T.C. Mİ LLÎ EĞİ Tİ M BAKANLIĞI
MEGEP (MESLEKÎ EĞİ Tİ M VE ÖĞRETİ M Sİ STEMİ Nİ N GÜÇLENDİ Rİ LMESİPROJESİ )
MÜZİ K ALETLERİYAPIMI
MÜZİ KTE Sİ STEM VE MAKAMLAR
ANKARA, 2007
İ Çİ NDE
Milli Eğitim Bakanlı ğ ıtarafı ndan geliş tirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Baş kanlı ğ ı nı n 02.06.2006 tarih ve 269 sayı lıKararıile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğ itim Okul ve Kurumları nda kademeli olarak yaygı nlaş tı rı lan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programları nda amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandı rmaya yönelik geliş tirilmişöğretim materyalleridir (Ders Notları dı r). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandı rmak ve bireysel öğ renmeye rehberlik etmek amacı yla öğrenme materyali olarak hazı rlanmı ş , denenmek ve geliş tirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğ itim Okul ve Kurumları nda uygulanmaya baş lanmı ş tı r. Modüller teknolojik geliş melere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandı rmak koş ulu ile eğ itim öğ retim sı rası nda geliş tirilebilir ve yapı lması önerilen değiş iklikler Bakanlı kta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygı n eğitim kurumları , iş letmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaş abilirler. Bası lmı şmodüller, eğitim kurumları nda öğ rencilere ücretsiz olarak dağı tı lı r. Modüller hiçbir ş ekilde ticari amaçla kullanı lamaz ve ücret karş ı lı ğ ı nda satı lamaz.
1
İ Çİ NDEKİ LER İ Çİ NDEKİ LER AÇIKLAMALAR ....................................................................................................................ii Gİ Rİ Ş.......................................................................................................................................1 ÖĞRENME FAALİ YETİ –1 ....................................................................................................3 1.SES Sİ STEMLERİ ................................................................................................................3 1.1.Evrensel Müzikte Ses Sistemleri....................................................................................3 1.1.1. Değ iş tirici İ ş aret Almayan Dizi ve Tonlar.............................................................5 1.1.2. Değ iş tirici İ ş areti Olan Dizi ve Tonlar ..................................................................5 1.2.Türk Müziği Ses Sistemi................................................................................................9 1.2.1.Tampare Sistem ve Türk Müziği Ses Sistemi....................................................... 10 1.2.2. Türk Müziğinde Nota ve Adları .......................................................................... 11 1.2.3. Türk Halk Müziğ inde Türler ............................................................................... 12 1.2.4.Folklor Kavramı ................................................................................................... 17 UYGULAMA FAALİ YETİ.............................................................................................. 18 ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME ....................................................................................19 ÖĞRENME FAALİ YETİ –2 .................................................................................................. 21 2. makamlar............................................................................................................................ 21 2.1. Basit Makamlar........................................................................................................... 22 2.1.1.Hicaz Makamı ....................................................................................................... 22 2.1.2.Rast Makamı ......................................................................................................... 24 2.1.3.Uş ş ak Makamı ...................................................................................................... 24 2.1.4.Hüseyni Makamı ................................................................................................... 24 2.1.6.Karciğ ar Makamı .................................................................................................. 25 2.2.Birleş ik Makamlar........................................................................................................25 2.2.1.Hüzzam Makamı ................................................................................................... 26 2.2.2.Muhayyer Kürdi Makamı .....................................................................................26 2.2.3.Segâh Makamı ...................................................................................................... 27 2.2.4.Saba Makamı ........................................................................................................27 2.2.5.Buselik Makamı ....................................................................................................27 2.2.6.Nikriz Makamı ...................................................................................................... 28 2.2.7.Bayati Makamı..................................................................................................... 28 2.3. Göçürülmüş(baş ka ses üzerine aktarı lmı ş ) Makamlar ............................................... 28 2.3.1. Kürdîlihicazkâr Makamı ...................................................................................... 29 2.3.2. Mahur Makamı ....................................................................................................29 2.3.3. Hicazkâr Makamı ................................................................................................. 29 2.3.4.Nihavend Makamı................................................................................................ 30 UYGULAMA FAALİ YETİ.............................................................................................. 31 ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME ....................................................................................32 MODÜL DEĞERLENDİ RME .............................................................................................. 34 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 35 ÖNERİ LEN KAYNAKLAR.................................................................................................. 36 KAYNAKÇA .........................................................................................................................37
i
AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KOD ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI
212MGS028 Müzik Aletleri Yapı mı Alan Ortak Müzikte Sistem ve Makamlar
SÜRE ÖN KOŞUL
40/32 Müzik İ ş aretleri Modülünü bitirmişolmak Müzik sistemini ve makamlarıkullanmak
YETERLİ K
Temel müzik bilgisini; ses oluş umunu, müzik türlerini ritm, notayıve müzikte kullanı lan iş aretleri tanı maya yönelik öğ renme materyalidir.
Genel Amaç Gerekli akustik özellikli sı nı f ortamıve donanı mları sağ landı ğı nda müzik ses sistemlerini ve makam kavramları nıtekniğ ine uygun uygulayabileceksiniz. MODÜLÜN AMACI
Amaçlar Tekniğ ine uygun olarak evrensel ve Türk müziğ i ses sistemlerini formülize ederek yazabileceksiniz. Makamları algı layı p tekniğ ine seslendirecek ve yazabileceksiniz
EĞİ Tİ M ÖĞRETİ M ORTAMLARI VE DONANIMLARI
uygun
olarak
Ortam: Müzik odası , derslik Donanı m: Piyano, ud, bağ lama vb.Dinleme cihazları , sanat ve müzik çeş itlerine iliş kin örnek mataryeller, CD, VCD nota, kitap ders notlarıve diğ er müzik kaynakları . Her faaliyet sonrası nda o faaliyetle ilgili değerlendirme sorularıile kendi kendinizi değ erlendireceksiniz.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME
Öğ retmeniniz, modül sonunda size ölçme aracı(uygulama, soru-cevap) uygulayarak modül uygulamaları ile kazandı ğ ı nı z bilgi ve becerileri ölçerek değ erlendirecektir.
ii
Gİ Rİ Ş Gİ Rİ Ş Sevgili Öğrenci, Bu modül enstrüman (çalgı ) yapı mıalanı nda yapma becerisi kadar, temel müzik kavramları nıda bilmeniz gerekliliğ i ı ş ı ğ ı nda hazı rlanmı ş tı r. Müzik ses sistemlerini ve kullanı lan makamlarıtanı manı z ve nası l oluş tuğ unu bilmeniz, sizler için çok yararlı olacaktı r. Bu mödül ve bundan önceki modül müzik bilgisine girişve bir enstrüman çalmanı z da faydalıolacak bilgileri içermektedir. Bu bilgileri iyi kavradı ğı nı zda daha bilinçli müzik dinleyip ve bilimsel nitelikte enstrüman çalacağ ı nı zıumuyoruz. Müzik evrensel ve hayatı n vazgeçilmez bir parçası dı r. Bütün sanat dalları nda olduğu gibi öğ renilmesi uzun zaman ve sabı r gerektirir. Her sanat, bulunduğ u dönemin tarisel geliş im sürecini yansı tı r. Olayları n ve yaş anı lan çevrenin sanatta etkileri kaçı nı lmazdı r. Örnek; bizde aş ı klı k geneleğinin var olması Her müzik iş areti ve notanı n kullanma gerekliliğ i tarihsel geliş im süreçlerinden geçerek günümüze aktarı lmı ş tı r. Müzikle matematik içi içe girmişdurumdadı r porte üzerine konan her notanı n, iş aretin yeri ve tı nlama süresi vardı r. Yapı lan müzik parçasımatematiksel hesaplar ve müziksel kurallar doğ rultusunda yapı lı r. Günümüz entsruman yapı mcı sımüzik bilgisine sahip iyi müzik dinliyor ve yaptı ğ ı ensrumanıiyi icra ediyor olmalı dı r. Bu modül müzik sistemleri ve makamlara giriş niteliğindedir. Daha fazla bilgi öğ renmenize teş vik edici niteliktedir. Eğ er iyi yapı mcıolmak istiyorsanı z öğrenme faaliyetlerinde baş arı lıolmalı sı nı z.
