verdi. Elgi ise, "sen istedin, sen bilirsin" kargrh$rnda bulundu. Amr mengfiru iiperek bagrna ve sonra yere koydu. Bundan sonra elEi aynldr. Amr, elgiye ve maiyetine Tooo dirhem verilmesini emretti2e2.
Ig-Arnr ile ismail arasrndaki
sava$
ismail ile Amr arasrnda cereyan eden savag hakkrnda verilen bilgiler birbirinden farkhdrr. Tabef'ye giire2e3 ismail, Amr'a iince emelinden vazgegmesi ve MAveriiinnehr'in idaresini kendisine brrakmast iqin rica etti$i 28s Narqahi'ye gtire (84) CemAziyelewel. Sem'ini'ye gitre ( jLLJI kelimesinde) CemAziyelahrr (ayrn giinii her iki kaynakta aynrdrr). Sem'ini'de Pazaratesi denildifine bakrlrrsa belki birinci tarih gergefie daha gok yakrndrr. 28e Kr!. Barthold, Otchet, 15 (Nargahi ile Taberi'den)' Mes'0di'nin verdili bilgilere (bagka okunugu iqin bkz. 4zo) idi, kansr Hagore (Muiu, VIII, r44 vd.). melikin adr
rS;J" tun ile birlikte ahnan Esirlerin sayrsl I5.ooo, makt0llerin ise ro.ooo idi. Mes'idi'nin giiriigtine giire bu Tiirkler, Karluk boyuna (arapga Harluh) mensup idiler. 2eo Bkz. yk. s. zz9 vd. 2er Taberi, III.2r83. 2e2
ibn Hallikin; aynca bkz. Mctinb,5.
2e3
Taberi, III. 2r94.
F. t6
Eskikitaplarim.com
Karagöz
242
v.v. BARTHOLD
hilde, Amr, biitiin teklifleri kesinlikle reddetti. Ancak Belh crvannda ismail'in ordusu Amr'rn ordusunu kugatrnca ig aksine oldu ve bu sefer de Amr'rn sulh teklifini ismail reddetti. Nargahi'ye giire Amr, halifenin fermanrnr ahnca G0zgin meliki Ahmed b. Ferig0n'u, Belh hAkimi Eb0 DAvud'u2ea ve ismiil'i itiate dAvet etti. ismail, Amr tarafindan biiyle ijnemsiz hiikiimdarlar ile egit tutuldu$undan dolayr iilkelenerek harp ilin etti. Ancak bundan sonra Amr, bog yere sulh teklillerinde bulundu ve MiverAiinnehr'i kendisine brrakma$a 16zr oldu. Her nasrl olduysa ismail hasmrndan iince davranma$a muvaffak olarak gerek Bgg ve gerekse goo yrllanndaki askeri harekit Miveriiinnehr'de defil, Ceyhun nehrinin giineyindeki yerlerde cereyan etti. Bgg yrh sonbahannda2es Amr'tn bagkuman-
dam Muhammed b. Beger2e6 ma$l0p ve makt0l diiqtii. ismail esirlerin hepsini fidye (kurtulug akEesi) almadan serbest brrakarak bu defa da diiqmanlarrnr Alicenaph$ryle biiyi.ilemek istiyordu. Amr, elinin srkrhft sebebiyle devlet erkAnr ile askerlere kendini sevdirememigti. Bunlardan birgo$u katT savagtan iince bile ismail'e bi'at etmiglerdi. Savag, Belh yalunrnda, goo yrh ilkbahannda cereyan etti2e7. Amr, esir edilerek bir miiddet sonra Bafdad'a giinderildi. Ma$l0biyet haberi Bafdad'da bi.iyi.ik bir sevinE yarattr. Ismail'in hareketi, halifenin resmen verilen emrine do$rudan do$ruya kargr oldu$u hilde, gimdi tamamen onu tasvip etti$ini agrkladr2es. Ba$dad hiik0metinin, Amr'tn arzusunu yerine getirirken, aynl zamanda ismail'e gizlice haberler giindererek ona kargt koymastnr tavsiye etmig olmasr kuvvetle muhtemeldir2ee. Omri.iniin sonuna kadar halifeye sadikatle ba$h kalan ismail, iran'rn biitiin kuzey vilAyetlerini yavag yavag hikimiyeti altrna aldrr(n. Halefleri, Hazar denizi viliyetleri ile iran'tn batr krsmtnt $ii ZiyAri2ea Hiikiimdann adrnr tagryan sikkeler muhifaza edilmigtir: adlnln tamaml Ebo Divud Muhammed b. Ahmed idi. Krf. Inocnlarn, kalahg musul'm. monct Inp. Erm. t7t. 2e5 ibn HallikAn'a giire muharebe r7 $ewil e86 pazartesi gtinti oldu. Fakat bu tarih Cuma'ya tesadiif eder. Niildeke'de (Orientalisclu Ski
Belki yanhghkla 8gg yerine yazrlmrgtrr. 2e6
Narqahi'de (86) Muhammed b. l,eys.
2e7 Sellimi'ye giire muharebe Rebiiilewel 287 ortalannda bir Sah giinii meydana geldi, yAni rB Mart; Ibn Hallkan'a giire r7 Rebiiilihrr Qargamba giinii' Fakat o giin (zt Ni san) Pazartesi'ye rastlar. Utbi'ye giire (Utbi-Menini, I, 343) 287, Rebiiilihrr ortast, Salt giinii; aynr ayrn ilk giinii Cumartesi 5 Nisan goo'diir. Nargahlnin (88) verdifii tarih (ro Ce-
imkin drgrndadrr. Taberi'ye (III, zrgr4) savagrn haberi Ba$dad'a z5 Cemaziyelewel 287 Qargamba giinii (28 Mayrs groo) ulagu. 2e8 Taberi, IlI. zrg5. m6ziyelewel 288 Qargamba)
2e
m
Silasctn6mc, metin I4, terciime, ez. Banhold, "isma'il b. Ahmed' mad. i.A.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA
ASYA
243
ler ve Biiveyhiler'e terketmek mecburiyetinde kaldrlar30r. Halk kiitlelerinin yardtmrna daha gok mazhar olduklan anlagrlan adr gegen hinedinlar, iran'rn milli temAyrillerini tatmin etmege gahEryorlardr 302.
Siminiler ile Saflbiiler arasrndaki miicideleler hakkrnda bilgi edindi[imiz tarihgilerin tevecciihiiniin, birinciler tarafinda oldu$unda giiphe yoktur. Halk arasrndan grkan askeri diktatiirlerin aksine SimAniler, menqeleri itibariyle T6hiriler'in bagladrklarr igin tabii takipgileri olduklan gibi, cemiyetin yiiksek tabakalarrnr en gok ilgilendiren nizam ve As6yigin koruyuculan idiler. Tabeii'nin ilhdesinden303 anlagrldr$rna giire, "zenginler ve dihkanlarrn" ismail ile miinas'ebetleri ne gekilde olursa olsun, Amr'a kargr miicAdelesinde kendisine sadikatle yardrm ettiler. ismail taralrndan kurulan yahut rslih edilen girift devlet tegkilatr, her halde aristokrasinin menfaatlerine, Saffiriler gibi mi.istebid bir askeri hiik0met altrndaki umumi egitlikten daha gok uygundu. Tihiriler zaminrndaki devletin yaprsr hakkrnda etraflr bilgimiz olmamasrndan dolayr bu tegkilitrn ne dereceye kadar ismail'in ve Simini devletinin di$er tegkilitgrsr olan vezir Ebfi Abdullah Muhammed b. Ahmed Ceyhini'nin eseri oldufuna karar vermemiz miimkiin olmamaktadrr3oa. Ancak Simini devri hakkrnda do$ru bilgi sihibi olmamrz siyesinde Horasan ve Miver6iinnehr'deki devlet tegkilitiyle halkrn iktisadi hayitrna dair agrk bir fikir edinebiliyoruz.
20- SAminiler devrinde devlet tegkilitr Devletin bagrnda Allah'a kargr mes'ul olan otokratik hiiktimdar vardril5. Gergekten Ba$dad hiik0metinin giiziinde Siminiler ancak cmtr (vAIi), "Emiriilmimintn'in meadlisi" veyahut ndmilow (vergi tahsildan) olduklarr halde, kendi iilkelerinde ba$rmsrz hiikiimdarlar olduklan giiphesizdir. Taht igin yaprlan miicddeleler esnisrnda, bAzan her iki taraf da mengOr igin halifeye bagvururlardr 307. Halife, Siminiler'e rakip olan Biiveyhiler'in tahakkiimi.i altmda bulundu$undan, bizan da isilere mengfir giinderdi$i 30r
Kr!. Lane-Poole,
Mohammadan Dyaslies,
n7,
ry6-r4g.
302
Ziyari siilAlesinin kurucusu Merdivic, Sisiniler'in saltanabnr yeniden kurmayr hayit ederdi libnii'l-Esir, VIII. zz6, ibn Miskeveyh'ten naklen krg.Gibb Mem. Series. VII, 5, s. 489). Biiveyhi sikkelerinde eski iran i.invanr olan $ahangih'a gok rastlanrr. 13 Taberi, III. zrg4. w Mclinltr, 6 (Gerdizi). n5 Silasctnimc, metin, tcrciime, r r . 9, s Taberi, Ill. zz7g. 17 Taberi, III. rzgo.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
olurduil8. Bu kavgalar silih kuwetiyle halledilebilirdi. Halife tarafindan giinderilen menqfirdan dolayr hak iddia edenlerin taraftarlannrn sayrslnln bir derece arttrfrna ve yahut her hangi bir tesiri oldu$una diir hiq bir delil yoktur. Sonralan Bafdad hilifetinin tevcih etme iktidin Biiveyhiler'in eline gegince onlann tAyin ettikleri halifenin Horasan'da tanrnmadr$r halde30e, bu sebepten dolayr Simini hiik0metinin otoritesi kesinlikle sarsrlmadr. iran tarihgileri bizan Siminiler'e "Emiriilmilminin" iinvantnt verirler ki31o, bu iinvan yalnrz halifelere mahsustu. iran idealine giire otokrat, her qeyden iince memleketinin iyi bir "kethiidast" olup3rl, relhhr ile meggul olmah; kanallar ve yeraltr su yollarr, biiytik nehirler iizerinde ktipriiler yaprlmasr, ztraatin tegviki, kaleler ve yeni gehirlerin kurulmast, gehirlerin yiiksek ve muhtegem binalar ile siislenmesi, yollarda nbatlar ingisr ve siire ile u$ragmahdrr3l2. Hiikiimdarrn baghca vazifelerinden birisi de, idArenin muhtelif gubelerinde gahgtrrrlacak kimselerin segilmesi idi. Do$u islim siyasi tegkilitrnda bi.itiin idAre uzuvlarr iki srnrfa aynlmrgtrr: dergih (saray) ile divin (meclis). SAmini devrinden iince Do$u islim devletlerinde, Abbasiler'in sarayrndaki gibi aynr maksatla sattn ahnmtq ve qofu Tiirk asrlh kiilelerden meydana gelen bir hassa ordusunun varlt$tna dair bir bilgimiz yoktur. ismail ile haleflerinin saraymda biiyle bir ordunun tegkil edilmig oldufunu giiriiriiz; halbuki o devrin "dergAh ricAli" sonrakiler gibi biiyiik bir ijnem taqrmryorlardr. Baghca askeri vazifeler, yalnrz hassa ordusu subaylanna de$il, mahalli segkin iilelerin fertlerine de verilirdi. Tiirkler gibi dihkanlar da3r3 orduya katrlrrlardr. O devirde MAverii.innehr ahilisinin gofu hAIi silih tagryordu3ra. NizAmii'l-miilk3ls, Simdni sarayrndaki bir Ti.irk kiilesinin nasrl vetistirildi$ini giiyle anlatrr: ilk sene ktile (gulAm) piyAde olarak seyislik hizmetini giiriirdii; ata bindi$i takdirde giddetle cezilandrnldr$rndan gizli binmefe bile cesdret edemezdi; bu miiddet zarfinda "zendini" (bu isim, Buhim8
w
ibnii'l-Esir, VIII,
3Bo vd.
Trud1 Vostachnaao Otdlcla Arkh. Obsluh.
l, l8
ad. 234; ibnii'l-Esir
VIII, 38r; IX,
t03. 3to Mctinht, go (Avfr).
3tr Silasclnimc, metin. rro, terciime, t63. 3r2 SiyasctnAme, metin, 6 terciime, 6-7. 3r3 istahri, z9z; ibn Havkal,343.
3ta /apiskt" II. 275 (Hilalii's-Sibi'den naklen: krg. ibn Miskeveyh. E &gn of tlu Abfusid Caliphatc,lll. 974. terc0me. VI. 4oo). 315 Silasctndmc, metin, 95. terciime, r39 vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNci YUZYILA KADAR oRTA
ASYA
245
ri'nrn ZendAn kiiyiinden almmrgtr, bkz. s. I rB) kumagtan elbise giyerdi. Bir sene sonra hicib, gadrr kumandanrnrn (visik) izni ile kendisine basit takrmlr bir Tiirk atr verirdi. Uqiincii yi Kardgir denilen bir kemer; beginci yrl daha iyi bir eyer, tezyinath bir gem, daha iyi cinsten elbise ve bir topuz; altmcr yrl ise merisim elbisesi; yedinci yrl Visik-bagr (yini gadrr kumandanr) riitbesi verilirdi. Visik-bagr memuriyetinin igdreti gtimi.ig iglemeli siyah bir keEe kiilah ile "genci' (Gence gehrinden gelmektedir) elbisesi idi. Srrayla Hayl-bagr ve Hicib rtitbelerine kadar yiikselirdi. Biitiin saray idAresinin bagrnda "Hicib-i biiziirg' yahut "Hicibii'l-hiiccib" bulunurdu. Bu memleketin en yiiksek idarecileri arasrnda idi. Dergihrn ikinci derecede miihim memuru "zaptiye ndzrn" (sAhibhares yahut emir-hares) idi3r6. Bu memuriyet difer saray memuriyetleri gibi bir hiikiimdar debdebesi iginde yagryan ilk isldm hiikiimdarr Muiviye tarafrndan kurulmugtur3rT. SAhib-hares'in asrl vazifesinin, aynt zamanda
qehrin merkez kumandanr olan Hassa ordusu kumandanmrn (SAhibii'ggurat3rs) vazifesine benzedi$i gi.iphesizdir. Emevi vililerinden birinden bahsederken Taberi3le, "hares" ve "gurat" kelimelerini aynr minida kullanryorsa da, halifenin sarayrnda bu iki vazife birbirinden aynhrdt3m. Hassa
ordusu kumandanh$rnrn daha biiyiik iinem taqrdr$r muhakkaktrr. Ba$dad merkez kumandanh$rnr Tihiri ve Safhri siililelerinin ileri gelen mensuplartntn yaptr$rnr giirmekteyiz. Semerkant'da Nasr'tn saraymda bu vazifeye kardegi Ismail tiyin edilmigti3zt. SAhib-hares, her halde Abbasi hilAfetinde her geyden tince halifenin hi.ikiimlerini tatbik etmekle gtirevli bir memurdu. NizAmii'l-miilk322, Halife Me'm0n'un qu stlzlerini nakleder: "iki zaptiye nizrnm var; ikisinin vazifesi, sabahtan akgama kadar baq, el, ayak kesmek, sopa Eekmek ve hapse atmakttr". Bu memuriyetin igAreti tikip edilen gayeye uygundu; Emeviler zamantnda s6hibu'q-gurat, vilinin iiniinde bir mrzrak tagrdt323. Nizamii'l-miilk, 5o gibddr\n (sopa taqryan, liktor) daima sarayda sihib-haresin emrinde bekleyip yirmisinin elinde altrn, yirmi316 Silascln6mc, metin, rzr, terciime, I7B. 3r7 Taberi, Il. zo5: Ya'kubi, Tarih,ll.276. 3r8
$uralkelimesinintekili Eurta'dtr: grekgesi Hoilirlir. (I. Krachkovsky'denqifAhen).
3re
Taberi, II. IozS vd. 3il Taberi, II. zo5; III. I54g vd. usihib-gurat" memuriyetinin, 32r Nargahi, 78. Bununla beraber Siminiler'in dewinde hiikiimdann emirlerini yerine getirmekten ibaret oldufunu g6riiyoruz (Jounal Aiatiquc, 5,
III.
33:
Sa'ilibi, Tctinc, IV.
322 Silcsclndme, 323
+S).
metin, tze, terciime, I79.
Taberi, II. 862.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
246
sinde giimilg ve onunda da a$ag sopalar bulunmasrna liizum gttriildiiSiini.i belirtmektedir.
Bu mtihim memuriyetlerden bagka bir gok ikinci derecede memuriyetler de vardr32a (kaprcrlar, sofracrlar, gerbetgiler v.s.). Memleketin baghca askeri memuriyetleri ve bilhassa vililikler, bizan hiikiimdar Ailesi mensuplarma (meseli isfrcib hiikiimdan Kara-tegin ile o$lu Mansfir32s ve Saganiyin hiikiimdan Ebff Ali gibi), bAzan da hizmetlerin yaprlmasrnda giisterdikleri liyakata miikifat olarak Tiirk kiilelerine (meseli Simc0riler, Alp-tegin, Tag, Fnik gibi) verilirdi. Kiileler 35 ya$rna gelmeden biiyle bir memuriyete tiyin edilmezdi326. Hicibii'l-hiiccib igin kiiqtik bir vilili[e dtinmek tenzil-i riitbe sayrlrrdr327. Devletin birinci askeri kumandanr Horasan vilisi olup "Sipeh-salar'328 (ordu kumandanr) tinvanrnr tagrrdr; merkezi Nigapur idi. Oradan Siminiler'in, Ceyhun'un giineyindeki btitiin vilAyetlerini idire ederdi. Simini devrinde oldufu gibi daha sonra Mo$ollar devrinde de32e
birinci derecedeki idire memurunun, yini vezirin tiyininde
hi.ikiimdann askeri' kumandanlara darugmasr uygun giiri.iliirdii 3s. Sarayrn iEiqlerini "vekil" idire ederdi33l. Bu memuriyetin SAminiler devrindeki iinemi, Gerdizi'nin vekilden, emir ve vezir ile birlikte bahsetmesinden anlagrlmaktadrr
332.
idire usfilii, Siminiler zamanrnda tamamiyle geligmigti. NarSahi, Buhiri'da RigistAn civinnda on hiikfimet dairesinden bahseder333. r) Vezir divAnr, z) Maliye (Miistevfi) divinr, 3) "Amidii'l-mtilk divAnr, 4) Sihib$rat (Hassa ordusu kumandanr) divinr, 5) SAhib-berid334 (Posta tegkilitr) divAnr, 6) Miigrif divinr, 7) Htikiimdann hususi sib divinr, g) Evkaf divinr, Io) Kadr divinr.
emliki divinr, B) Muhte-
32a
Bazrlan Silasctndnlde sayllmlttlr, metin. I t r, I r4. terciime. 164,167.
325
Bkz. yk. s. rgo.
3x
Silasctn4mc, metin, 95,
terciime, I4p.
321
Mclinlcr,
328
Arapga terciimede sAhibii'l-ceyg (Mukaddesi' 337).
II. (Gedizi).
32e
D'Ohsson. Historb drs Mongo&, IV. 666. 3n Mctinln, gr (Avli). 33t Silasctnimc, metin, Br vd. terciimc, rzI. 332
Gerdizi, Bodlelan Kitiiphanesi yazmasr, vr. rz7; Cambridge yazmasr, vr. Io2".
333
Narqahi, 24.
334
K$. Muhammed Nargahi, Taih-i Buhfuq N. Lykoqin tarafindan
yaprlan Rusga
terciimesi, 36 (Schefer neqrindeki farsga metin bozuktur).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNCi yUzyILA KADAR oRTA
ASYA
247
Vezir yahut Hice-i biiziirg33s, biitiin kalem erbibrnrn, yini idAri tegkilitrn bagrnda bulunuyordu. Memuriyetinin alimeti, Selguklular devrinde bile bir divit idi336. Nizimii'l-miilk, vezirlik makamrmn padigahhk gibi babadan o$ula gegmesini arzu ederdi337. Siminiler devrinden itibaren biiyle vezir siililelerine benzer iileler giiriiriiz (Ceyhini, Bel'ami, Utbi); fakat bu memuriyette o$lun do$rudan dofruya babanrn yerine gegmesinin (her halde SAminiler devrinde) benzeri yok gibidir. Bir vezirin diigiigiinden sonra iktidar makamr, go$unlukla hasrmlanna geger ve ancak bir gok yrl sonra o$lu bu makama gegebilirdi.
Miistevfi (Maliye bakanr) tibiri, belki "HizinD336 ve "HazinedAr" tibirlerinin aynrdrr33e. Miistevfinin maiyetinde muhasebeciler (Hisib, qo$ulu HussAb) oldu$u anlagrhyor3€. Bu memurun bagkanhk etti$i diire, belki Abbisiler'in "Divinii'l-haric"ma egitti3ar. Devletin maliyesini i.iE hazineye btilme us0lii, Amr'rn saltanau esnasrnda mevcut oldufu halde SAminiler'e intikal etmedi3a2. Nizimi.i'l-miilk'iin3a3 fikrince, en iyisi iki hazine olup, birincisinde gtnliik masraflara sarfedilecek paralart saklamak, iitekinde ise ancak zaruri ihtiyaglar karqtstnda borg olarak ahnabilecek meblA[r bulundurmak.
Amidii'l-miilk divinr, belki "resmi evrak divAnrnrn" (DivAnii'r-resAil yahut Divin-r ingi) aynrydr. Sonuncusundan tarihgiler, SAmini devrinden itibaren gok bahsederler3aa. Beyhaki'de3as, Divinii'r-resiilin reisinin "Hice-i amid" iinvinrnr tagrdrfr ve devletin en yiiksek memurlan arastnda yer aldr$r kayrthdrr. 335
bizirg tibiri, Bundiri'nin arapga risAlesinde bile kullanrlmrgtrr. HoSS). l/6ca kelimesi ile mengeinin Horasan'a ait olmasr halkrnda krg. Mes'irdi, Murtc, lX. z4; Mes'fidi'nin verdifii izahattan anlagrlacaf,rna gtire onun zaminrnda bu kelime Batr'da heniiz pek az kullanrhyordu. Farsga Hdcc-i
utsma, Rccucil,
336
IL
ibnii'l-Esir, X. r3B.
331 Siyaseln6mc, 338 33e
metin, t5I, terciime, zz3. Scm'ani, .-r;t!l ks11rnesit6.. Mctinbr, ro.
30 Sem'ini, :-tll kelimesinde. Taberi, III. r55o. 3a2 Mukaddcsi, (3oo-34o) Nigapur "hazineleri" diyc ancak civardaki en zengin i.ig gehirden bahseder: Tus, Nesi, Ebiverd. 3a3 Silasctndmc, metin, eo5. terciime,3oo. 3aa Journal Asiatiquc,5, I, zr3-er6; 5, III, 3Ig, gzt,327 (Sa'ilibi'nin metni, Tctimc, lY, 29-32, Q, 7o,75); Sem'ini, JKJ1 kelimesinde. 3ar
3a5
Beyhiki, 163.
167.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
2+B
V.V. BARTHOLD
"SAhib-gurat" divinrndan daha iince bahsettik. Belki bu Abbasiler'in "Tiirk ordusu divdnr"na (DivAn Ceygii'l-Etrik) benziyordu3a6. Bu dAirenin bagrndaki memurlardan birinin drrz olmast ihtimali oldukga yakrndrr; bu durumda sihib-guratrn maiyetinde idi. Orduya maaq da$rtrlmast ve ordunun teftigi ile miikellefti34T. Saminiler devrinde, Amr zamanrnda olduiu gibi, orduya ve memurlara maa$ iig ayda bir verilirdi3as.
Do$uda islim diinyastnda, posta tegkilitr hiik0met iginde yer alrrdr3ae. Posta memurlarrnrn vazifesi ("sdhib-bedd" tibirinin yarunda "Sahibhaber" ve "miinhi" tibirlerine de rastlanrr) merkezden viliyetlere tjnemli haberlerin Eabuk ulagtrtlmastnr saflamak ve mahalli hiikimetlerin biitiin faaliyetlerini merkeze bildirmekten ibaretti. Esis itibariyle posta memurlan iizel bir idAre teqkil ederek valilere kar5r ba$rmsrz idiler. SimAniler devrinde merkezi hiikimetin otoritesi sa$lam oldu$undan viliyetlerin en kuwetlisi olan Horasan vilisinin bile icriati hakkrnda gerge$e uygun ve serbestEe yazrlmrq raporlarr merkeze giindermek miimkiindii35o. Fakat Gazneliler devrinden itibaren memurlar posta ile giinderdikleri raporlan bizan vilinin arzusuna giire yazmak mecburiyetinde kaldrklarrndan vilinin icriatrna
diir
gergege uygun haberleri gizlice giinderirlerdi3sl.
"igrifl kelimesinin asrl minisr "yiiksek bir yerden bakmak"trr. Mi.iqrifin vazifesi Nizimii'l-mi.ilk'e giire352, dergihta biitiin olanlardan haberdar olmak ve liizum giiriince haber vermekten ibiretti. Her gehir ve nihiyede bir niibi olmasr gerekiyordu. Beyhaki'de3s3, miigrifler hazinedarlarla birlikte zikredildikleri gibi, hazine-i hassa emlAkine diir rapor yazdrklan ilhTaberi, III, r55o. Mctinbr,5 (Gerdizi): Sem'ini, ..f-1Ul kelimesinde. 3aE ibn Havkal, 34r vd. Orduya da[rtrlan parantn yek0nu zo milyon dirhem idi. Belki bu sebepten dolayrdrr ki,bu dalrtmaya jt(:-denilirdi. (bkz. Vuibt lugatt),anP9a i.l ,j:Jl' Mejatihu'l-ulfrn, 65. 3ae von Kremer, Kulturgcschiehte, l, rgz vd. Mcf6tihu'l'uldm'da (63) "berid" kelimesinin aslrnrn farsga otdufu belirtiliyorsa da, lAince acrcdus kelimesinden geldifi gerqefe daha ya3a6
3a1
krndr. (Krg. Bcridmad. iA). Postalan taqlyana "el furinik" (farsga pervine, hizmetgi). postayr ve listesini igine alan hi d6i, nereden aldrn?) denilirdi: Me!ilihn'Lul6nr. 64. "Askudir" tibirine BeyhAki'de de gok rastlamr, meseli s. 392 ve 3914. Gizli yazrgmalar gifreli yaztlrrdr. ( L.o ayn cset). tso Mctinlcr, Ie (Gerdizi), 9z (Avfr). 35r Beyhaki,395398. 352 Siyasctndmc, metin' 56, terciime, 86 vd. 3s3 Bcyhaki, IBL
kutuya "iiskiidirn (farsga az
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
de edilmektedir. Bundan, onlann daha ziyade saray idiresine tahsis edilen paralan kontrol ettikleri anlagrlmaktadrr. Hiikiimdann hususi emliki divinr, Abbasiler devrinde " Divdni' z-ziyi" adrnt tagryordu35a. Muhtemelen Siminiler zamanrnda bu divAn vekilin uhdesinde bulunuyordu.
Muhtesibin vazifesi, sokaklarda ve gargrlarda dsAyigi sa$lamak, kanunlara agkEa35s muhilefet edenlerden, miigterileri aldatma$a gahqan ve yahut konan vergileri iidemekte kusur edenlerden hesap sormaktl3s6. Nizamii'l-miilk'e giire3s7, hiikiimdarlar, "ddima bu vazifeyi sarayda bulunanlardan birisine, bir hadrm a$asrna ve yahut hig kimsenin tarafint tutmayan, biiyi.i$tin ve ki.igii$iin korktu$u yagh bir Tiirk'e verirlerdi". Bununla beraber Siminiler devrinde dlimlerin bile358 bu vazifede bulunduklarrnr gtirmekteyiz. Belki bu devirde muhtesibin suglular iizerindeki hiikiim verme hakkrnrn pek giddetli bir mahiyette olmadr$r anlaqrhyor.
Siminiler devrinde vakrflann idiresi igin mevcud olan ayn bir diirenin sonradan ortadan kaldrnldr$r anlagrhyor. On ikinci yiizyrl fermanlarrnda vakrflann idaresi kadrntn vazifeleri araslnda bulunuyordu3se.
Adliye iglerine bakan dairenin (Kadr divinr) bagrnda "Kadi'l-kudAt" bulunuyordu. iranhlar, bu memuriyeti SisAniler devrindeki "Mffbez-i mrfbezin"rn (yAni bag-rAhibin) memuriyetine benzetirler3o. Bundan bagka hukuk igleri ve bilhassa memurlann baslalanna diir gikiyet\er ya bizzat hi.ikiimdar36r ve yahut hiikiimdar Ailesinin hususi sur,ette vekil tAyin etti$i bir mensubu362 tarafindan tetkik edildi$i gofu defa vukubulurdu.
Viliyetlerde, merkezdeki memuriyetlerin ve diirelerin ayntsrnr buluru2. Viliyetlerdeki vezirlere hikim363 yahut kethudi denilirdi. Bu son Krcmer, Kulturgcschiehtc, l, rEg. Evlerin iginde olanlara muhtesib kangmazdr; krg. Sa'di'nin Giilirtiin\ndaki beyitler,
35{ von 355
negr. Platts, 46. 356
von Kremer, Kulnrgeschihte, l. 4zg vd.
337
Silascln6me, metin,
358
Sem'Ani,
35e
Mctinla.75.
,
, .;Al
4I, terciime 62. kelimesinde.
36 Silasctn6nc, metin, 39, terciime, 57. Ba$ m0bez'in (Mo-hu-tan mogpetan-mogpet) adli vazifelerinden gince kaynaklarda da bahsedili(Iakinth, III. 168: B. Laufer, Sino-iranica, Chicago. r9rg,53r). 36t Silasaln6mc, metin, 17, terciime, 26. 362
lrl-4
Sem'ini,
i u, J" 303
,r
jLLJI
kelimesinde (ismail'in kardegi
Ebi Ya'kub
ishak hakkrnda:
l.
Sem'ini, -(;U-Yr 'tf=-'
kelimesinde.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
tAbire Beyhaki'de gok rastlantr. Siminiler ve Gazneliler devirlerinde vilAyet memurlannr Eofunlukla hiiktimdannbizzat kendisi tiyin etti$i gibi36a, emekliye aynlmak istiyenlerin istidalan da kiigiik memurlar tarafindan bile hiikiimdara arzedilirdi365. Sonralan biirokrasinin kudreti arttrkga geqitli diirelerin miidiirleri tagra gehirlerindeki vekillerini kendileri tayin ediyordu
366.
Siminiler'in hAkim olduklan iilkelerde ilimlerin itiban biiytiktii36T. Hinedinrn kurucusunun bile Buhiri'da hikimiyetini mahalli ilimlerin yardrmryle kurdu$unu giirmekteyiz. Alimler, hiiktirndarlar huzurunda yer
iipmek mecburiyetinden muaf idiler. Buhiri'da Hanefi mezhebi hkihleri arasrndan en Alim ve de$erlisi segilerek mi.ihim meseleler onun gtiriigiine . gtrre halledilir, istekleri yerine getirilir ve memurlar onun tilimatrna giire tiyin edilirdi368. Sem'ini'den ii$rendifimize giire36e sonralan miiftii yahut geyhiilislimlara eqit olan qahsa, o zaman farsEa "iistaz" iinvinr verilirdi ve bu memuriyet ismail'in zamanrnda bile vardr. Miveraiinnehr'de geEitli kademelerde ders verenlere umumiyetle farsga "Danigmend" ve yahut mahalli lehgeye giire "Ding0mend' iinvinr verilirdi370. Tamamiyle r0hini memuriyetlerden biri Hatiblik idi. Cimilerde hutbeleri bizzat halife yahut temsilcileri okurdu. SimAniler devrinden itibaren bu Adet terkedilme$e baglandr; giinkii gerek hilktimdarlar ve gerekse vAlileri, aslen iranh Tiirk olduklanndan arapgayr pek iyi bilmiyorlardr. $iyet vali, iyi arapga biliyorsa iinceki gibi vili ve hatiblik vazifelerini gahsrnda birlegtirirdi
37r
.
Biirokratik idire usfflii memleketin her tarafrnda aynr gekilde tatbik edilmig olamaz;giinkii, bizr villyetler hili mahalli siililelerin hiikmii altrnda idi; hattA bu siililelerin bizrlan oldukqa uzun geqmige sahipti. Varhfr pek az hissedilen Belh'teki Ebfr Divudiler'den bagka aga[rda zikredi36a
Beyhaki, 165, 166.
365
Beyhaki,7i3,754.
36 Mctinla, 42,43,75. 367 Kry. Sem'Ani'de, mezannda Siminilcr'in dua ettili dervig hakkrnda ve tabutunu Vezir EbO Ali Bel'ami'nin tagrdrlr geyh hakkrndaki rivayetler ( ,-(1Ut ve gllr kelimelerinde). 368
Mukaddesi, 339.
36e
Sem'ini, !L-,jl kelimesinde. Mukaddesi, 4g; Siyasctnima, metin, 88. Belki Q'ang Q'un ile difer Qinli seyyahlar bu kelimeleri aym gekilde igitrniglerdir. (Qince transkripsiyonda Da-$ima, da-giman, te-geman; Pekin Miryonu Qahsmalan,IV. 3e6.4r7; Bretschneider, Mediaatal,I. 9o, n. z3r)' 370
37r
Sem'ini,,
J^:l-1 kelimesinde.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNci YUZYILA KADAR oRTA
ASYA
251
len yerlerde bagka siilileler bulunmaktaydr: SicistAn'da Saflhriler, Gffzgin'da Feiiginiler, Gazne'de sonradan Alp-tegin ve di$er hassa birlikleri tarafindan ortadan kaldrrrlan yerli hiikiimdarlar, Bi.ist"te Gazne'deki gibi Ti.irk reisleri, Garcistdn'da (Yukarr Murgab'da), HArezm'de, isfrcAb'da ve gimdiki Buhiri hanh$rnrn do$u krsmrndaki da$hk biilgede (Saganiyin, Huttel, Rigt). Mukaddesi'ye giire372 bu hiikiimdarlann hepsi (SaganiyAn, RAgt ve isficib emirleri burada muhtemelen bir unutma eseri olarak zikredilmezler) merkeze harac gtindermezler, yalnrz hediye giinderirlerdi. ihk ve T0nkes'te oturan mahalli dihkanrn o zamana kadar hig bir siyasi iktidan kalmadr$r halde373 (belki geniq arizisinden dolayr) halk i.izerinde hili biiyi.ik bir niif0za sihipti. Mukaddesi3Ta ondan "kudretli bir dihkan" diye bahseder. En biiyiik siyasi iktidara sihip olanlar Hirezm, islicAb ve Saganiyin htiki.imdarlarr idi.
zt-Mahalli
Hanedanlar
Hirezmgahlar3Ts hinedinlnln menge'i mitolojik zamanlara kadar indi-
rilir. Arap lhtihleri, mahalli hiiktmdarlara "gdh" iinvint kullanma izni verdikleri hilde, iktidarr fiilen kendi vililerine devrettiler. Ondan sonra Hirezmgahlar ile Arap vilileri arasrndaki miinisebetlerin nasil oldu$unu ve Hirezm'in iki devlete biili.inmesiyle neticelenen savagln nasil cereyan etti$ini bilmiyoruz. Giiney krsmt Kis gehri dihil Hirezmgah'tn,kuzey krsmt Gurginc aehri dihil Arap emirlerinin hiikmii altrnda kaldr. iki hiikiimdar arasrnda devamh olarak savag eksik olmuyordu. NihAyet 995 yrhnda Gurginc emirleri, Hirezmqah'rn iilkesini zaptederek onun iinvinrnt kendileri aldrlar376.
" isficib hiikiimdarr, Siminiler'e ba$hh$rnr yrlda ancak diirt akge iidemek ve bir siipiirge3TT ile birlikte bizr hediyeler giindermek suretiyle te'yid
ederdi. Seyhun viliyetinin do$u krsmryla Yedisu'nun bau krsmrndaki Tiirkler'in iizerinde oldukga niifffzu vardr; halbuki oradaki Tiirkler, Siminiler'e ba$h idiler. Ord0 gehrinde oturan "Tiirkmen meliki" elimizdeki 372
Mukaddesi, 337. Tumansky yazmasrnrn miiellifi (I, 24') ilak hakkrnda giiyle demektedir: "O biilgenin reislerine ihk dihkanla.r deniliyordu." Eski zamanlarda ilat< dihkan, mahalli meliklerden (miilfik-i etraf) idi. 374 Mukaddesi, 277. 375 Bunlar haklanda bkz. Sachau, lut Gcschiehte und Chrcnohgic tton Khwarkm, Yiyana 373
1873,
Thell I.
376
Mctinhr, Ie vd. (Gendizi); Nargahi, Ifu (Utbi'den naklen).
377
K4.
s. ze8.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
252
bilgilere giire "isficib hiikiimdanna hediyeler giindermekten geri kalmazdr378". Karahinhlar Miveriilnnehr'i zaptettikleri zaman isficib hi.iktimdannrn mukavemet edip etmedi$ini bilmiyoruz. Saganiyin htikiimdarlan, yahut ibn Havkal'rn37e dedi$i gibi MuhtAciler (Al-i Muhtic)'in mengei bilinmemektedir. Bunlar arapga "emir" iinvinrnr taqrrlardr. saganiyin hiikiimdarlannrn islam devrinden tinceki "SigAn-hudit" iinvAnr o devirde artrk kullanrlmryordu. Simini hinedinr nrn yrkrlmastndan sonra Saganiyin hili kendi emirlerinin idiresi altrnda idi3m.Huttel'de de islim'dan ewelki "Huttelin-gih" ve "$er-HuttelAn" iinvAnlanna artrk rastlanmryordu38r. On ikinci yi.izyrlda Huttel emirleri, menge'lerini hili Sisini htikilmdarlanndan Behram Gfir'a (Verehran V. 4zo- 468)
ba$larlardr
382.
Bir qehir ile civartnrn
bagrnda bulunan idirecinin memuriyeti3s3 Eo-
$unlukla babadan o$ula gegerdi. Fakat Mofollar'dan ijnceki devirde gimdiki gibi zaptiye mAhiyetinde de[ildi38a. Reis, gehrin en iinemli qahst ve menfaatlerinin temsilcisi oldufu gibi, hiiki.imdar, emirlerini onun visrtastyla halka ulaqtrnrdr38s. ilk ,a-unlarda reisler, biiyiik bir ihtimalle qehrin iinemli iileleri arastndan seqilirdi.
ze-Sanayi
ve Ticaret
Siminiler devrinde drg sulhfin sa$lanmasr ve ticiret ile saniyi'in biiyiik geliqmesinden dolayr halkrn refah seviyesi oldukga yiiksekti. Sanayi gehirlerinin halkr tarafindan, hiikOmetin igtirikiyle ardzi sihiplerinden arizilerinin satrn ahnmasr hakkrnda Nargahi'nin verdi$i bilgiyi bagka bir yazr mrzda naklettik386. Bundan bagka ismail'in zamanrnda Buhir-hudatlar'rn geniq emliki387 bagka kiiylerle birlikte3ss Hazine-i hassa'ya devredildi. Mu-
kaddesi'deki Eeqitli qehirlerin ihrag mallarrnrn listesi, Mive376
Mukaddesi, 275.
ibn Havkal, 4or. MuhtAc hakkrnda bkz. iblti'l-Esir, 3& Mctinler, I5 (Gendizi)'
37e
38r 3s2 383
VIII'
1916.
ibn Hurdadbih, 29. ibnii'l-Esir, XI. r55. Beyhaki, 298, 352i
Mainb,77 (el-Ba[dadi).
$imdiki reis riitbesi, Ortaga$'da Muhtesib denilen memura verilirdi' 385 Nakledilen pargalardan bagka bkz. Mctinlcr, r57 (Hiliz-r Abr0)' 386 Sndnca< Vystnih (lJazftart t8g6)' lI' rer
3E7
Narlahi, to. 3s Nargahi, tg, 14, 26, 27.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNci YUZYILA KADAR oRTA
ASYA
253
riiinneht'deki sanayi ile ticaretin geliqmesi hakkrnda gok iyi likir vermektedir38e.
"Ticaii mallardan ihraE edilenler gunlardrr: Tirmiz'den sabun ile hrltit (kiitii kokulu bir bitki); BuhAri'dan yumuqak kumaglar, seccideler, hinlara mahsus yaygrlar, iirtiiler, bakrr kandiller, Taberi kumaglar, at kolanlarr (bunlar hapishinelerde dokunurdu), Ugmfrni3e0 kumaqlar, ig ya$r, koyun postu, baga stirtilecek ya$; Deb0siye ve Vezir'dan tek renkli VezAii kumaglar; igitti$ime giire Bafdad halifelerinden biri bunlara Horasan dibisr dermig3el; Rebincan'dan ktrmtzt keEeden harminiler3e2, seccideler, made-
ni kaplar, deriler, krnnap, kiiki.irt; Hirezm'den
samurlar, sincaplar, ka-
kumlar, tilkiler, kunduzlar, da$ tavganlan, kegiler v.s. kiirk hayvanlan, mum, oklar, kaytn afacr kabu$u, kiilahlar, bahk tutkah, bahk diglerise3, kunduz hayast, kehribar, tabaklanmrg at derisi, bal, frndrk, gahinler, krhqlar, zrrhlar, kalenc a$act, Slav kiileleri, koyun, sr$rr. Bunlarrn hepsi Bulgar'dan gelirdi. Hirezm'den ise qunlar ihrag edilirdi; yag iiziim ve gok miktarda kuru i.izi.im, badem tathst, susam, kumaglar, haltlar, battaniyelik kumaglar, hediyelik dibalar, miilham kumaqtndan yaprlmrq iirtiiler3ea, kilitler, Arenc3e5 kumaglan, ancak gok kuwetli adamlann gerebilecekle.i yaylar, rahbin (bir nevi peynir) mayasr, baltklar, kayrklar (firmiz'den de ihraE edilirdi). Semerkant'tan ihraE edilen mallar gunlardt: giimiig renginde kumaglar (simgOn), Semerkandi kumaglar, biiytik bakrr kaplar, zarif kadehler, gadrrlar, iizengiler, at baghklarr, kayrglar; Dizek'ten zaril yiinli.i kumaglar; Benikes'ten Tiirkistan kumaglan; $ag'tan at derisinden yaprlmry iyi e$erler, ok krhflan, qadtrlar, Tiirkler'den almmrg ve tabaklanmrg deriIer, harmaniler, seccideler, megin htrkalar, keten tohumu, yaylar, kiitti kaliteli ifneler, Tiirkler'e ihrag edilme$e mahsus pamuk, makaslar; yine Se3se Mukaddesi, gz93z6. Bu listeden ancak MaverAiinnehr'e ait krsrmlan naklettik. Kr$. Chwolson. ibn Dastq r8o vd.: Jacob, wclclu Handebaililccl bezogm db Arabn aus den j-rl '.rt do[an delil atrnaca mananordisch-bahisctvn lindan, Berlin rB9I. Benim fikrimce srna geldi[i hakkrndaki iddiasrnr isbat etme$e muvallak olamamrqtrr' 3s Mrsrr'daki Ugm0neyn Eehrinden (istahri, 53).
3er
ibn
ker, "DibAc'
Havkal tarafindan Veziri kumaglannrn krymetlerinin takdiri (4o3); C'H. Bec-
^^a.
i.,5.
Rabincan'tn yiinlii kumaglanndan Taberi de bahseder (II. tr49). 3e3 Belki deniz aygrnnrn digi; rusga mal listelerinde "bahk digi" tabiri bu manada kullanrlmrgtrr. (Bkz. Trudy, krsrm XXI, 3o3 vd.); Ttirkge "bahk diEi" hakkrnda bkz. A. Samoylovich, Bulhtin dr I'Acadcmb dcs &icnccs, Igr7, s. rz78. 3e2
Staruoo Mmn, 17. (btdif, Iz9), pamuklu bir kumag. S6re
3e1
Blc, Zhukovsky, Razaaliry
3e5
Stalibi'ye
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
merkand'dan Ti.irkler'e ihrag edilen dibalar, miimercel denilen krrma kumaglar, Sinizi3e6 kumaglar, ipek ve ipekli kumaglar, frndrk, ceviz; Fergana ve islicAb'dan Tiirk kiileleri, beyaz kumaglar, silih ve krhglar, bakrr, demir; Taraz (Talas)'tan keEi derisi; $alci'den giimiig. Tiirkistan ile Huttel'den atlar ile katrlar o mahallere giittiriiliirdi.i. Buhiri'nrn etleri, eg-$ik (yahut ey$a| dedikleri bir cins kavun, HArezm'in yaylan, $iq'rn porselenleri ve Semerkant'tn ki$rdr emsilsizdir.'
Burada verdi$imiz listeden de anlagrldr$r gibi istahri3eT, MiverAiinnnehr'de halkrn her geyinin bol oldufunu, bagka memleketlerin mallanndan hig bir geye muhtag olmadr$rnr siiylemekte hakhydr. Saniyiin geliqmesinde Qin'in tesiri oldugu muhakkaktrr. iUntit-pat
limi
3% Bu kumaglann adr FArs'taki Siniz gehrine nisbet edilmigtir. Bunlan imil etmek igin kullanrlan keten, bizen Mrsrr'dan ithal edilirdi. Fakat onuncu yiizyrldan itibarcn biiyiik bir krsmr mahallinde yetigtiriliyordu Mukaddesi, (442). Bu durum, Mrsrr sanayiinin Firs visrtasiyle MiverAilnnehr iizerindeki tesirini giistermek itibariyle iinemlidir. 3e7 istahri, 287. 3e8
ibnii'l-Fakih, 316.
3e Taberi, III. 79. o Bilhassa hapishanedekilerin eliglerinin sauh$a grkanldr$r hakkrnda Mukaddesi'nin verdili bilgi oldukga enterasandtr.
a'
Sa'ilibi, btdif, n7. {2 Sa'ilibi, I"€6;f, ln. Dabiki kumaglar hakkrnda bkz. C.H. Becker, "Dabik" mad' i.A.: .,Ketenden dokunur, bizan yahut muntazaman alttn ve ipek ile kangtrnldr. Dabiki,
Fin'ta da imal edilirdi" (Mukaddesi,
343).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YOZYILA KADAR ORTA ASYA
esir edilen Qin san'atkirlarrndan (bkz.s.zIr-z) Semerkandhlar kA$rt yapmaslnl iifrendiler. Prof. Karabacek'in aragtrrmalanna{3 dayanrlarak yakrn zamanlara kadar, ki$rdrn pagavralardan yaprlmasrnrn Semerkandltlar'tn icidr oldu$u zannediliyordu. Qiinkii Qin'de g4o tarihinden iince pagavradan yaprlan ki$rdrn varh$r bilinmiyordu. Maamifih Sir Aurel Stein'in Orta Asya'daki kegiflerinden{4, pagavra ki$rdrnrn Qin'de ikinci yiizyrldan itibaren yaprlmakta oldu$u ve bunun Miisli.imanlar'rn bir icidr olmadr$r ortaya grkmrEtrr. Onuncu yiizyrhn sonlannda Semerkant kifrdr, islim memleketlerinde papirus ile pargiimenin yerini tamamen almrg bulunuyordu€s.
Hirezm'den ihraE edilen mallar listesindeki "badem tathstn yarunda halifelerden Me'm0n (Br3-833) ile Visrk'rn (Baz'847) sarayrna kurqun kaplar igine karla beraber yerlegtirilerek ihraE edilen HArezm karpuzlan hakkrnda Sa'ilibi'nin riviyetinitr zikredebiliriz. Giinderildi$i yere bozulmadan varan bir karpuzun fiyatr 7oo dirheme kadar yiikseliyordu. Liiks emtiadan misk, en gok dikkati gekendir; gegitli memleketlerden ithal edilmekte olup en makbfilii Tibet miski idi{7. Giigebeler ile yaprlan ticiret diimi btiyi.ik bir iinem taqrrdr. Onlardan Eok miktarda kasaphk68 ve yiik hayvanlanndan bagka, deriler, kiirkler ve kiileler satm ahnrdr. Yerlegik ahili ile ticiret, gergekten giigebeler igin qok liizumlu idi. Giigebeler onlardan giyecek ve hub0bat alrlardr#. Mive€iinnehr'de Qin ve Rusya'da oldu$u gibi giigebeler, kewanlann bozkrrlara gelmesini beklemeden stiri.ilerini kendileri crvardaki iskin yerlerinin hudutlanna giitilriirlerdiar0. Giigebeler ile ticiretten en gok istifade eden Hirezmliler olup, istahri'ye giireari rehhlan bilhassa Tiirkler ile olan ticari {3 r887, B. 4o1
Karabacak, Mitthcilungar aus drr Sammlung der
ILIII. ro&r
PWut d.s
E
4 Raina,
Yiyarra
r7.
Kr$. Stein, 'San'ndia 656673.
{5 Sa'Alibi, Iztiif. rz6. On birinci yiiayrlda Suriye'de de kairt im6l ediliyordu. NAsrr-r Husrev, Trabtus'ta yaprlan kafrdr "giizel ka$rt, Scmerkant kifrdr gibi fakat ondan daha iyi" diye anlatr (Sy'ar Naneh, Ch. Schefer negri ve terciim€si, metin tz, terciime 4I). Sa'Alibi, Iztdif, reg.
ft
{7 Mes'0di. Tafiih,965. {8 Miveriiinnehr'in kuzey hududundaki etlerin ucuzlu$u hakkrnda krg. Mukaddesi,
e74, re. Tiirkler'den koyun ithali hakkrnda bkz. lstahri, z8B; ibn Havkal, 336. ee Giigebelere hububat giinderilmesi hakkrnda bkz. yk. s. tg4. Bizzat miigihade etti$m gibi, bugiin bile, giigebeler Sartlar'dan bayat pideleri memnuniyetle alrrlar ve kargrhk olarak ayran verirler. aro
istahri,3o3; ibn Havkal,39r.
arr istahri,3o5.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V,V. BARTHOLD
256
miinisebetlerine dayanryordu. Gurginc'dan kervinlar giineye Horasan'a, batrya Hazarlar'a kadar giderlerdiar2. Gerdiziar3, Aral gtiltiniin bab sihilini tAkip ederek oradan bozkrrlann iginden Pegenekler'in iilkesine giden bagka bir yoldan bahseder. Hirezmliler, Horasan'tn tiiccar srnrfi iginde temiytiz etmiglerdi. Horasan'tn her gehrinde kalabahk bir hilde bulunuyorlardr; yerli halk arasrnda krymetli ktirk kalpaklanyle giize batarlardtara.
Nesi gehrinde btitiin a€zi onlann eline gegmigtiars. Maddi reFhrn geligmesi, her yerde oldu$u gibi fikii gahgmalann inkigifina imkin hazrrlamrytr. Mukaddesi, rastladrfr fikrh, edebiyat ve Kur'in miiderrislerinin talebeleri arasmda pek az istisnasr ile Hirezmliler'in bulundufunu kaydetrnektedira16. NihAyet gtigebelerle miibidele edilecek mallan temin etme, yiinlii ve pamuklu kumaglarrn iiretilmesinde bilyiik bir geligmeye sebep olmugtur
417.
O devirlerdeki iicretler hakkrnda ancak Ya'kub b. Leys'in bir
bakrrcrrun yanrnda 15 dirhem ayhkla gahgtrfrna dair Gerdizi'nin verdi$i haberiars
zikredebiliriz.
2g-V ergiler ve giimriikler A$rr vergilerin olmamasr da saniyi ve ticiretin geligmesine yardtmct olmugturare. Siminiler'in gelirleri yaklagrk olarak 45 milyon dirheme yiikseliyorduoto; b., meblA$, tamamen onlann ellerinde kahyordu. O devirde do$u viliyetlerinin harict, halifelik biitgesinden tamamen grkanlmrqtra2r. Devletin en biiyiik masrafi, ordu ile memurlann maagr olup zo milyon dirhem tutuyordu (iig ayda 5 milyon, bkz. s. z4B). Memurlann tahsisatl vilayetlere giire tesbit edilmigti. Aynr gehirde hizmet eden ve resmi stralamada aynr riitbeye sAhip olan her memur aynr ayh$r ahrdrazz. Ni ar2
istahri, zgg. Barthold, Otclut, rrgvd..; Mctinla, 95 (Avli). ara istahri, 3o4 vd. ars Mukaddesi,3zo. ar6 Mukaddesi, 284. al? istahri,3o4. at! Mctinln,3; krg. s. z3z.
a13
Yk. ate Mukaddesi, 34o vd,
aa Daha doBru olarak diizeltme tegebbiisleri gegitli yek0nlarla neticeleniyor (Mukaddesi, 34o;
a2t
ibnii'l-Fakih, 3e8 vd.).
lapishi"lY. 196 422 ibn Havkal,64r vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
zamii'l-miilk'e giirea23, "6nceki hiikiimdarlar" (yAni SAmAniler ile Gazneliler) memurlanna yalntz para (bistegini yahut mevicib) verirlerdi: askerle' re arazi (ikta, gofulu ikta'it) da$rtmazlardt. Bununla beraber bAzr istisnilar vardr: Kuhistin gibi geniq bir biilge Tiirk kiilelerinin neslinden gelen Simc0riler'in mukataalan idia2a. En yiiksek askefi makamlan elde etmig olan gulimlar ardzi satrn alabilirlerdi. Alp-tegin'in Horasan ile Miveriiinnehr'de 5oo kiiyti vardt. Her gehirde bir sarayr, bir bahgesi, bir kervansarayl ve bir hamamt bulunuyorduo". Hig giiphesiz Siminiler ve Gazneliler devrindeki tegkilit, megr0 olmtyan misAderelere kar5t, sonradan kurulan askeri derebeylik sisteminden daha gok emniyet sa$lardra26. Fakat miisidereleri tamamen ortadan kaldrmantn da mtimkiin olmayaca$r aErktrr. Aga$rda giirtilece$i iizre, hiik0met maddi bakrmdan zorluklara maruz kaldrfr zaman yeni vergiler koyar ve memurlartn maaglartntn iidenmesini geciktirirdi. Bunlann hepsi, halk arastnda hognutsuzluklar do$ururdu. Hassa askerleri ile "Gaziler" tegkilitr olmasa bile, o zaman MAveriiinnehr de mevcut olan silih ta$lma ideti, bu hoqnutsuzluklarr hiikOmete karqr bir tehlike hAline getirebilirdi. Bu durum bilhassa biiyiik gehirlerde siiz konusu olabilirdi. Ticiret gehirlerinin en biiyii$il sayrlan Semerkant halkr, fesatqr unsurlardan sayrlrrdra2T. Bu giihretlerini son zamanlara kadar devam ettirdilerazs. Tahsil giirmiiq bir srntlrn ortaya qrkrgr, yini sayrlan pek gok olan memurlardan devlet hizmetinde bir makam sahibi olamayanlar, htikOmet igin daha az tehlikeli olmakla beraber, yine de hog olmryan bir manzara arzetmekte idiler. Biiyle bir smftn varh$rndan meydana gelen tehlikeyi ortaya koymak igin Nizamii'l-miilka2e, SimAniler'in muisrn olan Biiveyhiler'in memleketine iit bir riviyet nakleder. Bu tehlikeyi iinlemek igin Nizamii'l-miilk, aynr elde birkag memuriyeti birleqtira23 Silasctnimc, metin, gr vd. terciime r34 vd. Schefcy'in terciimesinde ikti'dAr (mukataa sahibi) kelimcsi, gramer bak'mrndan imkinsz olan bir okunug ile yalnz nakden ihsan alan gahrslara izafe edilir. SimAniler ile 9a!da9 olan Eb0 Abdullah el-Hirezmi, o zamanda ukati'a" (rrsi arnzi) ile "tu'ma' bile ikt6" tabirinden bahseder Mef^tihn'LUfin, 59 vd.) ve (kaydr hayat gartlyle verilen arizi) arasrndaki farka igaret eder. Krg. Houtsma, Rcacil, ima' deddin lsfahini'nin metni), II, 58. C.H. Becker tarafindan terciime ve retkiki yaprldr (Dar
isUn.v.41. 121
Sem'ani,
G)t4-)l
kelimesinde.
a25 Siyasctndne,
metin ror vd, terciime, I49vd. +zo 111"6to1i'1-1,uiiilk, askeri mukataalara karEr oldufu hAlde bu Asya'da daha biiyiik tilgiide tesis etmek bizzat ona nasip olmuqtur' a27 Mukaddesi,zTS(bkz. yk. s. gr-2, z3z)' ezs ;. Wolff, Nanatfuc of a Mission lo Bokhara. zo3. a2e Siyasctn4mc, metin, r45, vd. d. terciime, zI5 vd. d.
usilii her hilde
Batr
F. t7
Eskikitaplarim.com
Karagöz
258
v.v. BARTHOLD
mek us0liinti bilhassa tenkid eder. Bu us0liin SimAniler devrinden itibaren ciri oldu$unu giiriiriiz am.
Giimri.ik vergilerine gelincea3r, en gok Ceyhun gegitlerinde toplanrrdr. Tirife, beher deve iEin z dirhem, beher siivarinin (ata yahut ege$e binmig olsa da) tagrdrfr egya iqin I dirhemden ibiretti. Giimiig gubuklan, bilhassa Buhiri'ya taqrmak zorunlu$u oldu$undan giimriik mtifettigli$i kurulmugtu. Menzillerde (belki mallarrn en son gidece$i yerde) yanm dirhemden bir dirheme kadar gi.imriik ahnrrdr. Tiirk kiileleri igin her defasrnda hiik0metten ozel izin almak lizrmdr. Bu izinlerin masrafi 7o-Ioo dirhem kadardra32. Esir Tiirk kzlan igin aynr miktar ahntrdt, fakat ijzel izne liizum yoktu. Evli kadrnlarrn nakli igin eo-3o dirhem iidenirdi.
24-lsmai I' in
h
alefleri
Yukanda izah edilen tegkilAt sayesinde Simini hinedinr yiiz yrl kadar devam edebildi ise de, ismail'den sonraki biitiin hiikiimdarlar iEinde fevkalide bir iktidar sahibi olarak kabOl edebilecefimiz bir kimsenin varh(go7-9r+), $rna diir tarihi bilgi mevcut de$ildir. ismail'in halefi Ahmed dindarh$r ile tanrnmtgtr. Onun saltanatl esnastnda arapqa tekrar resmi dil olduysa daa33 bu durum belki uzun miiddet devam etmedi. Arapga bilen memurlan himiye etmesi, muhtemelen hassa askerlerinin hognutsuzlufunun sebeplerinden biri olmugtur. Emir, z3 Ocak 9t4 gecesia3a Farabr (Buhiri'ya ba$h)'da kendi gulimlarr tarafindan katledildi. Bundan sonra saray partisi mensuplan iktidan kendi ellerine aldrlar. Kitib Ebu'l-Hasan Nasr b. ishak'ra35 emirin katillerini tegvik etmekle suEhyarak idim ettilera36. $eyhler ve hassa ordusu ileri gelenleri, heniiz sekiz yagrnda olan o[as Sem'Ani,
..r;tll
kelimesinde.
a3f Mukaddesi 34o vd.
"Dariba": bu tAbir Mcf6tilui'l-Ulfrn'da (Sg)' "maksn ile aynr mA-
nAdi kullanrlmaktadrr. Krg, Farsca "bicn kelimesi, Ya'kubi, Buldin, tffi. 3. IslAm memleketlerinde giimriiklerin daima geriata aykrn kabul edildifi bilinmektcdir. 432 ibn Hurdadbih'e giire (28) TAhiriler'in her yrl halifenin sarayrna giinderdikleri zm ktilenin de[eri 6oo.ooo dirhem idi. $u hilde, dokuzuncu yiizyrlda bir Tiirk ktilesinin ortalama fiau 3oo dirhem idi.
$
TAih-i Gi
uProclamationsn kelimesi ashndaki "menAgir ve
ahkim"a tamAmryle uygun de!'ildir. a3a Dogru tarihscm'Anidedir( jLLJI kelimesinde);o giin, gcrqekten Pazar'a rasthyordu, diger biitiin kaynaklarda belirtildigi gibi Perqembe'ye de$il. a35 Narqahi, 9z; adrnrn tamamr Gerdizi'de bulunmaktadrr (vr. rr4; Cambridge yazmasr
vr. gzb). a36
Gerdizi, (vr. r I5; Cambridge yazmasl vr. gzb)
Eskikitaplarim.com
,:-1 6V,
Karagöz
oN iKiNci yUzyILA KADAR oRTA
ASYA
259
lu Nasr'r tahta gegirdiler (9r4-g43). Qocu$a isnad edilen siizlera3T, hassa ordusu ileri gelenlerinin, Ahmed'in iildiirtilmesinin gerEek mi.isebbipleri sayrldrfrnr giistermektedir. Vezir Ebfi Abdullah Muhammed b. Ahmed Ceyhini, saray mi.imessillerinin muvafakatiyle memleketin iddresini i.izerine aldra3s ve kumandanlardan Ham0ye b. Ali'nin faal yardrmr siyesinde Asiyigi sa$lama$a muvalfak olduase. Semerkant'da ismail'in kardegi ishak b. Ahmed'in, o lesatcr gehrin halkrrun yardtmrna giivenerek grkardr$r isyan bastrrrldr. ishak, Hamirye'nin kuwetleri tarafindan ma$lffb edildi ve teklif edilen alfi kabil ederek Buhiri'ya diindii; oflu ilyas Fergana'ya kagu. HdnedAnrn bagka bir mensObu, I. Nasy'rn torunum, Semerkant vAlisi tiyin edildi. ishak'rn di$er o$u EbO Salih Mansur da isyin etmigti. Nigapurda iiliincear miittefiki Hiiseyn b. Ali Mervef (baz kaynaklarda Mervu'r-ridi) isilerin bagma geqti. Ahmed'in saltanau strastnda hiikfimete biiyi.ik hizmetler yapmr$ olan bu kumandan, artrk bu hizmetlerinin layikryle takdir edilmedi$i kaniatinde idi. Asi reisin, milli unsurlartn yardtmrna giivendi$i anlaqrhyor, zira Nizimi.i'l-miilka2 ile Fihrirt miiellifiaa3, onu $ii hareketin reisleri arastnda sayarlar. Kendisine kargr giinderilen birlilin bagrna meghur dihkan Ahmed b. Sehl gegirildiaaa. Hiiseyin, gr8 yrh yaznda esir edildiaa5. Bundan sonra, bu defa Ahmed'in kendisi isyan grkardrysa da, 9r9 yrh sonundaaa6 Hamffye b. Ali tarafindan basurrldr. Mi.iteakip on yrl zarfinda i.ilkede sulh pek az hsrlalarla devim edebildiaT. ilyas b. ishak'rn gzz'de Fergana'da grkardr$r isyin Eb0 Amr Muhammed b. a37
ibnii'l-Esir, VIII. 58; Mirhind,
r:t ibnii'l-Esir VIII, are
Histoirc dcs Samanidcs,
Ig, I3I.
59.
Metinhq 6 (Gerdizi).
a{ Taberi III. zr8g vd.: ibnii'l-Dsir, VIII, 6o: Mirhind. Hitmb
dcs Samanidcs, r3z. cdilen prensin adrnr yanhg vermigtir. zikretgahn (agafrda bahsi gegecek olan) Eb0 Amr Muhammed b. Escd'dir.
Muhtemelen Tabari, Semerkant vAlili$ne
tifi
aar Naryahi. 9z vd. aaz Silasclndmc, metin. rB7, 413 Fihrb!, r38-rBB.
tiyin
terciime. 274.
aaa
Bu gahrs hakkrnda bkz. Metinb,6 vd. (Cerdizi).
445
Tarih, ibnii'l-Esir (VIII, 65) ile Gerdizi'dc (vr. r 16; Cambridge yuzma$, vr.
g4b)
verilmigtir. 446
Tarih, ibnii'l-Esir'de (VIIL
Bg)
verilmigtir.
aai Nasr'rn saltanatrnrn baglangrcrnda ortaya grkan
isiler arasrnda ibnii'l-Esir (VIII.
59)
Ca'fer adrnda birini zikreder. Onun faaliyetleri hakkrnda bilgimiz yoktur. MikA'il b. Ca'fer adrna Semerkant'ta ve $ig'ta 3o6 (grSgrg) ile 3o8 (geojzr) yrllannda basrlan sikkeler belki bu hareket ile ilgilidir (A. Markov, Katohg l4l).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
Esed'inaa8 mahireti siyesinde kolayhkla bastrrrldr; z5oo kigiden ibaret ehemmiyetsiz bir birlik ile ilyis'a pusu kurarak onun askerlerini da$rttr. Ordusunun 3o.ooo kiqiden ibaret oldu$u rivAyet edilen ilyds'rn, iinde ge-
len taraftarlanndan Muhammed b. Htiseyin b. Mut#e, Talas'a kagtr. Ora-
da Buhiri hiik0metinin iste$i iizerine mahalli dihkan tarafindan idim edildi. ityas, gag vilisi Ebu'l-Fazl b. Ebi Yusufun yardrmiyle yeniden isyina tegebbiis etti ise de,yine bagan kazanamtyarak KAggay'a kagarak oranrn dihkanr Togan-tegin ile ittifak etti. Fergana'ntn elegegirilmesi tegebbtisiinde de baqarr kazanamaytnca nihiyet amcast-o[lunun alTtna mazhar olarak Kiqgar'dan Buhiri'ya diindiiaso. O stralarda, Si'miniler dewinin en meghur devlet adamlanndan Vezir Ebu'l-Fazl Muhammed b. Ubeydullah Bel'ami iktidar mevkiine gegmigti.
Takdben g3o yrhndaa5l Nasr'tn Nigapur'a seyihati strastnda yeni bir hareket meydana geldi. Buhiri kalesinde Emir'in iiE kardegi, Yahya, ibrahim ve Mansur hapiste idi. EbO Bekr adrnda bir firrncrntn visrtasiyle BuhAri halkr ve asker arasrndaki lesatcr unsurlarla haberlegtilera52, hapisten
kurtanldrlar ve gehri zaptettiler. Yahya, emir ilin edildi. ibni.i'l-Esi.'e giireas3, lesatcr unsurlar Deylemliler, $iiler ve egkryidan (yini gaziler) ibiretti. $iiler'in bu harekete katrlmasr, Eb0 Bekr ile birlikte bir reisleri de Hi.iseyn Mervezi'nin o$u olmasrndan belli oluyor. Hiiseyn'in oflu vezir Bel'ami ile anlagrnca, Ebfi Bekr'i Nasr'tn askerlerine terketti. Eb0 Bekr dayak atrlarak itldi.iriildii, fakat halk iizerine iiyle biiyiik bir tesir brrakmrgtr ki, cesedinin krzgrn bir finna atrldr$r hilde ertesi giin hiq bir gey olmadan Erkanldr$rna diir bir efsine uydurulmugtur454. Yahya ile bazr anlagmazhklardan sonra isiyig yeniden sa$andr. Horasan vAlili$i, Saganiyin emiri EbO Bekr Muhammed b. el-Muzaffey'e ve ondan sonra da o$lu meghur Ebff Ali Ahmed b. Muhammed'e verildias5. as Bu prensin adtnr tagryan bir bakrr sikke hakkrnda bkz. Barthold. laficki' )Kll, Sg. ilerde g6recefimiz gibi bu isim, lsficib askeri reislerinden birine iit idi. ilyas'rn taraftarlannrn isfrcab hiikiimdarlanntn ailesi fertlerindcn olmast da miimkiindiir. 450 ibnii'l-Esir, VIII, 97; Mirhind, Historb dcs Samanidcs, zg7. a5r Br olayrn tam tarihi belli de$ildir (krt. ibnii'l-Esir, VIII, r54; Mirhind, H;rtoric dcs aae
t38, 245. Gerdizi, vr. r r7; Cambridge yazmast, vr. 94b94".
Samanidcs, 052
a53
ibnii'l-Esir, VIII, r55.
a5a
Mctinbt, 7 (Gerdizi).
a55
ibnii'l-Esir, VIII,
1916;
Gerdizi, vr. I I8; Cambridge yazmasr, vr.
Eskikitaplarim.com
95"-b.
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA
ASYA
267
Nasr'rn saltanatrnrn son yilmda gok daha genig bir $ii hareketi ortaya grkarak emir de bizzat buna katrldras6. $ii propagandasr Horasan'da hig bir zaman terkedilmemiEti. Baghca ziydret yerlerinden biri orada oldufu gibi, Ali evlidr uzun miiddetten beri halk iizerinde biiyiik bir ntiffiza sihiptiler. Ebu'l-Hasan Beyhiki'nina57, el-Beyyi'in eserinden naklenas8 bildirdi$ine giire, Abdullah b. TAhir'in zamanrnda bile Niqapur'da AIi evlidrndan Ebu'l-Hi.iseyn Muhammed b. Ahmed adrna hutbe okundu; hatti Abdullah yegenini onunla evlendirdi. Onun torunu Ebu'l-Hiiseyin Muhammed b. Yahya'ya, Nasr'tn saltanail esnaslnda Nigapur halkr halife diye biat ettiler. Nasr onu BuhAra'ya divet ederek bir mi.iddet ahkoydu, fakat sonra serbest brrakrp bir hil'at giydirdi, hattd maag bile bafladr. Ondan iince Horasan'da AIi evlidrndan hig birisine devlet hazinesinden maag baglanmamr$tr. Onuncu yiizyrl baglannda Fitrmi hilifetinin ortaya grkmasryle $ii propagandasr pek go$aldr. FAtrmi propagandaolan Horasan'a girdiler ve Hiiseyn b. Ali Mervezi'ye $ii mezhebini kabfrl ettirdiler. Onun halefi Muhammed b. Ahmed Nahgebi (yahut Nesefi), geyhinin vasiyetini yerine getirmek igin faaliyetlerine Miveriiinnehr'de devim ederek iince memleketi Nesefte, sonra da bagkentte bAzr bagarrlar ve devlet erkinrndan bizrlannr mezhebine kazandt. Bunlar arasrnda bag-hicib Ayta$, hususi kitib (debir-i has) Ebfi Bekr b. Ebi Eg'as, Arrz Ebi Mansur Qaganiase, Buhiri reisi, miliye nAzrnao, ilik hilkiimdan6r Hiiseyn-Melik bulunuyordu. Bunlann visrtasiyle saraya girebildi. I(rsa zaman sonra emirin kendisi, "Karmat"&2 oldu. Nahgebi'nin iltimdsr iizerine Nasr, Buhiri'da hapishAnede'iilen Hiiseyn b. Ali'nina63 a56 Silasctnime, a57
metin, r87 vd.; terci.ime, z74vd.; Fihr;tt, r8f-
Brit. Mus. O. 3587 vr. t49'
458
Bkz. yk. s. r7-r8.
45e
Belki
Ebi Ali'nin o$udur. Eb0 Ali
sonradan Saganiyin ve Tirmiz'de hiikiim
siirmii gtiir (Malinlcr" t o).
ao "Sihib-harAc" tabiri, muhtemelen "m0stevfin'nin aynldrr ve aynr memura verilen bir iinvandrr (bkz. s. 247)' ftr gu [iilge hakkrnda genig bilgi igin bkz. yk. s. z5I-3, Barthold, Db alttirkbche Insch-
iftm,
zz. 462
Nizamii'l-mi.ilk ve Beyhaki'nin eserleri, bu tibirin umumiyetle kullamldrfr mini-
dan daha genig bir mAnisr oldufiunu giistermektedir. 463 ibnii'l-Esir'e giire (VIII. 66). Hiiseyn b. Ali, ihinetinden sonra Vezir Ebff Abdullah CeyhAni tarafindan hapishaneden kurtanlarak, tekrar memuriyete girdi. Oltimii, belki yeni bir isyandan sonra olmugtur; fakat bu hususta hig bir gey bilmiyomz' Sa'ilibr (Toumal Asiazo4), Hiiseyn'in vezir Bel'ami'ye kendisini hapisten kurtardrfrndan dolayr tettquc, 5. pkkiir ctmek igin yazdrfir bAzr beyitleri iktibAs etmigtir'
l,
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
diyeti olarak Fitrmi halifelerinden Ka'im'e (gg+-g+6) I Ig.ooo dinar iidemeyi kabOl ettia6a. Emirin giili$i ilimlerin hoguna gitmemiq olacak ki, eski miittefikleri Tiirk hassa askerlerinin temsilcilerine bag vurdular. Tiirkler tahtr "biiyiik sipehsilir"aa6s teklif ettiler. Gizlice hazrlanan plin gere$ince SipehsAlir tarafindan Tilrkler'in krsa zaman iince zaptettikleri BalisAgun'a bir sefer yaprlmasmr bahane ederek, Nasr'tn bilgisi oldu$u hAlde btiti.in askeri kumandanlann ziyifete divet edilmesi, onlan kendi tarafina kazanarak biat ettirmesi ve onlann yardrmiyle Emir'in tahttan indirilmesi ve Karmatiler'in katledilmeleri kararlagtrrtldt. Nasr'm o$lu Nuh suikast hazrrh$rnr haber aldr; onun iste$i iizerine Nasr, suikastcilerin bagkanrnr bir hile ile huz0runa divet ederek idimrnr emretti. Bunun iizerine baba-o$ul hazrrlanan ziyifette giiriindiiler. Nasr, suikastten haberi oldu[unu agrklayarak makt0liin bagrnr tinlerine attrrdr. Aynr zamanda o$lu Nuh lehine tahttan istifa etti, gtinki.i o$lu giilikle itham edilmemigti. Gafil avlanan Tiirkler itaat etmek zorunda kaldrlar. Nuh babasrnrn zincire vurularak kaleye hapsedilmesini emretti. Bundan sonra miisliiman olmryan Tiirkler'e kargr sefere qrkmadan iince igteki diigmanlarr ortadan kaldrrmak liizumu iizerinde duruldu. Mallan, bagta $ii emirinin hazinesi oldu$u hilde Siinniler'e devredilecekti. MiverAiinnehr ve Horasan'daki $iiler'in, Nahgebi ile ona katrlan ileri gelenler bagta olmak iizere, siiratle katledilmelerine baglandr. Bu hengimede gahsi intikam sebebiyle Siinniler'in de katledilmesi iqin tedbirler ahndr. Bu tarihten itibaren $iiler, Miveriiinnehr'de ancak gizli bir mezheb olarak varhklannr devim ettirebildiler.
NizAmii'l-mi.ilk hidiseyi bu gekilde tasVir eder. Fihristle $ii hareketinin bastrrrlmasr biraz bagka qekilde anlatthr. Nasr'tn "pigmanltk" duymastnrn baghca sebebi, kendisini yata$a diigiiren ve bunu ilihi bir ceza olarak kabOle meyl ettiren bir hastah$a isnid edilir. Olmeden iince bunu Nuh'a anlattr. Nuh tahta gtkmca Nahgebi'nin getirilmesini emreder;onunla fakihler arasrnda bir miinAzara agar. Fakihler, qiili$i red ve cerh etmefi baganrlar. Hiiseyn'in diyeti olarak verilen paranrn 4o.ooo dinanrun Nahgebi'nin zimmetine geqirildi$ini ii$renen Nuh, taraftarlariyle birlikte onu idam ettirir.
as Fihrit'inbu
konudaki metni (II.79). pek agrk de$ildir. Burada hangi memurun kastedildigini tiyin etmek giigtiir. $iilifi zikredilenler arasrnda ne bag-hicib ne de o srralarda Horasan vilisi olan Eb0 Ali Qa$ani olamaz. Belki "hicib-i his" tibiri, Aytag hakkrnda kullanrldr$r halde, hassa ordusu kumandanr delil de hiikiimdann nedimi olan hicib minisrndadrr. $u halde Nizimii'l-miilk tarafindan "SipehsAlir" diye zikredilen memur, bag-hicib olabilir. a65
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
263
Tarihgiler, Nasr'rn giili$i hakkrnda tek bir kelime bile stiylemezler. Akci$er vereminden tig ay hasta yattrktan sonra 6 Nisan 953 Pergembe giinii vefat etti 466. Olmeden bir miiddet iince saray kaprsrnrn yakrnrnda kendisi igin bir hticre yaptrrarak biitiin vaktini orada ibidetle geEirirdia6T. Az rastlanan bizr rivAyetlere giire Nasr, babasr Ahmed gibi, gulAmlar tarafrndan katledilmigtir; bu kaynaklardaa6s tiliim tarihi olarak 3l Mayrs 942 verilir. Muhtemelen bu tarih, iili.imii de$il, tahttan indirilmesi ve iktidann o$u Nuh'un eline gegmesi tarihidir. Nasr'rn hi.icre yaptrrmasr hakkrndaki riviyet de belki bu olaya iittir. Nizimil'l-miilk'iin verdigi bilginin aksine olarak Nuh'un resmen tahta gegigi ancak babasrnrn tjli.imi.inden sonradrr. Onunla aynr devirde ya$aml$ olan Nargahi'nin riviyetine giirea6e Nuh, ro Nisan 943 tarihinde, yAni tilen hi.ikiimdar igin idet olan iiE gtin matem tutulduktan sonra tahta gegti. ibnii'l-Esira70 de Nahgebi'nin idAmrndan bahseder: Mtirgidin cesedi dara$acrndan gahndr ise de kimin galdrfr anlagrlmadr.
ibnii'l-Esir"r, ve ondan naklen MirhindaT2, Nasr'rn fevkalAde hilmi hakkrnda bAzr haberler verirse de, bize kadar gelen baqka rivAyetlerdena73 onun Eok sert mizaEh biri oldu$u anlagrhyor. Vezir Bel'ami ile amid Mus'abi'ninaTa tavsiyesi iizerine idim ve agr ceza hakkrndaki iridelerinin ancak iiq giin tehir edildikten sonra yerine getirilmesini emretmefie liizum giirdii; bundan bagka bu maksatla segilen iig ihtiyar, hiikiimdarrn gazabrna u$rryanlar igin gefaat etmefe memur edildiler. Bu tedbirden 466
Tam tarihiSem'ini'de
(jLLJl
kelimesinde)veUtbi'nin farsga terciimesinde bulmak-
tayrz (Nargahi, ze8). a67
ibnii'l-Esir, VIII, 3oI; MirhAnd, Historic dcs Samanidcs, t4r. Bunlann en eskisi Hamdullah Kazvini'dir (Nargahi, tog; Taih-i Gikifu, g\. terciime, 74; burada aynr tarih (rz Ramazan 33o) giisteriliyorsa da Emir'in katli hakhnda hig bir gey siiylenilmemigtir). Iftq. NarEahi, I r I vd.; Tabakatt Nds6, 37. a68
t('q Narqahi, 94. a7o
a7'
ibnii'l-Esir, VIII, 3oz. ibnii'l-Esir, VIII, 3oo vd.
a72
Mirhind.
Histoire dcs Samanidcs,
mrEtrr, hattA aynr strayr krnda Avli'den naklen).
-
a73
r3g vd.d. Burada ibnii'l-Esir'deki fikralar anlatrlBB vd. (Nasr ile miirgidi hak-
bile takip etmiglerdir. Krt. Mainla,
Beyhaki, rr7.vd.d.
Ebu't-Tayyib Muhammed b. Hitim. Sa'Alibi'ye gore (Joumal Asiatiquc, 5. I. 196 vd.) Nasr zekisrnr befendi ve maiyetine aldr. Mus'abi vezir rtitbesine kadar yiikseldi, fakat nihayet idam edildi. Gerdizi'ye giire Mus'abi, Eb0 Ali Ceyhini'nin vezirlile tayin edilmesine'muhalefet etti" (Mctinbr 8; y azmada yanhghkla r-.aJl yazrlm\). a7a
Eskikitaplarim.com
Karagöz
264
V.V. BARTHOLD
beklenen neticenin elde edilmedigi ibni.i'l-EsiraTs ve Gerdizi'nina76 verdik-
leri bilgiden anlagrlmaktadrr. Nasr itldiigii zaman baghca taraftarlanndan hiq biri sa$ kalmamrgtr: "Devamh birbirlerinin aleyhine entrika gevirmekteydiler; bizrlan idim edildiler, digerleri iildi.iler". I(rk yaqrna gelmeden veremden
Nuh b. Nasr'rn saltanailndan (g43454)ot' itibaren hanedinrn
giiki.ig
iqAretleri agrkga giiriilmektedir. Nasr'rn saltanatrnrn son yrllanndaki olayIardan dolayr hiikfimetin idiresi, dindarhfr ile meqhur -sonradan "elHikim eq-Eehid" lAkabiyle tanrnmr$- olan fakih Ebu'l-Fazl Muhammed esStilemi'ye verildi. Vezirlik makamrnr uzun miiddet kab0l etmediyse de Nuh'un rsrAn sonunda nihiyet iizerine aldr a83. Pazartesi ve Pergembe orug 46 ibnii'l-Esir, VIIL 3oo. a16
Mctinbr,
S.
a77
ibnii'l-Esir, VIII. zB3. a78 Sem'ini, ,r^'!l kelimesinde. a7e ibnii'l-Esir, VIII. 294. 480 ibnii'l-Esir'de (VIII, 3oz) 33r yrh zelzelesi anlatrlrken bu tabir kullanrlmrqtrr. Bu zelzelede Horasan'rn NesA gehri de zarar gtirdii. 48t Frtr;sl, /38. Bu pargada Hiiscyn b. Ali Mcrvezi ile Ebfi Zeyd Belhi'nin zikredilmesi, Fihrist miiellifinin iki CeyhAni'yi, baba ile oiulu birbirinden agrkEa ayrrmadrlrnr giistermektedir (krg. s. r3). Belki $iilik ithimr, her ikisinin aleyhinde serdedilmigtir. Ya'kut (lrgrid II. 59 vd.). Eb0 Ali Ceyhini'yi torunu ile bir tutmugtur. Birinci Ceyhini tekrar aynr eserde
zikredilmiqtir (VI. 293 vd.). a82 Y6kut'un irydd\nda (IU. gg) "Al-l Saman hiikiimdarlannrn ediplerinden" diye zikredilir. a83
Bu
zit hakkrnda bkz. Sem'ini.
{+jJl
Eskikitaplarim.com
kelimesinde.
Karagöz
ON IKINCI YUZYILA KADAR ORTA ASYA
265
tutar, beg vakit namaz krlar ve geceleri bile ibidet ederdi. Seyihatlerde bile ibidetleri aksatmadan yapardr. Devlet igleri hakkrnda gegitli qahrslan huzOruna kabfil etme$e pek az zaman ayrnr ve ilk frrsatta ilmi gahgmalanna diinerdi. Biiyle bir devlet adamrnrn, memleketi, g4z yrhnda hazinenin ya$ma edilmesi sonucunda dtigtiifii giig durumdan kurtaramryaca$r agrktr. 944'te Hirezm'de patlak veren isyAnr bastrmaka8a, Tiirkler ile savagmaka85 ve nihayet Horasan vilisi EbO Ali Qa$ani ile savagmak igin orduya ihtiyAg vardr. 945 yrh ilkbahinnda Horasan halkr ondan gikiyet edinceas6 Nuh, onun yerine Ti.irk partisinin reisi ibrahim b. Simc0r'u tiyin etme$e karar verdi; bu zat nefsinde "hi.ikfimetin heybeti ile dinin kuwetini toplamrgtr"487, Ebff Ali, yerini iste$i ile terketmefe hazrr de$ildi; hiik0met onun aleyhinde zor kullanamazdr, giinkii askerler haklan olan maagr alamamlg olmakla emir ve vezir aleyhine agrkga homurdanryorlardr. Mili srkrntrlar, harag ve vergilerin artrnlmasr neticesini do$urdu. Mukaddetirtritrass bir riviyetine giire, Nuh'un saltanah srrasrnda bir kere senelik vergi borq geklinde pegin ahndr ve bu borcu hiik0met hig bir zaman iidemedi. Devrin giirleriase, "vergi diiresi memurlanndan", normal vergilerin ijdenmesi bile halkrn tahammtil edemiyece$i kadar a$rr oldu$u bir zamanda, bakayiyr topladrklanndan dolayr gikiyet ederler. 946 yrh sonbahannda Nuh, askeri partinin bagkanr Ahmed b. Ham0ye'yi (muhtemelen meghur Ham0ye b. Ali'nin o$ludur) vezire fedi etti ise de4m, iki ay sonra askerlerin vezirden kanh bir intikam almalanna gtiz yummak zorunda kaldr. Onun, maaglarrnrn iidenmesinin gecikmesinden sorumlu tuttuklarr gibi, Eb0 Ali ile birlikte hareket etmig olmakla da sugluyorlardr. Tarihgilerin verdikleri bilgilere giireaer vezir, Nuh'un emriyle idAm edildi. El-Beyyi'in Sem'6ni taralrndan nakledilen riviyetine giireae2 hiik0met, veziri miidifaa etmek igin bir birlik giinderdi ise de isiler tarafindan geri ptiskiirtiildii. 4s ibnii'l-Esir, VIII, 3ro vd.; Mirhind, Histoirc dts Samanidcs, z4g Ti.irk hiikiimdannrn o$lu Nuh'un devrinde hapiste idi (aynr eser). 1& ibnii'l-Esir, VIII, 334; Mirhind, Histoirc dcs Samanidts. r43. a87 Sem'Ani. 6tr*.=)l kelimesinde. as Mukaddesi,34o. 485
a8e
Jounal Asiatique,5,
I,
176. Barbier de Meynard'rn terciimesi ("1'exc6dant et le drokrS. Mefatrtii'l-ufim, 6o;
it ordinaire") pek uygun deSildir. "El-bakayi"nrn minisr hakkrnda "el-bAki" aynr olmadr!-r anlagrhyor (ayn csct). aw Mctinbt, I (Gerdizi). aer ae2
Gerdizi'den bagka lbnii'l-Esir (VIII, 345). Sem'ini, .r=g:Jl kelimesinde.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
266
V.V. BARTHOLD
srrada Ebu Aliae3, Nuh'un amcasr ibrahim b. Ahmed'i Mezopotamya'dan getirmi$ti. Vezirin ijliimiinden sonra bile maaq almadr$r anlagr-
O
lan Nuh'un ordusu, isilerin taraftna geEti. "El-Hikim
eg-gehid"in
ijliimiinden ancak bir ay sonra, ocak g47'de Ebo Ali ile Ibrahim BuhirA'ya girdiler ve ibrahim adrna hutbe okundu. Nuh, Semerkand'a kagtr. Ebt Ali'nin BuhirA'daki hAkimiyeti iki aydan fazla devAm etmedi. Halkrn husOmeti kargrstnda Eekilmek zorunda kaldr. Divinrn baqltca memuriyetlerini taraftarlanna vererek Buhiri'da ibrahim'den bagka, hinedAnrn di$er bir mensubunu, Nuh'un kardeqi Ebi Ca'fer Muhammed'i blraktr4e4. Ebo Ali, Semerkant iizerine yiiriimek bahanesiyle Buh6ri'dan ayrrldr ise de, Nesele vannca vatant olan Saganiyin'a diindii. Emirlerin ikisi de derhal Nuh ile milzikerelere girigtiler. Nuh, kendilerini affedece$ini vadetti ve Nisan ayrnda baqkentine dirnebildi. Nuh, Asiler ile yaptr$r miicadelelerde babasr gibi iilEiilii davranmadr. Verdi$i siize rafmen amcasr ile iki kardeqinin (Eb0 ca'fer Muhammedaes ile Ebo Muhammed Ahmed) giizlerine mil Eektirdi$i gibi, devlet erkinrndan Hicib Togan't idim ettirdi. isficAb hAnedinrnrn reisi Mansur b. Kara-tegin, Horasan vilisi tAyin edildi. ibrahim b. Simc0r da 948 yrh baharrnda iildiiae6. isyancrlann reisi Eb0 Ali heni.iz ma$l0b edilmemiqti. Nuh tarafindan kendisine kargr asker giinderilece$ini haber ahnca Belh'e Eekildi (bu durum, bizi, Belh hAkiminin onun tarafinda oldu$unu farzetmek zorunda br rakryor). oradan ikinci defa Buhiri iizerine yiiriidii. Nuh, 947 yrh sonun-
4e3 Eb0 Ali ile icrAatr hakkrnda bkz. ibnii'l-Esir, Cambridge yazmasr, vr. g7t99b, Mctinln, B vd.
VIII,
344-358; Gerdizi,
vr. rzo vd' d.;
Ebo Ali'nin Tiirkistin'a hareketi ve BuhirA'ya d6niiEii hakkrndaki ibnii'l-Esir rivayetlerini Gerdizi desteklemi3a5) ile Mirhand'rn (Hitorie des Samanidcs. r46-t47)
4e4
(VllI,
yo.. in-"-ti;i-nrir'e giire ibrahim, Buhirihlar ile uyuqarak Nuh ile bangmala karar verdi, falat Nuh gelmeden iince Ebg Ali, Buhirihlar'r maf,lirb etti, qehri vak*a_k istedi, ancak geyhlerin y:aluarmalan iizerine vazgegti. Mirhind'a g6re, ibrahim ewelce Nuh ile birlegme$i L.qu.-,q,i ve her ikisi Ebrl Ali ia.ufr.,du' mallub edildiler. Gerdizi'ye giire ibrahim ile nUt Afi tarafindan mallgb edildiler. Gerdizi, ibrahim ile Ebir Ali arasrnda garprgma olduBuhari'yr yakmak istemesine sebep, halkrn $undan hig bahsetmez. orru 96.. Ebrl Ali'nin kendisine diiqmanhk gtistermiq olmasrdtr. 4e5
R6deki'nin.r!;l
+!
-:r(,
.4;:L
mrsraiyle baqhyan kasidesininEb0 Ca'fer Muham-
bu med b. Ahmed'e ithaf eaitaigint
el-LeysolduguortayaErktr.Bkz.SirE.D.Ross."A.QasidabyRudaki,"JRAS,Iz6'zt3 vd.d. (G). ae6
Sem'ini,
G)Jz.")l
kelimesinde.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA
ASYA
|/67
da Harceng yakrnrndaaeT, kuwetlerinin biiyiik bir krsmiyle geri gekildi$i Ali ma$l0b oldu. Hiikfimetin ba$arrsr yeni giddet ve idimlarla te'yid edildi; kurbanlardan birisi Utbi iilesine mensuptu. Eb0 Ali'nin ondan sonraki icraAil (Belh ile G0zg6n'a qekilmesi, Huttel emiri ile ittitAkr, Simingin civinnda ordularrn katrlmasrae8, Kumicileraee ve Rigt emirleriyle anlaqmasr), Ceyhun nehrinin yukarr tarallarrndaki biitiin vilAyetlerin tlbi hiik0mete kargr isyin ettirmege azmettirrnig oldu$unu aqrkca ortaya koymaktadrr. Neticede BuhirA ordusu Ebff Ali'nin baqqehri Saganiyin'r ya[ma ettikten sonra giiE durumda kaldr ve Buhiri ile irtibatr biisbiitiln kesildi. g4B yrhnrn sonunda iki taraf bangma$a razr oldular. Ebi Ali, o$lunu BuhirA'ya rehin olarak giinderdi. Hilkffmetin Ebff Ali ve miittefiklerine kargr ne gibi tivizlerde bulundu$unu bilmiyoruz. Zafenn dsilerce kazanrldr[r, Eb0 Ali'nin o$lu kargrlanrrken yaprlan merasimden anlagrhyor: $ehir onun gerefine donandr, kendisine hil'at giydirildi ve emirin sofrasrna divet edildi. Ebfi Ali, Saganiyin'da kaldr ve hiikirmetin iste$i iizerine islim'a kargr mahalli bir dini hareketi bastrrdr. Horasan'da Mansur b. Kara-tegin, orduda inzibAtr sa$lama$a boguna u$ragtr ve btiyle a$rr bir vazifeden affedilmesi igin devamh olarak emire yalvardr. Ordunun maaglarrnrn yine eskisi gibi di.izenli bir gekilde irdenmedi$i anlagrhyor. Mansur, 95r'de ijli.ince yerine Eb0 Ali getirildi. Saganiyin ile Tirmiz'i o$lu Eb0 Mansur Nasr b. Ahmed'e brakarak 952 yrhnda Horasan'a geldi. EbO Ali, Horasan ile HArezm'de isiyigi temin ederek Biiveyhiler'e karqr harbe girigti5m. Harp, Nuh'u memnun etmeyen bir anlagma ile sona erdi. Ebfr Ali tekrar azledilerek yerine Eb0 Sa'id Bekr b. Milik el-Fergani tiyin edildi. Bekr yola Erkma$a lrrsat bulamadan Nuh, zB A$ustos g54 Pazartesi giinii velat ethalde, EbO
d
501.
Nuh'un beg o$lu vardr: Abdiilmelik, Mansur, Nasr, Ahmeds02 ve Abdi.ilaziz. Bizr halifeler gibi, kendisi hayattayken o$ullarrnrn tahta geEigi oo7
Cemil Kargi'ye gore (Mctinla,
132) Harceng ctvannda
bir "Padigah nbatr (Rrbit-
ii'l-Melik yahut RrbAt-r Melik) vardr. $emsii'l-miilk tarafrndan yaptrnlmrgtr. Bu nbit belki Melik bozkrrlannda, Kerminiye'nin batrsrnda idi; Metinlal neqrederken (s. B) Harceng ile Harteng'i kanqtrrmrg oldu$um agrktrr (Harteng hakkrnda bkz. s. 16o). a')8
masr
Gerdizi'nin metninde lizrm geldi$i agrktrr.
9[1(3- yerine .llr:c"
(arapga
;gfu"
bkz. s. 7o) okun-
t"o Bkz. s. 73. Mctinbr, S vd.; ibnii'l-Esir, VIII, 37o vd. 378. sOr ibnii'l-Esir, VIII, 378 vd.d.; Sem'ini.jt"LJl kelimesindeUtbi'ye grire (UtbiMenini, I. 349; NarEahi , zzg) zz Aiustos Sah (Rebiiilihrr\n bitmesine on bir giin kala). 5m
502
Nargahi'de de (16) adt geger.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
268
V.V. BARTHOLD
srralannr tesbit ederek halkr biata davet etmi$tito'. Ug btiyiik o$lundan her
birinin yanlna hassa askerinin kumandanlanndan birisini memur etmiqti. Bu durum, kumandanlann o devirde sAhip olduklarr iinemi giistermektedirs4. Abdiilmelik tahta grktr. Mukaddesi, bu emirin saltanah hakkrnda, "S6mini hinedinr iginde emsAli yoktur" diyecek kadar onun igin iyi bir diigiince besliyona da, olaylar bu giiriigii hakh giistermiyor. Saltanatrrun sonlarrna dofru iktidinn tamimen hassa ordusu kumandanrnrn elinde oldu$unu giirece$iz5os. Abdiilmelik tahta gegince EbO Ali'nin azli ve yerine Bekr'in tAyini hakkrnda selelinin verdi$i karin deiigtirmedi. EbO Mansur Muhammed b. Uzeyr'i vezir tayin etti 5fr. iglerin bu gekilde yi.iriiti.ilmesi Ebfi Ali igin pek hoq olmadr$r agrktr. Qiinki.i ibnt'l-Esir'e giireso7, ne Horasan'da kalmak, ne de Saganiyin'a diinmek miimkiin de$ildi. Gergekten Biiveyhiler'in yardrmr ve halifenin giinderdi$i meng0ra ra$men EbO Ali, Horasan'da mevkiini koruyamadr. Saganiyin'a ise ancak cenizesi gidebildi
(iiliimii Kasrm 955 tarihindedir). Yeni htik0met uzun miiddet iktidirda kalamadr, Bekr b. Milik, "hassa askerlerini hafife almak ve isteklerini ihmal etmek" suretiyle diigmanhklannr kazandr: Arahk 956'da kumandanlan Alp-tegin tarafindan, belki emirin muvafakatiyle Abdiilmelik'in saraymrn kaprsrnda iildiiriildii. Bunun iizerine Vezir de azledilerek yerine Ebff Ca'fer Utbi getirildi. Horasan'da Bekr'in yerine, ewelce maiyetinde bulunmug olan Ebfi'l-Hasan Muhammed b. ibrahim Simc0ri tAyin edilerek kendisine ferman ile sancak, 957'de Alp-tegin'in o$u tarafindan getirildi. Gerek Utbi, gerekse Ebu'lHasan Simc0ri, kiiti.i idirelerinden dolayr halkrn hoqnutsuzlu$unu kazanrnca bir miiddet vazifeden elEektirildiler. g5g yrhnda EbO Mansur Yusuf b. ishak vezir tdyin edildi. Eb0 Mansur Muhammed b. Abdurrezzak, 96o'da Horasan vilili$ine getirildi. Gerdrzi, onun idil bir vAli oldu$unu siiyler. Alp-tegin'in de azledildi$i anlagrhyor, Eiinkii yeni sipehsilAnn tiyin ferminrnr EbO Nasr Mansur b. Baykaras08 getirdi ki, Mukaddesi, bu ziiln Mans0r'un bag-hAcibi oldu$unu siiyler. Askeri partinin tahakkiimiinden 503 Gerdizi, vr. t24; Cambridge yazmasr, vr. roou, burada yalnrz diirt gehzide zikredilir. (Mansur'un adr yoktur). 5e Mukaddesi,337. 505 Mukaddesi, 3g7. vd. 506 Gerzizi'de biiyledir. Mukaddesi (34o). EbO Mansur b. Uzeyr'in Nuh'un veziri ol-
dugunu siiyler. 5oi s08
ibnii'l-Esir, VIII, 379. Bu hAcibin adrna Mansur'un sikkelerinde rastlandr$r bilinmektedir. Krg. Trudy. l.
zr8.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
269
kurtulmak igin Abdiilmelik ile veziri tarafindan bir teqebbiisiin oldu$unu, ibnii'l-Esir'in, (96o yrh olaylan srrasmda) yiiksek riitbeli bir kumandanrn idimr ve bundan dolayr memlekette kangrkhklann grktr$r hakkrndaki riviyeti de isbat etmektedir. Muhtemelen bu tegebbiis bagansrzhkla neticelendi; Ei.inkti Abdi.ilmelik sevmedi$i Alp-tegin'den kurtulmak igin kendisini Horasan'a vAli tdyin etmek zorunda kal&. Alp-tegin oraya $ubat g6l'de vardr. Alp-tegin'in azath kiilelerinden biri hAcib nasbedildi.Ondan iince Alp-tegin emiri kandrrarak veziri azlettirmig ve yerine Ebfi Ali Muhammed b. Muhammed Bel'ami'yi tAyin ettirmigti. Yeni vezir, babasr gibi muktedir de$ildi ve mutlak hdkim olan kumandanrn elinde sidrk bir oyuncak oldu
5oe.
Memleket bu hAlde iken Abdiilmelik'in beklenmedik bir anda tiliimii (Kasrm 96r t'o) yeni karrgrkhklarrn Erkmasrna sebep oldu. Yukanda giirdiifiimiiz gibi (bkz. s. r16), emirin sarayr bile Asiler tarafindan ya$ma edilerek yakrldr. Alp-tegin'in arzusuna uyarak Bel'ami, iilen hiikiimdann heniiz Eocuk olan o$lu Nasr'r5lrtahta gegirdi ise de, saltanatr ancak bir gtin si.irdii. SAmini hinedAnr mensuplan ile hassa ordusu kumandanlan Eb0 Salih Mansur b. Nuh'un tarafinr tuttular. Mansur, gocuklu$undan beri arkadagr olan Fiik'in yardrmr ile tahtr elegegirdi. Alp-tegin'i herkesin terketti$i ve yeni hiik0metin tarafina geEtigi anlagrhyor. Bel'ami de yeni hijkOmetin tarafina geEmig ve vezirlik makamrnr iiliinceye kadar elinde tutmu$tu. Horasan'da Alptegin tarafindan Tus vAlilifinde brrakrlan EbO Mansur b. Abdurrezzak, eski diigmanrna kargr biiyiik bir qevkle yi.iriidii, hatti htik0met tarafrndan kendisine onun makamr teklif edilince gayreti daha da arttr. Alp-tegin, Gazne'ye gekilerek 96z yrhnda mahalli hiikiimdarr tahttan indirdi ve mtistakil bir devlet kurdu5!2. Gerdiz?'ye giire, EbO Mansur, ilk frrsatta kendisinin de azledilecefini bildi$i igin, askerlerine, Mctinln, ro vd; (Gerdizi); ibni.i'l-Esi., VIII. 396; Mukaddesi, 338. Tarn tarihi qiiphelidir; krg.Sem'ini, jLtJl kelimesinde;ibnii'l-Esir, VIII. 3g8: Nargahi,96, ro3, rr2, zz9; Utbi-Meninr, I.349. burada rr $ewAl 35o Pergembe tarihi gtisteril50e
5r0
migtir; halbuki bu tarih z3 Kasrm Cumartesi'ye rasthyor. 5rrYalnrz Mukaddesi'de (338) adr geger, fakat tahta ErkrEr Alp-tcgin'in tavsiyesi ile oldu$u Gerdizi tarafindan nakledilmektedir (vr. r16; Cambridge yazmasr, vr. ror). Buna kargr
olarak Nizimii'l-mi.ilk (Srlasaln6nc, metin 97, terciime. r44). Alp-tegin'in. Mans0r'u tahta grkmak igin pek kiigiik kabul ettifini bildirir. Sonraki tarihgiler de (Nargahi, to4;' T6ih-i Giaide, 384, terciime, 74; MirhAnd, Histo* dct Sananidcs, r53) Alp-tegin'in tahta, Mansfir'un amcasrnr grkanmak istedifini bildirirler. 512 Nizamii'l-miilk'iin, Alp+egin'den bahsederken (aynr yerde), ona kargr meyli oldulu agrkga
giiriiliir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
memleketi ya$ma etmelerine izin verdi ve Biiveyhiler ile miinisebete giriqti. Tekrar Horasan vilili$ine getirilen Ebu'l-Hasan Muhammed Simcffri, g6z'de ona kargr giinderildi. Ordusunda, Mansur b. Kara-tegin'in o$lu
Ahmed de bulunuyordu. Eb0 Mansur iildiiriildii; Ebu'l-Hasan, Mansur'un saltanatr boyunca Horasan vilisi olarak kaldr ve Bi.iveyhiler ile Ziyiriler'e karqr bagarrh mi.icAdele ettisr3. Bu savaglann gayesi, Ebu'l-Hasan'tn ordusu igin para istedi$i zaman Mansfir'un verdi$i cevaptan anlaqrlmaktadrr: "Ordunun maa$r Bisutfrn (Ziynm hiiki.imdarlanndan)'dan ahnmahdrr5la. Gerek Ebu'l-Hasan ve gerekse Bel'ami ile vezirlik makamrnr paylagan EbO Ca'fer Utbi, Abdi.ilmelik'in saltanatr esnisrndaki tavn ve hareketlerini tamamen de$igtirerek tedbirli ve adiletli devlet adamlan olarak qtihret kazandilar. Gazne'de de SimAniler'in hAkimiyeti siizde olsa bile yeniden kuruldu. 963 yrhnda iilen Alp-tegin'in o$lu ve halefi ishaksr5 964'te Gazne'nin eski mahalli hiikiimdarr tarafindan yenilerek Buhiri'ya kagtr. Ancak Siminiler'in yardrmiyle 965'te hasmrnr yenebildisl6. Bundan sonra Gazne'de basrlan sikkelerde mahalli hiikiimdann adr ile SimAni hiikiimdarrnrn adr birlikte buiunuyordu5rT. Mans0r'un saltanatrnrn geri kalan krsmr, bilindi$i kadariyle srikirnet iEinde gegti. g74 y:irr baharrnda Bel'ami ijltince (bkz. s. rr, n. 53), Yusuf b. ishak tekrar vezir tiyin edildiyse de, selefinden sonra ancak beg ay yagryabildi. Mans0r'un son yrhnda EbO Ali Muhammed'in o$lu ve meqhur EbO Abdullah Muhammed b. Ahmed'in torunu Ebu Abdullah Ahmed b. Muhammed Cevhini vezirlik makamrna getirildi. Mans0r 976 Haziramnda tjldii 5 r8. Mansfir'un yerine gegen o$u Ebu'l-Kasrm Nuh, heniiz oniig yagrndaydt5re. Memleketi onun adrna annesi52O ve g77 yrh sonunda32t vezir
lrl
Bkz. yk. s.243. n.3or.
5ra Gerdizi, 51s
vr. tzB: Cambridge yazmasr, vr. ro3". Asrl adr belki ishak b. ibrahim idi, krg. ibn Havkal, r3 vd.
s16 Bu olaylar hakkrnda bkz. Mctinler, 16o (Tdrih-i Fasthi); Tabakat-t Nisti. 7o vd.d. Alptegin'in Gazne'de hikimiyetinin kurulmasr tarihi diye Fasih'in giisterdi$i tarih fuzz),
hiE qiiphesiz yanhgtrr. Umumiyetle Fasih'in eseri de$erli ise de,Raveny'nin iddii etti$i gibi (s. 4o), pek miikemmel otorite defildir, hatti onuncu yiizyrl olaylan igin bile. 511 Trud1.l. z4o. 5r8 Utbi'ye giire (Utbi-Menini, r.349) rr $ewil Sah giinii (r3 Haziran). Onun saltanatt devrindeki olaylar hakkrnda en giivenilir kaynak Gerdizi'dir (vr. rz6-13o; Cambridge yazmasl, vr. IoIb, ro4b). Utbi'nin eserinden ancak Miveriiinnehr'e iit olaylan zikrettik; daha genig
bilgi igin bkz.
Noticcs et
Exraits.lY.
5re
ibnii'l-Es^r'de biiyledir, VIII, 495.
s20
Annesi hakkrnda bkz. Utbi-Menini, I. r36; Nargahi, r4o. Tarih, Gerdizi tarafindan verilmiqtir (vr. l3o: Cambridge ynzmasl, vr. ro.5):
52r
biiilihrr
367. Ayn tarih, Yakut'ta da (hSdd,
Eskikitaplarim.com
Reb.
IL 6o) Sellimi'nin, Ebu'l-Hasan Muhammed
Karagöz
ON iKINCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
271
tAyin edilen Ebu'l-Hiiseyn Abdullah b. Ahmed Utbi idire ediyorlardr. Yeni hiiki.imdarrn ilk yrllannda hiik0met, askeii partinin baEhca ileri gelenleriyle uzlagmaya gahgryor; bilhassa Ebu'l-Hasan Simc0ri'yi iltifatlara ve geref iinvanlarna garkediyordu522. Hrrsh vezir, iktidinnr sa$lamlagtrrdrktan sonra, Divin'rn ntilOzunu yeniden sa$lama$a ve kumandanlan itaat aluna alma$a karar verdi. g8z yrh baglarrnda523, o zamana kadar mutlak hikim olan Ebu'l-Hasan Simc0ri'yi azlederek yerine HAcib Tag'r tiyin etme$e muvaffak oldu. Once utbi'nin babasrnrn kijlesi olan Tag'rn vezire kargr tam bir ba$hh$r vardr. BAzr riviyetlere giire s2a Ebu'l-Hasan'a karqr gahsi diigmanh$r vardr; giinkii, Utbi'nin vezir olamryacak kadar genE yagta oldu$una inanarak Nuh'a Ceyhini'yi yerinde tutmasrnl tavsiye etmigti. Ebu'l-Hasan, iilesinin mukataasr olan Kuhistin'a (bkz. z5l Eekilmek zorunda kaldr. Hassa ordusunun difer kumandanlan, bilhassa Eok niifizlu olan Fiik, Biiveyhiler'e karqr savaga sevkedildiler. vezirin zafen fazra devam etmedi. Mart g8z'de Horasan ordulan Biiveyhiler'e yenildi; fakat bu srrada Adudu'd-devle'nin tiliimii Horasan'r istilAdan kurtardrs2s. Utbi'nin emriyle Merv'de yeni birlikler haarlandr. Kendisi de bu birliklere katrlacaktr, fakat Fiik ile Ebu'l-Hasan'rn para ile tuttuklarr katiller tarafrndan iildiiriildii. TarihEi Utbis26, akrabAsrnrn vezir denilme$e lAyrk olanlarrn sonuncusu oldufunu hakh olarak siiylemektedir. Haleflerinin ellerinde hiE bir iktidar olmadrgr gibi Dergah ileri gelenleriyle miicdadeleye bile tegebbiis etmediler. Taq, isAyigi sa$amak igin hi.ikfimet tarafindan BuhAri'ya divet edildifi hilde, hasrmlariyle anlagarak bu sAyede sipehsilAr makamrnr muhafaza etti. Ebu'l-Hasan Kuhistin'da kaldr; o$lu EbO Ali, He-
rit
vAlisi, FAik ise Belh
vilisi tiyin edildiler. Tag, BuhArd'dan aynldrktan
Siileyman b. Muhammed tarafindan yazrlan zeylinden ahnmrgtrr. Belki Gerdizi'nin kaynalr budur. Faidi't+dniyanhghkla Meaidi't-tdihyazrlmrgtrr, krS. IrSad,III. r4o. 522
Mctinlzr,
rr
(Gerdizi).
52r
Tarih. Utbi (UtbiMenini. I. ro5: "Aynr yrhn $aban ayrnrn ortasrnda" ibiresi yalnrz Menini'nin tefsirindedir) ile Gerdizi'de(vr. r3r; Cambridge yazmasr, vr. ro5b) 37r yh $aban ayr ortasr olarak verilir.
Mctinhr, rr vd. (Gerdizi),9r vd. (Avli): Narqahi, ro5; T6rih-i Gnzidc, gB5, terci.ime 75;bkz. yk. s. rg-zo. 525 Gerdizi, vr. r3r; Cambridge ynzmasr vr. ro6". Mukaddesi. $38) Adudu'd-devle'nin iiliimii ile siilAlenin yrkrhqrnr Siminiler'e hiicum etmig olmasrnrn cezAsr sayar. s26 Menini, I. Izr vd. tarih kitaplarrnda giiriilen iiteki vezirlere iistiinlii$ii hakkrnda bkz. Narqahi, t3o. Vezir'in, timriiniin sonrnda bir askeri memuriyeti ilAve olarak almasr dikkate gdyandrr (Utbi-Menini, aynr yer; Nargahi, rz9) ve bu suretle hem miilki, hem de askeri kudreti kendi elinde birlegtirdi. 52a
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
muhilif parti iistiin geldi: Agustos 986'das27 Utbi iilesinin rakibi olan Abdullah b. Muhammed b. Uzeyr vezir tiyin edildis2s; sipehsilir makamr da tekrar Ebu'l-Hasan'a verildi. Tag, Ebu'l-Hasan ve Fiik'e silAhla kargr koyma$a gahgarak Biiveyhiler'den Fahrii'd-devle'nin yardlmlnr ve aynr iileden Firs meliki $erefii'd-devle Ebu'l-Feviris'ten 2ooo siivari te'min etti$i hilde, z Arahk 987'des2e ma$lOb oldu. Gurgin'a kaqb ve bir yrl sonra orada vebidan iildii53o. Utbi'ye g
527 Cerdizi'deki (vr. r3z: Cambridge yazmasr, vr. ro6b) tarih, Rebiiilewel 376'drr. ibnii'l-Esir 1IX. r9) bu olayr 373 (983)'te giisterir. 528 TAih-i Bqhak'da (British Museum yazmasr, Or.3587, vr.69") bu vezirin ahlAksrzh-
$rndan gikiyet edilir. 52e
Gerdizi'deki tarih (vr. r33: Cambridge yazm il, vr. to7") 7 $aban 577'dir. Utbi'ye gtire (Utbi-Menini, I. r45) Gurgin'da iig yrl kaldr; fakat Taq'rn vebiya tutularak 6liim tarihini Utbi kendisi (ayzr cscr, t4g) 977 yrb olarak giisterir (3 rnayrs 987-zo Nisan g8B). Noticcs et Enaits (lY. 349)'de 3Zg yrl giisterilmigse de aga$rda zikredilecek olaylann tarihlerine uymuyor. 53' Nargahi, r5z; Utbi-Menini, I, r5z. 532 Gerdizi'ye gtire (vr. r33; Cambridge yazmasr, vr. Io7") 378 yrh Zilhicce ayrnda. s33 Utbi'ye giire btiyledir (Utbi-Menini, I, t55); krE. Mirhind. Histoirc des Somanidcs. srb
170. 5ta
Mctinbr, rz (Gerdizi). Gelirlerin gegitleri burada sayrlmamrgur. Arazi vergisi, emtia tesidiifi kazanglar, beylik miilklerin gelirleri. s35 Maglubiyeti, Utbi'ye giire (Utbi-Menini, I. 165) rr Rebiiilewel 3Bo Pazar (8 Haziran ggo) giinii viki oldu. s36 Utbi (Utbi-Menini, I, 165) ile sonraki kaynaklarda kendisine Ahmed b. Muham-
vergisi, ayni vergiler
med adr verilir; krq.
lapiski,X, n7 vd.d.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi
yiiZytL{
KADAR ORTA
ASYA
273
Bundan sonra, QaganiyAn emiri Ebu'l-Muzaffer Muhammed b. Ahmed, miigterek di.igmanlarr olan SaganiyAn hi.ikiimdan (Muhticiler'in akrabisrndan olup olmadr$r bilinmeyen) TAhir b. Fazl'a karqr Fiik ile bir ittilhk kurdu. Utbi'ye gdres37, Saganiyin ewelce G0zgin emirinin iilkesine dihil edilmigti, TAhir, Belh muhisarasrnda iildi.iriiltince askerleri kagtrlar. SimAniler'in memleketi biisbiiti.in kangtr. Ordularr Miveriiinnehr'in kuzey hudutlanna yaklagmakta olan lhtihe kolay bir av olacaku. 25
- Karahinlrlar devletinin
o
rtay a Erkrqr
SAminiler'in hikimiyetine son veren Tiirk hinlarrnrn menge'i hakkrnda bilgimiz yoktur. Ti.irk boylarrndan hangisine mensup olduklan mes'elesi hakkrnda bile hili kesin bir hiikme vanlamamrgtrr. Dokuz-O$uzlar'rn Karluklar'a kargr kazandrklarr zaferleri, Dokuz-O$uzlar'rn bir kolu olan Ya$ma boyu tarafindan Kiggar'rn iggali ve miisliiman olmryan Tiirkler'in BalisAgun'u ele gegirmesi hakkrnda bagka yerde nakletti$imiz riviyetlers3s, Karluklafrn saltanatrna son veren Dokuz-O$uzlar'rn reislerinin Karahinhlar olduguna igaret ediyor gibi ise de, buna kargr, ilerde giirece$imiz gibi Karluklar'rn Karahinhlar'rn memleketinde iggal ettikleri mevki dikkate ahnmahdrr: O$uzlar'rn Selguklu imparatorlu$undaki mevkilerine tamAmiyle benzemektedir53e. Karahinhlar'rn miisliiman olmalarr hususunda da ancak efsinevi riviyetler mevcuttur: Bu efsinenin en eski gekli, on birinci yi.izyrlda yaalmrg olan "KaSgdr Tarihi\tden naklen CemAl Kargi'de (bkz. s. zo) bulunmaktadrr5{. Bu efsineye gtire, islimiyeti ilk kabul eden, Miver-
riiinnehr'in birinci frtihinin biiyiik babasr ve ikinci lhtihinin ise babasrnrn dedesi olup 344 (gSS-gS6) yrhnda iilen Abdi.ilkerim Satuk Bu[ra HAn'drr. Bu an'ane eski oldu$u hilde, bilhassa Simini hdnedAnr hakkrnda bir gok tarihi hatAlar ihtivA etmektedir. Binienaleyh verilen kronolojik bilgi pek 537 538
Utbi-Menini, I, r67 (burada Ebu'l-Muzaffer Muhammed b. Ahmed): Naqihi, r57. /apiski, XI. 348 vd. Semiryegyc Ekitabr, II. 9r4 vd.: Barhold, Die alttiirkisclun Inschif-
tcn. zB. 53'
Kr!. lapiski, Vlll, zz; Barthold, lur Gcschichtc drs Christcntums. 49. On birinci yiizyrhn sonunda, ileride giirece$imiz gibi. KarahAnhlar'rn ordusunun gekirdefi Cigil adrnr tagrrdr, fakat gafdaglanndan Mahmud Kiqgari'den (Diaini Liig6ti't-Tirk, l. 33o) ii$rendi$imize giire Selguklu imparatorlufundaki Tiirkmenler, biitiin Do$u Tiirkleri'ne Cikil (yahut Qikil) derlerdi. 54 Mctinlcr, r3o vd. Bagka bir efsAne (Tiirk hanrnrn kehanetli riiyisr hakkrnda; ibnil'tEsir'de anlatrhr (XI. 54); burada hiikiimdara Kara Hakan denilmektedir. Her iki iinvina da sAhip olmast kuwetle muhtemeldir. Miveriiinnehr litihi olan torununa Sa'ilibi (Tctimc, IV. 3I6) "Bu$ra-kara-hikan" adrnr verir. F. t8
Eskikitaplarim.com
Karagöz
274
V.V. BARTHOLD
giivenilir sayrlmaz ve ibnii'l-Esir'in, 349 (96o) yrhnda bir gok Tiirk boyunun (zoo.ooo gadrr) mi.isliimanh$r kabfil etti$i hakkrndaki rivAyetinisar Karahinhlar'a ba$lamamrza pek engel tegkil etmez. Miveriiinnehr ile bozkrrlar arasrnda ddimi mevcut olan srkr ticid miinisebetleresa2 bakrlrrsa, Miveriiinnehr'de silikleri olan mezhepler, giigebeler arasrnda yavag yavag yayrlmrg olmahdrr. Mazdekilik, Senevi (diialist mec0si) mezhepler, Hrristiyanhk ve islAm'rn yayrlmasr hakkrnda bagka aragtrrmamda verdi$im bilgilerdensal, Emeviler devrinden itibaren isldm propogandasrnrn bozkrrlarda yaprldrfr hilde pek bagan elde edemedi$i anlagrlmaktadrr. islim'rn fakihler tarafindan ortaya konan qekli, Araplar da dahil5a giigebeler taraftndan ihtiyaglanna cevap vermiyen bir din sayrlrrdr. $eyhler ile islim tasawufunun di$er miimessilleri, mukayese kab0l etmiyecek kadar bi.iyiik tesir meydana getirdiler ve bugiin bile bozkrrlarda en gok onlann taraftarlart vardrr. Siminiler devrinde Tiirkler arastnda yaprlan islim propagandast hakkrnda bilgimiz yok denecek kadar azdrr. Ancak Sem'ini'den ii$rendi$imize giiresas, Abdi.ilmelik'in saltanatr srrasrnda Tiirkler'in memleketinde yagayan Nigapurlu Ebu'l-Hasan Muhammed b. Sufyan el-KelemAti adrnda birisi, 34o (g5I-g5z) yrhnda Nigapur'u terkederek birkaE yrl Buhari'da kaldrktan sonra "Hinlarrn hAnr"nrn hizmetine girdi ve onun saraylnda 35o (96r)'de iildi.i. Tarihlerin birbirine uymasrna bakrhrsa Kelemiti'nin faaliyetlerinin 349 yrh olayiyle bir miinisebeti olmast mtmkiindtir. Efer Simini hiikiimdannrn icriail hakkrndaki efsine, tarihi bir temele dayanryorsa ve bu hiikiimdann adr Nasr ise5a6 o halde ancak Nuh b. Nasr olabilir. Yukanda belirtildifri gibi (bkz. s. 267-8) Nasr b. Nuh, babasr hayat5or
V.
ibnii'Esir, VIII, 396. Aym durumdan ibn Miskeveyh bahseder (II. r8r, tercilme.
196). Asrl kaynak
Sibit0's-SAbi'nin eseri olmahdrr.
5a2
Maveriiinnehr griqmenlerinin Tiirk memleketlerinde kurduklan koloniler hakkrnda bkz. yk. s. tg3: lapiski, VIIL zo vd,. Semirycgyc El-kitabt 83,89; Barthold, /ur Geshirhtc dcs Chritmtums, 46 vd. Krg. Hz. Ali'nin gaf,daglanndan olup ticAret maksadiyle Qin'e seyihat eden ve oradan deniz yoluyla Basra'ya giderek burada islamiyeti kab0l eden Buharah Zerdiigti Ezrekyin hakkrnda Sem'ini'nin rivAyeti ( o$yi\ kelimesinde). Bkz. Sir A. Stein, "Do$u Tiirkistan ve Qin'deki So$dlu Koloniler hakkrnda bilgiler'. Sanzlia (Index). 543
lapiskt,
;aa Dozy,
VIII, g; Yikut,
Buldan,
l.
B3g.
Ishmimc,526.
5ai Sem'Ani,jLJ.(lJl kelimesinde. Hanrn merkezinin adtnrn yazmada bozuldugu agrktrr. Kr9. faksimilelerdeki metinler. vr. 486'. ta6 Mclinbr, r3r (CemAl Karqi). Bu hiikiimdara Hoca Ebu'n-Nasr SAmini adrnrn verildigi sonraki rivayetler hakkrnda bkz. Collhclions sciatifiques oricntahs, VIII, 16o vd.; F. Gre-
nard, "La L6gende de Satuk Boghra Khan et I'histoire,' (Jounat Asaliquc, XV' 5-79) (s. 7; Khodja Aboul-Nasr SAmAni).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi Y{JZYILA KADAR ORTA ASYA
tayken halkrn biat etti$i hiikiimdarlardan biri olarak zikredilmigtir; fakat, ondan sonra onun hakkrnda bilgi yoktur. Aynr gekilde onuncu asnn ilk yarrsr gibi erken bir zamanda Simini hinedinrndan birisinin Tiirkler'e kagtr$rnr siiylemigtik (bkz. s. z6o); fakat Kiggar "dihkanr" Togan-tegin'in Karahinhlar siilAlesi ile bir miinisebetinin olup olmadr$r hakkrnda bilgimiz yoktur. Tiirkler arasrnda faaliyet gtisteren di$er islam miimessillerin-
den Ebu'l-Hasan Sa'id b. HAtim el-Usbiniketi'yi bilmekteyiz: 3Bo yrhndan biraz ijnce "Tiirkler'in memleketine gitmigtir' 547.
(ggo)
Siminiler ile Ti.irkler arasrndaki siyAsi miinisebetlere gelince, dokuzuncu yiizylda ve onuncu yiizyrhn ilk yansrnda Tiirkler'i itaat altrna almak igin bozkrrlara ordular sevketmiglerdir. isficib'rn Nuh b. Esed tarafindan fethi (bkz. s. zz8), ismail'in Talas'a (bkz. s. e4o) ve Nasr'rn $ivgar'asa8 yaptrklarr selerler ve Fergana'daki Heft-dih kiiyiiniin Miisliimanlar tarafindan fethi hakkrndaki rivayetler buna igiret etmektedir. MiverAiinnehr yalnrz bir defa, 9o4 yrhnda, ismail, b. Ahmed'in saltanatr srrasrnda bi.iyiik bir Tiirk ordusu taralrndan istili edilmi$ ton ue istilicrlar, islim iilkelerinden gelen gtiniilliilerin yardrmryle geri piiskiirti.ilmiiglerdi. g4z'de Balisigun'a miisliiman olmryan Tiirkler'e karqr seler yaprhp yaprlmadr1lrnr bilmiyoruz. Ancak ertesi yrl, Ttirk hikanrnrn o$lunun sso Siminiler elinde esir oldu$unu biliyoruz. SAmini devletinin onuncu asnn son yansrnda Ttirk iilkelerinde hili niifrlzu oldufu, Fiik'in emriyle Mirki civarrnda bir ribAtrn inqi edildi$i551 hakkrndaki riviyetten anlagrlmaktadv. Zirii mahs0llere ihtiyaglan olduiu hilde, o devirde SimAniler'in kuwetinden dolayr ini baskrnlarla bu mahsOlleri elde edemiyen giiEebeler, biiyle durumlarda yaprldr$r gibi ticdret maksadiyle hudut gehirlerine kalabahk gruplar halinde gelirlerdi ss2. Bundan bagka bilinmeyen bir sebepten dolayr, yurtlarrnr terkeden bizr Oguz oymaklarr, MdverAiinnehr'in ancak giiqebelerin ya$amasrna elverigli krsmrna hiik0metin izniyle yerlegtiler ve buna kargrhk hudirdu biitiin akrnlara kargr korumayr va'dettiler. isficib'rn batr ve giiney-batrsrndaki biilgeye yerlegen Tiirkmenler (Oguzlar)'den yukanda 5a?
Sem'ini,
548
K$. Barthold,
.r.{L-Yl
kelimesinde.
Otctut, ro. istahri'den naklen (r9r). Oradaki bilgiye ra$men bahsi gegen gehrin Batr $ivgar oldugu muhakkaktrr (krg. a)n escr,346); istahri ile ibn Havkal'da adr geEmiyen Dogu $ivgar de$ildir (bkz. s. r9r). 5ae Taberi, lll,2245. 550 ibnii'l-Esir, VIII, 3ro; Mirhind, Histoire dcs Samanides,249 (ibn Haldirn'dan). 55! Mukaddesi, 275. 332 Bkz. yk. s. z5s vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
276
bahsettik (bkz. s. rg2-3). Tiirkmenler'in bagka bir kolu Selguk'unss3 baqkanh$r altrnda Seyhun'un aqa$r mecrisrnda boylarrndan aynldrlar. Selguk, islAmiyeti kabfil etti ve Cend'in Miisliiman ahilisini kifirlere haraE vermekten kurtardrssa. Selguk, Cend'de iildii ve orada giimi.ildii; fakat haleflerinin, kurtardrklan Mi.isli.imanlar ile kavga ettikleri ve giineye do$ru ilerledikleri bilinmektedir. On birinci yiizyrlda Cend'de Selguk'un haleflerine kargr gayet di.igmanca bir tavrr takrnan bir miisliiman hiiktimdan buluru255s. Selguk'un halefleri Siminiler tarafindan kab0l edildiler ve N0r (krS. s. rz5) civannda yerleqtiler. Hamdullah Kazviniss6, bu olayr 375 (gB5)
yrhnda giisterir.
Bir kag ytl sonra isficib'r iggal eden Balisigun hinr ile
SimAniler arasrnda yaprlan miicAdeleye Tiirkmenler de, ileride giirece$imiz gibi katrldrlar.
z6-BuIra Hin Satuk'un torunu Bu$ra HAn Hir0n b. MusassT, "$ihabii'd-devle ve ZAhirii'd-da've' s58 i.invinlannt almrgtr. Miveriiinnehr'de pek az muhAlefetle kargrlagtr. Ebfi Ali, Siminiler'in arizisinin biiliinmesi igin onunla gizli bir anlagma yaparak, Miveraiinnehr'in Bu$ra Hin'a, Ceyhun'un giineyindeki viliyetlerin de Eb0 Ali'ye verilmesi kararlaqtrrrldr. Bundan bagka Bu$ra Hin bir gok dihkandan dAvet mektuplan aldr; bunlar memlekette sse. oldukga iinemli rol oynadrklarr hilde hiik0metten memnun de$illerdi Bu ismin imlAsrnr Batr Avnrpa'nrn gimdiki ilimleri (ingilizler, Franszlar ve Almanlar ittifakla) Selguk olarak kabul ettikleri halde do$rusunun Selguk oldu$u rfdd6+ Koilad ve Mahmud KAggari'nin Dia6n-ii Liig6t'it-Thk (I, ggZ) adh eserinde toplanan malzemeler gibi 553
halis
Tiirk eserlerinde gl-L geklinde 55a ibni'l-Esir, lX. 3zz. 5s5
yazrlmrg olmasryla ortaya gkar.
Beyhaki,856.
4,X1. 4zr1' Taih-i Gikidc, 434, terciime. 93: Tabakau Nis6, rr7 Cemil Karyi'de btiyledir (Mctinb, r3z). Karahinhlar'rn soyu hakkrnda en genig ve anlagrldr$rna gtire en itimada gayan bilgiyi o vermektedir. ibnti'l-Esir (XI. S+) ile Avli (Matinlzr B4)'ye giire Satuk'un o$u Musa'mn nesli, Karahanhlar'rn bagka bir kolunu tegkil ediyordu; Nasr da bunlara mensuptu. ibnii'l-Esir, Bufira Hin'a Hir0n b. Stileyman adrnr verir. En eski kaynaklar, Utbi ile Gerdizi, Bulra HAn'rn ancak "bir ilek'in o$u" oldu$unu siiylerler. CemAl KArli'ye giire Satuk'un baqka bir o$u, Nasr'rn biiyiik babast, Han iinvamnr tagrdrfir srralarda Bu$ra Hin'rn babasr ancak ilek idi. Krf. ibn Miskeveyh, Eclipsc, lll, 393, Hir0n b. ilek. 5s8 Bu[ra Hin'rn, ilAk'ta 382 (ggz)'de basttan sikkelerinde aynr iinvanlan gdriiriiz: 356
Journal Asiatiquc,
5i7
bkz. A. Markov, Katalog. tg8. sse Utbi-Menini, I. 163 (Miveriiinnehr dihkanlanndan bir grup); kr1. Sndnca<. Vlatnik. Haziran, 39 Farsga terciimesinde (Nargahi, I55) "dihkanlarn yerine "Miveriinnehr'in bAzr egrafi" yaalmrgtrr: Noliccs ct Extrails. IV. 352 "autres 6mirs".
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YOZYTLA KADAR ORTA
ASYA
277
Maverdiinnehr'in ilk lltihine kargr ulemi srnrfrnrn aldr$r vaziyetin ne oldu560 ile baghca taraf$unu aErkhkla bilmiyorsak da, tarihgilerin Bu$ra Han tarlanndan Ebfi Ali ile Fiik'ins6t dindarhfr hakkrndaki riviyetlerine bakrlrrsa ulemd tarafindan, sonradan Nasr'a giisterdikleri iyi tutumla kargrlandr$rnr diigiinebiliriz. Sa'Alibi562, Bufra Hin taraftarlanndan birini daha zikreder: Halife VAsrk'rn soyundan geldi$i kab0l edilen Eb0 Muhammed Abdullah b. Osman el-Visrki. Halifelerin torunlan hem kendi memleketlerinde, hem de SAmini memleketinde maa$ alrrlardr. Bununla beraber el-Visrki, kendine ne bir maa$ ve ne de kirh bir ig temin edemedi. Bundan dolayr Tiirkler'in tarafrna gegti ve Hin iizerinde iiyle biiyiik bir niifOzu oldu ki, Hin, "onun giiriiEilne gtire hareket eder ve her igte onun gtiziine bakardr".El-Visrki, efendisini Miverii.innehr'e bir sefer yapma$a teqvik ve ikni etti. Sa'ilibi, onu, Simini devletinin yrkilmasrrun baghca imili kabul eder. Mdveriiinnehr'in fethinden sonra el-Visrki etrafrna 3oo gulimdan meydana gelen bir maiyet topladr. Halile ilin edilece$ini ve Bu[ra Hin'rn tibi srfatiyle MAverii.innehr ve Horasan'da hiikiim siirece$ini hayil etme$e bagladr, fakat HAn hastalanrp qekilince el-Visrki Irak'a kagmak zorunda kaldr. Bu son durum, Sa'Alibi tarafrndan iineminin gok biiyiitiildiifiinii diigiinmemize sebebiyet veriyors63. El-Visrki'nin fazla bir iinemi olmadr$r ve Abbisiler'in Horasan'daki gerEek ve tanlnmrg mensuplanndan hiE bir farkr olmayrp ancak kendi kendine ehemmiyet verdi$i kuwetle muhtemeldir. Aynr yrl iginde (g9z) Sa'ilibi, BuhArA'da Abbasi iilesinden baEka birisini g6rmiiqtiir: Me'm0ni. Siminiler'den maa$ almakta olan Me'm0ni, sayrlan epeyce kalabahk Horasanh taraftarlannrn bagrnda krsa zaman iginde Ba$dad iizerine yiiriiyecefini ve hilAfet makamrnt ele geqirece$ini Sa'Alibi'ye belirtmiqtir s6a.
Eski hAnedAn ile lhtihler arasrnda meydana gelen bu miicAdelelerde halk kiitlelerinin durumu hakkrndaki bilgimiz bundan bile azdrr. Utbi'ye 50 ibnii'l-Esir, IX, 7o. 36t Mctinler, 56,6o (Sem'nni). 362
Jounal Asiatiquc,5.lll' 339 vd. d.
Visiki'den tarihgiler de bahsederler. Gerek kendi hakkrnda ve gerekse Bufra H6n i.izerindeki niifizu haklanda en genig bilgileri vendi[i halde Nasr'dan hig bahsetmiyen ve onu Bufra Hin ile karargtrran Hili'lii's-SAbi'nin rivayetinden (ibn Miskeveyh, Eclipsc, lll, Sg1-gg7, terciime, VI. 4ro vd.d.) anlagrldrirna gtire, Visiki, ancak Nasr'rn iiliimii ve kardegi 563
Ahmed'in tahta gegiginden sonra MAveriiinnehr'den aynldr. Sonradan VAsiki tekrar Maveriiinnehr'i terkederek Do[u vilAyetlerine gitti, fakat nihayct Gazneli Mahmud'un emri ile tevkif edilerek iiltnceye kadar hapiste kaldr. 5u Jounzal AsialQue, 5. 1fi,333-339.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
278
V.V. BARTHOLD
Tiirkler Eekilince Buhiri halkr onlan cezalandrmak igin tikip edenlerle beraberdi ve Nuh'un diiniigiinii sevigle kargrladr; fakat Bu$raHAn isfrcAb'dan Semerkant ile BuhArA iizerine yiiriirken ve Siminiler'in merkezini iggal ederken bir mukavemetle kargrlagtrfirna diir bilgimiz yoktur. Muhtemelen arkasr gelmiyen mi.icideleler esnasrnda en gok zarar giiren halk, hAnedin defigmesinde siikffnetini devdm ettirmigtir. Nuh b. Nasr zamanrndan itibaren mili srkrntrlar iginde bulunan SAminiler, vergileri artrrma$a mecbfir oldular. *TAih-i Beyhak'da bize pek hakh gtiriinen, fakat o zaman biiyiik hognutsuzluklara sebebiyet veren bir vergi hakkrnda dikkate de$er bir haber vardrr: VerAset vergisi. SimAni devletinin son devrinde kab0l edilen bir karar gere$ince DivAn memurlarrnrn biri itldiigii zaman mallannrn bir krsmr devlet hazinesine kahyordu. Sonralan muhtemelen Beyhak biilgesinde qrkanlan bir kanunla, ahiliden erkek evlit brrakmadan iilenlerin bagka virisleri olsa bile mallannrn bir krsmr hazineye gelir kaydediliyordu. NihAyet bu kanun, erkek evlit brrakanlann mallarrna gtires65,
da tegmil edildis66.
HAcib Ayag (Aytah, Aytik), Bugra HAn'a kargr giinderildi, fakat ma$lOp ve esir edildi. Memleketi ancak kendisinin kurtarabilece$i diigiincesiyle Fiik affedildi, BuhAri'da merasimle kargrlandr ve diigmanrn hiicOmlarrna kargr durmak igin Semerkand'a gtinderildi. Harceng yakrnrnda (bkz. s. e6r, n. 46r) ma$0p oldu. Bu ma$lfibiyetin, kumandanrn ihAnetine atfedilmesi belki de sebepsiz defildir. Nuh baggehrini terketmek zorunda kaldr. Bu$ra Hin, Mayrs 9gz'des67 BuhArA'ya girdi. FAik, Ihtihi kargrlama$a qrktr, itaat arzetti ve Tirmiz ile Belh vilisi tAyin edildi. Simdni hinedAnrnrn qiikiintii halinde olmasrna ra$men, Beyhaki'ye inanrlacak olursa, Bu$ra Hin, BuhirA hizinesinde Eok para buldu. Hin, meqhur CO-i M0liyin (bkz. s. 115-6) sarayrna yerlegti. Bu srralarda Nuh, Amul'da bir ordu topluyordu; Abdullah b. Muhammed b. Uzeyr'is68 Hirezm'den getirterek vezir tAyin etti. Daha iince oldu$u gibi Ebff Ali, bu defa da elendisine yar565
Utbi-Menini, I. 176; Nargahi, 16r.
566
British Museum yazmasr, Or. 3587, vr. 75.
567
On birinci yiiryrl tarihqilerinden ikisi, Gerdizi (Metinlrt, rz) ile Beyhaki (234), aynr
tarihi (Rebitlewel 3Bz) verirler. Bundan dolayr ibnii'l-Esir'deki (IX. 67 vd.) Bu$ra HAn'rn iki seferi (3Bz ve 383) hakkrndaki riviyet reddedilmelidir. Utbi'nin eserinde tarihler giisterilmemigtir. 568
Gerdizi'de yanhghkla "Abdiilaziz"dir. Utbi (Utbi-Menini,
I,
r7o; Notices et Extraits.
IV, lSg). Eb0 Ali Bel'ami'yi de zikreder, fakat o devirde hayatta olmasr pek miimkiin gildir. Bkz. yk. s. Io. n. 52.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
de-
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA
ASYA
279
drm etmekten vazgeEti; fakat, o srralarda Bufra Hin ile arasrnda bir so$ukluk ortaya grktr. Bu$ra Hin Buhird'da mevkiini sa$lamlagtrnnca SAminiler'in arAzisinin taksim edilmesine diir anlagmayr yilriirliikten kaldrrdr. Eb0 Ali'ye yazdr$r mektupta Horasan hi.ikiimdarlannrn sipehsilArlarrna yazdrklan mektuplardaki tarzr kullanma$a bagladr 56e. Bunun iizerine Eb0 Ali, birlikleriyle Nuh'un tarafrna geEme$e rizr oldu, ancak o zamana kadar SimAniler'e mahsus olan "Emrriilmiiminin'in vilisi" iinvinlnln verilmesini istedi 570.Nuh, bu gartr bile kabOl etti, fakat EbO Ali'nin gelmesinden ijnce Siminiler'in lehine bir de$igiklik oldu; Nuh, sorumsuz vilisinin yardrmr olmadan Buhiri'ya diinebildi. BuhArA'nrn meyveleri ve havAsrndan dolayr5Tr rahatsrzlanan HAn, Semerkant'a Eekilmek zorunda kaldr. Oraya SimAni veziri Eb0 Ali Muhammed b. isa Damgani'yi beraber giitiirdiisT2. Nuh b. Nasr'rn o$lu Abdi.ilanz, Buhdri'da brakrlarak Bu$ra Hin, megru hakkr olan tahtrnr kendisine iAde ettigine dair bir ferman yayrnladrsT3. Bundan, belki Nuh b. Nasr'rn vasiyetini giiz iiniine almrgtrr (bkz. s. 267-8). ibnii'l-Esir'deki bir rivAyetten5Ta, Bu$ra Hin'rn geri gekilmesinin sebepleri arasrnda, Nuh'un kendi tarafina gekmefe muvaflak oldu$u Tiirkmenler'in hiicCrmu oldu$u anlagrlmaktadrr. Her halde Tiirkmenler, Buhiri halkr ile birlegerek geri gekilmekte olan orduyu tikip ettiler ve a$rrhklannr ya$maladrlar5Ts. Bu $artlar altrnda Bu$ra Hin, Abdiilaziz'i diigmanlarrna kargr himiye etmek hususundaki sijziinii tutmadr. r7 A$ustos gg2 tarihindesT6 Nuh, BuhAri'ya diindii ve Abdi.ilaziz'in giizlerine mil Eektirdi. Semerkant'ta Hin'rn hastah$r fazlalagtr. Tiirkistan'a diinerken Kugkarbagr denilen yerde velht ettis77. Biiylece Siminiler'in hikimiyeti ZerefgAn vAdisinde yeniden kurulmug oldu. Fiik, kendisini destekleyenden 56e 570
Utbi-Menin^,1, t77; Narlahi, t6z. Utbi-Menini, 1. t74; Nargahi, t6o.
5ir Bkz. Siminiler'in hizmetinden Bulra HAn'rn maiyetine geeen ve Vezir Damgani'nin rakibi olan Ebu'l-Feth Ahmed b. Muhammed b. Yusuftan naklen, Sa'ilibi, Tctime, IV, rr3,316. Barbier de Meynard'rn terciimesinde Journal Asiatiquc,5' III.34I) bu memurun adr Ebu'l-Fazl'drr. 5?2 Bu sahrs hakkrnda bkz. Gerdizi, vr. r33: cambridge yazmasl, merkant'da I Receb 38e (z Eyliil 992) tarihinde iildii. s?3 Gerdizi'de bir yanhg var: kr1. Mctinlcr, I2. n. 5. ta ibnii'l-Es^r, lX, gzz.
I.
to7", Vezir, se-
Utbi-Menini, I, 176; NarEahi, r6t. Tarih, Beyhaki tarafindan verilmigtir (234). 571 Mctinlzr, rz. Belki $6hn6mc'de adt gegen Kigir-baEr (yahut Kuqkir) kalesidir, kr1. 4aliski, Yill. 16; Barthold. lur Geschbhte des Christcntums, 35; Marquart. Osttirkisehea Dia575 s76
hkstudien.
trc.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
mahrum kaldr$r hAlde yine Belh'ten, BuhAri'yr zaptetmek igin hareket etti;yenilerek Merv'e gekildi ve eski diigmanr Eb0 Ali'ye yardrm teklif etti. Fiik'in kuwetlerinin hili oldukga miihim oldu$u anlaqrhyor, giinkti EbO Ali onun teklifini sevingle kabffl etti. Halbuki Siminiler'in bagansrnr dikkate alarak Nuh'un tevecciihiinii kazanmak igin krymetli hediyeler hazrrlamrgtr; bunlann paraslnl da, Utbi'ye giire, Horasan zenginlerinden almrgtr. Bu hediyeler gimdi Fiik'e takdim edildi. iki kuwetli rakibin ittilikr kargrsrnda SimAniler, tek g6re olarak bir tigiinciiye miiricaat ettiler: O da, bu zamana kadar cereyan eden olaylara katrlmryarak bu kangrkhklardan faydalanrp Afganistan'rn giiney krsmrnda hikimiyetini kurmugtu.
22-Sebtik - tegin, KarahAnlrlar ve SimAniler ile miinase betleri Ona taraftar giiriinen ensabctlar tarafindan eski iran qahlarrntn neslinden geldi$i sonradan belirtilen 578 Sebiik+egin 57e, ya kendi yurttaElan ve yahut SimAni "Gaziler"ce esir edilen Tiirkler'den birisi idis80. Esir tiiccarlan taralrndan Horasan'a giitiiriilerek Nigapur'da sipehsAlir Alp-tegin'e satrlmrgdrs8l. GenE gulAmrn meziyetleri daha baqlangrEta efendisinin dikkatini Eekerek krsa zamanda yiikselmiqti5sz. Mansur'un tahta Erkmastndan sonra Sebi.ik-tegin, imiri ile birlikte Gazne'ye giderek hem kendisi ,ve hem de halefleri igin biiyiik bagarrlar elde etti. Bunlann sonuncusu Piri, Sebilktegin lehine tahttan Eekilmek zorunda kaldr ve Sebi.ik-tegin, zo Nisan 977583 tarihinde Gazne emrri ilin edildi. Afganistan ve Hindistan'daki zaferleriyle $iihret kazanan Sebiik-tegin, Nuh'un diveti iizerine Miverii.innehCe gitti; KiE yakrnrnda giiriigtiiler. Sebiik+egin Nuh'a biat etti ve diigmanlanna karqr yardrm vidinde bulundu. Nuh, Amul'de kaldr$r miiddetce Hirezmgih ile GurgAnc emirlerinden (bkz. s. z5o-r) yardrm t18 Mctinler, r58 (Hdfiz-r
Abr0): Sriaralzdmc,tercime, t4r.
57e
Bu ismin meghur imlAsrnr muhAfaza ettik; bununla beraber Prof. N6ldeke'nin bana yazdr$r hususi bir mektupta igaret etti$i gibi, Farsga scbik (hafif, akrlsrz) srfau ile tiirkge lagin iinvamnrn bu suretle birlegtirilmesi uygun de[ildir. Etimolojik olarak "Sii-beg-tegin" okunugu akla daha uygun gclmektcdir. Son iki iinvanlnrn birlegtirilmesine gok rastlanrr (meseli metinlcr, zo. on ikinci yiizyrhn bilinmiyen bir tarihgisinden); fakat sii (ordu) kelimesiyle birlegtirildi[,ini giirmedik. Sebiilq belki tiirkge rarr,t (sevgili) yerinc kullanrlan rzb#tir. Marquart (Osttirkisclu Diahktudiar, 5o), aErklamadrfr sebeplerdcn dolayr Siibiik-tigin olarak okumuqtur. 5m Beyhakf, Io7. 58r Beyhaki, e37 vd. 582 Silasctndmc, metin 56r
96, terciime, r4o vd.
Tarih, C0zcini tarafindan (Tabakan Ndst{, 73) verilmigtir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA
ASYA
2BI
giirmiigtti; kargrhk olarak birincisine Ebiverd, ikincisine ise Nesi gehrini ikti olarak vermiqti. Ashnda Horasan'rn bu iki gehrinin Eb0 Ali'nin hikimiyeti altrnda bulundu$undan Nuh'un, bu iki gehri bagkalarrna vermesiyle EbO Ali'nin kargrsrna yeni diigmanlar grkarmak istemesi agrkca giiri.ilmektedir. Ebfr Ali, Nes6'yr kendi iste$iyle terkettiyse de Ebiverd'i Hirezmqih'a veremiyece$ini kesinlikle ilhde etti. Biiylece iki Hirezmli hiikiimdar arasrnda eskiden beri mevcut olan anlagmazh$r daha da giddet' lendirerek kendisi kargsrndaki tehlikeyi ortadan kaldrrmrg oldu. Horasan'da askeri harekita girigildi. Gfizgin ve GarcistAn emirleri Nuh ile Sebiik-tegin'in ordusuna katrldrlar. Eb0 Ali'nin miittefiki Gurgin emiri DirA b. Kabfrs muhirebe esnAsrnda Nuh'un tarafina gegti. Muharebe, Siminiler'in galibiyeti ile neticelendi (gg4) tto. Bu bagarrdan dolayr Sebiik-tegin "NAsrrii'd-devle ve'd-din", o$lu Ebu'l-Kasrm Mahmud da "Seyfii'ddevle" iinvinlarnr aldrlar. Ebfi Ali ile Fiik, Gurgin'a qekildiler. Mahmud, Eb0 Ali'yi Nigapur'daki vazifesinde brraktr ve Horasan'da sulh ve siikOnetin yeniden kurulmasr iEin gerekli tedbirleri aldr. O srralarda Nuh, Buhiri'ya diindiisss. Eb0 Ali ile Fiik, Biiveyhiler'in memleketinde bir sr$rnak buldular. GurgAn viliyetinin gelirlerinin bir krsmr kendilerine tahsis edildiyse de daha fazla yardrmr kesinlikle reddettiler. gg5 yrh bahannda5s6 Fdik'in istefi iizerine, EbO Ali'nin muhilefetine ra$men, Horasan'a diinmege karar verildi. Mahmud'u ma$lfip ederek Nigapur, Tus ve daha bagka gehirleri iggal etmefe muvaffak oldular. Asilerin hig birisi son bagarryr kazanacaklarr nr iimid etmiyorlardr. Bu sebeple her biri hiik0metle bir gtiriiqme imkAnrnr bulup kendilerini affetirme$e gahqryorlardt. N0h'un haztr bulunmadr$r, Sebiik+egin ve miittefiklerinin tam zaferi ile neticelenen kat'i savag Tus ctvannda viki oldu. Asi reislerin ikisi de Serahs'a ve oradan da Amul'e kaEtrlar. Sebiik-tegin'in kalabahk ordusunun giil iginden siiratle gegmemesin58a Utbi'ye giire (Utbi-Menini, r8g) 383 yrh Ramazan ortalannda bir Eargamba giinii belki 13 Ramazan (r Ekim grg3). 585 Utbi-Menini, I, rBo-rgg; Narlahi, :64-t73. Cerdizi'nin bu olaylar hakkrndaki riviyetinde, Sebiik-tegin'in kumazh[rna dAir fikradan (vr. I35; Cambridge yazmasr, vr. IoBb) bagka yeni bir gey yoktur. Sebiik+egin. Diri'nrn ihanet niyetinde olduf,unu haber aldrfrndan, Eb0 Ali'nin casuslanndan birinin huz0runda Diri ile Fiik'in ve EbO Ali'nin kardeEi Ebu'l-Kasrm'rn, muharebeye giriEilirse hiikimetin tarafina gegeceklerini videttiklerini, hatti birisi Ebi Ali'yi bizzat Sebiik-tegin'in eline teslim edecefine siiz verdilini siiyledi. Binienaleyh, Diri diigman tarafina gegince EbO Ali, difer iki mi.ittefikinden de giiphelendi ve onla-
ra giiveni kalmadr. 566
Utbi'ye giire (Utbi-Menini,
I, eo5) Rebiiilewel
385'te (bu ayrn
ilk giinii 5
Nisan
gg5'e tesadiif eder).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
282
V.V. BARTHOLD
den faydalandrlar. Amul'den ikisi de BuhArS'ya elgiler
gcindererek
Nuh'tan af dilediler.Hiikffmet, FAik'in iste$ine kesinlikle red cevabr verdiii halde, Eb0 Ali'ye affedilece$i ve Gurginc'a giderek orada Emir Ebu'l-Abbas Me'mOn b. Muhammed'in yanrnda kalabilece$i tilimatr verildi. Hiik0metin gayesi, isilerin askeri kuwetlerini biilmekten ibaretti ve bu maksat, tam minisiyle gergeklegti. Ebir Ali affr kabul ederek Ceyhun sAhilini takiben HArezm'e gitti587. Yalnrz kalan Fiik, Nuh'un muvafakatini almadan MiverAiinnehr'e girmege karar verdi. Hicib Begtiiziin kumandasrnda gtinderilen bir birlik Nesef yakrnrnda ona yetigtiyse de hticum edemedi. FAik, KarahAnhlar'rn i.ilkesine gitmefe muvaffak olarak orada samimiyetle kargrlandr. Bu srrada EbO Ali'nin kuvvetleri HdrezmgAh Eb0 Abdullah tarafindan Heziresp yakrnrnda dagrtrlarak kendisi de esir edildi (19 Eyliil 996 Cumartesi)s88. Taraftarlarrndan yalnrz Hicib ilmengii, GurgAnc'a varabildi. Emir Me'm0n, bundan istihde ederek himAye ettifi Eb0 Ali'nin irndidrna yeti$mek ve aynr zamanda eski diigmanrnrn iqini bitirmek istedi. Hirezmqih EbO Abdullah hapse atrlarak arAzisi ve iinvinr Me'mirn'a verildi. Me'min'un aracrhfir ile Eb0 AIi ile BuhAri hiikr]meti banqtrlar. Eb0 Ali, BuhAri'ya dcinerek orada vezir Abdullah b. Uzeyr, Hicib Begtiiziin ve di$er devlet erkinr tarafindan biiyiik bir merAsimle karqrlandr. Nuh, onu Rigistin sarayrnda (bkz. s. t4t) kab0l etti ise de sonradan kardeqlerinden ve askeri reislerden on sekiz kigi ile birlikte Buhird kalesine hapsettirdi sEe. Aynr yrl iEinde Karahinhlar'rn yeni bir askeri harekAtrnr giirmekteyiz. Miveriiinnehr'in ancak bir krsmrnrn hi.ikiimdarr olan Nuh, Tiirkler'e kargr biiyiik bir kuwet Erkaramadr$r igin Sebiik-tegin'den yardrm istemek zorunda kaldr. O srrada Belh'te bulunan Sebiik-tegin Nuh'un divetini ahnca biiyiik bir ordu ile MiverAi.innehr'e girdi. G0zgin, Saganiyin ve Huttel emirleri ona katrldrlar. Sebiik-tegin, Kig ile Nesef arasrnda ordugih kurarak ordusuna katrlmasr igin Nuh'a ricada bulundu. Vezir Abdullah b. Uzeyr, SimAni hiikiimdarrnrn az bir kuwetle Sebi.ik-tegin'in kalabahk or587 Utbi'de biiyledir (UtbiMenini, 136; Cambridge yazmas,, rogb;, Ebi
I, Igg-zrg; Narlahi, 174-186). Gerdizi'ye g
Biiveyhiler'den Ali (yani meqhur Fahrii'd-devle), kendisine ayda 5o.ooo dirhem ayhk ba$adr, fakat bir aqk meselesinden dolayr Nigapur'a diindi. Mahmud'un emriyle tevkif edildi ve hapisten kagarak Hirezm'e gitti. 588 Utbi-Menini,l, zz4. r Ramazan 386 Cumartesi, fakat bu tarih belki yanhEur. 386 yrlrnrn Ramazan 58e
rj Eyliil
Pergembe
giinii baqlar.
^y, Utbi-Menini,l, zrg-z3t; Nargahi, 186-19r: Metinlq rz, r3; Gerdizi, vr. r37;
bridge yazmasr, vr. r ro'(burada Ebff Ali ile birlikte tevkif edilenlcrin sayrsr gtisterilmiEtir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
Cam-
ON iKiNCi YUZYILA KADAR oRTA ASYA
28g
dusuna katrlmasrnrn saltanat makamr igin utang verici olaca$rnr belirterek Nuh'u kandrrdr ve o da Sebiik-tegin'in teklifini reddetti. Bunun iizerine Sebiik-tegin, o$lu Mahmud ve kardegi Bu$riEuk kumandasrnda zo.ooo kigilik bir kuweti Buhiri'ya giinderdi. Bu birlik Simini hiik0metine her qeyi kabOl ettirme$e yeterliydi. Vezir azledilerek Sebiik-tegin'e teslim edildi. Sebiik-tegin, onun yerine kendi taraftarlarrndan EbO Nasr Ahmed b. Muhammed b. Ebi Zeyd'i tiyin etti. Sebtik-tegin'in iste$i ilzerine Nuh, vezirle birlikte EbO Ali ile hicibi ilmengii'yii de teslim etti5tu. Hepsi Gerdiz kalesine hapsedildiler. Sebiik-tegin, Karahinhlar ile sulh yaparak SimAniler ile KarahAnhlar arasrndaki hud0dun Katvdn bozkrn olmasrna karar verildi. Biiylece Seyhun havzasrnrn tamimr Karahinhlar'rn hAkimiyetine gegerek
Fiik onlar tarafindan
Semerkant vdlisi tAyin edildi
5er.
Sebiik-tegin Ceyhun'un giineyindeki biltiin vilAyetlerin mutlak hikimi oldu. Nuh, Horasan'daki olaylarla her ttrlii alikasrnr kesti. Vezir Ebff Nasr, Miveriiinnehr'de isiyigi sa$lamak gayesiyle her tiirlii giddete baq vurarak "kanr kanla yrkadr"se2 ise de beg ay sonra gulimlar taralrndan katledildi. Sebiik-tegin onun himisi oldufu igin Nuh, Siminiler'i tildiirme olayrna katrlmrq olmakla itham edilecefinden Eekinerek katilleri igkenceyle iildiirtti.i ve Sebiik-tegin'e haber giindererek yerine birisini tiyin etmesini rica ettise3. Sebi.ik-tegin, segimi hiikiimdara brraktr. Ebu'l-Muzaffer Muhammed b. ibrahim el-Bargagi vezir tiyin edilerek Nuh'un ijliimiine kadar makamrnr korudu (r4 Receb 387/z3Temmuz 9g7 Cuma)5e4.
zB-Son SAminiler Nuh'un o$u ve halefi Ebu'l-HAris Mansur'a ancak (Sem'ini'nin rivAyetine giire5es) Kasrm gg7'de biat edildi.Beyhaki'ye giirese6, Iikri ve ahliki 5s Gerdizi'ye giire (Cambridge yazmasr, vr. t lou; Oxford yazmasrnda bu krsrmda bir eksiklik var). bu olay, $aban 386 (Agustos yahut Eyliil 9S6) d" meydana geldi; halbuki EbO Ali'nin Hirezm'de hapsedilmesi igin yukanda zikredilen tarih bununla birbirine uymamaktadrr. Utbi'deki 386 tarihinin yanhqhkla 385 yerine yazrlmrE olmasr ve Ebfr Ali'nin Hirezm'de hapsedilmesinin yanhghkla zB Eylill 995'te (Wiistenfeld cewellerine giire 385 yrh Ramazan ayrnrn ilk giinii, zg Eyliil gg5 Pazar'a tesadiif eder) vuku bulmasr muhtemeldir; yoksa ondan sonra ve Nuh'un iiliimiinden tince cereyan eden olaylar iqin pek az zam^n kalrrdr. Hem de 386 yrhnda halk arasrnda Eb0 Ali'nin katledildifine dair qAyialar vardr (bkz.
Sem'ini,
cs
set
ga
:
-* -.)l
kelimesinde).
jLLJt
kelimesinde.
Utbi-Menini, l. z3r-z4r : Nargahi, r gr - r 95. se2 Tibir, Utbi tarafindan (Utbi-Menini, I. z4r) verilmektedir: Nargahi, r96. 5e3 Utbi-Menini, I, z5o: Narqahi, rgg vd. 5ea Utbi-Menini, I. 255 c-Jtfarsga terciimede (Nargahi, e ve diler fars"U 6r:'cd-UJ) kaynaklarda.:^+J e^)F fakat dolrusu Cuma gi.inii. o ayrn on diirdiine rastlar. 5es
Sem'dni,
5e6
Beyhaki, Bo3. Tarihi olaylar, bu tavsifi pek hakh giistermiyor.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
284
V.V. BARTHOLD
yiinleriyle temdyiiz etmig yeni hiikiimdar, qiddet yoluyla iilkesinde isiyiqi ternin etti ise de devleti kurtaramadr. iktidar FAik ile vezir Bargagi'nin
elinde kaldr. EbO Ali ile taraftarlarr Sebiik-tegin'in elinde hapiste tildiilerseT. Ancak eski vezir Abdullah b. Uzeyr, bilinmiyen bir sebepten dolayr serbest brrakrlarak MAverAilnnehr'e dijnmesine izin verildi. Onun tegvikiyle Ebfr Mansur Muhammed b. Hiiseyin b. Mut isficibi (muhtemelen isficib htikilmdarlarr Ailesine mensuptu bkz. s. z6o, n. 449), isyin ederek KarahAnhlar'dan MiverAiinnehr hiikiimdan ilek Nasr'dan yardrm istedi. ilek yardrm vidiyle Semerkant iizerine yiirtidii, ancak orada iki isi reisi tevkif etti. Difer taraftan ilek'in ordugihrna getirilen Fiik, bi.iyiik bir hiirmetle kargrlandr ve 3ooo si.ivarinin baqrnda BuhirA'ya gcinderildi. Mansur baggehrini terkederek Amul'a kaqtr, Fiik Buhiri'yr iqgal edince Sim6niler'e sadAkat ve ba$hh$rnr belirterek Mansur'u kandrrdr ve geri diinme$e rizr ettises. Difer hicib Begtiiziin, sipehsilir olarak Horasan'a giinderildi. Aynr yrl iginde, yAni 997'de Sebiiktegin iiliince kiigiik o$lu ismail tahta geEmig ve saltanatr biiyiik kardegi Mahmud'a brrakmak istemedifi iEin Mahmud Horasan'dan grkmak zorunda kalmrgtr.
Yeni bir ig harbin glkmasrna engel olmak maksadiyle Mansur, devlet ileri gelenleri ve bilhassa Fiik ile Begtilztin arasrnda bir anlagmazhk qrkarma$a gahgtr. Buna ra$men Fiik, Kuhistin hikimi Ebu'l-Kasrm Simcfiri'yi gizlice Begttiziin'e hiicum etme$e kandrrdr, fakat bu sava$ta Begtiiztin'iin galip gelmesi (Mart gg8) tnn FAik'i hayal krrrkh$rna u$rattr. Begtiiziin, hasmiyle sulh yaparak Temmuz 998'de BuhArA'ya muzaffer olarak dtindi.i. Bundan sonra Fiik ile vezir Bargagi arasrnda kavga grkrnca Bargagi, Emir'e sr$rndr. Mansur, onlann aralannr bulma$a gahgtr ise de bagaramadr. Fiik, diigmanrnrn teslimini istiyerek Emir'e qiddetle serzenigte bulundu. Nihayet BuhAri geyhlerinin araya girmesiyle anlagma sa$andr. Bargaqi vezirlikten azledilerek G0zgAn'a siiriildii6m. Gerdizi'ye giire Siminiler'in :cr Krg. Sem'ini, jt'LJl 1.1;-.sinde, Mubirek Eb. Ali'nin cesedinin qiiriimedif,ine diir efsinc, uleminrn Simc0riler'e karqr vaziyetine qehidet etmektedir. 5e8 Utbi-Menini, L z68 vd.d. Narlahi, zo5 vd.; Gerdizi, vr. tZ7; Cambridge yazmasr, vr. t tob. see
Utbi-Meninii
I,
zB7, RebiiilAhrr (Nisan); Reynold'un terciimesinde (s. zer) Re-
biiilihrr: Gerdizi (vr. r38; Cambridge yitzmasr, vr. rrr") ile ibnii'l-Esir'de de (lX,
97)
biiyledir.
m Utbi-Menini, I,
289; Notbcs
ct
Extraits.
IV.
S69. Beyhaki'ye g6re (442 vd.d.) vezir,
siililenin 96kece$ini tinceden giirdii ve vaktinde iqin iginden srynlarak mallannt koruma$a
karar verdi. Bu maksada erigmeyi diigiinerek yalandan ayairnrn krnldrfrm siiyledi ve riigvet verdi{i hekimin yardrmiyle Emir tarafindan kendisini memuriyetten afiettirdi ve ktsa zaman
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNCi yUzyILA KADAR ORTA ASYA
285
son vezirleri Ebu'l-Kasrm Abbas b. Muhammed Bermeki ile Ebu'l-Fazl Muhammed b. Ahmed Ceyhiniol (belki Ebff Abdullah Ahmed'in oglu) idi. Utbi@2 bir de Ebu'l-Hasan Himuli'yi zikreder. Ebu'l-Hasan, Mahmud'un elgisi olarak Buhird'ya giinderilmiq ve orada iken Siminiler'in veziri olmayr kabfil etmigtir. Bu vezirlerin, olaylarrn geliqmesi iizerinde bir tesirleri olmadrfr anlagrhyor. Begtiiziin ile Mahmud'un menfaatlerini birlegtirmek hepsinden giiE bir igti. Mahmud o srralarda kardeqi ismail'i yenerek Gazne'ye hikim olmu$tu. Begtiiziin lehine Horasan vilili$inden Eekilmek istemiyordu. Mansur, tiviz olarak Belh, Tirmiz, Herit, Biist ve di$er qehirlerin vAlilifini Mahmud'a teklif etti ise de Mahmud, Horasan'rn tamamrnr almak istiyordu. Rakibini Nigapur'u bogaltmak zorunda brakh@3. Mansur, Fiik ile birlikte Horasan'a girdi. Beyhaki'ye giire, hepsi, bir anlagma ile iqi halledebileceklerini hili iimid ediyorlardr. Bu sefer Emir'in kararsrzh$r felAketine sebep oldu. Ordusu ile Serahs'ta iltihak eden Begtiiziin, bu kararsrzh$rnr gizlice Mahmud ile anlagma niyetinde oldu$una atl'ediyordu. Fiik de onun bu endiqesine tamamen katrhyor ve pek de sebepsiz olmtyarak kendisi ile Begtiiziin'iin Akrbetlerinin Eb0 Ali'ninki gibi olaca$rndan korkuyorduoa. Mansur'dan ijnce davranma$a karar verdiler: r $ubat ggg akgamros Emir'i tahttan indirdiler; bir hafta sonra da gtizlerine mil gekerek
Buhiri'ya giinderdiler. KtiEiik kardegi Ebu'l-Feviris Abdiilmelik
tahta
gegti. ,
Mahmud, tahttan indirilen Emir'in intikamrnr alaca$rnr ilin etti$i halde pek az zaman sonra diigmanlariyle uzlagtr. Begtiiziin lehine Nigapuy'dan vazgegerek Belh ve Herit't kendisi aldr, yini ewelce Mansur tarafindan teklif edilen qartlarr kabfil etmig oldu. Ebu'l-Kasrm Simc0ii'nin kuwetleriyle birlegmig olan rakiplerinin saytca iistiinlii$i kargrsrnda btiyle bir karar aldr$r agrktrr. Bu anlagmanrn Mahmud igin kArh olmamastna iince Gizgan'da satrn almrg oldu$u miilkilne gekildi. Oraya vannca emlikini sattr. "yiiregi hafif ve aya[r iyilegmig" olarak Nigapur'a yerlegti. Orada uzun yrllar miireffeh bir hayat siirdii ve gok itibar gtirdi.i. mr Her iki yazrnada(Oxford yazmasr, vr. r3B; Cambridge yazmast, vr. r I I') jt*ll 02 Utbi-Menini,l, zgz; Noticcs ct Extrails.IV. 37o. m3 Utbi-Menini, I, zgr vd.d.; Noticcs ct Extraik,IV,37o.
@ Beyhaki,
So3 vd.
05 Beyhaki (8o4) ile Gerdizi'de (vr. r3B; Cambridge yazmasr, vr.
tlt")
aynr tarih veri-
lir: rz Safer 3Bg Qaryamba.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
ragmen o bundan iiyle memnun oldu ki, fakirlere eooo dinar sadaka da$rttrffi (Mayrs gpg). Bununla beraber bu anlagma Eok Eabuk bozuldu. Mahmud'un artg kuwetleri hAince bir hiicuma u$radrlar; harp yeniden bagladr. Mahmud parlak bir zaler kazanarak biitiin Horasan'r hAkimiyeti
altrna aldr. Mahmud'un, zaferini Halife el-Kadir'e bildirdi$i mektubu giiniimiize intikal etmigtir607. Mektupta harbin tek sebebinin, Siminiler'in halifeye baflr olmaktan vazgeEmeleri oldu$u belirtilir. Mahmud, Ceyhun'un giineyindeki viliyetlerde, Utbi'nin ifidesine giire "Siminiler'in iilkesine tevariis etti". $artlann ne derece biiyiik defigikli$e u[radr$r, Mahmud'un bu defa sipehsAlAr iinvinrnr almayrp kardegi Nasr'r Horasan sipchsilin tAyin etmesinden anlaqrlmaktadrr. Abdiilmelik ile Fiik, Buhiri'ya kagtrlar. Begtiizrin de, Mahmud ile miicAdelelere yeniden baElamak igin boguna gayret sarfettikten sonra orada onlara katrldr. Aynr yrhn yaz mevsiminde Faik iildi.i. Bundan sonra ilek Nasr@8, MAverii.innehr'de Siminiler'in son kahntrlannr da ortadan kaldrrma$a karar verdi. Qa$daglarr nln ve bizzat qihit olanlann riviyetlerine giire@, SimAniler, diiqmanlanna kargr iimitsizce kar$r koyma$a karar verdiler. Hiikilmdann emriyle Buhiri cimilerinin hatipleri vaazlannda hinedanr mildifaa etmek igin halkr siliha sarrlma$a divet ettiler. O devirde Buhirihlar, bi.itiin Miveriiinnehr halkr gibi silih tagrrlardr. SAminiler, lehlerine milli bir hareket meydana getirebilselerdi, bu Karihanhlar iEin ciddi bir engel olabilirdi, fakat hdnedinrn yrkrlmasrnr 6nleyemezdi. Hatiplerin vaazlart tesirsiz kaldr. SAminiler, ismail de dihil610 halk kiitlesinin gtivenini sa$hyarak tahtlanna bir destek kazanmafa hiq bir zaman u$ragmamrglardr. Demokratik mihiyyette oldugu giiphe gtitiirrniyen $ii hareketini cezilandrrmalan bunu ortaya koymaktadrr. SAminiler'in son devirlerinde Miveriiinnehr'de $iiler'in bulundufu bilinmektedir. Meghur
ibn Sina'ntn
babasr ve kardegi bunlardandr6rr. Sa-
fr Gerdizi'ye giire biiyledir. Beyhiki'de (8o5) ancak biiyiik miktarlar da$rtrldr$r zikredilmektedir. o7 lbn Miskeveyh, &lipsc, III, 341345; terciime, VI, 366-37o. Savag, Mcrv yakrrnda 3 Cemiziyelewel g8g Sah (16 Mayrs ggg) gilnii oldu. ot Gerdizi'de (Cambridge yazmast' vr. I t rb) ona, "Hin'rn kardegi" denilmektedir. @ lbn Miskeveyh, Eclipv,III, 37u vd.; terciime 4oo vd. 610 Bu gahrs hakkrnda Avfi'deki enterrsan bilgiye miiracaat edilmelidir (Mctinla, ga vd.).
6r' ibn Ebi Usaybiya, I\inu'l-cnb6, ne9r. A. Miillcr, Kiinigsberg 1884,
Kfti,
II. z; ibnii'l-
Taihu'l-hubm6, negr. Lippcrt, 4t 3.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
287
miniler'in din ve din adamlarrna kargr giisterdikleri hiirmete ra$men6r2 Si.inni iileminrn tevecciihii de, hanedan taraftndan de$il, Ebir Ali ve FAik gibi diigmanlannrn tarafinda idi. Hatiplerin vaazlartna kulak asmryan halk, "kendilerinin fakih saydrklartna" iltihak ettiler yini Baron V.R. Rosen'tn hakh tahminine giire, resmi olmryan din adamlan stntftntn temsilcilerine tabi oldular. Onlann halk iizerindeki tesiri, hiik0metin tAyin etti$i hatip ve imamlann tesirinden daha btiyiiktii. Buna benzer olaylarda diimd oldu$u gibi6r3, nisbeten yakrn zamanda islim'r kabOl etmig olan dindar giiEebelerin din ile ulemaya giisterdikleri derin hiirmet, miinewer memurlar srntfindakinden gok daha fazla idi. Netice olarak Baron Rosen'in likrine ra$men, fakihlerin "giiphesiz" Karahinhlar'dan riigvet aldrklarrnr diigiinmek igin pek sebep giiremiyoruz. Halk miirgitlerinin nasihatlerini kabfil ederek "diinya mah iEin miicadele edilirken" Miisliimanlartn "yattp katledilmek" zorunda olmadrklanna karar verdiler. ilek, Brrhara'ya ancak SAminiler'in dostu ve himisi srfatiyle gidece$ini ilin etti. Ahili lhtihleri tam bir siikOnetle karqrladrlar. BuhArA'nrn askeii kumandanlarr Begtilziin ile Yrnal-tegin, kendi istekleriyle lhtihlerin ordugihrna gittiler ve orada tevkif edildiler. zg Ekim g9g Pazartesi giinii6ra. ilek, hiE bir mukavemetle kargrlagmadan BuhArA'yr iggil ederek Sdminiler'in hazinesine elkoydu. Abdiilmelik ile siilAlenin difer mensuplan Uzgend'e giinderildiler. ilek de Buhird ve Semerkant'a kendi vAlilerini brrakarak Uzkend'e diindii. Biiylece SAmAni devleti son bulmuq oldu. Yerli Aryan unsurunun hikimiyetine ebediyyen son veren bu tarihi olayrn iinemini o zaman belki hiq kimse idrAk edememigti6r5.
29- Bu$ra HAn'dan sonra Karahinlrlar kimin meselesini halledecek mevsuk bilgiye sdhip de$iliz. Belki Nasr'tn Bu$ra
Hin Hirun itldiigii zarrran Karahdnhlar'tn
baqtna
geEtigi babasr
6', Samaniler devrinde Arap ve Fars dillerinde yazrlan dini bir el kitabr hakkrnda bkz. Prof. V.A. Zhukovsky'nin gok faydah makalesi (4aPirki, XIl. 5). Bu makalede adr gegen Ebu'l-Kasrm Semerkandi hakkrnda, Ebi Mansur Mituridi ile birlikte Miitezililer ile Kerrimilere karqr Siinnili$in bag miidifii denilmektedir (Mctinln, 5A. Kandiyc'den, kr9. Vyatkin'in terciimesi, Scme*ant Vilfucti Rchbai.
VIII.
263).
613
Kry. Dozr1, Islamismc.364. 6ta Gerdizi'de do[ru olarak btiyledir (vr. r39; Cambridge yazmasr vr. IIrb); Utbi (Utbi Menini, I.3r9; Nargahi, z16) ile sonraki kaynaklarda (MirhAnd, Histoirc dcs Samanides, r97) yanhglftla Sah giinii denilmigtir. 615 Prof. Niildeke, Grundrits da iranirclvn Philohgicde (II, I5z, n. 6) bu olayr "adr gegen iilkelerin tarihinde giiriilen en acrkh feliketlerden biri" olarak tavsif eder.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
288
V.V. BARTHOLD
Hin Ali
gegti ki, Cemil Karqi'ye giire6r6 Ocak 998'de gehit olmugqekilde itldiigii, kendisine verilen Hafk (yanrk) likabrndan tahmin tur. Ne edilebilir. Arslan-ilek iinvantnt tagtyan Nasr, her halde ancak vasal srlatryle
Arslan
Mdveriiinnehr'de hiikiim siirer ve Uzgend'de otururdu. Karahinltlar'tn iilkesinde, biittin girEebe imparatorluklarda oldufu gibi rrsi emlik anlayrgr, gahsi kanun sdhasrndan devlet kanunu sahastna nakledildi. Memleket hinrn biitiin iilesinin mah sayrlarak birgok krsma biiliinmiigti.i. Devlet bagkanrnrn otoritesini kuwetli vasallar, icabrnda tamimen reddedebilirlerdi. ulkeyi taksim us0lii, her zaman oldufu gibi gahsi kinlere ve hiikiimdarlann devamh de$igmesine sebep oluyordu. Binienaleyh hinedinrn miinferit mensuplarrnrn saltanat kronolojisini do$ru olarak tesbit etmek miimkiin de$ildir. Bize intikal etmig olan bol miktarda Karahinhlar'a iit sikkeler bile bu meselenin halledilmesine yardrm etmiyor, giinkti aynr sikke iizerinde gegen geqitli i.invanlann bir gahsa ml, yoksa mtiteaddit gahrslara mr iit oldufunu, tarihi bilgilerin azhfrndan dolayr bilmiyoruz.
