I
PRIRODA KNJIŽEVOSTI I PROUČAVANJE KNJIŽEVNOSTI 1.NAZIV I POJAM KNJIŽEVNOSTI
Književnost, termin nastao od reči knjiga, predstavlja prevod strane reči literatura i njen je najbliži sinonim. Termin literatura potiče iz latinskog jezika od reči littera – slovo, nastao prevođenjem grčke reči sa istim značenjem– slovo.Termin književnost upotrebljen u užem značenju označava umetničku književnost (beletristika, lepa književnost). Upotrebljen u širem značenju, termin književnost odnosi se i na dela nastala u procesu proučavanja književnosti, odnosno obuhvata i tekstove koji pripadaju književnoj kritici, književnoj istoriji i teoriji književnosti, koje zajedno sa metodologijom proučavanja književnosti konstituišu nauku o književnosti.Termin književnost upotrebljava se da označi jezičku umetnost, estetički vid jezičke tvorevine. Književna estetika pokušava da pruži merilo za razlikovanje umetničke reči od ostalih pojavnih oblika jezika. 2.PRIRODA I FUNKCIJA KNJIŽEVNOSTI Određivanje predmeta nauke o književnosti prema Veleku i Vorenu,treba da omogući odgovore na pitanja Šta jeste ašta nije književnost i Kakva je njena priroda?? Jedan od pristupa ovom problemu izjedanačava književnost sa svim onim što je štampano (napisano ili zapisano). Prema Edvinu Grinlou proučavanje književnosti postaje istovremeno sa istorijom civilizacije. Književnost moženo definisati ograničavajući je na ’’velike knjige’’ i knjige koje su bez obzira na svoj predmet ’’značajne zbog svog književnog oblika ili izraza’’. Rene Velek i Ostin Voren smatraju da je književnost najbolje odrediti kao književnu umetnost čije je izražajno sredstvo jezik. Treba se uočiti razlika između upotrebe jezika u književnosti i upotrebe u nauci. Naučni jezik je denotativan (on teži potpunom jedinstvu znaka i pojma koji je sa njim u vezi) a književni jezik je konatativan( unosi nova,izvedena značenja). Zatim,književni jezik nije samo referencijalan, jer se ne odnosi samo na ono što je označeno ili imenovano rečju, znakom,simbolom. Priroda i funkcija književnosti moraju biti uzajamno povezane jer svrha književnosti sledi iz njene prirode. Može se reći da je jedna od funkcija književnosti i upoznavanje ljudske prirode kroz unutrašnji život i pobude književnih likova. Književnost nas uči da otkrivamo i razumemo svet i ljudsku prirodu u njemu,njena prava i glavna funkcija jeste vernost sopstvenoj prirodi. 3.NAUKA O KNJIŽEVNOSTI(KNJIŽEVNA KRITIKA,TEORIJA,ISTORIJA) Nauka o književnosti predstavlja sistematsko,celovito i razgranato proučavanje književnosti. Ona obuhvata sve oblasti, pitanja i načine ispitivanja umetničkoknjiževnog stvaranja i književnog dela. Osnovni delovi nauke o književnosti su:Književna teorija(proučava načela književnosti,kategorije,merila itd.),književna kritika(proučava konkretna književna dela) i književna istorija( pored proučavanja konkretnih književnih dela,uzima u obzir i vremensku dimenziju,pristupa delima dijahronijski(istorijsko prikazivanje razvoja kroz razne vremenske periode) jer je književnu teoriju moguće stvoriti jedino na osnovu proučavanja samih književnih dela, a kritika je nemoguća bez nekog sistema pojmova i uopštavanja) KNJIŽEVNA TEORIJA: je teorijska naučna disciplina o opštim osobinama književnog dela kao jezičkog umetničkog dela.Ona proučava: -prirodu književnog umetničkog dela -jezik kao sredstvo kojim se ostvaruje književno umetničko delo -oblik,strukturu književnog dela,kao umetničku formu u kojoj su nastale umetnikove
misli i osećanja. Krajnji cilj tog proučavanja je da se otkrije jedinstvo forme i sadržine u književnom delu tj. sklad koji postoji između jezičke materije i duhovnog smisla koji postoji u jednom umetničkom delu. Glavna pitanja koja rešava teorija književnosti su: -pitanje procesa umetničkog stvaranja i mesta koje umetničko saznavanje života zauzima u opštem duhovnom stvaranju(estetsko pitanje) -pitanje prirode jezika (stilistička pitanja) -pitanje vrste i oblika u kojima se književno delo javlja (pitanje književnog roda i vrste i njihove kompozicije) -pitanje istorije razvitka pojedinih književnih oblika i vrsta i književnog ukusa KNJIŽEVNA KRITIKA: je deo nauke o književnosti koji povezuje književno delo i čitaoca.Ona koristi dostignuća teorije književnosti i estetike i na osnovu toga teži da dublje otkrije značenja i lepote književnih dela i otkriva nove činjenice. Književna kritika ne sme: -ocenjivati dela na osnovu postojećih znanja teorije književnosti već moraobratiti pažnju na nove osobine tih dela -biti dogmatična (da ocenjuje dela na osnovu neke jednostrane i uske književne teorije) već mora biti naučna i aktivistička ( da književna dela procenjuje na osnovu šireg poznavanja naučnih teorijskih znanja o prirodi umetničkog dela i na osnovu kritčareve sposobnosti da uoči nove smernice u umetničkom stvaranju). Tokom istorije postojali su različiti vidovi kritike:biografska,sociološka,psihološka,impresionistička(kritičari su težili tome da je glavno izneti kakvo je književno delo) ISTORIJA KNJIŽEVNOSTI: ujedinjuje u sebi teoriju književnosti i književnu kritiku, dajući sintetičan pogled na razvitak književne prošlosti. Isorija književnosti proučava ''istorijski razvitak književnosti jednog naroda ili jedne epohe, njihove pisce i dela, književne procese i duhovnu orijentaciju. Istoriju književnosti po pristupu delimo na tri discipline: -nacionalna književnost(bavi se razvojem i specifičnošću književnosti jeden nacije) -uporedna ili komparativna (proučava veze i odose između usmene i pisane ,ali danas se smatra vezom između dve ili više književnosti) -opšta ili svetska istorija 8 proučava remek-dela svetske književnosti ili ono što je zajedničko čitavom čovečanstvu) 4.NAUKA O KNJIŽEVNOSTI I SRODNE DISCIPLINE Nauka o književnosti tesno je povezana sa estetikom kao filozofskoj disciplinom o umetnosti i sa lingvistikom ,naukom koja se bavi proučavanjem jezika u svim njegovim vidovima. Estetika se bavi onim što je zajedničko svim umetnostima, a lingvistika kao nauka o jeziku razmatra književno delo i utvrđuje prirodu jezika i način na koji jezik funkcioniše kao sredstvo sporazumevanja. ESTETIKA: ima korene u filozofskom razmišljanju o prirodi. Svaka teorija književnosti svoje načelne stavove utemeljuje (svesno ili nesvesno), u nekom filozofskom shavtanju prirode književnosti u savremenom svetu i zbog toga odos filozofske umetnosti i teorije književnosti ne sme biti nikada izvan proučavanja književnosti. LINGVISTIKA: ima poreklo u filozofskom razmatranju problematike porekla i postojanja jezia. Ta proučavanja dovela su do proširenja u gramatici i retorici. Lingvistika kao nauka proučava jezik kao sredstvo sporazumevanja i prenosa informacija. Pod uticajem lingvistike književna dela se razmatraju i proučavaju kao jezička tvorevina. Nauka o književnosti treba da bude samostalna disciplina i mora da koristi rezultate lingvistike i estetike.
II
STIL I STILISTIKA
5.STILISTIKA KAO NAUKA O IZRAŽAJNIM VREDNOSTIMA JEZIKA(POJAM,ODLIKE, PODELA) Stilistika je naučna disciplina koja se razvila iz antičke retorike,naročito iz učenja o retoričkim figurama.Zbog toga se terminu stilistika daje značenje umetnost pisanja , a za predmet proučavanja uzima stil ,koji se najčešće definiše kao način izražavanja,odnosno način pisanja. Silistika posmatra jezički izraz u svoj njegovoj živoj složenosti i celovitosti: -kakvom je mistikom i gestikulacijom propraćen taj izraz -sa kojom intonacijom,jačinom i ritmičkim tempom je izgovore -kolikom je kakvom osećajnošću prožet -koliko su sažete i potpuno saopštene govornikove misli,osećanja i namere -koliko je sugestivno i ubedljivo delovao na one kojima je upućen Srilistika ocenjuje konkretnu upotrebu jezika u određenoj situaciji i sa određenim namerama. Стилистика је наука која се бави стилом у књижевним делима. Полази од схватања стила као израза појединца или колектива и занимају је средства и поступци којима се постиже особит квалитет стила коју граматичка анализа не може да захвати. Модерна стилистика има корене у старогрчком учењу о говорништву (реторика) и са њом је повезује анализа књижевних дела у складу са општим начелима анализе језика. Суштинска разлика између модерне стилистике и старе реторике је у томе што је реторика утврђивала обавезна средства и поступке језичког изражавања, док модерна стилистика настоји да та средства и поступке опише, у оквиру појединих дела, ауторских опуса или књижевних раздобља. Стил (лат. stilus — направа за писање) је начин изражавања, којег карактеришу све особине по којима се разликује од осталих. У уметности означава целокупну карактеристику једног уметника, уметничке школе, правца или периода. 6.NORMATIVNA,LINGVISTIČKA I DESKRIPTIVNA STILISTIKA Stilistika je nauka koja se bavi proučavanjem stila. Bavi se pitanjima stila u jeziku i govoru-lingvistička stilistika i u književnosti- književna stilistika. LINGVISTIČKA ILI GOVORNA STILISTIKA: bavi se mogućnostima upotrebe jezičkih sredstava u određenim uslovima govora. NORMATIVNA STILISTIKA: utvrđuje obavezna sredstva i postupke jezičkog izražavanja. Pravilna upotreba tih sredstava dovodi do vrednih književnih dela. DESKRIPTIVNA STILISTIKA: nastoji da opiše sredstva i postupke jezičkog izražavanja koji obeležavaju pojedino delo, autor ili razdoblje. Ona može da opiše jezik književnog dela ili pojedinca. 7.TRADICIONALNO I MODERNO SHVATANJE STILA Moderna stilistika kao nauka koja se bavi stilom shvata stil kao izraz pojedinca i kolektiva. Nju zanimaju sredstva i postupci kojima se postiže kvalitet iskaza. Poreklo moderne stilistike nalazi se u staroj retorici i staroj poetici, koje su shvatale da je stil dobar način pisanja tj. govorenja. Retorika je nastala u staroj Grčkoj kao učenje o govorništvu, a u toku srednjeg veka i sve do 18. veka razvijala se kao nauka koja obuhvata učenje govorništva i učenje o jeziku, o proznom izražavanju i načelima kritičkog ocenjivanja pojedinih književnih dela.