Konser ve makamları n dizisiyle bir kolaj
1
2
ÖĞRENME FAALİ YETİ –1
AMAÇ
ÖĞRENME FAALİ YETİ –1
Bu faliyet sonunda tekniğ ine uygun olarak evrensel ve Türk müziğ i ses sistemlerini formülize ederek yazabileceksiniz.
ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanı z gereken öncelikli araş tı rmalar ş unlardı r:
Evrensel müzikte ve Türk müziğ inde ses sistemleri neler olabilir? Araş tı rı nı z
Folklor kavamınedir? Araş tı rı nı z.
Türk müziğinde sesler nelerdir? Araş tı rı nı z.
Bat müziğ inde kullanı lan diyez ve bemol sı rasıne iş e yarar? Araş tı rı nı z.
Araş tı rma iş lemleri için internet ortamı , müzik kitapları , notaya alı nmı şyerli ve yabancıklasik eserleri inceleyiniz. Kaset, CD ve VCD dinleyerek ses oluş umunu ve müzikteki değ iş tirici iş aretler hakı nda ön bilgi edininiz. Klasik Batımüziğ i eserlerinden solo ve ş an içerikli parçalar dinleyiniz. Müzikle ilgilenen arkadaş ları nı zda veya kurslardan da bilgi edininiz.
1.SES Sİ STEMLERİ 1.1.Evrensel Müzikte Ses Sistemleri Müzik duyguları n sesle anlatı ldı ğ ıbilinçli bir etkinlikler olduğunu biliyoruz. Bu etkinliktir. Evrensel müzik her ilgilenen tarafı ndan çalı nı r ve dinlenilir bir niteliktedir. Müzikte kullanı lan sesler matematiksel olarak belirli teknikte birbiri ardı na sı ralanı r. Bu sı ralanmada ana kök sesler ve o dizide olmasıgereken sesler yer alı r. Dizi merdiven anlamı na gelir ve müzikte sekiz sesin ardıardı na sı ralanması na denir. Örneğ in; do dizisini yazalı m Do’da baş lar ve Do notası nda biter .(Do, Re, Mi, Fa, Sol, La, Si, Do).Diğ er bir anlamda gam diyebiliriz.
3
Müziğ i oluş turan üç unsur vardı r. Bunlar Melodi Ritim ve armonidir. Bu modülde, armoni konusuna değ inmekte fayda var.
ARMONİ : Yunanca harmonia sözcüğ ünden gelir. Armoni aslı nda doğada var olan bir olgudur. Aynıanda duyulan farklıseslerin kaynaş ması dı r. Akorları n (en az iki sesin aynı anda çalı nması ) art arda bağ lanması ndan meydana gelen müzik dokusudur. Bir cismin titreş mesiyle oluş an her temel sesle birlikte ondan daha hafif olan armonikleri (doğ uş kanları ) adıverilen birtakı m armonik yapı yıakorlar oluş turur. AKOR: Üç veya daha fazla sesin aynıanda tı nlaması dı r. Bu nedenle armoni dikey müzik yazı sıolarak tanı mlanı r. Akor seslerini aynıanda tı nladı ğ ı ndan dolayısesleri ayrıayrı iyi algı lamak için çok müzik dinlemek ve iyi müzik kulağ ı nı n olmasıgerekir. Müzikte kullanı lan yaklaş ı k üç binden fazla akor vardı r. Her müzik sisteminin, yapı sı na göre armoni zenginliğ i vardı r. Klasik batı , sanat, jazz, blus vb.müzik türlerinde çeş itli akor yapı larıve buna paralel olarak ezgi çeş itlemesi bulunmaktadı r. Bu tı nı lar zaten doğ ada var olduğ unu söylemiş tik. Duyguları n mantı klıbir ş ekilde ele alı nmasıarmoni bilimini ve akorları n oluş ması na yol açmı ş tı r. Batımüzik sistemi 12 ton üzerine kurulmuş tur. Buna “tampare sistem” adıda verilir ("ayarlanmı ş " anlamı nda). Bu diziye kromatik dizi ismi verilir. Toplam 12 nota olması na rağ men sadece 7 tane isim vardı r (do-re-mi-fa-sol-la-si). Geriye kalan diğ er 5 ses diyezler ve bemollerle isimlendirilir (iki tane isimleri vardı r). Kromatik dizideki notaları n aralı kları “yarı m” olarak isimlendirilir. Bir “tam” aralı k 2 “yarı m” aralı ğı n birleş mesinden oluş ur. Diyez (#) almı şbir nota yarı m ses incelmişolarak yeni bir nota teş kil eder. Bemol (b) almı ş bir nota da yarı m ses kalı nlaş mı şolarak yeni bir nota oluş turur.
4
1.1.1. Değiş tirici İ ş aret Almayan Dizi ve Tonlar Batı(evrensel) müziğ inde değiş tirici iş aret almayan iki adet dizi vardı r. Bunlar LA minör (Am) ve DO majör dizisidir (C) harfi ile gösterilir. Diğ er bir anlamda arı za almamı ş ton a diyebiliriz. Bir majör akor ilgili minörünü bulmak için o dizideki altı ncısese bakı lı r. Altı ncıses o majör akorun ilgili minör dizininin ismini verir. Bir uygulama yapalı m: Do majör dizisinde veya akorunda Do Re Mi Fa Sol La Si Do, olarak dizini sı ralarsak altı ncısesin la olduğunu görürüz. Do majör dizisi için ilgli minör LA minör’dür. Şekil.1.1 Do Majör:
La Minör (natüral)
Şekil.1.1: Do ve la dizileri
NOT: Minör dizini üçe ayrı lı r.
Doğ al min (örnek; yukardaki la minör dizini)
Armonik minör( VII. seslerinin yarı m ses tizleş tirilesi ile oluş ur)
Melodik minör( VI. ve VII. sesleri çı karken diyez alı r inerken natural (doğal) iner. )
1.1.2. Değiş tirici İ ş areti Olan Dizi ve Tonlar Batımüziğ inde değ iş tirici iş aret alan dizileri iki bölümde inceleyebiliriz. Diyez ve bemol diziler. Bu dizilerde hangi ton olduğ unu çözmek için diyez sı rası na göre en son hangi ses diyez almı ş sa o sesin yarı m üstündeki notayıbuluruz ve bulduğ umuz ses majör dizisi bazı nda isimlendirilir. Örneğ in; iki diyezli bir müzik parçası nda sı rası yla Fa, Do diyezlerini alı r. Son diyez alan nota Do notası dı r. Yarı m ses tizleş tirisek Re notası na çı kmı şoluruz. Bu parçanı n dizisi olarak Re majör dizisi ve ton olarak ta re majör tonundadı r, diyebiliriz.
5
Diyez Alan Dizi ve Tonlar Yedi adet diyez alan dizi vardı r bunlar sı rası yla aş ağı daki gibidir. Tek Diyez Alan dizi: Fa diyez alı r. Sol Majör dizisini – akorunu oluş turmuşolur. İ lgili minörü Mü minördür. Şek.1.2.
