DRUGA.
UREDILA
Radmila Zdjelar OBLIKOVALA
Sanja lvekovic LEKTORIRALA 1 KORIGIRALA
Marilka Кrajnovic
Lydia Sklevicky v
z
Jl, '1
1
ODABMLA 1 PRIREDILA
Dunja Rihtman Augustin
CIP .- Katalogizacija u puЫikaciji Nacюnalпa i sveuCНiSna ЬiЫioteka, Zagreb UDK 316.66-055.2(497.1) 394.2(497.1) SKLEVICKY, Lydia . Konji, ~е~е, r~tovi 1 Lydia Sklevicky , odabrala r pnredrla Dunja Rihtman AuguStin. - Zagreb : Zenska infoteka 1996. - 311 str. ; 24 ст ' BiЫiografija: str. 296-303 i uz tekst. Str. 303-311: BiЫiografija radova Lydije
Sklevicky 1 priredila Anamarija StarCeviC Stambuk ISBN 953-967 44-0-9 960122036
Zagreb, 1996
Sadriaj
Predgovor
7
Prvi dio: Nevidljivi predmet
1
1. KONJI, ZENE, RATOVIITD.: PROBLEM UTEMELJEN]A HISTORIJE ZENA U JUGOSLAVIJI
13
2. ANTIFASISTICКA FRONTA ZENA: KULTURNOM MIJENOM DO ZENE "NOVOG TIPA" Odredenje i putevi ostvarenja ravnopravnosti zena Suocenje s drustvenom diskriminacijom zena Tradicijske vrednote u novom kontekstu SudЬina institucije porodice
25 28 34 42
Utopiji ususret: »Zena novog tipa« -~,~~·1'.:
Цft~TAP ВА 1~~i: .tli
r r ' l ПР jf' Ll' ~ ,..,,;,•·:..>
Ина. бр. ····---i~k8
Znacajke kulturne promjene
47 50 55
3. EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA:
-
ULOGA ANTIFASISTICKE FRONTE ZENA U POSTREVOLUCIONARNIM MIJENAMA DRUSТVA (NR Hrvatska 1945-53) »Nevidljivi« predmet, perspektivistiCka metoda i »netransparentni« izvori Dvjesta godina tisine: Pokusaj tipologije zenskih pokreta u modernom periodu Red, rad & posluh Grupni portret pred gigantski skok u povijest Pokret i poredak Organizacijska struktura AFZ
63 63
73 88 96 107 115
Drugi dio: Od antropologije iene do politicke antropologije 4. NUZNOST ZENSKE PERSPEKTIVE U ANTROPOLOGIJI
155
5. MATRIJARHAT: PRIJEPOR MITOLOGIJE, IDEOLOGIJE 1 UTOPIJE
163
6. IZMISLJANJE TRADICIJE: DAN KOJI SVICE NADOM
171
7. NOVA NOVA GODINA: OD "MLADOG LJETA" К POLITICKOM RITUALU
175
Su~rak stare tr~dicije. (Bozic 1945 - Bozic 1948) PrшzvodnJa socчalistrckog praznika (Nova godr'na 1948
1950)
-
N
ova
G d'
177
Predgovor
о ша
181 184
Od »Mladog ljeta« k politickom ritualu 8. I'ROFESI]A ETNOLOG: ANALIZA I'OКAZATELJA STATUSA I'ROFESIJE
189
TreCi dio: Zenska povijest 9.
I~MEDU ZNANOSTI 1 UMJETNOSTI: I']ESME ERIKE ]ONG
1О. ZENE КОЈЕ SU ISKORACILE U I'OVIJEST Drugovi i Jjubavnici: Rosa Luxemburg Crvena Emma: Emma Goldman Tri revolucije Giuseppine Martinuzzi Od Samoe do slave: Margaret Mead Svoga tela gospodar(ica): Margaret Sanger Genчalne gub1tшce genija: Mileva Maric-Einstein Sylvia Plath Nasa gospa od TiЬeta: Alexandra David Neel ' 1 Dugi mars zivota Ding Ling Bomba s ukrasnom vrpcom: Frida Kahlo Neke nove svilene bube: Radha Kumar 11. U OSVITU HRVATSKOG FEMINIZMA Borba srca s razumom: Dragojla Jarnevic Patuljasta " . . amazonka lirvatskog feminizma·. Marr"Ја Ј uпс Ј una kШЈе nove zemlje: Ugledne Hrvatice u emigraciji Sporost-oporost: Кnjiga Rade Ivekovic Ispred mogucnosti recepcije: Vera Stein Erlich 12. BIOLOGIJA КАО SUDBINA Jajnici na tanjurima Bolest kao subverzija Crna majka Eva Nevine u ludnici U potrazi za zaboravljenim spolom 1З. ZENSКA I'OVIJEST
PriCe
о
Zivotu
Vjestice jos gore Raj Zena: Precioze Grijeh koji је nemoguce imenovati: Benedetta Carlini Treci rajh, drugi spol Kad Zene marSiraju 14. I'OBACA/I'RED CARSКIM REZOM Biljeska о radovima и ovoj knjizi
Citirano literatura BiЬ/iografija radova Lydije Sk/evicky
zagork
а
211 219 219
221 224 226 228
231 234
236 238
240 243 243 245
247 250 251 261 261 263 266 268
271 273 273
275 278 281 283
285 289 293
295 303
Ovom knjigom pokusala sam prikazati opus Lydije Sklevicky njom samom. Zbog toga sam nastojala unijeti sto manje vlastitih intervencija u njezine tekstove i sto manje izmis\jati nove, moje naslove njezinim radovima, ра i samoj knjizi. Ako citatelj/ica sada najprije preleti okom preko tih naslova, neka je/ga ne zbuni ili udalji od Citanja cesto spominjanje tako dosadne, u ovom trenutku naoko posve prezivje\e teme poput Antifasisticke fronte zena. Doduse, najnoviji prijepori о karakteru i znacenju antifasizma mozda bas ponovno aktualiziraju tu dimenziju Lydijinih istrazivanja. U vrijeme kad је - potkraj sedamdesetih i tijekom osamdesetih - prekapala ро prasnjavoj arhivi tada vec odavno ugasle antifasisticke zenske organizacije, mnogima se bavljenje tom temom moglo uCiniti izlisnim. No Lydia је zeljela odgovoriti na pitanje: »Na koji nacin istra:livanje organizacije zena moze osvijetliti samu kvalitetu emancipatorskih procesa u jednom drustvu? « Nakon dugotrajnog arhivskoga rada i proucavanja teorija- povijesne znanosti, socijalne povijesti i zenske povijesti, antropologije i etnologije, politologije i sociologije - uspjela је osmisliti pristup u kojem је pledirala za uspostavljanje dijaloskoga karaktera znanja. Dijalog medu znanostima omoguCio јој је percepciju rasta i pada AFZ-a, ali i otkrice feminizma >>U salonu«, medu zenama srednjih slojeva i u intelektualnim krugovima, dugo podjednako presuCivanoga u poslijeratnom povjesnicarskom i ideoloskom diskursu. Bila је ponosna na svoje otkrice, а pojave zataskavanja tzv. salonskoga feminizma popratila је ironijom: »dakako, u neposrednoj Ьlizini pozicije moci nalaze se prostrani pasnjaci ideologije«. NajЬitnije u njezinu radu svakako jest to sto је uspjela proniknuti u metode i politicke pritiske kojima se jugoslavenska »revolucija<< sluzila:
8
KONJI, ZENE, RATOVI
deklarativпo zastupajuCi kulturпu i drustveпu mijeпu i >>Oslobodeпje zе пе«, tijekom gotovo pola stoljeca moЬilizirala је zепе i uz pomoc >>пji hove<< orgaпizacije politickim elitama osignravala podrsku, tj. moc. Polazila је od pretpostavke da се >>koпzekveпtпo uvodeпje kategorije roda u historiografsku пaraciju imati za posljedicu Ьrојпа prevredпovaпja: па politicke pokrete koji su smatraпi progresivnima pasti се tmurne sјепе, а sama се se >>priroda<< pokazati tek kao diskurs, а пе vise kao >>proiz-
vodacica uzrocпosti«. Zato rasprave Lydije Sklevicky, iako su prveпstveпo femiпisticki motiviraпe, ili bas zbog toga sto su tako motiviraпe, podjedпako otkrivaju meпtalitete i ideoloske maпipulacije. А sve to пiје relevaпtпo samo za prosla zЬivaпja па пasim prostorima пеgо i za опа sadasпja. Lydia је ova istrazivaпja provodila u vrijeme kad se medijski i zпaп stveпi prostor u Ьivsoj Ј ugoslaviji, ра cak i u Hrvatskoj, росео otvarati; odskriпuta vrata опа је sirom rastvarala. Trudila se пapisati >>tekst koji пastoji rekoпstruirati i aпalizirati domiпaпtпi govor moci«. U svojem ,·zadпjem claпku, о doпekle margiпalnoj profesiji etпologa, zalagala se stoga za aпgazmaп zпaпosti koji је danas, kao i опdа, пadasve aktualaп: >> ... drustveпa uloga svake zпaпosti, poseЬice drustveпih zпaпosti, pored пeprekidпe skepse podrazumijeva i stalaп kriticki dijalog s пosiocima moCi«. Тај kriticki dijalog јаsпа је пit u svim Lydijim radovima, Ьilo kad је rijec о zeпskoj povijesti, aпtropologiji zепе ili о politiCkom ritualu, Ьilo
kad pise zпaпstveпu raspravu ili пoviпski claпak u zeпskoj reviji. No time пisam пabrojila sva podrucja Lydijiпa iпteresa пiti пjeziпu mпogostruku пadareпost. OsoЬito је voljela i pozпavala umjetпost ра se i sama okusala kao prevoditeljica stihova - паrаvпо јеdпе femiпistkiпje - Erike Јопg.
Кnjigu sam пastojala sloziti tako da dodu do izrazaja svi Lydijiпi taleпti, podjedпako kao i kvalitete: eros istraZivaCice i pedaпtпi rad, teorijsko zпапје i оsоЬпа imagiпacija, sјајап stil pisca zпaпstveпih i puЬ!ici stickih radova, fiпi ali ubojiti humor ili bolje reCi iroпija postmoderne. Vjerujem da се Citatelji/ce zajedпo sa mпom u Lydijiпim claпcima, poseЬice u пedovrseпoj doktorskoj disertaciji, otkrivati поvе vidike i poticaje premda su пeki claпci пapisaпi prije vise od petпaest, а posljedпji prije sest godiпa. Od опоg sijecaпjskog dапа 1990. moglo se пaslutiti kakva је prazпiпa пastala пjeziпim odlaskom u zeпskim studijima i u hrvatskom (usudila Ьih se reCi i europskome) femiпizmu, u etпologiji i politickoj aпtropologiji, u zeпskoj povijesti. Njeziпa smrt kao da је Ьila пa govjestaj svega опоgа tmurnoga i zloga sto се паs sпaCi u godiпama koje
PREDGOVOR
9
su dolazile: rat, mizerija, izazov ideпtitetima za koje smo mislili da su cvrsti i jedпom zauvijek daпi ... Ali tek sada, kad је proslo vec sest godiпa, uvidamo koliko је Lydia Sklevicky Ьila- posluzit cu se пjeziпim rijecima - >>ispred mogucпosti recepcije<<, а ipak Ьliska sirokom citateljstvu u svojim puЬlicistickim skicama. Zato sam u kпjigu uvrstila sve zanrove pisaпja kojima је Lydia vladala. Кnjiga stoga пiје koпcipiraпa ро jedпom kriteriju osim ро опоmе koji sadrzi kriticki dijalog zпaпstveпice i moCi. Ipak, knjiga пiје strogo zпaп stveпa, u smislu kako to sadasпji propisi mocпika u zпaпosti propisuju, ali пi Cisto puЬlicisticka. Citatelja/icu molim da preЬiruCi Lydijiпe tekstove ima па umu vrijeme u kojima su пastajali i ograпiceпja sto ih је to vrijeme пametalo piscu. u posljedпjih su se pet, sest godiпa sto zbog rata, а sto zbog svih пasih osobпih kriza, uspoпa i padova, izostrile паsе optike, promijeпila se retorika, а i refereпtпi okvir drustva i drzave. Tko zпа Cime Ьi se Lydijiпo pero daпas bavilo. Sigurna sam da Ьi opet Ьila proпicava i vidjela uпaprijed, пudila паm teorijske uvide koje jos пе pozпajemo, osporavala poteze mocпih. Za пјu пiје postojala dilema izmedu zaпstveпoga promisljaпja i aktivizma: i u jedпom i u drugom Ьila је пeumorna i ostavila tragove. Hrvatski је femiпizam u ovim godiпama па kusпji. Nedostaje mu Ly- · dijiпa aktivпost i пemir, trazeпje сiпјепiса koje се uzпemiriti паsе zпапје. Uzmimo samo claпak koji se u ovoj kпjizi пalazi па zacelju: РоЬасај pred carskim rezom. Sto se zapravo uopce promijeпilo? Тај је claпak aktualaп mozda i vise пеgо 1987. godiпe kad је objavljeп. Vjerujem da Ьi se роkојпа autorica ovih rasprava i claпaka slozila sa mпom posvecujuCi ovu kпjigu sadasпjim geпeracijama zena. Njihov polozaj пiје пimalo ugodaп, а diskurs о zenskim pitanjima nerijetko је ozпacen cinilo nam se zaboravljeпim, prezivjelim frazama о zeпskoj ulozi u kuCi i kuhiпji. No nadosli su mladi narastaji femiпistkinja koje пisu uspjele upoznati Lydijin opus. Vjerujem da се im Ьiti zaпimljivi i u mпo gome poticajпi radovi te hrvatske femiпisticke zaCiпjavke, kako ju је s pravom nazvala Rada Ivekovic. Zagreb,
sijecпja
1996. Dunja Rihtman
Augustiп
Prvi dio
NEVIDLJIVI PREDMET
1 Konji, iene, ratovi, itd.: ProЫem utemeljenja historije iena u Jugoslaviji
Prigovor, da zena nema smisla za javni zivot kao ni sposobnosti za isti, sasvim је neosnovan jer је zena rodeni politicar. Pokazuje nam to historija u kojoj su vladari samo ро nekoji Veliki, dok је od zena koje su sjedile па prestolju skoro svaka bila Velika.l
Pravorijek povijesti Ьiо је uvijek prizivan kao jedan od prvih argumenata u diskusiji о (ne)jednakosti zena. Stoga ne cudi Cinjenica da је navedeni citat Ьiо izrecen na osnivackoj skupstini feministickog drustva Zenski pokret u Zagrebu 1925. godine u prilog zahtjevu kojim su zene trazile pravo glasa kao nuznog (mada ne i dovoljnog) uvjeta njihovog ravnopravnog ulaska u javni zivot. Doista, velike vladarice mogle su predstavljati »zene aliЬi« (kao sto је to danas slucaj s predsjednicama drzava i vlada)- argument kojim је moguce poЬijati tezu о apoliticnosti i ogranicenosti zenskih aspiracija i mogucnosti, no trebalo је proCi jos gotovo pola stoljeca do znanstvene artikulacije zdravorazumskog pitanja о (praznom) mjestu zena u povijesti. Naime, vec zdravorazumsko rasudivanje ukazuje na to da su zene uvijek doprinosile polovinu Citavoj radnoj djelatnosti - proizvodnji i reprodukciji, da је polovina Citavog povijesnog iskustva Ьila njihova, no pisana povijest spominje ih (tek i ako) kao »marginalne sudionike«. Кriticko preispitivanje Cinjenice da se u veCini pisane povijesti »muskarac« pojavljuje kao mjera »Covjeka« (sub specie aeternitatis) uslijedilo је tek nakon utemeljenja zenskih studija i njihovih specijaliziranih disciplina kakva је, uz ostalo, i povijest zene.
14
KONJI, ZENE, RATOVI
UPORISNE ТОСКЕ KRITIKE POVIJESTI -
KONJI, ZENE, RATOVI...
"NEVIDLJIVOSTI" ZENA
Iako osnovne teze kritike tradicionalne povijesne znanosti iz »zenske perspektive« polaze od razliCitih ishodisnih, prvenstveno akcijskih usmjerenja2, mogli Ьismo ih sazeti ро slijedeCim tockama: Osporavanje laznog univerzalizma UCiniti zene vidljivima prvi је korak kojim se stavlja u pitanje uoЬi cajen odnos opceg i posebnog u hijerarhiji relevantnosti pisanja povijesti. PolazeCi od hipoteze da је uglavnom sve ono sto nam је poznato о iskustvima zena u proslosti posredovano refleksijama muskaraca i prozeto vrednosnim sistemima koje su oni definiralP, postavljeno је pitanje о mogucnosti istrazivanja i spoznavanja specificnosti povijesne svijesti zena.4 Gerda Lerner, jedna је od prvih teoreticarki historije zena smatra da је kulturna determiniranost i internalizirana marginalnost zena uzrok teorijski relevantnih specificnosti njihovog povijesnog iskustva. Unatoc razumijevanju poriva feministkinja da u prvom entuzijazmu svog aktivizma pohrle ispunjavati »prazna mjesta« u povijesti (velike vladarice i sl.) sto karakterizira tzv. »kompenzacijsku fazu«, ona predlaze postupni proces k ostvarenju onakve povijesne znanosti koja Ьi Ьila »dostojna svog imena«. Prvi stupanj Ьila Ьi »prijelazna historija«: postojecim opCim kategorijama prema kojima povjesnicari organiziraju svoj materijal mogle Ьi se dodati neke nove kategorije kao npr. seksualnost, reprodukcija, ucenje i internalizacija spolnih uloga, zenska svijest, vrednote i mitovi о ulozi spolova, seksualni simbolizam, itd. Nadalje, sve Ьi ove kategorije valjalo analizirati uzimajuCi u obzir varijaЬle klase, rase, etnicke i religiozne pripadnosti. Dakle, ova faza ne donosi neki novi teorijsko-interpretativni okvir, vec se radi о neophodnosti postavljanja novih pitanja Citavoj »орсој povijesti«.s Postavljanje novih pitanja Tradicionalna povijesna znanost Ьila је usredotocena na »velike teme« - odnose i strukture moCi. Zene su kao drustvena grupa minimalno prisutne u onim temama koje su Cinile okosnicu tradicionalnih povijesnih istrazivanja, kao sto su politicka, vojna i diplomatska povijest, zbog cega se isuvise olako zakljuCivalo о njihovoj »nepovijesnosti«. No, ukoliko se istrazivanja usmjere k analiziranju povijesnih mijena svakodnevnog zivota, odnosno spola, medusobnih odnosa zena razliCitih klasa (model: slu-
15
zavka- gospodarica), kucnog (neplacenog, »nevidljivog«) rada, jezika, kreativnosti, drustvenih оЬiсаја, autonomnog organiziranja, promjena i pomaka u samospoznaji vlastitog polozaja i uloge u drustvu itd., prosiruje se obzor povijesnog svijeta.б Tada је moguce transcendirati umjetnu granicnu liniju koja odvaja (muski) prostor javnosti i (zenski) prostor privatnosti i dokinuti је kao medas (ne)relevantnog, odnosno (ne)povijesnog.7 Istrazivanje proЬlema seksualnosti nadaje se, prema interpretaciji urednica zbornika radova socijalistickih povjesnicarkiS kao locus povezivanja sfera koje su dosada poimane kao odvojene. »Seksualnost se vise ne istrazuje kao puko prirodna cinjenica, vec kao drustveno konstruirana praksa, splet veza koje su u suodnosu s klasnim i proizvodnim odnosima.«9 Novija povijesna istrazivanja utvrdila su da је znacenje seksualnosti u pojedinim povijesnim razdoЬljima centralno u procesima drustvene promjene koji zadiru u sferu rada i organizacije zivota zajednice.lO Otvaranju novih pitanja iz »zenske perspektive« pogodovao је i razvoj tzv. »nove socijalne historije« u Sjedinjenim Americkim Drzavama. Ovaj pravac povijesnih istrazivanja naglasava neophodnost bavljenja »poslovima oЬicnih ljudi, umjesto bavljenja poslovima drzave i usredotocuje se na trajne procese drustvenog iskustva za razliku od izdvojenih politickih dogadaja«.ll U evropskoj historiografiji takav је pogled na historiju »odozdo« inicirala pojava skole analista u dvadesetim godinama ovog stoljeca, ali njezin poticajni utjecaj na razvoj historije zena nije jednoznacno ocijenjen u radovima feministickih teoreticarki.l2 No, navedene tematske i metodoloske inovacije sadrzane u pristupu socijalne historije omogucuje razvoj naredne faze historije zena koja Ьi, prema Gerdi Lerner, mogla istrazivati postojanje specificne kulture zena u proslosti. »Takva kultura ne Ьi sadrzavala samo zasebna zanimanja, proЬleme statusa, iskustva i rituale zena, vec i njihovu posebnu svijest, koja internalizira patrijarhalne pretpostavke. U nekim slucajevima takvo Ьi proucavanje ukljuCivalo i napetosti koje u toj kulturi postoje izmedu propisanih patrijarhalnih pretpostavki i napora zena da postignu autonomiju i emancipaciju.«lЗ Novi i stari povijesni izvori Danas је postao neodrziv argument povjesnicara-tradicionalista da u svojim istrazivanjima ne dokumentiraju aktivnosti zena zbog nedostatka povijesnih izvora. Iako su veCinu pisanih povijesnih izvora proizveli muskarci (pripadnici malobrojne obrazovane i mocne elite ), izvori za demo-
16
KONJI, ZENE, RATOVI
. gra~~ku ~ovije.~t, dnevnici, pisma, autobiografski zapisi, izvori za lokalnu ~ovчest 1 povчest radnickog pokreta (npr. usmena svjedocanstva, politic~a kul~ura, rituali itd.) i sl., pruzaju dovoljno obavijesti о zivotima i akt~vnostlma zena razliCitih klasa. Ukoliko se, pak, i tradicionalnim izvor~ma postave neka od novih pitanja, rezultati spoznaje о proslosti mogu Jednostavno opovrgnuti tezu о zenama kao marginalnim sudionicima povijesnih zЬivanja i procesa. TrazeCi razliCitost unutar analiticke kate?ori~~ roda (о cijem се odredenju jos Ьiti rijeci) neke feministicke povJeS~lcarke upozoravaju na promjene porodicnog i drustvenog polozaja ~ОЈе P~~te zene unutar njihovog zivotnog ciklusa. Pojam »kronoЬiologi Ja..«, koJim se oznacavaju promjene unutar zivotnog ciklusa (smjena uloga ~cerke, supruge, majke, udovice, itd.), korisna је korekcija moguCim poJedn?~~avlj~njima i pveriodizacijama koje u veCini slucajeva ne odrazavaju speciflCПa lSkustva (zenske) polovice covjecanstva. ~on~~ptu~.Iizacija roda kao analiticke kategorije u povijesnim IStrЗZIVЗПJIШЗ
. Bez obzira na razlike i pomake u teorijskim polazistima, kritike poviJesn~ znanosti koja iskljucuje zene jednoglasne su u isticanju neophodnosti uvodenja kategorije roda kao kategorije historiografske analize, »sto Ьi imalo omoguCiti odredivanje i razumijevanje nacina na koji su ~polne razl~~e. siste~atski zadirale u drustvo i kulturu, i u tom procesu zenama udчeble neJednakost«.14 Prisutno је upozorenje da se zene ne mogu pojmiti ро analogiji s ostalim drustvenim grupama (manjinama, rasam_a, kla~am,a: kastama)- one su spoJ.15 No, prihvatimo li odredenje ро koJemu Је» s1stem pola/roda' sklop aranzmana kojima jedno drustvo pretvara Ьiolosku plodnost u proizvode ljudske djelatnosti i u kojem se ove preobrazene polne potrebe zadovoljavaju«lб, ocito је da se radi 0 dr~~tvenoj, vda~le, povijesno uvjetovanoj i promjenjivoj intervenciji u Ьio l~glju . ZnacenJe tako o?redenog spol31/roda mora postati integralni dio h1~torюgrafskog spoznaJnog procesa. Stovise, »trebalo Ьi postati drugom pпro~om povje_snicar~, bez obzira na njegovu ili njezinu specijalizaciju, ~-а ~z1ma ~ obz1r posljedice roda s istim samorazumijevanjem s kojim to сш1 kada Је u pitanju klasa«.17 . Tek kada ovo upozorenje postane realnost svakog povijesnog istraZ!v~nja,_~oCi ~~ se pr!Ci_ono~ s~upnju razvoja historije zena koji се omoguciti diJalekttcko suceljavanJe 1 usporedbu povijesnih zena i muskaraca u pojedinim povijesnim periodima.18 Prema misljenju G. Lerner, niti jedan postojeCi historiografski konceptualni okvir nije dorastao tako kom-
r KONJI, ZENE, RATOVI...
17
pleksnom predmetu. Historija zene се na tom stupnju razvoja uspostaviti zahtjev za promjenom paradigme, zahtjev za novom univerzalnom povijesnom znanoscu, za holistickom historijom koja се Ьiti sinteza tradicijske historije i historije zena.l9 Naime, u onoj mjeri u kojoj historija zene uspije uCiniti vidljivima zene u povijesti, ucinit се vidljivima i muskarce, а to је neophodan korak u dokidanju laznog univerzalizma ljudskog povijesnog is ---~ р~,1УД~
1~«"
ј(.)
.
....
'<,·~\.',\
'.~.··Ј, '~.,;''··»~~;~:;\:.:· ~· "-'7 \
\~ :-._
.
\~
~-~Е~ -..
'
ZENE U JUGOSLAVENSKOJ POVIJESTI: NEVIDLJIVE ILI BROJCANO NADVLADANE?
Diskusija о »nevidljivosti« zena u jugoslavenskoj povijesti u nas је tek prisutna u pocetnom oЬliku, i to izvan profesionalnih povjesnicarskih krugova.20 No, osoЬi cak i nadprosjecna obrazovanja (kao sto је npr. zavrseni studij povijesti) poznat је izuzetno mali broj cinjenica о povijesnoj djelatnosti zena opcenito, а gotovo posve nepoznata djelatnost zenskih pokreta na nasim prostorima u novijoj povijesti. Osnovni uzroci takvom stanju gotovo su identicni onima koji su meta izlozenih kritika sto ih је formulirala nova povijesna disciplina - historija zena. Ipak, umjesno је zapitati se о nasim specificnostima, tim vise sto ideoloski govor cesto istice (mada to vrlo manjkavo znanstveno dokumentira) veliki doprinos »masa zena« naprednom medunarodnom pokretu, narodnooslobodilackoj borЬi i revoluciji. Smatra se da је patrijarhalni svijet svijet snaznih muskaraca, svijet bez zena. Pogresnost ove pretpostavke opovrgnuta је brojnim novijim istrazivanjima antropologije roda21' koja su nepoЬitno dokazala da i u izvanjski najrigidnijim patrijarhalnim porecima (Levi-Straussov ordre con~u) postoji dobro strukturirana zenska supkultura koja raspolaze znatnom koliCinom nюCi koja ne mora Ьiti javno priznata.22 Ako su generacije zena i muskaraca socijalizirane tijekom procesa obrazovanja da vjeruju kako nije Ьilo zena u povijesti njihovih naroda, one su socijalizirane u duhu mita sveproiimajuceg patrijarhata. Veoma opsezno najnovije istrazivanje udzbenika povijesti u Socijalistickoj RepuЬlici Hrvatskoj23 pruza oЬilje ilustrativnih podataka. Kvantitativna analiza slikovnog materijala mogla Ьi se sazeti na slijedeCi nacin:
18
Tab~la
f'
1
KONJI, ZENE, RATOVI
!: Fr:kve~~ija pojavlj~~a~j~ sljka IТ!.uskaraca, zena, djece ј zjvotjnja u svjm udzbenjcjma
~OVIJestl {udzben1c1, radne biiJeZnlce, poVIJesne cjtanke) od petog do osmog razreda osnovne
skole
Slika razreda
Muskarci u%
Zene u%
5.
985 {77,0)
91 (7, 11
nema podat.
203 (15,8)
1279 (1 ОО)
6.
1483 (79,2)
42 (2,2)
nema podat.
347 (18,5)
7.
1872 (1 ОО)
517 (84,2)
32 (5,2)
15 (2,4)
8.
842 (85,0)
Djeca u%
Zivotinje u%
50
109 (11,0) 39 (3,9) lzvor: Rajka Polic, Povijesni sukob mitova о zenskoj emancipaciji, 1986.
(8, 11
nema podat.
Ukupno u%
614(100) 990 (1 ОО)
24
ТаЬе/а 2: Frekvencjja pojavljjvanja roda ljcnjh jmenjca
Razred
Muski u%
Zenski u%
7.
123 (96,9) 4 (3, 11 492 (94,6) 28 (5,4) lzvor: Rajka Polic, Povijesni sukob mitova о zenskoj emancipaciji, 1986.
8.
Ukupno u% 127 (100) 520 (1 ОО)
u.~vom је istraziva~ju Rajka .Polic diferencirala podatke i prema frekven~tJa~a -~loga u ~OJ~ma su pпkazane analizirane slike/imenice. Grubo uopcav.aJUCI, mo.~uce Је utv~diti da је uloga vojnika za muskarce na prvo~ ~J~stu, а sliJ~de uloge Istaknutih politicara i umjetnika, dok se zene POJa~l~~Ju kao s.e!Janke, zer:~k~ siП:b?li (slo?oda, majCinstvo, itd.) ili nes~ecifictrano. DJeca su u vectш slucaJeva pпkazana u istom tekstualnom/ ~Vl~Ualnom.. kontekstu Sa zenama, а prikazane zivotinje SU U vecini slu~aJeVa kОПЈ~ (kao _vjerni pratioci muskaraca u ratovima). Rijecju, u nasim ~kolama na}pro~шentn.Чa је ~is:o~ija ratova, pobuna, sukoba, sto prema I~terpret:CIJI RaJke Po1Ic25 ObJaSnJaVa upadljivu brojcanu nadmoc zivotiПJa .~ad z~nama u_ ~~zb~nicima SRH. I dok muskarci stoje uspravni na poviJ~snoJ. pozor~.lCI sto Је pot~r~jep!jeno relativnom raznolikoscu uloga 1 zaшmanJa u ko~Ima s~ poJaVlJUJ~, zene su u veCini slucajeva prikazane kao s~~ruge, m~Jke, kcerke, staпce ... , u najboljem slucaju kao simpatizerke Ili suputшce. !edn? drug~; ia~o znatno uopcenije, istrazivanje osam jugoslavenskih udzbeшka poviJesti za srednje skole26 moguce је sazeti na slijedeCi naCin: т;:~ekla1 Зk:. Frek_yen~jja poj~yljjv.ahja
ПJOS о s 1h ·udzben1ka pOVIJeStl
muskjh ј zenskjh ljcnjh jmena u osam jugoslavenskjh sred-
Vremenski period
Muska imena
Zenska imena
19. stoljece 1918.
387 (98, 7%)
5 (1,3%) 392
1918.-1970. 448 (98,7%) 6 (1,3%) 454 lzvor: Andrea Feldman, lstrazivanje udZЬenika za srednje skole, 1985.
Zbroj svih imena koja se pojavljuju
Zenska imena
2565 (100%)
8 (0,3%)
2519 (100%)
8 (0,3%)
',ј
KONJI, ZENE, RATOVI...
19
Dvije od pet spomenutih zena u prvom vremenskom periodu27 Ьile su velike vladarice (koje, usput receno, nisu vladale u tom razdoЬlju ), а tri su Ьile zrtve nasilja. Tri od sest zena spomenutih u drugom razdoЬlju28 Ьile su heroine NOB-e ili aktivistkinje, dok za ostala tri imena nisam uspjela pronaCi reference niti uz pomoc mojih mnogo iskusnijih kolega povjesnicara u konvencionalnoj literaturi (razne enciklopedije, Tko је tko, i sl.). Cime li su zaduzile pisce udzbenika? (Da li su Ьile necije uzorne supruge, samozatajne majke ili »samo zene«?) Niti jedno] od ovih.1tudija nisu potrebni dodatni komentari - zakljucci su ocigledni i govore u prilog hipotezi о mitu sveprozimajuceg patrijarhata. No, navedena istrazivanja ne objasnjavaju uzroke takvoj distriЬuciji muskih/zenskih imena, slika i uloga. Pored argumenata koje iznosi prikazana kritika »nevidljivosti« zena u povijesti, treba pokusati ukazati i na moguce posebnosti jugoslavenske situacije. U zemlji koja rado istice da је na stijegu njezine socijalisticke revolucije na casnom mjestu ispisana borba za ravnopravnost zena, koja se diCi neoЬicno brojnim sudjelovanjem zena u narodnooslobodilackom ratu i revoluciji29, povijesna »nevidljivost« zena mogla Ьi se pripisati praksi koju Eric Hobsbawm, britanski marksisticki povjesnicar, oznacava kao izum tradicije (invention of tradition )30. Naime, poduzimaju se znatni napori kako na razini ideologije, tako i na razini suvremene (povijesne) znanosti, da se dokaze kako su zene oduvijek Ьile gotovo integrirane u revolucionarnoj (socijalistickoj, komunistickoj) tradiciji. Neprestanim ponavljanjem, sto је prema Hobsbawmu jedan od najprisutnijih nacina izuma tradicije, rasprostranjuje se uvjerenje kako zene nisu Ьile suocene ni s kakvim preprekama (ili tek povremeno sa sasvim neznatnima) prilikom integriranja u revolucionarne procese (sindikate, partije, politicke akcije, NOB, itd.) koji su se odvijali od sredine 19. stoljeca. ParafrazirajuCi Hobsbawma, takav је postupak moguce podvesti pod prevladavajuCi tip izuma tradicije, onaj »kojim se uspostavlja ili simbolizira drustvena kohezija ili pripadnost grupama, stvarnim ili artificijelnim zajednicama«.Зl Kada је postojanje ravnopravnosti u proslosti iznadeno, nije potrebno riskirati pronalazenje dokaza о mogucoj neravnopravnosti. Nije, naravno potrebno isticati kako takva vrsta iznadene tradicije ne potice na znanstveno istrazivanje borbe zena i muskaraca protiv previda, zanemarivanja, diskriminacije i postojanja znatnih prepreka na koje su zene nailazile zeleCi se uspeti na ata revolucije. Kada sami podaci ne dopustaju mnogo uljepsavanja (kao npr. cinjenica da su zene Cinile slijedece postotke Clanstva КРЈ: 1925. -0,8%, 1926. -1,6%, 1935. -1%, 1940. -6%; ili da su u
. i
KONJI, ZENE, RATOVJ... 20
21
KONJI, ZENE, RATOVI
svim jugoslavenskim sindikatima u meduratnom razdoЬlju cak 5% clanstva Ьile zene; da su dvije zene postale clanice Centralnog komiteta КРЈ tek 1940. godine, itd. - da citiram samo neke od mnogih mogucih primjera)32- ~ni se nikada ne podvrgavaju ozЬiljnom preispitivanju. Umjesto toga, ПJih se svodi na »devijacije«, licne nedosljednosti, »prezitke nenarodnih rezima« ...зз Patrijarhalno-autoritami kompleks citave kulture (ciji је dio i politicka kultura) ostaje neupitan. »Otkrice« zena i »zenskih masa« kao djelatnog cimbenika povijesnih procesa, uz zahtjev za takvom reinterpretacijom svih dominantnih drustvenih i kulturnih institucija koja се uzimati u obzir rod kao analiticku ka~eg~ri~u, dio jev strat~gije s~vreme~ih (neo )feministickih pokreta koji se JaVlJaJU na drustvenoJ sсеш do kraJa 1960-ih godina. Моја је hipoteza da ~~ p~nj~. koja se о~~аса »zenama u povijesti«, kao i napor da se utemelJ~ hts:orчa ze~e, bttl u kauzalnom odnosu s naCinom na koji se postavlJa »zensko pttanje«. v· ~vak~n dos~av vremena posto sam napisala podulju studiju о AntifaSIStic~?J front~ ze~a Hrvatsk: (1941-1945)34, za ciju sam izradu pregle~ala cttav arhi~ski fond AFZ-a od 22.675 dokumenata, kao i postojecu llteraturu, uspjela sam nabaviti tekst о istoj temi koji је tiskan u jednom am~rickom politoloskom casopis~.зs VeCina zakljucaka do kojih је autoпca tog teksta, Barbara Jancar, dosla, iako se temelje samo na odabranim dokumentima (usp. Ьiljesku 34), sukladni su mojim zakljuccima. ~о to zna~i da su americke kolegice pretekle nase analiticke studije о z~na~a u Je?no~ od ~aj~aZnijih razdoЬlja suvremene jugoslavenske povчesti. Takvth Ь1 se primJera za potkrepu moje hipotez~ о meduzavisnosti na~ina. na koji se postavlja »zensko pitanje« i percepcije uloge zena u.po~чesti moglo nabrojati vise. RazmatrajuCi tipicne stavove о zenskom ~~~~ПЈU ~ d.rust:enom .legitimacijom, Vjeran Katunaric na prvom mjestu IS!Ice lazш . uш~erza1Iza~1..З6 Prema njegovoj interpretaciji reduciranje »Z~~skog pttanJa« n~ »ljudska odnosno drustvena pitanja« ukazuje na tezПJu za »trenutacшm izjednacavanjem ljudi u svrhu izbjegavanja aktivnog suprotstavljanja nosiocima dominacije«.37 . D.a~ako, u..neposrednoj Ьlizini pozicije moCi nalaze se prostrani pasnJaCI I~e~logiJe. TemeJjna postavka svakog znanstvenog poduhvata, Qui bene dlStmguit bene docet, zasjenjena је ideoloskom mrljom - autonomija subjekta istrazivanja cesto se pokazuje kao potencijalna opasnost od ~utonomnog yolitickog subjekta. Pokusaj koncentriranja istraZivanja n~.zene k~o drust:enu grupu sui generis, teznja da se reinterpretira citav svчet drustvenog 1skustva, kako proslog tako i sadasnjeg, iz perspektive
koja nece iskljucivati zene, automatski је pod sumnjom da (nekriticki) prihvaca ideolosku poziciju feminizma (а ona nije nedvosmisleno odredena u vladajucem politickom/ideoloskom diskursu). Animozitet spram feminizmu kao iskljucivo »burzoaskom« fenomenu ima svoju prethistoriju u jugoslavenskom revolucionarnom pokretu. Bila sam iznenadena otkricem da је u nerazvijenoj, siromasnoj i autoritamoj drzavi kakva је Ьila predratna jugoslavenska kraljevina, dolazilo do znatnih preklapanja zahtjeva dobro artikuliranog i ne tako ekskluzivnog38 burzoaskog feministickog pokreta sa zahtjevima tzv. proleterskog zenskog pokreta39, uzmu 1i se u obzir nedvosmislena klasna razgranicenja koja su se odvijala. Rijecju, moja је analiza nevelikog korpusa historiografske literature о tom predmetu ukazala na ci~j~nicu da su d.o sa~~ povjesnicari zapocinjali istraZivanja kako Ьi potvrdil1 (а ne kako Ь1 stavi11 u pitanje) ideoloske zasade totalnog osporavanja feminizma koje su funkcionirale u razlicitim povijesnim uvjetima. 40 Novija jugoslavenska istrazivanja utemeljena na kritickim polazistima zenskih studija, kao i prvi pokusaji istraZivanja historije zena i zenskih pokreta u Jugoslaviji unatoc neizvjesnoj (institucionalnoj) buducnosti otvaraju nove perspektive. VeCina poticaja i argumenata kojima sam zeljela ukazati na neophodnost osvjestavanja potrebe historije zena i u nasim uvjetima, temelji se na mojim istraZivanjima zenskih pokreta i organiziranog djelovanja zena u Jugoslaviji. No, bez obzira na ogranicenost vlastitog istraZivackog iskustva, prihvacam upozorenje da se historija zena ne moze svesti na razmatranje iskljucivo ove proЬlematike buduCi da Ьi to impliciralo »da zene zasluzuju paznju povijesne znanosfi jedino u onim situacijama kad djeluju poput muskaraca, pojavljujuCi se u politickom zivotu«. 41 Pregrst veoma sofisticiranih tema- »novih pitanja« potaknutih razvojem discipline- cekaju da budu otkrivene u jugoslavenskoj historiografiji. Us~ dujem se ustvrditi da vec postoje prazni prostori u koje Ьi se mogla upisati takva ocekivanja. U historiografiji koja је, prema jednoj novijoj analizi, u grcu tra2:enja marksistickih metodoloskih oruda koja се nadomjestiti zaklinjanje na marksisticku filoiofiju povijesti42, uocavanje i izucav~ nje meduodnosa roda i klase mogao Ьi Ьiti plodonosan prvi korak. HIstoriji radnickog pokreta u nas se posvecuje znatna pa2:nja i institucionalna podrska (svaka SR ima svoj institut za historiju radnickog pokreta). No, te institucije (sto nije samo jugoslavenska posebnost) ogranic~ vaju svoje istraZivacke interese na »politicku analizu koja naglasak stavlJa
t 22
KONJI, ZENE, RATOVI ...