Muntastr
30-ismail
On birinci yiizyrhn ilk yrllannda KarahAnhlar, Miveriiinnehr'de Siminiler'den Mansur ile Abdiilmelik'in kardeqlerinden Ebo ibrahim ismail'in grkardr$r bir isyAnr bastrrdrlar: Uzkend'de hapiste iken kadrn kryifetine girerek kaEmtg6rT olup Muntasrr (:Muzaffer) iinvantnt alan Ismail, BuhAri'ya ve oradan Hirezm'e giderek etrAfina kalabahk bir taraftar kitlesi topladr. Hirezmgihlar'dan gg7'de askerleri tarafindan katledilen Me'm0n'un o$u ve haleli Ebu'l-Hasan Ali, belki de buna giiz yummamrgur6r8. Muntasrr'rn topladrfr ordunun kumandanh$rna tiyin edilen Hicib Arslan-Yilfi, Karahinltlar'rn Buhiri vilisi Ca'fer-tegin'i gehirden kovma$a muvaffak oldu. Ma$0p ordunun kahntilart, Semerkant vilisi Tegin Hin'rn ordusuyla birlegtilerse de, bu ordu da Zerefgan iizerindeki kiipriiniin yakrnrnda Simani ordusuna yenilerek kagma$a mecbur oldu. Muntasrr, Buhiri'ya dtindii6re ve Utbi'ye620 inantlacak olursa halk tarafrndan sevingle kargrlandr. Bu baganlara ra$men ilek'in esas kuwetlerine kargr durmak miimkiin olmadr. Onun yaklagmasr iizerine Muntastr ile Arslan616
Mctinle4 r3z vd.
6f7
UtbiMenini, I,3zo; Narlahi, ztT.Lane Poole'tn kitabrnda (Mohammadan Dyastics, r3z, r33) ve benim terciimemde kendisine yanhghkla lbrahim adr verilmigtir. 618 Utbi-Menini, I, 254 vd.; Nargahi, eor' ore Belki rooo yrhnda! Muntasrr tarafindan BuhAri'da basttnlan sikkelerden biri bu pla (H. 39o) iittir. Kr9. A. Markov, Katalog t6g. 620
Utbi-Menini
,l,
323; Nargahi, z I B.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNCi yUzyILA KADAR ORTA
ASYA
289
geEerek iran'a kaqtrlar. Mahmud ile kardegi Nasr'a kargt miicideleleri de, bAzr gegici baganlara rafmen feliketle neticelendi. Muntasrr kabahati, baghca yardrmctst Hicib Arslan-Yil0'ya yiikledi. Ziten iglerin yiiriiti.ilmesinde fazla miistakil hareket etti$inden dolayr hognutsuzlu$unu kazanmrgtr; Arslan-Yil0'nun idimrnr emretti62t. Muntastr'tn son kuwetleri Nasr tarafindan imha edilince, roo3 yrhnda Miveriiinnehr'e diinerek O$uzlar'dan (Iiirkmenler) yardrm istedi. Gerdizi'ye gore622, o zaman ilk defa olarak mtisliimanh[r kabul eden O$uzlar'tn reisi Peygu (muhtemelen Yabgu okumak lAzrmdrr) idi; Selguk'un o$lu oldu$unu zannetmefe daha Eok sebepler vardl. Onun Karahinhlar'a kargt Siminiler'e yardrm etti$ini giirmiigtiik. O$uzlar, bol ganimet iimidiyle Muntastr'a kendi istekleriyle katrldrlar. Muntastr, onlarrn yardrmryle Zerefgin sahilinde Stibagr-tegin'in ordusunu ve daha sonra Semerkant yakrnrnda ilek'in birliklerini yendi (roo3 yrh yazr); ilek'in kumandanlanndan on sekiz kigi esir edildi. O$uzlar esirleri Muntastr'a teslim etmiyeceklerini kesinlikle belirterek kendi yanlannda tuttular. Fidye (kurtuluq akgesi) bekledikleri agrkca farkedilmektedir. Muntasrr, onlann itek ile haberlegmek istediklerinden gtphelenerek onlardan ayrrldr. roo3 yrh sonlanna do$ru 3oo siivari ve 4oo piyideden meydana gelen kiiEiik bir birlikle Dargan'da Ceyhun'u buzlar iizerinden secerek Amul'e vardr.
Yil0, Amul'den,
Muntasrr, Ioo4'te Nesi ile Ebiverd'e yerlegme$e tegebbiis etti ise de, halkrn iste$i iizerine HArezmqAh tarafindan giinderilen bir orduya ma$l0p oldu. Bu muharebede canlartnt kaybeden taraftarlan arastnda Tag'rn o$lu da vardr623. Muntastr, ordusunun kalan krsmryla iigiincii defa Mive-
riiinnehr'de giiri.indi.i. BuhirA vilisi taralrndan ma$lfip edildi$i halde Nur'da miistahkem bir mevkide karargih kurdu ve Deb0siye'de bulunan diigmana taarruz etti. Bu seferki sava$ta Muntastr galip gelerek nihiyet SAmdniler lehinde milli bir hareket meydana geldi. Semerkant gazileri'nin reisi Hiris (ibn Alemdar:Sancaktarrn o$lu, lAkabiyle tarunmtgtrr), 3ooo asker ile Muntasrr'rn maiyetine girerken gehirdeki geyhler de62a 3oo gulAmr silAhlandtrdtlar. Oiuzlar da tekrar onun ordusuna katrldrlar. Bu kuvvetler ile $aban 3g4 (Mayrs-Haziran too4)'te B0mamez yalanrnda ilek'in 62r 622
Utbi-Menini, I,3zg; Nargahi, zzr. Mctinbr, I3. Utbi'de (Utbi-Menini, I,335 vd.; Nargahi, zzz) daha az bilgi bulun-
maktadrr. 62r 62a
Utbi-Menini I,34o; NarEahi, rz5. Arapga ashnda (Utbi-Menini, I, 34r) "megAyih'; farsga terciimesinde ise "hicegAn". F. t9
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
290
kuwetlerini, hatta GerfrA',ye625 inanrlacak olursa, "Biiyiik HAn'rn" or' dusunu yenme$e muvaffak oldu. Fakat bu bagarrlar devamfu olmadr. HAn, yeni kuvvetlerle dijnerek Aqhk bozkrrrnda Dizek ile HAvas arastnda sava$a girigti. O$uzlar Bfirnamez'da kazandrklarr ganimetle yetinerek Eadrrlarrna dijndiiler ve bu sava$a katrlmadrlar. Muharebe esnaslnda Muntastr'tn kumandanlanndan Hasan b. Tak, 5ooo askerle ilek'in tarafina geqti. Muntaslr tekrar Horasan'a kagtr ve oradan dilrdiincii defa olarak Miverii.innehr'e diindii. BuhAri'da oturmakta olan Siminiler'den akrabasr ibn Surhak'rn vaadlerine inandr. ibn Surhak, ilek ile gizlice anlagarak Muntasrr'r yardrm vidiyle Miveriiinnehr'e diindilrme$e girigece$ine stiz vermigti. BuhArA'ya giderierken Muntastr'tn askerleri kendisini terkederek ilek'in hiciblerinden Siileyman ile Sifi'ye itaat arzettiler. Diiqman, Muntastr'tn yanrndaki kuwetlerin etraltnr gevirdi ve Ceyhun'un biitiin gegitlerini tuttu. Muntasrr, ancak sekiz kigi ile kaEma$a muvaffak oldu ise de kardegiyle taraftarlarl esir edilerek Uzgend'e giitiirdiiler. Muntastr, Merv crvanndaki Arap kabilelerinden birinin reisi tarafindan Ioo5 ylh baglangrcrnda iildiiri.ildii 626. esas
3r-Gazneli masl
Mahmud'un
sultan
iinvanlnl
al-
hinedinrnrn son temsilcisinin iiliimiinden sonra, ortada Karahinhlar ile Mahmud arastnda topraklann taksimi meselesi kahyordu. Mahrnud'un miistakil bir hiikiimdar olarak tahta geqiqi, ilek'in ordusunun Buhira,ya girdi$i ay, 3Bg Zilkade'sinde (Ekim-Kasrm 999) olmuqtu. "Emiriilmiiminin'in yeni vAlisi" Halife Kadir'den men$ur ile Horasan tAcrnr ve Yeminii'd-devle ve Eminii'l-mille' tinvanlarrnr aldr627. Mahmud da, ggr'de Biiveyhiler tarafindan hilifete geqirildi$i halde Siminiler'ce tantn-uyun Halife Kadir adrna Horasan'da hutbe okuttu628. Mahmud, SimAniler'den daha qok ihtiqam iqinde yagadr. "Sultan" iinvAnr onun zamanrnSAmAni
625
Mctinbr, r3. ibn Alemdir'rn birlifiinin miktan burada ancak Iooo kiqi olarak giiste-
rilmigtir. Gerdizi'ye giire (vr. r4z; Cambridge yazmasr, vr. Ir4"), Rebiiilihrr 395'te; Utbi'ye giire ise (Utbi-Menini, I, 346; NarEahi, zz8) Rebiiilewel'de' 627 UtbiMenini,l, 3t7; Gerdizi, vr. r4o. Ugi.incii bir iinvan. "Kehfii'd-devle ve'Iislim", Gerdizi'ye giire (vr. r5B) Mahmud'a ancak roz6'da verilmigtir. Niz2mii'l-miilk tarafindan anlatrlan'hiklye (Siyasctndnc, metin 13r-136, terciime I93-roo) belki hig bir siyasi te626
mele dayanmryor. 628
ibnii'l-Esir,
IX, ro3; ibn
Miskeveyh. Eclipv,
III.34r.
terciime, VI.366; kr1. Trud|.
r.4+
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
29r
da her halde saray muhitinde kullanrldr. Ashnda hi.ikiimdann kuwet ve kudretini, bilhassa halifenin me9r0 hiikfimetine delAlet eden bu kelimenin tarihgilerin riviyetlerinin62e aksine Mahmud'dan iince miinferid hiikilmdarlara hig bir zaman verilmedifi iddia edilemez. Taberi'de bu minida kullanrlmrgtrr630. "Sultan" iinvintnt Fitrmiler de tagrrdl: ibn Yunus'un 7ici63t, "Emir'iilmilminin, Eb0 Ali el-Mansur, Sultanii'l-islim, imAm el-HAkim biemrillah (996-Iozr)'a takdim edilmigtir. Mukaddesi632, "sultanlar ve vezirler" ile giiriigtii; Orta Asya'daki bir kasaba hakkrnda giiyle demektedir: "Halktn Eo[u kifirdir, fakat sultinr miisliimandtr". Mahmud'a, saray tarihgileri, qiirleri ve belki de resmi evrak kAtipleri "Sultinn derlerdi. Giinliik yazrgmalarda kendisine ve haleflerine "Emir" denilmekte idi. Beyhaki'de, muhtelif kimseler konugurken Mes'Crd'a diima "Emir" derlerdi. Gerdizi, "sultan' kelimesini pek az kullanrr. ilk Gazneli paralannda bu iinvAna hiq rastlanmaz633.
Karahinlrlar
Mahmud'un 32-Gazneli miicadeleleri
ile
Karahinhlar da kendilerine "Emiriimiiminin'in mevlilart" derlerdi63a. Miveriiinnehr'de, devletlerinin kurulmasrndan itibaren Halife Kidir adrna sikke bastrnrlardr635. ilek Nasr'rn sikkelerinde "Nisirii'l-hak" tinvinr buIunmaktadrr. Muntasrr ile miicAdele edildi$i srralarda Mahmud ile anlagtrlar. toor yrhnda Mahmud, Uzgend'e elEi olarak $afii imimr Eb0 Tayyib Sehl b. Muhammed Sa'l0ki ile Serahs vilisi Togancrk'r giinderdi. Nasr onlarr gok iyi kargrladr ve onlann vasrtasiyle SultAn'a krymetli hediyeler gtinderdi: Krymetli madenler, misk, atlar, develer, kiileler, cAriyeler, beyaz atmacalar, "hutuw" boynuzlarr636, nephritus pargalarr ve de$erli Qin egya62e ibnii'l-Esir, lX, gz; TabakaH N6n6,75vd.; Siyasctnima, metin 44, terciime 68. 6s Taberi, III. r8g4; burada Sultan'rn muharebede bulundulu zikredilmiEtir. 63r Leyden yazmasr, No. r43 (bunun hakkrnda bkz. Catalogus codium oricttalium Bibl.
Acad. Lugduno-B ataaae,
lll.
BB).
632
Mukaddesi, 44, 275.
633
Lane-Poole; Mohammadan Dlnastbs, z86, not.
63a
Bu kelimeler, 3go (rooo) yrhndan itibaren Markov, Kanlog" ry&). u" 3g3 (t-3) yrhndan itibaren (aynt cscr, s. zoo).
Buhiri
sikkelerinde bulunmaktadrr (A.
636 Bu kelime, bugiin, deniz aygrn Bibliothcca Gcographorum Arabicorum, lY, zzz. P ve deniz gergedam digi, diye izah edilmektedir; krg. T'oung Pao, XIV (rgr3). 3I537o (B. Laufer ve P. Peliot; bkz. B. Laufer, Sino-iraniea,565 vd.; J. Ruska, Der islam. V. 163 vd. d. aynr miiellif tarafindan ileri siiriilen bagka bir gtiriig igin bkz. ayt esa, lY, 163 vd.d'); G. Ferrand. Rclation de oEages,679. Qince kelime hu-tu'dur.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
larr. Mahmud, Nasr'rn krzr ile evlendi; ijnceki yrllarda Bu$ra Hin ile Eb0 AIi arasrnda yaprlan anlaqmadaki gartlan iEine alan bir anlagma yaprldr,
yini
Ceyhun637
iki iilke arastnda hudut kab0l edildi. Krsa bir zaman
son-
ra Karahinhlar anlagmayr bozdular. Mahmud her yrl Hindistan'a bir sefer
yapmayl kabtl etmigti638. Bu seferlerden biri esnasnda, roo6'da Multin'da bulundufu srrada, Karahinhlar Horasan'a iki birlik giinderdiler. Bunlardan birincisi, Stibagr-tegin'in kumandast alttnda olup Nigapur ile Tus'u, ikincisi Ca'fer-tegin'in kumandasrnda Belh'i iqgil edecekti. Her iki birlik tiyin edilen yerleri zaptettiler. Belh halkr mukavemet ettifi iqin gehir ya$malandr63e. Nigapur halkr ise istilacrlara kargr tamamen pasif bir durum aldr; qehrin ileri gelenleri6{. Miveriiinnehr'de oldufu gibi onlann tarafina geqtiler. Mahmud bunu haber altnca, siiratle Gazne'ye diinerek Ca'fer-tegin'i Belh'ten Tirmiz'e gekilme$e mecbur etti. Siibaqr-tegin de Mahmud ve kumandanlanna kargr miicideleye devam edemedi ve a$rrhk kolunu Hirezmgih Ali'ye giinderdikten sonra64r ordusunun gok az bir krsmryla MAverAiinnehr'e diindii. Kardegi ile birlikte 9oo askeri esir edilmiqti. Mahmud'u siibagr'dan ayrrmak iEin ilek, ca'fer-tegin'i 6ooo asker ile ikinci defa Belh'e giinderdi, fakat bu birlik Ceyhun sahilinde Mahmud'un kardegi Nasr taraftndan imhi edildi6a2. Gerdizi6a3, Ceyhun sihilinde yapr lan bu muhirebelerden birinde, Tiirk ordusunun bakryelerine karEr yaprlan bir hilcfim hakkrnda bilgi verir. Mahmud'un askerleri "Hoten'de bestelenmig tiirkEe bir qarkr siiyliiyorlar"; Tiirkler onlann seslerini igitince dehget iEinde kendilerini nehre attrlar ve bir knmr bo$uldu. Mahmud birliklerine, onlan tAkip ettirmedi, Eiinki.i diigman can havliyle karqr koyarsa mticidelenin neticesinin de$iqece$inden korkuyordu.
637
Utbi-Menini,ll, z8-gz; Gerdizi, vr. I4o; Cambridge
yazmasr vr. r t3".
638
Utbi-Menini, I, 3r8. 63e Beyhaki, 688; Mctinln, I57 (HAfrz-r Abr0). 60 Utbi-Menini, II. 77. 6ar Wilken, MirhAnd terciimesinde (Mirchontli Historia Gazrcaidarum. 163)' afrrhklann Hirrzm'e giinderilmesini Arslan Cizib'e isnat ediyorsa da (ayt csct, 3r), metin, biiyle bir yonrma imkin vermiyor. Bu hati Sachau ({zr Gcschichte und Chronolagic aon Chwarkm ll, 8) ile Prof. Veselovsky'nin (Otchdk irtoiko-gngra!. strledymii o Hiaiskom Khanstu1c,45) eserlerine intikal etmigtir. Sachau'rn notuna ralmen Reynolds bu hususta tamimiyle hakhdrr: krg. Asya Miizesi yazmasr, No. 5Io, vr. gB; Noticcs et Extrails,IV' 385)'
Eok
ll,
6a2
Utbi-Menini ,
6a3
Mctinhr 13 vd. Maalesef gerek Oxford ve gerekse Cambridge yazmalannda metin
77-Bz; Noties et ExtrailsilY ,384 vd.d.
tahrip edilmiqtir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNci YUZYILA KADAR oRTA
ASYA
293
ilek'in serzeniglerine kumandanlarrnrn gu cevabr verdi$i rivdyet edilmektedir: "O filler, silAhlar, Aletler ve askerlere kargr hiE kimse dayanamaz'644 ilek bu ma$libiyetten dolayr Mahmud'dan intikam alma$a karar verdi ve ertesi yrl daha biiyiik kuwetlerle yeniden harbe giriqti. "Maveriiinnehir dihkanlarrnr" 6as kendisine yardtm etmefe dAvet etti ve akrabasmdan Hoten hiikiimdarr Kadrr Hin6a6 Yusuf ile ittifak yaptr. Utbi, bu Ti.irkler'in giiriintiglerini tafsilatiyle anlatrr: "Yiizleri genig, giizleri kiigiik, burunlan yassr, sakallan seyrektir; demir krhgh ve siyah elbiselidirler". $erhiyAn kiipriisii yakrnrnda, Belh'ten dijrt fersah6aT mesifede Gerdizi'ye g6re, zz Rebiiilihrr 398 Pazar (4 Ocak roo8) giinii muhirebe oldu: Mahmud'un ordusunda 5oo fil bulunuyordu. Tiirkler bunlarla nasrl harbedilece$ini bilmiyorlardr. TarihEilerin verdikleri bilgilere gtire muharebenin neticesini filler tiyin etmiglerdir. Karahinhlar'tn ordusu ma$l0p oldu ve askerlerinin biiyiik bir krsmr kagarken nehirde bo$uldular6a8. 33
- KarahAnlrlar'da iq kavgalar
Bu muharebe, Karahinltlar'tn Horasan'a kargt taarntf hareketine son verdi. KarahAnhlar, aralannda ortaya Erkan miicadelelerden dolayr birlikte hareket etme imkinrnr artrk bulamadrlar. ilek'in bi.iyiik6ae kardegi Kdggarh
Togan-Hin, kardegine kargr Mahmud ile ittifak yaptr. Kardegi Uzgend'den hareketle Kiggar'r istiliya teqebbiis etti ise de Eok kar olmasr sebebiyle geri diinme$e mecbur oldu. Bundan sonra her iki taraf Mahmud'a elgiler gtinderdi; o da iki kardeg arastnda hakemlik vazifesini baganyla yiirtittii. Ayrrca sarayrnrn ihtigamiyle elgilere tesir etme$e iizenerek onlarr biiyiik merisimle ve siisli.i elbiseli muhifizlan arastnda huziruna kab0l etti. Utbi'nin riviyetinden bu olayrn 4oz (IoII-Iote)'de cereyan etti[i anlagrlmaktadrr.
6aa
Gerdizi, vr. r44; Cambridge yazmasr, vr. r 16".
6a5
Utbi-Menini, II, 83. Kadir Hin iinvamndaki Kadir kelimesi, arapga isim defil, tiirkge srfattrr; krg. Radlofl, Vcrsuch cines Wiirterbuchas, II, 326, Kiggarh Mahmud, "Kadir" Eeklinde harekelemigtir' 6a6
(I, lo+), burada i.invan, "hiikiimdarlann giigliisii ve serti" diye izah edilmiqtir. 6a7
ibnii'l-Esir, (IX, r35)'de e fersah.
eE Utbi-Menini, II, bridge yazmasr, vr. I r6"-b. 6ae
83{6;
Utbi-Menini, lI, re8:
Notitcs et Extrails,
IV, 386 vd'; Gerdizi, vr. I44 vd.;
Cam-
-rSl
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
Utbi'ye giire6i0, ilek, 4o3 (rorz-ror3) yrhnda iildii ve kardegi ToganHin, MAveriiinnehr'de onun yerine gegti. Karahinhlar tarihini aydrnlatmak mes'elesi, iince de belirtti$imiz gibi biiyiik bir zorluk arzetmektedir. Niimizmatik vesikalara giire karar veren Dorn6sl gu neticeye varmlitlr: Mdveriiinnehr'i Nisrrii'l-hak Nasr ile Kutbii'd-devle Ahmed652 adrnda iki kardeg fethettiler. Bunlarrn btiyiifti Nasr ilk srrayr ahyordu. Ahmed, kardeginden sonra da yaqadr. Nasr b.Ali6s3 adrnr taglyan sikkeler vardrr; tarihleri 4oI (roIo-rotI) yrhna kadar gelirler. Halefinin de Nisrrii'l-hak iinvinrnr ahp almadr$r bilinmemektedir; aldr ise 4o6 (ro15-Io16) yrhna kadar saltanat siirdiigii kab0l edilmelidir65a. Ahmed b. Ali adrnr ta$ryan sikkelerin tarihleri 4o7 (ro16-ro17)'ye kadardrr. KAqgarh Togan-Hin'rn hikimiyetinin gerqekten Miiverdiinnehr'i igine ahp almadr$rnr tespit etmek zordur, qiinkii bu Hdn'rn bize intikal eden sikkelerinde ne tarih ve ne de basrldr$r gehir6s5 giisterilmigtir. Togan-Hin, biiyiik kardeg oldu$undan, ilek Nasr hayatta iken bile muhtemelen siililenin reisi sayrlmrqdrr. Gerdizi, MiverAiinnehr'in fethini anlatlrken Nasr'dan "Han'rn kardegi" diye bahseder. Hicri beginci yiizyrhn ilk yrllannda MiverAiinnehr'de bastlan sikkelerdeki muhtelif tinvan ve isimlerin qoklu$u sebebiyle bunlara dayanarak tarihi bir netice Erkarmak oldukqa giiEtiir. Diirdiincii kardegleri, sonradan Arslan Hin tinvanrnr alacak olan Eb0 Mansur656 Muhammed b. Ali'nin adr, 4o3 (ror2-ror3)'den itibaren Buhiri'da basrlan sikkelerde bulunur657. Arslan Hin'rn da Togan Hin ile kavga etti$i, Beyhaki'nin 658 Hinlar ve ilek" hakkrndaki rivAyetinde gtiriilmektedir. Uzgend yakrnrnda savagtrlar; Mahmud'a karqr savaga hazrrlanan ve miittefikler aramakta olan Hirezmgah Me'm0n'un aracrh$r siyesinde ro16 yrhnda banqtrlar. Uzkend crvanndaki 6s Utbi-Menini, II, zrg; Notics cl-Extrails, IV, 397. 65f B. Dorn. Mihngcs Asiatiqzas,
VIII,
7o6 vd.
652
Bazr sikkelerde "Nasrii'l-mille" iinvinrna da rastlanrr (A. Markov, Katolog, zto-zzr). Sikkelerde rastlanan Kara-Hin yahut Kara-Hakan iinvanr belki kardeglerden hig birine ve metbulanna nit degil, babalan Ali'ye aittir (kr5. ibnii'l-Esir, IX, r ro; Mctinb, 84 (Avli). Hililii's-Sibi (ibn Miskeveyh, Eclipu, III, 396: terciime, Yl, 4zg, ancak, Bugra Hakan'rn halefi olarak Ahmed b. Ali Kara Hin'r zikreder. 653 Ugrfisana'da 4o9 ile 4ro yrllannda basrlan sikkelerde Uygur harlleri ile yazrh olan Nasr adr (A. Markov, Kalalog,l33) muhtemelen baEka bir gahsa aittir. 6sa
A. Markov, Katalog zr7. A. Markov, Katalog, zz4; Milangcs Asiatiqacl YIII, 7 17. 656 Utbi-Menini'de biiyledir. II, zz7 (Arslan Hin Ebir Mansur el-Asmm): ibnii'l-Esir (IX, zro) ile bizr sikkelerde ise "Ebu'l-Muzalfer'dir. 657 A. Markov, Katalog, zz6. 655
658
Beyhaki,844.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YOZYILA KADAR ORTA ASYA
askeii harekAt, muhtemelen Miverdiinnehr hiiktimdan Arslan Hin ile, ileride gtirece$imiz gibi, o zaman Kiggar hiikiimdarr olan Kadir Hin arasrnda cereyan etmigtir.
H dr ezm' i Zaptr Mahmud'un Hirezm'i nasrl zaptetti$ine dair el-Bir0ni'nin "Hirezm Tarihi"nden naklen Beyhaki'de oldukga genig ve enteresan bir krsrm bulunmaktadrr6se. Hdrezmgah Me'm0n'un yerine o$lu Ebu'l-Hasan Ali'nin geEti$ini giirdiik. Siibaqr-tegin'in seferinin hikAyesi, Ali'nin bir zaman Karahinhlar'a tibi oldu$unu giistermektedir. Mahmud ile olan dostlu[u, belki itet ile miittefiklerinin ma$0biyetinden ileri gelmigtir. Utbi'yc giire6@. AIi, Mahmud'un kukardegi ile evlendi. Ali'nin kardegi ve halefi Ebu'l-Abbas Me'm0n b. Me'm0n da Sultan'tn di$er bir krzkardeqi ile evlenmigti. Gerdizi'ye gtire66r, bu dii$i.in, 4o5 (roI5-IoI6) yrhnda yaprldr. Halife Kidir, Me'mfrn'a hil'at ile birlikte men$ur ve sancak giinderdi ve ona "Ayni,i'd-devle ve Zeynii'l-mille" iinvanlartnt verdi. Me'm0n, bu ihsanlan kabOl etmesi hAlinde, Mahmud'u ii{kelendirece$inden korkuyordu. Bu sebeple elgiyi merkezinde kab0l etmeme$e karar verdi. ElEiyi bozkrrda karqrhyarak ondan hediyeleri almak iizere el-Birfini'yi giinderdi. Mahmud, Togan HAn ve ilek ile anlagma yaparken Hirezmgah, kuwetli miittefikinin anusuna ra$men katrlmayr kesinlikle reddetti ve bundan dolayr iki hiiki.imdar arasrnda bir so$ukluk meydani geldi. Vezir Ebfi'l-Kasrm Ahmed b. Hasan Meymendi'nin tavsiyesi iizerine Mahmud, Me'm0n'un sadikatini denemefe karar verdi. Hirezmqih, elgisiyle giiriiqiirken vezir, gi.iya kendi teqebbiisiiyle Hirezmgih'rn iilkesinde Sultan adrna hutbe okunmasr arzusunu belirtti ve Sultan'tn bu tegebbiisten haberi olmadr[rnr
34- G azneli Mahmud' un
ilAve etti. Bunlann hepsi Beyhiki'ye giire IoI4 yrhnda olmugtur' Hikilmdann izni olmadan vezirin biiyle bir istekte bulunamtyaca[rnr Hirezmgih anladrysa da, Mahmud'un arzusunu kabfil etmede tereddut etti. Bunun iizerine vezir bu iste$ini kesinlikle tekrar etti. Me'm0n, kumandanlarrnr ve ahilinin ileri gelenlerini divet etti; Mahmud'un isteiini onlara bildirdi ve kab0l etmek niyetinde oldufunu, aksi halde kendisinin de memleketinin de mahvedilece$ini siiyledi. ilerigelenler biiyle bir karara yardrmcr olamryacaklannr agrkladrlar, saraydan gktilar, sancaklannt grka65e
Beyhaki, 838; Sachau,
/ur
Geschichk und Cbonohgie oon Kluza6tkm'de
bu krsrm kul'
lanmrgtrr.
60 Utbi-Menini, II, z5I (Ebu'l-Hasan Ali); Noticcs Hirezmgih'a, yanhghkla "Eb0 Ali" denilmigtir. 661 Cerdizi, vr. I47; Cambridge yazmasr, vr. t r8b.
Eskikitaplarim.com
c! Ertrails. lV. 398:
burrda
Karagöz
296
V.V. BARTHOLD
rarak, kr[glarrnl Eekerek belki Me'mon ile Mahmud'a karqr, acr siizler siiylediler. Onlarr sikinlegtirmek igin Me'm0n, biiyle bir istek olmadr$rnr ve ancak sadAkatlerini denemek istedi$ini siiyleme$e mecb0r oldu. Bunun iizerine el-Bir0ni "alttn ve giimiigten bir dille" kendilerini, iiziintillerini bildirme$e ve miinisebetsizliklerinden dolayr hiikiimdarlarrndan tiziir dileme$e divet etti. Aynr zamanda Hirezmgih, el-Bir0ni'nin tavsiyesine uyarak KarahAn|lar'rn kendi aralarrndaki anlagmazhklarda arabuluculuk teklif etti, anlagmayr sa$ladr ve onlarla bir ittifak yaptr. Bunu haber alan Mahmud, Belh'ten HAn ile ilek'e elgiler giindererek hognutsuzlu$unu bildirdi. Cevap olarak, Hdrezmgah'r Mahmud'un dostu ve enigtesi bildiklerini, onunla yaprlan anlagmayr Mahmud'un ewelce agrklanan kendi arzusuna uyularak sultan ile yaprlan anlagmantn bir devamt saydtklarrnt siiylediler ve e$er Sultan ile HArezmgih arasrnda bir anlagmazhk olursa arabulucu olabileceklerini teklif ettiler. Bu teklife cevap verilmedi. KarahAnhlar, Hirezmqih'a Mahmud'un giinderdi$i haberi bildirdiler. o da, onlarla birlikte birkaE askeii birli$in Eeqitli istikametlerden gete harbi yapmak iqin Horasan'a giinderilmesini, halkrn rahatstz edilmemesini teklif etti. Karahinhlar, HArezmgih'a silAhla yardtm etme$i kabfil etmediler, ancak arabuluculuk teklillerini tekrarladrlar. Me'm0n da bunu kab0l etti. tol6-tot7 krgnda Mahmud, Hin ile ilek'in elEileriyle Belh'te giiri.igerek kendisi ile Hirezmgih arastnda ciddi bir anlagmazhk olmadr$r, var olan anlagmazhfrn da Karahinhlar'rn aractlt$tyle tamimiyle ortadan kalktr$r meilinde nizikine bir cevapla geri giinderdi' Bundan hemen sonra Me'm0n, Sultan adrna qu enteresan mektubu aldr: "Ararnrzda ne qartlarla sulh ve ittifak yaprldr$t, Hirezmgih'rn bize ne kadar borglu oldu$u bilinmektedir. Hutbe hususunda emrimize uydu, gi.inkii kendi hakkrnda nasil neticelenece$ini biliyordu; fakat milleti kendisini serbest brrakmadr. "Muhafizlar ve tebaalar" tibirini kullanmryorum; giinkii hiikiimdara bunu yap, qunu yapma diyebilecek insanlar zaaf ve acz iginde idi. Bu millet beni ti{kelendirdigi igin hiikiimdarlarrnrn iradesine kargr muhalefet gtisteren hAinleri cezalandrrmak ve yol giistermek vazifesini yerine getirmek iizere bir miiddet Belh'te kaldrm; Ioo.ooo siivari ve piyade ile 5oo fil topladrm. Aynr zamanda kardegimizi ve enigtemiz olan emiri ikaz edecefiz ve memleketin nasrl idire edildi$ini gtisterece{iz. Zayfi bir emir bu vazifeyi yerine getiremez. Ancak bizden iiziir dilendikten sonra Gazne'ye diinece$iz. Bununla beraber aga$rdaki i.ig garttan birini yerine getirmelidir: l) Videtti$i gibi itaat etsin ve Sultan adrna hutbe okutsun; z) Bize lAyrk olan hediyeler ve para giindersin; 3) Bizden merhamet dile-
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
mek iizere memleketinden imamlar, fakihler ve di[er ilerigelenleri giindersin".
Ashnda bu gartlann iigi.iniin de yerine getirilmesi isteniyordu; her halde Mahmud'un ultimatomunu Hirezmgah biiyle tel2kki etti. Horasan biilgesinde NesA ve FerAve'den662 baghyarak iki bagqehir harig (Kis ile Gurginc) di$er gehirlerde Sultan adrna hutbe okundu. $eyhler, kadrlar ve biilgenin ilerigelenleri ile birlikte Bo.ooo dinar ve 3ooo at giinderdi. Hirezmgah'rn ordusu, bag-hicib Buharah Alp-tegin'in663 kumandasrnda, o srralarda muhtemelen Mahmud'un askef hazrrhklanna kargr Heziresp'te bulunuyordu. $imdi hi.ikiimdarlannrn aleyhine diindil. HirezmgAh'rn veziri ile taraftarlanndan bazrlan katledildi; geri kalanlankagarak canlarrnr kurtardrlar. Hirezmgih kaleye srfrndr, fakat dsiler kaleyi atege verdiler ve yanarken hilkiimdarr iildiirdiiler (zo Mart rorT qar$amba). isyancrlar,
iilen emirin on yedi yaqrndaki ye[eni Ebu'l-Hiris Muhammed b. Ali'yi tahta grkardrlar, fakat gergekte bi.iti.in memleket Alp-tegin'in ve onun tiyin etti$i vezirin elinde idi. Asiler istediklerini yaptrlar, zenginleri soydular ve iildiirdtiler; firsattan istihde etmek istiyenler gahsi diigmanlannr ortadan kaldrrdrlar.
Me'm0n'un dul kansr olan krz kardeginin ikrbeti Mahmud'u endigeye diigiirdiifiinden, vezirin tavsiyesine uyarak, 6nce gtisterig olsun diye itidil giisterdi. Sultan adrna hutbe okunmasr ve katillerin teslim edilmesinden bagka bir gey istemedi. Elgi, aldr$r emirlere uygun olarak giiya kendili$inden Hirezmliler'e nasihat etti ve Sultan'rn krzgrnh$rnr teskin etmenin tek giresinin krz kardegini biiyiik bir ihtiramla kendisine giindermek olacafrnr siiyledi. Hirezmliler, derhal vezirin diiqiindii$ii gibi HirezmgAh'rn dul egini Horasan'a giinderdiler. Aynr zamanda isyancrlarrn elebagrlanndan begdtr ki$iyi, Me'm0n'un katilleri diye ilin ederek hapse attrlar; bir anlagmarun yaprlmasrndan hemen sonra Mahmud'a onunla birlikte zoo.ooo dinar ve 4ooo at giindermeyi taahhiit ettiler. Mahmud bu fasrladan faydalanarak askeii hazrrhklarda bulundu. Vezirin emri iizerine Huttel, KuvAziyAn ve Tirmiz'de kayrklar, Amul'da ise ordu igin erzak hazrrlandr. Hirezmliler'i daha Eok oyalamak igin Mahmud, Gazne'ye do!ru yola grktr ve elEileri yanlna aldr. Ancak Gazne'ye vardrktan hemen sonra kesin bir cevap vererek, Alp-tegin ile difier isyancrlann elebagrlannrn teslimini istedi. HirezmIiler igin iimitsiz bir mukavemete hazrrlanmaktan bagka Eare kalmamrgtr. 5o.ooo siivari toplama$a muvaflak oldular. 662
Bkz. yk. s. 167.
663
Utbi-Menini,de
.lSjU (yani i6:Je ll. z5g.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
298
v.v. BARTHOLD
Mahmud sefere qrkarken "Tiirkistan Hinr ile ilek'e". enigtesinin intikamrnr alma$a, hem kendisi, hem de onlar igin lesat ocafrndan bagka bir gey olmryan bir iilkeyi cezilandtrmafa hazrrlandr$rnr bildirdi. Karahinhlar, Hirezm'in Mahmud'un hikimiyeti altrna geEmesinin kendileri igin ne kadar zararh olaca$mt elbette biliyorlardr. Bununl.a beraber anlaqmayr bozmaya cesaret edemediler. Hatti verdikleri cevapta' Mahmud'un "hiikiimdarlann kanrnt diikmek istiyenlere ders olmak iizere" isileri cezalandrrmak niyetini desteklediler. Hirezmliler, kendi kuwetlerinden baqka dayanaklan olmadrfrndan Mahmud'un ordusuna uzun miiddet dayanamadrlar. Mahmud'un ordusu Amul'dan hareket etti; Ceyhun'un sol sahilini takip ettigi anlagiltyor66a. Hirezm hududunda bulunan Ca'[erbend'den665 Muhammed b. ibrahim et-TaT kumandastnda bir iincii kuvveti giinderdi. Hirezmliler, Humir-TAg $aribi'nin kumandast altrnda bozkrrlar tarafindan ansrztn hiicfima gegerek Mahmud'un iinciilerine a$rr kayrplar verdirdiler, fakat Sultan tam zamanlnda yetigerek birliklerini tamimen imha edilmekten kurtardr. Hirezmliler ma$lfrp ve Humir-Tig esir edildi. Ertesi giin Heziresp yakrnrnda Hirezmliler'in esas ordusu muhabereye girigti; yine maflup oldular; iki asi reisi' BuhArih Alp-tegin ve Seyyid-tegin Hini esir oldular6T. Mahmud'un ordusu668 bu zaferden sonra 3 Temmuz IoI766e tarihinde Hirezm'in baggehri KAs't zaptetti. isyanrn iiE elebagrsr fillere gifnetildi; cesetleri hillerin diglerine baglanarak hiikiimdar katillerinin sonunun nereye varaca$tnt giiztermek igin gehirde teghir edildiler; sonra Me'm0n'un mezan iistiine dikilen UE dara$acrna asrldrlar. Diger isiler suglarrnrn derecesine giire qegitli cezalara garptrrrldrlar. Utbi'ye 66a Askeri harckitr hem Beyhaki (B5o) vd.) ve hem de Gerdizi (Mctinhrr4) anlatrrlar. Aqa$daki notlarda, Cambridge yazmasrna giire, benim negrettifim metinde bizr diizeltme-
ler yaprldr. t'65 Bu Eehrin Ciberbend'le (bkz. s. r54) aynryeti kuvvetle muhtemeldir. Bu ismin muhtelif okunuglan hakkrnda bhz. Mukaddcsi, u87 g; Zhukovsky, RUaalinl Slatavo Mcrw,
6o vd. 666 Beyhaki'de ki Muhammed Arabi, belki Horasan'rn bedevi.birli[inin kumandam idi. utbi (Utbi-Menini, II, 256), ona Eb0 Abdullah Muhammed b. ibrahim adrnr vermek-
tedir. 667 Bu olaylar hakkrnda bizr geniq bilgiler Utbi'de (Utbi-Menini, II, 258). bulunmaktadrr. Ona gtire, Sultin'rn tckdirlerine yalnrz Alp+egin giddetle cevap vermefie cesAret edebilmiEtir. Otekilerin hepsi scssizlikle kargrhk verdiler. lu8 Metinde .l;"rJi 45 oL-_9 kclimelerinden sonra I.t l)tlr *)s xtV l)-)f a-l.t
aJ/l ;g tf 66e
At.rK Jtl -r.$r(1
kelimeleri deqrkanlmrgtrr.
Gcrdizi'nin verdifi tarihi (5 Safer), Beyhaki'nin (B4B) isileri.r idiresinin diirt ay dediir verdi[i bilgi te'yid ediyor.
vam cttifiine
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
giire cezAlandrrrlanlar arasrnda yalnrz Me'm0n'un katilleri de[il, giiliklerinden qiiphe edilen bagkalan-di$er bir tibirle Mahmud'un siyasi sebeplerle ortadan kaldrrmak istedifi kimseler - da vardr. Geng Hirezmgih ile ailesinin bi.iti.in fertleri, Mahmud ile beraber iilkesine kadar giitiiriilerek orada geqitli kalelere hapsedildiler. Hirezm askerleri zincire vurularak Gazne'ye giitiiriildiiler, fakat sonra affedilerek Mahmud'un ordusuna ahndrlar ve Hindistan seferlerinde kullanrldrlar. Mahmud'un baE-hicibi Altuntag670, Hirezmgih tiyin edildi$i halde memlekette silk0netin tam mdnisiyle sa$lanmasrna kadar Mahmud'un birliklerinden birisi, Arslan CAzib'in kumandasrnda onun yanrnda kalma[a memur edildi.
35- I or7' den sonra MAveriiinne hir'deki olaylar Mahmud'un HArezm'e hAkim olmast Karahinhlar'a galip gelmesini sa$adr; aynca iilkedeki iE savag Karahinhlar'rn bundan sonra bir fetih seferine girigmelerine imkin vermiyordu. O devir Miveriiinnehr tarihi haklbnti'l-Esir'e672 giire Mahkrnda bilgimiz biraz kangrktrr. Utbi6Tr "e mud'un sidrk miittefiki Togan Hin, aynt yrl iginde, yini 4oB (ror7ror8)'de Qin tarafindan gelen ve 100.000673 gadrn gegen biiyiik bir orduya kargr kazandr$r parlak bir zaferden ktsa zaman sonra iildi.i. Qok dindar olmakla giihret kazanmrg olan onun kardegi ve haleli Arslan Hin EbO Mansur Muhammed b. Ali "el Asammn (sa$rr)67a Mahmud ile dostlu$u devAm ettirdi. O ve "kardegi ilek", Mahmud'un ricasr iizerine, akrabilarrndan bir kra Mahmud'un biiyiik oflu Mes'0d ile evlendirdiler. Prenses, Belh'te bi.iyilk bir merisimle kargrlandr, fakat Mahmud K^iggari'nin Diadnii Ligdti't-Tirkltnde675 anlatrlan enterasan bir fikraya giire, gelin ile dimat ilk gece sonu diiviige varan kavgaya tutugmuglardrr. Beyhiki'ye giire676, Arslan Hin'm kans her sene Mahmud'a hediye olarak bir ktile ile bir ciriye giinderiyordu. Mahmud'da ona krymetli kumaElar, inciler ve 670 'den sonra Metinde 9*"f ltS :-trf tf t-f; 4V (:lf &"f r+ ;t I trltl >t> g 6(f , l))tr) kclimelcri dc aul_
67r
Utbi-Menini
,ll,
l) jrirll
zz7; tarih yoktur.
672
ibnii'l-Esir, IX, zo9 vd. 673 Utbi-Menini'de (II, erc) rm.ooo; lbnii'l-Esir'dc 3@.@o; lbnii'l-Esir'in naklettili baEka bir rivAyete giire bu sefer 4o3 yrhnda Ahmed b. Ali'nin saltanau devrinde olmuyur. 674 p-)l (Utbi'de). Bunun bir likab mr yoksa gtrgekten bir bedeni kusuruna igaret mi oldulu kesin olarak bilinmiyor. 675 Kiggarh Mahmud: Diainii Lng66l-Tirkl. gg4. 676
Beyhaki,3o5.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
3oo
v.v. BARTHOLD
Rum dibilarr giinderirdi. ibnii'l-Esir'de bulunan
bir habere g6re677,
MAverAiinnehr lhtihi ilek-ilhan'rn kardegi Ali-tegin, Arslan Hin hapsedildi$i hAlde BuhAri'ya kagma$r bagararak gehri zaptetti ve Selquk'un o$lu Arslan ile ittifak yaprp, iizerine gelen Arslan Han'tn kardeqi ilek"i yendi ve BuhAra'nrn hAkimi olarak kaldr. Fakat, Ali-tegin'in kiitii hareketi, Mahmud'un ileride iizerinde durulacak olan selerine sebebiyet verdi. Aynr tarihEi, Karahdnhlar tarihi hakkrnda verdi$i bilgide678, Togan Hin iildtikten sonra BuhAri'nrn ilk 6tihi Bu$ra Hin Hirun'un o$lu Kadir Hin Yusufun Togan HAn adrna Semerkant vilAyetini idAre ettigi hdlde, Arslan HAn'a tdbi olmaktan imtini ederek Mahmud'dan yardrm istemigti. Mahmud, ceyhun nehrini kayrklarla geqtigi halde sonra geri gekildi (Bu onun Miveriiinnehr'e ilk seleri idi). Arslan Hin ile Kadrr Hin, Mahmud'un iilkesini zaptetmek iEin barrgtrlar ve ittifak yaptrlar. 4ro (Ior9-rozo)'da birlikte Horasan'r istili ettiler, fakat Belh'te feci bir hezimete u$radrlar. Muhibereden krsa zaman sonra Mahmud, Harezmgih Altuntag'dan bir tebrik mektubu aldr. Metb0unun bagarrsrnt, Ceyhun nehrinin Hirezm'e tagrdrgr birgok Tiirk'iin kiilihlanndan ii$renmiqti. Bundan sonra Kadir Hin ile Mahmud arastnda bir giiriiqme oldu.
Verilen bu bilgilere ra$men burada anlatrlan Mahmud'un Miveraijnnehr'e yi.iriiyiigiiniin ve 4ro yrhndaki muhirebenin hiE bir zaman olmadr$rnr kesinlikle siiyliyebiliriz. Aksi hilde Utbi ile Gerdizi'nin bu mes'ele hakkrnda hig bir bilgi vermemelerine sebep giistermek miimkiln de$ildir. Gerdizi6Te, roz5 yrhnda yaprlan seferin sebepleri arasmda Mah*,rd'.r., "Ceyhun'u geEerek o biilgeyi teftig etmek' istedi$ini gtisterir. Bundan da roz5 seferinin, Mahmud'un Miveriiinnehr'e ilk seferi oldufu anlagrlabilir. Kadrr Han Yusul hAnedinrnrn di[er iiyeleriyle miicidele ederken Mahmud ile miittefik idi, fakat miicidele ancak birkag sene sonra meydana gelmigtir. o zaman Kadrr Hin, semerkant'tn defil, Do$u Ti.irkistan' rn hiikiimdarrydr.
rooT-roo8 harbini anlattrken Kadrr Hin'dan Hoten hiikiimdarr olarak bahseder. ibni.i'l-Esir'e6m inantlacak olursa bu gehrin fethi ve orada
Utbi,
islAm dininin yerlegmesi Kadrr
Hin'rn eseridir. Bu$ra Hin HArun'un
677
ibni'l-Es^r, IX, 323.
(,78
ibnii'l-Esir, IX, ero vd.; krg. Narqahi, zg4
(Tiih-i Hafiaiden)
Ibnii'l-Esir'de ytl
giisterilmemigtir. 67e Mctinlcr, t4. 6e ibnii'l-Esir, IX, zI r.
Eskikitaplarim.com
o$-
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
30r
lu Yusuf
babastntn iiliimiinde memleketin idaresi Karahinhlar'rn baqka bir btilge verilmemesi iizerine halkrn serkeg bir unsurlannr etrafinda toplama$a muvaffak olarak onlann yardrmiyle kendisine bir miilk edinmiqtir68r. Daha sonraki yrllarda rakiplerini Do[u Tiirkistan'rn di$er qehirlerinden yavaq yavag kovdu. On birinci yiizyrhn bagrnda ilek Nasr'rn biiyiik kardegi Togan Hin Kiqgar htikiimdan idi; fakat 4o4 (ror3-IoI4) yrhnda YArkent'te, 4o5'te Kiggar'da Abbasi halifesi Kidir ile Kadrr Hin Yusulun admr tagtyan sikkeler basrlmakta olup bu sikkelerde Kadrr HAn, "Ndsirii-d-devle" ve "Melikii'l-magnk" iinvanlanna sihipti. Kdggdr'da Kadrr Hin adrna sikkeler daha sonraki yrllarda da basrlmrgtrr682. Bundan, Togan Hin'tn tarihqiler taraftndan vefatr yrh olarak gffbesine gegince, kendisine
verdikleri tarihten gok iince Do$u Tiirkistan'dan mahrum edildi$i halde ancak Yedisu'da hikimiyetini korumakta oldu$u neticesi Erkarrlabilir. Belki de Miveriiinnehr'de hiiki.imdar olarak tantnryordu. Numizmatik vesikalara bakrlrrsa kardegi Muhammed b. AIi, MAveriiinnehr'de Talas'a kadar (orasrda dahil olarak), kardeqi hayattayken ona tibi olarak hiikfim siiriiyordu. Kardeginin tiliimiinden sonra (tarihgilere ra[men 4o6'da vuku bulmug olabilir) Arslan Hdn iinvanrnr aldr ve 5I5 (roz4-roz5)'e kadar saltanat siirdii683. O devirde belki de Arslan Hin'm saltanattntn son yrllarrnda meydana gelen karrgrkhklardan Ali+egin faydalandr. ibnii'l-Esir'in belirtti$i gibi gerEekten ilek Nasr'rn (ve dolayrsiyle Togan HAn ile Arslan HAn'rn) kardeqi olup olmadr$rnr siiylemek giiEti.ir. Alp-tegin'in saltanat miiddeti uzun oldufu hAlde onun adrna basrlmrq sikke elimize geEmemigtir. O devirde, ilek, Arslan-ilek ve Arslan-tegin iinvanlartnt tagryan bakrr sikkelerin ona Ait olmast kuwetle muhtemeldir. Ali b. Ali adrna hiq bir sikkede rastlanmryor. Kerminiye'de 424 yrhnda basrlan bir sikkenin bir yiiztinde Ali b. Muhammed, iibiir yi.iziinde de Ali b' Hiiseyn68a adlarr bulunmaktadrr. Ali b. Hi.iseyn adrna DebCrsiye'nin 425 tarihli sikkelerinde rastlanrr6ss. Bunlann hepsi ibnii'l-Esir'in verdi$i bilgilere uymamaktadr. dr ibnii'l-KalAnisi (neqr. Amedroz, 7I)'nin sonradan Fitimi halifesinin veziri olan Diizbiri'nin Huttel'de esir edilerek KAggar'a gittiiri.ildii$ii. oradan Buhdri'ya kagtrfir, fakat orada ikinci defa esir edilerek Bafdad'a ve $am'a giinderildi$i hakkrndaki riviyetinde belki Kadrr HAn'rn Hoten'i fethetmesinden bahsedilmektedir. Huttel, gok zaman iince islamiyeti kab0l etmigti; iistelik bu isim daimi el-Huttel geklinde olup Amedroz'un kendisi de indeks'e bu Eekilde almrgtrr.;> qeklinde olmasr kuwetle muhtemeldir. 682 A. Markov, Karolng zz6-245; b6zr sikkelere bakrlrrsa ibnii'l-Esir ile Utbi'nin (Utbi Menini, II, ee9) Arslan H6n'rn kardegi dedikleri ilek'in adr (bkz. yk. s. 3oo). "Ahmed" idi. 684
Milanges Asiatiqucs,
Ylll,
727.
Mihngcs Asiatiqucs, 7zB vd.; ibnii'l-Esir, IX, 63. Howorth (J.R.A.S., yeni seri, XXX, 485 vd.) bu sikkelere dikkati celbeder (birinde "Hasan" okunugunu uygun giiriir) ve Ali Tegin'e iit oldufunu siiyler. 683
Eskikitaplarim.com
Karagöz
3O2
V.V. BARTHOLD
Aga$rda gtirece$imiz gibi Ali-tegin'in kardegi, Togan Hin iinvinrnr ta$ryordu ve Yedisu'da saltanat si.iriiyordu. Belki de II. Togan Hin ile Ali-tegin, I. Togan Hin'rn o$ullarr idiler. O da muhtemelen islami ad olarak Hiiscyn ismini almrgtrr. O devrin bizr sikkelerinde Yusuf yahut Yusuf b.
Ali adrnr
giirmekteyiz6E6.
Bu ismi tagryan sikkeler, Ali-tegin'in iiliimiinden
yrllarca sonra hili mevcut oldu$u iqin sonuncusunun o$u ve halelinin adt olrnasr kuwetle muhtemeldir. Do$uda veliahtrn adrnrn, babasr hayatta
ilen
rikkelerde yazrlmasr gof,unlukla giiriiliirdii. Ali-tegin'in kendisi Ntsr'rn saltanatr zamanrnda MiverAiinnehr'e gelmigtir. Qiinkti Beyhaki'ye giireott Vezir Meymendi, ro3z'de Sultan Mes'0d'a Ali-tegin'in otuz yrldan btri Miveriiinnehr'de oldu$unu stiylemigtir.
Mahmud, Karahinhlar'rn memleketindeki kangrkhklardan faydalanarak Miveriilnnehr'i istilA etti. Savaga bahAne olarak Miveriiinnehr ahilisinin srk srk Ali-tegin'den gikiyet igin Belh'e ge$ikleri ve aynr zamand,a Ali-tc3in'in Mahmud tarafrndan Tiirk hiiktimdarlanna', yini Do$u Tiirlistan hi.ikiimdarlanna gtinderdifi elgilerin gegmesine izin vermedi$i ileri si.irtiliiyordust. Mahmud, toz5 yrhnda zincirlerle birbirne ba$h kayrklardan meydana getirilen bir kiiprii vasrtasiyle Ceyhun'u 68e gegti6m. M6vetliinnehr hiikiimdarlanndan kendisine ilk katrlan SaganiyAn em?ri oldu; bunu HArezmgih Altuntag tAkip etti. Mahmud, kalabahk ordusu igin bir ordugih kurdurdu; kendisi igin de ro.ooo siivariyi igine alabilecek biiytik bir gadrr haarlatil. Gerdizi'nin "biitiin Tiirkistan'rn reisi" ve "Biiyiik Hin" dedili Kadrr Hin, aynr zamanda MAveriiinnehr'i Kiggar taraltndan istili edcrek Semerkand'a vardr. Beyhaki'ye inanrlacak olursa6el, phrin kaprsrnda Kadrr HAn ile Mahmud arasrnda son dertce dostca bir giiriigme oldu. Gerdizi'nin verdi$i bilgilere bakrlrrsa Mahmud'un ordugihr giineyde, biraz uzakta idi; gi.inkii Hin "Semerkand'a vannca daha ilcrlcdi, sulh yapmak niyetinde idi; Emir, Mahmud'un ordusundan bir fersah uzakhkta durdu. Qadrrlar kuruldu. HAn geliqini Mahmud'a haber vermek igin elgiler giinderdi ve giiriigmek arzusunda oldu$unu belirtti". Gerdizi'nin riviyeti, o devirde ba$rmsrz ve kuwetleri egit hiikiimdarlann miilAkatrnda yaprlan merisimi gok iyi tasvir etmektedir.
6
Mihngcs AsiatQus,Ylll, Tz4; A. Markov, Katahg, z4B. s7 Bcyhaki,4rB. 6s Giisterilen son sctrcp, lbnii'l-Esir'dedir (IX, 323). se Fazla tafsilit igin bkz. Mctinlzr, t4-t7. 6s Metindeki teknik tafsilitr tamamiyle anhyamadrm. 6er
Beyhaki,8e-r55.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA
ASYA
3O3
Kadrr Hin'rn haberine cevap olarak Mahmud bir giiriigme teklifinde bulundu. in nU
Emir Mahmud ile Hin aynr sofraya oturdular. Yemek yendikten sonra "e$lence diiresine" gegtiler; nAdide qigekler, nefis yemekler, miicevherler, srrma iglemeli kumaglar, billurlar, muhteqem aynalar ve krymetli egyalarla yemek salonu donatrlmrqtr. Kadrr HAn bu manzara karqrsrnda hayrette kaldr6ea. Bir mi.iddet oturdular; Kadrr Hin qarap igmedi, giinkii Miveriiinnehr hiikiimdarlarr ve bilhassa Tiirk hiikiimdarlan arasrnda qarap igmek Adet de$ildi. Biraz miizik dinlediler, sonra Kadrr Hin kalktr, Emir Mahmud ona gok krymetli hediyeler takdim etti; Altrn ve giimiig kadehler6es, miicevherler, ince kumaglar, pahalt silAhlar, altrn baqhkh atlar, mu-
asilar, on adet digi fiI, altrn takrmlt Berda'a6e6 kattrlart, kemerli altrn ve giimi.ig asA6e7 ve Erngrrakh katrr hevdecleri6e8, muhtelif cins krymetli hahlar, siislii taElar6ee, Taberistan'rn giil renkli kumaglarr, Hind kthElarr, Kameri sabrrTm, Mekasiri sandalTor, anber, digi egekler, Berberi kaplan de-
rassa
6e2
6q3
Cambridge yazmaslna giire; >1.:
)y;;i
kelimesinde tinceki,
dlt JJt c->
harfi;
1> U Cambridge yazmasrnda yoktur'
Jl, e.n+ 6e5 Cambridge yazmasrnda lfl 6e6 Maveri-i Kalkas'ta bir Eehir. Bu gehrin Ruslar 6ea
Cambridge yazmasrnda
Barthold,"Berda'a" mad. iR; O.S. Morgoliouth.Sulbtin of
tarafindan tahribi hakktnda krg. School of Oticntal Studies, ryr&,
tlu
8ra5. 6ot
l4e
6e8
Cambridge yazmasrnda
(aynen)
u' tlk
ile nisbetinden dolayr
;F!
kelimesinin kastedildiii farzedilebilir.
[,o!7 dan sonra Ukr!1 l-or..ftl J+tr+: ,-*:-t ec.t) ol;;-"\ 1g\+ >g
,l gk* ,f_r -, belki kumaE Pargalan.
y.
7m Rusqa baskrsrnda belirtildi$i gibi Hindistan'tn Komorin burnundan de[il Khmer (Kamboqya) memleketinden; krt. G. Ferrand, Rclations, zB4 (baqka aktarmalar igin bkz. ayt eser, Index). 70r Metindeki yazrhg 6, jr.,at geklinde bozulmu$tur. krE. G. Ferrand, Rclations' 6o5, 617. n.8.
At-W
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
rileri, av kiipekleri, turna, ceylan ve gegitli av kuqlarr. Kadrr Han'dan biiytik bir merasimle ayrrldr, pek gok iltifatlar etti ve iiziirler diledi. Kadrr Hin ordugihrna diiniip bu krymetli hediyeleri giizden gegirince hayretler iginde kaldr ve nasrl kargrhk vercefini bilemedi. HazinedArrna hazinenin kaprlannr aqmaslnl emretti. Oradan gok miktarda para alarak Tiirkistan mallariyle birlikte giinderdi; Altrn takrmh giizel atlar, alttn kemer ve sadakh Tiirk kijleleri, gahinler ve ak-do$anlar, samur, sincap, siyah tilki ve sansar kiirkleri, iki koyun postundan yaprlmrg ve hutuw boynuzlu (bkz' s. zgr) tulumlar, Qin dibisr v.s.702 Her iki hiikiimdar son derece memnun olarak birbirlerinden aynldrlar. Bu giiri.igmenin siyAsi neticelerine gelince, iki hi'iki.imdar Ali-tegin'in MaverAiinnehr'deki hikimiyetine son vererek onun yerine Kadtr HAn'rn ikinci o$lu Yegan-tegin'i gegirmek iizere kuwetlerini birlegtirme$i kararlagtrrdrlar. Yegan-tegin703 de Mahmud'un krzt Zeyneb ile evlenecekti. Kadrr HAn, krzrnr Mahmud'un ikinci o$lu Emir Muhammed'e verme$i vAdediyordu. Mahmud, biiyiik o$u Mes'ud'dan memnun olmadr$r igin Muhammed'i veliaht ilAn etmek niyetinde idi70a. Ancak bu diigiinceleri gerqeklegmedi. Mahmud, tince Ali-tegin'in Tiirkmen miittehkleriyle u$ragtr; reisleri selguk'un o$lu israil idi 705- israil'i esir etmege muvaffak oldu (ibnii'lEsir'e giire bunu ancak hileyle yapabildi), Hindistan'a giinderdi ve orada hapsettirdi. Ordularrnrn bir krsmr imhA edildi$i hilde biztlarr, Selguk'un torunlarr olan reislerindenT06 kagarak Mahmud'un izniyle Horasan'a gtigettiler.
Ali-tegin, Semerkant ile BuhirA'yt, terkederek bozkrrlara kaEtr. Mallannr Mahmud'un hAcibi Bilge-tegin ele gegirdi, kartst ve krzlan esir edildiler. Bu baqarrlara ra$men Mahmud, Belh'e oradan Gazne'ye dijnerek miittefiklerinin yarartna hiE bir tegebbiiste bulunmadr. Mahmud'un, Karahinhlar'rn iki biiyiik girbesinden birini ortadan kaldrrmak niyetinde olmazoz 70r
Jk'E
-rl: tabirini (Cambridge yazmasrnda -dL:l-r- ) anlayamadrm.
Yazmalarda
tq
ve .rQ
i
sonundaki n sikkelerde yoktur Milangcs Asiatiques,
Ylll.
her ikisi de Kadrr Han'rn olluna delil bagka bir qahsa iittir. Bununla beraber bence Anlan ve Bulra kelimelerine nisbeten burada Yagan (fiil) okumak ihtimale gok daha yahndrr. Sonundaki n harfinin atrlmastna bagka kelimelerde de 7o6.7c.r:
A. Markov,
Katalagu 243;
sikkelerde rastlantr (A. Markov, Katohg. rgz. 7oa
Beyhiki,23o,655. Gerdizi'de btiyledir (Mctinhr, r7). ibnii'l-Esir (IX, 266,323)in verdili Arslan adrntn israil'in Tiirkge ismi olmasr pek muhtemeldir. 706 Gerdizi'ye g,tire (vr. 156; Cambridge yzvmasr. vr. tz5b) bunlar 4ooo iileden ibAret olup Mahmud'a emirlerinden qikAyet ettiler. ?0s
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
305
dr$r anlagrhyor; giinkii, Kadrr Hin o zaman Ti.irkistan'rn mutlak hAkimi olurdu. Sonradan Gazneliler'in ancak Tirmiz, Kuvdziydn, Saganiyin ve Huttel'e yini Belh'e komgu viliyetlerine hAkim olduklannr giiri.iriiz7o7. Bu viliyetler, daha iince belki Mahmud'a ba$r idiler (bkz. s. 29g). $ehzide Yegan-tegin, Belh'e geldi; oradan Gazne'ye gitmek ve Gazneli prensesle evlenmek ve kaynatasrnrn yardrmiyle Buhiri ve Semerkant'l zaptetmek arzfisunda idi. Mahmud, onun geri diinmesini rica ederek kendisinin Hindistan'rn S0mnAt gehrine bir sefer yapmak igin yola grktr$rnr, bu srralarda Yegan-tegin'in Tiirkistan'daki rakiplerini yenebilecefini iimid ettifini ve diiniigte kuwetlerini birlegtirerek MAveriiinnehr'i zaptetmenin miimkiin olaca$nr bildirdi. Yegan-tegin, biiyle bir cevAbrn gergek mihiyetini, anhyarak bunu hakaret saydr ve Belh'i terketti. Kadrr Hin ile o$ullan, Ali-tegin'in kardegi Togan HAn'r yenerek BalisAgun'u708 onun elinden aldrlar. Mahmud, Hind seferinden dtiniince fakih EbO Bekr Husayri''yi Merv'e giinderdi. Beyhaki'nin verdi$i bilgilerden Maverai.innehr'de, tafsilatrnr bilmedi$imiz bazr askeri harekAtrn oldu$u bir anlagma ile neticelendi$i anlagrlmaktadrrT0e. Her halde Ali-tegin, Buhird ile Semerkant'r elinde tuttu. Kardegi Togan Hin'rn Balisigun'dan kovulduktan sonra bir miiddet Ahsikes'te hiiki.im siirdii$ii anlagrhyor. Orada 4r7 $oz6) ve 4r8 (toz7) yrllannda adrna para basrldr. Fergana'nrn gtineyinde, ewelce ilek Nasr'm merkezi olan Uzgend'de 416 (roe5'da Kadrr Hin adrna sikke basrhyordu. Bu isim 4zo'den itibaren Ahsikes'de basrlan sikkelerde de giiriilmektedirTl0.
toc6'da miisliiman olmryan hiikiimdarlardan
l(td Hin ile Bu$ra Hin,
Gazne'ye elgiler giinderdiler. Telaffuzlarr gtipheli olan iinvanlanna bakrlrrsa, Tiirk hinlanndan, belki de KarahAnhlar si.ililesine mensup olduklan anlagrlmaktadrr. Mahmud'a itaat arzettiler ve Gazneliler ile akrabihk kurmak arzusunda olduklarrnr belirttiler Mahmud, elgileri hiirmetle kab0l etti$i hilde, gu cevabr verdi: "Biz miisliimanz, siz kAfirsiniz; size krkardeg-
lerimizi, krzlanmrzr veremeyiz, ancak islimiyeti kabul edecek olursantz belki uyugab ili'"iz"
7
||
.
707
Beyhaki, gS.
708
Beyhaki, gB,6SS.
70e
Beyhaki, 655 vd. Beyhaki'nin eserinde elimize gegmemiE olmasr iiziinti.iye defer.
bu olaylann genig olarak anlatrldr$r krsmrn
7ro
A. Markov, Katalag e46, z5o. Mctinlcr, t7; Tabakat-t Ndsii, Eo5. Raverty. Gerdizi'ye dayanarak bu hi.ikiimdarlara Kadrr Hin'rn kardegleri demektedir, fakat bu hususta Oxford ve Cambridge yazmalannda bilgi bulunmamaktadrr P. Melioransky tarafindan neEredilen anonim bir filolojik risAlede ( Arub Fiblog o turetskom yztk e, metin, Bo, terciime. 4r) bize intikal etmemig bir kaynaktan 71t
F.n
Eskikitaplarim.com
Karagöz
306
V.V. BARTHOLD
Yine roz6 yrhnda Abbasi halifesi Kidir'in elgileri Mahmud'a gelerek fethetti$i viliyetler igin bir men$ur getirdiler. Aynca kendisi, o$ullan ve kardeqi Yusula yeni i.invanlar verildiTr2. Mahmud, halife ile yaprlan giiriigmelerde, SimAniley'in gerEek virisi ve biitiin Do$u'nun hikimi tavnnr takrndr. Halife ile bir anlagma yaparak, halifenin Karahinhlar ile ancak kendi visrtasiyle miinisebette bulunmasrnr ve hediye giindermesini safladr7t3. Nizimii'l-miilk'iin do$rulu$u oldukga giipheli olan riviyetine g6re71a, Mahmud, Abbisi halifesi ile muhiverelerinde, Karahinhlar'dan kendisine ba$h gibi bahsetmektedir. Halbuki, yukanda giirdiifi.imiiz gibi bu hinedinrn reisiyle tamAmen egit gartlarla giiri.igmiigti.i.
36-G azneli Mahmud'un ve tinemi
saltanatlnln
mahiyet
30 Nisan ro3o Pergembe giinti Mahmud'un vefitrndan sonra Karahinhlar ile Gazneliler arasrndaki miinisebetler biraz de$igti. Giirdii$iimiiz gibi Mahmud'un Miveriiinnehr'deki hikimiyeti ancak birkag vilAyeti iEine ahyordu. Fakat saltanatr biitiin Do$u'nun tarihinde biiyiik bir iinem tagr maktadrr. Qiinkii Do[u islim memleketlerindeki idire us0lu, onun elinde tam bir inkigifa mazhar oldu. Nizamiil-miilk gibi usffliin geligmesine yardrmcr olanlar, stk stk Mahmud'dan misil giisterirler. Bu sebepten dolayr gimdiye kadar hig kimsenin tegebbiis etmedi$i Mahmud'un saltanafintn bizr hatlarrnr belirtme$i liizumlu giirdiik. islim tarihinin en yeni aragtrrrcrlanndan A. MiillerTrs bile, Mahmud'un ahlikrnrn en dikkati qeken hususiyetlerinden bahsederken onun yorulmaz gayretini iinemle belirtir; aynca onun "dar giiriiglii taassubuna' temas eder. Bundan dolayr Hindistan'da kilir kanr sel gibi akmrgilr. Sultan'rn kendi memleketinde de $iiler amansrz cezdlara garptrrrlmrgtrr.
$eretii'z-zaman el-Mervezi'nin T.bAi'n-L ile Ttirkler'in biilgelerinin (nafihi) isimleyapmr$trr. nakiller adh eserinden hafiadn Qinliler rinin ihtiva etti$i s6ylenen mektuplann Qin hiikiimdan (Sahib) ile Tiirk hikanr tarafindan (roz7)'de giinderildi$i ifade edilmektedir; fakat, yazar, bunlann fare yrhnrn (roz4) 5 ci naklen
Tiirk elgilerinden bahsedilmektedir. Mijellif,
4rB ayr tarihini tagrdrklanm ilive ediyor. Bu kaynaklardan $erelii'z-zaman, Tiirk takviminin, devrindeki on iki hayvanrn adrnr almrgtr. Bu listede bahk yrh, ejderha yrhmn yerini tutar; kaplan (bars) yrhna arslan yrh da denilmektedir. (arslan, yazmada ,l>\,.p ; Melioransky bunun minAstnr anlamamrgtrr). i12 Gerdizi,
vr. r58; Cambridge yazmasr, vr. Ie7. 7'3 Beyhaki,359. 1ta Silasctndme, metin I32, terciime, t93. ir5 A. Miiller, Dcr Islam im Morgm und Abmdhnd,Il. 53' 6o vd. 75.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNci YUZYILA KADAR oRTA
ASYA
3o7
Fakat Mahmud'un saltanatrnrn daha meghul taraflan vardtr. Binlerce $iilik suqundan de$il, afrr vergiler sebebiyle de helik olduseferlerinde elde edilen muazzam ganimetten, kendisi, hassa lar. Hindistan askerleri ve Miverii.innehr de dihil her taraftan yanlna gelen "gaziler"7r6 faydalandrlar. Mahmud bu paralan bazan Gazne'deki cimi ve medrese gibiTtT muhtegem binilara sarfediyordu. Halk igin bu seferler sidece selhlet kayna$r oluyordu. Mahmud'un bu seferler iEin devamh olarak pataya ihtiyacr vardr. Bir sefere grkmadan ijnce lAzrm gelen paranrn iki gi.in iginde toplanmasrnr emretti, emri yerine getirildi; fakat saray tarihgisinin deyimiyle memurlarr, halkr "koyun gibi ytizdiiler'7r8. Bu gibi durumlar giisteriyor ki, aynr tarihginin iddiisrna ra$menTre bu mesuliyet, iizellikle vezir Ebu'l-Abbas Fazl b. Ahmed isferAyini'ye yiikletilemez. Bu a$rr vergiler sebebiyle "ziraat alanlarr biiyiik iilgiide rssrz kaldr$r gibi, sulama tesisleri bAzr yerlerde harAb oldu, bAzr yerlerde biisbiitiin terkedildi. Buna ilive olarak 4ot (ror r) yrhnda krthk oldu. Soiuklar erken bagladr$r iEin ekinler yeti$medi720. Halk milthiq bir krth$a miruz kaldr. Halbuki Nigapur'da yeteri kadar bu$day vardr. Utbi'nin ifadesine g6re721 bir vakit garqrda 4oo menn722 saulmamrg bu$day vardr. TarihEi bunu hikiye ederken ancak "herkes igin bol miktarda grda oldu$u halde diledigini mahvolmafa mahtebaasr, yalnrz
k0m edenin mutlak kudretine" hayran olur. Yalntz Nigapur ctvartnda roo.ooo insanrn aghktan itldiigii rivAyet edilir. Hind seferlerinde bu kadar kayrp verilmemigtir. Bunlar hakkrnda A. Miiller giiyle demektedir: "Esas diirdi.incii krsrm gok korkungtur". Kediler kiipekler hemen tamamen ortadan kalktr; insan etinin bile yendi$i olmugtur. Suglular gok a$rr bir gekilde cezilandrrrhyorsa da, hiE bir cezinrn tesiri olmuyordu. Sultan, vAlilerine halkrn qok fakirlerine para da$rtmalarrnt emretmekle yetindi. Ahili perigAn olup da vergilerin ijdenmesi kesilince daha tesirli tedbirlere ihtiyag duyuldu. Sultan'rn para istemesine vezir, kesinlikle red cevibr verdi. Bunun iizerine Divin memurlan dtgmda di$er devlet erkintna m'iirAcaat etmek zorunda kaldr. Miiricaat ettiklerinin bagrnda Belh reisi723 dihkin 716
Utbi-Menini,ll,
z6z vd., "MAveriiinnehr'e uzak ve yakn yerlerden gelen zo'ooo
gaziden bahseder. 7r7
Utbi-Menini, II, lgo vd.; Notices et E truits,IV. 4o4 vd. Utbi-Menini, II. 168. dJl -L lFl7re Utbi-Menini, II. r58vd. m TAih-i Bqhak, Bntish Museum yazmasr, vr. ro2a gAih-i BqhakTnin kaybolan krs7r8
mrndan iktibaslar). 72f
Utbi-Menini,
ll,
rz7.
722
Yahut "el-mini", krt. M.fat;hn'Lulfrm. t4,67 vd. 723 Bu memuriyetlerin mihiyeti hakkrnda bkz. yk' s. z5e.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
308
Eb0 ishak Muhammed b. Hiiseyn geliyordu. Aynr yrl iginde, yini 4or'de reisin HerAt'ta biiyiik bir miktar parayr nasrl topladr$r bilinmemektedir. Vezir agrfr kapatmak iEin bir tegebbiise girigmekten qekindi ve kendi iste$iyle hapse girdi. Sultan gok ii{kelendi, vezirin emldki miisidere edildi. Hiq bir zaman para gizlememig oldu$una dAir yemin etme$e zorlandr. Fakat Belh tiiccarlanndan birine, saklamast igin para verdifi sonradan kegfedildi[i rivAyet edilir. Mahkeme yenilendi, biEire adama her giin i9kence edilerek ijldiiriild;d (4o4/ror3-ror4). Sultan, vezirin ijltimiiniin kendinin bulunmadr$r bir srrada oldu$unu bahane ederek verdi$i emrin gok sert bir gekilde yerine getirildi$inden dolayr memnun olmadr$rnr aqrkladr124.
Mahmud'un muhtegem binAlarr Hindistan'dan allnan ganimetle yaprldr ise de, baktmlan halkrn iizerine a$rr bir yiik yiikliiyordu. HAfiz-r Abri'25, Beyhaki'nin eserinin kaybolan ktsmtndan naklen, Mahmud'un Belh'te yaptrrdrir biiyiik bahEe haklanda enteresan bir bilgi vermektedir.BahEenin masrallarr gehir halkrna yiiklenmigti. Sultan bahEede ziyifetler verirdi, fakat sonu pek gabuk gelirdi. Bir gtin Sultan etrafindakilerden, bahEenin biittin giizellikleri arastnda neg'eli bir ziyAfet verilemedi$inin sebebini bilip bilmediklerini sordu. Ebo Nasr Migkin (Amid ve Beyhaki'nin hocasr) aErkga siiyliyebilmek iqin "Belh halkrnrn hepsi bu bahqenin faydasrz masrafindan dolayr i.iziintii duyuyorlar ve bu masraf iqin lAzrm gelen paranrn iidenmesine her yrl katrhyorlar; bu sebepten Sultin'tn kalbinde de neq'e olamaz". Sultan bu stizlere Eok krzdr ve birkaq giin Ebfr Nasr ile konugmadr. Ifusa bir zaman sonra Belh sokaklanndan birinde kalabahk bir gurup Sultan'rn yolunu keserek bu a$rr miikellefiyetten gikiyet ettiler. Sultan bunlan Ebfi Nasr'rn teqvik etmig oldu$una inandr; halbuki onun btryle bir qeyden haberi yoktu. Bunun iizerine Mahmud, Belh reisini qa$rrdr ve buradan grkarmrq oldu$u Karahinhlar'tn roo6'da gehre ne kadar
zarar verdiklerini sordu. Reis bu zarann rakamlarla ilhde edilemeyecefini siiyledi. "$ehri diigilncesiz bir gekilde tahrib ettiler; eski hiline gelmesi iEin Eok para lAzrm, onu bulmak giiphelidir"' Buna kargrhk Sultan, "biz gehir halkrnr biiyle bir belidan kurtalyoruz da onlar benim bahEemi gok giiriyorlar" cevibrnr verdi. Reis iizi.ir diliyerek, "gikayet eden adam bizi giirmi.ig de$ildir; gikiyet gehrin ileri gelenlerinin bilgisi olmadan yaprlmrgtrr" dedi. Buna ra$men dijrt ay sonra Sultan Gazne'ye hareket ederken ne$rettigi yazrh bir emirnime ile Belh halkrnr bahqenin masraflanndan af724
UtbiMenini, II, I6o
'-23
Mctinln, rq7 vd.
vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
federek bu miikellehyeti Yahudiler'e yiikledi. Ancak onlardan da 5oo dirhemden fazla ahnmayacakh.
Binienaleyh, tebaasrnrn relhhrnr diigiinmek husOsunda Mahmud'u miinewer istibdatcrlardan saymak kat'iyyen dofru de$ildir. Sarayrnda qiirler ile Alimlerin mazhar olduklarr himAyeye gelince, A. MiillerT26 bile, Mahmud'a olan tarafgirli$ine ra$men, ilim ve irfana olan samimi sevgisinden dolayr defil, sarayrnr biitiin debdebe ve ihtigamrn merkezi haline getirmek hususundaki biiytikliik arzusundan ileri geldi$inin belli oldu$unu siiylemekten gekinmez. Din iglerinde giisterdi$i hizmet de gergek ziihd ve takvaya delilet etmez. Mahmud, siyasi ve dini muhafazakirhk arastndaki irtibAtr elbette farketmigtir. Bundan dolayr ulemi ve geyhleri himAye ederdi, ancak onlann kendi tikip etmekte oldu$u siyisete ba$h kalmalannt isterdi. istisnAi bir durumda kiigiik bir para siiz konusu oldu$u zaman Mahmud, ulemidan birinin qahsi istefini dikkate alarak gu yahut bu vergiyi affedebilirdi727. Uleminrn bir srnrf olarak vazifeleri hakrndaki diigiincesi, o devirde Nigapur'da ortaya grkan dini hareketeT28 karqt muamelesinde bilhassa giiriiliir. Bu hareketin kurucusu, Ebff Bekr Muhammed b. ishak adrnda bir mi.inzevi olup Eb0 Abdullah Muhammed b. Kerrim'rn kurmu9 oldu$u Kerrimi tarikatrnrn reisiydiT2e. Eb0 Bekr'in babasr meghur miinzevilerden idi; kendisi de Sebiik-tegin zamantndaki miihim qahsiyetler arasrnda yer alrrdr. Mahmud, onu ve taraftarlannt himaye etme$e devim etti. Zaminrn gAirlerinden Utbi tarafindan nakledilen beyitlerinde' EbO Hanife'nin fikrh usiliinden baqka gafii fAkrh olmadrfr gibi Muhammed b. Kerrim'rn dininden bagka gergek din olmadr$r ileri silriiliir' Buna ra$men di$er ulemi Kerrimiler'i miigebbihelikle itham ederler' Bu grup miifrit taassublanndan dolayr dikkati gekerlerdi. Ebfi Bekr, $iiler'i cezalandrrmak husffsunda Mahmud'un sa$ kolu idi. Ti.irk istilisr zamdntndan itibaren Ebu Bekr'in Nigapur halkr i.izerindeki btiyiik nilf0zu sebebiyle, htihler onu tehlikeli gtirerek kargr tedbirler almak zorunda kaldrlar. Mahmud'un kuwetleri Tilrkler'i gehri terketmek zorunda btraktnca, EbO Bekr'i beraberlerinde giitilrdiiler; fakat ellerinden kagma$a muvaffak oldu. Bundan sonra Mahmud'un iilkesinde itibirr daha gok arttr. Sufiler'in kisvesi olan 726
A. Miiller, Dcr Islam,ll.6z.
72i
ibniil-Esir, lX, 247. Utbi'de geniq olarak anlatrlmrEtrr (Utbi-Menini, II. 3o9
728
vd.;,Motices
et Extraits' lY.
4o6 vd).
rzr
$ehristini'de (I, z9 vd. rIg vo.) Kerrimi tarikatinden bahsedilir, aynca bu tarikatin miiqebbihelifii (antropomorfizm) ve Mahmud devrindeki tinemi i.izerinde durulur.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
3ro
yiin elbise giydi$i halde, Nigapur reisi tAyin edildi. Biiyiik kiigiik biitiin halk "ona iimit ve korku ile bakardr". $iiler'i merhametsizce cezilandrnhgt ve mallannr miisidere edigi, bir gok suistimAle sebep oluqu yiiziinden nihiyet herkesin nefretini kazandr. Sultan uzun miiddet tereddiit ettikten sonra Ebfi Bekr'i fedi etme$e karar verdi. Niqapur reisli$ine tekrar din adamlart drqrnda birisi, Sultin'tn nedimlerinden Eb0 Ali Hasan b. Muhammed tiyin edildi. Ebir Ali, meghur bir |ileye mensuptu; biiyiik babasr sdmini devrinin ileri gelenlerinden idi; babasr, Mahmud'a heniiz Horasan sipehsdlarr iken katrlmrgtr. Yeni reis, vakit gegirmeden Kerrimiler aleyhinde giddetli tedbirler aldr. Ebfi Bekr, mallan miisadere edilmek suretiyle cezilandrrrldr 730. Taraftarlarmdan ileri gelenler geqitli kalelerde hapsedildiler. UlemAnrn geri kalan temsilcilerine, bilhassa Aleviler'e, ancak
hiikfimetin emirlerine kayrtsrz $artsrz itaatleri halinde itibar giireceklerini siiyledi731.
Daha ijnce bagkalarr tarafrndan belirtildi$i gibi732, Hindistan servetlerini ele gegirmek arzusu, Mahmud'un selerleri igin kifi sebep tegkil etti$inden bunu dini heyecana baflamak miimt
landrnlmast da, yukanda bahsedilen siyasi sebeplerle izah edilebilir. Bdzan $iilik ithamr, sanr$rn mallalnr miisidere etmek igin bir bahdneden baqka bir qey de$ildi733. Firdevsi'nin eseri kendisine ithif edildi$i halde, Mahmud'u iran milli temayiillerinin hamisi saymak hatadrr. Mahmud'un askeri kuwetleri iizellikle kiilelerden ve ilcretli askerlerden meydana geliyordu. Nizimii'l-miilk, ordunun muhtelif milletlerin temsilcilerinden kurulmasrnl arzu ederken bilhassa Mahmud'u misil giisteriyorduT3a. Siizlerini tarihi olaylar teyit etmektedirT3s. Geri kalan tebaasrnrn hepsi Mahmud'un giiziinde vergi iidemekle miikellef bir ki.itleden ibiret olup, onlarda vatanperverlik aramak tamimryle yersiz idi. Beyhaki'ye giire736 Belh ahilisi, Ka7r Bununla beraber mesleii
sona ermedi. Mahmud'un ijliimilnden sonra yeni sultan Mes'od Nigapur'a geldigi zaman iltifatrna mazhar olanlar arastnda dostu kadr Sa'id ile birlikte zikredilir. (Beyhaki 39) V. Zhukovsky tarafindan neqredilen $eyh EbO Sa'id'in biyografisinde de her ikisi $iiler'i cezAlandtranlar arastnda zikredebilir, bkz. s. 84; kry. ag. s' 332'
Z)t'y lel6\ .6.je ol ar/U
73r
Utbi-Menini, II,3z5:
r32
Kazimirski, Mmoutcluhi, girig, I33.
Br ibnii'l-Esir, IX, 71a Silasctndme,
283.
metin, 92, terciime, I35 vd'
Utbi'ye g6re (UtbiMenini, II, 84; Notbcs ct Extraits, IV, 386) Mahmud',un IooS yrhnda Belh yakrnrnda zaler kazanan ordusu Tiirk, Hintli, Halaq, Afganh ve Ofuz askerlerinden meydana gelmekte idi. 7rs
736
Beyhaki,688.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNCi YUZYILA KADAR oRTA
ASYA
3I
I
rahanlilar'a kargr koyduklarr igin (bkz. s. zgr-z). Mahmud taraftndan giddetle azarlandrlar: "Tebaanrn harp ile iqi nedir? $ehriniz yandr' bana iit olan ve o kadar gelir getiren emlaki de yaktrlar737. Bu zarardan dolayr sizden tazminat isternek lizrmdr, fakat sizi affettik. Bir daha tekrarlanmamaslna
bakrnrz; bir hi.ikiimdar galip gelir de sizden vergi ister ve sizi himiye ederse vergiyi vermeli ve bu suretle kendinizi kurtarmahslntz". Mahmud'un saltanatrnrn iran dil ve edebiyatrnrn hikimiyet devri olmadrfr, vezir Meymendi'nin araygayt tekrar resmi dil yapma$a tegebbi.is etmesinden anlagrlmaktadrr. Ewelce biiti.in resmi evrak farsga yazrhrdr; bundan dolayr Utbi'nin tibirince 738 "beligat pazan ziydna u$radt", "iktidarh ve iktidarsrz egit oldu'; bunun iqin vezir Meymendi "kitiplerin seviyesini yiikselterek" ancak "mektubun giinderildi$i kimsenin cihilli$inden dolayr" zar0ret hastl olursa farsqa kullanmaslna izin verdi. O devirde biiyle durumun gok oldu$u giiphesizdir. Milletin, ordu ile tebaaya 9u gekilde btiltinmesinin o zaman bagladrlr agrktrr: Orduya hi.ikiimdar maiq verirdi ve kargrhk olarak samimi hizmet beklerdi; tebaayr hiikiimdar, drq ve ig diigmanlara kargt miidifaa ederdi ve kendilerinden kayrtsrz $artsrz itaat ve vergilerini itiraz etrneden iidemelerini isterdi. Ne askerlerin ve ne de tebaanrn, htikilmdann iridesine kargr bir arzuda bulunmaya haklan yoktu. Mahmud'un HirezmgAh'a yazdr$r mektupta bu nazariyenin nasrl kesin bir sfirette ifrde edildifini yukarrda giirdiik (bkz. s. 296). Istibdidtn artmast, her zaman ol-
dufu gibi cisusluk faaliyetlerinin hzlanmasiyle neticelenirdi. Oyle
ki,
Mahmud o$lu Mes'0d'un pegine bile cisuslar koymugtuT3e.
Biitiin bu hususlardan, Mahmud'un saltanatrnrn hig giiphesiz tebaast igin a$rr bir yiik oldu$u neticesine varabilirizT€. Ashnda Mahmud'un ortaya koydu$u us0lun acrkh neticelerini bizzat tecriibe etmesi mukadder de$ildi. Tahtrn otoritesi kendi saltanatl zamanrnda sarsllmadt. Bunun esas sebebi gahsi meziyetleri idi. Bu hususta haleflerinden kesinlikle ayrrlmrgtr. iridesinin metinli$i, zihninin vel0dlu$u, miistebit bir inatcrh$rn karakteristik hatlannrn pek feci bir gekilde ortaya gtkmasma imkin brrakmryordu. 737
biiyiik
Bununla, gehrin, Mahmud'un emriyle ingi edilen ve gehir zaptedilince yakrlan
gargrsr
738 738
belirtilmek isteniyor.
Utbi-Menini, II,88, r7o vd'; Nolices ct Extraits,Iv, g96. Utbi-Menini, II, 88, r 7o vd.; Noties ct Extruitl IV. S96.
73e
Beyhaki, r35, r54.
740
Kry. Marquart'rn Gazneliler hakkrndaki, elbette pek sert ve haksrz hiikmii n. r): "Olii yakrcr Siibiik-tegin ve onun i$reng oflu Mahmud
(Osuiirlcsclu D;ahktstudien; 5o,
tarafindan kurulmug olan bir
siilile."
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
312
itiraza gok iifkelenirdi; bundan dolayr kendisiyle konuganlar gok heyecanlanrrlardr. Do[ru bir hiikmii, sonunda kab0l ederdiTar. Bu gibi durumlarda vezirin vaziyeti gok zordu. Zeki bir kadrn bu hususta gtiyle demektedir: "Sultan her kimi vezir tAyin etse, 6nce ne kadar gok severse sevsin bir haf-
ta gegmeden nefret ederdinTa2. Vezirlerinin birinin ikrbetinden yukarrda bahsetmigtik (bkz. s. 3oB); onun halefi Meymendi de, tevkif edilerek bir kaleye hapsedildi. Dini sebeplerle cezilandtrmalann drgrnda Mahmud'un saltanatr esnisrnda idam cezisrna pek az bagvurulmuftur. Utbi'ye giire 743, Sultan'rn fikrince hiiki.imdarlar iifkelendikleri zaman tebaalanndan aldrklannr, merhamete gelince geri verebilmelidirler; yAni mahnr ve hiirriyetini almak ciizdir, fakat canrnr asli. Vezir Meymendi'nin sonu daha kiitii olabilirdi; "onun emriyle aktttlan kanrn diyeti olarak" Mahmud, maiyetindekilerden Ebu'l-Kasrm Kesir'e veziri idim etmesine diir yazrh bir emir verdi. Ancak Ebu'l-Kasrm'rn biiyle bir emri yerine getirmekten kat'i surette vazgeEmesi onun hayatrnt kurtardtTaa. Ebir'l-Kasrm'tn bu asiline cesiresonug vermemig olmast, her halde Mahmud'un nefsine hAkim oldu$unu giisterir. Gazneliler devrinde geriate o derece uyulurduki, gazaba u$nyanlann mallanntn miisidere edilmesine bile megr0 bir satmalma mihiyeti verilme$e gahgrhrdr. Mahmud, Garcistin'rn yerli hiikiimdarlarrnr tahttan indirerek iiliinceye kadar hapsetti$i halde, gahsi miilkleri hazine adma miisidere edilirken bedelleri kendilerine ijdenirdiTas. Bununla beraber bu gibi hallerde fiatrn tesbitinin, Mahmud tarafindan yaprlmrg olmast tabiatiyle miimkiindiir. Beyhiki'nin anlattr$r olay daha enteresandrr. Mes'0d'un saltanatr zamantnda gazaba u$ruyan ve idima mahkum edilen bir vezirin mallan mtsidere edilirken menkul ve gayr-r menkul biittin mallannt kendi istefiyle Sultan'a satmr$ ve pegin olarak belirli bir para almrg oldu$unu aEtklama$a mecbfir edildi. Hazrr bulunan me'murlar gihit olarak imzi attrlar, adliye me'murlan miihiir bastr
tinin kendisi hakkrnda ktitii
Iaria6. 37
- Mes'0d'un
saltanatt
Mahmud'un ki.igiik o$lu Muhammed'in krsa siiren saltanatrndan son-
ra taht, biiyiik o$lu Mes'Od'un eline gegti (lo3o-Io4I). Babastntn yalntz 7at Beyhaki,4g5. 7a2 7a3
Beyhaki,4zt. Utbi-Menini, I, 316 vd.
7aa
Beyhaki,45o.
ia5
Utbi-Menini, II,
746
Beyhaki, zr5.
146, Notices et Extraits.
Eskikitaplarim.com
IV. 3g+.
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
3r3
kiitii huylarrnr tevariis
etmig olan Mes'0d, babast gibi her geyde kendi giiriigiine gtire karar vermek isterdi; fakat babasrnrn kabiliyetine sihip olmadr$r igin feliketle neticelenecek kararlar altr ve tecriibeli adamlann tavsiyelerine ijnem vermeden tatbikinde inatla rsrir ederdi. Mes'0d'un avd,a1a1 ve harpteki 748 cesiretine Ait hikiyeler, onun gok cesOr oldu$unu giisteriyona da ahlaki cesaretten tamamiyle mahrum idi. Feliket Anrnda kadrndan daha korkaktrT4e. Tamahlirhkta babasrndan hig de geri kalmazdr. Onun zamanrnda halka ytikletilen cebri vergiler ifrat dereceyi bulmuqtur. Mes'frd'un saltanatrnda "biiyiik hrrsrzlan hognut etmek igin kiiEiik htrstzlann cezAlandrnldr$mrn"7s0 tek tek misillerini gtiriiri.iz. Qaldrklannr Sultan ile paylaqan qakiler, faaliyetlerine rihatEa devam edebiliyorlardr. Bunlann arasrnda en Eok dikkati gekn Horasan vilisi Ebu'l-Fazl S0ri, Sultan'a qok hediyeler giinderir; fakat kendisi bunlarrn iki mislini halktan zorla toplardr. AhAli iimitsizli$e diigerdi. ileri gelenler ise Miveriiinnehr'e "Tiirk emirlerine" mektuplar ve elgiler giindererek yardtm istiyorlardrTsl. Bu durumdan, Karahinhlar de$il, onlarrn hizmetinde bulunan Tiirkmen emirleri faydalandrlar.
Mes'0d, KarahAnhlar'a kargr babastntn siyisetini tikip etti. Halife ile yaprlan anlagma ro3r yrhnda yenilendi. Bu anlagma ile Halife'nin, Karahinhlar'la ancak Gazneliler vAsrtasiyle mtinAsebet kurabilece$i hi.ikme ba$lanmrqtr7s2. Aynr zamanda Mes'0d, Karahinh hiikiimdarrna kendisiyle egit haklara sihip gibi muimele etmekte devAm ediyordu. ElEisi, iki hiikiimdar arasrndaki anlagmanrn biitiin diinya iEin haiz oldu$u tineme, Kadrr Hin'rn dikkatini gekme$e d6.ir talimat aldt7s3. Gazneliler ile KarahAnhlar arasrndaki miinisebetin gerqek mihiyeti, Hirezmgih Altuntag'rn ro3o'da Sultan'a yazdr$r mektupta iyi bir qekilde tasvir edilmigtir: 754 "Qok iyi bilinmektedir ki, merh0m Emir, Kadrr Hin'rn, hanlt$a gegebilmesi iEin qok emek ve para harcamryttr. $imdilik dostlu$u sa$lamak iEin kendisine yardrm etmek lizrmdrr. Bize gergek dost olamazlar' fakat 7a7
Beyhaki,
7a8
Beyhaki,7B3.
7ae
Beyhaki, BzB.
zBB.
750
Beyhaki, 556 vd. (Barthold'un rusga metninde Nekrasov'dan ahnmrgtrr). 7sr Beyhaki, 5og vd. 752
Beyhaki,359.
753
Utbi-Menini, z5r. Utbi-Menini, 98. Metnin Tugan Hin'rn adrnrn gegtigi krsmr. s. 655'in yardrmr ile
75a
diizeltilmigtir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
3t4
v.v. BARTHOLD
giiriiniigte iyi miinisebetler devim etsin ve aleyhimizde fesat gtkarmasrnlar. Ali-tegin hakiki di.igmanrmzdrr, kuyrufu ezilmig bir yrlandrr; giinkii kardegi Togan Hin, merhum Emir'in yardrmiyle Balisigun'dan kovuldu. Diigman hig bir zaman dost olmaz, fakat onunla da anlagma yapmak ve dostine mAnasebetler kurmak lizrmdrr. Bununla beraber ona tam minasiyle giivenemeyiz, fakat tiyle yapmafuyrz. Bundan bagka Belh, ToharistAn, Saganiyin, Tirmiz, KuvAziyin ve Huttel viliyetlerini miicahitlerle doldurmak gerekecek; gi.inkii mi.idifaasrz viliyetlere hiicum ederek ya$mamalamak igin her ftrsattan faydalanryorn.
Mes'0d, Altuntaq'm fikrine giire hareket ederek ro3r yrh bahanndaTs5 Ebu,l-Kasrm ibrahim b. Abdullah Husayrf ile Kadr Ebff Tihir Abdullah b. Ahmed Tabini'nin7s6 bagkanh$rnda Kiggar'a bir heyet giinderdi. Elgiler, Kadrr HAn'a Mes'fid'un tahta qrktr$rnr haber verecekler, dostlu$unu sa$hyacaklar ve Mes'0d igin Kadrr HAn'rn krmt, o$lu ve veliahtr Mevdird iqin de Kadrr Hin'rn o$lu ve veliahtr Bu$ra-tegin'in krztnr istiyeceklerdi. A$rrhk olarak Mes'fid, kendi tarafindan 5o.ooo, o$lu tarafrndan da 3o.ooo
Herit dinirr teklif
ediyorduTsT. Elgilerin Kiggar'dan
Io3I yrh iginde
giinderdikleri rapor, bin to3z'de Kadrr Hin'rn iiliimii, giiriigmeleri sekteye u[rattr. Btiyiik o$lu Bu$ra-tegin Si.ileyman, Arslan Hin iinvanr ile tahta Erktr. ikinci.o$lu Yegan-tegin Muhammed, Bufra Hin iinvanrnr alarak Talas ile ishcib'da hiikiim siirme$e bagladr. Mes'Od, idet oldu$u iizre Kiggar'a bir mektup gtindererek, Hin'rn iiliimtinden dolayr taziye, halefini, tahta Erkmastndan dolayr tebrik etti. ElEiler Gazne'ye ancak 6 Eyliil ro34 tarihinde diindtiler. Vazifelerini bagan ile yerine getirmiglerdi. Bununla beraber Mevdfid'un niganhsr yolda iildii. Mes'fid'un niganlsr $ih Hitfin, selAmetle Gazne'ye vararak biiyiik bir merisimle kargrlandr. Beyhaki'ye gtire Emir, giiriilmemig bir debdebe ile Tiirkler'i hayran brrakmak istiyorduT@.
zorluklarla kargrlagtrklannr giistermektedirT58.
7ss
Tarih, Beyhaki tarafindan verilmigtir (e6r). Giiniin adrndan, metinde RebiiilAhrr
yerine yanhghkla Rebiiilewel yazrlmrg oldu$u neticesi grkartrlabilir. 756 Elgilerin tam isimleri igin bkz. Beyhaki, z5o. Bir yerde (s.z3r) Ebfr Tihir'e Ebfr Tdlib denilmiqtir. 757
Beyhaki,253 vd.
758
Beyhaki,348.
lbntil-Esir, IX, zrr; Beyhaki, tarih giistermiyor. Bir yerde (656) Kadrr Hin'rn Mes'ud'un tahta gegmesinden bir ytl sonra tildiiitinii, bagka bir yerde ise (89) iki yrl sonra iildiifiinii kaydediyor. Ccmil Kargi'nin verdifi tarihin (r Muharrem 424, bkz. Mctinlcr ryz) 75e
numizmatik vesikalarla tezada diiqtiif,ii giiriilmektedir (A. Markov, Katalog z5t)' 70 Beyhaki,5z6,656.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA
ASYA
3I5
Ali-tegin ile olan miizikerelerden bir netice ahnamadr. Mes'ffd, tahta gegmeden tince Ali-tegin'e miiracaat ederek Muhammed'in aleyhine yardrrn istemiq ve kargrhk olarak ona Huttel'i verme$i videtmigti. Muhammed'in taraltarlannrn ihineti sebebiyle kan diikiilmeden tahtr elde edince de, vidini yerine getirmege kendisini mecbfir hissetmedi. Bu durum, tabiatiyle Ali-tegin'in hognutsuzlu$una sebep oldu76r. Giirdiigi.imi.iz gibi yalnrz miidifaa siyiseti teklif eden Altuntag'rn tavsiyesine ra$men762 Mes'0d, MAverAiinnehr'in Ali-tegin'den ahnmasr igin Kadrr Hin'm ikinci o$luna yardrm etmek hus0sunda babasrnrn plinrnr yeniden ele ahp, bu plan uygun giiriilmedi$i takdirde Miveriiinnehr'in zaptrnr Altuntag'a brrakmayr bahis konusu etti. SultAn'rn mtigAvirleri ikinci plinr tercih edince tatbikine
ro3z yrh ilkbahannda Altuntaq, Sultan'dan aldr$r bir emir iizerine MAveriilnnehr'e girme$e mecbur oldu. Sultan, takviye kuweti olarak Belh'ten r5.ooo kigilik bir birlik giinderdiT6a. Ali-tegin, Buhiri'run mi.idifaasrnr gazilere vererek kalede I5o gulim brraktr ve kendisi Deb0siye'ye gekildi. Diiqman yaklagrnca Ali-tegin'in vekili qehri terketti, hiicum ile qehir almdr ve 7o gulim esir edildiT6s. Debfisiye yakrnrnda Ali-tegin'in esas kuwetleriyle yaprlan miicidele daha az baganyla neticelendi; Buradaki Ttirkmenler, baglannda Selguklu iilesi oldu$u halde766 Ali-tegin'e katrlmrglardr. Ali-tegin'in krrmrzr sanca$r, Sultan'm hiikiimdarhk alimeti olan getrinin yanrnda, dagm tepesinde dalgalantyorduT6T. Muharebe neticesiz kaldr, fakat Altunta$ agrr gekilde yaralandr. Ancak vezirinin tedbirleri sdyesinde ordu sellmetle HArezm'e diindii. Vezir, Hirezmgih'm yaralandr$rnr diigmandan sakhyarak onun adtna Ali-tegin'in veziriyle miizAkerelere girigti. O da, vezirin tavsiyesi iizerine hiikiimdannr ikni ederek iiziir dilemesini, Hirezmgih'dan kendisiyle Gazneliler arastnda arabulucu olmastnt rica etmesini temin etti. Ali-tegin, iilen Sultan'rn kendisine "o[lum" dedi$ini ve iktidar kavgasr srrasrnda Mes'0d'a silahla yardrm etmege hazrr oldu$unu hatrlatu768. Oltim dtige$inde bulunan HArezmqih, biiyiik bir gayretle Alitegin'in elgisini kab0l ederek biisbiiti.in aldatrlmasrnr sa$ladr. Bir anlagma baglandr763.
76t Beyhaki,348. 762
I(!.
Beyhaki,4z6. Beyhaki,4rB vd. 764 Beyhaki,4z3. 765 Beyhaki,4z4. 7e Beyhaki,4e5. 767 Beyhaki,4lB. 7d Beyhaki,43z.
763
Eskikitaplarim.com
Karagöz
316
V.V. BARTHOLD
yaplldlktan sonra Ali-tegin Semerkant'a gekildiT6e. HArezm ordusunun Amul'e diinmesine mAni olma$a te$ebbiis etmedi. Hirezmgih, geri Eekilme baglamadan ijnce iildii, fakat HArezmliler, ancak diiqmandan zo fersah uzaklagtrktan sonra bunu ii$rendiler770' Sultan Mes'ud, bu olaylan, z Mayrs ro3z 7i1de ii$rendi.
Muhtemelen Mes'0d'un seferi sebebiyle Ali-tegin, Ailesi fertleriyle daha srkr miinasebetlerde bulunmak ve metbOiyetlerini tanrmak zorunda kaldr. Buhdrd ile Semerkant'da Arslan Hin ile Bu$ra Hin adlanna sikke basrlma$a baglandr772. Bundan bagka iki yrl iginde Ali-tegin, HArezm hilkiimdarrntn gahsmda yeni bir miittefik buldu.
co$rafi durumundan dolayr Hirezm daima mi.istakil bir devlet idi; bilhassa viliyetin baqrnda Altunta; gibi tecriibeli bir askeri kumandan ve hiikiimdar bulundu$u zaman. Altuntag, Hirezm vilili$ine tiyin edilince crvardaki giigebelerin istililarrnr baganyla uzaklaErrdr. Bunlann arasrnda o devirde Krpgaklar'rn7i3 ilk defa adr geEer. Aynr zamanda kendisi ve haleF leri, on ikinci asrrdaki Hdrezmgihlar gibi bu giigebelerden meydana gelen bAzr birlikleri hizmetlerine aldtlarTTa. Bundan baqka Altuntagl hassa birlik-
lerine gok sayrda gulim sattn aldt. Altuntag'tn hassa birliklerinin sayrsr 77s. Altuntag, Gazne hi.ikimetinin baqlangrEta Mahmud'u kuqkulandrrmrgfi metbOiyetini tanrmakta devAm etti$i hilde istedifi zaman isyan bayra$rnr agabilece$ini, Gazne ile Belh'ten gelen emirleri, ordusunun yardrmryla hafife alabilece$ini Mahmud pek ili biliyordu. Mahmud hile ile HArezmgih'r Gazne'ye getirtmege u$ragtrysa da baqanh olamadt. Mes'0d da776 ay' nr entrikalara bagvurdu$u halde, o da beceremedi. Buna ra$men Altuntag aErkga isyAn etmedi. Fakat Gazneli devletinin entrikalanntn tesiri altrnda kalan tebaasrnr bekliyen ikrbetin ne olaca$mr Sultan Mes'0d, vezirinin tavsiyesine uyarak qi.iphe giitiirmiyecek bir gekilde ortaya koydu777. Altruntaq'rn velhtrndan sonra bile Mes'fid, halelini hal'etme$e tegebbiis etmedi, ancak kuvvet ve kudretini zayrflatmak iEin gerekli tedbirleri aldr. "HArezm76e
Beyhaki,4z4.
770
Beyhaki,436.
77r
Tarih, Beyhaki tarafindan (415) verilmigtir.
772
A. Markov, Katalng" z5t vd.
773
Beyhaki, gI.
7ia Beyhaki, 398,859. 773 Silasctndmc, 776
metin, zo6, terciime, 3oo vd. d.; Mctinler, 89 vd. (Avli). Beyhaki, gI,3Bg.
77i Beyhaki, 4Io vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
317
$ah' iinvinr, Mes'0d'un o$lu Said'e verildi. Altuntag'tn o$lu HArOn, Hirezm'de ancak hiikiimdarrn vekili (Halifeti.i'd-dir) olarak hiikiim siirecekti. Hir0n'un aldr$r resmi hediyeler, babastnrn aldr$r hediyelerin yarrsr kadardr778. Hir0n, ro34 yrh ilkbahannda itdatsizlik giisterme$e bagladr. isyAnrn zihiri sebebi kardeginin iiliimii oldu: Kardegi, Mes'0d'un saraytnda kalmakta iken, ro33 yrh sonu yahut ro34 yrh bagrnda, miiessif bir kazd sonunda damdam diigtii. "Kiitii niyetli kimseler" Hir0n'a mektup yazaruk kardeginin SultAn'rn emriyle damdan aqa$r atrldr$rnr siiyledilerTTe. HArOn, Ali-tegin ve Selguklular ile bir anlagma yaptr ve A$ustos Io34'de Sultan'r tanrmadr$rnr aqrkga ilin ederek Mes'fid'un adrnr hutbede okutturmadrT80. Hir0n ile Alitegin arasrnda yaprlan anlagma gereiince, birincisinin Merv'e ikincisinin de aynr zamanda Tirmiz ile Belh tizerine yiiri.iyecefine diir haberler dolagma$a ba9ladr781. Muhtemelen bu plAn gercevesinde Kumici da$hlan ro34 yrh bahannda Huttel'i istili enikleri gibi782, aynr yrlm sonunda da Tiirkmenler KuvAziydn'r zaptettiler.Tirmiz kumandanr Beg-tegin, Tiirkmenler'e kargr ytiriidii ise de, Tiirkmenler, Gazne ordusunun arkasrndan dolagarak Mela yakrnrnda Ceyhun'u geqtiler. Beg-tegin onlara ancak $apurkan'da yetigti, onlarr ma$lfip etti, fakat tikip ederken makt0l dtigtii. Mes'0d'un giinderdi[i kumandan olan Alitegin b. Abdullah isdyigi yeniden sa$ladr783.
Yine ro34 yrh iqinde Hir0n, Selguklular ile ittifak yaptr. ibnii'l-Esir'in riviyetine g6re78a. Alitegin ile Selquklular arasrnda Iozg'da gatrgma oldu. Ali-tegin'in emri iizerine kumandanlanndan Alp-Kara, Selguk'un torunu Yusuf u iildiirdii. Ali-tegin, evvelce Yusul'u "inang-Peygu" 78s iinvAniyle hizmetindeki biiti.in Tiirkler'in kumandanh$rna tAyin etmigti. Ertesi yrl (ro3o) maktfiliin amca-o$ullan Tu$ruI ile Qa$n (Davud) isyAn ederek Alp-Kara'yr ve adamlarrndan rooo kigiyi iildtirdi.iler. Ali-tegin ile o$ullarr, halkrn yardrmiyle onlartn iizerine yiiriidiiler. Tiirkmenler, tamimiyle ma$l0p, mallarr miisidere ve bir go$unun kartst ve gocuklarr esir edilmekle i78 Beyhaki,43g. 77e Beyhaki, 4gr9. Biitiin yazmalarda bu olayrn anlattlmasrndan iince bo5 bir yer vardrr. r3o7 tarihli Tahran baskrsrnda (s. 4ro) Morley'in negrinde bulunmryan iiq satrr vandtr. 7e Beyhaki, B54vd.
78r
Beyhaki,535.
782
Beyhaki,499.
783
Beyhaki,543 vd.
78a
ibnii'l-Esir, IX, 324 vd. i85 Peygu, muhtemelen yabgu okunmahdrr;
krg. Marquart, Osttirkbche Diabktstudbn,
45-
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
3r8
Horasan'da yerleqmek zorunda kaldrlar. HArOn onlan kendisiyle birlik olmafa ga$rnnca firsattan istifade etmek hususunda acele ettiler. Bu olaylardan yalnrz ibnii'l-Esir bahseder. BeyhakiT86 bunun tam aksine, Ali-tegin'in iimriiniin sonuna kadar Tiirkmenler'i tahtrnrn dayana$r addederek "siiz ve
giimiig" ile onlan memnun etmefe gahgtr$rnr stiyler. Kendisinden sonra iki o$lu ile onlann kumandanr, Tiirkmenler'le kavga etme$e baghyarak onlarr Altuntag hayatta iken Eo$u kerre krgladrklanT8T Hirezm'e gitmefie mecb0r ettiler. HAr0n, onlara $urdhAn ile Miq-nbit yakrnrnda arAzi teklif etti7E8. Burada Tiirkmenler, aynt ytltn Ekim ayrnda, goktan beri miicAdele ettikleri Cend hiikiimdan $ah-Melik'in baskrnrna u$radrlar. Yedi-sekiz bin Tiirkmen makt0l dtigtii, geri kalanlar buzlarla kaph nehri geqerek kagtrlar. Hir0n, $ah-Melik ile miizAkerelere girigti. $ah-Melik, Selguklular ile olan miicidelesine mtidihele etmekten kesinlikle imtini etti ise de onunla bir anlagma yapmafa ve Horasan seferine bir birlik gtindermek suretiyle yardrrn etmefe rAzr oldu. iki ordunun nehre yiiriimesi ve iki hiikiimdann nehrin ortasrnda kayrklar iginde giiriigmeleri kararlagtrnldr. Gtiriigme Ie Kasrm'da oldu, fakat $ah Melik, Hirffn'un ordusunun sayrsrndan (3o.ooo kadar) iirkerek vi'dini tutmadr ve acele Cend'e diindii. $ah-Melik'in husOmeti HAr0n'u ro35 yrh bahArrnda Horasan'r istili etmekten men'edemedi, Eiinkii Cend'den Hirezm'e yiirilmek ancak ktgrn miimkiin giiriiliiyordu.78e.
Ali-tegin'in iiliimi.i, Tilrkmenler'in Io34 yaz yahut sonbahar mevsiminde gtiglerine sebep oldu. Mes'Od, Io35 baharrnda onun biiyiik o$unun tahta Erktr$rnr ii$renince taziye ve tebriklerini bildirdi. Bu mektupta geng ilek'e "faziletli Emir o$lu"7s diye hitAb eder. Fakat Ali-tegin'in iki o$lu HAr0n ile bir anlagma yaparak Saganiyin ile Tirmiz'i istili etmeyi ve Ceyhun'u geqerek Endh0d yakrnrnda Hir0n ile birlegme$i vAdetmiqler ve biiylece bu anlagmayr tatbik sihasma koyma$a baglamrglardr. Saganiyin hikiimdan Ebu'l-Kasrm onlara kargr koyamadt ve kuzeye do$ru Kumiciler'in memleketine kagtr. ilek'in ordusu Dirzengi'nin iEinden geEerek Tirmiz'i muhAsara ettigi hilde, kaleyi alamadr. Burada iken gelen haberlerden, HArffn'un, sefere tam grkaca$r zaman Gazneli hiik0metine satrlmrg 786
Beyhaki,55r,856.
78i Beyhakii 583. 788
Burada "Maga" adr verilmigtir, bkz. yk. s. r6I. Beyhaki, 856 vd. d. Bu hikiye, biraz giipheyi divet etmektedir. Ekim ayrnda bir ordunun Ceyhun'u buz iizerinden gegebilmesi gok aciib giiriinmektedir. ?ro J.rtijt ,/Y1 @eyhaki,575). 78e
Jrt
Eskikitaplarim.com
Karagöz
biitiin
oN iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
3r9
gulAmlar tarafindan itldiiriildi.igii ii$renilinceTer Ali-tegin'in o$ullarr Demir Kapr'dan geqerek Semerkant'a diindiilerie2. Aynr yrhn yaz mevsiminde, Hir0n'un velAtrndan sonra Horasan'a girmig olan SelEuklular'rn baqanlan haberi, Ali-tegin'in o$ullannr Saganiyin'a ikinci bir akrn yapmaya tahrik etti. Semerkant'tan hareket ettiler ve ancak birkag merhalelik bir mesife kat'edebildiler; giinkii, Ebu'l-Kasrm ile Mes'Od'un di$er kumandanlannm kalabahk kuwetler topladrklannr ii$rendiler7e3. Mes'0d, istilinrn intikamrnr Ali-tegin'in o$ullanndan alma$a hazrlanrrken, onlar tarafindan giinderilen Semerkandh dinigmendin relhkatinde isilzAde bir elqi, 8 Arahk'ta Belh'e gelerek hiikiimdarlan adma iiziir diledi. Mes'0d, bu itizAn makbul saydr$r hilde, hognutsuzlu[unu belli etmek iqin elgiyi huzfiruna kab0l etmedi. Miizikereler vezir ile dAniqmend arasrnda cereyan efti7e4.
Arahk ro36'da Mes'Od'un nezdine, Ali-tegin ile Buhiri hatibi Abdullah PArsi'nin tegkil etti$i ikinci heyet geldi. Bu defa elgiler resmen tiirenle huzffra kab0l edildiler. Sultan, "kardegi ilek'in" hatrrrnr sordu. Ali-tegin'in o$luna birinci mektupta "o$ul' diye hitap etmigken bu dela daha gok itibar giistermig oldu. Mes'0d, elgilere emniyeti olmadr$r igin, devlet iglerine diir hig bir bilgi almamalarr haklanda emirler verdi. ilek, Gazneli prenseslerinden birinin de Sultan'rn o$ullanndan biriyle evlendirilmesini istiyor, karyhk olarak Huttel iizerindeki iddialarrndan tamamiyle vazgeEece$ini vAdediyor ve aynca Mes'0d'un, kendisi ile Karahinh htikiimdan Arslan Han arasrnda arabuluculuk yapmasrnr rici ediyordu. Di$er taraftan ilek, SelEuklular ile cereyan edecek miicidelesinde Sultin Mes'0d'a silahla yardrm edece$ini taahhiit. ediyordu. istekleri kab0l edilerek o$lu Said'e ilek'in krzkardeqinin ilek'e de Mahmud'un kardegi Nasr'rn krzrnrn verilmesi kararlaqtrrrldr. Elgi olarak MAverAiinnehr'e giinderilenTes, Belh reisi Abdiisselim, rc37 Eyliiliinde Ali-tegin'in o$ullannrn sarayrnda bulunuyor4t.r
7e6.
Mes'0d'un, Ti.irkistan Karahinhlarr ile miinisebetleri tam minisiyle dostane de$ildi. ro34 yrh sonbahinnda Gazneli elEilerinin diindiikleri esnida, Bu$ra Han'rn elEileri gelerek; HAn'rn niganhsr Zeyneb'in kendisine gtinderilmesini istedi. Sultan bu iste$i kabfil etme$e hazrrdr, fakat Bufra 7e! Beyhaki,86o. 7e2 7e3
Beyhaki, 575 vd.d. Beyhaki,6r r.
7ea
Beyhaki,615 vd. Beyhaki,63r vd.d. 7e6 Beyhaki,66I.
7e5
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
Hin'rn, Mahmud'un brraktr$r mirastn bir krsmrnt Zeyneb adrna istemek niyetinde oldu$unu haber aldr. Bu$ra Han'tn elEisine izin verildi. Bundan sonra Mes'0d, Arslan Hin'a, kardegini iddiilanndan dolayr gikiyet etti. Arslan Han'rn serzenigi ise, Bu$ra Hin'r iifkelendirmekten bagka bir ige yaramadr. Hem kardegine hem de Gazneliler'e alenen hus0met duyma$a baqladr. Bu qartlar altrnda Selquklular'rn Io35'te kazandrklan bagarrya qok sevindi. Ayrrca Tu$rul ile onun arastnda eskiden beri dostluk vardt7e7. ro37'de Ceyhun sAhilinde tevkif edilen bir kunduractntn, Bu$ra Hin'rn cis0su oldu$u ve Tiirkmen emirlerine mektuplar giiti.irdii$ii anlaqrldr. Bu mektuplarda Hin, her ne kadar isterlerse onlara yardrm edece$ini vAdediyordu. Maiyetinden birinin tavsiyesi iizerine Sultan Mes'0d, HAn'rn yaptrklanndan habersiz gibi davranrp, mektuplann varh$t bilinmesin. diye, Lurrdrrracrya too dinar verdi. Daha iince Hindistan'a giinderdiler. imam Ebfi Sidrk Tabini, ro.ooo dinardan fazla masraf edilerek tantanalt bir heyetin bagrnda, Arslan Han'rn arabulucu$u ile, kardegiyle bir anlagma yaprp sulhu sa$lamak iizere, Tiirkistan'a giinderildi. Elqi 23 Agustos Io37 tarihinde Gazne'den hareket etti. Tiirkistan'da on sekiz ay kaldr ve vazifesini tam bir bagarr ile yerine getirdi. Bu$ra Hin, miinikagalardaki mehiretinden dolayr Ebfi Hanife'yi giilgede brraktr$rnr siiylemiqtirTe8. Bu frkradan anlaqrldr$rna giire, iki kardeg arasrndaki gerginlik, Beyhaki'nin yukanda nakledilen riviyetinin aksine, heniiz agrk diigmanhk derecesine ulagmamrgtr. Yine aynr ytlm z4 Eyl0l'iinde Mes'fid'un nezdine aynt zamanda iki kardegten elgiler
geldi[i gibi, meghul bir hiikiimdardan iigi.incii bir
elgi
daha geldiTee.
ro38 yrhnda birinci ilek Nasr'm o$lu Ebfr ishak ibrahimm, Miverii.innehrde giiri.indi.i. O srrada Biiri-tegin iinvirunr tagtyordu8ol. Ali-teTu$rul'un Bufra Hin tarafindan ne gekilde esir edilerek kardegi Qagn tarafindan kurtanldr$r hakkrnda ibnii'l-Esir tarafindan nakledilen (IX, 323) rivayette bahsedilen Bu$ra 7e7
HAn'rn bu olmadr[r agrktrr. 7e8 Beyhaki,656 vd.d.
?e Beyhaki, 660 ( 0L<- rJl-1 .l[ f:J 1. frg. Seniryc1)e Elkitak,ll, 97. m Beyhaki, metninin (68z) biraz tahrif edildi$i anlaErlmaktadrr. ilek ibrahim adrnda bir gahrs hig bir zaman mevcut olmamrstrr. Hafta, "ilek-i madi" tibiri, sonradan diima Nasia verilmigtir (krg. MAinta, r33). Anlagrldrlrna giire burada, sonradan meghur olan Tamgag HAn ibrahim'in ilk ortaya Erkrqr anlatrlmaktadrr. Bununla beraber ibttii'l-Esir'e giire (IX, zrr)bagka bir iinvinr vardr (Ebu'l-MuzalTer). Bu iinvant kendisine belki sonra verilmigtir.
sr Beyhaki, Gerdizi ve Min0gihri'de dAimi "Pirr-tegin' yaztlmrgtrr, fakat hig giiphesiz B6d lBiiril (kurt) okunmasr lizrmdrr. Min0gihri'nin beyitlerinde de aynr gekilde okumak li-
zrmdrr. Kazimirsl
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
321
gin'in ofullarr tarafindan kapatrldr$r hapisten kagma$a muvaffak olmugtu. Once Uzgend'de802 kardegi Aynii'd-devle'nin yantna iltica etti$i anlagrhyor; fakat orada uzun miiddet kalamadr8o3. ro38 yazrnda Gazneli veziri ondan bir mektup alarak Sultin'a haber verdi. $ehzidenin "biiyiik adl", Gazneli hiik0metini, kendisine uygun bir cevap verme$e sevketti ise de, Sultan Mes'0d'un arzusuna uyularak, mektup o gekilde yazldr ki, Ali-tegin'in o$ullarrnrn eline gegerse bir zararr olmasrnsa. $ehzide, Kumiciler'in memleketine gekilerek orada 3ooo askerden miirekkep bir birlik topladr ve onlarla birlikte Hulbuk crvannda VahgsOs ile Huttel'i ya$malama$a bagladr. Heniiz Penc sAhiline vardr$r strada bizzat Sultan'tn kendisine kary sefere grkmak niyetinde oldu$unu haber aldr. Biiri-tegin geri gekilerek pigmanhk duydufunu agrkladr ise de, Ekim sonunda kendisine kargt ro.ooo kigilik bir siivari birli$i giinderildis06. Ktsa zaman sonra Bijri-tegin'in Huttel'i terkederek Kumiciler'in memleketine diindii$ii haber ahndr. Mes'ffd'un iste$i iizerine kumandan Ali, Belh'e diindii. Sultan da bizzat MAveriiinnehr'e sefer yaparak o krg iqinde Btiri-tegin'in igini bitirmek ve baharda Tiirkmenler'e kargt harekete gegmek hakkrndaki tasawurunu yeniledi. Yezir, ya baharda tdze otlann Erktrfr ve yahut sonbahar mevsiminde ekinler bigildi$i srrada sefere grkrlmasmt, Btiri-tegin'e karSt sefer yapmayr Saganiyin hiikiimdarr ile Ali-tegin'in ofullanna brrakmayt ve Sultan'rn, ordusunu krg seferinin zorluklanna maruz btrakmamasmr bog yere stiyledi807. Gerdizi'ye giire808, Mes'0d, MiverAiinnehr'de grkan karrgrkhklardan flaydalanarak o biilgeyi iilkesine katmaya azmetmigti.
Sultan Mes'ud'un emri iizerine Tirmiz kumandant Beg-tegin8oe, Mahmud'un Ioz5'te gegti$i yi.izer kiipri.iniin yeniden kurulmasrna bagladr. Kiipri.i, nehrin iki sahilini Aral-Peygamber adasiyle birlegtirdiii iEin iki krsma biiliinmiiqtii (bkz. s. 8o). Kurulmasr pek zor defildi, giinkii biiti.in 802
gf t j
Tahran baskrsrnda dolru olarak btiyledir (s.558); Morley negrinde (s.
682) e"lt
vezfte gtinderdi$i mektup Uzkend'de yazrlmtgtrr.
m3 Beyhaki,697. ma Beyhaki,684. 805
Hig giiphesiz Beyhaki'deki
eii-,
yerine
eit-,
olmasr icap eder.
m6 Beyhaki,696 vd.d.
e7 Beyhaki, Toz vd. N8 Metinlcr, t7. 8@ Beyhaki'nin verdifi bilgiden (7o4), bu Beg+egin'in Sebiik-tegin dewinde Tirmiz kumandanr oldu$u diigiiniilebilir; yini, yine Beyhaki'ye g6re, yukanda giiriildii$ii gibi (s. 3r7) tog4 yrhnda makt0l dii$en Beg-tegin'in aynrdrr. Tirmiz kumandamna Nig-tegin adr
verilecektir (7o7).
F. 2t
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
322
malzeme, kayrklar rB Arahk Pazartesi
ve difer qeyler hild yerinde idi. Sultan'rn ordusu giinii nehri gegti ve 3r Arahk Pazar giinii Saganiyin'a
vardr. Kargrlanna diigman Erkmadrfir halde, so$uktan ve kardan gok zahmet gektiler. Bizzat sefere katrlmrg olan Beyhaki'ye giire, hig bir harpte bir ordu, bu kadar zorluk Eekmemigti. 9 Ocak Sah giinii ordu $0niyin gegidine vardr$r zaman, vezirden gelen bir mektupta, Selguklular'rn Serahs'tan hareket ederek G0zgin istikametinde ilerledikleri haber veriliyordu. Tirmiz'e yiiriiyerek kiipriiyti tahrip etmek ve Sultan't iilkesinden ayrrmak niyetinde olduklarr farkediliyordu. Sultan geri diinme$e mecbur oldu. Aynr zamanda Biiri-tegin, $Oniyin'dan ilerliyerek bo$azr tutmu;tu. Bu gartlar altrnda biilgeyi gok iyi bilen bir hasma kargr durmak miimki.in defildi. Geri diiniig, Iz Ocak Cuma giini.i bagladt. Tam iki hafta sonra Mes'0d, z6 Ocak'ta Tirmiz'e vardr. Diiniiqte Biiri-tegin onlan tAkib ederek eqya, deve ve atlardan bir krsmrnr ganimet olarak ele gegirdisr0. Mes'Od'un bu seferde ufradr$r bagansrzhk Biiri-tegin'in ehemmiyetini artrrdr. Gazneli htik0metinin ro39 yrh sonbahannda aldr$r mektuplardan, Biiri-tegin'in Tiirkmenler'in yardrmr ile Ali-tegin'in o$ullanna kargr miiteaddit zalerler kazandrfr ve MiverAiinnehr'i hemen hemen ellerinden almrg oldu$u anlagrlmaktadrrsrr. 38
-
SelEu klu
lar' rn zaferleri
Selguklular'rn Horasan'da birbirini takip eden baganlarrnr burada anlatmryaca$rz. Aynca Mes'0d'un, sayrca qok fazla ve
iyi silahlanmrq oldu$u
halde a$rrhklan ilerlemelerine engel olan askeri kuwetleriyle, bozkrr kendilerine "ana, baba'812 olan ve eqyalannl esas kuwetlerinden Izo mil uzakta brrakabilenst3 giigebelerin hafif birlikleri arasrndaki mticidelelerini de anlatmryaca$rz8ra. Selguklular, kendi istekleri iizerine Maveraiinnehr'den bAzr birliklerin yardrmlanna mazhar olduklan gibi815 arkadan vurulmak tehlikesinden de tamamen mastndular. Qiinkii Hirezm hiikOmeti, HArOn iildi.ikten sonra (bkz. s. 3Ig) Gazneliler'e diimi diigman olan kardegi ismail Handin'rn eline gegmigti. Bu diigmandan kurtulmak maksadiyle Mes'fid, ro38'de Hirezm igin Cendli $ih Melik'e mengur 8ro Beyhaki,7o7.
8tr Beyhaki,745. 8r2 Beyhaki,669. 8r3 Beyhaki, 7rz vd. (3o fersah). 8ra Bibgrstein-Kazimirsky, bunlan krsmen anlatmrqtrr (bkz.
yk. s. z6).
8rs Beyhaki,734.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNCi yUzyILA KADAR oRTA
ASYA
s23
giindermigti. $ah Melik, Hirezmliler'i megrfi metbOlan tarafrndan tiyin edilmig olmasr itibariyle kendisine itaat etmege devam etti ise de, bunda
bagarrh olamadr. Bununla beraber rc+o-4r krg mevsiminden ewel HArezm'e karqr bir sefer yapma$a girigmedi. $ubat ro4t'de Asib ovasrnda iig giin devim eden bir muhirebenin sonunda Hirezmliler yenildiler. Beyhaki'ye giire Hirezmliler daha gok mukavemet etme$e muktedir idiler; fakat bir Gazneli ordusunun yaklaEmakta oldu$u haberi duyulunca dehget iginde kaldrtar. ismail, ihinetten korkarak zB Mart'ta merkezini terketti ve Selguklular'rn yanlna kaEtr. Nisan ayrnda merkez, $ah Melik tarafrndan iqgal edilerek Mes'fid adrna hutbe okundu. Halbuki o,bu tarihten iince iilmiigtii8l6.
Selguklular'rn Mes'fid'a kargr kazandrklarr kesin zafer, $ah Melik'in Mays ro4o'da DandanakanslT muhaberesi, Gazneliler'in Horasan'daki hAkimiyetine ebediyyen son verdi. Tu$ruI Beg museferinden iince olmugtu.
harebe meydanrnda hazrrlanan tahta8rs oturdu ve herkesin
srnda Horasan emiri
ilin edildi. Bundan
teziriihitr
sonra Ttirkistan'rn
iki
ara-
hinrna,
Ali-tegin'in o$ullanna, Btiri-tegin'e ve Aynii'd-devle'ye zafer mektuplan gtinderildi. KaEanlarr, Miveriiinnehr'e gitmeleri ve zaferin herkes tarafindan bilinmesi igin Ceyhun sahiline kadar tAkib ettiler. Di$er taraftan Mes'0d,Karahinhlar'rn reisine giinderdi$i Beyhaki tarafrndan kaleme ahnan mektubunda Arslan Hin'rn yardrmrnr esirgemiyece[i, hatti bu maksatla bizzat bir sefere katrlaca$r kanAatinde oldu$unu belirtiyordusre. Bununla beraber Mes'frd, yalnrz Belh ile Belh'e ba$h vilAyetleri defil Gazne'yi de terketmek lAzrm gelece$ine kani'idi. Vezir ile di$er devlet erkinr biiyle bir korkuya mahal olmadr$r hususunda boguna mi.indkaga ettiler820. Mes'rid, Hindistan'a qekilme$e karar vererek Biiri+egin'e onunla SelEuklular'r birbirine diigtirmek gayesiyle Belh ve Toharistan igin mengurlar giinderdis2t. Gazne'de kalan devlet erkinrna da, e$er Selquklular gelirlerse onlarrn hizmetine girmeleri hus0sunda izin verdi822.
816
Beyhaki, 865 vd.d. sr7 Kale, Merv'den 4o mil uzakta idi; kr$. Zhukovsky, Razaalinr, g8. 8r8 Beyhaki, Buna rafmen Raverty (Tabakat+ Ndrii, r3z)
788.
"Beyhaki tahttan hig
bahsetmiyor" diye kesin bir fikir ileri si.irmiigtiir. 8re Beyhaki, 79,6. 820
Beyhaki, Bz9 vd.
82r
Beyhaki,8z6.
822
Beyhaki, B3z.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
Mes'0d'un timitsizli$inin gergekten vakitsiz oldu$unu olaylar isbit etmigtir. Sultan tahttan indirilerek Ocak to4I'de823 vefat edince, kardegi Muhammed ordu tarafindan tekrar tahta qrkanldr. Onun krsa si.iren saltanatmdan sonra Nisan lo4I'de82a Mes'ffd'un enerjik o$lu Mevdfrd tahta gegti. Mevdfid'un zaminrnda olaylar Gazneliler Iehine geligme$e bagladr. Belh ile Tirmiz, Mevdfid'un elinde kaldr$r gibi, "Miveriiinnehr'deki Ti.irkler'in meliki" (belki Btiri+egin) ona itiat arzettis2s. Tirmiz kumandant -asrl adr Ebu'l-Hasan Ahmed b. Muhammed olan- Emirek Beyhaki idi. Ebu'l-Hasan, Beyhaki'nin riviyetine giire826, gehri SelEuklular'a kargr on beg yrl miidifaa ve ancak Gazneliler'den biitiin iimitler kesilince Qa[n Beg'e teslim etti. Qa$rr Beg, ona vezir manstbr teklif etti ise de, Emirek kesinlikle reddederek Gazne'ye diindii ve orada resmi evrak divanr reisli$ine tiyin edildi. Bununla beraber tarihqimiz, Tirmiz'in uzun mtiddet miiddfaasr hakkrndaki haberini yine kendisi nakzederek Emirek'in evrak divanr reisli$ine tiyininin, -Io48'den tince -Mevd0d'un saltanatl zamanrnda oldu$unu siiyler. Daha iince, ro43'te, Selguklular HArezm'i zaptettiler; $ah Melik, iran'a kagu, orada bir miiddet Beyhak mtnttkastnt tuttu827, fakat nihayet MekrAn'da hapsedilerek hapiste 6ldii82tr. Belh'in SelEuklular'rn hikimiyetine kesin olarak gegmesi ve dolayrsiyle Gazneliler ile Miveriiinnehr arasrndaki irtibitrn kat'i s0rette kesilmesi, ancak to59 yrhnda Qa$n Beg ile Gazneli Sultan ibrahim arastnda yaprlan anlagmantn hiikiimlerine uyularak olmugtursze.'
ayrr bir gubesinin Mive39-Karahinlrlar'ln ortaya grkrgr riiinnehr'de Hemen hemen bu srralarda, Biiri-tegin ibrahim, Miveriiinnehr'de hikimiyetini sa$lam bir sfirette te'sis ile bafrmsrz bir devlet kurdu. Sikkelerdeki bilgileress giire, $3 (Io4r-ro4z) yrhnda, muhtemelen Bu$ra 823
Mctinlet 82a
Gerdizi'ye giire (vr. r74; Gambridge yazmasr, vr. I4o')
rr
Cemiziyelewel 432; krg.
18,
Aynr tarih ($aban 432) Beyhaki (867) ile ibnii'l-Esir'de (IX, fS+) veriliyor. Miiller II, 77) bu tarihi yanhghkla 434 olarak bildirir.
(Der Islam, 825
ibni.i'l-Esir, IX, 334. azt 75;1-' REha,t, vr. 69b-7o..
T"h- Bqhak, vr. z}b-zg^. $ah Melik'e burada Ebu'l-Feviris $ah Melik b. Ali elBerrini adr verilmiEtir. UnvAnr da Husimii'd-devle ve Nizimii'l-mille'dir. 82s Beyhiki,867 vd.; ibnii'l-Esir, IX, 346. s2e A.Miiller, Der Islam,II, 77. Krg. TabakattNdstri, rog, r32. E21
8r
A. Markov, Katalog 256.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
325
Hin'a tibi olarak BuhirA'da hiikiim siiriiyordu. Semerkant'ta basrldrgr tahmin edilen 438 (Io46-ro46) tarihli sikkelerdes3l, ibrahim'in biitiin iinvanlarrnr buluruz: "imidii'd-devle, Ticii'l-mille, Seyfi.i'l-halifetilldh,
TamgaE Hin ibrahim'. ibrahim ve ondan tince Bu[ra Hin tarafindan ahnan "Tamgag Hin i.invAnrt", Qin imparatorlannr taklid ettiklerine deli-
sonradan "Do$u ve Qin Meliki"s$, o$lu Nasr'rn da "Do$u ve Qin Sultant" iinvinlarrnr almalart, belki de bu sebepten ileri gelmektedir. Halbuki giivenilir kaynaklara giire ikisi de yalnrz Miveriiinnehr'de hiikiim siiriiyorlardr.
let ettigi gibi, ibrahim'in
ibrahim'in baganlannr, ibni.i'l-Esi.'e giire83s, Tiirkistan Karahinhlan'nrn bagka yerde bahsetti$imiz kanh kavgalan kolaylagurmtgttrs36. Bundan bagka MaverAiinnehr'de Bufra Hin Hir0n'un saltanatt zamantnda bir $ii hareketi ortaya Erktr. Bu isyin, buna benzer hareketlerin belki sonuncusudur. Maalesef bu hususta bilgimiz qok azdtr. $ii propagandalart, halkr Fitrmi halifesi Mustansrr'a (ro36-ro94) biat ettirme$e muvaffak oldular. Bizzat Bu$ra Hdn'tn kendisi, onlartn divetini kab0l eder gibi gtirtindii ise de, rnaksadt onlara giiven vererek gafil avlamak idi. Tehlikeden tamimen habersiz olduklarr bir zamanda Buhiri'daki $iiler'in katledilmelerini emretti$i gibi, di$er gehirlere de buna benzer emirler giinderdi837.
Miveriiinnehr tarihinde biitiin iilkede do$rudan do$ruya hiikiim siiren ilk Ti.irk siilalesi olan KarahAnhlar devri, hig giiphesiz btiytik bir iinem tagrmaktadrr. Maalesef bu devir tarihi hakkrnda bize intikal eden bilginin az olmasr, Simdniler'in kurmug olduklan tegkilitta ne gibi de$igiklikler yaprldr$rnr ve Mo$ollar'tn memlekette bulduklart vaziyetin nastl meydana geldi$ini bilmemize imkin brrakmtyor. Selguklular'rn iran'da meydana getirdikleri de$igiklikler hakkrnda bilgimiz daha fazladrr. Aynt gartlann (do$u islAm siyisi tegkilittntn mevcut oldu$u bir memleketin Tiirk giigebeleri tarafindan fethi) bi.iyi.ik iilgtide aynt neticeleri do$uraca$r muhtemeldir. Bundan bagka Selguklu imparatorlu$unun tegkilAtrnrn 83r
A. Markov, Katalog, z6z.
Tafgag ve TangaE geklinde yazrldrfrna da rastlanmaktadrr. Orhun kitabelerinde TabgaE olarak geger. Bu tibirin minisr hakkrnda bkz. Radloll, Dit alttirkischen Inschittcn tler Mongolzi, Saint-Petersburg I Bg5, 4e8; Hirth, Nachuoilc zur Inschift des Tonjukuk, 35. 833 A. Markov, Katalog, z0g vd' 832
834
835
A. Markov, Katalog,268. ibnii'l-Esir, IX, zI r.
836 Semirycgye 837
Elkitab4ll, gB. ibnii'l-Esir, IX, 358.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
326
Miveriiinnehr igin dahi iinemi vardrr. Qiinkti Hirezm bu imparatorlufa katrldr$r gibi, on iigiincii yiizyrlda MiverAiinnehr'e sihip olan HArezmqahlar ashnda Selguklular'rn vdlileri idiler. Bindenaleyh, Selguklular't seleflerinden aylran hususiyetleri krsaca giizden geEirece$iz.
40-GiiEebelerin idaresi ile tinceki hinedanlartn idaresi arasrndaki farklar ilk Selguklu hiikiimdarlarrnrn, Tufrul Beg, Alp Arslan ve Melikgah'rn gAhsi meziyetleri ewelden beri lAyrkryle takdir edilmigtir. Tiirkler'den umumiyetle pek iyi bahsetmiyen A. Mtiller bile838, bu hiiki.imdarlartn ve bilhassa son ikisinin haklarrnr inkir etmez83e. Tiirk kavimleri ile Ttirk hiikiimdarlarrnrn ahlikr arastndaki tezad, Ortaqaf'da bile dikkati qekmigti. idrisi'nin Tiirkler hakkrndaki dikkate giyan fikirleri buna bir misal olarak giisterilebilirs€: "Begleri cengiver, tedbirli, metin ve idildirler; faziletleriyle temAyiiz etmiglerdir; millet, zAlim, vahgi, kaba ve cAhildi". Tiirkler'in visrl olduklarr kiiltiir derecesi ve yagayrglanndaki hususiyetler, onlartn hilinde, ferdin zihniyetiyle heniiz genglik qa$rnda bulunan halk kiitlesinin zihniyeti arasrndaki keskin larkr izah eden aynr r0hi Amillerin faaliyette oldufunu farzetmemize yeterli bir zemin tegkil etmektedir. Bundan bagka giiEebelerin ahlaki fikirleri, medeni kavimlerinkinden daha gok dine dayant.. ilk SelEuklular ile Karahanhlar, hig qtiphesiz Mahmud ile Mes'ffd'dan daha dindar idiler; nitekim Saint Vladimir, Bizans imparatorlarrndan daha iyi hrnstiyandr. Karahinhlar'tn nazarrnda din, yalnrz hikimiyetlerini devim ettirmek igin bir silah de$ildi. Dinlerinin hiiki.imdarlara da farz oldufunu kabril ederlerdi. $arap igmediklerini yukarrda giirdiik (bkz. s. 3o3). Kuwetle muhtemeldir ki, dinin tesiri altrnda bu hiikiimdarlardan bAzrlarr, idil bir hi.iktimdar idealini tahakkuk ettirmek hus0sunda samimi bir arzu ile dolu idiler.
Kryifeti mticihidlerinkinden pek az farkh olansar ve onlann biitiin meqakkatlerini paylagansa2 giiqebe bir kavmin reisi birden bire Mahmud 838 83e
8q
A. Miiller, Dcr Islan,ll, zz. A. Miiller, Da Islam,ll,95. Giographie d'Edrisi,
laubert'in fransrzca terc., I.4gB.
8ar
Tufirul'un Nigapur'a girdifii zamanki kryafetini Beyhaki etralhca anlatmrgtrr (69I) Elbisesi Mulham kumagrndan (bkz. yk. s. 253), sanlr Tewezi'den (Fars biilgesinin Tewez kasabasrna nisbet edilen
Tewezi kumaglan pek meghurdu, krg. Mukaddesi, 435) ve ayakka-
brlan kegeden idi. Koluna bir yay ile iig ok asmrgtr. 8a2
Tiirkmenler'in geri gekilmesi esnisrnda Tu[rul Beg, birkag giin ne ayakkabrlannr
ne de zrhrnr grkar& (Beyhiki, 76o).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
327
ile Mes'Od tipinde bir miistebide inkrlab edemezdi. Sihib-hares gibi bir memuriyetin (bkz. s. 245) SelEuklular'tn saltanatt zamantnda biitiin ehemmiyetini kaybetmesi gayet karakteristiktirsa3. Sihib-haber memuriyeti de kullanrlrnaz oldu. Hafryelik us0lii, kiilttirsiiz insanlartn ahliki hissine aykrn idi. Bu usilii miidafaa eden Nizimii'l-miilk844, Alp Arslan'a niqin bir sahib-haber tAyin etmedi$i sorulunca gu cevabr verdi$ini siiyler: "Bir sdhib-haber tAyin edersem samimi dostlarrm ve mahremim olanlar sadikat, dostluk ve mahremiyetlerinden dolayr sihib-habere iinem vermezler ve riigvet teklif etmezler. Fakat bana muhalif ve diigman olanlar, onunla dost olacaklar ve para verecekler. Biiyle olunca qAresiz sAhib-haber bana diimi dostlanmdan kiitii haberler, diigmanlanmdan iyi haberler getirecektir. iyi ve kiiti.i siizler ok gibidir; birkag tane attltrsa nihayet biri hedefe isibet eder. Giinli.im her giin dostlanmdan daha gok so$uyacak, diigmanlanmdan daha gok hognut olacaktrr. Sonra ktsa bir zaman iqinde diigmanlanm bana dostlanmdan daha yakrn olacaklar ve nihiyet onlann yerini alacaklardrr. Bundan do$acak zararlan hiE kimse telifi edemiyecektir". Bu siizlerin, yalnrz insanlara karqr olan asil bir itimida defil, aynr zamanda medeniyetle ifsad edilmemig bir insantn sa$lam muhikemesine de delilet ettifi inkir edilemez. Ayrrca hafiyelikte iiyle bir mahzur vardr ki, bizan hiikiimdar aleyhinde
bir silah olarak da kullanrhrdr.
Mahmud, oflu
Mes'ffd'un pegine hafiye takmasrna (bkz. s. 3l I) mukabil, Mes'0d'un da babasmrn divanrnda hafiyeleri vardtsas. Di$er taraftan NizAmii'l-miilk, sAhib-haber memuriyetini devletin intizimrnrn "temellerinden" saymakla hakh idi. Haliyelik ortadan kaldrrrlarak yerine daha tesirli bir kontrol sistemi konmadr$r takdirde Eegitli emirler ile vililerin halk iizerindeki baskrlarr muhakkak artacaku.
Hiikiimdarr, devletin yegine siiz sAhibi kab0l eden iranltlar'm bu telakkisi de gtigebelere yabanct idi. Onlarrn indinde devlet, HAn'tn biitiin iilesinin miigterek mah idi. Horasan'tn bazr gehirlerinde Tu$ruI Beg adrna hutbe okunurken, baqka gehirlerinde aynt zamanda kardegi Qa$n Beg adrna hutbe okunmasr keyfiyeti, otokrat hiikiimdar melhumunun SelgukluIar'a baqlangrEta nasrl yabancr oldu$unu giistermektedirse. KiiEiik emirlikler us0lii ve bunun tabii sonucu olan iE kavgalar, SelEuklu iilkelerinde Karahinh iilkelerindeki kadar geniq s0rette inkigaf etmiqti. Orduya maag veEa3
Silasctndnc, metin, Ize, terciime, t79.
8aa Silasctndmc, metin, 65, 845 Beyhaki, 164 vd.
8{
terciime, 99'
ibni.i'l-Esir, lX, gz7, gz&.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
328
ya maagm bir krsmr yerine tevzi edilen askeri ikta us0lii, halkrn menfaatlerine aynr qekilde zararb olmugtur8aT. islim ileminin do$u krsmrnda bu usil ancak Tiirk fetihlerinden sonra genig bir gekilde geligti. Daha eski zamanlarda bile hizmetlerin yerine getirilmesinde temdyiiz eden askerlere miikifat olarak arizi verildi$i miinferit olaylarda giiriilmiiq ise de, bu istisndlar o kadar azdr ki, Nizimii'l-mi.ilk, eski zaman hiikiimdarlarrnrn hiq mukataa vermediklerini ve askerlerine yalnrz para iidediklerini stiyleyebiliyordu. Onun zamarunda bu us0l, Gazneli devletinde hila yiiriirlilkte idi848, SelEuklu impartorlu$unda mukataa (ikta') verilmesi ddet yerine gegti$i halde, serf us0liini.in kurulmasr neticesini vermedi. Nizimii'l-miilk84e, mukataa sAhiplerine, reiyidan ancak belirli bir meblaf almaya haklarr oldu$unu, bundan bagka gahrslart, mallart, kanlart ve Eocuklan i.izerinde hiE bir haklarr olmadr$rnr hatrrlatrr. Mukataa tevziatt, hiikiimdarrn tasarmfundaki arAzinin azalmasr neticesini verdi$inden vekil memuriyetinin yavag yavaq iinemden diigmesi belki bundan dolaytdtrsso.
Kiigiik ernirlikler, belki de mukataalar us0lunun ortaya qrkardr$r karrgrklklardan en gok zarar giirenler tabii olarak arAzi sihipleri idi. Bu durum, olaylann giisterdifi gibi, Horasan'dan Eok M2veriiinnher'de kendini giistermigtir. Miveriiinnehr dihkanlartrun, S6mini hinedanrnrn yrkrlmasrndan krsmen sorumlu olduklannr yukanda (bkz. s. 276) giirmi.igti.ik. Binaenaleyh yeni hinedAnrn saltanatrnrn ilk devrinde dihkanlarrn daha biiyiik iinem taqryacaklarr son derece normal idi. ilak dihkanrnrn sikke bastrrmasr da bunu isbat etmektedirssr. IooT-IooB seferini anlatrrken (bkz. s. 2g3) gtirdii$iimiiz gibi, "MiverAiinnehr dihkanlarr" aynca zikredilirler. Fakat Mofol istilAsrna diir riviyetlerde bu stnfin Miveriiinnehr'de bir tinem tagrdr$rnr giisteren bilgiye arttk rastlamryoruz. Halbuki Horasan'daki arAzi sahiplerinin eskiden oldufu gibi kalelerinde kalmakta olduklarrndan bahsedilebilir. Mofollar, her yerde ktiyli.ileri, muhisara iqlerinde gahqtrrmak igin topladrklan zaman, bu husustaki emirleri arAzi sahiplerine giinderdilers52. Dihkan adr, her halde Horasan'da mukataa verilen Tiirkler'e de veriliyordu. ro35'te Dihistin, Nesi, Ferive gehirleri Selquklu8a7
Von Kremer, Culturgesehicte,I, z5I vd., zB5. Bkz. yk. s. 257, n.423. qae Silasetndme, metin, zB, terciime, 4o. 850 Silasetndme, metin, Br, terciime, rzI. 83t Milanges Asiatiqucs, Ylll, I 75; A. Markov , Katalog, ztB vd. 852 Nesevi, go vd. Daha do!ru terciimesi, d'Ohsson tarafindan yaprlmrqtlr, terciime 53, Histoire des Mongok,I, z7B. 848
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
lar'dan Tu$ruI ve Qafrr Begler ile amcalarr Peygu yahut Yabgu'ya verildi$i zaman, her iigii de dihkan ve vAIi mansrbrna mahsus hediyeler aldrlar:
iranhlar'rn idetine giire iki sivri uglu kalpak, sancak ve elbiseler; Tiirkler'in idetine giire de atlar, eyer takrmlarr ve bir altrn kemer; bunlardan bagka otuz top kumaq alddarss3. MAveriiinnehr'de arizi sihibi olan srnrfin gerilemesi, belki Nargahi'nin miiterciminin bahsetti$i arizi krymetinin haddinden fazla diiqmesinden ileri gelmigtir.ssa. Sdminiler zamAnrnda beher gifti 4oo dirhem krymetinde olan topra$r, bedava bile kimse almak istemiyordu. $iyet ahcr bulunsa bile toprak ekilmezdi. Bu da hiikiimdarlann, "zdlim ve tebaalarrna kargr muamelelerinde merhametsiz olmalanndan dolayr idi." Otokrat hiikiimdar idealinin, fethedilen vilAyetlerde eskiden beri kiiklegmig oldu$undan, sonunda Htihlerin iizerinde tesirini gtistermesi tabii idi. Htiktimdarlann miistebiddne temiyiilleri, yurttaqlarrnr kendilerinden sofuttu$u hilde, onlan iran biirokrasi miimessillerine yaklagtrrmrq olmahdrr. Selguklular, Siminiler ve Gazneliler'i tam mAnisiyle taklid edemezlerdi; giinkil sonuna kadar her tiirli.i ki.iltiire yabancr kaldrlar. Bize intikal eden gi.ivenilir bilgilere giire8s5, Selguklu sultanlannrn biiyiiklerinden Sencer, okuma, yazma bilmiyordu. Seleflerinin daha gok tahsil giiriip gtirmedikleri bilinmemektedir. Babasr Sultan Melikgah, bAzrlarr tarafindan daha Eok ki.iltiir sAhibi olarak giisterilir.
Okuma yazma bilmeyen bir hiikiimdar, genig iilkesinin kanqrk biirokrasisinin idiresini elbette tikib edemezdi. Bu vazife tamimryle vezirin elinde idi. SelEuklular devrinde vezirlerin ewelki zamanlardan daha biiyiik bir
niifuza sihip olduklannr giiriiriiz. Nizimii'l-miilk'iin Sultan ile birlikte devleti idire etti$ini rihathkla siiyliyebilirizs5u. Aynr zamanda, biiyle qartlar altrnda idirenin ytiri.itiilmesine htkiimdar ile sarayrn miidihalesi, kiitii neticeler verebilirdi. Bu sebeple Nizimii'l-miilktr57, saraydan yazrh iridelerin miimkiin oldu$u kadar az E*anlmasr igin u$ragtr; giinkii, "Eok srk yaprlan geylerin hiE birisine 6nem verilmez". Hiikilmdann stizli.i irideleri daha biiyiik tehlike teqkil ediyordu. NizAmii'l-miilk8s8, bu gibi iridelerin Di853
Beyhaki,6r r. Nargahi, z9 vd. Miiellif Buhiri gehrindeki arizinin fiyatrndan bahsetmektedir, fakat k
856
ibnii'l-Esir, X, r38.
857 Silasetn6me,
858 Siyasctndme,
metin 66, terciime gg vd. Sl; terciimede (rzo) tamimiyle aksi yazrlmrgtrr.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
vin yahut Hazine'ye diima aynr
gahrs tarafindan tebli$ edilmesi ve bu
Eahsm vazifesini bagkasrna devretme$e hakkr olmamasrna
diir bir kanun
grkartmafa li.izum giirdii. Biiyle bir iride tebli$ edilince Divin'rn vazifesi bu hususta bir rapor tanzim etmek olacak, ancak hiikiimdar raporu dinledikten sonra iride yerine getirilecekti. Biiyle bir us0li.in mtistebit bir idirenin esisr ile uyugmasr miimkiin olmadr$rndan hiE bir z^man tatbik edilmedi. Vezirin kudretinin artmasrnrn da ancak kendisi ile hiiktimdar arasrnda anlagmazh$a yol agmaktan bagka bir faydasr olmadr.
Divan tarafindan halledilmesi gereken en kangrk mesele, hiikiimdar ile birlikte memlekete girmiq olan - giigebe hayatrnt de$igtirme$e, halk kiitlesinin geri kalan krsmrnrn ba$h oldu$u idireyi kabOl etme$e hig niyetli olmayan - Ti.irk istilAcrlanna kargr nasil davranrlaca$r idi. iran biirokrasisinin miimessilleri, "muhAfiz" (hasem) nazariyle baktrklan gtigebe birliklerini, ewelki htikiimdarlann zaminrndaki kiileler ile iicretli askerlerden meydana gelen hassa ordusunun tAbi oldu$u nizam altrna almak istiyorlardr. Bu hususta NizAmii'l-miilk'iin85e Tiirkmenler hakkrndaki fikirleri dikkate giyandrr. Aralanndaki sonsuz aynhklar devimh kangrkl*lara sebep olmakta idi; fakat hinedina olan yakrnhklan ve hAnedAna yaptrklarr hizmetlerden dolayr aleyhlerinde giddetli tedbirler altnmast tavsiyeye giyan defildi. rooo genE Tiirkmen'den bir birlik toplamak, "saray gulimlanna" dihil etmek ve onlar gibi yetigtirmek lizrm geliyordu. Bu s0retle di$er insanlarla kangarak onlara ahgmalan, gulAmlar gibi hizmet etmeleri ve devlete kargr dofu$tan dolu olduklan nefreti hissetmekten vazgegmeleri miimkiin olur. icibrnda gulimlar gibi hizmet edecek 5ooo yahut lo.ooo kiqi toplanabilir. Bu s0retle devletin varh$rndan onlar da bir fayda giiri.irler; hiikiimdara hamdederler, onlar da memnun olurlar. Bozkrr gocuklannr Saray gulAmlarr haline getirmek elbette kolay de$ildi. Yerlegik ahilinin menfaatlerini, giigebe hayatrnt terketmek istemiyen istilicrlarrn menfaatleriyle birlegtirmek daha zor idi. Hiiktimdarlar, Tiirk hinlarrndan iran miistebitleri hiline geldikqe, giftqiler ile giiqebeler arasrndaki kagrnrlmaz kavgalar yaval yavag daha gok birincilerin lehine halledildi$i igin gtiqebeler ya yerleqik hayita ahgmak ve yahut fethettikleri memlekette zorluklarla kargrlagmak mecburiyetinde kaldrlar. Btiyle gartlar iEinde NizAmii'l-mi.ilk'iin iimid etti$i hedefe varrnanrn ne kadar giiE oldu$u, devletin biinyesindeki en kiiEiik bir zaaf alametinin ne kadar tehlikeli olaca$r anlagtltr. NizAmii'l-miilk, Melikgah'tn saltanatt 85e Silasctndmc, 94,
terciime I38.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNci yUzyILA KADAR oRTA
AsyA
33r
ismiiliye mensuplannrn kuwetinin artmasrnda hususi bir tehlike giirdii$ii gibis@, giigebeler arasmdaki mevkileri, yerlegik kavimlerinkinden farkh olan kadrnlann niifffzu da ayn bir tehlike arzediyordu86r. Memurlar srnrfindan igsiz kalanlarda bir anargi unsuru tegkil etmig olabailirler. Binienaleyh hiE bir gahsrn iki veya daha fazla memuriyeti iggal etmemesi lizrmdr. Qiinkii memurlann sayrlarr aza\acaki862. Askeri masraflann srnrrlandrrrlmasr igin Melikgah'rn saltanailnrn son zamanlannda ileri si.iriilen bir tasawur, NizAmii'l-miilk'iin nazannda daha tehlikeliydi863. Hiikiimdann maiyetinden biri, umumi sulhun sa$lanmasrndan dolayr dAimi ordu olarak 4oo.ooo askeri tutarak maag verme$e liizum olmadr$rndan, bu rakamr 7o.ooo'e indirmenin miimkiin olaca$r hususunda onu esnaslnda,
inandrrma$a muvaffak olmugtu
86a.
Biiyle bir tedbir ile devlete 33o.ooo silahh diigman kazandrracaktr. Nizimii'l-miilk'iin fikrine giire ordunun miktannr Too.ooo'e grkararak Do$u Asya, Afrika ve DiyAr-r Rum'u itAat altrna almak daha uygun olacaktr. Nizimii'l-miilk, selefleri gibi865 orduya biiytik ziyifetler tertip etmiyen Melikgah'rn tutumundan gikayetqi idi866. Bi.itiin milletlerin giiEebelerinin nazannda hiikiimdarlar ile kahramanlann birinci meziyeti ciimertlik idi. Vezir, Tu$rul Be$'in sofralarrnr hatrrlatrr; Karahinhlar devletindeki bu gibi ziyafetlerin hiiz oldu$u biiyiik ijneme ve Melikgah'm MAverAilnnehr seferi srrastnda o memleketin askerleri ile halkrnrn, bir defa olsun Sultan'dan ikram giirmediklerinden dolayr duyduklan krrgrnh$a igirqt eder.
Karahinhlar devletinde olup da SelEuklular'rn memleketinde aynr iinemi tagrmadr$r anlagrlan bir husus daha vardrr: Cismini hiikfimet ile ruhini srnrfrn anlagmazhfr. Yukarrda anlatu$rmrz muhtelif viknlar, miicAdelenin nasrl krncr bir gekilde cereyan etti$ini giisteriyorsa da, maalesef kaynaklarrmrz bu anlaqmazh$rn sebeplerini agrklamafa yeterli bilgi vermemektedirler. itt< Ttirt Hinlan'nrn samimi dindarhklariyle temiyi.iz ettiklerini giirmiigtiik. Bununla beraber din adamlanndan daha qok geyhler ile di$er zAhidlere itibir ederlerdi. iran'da bu gibi niifuzlu geyhlerden birisi 86 Silasctndmc, metin, 164vd.; terciime, z4zvd.d. 86t Silasctndme, metin, 164vd.; terciime, z4zvd.d. 862 Kr!. yk; s.257. 86i Silasclndmc, metin, r44, terciime, zl3. E6a Rivendi'ye gore (Rihatii's-sudir, rgr vd), Melihgah devrinde Sultan'rn kendi hassa ordusundaki siivarilerin miktan ancak 46.ooo den ibiret idi. 86s Alp Arslan'rn ziyafetleri hakkrnda bkz. Houtsma, Rccucil Il, 47. 86 Silasctndmc,metin, r 15, terciime, 168 vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
332
v.v. BARTHOLD
me$hur EbO Said Meyhani idi. Hal terciimesinin miiellifine867 inanrlacak olursa, Selquklular, Gazneliler ile mi.icidelelerinin daha baglangtctnda,
Eb0 Said'e biiyiik bir hiirmet giistermiglerdir. Avfi'nin bir rivayetindens6s, $eyh Eb0 Said'in sonralart zihidine hayattan vazgegerek bilakis "sultanlar gibi" yagadr$r anlagrhyor. Bu hususta Ebu'l-Hasan Harakani adrnda bagka bir geyhten ayrrhyordu. Ebu'l-Hasan, onun zihidli$ine aldanmadr; yrrtrk elbiseli olsun, miikellef elbiseler giyinsin, "Allah'tn emrini" yerine getirmenin miimkiin oldufunu kabOl ederdi. $eyh Ebfr Said ameli ilimleri tahsil edenlere kargr miisimaha ile temiyiiz etmiqti. Hamdullah Kazvini'nin rivayetine g6re86e, ibn Sina ile olan bir girriigmesini miiteikrp $eyh giiyle siiyledi: "Benim gtirdii$iimii o biliyor". Feylesof da arkadagr hakkrnda qunu dedi: "Benim bildifimi o giiriiyor". Bir geyh ile ehl-i siinnetin menf0ru olan bir feylesof arasrndaki bu miinasebetsT0 elbette dikkate de$er kabffl edilmelidir. Karahanhlar ile anlagmazh$a diigenler her halde btiyle anlagmaya miitemAyil de$ildi.
4r -Tamgag Han ibrahim ibnii'l-Esir'e gtire87l Tamgag Hin ibrahim, miistesna bir dindarhkla tanlnml$tl. Babasr Nasr, tarik-r diinyd olmuqtu872. TamgaE Han'tn kendisi, fakihlere danrgmadan hiE bir zaman para almazdr (yini yeni vergiler koymazdr). UIemAya hiirmeti o kadar biiyiik idi ki, Hz Ali soyundan virz Ebfi $uca' bir defasrnda ona: "sen hiikiimdar olmaya l6yrk defilsin" deyince Hdn, saraylnln kaprlannr kapadr ve tahttan ferigat etme$e karar verdi; fakat ahdli, vArzrn yanrldr$rnr, Hin'tn tebaast igin sarfetti$i mesiinin v6rzrn siizlerini Eiiriittiifiinii siiyleyerek onu ikni etme$i baqardrlar. Avfi'nin rivAyetlerindesT3 "biiytik" TamgaE Hin ibrahim, Adil bir hiiki.imdar ideali olarak giisterilmigtir. Bu hikAyeler anekdot mahiyetinde iseler de bunlardan milletin, her halde biiyiik bir hiiki.imdar olan ibrahim HAn'rn saltanatrnr nasrl de$erlendirdi$ini anhyabiliriz. Avfi8Ta Hin'rn yazrh 86i V.A. Zhukovsky, Tainl Edineri1a..., ($eyh EbCr Sa'id'in giirtigiine giire rubailerin tefsiri), farsga metinler, Saint Petersburg, r8gg, zo6. 868 Mctinb4 97; krg. Zhukovsky, aynt csa, tBB. 86e Mclinbt, r53 (Browne neqrinde yoktur); krq. Zhukovsky, ayt cser. 252. 870
87r
ibnii'l-Esir, IX, 3ro. ibnii'l-Esir, IX, zI I vd.
si2 I(rT. CemAl Kargi'nin Nasr hakkrnda anlattr$r fikralar, Mctinln, I33-135. 873 Mctinhr,84 vd.d. 814
Mctinlcr, 87.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
JJJ
kararlannr da nakleder. Demek oluyor ki, Karahinhlar Selguklular'dan daha terakki etmig idiler. Bu da son derece normaldir, Eiinkii Do[u Tiirkistan'da hig giiphesiz Qin medeniyetinin tesiri altrnda kalmrglardr. Biiyiik bir ihtimille bu tesir Uygurlar visrtasiyle olmugtur. Io69 yrhndaBalAsigun qehri halkrndan Yusuf Has Hdcib tarafindan yazrlmrg olan "Kutadgu-Bilik" te tilrkEe bizr ki.iltiirel tabirlere (mesel6, muharrir, memur manasrna gelen bitikci kelimesi) rastlanrr. Bu tabirler Mogol devrinde de kullanrlrnakta olup hig giiphesiz gerek Karahinhlar, gerekse Mogollar bunlan Uygurlar'dan almrqlardrr. TamgaE HAn ibrahim'in ilk iqi, memleketinde tam bir intizam ve emniyetin sa$lanmasr oldu. Mala kargr yaprlan her tiirlii teciviiz a$rr bir gekilde cezilandrrrhrdr. Bir defasrnda bdzr egkryi, Semerkant kalesinin kaprsrna $u siizleri yazdiar: "Biz sofan gibiyiz, kesildikEe biiyiiriiz". HAn bu siiziin altrna qunu yazdrrdr: "Ben burada bir bahgrvan gibi bekliyorum, ne kadar biiyi.iseniz yine sizi kiikiiniizden siikerim". Bir giin maiyetinden bi rine gtiyle siiylemiqtir: "Qok zaman ewel giddet kiltcrnr intikam kmtndan Eektirn, yakrgrkh gengleri, gtizel delikanhlarr kestim; gimdi biiyle adamlara ihtiyacrm vardrr, Eiinkii bana mAlum oldu ki, iki gehrin halkr8Ts hiince maksatlar besliyorlar ve isyan grkarmak istiyorlar. $imdi bana ig adamlarr lAzrm; iiylelerini takdir etmefi ii$rendim. BenAenaleyh sen bana, ewelce egkryAhkla geginen Eetelerin reislerinden birini bulmahsrn ki, kendisine aman vereyim ve bana ig adamlarr toplasrn". Hrrsrzlara ve eqkryiya reislik etrniq bir adam vardr. HAn'rn, bu gibi suglan giddetle cezilandrrdrir zamanlarda ttjvbe ederek diirt o$u ile birlikte altnlannrn teriyle geginme$e baqlamrgtr. Hin'rn huzuruna getirilerek cellatbagr tayin edildi. Kendisine ve o$ullarrna hil'atlar giydirildi. Hin'tn emri iizerine hrrsrzhk ve egkryAhkla geginen 3oo adamdan meydana gelen bir birlik kurdu. HAn, onlarr hizmetine aldr ve onlara da hil'atlar verilmesini emretti. Birer birer hil'atlarrn saklandrfr odaya, oradan da baqka bir odaya gtitiiri.ilerek hepsi tevkif edildiler. Reis ve o$ullarr da aynr gekilde tevkif edilerek hepsi idim edildiler. Biiyle bir giddet Semerkand'da hig bir zaman giiriilmemigti. Hrrsrzlar ile eqkryA dehget iEinde kaldrlar. Bundan sonra memleketin iginde bir dirhem bile kaybolmuyordu. Hikdyedeki tafsilit, tinceki devirlerde ga2ilerin mensup olduklan halk srnrfina kargr aldrklan tedbirlere ait oldu$unu dii giinmemi ze bizi sevkediyor. 875
Ashnda K0ker (?) ile
Bitik; birinci isim tamimiyle bilinmiyor; ikincisi belki
Betik
kii'yi.iniin aynrdrr (bkz. yk. s. 87). 876
(Candar' tibirine gok tesadiif olunurl "slhib-hares" ile aynr minida kullanrldrfr
anlagrhyor (bkz. yk. s. 245).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
334
V.V. BARTHOLD
Hin, gahgan halkrn menfaatlerini, yalruz mi.ilkiyete kargr yaprlan agrk. ga teclviizlere defil, muhtekir ti.iccira kargr da korurdu. Bir defa kasaplar kendisine bir dilekge vererek et narhrnrn gok aqa$r olup kendilerine az kir brraktr$rndan gikAyet ettiler ve artrrrlmasr iEin ricAda bulundular; buna karlrhk devlet hazinesine rooo dinar iidemeyi teklif ettiler.Hin razr oldu, kasaplar parayr getirdiler ve fiatr yiikselttiler. O zaman Hin, kasaplardan et satrn ahnmasrnr idam cezasiyle yasakladr. Kasaplar Eok zarar giirme$e bagladrlar. Her mahallede beg altr kigi ortaklaqa bir koyun satrn alarak kesiyorlar ve etini aralannda biiliigiiyorlardr. neticede kasaplar, tekrar eski fiatrn kab0l edilmesi igin yeniden hazineye para vermek zorunda kaldrlar. Bu miinasebetle Hin, giiyle demigtir:
"rooo dinira biitiin tebaaml satmam ciiz defildir."
Bu dindar Hin'rn niEin ulemi ile anlagmazhfa dtigtii$ii ve qeyhlerden imam Ebu'l-Kasrm Semerkandi'yi877 neden idim ettirdi$ini bilmiyoruz. Bu imam hakkrnda Kitifu Mollazdde'deki bilgiden bagka bir gey bilmiyoru2. Bu bilgi, Ebu'l-Kasrm'rn kendi a$zrndan nakledilmigtirsTs. imam, hacca gitti$i zaman, Hira da$rnda Peygamber'in ma$arasrnda dui ederek Allah'tan kendisine "devlet" ihsan etmesini niyaz etti. Hatiften bir ses cevap verdi: "insanlara bahgetti$imiz devlet iig $ey de tecelli eder; birincisi niibiiwet, ikincisi qehidet, iigiinciisii de fakrdrr. Niibtiwet kaprsr artrk kapanml$tr; binaenaleyh sen qehAdeti mi yoksa fakn mr tercih edersin?n imam qehideti segti. "Fakr yiikiinii tagryabilmek igin }Jz. Muhammed'in ahlikrna sihip olmak lAzrm geldi$ini biliyorum". Avli'ye87e giire, iddmr halkrn HAn'a kargr krrgrnh$rna sebep oldu. ibnii'l-Esir'in yukarrda nakledilen riviyeti, bilakis Hin ile ulemd arasrndaki anlagmazhk esnisrnda halkrn biiyiik bir krsmrnrn htikiimdann taralrnr tuttu$unu giistermektedir.
SelEuklu sultanlarrnrn MiverAi.innehr'e akrnlan Tamgag Hin ibrahim'in saltanatr zamanrndan itib6ren baqlamrqtrr. Qa$n Beg 6ldtikten sonra Selguklu imparatorlu$unun do$u krsmrna hikim olan o$lu Alp Arslan, ro64'te Huttel ile Saganiyin'da zor bir sefere tegebbiis etti. Gazneliler 877 Aynr adr taqryan ve Siminiler devrinde yagayan bagka bir gahrs ile kangtrnlmamahd:r (Mctinbr, 50; Zap;ski XII, 5). Bir iigincii Ebu'l-Kasrm Semerkandi vardr:Belh'e 536 (rr4r) yrlrnda gelen, imam Nisrrii'd-din; Buhiri'da takriben r64o'da yazrlan Bahri'l-csr6r fi
men6hbi'l-ahb6r adh eserin yazan tarafindan zikredilmiqtir (India Office Library, yeni katalogda No.575, eski katalogda No. 1496, vr.3z9b-33ob; miiellif, Belh'i bilhassa gok genig anlatlr). 818 Mctinlcr, r7o. 81e
Mctinltr,15.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
oN iKiNci YUZYILA KADAR oRTA
ASYA
33s
Belh ile Tirmiz'i kaybettikten sonra bu viliyetler de, Selguklular'a boyun e$mek zorunda kaldrlar. Hiiktimdarlarr isyan grkardrlar. Alp Arslan isyAnr zorlukla bastrrdr. zaptr oldukga giiE olan da$hk krsrmlardaki kalelere hucum ederken AIp Arslan bizzat askerlerine tirnek olmak zorunda kaldrse. Ertesi yrl, ro65'te, Harezm'den Cend ile Savrdn igerilerine kadar bir seler yaptlmasma tegebbtis edildi (Mirhind'a giire krg mevsiminde, bkz. s. 3tB). Bu gehirlerin hiikiimdarr boyun e$ince vAlilik kendisine verildittt. Alp Arslan, daha iince de Tamgag Hin ibrahim'in iilkesini istili etmigti. Bundan dolayr Hin, Ba$dad'a heyet giindererek Abbasi halifesine Selguklu Sultanrnrn yaptrklanndan gikayet etti. Halife; Hin'a, hil'at ve iinvanlar vermekten bagka bir qey yapacak giice sahip de$ildi882. Sikkelerdenss3, eVvelce zikredilen iinvanlanndan bagka (bkz. s. 325) gu iinvanlara da sihipti: izzii'l-iimme, Ka'bii'l-miislimin,, Mi.ieyyidii'l-adl.
42-$emsii'l-miilk ibrahim o$lu $emsii'l-miilk lehine saltanattan ferigat edince di$er oglu $u'ays88a derhal isyin etti. Babalannm 6ldiigii yrl (Io68) iki kardeg arasrnda Semerkand'da ve Nargihi'nin zeyilcisine giire Buhira'da yaprlan savag $emsii'l-miilk'iin lehine neticelendi. Onun saltanatt zamantnda Selguklu sultanlanna kargr sava$a devam edildi. toTz yir sonbahannda Alp Arslan 2oo.ooo kigilik biiyiik bir ordu ile Miveritinnehr'e bir sefer yapmafa tegebbtis etti ise de daha seferin baglangrcrnda, bir kalenin kumandanr esir edilerek Sultan tarafindan idAma mahkum edilince, bu kimse, Alp Arslan'rn iizerine hanEer ile saldrrarak sultan'r iildiirdii. Sefer de biiylece sona erdi. Aynr yrhn krgrnda $emsii'l-miilk Tirmiz'i aldr, ordusuyla Belh'e girdi. Belh vilisi Ayaz (Alp Anlan'rn o$lu) daha iince gehri terketmigti. Geri diiniiglerinde Belh halkrndan bir grup, bir Tiirk birli$ine hiicum etti. Bundan dolayr $ems'ii'l-miilk gehri yakmak istedi, fakat sonradan halkrn yalvarmalan kargntnda tiiccardan harAg almakla yetindi. Ayaz, Ocak ro73'te Belh'e diindii. 6 Martta Tirmiz'e hiic0m etti ise de 8m
lbnii'l-Esir, X, ze.
88t ibni'l-Estr, 882 883
X, 33. Sachau, lur ibnii'l-Esi, IX, zrz.
Gcschictc und Chronologb oon
Ckw6rkm,ll, zg.
