Chɉɇng I
DɧN NHɩP
Ni dung chɉɇng này bao gm: ͙ ͓ ͯ H ch viɼt BrŅhmŝ. ͍ ͯ ͭͥ Ch Siddha và tình hình s dng. ͯ Các hʄ ch viɼt Lantsa và DevanŅgarŝ. x
x
x
5
͌ ͮ H CH VIɻT BRńHMŜ Khi nghiên cӭu chӳ viӃt Ҩn ĉӝ cә āҥi cNjng nhѭ hiӋn āҥi thì chúng ta không thӇ bӓ qua chӳ viӃt BrƘhmư. Chӳ BrƘhmư āѭӧc xem là tә tiên cӫa nhiӅu loҥi chӳ viӃt chҷng nhӳng riêng tҥi lãnh thә Ҩn ĉӝ mà còn ӣ các quӕc gia lân cұn nhѭ: Bangladesh, Sri Lanka, Nepal, Bhutan, Tây Tҥng, MiӃn ĉiӋn, Thái Lan, Lào, Campuchia… Trong quá trình nghiên cӭu khҧo cә hӑc, chӳ BrƘhmư āã āѭӧc phát hiӋn và thӇ hiӋn rõ ràng nhҩt qua các sҳc dө còn āӇ lҥi cӫa vua Asoka (A Dөc Vѭѫng) āѭӧc khҳc trên āá. Niên āҥi cӫa các mҧnh āá này āѭӧc xác āӏnh có khoҧng vào thӃ kӹ thӭ 3 trѭӟc công nguyên. Tuy nhiên, gҫn āây có các bҵng chӭng khҧo cә hӑc cho thҩy chӳ BrƘhmư mang niên āҥi xѭa hѫn, khoҧng thӃ kӹ 5, 6 trѭӟc công nguyên. VӅ nguӗn gӕc phát sinh hӋ chӳ này āӃn nay vүn chѭa āѭӧc thӕng nhҩt. Mӝt sӕ hӑc giҧ cho rҵng chӳ BrƘhmư āѭӧc phát triӇn tӯ mӝt hӋ chӳ cә hѫn xuҩt phát tӯ mүu tӵ Aramaic. Tuy nhiên, lҥi có giҧ thuyӃt nhұn āӏnh rҵng chӳ này phát triӇn tӯ mӝt hӋ chӳ khác hoһc nó āѭӧc phát triӇn āӝc lұp không xuҩt phát tӯ hӋ chӳ nào cҧ. Riêng giҧ thuyӃt mang tính huyӅn thoҥi thì cho rҵng chӳ viӃt này do Phҥm Thiên sáng tҥo sau āó truyӅn trao cho con ngѭӡi sӱ dөng.
͡ Bn chép ̩li chͷ BrƘhmư tͳ ct āá Asoka ̫
Chӳ BrƘhmư vӅ sau này truyӅn bá sang các vùng lân cұn và phát triӇn thành nhiӅu hӋ chӳ viӃt khác. HӋ chӳ truyӅn vӅ phѭѫng nam āѭӧc lan rӝng ra các quӕc gia ӣ phía āông trong āó có cҧ ViӋt Nam. ĉa sӕ các hӋ chӳ Nam BrƘhmư này có hình thӇ bo tròn. Danh sách sau liӋt kê mӝt sӕ các hӋ chӳ thuӝc hӑ BrƘhmư:
6