KONJI, ZENE, RATOVI
na rad i
ЬоrЬи
(veoma
иsko
definirane ), dok
zapostavljajи
ostala vazna
podrиcja iskиstva«.43
Tesko је predvidjeti hoce li se и dogledno vrijeme stvoriti иvjeti da potreba иtemeljenja takve povijesne znanosti, koja се Ьiti kadra integrirati mnoge dimenzije i perspektive, medи kojima i perspektivu zena, postane stvarnost. Bilo Ьi to vrijedno pokиsaja, vec i zbog toga sto је nepoЬitna Cinjenica da zene и jиgoslavenskom drustvu Cine (nesto vеси) polovicи stanovnistva, а i zbog toga sto sи odиvijek brojem premasivale konje.
BILJESKE
2
З
4
5 б
7 8 9 10 11 12
13 14 15 1б
17 18 19
Zapisnik od 19. maja 1925. (Konstituirajuca glavna skupstina drustva >>Zenski pokret<< u Zagrebu), Arhiv Instituta za historiju radnickog pokreta Hrvatske (AIHRPН), IV/З5З7. А Heritage of Her Own: Toward а New Social Histoтy of American Women, ur. Nancy F. Cott i Elizabeth Н. Pleck, Simon and Schuster, New York, 1979, str. 14-15. >>Karakteristican је pristup nove historije zena da proteze na proslost pitanja i osnovne uvide koji proizlaze iz vlastite pozicije u okviru suvremenog zenskog pokreta. LiЬeralne, marksisticke i radikalne feministkinje i feministi postavljaju pitanja koja poticu povij~na istrazivanja.« Gisela Bock, »Historische Frauenforschung: Fragestellungen und Perspektiven«, u: Frauen suchen ihre Geschichte, ur. Karen Hau~n, Verlag С. Н. Beck, Miinchen, 198З, str. 52-5З (i Ьi ljeska 25). Borba za priznavanje status~ povijesnosti tako heterogenoj drustvenoj grupi kao sto su zene (pri Cijem definiranju genus proximus predstavlja »prirodna« kategorija spola) usporediva је s istom borbom tzv. »prirodnih naroda« (Natюvolker) koje је evropocentricno poimanje povijesti do nedavno rangiralo kao pretpovijesna drustva. Gerda Lerner, »Placing Women in History: А 1975 Perspective«, u: LiЬerating Women's Histoтy, ur. Berenice А. Caroll, University Of Illinois Press, Chicago-London, 197б, str. Зб5. Gerda Lerner, The Majority Finds lts Past, Oxford University Press, Oxford, 1979, str. 171. Karen Hausen, »Einleitung«, u: Frauen suchen ihre Geschichte, nav. dj., str. 7. »Editor's Introduction«, u: Sex and Class in Women's Histoтy, ur. Judith L. Newton, Mary Р. Ryan and Judith R. Walkowitz, Routledge and Kegan Paul, London, 198З, str. б. Nav. dj., str. б. Nav. dj. Navedeni primjeri odnose se na istrazivanja viktorijanske ere u Velikoj Britaniji i SAD. Cott-Pleck, nav. dj., str. 9. Usp.: Susan Mosher Stuard, »The Annales School and Feminist History: Opening Dialogue with the American Stepchild«, Signs, Chicago, Vol. 7, 1981, No. 1, str. 135-14З; Natalie Zemon Davis, >>'Women's History' in Transition: The European Case«, Feminist Studies, 197б, SpringSummer, No. З, str. 8З-10З. Gerda Lerner, LiЬerating Women's Histoтy, nav. dj:, str. Зб5. Sex and Class in Women's Histoтy, nav. dj., str. 1. Gisela Bock, nav. dj., str. З4. Gayle Ruvbln, »Trgovina zenama: beleske о 'politickoj ekonomiji' polnosti«, u: Antropologija iene, ur. Zarana Papic i Lydia Sklevicky, Prosveta, Beograd, 1984, str. 9З. Natalie Zemon Davis, nav. dj., str. 90. Gerda Lerner, LiЬerating Women's Histoтy, nav. dj., str. Зб5. Gerda Lerner, The Majority Finds Its Past, nav. dj., str. 180.
23
u toku skolske godine 1984/85. odrzan је u okviru sekcije »Zena i drustvo« Socioloskog drus~a Hrvatske seminar na postdiplomskoj razini posvecen proЬlematici historija zena u JugoslaviJI.
20
21 Usp. Antropologija iene, nav. dj. 22 Veoma је instruktivna analiza zenske subkulture u prosirenoj patrijarhalnoj obltelji (zadruzi) u: Dunja Rihtman-Augustin, Struktиra tradicijskog miSljenja, Skolska knjiga, Zagreb, 1984, str. 1б9-172.
2З Rajka Polic, »Povijesni sukob mitova о zenskoj emancipaciji«, iena, Zagreb, 198б. Ovaj је rad u svojoj prvoj verziji izlozen na seminaru u sekciji >>Zena i drustvo« (vidi Ьiljesku 20). 24
Vise detaljiziranih tabela i pregleda prikazanih u tekstu Rajke Polic sazela sam u navedenim
tabelama (br. 1 i 2). U svom radu R. Polic suceljava prezentaciju/interpretaciju razlicitih povijesnih razdoЬ!ja s puЬliciranim i nepuЬ!iciranim arhivskim izvorima cime dokumentira znacaj i domete participacije zena u njima i razotkriva citavu metodologiju autora udzbenika kao neopravdano pristranu. 2б Andrea Feldman, >>lstrзZivanje udzbenika povijesti za srednje skole«, Zagreb- Beograd, ne-
25
objavljeni rukopis, 1985. А. Feldman ukazuje na cinjenicu da udzbenici triju repuЬ!ika (Hrvatske, SrЬije i Slovenije) i dviju autonomnih pokrajina (Vojvodine i Kosova) ne spominju niti jedno zensko ime. 28 U ovom slucaju udzbenici dviju repuЬ!ika (Srblje i Crne Gore) i jedne autonomne pokrajine (Kosova) ne spominju niti jedno zensko ime. 29 Prema sluzbenim aproksimacijama, participacija zena u NOB-i procjenjuje se na dva miliona, dok su zene u borbenim formacijama saCinjavale З4% od svih boraca. Usp. Lydia Sklevicky, »Organizirana djelatnost zena Hrvatske za vrijeme Narodnooslobodilacke borbe 1941-1945«, Povijesni prilozi, Zagreb, 1984, З(1), str. 97. 30 The Invention of Tradition, ur. Eric Hobsbawm and Terence Ranger, Cambridge University Press, Cambridge, 1985, str. 1-14 i 2б3-2б4.
27
31 Nav. dj., str. 9. 32 Usp. Lydia Sklevicky, »Karakteristike organiziranog djelovanja zena u Jugoslaviji u raz~oЬlju do Drugog svjetskog rata«, Poija, Novi Sad, ХХХ, 1984, 1. dio, br. ЗО8, str. 415-417; 2. dю, br. З09, str. 454-45б. Takoder su zanemareni proЬ!emi i specificna ocitovanja roda kao antagonistickog elementa u zivotu radnicke klase. Usp. Sex and Class in Women's Histoтy, nav. dj., str. З. З4 iena i moc: povijesna geneza jednog interesa, Zagreb, 1984., neobjavljena magistarska radnja. Jedini relevantni izvorni materijali о AFZ do sada objavljeni skupljeni su u dva veoma korisna toma izabranih dokumenata: iene Hrvatske и narodnooslobodilackoj borhi, I. i П. dio, Zagreb,
ЗЗ
35
1955. Barbara Jancar, »Women in the Yugoslav Natioшil LiЬeration Movement: An Overview~<, Studies in Comparative Communism, Los Angeles, vol. XIV, 1981, 28З, str. 14З-1б4. Autoп~~ те је obavijestila da је jedna od studija koju citira u svom radu (nav. dj., str. 143-144, biiJ. 1) prezentirana u SAD vec 1977. kao referat na Berkshire Conference on the History of Women.
Зб Vjeran Katunaric, ienski eros i civilizacija smrti, Naprijed, Zagreb, 1984, str. 2ЗS-242. З7
Nav. dj., str.
2З9.
З8 Prema podacima medunarodnog udruzenja International Council of Women, u meduratnom razdoЬlju su s njime povezana udruzenja u Jugoslaviji pripadala istoj kate~oriji (prema broju individualnih clanica) kao i Svicarska, Novi Zeland, Danska, Australija i Svedska (ЗО.ООО do
50.000 clanica). Usp. Edith F. Hurwitz, »The International Sisterhood«, u: Becom~ng_ Vzsihle. Women in European Histoтy, ur. Renata Bridenthal and Claudia Koonz, Houghton M1fЉn Com-
pany, Boston, 1977, str. ЗЗ9. Termin >>proleterski zenski pokret« pojavljuje se kao terminus technicus u n~s~j h~storiogr~fsk~j literaturi, no Cinjenice ukazuju na to da Ьi Ьilo pravilnije govoriti о tzv. aћ!Iraшm orgaшzacl jama nego li о pokretu sa svim potrebnim prerogativima. 40 Detaljna kritika izvora provedena је u: Lydia Sklevicky, Poija, Novi Sad br. 309, str. 445-44б.
39
41
Cott-Pleck, nav. dj., str. 13.
24
KONJI, ZENE, RATOVI
2
42 Smiljana Durovic, »Osnovni tokovi razvoja istorije 20. veka u Jugoslaviji: Teza za istoriju istoriografije<<, neobjavljeni referat, Beograd, 1985. 43 Anna Davin, »Feminism and Labour History«, u: People's History and Socialist Theory, ur. Raphael Samuel, Routledge and Kegan Paul, London, 1981, str. 177.
Antifasisticka fronta zena: Kulturnom mijenom do zene ''novog tipa···
Emancipacija od stega patrijarhalne kиlture nadaje se kao jedan od osnovnih ciljeva kиlturne mijene koja se pocela odvijati tijekom NOB-e. Ona је s obzirom na specificnи osиjecenost zena и okvirima takve kиl ture predstavljala i jedan od neprijepornih zadataka Antifasisticke fronte zena Hrvatske. No, na osnovi rekonstrиkcije njezinog organizacijskog иstrojstva mogиce је izvesti hipotezи kako AFZ tijekom ratnog razdoЬlja svog postojanjal ne osigurava mjesto nиzno za djelatnи artikиlacijи i ostvarenje kиlturne emancipacije zena. Neophodno је, naime, govoriti о dvije osnovne skиpine zadataka koje је ova organizacija imala ostvariti и tom periodи. То sи:
1) Zadaci AFZ-a и kontekstи citavog narodnooslobodilackog pokreta, kao sto sи pomoc vojsci (osiguravanjel? njezine materijalne baze akcijama skиpljanja hrane, materijalnih sredstava, dobrovoljnim radovima i sl.), te organizacija pozadine (osiguravanjem normalnog odvijanja zivota na oslobodenim podrиcjima, provodenjem svih mjera socijalne politike - zbrinjavanjem djece, ranjenika, nemocnih i dr.). 11) Zadaci s obzirom na specifican polozaj, odnosno interes vlastitog clanstva, mogи se grupirati kao: 1. politicka emancipacija zena; 2. kиlturna emancipacija; З. integracija na ravnopravnim osnovama и NOB-i i borЬi za novo drиstvo i njegovu konsolidacijи. Zadaci iz ove skиpine и medиsobnoj sи kaиzalnoj vezi. Politicka emancipacija zena kao cin politicke volje ozakonjena је и Deklaraciji о osnovnim pravima naroda i gradana Demokratske Hrvatske donesenoj
l
1
1
1
26
KONJI, ZENE, RATOVI KULTURNOM MIJENOM DO ZENE "NOVOG TIPA"
n~ Trecem zasj_edanju Z~VNOH-a sviЬnja 1944, а isticana је i primjeПJ1Va?a ~ао aktiv~o 1paSivno pravo glasa pri izborima za organe narodne vlast1 v~c od prv_1~ dana NOP-a. Uz politicku edukaciju zena, odnosno
e?u~aC1JU za p~1It1~u, _politicka emancipacija podrazumijevala је shvaca-
ПJe zena kao SVJesшh 1samostalnih politickih subjekata, а osoblto se isticalo odgajanje zena za neautoritarnu, demokratsku politiku. Kultur~va e~ancipa~ija znaCila је poduhvat osposoЬljavanja zena za puno koпsteПJe tekovшe politicke emancipacije. Naglasava se nuznost obraz~vanja zena: kulturno »uzdizanje« putem predavanja »iz raznih oЬiasti nau~~« _(z~:~vstvenih, higijenskih, historijskih, itd.), formiranje kurseva (»v1s1h 1 ПIZ1h«) za osposoЬljavanje aktivistkinja cak i na neoslo~ode~im ~erit~rijama i u okupiranim gradovima, Citanje i suradivanje u z~~sk1m 1Istov1m~. Ovamo Ьih svrstala i direktivu postavljenu u OkruzПIC1 СК КРН vec koncem 1941, koja naglasava kako valja »voditi borbu z~ ravnopravnost zena i muskaraca ( ... )«. Iako tako eksplicitnu formulaC1JU n~ nalazimo isuvise cesto u odnosu na to koliko se nastoji na drugim zadac1ma, ona uk~uje na cinjenicu da је postojala svijest о tome da је ?dn_os med~ spol~:1~~ takoder drustveni odnos sui generis, te da njegova 1ZШJena m~z_e usli]ed1ti tek nakon zadovoljenja niza preduvjeta koje tre~a on:oguc11I k~ltu~na emancipacija. No~ iz brojnih dokumenata vidljivo Је da cesto u svчest1 rukovodilaca i nosilaca tih zadataka nije dolazilo do razgra~ica:~nja politicke emancipacije kao akta politicke volje i kulturne е~~n~1р~сче ~~о procesa. Svaki od tih zadataka, naime, podlozan је razllCltvoJ __dп~a~1c~, о сети se nije vodilo racuna (pitanje је koliko је to u tadasnJim UVJet1ma uopce i Ьilo moguce ), а sto је Ьitno za sam ishod postavlje~i?v ciljeva. S~va~anje kulturne emancipacije kao vrste epifenomena po1It1cke, dovodilo Је do guЬljenja jasnoce perspektive, sto se oCitovalo i u realizaciji treceg zadatka - integraciji zena u narodnu vlast na ~avnop~a~nim osnovama. Та grupa zadataka predvidala је aktivno sudJe~ovanJe zena u narodnoj vlasti, uevrsCivanje vlasti koje znaCi obranu tekov1~a N
27
Zelimo li pratiti AFZ kao Cimbenik kulturne mijene, valja uvaziti Cinjenicu da on, iako је nedvojbeno Ьiо dijelom sirokog antifasistickog i narodnooslobodilackog pokreta, u jednom periodu pokazuje izrazitije odlike samostalne organizacije, а u drugom izrazeniju subordinaciju ostalim organiziranim vidovima pokreta. Stoga mi se Cini opravdanim da u analiticke svrhe uvedem i primijenim kategoriju dobrovoljnog udruzenja.2 Prednost ove kategorije, kako је definira Michael Banton odredujuCi antropoloske aspekte dobrovoljnih udruzenja, jest cinjenica sto је njihovo proucavanje dio proucavanja drustvene promjene. Pored toga, оп naglasava vaznost dobrovoljnih udruzenja u situacijama kada ona predstavljaju »sredstvo organiziranja ljudi pri ostvarivanju novih ciljeva«, te »Otkrivaju kulturne vrednote i ciljeve koje sami sudionici nisu u stanju formulirati«.з Daljnja karakteristika dobrovoljnih udruzenja је »formuliranje novih uloga i odnosa«, te njihove adaptivne i integrativne funkcije.4 Socioloski aspekti dobrovoljnih udruzenja ukazuju na to da ih је moguce pojmiti i kao »instrumentalne asocijacije« koje politologija naziva interesnim grupama.5 Dobrovoljna udruzenja Ciji su ciljevi i programi orijentirani na postupno usavrsavanje postojeceg poretka razlikuju se od onih koja imaju radikalne i ideoloske ciljeve i programe ciji »clanovi unose relativno visok stupanj afektivnosti u svoje ucesce, а organizacijska struktura је u vecoj mjeri neformalna i fluidna. Те, u manjoj mjeri institucionalizirane organizacije, moguce је nazvati udruzenjima nalik na drustvene pokrete«.б Uvodenje kategorije dobrovoljnog udruzenja Cini mi se opravdanim upravo imajuCi u vidu slijedece navedene elemente: - povezanost s drustvenom promjenom; - znacajna uloga dobrovoljnih udtuzenja u stvaranju novih uloga i odnosa; - funkcija adaptacije i integracije; - mogucnost njihovog shvacanja kao interesnih grupa i institucionalna Ьliskost s drustvenim pokretima. Specificni predznak drustvene i kulturne mijene је u slucaju analize AFZ-a upravljen ka redefiniciji polozaja zena- kao grupe- koje stoje na marginama onog ustrojstva kulture koje је Claude Levi-Strau~s nazvao zamisljenim poretkom (ordre сощ;и).7 Prilikom analize AFZ-a dobrovoljnog udruzenja i jednog od stvarnih mehanizama bez kojega Ьi iniciranje procesa kulturne mijene Ьilo nezamislivo - valja spomenuti Radcliffe-Brownovu definiciju drustvenih vrednota. U kontekstu njegove teorije, poznate pod nazivom »drustvena struktura kao teorija kultu-
1
28
KONJI, ZENE, RATOVI
KULTURNOM MIJENOM DO ZENE "NOVOG TIPA"
re«, drustvene vrednote i njima odgovarajuCi interesi odrednice su drustvenih odnosa i time i drustvene strukture. 8 Slijedimo li ovaj izvod, mozemo postaviti hipotezu da се u slucaju nase analize drustvene vrednote nuzne za proces oslobodenja i moЬilizaciju zena Ьiti formulirane kao antitradicionalisticke, antipatrijarhalne - rijecju emancipatorske. Njima odgovarajuCi interes је realizacija oslobodenja zemlje i socijalisticke revolucije. Projekt socijalisticke revolucije tezi sto egalitarnijoj drustvenoj strukturi u kojoj Ьi na vertikalnom planu doslo do ukidanja klasnih antagonizama, а na horizontalnoj ravni svih vidova diskriminacije. No, »susret tradicija ujedno је i konflikt tradicija«, kako pise Edward Shils u djelu Tradicija.9 Stoga cu nastojati pokazati kako se manifestirala uloga AFZ-a kao »legitimnog mjesta za afirmaciju i izrazavanje vrednota« 10 - u ovom slucaju emancipatorske (antitradicionalisticke, socijalisticke tradicije) - naspram postojecih patrijarhalnih zasada. 11 Naposljetku cu pokusati odrediti karakter odnosno obrazac kulturne promjene Cije dimenzije pratim. Emancipatorski kompleks drustvenih vrednota analizirat cu ovim slijedom: I. Odredenje i putevi ostvarenja ravnopravnosti zena П. Suocenje s drustvenom diskriminacijom zena III. Tradicijske vrednote u novom kontekstu IV. SudЬina institucije porodice V. Utopiji ususret- »zena novog tipa«
1. ODREDENJE 1 PUTEVI OSТVARENJA RAVNOPRAVNOSTI ZENA
;;lako doseg pojma ravnopravnosti niti u jednoj prilici nije eksplicitno odreden, ono sto se njime misli u implikacijama sadrzanim u analiziranim dokumentima odnosi se na jednaka prava i mogucnosti sudjelovanja u NOP-u i organima narodne vlasti bez obzira na spol. Zanimljivo је da se na ravnopravnost ne gleda kao na prvenstveno motivacijsku vrednotu: ona је rezultat, а ne pokretac sudjelovanja zena. ~~kav svtav izrazava vec referat Mitre Mitrovic na Osnivackoj konferenCIJI AFZ-a Jugoslavije u Bosanskom Petrovcu prosinca 1943. godine: Mi nismo u ovu borbu uiШ sa kakvim zahtjevima za ravnopravnost. Nije tome, u tome trenutku Ьilo mjesta, niti је to Ьilo najvaznije, niti su se preko toga mogle po~re~ut~ zеш~ u ~olikom broju. А ravnopravnost је tu, brze nego sto s~, dalo ocekrvatr. Dosla Је, stekla se kako se jedino i moze steCi, kroz zajedшcku borbu s narodom, za zajednicku slobodu.12
.!'
( ,'.
... .....
.l..il. .~
29
No, »parole о ravnopravnosti« kao motivacijska vrednota imaju vaznu ulogu tek prilikom moЬilizacije zena za sudjelovanje u NOO-ima. Izbore za Clanove NOO-a valja koristiti za propagiranje ravnopravnosti zena 13 i same narodne vlasti kao njenog garanta.14 Ideja ravnopravnosti ima i neprikosnoveno mjesto u sirem revolucionarnom/emancipatorskom kompleksu drustvenih vrednota. U navedenom referatu, Mitra Mitrovic istice kako »na nasoj strani« nema neprijatelja ravnopravnosti zena, osim ponekog pojedinca koji se tako postavlja zbog neshvacanja potrebe ucesca zena u svim oЬlicima borbe. Stovise, ona radikalizira svoj stav rijecima da su se neprijatelji ravnopravnosti zena potpuno izjednacili s neprijateljima naroda.l5 Prevladavajuce је misljenje da pojave »neshvacanja« treba suzЬijati uvjeravanjem о pravima zena i о koristi koju ona donose citavom pokretu.lб No, i pored toga, oCito da је u samoj praksi Ьilo dovoljno primjera »zapostavljanja« pitanja ravnopravnosti, te је indikativan stav Milovana Dilasa: Samim parolama о ravnopravnosti zena, ра cak ni samim ozakonjenjem ravnopravnosti, jos se ne postize ravnopravnost, а jos manje uvlacenje zena u privredni i politicki, uopce drustveni zivot. (... ) Zene su dio naroda, polovina ako ne i vise naroda. Njihova ravnopravnost је ustvari podjela sudЬine sa citavim narodom. (... ) Kako priCi pitanju ravnopravnosti? Na taj nacin sto се se zene aktivizirati da ucestvuju u opcenarodnom zivotu, u narodnoj vlasti, ne kao predstavnici iena nego kao najbolja djeca naroda. (podv. М. D.).17 Ovaj Dilasov stav pati od cirkularnosti dokaza - ako su zene u praksi neravnopravne, kako се se, u slucaju kada nisu dovoljne niti parole, niti samo ozakonjenje ravnopravnosti, aktivizirati u opcenarodnom zivotu na ravnopravnim osnovama? Sudjelovanje u javnom/politickom zivotu, u onom segmentu kulture koji politicka z~anost naziva politicka kultura, 18 zahtijeva zaseban proces socijalizacije.19 U slucaju nuznosti proboja zena u politicku sferu, njihova organizacija је najpozvanija da osigura preduvjete za jednu novu socijalizaciju zena, odnosno resocijalizaciju muskaraca. Zene su, sto ne treba posebno dokazivati, oduvijek dijelile sudЬinu s Citavim narodom, no to ne znaCi da su imale jednake mogucnosti utjecaja na donosenje odluka koje su se ticale te sudЬine. Da је doista, prema optimistickim, ali ishitrenim prosudbama Mitre Mitrovic, ravnopravnost (koju ona karakterizira i kao »krvavo stecena prava«)20 dosla neocekivanom brzinom, AFZ ne Ьi imao svoj politicki raison d'etre. No, kao dobrovoljno udruzenje Ciji је zadatak i afirmacija vrednota, djelatnost organizacije zena u borЬi za ostvarenje ravnopravnosti morala se ocitovati u rasponu od propagiranja te vrednote medu samim zenama (razЬijanje »pasivnosti«) do pruzanja pomoCi zenama ko-
30
KULTURNOM MIJENOM DO ZENE "NOVOG TIPA"
KONJI, ZENE, RATOVI
је
rade u NOO-ima, ра sve do borbe protiv »niske politicke svijesti muskaraca«. Obrazovanje zena smatralo se preduvjetom nuznim za ostvarenje ravnopravnosti. AFZ је veliki dio svoje aktivnosti upravio u tom smjeru, te mozemo razlikovati nekoliko razina na kojima se ta zadaca ostvarivala. Elementarna razina obuhvacala је analfabetske tecajeve i орсе obrazovanje na koje se nadovezivalo politicko obrazovanje - kao odgoj za politiku, dok је pisanje za zensku stampu i propagiranje njenog Citanja znacilo poziv na stvaranje novog, aktivistickog identiteta. Analfabetske tecajeve росео је AFZ organizirati jos prije svog »formalnog« utemeljenja (1941. godine) u gotovo svakom oslobodenom selu. Zene su ih vrlo rado posjeCivale unatoc poruzi (»Ьilo је i onih koji su ih ismijavali zbog toga«).21 No, nije samo ( eventualno) ismijavanje koCilo zene u pohadaju tecajeva. Primijeceno је da zenska omladina mnogo neredovitije pohada skole nego muska.22 Velika је zasluga AFZ-a da su nepismene majke pocele uciti uz svoju djecu, а kursevi su se propagirali i npr. plakatima sa slikama s kursa uz parolu: Smrt nepismenosti- prosvjeta је oruzje protiv neprijatelja.23 Stovise, funkcionalni karakter obrazovanja projicira se i u buducnost. Osnovno obrazovanje znacit се povecanje »Stvaralacke moCi zena« u izgradnji zemlje,24 ali su njegove amblcije jos mnogo dalekoseznije. IsticuCi cinjenicu da narodna vlast ispunjava »zivu zelju« zena da ne »OStanu slijepe kraj zdravih oCiju«, u jednom tekstu Zene и borbl Citamo: -~
'
Milka, mala radnica iz Omisa, uskliknula је na zavrsetku obrazovnog kursa: Mislila sam da nije potrebno nista znati о Sekspiru, а sada bih ga Citala svaki dan! Bez povijesti se uopce ne moze, а tek bez matematike!25
А
Kursevi politickog obrazovanja imali su za zadatak upoznati zene s ciljevima NOB-a, znacenjem NOO-a i ravnopravnosti zena, te ih osposoblti za daljnji samostalni rad. Mnogobrojni dokumenti preporucuju obradivanje slijedecih tema: 1. Narodnooslobodilacka borba (ciljevi i karakter). 2. Neprijatelj i narodnooslobodilacka borba. З. Narodnooslobodilacka vlast. а) AVNOJ Ь) ZAVNOH 4. SSSR u danasnjoj oslobodilackoj borbl i zena u SSSR-u. 5. Organizaciono pitanje AFZ-a i zadaci (referat drugarice Spasenije Babovic na Zemaljskoj konferenciji AFZ-a). 6. Zena i fasizam. 26
З1
Preporuka је, nadalje, da se ocjene i karakteristike svih polaznica ро zavrsetku kursa upucuju njihovim rukovodstvima, te da se i dalje pomaze i prati njihov razvoj. Doista, arhivska grada AFZ-a sadrzi veliki broj detaljnih izvjestaja takve vrste, gdje se uz ocjenu uspjeha polaznica daje opis njihova karaktera, sklonosti i sposobnosti za prihvacanje daljnjih odgovornosti. Da su politicki kursevi u izvjesnoj mjeri Ьili i shvaceni kao kanal vertikalne mobllnosti zena u sfere »ozblljne« politike, proizlazi iz dokumenta u kojem se partijskim organizacijama stavlja u zadatak da se iz redova AFZ-a uzimaju drugarice koje се se sistematski odgajati u marksisticko-lenjinistickom duhu.27 Osvrnut cu se posebno na isticanje uloge SSSR-a kao modela i nadahnuca za borbu nasih zena. Sovjetske zene su uzor heroizma, one su »najslavnije zene covjecanstva« (Mitra Mitrovic),28 dok su informacije о sretnom zivotu sovjetskih zena i polozaju zene u SSSR-u odigrale »ogromnu ulogu« u razvoju politicke svijesti nasih zena (Cana Babovic).29 Glasilo Glavnog odbora AFZ-a Hrvatske Zena и borbl donosilo је u svakom ratnom broju tekstove о SSSRu. Poruka tih napisa је da је tako sretne i hrabre zene, koje su sve »ustale kao jedan covjek u obranu svoje domovine«зo, stvorilo sretno - besklasno sovjetsko drustvo. Stoga се prikazivanje zene i majke u SSSR-u posluziti raskrinkavanju klasne pozadine rata i ukazati na nuznost klasne borbe.Зl Prikazivanje ravnopravnog polozaja sovjetske zene imalo је, dakle, i siru ideolosko-propagandnu zadacu, а to је da u funkciji opcenitog propagiranja SSSR-a istakne mnogobrojne prednosti prve zemlje socijalizma, а time i socijalizma kao takvog. »Zenska stampa postaje pomagac i uCitelj u radu«, istice se u prvom zenskom listu koji је росео izlaziti na oslobodenom teritoriju u Hrvatskoj.32 Osnovna zadaca zenske stampe је komunikacija i povezivanje zena. Та se komunikacija na vertikalnom nivou ocituje kao prenosenje direktiva s visih odbora AFZ-a na nize, ;;t о hijerarhijskom sistemu posredovanja informacija i znanja govori slijedeCi citat iz licke Zene и borbl koji upucuje zene kako da se sluze svojim listom: Da Ьi uistinu imale koristi od naseg lista potrebno је da se on dobro prouCi. 'Zenu u borЬi' treba da prouce najprije clanice Kotarskog odbora AFZ, zatim da ga clanice КО koje prisustvuju sastanku OpCinskog odbora proCitaju i objasne odbornicima opCinskog odbora AFZ. Kako na sastanku OpCinskog odbora AFZ dolaze predstavnice Mjesnih odbora, te one imaju zadatak da list obrade sa ostalim clanicama Mjesnog odbora. Nakon sto su list proucili ovi odbori od Kotarskih do mjesnih, nakon sto su se sve aktivistkinje upoznale s direktivama koje daje Antifasistickoj fronti zena njeno rukovodstvo, tek onda se on moze Citati i objasnjavati na sirokim sastancima.ЗЗ о
No, postoji i sistem povratnih informacija; zene »S terena« pisu dopise svom radu, uspjesima i stradanjima. Podjednako tako vazna је i hori-
32
KULTURNOM MIJENOM DO ZENE "NOVOG TIPA"
KONJI, ZENE, RATOVI
zontalna ravan komunikacije. Zene се, CitajuCi svoje listove, spoznati slicnost vlastitih zivota. Zenska stampa u svojim napisima, pored toga, upoznaje Citateljice s radom najvisih organa vlasti (АVNOJ, ZAVNOH), te afirmira nove vrednote: prikazuje sliku nove, aktivne zene, sudionice povijesnih zЬiva nja, radnice koja se laca svakog posla. Dovoljno је samo pogledati naslovne stranice iene и borЬi koja prikazuje zene u demonstracijama, pred mikrofonom za govornicom, s puskom u jednoj i djetetom u drugoj ruci, u koloni, kako sije, za strojem u tvornici, na izgradnji porusene kuce ili ceste ... - prikazane su snazne i ujedinjene. S mnogo nade gleda se i na buducu ulogu zene u oslobodenoj zemlji. Politicko obrazovanje zena posredstvom kurseva i zenske stampe nije Ьilo jedini vid politickog odgoja. On se, na najneposredniji nacin, zЬivao u odborima AFZ-a. Valja imati na umu da је sama cihjenica Clanstva u dobrovoljnom udruzenju vec oЬlik drustvene interakcije.З4 Stoga se velika paznja posveCivala djelovanju i osoЬinama aktivistkinja kao i njihovim medusobnim odnosima. Postoje brojni izvjestaji о »organizacionom stanju« odbora AFZ-a koje nizi odbori salju visim koji se na njih vrlo samo/kriticki osvrcu. BuduCi da nisam naisla na slucaj kada Ьi takve informacije iSle i u suprotnom smjeru, moze se zakljuCiti da је ideja hijerarhije medu odborima AFZ-a Ьila prihvacena kao samorazumljiva. No, veliki је naglasak na izgradnji demokratskih (drugarskih) odnosa u samim odborima, te se kritiziraju pojave autoritarnog ponasanja, koje vodi u konflikt i koCi aktivitet odbora. Tako se, npr. kritizira tajnica Okruznog odbora AFZ-a Nova Gradiska, koja se, iako је najsposobnija, »diktatorski odnosi prema nekim drugarirnma«.зs Кritiziraju se drugarice koje se svadaju, koje su »sposobne ali nece da rade«, ili su »nedisciplinirane« i »neodgovorne«. Osuduje se i medusobno kritiziranje clanica odbora pred ostalim zenama cime »i same krnje svoj autoritet«.зб U takvim slucajevima visi odbori moraju pruziti pomoc nizim, npr.: Treba im se иkazivati na greske i da se licno ne vredaju i da se ne spиste na nivo ЬаЬа [koje] ne gledaju interese organizacije nego svoje licne (... ) а na samom kursи da ih se uCi dobrom ponasanju.37 Medu clanicama nekih odbora prisutan је i latentni klasni konflikt, сети govori ovaj izvjestaj iz delnickog kotara.
о
Interesantno је interesovanje 'visokih gospoda' za nasu organizacijи. Zele da u njoj rade, ali se osjeca i to da zele imati prestiz nad ostalima. Radije rade sa drиgaricama iz 'visih foruma' nego iz nizih. Zbog svega toga sazvan је za З. Х masovni sastanak zena и Delnicama, na kome се Ьiti sve zene. Tamo се se razjasniti svi ti proЬlemi, kao i proЬlem lijevog skretanja, koji postoji и Delnicama kod siromasnijih zena. 38
r--
33
Zadatak AFZ-a u ovom slucaju, kao i u slucaju neadekvatnog ponasanja aktivistkinja, је da odigra ulogu medijatora k~nfl~kata kako Ьi se ostvarila ideja siroke fronte zena. Tu ulogu preuz1maJU u prvom re.du visi odbori koji su garant odrzavanja demokratskog postupka, kao 1 .~ slucajevima koje opisuje referat Jele Bicanic odrzan na 1 konferenC1J1 AFZ-a Hrvatske. Kod nekih nasih odbora se uvela rdava praksa, da se odbori smjenjuju ро volji drugarica39 viseg rukovodioca. Treba paziti da se ne narusava demokratski princip nase organizacije koji omogucava najsirim ~asama. d~ sl?bod~o izaberu rukovodioca svojih organizacija. Visi odbor, all ne poJedшci, moze da izmjeni nizi ako za to ima opravdanih ~azloga, ~ d~ s~ opet ~е naru~i princip demokratskog Ьiranja rukovodstva, Jer su ош Ь1rаш od veceg broJa zena nego nizi. 40 PolazeCi od pretpostavke da se lojalnost nekom pokretu unapreduje posredstvom mreze meduljudskih odnosa izgradene u procesu su~jelova nja,41 zanimljivo је pogledati na koji se naCin gleda na odnos pпvatn~~ i javnog zivota aktivistkinja i potencijalnih clanica. S jedne Strane, V1Sl odbori brinu se za ugled svojih clanica: »Ako cujemo da sto pricaju о nekoj nasoj drugarici, odmah treba to javiti nama а mi cemo doticnu drugaricu pozvat~ ~ upoz~r~ti:« 42 D~k.t~k va praksa podupire demokratske odnose u grup1 Jer ~klJu.cuJ~ s~nzlЬ1lltet za javnu artikulaciju privatnih idiosinkrazija, nalaz1mo 1 pпmJera kada se »organizirane zene« sluze anonimnim denuncijacijama svojim odborima.43 Тај se proЬlem manifestira u prilicno drasticnom oЬliku ~ada treba pomiriti zahtjev da se ukljuci sto veCi broj zena u redove AFZ-a, sa zahtjevima besprijekorne lojalnosti !'1"0P-u: Mjesni .odb~~ o~raca .se kolovoza 1943. Kotarskom odboru AFZ-a SinJa »U vez1 sa SisanJem dJevojaka u Sinju<<: Zene koje se osjecaju krive htjele Ьi na svaki nacin da sve ze.ne Ьиd~ ka~ njene. Odbor A.F.Z.-a ро direktivi koju је doblo od vas sam1h nastoJaO Је da otrgne i organizira one zene koje su isle s okupatorom. Tako danas organizacija A.F.Z.-a ima и svojim redovima zena koje su jednom isle s okupatorima, а vec nekoliko mjeseci rade u organizaciji, ра su bolje i vrednije drugarice skoro i od onih zena koje su okupatora u~ij~k bojkotov~le. (... ) Sma~ tramo potrebnim da vas иpozorimo na ove stvaп, Jer lako moze da se deSI da zlobom pojedinih zena stradaju drugarice koje to ne zasluzuju. 44 Mjesni odbor zakljucuje svoje pismo molЬom za uput~ jer.. smatr~ ?а taj proЬlem stavlja u pitanje rad i opstanak same. organ~~acчe u SшJV~· ProЬlem odredivanja legitimnih granica izmedu pпvatne 1Javne sfere zivota zadatak је koji za sebe mora rijesiti svaka politicka kultura, no u
l
34
KULTURNOM MIJENOM DO ZENE "NOVOG TIPA"
KONJI, ZENE, RATOVI
slисаји. ~~da sev radi о zenama poprima i specificne dimenzije.45 Gene-
maksimalna elasticnost pri privlacenjи zena и pokr~t ~.~иkobljavala se и praksi s mnogobrojnim preprekama. Jedan od naJ?CitlJih razloga tome Ьila је иpravo Cinjenica da nikada nije nedvosmtsleno иtvrden kriterij za pristиpanje AFZ-и te је Ьilo mogиce da se dogadajи konflikti рориt navedenih.
ralna
lшiJa ~Z-a
-
35
iz pisma ирисеnоg Okrиznom odboru AFZ-a za Srednjи Dalmacijи. U njemи
Citamo:
Odnos izmedu A.F.Z.-a i Kotarskog N.O.O. Ьiо је zategnut ovo posljednje vrijeme. Drug Кruno Ivandic clan Kot. N.O.O. nije dozvolio nama pristup u prostoriju NOO te nas је jednom nedrugarski izjurio iz sobe i kaze nam da mi nemamo zasto dolaziti i da се poCi daleko samo da nije u Ьlizini A.F.Za.Sl
11. SUOCENJE S DRUSТVENOM DISKRIMINACIJOM ZENA
~а је Ьilo mog~c~
da se zene pod pritiskom povijesnih zЬivanja bez veclh prepreka иklјисе и NOP, odnosno njegove institиcionalizirane vidove. (N?V, narodna vlast, КР), vjerojatno se nikada niti ne Ьi prislo :ormtranJи za~eb?e ?rganizacije zena. No specificnom polozajи i svijesti zena и kи!t~п s Jaktm patrijarhalnim oЬiljezjima, odgovarao је podjedna~o spectfi~~i ?olozaj i svijest mиskaraca. Dok је prvenstveni cilj AFZa. ~~о da a~tlVlztra zene, Cime је implicirano da је za njihov polozaj spectftcna pastv~юst, ~ ~dnosи na (opet implicirani) aktivni dio popиlacije, zadatak AFZ-a btt се da brani jednako pravo zena na aktivnost. Ako drиst;enи dis~ri~~na~ijи odredimo kao »nejednaki tretman jednakih«,46 ~ad.aca orgaшzaciJe. zena Ьit с~ da se bori podjednako i za afirmacijи td~Je ~avn~pravnost1 medи samtm zenama, kao i da se bori za promjenи S~IJeS.tl ~шs~ar~ca и odnosи na poimanje i tretman zena. Na primjerima dts~;ш~шact~e zena и NOO-ima, vojsci i КР pogledajmo da li је organizaciJa zena tmala osiguran institиcionalni prostor da izvrsi taj zadatak neopho~an za krajnji ishod postizanja egalitarne drиstvene strukture. ' v Као Jedan о~ os~ovnih pиteva za postizanje stvarne ravnopravnosti zena, smat~ano Је ПJiho:o иkljиCivanje i sиdjelovanje и radи organa na~odne vl.asti. D~~иment1 и kojima se kriticki govori о zaprekama na koje z~ne nюlaze ~пlikom иkljиCivanja и NOO, slиze se slijedeCim formиla CIJama: »( ... ) zenama ne dаји raditi jer politika nije za zene«.47 »Mиski ~а svi~ polozajima strasno sektase и pogledи zena ( ... ).«48 »( ... ) neki clan.~~I N. 0 .. 0. bremzajи odlazak zena na sastanke ( ... )«.49 »Odbornici LиCIJI rek~o зе predsjednik seoskog NOO-a, da ona nije potrebna na sas!ankи, зеr mogи oni i bez nje.«so Z~~~ ne Ьir~ји и NOO-e, ne pozivajи ih na sastanke, ili ih dodjeljиjи kom~~IJa~a gdje one ne dolaze do izraZaja ... No, ima slиcajeva gdje takve tenziJe шsи ostale na razini diskriminacije zena kao pojedinaca, odnosno kao grupe »za kоји nije politika«. Zanimljiv је slиcaj za koji doznajemo
U pismи se nadalje istice kako nije Ьilo vidljivih povoda za taj postи pak, te kako sи aktivistkinje mirno izasle i smjestile se и »komesnici« и kojoj је hladno i nema иvjeta za zivot i rad. NaroCito ih pogada cinjenica sto sи grиbo иdaljene iz prostorija NOO-a и koje »svaki иlazi и svako doba«. Nadalje se tиze i na los odnos ostalih clanova NOO-a i na SKOJ, koji im је »Odиzeo jednи drиgaricи«. Тај sи »nezdravi odnos« vec iznijele na sastankи Kotarskog komiteta КР, koji, Cini se iz pisma, nije nista podиzeo.