A. Markov, Katahg 265.
Sikkelere bakrlrrsa (A. Markov, Katahg" 267 vd.) ,r4- yerine Narqahi'nin basrlmrq metnindeki (s.49) gibi €--'-x okumak icap etmektedir. ibnii'l-Esir (IX, zrz) bu gehzAdeye Tugan adrnr vermektedir. Bu iinvamn $u'ays'rn sikkelerinden birinde bulundu$u anlagrlssa
maktadrr.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
$6
muvaffak olamadr ve askerlerinin go$u nehrin sulannda bo$uldular8". Aynr yrhn sonunda yahut ertesi yrhn baglarrnda Tirmiz, Melikgdh'a ba$landr. $emsi.i'l-miilk'iin kardegi olan viliyi Melikgih huz0runa kabul etti ve hediyelerle geri giinderdi. Melikgah, Tirmiz'den Semerkant'a hareket etti. $emsii'l-miilk sulh yaptlmasrnt istiyerek Nizamii'l-miilk'iin arabuluculu$u-
na miiricaat etti. Sultan bu teklifi benimsiyerek Horasan'a diindii886. ibnii'l-Esirtt7, bir de $emsii'l-miilk ile Kadrr Hin Yusulun o$ullan Tu[rul Kara HAn Yusuf ve Bufra Hin Hir0n arasrndaki miicideleden bahseder. Neticede bir anlagma yaparak Hocend'i, $emsii'l-miilk ile Tiirkistan Hinlarr'nrn iilkelerinin hud0du olarak kab0l ettiler. Bundan $emsii'lmillk'iin, Fergana'yt ve MAveriiinnehr'in Seyhun nehrinin iitesindeki yerlerini terketmek zorunda kaldr$r anlagrhyor. Marginin, Ahsikes ve T0nkes'te Tu$ruI Kara Hin ile o$lu Tu$ruI-tegin adlanna para basrlma$a baglanmasr da bu husfisu te'yid etmektedir. Halbuki daha iince Ahsikes ve T0nkes'te ibrahim ve o$ullarr adrna para bastlrdt888. $emsi'l-miilk, babasr gibi ndil bir hiikiimdar giihretine sAhipti. Gtigebe hayatrna devAm etti. Ancak krg mevsimini ordusu ile birlikte Buhiri crvannda gegirirdi. Orada askerlerinin Eadrrlarrnda kalarak halka baskr yapmamalan igin srkr emirler verildi. Giinegin batmasmdan sonra hig bir asker gehrin iginde kalma$a cesaret edemezdisse. Giigebe hayitr usOllerine gtire, KarahAnhlar, hiikiimdarlartn, "qehirleri ytiksek ve giizel binAlarla imAr etmek, yollarda nbatlar yapmak v.s." gibi tdrif edilen vazifelerini yerine getirdiler (bkz. s. e44). Kaynaklanmrzda Tamgag Hin Ibrahim'e Ait binalar zikrediliyorsa da, adaqr Tamgag HAn ibrahim b. Hiiseyn on ikinci asrrda Semerkant'da Gurcmin yahut Kercumin mahallesinde (bkz. s. 95) muhtegem bir saray yaptrrdr. Bu sAyede, Hin'tn giihreti iskenderiye Fenerini Biiyiik iskender'in, TAk-i Kisri'yt Husrev AnugirvAn'tn yaptrrdr$r8m gibi nesiller boyunca devim edecekti. $emsii'l-miilk'iin yaptrrdr$r binilann en meghuru "Rrbit-r Melik' olup 47I (ro78-ro79) yrhnda Harceng kiiyti (bkz. s. 267) yakmmda ingi edildi. $emsii'l-miilk, Ak-Kutel'de, Semerkant'tan Hocend'e giden yol iizerinde bagka bir rrbat daha yaptrrdr. 885
ibniil-Esir, X,
49 vd.d.
886
ibnii'l-Esir, X, 63 vd. 887 ibnii'l-Esir, IX, zrz. E6E
A. Markov, Katalog" 263-272.
88e
Metinle4 85 (Avfi).
8x Mctinhr,87. Alp Arslan'rn yaptrndrfr infaattan da maksat bu idi (Houtsma, Rectcil, tr, +t).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA
ASYA
337
Bizr rivAyetlere giire kendisi oraya defnedildi8el. Buhiri crvanndaki $emsibid Sarayr ile BuhirA cimiinin yeni binisr da $emsii'l-miilk'iin eserlerindendir (bk". s. r r5). Hiikirmet ile ulemi arasrndaki anlagmazhk $emsii'l-miilk'iin devrinde de devam etti. Saltanatlnln tam baqlangtcrnda, 46r (ro69)'de, imam Eb0 ibrahim ismail b. Ebi Nasr es-Saffir, Buhird'da idAm edildi. Qi.inkti Sem'ini'ye giire, Hdn't, dinin farzlannr yerine getirme$e ve haramdan kagrnma$a davet etmigti8e2.
43
- $em sii' l-m iil k' iin hal efleri
$emsii'l-miilk'iin yerine Io8o'de kardegi Hrdrr gegti. Onun saltanatr bir gey bilmiyonrz. VefAtr yrh bile hig bir kaynakta zikredilikinci yi.izyrl mtielliflerinden Nizimi Ar0zi Semerkandi'ye On miyor. gdre8e3, iilke onun devrinde en yiiksek refah seviyesine ulagtr. Hem Miveriiinnehr'de hem de Tiirkistan'da (?) htikiim siirdii. Horasan tarafinr da devamh miidihalelerle emniyet altma almrgtr. Diriyet ve addletiyle temiyiiz etmiqti. $iirleri himiye ederdi. Adr geEen miiellit, Miverii.innehr'de hiikiimdar ile devlet erkintntn, evlerinde alttn ve gi.imiiq dolu tabaklar bulundurma Adetinde olduklanndan bahseder. Hrdrr HAn'rn divinhinesinde dtirt tabak ve her birinin iEinde z5o dinar bulunuyordu. Bir delasrnda diirt taba$r da bir giir kazandr. Resmi merisimlerde, difer siIahlardan bagka hiikiimdarrn iiniinde 7oo tane altrn ve gi.imiiq topuz taqtrhakkrnda hiE
lardr.
MiverAiinnehr'i 44-selguklular'tn yetleri altrna almalart
hikimi-
Hrdrr'rn o$lu ve halefi Ahmed'in8e4 saltanatt esnistnda Hin ile ulemA arasrndaki anlaqmazhk, Selguklular'rn miidAhalesi neticesini do$urdu. Hrdrr devrinde bag kadr oldu$u halde Sem'ini'ye giirese5 vazifelerini yapar8st
n6mcde
Mctinbr, r3z (Cemil Kargi), 168 ve r7z (Kitab-r Mollaz6dc). Rrbat-r Melik, Abdulhhzikredilir (Asya Miizesi y.nmasr, 574, vt. zzo"-b); Cizek'den daha kuzeyde bir men-
zil. Sem'ini, rLi,,oll kelimesinde; orada *Li yerine yanhghkla +Li kullanrlmrg. Bu devrin niifOzlu ulemisr arasrnda Belh varzr Zeynii's-silihin Ebfi Abdullah Muhammed b' Abkelimesinde). dullah e9-$0mini'nin adr geger. $emsii'l-miilk'iin hocasr idi (Sem'ini, itll Ee3 E.C. Browne, Thc Chahir Makala of Nidhami-i Afi6-i Samarkanlrl Hertford, t899, 75 vd.d.; krq. metin, 46 vd.; yeni terciime (I9zI), 5z vd. 8ea Ravendinin Rdhati\-sudfir adh eserinin negrinde, ona Siileyman adr verilmigtir (r3o). Gergek adr Si.ileyman b. Ahmed oldu[una diir negreden tarafindan ileri siiriilen fikir hiE bir deste$e dayanmryor. 8e2
8e5
Sem'ani, .JL-t
F. 22
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
338
ken kiitiiliiklerde bulunmug olan vezir Ebfi Nasr Siileyman el-Kisini, Ah-
med'in saltanaunrn tam baglangrcrnda idim edildi. ibnii'l-Esir'e gtire8e6, genq Hin, halka ziilmetti$i igin $afii fakihlerinden Eb0 Tihir b. ilk, zulme u$rryanlar adrna Melikgah'tan yardrm istedi. Melikgah, toSg'da BuhArA'yr aldr ve Semerkant'r kugattr. Orada gok sert bir mukavemetle kargrlagb. Bununla beraber yerli halk, ibnii'l-Esir'e inanrlacak olursa, Semerkand kalesinin muhAsarasr srrasrnda Selguklu ordusuna erzak tedirik etmigtir. Hin, emirlerinden her birini kulelerden birinin miidifaasrna
me'mur etmigti. Bunlardan biri Hz. Ali evlidrndan idi (yini uleminrn menfaatlerini koruyanlardan). O$u BuhAri'da esir edilmigti. Melikgah "o$lunu iildiiriiriim" diye tehdit edince babast, mi.idifaa etti$i kulede gevgek davranarak Selguklu ordusunun bu kuleyi zapuna yardrmcr oldu. Semerkand, Selguklular'rn eline gegti. Bir evde saklanan Ahmed bulunarak boynuna ip ba$lanrp Sultan'rn huz0runa getirildi. Sultan onu isfahan'a giinderdi. Melikgah, Semerkant'tan hareketle Uzgend'e vardr. Diveti iizerine KAggar hAnr huzuruna gelerek itAat arzetti ve Melikgah adrna hutbe okutma$a, para bastrrma$a bagladrseT. Sultan Semerkant'a bir vili brrakarak Horasan'a diindii. Sultan'rn aynlmasrndan sonra kavgalar yine bagladr. Karahinhlar ordusunun gekirde$ini tegkil eden Cikilses kabilesi, Maveriiinnehr'de kaldr$r zaman zarfrnda kendilerine bir defa olsun ziyafet vermemig olan Sultan'tn cimrili$inden dolayr ona ktnlmtglardtsee Cikiller'in Melikgih'rn hizmetine girdikleri anlaqrhyor. Onlar isyan edince vili Hirezm'e gekilme$e mecb0r oldu. Cikiller'in reisi Ayni.i'd-devle, Atbaq gehrinin vAlisi ve KAqgar hinrnrn kardegi olan Ya'kub-tegin'i Yedisu'dan ga$rrdr. Ya'kub, idireyi eline ahnca, ilk ig olarak Aynii'd-devle'yi idim etti. Bu da Cikiller'in diigmanh8q ibnii'l-Esir, X, r re vd. 8e7 Bundiri (Houtsma, Rccucil, ll, 55), bu olaylan biraz de$igik gekilde anlattr. Ona giire Uzkend seferine Semerkant seferinden yaklagrk olarak bir yrl sonra giriEildi; Melikgah Tiirk hdkam oldufu gibi Semerkant hinrnr da beraberinde Isfahan'a giiti.irdii. Fakat sonradan ikisini de tekrar tahtlanna oturttu. EeE Schefer (Silasctndmc, terciime I3z) tamamiyle bir esasa dayanmadan Kt"* (-"uinyet") kelimesi diye kibul eder; halbuki bu ketime tiirkge defiil, farsgadrr. ibnii'l-Esir'in Cikiller'e Semerkant halkr demesi de do$ru defildir. i-t(:U ;xilrJl kelimeleri ancak f^$..-t kelimesine rici'dir. Hig giiphesiz iJK- ve ,r!i(+ yerine iJJ- ve 116l+ Seklinde okumak hatilrdrr. Cikiller'in daha iinceki oturduklan biilge hakkrnda bka. Scmiycglc Elkitab4 ll, go. Cikiller'in MiverAiinnehr'eKarahanhlar ile birlikte geldikleri gtiriilmektedir. Kiggarh Mahmud'un Diodni LiigatiT Tirkljnde (I, l3o), Tiirkmenler'in biitiin Do$u Tiirkleri'ne Cikil (yahut Qikil) dedikleri belirtilir. Bee
Silasctn6mc,
metin, r 15, terci.ime rg8 vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA
ASYA
339
frnr celbetti. Melikgah, BuhArA'ya girince Ya'kub kagtr ve Fergana yoluyla Atbag'a gitti. Ordusu Tavivis yakrnrnda Melikgah'rn birliklerine katrldr. Sultan, Semerkant'r tekrar zaptederek emirini orada braktr ve kendisi Uzqend'e vardr.Tiirkistan hinlan arasrndaki kanh di.igmanhkm o taraftan her tiirlii tehlikeyi ortadan kaldrrdr$r igin Melikgih rahathkla Horasan'a diinebilirdi. Melikgih'r, Ahmed'i bir miiddet sonra tahta grkarmafa sevkeden sebeplerin neler oldu$u bilinmemektedir. Bununla beraber Ahmed'in saltanail fazla devam etmedi. rog5 yrh baglannda ulemi ile meydana gelen bir garpr$ma srrasrnda makt0l diiqtii. HAn, iran'da kaldr[r esnada $ii Deylemliler ile miinAsebette bulunmugtu. MAveriiinnehr'e diindiikten sonra giilikle ithim edildi. Semerkandh fakihler ile kadrlar ordu iginde bir fetva ne$rederek, Hdn'rn tahttan indirilmesini ve idAmrnr istediler. Ahmed, beggehirde Eok sevildi$i igin orada isyan g*armak miimkiin olmadr. Askeri parti Kisin gehri vilisi Tufru] Yenal Beg'i kandrarak hiikOmete karlr isyAn ettirdi. Ahmed ordusu ile gehre yaklaqrnca kumandanlar isyan grkardrlar. HAn'r tevkif ettiler ve Semerkand'a getirdiler. Hin orada bir mahkeme huzfiruna qrkarrldr, tamimiyle mAs0m oldu$unu iddia etti$i halde, hikimler tarafrndan guqlu bulunarak idima mahkim edildi ve bir yay kirigi ile bofuldumr. Bu olay, uleminrn askeri struflarla birlikte hi.ik0mete ve halka karlr kazandrklarr bagarrlann en biiyiifii sayrlmahdrr. Ahmed zamanrndaki di$er olaylardan ancak gunlan bilmekteyiz: Hrdrr devrinde muhafaza edilmiq olan $emsibad harap oldu. Ahmed iran'dan diindiikten sonra C0ybAr'da muhtegem bir saray yaptrrdr; "Eb0 ibrahim C0biri" diye bilinen yer belki burasrdrr (bkz. s. I ro). Bu saray otuz sene miiddetle hinlann ikametgdhr oldum2.
Hiinler, Ahmed'in amcaslnln o$lu Mes'fid Hin'r tahta
grkardrlar.
rog7'de memleket Melikgih'rn bi.iyiik o$u Sultan Berkyaruk'a boyun e$die03. Onun tarafrndan tayin edilen Siileyman-tegin, Mahmud -tegin ve Hir0n-teginsa birbiri arkastndan saltanat siirdiiler. Bunlardan yalnrz bi-
w Scmirycayc
Ekitab\ ll, gg.
mr ibnii'l-Esir, X, r65 vd.; Nargahi, 236 vd.
{2
Nargahi, zB.
m3
ibnii'l-Esir, X, r8r.
$a Houtsma, Rcdrcit, ll, 258 vd.; Mahmud-tegin, belki ibnii'l-Esir'deki (IX, zI3) Mahmud Hin'rn aynrdrr. ibnii'l-Esir bu himn sa[rr oldu$unu ilive eder. Ibnii'l-Esir burada, Mahmud hakknda Ahmed'in ilk halefi ve daha iinceki hiikiimdarlardan birinin torunu oldu$unu siiyler. Mes'0d'dan bagka yerde (X' 166) bahseder.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
rincisinin menge'i bilinmektedir. DAvud K0g-tegin'in o$lu ve Tamgag Hin ibrahim'in torunu idims. On ikinci ytizyrhn tam baglangrcrnda Tiirkistan KarahAnhlar'r MAveriiinnehr'i yeniden istili ettiler. Bu$ra Hin Muhammed'in (bkz. s. 3r4) torunu Kadrr Hinm6 Cebriil, Miveriiinnehr'i ele gegirdikten sonra r ro2'de Selguklu iilkesi iglerine kadar ilerledi. Tirmiz'i alma$a muvaffak oldu ise de ze Haziran'da gehrin yakrnrnda Sultan Sencer ile yaptr$r muhirebede ma$lup ve makt0l diigtiimT. Siileyman-tegin'in o$lu Muhammed-tegin, Kadrr Hin'rn istilisr strastnda MiverAiinnehr'den Horasan'a kagmrg iken Sultan onu Merv'den getirttiss. Muhammed-tegin, Arslan
Hin
iinvanrnr alarak t t3o yhna kadar vilAyeti idire etti.
45-Arslan HAn Muhammed'in idaresinin mahiyeti Arslan HAn, saltanatrnrn baglangrcrnda, isi emir Sigir Beg'e kargr miicadele etmek zorunda kaldr. ibnii'l-Esir'e giireeoe SAgir Karahinhlar hinedinrna mensuptu, Sigir Beg'in ilk isyinr t to3'te oldu. Sencer tabiinin imdidrna yetigti. Onun tavsiyesiyle iki hasrm bangtrlar. Sultan da aynr yrhn Ekim ayrnda Merv'e diindii. 5o3 (I rog)'de Sigir Beg tekrar bir isyan grkarttr ise de, Arslan Hin Sultan Sencer'in yardrmiyle isileri Nahgeb yakrnrnda ma$lup Etti
ero.
Ondan sonra yirmi yrl milddetle i.ilkede isiyig hiiki.im siirdii. Arslan HAn, imAr faaliyetlerinden dolayr di$er Karahinhlar'rn hepsinden daha s5 Dofru nesebleri CemAl Kargi'de bulunmaktadrr, bkz. Mctinlcr, r3z. Divud K09tegin'in adr, babasrnrn hayitrnda bdzr sikkelerde geger (A. Markov, Katalog zffi). tu ibnii'l-Esir, eserinin bagka yerinde (IX, zr3) ona Togan Hin adrnr verir ve Hz. Ali siililesinden Ebirl-Me'Ali Muhammed b. Zeyd el-Ba$didi'nin Semerkant'ta Togan Hin adrna hiik0met siirdi.i$iinti, fakat takriben iig yrl sonra isyin ettigini siiyler. Togan HAn, gehri zaptetti. el-Ba$didi ahiliden bir gofu ile birlikte makt0l diigtii. Bundan, Tiirkistan halkrmn uleminm yardrmiyle MAverAiinnehr'i iggal enikleri, fakat sonradan ulemimn vilayetin yeni hiikiimdariyle garprqtrklan anlagrhyor. m7 Bundari'ye giire (Houtsma Rcauil,II, z6e) av esnisrnda esir edildi. , mE ibnii'l-Esir, X, 239 vd.d.; Mainlcr,84 (Avli). Hatta Kitdh Molliaddz)e gdre (Mctinln, r7z) Arslan H6n, Merv'in Mes0s yahut Mesves kiiytnde diinyaya geldi (krg. Zhukovsky, Ruaalin1,43). Avfi ile Kitdb+ Molld
ibnii'l-Esir,
X, z4t,
z5e. ibnii'l-Esir'in yazmalannda 2bV ve -9iLr imlisrna da rast-
lanrr; krg. Nargahi, z4o. ero e
ibnii'l-Esir, X, gSS.Aynt yrl (5o3) Sultan Sencer'in Ceyhun yakrnrnda
oldu; ibnii'l-KalAnisi, Amedroz negri, r68. err Nargahi, bugiine kadar ayakta kalmrgtrr. vd. Minire 49
kary zafer kazandrfr
qAyi
Eskikitaplarim.com
Karagöz
birjKsy
oN iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
341
gok giihret sihibi oldu. Bu imir faaliyetlerinden bizrlannr daha tince belirtmigtik; Buhiri kalesi (bkz. s. Io5) ile gehir surlart (bkz. s. ro9) yeniden
inqi edildi; harib olan $emsibid Saraynm yerinde t I tg'da bir bayram namizgihr yaprldr. Irzt'de muhtegem bir cami (bkz. s. rI5) ile iki saray ingA edilerek saraylardan birincisi sonradan medreseye gevrildi (bkz. s. rr7). Peykend gehri imir edildi (bkz. s. rz5). Kale yakrnrndaki cimiin mi niresi, Hin'rn emriyle gehristana nakledilerek eskisinden daha muhtegem bir qekilde bini edildi. ingaat tamamlanmak iizere iken bini, cimiin iiqte biriyle birlikte Edktii. Arslan HAn, minireyi tamimiyle kendi parasiyle yeniden yaptrdterr. Kitdfu Mollazddc miiellifier2, minirenin yeniden yaptlmastnt IIeT yrhnda giisterir. Arslan Hin, dindarh$rnr yalnrz imdr faaliyetleri ve kA{irlere kargr (belki trfupgaklar'a kargr) yaptr$r seferlerleer3 de[il, "Nemed-p0g" (aba elbiseli) likabrnr tagryan zihid Hasan b. Yusuf el-BuhAii es-Simdni ile olan miinAsebetiyle de ispit etmigtir. $eyh, BuhlrX'daki hankahrnda otuz yrl yaqadr; yalnrz sebze ile yagardr. BuhAra'da et yemekten kesinlikle saktnan ondan bagka yalnrz bir qeyh vardr: Ebfi Bekr Kellibddi. Arslan Hin, Nemed-p0g'a "baba" derdi. Hin'tn yardtmt sdyesinde geyh, BuhArA'yt "ahliksrz insanlara ve ehl-i bid'ata" kargr koruyabildi. Giindiiz Eargrda sarnrqtan su igen her s0fi, gehirden kovulurdu, gi.inkii Nemed-pffg'un giiziinde s0lilerin birinci vazifesi edep ka'idelerine riAyet etmek idi. 5o9 (I r t5rr
r6)'da $eyh, "ahlakstzlardann
6ldiiriildi.i
biri
tarafindan aillan
bir ok
ile
e14.
Btitiin bunlara rafmen ulemA ile olan miicidele bu devirde de sona ermedi. $emsii'l-miilk'iin saltanatrnda idim edilen imam saffir'rn (bkz. s. 337) o$u Ebt ishak ibrahim b. ismail, babasr gibi "riyidan gekindi. Sultanlan ithim etti ve meliklerden isteklerde bulundu". Memleketin isiyigini korumak endigesiyle Sencer, onu Mew'e giinderdiers. Arslan HAn'a et2 Mclinlzr, r7z. er3 Bundari'ye giire (Houtsma, Rcacil, II, 264) Arslan Hin'rn rz.ooo Tiirk memlfikii vardr. Bunlarla devamh olarak Miisliiman olmtyan Tirkler'e kargr seferler yaparlardr. Tiirk iilkeleri iglerinde iki ay kadar ilerlerdi. Krg. Arslan Hin'rn seferleriyle ilgili Ibnii'l-Esir'in rivAyeti, XI, 55 vd. Arslan Hin'rn hikimiyeti altrnda lL:Ll :Jt;'Jl , olan 16.ooo gadrr bulundugu belirtiliyor. Onun iilkesi ile Qin arasrndaki gegitleri korumak vazifesiyle miikelleftiler. Marquart, bundan, gimdiki Qugugak yakrnrnda bulunan imil qehrini kuranlann Arslan HAn'rn bu iicretli askerleri oldu$u neticesine vanr. Bu giiriigiin hatih oldufunda hig giiphe yoktur. Semerkant Hinr'run hikimiyetinin her hangi bir zamanda kuzeyde o kadar uzaklara erigmiE olmastnt diiqiinmek tamimiyle imk6nsudrr.
ev Mctinla, t7o, 17r. Its g.-,nni,rLi-,all kelimesinde.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
3+2
v.v. BARTHOLD
iimriini.in sonunda felq gelerek o$lu Nasr'r devletin idiresine ortak etmek zorunda kaldr. Geng hiikiimdara kargr bir sffikast tertip edildi. Sfiikastgilerin bagrnda fakih ve miiderris Egref b. Muhammed es-Semerkandi bulunuyordu. Hz. Ali evlAdrndan olup uleminln ve Semerkant gehrinin reisi idi. Geceleyin Arslan Hin'rn bulunmadr$r srrada Nasr katledildier6. Babasr Sencer'den yardrm istedi ve aynr zamanda di$er o$lu Ahmed'i getirttierT. Fakih ile reis onu kargrlama$a gidince genE Hin ikisini de yakalattr. ibnii'l-Esir'deki bir rivAyetteers isayigin bu qekilde sa$landr$r belirtilmektedir. Artrk Sencer'in yardrmrna ihtiyag kalmadr$r igin Arslan Hin, Sultin'a miiracaat etti$ine pigman oldu. Bagka bir riviyetinde iseere, Sencer'in HAn'a kargr isyan etmiq olan Karluklar'r yendi$i kaydedilmektedir. Sultan, ordusu ile Miveriiinnehr'e girince, HAn ile arasrnda, sebebi bilinmiyen bir ihtilif ortaya grktr. Sencer, av srrasrnda on iki kigiyi yakahyarak sorguya Eekince, Sultan'r iildiirmek igin Hin tarafindan kandrrrldrklannr iiziir diliyerek siiylediler. Bunun iizerine Sencer Semerkant'r kugattr. UlemA belki de HAn'rn iste$i iizerine Sultan'a bir mektup yazarak, hiikiimdarlan igin yalvardrlar. Sencer adrna Semerkant "imamlanna, kadrlanna ve egrAfina' hitiben yazrlan cevap, bize kadar gelmigtir. Sultan ulemirun "Allah tarafindan azledilen, biitiin iktidar silahlan elinden ahnan, Allah'rn yardrmrndan mahrum kalan, cihin hiikiimdan, halifenin vekili tarafindan tahttan indirilen bir gahsa itAat ettiklerinden" dolayr hayretini ifade ediyordu. Daha sonra Sultan, Hin'r tahta grkardr$rnr, rakiplerini Horasan'a nakletti[ini, on yedi yrl ordusu ile yardrmcr oldufunu, halbuki bu zaman zarlrnda Hin'rn devleti kiiti.i idare etti$ini, qiiphe iizerine insanlan idam ve mallannr miisidere etti$ini hatrrlatryordu. Uleminrn mekt0bunun baskr neticesinde giinderildi$i ihtimAli kuwetlidir. Nihayet Sultan, "Kaf da$rnrn bile engel olamryaca$r" 7o.ooo silahh askerin i.ig gi.inden beri gehrin tiniinde hiic0ma hazrr oldu$u halde beklemesi, ancak halkrnrn dindarh$ryla meghur olan gehri giresiz bir ya$madan kurtarmak arzusuna, hem de kansrnrn (Arslan Hin'rn krzr) ricisrna mebni oldu$unu belirtiyore20. er6
ibnii'l-Esir 0(I, S+) Nasr'rn kendisinin suikaste katrldrgrnr ve babasrnrn emriyle idim edildifiini bildirir. e17 ibni.i'l-Esir, bu gehzAdenin adrnr s6ylemiyor, fakat Kadrr Hin Ahmed admr tagryan sikkelerin ona iit olmasr muhtemeldir (A. Markov, Katalog, 275 vd); Rivendi (169) ile Bundiri'nin (Houtsma, Recacil, ll, 264) Semerkant Hinr'na Ahmed adrnt vermeleri ve kendisini Arslan Hin ile kangtrrmalan da bunu te'yid etmektedir.
er8 ere
ibnii'l-Esir, X, 465 vd. ibnii'l-Esir, IX, 54 vd.
e2o
Metinle4 z5 vd. (ins6).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
343
46-Sencer'inzaferi Semerkant, rr3o ilkbahan baglarrndae2l ahndr. Hasta Hin'r Sultan'rn iiniinde tahilrevan iginde tagrdrlare22 ve krzrna giisterdiler. I(rsa zaman sonrae23 Belh'te iildii ve Merv'de ingA ettirdi$i medresede defnedildie2a. Onun yerine tahta, iince kardegi Ebu'l-Muzaffer Tamgag Bu$ra Hin ibrahim gegti. Sencer'in sarayrnda yeti$tirilmigtie25. Sonra hinedanrn bagka bir iiyesi Krhg TamgaE Hdn Ebu'l-Me'dli Hasan b. Ali b. Abdii'l-mii'min tahta grktr. Daha gok Hasan-tegin adryla tanrnmrgtrre26. Nihayet Arslan Hin'rn o$lu Riikneddin (yahut Celileddin)e27 Mahmud hiikiimdar ilin edildi. Sencer'in krzkardeginin o$lu olan Mahmud, dayrsrna kargr sadikatten aynlmadr. Sultan, Kiggar hanrnr da kendisine ba$ladre28. Biiylece Melikgah devrinde oldufu gibi biitiin Miisli.iman Asya tekrar bir hiikiimdarm iddresi altma girdi. Fakat o srrada islim ileminin dogu hududuna yaklagmakta olan bir millet, MAveriiinnehr miisliimanlarrnr ilk defa olarak kifirlerin hiikmiine boyun e$me$e mecbOr edecekti.
e2r Rebiiilewel 524 (ibnti'l-Esir;. ez Houtsma, Rcaril,ll, 264. e23 Kitib+ Molla<6dc)e gorc (Mclinl,cr, r7z) 524 yahut 525 yrhnda; CemAl Karqi'ye giire (Mctinbr, r3z) Receb 526'da (Mayrs-Haziran r r3z) eza Prof. V.A. Zhukovsky (Razaaliny, z7 vd.), bu bilgiyi yanhghkla Selguklu Sultan'r Alp Arslan'a irci eder.Ahmed'in dkrbeti hakkrnda hig bir gey bilmiyoruz. Ancak ibnti'l-Esir (X, +8o), rI3z yrh yaznda Sencer'in o srralarda Batr'da meggul oldufu hilde, Horasan'a diinme$e mecb0r oldu$unu bildirir, "ginkti Miveraiinnehr hiikimdan Ahmed Hin'rn isy6mnr haber almrgtr'. Sencer, Semerkand'r zaptettikten sonra, Ahmed'in MAveriiinnehr'in bir
krsmrnda hiikiimdar olarak brrakrlmrE olmasr miimkiindiir. e25
Metinln, z4 (bir siyasi vesikadan); tarihgiler bu hAn hakkrnda hig bir bilgi verrnez-
ler. e26
ibni.i'l-Esir, XI, 55.
e21
Mctinlcr, 27, 3g Qnsd).
e28
Mctinbt, 97.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
Eskikitaplarim.com
Karagöz
III. BOLUM KARA HITAYLAR VE HAREZM$AHLAR
I-Kara-Hitiylar'rn Ieri
Miverdiinnehr'e
gelme-
Kara-hitiylar'rn ortaya grkrgrndan, bagka yazrmrzda geniqEe bahsetmig-
tikr. Kiggar hAnr Ahmed b. Hasan2 onlan ma$lup ettikten sonra Selguklu hiikiimeti Ba$dad'daki vezire yazdr$r mektupta kifirler tarafindan her ti.irlii tehlikenin sona erdi$i kanaatinde oldu$unu belirtmigti 3. Kara-Hitiylar genig bir iilke teqkil etme$e, Yedisu ile Do[u Tiirkistan'r kendilerine ba$lama$a ve Ramazan 53r (Mayrs-Haziran Il37)'de Mahmud Hin'rn ordusunu Hocend yakrnrnda ma$lup etme$e muvaffak oldular. Ma$ubiyet Miveriiinnehr halkrna biiyiik bir korku verdiyse dea Kara-HitAylar, belki bagka biilgede meqgul olduklanndan bu bagarrlannrn meyvelerinden faydalanamadrlar.
z- H Arezmgihlar devletinin kurulu gu Sencer, o srrada isi HArezmgih Atsrz'a kargr miicadele etmekle megguldu5. Atsrz'rn biiyiik babasr An0g+egin Garca6, SelEuklu emirlerinden Bilge+egin (yahut Bilge Beg)'in ktilesi idi. Bilge-tegin onu GarcistinT'dan satrn aldr$r iEin bu lakap verilmigti. Bilge-tegin tarafindan MelikgAh'tn sa-
I ScmhyegTc Ekitab4ll, roz vd. 2 Mengei hakkrnda bkz. Mctinlzr, I33 (CemAl Karqi); sikkelerden anlagrldrltna giire (A. Markov, Katalog e7z) babasr Tamgag Hin Hasan bir stire Talas'da hiikiim siirdii. rfzdatku Bilik\n ithaf edildi$i hin bu idi. KrE. Bullctin School of Orintal Studbs, III, 152. 3 Mctinbr, gB. n ibnii'l-Esir, xI, 56.
5
Hirezmgihlar hanedanrnrn tarihi hakkrndaki kaynaklar igin bkz. yk. s.4I-2. Mir-
hAnd eserini tamamiyle Cuveyni'ye dayanarak yazmrEtrr. MirhAnd'rn bu kaynakla olan ilgisi hakkrnda bkz. yk. s. 6o. Mirhind ve ibnii'l-Esir, Prof. N.T. Veselovsky'nin Oche* istoriln-geografictuskikh salcdymii o Khioinskom Khanstay, Saint Petersburg, 1877, adh eserinde kullanrlmr$trr. ilerideki agrklamalanmda Prof. Veselovsky'nin kitabrnda bulunmayan bilgiler hakkrnda kendi kaynaklanmr verece$im. 6 Daha do$ru olarak Garga (giiniimiizdeki GAlga); krg. Barthold, XIX, r34;
Barthold, i stoiko-gngrafilus kii ofuor lranei, l'7. 7 ibnii'l-Esir,
X,
lapirki,
r8z.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
346
rayrna giitiiri.ildii. Orada en yiiksek mevkilere kadar yiikseldi ve Sultan'tn ibrikgi bagrh$rna tayin edildi. Hirezm'in geliri, saraytn bu ktsmtnrn masraflarrna kargrhk olarak kullanrhyorduE. Bu sebeple An0g-tegin HArezm valisi finvanrnr da tagryordue. Halbuki asrl kaynaklann ikisinin de rivayetine bakrlrrsar0 vilayeti heniiz fiilen idare etmiyordu. hammed Merv'de tahsil etti.
O$lu Kutbeddin Mu-
Hirezmgih ikinEi b. KuEkarlt, IogT'de isi emirler tarafindan irldiiriildii. isyan bastrrrldrktan sonra Sultan Berkyaruk taraftndan Horasan valili$ine tayin edilen Emir Dad-Habegi b. Alt0ntak12, Hirezm'in idaresinin An0g-tegin'in o$lu Kutbiiddin Muhammed'e verdi. Sencer, Muhammed'in memuriyetini tasdik etti; ikingi'nin oflu olup Tiirkler'i iilkesine davet eden Tu$ru1-te$in'in isyanrnrn bastrnlmastna yardtm etti. ibnii'lEsir'e gtirer3 Muhammed, vilayeti Adilane yiinetti ve ilmi himiye etti. Cuveyni'ye gtire Sencer'in sadtk bir tibii idi ve saltanatr miiddetince iki yrlda bir Sultan'rn sarayrna giderdi. Aradaki yrllarda o$lu Atsrz'r gtinderirdi.
3-Atsrz dele
ile Sultan Sencer arasrndaki miici-
rr27 veya tlz8 yrhnda babastntn yerine geEen Atsrz, HArezmqihlar devletinin gerqek kurucusudur. Kendisi ve halefleri, miistesna bir gayret ve sebatla bairmsrz ve kuvvetli bir devlet kurmaktan ibaret olan gayelerine erigmek iEin hiq bir tedbirden geri durmadrlar. Saltanatrntn ilk yrllarrnda Atsrz, Sencer'e ba$r idi. MAveriiinnehr'in istilasr dahil biittin seferlerine katrldrla. Aynr zamanda komqu giiEebeleri itaat altrna almak suretiyle kendi idaresinin kuwetlenmesini de sa$ladr. Bu hedefine varabilmek igin 8 Cuveyni, II, e. e Cuveyni'nin siizleri giiyledir ll. z: t0 Bildi$im kadariyle ondan Hdrezm'in esas
*>-f lt"y lt\f
Hamdullah Kazvini'dir (486 vd., terci.ime,
tIt
t;<--' g-!
l.,r11
hiikiimdan olarak bahseden ilk yazar H.49r tarihi hak-
vd.), fakat krl. gevirenin
krndaki notu.
n
Bundan yalnrz ibnii'l-Esir defil Cuveyni,de de(II, 3, okunug .rll ) bahsedilir. Bununla beraber Reqidiiddin'den baghyaral diler biitiin miiteakip tarihgilerce ihmal edilmiqtir (Asya Miizesi yazmalan, ab 566, vr. 5I7'). Bu hususta ikingi'yi Avfr'de (Mctinhr,99) rastlanan bir kigi ile aynr kabul eden Marquart'rn fikirleri hakkrnda bkz. Osttiirkische D;abktstudien'vd., zoI vd. r2 Cuveyni'de Did-beg b. Habeqi Altirntak, basrh metinde Did-beg Habegi b. Altuntak (II, z). t3 ibnii'l-Esir, ra Cuveyni,
X,
r83.
II, 4: Mirhind,
Harezm, z.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA - HiTAYLAR VE
HAREZM$AHLAR
347
giiqebelerin hayatrnda ijnemli olan yerleri zaptetti: Cend, yAni Seyhun'un "Tiirkistan igerilerine' bir seler yaptr ve "kAfirler arasrnda biiyiik giihrete sahip olan hi.ikilmdar ve reise" kargr zafer kazandrl6. Krsa zaman sonra Sencer'e kargr isyan etti. Cuveyni'ye giirelT Atsrz, Sencer'in Gazne'ye yaptr$r sefere katrldr$r srrada bazr kendisini knkanan kimselerin tesiri altrnda kalan Sultan'rn kendisinden so$udu$unu hissetti. II38 yrh sonbaharrnda Sencer, Hirezm i.izerine bir sefer yaptr. Bize intikal eden resmi vesikalardars Sencer'in, Atsrz't Mi.isliiman vilayetlerinin sadrk muhafizlarr olup devamh olarak kifirlere kargr harbetmekte olan Cend ve Mankrglag'da efendisinin izni olmadan "Miisliimanlann kanrnr diikmiig" olmakla itham ettifi kaydedilmekteaga$r krsrmlan ve Mankrglag yanmadasrrs. Cend'den
dir. Bu ithamlar
kargrsrnda Atsrz isyan etti, Sultan'rn memurlarrnr hapsetmiisadere etti ve biittin Horasan yollarrnr kapattr. O srrada Belh'de bulunan Sultan (Cuveyni'ye giire Muharrem/Eyliil) bi.iyiik bir ordu ile sefere grktr. Atsrz'rn ordugAhr, kuvvetli bir kale olan HezAresp yakrnrnda idi. Ordugihr geviren araziye su verdi (Bu tedbire, Hirezmliler sonraki istililarda da bag vurmuglardrr, bkz. s. t67) Sahil boyundaki arazi sular altrnda kaldr$rndan Selguklu ordusu kumlu bozkrrlardan geEmek zorunda kaldr$r iEin Eok yavag ilerliyordu. Resmi vesikalarda bu durum, Sultan'rn Atslz'a, akhnr bagrna toplamak igin firsat vermek arzusunda oldu$una ba$anrr. Savag ancak 15 Kasrm'da oldu. Atsrz birliklerini siperlerden Erkarttr; krsmen Miisliiman olmayan Tiirkler'den meydana gelen Hirezm ordusu a$rr bir ma$lubiyyete u$radr. Olii, yarah ve esir olarak ro.ooo kayrp vermiqti. Esirler arasmda HArezmgih'rn o$lu date vardr. Derhal idam edilerek bagr Miveriiinnehir'e giinderildi. Sencer muharebe meydanrnda bir hafta kaldr. Ma$lup ordunun geri kalan knmr orada kendisine katrlarak hepsine aman verildi. Atsrz kaEtr. Sencer'in lazla mukavemet giirmeden memleketi iqgal etti$i anlagrlmaktadrr. Sultan, kardeginin o$lu Siileyman b. Muhammed'i20 vali tayin ederek yanlna vezir, atabeg ve hAcib br rakarak $ubat rr3g'da Merv'e diindii. Siileyman'rn valili$i fazla devam etmedi. Atsrz Hirezm'e diindii; halk Sencer'in ordusunun davranrqrndan
ti, mallannr
rs Mankrglag'rn
Atsz tarafindan fethinden Yakut da (Mu'ccm, IV, 67o)
bahse-
der.ibnii'l-Esiy'e giire (X, r83) Atsrz Mankrglagl babasr hayana iken fethetmigtir. t6 Mctinbr,37. Vesikanrn yazrhg tarihi Haziran r r33'tiir (a.2zr cscr, g5). 17
Cuveyni, II, 4;
Mirhind, Haregm,3.
tB
Mctinltr, 44-47. re Cuv_eyni'ye giire ismi (Her iki yazmasrnda da 6frl drr) Mirza Muhammed negrinde, II, 5, dir; MirhAnd'da ise(Harc1m,4) il-kutlug'tur.
6I;l
m Cuveyni'ye giire bdyledir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
348
memnun olmadr$r iEin onun etrafinda toplandr. Siileyman, amcaslnln yanrna kagmak zorunda kaldr2l. Atsrz, 534 (rr39-Il4o) yrhnda BuhirA'ya hiiciim etti; gehrin valisi Zengi b. Ali'yi haps ve sonradan idam ederek kaleyi yrktrrdr22. Buna ra$men Sencer'in tabiiyetini kabul etmefe mecbur oldu. Atsz'rn bi'attntn metni elimize geEmigtir. Ahgrlmrg ta'birlerden meydana gelmekte ve I t4l yrh Mayrs aylnln sonlan tarihini taqtmaktadr23. Bu metin Atsrz'rn Sultan'rn, Hirezmgih hakkrnda adaletin btiti.in cihana giisterdikten sonra gimdi de diinyaya "merhamet nurunu" giisterece$inden dolayr sevincini ifade etti$i bir vesikada bulunmaktadtr2a. Bununla beraber birkaE ay sonra HArezmgih bi'atrnr bozdu.
4-Kara-Hitiylar'rn ri
Miveriiinnehr'i
iggalle-
MAveriiinnehr'de saltanat makaml ile askeri srntf arasrndaki anlagmazhk rr4I yrhnda tekrar ortaya gtku25. Mahmud Hin'tn, Karluklar'a kargr Sencer'den yardrm istemesi iizerine Temmuz ayrpda bir Selguklu ordusu i.ilkeye girdi. Karluklar, Kara-HitAylar'tn giirhanrndan yardrm istediler. Giirhan, Balisagun'da giigebe birliklerine kargr Hdn'rn himisi olarak ortaya grktr$r halde26, gimdi Karluklar'm taralrnr tutarak onlar iEin Sencer'in yardrmrnr istedi. Sultan, hakaretimiz bir cevap verince Kara-Hitiylar Miveraiinnehr'i yeniden istili ettiler. g Eyliil'de Katv6n bozkrnnda yaprlan kanh savagta Selguklu ordusu tamamen ma$lup edildi. Kara-HitAylar, Sencer'in birliklerini Dargam'a27 kadar siirdiiler. Nehrin sulart ro.ooo ijlii ve yarahya mezar oldu. Miisliimanlar bu savaqta 3o.ooo kayrp verdiler28. sencer Tirmiz'e kaEtr. Onun yarunda bulunan Mahmud HAn arazisini terketti. Biitiin memleket Kara-HitAylar'rn hikimiyeti alttna girdi. Ay2' ibnii'l-Esir, XI, 44. 22 Nargahi, 23. 23
Mctinler,4o; kr!. Sultan Mes'ird'un halifeye yaptrfr yemin, Beyhaki, 37o vd.d.' 384
2a
Mctinbr, gg.
vd.d. 25 Daha genig bilgi igin bkz. ibnii'l-Esir, 26 Semirycgyc Elkitabqll, ro3. 27
XI,
56 vd.
Bu, muhtemelen Semerkant'rn giineyindeki aynr adr tagtyan akarsu defildir, krg'
yk. s. pgr.
oricnteaut, zo, 35 vd.; Rdvendi, r7z vd. (Bu savag hakkmda krg. Ross, Tragel and Truvcllcrs of thc Middh z{gas, London, ry26, t74; aynca bkz. Friedrich Zamcke, Der hiestcr Johannes, U-A Ubh. d. phil. hist. Classc d- kiin. saclx' Gcscll. d. Wiss.,Yll Band, Leipzig 1879.85o-86o. G.). 2s Nouueaux m4langes
sir E. D.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA - HiTAYLAR VE
HAREZM$AHLAR
349
nr yrl iginde, yAni 536 (I I4r-r r4z)'da Kara-Hitiylar BuhAri'yr zaptetdiler' Buhiri'da bu stralarda bir reis si.ililesi ortaya grkmrgtr. Kurucusunun adrna nisbetle "Al-i BurhAn" diye anrhyordu. Kitah Molkzddc miiellifine g6re2e "Sadr-r Cihin" iinvantnt ta$lyan bu reisler, "sartkltlar" soyundan olduklan halde dergihlarrna "taEltlar" sr$rnrrlardr. Stil6lenin kurucusu "Biiyiik sadr, ikinci Nu'min (Eb0 Hanife), Bahr-r efkir" lakap ve srfatlanyla tanrnmrg olan BurhAnii'l-mille ve'd-din Abdiilaziz b. Omer MAza'ntn, Halfe Omer'in soyundan geldi$i kabul ediliyordu. Tarihgi Ebu'l-Hasan Beyhiki, A$ustos rtz3'de vefat etmig olan babasmdan bahsederken onun da ismini zikrederrO. Kara-Hitiylar'tn istilast strastnda Abdiilaziz'in o$lu Hi.isameddin Omer, Buhiri sadn idi. Buhiri'nrn Kara-Hitiylar'a mukavemet ettigi anlaqrltyor, Ei.inkii Sadr Earprgmalar srrastnda tilmiigti.ir3r Kara-Hitiylar, Alp-tegin adrnda birisini Buhiri'ya hiikiimdar tayin ettiler32. Sencer'in ma$lubiyeti Atstz'tn menfaatlerine Eok uygun geliyordu. O derece ki, Kara-Hitiylar't HArezmgih'rn ga$rrmrg oldu$u qayialan dolaqma$a bagladr33. Ancak, Cuveyni'ye giire3a Atstz'tn kendi topraklan da Kara-HitAylar'rn bir birlifii taraftndan ya$ma edildi$i gibi bir qok kimse de katledildi. Atsrz sulh yapma$a mecbur edilerek Kara-HitAylar'a haragtan bagka yrlda 3o.ooo altrn dinar iideme$i taahhiit etti. Hirezm'in Kara-Hitiylar tarafrndan istilist Katvin muharebesinden hemen sonra olamaz, Ei.inkii aynr yrhn Ekim ayrnda Atstz, Sencer'in ma$lubiyetinden faydalanmak arzusuyla bir ordu ile Horasan'a girmig bulunuyordu. Yine aynr yrhn 19 Kasrm'rnda Merv yalma edildi. Atsrz Nigapur'a ancak mayls I t4z'de vardr. Nigapur'da negretti$i beyannimede, Sencer'in u$radr$r felaketlerin, Hdrezmqih'rn sadrkane hizmetlerine kargr giisterdifi nankirrlii$iin cezasr oldu$unu siiyledi. "Pigmanhktan kendisine bir fayda gelip gelmeyece$ini 2e
Metinbr, t6g. British Museum Pub.. yazmasr, No. 3587, vr. 6ob vd. Bu Abdulaziz'in biiyiikbabasr Abdiilaziz el-Mdza g6sterilmiEtir. Kitibt Mollizile'de ise ondan Abdullah diburada olarak
r
ye bahsedilir.
3f Houtsma, Reclcit, ll, e7B; Fasih'e g6re (Mclinbr, 16o) Sadr, muharebe strasrnda maktul diigerek BuhirA yakrmnda KellibAd'da giimiildii. 32 Narlahi, zg; yeni Qchfu Makah, E. G. Browne terciimesi, 38 vd.; basrh metin, z4; terciime, z4'te ise bu isim Atmi-tigin olarak yazrlmtgtrr. 33 Bu husus, Prof. Veselovsky (s.6o) tarafindan zikredilen ibnii'l-Esir'in rivayetine de
(XI,
SS) agrkhk
3a
kazandrrmaktadrr.
Cuveyni,
II, 88; Mirhind,
Djmghk-Kha4
9r vd.; Oppert Dar hcsfuh
Johanncs,
Cuveyni'nin Khanykov yazmastnda .11.t1 ' 146. Kara-Hitiy reisinin ismi MirhAnd'da srh metinde ise ,y-91 geklinde verilmektedir (Dolgoruki yazmasrnda isim okunmamaktadrr).
;rt
Eskikitaplarim.com
ba'
Karagöz
V.V, BARTHOLD
350
bilemeyiz, Eilnkii devleti iqin bizim gibi bir deste$i ve dostu hig bir yerde bularnaz3s". Atsrz'rn emriyle Nigapur'da zg Mayn'ta kendi adrna hutbe okunduysa da aynr yrhn yazrnda Horasan tekrar Sencer'in hikimiyetine girdi
36.
5-Atslz'ln
saltanatrnrn son ytllarr
SgB (r 4g-rr44) yrhnda3T Sencer Hirezm'e bir sefer yaparak Atstz't itaate ve Merv'de ele geEirdi$i hazineyi geri verme$e mecbur etti38. O$uzlar'rn BuhirA'ya (Mart I I44'te) bagarrh bir akrn yaparak kaleyi tahrip etmelerinin bu sefer ile ilgisi ol;nasr kuwetle muhtemeldir3e. Atsz'tn hil6 hiince emeller besledi$ini ti$renince Sencer, ona elgi olarak giir Edip Sa-
satrn aldr$r iki ismaili'yi sultanr iildiirmek iizere Merv'e giinderdi$ini ii$rendi. Edip'in sayesinde Sultan durumu vaktinda haber aldr; ancak elEisi Atsrz'rn emriyle Ceyhun'a atrldr€. Kasrm rt47'deat Sencer iigiincii defa Hirezme girdi, Heziresp'i iki ayhk muhasaradan sonra zaptetti ve Atsrz'tn baggehrine yaklagtr. Bu gehirde bir zihid vardr, yalnrz ceylan eti yer ve ceylan derisi giyerdi. Bundan dolayr ona Ah0-pfrg derlerdia2. HArezmgih'rn ricasr iizerine iki taraf arastnda arabuluculu$a tegebbtis etti, Sencer isyancrlan affetme$e razt oldu, ancak Atstz'tn Ceyhun sahilinde huzuruna grkarak itaat arzetmesini istedi. Bu giiriigme rr48 yrh Haziran'rnrn baglannda oldua3. Ancak Atsrz, Sultan'm iini.inde yer tipmedi ve hatti attndan bile inmedi, yalnrz bagrnr e$di ve Sultan atrnrn dizginlerini Eekmeden geri gekildi. Bu hiirmetsizli$e ra$men Sencer harbe girme$e ltizum giirmeyerek Merv'e diindi.i.
bir'i giinderdi. Edip, Atsrz'rn
Atsrz'rn ba$rmsrz
bir
baqarrsrzhkla neticelenince
devlet kurarak Horasan't zaptedme$e girigmesi gtiziinii tekrar Seyhun sahillerine gevirdi. Ha-
35
Mctinhr,4gvd. i6 ibnii'l-Esir, XI, 58. 37 Bu yrl iEinde Irak sultanr Mes'ud adrna (rrgz-tr5z) Atstz'tn dinar bastrrmrg olmasr dikkati geken bir husustur, krg. A. Markov, Katahg N7. 38 ibnii'l-Esir, XI,63; Houtsma, Rcauil, II,2ll. re Nargahi, 23.
{ Cuveyni, II, B; Mirhind'da (Harezm, 5 vd') aynr husus bulunur. Prof. Veselovsky (6r) bu olayr belirsiz gegmektedir. ar Cuveyni'de bu olayrn ayr bile (Cemiziyelihrr) verilmiqtir. a2 a3 r
gI
-tol; c--y.1 Cuvcyni, II,to.:y J\ Cuveyni'ye giire (aynr yer) rz Muharrem 543 Pazartesi, fakat bu giin (z Haziran
-)f
s\,rVs;Ll;r'ft
r48) Qargamba'ya rastlar.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA - HiTAYLAR VE HAREZM$AHLAR
35r
rezmgih'rn Sencer'e karqr u$radr$r bagansrzh$rn neticelerinden biri de Cend'in kaybr oldu. Arslan Hin Mahmud'un o$lu ve belki de Karahanhlar siilalesinden olan Kemaleddin, orada bir hiikiimet kurmugtu. Cuveyni'ye giire aa Atsrz, gimdi Kemaleddin ile bir ittifak yaptr. tI5z yrh ilkbahannda Krpgaklar'rn iilkesine kargr birlikte bir sefer yapma$a karar verildi. Krpgaklar'rn merkezi Sr$nak yahut Srknak (bkz. s. Ig3) gehri idi. Atsrz Cend'e gelince maiyetindeki ordunun biiyiiklii$ti Kemileddin'i o kadar korkuttu ki, tilkesini terketti, Atsrz ona giivenilir elgiler giinderdi ve vaatlerde bulunarak kandrrdr, geri getirtdi. Fakat Kemileddin geldikten krsa bir zaman sonra tevkif edilerek iimriiniin sonuna kadar hapisde kaldr. Bize intikal eden resmi bir vesikadaa5 Stgnak'a sefer yaprldr$rndan bahsedilmiyor. Atsrz, ancak ordusunun bazr zorluklardan dolayr bagka bir biilgede meggul oldu$u srrada Cend'in asiler tarafindan zaptedildi$ini siiyler. Rebiiilewel (54o ?)nu baglarrnda ordusu ile beraber nihayet Hdrezm'den Etkabildi. Ayrn sekizinde ordu, Cend'den yirmi fersah uzakhkta $ag-dere mevkiinde Seyhun sahiline vardr.Bu yirmi fersahhk bir mesafe bir gecede katedildi. Ayrn dokuzuncu Cuma giinii sabahleyin ordu savaga hazrrlanarak gehrin kaprlanna yaklagtr. Orada Asilerin "Han' i.invantnt ta$lyan reislerinin kagtr$r ti$renildi. Bir miifreze onu takiple vazifelendirildi. Di$er reisler itaat arzettiler ve affedildiler. Biiylece Hirezmgah hiq kan diikmeden Cend'i yeniden hikimiyeti altrna aldr. Cuveyni'ye gtire Atstz'rn biiyiik o[lu Ebu'l-Feth il-Arslan, Cend valisi tayin edildi. Daha sonraki yrllarda Cend valili$ine HirezmgAh'rn bi.iyi.ik o$lunun tayin edilece$ini giirece$iz. Bundan da Atsrz ve haleflerinin bu gehre ne kadar tinem verdikleri anlagrlmaktadrr.
Ertesi yrl, yani t r53 bahanndaai Horasan'da ortaya grkan yeni olaylar
Atsrz'rn plinlanna uygun di.igtii. Sencer'in O$uz giigebelerini Iranh meaa Cuveyni,
II, B; aynca krg. MirhAnd, Hanzm, S vd. Metinlcr,4r vd. a6 Anlagrldrfrna gtire yazmada tarihin ilk rakamr atlanmr$trr. Bu olay hakkrnda daha sonra verilen bilgiden bu yrhn g Rebiiilewelinin Cuma giiniine rastladr$r anlaqrlmaktadrr. Bundan dolayr bu yrl 54e (rr47) olmahdrr; fakat Atsrz'rn Cend iizerine yiiriiyiiqii Sencer'in iigiincii seferinden tince olmug olmahdrr. Muhtemelen Cuveyni'nin rivayetine de uygun olarak bu yrl 547 Qr5z) dir. Wiistenfeld'in Hicri tarihi Milndi tarihe gevirme cetveline g6re 9 Rebiiilewel 547 04 Haziran rr5z) Cumartesi giiniine rastlar. Fakat tarihi kaynaklar ile cetveller arasrndaki bir giinliik farka gogunlukla rastlanmaktadrr. Ahgrlanrn aksine Hirezm'den Cend'e bu srcak mevsimde bir sefer agrlmasr da dikkati geken bir husustur. a7 Rivendi, (I77) Ofuzlar'tn isyantnr 548 yrh sonunda giistermekte ise de aynr zamanda vuku bulan bir bagka olaya nazaran Taihii'l-Hayr6t (British Museum yazmast, Or. a5
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
murlar ve vergi tahsildarlannrn kararlarrna uyma$a mecbur etmesi tegebbtisii kendisi iEin felaketle neticelendi. O$uzlar, Selguklu ordusunu perigan ederek Sultan'r esir aldrlar. UE yrl kadar bir miiddetle onu yanlartndan ayrrmadrlar ve gtiriiniiqte ona kargt saltanat adetlerini yerine getiriyorlardra8. O$uzlar, Horasan'tn bazr qehirlerini, bilhassa Mervae ve Nigapur'u feci bir gekilde ya$maladrlar. Bu defa Atstz, Sultan'rn u$radr$r felAketten istiklilini ilAn etmek igin faydalanma yoluna gitmedi, megrfi htikiimdarrn himisi olarak orraya Erktr. Once Amfiy (Amul) kalesi kumandantnt bu miihim mevkii teslim etme$e davet ett. ae Atsrz'tn ewelce Cend ve Mankrq-
lag'rn iinemini takdir etmig oldu$u gibi bu mevkiin de ehemmiyetini bildi[i giirtilmektedir. HdrezmgAh, Amul'u zaptetmege muvaffak olamaytnca memleketine diinerek "kiifhr" yani Krpgaklar'a kargt seferlerine yeniden baqladr. Ebu'l-Hasan Beyhiki'den ii$rendi$imize gtire50 Atstz'tn kardegi
Yenal-tegin, II53 yrh Arahk ayr sonundan II54 yrh sonbaharrna kadar Beyhak biilgesini tahrip etti. Sencer'in ordusunun Ofuzlar'a katrlmamrg olan krsmt MAveriiinnehr'in hiiki.imdarr Mahmud Hin'r kendilerine reis seqtiler. Mahmud Hin ile giiriigmelere girigen Atsz, ordusu ile Horasan'a yiirtidii. it-erslan'r yanrna alarak di$er o$lu Hitiy-HAn'r Hirezm'de brraktr. Cuveyni'ye gtire Atsrz heniiz qehristanda iken (resmi vesikalara giiresradr geqen gehre Safer ayr sonunda, yani Nisan rl56'da varmrqttr) Sencer'in kumandanlarrndan birinin yardrmryla esaretten kurtulma$a muvaffak olarak Tirmiz'e vardr$rnr haber aldr. ibnii'l-Esirt2, bu olayt yanhghkla Ramazan 551 vr. 16z^) yazan tarafindan zikredilen Yusuf b. Abdullah Endhudi ue ibnii'l-Esir'e giire (XI, 116) bunu yrhn baglanna koymak lizrmdrr. Aga$rda zikredilen difer kaynaklara giire hiikiim verilecek olursa bir baqka rivayete daha qok giivenilebilir:Ibnii'l-Esir (XI, tIB vd.; Sencer'in Ofuzlar tarafindan iki defa maflup edildikten sonra Safer (Mayrs) ayrnda Merv'e kaEtrfrnr yazmaktadrr. Biitiin kumandanlar ve Sultan'rn kendisi de baggehri terkettikten sonra Cemaziyelewel ayrnda (Temmuz-A$ustos) Merv, O$uzlar tarafindan ya[ma edilmigtir. Bundan hemen sonra Sultan'r esir almrglar ve Receb (Eyliil-Ekim) ayrnda gehri
4BgE,
ikinci defa talan etmiglerdir. Kronoloji igin aynca bh'a. lapiski' 4o vd. a8 Mucmili't-TeaAih (bka. yk. s. 37)'in bilinmiyen zeyilcisine giire Sencer'e Ofuzlar, hiikiimdarhfrn yalnrz zahiri igaretlerini brrakmrglar ve hatta hizmetkirlannr yalnrz kendi aralanndan segtirmiglerdir, vr. 348. Cuveyni'ye (II, rz) ve Mirhind'a gote (Hatelm, 9 ad) Oguzlar Sencelin bu tdreni yalmz giindiiz yapmaslna miisaade etmigler; gece ise onu demir kafese koymuglardrr. 4e KrE. V. Zhukovsky, Razoalint Staraw Mema" 29. ae" Cuveyni, II, Iz; MirhAnd, Harelm, to50 British Muzeum yizmasr, Or. 3589, vr. 158b. 5t Mctinln, z7 vd. 52
ibnii'l-Esir, XI, r38.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA - HiTAYLAR VE HAREZM$AHLAR
(Ekim-Kasrm
r 156)
de giisterir. Hirezmgih, Nesi'da kaldr. Mahmud'un
elgisi izzeddin TugrA'i orada yanrna geldi.
Han ile emirler gok tehlikeli bir miittefiki davet etmig olduklarrna pigman oldularsa da diigiindiiklerinin aksine Atsrz gok a$rr isteklerde bulunmadr . NesA'dan Sencer'e bir mektup yazaraks3 esaretten kurtuldu$undan dolayr tebrik etti; emirlerine itaat etmefe hazrr oldu$u, yini Tirmiz'e giderek Sultan'rn ordusuna katrlma$a, Hirezm'e diinme$e veya Horasan'da kalma$a hazrr oldufunu arzetti. Atstz'tn miittefiklerine, yani Mahmud Han'a, SicistAn hiiki.imdarrna ve da$hk GOr i.ilkesinin hikimine yazdr$r mektuplar aynr gekilde dostane tanda idi. Atsrz, gehristanda iken SicistAn hiikiimdarrnrn elgileriyle giiri.igti.i. Yine Horasan gehirlerinden Hab0g6n'da Atsrz ile Mahmud Hin arasrnda dostEa bir giiriigme oldu. Rebiiilewel sonunda (Mayrs) Sencer'in hassa ordusu visak-bagrlarrndan (bkz. s. 244) Necmtilmtilk Levhi oraya hiiki.imdarrndan bir mektup getirdi5a. Mahmud'un gelmesinden sonra Sicistan ve Gfir hiiki.imdarlartntn gelmesini bekliyen Atsrz, O$uzlar'rn reisi T0ti-beg'e bir mektup yaztlmastnt emretti, Bu mektups5 Do$u diplomasisinin en iyi ijrneklerinden birisidir. Mektupta Sencer'in esaretinden hiq bahsedilmiyor ve gtiyle deniliyordu: "O[uz birlikleri Horasan'a vanp devlet memurlan Merv'i terkedince Sultan'da gidebilirdi, qiinkii Diyir-r Rum'un en uzak stntrlanna kadar bi.itiin topraklar onun idi ve hilA onundur. Fakat CihAn hi.ikiimdarr O$uz birliklerini kendi tebasr saydrfrndan itrfet-i gihanesinden ve halkrna olan merhametinden dolayr kendilerine teslim oldu ve kendi iste$iyle aralanna girdi. O$uzlar lutfu takdir edemeyip dergih-r mukaddese hiirmette kusur ettiklerinden dolayr Sultan kendilerinden aynlmaya ve onlart kendi hallerine brrakma$a mecbur oldu. $imdi ne niyette olduklarr meselesi ortaya grkmr$trr. her giin bir gehirden bagka bir gehre yiiri.imelerine artrk imkin yoktur. Qiinkii Horasan gehirlerini zaptetmelerine izin verilmesi ancak Sultan'tn onlann aralartna girmesine ba$h idi. isyandan tince kendilerine arazi tahsis edilmiq olan Belh viliyetinde biitiin kuwetlerini toplamak da kendileri iqin ihtiyatsrzhk olurdu. Zira gimdi Sultan bizzat idarenin baqrnda bulunurken izni olmadan iilkesinde hig kimsenin yerlegme$e hakkr yoktur. Tek gareleri SelEuklu devletine itaat arzetmek ve ijziir dilemektir". O zaman Mahmud Hin ile HArezm, Sicistin ve G0r hiiki.imdarlan kendi53
Mctinbr,26. Melinbr, z7 vd. 35 Melinhr, zB vd.
5a
F. 23
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
lerine bir "yurt' ve geEim kaynaklannr temin etmek iqin Sultan'a tavassutta bulunurlardr.
HirezmqAh'rn gergek maksadr her ne idiyse gergeklegmedi. Heni.iz Habfiqin'da iken felE gegirerek 3o Temmuz r 156 tarihind. 59 yagrnda iildii 56. Atsrz, Selguklu sultanrna ba$h olarak itldiigii halde Harezmgahlar devletinin kurucusu olarak kabul edilme$e hak kazanmrqtrr. Cend ve Mankrglag gehirlerini tilkesine katmakla komgu giigebeleri Hirezm tibiyetine aldr$r gibi Ti.irk askerlerinden meydana gelen birliklerle askeri kuwetlerini artrrmak suretiyle sa$lam ve miistakil bir devletin temellerini atmr$ur. Atsrz'rn halefleri aynr politikayr takip ederek aynr gekilde gayret sarfettiler. Aynr maharetle hanedanrnrn menfaatlerini dikkate alarak gahqtrlar ve hedeflerine do$ru sebatla ilerlediler. Agrlmaz engeller kargrsmda her hangi bir meselenin giiziimiinii gegici olarak geciktirdiler ve ilk firsatta yeniden ele aldrlar.
6-il-Arslan Atsrz'rn haleh il-Arslan tahtr elde etmek iEin Hirezm'e diinme$e mec-
bur oldu. ibnii'l-Esi.'e giiresT il-Arslan, "amcalarrndan bazrsrnr iildiirdii, kardeginin giiziine mil gektirdi ve kardegi ilE giin siinra iildii; bagka bir rivayete giire intihar etti". Cuveyni'ye giire 58 ise, adr Siileyyman-$ah olan bu qehzade haps ve atabegi O$ul-beg idam edildi. il-Arslan'rn resmen tahta geqmesi zz A$ustos'ta oldu. Saltanatrna, ordunun maaqlannr ve iktalannr artrrmak suretiyle bir destek buldu. Mery'e diinmiig bulunan Sencer aynr yrhn Ramazan'rnda (Ekim-Kasrm) il-Arslan'a meng0r giinderdi. r r57 yrh baharrnda5e Sencer, yetmig bir yagrnda iken tildi.i. Selguklu sultanlannrn Do$u iran'daki hakimiyeti onunla sona erdi. Sencer'in Horasan'daki halefi Mahmud Hin oldu. il-Arslan onu tebrik etti ve Hirezm'de de Sencer'in vefatr sebebiyle iig giin yas tutulaca$rnr bildirdi@ Bununla beraber bu mektuplarda HArezmgih kendisinden "dost" diye bahsetmektedir. Aynr 56 Aynr tarih, yini g CemaziyelAhrr 55r hem Cuveyni rafindan verilmektedir. Krg. MirhAnd, Harelm, tt.
s7 s8
(Il, r3), hem
de ibnii'l-Esir ta-
ibnii'l-Esir, XI, r38. Cuveyni, II, r4. Krg. Mirhind, Harclm, re. MirhAnd, il-Arslan'rn tahta gegigini
yanlrghkla 552 yrhnda giisterir. 5e
(II, 14) z6 Rebiiilewel 552 (8 Mayts II57) Bundiri'ye giire ise ll, 255) 14 Rebiiilewel Pazartesi, ancak bu giin (26 Nisan) Cuma'ya
Cuveyni'ye gtire
(Houtsma, Recueil, rastlar. @ Metinbr,33.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA - HiTAYLAR VE HAREZM$AHLAR
tabiri Horasan'rn kiigiik htikiimdarlanna yazdr$r mektuplarda da kullanryordu6l. Halbuki Atsrz, Sencer'e yazdt$r mektuplarda kendisinden "bende" diye bahsederdi. Sencer'in vefatrndan sonra Selguklu hAnedanrnrn en biiyiifii GryAseddin Muhammed b. Mahmud idi. Irak hiikiimdarr (t t53rr59) ve Melikgih'rn torununun o$luydu. O da il-Arslan'a elgiler gtindererek ordusuyla birlikte do$uya gitmek niyetinde oldu$unu bildirdi. Bu niyetinin gergeklegmesine bir Eok engeller vardt. En baqta Sultan ile Halife arasrndaki diiqmanhk geliyordu. Selguklu sultant Mes'fid'un iiliimiinden sonra halife'nin siyasi hikimiyeti yeniden kurulmugtu. (I I5z). il-Arslan, Sultan'rn niyetini tamamen yerinde buldu, hatti Ba$dad htikiimeti ile arasrnr bulma[a tegebbiis etti. Hirezmgih tarafrndan Halife Muktefi'nin62 (r 136-I 16o) vezirine yazlan mektupta, Sultan Muhammed'den bagka kimsenin Horasan'r egkiyadan, Miveriiinnehr'i kifirlerin boyunduru$undan kurtaramryacafr belirtiliyordu. "Bu vilayetlerin ahalisi, onun gelmesini sabrrsrzlrkla bekliyorlar; biiyle bir zamanda halife, Sultan'a kargt diigmanh$r unutmah ve ona yardrmct olmahdrr; bu diigmanh$a gerEekte ciddi bir sebep yoktur" diye ilave ediliyordu. Harezmgah tarafindan, Muhammed'in saraymda bulunan miimessiline verilen talimatta6s Muhammed'den "Sul64. tan-r i' zam" diye bahsediliyordu 7
- MiverAi.inn ehr' d eki olaylar
Sultan'rn niyeti tahakkuk etmeyince il-Arslan, hig giiphesiz islim dleminin do$u ktsmmda en kuwetli hiikiimdar oldu. Binaenaleyh, Ba$dad'daki vezire giinderilen mektupta bahsedilen vazifenin yerine getirilmesini kendi iizerine alma$a karar verdi. MiverAtinnehr iglerine miidahale etmek igin bir lrrsat ortaya grktr: Orada Kara-Hitiylar'rn tabiiyeti altrnda bulunan hinlar ile Karluk birlikleri arasrndaki miicadele hilA devam ediyordu. Katvin muharebesinden sonra Arslan Hin Muhammed'in o$lu Tamgag Hin ibrahim, Semerkant hiikiimdan olmugtu. Karluklar tarafin66 dan tildiiriilerek cesedi bozkrra attlmtqh6s. Cemil Karqi'ye giire bu olay 6t Mctinle4 27, g3. Hdrezmgih'rn tahta gegiSinde ona Mahmud'un yazmasrndan gikiyet ettifii ilk mektup biiyiik bir ihtimalle Atsz'rn zarnantna iittir. Sencer o zaman esirdi ve "Sultan'rn tiliimiinden sonra" siizleri buraya yanhghkla ilave edilmig olmahdrr. 62 Mctinbt,3o vd. d. (inS6),7o (Haridatii'l-Kasr). 63
Bundan sonraki vesikanrn muhtevasr da biiyledir (Collcctions scizntifiques de I'Institut IIL I54, No. 7S).
dcs hngues oricatahs.
at
,.y)
tgJ_s
o: r-rLj fl&l OI,LL /b .lt{t.r-*
ibnii'l-Esir (XI, r33) bu olayr Zilhicce 55o (Ocak-$ubat 1156) tarihine koymaktadrr. Burada Hin'rn biitiin hiikimdarhk siiresince zayi bir idareci oldugu ilave edilmigtir. Kry. Mctinln, 72 (cl- Kdtibi \-Scnerkandt). 66 Mctinla, rgz. us
Eskikitaplarim.com
Karagöz
356
V.V. BARTHOLD
55r (Ir56)'de BuhAri yakrnrnda Kellibid'da meydana geldi. Onun yerine Hasan-tegin'in (bkz. s. 343) o$lu Qa$n Hin67 CelAleddin Ali gegti. Cuveyni'ye giire68 Karluklar'tn6e reisi PeyguT0 HAn'r iildiirdii, ofullarrnr ve di$er Karluk beylerini srkrgtrrdr. Bunlann en dikkate degeni Ligin Beg idi. Begler il-Arslan'rn yanrna kagtrlar; krsa zaman iince Semerkant hAni ile dostga mektuplagtr$r7r halde onlarrn tarafint tutarak Temmuz II5B'de bir ordu ile Miveriiinnehr'e girdi. Semerkant hiru, Kara-kul ile Cend arastndaki bozkrrlarda yagayan giigebe Ti.irkmenler'den ve Kara-HitAylar'dan yardrm istedi. Kara Hitiylar, ilek-TiirkmenT2 kumandasmda lo.ooo kigilik bir bir-
lik
giinderdiler. HirezmgAh,
"Buhiri ahalisini vaatlerle teskin etti", yini
gehir halkrnr kendi tarafina kazandt. Sem'ini'den ti$rendi$imize gtire, da-
ha ilerleyerek Rebincan gehrini (bkz. s. Ioz) tahribetti, Ordular Zerefgih'rn iki sahilinde kargr kargrya geldiler. ilek-Ti.irkmen, Harezmgah'tn kuwetlerinin iistilnliiftine kanaat getirerek muharebeden gekindi. Semerkand imamlarr ve uleminrn aracrh$ryla sulh yaprlmasr igin yalvardr. Hdrezmgih, Karluk biilgelerini, ihtiram ve ikram ile makamlarrna iadesi qartryla sulha razr oldu ve bundan sonra HArezm'e diindii.
ibnii'l-Esi.'de Hin ile Karluklar arasrndaki miicadeleye dair bagka bir rivayet vardrr73. Bu olayr yanhghkla 559 (I r64)'da giisterir. Halbuki numizmatik vesikalara bakrlrrsaTa Celileddin'in o$lu Krhg Tamgag Hin Mes0d,
o tarihte tahta Erkmrq bulunuyordu. Kara-Hitiylar'rn hiikiimdan Karluk-
lar'r, BuhAri ve Semerkant vilayetlerini terkederek Kiggar'a gitme$e zorlamasr igin Hin'a ricada bulundu. Orada bundan btiyle silah tagtmryarak ziraat yahut bagka bir igle u$ragmalannr istiyordu. Hin, bu iste$i Karluklar'a bildirerek yerine getirilmesi iEin rsrarda bulundu. Karluklar isyan ederek Buhiri iizerine yiiriidiiler. BuhirA reisi Muhammed (I r4r yrhnda ut ibnii'l-Esir,
zo5. Hintn difier isminin okunugu giiphelidir. Cuveyni'de (Khany;V !-f 'drr. K$. Mctinbr, g4. 68 Cuveyni, II, I4; MirAnd, Harcam, tzvd. 6e Mirhind'da ,-rl-lrr yerine ,-rU; okunmahdtr' Cuveyni'nin Khanykov yazmasmda
XI,
kov yazmasrnda ve basrlt metinde
JUJi ,basrh dl u. 70
metinde ..rt!; 'dir. Muhtemelen Yabgu okunmahdrr. 71 Cuveyni, II, 15. ilek-Tiirkmen, biiyiik bir ihtimalle Balasagun'un iinceki hiikiimdan idi (Oppert, Dcr hesbltcr Johanncs, r3z); bu isim basrh metinde ..rK; elJrl Eeklinde geg-
ti$i gibi ayni imliya Cuveyni'de de rastlantr. 72 Mctinbr,34 vd. Bir baqka dostine mektup ta II57 yrhnda Sicistin hiikiimdanna yollandr (Mc tinbr, 3o).
i3 ibnii'l-Esir, XI, zo5. 1a Mdlangcs Asiatiques,
Ylll,
734; A. Markov , Katalog 278.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA - HiTAYLAR VE
HAREZM$AHLAR
357
iildiiriilen Omer'in o$lu idi), Hin'a haber giindererek Karluklar biilgeyi yagma etmeden tince ordusu ile karglanna Etkmast iEin yalvardr. Ayr;. za' manda Karluklar'a elgiler gtindererek onlara kifir Kara-HitAylar'rn bile bir biilgeyi zaptettikleri zaman ya$ma ve katlden gekindikleriniTs, halbuki onlann kendileri gibi Miisliiman ve gizilere daha gok dikkat etme$e mecbur olduklarrnr siiyledi. Bu gekilde KarluklaCr oyahyarak Hin'tn hiicuma gegerek onlarr tamamen imha etmesine imkin verdi. Bu rivayetin, il-Arslan'rn seferine sebep olan olaya 6it oldu$u kuwetle muhtemeldir. Bununla beraber il-Arslan Eekildikten sonra Karluklar ile CelAleddin arasrnda yeni bir kavga grkmrg olmast miimkiindiir. Bu milcadelede Karluklar'm tamamiyle imhA edilmedi$i, Celileddin'in halefi l(hg Tamgaq Hin Mes'0d'un
saltanail zamanrnda isyan etmelerinden anlagrlmaktadrr. ibnii'l-Esir'den ii$rendi$imize gore76 A[ustos It58'de, il-Arslan'rn seferiyle aynt zamanda Huttel hikimi Eb0 $uci Fem.rhgih, Tirmiz'e kargr bagansrzhkla sonuglanan bir sefer yaptr. Bu sefere girigmesi muhtemelen Kara-Hitiylar'ln arzusuyla olmugtur.
B- Horasan'daki olaylar Hirezmqihlar devleti il-Arslan zamantnda Horasan'da esash baqanlar kazanamadt. Horasan'tn baghca gehirlerinde Mahmud HAn ile O$uzlar'rn reislerinden Mii'eyyidiiddevle Ay-Aba arastnda miicadele devam ediyordu. O$uz reislerinden yalnrz bir kigi, DihistAn hiiki.imdan ihtiyareddin Aytak77, il-Arslan,r himi olarak tanrdr. Buna ve Mazenderin hiikiimdariyle ittifak yapmr! olmastna ra$men Aytak, rakibi Ya$mur Hin ile yaptr$r sava$ta yenildi ve lr6r baglangrcrnda HArezm'e kagtr. O$uzlar Gurgin ile DihistAn'r ya$maladrlar ve "GurgAn halkrnr gegitli vilayetlere da$rttrlar"76. Bununla beraber Ofuzlar gittikten sonra Aytak, Hirezmliler'in yardtmtyla Dihistin ve GurgAn'da tekrar hikimiyetini kurdu. Bu gehirlerde Mahmud ile Mii'eyyid arasrndaki miicadele neticelendikten sonra bile Il-Arslan ile Aytak adrna hutbe okunmakta devam edildi. Mii'eyyid, I 16z ytlndaTe 75
Kara-Hitaylar tarafindan tildiiriilen Sadr'rn o$lunun afzrndan biiyle bir ifadenin
grkmasr oldukga dikkat Eekicidir. i6 ibnii'l-Esir, XI, r55 vd.
7t iinvanrn tamamr Ebu'l-Hasan Beyhaki tarafindan (British Museum yazmasr Or. vr. t66")'Husrev-i Horasan Melikii'l-Maqrik' Eeklinde verilmektedir. 3587, 78
ibnii'l
Esir,
XI,
r7e vd.
ie Aynr tarih Cuveyni (II, 16) ve ibnij'l-Esir tarafindan Mahmud Hin'rn esareti igin de gegerli olarak giisterilir (Ramazan 557lAlustos-Eyliil I t6z).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
358
Mahrnud Hin ile o$u Celileddin Muhammed'i esir ederek ikisinin de giizlerine mil gektirdi. Mii'eyyid, ancak Nigapur ve Tus ile bir kaE yerde hiikiim siiriiyordu; tI63'te Bistim ile Dimgan'r arazisine kattt. Bunun iizerine Selquklu Sultanr Arslan (116I-1177) kendisini vali olarak tantdt. Mii'eyyid bu memuriyeti kabul ederek viliyetinde Arslan adrna hutbe okutdu. Merv, Belh ve Serahs gehirleri O$uzlar'm elinde idi.Onlar kimseyi metb0 tanrmadrklan halde hutbede Sencer'in adrnr zikrederlerdi. Herit emiri Ay-tegin idi80. O$uzlar ile dostAne miinasebetlerde bulunuyordu. rr65'te Mi.i'eyyid ile il-Arslan arastnda harp grktr. Hirezmqih, Nesi gehrini Mii'eyyid'e karSr bagariyle miidafaa ederek orada hikimiyetini kurdu ise de Nigapur iizerine ytiriiyi.igi.i feliketle neticelendi. Bundan hemen sonra il-Arslan ile Aytak arastnda kavga qrkrnca Aytak Mii'eyyid'den yardtm istedi. Mti'eyyid, Aytak'rn tilkesinin giiney krsmrnr HArezmliler'e karqr baganyla mi.idafaa etmefe muvaffak olmastna ra$men Hirezmliler Dihistin'r zaptederek oraya kendi valilerini tayin ettilersr.
ve Krlrg TamgaE HAn'tn
9-Kara-Hitaylar faaliyetleri
Bu da giisteriyor ki, il-Arslan zamantnda Horasan'da asayig sa$lanamadr. Biiyle $artlar alttnda, de$il Kara-Hitaylar'r Miveriiinnehr'den kovmak, Ceyhun'un giineyindeki vilayetleri onlann istilisrna karqr korumak iEin lazrm gelen tedbirleri almak bile siiz konusu olamazdt. Tarihii'l-Hayr6t miiellifis2 yukanda adr geEen (bkz. s. 35I n. 47) Yusuf b. Abdullah Endhudi'den naklen Belh ile Endhud'un Kara-Hitiylar taraftndan ya$ma edilmesini 56o (Ir65)'ta giisterir. tr(rhE Tamgag Hin Mes'fid'un, el-Kitibii'sSemerkandi tarafindan hikaye edilen krq seferinin bu istili ile ilgisi olmast kuwetle muhtemeldir. Kutlu$ Bilge B.gt' ve "Riiknti'd-diinya ve'ddinn 8a iinvanlannr ta$ryan Ebu'l-Muzaffer Krhg Tamgag Hin Mes'0d b. Ali'nin sikkelerine bakrlrrsa t t63'te tahta Erktrfr giiriiliir. 56o (t I65) yrhnda BuhAra gehrinin surlartnt pigmig tu$ladan meydana gelen bir temel iizerine yeniden inga etti ve bu ig igin O$uzlar tarafindan tahrip edilen Buhira kalesinin temelleriyle kulelerine Ait tu$lalan kullandr (bkz. s. 35o)8s. El-
s
ibnii'l-Esir, XI, IBo, rgz vd.
stibnii'l- Esir, XI, r 167)
zo8. Cuveyni (vr. Io4) il-Arslan'rn NiEapur'a seferini 562 (1166-
olarak giisterir; basrh metinde (II, 16) ise 558 tarihi bulunmaktadrr. 82 British Museum yazmasl, Or' 4898, vr. 162". 83 Leyden yazmasr. No.go4, u..
e
S;6l(; d
NarEahi'de ve sikkelerde btiyledir.
85 NarEahi,
23,33vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA - HITAYLAR VE HAREZM$AHLAR
Hin'rn
saltanatr hakkrnda gu bilgiisyanr patlak verdi. Ayyir Beg asil bir iileye mensup olmadr$r halde gahsi meziyet ve hizmetleri siyesinde yiikselmigti. Karluk hassa birlikleri arasrnda onun gibi bir siivari yoktu. MAverAi.innehr'de bir yrl bagkumandanhkta bulunduktan sonra bilinmeyen bir sebepten dolayr isyan grkardr. Onunla Hin arasmda Aghk bozkr-
Kitibii's-Semerkandis6, KrhE Tamgag
yi verir: Onun zamanrnda AyyAr Beg'in
nnda ZAmin ile Sibdt arasrnda bir savag oldu. Ayyir Beg, HAn'tn birliklerinin saflarrnr yardr. Hin'rn getrinin durdu$u ve Hin ile maiyetinin bulundufu tepeye yaklagmrqken esir edildi. HAn'rn, Tamgag Hin ibrahim'i katledenler ve Horasan'r ya$mahyan O$uzlar'a kargr girigti$i harekit bagariyle neticelendi. HAn'rn roo.ooo kigilik ordusuyla krg mevsiminde Ceyhun'u buzlar iizerinden yiiriiyerek geEmesi, Ofuzlar'a kargr yaprlan harp ile ilgili olduiu aqrktr. ibrahim'i katleden Karluk birliklerine kargr giriqilen harp Nahqeb, Kiq, Saganiyin ve Tirmiz taraflarrnda yaprldr. Bu biilgelerde Hin'rn siyesinde Asayig yeniden sa$landr. Nihayet Kara-Hitaylar Hirezm'e kargt bir sefer yaptrlar. Cuveyni'ye gtiresT 565 (r r69-r r7o)'te, ibnii'l-Esir'e giire88 S67 (I I7I-I r7z)'de oldu.
Aga$rdaki bilgilere bakrlrrsa son tarihin gerge$e daha yakrn oldufiu giiriili.ir. Bu harbin sebebi, Hirezmgih'tn, haract zamantnda iidememesi idi. Hirezmliler'in tjncii kuwetlerinin kumandanr Ayydr Beg (yukarrda adr geEen Karluk begi de$ildir) yenildi ve esir edildi. il-Arslan hasta oldu$u halde bagqehrine dijnerek orada Mart rrTz'deEe iildii. Kara-Hitiylar'rn istildsrna kargr bilinen tedbirler altnmtqu, yAni su bentleri yrkrlarak arazi batakhk haline getirilmigti.
ro-Tekig ve Sultan-$ah il-Arslan'rn halefi devrinde hanedan iiyeleri arastnda meydana gelen ig harpler, baganlarna engel olmugtur. il-Arslan'rn iiltimii i.izerine kiigiik 86
Mctinbr, Tr vd. Cuveyni, vr Io4, aym gekilde basrh metinde, krE. Mirhind, Harclm, 14. 87
88
II,
16; Khanykov yazmasrnda 56o;
ibnii'l-Esir, XI, e46.
Cuveyni'ye giire (II, r7) 565 yrh Receb'inde (8 Nisan rrTo) hatti muhtemelen 56o yrlrnda; Hiiseyni'ye giire (Cod, Stowe Or. 7 vr. g4^. Bu referansr Prof. Houtsma'ya borqluyum) 9 Receb 567 (7 Man rrTz); ibnii'l-Esir'e giire (Xl,247) 568 (rr7z-II73). Mirhind'rn verdi$i tarih olan 557 (116z) yanhqtrr ve yanhg Prof. Veselovsky tarafindan aynen ahnG. 6z). Prof. Veselovsky'nin verdi$i referansa rafmen ibnii'l-Esir'de bu hata bulun8e
;)t1.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
360
V.V. BARTHOLD
o$lu Sultan $dh, annesi Tiirkin'rne0 yardrmiyle tahta gegti. O srralarda Cend valisi olan bi.iyiik o$lu Tekiq, onun hiikiimdarh$rnr kabul etmiyerek Kara-Hitiylar'a kaEfi. Orada birinci Giirhin'rn krzr ile kocasr F0mier saltanat stiriiyorlardr. Tekig onlardan yardrm istiyerek her yrl haraq iidiyecefini vadetti. F0mA kuwetli bir orduyla Tekig'i Hirezm'e kadar gtitiirdii. Sultan $Ah ile annesi karSr koymadan gehri terkettiler. I I Arahk rrTz Pa' zartesi giiniie2 Tekig resmen tahta grktr. Sultan $ih Mii'eyyid'den yardrm istedi. Tekiq, rakiplerini bozkmn kenannda S0berli (?) denilen kasaba yakrnrnda bekliyordu. Bu kasabayt sonradan sel basmtgtre3. Bozkrdan kalabahk bir ordu aynr anda gegemeyece$i igin Mii'eyyid, ordusunu kiiqiik birliklere ayrrmak suretiyle gtilii gegme yolunu seqti. fakat bizzat Mii'eyyid'in de bulundu$u birinci grup HArezmliler'in taarruzuna u$ruyarak imhi edildi. Esirler arastnda bulunan Mti'eyyid'in bagr vurulduea (tt Temmuz rr74)e5. Sultan $ah ile annesi Dihistin'a kagtrlar. Tekig arkalanndan yetigti ve gehri zaptetti. Tiirkan idam edildi; Sultan $ih irnce Mii'eyyid'in o$lu ve haleli Togan $ih Eb0 Bekr'e srfrndr; daha sonra Gur sultanr Gryiseddin'in yanrna gitti.
rr - Gurlular'tn ort ay a grkrqr Gur adt, Herit'rn do$u ve gi.iney-do$usunda ve Garcistin ile Gfizgin'rn giineyindeki da$hk biilgeye verilmigtir. Orantn da$hlannrn lehgesi m Qo$unlukla Tiirk hiikiimdar hanrmlannrn ismi olarak gdriilen Tiirkin kelimesi iizel isim ol.ttuytp 'kraliqe, Hatun" anlamlanna gelir, (bkz. Mctinb, t5o, n'{; zamir son eki ile). Kiggarh Mahmud'un eserinden (I, eI+, 638) ii$rendifimize giire dofru okunuSu
Terken'dir. el Qincede manast "krahn damadr' demek olan
bu kelime hakkrnda bkz.
mery'nin Mirhind (Harclm, Iz4)'a notu. Cuveyni'nin basrh metninde
Lrr
D6fr6vd.)
(II' r7
bulunur. e2 Cuveyni'de biiyledir (II, I7 vd.; zz Rebiiilihrr 568); Mirhind burada da yine 558 tarihini verir. e3 Bu rivayet Cuveyni'de bulunmaktadrr (II, IB; su baskrnt igin bkz. aynt cser, tg). $ehrin ismi Jy> -r. ,J.tt t ve.s,)-f geklinde verilmektedir. Cuveyni'nin basrh metninde J.,t y yazrhgr kabul edilmigtir.ibnii'l-Esir'e g6re bu gehir Hirezm'den (yini Gurginc'dan) zo fersah uzakhktadrr. Hig giiphesiz yukarrda (s. 166) bahsedilen ve Yakut'ta j-+ veil:-C.klinde gegen gehristan yolu iizerinde bulunan son HArezm qehri ile aynrdrr. Bu gehrin kurak bir biilgede oldufu, fakat o zamanlar Ceyhun'dan agrlan kanallar ile sulandr$r anlaqrlmaktadrr. Cuveyni tarafindan verilen su baskrnr, Mogol istilastndan sonra nehrin ana yatafrndaki de$iqme sonucu meydana gelmiq olmahdrr. Krq, Barthold, "Ami Daryi' mad. i.A. ea Cuveyni ue ibnii'l-Esir'de (XI, 247) biiyledir. ibnii'l-Esir'in baqka bir rivayetine giire (XI, z4g vd. d.) Mu'eyyid, Sultan $ah'rn iiliimiinden sonra da ya$amr$trr, fakat bu giivenilir bir bilgi defildir. Qiinki 578 ve 579 yrllanna iit (krg. yk. s. 35-6) belgelerde Togan $ih'rn ismi gegmektedir. e5 Tarih Cuveyni taraltndan (II, 19) verilmigtir: 569 yrh Kurban bayramr
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA - HiTAYLAR VE HAREZM$AHLAR
36r
Horasan'rnkinden Eok farkh idi. Onuncu asra kadar Gur sikinlerinin go[u miisliiman de$ildiler. Halbuki bu btilge her taraftan islAm arazisi ile gevri-
I
idie6. Tumansky yzvmasrnrn miiellifi, kendi zamantnda vildyetin
hiikiimdarrnrn (Gur-qih) GirzgAn Feiiguniler'ine ba$h oldu[unu ve Gur ailesinin Eo$unun miisliimanhfr kabul ettiklerini bildirmektedir. Beyhaki'ye giireeT Gur biilgesine ilk giren o srralarda (rozo) Herit valisi olan Gazneli Sultan Mes'0d'un ordulan oldu. Gazneliler, Gur'u fethettikten sonra yerli hanedana dokunmadrlar. On ikinci yiizyrlm ortalarrnda Gur sultanlan, HArezmgihlar gibi, Selguklu ve Gazneli devletlerinin giikiiglerinden faydalandrlar. Sencer'in esaretinden sonra Horasan'da cereyan eden olaylara Gur hiiki.imdarlarr da katrlmrqlardrr. Krsa zaman sonra iki kardeg, GryAseddin ile (sonradan Mu'izzeddin iinvanrnt alacak olan) $ihibeddin, iilkelerini biiyiik bir devlet haline getirdiler. ikincisi, Eo$unlukla ordu kumandanlr$rnda bulunuyordu ve Gryiseddin hayatta oldu$u miiddetge Gazne hiikiimdarh$r yapryordu. Gazne qehri 569 Qr73-tI74) yrhnda kesin olarak Gurlular'rn eline gegti. Amcalart Fahreddin Mes'0d, BimiyAn, ToharistAn, Sugnin ve Bolor'a kadar uzanan btilgelerin hiikiimdarrydr. O$lu $emsed-
din Muhammed, C0zcini'nin verdi$i bilgilere inantlacak olursa, Ceyhun'un kuzeyindeki viliyetlerden Saganiyin ile Vahg'r iilkesine katbe8. Gurlular memleketlerini yalnrz do$u tarafindan genigletmekle kalmadrlar; I (Ir75-r176) yrhnda Herit'r iggal ettiler. Bundan sonra Horasan'da HArezmgihlar'rn rakipleri oldular. Onlara kar5r bazr hususlarda iistiin olduklan muhakkaktrr. HArezmgihlar harbe ancak iicretli askerleriyle devam edebiliyorlardr. Gurlular, Tiirk hassa birliklerine sahip olmaktan bagka kendi anavatanlarrnrn cengaver da$hlarrna da gi.ivenebiliyorlardr. Hirezmgihlar, bi.ittin kuwetlerine rafmen Kara-Hitaylar'a ba$h idiler. islAm Asyasr'nrn dof,u krsmrnda Gurlular'dan bagka ba$rmsrz ve kuwetli bir devlet yoktu. Batrdan her tiirlii yardtm iimidi krnhnca Horasan ve Miveriiinnehr Miisliimanlan'nrn onlara yiinelece$i son derece normal idi. Buna rafmen miicadelenin Hirezmgihlar lehine neticelenmesinin sebebi her geyden iince Hirezm htik0metinin akrlh siyaseti ve hiiki.imdarlannrn gahsi meziyetleri idi. Her halde Selguklu imparatorlu$unun yrkrlmasrndan sonra bilhassa co$rafi ve etnolojik hususiyetler arzeden memleketlerin hiikiimdarlannrn baganh olmalan pek tesadtife ba$lanamaz. Gerek Gurlu57
e6
istahri, e73; ibn Havkal, g2g,32g. Beyhiki, Iz8-r35. eB Tabakah Ndsri, 423, 426. e7
Eskikitaplarim.com
Karagöz
362
V.V. BARTHOLD
lar ve gerekse Hirezmgihlar'rn ana vatanlan, saldrrrda kuwetli bir
daya-
nak ve felAkette emin bir sr$rnak olabiliyordu.
rz
-Tekiq'in
bagarrlarr
Tekig, tahtrnr Kara-HitAylar'a borglu oldu$u halde onlarla iyi geEinemedi. GiiEebe imparatorluklannda srk srk giiriildii$ii gibi, gart kogulan haracr almaia Hirezm'e gelen Kara-Hitiy elgisinin gururlu davranmasr ve kargr tarafr ki.igiimsemesi isyana sebep oldu. "Tahtrn ve dinin gerefi iEin"ee Tekig, giirhinrn akrabasrndan olan elgiyi iildiirttii. Verdi$i emir tizerine Hirezm ileri gelenleri de elginin maiyetini iildiirdiiler. Bunu haber alan Sultan $ih derhal Kara-Hitiylar'rn yanrna gitti. Ewelce Mii'eyyid'i kandrrmrg oldu$u gibi bu sefer de melikeyi, Hirezm halkryla ordusunu kendi tarafinr tutma$a ve kardegini terketmefe ikna etti. Birkag yrl iince Sultan $Ah'r hal'etmig olan Fffmi, gimdi onu tekrar tahta Erkarmak igin Hdrezm'e giinderildi. Tekiq iilkeyi suya garkederek Kara-Hitiy ordusunun hareketine engel oldu$u gibi F0m6'nrn yerli ahali tarafrndan yardrm giirme iimitleri de boga grktr. F0mi ric'at etme$e mecbur oldu$u halde, Sultan $ih'rn yalvarmasr i.izerine ona bir birlik verdi. Sultan $ih bu siyede Horasan'a girdi ve mahalli Oguz valisini Serahs yakrnrnda ma$lup ve Merv'i zapt etti. Togan $ih'a karqr da baqarr kazanarak l3 Mayrs ll8r Qargamba giinr.i'm onu tamamen yendi. Sonra Serahs ile Tus bcilgelerini hdkimiyeti altrna aldr.
TarihEiler, daha sonraki yrllarda cereyan eden olaylar hakkrnda bilgi vermiyorlar. Bazr diplomatik vesikalarrn tarihlerine bakrhrsa, HArezm hiik0meti ile Ea$dag hiikiimetler arasrnda teiti edilmig olup bize intikal eden siyasi yazrgmalar o devre iittir. Bu tarihlerinde yanhghk olmadr$r, bazr vesikalarda Togan $ah'rn adrnrn geEmesinden belli oluyor. Qilnkii Togan $ih, ileride gtirece$imiz gibi birkag sene sonra itldii. O srralarda Tekiq'e ba$h olarak Nesi gehrinde hiikiim siiriiyordulOr. Bu vesikalardan rrBr yrlmrn tam sonundaro2 Emir Humimeddin'in Gur sultanr tarafindan Horasan'a iit bazr iglerin giiri.iqiilmesi igin Hirezm'e elgi olarak giinderilee
Bu tabir ibnii'l-Esir tarafindan (XI, z+B) verilmigtir; krg. Cuveyni,
II, r9; Mirhind,
Harclm, t7 vd. r00
Tarihi Cuveyni vermektedir. Khanykov yazmail ile basrh metinde (lI, zt) z6 Zil-
hicce 576; yazmada,lY, z,94, yanhg olarak z3 Zilhicce verilir. to I Mctinhr, 7 4 ( Kitdbi' t-teocssiil ih't-tcrcssil). r02 Leyden yazmasrna giire No. zB5 (vr. z6) $aban ayrnda; yrl giisterilmemig ise de ibarenin devamrndan 577 yrh kastedildifi anlagrhyor.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA. HiTAYLAR VE
HAREZM$AHLAR
363
di$i anlagrlmaktadrr. HirezmgAh, GryAseddin ile giirtigmek maksadiyle ertesi yrhn baharrnda bir orduyla Horasan'a girece$ini vadetti. Humimeddin'e Ocak ltBz'der03 izin verilerek, Tekig, onunla birlikte elgisini giinderdi.
I(rsa zaman sonra HirezmgAh, Horasan selerine hazrrlanma$a baglamryken Sultan $ih'rn elgisi Hirezm'e vardt. Tekig, kardeqinin, Togan $ah ile sulhu devam ettirmesini istedi. Bundan dolayr harp olmadr. Bununla beraber HirezmgAh her zaman Gur sultanrna kargt vaadini yerine getirme$e hazrr oldu[unu belirtti ve Hirezm'in etrafinda si.ik0net hi.ikiim siirdiftinden bunu miiqkilAtsrz yapabilece$ini ilAve etti. Bu mektup, Nisan yahut Mayrs baglannda giinderilmigtiroa. Kolleksiyonda bunu takip eden iki vesika, Horasan'dan Mayrs sonunda yazrlmrgurl0s. O sralarda Hirezmqih, Horasan'da Serahs gehrini muhasara etmekteydi. Bu suretle harbin iinii ahnamadr. itt< mektupta gehrin birkag giine kadar zaptedilece$i ve o zaman Hirezmgih ile Gur sultanr arastnda bir giiriiqme tertip edilece$i giiri.igii belirtilerek HArezmqAh'tn ordusunun kendisine tabi biitiin btilgelerden gelen birliklerden tegekkiil ettifi agrklanmakta-drr. Beklenilen zafer gergeklegmedi, giinkii 'ikinci mektup da "Serahs kapnmdan" yazrlml$fir. Ayrrca mektupta gu hususlar iizerinde de duruluyordu:Alp-KaraUrin, heniiz miisliimanh$r kabul etmemig olan KrpEaklar'dan meydana gelen biiyiik bir kuwetle krg mevsiminde Cend'de giiri.ilerek itaat arzetmig; biiyi.ik o$lu Firin (?) ile Y0gur o$ullanndan (?) bir qo$unu Hirezmgah'a giindererek hizmet etmiqtir. HArezmgih onlart, o srralarda Cend'de hiikiim siiren Emir MelikgAh'a giindermig ve emir ile birlikte kilirlere karqr hareket etmeleri igin talimat vermigtir. Aynr krg iEinde Hirezmqih, Gur sultanrna yardrma gitmek istedi$i halde onun diigmanlariyle yaptr$r mticadelede bagan kazandr$rnr haber ahnca seferden vazgegmigtir.
Ondan sonraki mektup, Ocak Ir83'ter06 Gryiseddin'e hitaben yazrlmr$ur. HirezmgAh, teklif edilen giiriigmenin tekrar tehir edildi$inden dolayr tiziir diliyordu. Dikkatini Eeken ve acele yaprlmasr gereken igler sebebiy-
le Miveriiinnehr'e bir
sefer yapmak zorunda kalmrgtrr.
Bu
seferden
diiniince atlar, yeni bir sefere grkamayacak kadar yorgun idilerr0T. lo3 Ramazan ayrnda. loa Zilhicce ayrmn sonunda. r05
lft 1o7
Birincisi, Muharrem aytntn ortalannda yazrlmrglr (yil SZ8). Ramazan sonunda.
Mctinbt,
TS
vd. d.; Leyden yazmasr, No. zB5, vr. z6-q8.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
36+
V.V. BARTHOLD
Ekim-Kasrm rrBz'de Atabeg "PehlivAn-r lrak'r08a gtinderilen iki mektupta Krpgaklar'rn da adr gegmektedir. Ekim tarihlirOe mektupta Alp-Kara'nrn o$lu Firin'rn Tekiq hanedanr ile akrabahk kurma gerefine niil oldu$u bildirildikten sonra Alp-Kara'nrn ijnceki yrl Taraz (falas)'a kadar uzanan genig biilgeleri kifrrlerin boyunduru$undan kurtardr$r gibi bu yrlda aynr hizmeti yapma$a hazrr oldu$undan bahsediyordull0. Kaslm'darrr yazian mektupta da KrpEaklar'dan yeni birliklerin devamt olarak Tiirkistan'dan gelerek Hirezmgih'rn hizmetine girmekte olduklan ifade ediliyordu.
112.
BuhirA'da Tekig adrna yazian ve Hirezm'de bulunan vezire giinderi-
len bu mektuplarda ayrrca MAverAiinnehr seferinden bahsedilmektedir. Harezmgih, Ceyhun'u gegtikten sonra BuhirA'ya bir birlik gtindermig ve askerlere, siikfinet istiyen halka dokunulmamast tembih edilmi;ti. Fakat "vilAyette kalmrg ve kifirlerin tuza$rna diiqmilg fesatEr zilimler ve kiistah miilhitlerden meydana gelen bir giiruh" miistahkem qehirder13 toplanmrqlardr, HirezmgAh, kendisine mahsus merhametinden dolayl uzun milddet askerlerini tutabilmig ve Asilere siiz geEirmek iEin u$ragmrg ise de bunlann "kulaklannr aldatrcr pamukla trkamrg olduklan" anlagrhyormug.
Aytn on ikinci Sah gtiniirra askerler hiicuma geEmigler; bir anda surlar zaptedilmig. Ordu gehri yafmaya haztrlantrken Sultan, Siinni halka acryarak orduyu geri Eekmig; gi.inkii gehir hiicumla zaptedilirse kifirlerin hiikmiine zorla sokulan ahalinin eziyet Eekecefini biliyormug. Bundan hiicumun piiskiirtiildii$ii neticesine varrlabilir. Hirezmqih, onlann teslim teklifini ertesi giln (Qargamba) sabaha kadar bekleme$e karar verdi. Ak$am geE vakit gehir kumandant, karanhktan faydalanarak bir grkrg yaprp kagma$a Eafigtrysa da Hirezmqih'rn ordusu arkadan yetigti. rooo kiqiden fazla olan askerlerinin hepsiyle birlikte esir edilerek HArezmgih'tn huzurur08 S.
Lane Poole, Mohammadan Dlnaslics, t7 r.
loe
Cemaziyelihrr ortalannda. tto Mctinbt, Bo. lll Receb ayt ortalannda. j\ r.rLful :.ir rr2 Leyden yazmasr, No. zB5, vr. j c 32. ),J er;', Jtr-S ".atl 113 kr!. Barthold, kullanrlml$trr; manasrnda o.+kelimesi belki burada "gehir surlan" Otchet, 15, n. B. O zamanda BuhArA'da kale yoktu (NarqAhi' z3). rra Her iki yazmada (No. zB5 ve 586) ayrn adr verilmemigtir.5TS yrhnrn Iz Muharrem (rB Mayrs) giinii Sahya tesadiif eder, fakat burada kasdedilen tarih belki Sah rc Ekim'dir (Wiistenfeld'in cetvellerine giire r r Cemaziyelihrr; fakat buna benzer bir giinliik farka srksrk rastlandrfr bilinmektedir, krq. yk. 35r, n. 46).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA. HiTAYLAR VE HAREZM$AHLAR
365
na getirildiler ve affedildilerlrs. $ehir bu gekilde zaptedildi. Tekig'in BuhAri imamlarrna hitaben yazdr$r iki emirnime de muhafaza edilmigtir. ikisinin de aynr gahsa giinderilmig olmast muhtemeldir. Harezm'e diindi.ikten sonra yazrlmrq olan birincisinde Tekig, Seyyidler'den bir imama, bir Eok firsatlarda ve bilhasse HArezmliler'in Buhiri iizerine yiiriidiikleri strada gtisterdi$i ba$rhktan dolayr tegekkiir ediyordu. ikincisinde ise, ewelce Sadr Burhaneddin tarafindan miiderris, imam, hafb ve miifti.i tayin edilmig olan Bedreddin bu makamlarda brrakrhyor116, Hutbede Abbasi halifesinin isminden sonra Sultan'tn adtntn okunmastna dair talimat veriliyordu
117.
rB3 yrh yaz mevsiminde Hirezmgih, ordusu ile tekrar Horasan'a gitti. Bu srrada olaylar Gryiseddin'in aleyhine diindi.i. Merv'de Asiler (belki Sultan $ah ile birlikleri) taraftndan fena halde srkrqtrnhyordu. Gur sultanrna Rebii.ilihrr baglarrnda (femmuz sonu) giinderilen bir mektupta Hirezmgih, Gryiseddin igin Tekig'ten yardrm giirmekten bagka iimit kalmadr$rnr sert bir dil ile ifade ettikten sonra 5o.ooo Tiirk'ten meydana ger
len bir ordu ile ilerlemekte oldugunu haber veriyordu. Tekiq'in, rakibinin zor durumundan faydalanarak isl6m Aleminin do$u krsmrnda kendi iistiinlii$tinil di.igtndii$ii gtiri.ilmektedir. HArezmgih bu mektubunda Gryaseddin'e iiteki mektuplarda oldu$u gibi "birader' de$il, "o$ul'diye hitap etmek suretiyle btiti.in mahalli hiikiimdarlart, bu arada Gur sultantnt kenrr8. disine tibi krlmak niyetinde oldu$unu agr$a vuruyordu Tarihgiler bu olaylann baztlanndan, bilhassa Krpgaklar'rn geliginden ve TekiE'in Buharl'ya yaptrgr seferden bahsediyorlarsa da bunlan saltanatlnrn son yrllarrnda giistermektedirler. O stralarda Sultan $ih iilmtiqtii ve
Melikgih da artrk Cend'de defildi. Cuveynitle, Krpqaklar hakkrnda aga$rdaki bilgiyi vermektedir: rtg5'telm Hirezmgih, Srgnak'ta bulunan KayrrTuku-Hin'a t't kur$r sefere grktr. Hin bir Hirezm ordusunun Cend'e vangrnr haber altnca kagtt, Hirezmliler onu kovaladrlar' Hirezmqih'm hassa lts Mctinla,
TT vd. tt6 Metinlcr, T6 vd. lt7 Leyden y,\zmasl, No. zB5, vr' zo. r18 Leyden yazmasi,, No. lB5, vr. 35 vd;
Melinla,k:.
rre Cuveyni, ll,3+-+3; Mirhind, Hare
Cuveyni'nin basrh metninde
ylt\
. Sonradan Kadrr Hin denilen hiikiimdar
olmasr muhtemeldir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
366
V.V. BARTHOLD
birlikleri arasrnda bir Uriniyint22 birli$i (bunlar KrpEak kabilelerinden olup hatta HAn'rn da bu kabiliye mensup oldu$u anlagrlmaktadrr) vardr. Hirezmgih'r muharebe srrasrnda terkedeceklerini Hin'a haber verdiler. Hin bundan cesaret alarak rg Mayrs Cuma gi.iniil23 HArezmliler'e karqr muharebeye girigti. Uriniyin birlifi yerlerini terkederek a$rrhklarr ya$maladrlar. Miisliimanlar hezimete u$radrlar, bir Eo$u savag alantnda can verdi. Bozkrrlarda srcak ve susuzluktan iilenlerin sayrsr daha Eoktu. Hirezmgih on sekiz giinr2a iginde HArezm'e diindii ve senenin sonuna kadar Irak'ta kaldr Senenin tam sonunda Kayrr-Tuku-Hin ile ye$eni Alp-Derek arasrnda anlagmazhk Erktr$r haber ahndrr25 Alp-Derek Cend'e gelerek H6-
rezmqih'tan yardrm istedi. Tekiq onun istedi[ini kabul etti; o$lu Kutbed-
din Muhammed Niqapur'dan Hirezm'e geldi ve Rebiiilewel 594 (Ocak rrg8)'te Alp Derek ile birlikte bozkrrlara bir sefer yaptr. HAn ma$up oldu ve devlet ileri gelenleriyle beraber esir edildi. Rabii.ilihrr ($ubat) ayrnda hepsi zincire vurulu oldu$u halde Hirezm'e getirildilerr26. Kayrr-TukuHan'rn taraltarlarr Alp-Derek'e ba$hhklannt arzettiler. Qok vakit gegmeden Hirezmliler, onun da seleli kadar taciz edici bir komgu oldufunu anladrlar. "Demir, demiri keser" mealindeki arapga darb-r meselini hatrrhyan Tekig, Hin'r serbest brraktr; yanlna biiyiik bir ordu verdi, onunla bir anIagma yaptr ve Alp-Derek'e kargr giinderdi. Ertesi yrl Alp-Derek'in KayrrTuku-Hin'a kargr bir zafer kazandrfr haberi geldir2T Cuveyni'nin elyazmalarmda okunug btiyle ise muhakkak miistensih hatasr oldu$undan bu bilgi, Mirhind ve Cuveyni'nin I28 basrh metinlerinde yazrh oldu$u gibi HAn'rn Alp-Derek'e kargr zafer kazandr$r haberi geldi geklinde diizeltilmeIidir. Burada adr gegen Alp-Derek hig giiphesiz resmi vesikalardaki AlpKara'nrn ayrudrr. rrg5'te de$il lt8r'de Hirezm'e varunlg oldu$unu yukarr da giirmiigttik. Fakat orada anlatrldrfr halde vesikalarda bahis mevzuu edilmiyen di$er olaylarr da daha iinceki bir tarihe mi almak lAzrmdrr? Bunu siiylemek oldukqa zordur. metinde hem ,-rl.-e.rl hem de .rl;lr;l 6,r1rrtt-aktadrr (Cuveyni, II, 35). Belki son isim Fahreddin Mervu'r-rfidi tarafindan diizenlenen Tiirk kabilelerinin isimlerinin lis' tesinde zikredilen r.rl-.191 'dan mugtaktrr; krq. Sir E.D.Ross, "Accbn6mc",4o7 (No' I7). r23 Cuveyni'ye giire (II, 35) 6 Cemaziyelihrr. tza Yazma, lY, z, 34'da rakam t5'tir, fakat Khanykov yazmasr ile basrh metinde r22 Baslh
rB'dir; MirhAnd'da da b6yledir. 125 126
Cuveyni'ye giire (II, 4o) kardeginin o$lu; MirhAnd'a giire krzkardeginin Cuveyni, II,4r.
127 r28
o!lu.
u-, -r JV tt tE t !-t> 4l t& os\ tr ll,B;r.-) rr 3;> (aynen) ,6f ttl. tV i> o14 t.-
Cuveyni,
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA - HiTAYLAR VE
HAREZM$AHLAR
s67
BuhAri seferi ile sebebleri hakkrnda yalnrz ibnii'l-Esir'de bilgi bulunmaktadrr2e. 5g4 (rr9B) yrhnda Bimiyin hi.ikiimdan Bahieddin SAm (Muhammed'in o$u ve Mes'0d'un torunu idi. bkz. s. 36I) o zamana kadar Kara-Hitiylar'a ba$h bir Ttirk begine ait olan Belh'i aldr. SAm, bu hiikiimdann tiliimiinden faydalanarak qehri iqgal etti ve Gryiseddin adrna hutbe okuttu. Gryaseddin, bu srralarda Abbasi halifesinin arzusuna uyarak Horasan'da Tekig'e karqr bir sefere qrkmrgtr. HArezmqih, Kara-Hitiylar'dan yardrm istedi. llgrnr30, Cemaziyelihrr ayrnda bir Kara-Hitiy ordusu Tiyenk0'nun 131 kumandasr altrnda Ceyhun'u gegerek Gfizgin'rn bir lasmrnr ve komgu viliyetleri ya$ma ettiler. Kara-Hitiylar, Sim'dan ya Belh'i terketmesini ve yahut harag vermesini istedilerse de bir cevap alamadrlar. GryAseddin, diigmanlanna hiicum etmege karar verdi; Eiinki.i Gurlular''r askeri kuwetlerinin kumandanh$rnr yapmakta olan kardegi $ihibeddin Hindistan'da bulundufu gibi kendisi de romatizmadan muzdarip olup tahtrrevan iginde seyahat ediyordu. Tekiq o stralarda Tus'tan Herit iizerine yiiri.ime$e hazrrlanryordu. Bununla beraber i.iE Gurlu kumandan kuwetlerini birleqtirerek Kara-Hitiylar'rn ordugihrna geceleyin bir baskrn yaptrlar ve muvaffak oldular, gi.inkil Kara-Hitdylar, idetleri iizre geceleyin Eadrrlanndan grkmazlar, yini niibetgi bekletmezlerdi. Ertesi gi.in Gryiseddin'in orduda olmadr$rnr ii$renince Kara-Hitaylar hiicuma geEtiler, fakat Gryiseddin tarafindan giinderilen bir birlik, gizilerden meydana gelen bir gete ile birlikte i.ig kumandanrn ordusuna katrldrlar. Kara-HitAylar ma$lup oldular, bir go$u da diiniig srrasrnda Ceyhun'dan gegerken bofuldular. Bundan sonra Kara-HitAy hinr, Hirezmgih'r bu kadar askerinin kaybrna sebep oldu$undan dolayr azarlama$a bagladr. Sayrlarr Iz.ooo (?)'e varan iilenlerden her biri igin Io.ooo dinar gibi biiyiik bir paranrn iidenmesini istedir32.
Hirezmgih o zaman Gryiseddin ile miizakerelere girigti. O da Tekig'in halifeye itaat arzetmesini ve Kara-Hitiylar'rn istilisrndan dolayr zarar giiren r2e
tm
ibnii'l-Es^r, XI, BB-9r. ibnii'l-Esir'in rivayetinde kronolojik
bir hata farkediliyor;
5g,4
Cemaziyelihrn ro
Nisan'da baglar. r3r Ozel isim de$il; iinvan olmasr icap eden bu kelime hakkrnda krg. Marquart, 1suirkisclv Diabktstudicn, rz6. Marquart, "Tajang Koh (ibnti'l-Esir'de o;fit!) geklinde yazrldr$r gibi ilk iki heceyi gince "T'ay Vang" diye kabul eder. Tiyeng0 imlasr do$ruya benziyor: krg. Avfr'deki okunugu, Lnba|\ tgg,2gve alnr csadeki beyit, 19,6, 16. r32 Yrlda ancak 3o.ooo dinar harag iidiyen bir viliyetten Kara-HitAylar'rn [email protected] dinar gibi biiyiik bir mebli! istemig olmalan tamamiyle imkinsrzdrr. Bildifimize giire Ortaga!'da biiyle biiyiik bir meblAfrn
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
368
halka tazminat vermesini istedi. Miizakereler tam bir bagan ile neticelenince HArezmgih, Giirhin'a Eu cevabr verdi: "Senin ordun ancak Belh'i zaptedmege iizendi ve bana yardrm etme$e gelmedi. Ben senin orduna katrlmadrm ve nehri gegmesini emretmedim, Oyle yapsaydrm benden istedi$in parayr tiderdim. Fakat gimdi siz Gurlular'rn hakkrndan gelecek durumda olmadr$rnrz halde bana bu siiz ve isteklerle miiracaat ediyorsunuz. Bana gelince Gurlular ile anlagtrm. Onlara tibi oldum r33, arilk size tAbi de$ilim". Kara-Hitiylar Hirezmgih'rn baggehrini muhasara ettiler. Hirezmgdh her gece qrkrglar yaptr; gAzilerden birEo$u kendisine katrldr. Nihayet diigman geri gekildi. Harezmgih onlan takip ederek Buhiri'yr kugattr. Halk Kara-Hitiylar'a sadrk kalarak kargr koydu. Buhirihlar bir giizii kiir kiipek bularak kaftan ve ktilih giydirdiler ve sumn iizerine grkarak "HirezmgAh budur' diye ba$rrdrlar (Tekig'in bir giizii kiirdti)l3a. Kiipe$i mancrnrkla drgan atarak "igte sultanrnrz' dediler. Hirezmliler de Buhirihlar'a udinsizler" diye kargrhk verdiler. Nihayet gehir hiicumla zaptedildi. $ehir halkrnrn yaptrklanna rafmen Tekig onlara gok iyi davrandr, hatti biiyiik bir parayr aralannda taksim etti ve bir miiddet sonra HArezm'e diindii.
ibnii'l-Esir'in rivayeti ciddi qiipheleri davet etmektedir. Ancak bunu bagka kaynaklarla teyid etmemize imkin yoktur. Tekig'in Buhiri seferinden Cuveyni ve C0zcini bahsetmemektedirler. Gurlular'rn tarihgisi olan C0zcini, GryAseddin'in Belh'i zaptedmesinden ve Kara-HitAylar ile yaprlan muharebeden de bahsetmemektedirl3s. ibni.i'l-Esir'in kendi fikrinden de anlaqrldr$r iizere136, Horasan'da on ikinci yiizyrhn ikinci yarrsrnda cereyan eden olaylar hakkrnda aErk bir {ikri olmadr$r gibi kaynaklannrn birbirini tutmayan bilgilerini tahlil edememigtir. Verdi$i bilgilerin giipheyi gek-
mesi ve verdi$i tarihin yukarrda zikredilen resmi vesikalardaki tarihlerle uyu$mamasr bu suretle krsmen izahedilebilir. Tekig'in BuhArA'yr iki defa aldr$rnr kabul etmek iEin bir sebep yoktur.
r33
Tekig'in saltanatrnm sonlannda en parlak devrini yagarken biiyle lunmuE olmasr pek giiphelidir. r3a Bu hususun di$er kaynaklarca teyid edildi$ine rastlamadrk. r33 Cfizcini (Tabakat-r Ndszi, gz4-g3o), ancak Kara-Hitiylar'rn
bir
beyanatta bu-
Gurlular ile iig
defa
muharebe etti$ini, Gurlular'tn reislerinin Harcem ile Muhammed b. Hamik oldu$unu, bu muharebelerden birinde Harcem'in maktul di.iqtii$iinii siiyler libnii'l-Esir'e giire, Kara-Hitiylar'a karyr muharebe ederken maktul diigen reisin adr Harr0g idi).
tft ibnii'l-Esir, XI,
253.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA - HiTAYLAR VE HAREZM$AHLAR
3fu
Cuveyni'ye giirer3T Togan $Ah'rn 15 Nisan lrB5 Pazartesi gi.ini.i iiliimilnden sonra Horasan'daki kangrkhklar yeniden baEladr. Ktigiik o$lu Sencer $Ah tahta geqti ise de memleketin biiyiik bir krsmr Sultan $ih'rn hissesine dtiqtii. Onun rakipleri kardegi Tekig ile Gur sultanr idi. Miicadele, Tekig'in lehine neticelendi, Mayrs yahut Haziran lr8T'der38 Niqapur'u zaptetti. Daha iince Cend valili$inde bulunmug olan biiyiik o$u Melikgah'r orada brraktr. Sencer $Ah Hirezm'e gtinderildi. Nigapur ahalisiyle haberleqmefe devam etti$i sonradan anlagrhnca giizlerine mil gekildi t3e. Sultan $ih Qargamba zg Eyliil r r93 tarihinde vefat etti. Ancak bundan sonra Merv tekrar Tekig'in hiikmii altrna girdir{. Aynr yrhn sonunda Melikqah Merv'e nakledildi ve kardegi Muhammed derar Nigapur valili$ine getirildi.
Tekig, daha iince Bab iran iglerine, Selguklu sultanr Tufrul ile rakibi Atabeg Kutlu$ inanE arasrndaki miicadeleye miidahale etmefe frrsat bulmu$tura2. Irgz'de Tekig, Kutlu$ inanE'rn yardrm istemesi iizerine Rey'i iggal etti ise de Sultan $ih'rn Hirezm'e sefer yaptr$rnr haber ahnca geri gekildit43. IIg4 yrhnda yeni bir sefere tegebbiis edince bu defa yalnrz Kutluf inanq defil bizzat Halife Nisrr da Tekig'ten yardrm istedi. Halife Nisrr'rn kiigiik arazisini genigletme$e u$ragmasr selguklu devletiyle garprgmasrna sebep oldu. Kutlui inanE'rn babasr, Atabeg Muhammed Cihin Pehlivan, halifenin cismani hiikiimetini elinden almasr iEin Sultan Tu$rul'u kandrrdr. Bu olaylar ile ga$dag olan Ravendi'ye giire laa Sultan ile Atabeg'in tar37
Cuveyni,
rir.
ll,
zz (rz Muharrem 58r). ibnii'l-Esir bu olayr Muharrem 58z'de giiste-
r38 Cuveyni'ye giire (II, z5) 7 Rebiiilewel 583 Sah gtinii, fakat o giin (r7 Mayrs rrBT) Pazar'a rastlar. Di$er taraftan aym yrhn 7 Rebiiilihrr'r (16 Haziran) gerEekten Sah'ya rastlar (Petrograd Universitesi yazmasrna giire, No.,r7z vr. rr8b, r7 Rebiillewel, belki Sah e6 Mayrs). TekiE, NiEapur Eehrinin muhasarasrna aynr yrhn 14 Muharrem Cuma giinii (27 Mart r r87) bagladr.
t3e
ibnii'l-Esir, XI, 249. Tarih, Cuveyni (Il, 3o) ile ibnii'l-Esir tarafindan verilmigtir: 589 yrh Ramazan ayrnrn son giinii. Giivenilir bilgilere dayanarak tahkik edebildi$imize giire Sultan $dh'r kardegi, hig bir zaman hapsetmedi ve giiziine mil Eektirmedi. Binaendleyh Cemil Karyi'nin (Metinln, ,gd iki kardeginin muhavereleri, hakkrndaki rivayeti, tamamiyle masal kabilindendir. rar ibnii'l-Esir, XII, 7o. ra2 Bunun hakkrnda bkz. Lane Poole, Mohammadan Dynastbs, t7r. ro3 ibnii'l-Esir, xII, fu. taa R6hatu's-Sudir, gg4. RAvendi, (384) Tekig tarafindan kabul edilen Hemedin miimessillerinden biri olan kardeEini $ahit giisterdigi gibi bir kag defa da (s.344, 357) kendir40
sinden bahseder.
F.%
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
raftarlarr halka gu mealde nutuklar siiyliiyorlardt: "Halife Eiinki imamdrr, pes ana gerektir kim daim igi namaz ola ki dinin riikniidilr ve cemi iglerin yekrekidir ve anda takaddiimii ve halk ana iktida krldr$r yeter. hakikatta padigahhfr oldur, bu mecAzi padigahh$a ol dahletmek bi manadrr; bunu selitine rsmarlamak gerektir'r4s. Bu gibi temayiillerden dolayr Sultan Tu$ruI uleminrn tevecciihiinii kazanamadt. Ig Mart II94 tarihindera6 Tufrul Rey crvannda Hirezmgih'tn taamtzuna u$radt ve cesurine bir mukavemet srrasrnda muharebede maktul diigtii. Tekig, Rey ile Hemedin'r itaat altrna aldr. Abbasi halifesi, ewelce SelEuklu sultanlan ne kadar tehlikeli idiyseler gimdi de HirezmgAh'rn aynr derecede tehlikeli bir hasrm olacafrnr Eabuk farketti. Halifenin iddialan, veziri Mii'eyyideddin tarafindan pek kibirli bir edi ile ortaya kondu. Vezir, HArezmgih'rn tahtnt "Divin-t Afrze" rai yAni Bafdad hilafetine borglu oldu$unu, binaenaleyh kendisiyle olan giiriiqmesinde ewel ona do$ru gelmesi ve attan inmesi gerekti$ini siiyledi. ibnii'l-Esir'e gtirera8 vezir, Tekig'in, kendi gadrnna bizzat gelmesini ve onun iEin hazrrlanan hil'ail almastnt istedi' Tekig bu isteklerin hepsini kesinlikle reddetti. Vezir e$er geri dtinmeseydi. Abbasi halifesi ile Hirezmgih'rn ordularrnrn garplgmaslnln iinti altnamayacakil. Temmuz I tg6'da vezirin iili.imiinden sonra Earpl$ma oldu; Hirezmliler Ba$dad ordusunu yendiler, vezirin cesedini mezardan grkardrlar ve bagtnt keserek HSzerm'e giinderdilerrae. Bu ma$lubiyetten sonra bile Halife, HirezmgAh'm Batt iran'r terketmesini ve Hirezm ile yetinmesini istemekte tsrar ediyordu. Cevap olarak Tekig, Irak da dahil olmak iizere iilkesinin, ordulanntn masraflanna yetmedi$i iEin Halife'nin Huzistin't da kendisine vermesini rica ettir50. ibnii'l-Esir'e giirersl Tekiq, saltanahntn sonlanna do$ru, sonradan o$lu Muhammed'in yaptr$r gibi Ba$dad'da da adrna hutbe okunmastnt istedi. Abbasiler ile Hirezmqihlar arasrndaki diigmanhk bu gekilde baqhyarak sonradan iki hanedinrn felaketiyle neticelendi. Ordulan arasrndaki devamh garprgmalar halkrn da mahvma sebep oldu. Hirezm birlikleri
ra5
Tiirkge metinden (Asya Miizesi yazmasr,59o b a, vr. II5-Ir7). Asrl farsqasr bu ka-
dar giddetli defildir. 146
Tarih, ibnii'l-Esir iXII, 7o) tarafindan verilmi;tir: z4 Rebiiilewel 59o.
ta7 Cuveyni,
II,33:.:-l u.:S o1b -lf olt-t
rs ibnii'l-Esir, XII,
7o.
xII,
73.
r4e
ibni.i'l-Esir,
el
c;LL J+S e"i
t:n RAhatu's-Sudir, 985. r5r ibnii'l-Esir,
XII,
88.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA - HITAYLAR VE
HAREZM$AHLAR
371
bi.iyiik tahribat yaptilar. Ravendi'ye giirer5z Tekig'in kumandant Maydguk'un zulmi.i, O$uzlar'rn Horasan'da, Mo$ollar'rn da sonradan lrak'ta yaptrklan zuliimden beter idi. Tekig saltanatrnrn son yrhnda nihayet halkrn gikayetini dinledi, MayAguk'u azletti ve Hirezm'e geldikten sonra katlettirdi. Ba$dad ordusu da ondan geri kalmryordu. Ravendi'nin belirtti[ine giirels3 Tekig'in rrgr4'te gekilmesinden sonra halifenin lrak'a giinderdi$i 5ooo siivari Hirezmliler'in brraktrklannr tamamiyle yagma ettiler. Vezir Mii'eyyideddin, yalnrz hi.ikiimdarlara de$il hususi arazi sahiplerine kargr da iddialarda bulunuyordu: Biitiln islim tilkesinin halifenin mah oldu$unu, bu sebeple hig kimsenin mik (yani vergiden muaf arazi) sahibi olamryacafrnr ilan etti. Ravendi bu iddiadan vezirin "bid'atlarrndan" diye bahseder15a. Tekig'in vefatrnda Hirezmliler Irak'a hikim olduklarr halde, vefat haberini alan biilge halkr isyan ederek vilayetlerinde bulunan Hirezmli askerlerin hepsini katletti
1s5.
Tekig 3 Temmuz rzoo tarihinde iildil156. Hanedanrnrn kuwet ve kudretini dikkate de$er bir derecede yiikseltmefe muvaffak olmugtu. Fakat onun saltanatrndan itibaren Hirezm iilkesinde bazr hususiyetler ortaya Erktr ki, bunlarrn varh$r o$lunun felaketini hazrrlayacaktrr. Hirezmgihlar, halifeye kargr agrkga cephe aldrklan igin ulemanrn otoritesine dayanamazlardr. Tekig, Krpqak emirlerinin hizmetlerini kabul edip onlarla mi.inasebetlere girigti$inden kuwetli bir ordu kurmug ve bu siyede askef baqarrlar kazanmrg oldu$u halde bunlarrn bozkrlardaki diigmanlanna kargr miicadelesinde itimada gayan olmadrklarrnr yukanda giirmiigttik (bkz. s. 427). Tekig'in karrsr ve Muhammed'in annesi Tiirkin HatunrsT gibi zeki bir kadrnrn kumandasr altrnda bu askeri aristokrasinin niiffizu az zarnar. iEinde tahtrn otoritesini sarsn. KrpEaklar, kurtancr olarak geldikleri iilkeyi hig kimse engel olmadan ya$malayabildiler. Efendilerinin adtnt da halkrn giiziinde lekelediler. Miiellif, onun ktitiiliiklerini .Abhaz kifirlerinin (Kafkasya Hristiyanlan, ile Giirciiler), Qin Tiirkleri'nin (Hrti) ve Suriye Frenkleri'nin" kijtiiliikleri ile mut:,2 RAhatu's-Sudir, 3g8.
kayese eder. t53
Rihatu's-Sudir, 977.
t5a Rihatu's-SudAr, Asya
Mizesi yazmasr 5go b a, vr. I2I: "Ciimle bid'atlardan birisi
bu idi ki, Miisli.imanlar'rn elindeki miilklerin tutardr. Eydiirdi ki, cemi' yerler araziy-i
memlekettir, Emiriilmiiminin'indir, kimsenin miilkii yoktur, isbat etsinler". Farsga ash iqin bkz. Rdhatus-Sudir, 38r. t53 R6hatu\-Sudir, ' Asya Miizesi yazmasf Sgo b a' vr. I3o; farsga ash s. 399. 156 Cuveyni'de (II,46) rz Ramazan 596; ibnii'l-Esir'e giire (XII, Io3) zo Ramazan. Bu tarih, Prof. Veselovsky'nin yanhghkla verdifii (s.65) gibi z7 Haziran'a rastlamaz. ri7 Bu isim hakkrnda bkz. yk. s. 36o, n.9o.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
372
13
-
H A,r ezm
gih
M u ham med
Tekig'in bi.iytik o$u MelikgAh, babasr hayatta iken rI97 yrh bahanniildii. Yerine ikinci o$lu Muhammed geqti. Babasrrun hayaunda Kutbeddin, tiliimi.inden sonra da Alieddin iinvanrnr tagryordu. 3 A$ustos I2oo Peryembe gtinii HarezmgAh ilin edildirse. Aradaki fasrla, Melikqih'rn o$lu Hindfi HAn ile olan rekabetinden ileri gelmektedir. Gurlular MelikgAh'a yardrm ettiler ve Horasan'da bazr gehirleri zaptetme$e muvaffak oldular. Gurlular'm yapilklan miisadereler160, halkrn diiqmanh$rnt davet etti$i gibi HirezmgAh bu durumdan faydalanma$a kalkrgmada acele etti. Gryiseddin'in o srralarda iiliimii de gayretini kamgrladr. Muhammed r2o3'te Horasan'daki arazisini geri almrg bulunuyordu. r2o+ yrh baharrnda iilkesini daha da genigletti. BAdgis'i ya$malattr ve Tekig zamanrnda Hirezm iilkesine ba$h olmayan Herit'tan btiyiik miktarda para aldr. O srrada $ihAbeddin Hindistan'dan Horasan'a diinerek Hirezm iizerine yiiriidti. Muhammed acele Merv'den Eekildi; seleflerinin yaptrklarr gibi araziye su vererek diigmanr durdurma$a gahgtr ise de ancak krrk giin geciktirebildi. Harezmliler Kara-su161 yaknmda yanildiler. $ihnbeddin, kazandr$r zaferden cesaret alarak GurgAnc'r kugattr. Cuveyni'ye giirer62 baggehrin ahalisi birlegerek gehrin miidafaasrna koyuldular, herkese silihlar da$rtrldr. "Dinin direfi ve miilktin kalesi"r63 olan imam $ihibeddin Hivelii, okudu$u hutbelerde halkr diigmana kargr cesaretle savagma$a ga$rrarak "her kim canlnl ve mahnr miidafaa ederken katledilirse gehitdir" meilindeki sahih hadisin hiikmiine dayanryordu. O srralarda Gurginc'da hazr bulunan Avfir6a, aynt olayt, tamamen bagka bir qekilde yorumlar. Halkrn hepsinin silihlanmasr Tiirkin Hatun'un bir harp hilesinden ibaretti. Ogdar58
r58 r5e
ibnii'l-Esir, XII, 85. Tarih, Cuveyni (II, 47) ile Mirhind (Harelm, 4r) tarafindan verilmektedir: zo
$ev-
val. r@ Cuveyni, II,5I. 16r Cfizcini'ye (Tabakatt
Ndsii, 474) baEgehrin dolu tarafindaki Ceyhun'un kanallanndan biri. ibnii'l-Esir (XII, rez) "Su Kara" diye yazarak kelimenin manasrnr izah etmigtir. Alp Kara adrrun mevcud oldufuna bakrlrrsa b6yle garip bir terkibin biisbiitiin imkinsrz oldu$una hiikmedemeyiz, fakat her halde C0zcAni'de oldulu gibi Kara-Su okunmast ihtimali gergef,e daha yakrndrr. 162 163
Cuveyni, II, 54 vd. Krg. MirhAnd,l/arc1m, 46 vd. Cuveyni, II,55:11 s1.a>lt 4-, 1., 4>
t6a
Mctinhr,&&.
lL1
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA. HITAYLAR VE
HAREZM$AHLAR
373
luna istiliyr haber vermek igin Horasan'a bir haberci giinderdi$i gibi165 aynl zamanda gehrin her tarafina, biitiin halkrn silihlanmasrna dair bir emirname qrkardr. Ki[rttan yaprlmrg mifferler hazrrlandt' Gurlular, iginde ordu olmadr$r iEin tamamiyle miidafaasz bir halde bulacaklannr i.imit ettikleri gehirde biiyle bi.iyiik bir ordu gtiriince hi.icumu bir hafta tehir ettiler. Bu srada Muhammed geldi, fakat beraberinde ancak too siivari bulunuyordu. Her taraftan yava; yava$ kuwetler gelmefe baqladr ve gehir kurtuldul66.
14-Hdrezmgih miicadelesi
Muhammed'in Gurlular
ile
Cuveyni, Hirezmgih'rn topladrfr ordunun 7o.ooo kigiye ulagtr$rnr yazmaktadrr. Bundan bagka Kara-Hitiylar'dan yardrm istedi. Gurlular'rn ordugihr nehrin do$u tarafrnda bulunuyordul6T. $ihibeddin, ertesi giin ordusuna bir gegit aranmaslnl emretti. O srralarda Kara-Hitaylar'rn Tayank0-Taraz ile Semerkant hiikiimdan Osman'rn kumandasrnda bi.iyiik bir ordu geldi. Gurlular teliq iqinde geri gekildiler. Muhammed onlarr Heziresp'e kadar takip ederek orada yendi ve zaferini kutlamak igin Gurginc'a diindti. Kara-Hitaylar, takibe devam ederek Endhud yakrnrnda Gur ordusunu kugattrlar. Eyliil sonlarr, yahut Ekim baglannda168 yaprlan muharebe
iki hafta siirdii ve Gurlular'm
ma$lubiyeti ile neticelendi. $ihibeddin Endhud'a kapanmak zorunda kaldr. Durumu Napoleon'un Sedan'daki vaziyetine benziyordu. Sonu da aynr olacaku, fakat Semerkant hiiktimdarr 165 Bundan, Muhammed'in ordusunun Gurlular ile Kara-Su'da kargrlagmadrfr neticesine vanlabilir. (Cuveyni bu savagtan bahsetmez). Belki Kara-Su yakrnrnda mallup edilen birlifi TiirkAn Hatun giinderdi; biilgeyi su altmda brrakmak igin gerekli tedbirleri alan da odur. CfizcAni'ye gtire Sultan Muhammed, diigmanlanntn kargrstnda mafilup olup geri gekilerek Harezm'e diindii (Avfi bunu reddeder); Kara-Su'daki muhasamat "Harezm halkr" tarafindan icra edildi. O srralarda $ihibeddin, bagqehrin kaprlanna varmrftt. ibnii'l-Estr, Su-Kara muharebesinden, iki ordu arastnda biyiik bir savag diye bahseder. 16 Gurginc halkrnrn kahramanh$r hakkrndaki ZekenyA Kazvini'nin rivayeli (Ac6\bii'lMahlfrkit, II, S+g,.rt-r+l kelimesinde) biisbiitiin bagkadrr. Bu rivayete giire Gurginc halkrnrn hepsi, hatti esnaf bile asker idiler. Bir defa Sultan Muhammed, HitAylar'a yenilerek maiyetinde ancak bir kag kigi oldu$u halde Gurgdnc'a kagtr. Askerlerinin azh$rmn kimse farkrna varmasrn diye gehre gece girdi. Ertesi sabah di.igmanlanna karEr 3o.ooo siivariden meydana gelen bir ordu ile qehirden drqan grkabildi. Oldukga miibalaiah olan bu rivayet, ancak $ihibeddin ile olan savaga iit olabilir. Hitiylar yanhghkla zikredilmigtir. 167 Cuveyni, II, 55: J..: I muhtemelen maksat asrl nehrin yatafr delil "r|f :-Vl de GurgAnc yakrntndan akan kanaldrr. 168 ibnii'l-Esir'e giire (XII, rzz) 6or yrhnrn Safer ayrnrn baglangrcrnda (bu ay z8 Eyli.il
rzo4'te baElar).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
374
V.V. BARTHOLD
Osman, miisliiman oldu$undan
"islim hiikiimdannrn" kifirlere
esir
diigmesini istemedi ve arabuluculuk teklifinde bulundu; teklifi kabul edildi. Kara-Hitiylar, Gurlular'dan fidye-i necat almakla yetinerek memleketlerine diinme$e miisaade ettiler. $ihAbeddin. ma$lup oldu$u zaman kale-
nin igine alamadr$r diirt fili kendi eliyle iildiirdii, di$er iki hl diigmanrn eline gegti. Kara-Hitiylar'a bir fil daha verme$e mecbur oldu. Cuveyni, biittin filleri verdi$ini kaydeder
r6e.
$ihibeddin Gazne'ye diindii, fakat Gazne'ye varmadan iince iiliimii grkmrqtr. Siikfineti sa$ladtktan sonra Muhammed ile bir sulh ve ittihk yaptr. Muhammed'in Herit drgrnda Horasan'rn biitiin qehirlerine hikim oldufiu anlagrlmaktadrr. $ihAbeddin'in itldiigii yrl, Horasan'da Gurlular'm elinde Herit'tan bagka qehir kalmamr$tr. I2o5 yrh baharrnda Belh valisi TAceddin Zengi170, Hirezmqih'tn iilkesine ini bir baskrn yaptr, lakat sultant razt olmadt$r igin destek giirmedi. Gurlular, Mervu'r-r0d'u ya$ma ettikleri halde Serahs'ta yenildiler. Zengi ile birlikte kumandanlardan on kigi esir edilerek Hirezm'e giinderildiler ve orada idam edildilerlTr. O sralarda $ihibeddin yalnrz Kara-Hitaylar'dan nasrl intikam alabilece[ini diigi.iniiyordu. Aynr zamanda "islim sultanr' srfatiyle MAverAilnnehir'i kAhrlerin boyunduru$u altrndan kurtarma mecburiyetini hissediyordu. Halife Nisrr, HArezmliler Gazne'yi iggal ettikten sonra orada bulunan mektuplarda, Sultan'a iince Hirezmgih'rn igini bitirmesi, hatti bu maksatla Kara-HitAylar ile ittifak yapmasr igin bog yere yalvardrtT2. Teklif etti$i bu planr ertesi yrl Muhammed aynryle tatbik etti. Gur sultanrnrn siyasi olgunluk bakrmrndan rakibinden aga$r oldu$u agrktrr. Aynr yrhn, ydni Izo5 yrhnrn yaz mevsiminde Belh vilisi imideddin Omer (Zengi'nin halefi oldu$u anlagrhyor), Kara-HitAylar'a ait olan ve en kuwetli kalelerden saytlan Tirmiz'e sultan'tn emriyle hiicum etti ve ele gegirdi. imideddinlin meghur o$lur73 Behrim $ahtt',
giyi oldu$undan bazt kangrkhklar
Cuveyni, II,57: c-i,l> q;r c-U ;krq. MirhAnd, Harczm,48. Mervu'r-rudi, Sultan'rn yenilgisinden pek krsa bahseder. "zayiat verdikten sonra" 6ol'de HArezm ile Endhfiy'dan !s190r'a (Pegaver) diindiifiinii s6yler (vr. r6b:,r'r; g-{;t er1 ; Sir E. D. Ross, "Accbnimc'de $gg)"giiziinden yararlandrktan sonra" diye harfiyyen terciime etmigtir). r70 Gurlular'dan Fahreddin Mes'0d'un o$ludur. kr1. Tabakat-t Ndsii, 425. r7r Cuveyni, II, 58. ibnii'l-Esir'e g6,re (XII, r35) esirler Merv'de katledildiler ve kelleleri orada bir kag giin asrh kaldr. 172 Cuveyni, II, tzo. r6e
r73
ibnii'l-Esir, XII, r35.
r7a
Adr Nesevi'de geEmektedir (metin, 39, terci.ime, 66).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA - HiTAYLAR VE
HAREZM$AHLAR
375
Tirmiz valisi tayin edildi. Hindistan'da ortaya Erkan isyanlar sebebiyle Kara-HitAylar'a kargr yaprlan askeii harekitrn durdurulmasr gerekiyordu. Fakat Cuveyni, $ihibeddin'in Hindistan seferini, Kara-HitAylar ile muharebe etmeden tjnce "hazine ile ordu iglerini"rTs diizeltmek arzusundan dolayr yaptr$rnr siiyler. I zo6 yrh baharrnda $ihibeddin Gazne'ye dijnerek Miveriiinnehr seferine hazrrlanmafa bagladr. BAmiyin hiikiimdan Bahieddinr76, Ceyhun iizerinde bir ktiprii kurmast hususunda emir aldr "'. Cry' hun sahilinde bir hisar yaprldr, yartst nehrin iginde idir78. Bu hazrrhklar esnasrnda r 3 Mart I zo6 tarihinde sultan, suikastgrlar tarafindan itldiiriildii. Bunlar bazr rivayetlere giire Hindli, bazr rivayetlere gtire de ismaili idilertTe.
$ihibeddin, Hirezmgih ile rekabet edebilecek islim hi.ikiimdarlanntn idi. Devletin yeni bagkanr Gryiseddin Muhammed'in o$lu Gryiseddin Mahmud, bir hiikiimdarda aranacak vasrflara sahip defildi. $ihAbeddin'in gok sayrdaki hassa askerlerinin kumandanlan isyan ederek Gazne'yi ve Gurlular'rn Hindistan'daki yerlerini zaptettiler. Hirezmgih Herit hiikiimdariyle anlayp, Kara-HitAylar'rn Belh gehri ve gevresini zaptedecekleri bahanesini ortaya atarak ordusu ile birlikte Herit biilgesine girdits. imideddin Omer, krrk giin kadar Hirezm ordusuna muhavemet ettikten sonra Kasrm'rn son giinlerinde teslim olmak zorunda kaldr ve HArezm'e gtinderildi. Muhammed'in Kara-Hitiylar ile birlikte Tirmiz'i alarak onlara vermesi Miisliimanlar't gok giicendirdil8l. Cuveyni'nin rivayetine giire Tirmiz valisi, babasr imideddin'in tavsiyesi iizerine kaleyi Semerkant hiikiimdan Osman'a teslim etti182. Arahk'tar83 Muhammed Hesonuncusu
r75
Cuveyni,
II,58: >;;+;
.llr tyl
Arazisi, C0zcini'ye gdre (Tabakat-t Nfuii, 43r), do$uda Kegmir, batrda Belh, kuzeyde Kiggar, giineyde GarcistAn ve Gur'a kadar uzantyordu. Fahreddin Mes'0d'un torunu 176
idi. '77
ibnii'l-Esir, XII, r38.
Cuveyni, II,5g:>;* -1 .,1> oK;lr il i.i J-tr K;U+ -r.;>r-rl 1. o(.* o1* L':'1 r7e Her ikisinden de lbnii'l-Esir bahseder (XII, r39 vd.); Cuveyni'ye giire (II, 59) katiller Hintli idiler;fakat bu olay ile gafdag olan Tdcii'l-Mc'6sir adh eserin (Petrograd Universitesi yazmasr No. 578, vr. zo4b) miiellifi Sadreddin Nizimi, onlann ismaili (o-E)\,) olduklannr siiyler; aynr giiri.iE C0zcAni tarafindan da benimsenmigtir (Tabakatt N6sin, +85). r7s
rm Cuveyni, II,6z. t6t ibnii'l-Esir, XII, r5r vd. d. r82
Cuveyni,
r83
Cemaziyelewel ortasrnda (Cuveyni'ye giire
II,64. Mirhind'da(Harczm,5r
vd.) Osman yerine Hirezm-gih'rn adr ge-
ger.
II,
64).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
376
rAt'a girdi. Gryiseddin Mahmud, Gur hiiki.imdarh$rnda brrakrldr ise de HdrezmgAh'rn metbuiyetini kabul ederek onun adlna hutbe okutma$a ve sikke bastrrma$a mecbur oldu. Ocak r2o7'der8a Hirezmgih, baggehrine dijndii. Seleflerinin gtisterdikleri hedefe nihayet varmr$tr. Muhammed btiylece son miisliiman rakiplerine kargr Kara-Hitiylar'rn yardrmrna mazhar olmuqtu. Hedefine vardrktan, yini Do$u isldm hiikiimdarlarrnrn hepsine iistiin geldikten sonra elbette kifir Kara-Hitaylar'a tabi kalamazdr. Otoritesini koruyabilmak iEin $ihibeddin gibi Miisliimanlar'rn kurtarrcrsr srfatrnr benimsemefe mecbur idi. $artlar kendisine son derece uygundu. Qiinkii tam o srralarda Do$u Tiirkistan ile Yedisu'ya kadar Kulca vilayetini ve Miveraiinnehir'i igine alan genig sahade islAm tarihinin en genig hareketlerinden biri meydana geliyordu. 15
- MAveriiinnehr'
deki olaylar
Miverdiinnehr'de on ikinci asnn sonunda cereyan eden olaylar hakkrnda hiq bir gey bilmiyoruz. Ancak sikkelerden elde etti$imiz bilgilerden, yalruz Semerkant de$il muhtemelen asnn baqlangrcrnda BuhAri'nrn bile HAn ibrahim b. Hiiseyin'in hiikmti altrnda oldu$unu ti$reniyoruz. "Sultanlarrn sultanl" iinvanrnr almrgtr. Tarihgilerden yalnrz Avfil8s, fazla bilgi vermeden sadece adrnr zikreder. Onun adrnr ta$lyan sikkeler 56o (r r65)'dan itibaren Uzgend'de, yAni Krhg TamgaE Hin henilz saltanat siirmekte iken basrlmrgtr. Semerkant'ta ise 57+ QrTB-rr7g)-595 (rr9g) yrllarr arasrnda sikkeleri basrlmrgtrr. Bundan bagka ibrahim'in adr 597 (I2ooIzoI) yrhnda Buhird'da basrlan bir sikkede bulunmaktadrrls6. ibrahim'in yerine gegen o$u187 Osman, yukarrda giirdii$iimtiz gibi rzo4'te saltanat siirmekte idi. Cuveynil88, ona da "Sultanlann sultanr" denildi$ini yazmaktadrr. Osman'rn hikimiyetinin Buhiri'yr igine almadr$r anlagrhyor. On ikinci yiizyrhn ilk yansrndan itibaren Buhiri'da bir "Sadr-r Cihin" iinvanrnr ta$ryan ve babadan o$ula geqen hatib ve reis siildlesinin ortaya Erktr$rnr yukarda giirmiigtiik. Maalesef sadrlann nesebleri hakkrnda bilgimiz bftaz azdr. Cismani hususlardaki niiffizlan, onlar ile Semerkant hAnlarr r8a
CemaziyelAhrr'da (Cuveyni, II, 65 vd.).
185
Mctinle4 84.
A. Markov, Katahg zBz-zBg. Avfi'den (LiibAb, 1,44) ii[rendifimize giire Receb 597'de. (7 Nisan- 6 Mayrs reol). Avfr'nin BuhirA'ya geldifii srada hayatta idi' r87 Av{i ile sikkelerde (A. Markov, Katalog" 294) biiyledir. Avfi'ye giire 597 (tzot)'de 14-r5 yaglannda idi. 186
rss
Cuveyni,
ll,
rzz.
a;JziK t$1-
Eskikitaplarim.com
.rUI- i\
\-ts
L
.2:
l.1;1
Karagöz
KARA - HITAYLAR VE
HAREZM$AHLAR
317
araslnda kavgalarrn grkmasrna sebep oldu$u muhakkaktr; aynca yerliler ile Kara-HitAylar arasrnda da garprqmalar eksik olmuyordu. Kara-Hitiylar tarafindan idam edilen Sadr Omer'den itibaren (bkz. s. 348-5o-B) biitiin sadrlara verilen "gehit" payesilse bu gekilde izah edilebilir. Bununla beraber Kara-HitAylar Omer'i iildtirdiikten sonra halefinin dini otoritesini tasdik etti-
Ier. Halefi, Nizimi-Ar0di'ye
giire
lm imam Ahmed b. Abdi.ilaziz idi
(iildi.iriilenin kardegi). Kara-Hitiylar'rn valisi Alp-tegin (yahut Atmd-tegin bkz. s. 34g); Nizimi-Ar0di'ye inanrlacak olunursa her hususta imam'rn talimatrna uymak zorunda idi. Yukarrda giirdi.i$iimiiz gibi (bkz. 356) ibnii'l-Esir, Karluklar'rn yaptrklarr tahribatr anlatrrken katledilen Omer'in o$u fakih Muhammed'den Buhiri reisi diye bahsetti$i gibi Semerkant hAnr ile birlikte hareket etti$ini Kara-Hitiylar'rn itidalini methetti$ini kaydetmektedir. Nargahi'deki rivayetten, 560 (1165) yrhnda BuhirA'ya Krhg TamgaE HAn'm hdkim oldu$u anlaqrlmaktadrler. O yrl iginde gehrin surlarrnr yeniden yaptrrdr. Nargahi'nin tarihini muhtasar bir gekilde kaleme alan Muhammed b. Zufer, 574 (II7B-rI7g)'de eserini Sadr Burhaneddin Abdtilaziz'e ithaf etmigtirte2. Harezmgih Tekiq'in yukanda bahsi geEen (bkz. s. 364) mektuplannda adr geEen gahsrn bu olmasr kuwetle muhtemeldirre3 Hin ibrahim b. Hiiseyin'in uzun saltanau esnasrnda Semerkant hinlan BuhirA'da yeniden hAkimiyetlerini kurdu iseler derea ondan sonra yine sadn, htiktimdar mevkiinde giirmekteyiz. ibni.i'l-Esir'in rivayetine giiretes r2o7'de Buhiri hanehlerinin reisi BurhAneddin Muhammed b. Abdi.ilaziz, hac sebebiyle Ba$dad'a geldi. Nizimi-Arudi'de adr gegen imam Ahmed b. Abdiilaziz'in o$u belki bu gahrstrr. $ehrin gerqek *hiikiimdan" o idi. Kara-HitAylar'rn haracrnr o toplar, onlartn adrna idareyi yiinetirdi. Bafdad'da iince biiyiik bir hiirmetle karqrlandr$r halde Mekke'de takrndr$r tavrr, herkesin nefretini uyandrrarak "Sadr-t Cihdn" lAkabrnr "Sadr-r Cehennem"e gevirdiler. Arafat da$r ete$inde Buhiri sadrrnrn bir dervig ile konugmasr hakkrnda Avli tarafindan anlattlan frkra her t8e
tn
Mctinhr, t@ (Kitib-r Motlilzile); Krq. Barthold, "Biirhin' mad. i.A. Qehdr Makah, zz vd.; yeni terciime, z4 vd.
rer Nargahi, 23, 33 vd. re2 Naryahi, z vd. te3 Libdb'da (I, zrr) Abdiilaziz
b. Omer diye zikredilir. Schefer negrinde Abdiilaziz b. Abdi.ilaziz yazrlmrg ve yanhghkla iki ismin arastnda "b. Omer' atrlmtqtrr (dofiru okunugu BuhirA negrindedir) re4 Ahmed b. Abdi.ilaziz'in torunu Sadr Omer b. Mes'0d'un, Hin igin yazdrfir medhiyeden bazr beyitler tes
Avli'nin Lib&blnda
{1, 169 vd.) nakledilmiEtir.
ibnii'l-Esir, XII, r7o vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
378
bir gekilde gitti; tahtarevanda oturuyordu; egyasml yiizden fazla deve tagryordu; maiyetinde "biiyiik ulemi" vardr. Yarr grplak, yahnayak bir fakir karErsrna grkarak sordu: "Biiyle zorluklarla haccr ifa eden bir fakire Allah tarafrndan verilecek mtikAfat, sizin gibi saltanatla haccr ilh eden zenginin mi.ikifatrnrn aynr olmasr mi.imkiin miidiir?' Sadr ona gu cevabt verdi: "Elbette aynl olamaz. Ben Allah'rn emrini yerine getiriyorum, fakat sen emrin hilafina hareket ediyorsun. Bana "iktidann varsa haccr im et" buyurmugtur, sana ise "kendi elinizle kendinizi helik etmeyiniz" buyrulmu$tur. Demek oluyor ki, beni davet etmig, fakat seni ziyaretten affetmigtir. Ben davetliyim, sen sr$rnhsrn, sr$rntrya hig bir zaman davetli gibi hiirmet edilmez.'Avfi ile ibnii'l-Esi.'in ftkralan Sadr'rn asla miinzevi bir hayat yagamadr$rnr ve genig mali imkAnlara sahip oldu$unu giistermektedir. Nesevi'nin aynr Sadr hakkrndaki rivayetileT bunu tasdik etmektedir. Reis ve hatip vazifelerini iizerine almrg olup servet ytiniinden yalnrz hiiktimdarlar ile mukayese edilebilirdi. Hdrezmgih'rn seferinden krsa zaman ijnce BuhArA'da ortaya grkan isyan, sadrlan da hedef almrqtr. Bu isyanrn bagrnda bulunan Sencer bir kalkancrnrn o$u idi. $ehre hikim oldu. $erefli kiqilere hakaret ediyordure8. Avfi'den iifrendi$imize gdrelee, Abdiilaziz'in iiliimiinden sonra sadrlar, Kara-Hitiy sarayrna ("ordu") giderek Melik Sencer'den gikayet ettiler. Gerekli vesikalar miihiirlenerek ellerine verildi[i halde bir faydasr olmadr, Eiinkti o srralarda Kara-Hitiylar'rn kuwet ve kudreti oldukga zayrflamrqtr. Kiiyleri susuz kaldt, mallart harap oldu. halde bu hacca iittirle6. Sadr hacca gok tantanah
16-Muhammed ile Kara-Hitiylar miicadele nin seyri
arasrndaki
Cuveyni'de Muhammed ile Kara-Hitiylar arasrndaki miicadelenin cereyanlna diir iki rivayet vardrr. Birinci rivayette2m, "MAverAiinnehr'in istilasr" ve "Sultan'rn giirhin'a karqr harbetmek i.izere ikinci defa geligi' hakkrndaki btili.imlerde, Sultan Kara-Hitiy elgisinin nehre atrlmasrnr emretti20r. Elqi, giirhAn'a harag iEin gelmig ve tahtrn iistiine Sultan'm yanrna t% Mctinbr,&9. le7 Nesevi, metin, e3 vd., terciime,4I. !e8 Cuveyni, II, Mirhind, Harcgm,54. lee Avli, LnbAb, hicviyeyi nakleder.
2m Cuveyni, 20r
ll,
fi,
7
385. Miiellif, $emsi A'rec Buhiri'nin sadrlar hakkrnda yazdrlr bir
4-84;
Mirhind. Han
Adr, IV nolu yazmada gi-t'Khanykov yazmasrnda
o'l9ve
basrh metinde
.9"Y geklinde geger.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
(II,75)
KARA. HITAYLAR VE
HAREZM$AHLAR
379
oturmak suretiyle onu tahkir etmi$ti. Bundan sonra Sultan, BuhAri'yr iqgal etti ve oradan Semerkant iizerine yiiriidii. Daha iince Sultan Osman'a elgiler gtindermigti. Krsa bir zaman iince Osman, Kara-Hitiy giirhinrnrn krzryla evlenmek istemig2o2 ve red cevabr almrgtr. Buna krzarak Muhammed ile bir ittifak yaptr, onun adrna hutbe okuttu ve sikke bastrrdr. Sultan Semerkant'rn tahkimini emretti. Tiirkin Hatun'un akrabasrndan Emir Biirtene'yi Osman'rn nezdinde miimessil tayin etti203. Sonra ilerleme$e devam ederek Seyhun'u gegti. Rebiiilewel 6o7 2e (A$ustos sonu ve Eyliil)'de TAyenkfi'nun kumandasr altrndaki Kara-HitAy ordusunu ilimrg ovasrnda karqrladr205. Kara-HitAylar yenildiler; TAyenk0 esir edilerek Hirezm'e giinderildi. Sultan diiniigiinde, UtrAr qehrini htikiimdarrnrn kargr koymasrna ra$men zaptetti206. Semerkant ve oradan HArezm'e dtindii. Tiyenk0, Sultan'rn emri ile idam edilerek cesedi nehre atrldr. Sultan'rn bulunmadr[r srrada "Kadtr HAn'rn maiyetinden kurtulanlar'2o7 Cend crvannl tahrip ettiler. Bundan dolayr Mukammed HArezm'de gok kalmadr, bir ordu ile birlikte Cend'e do$u yola grktr. Muhammed ile birlikte GurgAnc'a gelmiq olan Osman, HArezmgih'rn krzr ile dii$iiniinii yapmak iizere orada kaldr. Krpqaklar'a kargr bir zaf.er kazandrktan donra Muhammed, Kara-Hitay ordusunun tekrar Semerkant'r muhasara etti$ini haber alarak oraya yetigti. Muhammed'in vangrna kadar Semerkant halkr Kara-HitAylar'rn yetmiq hi.iciimiina maruz kalmrgtr. Bir dehsr harig hep onlar galip gelmiglerdi. Yalnrz bir defa ma$lup edilerek gehrin igine kadar geri pi.iski.irtiilmi.iglerdi. Kara-HitAylar, Sultan'rn ordusunun geldi$ini ve iilkelerinin do$u taraftnda oturan Nayman kabilesine mensup Kiigliik'iin isyan etti$ini haberi ahnca Semerkant ahalisiyle bir miitareke yaparak geri Eekildiler. Muhammed Semerkant'a vardrktan sonra onlarr takibe koyuldu. Ugnak (?)208 gehrinin valisi, rniisli.iman oldu$u halde Hirezmgih'a boyun e$medi; qehri zaptetmek igin giinderilen bir birlik vazifesini baganyle neticelendirdi' Asil vali, zincirler iginde Sultan'm huzuruna grkartldt20e. Bundan sonra Ktigliik'i.in elgileri Muhammed'in ordugihrna geldiler. Muhammed ile KiiEliik arastnda, m2 MirhAnd, bu tafsilatr verrnez. m3 Mirhind, Biirtene'nin tayin
(tt,7q
4;
e Mirhind 205
edildilinden bahsetmez. Cuveyni'nin basrh metninde
(Harcsm,55) bu olayr 6o6 yrhnda giisterir.
Mirhand, muharebe meydanrndan behsetmez.
26 Cuveyni, II,8o. 47 Cuveyni, II,8e: ot-1:t! ul-.el crlq jl .;ltm8 Belki yukanda (s. I7z) bahsedilen Yirgank'rn aymdrr.
D
Cuveyni,
II,83.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
3Bo
Gi.irhinr kim ewel yenerse Tiirkistan'a onun sahip olmast gartiyle bir anlaqma yaprldr biitiin viliyetler onun olacaktr; efer KiiEliik muvaffak olursa Seyhun'un do$usundaki bi.itiin iilkenin hiiki.imdan olarak kabul edilecekti. Bu hedefe varan Kiigliik oldu. Sultan, giirhAnrn ordusuyla yaptrfr savagta baganh olamadr. Muharebeden iince HArezmsih'rn Semetkint'taki temsilcisi Biirtene ile M6zenderin emirlerinden Kebffdcime viliyetinin ispehbedi, Kara-Hitiylar ile miizakerelere girigtiler. E$er giirhin, HArezm'i Biirtene'ye, Horasan't da ispehbede verme$i kabul ederse Hirezmgih'tan aynlacaklannr taahhiit ettiler. Giirhin, isteklerinden fazlasmr verece$ini vadetti, Muharebenin baglangrcrnda Biirtene ile ispehbed, kararlaqtrnldr$r gibi kagtrlar. Kara-Hitiylar'tn sol kanadr Mi.isli.imanlar'tn sa$ kanadtnt, Mi.isliimanlar'tn sol kanadr da Kara-Hitiylar'rn sag kanadtnt geri piiski.irttiiler. iki ordunun merkezinde kangrkhk grktr ve muharebe neticesiz kaldr. Her iki orduda diigman karargahrnr yagma eden galipler ve kaganlar vardr. Sultan, muharebe strastnda diigmanlarrnrn elbisesine benzer elbise giymek idetinde idi. Kangrkltklar strasrnda (kendisi gibi giyinmig) maiyetiyle birlikte kendisini birden bire Kara-Hitiylar'rn sallan arasrnda buldu. Orada birkag giin kaldrktan sonra bir firsattan laydalanarak diigman farkma varmadan aralanndan kagtr ve Seyhun sahilinde ordusuna katrldr. Askerleri gok sevindiler, giinkii aradan birkaE giin geqmig ve bu sebeple Sultan'rn kayboldu$u, hatta tildii$ii haberi etrafa yayrlmrqtr'
"Kara-Hitiy hinlanntn ortaya grkrqr ve mahvt" hakkrndaki fasrlda aynr olaylar b0sbiitiin bagka tiirlii anlattltr2l0. Sultan, zaferlerine ma$rur olarak Kara-Hitiylar'a haraE ijdenmesini iki-iig yrl ihmal etmigti. Nihayet giirhan, veziri Mahmud BAy'r paranrn iidenmesini istemek igin elgi olarak giinderdi. Muhammed o strada Krpgaklar'a karqr bir sefere hazrrlantrken Kara-Hitiylar ile bozugmanm bir fayda sa$lamayaca$rnr diigiiniiyordu; diger taraftan da kAfirlere haraq iidemekten de utaruyordu. Bu sebeple elgilerle giiriigmekten kesinlikle kagrnarak selere grktr ve Kara-Hitiylar ile giiriigmelerinin yiirtiti.ilmesini annesine braktr. TiirkAn Hatun elEileri merasimle kabul etti, paranln tamamlnl iidedi ve Kara-Hitiylar'a elEiler gtindererek gecikmeden dolayr giirhindan iiztir diledi ve Muhammed adrna tam bairmhhk siizii verdi2tl.
Bununla beraber Mahmud Biy, HArezmgih'rn kuwetine ma$rur ve metb0una kargr oldu$u hakkrnda Gi.irhina bilgi verdi. Bu sebeple 2r0
Cuveyni,
ne dahil edilmiqtir
2rr Cuveyni,
II, 8693. Bu
fasrl krsa
bir gekilde Mirhind tarafindan Qingiz Hin tarihi-
(Mirkhond, Vb de Djcnghk Khan,
neqr.
Jaubert, Paris I84t, goj5.
II,9o.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA - HITAYLAR VE HAREZM$AHLAR
38I
Hirezm elqileri Giirhin tarafindan fazla izaz ve iltifat giirmediler. I(pgaklar'r yendikten sonra Hirezm'e dijnen Muhammed, Miveriiinnehr'i fethe karar verdi. Ordusunu Buhiri'ya giitiirerek Semerkant hiikiimdan Osman ve diger hi.ikiimdarlar ile haberlegmefe girigti. Emirler'in hepsi kendisine yardrm vadettiler. Qiinkii eski giinlerin aksine2r2 ahaliyi her baktmdan srkrgtrran Kara-HitAy memurlartnrn tavlr ve hareketleri herkesi iifkelendirmigti. Sultan Buhiri'dan Hirezm'e dtinerken ertesi yrl tekrar sefere grkmak niyetinde idi213. O srralarda Giirhin rn do$ulu tibileri isyan edince Nayman emiri Ki.igli.ik bundan faydalanarak milletinin da$rlan askerlerini toplamak iizere Giirhan'dan izin aldr. Ki.iEliik'iin niyetinin ihanet oldu$u krsa zamanda ortaya grkrnca giirhin ona izin verdi$ine pigman olarak onunla harbetmek igin kendisine ba$h hiikiimdarlardan ve bilhassa Semerkant hi.ikiimdan Osman'dan yardtm istedi. Osman, Giirhdn'tn krztnt kendisine vermedifine krzdr$rndan metb0unun iste$ini reddetti ve agrkEa Hirezmgih'rn taraftna geQti; ona bir elEi giinderdi, adrna hutbe okuttu ve sikke bastrrdr. GiirhAn, Semerkant'a 3o.ooo kigilik bir kuwet gtinderdi. $ehri zaptetme$e muvaflak olduklan halde "Semerkant'r kendi hazinesi sayan" metb0lanndan aldrklarr emir i.izerine yaima etmekten gekindiler. Ki.iEliik'iin baganlarrnt haber alan Giirhin, birliklerini Semerkint'tan geri qa$rrdr. Bunun iizerine qehri Muhammed iggal etti. Osman onu karqtlayarak vilayeti teslim etti ve maiyetine girdi. Miittefikler Talas iizerine yiiri.idiiler ve Kara-Hitiylar'rn Tiyenk0 kumandastndaki kuwetli bir ordusu ile karqrlagtrlar. Savagta iki taraf da bir netice alamadrlar. iki ordunun saf kanat kuwetleri ma$up olmugtu. iki taraf da geri Eekilmek zorunda kaldr2ra. Kara-HitAylar geri qekilirken kendi arazilerini ya$ma ettiler. BalA-
sigun halkr, Yedisu'nunda Muhammed tarafindan siiratle iqgal edilece$ini iimit ederek kaprlannr agmadrlar. Teslim olmalart igin yaprlan teklifler bir netice vermedi. Nihayet onaltr gi.inliik muhasaradan sonra gehir zaptedildi ve iig giin ya$malandr. Halktan 47.w kadar kigi iildiiriildi. Btitiin bu askeri seferler Giirhin'rn biitiin imkinlannr tiiketti. "Kar0n (Korah)'dan21s daha zengin olan Mahmud Biy kendi mah igin korktu$undan, hiikiimdanna gok tehlikeli bir tavsiyede bulunarak devlet hazinesinden Ki.igliik tarafindan yagma edilen ve ma$lubiyetinden sonra ordu tarafindan ahnan paralarrn askerlerden geri ahnmasrnr teklif etti. Biiyle bir 2r2
Cuveyni, II,9o:
2r3 Cuveyni,
q;t' ;U jX; j! lrt4
II,go.:g-r5: II,9I vd.
2la Cuveyni, 2t5 Kur'6n, XXVIII,76.
-l -rf
+f ;t
1l s,ai 1.0-r:,jJUr> ,9;T _rt; rrr.rEI--1
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
982
tedbirin ahnmasr isyana sebep oldu. Kiigliik bundan istifade cihetine giderek Asileri kendi tarafina kazandr. Giirhin herkes tarafindan terkedilince, Kiiqliik'i.in kargsma Erkarak itaat arzetmek istedi ise de KtiEliik bunu kabul etmedi ve metbfiunu hiirmetle karqrlayarak babasrymrg gibi muamele etti. Biiylece biitiin iktidar KiiEli.ik'iin eline gegti. Kiigliik Giirhin'rn eski niganhsryla evlendi. Giirhin bir iki yrl sonra iildii. MirhAnd, birinci rivayeti tercih ederek ikincisinden buna uymayan krsrmlann hepsini grkarmrgtrr (fiirkAn Hatun tarafindan yaprlan anlagma mucibince Kara-Hitaylar'a haracrn iidenmesi Sultan'rn BuhirA'dan geri Eekiligi, Semerkant'rn Kara-HitAylar tarafindan zaptl, Tiyenk0'nun esareti ve bazr ikinci derecede tefemrat). Aynr maksatla Cuveyni'nin metnini bazr yerlerde de$igtirmefe mecbur oldu. Cuveyni'ye gtire2r6 Herit valisi izzeddin Hiiseyn b. Harmil'in isyanr ve Tiirkin Hatun'un akrabasrndan olup Nigapur valilifinde bulunan Tiirk Kazli'nin ayaklanmasr, Sultan'tn KaraHitiylar'a kargr harbederken ortadan kayboldufunun gayi olmasrndan ileri gelmigtir. isyan, Sultan'rn Hirezm'e diinmesinden ve r r Ramazan 6o+ (go Mart roz8) tarihinde Nigapur'a vangrndan sonra bastrnldr. Mirhind2rT, Cuveyni'nin aksine bu isyan hakkrndaki bilgiyi, Sultan'rn Kara-Hitiylar'a kargr iki seferinin izahrndan sonra verir ve buna uymayan tarihi atar. Mamafih di$er kaynaklardan edindi[imiz bilgiler bu tarihi desteklernektedir. ibnii'l-Esir de2r8 Muhammed'in Kara-HitAylar'a kargr ilk seferini 6o4'te giisterdi$i gibi Sultan'rn bagansrzh$a u[radrfrnr belirtir. Nargihlnin zeylcisine giire2re BuhirA'nm Sultan tarafindan zaptr 6o4'te oldu. Bu sebepledir ki, son aragtrmacilardan birinin giiriigiine22o rafmen d'Ohsson22r, ibnii'lEsir'in rivayetini, Cuveyni'nin Mirhind tarafindan kabul edilen birinci rivayetine tercih ediyor diye hayret etmefie sebep yoktur. ikinci rivayetin gerge$e daha yakrn oldu$u agrktrr. Bununla beraber bunda da bazr ciddi giipheleri davet eden bilgiler bulunmaktadrr.
Harpten bir kag yrl iince Sultan'rn Kara-Hitiylar'a hig haraq vermemig olmasr pek miimki.in de$ildir. Gurlular'a kargr kazandr$r kesin zafere kadar Giirhin'rn 6nem vermemesi imkinsrz gibidir. Yukarrda belirtildi$i 216
Cuveyni, II,6G7o. 2ti Mirhind, Harezm, 6o-64. 2r8 ibnii'l-Esir, XII, I7I vd. d. 2re Nargahi, 23, 34 (ikinci pasajda metin tahrif edilmigtir). Da hcs$ta Opp.r,, Johanncs, t56. ''22r D'Ohsson, Historic dcs Mongo\ I, r8I vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA - HiTAYLAR VE HAREZM$AHLAR
383
gibi (bkz. s. 375) 1206 yrhnrn tam sonunda Tirmiz'in Kara-Hitiylar'a geri verilmesi keyliyeti de buna igaret etmektedir. Buhiri seferi reoT yrhnrn sonbahannda olmahdr. Cuvevru'nin rivayetine giire (birinci rivayet) Sultan, Buhiri'da asiller partisinin tarafinr tuttu: "Kalkanclnln o$lu yaptr$r nrn cezastnr gtirdii". Bu bilgiden Sencer'in idam edildi$i anlagrlmamahdrr. Nesevi'nin rivayetinden222, Sultan'rn saraymda yrllarca kaldrfr ve di$er mahpus hiikiimdarlar gibi saray merasimine katrlmafa mecbur edildifi223 anlagrlmaktadr. Sencer'in Buhiri'da ne kadar hiiktim siirdii$i.i bilinmemektedir. E[er hi.ikiimdarhfa gegiqi, yukarrda bahsi gegen (bkz. s. 377) sadnn hacca gitmesi ile ilgili ise bir kag ay hiikiim siirdii$i.i kabul edilebilir. Fakat "Sencer-Melik" sarayrnrn varh$r, daha uzun bir mtiddete igaret etmektedir. Tiribi'nin isyanr (636/tz3B-r239) anlatrlrrken saraydan bahsedildi$ine gore2za rzzo'daki tahribat ve yangrn srrasrnda hasara u$ramadr$r anlagrlmaktadrr.
Nargahi'nin zeylinden, Sultan'rn BuhirA'nrn kale ve surlarrnr yeniden yaptrrdr$rnr anlamaktayrz. Bu sefer Muhammed'in baganlarr, BuhAri'nm zaptr ile Karahinhlar ve bilhassa Sultan Osman ile ittifak yapmasrndan ibaret kalmrqtrr. Buhiri'dan Hirezm'e dtindii. Sultan'rn kayboldu$una dair Erkan gayialarrn Horasan'da isyana sebep olmasr, bu kaybolmanrn
kendi iste$iyle olmadr$rnr giisterdigi gibi HirezmgAh ile Semerkanth miittefikinin Kara-Hitiylar'a kargr muharebede yenilmelerine dair ibni.i'l-
Esir'in rivayetini teyid etmektedir. Di$er taraftan aynr tarihginin, Muhammed'in arkadaqr ile birlikte esir edilerek Sultan'r kiilesi zannettirmek hususunda giisterdifi kurnazhk sdyesinde kurtuldufuna dair verdi$i bilgi pek inanrlacak gibi de$ildir. Aynr hikiyenin Melikgih ile Nizimii'l-miilk hakkrnda da anlatrldr$r bilinmektedir
225.
Her nasrl oldu ise Muhammed HArezm'e diindii ve rzo8 yrh bahann-
da Horasan'da bizzat giiriinerek orada asayigi temin etti. ibnii'l-Esir'e gore226 HerAt'taki isyan, Hirezmliler'in tavlr ve hareketlerinden ileri gelmigtir. Herit hAkimi, Sultan'rn kayboldu$u etrafa gayi olunca Gurlu222 Nesevi,
metin, zr, terciime, 38. @nbAb, fi,393), Sencer'in Amfiy'a (Qarguy) gtinderildi$ini belirtir ve $ihibi Gazil Hocendi'nin, onun igin yazdr$r hicviyeden bir kag beyit nakleder. 22a Schefer, Chrcstomathb pcrsanc, ll, rz8; Jounal Asiatiquc,4, XX, 393; Cuveyni, I, 87. 223
Avli
223
Jountal AsiatQuc, 4,X1,448, 44g ibniil-Esir, XII, r7e.
5. 226
Taih-i Oiizidc,445, terciime,
Eskikitaplarim.com
97.