Stara retorika je razlikovala tri tipa stila: -visoki (obrađivala je teme iz ratničkog života) -srednji (ima srednji položaj između visokog i niskog stila) -niski (pisalo se o običnim ljudima,bile su zabranjene reči iz visokog stila,a mogle su se upotrebljavati reči iz srednjeg) Moderno shvatanje stila pod stilom podrazumeva izraz određene individualnosti, dok se tradicionalno shvatanje stila ograničavalo na ustaljene izraze i dobar način izražavanja. Moderno shvatanje omogućava da se stil zahvati u dimenziji slobode u izražavanju, ali na način koji omogućava razumevanje individualne i originalne poruke. Danas stil najviše ceni individualnost i originalnost književnog dela i slobodan izbor jezičkih stredstava,izraza. 8.STILSKE FIGURE(POJAM I PODELA) Stilske figure su reči i izrazi kojima pripovedači i pesnici obogaćuju književno delo, dajući nova, šira i prenesena značenja. Stilska sredstva ili stilske figure : Figure dikcije:anafora,epifora,anadiploza,simploka,asonanca,aliteracija Figure reči ili tropi: metafora, metonimija, personifikacija, sinegdoha, eufemizam, alegorija, simbol,emblemi Figure konstrukcije:inverzija,retoričko pitanje,elipsa,asindeton,polisindeton Figure misli:poredba,antiteza,hiperbola,litota,gradacija,ironija,sarkazam,paradoks 9. FIGURE DIKCIJE Figure dikcije:anafora, epifora, anadiploza, simploka, asonanca,aliteracija ANAFORA: (grč. anaphora = nositi natrag) glasovna je figura kojom se ponavljaju reči na početku dvaju ili više stihova. primer: mi zalud zidamo toranj do neba mi zalud skidamo Boga sa neba mi zalud silazimo u srce zemlji mi zalud gazimo crva pod zemljom….ili EPIFORA: glasovna figura ponavljanja reči na kraju stihova. primer. Čujem u snu Sanjam u snu Vidim u snu... ANADIPLOZA: (grč.ponavljanje) glasovna je figura u kojoj se jedna ili više reči s kraja stiha ponavlja na početku sledećeg. primer. Vinograd je moj svenuo, neveseo, Neveseo, i ja venem… SIMPLOKA: (simploha) je glasovna figura koja ujedinjuje anaforu i epiforu, dakle, reči se ponavljaju i na početku i na kraju stihova. primer: To sada gleda on To sada misli on To sada sanja on ASONANCA :(asonancija) glasovna je figura koja nastaje ponavljanjem istih samoglasnika radi postizanja zvukovnog doživljaja, ritma ili glasovnih efekata. primer: Dragutin Tadijanović, „Prsten” Oni koji poznaju drago kamenje.Gotova je pjesma O prstenu. O mojem ili tvojem prstenu? Dragutin Tadijanović, „Dugo u noć, u zimsku bijelu noć” Dugo u noć, u zimsku bijelu noć
ALITERACIJA: (lat. ad = na, k, prema; littera = slovo) glasovna je figura koja nastaje ponavljanjem istih ili zvukovno sličnih suglasnika ili suglasničkih skupina radi postizanja zvukovnog doživljaja, ritma ili glasovnih efekata. primer: I cvrči, cvrči cvrčak na čvoru crne smrče (Vladimir Nazor, „Cvrčak”) Aliteracije mogu biti i fraze na kojima se lomi jezik ("jezikolomci"): Riba ribi grize rep. Navrh brda vrba mrda. Petar Petru plete petlju. Igla igra igru igle. Pop kopa prokop, kroz prokop kopa pop. 10. FIGURE REČI ILI TROPI Figure reči ili tropi:metafora, metonimija, personifikacija,sinegdoha,eufemizam alegorija, simbol, emblemi. METAFORA: (grč. meta = promjena, pherein = nositi; prijenos) skraćena je poredba, po njoj se ostvaruje prenos značenja tako da se istakne jedna zajednička značajka i po njoj iz jednog područja života i sveta koja se poveže s drugim područjem. Metafora je semantička preinaka osnovnih značenjskih jedinica koju uzrokuje, odnosno indicira kontekst od njih bitno različit. Metafora u poeziji: Ah, sad imam pamet hitru, Sve je, što svijet gleda i dvori, Na ognju vosak, dim na vitru, Snijeg na suncu, san o zori, Trenuće oka, strila iz luka, Kijem potegne snažna ruka. ..... Ruže su munje misli, one su u srce strijela, ruže bogate, besplatne, u bašti na ivici druma. O ruže su kâd nebeski, one su oko vidjela, i muzika prirode s mirisom jezovitih šuma. …. Cijeli je svijet pozornica i svi su muškarci i žene tek glumci: imaju svoje izlaske i ulaske Metafora u govoru : Neke su metafore postale frazama koje više i ne primećujemo. Ako se neka metafora često koristi, govornici je prestaju gledati kao metaforu: jagodica (prsta) - umanjenica od imenice jagoda jabučica (Adamova) - umanjenica od imenice jabuka ogranak (poduzeća) - manja grana koja se odvaja od veće grane umoran - od glagola umoriti, ubiti No, metaforički su frazemi česti i u svakodnevnome, kolokvijalnome govoru. mačji kašalj, Potemkinova sela, mirna Bosna, sezona kiselih krastavaca Ili pak u oznakama karakternih osobina:On je lisac. Njihov je predsjednik pravi lav. METONIMIJA: grč. meta = promena, -numia = sufiks za figure, izveden od onoma = ime; metônumia = promena imena) uporaba je reči u prenesenom značenju, ali se značenje ne prenosi po sličnosti kao kod metafore, nego prema određenim stvarnim odnosima, dodirivanju ili povezanosti u prostoru ili vremenu, odnosno, prema logičkoj vezi. Primeri : Čitam Krležu. (čitam Krležino djelo.) Cela je Hrvatska na nogama! (većina Hrvata prati neki događaj)
On mi je okrenuo leđa. (iznevjerio me) Popio je čašicu previše. (piće, a ne čašu) On je već sede kose. (već je ostario) PERSONIFIKACIJA: je figura u kojoj se neživim predmetima pridaju osobine živih bića. Može značiti i davanje ljudskih osobina prirodnim pojavama, stvarima, životinjama ili biljkama, ali je to značenjem bliže antropomorfizaciji. Prozopopeja (grč. prosopōn poeěn = staviti masku) bilo je retoričko sredstvo kojom se govornik ili pisac obraćao publici kao da govori nekoj drugoj osobi ili predmetu. Od toga se razvila i personifikacija kao figura, premda je ona sama prisutna u ljudskome govoru još od samih početaka. Antropomorfizacija (grč. anthrōpos = čovjek, morphē = oblik) pridavanje je ljudskih osobina stvarima, pojavama, biljkama i životinjama, a koje oni sami ne posjeduju. Često se odnosi na neviđene stvari i nepoznate sile, a posebno je česta u religiji. Primer su za to prikazivanja božanstava u raznim religijama u ljudskome obliku. To je posebno bilo često u grčkoj mitologiji gdje su bogovi imali ljudske karakteristike. Iste je karakteristike, ljudske vrline i mane, bogovima dao i Homer. Ksenofan, grčki filozof, jednom je rekao: Kad bi volovi, konji ili lavovi imali ruke i mogli rukama da slikaju i proizvode (umjetnička) djela kao ljudi, konji bi likove boga crtali nalik konjima, goveda nalik govedima, a njihova bi tijela načinili svojim obličjima. Primjer personifikacije Dobriša Cesarić, „Jesen” Ona je tu. U tuzi kiše Po poljanama tiho hoda, I kuda stiže u vis diže Usplahirana jata roda. Polako penje se u brda, A kuda prođe, njezin put Od otpalog je lišća žut. I u dol njime idu krda. SINEGDOHA: (grč. syn- = s, uz, ekdoche = smisao, razumevanje, interpretacija) podvrsta je metonimije u kojoj se uzima deo za celinu. primer: Sinegdoha u poeziji: Kad vidim te ruke bezbrojne što se pružaju poslu, kad vidim tu volju napetu da se mravinjak preuredi Osim u poeziji, sinegdoha je česta i u svakodnevnome govoru: Neću maknuti malim prstom. Imamo krov nad glavom. Mogu li dobiti još jednu šoljicu? Tamo ima mnogo gladnih usta. EUFEMIZAM: (grč. euphemos = dobar govor; eu = dobar, pheme = govor) figura je kojom se neki izraz zamenjuje drugim, ali u blažem obliku, zbog bontona, društvenih, religioznih i drugih razloga. U svakodnevnome govoru: Malo je veseo. (pijan je),Uvijek obilazi istinu. (laže), Posebno su česti eufemizmi za smrt:On nas je zauvijek napustio.Otišao je na vječna lovišta. Otišao je na onaj svijet.Izdahnuo je.Usnuo je vječan san.Otišao je na bolje mjesto. Više ga nema. U ratu: pao je ili poginuo je Eufemizmi u poeziji : A njega nema, i nema, i nema, I nema ga više...