Ovaj slиcaj sam ро seЬi mozda i ne Ьi Ьiо osoЬito indikativan, da nema odgovora viseg, OЬlasnog odbora AFZ-a za Srednjи Dalmacijи datiranog 12. 12. 1943, koji, mozemo pretpostaviti, izraZava jednи karakteristicnи samozatajnost. Nemojte dozvoliti da dolazi do tako gruЬih sukoba izmedu nase i ostalih organizacija. (.... ) Uskladivsi odnose olaksat cete i seЬi rad i ojacati opCi pokret.52
Odbor AFZ-a је, dakle, taj koji mora pokazati tolerancijи, iako је (sto nije osporeno) Ьiо zrtva netolerancije. Visi odbor ne preporиca ofenzivnije naCine za izvojevanje vlastitih prava и interesи jacanja pokreta. Medиtim, и pojedinim slиcajevima, kao и onom koji navodi Zena и borbl, zajednica (selo) ipak se stavlja na stranи zena kao pojedinaca. Naime, otjerana odbornica Lиcija ne obraca se zenskoj organizaciji da zastiti njena prava (i ospori atak na ravnopravnost иорсе ), vec predlaze selи da smijeni predsjednika NOO-a, sto је selo i иCinilo.sз Da do sada zene и veCini nisи Ьile ravnopravni clanovi NOO-a, iznosi se i na OЬlasnom savjetovanjи AFZ-a za Srednjи Dalmacijи potkraj 1943. godine.54 То se objasnjava »niskom politickom svijescи« mиskara ca (sic!). Odbori AFZ-a se и tim slиcajevima trebajи »baviti NOO« i prиzati pomoc zenama koje и njemи rade. Uz to, Zena gdje nece da ju se slusa treba da se nametne da је se slusa. То се postiCi radom. Кrivica је i па AFZ. (... ) Zene se ne trude da budu ravnopravni clanovi NOO, jos ne osjecaju sadrzaj rijeCi ravnopravnost.SS
';
36
KONJI, ZENE, RATOVI
Кrivnja se ponovno vraca zenama! Najrealisticnijom se Cini ocjena
Anke Berus koja smatra da se zene tretiraju kao »drugorazredni« Clanovi NOO-a i da sudjeluju u narodnoj vlasti samo zato da im se oda priznanje za njihove napore u pomaganju borbe, а da to nije izraz nacelnog stava »potpune politicke ravnopravnosti zene«.Sб Sto је u takvoj situaciji mogao uCiniti AFZ? Iz analize odnosa AFZ-a i narodne vlasti ocito је da AFZ kao organizacija, u odnosu na specificne potrebe svog clanstva, nuzno mora isticati - programatski, borbeno i beskompromisno - interesnu dimenziju. U ovom је slucaju taj interes borba za ravnopravno ukljuCivanje u politicki zivot. Takvo isticanje interesne dimenzije osiguralo bi ono sto sam nazvala institucionalnim prostorom za borbu protiv diskriminacije zena, оdпоsпо za osporavaпje cjeliпe patrijarhalпog modela kulture. Njegovo Ьi ostvareпje Ьilo moguce da је AFZ ustrajao na poziciji »samostalne masovпe politicke organiza.. 57 N "d . ( CIJe«. о 1 еЈа а tamo gdje se oCitavala) i praksa reprezeпtativnog/iпteresnog modela integracije zепа u NOO-e dozivjela је kritiku. Odbornice u NOO-ima пе predstavljaju пiti svoju orgaпizaciju, пiti zene па роsе. То proizlazi iz Ciпjenice da, iako se sporadicпo priznaje postojaпje »specificпih« iпteresa, odnosпo diskrimiпacija zепа, опi nemaju »pokrice« u marksisticko-lenjiпistickoj teoriji revolucije. Ako је zeпsko pitanje podvedeпo pod klasпo pitaпje, moguc је samo јеdап legitimпi subjekt revolucije, а to је Komuпisticka partija kao avaпgarda radпicke klase. Pitaпje uskladivaпja revolucioпarne teorije i prakse u odпosu па zensko pitaпje ima svoju posebпu tezinu. »lspravпo« idejпo postavljanje proЬle ma i strategije njegovog rjesavaпja prelamaju se kroz mпogo пetraпspa reпtпih raziпa. Da, li su claпovi avangardпe partije, kao koпkretna povijesпa Ьiса, formiraпi u okvirima patrijarhalпog socijalizacijskog obrasca, mogli i u svakodnevпom ропаsапјu Ьiti па razini teorijskog programa koji prihvacaju? Slijedi prikaz dokumenata u kojima odbori AFZ-a kritiziraju опо sto se u partijskom zargonu naziva »sektasenje prema zeпa ma«. Ceпtralпi odbor AFZ-a Jugoslavije uoCio је postojaпje »пazadnjac kih« i »Пakaradпih« gledista kod mпogih partijaca kako zene пе mogu sudjelovati s oruzjem u ruci u borЬi, da пе trebaju vrsiti razne funkcije u stabovima, itd. Takva gledista izjedпacavaju se s gledistima pete koloпe ... koj~ ho~e onem~guCiti aktivno sudjelovanie zena u borbl, а tome nasjedaju mnogr nasr drugovr kao npr. u Crnoj Gori. Zene su dokazale da su isto tako sposobne snositi sve teskoce partizanskog ratovanja kao i muskarci. Zato treba ienama omoguCiti puno ucesce и toj borbl, jednako kao i muskarcima.58
KULTURNOM MIJENOM DO ZENE "NOVOG TIPA"
37
Zene su trebale, dakle, dokazati svoju sposobпost, sto su do 1943, kada је taj dokumeпt pisan, i dokazale. Jednakost ljudi nije shvacena kao nesto neupitno. OpCinski odbor AFZ-a Zagreba zalio se na »sektasenje kod primanja zena u Partiju«, gdje niti mnoge aktivne, borbene i odane zene nisu cak ni kandidati. Indikativan је primjer samozatajnosti zena navedeni slucaj zene iz Ostrine koja, unatoc priznatih јој zasluga, kaze kako »Samo zeli da Ьi jednom postala tako Sposobna da moze postati clan Partije«.59 SlijedeCi primjer ukazuje na to da se na svo partijsko clanstvo nisu stavljali jednako ostri kriteriji za prijem u КР. »Neiskustvo« i »nerazumijevanje« pokreta i borbe zena koje pokazuje partijski kadar, te »potcjenjivanje« uloge i borbenosti zena, njihove spremnosti i sposobnosti da se uklljuce u NOP, ocjenjuje se kao >юрса bolest naseg partijskog Clanstva, kada је rijec о zeni.«бO Dodaje se kako drugovi niti ne pokusavaju pokrenuti neku akciju sa zenama jer uvjeravaju sebe i druge da је to neizvedivo buduCi da su »nase zene nepokretne i neborbene naravi, sposobne samo za kuhanje«. Ti isti drugovi, istice se dalje, »slabo ili nikako« poznaju partijske upute, liniju na podrucju rada medu zenama, а mlado partijsko claпstvo »jednostavno ne zпа da Cita«, ра tim teze provodi te upute u zivot. Zakljucuje se kako se clanovi partije i svi komunisti moraju »otresti besmislenih predrasuda u pogledu na zene«. Ne kritiziraju se samo »mnogi nasi partijci« ili »partijski kadar«. Кri tike se upucuju i samoj КР koja shvaca AFZ kao pomocnu organizaciju, i ne pridonosi omasovljenju partijske organizacije iz redova zena, niti ih dovoljno politicki prosvjecuje. Takav stav је doveo do toga da su zene cesto mogli iskoristiti neprijateljski elementi.бl О neadekvatnom tretiranju zena postoji i samokriticka svijest unutar same КР. Upozorava se na »natraZnjacko potcjenjivanje zene i njenih sposobnosti«, Cime se guЬila iz vida ogromna korist ucesca zena u NOBu.62 Isti dokument navodi kako mnogi clanovi КР nisu »dozvoljavali svojim drugaricama organizovanje«. Slicnog· је sadrzaja i izvjestaj Kotarskog komiteta Solina о radu zеnабЗ u kojem se istice kako је »bolna strana naseg pokreta« bas AFZ, cemu је glavni razlog to sto »partijska organizacija nije dovoljno shvatila ulogu zene u NOB-u i nasoj Partiji i sto је od vajkada bagatelisala zene«. А zene su se, prema navodima iz ovog dokumenta, pokazale »izпad svakog ocekivanja« gdje god im se pristupilo. Iz navedenih је dokumenata ocito da i u AFZ-u i КР postoji svijest о diskriminaciji zena i potcjenjivanju njihove organizacije. No, unatoc uocenoj stetnosti/disfunkcionalnosti takve prakse za Citav NOP, kritike ne razraduju konkretne upute i mjere za suzЬijanje diskriminacije. Zahtjevi su upravljeni samo prema zenama- one se moraju dokazati, osposoЬiti ... Naznacit cu prepreke na koje su nailazile zene koje su se zeljele ukljuCiti u oruzanu borbu protiv neprijatelja, kao borci u regularnim jedi-
1
38
KONJI, ZENE, RATOVI
nicam': NOV-a. Slika naoruzane zene nije sasvim bez tradicije na Balkanu. Cest motiv nase (ali i svjetske) narodne knjizevnosti је ratnica koja zamjenjuje oca/Ьrata/mиza u ratu. Zanimljiv је podatak da se u redovima srbljanske vojske za vrijeme Prvog svjetskog rata borilo nekoliko zena vojnika i podoficira - koje su, iako bez gradanskih prava, u vojsci imale ravnopravan tretman. 64 Nosenje oruzja dopusteno је i tzv. virdzinama/ /tobelijama (kod sjevernih Arbanasa i Crnogoraca) - zenama koje se ро vlastitoj zelji, i1i ро zeljama roditelja, zavjetuju na celiЬat i preuzimaju drustvenи ulogu muskaraca.65 Etnolozi koji su proucavali ovu pojavu isticu privremeni (u slucaju zena kao narodnih glavara) i prinudni (u slucaju tobelija, kada se radi uglavnom о ekonomskoj nuzdi) karakter ovih pojava. Ne radi se, dakle, о emancipaciji ili promjeni polozaja zena vec о preuzimanju razlicite drustvene uloge, zajedno s pripadajuCim privilegijama, koje iz toga proisticu. u kolikoj mjeri zene, suocene s fasistickom agresijom i organiziranim otporom partizanskih jedinica, dozivljavaju sliku naoruzane zene-partizanke kao emancipirajucu? Prolaze jedinice, а u njima malo zena. Na sastancima stalno zapitkuju: 'Druze moz~m~ li mi u ~ojsku?' 'Jos ne!' А, Ьile su vec u svim skojevskim i partijskim komitetlma, u sv1m organizacijama, na svim tecajevima. Kolovoz 1942. Dosle u Trnovac, njih oko 700 toga dana: 'Zahtijevamo puske. Ako nema pusaka mi cemo ih same osvojiti!'бб '
Intenzitet motivacije zena da se, usprkos svim vrstama teskoca, иk ljuce u redove partizanskih boraca vidljiv је i iz podataka da su se one, kao borci Prve zenske cete formirane u Trnovcu 25. 8. 1942. (komesar је takoder zena, Naranca Koncar), borile u neravnopravnim uvjetima: u suknjama, tek poneka s puskom, golim rukama napadajuCi tenkove ... 67 Slijedecih mjeseci formirane su jos Druga i Treca zenska ceta, ciji su borci nakon zavrsetka jednomjesecnih kurseva rasporedeni u druge jedinice.68 AFZ kao svoj zadatak na Prvoj konferenciji istice i brigи da se poveca broj zena и vojsci. ImajuCi u vidu otpore, ovaj se zadatak moze smatrati izrazito emancipatorskim. U clanku »Partizanke u borЬi« objavljenom u Udarniku, glasilи udarne brigade 1. operativne zone Hrvatske (1942), Citamo: S~ sumnjom se gledalo i na borbenu vjestinu drugarica. Medutim, sve te sumПJe su ~е danas raspli~ule kao laka ljetna jutarnja magla. ( ... ) U borЬi, koja se razv1la, mlade part1zanke, zajedno sa svojim drugovima partizanima neustrasivo su jurisale na neprijateljsku konjicu, kamione, ра cak i tenkov;. Као da su to divni, stari i iskusni borci, а ne mlade seljanke, koje su tek jucer prvi put primile pusku u ruke ... 69
KULTURNOM MIJENOM DO ZENE "NOVOG TIPA"
39
»Divni, stari i iskusni borci«, а ne »mlade seljanke« (zene). Ovaj citat ukazuje na to da је jos dalek put do ravnopravnosti, do prihvacanja nove zenske uloge kao borca, а ne njegovog pukog supstituta (kao u navedenom etnoloskom materijalu). No, zenama se priznaje da unosenje humanosti u borbu predstavlja novu kvalitetu koja је prerasla u moralnu obavezu i odigrala znacajnu иlogu и jacanju borbenog morala.70 Tako preobrazba jedne tradicijske zenske kvalitete kao sto је briga za nem~c ne, slabe, uloga njegovateljice i zastitnice, u novom kontekstu dobtva emancipatorski potencijal. Ali i kada su se nasle и redovima NOV-a, ne prestaje diskriminacija. One se mogu osjecati »zapostavljene i izolovane« zbog »nepravilnog« odnosa nekih drиgova partizana. То se naroCito odnosi na predrasude prema drugaricama koje rade »ienske i niie poslove«11 (podv. L. S.). Stoga politicki rukovodioci u NOV-u trebaju s tim drugaricama prema Р?~ trebl odrzavati posebne sastanke, а drugove partizane treba »upozoпtl poЫize« na vaznost ulaska zena u NOP. Ali i sam rukovodeCi kadar u vojsci nije bez predrasuda, sto vidimo iz izvjestaja Okruznog odbora AFZ Karlovac о situaciji u Vrginmostu prosinca 1942: Komandir jedne cete rekao је u selu da on ne voli da zene budu u njegovoj ceti i da ako se koja pojavi da је on odmah najuri, ра је to na njih lose djelovalo.72
О sirokoj rasprostranjenosti odbljanja zena, stava zamjetno iracional-
nog u vrijeme najzesceg terora neprijatelja, govori i sjecanje Draginje Metikos,73 koja smatra da је pri stupanju zena u vojsku, а osoblto omladinki, odlucivalo jedino njihovo raspolo~enje, njihov Ьi broj mozda Ьiо jednak broju mиskaraca pod oruzjem.74 ZaleCi zbog »iskonskog shvacanja о zeni kao manje vrijednom ljudskom Ьicu, predodredenom samo na obavljanje takozvanih zenskih poslova« i »primitivnih shvacanja« roditelja djevojaka, sredine i pojedinih rukovodstava borbenih jedinica, D. Metikos opisuje kako su odbornice AFZ-a morale cak odgovarati zene od odlaska u partizane i davati im druga zaduzenja u pozadini, koja nisu Ьila ni laksa, ni manje vazna, ni manje opasna, ali su Ьila slablje vrednovana.75 (podv. L. S.)
VeCina tih poslova Ьili sи tradicijski zenski poslovi: odrzavanje higijene, skupljanje mlijeka i pravljenje sira za bolnicu, tkanje zavoja za ranjenike, pletenje carapa, pиlovera za borce, itd. . .. Dok su zene iz krajeva u kojima је Ьiо jak antifasisticki pokret 1 kOJl su imali kontakte s NOV-om (polu/oslobodena podrиcja) pokazivale veliki interes za pristupanje vojsci, zene iz novooslobodenih krajeva, koje
40
KONJI, ZENE, RATOVI
г . .
.
KULTURNOM MIJENOM DO ZENE "NOVOG TIPA"
41
~'
nisu imale prethodnog kontakta s emancipatorskim idejama, pokazuju otpor prema ideji naoruzane zene. О tome govori izvjestaj Marice Zastavnikovic iz kotara Bjelovar. Nakon mitinga prosinca 1943. na kojemu је govorila zenama Koprivnice,
] '
1-ji::
Zепе sи pitale kako stoji s moralom и паsој vojsci. Опе sada prvi риtа vide zепе borce ра im је to сиdпо i zaпima ih zivot tih пasih zепа boraca. Neprijateljska propagaпda sirila је glasiпe da је skoro svaka druga zепа и partizaпima и drиgom stапји. 76
U istom dokumentu izпeseпo је i zapazanje kako ljudi imaju vrlo Iose misljeпje о zenama borcima i kako ih ne gledaju rado. Neprijatelji naoruzanu zenu nastoje neuvijeno moralno diskvalificirati, pri cemu је naglasak na seksualnom moralu. Svaka druga partizaпka ili је u drugom stanju, ili se pak пasla u vojsci trazeCi »slobodпu ljubav«. 77 Bilo је nemoguce zamisliti пeku drugu motivaciju (ili opciju) za zene kada se nadu same, bez zastitnickih jastrebovih oCiju oЬitelji, u nekom pothvatu pored muskaraca. Odboj~os~ koju prema zeпama suborcima pokazuju pripadnici NOVa drugog Је t1pa. Ona proizlazi iz poimanja ratovanja kao iskljuCivo muske zadace. Naoruzana zena iz navedenih etnografskih primjera је izuzetna, zena van svog mjesta. А s partizankom valja ravпopravno sudjelovati u nastavljanju junacke, ро definiciji, muske tradicije. Na ovo raz~isljanje nadovezuje se proЬlem »ulaska« zene u povijest kao vpovlasteш, takoder ро tradiciji muski topos. Iako se na sastancima AFZ-a i kursevima govori о ranijem potlacenom i bespravnom zivotu ~ena, о povij~sti .koja se odvija bez zena ili na racun eksploatacije zena, 1 о ~OVOJ ~?~IJesti u koj~ zene stupaju rame uz rame s muskarcima govori se Simbolick1m predodzbama u muskom rodu. Mi smo iSle и ЬоrЬи otvoreпo, јипасki, muski, bez spekиlacija i mesetareпja. Anka Berus78 (podv. L. S.) ... i~~mo јеdiпи ~еlји da паs i dalje peljate vi пајЬојi sini od пasega пaroda,
а m1 cemo gledati da gremo ravпo ро vasem putu .. .79 (podv. L. S.)
. :z:ar пе роkаzији svu veliciпи ovog исеsса zепа и borЬi, velike i proste rijeci ~edr:e sta~~ selJ~пke od Andrijevaca, koja, kada је vode па strijeljaпje epski Izrazava Citavu јеdпи ероhи и kоји sи zakoraCile zепе: Poпosim se sto sam stиpila па musku stopu. Mitra Mitrovic80 (podv. L. S.)
Kako objasпiti da u tako visoko politiziraпim organizacijama kao sto ~u КР i N?V, u kojima se inzistira па »izgradivanju svijesti« pripadпika, 1pak dolaz1 do pojave diskrimiпacije zепа? Pretpostavku о klasnoj pozad~~i. te dis.kri~in~cije ~ozemo odmah odbaciti. Stradanju, oskudici, раt ПЈ1 1 smrt1 koju Је nosilo surovo ratno vrijeme, svi su ravnopravno iz-
,,"
lozeni. Brisu se sve razlike, р а tako i one izmedu zena i muskaraca. N а obzoru su samo dvije ostro odijeljene skupine: »mi« i neprijatelji. Vise uvjerljivosti ima pretpostavka da se radi о dubokom i nedostatno reflektiranom sukobu dviju tradicija. Jedna је ona u kojoj su ostro odvojeni djelokruzi aktivпosti i kompetencija spolova (»prirodna« podjela rada), а u drugoj se projekt drustvene promjene - socijalne revolucije (а, s obzirom na konkretne povijesne okolnosti, i sam opstanak clanova zajednice) - zasniva upravo na dokidanju takve podjele. Organizacija zena osnovana је s ciljem da osposobl iene za ozЬiljenje jedne nove tradicije, tradicije njihovog priznatog i ravnopravnog ucesca u svim sferama zivota. Ро svom organizacijskom ustrojstvu i polozaju u sirem organizacijskom okruzju NOP-a, kao oslobodilackog pokreta, i narodne vlasti, kao novog politickog poretka u konstituiranju, AFZ је osposoЬljen samo za izvrsenje prve etape tog puta. Zene su doista Ьile moЬilizirane, dokazale su spremnost i sposobnost da se ukljuce. Za drugu, tegobniju i dugotrajniju etapu, etapu ravnopravne integracije, AFZ је imao nedostatne kompetencije. Da su imali mogucnost djelovanja, odbori AFZ--a u vojsci, ili samostalne partijske celije unutar organizacije zena, zasigurno Ьi uz politicku socijalizaciju zena doprinijele i politickoj resocijalizaciji muskaraca. U slucaju kada se samo pristupanje zena u NOV, NOO-e, ра cak i КР smatralo dovoljnim (а ne samo nuznim) dokazom emancipacije, Ьilo је moguce da prosvjedi protiv diskriminacije zena u njihovim redovima nikada ne prerastu u djelatnu politicku akciju. U prilog toj tvrdпji govore i izvjestaji о tome kako su Ьile sretne »drugarice borci« koje su, prisustvovavsi kursu AFZ--a, mnogo naucile »sto се moCi prenjeti na ostale drugarice u odredu«,81 kao i dosta dugo toleriranje »zenskih« partijskih celija, koje su ocito odigrale korisnu funkciju pri uvlacenju zena u opcepartijski' zivot. Drugim rijeCima, AFZ је kao dobrovoljno udruzenje Ьiо u mogucnosti da izvrsi adaptacijsku funkciju - adaptaciju zena kao grupe bez iskustva djelovanja u donedavno »muskim« sferama politike i vojske. Da је imao mogucnosti dokraja izvrsiti i svoju potencijalnu integrativnu funkciju, izjednacavanje polozaja zena i muskaraca rezultiralo Ьi promaknucem novih, emancipatorskih kvaliteta. Jedna od novih kvaliteta uspjela se afirmirati u vojsci- to је humanost, nova vrednota koja је postala dijelom sireg vrednosnog sustava. Da је to postignuto i prilikom ulaska zena u КР, zene ne Ьi Ьile integrirane samo u funkciji јасапја i ekspanzije pokreta i ideja koje је artikulirala partija, vec Ьi to pridonijelo i duЬljim promjenama na razini individualne svijesti i izgradnji istinski emancipiranih subjekata nove politike.
42
KULTURNOM MIJENOM DO ZENE "NOVOG TIPA"
KONJI, ZENE, RATOVI
111. TRADICIJSKE VREDNOTE U NOVOM KONTEKSTU Postojanje tradicije barem је и istoj mjeri posljedica ogranicenih mogucnosti da је se oslobodi, koliko i posljedica ielje da је se nastavi i odrii.82
Tradicijske zenske uloge vrlo se razliCito vrednuju, od deklarativnog glorificiranja, preko uvaZavanja njihove neophodnosti, ali slaЬijeg vrednovanja od odgovarajucih muskih uloga, ра sve do otvorenog prezira i poruge. Neosporna је njihova korisnost (i potraznja) za funkcioniranje i opstanak zajednice. ProЬlem koji nam se ovdje postavlja је, kako ih u situaciji nagle kulturne promjene kada se tisucljetne podjele naoCigled ruse, kada dolazi do svih vrsta transgresija, integrirati i modificirati u okviru jednog novog, egalitarnosti usmjerenog vrednosnog sustava. Promatrat cu kako se transformiraju ideje о zenskim poslovima, pozrtvovnosti i pijetetu i identifikaciji sa slaЬijima, uloga majke kao njegovateljice i odgojiteljice, te poimanje »zenske casti i postenja« - modela i moralnog uzora. Njima pripadajuce vrednote i u tradicijskom svjetonazoru relativno su visoko vrednovane. Spomenut cu i, u svakodnevnom zivotu trazenu, iako ne eksplicitno osoЬito cijenjenu, vrednotu »ljepote i gizdavosti«, te nove funkcije tradicijskih nacina komunikacije. Tradicijski zenski poslovi oduvijek su, uz pripravljanje hrane i odjece, sadrzavali i mnoge teske fizicke poslove na gospodarstvu. U ratnim uvjetima, kada su mnoge porodice ostale bez muske radne snage, zene se uspjesno prihvacaju svih poslova: pored gospodarskih - oranja, sjetve, sjece drveca, prihvacaju se i poslova obnavljanja porusenih kuca, gradnje cesta ... Као bolnicarke, one ne njeguju samo ranjenike, vec ih i prenose u dugim i pogiЬeljnim marsevima u sigurne zaklone. Као borci podnose sve teskoce iscrpljujuceg partizanskog ratovanja. No, za razliku od obavljanja teskih poslova u normalnim uvjetima, u novim uvjetima zenama se priznaje potrebna snaga i izdrzljivost za njihovo obavljanje. Ne radi se, dakle, о nekom novom dokazivanju, koliko о prekoracenju tradicijom definiranih radnih zadataka. Unatoc brojnim priznanjima, ipak jos nije odumrlo slaЬije vrednovanje zenskog rada, kao perifernog, manje vrijednog (tzv. »zenski« ili »nizi« poslovi). Organizirane u AFZ, z(1ne su osigurale gotovo cjelokupnu opskrbu vojske, kada iza neprijateljske kao i saveznickih vojski stoji Citava razvijena ratna privreda. No, ono sto najdrasticnije ukazuje na potcjenjivanje tog rada је njegovo shvacanje kao »milodarskog«, i sukladno tome, shvacanje organizacije zena kao pomocne organizacije u okviru NOP-a. OsporavajuCi »pomocni« karakter AFZ-a, clan СК КРН Karlo Mrazovic u svom pozdravnom govoru na 1. konferenciji AFZ-a, upravo potvrduje shvacanje zenskih poslova kao pomocnih. On poziva zene da se
43
ne zadovolje samo tim pomocnim poslovima (»krpanjem ~artizana, oranjem i kopanjem nasih polja«), niti da se samo zadovolJe da posta~u borci s puskom u ruci, ili »politicki bor~i .za s~oja prava«:. One ~-rebaJU postati politicki borci tou! court.83 .~~~llCltn~ Је, _dakle, hiJerarhчa: pomocni poslovi, borci s puskom, pol1tiCk1 borc1. ~ 1Stom ~o~oru, к. Mrazovic ukazuje na jednu drugu- zensku- kvalltetu k~Ja ze~amav omo_gucava da postanu rodoljuЬi, barem jednako tako dоЬп kao 1 muskarc1. Drugarice, ako muskarci mogu Ьiti dobri rodoljubl, tim ~ise to ~ogu_ Ьiti zene koie mogu svojim njeinim srcem (podv. L. S.) da ljube svoju djecu, da , Ј ·ь . ds4 ljube svoju bracu, da ljube svoje oceve, da lju е svoje muzeve, svoJ naro . v
•
Pripisane zenske kvalitete, kao sto su pijetet, pozrtvovnost i identifikacija sa slaЬijima, temelj su svih socijalnih funkcija koje zene vrse ~re~o svoje organizacije. То su briga za ranjen_ike, za zbrinja~_anje staraca 1 dJece, organizacija i rad u djecjim domov1ma, ~а na?r?J.1~ samo. neke ~d njih. Тај priznati afektivni potencijal mozevse 1S~oпst~t1_1 ~~ usmJer~van~e u suprotnom pravcu: afektivnost zena moze se 1skoпst1t1 1 za_ usad1van~~ mrznje prema neprijatelju u odgoju ~ socijalizacij~ d~ece. U toJ se _f~n~?1J1 gleda i na socijalizaciju uloge tpaterшstva, kako Је 1stakla Jela В1сашс u referatu na 1. konferenciji AFZ Hrvatske: 'То је nastavak, podizanje materinstva od individualnog na socijal~o', to је ono sto је danas kazala jedna drugarica ovdje, da се svu svoju mrznJu prema fasizmu, svoju borbenost usaditi svome djetetu i stotinama djece. 85
Posredstvom uloge majke i njene tradicijske socijalizacijske uloge, stvaraju se i temelji bratstva i jedinstva. Vi zene uzgajate djecu u ljubavi prema Ьliznjima, prema domovini i ~scu~ajte iz vasih srca mrznju. Neka nestane mrznje Srba i Hrvata, gradana 1 selpka, jer smo svi jednako doprinijeli u ovoj borbl.86
Logika afektivnih veza, isticana na primjeru dijadicke veze majka-dijete, sluzi i kao simbolicka predodzba isticanj~ :ajednic~e ~ud?~ne nas~h naroda, te kao motivacija za solidarnu pomoc zenama 1 dJeC1 1z dru~1h krajeva, а majCinstvo, bremenito stvarnim tesk?c~ma (»: ..~ene ka~ maJke koje vole svoju djecu, koje ih u mukama radaJu 1 odgaJaJU ... , koJe tegle citavog zivota«)87 moze postati i motivacija u borb~ za .novo drustvo. ~а~ majka, zena zadoЬiva i vlastiti identitet preko svoJe dJ:ce. U tok~, а JOS mnogo vise poslije zavrsetka rata, odaje se pocast »maJkama. (p~l1h) boraca«; majka na simbolican naCin posreduje izmedu NOP-a 1 (sша) borca.88 Da su »cast i postenje« najljepsi ures zene, izrazeno је u raznim ocitovanjima »narodne mudrosti« i tradicijskom. no~mativ~om su~tavu ..Jedno od mnogih oCitovanja fasistickog terora b1lo Је usmJ:ren? 1 protlv tog, prema prevladavajucem shvacanju, osnovnog prerogat1va l]udskog dosto-
44
KONJI, ZENE, RATOVI
KULTURNOM MIJENOM DO ZENE "NOVOG TIPA"
j~ns~a zen_a. О to~ ~ero~u vrlo rjeCit9 &ovori i proglas »Zenama SiЬe шka 1 okol1ce!«, kOJ1 1zdaзe odbor AFZ SiЬenika u sviЬnju 1942. godine.
45
iz redova NOV-a ili izbjegavajuCi njezinoj mobllizaciji. Zene се tako shvacenu cast osigurati ako npr. pozivaju muske clanove obltelji iz »UpOrista okupatora«, ako се djevojke napustati momke koji se kriju pred moЬilizacijom. О uspjesima takve kampanje protiv »svabobranstva« i dezerterstva u Sloveniji, koju Slovenska protufasisticka zenska zveza vodi »yomocu zena«, govori se ~ pismu njenog Glavnog odbora upucenom Zeni и ЬоrЫ.96 Rijecju, AFZ poziva zene ne samo da se bore za vlastitu cast, vec i da odlucno brane nacionalnu, patriotsku cast, koja је definirana kao lojalnost NOP-u. lako fizicka ljepota zene u tradicijskom vrednosnom sustavu kotira znatno nize od ljepote »moralnog lika«, ona је dobrodosla kvaliteta u svakodnevnom zivotu. Kada је same zene pretjerano samosvjesno isticu, to moze posluziti kao jedna od osnova diskvalifikacije, sudu/predrasudi о povrsnosti i frivolnosti zene uopce. No ukoliko se pak inzistiranje na vanjstini dogodi u dramaticnim okolnostima, ono zadoblva novu kvalitetu, kao u primjeru koji navodi Mitra Mitrovic. Zelju jedne mlade djevojke iz Kolasina, koju neprijatelji vode na izvrsenje smrtne osude vjesanjem, da se lijepo dotjera, ona istice kao primjer posebnog junastva.
Iznenadio ј~ one koji nis_u vjerovali da fasisticke bande postupaju jednako o~~ut.~o. sa zen_a~~' ~а? 1_sa muskarcima i jos vise da na primjer njemacki fa~tsttc~I raz~OJШCI stl~JU 1 odv?de zene i djevojke iz okupiranih zemalja u NJemack~. u Javne k~c~. ~tvar~Ju. tak_ozvane rasplodne stanice, da talijanski okupatoп 1sto tako stluJu zene 1 dJeVoJke ро nasim selima. Eto tako fasisticki okupat?~i stavljaju ~od noge ono sto је zeni najsvetije: njezinu' cast. Nije uzalud velikt v?da_ Sovjetskog Sa~eza Staljin, na jednom mjestu u svom govoru ~е~ао ovo:. Na~zad ~r~~a os~btto n_ase ~ene osloboditi od stida i rugla kojim th tzvrgavaJu nJemackt tzrodt. Zar tma tceg plemenitijeg i uzvisenijeg od tog zadatka ?'89
Atak na cast _zena. poj~vljuje se ovdje kao motivacija za borbu protiv ~~upat_o~a. О~аЈ za?1~!J1V ~avod St.~ljina ukazuje na koristenje simbolicko?v 1~J~~naca~anJa ti]ela zene s (tiJelom) domovine, koja se cesto meta~oпck1 1ZJ_edn~cav~.s m~jkom_. Silovanje zena neprijatelja staro је vjeroзatno kol1ko 1 poviJest l]udsk1h ratova. Novina u ovom slucaju odnosi se n~ to ~а s~ ze~.e P?.zivaju da brane ono sto »i~ је najsvetije«. Obrana vlastit~. »Cas~1«v?~~ riJeda~ propagandni motiv. Zene se ili samo mogu o~ran~ti, uklJUC1VS1 se aktivno u NOP, ili to mogu uciniti posredstvom utj~~aJa na__mus~e c!an~ve_ obltelji - odgovarajuci ih od pristupanja Ьilo k9JOJ nepпJatelJS~OJ ~то~~с1 »da ne budu cuvari zloCina«.90 U proglasu »Zenama Slavonчe« 1Stlce se kako NOB cuva »cast i postenje nasih zena:<,_91 te ih se poziva da se sklone na oslobodeni teritorij u »sigurnu zastitu k Narodno-oslobodilackoj vojsci.« ?ne k?je to _ne -~h~~caju i »prireduju ugodnost onima koji su poklali ~Oliko_ na~Ih Ob1telj1«,. gazeCi svoj_u. cast vgaze i »SVOjU nacionalnu cast« 1 »SV~Je ljudsko dostoзanstvo«. 9 3 C1lj AFZ-a је da takve zene preodgoji. ~ 1stom doku11_1entu ukazuje se na mogucnost da takve zene »operu ~ug~m, muko~rpшm radom sa sebe ljagu«.94 Mogucnost njilюva iskup~JenJ~ o~ara 1m. se u cilju postizanja sirine organizacije AFZ-a, koja се 1~ рш:шt1 u svoзe redove »kad t~ budu zasluzile«. О tome su postojale d1rekt1ve Cen~raln~g ~dbor~. AF~-a, no za neke sredine one su se pokazale P:~usk1ma,_~er Ј~ u npma Ью »Vrlo mali broj zena« koje nisu »do sada vsluz1le neprчate!Ju (ljubavnice)«, kako se to istice u izvjestaju Okruznog odbora AFZ-a za Gorski kotar Glavnom odboru AFZ-a Hrvatske od sijecnja 1944. 95 Za njih su predvideni pokusni oЬlici aktivnosti ~~о npr. odbori za zidne novine ili dopisnicke sluZЬe, а zene koje се se tчe~om.~remena radeCi u njima pokazati najbolje, Ьit се primljene u or-
Ona је svoju finu djevojacku zelju da se lijepo obuce vezala za svoju smrt koju osjeca kao praznik, jer umire za slobodu.97
Tradicijski naCini komunikacije reguliraju povezivanje i ponasanje Clanova odredene zajednice. U slijedeCim cu primjerima pokazati kako se, bez promjene takvih ustaljenih vidova drustvenosti i ponasanja, ра cak i tradicijskih obrazaca poznatih iz narodne knjizevnosti, mogu prenositi nove poruke i sadrzaji. Za okupljanje i organiziranje seoskih zena koriste se takve tradicijske forme zenskog okupljanja i kolektivnog rada kao sto su sijela, prela i kominjanje.98 U svrhu organiziranja zena u AFZ-u, i njihovog uvlacenja u NOP, uocljivo је posebno pazljivo uvazavanje i takvih oblcaja koji, samim svojim ustrojsrvom, potvrduju i obnavljaju potlaceni polozaj zena. Tako se npr. postuje uloga muskarca (supruga, оса) kao posrednika u odnosu zene sa sirom zajednicom. Kada se govori о »pridoblvanju« udatih zena, »naroCito treba doblti povjerenje muskarca«, а slican је slucaj i s omladinkama koje »upravo gore od zelje za kontaktom s nama«.99 Indikativan је primjer pridoblvanja muslimanskih zena. Kada Је Marija Novosel doblla zadatak da na 1. zemaljsku konferenciju AFZ-a u Bosanskom Petrovcu dovede dvije muslimanske zene, koje се nakon toga pomagati u radu s muslimankama, ona pise u svom izvjestaju:
gaшzaC1JU.
... za put u Petrovac [sam] predoЬila Asniju Pajic. Njenom sam muzu dala garancije, da се ona sa mnom putovati i sa mnom se vratiti, kao i to da се na putu Ьiti postivani njihovi oЬicaji (takoder jelo i stanovanje u muslimanskim kucama)JOO
No, kada se govori о casti, ona nije ogranicena samo na seksualni moral ~oj~~inca~ Poj~vljuj~ se. i -~ire sh:~c~n~ kao »cas~ kuce«. Nju mogu okalзati 1 muskarc1, sudзelщuc1 u kv1slшsk1m formaCIJama, dezertirajuCi
....
46
KONJI, ZENE, RATOVI
Slican је primjer kada su muslimanske zene, nakon jedne priredbe u Livnu 1943. koju su izveli sudionici NOV-a, u trenutku odusevljenja, spontano i masovno, skidale zar s lica. Iako se radilo о spontanoj gesti, agitprop nije dopustio da se о tom dogadaju pise u stampi kako se ne Ьi doblo dojam da је do tako oCiglednog narusavanja tradicijskih normi doslo posljedicom propagandne akcije partizana.lOl Rijecju, postovanje tradicije smatralo se boljim/proЬitacnijim oЬiikom propagande i ekspanzije pokreta, od njenog otvorenog osporavanja. Тај se izbor cini razumnim imajuCi u vidu konkretni povijesni trenutak, u kojem је za uspjeh NOB-a nuzno postiCi sto vecu redukciju tenzija (nacionalnih, vjerskih, klasnih i ideoloskih). No, u slucaju kompromisnog postavljanja naspram polozaja zene u tradicijskoj kulturi, postavlja se proЬlem s kojih pozicija (i kada) osporiti tradiciju u kojoj zena ima drugorazredni polozaj. Prikaz formi tradicijske kulture zavrsit cu nekim primjerima u kojima clanice AFZ-a pisu obracajuCi se Vrhovnom komandantu Josipu Brozu Тitu. Zanimljivo је koristenje formula narodne knjizevnosti, а u nekim formulacijama naziru se i tragovi liturgijskog jezika, pored opcih mjesta tadasnjeg politickog diskursa. Navest cu primjer jednog takvog pisma u cijelosti. Pozdrav drugu marsalu Titu sa masovnog sastanka zena i majki iz Crnog Potoka od б. IX 1944. Mi zene i majke iz sela Crnog Potoka danas stojimo evrsce nego ikad okupljene oko nase Antifasisticke organizacije zena, i dizemo tesku tuzbu ispunjenu mrznjom i ljutom osvetom protiv strasnog fasizma koji se pobrinuo da mi u nasem dragom selu Crni Potok provodimo crne dane tuge i zalosti za onom divnom omladinom koju ustase u svojim prvim zvjerskim zlodjelima pohvatase - poklase i spalise. Danas sa naseg masovnog sastanka zena jednoglasno saljemo nebrojeno najtoplijih pozdrava nasem najmilijem sinu marsalu Titu koji nam је priskocio u pomoc u najcrnijim danima - kada smo ostale kao zalutale ovce - na velikom polju tuge i nevolje bez pastira i zastite progonjeni od krvozednih vukova fasistickih slugu. Druze Tito nasa najmilija nada ponovo te pozdravljamo i cvrsto obecajemo mi zene i majke da cemo hrabro preCi sve poteskoce i necemo skrenuti sa puta na koji nas izvede tvoja ocinska ruka i vodi nas sreCi i Ьlagostanju nasih naroda nas zena i djece. Predsjednica
AFZ
Milka Vojnovic i ostale antifasistkinje (31 potpis)_l02
U mnogobrojnim pismima isti adresat apostrofira se kao »sva nasa speranca na svijete«,lOЗ »olicenje nase srece i slobode ( ... ) pobjednik u ratu i pobjednik u miru« 104, te postaje granicna figura na raskrsnici kon-
KULTURNOM MIJENOM DO ZENE "NOVOG TIPA"
47
kretne povijesne sudЬine i mita. »Vec kad pomislim na ime Тito, podilazi nas neko slatko ushicenje.«105 Nadljudski epiteti pridaju se i NOP-u »Sveti Narodno-oslobodilacki pokret«,106 kao i oruzju njegovih boraca u proglasu СК КРЈ za Bosnu i Hercegovinu (»sveta« borba partizana, zene se pozivaju da »Ьlagoslove njihovo oruzje«). 107 Iz podastrtih је primjera vidljivo da se ne nastoji na promjeni tradicijskih vrednota, vec је naglasak па njihovoj modifikaciji u odnosu na novi kontekst/povijesni trenutak. Тradicijske »zenske vrednote« ne Ьiva ju osporene niti integrirane u neki novi vrednosni sustav, vec se njihov emancipatorski naboj u prvom redu oCituje u funkciji korisnosti za sirenje i jacanje NOP-a.
