PRVO POGLAVLJE 1. NASTANAK I RAZVOJ VIKTIMOLOGIJE
Victimia (lat) – žrtva i logia (grč) - znanje učenje, nauka. Viktimologija je nauka i praktična djelatnost koja se bavi izučavanjem pojava, uzroka i rješenja problema
žrtvi ili stradanja ljudi u svijetu. Centralno usmjerenje i preokupacija
viktimologije je žrtva, ličnost žrtve, reakcije, ponašanja žrtve sa svim njenim aktivnostima u interakciji u mehanizmu stradanja – viktimizaciji, fokusiran na posljedice zločina. Viktimologija je samostalna nauka, koja se oslanja se na kriminologiju, krivično, krivičnoprocesno pravo, kriminalistiku, penologiju, psihologiju, sociologiju i druge nauke s kojima se
prožima i dopunjava (prije svega mislimo na specijalnu ili „kriminalnu“
viktimologiju). Neki autori smatraju viktimologiju kriminološkom i sociološkom disciplinom koja proučava žrtve ljudskih radnji koje mogu pripisati krivci počinioca a koje su krivičnim zakonodavstvom predviđene kao krivično djelo ili su međunarodnim aktima o ljudskim pravima određene kao kršenja fundamentalnih prava čovjeka.1 Viktimologija se bavi reakcijama pravosudnog sistema prema svim sudionicima u u viktimizaciji u svim fazama i oblicima njenih pojava. Utemeljivačem moderne viktimologije smatra se Hans von Hentig (1887-1974) s univerziteta Yale, koji se još 1941. godine objavio djelo „Primjedbe o interakciji između počinioca i žrtve“, a 1948.g. „ Zločinac i njegova žrtva“.2 Značano ime u viktimologiji je Benjamin Mendelsohn, advokat, pragmatičar iz Jeruzalema, 1947.godine je svojim radom pod nazivom: „Novi biopsihosocijalni horizont viktimologije“ u Bukureštu, znanstvenoj javnosti skrenuo je pažnju na posebno na naučnu oblast viktimologija.
1 Getoš, A, M.: Osnove viktimologije s posebnim osvrtom na viktimološke teorije, Pravni fakultetSveučilišta u Zagrebu, Zagreb, 2011., str. 2 2Značajna imena iz oblasti viktimologije su: H. J. Schneider, Kirchov (Njemačka), E.A.Fattah (Montreal), K. Miyazawa i J. Dussich (Tokio), J.Freeman (Engleska), S.Ben David (Izrael), Henri Elleberger 1954. (Kanada) interpretira racionalni odnos počinilac – žrtva; Z. Šeparović (Hrvatska), V. Nikolić-Ristanović (Srbija) i drugi
Počev od začetaka kriminologije, u 19 vijeku, naročito se ističe pozitivistička škola Cesara Lombrosa (1835–1909) i Enrika Ferria (1856-1929)., prepoznata kroz proučanje
linosti
počinioca žrtve. Žrtve su za predstavnike klasičnog i pozitivističkog pravca smatrane statičkim, pasivnim, odnosno stereotipnim pojmovima. Kao takve i po tom shvatanju, žrtve ne proizvode nikakve dinamičke i kriminogene aktivnosti, što u suštini i biću samog zločina predstavlja nekritičan i nauci odbojan stav. Stoga se pozitivističkom smjeru žestoko suprotstavio slavni kriminolog njemačkog porijekla, Hans von Hentig, u svom radu Primjedbe o interakciji između počinioca i žrtve (1941). Ovaj svjetski ugledni kriminolog zasnovao je naučno savršenu, dinamičku koncepciju u genezi zločina. Po Hentigu žrtva zločina nije pasivni objekt, „nego postaje aktivni subjekt u procesu kriminaliziranja …“
1.1.Pojam i predmet viktimologije Viktimologija kao humanistička nauka bavi se proučavanjem svim vrstama žrtava, istražuje uzroke, način postanka i odvijanja procesa, mehanizma viktimizacije, okolnostima u kojima se dešavaju, te posljedicama koje nastaju. Predmet viktimologije je ličnost žrtve, sa njenim biopsihičkim karakteristikama i socijalnom strukturom, što omogućava da se pronikne u neke etiološke osnove kriminaliteta, posebno na doprinos žrtve u izvršenju delikta (u slučajevima ubistva, razbojništva i seksualnih delikata)3. Ovako sveobuhvatno definisana viktimologija nosi naziv i „opća viktimologija“, dok je, u užem smislu, nazvana specijalna ili „kriminalna“ viktimologija isključivo preokupirana žrtvama kao posljedicom izvršenog zločina („krimena“)4. Viktimologija se može posmatrati sa užeg i šireg aspekta5. Uži aspekt tumači viktimologiju kao empirijsku nauku koja se bavi izučavanjem žrtava krivičnih djela i drugih kažnjivih delikata. Viktimologija u užem smislu predstavlja naučno 3 Bošković, M.: Kriminološki leksikon, Novi Sad, 1999., str. 43 4 U razvoju viktimologije kao samostalne nauke, značajno je osnivanje Svjetskog viktimološkog društva, 1979.godine, čiji je član autor knjige, prof.dr. Hana Korać, i koautor doktorantica Alisa Begović 5 Aleksić, Ž. i dr.: Leksikon kriminalistike, Beeograd, 2004., str. 40
saznanje o žrtvama krivičnih djela, uključujući odnose između počinioca i žrtve, interakcije između žrtve i krivičnopravnog sistema i veze žrtvi krivičnih djela sa drugim društvenim grupama i institucijama, kao što su mediji, biznis i društveni pokreti, dok viktimologija u širem smislu predstavlja interdisciplinirano naučno saznanje ne samo o žrtvama kriminaliteta, već i o žrtvama drugih stradanja.6 Širi aspekt viktimiologije obuhvata čitav kompleks znanja koji se tiču svih ljudi koji pate, tj. žrtava uopće. Viktimologija je dio kriminološkog korpusa nauka koji proučava žrtve ljudskih radnji koje se mogu pripisati krivici počinioca, bez obzira da li su u krivičnom zakonodavstvu predviđene kao krivično djelo ili su kao teška kršenja fundamentalnih prava čovjeka određena u međunarodnim aktima koji štite ljudska prava.7 Sa kriminološkog stanovišta, ne postoji djelo koje se po zakonu kažnjava a da ne postoji žrtva, pa makar se radilo i o apstrakciji. Osim zločina, u tu kategoriju spada i zloupotreba moći, pa se ovaj inovirani vid discipline zove „novom“ viktimologijom. Danas se u „opću“ viktimologiju, kao uzročni činioci modaliteta žrtava i generalno nesreća, svrstavaju i povrede ljudskih prava, toliko prisutne u savremenom društvu. Etimološki posmatrano viktimologija, kao zapažena i veoma značajna društvena grana nauke, ima dva sasvim različita gnoseološka značenja. Ona kao takva, „s jedne strane označava žrtvu kao živo biće, koje se u okviru religiozno-ritualnog postupka žrtvuje određenom božanstvu“ (H. J. Schneider). Opet, sa stanovišta krivičnopravne nauke, jedna osoba, grupa ili organizacija izazvana agresivnim ponašanjem drugih, narušava moralni i pravni poredak, ozbiljno ga povređujući ili destruirajući. Prema tome, i s ovog aspekta, viktimologija je jasno definisana kao nauka o žrtvama zločina. Treba naglasiti da viktimologija nije disciplina kojom se nastoji opravdati počinilac ili žrtva krivičnog djela. Naprotiv, nastoji se utvrditi stvarna uloga žrtve u nasatanku njena stradanja, njenu ulogu, ponašanje prije I za vrijeme čina koji je doveo do situacije u kojoj ona nešto
6 Konstatinović – Ilić, S.: Kriminologija, Niš, 2009., str. 464 7 Ignjatović, Đ., Simeunović – Patić, B.: Viktimologija, 2011., str. 18
trpi. Posebno su upadne žrtve koje su aktivne, koje utiču na stvaranje situacije “prelaska na čin”.8 Kriminalistička viktimologija je poddisciplina viktimologije koja izučava obilježja, efekte kriminalne viktimizacije sa prevashodnim ciljem da pruži doprinos kriminalističkim istragama i unaprijedi saznanja za zaštitu žrtve u prekrivičnom i kriičnom postupku.9 Viktimologija posjeduje svoje vrijednosti koje se ogledaju u sljedećem10: a) bitno može doprinijeti razvijanju svijesti o opasnostima u preventivnom djelovanju, b) upozorava na bezbjednosne mjere, na načine izbjegavanja opasnih situacija, c) može pojačati krivično pravosuđe otkrivanjem tamne brojke kriminaliteta, d) novim saznanjima može pomoći boljem ostvarenju potreba za progonom i resocijalizacijom prestupnika, e) pomaže identifikaciji posebno rizičnih grupa i pojedinaca
Predmet viktimologije na prvom mjestu jeste žrtva, njene etiološke i fenomenološke karakteristike.Viktimologija istražuje žrtvu i utvrđuje etiološke činioce u procesu viktimizacije, njene determinante, kao i mjere koje u preventivnom smislu mogu uticati na sprječavanju i smanjenju broja žrtava. Determinante koje su veoma značajne u procesu viktimizacije se ogledaju preko: -
otkrivanju viktimogenih uzroka,
-
istraživanja rizika žrtava,
-
fenomenoloških oblika izvršioca i žrtve (pol, starost, profesija, obrazovanje i dr.),
-
prevencije u sprječavanju postanka žrtve, što nalaže otkrivanje latentnih i potencijalnih žrtava.11
Predmet žrtve i koncepcije viktimologije 12 8 Šeparović, Z.: Viktimilogija, studija o žrtvama, Zagreb, 1998., str. 21 9 Getoš,A,M.: Osnove viktimologije s posebnim osvrtom na viktimološke teorije, Pravni fakultet Sveučilišta u Zagrebu, Zagreb, 2011., str.3 10 Čimburović, Lj., Stevanović, Z., Šaljić, E., Igrački, J.: Viktimologija, Pravni fakultet IUNP, Beograd, 2013., str.18 11 Ramnjak, A., Petrović, B.: Viktimološki pojmovnik, Sarajevo, 2005., str. 12
Koncepcije
Kriminalno
ili Opća viktimologija
Nova viktimologija
specijalna viktimologfija Zločina
Žrtve
Nesreća
Zloupotreba moći i ljudska prava
Jednako je Viktimologija Stradanje ljudi
1.2.Cilj i zadaci viktimologije Osnovni ciljevi viktimologije Osnovni cilj viktimologije je doći do naučnih saznanja o faktorima viktimizacije koje se mogu upotrijebiti za izgradnju efikasnijih preventivnih mjera, posljedicama viktimizacije i problema sa kojima se žrtve suočavaju poslije izvršenja krivičnog djela nad njima. Temeljne determinante u viktimologiji13 -
Viktimologija, iako samostalna, dobrim se dijelom oslanja na kriminologiju, s kojom se međusobno prožima i nadopunjava (specijalna ili „kriminalna“ viktimologija). Stoga se žrtva i faktori rizika koji je uslovljavaju i uobličavaju, posmatraju kroz prizmu bioloških, psiholoških i socijalnih viktimogenih komponenti.