Şekil 1.2.: Sol majör dzisi
İ ki Diyez Alan Dizi: Fa Do diyez alı r. Re Majör dizisini – akorunu oluş turmuşolur. İ lgili minörü Si minördür. Şek.1.3
Şekil 1.3: Re majör dizisi
Üç Diyez Alan dizi: Fa Do Sol diyez alı r .La Majör dizisini – akorunu oluş turmuşolur. İ lgili minörü Fa minördür Şek.1.4.
Şekil 1.4: La majör dizisi
Dört Diyez Alan Dizi: Fa Do Sol Re diyez alı r. Mi majör dizisini – akorunu oluş turmuşolur. İ lgili minörü Do # minördür Şek.1.5.
Şekil 1.5: Mi majör
6
BeşDiyez Alan Dizi: Fa Do Sol Re La diyez alı r. si majör dizisini – akorunu oluş turmuşolur. İ lgili Minörü Sol # minördür. Şek.1.6.
Şekil 1.6: Si majör
AltıDiyez Alan dizi: Fa do sol re la mi diyez alı r .FA# Majör dizisini – akorunu oluş turmuşolur. İ lgili Minörü RE # Minördür Şek.1.7.
Şekil 1.7: Fa#majör
Yedi Diyez Alan Dizi : Fa Do Sol Re La Mi Si diyez alı r .Do# majör dizisini – akorunu oluş turmuşolur. İ lgili minörü La # minördür Şek.1.8.
Şekil 1.8: Do#majör
Bemol Alan Dizi ve Tonlar: Bu dizide ton bulmak için bemol sı rasıgöz önüne alı nı r bir önceki bemol o parçanı n tonunu belirlemişolur. Örneğin: iki bemollü dizide, Si ve Mi bemol vardı r, bir önceki bemöle baktı ğmı zda si bemölü bulmuşoluruz. Parçanı n tonu için Si b Majör’dür diyebiliriz. Tek Bemol Alan Dizi: Si diyez alı r. FA Majör dizisini – akorunu oluş turmuşolur. İ lgigli Minörü RE Minördür. Şek.1.9
Şekil 1.9: Fa majör
7
İ ki Bemol Alan Dizi: Si Mi diyez alı r .Sİ b Majör dizisini – akorunu oluş turmuşolur. İ lgili Minörü Sol Minördür. Şek.1.10
Şekil 1.10: Sib majör
Üç Bemol Alan Dizi: Si Mi La diyez alı r. Mib majör dizisini – akorunu oluş turmuşolur. İ lgili minörü do minördür. Şek.1.11
Şekil 1.11: Mib majör
Dört Bemol Alan Dizi: Si Mi La Re diyez alı r. Lab Majör dizisini – akorunu oluş turmuşolur. İ lgili minörü fa minördür Şek.1.12
Şekil 1.12: Lab majör
BeşBemol Alan Dizi: Si Mi La Re Sol diyez alı r. Reb Majör dizisini – akorunu oluş turmuşolur. İ lgili minörü sib minördür. Şek.1.13.
Şekil 1.13: Reb majör
8
Altı Bemol Alan Dizi : Si Mi La Re Sol Do diyez alı r .Solb Majör dizisini – akorunu oluş turmuşolur. İ lgili minörü mib minördür. Şek.1.14
Şekil 1.14: Solb majör
Yedi Bemol Alan dizi: Si Mi La Re Sol Do Fa diyez alı r. Dob Majör dizisini – akorunu oluş turmuşolur. İ lgili minörü lab minördür. Şek.1.15
Şekil 1.15: Dob majör
1.2.Türk Müziğ i Ses Sistemi MuzikayıHümayun 1828 yı lı nda 2. Mahmut tarafı ndan kurulmuş tu. 1826’da Yeniçeri teş kilatı nı n kaldı rı lı ş ıile birlikte, buna bağ lıMehterhane de lağ vedilip yerine Avrupa askeri bandoları na benzeyen bir müzik teş kilatıkurulmuş , baş ı na İ talya’dan ünlü opera bestecisi Gaetano Donizetti’nin kardeş i, Guiseppe Donizetti getirilmiş ti. Çok sesli müziğin devlet eliyle ülkemizde ilk kurumlaş masıböyle olmuş tu. Yine Atatürk’ün direktifiyle 1924 yı lı ndan itibaren Muzik eğitimi görmek üzere Avrupa ülkelerine gençler gönderilmeye baş landı . Bu gençlerin arası nda Osman Zeki Bey’in oğ lu olan Ekrem Zeki Ün (1924–1930), Ulvi Cemal Erkin (1925–1930), Necil Kazı m Akses (1926–1934), Ferit Alnar (1927–1932) ve Ahmet Adnan Saygun (1928–1931) çeş itli Avrupa ülkelerinde müzik eğ itimi gördükten sonra yurda döndüler ve daha önce baş ka imkânlarla Avrupa’da müzik eğ itimi görüp 1923’te Darülelhan’a müzik öğretmeni olarak dönen Cemal Reş it Rey ile birlikte Cumhuriyet döneminin ilk besteci kuş ağ ı nı meydana getirdiler. Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nde müziğin geliş imi hı zla devam ederken Türk Beş leri’nin yanı nda diğer müzik üstatları na da değinmek elbette kaçı nı lmazdı r. Müzik kültürümüzü gelecek nesillere taş ı yan, taş ı maya ve yaş atmaya devam eden büyük bestekârlar, opera ve bale sanatçı ları , orkestralar, orkestra ş efleri, solistler, koro ve koro yönetmenleri, müzikologlar ve eleş tirmenler, eğ itimciler, dernekler, vakı flar, merkezler ve daha birçok bu alanda üstün baş arı lara imza atmı şdeğ erli sanatçı lar, Türkiye Cumhuriyeti Devletini müzik alanı nda tüm dünyada baş arı yla temsil etmeye devam edeceklerdir.
9
Türk Beş lerimiz:
Ekrem Zeki Ün
Ulvi Cemal Erkin
Necil Kazı m Akses
Ferit Anlar
Cemal Reş it Rey dir.