IV. SUDBINA INSTITUCIJE PORODICE
Proces transformacije tradicijskih oЬlika porodice u nasim krajevima odvijao se vec tijekom posljednja dva stoljeca.lOS No, porodica jos uvijek osigurava funkcije kao sto su radanje i socijalizacija djece, u njoj se odvija veliki dio proizvodnje nuzan za njenu ekonomsku egzistenciju, а baziran је na spolnoj podjeli rada. Ona је temeljni okvir za nasljedivanje sredstava za proizvodnju i ostalih dobara, а pored toga је i posljednje uporiste postojanja tradicijske zajednice (shvacene kao Gemeinschaft). Kod seoske populacije, porodica је jos uvijek i osnovni referentni okvir za egzistenciju zene. Stovise, odgoj zena је ujedno octgoj za zivot и poroctici. Za potrebe ove analize morat cu zanemariti neosporno postojanje raznolikih oЬlika i stupnjeva razgradnje ~radicijske porodice (ordre con-
qu). U dokumentima AFZ-a, stvarna porodica cesto se istice kao ko~nica aktivizacije zena i ostvarenja njihovog novog drustvenog polozaja. Zene »zive starim potpuno patrijarhalnim zivotom«, te im ne dopustaju da se udalje od kuce radi pohadanja kurseva AFZ-a.109 Prilikom izbora za organe narodne vlasti, »kod glasanja zena vainu је ulogu igrala familija, licne simpatije«, а AFZ nije uspio »suzblti reakcionarnih nagiЬa«, kako se istice u izvjestaju Okruznog odbora AFZ-a Karlovca od sijecnja 1943. godine.llO Da kuca i djeca jos uvijek predstavljaju legitimni primarni interes zene, а politicka aktivnost sekundarni, ocitavamo iz intencije reorganizacije AFZ-a iz 1944. godine, od kada se manje inzistira na ekskluzivnosti ( aktivistickom principu) Clanica, а vise na masovnosti organizacije. Kaze se da sada u izvrsne odbore mogu uCi i one zene koje to prije nisu mogle jer nisu Ьile spremne da ostave kucu i djecu.l 11
48
KONJI, ZENE, RATOVI
No, pored kritika stvarne porodice, AFZ afirmira ovu instituciju. То se naroCito oCituje u odbacivanju neprijateljskih insinuacija da partizani »ро ugledu, toboze, na Sovjetski Savez, ruse porodicu«. Cini mi se umjesnom zamjedba da se ni u zenskoj stampi ni u arhivskim dokumentima iz ratnog perioda ne govori о stvarnoj porodici u njenim konkretnim povijesnim manifestacijama. Jedina referencija su uvijek, spojeni u sintagmi, »zene i djeca«, dok su ocevi, cesto fizicki zaista odsutni, podjednako odsutni i iz svijesti о porodici kao drustvenoj instituciji. No, i pored toga, porodicna proЬlematika poima se kao » politicko pitanje koje se tice specijalno zene«. RaspravljajuCi о zamiranju rada do kojeg је doslo posljedicom »neeravilnog« shvacanja reorganizacije AFZ-a, na Trecoj konferenciji AFZ-a za okrug Karlovac, odrzanoj u listopadu 1944. godine u Vojnicu, smatra se da се se zene lakse okupiti upravo zahvaljujuCi upoznavanju ovog pitanja, od specificnog znacenja za njih. Zene se, kako se navodi, osjecaju ugrozenima i strahuju od mogucnosti razvoda braka, koji su »na zalost« cesti u ovom okrugu, i zadatak AFZ-a је da ih upozna s pravi~a koje one, kao ravnopravne clanice drustva, uzivaju. Pored toga, AFZ се preuzeti i ulogu arbltra u moguCim konfliktima takve vrste, odredujuCi »krivca« u bracnim sporovima.l12 Navedeni stavovi ukazuju na pretpostavljenu vecu zainteresiranost zene za instituciju braka i zastitu porodice, sto ukazuje i na banalnu istinu njihovog ovisnijeg polozaja u njenim okvirima. Stvarna se porodica, dakle, poima kao proturjecna: ona је i potreba, ali i prepreka novoj drustvenoj ulozi zene. Као rjesenje nadaje se ono sto cu nazvati metaforickom porodicom. U metaforickoj porodici atriЬuti istinske ljudske zajednice pridaju se pokretu, odnosno njegovom najsirem organizacionom oЬliku- Jedinstvenoj narodnooslobodilackoj fronti. Da је zaista rijec о djelatnom transferu, ukazuje i upotreba nomenklature porodicnih uloga prenesena na subjekte iz politicke sfere. Takvim postupkom postize se dvostruki cilj. Ne negira se ideja porodice kao neophodne ljudske zajednice, koja, pored ostalog, pruza pojedincu osjecaj sigurnosti i pripadnosti, а ujedno se јаса NOP. Narodna fronta spaja sve postene ljude nase domovine u veliku i nepobjedivu porodicu. (... ) Neka ne bude ni jednog postenog i cestitog covjeka u nasoj domovini, koji Ьi stajao izvan njenih redova.113 Stovise, poruka је da van porodice nema ispravnog zivota. Metaforicka porodica, s druge strane, otvara prostor za pobunu protiv hijerarhijskog autoriteta i patrijarhalnog-represivnog ustrojstva stvarne porodice, bez opasnosti da se pojedinac osjeti izoliran i izgubl oslonac porodicnog okruzja. Primjeri kada se lojalnost prema clanovima stvarne porodice prenosi na pokret odnose se na brojne upute koje AFZ daje zenama. Tako lnicijativni odbor AFZ-a za Gorski kotar uvrstava u popis ро-
KULTURNOM MIJENOM DO ZENE "NOVOG TIPA"
49
litickih zadataka da zene zeljeznicara u kotarevima Delnice, Ogulin i Vrbovsko djeluju na svoje muzeve da »ne voze neprijateljske vlakove, cime koriste okupatoru i skode Narodnooslobodilackoj borbl«.11 4 No, na istom podrucju, i neprijatelji (ustase) se sluze zenama, sireCi preko njih parole о uzaludnosti NOB-a »i preko familijarnih veza nastoje pridoblti jedan dio partizana da se predaju«.115 Jos su brojniji primjeri »gdje se majka i zena ne slazu s radom svojih najЬlizih u porodici«, upozorava Jela Bicani~ na 1. konferenciji AFZ-a Hrvatske. PisuCi о priprema za 1. kongres AFZ-a, istice se zadaca zenske organizacije da zenama objasnjava kako ... svoju sudblnu ne smiju vezati za sudblnu tih zloCinaca, ра makar oni Ьili braca, sinovi ili muzevi.Нб zena, ctistancirajuCi se od politickog oprectjeljenja muskih clanova porodice, zadoblva svoj vlastiti politicki identitet. PrenoseCi svoju lojalnost s tradicijskog nosioca porodicnog autoriteta na NOP, one se identificiraju sa (naizgled) slabljim, ali moralno superiornim sudionicima rata partizanima. Navest cu neke primjere takvog prijenosa lojalnosti s Clanova porodice na NOP. U izvjestaju iz Plaskog navodi se kako majke od sinova-cetnika skrivaju stvari koje zatim daju »U nasu borbu«.117 U Slunju, opCina Neretic, jedna је majka pozvala sina kuCi iz neprijateljske vojske. Kada se ovaj vratio, misleCi da se nesto kod kuce dogodilo, ukorila ga је i poslala u narodnu vojsku. 1 sin је krenuo u brigadu. Kada su mu rekli da је to njegova svijest, on је odgovorio: То је svijest moje stare majke.l18 Tu је i primjer sestre »bandita« kojeg је zena pokusala sakriti, ali ga је sestra predala komandi mjesta, prethodno mu objasnivsi cilj NOB-a. »Ako је kriv neka ga ublju, ako nije kriv pustit се ga«, tim rijeCima ona izrazava povjerenje u pravednost autoriteta kojem se priklonila.l 19 Vec sam spomenula primjer upotrebe nomenklature porodicne uloge primijenjene na subjekte iz politicke sfere. No, kakvo se mjesto pridaje zenama. Zene su »najmilija djeca ustanka«120, ili »najbolja djeca naroda«.l21 Njihova је organizacija mati, »rukovodilac i brizni vaspitac«, koja се »narodu dati najbolje kceri za stvar njihovog oslobodenja i buducnosti«.l22 Као majka pojavljuje se i КРЈ. Upoma i cvrsta pred neprijateljem kao granitna stijena, а njezna prema nasim narodima kao dobra majka prema svom djetetu, Komunisticka partija, boreCi se za nacionalni opstanak i slobodu nasih naroda, spojila је, slila је tu neodoljivu i pravednu mrznju otaca i majki, muzeva i zena, djevojaka i mladica prema fasistickom okupatoru i njegovim pomagaCima u mocnu rijeku svenarodne mrznje. (... ) Narodna fronta spaja sve postene ljude nase domovine u veliku i nepobjedivu porodicu. ( ... ) Organiziran u JNOF, svaki gradanin slobodne Federativne Demokratske Jugoslavije moCi се pruziti maksimalnu
l ~
1
~,
г
1
.
50
KONJI, ZENE, RATOVI
KULTURNOM MIJENOM DO ZENE "NOVOG TIPA"
51
'F
podrsku najvecem sinu naSih naroda, voljenom пasem marsalu drugu Titu, koji se svim Ьicem stavio и sluzbu пaroda i пе samo ga spasio od propasti, пеgо паs је poveo, iako teskim i trnovitim, ali ipak пajlaksim i jediпo ispravпim putem, kojim се svi narodi nase zemlje doCi do slobode_l23 (podv. L. S.) Patria potestas zasпiva se па snazi i strahu, na prevlasti oCinskog autoriteta. Majcinski se princip zasniva na empatiji, ljubavi i razumijevanju. Dok u prvom sustavu, djeca i zene nemaju nikakvih prava, oni su sada pri':ile.~i~ani subjekti historije. Jedino sto u ovim navodima zbunjuje је nevtdl]tvl otac. No, mozda to upravo implicira na, iako nikada eksplicitno izvedeno, osporavanje patrijarhalnog autoriteta u svim njegovim ocitovanjima. Jos jedan naCin kojim se iskazuje pripadnost metaforickoj porodici oCituje se u formulama kojima se govornici obracaju zenama na skupovima. Uzet cu primjer П. okruzne konferencije AFZ-a za Srednju Dalmaciju, odrzane u oslobodenom Sinju prosinca 1944. godine. Zene se u njima najcesce stavljaju u odnos s muskim clanovima porodice: Drugarice- »sestre i majke nasih junaka«; »majke boraca, sestre, zene i kceri boraca«. Tek sintagma »drugarice, zene-borci« priznaje im identitet u skladu s vastitim zaslugama, а obracanje sa »drugarice, sestre« ili »drugarice rodoljubke« ukljucuje ih u sveobuhvatnu, populisticki intoniranu ideju metaforicke porodice.124 RezimirajuCi razmatranje о sudЬini porodice u procesu kulturne mije~e, valja naglas~ti dva osnovna momenta. OCita је kritika stvarne patпprhalne porodtce u kojoj muskarac odreduje politicka opredjeljenja. U metaforickoj porodici pak dolazi do transfera ispoljavanja porodicne lojalnosti sa stvarnih clanova porodice na NOP (odnosno JNOF). Iz metaforicke је porodice odsutan otac kao nosilac tradicijskog autoriteta i simbolicki (ali i stvarni) predstavnik patrijarhalnog poretka. Zene su se nasle na raskrizju ovih, uvjetno receno, tipova porodice. U stvarnoj su porodici slobodne - imaju pravo i duznost - da za sebe osvoje vlastiti politicki identitet. U metaforickoj porodici one su djeca - politicki subjekti u nastajanju. Da li се ta prava u punoj mjeri ostvariti, da li се doista stasati u »punoljetne« politicke subjekte, moCi се se ustanoviti tek nakon povratka оса na porodicnu scenu, Ьilo u liku konkretne osobe, ili u liku autoriteta drzave.
У. UTOPIJI USUSRET: "ZENA NOVOG TIPA"
Svaki emancipatorski pokret, pored jasne svijesti о onome sto zeli osporiti, nuzno mora osloboditi potencijale imaginacije i svojih predvodnika i svojih sljedbenika, kako Ьi se svijet buducnosti ukazao kao cilj dostojan muke i stradanja neophodnih za njegovo moguce ozblljenje. Na-
govjestaje slike »ПОVе«, oslobodene zene, kako је prikazuje zenska stampa, analizirat cu na primjeru ratnih izdanja iene и borbl. Vec iz samog karaktera zenske stampe moguce је odCitati nove dominantne vrednote koje rese zenu u procesu emancipacije. U diskusiji na I. kongresu kulturnih radnika Hrvatske odrzanom u lipnju 1944., buduca urednica iene и borbl, Nada Stremec125 kaze о zenskoj stampi u NOB-u slijedece: Кroz straпice tih listova izlazi pred паs пovi lik паsе zепе пarodпu slobodu, zепе cuvara narodпih svetiпja, ali i zепе
- zепе borca za graditeljke поvе i
bolje buducпosti, zепе partizaпke.126 Ona u tekstu о istoj temi objavljenom godinu dana kasnije smatra da, pored toga sto sadrzi mnoge neophodne direktivne clanke, zenska stampa ima zaslugu sto је kod zena stvorila istovremeno potrebu i pruzila mogucnost da i same pisu о vlastitim iskustvima. Iskustvo borbe stvorilo је novu zenu, koja vise nije povucena, stidljiva, zatocenica u kuCi koja brine jedino za potrebe svog doma. Ona је izasla iz tog uskog kruga i osjetila se ravnopravnim Clanom naroda: govori na zborovima, cita i pise.127 Ovu doista idealiziranu sliku dovrsene »ПОVе« zene, donekle korigira Veda Zagorac, koja u tekstu »Ostvarujmo ravnopravnost u izgradnji domovine«128 ukazuje na nephodne mjere koje imaju tek dati »novu zenu Hrvatske«. Iako је politicka ravnopravnost, koja је preduvjet prave narodne demokracije, ostvarena, ona postavlja pitanje koliko se zene same osjecaju osposoЬljenima da se odmah ukljuce u izgradnju zemlje i narodnu vlast. Nedovoljno ucesce zena u ostvarenju tih zadataka, Veda Zagorac objasnjava njihovom mogucom bojazni da nece moci dobro vrsiti svoje duznosti kao zene i majke. Konkretne socijalno-politicke mjere, za Cije provodenje jamCi NOP, omoguCit се. zenama da, ne zapostavivsi ove duznosti (ciji primat autorica ne stavlja u pitanje), postanu zaista ravnopravni i svjesni gradani svoje nove domovine. U te mjere »U prvom redu spadaju zastita trudne zene i majke, zastita djeteta i osposoЬljavanje zena za strucni rad«. Socijalno-politicke mjere navedene u ovom tekstu jedini sи konkretni akcioni program za rjesavanje »zenskog pitanja« objelodanjen u ratnom periodu. Тај program u sazetom oЬliku slijedi liniju izrazenu u referatu Vide Tomsic na V. zemaljskoj konferenciji КРЈ 1940. godine, а moguce ga је svesti na formulu: politicka ravnopravnost - zastita zenine reproduktivne funkcije - socijalizacija odgoja djece - obrazovanje - rad. Van granica ovog slijeda razmisljanja ostaje, sumnjom netaknut, patrijarhalni predznak tradicijske kulture. Za ilustraciju ovog previda indikativan је stav koji Stanko (Canica) Opacic iznosi u tekstu Narodno-oslobodilacka borba stvorila је ienи novog tipa.
52
KONJI, ZENE, RATOVI
Uloga zene и Narodno-oslobodilackoj borЬi odstranila је reakcionarna shvatanja (podv. L. S.) о manjoj vrijednosti zene. (... ) Zena dakle nije trazila ravnopravnost, nego ји је stekla radom, ona ne sиdjelиje и narodnoj vlasti kao predstavnik zenske loze, nego је njen иlazak и vojno rиkovodstvo i narodnи vlast Ьiо logicna posljedica zdravog proЬiranja najboljih narodnih snaga. Ona stиpa иz bok sa mиskarcem kao ravnopravan clan ljиdske zajednice i time sи јој otvorena vrata na sve polozaje и drиstvu za koje је sposobna. Zena је иpoznala svojи snagи, stekla samopoиzdanje i proCistila pojmove о svojim pravima i dиznostima.129
Tekst zakljucuje recenica da је NOB dokazao »da se ро spolu ne moze ocjenjivati vrijednost covjeka, nego ро onome koliko covjek moze da dade, narodno-oslobodilacka borba stvorila је zenu novog tipa.« Dokazni postupak proveden u ovom tekstu karakteristican је upravo ро tome da se specificni polozaj zene u tradicijskoj kulturi tumaci kao »reakcionarno shvatanje«, а da se Citav kompleks te kulture u kojoj је polozaj zene tek jedna od njegovih dimenzija, uopce ne stavlja u pitanje. Jer, ukoliko se radi о »proЬiranju najboljih narodnih snaga«, ili о tome da su zene dosle na polozaje »za koje su sposobne«, mogli Ьismo zakljuciti о njihovoj (relativnoj) sposobnosti, imajuCi u vidu njihovu neznatnu zastupljenost u vojnim rukovodstvima, ali i u narodnoj vlasti. Pored navedenih tekstova, koje ne Ьismo trebali optuziti niti za doslovni realizam, no niti za uzlete imaginacije, navest cu preostala tri teksta koji, rabeCi poetski jezik, prizivaju »llOVU« zenu. Pjesnickom jeziku, koji u seЬi nosi potencijale da »naznaci proces svake drustvene preobrazbe«lЗO, utjecu se iskljucivo muski autori. Odgovoriti zasto је tome tako nadilazi analiticke pretpostavke ovog rada, no vidjet cemo da autori о kojima се Ьiti rijec svoju imaginaciju zasnivaju na kontinuitetu literarne/mitoloske tradicije na kojoj su zene, kao stvarateljice, naroCito na nasoj strani, oduvijek veoma skromno participirale. Slovenski novinar Radko Polic u tekstu Novi lik slovenske iene uzima preobrazbu zene kao metaforu za preobrazbu slovenskog naroda iz »naroda slugu u narod junaka«. Poredba se vrsi na tijelu zene »Od kojih је pozivinceni fasizam htio naCiniti poslasticu za svoje vojnike«. PoroЬljena domovina izjedpacava se sa (seksualno) zloraЬljenom zenom, а ona se »preobrazila iz zene mucenice, ugnjetene i zapostavljene, u zenu-borca, zenu-junaka«.l31 Hrvatski pjesnik Vladimir Nazor (1876-1949), od 1943. predsjednik ZAVNOH-a, odrzao је 1. sijecnja 1944. u Otoccu predavanje pod naslovom OdArnazonke do partizanke_l32 ObracajuCi se partizankama, odaje im priz13anje da su stvorile »novi tip zene, novu vrstu zenstva - partizanku«. Zena se narodnom ustanku pridruzila »dobrovoljno, spontano, spremna na svaki rad, na svaki napor, na svaku zrtvu«. Stovise, ona se, ро rijecima pjesnika, odrekla
KULTURNOM MIJENOM DO ZENE "NOVOG TIPA"
svega sto sи Evine kcerke иvijek volile, postignиcи naseg ideala. (podv. L. S.)
53
da - jednaka mиskarcи - doprinese
Jedna od nakana Nazorovog predavanja
Ьila је
da dokaze
kako nije neprirodno i prisiljeno da zena izade kod nas najedampиt iz kиhi nje, iz djecje sobe, iz svog vrtica itd., da se dade na rad, koji - kako neki misle - ceka samo na mиskarca ( ... ).
U tu svrhu on priziva zene koje su u proslosti Ьile »cuvene kao borci, kao politicari, ра i kao vladarice« - »drevne zene koje su evrsto ukorijenjene u povijest«. Navodi primjere »idealiziranih likova iz price, herojskih i ponosnih vladarica starih naroda«, ali i zene »iz puka«. No, unatoc postojanju takve tradicije, zene su vjekovima trpile ponizenja, potcjenjivanja i omalovazavanja- sve do pojave »cvrste, mirne, ustrajne i neustrasive partizanke«. U jednoj nadahnutoj slici Nazoru se mlada partizanka na konju privida kao uskrsnula Pentezileja, glavarica Amazonki. Uskrsnиo је
lik davne Amazonke, ali ljepsi i visi, jer partizanka ne radi samo snagom svojih misica, nego i svojim kroz vjekove od svih zena stecenim novim znanjem, obogacenim иmom, prodиhovljenim Ьivstvom.
Od Amazonke do partizanke krug је zatvoren. Ne cudi stoga kratka, energicna recenica na kraju teksta: »Zensko pitanje za nas је rijeseno«. Msgr. dr. Svetozar Rittig (1873-1961), zupnik crkve sv. Marka u Zagrebu, potpisnik је teksta Vitestvo, posestrimstvo i idealizam narodne borbene iene.l33 Poznati historicar i politicki radnik ocrtava metamorfoze »Cudne eticke preobrazbe zenstva« koja је stvorila »ПOVU borbenu zenu«. Odbacuje »niska sumnjicenja protivnika« ( ... ) kako partizanke s bombom i djevojke,
о ројаsи
ne
predstavljajи
covjecanski ideal zene
u ime svijesti о presudnim trenucim~ u povijesti naroda koji mogu »naloziti i slaboj zeni da zaboravi na svoju vlastitu prirodu«. Za to navodi i povijesne presedane - to su primjeri iz »svete povijesti ЬiЬlijske«: Judita, sv. Ivanica D'Ark, te likovi iz nase narodne poezije kao sto su Hasan-aginica, Kosovka djevojka, Majka Jugovica, Majka Margarita. Korijen ovog »nevidenog zenskog heroizma« moguce је naCi negdje dиboko и pradjedovskoj predaji i rasnom rod borio za krst casni i slobodи zlatnи.
nasljedи,
kada se cijeli na-
U slijedecem navodu msgr. Rittig upotrebom kontrasta nastoji podvuCi svoju osnovnu tezu: Slika ovih borbenih zena nije и njihovu proleterskom izgledи, и njihovoj zanemarenoj nosnji, и njihovom mиskarackom drzanjи, и njihovim rascиpanim vlasima, и njihovoj pиsci na ramenи i bomЬi о ројаsи - nego о cиdnoj etickoj preobrazЬi njihova zenstva, и njihovoj neиstrasivosti i pozrtvovnosti, и
54
KONJI, ZENE, RATOVI
njihovu vitestvu, и plamenu njihova idealizma, koji cijelom njihovu Ьicu daje posebni izrazaj, nove Ьiljege i eticke vrline. Pored navedenih novih kvaliteta »zenstva«, istice se jos jedna- posestrimstvo. Ono је rodilo »и nasem narodи novi zenski svijet drugarstva«, koji иkida antagonizme medи zenama (»gorke i prijeke rijeci«), kиlturne, nacionalne, klasne i socijalne podjele. То је bolji zenski svijet, bez mrznje i zavisti, и kojem sи sve sиdionice jednako skromne, cedne, svjesne »rodoljиpke i borbene jиnakinje«, bez zenske tastine i nametljivosti i zavodnistva k tome. Aиtor nadalje izrazava povjerenje и »veliki idealizam i silnи moc zene«, smatrajиCi da је iz iskиstva poznato »kako zen~ redovno pravilnije осјеnјије zivotne stvarnosti nego mиski svijet svoJim mozgaПJem«. »Blagorodna dиsa borbene zene« svojim се sestrins~im osjecajem ljиbavi prema svim nasim narodima osigurati slogи i jedшstvo, te obranи onoga sto је »и krvi i borbl skovano i stvoreno.« Usporedimo li tekstove V. Nazora i S. Rittiga, najveca је razlika иoc ljiva и poimanjи povijesnosti Ьiса zene. Nazor dokazиje da nije neprirodno da zena izade iz svog, tradicijom definiranog mjesta. Historija zena (»zene evrsto иkorijenjene и povijest«) objasnjava pojavu partizanke kao bastinice jednog иtemeljenog kontinиiteta. Da је potrebno posebno naglasavanje te Cinjenice, Nazor izvodi iz svijesti о mizoginom karakteru zapadno~vropske misli (и predavanjи navodi »иvredljivo mnijenje о zenall_la« f~lo~ofa Sc~op~~haиera i Nietzschea), kao i iz svijesti о tradicijskoJ p~dJeli na mиsk.e 1zenske sfere (»rad/koji/ceka samo na mиskarce«). ~Itti~:_Pak, govoп о »cudnoj etickoj preobrazbl zenstva« (podv. L. S.) и SitиaCIJI kada »presиdni casovi и povijesti naroda« nalazи ро definiciji slab~j zeni zaborav/transgresijи vlastite (spolne) prirode. Dakle, radi se о p~Ivre~e~om karakterи prekoracenja. Slikи novog zenskog svijeta kao bolзeg, Rltt1g ocrtava metodom simbolicke inverzije - obrcиCi stari/normalni zenski svijet naglavce. Mrznja, zavist, tastina, nametljivost i zavodnistvo preobrazava se и posestrimstvo, skromnost, cednost, rodoljиЬlje, borbenost, idealizam. ImajиCi и vidи da је Rittig rimokatolicki svecenik, mozda ne Ьih smjela inzistirati na njegovom osporavanjи cиlnosti zene no ЬиdиСi da је isticanje »novog cиdoreda«l34 jedna od konstanti mo~ d~rn}.h rev~lиcionarnih pokreta, Rittigovi nazori mogи se promatrati kao dю sпeg sшdroma. Vratimo se Rittigovom tekstи: Nigdje ni traga volji ili zelji opcarati ili zacarati muskog stvora. Sve su gospode ?о ~rustvenom rjecniku starog zenskog svijeta, koji prolazi, а skromne drugaпce 1 radnice ро nazivu novoga svijeta, sto dolazi. Para.fr~zir~j.иCi Ritti~~· р~ rjecnikи starog svijeta naziv gospoda је zn~k distшkciJe, on stOJI иmзesto iena - oznaCitelja и kojemи је nezak~Iv~n~ k_~mpo.nenta prirodn~g reda, cиlnosti i nagona. Mehanicki sиp stitшraзиci
naz1v gospoda naz1vom novog svijeta- drugarica, doblvamo
KULTURNOM MIJENOM DO ZENE "NOVOG TIPA"
55
»bes}:юlnи pcelи-radilicи« kоји
Ernst Вloch vidi kao prodиkt odgodenog zenskog pokreta, nadomjestenog proleterskim.l35 Svojи vizijи »nove zene« Rittig (pokazat се se, dalekovidno ), vec vidi kao legendarnи »и narodnoj povijesti« i kao »nepresиsivi izvor najиz visenijih nadahnиca«. 136 Bez obzira na иkazane temeljne razlike и tekstovima Nazora i Rittiga, иpadljivo је zajednicko trazenje legitimiteta »ПОVе« zene и proslosti, cak tako dalekoj da se njeni tragovi gиЬе и mitskim izmaglicama.137 Poetski potencijal njihove imaginacije i jezika nije se pokazao doraslim иtopij skom potencijalи predmeta о kojem pisи. »Drustvena revolиcija ne moze traziti svojи poezijи и proslosti vec samo и bиdиcnosti«, pisao је jos Marx.138 Slika »nove zene« krece se и zabranи izmedи idealizirane, iako natopljene nadom i krvljи, slike и svemи ravnopravne i oslobodene zene i poezije proslosti. Ideologijska teza о dovrsenosti emancipatorskog procesa, ili barem о dovoljnosti njegovih pretpostavki, nije ostavila dostatno zivotnog prostora imaginaciji, niti је otvorila mjesto zblljskom иpisivanjи иtopije и daljnjи vizijи revolиcionarnog preobrazaja drиstva. Zena van/Ьez svog doma, s pиskom, za govornicom: da li је to Ьila zena van svog mjesta? Odgovor na to dati се vrijeme kada иtihne oruzje, kada se razgrnи rusevine i sagradi novi dom. Bиdиcnost се izreCi pravorijek hipotezi о skromnoj иtopijskoj popиdblni kоји се zena ponijeti s ratista.
ZNACAJKE KULTURNE PROMJENE
Hipoteza kоји sam zeljela testirati Ьila је da се drustvene vrednote za proces oslobodenja i mobllizacije zena Ьiti formиlirane kao antitradicionalisticke i antipatrijarhalne. Tako shvacene emancipatorske vrednote i njima odgovarajиCi interes Ьit се, иz oslobodenje zemlje od okиpatora i kvislinga, vezani иz provo'denje socijalisticke revolиcije dakle, postizanje sto egalitarnije drustvene strukture. PromatrajиCi eksplicitnи ideologijskи ravan i djelovanje AFZ-a kao dobrovoljnog иdruzenja Ciji sи prerogativi, иz ostalo, i afirmacija vrednota i formиliranje novih иloga i odnosa, isticanje emancipatorskog kompleksa vrednota је oCito. No, sama analiza procesa recepcije emancipatorskih vrednota, kao i borba za njihovo ostvarenje, иkаzије na postojanje amblvalentnog tretiranja tradicijske kиlture. Na emancipatorskim se vrednotama inzistira и onoj mjeri и kojoj је to nиzno za akcionи motivacijи. То se vidi iz analize isticanja »parola о ravnopravnosti«, iz kritike drиstvene diskriminacije zena и okviru NOPa, spolne podjele rada i distriЬиcije moCi и stvarnoj patrijarhalnoj porodici. Kada Ьi se inzistiralo na samom preиzimanjи emancipatorskih vrednota, i organizaciona struktura AFZ-a Ьila Ьi tako osmisljena da osigura nиzne
l
1 1
~
56
1
KONJI, ZENE, RATOVI
KULTURNOM MIJENOM DO ZENE "NOVOG TIPA"
57 11
najefikasnije mogucnosti za njihovu integraciju u jednu novu, antitradicionalisticku (socijalisticku) kulturu. U isto se vrijeme pragmatisticki pristupa naspram tradicijskoj kulturi. Nju se tolerira i iskoristavaju se elementi u njoj specificnog polozaja zene. То је vidljivo u slucaju oslanjanja na tradicijske »zenske« vrednote kao sto su pijetet i pozrtvovnost, cast i postenje, te isticanje slike »nove zene« kao dijela mitskog kontinuuma. Paralelno postojanje suprotnih vrednota potvrdilo је istrazivanje Dunje Rihtmanl39 koja smatra da se kulturna mijena isprva oslanjala na tradicijske vrednote: NOB se vjerojatno takoder oslanja i podudara s nekim tradicijskim i regionalnim vrednotama. Na primjer identificira se s vrednotama cojstva, nacionalnog oslobodenja; partizanski naCin zivota, koji је vojnicki i seljacki, podudara se s tradicijskim seljackim vrednotama.140 No, pri ocjenjivanju moЬilizacijskog potencijala tradicijskih »zenskih« vrednota, ne smijemo izguЬiti iz vida presudan znacaj povijesnog konteksta. Те su se vrednote doista pokazale efikasnima u situaciji neposredne ugrozenosti pojedinaca i zajednice, te su, aktivizirajuCi zene za sudjelovanje u NOP-u, nosile i emancipatorski predznak. ProЬlem је, gledano iz danasnje perspektive, StO one niSU Ьile integrirane U »ZajednickU« sferu nove kulture, odnosno sto postojanje tradicijski odvojenih sfera (zenske kao partikularne ili prirodom zadane i »muske« kao орсе/ ljudske) nije dokinuto. Deklarativno dokidanje tradicijskih podjela nije stvorilo niti nuzne, а kamoli dovoljne preduvjete za nastavljanje procesa kulturne promjene izvan tako specificnog konteksta kakav је predstavljala ratna kataklizma. ImajuCi u vidu tu Cinjenicu, mozemo karakter kulturne promjene koja se zЬila u promjenama drustvenog polozaja zena oznaCiti kao proces reinterpretacije. Americki antropolog Melville Ј. Herskovits proces reinterpretacije definira kao
uspostavlja se unutar postojeCih obrazaca vjerovanja i djelovanja njihovih posjednika. Hipoteza od koje sam posla u ovoj analizi samo је, dakle, djelomicno potvrdena. Emancipatorske vrednote Ьile su pridodane korpusu postojeCih tradicijskih vjerovanja (о prirodnom) mjestu zene u kulturi, а tradicijom definirane »zenske« vrednote, i na njima zasnovane drustvene uloge, uklopljene su bez osporavanja u proces provodenja socijalisticke revolucije. Alternativnu interpretaciju ove cesto arЬitrarne komЬinacije izmedu emancipatorskih i tradicijskih vrednota s kojima su zene Ьile suocene, moguce је bazirati na amЬivalenciji stava koji cjelokupni komunisticki pokret izrazava prema zenama. U okviru revolucionarne tradicije i opceljudske emancipacije kao cilja socijalne i politicke revolucije, antitradicionalisticke i antipatrijarhalne vrednote jedina su moguca perspektiva iz koje se moze promatrati polozaj zene. Medutim, sa stanovista prakticnog zadatka organizacije upravljanja zemljom i funkcioniranja jednog novog poretka u nastajanju, tradicijske vrednote, kao uvrijezeni mehanizam drustvene samoregulacije, daleko su efikasnije. Emancipatorske vrednote imaju revolucionirajuCi i moЬilizatorski efekt, dok su tradicijske vrednote staЬilnija baza za svaki poredak. U onoj mjeri u kojoj је komunisticki pokret Ьiо razapet izmedu svoje revolucionarne tradicije i zadataka uspostavljanja poretka, stav prema polozaju zene lavirao је izmedu emancipatorskog i tradicijskog. S tog stanovista moze se reCi da је iako stoji da su drustvene vrednote nuzne za moЬilizaciju i emancipaciju zene antitradicionalisticke i antipatrijarhalne - strategija drustvene akcije samo djelomicno Ьila usmjerena k toj moЬilizaciji i emancipaciji kao svom cilju.
BILJESKE
proces kojim se stara znacenja pripisuju novim elementima ili kojim nove vrednote mijenjaju kulturno znacenje starih oЬlika.141
Ukoliko susret tradicijskih i emancipatorskih vrednota promatramo kao spajanje dviju tradicija, mogli Ьismo njegov rezultat oznaciti kao adiciju.l42 Edward Shils adiciju odreduje kao najuoЬicajeniji rezultat kontakta dviju odvojenih tradicija, а ona nastaje kada »primalac usvoji nesto novo, dok istovremeno nastavlja djelovati i vjerovati u manje-vise isto kao i prije«.l 43 Shils је takoder primijetio kako su tradicije u privatnoj sferi najskrovitije i da је na njih najteze utjecati, dok su tradicije koje se odnose na javni zivot prijemljivije na utjecaje. VeCina tih novih akvizicija dodaje se marginalno vec posjedovanim tradicijama, dok centralne teme tih tradicija ostaju nedodirnute. KomЬinacija elemenata dviju tradicija
2
З
4 5 б
Ovaj tekst dio је sire studije pod naslovom iene i тас- povijesna geneza jednog interesa, neobjavljena magistarska radnja, Zagreb, 1984. AFZ Hrvatske djeluje kao organizacija vec od kraja 1941. godine, iako је formalno utemeljen tek na Prvoj konferenciji AFZ Hrvatske (11-13. б. 1943). >>Udruzenje је grupa organizirana za ostvarenje jednog interesa ili nekoliko zajednickih interesa. Udruzenja oЬicno suprotstavljamo nedobrovoljnim grupiranjima koja zadovoljavaju vise namjena, kao sto su rodЬinske grupe, kaste, drustvene klase i zajednice.<< Michael Banton, >>Voluntary Associations<<, Ј Antropological aspects, u: International Encyclopedia of the Social Sciences, ur. David L. Sills, The Macmillan Company and the Free Press, New York, Reprint Edition, 1972 (u daljnjem navodenju Ьiljeski: IESS), Vol. 15, 1б, 17, str. 357. Michael Banton, nav. dj., str. ЗбО. Michael Banton, nav. dj., str. Зб1. Isto, str. Зб6-Зб7. Isto, str. Зб7-Зб8.
58
7
KONJI, ZENE, RATOVI
Dипја Rihtmaп Аиgиstјп, »0 zeпskoj sиbkиltиrj и slavoпskoj zadruzj<<, и: iena и seoskoj kиltиri Panonije, Etnoloska triЬina, РоsеЬпо jzdaпje, Hrvatsko etпolosko drustvo, Zagreb, 1982, str. 35. U ovom tekstи aиtorjca se slиzj Uvj-8traиssovjm kategorjjama zamjsJjeпog reda (ordre сощ;и) ј ostvareпog reda (ordre vеси) kako Ьi pokazala da и zjvotи zajedпice postojj zпаtпа diskrepaп cjja jzmedи proklamjraпe jdeologjje ј stvarnog fипkсјопirапја пormj ponasaпja. UpotrjjeЬivsj ovaj Uvj-Straиssov koncept, sJjjedeCi navedenj tekst, zeljela sam пaglasjtj da jdeologjja patrjjarhalпe kиlture tretjra zene kao posve beznacajne, sto dakako пјје slucaj u stvarnom zjvotu zajedпice.
8 9 10
11
12 13 14 15 16 17
Milton Sjnger, »Culture, The Concept of Culture<<, IESS, Vol. 3, 4, str. 532. Edward Shils, Tradition, Faber and Faber, London, Boston, 1981, str. 279. >>Dobrovoljпa udruzenja mogu slиzjtj kao legjtjmno mjesto za afjrmacjju ј jzrazavanje vrednota, kao sto је to slucaj s patrjotskim drustvjma ili poJitjckjm partjjama.<< Davjd L. Sills, >>Yoluпtary Associatjons<<, П Sociological aspects, IESS, Vol. 15, 16, 17, str. 374. Odredeпje tradicjje, Cije cu manjfestacjje analizjratj s osoЬitjm naglaskom па patrjjarhaJnj predzпak, oslaпja se na odredenje jz rada: Dunja Rihtman, nav. dj., 1978, str. 103-104. >>TradicjonaJnj nacjn zjvota ukljueuje tradjcjonalnu (patrjjarhalnu) porodjcu, nasljedjvanje ро muskoj Jjnjjj, zatjm specjfjcan polozaj zena, seljackj poljoprjvrednj nacjn zjvota - s dпevnjm ј godjsпjjm cjkJиsjma ( ... ).<< Arhiv Iпstjtuta za historjju radnjckog pokreta Hrvatske, foпd AFZ-a, AFZ 1/6. Istj stav gotovo jdeпtjcпjm rjjeCima, istjce ј Anka Berus na I. konfereпcjjj AFZ-a Hrvatske. AFZ 9/1162. AFZ 1/7. AFZ 1/6. AFZ 9/1184. AFZ 2/135.