-
Tako, biološki faktori ispoljavaju posebnu dimenziju u životnom dobu žrtve – djeca i starci – zatim polu, somatskom habitusu, itd. Istovremeno novija otkrića daju biološkim činiocima još veći značaj (genetski uslovljen Kajinov sindrom; poseban značaj ima otkriće endorfina i enkefalina) itd.
-
Psihološki faktori, opet, izviru iz mentalnog sklopa ličnosti, ispoljavajući se agresivnošću, jačim nabojem mržnje, drskošću, bezobzirnošću, ili pak flegmatičnošću, povodljivošću, zaostalošću, mazohističkim tendencijama itd.
12 Šeparović, Z.: Viktimologija, studija o žrtvama, Zagreb, 1985., str. 2
13 ……………………………………….
-
Socijalni faktori imaju poseban značaj, i kao takve ih je neophodno apostrofirati, budući da izgrađuju, obogaćuju i sadržajno oblikuju ličnost, a to su: obrazovanje, stepen opće kulture, izvajanost vlastite ličnosti, formiranost autohtonog bića, kao i težnje da se prikloni određenom civilizacijskom krugu. Primitivizam, nisko obrazovanje, odnosno obrazovna zapuštenost, te siromašan intelektualni koeficijent, blokiraju i onemogućavaju takvu osobu da spozna sve potencijalne opasnosti, koje vrebaju čovjeka u životu.
Zadaci viktimologije su: -
bavljenjem uzrocima stradanja, etiološkim aspektima,
-
istraživanja rizika žrtava,
-
istraživanja viktiminogene preddispozicije,
-
dokazivanja viktiminogene preddispozicije,
-
analize problema žrtve,
-
izučavanje reakcija pojedinca žrtve na viktimizaciju (mjerenje obima i efekata viktimizacije),
-
analiza mnogostrukosti žrtve,
-
izučavanje pojedinih pojavnih oblika viktimizacije,
-
reagovanja pojedinca i društva na viktimizaciju,
-
sprečavanje ili umanjenje nastanka žrtava, samim tim i viktimizacije (svih faza i oblika),
-
zadaci viktimologije na teoriskom planu,
-
zadaci na planu kriminalne enologije,
-
zadaci na planu kriminalne fenomenologije,
-
zadaci na pravnom planu (ocjena krivične odgovornosti počinioca),
-
zadaci na planu kriminalistike – otkrivanje latentnih i potencijalnih žrtava, razobličavanje opasnih situacija i njihovih izolacija,
-
stvaranje sistema mjera za redukciju, razvijanje sistema mjera za redukciju stradanja ljudi,
-
restitucija posljedica kriminogeno- viktimogenih faktora – saniranje tjelesnih i psihičkih posljedica žrtve,
-
zadaci na planu socijalnog rada (zalaganje da žrtva ima što veću podršku da bi lakše se nosila sa posljedicama zločina),
1.5. METODE I TEHNIKE U VIKTIMOLOGIJI14 Viktimologija u izučavanju svog predmeta koristi metode i tehnike društvenih nauka, a posebno metode i tehnike koje je razvila i koristi kriminologija. Viktimologija je u svom dosadašnjem razvoju, shodno svom predmetu i ciljevima koje nauka ima, izgrađivala metode ispitivanja individualnih slučajeva viktimizacije i uticaja kriminalnog ponašanja pojedinca na žrtvu. Za viktimologiju je posebno značajno koje sve posljedice ostavlja nasiljer nad žrtvom, posmatrano sa medicinskog, psihološkog, pravnog, sociološkog i svakog drugog aspekta. Tehnike koje viktimologija koristi su takođe preuzete od drugih društvenih nauka ali prilagođene specifičnostima predmeta viktimologije. Pod metodom se smatra postupak kojim se na sistemski način dolazi do saznanja predmeta koji se proučava, kojim se na osnovu putem teorijijskih saznanja i tehničkh postupaka, ranijeg znanja, dolazi do potpunijeg i dubljeg upoznavanja pojave koja se izučava. Viktimološki metod
karakteriše teorijsko-empirijski i interdisciplinirani karakter koji
proizilazi iz njenog predmeta koji obuhvata proučavanje žrtve kao posljedica izvšenog krivičnog djela. Viktimologija u svom proučavanju polazi od empirijskog činjeničnog materijala, od prikupljenih podataka o žrtvama – oblicima kriminalne viktimizacije, vrstama žrtava, da bi na osnovu njih, primjenom analitičko – sintetičke, induktivno-deduktivne i drugih metoda izvšila njihovu naučnu interpretaciju i objašnjenje uzroka i posljedice kriminalnog akta koji za posljedicu ima žrtvu. Proučavanje žrtve
predstavlja predmet viktimologije i predstavlja
složenu pojavu, imajući u vidu da određeni kriminalni akt za posljedicu ima žrtvu i stradalnika učinjenog djela koje zahtijeva interdisciplinarni pristup u objašnjenju, posljedice i drugih elemenata koji utiču na žrtvu i njen status u društvu. S obzirom na brojnost faktora koji uslovljavaju nastanak žrtve, viktimologiji je potrebna takva metodologija koja će omogućiti utvđivanje tih mnogobrojnih i raznovrsnih veza između kriminalnog ponašanja, odnosno kriminaliteta, na jednoj strani. i žrtve, sa svim njenim karakteristikama, sa druge strane. Primjena određenih metoda u viktimologiji u neposrednoj je vezi sa općim teorijskim proučavanjem žrtve.
Koncepcije koje su tražile objašnjenje kriminaliteta u ličnosti
14 Čimburović,Lj., Stevamović,Z.,Šaljić,E., Igrački,J.: Viktimologija, Beograd, 2013, str.2528
prestupnika koristile su metode i tehnike prirodnih nauka koje su u jedno vrijeme dominirale i u kriminologiji, to se odrazilo i na viktimologiju. Antroploški i biološki orjentisani kriminolozi i viktimolozi, gdje se poseban značaj daje nasleđivanju, primjenjivali su metode koje su omogućavale mjerenje nasljednih faktora, ispitivanje odnosa između nasljeđenih i stečenih elemenata i sl. Psihološke koncepcije su preferirale metodama i tehnikama koje se koriste u psihologiji, dok su zagovornici društvene uslovljenosti nastanka žrtve, davali prevagu sociološkim metodama. Od prikupljenih podataka o žrtvama, etiologiji, fenomenologiji i uticaju socijalnih faktora na nastanak stradalnika i njihovog društvenog statusa, primjenom analitičko-sintetičke-deduktivne i drugih metoda, vrši se obrada podataka, daje se naučna interpretacij i objašnjenje određenih pojave. Viktimimologija upravo polazi od empirijskih činjenica o određenim tipovima žrtve, posljedicama koje o žrtvu ostavlja nasilni ili drugi akt, oblici ispoljavanja i sl. Viktimologija, koristi raznovrsne tehnike za prikupljanje podataka i one omogućavaju dobijanje relevantnih činjenica o ispitivanoj pojavi. Najčešće korištene tehnike za prikupljanje podataka su: -
Posmatranje,
-
Razgovor i upitnik,
-
Analiza sadržaja,
-
Anketa,
-
Studija slučaja,
-
Biografska metoda,
-
Eksperiment,
-
Statistički metod i td.
Dobijeni podaci se sistematizuju i sređuju, analiziraju i utvrđuju mjere za društvenu reakciju na nastanak viktimizacije. U metode koje se koriste za sređivanje podataka spadaju: -
Klasifikacija – kao logička metoda kojom se određeni podaci razvrstavaju prema kriterijumima koji se unaprijed definišu,
-
Mjerenje – kvantitativno označavanje društvene pojave u cilju postizanja maksimalne preciznosti i
-
Statistički metod – pomoću kojeg se vrši matematička obrada podataka koji su prikupljeni anketnim istraživanjem.