Ahom, Balinese, Batak, Baybayin, Buhid, Bhujimol, Min, Chakma, Chàm, DevanƘgarư, Divehi Akuru, ĉông Nagari, Golmol, ͇ Grantha, Gujarati, Gupta, Gurmukhi, Hanunoo, Javanese, Kadamba, Kaithi, Kannada, Kh˯me, Kutila, Lào, Lepcha, Limbu, Litumol, Lontara, Malayalam, Meitei Mayek, Mithilakshar, Modi, Nepal, New Tai Lue, Oriya, Prachalit, Phagspa, Ranjana (Lantsa), Rejang, Saurashtra, Sharada, Siddham, Sinhala, Soyombo, Sundanese, Sylheti Nagari, Tagbanwa, Tai Le, Tai Tham, Tamil, Tây T̩ng, Telugu, Thái, Thái Vit, Varang Kshiti. Thӡi gian gҫn āây, hiӋp hӝi Unicode (hiӋp hӝi thӕng nhҩt bҧng mã chӳ viӃt trên vi tính) āã tích hӧp vào bҧng mã mӝt sӕ hӋ chӳ viӃt thuӝc hӑ BrƘhmư. Tuy nhiên, vүn còn rҩt nhiӅu hӋ chӳ chѭa āѭӧc cho vào thӕng nhҩt mã. Hy vӑng trong tѭѫng lai các hӋ chӳ này sӁ āѭӧc tích hӧp āҫy āӫ vào unicode āӇ giӟi nghiên cӭu có thӇ sӱ dөng chúng trên vi tính dӉ dàng hѫn. Hҫu hӃt các ngôn ngӳ sӱ dөng hӑ chӳ viӃt BrƘhmư có thӇ dùng các chӳ viӃt khác trong cùng hӑ này āӇ thay thӃ. ĉiӇn hình là tҥng kinh Pali có thӇ āѭӧc viӃt bҵng nhiӅu hӋ chӳ nhѭ: DevanƘgarư, Min ĉin, Thái, Sinhala, Tamil ͇ tiӃng Pali āѭӧc viӃt bҵng 3 v.v. Sau āây là mӝt ví dө câu niӋm Ân ĉӭc Phұt loҥi chӳ khác nhau thuӝc hӑ BrƘhmư là SiddhaΥ, Lantsa và DevanƘgarư :
ͮ CH VIɻT SIDDHA SiddhaԲ, cNjng có khi viӃt là SiddhƘԲ, là hӋ chӳ thuӝc hӑ BrƘhmư, vӅ mһt tӵ nghƮa thì “SiddhaԲ” có nghƮa là “thành tӵu”. Chӳ này āѭӧc hình thành vào khoҧng thӃ kӹ thӭ 5 hoһc 6. Theo các hӑc giҧ thì chӳ SiddhaԲ āѭӧc hình thành tӯ chӳ Gupta. Các hӋ chӳ Tây Tҥng và Hàn Quӕc āѭӧc cho là hình thành tӯ chӳ SiddhaԲ. 7
HiӋn vұt có chӳ SiddhaԲ āӃn nay còn āѭӧc lѭu giӳ là 2 phiӃn lá bӕi (loҥi lá ngày xѭa dùng āӇ ghi ͑ chӳ tҥi Ҩn ĉӝ, còn gӑi là pattra) trên có bài Bát Nhã Tâm kinh và Phật ĉnh Tôn Th̷ng āà ra ni . Hai lá bӕi này do phái āoàn tĄng nhân du hӑc cӫa Nhұt Bҧn thӍnh vӅ nѭӟc vào khoҧng nĄm 610 tӯ Trung Quӕc, sau āó āѭӧc cҩt giӳ tҥi chùa Pháp Long và āѭӧc xem là báu vұt cӫa Nhұt quӕc. HiӋn nay, hai lá bӕi này āѭӧc giӳ tҥi bҧo tàng quӕc lұp Tokyo.