Karagöz
384
V.V. BARTHOLD
lar'dan Gryiseddin ile ittifakr yeniledi227, fakat Hirezmgih'rn gelmesiyle onun tarafina gegti. Hirezmgih'rn miigavirleri yeminini defalarca bozan bir adamrn itimada liyrk olmadt$r hususunda Sultan't kandrrdrlar. HerAt emiri idam edildi, fakat tinceki emirin vezirinin sr$rndr[r gehir ancak uzun bir muhasaradan sonra zaptedildi. Nigapur valisi Kazli'nin (ibn'l-Esiy'de228 Kazlik) isyanrna gelince, Sultan Niqapur'a girdikten sonra (3o Mart rzoS) Kazli'nin o$lu Miveriiinnehr'e, Kara-Hitiylar'a kaqu, Ceyhun sahilinde Hirezmliler'in askerleri arkastndan yeti$erek biitiin maiyyetiyle birlikte katledildi. Kazh Hirezm'e kaEh. Tiirkin Hatun, Sultan Tekig'in mezanna iltica etmesini tavsiye etti ise de22e tavsiyesine uymastnr miiteakip katlettirdi ve bagrnr o$luna giinderdi23o. Bundan, Tiirkdn Hatun',un, o srralarda isi akrabasrna yardrm etmege cesaret edemedi[i anlagrhyor. Daha sonraki yrllarrn olaylarr hakkrndaki biiti.in bilgimiz, 6o5 (IzoBrzog)'de HArezm'de biiyiik zarara sebebiyet veren bir zelzeleye miinhasrrdv. zelzele giindiiz oldu$u igin halkrn mallannr brrakarak kaEmalarr felaketi bir derece olsun azaltmrgtrr. Bununla beraber merkezde zooo civannda insan iildii; kiiylerde iilenlerin sayrsr daha fazla idi. iti tay biiti.in ahalisiyle birlikte toprak tarafindan yutuldu
23r.
reog yrh sonbahan, belki Mahmud BAy'rn elgi giinderdi$i ve Krpgaklar'a kargr seferin yaprldr$r tarih olarak kabul edilmelidir; Sultan'tn ondan
ewel iki sene Kara-Hitiylar'a hig haraE vermemesi, Kara-Hitiylar'a kargt miicadeleyi tekrar baglatmanln heniiz strast gelmedi$ine kani olmadr$rnr giistermektedir. Fakat ertesi yrl daha kat'i bir harekete geqmenin miimkiin oldrrgn.r,, giirdii. Kara-Hitiy devletinin do$u biilgeleri o sralarda Qingiz Hdn tarafindan Mo$olistan'dan siiriilen giigebelerin istilisrna u$ramrgtr. rzo$'de Qingiz Hin, Kiigliik'iin kumandasrndaki Naymanlar'rn kahntrlannr ve Tukti-biki emrindeki Mergitler'i irtiq rrma$r sahilinde btiyiik bir hezimete u$ratmrgtr232. Ktigliik Kara-Hitiylar'rn memleketine kaqtr, TuktA227 Cuveyni, II, 66; Mirhind, Harcqn,63. ibnii'FEsir, HerAt hiikiimdannrn iiliimiinii de$igik bir gekilde anlattr[r gibi Gryiseddin'e gegici olarak iltihak ettifinden de bahsetmi-
yor. 22E
22e
ibnii'l-Esir, XIl, r7z vd. ibnii'l-Esir'e gtire (XII, ro3) Tekig inga ettirdili biiyiik medresedeki kabrini de biz-
zat kendisi yaptrrru$trr.
2r
Cuveyni,
II,7z.
23r
Cuveyni,
II, 7z vd. Horasan
radrlar (ibnii'l-Esir,
XII,
gehirteri de ve bilhassa Nigapur, zelzelede hasara u!-
r87).
ztz Trud1, XV, ro, Ir3; farsga metin, r4, 168.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA - HiTAYLAR VE
HAREZM$AHLAR
385
biki muharebe srrasrnda maktul diigtii; o$ullarr da Giirhan'rn tibilerinden Uygur idi-kutu'nun iilkesine sr$rndrlar. idi-kut'un Giirhdn'a kargr isyan ederek Qingiz Hin ile ittifak yapmasr muhtemelen bununla ilgilidir. Ieog'da Giirhan'rn Uygur iilkesindeki temsilcisi olup Kara-Hoca ktiyiinde oturmakta olan $Avkem katledildi. Cuveyni233, onun bir evde muhasara edildi$ini ve evin bagrna yrkrldrgrnr kaydetmektedir. Bundan, halkrn bazr gruplannln Kara-Hitdylar'rn vergi tahsildarrnrn davranrglanna ijlkelenerek isyana katrldr$r neticesine vanlmaktadrr. idikut Mergitler'i maflup etme$e muvaffak oldu23a. Kurtulabilenler do$rudan do$ruya Giirhan'rn idaresi altrndaki biilgeye sr$rndrlar23s. Cuveyni'ye giire236 orada Kiigliik ile birleqtiler. On iiEiincti asrrn baglangrcnda halkrnrn go$unlu$u miisli.iman olan vilayetler2lT, Uyguristan'rn batnrndan itibaren baghyordu. Bu vilayetlerde giiEebe getelerin ortaya grkmasr, epeyce zaman tince baglamrg olan galeyanr elbette daha giddetlendirecekti. Bagka bir ara;trrmada belirttifimiz gibi238, bu galeyan yalnrz dini sebeplerden ileri gelmiyordu; daha Eok Kara-
Hi€y imparatorlu$unun
giikme$e baglamasr, devlet otoritesinin zayrflamast, devlet erkinrrun niifOzlarrnrn artmasl ve vergi memurlannrn sert davranmasr buna sebebiyet veriyordu. Hareketin Do[u Tilrkistan'da bagladrfr anlagilryor. Giirhin'rn Karluklar'm hiikiimdarrna kargr davranryr hakkrnda233
Cuveyni, I, 3z:
234 Savag,
,r;-lL;l
)J
'l;W
t
\,,
{ s-
Q'am nehri sahilinde oldu. Q'am'rn Qu ile aynr oldu$una dair De Groot'un Iikri, Marquart tarafindan kabul edilmig ise de (0sslriirtisclv Diabktstudicn, rr8) tamamiyle yanhgtrr.Uygur iilkesinin batr krsmrndaki Cambahk yahut Canbahk gehrinin adrnr tagryan nehir olmasr ihtimali daha kuwetlidir. Bu gehir hakkrnda krq. Bretschneider, Mcdiaeoal Rcscarclvs, index. Bretschneider'e giire bu nehir irtig yakrnrnda idi. T^4, XV, r r ; farsga metin, r 7. "t 236 Cuveyni, I, 47. Cuveyni'deki bazr bilgiler (I, 46 vd.) ile Regidiiddin'deki mukabil haberler (Trud1,XY, tI 34 vd., farsga metin, 17.55). Kiigliik'tin Uygur iilkesine yaptrfir se-
fere katrldrfrm, sonra oradan Mergitler ile birlikte Kuga yoluyla bauya dolru kaqtrirnr gtistermektedir, fakat aynr sayfada Cuveyni, Kiigliik'iin ordu toplamak igin Giirhin'dan izin almrg oldu$u srralarda Mergit emirlerinin, lmil ve Kobuk, (Basrh metinde ,.=llj ) biilgesinde kendisiyle birlegtifini siiyler. Cuveyni'nin rivayetinden Kiigliik'ii Karayit eirirlerinden Sengun ile kangurmrg oldufu anlagrhyor. Seng0n da Doiu Tiirkistan'a kagmrgtr (kA. Trudy, XIII, r48; farsga metin 237). Bu Karayit emiri daha gok gince Sengirn iinvaniyle bilinmektedir. Adrnrn tamamiyle bilinmediiini lapiski'de (XI, gSo) belirtmigtim. Bununla bcraber NAsrreddin
T0si, {ic-i ihAnt adh eserinde(British Museum yazmasr, Or. 746r, w. rb) il6ka
diye zikrettigi gibi, Yiian-gi'de (fasrl r, vr. 5b; Yi-la-ha diye kaydedilmigtir (Pelliot, Jorzal AsiatQur, lI, XV, 176 ve r8o); burada dogru geklin Nilha oldugu farzedilmigse de farsga imlasr bunu desteklemiyor). Regidiiddin, llkah diye vermigtir (Trud1, Y.98; VII, rz5 (metin);
XIII,
r r5 vc e8z; farsga metin, 186 vd.). 231 Pekin Misyonu QahSmatan,IV, 3o3; Bretschneider, Mcdiaeaal Rcscarclusl,
ffi. F. 25
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
386
ki Cuveyni'nin karekteristik
haberinde belirtildi$i gibi238, Gi.irhan isyantn Kara-Hitiylar'rn miisliiman vilayetlerinin hepsine yayrlaca$rnr ta o zaman farketmigti. Giigebe getelerinin ortaya grlagrna kadar miisliimanlar bir bagan kazanamadrlar. "Kaggar hantntn o$lu" Giirhin tarafindan hapsedildi ve ancak Kiigliik tarafindan kurtanldr24. Bu bilgiden isyanrn Arslan Hin Ebu'l-Muzaffer Yusuf devrinde ortaya grktr$r neticesine vanlabilir. Cemil Kargi'ye gtirezar Receb 6ol ($ubat-Mart lzo5)'de vefat etmigtir. MiverAiinnehr'de Muhammed'in yenilmesinden ve Kara-Hitaylar taraftndan Semerkant'tn zapttndan anlagrldrftna gtire isyan daha baglangrgta bastrnldr. Giirhin, Osman'a karqr kazandr$r zaferin (muhtemelen I2Io yrhnm ilk yansrnda) meyvelerinden biiyiik bir itidalle faydalandr. Az miktarda harag iidemekle yetindi. M;imessilini Semerkant'ta brakfl. Osman'ln, evvelce bog yere istemig oldu$u Kara-HitAy prensesiyle o zaman evlenmig olmasr kuwetle muhtemeldir. Cuveyni2a2 bu evlili$i Osman'tn Kara-HitAylar ile ikinci defa bangarak Muhammed'e karqr isyan ettifi devirde giisteriyorsa da, Muhammed'in bu bangma ve evlenmeyi haber altnca serkeg damadrna kargr hareket etme$e tereddiit etti$ine dair rivayeti pek inanrlacak gibi de$ildir.
r7-Miverii.innehr'in lar
zaptr ve miiteakip olay-
Kiigliik'iin rzto'da Yedisu'nun kuzey lasmrndaki Karluklar'tn yardtmryle bazr baganlar kazanmasr ve Giirhin'rn Uzgend'de saklanan hazinesini yafma etmesi Giirhin'r, Semerkant'r terkederek kendi i.ilkesinin miidafaasryla ugragmak mecburiyetinde brraktr. Bundan dolayr Miveriiinneht'deki isyan yeniden bagladr. Muhammed'in Krpgaklan yendikden sonra Cend'den aynlarak 243 Buhiri'ya gelmesi iizerine Osman tekrar onun tarafina gegti. Ugnak gehrinin muhasara ve zaptediligi hakkrndaki rivayet, biiyiik bir ihtimalle bu sefere iittir. Yedisu'da, Balisigun yakrnrnda Giinhin, Ktiglilk'ti yendili halde kumandanlanndan Tiyenk0, Talas yakr238 Smirycg2c ElhitaDr, 23e
2{
II, ro6 vd. Cuveyni, I, S6; krq. ScnirlcgTc Elhindr, II, Io7 vd. Cuveyni, I, 48; D'Ohsson , Histobc dcs Mongob,l, t7o.
2at
Mctinbt, rgz.
2a2
Cuveyni,
II, Iz4, Sultan'rn Cend'de ikameti ve ahalinin yerli vezindcn gikiyetleri hakkrndaki Nesevi'nin rivayetinin o zamana iit olmasr kuwetle muhtemeldir (Nesevi, metin, toz vd., terctime, r7o). 2a3
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA. HiTAYLAR VE
HAREZM$AHLAR
387
nrnda Miisliimanlar tarafindan esir edildi. Mi.isliimanlar'tn zaferi kesin olmadr$rndan Sultan diigmanr kovalamafa ve Yedisu'daki dindaqlanna yardrm etme$e cesaret edemedi. Bununla beraber gerek muharebe ve gerekse esir Kara-HitAy kumandanrnln Hdrezm'e giittiriilmesi Muhammed'in birliklerini gevke getirdi ve htktimdarlanna kargr saygr ve ba$hhklannr artrrdr. Muhammed'in resmi yaztgmalannda "ikinci tskender" diye bahsedilmefe baglandr. Hatti Hirezm$h, Sultan Sencer'in uzun saltanatrna nazaran onunla mukayese edilmekten daha gok hoglanryordu2a. Bu devirden itibaren Sultan'm miihriine "Zrllullah fr'l-arz" ibaresi yazrlmafa baglandr. Cuveyni'nin rivayetine giire2a5 Tiyenk0'yu Sultan'tn emriyle Ceyhun'a attilar, fakat C0zcini'ye gore2b miisliimanhfr kabul ederek Hirezm'de kaldr ve gok hiirmet giirdii. Tarihgimiz, muhtemelen Tiyenki'nun ikibetini Kara-HitAylar'dan Burak ve kardeginin ikibetleriyle kangtrrmtgtr. Onlar da aynr muharebede esir edildikleri halde HirezmgAh'rn hizmetine kabul edilerek emir ve hiciblik makamlanna kadar yiikseldiler2aT.
Miisliimanlar'rn sevinci uzun siirmedi. Kara-HitAylar'm eski tibileri hikimiyetin kifir G0rhin'dan Sunni Hirezmgih'a gegmesinden bir fayda giirmiyeceklerini gabuk anladrlar. Cuveyni'ye giire tzto'dan itibaren, hatti Hirezm'den diini.iqiinden ijnce Muhammed, Utrir hiikiimdanrun isyanmt bastrrma$a mecbur olmugtu. Asi nihayet boyun e$erek Nesi'ya gtinderildi2a8. Neseii2ae, Utrir htiktimdan Ticeddin Bilge Hin'rn Semerkanth Osman'rn kardeginin gocu$u2il oldu$unu siiyler. Bilge Hin, Kara-Hitiylar'r terkedip Hirezmgih'rn tarafina gegenlerin birincisi oldu$u igin huzuruna grkarken ewelki hizmetlerinin miikifatrnr verece$ini iimit ediyordu. Qiinkii Endhud muharebesine katrlmrgtr. NeseVi, isyantndan hiq behsetmez, siiriilmesinin Sultan tarafindan Irak seferinden ewel (tzr7) ihtiyaten ahnmrg bir tedbir oldu$unu belirtir. Bilge Hin Nesi'da bir yrl kaldt ve ctimertli$i siyesinde halkr kendi tarafina kazandr. O zaman Sultan, celli244 iki lakabr da Avfr'de bulunmaktadrr,k4. Mctinle4 84. "Sultan Sikender" lakabr ile Talas yakrnrndaki muharebeler de Libdb'da zikredilmigtir (I, ttz, ewelce lhti memleketine ve BalAsAgun'a seyahat etmig olan vezir Eb0 Bekr Ahmed el4imici'nin dikkate gayan hayat hikiyesinde, LiibAb,I, rrr). Krg. LnbAb,\ zoz; II,34r.r.r-(- ,rtJoL 2a5 Cuveyni, II, 8I; MirhAnd, Haregm, 56 vd. 2a6 Tabakat-t N6sii, zit vd.' 934' 2a7
Cuveyni,
2aE
Cuveyni,
II, zI L II, 8r; Mirhind, Harclm,
57.
2ae
Nesevi, metin, ez vd., terciime, 38 vd.d, 2s Terciimede bir yanhghk vardrr.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
388
drnr NesA'ya giinderdi; Bilge Hin idam edilerek baqr Hirezm'e giinderildi. Nesevi, vatanr olan NesA'da cereyan eden olaylarr elbette di$er tarihEiler-
den daha iyi bilirdi; fakat Bilge HAn'rn tztT'ye kadar Utrir hiikiimdarh$rnda kaldr$rnr ve Karahinh hanedanrnrn di$er iiyeleriyle aynr zamand'a hal'edilmemig oldu$unu farzetmek pek mtimkiin defildir. Semerkanth Osman2sl, HirezmgAh'rn krzryla evlenmek i.izere Muhammed ile birlikte Gurginc'a gelmigti. Dii$iin Eok uzun siirdii. Osman Semerkant'a diinmek isteyince Tiirkin Hatun razr olmadt ve Tiirk idetleri gere$ince kaynatasrntn evinde bir yrl kalmasr lazrm geldi$ini siiyledi. Osman garesiz kabul etti. tztt ytlt bahannda Kara-Hitiylar'a karlt yeniden selere baglanrnca Muhammed yalnrz olarak Semerkant'a geldi ve ktsa za-
man iEinde Hin'rn bulunmayrgrnrn halkr kugkulandrrdt$tnt ve Hirezmqih'a kargr husumet duymafa bagladrklannr farketti. Muhammed bu durum karSrsrnda Osman'tn geng karrsiyle birlikte Semerkant'a giinderilmelerini emretti. Osman'rn makamtna layrk bir gekilde bir merasim yaprldr. Kiigiik kardeqini Hirezm'de brraktrlar. Muhammed, bagqehrine diindii. ibnii'l-Esi.'e giire Semerkant'a Osman ile birlikte Hirezmgih'tn bir temsilcisi giinderildi; bu, Giirhin'rn temsilcilerinin daha tince sahip olduklan biiti.in haklara sahipti.
Cuveyni, bir yrl iginde bir askeri harekittan bahsetmiyor; binaenaleyh Semerkant valisi Biirtene'nin ihanetine dair ilk versiyondaki rivayette az da olsa bir gerEek payrnrn oldu$unu kabul etmek gi.iEtiir. Yalntz Cfizcini252, Muhammed'in lztt yahut lzlz ythnda 4oo.ooo (?) kigilik bir ordu ile Kara-Hitiylar'a kargr yeni bir zafer kazandr$rnr belirtmektedir' Osman, Semerkant'a diiniince HArezmli yardrmcrlannln tavlr ve hareketlerine gok iifkelenerek tekrar Kara-Hitiylar ile anlagtr. Bu husus bilhassa dikkete gayandrr, qiinkti rerr yrh umumiyetle Giirhin iEin miisait olmaml$tl. Yedisu'nun kuzey krsmrnda Kubilay-noyon'un kumandasr alttnda bir Mogol birlifi gtiri.iniince bu iilkenin hikimi, Giirhin'rn metb0iyetini kesinlikle reddederek Kara-Hitay valisini tildiirdii2s3. Mamafih Osman, Miisliiman kurtancrlannrn boyunduru$unu kifirlerin daha tjnceki ile dehare$iqtirmefe karar verdi. Olaylann cereyanr, teb'asiyle hemfikir olarak Osman'ln, ket etti$ini gtistermektedir. I(sa zaman sonra Muhammed, Onun sonu hakktnda bkz. Cuveyni, II, ree; ibnii'l-Esir, XII, r77 vd. Tabakat-tN1ii, z6z vd. d',934. z:'1 Trud1, V. I3z; XV, I4, rr3 vd.; Pckin MiEonu Qalqmahn, IV, r3o vd'; Cuveyni, I'
25r
2s2
57.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA. HITAYLAR VE
HAREZM$AHLAR
389
HirezmgAh'rn krztna ktitii muamele etmekte ve Kara-Hitiy hinrnrn krzrnr iistiin tutmakta oldu$unu haber aldr. HattA Muhammed'in ktzr, orta$rna hizmet etme$e mecbur ediliyordu. Nihayet tele yrhnda Semerkant halkrnrn Osman'rn emriyle isyan ederek gehirde oturan biitiin Hirezmliler'i iildi.irdilkleri haberi geldi. Hirezmqih'rn krzr kalede saklandr; Osman onu da iildiirecekti. Bundan vazgegmesi igin gok u$ragtrlar. ibnii'l-Esir, Hirezmliler'in viicutlarrnr kasaphk etler gibi do$nyarak Earqrlarda sattrklannr yazmaktadrr. Kendilerine zulmedenlere kargr ahalinin duydu$u nefretin ne kadar biiyilk oldufu bundan anlagrlmaktadrr. Felaket haberi duyulunca Sultan derhal Semerkant i,izerine ytiriidii. ibnii'l-Esir'e giire Muhammed, iince Hirezm'de oturan biittin yabanctlan, sonra da btittin Semerkanthlan iildiirmek istedi, fakat Tiirkin Hatun onu bu tasawurundan vazgeEirdi. Krsa zaman iginde Semerkant teslim olmak zorunda kaldr. Cuveyni, Osman'rn Hirezmgih'rn huzuruna krhq ve kefen ile grktr$rnr, yini tam bir ba$hhk arzetttigini kaydetmektedir. Di$er taraltan ibnti'l-Esir'de, gehir ya$ma edildikten sonra onun, Hirezmliler tarafindan muhasara edilmekte olan kalede mukavemet etti$i, af dilefinin reddedildi$i ve kale teslim olduktan sonra Hirezmgih'rn huzuruna getirildigi belirtilmektedir. $ehir i.ig giin ya$ma edildi; ancak yabanctlartn oturdu$u mahalle bu ya[madan masun kaldr. ibnii'l-Esir, tilenlerin sayrsrnrn 2oo.ooo olarak giisterir. Cuveyni'nin gergefe daha yalan olan rivayetinde ise lo.ooo insantn katledildi$i stiylenmektedir. Daha sonra Muhammed, seyyidlerin, imamla-
nn ve uleminrn ricalannt kabul ederek katliima
son verdi. HattA
HirezmgAh, Osman'r bile affetmek istedi ise de krzr Hin Sultan kocastntn affedilmesine razt olmadr ve ertesi gece idam edildi. Muhammed, "Fergana ve Tiirkistan emirlerine" elqiler gtindererek kendisine itaat etmelerini istedi. Kara-Hitiylar'rn hareketlerini kontrol etmek ve onlartn ilerlemeleri-
ne engel olmak maksadiyle isficib'a bir birlik giinderdi. Semerkant HArezmgih'rn baggehri oldu. Orada yeni bir cami yaprldr ve "yiiksek bir binanrn", belki de bir sarayrn ingasma baglandr.
ibnii'l-Esir'5a ve C0zcini'nin2ss verdikleri haberlerden, Muhammed'in emriyle Karahinhlar siililesinden katledilenlerin, yalntz Osman ve akrabasr olmadr$r anlagrlmaktadrr. Siililenin bagka mensuplan da ayni ikibete ufradrlar. Niimizmatik vesikalardanzs6, o devirde Uzgend hiikiimdannrn 25a
ibnii'l-Esir, XII, r78.
233
TabakahNini, frS. A. Markov, Katalog 2!2
256
ad.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
Celileddin Kadrr Hin oldu$u anlagrlmaktadrr. Osman'rn babast gibi o da "UIu$ Sultan" iinvantnt tagryordu. Aynr ikibete u$ramrg olmast kuwetle muhtemeldir25T. isficib'a bir birlik giinderilmesi, Kiigli.ik'iin iktidar mevkiine geqmesinin haber altnmast iizerinedir. Kiigliik, Giirhin'r hapsetti; Kara-HitAylar tarafindan hapsedilmig olan Kiggar hantntn oflunu kurtardr ve Kiggar'a giinderdi, fakat gehzide gehre girmeden iince isi emirler tarafindan iildiiri.ildii2ss. Cemil Karli'ye giire2se gehzide (Arslan Hin Ebu'l-Feth Muhammed) 6o7 (rzro-IzIr)'de 6ldiiriildii. Bundan Giirhdn'rn hapse girmesinin rztr yrhnrn ilk yansrndan sonra vuku bulmug olmadr$r neticesine vanlrr. Bu, Cuveyni'nin rivayetine de uyuyor. Cuveyni'nin bu olayr KaraHitiy ordusunun Talas kryrlanndan gekilerek Balisigun'u zaptetmelerinin hemen akabinde oldufunu belirtti$ini yukanda giirmilgtiik. GiirhAn hayatta iken Kiigliik, gerEek iktidarla yetinerek imparatorluk ihtigamrnrn biitiin giiriiniigteki alimetlerini metb0una brraktr. Kabul merasiminde Giirhin tahtta otururken Kiiqliik hAcibler arastnda ayakta dururdu2@. Giirhin'rn hapsedilmesinden iince, Muhammed ile Ktigli.ik arastnda miizakerelerin oldu$una dair tam manasiyle gilvenebilecefimiz bilgiye sahip de$iliz. Cuveyni tarafindan anlatilan hayali anlagma (bkz. s.379) elbette hig bir zaman gerEeklegmemigtir. ib.tii'l-Esir'in gerle$e daha yakrn olan rivayetine giire26r Kiigliik ile GiirhAn arasrndaki miicadele srrasrnda iki taraf da Hirezmqih'tan yardrm isteyince HArezmgih bir ordu ile ilerledi (belki r2ll'de), fakat netice kesinleginceye kadar hig birine yardrm etmedi. iki taraf da onu kendisine miittehk farzediyordu. Ancak Giirhin ma$lup ve hapsedildikten sonra Harezmgih, Kara-HitAylar'tn mahvtna igtirak ettil askeri kuwetlerinin bir ktsmt da Muhammed'in hizmetine girdi. Bundan dolayr Hirezmgih, Kiigliik'ii kandrrma$a gahgarak zaferini Muhammed'in yardrmrna borglu oldu$unu ve Gtirhin'tn arazisinin bir krsmmt kendisine teslim etmesinin lazrm geldi$ini ispat etme$e Eahgtr. Ktigliik bu teklih kesinlikle reddetti. Bu siyasi miizakereleri Nesevi do$ru bir gekilde anlatmaktadr262. Qiinkii Hirezmgih tarafindan Kiigltik'e giinderilen elEilerin sonuncusu olan Muhammed b. Kara-Kasrm, Nesevi ile konugma[a firsat 2t Belki Osman'rn krzkardeqinin
kocast Kug-tegin'in aynrdrr. Liibib'da adr geqer (I'
45). KuE-tegin iinvamna sikkelerde de rastlanr. 258 Cuveyni, I, 48; D'Ohsson , Histoirc dcs Mongob,l, t7o. 25e
Mctinbr, r3zvd. 2d Nesevi, metin, terciime, t3. 7, 2ur
ibnii'l-Esir, XII, r78 vd. metin, 79, terciime, I3-16.
262 Nesevi,
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA - HiTAYLAR VE
HAREZM$AHLAR
39I
bulmugtu. Muhammed, zaferinin meyvelerinden kendisini mahrum etti$i igin Kiigliik'ii mesul tuttu ve Gtirhin Hirezmgih tarafindan ma$lup edilince diigmanrna sulh teklif ederek ona krzr Talgag Hatun'u verece$ini, gehiz olarak biitiin hazinesini vadetti$ini, ancak en uzak vilayetlerini koruyacafrnr iddia etti. Tam bu srrada KiiEliik, Giirhdn'rn zaafrndan faydalanarak saltanatr elegegirdi. Bunun iizerine Sultan Kiigliik'ten GiirhAn'r ve krzrnr, hazinedan ile birlikte gtindermesini istedi. Bu tehditkir iste$e Kiigliik tince mutedil cevaplar vererek Muhammed'e hediyeler giinderdi$i halde Giirhin'r teslim etme[e kesinlikle yanagmadr. Gi.irhin, kendisini bekliyen
ikrbetten endige ederek Hirezmgih'rn teklilini kabul etmemesi iEin KiiEliik'e yalvardr. Gi.irhin'rn verdifi izahata bahlrrsa mes'ele Muhammed'in elgilerinin getirdikleri habere tamamiyle uymuyordu. Gi.irhin iilkesinin bazr krsrmlarrnr kurtarmak diigi.incesiyle HArezmgih ile bangmayr ve krzrnr ona verme$i gergekten arzu ediyordu. Fakat Muhammed biitiin bu teklilleri reddetti. Ki.igliik Sultan'rn arzusunu kargrlamakta geciktifi iEin Sultan, istedifini kesin bir gekilde tekrar etti. Elgisi aldr$r talimata giire hareket ederek hiikiimdannrn iifkelendi$ini KiiEliik'e sert bir dille ifade etti ve bundan dolayr zincire vuruldu. Sonradan Kiigliik ile Muhammed'in birlikleri arasrnda "Kiggar ile bazr yerlerde" meydana gelen Earprgmalar srrasrnda kagmaga muvaffak oldu.
ibnti'l-Esir'in rivayetine gtire HirezmgAh gete harbi igin ki.igi.ik kuwetler sevketmekle yetindi. Kiigliik de "btiyle bir hareket tarzr bir htikiimdardan daha Eok eqkiyaya yaragrr" diye onu ayrpladr. Kiigliik bu hususta pek gikAyette bulunamazdr, Eiinkii kendisi de aynr harp taktiiini uyguluyordu; hem de tam bir baganyla tatbik ederek bu siyede Hirezmgih'a kargr miicadelesinde baganh oldu. Halbuki dnce ancak Yedisu ile Seyhun vilayetinin do$u krsmrna sahip idi. Fakat ilk vazifesi islAm hareketinin son kahntrlannr ezmek oldu. YAni gerek ewelce at hrrsrzr ve haydut iken bu hareket esnasrnda Kulca viliyetinde bafrmsrz bir hiikiimet kurmug olan B0zir yahut Ozdr'J63, gerek hinlannr iildiiren Kiggar isilerinin reislerini ma$lup etmekti. KiiEliik, Do[u Tiirkistan'da fetihlere girigmeksizin iiE diirt yrl (yini t2tt'den rzr3 yahut tzt4'e kadar) hasat mevsiminde akrnlar yaparak biiyi.ik tahribat yaptr. Nesevi'de belirtildifi gibi Muhammed o srralarda aynr biilgeye askeri kuwetler sevketti. Muhammed'in ordusunun Begbahk'a vardrfrna dair Cuveyni'nin rivayeti26a de bunu teyid etmekte263 26a
Cuveyni, I, 57 vd.; Metinlcr, I35 vd. (Cemil Kargi). Cuveyni, II, Iz6.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
dir. Kiigli.ik'i.in alanlannda beklenilen giye hasrl oldu. Memlekette krthk baggtisterince halk ona boyun e$mek zorunda kaldr. Hirezmliler'in bagka yerlerdeki tavlr ve hareketlerine bakrlrrsa memlekette Muhammed'in ordusuna mensup birliklerin Ktigliik'i.in ordulariyle birlikte olmasr, halkrn bu karan almasrna yardrmcr olmugtur. HirezmgAh da Kiigliik'iin zalerinden sonra Do$u Tiirkistan'da Miisliimanlar'm u[radrklan zulme son veremedi26s. Muhammed, Kiggar ve Hoten'deki dindaglanna yardrm edemedi$i gibi Miveritinnehr'in kuzey vilayetlerini bile Kiigliik'e kargr miidafaa edemedi. ibnii'l-Esir'e giire266 Sultan, her halde r2r4'e kadar yaz mevsimini Semerkant'ta geEirmigtir. Miveriiinnehr'in Ki.igliik tarafindan istila edilmesinden korkuyordu. Nihayet islic6b, $6E, Fergana ve KisAn halkrnrn gi.iney-batrya giig etmeleri emredilerek bu vilayetler, Kiigliik'iin eline gegmesin diye tahrip edildi267. Fergana ile birlikte Kisin'in zikredilmesi, emrin anlagrldr$rna g6re ancak Fergana'nln Seyhun'un dogusundaki krsrmlanna iit oldugu manasrnda yorumlanmahdrr. isficib ile $iq'a gelince, ibnii'l-Esir'in rivayetini Yikut268 tamamiyle teyid etmekte ve bu tedbirin altnmasr igin aynr sebebi giistermektedir. Hirezmgih bu vilayetleri elinde tutma$a muktedir olamadr$r iqin tahribetti. islim hiikiimdarlannrn en kuwetlisi ile lzr8 yrhnda bir Mogol kumandanr tarafrndan fazla zorluk gekilmeden bertaraf edilen bir giigebe reisi arasrndaki miicadele biiylece neticelendi.
IB-Krpgaklar'a miicadele
kargr harekAt ve Mogollar ile
Muhammed, bozkrrlardaki di$er bir diigmana, I(rpgaklar'a kargr harekitrnda daha bagarrh oldu. Srgnak vilayetinin HirezmgAh'rn iilkesine dahil edildifi anlagrlmaktadrr. Qiinkii Srgnak hiikiimdarrnrn iki o$u Harezm'de esir bulunan emirler arasrnda zikredilmektedir26e. Muhammed Cend'den kuzeye do$ru hareket etti ve Krrgrz bozhrlannda yagayan I(pEaklar'a kargr akrnlar yaptr. Bu akrnlardan birinde Qingiz HAn'm ordulanyla tamamen tesadilfi bir qarprgma vuku buldu. Bu muharebe hakkrnda
birbirinden ayn dtirt tarihginin diirt rivayeti bize intikal etmigtir: ibnii'l 26s
BLz. lapiski,Ylll, zg;
Semirycgyc
Elkitabr,Il,
rr
r (Cuveyni'den, I, 5z).
2to
ibnii'l-Esir, XII, rgg. 267 ibnii'l-Esir, XII, r79. 268
Yakut, Mu'cem,I, 249 vd, lll, zg4. metin 39, terciime, 67.
26e Nesevi,
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA - HITAYLAR VE HAREZM$AHLAR
Esir270, Nesevi2Tl, Cizcilrfrzlz
ve
Cuveyni2T3;'
fakat
bu
tarihgilerin
diindiiniin de Hirezmgih'rn Orta Asya'daki seferleri hakkrnda oldukga farkh fikirleri vardr. ib.tii'l-Esir, Sultan'rn bu seferi, Mogollar'a kargr Utrir feliketinden (rzr8) sonra yaptr$rnr stiyler. Nesevi, selefinin kronolojik hatasrnr diizeltme$e gahgarak seferi 6rz (rz15-rz16) yrhnda gtisteriyorsa da, o da Ibnii'l-Esir gibi Mo$ollar'rn Kiigliik'ii yendikten sonra Sultan'm ordularrna kargr savagtrklarrnr belirtir. Halbuki Kiigliik'iin bu ma$ubiyeti nin ancak rzr8'de oldu$u bilinmektedir. Hem de Ki.igli.ik bu srrada Do$u Tiirkistan'da idi ve oradan Sangiil'e kagmrgtr. Halbuki Mo$ollar ile Hirezmliler arasrndaki garpryma Turgay vilAyetinde olmugtur. C0zcAni bu olayr 615 (IzrB) yrhna koyar. Onun rivayetine gtire Sultan o srralarda Tatar (?) Yusulun o$lu27a Kadrr HAn't kovalamakta idi ve kuzeye do$ru Tiirkistan'rn Yugur gehrine kadar ilerledi. Mo$ollar'rn orada giiriinmeleri, ancak Tatarlar'r takip ettikleri geklinde izah edilebilir. Yugur275 denilen yere gelince, Qin tarihinde de, KpEuk memleketinde Subudey'in Mergitler'i yendi$i mahalle Yu-ku denildi$ine dair bir bilgi bulunmaktadrr. Bundan baqka Yu-ku adr Mergitler'in reisine veriliyordu2T6. Yugur kelimesinin I(pEuk memleketinde bir iinvan olarak kullanrldr$r yukanda zikredildi (bkz. s. 363). Resmi vesikalardaki "Yugur o$ullarr" tabirinden anlagrlmaktadrr. Cuveyni'nin rivayetinde, Utrar fehketinden sonra Muhammed'in BuhdrA'ya giderek2TT B $aban'dan ro $ewal'e kadar orada kaldr$r ifade edilmektedir (belki 6r5'te, 3o Ekim ile 3o Arahk IzIB tarihleri arasrnda). ilkbahar mevsimi (?) geldi$inden Sultan vaktini e$lence ile gegirdi. Sonra KiiEliik'e karqr sefer yapmak gayesiyle Semerkant'a dogru yola Erktr. 270
ibnii'l-Esir, XII, 238; Tiesenhausen, I,
7.
271 Nesevi,
metin, g-r r, terciime, r6-19. 272 TabakahNisdn, 267 vd.d., Io96 vd. 273 Cuveyni, I, 5r vd., II, roo vd.; MirhAnd, Hatcqn, 74 vd.d.; Mirh6nd, Vb dc Djcaghk Khan, gg; D'Ohsson, Hisnirc dcs Mongob,I, zo8 vd.d. 27a Ciizcdrl'f eserinin bagka bir yerinde (Tabaleatt Nisn| rogT) "Yimek Safaktin'rn o[-
lu" oldufiunu siiyler ffimekler, Kimiklann Krpgaklafa akrabahir olan bir
kabilesiydi).
Marquart'rn fikrince (Osuirkisclu Diahktstudicn, r3o) C0zcini, Kadr/r Mcrgitley'in emiri Kudu ile kangtrrmrgtrr. Onun biiyle bir giiriig ileri siirmesine sebep giisterilmek igin Cuveyni'nin eserinin Hirezmgihlar hanedanrna dair olan hsmrnr bilmedifini fauetrneliyiz. 275 Raverty, "Yigur" geklinde yazar (TafukohNafl6,267) 216 Pckin Mislonu Qahsmalan, IV, 233, Marquart'rn likrince (aylr. yrde) gince Yu-ku, coSrafi isim olarak irgiz'i ifade eder. Bu, ancak Qinliler'in arapga yanhg bir transkripsiyona aldanmalan halinde miimkiin olabilir ( i.1l yerine ;,-l yahut i- ). Krg. Pelliot'nun fikri, Joumal Asiatiquc,II, XV, r54. 277 IV No.lu yazmada (2, 34): burada bir yanhq var.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
394
V.V. BARTHOLD
Bu srrada Qingiz Hin tarafindan kovulan Mergitler'in Tuk-togan'rn (Regidiiddin'de Kul-togan) kumandasr altrnda Kanghlar'rn (I(pqaklar) memleketinde giiri.indiikleri haberini aldr278. Sultan bu haber tizerine onlara kargr yiiriimek maksadiyle BuhirA yoluyla Cend'e gitti. Orada, gelenlerin yalnrz Mergitler olmadr$rnr ve Qingiz Hin'rn ordularrnrn onlan takip etti$ini ti$rendi. Cuveyni, bagka bir rivayetinde, Tuk-togan'rn bundan ijnce Kiiqliik ile sava$ etti$ini ve "Kem-Kemgik hududuna" (Regidiiddin'deki Kem-Kenci'0t) yani l(rgrz memleketine gitti$ini kaydeder; Cuqi de ona kary giinderilmigti. Hirezmgih, ihtiyaten Semerkant'a diindti; oradan ordusunun geri kalan krsmrnr aldr ve daha biiyiik askefi kuwetlerle Cend iizerine yiiriidii. "Bir tag ile iki kug vuracafrnr' timit ediyordu2Te. Halbuki o T,amana kadar Mogollar Mergitler'i imha etmiglerdi. Sultan yalnrz Qingiz Hin'rn ordulariyle muharebe edebildi. Kesin bir bagan kazanamadr ise de diiEmanr geri gekilmefe mecbur etti. Hirezmqih'rn u$ragmak zorunda kaldrfr Mogol ordusunun gergekten Mergitler'i kovalamakta oldu$unda giiphe yoktur. Mogol ve Qin kaynaklannda da260 Mergitler'in prens Kul-togan-Markin'rn kumandasrnda Krpgak memleketine kagtrklanndan bahsedilmektedir. Regidiiddin2sr, Mergitler'in mahvrnr bo$a yrhnda (rzt7) giisterir. Mogol ordusu, Subudey ile TokuEar adrndaki iki kumandarun emrinde bulunuyordu; bu arada Qingiz Hin'rn biiytik o$lu Cugi de sefere katrlmrgtr. Cuveyni, Nesevi, Cfizcini ve onlardan faydalanan Mirhind da Mogollar'rn kumandanrnrn Cugi oldu$unu siiyler. Bir rivayete giire Kul-togan, Cugi'nin huzuruna giittriildii; bagka bir rivayete g6re282 ise lfupgaklar'rn memleketine kagtr. "Cugi Hin arkastndan bir ordu giinderdi ve onu esir ettiler" ciimlesinde iki elyazmasrnda "giinderdi" yerine "giitiirdiin283 kelimesi vardrr. Regidiiddin'in verdi$i tari278
eder,
Marquart (Osttiirkisclu Di4hktstudicn, r34, n. r) bu aynilegtirme[e giddetle itiraz mogolca "Tokta Hin"rn yanhg bir transkripsiyonu oldufiu ve (Tokta-
fakat;6 j;'rn
biki ile aynilegtirdi$i) Tokta Hin ile oflu Kudu HAn'rn kangtrnldrgr hakkrndaki kendi nazariyesi gergeklerden gok uzaktrr. Regidiiddin'de, Marquart'rn bizzat ileri sirdiifiii gibi (ayt cscr, tgr) hem Kudu, hem de Kul-togan, Tokta-biki'nin ofullan diye zikredilir. ikisi de Krpgaklar'rn memleketine kagtrlar; orada Kudu maktul dii$tii. Kul-togan, Cugi'ye karqr savaqrrken esir edildi ve Qingiz HAn'rn emriyle itldiiriildii. Giiriiliiyor ki, Krpgaklar'rn memleketinde Mogollar'a karqr sava$an yalnrz Kudu de$il, Kul+ogan'drr. Qince tarihteki Ho(k)+u adr (Marquart, Ostthkisclu Diahktstudb, rzo) Kul-togan adrnrn da Qince yazrhgr olabilir.
II, roz.c-;1.r.;t lslj> y,*lf
27e
Cuveyni,
2m
Kr!.
282
Trudy,Y,7g.
,i U 6 c,-jlJ. .,,
Miyonu Qahsmahnhda Tianli'den yaprlan nakiller,lY, ryg,248. zar Tradjt, XV, 3r, r 15. Pckin
283
Qevirene giire biiyledir; Prof. Berezin, farsga metnini negrederken kargrhkh varyantlan nakletmiyor.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
(TnQ, Vll,
ga)
KARA. HITAYLAR VE
HAREZM$AHLAR
395
he gelince, bu tarihEinin I2I5-I225 ytllan arasmdaki olaylarrn kronolojisi oldukqa hatahdrr. Tarihin metin krsmrnda Regidiiddin domuz yrhnr (Izr5) verrnez, kronolojik ijzetinde ise fare yrlrru (Iz16) almaz. Bundan dolayr hicri yrl yanhqhkla birincisinde fare ve bo$a yrllanna, ikincisinde bo$a yrhna mukabil gtisterilmigtir2sa. rerB'de iki takvim sisteminin yrllan birbirine uyuyor; bunun igin 613 yrhnr bertaraf etmek gerekir. Gerek tarihin metninde ve gerekse kronolojik iizette Miveraiinnehr'in zaptr yrlan yrhnda285 (rzzr) giisterilir. Halbuki bi.itiin giivenilir kaynaklar rzzo yrhnr vermektedirler. Cuveyni'nin rivayetinden, Mergitler'in imhasrnrn, Cugi'nin Krrgrzlar'a kargr seferi ile birlegtirildifi neticesine vanlabilir.Regidiiddin de bu seferden bahseder ve rzr8 yrhnda giisterir286. Fakat Mergitler'in lirgrzlar'rn iilkesine kagtrklannr teyid edici bagka bir bilgiye sahip de$iliz. Nesevi'nin, Hirezmgih'rn saltanatrnln son yrllarrndaki olaylan iyi bildi$i inkAr edilemez. rzr8 yrhnda yaprlan bir seferi daha iinceki bir tarihte giistermezdi. Daha do$ru bilgilere sahip oluncaya kadar Sultan'rn Turgay viliyetindeki seferinin, rzr5-tzr6 krq mevsiminde baglamrg oldu$u, Mogollar ile garprqmanrn da rz16 yrh yannda meydana geldi$i gerge$e en yakrn ihtimal olarak kabul edilebilirzsT. Nesevi'nin rivayetine giire Sultan 6o.ooo kigilik bir ordu ile Irgrz kryr
lanna vardr, fakat hemen nehirden gegmedi; giinkti nehir
buzla
iirtiilmiigtti. Bu durumda ilkbahar baglannda oraya vannrg olmahdrr, buzlar artrk si.ivarileri tagryacak kahnhkta de$ildi. Buzlar eriyince Muhammed nehri gegti ve Mergitler'in imha edildikleri yere vardr. Cuveyni, harp sahasrnrn Kayli288 ve Kimag (?) nehirleri arasmda oldu$unu yazmaktadrr. Mtisliimanlar, yaralilann birinden savagln o giin cereyan etmiq oldu$unu ze+
Tndy, XV, zg vd.d., r I5. zts Tndy XV, 73 vd., r 16.
zu
Trud1, V, r3r, VII, 169, XV, I r5. Yaz mevsimi oldufu, aydrnh[rn biitiin gece devam ettiline dair C0zcini'nin rivayetinden anlagrlmaktadrr. Marquart (Osuirhisclu Diahhtsludi.n, r33) bu muharebeyi t2l9 yrhnda giisteriyorsa da en giivenebilece[imiz bilgilerle uyugmuyor. Bu giiriigte olmasr igin ileri siird0fii sebep, Qingiz Hinln BuhAri tiniinde ($ubat Izzo'de, Muhammed'in adr gegen phre diiniigiinden beq ay sonra giiriildtifitine dair lbnii'l-Esir'in verdili bilgidir, fakat lbnii'l-Esir'in bu olaylan tam manisiyle bildifi isbat edilemez.Marquart (ayt asar, t35) iig senelik bir agrk oldufunu kabul eder. Qin rivayetlerinin hayali kronolojisi hakkrnda bkz. 287
Pelliot, Joumal Asiatiquc,
r
I XV,
16z vd.
Cuveyni, II, Ioz. Marquart (Osttirhirclu Diohksttdi.n, I33) bu nehri fti'az-$'deki bir Qin rivayetindeki Hui-li ile aynr kabul eder. Burada, bu savag Hirezmgih'rn rzzo'deki kagr qryle kangtrnlarak r zzz tarihi verilmigtir. 288
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
396
ii$rendiler. Sultan hemen galipleri takibe karar verdi ve ertesi gi.in gafak siikerken arkalarmdan yetiqti. Cugi ile di$er Mogol kumandanlan Miisliimanlar ile savagmak istemiyorlardr. Qingiz Hin tarafindan yalnz Mergitler ile savagmak igin giinderildiklerini siiylediler. Sultan, cevap olarak biitiin kAfirleri diigman kabul etti$ini siiyliyerek Mogollar'r savagma$a mecbur etti. Bir netice elde edilmedi. Her iki ordunun sa$ kanat kuwetleri kargr tarafin sol kanat kuwetlerini geri ptisktirttiiler. Miisliimanlar'tn sa$ kanadr Hirezmgih'rn biiyiik o$lu Celileddin'in kumandasmda idi. Onun cesareti Miisli.imanlarr ma$lubiyetten kurtardt2se' Ertesi giin muharebe tekrar baghyacaktr, fakat Mogollar gecenin karanh$rndan faydalanarak geri gekildiler ve biiyi.ik ategler yakarak Miisliimanlar'r aldatolar. Miisliimanlar, ancak sabah olunca Mogollar'rn ordugihlannr terkettiklerini anladrlar. Mogollar'rn cesareti Sultan i.izerinde biiyiik bir tesir brraktr. Bundan sonra onlarla bir meydan muharebesinden kagtnmastntn sebeplerinden birisi budur.
rg- Halife ile miicadele islim hiikiimdarlan arastnda Sultan'rn rakibi yoktu. Takriben rzt5 yrlmda, daha iince Gurlular'a Ait olan biitiin biilgeleri iilkesine katarak idaresini o$lu Celileddin'e vermigti. Gurlular'rn Bimiyin gubesinin sahip oldu$u yerlerin Ceyhun'un kuzeyinde bulunan bazr viliyetler oldu$u bi linmektedir. Hirezm'de esir tutulan hiikiimdarlar arastnda Vahg hiiki.imdan Cemileddin Omer'in adr gegmektedir2m. C0zcini'de adr geqen MelikgAh'rn halefi muhtemelen bu zatttr2el. Sultan giigebe istilisr tehdidi kargrsrnda MAveriiinnehr'de kaldr$r halde kumandanlan Iran'tn hemen tamamlnl onun hikimiyeti altma almrylardr. Uman'da bile Muhammed'in adrna hutbe okunuyorduze2. Muhammed batrda ilk bagansrzh$a, Abbasi halifesinden Ba$dad'da adma hutbe okunmasrnr, yini halifenin daha iince Biiveyhiler ve SelEuklular lehine oldu$u gibi gimdi de HirezmgAh lehine cismani iktidardan feragailnt istedifi zaman u$ramtgtr. Batrda bundan bagka iinemli bagansrzh$r yoktur. Tekig'in de daha iince biiyle bir atzu izhar etti$ini giirmiigtiik; fakat Muhammed istedi$ini daha kesinlikle devam 28e Cuveyni'nin (iki rivayetinde: I, 52, II, ro3) verdiii bu genig bilgi biraz S0phelidir. CelAleddin'in hayat hikAyesini yazan Nesevi'nin, bu savagta kahramamntn oynadrfr rolden
bahsetmemesi giipheyi gekmektedir. 2s Nesevi, metin, 39, terciime, 66 vd. 2et TabakaH Ndsui, 496,
2e2
49.
ibnti'l-Esir, XII, rg8.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA - HiTAYLAR VE
HAREZM$AHLAR
397
ettirdi ve bu maksatla Hirezmli Kadr Muiireddin Omer b. Sa'd'r Ba$dad'a elqi olarak giinderdi (tarihgi Nesevi ondan bilgi almrgtrr). Baldad hiik0meti bu teklifi kesinlikle reddetti ve $eyh $ihibeddin Si.ihreverdi'yi Hirezmgih'a giinderdi. Cuveyni2e3 ile Nesevi'yezea giire geyh, Sultan'rn saraymda ilim ve fazhna liyrk bir gekilde kabul edilmedi. Bununla beraber Nesevi, Sultan'a daha hi.irmetli siizler siiyletir. Sultan geyhi sarayda bir miiddet bekletti2es ve Cuveyni'ye inanilacak olursa igeri girince oturtmadt. $eyh bir hadis okumak igin izin istedi. Sultan izin verdi ve hadisi dinlerken ddet izrs diz giikti.i. Hadis Peygamber'in, Miisliimanlar'm Abbasiler'e zarar verrnemeleri igin tenbihi iizerine idi. Sultan gu cevabt verdi: "Ben Ttirkiim ve arapgayl az bilirim, fakat senin okudu$un hadisin manAstnt anladrm. Ancak Abbas o$ullannrn hiE birine benim zararrm dokunmadr, onlara fenahk etmek igin de gahgmadrm. Halbuki onlardan bir go$unun daima Emiriilmiiminin'in hapishinesinde bulundu$unu, hatti orada Eolukgocuk sahibi olduklarrnr igittim; e$er geyh bu hadisi Emiriilmiiminin'in huzurunda okusa idi daha iyi ve daha yerinde olurdu. $eyh, halifenin miictehid srfatryle biitiin islim cemaatinin hayn igin bazr gahrslan hapsetmek selihiyetini haiz oldu$unu isbat etme$e u$raqtr. $eyhin giinderilmesinden, istenen hedefe vanlamadr. iU ntinimaar arastndaki husumetin artmasrndan bagka bir faydasr olmadr.
Sultan'rn cevabrndaki keskin niikteye ra$men o zaman islim ileminde halifeye kargr duyulan hiirmeti sarsamadt. $eyh tarafrndan okunan hadisin meAline tamamiyle uygun olarak ibnii'l-Esir2e6, "Abbasiler'in asil hanedanrnrn ululu$undan" bahsederken ona her kim fenahk ederse hili yahut sui niyetinden dolayr cezalandrrrldr$rnr stiyler. Cuveyni'ye giire Sultan, kendi hakkrnda "bi'at etmek islim'rn erkAnrndan olan imama miilk hevesiyle kastetti ve imanrnr sarsu' denilmesini istemezdi'ze7. Binaenaleyh harp Krg. Mirhind, Harczm,69 vd.; D'Ohsson, Histoirc des Mongob, I, r9z vd. Sultan ile Halife'nin arasrndaki diigmanhk hakkrnda Cuveyni'nin basrh metninde iki rivayet (II, 96 vd., rzo vd.) varsa da geyhin elgili$nden hig birinde bahsedilmiyor. $eyh hakkrnda bkz. Brockelmann, GAL, I, 44o. 2ea Nesevi, jnetin,rz vd., terciime zI vd.d.ismiil b'Ahmed b.el-Esir,tt'cYujl;r^tadh eserinde (British Muzeum yazmasr, 7914, w. 37') Eeyhin elgili$i haLL,nda genig bilgi verir (bkz. Brockelmann, GAL, I, 3+r). Ordunun 4oo.ooo kigiden ibaret oldufunu (miioalafa agrkga giirtiliiyor), iig gadrr kurulmug olup birinde iran hiikiimdarlan, ikincisinde Horasan hiiki.imdarlan ve iigiinciisiinde de MAveriiinnehr hi.ikiimdarlannrn bulundu[unu bildirir. 2e5 Franszca terciimesinin aksine arapga metnin bu manada kabul edilmesinin lAzrm 2e3
geldi$i anlagrhyor. 2% 2e7
ibnii'l-Esir, XII, zo7; D'Ohsson, Hisnirc dcs Mongok,l, rg4. Cuveyni,II, IeI.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
398
igin hutbe meselesinden daha makul bir bahane bulmafa mecburdu. Bu gibi bahaneler eksik de$ildi. Halife Nisrr, tahtrnr korumak emeliyle bagvurdufu usullerde Muhammed kadar ciiretkArdr. Halife, ismaililer'in reisi Celileddin Hasan'a bazr tekliflerde bulundu; onun fedailerinden bir kag kiqi getirtti2e8 ve di.igmanlannr bertaraf etmek igin kullandr. Hirezmgih'rn Irak valisi Iglamrg ile Mekke emiri btiyle bir ikrbete kurban gittiler. Hatti emir hac esnasrnda Arife giinii katledildi. Nihayet Hirezmgah, Gazne'nin tzI5'te zaptr slraslnda elde edilen vesikalardan, halifenin devamh olarak Gurlular'r Muhammed'e hiicum etme$e tahrik etti$inin anlagrldr$rnr ilin etti. Sultan, kendi tilkesindeki imamlardan bir fetve alma$a muvaffak oldu. Bu fetva mucibince biiyle harekette bulunan bir imam imamh$a lAyrk de$ildir; halbuki islAm'a yardrmr dokunan ve vaktini cihatla gegiren bir sultana imam kastederse biiyle birini defetme$e ve yerine bagka bir imam tayin etmefe hakkr vardrr; di$er taraftan hilifet Ali evlidrndan Hi.iseyn siililesinin hakkr iken Abbasi hanedanr tarafindan gasbedilmigtirzee. Ruhani makamlarrn bu karanna dayanarak Sultan, Nistr'tn hal'edildifini ilin etti, adrnr hutbe ve sikkeden grkarttr ve Seyyid Aliii'l-miilk Tirmizi'yi halife tayin etti300. Bu suretle HirezmqAh'rn Ba$dad iizerine yiirilmesine megru bir sebep bulunmug oluyordu. tzrT'de iran'da hAkimiyetini yeniden kurdu, lakat aynr yrhn krg mevsiminde Hemedin'dan Ba[dad i.izerine giinderdi$i bir birlik, Zagnos da$larrnda kar firttnalanna tutularak a|uv zayiat verdi; kalanlarrnrn hemen hepsi Kiirtler tarafindan imha edilerek ancak az bir krsmr Muhammed'in yanrna diinebildi30l. Biiylece Hirezmqih'm itibarma a$rr bir darbe indirildi$i gibi halk da, bu felAketi, igledi$i gtinaha kargrhk ona Allah tarafindan verilmig bir ceza kabul etti. ibnii'l-Est'ero2 inanrlacak olursa, Muhammed'in do$uya 2es
Bunlar hakkrnda bkz.Dozy, Ishmismc,3o3; Browne,
i
t;trory
Hbtorl of Pcrsia,
ll,
zo6 vd. 2ee
Cuveyni,
II, rzr
3m Cuveyni,
vd.
II, rzo vd. d. AlAii'l-mi..ilk
Harczm, 66 vd.d. Hamdullah Kazvini, ona I I4).
hakkrnda bkz. Cuveyni,
II, 9 vd.; Mirhind,
imideddin adrnr vermektedir (s.
49,6, terciime,
rr ibnii'l-Esir, XII, zo7. 12 ibnii'l-Esir, XII, zo7. Qa[daglanndan Akki piskoposu Jacob de Vitry'nin bir raporunda deniliyor ki, Halife Nasturi patri$i ile anlagtr, uhinlann hAmm' yene ve buna kargr Muhammed'in Seyhun'un iitesindeki biitiin memleketin kendisine terkedilmig olan "Krral David'e' (ynni Kiigliik'e) elEiler giinderdi. Halifenin elgilerinin tesiri altrnda "Krral David' HArezmgAh'a harp ilan etti; bundan dolayr HirezmgAh kendi iilkesine diindii (/04 dcl phil. hbt.
Classc dcr
Kdn.
Sachs. Gcs. der
Wil,
B.
VIII,
Eskikitaplarim.com
48, 5o vd.d.).
Karagöz
KARA - HITAYLAR VE
HAREZM$AHLAR
399
Miveritnnehr'i istili etmelerinden korktu$undan dolayrdrr. Bununla beraber halifeye olan kinini devam ettiriyordu. $ubat Izt8'de (Zilkade 614) Nigapur'a diiniince Nisrr'rn adrnrn hutbeden grkanlmasrnl emretti. Aynr tedbir di$er gehirlerde de, Merv, Belh, Buhiri ve Serahs'ta tatbik edildi, fakat Hirezm, Semerkant ve Herit'ta bir de$igiklik olmadr. Qiinkii bu gehirlerin hi.ikiimete ba$hh$r fazla olmayrp kendi aralannda ve istedikleri gibi hutbeye birisinin ismini koymak ve grkarmak hakkrna sahiptiler (?). Difer taraftan Avfi303 ile Nesevi3G, Muhammed'in bu felAketten sonra pigmanhk duydu$unu ve giirtiniiqte de olsa Ba$dad ile bangrna$a u$ragtr$rnr kaydetmektedirlero5. Hirezmqih'rn umumi efkira kargr biiyle bir giisterige liizum gtirmtig olmasr ve Nisrr'rn adrnr hutbeden grkartmasr, Ba$dad seferinden iince olmug olmasr kuwetle muhtemeldir. Hirezm de dahil olarak bazr gehirlerde hutbenin de$iqtirilmemesi, Sultan ile annesi arasrndaki mi.icadele ile alikah olabilir. Bu miicadelede ulemA, annesinin yanrnda idiler. diini.iEi.i, giigebelerin
zo-Ulema srnrfr ile askeri parti arasrndaki miicadele
teI6'da Hirezmgih, $eyh Mecdeddin Ba$dadi'nin idamrnr emretmekle hem annesini ve hem de ulemiyr giicendirmigti. Geng geyh, mutasawillarrn bugiin hilA mevcut olan Ktibrevi tarikatrnrn kurucusu $eyh Necmeddin Kiibri'nrn talebesi idi. On ikinci ve on iigiincii asrrlann biiyiik geyhleri gibi $eyh Necmeddin, batrdan gelen muhacirlerden $eyh Eb0 Ya'kub Yusuf el-Buzencirdi el-Hemedini'nins (iilm. I r4o) Miveriiinnehr'de kurdu$u tarikate mensuptu. Tarikatrn kurucusu ve siliklerinden tarih kitaplannda pek az bahsediliyorsa da, ahali iizerinde biiyiik bir ni.if0zlan oldufiu giiphesizdir. Faal iiyeleri arasrnda Hakim-ata ve Ahmed Yesevi gibi bugiin bile halk tarafindan gok hi.irmet gtiren evliyA vardr307. $eyhlerin halk iizerindeki niifOzu, hiikiimdarlan kugkulandrrabilirdi. Bunun igindir ki, geyhler baglangrgtan itibaren bu kabilden garprymalara ma{3
MctinLt,&4. Nesevi, metin, zo vd., terciime, 36. 15 Muhammed'in tayin etti[i halifenin sonunun ne oldu$u hakkrnda hig bir bilgimiz yoktur.
s
w Mctinhr, r54 (Yafa'i'nin Mirdti'l-Ccndn adh eserinden: kr1. Brockelmann, GAL, II, 176 vd.). $eyh el-HemedAni hakkrnda bkz. Zhukovsky, Raztalint Staraao Mcma, 169 vd.d. (Kandiye'den, rusga terciimesi Scmcrkant Vilfueti Rchberihde, VII!. 307
Kn. "Ahmed
Yesevi ve
Hikim Ati" maddeleri, i.A.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
ni
olacak tedbirlere bagvurmuglardrr. Tarikattn kurucusu, halefine, Sultan miirid ve siliklerine vermesini tavsiye etmigti308. Yini halkla olan sohbetlerinde hiiktimdarlariyle oldufu gibi sadakat izhar edilmesi isteniyordu. Avfr'ye3oe inanrlacak olursa Mecdeddin Ba$dadi, aynr tedbirlili$i giisterdi. Cuveyni ve Nesevi'de srk stk adr gegen ve o sralarda Hirezm saraymda vekil memuriyetinde bulunan imam $ihabeddin Hiveki, geyhe yazdr$r bir mektupta onun yardrmiyle "diinya iglerinin karanh$rndan taat rgt$tna yol bulabilece$ini ve dert legkerini isti$far ve ictihad krhciyle yenebilece$ini" iimit etSencer'e takdim edilen muhtrrada yazrh nasihatln aynlnl
ti$ini bildiriyordu. $eyh, hilkilmdara hizmet etmenin giinah olmadr$rnr, ma$durlara yardtm ve kederlilere teselli vermek firsatrna niil oldu[unu ve bu suretle diinya salTetine ve ihiret selimetine erigmek hususunda orug ve namazdan daha emin bir yol buldu$unu vekile anlattr. Binaenaleyh geyh ile Hirezm hiikiimeti arasrndaki garpr$manrn sebebini izah etmek oldukga zordur.On iigiincii ytizyrl mi.iellifleri bu olaydan hig bahsetmezler. Hamdullah Kazvini'den itibaren3r0 sonraki kaynaklann hepsi geyhin Tiirkin Hatun ile mtinakagastndan gtiphe edildi$i igin idam edildi$ini yazarlar3rl. Buna pek imkin verilmez, giinkii o sralarda Tiirkin Hatun, torununun o$lunu giirmiigtii3r2. $.yh ile olan miinasebetlerine dair rivayetlerden belki bu ve bunun gibi olaylarda askeri stnrftn saltanat makamma kargt miicadelesinde ulemintn yardtmtna mazhar oldufu manist qrkarrlmahdrr.
Tarihgilerin verdikleri bilgilere gtire Mecdeddin'in katli HarezmgAh'rn hemen pigman oldu. Muhammed, ister istemez onlarla iyi geginmuhtag oldu$undan Ti.irk hassa birliklerine mek igin elinden geldi$i kadar gayret etmek zorunda idi. Hirezmgih'rn ordusu iicretli askerlerinden meydana geliyordu. Daha iinceki devirlerden bile daha agrk bir gekilde, on ikinci astrda halk kiitlesine, tamamiyle baskr altrnda tutulacak giftgiler giiruhu giiziiyle bakrhyordu. El-KAtibii'sSemerkandi'nin3r3 Sultan Sencer'in a$zrndan nakletti$i enteresan bir fikrada giiyle denmektedir: Kuwetliyi zay{n gadnndan korumak, zayrlr kuwetlinin fuzuli hareketlerine karSr korumaktan daha liizumludur; kuwetlinin
ini bir iilkesinden ileri gelmigtir. Sonra
w N
Mctinbr, 5I (Kandiye).
Mctinb,gT. lto Mctinhr, r5g Taih-i Giatdc, 788 vd., terciime zI5 (496'da yanhqhkla Necmeddin
Bafdadi; krE. terciime, r I4). 3tt Mctinlcr'de gok genig olarak tarif edildi t56. 3r2 Celaleddin'in o$unun yagr hakkrnda bkz. Nesevi, metin, 84, terciime, I4,o. 3tt Mctinb4 7r.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA. HiTAYLAR VE
HAREZM$AHLAR
4OI
zayrfi tahkiri haksrzhktan ibarettir, halbuki zayfn kuwetliyi tahkiri hem haksrzhk, hem gerefsizliktir. $ayet halk kiitlesi itaat etmekten vzvgegerse
netice anargi olur; "kiigiik btiyiiSiin vazifelerini giiriir, fakat biiyi.ik kiiqii$tin vazifelerini g6remez." yini halk, kibarlar gibi yagamak isteyecek ve halkrn tizerine diigen igi hig kimse yapmryacak. Sencer devrine iit resmi vesikalann birinde "iggiler ve giftgiler" srmfi hakkrnda bundan bile daha kesin bir hiikme rastlantr3la. "Hiikiimdarlann dilini bilmezler, hiikiimdarlanna uymak ve yahut karg durmak hususunda bir likir sahibi olmaktan Acizdirler; biitiin gayretleri, gegimlerini temin etmek ve iilelerini geqindirmekten ibarettir; bundan dolayr sulha taraftar olduklanndan onlan ayrplamamak lizrmdrr". $u halde i.icretli askerler, saltanattntn yegine dayana$r oldu$undan Sultan, kendi menfaati igin onlan idarecilere tercih etmefe mecburdu. Bize kadar gelen resmi vesikalara bahrlrrsa Hirezmgih'm maiyetindeki en yiiksek memuriyetler, Selquklu imparatorlu$undakilerinin aynr idi, yini vezir, kadr ve miistevli. Vekil ve miigrif tabirlerinin kullarulmastnln, on ikinci yiizyrlda biraz de$igmig oldufu anlagrlmaktadrr. "Dergih vekili''nden3ls bagka bir "gahsi divan vekili"nden 316 bahsedilir ki, muhtemelen Mogol devrindeki "vekil-i harci"ye mukabildi3rT. Vekil, biiyiik paralann tahsilini kontrol ederdi. Viliyetlerde aynr vazifeyi miigrifler giiriirdii3rs. Her dairenin imiri, vilAyetlerdeki memurlan kendi bildifi gibi tayin ederdi3re. Ancak vilAyetlerdeki vezirler saltanat makamt tarafindan tayin edilirlerdi. Bilhassa hanedana, mensup bir valinin idaresinde bulunan viliyetlerde bu hususa dikkat edilirdi32o. Askeri memuriyetler arasrnda cellit (cindir), Selguklular'rn aksine biiyiik bir tinem tagrrdr. Tekig adrna yazrlan bir yazrda3zt cindAr, "hassa ordusu ilerigelenleri" arastnda sayrhyordu. Muhammed'in saltanau zamantnda, Sultan'm idam htikiimlerini yerine getirmege memur olan Ayaz, "Cihan Pehlivin" iinvantnt tagrrdr ve lo.ooo kigilik bir siivari birli$ine kumanda ederdi322. Divan reisleri arasmda me3ta
Mctinb,3o.
3t5
Mctinbr, gT (Avli). Mctinht, zg.
3t6
3r7 Cuveyni,
3rs
II,
z3g.
Nesevi'nin "miigril" tabirini
bu manada kullandr[r
agrktrr (Nesevi, metin, t95'
terciime, 325). 3re Bkz. yk. s. e49. 3m Mctinla,75, 76; Nesevi, metin, toz, terciime, t7o. 321
Mctinla,7&.
322 Nesevi,
metin, 23, terciime
4o. F.
Eskikitaplarim.com
fr
Karagöz
V.V. BARTHOLD
ritip
hakkrnda bilgimiz gok azdrr. Muhammed'in veziri Nizimiilmiilk Muhammed b. Mes0d el-Herevi323, muhtemelen Tekig'in vezirinin o$lu idi32a. $u halde bunlarda da, daha iinceki hanedanlarda oldu$u gibi rrsi vezirlere rastlanryor. Selquklular devrinde genigletilen mukataa usuli.i burada da tatbik ediliyordu. Tekig devrinde Bargrnhgkent valisi tayin edilen bir kumandana aynr zamanda "Divan-r alzn vasttasiyle bir ihsan olarak (yAni askeri daire vasrtasiyle) o biilgedeki baghca kiiylerden Ribit-Toganin verildi325. Aynr devirde gehzide Yegan-Dugdi'ya mik (vergiden muaf ma-
Iikine) olarak Nfihis ktiyii verilmigti. Halbuki kanunen mahlul emlikten oldu$u beyan edilmigti
326.
Sultan, annesinin himaye etti$ini idam etti$i halde Ba$dad iizerine yiiriiyiinceye kadar umumiyetle onun arzulannr yerine getirdi. Nizamillmiilk Muhammed el-Herevi'yi azlettikten sonra Tiirkin Hatun'un tavsiyesi iizerine Muhammed b. Salih'i vezir tayin etti. Daha iince TiirkAn Hatun'un gulimlanndan olan yeni vezire NizAmiilmiilk ve Nisrreddin iinvanlan verildi327. Sultan, yine annesini memnun etmek igin en kiigiik oSlu Kutbeddin UzlAg-qih'r veliaht tayin etti. Onun annesi Tiirkin Hatun'un kabilesine mensuptu. Biiyiik o$lu Celileddin Mengiibirti'ye, HerAt harig daha tince Gurlular'a ait olan arazi verildi. Geng veliaht Hirezm, Horasan ve MizenderAn valili$ine getirildi328. Ashnda bu viliyetlerin idaresi Tiirkin Hatun'un elinde bulunuyordu. Hirezm ulemisr aleyhine de yeni tedbirler ahnmadr. Ancak saltanat igin tehlikeli giirtilenler BuhdrA ile Semerkant'tan siiriildtiler. Buhdri sadn azledilerek HArezm'e giinderildi. Yerine vezirin kardegi Mecdeddin Mes'Od b. Salih el-Ferivi tayin edildi ve Mogol istilAsrna kadar bu makamda kaldr. Bununla beraber iki kardeg arasrnda husumet mevcuttu. Semerkant geyhiilislimr Celileddin, o$lu $emseddin ve kardegi Evhadeddin ile birlikte Nesi'ya gtinderildi32e. Sultan Irak'tan diindiikten sonra Nigapur'da bulundu$u srralarda ($ubat-Mart3s rzr8) annesi ile qiddetli bir kavgaya tutu$tu. Sultan, Vezir Nizimiilmi.ilk'ii liyakatsizlik ve irtikapla itham ederek azletti ve "hocanrn kaprsrna diin" di321 12a
Ncsevi, metin, eB, terciime 5o. BuzAt hakkrnda bkz. Zhukovsky, Ragalinl Staruao Maaa' 39.
325
Mctinhr,74.
326
Mctinb,75.
327 Nesevi,
metin, 28, terciime 48 vd'd. Nesevi, metin, zB vd.d., terciime, 44 vd.d. 32e Nesevi, metin, e3 vd.d., terciime,4I vd.d.
32E
3s Sultan, Nisan'da Merv'e varmrgtr libnii'l-Esir, XII, zo7).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KARA - HiTAYLAR VE
HAREZM$AHLAR
+O3
bir kinaye seziliyordu. Tiirkin Hatun'un hareketi, kavgayr daha da giddetlendirdi. Hirezm, azledilmig vezire parlak bir kargrlama merasimi tertip etti ve veliahtrn veziri tayin edildi. Sultan, bunu Mdveriiinnehr'de duyunca adamlanndan izzeddin Tu$ruI'u, vezirin bagrnr kesmek emriyle Horasan'a giinderdi. Tiirkin Hatun, Tufru]'u tevkif etti ve Sultan'tn emrini yerine getirmekten menetti$i gibi Sultan'rn Nizimiilmiilk'ii yerinde brraktr$rnr biitiin meclisin huzurunda aErkga siiyleme$e mecbur etti33r. Sultan'm bunu kabul etmek zorunda kalmasmdan, TiirkAn Hatun'un emri altrndaki viliyetlerde hiikmiiniin fi ilen olmadrfrnr giistermektedir.
yerek Hirezm'e gtinderdi. Bu siizlerde Ti.irkAn Hatun'a acr
zr
-Dogu islam siyisi tegkilitrnrn giikiigii
Biiylece Abbasiler zamanrnda ortaya grkan, Tihiriler ve Siminiler devrinde daha da geligen Do$u islim siyasi biinyesi, gimdi tamamiyle ortadan kaldrnlmrg oluyordu. Divantn hig bir iinemi kalmadr. Tiirkin Hatun'un baErnda bulundu$u askeri parti, saltanat makamtna karqr agrkga cephe algnrg vaziyetteydi. Ulemi, Mecdeddin'in katli ile Halife aleyhine zorla grkartrlan fetvadan dolayr Hirezmgih'r affedemiyorlardr. Muhammed'in kifirler boyunduru[undan kurtardrfr halk, kurtancrlan aleyhine isyan edince, isyanm bastmlmasr igin sel gibi han aktr. Netice olarak Muhammed, ne idare sisteminin unsurlartndan birisine ve ne de halka gi.ivenemiyordu. Biiyle bir htikiimet ile bi.itiin devirlerin en muktedir tegkilitgr lanndan birinin emri altrnda o srralarda birlegmig olan giigebelerin yeni kuwetleri arasrnda meydana gelen miicadelenin neticesi giipheli olamazdr.
33r Nesevi, metin, e8 vd.d., terciime, 49-55. Terciimede bir yerde (55), izzeddin'e Kerimeddin deniliyor. Bu hata asrl metinde yoktur. 332 Nesevi, metin, 3e, terciime, 56.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
Eskikitaplarim.com
Karagöz
rv. nOlUwt qixciz r
-Onikinci
HAN ve MocoLLAR
yi.izyrl Mogol tarihinin mahiyeti
bir aragttrmamdar Qingiz Hin'm giigebe imparatorlu$unun kurulugunu ve tegkilatrnrn esas hatlannr aydrnlatmafa gahqmrgtrm. Bu yaamda ileri siiriilen neticeleri defiqtirmefe qimdiye kadar bir sebep bulamadrk. Bununla beraber gtiniil anu ederki, on ikinci yiizyrl Mogolistan tarihi igin qimdiye kadar hemen hemen tek kayna$rmrzr teqkil eden Mogol milli ananeleri, sinolog olmtyanlar igin gimdikinden daha iyi bir gekilde Ea$daqlannrn yazrh bilgileriyle teyid edilsin. Tarihi olaylann siizlii intikalinden do$acak kagrnrlmaz bazr hayali tafsilat hariq brrakrlrsa Mogol ananesi iginde ashnda imkinsrz olabilecek bir gey yoktur. Bilakis giigebeler ile Qin devleti arasrndaki miinasebetlerin tasvirinde bir gergek payr vardtr. Qin'in devamh olarak gu takti$i uyguladr[r giisterilmektedir: Giigebelerden her hangi bir gurup kendisine tehlikeli olma$a baglarsa, bagka bir gurubu onun aleyhine krgkrrtrrdr; fakat miicadele bittikten sonra aynt takti$i eski mi.ittefiklerine kar;r kullanma$a mecbur olurdu. On ikinci yiizyrhn ortasrnda ManEulay'tn Kuzey Qin'de hiikiim siiren Kin siilalesi, Mongku-tata kabilesine, yani Nrtogotlar'a kargr harp ilin ettiler. rr47'de Kin imparatoru, Mogol htikiimdan Aolo-botzile ile sulh yapt2. Prof. Vasilyev3 ile Prof. Berezina bu isimde Tiirk-iran "ulug vezir" iinvarunr giirmek isterler. Halbuki giigebe hiikiimdarlann biiyle bir iinvan kullandrklannrn emsilini hig bilmiyoruz. ismin ilk krsmrnrn Mogol efsanelerinde bahsedilen KutulaKagan adrnrn Qinliler tarafindan bozulmug gekli olmasr kuwetle muhtemeldir. Bu Mogol siilalesinin saltanau en az rt6l yrkrna kadar devam etBagka
t
(s.r5t vd.) lngilizce, R.
s Trud1,IV,52, o T-dr,
X[I,
79.
r85.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
406
V.V. BARTHOLD
Kin imparatoru, Mongku-tatalar'a kargr harekete gegtigine dair bir beyannime negretti s. Biiyi.ik bir ihtimalle ktsa zaman sonra Buir-Nor Tatarlan, Mogollar'r perigan ettiler; fakat aynr yi.izyrhn sonunda Qin, Karayitler ile Mogollar'r bu Tatarlar'rn aleyhine krgkrrtma ihtiyacrnr duydu. Bu harplerde Temugin, Bozktrlar'tn ileri gelenleri arasmda topladr$r bir ordu ile ilk defa kendini giisterdi: Tatarlar'tn yenilmesinden sonra Karayitler'in hAnr Do$u Mogolistan'da baga geEince bu ordunun kumandant, askerleri tarafindan Kagan il6n edildi. Temugin, Karayit Vang-HAn'rn muvafakatiyle bu iinvanr kabul etti ve Kutula-Kagan'dan sonra astl Mogolistan'da ortadan kalkmrg olan Mogol soy admt yeniden diriltti. Meng-Hung'un gahadetine giire6Mogol kelimesi Qingiz Hin devrinde resmi bir tabirden ibaret olup milletin kendisi taraftndan kullanrlmryordu. Bununla beraber Yiian siilalesinin resmi yazilannda Mogollar'a ve onlarla birlegmig kavimlere Qin'de Mogol, Mogolistan'da Tata7 (Tatar) denilmektedir. Temugin, kabilesi igin Mogol tabirini kabul ederken kendisini Kutula Kagan'rn halefi ilAn ettifi gibi onunla akrabah$rna dair, muhtemelen gergekle alakasr olmryan bir iddiayr ileri stiriiyordu. Mogollar'n Tian'g-ao-pi-Si, yini "Yiian siilalesinin gizli tarihi" adryla bilinen destanrna giire Temugin o zaman on saray dairesi tesis etti. Mogolca metinde dairelerin isimlerinden Qerbi'den bagkasr zikredilmemig ve yalnrz memurlartn vazifeleri giisterilmigtir. Bu memurlar qunlardrs: migken
r) Diirt kiginin vazifesi "yay ve oklan taqrmak" idi; sonraki korgr (okgu) memuriyeti.
z) "Ug igecek ve yiyecek miifettigi'; Mogolca metinde sabah ve akgam miifettigleri ayndrr; sonraki bukavule yahut bavurgr memuriyeti. 3) tabl-r
Bir "koyunlan otlatma nezaretgisi'; Regidiiddinl0 bu memura Is-
imire
ahtagrsr demektedir.
5 Pekin Miryonu Qahsnalan, lV, 175. 6 Trud1,IV, zr9 vd. 1 Pckin Misyonu Qahgnalan, IV, ln.
E Pchin Mislonu Qahgmalan, IV, 62. Prof. Berezin'in agrklamalan (Tru$' Xlll' 255 vd.d.). Asrl mo$oica metindeki bilgilerden faydalanmayr Prof. A.O. lvanovsky'nin liitfuna borgluyum. e Naymanlar ile difer bazr kavimlerde "bukavul" tabirine kargrhk "kunsatn terimi kullanrhrdr. Do$u Mofolistan'da kuncat diye tetilluz edllirdi (hudl' V' 176; Yll, zg4; XIII, r3o, farsga metin, zIo). ro Trud1, V, er3; VII,283.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
QiNGiz - HAN vE
MoCoLLAR
+o7
4) Bir "arabalan hazrrlama memuru" (tergen); sonraki yurtg memuriyeti; Regidiiddin'e giire bu zat binbagrh$a yiikseltilir ve krsraklara bakardrrr; iimriiniin sonunda bukavul ve bavurgr olurdu 12. 5) Bir gerbi13; "saray memurlarr ve hademelerinin bagr". 6) Diirt kiginin vazifesi "kilrElan bir yerde tagrmak" idi. Bunlann reisi Temugin'in kardegi Cugi Kasar idi. 7) iki tane "atlan terbiye miifettigi" (ahta, sonraki ahtagr memuriyeti); bunlardan birisi Temugin'in kardegi Bilgutay idi. B) Ug tane "atlarr otlatma memuru'.
g) Diirt "uzak ve yakrn ok (qince Yiian-tsien ve Kin-tsien, mo$olca Hola ve Qr"); bi.iytik bir ihtimalle bunlar hAnlarrn gahsi emirlerini bilhassa elgi srfatiyle ilin ederlerdi. "Haber oklan" giindermek ideti Kin imparatorlu$unda vardr ra. Sonraki zamanlarda Mogol imparatorlu$unda gizli maktuplan ihtiva eden oklara mahsus bir tabir mevcutturs.
Io) Eqriftan iki kiginin meclisin ihtiyarlan yahut mogolca metindeki
gibi "muhafrzlarr" oldu[u siiyleniyorsa da vazifeleri hakkrnda fazla bilgi verilmiyor. Hinrn bagmiigavirleri srfatiyle toplantrlarda diizeni sa$lamak vazifesiyle miikellef olmalan kuwetle muhtemeldir. Burada bahsedilen iki
kigi daima Qingiz HAn'rn sarayrndaki en gerefli makamlardan birini iqgal ediyorlardr. Bugurci noyon, Hin'm sag tarafinda ve kumandanlann iiniinde otururdu16. Di$eri Celme, hassa birlikleri (kegik) kumandanlanndandr. Onun iizerinde ancak iki, i.ig kigi oldu$u bildiriliyorlT.
z-.Qingiz Hin'rn hassa ordusu rzo3 yrhnda Karayitler'e kargr kazanrlan zalerlerden sonra Temugin, Do$u Mogolistan'da iinde gelen gahsiyet olunca hassa birlikleri daha kesin bir tegkilata tAbi tutuldul8. Bundan sonra mogolca rstrlahlara rastlanrr. Trud1, V, zr3; VII, zB3. Trudy, V, r75; VII, e34. ucezbin ya'3 C0zcini (Tabakan Nfu6, 97$ "gerbi' kelimesini (Raverty'de yanhghkla zrlmrgtrr) hicib diye terciime eder. ta Pchin Misyonu Qalqnalan, IV, r9r. 15 D'Ohsson, Histoirc dcs Mongob,lll, 434. ro Trudy, V, 16I; VII, z7r.
't
12
'tE T*dr, V, I43; VII, r9o. Pckin Miyonu
Qalqmahn,IV, roz vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
4oB
V.V. BARTHOLD
Gilndiiz niibeti igin 7o, gece niibeti iqin Bo kigi segilirdi. Birincilere Turgere. Bunlar diferleriyle vut, ikincilere ise Keptevut (tekili Kebtevur) denilirdi muhalrz birliklerini teqkil ederlerdi (keqikten, tekili kegik20 niibet, vardiya). Bunlann arastnda okqular (korgr), sofracrlar (bavurgr), kaptcilar (metinde belli de$ildir; belki egudengi'dir, mogolca "eguden" yahut "uden", kapt manasrna gelmektedir) ve seyisler de (ahtagr) bulunuyorduzr. Saray memurlan ve miistahdemleri, sayrlan altrya grkanlan gerbilerin idaresi altrnda bulunuyorlardr. Bunlardan bagka "Iooo bahidtr" HAn'tn hususi muhafizlan idiler. Muharebede hassa ordusunun iincii kuwetlerini, sulhta da saray muhafizlartnrn bir krsmmr meydana getiriyorlardr. Hassa askerlerinin niibetEileri iiE giinde bir de$igirdi. Ieo6'da hassa ordusu yeni bir tegkilata tibi tutulduzz. O yi iqinde TemuEin Naymanlar'r yendi, Camuka'yt idam etti ve biitiin Mogolistan halkrnr hikimiyeti altnda birlegtirdi; "dokuz adet ak tu$lu bir sancak grkarth23 ve hiikiimdar olarak tahta grktr". Aynr zamanda resmi kaynaklara giire Qingiz Hin iinvanrnr aldr. Kebtevutlann saylsl 6nce 8oo, sonra Iooo kigiye grkanldr; korgrlarrn ise 4oo'den rooo'e grkanldr. Aynr gekilde rooo turgevut teqkil edildi; "rooo bahidrr" tirnefi iizerine 6ooo bahidrr daha tegkil edilerek hassa ordusu saflanna dahil edildi. Biiylece hassa ordusunun sayrsr ro.ooo kigiyi buldu. Niibetqiler (karavul) diirt postaya biiliinerek her posta iinceki gibi iig giin iig gece vazife giiriirdii. Hassa ordusuna nasrl asker toplandr$r hususunda elde etti$imiz bilgilere giire her binbaqrnrn o$u (ilk tegkilata dahil olanlann kastedildifi aqrktrr) akrabastndan bir, arkadaqlanndan on, her onbagrnrn o$lu ve go[unlukla hiir adamlar, akrabalanndan bir ve arkadaglarrndan iig kigi getirmefe mecbur edildiler. "Her kim hassa ordusuna girmek isterse ona hiE kimse engel olmasrn"diye bir emimime grkanldr. HAnrn gadrrrnrn gece niibetqileri igin bilhassa srkr bir' talimat verildi: Ortahk kararma$a baglayrnca her kim qadrrrn yakrnrnda re Relidiiddin'de J1t5 geklinde gegen kelimenin, bunun aynr oldufunda giiphe yoktur (Tnd1, V,38; VII,48). Prof. Berezin, yanhShklallEfokumug ve"gitmek'Iiilinden tiirediflini zannetmigtir, bkz. atn cscf, V. z3o.Baqka yerde (Trud1, XV' r3B; farsga metin, zo4) aynr kelime Jyt+K llmUAuul) yerine J;hK (kaytavul) geklinde giiriililr' 20 ReSidiiddin'de gofunlukla,iLf geklinde geger. Prof. Berezin "kesikten" kelimesine
"miibarek" manisrm veir (Trudy,XIII, IBS)..fJ"Skelimesinin kullanrhqrnrn misilleriQuatremEre tarafindan toplanmrgtrr (Mongok, 3o9 vd.d.).
2r "Ahtagr"
tibirine
Tian-g'ao-pi-5i'de, hattA Sengiin tarihinde bile rastlanrr, krE. PelliXV, l8o not.
ot'daki metin, Jounal Asiatiqua, r r 22 Pckin Misyonu Qahgmah4 23
IV' Ie5, r3o. Meng Hung'a gbre (Tmd1,IV, z3r) bu sancafirn ortasrnda bir siyah ay gekli vardr.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
eiNciz - HAN vE
MoCoLLAR
4oe
Hinrn gadrnna kimse yalnrz giremezdi; yanrnda muhakkak muhafizlar bulunmahydr. Her kim 6niden igeri girerse muhafizlar ona silah gekerlerdi. Muhafizlarrn sayrsrnr sormak yasaktr ve bunun cezasr e$erli bir at ile elbisesinin miisaderesi idi. dolagrrsa tevkif edilsin.
Hassa askerleri srkr bir disipline tdbi idiler. Niibetqi oldu$u giin vazife yerine gelmiyene ilk deta otuz de$nek, ikinci tekrarrnda yetmig defnek vurulurdu. Aynr durum iigiincii defa olursa otuz yedi de$nek vurulduktan sonra kovulurdu. Niibet giiniinti maiyetindeki askerlere hatrrlatmayr unutan subaylara da aynr ceza verilirdi. Di$er taraftan hassa askerleri imtiyazlara sahiptiler. Muharip erler ordudaki binbagrlardan ijnde gelirdi; muharip olmryanlar ise yiizbagrlardan iinde gelirdi. Hassa ordusu kumandanlarr maiyetlerindeki askerlere kendiliklerinden ceza veremezlerdi. Btitiin hareketlerini Hin'a arzetme$e mecbur idiler. Bu hususta giiyle bir diizen vardr: "Her kim maiyetindekileri de$nekle dijverse defnekle diiviilecektir, her kim yumrukla dijverse yumrukla diiviilecektir". Hassa askerleri Hin'rn yakrnlarr olmak srfatiyle bu imtiyaza uzak seferlerde de sahip idiler.Qingiz Hin, S0budey-bahAdrr'r bir sefere giinderirken gu mealda bir talimat vermigtir: "Her kim emirlere itaatsizlik ederse, benim tanrdrklarrmdan olanlan buraya getir, olmryanlan ise derhal idam et" 2a. Hassa ordusu, ancak
Hin
sefere qrkarsa harbe giderdi. Ordugahta ilk "bin bahidrr" HAn'rn qadtrtntn tiniinde, korgrlar ile turgevutlar sa$da, geri kalan Tooo kigi de solda yerlegtirilirdi. Bin bahAdrrrn ve hassa ordusuna iince dahil olanlarrn diferlerinden daha qok itibarlarr vardr.
ve miilki idare
3-Askeri
Qingiz Hin'rn kumandanlannrn go$u hassa ordusundan yeti$mi$tir. Bu tegkilat siyesinde biitiin imparatorluktaki askeri kuwetlerin idaresi, Hin'rn bizzat tecriibe etti$i kimselerin elinde bulunuyordu. Bu kumandanlann icraitr, Qingiz Hdn'rn yardrmcrlannr segerken ne kadar zeka ve isabgt giisterdi$ini ve insanlan nasrl iyi tanrdr$rnr orlaya koymaktadrr. Halk ki.itlesi, Qingiz HAn'rn seqtiklerinin elinde bir oyuncaktan ibaret idi. Kendisine isnad edilen vecizelerde bile hig bir zaman halktan bir bi.itiin olarak bahsetmez ve onlara yaptr$r hizmetlerden stiz etmez, ancak Hdn'rn selefleri ve aristokrat taraftarlan igin yaptrklarmr sayar. "Noyon denilen prensler imparatorluktaki en yiiksek srnrfi tegkil ediyorlardr". "Bi.iyiik noyon" iinvanr Qingiz Hin'rn kiigiik o$u T0luy'a aitti2s. Askeri iglerde ba2a Pckin
Migonu QahSmalan,IV,
zs Trady,
XIII,
rr
r.
77.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
4ro
v.v. BARTHOLD
basrnrn birinci yardrmcrsr idi26. Temugin'in kiigiik kardegleri Temuga ile
Bilgutay'a da 27 "noyonn denirdi. Umumiyetle Qingiz Hin'rn kardeglerinin gocuklarrndan yalnrz Cugi Kasar'rn evladr, imparatorluk hinedanr iiyelerine mahsus haklara sahiptiler; diferleri asiller srrulrna dahildiler. Askeri aristokrasi28, Tiirkler'de oldu$u gibi "tarhan" iinvanrnr taqrrlardr. Cuveyni'ye giire2e imtiyazlarr gunlardan ibaretti: Her tiirlii vergiden muaf idiler; gerek harpte ve gerekse avda ele geqirdikleri hergey gahsi mallan sayr hrdr30; hususi izin almadan istedikleri zaman saraya girebilirlerdi; ancak dokuz defa sug igledikleri zaman mes'ul tutulurlardr3r; fakat bu kaide ancak idim cezasrnr icap ettiren suglar hakkrnda tatbik edilirdi32. Ziyafetlerde tarhanlar bag tarafa otururlar ve kendilerine birer qarap kisesi verilirdi33.
Ordunun baqrnda, Qingiz Hin'dan gok evvel biitiin giiEebe milletlerde oldu$u gibi onbagrlar, yilzbagrlar, binbagrlar ve on bin kiqilik tiimen kumandanlarr bulunuyordu. Qingiz HAn devrinde bir tiimenin i.ig biiyiik kumandanr vardr: Biri Mukuli, sol yahut dolu tarafinr idare ederdi (Mogollar'da gilney en gerefli taraf sayrlrrdr)3a; ikincisi Bugurct, sa$ yahut batr tarafi idare ederdi; iigiincilsii Naya, "orta biiltikleri' idare ederdi3s. Regidiiddin, Naya'yr Mukuli'nin yardtmcrst olarak zikreder. Bugurci-noyon'un da bir yardrmcrst vardt, fakat onun ilnvanrnrn karqrh$rna Mogol kaynaklannda rastlandr$ma dair bir bilgimiz yoktur; telaffuzu da giiphelidir36. Kendi iste$iyle bir kumandandan di$er kumandanrn maiyetine gegen asker, ordu huzurunda idam edilirdi. Onu kabul eden kumandan da 26
Cuveyni, I, 29.
27 Tmdy, 28 Tnd1,
XIII,6o,6z.
XIII,55.
2e
Cuveyni, I,27. n Pchin MiEonu QahSmahn,IV, 98, rz4. 3t Krt. Pekin MiEonu QahSmahn,IV, r r5, r 16, rzo, r22, t24. 32 Pekin MiEonu Qahsmahn,lY, zz3. 33 Pckin Mislonu Qahsmahn,IV, gE, rz3. 3a Pckin Misyonu IV, 83, zo3.
Qahgmahn,
Krq. gi.ineye do[ru eiilmek suretiyle Qingiz
Hin'rn ruhuna ibadet edildi$ine dair Plano Carpini'nin rivayeti ram. Saint Petersburg, r8z5, ed.
(Sobnnic putcslvsiaii
D. Yazykov, 84; latince neqn (Recueil dc
aolages
k nn-
ct de Mi-
Hakluyt Cemiyeti igin yaprlmrg olan Rockhill terciimesinde yoktur). Qahsnalan,IV, I 16 vd., lz4. 36 Prof. Berezintl3-f;9-okunugunukabul eder ve mogolcasutukersen-"mikemmel, muktedir" diye manilandnr (Trudy, V, rg5, 297; VII, z6o); baEka yerlerde (Trud1, XY, farsga metin, r9B, rgg, zo5, zog)Jyiir-diye okurve bu kelime ile tiirkgeglr--"sonra" arasrnda bir miinasebet gorttr (Trad1, XV, t 77). mobcs, lY . rB39) s.6z r: 35 Pclcin Miyonu
Eskikitaplarim.com
Karagöz
QiNciz - HAN vE
MoCOLLAR
4tl
afrr bir gekilde cezalandrtltrdt3T. Hin'tn avlar igin de kesin talimah vardt; Mogollar'da bu avlar yalnrz e$lence defildi. Avlarda yiyecek temin edildi$i gibi ordu iEin de talim yerini tutardt38. Av kaidelerine uymamak bazan tiliim cezasrnr icap ettirirdi 30. Qingiz Hin, daha sonra avlartn idaresini bi.iyiik o$lu Cugi'ye verdi{. Miilki idarenin tegkilatlanmast daha giiq oldu. Qingiz Hin'tn Mogollan, yurttaqlarr olan Karayit ve Nayman kabilelerinden bile daha aga$r bir kiiltiir seviyesinde idiler. Binaenaleyh Mogolistan birlegtirilince kiiltiirli.i vilayetler itaat altrna ahnmadan iince tibi halktan faydalanma ihtiyacr hasrl oldu. Qingiz HAn'rn saraytnda (Izo3'ten ewel) medeniyet miimessillerinden en iince miisliiman tiiccarlarr hakkrnda bize bilgi intikal etmigtiral. Qingiz Hin ilzerindeki niif0zlarrna dair bir gey bilmiyorsak da hassa ordusunun tegkilatlandrnlmastna yardtmcr olmalan miimkiindi.ir. Qingiz Hin'rn memleketinde ya ile ig giirme Naymanlar itaat altma ahndrktan sonra bagladr (rzo6). Nayman Hin'rn miihiirdan Uygur Tagatun, Qingiz Hin'rn sarayrnda da aynr vazifeyi yapryordu ve Hin'tn ofullarrna Uygur yazrsiyle okuma yazma ii$retme$e memur edilmigtia2. Cuveynia3, Tatarlar'rn yazrlanntn olmadt$tnt yazmaktadrr. Yasa, yAni Mogollar'tn ananevi kanunlannr yazabilmek igin Mogol genEleri Uygurlar'dan okuma yazma ii$renmefe mecbur idiler. Hin'rn miihiirleri hakkrndaki tarihi bilgimize giire bunlar iki gegit olup bunlar igin tiirkEe "al tamga" (krrmrzr miihiir) ve "kijk tamga" (mavi miihiir) tabirleri kullanrlrrdr. Birinci tabire gok rastlanmaktadrraa. Anlagrldr$rna giire ktik tamga, ancak en miihim meselelerde ve go$unlukla HAn iilesi mensuplanna yazian yazrlarda kullanrhyordu
as.
4-U ygur kiiltiirii $u halde Mogollar'rn ilk hocalan ve Mogol imparatorlu$unun ilk devlet memurlarr Uygurlar idi. Daha sonra Uygur memurlarr Mogol ordula37
Cuveyni, I, 24. rE D'Ohsson,.f/utoirc
0
des
Mongoh,I,4o4 vd.d.
Cuveyni, I, zg. at Mctinb, 1,59 (Kil6b Mu'kai'l-Ensdbfi /ceaet Selitin Mugal); a2 R6musat, Nouacaut mc*hngcs asiatiqucs, ll,6r. a3
lapiski'X, trz.
Cuoqni,l, 17.
aa Bilhassa Cirzcini'de ( 7a bakatt Nasii, t t5B). a5 Mavi miihriin kullamhgrna misil olarak bkz.
gahrs anlagrldrlrna
giire, Biiyiik
Hinln ilhan Abaka'ya
Trudl, V, 4o; VII, 5r. Bahsi gegen yazdrfr mektuplan getirdi ve ihtiva
ettigi talimata uyarak sarayda bir memuriyete tayin edildi.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
v.v. BARTHOLD
4t2
riyle birlikte medeni iilkelere girdiler ve gerek Qin'de, gerekse islim memleketlerinde gok daha miinewer olan yerlilere bagan ile rekabet ettiler. HiE giiphe yok ki, pek erken devirde medeniyet T'ien-gan eteklerindeki memlekete, muhtelif cihetlerden, Qin'den, Hindistan'dan (Budizm) ve Ttirkistan'dan (Maniheizm)a6 girme$e baglamrgtrr. Fakat dr!-an gelen taarruzlara kargr emin olmadrklarr igin Uygurlar hocalannrn derslerinden faydalanamadrklan gibi devamh bir milli ki.iltiiri.in geliqmesine imkin hasrl olmadt. Uygurlar'rn harici tarihinin cereyanr ve bilhassa Uygur ki.iltiiriiniin geligmesi heniiz pek az aydrnlanmrgtrr. Yeni arkeolojik keqilleraT biraz rgrk tuttu ise de ifade ettikleri manintn kesin bir gekilde anlaqtlmast ancak yazrh kaynaklar ve bilhassa Qitt kaynaklan bi.itiiniiyle araqtrnldrktan sonra miimki.in olacakilr. Netice olarak iilkenin on iigiincii asrrdaki durumu hakkrnda bildiklerimizi ortaya koymakla yetinece$iz. Avfi'ye giirea8 KaraHitiylar ile Uygurlar'rn bir krsmr giinege taparlardt, bir ktsmt da hrristiyan idi. Umumiyetle onlann arastnda Musevilikten bagka her din bulunurdu, fakat Uygurlar'm go$u hrristiyan idi. Uygur i.ilkesinin teqkildtrnr Avfr'nin Ea$daglarr o kadar iyi biliyorlardr ki, genig bir gekilde miinakaqa etmek yersiz sayrlrrdr. Aynr miiellifae, anlattr$r hikiyelerden birinde Uygurlar'r askeri meziyetlerden mahrum ve sulhsever bir millet olarak giisterir. Uygurlar'rn Eo$unlufunun htrrstiyan oldu$una dair Avli'den bagka Plano Carpinis0 de bilgi vermektedir. Bununla beraber Uygurlar arastnda Hrristiyanlann Budistler'den qok oldu$u qtiphelidir. Ashnda Budist rahiplerine verilen Daip (sanskritce aslt bhifuu) kelimesi, Mogol devletinde "katip, memur" manaslna da geliyordu5l. Bundan, Mogollar'rn hizmetina6 Orhun'daki Uygurlar'rn Qin'de Lo-yang'da 762 yrhnda Maniheist hocalara rastladrklan bilinmektedir; bkz. Chavannes ve Pelliot, Jounal Asiatique, It, I, s. tq vd. (-Un
Trai6 Manichicn rclrouai cn Chinc, a1
Nachrichten ibcr
frl).
db aon der Kais. Akod.. da Wiss. zu Sl. Pchrsburg im Jahrc
gcriistcte Expcdition nach Turfan,
1898 aus-
Heft r, St. Petersburg r8gr9. Sonraki kegifler iEin kr1. Bart-
hold, Stazd und Aufgaben dcr Gcschichte-uissnschaft in Turkistan, (Dit Gcbtcswissmschaftcn, r9r4. ro75-rg8o). Burada bir gok miiracaat kitaplan zikredilir. Bu konu hakkrnda literatiiriin genig bir listesi, Sir Aurel Stein'in Scrindia ad\ eserinde bulunmaktadrr (giri9, XXV vd.); bununla beraber Le Coq'un eserleri listeye altnmamrqttr. Bildifime gtire Uygurlar hakkrnda son keqiflerden bahseden daf,rnrk bilgiler, heniiz sa$lam bir eserin konusu olmamrqlardrr. a8
Melinler, gg.
ae
Mctinlcr, 95.
50
Plano Carpini, Sobtanb putcslvsttti, rz8; Hakluyt Cemiyeti, ilave seriler, 69, ro3, ro4. 5t Kr1. Budagov'un l0gatr, gi4 kelimesinde.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
I
(tgog),
QiNciz - HAN vE
MoCoLLAR
4t3
de bulunan Uygur miinewerlerinin Eo$unun Budist rahipleri oldufu netisecine varrlabilir. Uygur Budistler'i hakkrnda bazr bilgiler veren Rubruk'a giires2 putperestler arasrnda "bir nevi hususi" tarikat tegkil ediyorlardr (quasi secta diaisa ab a/ru). Uygurlar dua ederlerken yiizlerini kuzeye gevirirler, ellerini kavugtururlar, diz giiker ve ahnlannr ellerine koyarlardr. Mabetlerinde iili.i resimleri bulunurdu, ruhani iyinler srrasrnda ganlar galardr.
Rubruk, Budistler'in "Om Mani Padme hum" duasrnr nakleder. Q'ang Q'un'a giire53 Uygur iilkesindeki Budist rahipleri ktrmtzt elbiseler giyerlerdi. Aynr seyydh, Uygurlar arastndaki Taoistler de giirmi.igtiir. Halbuki Archimandrite Palladius buna ihtimal vermiyorsa. Maniheistler, dokuzuncu ve onuncu ytizyrllarda gerek isldmss ve gerekse Qins6 kaynaklannda Budistler ile birlikte zikredildikleri halde on iigilncii yiizyrlda mevcudiyetlerinden bahsedilmez, fakat inanglanrun izleri Budist ve Htnstiyan akidelerinde gtiriilmektedir. Rubruk, Qin'den gelen bir Budist ile kavga etti. Budist hayrr ve gerden ibaret iki prensip iizerinde ve ruhlann tenasuhu mezhebinde bilhassa rsrar ediyordu. Bu sebeple Rubruk hepsinin, Maniheistlerin iki unsur ve hayvanlarrn ruhlanntn tenasuhu mezhebine inandrklannr kaydeder. Hatti Nastuii rahiplerinin bilgililerinden biri Rubruk'a "acaba hayvanlarm zorla gahgmaktan kurtulacaklarr bir ahiret varmldlr" diye sordu57. Gerqekten Nasturiler bu son fikri Maniheistler'den miistakil olarak Budistler'den almrg olabilirdi. Mogol saraytnda rahip oldu$unu Rubruk'a siiyliyen Ermeni Sergius'un kozmogonisinde Maniheizm tesirinin daha aErk emarelerini buluruz. Rubruk'a "$eytantn ilk giin diinyanrn dtirt tarafindan toprak getirerek insantn viicudunu balgrktan yo$urdu$u ve Allah'rn ona ruh iifledi$i gergek de$il midir?" diye sordu s8. Kulaktan dol32 Rccucil
dc aoygcs et de mimoires publii par la Sociili dc Giographic, IV, Paris 1839,
zB3-287. 53 Pckin Misyonu
Qahpalan, IV, 3oo; Bretschneider'in Mcdieoal fuscarclus adh eserinde ll, I' gt7 (-Tr.Man. 279); burada metin "habit brunn diye terciime edilmigtir. 5a Pekin Miryonu Qahsmalan, IV, 4o6; Chavannes ve Pelliot (ayt yrdc) Taoist denilenlerin gergekte Maniheist olduklan fikrini ileri siirerler. 33 lapiski, VIII, rB, bilhassa Yakut'un metninde, Mu'cem, 1, 8r'0. Budistler hakkrnda bkz. Birffni, Chronologt, Sachau terciimesi, rBg. 56 Bilhassa Wang-yen-t6 seyahatndmesinde (Raddlot Das Kudatku Bilik, I, LXIX; Radloll, K aoprosu ob uigurakh,'Saint Petersburg, IBg3, Ioo. Radloff bu bilgileri yanhghkla Hrristiyanlara isnat eder). Aynr metin Chavannes ve Pelliot'da, Joumal AsiatQuc, II' l' 3oB (:Tr. Man., z7o).
yoktur. Krg. Chavannes ve Pelliot, Joumal Asiatiquc
37 Recaeil dc toyages, 58 Raaeil d.c oolages,
lY, 356 vd.d.
lY, ggz.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
+t4
v.v. BARTHOLD
ma bilgisi olan Sergius, hig giiphesiz bu mezhebi Orta Asya'da duymugtur. Uygur Budistleri, gimdiki Mogol Budistleri gibi mukaddes kitaplarrna Nom5e derlerdi. Siiryaniler tarafrndan alman bu grekEe kelimeyi Uygur iilkesine hiE gi.iphesiz Maniheistler getirmiglerdir.
Uygur Budistleri ile Hrnstiyanlar arasrnda dini bir anlagmazhk oldubilinmemektedir. Bununla beraber Nasturiler, Budistler ile karrqtrnlma$u malarrna dikkat ederlerdi. Bu maksatla gan kullanmazlardr, dua strastnda ellerini kavugturmayrp gii$iisleri hizasrnda agarlardr@. Her halde milli duygu dini duygudan daha kuwetli idi. Uygur Hrnstiyanlart'ndan Qingay, Budistler'den Kurkuz'u Uygur oldu$u igin himaye etmigtir6r. Uygur Hrnstiyanlarr'nda dini miisamahanrn ne dereceye vardr$r, reislerinin Taoist rahiplerinden Q'ang Q'un'u kargrlama$a grkrgrndan anlagrlmaktadrr62. Diger taraftan hem Budistler63 ve hem de Hrnstiyanlar64 Miisliimanlar'rn amansrz diiqmanlan idiler. Bununla beraber Rubruk'a6s inanrlacak olursa Nasturiler bazr islim Adetlerini taklit ediyorlardr. Cuma giiniinii mukaddes kabul ediyorlar ve kiliseye girerken abdest ahyorlardr. Bu diigmanh$rn sebebinin, dinden ziydde ticari menfaatlerin ve devlet memuriyetlerine sahip olma rekabetinin oldu$u kuwetle muhtemeldir. Umumiyetle Uygurlar iizerinde, ahlaki ve fikri seviyelerinin yiikselmesinde dinin bi.iyiik bir tesiri gtiriilmemigtir. Babasmtn dul karrsiyle evlen5e Radloff, Das Kutadku arlrri, XLVII; RadlofJ, K ooposu ob utgurakh, 6o; Cuveyni, I, ( o!"i ) terimi hig bir zaman mevcut deiildi. Yazmanrn okunuglan o gekilde "Nomist" 44. okunan kelimenin ohy oldufunu giistermektedir. Bu ismin bugiin Mogolistan'da bile Budist rahiplerinden asilzAdelere verildifi bilinmektedir. On iiEiincii yiiryrlda bu tabir genig bir saha iizerinde kullanrhyordu (Tabokot-,-ltfasif,, Ir57). .l[j okunugu Cuveyni'nin basrh metninde de kullanrldr. Sekizinci yiizyrlln sonu ve dokuzuncu yiizyrhn baglangrcrnda yagamrq olan $akik b.ibrahim Belhi'den naklen Avfi (Mainhr, S3,) $akik'rn Tiirkistan'da krzrl elbiseli bir Budist rahibi ile giiri.igtii$iinii anlatrr. Bu hikiyede bu rahiplere Hitiy dilinde (muhtemelen Kara-HitAylar'rn dili) tolz denildifi ve Hindistan'da sthaaira diye tamndrklan belirtilir (bu kelime hakkrndaki bilgileri S.F. Oldenburg'a borgluyum).
@ Rccacil de oolagcs,
lY,
z8g vd.
zz8. Pelliot (Tuzg Pao, 2 sei, XV, 634) Kurkuz'un isminin George'den bozulmuga benzedili igin hrristiyan olduluna ihtimal verir. Halbuki babasr Kurkuz'u gahsen tanrmrg olan Cuveyni'nin (ll, z4z) gahadetine dayanarak Putperest oldufunu,
II,
62 Pckin Misyonu Qahsmahn, IV, 63 Radloff, Das Kudatku Bilik,
I'
3oI, 4o7; Bretschneider, Mcdiaeoal Rcscarclvs, I, ffi. Radloff, K ooprosu ob uigurakh, 6/; Cuveyni,
l, XLVIII;
44. 6a Cuveyni, I, zr4. 65 Rcauil dc oolagcs,
IV, N3; Oppert, Dcr hcsQtn Johanncs, r4z.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
QiNciz - HAN vE
MoCoLLAR
4r5
me idetini66 Uygurlar devam ettirdilerse de gimdi Budistli$in tesiri altrnda Mogollar arasrndan kalktr67. ihtiyarlarr, ya$h yemek yedirmek suretiyle iildiirmek Adetine, yalnrz putperestler de$il "Hrrrstiyanlar" da riayet ediyorlardr 68. Sonralan imparatorlu$un miilki idaresinin bagrnda bulunan hrnstiyan Qingay'rn Q'ang Q'un ile konugurken giisterdi$i kaba itikatlara taoist rahip alaycr bir sessizlik ile karyhk verdi6e. Uygurlar'tn ticaretle ugragan bir millet haline gelmeleri cengaverli$in kaybolmasrnr agrklamafa yeterli ise de Budizm ile Hrnstiyan zAhidli$inin geligmesi de bu istikamette bir tesir yapmr$ olabilir. Zahidlik, her yerde ve her zaman halk kiitleleri iizerinde dinin akaid cihetinden daha Eok baqarr kazanmr$trr.
Uygur hocalanntn ii$retiminin mahiyeti hakkrnda bilgimiz pek azdrr. Nastuii hocalart, talebelerine Hrrrstiyanh$rn temel akidelerini, inciller'i ve imanrn esaslarrnr ii$retirlerdiT0. Muhtemelen Budist hocalan da kendi dinlerinin esaslannr ii$retirlerdi. Bununla beraber Qingiz Hin ile ilk halefleri, hkri miiqavirlerinin tesirine tamamiyle tAbi olmadrlar. Onlara ancak giyelerinin gergeklegmesi igin bir vasrta giiziiyle bakarlardr. Uygur yazrsrnrn kabuliiniin ilk neticesi Mogollar'm ananevi kanunlanntn (Yasa) yazrya geqirilmesi oldu. Qingiz Hin'tn siizleri (bilik) uzun miiddet Mogol hiikiimdarlannrn en yi.iksek otoritesi olarak kaldr (bkz. s. 43-4)' Qingiz Hin'tn yakrnlanndan Uygur terbiyesine giire ilk yetigenin $iki-Kutukunoyon'nun oldu$u anlagrhyor. Aslen Tatar olup Eocukken Qingiz Hin'rn kansr tarafindan evlat edinilmigtiTt. Qingiz HAn onu hukuki iglerde karar vermege memur etmiq ve destani ananeye giire gu talimatr vermigti: "Seni htrstzlrk ve sahtekArhk iglerinde hiikiim ve ceza verme$e memur ettim; her kim idama mi.istahak ise idam et, her kim cezaya miistahak ise cezalandtr; halk arasrnda mallarrn biiliinmesine iit iglerde sen karar vereceksin. Kararlan kara tahtalara yaz ki, sonraki zamanlarda baqkalarr de$igtirmesinn72. Hikime verilen isim (yargugi) destanda (ydni Tian-g'ao-pi-si'de) 6
tt 6
Cuveyni,
II,
ze6.
Tmdy,lY , 246. Sobranb httcsheslairl 98 vd.d.; kr1'
6e Pckin
Tmdl'lY'
254'
Miyonu Qahpalan, IV, z96; Bretschneider, Mcdiaanl fusearclus
l, 6I. Q'ang
gulQ'un, krsa zaman sonra "gulyabani" korkusu hakkrndaki likrini gtiylece ifade eder: "Pis yabaniler ve geytanlar, iyi bir insana rastlaytnca kagarlar. Kitaplarda b6yle yazrlmrgtrr, bunu tim bilmez? Btiyle dtigiinceler beslemek bir Taoist'e yakrgmaz". (Pckin MiEonu Qahttnab'., zgE vd.; Brctschneider, Mediacaal Rescarclus,
l,
64).
70 Rccucildeuolagcs,lY,zg3;Patkanov, isloilamongohapoarmlanskimistochnikam,l,rr.
7t
Trud1, V,58; VII, 74; XV, 136. 72 Pckin Miyonu Qahgmalan, tV,
Ir5. Regidtiddin'e g&e (Trud1, V' 59; VII, 75) bu vazifeyi sadakatle yerine getirip sorguya gekmedeki tarafsrzhfiryle kendini giisterdi; kortunun
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
4r6
yoktur. Daha sonraki yrllarda Yasa'nrn muhafizh$rna Qingiz Hin'rn ikinci o$lu Qagatay memur edildii3.
"Biiyiik Bahqi" memuriyetine, yini muayyen bir biilgenin miilki idaresi riyasetine gince taisi ad verilirdiTa. Qingiz Hin hayatta iken taigi iinvanrnr Qin'deki Mogol miilki idaresinin reisi tagryordu; aslen Curgit idi. Kara-HitAy ve CurgitT5 yardrmcrlarrn kumandanlan "daiqi' iinvanrnr taqrrlardr. Regidiiddin'e giireT6 "Tiimen kumandanr" demektir; fakat burada taigi kelimesinin aynr oldu$unda giiphe yoktur.
5-qingiz
Hin'rn medeni diinya ile temasr
Kiiltiirlii
insanlarla tanrqtr$r halde Qingiz Hdn gamanilikten asla ayrrlmadr. Askef ve miilki idaresini tanzim ederken biki memuriyetine de birisini tiyin etti. Biki ismi, Qingiz Hin zamanrndan gok iince vardt. Bagrahibe, yini en yiiksek dini makamr iggal edene verilmig olmasr kuv'retle muhtemeldir. Barin kabilesinin en yaqh mensubu bu memuriyete tayin edilince gu mealde bir talimat aldt: "Krr ata bin, beyaz elbise giy, halk arasrnda bag tarafa otur, iyi yrh ve ayl sez, miizakerelere giire hi.ikmet ve riayet etsinler". Archimandrite Palladius'un izahma gdre "Sen nastl karar verirsen bu karara hiirmet ve riayet edilsin" 77. Biki kelimesine bazt
hiikiimdarlannln, meseld MergitlerTs ile Oyratlar'tn7e iinvanlartnda da rastlanrr.
6- i mparatorlu$un mukataalara biiliinmesi Qingiz HAn gibi muktedir bir gahsiyetin yanrnda akrabasrnrn hig bir otoritesi olmryaca$r gayet tabiidir. Sadece imparatorun emirlerini yerine getiren memur durumunda idiler. Bununla beraber Qingiz Hin, milli gelene$e uyarak hayattayken o$ullanna ve di$er yakrnlarma miilkler vermiqtir. tesiri altrnda yapllan itirallara iinem vermedi; hiikiimleri sonraki zamanlarda daima dikkate ahndr. 73
D'Ohsson, Histoire
dcs Mongolr,
II,
1a Trudy,
V, r43; VII, I9o; XV, r38.
ts
[V,
Trud16
Ioo; Cuveyni, I, zg. Farsga metin, zo7.
223.
16 Trudy, XV, I43, larsga metin, zI4. 17 Pckin Misyonu Qahgmalan, lY, tzz vd., zz8 vd. Aynr gahrs belki Regidi.iddin'de zikredilmiqtir. Regidiiddin, yanhghkla "biki" kelimesini iizel isim sanmr$trr (Trudy,V, t$),
7t Tmdy,Y,7z1;Yll,gz. 1e Trud1, V,
N;Yll, rot;
IV, I3r' Belki biki kelimesi,prenmiiteradif de$ildir (Trudy,Y, roo vd'; VII, Iz7 vd.;
Pckin Misyonu Qahgmalan,
seslere verilen bige yahut bigi iinvaniyle Pekin Misyonu Qahsmahn,IV, zr8).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
n"l
.. ;::."-:'::.:-:'::,""
ar,n,nca ,.,."*" ,"oTwve r2o'sl Yenisey arasrndaki i.ilke ile Yenisey havzastnt zapteden Qingiz Hin'tn biiyiik o$u CuEi ilk hisseyi aldr. Cugi, "$ibir" gegidinden itibaren giineye kadar ormanlarda yagryan biitiin ahaliyi itaat altrna aldr. Babasr da burasrnr ona verdi82. Reqidiiddins3, ibir-gibir biilgesinin, Krrgrz iilkesinin kuzey-do$usunda olup hududun Angara oldu$unu siiyler. Mogol ananesine giire babanrn esas miilkiiniln en kiigiik ofula kalmast icap ettifi gibi her ofulun arazisinin uzakhfrnrn da yagr ile miitenasip olmasr lazrmdr. CuEi en biiytik o$lu olmasr itibariyle en uzak btilgeyi aldr. imparatorluk genigledikten sonra kendisine ve torunlartna Mogollar'rn kuzey-batrdaki biitiin fethedilen iilkeler "Tatar atlanntn ayaklarrntn erigtifi yerlere kadar8a, veril-
Regidiiddin8s. CuEi'nin ordusunun (yurt) "irtig ctvartnda" oldufunu belirtir. Plano Carpini'nin iladesine giires6 CuEi'nin arazisinin bir ktsmr, Adetin hilafina biiyiik o$lu Ord0'ya kaldr. CuEi'nin mezarrnrn Sarr-Su havzasrnda, Sarayh nehri yakrnrnda, Ters-Kenderlik deresininsT kuzeyinde
di.
oldu$una dair modern ananeye pek inanrlamaz.
Qingiz Han'tn difer iki o$lu, Qa$atay ile Ogedey'in topraklarrnrn ne zaman verildifine dair bilgimiz yoktur. Bu hususta en eski bilgi, seyahatr srrasrnda o biilgeden 6nce Izzt'de ve dijnerken Izz3'te gegen Q'ang-
Q'un'da bulunur. Qafatay'rn ordusu o srralarda ili nehrinin gi.ineyinde bulunuyordu 88. Ogedey'in ordusu hakkrnda bir gey stiylemiyor ise de giiney Altay'da yaptrrdt$r yol hakkrndaki riviyetse, arazisini tegkil eden biilgede onun da hiikmiiniin geqti$ini gtistermektedir. Cuveynim, babast hayatta iken Ogedey'in yurdunun Emil ile Kobuk hudutlan iEerisinde olm Destanda (Pekin Misyonu Qahgmalan,
rr
IV, r4r
vd.) ve Reqidiiddin'de (Trud1'
XY,9'
l vd.) Krrgrzlar'rn itaat altrna ahnmasr bu yrlda giisterilmigtir. t' O yrl iginde Oyratlar itaat alttna ahndiar (Trudy, XV, to). 82 Pckin Mislonu
Qahsnalan,IV' t3z. 168, Sibirya isminin tiiremig oldulu ibir-$ibir tabirine Qin tarihinde de rastlamr (Pckin Mislonu QahSmahn, IV, 235; Bretschneider, Mcdiaeoal Rescarclus, 83 Tmdy,
lI,
V, r3o; VII,
g7). 8a Cuveyni, 8s Umumi
I,3I.
yazrrra$, V, g, I, vr. r87:,;.:-;l :;-ur>AsyaMilzesiyazmasrnda, S kelimeleri ilive edilmigtir. Blochet negrinde (r3r). 86 Sobranb putcslustaii, z8l Kakluyt Cemiyeti neqri, I23. 87 Trud1t, X, 3o7 vd. (Hifiz TiniE'in Abdullahnincsihin metninden).
Kiitiiphine
566'(vr. zozb; ,,rLJl
AWf
Miyonu Qahgmalan,lY , g37; Brctschncider, Mediaeoal Rcscarclus, l, gg. Migonu Qahsmahn,IV, z916; Bretschneider, Mcdiaeoal Rcsearclus, I, 62Cuveyni, I, 3I; burada i!!g yerine q!U9i okunugukabuledilmigtir.
88 Pclein 8e Pekin
{
F. 27
Eskikitaplarim.com
Karagöz
4rB
v.v. BARTHOLD
du$unu bildirmektedir. Ogedey nzg'da Kurultay'a oradaner geldi. Regidiiddin'in, Ogedey'in mezan hakkrndaki riviyetie2, yukan irtiq havzasrnrn da onun yurduna dahil oldu$unu giistermektedir.
7-q.ingiz Hin ile Hdrezmgih arasrndaki muharebe
rzrr
yrlmda Mogol kuwetlerinin batrda Yedisu'ya vardr[mr ve bu viliyetin kuzey krsmrnr Mogol imparatorlu$una dahil etmig olduklannr yukanda G.g8B) giirmi.igti.ik. Fakat o yrl Qin harbi baglayrnca Qingiz Hin biiti.in kuwetlerini o tarafa qekti. Batrya do$ru kagan Naymanlar ile Mergitler'i gegici olarak rahat brraktr. Qingiz Hin'rn Qin'de kazandr$r zaferleri, IzI5e3 yrhnda Pekin'in zaptr ile ziweye ulaqtnca, giihretini arttrmakta Mogol kabilelerinin birlegmesinden gok daha tesirli oldu. Qin'in zenginlikleri Miisliimanlar'r daima cezbetmigti.,Qok iince Haccic ile valileri Qin'in fethini tahayytil ettikleri gibi (bkz. s. zor), Hirezmgih'rn da Giirhin't yendikten sonra biiyle bir hayale kaprlmasr tabii idi (her halde K0gliik ile miicadelesi bittikten sonra). O srralarda Mogol lhtihinin kendisinden iince davrandr$rna dair bir haber igitti. C0zcAni'ye gtireea bu haberi tahkik etmek ve Mogollar'rn faal kuwetleri hakkrnda do$ru bilgi almak arzusu, Qingiz Hin'a Hdrezm'den bir elEi heyeti giinderilmesine sebep olmugtur. Heyetin bagkanr BahAeddin Razi idi. C0zcAni bu husustaki bilgiyi ondan almrqilr. EIEiler Qingiz Hin'rn yanrna vardrklan zaman Pekin diigmiigtii, fakat Qingiz Hin hali Qin'de idi (Mogolistan'a tzI6'da dtindii)es. Altan HAn'rn o$lu, yini Kin hanedinr imparatoru o srralarda Mogollar'rn elinde esir idi. Her tarafta miithig tahribat yaprldr$r gtiriiliiyordu. Makt0llerin kemikleri bir da$ gibi yr$rlmrgtr. Topraklara insan ya$r bulagmrgtr. Cesedlerin gtiri.imesi sebebiyle baggiisteren hastahktan, Bahieddin'in arkadaglarrndan bazilan iildiiler. Pekin kaprsrnda kemikler biiyiik bir yr$rn tegkil ediyordu. $ehir zaptedilirken 6o.ooo (?) krzrn, Mogollar'rn eline diiqmemek igin kendilerini duvarlardan aga$r attrklan elqilere anlatrldr. er Cuveyni, vr.63:ci!y1.1.{l ,l1basrh metinde, I, I45 yinec!U;iyazrhdrr).Qincetarihte, Hobogo (Iakinth, istoiyah clutlrckh khanoo, r4B). ve Ho-bo (Bretschneider, Mediaccal Rcsearches, l, rir, Yiian-Ei'den). Prof. Veselovsky'nin Ogedey'rn Uygur iilkesini aldrfrna dair verdifi bn$ (fupiki, VIII, 16z) bizim kaynaklanmrzda teyid edilmiyor. e2 Mctinhr,; Blochet negrinde yoktur. e3 Qin kaynaklannda b6yledir (Trudy, IV, I53); Regidiiddin (Trad1,Xv,27, tr4) tavuk yrh gibi erken bir tarih (r z r 3) giisterir. e4 Tabakat-t N6svi, z7o vd.d.,963 vd.d. et Trudy,IV, 3o; Iakinth , istaiyah chelltrckh khanoo, Bg vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
QiNGiz - HAN vE
MoCoLLAR
4r9
Qingiz Hin elgileri neziketle kabul etti. Kendisi do$u hiikiimdan oldu$u gibi Hirezmgih'r da batr htiktimdan saydr$rnr' aralannda sulh ve dostluk olmastnt ve tiiccarlann bir iilkeden di$erine serbestEe seyahat etmelerini arzu ettigini HArezmgih'a bildirmelerini emretti. Bu siizlerin samimili$inden giiphe etme$e sebep yoktur. Qingiz Hin, cihan imparatorlu$unu heniiz tahayyiil etmiyordu. Mo$olistan'da ya$ryan giigebe kabilelerin birlegmesi daima Qin'i istili etmeleri ile neticelenirdi. Fakat Mogol devrinden iince ancak iki giigebe imparatorlu$u, Hunlar ile altrncr yiizyrl Tiirkleri Orta Asya'nrn do$u ve batr ktstmlannr ele gegirmiglerdi. Di$er olaylann hepsinde giiEebeler ancak Mogolistan drqrna siiriildiikten sonra batr memleketlerinde giiriiniiyorlardr. Di$er taraftan giiqebeler igin yerleqik kavimlerle ticaret yapmak her zaman igin miihimdi; bilhassa giyecek mallarrnrn ticaretinin iinemi gok biiytik idi. Qingiz Hin devrinde belki de kuzey Qin'deki askeri harekit ile memleketin tahribinden dolayr hububat bile Mogolistan'a "kuzey da$lan tjtesinden" yahut Yenisey kryrlarrndan ithal edilirdi; orada Q'ang-Q'un'a gtire bu$daye6 ekilirdi ve Regidiiddin'e giire uorada bir gok gehir ve ktiyler" vardteT. Bu ticaretteki aractlar, bail memleketlerinde ticaretle u$raganlar idie8. Qin ile Mogolistan arastndaki ticaretinee bile Uygurlar ve Miisli.imanlar'rn elinde oldu$u bilinmektedir. Bu hususta Qingiz Hin'rn menfaatleri Miisliiman sermayedarlannln menfaatlerine tamamen uyuyordu.
Hirezmgih Muhammed'in siyasi emelleri ile memleketindeki tiiccarlarrn menlaatleri arasrnda biiyle bir ahenk yoktu. Qingiz Hin'a elEi giinderirken HirezmgAh, ancak onun hakkrnda sa$lam bilgi almak istiyordu. Tehlikeli bir rakip oldu$unu sezmigti. Tebaasrntn gok mi.ihim olan ticari menfaatlerini hiE diigiinmiiyordu. Rusya ile Qin gibi uzak memleketler ile ticaret yapmak tiiccarlara Eok biiyi.ik kArlar sa$hyordu, fakat btiytik riskleri de vardr. Qtinkii do$uda mallar daima veresiye ahnrrdr; bundan dolayr ticaretin gegici bir zaman sekteye u$ramasr tilccara a$tr zararlar veriyordu. Selguklu sultanlanndan birisinin Trabzon iizerine seferi srrasrnda Yunanistan ve Rusya ile ticaretin kesilmesi Miisliiman tticcarlar igin gok zararb olmugtu rm. Kelke nehrinde muharebe oldu$u yrl giiney Rusya ile s6 Pclein Mirlonu Qalqmahn,IV, 339; Bretschneider, Mcdiaeaal Rcseatclus,l, rot ' st Trud1, V, r3o; VII, 168. e8 PekinMisyonu Qalqmahn,IV, zgI vd.; Bretschneider, Mediaeval Researches I,58'
t
roo
IoB (Meng-hung'dan).
ibnii'l-Esir, XII, r6o.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
+2o
v.v. BARTHOLD
"ulaqrm yolu kapanmasl've krsa zaman igin "tilkil0l, kurt, kunduz kiirkleriyle di$er malann" ithalatrnrn durmasr Miisliimanlar iqin o kadar iinemli idi ki, ibnii'l-Esir bunu bilhassa kaydetmektedir 102. Hirezmgah ile KaraHitiylar arasrndaki miitarekenin (muhtemelen l2og'dato', bb. s.384) hemen arkasrndan Do$u Tiirkistan'a bir ticaret kervant giinderildi. Bu kervan ile birlikte qAir Sa'dir0a KAqgar'r ziyaret etti. On iigtincii yiizyrhn baqlangrcrnda Qin'in kara yolu her zamankinden daha fazla iinem kazanmrqtr. Qiinkii Basra ktirfezindeki Hiirmiiz ve Kiq limanlartrun hiikiimdarlarr arasrnda patlak veren kavga sebebiyle biri, diferinin limanrndan tiiccann drgarrya grkmasma kesinlikle mini oldu$undan deniz ticareti tehlikeli olmugtur0s. Di$er taraftan Muhammed'in KrpEaklar'a karSt seferlerinden ve Yedisu'nun kuzey krsmrnrn Mogol imparatorlufunun eline gegmesinden sonra HirezmgAh ile Qingiz Hin komgu olmuqlardr. Aynr zamanda iki lhtih ve bilhassa ikincisi iilkelerinde asayigin sa$lanmastna biiyiik itina giisteriyorlardr. Bu qartlar altrnda Muhammed'in iilkesindeki tiiccarlar, Kffgliik'e iit olan Do$u Tiirkistan'dan gegmekten qekindikleri igin Mogolistan'a kuzey yolundan girmek igin u[raqryorlardt.
Cuveyni bu kervan hakkrnda bilgi verirrfr. Ug tiiccar taraftndan idare ediliyordu: Ahmed Hocendi, Emir Htiseyin'in o$lu (yahut Hasan'tn)r07 ve Ahmed BAlEig (?); srrma iglemeli (belki ipekli) kumaqlar, pamuklular ve Zendenqi kumaglarr (bkz. s. 2g-il giitiiriiyorlardr. Qingiz Hin't, Mo[olistan'da mr yoksa Qin'de mi bulduklan bilinmemektedir. Bahieddin'in elgi olarak gitmesinden faydalanarak ona refakat etmig olmalan kuwetle muhtemeldir. Qingiz HAn, iince Bilqig'in to-zo dinara mal olan kumaqlar iEin 3 altrn biliqto8 istemekteki kiistahh$rna iifkelendi; biiyle kumaglann Mo$ollarca da bilindi$ini anlastn diye ordusundaki kumaglart ona giistertti; .Burtasr' kelimesi igin bkz. Jacob, Wehlu Handclsartikel laltcrs aus dcn Nordisch-Baltisclnt I'andcn, Berlin, I89I, z4 vd. t02 ibnii'l-Esir, XII, 254; Tiesenhausen, z8' tor
bczogcn
db Arabar
des
Mitte'
r03
E,G. Browne'a gdre(A Litcrary Hbtory of Pcrsio,Il, 527) takriben IzIo'da. tM Gilistdn, V, 16 (Platts neEri, r r I). ro5 ibnii'l-Esir, XII, rgg. 106 Cuveyni, I, 58 vd. Bu genig bilgi Schefer'in Chrcstomalhb pasanc'ndan altnmrgttr
(II, ro6 vd.). Krg. D'Ohsson, r07
Hisloire
dcs
Mongob,l, zo4vd. Hasan el-Cendi'nin
Ibn Arabgih, (Fdkiheti'l-Huhf6, t86): "Emir
o$u
Abdullah"
demektedir. t08
BAlig'in krymeti hakkrnda birbirini tutmayan bilgiler bulunmaktadrr; kr!. Quatremire, Mongok, 3zo vd: Tabakat+ N6siri, t r ro, Cuveyni'ye giire (Quatremlrede'de zikredilmigtir) bir bAligin de$eri o devrin 75 dinanna egitti.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
qiNciz - HAN vE
MoCoLLAR
42t
bundan sonra BAlqig'in mallarr yafma edildi. Bundan ibret alan arkadaglan mallanna fiat siiylemekten Eekindiler ve Hin'a hediye getirdiklerini stiylediler. Qingiz Hin bu siizlerden sonra yumugayarak bir top iglemeli kumag igin bir altrn biliq ve iki top pamuklu Zendenqi kumag iEin de bir gi.imiig bilig liat konulmasrnr emretti. BdlgiE'in mallan iqin de aynr fiat iizerinden iideme yaprldr. Cuveyni, o zaman Mogollar'rn Mi.isliimanlar'a hiirmet ettiklerini ve onlara mahsus beyaz kegeden gadrrlar kurduklarrnr yazmaktadrr. Ancak Mtisliimanlar, daha sonra kendi kusurlanndan dolayr bu itibardan mahrum kaldrlar. HirezmqAh'rn elqi heyetine kargrhk olarak Qingiz
Hin da Batr'ya
elgi-
ler ile birlikte bir ticaret kervanr giinderdi. Nesevi'nin rivayetine g6rer0e heyetin bagrnda Hiiezmli Mahmud, BuhArih Ali Hoca ve Utrarh Yusuf Kenki bulunuyordurr0. Sultan'a giinderilen hediyeler arasrnda Qin da$lanndan elde edilmiq deve hiirgi.icii biiyiiklii$tinde bir altrn kiilgesirrr araba iEinde tagrnryordu; bundan baqka yine krymetli maden kiilEeleri, yegim parEalan, hutiivv boynuzlarr (bkz. s. zgr-z), misk, Nesevi'ye giirerr2 terg0 denilen ve beyaz deve (?) tiiyiinden dokunmug kumaglar vardr. Bu kumaglarrn bir topunun fiatr 5o dinar yahut daha fazla idi. lzl8 yrh baharrnda HArezmgih bu heyeti Miveriiinnehr'de kab0l ettirr3. Elgiler ona, Qingiz Hdn'rn, zaferlerini ve kudretini duymug oldu$undan kendisiyle bir anlagma yapmayr ve onu "en krymetli o$ullariyle bir tutmayr" teklif etti$ini siiylediler. Harezmgih'rn da Mogol zaferlerini, bilhassa Qin'in zaptrnr ve hAkimiyeti altrnda bulunan biilgelerdeki zenginlikleri duymug oldu$undan emindi. Netice olarak iki memleket arasrnda sulhun tesisi ve ticari miinasebetlerin emniyet altrna ahnmasr iki taraf iEin de faydah olacakil. Tarihgimiz, Muhammed'in resmi kab0l srrasrnda verdi$i cevabl kaydetmemektel@ Nesevi, metin, 33 vd., terciime, 57 vd.d. rr0 Aynr gahrslann adlan Ebu'l-GAzi'de
de geger (lo5). Bununla beraber Ebu'lGizi,Mahmud YalaviE'rn elgilifinden aynca bahseder ve Sultan ile geceleyin yaptrfr konugmayr ve anlagmayr ona isnad eder, Yalavig kelimesi tiirkge "elgi" manisrna geldili igin pek muhtemeldir ki, Mahmud Yalavig, Nesevi'deki HArezmli Mahmud'un aynrdrr (MirhAnd'da biiyledir; Vie dc Djmghk-Khan, gg); Yiian-9'ao-pi-9i'de (Pckin MiEonu Qahsnahn, IV, t49) Yalavig'rn Gurginc diigtiikten sonra Qingiz Hin'rn hizmetine girdi[i hakkrndaki rivayet yanhEtrr.
nt Tabakat-tNisii,gffi. rr2 Tarihgiler ve bilhassa Regidiiddin'de "terg0" kelimesi kumaglara ve
bilhassa
hilki.imdara takdim edilen kumaglara verilen isimdi. rr3 D'Ohsson'a gbre (Histoirc dcs Mongob, I, zor) BuhirA yakrnrnda; kaynaklanmrzda gehrin adr kesinlikle verilmemekle beraber BuhArA yakrmnda oldufu kuwetle muhtemeldir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
dir. Ertesi gece Hirezmgih, Hirezmli Mahmud'u yalnrz olarak kab0l etti ve kendisiyle konugtu; fakat bu miilakatta bagkalannrn bulunup bulunmadr$rnr ve ne konugtuklarrnr Nesevi'nin nasrl iifrendi$ini bilmiyoruz. HirezmgAh, Mahmud'dan, Hirezmli oldu$u igin anavatanrnrn menfaatine hizmet etmesini, Qingiz HAn hakkrnda gerEefi oldu$u gibi siiylemesini vebundan sonra Hin'rn sarayrnda kendisinin casusu olmasrnr istedi. Bunlara kargrhk ona miikAfat verilece$i vadedilerek bunun bir niqinesi olarak bir miicevher verildi. Mahmud, Sultan'rn korkusundan teklifleri kab0l etti. Bundan sonra Hirezmqih, Qingiz HAn'rn Qin ile "Tamgag qehrini" zaptettifinin gerqek olup olmadr$rnr sordu. Elgi do$ru oldu$unu siiyledi. Hirezmgih bu bagarrlarrn bile bir kifire, Hirezmgih gibi btiyiik bir imparatorlu$un sahibine "o$lum" diye hitap etmek, yAni tAbi addetmek hakkrnr vermedi$i giiriigiinde bulundu. Elgi, Sultan ijlkelenir diye korkarak Qingiz Hin'rn ordulannrn sayrca Hirezmqih'rn askeri kuwetleriyle mukayese edilemiyecefini siiyledi. Muhammed memnun oldu ve Qingiz Hin ile bir anlagma yapaca$rnr siiyledi.
B-Utrir
faciasr
Orada ticari miinasebetlerin bahsi gegmez. Nesevi'nin daha ilerde verece$i rivayetindenrra elgilerin Qingiz Hdn'a diindtikleri anlagrlmaktadrr. HAn anlaqmaya gok memnun olmug; ancak ondan sonra Sultan'rn imzasrnr ta$ryan ve elEiler tarafrndan getirilen bir yazr Hin'a verilince bir ticaret kervanr sevkedilmig olmasr tahmin edilebilir. Halbuki buna pek zaman kalmamrg olmahdrr. Qi.inkii Utrir faciasr da rerB yrhnda meydana gelmigtir. CffzcAni'nin riviyetindeki gibi kervanrn Mogolistan'dan elgilerle aynr zamanda hareket ederek elgiler iilkeden grktrktan krsa bir zaman sonra Muhammed'in memleketinin hududunda bulunan Utrir gehrine varrnl$ olmalarr ihtimali gerEe$e daha yakrndrr. Nesevi, kemanrnrn bagrnda bulunan dtirt tiiccann adlarrnr vermektedir: Omer Hoca Utriii, Hammil Merigi, Fahreddin Dizeki Buhiii ve Emineddin Herevi. C0zcAni'ye giire yanlarrnda altrn, giimtii, Qin ipeklileri, tergu kumaglarr, kunduz, samur kiirkleri ve di$er mallar ile yiiklii 5oo kadar deve vardr. Cuveyni'ye giire kervanda hepsi miisliiman 45o kigi bulunuyordu. Ti.iccarlann hepsi casus diye valinin emriyle Utrar'da tevkif edildiler. Adr inalqrk olan bu vali Kayrr Hinrrs iinvanrnr taqryordu. Nesevi ona inal HAn demektedir. Tiirkin Hitfin'un akrabasr, Nesevi'ye giire ise Sultan'rn daysrnrn o$lu idi. Bu hurra Nesevi, metin, 34, terciime, 59, 6o. I 15 C0zcini'de (Tabakal-r Narii, z7 z ve gffi) Kadrr Hdn.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
eiNciz - HAN vE susta Muhammed'e
iit
MoCoLLAR
422
mesuliyetin derecesi haklonda kaynaklanmrzda
birbirinden farkh bilgiler bulunmakta idi. Nesevi'ye gtire vali, yalnrz tiiccarlann mallarrnr ele geqirmek igin harislifinden dolayr biiyle hareket etmigtir. Tiiccarlann casus gibi hareket ettiklerini Sultan'a bildirince Muhammed tevkif edilmelerini emretti. Vali kendilifinden katliima karar vererek maktullerin biitiin mallannr aldr. Ancak Sultan sonradan valinin hareketine miisamaha etme$e mecbur oldu. Qiinkii askeri parti ile mticade. leye giriqemezdi. ibnii'l-Esir'in riv6yetine giirer16 vali Sultan'a, yalnrz kervanrn geligini ve mallarrnrn miktannr haber verdi. Sultan, derhal tiiccarlann katledilmelerini ve mallarrnrn kendisine giinderilmesini emretti. Mallar Buhiri ve Semerkant ti.iccarrna satrlarak elde edilen parayr Sultan aldr. Cuveyni'ye giire, inalgrk aslen Hindli olan bir tiiccann tavrr ve hareketine iifkelendi; valiyi daha iince tanrdr$r igin gimdi de teklifsizce ismiyle Eafrrma$a bagladr ve hin iinvanrnt kullanmadr. $ahsi garaz ve tiiccarlartn mallarrnr zaptetme arzusuyla dolu olan vali, onlarrn hepsini tevkif etti ve Sul-
tan'a hitaben Irak'a (?)tt7 giinderdi$i bir mektupta casus olduklarrnr bildirdi. Sultan katledilmelerini ve mallannrn miisaderesini emretti. C0zcAnilr8, iki yerde UtrAr katliimrndan bahseder ve her seferinde buna sebep olarak valinin tamahkirhfrnr giisterir; aynca Sultan'dan miisaade ahndr$rnr kaydeder. Bir defasrnda ele geEen mallann Muhammed'e giinderildi$ini ilive eder. Giiri.ili.iyor ki, kaynaklanmrzrn hig birinde tiiccarlarrn tavrr ve hareketleriyle qikiyete sebep olduklarr kaydedilmiyor. Hintli'nin, Cuveyni tarafindan verilen hareketinin elbette hig bir tesiri yoktu. Tiiccarlarrn, vali nin har'isli$inin ve Sultan'rn vehminin kurbant olduklarr kuwetle muhtemeldir. Muhammed'in Qingiz Hin'a bilgi toplamak gayesiyle bir heyet gtinderdi$ini ve Mogolistan ile ticari miinasebetlere girme$e niyeti olmadrirnr yukarrda belirtmiqtik. Binaenaleyh Mogollar'rn giinderdikleri kervanrn da aynr maksatla geldi$inden qiiphelenmesi tabii idi. Nesevi'nin, Muhammed taralrndan elEilerin katline dair kesin bir emir verilmedi$ini bildirmesinin do$ru olup olmadr$rnr siiylemek giiEttir. Ele gegen mallan vali ile paylaqdr$r ve Buhird tiiccarlartntn elinde Sultan'tn sattt$t egya bulundu$u gi.iphesizdir. ibnii'l-Esir Buhiri'da gegen olaylarr iyi bilirdi. Mogollar tarafrndan esir edildikten sonra kaqmayr bagararak Semerkant'a gelmig olan tt6 lbni.i'l-Esir,
XII,
I, 6r.
e3g; Tiesenhausen, 5.
Hirezmgihlar tarihi krsmrnda Cuveyni, (II, S9) Muhammed'in Irak'tan diinerken Kayrr Hdn'rn mektubunu aldr[rnr stiylemektedir. Taih-i Gnzidc de (4$) mektubun Hemedan'da ahndr$r belirtilir. Fakat bu, difer riviyetler ve bilhassa Nesevi'nin rr7
Cuveyni,
verdigi tafsilAt ile kabil-i
telifdelildir.
tt8 TabakaH Nasir, z7z, 967.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V, BARTHOLD
bir fakihten bilgi almrgtrlre. Mallann tiiccara satrlmasrnrn sebeplerinden biri giigebelerle ticaretin kesilmesinden dolayr u$radrklan zaran telafi edip kendilerine bir kir temin etmek arzusu olmasr miimkiindiir. Maktullerin sayrsrna gelince, Cuveyni, (45o kigilik) kervanrn tamamiyle imha edildi$ini, ancak bir adamrn (CffzcAni'ye giire bir devecinin) kagma$a muvaffak olarak bu miithig haberi Qingiz Hin'a bildirdi$ini siiylert20.
Qingiz HAn, her zamanki itidal ve nefsine hikimiyetten aslA gagmadr. Babasr daha iince Tekig'in hizmetinde bulunmug olan ibn Kefrec Bu$ra'yrtzt iki Tatar ile birlikte Hirezmgih'a giindererek yaprlan ihaneti protesto ve inalqrk'rn teslimini isteme[e memur etti. HArezmgih bu teklifi reddetmekle kalmryarak elgiyi katlettirdi; arkadaqlarr sakallan trrag edilerek geriye giinderildil22. Biiylece Hirezmgih'rn tilkesinin Qingiz Hin tarafindan istili edilmesinin artrk iiniine geEilemezdi. A.Miiller'in ileri siirdii$ii giiriige ra$ment23 iki devlet arasmdaki gerginli$in bir drg tesirle hrzlandrnldr$rnr farzetmek igin bir sebep giiremiyoruz. Qingiz HAn'tn HirezmgAh ile miinasebetlere girigme$e tegebbiis etmesinin sebebini, ntif0zlu miisli.iman miigavirlerinin ticaii menfaatleri, tamamiyle aErklama$a yeterlidir. E$er elgileri, emrine uyarak HArezmgih'a "Qingiz Hin'rn o$lu" dedilerse, bunun Muhammed'i krzdrrmak gayesiyle oldu$una pek ihtimal verilemez. Her halde Muhammed bile bunu bir harp sebebi olarak ileri siirmemigtir. Mogollar'rn Halife NAsrr tarafindan HArezmgAh'a kargr ga$rrldrklanna dair giiriige de hig bir ehemmiyet verilmemelidir. Halifenin elEiler gtindermesi hakkrnda yalnrz MirhAnd'dat2a bilgi vardtr. On i.iqiincii yiizyrlda bu hususta ancak miiphem gayialar mevcuttut2s. Halife ile Hirezmgih arasrndaki husumet dikkate ahnrrsa biiyle gayialartn Etkmast son derece normaldir. Bunun gibi Avrupa'da Papa'ntn taraftarlan II. Frederick'in Mogollar't davet etti$ini iddia etmelerine karqrhk imparatorun taraftarlan da Papa aleyhine aynr ithamda bulundular126. Gergekten Halife, HArezmgAh'rn do$ulu te ibni.i'l-Esir, Xll, z4z; Tiesenhausen, I 3. rm Mogollar'rn anlattrklanna gore (Pckin Misyonu Qahsmalan, Mogol elgisi Uhun ve di$erleri ile birlikte toplam roo kigiyi katlettiler. t2r Nesevi, metin, vd., terciime, 6o vd. t
IV, r43) Miisliimanlar,
34
r22
ibnii'l-Esir, XII, 237; Tiesenhausen, 7. Nesevi'ye giire elgilerin iigii de katledildi. t2r A. Miiller, Det islam im Morgcn und Abmdlandc,ll, zo5. 2a MirhAnd, Vie de Djcnghk Khan, toz vd.d. r25 ibnii'l-Esir, XII, e87; krg. D'Ohsson, Historic des Mongob,l, zr t, f26 L. Cahun, Introduction i I'hitoirc tlc t'Asb, Paris 18916, 356 vd. imparator aleyhindef
ki itham hakkrnda bkz. Purchas
his
pilgrins, yeni baskr, XI, rBr.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
QiNciz - HAN vE
MoCoLLAR
425
komgulan arasrnda miittefikler aramakta idi ve bu maksatla iince Gurlular'a, sonra da Kfigliik'e elEiler giinderdi. Fakat Qingiz Hin'rn kendisiyle igbirli$i yapmasrnr istedi$ini farzetmek iEin hig bir sebep yoktur. Hirezmgih'rn hareketi, bugiinkii milletlerarasr hukuk agrsrndan bile harp ilAnr iEin Qingiz HAn'a liizumundan fazla lrrsat verdi$inden, bagka bir tahrik aramafa hacet yoktur. Ashnda bu sebep olmasaydr bile Mogollar bir miiddet sonra Hirezmgih'rn iilkesini istiliya tegebbiis edeceklerdi. Mogollar Hirezmgih'rn memleketinin hududundaki bozkrrlarda hikimiyetlerini kesinlikle sa$layrnca, onun igiqlerindeki zaafinr elbette farkedeceklerdi. Bu Eartlar altrnda giigebeler tarafindan medeni kavimlerin Eok daha zengin arazilerinin istilA edilece$i muhakkaktrr. Ancak o stralarda Qingiz Hin bu zaaftan heniiz haberdar defildi. Harp hazrrhklan, H6rezmgih'rn ordusunun qok kuwetli oldufuna inandr$rnr giistermektedir. Biiyle gartlar altrnda belki bir siire Mogollar sulhpewerine ticari miinasebetlerle yetinirlerdi. ibnii'l-Esir'e gdre127 Hirezmgih, K0gliik ile harbetti$i zamandan itibaren Tiirkistan ticaret yolunu kapamrgtr.
K0gliik'e kargr kazandrklarr 9-Mo$ollar'tn zafer Qingiz Hin, Hirezmgih'tan intikam almadan tince K0gliik'tin iqini bitirmefe mecburdu. Cebe-noyonl28 miihimce bir kuwetle ona karqt giinderildil2e. Mogol kumandanr, biiyiik bir maharetle KfiEliik'iin dini baskrsrndan faydalanarak iilkesini hemen hemen mukavemetsiz zaptetti. Mogol hikimiyetini, en tince o srralarda Kfigliik'i.in ordulan tarafrndan muhasara edilmekte olan Almihg'da kurdu. Daha tince Qingiz HAn ile ittifak yapmrg ve CuEi'nin krzryla evlenmig olan B0zir, Kfigliik'i.in ini baskrnrna u$rryarak esir edildi. Bununla beraber K0gliik Almihg'r zaptetmemuvaffak olamadr. Halk qehri cesaretle miidafaa etti. Mogollar'tn yak-
$e
lagmasr iizerine K0gli.ik geri gekildi. Geri Eekilirken Bozar'rn idammr emretti. Mogollar AlmA[g'a girdiler; vilayeti B0zir'rn oflu SuknAk-tegin'e verdiler. O da Cugi'nin krzryla evlendi. Cuveyni'nin riviyetinde hadiseler
w ibnil'l-Es^r, XIl, e36; Tiesenhausen, 5. Bu krsrmda giigebelere kumaq ve di$er mallann satrgrmn durduruldu$undan bahsedilmektedir, halbuki terciimede yanhqhkla tamamiyle teNi yazllml$tlr.
ismin imlisr hakkrnda kr1. Pelliot, Jounal Asiatiqua, r r , XV, r 7z vd. D'Ohsson (Historic dcs Mongob, I, l7z) eo.ooo sayrsrm belki Nesevi'den almrgtrr' Nesevi'nin rivAyetinde $fu) Kngliik'e kargr yaprlan savagtan bahsedilmedilini giirdiik. Regidiiddin (Trady,Y, rz7;Yll, 164), Uygur ldikut'un bu sefere kiigiik bir birlikle (3oo asker) f
28 Bu
r2e
katrldrlrnr siiyler: Cuveyni de aynr hkri benimser.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
426
v.v. BARTHOLD
bu gekilde anlaillrrs. Cemil Kargi'ye giirer3r Tu$ruI Hin iinvanrnr alan Bfizir, o$u Sukndk-tegin ile krzr Ul0$ Hitfin'u Qingiz HAn'a giindererek Mogollar ile bir ittifak yaptr. Bununla beraber bir av srrasrnda B0zir, K0gliik tarafindan esir edilerek itldtiriildi.i. Bunlann hepsi K0gltik'iin Kiggar seferinden 6nce olmuqtur, yAni takriben I2II yrhnda. Bundan sonra K0qliik AlmAhg'r muhasara etti ise de B0zir'rn dul karrsr Salbek Tiirkin, gehri baqarryla miidafaa etti. Qingiz Hin, B0zAr'rn iildiifiinii'duyunca Cebe-noyon'u bir ordu ile Almihg'a giinderdi; fakat Cebe, K0gliik'i.in artrk Kulca btilgesinde bulunmadr$rnr giirdii. Suknik-tegin, Cugi'nin krzr Bulgin Bige ile ancak Ogedey'in saltanab esnasrnda evlendi.
Q'ang Q'un'un rivdyetinden ii$rendi$imize giirer32 tzzt'de Almihg'da yerli hi.ikiimdarlar ile bir Mogol daruhagi, yini imparatorun vekili vardr. 133, muhtemelen daha sonraki zamanlarda daruhagi qu Qin tarihine g6re vazifelerle ytiktimlii idi: r) Niifusun tahriri, z) Yerlilerden bir ordu toplanmasr, 3) Posta tegkilatrnrn kurulmasr, 4) Vergilerin toplanmast, 5) Saraya harag i5denmesi. Biiylece daruhaEi hem kumandan, hem de vergi tahsildarr olduktan baqka merkezi hiik0metin istihbarat iqlerini de yiiriitiiyordu. Elimizdeki bilgilere giire AImAhg daruhaEi'si, Mogol hikimiyetinin Orta Asya'nrn medeni viliyetlerindeki ilk temsilcisi idi. Q'ang Q'un'un rivayetinden anlagrldr$rna giire o srralarda Uygurlar'rn iilkesinde biiyle bir temsilci yoktu.
Mogollar'rn Kulca biilgesinden KAggar havalisine hangi yoldan girdikleri ve Yedisu'ya bir birlik giinderilip giinderilmedi$i hakkrnda bilgimiz yoktur. Yalnrz Qin tarihinder3a Ho-sze-mai-li hakkrnda bir riviyet bulunmaktadrr (belki Miisliiman ismail). Once GurhAn'tn yakrn arkadaglanndan idi. o Gudse-ordu, yAni Balasagun'a tibi Ko-san ve Ba-sze-ha (KAsin ve Ahsikest3s?) gehirleri onun idaresi altrnda bulunuyordu136. $ehir halkr nrn en yaghlarr ile birlikte Mogol ordusunu kargrladr ve itaat arzetti. Cebe bunu Qingiz Hin'a haber verince Qingiz Hin,Ho-sze-mai-li'ye Cebe'nin rr
Cuveyni, I, 57 vd. t3t Mctinlzr, r35 vd., r4o. 132
Pekin Mislonu Qahgmalan,IV, 3o4; Bretschneider, Mcdiaeaal Researclus,l, 7o. t33 Pckin Misyonu Qahsmalan,IV, 256. r3a Bretschneid er, Mediacaal Rcscarches, l, zg3.
Belki Fergana'nrn bir krsmr, Muhammed tarafindan tahrib edildikten sonra K0gliik'iin lvliisli.iman tebaasr tarafindan ele gegirilmigtir. 136 Bretschenei der, Mediacoal Researches, l, t8. 135
Eskikitaplarim.com
Karagöz
qiNciz - HAN vE
MoCOLLAR
muhafizlannrn iinci.i kuwetlerine katrlmak,
yini
427
krlavuzluk hizmetini
yi.iriitmek emrini verdi.
Yalnrz Ebu'l-Gizir3i, Kfigliik ile Cebe'nin ordulan arasrnda Earplgmadan bahseder. Bu bilgi oldukEa geq olup di$er kaynaklarca teyid edilmedi$i halde Oppertr3s, Plano Carpini'ninr3e Giiyiik'iin ordusuna giderken gegtigi "iki dag arasrndaki dar vadide" Mogollar'rn ewelce Naymanlar ile Kara-Hitiylar'r ma$l0p ettikleri hakkrndaki rivdyeti tarafindan tasdik edildi$ini zannetmiqtir. Maalesef seyyah, bu bilgiyi kendi seyahabnr anlabrken de$il, Mogol fetihleri krsmrnda vermektedir. Halbuki orada gok yanhglar oldu$u bilinmektedir. Buna nazaran bahis konusu muharebe meydanrnrn nerde oldu$unu ve adrnr stiyledi$i milletlerin buna gerEekten katrhp katrlmadrklannr bilemeyiz. Bagka riviyetlere giire K0gliik hig muharebe etmeden Mogollar'dan kagmrgtrr. Ho-sze-mai-li hakkrnda yukarrda nakledilen rivAyet, Mogollar'rn Kulca biilgesinden Yedisu iglerine yiiriiyerek oradan Kiqgar havalisini istilA ettiklerini dtigi.indiirmektedir. Yedisu'nun baggehri olan Balisigun'u mukavemetsizce iggal ettiler ve Gobihg, yAni 'Giizel gehir" admr verdilerr€. K0gliik, Miisliimanlar'rn agtkga ibadet etmelerini yasaklamrgtr. Halbuki Cebe, Kiqgar'da, belki de daha iince Yedisu'da oldu$u gibi bir emirnime grkararak Miisli.imanlar'a serbestge ibadet etme hakkrnr tantdt. Halk, kendilerini ziilumdan kurtaran Mogollar'r iyi kargrladrlar ve evlerinde kalmakta olan Kffgliik'iin askerlerini tildiirdiiler. Muhammed'in aksine Cebe, Qingiz Hdn'm kurmug oldu$u inzibat siyesinde kurtancr roliinii koruyabildi. Mogol askerleri halktan yalnrz Kirqliik hakkrnda bilgi istediler ve mallanna dokunmadrlar. Cuveyni'ye rar bu bilgiyi veren KAggarhlar, Mogollar'rn geligini Allah'rn bir liitfu sayryorlardr. Sangiil'de K0gliik'iin arkastndan yetiqerek iildiirdtilerra'. Qitt tarihindeki riviyete giire Cebe, Ho-sze-mai-li'ye "K0qliik'iin bagrnr Naymanlar'rn memleketinde dolaqtrrmastnt" emretti; bundan sonra btitiin gefilini(Trud1' VII, z7B)Ebu'l-GAzi'nin bu '37 Ebu'l-Gdzi, ror, Regidiiddin'deki,-r.t;1-9> minada anladrf,r anlagrhyor. Bir bagka yerde (Trad1, XV, 4o; farsqa metin, 6e) ReEidiiddin' Mogollar'rn savaga baglamafia vakit bulamadan K0gliik'iin kagtrfrnr bildirir. rr8 Oppert, Der hcsQta Johanncs, t3e Sobranb putcslustaii,
(Vic
'* dc
lopllkt,
V[I,
So;
t6r.
lfr;
X,
Hakluyt Cemiyeti negri, 69, to2, 143. zz5; bu son salhada MirhAnd'dan bir aktarma giiriilmektedir
Djaryhk Khan, gt).
rar Cuveyni,
I,5o.
ra2
Regidiiddin (Tmd1, XY,4o), Mogol riviyeti (Salihun, bkz. Pckin MiEonu Qahgmalan, IV, r3r)ve CemAl Kargi'ye giire (Mctinla, I33) biiyledir. Cuveyni'ye gtire (vr. a3) K0gliik, BedehEin'da Veziri vadisinde katledildi (basrh metinde,l, 5o 4.1111 ).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
428
hirler Mogollar'a boyun efdiler. Mogollar asayigi bozmryan halkrn mallanna dokunmamakla beraber epeyce ganimet topladrlar. Cebe, Qingiz Hdn'a ak burunlu bir at takdim etti r43. Ganimetin ma$l0p edilmig yahut kagan giiqebelerden ahnmrq oldu$u agrkga gtiriilmektedir. Qafdaglannrn gtiziinde KfiEliik'i.in iilkesinin zaptrnrn gok tinemli giiriilmesi, Qingiz Hin'rn, kumandantnrn kazandr$t zafete ma$rur olarak isyan etmesinden korktu$undan anlaqrlmaktadtrraa. Hig giiphesiz Do$u Tiirkistan'rn Mogollar tarafindan zaptr haberi HArezm'e ulagtr ve halk iizerinde derin bir tesir uyandrrdr. Mogol kumanCant, ktsa zaman iince Sultan't verimli ve niifusca kalabahk viliyetleri bogaltmak ve tahrip etmek mecburiyetinde brrakan askeri kuwe6 fazla zorluk gekmeden imhA etmekle beraber Miisliimanlar't ziilumdan kurtarmak hususunda "islam sultantndan" Eok daha biiyiik bir bagan giistermigti. Muhammed, Qingiz Hin'a kargr aqtrfr miicadeleye artrk dini bir mahiyet veremezdi. Ustelik harbe sebep olan UtrAr laciastntn kurbanlarrnrn hepsi Miisliiman idiler.
Io-qingiz Hin ile Hirezmgih'rn zrrlanmalart
harbe ha'
Hiq giiphesiz Qingiz Hin, Miisliiman miigavirlerinin verdikleri haberlerden "Batr hiikiimdal' hakktnda qok sa$lam bir bilgi edinmigti. Ona kargr harbe haztrlantrken daha iince CurEitler'e kargr harbe hazrrlandr$r gibi ihtiyath davrandr. K0gliik'e kargr yalnrz bir kumandan giinderdi$i halde gimdi biitiin o$ullan ve esas kuwetleriyle birlikte bizzat sefere gtktr. mevsiminde lzrg yrh yaz mevsimini irtig sahilinde gegirdiras; sonbahar t+o ('gok giizel bir Rubruk',rtt oradan hareket etti. Kayafig'da, muhtemelen ova, diye vasrflandrrdr$r mahalde Almihgh sugnik-tegin ile uygur idikut BAvurgrk'tan ra7 bagka mahalli htikiimdar Karluk Arslan HAn da kuwetleriyle birlikte Qingiz Hin'a iltihak ettiler. Biiylece HArezmqAh'rn iilkesine karyr yaprlacak sefere katrlacak biittin ordular orada toplanmtg bulunuyorlardr. Bu ordularm sayrsr hakkrnda itimada $ayan bir bilgimiz yoktur.Miisliiman miiellilleri tarafindan verilen hayali rakamlar (C0zcinila8 tat Trud1, V, zog; VII,
z7B.
t+e Trudy, aynr yer; kr1. D'Ohsson, Hittoitc dcs Mongols' I' r7z' ras Trudy, XV, r 16 (birincisinde terciimede bir yanhg vardrr,
krg. farsqa metin, 66).
Reqidiiddin'in kronolojik bilgisi hakkrnda bkz' yk. 353. ta6 Rcctcildeaolagcs, ra7
IV, a8l.
Cuveyni, I, 63.
t48 Tabakau
Ndii,
z7g,
ffi.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
qiNciz - HAN vE
MoCoLLAR
42s
bu rakamr 6oo.ooo hatti Too.ooo'e kadar grkanr) inanrlacak gibi de$illerdir. Di$er taraftan Mogol diizenli ordusu hakkrndaki bilgilerden de istifade edilemiyor. Regidiiddin'e gtirerae Mogol ordusu Qingiz HAn'm dldiigii yrl t zg.ooo kigiden ibaretti. Bu sayrya ancak asrl Mogolistan'rn askeri kuvvetini tegkil eden ve sonra irsen T0luy'a intikal eden kuwetlerin hepsi dahildi. Di$er iiE kardegin ordularrndan yalruz kendilerine tahsis edilen ve beheri 4ooo kiqilik Mogol birlikleri zikredilmigtir. Bu birlikler gehzidelerin kendi i.ilkelerinde dayandrklan askeii kuwetlerin ancak ciizi bir krsmtnt tegkil etmekteydi. Batr seferinde bu gehzAdelerin birliklerinin bagrolii oynadrklan muhakkaktrr. Qin ile Tangut'un zaptr heniiz sona ermedifinden Qingiz Hin sol kanat kumandanr Mukuli'nin ordusunu kolayca geri Eekemezdi. Diizenli ordunun hemen hemen yansr (6z.ooo) onun kumandasr altrnda bulunuyordu. Sug kanat kumandanr Bugurci-noyon, Q'uttgQ'un'un verdi$i bilgiden ii$rendi$imize giirelso sefere katrlmrgtr. Cfizcini'nin rivayetindelsl Arslan HAn'rn kuwetinin 6ooo kigiden ibaret oldu$u belirtilmektedir. Fakat id;tcut ile Sukndk-tegin'in birliklerinin sayrsr hakkrnda bilgimiz yoktur. Mogol askeii kuwetlerinin tevzii hakkrndaki bilgimize giire Qingiz HAn'rn ordusunun toplam olarak t5o.ooo'den az ve 2oo.ooo'den fazla olmayaca$tnt kabul etme$e mecburuz.' D'Ohsson'un fikrincels2 HArezmgih'rn birlikleri saytca fazla idi, fakat kumandanlarr ile olan anlagmazh$rndan dolayr bu iisttinlii$iinden faydalanamadr. O, Mogol elgi heyeti gelmeden bir askeri gura topladr. $ihAbeddin Hiveki, Sultan'tn, ordusunu Seyhun sahilinde tophyarak Mogollar'r orada kargrlamak ve uzun yiiriiyiigten sonra kendilerini toplama$a vakit brrakmadan yeni kuwetlerle iizerine saldrrmak gtirilgiinii ileri siirdii. Di$erleri ise, Mogollar'tn MiverAiinnehr'e girmelerine engel olunmryarak miidafilerin memlekete ahgkanh$rndan faydalanmak suretiyle Mogollar'r orada imha etmekten baqka qare olmadr$rnr siiyledilerls3. Bazrlarr da MiverAiinnehr'i kendi haline brrakarak Ceyhun gegitlerinin miidafaa edilmesini tavsiye ettiler. En korkaklarl, orduyu Gazne'de topfiyarak, yini Hindu-kug da$larrnrn iite tarafina qekilerek oradan da zaruret halinde Hindistan'arsa gekilmeyi teklif ettiler. Sultan, birinci teklih kabul etmemetts
tn
t't r52 153
r5a
Trud1, XV, r3z vd. Pckin Migonu Qahsmalan, 3rB, 4t4; Bretschneider, Mediacaal Rescarches, Tabakat-r
N6sri,
l, Bt.
rcr:.4.
des Mongob,l, ztz. ibnii'l-Esir, XII, 137; Tiesenhausen,6. Cuveyni, II, ro6; krg. Mirhind, Har4m,78.
D'Ohsson, Histoire
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
halde MAverAiinnehr gehirlerinde mtihimce kuwetler brraktr. Sonra bu vilayeti terkederek ordusu ile tekrar dtinece$ini vadetti ve kuwetlerini Belh'te toplama$a bagladr. Semerkant't terketmeden tince gehrin etrafrna bir sur yaptlmastnt emretti. Nesevi'nin verdifi bilgiye giirerss surun uzunlufu rz fersah olacaktr, yini yalnrz gehri de$il, islimiyet'ten iinceki gibi crvarrnr da saldrrrlara karqr koruyacaktr (bkz. s. BB). Bu biiyiik igin masraflannr kargrlamak igin Sultan, yrlhk verginin tamamtnr bir yrl iqinde i.ig defa tahsil etti. Nesevi'ye gtire Mogol istilisr strastnda surun inEasr tamam olmak giiyle dursun daha baglamamrgtr bile. Demek oluyor ki, toplanan paradan tek kurug bu ige harcanmamrgtr. Cuveyni yalruz Semerkant kalesinin tahkim edilmesinden bahseder. Sultan tahkimat yaprlrrken hazr bulunmu$tu. Hendek kazrhnca "Mogol siivarileri yalnrz krrbaglannt iqine atsalar doldurmafa yeter" dedifi rivayet edilmektedir. Bu siizler hazrr bulunanlan gok miiteessir etmig. Bu hikiyenin istilidan sonra uydurulmuq olmasr kuwetle muhtemeldir. Qiinkii Mogollar gelmeden iince Muhammed, halkrn cesaretini krrma$a teqebbiis etmezdi. Nesevi tso, Sultan'ln, ordusunu Miveriiinnehr qehirlerine da$rtmak hususunda almrg oldufu megum karara gok iiziili.ir. E$er Mogollar'r hudutta kargrlasa idi (Yini $ihnbeddin Hiveki'nin fikrini kab0l etseydi) diigmanr kolayca imha edebilece$ine inanmaktadrr. Avrupah tarihqiler, A. Miillerr5T de dahil, Sultan'r korkakhkla ve hatti ahmakhkla itham ederler. Bununla beraber Muhammed'in saltanatrnln son yrllardaki olaylar giiz tiniine altntrsa onun igin bagka gare olmadrfrnr kabul etmek zorunda kahrrz. Askerlerini bir noktada tophyabilmesi ancak Qingiz Hin'tn emrindeki birlikler gibi itaatli olmalan gartiyle miimkiin olabilirdi. Sultan ile kumandanlarr arasrndaki anlagmazhfa bakrlrrsa btiyle bir gey isla bahis konusu olamazdr. Sultan'tn kumandanlarrnrn elbirli$i ile hareket etmeleri ve baqlarrnda herkesin itimadrnr kazanmrg muktedir birisinin bulunmast halinde Mogollar'r piiskiirtmege muvaffak olacaklan kuwetler muhtemeldi. Fakat zaferin hemen sonunda o bi.iyiik kuwet Sultan ile siililesinin aleyhine diinecekti. Sultan annesiyle kavga ettikten sonra kumandanlariyle miinasebetlerinin ne merkezde oldu$u, Cuveyni taraltndan nakledilen bir riviyette aEtkca gtiriilmektedirrss. Sultan heniiz Ceyhun sahilinde bulundu$u strada orduda bir suikast hazrrhfr ortaya qrkarrldr. Bir akgam Muhammed, geceyi ge-
[e karar verdiii
r55 Nesevi,
metin, 35. terciime,6t. Nesevi, metin, 36 vd., terciime, 63. f 5t A. Miiller, Dcr Islam im Morgm und Abmdknde,ll, zo9. 156
r5s
cuveyni, II, rog; Mirhin d, Hare1m,80; krg. D'Ohsson, Histoirc
Eskikitaplarim.com
dcs Mongob,
Karagöz
I,
243.
qiNciz - HAN vE MoCoLLAR
431
girmesi lAzrm gelen gadrrdan askerleri farkrna varmadan savu$tu; sabahleyin gadrnn oklarla delik degik edilmig oldugu giiriildii. Semerkant'ta Gurlular'dan bir birlik bulundu$ulse gibi halktan da bir okqular gurubu tegkil edilmesine karar verdifi halde Sultan'rn Gurlular'a ve Semerkant halkrna kendisini sevdirmiq olmasr giiphelidir. Her biilge miikellef oldu$u vergi ile miitenasip miktarda asker grkarma$a, her okEu da bir deve ile silah ve erzak getirme$e mecburdu. Nesevi160, Sultan'rn, ihtiyat kuwetlerini toplamaga vakit bulamadan Ceyhun sahilini terkeni$inden gikAyet eder. Ahali her taraltan akrn etmig, e$er "bekleseymig giiriilmedik derecede kalabahk bir ordunun bagrnda bulunacakmrg'. Mamalih tzzo yrh ilkbaharrnrn sonunda ihtiyat kuwetlerinin heniiz toplanmamrg olmasr keyfiyeti giisteriyor ki, askere almada Nesevi'nin iddia ettifi kadar bagarr elde edilmedi ve bu cihetten de Sultan'a kendi Tiirk askerlerinin giisterdiklerinden fazla bir ba$hhk giisterilmedi16r.
rt -Mogollar'rn Miveriiinnehr'de giiriinmeleri Bu olayrn islim tarihinde tagrdr$r iineme ra$men islim tarihgileri, Mogol ordusunun Utrir kaprlarrna vardrklan zamana dair kesin bir bilgi vermiyorlar. Cuveyni'ye gi5rer62 UtrAr beq ay mukavemet etti; kale ise bir ay daha fazla dayandr. $ehir teslim olduktan sonra, muhasara igin arkada kalan birlikler, Qingiz Hin Semerkent'r kugatmafa baglarken ona katrldrlar. Semerkant muhasarasrnrn Mart rzzo tarihinde bagladr$rnr ilerde gtirece$iz. $u halde UtrAr'rn muhasarasrnrn Eyliil rerg'da baqladr[r neticesine vanlabilir. Bununla beraber Cuveyni'nin, muhasaranrn miiddetini biraz miibala$a etti$i muhtemeldir. Nesevi163 Qingiz Hin'rn Buhiri iizerine ancak Utrir diiqti.ikten sonra yiiriidii[tinii belirtiyorsa da buna pek ihtimal verilemez.
Qingiz
Hin Utrir
yakrnrnda kuwetlerini taksim etti: Ordunun bir
krsmr (Regidiiddin'e gdrer6a bir kaq tilmen, yAni onbinlerce asker), bilhasl5e Nesevi,
ro
metin, 36, terciime,6z. Nesevi, metin, 36, terciime,6z.
16r Tam Mogol istilisrndan iinceki yrllarda Miveriiinnehr'de umumi elkAnn ne durumda oldu$una dair giivenilir bilgiye sahip defiliz. Avfi'nin Hurremibidi'den naklettifii beyitlerde &nbA[ \ zoz) Tatarlar'a kargr yaprlan mi.icadeleden bahsediliyorsa da belki Qingiz Hin'a de[il de Kigliik'e kargr yaprlan miicadeleye iittir. f6? Cuveyni, I, 64, gz; Schefer, Chrcstomathb persanc,ll, tro vd.d., r3z.
16r Nesevi, metin, 43,
iittir.
terciime 73 vd. 1& Trud1, XV, 43. Cuveyni'de (I, 64) aynr kelimeler
Eskikitaplarim.com
(
,.rt
; -u- ) CuEi'nin
tiimenine
Karagöz
V.V. BARTHOLD
sa Uygur tiimeni det6s dihil oldu$u halde gehrin muhasarastna brrakrldr; CuEi'nin kumandast altrndaki bagka bir tiimen Seyhun'un istikametini takiben sevkedildi; kiigtik bir birlik (5ooo kiqi) nehirden yukan, BenAket ile Hocend'e giinderildi. Esas kuvvetlerin bagrnda olarak Qingiz Hin, Tfiluy ile bidikte Buhiri iizerine yiiriidii. Bunda maksadr NeseVi'ye giire Sul-
tan'ul, ordusu ile irtibatrnr kesmekti. [Jtrar'da, Nesevi'nin
tabiriyle vaolarak Akra'ntn vekili Safi veziri" olan Sultan'tn "Tiirkler'in vilayetinde Bedredtemsilcisi mahalli idarenin lilik makamrnr iggal eden, yini mi.ilki din Amid, muhtemelen gehir diigmeden ijnce Qingiz Han tarafina geEti. Babasr ve amcasl, ewelce Ufar'da kadr iken burantn Sultan taraftndan 166. Sultan'a zaptr srrasrnda di$er akrabasr ile birlikte idim edilmiqlerdi diigman ulemA partisine mensup olup muhalefetlerini, Buhiri sadn ve Semerkant geyhlerinden daha kuvvetli bir gekilde agr$a vurmug olmalart muhtemeldir. Qingiz Hin, Bedreddin'den memleketin siyasi durumu ve Tiirkin HAt0n ile askeri partinin Sultan'a kargr diigmanhklarr hakkrnda geniq bilgi alarak kendi giyesinin tahakkukunda sonradan faydalanmrgtrr. Bundan bagka Qingiz HAn'tn kendisiyle o$ullarrnrn maiyetinde bulunan Miisliiman tiiccarlan, Mogollar ile yerli halk arasrnda arabuluculuk vazife-
sini giiriiyorlardr. Hig giiphesiz Mogollar'a mahalli durumu da onlar haber veriyorlardr. Bu suretle Miisliimanlar, biilgeyi tanrmalartndan da istifade edemediler. Qingiz Hin'rn askeri planlarr ve bunlarrn parlak bir gekilde tatbik edilmesi, memleketin cofrafi durumunu da tamamiyle bildifini giistermektedir.