Dobijeni, sistematizovani i određeni podaci nemaju svoju upotrebnu vrijednost ako se ne primjene metode za tumačenje istih. Pored uporedne metode koriste se i metod multivarijantne analize, koji pripada jednom od statističkih postupaka za proučavanje uzročno-posljedične veze među društvenim pojavama. Statistički metod se najviše koristi, u kojem je osnovna funkcija da se na što egzaktniji način prikažu dobijeni rezultati u sprovedenom istraživanju. Statističke metode mogu biti: Deskriptivne, korekcione, diskriminativne (razlike među grupama) i statistička značajnost i td.
DRUGO POGLAVLJE 2.ODNOS VIKTIMOLOGIJE SA DRUGIM NAUKAMA Viktimologija
je uzajamno povezana sa srodnim naučnim disciplinama, jer koristi i
primjenjuje metode, iskustva, sredstva drugih nauka, posebno kada je u pitanju njena suština – a to je žrtva krivičnog djela. Odnos viktimologije i kriminologije Fenomenom žrtve prije svega bavi se kriminologija (na prvom mjestu kriminologija izučava etiološko i fenomenološko proučavanje ličnosti počioca, krivično djelo i zločin, i rasvjetljavanje zločina), krivično pravo ( krivično pravo sa pravnog stanovišta ima za svoj predmet proučavanja počinioca i krivično djelo, krivične sankcije počiniocima, te uslovi pod kojima one treba da se primijene na počinioca), krivično procesno pravo, kriminalistika, i forenzička medicina, te u tom smislu postoji uska veza viktimologije sa ovim naukama. Za viktimologiju, značajna je veza sa disciplinom, dijelom
kriminološkom analitikom, kriminološkom
aplikativne kriminologije, povezanosti teorije i prakse (posebno u
podršci u radu policijskih agencija i pravosudnih organa, u dijelu pravovremene razmjene informacije, koordinacije i dr.).
Odnos viktimologije i krivičnog prava15 Krivično pravo kao predmet izučavanja tretira ličnost počinioca i krivično djelo sa pravnog aspekta i kao takvo povezano je sa viktimologijom s obzirom da propisuje krivična djela i sankcije za njih, kao i uslove koji nalažu primjenu istih na počinioce. Viktimološka saznanja o posljedicama teških oblika viktimizacije doprinose izmjenama u posebnom dijelu krivičnog prava koje, sa jedne strane uvodi nove ili precizira postojeće inkriminacije, a sa druge strane utiče na modifikovanje predviđenih kazni u nastojanju da na adekvatniji način doprinese suzbijanju ponašanja koja izazivaju takve posljedice.16 Krivično pravo i viktimologija izlažu uzajmni stav da je poznavanje odnosa između počinioca i njegove žrtve, naročito kod pojedinih krivičnih djela, neophodno za pravnu kvalifikaciju tih djela. Opći karakter ima i razmatranje pitanja krivice oštećenog, a ona se može ispoljiti prije, u toku ili poslije izvršenja krivičnog djela. Aktivno učešće žrtve u svim ovim situacijama predstavlja, istovremeno, olakšavajuću okolnost kod odmjeravanja kazne za počinioca krivičnog djela. Odnos viktimologije i krivično procesnog prava17 Odnos viktimologije kao naučne discipline i nauke krivično procesnog prava može se posmatrati u smislu odnosa viktimologije kao praktične discipline sa krivičnim postupkom. To je odnos dviju nauka i odnos krivičnoprocesne forme i viktimološke prakse. Odnos između žrtve i počinioca moguće je realno shvatiti, upravo pod uticajem razvoja određenih nauka, između ostalih i krivičnoprocesnog prava. Njihova ponašanja nisu jednostavna, već imaju različite aspekte i mnogobrojne specifičnosti kada su u pitanju uzroci i fenomenološke karakteristike, za čije se sprječavanje i suzbijanje, mogu uspješno koristiti normativi krivičnoprocesnog prava. Viktimologija se oslanja na norme krivičnoprocesnog prava, a istovremeno se stalno razvija, pri čemu stiče sopstvena iskustva. Odnos viktimologije i kriminalistike 15 Čimburović, Lj., Stevanović, Z., Šaljić, E., Igrački, J.: Viktimologija, Beograd, 2013., str. 37 16 Ignjatović, Đ., Simeunović - Patić,B.: Viktimologija, Pravni fakultet, Beograd, 2011., str. 17 17 Čimburović, Lj., Stevanović, Z., Šaljić, E., Igrački, J.: Viktimologija, Beograd, 2013., str. 38
Predmet kriminalistike takođe je krivično djelo i njegov počinilac, posebno sa stanovišta sprečavanja, otkrivanja i razjašnjavanja krivičnog djela, te otkrivanja odnosno utvrđivanja njegova počinioca. Primjenom savremenih metoda kriminalistika pomaže viktimologiji u rješavanju samog odnosa između počinioca i žrtve 18, jer žrtve i svedoci (ukoliko ih ima) će u najvećem procentu pomoći u otkrivanju počinioca. Veza između kriminalistike i viktimologije je segmentu povezanosti naročito sa medicinskom kriminalistikom. Niti jedna od navedenih disciplina ne bavi se u tolikom obimu žrtvama koliko forenzička medicina, odnosno medicinska kriminalistika. Veliki značaj koji se daje žrtvi krivičnog djela motivisan je uvjerenjem da krivično djelo ne može biti razjašnjeno jedino izučavanjem kriminogeneze (kako i zašto je učinjeno neko krivično djelo), već tek nakon pažljivog istraživanja i viktimogeneze (kako i zašto je neko postao žrtvom krivičnog djela koje je izvršeno). Odnos viktimologije i penologije Penologija je nauka o načinu i efikasnosti sistema izvršavanja kazni i drugih sankcija, sa aspekta njihovog uticaja na resocijalizaciju ličnosti počinioca krivičnih djela. i suzbijanja kriminaliteta uz pomoć njenih instrumenata Područja i pitanja penologije jesu sistem i organizacija kazneno-popravnih ustanova, načini i uslovi izvršenja kazni i td., i sve ono što se radi da bude uspješan tretman, resocijalizacija i postpenalni tretman, samim tim i smanjenje općenito kriminaliteta. Posebno je značajna penološka andragogija kao disciplina penologije, koja se bavi pitanjima usavršavanja metoda, oblika i sredstava vaspitanja, obrazovanja i prevaspitanja osuđenih lica. Viktimologija je jedna od najznačajnih novina koja se desila u razvoju krivičnih nauka, prije svega penalnih, tzv. penalna viktimologija. Pitanje penološke uloge žrtve je dosta zanemareno, a dugo vremena ranije, kao takvo nije uzimano u obzir, samo se pratilo i analiziralo ponašanje počinioca, u toku žrtve, a i prije toga, neposredno po izvršenju krivičnog djela. Glavno težište penologije stavlja se na uspješnu resocijalizaciju (i žrtve i počinioca), vodeći pri tome računa na otklanjanje konfliktuozne situacije u odnosu na žrtvu19.
18 Simić – Jekić, Z..: Razgraničenje viktimologije od drugih krivičnih nauka, Pravni život br 12, 1985., str. 1190 19 Ramljak, A., Simović, M.: Viktimologija, Banja Luka, str. 23
Odnos viktimologije i viktimografije Takođe, treba spomenuti značaj viktimografije, koju mnogi znanstveni smatraju granom kriminologije i kriminalistike. Zadatak viktimografije je da prikuplja i sistematizuje životne forme žrtve, podatke o žrtvi, modele i forme, koji će pomoći u analizi svih okolnosti i činjenica (motiva, uzroka), u kojima se desilo krivično djelo, te u vezi s tim i posmatranje žrtve (u praksi još uvijek nedovoljno je zastupljena). Danas, u modernom posmatranju zločina, njegovom istraživanju pristupa se u kontekstu trihotomnog posmatranja: crimen, počinilac i žrtva. Odnos viktimologije i psihologije Psihologija je nauka koja se sistematski proučava psihički život čoveka, baveći se prvenstveno mentalnim sadržajima i psihičkim procesima ličnosti. Viktimologija se bavi izučavanjem žrtava krivičnih djela i odnosa žrtve i počinioca. Predmet izučavanja viktimologije je prije svega ličnost žrtve krivičnih djela, njene bio-psihičke karakteristike i socijalna obielježja, u čemu joj veliku pomoć upravo daju naučne metode psihlogije, odnosno primjena psihologije je u praktičnom postupanju prema žrtvi i počiniocu, pomoći pri korekciji ponašanja počinioca, posebno agresivnog ponašanja počinioca, saniranju kriminogenih situacija i dr. Viktimologija koristi znanja primenjenih disciplina psihologije, naročito iz aspekta uticaja ličnih osobina i njihove povezanosti s ponašanjem koje uslovljava prestupništvo i zločin. Odnos viktimologije i pedagogije U najopštijem smislu pedagogija je
nauka o vaspitanju. Pedagogija se bavi, ne samo
pozitivnim, već i negativnim uticajem vaspitanja, koji, kako se u kriminologiji pokazalo znatno utiču na kriminalno ponašanje. Zbog toga su rezultati njenih istraživanja veoma bitni sa aspekta uticaja etioloških faktora na prestupništvo, za odnos prema drugog osobi, prema kojem se čini prestup ili krivično djelo. Odnos viktimologije i socijalne patologije – psihopatologije, psihijatrije i drugim oblastima medicine Socijalna patologija kao mlada naučna disciplina čiji je predmet izučavanja složenih odnosa i odnosi se na kompleks ljudskih problema i posebne strane čovekove normalnosti i zdravlja.