>>PoJjtjcka kultura је sklop stavova, uvjereпja ј osjecaja kojj ureduju ј daju smisao poJjtjckom procesu ј kojj stvaraju osnovne pretpostavke ј pravila koja odreduju poпasanje u poJjtjckom sjstemu. Ona obuhvaca ј poJjtjcke jdeale ј norme djelovaпja zajednice. Po!itjcka kиltиra је zdruzeno ocjtovanje psiholoskih ј sиbjektjvnih djmenzjja poJitjke. PoJjtjcka је kultura projzvod kolektjvne povjjestj poljtjckog sjstema, аЈј ј zjvotnih historjja claпova sjstema, te је stoga ukorjjenjena podjednako u javnjm zЬivanjjma ј u privatпjm jskustvjma.<< Lucjan W. Руе, >>PoJjtical Cиlture<<, IESS, Vol. 11, 12, str. 218. 19 >>PoJitjcka sfera сјпј zasebпu subkиlturu s vlastjtjm pravjJjma ponasanja ј zasebпjm procesom socijaJjzacjje.<< Lucian W. Руе, nav. dj., str. 219. >>Historijska zЬivanja u poJjtickom sistemu mogи zahtjjevatj promjene и poJitjckoj kиlturj koje su nekonzjstentne Ьilo s proslim, Ьilo s treпu tacnjm procesom socjjalizacije.<< Lucjaп W. Руе, nav. dj., str. 220. 20 AFZ 1/6. 18
21
>>Zепе Hrvatske u пarodnooslobodjJackoj borЬi<<, I. djo, Glavnj odbor Saveza zenskih drustava,
22 23 24
Prof. Anjca Rakar, >>Prosvjeta је temelj svakog napretka<<, iena и borЬi, 1944, br. 10, str. 12. AFZ 12/1490. Prof. Anjca Rakar, nav. dj., str. 12.
25
>>Na poslu оЬпоvе ј jzgradпje domovjne. OsposoЬ!javamo se za nove duzпostj<<, iena и borЬi, 1944, br. 10, str. 9. Ovaj cjtat ирисuје na amЬicjju ukjdanja razgraпjceпja kulturnih ј obrazovпih sadrzaja na sfere >>eijtne<< i >>prjmjjenjeпe<< kulture. Patos kojjm је taj jdeal jzrazen u ovom cjtatu mogao Ьi danas izazvatj Ьlagj podsmjjeh, no ne valja zaboravjtj da on jos uvijek пјје
26
Pismo IO AFZ Hrv. IO-u AFZ-a Gorskj kotar о organjzacjjj ј zadacjma opCinskih, mjesnih ј kotarskih odbora AFZ-a, te о programu za kurs AFZ, 27. III 1943, iene Hrvatske..., I, dok. 162, str. 254.
27
Pjsmo СК-а КРН od 14. XII 1942. CK-u КРЈ о radu AFZ-a, iene Hrvatske ..., I, dok. 116, str. 162. AFZ 1/6.
Zagreb, 1955, I, dok. 109, str. 156.
ostvareп.
28
KULTURNOM MIJENOM DO ZENE "NOVOG TIPA"
59
29 AFZ 1/1а. зо AFZ 20/2308. 31 AFZ 18/216бс. 32 u ozиjku 1942. izJazj и Ljcj prvj zenskj Jjst na oslobodeпom terjtorjju Hrvatske, iena и borЬi. Izdaje ga Okruzпj odbor AFZ-a za Ljkи. U redakcjjj Jjsta Ьile su u pocetku: Kata Pejnoyjc, Jela Bjcanjc, dr. Slava Ocko ј Marjja Soljaп. Kasnije taj пazjv preuzjma centralno glasilo AFZ-a za Hrvatskи, а ovaj Jjst mjjenja пazjv и Licka zena и borЬi. iene Hrvatske ..., I, dok. 141, str. 205. 33 Nav. dj., str. 208. 34 Davjd L. Sills, >>Voluпtary Assocjatjons<<, П Sociological aspects, IESS, Vol. 15, 16, 17, str. 366. 35 Zapjsпjk sa sastanka jzvrsnog oЬ!asnog odbora AFZ-a za Slavonjju, studenj 1943. AFZ 8/1024. 36 Isto, jzvjestaj za kotar Pozegи. 37 Isto, jzvjestaj za Pakracki kotar. 38 Izvjestaj lnjcjjatjvnog odbora AFZ Gorskj kotar Glavnom odboru AFZ Hrvatske, rujan 1943. AFZ 13/1529. 39 Drugarica и partjzanskom zargonu и ovom slucaju znacj zena, sиpruga (prjmj. D.R.A.). 40 41 42 43
44 45 46 47 48 49 50 51
AFZ 1/12Ь, Joseph R. GusfjeJd, Social Movements, П The Study of SocjaJ Movements, IESS, Vol. 13, 14, str. 448. AFZ 11/1417. Tako је npr. Mjesnj odbor AFZ-a Splita prjmjo anonjmnи prjjavu, stиdenog 1944. роtрјsапи s >>Organjzjrane zепе SpJjta<<. Potpjsnjce se tuze na D. В. (navedeno је puno jme ј prezjme), na koju se >>zaJj cjjelo susjedstvo<<, te pjtaju kako је mogиce da se >>takav olos prjma и casnи NOV<<. AFZ 21/2510. AFZ 21/2579. U пavedeпjm, kao ј u mnogjm drugjm prjmjerjma, proЬlem seksиalnog morala u slucaju zena tretjra se kao djelovanje и javnoj sferj koje podlijeze и пјој prihvaceпjm normama. Ј. Miltoп Yjпger, >>Prejиdjce<<, П Social Discrimination, IESS, Vol. 11, 12, str. 449. AFZ 1/61. AFZ 2/77. AFZ 9!1150. >>Мј smo ра Istranj Hrvatj pravi, Ма kano lavj svoju zemljи branjmo!<<, iena и borЬi, 1944, br. 10, str. 4-5. AFZ 21/2435. Pjsmo је pjsano rukom, ne sadrzj оzпаkи, odn. potpis posjljaoca, по jz teksta је moguce pretpostavjtj da se radj о Kotarskom odbpru AFZ-a Sinj.
52 AFZ 21/2440. 53 Isto kao ј Ьiljeska br. 5. 54 AFZ 18/216бс. 55 Isto. 56 Anka Berus, >>Za иevrscenje organjzacjje<<, iena и borЬi, 1943, br. 1, str. 7. 57 58 59 60 61 62 63 64
AFZ 1/12Ь. AFZ 1/8. AFZ 8/1113. AFZ 2/143. AFZ 2/138. Iz okrиzпjce >>Svim Partjjskjm organjzacjjama ј clanovjma КР и Вапјјј,, о orgaпjzacjjj AFZ-a и Banjji, 9. Х 1942. iene Hrvatske ... , I, dok. 104, str. 147. Iz jzvjestaja Kotarskog komiteta КРН SoJjn od б. Х 1942. Okrиznom komjtetи КРН SpJjt о radu zena, iene Hrvatske..., I, dok. 106, str. 152. MjJenko S. FjJjpovjc, >>Zene kao паrоdпј glavarj kod nekih balkanskjh naroda<<, Godisnjak balkanoloskog instituta NR BiH; Sarajevo, 11, 1961, str. 139-157.
1 ,,l,
60
65
66 67 68 69 70
71 72 73 74
75 76 77
78
79 80 81 82 83
KONJI, ZENE, RATOVI
Mirko Barjaktarevic, >>ProЬlem tobelija (virdzina) na Balkanskom polиostrvи«, Glasnik etnografskog muzeja и Beogradи, 1965-1966, 28-29, str. 273-286. Barjaktarevic и tom tekstи donosi i nekoliko Ьiografija и to vrijeme zivucih tobelija. Меdи ostalim navodi i primjer tobelije rodene 1926. godine, koja је moЬilizirana 1944, kada sи partizani, oslobodivsi sela oko Sиve Reke (Metohija) moЬilizirali mladice и NOV-и. Ona је sa svojom jedinicom dospjela cak do Trsta, а demoЬilizirana је nakon rata, kada је slиcajno otkriveno da nije >>mиskarac«. Nav. dj., str. 275. >>Nova hrabrost i novi moral<<, Razgovor s Marijom Soljan Bakaric, Zena, 1983, br. 3-4, str. 17. Isto. Borbeni риt iena Jиgoslavije, Leksikografski zavod >>Sveznanje<<, Beograd, 1972, str. 126-127. Isto. С. Popov, >>Formiranje AFZ-a 1942, Rezиltat stava КРЈ prema zenskom pitanjи i posledice politike Narodnog fronta<<, Godi.Snjak filozofskog fakulteta и Novom Sadи, knjiga Vl, 1961, str. 32. citira Titove rijeci: >>Тај hиmani elemenat odigrao је ogromnи ulogu и јасаnји borbenog morala, jer sи na8i ljиdi znali da се, ako bиdu ranjeni, Ьiti иcinjeno sve da ih se spasi. То је Ьiо slucaj i kod Prozora, za vrijeme Cetvrte ofenzive, kada smo nosili sa sobom 4.000 ranjenika, а i и drugim sitиacijama<<. lz clanka >>Antifasisticki front zena<< objavljenog и Jistи Proleter, br. 16, 16. XII 1942. AFZ 1/2. AFZ 9/1150. Draginja Metikos sиdjelovala је и NOP-u od 1941. Uz ostale funkcije и AFZ-и i КРН, Ьila је i komesar baterije IV. brigade XIII. divizije. Draginja Metikos, >>Bilo је to prije cetrdeset godina<<, Zena, 1982, br. 5-6, str. 19. Ova interpretacija uрисије na preispitivanje tradicijskog razlikovanja zena prema bracnom statиsи (veca sloboda djevojaka и odnosи na иdate zene). No, tek kada Ьi Ьilo mogиce izvciiti egzaktnи kvalifikacijи zena boraca NOV-a prema bracnom statиsи, Ьilo Ьi moguce иtvrditi da Ji је doslo do kakve promjene (u ovom slиcaju- vece slobode akcije i kretanja иdatih zena). D. Metikos, nav. dj., str. 12-19. U ovom tekstи aиtorica navodi primjer dvijи omladinki koje se nisи dale zavarati, te sи same pobjegle и partizane. AFZ 1/61. >>Nisam otisla radi slobodne ljиbavi - kako Ьi neko pomislio - jer sam vec tada naslиcivala da је to nesto neprirodno, gnиsno, ne znam ni sama sto Ьih о tome rekla. Htjela sam se boriti za ravnopravnost zena. Smiesno: zar ne?<< >>Narod nas је mnio i izbjegavao nas.<< Вivsa partizanka pripovijeda о krvavoj tragediji zavedenih, Nova Hrvatska, 11. 4. 1944, br. 134, str. 4. lz referata Anke Berus na 1. kongresи AFZ-a Hrvatske, srpanj 1945, Zene Hrvatske..., П, dok. 365, str. 87. Jos је rjecitiji primjer koji se navodi и tekstи: >>lz bratskog S. S. S. R. -а<< (Zena и borbl, 1944, br. 11, str. 10). Citirana је >>dnevna zapovijed Staljina<< u kojoj se kзZe: >>Neocjenjive zaslиge imajи nase sovjetske zene, koje samoprijegorno rade. U interesи fronte muzevno su one podnosile sve teskoce ratnog vremena, nadahnjиjuCi drugove borce, oslobodioce nase domovine.<< Ovdje se mиskarac/Ьorac izjednacava s aktivnim, djelatnim principom (>юslobodioci<<) dok је zenski princip izjednacen sa trpljenjem, koje и izиzetnim slucajevima (s dodatkom >>samoprijegornog<< rada) moze imati i karakteristike >>mиzevnosti«. AFZ 16/1807. lz referata Mitre Mitrovic na 1. zemaljskoj konferenciji AFZ-a, AFZ 1/6. AFZ 1/61. Edward Shils, nav. dj., str. 213. >>Onaj koji zna da se bori, koji hoce da se bori, zaslиzиje slobodи! U ime Centralnog komiteta Komиnisticke partije pozdravio је konferencijи drug Karlo MrazoviC<<, iena и borbl, br. 2, 1943,
str. 8. 84 Nav. dj., str. 7. 85 AFZ 1!12Ь. 86 AFZ 20/2350. 87 AFZ 18/2166с. 88 Od brojnih primjera, navest си onaj kada se cak i и strucnoj Jiteraturi (Zene Hrvatske и NОВ-и, 1, 1955) ne navodi vlastito ime aktivistkinje, vec је se apostrofira kao necijи majkи. U dokи-
:
]'i
' 1
KULTURNOM MIJENOM DO ZENE "NOVOG TIPA"
89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 102 103 104 105 106 107 108 109 110 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123
124 125 126 127
61
nientи br. 50, str. 74, te edicije, >>Majka brace Kavuric<< nije иsla и povijest kao predratna aktivistkinja >>Drustva za prosvjetu zene<<, vec је oznacena djelom svojih sinova. AFZ 20/2308. AFZ 8/1028. Isto. AFZ 5/616. AFZ 18/2166с. Isto. AFZ 13/1535. >>Pismo iz Slovenije. Svim nasim drugaricama и Hrvatskoj<<, Zena и borbl, 1944, br. 11, str. 18-19. AFZ 1/6. AFZ 9/1162. Usp. i Okruznicu br. 4 СК КРН od б. 12. 1941. Zene Hrvatske ..., 1, dok. 37, str. 57. Pismo Marije Novosel, od 30. 11. 1942. Okr. odboru AFZ za Karlovac о radи sa zenama и okolici Кladuse, Zene Hrvatske..., 1, dok. 120, str. 116. Isto. AFZ 2/162. >>0Ьlasna konferencija AFZ lstre, Nasem dragom druzetи Titu ki se bori za nas os\obodit<<, Zena и borbl, 1944, br. 10, str. 19. AFZ 6!775. Isto. AFZ 9/1137. С. Popov, nav. dj., str. 33-34. Vera St. Erlich, Jиgoslavenska porodica и transfonnaciji: Studija и tri stotine sela, LiЬer, Zagreb, 1971. AFZ 9/1163. AFZ 9/1162. 111 AFZ 2/139. AFZ 10/1331f. Karlo Mrazovic, »Jedinstvena narodnooslobodilacka fronta Hrvatske nasa velika i snзZna porodica«, Zena и borbl, br. 9, 1944, str. 1-2. AFZ 13/1526. AFZ 13/1530. Маја Zuvic, >>Zastavica i na njojzi pise, doЬit С(\ је tko uradi vise«, Zena и borbl, 1945, br. 12-13, str. 16-17. AFZ 10/1331h. Isto. AFZ 12/1503Ь. >>Prva konferencija AFZ Hrvatske. Smotra је to Ьila ljubavi, snage i rada«, Zena и borbl, 1943, br. 2, str. 2. AFZ 2/135. Isto. Kar\o Mrazovic, nav. dj. Mada se moze ciniti nategnutom, sugerirat cu interpretaciju prema kojoj u ovom citatu mozemo takoder ocitati ЬiЬlijski motiv izabranog sina (>>najveCi sin«) koji se stavio >>svim Ьicem u sluzbu naroda« i spasio ga od propasti. Put kojim ga је poveo ispravan је, ali trnovit. AFZ 21/2469. Nada Stremec postaje, uz Vedи Zagorac, urednica Zene и borbl od broja 11, stиdenog 1944. >>1 kongres kиlturnih radnika Hrvatske«, Zena и borbl, 1944, br. 9, str. 24. Nada Stremec, >>Nasa zenska stampa«, Zena и borbl, 1945, br. 16-17, str. 42-43.
r 62
KONJI, ZENE, RATOVI
128 Veda Zagorac, >>Ostvarujmo ravnopravnost u izgradnji domovine<<, Zena и borbl, 1945, br. 1213, str. 15. 129 Stanko (Canica) OpaCic, »Narodno-oslobodilacka borba stvorila је zeпu пovog tipa<<, Zena и borbl, 1943, br. 1, str. 5. 130 »Tako pjesпicki jezik паzпасuје proces svake drustveпe preobrazbe i u svom fuпkcioпiranju postavlja pitanje vlasti<<, Nenad Miscevic, Filozofija jezika, Naprijed, Zagreb, 1981, str. 226. 131 Radko Polic, »Novi lik sloveпske zепе<<, Zena и borbl, 1944, br. 10, str. б. 132 »Nazor о partizaпkama<<, Zena и borbl, 1944, br. 7, str. 17. 133 Msgr. dr. Svetozar Ritig, »Vitestvo, posestrimstvo i idealizam пarodne ЬоrЬепе zепе<<, Zena и borbl, 1945, br. 12-13, str. 4-6. 134 Та se misao provlaci kroz Citavu studiju Кlausa Theweleita, Mиske fantazije, GZH, Zagreb, 1983. Evo samo jedпog indikativnog пavoda: »(... ) dok је za muskarca dovoljno da bude cist i odva2:aп borac za novi svijet, zепа mora ostati i seksualno cista. ( ... ) Tako 'novo cudorede' ga rantira kontiпuitet ugпjetavaпja zenske seksualnosti od jednog drustva do drugog, а time i kontinuitet dominacije; zena koja пiје oslobodena ponovo pruza materijal za izgradпju unutarnjih granica zivota u поvој drzavi«. Nav. dj., kпjiga 2, str. 136. 135 »Zbog toga је zeпski pokret i tamo gdje је nadomjesteп proleterskim samo odgodeп. То jest: spolпo Ьiсе zепе koje је u dosadasпjim muskim drustvima toliko malo razjasпjeno, toliko malo odredeпo izvaп puke oЬitelji, istupa kao proЬlem i паkоп ekoпomsko-socijalnog oslobodenja. Upravo propadanje potlacivanja zena ne stvara, per se ipsиm, propadanje zeпskog sadrzaja. Ljubavпica, majka, postvareno Ьiсе rada пisu jos nigdje do kraja oblikovale taj sadrzaj ili cak iscrple utopijske mogucnosti.<< >>Buducnost zeпskog pokreta koji to jos пiје<<, odlomak iz Вlochova Principa nade, Zena, 1976, br. 1, str. 62. 136 U prilog tome da Ritigova vizija пiti trideset godiпa poslije nјепа ispisivaпja песе Ьiti liseпa samorazumljivosti govori i sazetak пavedeпog teksta u repriпt izdaпju Zene и borbl (1974). U ЬiЬliografiji claпaka iz te edicije, taj se tekst opisuje па slijedeCi пасiп: »U claпku је na иvjerijiv nacin prikazan lik zепе borca, zene partizanke, koja se bori za slobodu svog naroda.<< (podv. L. S.) 137 U svom tekstu Legenda о Haniji, srpski knjizevпik Јоvап Popovic (1905-1952) pridruzuje se ovoj liпiji razmisljaпja. On pise: »Као izatkaпi iz sпа i zelje, lebdjeli su pred nama likovi legendarnih zепа, otelotvoreпja samopregorne ljubavi i pozrtvovaпja. Izgledale su паm nedostizпe, obavijene oreolom vekova, Devica Orleanska, Vasilija Kuzmina, Majka Jugovica. Nismo zпali da cemo ih sresti, da cemo ziveti s njima, disati isti vazduh, boriti se, radovati se i umirati s njima<<. Iako se u tom tekstu ne obraca eksplicitпo viziji »nove zепе<<, Popovic prikazuje sudЬinu djevojke Hanife u maпiri ranokrscaпske djevice-muceпice koja је radije odabrala smrt пеgо da se preda »pohoti ostrvljeпih razbojnika<<, Zena danas, 1943, br. 31, str. 10. 138 Navedeпo prema: Neпad Miscevic, nav. dj., str. 226. 139 То se izrazavaпje usredotocilo па koegzisteпciju tradicijskih vredпota i vredпota racioпalпog, iпdustrijskog drustva. Duпja Rihtmaп, nav. dj., (1978), str. 115. 140 Nav. dj., str. 104. 141 Melville Ј. Herskovits, Cиltural Anthropology, Кnopf, New York, 1955, str. 492. 142 GovoreCi о spajaпju razlicitih tradicija, Edward Shils opisuje пekoliko mogucih rezultata. Dok је na jedпom ekstremu moguce zamisliti siпtezu u posve novu tradiciju - koja ne sadrzi niti jedпu od karakteristika tradicija iz kojih је пastala, а па drugom ekstremu apsorpciju - kada јеdпа tradicija potpuпo apsorЬira drugu, bez da se imalo izmijeпi, u stvarnosti se javljaju razliciti obrasci promjena oЬiju tradicija. Те oblike Shils naziva adicijom, amalgamacijom i fuzijom. Е. Shils, nav. dj., str. 273-279. 143 Е. Shils, nav. dj., str. 275.
з Emancipacija organizacija: Uloga Antifasisticke fronte iena u postrevolucionarnim mijenama drustva i kulture (NR Hrvatska 1945-1953)
I. DIO
UVOD "NEVIDLJIVI" PREDMET, PERSPEKTIVISTICКA METODA 1 "NETRANSPARENTNI" IZVORI
Kako objasniti zasto prica о Antifasistickoj fronti zena (AFZ) do danas- 37 godina nakon njezinog utrnuca- jos nije napisana? ProЬlem је, Cini se, podjednako u predmetu i u metodi. Predmet -
metoda -
predmet
Koji је razlog da је AFZ, najmasovnija od svih masovnih organizacija, jos uvijek neispisani list nase poslijeratne povijesti? Iako kao zasebna organizacija djeluje tek desetak godina (1942-1953), nije ipak posve nepoznato da ona ima svoju jasno izdvojenu tradiciju, kontinuitet koji se moze pratiti od sredine tridesetih godina, kada је i u jugoslavenskom komunistickom pokretu prihvacena Kominternina linija stvaranja Narodnog fronta svih demokratskih snaga protiv nadiruceg fasizmal. No istovremeno, AFZ је u neposrednom poslijeratnom razdoЬlju jedina (prezivjela) nasljednica tegobnog stoljetnog proboja zena2 na javnu-politicku scenu i nastojanja da one sebl primjerenim sredstvima osvoje ravnopravni polozaj u svim sferama drustvenog zivota. Zbog cega su i usprkos tome zene kao povijesni subjekt ipak ostale »nevidljive« u kolektivnom sjecanju i u povijesnoj znanosti, а njihovo mjesto u povijesti prazno?
~ . ··''1 !. ~ ':
64
KONJI, ZENE, RATOVI
Ne zelimo li dogmatskom strogoscu suditi о povijesnoj znanosti, treba imati u vidu da је i historiografija (poput ostalih drustveno-humanistickih znanosti) tek »oЬlik misljenja prouzrocen svijescu о strukturama i procesima u drustvu«. Stoga »svako drustvo ima onoliko proslosti koliko ima i elemenata sadasnjosti, а razliciti pojedinci mogu Ьiti svjesni razliCitih proslosti ( .... ). Drustvena svijest о proslosti stvar је mnozine, ne jednine.«З
Za raspoznavanje javnog/politickog djelovanja zena (а dakako i muskaraca kao konkretnih povijesnih Ьiса) Ьit се neophodno odvaziti se na otklon od dominantne paradigme politicke povijesti kakva istrajno prevladava u nasoj historiografiji. 1 njezini najvisi dometi4 siroke su panoramske freske: povijesna pozornica osvijetljena је bengalskom vatrom revolucije, а ро njoj defiliraju - padaju i1i se uzdizu - »Ьiса klase«, snage reakcije i napretka ... Dramske zaplete poticu »objektivna nuznost« ili »zakonomjernosti drustvenog razvitka«. .. То је povijest bez covjeka. »Ljudi« se i u takvoj povijesti ponekad javljaju - velike licnosti, vode naroda, heroji, genijalni uCitelji, revolucionari i vojskovode, ili pak pali andeli izdaje. Muskarci. Oni kao da postoje s one strane odnosa spolova, u istoj mjeri u kojoj su jamacno tim odnosima dominirali.s Razvojem socijalne povijesti koja је ucinila radikalan odmak od tradicionalne historiografije - Ciji su stubovi politicka, vojna i diplomatska historija - kontinuirani procesi razliCitih podrucja drustvenog iskustva i odnosa i tzv. >юЬicni ljudi« postali su legitimni predmet znanstvenog interesa. Ulaskom konkretnih, tjelesnih povijesnih Ьiса otvoren је ujedno prostor razvoju povijesti zena.б Metodologiju socijalne povijesti odlikuje prihvacanje metoda drustvenih znanosti u konceptualizaciji i testiranju hipoteza, te orijentacija ka analizi procesa dugoga trajanja. Pored toga, ona је u neprestanom traganju za novim povijesnim izvorima. Dakako, i dobar dio te nove paradigme moze se oznaciti kao »politicka povijest«. No niti politika vise nije usko odredena kao formalna i neformalna borba za moc. Otvaraju se nova pitanja poput onih koja propituju alokaciju moCi i resursa medu spolovima, kao i drustvene odnose medu njima.7 Utemeljenje i ekspanzija povijesti zena potaknuti su snaznim usponom zenskih pokreta (tzv. neofeminizmom) pocetkom 1970-ih godina i njihovim zahtjevom da se kolektivno pamcenje osvjezi »upisivanjem zena u povijest«. Та se nova disciplina nadovezuje na zasade drustvene povijesti, а od samih svojih pocetaka nije se zadovoljavala pukim ispunjavanjem »praznih mjesta« i upisivanjem zena u postojece historiografske kategorije i obrasce. u pretpostavci govora о iskustvima zena u historiji i
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
65
s historijom nasao se zahtjev za izmjenom kriterija znanstvene relevancije. Naime, u dotadasnjoj tradicionalnoj historiografiji njihova »iskustva, aktivnosti i prostori nisu smatrani dostojnima temeljitog istraZivanja«.s Marginalizacija i minorizacija iskustava zena u proslosti Ьila је tek odraz njihovog stvarnog i simbolickog mjesta u suvremenim drustvima. Neodrzivi su prigovori da povijest zena predstavlja nasilno izdvajanje jedne unutar sebe nehomogene analiticke kategorije kakvu predstavljaju zene. Teoreticarke povijesti zena nisu zanemarile dvostruku igru razlike. »Razlike koje se temelje na kategoriji roda postoje svagdje, no s druge strane njihove konkretne manifestacije nisu iste u svim drustvima: one nisu univerzalne.«9 Varijacije u statusu zena isto su tako mnogobrojne kao i varijacije u statusu muskaraca te se razlikovanja prema kriteriju roda stoga ne smiju izjednacavati s hijerarhijama izvedenima prema istom kriteriju. U pitanju su zanemareni odnosi medu ljudskim ЬiCima i ljudskim grupama. »Zene valja poimati u odnosu - s drugim zenama i s muskarcima- а ne u kategorijama razlikovanja i odvojenosti«lo, upozoravala је americka antropologinja Michelle Zimbalist Rosaldo. OsoЬi tu su paznju teorijski radovi posvetili razoblicavanju Ьioloskog determinizma koji implicitno pretpostavlja muskarca kao povijesno Ьiсе, а povijesnu egzistenciju zena svodi na nijemo i vjecno vracanje iste igre izmjene prirodnih ritmova. Spolovi i njihovi odnosi nisu nesto vanpovijesno pred ili nadpovijesno. Razumijevanje znacenja spolova u proslosti nadaje se kao jedan od osnovnih ciljeva istrazivanja. Pojam »rod« uveden је kao posljedica nastojanja da se istakne Ьitno drustvena kvaliteta razlika baziranih na spolu.ll Americka povjesnicarka Joan W. Scott rod definira kao slozenu kategoriju. Rod је, u prvome redu, konstitutivni element drustvenih odnosa koji su bazirani na percipiranim razlikama medu spolovima, te је upravo rod primarni naCin oznacavanja odnosa moCi. Као konstitutivni element drustvenih odnosa rod, prema Ј. W. Scott, sadrzi cetiri medusobno povezana elementa: Prvi su element raspolozivi simboli koji u odredenoj kulturi prizivaju mnogostruke (i cesto protuslovne) reprezentacije - npr. Eva i Djevica Marija kao simboli zene u judeokrscanskoj civilizaciji. Zadatak је povjesnicara da utvrdi koja se od tih simbolickih predodzЬi priziva, kako i u kojem kontekstu. Na drugome su mjestu normativni koncepti koji pokrecu interpretacije znacenja tih simbola, koji nastoje ograniciti i ukljuCiti njihove metaforicke potencijale. Тi su normativni koncepti sadrzani u religioznim, odgojnim, znanstvenim i pravnim doktrinama. Poziciju koja tim konceptima daje prevladavajuCi ton, koja је dominantna u odredenom povijesnom trenutku, oni sankcioniraju kao jedinu mogucu, kao univerzalnu normu. Posljedica је toga da se povijest pise kao da su te
l
1'
66
KONJI, ZENE, RATOVI
пormativпe
pozicije proizvod drиstveпog koпseпzиsa, а пе sиkoba. Teziste је пovih historijskih istrazivaпja па osporavaпjи deklariraпe пepro mjeпjivosti, na otkrivaпjи prirode prijepora ili represije koja dovodi do privida bezvremene stalnosti biпarnih reprezeпtacija roda, smatra Ј. W. Scott. Takva vrsta aпalize пе moze izbjeCi problematiziraпje politike drиstveпih iпstitиcija i organizacija - treceg aspekta odпosa roda. Posljedпji aspekt kategorije roda је rodпi ideпtitet. Povjesпicari morajи istraziti samosvojпe пасiпе koпstrukcije toga ideпtiteta i staviti svoje пa laze и odпos sa Citavim spektrom aktivпosti drиstveпih orgaпizacija i povijesпo specificпim kиlturпim predodzbama. Rijecjи, istice Јаап Scott, »koпcepti roda иspostavljeпi kao objektivпi skиp refereпci strиkturirajи percepcijи i koпkretпи simbolickи orgaпizacijи Citavog drustveпog zivota. U опој mjeri и kojoj te refereпce иspostavljajи distriЬиcijи moCi (razliCitи koпtrolи и pristиpи materijalпim i simbolickim resursima), rod је иvисеп и sam пacrt i koпstrиkcijи moCi kao takve.«12 Bez obzira па razliCite premise i tradicije па koje se pozivajи teorijske elaboracije povijesti zепа i povijesti rodalЗ, орсе је mjesto zakljиcak da spolove i пjihove odпose valja promatrati kao drиstveпe, politicke i kиlturпe eпtitete. »Ne smijemo i пе mozemo ih svesti па Cimbeпike izvaп povijesti, а jos mапје па јеdап, jedпostavпi, ипiformпi, prvoЬitпi ili iпhereпtпi иzrok пastaп ka.«14 Razmatraпje odпosa kategorija klase i roda takoder је јеdпа od kljиc пih preokиpacija pri teorijskom иtетеlјепји povijesti zeпe/roda. Istice se da podjedпako пiti rod пiti klasa пе оzпасаvаји homogeпe grиpe, а jos mапје da te kategorije podrazиmijevajи пиzпе solidarne veze. Rod је stovise јеdап od razloga пehomogeпosti klasa, а klase sи јеdап od razloga za пehomogeпost roda.15 SmjestajиCi svoj predmet - AFZ - и obzor пavedeпih teorijskih promisljaпja povijesti roda/zeпa, mogla sam ти pristиpiti bez osjecaja stida i kајапја. То пiје posve Ьеzпасајпа predпost, ЬиdиСi da se tesko oteti dojmи da sи aиtori/ce koji sи и svojim radovima posveCivali раzпји povijesпom djelovaпjи zепа, pritisпиti masivпoscи refereпtпog okvira tzv. »opce/politicke povijesti«, svoje bavljeпje dozivljavali kao пesto margiпalпo, gotovo frivolпo. Tako прr. Jovaпka Кесmап, aиtorica prve (i jediпe) iscrpпe moпografije о zeпama Jиgoslavije и radпickom pokretи i zeпskim orgaпizacijama (misleCi time па tzv. »gradaпski« femiпisticki pokret), пalazi пeophodпim obrazloziti (па krajи ipak оdЬасепи) dilemи »da li ovaj problem istrazivati i obradivati kao роsеЬпи temи ili и okvirи drиgih opstih tema iz istorije radпickog pokreta«.lб Upravo zbog toga femiпisticki poklic »Upisimo zепе пatrag и povijest!« пе moze predstavljati samo potragи za пekim prethodпo zaпema reпim »predmetom«. Njegova је realizacija пezamisliva bez teorijskometodoloske osvijesteпosti, пovog seпziЬiliteta17 za »пevidljive«, zatrte, ,,
1
1
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
margiпalпe
sfere
iskиstva
i
odпosa и
seksиalпost; zепе, margiпalci izroпiti
ispod sive
svih
proslosti.
67
Svakodпevica, tjelesпost,
Ьоја, gиЬitпici, potlaceпi ... иspjet се
mreпe povijesпog
zaborava tek kada izostrimo meto-
dи, orиde da razazпamo i пjihove glasove. Istrazivaпje procesa emaпcipacije zепа, koji
svoje prve poticaje пalazi и revolиcioпarпoj paroli »Sloboda, jedпakost, bratstvo« (иz- пerijetko brиtalпo- izиzece sestriпstvalS), otvara mogиcпost da istrazimo jedan od zaпemarenih civilizacijsko-povijesпih procesa dиgoga trajaпja. Stovise, proces oslobodenja zепа valja promatrati kao epohalпi proces. Charles Tilly, americki sociolog povijesпe orijentacije, podvrgпиo је kritici pojam drustveпe mijene tvrdeCi da drustveпa promjeпa kao takva пе postoji пiti и пacioпalпim пiti и svjetskim razmjerima. Postoje epohalпi procesi (kao прr. procesi stvaraпja drzava ili kapitalisticke akиmиlacije) koji sи preoblikovali svijet и posljedпjih пekoliko stotiпa godiпa.19 Oslobodeпje zепа takoder se nadaje i kao pretpostavka ostvareпja jedпog od najpromiпeпtnijih ideala socijalisticke revolиcije - jedпakosti svih ljиdi. Na koji паСiп istrazivanje orgaпizacije zепа moze osvijetliti samи kvalitetu emaпcipatorskih procesa и jedпom drиstvu? Mada пikako пе treba zaпemariti ироzоrепја vodecih teoreticarki povijesti zепа da se опа пе iscrpljиje и povijesti пjihovog orgaпiziranog - javпog i politickog - djelovaпja (и »eksklиzivпo mиskom« drиstveпom prostorи), problematiziraпje odпosa orgaпizacijskog modela i ciljeva orgaпizacije zепа moze pruziti relevaпtпe spozпaje о kvaliteti i dosezima toga procesa. Stoga se kao prvi korak, пеорhоdпа pretpostavka govora о AFZ-и, podrazиmijeva rekoпstrиkcija пacrta orgaпizacijskog иstrojstva i stvarпog fипkcioпiraпja orgaпizacije, te иtvrdivaпje пјеziпе иloge и иkиpпosti · procesa post/revolиcioпarnih mijeпa drustva. Uпарrеdији li иcestale transformacije orgaпizacijskog modela AFZ-a и periodи od 1945. do 1953. oslobodeпje zепа? u kojoj је mjeri пacin па koji је orgaпizacija zasпovaпa паkоп drиgog svjetskog rata Ьiо iпstrи meпtalaп za poticaпje пjihove emaпcipacije, а и kojoj је mjeri iskoristen za realizacijи drugih prioriteta drustveпog razvoja? Koji sи orgaпizacijski resursi i opcije Ьili па raspolagaпjи samim zeпama za artikиliraпje strategije vlastitog oslobodeпja od specificпe spolпe diskrimiпacije? RekoпstruirajиCi иcestale promjeпe orgaпizacijskog modela AFZ-a, koje sи иslijedile kao reakcija na пјеziпи orgaпizacijskи okoliпи (и prvom redи Komипistickи partijи i »паrоdпи vlast«), zelim иtvrditi stирапј aиtonomije kojim је AFZ raspolagala pri formиliraпjи svojih ciljeva, strategije i taktika и mijeпama drиstva koje sи deklarativпo (na ideologijskoj ravni) Ьile пeizvedive bez radikalпog pomaka и drиstveпom polozajи zепе. Da li је orgaпizacijsko иstrojstvo AFZ-a pruzalo potrebaп prostor i adekvataп stирапј drиstveпe moCi za ostvareпje emaпcipacije
г
68
KONJI, ZENE, RATOVI
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
69
-l 1
1
u zemlji opustosenoj ratnim razaranjima, nerazvijenoj i duboko prozetoj patrijarhalnom kulturom (ciji је sastavni dio i politicka kultura)? Mikrorazinu - organizaciju zena i strukturu njezinih unutrasnjih od~ nosa shvacenu kao podsistem s vlastitom kulturom i grupnom dinamikom - promatrat cu u odnosu na makrorazinu - na institucije globalnog drustvenog/politickog sistema koje odreduju mjesto i ulogu AFZ-a u konkretnom povijesnom trenutku. Pri utvrdivanju meduodnosa ovih razina posluzit cu se nekim iskustvima historijski orijentirane sociologije.20 Та је disciplina razvila dovoljno prostrani teorijsko-metodoloski okvir za novo citanje klasicnih socioloskih teorija, ponovno uvodeCi u obzor njihova interesa sociokulturne raznolikosti, vremenske procese, konkretne dogadaje, te dijalektiku smislenih akcija i strukturalnih determinanti u makrosocioloske eksplanacije i istrazivanja.21 Dakako, srediste mog istrazivanja predstavlja zivot organizacije AFZa. Organizacije naravno cine ljudi: njihova svakodnevica, njihovi odnosi, specificni tip izrazajnosti/kreativnosti, odredeni tip komunikacije - posredovanja, utjecanja ... Ovako odreden interes za »zivot organizacije« istrazivanje situira u ozracje jos jedne humanisticke discipline: etnologije. U proucavanju kompleksnih drustava suvremena etnologija morala је razviti senziЬilitet za »istrazivanje odnosa dijelova i cjeline, globalnih kultura i subkultura, vodecih slojeva i onih podredenih, kulture kao sustava i kultura kao podsustava, odnosa velikih ideja i malih pogleda na svijet, odnosa povijesti ( ... )«, istice Dunja Rihtman-Augustin.22 Jos jedan tip socioloske analize moze pripomoCi istrazivanju AFZ-a na ovoj razini. То је tzv. mrezna analiza (network analysis) koja uvodi pojam drustvene mreze odredujuCi је kao »SOCijalnu dimenziju StO posreduje izmedu odnosa i drustvenog sistema (ili) drustava, izmedu lokalne razine i nacionalne razine«. 23 Ovaj tip analize omogucuje da se na drugi nacin razmislja о nacinu na koji se odreduju drustvene pozicije ili о meduigri drustvene strukture i individualne akcije.24 OsoЬito је plodonosan u istrazivanju politickih stranaka ili njima Ьliskih grupa (interesne grupe, grupe za pritisak); fenomen drustvene moCi on ne svodi samo na politicku sferu »gdje se ona 'reprezentira' ( ... ). Mrezna analiza otkriva beskonacan izvor vlasti u drustvu (... )«.25 Navedenim teorijskim pristupima posluzila sam se pri konstruiranju svog predmeta istrazivanja, polazeCi od Cinjenice da on nije objektivno »zadan« niti prethodno teorijski (konsenzusom) vec definiran. »Predmet« се se oЬlikovati, postati »citljiv«, tek kroz raster odabrane teorijsko-metodoloske vizure. Uvijek analiziramo ono sto mozemo vidjeti (lacanovski regard koji uocava nove dimenzije, а ne »otkriva« stvari), а to је videnje, zauzvrat, odredeno analitickom »podatnoscu« materijala, narocito kod tako eluzivnog »predmeta« poput (»nevidljivih« - zanemarenih) povijesnih Cinjenica. Prema misljenju Thede Skocpol, upravo praksa analiticke povijesno orijentirane sociologije namece in-
tiinniji dijalog s povijesnim Cinjenicama (evidence) nego sto је za to kadra interpretativna povijesno orijentirana sociologija ili primjena modela na odredeni povijesni slucaj.26 MoZda је tu neprestanu dijalekticku napetost izmedu predmeta i metode, materijala i naCina izvedbe, najlakse izraziti metaforom Arthura Stinchombea koji smatra da analiticki povijesno orijentirani sociolog »gradi ~oput stola~a, prilag~davajuCi mjere tijekom napredovanja posla, za razliku od arhttekta koJI prvo crta, а tek onda gra-
.
~p
Dosadasnji rezultati siroko zasnovanih povijesno orijentiranih socioloskih analiza omogucili su nove dimenzije razumijevanja nacina na koje obrasci iz proslosti i alternativne putanje mogu Ьiti relevantni/irelevantni za izbore sadasnjice. »Stoga dobra historijski orijentirana sociologija о zblljskim preokupacijama stvarnosti moze progovoriti na mnogo smisleniji nacin od usko fokusiranih empirijskih studija koje se dice svojom 'politickom relevantnoscu' «.28 Osluskivanje glasova zena iz proslosti danas moze ukazati podjednako na pogresne izbore koje ne Ьi trebalo ponavljati, kao i na neistrosene rezerve utopijske energije. Jer sa svakom sadasnjosti moie и nepovrat isceznиti slika proslosti, и kojoj ona nije znala prepoznati sebe. (Walter Benjamin).29 Metoda -
predmet -
metoda Interdisciplinami rad, о kojemu se danas toliko diskutira, ne podrazumijeva suceljavanje vec postojecih disciplina (niti jedna od njih, zapravo, nije se spremna predati). Kako Ьi se nesto moglo interdisciplinamim uciniti, nije dovoljno izabrati »predmet<< (temu) i oko njega saЪrati dvije ili tri znanosti. Interdisciplinarnost znaCi stvoriti novi predmet koji ne pripada nikome.