Müzik ve diğ er sanat alanları nda Atatürk’ün çağ daşyaklaş ı mlarıve bir ilkleri baş latmada çok büyük katkı larıvardı r. O dönemle ilgi ş öyle söylemde bulunmuş tur. “Büyük olmak için hiç kimseye iltifat etmeyeceksin; hiç kimseyi aldatmayacaksı n. Ülke için gerçek amaç ne ise onu görecek, o hedefe yürüyeceksin. Herkes senin aleyhinde bulunacaktı r, fakat sen buna karş ıdireneceksin. Önüne sonsuz engeller de yı ğacaklardı r. Kendini büyük değil; küçük, zayı f, araçsı z, hiç sayarak, kimseden yardı m gelmeyeceğ ine inanarak bu engelleri aş acaksı n. Bundan sonra da sana büyük derlerse bunu söyleyenlere güleceksin” M. Kemal ATATÜRK
1.2.1.Tampare Sistem ve Türk Müziği Ses Sistemi Bu sistemde 24 eş it olmayan aralı k ve en pest perde olarak gösterilen sesin (kaba çargah) oktavıile birlikte bir sekizli içinde 25 perde bulunmaktadı r. Sistemin daha çok fizik ve matematik yönü üzerinde çalı ş an Uzdilek’e göre bu perdeler baş langı ç sesi olarak ele alı nan “kaba çargah” perdesinin üzerine tize doğru 11 tam beş li (3:2) ve 12 tam dörtlü (4:3) olmak suretiyle elde edilmektedir. Daha sonra bu perdeler kalı nlı k ve inceliklerine göre sı ralanarak bir oktav içerisinde 24 eş it olmayan farklıdizi oluş turulmaktadı r. Perdeler alı nan dörtlü ve beş lilerin baş langı ç sesine göre oktavıaş masıhalinde bir sekizli indirilerek bir oktavlı k alan içine toplanmaktadı r. Türk müziğ inde (sanat) kullanı lan müzik aletleri Kudüm
Def
Darbuka
Mahzar
Çalpara
Halide
Zil
Tambur
10
Ud
Kanun
Lavta
Santur
Kopuz
Bendir
Mugni
Şeş tar
Barbet
Çeng
Keman
Kemençe
Rebab
Ney
Klarinet
Sinek kemanı
Kotrbass
Daire
1.2.2. Türk Müziğinde Nota ve Adları Türk müziğ i isimleri aş ağ ı daki gibidir. Batımüziğ inde Do Re Mi diye isimlendirilir. Ama Türk müziğ inde ise makamlardaki ses baş langı ç notaları nı n adları nıalı r. Örneğ in DONİ M Zİ RGÜLE olarak adlandı rı lı r. Makamları n dizilerine göre bir makam adıiki üç notayı içerebilir. Şek.1.17
11
Şekil 1.16: Türk müziği nota ve adları
1.2.3. Türk Halk Müziğinde Türler Türk halk müziğ i, halkı n acı ları nı , sevinçlerini, kı saca tüm yaş antı sı nıkonu alan, kulaktan kulağ a, ustadan çı rağ a geçmek suretiyle yaş ayı p memleketlere göre farklı lı klar gösteren, yaratı cı sıbelli olmayı p geliş imini ortaklaş a sürdüren müzik türüdür. Ses sistemini üç ana baş lı kta inceleyebiliriz.
12
Ses Sistemi: Türk halk müziğ imizin en belirgin özelliklerinden biri yerel nitelikli olması dı r. Yörelere göre farklınitelikler gösteren Türk halk müziğini ve ses sistemini kura1laş tı rmak çok genelde mümkün olabilir gidildiğinde Halk müziğ inin yerel ve özel olma niteliğinin tanı mlanabilme ş ansıkalmaz. Müzik eğ itiminde ve tanı mlamada kolaylı k sağ lamak amacı yla Sadettin Arel, Suphi Ezgi ve Murat Uzdilek tarafı ndan geliş tirilen Türk müziği ses sisteminden yararlanı lmaktadı r. Bu sisteme göre diyez (#) 4 komadan bemol (b) 5 komadan oluş maktadı r. Ayrı ca halk müziğ imizde Muzaffer Sarı sözen'den bu yana diyez ve bemol iş aretlerinin üzerine koma değ erlerini belirlemek üzere rakamlar konulmaktadı r. En yaygı n halk çalgı mı z olan bağ lamada la tonuna göre son yarı m yüzyı ldan bu yana en çok kullanı lan perde düzeni: La, si bemol, si bemol iki koma, Si, Do, Do diyez üç koma, do diyez, re, mi bemol, mi bemol iki koma, mi, fa, fa diyez üç koma, fa diyez, sol, sol diyez, la olmak üzere 17 sesten oluş maktadı r. Türk halk müziğ ini zengin kı lan en önemli özelliğ i, üslup ya da tavı r özelliğ idir. Türkünün sesleri kadar, onun söylenişbiçimini belirleyen bu özellikler de önemli rol oynamaktadı r. İ ş te bu özellikler, yöre yöre değiş en karakteristik özellikleri belirler. Bazıezgi ve üslupları n çok kesin bir ş ekilde belli yörelere ait oldukları anlaş ı lmı ş tı r.
Usul Sistemi: Usul, ölçü yerine kullanı lan bir kavramdı r. Çünkü usul genel olarak Türk müziğinde, ölçü yanı nda bir de tavı r ve üslubu belirler. Türk halk müziğ inde güneydoğ unun 5/8'lik parçasıile Köroğlu veya Sümmani'nin havası nı n 5/8'liği, tavı r ve üslup olarak da birbirinden ayrı lı r. Kavramlaş manı n diğ er söylenmesi gereken yönü ise yine bu usullerin ölçü ile değil, belirli adlarla anı lması dı r: Karş ı lama, Zotlatma, Datdiri, Gakgili gibi adlar hı zlı9'lu vuruş lu usulleri, Metelik, Şı kı ldı m, Sağ ma, Zahma gibi adlar 2 vuruş lu usulleri belirlemektedir.
Türk Halk Müziği usulleri üç bölümde incelenir. Ana usuller ve üçerli ş ekilleri (2,3 ve 4 birim vuruş lu)
Bileş ik usu1ler (5,6,7,8,9 birim vuruş lu)
Karma usuller (10 ve daha fazla birim vuruş lu)
13
Türk Halk Müziğinde Ayaklar Türk halk müziğ inde kullanı lan ezgilerin modal bir yapı larıvardı r. Ayaklar aş ağı daki gibidir. Bilinen on iki adet ayak vardı r. Burada bazı ları nıele alacağı z, diğ erlerini siz araş tı rı nı z.
Maya Ayağı : Türk halk müziğ imizde ana dizi diyebileceğimiz maya dizisi La-Mi beş liğ i içerisinde seyreder. Yurdun her yöresinde kullanı lı r. Ancak doğuya gidildikçe daha sı k karş ı mı za çı kar.
Şekil 1.17: Maya ayağı
Hüseyni ayağ ı : Hüseyni terimi, Türk halk ve Türk sanat müziği’nde aynıadla anı lı r. Dizisi incelendiğinde, maya dizisinin devamıolduğ u görülür. Yurdun her yöresinde en sı k kullanı lan ayaklardan biridir.
Şekil 1.18: Hüseyni ayağı
Kerem Ayağ ı : Adı nıAş ı k Kerem’den alan bu ayak çeş itli biçim ve dizilerde karş ı mı za çı kmaktadı r. Engin Kerem ve YahyalıKerem olmak üzere üç türü vardı r. Kerem dizisinde türkülere çoğunlukla Ege ve Güney Anadolu’da rastlanmaktadı r.
Şekil 1.19: Kerem ayağı
14
Abdal Ayağ ı : Anadolu’da sayı sıaz, göçebe bir halk kitlesine abdal deniyor. Yurdumuzda davul-zurna ile düğün çalmak bunlara mahsustur. Anadolu abdalları nı n son kuş ağ ı diyebileceğ imiz, Kı rş ehir’in Keskin yöresine yerleş miş , zurnadan çok bağlama çalan ve söyleyen yöresel sanatçı lar vardı r. Abdal dizisindeki ezgileri incelediğimizde iki değ iş ik dizi karş ı mı za çı kar. Aydos ve Bozlak dizileri. Ancak araları nda tavı r açı sı ndan pek fark olmadı ğı için her ikisi de abdal ayağı olarak anı lı r.
Şekil 1.20: Abdal ayağı
Garip Ayağı : Güneydoğu illerimizden Urfa ve Gaziantep yöresindeki
ezgilerin büyük bir çoğ unluğ u bu ayaktadı r. Adı nıÂş ı k Garipten aldı ğ ı söylenmektedir. Baş ka bir söylentiye göre de ilk dörtlüsü içinde oluş an artı k ikili aralı ğı nı n insan üzerinde bı raktı ğ ıdokunaklı , hüzünlü hava bu adla anı lması na neden olmuş tur.
Şekil 1.21: Garip ayağı
Kalender Ayağ ı : Bu dizinin eziklik, çaresizlik, periş anlı k havası taş ı dı ğ ıgörülür ve adı nı n buradan geldiğ i sanı lmaktadı r. Bu dizide fazla eser bulunmamaktadı r.