U najširem smislu, to su problemi koji se odnose na psihološke karakteristike i biološke determinante ličnih i društvenih poremečaja koji se mogu okarakterisati kao patologija. U tom smislu od velike pomoći je viktimologiji. Psihopatologija je nauka o bolesnim duševnim pojavama, odnosno mentalnim poremećajima ličnosti. Viktimologiji će pomoći psihopatologija u analizi i u izučavanju određene kategorije prestupnika, jer među njima postoji i određeni procenat onih koji su duševno bolesni i poremećeni. Žrtve su, po pravilu, posljedica upravo devijantnog ponašanja, kriminaliteta, i viktimologija pokušava sa svog aspekta da sazna za uzroke koji dovode do takvog ljudskog ponašanja, kao i posljedice koje prate žrtvu i društvo u cjelini. Povezanost viktimologije i socijalne patologije se ogleda u domenu proučavanja pojavnih oblika ljudskog ponašanja koje karakteriše poremećenost i devijantnost u socijalnom, psihološkom, etičkom, moralnom i vrenosnom smislu, a koje u većini slučajeva, za posljedicu ima i nanošenje bola i nepravdi pojedincu ili grupi ljudi. Imajući u vidu da su viktimologija i socijalna patologija, po svom predmetu izučavanja, upućene na integracionu koncepciju, to je ozbiljan razlog za njihovu intenzvnu saradnju u više segmenata.20 Odnos viktimologije i sociologije Sociologija je opća nauka o društvu, proučava strukturu i zakonitosti društvenih odnosa i procesa. Njen predmet proučavanja su određeni tipovi društvene zajednice, društvene grupe, ustanove i organizacije i oblici društvenog života ljudi. Viktimologija će koristiti sva znanja sociologije, a proučavajući prestupnika i grupe prestupnika, pomoći će sociologiji da sveobuhvatno posmatra društvena kretanja, posebno značajno u prognostičkom aspektu pojedinca, grupe. Žrtvi se posvećuje izuzetna pažnja i sa stanovišta nekih drugih nauka, kao što su andragogije, pedagogije, defektologije i drugih nauka. Žrtva se nalazi u društvenoj zajednici, svjedoči društvenim kretanjima, traži i očekuje društvenu podršku i zaštitu u svim segmentima njene opstojnosti. Odnos viktimologije i forenzične medicine21
20 Čimburović, Lj., Stevanović, Z., Šaljić, E., Igrački, J.: Viktimologija, Beograd, 2013., str.40 21 Ibid, str.42
Osnovne karakteristike forenzičnih nauka, pored ostalog su: poznavanje zakona i pravosudnih postupaka naučna referentnost, javnost i izloženost kritici. U cilju utvrđivanja materijalne istine, pravosuđe ne smije prihvatiti ograničenja u primjeni novih priznatih znanstvenih metoda, a s ciljem donošenja pravične sudske presude. Pravosudna su tijela zainteresirana da se izborom najboljih znanstvenih metoda i najboljih vještaka ubrza donošenje kvalitetne presude koja neće biti pobijena na višim sudovima. Forenzička medicina predstavlja zasebnu medicinsku discipline koja predstavlja spoj medicinske i pravne nauke s ciljem pružanja pomoći pravnoj struci u slučajevima pojave medicinskih dilemma i problema u sudskoj teoriji i praksi. Imajući u vidu predmet viktimologije i problem žrtve kao posljedica prestupa pojedinca ili grupe ljudi, povezanost i saradnja između viktimologije i forenzičke medicine je neophodna i u procesu zaštite žrtve, nadoknadu štete, utvrđivanju njene uloge u stradanju i sl. Viktimologija u izučavanju žrtve se svakodnevno susreće s potrebama rješavanja pitanja i problema iz medicinske nauke, a koje su predjmetom sudsko medicinskih vještačenja, odnosno forenzičkih ekspertiza. Saznanja do kojih dođe sudska medicina koriste viktimologiji u racionalnom korištenju medicinskih vještaka, boljem planiranju istražnih radnji i prikupljanja dokaza o nastanku žrtve, razumijevanju uzročno posljedične veze između prestupnika i žrtve i sl. Odnos viktimologije i toksikologije22 Toksikologija je nauka o nepovoljnim uticajima hemikalija na žive organizme, koja proučava simptome, mehanizme, liječenje i otkrivanje biološkog trovanja — posebno trovanja ljudi. Razvoj novih naučnih oblasti u savremenoj civilizaciji doprinosi sveobuhvatnom razumijevanju društvenih odnosa i ljudskog ponašanja u njemu. U okviru tih savremenih trendova u nauci možemo da govorimo o odnosu viktimologije kao savremene nauke o žrtvama i toksikologije, kao nauke koja se bavi proučavanjem nepovoljnih uticaja hemikalija na organizam i psihu čovjeka. Toksikologija proučava simptome, mehanizme, liječenje i otkrivanje toksikološkog trovanja, posebno trovanja ljudi. Glavni kriterijum toksičnosti hemikalije je doza, to jest stepen izlaganja supstanci. Odnos
između toksikologije i
viktimologije se ogleda npr. u zajedničkom interesovanju za posljedice trovanja koje nastaju kod čovjeka. 22 Ibid, str.43
TREĆE POGLAVLJE 3.KRIMINOLOŠKI ASPEKTI ŽRTAVA
Definisanje žrtve nije jednostavno u okviru KZ-a, koji zaštićuje određeno pravno dobro, obzirom na činjenicu da naša krivična zakonodavstva (u okruženju) u principu ne poznaju pojam žrtve.
Pojmu žrtve kriviĉnog djela u krivičnom pravu odgovara pojam pasivnog subjekta, odnosno pojam oštećenog u krivičnom procesnom pravu. Razlike u definisanju pojma žrtve javljaju se sliĉno razlikama koje postoje među autorima u pogledu određivanja predmeta viktimologije. Sa kriminološko-viktimološkog aspekta pojam žrtve ima uže i šire određenje. Pod žrtvom u užem smislu se podrazumijeva lice čija su dobra ili prava neposredno povrijeđena, ugrožena ili uništena
počinjenjem krivičnog djela, odnosno samo žrtve
kriminaliteta. Pod žrtvom se u širem smislu, podrazumijeva osoba i/ili drugi subjekti (socijalne grupe, kolektive i društva), čija su dobra ili prava neposredno ili posredno povrijeđena ili ugrožena od kriminalnog ponašanja pojedinaca ili više njih, krivičnim djelom ili koja stradanja i trpe ozbiljna oštećenja, bez obzira koji su uzroci u pitanju, ili nesretnog slučaja (npr. elementarne nepogode, nesreće na radu i sl.) kao i protupravna ponašanja nastala kršenjem međunarodnih normi, koje se odnose na osnovna ljudska prava i slobode. Sa stanovišta krivičnopravne zaštite pod žrtvom se podrazumijeva kategorija kao individualan fenomen određene ličnosti. Međutim, postoje i kolektivne pa i apstraktne žrtve. Eklatantan primjer su masovne žrtve u kršenju međunarodnog humanitarnog prava (npr. u ratu), ali i drugim, u širokim razmjerama, antisocijalnim pojavama (prostitucija, narkomanija i sl.) ili žrtve zbog pojave i širenja veoma opakih zaraznih bolesti – pravih morija (na primjer AIDS, kao direktna posljedica seksualne nastranosti).