…… Ipak ima izvjestan red, neki: jest bijedno živjeti i trudno čovjeku na ovoj zemlji, al konačno dođe svakom njegovo dobro popodne, Disfemizam (grč. dys = ne, pheme = govor) ili kakofemizam (grč. kakós = loš) namerno je korištenje ružnijeg, oštrijeg izraza ili riječi umjesto normalnog ili eufemizma. On je hrana crvima. (umjesto nekog od navedenih eufemizama ili neutralne obavijesti o smrti) ALEGORIJA: (grč. drugo govoriti) je način prenesenog izražavanja u kojem se metaforičko ili preneseno značenje ostvaruje u celoj slici ili celoj radnji; katkada i u celoj pjesmi. Termin alegorija je proširio svoje značenje zahvaljujući ALEGOREZI. Ako se određeni tekst može tumačiti tako da se značenje njegovih rečenica u cjelini u svim pojedinostima svesno prenosi na posve različit niz pojava o kojima u tekstu samom nema spomena, a upravo u tom prenesenom značenju vidi se pravi smisao teksta, onda alegorija dobija mnogo šire značenje od metafore, a to novo značenje dovodi je u blizinu pojmova simbola i parabole. Alegorijom i simbolom označava se nešto čiji smisao ne leži u njegovoj pojavnosti, njegovom obliku, odnosno njegovim rečima, nego u značenju koje se nalazi izvan njega. "Umjesto onoga što se zapravo misli reći kazuje se nešto drugo, nešto opipljivije, ali tako da se ipak može razumijeti šta je to drugo." Primer: Alegorija pokazuje općenito i pojmovno u pojedinom, npr. ljubav prikazuje u liku Amora, dječaka sa strijelom; pravdu u liku djevojke zavezanih očiju, s vagom i mačem u rukama. Alegoriju se često definira kao produženu metaforu. To znači da alegorija nastaje kada se metafora proteže kroz celu misao, tj kroz sve delove izreke. Osnovna značajka alegorije, da ne menja značenje reči nego samo predmet pesničkog stvaranja, vidljivo dolazi do izražaja u basni, koja je u cjelini jedna alegorija. SIMBOL: zamenjivane neke reči ,pojma,pojave nekim alegorijskom oznakom,npr. krsthrišćanstvo,golub-mir… 11. FIGURE KONSTRUKCIJE INVERZIJA je figura kojom se obrće red riječi u rečenici ili dijelovi rečenice, često radi jačeg isticanja.Primeri: U dvorani kobnoj, punoj smrti krasne U dvorani kobnoj, mislima u sivim. RETORIČKO PITANJE stilska je figura u kojoj se na postavljeno pitanje ne očekuje odgovor.Primer: Teče i teče, teče jedan slap; Što u njem znači moja mala kap? ELIPSA (grč. élleipsis izostavljanje) figura je koja nastaje kad se iz rečenične cjeline izostavljaju pojedine reči Elipsa je česta i u svakodnevnome govoru: Ana je zagrlila Marka, a Marko Anu. (Ana je zagrlila Marka, a Marko je zagrlio Anu.) ASINDETON (grč. a = negacija, syndetos = povezan) stilska je figura koja nastaje nizanjem reči bez njihova gramatičkog povezivanja (veznicima). Suprotnost je polisindetonu Asindeton se može koristiti u nekim frazama kako bi one dobile ritam i ostale bolje zapamćene:Veni, vidi, vici. Dođoh, vidjeh, pobijedih. Citius, altius, fortius. Brže, više, jače. POLISINDETON (grč. poly = mnogo, syndetos = povezan; hrv. mnogovezje, kovanica Bogoslava Šuleka) stilska je figura koja nastaje nizanjem veznika bez gramatičke potrebe. Suprotnost polisindetonu jest asindeton. Biblija, „Knjiga Postanka”
I reče Bog: "Neka bude svjetlost!" I bi svjetlost. I vidje Bog da je svjetlost dobra; i rastavi Bog svjetlost od tame. Ivo Andrić, „Na Drini ćuprija” Čovjek je na njoj kao na čarobnoj ljuljačci: i zemlju prelazi, i vodom plovi, i prostorom leti, i opet je čvrsto i sigurno vezan za kasabu i svoju bijelu kuću 12. FIGURE MISLI POREĐENJE ili komparacija (lat. comparatio = uspoređivanje) figura je koja nastaje uspoređivanjem pojmova na temelju sličnosti. Zbog toga se ponekad smatra podvrstom metafore. Najčešće se, u hrvatskome jeziku ostvaruje pomoću riječi kao i poput. Primer:vredan kao mrav, prljav kao prase, brz kao zec, lepa poput cveta, malen kao miš... ANTITEZA(grč. anti- = protiv, thesis = položaj) stilska je figura koja se zasniva na opreci, odnosno suprotnosti. Dva se suprotna pojma stavljaju jedan uz drugi, da bi se naglasio kontrast.Posebna su vrsta antiteze slovenska antiteza i oksimoron. Primer:Bučni su anđeli tuge...Al anđeli radosti šute. Slovenska antiteza posebna je vrsta antiteze koja se često pojavljuje u hrvatskom i općenito južnoslavenskom usmenom pjesništvu. Sastoji se od pitanja, negacije tog pitanja i odgovora.Primer: Što se bijeli u gori zelenoj? Al su snijezi, al su labutove? Da su snijezi, već bi okopnuli, labutove već bi poletjeli. Nisu snijezi, nit su labutove, nego šator age Asan-age. Oksimoron (grč. oxýmōron: oxys = oštar + moros = tup) je jezična figura (posebna vrsta antiteze) u kojoj se spajaju dva nespojiva, kontradiktorna pojma (antonimi). Primer:živi leš,glasna tišina,luda pamet, mudra budala, skromna raskoš…….U svakodnevnome se govoru susrećemo s oksimoronima, a da ih nesvjesno rabimo kao frazeme:gotovo savršeno, originalna kopija, konstantna varijabla, virtualna stvarnost, živi mrtvac, siguran rizik, tamna svjetlost, napola gotovo, živi fosil, nov i poboljšan, stopostotna šansa, istinita priča HIPERBOLA (grč. = preuveličavanje; hyper- = pre-, ballein = baciti) figura je preuveličavanja radi naglašavanja nekog emocionalnog stava.Hiperbola u svakodnevnome govoru: Rekao sam ti milijun puta da to ne činiš! Umrla sam od smijeha! To je najgluplja stvar koju sam čuo. Isplakala je more suza. Gotov sam za sekundu! Smrtno mi je dosadno. Hiperbola u poeziji: Umrijet ću noćas od ljepote. LITOTA (grč. litótes = jednostavnost) stilska je figura oprečna hiperboli koja umanjuje izraz jer ga zamjenjuje slabijim izrazom koji je negativan i suprotan. Podvrsta litote je i mejoza. Litota u svakodnevnome govoru: To nije ništa strašno. Hrana nije bila loša. Tamo vam neće biti loše. GRADACIJA :Stupnjevanje ili gradacija (lat. gradatio = vrhunac (u retorici)) figura je koja nastaje izborom riječi i misli kojima se postupno pojačava ili slabi početna predodžba. Najveći je stupanj klimaks (grč. klímaks = ljestve), a najmanji antiklimaks.Primer: Sve više sam, sve luđe sam, sve tuđe i sve tužnije,
sve tamnije, sve sramnije, sve biva ružnije. Sve hladnije, sve gladnije, sve ledenije, samoća prazna, jesenja, a biva sve jesenije.. IRONIJA: (grč. eironeia = hinjeno ignoriranje) jezični je izraz i figura u kome je pravo značenje riječi ili prikriveno ili suprotno doslovnom značenju izraza, upotrijebljenih riječi.Ironija je forma crnog Sarkazam (grč. σαρκασμός, sarkasmós; sarkazein = gristi usne od bijesa, sarx = meso) zlobna je, ljuta, zajedljiva, oštra i gorka poruga ("koja grize u meso"); pojačana ironija.humora (vidi humor). Od ironije su jači sarkazam i groteska. Groteska (francusko-talijanski) je prikazivanje ljudi ili predmeta u komično-nakaznom obliku; u književnosti kratka, duhovita pripovijetka, novela ili drama. PARADOKS (grč. paradoksos = nevjerojatan; para- = protiv, dóxa = mišljenje) jest misao i figura koja u sebi sadrži proturječnost nekoj tvrdnji koja je općeprihvaćena, ili nekom ispravnom zaključku. Paradoks se od oksimorona i ironije razlikuje po tome što njegovi pojmovi nisu proturječni, nego samo neskladni.Primer :"Znam da ništa ne znam". III
METRIKA
13.SISTEMI VERIFIKACIJE Nauka o ritmu u stihovima naziva se metrika ili verifikacija. Postoji tri sistema verifikacije: metriči,silabički i tonski. METRIČKI sistem naziva se još i kvalitativna verifikacija zato što se za merenje ritma u tom sistemu uzima količina vremena potrebna za izgovaranje jednog sloga (vokala). Upotrebljavao se u staroj grčkoj i rimskoj književnosti. U osnovi ovog sistema bilo je i pevanje. Antički stihovi ili su se pevali ili su se izgovarali uz pratnju nekog muzičkog instrumenta, pri čemu su se jedni slogovi izgovarali duže a jedni kraće. Zakoni pesničkog ritma podudarali su se sa zakonima ritma muzičkog dela. Najkraća dužina trajanja jednog sloga naziva se mora, dužina more je vreme od 2/5 sekunde. Nekoliko mora čine ritmičkomelodijsku jedinicu takt (stopa), nekoliko stopa čine stih , anekoliko stihova strofu. Slogovi su se delili na duge (-) i kratke (u). Dugi slog je trajao dve more, a kratki jednu moru. Prema broju i rasporedu dugih i kratkih slogova bile su određene stope,kojih je u antičkoj metrici bilo 28. Sopa od dve more:pirih u u (dva kratka sloga), stopa od tri more – u (dugi i kratki slog), jamb u – ( kratki i dugi slog),stopa od četiri more: daktil – u u (jedan dug i dva kratka sloga), amfribrak u-u (kratak,dug,kratak slog), anapest u u – (dva kratka i jedan dug slog), spondej - - (dva duga sloga). Na svaku stopu padao je padao je ritmički udar (iktus / ), obično na prvi dugi slog na stopi. SIBILIČKA VERIFIKACIJA: (syllabo-slog)- novolatinskom jeziku u srednjem veku dužina i kratkoća slogova počela se gubiti i za ritmičku meru počeo se uzimati broj slogova u jednom stihu. U takvim stihovima svi slogovi su se izgovarali jednom dužinom (jednu moru), a iktus (glasnovi udar) padao je samo na kraj stiha. Od naglašenih asonanca na kraju stiha razvila se rima (podudaranje glasova na kraju stiha počevši od naglašenog vokala poslednje reči u stihu do kraja te reči). Cezura je kratka ritmička pauza koja deli stih na dva dela. To je stalna granica među rečima koja se nalazi iza nekog sloga. Prema broju slogova u silabičkoj verifikaciji, razlikujemo različite stihove: Šesterac,osmerac,deseterac,11terac,12-erac,16-erac.
TONSKI i tonskosilabički sistemi nazivaju se još kvalitativna verifikacija zato što se u njima ritam određuje prema naglašenosti ili nenaglašenosti sloga , bez obzira na dužinu njihovog trajanja tj. određuje se prema kavkoći slogova. TONSKA VERIFIKACIJA- u novijim evropskim jezicima (nemačkom,engleskom) u silabičkim stihovima počeo se uzimati i raspored akcenata u stihu kao izvesna ritmička mera, U početku je taj raspored bio prilično slobodan, ali od 12.veka opaža se težnja da u nekom stihu budu naglašeni svi neparni ili parni slogovi ili svi slogovi u sredini i na kraju stiha. Ovaj sistem zove se još i silabičkotonski zbog toga što je tonska verifikacija nastala iz silabičke.Čista tonska verifikacija se javlja samo u specijalnoj vrsti stihova-tonski stih. 14.VRSTE STIHOVA I STROFA Stih je zgusnuti pesnički govor u posebnoj ritmičkoj i zvučnoj organizaciji, u grafičkom oblikunepotpunih redova. Njih doživljavamo kao uporedive jedinice u kojima su reči povezanije, istaknutije i bogatije smislom nego u prozi.Može biti: -metrički ili vezani stih organizovan po metričkim pravilima. U metričke stihove ubrajaju se stihovi metričkog,silabičke,tonske i silabičko-tonske verifikacije. Stihovi metričke verifikacije nastali su utvrđenim kombinacijama stopometrom, anaziv su dobili prema broju metra ( trimetar, tetrametar, pentametar, heksametar). Stihovi sibiličke verifikacije nastali su prema broju slogova u njima, pri čemu je veliku ulogu imala rima i cezura.Razlikujemo šesterac,osmerac,deseterac,11-erac, 12-erac, 16-erac. -slobodan stih se slabljenjem metričke veze suprotstavlja tradicionalno regulisanom stihu. Jedinstvo ritma se u slobodnom stihu postiže sintaksičkim i lirskim paralelizmom opkoračenjem približno jednakim brojem ciklusa a ponekad rimom. Strofa je određena veća sintaksička celina od stiha,koju čine dva ili više stiha ujedinjenih istom ritmičkom organizacijom.Strofe mogu biti: distih (dva stiha),tercet,katren,kvinta,sekstina,septima,oktava,nona,decima (10 stihova) Naročito pesme od 14. stihova, koja je sastavljena od dva kvatrena i dva tercena naziva se sonet. Soneti su često vezani u cikluse. Sonetni venac je naziv takvog ciklusa od 15. soneta u kojem se uvek poslednji stih jednog soneta ponavlja kao prvi stih idućeg, a 15. sonet je napravljen od početnih stihova prvih 15. soneta. Taj 15. sonet se naziva majstorski sonet.