ͫ ͛ Kinh Ph̵t vit trên lá bi ā˱c bo tn ̩ti Nh̵t ̫ ͇ ͙
Mһc dù chӳ SiddhaԲ có nguӗn gӕc tӯ Ҩn ĉӝ, nhѭng các chӭng tích vӅ loҥi chӳ này tҥi Ҩn ĉӝ hiӋn nay không còn hoһc chѭa tìm thҩy. Loҥi chӳ này, cho āӃn hiӋn tҥi, chӍ thҩy tӗn tҥi trong các kinh bҧn Phұt giáo. Kinh tҥng chӳ Hán nhҳc nhiӅu āӃn loҥi chӳ viӃt này bҵng các tên gӑi āã āѭӧc Hán hóa nhѭ: Tt ĉàn, Tt ĉàm, Tͱ ĉàm, Tt ĉán, Tht ĉán, Tht ĉàm… ̭ ̭ ̭ ̭ ̭ Vào thӡi Ngài HuyӅn Trang (602 – 664) sang Ҩn ĉӝ thӍnh kinh chӳ SiddhaԲ āang āѭӧc lѭu hành tҥi āây. Các kinh Phұt thӡi āó āѭӧc cho là ghi chép ӣ dҥng chӳ này. Tuy nhiên, khi dӏch sang Hán vĄn thì Ngài HuyӅn Trang āã chuyӇn tҩt cҧ sang dҥng chӳ Hán, ngay cҧ các bài chú hay āà ra ni, cho nên ngѭӡi ta khó có thӇ tìm ra gӕc tích chӳ SiddhaԲ ӣ thӡi kǥ dӏch thuұt này. Cho āӃn khi các vӏ sѭ Ҩn ĉӝ gӗm các Ngài: Vajrabodhi (Kim Cѭѫng Trí) [669 – 741], Amoghavajra (Bҩt Không Kim Cѭѫng) [705 – 774], Ğubhakara-siԲha (ThiӋn Vô Úy) [637 – 735] sang Trung Quӕc hoҵng hóa Phұt Pháp thì dҩu vӃt chӳ SiddhaԲ mӟi āӇ lҥi rõ nét. Ba vӏ sѭ Ҩn ĉӝ này rҩt āѭӧc triӅu ĉѭӡng trӑng vӑng và āѭӧc tôn là Khai Nguyên Tam ĉҥi SƮ. Các Ngài āã dӏch sang chӳ Hán rҩt nhiӅu kinh Phұt tiӃng Phҥn, chӫ yӃu là kinh Mұt giáo. Trong thӡi kǥ dӏch thuұt cӫa Khai Nguyên Tam ĉҥi SƮ, các bҧn dӏch āѭӧc liӋt kê ӣ dҥng Phҥn Hán, các āӅ mөc cҫn thiӃt phҧi ghi chӳ SiddhaԲ gӗm āà ra ni, thҫn chú và các chӳ chӫng tӱ. Bҳt āҫu tӯ thӡi kǥ này āã khѫi dұy phong trào hӑc chӳ Phҥn SiddhaԲ trong giӟi tĄng lӳ cӫa ĉҥi ĉѭӡng và āã có các tác phҭm hѭӟng dүn hӑc chӳ SiddhaԲ ra āӡi nhѭ: “Tt ̭ ĉàm T Ký” cӫa Trí Quҧng (760 ͋– 830?), “Ph̩n ngͷ Thiên T VĄn” cӫa NghƮa Tӏnh (635 – 713), “T Mu Biu” cӫa Nhҩt Hҥnh (683 – 727). ̳ 8
ͯ ͣ ͡ ͡ ͡ Các chͷ chng t͵ Siddham trong mt hi thuc Kim C˱˯ng Gii man āa la ͯca M ̵t Tông
Khi truyӅn sang Nhұt Bҧn, chӳ SiddhaԲ āѭӧc các tĄng nhân Nhұt Bҧn āón nhұn rҩt nӗng nhiӋt. Hӑ āã phát triӇn chӳ SiddhaԲ thành mӝt loҥi chӳ āһc thù cӫa nӅn vĄn hóa Nhұt Bҧn và bҧo tӗn cho āӃn hiӋn nay. Chӳ này tҥi Nhұt āѭӧc gӑi là “Bonji”. Bonji là âm Nhұt cӫa chӳ ᫂ሼ, âm Hán ViӋt cӫa chúng ta āӑc là “Phҥn tӵ.” Ngѭӡi āѭӧc tôn là thӫy tә, āã mang vӅ và phát triӇn chӳ SiddhaԲ tҥi Nhұt là ĉҥi sѭ Không Hҧi (774 – 835), còn gӑi là Hoҵng Pháp ĉҥi sѭ. Ngài āã khai sáng Chân Ngôn Tông tҥi Nhұt. Không Hҧi hӑc Mұt pháp tӯ Ngài HuӋ Quҧ, thuӝc dòng truyӅn thӯa Bҩt Không Kim Cѭѫng Hu Ӆn Siêu