Žrtva je značajan faktor u ostvarivanju pravosudne funkcije: od njene spremnosti da prijavi svoje stradanje u značajnoj mjeri ovisi i postupanje institucija formalne društvene kontrole.23 Na osnovu Deklaracije Ujedinjenih nacija o osnovnim principima pravde za žrtve krivičnih djela i zloupotrebe moći (usvojena je Rezolucijom Generalne skupštine UN broj 40/34, 29.11.1985), žrtvama se smatraju osobe koje su individualno ili kolektivno pretrpjele tjelesnuili psihičku povredu, emocionalnu patnju, ekonomski gubitak ili bitnu povredu svojih osnovnih prava. Ova definicija je dio i Okvirne odluke Evropske unije o položaju žrtava u krivičnom postupku (2001). Uskladu sa Deklaracijom, osoba može biti smatrana žrtvom bez obzira na to da li je u činilac krivičnog djela identifikovan, uhapšen, krivično gonjen ili osuđen, i bez obzira na potencijalne porodične veze između učinioca i žrtve. Odredbe Deklaracije primjenjuju se za sve žrtve, bez obzira na njihova lična svojstva, kao što su rasa, boja kože, pol, starost, jezik, vjera, nacionalnost, političko ili drugo opredjeljenje, vjerovanja ili običaji, imovinsko stanje, rođenje ili porodični status, etničko ili socijalno porijeklo i invaliditet. Izraz „žrtva“ uključuje takođe, u odgovarajućem slučaju, najbližu porodicu ili osobe o kojima se starala neposredna žrtva kao i osobe koje su pretrpjele štetu intervenišući kako bi pomogli žrtvama koje su u opasnosti ili da bi spriječili viktimizaciju. Nadalje, Deklaracija podrazumijeva pod „žrtvama“ osobe koje su, individualno ili kolektivno, pretrpjele štete, naročito napad na njihov fizički ili psihički integritet, duševnu patnju, materijalnu štetu ili ozbiljan napad na njihova osnovna prava, zbog činjenja ili propuštanja koja još ne predstavljaju kršenje nacionalnog krivičnog zakonodavstva, ali koja predstavljaju kršenje međunarodno priznatih normi u oblasti prava čovjeka. U tom smislu, države bi trebale razmotriti uključivanje u njihovo nacionalno zakonodavstvo normi koje zabranjuju zloupotrebu vlasti i predviđaju obeštećenje za žrtve takvih zloupotreba. Značajno sa aspekta zaštite žrtava su pravne regulative zaštite žrtava i njihova primjena u praksi Okvirnom odlukom o položaju žrtava u krivičnom postupku (2001), Evropska unija propisala je standard minimalnih prava žrtava u krivičnom postupku, koja se odnose prije svega na pravo žrtve da bude saslušana, mogućnost da učestvuje u krivičnom postupku, kao i na zaštitu, kompenzaciju i pristupmedijaciji i svim, za žrtvu važnim, informacijama. Tako je ovom odlukom obuhvaćena pomoć žrtvi prije, u toku i nakon završetka krivičnog postupka. 23 Šeparović, Z.: Viktimologija, studija o žrtvama, Zagreb, 1985., str. 11., str.99
Za razliku od Deklaracije UN o osnovnim principima pravde za žrtve krivičnih djela i zloupotrebe moći (1985) i Preporuke Komiteta ministara Savjeta Evrope opoložaju žrtava u okviru krivičnog prava i krivičnog postupka (1985), Okvirna odluka o položaju žrtava u krivičnom postupku prvi je pravno obavezujući međunarodni dokument te vrste, čije se odredbe uključuju u domaće zakonodavstvo svih zemalja članica Evropske unije. Od 2001. godine do danas, implementacija odredaba i stvarni položaj žrtava u državama Evropske unije ipak je ostao neusaglašen, u kvalitativnom smislu neznačajno promijenjen u odnosu na stanje prije donošenja Odluke i generalnogledano – na prilično niskom nivou24. Svako od nas vrlo lako se može naći u poziciji žrtve ili svjedoka. U proučavanju žrtve važan segment svakako su rizik, faktori koji utiču na ponašanje žrtve, da se postane žrtva: 1. lični (biološki -dob, pol i dr., psihološki -(razni oblici i stepeni poremećaja, devijantnosti i sl.), 2. situacioni faktori i pogrešan čovjek, u pogrešno vreme, na pogrešnom mjestu 3. socijalni faktori (ranija osuđivanost, zapuštenost, zanemarenost, neadaptabilnost, određena rizična zanimanja i dr., adaptacija u socijalnoj sredini) 4. predisponiranost Da bi se desio zločin mora postojati više aktera: počinioc, žrtva i odgovarajuća situaciona okolnost. Osim straha za vlastitu sigurnost tada je izrazito prisutan i osjećaj psihološke ugroženosti. Sedmi kongres UN održan je u Milanu 1985.godine na temu o prevenciji kriminaliteta, posvećen je svim vrstama žrtvava zločina: -
žrtve klasičnog kriminaliteta,
-
žrtve zloupotrebe moći,
-
masovne viktimizacije,
-
torture u totalitarnim režimima,
-
grubo kršenje ljudskih prava,
-
proganjanje etničkih manjina,
-
teški privredni prestupi,
-
postojanje široke lepeze žrtava, počev od potencijalnih žrtava,
-
prevencija kriminaliteta i saniranje žrtve,
-
neophodnost izrade specijalne Magne carte za žrtve.
24 Vukotić, M.: Prava žrtava: EU i Srbija, Zaštita na prvom mestu, Pravda u tranziciji – broj 16, 2005., str.3
Krucijalne komponente istraživanja žrtava25 Žrtva zločina je i dalje u krivičnom procesuiranju objekat. Ona ima zadatak i aktivnosti samo u funkciji svjedoka. Određene institucije sistema: socijalne kontrole, policija, tužilaštvo i sudovi drže monopol podataka o žrtvi zločina, pa kao takve, od njih odabrane, ustupaju informacije. Podaci o počiniocu dobijaju se klasičnim postupkom, dok se iz krivičnih spisa rijetko ustupaju. Detalji o ličnosti žrtve, njenoj prošlosti, karakteru, aktivnostima, njenom doprinosu itd, ostaju nepoznati. S druge strane, sva usmjerenja isljeđivanja su skoncentrisana na prirodu krivičnog djela i vrlo malo na počinioca. I o počiniocu se vrlo malo zna, u fokusu ispitivanja nalazi se samo njegova neposredna veza sa krivičnim djelom, dok profil njegove ličnosti, zatim karakterološke crte, sklonosti, socijalni status, te eventualne veze sa žrvom rijetko se istražuju. Ankete o viktimizaciji i zločinu koji je izaziva i modelira, zatim detaljno ispitivanje žrtava kao subjekta u procesu kriminalizacije, žttava kao takva zadnjih godina izbija u prvi plan i u centru je pažnje kriminalista. Od žrtve kao subjekta i započinju sve vrlo ozbiljne radnje u isljeđivanju. Upravo takvim postupkom otkrivaju se tamne brojke, latentni zločini, neotkriveni delikti.
Ispitivanje žrtve pmaže da se daleko više stiču uvidi u procesima
postajanja žrtvom, kao i psihodinamike situacije djela. Osim toga konfrotiraju se činjenice i saznanja, od oba aktera – počinioca i žrtve, dovodeći se u međusobni uzajamni odnos i interakciju. Glavne poente u istraživanju žrtve odnose se na na glavne odrednice: relacija počinilac – žrtva, tipovi žrtve, recidivantne žrtve, rizik žrtve, potencijalne žrtve, kriteriji zločinaca u odabiru žrtve i td26.
3.1.Tipologija - klaasificiranje žrtava Pod žrtvom, kao fenomenom, u širem smislu, podrazumijeva se i definira, osoba koja strada, trpi, ozbiljna oštećenja, bez obzira koji su uzroci u pitanju. Široka je lepeza – raznovrsnost i 25 Ramljak, A., Simović, M.: Viktimologija, Banja Luka, 2006., str. 26 26 Ibid, str. 27., od 1966.godine u SAD – Komisija predsjednika za krivično pravo i upravu sudstva, je otpočela sa sistematičnim praćenjem i prikupljanjem žrtava svih vrsta zločina., tokom 1975. godine je utvrđeno 40, 5 miliona viktimiziranja
brojnost – žrtava, ali i njihovih izvršilaca. Svim žrtvama je zajedničko obilježje nasilje i vrlo česta antisocijalnost27. U viktimološkoj teoriji i praksi postoje nastojanje da se napravi odnosno odredie tipovi žrtava. Neki od tipovi žrtava su: -
Primarne ili direktne žrtve – podrazumijevaju lice koje je direktno osjetilo iskustvo viktimizacije, odnosno pretrpjelo krivično djelo i posljedice tog djela.
-
Sekundarne ili indirektne žrtve – podrazumijevaju lice koje nije neposredno bilo izloženo viktimizaciji, ali trpi posljedice krivičnog djela, jer je iz neposredne okoline žrtve (kao član porodice ili bliske osobe sa žrtvom).
Tipologija žrtava prema Šeparoviću28 -
Voljna, pristajuća žrtva ili dobrovoljna žrtva - su one žrtve koje traže da se nad njima izvrši krivično djelo kao što su umorstvo iz milosrđa (eutanazija) pobačaj i sl. Dobrovoljna i svjesna žrtva su i neki slučajevi samoubistva29.
-
Nepoznata žrtva, žrtva koja ne prijavljuje zločin - to su oni koji kreiraju jedan dio „tamnih brojki“ kriminaliteta; neke žrtve ne prijavljuju iz najrazličitijih razloga posebno u slučajevima kada je i
sama ucijenjena zbog nekoga stvarnog ili
marginarnog propusta ili se ne želi izlagati javnosti. -
Nesmotrena ili nehatna žrtva - ovdje se radi o žrtvama koje se odnose neodgovorno prema vlastitoj sigurnosti, ostavljanjem svoje imovine izložene, otvorena vrata kuće, stana, kola i sl, što sve „poziva2 na počinjenje krivičnog djela.
-
Simulirajuća žrtva, u stvari nije žrtva - to su podnositelji lažnih prijava koji teže osuditi nevine osobe radi nekog vlastitog sebičnog interesa. Vrlo često u seksualnim deliktima.
-
Žrtva pokušanog zločina – ova kategorija nije pretrpjela „planiranu“ štetu. Djelo ostaje u pokušaju. Poznavanje takvih slučajeva ima vrijednost za prevenciju, jer,
27 Vukotić, M.: Prava žrtava: EU i Srbija, Zaštita na prvom mestu, Pravda u tranziciji – broj 16, 2005, str.16 28 Šeparović Zvonimir.: Studije o žrtvama, Zagreb, 1985., str. 16-18 29 Ibid., slučaj Jana Palacha, studenta koji se spalio na glavnom trgu u Pragu, u znak protesta protiv okupacije njegove zemlje 1968.godine., str. 17
„žrtva“ je uspjela izbjeći krivično djelo lukavstvom, spretnošću i sl. Što može biti korisno za nju ili druge osobe, ako takva iskustva sumiramo. -
Nesudjelujuća žrtva – primjer su civilne žrtve a apolitične žrtve u ratnim okolnostima, dok stradalnici, s druge strane, gotovo uopće ne mogu biti nesudjelujuće.
-
Predisponirajuće žrtve ili latentne – češće su latentne žrtve negoli blatentni stradalnici, dok u ratu su češći predisponirani stradalnici negoli predisponirane žrtve.
-
Provokativne žrtve – su civilne žrtve u ratnim okolnostima, ako imaju neki ideološki te politički predznak i sl.