15.SLOBODAN STIH I RITAM Slobodan stih je stih koji se slabljenjem metričkih veza suprotstavlja tradicionalno regulisanom (metričkom)stihu. Jedinstvo ritma se postiže sintaksičkim i lirskim paralelizmom, opkoračenjima,približno jednakim brojem iktusa,ponekad rimom. Prema načinu na koji se postiže jedinstvo rime može se reći da potpuno slobodnog stiha nema tj. da nema stiha koji uopšte nije nikako vezan nekim načinom ritmičke organizacije. Slobodan stih nastao je u drugoj polovini 19. veka, a već u 20.veku našao je široku primenu. Ritam u govoru i pesništvu nastupa tamo gde ima periodičnog ponavljanja glasovnih jedinica, a najizrazitije izbija na područje stiha. U fizičkom pogledu govorni ritam je merljiv instrumentima u fonetskoj laboratoriji. U pesničkom ritmu tok glasova je ispresecan pauzama,raspoređen ravnomernije nego u običnom govoru..Pauze u stihu su uglavnom predodređene metrom. Cezura u savremenoj verifikaciji označava onu granicu
između reči koja se u svakodnevnom stihu javlja na istom mestu. 16.RIMA(ODREĐENJE,TIPOVI,PODELE) Rima je potpuno ili približno podudaranje na kraju dva ili više stiha, koja po pravilu počinje akcentovanim vokalom poslednje reči u stihu,pa do kraja te reči. Ona ima metričku ulogu jer ukazuje na granicu između stihova,podvlači njihovu uzajamnu merljivost, povezuje ih u strofu. Njome se takođe ističe i zvučnost pojedinih reči i ostvaruje se neka stalna karakteristika izgovora. Rima se može podeliti prema rodu,kvalitetu i distribuciji. ROD RIME određuje se prema broju slogova koji se rimuju.Prema rodu rima može biti: -muška ili jednosložna(ako je podudaranje samo u jednom slogu) -ženska ili dvosložna(ako je podudaranje u dva sloga) -daktilska ili ctrosložna(ako je podudaranje u tri sloga) -hiperdaktilska ili višesložna Sve ove rime mogu biti otvorene(završavaju se vokalom9 i zatvorene(završavaju se konsonantom) KVALITET RIME određuje se prema podudaranju glasova. Prema kvalitetu rima može biti: -prava(pravilna) rima je ako se glasovno podudaraju svi glasovi, naglašeni glasovi i svi glasovi koji slede iza naglašenog -neprava(nepravilna)rima je ona u kojoj glasovno podudaranje počinje iza naglašenog sloga - čista ria je ona uz koju ide i akcentsko podudaranje -nečista rima je ona u kojoj se ne podudaraju svi naglasci ili svi suglasnici -bogata rima je ona u kojoj se podudaraju i glasovi ispred naglašenog sloga *kriva rima- ako se ne podudaraju svi glasovi iza naglašenog sloga DISTRIBUCIJA RIME :Rime dolaze u strofama u različitom rasporedu. Uobičajno se njihovo ponavljanje označava malim slovima abecede. Prema rednom broju stihova koji se rimuju rima može biti: -parna-kada se rimuju dva uzastopna stiha(aa,bb,cc) -ukrštena-kada se rimuju prvi i treći i drugi i četvrti stih (abab) -obgrljena-kada se rimuju prvi i četvrti i drugi i treći (abba) -nagomilana-kada se jedna rima ponavlja u više shihova uzastopno (aaa) -isprekidana-kada izostane sistem rimovanja tj.nema čvrste šeme(abcd) -prepletana kod tercine (aba, bcd, cdc) i dr. Rima može da se ostvaruje i unutar i na kraju stiha pri čemu nastaje dvostruki rimovani stih ( u 12-ercu). Unutrašnja rima najčešće dolazi na krajevima polustiha, a takav stih je poznat i pod nazivom leoninski stih , Postoji i takozvana gramatička rima koja se dobija građenjem reči,upotrebom istih nastavaka.
IV
STRUKTURA KNJIŽEVNOG DELA
17.POJAM I ODREĐENJE KNJIŽEVNOG TEKSTA Književnost se ostvaruje tek u odnosu autora,dela i publike.Ona je komunikacija između pisca i čitalaca, a književno delo je svojevrsna poruka koju autor upućuje čitaocima. Svako delo svedoči o svom autoru. Analiza dela je polazište svake teorije književnosti. Delo ili tekst je odraz piščevog doživljavanja sveta i odnosa prema svetu a u isto vreme sadrži ''oznake sredine i vremena kada je nastalo''.To je znak da je delo(književni tekst) i istorijski uslovljeno:nosi u sebi običaje,verovanja,jezik,politička shvatanja i pogled ljudi na
svet i književno stvaranje u tom vremenu. Tekst nosi duh poetike vremena u kojem je nastalo.Bez obzira na uslovljenost sredinom i duhom vremena, jedno književno delo (tekst) prevazilazi ''određeni istorijski okvir'' jer u sebi nosi svoje misli,žudnje,patnje.Unutrašnja vizija dela je iznad postojećih modela života. 18.TEMA,MOTIV,FABULA(FABULA I SIŽE) Tema je jedinstveno,konkretno predmetno značenje na koje se celo delo,sva njegova građa može svesti. To je predmet o kome se govori, za koji je simboličko vezana osnovna ideja dela. Pri određivanju teme treba biti oprezan, jer ''predmet obrade'' koji se obično lako uočava, često nije tema dela. Tema proizilazi iz motiva, često se svodi na motiv a motiv prerasta u temu. Motiv je najuža tematska jedinica koja se dalje ne može razlagati. To su oni delovi u kojima se opisuje jedan predmet ,jedno lice ili jedna situacija. Prema funkciji koju imajuu književnom delu,razlikujemo -dinamički motiv:pokreće radnju i uspostavlja kontinuitet u razvoju radnje i zato ima ulogu u izgrađivanju fabule-statički motiv: opisuje situaciju,stanje,raspoloženje,atmosferu,ambijent,predmet i sl.Oni usporavaju ili zaustavljaju događajni tok. -uvodni motiv: čine ekspoziciju,upoznaju čitaoca sa početnom situacijom Postoje i tzv. -lutajući,večiti ili opšti motivi koji se javljaju u delima više pisaca, u delima različitih književnosti i različitih epohalutajući iz jednog vremena u drugo,iz jedne književnosti u drugu...Večiti ili opšti su jer su prisutni i aktuelni u svim vremenima,bliski svim ljudima.To su motivi:ljubavi,sreće,pravde,slobode..... LAJTMOTIV je onaj motiv koji se stalno ponavlja u jednom delu ili više dela istog pisca, npr. U ''Na Drini ćuprija'' motiv mosta je na kraju svakog poglavlja. MONOMOTIV je pojava vraćanja istim motivima .npr. B.Stanković često obrađuje motiv nesrećne ljubavi ali i ''žal za mladošću'' Fabula je logički sistem događaja uzročno-posledično povezanih u vremenu i prostoru, kojima nam pisac saopštava svoju temu. Fabula je plan,radnja,sadržina književnog dela. Siže u teoriji književnosti obično označava: -sadržinu (redosled činjenica), predmet(ono o čemu se govori),temu dela -ili sinonim za fabulu -ili umetničku obradu fabularnog materijala Fabulu kao skup događaja koji su se odigrali u nekom vremenskom sledu,čitalac saznaje preko sižea, kao umetnički organizovanog prikaza tih događaja. Dok je u fabuli uspostavljen prirodni i logički raspored situacija, u sižeu postoji umetnički raspored koji ne mora biti prirodan i logičan. 19.LIRSKI SUBJEKT(LIRSKO JA) I PRIPOVEDAČ Pored pripovedanja o drugima,zastupljeno je i pripovedanje pretežno o sebi. Lirsko JA u pripovedanju teži ispovednom tonu.Ono o čemu pripoveda, ovakav kazivač je doživeo. On se čitaocu na neki način obraća, a sam predmet njegove priče, manje-više ustupa mestu ličnom odzivu i emotivno obojenom sećanju. Lirsko JA se javlja u romanu M.Crnjanskog ˝Dnevnik o Čarnojeviću˝. Pripovedač koji nastupa u prvom licu življe ocrtava ljudsku prirodu. Sa stanovišta savremene kritike svesti zamera se liku pripovedača što o svemu govori sa poznavanjem,kao da može znati i šta se istovremeno zbivalo na raznim mestima,šta su
mislili i u sebi osećali razni ljudi sa svojim tajnama. 20.KOMPOZICIJA I MOTIVACIJA Pod kompozicijom književnog dela podrazumevamo složeno jedinstvo koje postoji između pojedinih spoljašnjih formalnih delova književne umetničke tvorevine, koji obrazuju jednu manje ili više čvrstu strukturalnu celinu. Između te strukturalne celine i unutrašnjeg značenja i smisla koji zrači iz svakog umetničkog dela postoji jedinstvo forme i sadržine. Analizu kompozicije svakog književnog dela treba vršiti od pretpostavke o potpunom jedinstvu forme i sadržine,smatrajući da je određena kompoziciona struktura jednog književnog dela samo spoljašnja, rečima uobličena ideja tog dela. Svako književno delo ima svoju kompoziciju. Pod motivacijom podrazumevamo ubedljivost uvođenja novih motiva, nužnost njihovog postojanja i prirodnost njihovog povezivanja. U književnom delu sve mora biti motivisano,svaki motiv mora biti objašnjen, ilustrovan uzrok ili posledica neke akcije ili nekog stanja junaka i lika. Svaka akcija mora prirodno izvirati iz karaktera ličnosti i situacije u kojoj je učinjena. Načinom motivacije određuje se opšta kompoziciona karakteristika dela i upućuje se na njegovu dublju simboliku. 21.TEKSTOVNE I VANTEKSTOVNE VEZE(PODTEKST I KONTEKST) Književni tekst je pre svega jezička tvorvina. Tekst (textum-tkanina,sveza reči) je u najširem smislu reči svaka jezička tvorevina koja se ’’odražava u vremenu’’, a u užem smislu jeste ostvarenje koje je od veće važnosti za celokupnu kulturu. Razumevanje svakog teksta zavisi od konteksta jer je bez konteksta nemoguće utvrditi književnu vrednost teksta. KONTEKST (contextum-skupa tkano,prepleteno) jeste govorna ili misaona celina koja daje tekstu smisao koji ga čini umetničkim delom. Kontekst je govorna ili misaona celina unutar koje tek izrečeno ili napisano dobija pravi smisao. PODTEKST u širem smislu podrazumeva smisao koji nije neposredno rečen, nego se naslućuje ispd glavnog teksta. U užem smislu reči, podtekst je književni tekst na koji se poziva pisac novog teksta i služi kao podsticaj za stvaranje novog teksta, a samim tim je odražen u novom tekstu. V
TEORIJA ŽANROVA
22.NAČELA I VRSTE(TIPOVI)KLASIFIKACIJE KNJIŽEVNOSTI Klasifikacija književnosti je vrlo složen postupak zbog velike raznovrsnosti,originalnosti,individualnosti ali i sličnosti književnih dela.Osnovna načela klasifikacije prema Soloru su: -RAZVRSTAVANJE PREMA JEZICIMA: u tom smislu govori se o francuskoj književnosti,kao književnosti na francuskom jeziku i sl. -RAZVRSTAVANJE PREMA NAČELU NACIONALNE PRIPADNOSTI: u tom smislu engleska književnost i književnost SAD-a bile bi dve različite književnosti. Klasifikacija prema nacijama znatno je složenija zbog: -problema vezanih sa određenjem nacije -problema prvenstva koje u nekom slučaju treba dati ovom ili onom načelu,npr. da li je književnost pisana latinskim jezikom unutar hrvatske književnosti srodnija latinskoj (načelo jezika) ili hrvatskoj (načelo nacionalne pripadnosti) -NAČELO RAZVRSTAVANJA PREMA AUTORIMA,GRUPOM AUTORA ILI SRODNIH AUTORA: zato govorimo o opusu (celokupno književno stvaralaštvo jednog autora) kada hoćemo