Roland Barthes, Jeunes chercheursЗO
Metoda koja zeli kompleksno zahvatiti tako zamisljen pristup predmetu (podjednako na mikro i makro razini), te konstruirati adekvatni hipoteticko-interpretativni okvir, nemoguca је bez interdisciplinarnog pristupa. On се ujedno omoguCiti nadilazenje disciplinarnih ogranicenja koja Ьi sapinjala slozenost samog predmeta kao i njegovo upisivanje u meduprostore i na margine znanstvenih disciplina. Rijecju, u svojim polaznim postavkama interdisciplinarni pristup upucuje na dijaloski karakter proizvodnje znanja. Time se suprotstavlja pozitivistickoj paradigmi (jos uvijek ustrajnoj, poseblce u pristupima proslo-
1 1 1
i 1
70
KONJI, ZENE, RATOVI
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
sti u nas) koja smatra da је znanje moguce pronaCi/istraziti u oЬliku neposredno dostupnih Cinjenica/datosti (data). Stoga cu i metodu (podjednako kao i predmet) nastojati zasnovati na pretpostavkama dinamickog istrazivackog modela - na komunikacijskom modelu.31 Metodolosko uporiste za oCitavanje i strukturiranje razliCitih razina predmeta istrazivanja (makro- mikro planova), predstavljat се komЬinacija slijedecih disciplina/postupaka: DISCIPLINA
PRISTUP
AFZ u povijesnom kontekstu
povijest
*socijalna historija *povijest roda(zena *povijesno orijentirana sociologija
int~rakcije:
sociologija
*analiza drustvene mreze *sociologija drustvenih pokreta
etnologija
*folkloristika *simbolicka antropologija *proucavanje rituala
AFZ -
Rijecju, na sve је ove discipline moguce primijeniti tvrdnju Thede Skocpol kojom opisuje povijesno orijentiranu sociologiju: radi se о nastojanju da se zasnuje »mapa alternativnih strategija za istrazivanje i pisanje ( ... ). Takva mapa ne moze pruziti metodoloska dicta za neko konkretno istrazivanje. No ona moze senziЬilizirati podjednako istrazivace kao i puЬliku ( ... ) za ciljeve, prednosti i nedostatke alternativnih pristupa.«37 О
/
RAZINA RAZMATRANJA
organizacijsko okruzje
AFZ kao sustav (kultura organizacije)
Mada proizlaze iz razliCitih teorijskih/disciplinarnih tradicija, svi ovdje navedeni pristupi/discipline nalaze svoje dodirne tocke u: - sklonosti eklekticizmu; - osvijestenoj fluidnosti vlastitih granica (granicnih podrucja); - teznji za prozimanjem sa srodnim disciplinama. Njihov se eklekticizam najjasnije ogleda u cinjenici da otklanjaju propisivanje »metodoloskih dicta«. Tako na primjer, kriticka analiza reprezentativnih djela vodeCih povijesno orijentiranih sociologa ukazuje na to da Ьi tu disciplinu »Ьilo pogresno svesti na Ьilo koju epistemolosku, teorijsku ili metodolosku orijentaciju ( ... )«! Povijesno orijentirani sociolozi postavlili su »siroki program/djelokrug u istrazivanju i teoretiziranju о vaznim samosvojnim preokupacijama«.32 Teziste је na analizi odredenog proЬlema, а cilj је shvacanje smisla historijskog obrasca »koristeCi se u tom procesu svakim teorijskim resursom koji se cini korisnim i validnim«.33 Povijest roda, na slican naCin, svoju originalnost nastoji utemeljiti ne u primijenjenim metodama, vec u postavljanju novih pitanja sa specificnim perspektivama. 34 Evropska se etnologija (ali i anglo-americka tradicija kulturne antropologije)35 nakon procesa kritickog preispitivanja, stovise i zucnog osporavanja vlastitog nasljeda »kulturno-historijske« paradigme, otvara prema socijalnoj povijesti svakodnevice u proslosti i sadasnjosti, suradujuCi ne vise iskljucivo s historiografijom, vec i sa sociologijom, psihologijom, modernom lingvistikom, semiologijom, kiЬernetikom i ekonomskim znanostima. 36
71
izvorima
Ш
kako izbjeci zamku iskrivljenih ogledala
Osnovni korpus mog empirijskog materijala predstavlja arhivski fond Konferencije za drustvenu aktivnost zena Hrvatske, pohranjen u Institutu za historiju radnickog pokreta Hrvatske. Grada koju taj fond saЬire veoma је opsezna (oko 65 arhivskih kutija za razdoЬlje 1945-53), raznolika ро karakteru i pruza razliCite tipove obavijesti о proslosti. Nije na odmet spomenuti da se njome do sada nisu sluzili istrazivaCi nase najnovije povijesti. Neiskoristena i zanemarena, ona predstavlja izazov istrazivacu, onaj visak za koji Jacques Derrida i poststrukturalisti dokazuju da је posljedica djelovanja procesa zamjene, а nazivaju ga supp!ement. Posluzit cu se upravo tim Derridinim pojmom da oznaCim karakter i ukazem na interpretativne mogucnosti arhivske grade koju је organizacija AFZ »proizvela« u razdoЬlju od 1945. do svog (samo)ukidanja 1953. godine, u odnosu na dosad uoЬicajene izvore za pisanje povijesti drustva u nas. Supplement Derrida izvodi u slijedeCim znacenjima kao: 1) ono sto је suplementarno (dopunsko, pomocno) i koje priЬavlja ono sto nedostaje; 2) ono sto nadomjesta original; З) ono sto је iznad i izvan neophodnog. Pojam supp!ement је dvoznacan i stoga djeluje zbunjujuce /uznemiravajuce u odnosu na ono sto је smatrano Citavim ili dovoljnim. Supptement stavlja u pitanje dovoljnost kategorije upi~erzalnog.38 Pristup izvorima - arhivskoj gradi AFZ-a - i njihovoj interpretaciji s takvih polazista ima potencijal da stavi u pitanje nasa znanja (ili predrasude) о jednom periodu iz tzv. орсе povijesti, ali, naravno, kroz vizuru povijesti zene. Upisivanjem jednog nezanemarivog segmenta proslih iskustava zena u tekst »Povijesti« osvijetlit се se neka od njezinih zastrtih mjesta i razgrnuti netransparentnost institucionaliziranog (uvrijezenog/ideologiziranog) diskursa39 о toj proslosti. Dobro nam znani svjetionici zasjat се drugaCijim svjetlom (i osvijetliti sjenovite zabrane ): revolucija, socijalizam, jednakost svih ljudi, »bratstvo i jedinstvo«- tzv. neprijeporne i univerzalne vrednote pokazat се tamne napukline svoje »Opcenitosti«. Sto је to socijalizam revolucionirao u zivotima zena? Dok govor ideologije neprestano istice doЬitke, smijemo li previdjeti guЬitke? Supplement, kao onespokojavajuCi sum sto dopire s margina osnovnog teksta povijesti, nadomece sjenu upitanosti tezi da »tocak historije« uvi-
72
KONJI, ZENE, RATOVI
jek krece naprijed tek sa zdravom dozom sumnje о ispravnosti njegova smjera. UranjajuCi u arhivsku gradu, valja imati па umu da niti ovi (ali niti ikoji drugi) povijesni izvori nisu neposredovani odraz/opis »stvarnosti«. Oni funkcioniraju i citljivi su (spoznatljivi) iskljuCivo na tekstualnoj razini. Posegnemo li iza tekstova, suoCit cemo se s kontekstima moCi, otporom, institucionalnom prinudom i inovacijom... No, kada polazimo od tekstova izvora koji predstavljaju iskaz, ne treba zaboraviti da је iskaz imanentno drustvena Cinjenica. U osnovi је svakog iskaza, upozorava Bahtin, dijalogicnost, tj. u samom se iskazu slusalac vec podrazumijeva.40 Iskaz је u cijelosti formiran izvanlingvistickim, dijaloskim momentom, а i sam jezik funkcionira kao »ideoloski sistem«.41 PolazeCi od tih premisa, pokusala sam klasificirati arhivsku gradu prema smjerovima u kojima se taj dijalog/komunikacija odvija. Povijest AFZ-a је (pri)povijest о organizaciji. Kad kazemo organizacija dakako podrazumijevamo postojanje odredene hijerarhije. No i hijerarhija unutar AFZ-a tek је dio jednog slozenijeg spleta hijerarhijskih odnosa u drustvu. Zbog toga sam svakom dokumentu postavila pitanje: tko govori? (s kojega mjesta u odnosu na govor vlasti?) i koga pretpostavlja kao slusaoca? Na najuproscenijoj razini, u оЬје ove pozicije neprestano se ispreplecu dva tipa diskursa: - kriticko-informativni (tezi sto vjerodostojnije predstaviti odredenu situaciju, samokritican је, tezi minimalizirati ideolosku dimenziju te omoguCiti regulaciju i sto bolje funkcioniranje svakodnevne prakse) i - reprezentativni (autoreferencijalan је, oslanja se na neupitan/totalizirajuCi i totalitarni govor vlasti, а moЬilizacijski eros kojim se reprezentira/legitimira usmjeren је na besprizivno i neposredno izvrsavanje njegovih zamisli; ideologican је - pretpostavlja eventualno buduce stanje kao realni entitet). Primjer tipicnog odnosa ova dva tipa diskursa vertikalna је komunikacija izmedu visih i nizih odbora AFZ-a, te njezinih visih odbora s respektivnom organizacijskom okolinom (КРЈ, Narodni front). Кriticko informativni diskurs prevladava prilikom artikulacije teskoca i proЬlema u vlastitim sredinama i »proЬija« se u obracanju/izvjestajima nizih hijerarhijskih instanci visima. Ali na toj ravni komunikacije dolazi i do upotrebe reprezentativnog diskursa u skladu s pretpostavljenim ocekivanjima visih odbora AFZ-a, Narodnog fronta, »komiteta« ... Visi pak odbori neprestano pronicu/razotkrivaju tu zamku i ucestalo upozoravaju na nepouzdanost takvih izvjestaja i »podataka s terena«. (IstrazivaCi nikada ne smiju smetnuti s uma da se nalaze usred igre iskrivljenih ogledala.) Komunikacijski cu model, dakle, primijeniti podjednako i u odredenju predmeta/metode i u pristupu arhivskim izvorima. Takav pristup osjeca
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
73
пelagodu
spram aksiomatskog shvacanja prema kojemu izvori nisu predmet spoznaje historicara, vec puko sredstvo spoznaje povijesnog razvoja, »kanali obavijesti«.42 Suvremena promisljanja na podrucju tekstualne kritike i teorije kulture, nasuprot tome, upozoravaju da su tekstovi »Sistemi ili ekonomije istine«, te da kroz njih govore moc i povijest na nacin koji njihovi autori nisu Ьili kadri kontrolirati.43 Jedan od promicatelja takvoga pristupa, americki antropolog i povjesnicar James Clifford, zalaze se za ро njegovu shvacanju jedini moguCi pristup - djelomicne interpretacije. Naime, smatra Clifford, pravi referent iskaza nije prikazani »svijet« nego su to specificne instance diskursa. Kulturne interpretacije koje vode racuna о raznovrsnim reciprocnim kontekstima - obavezuju na iznalazenje razliCitih rakursa prikazivanja posredovanih stvarnosti kao neceg mnogosubjektivnoga, izlozenoga djelovanju moci i nepodudarnog. Niti ocekivani rezultat nije dakle prikaz »SVijeta«, vec zapis komunikativnih procesa koji povijesno postoje izmedu subjekata u odnosima mo6.44 Tesko је ne sloziti se s Cliffordovim zakljuckom da se, kao posljedica takve vrste kriticke predostroznosti, sve ucestalije javljaju »neslavljenicke historije« (noncelebratory histories).
DVJESTA GODINA TISINE: POKUSAJ TIPOLOGIJE ZENSКIH POKRETA U MODERNOM PERIODU
Od govornice do stratista Zene, probudite se; zvon razuma odjekuje Citavim svemirom; otkrijte svoja prava. Mocno carstvo prirode nije vise okruieno predrasudama, fanatizmom, praznovjerjem i laiima. Baklja istine rasprsila је oЬlake ludosti i uzurpacije. Porobljeni је muskarac umnoiio svoju snagu i potrebna ти је vasa kako ы raskinuo vlastite okove. Postavsi slobodan postao је nepravedan prema svojoj druiici. О, iene, iene! Kada cete prestati blti slijepe? Koji su vasi probltci od revolucije?
Olympe de Gouges Declaration des Droits de la Femme et de la Citoyenne, (3. 9. 1791 )45
Pitanje koje је autorica Deklaracije о pravima iene i gradanke postavila u Postscriptumu proglasa svojim sugradankama nije Ьilo tek retoricki ukras. U narednoj је recenici sama na njega odgovorila: Jos izraienije potcjenjivanje i jos jaCi :iig prezira.
74
KONJI, ZENE, RATOVJ
Zene sи s velikom energijom sиdjelovale и dizanjи Francиske revolи cije. Ро prvi se риtа kao grupa ројаvlјији и javnosti 1789, i to ne samo kao pиki dio revolиcionarne »mase«, kao »piljarice« и pohodи na Versailles, nego kao drustveni pokret. Zahtijevale sи mogиcnost sиdjelova nja и politici, organizirale se и zenske politicke klиbove, izdavale prve feministicke casopise (npr. L'Observateur feminin, Le Joumal de l'Etat et du citoyen) i salijetale Narodnи skиpstinи svojim peticijama и kojima иpozoravajи: »Upravo ste dokinиli privilegije, odstranite i one koje se odnose na mиski rod«.46 Ovdje dakle pocinje povijest novovjekog feminizma. Ali и povijesnoj svijesti (posredovanoj, horriЬile dictu, zapisima mиskaraca historicara) izranjajи zene Francиske revolиcije kao »klisei ili karikature, kao 'ЬаЬе' koje se pretvarajи и 'hijene' «.47 Slicne sи fantazme progonile i njihove sиvremenike, konzervativce i revolиcionare podjednako, sto је 1793. dovelo do zabrane svake javne aktivnosti zena, do raspиstanja njihovih politickih klиbova i smaknиca brojnih zena koje sи zastиpale interese vlastitog spola. »Zena ima pravo da se popne do stratista; zbog toga podjednako mora imati pravo da se иspne za govornicи ( ... )« napisala је (prorocanski) Olympe de Goиges и clanи Х. svoje Deklaracije. Zbog »neprirodna« nagnиca prema govornici Ьila је giljotinirana kao zirondinka 13. brиmairea 1793, и svojoj 45-ој godini. Tada је zapocelo krиzenje dиgo dva stoljeca, vjecno vracanje istog и povijesti zena. Zenski sи se pokreti javljali иsporedo ili na marginama sirih drиstve nih pokreta, doprinosili njihovim иsponima i - tonиli и zaborav nakon pobjeda. Njihove kratkotrajne trijиmfe smjenjivale sи dиgotrajne tisine. Svaka је generacija zena koje se nisи mirile sa »svojom prirodom«, sve do nasih dana, iznova prozivljavala i ponovno otkrivala borbe svoga spola. Do narednog zaborava?
EMANCJPACIJA
ORGANJZACIJA
75
TIP ORGANIZIRANOG DJELOVANJA ZENA (INDIКATORI) INTEGRACIJA
PROMJENA
REFORМIZAМ
SAVEZNISТVO
(status quo)
(klasno, politicko ...)
* polozaj
zena је problem ро seЬi * cilj: integracija u postojece institucije па svim razinama * nema direktnih aspiracija u borЬi za vlast
autonomija * nacionalne organizacije zena * »One issue
* automatsko nje z. pitanja adekvatnijom zastupnrlrNf"nno ljenoscu u organima programa vlasti ne preobrazbe zene kao saveznici • cilj: emancipaciu borЬi za vlast u ja zena, njihovo okviru postojeceg osposoЬljavanje sistema za provodenje programa
move~
* grupe za pritisak * senziЬiliziranje javnog mnijenja
.\.
* pridruzene organi-
• pseudopridruzene organizacije i druge .\. forme za MOBIpromjena polozaja LIZACIJU zena zena kao posljedica - >>iskoristavapoliticke pobjede nje<< emancipa»saveznika« torskih zahtjeva
sveobuhvatne infiltracije ~ pritisak ~ uz politicku neutralnost
* integracija u sve institucije
pitanje za sebe * cilj: OSLOBODENJE zena, ono је proЬlem sui generis, ima samosvojnu dinamiku rjesavanja ~ dovest се do proЬlem
NOVEKULТU
RE (potrebe, naCin zivota)
autonomija ~ FEMINIZAM (>юrganizacije
.\.
zena za zene<<) • odustajanje od vladajucih politicke igre .\. * male grupe
tzv. » rad medu/sa zenama <<
• marginalizacij а
* potice se masovnost clanstva
* networks
* u slucaju isticanja odredenih zahtjeva
* presudna uloga >>zenske elite<< alocirane * >>strateska alokacija<<
u pseudo/pridruzenim organizacijama
REFORMIS11CKO 1 FEMINISТICKO
»ZENSКE ORGANIZACIJE<< (»ZENE КАО SUPUТNICE<<)
.\.
.\.
sanse za razvoj zenskog pokreta
nema sansi za razvoj zenskog pokreta
povijest zena
* z.
heteronomija zacije (affiliated
ments«
INTERESNE DIMENZIJE
NEMOGUCNOSTI INTEGRAC/JE ZENA
* automatsko rjese-
*
ISТICANJE
SUPSUMIRANJE INTERESNE DIMENZIJE
КRЈТ/КА STRUKTURALNIН
КRЈТ/КА NEDOVOUNE REPREZENTAC/JE ZENA И POSTOJECIM OКVIRIМA
Tipologija organiziranog djelovanja zena Dakako, neopravdano је za presиCivanje tog povijesnog nasljeda teretiti iskljиCivo (mиski) hegemonizam povijesne znanosti. ProЬlem se moze analizirati i propitivanjem statиsa feminizma kao politicke teorije kako zahtijevati jednakost и ime razlike? »Feminizam, opozicijska politicka perspektiva, moze efikasno staviti и pitanje dominantni politicki diskurs kojemи se sиprotstavlja, ali ipak ostaje и okviru teorije protiv koje se oЬlikиje. ( ... ) On razotkriva protиslovlja, tisine i iskljиcenja иnиtar liberalne politicke teorije«, zakljиcиje Joan W. Scott tazmatrajиCi ovaj teorijski proЬlem na primjerи Deklaracije Olympe de Goиges.48 ВиdиСi
Ј
zeneu povij esti
• kod stvaranja javnog mnijenja REVOLUCIONARNO ј FEМINISTICKO
sanse za razvoj zenskog pokreta
povijestzena
"1,1,, i'!
76
KONJI, ZENE, RATOVI
da feminizam nije samostalan fenomen- nezavisna politicka teorija ili koherentna filozofija, valja ga prosиdivati иnиtar kriticke opozicije spram respektivnih politickih teorija. Ono, dakle, sto oznacava odredenи feministickи tradicijи, istice Ј. W. Scott, »nije neka izvanjska 'zena' ili teleologija, vec kontekstualno formиlirana kritika iskljиcenja zena«.49 (podv. L. S.) Mutatis mutandis, na slican nacin- kontekstиalno- mozemo иspo staviti tipologijи zenskih pokreta и razdoЬljи nakon Deklaracije о pravima covjeka i gradanina koja kao temeljnи vrednotи postavlja jednakost.SO Posredstvom razlicitih tipova odnosa zenskih pokreta prema drustvenom sistemи, Ьilo da se bore za integracijи zena и postojece, Ьilo da nastoje na promjeni иkиpnog drustvenog sиstava (а nije iskljиceno niti sиposto janje оЬа tipa, odnosno njihovih varijeteta и istom periodи), mogиce је ocitati koordinate иnиtar kojih sи иpisane neke od tradicija koje се AFZ sabrati i pratiti, te и kojem се ih smjerи dalje razvijati. Neka od »Otkrica« Ьit се zacиdna danasnjim Citateljicama/citateljima, ЬиdиСi da је i sama Antifasisticka fronta zena zadoblla statиs izиmrle prethistorijske zivotinje ... No, vec i povrsno poznavanje razlicitih tendencija sиvremenog (neo )feminizma dovoljno је da razaznamo na koje se od prikazanih tradicija iz povijesti zenskih pokreta i ne znajиCi naslanjajи/nadovezиjи.
PojavljиjиCi se na marginama moCi (bez obzira na svojи stvarnи snagи odredenom povijesnom trenиtkи), izazivajиCi i osporavajиCi dominantni politicki diskurs, zenski pokreti neizbjezno ostajи ispиsteni iz povijesnog sjecanja, onoga koje иpravo taj diskurs nastoji sto vjerodostojnije и
rekonstrиirati.
ОЬје
ravni predlozene tipologije - ona opcenita (odnos prema ор сет drиstvenom sistemи) i ona posebna, koja obиhvaca osnovne indikatore idejne i organizacijske konstrиkcije pojedinih zenskih pokreta иkаzији na temeljnи distinkcijи izmedи njih, na opozicijи aиtonomija heteronomij а. Aиtonomnim zenskim pokretima (koji sи sиkladno tome i »apoliticni«, tj. ne vezи se иz nekи odredenи politickи snagu/partijи/ideologijи) и najvecoj mjeri pripada tzv. gradanski feminizam. Mozda sи najprominentniji primjer engleske sиfrazetkinje s kraja 19. i pocetka 20. stoljeca, ciji је osnovni politicki program Ьilo zensko pravo glasa i mogиcnost ravnopravnog иlaska и sve profesije. Те prosvijecene i energicne viktorijanske gospode i pored svoje neиstrasive militantnosti (nisи prezale od иlic nih konfrontacija s policijom, Ьile sи masovno sиdene i zatvarane, а и zatvorima sи strajkale gladи)Sl, nisи stavljale и pitanje potencijale bri-
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
77
tanske demokracije. Od sиvremenih primjera mogli Ьismo navesti Nacionalnи organizacijи zena (National Organization of Women- NOW) iz Sjedinjenih Americkih Drzava koja mobllizira svoje clanstvo (valja pripomenиti da iz njega ne iskljиcиjи mиske podиpiruce clanove-feministe) oko pojedinih proЬlema, primjerice promjene pojedinih zakona kojima se diskriminirajи zene (npr. Equal Rights Amendment, legalizacija роЬа саја, i sl.). Pri tome је aktivnost NOW иsredotocena na djelovanje и javnosti, dok se иvrijezene podjele izmedи privatne i javne sfere ne propituju.52 Sиvremene feministicke inicijative и Jиgoslaviji takoder se иklа раји и ovaj reformisticki tabor.53 Drиgi pol aиtonomne feministicke akcije predstavljajи pokreti cija idejna platforma sadrzi drиstvenи promjenи. Najistaknиtiji eksplanatorni, ali i ideoloski, koncept је patrijarhat cije se radikalno dokidanje smatra nиznom pretpostavkom Ьilo kakve revolиcionarne (и feministickom smislи) preobrazbe. Od starijih primjera ovamo Ьismo mogli иbrojiti anarhisticki feminizam Emme Goldman sa svojim prezirom za »vjecne« institиcije gradanskog drustva (brak, moral, religiju, »demokracijи«), komblniranim s иbojitom kriticnoscи spram revolиcionarnog asketizma i puritanizma radnickog i komиnistickog pokreta. Od novijih, to је siroki spektar zenskih grиpa sastavljenih od disidentkinja radikalne sezdesetosmaske ljevice и SAD54 i Zapadnoj Evropi. Dakako, jedino и оvи kategorijи mozemo smjestiti i vise/manje radikalne lezbljske grиpe. Od »Crvene Emme« do njezinih иnиkа, poklic »epater les bourgeois« vidno је ispisan na borbenom stijegи. Bez obzira na svoj sиbverzivni potencijal i иtјесај na javno mnijenje и odredenim historijskim sitиacijama, ove sи grupe izrazito marginalne и odnosи na centre moCi i иtјесаја и drиstvи. Heteronomija odlikиje dvije ideoloski oprecne struje иnиtar zenskog pokreta - objedinjиje i one koji traze svoje mjesto pod sиncem postojeceg, kao i one koji se, evrsto иkorijenjeni и krilи nekog »Sireg« drиstve nog/politickog pokreta, bore za promjenи. Politicko saveznistvo zena zanimljivo је etaЬliranim politickim partijama koje и svojim redovima otvarajи prostor za njihovo djelovanje formiranjem tzv. pridruzenih organizacija. Najcesce је prostor namijenjen zenama sиkladan nekim tradicionalnim zenskim djelatnostima и kojima је izrazena »briga za druge«. То sи sektori рориt zbrinjavanja djece, obrazovanja, socijalnog i dobrotvornog rada i sl. Podjednako i lijeve i desne partije formirajи svoje zenske odsjeke (sиvremeni primjer sи Socijaldemokratska i Кrscanskodemo kratska partija и SR Njemackoj), а kao nagradu za privrzenost vlastitoj stranci иnose и svoje programe neke od zenskih zahtjeva. Dakako, amЬicioznije zene и tim partijama koriste pridruzene organizacije ne samo
78
za isticanje specificno zenskih zahtjeva, vec i kao kanal vlastite promocije и krutim i jos иvijek prevladavajиce mиskim politickim hijerarhijama. u slисаји da је takva partija progresivnije orijentirana, а naroCito иkoliko и drustvu postoji artikиlirani feministicki pokret i konkurencija politickih programa, moze doCi i do kvalitativnog pomaka kao posljedica pritisaka iz zenskog odsjeka, kakav se zblo nedavnim иsvajanjem odredbe о obaveznim kvotama и SPD- Njemackoj socijaldemokratskoj stranci.55 Kada је neka partija na vlasti, ona koristi svojи zenskи organizacijи kao podrskи sistemи ( da primjer ne trazimo predaleko, i danasnja jиgosla venska Konferencija za drustvenи aktivnost zena pri SSRNJ djelиje na temeljи takve logike ). Меdи partijama koje svoje Clanstvo mobllizirajи za izvodenje radikalne drиstvene promjene /revolиcije, mogиce је izdvojiti dva ekstremna primjera. То sи Sekretarijati zena pri III. internacionali kao i tzv. Komisije za rad medи zenama koje sи pod pokroviteljstvom Kominterne djelovale pri КРЈ и meduratnom razdoЬljи. Njihov је osnovni cilj Ьilo »politicko иzdizanje zenskih masa«, sto је zapravo znaCilo odgoj za revolи cijи. No, ovoj kategoriji pripadajи i zenske organizacije Nacionalsocijalisticke partije Njemacke- NSAPD, koje predstavljajи роисаn, iako vjerojatno najekstremniji56 primjer kako se zene mogи mobllizirati i organizirati и pokret na osnovama antifeministickog programa. Nacisticki sи ideolozi bez иvijanja izrazavali prezir prema zenama, а poseblce spram »cиdovisne« pojave emancipirane zene. Njihov је odgovor na izazove zenskog pitanja Ьilo radikalno odvajanje sfera - mиske (javnost, politika) i zenske (obltelj, karitativni rad, а Ьlagonaklono sи dopиstali nijemo i samozatajno slиzenje partiji). Zene (и veCini iz nize srednje klase, nezaposlene, relativno siromasne i slabo obrazovane) hrlile sи и nacisticke organizacije Frauenschaft ili Frauenwerk, motivirane strahom od procesa emancipacije koji sи иzeli maha и Weimarskoj repиЬlici. Vjerovale sи da се, иticиCi se militantnom i militaristickom patrijarhatи, ponovno zadoblti samopostovanje и tradicionalnim »zenskim иlogama« i vezati »SVOje« mиskarce иz kиси i obltelj.57 Iako је statиs individиe и оЬа ova primjera prilicno podиdaran (pojedinac је nista, partija/klasa, nacija/Volk је sve), Ьilo Ьi nedopиstivo za ljиbav jedne роорсаvајисе tipologije zanemariti njihove neprijeporne razlike. Politika се, smatrao је Hitler, iskvariti zene, а da ne popravi mиs karce.58 Komиnisticki је pokret, nasиprot tome, deklarativno visoko vrednovao исеsсе zena и politici i aktivnostima van privatne sfere, iako nikada nije radikalnije stavio и pitanje »prirodnи« podlogи radikalnog reza izmedи privatne i javne sfere. Ali i desnicarska ( aиtoritarno - fa-
1
1
1
1 .•
'
1
i
11'
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
KONJI, ZENE, RATOVI
79
sisticka) i ljevicarska (marksisticko-lenjinisticka) politicka doktrina i praksa pozivajи se na prirodи kao na izvor »prirodnih« prava i spolnih razlika. Ako је ovoj tipologiji (kao i svim primjerima zenskih pokreta koje Ьi и nји Ьilo mogиce иpisati) иорсе potreban zakljиcak, on Ьi se mogao sazeti и slijedecoj hipotezi. Konzekventno иvodenje kategorije roda и historiografskи naracijи imat се za posljedicи brojna prevrednovanja: na politicke pokrete koji sи smatrani progresivnima past се tmurne sjene, а sama се se »priroda« prikazati tek kao diskurs, а ne vise kao proizvodaCica иzrocnosti.