Obzirom na kriterij sudjelovanja u zločinu, žrtve ili stradalnici mogu biti30: -
Potpuno nevine žrtve ,
-
Neznatno krive žrtve,
-
Podjednako krivi žrtve ili stradalnici kao i počinioci (npr. borci, aktivisti),
-
Više krivi žrtve ili stradalnici od počinioca,
-
Isključivo krive žrtve ili stradalnici (npr. stradalnici u ratnim oklnostima koji su prije stradanja počinili zločin, ili u slučajevima izvan ratnih stradanja, stradali u napadima koje neko odbija kao nužnu odbranu),
-
Moguće žrtve koje ne učestvuju koje nisu fizički prisutne, oni kompenziraju njihovu odsutnostuništenjem imovine, kulturne baštine i sl.,
-
Bezlične ili nespecifične žrtve- žrtve apstrakcije (neopipljivost žrtava obično slabi snagu obuzdavanja počinioca, koji se npr. u ratni oklnostima priklanjaju drugim oblicima terora),
-
Žrtve koji izražavaju molbu (npr. milosrdno ubijanje zatvorenika u ratu na njihov zahtjev
Viktimilogija, ne opravdava počinioca, žrtvu i stradalnika, već nastoji da utvrdi stvarnu ulogu svih pojedinačno. Čovjek često npr. u ratnim okolnostima prelazi iz jedne uloge u drugu, iz uloge počinioca u ulogu žrtve i stradalnika i sl. Tipologija Hansa von Hentiga (1948) je jedna od prvih istaknutih tipologija, a ima fenomenološko obilježje s jedanaest kategorija:
dječaci (obilježje im je neiskustvo),
30 Graovac, I.: Dilema viktimologije: žrtve i/ili stradalnici, Zagreb, 2006. , str.32
žene (zbog njihove nježnosti, „slabašnosti“),
starci (degenerativne promjene, demencija),
duševno bolesni i oštećeni (debilnost, etilizam, droga),
doseljenici (imigranti),
manjine – neadaptibilne osobe,
glupi, normalni,
depresivni,
pohotni,
usamljenice i
duševno veoma slomljene osobe.
Tipologija Beniamina Mendelsohna (1956) Ova tipologija ima za osnovnu crtu stepen krivice same žrtve. Radi se o interpretivnoj tipologiji, budući da je „kriterij krivica“ jedno metafizičko, nedefinisano i iracionalno obilježje. Razlikujemo pet tipova žrtava: 1) Potpuno nedužna žrtva je „idealna“ žrtva (čedomorstvo, djeca, nesvjesne osobe); 2) Žrtva neznatno kriva i žrtva na osnovu nesvjesnosti (žena koja namjerno izaziva pobačaj, pa podlegne., neznanje i sl.); 3) Žrtva ekvivalentno kriva kao i počinilac (teško oboljela osoba se ubija; nesretno zaljubljeni vrše „duplo samoubistvo“, sporazumnu žrtvu i sl.); 4) Žrtve koja je više kriva od počinioca, koja ima dva podtipa: - provocirajuća žrtva (ubistvo na mah; afektivno ubistvo) i neoprezna žrtva; 5) Ekskluzivna krivica žrtve ( primjer - nužna odbrana); 6) Žrtva koja fingira viktimnost (ugroženost), i/ili se nudi da bude žrtva Tipologija Ezzata Fataha (1967) Prema Fattahu žrtva može biti: -
određena – primjer za to:
a) ubistvo iz strasti (morbidna strast) - kada počinilac planira aktivnosti s ciljem eliminacije određene osobe iz svog okruženja, iz razloga rješavanja problema vezano za tu osobu b) ubistvo iz razloga srama (npr. Čedomorstvo) – počinilac smatra da će na ovaj način spasiti čast, ugled, a žrtva ne tako rijetko je odabrana i prije samog rođenja c) ubistvo iz koristoljublja – ovoj ategoriji žrtava mogu pripadati i predhodni oblici žrtava
-
odabrana
-
slučajna
Razlikuje pet kategorija žrtava: 1) Žrtva koja ne učestvuje, s dva obilježja: - stav ignorisanja i gnušanja prema djelu, - manjkavi doprinos djela u kršenju prava; 2) Latentna ili predisponirana žrtva, takođe, ona znatno više naginje recidivizmu (žrtva u povraćaju); 3) Žrtva koja provocira, igra aktivnu ulogu na taj način što podstiče počinioca da krši pravo; 4) Žrtva koja učestvuje u činjenju zločina samim tim što uzima pozitivan stav prema zločinu, omogućavajući ili olakšavajući delikt. 5) Pogrešna žrtva je osoba koja nije stvarna; obično postaje žrtva zbog svojih postupaka. Tipologija Thorstena Sellina i Marvina Wolfgana (1967) Ima pet kategorija: 1 ) Primarno postajanje žrtvom koja je neposredno napadnuta, povrijeđena (ili joj je pokradeno vlasništvo); 2) Sekundarno postajanje žrtvom se odnosi na institucije, kao što su sistemi: željeznice, pošte, galerije, banke, itd; 3) Žrtva kao kolektivitet s komercijalnim naglaskom, kao dinamičnim pojmom sekundarnog postajanja žrtvom; 4) Tercijarno postajanje žrtvom odnosi se na zlodjela protiv javnog reda, socijalne stabilnosti, te protiv države i poretka; 5)Kategorija uzajamnog postajanja žrtvom, u kojoj akteri uzajamno usaglašavaju aktivnosti oko istog cilja, npr. brakolomstvo, zavođenje maloljetnika.
Tipologija Roya Lamborna Određuje šest stepeni kojim žrtva doprinosi počinjenom zločinu: -
uključivanje žrtve u aktivnosti oko izvršenja zločina; -
pasivizacija i ravnodušnost prema zločincu, što olakšava izvršenje djela;
-
provokativnost žrtve; izazivajući počinioca navodi ga da izvrši zločin;
-
direktne napadačke aktivnosti žrtve, s namjerom da povrijedi kasnijeg počinioca, bez nekog stvarnog povoda i ekvivalentnog učešća (povređivanje ili ubistvo iz afekta, odnosno na mah);
-
pristanak i podjednake aktivnosti žrtve i počinioca (razne vrste perverznosti);
-
inicijativa i podsticaj žrtve za usmjerenim zločinom (želja i zahtjev za kriminalnim abortusom, eutanazijom i sl.).
3.1.1.Žrtva saučesnik - odgovornost žrtve Pitanje penološke uloge žrtve je dosta zanemareno. Glavno težište stavlja se na uspješnu resocijalizaciju žrtve, i počinioca, vodeći pri tome računa da se otklone konfliktuozne situacije u odnosu na žrtvu. Taj se način najuspješnije postiže nadoknadom štete, te što optimalnije i zadovoljavajuće restitucije. Sve dok viktimologija nije postala značajna i pragmatična disciplina, pojam odgovornosti žrtve bila je nepoznata kategorija. Unazad 2-3 decenije sve je više u žiži interesovanja istražnog postupka i žrtva, gotovo isto koliko i počinilac. Aksiom koji se mora prihvatiti i anticipirati sa svom ozbiljnošću stoji u činjenici da, ukoliko svi zločinci nisu krivi, ni sve žrtve nisu nevine! (Schneider). Prema tome, istražujući zločin, isti značaj pridaje se žrtvi koliko i počiniocu, kao i njeno mjesto u mozaiku zločina. Istražuje se ponašanje i aktivnosti žrtve, njene predradnje, te kasnije aktivnosti, sve u kontekstu kauzaliteta izvršenog zločina. Prema Mendelsohnovoj tipologiji, ranije spomenutoj, postoje različite gradacije uloge žrtava, od potpuno nevine, pa sve do njene ekskluzivne krivice.
Žrtva krivičnog djela31 Žrtva krivičnog djela mora imati primjereni pravni položaj radi ostvarenja svojih prava u krivičnom postupku, i o tim pravima mora biti pravovremeno obaviještena.
31 Brnetić, D.: Kaznenopravna zaštita od torture - Žrtva kaznenog djela,, Visoka policijska škola u Zadru, 2009.,.str. 4-12
Krivični postupak u mnogim slučajevima i tradicionalno više štiti prava okrivljenika od prava žrtve ili oštećenika krivičnog djela. Sistem pravosuđa ne dopušta žrtvi da sama raspolaže tako bitnim pitanjima kao što su pokretanje i završetak krivičnog postupka. Žrtva krivičnog djela je osoba koja zbog počinjenja krivičnog djela trpi fizičke i duševne posljedice, imovinsku štetu ili bitnu povredu temeljnih prava i sloboda. Izričito uvođenje žrtve među sudionike krivičnog postupka predviđa promjenu položaja žrtve. Prava i dužnosti žrtve nisu više uslovljene okolnošću je li žrtva ostvaruje imovinskopravni zahtjev ili ne. Izražen je načelno drukčiji pristup krivičnom postupku kao mehanizmu uspostave narušenih prava, a ne samo kao izrazu brige države da provede pravdu koja je narušena i koja pritom ponajprije brine o pravima okrivljenika. Pravni položaj žrtve diferenciran je i prema nekim njezinim bitnim osobnim svojstvima, pa se posebno štite djeca, maloljetnici i žrtve krivičnog djela seksualnih delikata. Potrebno je posebno voditi računa u krivičnom postupku da se zaštite osobe sa duševnim smetnjama i drugi sudionici za koje postoje takvi razlozi.