da naglasimo da se sva razvrstana književna dela tog autora mogu svrstati u jednu grupu.(npr.govorimo o Andrićevom opusu). Na sličan način mogu se autori iste generacije, neke škole ili vremenskog razdoblja shvatiti kao srodna grupa koja čini načelo klasifikacije.npr. govorimo o književnosti:izgubljene generacije, -simbalizma, -avangarde -NAČELO KLASIFIKACIJE PREMA NAMENI:u tom smislu,govorimo o dečjoj,zabavnoj i sl. -NAČELO KLASIFIKACIJE PREMA KNJIŽEVNIM RODOVIMA I VRSTAMA je najšire shvaćen oblik klasifikacije. Oblikom se razlikuje ep od poslovice, stihovi od proze, dramski tekst od lirske poezije bez obzira na: - jezik na kojem su dela stvarana, -vremensko razdoblje u kojem su nastala, -autore koji su ih stvorili i –posebne namene zbog koje su nastala. Reč oblik se u ovom slučaju shvata veoma široko.Oblik ne znači samo spoljašnji način izražavanja(način na koji je nešto rečeno), već se on duboko prožima i sa onim što je u delu rečeno. -KLASIFIKACIJA PREMA IZABRANOJ TEMI pri čemu književnost može biti humoristička,satirična,tragična,sentimentalna -PODELA NA USMENU I PISANU KNJIŽEVNOST 23.USMENA I PISMENA KNJIŽEVNOST Народна или усмена књижевност вид књижевности који је постојао дуго пре појаве првог писма, а преносила се са колена на колено. Људи су је користили свакодневно и била је везана за религијске обреде. Усмена књижевност се дели на поезију (епска, лирска, епско-лирска) и прозу. Народно дело нема аутора, већ је писано колективно - појединци су приликом казивања убацивали нове ствари, има стереотипни почетак (Боже мили, чуда великога...), устаљене епитете (јарко (сунце), лепа (девојка)) и устаљене бројеве (3,7,9,12). Код лирских песама стих је десетерац и има цезуру (паузу) после четвртог слога, а код епских песама стих је најчешће десетерац и петнаестерац и има цезуру после шестог слога. Umetnička književnost, kao i usmena, ima tri osnovne grane: poeziju, prozu i dramu. Poezija je vrsta književnosti u kojoj se tekst piše u stihovima. Poezija obično sadrži niz stilskih figura uključujući rimu, metaforu, poređenje, gradaciju, hiperbolu, itd. Moguće je da je poezija najstarija vrsta književnost. Rani primjeri su Sumerski "Mit o Gilgamešu" (1700. pne), djelovi Biblije, i radovi Homera.U različitim nacijama nalazimo raličite vrste poezije. U grčkoj poeziji stihovi se rijetko rimuju, dok je u Italijanskoj i Francuskoj poeziji suprotan slučaj. Generalno gledajući, u britanskoj i njemačkoj poeziji rima je podjednako i prisutna i odsutna. Neke jezike karakteriše prirodan afinitet za duže stihove, dok je kod drugih izražena tendencija ka kraćim stihovima. Neke od ovih karakteristika su uvjetovane razlikama u leksici i gramatici samih jezika. Na primjer, neki jezici imaju veći fond riječi koje se rimuju, ili više sinonima od drugih. Poezija je također ukomponovana u neke vrste drame, poput opere. Proza je vrsta književnosti koja ne slijedi predodređen način pisanja. Proza jednostavno kaže nešto bez pokušaja da uljepša tj. koristi stilske figure. Proza naravno može biti lijepa, ali ne zbog načina na koji je pisana nego zbog onoga što je rečeno. Romani pripadaju prozi. Roman je zapravo samo duža priča napisana u proznom stilu. Jedan od prvih primjera romona u Evropi je "Don Kihot". Puno ranije, na Bliskom Istoku se pojavljuju "Priče iz hiljadu i jedne noći", ili čak ranije, u Aziji, nastaje priča "Tri Kraljevstva". Danas se prozu nalazimo u različitim oblicima. Filozofski, historijski i novinarski radovi, su također primjeri proznog stila. Drama je vrsta književnosti koja je nastala za vrijeme antičke Grčke i razvija se do dan danas. Drama se u glavnom ne piše da bi bila čitana već da bi bila prikazana u pozorištu. Tokom osamnestog i devetnestog vijeka, Opera je nastala kao kombinacija drame, poezije, i
muzike. Osnovne vrste drame su tragedija i komedija, koje se prvo pojavljuju nekoliko stoljeća prije naše ere. Staro-Grčka drama je, po legendi, nastala za vrijeme vjerskog festivala, kada se jedan pjevač odvojio od hora i počeo pjevati sam. Grčka tragedija se u glavnom bavila sa poznatim historijskim i mitološkim temama. Tragedije su (kao što su to i danas) tipično bile ozbiljne i ticale su se se ljudske prirode. Za razliku od njih, komedije su većomom bile satirične i uvijek su imale sretan završetak. Grčki festivali bi obično imali tri tragedije i jednu komediju. 24.POJAM KNJIŽEVNOG RODA I VRSTE Bez razumevanja književnih rodova i vrsta nema razumevanja književnosti,jer su oblici u kojima se pojavljuje književno delo često od presudne važnosti za shvatanje i doživljavanje književnosti. Književni rodovi:Lirika,Epika,Drama,Diskurzivni književni oblici LIRIKA (lira – muzički instrument). Lirski stil se odlikuje: -određenim skladom između zvuka reči i njihovog značenja,čime se lirika u neku ruku približava muzici -takav način izražavanja u kojem nastaju razlike između pojedinca i sveta,između subjektivnog i objektivnog -neposredno iskazivanje misli i osećanja -raznovrsan ritam -relativna kratkoća EPIKA (epos-reč.pesničko pripovedanje) .Epski stil odlikuje: -objektivnost i širina pripovednja koje svoj smisao i svrhu nalazi u opisivanju čitavog jednog sveta -relativna mirnoća pripovedanja -slikovitost -izražava se najmanje rečju,kao nosiocu određene slike DRAMA zasniva se na sukobu onoga što jeste i onoga što treba da bude ili na sukobu između određenih stavova pojedinca. U njoj se ljudski život pokazuje u akciji,radnji. Karakteristike su: -vezanost za scenu -osobena kompoziciona struktura -smenjivanje dijaloga i monologa i sl. U okviru tipologije na epiku,liriku i dramu,svaki od navedenih rodova se deli na manje grupe koje se zatim dele na književne vrste. LIRIKA:ljubavna,opisna,rodoljubiva,elegija,satirična,oda,himna,socijalna... EPIKA:u stihi (ep,epska pesma) i u prozi (roman,pripovetka,novela) DRAMA:tragedija,komedija,drama u užem smislu * Diskurzivni književni oblici (lat. diskursus - govor, razmišljanje) povezuju znanstveni izraz sa elementima lirike, epike i drame, a teže poučavanju: esej - tekst u kojem se neko književno ili znanstveno pitanje obrađuje na umjetnički način, putopis - vrsta teksta u kojem putopisac otkriva svoje viđenje krajeva, zemalja, gradova ljudi i običaja, dnevnik - vrsta teksta u kojem pisac zapisuje dnevne događaji, izražava svoj odnos prema njima i iznosi svoje tumačenje događaja i osoba, memoari - vrsta teksta u kojem pisac iznosi svoja sjećanja i uspomene na ljude, događaje te događaje iz vlastitog života, autobiografija - vrsta teksta u kojem pisac prikazuje vlastiti život,
biografija - vrsta teksta u kojem se prikazuje život znamenite osobe. umetnička reportaža ESEJ: kraća prozna vrsta u kojoj se obrađuje različita tematika, bilo iz života ili iz znanosti, na način koji uključuje razmišljanje i zaključivanje, ali također ima i sposobnost umjetničkog oblikovanja. Naziv "esej" dolazi od francuske riječi essai, što znači ogled. U eseju do izražaja dolazi osobni stav pisca, njegov izbor problema o kojima piše i njegov vlastiti način izlaganja i zaključivanja, ali moraju biti prisutne i vrijednosti koje pripisujemo znanosti i filozofiji: određena dosljednost u zaključivanju, uviđanje važnosti nekih tema i sklonost prema misaonoj razradi problematike. Esej je često posvećen upravo književnosti, pa se njemu na umjetnički vrijedan način obrađuju teme kojima se bavi znanost o književnosti. PUTOPIS: je uglavnom prozna književna vrsta u kojoj su putovanje i izgled proputovanih predjela ili zemalja povod za umjetničko oblikovanje zapažanja, dojmova i razmišljanja o svemu što je putopisca zaokupilo na putovanju. Putopis može biti napisan književnoumjetničkim, znanstvenopopularnim ili novinarskim (publicističkim) stilom.Obično se dijele na poučne i zabavene putopise. MEMOARI: odnosno uspomene, su književne vrste koje objedinjuju povijesno-znanstveni ineteres s umjetničkim oblikovanjem. U njima se najčešće opisuju društvene, političke, znanstvene ili umjetničke djelatnosti pojedinca i njihova razmišljanja te događaji u kojima su sudjelovali na razne načine koji variraju od umjetničke težnje do želje za razjašnjivanjem događaja. AUTOBIOGRAFIJA: je oblik biografije, koji se piše u prvom licu jer osoba piše o sebi samoj. Naravno kako mnogi koji danas "pišu" autobiografije književnog dara nemaju, često su na projektima autobiografija angažirani i drugi ljudi, ali forma se ne mijenja bilo da na knjizi radio jedan čovjek ili njih petoro. Poseban oblik autobiografije su memoari, gdje naglasak nije na faktografiji, nego na uspomenama, osjećajima, sjećanjima. BIOGRAFIJA: Životopis ili biografija je književno djelo koje opisuje život nekog čovjeka, stvarnog ili izmišljenog. Kad bi biografija samo navodila mjesta i datume rođenja i smrti, školovanja, poslovne i obiteljske događaje, bio bi to životopis, ali biografije zadiru dublje, pišu o ljudskim motivima, vrlinama i manama, problemima i kako su se ljudi nosili s njima, osjećajima. Tako nečija biografija može biti drama, a može biti i komedija, može biti poučna, a ako je suhoparna i previše liči na životopis - dosadna. Književne vrste:Roman,Novela,Kratka priča,Crtica, Komedija,Tragedija,Drama,Dnevnik, Epska pesma (ep),Esej,Mit Jedan od odgovora šta je književna vrsta može biti da je to grupa sličnih dela u kojima se pojavljuju neke manje-više slične osobine. Prema tim osobinama sudimo da li je nešto roman,novela,ep, tragedija,sonet i sl. Može se reći da su književne vrste skupine književnih dela sa nekim zajedničkim osobinama koje se kod drugih književnih dela ne javljaju. 25.JEDNOSTAVNI KNJIŽEVNI OBLICI Jednostavni književni oblici su.mit,legenda,bajka,saga,aforizam,poslovica,zagonetka, vic,maksima,gnoma i drugo. Mit predstavlja priče nastale u raznim kulturnim područjima širom sveta koje govore o poreklu i nastanku čoveka, naroda, i drugih živih bića, te bogova i heroja kulture, kao i nastanka civilizacije i celokupnog svemira. Mitove možemo podijeliti u više kategorija, mogu biti kozmogonijski, vezani uz religiju i rituale, o raznim herojima kulture koji su donosioci civilizacije, o bogovima ili su povijesnog karaktera, koji govore o seobama plemena. Najpoznatije mitologije su grčka i rimska. Legenda - nastala kod drevnih naroda, u kojima se izvesnim događajima i ličnostima pridodaje nešto neobično,nemoguće ali one imaju izvesnu istorijsku i društvenu osnovu.