Hin'rn Semerkant ve Buhdri iize12-qingiz rine yiiriimesi Qingiz Hin Zarn0k kalesine yaklaqtr. Timur'un Cilanuta bogazr yo-
luyla Semerkant'tan Utrir'a son yiiriiyiigii anlatrlrrken Zarn0k, Seyhun sahilinden iince son menzil olarak zikredilmigtir16T. Mogollar'tn nehri zorluk Eekmeden geqtikleri anlagrlmaktadrr. O mevsimde nehri buz kaplamrq olmasr miimkilndiir. Zarni,k halkmrn nezdine gtinderilen DAniqmend-hicib, onlarr kendi istekleriyle teslim olma$a razr edebildi. Can ve mallartntn emniyeti iEin kendisi kefil oldu. Bu vaad yerine getirildi. Mogollar yalnrz ro: Tmd1,
Y, rz7;VII,
164. Cuveyni'ye giire Qafatay
ile Ogedey de bu ti.imende idi-
ler.
16 Nesevi, metin, 37, terciime, 64;kr1. Taih-i Gizidc, t97167 P6tis de la Croix, IV, z16; lafcmdnc (Kalkuta neEri), II, 66 (burada isim,.ry;1 olarak okunmugtur.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
eiNciz - HAN vE MoCOLLAR istihkamlarr tahrip ettiler ve o biilgedeki genglerden bir birlik meydana getirerek muhasara iqlerinde kullandrlar. Mogollar (belki de sefere kattlmrq olan Tiirkler) gehre Kutlu$-bahk, yini "mesOd gehir" adrnr verdiler168.
Zarn0nk'ta bulunan bazr Tiirkmenler, Mogollar'r N0r'a daha iince bilinmeyen bir yoldan giitiirdiiler. O tarihten itibaren o yola "Hini" (Hin yolu) adr verildir6e. Cuveyni tz5I'de bu yoldan gegti. O btilgeyi tantyan bazr kimselerin iddialarrna giire Qingiz Hin ile Timur'un seferleri, memleketin tabii gartlannrn onlartn zamantndan beri de$igti$ini diigiinmemize bizi mecbur ediyor. Qiinkii "bugiin Nfir-ata ile Aris nehri a$rzlan arastnda hig bir yol, hattA kervan yolu bile yoktur. O iki nokta arastnda susuz Krzrlkum qiilii uzanmaktadr" r70. Bu hkir sonradan Etiriitiilmiigtiir. Qiinkti Utdr ile NOr arasrnda bugiin bile kervan yollarr vardtrrTr. Bundan bagka Mogol ordusunun bozkrrdan Ocak ayrnda gegti$ini hatrrlamahyp. O stralarda Seyhun'un sol sahilindeki kanallar daha terk edilmedifinden giiliin dar bir saha iggal etti$i aErktrr. Mogol ordusunun tinciileri N0r i.izerinde TAir-bahidrr'tn kumandasr alttnda ilerlediler. Geceleyin Mogollar gehrin bahgelerine rastladrlar. Orta Asya'ntn her taraftnda oldufu gibi bu bahqeler halk tarafindan yazhk olarak kullanrldrfrndan krgrn kimse yoktu. Tiir, Mo$ollar'a a$aglan keserek merdiven yapmalannt emretti (kalenin muhasaraslnr diigiindii$ii gtiri.ilmektedir). Mogollar'rn gelmesini halkrn beklemedi$i, onlan bir kervan zannetmelerinden anlagrlmaktadrr. Ancak ilk birlikler gehre yaklagrnca yanrldrklarrnr anladrlar. TAir, halkr teslim olma[a davet edince onun muvafakatiyle Qingiz Hin'a bir elgi gtinderdiler. Qingiz Hin, gehri S0budey-bahidrr'a teslim etmelerini emrettirT2. Onun riitbesinin Tiir'inkinden yiiksek oldu$u anlaqrlmaktadrr. S0buday'rn iste$i iizerine ahali gehri bogaltrp yanlanna yalnrz erzak, ziraat iletleri ve hayvanlarrnr aldrlar. Bundan sonra Mogollar evleri ya$ma ettiler. Qingiz Hin gelince halktan yalnrz r5oo dinardan ibaret bir para iidemesini istedi. Bu para Sultan'rn N0r'dan tahsil etti$i vergiye egitti. Bu mebla$rn yansrnr kadrnlann kiipeleri tegkil ediyordu. Bu son bilgiden halkrn mallarrntn elbette yagma edilmedi$i anlagrhyor; yoksa geri kalan 75o dinan iidemelerine imkan yoktu; ve yahut Qingiz Hin geldikten sonra mallan iade edilmiq olmahSchefer, Chrcstomatilv pnsanc,ll, tzo vd.; Cuveyni' I' 77. (Cuveyni, I, 7B); Prof. Berezin'in negri ve terciimesine giire Regidiiddin'de ol(q6l) (Trudy,XY,5z; farsga metin, 8o) de[ildir. du[u gibi t1o hotolaly Turk. kru
rce
jB JIt
r7r A. Klare, r72
ProtoiaQ.....,lX, 16.
S0buday, binbagr olarak sa$ kanada mensuptu
(Tnd1'XY,
r4t'1.
F. Al
Eskikitaplarim.com
Karagöz
434
v.v. BARTHOLD
drr. Toplam 6o kigiden ibaret kiigiik bir birlik, mahalli valinin o$lu il-Hoca'nln kumandasr altrnda muhasara iglerinde kullanrlmak iizere tegkil edilerek sonradan Deb0siye kugatmasrnda bunlardan fafdalanrldr 173. Qa$dag iki tarihginin, ibnii'l-EsirrTa ile C0zcini'ninrTs riviyetinde Qingiz HAn'rn Buhiri'ya $ubat rzeo tarihinde vardr$r belirtilir. Halbuki Cuveyni ve ondan naklen sonraki tarihgiler Mart'ta vardr$rnr kaydederler176. ibnii'l-Esir ve Cffzcini'deki tarihi, Narqahi'nin zeylcisinin rivAyeti de teyid etmektedirlTT. BuhAri'daki garnizonun miktarr hakkrndaki rakamlar birbirini tutmamaktadrr: C0zcini, toplam I2.ooo siivarinin oldu$unu bildirir. Cuveyni ise "drg orduda"rTs 2o.ooo asker bulundu$unu siiyler ve astl gehrin igindeki birliklerin sayrsrnr bildirmez. NesevilTe, toplam 3o.ooo kigi oldu$unu yazar. Nesevi'ye gtire gehirdeki belli bagh kumandanlar, Sultan'n atlanna bakan ihtiyireddin Ktigl0ts ile inanq Hin O$ul-hicib idi. Cuveyni, diger kumandanlardan aslen Kara-Hitiy olup IzIo yrhnda muharebede esir edilerek Hirezmgih'rn hizmetine girmig bulunan Hamid-
p0rttt, Suyung-Hin ve Mogol oldu$u riviyet edilen ve Qingiz Hin'dan kaqarak Muhammed'in hizmetine girmig olan G0rhin isimli birini zikreder. Cuveyni'nin bizzat kendisi bu riviyetin do$ru oldu$undan giiphe ediyorsa da, muhtemelen bu gahrs Qingiz Hdn'tn meghur rakibi Camuka idi; gergekten o G0rhin iinvanrnr almtgtt. Halbuki Mogol ananesi onun Mogolistan'da itldiiriildiigiinii belirtmektedir. Muhasara bagladrktan iig giin sonra ordu, inang-Hin'rn kumandasrnda gehri terketme$e karar vererek Mogol kuwetleri arasrndan kendilerine yol agtrlar, fakat Mogollar hemen onlarr takibe koyuldular. inang-Hin, ordusunun ancak pek az bir krsmiyle Ceyhun'u gegme$e muvaffak oldu. Hamid-Pffr bu muharebede makt0l r73 Schefer, Chnstomathb
pasan4ll, rzr vd.; Cuaqnt, l,
tia ibnii'l-Esir, XII, e39; Tiesenhausen, t75 Tabakat-r 176
79.
S.
Nds6, 976.
D'Ohsson, Hisnbe
dcs
Mongob,l, zz8.
r7i Nargahi, 23, 34. f7E Cuveyni, vr. g4:o1yf-:) basth metin (I,8o) ve Khanykov yazmasrndailfr 5-:"J Schefer'de (s.re3) j;r-ul ,(.:J. Cuveyni'nin, D'Ohsson'un zannetti$i gibi garnizonun tamamrnrn sayrsrnr zo.ooo diye giistermedili, ileride belirttili kale miidAfilerinin sayrlanndan bellidir (D'Ohsson, Histoirc des Mongob, z3g). r7e Nesevi, metin, 34, terciime, 6z; ibnii'l-Esir'e g6re zo.ooo kigi.
re Metinde, burada yanhqhkla ,r(5 geklinde yazrlmrEtrr (terciimede Kegki); dofru okunugu, metnin 43. sayfasrnda (terciime, 74), C0zcAni'de ve Cuveyni'nin yazmalannda (basrh metin, I,8o: dir) bulunur. r8r Cuveyni,
II,"!5 zt t.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
QiNciz - HAN vE
MoCoLLAR
$5
diigtti. $ehir, askerler tarafindan terkedilince halk teslim olma$a karar verdi. Kadr Bedreddin KadrHAn'rn baqkanh$r altrnda Mogollar'a bir heyet gtinderildi. Mogollar'rn gehre giriqi, ibnii'l-Esir'e giirers2 ro $ubat, Cffzcini'ye gtire ise 16 $ubat'ta oldu. Kalenin miidafaasr Ie giin daha devam etti183. Halbuki kaledeki garnizon 4oo kigiden ibaretti r8a. Cuveyni'ye giire Girhin bunlarm arasrnda bulunuyordu ve biiyiik bir cesiret giisterdi. $ehir halkr Sultan'rn ordusu igin hazrrlanan biitiin erzakr Mogollar'a teslim etme$e ve kalenin hende$ini doldurma$a mecbur edildiler. Kale di.igti.ikten sonra biitiin miidafiler katledildi. Bunun hemen arkasrndan zengin tiiccarlar, Utrir faziasrndan sonra Hirezmgah'tan satln aldrklarr mallan, belki de baqka mallarla beraber teslim etme$e zorlandrlar. Nihayet halk, srrtlarrndaki elbise ile gehri terketmek zorunda kaldrlar. Mallan Mogollar taralrndan ya$ma edildi. Emre kargr gelerek gehride kalanlar idam edildiler. Cuveyni'ye giire imim Celileddin Ali b. Hasan (yahut Hiiseyn) Zendf, Mogollar'rn camii ya$ma ettiklerini ve atlartn nallannrn Kur'in sahifelerini gi$nedifini giiriince gehrin en faziletli ilimlerinden Riikneddin imimzide'ye infiilini ifade edince gu cevabr aldr: "Sus, Allah'rn gazabrnrn riizgin esti; .onun kargrsmda duracak giig (simAn) yokturnr85. Bununla beraber ibnii'l-Esir'in riviyeti, Rtikneddin imAmzide'nin kadere biiyle boyun efmedifini giistermektedir. Mogollar'rn esirlere algakca muamele ettiklerini ve kadmlan hrrpalandrklannr giiriince kendisi ve o$lu onlarla dti$tigerek gehit edildiler. Difer ileri gelenler, bilhassa Kadr Sadreddin HAn aynr gekilde hareket ettiler ve iildiiri.ildiiler. Oldiiriilenler arastnda Vezir Nizimii'l-miilk'iin (bkz. s. 4o3) kardeqi Sadr Mecdeddin Mes'0d da bulunuyordu 186. Qingiz HAn'rn bayram namazgihrnda halkr tophyarak minbere grktrfr ve bir nutuk siiyledifi, igledikleri giinahlara kargr Mogollar'rn Allah tarafindan baglanna belA olarak giinderildifini siiyledi$i hususunda Cuveyni'nin hikiyesi, gergek olarak kabul edilecek geylerden de$ildir. Bu inanrlmayacak hadise gergekten cereyzrn etmig olsa idi, ibnii'l-Esir bunu elbette fakihinden igitmig olurdu. Qingiz Hin'rn, gehrin r82
Krg. Tiesenhausen, B. ibnii'l-Esir'de verilen giin Sah'drr; halbuki terciimede Qar-
gamba olarak verilmigtir. t83
Bu bilgi hem Nargahi'nin zeylcisi (Nargahi, z3) ve hcm de ibnii'l-Esir tarafindan
verilmigtir. r8a
Kalenin zaptrnda 3o.ooo kiginin katledildifine giire Cuveyni'nin rivayetini Schefer ll, rz5) ve D'Ohsson (Hisloirc des Mongols, I, 233) hakh olarak redde-
(Chrcstonathb persanc, derler. r85
Cuveyni, I, 8I; Schefer, Chrstomathic petsanc,ll, rzgvd. re Nesevi, metin, 24, terciime,43.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
436
ileri gelenlerinin isimlerini istiyerek para iidemesini onlara yiiklemesi hakkrnda ibnii'l-Esir ve Cuveyni'nin rivayetleri birbirine uymaktadrr. $ehir ya$ma edildikten sonra yakrldr. Ancak tu$ladan inga edilmig olan cami ve bazr saraylar kurtuldur8T. $ehrin yakrlmasrnm Qingiz Hin'rn plinlannrn bir pargasr oldu$unu zannetmek igin bir sebep mevcut de$ildir. Binalann srkh$rndan dolayr mahvedici yangrnlann alelade olaylardan oldu$u bir gehirde, ya$ma srrasrnda yangrn qtkmamasr miimktin de$ildi (bkz. s. r l6).
BuhirA'dan Semerkant'a giderlerken bile lvlogollar'rn yanrnda Eok sayrda esirler vardr. ibnii'l-Esir'in, adr gegen fakihten aldr$r muhakkak olan bilgilere giire bu esirlerin durumu gok acrkh idi. Mogol siivarilerini yayan takip etme$e zorlanryorlardr; yolda takati kesilenler katlediliyorlardr 188. Bu insan kalabah$r arasrnda hig qiiphesiz yalnrz gehirler de$il kiiyliiler de bulunuyordu. Mogollar akrn yaptrklarr biitiin iilkelerde crvar kiiylere de basktnlar yaparak topladrklarr ktiyliileri muhasara iqlerinde kullanryorlardrrse. Buhiri ile Semerkant arasmdaki mi.istahkem mevkilerden yalnrz Deb0siye ile Ser-i-pul mukavemet ettiler. Bundan, Mogollar'rn Zerefgin'n iki sahili boyunca ilerledikleri neticesi grkanlabilir. Q'ang Q'un'un rzzl'de Qingiz Hin hakkrnda igitti$i fikrarm, onun nehrin kuzey sahili boyunca ilerledi$ini kabul etmemize bizi zorluyor. Boyun egmiyen kalelerin iiniinde durmryarak onlan muhasara etmek igin birlikler brrakrrdr.
Hirezmgih'rn MiverAiinnehr'in baggehri olan Semerkant'rn miidafaasna tjzel bir iinem verdi$ini giirmiigtiikrer. Bu sebeple orada bulunan askeIi kuwetlerin di$er gehirlerinde bulunanlardan daha kalabahk olmasr normaldi. Cuveyni, Semerkant'ta r ro.ooo kigilik bir ordu bulundufunu, bu ordunun 6o.ooo'inin Tiirk 5o.ooo'inin ise Tacik oldu$unu ve zo filleri bulundu$unu belirtmektedir. Bu ordunun miktan, Nesevi'ye giire 1e2 ancak 4o.ooo, ibnii'l-Esir'e giire 5o.ooo, C0zcini'ye giire ise Tiirkler, Tacikler, Gurlular, HalaElar ve Karluklar'dan meydana gelip 6o.ooo idi. Nesevi, r87 D'Ohsson'un (Histoirc dcs Mongob, I, 234) ibnii'l-Esir'den aldrfr Cuveyni'de bulunmaktadrr (I, 8z); Schcfer, Ckcstomathic pcrsanc,lI, rz4. 186
bu bilgi
ibnii'l-Esir, XII, z4o; Tiesenhausen, ro.
t8e Trud1,
lY,
zz4; Patkanov, istoriya mongoha po atmlanskim istochnikam,
II,
metin, 53, terciime, 9r. tm Pckin Misyonu
vd.;
ashnda
zo; Nesevi,
Qahlmahn, IV, 3 ro; Bretschneider, Mcdiaanl Rcseatclus, I, 76. rer Semerkant'rn muhasarasr hakkrnda bkz. ibnii'l-Esir, XII, z4o vd.; Tiesenhausen, ro Tabakat+ Nds6, g7g vd.; Schefer, Chtestomathic pasanc, 13r-136; Cuveyni, I, goC6;
lI,
D'Ohsson, Hitoire dcs Mongob,l, 234-24o. re2 Nesevi, metin, 36, terciime, 6e vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
qiNciz - HAN vE qehrin valisinin
Tiirkin Hit0n'un
MoCOLLAR
kardeqi Tugay
Hin
$7
oldu$unu kayde-
derle3.
Qingiz Hin Mart'ta Semerkant'a vararak gehrin crvannda bulunan Ktik-saray'da karargih kurdu. Bu sarayrn, Timur igin inga edilen saray ile adndan baqka bir mi.inasebeti yoktur, fakat aynr mevkide bulunmug olabilirler. Qi.inki.i Mogollar gehre batr tarafindan yaklagtrlar. Mogollar, miidafileri aldatmak igin esirleri harp nizammda sraladrlar ve on kigiye bir sancak verdiler. $ehir halkr onlan biiyiik bir ordu zannetti. Qa$atay ile
Ogedey, Utrar'da esir edilen biiyiik bir kalabahkla qehrin iini.inde giirtindiiler. IJtrAr'rn muhasarasr, Miveriiinnehr'deki di$er gehirlerin muhasarasrndan daha uzun devam etmigti. inil Hin, ikibetinden korktu$u igin sonuna kadar miidafaaya devam etti. Halbuki Nesevi'ye inanrlacak olursa kumandasr altrnda ancak eo.ooo siivarisi vardrrea. Cuveyni'ye giire Sultan, ona "drg ordu"dan 5o.ooo asker verdi. Ayrrca muhasaradan krsa zaman iince Hicib Karaca, ro.ooo kiqilik bir kuwetle yardrmma giinderildi. Beq ayhk (?) muhasaradan sonrares Krraca teslim olmaya karar vererek ordusu ile gehirden drgarr qrktr. Bununla beraber Qa$atay ile Ogedey onun idamrnr emrettiler. Sultan'a ihaneti sebebiyle ona gilvenememiglerdi. Utrir halkr BuhAri halkrnrn Akibetine u$adr; gehirden kovuldular ve gehri Mogollar ya$ma ettiler. Kale bir ay daha dayandr; diigiince mtidafilerinin hepsi idAm edildiler. inil HAn bir binanrn damrna sr$rndr, oklan bitti$i iEin Mogollar'a kiremitler atryordu. Sa$ olarak yakalanmasr istendi$i anlaqrlmaktadr. Etrafrnr gevirdiler, yakaladrlar ve Ktik-saray'da bulunan Qingiz HAn'a giinderdiler. Nesevi'de anlatrldr$r gibi orada igkence edilerek iildiiriildi.i '%. Semerkant'ta mahsurlar iiEiincii giin bir Erkrg hareketi yaptrlar. ibnti'l-Esir ve Cuzcani'ye giire bu Erkrg tam bir felaketle neticelendi. Mogollar, Miisliimanlar'a pusu kurdular ve son nefere varrncaya kadar imha ettiler. Miisliimanlar'rn verdikleri kayrplar ibnii'l-Esir'e gtire 7o.ooo, C0zcini'ye giire ise 5o.ooo'i buluyordu. ibni.i'l-Esir, Sultan'rn ordusunun bu katrlmadr[rnr, yalnrz gehir halkrnrn harekete geEti$ini iddia etmektedir. Qa$daqlannrn bu riviyetleri bizi Cuveyni'nin verdi$i bilgiyi Erkrg hareketine
te3
Cuveyni (Schefer, Chrestomathie persane,
yazmadal*-l lJ
II, r35:d\-dE;
Nesevi'de (metin, 36)
rea Nesevi,
metin, 36, terciime, 62. Yalnrz Cuveyni, UtrAr'rn zaptr hakkrnda genig bilgi verir (I,64 vd.; Schefer, Chrcstomalhb pasanc,Il, I Io vd.). Krg. D'Ohsson, Histoirc dcs Mongo6, I, zr9 vd.d. re6 Nesevi, metin, 37, tercime,63. re5
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
438
reddetme$e mecbur ediyor. Ona gtire Erkrgr Tiirkler yaptrlar. AIp-Er Hinlei, $eyh HAn, BAld HAn ve di$er hdnlarrn kumandau altrnda gehirden Erktrlar. Mogollar'a epeyce kayrp verdirdiler ve hatti esir bile aldrlar.
Kendilerinin kaybr ise Iooo kigi civanndaydr. Muhasarantn beginci giiniire3 gerek Tiirkler ve gerekse yerli halk teslim olma$a karar verdiler. Kalede miidafaaya gekilen kiigi.ik bir birlik miistesna Tiirkler bizzat Tugay Hin'rn kumandastnda Mogollar'a hizmet teklifinde bulundular. Teklifleri iince kabul edildi. $ehir halkr kadr ile geyhiilislimrn bagkanh$rnda bir heyet giinderdiler. Mogollar gehre Namazgih kaprsrndan ree girerek hemen istihkdmlan tahrip etme$e bagladrlar. Di$er yerlerde oldu$u gibi halk gehirden drgarr Erkanlarak gehir ya$ma edildi. Kadr ve geyhi.ilislim ile himayeleri altrnda olan kimselere dokunulmadt. Bunlann saylsl 5o.ooo'i buldu$u riviyet edilmektedir. Bu durum oldukga dikkat Eekicidir. Qiinkii Semerkant ulemistntn, Buhiri ulemastntn aksine Mogollar'a karqr koymadrklannr ve $amanistler tarafindan umumiyetle biitiin dinlerin ruhani srnrfina gtisterilen itibara daha baglanglgta mazhar olduklannr isbat etmektedir. E$er biitiin seyyidler sonradan oldu$u gibi ulemi stntfina dahil idiyseler sayrlan gok biiyiik olmahydr, bununla beraber 5o.ooo kadar olmazdr. BuhirA'da oldu$u gibi kale hiicumla zaptedildi. Mogollar "kurqun su yolunu", yini Cdkerdize kanahnt (bkz. s. g2-3) tahrip ettiler. Muhtemelen bentlerden birini yrkarak kalenin etrafina su verdiler ve biiylece surlann bir krsmrntn ytktlmastnt sa$ladrlar2m. Bundan bir gece iince Alp Hin (belki Alp-Er Hin'tn aynrdrr) tooo asker ile bir grkrg yaparak Mogol hatlannt yarmafa muvaffak oldu ve sonradan Sultan'tn ordusuna katrldr' Kalede kalan mi.idafiler Iooo kiqi crvarrnda idiler. Camide toplandrlar ve orada hepsi gehit edildi, cami de yakrldr. Bahsi geEen caminin Hirezmgih tarafindan yeni inqa edilen bina olmast muhtemeldir (bkz. s. 389). Sultan'tn hizmetinde iken Mogollar'tn hizmetine gegmig olan Tilrk birlikleri, gimdi diiz bir arazide etraflart gevrilerek Tugay Hin da dahil biitiin kumandanlariyle birlikte katledildiler. Cuveyni'ye, giire katledilenler zo kumandan ve
ott
Cuveyni'de (I, 9z; Schefer, Chrcstomathb pcrsana, II, I33)' JUI Cuveyni'ye giire bdyledir. C0zcini, muhasarastmn pusudan sonra vam ettifiini siiyler. C0zcini'ye g
re8
Io giin daha
le Namazgih
de-
kaprsrmn, gehrin kuzey-bau tarafinda oldu[u tahmin edilmektedir; orada V. Vyatkin rgo5'te kazr yaptr. Krg. Bulbtin du Comiti Russc pour I'cxploration de I'Asic cmhah,rusga basktsr, No. 7, rzvd.; Barthold, Oroshmie Twlustana, tto' m Bu agrklamalardan, Mogollar'rn aldrklan kalenin onuncu yiizyil cofrafyacrlannrn anlattrklan kaleden ibaret olmayrp gehristanr da iqine aldtlr anlagrlmaktadrr; y6,ni Simdi Afrisyib adr verilen o zaman "kurgun su yolunun" suladr$r arazinin tamaml, Krg. yk. s. 9o.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
QiNGiz - HAN vE
MoeoLLAR
$s
3o.ooo den fazla askerden ibaretti. Sonradan meghur Herit hiikiimdarlart siililesinin atasr Ri.ikneddin Kurt iqin Qingiz Hin adrna yazlan emirnAmede (yarhg) kumandanlarrntn adlarr sayrlmrgtrr. Bu emimime, Mogollar'rn ma$l0p ettikleri ordular ile viliyetlerin ileri gelenlerinin hepsinin isimlerinin bir listesini ihtiva ediyordu. Maalesef elimize geEmemigtir. Hal-
krn geri kalan ktsmtndan 3o.ooo sanatkir Qingiz HAn'tn ofullan ile yakrnlanna verildi. Bir o kadarr da muhasara iglerinde kullanrlmak iizere ahkonuldu. Bunlann drgrndakiler 2oo.ooo dinar kurtulug akgesi verdikten sonra gehre dtinebildiler (yini mallanndan geri kalan ktsmt onlara iade edildi?). Bununla beraber gehir halkr daha birkaq kere gehirden kovularak gehir harabeye diindii. Q'ang Q'un zamantnda Semerkant'tn niilusu ewelkinin ancak diirtte bir nisbetinde idi 201.
13-Cugi'nin Seyhun'u takibe n ilerlemesi Semerkant'tn zaptrndan sonra Qingiz Hdn, birliklerinin ilerlemesini geEici bir zaman iEin durdurdu. Utrar'dan Seyhun istikametini takiben Cugi'nin kumandastnda giinderdi$i birlik aynr derecede baganh oldu. Ulkenin bu ktsmtntn zaptrnrn Cugi'ye verilmesi hiE gi.iphesiz imparatorlu$un kuzey-batr vilayetlerinin onun idaresine girmesinin kararlagtrnlmrg olmaslnln neticesidir. Onun askeri harekaontn tafsilatr ancak Cuveyni'de bulunmaktadrr202. Mogollar ijnce Stgnak'a yaklagtrlar (Utrir'dan z4 fenah mesafededir)203. Cugi oranrn halkiyle miizakerelere girigti. Elgi olarak
miisliiman tiiccardan Hasan HAct'yt2oa giinderdi. Hasan Hicr yrllardan beri Mogollar'rn hizmetinde bulunuyordu. Tianl'ao-pi',;r'de adr geqen Asan muhtemelen odurz0s. Halk elgiyi katletti; bunun iizerine Mogollar gehri yedi giin muhasadan sonra hiicumla zaptettiler ve biitiin halkr katlettiler. Otdtirtiten Hasan'rn o$u, o biilgenin emiri olarak brrakrldr. Momt pckin Mislonu Qahsmalan, IV, 3rr; Bretschneider, Mcdiaeoal Researclus I,78. Cuveyg+), Mogollar'rn Semerkant'ta ele gegirdikleri lillerin yok edilmesi hakkrnda bir fikra anlaur- Qingiz Hin, ne ile beslendiklerini sordu ve "otn cevabtnt aldr. Bunun iizerine filleri bir tarlaya brrakmalannr emretti. Orada hepsi aghktan iildii. Bununla beraber Q'ang Q'un'un siizlerinden, r22t-t222 krg mevsiminde fillerin hilA yagadr$r anlaErhyor (Pckin Misyo' nu Qahsmahn, IV, 3 I 3; Bretschneider, Mcdiaeaal Rcscarchtrs, l, 7 g) 12 Cuveyni, I, 66-7o; Schefer, Chrcstomalhie pasanc, ll, rlz vd. d. Krg' D'Ohsson, flirloirc dcs Mongoh, I, zz t vd.d.
ni (I,
2o3
u
Bkz. yk. s' t93. Reqidi.iddin'in basrh metninde
(TruQ,XY,45, farsga metin, fu) Hiiseyn Hicr. MiEonu Qahsmalan, IV, 95; Bretschneider, Mcdiaeaal Rcsearclus, I, 269. Burada Asan'rn ewelce Ongutlar'rn memleketinde yagadr[r ve ticaret maksadiyle Argun nehrine geldiIi belirtilmektedir. m5 Pehin
Eskikitaplarim.com
Karagöz
44O
V.V. BARTHOLD
gollar yiirtiyiiglerine devam ederek Uzgend, B6rErnhgkent ve Agn6s gehirlerini zaptettiler. Bu son qehrin gamizonunun biiyiik bir ktsmr egkiya ve yol kesicilerden olup giddetli bir gekilde mukavemet ettiler. Bunun iizerine Qin-Timur miizakerelere baglamak iEin Cend'e girnderildi. Ongutlar'a (Ak Tatarlar) mensup olan Qin-Timur206, sonradan iran tarihinde miihim bir rol oynamrgtrr. Sultan'rn ordusu Cend'i bir miiddetten beri terketmig olup kumandanlan Kutlu$ Hin bozkrrdan gegerek HArezm'e kaEmrgtr. Nese-
vi'ye gtire207 Kutlu$ Hdn, Io.ooo kigilik birli$in bagrnda $arkent (Yenikent)'te konaklamrqtr. Qin-Timur, Cend halkr tarafindan iyi kabul edilmedi; ancak Srgnak'rn akibetini hattrlatarak ve Mogollar't Cend'den geri Eekece$ini vadederek d
Bu bilgi Regidiiddin'de bulunmaktadrr (Trud1,Y, rr7; VII, r49). ReEidiiddin, bagka bir yerde (Asya Miizesi yazmasr, a 566, vr. r8z"; Blochet neqri, II, 37) Cuveyni'den (II, er8) naklen Kara-Hit6y oldu$unu siiyler. Muhtemelen Kara-Hitiylar yanrnda yetigmig olmahdrr; bununla beraber Ongutlar'rn memleketinde ya$ayan Kara-HitAylar'dan olmasr da miimkiindiir. 207
Nesevi, metin, 36, terciime, 62. Schefer'in Chrcstomathic pcrsane\nda (Ir4) masr ile basrh metinde (I, 69, I) oldu$u gibi. 208
:l
yerine:3a okuyunuz, Khanykov yaz-
II, ror :y r.r$il c-Ul go:, 6 ptts Mirzi Muhammed Kazvini'ye giire ;Jtlrt Karakum'dur. 2rr Cuveyni, I,69;yazma, lY,z,94; Regidiiddin, (Tnd1,XY,46; farsgametin,Tr). 2@
Cuveyni,
2r0
2r2
Khanykov yazmasrnda ve Schefer negrinde (r r4) biiyledir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
QiNciz - HAN vE
MOCOLLAR
Mt
Buhirih Ali Hoca gehre vali tayin edildi. D'Ohsson, anlagrldr$rna giire sa$am temellere dayanarak Qingiz Hin'rn giinderdi$i Nesevi'de zikredilen elginin bu oldugunu kabul eder (bkz. s. 4zr). CuEi, bildifimize gtire Cend'de kaldr ve ertesi sene buradan Hirezm i.izerine yiiriidii. Yenikent ($arkent) iizerine gtinderilen kiiqiik bir birlik mukavemetle kargrlagmaksrzrn gehri zaptetti. Ordunun bir krsmr Ul0s-idi2t3nin kumandasrnda Karakurum yahut Karakum'a giinderildi. Onun yerine Tiirkmenler'den tegkil edilen ro.ooo kigilik bir birlik konarak Tiynil-noyon'un emri altrnda Hdrezm'e giinderilen orduya dahil edildi. Tiynil2la bu ordunun iinciileriyle bir kag merhale yiiri.idiikten sonra Tiirkmenler'in isyan etti$ini ve baglanna tayin edilen Mogol kumandanrnr iildiirdiiklerini haber aldr. Hemen geriye diindii, Tiirkmenler'in iizerine saldrrdr ve go$unu tildiirdii. Kurtulabilenler Merv ve Amul'e kagtrlar. Bu habere tam manasiyle inanmak miimkiin de$ildir. Cugi'nin krtalarr, verilen bilgilere giire sayrlarr 2o.ooo kiqiden az olmryan bir birli$i ayrracak kadar Eok olamazdr, iistelik oyle zayrf bir kuwetle Hirezmgihlar devletinin merkezi olan Hirezm'e kargr yilrtimek bi.isbi.itiin manasrz olurdu. Her halde hareket tekrarlanmadr. Yrhn sonuna kadar CuEi'nin birlikleri Seyhun'un aga$r taraflarrnda savunma tertibatr alarak kaldrlar. Bundan bagka, giirece$imiz gibi zaptedilen gehirler bile daima Mogol hAkimiyeti altrnda kalmadrlar.
14- BenAket ile Hocend' in dii giigii Beniket'e giinderilen birlik2rs, toplam 5ooo kigiden ibaret olup Barin kabilesinden AlAk-noyon'un kumandasrna verilmigti. Kardegi ile daima
Qingiz Hin'rn maiyetinde bulunuyordu216. Birli$in di$er kumandanlarr Kong-Hoten kabilesinden Suketu-gerbi (sa$ kanatta binbagr)2r7 ve Tugay 2r3
(Ulus idi"den maksat "idikut ve Uygarlan- oldufuna dair Prof. Berezin'in nazariXV, r7r) pek dofru defildir. D'Ohsson (Hitoirc dcs Mongob, I, zz3) da aynr
yesi (Trud1,
hatiya diigmiigtiir. Uygur tiimeninin UtrAr kugatmasrna katrldrgrnr giirdiik. Mogol kumandantntn adrnrn Ul0s-idi oldufiunu metinler agrkga giisterirler. Bu ismin sa! kanat binbagrlanndan Cida-noyon'a Ait olmasr kuwetle muhtemeldir (Trad1,Y, rgo vd.; XV, r34 vd.). Bu isim Prof. Berezin'in terciimesinde Cadi ve Cede gekillerinde bulunmaktadr (Turdy,Y,76, 87
,
tS7); metinde
cir+
; Tian-g'ao-pi1i'de Ceday
(Pckin Miryonu Qalqmahn,IV, 6o, 6z).
2ra
Bu okunug Berezin (Trudy,XY,46) ile D'Ohsson tarafindan kabul edilmigtir. Cuveyni'nin basrh metninde de (I, 70: JtjJ ) b6yledir, fakat schefer negri ile yazmasrnda (IV,
,, 34) Jti.!
geklindedir.
2r5
Faaliyetleri hakkrnda bkz. Cuveyni, D'Ohsson, Histoire des Mongob,l, zz4. 216 Trudl' V, 196; VII, z6r.
zn
Trudy,
V,
16o;
I,
7o; Schefer,
Chrcstomathb pcrsanc,
ll,
rr5;
VII, zr5; XV, r35.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
442
v.v. BARTHOLD
idi. Beniket'teki Tiirk gamizonu, iletg0-melik'in21s kumandasr altrnda iig giin dayanabildi ise de dtirdiincti gtin gehir teslim oldu. Mogollar Tiirkler'i katlettiler. Halk arasrndan sanatkArlan ve bazr gengleri muhasara iqlerinde kullanmak igin gotiirdiiler. $u halde Beniket'te Mogollar'a, di$er gehirlerdeki gibi fazla mukavemet edilmedi. Bunrrrla beraber Miverii.innehr'in biitiin gehirlerinden yalnrz Beniket'in Qingiz Hdn zamanlndan Timur zamanrna kadar harabe halinde kaldr$r rivayet edilmektedir2re. $ehrin, on iigiincii yilzyrhn ikinci yansrndaki karrgrkhklar srrasrnda tahrip edildifi ve ananenin bu tahribatr yanhqhkla Qingiz Hin'a isnad etti$i kuvvetle muhtemeldir.
Cuveyni'ye giire, Beniket'ten bir birlik Hocend iizerine yi.iriidii; fakat aynr mi.iellif, baqka bir riviyetinde22O Alak-noyon'un, Qingiz Hin'rn Vahg ve Tilkan'a giinderdi$i askeri kuwetlerin iki kumandanrndan biri oldu$unu belirtir. Buna nazaran Beniket teslim olduktan sonra 5ooo kiqilik kuvvetin o srralarda Semerkant'r muhasara etmekte olan Qingiz Hin'tn yantna dtindii$ii ve Hocend muhasarasrnrn Semerkant'tan giinderilen bir kuvvete verildi$i gergefe daha yakrn farzedilmelidir. ibn'iil-Esirz2t ile C0zcini222nin, Semerkant diigttikten sonra Qingiz Hin'ln Fergana'ya bir kuwet sevketti$ini siiylemeleri yarunda Cuveyni de, Hocend'i kuEatan ordunun esas kuwetinin Utrdr, Buhiri, Semerkant ve zaptedilmig bagka "gehirler ve kiiylerden" toplanmrg birliklerden meydana gelip 2o.ooo Mogol ile 5o.ooo esirden ibaret oldu$unu kabul eder. Bu kuwetin, Qagatay ve Ogedey'in birlikleri olup UtrAr'rn diigmesinden sonra Qingiz Hin'rn yanrna dtindtikleri ve onun tarafrndan Hocend'e giinderildikleri kuwetle muhtemeldir. iki prensin sefere katrhp katrlmadrklan belirtilmemigtir. Aynca askerlik tarihinin dikkate de$er olaylarrndan biri olan Hocend muhasarasrnda Mogol kuwetlerini kimin sevk ve idare etti$ini bilmiyoruz223. Hocend valisi Timur-melik gehirde tutunamadr; rooo asker ile Seyhun nehrindeki 2rs Cuveyni'nin yazmalannda J5! at., basrh metinde (I, 7o) ve Shcefer negrinde f:l2l geklinde noktalanmr$trr; belki cL:Ll fiilinden gelmektedir. Prof. Berezin (Trud1, XY, 47; farsga metin, 73) t
ibnii'l-Esir, XII, 254; Tiesenhausen, 28. Ndsti, gfo. 223 Hocend muhasarast igin bkz. Cuveyni,
222 Tabakdt-t
vd.d. ; D'Ohsson, Histoirc dcs Mongols,
l,
I, 7r;
Schefer, Chrcstomathie pcrsane,
zz4 v d.d.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ll, tt5
qiNciz - HAN vE
MoCoLLAR
44i
adalardan birisine srirndr. Bu adantn Hocend'den takriben bir kilometre aqa$rda olup son zamanlarda "bir gok altrn, giimiig, bakrr sikke ile gegitli kaplar, ev egyalan v.s.n bulunan ada oldu$unu kabul etmek igin sebepler vardwzza. Ada sahilden uzak oldufu igin istihkimlanna ok ve manctntkla tag atmak miimkiin de$ildi. Mogollar esirleri onar onar ayrrdrlar ve her manganrn bagrna bir Mogol koydular. Bu esirlere, Hocend'den iiE fersah uzaklrktaki da$ardan zorla taq getirtildi. Timur-Melik, iistii kapah n ge' mi yaptrrarak iistlerine rslak kege tirttiirdii; bunun iizerine de sirke igerisiBu gemilere ok, ateg ve nelt tesir etmiyordu. Kale muhaftzlart sabah erkenden gemilere binerek sahillere yaklagtrlar ve Mogollar'a hiicum ettiler. Bununla beraber sonunda Timur-melik erzak ve miihimmat stoku bitti$i igin adayr terketmek zorunda kaldr. Bilindi$i kadariyle mahsurlar hiE bir taraltan yardrm beklemiyorlardr. Muhasarantn ne kadar devam ettifiini bilmiyoruz. Timur-melik, geceleyin hazrrlatmtg oldu$u 7o gemiye birliklerini, erzak ve di$er malzemeyi bindirerek megaleler rgr$ryla nehirden aga$r ya do$ru ilerleme$e bagladr. Mogol kuwetleri iki sahil boyunca onlart takip ediyorlardr. Timur-melik bu durumda bile onlara hiicum ediyor ve hedefinden la;mryan oklariyle geri pi.iskiirtiiyordu. Mogollar Beniket yakrnrnda zincir gerdikleri halde Timur-melik zinciri krrma$a muvaffak oldu. Bargrnhgkent ile Cend crvanna vardr$r zaman Ulos-idi ijnceden nehrin iki sahiline askeri kuvvetler yerlegtirmig, kayrklardan bir ktipri.i kurmug ve mancrnrklar hazrrlamrg idi. Bununla beraber Timur-melik sahile grkmayr bagardr, fakat Mogollar tarafrndan takip edilerek biitiin afrrhklannr ve maiyetinin hepsini kaybetti; HArezm'e tek bagtna vardt. Orada bagrndan gegenleri anlatarak ebedilegtirilmesini temin ettifi giiriilmektedir. Bu neticeye varmak igin hayal giici.inii yorma$a liizum yoktur. Timur-melik'in hayatta kalmasr, ne Hirezm iEin ne de Sultan CelAleddin iEin bir fayda sa$ladr (krza zaman sonra Celileddin'in yanlna gitti ve iiliinceye kadar onun kaderini paylagtr). Timur-melik ile Celileddin'in kahramanhk menlabeleri umumun menfaatr igin hiq bir yararr olmryan gahgi cesaret niim0neleridir. Miisliimanlar'rn tarafinda kahramanlann bir avug yardtmcrlariyle yi$itlik harikalarrnr ortaya koyduklarrnr g6riiriiz; fakat daha biiyiik kuwetleri tegkil ettikleri ve idareden tamamiyle iciz olduklan iqin Tatarlar'tn esas kuvvetleri kargrsrnda daima geri gekiliyorlardr. Mogollar'rn taraftndan bu harpte gahsi kahramanhk niimfineleri yok gibidir. Kumandanlar, hiikiimdarlarrnrn emirlerine itaat ve onlan maharetle yerine getirmekten fazla bir gey yapmlyorlardr. O, ordusunun miinferit kttalartnt icap ettikEe 224
M.S. Andreyev, Sredneaz. Vystnik, Mayrs 189,6' 19.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
ayrnr, yahut birlegtirir ve bagansrzhk halinde hemen neticelerini tinleyecek tedbirler alrrdr. Srkr bir disipline tAbi olan Mogol askerleri, kendilerini arkadaglarrndan iistiin gtistermek iqin firsat aramadan hiikiimdarlarrnrn yahut onun tayin etti$i kumandanlann emirlerini hatastz yerine getirirlerdi.
15-H drezmgAh'rn iiliimii
askeri
harekAtr,
f
irarr
ve
Hirezmgah Muhammed, Mogollar'a kargr sonradan celaleddin kadar bagarrh bir gekilde kargr koyamadr. Qingiz Hin Utrir hiini Bedreddin'in gtiriigiinden faydalanarak Sultan'tn Tiirkdn HAtirn'un akrabasrndan olan kumandanlarrna kar$l giivensizli$ini artrrdr; giiya kumandanlar taraftndan Qingiz Hin'a yanlan sahte mektuplar gizlice Sultan'a verildi22s. Mogollar'rn MAverdiinnehr'deki harekAtr esnasrnda Sultan askeri kuwetleriyle KAlif ile Endhud'u226 iggal etti. Bu harekerinde, Mogollar'rn ceyhun'u geEmelerine engel olmak niyetinde oldu$u aErkEa giiri.ilmektedir. Semerkant muhasarasr slraslnda Sultan, mahsurlara yardrm etmek igin bir defa ro.ooo, baqka sefer 2o.ooo siivari giinderdi$i halde bu birliklerden hiE biri hedefe yaklagma$a cesaret edemedi227. Cesaret etselerdi bile bir faydasr olmazdl. Qingiz HAn Semerkant'ta askeii kuwetlerini giiylece ktstmlara aytr-
mr$tl: Hocend ile Fergana'ya giinderilen kuwetten baqka Alak-noyon ile Celayir kabilesinden sol kanattaki binbagrlardan Yasavur'un228 kumandast altrnda bir birlik vahg ile Tilkin'a, ibn'iil-Esir'e gore22e Kiilab'a giinderildi. Bu harekit hakkrnda fazla bilgimiz yoktur. ibn-iil-Esi., Tirmiz'e de bir birlik giinderildifinden bahsediyorsa da bu kaleyi, ilerde giirece$imiz gibi, bizzat QingizHdn zaptetti. Nihayet iiE tiimen (3o.ooo kigi230) Cebe, S0bu225
64 vd.; Taih-i Gizidc' 4g7 D'Ohsson, Hisloirc dts D'6hsson'un fikrine ra[men bu olayrn srhhatinden Siiphelenmege bir
Nesevi, metin, 37 vd. terciime,
Mongols, I, zr3 vd.d. sebep giirmiiyoruz.
226 Nesevi, metin, 43, terciime, 73. 227 lbnii'l-Esir, XII, z4r Tiesenhausen, r ;
r. Yasavur hakkrnda bkz. Trud1,Y 4z;Yll,53; XV, I4o, farsga metin, 2Io. Prof. Berezin,in iki qeqit okuyuEu vardrr: Bisur ve Bisuder. Bizim fikrimizce on diirdiincii yiizyrlda 228
lran'a giigeden meghur-Qagatay prensinin adrdrr (D'Ohsson,
Histoire dcs Mongols,
IV'
564
vd.d., 6lz-6c8, 643 vd.; bu ismi Vassaf -r..:r"+ Reqidiiddin ise-111L+ geklinde yazarlar' 22e ibn,iil-Esir, XII, 254; Tiesenhausen, z8.o)5- yahut -,1f tarzrnda yazrhgr gerEefe en yakrn olanrdtr. 2r Bu miktan, yalnrz Mogollar'rn hizmetindeki miielliflerde de$il, Nesevi'de de (mebuluruz. ibttii'l-Eri. (XII, z4I) Tokugar'rn birlifiinin varllrndan haterciime,
ti.., +4, T5) berdar olmadrgr igin ancak zo.ooo askerden bahseder. Vardan'ln da verdi$i miktar budur putlunou, isrilrila' nongolou po armyanskin, l, z). Buna ve Raverty'nin giirilqiine (Tabakat-i
Eskikitaplarim.com
Karagöz
QiNciz - HAN vE
MOCoLLAR
445
dey ve TokuEar-bahidrr kumandasr altrnda ayrrlarak Ceyhun'u gegmek ve sulhperver halkr hrrpalamadan ve gehirleri muhasara etmeden HArezm-
gih'r takip etmek emrini aldr. Qingiz Hin, ancak Sultan'tn ordusunun zayrflr$r hakkrnda emin bilgi aldrktan sonra bu tegebbiiste bulundu. Krsa zaman ijnce Kara-Hitaylar'dan bir birlik (7ooo kiqi) ile Kunduz hiiki.imdan Alieddin23t bu ordudan ayrrlmtglardr. Qingiz Hin'a diigmanrn ordusu hakkrnda do$ru bilgi getirdiler232. Cuveyni'ye inantlacak olursa Hirezmqih krsa zaman iince ordugihrnda katledilmekten zor kurtulmugtu (bkz. s. 43o). Sultan o zaman lrak valisi bulunan oflu Riikneddin'in vezirinin fikrini kabul ederek Irak'a gekilip bir ordu meydana getirmege karar verdi. Nesevi'nin bi.itiin belagatrna ra[men233 bunu gayet tabii bir tedbir sayma$a mecburuz. Cuveyni'nin haberine giire23a Celileddin, babastrun biiylece icizine bir karar almamast ve yahut hig olmazsa orduyu kendisine brrakmasr igin rsrar etti; ayrrca halkrn, devleti, yalnrz ahaliden vergi tophyarak bunun do$uraca$r vazifeleri yerine getirmemekle, yini iilkeyi drq diigmana kargr korumadrfrndan dolayr itham etse hakh olaca$rnr stiyledi. Bu sijzlerin gerqekten siiylenmiq olduiundan giiphe edebiliriz. O stralarda Celileddin'in Gazne'deki arazisine giderek orada Mogollar'a kargr koymak iEin bir cephe tegkiline kimse engel olamazdr. O ve kardegleri, babalart adaya kaqrncaya kadar onunla beraber oldular ise de Mogollar'dan korktuklarr aErktrr
235.
Cebe ile S0budey'in kumandasrndaki kuvvetler gelmeden ktsa zaman iince HirezmqAh Ceyhun sahilini terkederek yalnrz Pencib'da bir giizetleme birlifi brraktr. Bu kuvvetin son derece tjnemsiz oldufu aErktrr. Qiinkii Mogollar Seyhun'u gegtikleri gibi Ceyhun'u da kolayca geqtiler. Nasrl geg-
tiklerini ibn'iil-Esir giiyle anlatrr236. "Tahtadan biiyi.ik tekneler gibi
geyler
yaptrlar, su gegmesin diye iElerine sr$rr derisi kapladrlar, iglerine silahlartnr N6sd, $7\ ra$men tarihgilerin, Mogol birli[inin baganlanm daha parlak giistermek igin sayrlan kasten azalttrklannr ve C0zcini'nin verdigi 6o.ooo rakamlntn daha do!ru oldu$unu
diigiinmefe sebep olmasa gerektir. 231 Ala'iilmiilk de denilmektedir (Cuveyni, II, r97, I8; Tabakat-t Nasti, toz3). 232 Nesevi, metin, 43 vd., terciime, 75. 233 Nesevi, metin, 45, terciime, 77. 23a Cuveyni, II, Io7, rz7; Mirhind, Harclm, 79; D'Ohsson, Histoite dcs Mongols,
l,
243
vd. 235 Cuveyni, Sultan'rn, Celileddin'i Belh'i savunmak iEin Nigapur'dan giinderdifini, fakat Celileddin'in Mogollar'rn nehri gegti$ini iifrenince babasmtn yanrna diindt$iinii (I, r35; Schefer, Chrestomathb pcrsane,ll, 165) kaydeder. 236 ibnii'l-Esir, XII, e4I; Tiesenhausen, Iz.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
446
ve teghizatlarrnr koydular, atlannr nehre siirdiiler, kuyruklannr elleriyle tuttular, kendilerini de bu teknelere ba$ladrlar; giiyle ki, at insanr yede$e almtE, insan da silah v.s. ile dolu tekneyi yede$e almrg oluyordu. Bu gekilde hepsi aynr zamanda kargrya gegti", Mogollar'rn Ceyhun sahilinde o kadar gok tahta tekne hazrrlayabilmiq olmalarr gilphelidir. ibn'iil-Esir'in, kayna$rnrn ifadesini kavramamrq olmasr, Mogollar'rn giiEebeler tarafrndan bi.iyilk nehirleri gegmek iqin kullanrlan ve Plano Carpini tarafrndan tarif edilen usuli tatbik etmig olmalan ihtimale daha yakrndrr237. Onciilere birer hafif yuvarlak deri verilir; bunun tepesinin etrafinda bir gok ilmikler iligtirilmigtir; bu ilmiklerden bir ip gegirilerek srmsrkr gekilir; biiylece dairenin iginde bir nevi torba tegkil edilmig olur; igine elbise, silahlar ve diger eqya doldurulur ve sa$lam ba$lanrr. Ondan sonra e$erler ve sa$lam egyalar ortaya konur, insanlar da iistiine otururlar. Bu gekilde tegkil edilen gemi bir atrn kuyrufuna ba$anrr; bir adam da yiizerek atr idare eder; bazan nehirden gegerken kiirek kullanrrlar. At nehre siiriiliir, bir siivari ijnden yiizer; difer atlar arkasrndan giderler. Daha fakir olan kimseler iyi dikilmig birer meqin torba tedarik ederler, bu torba igine elbiseleriyle biitiin egyalarrnr koyarlar, tepesinden srkrca ba$larlar, bir atrn kuyru$una ba$lar ve yukarrda tarif edildi$i gibi nehri geEerler". Aynr torbalann bozkrrlardaki yiiriiyi.iglerde su igin kullanrldr$r bilinir. Cuveyni'ye gcire Mogollar'rn nehri geEti$ini, Sultan238, Iz Safer 617 (rB Nisan rzzo) tarihinde varmrg oldufu Nigapur'da haber aldr23e. C0zcini, Mogollar'rn nehri Rebitilevvel (Mayrs) ayrnda geqtiklerini kaydeder. Sultanrn Nigapur'da (rB Nisan - rz Mayrs) bir aya yakrn kalarak kendisini tehdit eden tehlikeyi hig di.iqiinmeden giinlerini e$lence ile gegirdi$ini siiyleyen Cuveyni'nin riviyeti son derece gi.ipheyi qekmektedir. Sultan'rn maiyetinde bulunan birisiyle konugma firsatrnr bulmug olan Nesevi, onun Mogollar'rn korkusundan Nigapur'da bir giin bile kalmadr$rnr ifade etmektedir. Ashnda biiyle olmasr gerekir. Sultan'rn Nigapur'a kagmastndan, Mogollar'rn Ceyhun'u geEmelerini bekledi$i anlaqrlmaktadrr. Bu gartlar altrnda Horasan gehirlerinde uzun mi.iddet kalamazdr. Sultan, BistAm'da saray vekillerinden Emir TAceddin Omer BistAmi'ye iki sandrk dolusu 237
Sobranb puksluslaii, 170 ud.d.,'Hakluyt Cemiyeti neqri, 8I, r I3, I56, Sultan'rn kagmasr ve
Eskikitaplarim.com
Karagöz
QiNclz - HAN vE
MoCoLLAR
447
miicevher vererek Ardahan'a2s giinderilmesini emretti. Burasr Nesevi'nin ifadesince "diinyanrn en metin kalelerinden idi". Bu kaleye sonradan Sultan'rn kemikleri nakledilmigtir2ar. Hazineyi kurtarma$a muvallak olamadr; kale sonradan Mogollar'a teslim olmak zorunda kaldr. Miicevher sandrkla-
rr da Qingiz HAn'a giinderildi. HArezmqih Rey yoluyla Kazvin'e kagtr. Orada o$lu Riikneddin GuryAnqi, 3o.ooo kigilik bir ordu ile bekliyordu. Sultan'rn Cebe ile Sffbudey'in da$rnrk birliklerini imha etmek iEin elinde bir Eok firsatlar oldu$u halde bunlardan faydalanamadr. Karrsr, Gryiseddin Pir $Ah'rn annesi ve iiteki kadrnlarr Ticeddin Togan'rn idaresinde bulunan Kar0n kalesine giinderdi. Kendisi de miiqavir olarak Luristan ata' begi Nasreteddin Heziresp'i davet etti2a2. Atabeg, Sultan'a tutunmak igin Luristan ile Firs arasrndaki dag silsilesini tasviye etti 2a3. Da$larrn ijte tarafrndaki verimli btilgede Ludler ile $0liler'den ve Firs halkrndan roo.ooo piyade tophyarak Mogollar'r geri piiskiirtmek miimktindii. Sultan bu plinr bile be$enmedi. Nasreteddin'in gahsi garcze hizmet etti$ini ve diigmanr olan FArs atabeginden intikam almak istedi$ini dilgiindii.Nasreteddin vilAyetine diindii. Muhammed de Irak'ta kaldr. Mogollar yaklagrnca o$ullariyle birlikte Kar0n kalesine kagtr, fakat orada ancak bir gi.in kaldr ve yanlna bir kaE at ile klavuzlar alarak Ba$dad yolunu tuttu. Kendisini takip eden Mogollar'dan kurtularak Sar-Qihin kalesine geldi; orada yedi giin kaldrktan sonra Hazar denizi sahiline ulagil.
Cuveyni'nin rivayeti biiyledir. Sultan'rn Hemedin'a gitti$inden hig bahsetmez. Orada Sultan'r giiren tiiccardan, ibn'iil-Esir bilgi almrgtrr. HattA Nesevi'ye giire Sultan ile Mogollar arasrnda Hemedin crvannda Devletibid gayrrrnda bir garprgma olmugtur. Mogollar'rn harekitr hakkrndaki bilgilerimiz de2aa pek agrk de$ildir. -Tian-g'ao-pi-Sfde2as nakledilen talimata giire "halkr Miisliiman olan gehirlere dokunmamak, Qingiz Hin'rn gelmesine kadar halkr mutazarrlr etmemek ve ancak o zaman iki taraftan 2{
Nesevi'nin fransrzca terciimesinde yanhghkla "Erdelin' denilmigtir, metindeki oku-
nug do$rudur. 2ar Cuveyni,
II, r 17. Kale Rey'den iig giinliik yolda idi. flakut, Mu'ccn,l, zo4. Mohammadan \nasties, r74vd. Ktg. Lane-Poole, '" 2a3 Bu daflann adr, Cuveyni'de (II, rr3)f clL;(yazmada,IV, z, g4'te vr. I4r)FeL Khanykov yazmasrnda y(, g;- ve Raverty'de (Tabakat+ Nfuii, 277) Tang - Talt diye giisterilmigtir. 2aa Bu konuda zikredilen kaynaklardan bagka bkz. ibnii'l-Esir, Xll, z49-246; Tiesenhausen, tg-r7; Tabbaknt-t Nfuii, g783g5; Cuveyni, rrr vd'd., I34 vd.d. (Schefer, Chrcstomatie persanc,II, r47 vd. d., 164-168); Mirhind, Vie dc Djcaqhk Khan, rz4-r34. 245 Pckin MiEonu Qalrynalan, 146.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
448
v.v. BARTHOLD
Mtisltimanlar'a hi.icum etmek emrini aldrlar. Plano Carpini2a6 bu gibi iinciiler hakkrnda gtiyle demektedir: "Yanlarrna kegeleri, atlarr ve silahlanndan bagka bir gey almazlar; hiE bir geyi yafma etmezler; evleri yakmazlar; hayvanlan iildiirmezler. insanlara gelince onlarr yarahyarak kagmak zorunda btrakrrlar, fakat birincisini ikincisinden gok daha istekle yaparlar". Cebe ile S0budey bundan bagka Hirezmqih'r kovalamak vazifesi ile ytikrimlii idiler. Netice olarak ibn'til-Esir'e gorezaT "yolda durmadrlar, ya$ma yapmadrlar, kimseyi iildiirmediler; ancak takibe hrz vererek Sultan'a konaklama firsatr vermediler", Cffzcini2a8 Mogollar'rn Qingiz Han'dan aldrklan emirlere uyarak Horasan qehirlerinin hig birisini tahrip etmediklerini belirtmektedir. Ancak HerAt vilAyetinin B0geng gehrinde ileri gelenlerden birisi katledildiii iqin gehri tahrip ettiler, halkr krhgtan geEirdiler. Di$er taraftan Cuveyni, Mogollarr'rn Belh'te bir vali brraktrklarrnr, halkrnrn mukavemet ettifi ve kiitii davrandrlr Zdve gehrini tahrip ettiklerini belirtmektedir. Rebiiilihir (Haziran) ayrnda Nigapur'a vardrlar. Tahribat hakkrndaki emre yalnrz iiEiincii birlik, TokuEar'rn birli$i muhalefet etti. Regidiiddin'in riviyetine gtire2ae Herdt valisi Melik Hin250 Eminii'l-Miilk25r krsa zaman iince Qingiz Han'a boyun e$mig ve viliyetinde Mogollar'rn ya$ma yapmasr yasak edildi$ine dair bir ferman almrgtr. Cebe ile S0budey bu emre uydular, fakat TokuEar uymadr ve da$hlar ile kavga ederken tjldi.inildii. Disiplinin bu gekilde bozulmast Mogollar'rn nazarrnda son derece iinemli idi. Umumiyetle Batr seferi hakkrnda gok az bilgi veren Tiian-g'ao-pi-Sd bu hususta bilgi vermektedir2s2. Bu rivAyette TokuEar'rn yalnrz "ekinleri ya$ma etti"$i ifade edilir;
putcslustaii, r7o, Hakluyt Cemiyeti negri, 8r.
Ibnii'l-Esir, XII, z4r; Tiesenhausen, tz.
2a8 TabakahNdsrr{, 989 vd.d.
ue
Trud1,
XV,78.
2s0
Han-Mel'k'ten daha gok bu gekilde yazrlrr. 2sr Qegitli yerlerde Emin-Melik, Eminii'l-Miilk, Yemin Melik, Yemini.i'l-Miilk.
2sz Pekin
Miynu
Qahsnalan, ry6-r47.
251 Nesevi, metin, 5o vd. d., terci.ime, 84 vd. 25a Nesevi'nin metninde Cuveyni'de
Kra,
(II,
167)
Ky;
d.
(I, I38) Ai a(ty
; Celayir kabilesine mensup idi (Trudy, V, 4r , zo9;
Eskikitaplarim.com
Chrcstomahb Pcrsane'de e78).
VII, 5e'
Karagöz
qiNciz - HAN vE
MoCoLLAR
44s
gehrini tahribi hakkrndaki riviyeti, Tokugar'rn daha ijnce zikredilen olayda
katledilmedi$ini giistermektedir. Tokugarln ancak Herit viliyetindeki askeii harekittan sonra Nesi gehrine varmrq olmasr gerekirdi. Krsa zaman
iince Nesi halkr Sultan'rn izniyle gehirlerinin kalesini tamir etmiglerdi. Halbuki Sultan onlara bir haberci giindererek Mogollar'rn iiniinden kaErp bozkrrlara ve da$lara sr$rnmalannr ve Mogollar'rn yeteri kadar ganimet toplayrp vatanlanna diiniinceye kadar beklemelerini tavsiye etmigti. CiizcAni25s ile Ci.iveyni'ye256 gtire TokuEar, Nigapur yakrntnda maktul diiqtii. Cuveyni, onun iiliim tarihini Ramazan (Kasrm) olarak verir. Bundan sonra TokuEar'rn birli$i Sebzevir'r tahrip etti. Onun birli$i hakkrnda bundan fazla bilgi yoksa da tzzt yh baqlangrcrnda HArezm prensleriyle temasa geqen Tatarlar'rn bu birli$e mensup olduklarr kuwetle muhtemeldir. Neseii257, Tatarlar'rn Horasan'da ilk zabt ettikleri gehrin NesA oldu$unu siiyler. Bu bilgi, Cuveyni'nin Zdve'nin tahribi hakkrndaki rivAyetini yalanlarnaktadrr. Her halde Cebe ile Sfibudey'in askeri kuwetlerinin saylsl, kumandanlarrnr Belh gibi biiyiik gehirlerde brrakma$a uygun de$ildi; giinkii dayanacafr kuweti olmryan bir kumandant btrakmak manastz olurdu. Nigapur halkrnrn Uygur yazrsr ile yazrlmrg ve ktrmtzt mum ile miihiirlenmig
bir ferman aldrklarr
hakkrndaki Cuveyni'nin haberi gerge$e daha yakrn-
Bu lermanla halk, Mogollar'a karSr koymama$a ve Mogol ordusu, yini Qingiz Hin'rn ordusu gelince ona itaat etmefe davet ediliyordu. drr258.
Muhammed'in, Nigapur'dan aynldrktan sonra izini kaybettirme$e rnuvaffak oldu$u giiphesizdir. Irak'a do$ru hareketinden ne ibn'iil-Esir'in konuqtu$u fakihin ne de tarihgi C0zcini'nin haberi vardr. Mogol kuwetlerinin Nigapur crvarrndan geqitli istikametlere niEin giinderildi$i biiylece anlagrlmrg oluyor. Sultan'rn hangi tarafa kagtrfrnr ii$renmek istedikleri agrktrr. Cuveyni'ye giire S0budey'in birli$i Tus ile di$er gehirleri ya$ma ettikten sonra Dimgin ve Samnin yoluyla Rey'e gitti. Cebe'nin kuwetleri ise MAzenderAn'rn bazr gehirlerini ve bilhassa Amul'u ya$ma ettikten sonra aynr gehre vardrlar. Cuveyni, Rey halkrnrn kendi istekleriyle Mogollar'a teslim olduklannr siiyler. ibnii'l-Esir'e giire, Tatarlar ansrzrn qehrin iiniinde giiriindiiler, qehri zaptettiler, kadrn ve qocuklarr esir alarak giitiirdiiler. 233 Tabakat+
N6sii, ggz.
Cuveyni, I, r3B; Schefer, Chcslomalhb pasanc, ll, 167; MirhAnd, (Vb dc Djnghk Khan, r53), Tokugar'rn Tiluy'a giinderildifini ileri siiriiyorsa da yanrhyor. 2s7 Nesevi, metin, 58, terciime 98. 2s8 Cuveyni'ye giire (I, 136; Schfer, Chrcstomathic pcrsanc, ll, 166) Mogol 6nciileri gehre rg Rebiiilewel'de (24 Mayrs), Cebe ise r Rebiiilihrr'da (5 Haziran) yaklagtr. 256
F.n
Eskikitaplarim.com
Karagöz
45o
v.v. BARTHOLD
ibn'iil-Esir, Mogollar'rn Rey'de giiriinmelerini, Sultan'rn adr geqen gehre vardr$r gayialarrnr duymug olmalariyle izah eder. Rey'de Sultan'rn Hemedin'a do$ru hareket ettifini haber ahnca o istikamete do$ru yi.iriiyiige geqtiler. Yolda, "her qehri ve koyii ya$ma ettiler, yaktrlar, yrktrlar; kadrn, erkek ve gocuk herkesi krhEtan gegirdiler". ibnii'l-Esir'in riviyetinde Sultan'rn, Hemedin'r diiqman gelmeden iince terketti$i ifade edilir. Cuveyni, Sultan'rn Kazvin'den Kar0n'a giden yolda Mogollar'a rastladr[rnr, fakat onlar tarafrndan tanrnmadr$rnr kaydeder. Mogollar, Sultan'rn dahil oldu$u kalileye bir kag ok attrlar ve Sultan'r yaraladrlar. Bununla beraber sa$ salim kaleye vardr. Sultan'rn kaleden aynlmasrndan sonra Mogollar kaleyi muhasara ettiler, fakat onun kalede olmadrfrnr ii$renince hemen muhasarayr kaldrrdrlar; rehberlerinden bazrlarrnr yolda yakaladrlar ve izini takip ettiler. Sultan birdenbire yolunu de[iqtirerek Sar-Qihin kalesine vardr. Mogollar onun izini kaybettiler, krlavuzlarr iildiirdiiler ve geri diindiller. Nesevi'ye giire Sultan, 2o.ooo kigilik bir ordu ile HemedAn crvarrnda DevletibAd ovasrnda Mogollar taraftndan kuqatrldr. Canrnt zorlukla kurtardr; maiyetinin gofu krhEtan gegirildi. $u halde Sultan'rn Mogollar'a karqr tek muharebesi, iilkesinin en batrsrnda cereyan eden bu muharebedir. E$er Cebe ile S0budey'in kuwetlerinin hepsiyle kargrlagtr ise bile (buna pek az ihtimal verilir, qiinkii Cuveyni, yalnrz Cebe'nin kuwetlerinin Hemedin iizerine yi.iriidii$iinii belirtir) yine Mogollar'rn kuvvetleri sayrca Sultan'rn ordusundan fazla de$ildi. Bununla beraber burada da kagrp canlnl kurtarmaktan baqka gey dtigiinmedi.
ibnii'l-Esir, Cuveyni ve Nesevi'nin riviyetlerine kargrhk, Hemedin cr vannda Mogollar Sultan'tn izini kaybettiler; gerek Hazar denizine do$ru giderken ve gerekse hayatrntn sona erdifi adada artrk onu takip etmediklerinde asla qiiphe yoktur. Ada sahile qok yakrndr; Nesevi'nin hikiye etti$i gibi Mizenderinhlar her giin Sultan'a yiyecek ve sair geyler giittiri.irlerdi. Mizenderin limanlarrnda Mogollar, diigmanlarrnln yanrna gitmek iqin yeteri kadar kayrk bulabilirlerdi25e. Bilhassa Hirezmgdh ile yerli prensler arasrndaki kin dikkate altntrsa bu husus tamamiyle aEr$a Erkmrq olur. Tatarlar'rn harekAtr hakkrnda bildiklerimiz, HemedAn'dan ZencAn ile Kazvin'e d6nerek bu iki qehri tahrip ettiklerinden ibarettir. Cuveyni'yi giire Beg-tegin ile Kug-Boga HAn kumandastndaki bir HArezm ordusunu da imha ettiler. Krg baglangrcrnda Azerbaycan'r istilA ederek Erdebil gehrini ya$maladrlar ve havalar so$uyunca Hazar denizi sahiline do$ru Mugan'a 25e
ivanin de bu neticeye varmtltrr (O oomnom ishusshrlc i Uweoanilakh
66).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
mongolo-tatar,
QiNGiZ - HAN vE
MoCoLLAR
4sr
Eekildiler ve yolda Gi.irci.iler ile garprgtrlar. Tatarlar Hazar denizi sahiline vardrklarr zaman Sultan artrk hayatta de$ildi.
Sultan'rn gizlendi$i ada, Gurgin gehrinden iig giinliik uzakhkta, yAni Gurgen nehrinin denize ditkiildtigii sahilde bulunan Abaskirn gehrine yakrndr 260. Bugi.inkii Agur-ada denilen ada olmast miimkiindiir. Sultan'tn bu adada ne kadar kaldr$r bilinmemektedir. Maiyeti efradtndan, sonradan Nesevi ile konuganlann verdikleri habere giire daha adaya varrr varmaz akcifer iltihabrndan gok rzdrrap Eekiyordu. ve kurtuluq iimidi yoktu. Hizmetinde bulunmug olanlara hayatrnrn son giinlerinde, riitbe, i.invan ve arazi gibi zengin miikafatlar verdi. Ashnda bu miikifatlarrn o srralarda gergek bir de$eri yoktu, lakat Nesevi'ye inantlacak olursa bunlarrn hepsi sonradan CelAleddin tarafrndan kabul edildi. Sultan'tn iiliim tarihi esas kaynaklanmrzda yoktur. Raverty'nin26r ($evv6l 6r7lArahk I22o) ve A. Miiller'in262 (t5 Zllkade/ tt Ocak tzzt) vermig olduklarr tarihlerin muahhar eserlerden ahnmrg oldu$u anlaqrlmaktadrr. ilk tarih her halde gerEege daha yakrndrr, giinkii Ocak Izzt'de Nesevi'ye giire263 Mogollar Hirezm'in merkezini muhasaraya baglamrglardt. Nesevi, Sultan'rn vefaunda bir kefen alacak parasr olmadr$r igin maiyetinden birisi bu ufurda giimlefini fedi etti$ini hikAye eder. Selguklu imparatorlu$una dahil iilkelerin Eofunu hikimiyeti altrna almrg olan Sultan'tn sonu bu gekilde oldu. Mogol istilAsr strastnda o kadar iciz kalmrgtr ki, Mogollar onu tamamiyle unuttular. On iiEiincii yiizyrldaki Mogol ananesinde bile Muhammed'in adt geqmez, ancak CelAleddin'den bahsedilir. iki gahsrn birlegtirildifi Cebe, Sfibudey ve TokuEar'tn harekAtrnrn hikiyesinde ortaya gtkar26a. Mogol istilAsrnt, hiE giiphesiz Orta Asya'da iqitti$i riviyetlere giire anlatan ibn Batt0ta265, yalnrz Celileddin'i anlatrr ve babasrnrn zamantndaki olaylarr onun saltanatl devrine atfeder.
Bununla beraber kargtlarrnda hi.ikiimdar olarak qaresiz kaldr$r bir diigmandan kaEtr$r igin Hirezmqih'r ayrplamak giigtii. Mogollar'a karqr miicdaleleyi ancak bir maceraperest olarak devam ettirebilirdi; bu srfat 2@
Yakut, Mu'ccm,I, 55 vd. Abask0n hakkrnda bkz. istahri, zr4; ibn Havkal, 273'
26t Tabakah Ndsiri, z7B. 262 A. Miiller, Da Islan im Mirgm Abmdlandc, II, r36, rB) verdili tarih z Zilhicce 6I7 (r7 $ubat rzzr) dir. 263 Nesevi, metin, 92, terciime, r53.
26a Pekin Mislonu Qahgmalan,IV, 265 ibn Batt0ta, III, z3 vd.
er3. Devletgah'rn (Tczkircti'ttuafi,
t46'
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V,V. BARTHOLD
452
onun yaradlhgrna ne kadar yabancr ise o$lunun yaradrhgrna o nisbette uygun idi.
16-Qingiz Hin'rn IVIAverAiinneh'i sonraki harekAtr
zaptrndan
I zzo yrh bahanndan itibaren Qingiz HAn Maverdiinnehr'i tamamen hAkimiyeti altrna almrE ve asayigi sa$lamak igin gerekli tedbirleri alma$a baglamrqtr. N0gi-Baskak, Mogol valisi olarak Semerkant'tan BuhArd'ya gcinderildi ve vilAyetin tegkilatr ele ahndr266. Qingiz Hdn, yaz mevsimini Nesel crvannda geEirerek ordusundaki atlan dinlendirdi. Daha sonraki yrllarda Mogol kumandanlan Nesef ve crvanna, yaylak olarak rafbet etmiglerdi. Qa$atay hinlarrndan birisinin orada bir saray yaptrrmasr sebebiyle qehrin gimdiki adrnr aldr$r bilinmektedir26T. Bibiir bile268 Karqi'yi anlatrrken o b
bagka Semerkant'tan Kig'e giden
bir kiiyii de
sayar26e,
Sonbahar mevsiminde Qingiz Hin Tirmiz iizerine yiiriidi.i. $ehrin miidalaasr SicistAnh bir birliie verilmigti. Kumandanrn adr Nesevi'ye giire2;0 Fahreddin Habeg inan en- Nesevi, Cfizcini'ye giire2?r ise Zengi b. Ebi Hafs idi. Birli$in miktan giisterilmemigtir. Teslim teklifi reddedildikten sonra iki taraf bir kag giin kargrhkh mancrnrklarla savagtrlar. Nihayet Nlogollar, diigmanlarrnrn silahlarrnr tesirsiz hale getirdiler. Kale on bir giin muhasaradan sonra hiicumla zaptedildi. $ehir tahrip ve halk katl edildi2;2.
266 Schefer, Chrcstonatihe pcrsane, II, le5 vd. Cuveyni'nin basrh metninde okunugu kabul edilmiqtir.
26t
K$. yk. s. r45.
268 Babacr
run
(I, 83 vd.)LJlj
Namai, nelr. Ilminsky, 6e; faksimile Beveridge, vr. 4gb, tercilme, 84.
Krg, yk. s. r43-146.
270 Nesevi,
metin, 36, terciime, 63. Noii, tooz. Tirmiz'in zapu hakkrnda bkz. Tabakatt N6sti, too4 vd.; Cuveyni,
27t Tabakat+ 212
Chrcslomathb pcrsane,
II,
I, roz;
140.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
Schefer,
QiNciz - HAN vE
MoeoLLAR
45s
17-H6,rezm'deki durum Qingiz Hin I22o-2r krgrnr Ceyhun sahilinde geEirdi. Difer biiyiik ne-
hirlerin sahilleri gibi bu btilgeye giiqebeler daima uygun bir krglak nazariyle bakarlardr. Daha sonraki zamanlarda Qa$atay baqqehirlerinden Silisaray bu biilgede kurulmugtu2T3. O krq ve baharda ortaya qrkan olaylar, durumu bir miiddet igin Miisli.imanlar lehine de$iqtirdi. O zamana kadar yaprlan seferler ancak Tekig ve Muhammed devrinde Hirezm iilkesine katrlan viliyetlerde cereyan edip asrl HArezm'e hiE dokunulmamrgtl. Bu viliyeti idare etmekte olan Tiirkin HAtrin'un, askeri partinin bagrnda oldu$unu gcirmiigtiik. Tiirkin Hit0n'un taraftarlartnr bafh vildyetlerdeki tutum ve davranrglarr HArezmgih'rn saltanatlnln sona ermesinin baghca sebeplerinden biridir. Fakat giiEebeler o viliyetlerde rahatga yerlegtirildikleri iqin asrl HArezm'e bir zarart dokunmadan bilakis I2o4'ten beri diigman istilisrndan uzak olan bu viliyete di$er viliyetlerin servetleri aktr$rndan ytiksek bir refah seviyesi,fikri kiiltiiriin geligmesine de tesir etmigtir. Bu iilkeyi ve baggehrini I2Ig'da ziyaret eden YAkut'un verdi$i bilgilerde giiriiliir2Ta' Iz. ve I?. yiizyrllar, islim Alemi iqin iinceki yiizyrllar gibi yiikselme devresi de$ildi. Fakat gegmig nesillerin miras brraktrklarr ilim hazinelerinin korunmasrna hdli gayretle devam ediliyordu. O devirde son derece ijnemli derlemeler yaprldrgr gibi zengin kitap kolleksiyonlarr meydana getirildi. Hirezmgihlar hdnedanrnrn hikimiyetinin ilk zamanlartnda, dini ve felsefi tarikatlar hakkrnda meghur bir eserin miiellifi olan $ehristini, 5Io (I I 16) yrhna kadar Hirezm'de yagadr. Mahalli tarihgilerden biri, yaprlan igler hakkrnda bazr bilgiler verir. YAkut taraftndan nakledilen bu riviyet275, Hirezm'in krskanE zAhitlerinin meqhur ilimi felsefeye olan alakasrndan dolayr affedemediklerini giisteriyorsa da felsefe drq engellerle kargrlagmadr. Bu rivAyette qiiyle demektedir: "$ehristini iyi bir Alimdir; itikadrnda biraz noksan olmasaydr imam olacaktr. Bu kadar fazli ve kemiliyle ash olmtyan qeylere meylettifine, makul ve menk0l delilleri olmryan
bir ig seEti$ine
hep hayret ederdik. Allah bizi ihanetten ve iman nurundan mahrum etmesin. Bunlarrn hepsi qeriat nurundan uzaklaqarak felsefe ziilmetleriyle meggul olmasrndan dolayrdrr.Onunla konuqmalartmtz ve dostlufumuz vardr. Feylesoflann doktrinlerinin dofrulu$unu isbatta ve aleyhindeki ithamlarr reddetmekte miibala$a etti. Vaaz verdi$i bir gok meclislerde haztr bu273 P6tis de
27{ Bkz. 273
4r z)
la Croix, yk. s. 16o.
Yakut, Mu'cem,
lI,
III,
zr; /afemdme, I, 38, buradaki okunuq
.tlr
JU
343. Aynr mahalli tarih Yakut'un irsidlnda da
(III, zt4
Y,
zikredilir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
lundum. Bir defa olsun "Allah b
rB- TrirkAn Hatun'un ikibeti TiirkAn HAtin zengin bir vilAyete hikim olup Tiirk askerlerinin ba$hh$rna mazhar oldu$u iqin Qingiz Hin'rn ordusuna veyahut Cugi'nin bir276 277
ibnii'l-Esir, XII, r6o vd. Bu g6ir ile giiriigleri ve Hirezm'deki hayau hakkrnda krq. Goldziher, Dcr Islam,
lll,
zI3 vd.; Sir E.D. Ross, 'Accbndmc,3gg. 27E
27e
Nesevi, metin, 49, terciime, 83 vd. Metinde yazrh iJ.iJL geklindedir, terciimedeki gibi "citadelle de NesA" geklinde de-
gildir. garip ciimle "De tout cela plus tard je ne pus recouvrer que yeiiner-4l okudulundan dolayrdrr. Bu hata, daha
y'l
Eskikitaplarim.com
Karagöz
qiNciz - HAN vE
MoCoLLAR
455
liklerine a$rr kayrplar verdirebilirdi. Qingiz HAn bunu bildifinden Buhiri yahut Semerkant'tan Dinigmend Hicib'i Tiirkin Hit0n'a giinderdi; Hin'rn yalnrz o$una kargr harbetti$ini, o$lunun kendisini gticendirdi$ini ve Tiirkin HAt0n'un idaresindeki viliyetlere dokunulmryaca$rnr anlattr282. Bu siiz sonra unutulacakur. ihtiyar Ttirkin Hitfin bu defa reo4 istilisrn-
daki gayreti giistermedi. Dinigmend'in geligiyle aynr zamanda Sultan'rn Ceyhun sahilini terketti$i haberi ahndr. Tiirkin Hit0n da bu hareketi tekrarlama$a karar verdi283. TiirkAn Hit0n, Gurginc'da hapiste bulunan prenslerin, hanedanrn bu zor durumundan laydalanmalannr iinlemek igin onlarr Ceyhun'a attrrdr. Nesevi'ye giire Tiirkin Hit0n, bu zorluklann geEici olaca$rna inanryordu. Bu sefer iildiiriilen prenslerin sayrsr yirmiyi buluyordu. Onlarla birlikte Buhiri sadn Burhineddin ile kardegi ve iki ye$eni de iildiiriildiiler. Hatti Cuveyni'nin riviyetine gdre28a, Tiirkin Hitfin Gurginc'ta o srralarda rehine tutulan hiikiimdarlan daha iince geceleyin bu gekilde katlettirmigti. Ti.irkin Hit0n bugi.inkil Tiirkmenistan'rn bau krsrmrndaki Ydnr285 viliyetine Eekildi286. Oradan da Mizenderin'a giderek taraftarlariyle birlikte Lircin ve ilil kalelerinde kaldr. Mogollar onlarr burada kugattrlar. Yi.iksek yerlerdeki kaleleri kugatmak zorunda kaldrklarr zamanlarda yaptrklarr gibi2ET Mogollar, kalelerin etrafrnda bir tahta perde inga ederek kaleye her ti.irlii yardrmrn gelmesine engel oldular. Diirt ayhk muhasara sonunda kaleler susuzluk sebebiyle teslim oldular. Cuveyni ve Nesevi'ye giire Mizenderin gibi ya$murlu bir iklimi olan bu biilgede biiyle bir duruma pek az rastlanrr. Nesevi diirt ay iEinde bir damla ya$mur ya$madr$rnr siiylemektedir. Cuveyni'ye giire kalelerde biriktirilen su on, onbeg gtin iginde ttikendi. Her iki tarihqi de kaderin garip cilvesi olarak teslimin hemen arkasmdan ya$murlar ya$dr$rnr kaydederler. ibnii'l-Esir'in rivayetinden28s, Tiirkin Hit0n'un, r22o yrh yazrnda Mogol282
2s veyni,
Nesevi, metin, 38, terciime, 65.
Tiirkin HAt0n'un x1q[4i lakklpda
II,
rg8-zoo;
bkz, Nesevi, metin,38-4r, terciimc,6GTr; Cu-
Mirhind, Hdrczm,84 vd.; D'Ohsson,
Hisloirc dcs Mongob,
I,
259 od.d.
2e Cuveyni, rr, rg8vd. 285 Eski imlasr olan Kiggarh Mahmud tarafindan verilmigtir. Fahreddin Miibarek-gih da bu gekli almryar (Accbndm., 4o7). 286 Krt.
2s lbnii'l-Esir, XII, e43; Tiesenhausen, t3 vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
456
lar Rey'e varmadan tince esir edildifi neticesine varrlabilir. Cuveyni, eserinin bir yerinde2se, Sultan'rn adada bulundu$u srrada, bagka bir yerinde Cebe'nin MAzenderin'daki faaliyetleri esnasrnda kalelerin muhasarabelirtir. Kaleleri muhasara eden kuwetler, iki yerde Cebe'nin kuvvetlerine, iiEtinci.i bir yerde ise2el S0budey'in kuwetlerine bafh oldufu kabul edilir. Nesevi, Sultan adaya kagtrktan sonra Mogollar'rn kaleyi kugattrklannr siiyler. Bu durumda kalelerin zaptlnl, Cebe'nin MAzenderAn'daki harekitr zamanrnda mr yoksa, Mogollar'rn krglamak iizere Hazar denizi sahillerine gekildikleri zamanda mr oldu$unu tayin etmek giiEtiir. Kurakhk hikAyesine bakrlrrsa birinci grk daha gerge$e yakrndrr. Sultan'rn krzlan ve kiiEi.ik o$ullarr Ttirkin Hit0n ile birlikte esir edildiler. O$ullarrnrn en kiiqii$ii harig hepsini derhal katlettiler. Sonradan Qingiz Hin onu da bo$durttu. Krzlarrn hepsini Qingiz HAn "piglere' ve yahut daha muhtemel baqka bir okunuga gtire "dinsizlere" dafrttr, ylni Mogollar'rn hizmetindeki Milsliimanlar'a verdi. Bunlar'dan biri de Diniqmend HAcib idi. Semerkanth Osman'rn dul kansr HAn Sultan iEin bir istisna. yaprlarak onu Cugi kendisi iEin seEti. Cuveyni'ye gorezez HAn Sultan, Imil'de oturan bir boyacrya verilerek iiliinceye kadar onun nikihrnda kaldr. Aynr tarihgi, iki prensesin Qagatay'a verildi$ini, bunlardan birisini kendisi alarak di$erini miisliiman veziri Habeg Amid'e verdi$ini yazmaktadrr. Tiirkin Hit0n ile birlikte esir edilmig olan veziri Nizim-il1-Miilk'ii Qingiz HAn idam etti. Tiirkin Hit0n sonradan Qingiz HAn tarafindan Mogolistan'a g
srna baglanarak teslim olduklannr
malarr emredildi.
rg-HArezm'in
ikibeti
Tiirkin Hit0n'un
aynlmasrndan sonra Hirezm'in miilki idaresi2e3 Ali gegti. Devletin gelirleri hayasrzca ya$ma edildi. Memadrnda birinin eline leketin 9o.ooo2e4 kigiyi bulan askeii kuwetlerinin baqrnda kimin bulundu28e
Sultan'rn kaglgr hakkrnda bkz. Cuveyni, II, 16; Mirhind, H6rc4m, 84 od. ile S0budey'in seferleri iEin bkz. Cuveyni, I rr5; Schefer, Chrcstamathic pcrsane, lI, t4g. 2er Tiirkan Hit0n hakkrnda bkz. Cuveyni, II, r99; D'Ohsson, Hisloirc dcs Mongob 2m Cebe
[l rz6. $ehzAdelerin aynlmasrna kadar Hirezm'deki olaylar hakkrnda bkz. Nesevi, metin, 55, 57, terciime, 9496; Cuveyni, II, r3r vd.; Trud1, XV,67 vd.. 2ea Sayr Cuveyni'de (II, r3r) bulunmaktadrr. 2e2
Cuveyni,
2e3
Eskikitaplarim.com
Karagöz
qiNciz - HAN vE MoCoLLAR
457
[u bilinmemektedir. r22o yannda Hocend mtidafii
Timur-Melik HArezm'e vardr. Biiyle cesur ve ig bilir bir kumandan kazanan Hirezm ordusu, CuEi'nin birliklerine saldrrarak Yenikent'i Mogollar'rn elinden geri aldr. $ehrin Mogol valisi maktul di.iqtii2e5. Timur-Melik'in, bu baqansrndan faydalanamryarak Hirezm'e dtinmesi, onunla Tiirk reisleri arasrnda da o zamandan itibaren anlaqmazhk oldu$unu giistermektedir. Krqrn iki maliye memuru, Miigrif imAddeddin ile Vekil2e6 $erefeddin'in gelmeleriyle miillii idarenin intizamr krsmen sa$lanmrq oldu. Sultan'rn daha hayatta oldufu haberi geldi ve onun adrna icraat yaprlma$a baglandr. Onlardan sonra gehzidelerden CelAleddin, UzlAg $Ah ve Ak $ah geldiler2eT Sulran'rn iiliimi.ine kadar adada onun yanrnda kalmrglardr. Babalarrnrn defninden sonra 70 siivari ile Mankrglag'a geldiler, oranrn halkrndan atlar aldrlar; daha sonra baggehre sa$-salim olarak vardrlar. Sultan'rn vefatrnr ilin ettiler Uzlig $Ah'rn veliahtlifine dair vasiyetini daha tince de$igtirmig oldu$unu ve onun yerine Celileddin'i tayin etti$ini agrkladrlar. Eski veliaht bu durumu kabul etti$i halde Tiirk emirleri bu de$iqikli$e razr olmadrlar. Memnun olmryanlarrn bagrnda T0ci-Pehlivin2e8 vardr; Kutlu$ Hin iinvanrnr tagryordu. Emri altrnda Tooo siivari bulunuyordu. Muhtemelen eski Belh ve Yenikent valisi odur. CelAleddin'i haps yahut katletmek iEin bir suikast tertip etti. inang Hin, suikast tegebbiisi.inii vaktinde haber verdi$inden Celileddin, beraberinde Timur-Melik ve 3oo si.ivari oldu$u halde Hirezm'den Horasan'a kagtr. CelAleddin'in aynlmasmdan iiq giin sonra Uzhg $nh ile Ak $nh da Hirezm'i terkettiler. Qiinkii Tatarlar'rn yaklagtrklanna dair haberler almrglardr.
Gurgdnc'rn miidafaasr2ee hig qiiphesiz tarihin en dikkate defer olaylarrndandrr. O zamana kadar saltanat kavgalarr biitiin mi.idafaa kuvvetlerinin birleqmesine engel oldu$u halde hinedan iiyelerinin Eekilmesi, ordu Schefer'de (Chrcstomatihb pctsanc, ll, II7) yanhg bir okunuglacS eB ,1, *: qeklinde verilmi$tir. Cuveyni'nin Petrograd yazmasrnda (IV, z, 34, vr. 3z) ve basrh metinde I' lz) c-S ,a-:, ; ReEidiiddin'de (Trud1, XV, +g, farsEa metin, Z0) crt cs(g 2e5
2e6
Nesevi'nin metninde bu kelime silinmiE ise de terciime edenin sandrfr gibi bir gehrin de$il bir memuriyetin adr oldu$u agrktrr. 2e7 Cuveyni'ye giire gehzideler Hirezm'e daha iince gelmiglerdi; bununla beraber Nesevi'nin dogru riviyetine bakrlrrsa buna az ihtimal verilir. 2e8 Nesevi'de ve Cuveyni'nin Khanykov yazmasrnda g-l Cuveyni'nin basrh metninde (I, t3I) f-P ; Regidiiddin'in yazmalannda (Trudy,XY,4g, farsga metin, ron) .5>;l 2ee Cuveyni, I, 96-ror (Schefer, Chrcstomathb pcrsanc, ll, 136-14o); Trudy, XY, ffi-:4,; farsga metin, ro4-rro; ibnii'l-Esir, XII,257 vd.lTiesenhausen,3z vd.; Nesevi, metin, gz vd.d., terciime, r53 vd.d.; D'Ohsson, Histoirc des Mongob, I, Zt5-271.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
458
v.v. BARTHOLD
kumandanlan arasrnda birli$i sa$ladr. Bunlardan Ti.irkin Hit0n'un akrabasr olan HumAr-tegin, difierlerinin muvafakatiyle sultan i.invanrnr aldr. $ehrin di$er miidafileri arasrnda Cuveyni gunlan zikreder: O$ul-hAcib3m (BuhirA miidafii diye yukanda adr gegmigtir), Er-Buka PehlivAn ve Ali Dur0gi30r, yini K0hi-Dur0gdn ki, burada bile ordu kumandanr olarak (sipehsilir) gtiriiltir. Gurginc gibi btiyiik bir qehrin muhasarasr iEin Qingiz Hin, di$er qehirlere kargr giinderdi$i kuvvetlerden Eok daha btiyiik bir kuweti sevketmek zorunda kaldr. Giiney-do$udan Qagatay ile Ogedey'in
kuwetleri, sa$ kanattaki binleriyleil2 Buhiri yoluyla Hdrezm iizerine yiiriidiiler. Aynr zamanda Cugi'nin birlikleri kuzey-do$uda Cend'den ilerliyordu. Nesevi'ye gtire Tici-Beg (?)30', Mogol iincii kollannrn bagmda geldi; onun arkasrnda Ogedey'in kuwetleri, sonra Qingiz Hin'rn "gahsi birlikleri" Bugurci-noyon'un kumandasr albnda onlan takip etti3oa ve nihayet qagatay'rn birlikleri geldiler. Bu son birliklere saf kanadrn meghur binbagrsr Tulun-gerbi 305, (Jstun (Usun ?) -noyon ve Kadan-noyon dahil idiler. Sunit kabilesine mensup olan Kadan-noyon da sa$ kanat binbagrlanndan olup bin keptavullann reisi idi306 CuEi'nin birlikleri gelmeden iince bile bu kuwetlerin loo.ooo kigiden fazla oldu$u rivAyet edilir. Cuveyni, tincii kuwetlerinin harekitr hakkrnda biraz bilgi veriyor, fakat onun verdigi topogralik bilgiler, ancak Gurginc'rn on iigiincii ytizyrla iit genig bir tarifini bulmak lrrsatrnr elde etmekle izah edilebilir. Mogollar gehrin kaprlarr tiniinde kiiEiik birlikler halinde giiriiniiyorlar ve hayvanlarr giitiiriiyorlardr. Di.iEmantn az oldu$una aldanan gehir miidafilerinden bir krsml "Alem kaprsr"ndan3oT bir Erkrq yaptrlar ve onlan kovalama$a bagladllar. Mogollar onlarr gehirden bir fersah mesafede "Ba$-r Hurrem"l0ti yakrnrnda
s rl rz 303
J.:rcl kelimesi bulunmamaktadrr; basrh metinde Prof. Berezin'de yanhg okuma vardrr; Cuveyni'nin basrh metninde Schefer negrinde
J.;n, vardrr.
sit3Jr
vardlr.
Regidiiddin ve Tiian-g'ao-pi-gi'de (Pekin Miyonu Qahfmalan,lV , r47) b
,s+lr
(yazmada noktaszdrr).
30a
Nesevi'nin metninde hiq qiiphesiz ;rziu yerineg.+.;rr okumak l3zrmdrr. Prof. Berezin'in negrinde ve terctimesinde bu isim gegidi gekillerde g6riilmekte ise de Berezin'in kendisi Bugurcr qeklini en dof,rusu olarak kabul eder (Tmdy, XII, z4e). Nesevi'nin verdifi bilgiye raimen bu tabir ancak sa! kanat kumandanrnrn "gahsi binine" iit olabilir. (Trud1 XV, r34); Qingiz HAn'rn "qahsi bini"nin ancak Hin ile birlikte muharebeye katrldrlrnr giirmiiqtiik. n5 Trud1, V, 16o; VII, er4; XV, t35; Pckin Mislonu Qahsmalan,IV, rzo.
n6 Tnd1, XV, r37.
mt ,rlb 6-il-l-.,>, Cuveyni, I, 98. nt l? 1! CuveYni, aynr yer.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
qiNciz - HAN vE
MoCoLLAR
459
hazrrlanan bir pusuya diigiirdi.iler ve biiytik Mogol kuwetleri onlann etrafrnr qevirdiler. Giineg batmadan iince rooo kigi30e katledildi; geri kalanlarrnr gehre kadar takip ettiler ve arkalarrndan Akabilin (?) kaprsrndan3l0 iEeri girdiler. Nab0ra3rr denilen yere vardrlar. Fakat giineg batarken geri gekildiler. Ertesi giin muharebeye yeniden baglanarak Ferid0n Guri, kaprya yaprlan bir saldrrryr 5oo kigilik bir kuvvetle piiskiirttii. Daha sonra Qa$atay
ile Ogedey'in ordularr geldiler ve halk ile miizakerelere bagladrlar; aynr
zamanda muhasara hazrrhklarrnr yiiri.itiiyorlardr. Gurginc etrafrnda tag olmadr$rndan Mogollar dut a$acr ktitiiklerinden mancrnrk giilleleri yapma$a bagladrlar. Kiitiiklerden yuvarlak parEalar kesiliyor ve a$rrlagmalan igin bir miiddet suda tutuluyordu. CuEi'nin birlikleri gelince gehir her taraftan kuqatrldr. Esirlere hendefi doldurmalarr emredildi; bu igi krsa zamanda (Regidiiddin'e giire on giin iginde) bagardrlar. Bundan sonra duvarlan tahrip
etmek igin lifrm kazdrrdrlar. Mogollar'rn yaptrklarr iqler Sultan Humirtegin'i son derece korkutmuq olacak ki, kaprdan grkarak Mogollar'a teslim oldu3l2. Onun ayrrlmaslndan sonra kumandayr kimin aldr$r hakkrnda kaynaklarrn hiE birisinde bir bilgi yoktur313. Sultan'rn ihaneti halkrn gayretini bir dereceye kadar krrdr ise de yine mi.idafaaya devam edildi. Mogollar surlarr ele geEirdikten sonra sokaklarr, mahalleleri birer birer zaptetme$e mecbur oldular. Neftle evleri atege verdiler. $ehrin biiyi.ik bir krsmr harap olduktan sonra ategin kontrol altrna ahnmasrna ve Ceyhun'un sularrnr gehirden Eevirme$e ihtiyag duydular. $ehrin iginde nehrin iistiine bir
ktiprii kuruldu. 3ooo Mogol kiipriiyii iggal ettikleri srrada Hirezmliler tarafindan hiicuma u$radrlar ve hepsi iildi.iri.ildiiler. Bu bagarr halka yeni bir cesaret vererek miidafaaya daha biiyiik bir inatla devam edildi. ibnii'lEsir, gehrin miidafaasr srrasrnda, Mogollar'rn surlan iggal etmelerine kadar
s
Regidiiddin'de too.ooo kigi olarak verilirse de imkinsrzdrr. ,r\til yazma IV'te (2,34) d\Lil Khanykov yazmasrndair\U; basrh metinde (I, gS) o\U Regiddiidin'in yazmalannda;lg,,Uve.l>,\26(7rzdf, XV, farsga metin, ro6). Prof. Berezin, Haylan olarak okur. 3rr Prof. Berezin'de biiyledir; Schefey'de oty'l Cuveyni'nin yazmalann42 o-r-g (basrh metinde, I, 99, o;l ) ; Regidiiddin'in y azlr.alannda ) y 3r2 Cuveyni, I roo. D'Ohsson, Regidiiddin'in riviyetine bafh kahr; burada HumArtegin'in ihanetinden hiq bahsedilmez. 3oq) Mogol katledilerek bagkumandanhlr Ogedey iizerine aldrktan sonra Mogollar'rn gehrin kesin olarak diigmesinden yedi giin tince surlan iggal ederek oraya sancaklanm diktiklerini belirtir. 3r3 Cuveyni'nin Merv kugatmasr hakkrndaki riviyetinden (I, Iz4; Schefer, Chrcstomathi peran4 ll, r57; Zhukovsky, Raaaalinl Staruao Mana,5o), rzzr yrh baglangrcrnda bile zooo askerin HArezm'den Merv'e kagtr[r ve bunlardan birinin de Opul-Hicib oldu$u anlagrlmak3r0 Schefer'de
i,
tadrr.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
v.v. BARTHOLD
4to
biiyiik kayrplar verdiklerini belirtir. Regidi.iddin'e gtire iildtiriilen Mogollar'ln kemikleri ideta tepeler meydana getiriyordu; Onun zamanrnda eski GurgAnc harabeleri yakrnrnda kemikler hilA giiriiliiyordu. Aynr tarihgiye giire bu muhasarantn baqarrsrzh$rnrn baghca sebebinin, Cuqi ile Qa$atay arasrndaki kavgalardrr. Bu kavgalarrn sebebi belirtilmiyor; ancak Nesevi'nin riviyetinden, CuEi'nin, sonradan kendi arazisine ilhak edilecek olan bu zengin gehri tehrip edilmekten kurtarmak igin elinden geldigi kadar gayret sarfetti$inden ileri geldiSi anlaqrhyor. Bu maksatla bir kag defa halkr teslim olmaya davet etti ve vaadlerinin samimiyetini girstermek iqin Mogollar'rn askeri harekitr yavaglattrklarr gibi kendi adetlerinin aksine gehrin crvarrndaki mahallelere zarar vermekten bile sakrndrklarr durumuna iqaret etti. Halktan akrlhlar bu teklifin kabulunu tavsiye ettilerse de "kahn-
kafahlar" galip geldiler. Birinciler, Sultan Muhammed adada3ra iken yazdrklarr mektuplarda diiqmana mukavemet etmemeyi bizzat tavsiye ettigine dikkati Eektiler. Cugi'nin kararsrzfi$r Qa$atay'r ii{kelendirdi. Qingiz Hin, qehzAdelerin arasrndaki ihtilaflarr igidince Ogedey'i biitiin birliklerin bagkumandanh$rna tayin etti3r5. Mogollar mahalleleri birer birer zaptetme$e devam ettiler. Yalnrz iiE mahalle kaltnca nihayet gehir muhtesibi fakih Ali,ed-din Hayyiti'yi Cugi'den aman dileme$e giinderdiler. Fakat artrk CuEi bile bu ricayr kabul edemezdi. Sanatkirlan aytrarak difer halkr gehrin drgtna grkardrlar. Bazrlarr verilen emre uydular; di$erleri, sanatkirlarrnt gizlediler, qiinkii Mogollar'rn bagka gehirlerde yaptrklan gibi sanatkadarr giitiirerek di$erlerini vatanlannda brrakacaklarrnt zannediyorlardr. Cuveyni'ye giire roo.ooo'den lazla sanatkAr vardt. Bunlar "Do$u iilkelerine" giitiiriilerek bir gok iskin yeri yaprmrnda genig iilgiide kullanrldrlar3r6. Kiigiik gocuklar ile genq kadrnlar3rT esir edildiler; geriye kalan biitiin ahali katledildi. Her Mogol askerine z4 kigi diiqtii$ti riviyet edilir (Reyo
3la Fransrzcaya gevirenin buradaki tz. 3r5
;r1flkelimesini niqin 6zel isim
sandrBrnr anltyamt-
Bu bilgiyi Mogol destanr, yAni fian-g'aolr-p'deki ivAyet (Pehin Misyonu
QahSmah-
n, lY, t47) desteklemektedir.
Belki bu Hirezmliler Dunganlar'rn atalandrr ve yahut Dunganlar'tn atalan bunlann tesiri altrnda miisliimanh[r kabul etmiglerdir (Dunganlar meselesi hakkrnda kz' i
Russk. Gcogr.
Or. XXX, 7oo vd.; burada Regidiiddin'in Tangut'ta prens Ananda ile askerle-
rinin islAmiyeti kabulleri hakkrndaki rivAyet nakledilmigtir; krq. Regidiiddin, 59 vd.). $imdi bile Dunganlar'rn hepsinin $afii olduklan bilinmektedir. Tarihi bilgilerimiz, bu mezhebin siliklerinin oniigiincii yiizyrhn baglangrcrnda her yerden daha gok Hirezm'de kuwetli olduklanm giistermektedir. 3r7 Cuveyni,de
btiyledir (I,
ror:i.rl6
.lU-lg
.lK:;f ); Reqidiiddin'de
"kadrnlar, erkekler,
o$lanlar" denilmesi manasrzdtr.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
eiNciz - HAN vE
MoCoLLAR
46r
gidiiddin'e giire askerler so.ooo'den fazla idi). Cuveyni'nin bundan daha yiiksek bir rakam duydu$u anlaqrhyor; buna inanmadrfr iqin yazmak istemedi$i diiqiiniilebilir. Regidiiddin, $eyh Necmeddin KiibrA hakkrnda bir hikAye nakleder: $eyh'in ziihdii takvast Qingiz Hin'tn kulafrna gitmig olup Mogollar'rn Hirezm iizerine yiiriidiiklerinin kendisine haber verilmesini emretmig ve gehri terketmesini tavsiye etmig. $eyh, iyi ve kiitii giinlerde vatandaglanndan ayrtlmayaca$rnr siiylemiq ve gehir zaptedilirken gehit diigmiiq. Qingiz HAn'rn $eyh'e biiyle bir haber giindermig olmasrna pek
az ihtimal verilir. Hatti Mogollar tince Hirezm'in merkezini tahrip ve ya$ma niyetinde olmadrklanndan gehri terketmesini teklif etmeleri iqin bir sebep yoktu.
ibnii'l-Esir'e gtire Gurginc'rn akibeti, Mogollar'rn zaptettikleri di$er gehirlerden beter oldu. Difer gehirlerde katliimlardan kurtulanlar giiriilmtiqtiir: "Kimi gizlendi, kimi kaEtr, bazrlarr yakalandr ise de sonradan yine kaEabildiler; hattA bazrlarr ijliilerin arastnda yattrlar ve Mogollar gittikten sonra kalktrlar". Gurginc'da halkrn katliimrndan sonra Mogollar su bendini tahrip ettiler; gehrin her taraftnt su bastnca binalar yrkrldr; gehrin yeri sonraki yrllarda bile sular altrnda idi. Tatarlarrn elinden kurtulabilenler suda bo$uldular yahut enkaz altrnda kaldrlar. CfizcAni'ye giire3r8 yalnrz iki bina sa$lam kaldr: "Eski saray" K09ki Ahqek (?) ve Sultan Tekiq'in mezarr3re (bir yerde yanhghkla Muhammed'in mezarr denilmigtir). Buna rafmen Mogollar gehri kasten sular altrnda brrakmrq olamazlar. Fakat hig gi.iphe yoktur ki, tahribatlarrndan dolayr bentler ve bilhassa merkezdeki tamiri gereken bentler320 harebeye yiiz tutmugtu. Hirezm gehirlerinden bazrlanntn su altrnda kalmasr ve Ceyhun nehrinin mecrasrntn de$igtirilerek tekrar Hazar denizine di.ikiilme$e balgamasr bu gekilde izah edilebilir32r. 3t8 TabakartNdsrd,
e8t, Itoo.
KaynaSr bilinmeyen muahhar bilgilere giire (Mir Abdoul Kerim Boukhary, Histoire de I'Asic cmtrah, metin, 78, terci.ime, r77) Necmeddin Kiibri ile ibn Hacib'in mezarlan, minare, Muhammed'in krzrnrn mezan, hamamlar, garllslntn bakiyeleri kurtuldu. $eyh Nec meddin Kiibri'nrn tiirbesi bugiin harabeler ile modern qehir arasrnda hAli mevcuttur (H. Landdelt, Russian Cmtral Asia, ll, 347) ve gimdi "Hivanlar tarafindan ziyaret edilmektedir"; krq. E. Smirnov, Dcraishkm a Turkestanlc, Tagkent, rBgB (Turk. Vycdomosti) de tekrar basrldr, rB. ibn Battfita tarafrndan da zikredilmiqtir (III,6). 31e
320
32r
Yakut, Mu'cem, ll, 48g. iiEll (Sbonik statct....),8-rI. Krg. Barthold, "Am0 Deryi" mad' E.i.
Plano Carpi-
ni'nin Orna adrndaki gehrin sular altrnda kalarak tahribi hakkrndaki rivAyeti (Hakluyt
Ce-
miyeti baskrsr, 76, I Io, r5z) hig giiphesiz Gurginc'a iittir.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V' BARTHOLD
462
Gurginc'rn muhasarasl, Regidiiddin'e gijre 7, ibni.i'l-Esir'e giire 5 ay devam etmigtir; Fakat Nesevi'nin Nisan tzzt tarihinde zaptedildi$ine dair rivAyeti daha itimada gayandrr. Hirezm'in CuEi'nin idaresine verilece$i kararlaqtrnlmrg oldu$undan Qa$atay ile ogedey o srralarda Tilkan'r kuqatmakta olan babalannrn yanlna diindiiler ve yolda bir gehir daha tahrip ettiler322.
zo- Celdleddin' in askeri harekitr HAzermli gehzideler, Hizerm'den ayrrlrrken Horasan'dan geqmek zorunda idiler. Horasan'rn Tokuqar'tn birlikleri taraltndan iqgal edildi[ini giirmi.igtiik, fakat o srralarda Mogollar Horasan'tn bi.iyi.ik gehirlerinde askeri garnizonlar bulundurmuyorlardr. $ehzidelerin kaqtrklarrnr ti$renince birlikleri Qingiz Hin Mogollar'a Horasan'tn kuzey hududuna giizetleme gehNesi kuweti Mogol yerlegtirmelerini emretti. 7oo siivariden ibaret bir saldrrdr. rinde yerlegmiq iken Celileddin 3oo siivarisiyle anstztn iizerlerine Bu hiicum iiyle giddetli oldu ki, Mogollar silahleriyle difer a$rrhklannt br rakrp kagtrklarr halde ancak bir kag kigi kurtulabildi. Nesevi323, bu harpte
Miisli.imanlar'rn ilk baqartstntn bu garprgma oldu$unu siiyler: giinkii Timur-Melik'in di$er baganlannt (Yenikent'in fethini) bilmiyordu. Bu bagarr sayesinde Cetileddin ile maiyeti atlannt degigtirerek silimen Niqapur'a vardrlar. Kardegleri Uzlig $ih ile Ak $ih'rn ganslan biiyle yaver gitmedi' Onlar da Mogollar'rn hudut niibetEilerinden kurtulmayr baqardrklarr halde iilke dahilinde Mogollar taralrndan kugatrlarak biitiin maiyetleriyle birlikte gehit oldular32a. Cuveyni'ye giire325 gehzideler esir edildiler ve iki giin sonra iildiiriildi.iler. Mogollar'tn Horasan'daki kuwetleri ehemmiyetsiz oldu$u halde Celileddin burada bir ordu top[yamadr. Nesevi326, Nigapur'da tam bir ay kaldr$rnr, Cuveyni ise yalntz i.ig giin kaldr$rnr ve 6 $ubat rzzt tarihinde gehri terketti$ini kaydeder. Nigapur'dan Zizan'a (Horasan ile Kuhistin hududunda Kiyin'den iig giinliik mesafede) gitti. Bu gehrin kaleve IV No,lu yazmada Sehrin adr cuveyni'nin basrfu metninde (I, rol), Schefer'de pcrsanc, ll, not(chrcstimathic schefer (2, 94) ,t-{ Khanykov yazmasrnda..iJKgeklindedir. KAsen kiiyii vilayetinde Nesef yerin ve bahsedilen eder teklif gr-Kolunmasrnr vd.) i*,-iiS gegirdif,i yerde bkz. tk. s. r5o) oldugunu ileri siirer. Qingiz Hin'rn rzeo yr1 yaz mevsimini L.rlunrn kiiyiin rzer-yrh bahannda Mogollar'a mukavemet etmekte olmastna pek az ihti' rzz
ismin g,iJK
olmasr da miimkiindi.ir. metin,6o, terciime, loI. 32a Ncsevi, metin, 6e, terciime, to5. 325 Cuvcyni, II, I33. 326 Nesevi, metin, 64, terciime, Io8.
mal verilir. Bu
323 Nesevi,
Eskikitaplarim.com
Karagöz
qiNciz - HAN vE
MoCoLLAR
+6s
sinde kuvvet toplamak istedi$i halde cuveyni'ye giire ahalinin husumerinden dolayr gehri terketmek zorunda kaldr32i. Nesevi'nin riviyetinden, ilk hkrinden kendisinin vazgegti$i anlagrhyor. Kale kumandanr ona bu yolda tavsiyede bulunarak "bir hiiktimdara yakrgan agrk meydanda harekete gegmektir, kalelere kapanmamahdrr; kale ne kadar metin olsa bile Mogollar zaptetmenin qaresini bulurlar" demigti. celileddin oradan ayrrlarak Herit vildyeti iizerinden Bust'a gitti328. Nesevi'nin rivAyetine giirelZe Bust'ta Emini.i'l-Mi.ilk'iin Sicistan'da harekitta bulunan ro.ooo kigilik birli[inin bagrna gegti.Kandehar'r kugatmakta olan bir Mogol birli$ini yendi ve daha sonra vilAyetinin baqqehri Gazne'ye gitti. Kandehar yakrnrndaki muharebenin di$er kaynaklardan hiE birinde bahsi geEmez. Bu kadar erken bir zamanda bir Mogol kuvvetinin giineye do$ru ilerlemesinden bu kuwetin son derece iinemsiz oldu$u neticesine varilrr; aksi halde Cuveyni'de yahut Regidiiddin'de bahsi geEerdi. Qingiz Hin nihayet t22r yrhnda ordusuyla Ceyhun'u geqerek Belh'i iggal etti. ibnii'l-Esir330 qehrin kendi iste$iyle teslim olmasr sebebiyle tahrip edilmedi$ini, Cuveyni33r, Qingiz HAn'rn halkrn boyun e[mesini kabul ederek bir gey yapmama$a siiz verdifini, ancak sonradan bu siiztinden dtinerek halkrn katledilmesini emretti$ini belirtirler. Bu katliim srrasrnda gizlenenleri Mogollar, diinerken hakladrlar. $ehir ibn Batt0ta zamanrnda hil6 virane idi332; fakat ibnii'l-Esir'in rivAyetinden halkrn sonradan isyanr sebebiyle qehrin tahrip edildi$i anlagrlmaktadrr. T0luy Horasan'a, Qafatay ile Ogedey Hirezm'e giinderildiler. Ordunun geri kalan krsmr Paropamisus ile Hindu-kuq'un kuzey srrtlarrndaki daf kalelerini muhasara etmekle megguldu. Qingiz HAn'rn kendisi, TAlkan333 crvartnda Nusret-K0h33a kalesini kugatryordu. Mogol ordugahr, Tdlkan ile Belh arasrnda Nu'man tepesi ile Ka'b bozkrrr iizerinde idi 335. Muhasara
" "il, Jl'bI-!
327
Cuveyni,
328
Cuveyni Bust'a gidildiiinden bahsetmiyorsa da C0zcAni (Tabakatt Nfuai, zB:') ile
lI, r34: r;.:.1r
Nesevi bahsediyorlar. 32e Nesevi,
metin, 65 vd. terciime, rog vd.
3s lnii'l-Esir, XII, 255; Tiesenhausen, 33f Cuveyni,
I,
e8.
to3 vd. (Schefer, Chrcslonalhbpasanz,
332
lbn Bau0a, III, 58{2.
333
Raverty'nin daha iince isbat
II, r4r
vd.).
ettiii
gibi (Tabakatt Ndni, tcr,f vd.) bu, Horasan'daToharistan'daki olmamahdrr. NusreeKih ile TAlkan gehrinin kalesinin kastedildigi kuwetle muhtemeldir. 33a Cuveyni, I, ro4 (Schefer negrinde yanhgt*lao-15 ;r. ). it"ii't-fsir'de Mansur-K0h, CizcAni'de NAsrr-K0h. 33t Tabakah "l[,irrr{, roo9. Kugatma hakkrndaki di$er kaynaklar: ibnii'l-Esir' XII, r55); Tuscnhausen, e9; Cuveyni, I, ro4 vd. (Schefer Chrcslomathb pcrsanc, ll, r4z); Trud1, XV, 75 vd.; D'Ohsson, Histoirc des Mongolr, I, 273 vd. d.
ki Tilkan gehridir (bkz. yk. s. 83);
Eskikitaplarim.com
Karagöz
+6+
v.v. BARTHOLD
ibnii'l-Esir'e giire on ay devam etti (ilk altr ayr, Qingiz Hin'rn gelmesinden ijncedir). Reqidiiddin ise yedi ay devam ettifini siiyler. Bu miiddet zarftnda T0luy, Qa$atay ve Ogedey vazifelerini yerine getirmigler ve babalannrn yanrna gelmiglerdi. Miisliimanlar bu fasrladan istifade ederek Mogol ordusuna gergek bir zarar veremediler. CelAleddin'in harekAtrna engel sebeplerin baqrnda Tiirkler ile Gurlular arasrndaki kavgalar geliqiyordu. CelAleddin'in Gazne'deki336 vekili Kerber-Melik, kendisine verilen vilAyeti I220'de terkederek Sicistin'da faaliyette bulunan Eminii'l-Miilk'iin daveti tizerine oraya gitmigti. Peqiver vatisi ihtiyAreddin Muhammed b. Ali Harp0st, onun yoklu$undan faydalanarak Gazne'yi iggal etti. Mengeinden dolayr tamamen Gurlular'a taraltar olan Cfrzcini'ye giire Harp0st, Gazne'ye HArezmqih Muhammed'in emriyle gelmigti. Aynr tarihEi, Harpirst'un I3o.ooo kigilik bir ordu tophyarak Qingiz Han'a kargr hiicuma geEmek igin hazrrlandr$rnr ileri siiriiyor ise de Cuveyni, topladrfr kuwetin 2o.ooo kigiden ibaret oldu$unu yazmaktadrr. Eminii'l-Miilk, hikimiyetin ikisi arasrnda bijliinmesi qartiyle ittifak teklif etti ise de, Gurlular ile Tiirkler'in bir arada yaglyamryacaklarr cevabrnt aldr337. Bu cevap kale ku-
mandanr Selihaddin Muhammed Nesi'i ile vali (Celileddin'in veziri) $emsii'l-Mtilk $ih6beddin Serahsi'yi memnun etmedi. "Gurlular'rn Sultan'a kargt isyan etmek niyetinde olduklarrna ve bunun iqin akrabasrnr Gazne'de devlet idaresinden uzaklaqtrrdrklarrna" kani oldular338. Bu giiriiq yalnrz tarihEiye mi Aittir, yoksa adr gegen gahrslar yaptrklarrna bir sebep bulmak iEin gerEekten biiyle bir bahane mi uydurdular sorusuna cevap bulmak giiEti.ir. Sultan ile annesinin akrabasr arasrndaki husumete bakrlrrsa bu bahane pek tuhaf geliyor. SelAhaddin, bizzat bir ziyifette Harp0st'u hanger ile tildtirdti (Nesevi'ye giire gehrin meydanrnda) ve Gurlular'rn ordugihrnrn Gazne'den yarrm fersah uzakhkta oldu$u igin onlar haber almadan iince gehri zaptetti. Gurlular gehri muhasara etme$e cesaret edemediler ve da$rldrlar. $ehirdeki taraftarlarr cezalandrrrldrlar. Harp0st'un ye$eni Setihaddin'i idim ettirdi. it
.l'j^,
337
Cuveyni,
338
Cuveyni,
,y'
ol)
a'i
II,r93.:f C.ili iKJijJ g!:l,, G1 | 6,y; pyU II, I93. gjtLL ,i.-f 6lt dIL dr^r 6i .r.;rl.: J: ',: .rU"L JU,
.,):
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ol=po Jl_t*
qiNciz - HAN vE
MoCoLLAR
465
(sayrlarr iki yahut iiE bin civarrnda idi) takip ve imha etti; Selihaddin'i Gazne'de brraktr. Daha sonraki olaylar hakkrnda tarihEiler birbirini tutmr-
yan bilgiler vermektedirler. Cuveyni, Gurlular'rn Emini.i'l-Miilk'iin bulunmayrgrndan laydalanarak isyin ettiklerini ve Seliheddin'i iildtirdi.iklerini kaydetmektedir. iktidar iki kardegin, Kadr Radii.i'l-Miilk ile Umdetii'lMiilk'iin eline geqti. Tirmiz'den gelirlerken birincisi kendini hiikiimdarlar ilAn etti. PegAver'de, Horasan ve MiverAi.innehr'den gelen bir gok HaliElar ile Tiirkmenler, Seyfeddin Agrak-melik'in bagkanh[rnda kuwetlerini birlegtirdiler. onlara kargr muharebe ederken Radiii'l-Miilk yenildi ve ordusunun biiyi.ik bir krsmr ile birlikte hayatrnr kaybetti. Gazne'de Umdetii,lMi.ilk hiikiimdar ilAn edildi. Yukarrda adr geEen Belhli imddeddin (bk2.s.374)'in o$lu A'zam-Melik33e ile Kibul hiiki.imdarr Melik-$ir ona kargr yiiriidiiler. Gurlular'r etraflarrna topladrlar, Gazne'yi iqgAl ettiler. Umdetii'l-Miilk kaleye kapandr. Kale krrk giin muhasaradan sonra zaptedildi. Bu durumda CelAleddin, Vezir $emsii'l-Miilk'ii kaleden kurtardr ve Gazne'ye giinderdi. Orada Sultan'rn yaklagtr$rnr haber verdi. Bir hafta sonra bizzat Celileddin geldi. Bi.itiin ordu kumandanlarr ona biat ettiler.
Cfizcini ile Nesevi, Umdetii'l-Millk'ten hig bahsetmezler. C0zcini'ye giire Radii.i'l-Miilk, Agrak'a ma$ltp olunca A'zam-Melik tarafindan esir edilerek CelAleddin'in gelmesinden krsa zaman sonra katledildi. Nesevi'ye giire Radiii'l-Miilk iince Gazne'de divanda miiqriflik memuriyetinde (bkz.s.4or) bulunmuqtu. Selihaddin, miilki idareyi tamamen kendisine verdi$i halde devletin parasrnr suistimal etti$inden dolayr canr srkrlmrgtr. Bunun iizerine Radiii'l-Miilk Sicistanhlar birli$ini kandrrarak SelAhaddin'i katlettirdi. Radiii'l-Miilk, Celileddin'in geligine kadar gehri idare etti. CelAleddin de ancak Pervin yakrnrndaki sava$tan sonra muzaffer olarak Gazne'ye diintince onu azletme$e karar verdi. Suistimal ile itham ve igkence edilerek iildiiriildii. Bununla beraber Cuveyni ile Cfizcini'nin verdikleri bilgilerin birbirini desteklemesine bakrlrrsa Celileddin'in geldi$i srralarda Gazne'nin A'zam-Melik'in elinde bulundu$u gergefe daha yakrndrr. CeAleddin, Gazne'ye Emini.i'l-Miilk ve 3o.ooo kigilik bir ordu ile birlikte geldi. Nesevi'ye giire34 orada aynr biiyiikliikte bagka bir ordu onun 33e
Tiirkan HAt0n'un Hirezm'den kagtr$r srrada A'zam-melik'in babasr ile kardeginin
u$radrklan akibetten kendisinin nasrl kurtuldu$u bilinmektedir (Nesevi, metin, 39, tercilme, 66). Belki Nesevi onu, kardegi ile kangtrrmrgtrr, Eiinkii eserinin bir yerinde (metin, zr,
terciime, 38) Hirezm'de esir tutulan gehzideler arasrnda Tirmiz hiikiimdan Melik A'zam'dan (yini "biiyiik melik") bahseder. 3{ Nesevi, metin, Bo, terciime, r34. Tarihgimiz, Gazne'de ddrt reisten her birinin 3o.ooo kigilik bir ordusu oldu$unu, aynr miktarda bagka bir ordunun da Celdleddin ve F.30
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V, BARTHOLD
466
maiyetine girdi. Cuveyni3ar, yaklagrk olarak aynr sayryr verdi$i halde (6o7o.ooo) eserinin bagka bir yerinde3a2 Emini.i'l-Miilk'iin kumandasrnda 5o.ooo, Seyfeddin Agrak'rnla3 emrinde de 4o.ooo kiqi oldu$unu kaydeder. Nesevi, adr gegen iig kumandandan (A'zam-Melik, Eminii'l-Miilk ve Agrak) bagka iki kumandan daha zikreder: Afganhlar'rn reisi Muzaffer-Melik ile Karluklar'rn reisi Hasan3aa. CelAleddin, Eminii'l-Mrilk'iin krzr ile evlendi.
Celileddin, Eegitli unsurlardan meydana gelen btr ordu ile Mogollar'r kargrlamak tizere harekete gegerek Pervin'da ordugah kurdu3a5. Toharistan'da ViliyAn (yahut VeligtAn) kalesini kuqatmakta olan bir Mogol kuvvetini yendira6. Mogollar'dan347 rooo kigi maktul diiqti.i; geriye kalanlar nehri (muhtemelen Pencqir) gegerek k
tamamrnrn
lizrm geliyor ki, bu miimkiin defildir. r95: :l;a :!"io )a tly o "a't .:/ ; ibnii'l-Esi/de de (XII, 258; Tics-
e4o.ooo'e ulagmrg olmasr 3af
Cuveyni,
II,
enhausen, 33) fo.ooo olarak verilir.
Cuveyni, II, r35; Regidi.iddin de iince 4o.ooo asker oldu$unu soyler (Trudy, 78; farsga metin, r r7). 3ar Nesevi ona Bu$rak adrnr verir; ibnii'l-Esir'de de biiyledir (XII, a59). 3aa Ogedey'nin saltanatr strasrnda tekrar adt geger (Tabakat't Ndsni, t r rg). 3a2
XY,
3a5 C0zcini'nin, Pervin'r Gazne ile BAmiyin arastnda giisteren ivAyeti (Tabakart N6n6, ro4z) ile dif,er bazr bilgilere dayanan Raverty (Tabakan Nds6, cB8, tozr), belki doiru olarak, bunun, PencEir vadisindeki-meghur PewAn (bkz. yk. s.7r) olmayrp Kibul nehrinin
kollanndan Lugar'rn kayna$rna yakrn bagka bir yer oldufunu iddia eder. 346
Bu sava$ hakkrnda bkz, Cuveyni,
II,
136.; Tabakat-r
Nfu6, rot6;
Trud1,
XV,
Bo.
3a7
Kumandanlanmn isimleri geqitli yazmalar ile basrh metinlerde giiyle g6sterilmigtir: Cuveyni, yazmaIY,2, Z4j,z*{ve 1;nl;Khanykov yazmaslndael+(-ve;.fL; basrh metinde (II, 136)J$;ve-;;nLCuveyni, vr. r73dJ.1K,basrh-metinde (II, IgZ);el?tSiSchefer, Chrestomathie pcrsaw, ll, r4l vd.gL#3 basrh metindei;a.5;I, ro5 Prof. Bcrezin, Mukicik ve MulgAr olarak okur (Regidi.iddin'in yazmastnd anbkz. Trudy, XV, farsEa metin, I z r). ta8 Tabakah N6srr| roo6. 3ae
-Urtr
(II, r37: lf ,t j_l r.sf JV\t -u-r^: artar(:J.:.li U >r,; d'r) J c-: ,: ). Reqididdin'e g6re (Trady. XV, 80, farsga metin,
Cuveyni'de biiyledir
(basrh metinde
rzz) atlann dizginlerini kemerlerine bailadrlar; MirhAnd da aynr bilgiyi veir (H6n1m, !b).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
QiNGiz - HAN vE
MoCoLLAR
+67
ki-Kutuku-noyon, ikinci gece askerlerine keEeden siivari gekilleri yapmala-
rrnr emretti; bununla diiqman, Mogollar'rn yardrmcr kuwetler
aldr$rnr
zannedecekti. Bu hile baglangrgta fayda sa$ladr ise de Celileddin'in askerlerini cesaretlendirmesiyle istenilen netice ahnamadr. Mogollar, savagta
yorgun diigiince Celileddin siivarilerini hiicuma gegirerek galip geldi. $ikiKutuku-noyon, yanrnda ordusunun gok az bir krsmiyle Qingiz Hin'tn yanrna diindii35o.
Pervin yakrnrndaki yenilgi, Mogollar'rn bu seferde u$radrklarr en afrr ma$lubiyet idi. Bu ma$lubiyetten sonra Valh kalesinin muhasarastndan geqici olarak vazgeEildi. Arslan Hin'rn 6ooo kigilik Karluk birli$i ile Tulun-cerbi3sr (o zamana kadar Hirezm'den diinmiig oldu$u anlagrhyor) Mogol birligi tarafindan kuqatrlmrgtr. Bundan baqka daha iince Mogollar'rn iggal etmig olduklarr gehirlerin bazrlannda halk isyan ederek Mogol valilerini iildi.irdti. Miisliimanlar bu muzafferiyetten ancak Mogol esirlerinden iig almak suretiyle istifade ettiler. Nesevi3s2 zevkle anlattr: "intikama susaml$ olan Celileddin'in huzuruna esirleri getirdiler, kulaklarrnr bizlerle deldiler. Celileddin sevindi ve yiizii giildii. Bu diinyada igkence Eektiler, fakat ahiretteki igkence daha afrr ve uzundur". Ordu kumandanlarr ganimeti biililgiirken kavga ettiler. Celileddin, bu kavgalarrn uyandrrdr$r milli ihtiraslar ile baga grkamadr. Seyfeddin Agrak, A'zam-Melik ve Muzaffer-
Melik Celileddin'i terkettiler. Onun yanmda Eminil'l-Mtilk Tiirkler'den bagka kimse kalmamryu
ile
353.
Regidtiddin'e35a inanrlacak olursa Qingiz Hin ma$0biyeti haber ahnca iiziintiisiinti belli etmemig ve siikunetini bozmamrgtrr. Ancak giiyle demigtir: "$iki-Kutuku, daima zafer kazanma$a ahgmrgtr; gimdiye kadar kaderin ziilmunu hiE tecriibe etmemigti; gimdi bunu tattlktan sonra daha ihtiyath davranrr". Bu srrada Tilkan Mogollar taraftndan iqgal edilmig oldu$undan Qingiz Hin biiti.in kuwetleriyle diigmana karqr yiiriiyebilecekti. Kumandanlarr kendisini terkettikten sonra CelAleddin artrk diimanlariyle meydan muharebesi yapamazdr, fakat belki Hindu-kug geqitlerinde hareketlerine engel olabilirdi. Bu plAnr tatbik etmeden Mogollar'dan kagarak Cuveyni, II, r3B; krg. TruQ,XY,&ovd. 35t Tabakah Ndttd., rcr,4.
350
3s2 Nesevi, metin, Br, terciime, r35. Nesevi'nin T0luy'un muharebede maktul diigtii$iine dair rivAyeti, Mi.isliimanlarln zaferlerini ne kadar miibalaga ettiklerini giisterir. 3s3 Cuveyni, II, r3g; Nesevi, metin, 8r vd., terci.ime, 136 vd., D'Ohsson, Histohc dcs
Mongok,
tst
I,
gog.
Trud1,
XV, Br, farsga metin, rz3.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
468
Sind sahillerine kadar nigin gekildi$ini bilmiyoruz. Mogollar'rn hareketleri hakkrnda esas kaynaklarda pek aErk bilgi yoktur. Cuveyni, Mogol istilisrnr anlatrrkenr55 Qingiz Hin'rn Viliyin maghibiyetinin haberini Tdlkan'rn zapttndan sonra aldr$rnr, hemen yola grkrp GurzuvAn'da356 halkrn mukavemetinden dolayr bir ay kaldrktan sonra Bimiyin'a vardrirnr belirtmektedir. BimiyAn muhasarasrnda Qa$atay'rn o$lu ve Qingiz HAn'rn en de$erli torunu olan Mutugen maktul diigtii. Bu sebepten dolayr gehir zaptedilirken iginde hiq bir canh brrakrlmamasr emredildi ve gehre MobAhk (ktiti.i qehir) adr verildi. Cuveyni daha sonraki biiltimde357, Qingiz Hin'rn kumandanlannrn ma$lfibiyeti iizerine Gazne iizerine yiiriidii$iinii ve gok acele ederek "hig kimse yemefini pigirern-eden" gehre vardr$rnr belirtmektedir. Ne Celileddin hakkrndaki krsrmda ve ne de Emini.i'l-Miilk ile Agrak hakkrndaki fasrlda Bdmiyin iizerine yiiri.idtiklerinden hiq bahsedilmedi$i gibi bu son b
I, ro4 vd.; Schefer, Chrcstomathb persane,ll, r4z vd. Schefer'in metni ile IV No,lu yazmada, z, 34 (vr. +6) ,t\tt; Khanykov yazmasrnda Jlttf , basrl metinde I, ro5 ,,r11-1f . Adr gegen yer, belki Gurzivin (Cuzervin)'daki Reng kalesidir. Oradaki kumandan Ulu$ Hin idi (Tabakat-r Ndsrn, roo3). Cuveyni,
3s6
357
Cuveyni,
I,
ro6.
Cuveyni, II, 196; krg. TabakahM6sri, rozr. 35e Trudy XV, 76 vd., Bz; farsga metin, I I5 vd.d. r@ Tabakal-rMdsti, roTr vd. 358
16r
Mirhind,
n4.
vd,.
Harezm, 97 ad.d.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
qiNciz - HAN vE
MOCoLLAR
469
sonra Kabul yoluyla Gazne'ye ulagtr$r hakkrpdaki bilgileri hangi kaynaktan aldrfr bilinmemektedir. Avrupah araqtrncrlardan D'Ohsson362, Qingiz
sonbaharda Talkan'dan Gurzuvin ile Bimiyin'a yiiriidil$i.inii ve bu son gehirde kumandanlannrn ma$lOp olduklarrnr ii$rendi$ini kabul etmektedir. Ravertyl63, Bimiy6n muhasarasrnrn olmadr$rnl ve her yerde BAmiydn yerine Viliyin okunmasr lazrm geldifii neticesine vanr. Bununla beraber e$er Tilkan ile PervAn bu tarihqinin dedi$i yerlerde bulunuyor ise Qingiz Hin'rn, gimdiki Meymene'den giineye do$ru Mek nehrine, oradan da $eher, Bay, Heftid-Girdig gegidine ve BalhAb, Yakvalan ve Firuzbagar vilAyetlerinden BimiyAn'a giden yolu segmig olmasr ihtimal drgr de$ildir36a. BAmiyin'rn bu srrada veya daha iince yazrn zaptedildi$ini siiylemek giigti.ir. ikinci grkta Qingiz Hin'rn yaz srca$rndan kagmak iEin kale diiqmeden ewel Tilkan'dan Hindu-kug'a yiiriidii$iinii, kuqatmayr devam ettirmek iEin az bir kuwet brraktr$rnr, kalenin zaptrnrn sonbaharda diiniiqiinden sonra oldufunu kabul etmeliyiz. Burada imkAnsrz bir durum
Hin'rn
elbette yoktur.
Reqidiiddin'in verdi$i haberde, Qingiz Hin'rn Pervin muharebe meyetti[i ve kumandanlan, kiitii mevzi segtiklerinden dolayr azarladrfr bildirilmektedir. Qingiz Hdn, Celdleddin'in ordusundan bir mukavemet giirmeden Gazne'yi iggal etti. Orada Sultan'rn onbeq giin iince gehri terketmiq oldu$unu ii$rendi. Cuveyni'ye giire Qingiz Hin, MibA-YalavaE'r365 (Mahmud-Yalavag olmadr$r anlaqrhyor) vali tayin etti. Fakat Celileddin'in kagmasrndan sonra Ogedey'i Gazne'ye gtinderdi. $ehir baq egmig olmasrna rafmen Ogedey, babasrnrn emriyle sert tedbirler aldr (halkrn isyan etti$ine dair bir haber yoktur). Halk gehir drgrna siiriilerek katledildi. Yalnrz sanatkArlar esir edildiler366. CfizcAni de367, halktn katledildi$inden bahsetmiyorsa da gehrin daha ijnce iqgal edilmig oldu$unu da siiylemiyor. Celileddin Sind nehrine kadar gekilmig ve nehri gegmek iEin kayrklar yaprlmaslnr emretmigti. Bu stralarda Sultan'tn Urhin'tn kumandadanrnr teftig
362
dcs Mongo&, I, zgr4 vd. d. N6sti, zgo, rozo vd. Ioz5. 3s Egyanrn bir krsmrnrn Baglin'da brrakrldr$r hususunda aga$rda verilecek bilgi, bagka bir Mogol birlifinin Toharistan'dan AnderAb ve PencAir vadisi yoluyla ilerledi$ini kabul zo-
D'Ohsson, Histoire
363 TabakaH
runda brrakryor. 365
Schefer'de bdyledir(Cirastomalhbpersane,Il,
366
Schefer, Chrcstomalhic pcrsanc, gols,l, gro. 367 Tabakat-t
ll,
r43); Cuveyni,
144; Cuveyni,
I, ro6: 6l* UL
I ro8; D'Ohsson,
Histoirc dcs Mon-
N6sri, to4z vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
470
srndaki artEr kuvvetleriyle Mogollar'rn iincii kuwetleri karqrlagmrglar ve Miisliimanlar yenilmiglerdi36s. Nesevi'ye giire Celileddin Gerdiz'de (Gazne'nin do$usunda bir saatlik mesafede) Mogol iinciilerine hticum ederek ma$l0p etti. Bu garprgmanrn neticesi Mogollar'm esas kuwetlerinin ilerlemesini geciktirmedi. Kayrklar hazrrlanmadan ijnce Sind sahiline vardrlar. Yalnrz bir kayrk geldi. Bu kayr$a Sultan'rn Ailesine mensup kadrnlar binecekti, lakat o da dalgalardan pargalandr. Celileddin ikinci plinr olan eski kumandanlannr tekrar yanlna Ea$rrmaya tegebbiis etti ise de bunda da muvaflak olamadr36e.
Sind sahilindeki kesin muharebe, Nesevi'ye giire Qargamba z4 Kaslm370 rzzr'de cereyan etti. Muharebenin yeri hakkrnda elimizdeki bilgi, ancak CfizcAni'nin37r Celileddin'in PeqAver'e (okunuqu giiphelidir) gekildi$ine dair haberi, Nesevi'nin372 CelAleddin'in nehri gegtikten sonra da$hk Cfidi vilayetinin hiikiimdanntn saldtrtstna u$radrfr haberi ve $erefeddin Yezdi'nin Timur'un seferi hakkrndaki riviyetinden ibarettir 373. Timur, Sind nehrine Cel6leddin'in Mogollar ile savagtrfr yerde varmrl ve nehri geqtikten sonra girdi$i bozkrr, CelAleddin'e nisbetle Qul-i Celili adrnr tagryormug (Raverty'ye giire3Ta bu isim bugilne kadar muhafaza edilmigtir). Da$hk C0di viliyetinin emirleri Timur'a boyun e$migler. Ra-
Gori-trap mevkiini kabul etmenin miimkiin olduiunu diiqiiniir. Onun fikrince bu isim Sultan gegtikten sonra verilmig olabilir. Bu yer Nilib gegidinden biraz aga$rdadrr. Nehrin o verty375 muhabere meydanr olarak
krsmrnda genig ve gegilmez akmtrlar bulunmaktadrr. Raverty"u,
br
nokta-
nrn Timur'un gegtigi mevki olan Dinkot'a tamamiyle tekabul etmedi$ini ileri siirer.
168
Cuveyni,
II,
r4o; D'Ohsson, Histoirc
36e Nesevi, metin, 8z vd., 370 Nesevi'ye giire B
dcs
Mongo&,
I, 3o6.
terciime, r38 vd.
$ewil; Cuveyni ile di[er kaynaklarda Receb ayr giisterilmigtir (A$ustos-Eyliil; Mirhind'da (H6rcsm, ror) yanhghkla 6zo yrh). Ravcrty (Tabakat-t N6s6, ro4g vd.), Nesevi'nin tarihini okumadr[r halde bu tarihlerin imkansrzhfrna igaret eder. 37t Tabakat-r N6sri, zgt vd. 372 Nesevi, metin,86, terciime, r4z. 373 P6tis de la Croix, III, 45 vd. d..; lafaa6nc,ll, 47. 17a Tabakat+ Ndsti, zgg. 375 TabakahNisti, zgz. 316
TabakaHNisti, zgr.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
qiNciz - HAN vE
zr
-Celieddin'in
MoCoLLAR
Hindistanla
471
kagmasr
Nesevi'ye giire377 Miisliiman ordusunun merkezi,bizzat CelAleddin'in
kumandasr altrnda Mogollar arasrnda karrgrkhk grkardr. Qingiz Hin'rn kaEma$a hazrrl4nrrken (?) o zamana kadar beklemekte olan lo.ooo Mogol bahadrrr (bkz.s.4o9), Miisliimanlar'rn Eminii'l-Miilk kumandasrndaki sag kanadrna hiicum edince muhaberenin neticesi belli oldu. CelAleddin'in yedi-sekiz yagrndaki o$lu esir edilerek itldiiriildi.i. Annesini, kansmr ve di$er kadrnlan, Mogollar'rn eline diigmesinler diye bizzat Celileddin'in emriyle nehre attrlar. Sultan at iistiinde nehri gegti. Askerlerinden 4ooo'i onunla birlikte kargr sahile vardrlar. Akrntrya kaprlarak nehrin aga$r taraflarrna siiriiklenmig olan 3oo siivari iig giin sonra ona yetigtiler.
Hin,
CelAleddin'in peqinden Sind'i gegme$i liizum giirmedi. bir kuvvet Sultan'r takibe memur edildi ise de Multin'dan ileri gidemedi ve yaz srcafr sebebiyle gehri zaptetmeden geri ditndii3Tti. rzzz yrhnrn asked harekAtr, hemen hemen da$ kalelerinin muhasara ve zaptlna miinhasrr kaldr. Bunlarrn anlatrlmasr konumuz drqrndadrr37e. Biz burada rezr yrhnda Horasan'da cereyan etti$i halde MAveriiinnehr iizerinde de tesiri olan olaylan anlataca{rz.
Qingiz
Ertesi
zz
yrl
2o.ooo kiqilik
- Horasan' daki olaylar
rzzr
yl,Jr baglarrnda Qingiz Hin, T0luy'u Horasan gehirlerini zaptetmek igin Tilkan'dan yola grkardr. Cuveyni'ye3s inanrlacak olursa bunun igin ordusunun ancak onda birini verdi. Mogol hAkimiyetini kabul eden gehirlerden topladr$r kuwetlerin sayrsr Eok daha tazla idi. Qi.inki.i aynr tarihgiye giire Merv'e varmadan iince 7o.ooo askeri vardr38r. Muhammed'in ayrtlmasrndan sonra Horasan'daki durum, Hirezm ile Gazne'deki durumun aynl idi. iktidar bazr haris adamlarrn ve maceraperestlerin eline gegti. Bazrlarr hiikiimdarhk hayal ediyorlardr. Merv'de, gehrin eski hikim ve veziri Muciri.i'l-Mi.ilk $erefeddin Muzaffer382 biiyle bir hayale kaprlmrqtr. Bu gartlar altrnda T0luy, iiE aydan az bir zamand,a Horasan'rn iig biiyiik 377 Nesevi,
metin, 83, vd. d., terciime, r39 vd. d. Cuveyni, I, rrr; Schefer, Chrcstomathiepasanc,ll, r47. 37e Genig bilgi C0zcini'de bulunmaktadr (Tabakat-s Nar6, lM3 ad.). 3s Cuveyni, I r 17; Schefer, Chrcstomathb pcrsanc,ll, r5r. r8r Cuveyni, I, rz5: Schefer, Chrcstomathb pcrsanc, ll, r5B; krg. Zhukovsky, Ra
382
Bu gahrs hakkrnda bkz. Zhukovsky, Ra
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
472
qehrini (Merv, Nigapur ve HerAt) itaat altrna almaktan ibaret olan vazifesini tamamladr$r gibi daha bazr kiigiik gehirleri de zaptetti. Merv z5 $ubat rzer tarihinde iggal edildi383. 4oo sanatkir hariE biitiin halk katledildi.
Yerli aristokrasiden Emir ZiyAeddin Ali ile Mogol kumandanr Birmis gehrin idaresine memur edildiler. Oliimden kurtulan halkrn toplanmasr vazifesi onlara verilmigti. Bununla beraber halk di$er bir Mogol kuwetinin hiicumuna u$radl. Cumartesi to Nisan'da Mogollar'rn eline gegen Niqapur gehrinin ikibeti daha acrkh oldu. Halk, Kasrm r22o'de gehir surundan atrlan bir ok ile vurulan TokuEar'rn ijliimiinden dolayr cezalandtnldr lar. Bu sebeple TCrluy aman diliyenlerin isteklerini kabul etmiyordu. $ehir zaptedilince 4oo sanatkAr hariE biitiin halk katledildi. $ehir tamamiyle tahrip edilerek Eift siiriildii. Sag kalanlarr imha etmek iqin bir Mogol kumandanr 4oo"o Tacik ile harabeler arastnda brraktldt385. En az zarar girren HerAt oldu. HirezmgAh'rn I2.ooo kiqilik ordusu hariE halktan kimse katledilmedi. $ehre Mtisliiman ve Mogol valileri tayin edildi 386.
IzzI ytltntn ikinci yarrsrnda CelAleddin'in zaferlerinin gayi olmast iizerine Horasan'rn bazr gehirlerinde, bilhassa Merv ile HerAt'ta isyanlar Elktr. Merv'deki isyan387 Kasrm ortastnda patlak verdi. O svada Ziydeddin Ali, Serahs'ta ortaya Erkan bir kangrkh$r bastrrmak iEin oraya gitmigti. B6rmis, sanatkArlar ile di$er esirleri Merv'den BuhirA'ya gtindermigti. Halk, valinin Sultan'rn harekAtrndan haberdar olarak kaEma$a hazrrlandr$rnl zannederek isyan etti. BArmds bog yere gehrin kaprsrna giderek gehrin ileri gelenlerini davet etti. Hig kimse ortaya qrkmadr. Birmis, kaprda buldu$u bir kag kiqiyi iildiirdiikten sonra maiyetiyle birlikte BuhArA'ya hareket etti. Maiyeti arasrnda Hoca Miiezzibeddin Bdstabidi'nin388 adt geqer. Bdrmls BuhirA'da iildii. Yanrnda getirdi[i Mervliler orada kaldrlar. ZiyAeddin Merv'e diiniip ganimetleri halk arasrnda taksim ettikten sonra (eskiden 383 38a
I, rz5 (I Muharrem 618). Prof. Zhukovsky tam tarihi giistermemi$tir. Schefer'de (Chrestomathie pcrsanc, ll, Ifu) r- kelimesini atmrqtrr; kry' Cuveyni, I,
Cuveyni,
r40. 38s
na,
II,
Nigapur'un akrbeti hakkrnda bkz. Cuveyni,
163-169; D'Ohsson, Histoire drs Mongob,
I,
I, r33-r4o; Schefer,
288 vd.
Chrcstomalhie persa-
d. Nesevi, gehrin akibetini hemen
hemen aynt kelimelerle anlatryorsa da ona g6re ancak CelAleddin Hindistan'a kaqtrktan sonra 6rB yrh sonunda zaptedildi (Nesevi, metin, 54, terci.ime, 9z). 386 D'Ohsson, Histoire des Mongob,I' zgz. 387 Prof. Zhukovsky'nin riviyetinde (Razualinl Staraoo Memq 5z) baz. yanhEhklar dikkati Eekmektedir. Krg. Cuveyni, I, rzB vd.; Schefer, Chrestomathic Pnsanc,ll, r6o. vd.d. 388 Basrh metinde, I, I29, 15)[tj-U
Eskikitaplarim.com
Karagöz
QiNGiZ - HAN VE MOCOLLAR
473
N{erv ileri gelenlerinden olan) Baha'iil-lvliilk'i.in o$unu kendilerine g
barajrnr tamir etti. Nesevi'ye giire3erKiigtegin iiyle kuvvetlendi ki, lVlerv'den BuhAri iizerine yiiri.iyebildi ve oradaki Nlogol valisini ijldiirdii3e2. Bununla beraber bu son haber giiphe giitiiriir, Eiinkii Cuveyni'de zikredilen N0gi-baskak, muhtemelen Vassilta adr gegen vali B0kaB0qi (yahut N0gA)'nrn aynrdrrso3. Halbuki VassAf da B0ka B0g1'nrn Ogedey zamanrnda vali tayin edildi[ini stiyler. Mogollar rzzz ylh iEinde, belki yaz sonunda isyanr bastrrdrlar. Karaca-noyon3o' Serahs'a gelince Kiigtegin, tooo asker ile birlikte geceleyin Merv'i terketti. Mogollar, Sengbest kiiyi.i3es (Prof. Zhukovsky'ye gtire Serahs ile Nigapur arasrnda) yakrnrnda arkasrndan yetigerek askerlerinin go$unu iildiirdi.iler. Nesevi'nin riviyetinde Kiigtegin'in
kurtuldu$u, Sebzevir'a ve oradan da Gurgin'a kagtr$r belirtilir. O srralarda bazr Horasan gehirlerinde hiikiim siirmekte olan inAnq HAn'rn ordusuna katrldr. UE diirt giin sonra Kutuku-noyon'un ordusuna mensup 2oo siivariden ibaret bir miifreze Merv'e vardr. Bunlardan roo kiqi Nlerv surla38e
Daha dogrusu Ki.ig+egin (Nesevi'deki gibi:
3s Basrh metin. I. rzg
lnl
-:(; if
; Cuveyni'de
;e(5
"|y
Nesevi. metin, 68 terci.ime, l r5.
3q:
Terciime de yanhghkla c;' kargrh$rnda "garnizon" yazrlmtg. Vassif, I, 25. rea Yahut Karaga-noyon: basrh metinde (I, r3o): J-l +\ j rq5 Basrh metinde yanhghkla (I, r3o):--J, eL- geklindedir. Bilinen bir yerdir. Sultan Gazneli lt{ahmud'un ga$daglanndan Arslan Cizib tarafindan inga edilmiE bir ribatr vardrr; krg. R,iiala's-Sudir, gz. Harabeler, iEin bkz. E. Diez, Churasanischc Baudmkmribr,5e vd. Harabeler Meghed'den giiney-dofu istikametinde bir giinliik yoldadrr. 3e3
Eskikitaplarim.com
Karagöz
v.v. BARTHOLD
+74
n yaklnrnda kaldrlar ve o srralarda Nahgeb'de (Nesef) yerleqmiq olan T0rbiypo (yahut Tfirtiy) ve Kabiy3eT (yahut KatAy) -ilqi adrndaki kumandanlara durumu bildirdiler. Bundan beg giin (?) sonra T0rbAy, 5ooo kigilik bir kuwetle Merv'e varmlg bulunuyordu. Bunlarrn arastnda mahalli kumandan (sipehsilir) HumAyfin vardr; Ak-Melik iinvanrnr almrgtr. $ehir zaptedilerek halk katledildi. Bu sefer Ioo.ooo kiqinin 6ldiiriildi.igi.inii riviyet edilir. Sag kalanlarr da iildiirmek igin harabeler arastnda brrakrlan AkMelik, vazifesini yerine getirmede Mogollar'dan daha Eok gayret giisterdi. Yakaladrklarrnr $ihibi medresesine kapatarak sonradan hepsi daima aga$r atrldrlar. Mogollar gittikten sonra gehir yeniden imar edildi. Bir emirin o$lu olan Arslan adrnda birisi idareyi ele aldr. ondan sonra Nesi'dan Merv'e bir Ttirkmen geldi, halk ona tibi oldu. Io.ooo kigilik bir ordu toplarna[a muvaffak olarak altr ay hiikiim siirdii. Nesevi'ye giire3e8 adt Ticeddin Omer b. Mes'0d idi. Cuveyni'ye giire Mervu'r-r0d, Pencdih ve
Tilkin'daki Mogollar'rn egyasrnr yafmalamak maksadiyle bir sefer yaptr; aynl zamanda Nes6'yr kugattr. Orada yerli hanedanln mensuplarrndan Nusreteddin Hamza b. Muhammed hi.ikiim siirmekte idi. Orada TAceddin'in kuwetlerine Yazrr (bk2.s.455) istikametinde ansrzln bir hiicum yaprldr. Kale kumandanr bir Erkrg hareketinde bulundu. Ticeddin maktul dtiqti.i. Karaca-noyon, Iooo kigi ile Tilkan'dan Merv iizerine yiiriidii ve ya$maya bagladr. Mukavemet gilrmedifi anlaqrhyor. Bundan sonra Kutuku-noyon, Halaqlar ve Afganhlar'rn dahil oldu[u roo.ooo (?) kigilik bir ordu ile giiriindii. Halka daha ijnce biiyiik bir ziilum, igkence yapttlar ve Merv'in son kahntrlartnt da tahrip ettiler.
istilisrndan 23-Mo$ol nehr'in durumu
sonra
MAveraun-
Belh ile Merv tahrip edildikten sonra Ceyhun'un giineyindeki vilayetlerde qrkan kanqrkhklarrn artrk Miverdiinnehr'in asayigi iizerinde bir tesiri olamazdr. Bu btilgedeki muhalif unsurlar ancak eqkiya geteleri tarztnda giiziikiiyorlardr; gehirleri ve btilgeleri zaptedecek kuwetleri yoktu. Qinli ra-
. 3e6 ismin imlasrnda, tzzz yr]|- bahannda ve yaz baglangrcrnda Hindistan'da bir Mogol birli$inin kumandanr bulunan gahrsla aynr kimse oldufu anlagrlmaktadrr. Ismi, basrh mell,t4J, tinde(1, trz)c#tS\tyve(I,r3o)c'lySchefer'inmetninde(Chrestomathbpasane, (Trudy,XV, farsga metin, rz8, I3o)eS!-l:ve ,S\,sP, Prof. Berezin (Trud1,XY, 86) Durbay olarak belinir. 3e7
Bastlt metinde (I, r3o). -2lj
3e8 Nesevi,
metin, gg, terciimr, t65.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
QiNGiz - HAN vE MoCoLLAR
+75
hip Q'ang-Q'un'un talebesinden biri tarafrndan yazian seyahatnAmesinde i.ilkenin o yrllar igindeki durumu ve Qingiz HAn'tn diiniig seyahati hakkrnda bazr bilgiler bulundu
Qingiz
3ee.
Hin, Taoist Q'ang-Q'un'un dini giihretini duymug oldufundan
rzIg yrh yazrnda, heniiz irtig sahilinde iken onu huzuruna ga$rrdr. Qingiz HAn'rn Q'ang-Q'un'a sordu$u sorulardan, onun feylesoftan "tjliimsiizliik ilAcrnr' almak istedi$i anlagrhyors. Tan (kimya tagr) hakkrnda Taoizm mezhebinin zAhiri manasrnr kabul etmigti. Halbuki Q'ang-Q'un'un mensup oldu$u tarikat bu hazineyi yalnrz ruhi ilemde arardt. Fikirleri tam bir felsefi siik0nete varmak gAyesine hasredilmiqti. Q'ang-Q'un'un bazt sijzlerinden, Qingiz HAn'rn arzusunu yerine getirirken kan diikiilmesine son vermek iqin onun iizerinde tesir etme$i hayal etti$i anlagtltyor{r. Q'ang-Q'un'un, Mogolistan' Uygur iilkesi, Kiilce biilgesi ve Yedisu yoluyla Sayrdm'a seyahat ederek oraya Kastm r22r'de varml$tlr. Yollar, Nlogollar'rn seferleri strastnda onanldr$rndan gimdikinden daha iyi bir durumda idi. Seyyahlar Qu nehrini ahqap, Talas nehrini de kdrgir bir kiipri.iden gegtiler{2. Seyahatin anlattlmasrndan, HArezmgih Nluhammed taralrndan tahrip edilen Seyhun'un kuzeyindeki vilayetlerin tekrar iskAn edildi$i anlagrhyor. Semerkant'a kadar her yerde yalnrz yerli memurlardan bahsediliyor*'. HiE bir yerde Mogol valileri yahut gamizaonlart yoktu' Bildi$imize giire SayrAm adrna ilk defa burada rastlanmtgttraoa. $ehirdeki binalar arasrnda kiiqiik bir kulenin bulundufu zikredilmektedir. Dirni.ig seyahatinde{:' yazar, Sayrim'dan, bi.iyi.ik bir gehir olarak bahseder. Seyyahlar, zo Kastm'da orada yrlbaqtntn kutlandr$rna qahit olduklannr siiylerler. Ashnda (tzeI yrh IB Kastm'tnda baghyan) Ramazan bayramr kutla3ne Rusqa terciimesi Arch. Palladius tarafindan, Pckin Mislonu Qahgmalan, IV, ingilizce terciimesi ise Bretschneider tarafindan, Mediaoal Rescarclus, I, 35 vd. yaprlmrgtrr. Sonuncusunda tarihler miladidir. m Pckin Migonu Qahsmahn,IV, 3zo; Bretschneider, Mcdiacoal Rcscarclus,l,86. {t Pchin Miryonu Qahsmahn,IV, 3zg (Bretschneider'de yoktur).
n2 Pehin Miryonu Qahsmahn,
I, IV,
3o7 vd.; Bretschneid,er, Mcdiutal, Rcscarclus, l, 7z
vd.
Q3 Pckin MiEonu Qahsnahn,IV, 3o8 vd. d.; Mcdiuoal Rcscarclus,l, T4vd. o Yalnp Kiggarh Mahmud'un eseri mtistesnadrr (Halife Muktedi zamanrnda to75Iog4) yazrlmrgtrr; Sayrim ile isficib'rn bir olduSunu belinmigtir. (Div6nii Lugati't-Tirk, l, 78).
q3
Pckin Misyonu Qahsmahn, IV, 336; Bretschneider, Mcdiacoal Rescarclus, da gehrin biyiikliiSii hakkrnda hig bir gey s
Eskikitaplarim.com
I,
gB (bura-
Karagöz
V,V. BARTHOLD
+76
nryordu. Bugiinde yaptrklan gibi yerliler, o giin "gurup gurup gezerek bayramlagryorlardt". Seyhun iizerinde yiizen bir kiiprii vardr' SayrAm ile nehir arasrnda iki gehrin adr geger; biri Sayrim'dan iig giinliik, diferi ise bir giinliik ve Seyhun'dan da iki giinliik mesafede bulunuyordu. Nehrin ijtesinde Aghk bozkrrr 7o mil kadar uzanryordu("zoo li'den fazla")' Bozkrrlarrn giineyinde Semerkant'a varmadan iince beg qehir daha geqtiler' l\ liisliiman memurlart her yerde seyyahlarr merasimle karqrhyorlardr. Seyyahlar, 3 Arahk'ta ZerefqAn'dan geqerek Semerkant'a kuzey-dofu kaprsrndan girdiler. Bu gehrin durumu daha k
Q'ang-Q'un Semerkant'a gelmeden ktsa zaman 6nce "Asiler" Ceyhun iizerindeki yiizen kcipriiyii tahrip etmiqlerdi. CelAieddin'in zaferinden sonra Nlilsliiman ihtilAlcilerin yaptrklarr anlagr|yor. Q'ang-Q'un, Semerkant'ta z6 Nisan rzzz tarihine kadar,ikinci defa Haziran ortastndan r4 Eyliil'e kadar, i.iqtincii defa da Kasrm baqlarrndan zg Arahk'a kadar kaldr. Bu sebeple hem kendisi ve hem de arkadaglarr qehir ile halk hakkrnda do$ru bilgi alabilecek durumda idiler. Verdikleri bilgilerden, Nlogollar'rn tahribatrna ra$men orada hayatrn normal seyrini takip ettifi anlaqrhyor. Ezan okununca erkek ve kadrnlar camilere gidiyorlardr. Bu farzr yerine getirmiyenler giddetle cezalandrrrhyorlardr. Ramazan gecelerinde ziyafetler verilirdi. Qargrlarda Eok miktarda mal bulunuyordu. Q'ang-Q'un'un beyitlerinde "biitiin gehir altrn gibi parhyan bakrr kaplarla doludur'{- denilmektedir. tzzz yrh bahalnda Qinliler, gehrin Eevresinde hog gezintiler yaptrlar. $ehrin batr taraflan bilhassa giizeldi. Bibi.ir'iin "Kul-t MagAk" dedi$i yer belki orasrdrr{8. AnhAr bd'lgesinde qimdiki Kul-i Nlagiyan mevkiidir. Burada Q6 Pckin Mis\onu Qahsmahn,
IV, 3ro vd.;
Bretschneider, Mcdiaeoal Rcscarchcs,
l,
78
(maiget temininin zorluklanndan bahsedilmez).
$-
Pckin Misyonu
Qahsmahn,IV, 3e6 vd. (Bretscneider de yoktur)'
4e Babcr-ndmeh,60; Scmerkant Vitfueti
Rchbcri, krsrm
IV, Seksiyon lY; Babur'un Haltrah,
faksimile A.S. Beveridge, vr. 48; terciime, 82.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
QiNGiZ - HAN VE
MOCOLLAR
+77
"her yerde setler, havuzlar, kuleler ve Eadrrlar gtirdiik": bazr yerlerde ba$lar vardr. Qin bahEeleri bile buradakilerle mukayese edilemezdi{e. Di$er taraftan Eyliil rzzz'de zooo kiqilik bir eqkiya getesi (belki Zerefqin da$hlarrndan) gehrin do$usunda giiri.indi.i. Her gece Semerkant halkr giikte yangrnlann krzrlh$rnr giirtiyorduarO. Q'ang-Q'un, gehri son defa ziyeret etti$i zaman Kasrm ve Arahk aylarrnda,kendisine verilen erzakrn artrklarrnr ag kiiyliilere verdi$i gibi bazan da onlara Eorba pigiriyordu. Bu bedava sofradan faydalananlarrn sayrsr Eoktu
4l
l.
Nisan r222 sonunda Q'ang-Q'un, Qingiz Hin ile giiriigme$e gitti. iki sahili arasrnda ulagrm yeniden sa$lanmrqtr. Bu yrl baqrnda yiizen kiipriiyii yeniden yapmr$ ve isileri imha etmigtiar2. Qingiz Qa$atay HAn Mart aylnda, Eadrrlarr Hindu-kug'un giineyinde bulundu$u strada Qinli rahibin geliqini haber aldr. Q'ang-Q'un, z6 Nisan'da Semerkant'tan hareket ederek diirt gi.in sonra Kig'ten gegti. Demir kaprdan geEerken Qingiz Hin'rn emri i.izerine kumandan Bugurci, tooo Mogol ve Miisliiman askerinden meydana gelen bir kafile ile ona refakat etti. Bo$azdan gegtikten sonra Qinliler giineye dofru yollartna devam ettiler. Askerler kuzeye dofru eqkiya ilzerine yiiriidiiler. Bundan anlaqrhyor ki, Surhin'rn yukarr kollarr tarafrndaki da$rlar heniiz tam manasiyle itaat altrna altnmaml$tl. Daha ilerde Qinliler Surhin ve Ceyhun'u kayrklarla geqtiler. O devirde Surhin'rn iki sahili srk ormanhk idi. 16 Mayts'ta Qingiz HAn'tn ordugahrna vardrlar. Ceyhun'u geEtikleri yerden diirt gtinliik uzakhkta bulunuyorCeyhun'un
du.
Hin'rn "ijliimsiizliik ilAcr" hakkrndaki sorusuna Q'ang-Q'un gu verdi: "Hayatr devam ettirmenin gareleri vardtr, fakat iiliimsiizliik cevabr ilAcr yoktur". Hin hayal krrrkh$rna u$radrfrnr hig belli etmedi, feylesofu samimiyetinden dolayr methetmekle yetindi. Rahibin hkirlerini dinlemek igin z5 Mayrs'r tayin ettifi halde sonradan daidaki "Miisliiman isilerin" faaliyette olduklarrnr haber altnca giiriigmeyi Kastm ayrna tehir etti. Bu sebeple Q'ang-Q'un Semerkant'a diindii. Qingiz Hdn, yaz srcaklarrnrn baglamasr iizerine "karh da$lara" do$ru ilerlemefe baqlamrgtr. Q'ang-Q'un, Mogol ordusuna bir kag giin relakat etti. Diiniig seyahatinde bir Qingiz
ne Pckin Misyonu Qahsmalan, IV, 316; Bretschneider, Mcdiacoal
Rescarclvs,
l,
b
vd.
ato Pckin Misyonu Qahgmahn,IV, 3zB (Bretschneider'de yoktur).
atl Pekin Miryonu Qahsmalan, daha krsadrr).
IV, 332; Bretschneider, Mcdiaanl
Rcvarches,
I, 96
(Eok
at2 PckinMislonuQahsmalan,IV,3r5; Bretschneider, McdiaatalRcscarclus, 1,80.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
+78
v.v. BARTHOLD
miisliimanrn kumandasrndaki rooo siivariden ibaret bir kuvvet, krsa zaman iince ordu tarafindan iggal edilmiq olan bir da$ gegidindeki bagka bir yolda onun yanrnda bulundu. Ceyhun'un giineyinde bulunan bu bo$az, Q'ang-Q'un'un anlatmasrna giire Demir-kaprdan daha tehlikeli idi. Qinliler yolda, batrya yaptrklan seferden diinen bir Mogol birli$ine rastladrlar. iki giimiig Yi (Qin lirasr) kargrh$rnda askerlerden elli mercan satrn aldrlara13. Q'ang-Q'un, Eyli.il'de Kig'ten hareketle Ceyhun yoluyla seyahat ederken maiyetine ijncekinden daha btiyiik bir kuwet verildi: rooo piyade ile 3oo siivari. Bagka bir yolu takip ettifi igin Demir-kaprdan geEmedi$i halde sonradan Demir-kaprya giiney-batr tarafindan yaklagtr. Yolda tuzlu bir prnar ile krzrl kaya tuzu kahntrlarrnr giirdii. Ceyhun'dan yine kayrklarla gegtiler. Yollanna devam ederek Belh harabelerine ulagtrlar. "Buranrn halkr krsa zaman iince isyan ederek kaqmrglardr, gehir iEinde hilA ktipeklerin havlamalarr duyuluyordu". Q'ang-Q'un, o srralarda Belh'in biraz do$usunda bulunan Mogol ordugahrna zB Eyliil'de vardr. islim memleketlerinden vatanrna dcinmekte olan Qingiz HAn'a bir miiddet refakat etti ara.
2q-qingiz Hdn'rn dijniiq seyahati Ctzcini'nin riviyetindenals, Celileddin'in kagmasrndan sonra Seyfeddin Agrak ile A'zam-Melik'in ordularrnr imha etmek iizere Qingiz Hin'rn Sind kryrlarrnda iiE ay daha kaldrfr anlagrhyor. Diiniig seyahatini Hindistan, Himalayalar ve Tibet yoluyla yapmak istedi$inden Delhi'ye Sultan $emseddin iltutmug'a elEiler giinderdi. TarihEimiz, elEi heyetinin nasrl gitti$i ve elEilerin nasrl kabul edildiii hakkrnda geniq bilgi vermiyor. Da$ yollannr karlar kapatmrqtr. O srada Qingiz, Tangutlar'rn htikiimdarrnrn isyan ettigini haber aldr ve geldi$i yoldan diinme$e karar verdi. Aynr zamanda falcrlar Hindistan'dan gitmemesini tavsiye etmiglerdi. E$er Qingiz Hin Sind kryrlarrnda i.ig ay kaldr ise, bu durumda PeqAver'den Kibul'e yaptr$r seyahate rzzz ylt $ubat sonu yahut Mart baglarrnda baglamrgtrr. Gegitlerdeki karlarr iggilere temizlettirdi. Qingiz HAn'rn diini.ig yolu hakkrnda C0zcini'nin verdifi bilgi aqrk de$ildi; gtinkii o, Kiggar'dan gegti$ini sciyler. HalbukiQingiz Hin Kiggar'a hig u$ramamr$trr. att
Pckin
Migonu Qalqmalan,IV, 3r8-3z3; Bretschneider, Mediuual Rcscarclvs,I, Bz-88. IV, 3zB vd. d.; Bretschnerder, Mcditeoal Rcsearclus, gt vd.
ata Pchin Misyonu Qahsmalan, d.
at5 Tabakat-r Ndsti, to43 vd. d., IoBI.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
QiNciz - HAN vE MoCOLLAR
479
Cuveyniar6 de Qingiz Hin'rn tince Hindistan'a gitmek istedi$i halde sonra aynr yoldan geri diindii$i.inii siiyler. Sind kryrlarrndan ayrrlmadan ijnce esirlere bir miktar piring toplattrktan sonra hepsinin katlini emretmig. Bu rivAyetin (bilindi$i gibi aynr riviyet sonradan Timur hakkrnda da nakledilmigtir)ar7 dogrulu$u giiphelidir. Hatta C0zcAni, Mogollar'rn mezilimini saklamak Adetinde olmadr$r halde bu olaydan hig bahsetmez; ashnda bilmemesi mi.imkiin de$ildir. Cuveyni, bundan ijncear8 esirler ile sanatkirlann kumandasrnrn Kutuku-noyon'a verildifini siiyler. Bu kumandanrn emri altrndaki Eegitli unsurlardan olugan kuvvetin 1222-23 yrllarrnda hAlA Merv'de meggul oldu$unu daha iince giirmi.igti.ik. Bu iglerde esirlere elbette liizum vardr. Qingiz }{dn, I{orasan ve Afganistan'da olanlardan hiE giiphesiz haberdar ediliyordu ve muhasara edilecek bir Eok qehir ve da[ kalelerinin kaldrfrnr biliyordu. Bu sebeple esirleri insani agrdan olmasa bile gahgtrrarak faydalanmak igin korumafa mecburdur.
Cuveyni'ye gilre Qingiz Hin, "BAmiyAn da$larrndan" yiiriiyerek Ba$lAn'a geldi. Orada daha iince afrrhklannrn bir krsmrnr brrakmrgtr. Yaz mevsimini o biilgenin meralannda geEirerek ancak sonbaharda Ceyhun'u geqti. Bu hususta Cuveyni'nin riv6yeti Q'ang-Q'un'un rivayetine tamamiyle uymaktadrr. Mayrs'ta Qingiz Hin'tn Ceyhun ktytlarrna pek yakrn oldu$u halde yaylak olarak Hindu-kuq'a daha yakrn bir yer segti$ini giirmekteyiz. Halbuki tzzo yir yaz mevsimini Nesef ctvartnda gegirmigti. HattA Mogolistan'a diinme$e gergekten acele ediyorsa oraya gitmek daha normal idi. Biiyle hareket etmesine aynca hangi olayrn sebep oldu$unu bilmedi$imiz gibi rzzz yll'rnda Qingiz Hin'rn bizzat katrldr$r askef harekAt hakkrnda kaynaklartmtzda bir habere rastlamtyoruz. Kumandanlartntn vazilesi daf kalelerinin tahrip edilmesi ve ulaqtmtn sa$lanmasiyle egya katarlartntn korunmasrndan ibaret idi. Bu vazifeyi umumiyetle baqariyle yerine getirmig olmalan ve Mogol kuvvetlerinin Afganistan'rn kuzey krsmr gibi bir iilkede bir defa bile zor durumda kalmamrg olmalarr,Qingiz HAn'rn askeri dehasrnrn en iyi delillerindendir. Bu hususta Mogollar'n u$radrklarr en afrr kayrp TAlkan'da oldu. Qingiz Hin Gazne'ye do$ru ilerlerken egya katarrnr orada brrakmrqtr. Garcistin'da bulunan Aqiyir daf kalesinin emiri Muhammed Meraganiare bu eqyaya hiicum etti, giitiirebildi$i kadar araar6
Cuveyni,
I, rog; Schefer,
Cfucstomathic pcrsanc,
ll, rr4 vd. d.; D'Ohsson,
Histoirc
dcs
Mongob,II,3r9 vd. d. ar7 P6tis de la
Croix, Il, go; ,/afcrndme,ll, gz. al8 Cuveyni, I, to8. ate Tabakatt Nisti'nin rS64tarihli Kalkuta baskrsrnda (negr. Nassau Lees) Margazi.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
480
balar dolusu altrn ile di$er eqyayr aldr; Eok miktarda at ele geEirdi ve esirleri serbest brraktr. Mogollar onun kalesini on beg ay kuqattrktan sonra ezg yil.r baglannda zaptedebildiler. Btr arada rzzz ve t223 yrllannda GarcistAn'rn difer biitiin kalelerini ele geEirdilera20.
Qingiz Hdn tzzz yrh sonbahar mevsiminde Ceyhun'u gegerek biitiin krq Semerkant'ta kaldr. Qa$atay ile Ogedey o tarihte Kara-kul'da ZerefqAn'rn a{zr yakrnrnda karargih kurmuglardr. Kuq avhyarak her hafta Qingiz Hin'a elli deve yiikii kug giinderiyorlardr. Diiniig srrastnda daha biiyiik iilEiide bir siirek avrna Erktrlar (belki erzaklartnt tamamlamak iEin); biitiin gehzddeler ava katrldr. CuEi'ye, KrpEak iilkesinden vahgi eqekler giindermesi emredildi. rzzg'te Qingiz HAn yoluna devam etti. Seyhun sahilinde Qa$atay ve Ogedey ile gtiri.iqerek bir kurultay topladr. Kulin-bagr ovasrndaa2r (iskender da$arrnrn kuzeyinde) Cugi ile giiri.iqtii. Cugi, babasrnrn yaban egekleriyle ilgili emrini yerine getirdikten bagka zo.ooo krr at hediye getirmiqti. Mogollat t22Z yrh yazrnr bozkrrlarda geEirdiler. Orada da bir meclis toplanarak bazr Uygur emirleri idama mahk0m edildi. Suqlarrnrn ne oldu$una dair bir qey siiylenmiyor.
Q'ang-Q'un'un verdiii bilgia22 umumiyetle Cuveyni'ninkine uyuyor ise de Qingiz HAn'rn yolunu daha do$ru olarak takip etmemize imkAn vermi-
yor. Ordu 6 Ekim tzzz taihinde bir yiizer kiiprii ile Ceyhun'u geqti. Uq defa, zo, 24, zB Ekim tarihlerinde Qingiz Hin Qinli rahibin derslerini dinledi. Ahai tercilmanhk yapryordu; stjzlerinin yaztlmastnt emretti. Kasrm baglarrnda Semerkant'a vardrlar. Rahip daha ijnce oldufu gibi Sultan'rn sarayrna yerlegti, Mogol ordugihr gehrin do$usunda on mil (otuz li) mesafede idi. Qingiz Hin'rn Semerkant'ta kalmast, Cuveyni'nin verdi$i haberden anlagrlaca$r kadar uzamadt. Mogollar'rn hareket ettikleri tarih hakkrnda tam bir bilgimiz yoktur. Q'ang-Q'un, onlardan, iinlerinde yahut arkalarrndaa23 seyahat etmek igin izin istedi. Onun riviyetinden rzz3 yrh Ocak aylnrn sonlanna dofru H6n'rn Eadrrlarrnrn Seyhun nehrinin saf sahiline kurulmug bulundu$u anlagrlmaktadrr. Gerek Cuveyni'nin ve gerekse a2o Tabakatt Ndsut, rc72-ro77. a2r Kulan bozkrlan hakkrnda
krS. Protokol. Turk. Kru
Eskikitaplarim.com
Karagöz
QiNciz - HAN vE MoCoLLAR
48I
Q'ang-Q'un'un rivdyetleri, bilinmeyen bir miiellihn MirhAnd'a nakledilen rivAyetinina2a aksine Qingiz Hin'rn diiniig seyahati srrasrnda BuhAri'ya ugramadr$rnr giistermektedir.