HuӋ Quҧ
Không Hҧi
Tác phҭm hѭӟng dүn hӑc chӳ SiddhaԲ cӫa Nhұt ӣ thӡi kǥ āҫu gӗm có: “Tt ĉàm T Mu Thích NghƮa” cӫa Không Hҧi, “Tt ĉàm T̩ng” cӫa An ̭ (841 – ̳915) gӗm 8 quyӇn. Riêng lƮnh vӵc thѭ ̭pháp SiddhaԲ tҥi Nhұt Nhiên āѭӧc các trѭӡng phái phát huy rҩt mҥnh mӁ, āáng kӇ nhҩt là trѭӡng phái Tӯ Vân. Thѭ pháp SiddhaԲ vӅ sau tҥi Nhұt phҫn nhiӅu āӅu chӏu ҧnh hѭӣng cӫa trѭӡng phái này. Theo mӝt sӕ truyӅn thӕng tҥi Nhұt Bҧn, chӳ SiddhaԲ āѭӧc xem là loҥi chӳ cao quý và thұm chí chӍ dành cho hàng ĉҥi Bӗ Tát. 9
Các bҵng chӭng khoa hӑc và khҧo cә āӃn nay vүn chѭa xác āӏnh rõ vӅ nguӗn gӕc hình thành chӳ Siddha Բ. Có mӝt sӕ truyӅn thuyӃt vӅ sӵ hình thành loҥi chӳ này āѭӧc ghi nhұn nhѭ sau: 1 – Chӳ Siddha Բ do Phҥm Thiên (Brahma) tҥo ra nhҵm truyӅn dҥy tri thӭc cho nhân loҥi. Do āó chӳ này āѭӧc gӑi là Nam Thiên Tѭѫng Thӯa hay Phҥm Vѭѫng Tѭѫng Thӯa. Phҥm thѭ do Phҥm Thiên tҥo ra có 47 lӡi, 12 nguyên âm, 35 phө âm. NӃu kӃt hӧp lҥi thì sӁ hình thành sӕ lѭӧng chӳ vô tұn. Tuy nhiên, chӍ thành lұp 18 chѭѫng làm tiêu chuҭn (mӛi chѭѫng liӋt kê mӝt bҧng chӳ, các tài liӋu hӑc chӳ Siddha Բ vӅ sau dӵa theo 18 bҧng chӳ này làm chuҭn). 2 – Chӳ Siddha Բ có nguӗn gӕc tӯ Long Cung do Long Thӑ Bӗ Tát thӍnh vӅ vào thӡi āiӇm 700 nĄm sau khi ĉӭc Phұt nhұp diӋt. Do āó chӳ này āѭӧc gӑi là Long Cung Tѭѫng Thӯa.ͭTrong “Tt ĉàm T Ký” cӫa Trí Quҧng có ghi ͯca Long Cung và Nam Thiên, tuy ̭ rҵng: “Trung Thiên dùng ph thêm vĄn ͋ có sai khác āôi chút nh˱ng ā̩i ā vn ging nhau.” ̳ ͙ Ca Mâu Ni truyӅn dҥy. Do āó chӳ này 3 – Chӳ SiddhaԲ do ĉӭc Phұt Thích āѭӧc gӑi là Thích Ca Tѭѫng Thӯa. ThuyӃt này cho rҵng khi ĉӭc Thích Ca diӉn nói kinh āiӇn āã dùng các tӵ mүu Siddha Բ bao gӗm: 50 tӵ mүu trong “VĄn Thù Vn kinh” , 42 tӵ mүu trong “ Hoa Nghiêm kinh”, 46 tӵ mүu trong phҭm Thӏ ̭Thѭ cӫa “ Ph˱˯ng Qung ĉ ̩ i Trang Nghiêm kinh” , 28 tӵ môn ̫ trong phҭm Bӗ Tát Hҧi TuӋ cӫa “ ĉ ̩ i T̵p kinh” , 42 tӵ môn trong āҥi phҭm “ Bát Nhã kinh”, 40 âm, 50 chӳ nghƮa… trong phҭm Nhѭ Lai Tính cӫa “ ĉ ̩i Bát Nit Bàn kinh” . Cho āӃn sau khi Phұt nhұp diӋt thì các vӏ VĄn Thù, Di Lһc, A͇ Nan kӃt tұp và truyӅn cho āӡi. 4 – Chӳ SiddhaԲ do ĉҥi Nhұt Nhѭ Lai truyӅn dҥy. Do āó chӳ này āѭӧc gӑi là ĉҥi Nhұt Tѭѫng Thӯa. ThuyӃt này cho rҵng Phұt ĉҥi Nhұt trong lúc thuyӃt kinh āã dùng ͑ các tӵ mүu Siddha