Rizik žrtve32 Zločin je uvijek rezultat interakcije zločinca i okoline u koju ubrajamo i žrtvu i specifičnu delikatnu situaciju (nema zločina bez žrtve). Pretpostavka je da neki ljudi, kako se čini, posjeduju različiti stepen vjerovatnosti da će postati žrtvom nekoga krivičnog djela ili neke nesreće. Ovo je važno sa stanovišta prevencije. Ako bi se sa izvjesnošću ustanovilo za neke ljude s nekim značajkama da je vjerovatno da će postati žrtvama, i da postoji veća vjerovatnost da će se na nekom prostoru ili u neko vrijeme pojaviti, napori na sprječavanju i suzbijanju i kontroli ponašanja bilo bi znatno uspješniji. U tom slučaju moglo bi se upozoriti javnost, ko i gdje i u kojim situacijama može očekivati najveći rizik. Preventivna uloga policije i zaštitne mjere pojedinca i organizacija mogu biti znatno djelotvornije.
32Šeparović, Z.: Viktimologija, Zagreb, 1985., str.23
Viktimologija može poslužiti prevenciji zločina i nesreće. Ali ne može se predvidjeti da će neka određena osoba postati žrtvom, no, moguće je općenito reći da neki određeni tip osobe u nekoj situaciji može postati žrtvom, odnosno može se govoriti o postojanju većeg ili manjeg rizika ili vjerovatnosti stradanja, što ovisi od, nekih osobina ličnosti, situacija i prilika. Rizik da se postane žrtvom sastoji se od sljedećih faktora: Ličnih - koji uključuju: a) biološke faktore – dob je značajna kako za prestupnika tako i žrtvu; pol, mlađe osobe ženskog pola su češće žrtve seksualnih delikata, starije žene češće su žrtve imovinskih delikata; duševno bolesni, hendikepirani su potencijalne žrtve b) psihološke – agresivnost, nemarnost, duševna ograničenost, otuđenost Socijalnih – profesija ili poziv,npr. istaknuti političari, uspješni privrednici, neadaptirani poput stranaca, pripadnika manjina; život izvan zakona, stimatizirani, ovisnici i td. Situacijskih faktora. – okolnosti koje se mogu označiti kao pogrešan čovjek na pogrešnom mjestu
3.1.2. Karakteristike pasivnih i provokativnih žrtava 33 33 Profaca, B., Puhovski, S., Mrđen, L.: Neke karakteristike pasivnih i provokativnih žrtava nasilja među djecom u školi, Poliklinika za zaštitu djece Grada Zagreba, Zagreb, 2005., str. 3
Karakteristike pasivnih i provokativnih žrtava se mogu analizirati na prmjerima pasivnih i provokativnih žrtava nasilja u školama, a što će u velikom stepenu se odslikavati u ponašanju u kasnijem životu ovih osoba. Provokativne žrtve Provokativne se žrtve u školi osjećaju slabije, ali ne i manje prihvaćeno. Postoje značajne razlike i u načinu na koji se ove dvije grupa suočavaju s doživljenim
nasiljem.
Provokativne
žrtve
koriste
se
znatno
manje
uspješnim i socijalno neprihvatljivijim strategijama kako bi se zaštitila od nasilja. Provokativne žtve sklonije su agresivno reagirati na nasilje ili zadržati to za sebe, dok pasivne žrtve ćešće traže pomoć i zaštitu odraslih. Izazivajuće ponašanje provokativnih žrtava smatra se jednim od mehanizama kojim mogu postati trajna meta nasilja. Provokativne žrtve su najčešće identificirani kao provokativne žrtve koje su zlostavljani u porodici, strogo su odgajani te su svjedočili porodičnom nasilju. Takva okolina odrastanja uslovljavala je razvoj impulzivnosti i emocionalnih poteškoća, stoga ta djeca mogu biti ciljem vršnjačke viktimizacije kao odgovora na njihovo prekomjerno reaktivno ponašanje. Agresivna djeca koja postaju žrtve nasilja među djecom karakterizirana su manjkom emocionalne regulacije, što vodi mnogim poteškoćama u društvenim situacijama i odnosima. Rani problemi s održavanjem pažnje i hiperaktivnošću te nemirno ponašanje mogu biti pokazatelji kasnije viktimizacije u grupi vršnjaka. Provokativne žrtve razlikuju i od nasilnika i od pasivnih žrtava po socijalnoj neprihvaćenosti i negativnom samopoimanju. Pasivne žrtve Pasivne žrtve su plašljive i nesigurnije od ostalih. Opreznije su, osjetljive, tihe, osjećaju se manje sposobnima, posramljenima i neprivlaćnima. Kada ih napadaju, reagiraju plakanjem i povlačenjem. Pate od pomanjkanja samopoštovanja, samopouzdanja, imaju negativan stav prema sebi i svom položaju.
Imaju visok stepen anksioznosti. Osjećaju se osamljene i
napuštene. U pravilu nemaju prijatelja. Nisu sposobne izbjeći sukob. Pokazuju više internaliziranih poteškoća, nezrelije su i osamljenije, imaju slabije komunikacijske vještine.
Ono što se vidi iz navedenih karakteristika, pokazuju da je razlike između djece koja su pasivne žrtve i one djece koja su provokativne žrtve nasilja važno imati na umu prilikom osmišljavanja preventivnih i intervencijskih programa.
3.1.3. Žrtva koja pruža otpor 3.1.4. Potencijalne žrtve 3.1.5. Preddisponirane i ranjive žrtve 3.1.6. Stvarne žrtve 3.2. Položaj počinioca kriminaliteta 34 Kada se analizira i razmišlja kriminalistički o rješenjima problema kriminaliteta, potrebno je sagledati počinjeno krivično djelo iz perspektive počinioca, razloga zbog kojih je počinio krivično djelo, ne mislići na socijalne ili psihološke uzroke, koji su van uticaja počinioca – nego koristi koje nastoji ostvariti činjenjem krivičnog djela, naročito kod određenih krivičnih djela, npr. imovinski delikti. Takođe, ako sa počiniocima ne možete razgovarati, pokušajte analizirati tok njegove djelatnosti: -
šta se mora raditi u svakoj fazi činjenja krivičnog djela),
-
kako se biraju mete,
-
kako se žrtve mogu savladati ili prevariti,
-
kako se može izbjeći policcija,
-
kako se riješti stvari,
-
pokušajte ući u um počinioca „razmišljajte kao počinioci“.
Počinoci prave izbor na osnovu vlastitih percepcija prilika, i ona je bitna za sprječavanje kriminaliteta zato što prevencija kriminaliteta podrazumijeva mijenjanje percepcije počinioca o prilikama za činjenje krivičnih djela., npr. kada pčinica obavijesti počinioce da ih prati u
34 Clarke,V,R., Eck,J.: Kriminološka analitika za praktičare – do rješenja problema kroz 60 malih koraka, 2014., FKN u Sarajevu, str.41
stopu, i to odvraća počinioca od činjenja krivičnih djela. 35One mogu imati i pozitivne nenamjeravane efekte: -
smanjenje stope kriminaliteta izvan fokusa mjera, što je poznato pod nazivom difuzija koristi,
-
smanjenje stope kriminaliteta prije nego što su počinjena krivična djela, što se naziva anticipativnim prednostima.
Preventivnim mjerama se ne pstižu 8uvijek željeni rezultati, ponekad iz razloga što su počinioci nesvjesni postojećih intervencija. Naprimjer,
počinioci mogu nastaviti vršiti
krivična djela pred očima policije koja provodi prikrivene policijske radnje zato što se ne uviđaju da se povećala opasnost od njihovog otkrivanja. U drugim slučajevima, počinioci se mogu negativno prilagodi preventivnim mjerama. To negativno prilagođavanje obuhvata različite vidove premještaja kriminaliteta i dugoročno prilagođavanje. Premještanje nastaje kada počinioci promijene svoje ponašanje da bi osujetili mjere šprevencije. Premještanje je suprotno od difuzije koristi. Premještanje je moguća prijetnja, ali nije neminovno. Teorija o premještanju kriminaliteta vidi premještanje kriminaliteta na pet osnovnih načina: -
izvršenje krivičnih djela je premješteno na drugo mjesto (geografski),
-
izvršenje krivičnih djela je prebačeno u drugo vrijeme (vremenski),
-
izvršenje krivičnih djela je preusmjereno na drugu metu (meta),
-
jedna metoda izvršenja krivičnog djela zamijenjena je drugom (taktičko),
-
jedna vrsta krivičnog djela zamijenjena je drugom (vrsta kriminliteta).
Tvrdnje teorije o premještanju kriminaliteta su dobrim dijelom zasnovane na selektivnim percepcijama, te se ne može tvrditi u kojoj mjeri će
premještanje kriminaliteta dovesti do
povećanog stepena vkriminaliteta, jer je premještanje kriminaliteta često ograničeno zato što počinioci imaju poteškoća s brzim prilagođavanjem. Prilagođavanje se odnosi na dugoročni proces putem kojeg prestupnička populacija u cjelosti otkriva nova mjesta ranjiva na kriminal nakon što su mjere prevencije na snazi neko vrijeme. Prilagođavanje se može javiti kako prvobitni počinioci budu polako otkrivali nove metod ili kada novi počinioci iskoriste promijenjene prilike.