Pripovijest u prozi ili stihu u kojoj su istorijsko-bibliografski podaci isprepleteni s fantastičnim događajima; priča o neobičnom događaju. Osnovni karakter legende je: -etiološki, jer govori o početku, izvoru, podrijetlu i razvoju, -didaktički, jer želi prvenstveno obavijestiti i naučiti. Bajka je posebna književna vrsta kod koje se čudesno i nadnaravno isprepliće sa zbiljskim na takav način da između prirodnog i natprirodnog, stvarnog i izmišljenog nema pravih suprotnosti. Prisutno je odsustvo psihološke karakterizacije gdje su likovi ustaljeni, prisutan je polaritet dobra i zla te nesputana moć mašte i želje nad stvarnošću.U svijetu su najslavnije bajke braće Grimm, Hansa Christiana Andersena i Oscara Wildea.Prema definiciji bajka je priča uglavnom namijenjena djeci koja se često bavi nepostojećim i izmišljenim radnjama i likovima kao što su vile i vilenjaci, čarobnjaci, patuljci, vještice i sl. U zadnje vrijem pojavljuje se i nova "generacija" fantastičnih stvorenja poput goblina, trolova, orka i drugih stvorenja koja su plod mašte novog naraštaja kniževnih ali i filmskih umjetnika. Najpoznatiji likovi te novije generacije su hobiti koji su svoju svjetsku slavu stekli zahvaljujući J.R.R. Tolkienu i njegovim "Gospodarima prstenova". Bajke su često rezultat narodne predaje i posljedica narodnih običaja i kazivanja, a neki su se autori potrudili to i zapisati uz eventualne dorade u fabuli i likovima (primjer su brača Grimm). U bajkama često nalazimo i čudesne životinje koje govore, a u tome je najdalje otišla "Životinjska farma" (izdan 1945.) - satirički roman ili bajka (alegorija) Georgea Orwella. Saga je poseban oblik skandinavske priče o nekom događaju, najčešće iz prirodnog života. U sagi se iznosi neki događaj koji je sačuvan od zaborava usmenim predanjem. U njoj se obično ispriča celokupna sudbina neke porodice koja služi i kao primer porodičnog života u sklopu života naroda. Aforizam (grč. aphorismos) je kratak oblik jednostavne i duhovito izrečene tvrdnje ili sažete misli, sa svojstvima paradoksa. Među prvima je koristi Hipokrat u svojoj zbirci kratkih medicinskih savjeta - Aphorismoi. Primjer aforizma: Najbolja akcija koja se može poduzeti, jest ne poduzeti ništa. Poslovica je sažeta izreka koja izriče životnu mudrost ili mudru misao, ponekad stilski naglašeno (bilo cinično ili duhovito), ili pak pjesnički u rimi. Poslovice postoje na svim jezicima i u svim kulturama, prve pisane nalaze se već u Bibliji među mudrosnim knjigama Starog zavjeta. Zagonetka je izreka slična poslovici,sadržaji se zasnivaju na asocijacijama.Zagonetka traži odgonetku. Vic je kratka jezička tvorevina koja služi iskazivanju komičnog utiska, sažeto ocrtavaju neke situacije,događaje. U njima se koristi dvosmislenost pojedinih reči. Maksima Gnome 26.LIRIKA(ODLIKE,PODELA,USTALJENI LIRSKI OBLICI) Poezija ili lirika je naziv za književni rod u stihu i prozi (pesma u prozi). Poezija je vrsta književno-umetničkog izražavanja i plod je iznošenja pesnikove unutrašnjosti, njegovih misli i raspoloženja. Nastala je u starogrčkoj književnosti iz obreda posvećenih Meliku (vladaru), u kojima su se pesme izvodile uz pratnju muzičkog instrumenta lire. Može se reći da ona za predmet ima univerzalna i savremena pitanja,htenja, raspoloženja i osećanja. Peva o ljubavi,odnosu prema životu i smrti, prolaznosti,zavičaju,pravdi,lepoti,stvaranju. Samim tim,lirsku pesmu karakteriše jak intenzitet osećanja i dubina doživljavanja, što ukazuje na objektivnost,neposrednost i osećajnost. Lirska pesma pre svega izražava subjektivni odnos pesnika prema svetu iskazan njegovim ličnim stavovima i osećanjima..Lirsku pesmu karakteriše bogata ritmička i posebna zvukovna organizacija. Spoljašnju kompoziciju lirske pesme čini
strofa,stih,podstih,akcentska celina.Sva ova svojstva proučava verifikacija. Unutrašnju kompoziciju karakterišetročlana motivska struktura: 1.motiv.uvod,tema pesme,obraćanje 2.motiv:razvijanje teme novih osećanja 3.motiv:emotivni i misaoni zaključak,poenta,poruka Motivi mogu imati: -naporedni raspored:nizanje detaljai elementarnih slika,koje stoje naporedno jedna prema drugoj -gradacioni raspored:-uzlazni:nizanje pojedinosti od slabijeg ka jačem ,od apstraktnog ka konkretnom,od manjeg ka većem - silazni:obrnuto od uzlaznog -kontrasni: -isključni.jedan detalj isključuje drugi -zaključni:jedna slika proizilazi iz druge - suprotni:jedna slika kontrira drugoj Lirske pesme su se pevale uz muziku, danas se deklamuju, recituju. Lirsko pesništvo nastalo je u svojevrsnom sinkretizmu, stapanju muzike, glume, govora, plesa… ispunjava stvaraoca i čitaoca utiskom - impresijom; govori kroz jedinstvo zvuka i smisla. Vrste lirskih pesama: ljubavna, domoljubna (rodoljubna, patriotska), socijalna, misaona (refleksivna), pejzažna, religiozna Tradicionalne lirske pesme: himna, oda, elegija, ditiramb, epigraf, epigram
27.PESNIČKE VRSTE Ljubavna izražava osečaje ljubavi, zanos, radost, bol, patnju…; nastala je u davno doba, prisutna je u svim razdobljima. Elegija (grč. elegos- tužbalica), tužna pesma Ditiramb –vesela pesma Nokturno noćna pesma, noćni ugođaj. Sinestezija - stapanje Himna (grč. hymnos- pesma) nastala kao hvalospev u čast Dionisa, ili nekog heroja uz gl. pratnju u obredima,kao zborska pesma uz pratnju svirale o lepoti prirode, radostima i užicima , oduševljenje, zanos, nacionalni osećaji, ljubav prema rodu, jeziku, kulturi, običajima, polagani ritam, zanos, svečanost, svaka država ima himnu, himne bogovima su izraz religioznog odnosa čovjeka prema onom što smatra apsolutnim Oda (grč. eoide- pesma) svečana, zanosni govor, slavi pov. događaj ili slavnu pov. Osobu slavi plemenitost, dobrotu ili drugu osobinu, pisane bogovima, veri, prijateljima, jeziku. Epitaf (grč. epitafos- nadgrobni), nadgrobni natpis kao pesma Oblik jezgrovit, duhovit, satiričan, odnos prema prolaznosti života, ljudskoj sudbini. Epigram :kratak, jezgrovit, duhovit, satiričan; teme: društvene pojave, pojedinci, značajne ličnosti, događaji…; prvotno je značio natpis uklesan u kamenu. Socijalna pesma (lat. socijeta- društvo), socijalne teme i motivi- socijalna nepravda, iseljavanje…;prikazuje- lošu socijalnu sredinu (predgrađe, siromašne kuće, neimaštinu), siromašni svet (radnike, prosjake, beskućnike) i - atmosferu u kojoj žive, svest o bedi Misaona pesma (refleksivna);pesnik izražava misli o raznim temama (pesništvu, pesmi, rođenju, smrti…),koriste se pesničke slike i aforizmi . Idila (grč. eidilion- sličica, pesmica), bukolika, ekloga(slavi život u prirodi);-tema: mirni život u prirodi, na selu… 28.STRUKTURA MODERNE LIRIKE
Moderna lirika-znači eksperiment i lutanje,otkrivanje neslućenih mogučnosti jezika(ritam,zvuk,melodija),ne teži razumljivosti,zbunjujuća je za čitaoce -sugeriše umesto da objašnjava -Opkoračenje - prenošenje više reči u novi red; prebacivanje - prenošenje prve reči -Asindeton - nizanje reči bez gramatičkog povezivanja -Asonanca - nizanje istih (ili sličnih) samoglasnika -Aliteracija - nizanje istih (ili sličnih) suglasnika 29.EPSKA KNJIŽEVNOST(EPSKA KNJIGA U STIHU I U PROZI) Epika je skupni je naziv za književna djela u kojima se pripovijeda o nekim događajima koji su se dogodili, ili se smatra da su se dogodili u prošlosti. Nastala je od grčke riječi epos, što znači pjesma ili pjesnička pripovijest. Ona obuhvaća svu pripovjednu književnost u stihu i prozi. Vrste su : epske pjesme, epovi, romance, balade, poeme, novele, romani, bajke, legende, basne, crtice, memoari i životopisi. Građa: različiti sadržaji iz stvarnosti Događaji: kompozicija (uvod, zaplet, vrhunac, preokret, rasplet, kraj) a) Invokacija - zazivanje muza, bogova za pomoć za nadahnuće b) Kronološki slijed - obuhvaća pripovijedanje događaja od početka do kraja c) Retrospekcija - Vraćanje radnje u prošlost d) In medias res - U središtu događaja e) Simultano - Istovremeno pripovijedanje dva događaja Likovi : To su ljudi koji sudjeluju u određenim događajima, oni su nositelji zbivanja i ideja. Prema ulozi koju imaju u djelu govorimo o glavnim i sporednim. Glavni likovi se nekad očituju i u naslovu djela. Epske tehnike -pripovijedanje - nizanje motiva prema načelu "što je dalje bilo". -opisivanje - označava nizanje motiva prema zakonu asocijacije (podsjećanja), opisuje se izgled lika, prostor u kojem se odvija radnja, sporedni događaji, stvari, osobe. -epski dijalog - služi za iskazivanje mišljenja i stavova likova. -iznošenje misli - pojavljuje se u nekim epskim vrstama i razvija se postupno. Slično je iznošenju misli u filozofiji ili drugim znanostima. Epska retardacija (usporavanje radnje) : -Digresija - označava udaljavanje od osnovnog toka zbivanja na taj način što prekida osnovnu nit izlaganja dužim opisom nekog predmeta, osobe ili događaja. -Epizoda - veća, tematski zaokružena digresija koja se može izdvojiti iz cjeline djela, a da se sačuva osnovna nit izlaganja. -Ponavljanje - služi usporavanju i povezivanju između pojedinih dijelova epskog djela. Epski oblici i vrste: -epika u stihovima (epska pjesma, ep (epopeja)) -epika u prozi (pripovetka, novela, roman, crtica, saga, bajka, basna, mit, legenda, anegdota, gnoma, poslovica, vic) (Crtica je kraće prozno djelo u kojem se opisuje samo jedan događaj te ima manji broj likova, a na kraju se događa obrat.) Ep je književni žanr, koji pripovijeda u kontinuiranom narativu život i djela herojske ili mitološke osobe ili grupe osoba, drugim riječima, ep je opširno pripovijedanje u stihu o značajnim događajima s mnogo pojedinosti. On može zahvatiti cjelokupan život nekog naroda osobito u prikazu događaja koji su za njega sudbinski važni kao što su ratovi, utemeljenje države, putovanja i otkrića opće važnosti, sudbine izuzetno važnih ljudi.