Şekil 1.22: Kalender ayağı
15
Azeri Ayağı : Azeri ayağ ı na Elazı ğ’da Isfahan, Urfa’da ise Geleneksel Türk sanat müziğinde olduğ u gibi Segah adları verilmektedir. Çoğ unlukla Azeri ezgiler bu ayaktan olduğu için bu ad verilmiş tir.
Şekil 1.23: Azeri ayağı
Misket Ayağı : Adı nı İ ç Anadolu’nun “Misket” adlı oyun
türküsünden almı ş tı r. Ayrı ca Çanakkale ve çevresinde bu ayağa “Karanfil” ayağıadıverilmektedir.
Şekil 1.24: Misket ayağı
Yörük ayağ ı : Yurdumuzda yörelere göre, yörük, yanı k, kesik ayağ ı adıile anı lan bu ayak, çoğunlukla Ege ve İ ç Anadolu bölgelerinde, fazka sı k olmamakla birlikte Trakya ve Rumeli tarafları nda görülür.
Şekil 1.25: Yörük ayağı
Türk Halk müziğ inde Kullanı lan Çalgı lar: Kulanı lan enstrümanlarış öyle sı ralayabiliriz. Davul Def Darbuka Zurna Zilli maş a Kabak kemane Kaş ı k Tar Şakş ak Kaval Mey Bağlama, cura, divan, tanbura Sipsi
16
Daire Barbet Bulgari Şeş tar Düdük Tulum Kemençe Koltuk Davulu
1.2.4.Folklor Kavramı Folklor İ ngilizce bir terimdir, folk (halk)ve lor (bilim) sözcüklerinin bir araya gelmesiyle oluş muş tur. Folklor (halk bilimi) bir bilime ad olarak ilk kez İ ngiliz bilginlerinden William John Thoms tarafı ndan kullanı lmı ş tı r. Folklor dünya ulusları nca benimsenmişbir bilim dalı dı r. Halk bilimi; çeş itli ulusları n bilginlerine göre halk tabakaları nı n maddi ve manevi kültürlerini, tarih sosyoloji ve psikoloji bakı mı ndan inceleyen bir bilim dalı dı r. Bir toplumun gerek maddi gerek manevi kültürlerini araş tı rı p usulüne göre saptayan ve bunlarla ilgili olarak genel konu ve kaidelere varmak isteyen bir bilimdir.( Masallar, efsaneler, türküler, maniler, destanlar, ağı tlar, deyimler, atasözleri, bilmeceler, tekerlemeler, gibi söz sanatları , doğumdan ölüme kadar çeş itli adetler, gelenekler, inançlar, halk oyunları , halk müziğ i, halk müzik aletleri, halk kı yafetleri, süs eş yalar, çanak çömlek , bakraç , güğüm, kaş ı k, halı , kilim, cicim heybe, kolan, oya, kese, çevre, uçkur, yazma gibi binbir çeş it el sanatlarıile ilgili eş ya..) folklorun alanı na girer. Folklorün bilim dallarıile iliş kisi; Folklor-tarih Folklor-sosyoloji Ekoloji Demografi Etnografya Antropoloji Mitoloji
17
UYGULAMA FAALİ YETİ UYGULAMA FAALİ YETİ İ ş lem Basamakları
Öneriler
Batımüziğinde bulunan ses sistemini Mi -Fa ve Si -Do arasıyarı m ses olduğ unu sı rası yla yazı nı z. göz önüne alaraktan yarı m ses aralı klarla bir çı ktı ğ ı mı zda 12 ses oluş turmuş olursunuz. Diyez alan dizilerden iki ve üz diyez Diyez sı rası nıgöz önüne alaraktan hangi alan diziyi yazı nı z. notalara denk geliyorsa o nota kök nota alı naraktan yazı lı r. Şekil 1.3. ve 1.4’den yararlanabilirsiniz. Sib Majör dizisini yazı nı z.
Şekil.1.10’dan faydalanarak yazı nı z.
Altıbemöl alan diziyi yazarak bu Altıbemol alan dizinin ne olduğunu bemol dizinin ilgili minörünü bulunuz. sı rası ndan çözünüz ve ilgili minörünü ilgili minör bulma tekniğ inden bulunuz. Şekil:1.14’ten faydalanı nı z. Türk, müziğinde kullanı lan Bulunduğunu bölgede sürekli müzik Enstrümanlar hakı nda görsel bilgi aletlerinin yapı ldı ğ ıve satı ldı ğıyerleri edinmek için müzik marketlere gidiniz. ziyaret ediniz. İ stanbul’da Beyoğlu tünelde ve diğ er bulunduğ unuz semtlerde bulabilirsiniz. Maya ayağ ı nı n dizideki notaları nı yazı nı z. Türk halk müziğinde sib iki çok kullanı lmaktadı r. Bunu bağlama üzerinde ses olarak çalarak duymaya çalı ş ı nı z. Şekil.1.17’den faydalanı nı z.
18
ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME Boş luk Doldurma Tipi Sorular Aş ağ ı daki soruları n boş lukları na uygun kelimeyi yerleş tirerek değerlendiriniz.
1.
………………Yunanca harmonia anlamı ndaki sözcükten gelir.Armoni aslı nda doğ ada var olan bir olgudur.Aynıanda duyulan farklıseslerin kaynaş ması dı r.
2.
Üç veya daha fazla sesin aynıanda tı nlaması na ……………denir
3.
Batımüziğ i ……adet yarı m (koma)ses üzerine kurulmuş tur.
4.
……..majör dizisi iki diyez alı r
5.
Mi majör dizisinin ………….notasıdiyez alı r.
6.
DO # majörün ilgili minörü……..dir.
7.
Üç bemollü majör dizininin ilgili minörü ……………
8.
‘dür.
Ferit anlar, Cemal Reş it Rey, Necip Kazı m Akses, Ekrem Zeki Ün ve Ulvi Cemal Erkin Türk ……………..dir.
9.
Türk müziğ inde bir birine eş it olmayan ……….ses vardı r.
10.
Türk müziğinde Nim zirgüle,Kürdi ve n,m hisar seslerine Batımüziğ inde …,……,…….sesleri denk gelir.
DEĞERLENDİ RME Cevapları nı zımodül sonundaki cevap anahtarıile karş ı laş tı rı nı z. Doğ ru cevap sayı nı zı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlı şcevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaş adı ğ ı nı z sorularla ilgili konularıfaaliyete geri dönerek tekrar inceleyiniz. Tüm sorulara doğ ru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz.
19
B- UYGULAMALI TEST Yaptı ğı nı z uygulamayıkontrol listesine göre değerlendirerek, eksik veya hatalı gördüğünüz davranı ş ları tamamlama yoluna gidiniz. KONTROL Lİ STESİ DEĞERLENDİ RME KRİ TERLERİ
Evet
Hayir
Batımüziğinde bulunan ses sistemini sı rası yla yazdı nı z mı ? Diyez alan dizilerden iki ve üz diyez alan diziyi yazı nı z mı ? Sib majör dizisini yazdı nı z mı ? Altı bemol alan diziyi yazdı nı z mı ? Bu dizinin ilgili minörünü buldunuz mu? Türk müziğinde kullanı lan ses sistemlerinden Do Re La notaları nı n karş ı lı k isimlerini yazdı nı z mı ? Türk müziğinde kullanı lan enstrümanlar hakı nda görsel bilgi edinmek için müzik marketlere gitiniz mi? Maya ayağı nı n dizideki notaları nıyazdı nı z mı ?
DEĞERLENDİ RME Yaptı ğı nı z değerlendirme sonunda hayı r ş eklindeki cevapları nı zıbir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanı z öğ renme faaliyetini tekrar ediniz. Eksikliklerinizi araş tı rarak ya da öğretmeninizden yardı m alarak tamamlayabilirsiniz.