35 U ovoj analizi naročito će pomoći teorija realnog izbora.
U nekim okolnostima preventivne radnje mogu izazvati prkos. On nastaje kada počinioci dovode u pitanje legitimitet mjera prevencije i izvršavaju veći broj krivičnih djela, a ne manji. Policija je s pravom tada zabrinuta, posebno kada policija koristi represiju kao glavni instrument prevencije. Kriminogena žarišta36 Kriminogena žarišta, ne trebaju biti mapirana odnosno analizirana samo sa geografskog stanovišta, koja mogu biti korisno polazište. Najčešća kriminogena žarišta, imaju svoje temeljne uzročne mehanizme: -
generatori kriminaliteta – su jesta koja privlače veliki broj ljudi iz razloga koja nisu povezana sa kriminalnom motivacijom. Pružanje velikog broja mogućnosti i metama da se sastanu u vremenu i prostoru proizvodi kriminal i nerede, jer su oni posljedica velikog broja prisutnih ljudi i meta,
-
atraktori kriminaliteta – su mjesta koja nude prilike koje pogoduju činjenju krivičnih djela, a koja su počiniocima dobro poznata. Takvi lokalitetu privlače osobe sa motivacijom za kriminalom. Kratkoročno oni ogu doći iz drugih sredina, ali dugoročno i pod određenim oklnostima, počinioci se mogu preseliti u ta područja (npr. prostitucija i prodaja droga),
-
omogućivači kriminaliteta javljaju se kadaq ponašanje na određenom mjestu nije u dovoljnoj mjeri propisano; kada nema pravila ponašanja ili kada se ona ne primjenjuju (npr. na parkiralištu ako nema čuvara, povećaje mogućnost za porast krađe vozila), i td.
Kriminalno neutralna mjesta37 Kriminalno neutralna mjesta – su mjesta koja ne privlače niti počinioce niti mete, a kontrola ponašanja na takvim mjestima je adekvatna. Na takvim mjestima se izvršava manji broj krivičnih djela, a počinjena krivična djela uglavnom nemaju svoj kriminalni obrazac. Zbog toga kriminalno neutralne sredine rijetko privlače pažnju policije, rijetko zahtijevaju kriminalističku analizu, ali su bitne zato što omogućavaju korisnu komparaciju s drugim vrstama sredina. Poređenje kriminalno neutralnih sredina sa 36 Clarke,V,R., Eck,J.: Kriminološka analitika za praktičare – do rješenja problema kroz 60 malih koraka, 2014., FKN u Sarajevu, str.59 37 Ibid, str. 59
naprimjer, kriminogenim žarištem može pomoći du prepoznavanju razlika koje kreiraju nevolje u generatoru kriminaliteta, na području koje privlači kriminalitet (atraktor) i na području koje pogoduje činjenju krivičnih djela. Kada neko kriminalno žarište izraste u veći problem, uglavnom se to dešava zbog povećnog broja meta, povećanog broja počinioca koji koriste žarišta za činjenje krivičnih djela ili zbog toga što je opao nivo kontrole na tom području. Često su sva tri razloga prisutna. Mapiranja kriminaliteta Prilikom mapiranja kriminaliteta, korisno je napraviti razliku između akutnih i hroničnih kriminogenih žarišta. Akutna kriminogena žarišta
pokazuju anbormalni nagli porast
kriminaliteta koji može prirodno opadati, dok hronična kriminogena žarišta imaju konstantno više nivoe kriminaliteta nego druga područja koji vjerovatno neće opadati osim ukoliko se nešto ne preduzme. Postoje tri vrste hroničnih žarišta, od kojih je svako povezano s posebnim teorijama i vrstama odgovora.
- Žarišne tačke – su lokacije s visokim nivoem kriminaliteta. Na njima je kriminalitet koncentrisan u objektima ili na adresama učestalih žrtava. Višestruka krivična djela izvršena su na određenim mjestima,
- Žarišne linije – su dijelovi ulica s koncentracijom kriminaliteta, krivična djela su izvršena na određenim područjima-ulicaama
- Žarišna područja – su kvartovi kriminaliteta, a nastaju iz različitih razloga. Obilježja područja mogu pogodovati kriminalu. Ili žarišno područje može sadržavati veliki broj međusobno nepovezanih i diskretnih problema (ona sa tijesno grupiranim uzorkom događaja i ona koja imaju relativno jednaku disperziju događaja na jednom području). Potrebno je u preventivnom radu
policijskom obratiti pažnju na mapiranjee
kriminalnih žarišta visoke rezolucije ili 3D mapiranje, koje zahtijeva puno vremena i stručnosti i problewma, npr: -
Policijske evidencije o počinjenim krivičnim djelima rijetko sadrže precizne podatke o lokacijama na kojima su počinjena krivična djela, posebno za određeni vremenski period,
-
Kod novih objekata npr. postoji mogućnost da se dobije planovi lokacija u digitalnom formatu, što bi olakšalo mapiranje (razvijanje GIS – geografski informacioni softer visoke rezolucije kombinovanjem softera za mapiranje sa Auto CAD crtežima; lasersko nimanje u 3D formatu ) lokacija počinjenih krivičnih djela i žarišta, s precizno ucrtanim lokacijama
Da bi se pravilno izračunale i predvidjele potencijalne mete – žrtve, potrebno je da. -
Definisanje vrste događaja, za koji može postojati interes,
-
Definisanje populacije u riziku,
-
Definisati rizične mete, objekte
-
Definisanje lokacije i vremenskog perioda, pronaći adekvate izvore podataka,
-
Da bi ndobili podatke o mogužim žrtvama, podatke kvaliteno prikupiti
Otklonite izgovore kod počinioca za činjenje krivičnih djela Otklanje
izgovora kod počinioca za činjenje krivičnih djela je jedna od kaqtegorija
situacionih tehnika u kojoj prepoznaje da prstupnici prave moralne prosudbe o svom ponašanju i da često racionaliziraju svoje ponašanja da bi „neutralisali“ destruktivni osjećaj stida i krivnje. Njihovi izgovori su npr.“ to je zaslužio“ i „Samo sam je ošamario“ (kod npr. seksulnog zlostavljanja).. Na neka od postavljenih pravila u svim organizacija
kada je u pitanju
situaciona prevencija treba konstantno podsjećati ( kao što su: postaviti pitanja ,istaći instrukcije,probuditi savjest, olakšati poštivanje pravila, kontrolisati upotrebu alkohola i droga i td.).
3.2. Odnos žrtve prema zločinu Odnos žrtva – počinilac je dinamična i stepenovana interakcija, koja se međusobno isprepliće i uzajamno djeluje. Predstavlja socijalnu zavjesu, što u mnogim empirijsko-viktimološkim istraživanjima znači da su se žrtva i počinilac međusobno poznavali, bili poznanici, pa i u bliskim odnosima.
Kako bi se sagledala dimenzija viktimizacije, neophodno je precizno definisati pojam žrtve. Osim toga, prilikom identifikacije žrtava, koje se definišu u skladu s nacionalnim ili internacionalnim standardima, moći će se na taj način preciznije odrediti profil žrtve38:
položaj žena,
položaj djece i omladine,
starije osobe,
ličnosti nepovoljnijeg socijalnog položaja,
manjinske grupe, itd.
Prilikom određivanja predmeta žrtve i oblika viktimizacije, težište treba da se stavi na tri značajne komponente: -
pravo na život,
-
pravo na slobodu
-
pravo na bezbjednost.
Indikativno je da se navede i podvuče činjenica da, ako se pljačkašu pruži otpor, onda će realizacija pljačke uspjeti samo u 32% slučajeva. Međutim, ako je izostalo suprotstavljanje onda je pljačkaški prepad uspio u 81% slučajeva (Michaele J. Hindelang, 1976). Žrtve u 74% slučajeva ne pružaju nikakav otpor. Postavlja se ozbiljno pitanje da li se žrtva treba braniti ili ne, na koje je teško dati jasan odgovor. U okviru psihodinamike zločinačkog djela, pitanje da li treba odbrambeno nastupiti, ovisi neposredno od ličnosti počinioca, kao i od njegove kriminalne energije, zatim od snage ličnosti žrtve, spoljašnjih okolnosti, prisustva osoba koje bi bile voljne priskočiti u pomoć itd. Stoga, sve zavisi od interpersonalnih odnosa žrtve i napadača. Ako je žrtva troma, pasivna i strašljiva, a usto osjećajno nesigurna, to vodi pogrešnoj reakciji. Za odbranu je od važnosti da je napadnuta osoba sabrana, hladnokrvna, da vlada sobom, pa će lako procijeniti snagu počinioca i kriminalnu odlučnost. Uzima se za primjer zločin silovanja. Kako su pokazala empirijsko-viktimološka istraživanja, 68% potencijalnih žrtava koje su energično pružale otpor uspijevale su da spriječe nasilje. To su postizale sljedećim postupcima odbrane:
pobjegle supočiniocu
24%
branile su se fizički
18 %
38 Ramljak, A., Simović, M.: Viktimologija, Banja Luka, 2006., str.20
vrištale su
15 % verbalno su spriječile
nasilje Ako se napadaču jasno i odlučno stavi do znanja da će žrtva bez pogovora braniti svoje dostojanstvo i da je spremna na sva žrtvovanja, postoji mogućnost da će biti spriječena viktimizacija. Međutim, ako je potencijalna žrtva uplašena, slomljena, pasivna, slabašna, to će na napadačapočinioca djelovati stimulišuće, kao signal da krene u odlučnu akciju. Ako je počinilac naglašeno agresivna ličnost, energična, odlučna i snažna, onda će odbrana žrtve razbjesniti počinioca i podstaknuti ga na odlučniji napad. Stoga, žrtva mora biti hrabra, ali smirena i razborita, pa će tačno prosuđivati situaciju. Ne smije da bude krajnje pasivna, niti neprijatno i snažno odbojna, jer tako može izazvati strahovitu reakciju počinioca, koji izbezumljen kreće u napad „na sve ili ništa“, i ne može da vlada sobom.