Poznati epovi:Kao primjeri žanra obično se na Zapadu navode Homerova Ilijada i Odiseja, Saga o Nibelunzima ili Eneida; na Istoku su primjeri epa Mahabharata, Ramajana i Šahnama. Ovi epovi pripadaju skupini primarnih ili originalnih epova koji su postavili model za nastanak i sadržaj budućih epova. Među te buduće epove spadaju Vegrilijeva Enejida, Danteova Božanstvena komedija, i mnoge druge pa čak i Ovidijevi mali epovi. Naziv za ove epove je sekundarni epovi. Osnovne karakteristike epova su: otpočinju iz središnjeg dijela priče (in media res); područje radnje često pokriva nedefinirana velika područja, često cijeli svijet ili čak svemir; počinju pozivanjem jedne od muza; upotreba ogromnog broja epiteta (koji su inače izum epova); sadrže jako duge popise, te jako duge i formalne govore; prikazuju božansku upletenost među ljudima; Epovi su često pripisivani oralnoj, usmenoj književnosti, međutim mnogi od tih epova ne bi ostali da nisu zapisani. U moderno vrijeme je ova forma, kao i svaka druga duža pjesnička forma, postala nepopularna i rijetka. Međutim pojam epika se proširio na taj način da obuhvati i prozna djela, filmove koji traju jako dugo, imaju raznovrsna mjesta radnje, veliki broj likova, ili obuhvataju velike vremenske realicje. Stoga je moguće mnoga djela, koja prije nisu smatrana takvim, nazivati epskim. Epska pesma obimom je manja od epa. Epska pjesma obrađuje redovno neki pojedini događaj,a ne neko sudbonosno zbivanje za neki narod u cjelini. Postoje i teorije da su veliki epovi nastali povezivanjem epskih pjesama u jedinstvenu cjelinu, ali postoje i takva shvaćanja prema kojima su neki ciklusi danas poznatih epskih pjesama zapravo ostatak ranijih epova. 30.PRIPOVETKA I NOVELA To su kraće epske forme , manjeg obima nego što je roman, što je posledica užeg tematskog materijala koji se u njima obrađuje. U pripovetci i noveli bira se tema koja oslikava jedan isečak iz života ličnosti ili društva,jedan posebno izdvojen događaj ili pojavu ali koji prikazuje neki bitan momenat u životu. Taj momenat,na neki način,određuje sudbinu i karakter neke ličnosti ili otkriva suštinsku problematiku neke pojave,ukazuje na neka značajna pitanja života. Kod novela pripovedač neki događaj prikazuje sa dramskom napetošću. Novela se razlikuje od pripovetke po tome što za tematiku ima neki neobičan, interesantan događaj, moguć ili stvaran i razvija ga jedinstvenim konfliktom, strogo usmerenim ka njegovom razrešenju. Ona je bliska drami i pogodnija za dramatizaciju od pripovetke. Za osnivača novele smatra se Bokačo sa zbirkom ’’Dekameron’’,a kod nas Simo Matavulj i Laza Lazarević. Pripovetka osvetljava život poput reflektora obasjavajući snažnom svetlošću pojedine njegove tačke. Dobra pripovetka izaziva u nama jaču emociju. Najistaknutiji pisci pripovetki su Balzak,Zola,Čehov,Goglj, S.Sremac, B:Stanković.... 31.ROMAN Roman je najopširnija prozna književna vrsta, a u današnje vreme i najpopularnija. Prvo se tako nazivao svaki spis koji je pisan pučkim (romanskim) jezikom (za razliku od latinskog). Antički roman, Starogrčka književnost :Nastao je još u staroj Grčkoj u 2. veku i povezan je sa razvojem filozofije. Tematika privatnog života i intimnih osećaja obrađuje novi oblik,
koji su antički teoretičari nazvali "pripoviješću o osobama", a koja je danas dobila naziv roman. Od grčkih romana sačuvani su uglavnom oni koji obrađuju ljubavnu tematiku: obično se opisuju izmišljeni likovi, i to zaljubljeni par koji se mora rastati, a zatim nakon mnogih pustolovina i muka ponovo nalaze jedno drugo i nastavljaju sratan život. Srednjovjekovni roman :U srednjem veku postoji roman u stihu, obično antičke ili viteške, uzvišene tematike. Neki od njih su: Roman o Tristanu i Izoldi, Aleksandrida (Roman o Aleksandru Velikom), Pojavljuju se i viteški i pikarski roman. Viteški roman opisivao je dela slavnih viteza i plemenitost njihovih dama, te njihov život put romantike, čarobnih događaja i slično. U pikarskom romanu, glavni lik bio je nešto prizemniji, picaro - sitni lopov, obješenjak ili slično, koji se lukavstvom provlači kroz život (popularna tema do današnjih dana). Klasični roman :U renesansi roman dolazi do većeg izražaja, te se u potpunosti razvija onakav kakvog danas poznajemo kao klasični roman. Najpoznatiji renesansni roman je Bistri vitez Don Quijote od Manche, kojeg je napisao Miguel de Cervantes Saavedra 1605. godine. Roman je zapravo parodija na viteške romane koji su tada bili popularni. Karakteristike:čvrsta fibula,hronološki sled događaja,duže vreme radnje,jednostavnost, sveznajući pripovjedač u 3. licu Podela : prema temi: društveni, porodični, psihološki,istorijski, pustolovni, ljubavni, viteški, kriminalistički, dečji, ... prema tonu: humoristični, satirični, didaktični, herojski, sentimentalni prema postojanju: klasični, moderni i savremeni roman. prema formi: lika - strukturom dominiraju povezani likovi (ili jedan lik) zbivanja - zbivanje ujedinjuje ono što roman obrađuje prostora - bitna veza je neki zamišljeni ili stvarni prostor lančani (stupnjeviti) - priče se kao djelovi romana nadovezuju jedna na drugu, završetak jedne je početak druge prstenasti - jedna uokvirena priča koja obuhvaća sve ostale, neki događaj omogužuje okvir unutar kojeg se pripovijeda cijeli roman paralelni - nekoliko priča se razvija usporedno roman-rijeka - obuhvaća ciklus povezanih romana Moderni roman se javlja u 20. stoljeću i vuče korijene u delu F.M.Dostojevskog Zločin i kazna, a prvi pravi moderni roman je ciklus U traganju za izgubljenim vremenom Marcela Prousta. On u svom delu stvara posebnu vrstu romana (monološko-asocijativni roman - roman esej i roman struje svijesti), ulazi u svijet podsvijesti te razvija tehniku solilokvija (unutarnji monolog, govor o sebi objektivno i hladno). Također, uvodi psihološko vrijeme (unutarnje, različito od stvarnog). Karakteristike:psihološko (subjektivno) vreme (u stvarnosti obično nekoliko dana ili sati), reprodukcija čovjekove svesti,unutarnji, pripovjedni monolog (solilokvij),težište na liku, a ne na događaju (zbog što boljeg otkrivanja čovekovog unutarnjeg sveta), defabulativnost (fabula slabi ili nestaje, radnja bez uzročno poslijedične veze, zavisi od subjektivnih doživljaja lika),česte teme su traganje za životnim smislom, promišljanje o sebi, pitanja o svetu i njegovom smislu,pripovjedač je nepouzdan i subjektivan, pripovijeda u 1. licu jednine,jezik filozofije, simbola (metajezik) Podela: roman-esej - tip modernog romana u kojem se epsko pripovijedanje nadopunjuje osećajima i asocijacijama struje svesti - moderni roman koji nema prave radnje, pripovjedač je u 1. licu i govori o vlastitom unutarnjem svijetu u monologu ideja - oslobođen potčinjenosti stvarnosti, u njega ulazi sve
filozofski - filozofija se popularizira pomoću književnog djela u koje je pretočena Proza u trapericama:Pojam proza u trapericama ili jeans proza nastaje u Hrvatskoj kao prozni model 60ih godina na granici između modernog i suvremenog romana. To je posebna vrsta urbanog romana nastala prema romanu J.D.Salingera "Lovac u žitu". Nastaje kao opreka snažnom problemskom intelektualizmu modernog romana. Karakteriziraju ga mlađi glavni junak koji je netipičan, pasivan, bez ciljeva, gradski marginalac suprostavljen svijetu odraslih. On pripada određenoj manjoj skupini, zajedno izazivaju tradicionalne vrijednosti i stvaraju vlastitu kulturu (odijevanje, glazba, jezik). U ovakvim romanima, odrasli obično slušaju klasičnu glazbu, govore standardnim jezikom, i slično, kao suprotnost mladom junaku. Traperice više nisu samo odjevni predmet, one postaju svojevrstan svjetonazor. Okolina je obično urbana zagrebačka sredina, česti su žargonizmi, to više nije filozofski govor, već govor gradske mladeži Savremeni roman ili postmoderni roman nastaje 60-ih i 70-ih godina 20. veka. Delo se počinje tretirati kao promenjivo, višeznačno, struktura koja je potpuno otvorena čitatelju i njegovoj interpretaciji. U postmodernom romanu ukida se povijesni tok, a sama priča se gradi iz fragmenata te iz drugih priča i žanrova, spajaju se razni prijašnji stilski pravci. Izbjegava se apsolutni kraj, gube se granice, priča stoji između realnog i imaginarnog. Tako nastaju mnogi sitniji, obično nacionalni pravci, ovisno o izboru žanrova i stila. 32.TEHNIKE MODERNE PROZE Proza je književna vrsta koja predstavlja pisanje u nevezanom, slobodnom slogu, odnosno slogu bez ritma i rime, za razliku od poezije. Sastoji se od punih rečenica smeštenih u odeljke (paragrafe). Prozni način pisanja ima široku primenu; može se primijeniti za pisanje knjiga, enciklopedija, biografija, novina i drugih oblika komunikacije. Može biti usmena i pisana, a njome se služe i znanstvenici. Deli se na jednostavne epske oblike (npr. basna) i složene epske oblike (npr. roman), zatim na diskurzivne književne oblike (npr. putopis) i na ostalu prozu. -Knjiga je ukoričena štampana omeđena publikacija od najmanje 49 stranica (UNESCO-va definicija), odnosno, knjiga je štampana kolekcija papira. Ukoričena štampana publikacija koja sadrži manje od 49 stranica naziva se brošura. VRSTE KNJIGA: -Albumi se koriste za čuvanje kolekcija slika i fotografije, ali i poštanskih markica. -Dnevnik je knjiga za bilježenje podataka na periodičnoj bazi. Primjer je brodski dnevnik, gdje se upisuju dnevni podaci o putovanju ili osobni dnevnici, gdje vlasnik bilježi svoje doživljaje. -Knjige poslovne evidencije i knjigovodstva koriste se za evidenciju poslovnih transakcija u procesu knjigovodstva ili računovodstva. -Školske knjige (udžbenici) su namijenjene učenicima i napisane su prema planu i programu škola kojima su namijenjene. Za učenike se obično izdaju i vježbenice, u kojima oni rješavaju prethodno postavljene zadatke. -Enciklopedija je knjiga ili skup knjiga koja sadržava članke i objašnjenja o raznim temama. -Rječnik je knjiga koja sadržava popis riječi i njihovo značenje ili prevod. -Zbirka geografskih i drugih karata (obično s ostalim geografskim podatcima) zove se atlas. -Enciklopedija (grč. "sveobuhvatno znanje"), pisano djelo u kojem se, abecednim ili drugim metodičkim slijedom, sustavno obrađuju činjenice i spoznaje o svom ljudskom znanju. Opće enciklopedije obrađuju sva područja znanja a specijalne enciklopedije samo znanja određenog područja (npr. vojna, pomorska, književna itd.). Enciklopedika je znanstvena disciplina koja se bavi proučavanjem enciklopedija. -Novine su tiskani mediji koji objavljuju razne vijesti iz društvenog, političkog, kulturnog i športskog života, izvještavaju o dnevnim događajima, donose priče, romane u