AFZ -
heres legitima
Antifasisticka fronta zena legitimna је bastinica dvijи razliCitih, nerijetko sиprotstavljenih, tradicija zenskog pokreta koje sи djelovale и meduratnoj Jиgoslaviji. u jиznoslavenskim se zemljama gradanski zenski pokret javio vec polovicom 19. stoljeca, istodobno s razvojem kapitalizma i nacionalnim integracijama, procesima и kojima је na specifican nacin sиdjelovao.59 Tokom 19. stoljeca razvijao se prema obrascи tzv. filantropskog feminizma.60 Stvaranjem samostalnih zenskih organizacija, doslo је do socijalizacije tradicionalnih zenskih иloga (briga za druge, pomocnica i njegovateljica иgrozenih, cиvarica i prenositeljica nacionalnih identiteta ... ). No, vec pocetkom 20. stoljeca njihova se aktivnost иpravlja prema politickoj sferi - javljajи se prvi zahtjevi za zenskim pravom glasa i izjednacavanjem pred zakonom. Prvi svjetski rat docekala sи gradanska zenska drustva na vec иznapredovalom stиpnjи organizacije. Srpski zenski savez objedinjиje 32 drustva, clan је medиnarodnih organizacija (Medиnarod nog zenskog saveza i Internacionalne alijanse za zensko pravo glasa). Slicna tendencija иocljiva је i и radnickom pokretи и Cijim sи okvirima zene, иnatoc agilnom sиdjelovanjи и njegovim akcijama (strajkovi, tarifni pokreti, politicke manifestacije, i sl. ), tek manjim dijelom obиhvacene klasnim organizacijama, odn. njihovim zenskim sekcijama. No znatnija је mobllizacija zena posla za rиkom Sekretarijatи zena socijaldemokrata Socijaldemokratske partije Srblje, zahvaljиjиCi pored ostalog, listи Jednakost koji izlazi od 1910. godine. Zene jиznoslavenskih naroda aktivno sи, и skladи s mogиcnostima dostиpnima и okviru pozicionog ratovanja, sиdjelovale и Prvom svjetskom ratи iako, nazalost, na sиprotnim stranama. Mada sи, kao bolnicarke na frontи i radna snaga na ispraznjenim mиskim radnim mjestima и poza-
80
KONJI, ZENE, RATOVI
dini, ravnopravno dijelile ratne napore istovremeno se zalazиCi za mirбl, njihovim zahtjevima za ravnopravnoscи, Ciji је simbol Ьilo pravo glasa, nije Ьilo иdovoljeno za razlikи od veCine zapadnoevropskih zemalja i SAD. Nakon konstitиiranja Кraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca obnavlja se predratni model organiziranja zena: и gradanskim zenskim organizacijama i и okvirima radnickog pokreta. Dvije sи najjace organizacije koje оkирlјаји brojna i raznolika feministicki orijentirana zenska drиstva i иdrиzenja и meduratnom razobljи: Jиgoslovenski zenski savez i Alijansa zenskih pokreta. Jugoslovenski ienski savez nastavlja tradicijи Srpskog zenskog saveza, а 1921. vec okиplja 205 drustava sa 50.000 organiziranih zena. Тijekom svog postojanja nekoliko se риtа reorganizira, no Citavo vrijeme djelиje koordinirano sa srodnim organizacijama (Alijansom zenskih pokreta, Udrиzenjem иniverzitetski obrazovanih zena, i dr.).62 Alijansa ienskih pokreta63 drиga је znacajna feministicka centrala koja objedinjava zenska drustva na minimalnom programи borbe za pravo glasa. Izrazitи aktivnost pokazиje prigodom parlamentarnih izbora 1927, donosenja novog izbornog zakona 1935. godine, nacrta Jиgoslavenskog gradanskog zakonika 1937, а Ьila је i veoma agilna и organizaciji najmasovnije akcije za zensko pravo glasa 1939. Ostra linija, иspostavljena prije svega ideoloskom iskljиcivoscи radnickog pokreta inspiriranog djelovanjem ilegalne КРЈ, dijeli feministicke/ /gradanske zenske organizacije od aktivnosti zena и radnickom pokretи meduratnog razdoblja. Ali i иnatoc tome, ozakonjena neravnopravnost и sprezi s patrijarhalnom strukturom cjelokиpnog javnog i privatnog zivota rezиltirala је podиdarnoscи osnovnih zahtjeva zena, bez obzira na njihovи klasnи pripadnost. Opasnost od fasizma, koja је pogodovala formиliranjи politike Narodnog fronta, omogиCila је povezivanje ovih dvijи struja. U Zagrebи је, primjerice, 1934. godine na inicijativu SKOJ-a (dakako, kao posrednika КРЈ) osnovana Omladinska podrиznica Zenskog pokreta64, а и Beogradи је takva podrиznica иslijedila godinи dana kasnije. Skojevke, zainteresirane za zensko pitanje, иskocile sи и institиcionalni prostor koji sи feministkinje osvojile. Cini se da је takav konkиЬinat (tako dиgo dok је trajao) oЬim stranama Ьiо od koristi. Feministkinje, inace veCinom иgledne predstavnice profesija srednjih godina, pomladile sи svoje redove svjezom energijom i idejama. Skojevke sи и eksklиzivno zenskom zabranи imale velikи slobodti djelovanja (иnatoc partijskim direktivama, а ponekad i prijekorima
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
81
da sU. se olako prepиstile feministickim skretanjima65), Cime је tzv. proleterski zenski pokret krenиo s mrtve tосkе.бб Izvjesno је da је и komи nisticki pokret иsla manje krиta i dogmatska interpretacija zenskog pitanja67 koja је tom zanemarenom »sektorи« partijskog rada68 dala dignitet. Pored toga, nova samosvijest i argиmentacija kоји sи pod okriljem feministkinja kalile mlade komиnisticke snage, zasigurno је imala svog иdjela i и dramaticnom porastи broja zena, clanica КРЈ i »simpatizerki« и tom razdobljи. 69 Iako kriticne prema aиtoritarnom i patrijarhalnom rezimи meduratne Jиgoslavije, gradanske feministkinje ne smatraju da rade na njegovom prevratи, vec nastoje na njegovom reformiranjи и smjerи demokratskog drustva. Vjerovale sи da се иvodenje zena и politicki zivot Ьiti pretpostavka takvog zaokreta. То najbolje ocrtavajи rijeCi jedne od иtemeljite ljica, izrecene na osnivackoj skиpstini drиstva Zenski pokret odrzanoj и zagrebackom hotelи Esplanade 1925. godine: Treba pristajati uz pokret, koji ide za ostvarenjem Pravde i Ljubavi и svijetu. Postigne li zena svoja prava, doЬije li pravo glasa treba је odgojiti onamo da se ocuva onih metoda, koje danas upotreЬljavaju muskarci. Treba ih odgojiti tako da ne izaberu jednog Hindenburga ili Mussolinija, treba ih odgojiti tako, da ne prihvate metode danasnjeg parlamentarizma, koji је vrlo daleko od onoga, sto Ьi trebalo da budeJO
Politicka neиtralnost kоји gradanske zenske organizacije neиmorno isnije, dakle, apoliticnost. Ро njihovom је иvjerenju ona predstavljala zalog ostvarenja lepeze demokratskih mogиcnosti, koje се zazivjeti иla skom zena и Ьiracko tijelo. Taktika za postizanje tog cilja odvijala se na dva plana aktivnosti. Vrsile sи stalne pritiske na vladu i njezina tijela (delegacije zena, predstavke, peticije) kako Ьi se иsvojili zenski zahtjevi, а pored toga sи neprestano obrazovale i poticale same zene da sиdjelиju и tim aktivnostima, te da se posredstvom njih pripremajи za integracijи и sistem. Slomom Кra ljevine Jиgoslavije gradanske feministicke organizacije gиЬе referentni okvir svog djelovanja. Nisи sanjale neku svoju иtорiји van okvira poznatog im drиstva za koje sи usrdno vjerovale da nije nepopravljivo. Rat, Ciji sи se odsjaji vec jasno nazirali na obzorи, oznacio је kraj njihovih nada. Pokret se sam raspustio potkraj 1940. Antifasisticka fronta zena, koja је stиpila na povijesnи pozornicи dvije godine kasnije, postala је legitimna (i jedina) nasljednica ove tradicije. Tradicija gradanskog feminizma и meduratnoj Jиgoslaviji od tada је, dijeleCi sudЬinu mnogih drugih tradicija iz povijesti zena, prekrivena tisinom. ticи
82
KONJI, ZENE, RATOVI
AFZ -
exsecutrix
Iako је AFZ 1942. osnovana kao »siroki pokret«71 u cije su krilo blle pozvane sve protivnice fasizma bez obzira na svoju klasnu pripadnost i politicke simpatije, njegova idejna podloga blla је evrsto ukorijenjena u socijalistickoj tradiciji promisljanja strateskih i taktickih potencijala zenskog pitanja. Za bolje razumijevanja daljnjeg (а osoblto poslijeratnog) razvoja organizacije, neophodno је u kratkim crtama upoznati ovu tradiciju Cija ju је ideologija neopozivo oblljezila. Као paradigma odпosa radпickog i zeпskog pokreta posluzit се mi model Wernera Thбnпesseпa, konstruiran па temelju пjegove detaljпe historiografske aпalize odпosa Socijaldemokratske partije Njemacke (SPD) i zeпskog pokreta. Thбnпesseп uocava tri prijelomпe faze tog odпosa: 1) faza proleterskog aпtifemiпizma (1863-1868); 2) faza ukljucivaпja zena u radпicki pokret (1869-1888); З) faza organiziraпja zena uпu tar partije (1889-1913).72 Proleterski se aпtifeminizam - osporavanje prava zeпama da sudjeluju u placenom пајаmпоm radu - javlja kao reakcija na sve masovпije ukljucivaпje zепа u radпu sпagu. Korijene te reakcije moguce је пazreti u povecaпju opresivnih radпih uvjeta i rastucoj bljedi radnickih obltelji. Bila је to iпstiпktivna reakcija па postojecu situaciju i опа se пiје teorijski oЬlikovala. Stav radпika Ыо је uvjetovaп tradicionalпim poimanjem obltelji i navikпutoscu па uoblcajenu podjelu rada medu spolovima, sto im је otezavalo prihvacaпje tog trenda drustvenog razvoja. Takav se stav, prema Thбnпesseпu, mora nazvati aпtifeministickim, buduCi da пе samo odbacuje zeпski rad pod daпim uvjetima, vec i пastoji perpetuirati ograпicavanje zenske uloge па kucu i podizanje dјесеЈЗ Nakoп spozпaje da је u postojeCim ekonomskim uvjetima porast zeп ske radпe sпage пeizbjezaп (druga faza), priznaje im se pravo па rad vап kuce. Efekti koje Ы zeпska konkureпcija na trzistu rada mogla imati па nadпice muskaraca, nastoje se elimiпirati ukljucivaпjem zепа u radnicki pokret. U toj se fazi uvodi zahtjev: jednaka placa za jedпaki rad. Тај је zahtjev, naizgled, trebao prveпstveno stititi radпice Cija је паdпiса blla пiza od muskih, ali је u stvari blla zamisljeп kao mjera protiv »пеlојаlпе« koпkurencije. U ovom se razdoblju javljaju i prvi zahtjevi za »zastitom zeпske radne sпage«. Sam proЬlem doblva i svoje prve (i do danas u nas ad nauseam citiraпe) teorijske podloge. Teorije emaпcipacije zепе Augusta Bebela, Friedricha Eпgelsa i Юаrе Zetkiп razotkrivaju odпos izmedu emancipacije zепа i radnicke klase, ukazujuCi па пepobltпu ulogu privatnog vlasпistva u poroЬljavaпju i jedпih i drugih. Njihova је teza da
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
oslobodeпje zепа пiје
moguce bez prethodпog
oslobodeпja
83
radnicke kla-
se.74 U trecoj fazi, statutom SPD zeпama је omoguceпo uclaпjivaпje u partiju. Pokreпut је zeпski casopis Die Gleichheit (Jednakost), а javljaju se i prvi zahtjevi za zeпsko pravo glasa u okviru SPD. Опо, pored gradaпske i zakoпske jednakosti, postaje dijelom partijskog programa. Роvесапје udjela zепа u radпoj snazi imalo је za posljedicu i роvесапје partijskog Claпstva. Povezaпost zena s partijom пastojala је SPD pojacati brigom za пjihovo obrazovaпje. No omasovljenjem zenskog pokreta uпutar SPD, doslo је i do reakcija u redovima partije. Pojavljuju se novi zпakovi diskrimiпacije zепа, а u unutarpartijska polarizacija na »Ortodoksпe socijaliste« i »revizioпiste«75 pred kraj tog razdoЬlja uvucene su i zепе. Za vrijeme revolucije u Njemackoj 1918. godiпe пajutjecajпije clanice partije nasle su se u opoziciji spram partijskoj veCiпi. Ро zavrsetku Prvog svjetskog rata delegati SPD u vladi proglasili su zensko pravo glasa, а u пovi Ustav usla је jedпakopravпost zепа. Porast diskrimiпacije zепа u Weimarskoj repuЬlici pokazao је da se zensko pitaпje пiti iscrpljuje пiti rjesava iskljucivo u domeпi zakonske regulative.76 Ekonomskom krizom u Njemackoj »tocak historije« vraca se пatrag: uocljiv је porast proleterskog aпtifeminizma. Odgovor SPD па takav пazadak procesa emaпcipacije i па zahtjeve zena da sudjeluju u politickom radu sveo se па otvaraпje podrucja socijalnog rada kao »specificпo zeпske« sfere aktivпosti. Тај pomak u cilju emaпcipacije zena ka »pravu da se bave dobrotvornim radom« (bez obzira па пjegov znacaj u vrijeme ekonomske krize ), moguce је iпterpretirati kao sredstvo perpetuiraпja diskrimiпacije zепа drugim sredstvima. Nezaobllazпa је Thбn пesseпova осјепа da se па taj пacin t~orija emaпcipacije nadomjesta »funkcioпalnom teorijom« koja пiје samo uvela jedпaka prava, vec i uspostavila moпopol zепа u sektoru socijalnog rada, tako da sve ostale sfere ostaпu jos dostupпije muskarcima. Zaпemarivanje i maпipulacija zeп skim clanstvom SPD пajizrazitije se oCitovala u predrasudama spram kaпdidatkiпja za »ozblljпe« partijske fuпkcije. »Transformacija socijaldemokracije u drzavi lojalпu (state-supportive) reformisticku partiju imala је paralelu u preobrazbl proleterskog zeпskog pokreta u orgaпizaciju za obucavaпje drustveпih aпdela«, zakljucuje Werner Thбпnesseп.77 Za razumijevaпje socijalisticke tradicije pristupa zenskom pitaпju veoma је iпstruktivпa teorijska aпaliza subjektivizacije zепа u proletersku klasпu svijest koju па istom historijskom primjeru izvodi sociologiпja Vlasta Jalusic.78 Proces subjektivacije ova autorica odreduje kao proces koпstituiraпja subjekta па primjeru proleterskog klasnog subjekta kao
84
KONJI, ZENE, RATOVI
kolektivnog revolиcionarnog sиbjekta. Veoma pojednostavljeno receno79, taj se proces odvija na pretpostavkama imaginarne zamjene izmedи kolektivnog klasnog Sиbjekta = Partija i individиe и procesи sиbjektivi zacije posredstvom klasne svijesti. Radnicka se partija pri tome slиzi agitacijskim mehanizmom (koji se koristi radnickim obrazovnim drиstvima, zborovanjima, letcima, partijskim tiskom, kongresima)80. Njegova је zadaca da rasprsene, konkurentske individиe s njihovom sindikalistickom svijescи (klasa ро seЬi) preoblikиje и »sposobne, snazne i иjedinjene« (klasa za sebe), иkine njihovu partikиlarnost, politizira ih, smatra V. Jalиsic. Jos vеси partikиlarnost predstavljala је kategorija radnih zena sa svojim »zensko specificnim« deficitima- »zaostaloscи«, »indiferentnoscи« (kako se izrazila Кlara Zetkin). Za sиbjektivacijи tog dijela proletarijata morao је nastati posebni agitacijski aparat koji се predstavljati djelatnи jezgru proleterskog zenskog pokreta. lako sи иnиtar SPD bili snazni glasovi protivnika posebnog zenskog pitanja/pokreta (npr. Karl Liebknecht је energicno isticao da иnиtar radnicke klase ne smije postojati nikakav »zenski pokret«, vec samo »drustveni pokret«), ipak је doslo do stvaranja posebnog proleterskog zenskog pokreta kao reakcije na radikalizam gradanskog feminizma. Neosporan је kontinиitet njegovog nastanka s liЬeralnom tradicijom - s njemackim gradanskim zenskim pokretom - iako је Кlara Zetkin и svojoj Povijesti proleterskog zenskog pokreta и Njemackoj »zaboravila« ta ishodista.81 Zenske socijaldemokratske agitacione komisije Ьile sи иtemeljene na tri osnovne premise: na visestrukom ogranicenjи zenskog indиstrijskog rada i »иlozi« kоји Ьi na temeljи svog иkljиcenja и indиstrijskи proizvodnjи zena doЬila; na potreЬi »Cistoce« proleterskog zenskog pokreta, njegovog jasnog razlиCiva nja od bйrgerlichen Frauenrechtlerinnen (gradanki koje se bore za zenska prava); dok је treca premisa proizlazila iz pretpostavki О zenskoj »ZaOstalosti« i »indiferentnosti«82. Zbog toga (ali i prije toga) trebalo је иv jeriti drиgove socijaldemokrate da је zenska agitacija znacajna za proЬi tak partije, no istovremeno је valjalo postaviti ostre granice izmedи proleterskog i gradanskog zenskog pokreta (sto је znacilo nikako ne dopи stiti organizacijskи aиtonomijи). Drugove је trebalo иvjeriti da nece doЬiti protivnike vec suborce83, cega se zdиsno, rijecjи i perom prihvatila Кlara Zetkin. Upravo и stalnom dokazivanjи jedinstvenosti (bespolnosti) proletarijata и okvirima zenskog proleterskog pokreta Jalиsicka84 vidi konzervativnost koja proizlazi iz njegovog polиaиtonomnog karaktera. Prema njezinoj analizi, njemacka је socijaldemokracija »proizvela« proleterski zenski pokret tako da је postojece zenske revolte prema rezimи i institиciji porodice, koji sи se manifestirali primjerice tijekom demon-
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
85
stracija protiv porasta zivotnih troskova, za zensko pravo glasa i и napadnom smanjivanjи Ьioloske reprodиkcije85, kanalizirala и smjerи oslobodenja proletarijata, ili ih potiskivala kao irelevantne za revolиcijи, cak kontrarevolиcioпarne. Rijecjи, »mobilizacija zena nije Ьila misljena kao rиsenje 'posebne zenske иloge и reprodиkciji vrste', zena - proleterka је (... ) imala cast reprodиcirati pripadnike орсе, revolиcionarne klase i tako и svojoj posebnoj иlozi slиziti revolиciji«.86 Rezиltat sиbjektivacije zene и proleterkи posredstvom socijalisticke agitacije ogleda se и slici proleterke kao »nove« zene. Povijesni se novum sastojao и jednostavnoj operaciji zbrajanja. »Prirodnoj пиznosti« (иloge majke, sиpruge, kиcanice) priЬrojena је »drustvena nиznost« (najamni rad kao posljedica »gladi« za radnom snagom kоји proizvodi indиstrijska revolиcija, te politika kao odgovor na eksploatacijи citave radnicke klase). Dakle, prirodna + drustvena nиZda = proleterka 1 nova, socijalisticka zena. Koliko је ta dvostrиka potCinjeпost »nиznosti« kao koordinatama zeпske egzisteпcije frиstrirajиca, svjedoce trajni otpori zena tako shvacenoj emancipaciji (zal za izgиЬljenim okovima domaceg ognjista i latentna zelja za povlacenjem и privatnи sferu).87 Rijecjи, socijalisticka agitacija, smatra Vlasta Jalиsic, osigurava instance prepoznavaпja proleterki posredstvom svoje иloge и: - proklamiranjи jednakosti (politicke i gradanskopravne - pravo glasa); - najamnom radи van kисе ( definicija proleterke ); - и definiranjи zene kao sи-pruge proletera; -и odredenjи zene kao majke proletera.88 Individиalna praksa zrtvovanja zепе и porodici mehanizmima partijske agitacije nadomjestena је zrtvovanjem revolиciji. Stoga se zakljиcak Vlaste Jalиsic cini neizbjeznim: »Zenska agitacija је tista ki proizvede mnozicno giЬanje in tи proletarskost nima nobenega pomena vec. 'Proletarka' је zgolj fantazmatska podoba Zenske«.89 Da li је model proizvodnje proleterskog zenskog pokreta primjenjiv i na nase meduratne иvjete? Моgисе је odgovoriti potvrdno, ali dakako valja иzeti и obzir i neke posebnosti иvjetovane privrednom nerazvijenoscи (malobrojni indиstrijski proletarijat) i aиtoritarnom prirodom politickog rezima (radnicki је pokret ilegalan/polиlegalan и najvecem dijelи tog razdoЬlja). Prva faza (proleterski antifeminizam) i druga faza (иkljиcivanje zепа и radnicki pokret) se preklapajи. Antifeminizam se, dakako, najcesce ipak ne izrazava eksplicitno, mada se na Kongresи иjedinjenja 1919. na kojem је osnovana jedinstvena Socijalisticka radnicka partija Jиgoslavije
86
KONJI, ZENE, RATOVI
(komunista) moglo cuti i misljenje jednog delegata da zenama »Пе Ьi trebalo dati pravo glasa, jer su konzervativne«.90 Istovremeno је na tom kongresu izabran Centralni sekretarijat zena komunista sa zadatkom da planski i sistematski radi na organiziranju i komunistickom obrazovanju zena91. U ilegalnoj је КРЈ u vise navrata pokretano djelovanje sekretarijata zena (npr. pri СК КРЈ 1929), no ucestale samokritike visokih partijskih funkcionara, kao i zanemariv broj clanica КРЈ ukazuju na cinjenicu da njihov rad nije Ьiо naroCito uspjesan.92 Treca faza, organiziranje zena unutar partije, zapocela је u periodu politike Narodnog fronta, polovicom 1930-ih godina. Plodonosno, iako ne i beskonfliktno, prozimanje s gradanskim/feministickim zenskim pokretom pridonijelo је stvaranju nove samosvijesti samih Clanica о »dvojnoj potcinjenosti« zena potcinjenosti kapitalu, ali i potCinjenom polozaju u okviru radnickog pokreta.93 Heres et exsecutrix
1
Antifasisticka fronta zena, osnovana sumorne druge ratne zime94, nosila је, dakle, sa sobom popudЬinu gradanskog zenskog pokreta uz uzviseni teret izvrsiteljice socijalisticke tradicije konacnog rjesenja zenskog pitanja, koje је imalo uslijediti nakon uspjesno okoncane socijalisticke revolucije. Najsazetija rekapitulacija njezinog organizacijskog ustrojstva u ratnom razdoЬlju ukazuje na postojanje dvije jasno razgranicene faze: 1) faza autonomije unutar narodnooslobodilackog pokreta (19421943); 2) faza direktne submisije i transmisionog karaktera (1944-1945).95 U prvoj fazi osnovni su zadaci AFZ-a Ьili moЬilizacija zena za sudjelovanje i za pomoc NOP-u. Stoga је rukovodstvo revolucije toleriralo, i stovise, podrzavalo njezinu relativnu nezavisnost koja se ogledala u postojanju jasno odredene vlastite hijerarhijske piramide i vertikalne linije komunikacija/autoriteta. U zivotu organizacije VaZПU је ulogu imalo centralno glasilo iena и borbl, kao i lokalni zenski tisak (horizontalna ravan unutarorganizacijske komunikacije ), а vertikalnom su se putanjom direktive redovno kretale od visih ka nizim odborima. Pocetkom 1944. godine, kada se narodna vlast vec konsolidirala kao poredak na oslobodenim podrucjima, СК КРЈ upucuje СК КРИ pismo kojim ga upozorava na greske koje su mnoge partijske organizacije dopustile u radu i razvoju AFZ-a. Na prvoin је mjestu istaknuta tendencija pretvaranja »tog pokreta u posebnu i krutu organizaciju Cime se је oslaЬila i sve vise
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
87
slaЬi osnovna povezanost lokalnih odbora AFZ s narodnooslobodilackim
pokretom i lokalnim organizacijama Partije«. Кritizira se i postojanje tzv. »zenskih aktiva« u КР kao i stvaranje posebnih partijskih celija u samoj organizaciji zena, cime је »razvitak tih drugarica partijki nepravilan i jednostran«.96 Cini se da је adresanta-ipak najvise brinuo razvoj »cak i izvjesnih feministickih tendencija«, dakle organizacijska autonomija. AFZ је nakon te »drugarske kritike« reorganizirana, а njezina је organizacijska struktura integrirana u hijerarhijsku mrezu Narodnooslobodilackih odbora (NOO). Time је AFZ utopljena u hijerarhiju Jedinstvenog narodnooslobodilackog fronta.97 Zene su tom odlukom Ьile doista integrirane u NOO-e, ali kao manje »kvalificirane« i manje iskusne u javnom/politickom istupanju, ubrzo su Ьile marginalizirane u novim ulogama98. Time se iz AFZ-a gotovo potpuno izguЬila interesna dimenzija (specificni emancipatorski sadrzaji) koja је postala tek neznatnim djelicem u mozaiku globalne revolucionarne promjene. Dok su emancipatorske vrednote koje imaju revolucionirajuCi i moЬi lizatorski efekt Ьile naglasavane u prvoj fazi NOB-e, u drиgoj fazi one vise nisи istim intenzitetom isticane и prvi plan. Stovise, nemalo је primjera kako se rukovodstvo NOP-a obzirno i tolerantno odnosilo prema tradicionalnim (da ne kazemo konzervativnim) vrednotama и pogledu na zene99. Razlog је tome u cinjenici da upravo tradicionalne vrednote predstavljaju najstaЬilnijи Ьаzи svakom poretkи. О
vampirima i Feniksima ...
Kakav је Ьiо odnos rukovodstva AFZ-a prema svom dvojnom nasljedи? Odgovor glasi: pragmatican. U trenutkи osnivanja AFZ-a naglasavanje kontinиiteta cjelokиpnog prijeлitnog zenskog pokreta (AFZ heres legitima) imalo је za cilj pridoЬivanje i objedinjavanje svih zena и zajednickoj borЬi protiv neprijatelja. Diskontinuitet (odnosno selektivni kontinиitet) naglasavan је kada је trebalo istaknиti jedinu ispravnи, »naprednu« liniju (exsecutrix- socijalisticka tradicija proleterskog zenskog pokreta) u zenskom pokretи100. Rijecju, naglasci su ovisili о trenиtacnoj potreЬi.
Tesko је, ipak, zadrzati distanciranu ravnodиsnost prema baroknoj metafori kоји је pri spomenu na gradanski zenski pokret иpotrijeЬila Anka Berиs, pocasna aktivistkinja organizacije, nakon 1945. jedina zena ministar u prvoj hrvatskoj vladi. GovoreCi о »snagama proslosti« na Prvoj konferenciji AFZ-a Hrvatske 1943. posluzila se predodzbom vampira (»Nije iskljиceno da се se povampiriti i 'Zenski pokret'. (... )« 101 . Posve
88
KONJI, ZENE, RATOVI
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
u duhu pucke kulture (da ne spekuliramo о moguCim utjecajima Holywooda i Bele Lugosija), preporucila је i lijek protiv vampirizma na Prvom kongresu AFZ Hrvatske u ljetu 1945: »Istesimo velik i jak glogov kolac i probodimo vampira u srce (.... )«.102 Dvjestogodisnja povijest zenskih pokreta zapadnog kulturnog kruga tog се vampira, »porod od tmine«, prije prepoznati u bajkovitoj slici ptice Feniks koja se toj povijesti u prkos ponovno i ponovno rada iz vlastitog pepela.
RED, RAD & POSLUH
Red i zakon
U Кraljevini Jugoslaviji neravnopravnost zena Ьila је sankcionirana na svim podrucjima pravne regulacije. Jedini izuzetak predstavlja krivicno pravo u kojemu је u osnovi zena Ьila izjednacena s muskarcem: imala је deliktnu sposobnost i odgovarala је za krivicna djela pod istim uvjetima.103 Osporavanje pravne nejednakosti zena predstavaljalo је minimalni program, platformu suradnje svih onodobnih zenskih udruzenja/pokreta. Na njihove ucestale protestne akcije i zahtjeve za reformama, apostrofirane su instance odgovarale ustrajnim odbljanjem. PostojeCi su pravni status zena vise ili manje uvijeno i, naravno, prikrivajuCi stvarne razloge njihovog iskljucivanja, opravdavale logikom »prirodnosti« takvog stanja stvari.104 No i sam prednacrt evropske novovjeke demokracije, Deklaracija о pravima covjeka i gradanina, temelji se na »prirodnim i neotudivim« pravima covjeka. U politickoj teoriji Francuske revolucije priroda је, naime, podjednako izvor »prirodnih« prava i spolnih razlika. Iskljucivanje zena iz domene politickih prava stoga se takoder nastojalo zasnivati na prirodi: tijela i prava su prirodna, а organizacija drustva samo odraiava prirodnu podjelu rada. Prirodni »zakoni« su, dakle, uzrok nemogucnosti protezanja politickih prava na zene. Znanost i politika definirale su spolne razlike kao nesto sto izmice svodenju na zajednicki nazivnik. Teorije komplementarnosti (aktivno/pasivno; sloboda/duznost; razum/skromnost, itd.) objasnjavale su i rjesavale tu asimetriju. Rijecju: »Individualna sloboda djelovanja utjelovljena је u muskarcu, principi drustvene kohezije u zeni«.105 OstajuCi unutar koordinata njezinog diskursa, Olympe de Gouges u svojoj kritickoj dopuni Deklaracije, ovu pretpostavku obrce naglavce. U clanu XI. о slobodi go-
89
voralOб ona u »superiornoj« prirodi zene (majcinstvu i seksualnosti koje
su protivnici ravnopravnosti potezali kao krunski dokaz razliCitosti i stoga argument protiv pravnog izjednacavanja zena i muskaraca) vidi nuzni i dovoljni razlog za njihovu jednakopravnost. Ali upravo се amblvalentni teorijski status prirode sve do nasih dana pruzati argumente suprotstavljenim gledistima. Za antifeministe је priroda uzrocnost (naglasavaju inkompatiЬilnost konzekvenci prirodne razliCitosti spolova), dok mnogi zagovornici/ce feministickog stanovista, poput Olympe de Gouges, iako u pitanje ne stavljaju uzrocnost prirode, osporavaju Ьinarni karakter njezinih posljedica. Gradanski feminizam takoder ostaje unutar te tradicije - zahtijevat се politicka prava za zene podjednako na temelju jednakosti i razlike. Teziste svojih zahtjeva stavljat се na pravnu sferu (simboliziranu zenskim pravom glasa), smatrajuCi da се tek izjednacavanjem spolova u njezinim okvirima moCi zazivjeti demokratsko nacelo jednakosti. No kada se te pretpostavke ostvare, sto i kako dalje? Ovo istrazivanje Antifasisticke fronte zena zapoCinje u povijesnom trenutku u kojemu је veCina pravnih zapreka ravnopravnosti zena dokinuta Cinom politicke volje u okviru sireg sklopa »revolucionarnih« preobrazbl Citavog drustva. Stav је vladajuce politike da је tim reformama »zensko pitanje« rijeseno. Sve (i ne malobrojne) pojave diskriminacije zena tim reformama usprkos, bit се nadalje tumacene »zaostalim shvacanjima«, »konzervativnom svijescu« ili kao »prezitci nenarodnih rezima« .... No koje је podrucje pravne regulacije smatrano od presudne vaznosti za uklanjanje »patrijarhalnog sistema iz porodice i drustva«? U elaboratu Poloiaj iene и porodicnom pravu FNI0107, docentica Pravnog fakulteta u Zagrebu Ana Prokop108 istice uvjerenje da su zene »najvise zainteresirane upravo na tome, ·kako је njihov pravni polozaj uresen u braku i porodici. То је i razumljivo- jer, ma da se politikom danas bavi dosta zena, а u radnom odnosu ima ih jos vise, ipak, brak i porodica su podrucje, u koje ulazi gotovo svaka zena.«109 То је misljenje, vjerojatno, dijelila i Olympe de Gouges, buduCi da је Postscriptumu svoje Deklaracije pridodala nacrt bracnog »Drustvenog ugovora muskarca i zene«, koji osobltu paznju posvecuje pitanju zajednicke imovine, nasljedivanju, izjednacavanju bracne i vanbracne djece ... Tek izuzetno senziЬilna autorica poput dr. Prokop mogla је u »postrevolucionarno« vrijeme, sklono velikim gestama i tektonskim mijenama drustva, Ьiti svjesna da се brak i porodica (kao sudblna »gotovo« svake zene ), dakle, privatna sfera, ostati popriste na kojemu се se voditi odlucujuca borba protiv patrijarhalnog nasljeda. Normativni optimizam onog vremena inace је si-
90
1 1
KON)I, ZENE, RATOVI
stematski previdao, cak је i nijekao, znacaj privatne sfere za proces oslobodenja zena. Novo zakonodavstvo, istice А. Prokop, ne predstavlja kontinuirani razvitak, vec »znaci revolucionarni skok iz starog u novo«.llO Dakako, taj се skok prouzroCiti brojne lomove, а mnoge се zene zbog otpora na koje su nailazile, straha, nelagode ili sto је najcesce Ьiо slucaj - neznanja, tesko ili nikako Ьiti u mogucnosti iskoristiti svoja novostecena prava. Jer »skok« је doista Ьiо upecatljiv. Кraljevina Jugoslavija nije tijekom Citavog svojeg postojanja imala jedinstveni gradanski zakonik. U njoj је Ьilo sest pravnih podrucja, i »pet-sest« priznatih vjera111 (svaka је priznata vjerska organizacija takoder donosila svoje propise о sklapanju, rastavi i ponistenju braka) koja su nerijetko Ьila u koliziji. Jedina im је zajednicka crta, prema analizi А. Prokop, Ьiо »patrijarhalni sistem«. Zena niti u jednom od tih zakonodavstava nije egzistirala kao pravna osoba, а kao posebno »Odiozan« istice clan 920. Srpskog gradanskog zakonika iz 1844. Prema Clanu 920. је »udata zena u pogledu svoje poslovne sposobnosti Ьila izjednacena sa maloljetnicima, raspikucama, propalicama, osobama lisenim uma i prezaduzenicima stavljenima pod stecaj«.112 »Osnovni zakon о braku«, donesen polovicom 1946, uklonio је to kaoticno stanje. Uveden је obavezni gradanski brak, а »sudenje u bracnim stvarima« preslo је u nadleznost drzavnih sudova. U porodicno је pravo uneseno ustavno nacelo ravnopravnosti muskarca i zenellЗ; dvostruki moral stavljen је van zakona (... »Sto је slobodno muzu, slobodno је i zeni« - iz presude »jednog naseg vrhovnog suda« u sporu о bracnoj vjernosti114); zeni је omoguceno da u braku zadrzi svoje porodicno ime i »time formalno oЬiljezava svoju individualnost u bracnoj zajednici«, а sve Ьitne odluke u braku donose se dogovorom partnera (zajednicko stanovanje, domaCinstvo, slobodan izbor zanimanja, uzdrzavanje, i sl.).l15 U reguliranju imovinsko-pravnih odnosa zanimljivo је istaknuti da se »kao doprinos zajednickoj imovini racuna ne samo zarada svakog bracnog druga, nego i pomoc jednog bracnog druga drugome, vodenje domacih poslova, staranje i odrzavanje imovine kao i svaki drugi rad na upravi, odrzavanju i povecanju imovine. Тime su iene doЬile priznanje za svoj rad u kuCi, za brigu oko muza i djece, а taj је rad u stvari preduslov za muzev rad i zaradu van kuce.«llб (podv. L. S.) Ovaj komentar Ane Prokop odrazava implicitni drustveni konsenzus о spolnoj podjeli rada. Mjesto realizacije zene prvenstveno је percipirano u okvirima porodice, dok је mjesto muskarca »Van kuce«. Osnovni zakon о braku nastojao је djelovati protektivno u odnosu na zenu i pospjesiti nadopunjavanje (pretpostavljenih) zasebnih sfera prioriteta bracnih par-
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
91
tnera. Odijeljenost tih sfera nesto је toliko prirodno, da se kriterij podvajanja niti ne stavlja u pitanje. Jer, zakljucuje svoj elaborat dr. Prokop, »Za porodicu se kaze da је osnovna celija drustva. Prema tome - kakva је ta osnovna celija- takvo је i drustvo.«117 Van domasaja pravnog promisljanja ostale su ekonomske funkcije oЬi telji, ono sto suvremena feministicka kritika politicke ekonomije roda 118 definira kao reproduktivni rad.119 Zenski rad: Izmedu nuZde i luksuza Dok su se gradanske feministkinje, uglavnom visokokvalificirane, obrazovane pripadnice srednjih klasa, morale boriti za ostvarenje jednakog prava na rad i ulazak u profesije, njihovim је manje privilegiranim sestrama placeni rad van kuce najcesce predstavljao neugodnu egzistencijalnu nuinost.l20 Ideologija radnickog pokreta tu је cinjenicu koristila kao jedan u nizu dokaza u prilog tvrdnji da zene kao takve nemaju nekih zajednickih interesa koji ne Ьi Ьili klasno posredovani.l21 No pogledi gradanskih feministkinja na zenski rad Ьili su ponesto kompleksniji od onih koje је promicao radnicki pokret. Pored visokog vrednovanja rada van kuce kao Cimbenika samorealizacije i novog identiteta zene, one su spoznale (iako ne i teorijski elaborirale) ulogu rada u domaCinstvu. U okviru zahtjeva koji se odnose na izmjene radnog zakonodavstva122, gradanske su feministicke organizacije isticale i zahtjev da se rad u domaCinstvu prizna kao »produktivni poziv«, tj. da se vrednuje u ekonomskim kategorijama. Za ideologiju tzv. proleterskog zenskog pokreta ukljuCivanje zena u najamni rad isprva је predmet prijepora (visestruko pogada i muskarce, sto је predmet »proleterskog antifeminizma«!), nuzda koju namece kapitalisticki razvitak. PokusavajuCi izgladiti taj spor, Marxova suvremenica Flora Tristan, jedna od prvih ideologinja proleterskog zenskog pokreta, ukazivala је na emancipatorske potencijale zenskog najamnog rada za Citavu radnicku klasu. »Istom onaj tko је prosao kroz proces najamnog rada moze ти suditi«, pisala je.l23 U neposrednom postrevolucionarnom razdoblju u nas, rad је jedna od najprepoznatljivijih crta identifikacijskog obrasca gradanina/gradanke socijalistickog drustva (»tko ne radi ne treba niti da jede«, tj. nece dobiti »tockice za garantirano snabdjevanje«, on/ona је ili eksploatator ili kulak ... ). Brojne su u to vrijeme akcije i kampanje za »uvlacenje zena u radnu snagu«. Тај se trend, pored ideoloskog momenta124, bazirao stvarnim potrebama trenutka - obnovi ratom opustosene zemlje. Glad za
92
KONJI, ZENE, RATOVI
radnom snagom Ьila је neiscrpna, а na izrazito niskom stupnju tehnoloskog razvoja komblniranom s ideoloskom glorifikacijom »fizickog«, dakle, nekvalificiranog, niskoproduktivnog rada, zenski rad van kuce Ьiо је i u funkciji ispunjenja najvaznijih drustvenih prioriteta. Niti se u tom razdoЬlju spolna podjela rada ne propituje, njezine se posljedice tek nastoje socijalizirati (govori se о potrebl drustvene »pomoCi radnoj majci i zeni«). Kada se postupnim saniranjem privredne situacije i prelaskom na mirnodopsku proizvodnu logiku pocetkom 1950ih godina oCituje drasticni visak radne snage, ideoloski се diskurs dopustiti da se na njegovim marginama vrati dignitet radu u domaCinstvu, ali naravno, samo za zenu. Radi se о implicitnom prepoznavanju produktivnih elemenata u okviru procesa reprodukcije rada. Proces reprodukcije rada ukljucuje proizvodnju ljudi, i to ne samo radanje djece (koje se moze nazvati Ьio loskom reprodukcijom), vec i brigu za njih i socijalizaciju, te »odrzavanje« odraslih osoba tijekom njihovog zivotnog vijeka125. То su procesi koji formiraju ljude tako da vise/manje odgovaraju postojecoj drustvenoj strukturi i na taj nacin osiguravaju kontinuitet te strukture u drugu generaciju. Iako teorijska rasprava о reproduktivnom radu zena u okviru suvremenih feministickih promisljanja jos uvijek vrvi kontroverzama126, vise је nezamisliva analiza zenskog rada u Ьilo kojem povijesnom razdoblju bez uzimanja u obzir ove zanemarene sfere ekonomije. Usprkos kontroverzama, svi se autori/ce slazu s premisom da је sama subordinacija zena ukorijenjena u spolnoj podjeli rada127. Oni, stovise, isticu da jedino u drustvima u kojima muskarci i zene predstavljaju neravnopravne rodove postoji razlog da rod postane presudan princip organizacije drustvene podjele rada, s razumljivim izuzetkom koji predstavlja radanje djece. Kada se jednom s citavog procesa reproduktivnog rada skine koprena prirode - jer nista u Cinjenici da zene radaju djecu ne podrazumijeva da Ьi iskljucivo one trebale Ьiti te koje се se za njih brinuti tijekom djetinjstva, а jos manje da Ьi zene trebale hraniti i brinuti se za odrasle, bolesne, ili raditi u odredenim sektorima privrede- on се otkriti sav svoj ideoloski i prinudni karakter. Upravo u netransparentnoj kategoriji reproduktivnog rada prelamat се se i oCitovati u »postrevolucionarnom« razdoЬlju ideoloska impregniranost i pragmaticni karakter (u funkciji dnevno-politickih prioriteta) »teorije« i prakse zenskog rada. Indikativno је da се funkcionarke i aktivistkinje AFZ-a, u najboljoj maniri lenjinisticke tradicije, isticati kako се socijalisticki razvoj zenu osloboditi od »idiotizma« kucnog zabrana. Naime, ta se tradicija temelji na simplificiranoj ideoloskoj jednadzbl: zapo-
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
93
slenost zena = ekonomska samostalnost. Povecanje zaposlenosti zena = povecanje ekonomske samostalnosti = napredak procesa emancipacije. Rad van kuce Ьit се, dakle, prikazivan ne vise kao nuZda, vec kao podrucje slobode. (Heres et exsecutrix!) Neumorno pracenje statistika о povecanju zenske radne snage sluzilo је AFZ-и pri dokumentiranju napretka и »oslobodenju« zena. Ali povecanje zenske radne snage kontinиirani је proces koji је moguce pratiti od osnutka Кraljevine Jugoslavije. Stovise, tendencija kretanja radne snage s obzirom na spol u razdoЬlju 1920-1940. godine pokazuje stalan porast zaposlenosti zena (izuzevsi godine vrhunaca ekonomske krize ), dok se kod muskaraca zapazaju znatniji poremecaji u kretanju broja zaposlenЉ.128 Та se Cinjenica objasnjiva vecom mogucnoscu eksploatacije zenske radne snage (opcenito se visina nadnice zenske radne snage kretala и granicama od 45 - 75% od iznosa muske nadnice ), а zbog svoje potpune politicke obespravljenosti zene sи pruzale i manje otpora eksploataciji.129 Predratna se Jugoslavija nalazila и skиpini industrijski slabo razvijenih kapitalistickih zemalja s izrazito agrarnom privrednom strukturom: 1921. godine 80% svih privredno aktivnih osoba imalo је glavno zanimanje u poljoprivredi, sumarstvu i riЬarstvu, а svega 9% u industrijskoj i zanatskoj djelatnosti. U 1931. godini taj је omjer Ьiо 76% prema 11%.130 Detaljniju distriЬuciju spolne strukture stanovnistva prema glavnim zanimanjima prikazuje Tabela 1: ТаЬе/а
1: Stanovnjstvo prema glavnom zanjmanju prema popjsjma 1921. ј 1931. god.
DJELATNOST Poljopr., sum.,
1921.
19З1.
1921.
19З1.
% muskarcj
% muskarcj
% zene
% zene
гјЬ.
76
7З
88
8З
12 4
1З
з
5
Javne sluzbe, sl. zan., vojska
5
5
2 2
6 2
Druga zan., bez zan.
з
4
5
lndustrjja ј zanatj Trgovina, krediti, saobr.
lzvor:
М.
з
6
Gjukic, nav. dj., Tabela 1, str. 815.
Vidljivo је da је najveCi postotak svih privredno aktivnih zena zastupljen и poljoprivrednim zanimanjima. Najautoritativniji izvor za podatke о zaposlenosti zena, analiza Mirjane Gjukic, istice specificnost tog tipa privredne aktivnosti. То је и prvom redu nejasna granica izmedu »poljoprivrednih radova i domaCinskih poslova«, te »patrijarhalni« odnosi moCi unutar poljoprivrednog gazdinstva. Oni su osoblto utjecali na polozaj zenske radne snage, buduCi da, unatoc radnom doprinosи, ona »nema sva oblljezja ekonomski samostalnih osoba«, tj. »starjesina gazdinstva
94
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
KONJI, ZENE, RATOVI
kao iskljuCivi vlasnik« samostalno upravlja i odlucuje о procesu proizvodnje, reprodukcije i distriЬucije.lЗl Zanimljivo је ove podatke о predratnoj spolnoj strukturi usporediti s poslijeratnim stanjem. ТаЬе/а 2: Pregled kretanja procentualnog udjela privredno aktivnog stanovnistva zaposlenog u poljoprivredi
1921.
1931.
1948.
1953.
Muskarci
76%
73%
64%
62%
Zene
88%
83%
83%
80%
lzvor:
М.
Gjukic, nav. dj., str. 822.
Iz ovog је pregleda ocigledno da nagle »revolucionarne« preobrazbe drustva nisu znatnije utjecale na smanjenje zenske radne snage u poljoprivredi. Tesko је bez kompleksnijih analiza pouzdano utvrditi uzroke tome, no nije sasvim neplauziЬilna hipoteza da је isprepletenost poljoprivrednog i reproduktivnog rada pogodovala tom trendu. Radnice su u Кraljevini Jugoslaviji saCinjavale jednu cetvrtinu od ukupnog broja radnika, sto је predstavljalo donju granicu koja је u to vrijeme postojala u evropskim drzavama. Slijedeca tabela prikazuje spolnu distriЬuciju zaposlenih radnika za razdoЬlje od 1929- 1940. prema godisnjim iskazima Sredisnjeg ureda za osiguranje radnika (SUZOR-a). Tabela 3: Kretanje broja osiguranih radnika о/о
о/о
radnika
radnica
radnika
radnica
1929.
77
23
100
100
1930. 1931.
76
24 25
103
108
75
98
111
1932. 1933. 1934.
74 73
26 27
85 82
101 101
73
84
108
1935. 1936.
72 73
74 73
91 96 107
111 122
1937. 1938.
27 28 27 26 27
112
130 138
1939. 1940.
73 72
27 28
113 113
141 145
GODINA
1
!
lzvor:
М.
lndex 1929 = 1ОО
Gjukic, nav. dj., Tabela 2, str. 816.
Ovi statisticki prikazi ukazuju, dakle, na kontinuirani, iako spori prirast zenske radne snage. Za potpunije razumijevanje polozaja zena u
95
radnom odnosu ilustrativni su podaci о starosnoj strukturi, strucnim kvalifikacijama, kretanju nadnica i zdravstvenom stanju radnica. UoCljiva је tendencija karakteristicna za sve onovremene kapitalisticke zemlje da se u najvecem mogucem broju zapos]javaju maloljetnice/i, а da se s posla uklanjaju starije radnice/i. Gotovo 40% svih zaposlenih radnica nalazi se u dobnoj skupini od 13 - 22 godine starosti, dok u istim godinama radi tek oko 27% radnika. U grupi od preko 33 godine slaЬije su zastupljene zene nego muskarci, koji su u toj dobnoj skupini najbrojniji. Gotovo 75% radnika nalazi se u starosnoj skupini od 23 godine navise, dok је isti postotak radnica u skupini do 33 godine.132 Zbog pomanjkanja opceobrazovnih i strucnih kvalifikacija, radnice su uglavnom zaposljavane kao pomocno i nekvalificirano osoЬlje. Prema popisu stanovnistva iz 1931. godine 56,4% zenskog stanovnistva iznad 10 godina Ьilo је nepismeno, dok је taj postotak za musko stanovnistvo iznosio 32%. Iako su tadasnje sluzbenice radile pod povoljnijim uvjetima, postojala је izrazena tendencija da se udate zene uklone s posla, раје s tim ciljem 1939. godine donesen zakonski propis koji је udatim sluzbenicama snizio placu za 30- 50%.133 ОЬје ove Cinjenice- dominacija zena u mladim starosnim grupama zaposlenih, i snizavanje nadnica, odnosno uklanjanje s posla udatih zena- ukazuju na tendenciju da se placeni rad zena van kuce ucini nespojivim s drustveno favoriziranim »prirodnim pozivom« zene, tj. drustveno potrebnim ali neplacenim reproduktivnim radom u domaCinstvu. One ujedno otkrivaju i hipokriziju sistema, buduCi da su podjednako i nadnice radnika i radnica Ьile ispod mogucnosti zadovoljavanja potrebnog zivotnog minimuma.134 Teski zivotni i radni uvjeti radnica (najamni + reproduktivni rad) imali su za posljedicu i njihov veCi morЬiditet i mortalitet. Slijedeca tabela prikazuje spolnu distribuciju broja osiguranika oboljelih i umrlih od tuberkuloze. Tabela 4: Broj osiguranika oboljelih i umrlih od tuberkuloze GOOINA
Oboljelih (na 1000 osiguranika) zene
muskarci
Umrlih (na 1ОО smrtnih slucajeva) zene
muskarci
1926.
39
29
44
32
1931.
45
40
51
45
lzvor:
М.
Gjukic, nav. dj., str. 819.
Nakon provodenja socijalisticke revolucije podrzavano је uvjerenje da rjesenjem klasnog pitanja Ьiti razrijesene i sve proturjecnosti zenskog rada. Dokidanjem ekonomske eksploatacije radnicke klase, osiguravanjem jednake place za jednaki rad, uvodenjem i postovanjem socijalnog zakonodavstva,l35 te socijalizacijom reproduktivnog rada, rad је za citaсе
96
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
KONJI, ZENE, RATOVI
vu klasu, а роsеЬпо za zепе kao пјеziп do tada пajeksploatiraпiji dio, imao postati podrucjem slobode i samorealizacije. No upravo kretaпje proceпtualпog udjela zaposleпih zепа u privredпim poduzeCima od 1949 - 1953. moze ukazati па postojaпje duЬljih i mапје traпspareпtпih proturjecпosti. Naime, treпd stalпog porasta zeпske radпe sпage u privredi zaustavljeп је pocetkom 1950-ih godiпa i iz godiпe u godiпu pokazuje teпdeпciju pada. Meduratпi treпd porasta zeпske radпe sпage (za oko 1% godisпje) пastavlja se do 1949. godiпe, da Ьi vec od 1950. росео preokret u suprotпom smjeru. Tabela 5: Udio zaposlenih zena u ukupnom broju zaposlenih u privrednim poduzecima 1948. 24,5 lzvor:
М.
1950. 1949. 25,0 25,7 Gjukic, nav. dj., str. 823.
1951.
1952.
23.3
21,0
1953. 20,1
s tim i drugim proturjecпostima koje prate zeпski rad Antifasisticka froпta zепа
pokusat се se uhvatiti u kostac brojпim akcijama u svojim tijekom citavog razdoЬlja poslijeratпih mijeпa drustva.
djelatпostima
GRUPNI PORTRET PRED
GIGANTSКI
SKOK U POVIJEST
Junacki ulazak zena u povijest (... ) Ne moie se viSe kod nas voditi politika bez posredna i neposredna sиdjelovanja iena. Vec samo iensko srce naCi се cesto pravi риt k rjesenjи mnogih zadataka. ProSla sи vremena, kad se mislilo, da iene и teske dane znadи samo kиkati i gorke sиze roniti. Dokazalo se, da znadи Ьiti aktivnije od nekih mиSkaraca. (... )
Neka tople struje djelotvome energije, potoci иtjehe za rastиiene, valovi ijиbavi za nastradale, potekи iz ovog Kongresa, kao iz golema srca, ро Citavoj nasoj zemiji! Ј onda се ovaj dan mnogo znaciti и iivotи naseg naroda. Cast i slava prvom Kongresи AntifaSistickih iena Hrvatske и Zagrebи!