Cevapları nı zı n tamamıevet ise bir sonraki faaliyete geçiniz.
E
20
ÖĞRENME FAALİ YETİ –2 AMAÇ
ÖĞRENME FAALİ YETİ –2
Makamlarıalgı layı p tekniğ ine uygun olarak seslendirecek ve yazabileceksiniz. Türk sanat musikisindeki eserleri dinlediğ inizde hangi makam olduğ unu algı layacaksı nı z.
ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanı z gereken öncelikli araş tı rmalar ş unlar olmalı dı r;
Türk müziğinki makamlar nelerdir? Araş tı rı nı z.
Makamlar nası l oluş muş tur? Araş tı rı nı z.
Kazanmı şolduğunuz bilgi ve deneyimleri arkadaşgrubunuz ile paylaş ı nı z.
2. MAKAMLAR Makam kelimesi Arapça kı yam kelimesinden alı nmı ş tı r. Kı yam Arapçada mevki, durulacak yer anlamı nıtaş ı r. Türk müziğ inde XIV yüzyı ldan sonra kullanı lmaya baş lanmı ş tı r. Türk Müziğinde dizinini iş lenişbiçiminin adı dı r. Türk müziğ inde makamlar, Batımüziğinin gamları yla eşanlamlıolmakla birlikte yapı larıbakı mı ndan farklıolan dizilerdir. Bir önceki modülde iş lediğimiz muzikte sesler konusunda olduğ u gibi Batımüziğinde bir tam ses (aralı k) Türk müziğ inde 9 komalı k tanini sesine eş ittir. Bu sesleri koma değ erine göre isimlerinin ve harf kı saltmaları nı n olduğ unu belirtmiş tik. Makam; bir durak ve güçlü ses etrafı nda belirli kurallarla seyreden dizidir. Makam, kı sacasıbelli seslerin belli bir seyirle iş lenmesi demektir. Her makamı n kendine has melodik çizgisini ortaya koyan bir seyri vardı r. Makamı n seslerinde dolaş maya seyir denir. Her makamı n kendine has seyiri vardı r. Makamlarıayrı t eden özellikte budur. Seyir çı kı cıinici ve inici-çı kı cıolmak üzere üçe ayrı lı r.
Çı kı cıSeyir: Dizin alt kı smı ndan bulunan dörtlü ve beş li seslerden seyire baş lanı r.
21
İ nici Seyir: Çı kı cıdizinin aksi tiz durak civarı ndan pese doğ ru inilir.
İ nici-çı kı cıSeyir: Güçlü civarı nda baş layan seyir.
Bir müzik parçası nda melodik haraketin belli perdeler üzerindeki kalı ş ları na karar denilmektedir. Kararlar dildeki soru iş areti, virgül, nokta gibi Azgi akı ş ıüzerinde önemli rol oynamaktadı r. Geneleksel Türk sanat müziğ inde makamlar üçe ayrı lı r. İ nceleyeceğ imiz makamlar TRT repertuarı nda var olana eserlerin yoğ unluğuna göre vurgulanmasıgerekenler Diğerlerini, merak ettiklerinizi çeş itli kaynaklardan inceleyiniz. Basit Makamlar Bileş ik (Mürekkep) Makamlar Göçürülmüş(baş ka ses üzerine aktarı lmı ş ) Makamlar
2.1. Basit Makamlar Bir tam dörtlü ve bir tam beş linin birleş mesinden basit makamları n dizileri meydana gelir. Bu makamlarda güçlü, dörtlü ile beş linin birleş tiğ i sestir. Geneleksel Türk müziğ inde 13 adet basit makam vardı r. Bunlar; ÇARGAH, BUSELİ K, RAST, UŞŞAK, Hİ CAZ, Zİ RGÜLELİ , Hİ CAZ, NEVA, HÜSEYNİ , KARCİ ĞAR, SÜZNAK, KÜRDİmakamları dı r. Bunları n bazı ları nış öyle açı klayabiliriz.
2.1.1.Hicaz Makamı Kelime anlamıArabistan’ daki bir ilin adı dı r. İ lk defa XIV. yüzyı lda Urmevini’nin eserlerinde rastlanmaktadı r. Yerinde hicaz dörtlüsüne neva perdesinde rast beş lisinin eklenmesinden meydana gelir. Seyri; İ nici çı kı cı dı r.
Şekil 2.1: Uzzal makamı
Hicaz makamı(hicaz Ailesi ) kendi içersinde üçe ayrı lmaktadı r.
22
Hicaz Humayun Makamı : Yerinde hicaz dörtlüsüne, neva perdesinde buselik beş lisinin eklenmesiyle meydana gelir. Seyri: İ nici çı kı cı dı r
Şekil 2.2: Hicaz humayun makamı
Uzzal Makamı : Yerinde hicaz dörtlüsüne, hüseyni perdesinde uş ak dörtlüsünün eklenmesiyle meydana gelir. Seyri: İ nici çı kı cı dı r
Şekil 2.3: Uzzal makamı
Zirgüleli Hicaz Makamı : Yerinde hicaz beş lisine hüseyni perdesinde hicaz dörtlüsünün eklenmesiyle meydana gelir. Seyri: İ nici çı kı cı dı r
Şekil 2.4: Zirgüleli hicaz makamı
23
2.1.2.Rast Makamı Farsça doğ ru dostdoğ ru ve gerçek anlamı ndadı r. İ lk defa XIV. yüzyı lda Safiyüddün Abdülmümin ‘in eserlerinde rastlanı lmaktadı r. Yerinde rast beş lisine neva perdesinde rast dörtlüsünün eklenmesiyle meydana gelir. Seyri: İ nici çı kı cı dı r
Şekil 2.5: Rast makamı
2.1.3.Uş ş ak Makamı Uş ak makamı , Arapça aş ı klar anlamı na gelmektedir. İ lk defa XIV. yüzyı lda Safiyüdün Abdülmüminin eserlerinde rastlanı lmaktadı r. Yerinde uş ak dörtlüsüne neva perdesinde buselik beş lisinin eklenmesiyle meydana gelir. Seyri: Çı kı cı dı r.
Şekil 2.6: Uş ş ak makamı
2.1.4.Hüseyni Makamı Hüseyine ait anlamı ndadı r. İ lk defa XIV. yüzyı lda Safiyüdün Abdülmüminin eserlerinde rastlanı lmaktadı r. Yerinde hüseyni beş lisine hüseyni perdesinde uş ak dörtlüsünün eklenmesiyle meydana gelir. Seyri: Çı kı cı dı r
Şekil 2.7: Hüseyni makamı
24
2.1.5.Süznak Makamı Yakı cıanlamı ndadı r.1785 yı lı nda tahminen Vardokosta Seyfi AHMET AĞA’ya ait eserlerde rastlanmaktadı r. Yerinde rast beş lisine neva perdesi üzerinde hicaz dörtlüsünün eklenmesiyle meydana gelir Seyri : İ nici çı kı cı dı r
Şekil 2.8: Süznak makamı
2.1.6.Karciğar Makamı Türkçe yı rtı cıkuşanlamı na gelmektedir. İ lk defa XV. yüzyı lda Kı rş ehir Nizam Oğ lu Yusuf’a ait eserlerinde rastlanı lmaktadı r. Yerinde uş ş ak dörtlüsüne neva perdesinde hicaz beş lisinin eklenmesiyle oluş ur. Seyri: İ nici çı kı cı dı r.