Q'ang-Q'un'un rivAyetinden, Qingiz HAn'rn rzz3 baharrnda o$ullarrnr bekledifi yerin biiyiik bir nehrin kenannda, Sayrdm'dan iig merhalelik mesafede bulundu$u anlagrlmaktadrr; belki QirEik nehrinin kenarrnda idi. Orada lo Mart'ta, "do$u da$an" yakrnrnda Qingiz Hin, av esnasrnda attan diigtii; az kalsrn bir yaban domuzu tarafrndan iildiiriilecekti. Q'angQ'un, bu olaydan faydalanarak Hin'r yagrnrn ilerlemig olmasr sebebiyle avlanmadan vazgeEirme$e ikna etti. Qingiz HAn, bu giiriigii uygun giirdiifii halde ahqkanh$rnr birden bire terkedemiyecefini stiyledi. Bundan sonra iki ay avlanmadr. Q'ang-Q'un r r Nisan'da Qingiz Hin'dan izin istedi ve gehzidelerin gelmesini beklemeden hareket etti.
Qingiz HAn'rn Kulin-bagr bozkrrlarrndan Mogolistan'a seyahati hakkrnda Cuveynio2', ancak sonbaharda ayrrldr$rnr ve ilkbaharda merkezine (ordu) vardr$tnr siiyler. Regidiiddina2u, Qi. tarihia2T ve Tian-g'ao-pi-Sia28'ye giire Qingiz HAn, Mogolistan'a ancak rzz5 yrhnda diinmiigttir. Qin tarihi ile Regidiiddin ilk baharda, Mogol destanr ise sonbaharda diindi.i$iinii belirtirler. Mogol destanrnrn bildirdi$ine gore tzz4 yrh yaz mevsimini irtig kryrlarrnda geEirmiq olmasr kuvvetle muhtemeldir.
25-MAveriiinnehr niden imarr
ve HArezm gehirlerinin
ye-
Qingiz HAn Batr memleketlerini kesin bir gekilde itaat altrna almafa muvaffak olmadan geri diinmiigtiir; Fakat MiverAiinnehr ile HArezm'de tzz3 yrhndan itibaren Mogollar'rn hikimiyetine kargr koyacak kimse yoktu. ibnii'l-Esira2e ile Cuveynia30, bundan dolayr MAverAiinnehr qehirlerinin tahribattan sonra Horasan ve Irak qehirlerinden gok daha gabuk kalkrn-
drklarrnr belirtmekte miittefiktirler. MAverdiinnehr halkrnrn a2a
on iiqiincii
Mirhind, Vb de Djmghi<-Khan, rffi. Cuveyni, I, r r r ; Schefer, Chrastomathb
pcrsane, ll, r47. tz6 Trud1, XV, g+, rrB. ikinci krsrmda (altrncr satrrda) geviren yanhEhkla"yaz" kelimesini almrgtrr, halbuki metinde yoktur (r. r75). a27 Iakinth, istarilaclcty. Khanoa, rz7. a25
a28
Pchin Misyonu Qahsmalan,
IV, r49.
a2e
ibnii'l-Esir, XII, 323; Tiesenhausen, 38. ar Cuveyni, I, 75; Schefer, Chrcstomathic pcrsanc,
Il, ttB
vd.
F.3t
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
agz
yiizyrhn son yansr ile on dtrrdiincii ytizyrhn baqlarrnda karrqrkhklar esnasrnda u$radrklan feldketlerin, Mogol istilisrnrn sebep oldu$u tahribattan daha uzun ve derin izler brraktr$rnr tarihi olaylar ortaya koymaktadrr. Mogol istilisrndan en Eok zarar gitren HArezm bile bir dereceye kadar kalkrnabilirdi. Biilgenin zapttndan sonra Cugi, daha iince (bkz.s.44o) adr geEen Qin-Timur'u HArezm valisi (baskak) tayin etti. MAzenderAn ve Horasan da ona ba$h idia3t. Giiriili.iyor ki, CuEi bu vilayetlerin de kendi idare sahasrna katrlaca$rnr diiqiiniiyordu. istedifini yerine getirememig, HArezm'in baqgehrinin tahrip edilmesine engel olamamrgtr. ibnii'l-Esir"2, krsa zaman iginde Gurginc'rn harabeleri yantnda biiyiik ve yenibir gehrin kuruldu$unu yazmaktadrr. GurgAnc adrnr Mogollar Urgeng'e433 gevirdiler. Bu isim bugiine kadar devam etmiqtir. Onuncu yiizyrlda gehrin Ceyhun'un sol sahilinde bulundu$unu giirmi.igti.ik. On iiEiincii yiizyrl baglarrnda genig bir imparatorlu$un merkezi olunca nehrin yahut bir kanaltn birbirine kiiprii ile ba$r iki sahilini iggal ediyordu. Yeni qehir, Ebu'lGizi'nin eserinin bir Eok ksrmlanndan anlagrldr$tna giirea3a nehrin Hazar denizine diikiilen bagka bir kolunun sag sahilinde inga edildi. $imdiki Kiinye-UrgenE, ancak on dokuzuncu ytizyrla Aittira35. Urgeng, Avrupa'dan Asya'ya giden yol iizerindeki en miihim ticari merkezlerden biri idi 436. Buna ra$men Hirezm'in kalkrnmasr oldukqa yavag oldu, bentler uzun miiddet tesirsiz kaldr; Ceyhun, iig asrr boyunca Hazar denizine akabildi. HArezm'in Mogol hAkimiyeti altrndaki durumunun Siminiler devrindeki durumundan ne kadar farkh oldu$u ibn Battfita'nrn $u ciimlesinden anlaqrlmaktadrra37. "Hdrezm'in merkezi (Urgeng) ile BuhirA arasrnda uzanan bozkrrda oturulabilen tek bir gehir vardr: KAs kasabasr". a3r Cuveyni, a32
II, zt8.
ibnii'l-Esir, XII, 323.
ett Trudy, XV, 69; farsga metin, Io4. Cuveyni'de pcrsane,
ll,
0' 96) ve Schefer'de (Chrcstomathie r3g) metne bakrlrrsa Urgeng tabirinin Mogollar'dan iince mevcut oldugu netice-
sine vanlabilirdi, fakat bir kag yazmadaki Eekli a3a
6Kf
dir.
Bilhassa s. zz5'te agrkga beyan edilmigtir (terciime, z4r); krg.
onaluncr yiizyrla
iit bir eserden ahnmrghr.
vd,
Mogollar'rn tahrip ettikleri gehrin kahntrlan,
o zaman mevcut gehirden ayn olarak zikredilir. a35 Galkin, Etnograf. i astronom. matcrial po Sccdnci Alii i Ornburgskomo krayu, Sait Petersburg 1868, 16r. Hive'nin resmi tarihine giire Kiinye-Urgeng r83r yrhnda kuruldu; kry Barthold, Oroslunb Turktstana, gg. Eski gehrin harabeleri hakkrnda kry. A. Khun, Statistictuskb natoia$ d$a Turlecstanq IV, zrt-zI6 (HilAli'den Kiinye-Urgenq'e) ve s. z16-z18 (Kiinye-Urgeng'ten Hoceili'ye). Landsdell'in harabeler hakkrnda verdifi bilgiler (Russian
II, 34r 348) bu eserden altnmtgtrr. Yule, Cathal and tlu way thithcr, II, zB7 vd.
Cmtral Asia; 436
a37
ibn Batt0ta, II,
19 vd.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
QiNciz - HAN vE
MOCoLLAR
489
26-Qingiz HAn ile Cuqi arastndaki kavga Qingiz HAn'rn o$ullarrnrn hepsi babalariyle birlikte dofuya diindiiler; yalnrz Cuqi bu geniq arazid,e kaldr. imparatorlu$un merkezi idaresinden ayrr miistakil bir devlet kurmaya gahgtr$r orlaya qrkrnca babasiyle aralart aErldr. C0zcini'ye gtirea38 Cugi, KrpEak memleketini gok sevdi$inden tahrip edilmesine engel olmak istedi. Maiyetine, "Qingiz HAn'tn bu kadar Eok memleketleri ve kavimleri mahvetmek iEin akhnr kagrrmrg olmaltdtr"
dedifi rivAyet edilmektedir. Babastnr av
esnastnda tjldiirmek ve niyetindeydi. yapmak ittifak ile Miisltimanlar Qafatay bu plinr duyarak babasrna haber verdi; o da CuEi'yi gizlice zehirletti. Di$er esas kaynaklardan yalnrz Regidi.iddina3e, baba ile o$ul arasrnda bir anlagmazhk oldu$undan bahseder. Cuveyniaao, Kulin-bagr mi.ilakatrndan sonra Cuqi'nin kendi
iildii$iinii anlatrr. Regidiiddin'e giire ile Subudey'in ancak gegmig olCebe yAni vilayetlerinin", "Kuzey Quqi'ye, verilmigti. Fakat o, bu vavazifesi altnmasr itaat alttna duklan vilayetlerin oflunu yanrna Ea$rrdijniince zifeyi yapamadr. Qingiz Hin, Mogolistan'a gtkmadr$rnr belirtti. O srdr. CuEi, cevap olarak hastah$r sebebiyle sefere ralarda Batr memleketlerinden gelen bir Mogol, Cuqi'yi avda giirdi.ifiinii siiyledi. Qingiz Hin, oilunun itaatsizlik etti$ine inantnca Qa$atay ile Ogedey'i ona kargr giinderdi. Kendisi de onlarr takip etmek igin hazrrlandr$r srrada Cugi'nin iiliim haberi geldi. arazisine dijnerek ktsa zaman sonra
Reqidiiddin, bir riviyetinde Cugi'nin ancak zo yagtnda, baqka bir rivayetinde ise 3o-4o yaqlannda oldu$unu siiyler. Bununla beraber Qingiz HAn'rn tiqiincii o$lu ogedey'in rzo6 yrhnda bir oflu oldu$u dikkate ahnrrsa44ren biiyiikleri olan Cugi'nin ya$r 1225 yrhnda 4o'dan aga$r olmamasr lazrmdrr. CuEi'nin ijli.im tarihi Reqidilddin'de belirtilmemigtir. Di$er kaynaklara goreaa2 babasrndan altr ay iince, yAni $ubat 1227 tarihinde iildii. Bu durumda Qingiz Hin onun vefat haberini aldr$r zaman Tangut,ta bulunuyordu. Oraya, Reqidi.iddin'e giireaa3 rzz5 yrh son bahannda, at8 Tabakah a3e
Nisri I IoI. Umumi Kiitiiphane yazmasr, V, g, I, vr. rB7 vd.; ed' Blochet, r3z vd'; D'Ohsson,
Histoirc fus Mongolr,
I, 353 vd.
a0 Cuveyni, I, zeI. aar
lakinth, istaiya
chcryr. Khanoo,
z$.
Beg'in muhtasar tarihinde biiyledir (British Museum yazmasr' Add. 26, I9o' w. ro8; Miles, Shajrat ul Atrak, I916); Raverty'de Rebiiilewel (Tabakau Ndsti, ttoz). aa2
Ulu[
nnt
T*dt,XV,gr4, r18.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
&+
Qin tarihine gdre deaaa rzz6 yrh ilk baharrnda gitmiqtir. Ondan sonra bir daha Mogolistan'a dtjnmedi. Qingiz Hin'rn, o$lunun ijliim haberini nasrl aldr$rnr anlatan giirAne masahn aa5 elbette tarihi bakrmdan hiE bir krymeti yoktur. 27
- qin giz HAn' rn gahsiyeti
Qingiz HAn, A$ustos r227'd.e4a6 yetmig iki yagrnda iildii. Haleflerine, silah kuwetiyle kazanrlmrq genig bir imparatorluktan bagka teqkilatrnrn esas umdelerini de brrakryordu. O biiyiik cihangirin ahlikrnrn do$ru ve tam bir tasvirini yapmak elimizdeki bilgilerle oldukga giigtiir. Bu hususta haleflerini tetkik etmek igin daha uygun bir durumdayrz; giinkii bazr tarihEiler onlarr yrkrcr de$il yaprcr kabul etmek iEin bazr sebepler bulmuglardrr. Meseli Batu, Rus kaynaklarr nazarrnda "vahgi hayvandan" aa7 bagka bir gey olmadr$r halde Mogollar ona "Sayrn Hin" lakabrnr verdikleri gibi Mogollar'r methetme$e asli miitemayil olmryan Miisliimanaa8 ve Ermeni aae miiellifleri de, onun hilm, adalet ve dirayetini methederler. Tarihi qahrslar hakkrnda oldu$u gibi milletler hakkrnda da ancak hayatlannrn geqitli cephelerine dair bilgimiz olursa do$ru bir hiikiim verebiliriz. Miinferit gahrslar ve milletler hakkrnda tek olaya ve icraatlennln ayn cephelerine dayanarak hiikilmler vermek tamamiyle ilmi olmryan bir usuldur. Maalesef en yeni tarihgiler de bile bu usule rastlanmaktadrr. Q'ang-Q'un ile Mogollar arasrndaki giiriigmea5o, on iiqiincii yiizyrl Mogol giiEebelerinin bazen bugiinkii Krrgrzlar kadar miikrim ve uysal gtiriinebildiklerini gcistermektedir. Fakat bu durum, mezilimleriyle biitiin diinyanrn nefretini kazanmalarrna asli mAni de$ildir. Bununla beraber Eafdaq giiEebe hayatrnrn sAkin manzaralarrnr yakrn mazideki kan diikiici.iliikle mukayese eden bazr seyyahlar, bu kavimlerin tamamiyle "defigmiq" oldu$unu zannederler. aaa
Iakinth, istoila chclr. Khanou, rgz.
aa' Mctinhr, r63 vd. ($ecertii'l-Etrik'ten)
Cuveyni'de (1, tq$ 4 Ramazan (I8 Agustos); D'Ohsson'da aynr tarihi kabul etmiqI, 3Br); Cemil Karqi'de (Mctinb, 136) ro Ramazan (24 Agustos). Regidiiddin'in verdi$i bilgilerden (Trud1, XV, Irg; farsga metin. I77) Qingiz Hin'rn tiliimiiniin biraz daha iince olmasr neticesine vanlabilir, giinkii r4 Ramazan'da (28 Afiustos) cenazesi Mogolistan'a getirilmig bulunuyordu. aao
tir
(Histoire dts Mongok,
aa7
Karamzin, istoiya gosudarstaa Rossiislaua,lY , rz. Ndsti, t 17 r vd.
aa8 Tabakat-t aae
Patkanov,
a50
Pekin Mislonu
istoila
nongoloo inoka Magakii, rB' Qahsmaltn,IV, lBB, Bretschneider. Mcdiacaal Rescarchcs,l,5z'
Eskikitaplarim.com
Karagöz
QiNGiZ - HAN VE MOGOLLAR
485
gahsiyeti hakkrnda en genig bilgiyi C0zcAni ile MengHung'da buluyoruz. C0zcAni'nin konuqtufu kimselerasl, HAn't, Horasetn't istili etti$i srrada, altmrg beg yagrnda oldufu bir zamanda giirmi.iglerdi.
Qingiz
Hin'rn
Uzun boyu ve sa$lam biinyesi ile dikkati Eekiyordu. "Kedi gibi giizleri" vardr; saglarr seyreklegmig ve a$armrgtr. Meng-Hung'a g6rea52 Qingiz Hin, Mogollar arasrnda iri ciissesi, genig alnr ve uzun sakah ile tantnryordu. $ahsiyetinin en dikkate de$er taraft, kendisine fevkalAde giivenmesi ve her hangi bir durumda tek taraflr tahrik ve tesirlerden tamamiyle beri olmasr idi. Biitiin cihangirler gibi Qingiz Hin, hikimiyetini sa$lamak igin liizum giiriirse binlerce insanr serin kanhhkla imha edebilirdi; fakat giivenilir kaynaklardan edindi$imiz bilgilere giire hareketlerinden hig birinde liizumsuz ve $uursuz ziilumden eser yoktur. Meseli, Celileddin'in emriyle Mogol esirlerine yaprlan ziilum gibi. Vahgilerin fitri negesi ve ihtirasr ile yabancrlara kargr haysiyetlerini korumadaki hissiyatlarrnr belli etmemek iqin sarfettikleri gayret arasrndaki tezat bir gok seyyahrn dikkatini gekmigtir. Qingiz Hin'rn halefleri, her tiirlii eilenceyi elde edebildikleri gibi biitiin insanlar onlarrn huzurunda e$ildifinden eilenceleri ve haysiyet endigesinde kolayca ifrattan tefrite diigerlerdi. Onlar arastnda hiE yiizii giilmemig ve tebaalarrna dehget sagan hiikiimdarlar (Qaiatay ve Gtiyiik) giirmemiz miimkiindiira53. Di$erleri, giiqebenin frtri negesine ba$h kalarak en aEtk bir gekilde bunu yaqamak ve yagatmak arzusunda olduklarrnr gtisterirlerdi. Tebaalarrna yumugak ve samimi davranarak tavtrlart ve cijmertlikleriyle onlartn kalplerini kazanlrlardr. Byron'un Sardanapalus'u gibi herkesin kargrsrnda e$enceye kaprlarak bunu sefahat derecesine vardrrrrlar ve tahtrn haysiyetini beq parahk ederlerdi (Ogedey ve bir dereceye kadar Qafatay, HAn Tarmagirin gibi)aia. Qingiz Hin bu agrrrh$a yabancr idi. Onun qahsiyeti, idaresine kargr olan her iradeyi ezerdi. Ordusunda son derece srkr bir disiplin vardr. Mogollar'a diiqman olan Cfrzcini'ye gtirea55 orduda yalanctlrk ve hrrsrzhk hayal bile edilemezdi. Qingiz Hin, aynr zamanda Alicenap bir kahraman idealine sahipti. Onun hakkrnda qiiyle denmektedir: "Bu prens, Temugin, strttndaki elbiseyi grkarlr verir, bindi$i attan iner ve hediye eder"45('. Cirzcini'deki haber Qingiz Hin'tn Kadr Vahideddin Buqenci ast Tabakat-r Ndsri, ro77.
t;z Tradl,lY , zt7.
a53 Guyuk'un ahldkr hakkrnda krq. Plano Carpini, Hakluyt Cemiyeti ilAve Serileri, I, rz7; Cuveyni, I, zr3; Reqidiiddin, z5z vd. a54 Bunun hakkrnda bkz. ibn Batt0ta, II, gg-tg.
a55
Tabakat+Nisfi, rc79.
as6 Trad1,
XIII,
gB; fanEa metin, t6o.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
486
ile miilakatra5T, Qingiz HAn'rn hoguna gitmiyen sijzlerden dolayr duydu$u iifkeye hikim oldu$unu gtistermektedir. Milletin iEkiye olan dtgkiinlii$iine o da katrlrrdr. Emirlerinde bile iEkiye kargr fazla qiddet giisterme$e ihtiyaE duymamrqtrra58. Meng-Hung taralrndan Qingiz Hin'tn Qin elgisinden "altt testi qarap ceza almasr" hakkrnda nakledilen rivAyetaie, Bi.iyiik Petro'nun igret Alemlerinin hikiyelerini hatrrlatrr. Yine Meng-Hung, geng krzlardan meydana gelen bir hinende taktmtntn Mogol hantna her yerde refakat etti$inden bahsetti$i gibi Q'ang-Qrr'r,,r.rtt460 seyahatnimesinde de krzlardan bahsedilir. imparatorluktaki her qey gibi ordu, devlet erkinr ve Hin'tn kendisi iEin odahklar tedariki srkr bir teqkilata ba$h idia6'' Qingiz Hin'tn yaglnrn ilerlemig olmastna ra$men zihni kabiliyetlerini korumast, e$lencelerinde, haleflerinin Eo$undan daha Eok itidal giistermiq oldu$unu ispat eder.
Qingiz HAn'rn teqkilatta giisterdi$i biiyiik kudret bilhassa dikkate de[er. Omriiniin sonuna kadar her ti.irlii ki.iltiire yabancr kalmrqtrr- Yalnrz Mogol dilini konuqurdu a62. imparatorlu$un teqkilatrna, ancak giigebe Ihtihlerin medeni kavimler iizerindeki hAkimiyeti giiriiq aErsrndan bakardr. Onlann Ealtqmalanndan faydalanarak yalntz bu maksatla himaye edilmek
iizere Tann taraltndan Mogollar'rn eline teslim edildiklerine inantrdta63. Ashnda Qingiz HAn'rn elimize geEmig olan bitiklerinde, ilk Osmanhlar'rn O[uz Hin'a dayandrrdrklart "dAim giiE ideler' oturak olmtyalar"a6akabilinden kesin emirler yoktur. Bununla beraber aynl arzuyu tagrdrfrndan giiphe edilemez. Her halde Qingiz Hin'tn Yasasta65 on dijrdi.incii yiizyrlda hili aynr minada de$erlendiriliyordu. QiftEiler ile sanatkirlar, sahiplerinin yini Mogollar, yahut daha dofrusu Mogol ileri gelenlerinin faydalanacaklarr ham maddeleri tegkil ediyorlardr. Qingiz HAn, yalnrz kendisi, halefleri ve en yakrn akrabasr iEin qahgryordu. Biitiin milletin hayrr iEin (hatti bu at1 Tabakat-r N6stri, to4t vd. tse Trud1, XV, Ie5vd. d.
tie Trud1,lY,44. a@ Pckin
Migonu Qahsmahn,lY , z7g; Bretschneider, Mediacaal Rcscarclus, l, 43 vd' , Histoire dcs Mongob,l, 4t6 vd.
a6r Cuveyni, I, z4; D'Ohsson a62 Tabakat-t N6st'f, t t 14. a63
Patkanov, istoilta mongoho inoka Magakii,
a6a
TaAih-i Al-i
rr.
Miizesi yazmasr 5go ba, zB (farsqa ashnda yoktur). 465 Taih-; Giizidc" Petrograd Universitesi yazmasr, No. r53 vt. 472i (E.G- Browne'in faksimile negrinde yoktur). SeQak, Asya
Eskikitaplarim.com
Karagöz
QiNGiz - HAN vE
MOCoLLAR
+Bt
Iikrin Orhun kitabelerindea66 ilhde edildi$i gekilde bile) gahgmak hkrinde oldu$una dair hig bir delil yoktur. Di$er taraftan fikri kiilti.ir iiyle bir kuvvet tegkil ediyordu ki, teb'a ellerine biisbiitiin terkedilemezdi. GiiEebe hayatr ile fikri ktiltiir gibi birbirinin zrddr olan iki geyi barrgurmak siyiseti, Qingiz HAn'rn en zay{ tarafr ve devletinin giikiigiini.ini.in baghca sebebi idi. Fakat imparatorlukta kurdu$u tegkilat, kurucunun irliimi.inden sonra birli$ini krrk yrl devam ettirme$e kifi gelebilmiqti. imparatorlu$un biili.inmesinden sonra ortaya grkan devletlerde de Qingiz HAn'rn iilesinin hikimiyeti bir kaE nesil devam etmigtir. Bu husus bilhassa dikkate de$er, giinki.i ofullarr ve torunlanndan hig birisi onun tistiin kabiliyetine sahip de$ildi. Qingiz HAn, heniiz hayatta iken halefini seEti. Bu segim de dirayetine ve uzak giiri.igli.ilii$iine yeni bir delildir.Tffluy'un askerlikteki kabiliyetine ve Qa$atay'rn, babasrnrn ortaya koydu$u usulun eses kaidelerini tatbikte gtisterdi$i giddete ra$bet etmedi. Alicenap ve miikrim tabiatiyle herkesin kalbini kazanmrg olan Ogedey'de karar krldr. Babalannrn kuwetli iradesi, o$ullarrndan hiE birinde olmadr$rndan iiliimiinden sonra Hin ililesinin birlikte devleti idare etmeleri mecbud idi. imparatorlufun birli$inin korunabilmesi igin en yiiksek iktidarrn, fikri niif0zu ve iradesinin kuvvetiyle defilse bile yaradrhgrndaki cizibe ile bi.itiin iileyi birleqtirebilecek bir adamrn bulunmasr lazrmdr. Bu diigiincelerin Qingiz Hin'rn kendi fikrinde ne gekilde ortaya grktr$rnr siiylemek giigtiir. Biitiin rivAyetlere giire her halde Ogedey, babasrnrn sa$h$rnda veliaht ilin edildi. Onun saltanatr devrinde hanedan iiyelerinin miistesna bir birlik ile hiikiimet siirmeleri ve teb'anrn erigtifi nisbi refah, o dAhinin iimitlerini Ogedey'in tamamiyle yerine getirdi$ini ortaya koymaktadrr. Mogol imparatorlu$unun tegkilatrnrn Orta Asya tarihinde nasrl tesir etti$ini, yrkrnilsr iizerinde yiikselen devletlerde hangi izlerinin bulundu$unu ara$trrmak hig giiphesiz Eok faydah olurdu. Ancak bunu ortaya koymak yeni bir esere konu olabilir.
n*
lqith, XII,
7o (Kiil-tegin'in biiyiik kitabesi satrr z6 ve z7; W
Radtoff.
alttirhischclnschriftcndcrMongolci,rT;Y.Thomsen, Insctbtionsdcl'Orkhon,lcf.,to7.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V. BOLUM
Mocol
HAKiMiYETi ALTINDA TURKiSTAN
r-Ogedey'in
(r zz7-r 269)
HAn ilAn edilmesi
Ogedey daha babasrnrn sa$h$rnda halef tayin edilmig ve bir si.ire sonra, r22g (Bo[a yrh) yrhnda mutantan bir merasimle Kurultay'da Hin ilin edilmiqtir2. Qingiz'in iiliimii ile Ogedey'in tahta gegigi arasrndaki siirede iilkeyi kimin idare etti$ine dair bilgiyi yalnrz Qin kaynaklarrndan ii$renebiliyoruz. Bu bilgilere giire saltanat niibi olan T0luy (Toluy), Qinli vezir Yeh-lii Ch'u-ts'ai'rn tesiriyle bizzat kendisi istememesine ra$men Kurultay'r toplama$a razr oldu; fakat Qinli vezirin niif0zundan ve hattA isminden bile di$er kaynaklarda bahsedilmemektedir.
Qingiz Hin'rn halelini segme hususunda giisterdiii isabet, onun insanlan tanrmadaki derin bilgisinin di$er bir delilidir. Kardegleriyle olan di.igmanca miinasebetleri sebebiyle Cugi'nin daha hayatta iken bile adayh[r siiz konusu olamazdr; biiylece Qingiz HAn diier i.ig o$lu arasrnda seEim yapmak mecburiyetinde idi. Kanunlarrn kusursuz bir gekilde tatbik edilmesinde, sertlik ve titizlikle Qafatay, babasrnrn yolundan gidiyordu. Askeri hizmetlerin yerine getirilmesinde ve muhtemelen kumandanhk hususunda T0luy hig giiphesiz kardeqlerinden iistiindii. Qingiz Hin, bu iki kardegin sahip olduklarr hasletlerin, iglerin yi.iri.iti.ilmesi agrstndan son derece iinemli oldu$unu bilmesine ra$men bu hasletlerin giiqebe bir devletin btitiinlii$iinii korumak igin ehemniyetli bir unsur olan hinedan mensuplan arasrnda birlifin teminine ve geniq bir imparatorlu$a hikim olmaya yetmiyece$ini de biliyordu. Hinedanrn biiti.inli.i$ii, ya Qingiz HAn gibi bir
dihi
ve kuwetli gahsiyet veya hinedan iiyelerini ve milleti kendisine ba$h-
yacak mutedil ve gelkatli birisi tarafindan sa$lanabilirdi. Sadece Ogedey
bu vastflan hiizdi; bununla beraber Tasa'nrn titiz bir uygulayrcrst defildi. Ustelik igkiye diigkiinlii$i.i babasnrn tayin etmig oldu$u hududu epeyce
' (Bu biiliim V.V. Banhold'un SSCB ilimler Akademisi Argivleri'nde, Fund 68, Op. I, No rz (25 yaprak) bulunan yazma niishasrndan ilk defa negredilmektedir. Yazmada biiliimiin adr yoktur ve dofrudan dolruya gu ciimle ile baglamaktadrr: "Ogedey daha babasrmn saf,h$rnda halef tayin edilmig..." Editiir). 2 Mogol{in vekayinimesine giire Kurultay
Gkli Tailu Kafarov terc. r52; [Kozin negr., r9I
fare yrhnda (rzz8) toplanmrqtrr; bkz.
].
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
a$ryordu. Askeri sahada temiyiiz edebilecek bir kabiliyete sahip de$ildi' Askeri seferlere babasrndan daha az katrhyordu; yrllarrnrn biiyiik bir krsmrnr Karakurum ve gevresinde Qin ve Miisliiman sanatkArlann yardrmryla muhtegem binalar yaptlrmakla gegiyordu. Ciimertli$i siyesinde teb'astntn sevgisini kazanaca$tnr iyi bilen Qingiz Hin, bu sebeple kendisine halef olarak askeri kabiliyetleri iistiin olan T0luy'u veya Yasa'nrn titiz bir uygulayrcrsr olan Qa$atay'r de$il onu seEmigtir. Ogedey zamantnda yeni iilkelerin fethi bizim igin biiytik bir tjnem tagrmamaktadrr; asked harekit Qin, Batr Asya ve Avrupa'da devam ediyor-
du, lakat bu slralarda tarihiyle meggul oldu$umuz iilkede, Tiirkistan'da hayat normal seyrini takip ediyordu. Daha aqa$rda siiziinii edece$imiz gibi Ogedey'in saltanatmln son yrllannda Buharihlar'rn bir ayaklanmast bastrnlmrgttr. Fakat Ogedey'in, babastntn kurdu$u imparatorlu$un tegkilitlandrnlmasrnda ve huzurun sa$lanmastnda aldr$r tedbirler biitiin Mo$ol imparatorlulunu ilgilendirdi$inden bizim igin daha iinemlidir. z
- Ogedey' in hikimiyetinin
iizelligi
Biitiin tarihi kaynaklar, hatti hiikiimdarlarr ile alikasr olmayrp onlara diigman olanlar3 bile ogedey'in ciimertli$i ve miitedilli$i hususunda hemfikirdirler; halefleri zamantnda srk stk tekrarlanan dehget verici mahkemeleri ve vahqice katliimlarr onun saltanail esnastnda hig giirmiiyoruz. Bununla beraber Ogedey, kendi devrinin adamr ve aynl zamanda yukarrda da izah edildi$i gibi insan feda etmekten gekinmeyen bir ulusun mensubu idi. Babasr zamanrnda tehlikeli olabilecek asillerin gizlice ortadan kaldrnlmasrna onun zamanrnda pek seyrek rastlanryordu. Gkli Tariha onu biiyle bir katille sugluyor. Reqidiiddin, Qin'in istilisr tarihinde gok srk bahsedilen babasrnrn vefah ve sadtk silah arkadagr Dokolku'yu5, Ogedey'in gahsi
intikamr igin gizlice iildiirdii$i.inii zikretmektedir. Cuveyni, Ogedey'in biitiin bir kabileye gayr-i insani bir gekilde muamele etmesinden bahse3
Tabakat-, NAtr{, II, I Io6; [W. Nassau Lees negr. 38o]. a GkliTarih, Kafarovterc. I59; [Kozinnegr. I97]. 5 Manku (Mankuk) ailesinden olan Dokolku, Qingiz HAn'a ilk katrlanlandan birisi idi (Gkli Tarih, Kafarov terc. 6o: [Kozin ncar. roTl). Daha sonra diirt muhafiz birlif'inden birinin kumandanr oldu (Gtli TaitU Y*Iarov terc. 126; [Kozin negr. I7o]). Reqidiiddin (Berczin negr., XV, metin 2rr, terc. r4r) Dokulku Qerbi'yid_,,a/J;i;Arulat kabilesinden bin ki gilik bir birli$in kumandanr olarak zikrediyor. Yine Regidiiddin'e giire o' Og.jl.y zarnanrnia Qin'in istilaorn" katrlmrgtrr (St. Pctersburg Devlet Kiitiiphanesi Yazmas!, Dorn 289, w.
r56iAsya Miizesi Yazmasr, a 566 D 66, vr' r78; [Blochet negr' zr-4 vd'])'
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MoCoL HAKIMIYETi ALTINDA TURKISTAN
49r
der. Hinrn, bu kabileden kzlan ahp yabancrlarla evlendirece$i hakkrnda asrlsrz gaiyalar yayrlmrgtr. Kabile mensuplan bu feliketten kurtulabilmek iEin acele olarak krzlarrnr niganlamaya ve evlendirmeye bagladrlar. Bunu haber alan Ogedey, yedi yagrndan biiyiik olan biitiin krz ve kadrnlan toplatarak onlara baba, kardeg ve kocalarr iiniinde gok ktitii muamele ettirmigtir. Onlardan bazrlan sarayda odahk olarak tutuldu, di$erleri de beylere ve huzurda bulunan Mo$ol ve Miisliimanlar'a da$rtrldr; bazrlan ise genelevlere giinderildi6.
Biiyle vahgice bir hareketin, Ogedey'in sebepsiz ve zorbaca bir harekeoldu$unu zannetmiyorum. Kabile igindeki evlenmeler Mogol ve Tiirk giigebelerinT ananelerine aykrn oldu$undan, Hin bu kabileyi halkrn idetlerini bozdu$undan dolayr cezalandrrmrg olmahdrr. Ne tiirlii bir gaiyanrn bu kabile halkrnr biiyle bir kanunsuzlu$a siiriikledi$ini stiylemek zordur. Giiriiniige giire ve D'Ohsson'un tahmin etti[inin aksine Mo[ollar'rn, krzlannr bagka kabile mensuplariyle evlendirmeyi alzu etmedikleri siiz konusu olamaz. Belki de onlar, Hin'rn bagka bir dtigman kabile ile srhri yakrnhk kurdurmak igin kendilerini mecbur edece$inden gekiniyorlardr. Bu hidisenin, Ogedey'in Mo$ol ve Miisliimanlar arastnda evlenmelere izin veren ve bunu tegvik eden fermanr ile de alAkasr olabilirs.
ti
3-Maliye ve posta idaresinin tegkilitlanmasr Cuveyni'nin tasvir etti$i bir iilenin ortak hikimiyeti prensibi giigebe bir devlette hig bir zaman ve hatti Ogedey'in devletinde bile tatbik edilemezdi. Biitiin biiyiik askeii selerlere her diirt ulus'tan birer qehzide giinderilmigti. Horasan'rn sivil idaresi Qin-Timur'a verildi$i zaman onun 6 Cuveyni,
lY, z, 94, *.8g-4; (Kazvini negr. Igt, vd.); D'Ohsson, Histairc dcs MontzgT yrllannda aynr olay Qin kaynaklannda krsaca zikrcdilir (Tian
Cotr,
IL #.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
492
yarunda her ulustan birer temsilci bulunuyordue. Qin'in fethedilmesi esnasrnda ayrr biilge ve gehirlerin gelirleri gehzidelerin ordularr arastnda taksim edilmigtir0. Posta tegkilAtrnrn kurulmast ele ahndr$rnda bunun gergeklegtirilmesi igin her ulusun reisi bir temsilciyi bu igle vazifelendirmiqti
11.
Mofollar'rn kendileri bile Qingiz ve Ogedey'in saltanatlan arasrndaki farkr ve Ogedey'in gAyesinin tizelli$ini anlamrglardr. Mo$ol destantndal2 Ogedey,e gu siizler atfedilir: "Bizim hinrmz Qingiz biiyiik gayretlerle hAnedanr kurdu; gimdi ise halkrmza bartg ve refah getirme ve onun yiikiinii hafifletme zamanr gelmiqtir'. Ogedey'in aldr$r esas tedbirlerin hedefi iilkede siikffneti sa$amak ve sivil halkr baskr ve afr vergilerden kurtarmak idi. Bu ciimleden olarak Tangmagi memuriyetinin kurulmastnt, vergilerin oranlnrn tesbit edilmesini ve postanrn tesis edilmesini zikredebi-
liriz. Ogedey, Qin'den zaptedilen villyetleri gehzideler arastnda taksim ettikten sonra Yeh-lii Ch'u-ts'ai onu bu karanndan d6ndiirmek istedi; bu imkinsrz giiriildii$ii zaman da Qinli veziri ona, hig olmazsa qehzideler adrna vergileri toplayacak bir memur vazifelendirilmesini ve gehzAdelere, do$rudan do$ruya halka yeni vergi koyma hakkrnrn verilmemesini tavsiye
etti. Ogedey bu teklifi kabul ettirr. 6yle anlaqthyor ki, bunlar Mo$ol destanrndaki ra her qehrin muhafazast igin tayin edilmig bulunan tangmaqilerin15 aynrdrr. Belki de hakh olarak Rahip Palladius, tangmaqilerin baskahe Cuveyni, lY,2,34, vr.
t8r; [Kazvini neEr' zr8 vd.]: Bi.iyiik Hin'danJlSBatu'dan ; u. T0luy'un dul kansr Sorkoktani Bige'den Qafiatay'dan d-'a J t0 GkliTaih, Kalarovterc. r57; [Kozinnegr. 1971. rrRegidiiddin, Dom 289, vr. 16I; Asya Miiz. Yaz. a 5ffi (D 66), vr. rB3; [Blochet negr. 4z]. Hdn, bitikai 6l+j Qagatay;FSL{l cEt*E [Emegelgin Tayigi'utay, J.A.B.], Batu aU4y-tty [Suka Mulgitay,J.A.B.] ve Tiluy'un dul kansr Sorkoktani Bige a;..*Jl tayin etti' t2 GkliTaih, Kafarovterc., r57; [Kozinne$r. Ig7l.
JL;
j
4i
t3 Tian+hihpi-rf,r, Bichurin terc. z6o, e65. 14 GkliTarih,l(afarov terc. I5g; [Kozin negr' r99]. 15 (z6o) her yere damgaginler tayin edilmesini emretti, Vezir "HAn giire tarihine Qin ise vergilerin toplanmasr igin memur tayin etmegi kararlaEnrdr". Mogol-Qin destamnda (Gkli Tarih, Kafarov terc. r55; Kozin neEr. r94) Do$u Avmpa iilkelerinin zaptedilmesinden bahseden hikAyeden sonra giiyle denmektedir: "O (Batu), orayr muhafaza etmek igin darugagin ve tangmagi yerlegtirdikten sonra d6ndii', Archimandrite Palladius'a gore a1n csct, l{aiarov terc. 255 vd. not) metindeki darugagin kelimesi tangmagi kelimesi ile birlegtirilerek tek kelime hAlinde yazrlmrgtrr. Bunun yanlighkla yaprldrfrm tahmin ediyorum' Oyle gtiriiniiyor ki, darugagin bir eyAletin bag idarecisi, tangmagi ise onun maiyetinde bir memur idi. Archi-
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MoCoL HAKiMiYETi ALTINDA TURKISTAN
493
lar\nt6 aynr oldu$unu siiyliiyor. Mo$ol destantna giirerT tangmagiler, Qin ve On Asya'da zaptedilen biilgelere de yerlegtirilmiglerdi. Bazr durumlarda tangmaEilere askeii kuwet de veriliyordu. O$lu Giiyiik kendisini krzdrrdr$r zaman "bir tangmaEi gibi uzak stntrlara gitsin, miistahkem gehirler zapretsin ve a$rr gartlarda gahgmaya ahgstn" diyerek onu siirgiine gtindermek isterr8. Hin'a ba$h olanlar arasrnda daha bi.iyiik viliyetlerin valileri de bulunuyordu. Ozel bir durumu olan Horasan bir istisna tegkil ediyordu, fakat Hocend'de oturan Mahmud Yalavag, Hin adrna MAveriiinnehr'e hiikmediyordure. Qa$atay kendi selihiyetine dayanarak Mahmud'u geri ga$rrdr; HAn ona vazife verince mazeret beyan eder. Hin onun mazeretini kabul eni$i gibi incii olarak MAverAiinnehr'i de ona verdi2O. Bu misal, Han'a ba$h olan tangmagi ve umumiyetle vilAyetlerdeki idarecilere karqr ahnan tedbirlerin iglemedi$ini giistermektedir. mandrite Palladius'a g6re (ayt cset, 255 not) "tangmagiler Tiirk, Kitan ve di$er yabancr milletlerden meydana gelen birliklere kumanda eden Mogol kumandanlan idiler. Filhakiika kumandanlara verilen bu isim muhtemelen tangma diye adlandrnlan birliklerin isimlerinden gelmektedir", Krg. Regidiiddin negrindeki Berezin'in notlan (krsrm XV, rBI). Qin, Ermeni ve Giircii kaynaklannda gok defa agrk olmamakla birlikte lamui tabiinden bahsediliyor (bkz. Aknerli Grigor - Magakia, Patkanov terc. 3o). Regidiiddin'de tan6 ( v ) kelimesi, batryr feth ve fethedilen iilkeleri muhafaza etmek igin giinderilen ordular ile ilgili kullanrhyor' Bu ordular, difer birliklerden, g6sterilen hedefe daha iince vardrklanndan Ermeni miiellilleri onlan eski ordular olarak belirtmektedir. Qin kaynaklanna giire onlar tangmagi kelimesinin de$igik
bir gekliyle anrlmaktadrr. Biiylece nmagi,6+Vtama"muhafaza etmek'"le vazifelendiri-
len askerleri giisteriyor. Aynr vazifeyi yapan yiiksek rtitbelilere de bu isim verilirdi. Mogolcada dcm "yardrm, destek", tamaku fiili ise "toplamak" manasrna gelmektedir. Regidiiddin, Berezin negr. biiliim XV, metin ee9; ["iran'a tamd igin gdnderilen Sami-noyon ile ve yine tam6 vazifesiyle tavzif edilen ordulann Kegmir, Bedehgan vilayetleri ile Belh gevresinde bulunduklan ve hepsi de HtilAg0'ya iit oldulu tesbit edilmigtir" (krE. Regidi.iddin, Berezin terc. btiliim XV, r4z) Editiir]. [Bu vazifenin resmi tarifi tamagi/tammaqi - umumiyetle Mogollar'da olmryan, fakat bir Mogol kumandantntn kumandast altrnda olup miihimmat ve zahire kervanlanm korumak, srmrlan beklemek gibi iizel vazifesi bulunan bir yardrmcr kuvvet olan Tama veya tammatirn kumandasr; krg. G. Diirfer, Turkisclu und mongolieche Ebmmte im Ncupcrsisclun, Wiesbaden 1963, I, zz5 vd., No. I3o C.E'B.]. t6 Gkti Taih, 255 (agrklama). (Baskak - "Vali, tebaamn kargrsrnda, bilhassa vergi i9-
lerinde Hin'rn temsilcisi". Mogolca
daruga/darugaginln
tiirkqe
eganlamhsr
igin
bkz.
Diirfer,c.lrzr cse4l,3rgvd. d., No. rg3; II, z4o vd. No. fur. C.E.B). t7 G;zl;Tarih,l(afarov terc. I55; [Kozin neqr. r93]. tB Gkli Taih, l(afarov terc. 156; [Kozin neqr. r94]. re I, 86]. negr. Kazvini [Cuveyni, m ReEidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V. 3, I, vr. 19,6; Dorn 289, vr' r89; [Blochet neqr., 1916; Mainlcr, rz4 vd.]. Mahmud Yalavag'rn Mahmud Tiribi'nin isyanr srrasrnda MiverAiinnehr'de oldufundan, onun geri qa$nlmasr muhtemelen 635 (rz38a)'dan sonra olmahdr. lincii - HAn'a Ailesine tahsis edilen arazi; kaynaklarda, (meseli Re-
Eskikitaplarim.com
Karagöz
494
v.v. BARTHOLD
Regidiiddin, vergilerin miktarrnrn tesbit edilmesini ve postanln kurulmasrnr ng12t $og yrh) yrhnda toplanan Kurultay ile birlegtirir22. Regidiiddin yalnrz arazi vergisi (mahsfiliin 7o ro'u) ve giiEebelerden ahnan vergi veya kubgar\t (siiriilerin "/o t'i) zikrediyor2s. Btiylece toplanan tahrl ve hayvanlar yoksullara yardrm olarak veriliyordu 2a, Targu ve ticari giimriik vergilerinin toplanmasr hakkrnda yalnrz Qin kaynaklarrndan bilgi edinebiliyoruz; aynr usullerin imparatorlu$un her taralrnda uygulanrp uygularimadr$rnr da bilmiyoruz. Qin'de her iki aileden biri, hazineye r giz ipek, her beg aileden biri de asillerin hesabma r gen ipek veriyordu. Qin'de her evden vergi ahnryordu; arazi vergisinin miktan topra$rn verimine giire de$igiyordu. t mu'dan (r mu : 36,6 m2) o,62,5 ile r,z5 kile arasrnda de$igen aynl vergi ahnryordu. Mallann de$erinin t/go'u vergi olarak ahnrrdr. Bunlardan bagka tuz da vergiye tabi idi (4o gin'den 28,35 gr. giimiiq ahnrrdr). Qa$dag miielliflere giire bu vergiler oldukga hafif idi 25. Giigebe topluluklarda postanrn vazifesi medeni Asya devletlerindekinden bir hayli farkh idi. Mogol posta geflerinin, eyaletlerdeki idareciler ve gidiiddin) umumiyetle h6-incii diye geEer. $abankirai'nin Mccmai'l-Ens6b\ndaki gu tarifi ile lncii, hiikiimdann gahsi mtilkii ve Biiytik Dvanln topraklan manastna gelir (Barthold'un "Ani'de Men0gehr Camii farsga inga kitabesi", 258-6o adh makalesinde belirkarErlagtrnmz:
tilmigtir); aynca bkz. Ddrler, ayt cser,ll, zzo vd. d. No. 67o. C.E.B]. 2f Karakurum'un kurulugunu Qin kaynaklan aynr yrlda giisterirler; bkz. Tian+hih pi si{ Bichurin terc., 253; "Mogollar burasrm ilk iince bir toplanma yeri olarak segtiler, gimdi ise gevresini 5 li kadar olan duvarlarla gevindilern. 22 Mogollar tarafindan tesbit edilen vergi sistemi
Barthold'un yukanda adr gegen makalesinde genig olarak ele ahnmrgtrr. Barthold'un Rusya drgrnda pek bulunmryan bu iinemli makalesi Abdiilkadir inan tarafindan tiirkgeye gevrilmigtir; "ilhanhlar devrinde mali vaz! yet", Tirk Hukuk ve iktisat Taihi Mccmuan, I, r93r, r35-r5g. Bu makaleyi Walter Hinz, daha sonra yapllan ara5trrmalann rgr$r altrnda yeni ve faydah notlar ve bazr diizeltmelerle almnncaya gevirmigtir: "Die persische Inschrift an der Mauer der Man0cehr-Moschee zu Ani" (.D.M.G., ry5r, z4r-zQ' C.E.B.]. 23 Kubqu hakkmda bkz. Gkli Tarih, llalarov terc. I58; [Kozin negr. ry71. Kubgar igin bkz. Barthold, alnt makah, z6o vdd.; D6rfer, ayr csa, l, g87nz, No. 266. Oyle giiriililyor ki, Mogollar fubg'ur\t fethedilen biilgelerin hAlen kahnh tibi olan ziraat ve gehir kesimlerine de tegmil etmiglerdir. I.P. Petrushevskiy'e giire bu da Miisliimanlara ve mtisliiman olmryanlara tesir eden bir vergidir. P0r-i Bahi'nrn giirinde kubg:zr\n acr bir gekilde tenkidi ve cemiyet igindeki tesirleri Minorsky tarafindan negredilen gu makalede miinakaga edilmiEtir: 'P0r-i Bahi and his poems",Charishria orientalia praaipuc ad Pasiam patinentia (Rypka Festschrift), Prag 1956, r9r vd.d. - Iranica btst nakala-yi Minorsky, Tehran 1964, zgg vd.d.
c.E.B.l.
2a
Regidiiddin, Asya Miizesi Yaz., a 5ffi
p
66), vr., rB3; Dom z89, vr. 16r; St. Pe-
tersburg Devlet Kiitiiphanesi Yaz., V, 3, z, vr. ro57; [Blochet negr. 42; 23 fiian-shih pi+hr, Bichurin terc. 264 vd.d.
Eskikitaplarim.com
Mctinb rzrl,
Karagöz
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKISTAN
memurlar iizerinde bir kontrol selihiyetlerinin oldu$una dair kaynaklarda bir bilgiye rastlanmamrqtrr. Mofiol postasr, elgilerin ve habercilerin gitmek istedikleri yere ulagmalarrnr sa$hyordu. Posta idaresinin birinci vazifesi devlet iglerindeki gecikmeleri iinlemek, ikincisi de resmi gtirevle seyahat edenlerin halka baskr yapmalarrna mini olmaktr26. Halka baskryr iinlemek igin go$unlukla meskOn olmayan yerlerde posta merkezleri kurulmugtu. Posta hizmetlerinde kullanrlmak iizere her bin krsraktan biri ile "bir de krsra$r otlatrcr ve sa$rcr' ahnryordu; at ve bakrcrsr her zaman de$igtiriliyordu. Posta istasyonlannda at srkrntrsr qekildi$i ve gok mi.ihim iqler oldu$u zamanlarda giigebe yerlegim biilgelerinden gegme$e izin veriliyordu
27.
Ogedey, posta istasyonlannda yalnrz tagrt vasttalartntn de$il erzak ve zahirenin de bulunmasrnr istiyordu; bu sebeple istasyonlarda zahire anbarlarrnrn yaprlmasr ihtiyacr do$du. Bu istasyonlarda koyun bulundurma liizumu da kendini hissettirme$e baglamrgtr. Cuveynr'ye giire28 her iki tiimenin bir yam, yini bir posta istasyonu kurmasr gerekiyordu. Mogollar'da postaya ulag (uhk) adr veriliyordu. Biri giinliik igleri yiiriiten (bayt yhut tiyan - bayat) diferi de baggehir ihtiyaglannr kargrlayan (nait yahut bain - nait) iki krsma aynlmrgtr2e. Qin yolu iizerinde birbirinden 5 fersah (zo mil) mesafede olmak iizere g7 ym (posta istasyonu) kurulmuqtu. Her istasyonda rooo kigilik bir birlik bulunuyordu. Bu yolla her giin 5oo araba erzak ve zahire getiriliyor ve anbarlara depolanryordu. Bu nakliyat igin posta istasyonlannda biiyiik arabalar haztrlantyor ve bunlardan her biri altr iiki.iz tarafrndan gekiliyordu30. Bu gartlar altrnda Qingiz Hin zamanmCuveyni'de bu iki maksat birbirine benzer olarak gtisteriliyor (St. Petersburg Devlet Kiitiiphancsi Yaz., lY, 2, 34, vr. r3 [I(azvini'nin.legriyle mukayese ediniz, t4 vd.:du+u y'tj -r-i$ ,:.-, ,t> 4t) !:^t tat.t.1 4 tP L'iJl J:J rr.*q "At de$iqtirmc (ulag) gartlannin elueigiiztigi yliltirden habircilerin yoli-annrn uzam:rnasr ve bu sebeple ktiyliiye ve orduya zarar uermemesi igin'] G
ordu"; [krg. Kozin negr. r97 vd.]. 27
Gkli Tatih, Kalarov terc.
2s
cuveyni, st.
158; [Kozin negr. I97
vd']'
Petersburg Devlet Kiitiiphanesi,
IV, 2,3+, w. r3; [Kazvini netr. I'
341.
mongolisclu Ehncnk, l, ,[posta servisinin bu tabiri igin bkz. D6rIer, Turhisclv und fanga Li'r "hiaraPga' (uhgh). l'fain No: 5zr 5r3 vd.d., No: 38o (nain ym) ve II, toz-7, ,o
liaz, muhtemelen Regidiiddin'deki talaz olmahdrr C.E.B.I. Rcaidiiddin, Asya Miiz Yaz. a 5ffi (D 66), vr. r85; Dom, e89, vr' 163; St' Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, Y,3,2, vr. Io59; [Blochet negr.49; Mctinb, rzrl; d'Ohsson'da da iyrrr bilgi bulunmaktadr (Histoirc des Mongok, lI, 65). Regidiiddin'deki,r<. ": ur !:limeierin muhtemclen.:,tlSiaayvanlan kogmakn ve,LVl "gckmek" fiilerinden geliyor. Gkti Tarila"ig ymhr"dan bahsederken belki de bu yolu kasdediyor (Kafarov tert. 159; [Kozin
kana Ait olan"; 30
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
496
da olan Batr ile hububat ticareti sona erme$e mahk0mdu. Karakurum yalnrz Qin'den yiyecek maddeleri ahyordu. Kubilay ile Ang Btike arasrndaki savaq neticesinde Qin'den bir siire igin yiyecek maddesi nakli durmug ve bu baggehrin aghk tehlikesi gegirmesine sebep olmuqtur3r.
Mogol - Qin destanrna giire32 di$er posta yollanna da depolbr ve anbarlar yaprlmrgtr. Buna ilaveten altrn, kumag, Alet, silah, anbar ve ma$azalarrn korunmasr iEin Eegitli yerlerden adamlar gtinderilmesi emredilmigti 33. Bu anbarlann yalnlz posta istasyonlarrnda kurulup kurulmadr$r belli de$ildir. Ogedey'in aldrfr tedbirler beklenilen neticeyi vermedi. Habercilerin "gok iinemli iglerde" giigebelerin bulunduklart yerlerden gegebilmeleri ve halkrn atlanndan faydalanmalan her tiirlii suistimallere yol agryordu. Ayrrca bir habercinin kullanabilecegi at sayrsr belli de$ildi ve nihayet belki de Mogol imir ve memurlarrnrn himAyesinde tiiccarlar posta atlarrnr kendi iizel iglerinde kullanryorlardr. Ancak Miingke'nin tahta gegmesinden sonra her habercinin posta istasyonuna I4 attan fazla getirmemesi ve posta atlarrnda iizel gahrslarrn kendi igleri iEin faydalanmamalan karara ba$landr; habercilerin yerli halktan at almalan kesin olarak yasaklandr3a. Valiler ve vergi memurlarrndan, kontrol edilmedikge vergilerin oranrnl tesbit etme selihiyeti ahnryordu. Mtisliiman halife ve sultanlarr groi Ogedey'in de imar faaliyetleri ve saraydaki ziyafetleri igin paraya ihtiyacr vardr; bu sebeple en fazla parayr giinderen vali en Eok itibarr olan kimseydi. Ancak bunlann halka neye mal oldu$unu bilmiyordu; biiyle bir kontrol miimkiin olsa bile yine kendisi buna razr olamazdr. Yeh-lii Ch'u-ts'ai'rn samimi tavsiyelerine ra$men Qin'de vergiler mtisli.iman Abdurrahman'a35
negr. rg8]). Posta merkezinde kAfi miktarda at, koyun, araba, tikiiz bulunmazsa kusuru olanlann mallannrn yansr miisadere ediliyordu. Aynca Gkli Tarih'c g6re (Kafarov terc. t59; [Kozin negr. rgSl her merkezde zo deve bulunuyordu. 3rRegidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi,
V.3, r, vr. zr8;
Dorn, z8g vr.
254; (Blochet negr. 393).
t2 GkliTaih,Kafarov terc. t5g; [Kozin negr. rg8]. GAli Taih,Kafarov terc., r5B; [Kozin neqr. 1971. 3a Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Ktitiiphanesi, V,3, r, vr. zo8; Dorn, z8g, vr. zo5; [Blochet negr. 3 r r vd.]; d'Ohsson , Hitotre dcs Mongok, ll, 265 vd. 3s fiian-shih pr-sli Bichurin terc. u8r. Ozel ismin Yakinf tarafindan yaprlan tefsiri yanhgtrr. Abel-R6musat'da ise dof,ru (fcliu+houahsai) Cuveyni'ye giire (St. Petersburg Devler 33
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MoCoL
HAriuiyrri
ALTTNDA
rUmisreu
4s7
iltizam olarak verildi. Bu sistem, imparatorlu$un di$er biilgererinde de uygulanryordu. Mo$ol mallanna konulan vergilerin gekli Rus kaynaklanndan
kifi
derecede anlaqrlmaktadrr.
Mo$ol - Qin destanr36 Ogedey'in bir tedbirinden daha bahsetmektedir; bu yalnrz giigebeler3T iEin ehemmiyetli oldu$undan Qin ve Miisliiman tarihgileri taralrndan zikredilmemigti. Halka, giigebe hayatlarrnr siirdi.irebilmeleri iEin bir yerlegme yeri giisterilmesine karar verildi. Bu maksatla her bin kiqinin temsilci seqmesi gerekiyordu. Daha tince "suyu olmadr$rndan vahqi hayvanlann dolagtl$r ve meskOn olmryan" bu bozkrrlarr gezip giirmek vazilesi iki asile, Qanay ve Uy'urtay'a verilmigti. Bunlar aynt zamanda yerlegme yerlerini tesbit edecekler ve kuyular aqtrracaklardr. Bununla beraber bazr hAllerde giigebelerin menfaatine daha ijnce tanm arazisi olan biilgelerin otlak haline getirildigi de gtiriili.iyordu; bu husus en azrndan Rubruk'un Yedisu'nun kuzey biilgesi hakkrnda verdi$i bilgilerle teyid edilmektedir.
islim tarihEileri Ogedey'in Mi.isliimanlar'a kargr sempatisinden hayranhkla bahsediyorlar. Cuveyni tarafindan kaydedilen Ogedey hakkrndaki bir anektotda38, Hin'rn islAmiyeti di$er dinlerin yanrnda iisriin tuttu$u ve Miisli.imanlarr, Qinliler ve Uygurlar gibi diigman ve rakiplerine kargr korudu$u belirtilmektedir. Bunun gibi bazr haberlere, Cuveyni'nin tarihinden Kiitiiphanesi, lY, z,94, vr. 87; [Kazvini negr. I, r99] Abdurrahman, Ogedey,in, U-S Alb* Cl)- tne GV1 t=5rrtr;r,rJl.r"c(lin tarihine g6re (Tian+hih pr-sft, Bichurin terc. zB7) Ogedey, iiliimiinden krsa bir siire tince Abdurrahman'r bir av partisine davet etmiEti. Cuveyni (St. Petersburg Kiitiiphanesi, lY, 2,34, vr. 76; [Kazvini negr. I, r74; Metinler, roSr] aynr bilgiyi Mahmud Yalavag igin vermektedir. 36
Gkli Taih, Kafarov terc. 168; [Kozin negr. rg7]. Mogollar arasrnda gtigebe hayatm devam etmesi muhtemelen Qingiz Hin'm plinrmn bir biiliimiinii tegkil ediyordu;her halde bu konuda sonralan yasala miiracaat edildi. 37
Tarih-i gu
c*;* fq dLli .))tr1 i---",
;r:-;; *:,.tt \
J1'"
["Mogollar'rn gehirlerde ya$ama ahgkanh$r yoktu ve bu Qingiz Hin'rn lasak'lannayani ysa)a aykrn idi". Browne negrinde bu ciimle yoktur. (Editiir)]. 38 Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, 34, vr., 7r-2, 7811; [Kazvini negr. I, 16z-4 r79-8rl; d'Ohsson'un zikretti$i hikiyeler arasrnda (Hitoire des Mongols, ll, gz vd.d.) bir Uygur'un, tanrdr$r bir miisliimanr zorla putperest (rf l;-.but-parasti) yapmak istedi$i bulunmaktadrr. Biiyiik HAn bu Uygur'a, pazar yerinde roo sopa vurulmasrnr, kansryla evini bu miisltimana vennesini ve hattA roo bAlig tidemesini emrederek cezalandrrdr. fbut-parasti (farsga) tabiri, ya puta taprcrhk veya budizm manasrna gelebilirl.
F.32
Eskikitaplarim.com
Karagöz
498
V.V. BARTHOLD
daha tince Hindistan'da yaalmtq olan ve onunla bir alikasr olmayan Cfiz-
cini'nin3e kitabrnda rastlamaktayz. Bu bile, islim diinyasrnda bu tiir hikAyelerin ne kadar yaygtn oldu$unu giistermektedir.
4-QaIatay ve onun islim'a kargr siyaseti Miisliimanlar Qa[atay'dan daha az memnundular; o, Orta Asya'daki Miisliiman biilgelerinin go$una hikimdi ve ailenin biiyugii olmast srfatiyle kardegi fizerinde biiyiik bir niiffiza sahipti{. Kanunlann uygulayrcrsr olarak Qa$atay, Btiytik Hin'tn garaba fazla diigktinlii$ii sebebiyle stk srk onu ikaz ediyordu. ogedey, Miisliimanlar arasrnda kanunlan ihlil edenleri Qa$atay'rn cezalandrmasrndan kendi otoritesiyle de$il hile ile kurtardr$r gibi kardeginin tavsiyelerine agrk bir tepki giisterme$e cesaret edemiyorar ve kumazhklarla onu aldatma$a gahgryordu. Hin elbette suglulan agrkga miidafaa edemiyordu. Miisliimanlar onun saltanattnda namazlannt gizlice krlabiliyorlar ve kurbanlannr geriatin icap ettirdi$i gekilde kesebiliyordu. Yalnrz Qa[atay'rn idaresindeki biilgelerde, Horasan'da bile Miisliimanlar agrkga kurban kesemiyorlardt ve gofu murdar kabul ettigi eti yemefe mecbur oluyordua2.
Qa$atay'rn emirlerinden gunlar bilinmektedir: Barulas kabilesinden Karagar; Celayir kabilesinden Miige-noyon; aynr kabileden Hoguk-noyon (muhtemelen Mo$ol - Qil destanrndaki Kokosos); Sunit kabilesinden Kiigiik Qa$atay ve Siildi.is kabilesindena3 Qingiz Hin'a Vang HAn'rn hile3e Yani Qa[atay'rn ziilmunden kurtulmak igin bir milsliimanrn suya girdi[ini ve Qingiz HAn adrna biitiin miisliimanlann 6ldiiriilmesine d6ir bir emri getiren putperestin hilesinin ortaya grkanlmasrnr anlatan hikiye. { Qingiz Hdn'rn o$ullan arasrnda Qaiatay babasrnrn vasiyetlerini yerinc getirmek istiyondu. Qingiz Hinln kanunlanyle desteklenen halk ananeleri onun gahsmda en gayretli bir koruyucusunu bulmug oluyondu. Qafatay, difer kardegleri arastnda halk irfanrna ve bozkrr rivayetlerinc daha biiyiik bir sevgiyle ba$r idi (aqafrdaki vezir hikAyesine bakrnz). Qafatay, elbette iincclikle en gok kendi file ve kabilesinin menfaatlerini koruyacaktr. Mogol unsurunu kuwetlendirmek igin kardegini, Cugi Kasay'dan ele gegirilen esirlerden birkagrnr ona giindermesine ikna etmigti (Regidiiddin, negr. Berezin, krsrm XIII. metin 93, terciime 58). Prof. Berezin'in tercilmesindeki "onlann hepsinin arastndan Karalcar't tayin etmigtin ciimlesi tam olarak doflru de[ildir. DoSrusu 9u gekilde olmahdrr: "Onlardan (diferlerinin arasrndan) Karalcar tayin edilmigti". at Regidi.iddin, Asya Miiz. Yaz., a S66 (D 66)' vr. 186; Dorn, 289, vr. 164; [Blochet
negr., 5rf ; d'Ohsson, Histoire drs Mongolr, a2
II, 85 vd.
Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiittiphanesi,
IV, 2, g4, vr.
916;
(Kazvini negr., I,
227). a3 Regidiiddin (Asya Miie. Yaz. a 566 (D 66), r93; [Blochet negr., I78]'de (Karagarve Mdge).Mu'izzii'l-cns6b da(vr. zg)beq ismin hepsi bulunmaktadr:
iki isim
oUiifi
Eskikitaplarim.com
Karagöz
var
(yahut
MoCoL HAKiMiYETi ALTINDA
TURKiSTAN
499
iki gobanTicik olan Kutbeddin O Miveriiinnehr'in istilAsr strastnda
kArca plinrnr haber veren ve bunun igin asiller strasrna altnan
dan birisi olan Kiglik. Bunlarla birlikte Utrarhe bir Habeg
Amid'in de adr gegmektedir.
Mo$ollar'rn safinda vazife yapmrg ve Qa$atay'rn vezirli$ine kadar ytikselmigtira5. Habeg Amid'in tesiri o kadar biiyiiktii ki, devlet idaresinde siiz sahibi olan iileler onunla srhri bir ba$ kurmaya gahEryorlardt. Kirmanlt Kutbiiddin ona kendi ailesinden bir gelin vermigti6. HabeE Amid'in Mofollar nezdindeki itiban agafrdaki hidiseden daha iyi anlagrlmaktadrr: HArezmEih iilesinin esir edilmesinden sonra Muhammed'in iki krzr Qa[atay'a verilmiE, o da krzlardan birisini kendisi almrg ve ikincisini Habeg Amid'e vermigtiaT. C0zcinias ve bazr muahhar kaynaklann ilhde ettikleri Qa$atay'rn Miisliimanlar'a kargt duydu$u gahsi nefretin oldukga miibalafa edildi$ini ae Habeg Amid'in mevki ve itibarr giistermektedir. Habeq Amid'in ger(Asya Miiz' Yaz.' a566 (d 66)' -ry ), Celayir kabilesinden olamn ismi Regidiiddin'de de *. ,96; [Btochet negr., I94; Mctinb, rz3]) geqmektedir; Kiigiik Qa[atay (1<.5.rq?)'
bunun hakkrnda bkz. Regidiiddin, Berezin negr., krsrm VII, 59, terciime, krsrm, V, 47; Ki9lik, Regidiiddin'e giire (Berezin negr., krsrm VII. eez, tertiime, ktstm V, 165). Uriyut kabilesinin Krlrngkut koluna mensuptur. Gkli Taih'c gdre (Kafarov terc., fo; [Kozin ncar. ro7]) Kokososlar, Barin kabilesinin bir kolundan idiler. Kokososlar'rn Qa$atay zamanrndaki rolleri igin bkz. Gkli Taih, Kafarov terc., r34; [Kozin negr., 176; Kozin negrinde Koko-Tsos]. [Ermeni miicllifi Aknerli yahut Magakiah Grigor, Kiigiik Qa[atay'dan bahsetmektedir: bkz. Blake ve Frye negr, metin 3oe, terciime 3o3. Editiirl. {a $ehrin adr Regidiiddin'de Asya Miizesi Yaz. a 566 (D 66), vr. zr6'da gegmektcdir >y dLJa 6tl )l o! [Blochet negrinde, I97: 64 6{.* '>-l .J1," {-e ,1.- Jt' (bu ibareden sonra metinde boqluk vardrrl. [Cemil lfurgi'ye g6re (Mctinla, j\ )l Jl J"pl r4o) Habeg Amid Buhira yakrnrndaki Kermina'dan geliyondu ve Qafatay'rn ordu'sunun -r*"r ,+ nisbesini tagrbulundu$u yere nisbetle "el'llirgavi" cr3t J)!YI ,-stl4l AFI yordu. Bkz. Barthold,lwii{ Vorhsungm, I95 vd.; W. Barthold, "Qa$atay" mad., Ll..lV esevi'ye giire (Sint Suhan Cchteddin, metin 63) o, Horasan'daki Ustuvi gehrinden geliyordu. Yazmada "Ceyg'Amid" olarak geger. Daha sonra Barthold ismin do!ru okunugunu "Habq 'Amid" olarak tesbit etmigtir; bkz."Qa$atay" mad., I'A. a5 Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, 34 vr. 97; [Kazvini ngr.' I, \
eu8l. a6 VassAf, Asya Mi.iz. Yaz., vr. r97 [Bombay negri, zB8: .i.- +-t "r \f.-> rrlti o;> | +-ps )tri or:^{ >f clUl _ts* 6:l;,rr..a Editiirl. a7
'4i+ie
Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, vr. r74; [Kazvini negr. II, eoo]. Tabakai Ninti (ll, I I45 vd.; [Nassau Lees negr., SSZ])'de, Qagatay'rn huzurunda hig kimsenin her hangi bir miisliimanrn adrnr, kiitii stiz ilave etmedcn stiylemedifi kayrthaE
dlr. ae
Herit tarihinin yazan isfizArl'ye giire (Asya Miiz. Yaz., vr. zor) Qa[atay bir r bilig, yini 3oo dinar veriyordu'
miisliimanrn idam edilme haberini getiren herkese
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
dini icaplarr yerine getirmekte pek dikkatli olmadr$r bilinmektedir' Meghur sfrli Seyfeddin BAherzi'nin ona gtinderdi$i mektupta da giiriilecefi gibi Miisliiman din adamlarr onun idaresinden memnun defillerdi. Biherzi, kudretli vezire yazdt$r mektubuna, mutad olan meth ii senidan sonra giiyle devam eder: "Sen bu devlette hakkrn zaferini gergeklegtirmekle vazileli oldu$undan bunu gerEeklegtiremezsen Ktyamet giintinde kendini maz0r giistermek iEin ne siiyleyeceksin? Bizim dini cemiyetimizde (Kryamete kadar devam etsin) bilgi, ruhani liderlik ve islim idarecili$in esas gartlardrr. E$er bagarrsrz bir genE imir olmak istiyorsa zeki insanlann giiziinde eski htikiimdarlartn idarecilik meziyetlerinden mahrum olmalart ayrp de$ildir. Qavuqkugunun50 saltanat siirdii$i.i bir yerde tacr yok diye 9ahini ayrplamamah. Ahmaklann hiikiim siirdiikleri yerde zeki insanlann kenarla durmalan daha iyidir; saray minber olursa minberin hiE olmamasr gok daha iyidir"sr. Son iki mrsra Bdherzi'nin memnuniyetsizlik sebebini gayet iyi bir gekilde aErklamaktadrr: Diinyevi hikimiyetin iistiinlii$ii ve kendi mensup oldufu ziimrenin aqa$rlanmasr. Sfililer, Mo$ol istilasr esnasrnda halkr iimitsizce bir mukavemete teqvik etmiqlerdir. BAherzi'nin hocalarr olarak bilinen ve s0filerin iistadlarr labul edilen Necmeddin Kiibri ve
qekten
Rtikneddin imim-zide, Gurg6nc ve BuhirA miidalaasrnda gehit diiqmiiglerdir52. Mofol hi.ikiimdarlan ve onlarrn yakrnlarr Miisliiman din adamlannrn, di$er dinlerin ruhanileri gibi her tiirlii vergi ve miikellefiyetten muaf tutuyorlar, ancak onlara idarede hiE bir vazile vermiyorlardt
5-Mo$ol
valileri
53.
idaresinde Miveriiinnehr
Ogedey'in zamantnda MiverAiinnehr'deki Mo$ol valileri gunlardtr: NahEeb (Cingiz HAn zamanrnda oldufu gibi burasrnr Mo$ollar yazhk karargih olarak kullanryorlardr)'de oturan ve Kutbeddin Kirmanlnin krzkardeqi ile evli bulunan Hazar - Bukasa, Semerkant ve Buhiri valileri Ching - Sang - Tayfu (muhakkak Qinli) ve Buka Nuqa (Qingiz Hin'tn BuhA-
$
[Metinde (apgrya bkz.) .r.a .Lo "hiidhiid", "pvuEkugu, ibikkugu" (bir 9e1it kuq)
Editiirl. 5t
lMetnin terciimesindcki son ciimlenin altr Barthold tarafindan gizilmigtir. Seyfeddin BAherzi'nin Habeg 'Amid'e giinderdi$i mesajrn metni giir olatak Metinla, (toz (Buth6ru)'de verilmektedir. 52
lMctinht, 168, r7I (Kit6b-tMolla
bagka bir temsilcisi olan Ebtr Ya'kub SekkAki de Habeg Amid'in diigmanr idi. Hindmir ondan siiz etmektedir (Iahnn rzTt/ 1854-5, III' zB). 5a Vassd Asya Miiz. Yaz.,w. rg7; [Bombay negri, rz8]. 53
Din adamlan ziimresinin
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MoCoL HAKiMiyETi ALTINDA
TURKiSTAN
5or
ri'nrn
idaresiyle vazifelendirdi$i Nuga olmasr lizrmdrr)s5. Ogedey'in saltailk yrllarrnda Biiyiik Hin adrna yerli Miisliiman halkrn idaresine memur edilen Mahmud YalavaE Hirezmi56 vergilerin toplanmastnda yeni bir sistem kurmugtu. Daha sonralarr Qin valili$ine tayin edilmig ve muhtemelen Mdveriiinnehr'in Qa$atay'a verilmesinden sonra Ogedey'in yanlna gitme zorunda kalmrgtrr. D'Ohsson57 ve Dr. Bretschneider bu adla bir Yalavag'rn yagadr$r hususunda qiiphe izhar ederler ve onun Yeh-lii Qh'u-ts'ai ile aynr gahrs oldu$unu ileri siirerler58. Ancak Qin kaynaklan, batt biilge-
natrnrn
lerinde vergi memurlannrn reisi olan Mahmud Hirezmi'den siiz etmektedirler
5e.
6- Mahmud Taribi' nin isyinr Cuveyni, Mahmud Yalavaq ve o[lu Mes'0d Beg'in iyi ve idil idarele' rini rnethetmektedir. Ona giire iilkede onlann zamantnda Mo$ol tahribatrnrn izleri tamamen ortadan kalkmrgtrr. Buhiri gehri iiyle yiiksek bir ferah seviyesine ulaqtr ki, higbir Miisliiman gehri niifus, zenginlik ve ilmi geligme bakrmrndan ona rakip olamazdt@. Bununla birlikte yine BuhirA vilayetinde Mo$ollar'a karqr tamamen halka dayanan bir isyan patlak vermigtir. isyan o gekilde geligti ki, halk Mo$ol ordulariyle miicadelede bir si.ire bagarrh bile oldu. Bu isyantn lideri mahalli halktan (Mofol istilisrndan tince Sadrlar'a karqt grkan isyanda oldu$u gibi) Elekqi Mahmud6r adrnda birisi idi. Mahmud, BuhirA vilAyetinin en eski ktiylerinden Tirib (Hora55 Vassd Asya Miz. Yaz., vr.8; Von Hammer neEr., metin 24, terciime e5; (Bombay negri, rz). Cuveyni (St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, 34, w. 186; (Kazvini
II, z3z), Ktirgiiz ve rakiplerinden bahsedcrken Buhiri mcliki Sayrn Meli$ih'tan da siiz etmektedir: otj(L .zVI-)Z.jJJl ). D'Ohsson'da (Histoirc dcs Mongob, III, rIe) valinin adr yoktur. Muhtemelen Begbahk ve Almahg hanedanlannda oldulu gibi Sencer Melik'in halellerine de ismen iktidar verilmiqti. s6 Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiiti.iphanesi, IV, 2, 34, w. 196; [Kazvini negr' II,
negr.
2541. 57
D'Ohsson, Histoirc
dcs
Mongo( II, Ig4.
Bretschneider. Mcdiaeaal rcscarclus, I, rr. Filhakika Bretschneidcr'in zikrettif,i pasaj, Mahmud Yalavag ile Yehlii Ch'u-ts'ai'rn aynr gahrs olduiu hakkrndaki d'Ohsson'un tahminini reddediyor. se Tiian-shih pr-srli, Biychurin terc. r4g, Mo-lv4i-haala-ima Mahmud sE
37o. $iiphesiz maha mukh
Hirezmi'nin gince transkripsiyonudur; sanskritge
rarmd
kelimeleri ile hig bir il-
gisi yoktur,
o
6t
[Cuveyni, Kazvini negr., L 84 vd.]. [Cuveyni, Kazvini negr., I, SS
Jlf gLr
yani elek yapan zanaatkir, Edittir].
Eskikitaplarim.com
Karagöz
5o2
v.v. BARTHOLD
san yolu iizerinde ve gehre
3 fersah mesafede) asrlhydr62. Cuveyni'nin bu isyantn yalnrz Mo$ollar'a kargr de[il, aynr haberden, ilgili verdi$i isyanla zamanda Buhir6 aristokrasisini de hedef ahyordu. Mahmud da Sencer Melik gibi fakir halkrn ve umumiyetle Mo$ol istilisrndan en gok tzdrrap geken kiiyliilerin hislerine terciiman olan birisi idi. Oniigiincii yiizyrhn ilk qeyre$inde Q'ang Q'un'un bu biilgelerle ilgili verdi$i bilgilerden Miveriiinnehr'de kiiyliilerin vaziyetini giirmiigtiik63; giiriintige giire, Mahmud
Yalavag'm iyi idaresine ra$men kiiyliiler periganhktan kurtulamamrglardr.
Tirdbi hareketinin esas sebebi her halk hareketinde oldu$u gibi dini idi, fakat isyanrn lideri Si.inni rniisliimanh$r deSil de halk inanElarrnr dile getiriyordu. Bu devirde Miveriiinnehr ve Tiirkistan'da ruhlarla irtibat kurdu$unu iddia eden pek gok kimse vardr ve bunlar go$unlukla kadrn idi. Onlar hastalan ruh gagrarak, el grrparak ve bagka garip harcketler yaparak tedavi ediyorlardr. Tirabi bu marifeti krz kardeginden ii$renmig ve birkag kigiyi tedavi etmefe muvaflak olduktan sonra pek gok insan hirikulide kuwetine inanmrg, bu sAyede giinden giine taraltarlartntn saytst siiratle artmrstrr. Mahmud'un taraftarlan biiyiik bir go$unlukla alelade halk arasrndan idi. BuhArA'da ona kargt inang o derece yaygrndr ki, Cuveyni Buhiri,da daha "giivenilir" kiqilerden Mahmud'un onlann huzurunda iki kiiri.in giizlerine ktipek tersi silrerek yeniden giirmelerini sa$ladr$rnr duymugtur. Cuveyni, e$er bu hAdiseye bizzat kendisi gahit olsa idi kendi giizlerini tedavi ettirme$e galtgaca[rnr da ilave etmektedir; onun fikrine gtire halk bu qekildeki geyleri kabule tamamen hazrdt.
biri olan $emsedgahsi dolayr diigmanh$rndan din Mahbffbi, Buhiri imamlarma karqr Tiribi'nin tarafint tutmugtur. Mahbffbi, Tiribi'ye babasrntn ondan biitiin diinyayr fethedecek bi.iyiik bir lhtih olaca$rndan bahsetti$ini ve hatti bunun bir kitapta bile yazrldr$rnr bildirmi$tir. Kitapta belirtilen husular Tiribi'ninkilere gok benziyordu. Miineccimler hesaplannrn, Mahb0bi'nin verdi$i bilgiyi do$ruladr$rnr ilin ettiler. BuhArA'nrn en meghur ve
iinlii
dAniqmendlerinden
Bu hareket o derece tehlikeli bir hal aldr ki, Mofol emirleri ve baskaklar ona ilgisiz kalamazlardr. Onlar biitiin bu geligmeleri Hocend'de bulunan Yalavag'a bildirdiler ve (muhtemelen onun tasvibiyle) Tiribi'yi gt'41. lTarab'rn harabeleri igin bkz. Shishkin, Arkheologiclushiy raboq, ry97, 6r Bkz. yukanda s.479-8o.
62
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA
TURKISTAN
5o3
BuhArA'ya davet edip onu yolda tildiirmeyi kararlaqtrrdrlar. Mahmud bu davetteki niyeti sezmig ve bunu Mo$ol kumandanrna siiylemigtir. Mofol kumandanr yaprlan plAnrn biiyle ola$aniistii bir qekilde sezilmesi karqtsrnda gaqkrnh$a di.igmi.ig ve onu serbest btrakmtqilr. Mo$ollar'rn TArAbi'ye kargr miisamahah davranmalarr ve ona kargr harekete geEmekte son derece a$rr davranmalarr, gamanistlerin ruhlarla miinasebeti oldu$unu iddia eden bir gahsa karqr duymalarr gereken saygr ile izah edilebilir.
Biiylece Mahmud Buhiri'ya bir hilkiimdar gibi girip Sencer Melik'in sarayrna yerleqti. Sarayrn etrafindaki mahalleler ve pazarlar her zaman kalabahk insanla doluydu. Diigmanlarrnrn kendisini iildiirmek istediklerini haber ahnca sarayrn gizli bir kaprsrndan Erkarak daha iinceden hazrlanmrg olan atlara binerek arkadaglanyle birlikte Ebfr Hafs kurganrna vardr. Mahmud'un Eb0 Hafs kurganrnda oldu$u ti$renilince, oraya kanatlanrp uEarak gitti$ine hiikilm verildi ve halk taraftndan biiyiik bir heyecanla kargrlandr. Mahmud, taraftarlannt dinsizleri ortadan kaldrrmak igin silah bagrna Ea$rrmaya karar verdi. Bi.iyiik bir kalabahkla BuhArA iinlerine geldi ve Mofollar qehri bogalttrlar. Mahmud, Rebi Melik'in (hakkrnda baqka bilgimiz yoktur) saraytnda kaldr ve ertesi Cuma giinii camide kendi adrna hutbe okundu.
TirAbi ilk iince BuhAri aristokrasisinin temsilcilerini davet etti. Mofol iincesi devri6a Sadrlan'ntn mensup oldu$u aileden gelen Sadrlar'rn reisi "ihtiyatla' hareket ederek isyana muhalefet etmedi. TAribi de onu, kendi otoritesini sa$amlaqtrrmak igin kendisine vekil veya halife tayin etti. Onun eski vazifesini de Mahb0bi'ye verdi. Mahmud, umumiyetle "ayak taktmtna' ve uhaydutlara" dayanarak aristokratlara ziilum yapryordu: onlann bazlart iildiiriilmiiq ve baztlart da kaEmrgtr. TArAbi taraftarlartna, zenginlerin evlerini ya$mahyarak elegegirdikleri ganimeti aralartnda taksim etmelerine izin vermigti. Mi.isltimanlann can ve mallarrna kargr girigilen bu hareketler, ilk baqarrlarrnr borElu oldu$u krz kardegi dahil bazr taraftarlartnr ondan uzaklagtrrdr, fakat biiyiik ki.itle hilA her zamankinden daha qok li6a [BurhAn iilesinden gelen BuhirA'nrn manevi ve rrsi liderleri yini BuhAri sadrlan igin bkz. yukanda s. 349-50, g76-79, 4oz-g; Barthold, 'Burhin' mad.., i.A., burada konu ile ilgili kaynaklar gtisterilmigtir. Barthold'un zikrettiii kaynaklardan bagka Tabakatl "llfalri(Nassau Lees negr., I67)'ye de bakrnrz. tz38 yrhndaki olaylardan sonra da Sadrlar'rn devam etmesi dikkati gekmektedir. Regidtiddin (Ali-zide negr., t4r; Arends terciimesi 88ao) 67r (rz7z3) yrhnda BuhArih Sadr-r Cihin'dan bahsetmektedir. Regidiiddin'in Olcaytu Hin'm zamanrna (13o4-1316) iit mektuplan arasrnda Buhirilt Sadr-r Cihin'a yazlan ve Sadr'rn dini sorulanna cevaplan ihtiva eden bir mektup bulunmaktadrr (Regidiiddin, Miihatubfu negr. $ali', mektup No: 16, s. 43-52; aynca bkz. Asya Miz.Yaz.,734 (D.g3B), vt.22^-26b, Editiirl.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
derini takip ediyordu. Silah srkrntrsr gekiliyordu; Tdribi, ihtiyaglarr olan silahlarrn giikten gelece$ini vadediyordu. Ktsa bir siire sonra $iraz'dan bir krhg tiiccan geldi. Artrk gelecekten haber veren ve onlarca peygamber olarak kabul edilenin zaferinden kimse qiiphe etmiyordu. aristokrasisi ve Mo$ollar kendi kuwetlerini Kermine yaklnlnda toplayrp buradan BuhirA iizerine yiiriidiiler. TArAbi ve Mahbffbi onlarr kargrlamak igin harekete geEtiler. Bu iki lider, hirikulAde kuwetlerinden emin olarak birliklerinin saflarl arasrnda krhEsrz ve zlrhslz duruyorlardr. Diiqmanlarr bile peygambere silah Eeken bir elin krrrlaca$rndan Eekinerek savaga baglamaya acele etmiyordu. isyancrlann hiicuma geEmesinin hemen akabinde Mo$ollar kaEmaya bagladrlar. Onlartn takibine gevre kiiylerin halkr da katrlmrE ve ele gegirdikleri, esirleri, bilhassa memur ve asilleri iildiirmiiglerdir. to.ooo kadar Mo$ol ijldiiriildii. Fakat isyanrn lideri higbir iz brrakmadan kayboldu. Tiribi ve Mahbfibi garprqmalar srraslnda Mofol
Buhiri
ordusundan atrlan oklarla irldiirtilmiig olmahdrrlar; ancak bunu ne Mo$ollar ve ne de taraftarlarr giirmiiq. Asiler bundan sonra Tiribi'nin kardegleri Muhammed ve Ali'yi lider olarak tanrdrlar'
Bir hafta sonra Yrldrz-noyon ve Qigin KorEi
kumandasrnda kalabahk
bir Mo$ol ordusu Buhira iinlerinde giiriindii. Muhammed ve Ali, kardeglerinden ijrnek alarak di.iqmanrn iiniine silahsrz olarak grktrlar. Fakat korkung sihirbaztn arttk isyancrlarrn arasrnda olmadrfr siiylentileri Mofollar arasrna ulagmrg olacak ki, isiler a$rr bir maflubiyete u$ratrldrlar. Ancak Yalavag'rn geligi Buhiri'yr yeni bir yalma ve katliimdan kurtarmrgtrr. O biiyilk gayretlerle Mo$ol kumandanlannl, Han'ln karanntn gelmesine kadar isilerin cezalannln verilmemesine ikna etti. Ogedey, Yalavag'm elgilerini iltifatlarla huzuruna kabul etmig ve Buhirihlar'rn affedilmelerine razt olmugtur (636/Iz3g - 40)ut. TAribi'nin isyanr igin bkz. Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, z, 34, II, Ioz-7)' Cuveyni'nin 38-40; [Kazvini negr., I, B5-9o]; d'Ohsson (Hisnrb dcs Mongols, verdiSi bilgiyi bazr eksiklerle vermektedir. (D'Ohsson, Cuveyni'nin metnini aktanrken yanhghkla Mahmud Yalavag'tn yerine onun o$lunun adrnr (Mes'0d Beg) vermektedir; buna 65
w.
Barthold dikkati gekmigtir. Histoirc dcs Mongob\n kendi n0shasrnda ilgili satrlann altrnr 9izcrek sayfa kenarianna "yanhg" diye yazmrgUr. Defr6mery, r85z yrhnda Cuveyni'nin TAribi isyanr hakkrnda verdifi bil$yi (Joumal Asiatiquc, seri 4, cilt XXXX' 376ar9) ve Hindmir'in Cuveyni'den aldr$ krsmrn (ayt cser, XIX, 58 vd.d.) farsga metnini ve fransrzca terciimesini negreimigtir. Barthold'un talebesi Prof. A.Y. Yakubovsky bu hususta bir makale yayrnlamrg-
trr:'Vosstanye Taraby". DoktaQ grippl oostokoocdott tw sessi1 Akndeniy ",rt/aulr S.S.R., 1936, r35 c.E.B.]. Makalede cuveyni'nin metninin rusga terciimesi de verilmektedir [Editiir],
Eskikitaplarim.com
Karagöz
rol-
MoCoL HAKiMiyETi ALTINDA
7-Mahmud azli
Yalavag'rn
TURKiSTAN
5o5
Mdveriiinnehr'den
Bu hidiseden krsa bir siire sonra YalavaE MAveriiinnehr'i terketmek mecburiyetinde kalmrgtrr. Qa$atay'rn saltanatrnrn sonlanna do$ru, tinceleri Qafatay'rn Qinli hekiminin yanrnda vazifelendirilen, onun ijliimtinden sonra da Mo[ol asilzidesi Kuguk-noyon'rn yanrnda goban olarak Eahgan bir Qinli iinemli bir mevki elde etmigti. Bir giin Qa[atay, Kuguk-noyon'a Qingiz Hin'm seferleri hakkrnda sorular sorrnaya bagladr. Kuguk, Hin'tn biitiin sorulannr cevaplandrramadr$rndan evine gidip yakrnlanndan bu hususta bilgi aldr. Qadrrrn kaprsrnda duran Eoban verilen bilgileri duymug ve verilen bilgilerden bazrlarrnr diizelterek Qingiz HAn'rn seferleri hakkrnda fevkalide bilgisi oldu$unu giistermigtir. Bunun iizerine iEeriye gairrlan gobana bu bilgileri nereden ti$rendi$i soruldu; Eoban da bir defter gtistererek her geyin burada yazrldr$rnr belirtti. Buna gok sevinen Kuguk-noyon onu defteriyle birlikte Qafatay'rn huzuruna giitiirmiigttir. Bu bilgilere Eok de$er veren Qa$atay, Kuguk-noyon'dan Eobanr rica etmiq ve onu kendi yakrnlarr arasrna almrqtrr. Qok gegmeden Qinli biiyiik bir niif0z kazandr; Btiyiik Hin Ogedey bile onun zekismr takdir etti ve Qafatay'rn sarayrnda onun itibannr giirerek ona "vezir' i.invanrnr verdi. Vezir krsa boylu ve giisterigsiz kryafetli birisi idi, fakat cesareti, zekisr ve belagatiyle temayiiz etmekte gecikmedi. Ziyafetlerde emirlerin Eo$undan daha iinde bir yer ahyordu. Toplantrlarda fikrini cesaretle agrkhyordu; hattA bir keresinde Qafatay'rn kansrnr bile azarhyarak "Sen kadrnsrn ve bu iglerden anlamazsrn" demigti. Bagka bir seferde de Qa$atay'a sormadan onun gelinini sadakatsizlifinden gi.iphelenerek idam ettirmigti. Qa$atay'rn neden bu iqi
yaptrfrnr sormasr iizerine "nasrl oluyor da senin gelinin kijtii hareketler yaprp Hin karrsr namusunu lekeliyebiliyor" cevabrnr vermiqtir. Qafatay, vezirinin bu hareketini tasvip etti$ini belirtti. Bu srralarda HAn'rn siizlerinin her giin yazrlma ideti vardr ve bu sebeple Hin umumiyetle seci'li (meseli atasiizlerini ve darbrmeselleri kullanarak) konuguyordu. Qa$atay'rn yarunda bu vaziyeti vezir yiiriitiiyordu; Ogedey'in yarunda ise bu vazifeyi bir Hrristiyan olan Uygur Qinkay deruhte ediyordu. Bir ziyafette iki kardeq buna benzer ctimleler konuqmaya bagladrlar. Vezirin, her ikisinin siiyledi$i sijzleri ezberleyip ziyaretten sonra yazmasr icap ediyordu. Vezir bu vazifeyi iiyle bagarrh bir qekilde yapmri ki, Biiyiik Hin onu kendi Qinkay'rndan iistiin tutmaya bagladr. Biiyle mi.igavirlerin tesiri altrnda kalan Qa$atay, kardeginin sa$h$rnda bir yarhk Erkararak Ogedey'in YalavaE'a vermig oldufu Mdveriiinnehr'in
Eskikitaplarim.com
Karagöz
506
V.V. BARTHOLD
bir krsmrnr ondan almrgtrr. Bunun i.izerine Yalavag Biiyiik Hin'a durumu bildiren bir gikAyet-nAme giinderdi; bunun iizerine Ogedey kardeqinden bu hususta bilgi istedi. Qa$atay hatasrnr kabul ederek yaptr$r hareketi mazur g6sterecek hiE bir geyi olmadr$rnr bildirdi. Kardeginin verdi$i itaatkir cevaba Eok memnun olan Ogedey, Miveriiinnehr'i Qa$atay'rn qahsi timanna (incii) dahil etti. Bundan sonra YalavaE, Qa$atay'rn yanrna gitti; burada iyi kabul giirmemesi iizerine Vezir'i bir tarafa gekerek ona qunlarr stiyledi: "Ben Biiyiik Hin'rn niibiyim, onun izni olmadan Qa$atay beni tildiiremez; fakat ben seni Hin'a gikAyet edersem o seni iildiiriir. Benim iglerimi istedi$im gibi yapmazsan, ben seni Hin'rn huzurunda.itham ederim ve o da sana idam cezasr verir. E[er bu sijzlerimi Qa$atay'a siiylersen ve oda beni sorguya Eekerse her geyi inkir ederim. Senin ise qahitlerin yoktur". Vezir onun arzularrna boyun e$mek zorunda kaldr ve Yalavag'rn iqlerini istedi$i gibi yaptr, yini muhtemelen onun Biiyiik Hdn'rn sarayrna emin olarak diinmesine imkAn hazrrladr66.
Mahmud YalavaE'rn, daha Ogedey'in sa$h$rnda Qin'i idare etti$ini biliyoruz. KirmAn tahtr, kuzeni Riikneddin'e verildikten sonra Kutbeddin-i KirmAni, kendisine o$lu gibi muamele eden ve Qin'de bulunan Yalavag'rn yanlna giinderildi6T Ogedey'in saltanatrnrn sonlarrnda ve ondan sonra ge-
len hiiki.imdarlar zamanrnda, Kaydu da dahil, Tiirkistan ve Miveritinnehr Yalavag'rn o$lu Mes'fid Beg68 taralrndan yiinetiliyordu. Cuveyni, babasrnr methettigi gibi onu da methetmektedir6e. Reqidiiddin'in verdi$i bilgiye giire Mes'Od Beg Uyguristan'dan HArezm'e70 kadar biitiin Orta Asya'da yalnrz Miisliimanlar'tn de$il biitiin yerlegik halkrn idari sorumlulu$unu tistlenmigti. Tiian+hihhin verdi$i bilgiye giire Mes'Od Beg Miingke devrinde Uyguristan'rn valili$inde bulunuyorduTr. Cuveyni, Mes'fid Beg'in 6 Regidiiddin, St. Petersburg Devlet
Ki.itiiphanesi,
V, 3, I, vr.
196; Dorn, 289, w.
r88-g; Asya Miiz. Yaz. a. 566 (D. 66) vr. z16; [Blochet negr. 196; Mclinla, rz4 vd.]. 67 Cuveyni, St. Petersburg Devlet Ki.itiiphanesi, IV, 2,3+, vt. r79; |Kazvini negr., zI5f ; d'Ohsson, Histoirc des Mongob, III, l3l.
ll,
II,
68 C0zcini'ye g6rc (Tabakat-t N6sd, tt471' [Nassau Lees neqr., 3g8l) Mes'Od Beg daha iince Qa[atay'rn yamnda vazife giiri.iyordu. :-5r c;Li+ gllll fLe. gl* ). 6e Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, 94, vt. 373; [Kazvini negr., I,
,r*
8+1.
Regidiiddin, Asya Miiz. Yaz., a 566 (D. 66), vr. r95; Dom 289, vr. rlli [Blochet vd.l. Mcs'Od Beg'in vilayetleri arasrnda qunlar da sralanmaktadrr: Begbahk, Karahoca(?), Hoten, KiEgar ve MAveriiinnehr. Miingke Hin'tn saltanatt zamantnda ona verilen vilayetler arasrnda Fergana ve HArezm de ilave edilmektedir. (Asya Miiz. Yaz. a 566, (D., 66), vr. zo8; Dorn z8g, vr. zo5; [Blochet negr.,3og]. 70
neEr., 85
7r Bretschneider, Mcdiaeaal rcscarchcs,l,
Eskikitaplarim.com
rt.
Karagöz
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKiSTAN
idaresi srrasrnda BuhAri'da inqa edilen binalarr iivmektedir. Bunlar arasrnda Sorkoktani Bige (T0luy'un dul egi)'nin kendi parasr ile yaptrrmrg oldu[u Hiniyye medresesi ile Mes'0d Beg'in inga ettirdi$i Mes'Odiyye medresesini bilhassa zikretmektedir. Bu iki bina da Rigistin'rn yanrnda bulunuyorlardr, qiinkii CuveyniT2 onlann Buhiri meydarunr siislediklerini k"ydetmektedir. Her medresenin rooo kadar ii$rencisi vardr. Hrristiyan olan Sorkoktani Bige'nin her medreseye ro.ooo'er bilig ba$rglamasr bilhassa dikkati gekmektedir. Hiniyye medresesinin miiderris ve miitevellisi meqhur Seyfeddin BAherzi idi73 Cevheri Liigatr'nrn iranh miitercimininTa belirttifi gibi Mes'0d Beg, Kiggar'daki Mes'fidiyye medresesinin de kurucusuydu.
B-Ogedey ve qa$atay'rn tiliimleri Ogedey'in agrn derecede igkiye di.iqkiin olmasr ijliimiine sebep olmugCemAziyelAhrr 6gg (Ir Arahk rz4I) tarihinde T6 gelene$i HAn'rn kendi ordusunda defnedilmeyi icap etiilmiigtiir. Mo$ol
tur. Cuveyni'yeTt giire o,5
tiriyordu. Cesedi Yukarr irtiq kryrlarrna giitiiriiliip irtiq'e iki giinliik mesafede karlarla kaph yiiksek Boldok-Kasir (sonralan Yeke-Undiir diye bilinir) da$rnda toprafa verildi. Bu da$dan grkan iki kiigiik akarsu irtig nehrine diikiiliiyordu. TT Ogedey'in iiliimiinden sonra gocu$u olmamakla beraber tahta gok sevdi$i karrsr Miige Hit0n geEti. Qagatay ve di$er hAnedan iiyeleri "miiteveffa HAn'rn o$ullarrnrn annesi" Tiiregene'nin78 tahta geqmesiIV, 2,
72
Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi,
73
Cuveyni St. Petersburg Devlet Kiiti.iphanesi, IV, 2, 34, vr. zro; [Kazvini negr., III,
7r
[Yini Cemil KarEi; Editiir]. Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi,
24, vr. 38; (Kazvini negr., 84
vd.).
el.
?s
IV, 2,
34, vt. 69; [Kazvini negr., I,
r5Bl.
Regidiiddin (Asya Miiz. Yaz., a 566 (D., 66), r8g; Dom e8g, vr. 164; [Blochet 5r vd.] Cuveyni'nin haberi ile Ogedey'in Bola yrhnda iildiifiinii bildiren Mogol rivayeti arasrndaki tezadr belirtir.Halbuki burada bir tezat bahis konusu deiildir; Bola yrlt 76
negr.,
$a'ban 639 (4 $ubat - 4 Mart re4z)'da sona eriyor. 77
Regidiiddin, St. Petenburg Devlet Kiitiiphancsi, V, 3, 2, vr. ro6o lMctinla, rzzl ismi-,-bJl-i!do$rusu;l;l6l). Metin gok bozuk olup dif,er yazmalarda ve Blochet negrinde bu yer bulunmaktadrr. Raverty'nin terciime etti|i Tabakah.lrvrdrrrihin notlannda da bkz. (II, I I43); Raverty'de gu isimler yer alrr - B0ldAn KA'ir, Yakah, Vand0r, (yazmada dafrn
Yasffn MurAn, TerkAn ve Usun. 7E
Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi,
IV, 2,
94, vr. 85; [Kazvini negr., I,
r95 vd.l.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
508
nin gerekti$ini agrkladrlar. Qa$atay kardeginden ancak birkaE ay daha fazyagadrTe Hastah$rna Vezir ve Miisliirnan hekimi Mecdeddin bir gare bulamadrlar. Oliimir iizerine karrsr Yesiiliin, bu iki kigiyi HAn'r zehirlemekle itham ederek Eocuklarryla birlikte hepsini iildiirttii. Vezir'in hayatr biiylece sona erdi. E0 Regidiiddin onun Qa$atay'a qunlan siiyledi$ini kaydetmektedir: "Senin u$runa higbir kimse ile dostluk kurmadrm; senden sonra bana kimse acrmaz".8l Bu sijzler Vezir'in idaresinin hususiyetlerini veya hiE olmazsa bu idare hakkrnda ga$daglannrn fikirlerini ortaya koymaktadrr. $Air Sedid A'ver'in, Qa$atay'rn iiliimii iizerine yazdr$r kasidede gu mrsralar yer almaktadrr: "Onun korkusundan kimse suya giremiyordu, fakat kendisi sonsuz (tiliim) okyanusunun iEinde bo$uldu.82
la
Qa$atay'rn sevdiii o$lu Mii'etiiken babasrnrn halefi tayin edilmigti, fakat o Bimiyin muhasarasrnda cilmiigtri; bundan sonra Qa$atay di$er o$lu
Bildigini'yi halefi segti ise de o da r3 yagrnda iken tildii.83 O zaman M,ij'etiiken'in o$lu Kara Hiilig0sa halef tayin edildi ve Qa$atay'rn 7e
Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, 14, vt. 97; [Kazvini negr., I, t95 vd.l; Vassif, St. Petersburg Devlet Ki.itiiphanesi, vr. 4o5; [Bombay negr., 58ol ve Regidiiddin'in yazmalannda (meseli British Museum, Add. r6.688, vr. r5), bilhassa Mu'i
84, vr. 97; [Kazvini negr., I, zz7l. vezinn adrnr ;'+r veya )L--^ olarak vermektedir. Ona gtire bu vezir Tiirk asrlh idi ve Qa$atay'rn saltana! sonunda bu makama gegmigtir. D'Ohsson (Hbtorb des Mongob, II, ro8, rfu), Regidiiddin'in bahsetti[i vezir ile bu vezirin aym gahrs oldufunu farketmemigtir [Cuveyni'nin vezir hakkrndaki siizleri giiyledir: "Hucir adrnda bir Tiirk vezir idi, bkz. Cuveyni Boyle, History of the World - Conquetor,l, z7z. J.A.B.]. 8r Regidiiddin, Asya Miiz. Yaz., a 5ffi (D., 66), vr. zt6' Dom zB9, vr. r8g; [Blochet negr.,
916
vd.l.
82 Cuveyni, St. Petersburg Devlet
Kiitiiphanesi, IV, 2, g4, *; (Kazvini negr., I, zz8). V, 3, r, vr. rgz-3 ,r'J,-tl (Dom z8g, vr. r88'de aynr); Asya Miiz. Yaz., a 566 (D.,66), vr. 2rr .,.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MoCoL
HArittivnri
ALTINDA
rUmisreN
5o9
iiliimi.inden sonra Hdt0n Yesiiliin, Habeg Amid ve asiller genq gehzideyi tahta qrkardrlar.85
Ogedey'in saltanatr esnasrnda halkrn durumu ne olursa olsun, kendi zamantndaki Mofol merkezi idaresinin, haleflerinin idaresinden farkh oldufu inkAr edilemez. Ancak gu var ki, Ogedey'in iiliimiinden sonra Biiyiik HAn'rn sarayrnda ve tAbi hinedan mensuplanntn Eevresinde bir stirii menfur mahkemeler ve korkunE idamlar baghyor ve bu yiizden "or-
du'ya gitmek" muhakkak tili.ime gitmek minasrna geliyordu. Fakat bu korkung hAdiselerde yalnrz Mofollar'r suElamanrn haksrzhk olaca$r agrktrr. D'Ohsson ve di$er tarihgiler, Mo$ol tarihinin "korkunE sahnelerinden" bahsederlerken bize biiyle feci intiba brrakan davalann hemen hemen hepsinin, medeni milletlerin temsilcilerinin Eevirdi$i entrikalardan ileri geldifini, Miisltiman, Uygur ve Avrupah entrikacrlarrn ellerinde onlarrn birer ilet olduklannl unutuyorlar. Qok defa Mo$ollar sant$r diigmanlanna terkediyorlardr; bu da hig qiiphesiz suElunun iqini kolaylaqtrrmryordu.
Mogolishitunu Ttiregene'nin g-Ogedey'in gegmesi ve Kara tan'da niibe olarak baga Hiilag0' nun 8a$at ay tahttna geqmesi Kara Hiil6g0'nun saltanatr esnasrnda biiyle bir felaket, Ogedey'in htikiimdarh$tntn sonlartna do$ru Horasan ve Ceyhun'un batrsrnda kalan Mofol hikimiyetindeki biitiin iilkeleri idare eden ve Yarhk kiiyiinden (Begbahk'tan 4 fersah mesafede ve yolun batrsrnda) olan Uygur Budist Kiirgiiz'iin bagrna gelmigtir. Uygurlara kargr besledifi diiqmanca hislere ra$men Miisliiman tarihEisi bile onun idaresinin iilkeye refah getirdi$ini ihde etmekten kendini alamamtgttr.
65I (1253) yrhnda Mo$olistan'dan dijnerken Yarhk kiiyiinii ziyaret ederek Kiirgiiz'iin hayatr hakkrnda bilgi toplamrqtr. Fakir bir Uygur'un o$lu olan Kiirgiiz, geng yagta babasrnr kaybetmigti. Dul kalan kadrnrn Uygur ve Mofol adetlerine giire Kiirgiiz ile evlenmesi gerekiyordu; Cuveyni
vardr. Muhtemelen Cuveyni'nin rivayetinin tesirinde kaldr$rndan Regidiiddin'in bazr yazmalarrnda (Dorn r8g, vr. rBB; Asya Miz.Yaz., a 566 (D.,66), vr. eIr; [Blochet negr.' vd.]) Kara Hiiligfi, Mii'etiiken'nin en kiigiik ollu olarak giisterilir. 85
Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi,
lV, 2, 34, vr. 98; [Kazvini neEr', I, V,3, I, vr. rgr; [Blochet negr.
2991. ReEidiiddin'e giire (St. Petersburg Devlet Kiiti.iphanesi,
r54l Yesiiliin Qafatay'dan iince 6lmiiq ve Qafatay onun iiltimiinden sonra krz
kardegi
Ttigen ile evlenmigti.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
5IO
V.V. BARTHOLD
fakat Kiirgi.iz'iin Eok geng olmasr sebebiyle kadrn bu evlili$i reddetti. Kiirgi.iz, idi-kut'a bagvurarak bu mesele hakkrnda ne yaprlmasr hakkrnda bilgi istemiqtir. idi-kut eski adetlerine gtire bu evlili$in olabilece$ini do$rular. Dul kadrn o$lundan para vererek kurtulmak zorunda kaldr. Kirrgiiz ilk iince gocuklara Uygur yazrsrnr ii$retme$e bagladr, fakat btiyle bir vazife onun muhteris tabiatrnr tatmin etmekten uzaktr. Kuzeni Beq-KulaE'tan qahsrnl kehl giistererek borg para almrq ve bununla bir at satrn alarak Batu'nun ordusuna do$ru yola grkmrgtrr. Orada bir emirin yarunda qobanlrk yapma$a bagladr. Zekisr ve efitimi siyesinde krsa zamanda yiikseldi. BaglangrEta Mo$ol genglerinin hocast, daha sonra da HArezm nAibi QinTimur'un kAtibi olarak devlet hizmetine girdi. Qin-Timur'un ijliimi.inden sonra Ktirgtiz, kendisiyle aynr kabileden olan Qinkay'rn86 himiyesi sayesinde Horasan niibli$ine yiikseldi. Qinkay'rn rakipleri Diniqmend-Hicib (miisliiman idi), birkaE Horasanh memur ve iizellikle Batu'nun adamlarrndan $erefeddin (HArezmli bir hamahn o$lu)87 tarafindan Eevrilen entrikalar Kiirgiiz aleyhinde bir kag ay devam edecek bir davanrn agtlmastna sebep oldu. Ancak Ogedey'in ilicenaph$r sAyesinde dava kan diiki.ilmeden neticelendi. Ogeday davayr Ktirgiiz'iin lehine karara ba$adr. iftiracrlar iiliimii hak etmelerine ra$men Ogedey onlartn hayatlarrnr ba$rgladr ve aynr zamanda Kiirgiiz'ii de ceza ile tehdit ederek intikam almastnt yasakladr.
to-Kiirgiiz'ijnkaderi Bununla birlikte e$er daha sonra Kiirgiiz'iin diigmanlartntn gevirdi$i entrikalar bagarrya ulaqtr ise de, bunda Kiirgiiz'iin kendi suEu vardtr. Kiirgiiz, Hdn'tn yasaklamastna ra$men dtiqmanlarrndan iig almaya Eahgtr ve aynca kiistahga konugmalariyle bir Qafatay ernirine hakaret etti. Difer taraftan HAtun Yesiiliin'e de kargr saygrsrzhkta bulundu. Bu geligmeler tizerine diiqmanlan kendilerini daha giiglii hissediyorlardr. Ustelik Ogedey
[Bir hrnstiyan Uygur. Editiir]. $erefeddin'in kariyeri hakkrnda bkz. Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiiti.iphanesi, lY, z, 34, vr. zor [Kazvini negr., II, z6z vd.d.]. Onun hakkrnda genig bilgi iEin bkz. Seyfi Herevi, r74-Bo. Cuveyni gibi Seyli'de $erefeddin'i k6ylii ve qehirli halkr gaddar ve zAlimce ezen biri olarak tavsif eder; onu kanuna aykrn vergi toplamak, zorbahk, hrrsrzhk yapanlar ile vergilerini iidemeyen miikelleflere igkence yapmakla suglar. Seyfi'ye giire $erefeddin 646 (tz48-g) yrhnda Yesi.i Mtingke'nin emri ile biiyiik Drtrtgi tayin edilmiE ve daha sonra HerAt hdkimi Melik $emseddin Kart tarafindan yakalanrp idam edilmigtir - Editiirl. 87
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKISTAN
5rl
a$zr taqla doldurarak irldiiriilmiigtiir8s. Dava srrasrnda emirlerden birisi
$erefeddin'in sijziinii keserek Kiirgiiz'iin belaya kendi davranrglarr yiiziinden di.igtiifi.inii, ancak algak bir entrikacrnrn ondan daha aga$rhk oldu$unu unutmamak akrlhh$rnr giistermesini hatrrlatil.8e Mogolistan'da Tiiregene'nin saltanatr esnasrnda cereyan eden olaylar gok daha elem verici idi. Regidi.iddin'e giirem Ogedey'in karrsr giizel de$ildi, fakat gok sa$lam bir iradeye sahipti. Bununla beraber Miisliiman cariyesi Fitrma ve veziri Abdurrahman'rn tesiri altrnda kahyordu. Bu iki kigi, bir tinceki hiikiimdarrn etrafindaki meghur gahrslara kargr entrika Eevirme$e bagladrlar. Bunlann en miihimleri Yalavag ve Qinkay, Mo$ol prensi
Kiiten'in asil davranrqr sAyesinde kurtulabildiler. Annesi o$luna sr$rnanlan istedi$i zaman, Kiiten ona gu cevabr verdi: "$ahinin pengelerinden kurtulmaya Eahgan kiigiik kug otlarrn arasrnda kendisine bir sr$rnak bulur; onlar bana iltici ettiler ve onlan ele vermek geref ve ilicenaph$a sr[maz'. er
rt-Giiyilk'iin
Biiyiik Han olarak tahta geEme-
si Bu seler de tahta kimin varis olaca$r meselesi ortaya bazr gi.igli.ikler grkardr. Qingiz HAn'rn o$ullan ve torunlarr arasrnda herkesi kendi etrafrnda toplayabilecek birisi kalmamrgtr. Bir rivayete giire Qingiz Hin, Oge- | dey'den sonra tahtrn, onun ikinci o$lu Kiiten'e gegmesi arzusunu izhar \ \ etmigti. e2 Fakat Kijten deva bulmaz bir bastah$a miibtela olunca Ogedey tahtr iiEi.incii o$lu Ktigii'ye brrakmak istiyordu. O babasrndan irnce ijldi.i. Bunun iizerine Biiyiik HAn, o$lu $iremtin'ii halef tayin etmek istedi, fakat Mo$ollar bu gehzideyi gok geg buldular. Uzun bir saltanat boglu$undan 8E Kiirgiiz'iin hikiyesi Cuveyni'de anlatrlmaktadrr: St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, lY,z,g4, vr. r83io; [Kazvinineqr., II, zz5-4zl; d,Ohsson, Histoie dcsMongolr, III, rogzr.
8e
zp
vd,.l.
{
negr.'3:
Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, gq, vr. eo4; [Kazuini negr., II, Regidiiddin, Asya Miiz. Yaz., a Sffi (D.,66), vr. r7r; Dorn zB9, vr. r49i Blochet J) t ! ,4:":l.U Jt+,:12; oitr ,)tJ ..... eSy.iLayl p-p ;l eS l_r;;.9r r.rjl>
o:y ;tr Jd;Jl
J-*b
er Cuveyni, St. Petersburg Devlet Ktitiiphanesi, IV, z, 34, w. 86; [IGzdni neqr., I, t97l; Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3, r, w. 2oo; [Blochet negr., 234]. Aynr bilgi Mogol ananesinde (Gkli Taih, Kafarov terc., 43; [Kozin negr. 93] Temugin'in srfrndri-r iki kardeg igin de verilmektedir: "Kiigiik kuqu dofan kovaladr$r zaman kug srk otlarrn arasrna srfrnrr, srk otlar onun hayatlnl kurtanr; ef,er otlukta biiyle oluyorsa, bize srfir nan adama yardrm etmezsek bu otlardan daha aga$r oluruz". e2
Cuveyni, St. Petersburg Devlet Ki.itiiphanesi,
IV, 2,
54, vr.
fu; [Kazvini negr., I,
eo6l.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
512
sonra tahta Giiyiik gegti. Bu zaman yazrlmrg olan Mofol vekayinAmesinden anlaqrldr$rna giire Giiyi.ik ve Ogedey'in 6ilesinine karEr Mo$ol aristokrasisi arasrnda muhalif olan bir grup vardt. Bu grup Qingiz hinedanrnrn
kahraman ordu komutanr T0luy ve o[ullarr (bunlarrn en btiyil$ii Miingke, Giiyi.ik'ten yalnrz iki ya9 kiigiiktii) tarafina meyletmigti. Btiyle olmakla beraber bu defa mesele kan diikiilmeden halledildi. Kurultay'a T0luy'un iki o$lu, anneleri ve Qa[atayiler katrldr; Batu'nun kendisi gelmedi ve kardeglerinden birini giinderdi. lz46 Kurultay'r Ogedey'in Kurultay'rndan daha muhtegem merasimlerle aqrldr. Kurultay'a katrlanlar zooo beyaz gadrra yerleqtirildiler. Btiyle kalabahk bir Kurultay gimdiye kadar hig yaprlmamrgtr.e3
Giiyiik, babasrnrn ilicenap karekterine sahip defildi. Babasr gibi iEkiye ve kadrna diigkiindii. Bununla beraber Ogedey'in, Byron'un Sardanapalus'u gibi yagamaya ve bagkalannr yagatmaya kargrhk Giiyiik, sefih bir hayat siirerek bedeni ve akli hastahfa mi.iptela kederli bir adam haline geldi. Plano Carpini onun hig giilmedi$ini stiylemektedir. ea Regidiiddin'e gtire Giiyiik'iin yakrnlan onun huzurunda bir adrm atmaktan korkarlar ve sorulmadan hig bir bilgi vermekten gekinirlerdi. es
Yeni HAn ytinetime barrqtrncr bir hava ile bagladr. Qingiz HAn ve Ogedey zamanrnda grkanlmrq olan btitiin kanunlar tasdik edildi ve Ogedey'in miihriinii taqryan emirler HAn'a sorulmadan tatbik edilecekti. HAn, Sorkoktani Bige ve o$ullarrnr, di$er gehzddelerin aksine saltanat fasrlasr srrasrnda her tiirlii miistakil harekete girigmedikleri igin alenen methetmekte idi. Hin adrna hediyelerin da$rtrlmasr Sorkoktani Bige'ye verilmiqtir. Onun en biiyiik o$lu Miingke, CuEi'nin en biiyiik o$lu Ordu ile birlikte saltanat fasrlasr srrasrnda tahtr ele geEirme$e tegebbiis eden Qingiz Hin'rn kardegi Otgigin'in davasrna bakma$a memur edildi. Dava birkag be$in idam edilmesiyle neticelendi, e6 FAtrma ve Abdurrahman da aynr gekilde bertaraf edildiler.
Biiyii ile Kiiten'in (Tiiregene'nin saltanatr srrasrnda
er Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi,
IV, 2, 3+, vr. 89; [Kazvini neqr., I,
ro6l; Regidiiddin, Asya Miiz. Yaz., a 566 (D., 66), vr. zz5; Dom zB9, vr. rg5;
[Blochet
negr., 2531. ea
[Plano Carpini, Malein terc.,59]. Regidiiddin, Asya Miiz. Yaz., a 566 (D., 66) vr. zz5; Dorn rB9, vr. r95; [Blochet neqr., z53l; Mctinla Iz5; d'Ohsson, Hbtoire dcs Mongolr, II, 19'6 vd. e6 Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, 34, vr. gr; [Kazvini negr., I, zro]; d'Ohsson, Histoirc dcs Mongols,ll, zor vd.d. e5
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKiSTAN
5r3
iildii) sa$rfrnr bozmakla itham edilen Fitrma'nrn
davasr Semerkant Alid $ira tarafindan yiiriitiildii.eT YalavaE, Mes'ffd ve Argun (Ktirgiiz'i.in bertaraf edilmesinde payr olan ve bundan sonra yiikselen bir Oyrat) Qin'in, Orta ve Batr Asya'nrn niibleri olarak tasdik edildiler. Onlardan her birine bir yarhk ve kaplan kafasr taqryan bir payza verildi. Argun, vazifesine baqlamak iEin kendisine verilen biilgeye giderken Tiirkistan ve MiverAiinnehr halkrna degerli hediyeler da$rttr. Horasan'a diindiikten sonra daha iince Selguklu vezirlerinin oturduklarr GazikAbid veya RazrkibAd kiiyiinde misafir kaldr.e8 Argun, sultanlann sarayrnda ziyalet verdi; yeni saray ve bahge inga edilmesini emretti; arkadaglarr da onun gibi saraylar yaptrrdrlar.ee Batt'ya kargr bir seler yaprlmaslna ve her gehzidenin buna ordusunun I/5'i ile katrlmasrna karar verildi. Ordunun kumandanhfrna Celayir kabilesinden Ogedey'in hocasr iliige'nin kardegi Elgigidiy getirildi.rm Hedef, ismaililer'in ve Ba$dad halifelerinin idaresinde bulunan topraklarrn zaptr
idi.
r01
tz-Kara Hiilag0'niin Miveriiinnehr'den ve Yesii Miingke'nin tayini
azli
Giiyiik, Qa$atay ulusuhun bagr olan Kara Hiiligfi'yu tahttan indirdi; o$ul sa$ iken torunun tahta gtkmastntn do$ru olmadr$rnr siiyliiyordu.rO2 Tahta, Giiyiik'iin Eok samimi dostu olan Qafiatay'rn sa[ kalan o$ullarrnrn en yaqhsr Yesii-Miingke grkartrldr. Regidiiddin'in verdifi bilgiye giire YesiiMiingke devamh sarhog oldu$undan sarayln iglerini, hattA gahinle avlanCuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2' 34, vr. B7-B; (Kazvini neqr., I, eoo vd.d.); d'Ohsson, Histohc des Mongols, z3z vd. $ira, Kadak'rn sAkisi olarak giirevlendirilmigti. e8 Bkz. Zhukovsky, Ra
Edittirl. ee
II,
Cuveyni, St. Petersburg Devlet Ki.itiiphanesi, IV,
246 vd.]; Mctinler,
rr7.
2,
34, vr. rgz-3; [Kazvini negr.,
1m Bkz. Regidiiddin, Berezin negr., metin, krsrm VII, 49, terc., krsrm V, 38. [Burada Ogedey Hdn'rn Elgigidey'i (Berezin'de Elcigidey) maiyetine ahndrfrndan bahsedilir. Editiir].
r0r Cuveyni,
St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, g4, vr. 9z; [Kazvini negr., I, siiz edilmiyor. Editiirl. r@ Cizcini (Tabakau Ndnri, ll, rr57); [Nassau Lees neqr., 4or] Giiyiik'iin kendi kuzenlerini, Qafatay'rn olullannr iildiirmekle sugluyor, fakat bu suglama difer kaynaklar tara-
rrz, burada halifeden
findan teyid edilmiyor. F. 33
Eskikitaplarim.com
Karagöz
v.v. BARTHOLD
5t4
mayr bile karrsr Tokagi, idare ediyordu. r03 O, imAm Bahieddin MarginAni'yi vezir tayin etti. BahAeddin'in babasr Fergana geyhiilislamr olup bu makam aileye rrsi olarak kalmrqtr; anne tarafindan ise Karahinhlar'a, daha dofrusu Togan Hin'a mensuptu. Bu husustaki bilgilerden anlaqrldr$rna giire Bahieddin geng yagta babasrnr kaybetmigti. Habeg-Amid onu evlat edinerek kendi o$ullarrnr Qa$atay'rn o$ullarlnrn yanrna gtinderirken Bahieddin'i de Yesi.i-Mirngke'nin yanrna gtindermigti. Yesii-Miingke, Habeq Amid'den, Kara HiilAgfi'nun taraftarr oldu$u iEin nefret ediyordu. Bahieddin, bu nefreti biraz olsun yumu$atabilmi$ ve kendisine iyilik edenin hayatrnr kurtarmrgtr, fakat Habeg-Amid, evlath$rnrn kendi yerine vezir olmaslnl hazmedememig ve I25I darbesinden sonra ondan insafsrzca iig almt$tl. Bahdeddin'i ve dostlarrnr gahsen giirmiiq olan Cuveyni, onun diinyevi ve dini ilimleri gahsrnda birleqtirdifini, evinin me$hur ilimlerin toplanma yeri oldufunu ve onun zamanlnda ilimlerin yeniden eski itibar ve ehemmiyetlerini kazandrklartnl yazmaktadtr. 13
-
G
loa
iiy ti k' ii n i sl Am' a d ii $ma nl I gr
Giiytik'i.in krsa siiren saltanatr, biitiiniiyle islim'rn ve islimi ilimlerin geligmesine engel te$kil etmigtir. Hrrrstiyan Kadak tarafindan yetigtirilen ve Hrristiyan veziri Qinkay'rn tesirinde kalan Gi.iyiik, Hrristiyanlarr difer din mensuplagndan daha iisttin tutuyordu. her yerden, Suriye, Yunanistan, Bafdad ve Rusya'dan onun yanlna Hrristiyan papaz ve hekimler geliyordu. Gelenler arasrnda hekimler papazlardan daha goktu, Giiyiik, biitiin i9lerin idaresini Kadak ve Qinkay'a brrakmrgtr. Hrristiyanlar bu durumdan faydalanarak islAm'a kargt sert hiicumlarda bulunuyorlar ve Miisliimanlar onlara mukabeleye cesaret edemiyorlardt.
105.
Cuveyni bu bilgiyi vermektedir. C0zcini'nin eserinde, islAm'a olan diiqmanh$rndan dolayr Giiyi.ik'iin sert bir gekilde tenkit edildifini giirmek103
Regidilddin, st. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi.
v.3,
r, vr. r92; Asya Miiz. Yaz.,
a 566 (D.,66), vr. 168; Dorn 289. vr. err; [Blochet negr., r75]; Metinla, rz3' Yesii M6ngke'nin kansrnrn adr metinlerde 9u qekilde geqmektedir: St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,3, ,, vr. zoTu;1;yahut.9:'UDom z8g,2o3.,iti;J'esya Milz' Yaz', a 566 /D., bq, u.. orr.eiLit, Blochel .teg.., r75;tipzgT vd.u:.Lyesii Miingke'nin igki iqtiline
dair bkz. cuveyni, St. Petersburg Devlet Ki.itiiphanesi, IV, 2,34. vt.9E: [Kazvini, I, zz9]. loa Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, g4' vr. 989; [Kazvini negr', I, zzgSzl. t05 Cuveyni, St. Petersburg Devlet Ki.itiiphanesi, IV, 2' g4, vr. 9e-3; [Kazvini negr', I, 2t41.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKiSTAN
5r5
teyiz.re Qin'de ve Tiirkistan'da meqhur olan bir toyinin (Budist rahibi) tavsiyesine uyan Gtiyiik, biitiin miisliimanlar'rn hadrmlagtrrrlmasrna dair bir ferman grkarttr. Fermam alan toyin, korkunq bir kiipek tarafindan paramparEa edildi ve bu ilahi ceza Gilyiik'ti fermanrnr iptale mecbur etti. Hrristiyanlarr0T Giiyi.ik'ii, meghur imim Nureddin Hirezmi'yi miinazarada rezil ettirmek igin gafrrmaya ikna ettiler. Miinazara Giiyiik'iin huzurunda oldu: Hristiyanlnr: Muhammed nasrl bir insandr, izah ediniz. imdm: Muhammed peygamberlerin sonuncusudur, peygamberlerin en
biiyiifii
ve Allah'rn diinyaya giinderdi$i elgisidir. onun faziletlerine hayran olan Musa (onun igin gtiyle demig) "Allah'rm beni Muhammed'in cemaatine dahil eyle". isa sevinEli bir haber getirerek giiyle diyordu: ,,Benden sonra gelecek olan peygamberi miljdeliyorum; onun adr Ahmed olacak".
Hristiyanlar: Peygamber ruhen temiz bir hayat ya$ayan ve kadrnlara kargr hrrsr olmayan birisi olmahdrr. isa btiyle birisi idi, halbuki Muhammed'in g karrsr ve pek gok Eocu$u vardr; bunu nasrl izah edersiniz? imam: Davud peygamberin gg karrsr, Siileyman'ln 36o karrsr ve rooo cariyesi vardr.
Hristiyanhr: Onlar peygamber de$il yalnrz htikiimdar idiler.
r08
Neticede Hrristiyanlar miinazaradan vaz gegtiler ve Giiyiik'ten imdma adap ve erkinryle namaz krldrrmasrnr istediler. imim bir miisliiman ga$rrarak onunla birlikte namaza durdu; Hrristiyanlar ikisine de Eegitli gekillerde engel olmak istediler, secdeye varlrlarken onlarr diiviiyorlar ve ahnlannr yere giddetli bir gekilde vurduruyorlardr. Biitiin bu eziyetlere ra$men onlar namazr bozmadrlar ve bitirdikten sonra siikunetle oradan uzaklaqtrlar. Ertesi gece Giiyiik, miibarek imima hakaret etmesinin cezaslnl gtirdi.i, tM Tabakat-t Ndsui, tr4864; [Nassau Lees neqr., 3gg-4orl. C0zcani Giiyiik,ten bahsederken (Qa$atay'da oldu$u gibi) 'mel'0n" ve "lanetullah" kelimelerini ilave etmefii ihmal etmiyor [Edititr].
t:'
gore (Tabakat-t .budistler: . C0:cintye JUI-L". Jl di .rjr-rr
lLl
Nlsai
,"t-Cl
l],
r
16o, [Nassau Lees negr., 4o4) hrristiyanlar ve
!-!;l ;-*y.,- r ,Jt+l ..i:U ;L_-;J cr.,lL ; c.r[+
r-S 6pV Jl tti -ut l_t Bir gurup hrristiyan (tarce6n) papazlan ve bir krsrm putperest Gilyiik'e miinazarada bulunabilmek igin miisliimanlann bu imamrnr huzura gafrrmasrnr istediler".
t-E
tM Tabakat+ N6srr{, II, r 16o-z; [Nassau Lees negr., 4o4 vd.].
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V, BARTHOLD
5r6
yini tildii. Giiyiik'iin o$ullarr imAmdan iiziir dilediler ve onun giinliinii almaya gahgtrlar.roe
Giiyiik ciimertli$iyle babasrna benzeme$e gahgryordu. Halka 7o.ooo bilig dafrttr. ttD rz49 yrh ilkbahannda, tahta Erkmasrndan sonra biiyiik bir ordu ile kendi ailesinin ordusuna do$ru Mo$olistan'dan hareket etti. Yolda fakir halka yiyecek ve giyecek da$rtryordu. Giiyrik bu seferinin sebebini Emil kryrlarrnrn ikliminin srhatine qok iyi geldi$i qeklinde agrklamrgtrr. Fakat Sorkoktani Bige, hareketinde daha babasrnrn saltanatrll srrasrnda aralart agrlan ve gimdi ona kargr verdi$i s6zii unutan Batu'ya diigmanca bir niyet sezmigti. Difer taraftan Batu da bir orduyla onu karqrlamak igin yola grkmrgtr; qarpr$ma olmadr, zira Gilyiik Begbalk'tan 7 giinliik mesafede Emil'e giderken Semerkant gehrinde 6ldii. rr2 Burada bahsedilen Semerkant'rn MAveriiinnehr'deki Semerkant olmasr sijz konusu defildi. Bu isim benzerli$inin iranh miistensihlerintr3 hatasr oldu$unu kabul etmezsek, bu durumda Mo[olistan'da MAverAiinnehr'in bir kolonisi oldu$unu tahmin etmek lazrm geliyor. Yukanda belirtme$e gahgtr$rmrz gibi bu, oldukqa gergefe yakrn bir tahmin olarak kabul edilebilir.
14-Giiyiik'iin iiliimii ve Batu'nun Miingke'yi Biiyiik Han olarak tercihi Giiyiik'iin dli.imi.inden sonra, Ogedey'in
lr0 Cuveyni, St. Petenburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, g+, vr. 93; [Kazvini negr., I, zr4]; d'Ohsson , Historie dcs Mongols,II, zoz; [VassAf, Bombay negr., 576].
rrr Bu anlaqmazhktan Mogol vekayinAmesi bahsediyor (Ckli Taih, Kafarov terc., t57,
[Kozin neqr., rg4l.
rf2 Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV-2, 34, vr. 93 [Kazvini negr., I, zI5|. Aynca bkz. Vassif, Bombay negr., 576. D'Ohsson'da yerin ismi zikredilmiyor. Editiirl.
rrr Cuveyni, Regidiiddin ve VassAPrn bildifiim biitiin yazmalannda Semerkant
agrkEa
zikrediliyor. Qin tarihine giire Giiyilk, Hansyar (gince H€ng-s6ng-yi-€rh, bkz. tiian-shih pis[r, Bichurin terc.,3or,38r) kciyiinde tilmtigtiir. (Cofirali bakrmdan, Barthold'un miiracaat etti$i Cuveyni niishasrndaki Semerkant'rn Barthold'un sandr$r Miveriiinnehr'deki gehir olmasr imk6nsrzdtr. Bunun tashihi ilk iince Pelliot tarafindan, Kazvini negrinde kullanrlan niishalardan birinden ve Barhebraeus'un (Chrcnbonhndan ( f.;*;, Kum-Sengir, Gkli Tariite Kum - $inggtr) faydalanrlarak yaprlmrgtrr. Meselenin miinakagasr igin bkz. Boyle, I/rsnry of
tlu
WorW-Conqueror,II, z6r n. 42. C.E.B.I.
rra
Miingke'nin tahta grkmasr hakkrnda bkz. Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, 94, vr. 946; [Kazvini negr., I, z16-zr]; Regidtiddin, St. Petersburg Devlet
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKiSTAN
5t7
Tau da$arrna yakrn AIa- Kamak mevkiinde ulagtt. lls Batu ve Sorkoktani Bige, Giiyiik'iin Emil'de yaprlan cenaze merasimine krymetli egyalar116 giinderdiler. Batu, hinedan mensuplannr Ala-Kamak'a, tahta kimin gegece$ini girri.igmek igin davet etti. Saltanat lasrlasr siiresince idare Giiyi.ik'iin kansr Oful-Gaymr$ ve Qinkay taraftndan yi.iriitiiliiyordu. Bu iktidar boqlu$u srrasrnda bir grubun iddiasrna giire Mogollar, daha Qingiz HAn hayatta iken ve sonralarr Ogedey ve Giiyiik zamanrnda "Ogedey Hin'rn Eocuklarrndan bir et parEasr bile var oldukga" tahta bagka bir kimsenin qrkamayaca$rna yemin etmiglerdi.rr7 Bununla beraber herkes bu fikri benimsememiqti. Mogol-Qin vekayinimesine giire (muhtemelen T0luy'un o$ullarrna ba$h birisinin eseridir) tt| bizzat Ogedey, daha babasr onu kendisine halef tayin etti$i srrada "o$ullartntn ve torunlanntn tahta geEmefe layrk olacak vasrflara sahip olamayacaklarr hususunda endiqelerini" belirtmigti. iddia edildi$ine giire Qingiz HAn o zaman qiiyle demigti: "Ogedey'in biittin o$ul ve torunlarr kabiliyetsiz olurlarsa acaba benim neslimden tahta layrk kimse bulunmayacak mr ?" GerEek ne olursa olsun, ama biitiin gehzadeler Qingiziler'in en yaqhsr olan Batu'nun son stizii s6yleme hakkrna sahip oldufunu anladrlar. Gi.iyiik'iin o$ullarr Koga ve Naku, Ala-Kamak'ta ancak iki giin kaldrlarrre
ve kendi adlanna meqhur Timur-Kadak'r vekil brrakarak hinedan iiyelerinin alaca$r karara katrlmasr hususunda tam seldhiyet verdiler. Kiitiiphanesi, V. 3, r, vr. 2c,4-7; [Blochet ne$r. 272 vd.d.]; d'Ohsson, Hisloirc dcs Mongols,
ll,
245-59; [Vassif, Bombay negr., 576{]. rr5 Bu yerin ismi Cuveyni'de birkag yerde gegiyor: St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, z, 34,,lLi)19tiYl.6JtIt,.;1;11' Khanykov yazmasr,dLYl dLiYl ; (Kazvini negr., I,
,
zr7, z19, III, r5: ]; d'Ohsson, Hisloirc dcs Mongol,ll,246: "Alactac da[lan". 116 Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiiti.iphanesi, IV, 2,34, vr. g+ciLl+r ub-lKazvini negr., I, zr7, aynrl; Khanykov yazmasr, LiLtl+ ; ReSidiiddin, St, Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3, I, vr. 2o3 OWl. ; [Blochet ne$r., 25I OVij;5 a,la ]. tt7 Regidiiddin, Berezin negr., metin, krsrni IV, 49, krsrm V, 39. Giiyiik hakkrnda bkz. Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,3, r, vr. zoz; Asya Miiz. Yaz., a 566 (D., 66), vr. 224; [Blochet negr., 244]; d'Ohsson, Hitoic dcs Mongob, II, Igrg. Kaydu'nun iddialan iqin bkz. Vassit Von Hammer negr., metin I32, terc. rz7; [Bombay neqr., 67]. t t8 Gkli Tarih, Kafarov terc. r 45; [Kozin negr., r 86]. rre Cuveyni'ye giire b
I, zr8: -rr;>L; {b ), t dlil o:1, .r.;.r*-, l+l eft 4 yVj a-+l;
(yazmada f\ *\ ). Regidiiddin'e gtire onlar oraya asla gelmediler ve kendileri adrna Timur Kadak'r gtinderdiler, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3, r, vr. zo4; [Blochet nefr., 274 vd.l; Metinler, r zl. [D'Ohsson'da bundan stiz edilmiyor. Editiirl.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
5rB
v.v. BARTHOLD
Batu, annesinin daha tince yapmrg oldu$u tavsiyeye uyarak kendisine karqr di$erlerinden gok daha saygrh olan Miingke'yi seEti. Miingke "Qingiz Hin'rn lasa ve yarhlam giizleriyle giirmiig ve kulaklariyle iqitmigti"; iistelik o baba yurdunun varisi ve babasr hayatta iken ona en yakrn olan T0luy'un o$lu idi. Batu, Cuveyni ve Reqidiiddin'in belirttikleri gibi en kiigiik Eocu$un babasrnrn yerini almasr qeklinde Mofol gelene$ini tatbik etrnig olamaz; zira bu usiil taht siiz konusu oldu$u zaman de$il de ancak qahsi mal ve miilkiin miras olarak da$rtrlmasrnda tatbik ediliyordu. Ustelik bu kaide tatbik edilse idi, o zaman Miingke'nin degil onun kiigiik kardegi Arrg Bijke'nin seEilmesi gerekiyordu. Ogedey'in gocuklarr aleyhine siiylenenlerden biri de, onlann Qingiz Hin'rn tesbit etmig oldu$u hin soyundan bir kimsenin ancak hAnedanrn biitiin iiyelerinin karariyle cezalandrrabilece$i geklindeki kaideyi ihlil etmig olmalarr idi. Onlar tahkikat yaptrrmadan ve mahkeme etmeden Qingiz HAn'rn krzr Altalun'u iildi.irmiiglerdi. Yine onlar Ogedey'in karanna ra$men onun ijliimiinden sonra $iremiin'iin yerine Giiyiik'ii tahta grkartmrglardr.r20 Ertesi yrl Kurultay'rn toplanmaslna ve Mtingke'nin HAn ilan edilmesine karar verildi.
Batu'nun kararr, Ogedey'in neslinden gelenler arasrnda biiytik bir hognutsuzluk meydana getirdi. Qa$atay ulusunun reisi Yesii-Miingke ve Qa$atayh prenslerin Eo$u onlarr destekliyorlardr. Di$er taraftan Giiyiik'e dargrn olan Kara Hiilngfr da Mirngke'nin tarafinr tutuyordu. HattA Ogedey'in neslinden bazian, o$u Kadak-O$ull2r ve Kijten'in ofullarr gibi onun tarafina meyletmiglerdi.
Kurultay tz5I yrhnda Karakurum'da toplandr, fakat Miingke'nin meHin ilan edilmesinden hemen sonra Mcingke'ye kargr girigilen suikast tegebbiisiiniin hillerinin bi.iyiik durugmasr bagladr. $ehzidelerin durulmasrnr Biiyiik Hin, emirlerin duruqmasrnr ise bag yargrE (yargugi) Mengeser-noyon yiiriitiiyordu. Dava $iremiin'iin hocasr veya atabeginin intihan ve 77 emirin idam edilmesiyle neticelendi.l22 $iremiin ve di$er gehzAdeler affedildiler. Bununla beraber birkag ytl sonra Miingke, $iremiin'ii suya attrrarak boidurttu. O$ul-Gaymrg ve $iremiin'iin annesi de Kadak ve iig rasimle
ta
Regidiiddin, Berezin negr. metin, krsrm VII, 4g-5o, terc. krsrm V, 39. [Banhold'un yazrsrnda biiyle, fakat bu muhtemelen Kadan-O$ul'dur (Ashnda bu dogrudur -J.A.B.l). r22 Regidiiddin, Asya Miiz. Yaz., a 5ffi (D., 66), vr. r72; Dorn r89, vr. r5o; [Blochet negr., 293-71; d'Ohsson, Histoirc des Mongo( II, z69. r2t
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKISTAN
5r9
Hatun Sorkoktani Bige'nin ordusunda mahkeme edildiler. ikisi de Kadak ve Qinkay'la birlikte ijliime mahkffm edildiler; Qinkay, eski diigmanr DAnigmend'e teslim edildi.123 Kara Hiiligir, Qa$atay ulusunda hAkimiyetini yeniden kurdu. Ona Tokagi Hit0n'u yargrlama vazifesi verilmiqti; onun emri i.izerine bu zavalh kadln atlarrn ayaklarr altrnda ezdirilerek can vermig1i..
l2+
I5-Yesi.i Mtjngke'nin azli ve Dogu Tiirkistan'rn Biiyiik HAn'rn iilkesine ilhakr Mtingke diigmanlannl tamamen ortadan kaldrrmak igin batrya iki biiyiik ordu giinderdi. Bu ordulardan ro tiimenlik biri Karakurum ile Beqbahk arasrndaki topraklan iggal edecek ve Kayahg'da karargih kurmug
olan Kongkrran O$ul ile irtibat kurmak igin miinferit birlikler giinderecekti; ikincisi ise (z tiimenden meydana geliyordu) Krrgz ve Kem-Kemqi'i.it ilkelerine giinderilmigti.r25 Bu seferlerin giyesi aErkEa gtirtilmektedir: Miingke, Qa$atay ve Ogedey'in kendisine diigman olan uluslannr mahvetmek ve iilkesinin srnrrlarrnr Cugi ulusunun topraklarrna kadar genigletmek istiyordu. Qa$atay ulusunun bagrnda hAli Yesi.i Mtingke bulunuyordu. Ona.kargr ytiriime emri alan Kara Hiilig0 yolda, Altay da$larr civarrnda iildii. 126 Fakat ordu kendisine verilen vazifeyi yerine getirdi. Yesi.i Miingke esir edilip Batu'ya giinderildi ve orada idam edildi. r2T Organa Hitun, kiigi.ik yagta olan o$lu Miibarek $ah adrna Qa$atay ulusunun hiikiimdan tayin edildi. Onun baga gegmesi Hdbeg-Amid ve o$t23
Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi,
zo3; [Blochet ne$r. 3o3, vd.]; d'Ohsson 12{
,
Historb
dcs
Mongo6,
V,3r rr vr. zo7; Dorn 289, vr.
II,
Regidiiddin, St. Petenburg Devlet K0tiiphanesi.
e68 vd.
V, 3, r, vr. 2o7; [Blochet
ne$r.,
297-81. t25
Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3, r, vr. eo7; [Blochet negr., Mctinla, rz5. 126 D'Ohsson, Histoire dts Mongoh, ll, z7r; Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiphanesi, V, 3, r, v1. z9B;,Dorn r8g, vt.2o4; [Blochet negr., 3o8: 41 AEI ycf. 298 vd.d.l;
cj!.
(
9ti-9 o-r.-.li; .7],L4
+itSl ) atfediyor, St.
l.
Regidiiddin, Yesii Miingke'nin iildi.iriilmesini
Orga-na'ya
Petersburg Devlet Kiitiiphanesi,V, 3, r, vr. r94; [Blochei negr., 1851. Cuveyni (St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, g4, vr. gB); [Kazvini negr., I, z3o], Yesii Miingke'nin Organa'ntn yanmda kendi ordusuna diindi.ikten sonra iildii$iinii yazmaktadrr. r27
Vassif, Von Hammer negr., metin, 163, terc., r53 vd.; [Bombay negr., 7o-r]. [Bart-
hold, Historl d Sanilcchy (46-5o) adh eserinde Regidiiddin (bir iinceki nota bkz.), Cuveyni, [Kazvini negr., I, z3o, II, 569] ve Cemil Kargi'nin (Mctinla, r37 vd.) verdi[i bilgileri mukayese ederek Yesii Miingke'nin iiliimiiyle ilgili Qa$atay ulusundaki olaylan genig olarak almaktadrrl.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
520
Iu NAsrreddin'in tekrar iktira gelmeleri neticesini do$urdu. Imim Bahieddin Marginini, Mo$ol idetlerine uyularak rakiplerine teslim edildi ve onlar da Mo$ollar'rnkinden hiq de aqafr kalmayacak bir gaddarhkla onu idam ettiler: imAm'r bir kegeye sardrlar ve zavalhnrn biiti.in kemikleri krnlrncaya kadar diivdtiler (649126 Mart I25r-I3 Mart :,z52).128 Qingiz HAn'rn gahsi hAkimiyeti ve Qingiz ilesinin miigterek iktidarr yerine, onun halefleri zamanrnda Mogol imparatorlu$unda dilalizm devri baghyordu. Bizzat, Miingke Rubruk'a gtiyle demigtir: "Giineqin rgrklan nasrl her tarafa yayhyor ise benim ve Batu'nun hAkimiyeti de aynt gekilde her tarafa yayrlmaktadrr".r2e Batu, Qingizi hinedanrnrn en bi.iyii$ii, imparatorlu$un merkezi biilgelerinden en uzak ve en biiyiik iilkelerin hi.ikiimdan olarak ve nihayet Mtingke'nin tahta grkmastndan en tjnemli rolii oynryarak Qingizi imparatorlu$unda miistesna bir yer iggal ediyordu' Rubruk, Baiu'nun hikim oldufu biilgelerde Biiyiik Hin'rn adamlannrn, Miingke'nin topraklannda Batu'nun adamlarrndan daha az hiirmet giirdiiklerini yazmaktadrr.r30 Rubruk, eserinin aynr yerinde iki hilki.imdarh$rn arastndaki hududa gu gekilde "gizmektedir: Talas ve Qu nehirleri arasrndaki bozkrrdan geEip do$uda iskender da$rna do$ru uzanryordu. Yini bir zamanlar CuEi ulusuna iit olan topraklarrn hemen hepsi gimdi Batu'nun hAkimiyetine geEmigtir.
Do[u Tiirkistan, Kulca ve Yedisu biilgesi, do$rudan do[ruya Biiyiik Hin'rn idaresi altrna girmigti. Bununla adr gegen iilkelerin niifuslarrnrn ekseriyetini tegkil eden Miisliimanlar igin Qa$atay ve Giiyiik'iin idaresinden daha rahat ve daha iyi devir bagladr. Annesinin Btiylece
Hrristiyan olmast sebebiyle Miingke, di$er dinlerin mensuplarr karqtsrnda Hrristiyanlara daha Eok saygr giisteriyordu ve hatta en biryiik o$lu Batu'nun yetigtirilmesini bir Hrristiyan hocaya vermiqti. Hrristiyan Bulgay, onun yanrnda baq miigavirlik vazilesini yiiri.itiiyordu. r3r Buna ra$men r28
4tl.
Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi,
IV, 2,
34, vr, 98; [Kazvini negr., I,
Rubruck, Michel-Wright negr.,3o7; [Malein terc', I2I; ingilizce terciimesi, W.W. Rockhill, Thc joumq of Willian of Rubruck to tlu castenr parts of tlv uorld. 1253-55, Londra I9oo, I74. C.E.B.]. Rubruck, eserinin bagka bir yerinde (Malein terc. 156); Michel-Wright neqr.,36r: [Rockhil, 47 vd.l Miingke'nin Batu ile kendi arasrnda miigterek mutabakat oldu$unu giistermek istedi[ini ve giiyle dedilini kaydediyor: "Bir bagta iki giiz vardrr, ancak giizler iki de olsa giiriqleri birdir, biri nereye bakarsa iiteki de onu takip eder". r30 Rubruck, Michel-Wright negr., e8o; [Malein terc., ro4 vd.; Rockhill, I38]. r3r Rubruck, Michel-Wright negr. 32o; [Malein terc. I2g; Rockhill, r8g]. Rubruck' Bulgay igin qiiyle demektedir "cst major curiae ct judicat reos morte". Regidiiddin'e giire (St. r2e
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKiSTAN
521
Miingke bir gamanist idi. r32 Ona giire biitiin dinler aynr derecede saygrya layrktr; higbir kimsenin dini inanglan yiiziinden cezalandrrrlmasrna miisaade etmiyordu. Miingke de bilti.in dinlerin temsilcilerinin Tasa)a uymalarrnr zorlama arzusu da yoktu. MirhAnd'rn verdi$i bilgiye giire,r33 Mtingke'nin tahta Erkrgr dolayrsryle verilen ziyafette Miisli.imanlar'a $eri21's r34 uygun olarak kesilmiq koyun etleri ikram edildi. Uygur iilkesinde yagayan biiti.in Miisliimanlar'r ijldiirmeyi hedef alan bir suikast tertiplemekle itham edilen Uygur idi-kut'un davasr son derece ilgi Eekicidir.'35 iddia edildi$ine giire onun bu tegebbiisii, saltanat niibi O$ul-Gaymrg'rn saltanat bogluiu srrasrnda verdi$i emir iizerine gergekleqtirilmek istendi; bu emir ona Bala BitikEi tarafrndan ulaqtrrrldr. idi-kut, O$ul-Gaymrg ve Giiyi.ik'iin yanrna gitmek istiyordu. Ancak bu srrada Miingke'nin tahta qrktr$r haberi gelince idiKut onun yanrna gini. Miisliiman egraftan Begbahk'ta oturan (muhtemelen Mes'fid Beg'in temsilcisi olarak) Seyfeddin, Uygur Tegmig tarafrndan suikastten haberdar edildi. Onun emri iizerine idi-kut geri diinmek zorunda kaldr ve tevkif edildi. idi-kut'un mahkemesi Biiyiik Hin'rn ordusunda Miingke tarafrndan yaprldr. Qeqitli igkencelere ra$men idi-kut sugsuz oldu$unu iddia ediyordu. Ancak plinrnr biitiin teferruatiyle anlatan Bala ile yiizlegtirildikten sonra sugunu itiraf etmek mecburiyetinde kalmrgtrr. idi-kut idam cezasrna garptrrrldr ve htikiim Begbahk'ta mahkOmun kardegi Ogiing tarafindan infaz edildi. Onunla beraber iki asil de idam cezasrna garptrrrldr. Bunlardan biri Sorkoktani, di$eri de Batu'nun araya girmeleriyle affedildiler. Suikaste katrlan diferlerinin bulunmasr iEin herhangi bir takibata girigilmedi. Uygurlar, durugmada muhbir olarak dinlenen Tegmiq'e, fazla isim vermemesi iEin iinceden riiqvet vererek tedbir almrqlardr. Ciimertge miikifatlandrrrlan muhbir, du-
Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3, I, vr. zo9; Dorn e89, vr. zo6; [Blochet negr. 316] Bulgay bitikgibrln bagkanr idi. Krg. d'Ohsson, Histoirc des Mongob II' z6o. r32 Miingke'nin meghur "inang sembolii' iEin bkz. Rubruck, Michel-Wright ne$r.' 359 vd.; [Malein terc., I55 vd., Rockhill, 235 vd. C.E.B.]. t33 [MirhAnd, Lucknow negr., I, 5B]. t3a tz5z yrh sonunda bayramr kutlama merasimlerinde Kadr Cemileddin Hocendi Biiyiik Hin'rn sarayrnda 6nce halifenin adna hutb okumug ve ancak ondan sonra hutbede M6ngke'nin adrm zikretmigtir. [Bkz. Cuveyni, Kazvini neqr., III, 79 vd., d'Ohsson, Hisloirc dcs Mongok,II, 3oo, burada halifenin adrna okunan hutbeden bahsedilmiyor. Editiir|'
t35
[Regidiiddin, Blochet ne$r. 3o4 vd., burada idi-kut'a "putperestlerin (veya budistle-
rin - butperestin) bagr" denmektedir. Editiirl.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
ru$madan sonra (65o'de/14
Maft
1252
t
Nisan 1253) Islimiyeti kabul
etti. idi-kut iinvanr OgiinE'e verildi.136
16- M tin gke' nin di ni mii samahast Biitiin dinlerin mensuplartnrn Biiyiik HAn'r kendilerinden saymalarr dikkati Eekmektedir. Hayton'un verdi$i bilgiye giire o vaftiz edilmigti; hattA Hayton vaftiz ayininin yaprldr$r strada orada bulunmugtur.r3TCffzcAni ise, onun tahta grkrqr strastnda Berke'nin rsrart iizerine kelime-i gahadet getirdi$ini yazmaktadrr.'3' Bir Budist eseri de onun budizmi biitiin dinlerden iistiin tuttu[unu iddia etmektedir: "Biitiin parmaklar avuqtan grkmaktadrr; avug budizmi, parmaklar ise difer dinleri temsil etmektedirler"'r3e Bu i.iE rivayet, Rubruk'un Miingke ve di$er dinlerin mensuplan hakkrnda verdi$i bilgileri do$rulamaktadtr: "Sine$in bala i.i9ii9ti.i$i gibi herkes onun saraylna gidiyor, onu kendisine yakrn hissediyor ve herkes ona haytr dualarda bulunuyorn.ra0 Bununla birlikte tarihgi Cuveyni, onun zamantnda eski giinlerin aksine Mo$ollar'rn Miisliimanlar'a kijtii davrandrklarrnr ifade etmektedir. Tarihqimizin ifadesine giire bunda Miisliimanlar'rn birbirlerine entrika gevirmeleri sebebiyle kendileri sugluydu.rar Biitiin dinlerin din adamlarr eskiden oldu$u gibi her tiirlii vergiden muaftrlar. MirhAnd'a giire bu muafiyetten yalnrz hahamlar faydalanamtyorlardr ve bu da Yahudiler arasrnda biiyiik bir memnuniyetsizlik meydana getirmigti.r42 Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, 34' vt. 16-18; [Kazvini negr., I, Histoirc des Mongob, II, z7I vd.d. [Regidiiddin'e giire Blochet negr., 3o4 vd. d'Ohsson, 34-91; muhbir bir gulim idi. Aynr bilgiyi MirhAnd da vermektedir, Lucknow negr.' V' 591. t:r [BLz. Hetum, fransrzca terc., 3g]. [Burada kastedilen terciime Nicolas Salcon'un Histoirc oricntab ou des Tartares dc Haiton, Parcnt du Roi d'Amhic, The Hague 1735, kitabrnrn iEindeki terciime olmahdrr. Bu bilgi Barthold'un Tirkittan\ann rusga neqrinin 643. sayfasrnda bulunmaktadrr. Hetum'un La flot dcs estoircs de h Tmc d'Orict t adh kitabrnrn franszca metni Rccucil dcs historicns dcs Croiadcs, Documcnts atminiets. II, Paris 19o6, II3-253, 136
kolleksiyonunda daha anlagrhr bir gekilde verilmigtir. C.E.B'1. 138 Tabakat-. Narifi II, r I8I; [Nassau Lees negr', 4Io vd.]. r3e
Palladius, Stainniyc shdl khristiansta4 ("Hrristiyanhlrn eski izlen") Vostochniy Sbotnrt, I, St. Petenburg fi77,23vd. rs Rubruck, Michel Wright negr., 3I4; [Malein terc,, I25; Rockhill, I8z. C.E.B.]. lat Schefer, Chrcstomathb persanc, ll, I-V; (Cuveyni, Kazvini negr., I, 6o; Boyle terc., History of ta2
tlu
World-Conquaor,
I,
78.
J.A.B.).
[Mirhind, Lucknow negr., V, 59. Burada MirhAnd, miisliiman ve hrnstivan din
adamlannrn vergiden muaf tutulduklannr belirttikten sonra giiyle demektediil) 5t() &')\4 c-;V 6y-V &F CUI-I JVt-r;l Eger Mirhind'rn bu haberi do!ru ise diger dini cemaatlere verilen imtiyazlann Yahudiler'e verilmemesi, Yahudiler'in Biiyiik H6n'rn sarayrnda
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MoCoL
HAriviynri
ALTTNDA
rUmisrell
Miingke, dini miisamahasr yanrnda her biilgeyi mahalli Adetlerine ve milli karakterlerine giire idare etme temayiiliinde idi. Bu maksatla Biiyiik Hin'rn sarayrndaki kalem odasrna her dinin ve her milletin temsilcilerinden adam ahnmrgtr: iranhlar, Uygurlar, Qinliler, Tibetliler ve Tangutlar. Herhangi bir biilgeye yazian fermanlar o biilge halkrnrn dili ve alfabesiyle ve daha iinceki hiiki.imdarlannln tarz ve iislubuyle yazrhyordu. "E$er o hi.ikiimdarlar qimdi hayatta olsalardr nasrl yazacaklarsa iiyle yazrlrrdr".ra3 17
- Mili sistemin dtizenlenmesi
Miingke, Ogedey'in vergi ahnmasrnda idil ve do$ru bir diizen kurma ve keyfi ahnan vergilere son verme tatbikatrnr devam ettirdi. Biiyiik Hin, maksadrnrn kendi hazinesini doldurmak de$il halkrn refahrnr artrrmak oldufunu aErkEa beyan etmigti.raa Argun ve batrnrn di$er hikimleri rz5I Kurultay'r igin toplandrklarrnda Mtrngke konugmasrnda gunlarr siiylemigti: "$iiphesiz her biriniz kendi teb'anrz ve biilgenizin ihtiyaglarrnr, mevcut
olan eksikliklerin nasrl giderilece$ini Eok iyi biliyorsunuzdur". O bu yiizden herkesin hikim oldu$u biilgesinin ne vaziyette oldu$unu ve halkrn refahr igin ne gibi tedbirler ahnabilece$ini yazrh olarak bildirmelerini emretmigti. Hemen hemen herkes vergilerin a$rrh$rndan gikAyet ederek biitiin srkrntrlarrn bundan ileri geldi$ini ve vergilere bir stntr koymanrn faydah neticeler do$uraca$rnr ileri siirdiiler. Regidiiddin'e giire vergilerden en fazla kiiyliiler mutazarrrrdr; ig o hale gelmigti ki, ktiyltiler siirdiikleri tarlanrn gelirleriyle ancak vergilerinin yanstnr tideyebiliyorlardr.ra5 Bu seler Ogedey'in fermanrnrn aksine vergilerin miktarr nakit para olarak tesbit
kendilerini koruyacak kimselerin bulunmamasryle izah edilebilir, Miisliiman, hrnstiyan ve budistler Miingke Hin'rn itibarh devlet adamlan ve mi.igavirleriyle iyi miinasebettc idiler. Mirhind'rn verdifi bilgi Cuveyni'den de (Boyle terc., II, 59) anlagrldrlma giire do!rudur. J.A.B.l.
ta3 Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,3, t, vr.2ro; Dorn z8g, vr. zog; [Blochet negr., 3r7:crJ)/ l-til o+] Ul g'.:;;, o$)fl Editiirl. [Aynca bkz. Cuveyni, Boyle terc., Il, 6o7.J.A.B.I.
taa Reqididdin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3, t, vr. zo8; Dorn eB9, vr. zo5; [Blochet negr., 3ro: J'tt' Jlyl Ey t. a c-,!b, Jlfl o+t -t -b l_bRegidiiddin gunlan ilave etmektedir: gllt-v_r;,4i./! y>j"Ve rcatantn hayat gartlanru rahatlatmak '_rs igin o (Mtingke) yrhk (grkanlmasrnr) emretmi$tir"; kr1. d'ohsson, Hstoire dcs Monglos, II, 265. tas Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,3, t, vr. zo8; Dorn zB9, vr. zo5; (Blochet negr., 3r2:
oJ:-r dl4 .e1ly
;)*1.iUU.,
-l
.>L;; e;t rl ;ita::1 a:ir5)t A.t;S & .t{ ofS ti-; .iLJt!, .;r-a:1 .>Vl;rt )r* a{ cS,,t1l; *>st
,f 6
(Ziilum ve gaddarhklar ile vergilerin afrrhfir kiiyliileri gok zor duruma diiqiirmtigtii; olafianiistii vergilerin (aadru) miktan o derece yiikseltilmigti ki, halk elde ettili mahsul ile vrrgilerin ancak yansrm bile karlrlayamryordu. Editiir].
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
edilecekti. Toplanrlan paranln miktan hakkrnda bize birbirine zlt haberler ula$mrgtrr. 146 Sddece bu bile Ogedey'in kararlartnda oldu$u gibi
Miingke'nin kararlannrn d,a yanda kaldrgrnr giistermektedir. Regidiiddin'e giire Qin ve MaverAiinnehr'de adam baqrna verginin azami miktarr r5 dinardr (bagka bir yazmasrnda t I dinar), Horasan ve iran'da ise 7 dinardr' En az miktan ise her yerde r dinardr. Cuveyni'ye giire Miingke'nin Horasan iqin tesbit ettiii verginin azami miktan Io dinar, asgaii miktarr I dinardr. Bu vergilerle devletin biitiin masraflartntn kargrlanmasr gerekiyordu. rz53 yr|nda Horasan'a dijnen Argun, Miingke'nin tesbit etmig oldu$u azami miktar yerine ro kigiden 7o dinar almaya baqladr. Herhangi bir gahsrn muhtelif yerlerde menkul ve gayr-l menkul mallan oldufu takdirde mahnrn bulundu$u her yerde ayrr vergi iidiiyordu, biiylece bir kiginin bazen 5oo dinara kadar vergi irdedi$i giiriilmektedir. Argun'un ne qekilde vergi topladrfr hakkrnda tarihEi Kirakos gu bilgiyi vermektedir: "Odenmesi imkinsrz denecek derecede a$rr vergi taleb edip halkr dilencili$e sevketmiqtir. insanlan srkrgtrnp eziyet Eekmelerine ve rzdrrap duymalarrna sebep olmuqtur. Saklananlarr yakaladr$r takdirde ijldiirmekten geri durmazdt. Bunlardan para iidemiyenler ve iranh miisli.imanlarla birlik olanlar qocuklarrndan uzaklagtrnldtlar. Prensler ve eyaletlerdeki valiler de onlardan Eok vergi ahyorlar ve onlara eziyet ediyorlardr. Biiylece zengin oldular.ra7
Miingke, Qingiz Hin'rn iiliimi.inden sonra Erkanlan biitiin yarhk ue palzalan yiiriirliikten kaldrrdr; hatti bununla ogedey'in seqiminin bile meqrulu$unu kabul etmiyordu. Hinedan mensuplan bundan biiyle her konuda Biiyiik HAn'rn (nAiblerinin) gtiri.iglerini almak mecburiyetinde kaldrlar.ras Ogedey ve Qafatay iilelerinin yetigkin temsilcileri berteraf edilmig ve bundan dolayr Miingke'nin otoritesini gerqeklegtirmede kargrsrnda bir engel kalmamrgtr. ogedey'in neslinden Miingke'nin taraftna geEenlerin (Kadan, Melik ve Kijten'in o$ullarr) Qin'de ve Tangut'ta gahsi topraklarr vardr. Rubruk'un verdi$i bilgilere giire Ogedey'in esas topraklanndan Emil'deki Giiyiik'iin lurdu "ona Ait biitiin insan ve hayvanlariyle" Giiyiik'iin bulfi$a ermemiq o$luna (her halde torununa) verilmigti. Biiyiik bir ihtimalle bu gocuk daha sonralarr Kaydu'nun yanrnda vazifelendirilen ra6 Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, g4, vt. 1916-9; (Kazvini negr', 254-6I); Metinb, IIB; Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3, r, vr' 2o9; Dorn zB9, vr. eo5; [Blochet ne5r., 3 I 3 vd.]; d'Ohsson, Histoirc dcs Mongols, II' 263 vd' ta1 Istotila mongoha po armyanskim btochnilum,Il, 78 vd. (Genceli Kirakos)' ra8 Reqidiiddin, St. Petenburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3, r, vr' zo8; Dom zB9, vr' zo5; [Blochet nefr., gIo vd.]; d'Ohsson, Histoirc dcs Mongols,ll,265.
II,
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MoCoL HAKiMiYETi ALTINDA TURKiSTAN
525
Naku'nun o$lu Kanat olmahdrr.rae Qa$atay iilesine gelince (Kara Hiiligi eceliyle iilmiig) Mtingke'nin zamantnda eski durumunu koruyacak hiE bir yetigkin kimseyi bilmiyoruz: Hepsi ya katedilmiq veya siirgiine giinderilmigti. Bu dileden bulu$a ermemig gocuklar Biiyi.ik Hin'rn ordu'sunda yetiqtiriliyorlardr, ancak daha sonralarr Kubilay'ln zamanlnda bazrlarr tam olmasa bile krsmen viris olduklarr mallara sahip oldular. C0zcinir50 ve Ermeni kaynaklarrnrnr5r tasvirlerine giire Qa$atay Ailesinin yok edilmesi gerqekten icra edilmig gibi giizi.ikmektedir.
Mo$ol hakanhfrnrn genealojik tarihinde Kadak hakkrnda garip bir hiSeqen lakabrnr takmtq, bahsi gibi saglannt kestirmig ve onu kendisiyle beraber Qin'e giitiirmiigtiir. O bu sefer srrasln-
kiye anlatrlrr. Miingke ona
da iilmiiqtiir.r52
Organa Hrlt0n Almahg'r idare ediyordu; Biiyiik HAn'rn emri iizerine batrya giden Hiil6g0'yu burada kabul etmigtir.r53 Qa$atay'rn sevdi$i gelinlerinden biri olan ve ashnda Budizm'i kabul etmig bulunan hiikiimdann hitunu biitiin gayretiyle Miisliimanlar'r himaye ediyordu. O$lu MiibArek $ih, Qingiziler'den Miisliimanh$r kabul eden ilk gahtsttr.ls6 Mes'ud Beg, Mtingke ve Batu adrna memleketin idarecisi olarak kaldr. Onun idaresi altrnda Miisliiman biilgeleriyle birlikte Uygur iilkesi de bulunuyordu. O Rubruck, Michel-Wright negr., 297 vd.; [Malein terc.' I I4; Rockhill' r64. C.E.B.]. tto Tabakal+ Ndstrt, ll, I 186; [Nassau Lees negr., 4t2i J cfL'a ,f"r-rt 6 >f bluo.1
rae
-u:ir CU^-b jlt
tr-rN \r-z i-b.6 64 )^.)) 't- t -utr rl.il ':--) G)t ffe o (Miingke) tiyle sert davranmrgtrr ki, Qa$atay'rn kabilesinden yer Tamgagh Altun Hin (yAni giiney ginli Sung imparatoru)n yanrna kagan
oll
yiiziinde Qine, Qafatay'rn bir iki o$lundan tek bir kigi kalmamrqtr. Editiirl.
t't
Istoiya mongoho po armlanskim istocnikkam,Il, Io5. (Cenceli Kirak-os).
r-r tJ )k lU ;r-- dl u ,5'r 1"!l'ti1 1r;l (l;p) i-it:I.e=r.srt-':.rY-r.r g.c.riu;; !; c^.:f g o+\;6y j\.:a
t52
oU
Mu'i<
I59:
(D., 66), vr. zro; l.Burada, Reqidiiddin'in bazr yazmalannda (Asya MiJrz. Yaz. a 566
Dorn 289, vr. 186; [Ali-z6de negr., metin t3I, Arends terc., 83] oldu[u gibi Kadak'tan Biiri'nin ollu gibi siiz ediliyor.Bu yazmalarda Kadak, bir kere Btiri'nin o[lu, bir kere de Qa$atay'rn yedinci o$lu [Blochet neqrinde (r57, r77, rg3), Kadak'tan iig kere Qagatay'rn ye-
dinci o$lu diye bahsediliyor. Editiirl olarak bahsediliyor. Mu'i
ye-
dinci ollu olarak gegen Kara ilgii (J
r55
dyB
Vassd Von Hammer negr., 30; [Bombay nelr., 14 vd.; Cemil lkrgi (Mctinla' ry8\
ondan bir miisliiman kadrn olarak stiz ediyorl. 156
Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,
3, t, vr. I95; [Blochet
negr.
r881.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
526
r25r'de Begbahk'ta Argun ile kargrlagtr. 1255 yrh sonbahanndar5T Semerkant biilgesinde Kin-i Gil ovasrnda 4o gi.in miiddetle Hi.ilig0'yu a$rrladr. Timurlular zamanrnda biiytik giihret kazanacak olan bu ova ilk defa bu hidise miinasebetiyle zikredilmektedir.r5s Hi.ilig0 Semerkant'tan Kiq'e geEmig ve Argun ile bazr mahalli hiiktimdarlar (Hiiligfi'yu Semerkant'ta ziyaret etmig olan HerAt hiikiimdarr $emseddin Kart) kargrlamrglardr. Hiihg0 Ocak rz56 tarihinde ordusuyle Ceyhun'u gegmiq ve nehrin sol sahilinde bir arslan avr diizenlemiqtir.r5e
Rubruk'un, Batu ve Miingke'nin sahip olduklan biilgelerin stntrlart hakkrnda yukanda verdi$i bilgilerden MiverAiinnehr'in Batu'nun niif0z sahaslna dahil oldu$u neticesine varrlabilir. GerEekten bu niifuz'un belirtilerine dair elimizde bazr bilgiler vardtr. Batu'nun emri iizerine Hocend'in mtidalii Timur Melik'in o$una, babasrnrn Hocend'de bulunan menkul ve gayr-l menkul mallan geri verildi.160
rB-Batu'nun
iililmii ve Sartak'tn tahta geg-
mesi Batu 1255'o' yrhnda iildi.i. Bundan ktsa bir siire iince Kurultay'a Miingke'nin yanrna o$lu Sartak'r giindermigti. Sartak daha babasrnrn sagh$rnda bi.iyiik niifiz sahibi idi. Rus prensleri rz49 yrhndan itibaren onun r57
Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, 34, vt., I95; [Kazvini negr., III,
t58
Reqidiiddin, Quatremere ne9r., I4g.
e8l.
Quaremere ne$r., 149-53. iranh yazarlar gok defa "arslanlar" ( OlrJ ) kelimesini kaplanlar iEin kullanrrlar. Qin kaynaklanna giire (Tian*hih 6r-ritr, Bichurin terc', 329) rz56/7 yilr krgrnda Miingke prens ve asillere Ceyhun sahillerinde yagryan ve esir edilen BuhArihlar'r verdi. Bununla beraber HiilAgi'nun seferi srrasrnda Ceyhun sahilindeki askeri ist5n
tihkamlar hakkrnda bilgimiz yoktur. r@ Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, 3+, vt. 3z; [Kazvini' negr. I, 731; d'Ohsson, Histoirc dcs Mongok, III, r39 vd. C0zcini (Tabakat+ N6fi, ll, rITz; [Nassau Lees negr. +o6 ud. vd.] Batu'nun dini miisamahasrndan ve Tiirkistan miisliimanlannr himaye etmesinden sitayigle bahseder. Onun ordu'sunda camiler, imam ve miiezzinler bulunuyordu, hattA bazrlanna giire miisliiman oldu$u bile sanrhyordu. Cuveyni'ye giire (St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, lY, z, 34, vr. 95; [Kazvini negr., I, zzu] Batu, Mogollar'rn tek tann inancrna baflr kalmrg ve bir dini dif,erine iistiin tuttu$unu giistermemigtir. [Barthold' Lr{. 'Batu Han" maddesinde Batu'nun gahsiyetini daha genig olarak vermektedir. Editiir]. 16r Cuveyni 653 (1255) tarihini veriyor. Regidtiddin'in verdi$i 65o yrh (Dorn zB9' vr. IBI; [Blochet negr., r37] ise yalnrz Rubruk'un verdifi bilgiye defil Regidiiddin'in Miinge'nin tahta grkrgr hakkrndaki verdili bilgiye de ters diigmektedir. Raverty'ye giire (Iabakot-t Nas./i, ll, rrTz-3, n. 9) "giiphesiz 65o yrh onun gergek iiliim tarihidir'.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MoCoL HAKiMiynri eLrtNoe
rUnrisreN
527
hizmetinde idiler.r62 Rubruk, Sartak'rn Volga ile Don nehirleri arasrnda, Volga gegidinden i.ig giinliik mesafedeki (gegidin yeri Schmidt'e giire 5o" kuzey enleminde) ordugAhrnr ziyaret etmigtir.r63 Miingke ile birlegmek iizere hareket ettigi srrada babasrnrn iiliimii haberini alan Sartak, Krpgak'a diinmeden yoluna devam etti. Biiyi.ik HAn bundan Eok memnun kalarak Kirakos'un ifadesine gtire "babasrnrn ordudaki vazifesi ile birlikte ona baih olan iilkelerin idaresini de ona tevdi etti ve saltanatta hiiki.imdardan sonra ikinci gahsiyet olmak hakkrnr ve fierman Erkarma selihiyetini vererek iilkesine giinderdi".r6a Vartan'a giire Sartak'a babasrnrn topraklan "hattA fazlasiyle" verilmigti.
r65
Hrristiyan ve Miisliiman tarihgilerr66 Sartak'rn Hrristiyan oldu$unda ittifak halindedirler. Hatti Ebu'l-Ferec'e gdre16T o bir diyakon (Hrristiyan ruhban srnrlrnda bir riitbe) idi.168 Vartan'rn kaydma giire ise, kendi halkr arastndan oldu$u kadar di$er gruplardan da pek gok kimseyi Hrristiyanh$a kazanmrgtr.r6e rz53 yrhnda Sartak'rn ordu'suna _gitmig olan Rubruk, onun gergekten Hrristiyan olmadr$rnr, ancak Hrristiyanlann koruyucusu oldu$unu yazmaktadrr.r70 HattA Sartak'rn Nasturi kitibi Koyak, Fransisken tarikatine mensup papazlarrn prense Hrristiyan demelerini yasaklamrgu: "O bir Mo$ol'dur, Hrristiyan de$il".r7r Elbette bu siizler Mo$ollar'rn "Hrristiyan" kelimesine etnik mana verdiklerini ortaya koymaktadrr. Rubruk, 172 Alman Gosset'in, Sartak'rn emri tizerine Volga nehrinin mansabrna do$ru ve batr kryrsrnda bir kilise kurdu$unu siiyliiyor.rT3 Yine Rub162 Karamzin, Isloiya gosudarstaa Rossiyskogo,,S!. Petersburg IBgz, IV, not 84, s. 20 vd. f6r Schmidt, Ubcr Rubruk's Rcisc, rg. t6a Istoila mongoloa po armlanslcin istochnikam,Il, 87 (Genceli Kirakos). t65 Istoiya mongoha po atmlanskim istochnikam,I, r r (Biiyilk Vartan).
rft Benim zikrettifiim C0zcAni'nin haberinden bagka bu konuda Cuveyni'de de bilgi vardrr (St. Petersburg Devlet Ki.ittiphanesi, IV, 2, 34, vr. 916; [Kazvini negr., I, ez3]:
C.fe' cL JJ;, aUf
167
Barhebraeus, Chronicon Syiacum, negr., Bruns-Kirsch, 493. Kr1. istoiya nongoloa po armyans kin is toc hnikam, II, r 34 (Genceli Kirakos). 168 [Bu haber ile Rubruck'un, Nasturi Mogollar'rn yanrna piskoposun geldiii zaman onlar piskoposa, biittin gocuklara papazhk payesini verdirttikleri hakkrndaki bilgisi arasrnda bir irtibat kurma ihtimali vardrr. "Bundan biitiin erkeklerin papaz oldu$u grkryor" (Malein terc., r rz). Editiirl. t6e Isloila mongoho p armyanskim isnchnikam,I, r r (Biiyiik Vartan). r70 Rubruck, Michel-Wright negr., 263; [Malein terc., 94; Rockhill, r r6. C.E.B.]. r7r Rubruck, Michel-Wright negr., 25g; [Malein terc., 92; Rockhill, ro7. C.E.B.]. r72 Rubruck, Michel-Wright negr., 379; [Malein terc., t68; Rockhill, u6o. C.E.B.]. r73 Schmidt, UUt A;iOntt's Rcisc, 75. [Semerkant adr hakkrnda bkz. Pelliot, 'Notes sur I'historie de la Horde d'Or", Ocaorc posthumcs, Paris r95o, II, 16z-5. J.A.B].