Բ gӗm: 50 chӳ trong phҭm Tӵ Mүu cӫa “ Kim C˱˯ng ĉnh kinh” , 50 chӳ trong phҭm Cө Duyên cӫa “ ĉ ̩ i Nh̵t kinh”. Sau này āѭӧc Kim Cѭѫng Tát ĉӓa kӃt tұp. ĉӃn khi Long Thӑ Bӗ Tát vào tháp sҳt ӣ Nam Thiên, thӑ nhұn rӗi mang vӅ truyӅn lҥi và lѭu thông. HiӋn nay, chӳ SiddhaԲ chѭa āѭӧc āѭa vào unicode, āiӅu này gây trӣ ngҥi không ít cho ngѭӡi sӱ dөng và nhұp liӋu vĄn bҧn Siddha Բ trên máy tính. Mӝt sӕ cá nhân và tә chӭc cӫa Nhұt Bҧn có phә biӃn mӝt sӕ font chӳ Bonji tuy nhiên sӕ lѭӧng chӳ không āҫy āӫ. Cho āӃn thӡi āiӇm hiӋn tҥi (2009), font chӳ SiddhaԲ āѭӧc cho là tѭѫng āӕi āҫy āӫ chӳ nhҩt và āѭӧc phә biӃn miӉn phí āó là font chӳ cӫa hiӋp hӝi CBETA. Phҫn mӅm gõ chӳ Siddha Բ hiӋn nay là Siddhamkey 2.0. ĉây là phҫn mӅm miӉn phí giúp gõ vĄn bҧn Siddha Բ theo chӳ phiên âm Latin. 10
Trong CD ĉҥi Tҥng Kinh do CBETA phát hành có chӭa mӝt sӕ các bài kinh chú và āà ra ni ӣ thӇ chӳ SiddhaԲ āӗng thӡi có kèm theo font chӳ. Nhӡ vұy ngѭӡi āӑc có thӇ nҳm āѭӧc chӳ và tiӃng Phҥn xѭa kia āѭӧc dùng trong kinh bҧn nguyên thӫy. Tҥi ViӋt Nam, hҫu hӃt các āà ra ni và thҫn chú trong các kinh āiӇn Phұt giáo trѭӟc āây āӅu sӱ dөng phiên âm Hán ViӋt. ĉiӅu này làm cho âm āӑc không còn giӕng vӟi âm Phҥn gӕc. HiӋn viӋc phөc hӗi vӅ âm Phҥn và thӇ chӳ SiddhaԲ cho các bài chú và āà ra ni trong các kinh āiӇn āã và āang āѭӧc mӝt sӕ dӏch giҧ thӵc hiӋn.
ͮ CH VIɻT LANTSA Chӳ Lantsa, tҥi Nepal āѭӧc gӑi là chӳ Ranjana, thuӝc hӑ chӳ BrƘhmư và nҵm trong nhánh thuӝc phân hӋ chӳ viӃt Nepal. Niên āҥi hình thành chӳ Lantsa āѭӧc xác āӏnh vào khoҧng thӃ kӹ thӭ 11. ĉây là loҥi chӳ phә dөng āӇ ghi chép tiӃng Nepal Bhasa. Tuy nhiên, tҥi āây chӳ này cNjng āѭӧc dùng āӇ chép kinh tiӃng Sanskrit. HiӋn āang có phong trào khôi phөc chӳ này tҥi Nepal. Ngѭӡi ta dùng chӳ Ranjana āӇ trang trí tiêu āӅ báo, banner web, bҧng hiӋu… Có nhӳng nhұt báo, toàn bӝ nӝi dung āӅu āѭӧc ghi bҵng thӇ chӳ Ranjana. Tҥi Tây Tҥng, chӳ Lantsa āѭӧc xem là loҥi chӳ linh thiêng. Thông thѭӡng dùng āӇ chҥm trә trên các nѫi thӡ tӵ, các bánh xe chuyӇn pháp, trang trí trên bìa các kinh sách hoһc dùng āӇ trҩn āàn… Tҥi Trung Quӕc, chӳ Lantsa xuҩt hiӋn vào thӡi Nguyên (1281 – 1367), khi mà chӳ SiddhaԲ không còn phә truyӅn. Dҫn dҫn chӳ Lantsa thӏnh hành vào thӡi Minh và Thanh. Tҥi āây, chӳ Lantsa cNjng āѭӧc xem là linh tӵ và āѭӧc trang trí ӣ nhӳng nѫi tôn kính.