Şekil 2.9: Karciğar makamı
2.2.Birleş ik Makamlar Yapı sı nda birden fazla makam dzisi bulunduran makamlara bileş ik makamlar denir. Bunlara mürekkep makamlar da denir Bunlar; FERAHFEZA, IRAK, EVC, BESTENİ GAR, FERHNAK, ŞEVKAFZA, Nİ KRİ Z, NEV’SER, SÜZ-İDİ LARA, SAZKAR, ZAVİ L, MUHAYYER KÜRDİ , ACEM, ACEM KÜRDİ , GERDANİ YE, Hİ SAR BUSELİ K, SABA, Nİ ŞABÜREK, ISFAHAN, BAYATİ ARABAN, TAHİ R BUSELİ K, ŞEHNAZ, GÜGAH, HÜZZAM, SEGAH VE MÜZTEAR makamları dı r. Bunları n repertuarlarda fazlaca yer alanları nıinceleyeceğiz.
25
2.2.1.Hüzzam Makamı Kelime anlamıkoyu hüzün anlamı ndadı r. İ lk defa Kantemur’a ait eserlerde rastlanmaktadı r. Yerinde hüzam beş lisine eviç perdesde hicaz dörtlüsünün eklenmesiyle meydana gelmiş tir. Ayrı ca neva perdesi üzerindeki hicaz dörtlüsünün hümayun dizisi halinde uzantı sı yla da gerdaniye perdesi üzerinden buselik beş lisi meydana getirir. Seyir:İ nici çı kı cı dı r.
Şekil 2.10: Hüzzam makamı
2.2.2.Muhayyer Kürdi Makamı İ lk defa XIX. Yüzyı lda müezzin baş ıRı fat tarafı ndan bulunmuş tur ve ikinci Mahmut’a ait eserlerinde rastlanı lmaktadı r. Yerinde muayyer makamıdizisi ve yerinde kürdi makamı dizisinin karı ş ı mı ndan meydana gelmiş tir. Seyri: İ nicidir.
Şekil 2.11 : Muhayyer kürdi makamı
26
2.2.3.Segâh Makamı Açı k ve soylu bir hüzün duygusu anlamı na gelmektedir. Ası l dizisi, yerinde segâh beş lisine, eviç perdesi üzerinde hicaz dörtlüsünün eklenmesiyle meydana gelir. Bazen eksik segah beş lisinin katı ldı ğ ı , bundan dolayıNeva perdesi üzerinde bir uş ş ak bayati dizisi meydana gelir. Bu da gerdaniye perdesi üzerinde buselik beş lisinin doğ ması na yol açar. Seyri: Çı kı cı dı r.
Şekil 2.12: Segâh makamı
2.2.4.Saba Makamı Hafif letafetli esen sabah rüzgarıanlamı na gelmektedir. İ lk defa II.Mehmet’e ait kurumlarda rastlanı lmaktadı r.Çarğ ah perdesi üzerindeki zirgüleli hicaz dizisine yerinde saba dörtlünün eklenmesiyle meydana gelir. Seyri:Çı kı cıveya çı kı cıinicidir.
Şekil 2.13: Saba makamı
2.2.5.Buselik Makamı Ebu selik anlamı na gelmektedir. İ lk defa XIV. yüzyı lda II. Sfiyudün’e ait eserlerde arastlanı lmaktadı r. Yerinde buselik beş lisine hüseyni perdesi üzerinde kürdi dörtlüsünün eklenmesiyle meydana gelir. Seyri: İ nicidir çı kı cı dı r.
Şekil 2.14: Buselik makamı
27
2.2.6.Nikriz Makamı Bugün İ ran’da Fars eyaletinde Şiran ile Kirman arası nda bir ş ehrin adı dı r. İ lk defa XV. Yüzyı lda II. Mehmet’e ait eserlerde görülmektedir. Yerinde nikriz beş lisinine, neva perdesi üzerinde görülmektedir. Yerinde nikriz beş lisine neva perdesi üzerinde rast dörtlüsünün eklenmesiyle meydana gelir. Şekil:2 Seyri :İ nici çı kı cı dı r.
Şekil 2.15: Nikriz makamı
2.2.7.Bayati Makamı Bayati, Oğuz boyundan gelmektedir. İ lk defa Kantemur’ da rastlanı lmaktadı r. Yerinde uş ak dörtlüsüne neva perdesi üzerinde buselik beş lisininin eklenemsiyle meydana gelir. Seyri: İ nici çı kı cı dı r.
Şekil 2.16: Bayati makamı
2.3. Göçürülmüş(baş ka ses üzerine aktarı lmı ş ) Makamlar Basit makam dizelerinin baş ka perde üzerinde aktarı lması yla göçürülmüşmakamlar meydana gelir. Bunlar; MAHUR, ACEM AŞİ RAN, SULTANİ YEGAH, Nİ HAVEND, RUHNÜVAZ, KÜRDİ Lİ Hİ CAZKAR, AŞKEFZA, FERAHNÜMA, ŞEDARABAN, SÜZ-İ Dİ L, EVCARA, Hİ CAZKAR, Zİ RGÜLELİSÜZNAK, HEFTGAH, RENG-I Dİ L makamlardı r.
28
2.3.1. Kürdîlihicazkâr Makamı İ lk defa 1855 yı lı nda HacıArif Bey tarafı ndan kullanı lmı ş tı r. En çok ş arkıformundaki eserlerde kullanı lı r. Rast perdesi üzerinde bir kürdi dörtlüsüne çargâh perdesi üzerinde bir buselik beş lisinin eklenmesiyle meydana gelir. Seyri: İ nicidir.
Şekil 2.17: Kürdîlihicazkâr makamı
2.3.2. Mahur Makamı Hindistan’da Haydarabat nizamlı ğı nda bir ş ehrin adı dı r. İ lk defa XIV. yüzyı lı nda II. Mehmet’e ait eserlerde görülmektedir. Rast perdesi üzerinde çargah beş lisine neva perdesin de çarğ ah dörtlüsünün eklenmesiyle meydana gelir. Seyri :İ nicidir.
Şekil 2.18: Mahur makamı
2.3.3. Hicazkâr Makamı Zerafet ve hayal gücü anlamı na gelmektedir. İ lk defa XVIII. yüzyı lı n ikinci yarı sı nda Abdulbaki Nası r Dede rastlanmaktadı r. Rast perdesinde Hicaz beş lisine neva perdesi üzerinde hicaz dörtlüsüne eklenmesiyle meydana gelir. Seyri:İ nicidir.
Şekil 2.19: Hicazkar makamı
29
2.3.4.Nihavend Makamı Kelime anlamıİ ran’da, Luristan eyaletinde hanedanı n güneyinde tarihi bir ş ehrin adı dı r. İ lk defa II. Mehmet’e ait eserlerde kullanı lmı ş tı r. Rast perdesi üzerinde buselik beş lisine neva perdesinde kürdi veya hicaz dörtlüsünün eklenmesiyle meydana gelir. Seyri:İ nici çı kı cı dı r.
Şekil 2.20: Nihavend makamı
30
UYGULAMA FAALİ YETİ UYGULAMA FAALİ YETİ İ ş lem Basamakları Öneriler Makamlardaki farklı lı kları Müzikteki farklı lı ğ ı algı lamak için müzik algı lam (iş itsel olarak) için Türk dinlemeniz önerilir. Özelikle makamları sanat müziği dinleyiniz. kavramak için türk sanat müziğ i dinleyiniz. Makamlardan hicaz makamı nı n Hicaz makamı nı n aldı ğ ısesleri öğ reneceğiniz seslerini yazı nı z enstrümanda seslendiriniz. ve bu makama uygun bir parça seslendirirseniz müzik kulağ ı nı z daha da geliş mişolacaktı r. Karcigar makamdaki değ iş tirici Her makamı n kendine özgü aldı ğ ıdeğiş tirici iş aretleri ve notası nı dizek iş aretler ve notalar vardrı r. Bunlarıiyi tanı mak üzerine yazı nı z. için Göçürülmüşmakamlardan
Şeklil 2.18 ve 2.19’a bakı nı z. Yazarken makamı n aldı ğıarı zalara dı kkat ediniz ve arı zalarıdoğru Mahur ve hicazkar makamı nı yazı nı z. dizek üzerine yazı nı z. Makamları iyi algı lamak için aynı makam türlerinden CD ve kasetten parçalar dinleyiniz.