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
528
ruck, Sartak'rn altt karrsr oldu$unu ve bu sebeple
o
Hrristiyan dinine
mensup olsa bile bu ancak gayr-r resmi olabilece$ini belirtiyor.rTa
Cfizcdni'ye giire Sartak, amcasr Berke'ye siiyledi$i sijzlerle islimiyete kargr diigmanh$rnr kesin bir gekilde belirtmigtir: "Sen bir Miisliimansrn, ben ise Hrristiyan dinine mensubum; Miisliimanrn yiiziine bakmak bahtsrzhktrr".r75 Hrristiyan kaynaklarrndan ii$rendi$imize giire Sartak zamanln-
da Miisli.iman din adamlartntn, daha iince vergiden muafiyetleri devam ediyordu.rT6
Sartak, daha Milngke'nin ordu'sundan Volga'ya dtjnmeden 6nce veya di$er bir kayna$a giire ise dtrniiqiinden az bir s'iire sonra iilmiigtiir.rTT C0zcini, onun tiliimi.inii, Berke'ye kiifretti$i igin onun beddualarr neticesinde ilahi bir ceza olarak giiriir.l78 Kirakos, Sartak'm Miisliiman akrabalarr Barak'ay ve BarkaEay, yini amcalarr Berke ve BerkeEer taraltndan zehirletildi$ini yazmaktadrr.rTe Sartak'tn tiliimtinden sonra Miingke, Altrn Ordu'ya kendi emirlerini giinderdi. Bunlar ise Batu'nun dul karrsr Borakqin HAtffn'u idarenin bagrna geEirdiler; tahta ise Cuveyni'ye gtire Sartak'rn o$lu,rso Reqidiiddin'e gtire de Batu'nun o$lur8r olan genE Ulaggi'yi grkardrlar. Cuveyni UlagEi'nin aynr yrl iginde iildii$iinii belirtmektedir; fakat Rus prensleri Iz57 yrhnda "ulavgiy" (Karamzin onu yanhqhkla Berke'nin vekili rn2 Ulagzannediyor)'in emrinde bulunmak iEin onun yanlna gitmiglerdir' Ei'nin iiliimtinden sonra Cugi ulusuhun bagtna Berke gegmigtir' r7a
Rubruck, Michel-Wright neqr., 253; [Malein terc. Bg; Rockhili' IoI' C'E'B']'
173
TabakahN6sri,ll, tzgt; [Nassau Lees neqr.,45o]. Istoila mongoho po armlanskim istonchnikam, II, 75 (Genceli Kirakos). Burada Sartak'rn "Tann korkusu iqinde dindar bir hayat yaqadrlr, gadrnnda daima dualar okudu$u ve 176
oldulu belirtilmektedir. itochnikan,Il, 87 (Genceli Kirakos). 178 Tabakatt N6snt,ll, rzgr; [Nassau Lees neqr., 45o vd.]. t7s Istoila mongoha po armlanskim istochniknm, II, 87. [Ermenice metni negrtden K.A.
seyyar bir kilisesi 171
Istoila
mongoloa po armlanskim
Melik-Ohanjanyan, Erivan r96r, 373. J.A.B.I' re Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi,
IV, 2,
34, vr. 916; (Kazvini neEr', I,
24). r8r Regidiiddin, Asya Miiz. Yaz., a 566 (D.,66) vr' zo4; Dom rB9, vr. 177. [Blochet iki kere (ro9, rr3) Ulaggi'den .,+'i1l Batu'nun ollu Tukukan'nrn beqinci ofilu gi-
negrinde
bahsediliyor. Yine aynr yerde (roB) Sartak'rn hig ofilu olmadrgr belirtilmektedir. Mu'i
bi
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKiSTAN
Ig-B"erke'nin ve islim'r
Cuqi ulusunun kabulii
529
bagrna geEmesi
Berke'nin ne zarnan ve nasrl islimiyeti kabul etti$ine dair tam ve bir bilgiye sahip de$iliz. Cffzcini onun Miisliiman bir hocasr oldu$unu (C0zcini, Berke'nin Hocend'de mahalli ulemadan Kur'an-l Kerim okumasrnr ii$rendi$ini rivayet etmektedir) bildirmektedir.r83 HiE qi.iphesiz o daha Batu'nun sa$h$rnda mi.isliiman olmugtu ve islimi emirler onun karargAhrnda tam manasiyle yerine getiriliyordu. Rubruck'un verdi$i bilgiye giire Berke miisliimanh$r kabul etmi$ ve karargihrnda domuz eti yemeyi yasaklamrgtr.rsa Tahta gkmasrndan sonra Buhiri'daki meqhur ulemiya htirmetlerini arzetmek igin bu gehri ziyaret etmigtir.rs5 Bu delil bile Berke'nin hikimiyetinin, Batu'da oldu$u gibi biitiin MAveriiinnehr'e kadar uzandr$rnr giistermektedir. Regidiiddin'in verdi$i bilgi bu hususu desteklemektedir: Algu'nun emirleri, miiteakiben MAverAtinnehr gehirlerinden Berke'nin bi.itiin nijker ve taraftarlarrnr kovmuglardrr.186 Bundan dolayl C0zcAni'nin verdi$i bilgiden giiphelenmek dogru defiildir; bu bilgiye giire Berke'nin miidahalesi, Semerkant Miisli.iman ve Hrristiyanlar'r arasrndaki miicadeleyi Miisliimanlar lehine halletmiqtir. gi.ivenilir
Hrristiyanlann iilkenin siyasi hayatrnda bir a$rrhklarr yoktu; Hrristiyanh$rn Semerkant'a Miisliimanhktan 6nce geldi$ini biliyoruz. S6mAniler ve Karahinhlar devirlerinde varh$rnr koruyabilmiqtir. Fakat bu devirde Hr-
ristiyanh$rn iilkenin siyasi hayatrna bir katkrda bulundu$una dair higbir bilgiye sahip de$iliz. isldm hAkimiyetinin ve Miisliiman hAnedanlann zayrflamasr, Hrristiyanlarda kendilerini ezenlerden bir tiE alma arzusunun filizlenmesine yardrmcr olmuq olabilir. Qingiziler'in qo$unun, yalnrz Hrristiyanlr$r kabul edenler de$il, t81 Tasa)r koruyanlar da islAmiyetin diigmanlarr idiler. MdverAiinnehr'in idarecileri arasrnda Qinliler ve Mo$ollar da vardr. Ustelik bu srralarda Miisliimanlar, Mo$ol imparatorlu$unun en
biiyiik
drg diigmanlarrnr tegkil ediyorlardr.
t83 Tabakal-t Nas6,
ll,
r r84; [Nassau Lees negr., 446].
re Rubruck, Michel-Wright neEr., 263; [Malein terc., 94; Rockhill, 185 Tabakal+ Ndsrr{, II, re85; [Nassau Lees negr., 4a7. C.E.B.]. rtu Regidiiddin,
St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi,
r
r7. C.E.B.].
V,3, r, vr. zr9;
Dorn zB9,
vr.
er5; [Blochet negr., 4o4]. r87
[Bu hususta bkz. Barthold, "K voprosu o Chingizidakh-khristiankh" <.V.O.R.A.O., vd. Editiirl.
XXII, r9r4, r7r
F.U
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
530
20-Mo$ol-Hrristiyan anlagmasr ij'zerindeki tegebbi.isler ve Miveriilnnehr'deki Hrristiyanlr$rn durumu Giiyiik'iin zamanrnda, daha sonralan ilhanhlar devrinde geligecek olan Mofol ve Hrristiyan diinyalannrn Mtisliimanlar'a kargr birlegme fikri gekillenme$e baglryordu.
re48 yrhnda Krbns'a St.Louis'nin nezdine, Gi.iyiik'iin ismaililer'e
ve
Ba$dad halifesine karqr giinderdi$i Elgigidny'rn elgilerinin gittifini gtirmekteyiz.r88 Elgiler St. Louis'ye Giiyiik'iin annesinin Hrristiyan oldu$unu, Giiyiik'iin kendisinin ve rB gehzide ve birgok asilin Hrristiyanh$r kabul ettiklerini, bundan birkag yrl iince ElEigidiy'rn istavroz grkardr$rnr, gimdi ise Ba$dad'a "Hirezmliler'in Hz. isa'ya hakaret ettiklerinin intikamrnr almak igin gittiklerini" bildirdiler.r8e Elgigidiy'tn Fransa ktraltna yazdr$r mektupta, Hrristiyanh$rn gegitli mezhepleri olan Katolikler, Ortodokslar, Ermeniler, Nasturiler, Ya'kubiler ve bu dine kargr saygr duyan herkes arastnda
aylnm yapmamaslnr istiyor "onlarrn hepsi bizimle eqit olsun" ricasrnda bulunuyordu.reo Bundan iince St. Louis, Krbrrs'a geldi$i srrada bu adanrn hralr ona Semerkant'tan 7.III.tz4B tarihli Ermeni saray nazlnler tarafrndan yazrlmrg bir mektup giistermigti. Mektupta Mofollar arastnda Hrristiyanh$rn yayrlmasrndan bahsediliyor ve krsa zaman ijnce de bizzdt HAn'rn Hrristiyan oldugu haberi veriliyordu. Mektubu yazanrn mahalli Hrristiyanlarrn kilisesine gitti$i ve orada Hz. isa ve o do$du$u zaman hediye getiren iiE do$ulu bilginin resimlerini giirdii$ii, Hrristiyanhfrn biitiin bagarrlannrn Hz. isa'nrn takdisine ba$h oldu$u, giinkii onun dinini yayanlann rBE Giiyiik'iin zamanrnda Mogollar ile Fransa krrah IX. l,ouis'nin miinasebetleri hakkrnda bkz. Mosheim, add. XII, (Elgigidny'in elgileri gunlardr: "Sabeldin (Sa'deddin yahut Seyfeddin?), Davud, Musul'lu arapga konugan bir Nasturi hrristiyanr (bu Eahrs igin aga$rya bkz.) ve muhtemclcn Nasturi olan malum Marc. Bunlann elgiliklerinin teferuath tarihi igin bkz. P. Pelliot, Lcs Mongob ct h Papauti, II, r5r vd.d. (Rcuuc dc I'Orient Chritien, Seri 3, cilt VIII (XXVIID, I932, No: I-e'den ayn basrm) Editcirl. r8e [Celileddin HirezmEAh ile birlikte gelen ve onun iiliimiinden sonra Mrsrr Eyyubi sultanr Melik es-SAlih'in yamnda vazife alan H6rezmli Tiirkler tqzz'de Haghlarl ikinci defa Kudiis'ten kovup qehri ve hrristiyanlann mukaddes yerlerini ya$ma etmiglerdir. Edititrl. t{ [Mektup Muharem 646 tarihinde, yini rz48'in ilkbahannda yazrlmrgtrr. P. Pelliot'nun araqtrrmalanna giire mektubun rz48 yrhmn t5 ve 24 Mays arasmda yazrlma ihti mali de vardrr. Lcs Mongob et h Papauti,II, zo4. Editiir!. rer [Burada Ermeni krrah He'tum'un (yahut Hayton) kardegi Smbat siiz konusudur; onun Giiyiik'iin yanrna seyahati hakkrnda bkz. Magakia (Aknerli Grigor), Patkannov terc., 18, n. 34; Blake-Frye ncqr., metin Zte, gr4; Istoiya nongoho po armlanslcim istochniftam, ll,
69 vd. (Genceli Kirakos).
Editiirl.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MoCoL HAKiMiyETi ALTTNDA
TURKiSTAN
53r
onun getirdi$i mesaja layrk kimseler olmadr$r iizerinde duruluyor ve mektupta giiyle deniliyordu: "Biliniz ki, (burada) varz kabul ettiklerimizin hepsi bana giire giddetli bir cezayr haketmiglerdir." Yazara giire Hrristiyanh$a kargr giinah iglemig olan Miisli.imanlar'rn hesap verme zamanlarr gelmigtir: "Daha ijnceleri [Hrristiyanlar'a] dehget salan Miisliimanlar qimdi yapflklarrnrn cezaslnl iki kat Eekmelidirler". Hrristiyanh$r kabul eden Mofollar ile Mtisliimanlar'a kargr ittifak yapma likri St. Louis tarafindan benimsendi ve bu maksatla Moiolistan'a elEiler gtinderildi; fakat dini miisamaha giistermesi ricasrna kesinlikle karqr grktr. St. Louis'nin askeri karargihrnda Papa'nrn temsilcisi olan Tusculum piskoposu Odo, Bi.iyiik Hin'a, annesine, ElgigidAy'a ve do$udaki kiliselerin mesullerine mektuplar giinderdi. Mektuplarda, Roma kilisesinin onlarr sevgili o$ullarr gibi kargrlayaca$r yazrhydr. Ancak bu husus, onlarrn Katolik kilisesinin akidelerine tamamiyle ba$h olduklan, Roma kilisesini biitiin kiliselerin bagr olarak kabul ettikleri ve Hz. isa'ya kendisini Hrristiyan kabul eden herkes gibi itaat ettikleri takdirde miimkiin olacaktr.
Giiyiik'iin iiliimii bu pldnrn gergeklegmesine mani oldu. Miingke, Rubruck ile Fransa krrahna gayet sert mektuplar giinderdi. Mektupta David'denre2 hilekir diye bahsediliyor, St. Louis'nin elgilerini biiyiik bir tevecciihle kargrlayan HAt0n O$ul-Gaymig'u re3 "o kahpeden daha aqa$rhk kadrn harp, sulh ve iilkenin refahr hakkrnda ne bilebilir?" diye hitab ediliyordu.rea
Smbat'rn Semerkant'tan edindi$i intiba bu gehirde Hrristiyanlar ile Miisliimanlar arasrnda bir miicadelenin oldu$unu g6stermektedir. Biiyle bir mticadelenin oldufunu Marko Polo'nun Vaftizci Yahya hakktnda verdi$i hayret verici rivayette de miigahede etmekteyiz. Bu kilisenin Hrristiyanh$ kabul etmig olan Qa$atay zamanrnda yaprldr$r rivayet edilmektedir. Kilise inga edilirken Hin'rn miisaadesiyle bir caminin temelinden siikiilen taglar kullanrlmrqtrr. Bu taglardan birisi kilisenin tam ortasrnda olup kubbeyi tutan siitunun altrnda durmaktadrr. Qa$atay'rn yerine Hrris!e2
[Davud hakkrnda bkz. n. I88].
rn3
lciiyiik'iin, Merkit kabilesinden olan dul kansr. Onu, Oyrat kabilesinden olan, aynr adr tagryan Miingke Hin'rn hanrmlanndan birisiyle kangtrrmamak laztmdrr; genig bilgi igin bkz., Pelliot, bs Moagob ct la P4auti,II, rg8, n. z. Editiirl. rq Mtingke'nin IX. l,ouis'ye yazdrlr mektuptan Rubruck iktibas yapmrgtrr; MichelWright negr.,369-7r; [Malein terc., t6z vd.; Rockhill,248 vd.d. C.E.B.|. d'Ohsson, llrtorra dcs
Mongols,II, 3o6 vd.d.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
532
v.v. BARTHOLD
tiyanh$r kabul etmemig olan o$lu (? torunu) tahta geEince Miisliimanlar Eeqitli bahaneler ileri siirerek Hrristiyanlardan ta;r geri aldrlar; taqr siitunun altrndan Erkarrnca herkesin bekledi$inin aksine bina giikmedi, Eiinki.i "siitunun kendisi temelden iig kanq yiikseldi ve o zamandan itibaren siitun kubbeyi de[il kubbe siitunu tagrmaktadtr".re5
C0zcini'nin, 657 (r259)'de Delhi'ye ticaret maksadiyle gitmig olan Nureddin A'mA'ntn hankahtnrn reisi Semerkanth Seyyid Egrefeddin'den dinledifi hikAye daha inandrrtctdtr. Onun verdi$i bilgiye giire Semerkant miisltimanlarr kiliseyi yrkmrglardr.
re6
Hrristiyanhk her ne kadar ortadan kaldrrtlamadr ise de Semerkant'ta Hrristiyanlar'tn vaziyeti hakkrnda herhangi bir bilgiye sahip de$iliz. XII' yiizyrlrn sonlarrna dofru yazrlmrg bir Qin vesikasrnda Semerkant'tan, e-lilru-un (mo$olca nlw'iin Hrristiyan manasrna gelmektedir) dininin hiikiim siirdii$i.i memleket olarak bahsedilmektedir.leT I3z9 yrhnda Papa John XXI. Semerkant'a bir katolik piskoposu giinderdi.re8 Bu devirde Hrristiyanhk Yedisu'da, hem kuzey biiliimiinde, hem de r886'da meghur Nastuf mezarhklannln ortaya grkanldr$r Qu kryrlannda mevcuttu.ree Burada te5
Marco Polo, Yule negr., I, 183-6; [Minayev terc', 69].
te6 Tabakat+ Ndsr{,
II,
I
z88.vd. d.; [Nassau Lees negr., g8-Sol.
re?
Palladius, Stainnilc shdy khristianstaa,38. [Erke'iin "hrnstiyan Papaz' o zaman sadece hrnstiyan" igin bkz. Minorsky ve Minovi, "Nasir al-Din T0si an finance", B.'S.O.,S., X' I94o, 785: iranica, Bt vd.; Diirfer, Mongolisclu Ehmmte im Neupcrsishcn, ra3-5, No: I5. Bunun grekge "Arhon"den geldifine diir ileriyi giiriig 6nemini kaybetmig gibi giiriiniiyor. res Mosheim, r ro vd., add. LXilI, LXV. (Semerkant'taki hrristiyanlar hakkrndaki haberlcri Ulu$ Beg zamanrna kadar takip edebiliyoruz. I4o4 yrhnda Clavijo (Sreznevsky neqr., 328); EnbasE to Tamcrlanc 14o3-14o6, (G. Le Strange terc., Londra IgeB, lB8) Semerkant'ta gok hrnstiyan (Ermeni, Grek, Nasturiler, Yakubiler. C.E.B'). oldu$unu yazmaktadrr. Bunlann golu Timur tarafindan geqitli iilkelerden getirtilmigti. XIV. yiizyrl Ermeni tarihgisi Me zoplu Thomas (Tovma Metsopetsi, Shahnazarian negr., z8 vd.)'mn verdifi bilgi oldukga enuorada (Semerkant'ta) hrnstiyanlann sonu gelteresandrr; ona giire Ulu[ Beg zamantnda migti". Bir mi.isliimanrn kansrm yoldan grkaran ve bununla tiviinen bir Nasturi'nin ahlaksrz davramgr Semerkant'taki btittin hrristiyanlara ziilmedilmesine sebep olmugtur. Hrnstiyanlar ya iiliimii veya istimiyet'i tercih zorunda brrakrldrlar. "Qok n kiEi iiliimii tercih eni, diferleri ise dinlerini de$igtirdiler". Bu hikiye, do$u iilkelerine esir almaya giden ve hAdiseye gahit olan Ermeni patrili Hovhannes (lakabr Qatkr)'in mektubuna dayanrlarak yaztlmrgtrr. Bu haberin tarihi hakkrnda bilgi sahibi defiliz. XV. yiizyrhn ikinci yansrndan sonra kaynaklarda MAveriiinnehr'de hrnstiyanhk hakkrnda bir bilgiye rastlamryoruz. ls [Burada Barthol'un yaztsl noktalarla devam ediyor, muhtemelcn bazt geyler atlan-
mrg. Rubruck'a (Michel-Wright negr.,293; Malein terc., IIr vd.; Rockhill' r57 vd.d. C.E.B.) giinderme yaprhyor. fakat burada SemiryeEye (Yedisu) a$zrndaki Nasturiler hakkrnda dcfil Mogollar hakkrnda bilgi vardrr. Editiirl.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKISTAN
J.'J
Nasturiler'in Mo$ol imparatorlufunda oynadrklarr roli.i, ga$dag yazarlann mi.igahadelerinden ve hepsinden iince Rubruck'un verdi$i bilgilerden faydalanarak krsaca belirtmek faydah olacaktrr. Yedisu'daki kitabelere dayanrlarak...
2m
ve Yarkent'te Nastufler'den bagka Yakubiler ve Yedidikkati gekmektedirler. Yedisu'da ermenice yazrlmrg Ermeniler su'da mezar taglarrntn bulunmastndan sonra N.Y. Marr'rn do$ru olarak belirtti$i gibi aynr adr ta$ryan giiliin kuzey krytsrnda bulunan Issrk-Giil gehrindeki manastlnn Katalan haritasrnda zikredildi$i iizre gerEekten Nasturiler'in de$il Ermeniler'in oldu$unu kabul etmememiz iEin gilpheye .lahal kalmamrgtrr.20r Di$er taraftan Rubruck, Mtingke'nin sarayrnda kendi iilkesinde oldu$u gibi dokumacrhk yapan ve Mo$ollar'tn yantna hacr kryafetinde gelip onlarrn arasrnda niif0zlu bir qahsiyet olan Ermeni Sergius'a rastlamrqtr.202 Rubruck'un bu adam hakkrnda nakletti$i hikiye bu hususta hkir sahibi olmamrza imkin vermektedir. Dikkati Eeken ve giiriiniiqe giire pek az anlatrlan Sergius'un Jonah ile olan miinasebetine dair hikiye Hrristiyan propagandasrnrn Mo$olistan'da nasrl yaprldr$rnr ve vatzlann ahlik ve e$itimde kendilerinden iistiin olan rakiplerinden nastl kurtulduklartnr giisterSemerkant
mektedir.203
iiliimii ve Kubilay zI-Miingke'nin Bijke arasrnda ig harP
ile Arrg
Miingke, rz57 (yrlan yrh)'de Qin ile savaq halingiire ise rz59 yrhnda iildti.2O5 ikinci kaynaklarrna de iken tilmiigtiir; Qin Regidiiddin'e
giire2Oa
[Barthold'un yazrstnda yeniden noktalar ve atlama var. Muktemelen Barthold, buraya daha sonra XIII. yiizyrl Miveriiinnehr ve Yedisu hrnstiyanlanntn durumlan hak' krnda ilave yapmayr diigiinmi.iE olmahdrr. Bu konu, daha genig olarak Barthold'un O khris' tianstae a Turltcstanc o domongolskiy pcriod ve bunun daha genigletilmiq ve ikmal edilmig alzoo
manca baskrsrnda, /ur Geschichte das Christentums in Miltcl-Asien bis 4r mongolischet Embcrzzg, Tiibingen-Leipzig, t9oI, incelenmigtir. Editiirl. 20r Narr, Nadgrobni kamcn k Scmbcclrya,34&. 202 Rubruck, Michel-Wright ne$r., 324; [Malein terc., I32; Rockhill terc.' I93. C.E.B.]. 203 Nasturi papazr Jonas'rn cahil ve maceract keqiq tahsilli Karakurum'da [Rubruck'un Sergius ile yiiriittii$ii milcadele ve Jonas'rn Sergius larafindan zehirletilmesi hikAyesi kastediliyor (Rubruck, Michel-Wright negr.,314-5; Malein terc., r44 vd.; Rockhill terc., eI69. C.E.B.). Balthold'un yazdr$r ni.ishada yine noktalar var, muhtemelen atlama olmast gerekmektedir. Editiirl. 2s Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Ktitiiphanesi, V,3, I, vr.2II; Dorn e8g, vr. eo8; (Blochet ne$r., 335. Burada Miingke'nin iiliim tarihi olarak Muharrem 655 (Ig Ocak-
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V.V. BARTHOLD
tarihin daha do$ru oldu$u tahmin edilmektedir. Regidiiddin, Miingke'nin saltanatrnrn sekizinci yrhnda tildi.i$iini.i yazmaktadrr. Hindistan'da rz6o yr lnd,a, Tabakat-r Ndsvthin yazrldrfr srralarda bazr miiphem gayialar dolagryordu.206 Miingke'nin cenazesini Mo$olistan'a o$lu Asutay giitiirdii. Miingke'nin ijliimii sebebiyle diirt ordugihta da yas tutuldu ve sonra Burkan Kaldun arazisindeki "biiyiik guruk" (Telw guruk)'da Qingiz HAn ve T0luy'un mezarlarr yanrnda topra$a verildi.207
Bu sefer taht miicadelesi Tffluy'un o$ullarr arastnda bagladr; yini ordusuyla birlikte Qin'de bulunan biiyiik o$lu Kubilay ile en kiiqiik o$lu ve baba yurdunarn mirasErsr Arrg Biike (onun ordztunda annesi Sorkoktani Bige bulunuyordu) arasrnda, tz6o yrhnda ilk defa iki Biiyiik Hin'tn aynr zamanda tahta gegti$ini giiriiyi.iruz; Qin'de Kubilay, Mo$olistan'da Arrg
Biike, Qingiz hinedanrnrn en kudretli temsilcileri Berke ve H0lig0'nun bu seqimlerin hig birisine katrlmamalarrna ra$men Arrg Biike onlarrn kendi taralrnr tuttugunu etrafa yayma$a gahqryordu. Cffzcini'ye inanmak icap ederse Miingke'nin iiliimiinden krsa bir fasrladan sonra onlartn kendi tarafrnr tuttuklarr siiylentisini yaymrqtr. C0zcAni'de Miingke'nin ijliimiinden krsa bir siire sonra iran, Horasan ve Miveriiinnehr'de hutblnin Berke adtna okundu$u kayrthdrr208 Tahtr elde etmek isteyen bu iki kigiyi destekleyen birkaq qehzide vardr. Qa$atay ulusunun reisi Organa Beki, Ang Biike'nin tarafinr tutuyordu. Kubilay Qafatay ulusunu ele geEirme$e Eahqtr ve bu maksatla Biiri'nin o$lu gehzide Abigka'yr oraya giinderdi. Fakat Abigka, Tangut'ta Arrg-Btike'nin taraftarlart tarafindan yakalanmrg ve bundan gok gegmeden Ang Btike'nin emri iizerine tildiiriilmtigtiir. Kardegini iirnek alan Arrg Biike, Organa'ya giivenmiyordu. Ang Biike, Organa'ya giivenmedi ve kendi adrna Tiirkistan'a bir Qa$atay gehzAdesi gtinderme$e karar verdi. Bununla o, topraklarr kendi miilkiyetine gegirmeyi sa$lamayr ve r7 $ubat rz57) veriliyor. Fakat daha yukanda Biiyiik Hin'rn iildtifri kolera salgrmnrn Mogol ordusunda yazrn, srcaklann ytikseldifi srrada yayrldrf,r belirtiliyor (Vf ) ,l"l J.: tl[-,ttt etf of Burada verilen tarih giipheli giiziikiiyor. m5 Tian-shih ll-sirl Bichurin tcrc., 349, 353; d'Ohsson, Histoirc dcs Mongob,ll,337' M Tabakatt NAs.i, ll, regz; [Nassau lees negr., 45I: tlLl; r)L;l tlK -u'-l c'-cL+ "Horasan biilgesinden gelen bazr kimseler Mengii (Miing-s"f c-i, J<-
i)sr.
^s
J-,
ke)'n0n cehenneme gittigini siiyliiyorlardr. Editiir). m7 Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,3, I, vr. ztt; Dom 289, vr. zo8; [Blochet negr., 336 vd. Ccmil Kargi'ye giire Miingke Han 658 yrh bagrnda, yini rz59 yrhmn I8 Arahk\ndan sonra iildiil.
mt Tabalsat-tNdrti,ll, rzgz;
(Nassau Lecs
Eskikitaplarim.com
negr.,45l)'
Karagöz
MoCoL HAKiMiYETi ALTINDA
TURKiSTAN
s35
Hiilag0 ile Berke'nin daha yaqh tilibin taralrnr tutmasr hilinde onlara mani olmayr plAnhyorlardr. Bundan bagka Kubilay'rn Qin'den tahrl nakliyatrnr durdurmasl i.izerine Mofolistan'da krthk baqlamrgtrr. Biiylece Mo$olistan'a tahrhn Tiirkistan'dan getirtilmesi zarureti ortaya grkmtqtrr. Bu vazifelerin hepsi Qafatay'rn torunu ve Baydar'tn o$lu Algu'ya verilmiqti. Baydar miikemmel bir nigancr olmakla qiihret yapmr$tr. O Avrupa'daki Tatar seferlerinde, bilhassa te4t yrhndaki Polonya ve Silesia'nin tahrip edilmesinde fevkalAde iinemli roller oynamtgttr20e O$ul babastna layrk oldufunu isbat etmiqti. K6ggar'a vannca orada Qa$atay hinedanrnrn tiyelerini ve onlann taraftarlartnt etrafina toplamaya muvaffak olmuqtu. Organa Hit0n ve Mes'0d Beg, Ang Biike'ye katrldrlar. Algu, kuzeni Negiibey-O[ul'u 5ooo asker ile birlikte Berke'nin valisini kovarak Miveriiinnehr'i iggal etmesi igin giinderdi. Negiibey ile birlikte emirlerden Ugagar ve bitikgilerden Habeg-Amid'in o$lu Stileyman Beg de giinderilmigti. Bu da giisteriyor ki, bazr Miisliiman asilleri Algu'nun tarafinr tutmu$tur. Samimi Miisltimanlar'rn Miisliiman Berke'nin yanrnda yer almalan gerekiyordu. Buhiri'nrn iggali strasrnda meghur Seyfeddin'in o$lu $eyh Celileddin Biherzi iildiiriilmiigtii. MAver6iinnehr'de Mo$ol birlik kumandanlan Buka Nuqa ve Qing-Sang-Taifu, Algu'nun tarafrna geEip yerlerini korudular. Bununla yetinmeyen Algu, Qa$atay'rn hikimiyeti altrnda olmayan Hirezm ve Afganistan gibi btilgeleri bile kendi idaresi altrna almaya karar verdi. Ugagar HArezm'e ve Saday itEi de Afganistan'a giinderildiler. Miingke zamantnda Hindistan'da faaliyette bulunan Mo$ol kuwetlerine SalrBahidur kumanda ediyordu. Saday-ilgi onun etrafinda toplanmrg olanlarr kendi tarafina Eekme$e muvaffak oldu; onlar da kendi emirlerini teslim ettiler. Biiylece bu biilgede de Algu'nun iktidan sa$lamlagmrg oldu
210.
Algu bunlarrn hepsini yalnrz kendi menfaati igin yapryor ve sonuncu-
nun iste$ini asli dikkate almtyordu2rr. Arrg Btike'nin habercileri onlann ihtiyaglarrna yetecek kadar para, at ve silah temin etmiglerdi, fakat Algu onlarrn gitmesine razl olmadl2r2. Neticede Algu, Ang Biike'ye harp ilin m Voltt, Gcschichtc 210
drr Mongolctt, r5g.
[Bu hususta bkz. Vassif, Von Hammer negr., metin z3 vd., terctme z5; Bombay
negr., 12. Editiirl.
zrr
kastediliyor]. [Barthold'un yazdrlr niishada biiyle, muhtemelen Ang Biike
Regidiiddin'de olaylann kronolojisi kangrkur. Biz, olaylann ga[dagr Qinli seyyah Yehlii Hsi-liangln verdi[i bilgileri kullanryomz (Brttschneider, Mcdbcaal rcscarclus, l, t572r2
63.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
$6
V.V. BARTHOLD
ederek eiEileri dldiirdii, toplamrq olduklan para ve di$er egyalan aldr onlarr kendi askerlerine dafrttr (l z6z).
ve
Bu srrada Ang Biike, Kubilay ile bagarrsrz bir savagtn iEinde bulunuyordu. Ang Biike, Mo$olistan'r ona brrakmak mecburiyetinde kaldr ve Krrgrzlar'rn iilkesine, Yukan Yenisey'e Eekildi. Kubilay'rn bundan sonraki askeri harekitr Qin'deki karrgrkhklar sebebiyle giigleqmig ve Ang Bijke batrdaki diigmanrna karqr harekete gegebilmigtir. Algu, bundan ijnce muhtemelen diigmanrna kargr ilerlemig olacak ki, gimdi r5oo li (5oo mil kadar)'lik bir mesafeden geri gekilmek zorunda kalmrqtr. Nihayet Kara Buka kumandasrndaki bir iincii kuweti ona yeti$ti. Savaq Sum-Giil (Sayram) giilti ve Ye-li-k'ien gehrine yakrn bir yerde cereyan etmigtir. Ordusa savag meydanrnda. darma da$rn edilen Kara Buka hayatrnr kaybetti; baqr da Kubilay'a gtinderildi. Fakat bundan sonra Miingke'nin o$lu Asutay'tn kumandasrnda Ang Biike'nin ordusunun difer bir birlifi Algu iizerine hiicuma gegti. Asutay Talki geEidinden (Mofollar bu geEide Temiir-Kalka, y6ni Demir Kapr demektedirler) hrzla gegerek Algu'nun daha iince dirnmiig oldufu ili vadisine girdi. Asutay, daha tince kazandrfir zalerin sarhoglu$u iEinde diigmanrnrn biiyle beklenmedik 6nda geligini diigiinemiyen Algu'yu kesin bir hezimete u$rattr. Almahg, Asutay taraftndan iggal edildi ve Algu Do$u Tiirkistan'a kagmak zorunda kaldr. Arrg Biike, ili vadisinde krglaklara yerleqti.
zz-Arrg
Biike ve Algu arastnda Yedisu'daki
sava$ Mofol emirleri Arrg Biike'nin ordu kumandanlarrnt diiqiincesizce iildiirmesinden gikAyetgi idiler. Ang Bijke'nin emirlerinden goiu krq boyunca onu terketmiglerdi. Askerler halka o derece ziilm ve haksrzhk ediyondu ki, ili vadisinde birgok insantn hayahna malolan bir krthk bagladr. Ordu o kadar gok bu$day toplamrqtr ki, atlartnr arpa yerine bu$day ile besliyorlardr. Fakat bu hareket Arrg Biike iEin fena sonun baglangrcr oldu. ilkbaharda, bu$day ile beslenmiq olan atlar gayrra grktnca hastalandtlar ve biiyiik bir krsmr da tildii. Altaylar'da Caykan Miiren nehri boyunca ordusu ile bulunan Miingke'nin oflu Urtingtag2r3 Kubilay'rn tarafina geqmig
ve Ang Biike'nin o$lu onun emri iizerine babastnln "bQiik tamga'stnr" (Hisnirc dcs Mongob, lI, 364)'da Yorung-tag; Regidiiddin'de i&1tsl (St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,3, r, vr. zzo; Dom [Blochet negr.,4r4] ve Dorn 2!3 D'Ohsson
289, vr. z16.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MOCOL HAKIMiYETi.ALTINDA
TURKiSTAN
$7
ona gtindermek mecbunyetinde kalmrgtr. Algu, Ang Biike'nin zayrflrfrndan istifade cihetine giderek ona hiicum etmek istedi; Ang Btike de ona kargr Organa HAt0n ile Mes'Od Beg'i gtinderdi ve kendisi de Asutay ile birlikte rz64 yrlrnda Kubilay'rn yanrna giderek ona tabiiyetini arzetti2ta. Her zaman oldu$u gibi gimdi de ig harbi mtiteakip Asiler hakkrnda dava agrldr ve iinemli emirler idam cezastna garptrrrldtlar, bunlar arastnda Kubilay'rn "Ogedey HAn ve Miingke Hin'rn konugmalarrnr dinledi$inden" dolayr affetmek istedi$i Bulgay'rn kAtibi de bulunuyordu2rs.
Kubilay, Ang Biike ve Asutay hakkrnda Hiilag0, Berke ve Algu'nun fikirlerini almak istedi. Her i.igii de kaqamak cevaplar verdiler ve neticede onlar da affedildiler. Berke ve HiilAg0 rz66 veya Iz67 Kurultayt'na gitmek istemelerine ra$men bu plAnlarrnr gergekleqtiremediler.
Regidiiddin, Hiihgff ile Berke arasrndaki sava$rn Arrg Btjke'nin itldiigii rz66 yrhnda baqladr$rnr bildirmektedir2l6. Fakat aynr mtiellihn di$er rivayetlerinden ve baqka kaynaklardan ii$rendifimize gtire bu iki zit arasrndaki diigmanca hareketler I z6z yrhnda zaten baqlamrgtr. Aynr yrl iEinde Berke'nin yanrna ilk defa Mrsrr elEisi gelmigtir2li. Halbuki rz66'da Hiildg0 artrk hayatta de$ildi. Harbin sebepleri gunlar olmaltdtr: Cugililer'in ArrAn ve Azerbeycan iizerinde hak iddia etmeleri, hinedarun en yaghsr olan Berke'nin Hiildg0'ya mtitehakkimine davranmasr ve nihayet Cugili birkaq gehzidenin iran'da iilmelerinin, zehirletilerek tildiiriildiikleri geklinde yorumlanmasr2rs. Biitiin bunlara ilave olarak Berke, Miisliiman olrnasr srfatiyle Hiilig0'ni.in ziilmiine kargr biitiin Miisliimanlar'rn hAmisi olarak ortaya Erktr. Kirakos'a giire Algu'da HiilAg0'yu Berke'ye kargr tahrik ediyordu. Algu'nun Berke'ye karqr nefretinin sebebi "Onun ihbarlarr yiiziinden Miingke Hin'rn kendi kabilesini yok etmig" olmasrdtr. Yini itham ve ihbarlannrn rz5t yrhnda cereyan eden olaylara ktsmen sebebiyet verdi$i ithamr vardt
2re.
2r1 Relidiiddin'de biiyledir (St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3, I, vr, ezo; Dom z8g, vr. zr7; [Blochet negr., 4eo]); Qin kaynaklan da aym bilgiyi veriyorlar (Tunlsian-hanna, IX,3oz). 215 [Regidiiddin, Blochet negr.,4z8; Mctinbr, rz6. Editii]). 216 Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3, r, vr. zzo; Dorn e8g, vr.
zrg; [Blochet neEr.,43z vd.]. 2r7 2rE
Onun hakkrnda bkz. d'Ohsson, Histoire dcs Mongo&, III, 386 vd.d. D'Ohsson, Histoirc des Mongolr, III, 377 vd.d.
2te Istoriya mongoloo
fo
annyanskim istochniham,
II,
r
o5 (Genceli Kirakos).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
v.v. BARTHOLD
538
23-Berke ve Algu araslndaki sava$ Filhakika Algu ile Berke savag hilinde idiler. Ang Biike'nin geri gekilmesinden sonra Algu, Organa HAttn ile evlenei€k Mes'0d Beg'i Semerkant ve BuhArA valilifine tayin etti. O stralarda memleket hemen hemen Mofol istildsrnrn yaralannr sarrnr$tr. Cuveyni'ye gtire 658 (Iz6o) yrllanna do$-
seviyelerine ulagmrglardr ve di$er biilgelerde ulagmak iizere idiler. iran ve Horasan'da olanlar oldukEa farkh idi; giinkii buralarda sadece iggal defil her kiiy, kasaba ve qehrin defalarca tahribi
ru bazr biilgeler eski refah
sijz konusu idi220. Algu ile birlikte iilkeye tekrar feliketler de geldi22r. Mes'ffd Beg, Algu'nun emriyle halka a$rr vergiler koydu ve biiylece Berke'ye karqr olan savagta gerekli parayl temin etti.222 Berke'nin ordusu ma$up edildi ve bundan sonra Algu Utrir't ele gegirerek tahtip etti223-
Vassiftn bu devirde meydana geldi$ini kaydetti[i ve Algu'nun da muhtemelen yer aldr$r bir hadise vardrr22a. Hiihg0 ile Berke arasmdaki savag devam ederken Kubilay, Buhiri'da yeni bir ni.ifus sayrmrnrn yaptl2a Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, 751. 22r
538:
IV, 2' g4, vt. g; [Kazvini negr., I,
Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,3, I, vr. ze5; [Blochet negr.' kelimesi bazr yazmalarda yoktur' -r:Jl ?t4 J)\t-{ J CJk ct c-l ;t4 -t.,*'
:f q\-i
Editiirl.
zz [Barthold'un kendi metninde sonraki kelime giiziilemiyorl. 223 Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3, r, vr. zeo; Dorn e89, vr.
er7; [Blochet negr., 4zo].
[Vassd Von Hammcr negr.' metin 98, tcrciime 94; Bombay negr.' 5I: l-214 6JtpJ )U-i lr .fr!l .riU 5>, ,J)t))! -tt 6 .jf orjtJ, d+ ;l .r;lrf o;U
22a
.ra J, d! d!9 .rl' f )^ rru.*. i* tlf -t c^":l: 6I; iQ tt* d, $r-:.1 r-1-rr llLiA ,-a\+ l;;I {U Jl .i:-l 4v ttrt.-f .tu t' a >!11 ,t ,5 y'u ry ?yt' !-t-t g;!r ,r-,gb* .:-1rr otrL, {-rr K ;Za g:lb J\H xt'l, lr^+,. '>"li .r;U. i.tl? e #l J5 flsiJ li.rt e.a dU{l J;)ls o)s JL;1 -ru.:ulr+ Jfj^rl I Jt-i Ve bu srrada Biiyiik Hnn elgi giinderip BuhAri'da niifus saytmr yaprlmasrnr istedi. Buhiri gchrinde sayrlan t6.ooo kigiden 5ooo'i Batu (neslinden gelcnlerQ ya, 3ooo'i
Hiiligu Hin'rn
anncsi Kuti Bige (yini Sorkoktani Bige)'ye iiui ve geri kalanlann hepsi Ulug bl yini dadiye antandrnlmtglar ve Qingiz Hinln neslinden hanhk tahuna kim grkarsa onlay-i buzurg-ma1 bozkrra lan kendi @asd gibi kullanabilecekti. Batu'ya ait olan 5ooo kiginin hcpsi ukrrmra") siiriilmiiEler ve partak (harfi harline "beyaz") hhglann dilindc kanh (harfi harfine iiliimiin habercilcri, onlara iiliim saatinin haberini verdiler. Mal, miilk, kadrn ve gocuklardan kimse brrakrlmadr. IJlug kot ve dahy-t buzatg tabirleri hakkrnda bir sonraki nota bahnrz. Editiir).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKiSTAN
539
masr emrini giinderdi. $ehirde r6.ooo kigilik bir Mo$ol ordusu bulunuyordu. Bu ordunun 5ooo'i Batu'nun (yani Cugi ulusunun), gooo'i Hiilig0'nun annesi Sorkoktani Bige'nin ve geri kalan Booo'i ise "biiyiik orduya" (ulug kol) ditti, yini bu Booo kigi Qingiziley'den Biiyi.ik Han'rn tahtrna kim gr karsa onun sayrhyordu. Kubilay'rn emri ile Cugi askeri gehirden bozkrra qrkarrlarak itldiirtildi.i ve onlara iit olan her gey, kadrn ve goguklarr da dahil miisadere edildi 225.
D'Ohsson'a gdre (Histoirc dcs Mongoh, lII, 38r vd). Buhiri katliimr HiilAg0'nun emri iizerinc yaprlmrgtrr, fakat bu Hammer'in negrettiii VassAf metnine ve Asya Miz. yazmasma (vr. 3r) uymamaktadrr. Aynca Hiilig0'nun BuhAri'ya her hangi bir zaman hikim oldufuna diir bilgimiz yoktur. Jy Cll u. otljp tabirleri ile d'Ohsson'un tahmin ettili gibi BuhAri halkr de$il Mogol birlikleri kastediliyor olmahdrr. [Bizim yukanda Vassiftan verdi$imiz metnin (n. zz4'e bkz.)dofru izahrnr d'Ohsson (ve Vamb6ry, Historl of Bukhan, 167) yapmr$tr; VassAf, BuhirA'daki Mogol gamizonundan ve BuhAri halkrnrn niifus sayrmndan bahsediyor. 6rl;,a tabiri ancak bir defa giiri.iliir, dif,er yerlerde ise 1l;o tabiri kullamlmrgtrr, yini "bin" kelimesi sayrm igin kullanrlmrgtrr. Ului kol (tiirkge kelime manasr "biiyiik merkez (ordu") ve dalalt-t buzurg (mogol-farsga) yalnz Biiyiik Hin\n hususi ordusu defil onun biitiin ulusunu, mal ve miilkiinii ve kendisine baflr biitiin insanlan igine almaktadrr. Bilindifi gibi Biiyiik HAn'a Dalay HAn (mogoJca "Deniz Hin") deniyordu. Fakat Regidiiddin 225
(Alizide ne$r., metin gr!: e.lr>j dl)t{l Lrtt1
4;)-:-9 -95;11 )l
....tlly
iri
ve
da-
/ay'dan meydana gelen biilgedeki araziler ile iglenmig ve terkedilmig ntai arazi"yi ve VassAf da (Bombay negr., 268,336, 34o, 8G9,4o4,44il dah, tabiri ile Hin'rn hususi mtilkiinii (aynr zamanda Gazan Hin'rnki de) kastetmektedirler. Dalay, incii ile aym minaya gelmekte ve iizerinde ya$ryan kiiyliilerle birlikte toprafr ifadc etmektedir. (incii ile arazi, ordu ve tibi insanlann anlagrldrfir hakkrnda bkz. Regidiiddin, Quatremire n€Sr., r3o-32, n rz); burada muhtelif kaynaklardan aktarmalar vardrr). lnai (Mo[olca), hissa (arapga, farsga) ve dalay (mogolca)tabirlerin burada eganlamr olarak incelememiz gerekmektedir. Vassiftan iktibas
edilen metinde muhtemelen BuhirA halkr, umumiyetle zanaatkirlar kastedilmektedir: onlar Mogol istilacrlan tarafindan esaret altrna (veya gahsi tabiiyete) ahnmrg ve iig sahip, Batu, Tfiluy (onun mirasgtsr dul kansr Sorkoktani Bige idi) ve Biiyiik Hin'rn z/zst arasrnda paylagrlmrglardr. Vassifrn eserinin bagka yerlerinde giirdiifiimiiz (Bombay neEr., 68, fu) gibi bu tAbi insanlar BuhAri'da kalarak Qingiz neslinin ayn iiyelerine iit olan ve onlara gelir getiren imalathanelcrde (kfuhdnc) gahgryorlardr. Bunun gibi hazineye veya Hin iilesinin iyelcrine iit imalathanelerde gahgan esir-esnaf (csir6n) veya tibi insanlar Regidiiddin'de (Ali-zide negr., 30, 179,392, iizellikle 54e-5; Arcnds terc., 26, ro6, zer, iizellikle 3rr-r3) srk srk gegmektedir. Batu'ya tibi olanlann yok edilmesi muhtemelen Algu ve HiilAg0'nun tegebbiisleri ile olmugtur. Qiinkii onlar kendileriyle miicadele halinde olan Batu'nun halefi Berke'ye zarar vermek istiyorlardr. Her haliikirda Vassiftn naklettili hikAyenin tamamr, Banhold'un yorumunu kabul etmemize imkAn vermiyor. Barthold'un da yukanda belirtti$i gibi hig bir zaman gehirlerde ya$amamrg olan 16.ooo Mogol askerinin, giigebesinin (aileleriyle birlikte bir kag on bin) "bizzat BuhAri gehrinde (l,1lf r;r>; bulunmasrnr kabul etmemiz oldukga zordur. Hususi miilkii" hakkrnda ashnda orijinal olarak her geyi ihata eden izahr igin bkz. Diirfer, Mongolische E-hmcnk im ltfcupcrsischcn,3e46, No: r916. C.E.B.I.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
v.v. BARTHOLD 54o 2+-Ogedey'in biiyiik o$lu Kaydu'nun iktidarr ele gegirme tegebbiisii
yrllarda Orta Asya'da ba$rmsrz Moiol devletinin kurucusu olan Ogedey'in genq torunu Kaydu tantnma$a bagladr. Kaydu, Ogedey'in beqinci o$u Kagin'in o$lu idi. Babasr haddinden ziyade igkiye diigki.indii ve bu ytizden genE ya$ta iildii. Kaydu, Qingiz Hin'm ordusunda yetigtirildi. ogedey'in iiliimiinden sonra (muhtemelen r25r ihtililinden sonra) Miingke'ye ba$lanmrg ve daha sonra Ang Btike'nin yanrna giderek taht kavgalarrnda adr geEenlerden sonuncusunun tarafinr tutmugtur226. Ang Biike'nin Kubilay'rn tabiiyetine girmesine ra$men Kaydu onu takip etmiyerek Ogedey'in neslinden gelen birisi srfatiyle kendi kuwetiyle haklarrnr miidafaa etme$e karar verdi. Bu tegebbiis baqartszh$r u$rayacak gibi giirtiniiyordu. Ogedey'in eski ordusundan ona birgey kalmamrqtt22T. Onun yalnrz baqrna kendisine bir ordu kurmasr gerekirken rakipleri genig iilkelere hiikmediyorlardr. Bununla beraber Ogedey'in torunu Mo$ollar'rn atasijzlerinde bile yer alan sa$am ve bi.iyiik bir ordu teqkilini baqardr. O aynl zamanda Orta Asya'yt igine alan bir imparatorlufun kurucusu olmu$tur. Kaydu, bagbu$uk kabiliyetini ve bir siyasetqide gereken so$ukkanhh$r gahsrnda birlegtirmiqti. Bir alkoli$in o$lu ve torunu olan Kaydu,
O
Qingiziler'in iqinde $arap ve krmrz iEmeyen tek ki;idir228. Anne tarafrndan, Uygurlar'tn komgusu olan ve dafhk yerlerde yagayan Bekrin veya Mekrin kabilesine mensuptu. Regidi.iddin'e giire Bekrinler,,ne Mo$ol ve ne de Uygur idiler"22e. (Kaydu drg girriini.ig itibariyle saf bir mo$ol idi; Regidiiddin onu orta boylu, tamamen sakalsz ve ancak yilzi.inde yalnrz dokuz krl olan birisi diye tavsif edcr)230. Bekrinler, Da$lara tlrmanma kabiliyetleriyle temayiiz etmiglerdi ve bu vastflariyle savagta gok faydah oluyorlardr. Kaydu onlarr kendi kuwetlerine kattr. Aynr zamanda AIgu ve Berke arasrndaki rekabetten yararlanarak Berke'ye hizmet teklif etti. Cuqililer'in yardrmiyle kendisine kiigiik bir iilke edindi23t. Mirh6nd'rn 226
Regidiiddin, Asya Miiz. Yaz., a 566 (D.,66) vr. I7z; Dorn z8g, vr. I5o; [Blochet
negr. 7 vd.l. 227
Regidiiddin, Berezin neqr., ktsrm XV, metin zrg vd., terc. 146. Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,3, t, vr. Io45; lMctinlcr, rzt: t_t-f Jis .*tt q\;t Burada Kaydu'nun drg gtiriig0 anlatrlmaktadrr. Regidiiddin'in difer yazmalannda ve Blochet neqrinde bu rivayet yoktur. Editiir]' 228
22e Regidiiddin, Berezin neEr., metin, krsrm VII, )*-il a'tr'l JP t"' ,j6. tffi, terciime, krsrm !, 129, 2r Reqidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3' 2' vr. Io95; Metinltr, tzt. 23r Regidiiddin, Dorn zB9, vr. r5o; [Blochet neEr, B: ,r:-;: )Vl g-n .ir.,,:lt, b-ti] --tf SS .:-.4 c-aY-9 u2+ dLi^ll c;y141 rl-
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MoCoL HAKiMiYETi ALTINDA
TURKISTAN
54I
verdi$i bilgiye giire Berke, Kaydu'dan hizmet teklifini aldtktan sonra miineccimlerine Kaydu'nun yrldrz fahna bakmalannt emretmig ve fah iyi grkrnca para ve asker bakrmtndan yardrm etme$e razl olmug, e$er Algu'ya
kargr zafer kazanrrsa onu Qa$atay ulusu'nun hiikiimdarr tantyaca$rna s6z
vermigti. Algu'nun Kaydu'ya kargr giinderdi$i emiri sava$ta ma$lup ve maktul diigmtiqtiir. Bu maflubiyeti miiteakip Algu, hAnedan iiyelerinden
birisinin kumandastnda biiyiik bir orduyu harekete geEirdi; bu ordu Kaydu'yu yenme$e muvaffak oldu232.
Algu rz64 yrhnda iildii. Regidiiddin'e g6re, onun iiliimiinden sonra Organa Hitfin emir ve vezirlerin miisaadesi ile kendi o$lu Miibarek $ih'r tahta grkardt233. Vass6f ise bunun tam aksi bilgi vermekte ve Algu'nun Organa'dan sonra iildii$iini.i belirtmektedir234. Organa'ntn iiliimiinden sonra AIgu, Semerkant ve Buhiri'da onun himaye ettigi bi.itiin Miisliimanlar'r iildiirme$e karar verdi; onun fikrince Miisliimanlar Organa'ya u$ursuzluk getirmiElerdi. Mes'fid Beg binbir zorlukla onu bu karanndan vazgeEirebilirdi
235.
organa Hitffn (Arrg Biike'yi destekliyordu)'un hayatta olup olmadr$r giiphelidir, fakat her hiliikirda Kubilay, Mtibirek $ih'rn tahta grkmattrrd"n memnun de$ildi236 ve Miibirek $ah'rn kargrsrna yeBeni Borak't rakip olarak grkardr23i. Kubilay'rn Erkardr$r bir fermana giire Borak ve 232 233
[Mirhind, Lucknow negr. V, 65]. Relidiiddin, Dom z8g, w. 2t7; St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3r
I, vr.
ezo; [Blochet negr. 4zol.
2v Vassif, Von Hammer negr., metin, z9 vd., terci.ime, 3o vd.; [Bombay negr', l5l' 235 Vassaf Von Hammer negr., 29 vd.; Regidiiddin (Blochet negr., I88)'in vendifi bilgi1'e giirc Algu, Organa Hittn'dan iince 668 (3I ABustos rz69 - r9 Afiustos reTo)'dc iilmiigtiir. Oliimiinden bir sene tince Ang Biike tarafindan mafilup edilmig, kagarak Buhiri
ve Semerkant'a gitmig, zengin kimselerden para, silah ve hayvan gasbederek kendi adamlanna dagltmrgtr. Regidiiddin, mi.isliimanlann imha edilmesi planrndan bahsetmiyor. z:o [Barthold'un kendi yazdr$r ntishada "hognuttu" ketimesi muhtemelen yanhg yazrlmrEur.
Edittirl.
[Giiniimiiziin Tiikologlan bu ismin Barak okunmasrm tercih etmektedir. Bkz. Radlofl, Opyt sloztarya turkihkh narcchil, IV, rgo4: brak 6\1. av k6pe[i, kiipek". Brockelmann, Mittettfukischa WortschaQ, 3l; "barak langhaariger Hund, der nach dem Volksglauben aus 237
einem der beiden letzen Eier eines alten Adlers entsteht"; krg. Bugadov, Sraanitclniy sloaary turyceko-tatarskikh narcchf6 l, zzr .rl-.,! Sovyet bilginlerinden A.N. Kononov, S.P. Tolstov v.s. Boak okunugunu kabul etmektedir. $iiphesiz Barakuzun krlh kiipek anlamrna gclmek' tcdir, bkz. D:6rfer, Thkbcfu Ehntntt im Naupasisclun z8o vd., No: 728 ve \. Marco Polo'nun Barak'r. C.E.B.l.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
V,V. BARTHOLD
Miibirek $ih Qa$atay ulusunu birlikte idare edeceklerdi238. Qa$atay'rn hikim oldu$u biilgelere giden Borak, buralarda Mtibirek $Ah'rn vaziyetinin sa$lam oldu$unu2re giirerek buralarda Biiyiik Hin'm yarhk m agrklamayr uygun bulmadr. O, Miibirek $ih'a ilticA etmek isteyen birisi gibi giiriinerek adamlarrnr toplamak igin izin istemigtir. Borak, kardeqleri Mii'min ve Basar2{ ile Yesiin Toka'nrn ofullannrn ata yurdu2at Qaganiyin'a2a2 gekildi. Bu kardeqlerin en yaqhsr Mii'min idi, ancak devamh sarhog oldu$u igin baga gegemiyordu. Borak Qaganiyin'da Mi.ibirek $ih'rn emirlerinden go$unu yavaq yavag kendi tarafina kazanryordu ve bunun neticesi olarak da Miveriiinnehr'i elegegirdi. Mi.ibirek $6h'rn o$lu Borak'a teslim olmak mecburiyetinde kaldr ve onun barsgi (avc) bagrsr olduzo'. 663 (1264) yrhnda Borak Ozkend'te tahta grkarak Atgu ve organa'nrn biitiin hazinelerini elegegirdi.
Kubilay'rn, Borak'rn kendi elinde miinis bir ilet olamryaca$rnr anlamamasr miimkiin de$ildi ve kendisinin Tiirkistan'da hikimiyetini siirdiirebilmesi iEin kesin tedbirler almasr gerekiyordu. Biiyi.ik Hin, Mtingke'nin plAnrnr yeniden tatbik salhasrna koymaya ve Ceyhun'a kadar niif0z edecek bir ordunun giinderilmesine karar verdi. Onun, serkeg Qa$atay prenslerinin hepsini uzaklagtrrrp Kubilay ile Hi.ilag0 arasrndaki irtibatr kesintisiz olarak sa$lamasr gerekiyordu 2aa Fakat tegebbiis bagarrh olamadr, muhtemelen Qin harbi ile meqgul olan Kubilay, Tiirkistan'a biiyi.ik bir kuvvet giinderme imkinrna sahip de238 Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, Y,3, z, vr. ro87; V,3, I'deki yazmada bu tabir eksik [Blochet negr., 169]. 23e [Regidiiddin'e giire (Blochet nesr., rBB). Kara Hiilagn ve Organa Hatun'un o[lu olan Miibirek $ih, o kangrk zamanlarda reiyayr Mogol askerlerinin ziilmunden korkuyor-
du: 6 c;ti* J-.t .tJi lr!b,
:_,1 rrLJ.u o-,q ol-.^5 tVs x"f ,! ,?lt.l-l Cl-rU a2:.5 ,>>rV J fd Ordu daha iinceki ahgkanhklariyle soygun ve kanunsuzluk yaparken miisliiman olan Miibirek $ih, reAyaya ziilm edilmesine izin verilmiyordu'. Editiirl. 2{ Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,3, r, vr. r9r. Dorn z8g, vr.
ero; [Blochet negr., 169]. 2ar [Yahut Qa[atay'rn
oilu Mii'etiiken'in oflu Yesii To'a (ReEidiiddin, Blochet negr., metinde liJ,-d Edititrl. 242 Vassd Von Hammer negr., metin r34, terciime rz8. [Hammer'in okuyuqu ( )JJ-J) ,Juttti+ ) ve terciimesi ("an der tschagataischcn Grenze") yanhgtrr; Bombay negr., 67: Ju:.:,lr sno O-,,_t ,lt+Lia :yJ> -2) Editiir]. 169);
2a3 [Regidi.iddin, Blochet negr., rB9; Regidiiddin'e giire Barak'rn barsgi (panter veya grta ile avlanan) tayin etti$i kigi ycnilmig Miibarek $Ah'rn kendisi idi ( J!+-rtr p.ii, ). Editiirl.
2{ Vassd Von Hammer negr.,
metin r32, terciime rz6; [Bombay negr.,66].
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MoCoL HAKIMffETi ALTINDA TURKISTAN
543
$ildi. Kiibilay'rn Tiirkistan valisi Emir Mogultay'rn Qin'e diinmek zorunda kalmasr iizerine Borak onun yerine kendi emiri Bekmig'i tayin etti. Biiyi.ik Hin'a gelince o, 6ooo siivariyle birlikte Emir KoyunEi'yi giinderdi; fakat bu birlik Borak'rn 3o.ooo kigilik ordusuyla karqrlaqrnca geri gekilmek mecburiyetinde kaldrzas. Bundan sonra Borak Hoten'i ya$ma etti26. Bu geligmeler Tiirkistan'daki Biiyiik HAn'rn hikimiyetinin son izlerini de silmigtir. Mofol kudretinin difer bir merkezi olan Altrn Ordu, uzak olmasr sebebiyle biitiin iilkeyi niifCrzu altrna alamadr. Tiirkistan'daki Mofol hAkimiyetinin gelece$i, bu iktidarrn ferdi temsilcilerinin bu iktidarr tek elde toplayabilme kabiliyetlerine ba$hydr. Bu meselenin Eiiziimii Kaydu'ya diigiiyordu. Kaydu Talas'a kadar biltiin biilgeleri zaptetmek igin yukarrda belirtti$imiz hidiselerden faydalanmasrnr bildi. Borak, onun Miveriiinnehr'e hiicum edece$inden gekinerek onun iizerine ytiriidi.i. Regidiiddin'e giire Seyhun sahillerinde yaprlan birinci qarprgmada Borak galip geldi. Ancak Miingke Timur'dan (Cugi ulusunun bagr) 5o.ooo kiqilik yardrm geldikten sonra Kaydu iistiinli.ik sa$ladr. Vassif, Miingke Timur'u zikretmeden Kaydu'nun seferinden bahsediyor. Hidiselerin geligmesi ne gekilde oldu ise oldu, ancak Borak'rn hezimeti Eok bi.iyi.iktii; savagr devam ettirmek igin
gerekli erzak ve zahireyi temin hususunda iimitsizce tedbirler ahyordu. O, ordusunu yerleqtirmek gAyesiyle, BuhirA ve Semerkant halkrnrn mallannr brrakarak gehri terketmelerini istedi. Bu taleb iki qehrin hikimleri Taygu ve Nugi'ye yaprldr. Halk din adamlartntn miidahale etmesini istedi. Borak, kendi niyetini de$igtirdi, fakat gehir esnafi ve Mo$ol "binlikleri" ne2a7 a$tr 2a5
Re$idiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi,
V,3, I, vr. zIg
Dorn 289, vr. z6z (6a:,g;,3(1 l; ,=&et); ro7 vd. ( Arends terc., 7o). ;-* ,-nrt 2ft
isimler:rio&
(yazmadaki iizel [Ali-znde negr., metin
Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3, I, vr. zr9. [Nasturi patrifi-i siiryanice biyografisinin mi.iellifi olan Qinli bir Uygur'un anlattrfrna giire Qin'den iran'a (XIII. yiizyrlm yetmigli yrllan) gitmekte olan Mar (Cabalah), Hotan, ve Kiggar'r yakrk-yrkrk giirmiigtii; bkz. Mar Jabalah, terc., J. Chabot, zz-5; Pi'
ItI. Mar Cabalah (lz8I-I3r6)'rn
gulevskaya terc., 67 2a7
Editiirl.
Vassd Von Hammer negr., metin r35, terciime Iz9; [Bombay negr., 68]. Vassif
giiyle demektedir: 6t t-p O (Barak) her bin adam'rn ,J-*;: ,;VF s o_tl.'o ve her esnaf imalathanesinin (kirh6w) genig isim listesinin yaprlmasrnr emretmigtin. Vassifta "binler' ve "imalathaneleri"in beraber kullanrhgr, Barthold'un burada bahsettifii gibi Mogol askerlerini defiil imalathanelerde gahgan esnafin da kastedilmesini icap ettirmektedir. Bkz. not 225. Editiir).
l5,r*
?t
Eskikitaplarim.com
f
Karagöz
V.V. BARTHOLD
bir vergi yiikledi; silah ustalan gece giindiiz silah yapma zorunda kaldrlar
2a8.
Bu
savag hazrrhklarr devam ederken Borak, gAlibin beklenmiyen yu-
mugama haberini aldr. Kaydu, Borak'a iyi niyetini giistermek diigiincesiyle bang ve ittifak teklifini amcasr Kadan'rn o$lu l(pgak'la giinderdi2ae Borak muhalrz kuwetleriyle birlikte Krpgak'r Semerkant'ta btiyiik bir merasimle kabul etti. Mo$ol idetlerine giire hog geldin demek igin prensle kargrhkh olarak iEki kupasrnr birbirlerine ikram ediyorlardr. Kurultay'rn ertesi yrl toplanmasrna karar verildi.
25-MAveriiinnehr'de Kaydu ve Borak'rn katrldrklarr r 269 Kurultayr 667 (rz69) yrh baharrnda Kurultay toplandr. VassAfa giire Katvin bozkrnnda2il, Regidiiddin'e giire ise Talas ovasrnda25r toplanmrgtrr. Regidiiddin'in verdi$i bilginin daha do$ru oldufu muhtemeldir. Qiinkii muzaffer olmasr sebebiyle kurultayr Kaydu'nun kendi topraklannda toplamasr icap ediyordu. Her halde KatvAn bozkrrrnda yaprlan gey muhtemelen Borak'rn KrpEak gerefine verdi$i ziyafettir. Di$er taraltan Regidtiddin'in verdi$i habere ra$men Miingke Timur'un Kurultay'a katrhp katrlmadr$r gok giiphelidir. Aynca kendi ulusunun menfaatlerini korumak igin Cugili-
bir kiqinin Kurultay'da bulunmasr yeterli iken Cugi ulusu hiikiimdarrnrn biiyle bir seyahate grkmayr kabul edece$ini zannetmiyorum. Hinedan mensuplanna yedi giin ziyafet verildi, sekizinci giin banggr bir konugma yapan Kaydu'nun bagkanh$rnda miizakerelere gegildi. Qa$atay'n kanuni bir virisi olmasr srfatiyle Borak, ordusunun ihtiyaglannr kargrlamak igin kendisine bir yurt venlmesini istedi. Ona Miver6iinnehr'in iigte ikisi verilecekti. Miverdiinnehr'in di$er krsmtnt Kaydu ve Miingke Timur'un birlikte idare etmeleri kararlagtrrrldr252. Kurultay'da ahnan karar-
ler'den
2aE
Vassif, Von Hammer negr., metin r35, terciime re9; [Bombay negr., 68]. [Regidiiddin, Ali-zAde neEr., metin ro8, Arends t€rc., 7r; VassAf, aym yer]. 250 fVassd Von Hammcr negr., mctin r37, tcrciime r3o; Bombay netr., 7r vd. Vassifa giire.Kurultay "Katvin bozkrnnda Bu Muhammed nbatr yakrnrnda" ( ill;i c-..!r 2ae
.J4-1
..,r
t L\t Jtf
)toplanmrgtrr.Edit6rl. 25t [Regidiiddin, Ali-zade negr., metin rog vd., Arends terc., 7r vd. Regidiiddin'e giire "gehzideler Talas ve Kencek Eayrrhklannda toplanmrgtrr": ( d+5J A\ _tlf j oK>t .+: -u*- C- Bdittirl. 252 [Regidiiddin, Ali-zide negr., metin rrr: .,:li; -r-! \ olj ]l oll5! ,l g! 35 .rj14 JJ"+ f€-.1 ]y'/-li, Arends terc.,7zl.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
MoCoL HAKiMiYETi ALTINDA
lar ve giiriigmelerden
anlagrlaca$r
TURKISTAN
s45
gibi Kurultay'a katrlanlarrn hepsi Ya-
sa'ya ve bozkrr gelene$ine ba$h idiler.
Kurultay mensuplan, daf ve bozkrrlarda ya$amaya, gehirlere yaklagmamaya, siiriilerini ekili araziye salmamaya, halktan kanuni vergilerin drgrnda vergi almamaya karar verdiler. Eskiden oldu$u gibi mahalli halkrn idaresi Mes'ird Beg'e verilmiqti253. Prenslerden her biri BuhirA ve Semerkant'ta kendilerine iit olan "binlikler" ve "imalathAneler" ile yetinmek zorunda idiler25a. Borak'rn yaykk ve hshkl da bu gekilde tesbit edildi255. Hinedan iiyeleri birbirlerine " anda'2:r6 diye hitap ediyorlar, elbiselerini de$iqtiriyorlar ve Tiirk-Mofol idetlerine giire "ant igiyorlar", yAni igki kupalarrnr de$iqtirerek birbirlerine ba$r kalacaklanna yemin ediyorlardr. Kaynaklarrmrz Kaydu'nun kabile reisi ilAn edilmesinden, onun beyaz iizerine qrkarrlmasr merasiminden yini hin ilan edilmesinden bahsetmiyorlar. Bununla beraber tarihEilerin naklettikleri rivayetlerden anlagrlacafr gibi I269 Kurultayr'nrn siyasi tegkilitlanmastnda liderlik Kaydu'ya verilmigti. Borak'rn BuhAri'ya gegmesini iinlemek maksadiyle Kaydu gehirle Qa$atay prensinin ordugihr arasrna bir birlik yerlegtirdi. Bunu miiteakip Kaydu, Borak'r vadetti$i vergiyi iidememekle ve hatti tahsildarlannr diivdiirmekle itham ediyordu257. Bu da giisteriyor ki, Kaydu, Kurultay'a katrlanlartn mal ve mi.ilklerinden vergi almayt hakkr olarak giiriiyordu. Bu Orta Asya hikiminin giicii, Borak'rn iiliimiinden sonra ordusunun2ss kendisine ba$r hfrnr giistermek igin ant igmesinden sonra daha da kuwetlendi ve Kaydu iiq di.igman h6nedanrn (CuEililer, HiilAg0 hanedanr ve Qin imparatorlan) srnrrlarrna komgu biilgelere giinderdifi kuvvetlere de o$ullannt25e kumandan tayin edebildi. Fakat bu hAdiseler, ortaya Erkrgrnr takip etti$imiz Orta 253 25a
[Regidiiddin, Allzide negr., metin r Io ve., Arends terc., 7e]. [Vassd Von Hammer negr., metin 38, terciime, 3r;_ Bombay negr., 69:,5
.r5.:-eLiJ:L:l
) )t4p Jr)ej IrV ,t 6,fV
J-t )$, t\.V2{1 cb-21; rrK:l;.ot .rl glrl
"$ehzidelerden her birinc trinilirken ve Buhiri ile Semerkannt'taki hususi imalathaneleriyle (k6rhdncha-yi hds) yetin meleri emredilmigti. Editiirl. 255 Vassif, Von Hammer neqr., metin 38, terciime, 3I ; [Bombay negr., fu1. z:'t lAnda - Bir bagka kigi ile kankardegi geklinde yeminle ba$anan kimse, bkz. Dtirfer, Mongolisclu Elmtcnte im Ncupcrsischn, t4g-52, No: 33. C.E.B.]. 2s7 Regidiiddin, Asya Miiz. Yaz., a 566 (D., 66) vr. 3o6; Dorn 289, vr. 27o; [Ali-zAde negr., metin I34 vd., Arends terc., 85 vd.]. 258 Regidiiddin, Asya Miiz. Yaz., a 566 (D., 66) vr. 3o7: Dom e89, vt. 27r; [Alizide negr,, metin r 37 vd., Arends terc., 87]; d'Ohsson, Hisnirc dcs. Mongols, III, 452. zsr lYAni 1368 yrhna kadar Qin imparatorlannrn tahunda oturan Mogol Biiyiik Hinlan (Kubilay Hin, halefleri ve Yiian hanedam. Editiir]. F. 35
Eskikitaplarim.com
Karagöz
546
V.V. BARTHOLD
Asya Mo$ol devletinin daha sonraki tarihine iittir260. Qin ve iran'daki Mo$ol devletlerinin aksine Qaiatay devleti yerlegik bir milletin asrrlar boyu meydana getirdi$i kiilti.ire dayanmryordu. Bunun yarunda iile arasrnda pargalanma olmugtu; lakat buna ra$men o, di$er Qingizi,devletler arasrnda kendi yerini korumakla kalmadr, aynr zamanda hikimiyetini Cugi ve Hiilngfr topraklanna kadar genigleten ve son giiglii Orta Asya devletini kuran gahsr da ortaya grkardr.
Yukarrda vermefe Eahqtr$rmrz giiriiqlerin, Qafatay devletinin idari sistemine niif0z eden Mi.isliiman-iran ve Qin-Uygur kiilti.ir unsurlart hakkrnda oldukEa agrk fikir verece$ini ve Moiollar'rn karakterlerini ve bozkrr geleneklerini ortaya koyaca$rnr iimit etmekteyiz.
Verilen bilgiler iizerine Qa$atay hanedantnrn saltanattntn tarihini ve Orta Asya'nrn kiiltiir geligmesinin en yiiksek noktastna vardr$r Timur ve Timurlular imparatorlu$unun kurulu$unu anlatmak her halde bu eserin devamrnr yazmaya tegebbiis edecek miiellifin vazilesi olacaktrr. Cuveyni'nin ijli.imiinden $ih-Ruh'a kadar geEen devrede Orta Asya'da cereyan eden olaylarrn ga$dag ve gtirgii qahitlerinin hikayelerinin hemen hemen olmayrgrndan dolayr bu vazifenin gi.igli.iklerini biliyoruz. Bununla birlikte gi.iphesiz bir zaman mevcut olan eserlerden parEalarrn ortaya grkmasrna ve belki de Orta Asya tarihinin en ilgi Eekici devirlerinden birini anlamamrza yardrmcr olaca[rna diir iimidimi kaybetmedim.
20 Rcaidiiddin, Asya Miiz. Yaz., a 566 (D.,66)
w. I73; Dom 289, vr. r5r;
neqr., grr3].
Eskikitaplarim.com
Karagöz
[Blochet
KRONOLOJi CETVELiT san'da krglamalan.
683 689 68g-Zo+ fut/z fuI
Horasan'da ig harp; Abdullah b. Hizrm.
7o5Qo4-7r5
Kuteybe b. Miislim Horasan'da.
7o5 7rr
Araplar'rn SurhAn vadisini fethi.
7t2
Araplar'm Hirezm ve Saganiyin'r fethetmeleri; Do[u
7rZ
Do$u Tiirkleri'nin So[d'dan geri gekilmeleri; Kuteybe'nin $ig ve Fergana biilgelerine seferi; Buhiri'da ilk mescidin
Do[u Tiirkleri'nin Mdveriiinnehr'e alqnlan. Musa b. Abdullah b. Hizrm Tirmiz'de. Emevi hikimiyetinin Horasan'da yeniden kurulmasr
Do[u Ti.irkleri'nin yeni bir akrnr.
Muhammed b. Kasrm Hindistan'da; Do$u Tiirkleri'nin Orta Asya'nm bab biilgelerini zaptetmeleri. Ttirkleri'nin Semerkant't iggalleri.
ingasr.
7tF7g7
QgB)
7t7-72o
Bau Ttirkleri
him Sulu (Eb0 MuzAhim).
Omer b. Abdiilaziz'in hilifeti; Horasan'da $ii hareketinin baglamasr.
7zo/r-7zt/z
SaTd b. Abdiilaziz Horasan'da; zayrf nn niiftz kazanmalan.
7zt/z
SaTd
b. Amr
bir idare; dihkanla-
el-Haragi Horasan'da; Sof,dlular'rn Ferga-
na'ya giigleri.
I Daha az ihtimal dahilinde olmakla beraber yine de diigiiniilebilen tarihler parantez iginde gtisterilmigtir. Her hiikiimdar ve valinin hikimiyet yrllariyle birlikte idaresi alun' daki btitgeler de giisterilmigtir. lslAm ileminin dolu krsmrnda hAkimiyeti itiraz giitiirmiyen ve billiil miistakil hiikiimdarlar bunun drgrndadrr.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
548 724
KRONOLOJi CETVELI
Kuzey ve Giiney Araplan arasrndaki Bar0kan muharebesi'
725 7e7-729 728
Belh gehrinin yeniden inga edilmesi.
b. Abdullah es-Siilemi Horasan'da; Horasan'da ribitlann inga edilmesi. Egres
Sofd'da mtisliiman propagandasr; valinin ihaneti ve ahaIinin isyanr.
7zg 7go (nr)
Arap hikimiyetinin BuhAri'da yeniden kurulmas.
Vali Ciineyd b. Abdurrahman ile Tiirkler ve Sogdlular arasrndaki miicadele.
793 754 :3S-73B rcS 036) rc6 Ig7 rc8-748 7gg
Horasan'da krthk.
Hiris b. Sureyc'in isyanr. Esed b. Abdullah Horasan'da.
Esed'in Varagsar'a kargr seferi. Vilayet merkezinin gegici olarak Belh'e nakli. ToharasitAn'da Tiirkler ile mi.icadele; Sulu'nun iiliimii. Nasr b. Seyyir Horasan'da.
Nasr ile Uqr0sana, $ig ve Fergana hiiktimdarlan arasrndaki miicadele.
7gg04o) 7+, 7q2 7+Z 7M j+S
Kursul'un iiliimii; Batr Tiirk devletinin yrlalmasr. Sofidlular'rn anavatanlanna diinmesi. Belh'te bir camiin inga edilmesi.
Aleviler'in Horasan'da isyan etmeleri; Yahya b. Zeyd'in iiliimii. Yemenli Araplar'rn Horasan'da isyan etmeleri.
Hiris b. Sureyc'in Merv'e diinmesi ve yeniden mesi.
746 747
Hiris'in 6liimii. Eb0 Miislim'in Horasan'a van$I.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
isyan et-
KRONOLOJi
CETVELi
549
Eb0 Miislim'in Horasan valili$i.
ruenS 7+8 75o/ r 7Sr 752 j52/g
Qinliler'in Styib'r tahripleri
Buhiri'da isyan. Araplar'rn Talas'ta Qinliler'i ma[lup etmeleri. Ugr0sana hiikiimdanmn Qin'e elqi giindermesi.
Siba' b. Nu'min ve Ziyid b. Silih'in Miveriiinnehr'de isyanlan.
7SS-757 757-759 757/8 75g 766 767 776 (?) 777 O 7&o78g
(7Bz)
Eb0 Divud ibrahim b. Salih Horasan'da.
Abdulcabbirb.AbdurrahmanHorasan'da.
Buhiri valisi Miicigi' b. Hureys el-Ensiri'nin idamr. AbdulcabbAr ve BarAz'tn isyanlan.
Karluklar'm S0yib'r zaPtr. Agnis'rn Bidgis'te isyanr. Qirgik'in kuzeyinde surun inga edilmesi. Yusuf el-Berm'in Buhiri'da isyam.
Museyyeb
b. Ziiheyr Horasan'da; Mukanna'tn
isyantntn
basttnlmast; Museyyebi dirhemlerin darbedilmesi.
7Sg(7Sz)-7Sz Ebu'l-Abbas Fazl b. Siileyman et-Tusi Horasan'da; Buhi-
ri
biilgesinde uzun surlann inga edilmesi'
Ati
7g2-7gg
Grtrif b.
7gt7g5
Fazl b. Yahya el-Bermeki Horasan'da; Ugr0sana'ntn itaat altma almmasr; Buhiri'da yeni bir camiin inga edilmesi; "Abbasi" birliklerinin tegkili.
7gilb6/7 BoGBro Bog BogrBrB Br r
Ali b. isa Horasan'da.
el-Kindi Horasan'da; Karluklay'rn
Ferga-
na'dan atrlmasr; Grtrili dirhemlerin basilmau.
Rafr'b. Leys'in Semerkant'ta isyant.
Rif
in miitteliki olan Tiirkler'in geri gekilmesi. Me'm0n Horasan'da.
Me'm0n ile Emin arasrndaki hillfet mi.icadelesi; Tihir b' Hiiseyin'in seferi.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
5so 816/7 Br9-Bzr
KRONOLOJi CETVELi
Horasan'da lathk.
b. Abbad Horasan'da; Nuh b.
Gassin
Esed Semer-
kant'ta.
Bzo.Bzl Ber Bzt-Bzz Bzz-BzB Bzz Bz&B3o B3o,B44 B3o B3z (?) Bgg B4o B+r 84z-846 844-862 B4&B7o B4g/B5o 85r-867 BSS 856/7 BSg 86r-879 86z-873
Dokuz-O$uzlar (Tuguzguz) Ugrtsana'da. Horasan gazilerinin isyanr.
TAhir b. Hiiseyn. Talha b.
Tihir.
Ahmed b. Ebi Hilid'in Ugrdsana seferi.
Ali b. Tihir. Abdullah b. Tihir.
Buhiri'daki uzun surlann ingasrnrn tamamlanmast.
Buhirih hakim Eb0 Hafs'rn iili.imii. Fergana'da zelzelez.
SAminiler'in isficAb'r fethi. Afgin'in iiliimii. Ahmed b. Esed, Miveriiinnehr'de.
Tdhir b. Abdullah.
Divud b. Abbis Belh'de.
Buhiri
Eehir surlannm ingast.
Muhammed b. Abdullah'rn Ba$dad valili$i. Yahya b. Esed'in iryas U. Esed'in
iiliimii.
Herit'ta iiliimti.
$Avdir'da birkag bin kiginin katledilmesi3. Ya'kub b. Leys'in SicistAn'daki hikimiyeti. Muhammed b.
Tihir.
2 Mctinla,3.
!
Mctinb4 49 (Kandiye).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KRONOLOJi
CETVELi
55I
864-89z 864-884 867 (B7r) Bfu
Nasr b. Ahmed b. Esed MAve€iinnehr'de.
87o B7r
Ya'kub'un Belh, Kibil
(Fasrlalarla) Hasan b.Zeyd Taberistan'da.
Ya'kub'un Herit ve B0geng'i zaptr.
Ya'kub'un Kirmin ile FArs'r zaptr; Muhammed b. Ali Tirmizi'nin iiliimii. ve Gazne'yi zaptr.
Ya'kub'un Belh ve ToharistAn valili$inin halife tarafindan tasdiki.
Blg Bl+
Ya'kub'un Horasan'r elegegirmesi.
ismail b. Ahmed Buhiri'da; Hiiseyn b. Tihir Meryu'rrdd'da. halifenin Ya'kub aleyhinde emirnime gtkarmast.
BZG
Ya'kub'un Deyrii'l-Akul'da halife kuwetleri tarafindan ma$lup edilmesi.
8Zl BZg-9oo 882 BB5 BBB BBg Bgo fuz Bgzgl Sgg
Hiiseyn b. TAhir Merv'de.
Amr b. Leys. Rafi'b. Herseme Nigapur'da. Halifenin Amr aleyhindeki emirnimesi. Nasr ile ismail arasrndaki miicadele.
Halifenin Amr lehindeki emirnimesi. Halifenin Amr aleyhindeki emirnimesi.
Amr'tn Horasan valili$inin halife tarafindan tasdiki. ismail b. Ahmed Miveriiinnehr'de. Halife tarafindan ismail'e meng0r verilmesi; ismail'in U5r0sana ve Talas'r fethi.
BgB Bggrgoo gol go2 go4
Amr'rn Miveriiinnehr valili$ine tayini
Amr ile ismail arastndaki
ve
ismail'in azli.
savag.
ismail'in Horasan valili$inin tasdik edilmesi. Buhdri camiinin btiyiitiilmesi.
Tiirkler'in MAveriiinnehr'e akrnlan.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KRONOLOJi CETVELi
s52
go7-gr4 Ahmed b. ismail. Hasan b. Ali el-Utruq Taberistan'da. gr7/4 gr4-g4g Nasr b. Ahmed b. ismail. ishak b. Ahmed'in isyantnrn basttnlmast. gI4 Hiiseyn b. Ali Mervezi'nin isyanrntn basttnlmasr. gI8 Buhiri'da yeni bir minarenin inga edilmesi. 9rB/g gr8/g:gzo/t Mikail b. Ca'fer Semerkant'ta. Ahmed b. Sehl'in Horasan'daki isyarunm bastnlmas. glg ilyas b. ishak'rn Fergana'daki isyantnrn basttnlmast. g22 Buhiri yangmt. g2g Nasr'rn kardeglerinin isyanr. g3o (?) Buhiri'da bi.iYiik bir Yangm. gZ7 Eb0 Ali Ceyhini'nin vezir olmast' g3B Eski vezir Ebu'l-Fazl Bel'ami'nin iiliimii. g4o Vezir Ebfi Ali Ceyhini'nin iiliimii. g4t/z g42 Baldsigun'un Tiirkler tarafindan zaptr; Miveriiinnehr'de g+Z-954 g+4 g45 946 g47
$ii hareketi; Nasr'rn saltanattan gekilmesi. Nuh b. Nasr.
Hirezm'de isyan. Ebff Ali Qagani'nin isyanr.
Ahmed
b. Hamtye ile Vezir
es-Sillemi (el-Haldmii'g-
gehid)'nin katledilmeleri.
ibrahim b. Ahmed ve Ebi Ali Qagani'nin Buhiri'ya girmeleri.
g4B
ibrahim b. Simc0r'un iiliimi.i; Mansur b. Kara-tegin'in Horasan valilifine tayini; htikiimetin Eb0 Ali ve miittefikleriyle banqmasr.
g5I g5r/z
Mansur b. Kara-tegin'in iiltimi.i. BuhirA camiinin yeniden inga edilmesi.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KRONOLOJi
g52 954-96r g54
CETVELi
553
Eb0 Ali Qafani'nin Horasan valili[ine tayini.
Abdiilmelik b. Nuh. Bekr b.
Milik
el-Fergani Horasan'da; Ebfi Mansur Mu-
hammed b. Uzeyr'in vezirlife tayini.
g55 956 g57 g5g 96o
Satuk Bu$ra
Bekr b.
Hin
ve Eb0
Ali Qagani'nin iiliimii.
Milik'in katli.
Ebu'l-Hasan Simcfiri Horasan'da. Eb0 Mansur Yusuf b. ishak'rn vezir tayin edilmesi.
Ebff Mansur Muhammed b. Abdurrezzak Horasan'da; yedisu Tiirkleri'nin miisliimanh$r kabul etmeleri.
96I
EbO
Ali Bel'ami'nin
vezir tayin edilmesi; Alp-tegin Hora-
san'da.
g6t-gZ6 96r 96z
Mansur b. Nuh b. Nasr.
Buhiri
sarayrnrn yafma edilmesi ve yaktlmasr.
Sarayrn tekrar yakrlmasr; Alp-tegin Gazne'de; Ebfi Mansur b. Abdurrezzak'rn isyanr; Ebu'l-Hasan Simc0d Horasan'da.
g6l g6+ 965 g7r g74 975/6 g7Ggg7 g77-W7 g77 g8z
Alp-tegin'in iiliimii; ishak b. Alp-tegin Gazne'de. ishak b. Alp-tegin'in BuhirA'ya kagmau. ishak b. Alp-tegin'in Gazne'ye diiniigii. BuhArA'da yeni bir namazgih'm inga edilmesi.
Vezir Eb0 Ali Bel'ami ile vezir Yusuf b. ishak'rn iiliimiiEb0 Abdullah Ahmed'in vezir tayin edilmesi.
Nuh b. Mansur Sebiiktegin Gazne'de.
Bbu'l-Hiiseyn Utbi'nin vezir tayin edilmesi.
Ebu'l-Hasan Simcffri'nin hal edilmesi; Tag Horasan'da; Biiveyhiler'in Gurgin'da Siminiler'i ma[lup etmeleri: Utbi'nin katledilmesi.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
rnoNor.o;i cETvELi
554
gBs
Selguklular'rn Buhdri clvnnna gelmeleri.
986
Abdullah b. Muhammed b. Uzeyr'in vezir tayin edilmesi.
gaz
Ebu'l-Hasan ve Fiik'in Tag'r ma$lup etmeleri.
gBg
Ebu'l-Hasan Simc0ri'nin iili.imii.
990
EbO
992
Bufra Hin Buhiri'da; Bufra Hin'm geri qekilmesi ve Nuh'un diiniigii; Bu$ra Hin'n tiliimii; Abdullah b.
Ali Simcfiri'nin Horasan valili$inin tasdik edilmesi'
Uzeyr'in vezir tayin edilmesi. 994 995
gg6
Nuh ile Sebiik-tegin'in Eb0 Ali ve FAik'i yenmeleri.
Eb0 Ali ile Fiik'in Mahmud'u ma$lup etmeleri ve arkasrndan Tus ctvannda yenilmeleri; Fiik Tiirkistan'da; Ebff Ali Hdrezm ve Buhiri'da; isi Hirezmgihlar hinedanrnrn giikiisii. Karahinhlar ve Sebiiktegin Miveratinnehr'de; aralannda anlaErlmaya varmalan; vezir Abdullah b. Uzeyr'in azli ve onun yerine Ebfi Nasr Ahmed b. Muhammed'in tayini; Eb0 Ali'nin iiliimii.
997
Vezir Eb0 i'{asr'tn iiliimi.i; Ebu'l-Muzaffer Muhammed b.
997-999
Me'm0n'un tahta grkrgr. Mansurb. Nuh b. Mansur.
997-998
ismail b. Sebiik+egin Gazne'de.
998
Begtiiziin'iin Ebu'l-Kasrm Simc0ri'yi maflup etmesi; Vezir Bargagi'nin kagmasr; Arslan Hin Ali'nin iiliimii.
999
ibrahim el-Barga$'nin vezir tayin edilmesi; HArezmgih Me'm0n b. Muhammed'in iiliimii ve oflu Ali b.
Abdiilmelik b. Nuh b. Mansur; Mahmud'un zaferi ve merasimle tahta Erlagr; Fiik'in iiliimii; Karahinlilar'rn Buhiri'yr zaptetmeleri.
rooo
ismail b. Mansur'un BuhAri'ya diintiqii.
IOOI
Mahmud'un Ozgend'e ilek Nasr'a elgi giindermesi.
roo3
Muntastr'tn ikinci defa Miveriiinnehr'e geligi, Semerkant'taki zaferi ve geri gekilmesi.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KRONOLOJi
Ioo4
cETvELi
ss5
Muntasr'rn Nesi ve Ebiverd'deki baqansrzhklan, Debfisiye ve B0rnamez'deki zaferleri, Aghk bozkrnndaki ma$lubiyeti ve BuhArA mmtrkasmdaki icradtrnda u$radrfr bagansrzhklan.
Ioo5 Ioo6 IooT-roo8 roo8 toro/ t tott/z
Muntasrr'rn iiltimii. KarahAnhlar'ln Horasan'r zaptetmeleri.
Karahinhlar'rn yeni bir istili hareketi. Karahinhlar'rn $erhiyin ma$lubiyeti. Horasan'da krthk.
ilek Nasr ile Kiggarh Do$an Hin'rn bangmalan ve Mahmud'a elgi giindermeleri.
torz/g(?)
ilek Nasy'rn iiliimii; ilek Ahmed b. Ali; Muhammed b. Ali (Arslan Hin Buhiri'da).
torg/4
Vezir Ebu'l-Abbas Fazl b. Ahmed el-isferiyini'nin tiliimii; Kadrr Hin Yusuf Yarkent'te.
IoI4
Vezir Meymendi'nin hutbe hakkrnda
Hirezmgih
Me'm0n b. Me'm0n'dan istekleri.
rot4/5 ro15/6
Kadrr
Hin Yusuf
KAggay'da.
Hirezmgih Me'mfin'un, Mahmud'un krzkardegi ile evlenmesi.
Iot6
Karahinhlar arasrnda ig harbin baglamrs ve Hirezmgih'm arabuluculuk yapmasr.
rot6/7 totT
ilek Ahmed b. Ali'nin iiliimii.
HirezmgAh Me'm0n'un iiliimii; Mahmud'un Hirezm'i zaptr ve Altuntag'rn hirezmgih tayin edilmesi.
rorT /B
(torz/g) Miisliiman olmryan Tiirkler'in Yedisu'da ma$ubiyete ratrlmalan; Togan Hin'm iili.imii.
roz4/5 Io25
Arslan
Hin Muhammed
b. Ali'nin
ug-
iiliimii.
Mahmud MAveriiinnehr'de; Mahmud ile Kadrr Hin'm giiriigmesi.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KRONOLOJI CETVELi
556
ro26
Kadrr HAn'rn Balisigun'u fethi; Togan HAn Ahsikes'te; Kaya Hin-ile Bu$ra HAn'm Mahmud'a elgi giindermeleri; Abbasi halifesi Kaadir'in elgileri.
ro30
Muhammed b. Mahmud Gazne'de.
ro3o-r04r
Sultan Mes'Od b. Mahmud.
r03r
Mes'0d'un KAggar'a, halifenin de Mes'0d'a elgi giindermeleri.
Hin
r032
Kadrr Hin'rn tiliimii; Arslan Buhir6'ya seferi ve iiltimii.
ro32-ro35
Hir0n
ro34
Ali-tegin'in iiliimti; Kumiciler'in Huttel'e, Tiirkmenler'in
Siileyman; Altuntag'm
b. Altuntag Hirezm'de.
Kuviziyin'a akrnlan, Hir0n'un isyanr;
Selguklular
Hirezm'de; Mes'0d'un elgilerinin KAggar'dan diinmeleri; Bu$ra HAn'm elgilerinin geligi. ro35-r04r ro35
ismail Handin b. Altuntag Hirezm'de. Selguklular Horasan'da; Ali-tegin'in o$ullarrnrn Saganiyin
ile Tirmiz'e hiicfimlan;
SelEuklular'm Mes0d'a elgi
gtindermeleri. ro36
Ali-tegin'in o$ullannrn Mes'0d'a yeniden elqi giindermeleri.
ro37
Mes'0d'un Tiirkistan'a elgi giindermesi; Tiirkistan elgilerinin Mes'0d'un saraytna gelmeleri.
ro3B
Btiri-tegin ibrahim b. Nasr'tn Miveriiinnehr'de isyanr; Cendli $ih Melik'e Hirezm igin mengur giinderilmesi.
ro3B-ro39
Mes'0d'un SaganiyAn'a yaptrfr
Io39
Biiri-tegin'in MAveriiinnehr'deki baganlan.
ro4o
Dandanakan muharebesi ve Horasan'rn Selguklular'tn hdkimiyetine gegmesi.
r04r
Muhammed b. Mahmud ikinci defa Gazne'de; $ih Melik'in Hlrezm'i zapu.
ro4r-ro4B
Mevd0d b. Mes'0d.
Eskikitaplarim.com
krg seferi.
Karagöz
KRONOLOJi
rcU/2
(?)
CETVELI
s57
ibrahim b. Nasr Buhiri'da.
to4g ro44/5
Selguklular'rn Hirezm'i zapu.
ro46/7-toffi
Tamgag HAn ibrahim b. Nasr.
Miveriiinnehr'de $ii hareketi.
Io5g Gazneliler ile Selguklular arastnda muhadede yaprlmasr. Tamgag Hin'rn Bafdad'a elgi giindermesi. ro6t Alp Arslan'rn Huttel seferi. ro64 Alp Arslan'rn Cend ve Savrin seferi. Io65 ro68-to8o $emsii'l-miilk Nasr b. ibrahim. Buhiri camiinin yanmasl. ro68 Buhiri camiinin yeniden inga edilmesi; imam es-Safhr'tn Iofu idam edilmesi.
to1
seferi ve iiliimii; $emsii'lhikim olmast.
Alp Arslan'rn Miveriiinnehr miilk'i.in Tirmiz
toTg to74!o7g)
ve Belh'e
Aydz'nTirmiz'de bagansrzhfa u[ramast.
ile
an-
Miveriiinnehr'de isyan grkmast ve Melikgah'rn ikinci
se-
Melikgah'rn Tirmiz'i zaptetmesi ve $emsi.i'l-miilk lagma yaPmast.
roT\/g ro8o-? ?-togs ro8g Iogo
"RibAt-r Melik"in inga edilmesi.
Hrdrr b. ibrahim. (bir fasrla ile) Ahmed b. Hrdrr. Melikgah'rn MiverAiinnehr'i zaptr.
feri.
rog5 Io97
Ahmed HAn'm idam edilmesi.
Miveriiinnehr'in Sultan Berkyaruk'a
tabi
olmast;
Hirezmgih ikinqi b. Kugkar'tn iiliimii.
ro97-r rz7 (r rz8)Kutbeddin Muhammed HArezmg6h. rogg (?)-r
roz
Kadrr
Hin Cebra'il MAveriilnnehr'de.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
558 I Io2 I
Io2-I
KRONOLOJi CETVELi
Kadrr
I30
Io3 I log trry/6 I Ig r r 2r tt27 I
Arslan
Hin Cebra'il'in Tizmiz'de Hin Muhammed
ma$lup edilmesi.
b. Siileyman.
Sigir Beg'in Miveriiinnehr'de isyanr. SAgir Beg'in ikinci isyam.
$eyh Nemed-p0g'un
iiliimii.
BuhirA'da bir bayram namazgihrntn inga edilmesi. BuhAri'da yeni bir camiin yaprlmasr. BuhAri'da minarenin yapilmastrun tamamlanmast.
rtzT Qrz8)-r r56Hirezmgih Atsrz b. Muhammed.
r3o tt1z lr3z (?)-rr4r
r
rtZT rr38
Sencey'in Semerkant'r zaptr.
Kadrr HAn Ahmed'in Miveriiinnehr'de isyaru.
Riikneddin Mahmud b. Muhammed'in Semerkant'ta hikimiyeti. Kara-HitAylar'tn Mahmud Hin'r ma$lup etmeleri. Atsz'rn isyanr; Sencer'in Hirezm seferi; Atsrz'rn maflubi' yeti; Siileyman b. Muhammed Hirezm'de.
Igg ttgg/4o rt4t
Atstz'tn Hirezm'e diintigii ve Siileyman'rn firan.
rr42
Atsrz'tn Nigapur'u zaptr; Sencer'in hikimiyetinin Hora-
I
Atsrz'rn
Buhiri
seferi.
Atstz'tn Sencer'e itaat arzetmesi; Sencer'in Katvan'daki ma$lubiyeti; Kara-Hitiylay'rn MAveriiinnehr'i iggali; Atsrz'rn Horasan seferi; Kara-HitAylar'rn Hirezm'i istilisr. san'da yeniden kurulmasr.
rr44 rr47/8 II52
Sencey'in Hirezm seferi; O$uzlar'm BuhirA'ya akmlan.
Sencer'in Hirezm'e iigiinci.i seferi.
Atstz'rn Cend'i zaptr; Sultan Mes'0d'un iiliimi.i; Halifenin cismani hikimiyetinin yeniden kurulmast.
I
I53
r
r53-r
Sencer'in O$uzlar tarafindan esir edilmesi.
r54
Hirezmliler Beyhak'ta.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KRoNoLoJi
1156
CETVELi
s59
Tamgag HAn ibrahim b. Siileyman'rn katli; Atstz'tn Horasan seferi; Sencey'in esaretten kurtulmast.
r
r5Gr
163
r
156-r
qz (rr7o, rtTg) HdrezmgAh il-Arslan
trST rt57-r16z r r5B r 16r tt6z-rr74 1163
Qa$n
Hin Celileddin Ali
b. Hasan. b. Atsp.
Sultan Sencer'in iili.imii.
Ri.ikneddinMahmud'unHorasan'dakihAkimiyeti. il-Arslan'rn Mdverii.innehr seferi. O$uzlar'rn Dihistin ve Gurgin'r yafmalamalan.
Mii'eyyidiiddevleAy-Aba'nrnHorasan'dakihikimiyeti. Mii'eyyidiiddevle'nin Selguklu sultanr Arslan'dan mengur almast.
Hin Mes'0d b. Ali'nin
116g-1178/9
Krhg-Tamgag
1165
Mii'eyyidiiddevle ile il-Arslan arasrndaki savag; Kara-HitAylar'rn Belh ve Endhffd'u istililan; ibrahim b. Hiiseyin Uzgend'de; BuhArA gehrinin surlanntn yeniden inga edil-
trTr-rI7z
saltanatt.
mesi. (r I69-r r7o) Kara-HitAylar'rn Hirezm'i istilAsr.
rr72 tr72-t2oo rrTg/4 rt74 r I74-r r85 r r 75-6
Sultan-gih'rn HirezmgAh olmasr ve hal'i.
Hirezmgih Tekig b. il-Arslan. Gurlular'rn Gazne'yi elegegirmeleri. Mi.i'eyyidtiddevle'nin Siiberli'de ma$lup edilmesi. Togan $ih'rn Niqapuy'daki hikimiyeti.
Herit'm Gurlular tarafindan zaptr.
rrT\/g-tzor (?) Uluf-Sultan ibrahim b. Hiiseyn'in Semerkant'taki
salta-
natl. r
rBr-r
t
rBI
r93
Sultan-gih'rn Men, Serahs ve Tus'taki hikimiyeti.
Gurlu sultanrntn Hirezm'e elqi giindermesi; Alp Kara [.Jrin'rn Krpgaklar ile birlikte Hirezm'i zaptt.
IIBz
Tekig Horasan'da; Serahs muhasarastl BuhirA seferi; Alp Kara tJrin'rn baganh icraa[.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
560 r rB3 r r85-r rB7 I rB7 I Ig2 rlg3
KRONOLOJI CETVELi
Sultan-gih'rn Giydseddin Guri'yi ma[lup etmesi. Sencer-gih.
Tekig'in Nigip0r'u zaptr; Melikgah b. Tekig Nigip0r'da. Tekig'in Irak'a birinci seferi. Sultan-gih'rn
iiliimii; Melikgah Merv'de, Kutbeddin Mu-
hammed Nigip0r'da.
rg4 r rg5 I 196 r r97 rrg8 r
Tekig'in lrak'r zaptrl Selguklu sultant Tu$ruI'un iiliimti. Tekig'in Sr$nak seferi.
Hirezmliler'in Ba$dad ordusunu maflup etmeleri. Melikqah b. Tekig'in iiliimii.
Kutbeddin Muhammed ile Alp-Derek'in bozkrrlardaki
se-
feri.
Kayrr-Tuku-Hin'tn Alp-Derek'e karlr seferi. lgg t2oo-t22o Alieddin Muhammed b. Tekig. ea/t (?)-rzrz Osman b. ibrahim'in Semerkant'taki hdkimiyeti. Horasan'tn tekrar Hirezmliler'in hikimiyeti altrna girmer2og I
si; Qingiz HAn'rn Kerayitleri yenmesi'
t2o4
Gurlular'rn HXrezm'i zaptr; $ihibeddin Guri'nin Endh0d yakrrunda ma$up olmast.
r2o5
Ticeddin Zengi'nin Mervu'r-r0d'a hiicumu, ma$lubiyeti ve idam edilmesi; Gurlular'm
rzo6
Tirmiz'i zaptr'
$ihibeddin Guri'nin iiliimii; Belh, Herit ve Gur'un Hirezmgih'rn hikimiyeti alttna girmesi; Mogolistan'rn Qingiz HAn'rn idaresi altrnda birlegmesi.
t2o7
Hirezmgih'tn Hirezm'e diiniigi.i; Buhiri'yr zaptr; KaraHitiylar'a kargr ugradrfr maflubiyet; Nigip0r ve Herdt'ta isyanlann gtkmast.
rzo8
Horasan'rn tekrar Hirezmliler'in hikimiyeti altrna girme-
si; Kiigliik ve Naymanlar'tn Kara-Hitiylar'rn iilkesine kagmalan.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KRONOLOJi
CETVELi
56'
2og
Kara-Hitiylar'rn Hirezm'e elgi giindermeleri; Hirezmgdh'rn tripgaklar'a kargr seferi; Uygur idi-kut'un Kara-Hitiylar'a kargr isyanr ve Mo[ollar'rn hAkimiyetine girmesi; Kiigltik'tn isyaru.
l2to
Kara-HitAylar'rn Semerkat'r zapi; Kiigliik'iin baganlan; Kara-Hitiylay'rn Semerkant'tan geri gekilmeleri; Hirezmgih'rn ilimrg ovasrndaki zaferi.
r
Gtrhin'rn tahttan indirilmesi ve iktidann Kiigliik'tin
eli-
ne geqmesi; Yedisu'nun kuzey krsrmlannrn Mofollar'a bi olmasr.
tA-
t2t2
Semerkant'ta Hirezmgih'a karlr ayaklaryns' Karahinhlar devletinin yrlolmasr.
t2ry02t+)
Kiigltik'iin Do[u Tiirkistan'r zaptetmesi.
t2 r5
Hirezmgih'm Gazne'yi zapu.
r2
r5-r2r6
Hirezmgih'rn Krpgaklar'a kargr seferi; Mofollar ile qarHin'a elgi giindermesi.
prgma; Hirezmgih'rn Qingiz
I2I6
Mecdeddin Ba[dadi'nin katledilmesi.
r2t7
Nalife
Nisr'rn isminin hutbeden grkartrlmasr ve Hirezmgih'rn Ba$dad'a kargr giriEtifi seferde baEansrzh$a u$ramasl.
I2IB
Qingiz
Hin'rn elgilerinin
ri; UtrAr'da
HArezmgdh'rn sarayrna gelmele-
tiiccarlann katli; Mofiollar'rn Dopu Tiirkis-
tan'r istildlan.
Hin irtig boylannda; Semerkant gevresinde uzun surlar yaprlmasrnrn kararlaqtmlmas.
r2 r9
Qingiz
t220
Mofollar'rn Miveriiinnehr'i zaptt; Mopol ordulannm iran'r istililan.
r22O-123t
(bir fasrla ile ) Celileddin Muhammed'in saltanau.
r22t
Mo$ollar'rn Hdrezm, Horasan ve Afganistan'r istilAlan; Celileddin'in Pervin'da kazandr$r zafer; Sind sahilinde maflup olmasr ve Hindistan'a kagmasr; Gazne'nin Mo[ollar tarafindan tahribi.
F.fi
Eskikitaplarim.com
Karagöz
562 t222
KRONOLOJi CETVELI
Kugtegin Merv'de; Kugtegin'in Buhiri'ya hiicumu; Merv
ve HerAt'taki isyanlann bastnlmast; Qingiz Hin'rn
Se-
merkant'e diiniigii.
t222-t22g r22g t22+ t225 t227
Ticeddin Omer b. Mes'frd Merv, Ebiverd ve Harkan'da. Mo$ollar'rn Merv'i son olarak tahribi; Qingiz HAn'rn QirEik vadisini ve Kuldn-Bagt bozkmnr elegegirmesi; Qingiz Hin'n o$ullan ile giiriigmesi. Qingiz
Hin irtig
Qingiz
Hin'm Mofolistan'a diiniigii.
boylannda.
Cugi'nin ve Qingiz Hin'tn tiliimii-
1227-1242
Qa$atay'rn, Hin Ulus, MiverAiinnehr, Yedisu ve Do$u Tiirkistan' daki hikimiYeti.
r22g
Biiyiik Kurultay'm Mo$olistan'da Ogedey'i Biiyilk Hnn ilin etmesi'
t22g-124t OgedeY dewi. Tili Tiibe kurultayr, t235
vergilerin miktanntn tayin edilmesi
ve Posta tegkilatrnrn kurulmast.
rz38
Mahmud Tiribi'nin liderli$inde Buhiri'da kiiyliilerin ve zanaatkirlann isYant.
tzgg-4o
Ogedey Hin'tn isyana katrlan Buhirdhlar'r affetmesi; Mahmud Yalavaq'm Miverdtinnehr vaili$inden azli'
rz4r-1246
Ogedey'in dul egi Ttiregene'nin Giiyiik tarafindan Biiyiik Han'tn ulusu iizerindeki saltanatr.
1242-1247
Kara Hiildg0 b. Mii'ettiken b. Qafatay'tn saltanau.
rz46 (Ekim
rz45)
lz46-rz49 t247-1252
Mofolistan'da Btiyiik Kurultay'rn toplanmast ve Giiyiik'i.in Biiyiik Hin ilAn edilmesi. Giiyiik'i.in saltanatr. Qa$atay'rn biiyiik o$lu Yesii-Miingke'nin Qa$atay ulusu hiiki.imdarh$r.
tz49
Giiyiik'iin Begbahk'ta iiliimii.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KRONOLOJi CETVELi r24B
563
Elqigidiy'rn Krbns'ta bulunan Fransa krah
IX. Louis
nezdine elgi olarak giinderilmesi.
I25B-I25r
Bi.iyiik
Hin ile Giiyiik Hin'rn dul egi Oful-Gaymr$
ara-
srndaki mi.icadele devri. r25o
Krpgak bozkrnndaki Ala-Kamak'ta Bit0'nun bagkanh$rnda Biiytik Kurultay'm toplanmasr.
r25r
Karakurum'da
Biiytk Kurultay'm
Miingke'nin Biiyiik
Hin
toplanmasr
ve
ilan edilmesi.
r25r-r259
Miingke' nin saltanatr.
r25r-r252
Biiyiik Hin Miingke'ye cephe almrg olan gehzidelerin ve emirlerin mahkeme ve idam edilmeleri; Tokagr Hitfin, Kadakag Hit0n ve O$ul-Gaymrg Hit0n'un idam edilmeIeri; Kadak ve Qinkay'rn idam edilmeleri.
r25t-t252
Kara HiilAgff'nun Mtingke'nin fermanr ile Qa$atay ulusunun bagmda kalmasr.
r252
Biiyiik Hin'm Miveriiinnehr'e askeri birlikler giinderme' si; Kara Hiilig0'nun iiliimii; Yes[ Mtingke'nin katledilmesi; Kara Hiilig0'nun dul egi Organa Hit0n'un Miingke'nin fermanr ile Qa[atay ulusunun bagma gegmesi.
t252
Uygur idi-kut'un Bilyiik Hin'rn ordu'sunda muhakemesi ve idamr.
r252
Yeni vergilerin konmasr; Qingiz Hin'rn iiliimiinden sonra verilen yarhg ve beritlann (piyza) iptali.
r253
Rubruk'un Sartak'rn ordusuna gelmesi.
t254
Organa Hit0n'un, Miingke
Hin'rn emiriyle batrya
sefer
yapmakta olan Hiilig0'yu Almahg'da kabul etmesi. I255
MAveriiinnehr valisi ve hikimi Mes'fid Beg'in Semerkant yakrrunda Kingel mevkiinde Htiligt Hin'r kabul etmesi.
I255
Batu
Hin'rn iiliimii. Sartak'm Cugi ulusunun
bagrna geg-
mesi. r256
Hiihg0 Hin'm ordusuyla birlikte Ceyhun'u gegmesi.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
KRONOLOJi CETVELi 564 I256-1266 Berke'ninCugiulusununiizerindekisaltanatr. Miingke Hin'un tiliimii. t25g Kubilay Hin'm Qin'de ve Ang Biike'nin Mo$olistan'da re6o
aynr zamanda Bilyiik
Hin
ilAn edilmeleri; Hanedan ara-
srnda taht kavgalannrn baglamasr.
tz6t
Algu b. Baydar b. Qafiatay tarafindan MAveriiinnehy'in iggali.
tz0z
Hiihg0 Hin ile Berke Hin arastnda savagrn baglamasr; Mrsrr sultanrnrn elgilerinin Berke Hin'a gelmeleri.
tz69
rz6z-t264 Algu ile Ank Biike arasrndaki miicadele. rz64 Taht kavgasrnrn sona ennesi; Ank B6,ke'nin Kubilay Hdn'a itaat etmesi; Algu'nun iiliimii; Organa Hittn'un iiltimii.
rz64
Barak b. Yesii-tuva b. M6'eti.iken b. Qa$atay'rn Qafatay ulusunun hanh$rna gegmesi.
tz66
Kubilay ile Barak arasmdaki savag; Hoten'in Barak tarafrndan ya$malanmasr; Yedisu'nun, Ogedey'in torunu kaydu tarafindan zaptr.
lz67-rzffi re6B I2Q
Barak ile Kaydu arasmdaki miicadele. Barak ve Kaydu arastnda sulh yaprlmasr.
Talas nehri kenannda yaprlan kurultay, Qa$atay ulusunun Barak, Kaydu ve Meng0 Timur arasrnda taksim edilmesi.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ir,evnr,nR vE oUznr,rMELER Sayfa
Satrr
5 g
Brockelmenn'ln eserinde, Taberi'nin metodunun tenkidinde "gelegentlich" (zaman zaman, bazen) kelimesinin ilave edilmesiyle belirtilir ry.M.) Yemen'de Tddnin yazma niishasrnrn muhtasannm bir ksmr bulunmugtur. Aynca bu krsmln tamamtnrn negrini hazrrlamakta olan M.S. Khan'rn "A manuscript of an epitome of al-Sabi's KitAm al-Ta$i", Arabira, z7-44 adlr makalesine bakrnrz (C.E.B.)
IO
5
II
12
Sa'ilibi'nin Lctdifi'l-ma'6rilinin ingilizce terciimesi C.E. Bosworth tarafindan yaprlmrgtrr. Tlu book of cuious and cntataining informalion, Edinburgh r 968. Sellimi'nin Tarih uulit
Horasan'r
ibn Funduk'un Taih-i
Bqhak (nEr. Bahmanyir, I54)'rndaki SellAmi'nin biyogralisinde ve Tarih-i Cihdn-GuSd (ngr. Kazvini, [II, z7I)'da zikredilmektedir (C.E.B. ve V.M.). t2 r4
n.5g Feidii't-tarih' i Mczidii't-tarih olarak okuyunuz (V.M.). n.75 Minorsky'nin Hudid al-'ahm terciimesine yaprlan giindermeyi gu gekilde diizeltiniz: G.M.S. N.S. XI, 1937. Aynca bkz. Minorsky, "Addenda to the Hudud al-'Alam", .8.,S.O.d.,S., XVII, 1955, 21o-7o. Hudfid al-'ahm'rn ikinci basknmda bu ilaveler yaprlacaktrr (C.E.B.).
r6
3
rB
n.g3
t7
2t
Nargahi'nin eseri R.N. Frye tarafrndan notlar ilavesiyle ingilizceye gevrilmigtir: Thc history of Bukhara, Cambridge, Mass. 1954. Aynca bakmz, R.N. Frye "Notes on the history of Transoxiana", Hantard Joumal of Aiatic Studbs, XIX, r956, t22-25(C.E.B.). el-Firisi'nin zeyli istanbul'da Kiipriilti kiiti.iphanesindedir. No: rr5e (C.E.B.). el-Beyyi'i ibn el-Beyyi' ve iiliim tarihini 4o5 (ror4) olarak diizeltiniz. Bu zitrn hayatr hakkrnda bkz. V.A. Hamdani, "Some rare manuscripts in Istanbul libraries", J.R.A.S.,
Eskikitaplarim.com
Karagöz
iLAVELER VE DUZELTMELER
566
Sayfa
Satrr
t6-7
Ig 2t
22
t4
rg38, 56r vd. Nigipfir'un mahalli tarihlerinin faksimile metinleri Frye tarafindan yayrnlanmr$trr: Tlv historbs of Nishapur, The Hague r966 (C.E.B. ve V.M.). it i Sa'Alibi'nin aynr kisi olugu "makul herhangi bir giipheye" mahal brakmtyacak qekilde kabul edilmig gtiri.iniiyor (F. Rosenthil, "From Arabic books and manuscripts, III the author of the Gurar as-siyar", J.A.O.S., LXX, rBI vd.) (V.M.). Bodleian yzvmasr d'Ow. X, z) Abbasi halifesi el-Mansur'un devriyle sona ermektedir (V.M.). ilk Gurni\-sfar kitabr H. Zotenberg tarafindan ne$r ve lranstzcaya terciime edilmigtir: Hisnirc des rois dcs Pcrscs, Paris rgoo. islimiyet'in ilk diinemiyle ilgili negredilmemig krsmtnrn bir analizi igin bkz. G. Gabrieli, Rnddcll Accad. dei Lincci, Scienzi Morali, Ser. 15, XXV, 1916, rr38-43 (c.E.B.).
lqni'l-ahbdhn Tihiriler'den Gazneliler'e kadar olan krsmr M. Nazrm (Berlin lgz8), Sasaniley'den TAhiriler'e kadar olan lasmr ise SaTd Nefisi (fahran rygg/ rg54) tarafindan negredilmigtir. Giiriildii$ii gibi eserin tamamr ne$redilmemigtir. ingilizce terciimesi V. Pontecorvo tarafindan hazrrlanmaktadrr (C.E.B.).
7
Beyhaki'den di$er eserlerde yaprlan iktibaslar ve ondan ahndr$r ortaya konan pargalar S. Nefisi tarafindan bir araya getirilmigtir: Dar pfrdmfrm-i Tarih-i Belhakf, Sdnil-i 6sdrt gum-Suda-yi Ebu'l-Fall Btlhdki ae Taih-i Gasaiydn, Tahran ry42/ry69, z cilt (C.E.B.).
23
Beyhalii'nin gimdi gok iyi negirleri vardrr. Bunlar Nefisi'nin z cilt metin ve r cilt notlardan meydana gelen (fahran r3tg-rggz/tg4o-I953) negri ile Q. Gani ve 'A.A. Fayyid'rn negridir (Tahran ry24/t945). A.K. Arends'in yapugr iyi bir rusga terci.imesi Islorila Mas'uda 10il-1041, Tagkent
r
916z
yayrnlanmr$trr (C.E.B.).
n.r4r En yeni ve en iyi
metin H. Darke'n Tahran ry4o/ r96z'de ne$rettigi metindir; bunun ingilizce terciimesi
Eskikitaplarim.com
Karagöz
iLAVELER VE DUZELTMELER
Sayfa
567
Satrr
Tlv book of goocrnmcnt or ruhs for kings, Londra 196o, yaymlanmqtr. Almanca, ti.irkge ve rusga terciimeleri de vardrr (C.E.B.). zB
29 30
t2 n.r59
rr
Malik eg-$u'ari Bahir, Tahran I3rB/r939 ff.M.). Muhammad ikbal olarak okuyunuz (V.M.). Mucmclii't-teadrih, negr.
Haidcti'l-kasr hentiz krsmen negredilmigtir. Mtsrrlr giirlerle ilgili olan-krsmr Ahmed Amin ve diferleri tarafindan z cilt halinde Kahire'de (rgSr) ve lrakh giirlerle ilgili olan krsmrnrn I. biiliimi.i M. Bahcat al-Asari ve Cemil
Sa'id tarafindan (Ba[dad tg75/rg5$
negredilmigtir
(c.E.B.). 3o
r6
3r
I5
33
n.r85
Sadreddin'in Ahbdrii'd-dcahti's-Scfutk$t/si M. ikbal taraefindan negredilmigtir, Lahor r933 ff.M.). Zahireddin'in ScQuk-ndmlsi EbO Himid Muhammed b. ibrahim'in zryli ile birlikte Tahran'da negredilmigtir (tg3z/ rg54). Ravendi'nin Rdhati\-radflunun temeli Zahiriiddin'in bu eseri ile Ebfi Himid'in zeyli'dir (V.M., C.E.B.). Taih-i Bqhak, negr. Ahmad Bahmanyar, Tahran tZrT/tggB (V.M.).
Muntacabeddin'in kolleksiyonu 'Atobatu'l-lutaba M.M. Kazvini ve Abbas ikbal tarafindan negredildi (Tahran t3z9lr95o). Aynca bkz. A.K. Lambton, "The administration of Sanjars' empire as illusrated in the 'Atabat alkata-
XX, r957,362-88 ff.M. ve C.E.B.). Sincar'r Sencer olarak okuyunuz (tiirkge "brgafr ile hiicum eden, saldran kiqi"). Bkz. P. Pelliot, "Quelques noms turcs d'hommes et de peuples en -ar (-ir), -ur (-iir), -i (ir)", Ocures posthumcs, II, Paris r949, rTGBo ba",
35
B..9.
O.A.S.,
(c.E.B.). 35
Vawit'm arapga mektuplan Mccmi'd rcsdT|'Kahire r3r5l IBgT-B'de negredildi; farsga mektuplan ise K. Tfiysirkiri'nin Ndmchi-yi REidiiddin Vata6t, Tahran r338lr959 adh eserinde bulunmaktadrr (C.E.B.)
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ir-RvelnR vE DUzELTMELER
568
Sayfa
Z7
Satrr
B
Sem'ini'nin eseri Osmaniye Universitesi (Haydarabad, Dekkan) taraftndan negredilmektedir (I962'den beri Iz cilt yayrnlandr) (C.E.B.)
+r
+3
Tabakat+ Ndsr?nin tamamr Abdulhayy Habibi taraltndan neqredildi; ikinci baskr, Kabul ry+2-3 (tg6g-+)' z cilt, (c.E.B.). n.2+7 Cuveyni'nin iiEiinci.i cildi G.M.S., N.S., XIV/3'de ne$redildi. Aynca J.A. Boyle'un The history of the World-Conqueror, Manchester I95B' z cilt, miikemmel ingilizce
n.24o
terciimesine muracaat edebilirsiniz (C.E.B.). $abAnkdra'i olarak okuyunuz ve onun hilA neqredilmemig eseri iqin bkz. Bosworth' "Early sources for the history of the lirst four Ghaznavid Sultans (g77-ro4t)", Islamic Qur' terly,
YII, I 963, r B-zo (C'8.8.).
53
rB
easdf medinet Herdt, negr. Muhammed Raozdtu'l-cenndt I338-9 (rgSg-6o), z cilt (C'E'B')' Tahran imim, KAzrm
53
25
Bai,rr tabirinin etimolojik bakrmdan sanskiritge
5B
6
59
fi
n.34I Taih-i Herdt
yahut Taih-i Mulik-i kart, nelt' M'Z'
Srddrld, Kalkutta r9a3 74
z
bhikidan
geldi$i gimdi umumiyetle reddedilmekte ve bunun Eince 'ibilgili insan, ii$retmen" anlamrna gelen po-shih'ten geldi$i kabul edilmektedir; bkz. Pelliot, "Notes sur Ie Turkestan de M.W. Barthold", T'oung-Pco, XXVII 193o, 14 vd' ve Dijrferin genig izahat1 Tiirkische und mongolische Ebmcnte im Neupersischen, Wiesbaden 1965, II, 27r-7, No: 724 (c.E.B.). Matta'i\-sadqn, neqr. Muhammad $afi', Lahor rgfu-B/ r94I-9, z cilt (V.M.). es-
ff.M.)'
Kurriiciler (ButtamAn da$larrndan aga$rya uzanan vadiyi iggal eden Kumiiiler'e ba$h Kancina gurubu) muhtemelen Sakalar yahut Eftalitler gibi Orta Asya'yr zapteden imparatorluklann bakiyeleri idi. Ptolemaios, bir Saka kabilesi olan "Komeday"dan bahsetmektedir (bkz. Minorsky' Hududu' l-6hm, r 2c., 36 I -z) (C.E.B.).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ir-avEr-ER vE DUzELTMELER Sayfa
569
Satrr
I35 r+2
5
z6
Kermina crvarrndaki Kufin (V.M.). $unu ilave ediniz:
Van0fah Pi,;l IY, g4z BuhAri ctvannda olup Van.{hg (faksimilede ,r-ty_)t ile aynr oldu$u aErktrr (V.M.) yanhq olarak geger.)
2o2 233
rB
n.247
Muhtemelen VII. yiizyrhn sonu (V.M.).
Rutbil yahut Arap dilbilimcilerince Ratbil olarak okunan bu kelime hakkrnda mantrki bir izah yaprlamamrqtrr. Bu sebeple bu kelimeyi, mezan giiney-do$u Afganistan'da. ZarrindAvar'da olan ve adr Eince ifadelerle de dofirulanan tann Zin veya Zhfin ile alakah oldu$undan Zunbil ola-
48
7
239
22
rak okumamrz gerekti$ini siiyliyen Marquart belki de hakhdrr. Yeni araqtrrmalar arasrnda qunlara da bakrnrz: M. Bussagli, "Cusanica et serica. I La fisionomia religiosa del dio Zffn (o Sh0n) di Zabul", ft.,S.O., XXXVII, 1962, 79-gr; G. Scarcia, "Zunbil or Zanbiil?", Tadname-ye Jan Rypka, Prag r967.4r-5 (C.E.B.). Ahdas, "cezalardan elde edilen gelir?" (V.M.). BuhAra'daki faaliyetlerinden Narqahi'nin genigEe bahsetti$i Hiiseyn b. TAhir et-Td'i'nin TAhiiiler'den Hiiseyn b. Tihir b. Abdullah ile aynr kigi oldufu oldukga giipheli g6ri.inmektedir; bkz. R. Vasmer, "Uber die Miinzen der Saffariden und ihrer Gegner in Fars und Horasan', Numismatishce
2M
25
LXII,
Barthold, NizAmiilmiilk meselesini muhtemelen gok ciddiye ahyor. Bkz. C.E. Bosworth, "Ghaznevid military organisation", Der Islam,
2+B
z9t
n.349 5
rg3o, r48 vd. (C.E.B.).
Us
kuddr muhtemelen
XXXVI,
Su
196o,45 (C.E.B.).
kutariol dan geliyor (V. M.).
Horasan'da Aleviler'in kuwetlenmesi hususunda Tarih-i BeyhaVtan ahnan biitiin pasajlar C.E. Bosworth tarafindan ingilizceye Eevrilmigtir: Thc Ghazucai.ds, their empire in Afghanistan and eastcrn lran N4-1M0, Edinburgh 1963, 196 vd. (C.E.B.).
z68
22-3
ibn Havkal'rn habercilerinden biri olan ibrahim b. Alptegin, Kitdb siret el-arz (negr. Kramers, Leiden r93B-9, I,
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ileveLeR vE DUzELTMELER
570
Sayfa
Satrr
r4)'da "HAcib Sahib Horasan" olarak tanrtrlmaktadrr (v.M.). 272
r8
Eb0 Ali lakabr, Nuh b. Mansur tarafindan verilmemig, bizzat kendisi bunu almrgtr; kr1. Utbi-Menini, I, I55 ve Gerdizi (negr. Nazrm), 53. "Emir Nuh'a miimkiin olan her tiirlii kiigiik di.igtiriicii tarzda muamele etmig ve kendisine ise ilahi yardrmtn esirgenmedi$i Emirler'in Emiri lakabrnr vermigti (C.E.B.).
273
275
n.552
KarahAnhlar'rn ortaya qrkrglan hakkrnda bkz. O. Pritsak, "Von den Karluk zu den Karachaniden". ,(.D.M.G., CL, r95r, 27o-3oo (C.E.B.). KAggarh'run bunu i.le.l- olarak giisterdifi ve kelimeyi, dilin dama$a defmesiyle elde edilen sesliler grubuna soktugu do!ru olmakla birlikte Selguklu fetihleriyle ilgili en eski kaynaklar, Gerdizi, Beyhaki ve Taih-i.Sirrdz'rn mi.iellifinin ga$daglan bu kelimeyi daima .i;a.-L- olarak verirler. Bu ismin etimolojisinin giig oldufiu ortadadrr ve heniiz tam ve kesin olarak agrklanmamrytrr. Son zamanlarda K.H. Menges, Arap yazrsrnda de$iqik heceleri de$igik Do$u Ti.irkEesi imlasrna dayandrrarak bu ismin "saldrrmak, iine atrlmak mdnasnd,a salmal{dan, "saldrran, hamle eden anla-
mrnda saQal?a dtiniigerek meydana geldi$ini siirmiigtiir (J..it.E.S.,
z8o
n.579
X,
iine
r95r, z68, n. z) (C.E.B.).
Gaznevi hinedanrrun kurucusunun adrnrn do$ru gekli Sebiik/Seviik-tegin "sevilen prens' mdnasrna gelmektedir. ilk unsur Orhun-Ti.irk adlan arasrnda bulunmaktadrr (bkz. Pelliot, "Notes sur le Turkestan de M.W. Barthold", r6) (C.E.B.).
2Bg
Pelliot, aynl yazrslnda Peygfi'nun, bagka bir tiirkge kelime olan btgu (bir gegit gahin) ile ilgili olabilece$ini ileri siirmektedir. Aynca bkz. Diirfer, Turkischc und mongolisclv Ebmcnte, lI, 427 vd., No: 846, ptgt kelimesi. Ancak burada Aga$r Seyhun biilgesi ve Aral gtilii kryrlannda Yabgu iinvanrnr tagryan O$uz reisini kastediyoruz. Bl<2. O. Pritsak, "Der Untergang des Reiches des Oguzischen Yab-
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ILAVELER VE DUzELTMELER
571
Satrr
Sayfa
gu,n Fuad Kiiprilii Armagan, istanbul 1953,
gg7-4to
(c.E.B.). 2go
22 ilek, daha do!rusu itig, btz. Osman Turan ,,ilig iinvanr
300
hakkrnda', Tirkilat Mecmuast, VII-VIII. tg4o-2, tg2-9 ve Dtirfer, Tirkisclv und Mongolischc Ehnmtc, zro-r3, No: 66r (C.E.B.). Ali-tegin hakkrnda blra. O. Pritsak, "Karachanidische Streitfragen. z Wer was 'Ali Tigin?', Oriats, lII, rg5o, zt&.z4. Burada onun, Sachau ve Barthold'un aksine llek Nasr'rn erkek kardegi olmadr$r, Buhiri'nrn ilk litihi Bu!ra HAn HAr0n'un o$lu ve Kadir Hin Yusulun erkek
z
kardegi oldugu giisterilmektedir (C.E.B.).
n.7rr ilk olarak
Melioranskiy tarafindan negredilen bu anonim eser gergekte ibn Muhanni'nrn lugatr Hilyeti'l-insan oe hahat cl-lisdn'drr. Bu eser daha sonra Kilisli R.rfat Bey tarafrndan negredilmigtir (istanbul rggT/tgrg); krg. Pelliot, a& gegn makalz, t7 vd. Tabdi'ii'l-halaudn krsmen Minorsky tarafindan negredilmig ve genig izahlarla ingilizceye gevrilmigtir, Sharaf al-laman Tahi Mamazi on China, thc Tark and India, Londra rg4z. Mervezi'nin bu elgilik konusunda verdi$i bilgiden (metin 7, 9, terciime rg2r, TGBz) ikinci hi.ikiimdann adr Bu$ra HAn de$il "Ulu ilig, Yugur Hin"
305
geklinde orlaya grkryor. Minorsky, bunun muhtemelen merkezi Kan-su'da bulunan Uygur Hanh$r'run hiikiimdan olabilecefini ileri si.irmektedir (C.E.B.).
3og
19 Kerrimiyye mezhebi hakkrnda bkz. Bosworth, "The rise of the Karrimiyyah in Khurasan", Muslim World, L. r96o,5-r4, (C.E.B.).
320
t4
EbO Sadrk
Tabini'yi Ebff TAhir TabAni olarak okuyunuz
(c.E.B.). 323
t7
324
2Z O. Pritsak
Ayntiddevle Muhammed b. Nasr hakkrnda bkz. O. Pritsak, "Karachanidische Streitfragen. z Wer was 'Ali Tigin?", Oriens,III, r95o, 224-7 (C.E.B.). (Karacahanidische Streitfragen, zz7 vd. ve aynl
miielli, "Die Karachaniden", Da Islam, XXXI, $42-4,
Eskikitaplarim.com
34
Karagöz
iLevnI-E,R VE DUZELTMELER
572
Sayfa
Satrr
vd.d). Biirii-tegin Ibrahim b. Nasr'rn bu diinemde Miveriiinnehr'de yeni ve miistakli bir hanhk kurdu$u yolunda Barthold'un verdi$i bilginin yanhg oldu$una dikkati gek-
mektedir. 433 Qo4t-z) yrhnda Karahinhlar'da gerqekten
bir biiliinme oldu. Bir Biiyiik Han, bir de
Miigterek
Hdn'rn bulundu$u qift hanhk sistemi, Kadrr Hin Yusulun 424 Qogz)'de, ilek Nasr'tn muhteris o$ullan Muhammed ve ibrahim taralrndan iildiirtilmesinden sonra yrkrldr. Hotan ve KAggar'da hAnedanrn en yaqhst olan Siileyman b. Kadrr HAn Yusufun rekabetine kargr Ayniiddevle Muhammed, kendisini Uzkend'de Biiyiik Hin ildn etti. ibrahim ise, kendisini Muhammed ile Semerkant'ta miigterek hin ilin etti. Biiylece birisi dofuda, merkezi Balisagun ve daha sonra Kiggar olan, diferi ise batrda merkezi Uzkend, daha sonra Semerkant olan iki ayn Karahdnh hanhfr ortaya Erkmrg oldu (C.E.B.). "Resmi vesika" mAnastna gelen tiirkEe bitik kelimesinin Qin kiiltiir diinyastnda, yini gince 6rl (Karlgren, piAt) "fitEa, lrrEayla yazmak"ten geldi$i umumiyyetle kabul edilmektedir. Krg. Diirfer, Tiirkische und mongolische Elcmente, ll, z6z-7, No: 7 r 7-IB (C.E.B.).
333
338
20
339
r9
3+r
n.gr3
3+5
n.r
Cikil: daha do$rusu Qigil (C.E.B.). HAn, z5 Haziran log5'te bofduruldu (bkz' A. Ateg, "Tarcuman al-balaga, das friiheste neupersische Werk iiber rhetorische Figurenn, OienqI, t948, S6-7 n) (V.M'). EhAkii' l- HilA ohrak okuyunuz (V.M.). History of Semirahye qimdi ingilizce olarak mevcuttur; V. ve T. Minorsky tarafindan gevrilerek Barthod'un Four studies on the history of Ccntral z{lc (Leiden 1956) adh eserin-
73-I7I) basrlmrgtrr (V.M.). HdrezmqAh Ekingi, b. Kugkar'rn, Sultan Melikgah'rn saray hekimlerinden birisi olan ve Kugkar'dan kendi kabilesi Hun-Ttirk halkr hakkrnda bilgi alan Mervezi ile qahsi mtinasebeti vardr. Krg. Mamazt on China, thc Turles and India, zg vd.,98 vd.d (C.E.B.). de (s.
3+6
Eskikitaplarim.com
Karagöz
iLevu-En vu lUznlrr\rnLrn
573
Satrr
Sayfa
"Adalet iglerini yiiriiten kigi" minasrna gelen Emtr-i Ddd, burada Habegi b. Altuntak'rn resmi srfatrdrr. Bu makam konusunda bkz. i.H. Uzungargrh, Osmanh dnhti teskihtrna medhal, istanbul rg4l, indeks ve H. Horst, Die Staatsuerwaltung der Grosselgugcn und Horalmschahs (/038-123/), Wi-
3+6
esbaden r964, 93 (C.E.B.).
Bu Sudfrrt BuhirA hakkrnda bkz. O. Pritsak, "Al-i Burhan", Da Islim,XXX, r952, Br-96 (C.E.B.).
3+9
352
t7
358
24
Mahmud Hin, muhtemelen Enveri'nin Horasan'tn giizyaf hnadh giirini ithaf ettifi kigidir (C.E.B.). Krhg Tamgag Hin Mes'0d b. el-Huseyn b. Ali olarak okuyunuz. (O. Pritsak, "Die Karachanidenn 55) (C.E.B.).
Gur'a kargr ilk akrnlarrn Sebilk-tegin ve o$lu Gazneli Mahmud tarafindan yaprldr$r rivayet edilir. Biiyiik sefer ise 4ot (ror I) yrhnda Mahmud'un kumandanlanndan Altunta$ (sonralan Hirezmqah olacak) ve Arslan Cizib (bkz. Bosworth, "The early Islamic history of Ghur", Caztral Asiatic Journal, VI, t961, r16 vd.b) kumandasrnda ya-
36r
prlmrgtrr (C.E.B.). 25
406
Saray ve ordunun erzak ve iage memuru, gegnicibaqr minasrna gelen Bukdazlun etimolojisi aErkh$a kavugturulamamrqtrr; krg. Dtirfer, Tiirkische und mongolische Elemente,
II,
3or-7, No: 755. Bu safya Barthold'un 4 nolu agrklamasrnda bukdaul iEin Naymanlar'rn kullandr$r tabir kun-
saltrr. Peliot, Berezin'in faydalandr$r Regidiiddin'in yazmalannda kigat ve kigafn bulundufuna igaret ediyor ve bunun ti.irkge yiyecefin bozulmasr, ezilmesi mdnasrna gelen *4 ile bir ilgisinin olabilece$ini ihtiyatla ileri siirtiyor ("Notes sur le Turkestan de M.W. Barthold", 25-7) (c.E.B.).
4o7 407
vd.
Mogol Hinlan'ntn bu de$iqik muhafizlarrnrn iinvanlan konusunda Pelliot'nun aynr makalesindeki (27-gz) uzun miinakaqasma bakmu (C.E.B.). Ahta, aslnd,ar genel olarak "att burmak" aynca "ata binmek" manasrna geliyordu. Qiinkii Mofollar go$unlukla
Eskikitaplarim.com
Karagöz
iLAVELER VE DOZELTMELER
574
Sayfa
Satr yalnrz i$dig atlara binerlerdi; krg. B. Viladimirtsov, Le r,igime social des Mangob: h fiodalbnc nomadc, Paris rgr48, 45.
Bu Mofol-Tiirkge tabir iran mengeli olabilir; kr$. Diirfer, Turkiscltc und mongolisclu Ehmcnte..., I, Mongoliscfu Ehmnle im Neupersischcn, Wiesbaden 1963, rr4-r7, No: B, rr7-8, No: g (ahtaa "atn sahibi": arapga-farsga Emir-i Ahur)(C.E.B.).
M
+rr
4r4
2l
n.5g
Mogolca tojn, tirkge toyin'in gince "doSru yoldaki insan" - Budist rahip manasna gelen tao-jaf den geldi$i kabul edilmektedir; krg. Diirfer, Tiirkisclu und mongolisclv Ehmmtc, I[, 648-5r, No: gg3 (C.E.B.).
(fao)
+4r4 n.6r 4r7
Boyle'un makalesinde ("On the titles given in Juvaini to certain Mongol princes", H.J.A.S., XI))X, 1956, 146-8). Biiytik Noyon (Iiirkge Ulu[ Noyon, Mofolca Yeke Noyon) tinvanrnrn, esas adrndan stjz edilmesini iinlemek maksadiyle Tuluy'a tiliimiinden sonra verildi$i tine siiriiltiyor 0.A.8.). Pelliot'ya giire ("Notes sur le Turkestan de M.W. Barthold", gg-42) krrmzr damganm (al tamga) kullanrhgr do[rudan dofruya tasdik ediliyor, meseli lran'da Giiyiik ve ilhanhhr tarafindan. Ancak Barthold, mavi damganrn (kik tanga) gok resmi vesikalarda kullanrldr[rndan bahsederken Regidiiddin'in metnine dayanryordu. Buna mukabil Pelliot, Uzak Dofu'da resmi vesikalar igin mavi mi.irekkep veya mavi ka$rdrn kullanrhgrnrn yaygrn olmasrndan dolayr (en son olarak Kubilay'rn sarayrnda kullanrldr$r biliniyor) Mogollar tarafindan hukuki kararnimeler ve benzerleri igin kullanrlan kiikii dcpta "mavi kayft" ile bunun bir ilgisi olabilece$ini ihtiyatla teklif eder (c.E.B.).
n.B3
Bul-parast, burada ve di$er yerlerde hemen hemen kesin olarak Budist manasrnda kullanrlmrgtrr (C.E.B.).
Barthold, mogolca 6*rli (daha do$rusu belki) "soylu hanrmefendi, prensesn minasrna gelen biHden ayrmakta siiphesiz haklrdrr, krg. Diirfer. Tiirhischc und mongol*che Elcmcntc,II, 38914o6, 4rG r r, No: Be8, B3o (C.E.B.).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ILAVELER VE DUZELTMELER
575
Sayfa
Satrr
44t
n.2r3
Boyle'un makalesinde ("On the titles in Juvaini tu certain Mongol princes", r+B-Sz) Tuluy'un i.invam olan Ulu[ Noyon gibi "Ulusun efendisi" manaslna gelen lJlus ia;t,in de Cugi'ye iiliimtinden sonra verildifi iine siiri.iliiyor (ulus - bagkanh$r babadan o$la gegen halk). Barthold'un Ulus idi'yi kumandan Cedey noyon ile aynilegtirmesi de aynt gekilde diizeltilme$e muhtagttr. Burada iki defil sadece bir kigi bahis konusudur. Aynca bkz. Cuveyni-Boyle, l/rstorl of tlv WorA-Conqueror, I, 86 n r (J.A.B.).
r'2
TurbAy (mogolca Tiirbey) ve KabAy (do[ursu Kaban) hakkrnda bkz. Cuveyni-Boyle, I, t4t ve n. r, t66 ve n.
474
37, 38 (f.A.B.). +B+
r3
Sayrn Han iinvarunda sayn iyi huylu veya akrlh mAnasrnda de$il, "hatrrasr mukaddes iilii, en son kigi" manastndadrr. Bu sebeple tiliimden sonra verilen bir finvan olmahdrr $.A.8.).
+Bs
25
Qa$atay
Hin'r
Qa$atayi
Hin
Eskikitaplarim.com
olarak okuyunuz (V.M.)
Karagöz
BiBLiYoGRAFYA A bdu
lkh-ndme, bkz. HAfiz
Tinig
Abdu'r-rezzak Semerkan6,, Matla'u\-sadey ue mecmua'u-l- bahrqn, ney Quatremdre , Natices et Exraits, cilt XIV. krsrm I, Paris 1843.
Abdii'l-kerim Buhiri, H*toire de I'Asie Cntralz (1740-lS/S). negr. ve franstzcaya gevr. Ch. Schefer, metin Bulak vgo/ rBTg-4, terciime Paris r876.
Abel-R6musat, Nouaeaux m,ilanges asiatique. Paris 18e9. Recherclvs sur les langues tarlarcs, Paris r8zo.
Aceb-Ndme:
-,
A
Volume
of Oriental Studics presenhd to E.G. Browne. Cambridge
1922.
Anonim-i islwndn, bkz. Natanzi.
Arandarenko, G.A., Dosugi a Turkestanye, St. Petersburg rBBg. Arkheol, po1eldka, St. Petersburg l87o. Asadi's ncupersisclws Wiirterbuch Lughat-i Fzrs, neqr. P. Horn, Berlin 1897.
AttAr. Feridiiddin, TeT,kireti'l-ealiya, negr. R.A. Nicholson, Londra-Leiden r9o5-rgo7.
Avfr, Muhammed, Lub6bu'l-Albdb, neqr E.G. Browne ve MinA Muhammed Kazvini, Londra-Leiden 19o3-19o6. Ceudmi'il-Hikdydt ae ilimi'iir- Rio616t, negr. NizAmiiddin, Londra I929.
Babur, Zahiriiddin Muhammed, vckayi, Babur'un Hahrah, faksimile olarak negr ve ingilizceye gev. A.S. Beveridge (Thc Bdbar-nama) LeidenLondra rgo5, Londra tgzz. Mcmoirs of Babn, ingilizceye gev. W. Erskine, Londra l8z6.
Bahdeddin Muhammed b. Mu'eyyed Ba$dadi, et-Teaessiil il67-teressiil, negr. Ahmed Behmenyar, Tahran l3r5l1936. Barbier de Meynard, "Extraits de la Chronique persane d'Herat". Journal Asiatique, f, shz, cilt, XVI, r86o, XVII, r86r, XX, 186z.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
BiBLiYOGRAFYA
578
Bahii'l-esrdr
fi
mndkibi'l-ahbdr, india Offrce Library, No: 575.
Barthold. W. Ahsiket, i.A. Amu-Darya,E.l. Batu Hdn,i.A.
Bcdcl$6n,i.A. Baihaki, Abu'l-Hasan, E.i.
Bel'amt,i.A.
-, -,
Bcrmckiler,i.A.
Bn4a'a,i,A. Bukhdr6,E.i.
Birhdn Aibsii.A. Qaganilin,i.A. Qagatq Hdn,i.A.
Cmgk Hdn,i.A. Djuwaini, Ah al-Din Ata Malik,E.i'
-,
Fcrgana,i.A. Ghuzz,E.i. H6fiz
-,
Ebfi,i.A.
Hal6m
Atd,i.A.
Haydar b.
Ati,i.A.
ismaTl b. Ahmcd,i.A.
Karategin,i.A.
-, -,
Tiirkmen,E.l.
"The Bughra Khan mentioned in the Qudatqu Bilik",
BSOS
c.III, r923. "Die altti.irkischen Inschriften und die arabischen Quellen", W. Radloff, Die alttiirkischan Inschiften dcr Mongobi, ikinci dizi, St, Petersburg r8gg.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
BiBLiyocRAFyA lur Erobcntng,
-,
Gcschichtc dcs Christcntums
Ttibingen
r
go
s79
in Mittcl-Asicn
bis
zur
Mongolischen
r.
Nachriehtett nbcldcn Aral-Sec und dcn untcren almancaya qev. H.v. Foth, Leipzig r9ro.
Inuf
des Amu-Darja,
-,
"Zur Geschichte der Salfariden", Fcstschift Niiltckz.
-, iftfir
"Die Persische $u'ubija und die moderne Wissenchaft", /cikchAssyriologb, XXVI, Festsnift GoW4iha, rgrz.
-,
"Stand und Aufgaben der Geschichtsforschung in Turkestan",
-,
Dic
Geis teswiss ms c haftcn, t g t
4.
"Persidkaya nadpis'na styenye mecheti Manuche", Anilskayc n14 No. 5. IgI I.
K;stoii
-,
Se-
Oroshcniya Turkestana, St. Petersburg rg14.
Otclut o pyadlclc
a
Srcdryzyz, St. Petersburg r8g7.
Oclurk istoii Semirlcch'ya, St. Petenburg rggE.
-, -, -,
Istorilo-gcografbhcskii ob4or lranei, St. Petersburg rgo3. Ulughbeg cw arcmra, St.
Petenburg lgrB.
"Nyeskol'ko slov ob ariiskoi kulturye Haziran 18916.
v Srednei Azii", Sredncal
Vyestnik,
Becker, C.H., "Steuerpacht und Lehnswesen Eine historiche Studie iiber -, die Entstehung des islamischen Lehnswesens", Dct Islam,
V, rgr4.
BekrAn, Muhammed b. Necib, Cihin-ndmc, (Yazma).
Bel'ami, bkz. el-Teberi.
el-Belizuri, Ahmed b. Yahyi, Fitihi'l-buWdn negr. MJ.de Goeje. Leiden r866.
Beniketi, Eb0 Siileyman Divud, Raazat uli'l-albdb sd6, Petrograd Universitesi Ktb. No: zB5.
fi
teadihi'-eldbir ue'l-cn-
Berekit b. Miibarek, Ebu'l-Fi.it0h, I*m'ii't-tairih Berzhe, Karthii Katalog Tfukai publichnoy biblioteky., Tiflis 186r.
Berezin, Prof.
burg
I.,
Ochak unutrmnyaoo ustroistaa ulasa D4huchieaa, St. Peters-
1863.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
5Bo
BiBLIYOGRAFYA
Beyhaki, Ebu'l-Fazl, Taih-i Bqhakt, negr W.H. Morley, Kalkiitta 186z, Tahran ne$r. I3o7. Beyhaki, Ebu'l-Hasan, Tarih-i Beyhak, negr. Ahmed Beymenydr, Tahran rgrT
/ tgg9.
Biberstein Kazimirski, Mcnoutchchi, poite pcrsan du
XI
6mc silclz de notrc 6re,
Paris 1886.
el-Bir0ni, Asdrii'l-bdkiye an kurini'l-h6liye, E.Sachau, almancaya, Chronohgie orlzntalischer Viilkn Leipzig 1876 ve ingilizceye, The Chronology of ancient nations, Londra IB79 Eevirmigtir. Tahkik md li'l-Hind, negr. E. Sachau, Londra rBB7. ingilizceye qev. E. Sachau: india. An account of thc rcligion, philnsophy, literature, chronologlt, astronom!, cltstoms, lnws and astrolngl of India about A.D. /030, -, Londra IBBB, l9ro2. Blochet,
E.,
turcs,
Catalaguc de la colbction dc manusctits orientaux, arabcs, persans et formie par Ch. Schefn, Paris tgoo.
Introduction a I'histoirc dcs Mongob de Fadl Allah rashid ed-Din, Lei-
den-Londra t9Io. Listc g;ographique des aillzs dc I'Iran "Recueil de travaux relatifs
la philologie et
-,
I'arch6ologie 6gyptiennes et assyriennes"
i
ytl XVIII,
Paris r895.
Bretschneider,
8.,
Mediaeaal Researches from Eashm Asiatic Sources, Londra
rBB3.
Brianov, A., Protokoly Turkzski kruzhka, IV(daki makalesi).
Brockelmann, C., Das Verhiiltniss aon lbn el-Atirs Kdnil
fit-taih zu Tafuis
Ahbar enusul wal mulfrk, Strassburg r89o. Geschichte dcr Arabischen
Litteratur, Weimer IBgB-r9oz.
Browne, E.G., ,4 Literary History of Persia, Cambridge rgoz-r9zB.
-,
"The Sources of dawlatshah",
J.R./..t
r8gg.
Budagov, Sraunilzlniy shaary turetsko-tatarskiya narechiy, St. Petersburg 1869-
-,
r87 r.
ae nuhbctii'l-'usra negr. M.Th. Houtsma, Leiden rBBg (Histoire des Seldjoucides de I'Iraq in Recueil de textes relntifs I'histoire de s S e Aj oucidc s).
el-Bundiri, /ubdcti'l-nusra
Eskikitaplarim.com
i
Karagöz
BiBLiYOGRAFYA
58I
Bumes, A., Traacb into Bokhara, Londra lB3g. Caetani, L., Annali dell'Islam. Milano r9o5-rgr3. el-Cdhrz. Ebfi Osman Amr
(Tia
Cahun, L., Introduction 1405.
b. Bahr, Fe4'ili'l-Ehak, negr. G. Van Vloten
opuscuh), Leiden rgo3.
i
I'histoire de I'Asiz, Turcs et Mongok des origincs
i
Pans t8,g6.
Carpini, Plano de, Relntions des Mongob ou Tartares, negr. M. D'Avezac "Recueil de voyages et de m6moire" c. IV. s. gg7-779, Paris t839. Carra de Yaux, bs
penseurs dc
I'Islam Paris Igzr-I9z6.
Castagn6, J. , Protokoly Turkcshi halhka,
XVII
ve
XII
(daki makalesi).
Catalogus codicam orbntalium Bibliothecae Academiac Lugduno Batauae,
yanlar, R.P.A. Dozy, P.de Jong, Leiden r85r-r877.
hazrla-
MJ de Goeje, M. The. Houtsma,
Cemdl Kar$, Mulhakatu's-surdh. St. Petersburg Asya Miizesi.
Cenndbi, Taih, Asya Miizesi, No. 5zB. Centenaire de l'6colz des lnngues orientalzs uiaantes.
Recueil de m6moires pub-
li6e par Ies Professeurs de l'6cole.
Chavannes, 8d,., Docaments sur lzs Tou-Kbu (Turcs) oceidentaux, St. Peters-
burg rgo3. Chavannes, Ed. ve Pelliot, P., "(Jn Trait6 Manich6en retrouv6 ve Chine" Joumal Asiatique, s6ie Io, c. XVIIL s6rie II. c. I, Paris IgI I-I3. Chwolson, D., Dic Ssabia und der Ssabimus, St. Petersburg 1856. izuyestiya
o
Hazarah Burtasah Bolgarah, Slaayarah
i
Russah ibn
Dasta.
-,Colbctions
scbntifiques de I'Institut des hngues orizntalzs.
Cuveyni, Alieddin AtA Melik, Taih-i Cihin-gis@, negr. MirzA Muhammed Kazvini, Londra-Leiden rglz, IgI6, 1936.
C0zcini, Kadr Minhiceddin EbO Omer Osman, Tabakat-t Ndstf, negr. W. Nassau Lees, Kalkiita 1864: ingilizceye gev. H.G. Raverty: Zia Tabakat-i N6sti, Londra I BB I, Index, Kalkiita I Bg7.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
BiBLiYOGRAFYA
582
Deguignes,
J.,
Histoirc ginhah des Huns des Tura, dcs Mogob ct des autrcs
Tartares occidmtaux, Paris r 756- I 758.
Devletgih b. Aldiiddevle. Tczkirctiil-Su'ar6. negr. E.G. Browne Londra Leiden r9or. Dieterici, F., Mutanabbi und Seifuddaula: aus der Edetperlc dcs Tsadhbi, leipzig t847. Diez, E., Churasanischc Baudenkmiiler, Berlin r9rB.
Donner, O., "Sur I'origine de l'alphabet turc du nord de I'Asie", Jounal dc
k
XIV, r,
Sociiti Finnougrimne.
Dom. B.,
piial
1896.
Catalogue des manusnits ct xyhgraplu orimtaux de
k
Bibliothique Im-
dc St. Petersburg, St. Petersburg r85z.
"Nachtrdge zu der Abhandlung iiber die Miinzen der lleke oder ehemaligen Chane von Turkistan", Mihngcs asintiqucs, c. VIII, rBBr, c. Douglas,
XX,
rBBB.
R.K. Zie
1r7e
of
Jnghk Khan,Londra
Dozy, R., Essai sur I'h;storie
de
1877.
I'ishmisme, Paris r87g.
Dulaurier, Ed., "les Mongols d'apris les histoirens arm6niens," Journal Asiatique, s6rie 5 . c.
X[,
IB5B.
Dvorak, R., AbA Firds, ein arabbclur Dichtcr und HcA. Leiden 1895.
Ebu'l-Farac, Barhebraeus, Chronicon Sliacam, negr. PJ. Bruns ve G.G. Kirsch, Lipsiae r7Bg. Tarih muhtasari'd4iiuel (Historia compmdiosa dynastiorum, ne$r.
ve
latinceye Eev. E. Pocockio, Oxoniae t663.
Ebu'l Fidi, el-Muhtasar fi -,
taihi'l-bcSn (Annalzs moslcmici) negr. ve latinceye gev.JJ. Reiskii veJ.G. Chr. Adler, Hafniae ryBg-t794.
Ebu'l-Gazi Bahadrr Hdn, $ccereti'l-Ebak, ingilizceye gev. Col. Miles, Zfu Shajrat ul-Atrak, or gmealogical trec of tlv Turks and Talars, Londra rB3B.
$ccere-i
Tiirki
ncy. ve fransrzcaya gev. Baron Desmaisons (HistoiSt. Petersburg rB7r, 1974.
rc dcs Mogob et des Tatares),
Eskikitaplarim.com
Karagöz
BIBLIYOCRAFYA
583
Eb0 Himid Ahmed el-Endelusi, el-Grmati, Tuhfeti'l-ahdb, negr. Ferrand Jounal Asiatt4ue, c. CCVII, Paris rgz5.
Eb0 Hanife ed-Dinever{, Kit6bi'l-ahbdri't-tiu6l, neqr V. Guirgass, Leiden rB8B.
Ebu'l-MaAli, Bey6ni'l-edydn, Bib. Nationale (Paris), Suppl. per. 1356, No: 7: Schefer, Chrestamathb persane, I, tgz-7r; Danimarka diline gev. A. Christensen, Kopenhag t gr 5, Frems tilling at Religioneme. Ebff
Tihir
Hoca, Samariyd, negr. N.E. Veselovsky, gev. W. Vyatkin,
Eb0 Yusuf Ya'kub, Kitdbi'l-'hardc, Fransrzcaya gev. Fagnan (Le liure
de
I'impot foncier), Paris r ge r.
Edwards, E., t922.
E.i.
:
A
Catalogue of the Pnsian boolcs
in the Brit*h Museum, Londra
EnEchpaedia of istnm.
Elliot, H.M., The History of India, as told fu ist own historians. The Muhammadan period, Londra tB67-77. Erdmann, F., Temudschein dn Uncrscniitterliche, Leipzig r86z.
Eth6.
H.,
Catahgue of the Pnsinn Manusnipts
in
the Bodlzian Library, Oxford
rgo3.
Evarnitski, D., Puteaoditel'po
Srednei
leil
TaSkent 1893.
Fahreddin MubArek-gAh Mervu'r-r0di, Tarih-i Fahreddin Mubdrckldh, negr. E.D. Ross, Londra rgz7. Fisih, Ahmed b. Muhammed Fasih el-H6fi, Mucmil-i Fastht. Ferrand, G., Rehtions de relntif
i
ztoyagcs
et tcxtes g6ographiques arabes, persans et turks, XII siicles, Paris rgr3-14.
I'Extrime-Oricnt du VII au
Fischer, A., "Battuta, nicht Batuta", <.D.M.G., c.
LXXII,
r9rB.
"Al-Maqdisi und al-Muqaddasin, Z.D.M.G., c. LX,
19o6.
H.O., Catahgus codicum manusoiptorum orizntalium Bibliothecae Regiae Dresdensa Leipzig r83r.
Fleischer,
-,
Fliigel, G., Dic
Arabischen persischen und tiirkischen Handschriften der Kaisalich-
Kiiniglbhen Hoftibliothck 4u Wicn, Viyana r865-67.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
sB4
BIBLiYOCRAFYA
Galkin, M.N., Etnograficheskiye
i
ashonomirheskiye mataiaQ po Sredncii
Aaii i
Orenburgskomu lerayu, St. Petersburg r868.
Geiger, W., Die Pamir-Gebbtc. Einc geographischc Monographie.Yiyana rBB7.
Gerdizi, Abdulhayy b. ed-Dahhik, lqni'l-ahbdr, negr. Muhammed Naam, Londra rge8. Gibb, H.A.R., Thc Arab
Conquests
in
Central Asda.
Londra
1923.
"The Arap Invasion of Kashgar in A.D. 7r5", B,SO.I c. I[, rgzz Goeje,
MJ.
-,
de, Das altc Bctt dcs Oxus AmA Darja,Leiden 1875.
"Die lstakhri-Balkhi Frage" <.D.M.G., c. XXV, r87r. "Abhandlungen zur arabischen Philologie von Ignaz Goldziher",
-, Joumal Asiati4ue, s6ie 9, c. XIV. IBgg. Goldziher, I, Muhammedanischc Studbn, Halle rBB&rBgo. -, "Aus der Theologie des Fachr al-din al-Rizi", Der Islam, c.
III.
lu't-Kift,E.i. Grenard, F. "La l6gende de Satok Boghra Khin et l'histoire", Jounal atique, s6ie g, c. XV. rgoo.
Asi-
rgr2.
-,
Grigor'ev, Y.Y., Karakhanidy Grum-Grj im ailo,
I
s
o
Maanan-Nagryc. St. Petersburg 1874.
toric he s knc Bei+ hany a,
St. Petersburg I Bg8.
Grundris s der iranis c hcn Philo hgie.
Hdhz.l AbrA,
Hammer-Purgstall, Gcschichtc
Geschichtc
da
Goldencn Hordc in Kiptschak. Pesth. IB4o.
dn llrhane, Darmstadt t&4z-49.
Gcschichte l&assaf, bkz. Vassif.
-, Hindmir,
Habtbi's+iycr, Tahran t27o-t27 t.
Hirizmi, Muhammed b. Y0sut, Mcfdtihu'l-ulim, negr G. van Vloten, Leiden
1895.
Hartmann, R., Bclh, I.A.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
BiBLiyocRAFyA
5s5
Baid,E.i. Haydar, MirzA Muhammed. Tarih-i Re1tdi negr N. Elias, ingilizceye E. DR. Ross, I History of thc Moghub of Central Asia, Londra 1895.
gev.
-,
Herrmann. A., Gmgraphb
dcs untcrcn Oxusgebich,
Berlin r9r4.
HilAlii's-SAbi, Kitdbi' l-ai
Hiouen-Thsang, Mimoircs sur hs contrics occidcntahs, fransrzcaya gev. StanislasJulien, Paris 1857.
Hirth, F., "Nachworte zur Inschriften der Mongolei, ikinci dizi, St. Petersburg r8gg. Houtsma, M. Th. Rcapilde
textcs relatifs a I'histoire dcs
"Cahun, L., Introduction
)
Scldjoucida,3. cilt.
I'histoire de I'Asie. Turcs, et Mon-
gols, Paris 1896", Giitting, Gel. Aqeigen 1896.
"Marquart, J., Die Chronologie der alttiirkischen Inschriftenn Giiuingcn Gel. Anzeigen 1898. Leipig 1899. Howorth, Sir H., History of the Mongols from the 9 to the /9 th century, Londra r876-r927. "The Northern Frontagers of China",J.R.A.S., 1875-1898. Hudidu'l-Ahrn, Tumansky yazmasr. Geniq agrklamalarla ingilizceye geviren V. Minorsky, Londra rg37.
-,
Hiiseyni, Ali b. Nisrr. 4ibdet;i't+aAih, British Mus. Stowe. Or. 7.
Hiiseyni, Muhammed b. Muhammed, Ar64t 13z6lr9o8; Leiden r9o9.
i.e.
:
fi
hikfucti\-ScQukjc, Kahire
istam Ansikhpedisi.
iakinth, Bichurin, Sobranb suyedyenii o narodakh, St. Petersburg r85r. Istoiya p€ntkh chctyrkh khanoa iz doma Chingipaa, St. Petersburg rBz9.
ibn ArabgAh , Ac6'ibii'l-makdir f -,
ahbdr Timur, Kahire rBBT-BB.
Fdkihctii'l-huhf6,negr. G.G. Freitag, Bonn r$gz-52.
ibn Batt0ta, Rihb, ney. ve fransrzcaya gev. C. Defr6mery ve B.R. -, nettii Voragcs d'Ibn Batoutai, Paris r853-1858.
Eskikitaplarim.com
Sangui-
Karagöz
sB6
BIBLiYOGRAFYA
Igoz
ScQak-ndme, Farsqa metni negr. M. Th. Houtsma, Leiden (Histoire des Seldjoucides d'Asiz Mineure d'apris I'abrigi du Seldjoukndmeh
ibn Bibi,
d'Ibn Btbi) Scl4uk-n6me,
(Histoirc
Tiirkge metni neqr. M.Th. Houtsma, Leiden rgoz
des Seldjoucidcs
iUn BUi Usaybia, -,
d'Asiz Minnre d'apris lbn Btbt).
(Jyiinu'l-anb6, negr. A.
Miiller, Kiinigsberg IBB4.
ibn Haldfin, Kitdbi'l-iber, Bulak rzB3. Mukaddime, negr. E. Quatremire, Paris rB5B; fransrzcaya gev. M.G. de Slane Paris 186z-68, (Proligomines historQua).
ibn Halnkan, Vefc)afii'LArdz, negr. F. Wiistenfeld, Giittingen I835-37; -, M.G. de Slane, Paris fi42 (Virs des hommes illustrcs dc I'ishmism4; in' gilizceye gev. M.G. de Slane: Biographical Dictionary, Paris r84z-t87I.
ibn Havkal, Kitdb shreti'l-arz, ney. MJ. de Goeje, Leiden I873. ibn Hazm, Kitibi'l-milzl ae'n-nihal, bkz. Schreiner.
ibn Hurdidbih.
KitAbii'l-mcsdlik ue'l-memdlik, negr.
MJ. de Goeje,
Leiden
rBB9.
ibn Kuteybe, Ebfi Abdullah
Muhammed, Kitdbi'l-ma'6rif, ne$r.
F.
Wiistenfeld, Gtittingen r B5o. (Jyinu'l-ahbdr, negr.
C.
Brockelmann, Berlin tgoo, Strassburg
r9o3-r9oB.
ibn Miskeveyh, Tccdibi'l-umem ae tc'6kibi'l-himem, Hicr{ rg8-z5r yrllarr -, MJ. de Goeje, Leiden IBTI; faksimile negr. L. Caetani, arasrnr negr.
Londra lgog-Igl7; hicri z95-369 yrllan arasr ne$r. ve ingilizceye gev. H.F. Amedroz ve D.S. Margoliouth, Oxford Ig2o-2I The Eclipse of the Abbasidc Caliphate.
ibn Mu'in. Husrev b. Abid, Firdeusii't-teadih.Dorn. Catalogue, 265-7.
ibn
Rusteh, Eb0
Ali Ahmed b. Omer, Kitabi'l.a'bki'n-nefise,
negr. MJ.
de Goeje, Leiden r89e.
ibn Yunus, Kitdbi'<-zici'l-tebii'LHAkinr4 Leiden Yaz. No. r43. ibni.i'l-Esir, el-Kdmil
fi'rtuih,
nesr.
CJ. Tornberg Leiden
r
85 r - r 876.
ibni.i'l-Esir ismail, Kitdb ibret frli'asdr,yazma. Brit. Mus Or.7gr4.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
",
BiBLiyocRAFyA
587
ibnii'l-Fakih el-Hemeddni, Kitdbii'l-bulddn, neSr. MJ. de Goeje, Leiden rBB5.
ibnii'l-Kalanisi, ,(efl taih
Drmask, negr. Amedroz,
Leiden rgo8.
ibnii'l-Krfti, Tarihii' t- hi twm6, negr.J. Lippert, Leipzig
r
9o3.
ibnii-n-Nedim, Ki6bi't-Fihnst, negr. G. Fliigel, Leipzig rBTr-72.
ibnii't-Tiktaka, Safiyi.iddin Muhammed
b.
Ali, Kifibii't-Fahrt
fi
6ddbi's-
sultanile ae'd-diacli'l-islimtye, negr. W. Ahlwardt, Gotha rB3o.
idrisi, EbO AbdullAh Muhammed,
Nu<,hetu'l-mustak
(Kitdb Rucar), Fransz-
caya Eev. A. Jauberd, Paris 1936-4o: G6ographie d'Edrisi.
imideddin el-isfahani, Haideti'l-kasr
ue cutdeti'l-asr, negr. Schefer, Paris
r897.
isfiziri, Mu'ineddin Muhammed, Raalati'l-Cmndt (Tahran r959-fo).
fi
casdf mcdtnct Herdt
istahri, EbO ishak el-Farisi, Kitdbu'l-mesdlik ae'l-memdlik, negr. MJ. de Goeje, Leiden rB7o. Ivanin, MJ., O narodoa
pi
aoennom iskusstaye Uuoenaniykh mongola-tatar i Tamerlanye, St. Petersburg r 875.
i
srcdneazitskikh
Chingiz-khayc
izayestiya Imperators kago Akadcmiyi Nauk. iauyestiya Ruskii Komiteta dlya iyscheniya Srednei
i
Vostnik Azii.
i
Jacob,
C.,
Webhe Handekartilwl belogen db Araber des Miltzlalters aus dcn nor-
disch-baltischen kindern,
Diz
Berlin
r Bg
r.
Waaren beim arabisch-nordischen Vcrlvhr im Mittclaltcr, Berlin
tBgr.
:
J.R.A.S. -, Justi, F.,
Journal of the Royl Asiatb
Society.
Geschithte der orintalischm Viilker im Altertum,
Kal. E.,
Iranisches Namenbuch,
Marburg
Persidskiya, arabskiya
i
r
Berlin
rBB4.
Bg5.
turkiya rukopisi Turkestanskiy. Bub.
lichnoy
Biblioteky., Tagkent rBBg.
Kallaur, Y., Protokoly Turkeski kru4hka, V (daki makalesi).
Eskikitaplarim.com
Karagöz
5BB
BiBLiYOGRAFYA
Karabacek, Papyrus
J., "Das arabische Papier", Milthrilungcn E4her4g Rainer. c.IIIIII, Viyana rBB7.
Karamzin, Istoriya
dq
aus
Sammlung dcr
gosudarstaa Rossiskaao, St. Petersburg r89z.
Kigini, Abdullah b. Ali,
Ayasofya
Ktb. (istanbul), No:
30r9.
Tarih-i
Uba/i,
bl<2. Ccntcnaire de I'icolz des lnngues orientales aiaan-
tes.
Katanov, A., lapiski,
-,
XIV, rgoz (deki makalesi).
KXtib Qelebi, Kcgffi'z-zunin. rrcgr. Fliigel, Leipzig 1835, 1837, Londra rB4z-rB5B.
Kitibii's-Semerkandi, Muhammed b. Ali, A'rddu*-siyiv
Kizrm, Muhammed,
Nddir-ndme,
hold, i4a. Akad. Nauk, rgrg,
fi
agrddi r-riydw.
St Petersburg Asya Miizesi (bkz. Bart-
s. 927).
Kazvini, Hamdullih Miistevfr, Niizheti'l-kulflb, negr. ve ingilizceye gev. G. le Strange, Londra-Leiden 1916, rgrg. Taih-i giizidc, negr. E.G. Browne, Leiden r9ro. el-Kazvini, Zekeriyd
-,
b. Muhammed b. Mahmud. Kitdb
ac6'ibi'l-mahlikat,
negr. F. Wiistenfeld, Giittingen rB4g.
Kerminegi, Muhammed Yeh,, Tuhfetu'l-Hdnt, Asya Miizesi, No. c 5Br b. Khanykov, N.Y., Opisaniz Bukharskaoo khanstua, St. Peterburg 1843.
el-Kindi,
Ebi
Omer Muhammed, Kitabu'l-aulit ae kitdbu'l-luddt, ney.
Rhuvon Guest, Leiden rgrz. Konstenko, L., Turktstankii krai, St. Petersburg rBBo.
Kremer, V. von, Cuhurgeshichte des Oricnk unter den Chalifm, Viyana rB751877. Cuhurgeschbhtl;chc Streifziige
auf dem Gcbbtc des Islams, Leipzig
tB7t. KudAma b. Ca'fer, Kitabi'l-hardc, negr. MJ. de Goeje, Leiden rBBg. -,
Kuhn, A., "Statisticheskie materialy diya Turkestana" . M.S.T.,IY, fi76. Lane-Poole, 5., Mohammadan Dynastbl Chronohgical and gcncalogica! tabks with hisnical indroductions. Londra I Bg4.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
BiBLiYoGRAFYA
589
Lansdell, H., Ccntral Asia including Kuldja, Bokhara, Khiaa and Mcm, Londra rBB5.
Laufer, 8., Sino-Iranica. Chincse contributions to thc cimt lran, Chicago r9r9.
history of ciailfuation
in an-
Lerch, P., "Ein Blick auf die resultate der HissAr'schen Expedition", Rzssische
-,
fuaue, c.
VIII,
r875.
"Sur les monnaies des Boukhir-Khoudas ou princes de Boukhara', Traaaux dc la 3-mc scssion du Congris Intcrnational dcs Orientalistcs II. St. Pctcrsburg 1876, c.II, St Petenburg, Leiden rB7g. Arkheolngichcskay poyezdka ac Turkestanslciy lrai, St. Petersburg rB7o.
Logofet, D., Na Granitsakh Srednei Azii, St. Petersburg r9og. -, V
gorakhina ranuinakh Bukhary, St. Petersburg
lgr3.
el-Makin, Taihii'l-miislimtn, negr. ve latinceye gev. Th. Erpenii: Histoia
-,
Saraccnba,
Leiden I 625.
Mahmud el-Kiggari, Diaanu LugA6'FTirk, negr. Kilisli Mu'allim Rrfat, istanbul r g3g-35/ r gr 5-t 7.
Marco Polo. Tlu Book Sh Morco Poh, ingilizceye gev. H. Yule, Londra r875.
Margoliouth, D., "The Russian Seizure of Bradha'ah in 943 A.D.", c.
I,
B,SO,S.
r9rB.
Markov, A., Inacrtarnyi katahg musul'manskikh monet Imp. Ermitazha, St. Petersburg 1896.
Marquart, J ., Dic
Eransahr nach da Geographie des Ps. Moses Osttiirkische D;alekktudien,
-,
Berlin
r
9r 4.
Osteuropiiisclu und ostasiatische Streiftigc, Unbrsuchungen 4ur Gcschichte aon Eran,
"Historische Glossen
-,
Leipzig r BgB. Xorcnac'i, Berlin I go r .
Chronologic dcr ahtiirkischcn Inschiften,
W.<.K.M. c. XII,
zu den
Leipzig I go3.
Giittingen-Leipzig.
1869.
altti.iskischen Inschriften",
rB9B.
"Beitrige zur Geschichte und Sage von Eran, /.D,M.G.,
XLIX,
rB95.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
c.
59O
BiBLiYOGRAFYA
Masalsky, Matcrialy
Y.,
dla
Turlecstanskiy lerai, St. Petersburg
r9r3.
statist. Turleest. baya.
Melioransky, P., Araby Filo log o turets kom yazy teye, St. Petersburg r goo.
Mes'Odi, Ebu'l-Hasan Ali b. Huseyn Muricu'z-zehcb, negr. ve franszcaya gev. Barbier de Meynard ve Pavet de Courteille, Paris r86r-r877.
MJ. de Goeje, Leiden r8g4; franLiarc de I'aantissemmt et de la rcaision,
Kifib;i't-tenbth oe'l-isrdf, negr. spcaya gev. Carra de Vaux, Paris 1896.
Iz
-, Metinln:
Barthold, Turkcstan a epokhu Mongoklwgo l{ashcstuiya, St. Petersburg 1898.
L
Teksty.
Miles, Col., bkz. Ebu'l-Gazi Bahadrr HAn.
Minaev,
I.,
Sayedymiye o stranakh
po aerkhoa'yami Amu-dar'i, St. Petersburg
r879.
Mirhind, Raalati's-sd6, Tahran r853-57 Rausatu's-saf6'dan yaprlan terciimeler: Fr. Wilken, Michandl H;ttorit Gazneuidarum persbe, Berlin I83z; Defr6mery, Histoire des Samaniles, Paris r845: Defr6mery, Histoire
des sultans
Vb de Djenghk-Khan, Paris r84r.
du Kharelm, Paris l84z; Jaubert,
Mir islama. -,
Morlev, W.H., A desriptire catahge of the historical manusnipts in the Arabic and Pcrsian languages, Prezemed in the library of the Royl Asiatit Socicty, Londra 1854.
Mu'inu'l-fukari, Ahmed b. Mahmud, Kitdb+ Mollnzdde, bkz. Metinln,
166-
r72Mu'iaau'l-ensdb
fi
Secerct
selitin Mugal, Fiieu, Catahgue, rBZ.
Mukaddesi, $emseddin Eb0 Abdullah Muhammed., Ahsenii't-tekasim ma'ifeti'l-akalim, negr. MJ. de Goeje, Leiden 19o6.
fi
Musevi, Muhammed b. Fazlullah, Taih-i haydt, Rieu, Catahgua, Supplement, 27o-I. Mushketov, Prof. I.V., Turktstan, St. Petersburg r886. Musulmanski
Min
Eskikitaplarim.com
Karagöz
BiBLiyocRAFyA al-Muzaffarila (sbomik statei uchenikov baron burg 1897.
59r
v.R. Rozana), st.
peters-
Micmilii't-teodih ue'l-kzsas, fransrzcaya gev. J. Mohl, Journal Asiatique s6ie 3, XI, XII, XIV. s6rie 4, [. Paris r8,4r, t14z, tg4g. Miiller, A., Der Islnm im Morgen-und Abndlande, Berlin rBB5-rBB7.
ibo dic aon Kaiserlithcn Akademb wissenschaftcn st. pctercburg im Jahre 1898 ausgmistete Expedition nach Turfan, St. petersburg r8gg.
4
Nachrichtcn
Narqahi, Taih-i Buhdr6, ne$r ve fransizcaya gev. ch. Schefer, Desniption topographQue et historQuc dc Boukhara, Paris l89z.