ͫ Bn kinh x˱a vit bng chͷ Lantsa ā˱c thu th̵p ̩ti Nepal ̫ ͇̹ 11
HiӋn nay, có mӝt sӕ tә chӭc thuӝc các nѭӟc phát triӇn tài trӧ và thu thұp nhiӅu kinh bҧn cә ӣ thӇ chӳ Lantsa tҥi Nepal. Các kinh bҧn này āã và āang āѭӧc chuyӇn sang dҥng phiên âm Latin và DevanƘgarư. ĉiӇn hình là tә chӭc DSBC (Digital Sanskrit Buddhist Canon) āang thӵc hiӋn viӋc chuyӇn thӇ và phә biӃn các kinh bҧn lên website. Khác vӟi chӳ SiddhaԲ, chӳ Lantsa có khá nhiӅu biӃn thӇ. Trong quyӇn sách này chӍ āӅ cұp phѭѫng thӭc viӃt các mүu tӵ theo thӇ Nepal và kèm theo bҧng phө lөc các biӃn thӇ cӫa tӯng mүu tӵ.
ͮ CH VIɻT DEVANńGARŜ Chӳ DevanƘgarư là loҥi chӳ āang āѭӧc dùng tҥi Ҩn ĉӝ hiӋn nay. Chӳ này āѭӧc sӱ dөng āӇ viӃt rҩt nhiӅu các thӭ tiӃng nhѭ Hindi, Marathi, Nepal… Ngoài ra, các kinh āiӇn Phұt giáo tiӃng Pali và tiӃng Sanskrit hiӋn nay āӅu āѭӧc nhұp vi tính dѭӟi dҥng chӳ này song song vӟi dҥng chӳ Latin hóa. Niên āҥi hình thành chӳ DevanƘgarư vào khoҧng nĄm 1200. Chӳ này thuӝc hӑ chӳ BrƘhmư, āѭӧc hình thành trên nӅn tҧng chӳ NƘgarư. VӅ mһt nghƮa cӫa chӳ thì “Deva” có nghƮa là “Chѭ Thiên”, còn “NƘgarư” có nghƮa là “thành thӏ”. Do āó, các tài liӋu Hán vĄn gӑi là chӳ Thiên Thành. Chӳ DevanƘgarư āã āѭӧc āѭa vào unicode, cho nên viӋc sӱ dөng chӳ này trên vi tính rҩt dӉ dàng. Hai font chӳ phә biӃn hiӋn nay dùng āӇ thӇ hiӋn chӳ DevanƘgarư là Mangal và Arial Unicode MS. Trong Windows āã tích hӧp sҹn bӝ gõ chӳ DevanƘgarư. Tuy nhiên, cNjng có các phҫn mӅm āѭӧc lұp trình riêng āӇ gõ loҥi chӳ này. Trong phҥm vi quyӇn sách này chӍ āӅ cұp cách viӃt các chӳ DevanƘgarư trong bҧng mүu tӵ. Ngoài ra có phҫn phө lөc mӝt sӕ kinh bҧn āӕi chiӃu ӣ thӇ DevanƘgarư và thӇ Latin hóa.
ͭ ͡ ͋ ͫ Bàn phím dùng ā gõ chͷ DevanƘgarư ā˱c s͵ dng ̩ti n ĉ ̬ 12
MӛT Sӓ ĉӍA CHӋ WEBSITE LIÊN QUAN Download phҫn mӅm dùng āӇ gõ chӳ Siddham: http://my.opera.com/siddham Download font chӳ Siddham & Lantsa: http://www.cbeta.org/download/cbreader.htm Tҥng kinh tiӃng Phҥn tӯ nguӗn kinh cӫa Nepal: http://www.uwest.edu/sanskritcanon/dp/ Phҫn mӅm gõ các loҥi chӳ trên thӃ giӟi: http://www.tavultesoft.com
Tháng 7/2009 ͣ c Khi Tng Ph˱ ̫ ͙
13