nastavcima i stripove, objavljuju oglase, reklame itd. Novinari su ljudi koji su za svoj poziv odabrali pisanje sa novine. Djelatnost pisanja i izdavanja novina naziva se novinarstvo ili žurnalistika (francuski: journal [žurna'l]= novine) VRSTE NOVINA: Dnevne novine su novine koje izlaze svakodnevno, svaki dan. Zovu ih i dnevnici, a jedno od neophodnih obilježja treba im biti ažurnost. Ljude obavještavaju o bitnim događajima jučerašnjeg dana. Postoje tjedne novine (tjednici), polumjesečne novine (polumjesečnici), mjesečne novine (mjesečnici) i godišnje novine (godišnjaci). 33.DRAMA Prevedeno s grčkog jezika, drama znači radnja. Ona obuhvata sve književne vrste namenjene izvođenju na pozornici, a koje svoj pravi smisao dobivaju u kazališnoj predstavi. Dramska su književna djela posebno oblikovana tako da sadrže opis likova s naznakom nekih njihovih osobina, delove teksta koje glumci izgovaraju na pozornici i dijelove koji služe samo kao uputa glumcima i redatelju, a nazivaju se didaskalijama. Osobine:U drami nisu nužni opisi i pripovijedanje, nego glavne dijelove čini govor glumaca. Fabula dramskog teksta se ne pripovijeda, već se postiže izmjenom dramskih situacija. Dijalog (razgovor među likovima) i monolog (izlaganje jednog lika) bitna su sredstva književnog oblikovanja drame. Zbivanje na pozornici proizlazi iz djelatnosti likova. Drama ima svoj početak, sredinu i završetak. Podjeljena je na činove i prizore, a zanimanje gledatelja potiče neki sukob ili zaplet koji se na kraju razrješava. Taj sukob izaziva stalnu napetost koja je pokretač radnje i zanimanja gledatelja, a oni proizlaze iz suprotstavljanja likova. -Jednočinkom se naziva drama koja se sastoji od jednoga čina, odriče se razgranate intrige, a može biti svedena na jedan lik; monodrama. 34.TRAGEDIJA I KOMEDIJA Tragedija (grč. τραγῳδία) je vrsta drame u kojoj glavni lik ili ideje za koje se on bori, nestaju ili propadaju - ishod je tragičan. Nastala je u antičkoj Grčkoj.Sama reč dolazi od grčkih reči τράγος jarac i ῳδή pjesma. Nije u potpunosti jasno zašto je taj oblik drame prozvan "jarčevom pesmom". Moguće je da su prvi izvođači bili ogrnuti jarčevom kožom ili pak jarca dobivali kao nagradu ili plaću za svou izvedbu. Možda je naziv povezan sa žrtvom koja se prinosila u vrijeme festivala tragedije i "tragičnim" zvukom koji je jarac proizvodio prilikom žrtvovanja.Prema grčkom filozofu Aristotelu, temeljna uloga tragedije je katarza, odnosno osjećaj sažaljenja kojeg tragedija mora izazvati kod gledatelja. Dakle, tragedija mora produbiti gledateljeve moralne svjetonazore i u njemu potaknuti osjećajnost, te na taj način pročistiti njegovu dušu (grč. κάθαρσις pročišćenje).Obilježja tragedije: Tragički junak je centralni lik tregedije, koji stradava ne zbog vlastite krivnje, već sudbine koja mu je donijela nesreću (bez krivice kriv). Tragični sukob je sukob tragičnog junaka s ostalim likovima koji imaju različita uverenja od njegovih. Tragična krivnja je krivica zbog koje tragički junak trpi. Tragični završetak je krajnji rasplet tragedije u kojemu junak teško stradava: ubijaju ga ili se pak sam ubija, biva prognan i sl. Uzvišeni stil je ton kojim je pisana tragedija, specifičan po svojoj uzvišenosti, kojoj je uloga radnju tragedije učiniti još dramatičnijom. -Tragedija se razvila iz ditiramba, odnosno zborske lirske pjesme posvećene bogu Dionisu. U početku tragedija je imala samo jednog glumca koji je vodio dijalog sa zborom. Eshil protagonistu, odnosno prvom glumcu (grč. πρῳτος prvi) pridružuje i drugog, odnosno
deuteragonista (grč. δεύτερος drugi), a Sofoklo i trećeg glumca ili tritagonista (grč. τρίτος treći). To se odnosi na broj glumaca koji se trenutno nalaze na pozornici, a ne na ukupan broj glumaca u tragediji kojih je moglo biti puno više. Komedija (od lat. comoedia ← od grč. kōmōidía) je vrsta drame, odlikuje se veselim sadržajem, crta smiješne strane ljudskog života i ljudi, ismijava njihove nedostatke i mane.Komedija se, kao i tragedija, razvila u antičkoj Grčkoj. Tematiku i likove uzima iz svakodnevnog života. Završava pobedom razumnog principa u životu, tj. pobjeđuje razum, pravda i poštenje.Prema temi koju obrađuje komediju delimo na: -Komediju karaktera koja ismijava mane pojedinca (škrtost, lažljivost...).Vrsta komedije koja kroz komične situacije podvrgava kritici i ismejavanju ljudske karakterne osobine: pohlepu, tvrdičluk, sebičnost, licemerstvo, zavist, oholost i sl., -Komediju intrige koja se zasniva na nesporazumima. Vrsta komedije koja se bazira na razgranatim zapletima i naglim obrtima u dramskoj radnji, sa bezazlenim i dobroćudnim posledicama. Radnja se odvija kroz spletke, podmetanja, nesporazume, prerušavanja, zabune i sl. Karakteri su tipizirani. Osnovna joj je svrha da razveseli i dobro zabavi -Društvenu komediju koja ismijava mane čitavog društva.Vrste smeha u komediji s obzirom na pristup pisca predmetu ili osobi koju ismijava. Humor je najblaži oblik smijeha, a karakterizira ga osjećaj simpatije (smijeh kroz suze), Ironija(grč. eironeia; lat. ironia;) Diskretna poruga, koja se sastoji u kazivanju čije značenje je suprotno od onog što se zaista misli (kad se škrtici kaže da je rasipnik, namćoru da je veseljak, kukavici da je hrabar...). Ironija je prikriveni način podsmeha i poruge; često se koristi u komediji, a pogotovo u satiri.Satira je smijeh koji se upotrebljava u situacijama kada su negativne crte neke ličnosti toliko jake da uništavaju ljudskost u čovjeku, pa koristeći ovaj oblik smijeha autor u potpunosti negira lik koji ismijava.Groteska (ekstremno neprirodno izražavanje). Karikaturalno fantastična i iskrivljena slika stvarnosti, koja izaziva komične reakcije, ali može i da zastraši. Pozorišni komad ili scenski prikaz koji preuveličava i karikira odnose i likove u dramskom zapletu do fantastike. Koristi se u svim oblicima scenskog izražavanja (drama, opera, balet). Reditelji i izvođači moraju da imaju istančano osećanje mere prilikom kreiranja groteske, inače vrlo lako mogu da "skliznu" u preterivanje i banalnost. 35.ZABAVNA KNJIŽEVNOST Predstavlja takvu vrstu književnosti koja zaovoljava potrebe za zabavom pojedinih slojeva čitalaca. Njena uloga se i pored niske umetničke vrednosti,ne sme zanemariti prvenstveno zbog masovnosti zabavne proizvodnje i publike.Njene odlike su: -lakoća čitanja,gde se čitalac ne zamara mnogo ni u misaonom ni u osećajnom pogledu -izbegavanje sličnosti sa manje-više svakodnevnim životom -težnja za logički jasnim zapletom i raspletom koji se mogu pratiti bez naročitog udubljivanja -predvidljivost -ponavljanje uobičajnih šema karakternih osobina ličnosti i njihovih postupaka -određeni stupanj naivnosti, čiji je izraz vidljiv u obaveznoj pobedi dobra nad zlim i obaveznom rešenju svih životnih pitanja Vrste zabavne književnosti su: -pustolovni (avanturistički) roman – zabavlja čitaoce iznenadnim i neobičnim pustolovinama junaka smeštenog u nesvakidašnji prostor -Kriminalistički (detektivski) roman – nameće zagonetku o ubistvu ili načinu njegovog otkrivanja Zabavna književnost u celini ili jedan njen deo koji nema nikakvu umetničku vrednost, naziva se trivijalna književnost. U izrazito bezvrednom smislu, koristi se kič ili šund. 36.POEZIJA
Poezija (prema grčkom poiesis, ‘’stvaranje’’) ili Pesništvo je um betnost koja se zasniva na izražajnim mogućnostima jezika. Preko ritma, govornih figura i rima, poezija deluje na imaginaciju čoveka i njegove osećaje, ali i na čitavu svest, sadržavajući u sebi trenutke estetskog doživljavanja i pouke. Materijal pozije je jezik, nešto što već ima smisao, značenje i izravnu komunikativnu funkciju što sredstva naprimjer likovnih umetnosti nemaju. Osnovna osobina poezije je ritam koji se ne sme uzeti kao shematska slogovna podela, jer pored ovog konvencionalnog racionalnog ritma, postoji dublji trajni ritam pesnikova jezika: imaginativna struktura, kojoj nije bitno jeli rečenica u uobičajenim merljivim jedinicama. Po starijoj poetici poezija se dijeli na lirsku, epsku, i dramsku poeziju. Ova podjela je po suvremenoj znanosti o književnosti i kritici izgubila značenje. Danas se uglavnom nastoji odrediti bit i narav književnog ostvarenja. Ono je ili izražavanje vidljive vanjske stvarnosti ili izražavanje ideja i intimnih osjećanja.Poezija je iz sakralnog prešla u svakodnevno, i s vremenom se odvojila u samostalnu delatnost u sve većoj podeli i razlikovanju od ostalih književnih rodova i znanstvenog i ostalog pisanja.Poetika se kao grana estetike, bavi proučavanjem poezije. 37.PROZA Proza je književna vrsta koja predstavlja pisanje u nevezanom, slobodnom slogu, odnosno slogu bez ritma i rime, za razliku od poezije. Sastoji se od punih rečenica smeštenih u odeljke (paragrafe). Prozni način pisanja se može primijeniti za pisanje knjiga, enciklopedija, biografija, novina i drugih oblika komunikacije. Može biti usmena i pisana. Deli se na jednostavne epske oblike (npr. basna) i složene epske oblike (npr. roman), zatim na diskurzivne književne oblike (npr. putopis) i na ostalu prozu.