NAzrrr Husrev,
Sefer-ndme, ne$r. ve fransrzcaya gev. Ch. Schefer, Sefu Nameh, Rehtion du aoyge de Nassii Khosraa, Paris lBBr.
Natanzi, Mu'ineddin, Mintahab-t teadrih-i MuTni British Mus. (Rieu, Catahgue, t&o).
Or.
Nesefi, Omer b. Muhammed, "Kitdbi'l-kand
Rusgaya
qev.
W. Vyatkin,
VII,
,S.r(.,S.O.
rt turih-i Scmnkand",
r5g
19o6.
Nesevi, Streti's-Sultan Cekleddin Mengubirti, ne$r. ve lransrzcaya gev. O. Houdas, Histoire de sultan Djchl ed-Din Mankobirti, Paris r89l, r8g5.
Nizimeddin $Arrfi, /afer-ndme Tagkent ki.itiibhanesi, No: 146, KaI', Katalog, rgvd. Nizimi-i Arudi-i Semerkandi, Qahar Makale, ne$r ve ingilizceye gev. E.G. Browne, Four Discourses, Londra r9zl.
Nizimi, Sadreddin,
St. Petersburg Univenitesi Ktb. No.
Tdcii'l-ma'6srr,
57B,vr. zo4b.
Nizimii'l-Milk,
Siydset-ndme, negr.
Namih. Traiti
ve fransrzcaya Eev. Ch. Schefer, rBgl, 1893, r897.
Siasset
de Gouaerncmenl, Paris
Notbes ct Exraits des manusaits de Nouaeaux mfilanges oricntaux
k
bibliothlque impirial.
(P.E.L.O.V.,If
sci, c.
XIX).
Niildeke, Th., Orbntalisclu Shizzm, Berlin rB9z. "Siasset Nameh... Texte persan 6dit6 r8,gt", Z.D.M.G.,
XLVI,
D'Ohsson, C., Histoire -,
r
par Ch. Schefer, paris
B9z.
des Mongob, depuis Tchinguk-khan
Tamerlan, La Haye-Amsterdam
r
jusqu'a Timour
ou
834-35.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
ss2
BiBLIYOGRAFYA
Oppert, G., Dcr kcsfuter Johanncs in Sage und P.E.L.O.V., Publitations dc l'6cole
des langues
Gcschbhtc,
Berlin
1864.
orientahs uiaantcs,Pais.
Palmer, E.H., "Cataloge of the Oriental Manuscripts King's College, Cambridge", J.R.z{.,S. 1868.
in the Library
of
Patkanov, K., Istoiya mangolaa inoka Magakii, St. Petersburg lB7l.
Istoiya
mongolov
po armyanskim istachnikam, St. Petersburg tB73-
7+. Pekin Misyonu Qahsmahn
Pelliot, P.,
:
Tntdy
Rossiiskoi dukhoanoi missii tt Pckinye,
W "A propos des Comans", Journal
Asiatuquc, s6rie
rl.
c. XV.
r92o.
"Addenda', T'ougn Pao, c. XIV, I9I3. "Chr6tines d'Asie Central
et Extrdme-Orient", T'oung Pao, c.
XV, rgr4.
lll,
-,
"Les Mongols et la Papaut6" Rcaue d'Oimt chritien, s6rie 3. rgzz-zg,IY, tgz4, VIII, r932.
"Notes sur
XXVII,
le
Turkestan de M.W. Barthold", T'oung
c.
Pao,
r93o.
da
Pcrsischm Handschiftcn, Berlin IBBS (Die Handschriften-Verzeichnisse der Ktiniglichen Bibliothek zu Berlin).
Pertsch,
W.,
Vcrzeichnirs
P6tis de la Croix, bkz. Yezdi.
Pumpelly, R., Exphrations in Turlvstan, with an Accounl of thc basin of Eastem Peda and Sistan, Washington t9o5. Radloff, W., Diz alttiirkischn inschiftm der Mangolci, St. Petersburg r$g4rB99'
K
aoprosu ob uygurkh,
St. Petersburg I893.
Rivendi, Rahdtii\-sudir ac 6ycti\-suri/, negr. Muhammed ikbal, LondraLeiden rger.
Rizi, Haydar b. Ali Hiiseyni, Taih-i Haydai, Berlin Ktb. No: 4IB. Rccucil fu aolagcs ct de mimoircs, yayrnhyan Soci6t6 de G6ographie.
Reinaud, J.T ., Fragmcnts arabcs
et
persans inidits rAhtifs
Eskikitaplarim.com
i
I'Inde, Paris t 845.
Karagöz
BiBLiyocRAFyA
5e3
Regidiiddin Fazlullah, cdmii't-tafiih; Taih-i mubarck-i Gawnt (Histoire des Mongoh, negr. E. Blochet, Leiden-Londra rgr r. Histoire des Mongob dc ln Persc, ne$r. ve fransrzcaya gev. Quatrembre, c.
I. Paris 1836.
Rickmers, W., The Duab of Turlwslan, Cambridge r9r3.
Rieu, Ch., Catahgue of thc Persian Manusctipts in the British Museum. Londra rB79-rBB3.
Supplzmnt to thc Catalnge of the Pcrsian manusctipts
in the Bitbh
Muscum. Londra r8g5.
-,
Supplcmmt to
tlu
Catalogue
of the Arabic manusctipts in thc
Bitth
Museum, Londra r8g4.
Rockhill, W.W., The Journel of Willian of Rubruck, Londra rgoo. -, Rosen, Baron Y.R., Noties sommaires des manusctipts arabes du Musie Asiatique, St. Petersburg r88r.
"Les manuscripts persans de I'Institut des langues orientales" Colbctions scitntitiques,
c.III,
St. Petersburg l886.
Ross, Sir E.D., "The genealogies -,
of Fakhr ud-Din Mubirak Shdh", Aceb-
ndmc, Cambridge r9zz.
Gauthiot, R., "L'Alphabet sogdien d'apris un t6moignage du
XIII'
sidcle", Journal AsiatQuc, s6ie [I., c.
I,
r913.
F.H., Tlu Heart of Asia, a history of Russian Turlustan and the Ccntral Asian Khanates from tlu earlicst timcs,Londra tBBg.
Ross, Sir E,D,-Skrine,
Rudeki, Diaan, School of Oriental Studies Yaz., Londra. Ruska, J., "Noche einmal al Chutuww", Der Islnm, c. Rus s ki
I s t oric hcs kii lhuna
IV. r9r3.
l.
Sa'ilibi, Abdiilmdik b. Muhammed, fetimetii'd-dehr, Beyrut r873. Le
t6'ifii' l-ma'6rif, ney.
P.
de Jon g,
Leiden r 867.
Taalibii Syntagma (Specimcn c kttzris orientalibus), negr. ve latinceye g.ev.JJ.Ph. Valeton, Leiden 1844.
-, Sa'ilibi, Hi.iseyn b. Muhammed, Gurer-i ahbdr+ muliki'l-Furs, ne$r. ve -, franszcaya gev. H. Zotenberg, Histoirc
des rois des Perses,
Paris rgoo.
Sachau, E., Gcschichte und Chronohgb uon Chudri4m, Viyana 1873.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
BiBLIYOGRAFYA
Studien zur Sltesten Geschichtsi.iberlieferung der Araber", Mitteilungen des Seminars
orientalischc Sprachm, c.
fiir
VIII,
tgo4.
ibn Sa'd'm Tabakat'nn III. cildinin iinstizii. Aynca bkz. Bir&ni. Sacy. S. de. Chrcstomathic arabe, Paris IBz5-27.
Sa'ffi, Giilistdn, negr.J.T. Platts, Londra r873. Sefieddin, EbO Bekr Abdullah b. Omer, Fc4'il-i Belh, Bibliothique National (Paris), Ancien Fonds persan, I15, aynca bkz. Schefer, Chrcstomathb pnsane, I, 66-ro3. Salemann, C., "Zur handschriftenkunde, L Al-Bir0ni's al-Atir al-bAqiyah" Bullztin de I'Acadimic des Scicnces (St. Petersburg), rBgB, I9tz.
Samoylovitch, A., "Tiyish (Tish) i drugye terminy l(nmsko-Tatarskikh Yarlykov", Bull. de I'Acad. des Scbnccs, rgr7. Sbonik geografuhukiy topografichcskaoa i statistichcskiy mabriaho Po Azii. Sbomik Turlees tanskaua
aos
tochnaaa institula.
Schefer, Ch., Chrestomathiz persanc, Paris IBB3-85.
Haith Sultan Sinjar, par Mohammed ibn Rty Ravendy, farsga metin ve franstzcaya terctimesi,
Schefer, Ch., Tableau du rlgne de Moi
QrcQues chapitres dc I'abrigi du SeAjouq Namih compose Nassir Eddin Tahia (P.E.L.O.V.,3 e s6rie, V), Paris rBB9.
zur
Geschichte Schreiner, M., "Beitrdge -, c. LIII, r898. Islam',
der theologischen Bewegungen im
<.D.M.G.,
Schwarz, P., Iran im Mittehltcr nach den arabischen Geographen, Leipzig 1896. Scriptores Oricntis C hris tiani
Sem'ini, Abdiilkerim b. Muhammed, Kitdbi'l-ensdb, negr. D.S. Margoliouth, Leiden-Londra I9I z. Semerknnt Vihyei Rehbai Semiryegye
Elkitah
:
-
Sprauochnik lenizha Samarlundslcilt obhstiy.
Ochok Scmirycch'ya Obhstnooa statichcskoaa komiteta, St.
Petersburg r8g8.
Seybold, C., "Abu Hanifa ad-Dinaweri. Kitab al-ahbar at-tiwal, Pr6face, Variantes et Index par Ignace Kratchkovsky", <.D.M.G., c. LXV[[,
I9I3.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
jl
BIBLiYOCRAFYA
595
Slane, Baron MacGuckin de, Catahgue des Manusaits dc tionah, Paris r 883- r Bg5.
h
Bibliothlquc Na-
Smirnov, E.T., Srcdnyala A4iya, Tagkent rfu6 (daki makalesi). Dcmishkm o Turlestanyc, Taqkent r BgB. Sobranic saycdycnii
-, Srednaya A4iya, Stauistbhcs leiy materialiy d$a Turkcstana.
Stein, Sir M.A., Scrindia, Detaihd report of Explorations wcslzmmost China, Oxford,
in
Central Asia and
tgzt.
Strabo, Geographica, negr, Didot, Paris 1853. Strange, Guy Le, BagMad duing tlw Abbasid Caliphate, Oxford rgoo. The Lands of thc Eastern caliphatc,
Cambridge r9o5.
Streck, Amul,i.A.
-, Stiibe. R., "Tschinghis-Chan, seine Staatsbildung it",
Neue Jahrbiichn
Stissheim,
fiir
das klassisclv
Altertum, c.
und seine PersiinlichkeXXI, Leipzig r9o8.
K., Das Geschcnk
aus der Saldvhulungevhichtc uon hammad al-Husaint al-Tazdt, Leiden r9o9.
dtm
Wesir Mu-
Prohgomcna 4u einer Ausgabc da im Bitish Museum 4u London aerwahrtcn Chronik des Seldschukischen Rciches, Leipzig I g r r .
$abankArai, Muhammed b. Ali, Mecma'u'l-Ensdb, Asya Miizesi, 566: Rieu, Catalogue,I, 83 vd.
No:
d
$ehristAni, Ebu'l-Feth Muhammed, Kitdbi'l-milhl ue'n-nihal, almancaya gev.
T. Hiarbriicker, Halle rB5o-185r.
Taberi, Eb0 Ca'fer Muhammed b. Cerir, Tarihu'r-resul ae'l-mulik, negr. MJ. de Goeje, Leiden rB79-rB9B. Chronique de Tabai Abu Ali Mohammad Bal'ami, farsgadan fransrzcaya gev. H. Zotenberg, Paris 1867tB7+.
Tdcii' l-Afis, Kahire r 3o6- r 3o7.
Thomas, E., "Bilingual coins
of Bukhara", I, rBBr.
The Numismatic Chronicb and
Journal of numismatic Socizty, c.
Thomsen, Y., Insniptions
de
I'Orkhon, Helsingorf r896.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
596
BiBLIYOGRAFYA
Tiesenhausen,
W., Notbc sur unc
collection de monnaits orientahs de
M.
le
Comtc S. Stroganoff, St. Petersburg t88o.
Sbornik matetiahu, otnosyaschikhsya
burg
k
istorii
rBB4.
Tomaschek, W., Centralasiatischc Studicn, Sogdiana, Viyana t877.
Trudy
:
y
Trudy Vostochnaw Otdclenya impuatonkago
russkago Arkhiohgicheslu-
Obshchastca.
Tur kz s tans kiya Vydo
mo s
ti.
Tusi, Nisireddin, /tc-i ithafi, British Mus. Or. 7664.
Ulu[ Be[, Taih-i Umnyakov,
i,
erba'a ulus, Cod. Mus. Brit. Add. 26, tgo.
Sbornik Turlsstanskauo aostochnauo instituta, lV23 (dalo makale-
si).
'Utbi, Muhammed b. Abdiilcabbdr, Taihii'l-yemtni, negr. Sprenger, Delhi rB47; genig agrklamalarla $eyh el-Menini tarafindan Kahire'de rz86l 1869 ve daha sonra r3or(r883'de negredildi. larsgasrndan ingilizceye gev.J. Reynolds, Thc Kitib-r Temtnt, Londra IB5B. Vakf-ndme, Petersburg Asya Miizesi No: e 574a9.
Vamb6ry, History of Bokhara, Londra 1873. Traoeb in Ccntral Asrc, Londra 1864.
Vassaf, Fazlullah b. Abdullih $irAzi, Taih-i Vassdf el-Hadra dcr ahadl-i scl6ttn-i Mogol, neg ve almancaya gev. Hammer-Purgstall (Geschbhte Was-
-,
saf\),Yiyana 1857.
Veselovsky,
N.I.,
Otchnk istoiko-geograficheskikh saycdymii o
Khiaiskom
Khanstaye, St. Petersburg t877.
Vivian de Saint-Marrin, Les Huns Blnncs ou Ephtalitcs des
histoirens byzantins,
Paris t849.
Vyatkin, Y.L., Materialy k isfoicheskoy geografii Sama)kandskogo aiheta, YII, Igoz. deki makalesi. Vycstnik SrednE Azii.
Weil, G.,
Gcschichtc der Chalifcn,
Mannheim, 1846-5I.
Wellhausen, J., Das Arabische rdche und sein Slzre, Berlin rgoz.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
BiBLIYOGRAFYA
5g7
Wolff, J., Nanatiac of a Mission to Bokhan, in the years 1843-1845, Edinburgh ve Londra rB4B. Wolff, O.,
Geschichtc der
Wi.istenfeld, F.,
Die
Da
Mongobn oder Tatarcn, Breslau r87z.
Tod dcs Husein bcn Ali, Giittingen rBB3.
Arabn und ihre Wcrle, Giittingen r87z. AUr a;e Quethn des Weilvs: Ibn challilwni aitac illustium aiaorum, Gcschichtsschrciber der
Giittingen r837.
-, Yifi'i Ebff sa'ide Abdullah -,
b. Ali, Mirdtii'l-cihdnfi ma'ifct haaddisi'l-insdn.
Ya'kubi, Ahmed b. Ebi Ya'kub, Tarih, negr. M.Th. Houtsma, Leiden rBB3.
Kitdb'ul-buUdn, negr.
MJ.
de Goeje, Leiden l8gz.
Yakut, $ihdbeddin Ebi Abdullah, Mu'ccmu'l-bulddn, negr. F. Wiistenfeld,
-,
Leipzig r866-r873.
irsddii'l-arib negr. D.S. Margoliouth, Leiden-Londra r 9o7- r gz7. Yate, c.E., Northan Afghanistan or lztters from thc Afghan Boundary commissi-
-,
oz, Edinburgh-Londra IBBB.
Yezdi, $erefeddin Ali, lafa-ndmc, negr. Mevlevi Muhammed, Kalkiita IBBT-BB; franszcaya gev. P6tis de la Croix, Histoire de timur-Bcc, Delf r723.
Yule, Sir H., Cathay and thc Way Thither, Londra r866, rgr3-1916.
Yusuf Has
Hicib,
Kudatlu Bilik r89r, rgoo-ro.
Kudatgu Brlrg, negr. ve almancaya gev. W. Radloff. Dar Jusuf chass Hadschib aus Bahsagun, St. petersburg
des
impcratorshiy Akademii Nayki po istorichcskoaa-fitolagisluskoaa otdeh.
lapiski
lapiski: /apirki
vostochnago otdetzniya Imperatorskago Russkngo Arkhcoragb-
hcskngo Obshchestaa.
<.D.M.G.
:
/citschift dn
Dcutschen Morgenlandischcn Gcsebchaft.
Zhukovsky, Y., Rapaliny Staraao Mcna, St. Petersburg r8gr4. ,(huna
I
Minis tcrs to Narodnoaa Prosaeta.
Zimin, I., Protoko$. lakaspiisluoo ktazhka lyubitclzi Arkheohgii, St. petersburg r9r7. (deki makalesi). Zimin, L., Barthold,W., Tckty po istorii Srednci Azii, st. Petersburg r9r5.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
nizitt A A'zam-Melik, 465-467, 478 Abadin-kenc, r68
Abdiilmelik (Halife), r99
Abdiilmelik
Abaskfin, 45r
Abika HAn,46 Abirkes (bkz. Barkes) Abbasi, B, 25, 26, r rB, zo7,
Abdiilmelik
116, zog, 267-
ztz,
z16, zzo,
Z6l , Sg6, S98, S+S, SS6
Abbasiler 4, 186, zo3, 2og, 2ro, 2r2-2t+, 2t9, 244, 247 , 249, 277, 37o, 397, 40 Abbis (Yengi ark),87
b. Mansur, zo, zB5-
Abdiirregid, z4 Abdi.isselAm, 3r9 Abel-Remusat,4z Abgar,97, g, r3z, t4r
Abigka, 534
Abhk K
Abdek, 95
Abgura, r73
Abderiba (bkz. Anderib) Abdulcabbir, zr5 Abdulcabbir b. Abdurrahman, 2t4, zrg,
Ab0kga, r55
549
AbdulgAfir b. ismail el-Firisi, r8 Abdullah, r74 Abdullah P6rsi,3r9 Abdullah Buhiri, 9o Abdullah b. Amir,6 Abdullah b. Fazlullah, 5r Abdullah b. Hiam, ry1,2o3,547 Abdullah b. Humeyd b. Kahtaba, r87 Abdullah b. Humeyd b. Sevr, r87 Abdullah b. Ma'mer el-Yeqkuri, zo4
Abdullah b. Muhammed b. lJzeyr, z7z, z7B,282,284, SS4
rr,
II b. Nuh
288, 554
224, 235, 245, 3or, 306, 335, 365,
Abdullah b. TAhir, zg7 , z6r, 55o
I b. Nuh, rr,
27o,274,553
168, 225,22g, 23o,
Aghk bozkrn, r87, zgo,359,476,555
Ad kavmi, zor Adem, z15 Adudu'd-devle , g, r3,
Aferinkes (Ferenkes),
tot, t42
Afgan, Tr
Afganistan, 4r, 69, Bo, zr4, z&o, 479, S3S, 56r
Afganliar,474
Afrisiyib ($ehir),
9o, 9r, 95, r r2 AhnsiVnb (Destan kahramanr),
ro7, ttz,
Afrika, 33r Afgavin, r z7 Afgin, rBr, ez8, 55o
Abdurrahman, 496, 5r t,5rz Abdurrahman b. Miislim, zog Abdurrahman b. Nu'aym el-Gimidi, zo4
Afgina, 92, rz5, rz6 AfurAn, I49
Abdurrezzak Semerkandi, 58 Abdiilaziz, r5
Agz0n,
Abdiilaziz b. Nuh, 267, z7g Abdiilaziz b. Omer MAza, g4g,377,578 Abdiilkerim Satuk Bugra Hdn, 27 3, 276
27 t
AfArfin, ror Aferinkent, rol
Afgin kalesi, r83
Agdin, rz7 Ahai (Iaigi), 476,4b Ahamenigler, Bo
Aharfrn, 78, zoo
Eskikitaplarim.com
Karagöz
DIZIN
600 Ahagga, 166
Ala Tau, 5r6
Ahengerin, r83
Alaf-Furigin, to5 Ala-Kamak,5I7, 563
Ahmed (Vali), z18
Ahmed (Mansur
b.
Kara-tegin'in o[lu),
Alay' 73
Ahmed Bilgig,4zo Ahmed Hin, I I7, 557 Ahmed Hocendi,4zo Ahmed Yesevi, 3gg Ahmed Zeki Velidi (Togan), t8 Ahmed b. Abdiilaziz, 377 Ahmed b. Ali (ilek), 2g4,299,554 Ahmed b. Ebi Halid, 225,227, zz8,55o
Ahmed
b.
AlAeddin, 372
Alieddin Ati-Melik b. Muhammed Cuveyni (bkz. Cuveyni) AlAeddin Muhammed b. Tekiq, S60 Alaf-Fur0gin (Kih-Fur0gan), Io5
AlAii'l-miilk Tirmizi, 398
Esed (Samani), r78, zz6-228,
550
Ahmed b. Ferig0n, z4z Ahmed el-Grrnati,36 Ahmed b. Ham0ye, 265,552 Ahmed b. Hasan, 345 Ahmed b. Hrdrr, 338340, 557 Ahmed b. lsmail, z5B, e59, 263,55e Ahmed b. Muhammed, 6o
Ahmed
b.
Ahmed b. Sehl, 259, 552 Ahnef b. Kays, 84
rffi, r7z, t75, t76, I77, I78,
Algu, 529, 535-542, 564 Hz. Ali, Bz, 83, zo9, 23r,332,34o' 342
Ali (Qagani), I t Ali (Kirmani'nin oilu), zIo Ali (kumandan), 3aI Ali,456 Ali (Iarabi'nin kardegi), 5o4 Ali (Ya'kub b. Leys'in kardegi)' z3z Ali Dar0gi,458
Ali evlidr, tz6, ztt, 2t4, 23t, z6t,
Muhammed Fasih el-Havili'
2+n, 57, 27on. Ahmed b. Nuh b. Nasr, tzz, 267
Ahsikes
Alak-noyon, 44r, M2,4M
Alamut,9
27o,337-339,342
186'
3o5, 336,426, 556
Ahsisek,84,85 Ahq0 (Aksu), 7I, 7z
Ahi-puE, 35o Akkn, ssB Ak $ah, 457,462 Ak Tatarlar, 44o
Akabilin,459 Ak-bura (bkz.Os)
Ak-Biirden,87n Ak-Kutcl,336 Ak-Melik,474 Ak-nbAt, 7r
Al-i Burhin, 349 Al-i Muhtac, z5e
Eskikitaplarim.com
274,
338,342
Ali b. Ali,3ot Ali b. isa b. Mihin, 7, 2rg, 22o' 549 Ali b. Me'min (Ebu'l-Hasan)' 554 Ali b. Me'mfin, I58 Ali b. Muhammed,3or Ali b. Miicihid,5 Ali Sultan, 55 Ali b. TAhir,55o Ali'ed-din Hayyiti, 46o Ali'nin kiiyii, 86 Ali'nin mezan, 36 Alitegin, 3oo, 3oI, 3o2' 3o4, 3o5' 3I4' 3I6-3r9, 3zz, gzg, 556 Ali-tegin b. Abdullah, 3I7 Alkame, 73n.; kalesi, Io3
Almihg, 425,426,5oI, 536' 563 Almihgh Su$nik-tegin, 428 Alp Arslan, e6, 326, 327, 335' 343, 557 Alp Hnn,43B Alp-Er Hin, 438
Karagöz
DiZiN Alp-Kara Uran (Alp-Derek), gr7, g6g, 3ffi' 372,559, 5tu Altalun,5rB
6or
t23, t7g, r87, r95, 2oo, 2o+, 2c,6, 2t2-2r4, 222, 227, 25o, 254, 2go
16+,
Araplar, r, 3, 5, 16, 67,7o,7+,.8r, Bu,
ro3, rr2, trg, r44, r46, r48,
Altan Hin,4rB Altay da$lan,4r7, 5r9, 536 Altrn Defter,47 Altrn Ordu, 64, 65, 528, 543
169, rge, 196-199, 2or-2o3,2o5, 2o7-
2r2, 2t5, zt7, zr8, 224, 227, Aravan, r73
Arbilah, r89
Am'ak BuhAri, z9 Amr b. Cemil, zr8
Archimandrite Palladius, Ardahan,447
Amr b. Leys, 23, z3z, 236-239, 241-243,
Mr,
Argun (Mogol hiikiimdan), 5zg, 524, 5zG Argun (bir oyrat), 5I3 Argun nehri, 439n
44g
3 r
Anbarduvin, rz7 Anciferin (Ancufirin), rz7 AndAk, rz7, rzB Andedi, r49
Anderib, 7o,468,469 Andican, tj2, t73
Andiikin, r7z Anfuren ribatr, rgo Angara,4rT Angren, r77, r&g, rB4, 186, rBB, r89
Anhir,476 Anikfardar, rzB Anis0n, rzB Angemisen, r5o An0g-tegin Garca, 345, 346 Anfizkes, lB8 Aolo-botzile, 4o5
3, 4tG
Argin, r45
Amu-Deryi (bkz. Ceyhun) Amul (Qarcuy), So, 8a-86, r53, r55, 16o, 167, 2r2, z3o, z7B, z9t, zBz, tB4, Amul (Mizenderin),449
41
Arenc, 253
247, z4B, 55r
Am0y,352 Anadolu, 3o Anadolu Selguklularr, Anbar, 83, 84, 93, zo9
274,
5+7-549
Altuntai, 299, 3oo, 3o2,3r3-3t7,555, 556
28g,297, zgE, 316, 352,
916,
r58,
Arg Biike, +96, S18, 533-538, 54o,54r,564
Ari,86 Aris nehri, rBg, 439 Aristeis kabilesi, r73 ArrAn, 537 Arslan (Selguklu sultanr), Arslan
3I,
358, 559
Cizib, 292,299, +7Zn
Arslan Han (Karluk), 4zB,4zg, 467 Arslan Hin Ali, zBB, 554 Arslan Hin Ebu'l-Feth Muhammed, 3go Arslan Hin Ebu'l-Muzaffer Yusuf, 386 Arslan Hin EbO Mansur Muhammed b. Ali el-Asamm, 294,2W,3oo, 3or Arslan Hdn Mahmud, 35r Arslan Hin Muhammed, 355 Arslan HAn Muhammed b. Ali, 555
Hin Muhammed b. Siileyman, r04-r06, rog, rr5, r17, r25, 2t4,
Arslan
295,3+t-343, 474, 558
Arslan HAn Siileyman b. Yusuf (Bu$raTegin), 3r4, 316, 3r9, 32o,323, 42g, 556
Ara[at dap1'977
Anlan-Yil0, Anfid, r46
Aral gcilii, r5B, 164, 165, 256 AralPeygamber, Tg,32t
ArsiibAniket (Anyiniket). rBe, r9r Arulat kabilesi, 49o
Arap, 4, 6, 17, 2o,37, 5g, 65, 6g, lr, lB8o, 83, 84, 86, 88, 95, roo, ro8, r 14,
Ar0, r45
2BB, 2Bg
Aryaniler,85
Eskikitaplarim.com
Karagöz
DiZiN
6oz
ArzankibAd bkz. Razikibid
B
Asan, 439 Asbis, r54 Asrm b. Abdullah
Baalbek, r5o
Bib (Buhara'da), I e8
el-Hilili:o6
Bab (Pap, Fergana'da), t76-r7&
Asib Ovasr, 323 Asmend (Usmend), tzB, r4z
Baba, r18
Asutay, 534, 536, 537 Asya, 39,46,48,53, g4Z, +B2, St3
Bdbig, rzB
Bib-Destdn, 94
Bibiir, 87, 94, 96, r7I-I73, rBz, t8g, Bidan, rzB, r4r Bidgis, zr4, 372,549 Bidiye-i Hurdak, ro3
Aqiyir, 479
Bal
Agnis, rg4, zr5,zz6,44o, S4g Agt, r77
166
Baga, IBz
Bagirkan, 16I, 16z
Agur-ada, 45r Atbaq, r7o, r7r, 338, 339
Ba-sze-ha, 426
Atsrz (Hirezmsah), 35, ro6, 345-355, 558, 559
Avil, r74, r77, r7B Avli, rB, tg, 52, r4o, 2ro, 229, 322,
452,
476
Agafr Harkana, rzo, rzz, rz6 Agbingu, tBB Aqh6bnd, r66,455n.
Zg4,
372,376,378, 399, 4(n, 4r2 Avrupalr, 2, 4c, 46,48, 52, rg5, 424, 4Bz, 490, 509' 535 Avgar, r z6 Awec (Uzec) geEidi, 75 Ayah (Aytah, Aytak), z7B
Ayaz (Alp Arslan'rn o[lu), 335, 557 Ayiz, Cihan Pehlivan, 4ot
Aybugir, I64 Ay-tegin, 358
Bag0nkes, IBB
Ba$dad, 26, 35, 42, 166, rB3, 2tg, 225, 227-229, 23r, 234-237, 242, 244, 245, 254, 277, 3oI, 335, 345, 355, 37o, Z7t, 317, 396, 397, 3gg, 4o2, 447, St3, St4,53o, 55o, 557, 56o, 56r Bafdadek, t66 Bai-r Hurrem,458
Ba$in, 7o,469n, 479 Baha ii'l-Miilk, 473 Bahieddin Marginini, 5I4, 52o Bahieddin Razi, 4rB, 4zo Bahieddin Sim, 367
Bahieddin Muhammed
Aynii'd-devle (Karahanh) 32 r, 323 Aynii'd-devle (Cikili), 338 Aytak (lhtiyareddin), 357, 358 Aynii'd-devle (Karahanh) g2r, 322 Aynii'd-devle (Qikili), ggB Aytak (ihtiyareddin), 357, 358
BihAnrrbatr, 368 Bakrr (Tiiccar) gehri, rz4
Aytag, z6r
Bili-Murgab,
AyyAr Beg (Karluk), 359 AyyAr Beg (Harezmli), 359
Balic, r9z
Azahkes, tB9
A'zam-melik, 465, 466, 467, 478 Azerbaycan, t83, 45o, 537
Eskikitaplarim.com
b.
Mueyyed el-
Bagdadi, 35
Bakrrcrlar (es-Saffirfin), go Baktria, 8o
Bala,5zr B6li Han,438 B3
Balisigun, 275, 276,3o5, 3I4, 333, 386, 387, 3W, 426, 427, 552, 556
Biliyin,
tBB
Balhib, 469
Karagöz
348,
DiZiN BalhAn r48
6o3
Baydar,535
Bimiyin, 7t, 2o7, g6t, 367,375, +q,479
396, 468,
Biyker, 85 BedAked, rz8
B6mkahug, r74
Bedikedi, rz8
Bandimeg, rzB
Bedehgin, 68,69, 7o, 7e,7Z,Bg Bedreddin (Miiderris), g63, 444
Binehig, rBB Bineb, rzr Binker (Biyker), 85 Barab-Sir, r6e BirAb (Fergana'da), r78 Bdrib (isficab'da), rgr Barak b. Yesii-tuva b. Mii'eti.iken b. Qa[atay,564 Barak'ay, 5zB BarbAn, 7 t, 7z Barbier de Meynard,
5
Bargrnlrgkent, tg+, 4o2, 44o, +42 Bargagi, Muhammed b. ibrahim, zB4
Birdize, rz8 Birgin-i ferah, rz4 Barin,4r6, 44r Barkagay (Berkeger), 528 Barkad, z4o
Birkes, 99, tg3, t7g, r&g, zrz
Birmis,47:
Bekmig,543 Bekr b.
Milik
el-Fergani, 268, 553
Bekr b. Vi'il, roo Bekrin kabilesi, 54o
Bel'ami, Ebu'l-Fazl Muhammed, 37, %, I to,
, z6o, z6 I n, 263, 552
247
Ali
Muhammed,
I
I,
25on,
BelAnder6n, I45
B7
BarshAn (BarsuhAn), rzB
Bar0kan,8r, zo5,54B Barulas, 4gE Basar (Bisere, BiserAn), 542
Basba, rzB Baskaklar, 4gz
Bisend, 77
2to,2r2, 4Eo Bitrcir (Baygur), zrB Batr Asya,
Bau Liao, rg
Hin,
Begtiiziin, z8.z, 284-287, 554 BahAeddin (Bamyin hiikiim.), 375 Bahieddin Marginani, 514, 52o Bahaeddin Nakgibendi, r38 Behrim Qibin, zz5 Behrim GOr (Verehrin Y.), zzg, z5z Behrim $ah, g7+
z69, z7o, 553
Barrin, rzB, r3o Barriniye, IzB
Batu
Beg-tegin (Gazneli), 3t7, Z2r Beg-tegin (Harezmli), 45o
Bel'ami, Ebu
Barkirg, I88 Barmig,
Bedreddin Amid,, 4gz, l4t Bedreddin Kadr Han,435 BedyAne (Pedyine), r5z
Beldzuri, 6, zz8
Beld, rz, 36, 38, 66, 69-7r, 8o-84, 88, Io6ro8, rrB, r+4, r+6, rEo, 2oS, 2o7, 2t2, 225, 23+, 2+2, 266, 267, z7r, 278, 2Bo, z\z, zB5, 292, 293, 296, 3oo, 3o2, 3o4, 3o5, 3o7, 3o8, 3Io, 3r4, 316, 3t7, 3t9, 321, 323, 32+, 325, g4g' 347, 353, 358' 367' 368' 374' 975' ggg, 44c, 445' 448, 449' 4%' 47+' 478' s4B, s5r' 557' 559, 56o
Bemickes, ro5, I39, l4l Benikes, I83, rB4, I89,253
528,529,538, 539, 563 Bay,469
Beniket, q32, Mt-443 BenAketi (Ebtr Si.ileyman Divud hammed), 5I
BiyAn, r5o
Benchir, 7o,
484, 5to, 516-52o, 5e5, 526,
Eskikitaplarim.com
7
b'
t
Karagöz
Mu-
DiZIN
6o4
Bend-i Han, 77 Benu Esed (Miihre kaprsr),
Beyrut, ro
IoI,
el-Beyyi, Ebu Abdullah, 17, IB, 34, z6t.
ttt
265
Benir Hanzala, t tz
Bezde, r47, r4B
Ben0nkes, rB5 Beribid, I65
Berigirt,
Bezih0n, reg Biberstein-Kasimirski' z5 Big6n, r77 Bih Aferid, 2to,2t5 Bik, 7z
166
Beriked (Beriked0n), t zB Beritegin, r58, r63, t64 BerAz, zr5
Biki,4t6
Berda'a, 3o3 Berdid, IzB
Bilge Han, Taceddin, 387, 3BB Bilge-tegin (Hicib), 3o4 Bilge-tegin (Bilge Beg), 345
Bereng, r72, r77 Berengi, 77 Berezin, 45, 4o5 Berfahq, IzB
Bilgutay, 4ro Binkan, 75 Binkes, rB4-Igo, r3z
Berkan (Birkan), r66
Berke Han (Borak'ay), 5zz, 528,529,534, 535, 537, 538, 54o,
54I, 564
Binket, rz9 BirAn, I5o
Birkan, 166 Birmes, tzg
Berked, tz6, rz8 Berkenin, t45
Biskin da$larr, I83
Berkyaruk, 339, 346, 557
Biskend, r69
Berlin, 39
Biskes (Biskent, Pskent), t89
Bermeki ailesi, Br, er3
Bistim, 358,446
Berriniye, I4z
Begbegin, r77, t78
Bizans imparatorlu$u, zoz Bizdfrn, r36 Birrin kuyusu, r6B el-Bir0ni, Ebir Reyhan, 42r, to4, tzz, 156, t57, 23r,295, z96 Bisutin, z7o
Beg-Kulag, 5ro Begmin, t5o
Beg-Kulaq, 5Io Boldok-Kasir, 5o7
BethudAn (ButhadAn), r5o
Bolor, 36r Bombay, 5I, 53 Borak, 54I-545
Berg, 87 BerCrket, rgz
Besikiyir,
I zB
Begbahk, 39r,
5oI, 5o6, 5og, 516, 5r9,
5e6,
s62
Betik, 86 Beyhak, 278, S2+,352, 558
Beyhaki, Ebu'l-Fazl, 22-25, 32, 79, 165, 247, 248, 25o, 278, zB3, zB5, zgt, 2g+, 295, 3o2, 3o5, 3o8, 3Io, 3r4, 3rB, 3zo, 322,323,352, 36t
Beyhaki, Ebu'l-Hasan, 23, 33, 34, z6t, 3+9,352' 357 Beykent, r95, 196 Beyli-Ata, r38
Eskikitaplarim.com
BorakEin
Hit0n,
5zB
Bossu arkt, I87
Biiri, 525, 534 Biiri+egin Tamgaq Han, ibrahim b. Nasr, 38, 3zo-324, 525, 554, 556, 5S7
Bretschneider, 4o
B0dine, I68n Browne, z9
Karagöz
DiZiN Bud nbatr, 168
Bulgar,86, r8e, r83, 253 Bulgay, 52o,537 Bulgin Bilge,4z6
Budistler, r95, 4r3, 4r4 Budizm, Ig5 Bugaydid, 166
Bima, ruz Buncikes (Pencikes), 87, 97
Bugurci-noyon , qo7, 4to, 458, 477 BuE,
lt
Bugra Bu$ra
Hin Hirun, 287, 3oo Hin Hir0n b. Yusuf,
Bundiri, (Feth b. Ali), zg, 3o, r8o, 325, 336
276,
Muhammed, 3o4, 3o5, 3r4,
3r6, 3rg, 32o, 325, 34o, 356
Bufriguk, 283 Buh6ra, ro, 14-16, 36, 38, 4r, 66, 68, 8r, Bz, 84, 85, 88, 89,
9t, ror-ro7,
r12,
rr3, rr5-r45, t+7-t49, t52-t54, t57, 167, t75, r87, rgo, r96, zoo-zoz, zo6, ztr, 2t4, 216, 2t7, 22o, 223, 224, 227, 23o, 239, z4o, 244, 246, g1o, 254, 258-26r, 2ffi, 267, z7r,
272, 274, 277-290,
2914,
3oo, 30r,
3o4, 3o5, 3r5, 3r6, 3r9, 325, 335, 337-339, 34t, 3+835o,356, 358, 364, g6s, s67, 368, 376, 977, 379, g9t383, 386, 395, 399, 4o2, +29, 4gt, 432, 434, 436, 437, 442, 452, 455, 4SB, 472, 4n, 4Bt, 4Bz, 5oo-5o4, 5ol, 529, 535, 538, $9, 54r, 543, 545, 547-550, 552-556, 558-56o, 56e
BuhiriL kaprsr, 9r BuhirAh Ali Hoca, 42t, +4t
Buhirihlar kiiyii, r48 Buhir-Hitfer, reo BuhAr-hudit, r19, 12t, rzz, 196,21t,224
Buhir-hudit Bid0n, ro5 Buhir-hudat Buniyit, r r5, r r6, r zz Buhir-hudit Ebff Muhammed, r4o Buh6r-hudit Kini, zzo el-Buhiri, Ebu Abdullah,
15
el-Buhad, Muhammed b. ismail, r3z
BuhAriyin, I48
Birr6b, 77 Burak, 387
Burini,
278-z8r, zB7, zgr,3o5, 553
Hin
I
z8
Burgar, t83 Burhancddin Abdiilaziz, g65, 37 7 Burhineddin Muhammed, 377, 978, 4oz Burkan Kaldun, 534 Bfirke-noyon, 448 Burmaduy, 36 Burnamez, gT,99, I39, r79, e8g,29o, 555 B0geng, 22+,294, {48, 55r
Buthadin, bkz Bethudan Buttam, 75,86, el6
Buzar,3gr, 425,426 Buzgala gegidi, r49, eoz
Buzgim, r5o Buzmican, 97,gg, t44, t45 Buzurcmihr, zt3 Btiram, re9 Biircen, r8r
Btirsin, r eg Biirtene, 379, 38o, 388 Biist, z3e, zg3, zB5
Biitcnin, rzg Biitcyin, rzg Biiveyhiler, B,
g, r t,
Buka Nuga (Buga), 473, 5oo, 535
243, 244, 257, 267,
2ffi, z7o-272, zBr, zBz, 29o, 396, 553
Biiwe arkr, r57 Biiyiik iskender, r, r8z,336
Biiyiik Petro, 486 Byron, 5re
c
Buir-Nor Tatarlan, 4o6 B0kend, r77
r8z,
r83
Bulra Hin Hir0n b. Musa, 62, 273, Bu$ra
6o5
Cabgfrkes, IB7-t89 Cibir b. Hirfrn, z3I
Eskikitaplarim.com
Karagöz
DiZiN
606
Cab0zan, r8B CAcen,
386, 392, 394, 44o, 44t, 445, 557,
t3I
558
CAc-r0d, t44, t45
Cendli $ah Melik, 556
Ca'fer nbau, 168
CenAkes
Ca'ferbend, zg8
Cenkent harabeleri, r93
Ca'fer-tegin, 288, 292
Cennibi,54,93
Cahun,63 Cahzen, rz9
Cer-kurgan, 76
Cahzene, reg
Cerrih b. Abdullah, zo4 Ceryib (Penc nehri), 68,
Cerm,69
Cikerdize, 93, 94, 438 Camuka, 4oB,434
Canbahk, 385 Cankent, rg3 Ciniler (Ozbekler),
Hitfrn,
zg
Ceyhini, Ebu Abdullah Ahmed r
39n
Caykan Miiren, 536 CAz, 165
Cebe-noyon, 425, 426-428, 444, +45, 447r r7
z5g, z6r, 264, z7o
Ceyhini, Ebn
Ali
Muhammed, 264, z7o,
Ceyhini, Eb0'l-Fazl Muhammed b. Ahmed, 37, zB5
r74
Christensen, A, e8
rrr
Cida-noyon, 44I
4o2, M3-445, 45t, 457, 462-472, 476, 478,485, 53o CelAleddin Ali b. Hasan Zend|495
Cifer (Gifer)
Cidgil, r77, r83
t2r,
t+2
Cigerbend, r54, I55, 167, 168, zg8
Celileddin Biheni, 535
Cigerbend nbau,
CelAleddin Hasan, 398 Celileddin Kadrr HAn, 39o Cel6leddin (Semerkant $eyhiilislamr), 4oe
Cihin Pehlivin,4or
Celileddin Muhammed, 358, 56r Celiyir kabilesi, 444, 4gB, 51 3
kiiyii,
Mu-
CeyhAni, Eb0 Abdullah Muhammed b. Ahmed, 13, r4, r t4, 2r2n, 243, 2+7,
Celileddin (HirezmEih), 4r, to2,357, g96,
Celdeme
b.
hammed, z7o,285,553
552
456' 483
CelAl-Dize,
-73
el-Cevheri, 54 Cevheri Liigatr, 5o7
Car$, ro4, r5z
Celilibid,
7 r
Cegir, 165 Cevher
Can kalesi, rg3 Can suyu, 87
Cedid soka$r,
kiiyii, rB3
rB7
Cikem, t48 Cikil, 338 Cilanuta bolaz; 432 CinAnckes, r84, tB5 CirAhagt, rz9
Celme,4o7
Cird, 9o
CemAl Kar1i, 2c, 54, t72, t74, 273, 288,
Cit, 164,
355, 386, 3go,426
CemAleddin Ali b. Yusuf el-Krtfi, 3r Cemileddin Hocendi, 5zr
Cemileddin Omer, 39'6 Cend, 166, tg4, 276, 3rB, 335, 347, 35t,
352, 356, 3to, 363, S6S, 166, e69,
Eskikitaplarim.com
167
165
Cizek, r79, r8r, rB7
Cuqi, 4r, 55, r94, 394396, +tt, 4t7, 425, 426, 4gr, 432, 439-44t, 454, 456-4b, 462, 4Bo, +89, +Bg, 5rz, 5r9, 5zB, 539,543, 544,562-564 Cuci Kasar, 4o7, 4ro, 4gB
Karagöz
DIZiN
6o7
Cugililer,5r,55
a
Cugi ulusu,52B,539 Cudey b. Ali
Kirmini,
2og, 2ro
Cndi,47o C0 Gugec (Cuybaru'l-irid), I ro
Cfi-i Mirliyin (Mevaliyan), r r5, r I6, z7B Cumugligff, rgrn CunkanAhagga, 166
Curgit,4r6
QalaniyAn bkz. Saganiyin
Qafan-rfrd, 75 Qagatay, 43, 45, 50, 53-55, 57, 146, 416, +t7, +97, 442, +52, 453, +56, 4SB, 459, 4tu, 462-464, +ffi, +ll, +b, 483, 485, 487, 489, 499, 5or, 5o55oB, 5ro, 5r3, 5rB, 5r9, 524, 525,
53r, 534, 535' 54r, 542' 544-546, 56e-564
Curgitler, 4zB
Qalatay hanlan, r7r
Curtius, 88
Qagatay ilgigiday,
Cuvitius, BB Cuvire bkz. Huvare
Qa$atayiler,
Cuveyni,
9, rr, 33, 39, 42, 49-45, 5r, 6,
gt,
172, 347, 349, 35r, 352, 356,
359, 365, 966, g68, g@, 972376, 378, 3Bz, 383, 38539I, 393-395, 397,
+rr, 4r7, 420-+25, 43o, 433-440, 47;5, 45o, 455' 456' 458, 4to, 46r, 463-466-47t, 479, 474, 479, 48r, 4go, 4gt, 495, 497, 5oI, +oo, 4ot,
43t,
5oe, 5o6, 5o7, 5og, 514, 5r8, 522, 524,528,538, 546
Cuvik, r5o CuvikAn, 163 CCrbak, r5o
Ciybir (Nesefte), r29, r5o C0ybir (Buhara'da), r r7, 339 C0ybir (Semerkant), r zg C0ybir-Bekir arkr, r ro C0ybar el-KavAririyin, r ro C0zcAni, zg, 24, 26, gg, 4t, 42,62, 36t, 368, 387-389, 393, 394, 396, 4r8, 422-424, 428, 429, 434-$6, 437, M4 ++6, ++8, 449, 452, 46r, 464-466, 46E-470, 478, 479, +BZ, +BS, qg9, 499, 5r4, 522, 525, 528, S2g, Sg2, 534
Ciineyd b. Abdurrahman, 3o6, 548 Ciineyd kaprsr, 186
Ciircin,
235
Ci.irciniye (Gurgeng), r58 CiircAniye Giili.i, r 58
Eskikitaplarim.com
5rn
5re
Qaf,atayhlar, 5 r, 52, 55 Qagrrik (Qagrat), r65
Qa$n Beg, 3t7, g2o, 324, S2l, g2g, 234, 357
Qalrr Hin, Celileddin Ali, 356, 357, 559 Qakrr Oguz, r65 Q'am nehri, 385 Qanay,497
Q'ang Q'un, 4c, 93, 94,4r3-4r5, 4r7, 4r9,
426, 4zg,
$$ $g
475-48t, 484,
486, 5oz Qarg0y, 85
Qarhk Rusya, I44 Qirek, t77 Qekga (Qekqek), r49
Qekdnlik ($ekdnlik), r49 Qerbi, 4o6 Qeriker,
7 r
Qermengin (Sarmencan), 76 Qegme-ib,98 Qigin Korgi, 5o4 Qihir, (Sihnr), Iz5 Qile deresi, r 75
Qimbay, roe Qimket, rgrn Qin, 6, 19, 39, 4c, 43,44, 46, 52, 58, 6r, 67, 8r, 9o, tog, t24, 19'6, zor, eo3, 2o4, 2rr, ztz, zr8, 25+, 2SS, 2gt, 2gg, Zo+, 3o6, 3e5, 333, g4t, 395,
gg4, 4o5, 4t2,
4tg, 4t6,
4tB-422,
426, 4zg, 476, +77, +8+, +86,
Karagöz
+b-
DiZiN
608
DAri b. Kabis, z8r
498, 5or, 5o6, 5r3, 5r5, 524-526, 532-536, 542, 543, 545, 546, 549,
Dargi, t54
564
Dargin, r54, 168, zB9
Qin Tiirkleri, Qingay,
Dargan-ata, t54
37 r
Darius, So
4r+,4rs
Qing-Sang-Taifu, 535
Dar0gan, r54
Qingiz Hin, 4r, 4I-45,47, 50, 55' 60, 62, 79, Bz, Bg,9I, 93, ro6, rr5, I33,
Dar0gAn-ata, r54
385, 392, 394-396, 4o5-4tt, 4t5-+37, 439-4+2, 444' 445, 447-449, 452-+56' 458,
4tu,
46c-464,466-469, +7t,475-
483-487, 489, 49o, 492, 495, 497, 498, 5oo, 5o5, srt, 5t2' 5t7, 5r8, 5zo, 524, 534, 538, 539, 54o,
48t,
sto-563
Qink, r64 Qinkay,5o5, 5Io,5I I,5r4, 5t9,563 Qinliler, Z, 4c, 44, +6, 47, 55, ro2, 2o2'
2tr,2t2, zt7,
476-478, 497, 523
David, 53r Davud b. Abbis
(Binic0ri), 8r,
55o
Davud Peygamber, 5r5 Davud K0g+egin,34o
Dirzengi,77,318 de Goeje,89, I I
r, t+t, t57
Debfisiye, r02, r03, t2g, t34, tZS, rS7, 2c6, 253, z8g, 3or, 3t5, 494, $6, 555
Deguignes, 6r De$irmen (Tahine) arkt, r t
Qin-Timur, 44o, 482, 49I, 5 to
Dehin-i
QirEik, r77, r83-I85, I87, r88, zt7, 48t,
Delhi, z r, 478, 532
r
Eir rrbatr, r68
Demir Kapr, 77, g9, r4g, rgo, 2o2, 3r9,
549, 562
Qopan-Ata, go Qotkal, r77, I83 Qu nehri, 475,52o,532 Quguqak, 34I
477, 478' 536 Denav, 76, 78 Derbend (R40, Z+ Derb-Vassif, I53
Qurge, 4o
Derhis, 16z, 163 Dersin, I63
QOr+e[in, r7o Qust, r77
Dervizce, ro8, ro9, Dewize-i Kig,9t
Qul-i Celili, 47o
rtr, rt7
Dervez, 68
D
Derviz, I3o
Deskihan-His, I6o
Dabik, 254
Degtek, r15, r16
Dab-Habegi b. Alt0ntak, 346 Da$ kaprsr, r 7o
Dev Kesken, 164
Dahfend0n, t2r, t2g
Devletgah, zB, z9
Dahhik-r MirAn, r47n DimgAn, 358, M9
Deylem, 23o,2Zt Deylemliler, 2fu, 339
Dandanakan, 26, 323, 556 Danfaginkes, r85
Deyrii'l-Akul, 235,
Dinigmend, 25o, 519 DAnigmend-hicib, 432, 455, 456, 5to Dargam,87, g7, gB, I3r, r35' 348
DrmaEki, 53 Drg Seng-gerdek, I45
Eskikitaplarim.com
DevletAbid, M7,45o
55 I
Drmagk (Semerkant yakrnrnda), 93
Dicerkerd, r77
Karagöz
DlziN Didegi kiiyii, r4B Dih-i biiziirg, rz4n Dih-i Ezrak, 169 Dih-i nev (Yeni kiiy), 76, rge DihistAn, 228,357,358, 3to, 559 Dihkan,3zB Dihkan ktigkii kaprsr, 186
E Ebfr Abdullah, 239,24o Ebi Abdullah (Harezmqah), z8z Eb0 Abdullah Ahmed, zB5
Eb0 Abdullah Muhammed b. Abdullah eg-$imini, 337 Eb0 Abdullah Muhammed b. Ahmed elBuhAn el-Guncir, 15, 16 Ebfr Abdullah Muhammed b. Ali Tirmizi,
Dihkanlar soka$r, r r4 Dimes, ro5, rz9 Dinever,
609
z
79
Dineveri, EbO Hanife Ahmed b. Davud, 7,
Eb0 Abdullah Muhammed b. Kerrim, 309
Ig8n
Eb0 Abdullah Muhammed b. Yusuf el-
Dinkot,4To Dirhem b. Hi.iseyn, 233 Dirhem b. Nasr b. Silih, 233 Dirizdeh, r48
Harezmi, g Eb0 Abdurrahman Mu'Az b. Ya'kub, r53 Ebrl Ahmed el-Muvaffak, bkz. el-Muvaffak Eb0 Ahmed ribatr, r79 Eb0 Ahmed b. Sa'id el-Kidi, rB
Divar-r I(yamet, 93
Diyir-r Rum,33r,353
Ebn
Dizek, r3o, r79, r8o, r8r, rB4, 253,2g9 Dogan
Hin,
555
Ebi Ali Ahmed b. Muhammed,
Do$u Mo$olistan,4o7
Do[u Tiirkistan, 20, 3oo-3o2, 245, 385, 39r-393, 42o, +28, 52o,
376, 536,
56r, 562 Dokolku Qerbi,49o
Dorn,
zgr4
Drouin, E, ze3 DigAc nbatr, 168 Duldul-atlagan, r55 Dunganlar,46on
D0rbiy bkz.
Tirbiy
Durun,455 Duvana, rgo
Diiciken, r5o Diizbiri, 3or
Ebn EbO
227
, 273, 55o
6r, 62, g9z, 42g,
469,49r,5or,5o9
Dozy, z7
z6o
Ebn Ah Hasan b. Muhammed, 3ro Ebff Ali el-Mansur, e9r
A[
Muhammed, z7o
Ebi Ali Muhammed b. isa DimgAni,
Do$uz-O$uzlar, zr7 , zt&,
Don nehri, 527 Donner O. Prof, zz3
246, 266-:68, 27t, 272, 276z8r, 283-e85, zB7, zgz, 552, 554
Ebri Ali Qagani, 22, 262, e65, 55e, 553
Dogu Asya,33r
D'Ohhsan, 42, 55,
A[, tt,
44t,
279
Amr Muhammed b. Esed, 259
Eb0 Bekr, z6o Ebir Bekr (halife), zzo Ebfi Bekr Ahmed el-Cimici, 387 EbO Bekr b. Ebi Eg'as, z6r EbO Bekr Husayri, 3o5 Eb0 Bekr Kellabidi, 34r Eb0 Bekr Mansrlr Bersahi, 16
Ebir Bekr Muhammed b. Ali er-Rivendi bkz. Rivendi
Eb0 Bekr Muhammed b. Ca'fer en-Naryahi, bkz. Nargahi Ebu Bekr Muhammed b. ishak, 3o9, 3ro Eb0 Bekr Muhammed b. el-Muzaffer, c6o Eb0 Bekr b. MuhtAc Qagani, r r Eb0 Ca'fer Muhammed, 266
Eb0 Ca'fer Muhammed b. Cerir et-Taberi,
Eskikitaplarim.com
Karagöz
DiZiN
6ro bkz. Taberi
EbO
Ebrl Divud Muhammed b. Ahmed (Belh
Mihnef,6
Ebir Muhammed Abdullah b. Osman el-
hikimi), z4z
Visrki, 277
Ebfi DAvud Halid b. ibrahim, 2to, 2t2, 2t5
Eb0 Muhammed Ahmed, 266
Eb0 Muhammed Mahmud b. Muhammed
Ebfr DAvud ibrahim b. Salih, 549
b. Arslan el-Abbasi el-HArezmi, 34
Ebff Divudiler, e5o Eb0 Hafs, ro6, ro7, r r2, 239, 55o
EbO Muhammed Talha
Ebi Hafs kurgane, 5o3 Eb0 Hafs Omer b. Muhammed en-Nesefi,
EbO Mi.islim, 89, ro8, 2og-2r5, 224, 229,
el-
44'
548,549
Ebfi Miizihim Suba' b. en-Nadr es-Sukkari,
t7 EbO Hanife, 3o9, 32o, 349
IOO
Ebfi Nasr Ahmed b. Muhammed b. Ebi
Eb0 Hayyin et-Tevhid, 9 Ebi Hitim YesAri, z4o
Zeyd, zBg,554
Ebfi Nasr Ahmed b. Muhammed el-Kubi-
EbO HiEam el-Kinani, ro8, rog
vi
Ebi ibrahim Cubir, r ro
15
Eb0 Nasr Ali b. el-Vezir Ebu'l Kasrm Hi-
Eb0 ibrahim Cirbiri, 339
Ebi ibrahim ismail, 288 EbO ibrahim ismail b. Ebi Nasr es-Sa{Iir, 337
betullah, I r Ebfi Nasr el-FAribi, rgz Ebfi Nasr Mansur b. Baykara, e68 EbO Nasr MiqkAn, 24, 3oB
EbO isn Muhammed b. isn, 79
EbO Nasr Muhammed
Eb0 ishak ibrahim, 3zo Ebfr ishak ibrahim b. Hilnl, 9 EbO ishak ibrahim b. ismail, 34r
Abdulcebbir
Ebi Nasr Siileyman
el-KAsAni, 338
EbO Nu'mAn, 89
Ebfr ReyhAn Muhammed b. Ahmet
Ebfi ishik ibrahim b. Muhammed el-Firsi el-istahri bkz. istahri
Ebfi Mansur b. Abdurrezzak, z69,
b.
Utbi bkz. Utbi
Ebrl ishak Muhammed b. Hiiseyn, 3o8 Ebir ishak ibrahim b. el-Abbas es-Sili, r6
e7o,
553
el-
Bir0ni bkz. Bir0ni Ebi Sa'd Mansur b. el-Hiiseyin el-Abi, 9 EbO Sa'id (ilhanh hiikiimdan), 49
Eb0 Sa'id Abdulhayy b. Dahhik Gerdizi, bkz. Gerdizi
Ebri Mansur Qagani, 261, 267
Eb0 Mansur Hiiseyn b.
b. Abdullah
Huzai, zz4
Muhammed
Se'ilibi bkz. Se'alibi Eb0 Mansur Muhammed b. Abdurrezzak, z68, 553
el-idrisi, r6 EbO Sa'id Bekr b.
b.
Mut isficAbi, 284 Eb0 Mansur Muhammed b. Uzeyr, 553
Ebi Mansur Nasr b. Ahmed,
bkz. Nasr b. Ahmed Dbfr Mansur Yusuf b. ishak, z68, 553 Ebfi Me'ili Muhammed b. Ubeydullah, zB
Eskikitaplarim.com
Milik el-Fergini,
Ebi Said Meyhini,
Ebi
Ebfr Mansur Muhammed b. Ali, zg'4
Ebu Mansur Muhammed b. Hiiseyn
Eb0 Sa'id Abdurrahman b. Muhammed 267
332
Salih Mansur b. Nuh, bkz. Mansur b. Nuh
Ebir Sibrk
Tabini,
3eo
Ebn Sehl nbatr, 168 Eb0 $ugn (vaiz), ggz Eb0 $uci Ferruhgih, 357 Ebi $uci Muhammed b. Hiiseyn, 34 EbO Tahir Hat0ni, 28, z9 EbO Tayyib Sehl b. Muhammed, zgr
Karagöz
DiZiN Tihir Hat0ni, z9 Eb0 Tihir Abdullah b. Ahmed Tabini, Eb0
3t4 Ebi Tihir b. ilk,
Miisenni,6
mai, zo
EbO Ya'kub Sekkiki, 5oo
Ebfi Ya'kub Yusuf el-Buzencirdi el-HemedAni, 399 Eb0 YfisufYa'kub b. Ahmed, zz7 Eb0 Zeyd Ahmed b. Selh el-Belhi, rz
Ebi
Eb0 Zeyd Omer b. $ebbe en-Numeyri, 5 Ebiverd, e8r, 289, 555, 562
Ebu'l-Abbas Abdullah, bkz. Abdullah b.
Tihir Ebu'l-Abbas Ca'fer b. Muhammed el-Mus-
tnffiri, r7
b. Ahmed
307, 555
Ebu'l-Abbas Fazl
b.
Ebu'l-Fut0h Berekit b. Miibirek b. ismail, zB Ebu'l-Gizi, t 5+, t62, 427, 482 Ebu'l-Hiris Muhammed b. Ahmed b. Fe-
rigin,
Zeyd Belhi, 13,264
Ebu'l-Abbas Fazl
Ebu'l-Feth il-Arslan bkz. il-Arslan Ebu'l-Feviris Abdiilmelik, bkz. Abdiilmelik b. Nuh
Ebu'l-Fidi, z, 53 Ebu'l-Fut0h Abdulgafir b. Hiiseyin el-Al-
338
EbO Ubeyde Ma'mer b.
6rr
el-isferiyini,
Siileyman et-Tusi,
zr9, 549 Ebu'l-Abbas Me'mfin b. Me'm0n, 295 Ebu'l-Abbas Me'm0n b. Muhammed, e8e r rB,
r4, z7z
Ebu'l-HAris Esed b. Hamd0ye el-Versini Ebu'l-Hiris Mansur, zB3 Ebu'l-Hiris Muhammed b. Ali, eg7 Ebu'f-Hasan, 272,554 Ebu'l-Hasan Abdurrahman b. Muhammed en-NigAp0ri, t6 Ebu'l-Hasan Ahmed b. Muhammed, bkz. Emirek Beyhaki Ebu'l-Hasan Ali, zBB, e95 Ebu'l-Hasan Ali b. Zeyd, 33
Ebu'l-Hasan
Ali b.
Sa'id
er-Rustufagni,
r39
Ebu'l-Abbis es-Saffah, zr z Ebu'l-Ali Ahval, 3z
Ebu'l-Hasan Beyhiki, bkz. Beyhaki Ebu'l-Hasan Harakani, 332 Ebu'l-Hasan Himuli, 285
Ebu'l-Eg'as, zz7
Ebu'l-Hasan Heysem Nibi,
Ebu'l-Fazl Bel'ami, bkz. Bel'ami Ebu'l-Fazl b. el-Amid, 9 Ebu'l-Fazl b. Ebi Yusuf, e6o
Ebu'l-Fazl
b.
Muhammed bkz. CemAl
Kargi
Ebu'l-Fazl Muhammed, 37
Ebu'l-Fazl Muhammed
b. Abdiilcelil
es-
275
Ebu'l-Fazl Muhammed b. Hiiseyn Beyhaki, bkz. Beyhaki
Ebu'l-Fazl Muhammed es-Siilemi, 264, 552
Muhammed
Ebu'l-Hasan Muhammed b. Sufyan el-KelemAti,274 Ebu'l-Hasan Nasr, I7o Ebu'l-Hasan Nasr b. ishak, e5B Ebu'l-Hasan Nigip0ri, r rB Ebu'l-Hasan Sa'id b. Hitim el-Usbiniketi,
Semerkandi, r7
Ebu'l-Fazl Muhammed
b.
3z
Ebu'l-Hasan Sabit b. Sinin es-Sibi, B Ebu'l-Hasan Simc0ri, 27t, Sb3 Ebu'l-Hiiseyn Ali b. Ahmed es-Sellimi bkz. SellAmi
b.
Ubeydullah
Bel'ami, bkz. Bel'ami Ebu'l-Fazl S0ri,313 Ebu'l-Ferec, 2, 3t, 527
Ebu'l-Ferec Muhammed b. ishak en-Nedim, bkz. ibnii'n-Nedim
Ebu'l-Hiiseyn
Hilil
Hilal b. el-Muhassin
bkz.
b. Muhassin
Ebu'l-Hiiseyn Muhammed b. Ahmed, z6r Ebu'l-Hiiseyn Muhammed b. Yahya, z6r Ebu'l-Kasrm (Saganiyan hiikiimdan), 3r8,
Eskikitaplarim.com
3r9
Karagöz
DiziN
6rz Ebu'l-Kasrm Abbas b. Muhammed Bermeki, 285
Ebu'l-Kasrm Abdullah b. Ahmed el-Belhi el-Ka'bi, Iz Ebu'l-Kasrm Abdullah b. Ali el-KiSAni' 49 Ebu'l-Kasrm ibrahim b. Abdullah Husayri,
el-Hiiseyni, 3o Emirek Beyhaki, 324 Emze,
167
EnderAstin, t57, t6g Endh0d (Endhuy), 85, 3rB, 358, 373, 387, 444, 559'
3t4 Ebu'l-Kasrm Kesir,3Iz Ebu'l-Kasrm Mahmud, z8r Ebu'l-KAsrm Muhammed b. Ali imiri, e6 Ebu'l-Kasrm Semerkandi, 334
Ebu'l-Kisrm b. Havkal, bkz. ibn Havkal Ebu'l-Me'ili Muhammed b. Zeyd el-Ba$dadi, 34o
Ebu'l-Muzafler Muhammed b. ibrahim el-
b.
Ahmed,
273
5tu
Endicdrig, T r, 7z Enfikferder, r3o Erbincan (Rebincen),
Erdebil, tS7,4So Erdehive, 16z, 163 Erdehuqmisen, 16o, 16r, 169 168
Erdlinkes ($al), IZZ Erdlinkes (FergAna), r77, r$g
Erdmann,6I
Elcezire, zz4
Esengin arkr, 93, 94
Elgigidny, 5r3, 53o, 53I, 563 Elekgi Mahmud,5ot
Esfizir, 94
Emdize, rz4 Emevi, 26, 2o4,2o;6,2ro,245, 547 Emeviler, 4, rg7, 2o3, 2o9, 2ro, 2t3, 245,
Eskibaf, 146 Esmend, I4z
Emil, bkz. imil Emin (Halife), z rB, 224, 549 Emineddin Harevi,4zz Eminii'l-Miilk, r rg, 448, 463, 47 |
Emir, Emir Emir Emir Emir Emir
16z
Hiiseyin, 4zo ismail, Iz6 Kurmigi, bkz. Kurmigi Mahmud imAdi, z6 Muhammed b. Mahmud, 3o4
Eskikitaplarim.com
I3I,
Er-Buka pehlivan,458
Ebu'l-Muzaffer Muhammed b. Lokman b. Nasr b. Ahmed b. Esed, gz Ebu'l-Muzaffer Nasr, zo Ebu's-Sic Divdid, I83 Ebu'g-$eref Nisih b. Ca'fer el-CurbizekAni, zl Efriva, bkz. Feriva Eftalitler, rol, I13, rgg
274
IoI, Io2, I29,
t34' I39
Erdekuvi,
Bargagi, z9g,284,554
Ebu'l-Muzaffer Muhammed
Emir Sadreddin Ebu'l Hasan Ali b' Nisrr
Erf0d, ro3 Erkend (Riikiind), I79, t8o Ermende, t8e Ervin, Izt, rz3
Esed b. Abdullah el-Kasri, 5,
8t'
Bz'
2o5, 2o7, 2o8, 2og, 225, 2&]', 548 Esed b.
Simin-Hudit, zz6
EskAn, bkz. Sekin
Esrid, t44 Eqref b. Muhammed es-Semerkandi, 34e EEres b. Abdullah es-Siilemi, zo5, 548
Esterabad,
16
Eutychius,
7
Evhadeddin, 4oz Evliya-ata, zrB Eyvec, 75
Eyyirb Kapltcalan, t74 Eyyfrb b. Hassin, I Ie Eyyub Peygamber r74 Ezakiel, 33
Karagöz
BB,
DiZiN F
6r3 Fegidizc, 95
FAg, 13
Feknin, r8r
Fagandiz (Fagandize), r 3o Fagdin (Fagdiz, Figdiz), r3o
Fen-Deryi,87
Fagitisin (Fagitfisin), r3o Fagifed, r3o
Fenked, r5o
Fenek, gz
Feric0n (Feriqun), I47 Ferine, rer Fer6tegin bkz. Beritegin
Fagkes, r8z Fagsadere, ro6
Fahreddin Dizeki Buhiri, 4zz Fahreddin EbO Abdullah Muhammed b. Omer er-Rizi, 33, 454 Fahreddin Habeg
inin
Ferive (Efrive) FerAviz, r2o,
,
t67
, zg7, 328
t2t, tgt
Fercayi, r3o Ferded, r3o
en-Nesevi, 45e
Fahreddin Mes'0d, 36r
Ferehgeh,
t2t, t2S, rz4, 167,zt6
Fahreddin Miibarek-gih b. Hasan el-Mervu'r-r0di, 39, 366, 454
Ferenkes,
lor,
Fahruddevle, 9,272,282 Fiik, 246, 269, 27 t-273, 27 5, 277-287, 554 Falgar, r83
Fergana, to4, t6g-r72, t74-179, rBz, rB3, 2or, 2o2, 2o4, 2o5, zo8, zt7, zt&,
Fimin, r3o Firib, rzrn
zzz, zz6-zz9, 239, 254, z6o, 547-550' 552
Ferhin, rgo Ferhirdize, r5o
Feridin,
(Semerkant'ta), r30
z3
r
Firibi,
Ferid0n Guri, 459 Ferigfrniler, 83, z5r, 36r Ferrirh, zz4
Fircek, r r7
Ferruhgid, 9z Fervin, bkz. Pervin
r 78, r gr-r93 bkz. ebrl Nasr el-Firibi FArin, r34
FArAb (isficAb'da),
Firs, 5, 53, 57, 82, 234-46,254,272,
447,
55r Fnryab, 83, 84, 85, r4B, r49
Ferzimisen, 95 Fegidize arkr, r ro
Fig0k, I3o Figirn, ro9 FAtrma,5r2,5I3
Fevrin, t3o Feyy,98, ro2, I3o
Fitmi hilifeti,
Fickes (Ficekes), r5o
Feyzibid, 6g, I +, lB
26t, 262, 2gt, 325 Fitrmiler, 235, 2gt, g2S
Fazl b. Sehl, 218,224
Fil (Fir), 156, r57 Filistin, r75 Fir, bkz. Fil Firabr, rz4
Fazl b. Stileyman, bkz. Ebu'l-Abbis Fazl
Firin,
Favrin,
r
eB
Fazl b. Kavfis, ze7
b. Siileyman
Fazl b. Yahyi el-Bermeki, 227, 549
Fegask0n, ro7-Iog
275,
3o5, 336, 339, 389, 392, 44+, 5t4,
Firib (Buhara'da),86, 87, t23, t25,258 Firib (Fergana'da), r49
Firib
r8B
Feresked, rB8
tt4, 2r8, 2tg,
363, 364
Firdevsi,3Io Firuzbagar,469 Fiyidesirn, r3r
Fliigel,4
Eskikitaplarim.com
Karagöz
DiZiN
6r4 Franklar, 48
36t, 37+, 375, 398, 429, 445, 463465, 468-47r, 479, s1t, 553, 559,
Fransa, 53o, 53r,563 Frederick II., 424
56r
Frinkent, tor
Gazneli devleti, 316, gr&,3zt,3zB, 36r
Ffrmi, 36o, 36e F0rfire, r3r
Gazneli Mahmud, 2c.23,26, 65, 83, r73, 277, z8z-286, 289-293, 295-299, 3o2-
3rz, 316, 3zo, 9z6, 927, 343,
Fuyazsin, r3r Fiiveydin, r5o G
Gadrink, Gagen,
rBB
GazneyAn, t5o
I3t
GahugtuvAn (Kahugtuvin),
Gilik-Endiz,
352,
50r,5o2,554-556 Gazneliler, zo, 26, 52, 248, z5o, 257, 3oS, 306, 3r2, 3r3, 3r5, 32o, 324, g2g, 312,334,36r, 557
r
z3
rBo
Gedived kaprsr, 9z Gence, 245
Gerden-HAst, r59n
Gandib, r7z Gannic, IBg
Garcistin, r4o, 25o, z8t, 3r2, 345, 3fo,
Gefiiz, zg4, zBg, 47o Gerdizi, rr, 13, 14, 18, zz,23, e8,52, r93, 2r4, 215, zzz, zz6, 23o, 232, 234, r3B, r3g, 246, 256, 264, e68, e69, zB4, z&g-zgz, 294, 2gS, 3oo, 3o2,
375,468, 479,48o Gardiyan, rqo
32r Gerken, 74
Garabhagne (Garamhagne), r 55 Gercend, rBg
Gardmin, 16z, 163
Gemrt,74
GardyAn, r5o
Germenlar,4o
Garkerd (Guzkert), r89, rgo Garsu'n-Ni'me Muhammed b. HilAl, g
Grtrif b.
Giryibe,7r Gassin b. Abdid,
Grtrili dirhemler,
el-Grmiti bkz. $ihabeddin Ebi Abdullah Ati el-Kindi, ztB, czo, 222, 222, 5+9
z16-227, 55o
22 t -229, S4g
Gagid (Gagide, Gagti, Gagite), r3r
Gryiseddin, 36o, 36r, 363, 365, 367, 368,
(Gitfir), 9r GivhAre, r55, 156, 16z, 166
GryAseddin Mahmud, 975, 376
Giv-Hitfer, rzo
Gryiseddin Muhammed, 375
Gavgfinc, 166
Gryiseddin Muhammed b. Mahmud (Sel-
g7z,984,
GiLtfer
Gavur kale,
t6tn
Gaza, t&z Gazak (UgruEana'da), r8r Gazak-($ag'ta), rBB GazAn (Gazina), 47, r3r Gazin Hin, 46, 48, 5I
GazikAbid,5I3 Caziniz, r66
Cazne,23, zB,7r, 234, z5o, z69, z7o, z8n, 285, zgz, z96, zg7, 299, 3o4, 3o5, 3o7, 3oB, 3r4, 316, 323, 324, 347,
Eskikitaplarim.com
5fu
Euklu), 355
Gryiseddin Pir $nh, 447, 454 Gicigen, r84 Gifer, IzI GijduvAn (Gucdevin), Iz6 Gire arkr, r55 Cigti (Grgta, GrEeti), r3r Git kiiyi.i (Clit), 164
Git,
165
Gryiseddin Guri, 56o Gobihg (Giizelqehir), 427
Karagöz
DiZiN
6r5
de Goeje, MJ., Z, 14, g7, 146, 16o, 16r,
267, z7z, z7g, z&t, z$z, zB4, zB5,
186, r87
3zz, z6r,26r,367
Goldziher, z7
Grizginin,
Gori-trap, 47o
Cuzkent, r89 Giirbend, Tr
Gosset, 527
83
Grek, Bo, zr3
Giirciiler,45r
Greko-Baktrian imparatorlu$u, 69, Bo G0bir,87, roo
Ciireck, r3r
Cubdan (Gubdun), 99 Gffbdin, t46, r47, t5t Gucdevin (GucduvAn), rz6, r3r Gudfer, rzo
Giiyiik, 43, 427, 485, 493, 5rz-5r8,
Gudse-ordu, bkz. BalAsigun
Habeg Amid, 456, 5oo, 5o9, Habib b. Miihelleb, r48
Cuftin,
78
Guirgas,
7
Giirhin, 348, 360,
H r
9, 535
Habiqin,3SZ,3S4
Hicib ilmengii, 282, Hicib Karaca,4BT Hicistin, r76, r86 Had
$irtn, ro7, ro8 Abri, 24, gz,
HAfrz-r
Gurgin (Gurcin), z7z, z9t, 357, +St,
283
HAcib Taq, z7r
5to
Gurcmin, 95 G0rek, ror, zt>o, zo4, zo6 G0reqk, r3r 473,
553, 559
Gurginc (Urgenc), r54, r56-r6r, r63-r69, z5t, 256, z8{], z8z, 297, 372, 375, 379, 3BB, 454, 455, 457-462, 4Bz, 500
Gurgen nehri, 45r
Guri Gryiseddin, 454 ro5
Gurlen, r6z
Gurminevi, r3r
Gurzuvin (Giirzivin, Giizervin), Sg, 4r, 468,4fu Gugdin, r3r
58, gt
Hafs b. Mansur Mewezi,
,
t 49, 224
T
Hihser(Hihasr), r3r Hakence, 13r
Hakim-ata, 162, 39g el-Hikim kuyusu, 168 Hakk-rih, ro6, ro7, rrz Haliglar, $6,465,474 Haldverd,7z,77 Halican, 165 Halilullah, 79n
Hamdullah b. Ebi Bekr Miistevfi Kazvini, 18, 32, 35, 38, 52, 53,
56, 168, 176,
332, +oo
Hamdfine, r r r H6me, rzz Hamidp0r,434 Hammil MerAgi,4zz
Cugec ($irgiran) kaprsr, ro8-rog
Guveydin, r5o Cuzar, r46,452 GuzeEferder (Guzegferd),
5 r 4, 5
Haccic, zoo, 4rB Haccic kaprsr, r58 HAcib Arslan-Yaln bkz. Arslan YAl0
Gurlular, 32, 33, 4t, 36r, 367, 368, 372375, 382, 396, 398, +o2, 425, 43t,
Gfiriyin,
5zo,
52t, 524, 53o, 53r, 562, 563
Guldursun-kale, r66n Guncir, r3r Gur, 353, 360-363, Sfu, SZ6, S60
436, +64,465, 559,
3Bo, 56r
r3
r
Girzg6n, r4, 89, 85, 2og, 2t+, 242,
2So,
Hammer-Purgstall, 5r, 6r Ham0ye b. Ali, 259, 265
Eskikitaplarim.com
Karagöz
DiZiN
6r6 Hamza, zzo Han-Silir, ro4
Hargun, t32,z3o
Hin
Hiris b.
Hiriciler, 2 to,
Sultan, 389, 456
HAn Tarmagirin, 57, 485
Hin Ulus,
21 4, 23o, 233 Sureyc, eo6, 2o7, 2og, zro, z8g,
548
Hiris (ibn AlemdAr),
56e
zB9
sB, rg Hanefda!r, rTon Hane{i, rz6, r55
Harkan, r14, t32,562 Harkini, rlo, r8o, IBr
Haneliler, Izg Haneli mezhebi, z5o Hini yolu (HAn yolu), 433
Harmeysen, t33
Hindmir,
Hiniyye medresesi,
Harkan-rfrd, r20, r26 Harteng, r3z Hir0n b. Altuntag, 3r7,3rB,3rg, 3ze, 556 Hir0nu'r-Reqid, Bg, zrB, erg
5o7
Hanykov,93, reo
Harin eyileti,
HaraEar-noyon, 54, 55, 56 HarAcer (HarAcere), r3t
HAs, 16r, r6e
Haridin, t3z Harimkim, ro+, r2o, r2+, r42
Hasan,4zo, 439 Hasan b. AIA Sa'di,
Haragkes, rB4
Hasan b. Ali el-Utrrig, 2Zt,552
Harcem, 368 Harceng, 267 , 278, 336
Hasan Hicr, 439 Hasan b. Muhammed b.
78
Hasan (Karluklar'rn reisi), 466 rrz
Tihit,
t 16
r, rB, zz, 3438, 4t, r2o, t2r, t+2, r53-r57, I59, 16o, 165
Hasan b. Tak, e9o
t67, tg3, I94, I99,
Hasan b. Yusuf el-Buhiri es-Simini (Nemed-P0g), 34I, 558 Hasan b. Zeyd, z3r, 235, 55 I
H6rezm,
2o{J, 2tt, 2t7, 220-223, 2go, 235, 25o, 253-255, 265,
267, z7B, z9z, z9g, rB8, zg5, zg83oo, 3r5-3r8, 222-224,326, 335, 338, 346' 347, 3+9'354, 357' 359365' 368974, g7g38'+,387-389, 396, 399, 4oo,
Hasan b. Temim, zr6
Hasan-tegin, 343, 356 Hassan kiipriisii kaprsr, toB, I Io
4o2, +og, 4rB, 4zB, 44o, Mt, 443, 449-45t, 453, 454, 456-458, 46r-463,
Hng, t89
47r, 48r, 4Bz, 5o6, 5ro, 535,
547,
Hiqim b.
BdLnig0r (Bnyqur), 77
5cz, 554-56t Hirezmi dirhemler, eea HirezmiyAn, r48 Hirezmli Mahmud, +2r, q22 HArezmliler, r4B, r56, 2oo, 22t, z3g, 256,
H6qim b.
Mihicfir,8t
316, 3r3, 247, Z5716c, 365,
366,
2, 374, 982, 389, 393, 560 HirezmqAhlar, Z2-34, 42,5r, 6o, 156, r59, zcx), 25o, zBB, 316, 326, 345, 346, ZS4, 957, 36r, 362, Zjo, 44t, 453, g7o-27
+5+, 554
t-t"lfr
@ugiinkii Kalkan Ata), t03,
Eskikitaplarim.com
H69im, t5
HAgimgird, 77, I49 Higindize (Hasyendize), t5
t
HAtin Ogul-Gaymil,53r Hitrlnkes, r88 Hivak, 7o HAvar, 75
Hivar-rird, 75 HAvas, r8o, r84,
l9o
Hdvus, l3z
Haydar, zzT,zz$ Haydar b. Ali Hiiseyni Razi 39
Karagöz
DiziN Haydar RAzi, 39 HaylAm (Hayrlim), r69, r7o, r72, r77 Hayrnbid, r94
6t7
32o, 329, 367, 372, 375, 429, 472, 478, +79,498, 534, s35, 547, 56r
Hindu-kuE, 69,7o, +zg, 464,, 467, +69, 477, +79
Hayrihare, r3r Hayr kiiyii, 83 HaytAl, ror
Hind0 Hin b. MelikgAh, 372
Hayton, 5zz Hayyin suru, 95
Hisar, 86 Higim (Emevi halifesi), eo6 Hiqt, r8z
Hira, 334
Nayyin en-Nabati, r rz Hayzdhaze, t3r HayzeEter (Handegter), r3z
Higt-Kale harabeleri, r93
Hazar denizi, 23o, 2+2, 247, M7,45o, 45r,
Hitiy-HAn, 352
Hitiy (lar),
456,46t,482 Hazar-Buka, 5oo Hazarlar, zg6 Hazrat-Bovi gegidi, 75 Heft6d-Girdig gegidi, 4fu
Hemedin, 37o, M7, +5o Henry Howorth , 6r, 62, 64 Her6t, 59, Br, zz4, zz6,234, z7r, zB5,3oB,
36o, 36r, 267, 974, 375, g&z384, 399, 4o2, 439, 448, 472, Sro, 526, 55o, 55 r , 559, 56o, 562 Herivez (Hervnz), 163, r65 rBB
Hermeysen, rzo Herseme, 89
He'tum (Hayton),53o Heybek, 7o Hezdresp, r54, r55, 159-16r, 169, zBz, zg7,
298,347,373 Hrdrr Hin, r r5, 337, 339 Hrdrr b. ibrahim, 557
Hoca-kul menzilhAnesi, r6z Hoca Miiezzibeddin Bistabidi, 472 Hoca-eli, 16r, I6e, 164 Hocend, ryt, t76, r7B-rBo, r8z, 186, zo4,
2t7, 222, 223, 226, 336, g+5, 432,
442-4M,457, 493,5o2, 526, 5eg Ho-han, ro3 HoJu-mo, 78 Hokand, t72, t74, t76 Horasan, 5, 7, ro-r2, tB, zz, 35, 4r, 42, 8o, Br, 83, 85, 86, ror, rr4, rrB, t23, t2+, r58, r66, 167, rB7, tg72ot, 2o3, 2o4, 2o6,-2rc, 2t2-2t5, 2t8,
2t9, 222, 225, 227, 229-232, e35-238, 2gg, 24r, 249, 244, z4B, 254, 256, 257, 26r.:.262, 266-27
t,
277, z7g-z9r,
3e8, 33634o, 342, 343, 346, 947, 350-355, 357-359, 36r-363, g6S, S6Z-
Himalayalar,4TB Himyeri, gr Hinah (Ahmed), r rz
t4, 22, zB, 38, 4r, 5r,
2t2, 2{b, 292, 2gg,
9z
z83-286, 2ga, 292, zgg, tg6, zg7, 3oo, 3o4, 3r3, 3rB, 322, g2g, 327,
Hilal b. Muhassin,8,9 HilAlii's-Sibi, z77n
Hind, r3, 3o3 Hindistan, 5,
Birin,
Hoca Abdi Derfrn, 9z Hoca Bakrrgan, r79
Heft-dih, r69, 275
Herginkent,
Hiuen-Tsiang, t, n,78,8r, 88, r95 Hivan, r93 Hive, r55, 156, r59, 16o, 16z, zz3,48z Hive Ozbekleri, 16z Hoca Abdi
Hazvdn, tgz
19
369, g7t-374, 3Bo, 383, 4o2, 4o3, 49:6, ++8, +49, 462, 463, 465, 47t+79, 479, +Br, +82, 485, 49r, 493, 5or, 5o9, 5ro, 5r3, 524, 534, 538, BB,
3o4-3o8, 3ro,
Eskikitaplarim.com
547-556, 558-56r
Horasanhlar, r99
Karagöz
DiZIN
6rB
Hu;mincekes, t5I
Horasan dibasr' e53 Hoguk-noYon (Kokosos?), 498 Hoten, zgz, 293, 3oo, 30t' 392' 5o6n' 564
Houtsma, 7,29,30
Hugmisen, bkz. Erdehugmisen
Hugtuvin, zt6n Huqirfagn' r33, I79 Hugirnencekes, t5t
Hovhannes' 53zn Hucide, Ie3 Hucende bkz. Hocend
Hugurti, t3t Hutabi (Muhammed ismiil b' Ali)' 9 Huttel, 72, 74-76, zm, 2o7' 2to' 2t2' 2t7, 25o, 252, 254, 267, e8z, 3ot, 3t4'
Hucendi, 54 Hudibid, I3z Hudaynkes, r84, I85, r88
3t5,319, 321,g34,357' 556' Huttelin, 7z
Hudeyser, r8t Hudlirin (Hudferin), t3z
HuttelAn-gih, z5z HuvAre, t93
Hudimken, to3 Hudiser, t3z HOkand bkz' Hokand
Huzind, r33, I34 Huzir(Giizar), I45, 146, r4B'
452
Huzar Begata' t45
Hulbag, 7r
Huzir-rfid (HuzAr-Deryi,
Hulbuk,7t,3zt
Katta-uru-
Deryn), r45
Hulm, 7o, 7t
Huzistin, 37o Hirzyin (HriziYin),
HumAmeddin (Emir)' 362
Humir-bek,68 Humir-Tiq $aribi, eg8 Humir-tegin, 458, 459 Humiyrin (Ak-melik)' 474 Humeyd b. Kahtaba' zt5
Hiilag0
t5
t
Hin 42, 5I,
526, 534' 535' 537-
53g,542,545' 563' 564
H0rmiiz,4zo Hiisameddin Omer, 349
Humeyd kuYularr, rB4 Humhisere (HumhaYsere)'
557
t 33
Humisen, I33 Humrek, r89
Hunimata, t33 Hunbirn kiiYii' tz3, t4t
Hunlar,4tg Hunuk-Hudit, tzt Hirrl0g, rgtn Hurmisen (HarmeYsen), t20, I33
Hurremibidi' 43tn Hurrezid, uoo
Huryib, t73
HiiseYin (Sultan)' 59 Hiiseyn, bkz. Emir HiiseYin
Hz. Hilseyn (Hz. Ali'nin o!lu)' 73n' I74' z6z
Hiiseyn b. Ali Mervezi, a59-26 r , 264' 552 H0seYn el-Alma'i, ro HilseYn b. Harmil, 3Be HiiseYn kuYulan, I84 H0seYn kuYulan, rB4 z4o Hiiseyn b' Muhammed elHavirici' zr4 HiiseYn b. Mus'ab, Hiiseyn b. Tihir, 235, zg6,24o' 55r HiiseYn b.
Tihir et-Ta'i'
Husimil'd-devle, bkz' $ah Melik Husrev b. Abid Eberkihi, bkz' ibn Mu'in Husrev Anugirvin, z38' 336 Husrev II., zz4 HuqAgar' t33
Huqk'r0d (Iftzrl-su, Yakkabag-Deryi)' r44
Eskikitaplarim.com
239
I Iglamrg,3gS
Irak, 6, 4I, 99' Ioo, 225, 229, 237' 355' 37o, 37t, 387' 398, 4o2' 423' +45'
Karagöz
DiziN 447'
4$' 5tu
6rg
ibrahim b. Hiiseyin (Han), 376, g77,5Sg ibrahim b. ismail, bkz. EbO ishak ibrahim ibrahim b. ishak, bkz. Ebi ishak ibrahim
Ispehbez, Bo
lssrk-Giil, 28, 533
b.
ibesen (ibesn), r5r
ibir-$iuir biilgesi, 4r 7 ibn Alemdir, bkz. Hiris ibn Battirta, 8e, 83, 97, r4z, 45r, q}t ibn Haldon,4 ibn Halhkan, 3, tr, g7, z3B
ibn Havkal, rn, 78, 9o, 95, 96,
iq Seng-gerdek, r45 igke-yar, r55
98-roo,
t44-r46, r55, 156, 165, t73-r75, r7B, rBr-r83, rB5, tB7, rgo-r92, zze,237,
252
ibnHazm,zT ibn Hurdadbih,
7, t3, 14, 68, ror, r79, r8o, r8z, 186, rgo, zzz,zz6,z37
ibn ibn ibn ibn
i'nak,
iai-kut, 358, 42g, sto, Szt , 522,56 r, 563 iarisi, bt<2. Ebo said Abdurrahman idrisi lCografyacr), r35, 326 ih9idiler,98, roo ihtiyAreddin Muhammed b. Ali Harp0st, 464
ihtiyireddin Aytak, bkz. Aytak ihtiyireddin Kiigl0, 434 ikinci b. Kugkar, 246,557 ilaX, t77, rB3, 186, rB8, r8g, cr6, zcz,
5
zz6, z5o
Kefrec Bu$ra,4z4
ilik
Kuteybe, 5
Makula, r rn ibn Miskeveyh (Ebo
(V69gird'de), 74
ital, 455
Ali Ahmed b. Mu-
hammed), 33
tl-Arslan, 35, ro2, ro3, 35r, 352, 354-359, ilEi (kumandan), 474
ilek, zB7, zgo, zgz-zgS,3rB, 3r9 ilek Ahmed b. Ali... bkz. Ahmed b. Ali ilek Nasr... zB4, z86, 29r, 3or, 3o5, 32o,
tt,
rB, zo-e3, gr, 33, 27, 4r, zr8, z6o, z6g, 264, z68, 169, 274, 279, 299-30r, 3r7, 3rB, 325, 3j2, 234, 338, 34o, 342, 346, g5z, 354, 356, 357, 359, 367, 368, 37o, 377, 378, 3Bz, 384, 388-gg3, 3g7, 398, 4eo, 429, +25, 434-+37, 442, 444-450, 45+, 4SS, 46r-464,468, 8, 8r, 88, t4t, 2s4
ilamrg, r7z, 379, 56r 559
ibn Mu'in, 57, 237 ibn Rusteh,8, 75, r58, r63, r65 ibn Sina, ro, eB6,33z ibn Surhak, zgo ibn Yunus, z9r ibni.i'l-Esir, 2-4,
Hihl
ibrahim b. Muhammed, zog ibrahim b. Simcir, 265, 266, 552 ibrahim kaprsr, ro7-r ro, r 15, r r7
t
48 r
ibnii'l-F kih,
ibnii'n-Nedim,4, z7 ibrahim (Gazne sultanr), r6 Hz. ibrahim, B3, z r 5 ibrahim, z6o,325, 336 ibrahim b. Ahmed, 266,552
Eskikitaplarim.com
555
ilek-ilhan, 3oo ilek-Tiirkmen, 356 iletgir-melik, 442 il-Hoca,434
ilhanlrlar, 4g4,53o ilhan Abaka,4r
r
ili, 4r7, 536 iliige,5r3 ilyas b. ishak, 259, z6o,55e ilyas b. Esed, zz6,55o imideddin (Miigrif), a57 imAdeddin (Belhi), a65 im6deddin isfahAni, 29, 30, 35
Karagöz
DiZiN
6zo
iskenderiye, 336 iskickes (Sikickes), Io4, ro5
imideddin 6mer, g74, g75
imim
kaprsr, ro6, r 14
imAm Nisiril'd-din, 334n imim0's-Senceri el-Gaznevi, z6
iskifagan (iskifagn), r46
imil, 34r, 385,4t7,456, 5r6, 5t7,524
iskitler,4o
iski-Tagkent, r85
inalgrk (Kayrr Han-inalhan), 422-424, +37
inang
Hin
Ogul-hAcib,
$+,
+57, +5gn.,
473
indus, zor iran, r, B, zo, e6-s8, 42, 46, 47,5r-55, 5B6r, 67, Bo, Bz, 86, r95, 196, rro, 213, 227, 23r, 232, 235, 239, 2+t2+4, 2Bg, 3ro, 3rr, 324, Z2b, 33o, 52+,
534,537,538, 546, 56r
iranhlar, 46, ry2, rgg, 2ro, 2r3-2r5, 2rg, 224,249, 523
iran Mofollarr, 43 iran Selquklularr, 3l irtiq, r93, 384, 417, 428, 475,56r, 562
ismail b. Ebi Nasr, bkz. Ebu ibrahim ismail ismail Handin b. Altuntag, 3zz, 556 ismail b. Mansur, 554 ismail b. Sebiiktegin, 2B5, SS4 ismaililer, g,27,42,35o, 398, 53o ismAiliye,9,33r ismisen, I34 ispanyr, 4
ispid-bulin, r74 isrnil (b. Selguk), 3o4
istahri, re, 7r, 8e, 83, 85, BB, 9o-93, 98, lor, ro5, ro6, lro, rr5, rrg-r2r,
Hz. isa, 2r5,53o, 53r isim b. Abdullah, zor
t24, t2g, r46, r54, r56, r6o, r65, r7o, 174, t7B, r79, r83,
isim b. Abdullah el-Bihili gegidi, zor
r6zr85,
186, r8g, rgo, r9r,254,255 istanbul, rB
isbisk, 9z isbiskes (isbeskes), 9e, r 34
isti (istin),
isfahan, zog,236
istelif,
isfara, zor, eo4
r34
7r
isvine, re6
isfara kiiyii, r74
igg, 166
Isfayram, r 73 Isfere (ispara) r74
igtihan, roo, r28, r30,
I3r, t32, tgg,
tg7,
r38, r43
isferenc, 134
isficib, r78, r87, r89, rgo, rgr, zz&,
246,
2So, 252, 254, 266, 275, 276, z7B, c84,314,389, 39o, 392, 55o ishak (Peygamber), 83
izec (izrig, izuh), I34 izzeddin Hiiseyn b. Harmil, bkz. Hi.iseyn b. Harmil izzeddin
Tugrii,
353
izzeddin Tu$rul, 4o3
ishak (Tiirk), zr5 ishak b. Ahmed, 2Sg,
275, z84-286, eBB, 55r
ismail b. abbid, gn
inanE-Peygu, bkz., Yusuf (Selguklu)
339, 354, 369, 37o, 4o5, 44+,
ismail b. Ahmed, rr4-r16, rrg, r22, t7o, zz&, z3o,-245, 25o, 252, z5B, 259,
SS2
J
ishak b. Alp-tegin, 27o, S5g iskiren, r34
Jacob de
iskender (Timur'un torunu), 56
Jeremiah Curtin, 64
iskender dagr, 4Bo, 5zo iskendergam, 93
John XXII. (Papa), 532
Eskikitaplarim.com
Vitry, 398
Jonah, 533
Karagöz
DiZiN
K
6zI Kama Bulgarlan, 36
Ka'b bozkrn, 463
Kimelagri,4T
Kabak (Qafatay hanr), 146 Kabiy (Katiy) - ilgi, 474
KiLmded, r34
Kibul Knbul, 55, 7t, Br, zt&,2rg,
KAnh, bkz. Buh5r-hudit Kan-r Badam, r7r
KAbil bkz
233, 234, 465,
Kinr Gil,5z6
469,478' 55r KAbul-gAh, Br, erB
Kanat, 525 Kandehar, 463
Kicer, 15r
Kandiye, zz6
Kaguli,55 Kadak (Irak'ta bir qehir), r88, r9o
Kingel,563
Kadak, 5r4, 5rg, 525, 563 Kadakag Hitin, 563
Kao-hsien-chih, 2 t t, Kapgan Kafan, zoz
Kadak-Ogul,5rB
Karabacak, Prof.255 Kara-ba$, 146
Kanglrlar, 3g+,44o
Kadan,5z4,544 Kadan-noyon,45B
Kadrr
Hin Ahmed b. Arslan Hln,
3oz,
303' 342, 558 Kadr Sadreddin Hin, 435
Kadrr Hin Cebri'il, 34o, 557, 558 Kadrr Hin Yusuf, 293, 295, goo, 3or, 3o4, 3o5,
3 r
3,
3
r
Kani
5, 34o, 555
Kara Buka, 536 Kara-Deryi, r69, r7o, 173, t7B Kara-giil, rz4 Kara Hiiligir, 5oB, 5o9, 5r3, 5r4, 5rB, 5rg, 525, 562, 563
Kara ilgii, 525 Karaca-noyon, 473 Karaqar (Mogol emiri), 498, 5oB
Kadrr Han b. Tatar Yusuf, 379, gg3 Kadir (Abbasi halifesi), z86, zgo, 29r, 295, 3or, 3o6,556
Karag0n, r47
Kngel, 563
Karahanhlar,
KafDagr,34e
2r2
Kara-Hin, rg
8, r8-zo, 25, 26, 38, 39, 93, rr6, r7r, t?2, 252, 273, 275, 276,
Kafkasya, r98
z9z-284, 286, z87-e96, z98-3o2, 3o4-
el-Kili, tB
3o6, 3oB, 3r3, 3r9, 323-925,
Kahire, er KahugtuvAn, er6n.
Kih kiiyii,
r
74
327,
33r,-333, 336, 34o, 35r, 383, 389, 5r4' 529' 554' 555 Kara-Hitiy, 6o, ro6, 962, g7B, 379, 3Br, 387, 389, 416
Ka'im (Fatimi halifesi), z6z Kala-i Deb0s, ror Kala-i ZiyAeddin, roz
Kara-Hitiylar, r9, 32, 39, t7t, t72, 348, Z+9, 355-36r, 362, 367,
Kala-i-deqt, 74 Kalis bozkrrr, r87, r9o
4zo, 427, 445, 476,558-56 Kara-hoca kiiyii, 385, 5o6
Kalisi, r5r Kale9gik, rB9
Kara-kul, 356, 4Bo Karakurum (Karakum), +4r, +go, +g+,496,
Kalif, 84, r4B, r4g,444 Kalkan-Ata, ro3 Kalkiita, e4 Kallaur, V., r93
Kara-su,972,379 Kara-tav, 164 Kara-tegin nbatr, 73,
Eskikitaplarim.com
345, 368,
375-377,38o, 38z386, 388, 39o, 4rz, r
5rB,5tg,563
j+,
tgo,2+6
Karagöz
DiZiN
6zc
Karahoval, r4g Karamzin, 5zB Karatag-Deryi, 7 +, 7 S, | 44 Karatu daglarr, r94 Karaunis, 87 Karayit, 385, 4r I Karayitler, 4o6, 4o7, 56o
Kaya HAn, 556 Kayahg, 4zB, 5r6, 5r9 Kaydu, 5o6, 524, 5+o, S4r, S4Z-545, 564 Kayrr Hin,4zz
Kayrr-Tuku-Hin, 365, 366, 56o KAyin, 462 KAyigken, r34
K6rbeng, 73
Kdrdir,
Kayli, 395
165
Kerek-i Aleviyin,
Kay-san, 4o r 16
Kays kabilesi, r99
Kirezn (Kirzen), r34 Karluk, 73, r9r, zr8, 355, 559,467 Karluklar, 2t7, 273, Z+2, g4B, 356, 357, 977, 385,386, 436, 4to, 549 Karmat, z6r Karmatiler, z6z
r
,
45o
176, r77,
zt},
228, g3g, Zg2, 426
Kasan-sayr, 169 Kasansay
Keb0dcime, 38o Keb0z, r34 Keder, r9r, r9z Kefirmihen, 74,75,78
vidisi, r74
Kisen, 15r, r53 Kaqan-ata, rorn Kiqgar, eo, 54,69, 74, zor, z6o, 273, 275, 293, 295, 3or, 3o2, 314, 338, 243,
345, 356, 375, 386, 3g9-293, +2o, 426, 427, 478, 5c6, 5o7, 535, 555, 556
KiEken, r 34
Kefsisivin (Kefgigivin), r34 Kehlibid, r8r Keles, rgo Keles nehri, I87 Kelke, 4r9
Kelkenr0d, rz6 KellAbAd, ro7-ro9,356 Kemaleddin (Karahanh), 35r KemerA (Kemere), r35
KaEin, 54o
Kemerce, r35, r43
Kaqkana-tav, 164 KAtib Qelebi, 15, t7, zo,34,
Kitibti's-Semerkandi,
Keberne, rBB Kebtevut, 4oB
55- r 62, 166, z5o, 297, 298, 482
Kisin,
Kazvin, M7,4So Kazvini, bkz. Hamdullah Mustevfi Kebende, Kebinde, bkz. Kiibinde
447
Karyetii'l-Hadise, rgz
Kis,
Kazli (IGzlik), 384
KEi-SurhAb,7z, r83
Kargi, BB, t44, 146,452
Kar0n (Karah) , 3Br, KaryAt, r48
Kazalinsk, r93 Kazan ark, 87
r
rffi
58, 359, 4oo
KAtliE, r49
Katta-Kurgan, r02, r33
Katta-uru-Deryi, r45 Katvin, t33, t34, r79, 283, 348, 349, 355, 544' 558
Katvin-dize, r7g, r8o Kivus (Ugrusana hiikiimdarr), zz7
Kemerd, r35 Kem-KemEik (Kem-Kemgi'iit), 394, 5r9
Kempirek, r I9 Kempir-duval, IB7 Kencide, rgr, rg2 Kend (Kend-i Bidim), t7t, t77, t7g Kendek, t48, r49 KendeservAn, r35
Kendir-davan, r86
Eskikitaplarim.com
Karagöz
6zj
DiZiN Kendiikin, I35 Kenkrik, r8B
Iiti
Hin,
3o5
Krzrl-Arvat, 455n
Kentmengi, r54
Ktzrlkum giilii,433
Kenven, 95
Krzrl-su, r44
Kerber-Melik, 464 Kercumin (Gurcmin), 95, 336 Kenderdn His, r55, r59, Ifu Kerki (Kerkiik), 84, 85, 86 Kermegin (Kermiigin), r5r Kermine, ro3, 5o4
Kibib,95 Kigiuru-Deryi, r49
Kerminiye, ro2-Io4, r2o, 136,
KimaE,395
49,
267,
Kimekler (Kimiklar), r92, r93, 393 Kin devleti,4o Kin hinedanr, 4o6, 4o7, 4rB Kin siilalesi, 4o5
Kingir,99
30r
KerrAmi tarikatr, 3og
Kin-tsien, 4o7
Kerrimiler, 3o9 Kerrin, 68 Kervin, 177 Kesidiin, r35
Kirakos, 5z+, 527, 528, 537
Kirmin, 44,46,5o6,55I Kirqaul, rB5 KiS, 17, 90-92, 96, rt7, t4o, 144-146, r48153, zoo, ztz, tr6, zzc, zz6, z$o,
Kesbe, r47, r4B
z\z,
Kesir b. Rakkak, 233
g5g, 42o, +52, 477, 478, 526
Keqk-r0d, t44, t45
Kiqlik, 49q Kitab gehri, r44 Kitan, 493 Kiu-mi-tho, 73 Kobuk,385,417 Koga,5r7
KeE-KuEan,
Kokosos, 4gB
Kesse, 135
Kest, 75 Kegk, I45
Keqke-deryi, 17, 84, r44, t+5, 147, t4g, 205
rr3
Komedon Oreyne, 73
Kegmir, 375 Ketik, r9o Keyhiisrev,
Kong-Hoten, 44r t
Kongkrran OSul, 5Ig Ko-san, 426
zz
Itbns, 53o,563
I(hE Tamgag H3n Ebu'l-Me'ili Hasan b. Ali b. Abdii'l-mii'min, bkz. Hasantegin Krhg-Tamgag
Hin Mes'id b. Ali, r9, 359, 376, 377 ' 559
I(pgak, 366, 37r, 3gS, 394, 48n' 483,
356-
Kiikler,
527,
Kiik-saray,497 Kiiprtibagr (Re'sii'l-kantara), I33
544,563
K-rpqaklar,
47, tg1, 316, 34r, Sbr, 352,
:6316S, 37918r, 386, 392, 3g+,42o, 440, 559,56r
Krrgrz, 392, 394, 4t7,
stg
Itrgrz-ata, r75
Koyak,5z7 Koyunqi, 543 Kiigii, 5r r 77
Kiirgiiz, 509-5I I , 5I 3 Kiiten, 5r r, 5rz, 5rB, 524 Kremer, A von, t3 Kubi, t7I-t73, 175,177
Kubad (Kavad)' tg8
Kubilay Hin, 5o, 5I, 496, 525, 533-537'
Krrgrzlar, 395, 484, 536
Eskikitaplarim.com
539-543' 564
Karagöz
DiZiN
624
imparatorlu[u, tg8
Kubilay-noyon, 388
KuEan
Kigig, t64
Kuqiniye, too,
Kug-Bo[a Hin,45o KugkarbaEr,
:79
tor, r03, rt3, I30,
Kuqin-$ih, tor
Kuq+egin,3gon Kudame,86, r79, r8o, tB5, tB6, tBg
K09k-r Mu$an, r 13,
Kudu Hin,394
Kugtegin, 562 Kuguk-noyon, 5o5
Kugart gegidi, 169 Kuli dirhemler, rz r K0hek,86, 9o, 9z
Kih-i Durugin,53o K0h-i sim, 186, r89 27 t, 284, 462 Ktk $nkgibegen), Io4
Kuhistan, 257,
Kul-r Magik, 476 Kul-r Magiyan,476
Kulin, erB Kulin-bagr, 4Bo, 48r, +BZ, S6z Kulca, 39r, 426,427, S2o Kul-togan, 394
Kul-togan-Markin, 394 Kum,74 Kum Kurgan, 77 Kumiz, 73
Kumginin,
78
Kumici,3rT Kumiciler, 74, 267,3r8, 32r, 556 Kumlar (el-Remil), t67
Kumnid, 75 Kunddircm,84
Kutbeddin Habeg Amid, 499 Kutbeddin-i Kirmini, 3oo, 5o6
Kutbeddin Muhammed, 346, 366,
557,
56o
Kutbeddin Uzlig-EAh, 4oa Kutbii'd-devle Ahmet, zg4 Kuteybe b. Miislim, 5, rr, 78, BB, rtz-r14,
r23, I48, t74, t83, t95, t97,
rg8,
2oo-2o3, zo8,547
Kuteyb€ (BuhAr-hudit), nr
r
Kuti Bi[e, 538 Kutlug Hin, 44o,457 Kutlu$ Bilge Beg,358 Kutlu$ inang, 369 Kutlu$-bahk, 433 Kutuku-noyon, 473, 474, 479 Kutula-Kagan,4o5, 4o6
Kuviziyin (Kuvadiyin), 74, 75, 76, gr4, 3t7 556 ' Kuzey Afrika, 4 Kuzgund, I35 Kiibe-tav, 164 Kiibindi-Ma'kal (Kebinde), Ktibrevi tarikatr, 3gg
Kurguz,4r4
KiilAb-deryi, 7r, 7r Kiilce, 475 Kiind (Kiinde), r35
r
Kiigliik, 379382, 384386, Kiigiik Gurginc,
SW-394, +2o,
165
Ki.ilin, r35
Kiilab,444
Kiinye-Urgeng, 4Bz
Kusam b. Abbas b. Abdulmuttalib' 96' 97
Kiirder, r6z-166
go5,
5t
425-428,43r, 56o, 56r Kiigiik Qafiatay, 498
Kurgab (Hurgib), t73
Eskikitaplarim.com
r 14
Kugne, rze
Kundelcng, g3 Kunduz, 7o,445 Kungrad, 164 Kunya-DeryA, r57 Kunya-Urgeng, r58, 160, 164 KureyEiler, ro7, r 13, 2o3 Kurgan-tiibe, 7z Kurmigi (Emir), 5I Kursul, 2o7, 548
I33,
r34, r38, r4o
Karagöz
DiZiN
625
Kiirder arkr, r5B
Mangular, 4o5
Kiirkes, r8o Kiigtegin-Pehlivin, 473
Mangrt, 16z Maniheistler, 4I
Mink,
L Ligin
3
rB3
Mankrglag, 347, 352, 354, 457
Beg (Kartuk), 356
Manku,49o Mans0r (Abbasi halifesi), 2t3,2t7 Mansur b. Abdullah' zt4 Mansur b. Ahmed (Simini), z6o
Limig filimig), r7z
Lircin,455 Leningrad, er, 35 Lerch, rg3, tg4,22g
Mansur b. ishak
Ebi Salih,
259
Levkend, 7e Leys, z16, zt7
Mansur b. Kara-tegin, Igo, 246, 266, 267,
Likogin, N.S. r6, t84
Mansur b. Nuh b. Mansur, 284, zB5, 554
27o,552
Li-ta'9i,48 Louis IX, 563 Lo-yang,4tz
Mansur
Luristan, 447
Luriler,
M
Margoliouth, 38 Marko Polo, 6B, 69,
MibA-Yalavag, 469 Ma'bid kaprsr, ro7, rr4 Ma'bidii'l-Hayl, Io7
Marr, N.Y.533 MAstin (Masti), rz3
Mig-rrbit,3tB Miturid,95
Micerm, t35 Maga (Masga, Masha), 87, r8z, t83
Miveriiinnehr, B, ro-rz, r8-zo, 16, 3o, 36, 57, 99, 42,67, 68, 85, 86, 88, ror,
Madi kiiyii, r7r Mah Aferid, 2ro Mih camii, rr3 Mahmud BAy 38o, 3Bt, 384
343, 345, 348,
to4, to7, t24, t2g, 167, 17r,
174,
t7B, t7g, r89, r93, r95, r96, rg82oo, eo2-2o5, ztt-2r8, 22t, 222, 224, zz6, zz7, zzg-292, 239, z4t-244, 25o,
352-354,
252, 254, 255, 257, z6z, 273-277, r8z, z86, zB8-eg5, 29q-3o5, 3o7, 3r3,
357' 358' 558' 559
Mahmud Kiggari, egg Mahmut Tiribi, 493, 562 Mahmud Verrik, z3 Mahmud Yalavag, 4zr, 469,493, 496, 5ot, 5o2, 504-506, 5r I, 5I3, 56e Mahmud-tegin, 339
Mih-r02,
53 t
Markov, A.K. zz3
Micen, r8r Micendin, r35
Hin,
r16,
Margibin, r5I Marginin (Margelan), r7z, t77, 336
447
Mahmud
b. Nuh b. i,lasr, rr, rr4,
z5g,267,2ffi-27o, z8o, zBB, 553 Margelan, r75 Margiana (Merv eyaleti), Bo
315, 319-326, 328, 329, 331, 334-340,
342, 3+3' 345348' 352, 355, 356, 358, 359, 36r, 363, 974376, 978, 384, 386, 395, 396, 399, 4o3, 42r, 429, 43t, $6, $7, 4+2, 4q4, q52, 465, 47t, 474, 4Bt, 493, 499-502, 5o5, 5o6, 5r3, 516, 524, 526, 5e9,
tt3
Makedonyah iskender, Bo, 88
534' 535, 542-544, 547, 549-552, 554-
Makrizi (Iakiyiiddin Ahmed), 44 Maksirn,43
559, 56r-564
MayaEuk,3Tr
Eskikitaplarim.com
Karagöz
DiziN
626
r+7,
Me'min (Abbasi halifesi) roo, rgt, 2r3, 2r4, 217, zt&, zz4-zz\, 245, 255,
MAzenderin, BS, gSZ, g8rt, 4oz, 449, 45o,
Me'm0n b. Me'm0n, r58, 294-298,555 Me'mirn b. Muhammed, r5B, r59, z8l,
455, 456,4Bz MAzenderAnhlar, 45o
Me'm0ni,277
Maymana (Meymend), 84
MAymurg, 6, g7, gB,
rr
r, r3r, r+5,
549
452
MazdAhin, 93
288, 295, 296, 554
i 35 Mecdeddin Bagdadi, 35, 399, 4oo, 4o3,
Mecbes (Mecbest), 5oB, 56r
Mecdeddin Mes'fid b. Salih el-Ferivi, 4oe, 435
Mecdiiddin Muhammed
b. Adnan,
rg,
r40
Mengeser-noyon,
Meciibs (Mecbes, Meciibset), r35
Medi'ini,5, 7, r6
Mengri,5r Meng0 Timur, 564
7 r
Meraga,473 Merdkugin (Ahsikes'te), r75 Merdkuq6n (Buhir6'da), r07, r09, r ro
Medri arkr, 156 Medrikis (Medrimisen), I56n Medve(Medvi), r7r, r73
Merdis, r54
Mehdi (Abbasi halifesi), 2t4,216, zt&, zz3
Memevi,
Mehdi nbau, 168 Mehdiye, z33n Mek,469 el-Mekin, z, 7
Mergbdn, 136 Mergitler, 384, 385, 393396, 416,4r8,44o 136
Mersmende, rBr-r83
Merv, 36, 37, 65, Bo, BI, 83, 84, BB, 96,
ro6, r5o, r54, r68, zot, zoz,
Mekrin,54o
35o, 952-35+, 358, 36e, 365,
369,
372' 399' +41,454,47t-474'
479'
548, 55I, 559, 56o, 562
Mervu'r-r0d (Merucak Bala-Murgab),
75
Melgunov, 5z
84, 2r4, 2t5, 295, 272,
Melik, 267, 524 Melik Bid0n, ro5n
MerzbAn (Btilge),97, 99, Ioo
Melik HAn, bkz. Eminii'l-miilk Melik Mih, r r3
Menbin
Merzbin,
Melik es-Silih, 53o
Melik Sencer, 378 Melik $emseddin Kart, 5ton Melik-$ir,465 Melikgih, 26, 3t, rr5, 316, 3n9-33t, 336, 338, 339, g4i, 34s, 355' 383, 396,
Sb
Eskikitaplarim.com
57
4,
47
4,
83,
5b
Bo
b. Tiirgeg, too
MesisAn, I65 Mesqi, 87 MesihA, 87 Mes'Crd (Gazne sultanr), 24,
zgr,
2gg, Zo2,
3o4, Ztt-924, 327, 348, 355, 367, 5r3' 556,558 Mes'id Beg, 5oI, 506, 5o7, 52r, 525, 535,
$7, $8,54r'
557
Melikgah b. TekiE, Z72,
zo6,
2t5, z3o, 236, z7r, z8o, zgo, 3o5, 3t7, 34o, 3+t, 343, 3+7, 3+9, 2og,
Mekke, 377, 398 Mekrin, 2Z+,32+
Meli,
5 rB
Meng-Hung, 4o, 4o6, 485, 486 Mengii, 5r
Menes (Buhara'da), r36 Menkes (ishcab'da), rgrn
Mecirsiler, zro
Neder gehri,
Mendecin, 75
545' 563
Mes'0d Hin, 339
Karagöz
DiZiN Mes'Od (Selguklu sultanr), 29, qr,32
627
Miyin-Kig, r45 MiyAn-rudin, t6g, t77
Mes'0diyye medresesi, qo7
Mes'irdi, 4-7, rt8, r58, r9z Meg nbAt, 16r, 16z
Miyan-Eih rrbatr, r68
Metce,87 Meydan (Kara-Kul) kaprsr, ro7-rog Mevd0d (Gazne sultanr),22, gt4,324, b56 Meymend, 84
Meymendi, Ebu'l-Kasrm Ahmed b. Hasan,
295,3o2,31I,3I2,555 Meymene,469 Mezarkaprsr, rrr Mezar-r $erif, Bz MezargAh, 9'6
Mezkeminiye, 164 Mezminiye, 164, 165 Mezopotamya,266 Mezrencen (Mezrengen, Mezrenken), I 36
Miz, r36 Mizdihkan, r5B, 16r, Mobihk,46B
163
Mo-qo (Kapgan Ka$an), zoz
Mogol, 4r-43, 47, 5t, Sg,55-57, 6o45, 67, r93, 328, 933, 3to, 392, 394, 396, +or, 4o2, 4oS, +o7, 416, 4rB-42t, 426, 4zg, +3o, +52, 454, 457-459, 472, 473, 477, 478, 48e, 486, 49r, 493-496, 497, 498, 5oo, 5or, 5o3, 5o5, 5o9, 5rr, 5r2, 52o, 525, 527, 530, 533' 538-540, 5+3,544,546 Mo$olistan, 43, 45, 59, 62, gB4, 4ot, 4o2, 4oS, 4o,6, +o7, 4o8,4rr, 4rB, 4rg, 42o, 422, +23, 429, 456, +75, +79,
4Br, 483,484, 5o9, 5rr, 5r6, 53r,
Mezrin, r36
533-536, 56o, 562, 564
MezyAmcekes, ro3
Mofollar, 9, 39, 40, 44-46, 48,50, 53, fu,
MezyAmeckes, r36
ro7, t84, 246, 25c,, 325, gz&, 37t, 4ro, 4tt, 4rS, 42t,
Mezydnken, 136
392-395, 4o6,
Mezyinkes, r 36 Mrsrr, 44, 254,564
424, 425, 427, 4zB, 432, 439, 43544o, 442-45t, +55, +56, 46o-463, 466468, 47o, 47t, 474, 479, 48r:., 4Bz, 484, 492, 499, 5or, 5o2, 5o4, 5o9,
Micd0n, r36 Mig, 136
srj,
Migan, r36
Miles,59
Minire,
r77
b. Siriceddin Muhammed el-CirzcAni, bkz. C0zcini Mink biilgesi, r83 MinhAceddin Eb0 Omer
Minirgihri, z5
Mirhind, rB, 3r, 33, 59, 6o, 263, 335, jB2, 394, +24, +ffi, 48r, 5zr, 5+o
522, 53o, 53r, 536, 54o, 56r,
s62
Mikail. b. Ca'fer, 552 Milah bkz. Mela
Mogultay, 543 Mongku-tata, 4o5 Mongku+atalar, 4o6 Morley, e4, z5 Mii'etiiken,5oB Miige Hitin,5o7 Miige-noyon,4gB Miingke, 496, 5o6, 5re, 5rB-528, 53r, 533597' 54c,542, 563
366,
5zz,
Miingke HAn, 537, 564 Mtingke Timur, S4g, SM
MiskAn, t7S, t78
MuAviye (Emevi halifesi) , Br , 245
Mirki,
Mucdiin bkz. Bizd0n Mibez-i Mirbezin, 249 Mucduvin (Mecduvin), I5r
275
Misnin, r5r Miyinkal, t33, t47
Eskikitaplarim.com
Karagöz
DIZIN
628
M0cireddin Omer b. Sa'd, 397
Mucirii'l-Miilk $erefeddin Muzaffer, M0dA, I5I Mudar, Iz, zo9 Mudari, eo9
Mudiriler,
b. Hiiseyn b. Mut, z6o,284
Muhammed Muhammed Muhammed Muhammed Muhammed Muhammed Muhammed Muhammed Muhammed
47 I
eo8
Mufaddal b. Miihelleb. zoo
Mug, r77 Mugan,45o Mugkan, rrB, rz3, r29, r35 Mugkada-i Pengikes, 87 Mu[kede kaprsr, I7o Mugtepe, 17 r Hz. Muhammed, 5, t5, lo, 26,96, eo9
b. ibrahim et-Tai, 298
itUat, 3r b. ishak, 6o
m. ismail el-Buhari, I3z b. Kara-Kasrm, 3go b. Kasrm, 2ot,54j b. Kerram, 3o9 Magribi, z6
Muhammed
b. Mahmud, 22,
367 3@374,376383, 386, 389, 39r-393, 395, 398-403, 4I9-
3I5, 324, 556 Muhammed b. Melik-Eah, z9n Muhammed Magribi, z6 Muhammed Meragani,479 Muhammed, zzz Muhammed b. Necib BekrAn, gg Muhammed (b. Omer), 357,377
424, 427, 4zB' 43o, 444, 45t' 453, 4tu,464,47t, 474,499, 5o4, 5I5
Muhammed Rahim Hin' 79 Muhammed b. Salih,4oz
Muhammed (HirezmgAh), 35, t72, 2tS,
24,
39,
Io6,
Muhammed Arabi, zg8n Muhammed b. Abdullah, 23t,55o
Muhammed
b. Abdi.ilmelik
el-Hemedini,
34
Muhammed b. Adnan, Mecdeddin, 19 Muhammed b. Ahmed Nahqebi, 889o, 93,
z6t, z6z, 263 Muhammed b. Ali (Arslan Han), 3oI, 555 Muhammed b. Ali Harprist,464 Muhammed b. Ali el-Kitib es-Semerkandi, r9
Muhammed Muhammed Muhammed Muhammed Muhammed Muhammed Muhammed Muhammed Muhammed Muhammed Muhammed Muhammed Muhammed
b. Ali el-Kfigi, t9 b. Ali e9-$ebAnkirai, 49 b. Ali Tirmizi, 55r
Avfi,38
rol, Io4,
229, 23o,
e34-236, 55o
Muhammed b. Uzeyr, 268, 553 Muhammed Tagkendi, 54 Muhammed b. Yusuf Hirezmi, gn Muhammed b. Zufler, 15, 377 Muhammedi dirhemler, zzz Muhammed-tegin, 34o-343
Mfrhinin, I86 Muliyin, I 16 MuhtAciler, 252,279 Muhterika, r4B Mu'ineddin Muhammed el-isfizAri, 59 Mu'iziiddevle (Buveyhi), B
Mukaddesi, 12, t3, 72, 74, 76, 77, Bt-86, 92, 94, rOI, I05, IOI-rII, lI4, tI6, rrB, rzz, 124-126, r47-r49, t55, I57-
Bikrr, r74 b. Biqir, z3B
$2, t64, 165, 167, r6g-q3, q5,
b. Beger, e4z b. Cerir, t74
Cihin Pehlivan,
Muhammed b. Tahir,
3o4, 3t2,
S6+, S69
C0ki,73
t77, t9r, IBz, IB4-186, IBB-I92, zr6, 22r, 222, 2g2, 25o, z5Z, 254, 256, 265, z68
$,
r44, zt5, e16, 549
Dahda, zzz, zz3
Mukanna,
b. Fazlullah Misavi, 58 b. Harnik, 368
Mukatil b. Siileyman, I Iz
Eskikitaplarim.com
Muktedir (Abbasi halifesi), 8
Karagöz
6zg
DTZiN Muktefr (Abbasi halifesi), 355
Mii'min,542
Mukuli, +ro,429
Miintecebiiddin Bedi, 35
Miirzin, r36 Miislim b. Sa'id' eo5
Multin, 2gz,47r Munk, Tr
Muntasr, ismail, re5, zz&, z@-zgr,
554,
555
Murad II., 3t MurgAb,83, B4
Miiztazhir,34n M0zyinken (MezYinken), 136
Musa (Peygamber), zr5, 5t5 Musa (Saltuk'un o[lu), z76n
Musa b. Abdullah b. Hiarm, I98,
Miiryinkes (MezYinkes), r36 t99'
2ao,547
Mus'ab b. Razik, zz4 Mus'abi, 263 Musalla, r45 Museyyeb, 222,229 Museyyeb b. Ziiheyr, zt6, zr9, 222,5+9 Museyyebi, 222.5+9 16, t7
Mustansrr (Faumi halifesi), 325
Mu'tasrm, 5, Ioo,
IoI'
225,229
Mu'temid, tot,227,234 Mu'tezid, 236 Mu'tezile, et3 Mu'tezz' 234 Mutugen,468 el-MuvalfaL,
N Nab0ra,459 NAfahs (Nifahq), 136 Na-mi, 86 Nahl, r36 Nah5eb, I46,34o,359' 474, 5oo Nahpbi, bkz. Muhammed b. Ahmed NahEcbliler, IgP, 22o Nakab0n, t37
Mushketov, 79, 8o
Muta!firi,
Miisteryid, eg Miizn, r3o, 136 Miizniivi (Meznevi), 136
4+,235
Muvin, I5I Muzaffer-Melik, 4ffi, +67
Muzihin' 93,94 Mu'cyyid, 358, 36o, 362 Mii'eyyideddin , 37o, 37 |
Nakid, t74 Nakbirn, r37 Nakgibendi, r38
Naku,5I7,5r5 Namangan, I69
Namazgih,438
Namik,86 Nam0zhg, t89 Nanay, t77 Napoleon, 373
Narcak, tz6
Narin(Hayti'n), r69, r73, t78 Naryah, rz6, r37, zr6 Naryahi, 15, 16' 39, 52, 86, ro3, ro6-ro9,
Mii'min,54r
rl2, rr4, l16, tt7, lr9-t2I' tz4't26, t?4, 196, 2II' 215' zt6, zzo' z'tt'
Miibarek $nh, 5t9' 525' 54r' 542 Miibeyiza, et5, e16
377,383, +3+
Mii'eyyideddevle AY-Aba, 357' 559
Miicigi b. Hureys el-Ensiri, 2r4, 5+9 Miihclleb b. Ebi Sufra' I r, r48 Miihre kaprsr, ro6 Miiller, A. zr, 24, 65, 3o6, 3o7, 3o9, 326' 424' 430,451
Eskikitaplarim.com
223, 22+' z4z, 246, z5c, 263, 3zg'
Nisrr, 369, 374, 398, 399,424, 56t Nisrreddin, 5zo Nisrreddin T0si, 4t Nisrreddin YahYi b. Muhammed, 3t Nisrrii'l-hak (Nasr b' Ali)' 294
Karagöz
DiZiN
63o
Nasr b. Abdiilmelik, 269
Nesyi, r7r, t72, t77, t78
Nasr I. b. Ahmed (Simini), r78' zz6, z3g'
Nevbahar (Belh'te), BI Nevbehir (Semerkant'ta7, 9o, 9I Nevbehdr kaprsr (Buhara), I07-Iog, I I I
24t, 2+5, 259,
Nasr
55 I
II. b. Ahmed (SimAni), t2, 13' 27, 92, rt4, r16, I9o, zz7, 237n, z6o' 264, z69,275,552
Neve, r37
Nasr b. Ali, zg4 Nasr b. Arslan Hin Muhammed,
l4z
Nasr b. ishak, z5B
Nasr
Nevcibiz, t37
b. Seyyltr, S, 2o7, zo8-zto, zt6, 2r7, 548
Nevfer, I37 Nevhas (Niihas), I37
Nevide,86 Nevkad
Hurdihur, I46n
NasribAd, r77, r7B
Nevkad-Kureyg, r46 Nevkad-Miskin, I77
Nasreteddin HezAresp, 447 Nasturiler, r95, 4I3, 41 4, 53o
Nevkad Sivef, r46n
Naya, 4ro Nayman, 379, 38r Nayman Hin, 4r r
Nevzibid, r37
Nevkedek (Niikedek), I 37 Nevkende, tto-Itt
Nihim,
Naymanlar, 384, 4oB, 4tB, en-Nizrr el-UtriE, z3 r Necikes, r84
, 56o
427
Nilib
Neccir, t46, r47 Neccir-Hitfer, rzo Necm, r77 Necmeddin
Kiibri,
53n, 399, 46t, 5oo
Necmiilmiilk Levhi, 353
el-
Herevi, 4oz, 4o3
Nizimii'l-miilk, 26, 27, 244, 245, 247-249, z5g, z8z, 263, 3o6, 3to, 227-39r,
Nemed-p0g, bkz. Hasan b. Yusuf
Nesi, 35, 166, 256, z8r, 289, zg7, gz8' 353, 358, 362, 387, 388, 4oz, 448, 449, 454,462, +74,555
rrI, rI7, r43, t46-t53' zoo, et6, zzz, zz6, z6t, 2ffi, zBz,
Nesef, r7, 37, ro8,
+52' +79 Neseli, bkz. Muhammed b. Ahmed Nahge-
bi
4I, 3iB, 383, 387, 388'
39o, 39r'
393-395, 397, 399, 4oo, +2t-+23' 43o'
432, 434,
$6, $7,
44o, 44t, 446-
451, 454, 455, 458, 46o' , 468,
377
Nizimiilmiilk Muhammed b. Mesid
IBg
467
Nigapur, 13, zB, I5o, t57, zg6, z4r, z6o, z6r, 274, 28o, 2Br, zB5, zgz, 3og, 3ro, 349, 35o, 352, 358, 369, 382, 384, 399, 4o2, 445, 446, 448, 449, 462,472,473, SSt,558, 559, 5to Niyize, t5I NizAmiiddin $nmi, 55, 56, 64
Nekbirn, r37 Nekebrin, I37
Nesevi,
75
gegidi,47o
Nizimi Ar0zi Semerkandi, 33j,
Negiibey-O[ul, 535 Nekad, I75, I78
Nekilik,
75
Nihim-r0d,
47o, 47 |,
473,
47
462-465,
4
Eskikitaplarim.com
336' 383, 435, +56
Niildeke, z7
N0big, 16I N0bigii'l-Emir, Izr NircAbiz, I37 Nfickes, rBI, IBB, Igo N0diz, 75 Nuh (Peygamber), zt5 Nuh. b. Esed, zlz, 226-228,275,55o Nuh b. Mansur, Ebu'l-Kasrm, Io, 63, z7o, 27
2, 278, z7 g, zBt -283, 553
Nuh b. Nasr,
tt, I5, Ir4,
122, z6z-2ffi,
274, z7B,552
Karagöz
DiziN
63r
N0his, r37, tffi,4oz
Orhun,3z5, 4t2,487 Orna, 46rn
N0kbng, 16z N0kedek, r37 Nfikend, r37 Nfikes, r88 N0kfag (Nnkbng), 163, 164 Nukkes, r89 Nu'man tepesi,463 Nur, rz5, 276, z$, qg Nureddin HArezmi, 5r5
Orta Asya, t, 3, 4, B, 14, 4o,53, 54, 586r, 64, 6S, 67, 8o, r56, r96, r97, 2o2, 2o3, 222, 223, 255, 2gt, 393, 4t4, 426, 433, 4St, +gZ, +gB, fo6, 540, 545,546
Osman
Nfrgikir,
168
r74, zoo, e6o
Osman b. Mes'id, 79, zoo
Nur-Ata, t25,4gg N0sir kiiyii, 8r Nusretcddin Hamza b. Muhammed,474 Nusret-Kffh,463 Nuga,5or Nirgi-baskak, 452,478
(Halife),6,8t,
Osman b. lbrahim, 37g376,379, 3Br, 383, 386390,560 Osmanh, 3r Osmanhlar, 54, 486
Otgigin,49r
Oyrat,5r3 Oyratlar, 416
Ozir, 39r
N0gakird nbatr, 168
o
Nugi,543
Ogedey, 45, 47, 5c.,55,4t7,4t8, 42G,437,
.NfizibAd, r37
442, 458-46o, 462-464, 469, 473, 4Bo,
N0zkit r6r
+8S, +8S, 487, 4W-492,495-498, 5oo, 5or, 5o4-5o7, 5og-5r3, 5t7-5t9, 523, 524, Sg7,54o, 562
N0zvAr, 16o, 16r, 169
o
Omer (Halife), tg7,34g
Obi-germ,74
6mer,357,
Odo,53r
Omer b. Abdiilaziz, 2o4,2ci6,547 Omer Hoca lJtl:Af,,4zz On Asya, 4g3
Ogiing, 5z r, 5zz
Oiul-beg, 354
Hittn, 5r7, 5r8, 5zr, 563 Oful-hAcib,458 Of,uz, r9r-r93, 229, gst,353, 362 O$uz devleti, zr7 Ogul-Caymrg
Of,uz
g77
Ozbek,55,7r, r39 Ozbekler, 79, 16z
Ozkend,54z P
Hin,486
O$uzlar (fiirkmenler), zB, to6, t64, zr7, 273,, 289, 2go, gS2, 353, 3SZ-359,
37t' 558,559 Olciyt0 Hi", +2, 48,5o,5r,5o3
Palgar, r83
Palladius, 492,493 Pamir, 73 Pap, 176
Ongutlar, 44o Oppert,6o, 427 Ord0, z5r,4r7
PargAr,
Organa Beki, 534
Paropamisus, 463 Parsi ruhban srnrfi, zro
Organa Hit0n, 5r9, 525, 535, 537, 538, 54t,542, Sfu, S6+
7
r, 72, t8g
Paris, r8, 29, 38
Parkent, r8g
Pavet de
Eskikitaplarim.com
Courteille, 5
Karagöz
DiziN
632
Rifi b.
Pegenekler, 256 PedyAne, r5a
7r,72, r37,32r
Penc-r0dek, I37
Pencdih,474 Penchin, 94 Pencikes, 87, 97, 98, IBo Pencgir, 7o, 466, 469
Perek, r77, rB3 Perovsk, I93 Pers,
RAgsirisne (RAgsirgene), t 5z
RahipJoannes,6o Rahinevi (Rahinirn), t37 Rahugmisen, l6o Ramcan, toz Ramican-Tepe, toz Rimen (Rimeni), r38
Rimend (Carkand), Iz3
r 19
Persepolis, In
Pervin,
7 r, +65-+67, 469, 56r Pegiver, 464, +65, 47o, 478 Peter, 16r
Petrograd, So,5+,57 Petrovsky, I7r
Ri9t, 73, 7+, 2t7, z5o, 267 RaAk, zz4
Rizikibid,5I3 Razminih, I38 Rebih,
Peygu (Yabgu), z$g, 3zg Peygu HAn (Karluk), 356
Peykin, Izo Peyke sokafr (es-Suffe), I I7 r
RAmiz (Ramit, Rumi$, 74 RAmuq, Izz Rismiyin, t45
Rizik rrbau, I49
Peygamber, ZZ4, Sg7 Peygamber-krz, I64
Peykend, rog, t Peyy (Feyy), 98
549
Rigin (RAgan), I37
Pekin, 4IB Penc, 68,
Leys, Bg, 95, roo, zt6, zt7, zz4'
226,43,
r, rzr, tzg-r26,24o,341
ttt, It5
Rebi'a kabilesi, I tz Rebi Melik' 5o3
Rebincan, IoI, I02 Redride, 95 Rehbersoka$r, Rekiind, r38
ttI
Remle, 175
Piri, e8o
Plano Carpini, 4tz, +r7, 427, 446, 448, 5r2
Renced, t77, r7B Restagfer, r3B Restagfir, I3B
Polonya, 535
Resii'l-kantara, I33 Re'sil't-Tak, go, 9t Re'sii'l-Varag, Iog, I I I
Poslavsky, 7B
Prinkent, toI Pskem, rB3
ReEidiiddin, rB, 4g-52, 56, to, 394, 395' 4o6, 4o7, 4Io, 416-418, +29, 43r'
Pskent r8g Ptolemaios, 73, I73
Mo, 4.48, 4€r'-462, 464, 467-469, 4Bt'
Pirlid-ginksAnk, 47
a Quatremere, 5o
+82, +So, 494, 506, 5o8, 5tt-5I3, 5rB, 523, 528, 529, 533, 534, 537, 540' 54I' 543,544 Rey, 235, zBz, 97o, 447, 449, 45o' 456
R
Radiii'l-Miilk, 465 RAfi b. Herseme, 136, 55r
Eskikitaplarim.com
Reynold, zI RezmAn, I38 Rezmiz, I38, zr6
Karagöz
DiZiN R0zin, r66
Rrbat-r atik, r48 Rrbat-r
Hirin,
6sg
r48
Ruzayk,
Rrbat-r Serheng, r74
R0zfagked, r38
Rrbit-r Hoca
Rirzirnd, 16o, 16r Riikneddin, 342,445 Riikneddin GurginEi, 447 Riikneddin imam-zide, $4, 5@ Riikneddin Kurt, 43q Riikneddin Mahmut,559 Riikneddin Mahmud b. Muhammed,558 Riiki.ind, bkz. Erkend
87
Rrbat-r Melik,
$6,557
Ribit-Toganin (RrbatAt, Rrbatlar), tg4, 4o2 Ricu Dr., zr,5o,58
Rigadmin, r38 Rigdemfrn, r38 RigistAn, r05, r07,
rrr, rr3-rr6,
r59,
246,
z8,t,5o7
Riistem, zz4
Rigtin, r7r, t7z, tl7
Riistufagn,
Rih6ne kaprsr, r 75 RihEan (Rihagn) t38
r3B
r s
Sa'ilibi, Abdiilmelik b. Muhammed,
Rikdegt, 78
Rigtin, r7z, r77 Riv, ro7-rog, rr7
r
t,
Sa'alibi, Ebir Mansur Hiiseyn b. Muhammed, zo, z6
Rivde (Rivd), r38
Rivded,92,98 Rivert0n, r38
SabagduvAn, r43
Roediger, 4
Sabeldin, 53o Sabit b. Sinan, 8, 9 Sabit b. Kutbe el-Huz6'i, rg8-uoo
Sibit
Roma imparatorluklan, 5z Roma Kilisesi, 53r Rosen, V.R. Baron, 8,35, zB7
52o, 522, 524, 526, 527, 529, 533,
Sabrin (Savrin), r9o, rgz Sachau, 22,24,25 Sic-ogullan, I83 Saday itgi, 535 Sidi, 4eo
563
Sadr-r
Romanos Diogenes, 3on
Th.,64
Ross, E.D.,64
Rubruk (Rubruck), 4r3, +r4,
+28,
Rrideki,37, r37 Rid-i Carg, r zo Rfid-i-zer, rog, r2r
+97
'
Rus, 65, r3o, 484, 497, 526 Rustagfagn (Rustagfan), I38, r39
6r, 64, to2, 255, 4rg, 4g+, 514
Rutbil, 233 Ruzayk, bkz. Razik R0ycen, r8t
Cihin,
5o3
Siferdin, r6o Sili, rgo
Safllriler,
rr,
32, Br, zz6, z3z, 242, 245,
250
Ruffin, r3B
Rusya,
(Savat), r79, rBo,359
Sabir (Edip), 35o Sablik (Sayllk), r87
Rogan, 68
Roosevelt,
ro,
20, 2t2n, 255, 277
Sali Akra, 432
Saliyiiddin Eb0 Bekr Abdullah b. Omer, 3B
Saganiyin, 75-78, 86, I45, I4g, 2oo, 2o7, zr7, 246, 25o, 252, z6o, 266-e68, 273, z8.z, 3o2, 3o5, 3t4, 3tB, 3Ig, 32t, 322, Zg4, 359, g6r, 542, 547,
Rfiz, I45
Eskikitaplarim.com
556
Karagöz
DiZiN
6s+
SigAn-hudit, 76, zo7, z5z
Sarr-Su,4r7
Sigarc, ror, r3g
Sinn, r8r
S6gir Beg, 34o, 558 Sa$-dere, I94,35r
Sirk0n, I39
SiLid b.
SarmencAn (Sarmencin), 76, 77
Mes'0d, 3r7, 3rg
Sa'id b. Abdtlaziz, 2o4,547
Sartak,526-528, 563 Sartlar, e55
Sa'id b. Amr el-HaraEi, 2o4,547
Sisini, rgE, 2og, 2tg, zz5,
Sa'id b. As Said b. Osman,96
Sdsiniler, r, 8r, 82, 2tg, 224, 249
Sa'id'in kuyusu, I48
SAvkin, r6r Sivrin (Sabrin), Igo, r9z,335,552
Satuk Bu$ra
Sakikes, r88
Sikbedyizfi (Sikebdiyiz), I5z Salbek
Tiirkin,
Sayram, r89, 475, 476, 536 Schefer, zr, z7 , 28,3o, 3 r , 38, 39, 42, 53 Schmidt, 527
Salih caddesi, 95 Salih b. Nasr, 233
Sebczmin, r39 Sebez0n, t3g
Sa'l0ki, r9r
Sebire, r3g
ez5
SimAn kiiyii, zz5 SAmAni, 27, Br, 92,
Sebiik*egin, 23, 24, z8r, zBr, z9g, zB4,
Io5, rro, I12,
r25,
232, 239, 2+4, 268, z69, 274, 277, zB3,3zB
Siminiler, B, Io-16, 2c.-22, 33, 52' 69,77, BB, 94, ro8, rr3-I17, r22, t2g t\gt r58, r5g, t7o, tB7, r&g, 2r4, 225229, 237, 243, 246-248, 25c'-252, 257, z5B, z6o, 27o, 272, 275, 276, z7B'
z8o, z84-ego, 325, g2g, 4o3,
482,
55o' 553 SAmcan, ro+, t2o, t24
Simd0n, Iz6
Simgir, t76 SamnAn,44g SAmsirek, r8g San'a, gr
3r r, 32r, 554 Sebzevir, 449,473 Seden, 373
Sedid A'ver,5oB Sedvar (Sedver, Sednr), r54, 167, 168 Sehl b. Ahmed
ed-Da[0ni, ro4
Sekin (Eskin), t39 Sekbiynn, ro5, r39 Sekmetin, rz6
Selihaddin Muhammed Nesi'i, 464, 465 Sel3t, 169 Selguk, r93, 276,289,3oo, 3I7
Selguklu, 29-32, 35, 213, 3rS, 525, 327, g2B, 334' 335' 338' 343, 345, 348, 352-255,
36I, 3fu, 37o, 4nt, +t9,
45r,5r3,56o Selguklular, 26, zB,
Sincen, t5z Sarakusta, 166
Selenga,4I7
Sarr-Kamrq, I65
Sellimi,
giilii, r58
San-kurgan, r7r Sangiil, 293,427
Eskikitaplarim.com
32,9,
52, 247, 3t7-
32o, 322, 324-926,329, 33r-333, 335, $7, 396. 4a2, 554, 556, 557
Sardanapalus, 486, 5 r z Sar-Qihin kalesi, 447, 45o Sarr-Kamrg
276, 553
Sayhk (Sabhk), rB7
426
Sah-Bahidur, 535 Sili-saray, 453
Simin-hudit,
Hin,
zgB, z5z
t
|,
t2, 22, 22, 238
Selm b. ZiyAd,
t$,
tgg" 224,547
Sem'ini, 9, r5, 16, rB, zo, 36, 37, 74,84, 87, gr, gz,95, g8-ror, ro3, ro5, r13,
Karagöz
DiZIN
6ts
tt7, t2o, t2r, t23,
t25-r29, r3r, tg2, t14-t4o, r4z, 146, t47, tqg-t13,
Sengresin, gr, 93, 94
Sengtuda, 7z
r56, r6o, r6r, r66, 167, 17z, t78,
Seng0n, 385 Senkcen, r8r
r8,g, zzg, z5o, 265, 274, 283, 397, 356,452 Semend, bkz. Esmend
Sepid-Camegdn, zr3 Sepid-Mige, r r r Serahs, z8r, zB5, egr, 3zz, 358,362, 363,
Semerkandi kumaglar, 253
6, 16, 36, 4r, 66, Bz, 86-9, 9eg+, 96-roz, Io5-ro7, rr5-rr7, rrB, t2o, t27-r49, tst, t72, 175, r7g, r8o, r8r, r95, rg7, zor, zoz, 2cf., 2o7, 2tr, z16, zzg, zz6, zz7, zgo, 232, 24o, 24t, 245, 253-255, 259, 266, 278, z7g, 283, zB4, 287, z&g,
Semerkant,
,
374,399, 472, 473,559 Serder, r39 Sergius, Ser-i
+r9,414,533 Pul, ry3, $6
Serkes, I5z Sersende, r8r
3oo, 3o2, 3o4, 3o5, 316, 3rg, 3e5, 336, 338, 339, 342, 343, 355, 356,
(Irak), zz5 52 r, 535 Seyfeddin Agrak-melik, 465-467, 478 Seyfeddin Biherzi, 5oo, 5o7 SevAd
Seyfcddin,
573, B7S-371, 379-982,386, 3BB, 389,
393, 394, 399, 4o2, 423, +30.432, 436-439, 442, 444, 452, 455, 475-477-
4Bo, 5oo, 5r6, 526, 529-553, 538, 54t, 543-545, 547, 549, 550, 552,
Seyhun,
4t,
67, 86,87, 99, 165, 169, t7z,
r73, r75, t76, r7B, r79, r83-r87, r9r-r93, 20r, 2O8, Zt7, Z5t, 276,
558-563
r83, 336, 347, 3So, 35r, 379, 3Bo, 39r, 392, 398, 429, 432, 423, 4Sg,
Semerkant Alid $ira, 5r3 Semerkanth Osman,456
Mr,442,
Semican, r39
445, +75, 476, 4t3o, S4S
Semtin, r z6
Seyr b. Abdullah, ze8
Sem0d kavmi, zor Senbiikcen, r8r
Seyyid-tegin
Sencefin (Sencufiin), r39
Sencer, 19, 28, zg,
3r, 95,
Seyyidler, 365
355, 36r, 378, 383, 3'87, +oo, 4ot,
Sr$nak (Saganak),
559
56o Srknak, 35r
$ih,
zgE
Seyyid Sadreddin, 34
340-243, g46-
Sencek-Melik, 383, 5o2, 5o3 Sencer
Hini,
Seyyid Egrefeddin,532
369
r93, tg4, gg2, 43g, Mo,
Sencer-fegan,97, gB
Sib, 166 Sibi b. en-Nu'mdn, ztz,54g
Sencer-gih b. Togan-gah, S69, S60 Senciilin, r39
Sibire, r39
Sende
Ribit,
Sengibid,
16r
168
SicistAn, 2to, 214, 224,226,23o, 2g2, 2Zg, 236,253,463, 464, 55o Sicist6n
Hiricileri,
Scngin-Ahsek, 166
Silhye, r54
Scngb6s, r39
Sikickes, ro4 Silesia,535
Sengbest
kiiyii,473
Sengdize, 94
Simc0ri, Eb0
Sengebis, r3g Seng-gerdek, 75,78, r45, t49
233
Ali, rt, 27r, z7z, 276,
283, zB7, 554
Simc0ri, Ebu'l-Kasrm, zB4, 284, 554
Eskikitaplarim.com
Karagöz
278-
DiziN
696
Simctrri, Ebu'l-Hasan, z68, z7o
S0buma, 166
Simciriler, rB, 5z, 246, Simincin, 7o
Sufne, rz6
257
SugnAn 36r
SimingAn, 267
Sinim, 75, t44, 145 Sinivib, 87, 99 Sind, 13, 2oo,234, zg6, 468-47t, +78, 479, 56r
S0h, r7r, t72, t74, 175, t7B Sihasin, ge Suketu-Qerbi, 44I SuknAk-tegin, 425, 426, 4zg
Sukri, 168 SuJu, zoz, 2o3, 2t7, b47,
Sindbid, rg Siniz, 254 Sinizi kumaqlar 254 SipAye, t54
Sultan Mes'0d, 36r
Sir-Derya, bkz. Seyhun
Sultan $ih, 359, 3tu, 362, 363, 365' 369'
Sitnyakovski, N.F., Ioz, r I9
559, 5to
Sivenc, Iz6
Su-man, 78 Sum-Gril, 536
Siyihgird, Bo Siyah Kirh, 165
Simnit,3o5
Siynb,94 Siyim, r44, r45 Siyire (SiyAze), r39 Siyivuq, r rz Slav kiileleri, zsq
Sunak-ata, Ig4
Smbat, 53o, 53r
Sur, I IB Sirrin nbatr, Surhab,68
Sunak-kurgan, r94 Sirnec, l5e Sung, 4o, 525
Sunit kabilesi, 458, 4gB
r,98, roo, tor, ttB, r30, r33-r35, r4r, r45, r97, rgB,
Sogd (Sofdiyana),
2OO-2O+, ZO6,
S4B
Sultan Arslan, 3r Sultan ibrahim, 324
Zt6, Zr8, ZZZ-224,
ZZ6,
zzg,547,548 So[d nehri, 9e
So$dlular, rz3, r96, 2o5, 2o8, 22o, 547, 548
Sorhanqira, 46
Sorkoktani BiSe, 5o7, 5rz, 516, 5r7, 5rg, 534, 538, 539
168
SurhAn, 75, 77, 78, +77, 547 Suriye, 255, 5r4 Suriye Frenkleri,
37 I
Surmiri, r29, r4o Surird, 146 Srirfide, r45 S0than, r4o
Siinit, 498
Sutr{rqana, bkz. Ugr0sana
Sprenger, r3, ar
S0ylb,
Strange, Guy le, 53 Stein, Sir Aurel, 255 St. Louis, 53o, 53r
S0ydak, r83
zr
t, 2t7, 549
Siyenc, I4o Suyung-HAn,434
Subi b. en-Nadr es-Sukkari, Iog
SiibAnikes, 19r
S0bah, 146, r4B, r5z, z16
Siibagr-tegin, ro6, 289, 292,295
Siberli, 36o
Siiberli,360, 559 Siibezmfin, r39 Siibiik+egin, bkzs. Sebiik-tegin
Subizguk, r39 Subudey-bahadrr, 394, 4W, 433, +44, 445, 447-451,456,483
Eskikitaplarim.com
Siifriden (Siifredin), r4o
Karagöz
DiZiN
5g7
Siildiis kabilesi, 498
227, 229, 253, 254, z6o, ggz, 547,
es-Siilemi, bkz. Ebu'l-Fazl Muhammed Siileyman (hAcib), z9o
548
Siileyman B.g, 535 Siileyman b. Abdullah, e3o Siileyman b. Muhammed,347, 348, Siileyman-$ah, 354
5SB
Siileyman-tegin, 339, 34o
$ivahr6n, r5z $Avdin, r77 $ivd6r,99, 13r, r34, t+2,226,\5o $6vgar, rge,275
$ivharin, r5z $6vkin, r4o
Siirhket, r4o'
$ivkem,3B5
Siitifagn (Siitifagne), r4o
$Avkes (Ugrusana'da),
Siitiken, r4o Siitkent, r9r
$ivkes (ilak'da), rB9
$
$4fii, r55,338 $Afiiler, rz3, rzg,53B fuglcan, rge
$ihAbbasVeli, r57, r6z $ih-bahE, rz3
Hihah kiiyii, r89
Hitfin,3r4
$Ah Kegtesib, r8z
$Ah-Melik, r93, 3rB, 32e, 923, 224, 556 $ih-rAh, ror
$lh-rird, IeI $ahr0h, 49, 57, 58,546
$ih-Zinde, 96 $ihr0hiye, I84 $am, r r5, 3or $amanistler, 438 $amihi, r64 $ammar, 89
$ipOr, rr9
$ip0rkin, rrg $apurkin (Ugpurkan), 83 $arg, r5z
$argiyin, r5z
$ar!, ro4,
7g
$eddAd, 86 Seher, 469
$aar-sabiz, r45 $abcen ($Abecn), r4o
$dh
r
ro5
$arkent, 44o,441
$i9, ro4, ry6, t7B, r79, r83-r86, rBB-r9o, rg2, 2ot, zoz, zo8, 2r7, 222, 226,
Eskikitaplarim.com
$ehrihan kanah, r73 $ehrisebz, r45 $ehristAn (Horasan'da), r66
$ehristin (Kas'ta), r57 $ehristin (Ugrusana'da), I Bo $ehristin kaprsr, ro6 $ehristini, 453 $ehrkent, r9z $ekdalik, bkz. Qekdilik $ekik b. ibrahim Belhi, zrB $ekrine, rqo $emidrze, r4o
$emsibid, ttS, tt7,341 $emsibid Sarayr, 337 $emseddin,4oz $emseddin iltutmug, 478 $emseddin Kart, 526 $emseddin
Mahbibi,
5o2, 5o3
$emseddin Muhammed, 36r
$emsii'l-miilk Nasr b. ibrahim, ro4, t t6, 267 , 395-337, g+t, 557
$emsii'l-Miilk $ihAbeddin
Serahsi,
+64'
465
$emun, I6I $erefden ($irefden), I4o $eneferrih,
5
ro
$erefeddin Ebir Nasr An0g-irvin b. Halid KAgini, zg $ereftddin Ali Yezdi, 56, 57, 6o, 79, 47o $erelii'd-devle Ebu'l-Feviris, e7z
Karagöz
DIZIN
6gB
$erhiyin, 555 $erhiyin ktipriisii, 293 $erik b. $eyh el-Mehri,
$0niydn, 3ze
2tt,2t4
$0rAhin, 16r, I6e,318 $0r0h, t67
$ervan harabeleri, 164
$ut0rkes, t85
$eybini,9o
$0ziyin, I5e $0zyin, I5z
$eyh CelAl, r ro $eyh Ebu'l-Abbas el-Yezdidi, I ro $eyh Ebt Sa'id, 3ron
$iikrullah, Zeki, rg
$eyh Hnn,438
T
$eyh Menini, zr $eyh Necmeddin, r66 $er-Huttelin, z5z
Taberistan, 23o, 295, 3o3, 55t, 552 Taberi, z, b 5-7r tr, 16, 97, 63, 7o, 89,
ror, r03, r48, r9r, r916, zo5-2o8, z16, zr9, 24t, 249, 245, 2gt
$ibir, 4r7 $ihabeddin Hiveki, 4oo
$ihibeddin Eb0 Abdullah Ahmed el-Grr$ihnbeddin
Taberi kumaElar, 253 TabgaE, bkz. Tamgag
nati, 36, 83
Ebi Abdullah
el-Hamevi, bkz.
Yikut
Ticeddin,474 Taceddin Bilge Han, 387, 388 Omer Bistimi, 446 Omer b. Mes'0d, 474,562 Togan,447 Tengi, 374
$ihibeddin Guri, 36r, 367, 372, 375, 5tu $ihibeddin Hiveki, 372, 4@, 429, 43lo, 454 $ihibeddin Muhammed b. Ahmed en-Nesevi, 4I
Ticeddin Ticeddin Ticeddin Ticeddin
$ihnbeddin Siihreverdi, 397
TAci-Beg,458
medresesi, 474 $iiler, e3o, z86
TAcik,436, 472,499 Tacikler,47
$ihibi
$ikdn, r4o $iki-Kutuku-noyon,
Tidize, r4t 4t
5, 466, 468
$ikistin, r4o $ikit, r69, t7o, tj7
Tadyine, r5e Tafgag Hatun, 3gr
$irnbnd, 78
Tagime, r4r Tihir b. Abdullah, 229, 23o, 292,
$iriz,
Tihir
9r9, 5o4
$irefden, I4o giremiin, 5I r,
b.
5So
Ali,86
TAhir b. Fazl,273
ir8
TAhir b. Hiiseyn,
tt, t2, 22+, 225, 227,
$irgivg0n, r4o $irgirnn kaprsr, I ro $irkes, r5z $iwin, r4r
Tihir b. Leys, 233 Tihiriler, gz,8t, zt4, 224, 225' 227' 23o, 232-294, zg6, zg7, 239, 243' 2+5'
$iyn ($iyin), t4I $u'ays b. ibrahim, 335
Tihiriye, r53, r54,
234,549
403
$Oliler, 447
Tahran, et Tahsinckes, r4I Tahsi, t4I
$0min,78, eoo
T6,h-i lGsra, 336
$u[nin,68,69 $0hnak ($0hanan)' r4I
Eskikitaplarim.com
168
Karagöz
DlzlN Tair-bahadrr, 73, 433 Tair-su, 7e Tili Tiibe, 56r
T6yenk0 Taraz, 967, 371, g7g,38r, 382, 386, 387
Taygu,543
Talas, r7z, r78, lgo, 24r, 254, 2€r., 275, 3or, 3r4, g4S, 364,38r, 386, 387, 3W' 475, 52o, 543, 544' 549' 55t' 564
Tiykan,
TalbAr, Tr
Tizan, t4r Tegin HAn, 288 Tegmig,5zr
TAlkan, 7o, 89, zr4, 442, 444, 462, 463, 467'4Q,,47t, +74,479
Tekig (Hirezmgah), 3o, 94, 35, r94, 359, 36r:., 96z-972, 977, 984, 396, 4or, 4o2, 4i3,559, 46r, 56o
Talki,536 Tamihug, r74
Temliyit, 7z Temugin, 46, 4oG4o8, 4ro, 485, 5r
Tamgag (gchir), 4zz Tamgag Bulra Han ibrahim, 343 Tamgag HAn Hasan, 345n
Hin lbrahim, rr5, 32o, g25,532-
Tamgag HAn ibrahim
b. el-Htiseyn,
rg,
95' 336 Tamgagh Altun Han,5z5
Tamgut, +29, q$g, 52+, 524 Tamgutlar, 478, S2g Taoistlcr, 4r3 Tirib, re3, r4r,5or
Temiir-Kalka, 536 Tengi-hArim, r4g Ter6hi, r4r Ters-Kenderlik, 4r 7 Tervih, r4r
TaAha, t4r Tibet, Q, 2t8,478 Tibediler, $, zr7,5zg Tien-gan,4rz
Timur, 5o, 52, 54-58, 6o, 73, go, 93,
t4g, t54, t84, 232, 432,
Taraz, bkz. Talas
97,
433, +37,
442,47o, 479,546
Tarbir,
7r
TarhAn,
zl8
Timur-Kadak,5r7 Timur-Melik, &2, &5457,462, gz6 Timurlular, 53, 57, 59, 5e6, 546
Tarh0n, zoo Tarmagirin, 7 r, 485 Tani, er8
Tirmiz, 97, 74, 76&, r49, r98, tEg, 2o7,
zi3, 167, 272, 278, 285, 2g2, 2g7, 3o5, 3r4, 3r7, 3r8, Z2t, 922, 924, 335, 336, g4o, 948, 353, 357, 359, 374, 375, 983, 444,45e, 465, 556558,5tu
z7z,29,553, 554
Tagatun, 4r
r
Tagkent, 16, r85 Tag-Kurgan, To Tag nbat,
r
Temuga,4ro
336,340, 355, 359,559
Tag, 246,
To
TAynAl-noyon, 44r
Tebriz,49
Taldrk, 164 Talha b. Tahir, zz5, 227, 23o, S5o
Tamgag
6gg
Tatar, 393, 4rS, 4r7, 424, S3S
Tirmiz-gah,77n Tirvih, r4r
Tatarlar, 97, gg3,
Tishin,
167
+tt, 4gt, 44g, 4+g-45t,
r77
Tavaviz, t4z
Tighin, r78 Tim, r4r Togan (hicib), 266
Tayciut, 47
Togan Han
457
Tavivis, ro2, ro3, ro5, r 18, r2r,339
Eskikitaplarim.com
II,3oz
Karagöz
DiZIN
64o
Togan Han (Karahanlt), 5t4 Togan Hin (KnEgarlt), 293-295' 299-302, 3o5,
3 14,
34o, 555, 556
Togan $dh Ebit Bekr, 36o, 362, g6g, g6g' 559
Turan,67
Turir,
rgz
TurAr-ZarAh, rgu T0rbny,474 Turgay, 393, 395
Togancrk, z9t
Turkis (IisekAs), t4r
Togan-tegin, z6o,z75
Turmukin,
Tohariler,69 Toharistan, 69-7r, zo7, 234, 3r+,323, 36t,
Turtkul, I56
466,469, 548, 55I Tokaqi
Hit0n,5I4, 5I9,
563
Turvihi, r4r Tus, 269, z8r, zgz, 358, 362, 361, Tusculum,53t TffskAs (Tfrsekis), r4r
394
TokuEar (Bahadrr-noyon), Sg+,
US,
4p;B,
449, 45t, 454, 462, 472
T0sen. r4r Tfrti-beg, 353
Tomaschek, 73,86, 99, ro3, I 13 Tiiregene, 496, 5o7, 5og-5 r z, 562
Tiz, r4t
Trabzon, 419 T0ben, r5z Togin nbatr,
Tiimter, r4z
Tiibkir,
r77
Tiimiigkes, I4z
Tiirbin,
167
TCrci-pehlivan, 457
Tugay Hin, $7, $8 Tufiru], 32, 369, 37o, 56o Tu$ru| Beg, gt7, 32o, gz3, 326, 327, 329, 331
BB,
ro6, rrB, rrg, r26, r2g, t7o,
2o7,
2rt,
222, 245, 246,
tg2, z49-25o,
257, z5B, 273-275,292, 3oo, 3o2-3o5, 3o9, 3r3, 325, 326, 3rB, 33o, 33r,
354, 36r, 365, 366, 388, 4oo, 4o5,
Tugrul Hin, 426
Tufru] Kara Hin Yusuf,
336
Tugrul Yenal B.g, 339
Tu!ruI+egin, 336
Tu!ru!+igin b. ikingi,
r4z
Tiirgig, zoz, zo7, zo&, zr7 Ttirk, r7, 28, 3;g, 54,57, 6r-63, 69, Z+,
Tugay,44I
346
Tukkes, rB9
Tukti-biki,
449,
554, 559
Tokta-biki, 394
Tokti Hin,
r 76
384
Tuk-togan (Kul togan), 394 Tukukan, 5zB Tulun-gerbi, 458,467
T0luy, 55, 4og, 429, 432, +63, 464, 47t, 472, 4B?, 489, 49o, 5o7, 512, 5t7, 5rB, 534, 539
Tumansky, t 4, 73, 7 S, r73
43t,
$6,
+42, 45+, 4b7, 4gt, 4g3
Tiirk hAkanhgr, zoz Tiirk Kazli, 382
Tiirkin,
36o
Tiirkin Hitin,
37r-373, g7g, 38o, 3Bz, 384, 388, 389, 4oo, 4o2, 4og, 422, 432,437,
M,453,455,
456, 458
Turkistan, r9, 25, 35, 4r, 49, 53, 64, 67,
86, ro5, 2tt, 2r2, 2t7, 2Sl,
254,
266, z7g, zg8, 3or, 3oe, 3o4, 3o6, 3r9, 32o, 323, 933, $6, $7, 329, 34o, Z+7, 36+, 3Bo; 3Bg, 393, 4re, +9, 5o2, 5o6, 5r3, 5t5, 5e6, 534, 535,542' 543, 554, 556
Tumarutkul, t93
Tiirkiye Selguklulan,
TCrnkes, I86-r89, z5o, 336 Tupaleng, 75
Ttirkler, 14, tg, 22, 33,67, to4, I23, I4B, r69, r76, t87, tgz, I96, I99, 2o2-
Eskikitaplarim.com
3r
Karagöz
DiziN zo6, zo8, 2og, 2t5-2r7,
zz8, 253-255, 265, z7z,
225, 227, 274, 275,
277, z7B, zBo, z8z, 2gS, 3r4, 324, gz8, 829, 34r, 947, 1to, 432, 433, 438, 442, +6+, +67, 547-5+9' 55r' 552' 555 Tiirkmen, z5r, 276, 3o4, 3I3, 32o,
3t7 '
64r
Urgut,99, rz7
Urhin,
469
Uriyut kabilesi,4ggn
4r9'
Uruhs, r4z
530'
Urun-Deryi, r58 Usmend, bkz. Esmend
465'
47+
Tiirkmenler, t25, rg2, t75, t7g, t&g, 3r 5' 3r7, 3rB, 32t, 922, 33o, 356, 433,
Ustugdidize, r5z Ustun (Usun)-noyon, 458
Ust-Urt,
164
44r,556 Tiirkmenistan, 455
Ug, r7o,
t7t,
Timivez,
r4z
Ugmfrni kumaglar 253
Ti.igkideze,
t4l
Ugpurkan,83
87, 89, go, V), 132, r37, r39, r79-r84, rB8, zo7, zo8, z.rz, zr7,
UEr0sana,
U Ubburdan, r83
Ubeydullah
t'13, t7;.
U9m0n,254
b. Abdullah b. Tihir,
zr8, zzz, tz6-zzg, z4r, 548-55r 23+,
n6
UgtAbize, 94
Ugtikan, r7z, 176, r77, t1B
Ubeydullah kaprsr, r45 Ub0kar, tzo
Uqturc, 85
Ugtirkes, rB5 Utbi, Obu'l-Hiiseyn, rB, 553 Utbi, Ebfr Ca'fer, r 16, 26f, z7o
Ucene, 175
Uceyfb. Anbase, roo Ucne, r75
Utbi, Ebir Nasr, 18, 2c. 2t, 52, gr,
Ug-qugak (Uq-uEak), r55 Ugagar,535
288, 293-295, zg&3oo, 3o7, 3og,
Udan, tzr, r4z
3rr
Utrir, 4r, rgr-r93, zr8, ztg, 379, 387, 388, 393, 423, 4zB, $r-q1g, 435,
Ugnak,379, 386 Ulaggi,528
437, 439, 441, 442,
Ulcikent IB4
Utrir
Ulu[
Utrir-bende, rgr
Beg, 54, 58, 59, 73
Ulug-Ev, 5to
Ulu!-Sultan ibrahim b. Hiiseyn, 559 Ul0g Hntin, 426 Ul0s-idi, 44t, 443 Uman,396
Umdetii'l-Miilk, 465 Umeyr kasn, zr6
Umrini Ebu'l-Hasan Ali, r4o,
241,
267, z7r-273, 277, z8o, 285, 285,
r43
Uncikent, r84 Ura-tube, r8o Uraz-Hin, r7r Urest, r73, zz8 UrgcnE, r5B,48z
Eskikitaplarim.com
{{1, 538, 56t
faciasr, 4zz
Utrarlr Yusuf KenkA, 4zr Utgend (Utgund), t5z
Uygur, 43, 53-57,294, 4t3, 414, 432, 44r, 449, 48o' 5o9' 5 Io, 5zt, 525, 546 Uygur iilkesi, 385, 4?5 Uyguristan, SBS, So6
Uygurlar, 99, 45, 47, 54-56, ro7, 333, 4r r, 412, +15, 4rg, 426, 497, 5o9, 523, 540
Uy'urtay, 497 Uyzel, t44
Uzirmend, r6o Uzec,75
Karagöz
DIZIN
642
Uzgcnd, r6g-r7t, r77, r78, rg4, 287, 29p, 29t, 293, 294, 3o5, 32r,
2S, 338,
$ih,
Vnggird,74,78
Vatvit, 35 Viyhin, I6r-r63
939, 376, 985, 389,44o,554, 559
UzlAg
Vasilyev,4o5
4s7, 462
Vazagccn, t53
U
Uriniyin,366
Yazdgar, t4z
Uriingtag,536 Usbinikes, r9r
Vazgacn, r53 V6zd,9r9 VAakerd,98
v Vabkend (Vibekne),
Veciz
tlo, r37, t42
Vadi's-Sofd,9r4 Valkend, I4z Vaftizci Yahya, 53r Vagat
165
Vecic r9z
Vekil $erefcddin, 457 Veligti'n,466
Velviliz 7o
kiiyii, rSzn
Yigiz, t77
Venc, r53
Vagkes, I8zn
Venec, t53
Vahab,68 Vahnn,68, fu Vahideddin Buqenci, 485
Vcn0lhg, rzr Veragdih, 165
Verdrig, t63
Vahs0n,. I z6
Vahg, 7r-75, 77, 78, 85, 3zr, 36r'
396,
442' 444
Vakgu,68 Valh kalesi,467
Viliyin,466,
Venin, t7, r53 Versnin (Vershin), gz, 95
468, +69
Valgu,68 Valug,68 Vanand0n, r4z Vand0r,5o7n Vang
Verviliz, 7o Veselovsky,
Vezikarkr, 156, I58 VezAkkanah, I57
Vang-Hin (Karayit), 4o6 Vinkes, 169, r7o, t72, t77
99, too' t37' | +t' 253 Vezirmend, r6o Vezir b. Eyynb b' Hassin soka$r, I t z Y czAr 97,
rrr
Varaggen, t53
Yeziin,
Varagsar,87, 88, 97, 98, zo7, 548
Vardanzi,
r4z,
Vibevd, t43 Vinkerd, IB4, r85
Itg
Vardine, rrg VardAn-Hudit, I t9
Vizd,99 Vize, r54 Volga,527,528
Vargacen, t53
Vartan,527 Visrk, e55
Vassif, 43, 49,
N.I., r33, zz3
Veybevze, I43
Hin,498
Vanfifag, tro,
Verd0k, I88 Verehrin (V. Behram), ez3 Verehgeh, tez Verka, r17, rzo
w 5t, 56, fu,
r53, +73,
538,
544
Eskikitaplarim.com
Wolff,6r Wiistenfeld,5, 38
Karagöz
DlzlN Y
6+s
Yeh0diye,83,84, rog Yeke.Undiir,5oT Ye-li-k'ien,536
Yabgu, 329 Yafes, z8
Yagni, r53 Yafme boyu, 273 Ya$mur Han, 357 Yahudiler, 3og,522 Yahya b. Ahmed, zz6,zz7,z6o Yahya b. Esed, ez6, 227,
Yemen,89,9t Yemenliler, t rz Yenal-tigin, 35e Yengi ark,87 Yenikapr, ro6, ro7, rtz Yeni kent, r92, r93, W,44t,457, q62 Yeni Kurgan, I3g, I7g
SSo
Yahyi b. Zeyd, zog,548 Yakah, 5o7n
Yakkabaf-DeryA, t44 Ya'kub (Peygamber), 83 Ya'kub b. Ahmed, ez7 Ya'kub b. Leys b. Mu'addal, 237 , 240,256, 55o, 55 r Ya'kub-tegin, $8,339
Yenisey, 417, 419,536 Yesir, rrg, re3 Yesirkes, r43
8I, 83, z3z,
Ya'kubi, 6, Z, 68, 8o, 82, 89, t45, t8z, r83, r8g,2t7,22g,23!
Yesii Mtingke, 5ro, 513, 514, 5t8, 5tg, 562, 563
Yesiiliin, 5o&5to Yesiin Toka, 542 Yezid
L, rgg
Ya'kubiler,53o
Yezid IL, zo4 Yezid b. Gfirck, I
Yakut, 34, 96, 98, 77,86, 87, 92, 99-ror,
Yezid b. Biihclleb, tgrg
t2t, rzg, tz7, t1o, rgz, tSS, rg4, r3Gr4o,
r03, rr5, t2ot
r46, r48-r52, r54, r56, r59-r6r, r7B, rfu,392,453,454
tz&, r43, 166,
Yakvalan, 469 Yalavag, bkz Mahmud Yalavag
Yarkent,30r,533 Yirkes,95 Yirkes (Scmerkant'ta) 97, gg Yarhk kiiyii, 5o9 Yasr gegidi, r7o
Yazahkes, r78 Yazrr (Yazgrr),
4SS, +74
Yazuhkes, r78
Yedisu, t7o, 2t7,3o2, 338, 345, 376, 38r,
386388, 39r, 4r8, 4zo, 426,
4lS, 497, S2o,
427,
SS2. 533, 536, 562,
s64 Yedisu Ttirkleri, 553
Yczn, r3o Yrldrz-noyon, 5o4
Yrnal-Tegin, e87 Y0gank, I43 Y0gur,363, 393 Y0has0n, t43 Y0hagun, t43 Yukan Harkinc, Izo Yukan lrtig,5o7 Yukan Murgab, z5o Yukan NesyA, t7t,178 Yukan Yenisey, 536 Yu-ku, 393 Yunanistan, 4Ig, 514 Yusuf, 393
Yusuf(Selguklu), 3t7
Yusuf
b.
Abdullah Endhudi, 352n,
Yusuf b. Ali, 3oz Yusuf b. lshak, 268, 27o, 5Sg Yusuf b. Sebtik-tcgin, 3o6
Yegan-Dugdi,4oz Yegan-Dugdi,4oz Yegan+igin, bkz. Buira Han Muhammed
Yeh-lii Ch'u-ts'ai, 489, 492,
18
4916,
5ot
Eskikitaplarim.com
Yusuf Kenki (Utrarlt), 4z I Yusuf el-Berm,54g
Karagöz
358
DIZIN
644 Yusuf Has
Hicib'
Zendiyi, r53 Zendi,435
333
Y0suf el-Berm, zr4, zr8, zz4
Zendine, r53 Zengi b. Ebi Hafs. 452
Yiie-Qi, ror
z
Zengi b. Ali, 34B
Zabagduvin, r43 Zigarsers (Zigarsevsen),
t
Zer,bkz. R0d-i Zer Zer'ayne, t49
43
Zagnos, 398
ZerahE, r43
Zagrimig,94 Zihkes, t8g Zihidler sokafr, r53
Zerd0h, r59, r6o Zerdiigt, zr5 Zerdiiqtilik, r95 ZerefgAn, 84, 86-88, 9ro, 94, 97-roo, r02, to4, t20, r27, t34, t40, r44, r49,
Zahineve, r43
Zahireddin, 3z Zahireddin en-Ni9ip0ri,
Zilzikes,
rBz, zo5, zo6, 254, z7g, zB,g, 496, 476,477,4b
3t
rB5
Zimin,99, r33, r79, r8o, rBI,35g
Zerenc, zgz
Zimisen, r43
Zerencere, t4g
Zamisene, t43
Zerengere, t43
Zamm,84, 85
ZerkerAn, r44
Zir
ZerrnAn, t43, z16
Zardh, rgz Zarinkes, r89 ZArkan, r77, r78 Zarkent, r8g ZarmAn, ror, l02
Zermdz, z16
Zermiten, rz6
Zeridize, r44 Zeykin, I53 Zeym0n, t2t, t23 Zeyneb,3o4, gr9, 32o Zeyreddin Kazvini, 5z
Zarnik,43z ZAve,44B, 449
Zhukovsky,473
ZAvir, r4g Zdz (Zdr), t43 ZAzek, r5g
ZibedvAn, t44
Zik0n, r53 Zimin, L., r r9 Zimlik, r44 Zimlika, r44
ez-Zehebi, 18,34 ZekAn, r43 Zemahger, I6o, 16t
Zinver,77 Zirabulak, roz
Zemahgeri, 34n
ZemmA, r43 ZencAn,45o Zencirba$, 98n
Zend, t43 ZendAn,
r rB, 245
ZendAne, t2o, tS2 Zendengi kumaqlar, +2o, +2r ZenderAmg, t7r, t72, t77, t78 Zendermisen, I43
Ziyed
b. Sdlih el-Huzii, 2to, 2tt, 2t7,254, 549
ZiyAeddin N|472,473 Ziyariler, 242, 27o Zmuk gir, 16o Zfrg kiiyii, Izo
Zizan,46z Ziilkarneyn, 84
Eskikitaplarim.com
Karagöz
2r2,
90.06. Y. 0152. tB4
0004011
L.
Eskikitaplarim.com
Karagöz
^*r--
..-...-
erj#i lsBN 975-16-024/-0 Fiyatr
Eskikitaplarim.com
: 35 000 Lira
Karagöz
L