31
ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME E VE ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME A- OBJEKTİ F TESTLER (ÖLÇME SORULARI) Boş luk Doldurma Tipi Sorular
1-
………………….bir durak ve güçlü ses etrafı nda belirli kurallarla seyreden dizidir.
2-
Makamı n seslerinde dolaş maya ……………….. denir.
3-
………… Farsça doğru, dostdoğ ru ve gerçek anlamı ndadı r.İ lk defa XIV.Yüzyı lda Safiyüddün Abdül mümin ‘in eserlerinde rastlanı lmaktadı r.
4-
Aş iran acem ve kürdili hicazkar makamları………..makamlardandı r.
5-
Rast perdesi üzerinde buselik beş lisine Neva perdesinde kürdi veya hicaz dörtlüsünün eklenmesiyle ……………..makamı meydana gelir Cevapları nı zı cevap anahtarıile karş ı laş tı rı nı z.
DEĞERLENDİ RME Cevapları nı zıcevap anahtarıile karş ı laş tı rı nı z. Doğru cevap sayı nı zıbelirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlı şcevap verdiğ iniz ya da cevap verirken tereddüt yaş adı ğ ı nı z sorularla ilgili konularıfaaliyete geri dönerek tekrar inceleyiniz Tüm sorulara doğ ru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz
32
B- UYGULAMALI TEST Yaptı ğı nı z uygulamayıkontrol listesine göre değerlendirerek, eksik veya hatalı gördüğünüz davranı ş ları tamamlama yoluna gidiniz.
KONTROL Lİ STESİ DEĞERLENDİ RME KRİ TERLERİ
Evet
Hayı r
Makamlardaki farklı lı klarıalgı lamak (iş itsel olarak) için Türk sanat müziği dinlediniz mi? Makamlardan hicaz makamı nı n seslerini yazı dı nı z mi? Karcigar makamdaki değ iş tirici iş aretleri ve notası nı dizek üzerine yazdı nı z mı ? Göçürülmüşmakamlardan mahur ve hicazkar makamı nıdizek üzerine yazdı nı z mı ?
DEĞERLENDİ RME Yaptı ğı nı z değerlendirme sonunda hayı r ş eklindeki cevapları nı zıbir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanı z öğ renme faaliyetini tekrar ediniz. Eksikliklerinizi araş tı rarak ya da öğretmeninizden yardı m alarak tamamlayabilirsiniz. Cevapları nı zı n tamamıevet ise modül değ erlendirmeye geçiniz.
33
MODÜL DEĞERLENDİ RME MODÜL DEĞERLENDİ RME PERFORMANS TESTİ(YETERLİ K ÖLÇME) Modül ile kazandı ğ ı nı z yeterliğ i aş ağı daki kriterlere göre değ erlendiriniz.
DEĞERLENDİ RME KRİ TERLERİ
EVET
HAYIR
Evrensel müzik ses sistemini kavradı nı zmı . A)Armonin ne olduğ unu kavradı nı z mı ? B)Akorları n nası l oluş tuğ unu ve sesleri ayı rt etmenin müzikte önemli olduğ unu kavradı nı z mı ? Değ itirici iş aret alan diyez ve bemol diziler. A)Değiş tirici iş aret alan diyez sı rası nıkavradı nı z mı ? B)Değ iş tirici iş aret alan bemol sı rası nıkavradı nı z mı ? Bir majör akorun ilgili minörü ve diyez ve bemol sı raları nı n tonunun nası l bulunduğu A)Her hangi bir majör akorunun ilgili minörünü çözebiliyormusunuz? B)Diyez ve bemol sı raları nda tonun –dizinin nası l bulunduğunu çözebiliyor musunuz? Türk müziği ses sistemi A)Türk müziğ i ses sisteminin neler olduğ unu kavradı nı z mı ? B)Atatürk’ün sanata katkı ları nıve yaklaş ı mı nı kavradı nı z mı ? Türk halk müziğ i A)Türk halk müziği ses sistemini kavradı nı z mı ? B)Türk halk müziğinde bulunan ayakları n neler olduğunu ve hangi dizi ve seslerde olduğunu kavradı nı z mı ? Makamlar A)Makamları n ne olduğ unu ve nası l oluş tuğunu kavradı nı z mı ? B)Makamlarda var olan sesleri ve dizisini yazdı nı z mı ? Diğ er A)Bu konuları n müziğ e giden yolda ilk adı mlar olduğ undan; gözlemci, araş tı ran, paylaş an bilgilerin bilimsel temelde oturmasıiçin çok çalı ş manı z gerekliliğini düş ünüyor musunuz?
DEĞERLENDİ RME Yaptı ğı nı z değ erlendirme sonucunda eksikleriniz varsa öğ renme faaliyetlerini tekrarlayı nı z. Modülü tamamladı nı z, tebrik ederiz. Öğ retmeniniz size çeş itli ölçme araçları uygulayacaktı r. Öğretmeniniz ile iletiş ime geçiniz.
34
CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİ YETİ -1 CEVAP ANAHTARI 12345678910-
Armoni Akor 12 Re 4 La# DO Beş leri 24 DO, RE, FA
ÖĞRENME FAALİ YETİ -2 CEVAP ANAHTARI 12345-
Makam Seyir Rast Göçürülmüş Nihavend
Cevapları nı zı cevap anahtarlarıile karş ı laş tı rarak kendinizi değ erlendiriniz.
35
ÖNERİ LEN KAYNAKLAR ÖNERİ LEN KAYNAKLAR
Müzik kitapları(lise ortaöğretimde okutulan).
Müzik kursları ve kursa giden yakı nları nı zdan, üniversitesi öğ rencisi büyüklerinizden bilgi edinebilirsiniz.
Müzik kitapları , enstrüman öğ retim metotları ndan faydalanı nı z.
İ nternette nota ve müzik bilgisi veren siteler. Yine internetten, CD, konserlerden müzik kaltesi bilimsel içerikli olan müzikleri dinleyiniz.
Musiki cemiyetlerinden de faydalanabilir kurslara katı labilirsiniz.
36
KAYNAKÇA
KAYNAKÇA
İ LDAN Haydar, Temel Müzik Teorisi Nota Okuma ve Öğrenme Metodu, Bemol Müzik,2002.
DOĞRU, Mehmet, Klasik Gitar ve Sanatı ,İ stanbul, 2002.
Öğ rt. Görv. FERUDUNOĞLU Z.Lale, Müziğe Giden Yol, İ stanbul, 2004.
Mİ MAROĞLU İ lhan, Müzik Tarihi, Varlı k Yayı nları ,1995.
GÜÇ Berna, Yayı nlanmamı şDers Notları , Mimar Sinan Üni.1990.
ÇAVUŞSevgi, Yayı nlanmamı şDers Notları , Kocaeli üniversitesi,2005.
Öğ rt. Görv. SAĞER, Turan.
Temel Müzik Teorisi,
Yayı nları ,2004
AY, Göktan, Folklor (Halkbilimi),Pan Yayı ncı lı k, 1999.
www.ayvalik-music.com’dan resimler alı nmı ş tı r.
37
Bemol Müzik