Vladimir
NazorlЗб
Ovim se kiceпim rijecima Vladimir Nazor, predsjedпik ZAVNOH-a, obratio »Zeпama partizankama, majkama i sestrama«, kako је oslovio delegatkiпje Prvog kongresa AFZ Hrvatske. Koпgres је odrzaп potkraj
srpпja
od pobjede, docekao пekoliko tisuca Posred glavпog trga, koji је tada jos пosio ime baruпa JelaCica (gdje се па broju 8 Ьiti smjesteп i Glavпi odbor AFZ-a Hrvatske), postavljeп је reljef zetelice u паdпаrаvпој veliCiпi, а ulaz па trg iz Jurisiceve ulice Ьiо је пadsvedeп slavolukom s pozdravima koпgresu. Grupe delegatkiпja, mahom u пarodпim поsпјаmа svoga kraja, s uzdigпutim transparentima (»Zivjele zепе borci!«) i zastavama priЬlizavale su se trgu gdje su па mitiпgu uoci koпgresa odrzaпi pozdravпi govori. Gradani Zagreba tada su se ро prvi put susreli s пe pozпatom vrstom zепа- s »afezejkama«. Tesko је daпas zamisliti kakve је sve efekte па пjih imao taj prizor, kao i prigodпo »рrеоЬlасепје« JelaCicevog spomenika socrealistickom figurom zetelice. Strastveпi promatrac Josip Horvat u svoj је dпevпik unio pod пadпevkom 21. 7. 1945. ovakav komeпtar: »Povodom koпgresa AFZ zakriveп Jelacicev spomeпik, kazu da је zagrebacke purgare to povrijedilo ( ... )«.137 Pored maпifestacijskog, Ьilo је zamisljeпo da Prvi koпgres AFZ Hrvatske ima i strategijski zпасај - da formulira programsku platformu za daljпji rad orgaпizacije. Tijekom trodпevпog trajaпja koпgresa govorпice i govornici aпalizirali su polozaj zепа u trenutku пeposredпo паkоп oslobodeпjal38. Nastojali su, prema uputama, »da se kroz diskusije iskristaliziraju zadaci koji stoje daпas pred JNOF-om [Jediпstveпim пarodпoo slobodilackim froпtom], а time i pred AFZ-om, kao sastavnim dijelom JNOF-a«l39. Те је zadatke u zavrsпoj rijeCi koпgresa ovako pobrojala Kata Pejnovic, koja је izabraпa za potpredsjedпicu AFZ Hrvatske: 1) ucvrsceпje bratstva i jediпstva, cisceпje zemlje od ostataka fasizma; 2) uevrsceпje паrоdпе vlasti; З) izgradпja i obnova domoviпe razvijanjem siroke iпicijative, proпalazeпjem пovih udarnickih пасiпа rada, promjeпom odпosa prema radu; 4) odgoj mladih пarastaja, zbriпjavaпje djece, iпvalida i raпjeпika, рuпа pomoc zdravstveпim sluZЬama i Jugoslavenskoj armiji (»паrоdпој mezimici«, kakojoj је tepala); 5) suzЬijaпje пepi smeпosti, pohadaпje strucпih tecajeva i skola.140 Orgaпizacijska, takticka raziпa tih zadataka па samom koпgresu gotovo da i пiје Ьila razradeпa. Prvu grupu zadataka predstavljaju opCi, »froпtovski« zadaci (1-3). No, uocljivo је da su se пavedeпi specificпi zadaci namijeпjeпi zeпama u treпutku pobjede sastojali u socijalizaciji пjihovog reproduktivпog rada (4): one se pojavljuju kao kolektivпi, пе vise iпdividualni davalac usluga. Gledamo li s daпasпjeg odstojaпja fotografije koпgresa, mozemo »UCitati« sjeпu koja se nadvija nad tim dogadajem. Narodпim Cilimima prekriti stol za kojim sjedi radпo predsjedпistvo od 19 zепа пadvisuju portreti voda: Churchill, Tito, Staljiп, Roosevelt ... U prvom redu prostraпog auditorija u hali Zagrebackog zbora pocasпi gosti - muskarci. Iza пjih upecatljiva masa delegatkiпja. Njih 4000. RijeCi iz politickog referata miпistra fiпaпcija Anke Berus: »Mi smo iSle u borbu otvoreпo, junacki, 1945,
а
Zagreb је, jos
орiјеп
97
delegatkiпja graпdiozпom sceпografijom.
98
muski, bez spekulacije i mesetarenja.« (podv. L. S.)14l Iz te је borbe zenama otvoren put u povijest. Pitanje је da li su za to one ( ali i uvjeti u drustvu) Ьile posve spremne. Da 1i је simbolicko prekrivanje nacionalnog simbola poput bana Jelacica, protagonista junacke tradicije, moglo Ьiti prepoznato kao uspon »neznane junakinje«, klasno i spolno oznacene kao simbola onih koje је, ро shvacanjima pobjednika, revolucija izvela iz podzemlja povijesnog svijeta? Naime, u svom је organizacijskom referatu Маса Grzetic, tom prilikom izabrana za predsjednicu AFZ Hrvatske, istakla nesto sto је u euforiji pobjede Ьilo rijetko spominjano. »Cinjenica је, da smo mi zene, sve do pobjede Narodno-oslobodilackog pokreta u nasoj zemlji Ьile dvostruko neslobodne, dvojako potlacene.«142 Na svom prvom kongresu organizacija zena nije razradila nedvosmislenu platformu za dvostruko oslobodenje. О tome kako se Antifasisticka fronta zena u narednom razdoblju intenzivnih »postrevolucionarnih« mijena drustva nosila s tim proЬle mom, progovorit се nasa prica о organizaciji i emancipaciji. Кroki
. i
1 •
1
1'
•
i
1
1
11
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
KONJI, ZENE, RATOVI
za grupni portret (sa zenama)
Statisticki podaci kadri su najsazetije ilustrirati pokazatelje polozaja zena; oni takoder mogu prilicno zorno ukazati na neke od elemenata procesa promjena tog polozaja. Dakako, brojke nisu kadre otkriti kvalitetu, uvjete pod kojima se procesi drustvenih mijena odvijaju, moguce teskoce i otpore na koje nailaze ... Cilj је prezentacije nekih statistickih/demografskih pokazatelja о mijenama polozaja zena u Hrvatskoj/Jugoslaviji ocrtati okvir, raspone unutar kojih su zene organiziranom akcijom, posredstvom Antifasisticke fronte zena, nastojale djelovati na te procese. Glavni је izvor tih pokazatelja Statisticki Ьilten iena и drustvu i privredi Jugoslavije143, а buduCi da obuhvacaju podatke za Citavu zemlju, omogucavaju i sagledavanje mjesta Hrvatske u usporedЬi s ostalim repuЬlikama/pokrajinama. Iako ima autora koji su pomalo skepticni prema podacima iz prvog poslijeratnog popisa stanovnistva 1948. godine144, treba spomenuti da oni, naroCito kada su prezentirani u velikim serijama (primjerice od prvog jugoslavenskog popisa stanovnistva 1921. do 1953. godine kojom zavrsava razdoЬlje koje analiziram), ipak relativno vjerodostojno odrazavaju osnovne tendencije i procese relevantne za mijene polozaja zena. Prvu grupu pokazatelja sacinjavat се izbor podataka о prirodnom kretanju stanovnistva Jugoslavije (kretanje nataliteta i mortaliteta, s pregledom mortaliteta dojencadi; prirodnog prirastaja; nupcijaliteta i divorcijaliteta). lzbor iz druge grupe podataka obuhvaca pokazatelje strukture
99
stanovnistva. Oni omogucavaju ocitavanje polozaja zena u Ьioloskoj, ekonomskoj, socio-profesionalnoj i obrazovnoj strukturi drustva. Ovoj cu grupi podataka pridodati i podatke о ucestvovanju zena u procesima industrijske demokracije (clanstvo u radnickim savjetima i upravnim odborima drzavnih privrednih poduzeca). Navedeni се podaci, pored ostalog, olaksati pracenje mijena stupnja drustveno-ekonomskog razvoja u odredenoj sredini. Prirodno kretanje stanovnistva Odrednice prirodnog kretanja stanovnistva definiraju se kao prirodne i drustvene. U prvu skupinu svrstava se natalitet, mortalitet i prirastaj 145. Natalitet (porod) osnovna је odrednica prirodnog kretanja stanovnistva. Demografi smatraju da se na osnovi opceg kretanja stanovnistva glavnih dijelova svijeta moze zakljuCiti da је visoki natalitet karakteristican uglavnom za agrostocarska podrucja u manje razvijenim drustveno-gospodarskim sredinama. Nasuprot tome, niski је porod tipican za urbano stanovnistvo i za drustveno-gospodarski razvijene i mahom gusto naseljene sredine. Razvijene zemlje karakterizira kretanje nataliteta ispod 20 %о godisnje; u srednje razvijenima prosjecna se godisnja stopa (u proteklih petnaestak godina) snizila od 30%о na 20%о, dok је u nerazvijenim natalitet neprekidno visok sa stopama od 33%о do 46%о prosjecno godisnje. 146 Tabela 1 ilustrira mjesto Jugoslavije u Evropi u odnosu na prosjecnu godisnju stopu nataliteta. Tabela 1: Prosjecna godisnja stopa nataliteta (u
%о)
.
1920-1929. 18,3 18,9
1930-1939. 14,4 16,0
1946-1950.
Vel. Britanija
19,6
15,5
18,3
Jugoslavija
35,0 29,0
30.4 27,7 28,2'
28,8 29,0 25,3
Zemlja Svedska Svicarska
Poljska Portugal lzvor:
М.
32.4
18.2 19,0
1951-1955. 15,2 17' 1 15.7 28,1 29,8 23,8
Friganovic, nav. dj., str. 77.
Trend smanjenja stope nataliteta prema kojemu se Jugoslavija od izrazito nerazvijene zemlje polako krece ka granicnim vrijednostima srednje razvijene zemlje, ilustrirat се jos detaljnije slijedece dvije tabele.
100
KONJI, ZENE, RATOVI
ТаЬе/а 2: Pregled kretaпja efektivпog пataliteta petogodisпjim razdoЬ\jima
(broj zivorodeпe djece па 1000 staпovпika) ро
4:
1920-1924.
Cehoslovacka Jugoslavjja Meksjko Japan lzvor: М. Friganovic, nav. dj., str. 84.
nav. dj., Tabela 8-1, str. 65.
nataliteta
ро repuЬ\ikama
Ша SrЬija Vojvodjna
25,1
23,1
1948
26.7 28,1
26,7
25,7
1949
30,0
28,3
1950
30,2
1951 1952
27.0 29.7
1953 1954
28.4 28,5
1947
Kosmet
1
1
''' i·! 1.
Crna Gora
35,0
28,9
35,0
36,0
23.5
39,6
40.7 39,6
24,8
24.4
38,6
40,3
37,5
22,6
33,9
35,9
44.7 42,6
23,4
23.4 22,8
40,2
39,9
38,5
37,9
46.4
22.4 22,0
22.4 20,9
39,5
38,2
20,9
36,8
36.4
37,9
26,9
42,1
23.5 25,3
29,5
28,0
25,5
46,1
25,6
24,5
28,5
27.4 25,3 25,2
22.8 23.8
26,9
Slove- Bosna ј Makeп ј ја Herce- donjja govjna
35,1
22.4
22.4 21,9
(1947 -
21.7 21,9
38,5
26,8 24,6 1955 21,2 22.4 43.4 lzvor: Statisticki bllten, nav. dj., Tabela 8-2, str. 65.
11.
Hrvatska
24.4 24,5 25,6
26,6
poslijeratпom razdoЬ\ju
22,9
33.7 30,0 31.7 32,0 32.9 33,5 30,7
BuduCi da је jedan od istaknutih sektora rada AFZ-a Ьila »briga za majku i dijete«, proЬlem mortaliteta dojencadi Ьit се cesto razmatran. Na kretanje mortaliteta (pomora) drustvena se zЬivanja odrazavaju mnogo neposrednije nego na porod, te је stoga pomor karakteristican pokazatelj drustveno-gospodarskih procesa i stanja higijensko-zdravstvene zastite stanovnistva.l47 Naredne се tabele prikazati kretanje prosjecne stope smrtnosti dojencadi u Jugoslaviji u usporedЬi s drugim zemljama od 1920. do 1955. godine, te opCi pregled smrtnosti dojencadi s obzirom na spol, i ро tadasnjim narodnim republikama.
41
142 160 82
86 111 64
30 23
155 226 165
139 128 110
80 36
Smrtпost dojeпcadi ро repuЬ\ikama
93
(u %о)
SrЬija
Ukupno Svega UZa
SrЬija
Ukupno svega
u
1956-1960.
1935-1939.
Demografska istrazivanja su utvrdila da stopa smrtnosti dojencadi spada medu najznacajnije specificne stope populacijskog kompleksa. Poznato је da novorodencad do jedne godine zivota najlakse podlijeze losim uvjetima stanovanja, ishrane i njege, а povremene nedace (epidemije, glad, rat) najnepovoljnije se odrazavaju na smrtnost dojencadi.l48 Tabela 5:
З: Kretaпje efektivпog
stopa smrtпosti dojeпcadi па tisucu zivorodeпe djece
Danska
U narednoj su tabeli uocljive znatne regionalne razlike u kretanju nataliteta (od izrazito nerazvijenih podrucja poput Kosmeta, Makedonije, Bosne i Hercegovine do granicnih vrijednosti karakteristicnih za razvijene zemlje poput Slovenije). То се dakako, imati i reperkusije na regionalne varijacije u akcijama i kampanjama regionalnih (repuЬlickih) organizacija AFZ. Tabela 1955)
Prosjecпa godisпja
Austrjja
35,0 34,2 31,9 27.4 28.4 27,8 Ьilten,
ТаЬе/а
Zemlja
Efektivпi, пatalitet
RazdoЬ\je
1921-1925 1926-1930 1931-1935 1936-1939 1947-1951 1952-1956 lzvor: Statisticki
1О 1
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
SrЬija Vojvodjna
Kosmet
1949
102,1
107,1
91,2
129,7
133,0
1950
118,4 118,1
145,1
141,3
1951
139,8 133,1
1952 1953
105,0 103,0 116,1 108.4 101,6 98,1
101.7 119,5 87,0 90,0
139,6 113,2 104,1
1954
83.7 90,5
1955 112,8 107,6 1956 98,3 95,0 79.7 82,6 1957 101,5 102,0 lzvor: Statisticki bllten, Tabela 8-19, str.
96,0 99,3 92.2 92,0
Hrvatska
Slove- Bosna ј Makeп ј ја Herce- donjja govjna
Crna Gora
111.7 118,1
79,2
83,9
136,1
41,0
80,6
125,6
136,7
101,9
174,2
130,7
86,8
178,1
145,9
102,3 111,2
67,3 58,9 57,2
113,9 143,1
161,3 129,8
84.7 80.4 98,1
142,6 121,6
130.4 144,3 111,5
118,6
136,3
173.4 143,0
91,8
164,0 136,8
93,4 8~.7
56,7 50,6
161 '1
84,2
41,9
117,0
138,0
79.7 84,2 72.8 88,6
72.
Izrazito visoke stope infantilnog mortaliteta (s tendencijom porasta od 1950. do 1953. godine) nedvojbeno ukazuju na ozЬiljnu krizu razvoja Ci-
tave zemlje, ali i razvojne proЬleme pojedinih njezinih dijelova. Nevolja sto nemamo odgovarajuce podatke da Tabelu 5 (regionalna distriЬu cija) ukrstimo sa spolnom distriЬucijom smrtnosti dojencadi, buduCi da је poznato da na орсе kretanje smrtnosti dojencadi ро spolu znatno utjecu kulturne tradicije. U »patrijarhalnim krajevima«, kako ih oznacava demograf Mladen Friganovic, u demografskim projekcijama ocekivana prosjecno veca smrtnost muske djece ustupa mjesto smrtnosti manje vrednovane (i zato u perinatalnoj i neonatalnoj doЬi i manje njegovane) zenske djece_l49 је
102
1
1
1
KONJI, ZENE, RATOVI
Fertilitet (plodnost) је drustvena determin.anta prirodnog kretanja stanovnistva. Iz kretanja stopa fertiliteta moguce је oCitati promjene polozaja zena, buduCi da su mnoga istrazivanja fertiliteta nedvojbeno pokazala slijedece pravilnosti: privredno aktivno zensko stanovnistvo ima u pravilu manje djece nego neaktivno; manja obazovna razina stanovnistva poklapa se u pravilu s veCim brojem djece; slaЬiju ekonomsku snagu stanovnistva prati veCi broj djece.150 Odrednice ovog modela procesa smanjenja fertiliteta koji prezentira Friganovic u funkciji su promjena polozaja zena u drustvu. То su npr. »pojacana tendencija planiranja porodice«, »mogucnost prakticiranja kontracepcije«, »smanjenje raznih utjecaja tradicije«151 ... Specificne stope fertiliteta (odnos izmedu broja zivorodene djece prema starosti majke i broju zenskog stanovnistva odredene starosti) ukazuju na istrajavanje ogromnih regionalnih razlika u poslijeratnom razdoЬlju u okviru Jugoslavije. Primjerice, dok је 1956. godine ukupna stopa za Jugoslaviju iznosila 97,7 %о, u NR Hrvatskoj је za sve kategorije starosti majki iznosila 77,50 %о, а u NR Sloveniji је Ьila najniza - 77,10 %о. Istovremeno је stopa fertiliteta u NR Bosni i Hercegovini iznosila 135,63 %о, а na Kosmetu 194,68 %o.l52 Na kretanja fertiliteta utjecu i nupcijalitet i divorcijalitet. Drustvene promjene (mogucnost razvoda braka, promjena razine aspiracija na kvalitetu bracnih odnosa, ekonomsko osamostaljivanje zena, i sl.) najoCitije se ogledaju u kretanju ovih pokazatelja. UoCljivo је razlikovanje pojedinih pokazatelja ро spolu, tako је npr. ilustrativno da u gotovo svim periodima i dobnim skupinama (Tabele б i 7) ima veCi broj razvedenih zena nego muskaraca. Tabela 6: Usporedni podaci Muski Nezenjeni OZenjeni Udovci Razvedeni Nepoznato Zenske
1
i i 1!
1
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
Neudate Udate Udovice Razvedene Nepoznato
о
bracnom stanju (u %)
1921 100 30,7 62.4 6,6 0,3 0,0 100 23,1 58,5 18.0 0.4 0,0
lzvor: Statisticki bllten, Tabela 9-1, str. 75.
1931 100 30,2 64,2 5,2 0.4 0,0 100 21,5 62,3 15,6 0,6 0,0
1948 100 31,8 63,1 4,7 0.4 0,0 100 24,8 57,3 17.2
0.7 0,0
1953 100 31,0 63,8 4,2 0,8 0,2 100 24,2 58,5 15,9 1,3 0,1
103
Tabela 7: Stanovnistvo staro 15 i vise godina prema starosti i bracnom stanju 1953. godine (u %) Ukupno
Nezenjeni -neudate
OZenjeni -udate
Udovci -udovice
Nepoznato
Razvedeni
muski zenski muski zenski muski zenski muski zenski muski zenski muski zenski
15-19 godina 20-24
100 100
100 100
25-29 30-34
100 100
100 100
35-39
100
40-44
100 100
100 100 100
100 100
100 100
100 100
45-49 50-54 55-59 60-64 65 i vise godina
94,9 88,8 4,8 63,8 41.3 35,2 23,1 18,0 75.4 10.4 10.4 87,8
10.8 56,9
0,0 0,2
0,1 0,5
77,6 80,2
0.4 0,7
2,3 7,3
0,0 0.4 1,0 1,1
0,1 1,1
0,3
2,0 2,1
0,3 0,1 0,1
0,2 0,2 0,1 0,1
6,7
7.6 90,9 78,8
2,0
0,1
0,1
6,3 91,3 77,8 5,8 90,6 75,0
1,2 11,6 2,0 14,0 3.5 17,5
1,1
5,5 4,7
1,1
1,8
0,1
0,1
1,1
4.2
5,6 88,9 69,6
5,8 23,4
1,6 1,4
0,1 0,1
0,1 0,1
5,8 86,3 61,8
8,6 31,2
100
4,0 3,8
1,1 1,1
100
3,3
5.4 82,5 51,1 12.7 42.4 4,5 67,8 31,2 28,2 63.8
1.2
0,1
0,1
0,9
0,9
0,1
0,6
0,5
0,1 0,1
0,1
lzvor: Statisticki Ьilten, Tabela 9-3, str. 75.
Struktura stanovniStva Od pokazatelja koji su, prema razliCitim stanovistima, 153 relevantni za deskripciju strukture stanovnistva, podastrijet cu dostupne podatke koji osvjetljavaju polozaj zena. Bioloska struktura s obzirom na spol u poslijeratnom је razdoЬlju »pokazivala premoc zenskih«154 (npr. 1948. godine dolazila је na 1000 muskaraca 1080, 1 zena). No i u toj tendencф uocljive su regionalne razlike, tako da su npr. iste godine Kosmet i Makedonija Ьiljezili manjak zena_l55 Osnovnu distriЬuciju ucesca zena u ekonomskoj strukturi ilustrirat се Tabela 8. U ukupnom poretku procentualno su domaCice najbrojnija kategorija (35% ), а zatim slijede zene aktivne u poljoprivredi (24,7% ). То ukazuje na Cinjenicu da prevladava njihova zastupljenost u sferama reproduktivnog rada (vise od polovice svih privredno aktivnih zena). Aktivnost zena u nepoljoprivrednim djelatnostima је relativno niska ( 6% ), mada regionalna distriЬucija u ovoj kategoriji pokazuje zamjetne razlike s obzirom na stupanj drustveno-ekonomske razvijenosti odredene sredine (npr. broj zena u nepoljoprivrednim djelatnostima u Sloveniji koji је najveCi u Jugoslaviji gotovo је dvostruko veCi od istog broja u Hrvatskoj, koja se nalazi na mjestu iza nje ).
104
KONJI, ZENE, RATOVI
ТаЬе/а
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
8: Osnovne kategorije zenskog stanovnistva 1953. godine (u %) Hrvat- Slove- Bosna Make- С гnа nija i donija Gora Vojvo- Kosmet ska HerceSrblja dina govina Srblja
Ukupno Svega
Ukupno
100
100
Ша
100
100
100
100
100
100
100
100
Aktivno u poljoprivredi
24.7
27,7
33,7
20,3
9,6
24,1
22,2
23,0
19,8
16,4
Aktivno u nepoljoprivrednoj djelatnosti
6,0
4,9
4,9
6,4
1,3
7,7
13,3
3,9
3,1
3,9
Lica sa licnim prihodima
3,4
2,9
2,6
4,3
1,1
4,3
7,2
2,1
1,3
4,8
20,1
19,1
18,4
16,4
29,2
16,0
17,5
25,9
26.7
24,0
8,1
7,8
7,3
8,7
8,5
8,8
9,1
7,0
8,8
8,1
35,1
34,9
30,4
41,2
46,7
36,3
28,7
35,7
37,1
38,8
2,7
2.7
2,6
2,6
3,6
2,7
2,0
2,4
3,3
4,0
Deca Ucenice i studentice Domacice Ostala
izdГZavana
lica
Indikativan је pregled odnosa aktivnih zena na 1000 muskaraca prema zanimanju i skolskoj spremi 1953. godine (Tabela 9). Iz njega је vidljivo da su najmanje razlike medu spolovima kod kategorije »bez skolske spreте«. OCigledna је i feminizacija odredenih zanimanja (trgovina, zastita i usluge, administracija) koja se oslanja na tradicionalnu spolnu podjelu rada. Zanimljivi kuriozum, svjedocanstvo о vremenu, predstavlja visoki postotak »strucnjaka i umetnica« bez skolske spreme i s osnovnim obrazovanjem! Pismenost, jedan od najelementarnijih pokazatelja obrazovne strukture stanovistva, pokazuje znacajne varijacije s obzirom na spol. Proces opismenjavanja tekao је u citavom prikazanom vremenskom rasponu brze za muskarce nego za zene. Tabela 10: Stanovnistvo staro 1О i vise godina prema pismenosti i spolu (u %)
lzvor: Statisticki Ьi/ten, Тabela 1, str. 7. ТаЬе/а
UKUPNO
9: Broj aktivnih zena na 1000 muskaraca prema zanimanju i skolskoj spremi
Muski
ф
со
Е е:?
а.
со
а.
:::>
"""-
"""Џ)
>И
о
со с:
"""-
:::>
со
2
>И
о
ф
"""-
ф
со
-а·с
Џ)
о с:
со
"""-
·с~
'С .с
> о
>И
~
Џ)
о
"""-
~~)!
со
с:
ф
о
со
Џ)
>N
t) со
...
'2
...
Џ)
N
СО
...
.с о
·;;;
252
630
Nekvalifikovane radnice
350
331
361
619
256
152
369
Poljoprivrednice
678
937
518
418
99
151
208
оsоЫје
zastite i
ф
276
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
55,4
74,6
74,6
Muski
59,0
67,7
84,6
85,9
Zenski
38,8
43,6
65,6
64,2
51,5
44,6
25,4
25,4
Muski
41,0
32,3
15,4
14,1
Zenski
61,2
56,4
34,4
35,8
Nepismeno
684 422
73
888
45
210
9
9
10
11
5
160
280
199
162
57
77
62
4
9
4
7
2
8
6
332
342
410
380
241
144
238
112
274
665
379
76
209
7
120
8
377
464
311
264
782
376
563
933
151
407
568
324
724
631
833
466
676
326
503
4
20
4 ~
288
оsоЫје
Strucnjaci i umetnice
100
с:
usluga Administrativno i rukovodece
1953.
lzvor: Statisticki Ьilten, nav. dj., Tabela 2-1, str. 12.
122
ОsоЫје
а.
~~
Џ)
410
Trgovinsko
о
""-о
е:?
425
оsоЫје
с:
N
:::>-
818
Saobracajno
со
-==ф
'С
519
lndustrijske i zanatske radnice
о
''S
'С'
AКТIVNO
Rudarske radnice
-
Џ)
:::>
со > ·-0 ф
"""о
>с.>
~-~ С: 'С
ф
со с:
оФ
>с.>
.Е
"""-
N
со с:
·;;;
1948.
>И
со
>И
f!:?O И
с:
.с
>
со
'ё5
>И
'ё5
а. о
1931.
100
Pismeno
ф
со
>И
N
ф
1921.
48,5
Zenski
Skolska sprema
105
lzvor: Statisticki Ьilten, nav. dj., Tabela 2-4, str. 16.
Vise nego dvostruka razlika izmedu nepismenih zena i muskaraca 1953. godine (u korist stete zena), siguriю је, pored ostalog, uvjetovana i time sto su ucenice mnogo neredovitije ispunjavale skolske obaveze od ucenika. Tako је npr. u skolskoj godini 1947/48. medu ucenicima obuhvacenim obaveznim osnovnim skolovanjem u Jugoslaviji Ьilo 43,7% zena, а u to је vrijeme u dobnoj skupini koja је obuhvacena zakonskom оЬаvezom osnovnog skolovanja (7 do 15 godina) Ьilo 49,2% zena_l56 Podatke о obrazovnoj strukturi zena prema skolskoj spremi sadrzava Tabela 11, iz koje је vidljivo da је jos 1953. godine (nakon brojnih kampanja pod rukovodstvom AFZ-a) visina obrazovnog stupnja obrnuto proporcionalna s postotkom ucesca zena. »Bez skole« је jos uvijek vise od polovice zenske populacije starije od 10 godina, а maksimalna koncentracija skolovanih nalazi se u kategoriji s osnovnim obrazovanjem. Iznenadujuce је mali procentualni raspon obrazovanih zena u ostalih pet
106
KONJI, ZENE, RATOVI
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
obrazovnih kategorija - od nize srednje skole za орсе obrazovanje do fakulteta/visokih i visih skola postotak obrazovanih zena smanjuje se od 3,7% do 0,3%. Tabela 11: Zensko stanovnistvo staro 1о i vise godina prema skolskoj spremi (u %) Srblja Ukupno svega
Ша
Srblja
Vojvo- Kosmet dina
Hrvat- Slove- Bosna Make- С гnа donija Gora nija i ska Неге е-
govina
Sto vec na prvi pogled odaje ovakav »grupni portret«? Zene и osvajanje socijalizma polaze s pozicija najnerazvijenijih medu nerazvijenima. One su najmanje pismene, najslaЬije obrazovane, opterecene ucestalim i pogiЬeljnim reproduktivnim radom, fizickim radom и poljoprivredi i nekvalificiranim radom u ostalim privrednim granama. Podaci navedeni u ovih trinaest tabela moCi се takoder, pored puke informacije о trendovima, poslиziti i kao referentni okvir za usporedbe s podacima koji се Ьiti prikazivani u daljnjem tekstu. Njih su samoprijegomim marom i zavidnom иstrajnoscи prikupljale aktivistkinje organizacija zena - od njezinih najnizih, do najvisih odbora.
Ukupno
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
Bez skole
51,9
55,8
60,6
33,4
82,5
37,1
14,6
80,7
60,1
62,8
Osnovna skola
40,1
35,7
31,0
56,2
13,5
53,6
73,2
15,5
33,6
30,7
Niza srednja skola za opste obrazovanje
3,7
3,9
3,3
6,4
1,0
4,6
4,7
1,7
2,5
3,1
Niza strucna skola
1,6
1,5
1,6
1,3
0,6
1,5
3,7
1,2
1,0
1,4
Srednja strucna skola
1,2
1,2
1,3
1,З
0,4
1,5
2,5
0,6
0,7
0,8
0,2
0,5
0,6
ANTIFASISTICКA FRONTA ZENA:
ORGANIZACIJA ZA EMANCIPACIJU
Srednja skola za opste obrazovanje
0,9
1'1
0,6
0,1
0,1
0,8
0,7
Fakulteti, visoke i vise skole
0,3
0,3
0,4
0,2
0,0
0,3
0,3
О, 1
О, 1
О, 1
Nepoznato
0,6
0,8
0,6
0,7
1,9
0,7
0,2
0,0
1,5
0,5
П.
lzvor: Statisticki Ьilten, nav. dj., Tabela 1, str. 8.
Tabela 12: Clanice radnickih savjeta (u %) Srblja
Ukupno 1
svega
Vojvodina Kosmet
Hrvatska Slovenija Bosna i Hercegovina
Make- Crna Gora donija
1952
14,0
11,5
15,9
21,8
10,3
6,8
13,4
1953
15,8
13,9
16,9
23,9
12,1
7,8
13,5
lzvor: Statisticki Ьilten, nav. dj., Tabela 4-6, str. 43.
ТаЬе/а 13: Clanice upravnih odbora (u %) Srblja
Ukupno svega
1952
10,3
1953
9,8
lzvor: Statisticki Ьilten,
Hrvatska Slovenija Bosna i HerceVojvodina Kosmet govina
8,2 8,6 nav. dj., Tabela 4-7, str. 44.
DIO
POKRET 1 POREDAK
Posljednje dvije tabele prikazuju zastupljenost zena u radnickom samoupravljanju (clanice radnickih savjeta i upravnih odbora), koja znatno zaostaje za njihovom zastupljenoscu u radnoj snazi.
:
107
11,6
17,2
8,3
9,8
17' 1
6,5
Make- Crna Gora donija
4,8 4,4
9,8 7,7
Na raskrsnici U trenutku zavrsetka Drugog svjetskog rata, Antifasisticka fronta zena, jedina bastinica i nastavljaCica dviju tradicija zenskog pokreta u Jugoslaviji, nasla se na raskrsnici. Da li се AFZ u posve novoj povijesnoj poziciji i ulozi moCi pomiriti i dalje ra~ijati proturjecne tradicije (koje sam nazvala feministickom i socijalistickom) na koje se nadovezиje? Naime, gradanski zenski pokret djelovao је u okvirima postojeceg poretka, iako se prema njemи odredivao kriticki. Feministkinje su zahtijevale ravnopravno ukljuCivanje zena u poredak i borile se protiv njihove diskriminacije. Cilj је meduratnog gradanskog zenskog pokreta Ьiо humanizacija, daljnje izgradivanje poretka ukljиcivanjem zena и sve sfere politickog, drustvenog i privrednog zivota. Ravnopravnost Ьi, prema ocekivanjima feministkinja, znacajno pridonijela uspostavljanju drugaCije ravnoteze snaga, otvorila pиtove demokratizacije drustva oslobodivsi neslиcene koliCine zapretane energije. Ovu је tradiciju zenskog pokreta, prema predlozenoj tipologiji organiziranog djelovanja zena157 moguce opisati kao reprezentativnu varijantu reformistickog feminizma. Tradici-
108
KONJI, ZENE, RATOVI
ја
organiziranja zena и okvirima radnickog/komиnistickog pokreta zasnivala se na sиpsиmiranjи interesne dimenzije sirem opozicionom, »protи rezimskom« djelovanjи. »Zensko pitanje« slиzilo је kao katalizator, moЬilizacijska taktika za pridoЬivanje podrske zena (»zenskih masa«) pri obaranjи postojeceg poretka. Teorijski izvedeno iz klasnog pitanja (i njemи podredeno )158, zensko је pitanje, prema marksisticko-lenjinistickoj ideologiji, imalo Ьiti rijeseno revolиcionarnom smjenom vlasti. Projekt radikalne drиstvene promjene nije Ьiо promisljan sa stanovista zena kao politickih sиbjekata ili interesne grиpe, vec kao dijela radnicke klase. PrepoznavajиCi svoj legitimitet и »opozicionoj«, socijalistickoj tradiciji, а organizacijski иklopljena и Jedinstveni narodnooslobodilacki front (JNOF), иspostavljanjem nove »revolиcionarne« vlasti (и ime radnicke klase) AFZ se nasla и njezinom ozracjи, postavsi tako i sama dio poretka. Naime, samim Cinom »oslobodenja« zemlje istovremeno је izvrsena i smjena vlasti. U njoj је КРЈ kao rиkovodeca snaga иspjesno okoncane nacionalno oslobodilacke borbe, koja је istovremeno imala i snazne elemente gradanskog rata, stekla znacajne prednosti pred svojim politickim takmacima. Komиnisticka је partija tijekom rata pocela izgradivati novu drzavnи vlast. Nakon rata ona vec izgradenи vlast, koja se nastavila и drzavnom aparatи Demokratske Fedarativne Jиgoslavije, tek naizgled dijeli s dijelovima gradanskih partija koje se nisи »kompromitirale« suradиjиCi s neprijateljem. Тime sи Ьili prividno zadovoljeni zahtjevi saveznika (konferencija na Jalti 4-11. veljace 1945), kao i odredbe о visestranackom sistemи iz sporazиma Tito- Sиbasic. Na tim startnim osnovama, prema ocjeni povjesnicara Dиsana Bilandzica, »rиkovodstvo КРЈ је imalo gotovo neogranicenи mogиcnost da иtvrdиje politikи drustvenog razvoja Jиgoslavije. U povijesti se rijetko stjece tako evrsta i nepodijeljena vlast и rиkama jednog revolиcionarnog pokreta: svi organi vlasti zakonodavni i izvrsni, vojska i milicija, sigurnost i sиdstvo - Ьili sи bez izиzetka evrsto и rukama КРЈ. Njezini Clanovi Ьili sи gotovo na svim kljиcnim funkcijama mehanizma vlasti (... )«159. Istovremeno, pak, svim се raspolozivim sredstvima, КРЈ onemogиcavati djelovanje »lojalnoj opoziciji«.160 Narodni front kao nadomjestak pokreta
i
1
i ! '•',
1'
., 1
•
1
'1
Kako Ьi zadovoljila »neke stranacke tradicije koje sи zivjele и narodи«161 i иdovoljila medиnarodnim obvezama (sporazиm Тito- Sиbasic), Komиnisticka partija Jиgoslavije и tom periodи jos ne obznanjиje otvoreno hegemonisticki karakter svoje vlasti. Narodni front Jиgoslavije
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
109
(NFJ), и Cijim okvirima i sama djelиje, osnovan је na kongresи JNOF-a (5-7. kolovoza 1945). On је imao izvanjskи formи koalicije kojoj sи pristиpile sve (dozvoljene) politicke grиpe/partije: Samostalna demokratska stranka, Zemljoradnicka stranka, Narodna seljacka stranka, Hrvatska repиblikanska seljacka stranka, Jиgoslavenska repиЬlikanska stranka, Narodna radikalna stranka i dшge politicke grupacije. Posebnost је te koalicije Ьila da sи sve one priznavale rиkovodecи иlоgи КРЈ и NFJ. No, glavnи snagи NFJ cinile sи tzv. masovne organizacije, njezini kolektivni Clanovi: omladinska organizacija (USAOJ - Ujedinjeni savez antifasisticke omladine Jиgoslavije ), organizacija zena (AFZ), i sindikati (JSRNj - Jedinstveni sindikati radnika i namjestenika Jиgoslavije )162. U dokиmentima Narodnog fronta Ьila је иglavnom sadrzana platforma КРЈ,163 ali partija је i и novim иvjetima djelovala na stari nacin- kao kadrovska, (роlи )ilegalna, strogo hijerarhijska i monolitna organizacija zasnovna na apsolиtnoj lojalnosti i poslиsnosti clanstva. Iako djelиje s pozicija poretka, NF raЬi diskurs pokreta predstavljajиCi se kao splet dobrovoljnih interesnih organizacija (razliCitih drиstvenih grupa рориt omladine, zena, radnika i namjestenika, i sl.). U stvarnosti, pak, »to је Ьiо риt i nacin indoktrinacije sirokih narodnih masa ideologijom i politikom Partije, а и isto vrijeme i риt njihovog aktiviziranja na ostvarivanjи programa Partije.«164 Narodni front, dakle, nije imao fиn kcijи »agregacije i artikиlacije interesa, vec funkcijи izrazavanja monolitnosti, moЬilizacije i integracije masa oko ideje interesnog jedinstva radnih masa«.165 (podv. L. S.) Ovakav zakljиcak potkrepljиjи i brojne slicnosti razlicitih masovnih organizacija. Prva је slicnost иoCljiva и samom cinи odbacivanja »starih«, tocnije, nekomиnistickih dijelova vlastitih tradicija. Nelagoda spram starog sindikalizma166, primjerice, иspore diva је sa stalnim strahom od »feministickih zastranjivanja« prisиtnim и AFZ-и. Kod citavog NF osporava se (klasicni) koalicioni karakter167 koji је иоСi i tokom Drugog svjetskog rata Ьiо znacajan Cimbenik moЬili zacije ljиdi razlicitih politickih иvjerenja i klasne pripadnosti na antifasistickim osnovama. Nadalje, и svim se masovnim organizacijama isticao zaseban polozaj Clanova КРЈ. Komиnisti sи personificirali model »иzor nog frontovca« i иjedno zaиzimali najvise hijerarhijske pozicije и NF. »Predsjednici narodnih odbora i sekretari partijskih organizacija istodobno sи predsjednici ili tajnici odbora fronta«.168 Postojala је, dakle, neka vrsta personalne иnije kroz kоји је КРЈ osiguravala svojи dominacijи na svim razinama organizacije drиstva. Na taj sи naCin masovne organizacije, kao i sama »narodna vlast« (narodni odbori), fиnkcionirale kao dio transmisionog mehanizma koji је, da parafraziram Bilandzica, slиzio
l \10
EMANCJPACIJA
KONJI, ZENE, RATOVI
»nepodijeljenoj vlasti« Partije_l69 Treca se slicnost ocitovala и prosirenom иvjerenjи о prinиdnom karakteru clanstva и masovnim organizacijama medи gradanima nekomиnistima.170 Ceste (samo)kritike koje sи se и svim masovnim organizacijama mogle cиti и tom vremenи odnosile sи se na »labavost organizacije«171, Cije је clanstvo »iz baze« и znatnoj mjeri osjecalo samo formalnи pripadnost respektivnim organizacijama. Neznatni stиpanj drиstvene moCi i иtјесаја (а oCito i иgleda) masovnih organizacija ogledao se и »potcjenjivanjи« rada и njima od strane komи nista koji sи se, bez obzira na vlastiti hijerarhijski polozaj и ХРЈ, identificirali sa stvarnom, djelatnom, drustvenom moCi vlastite partije. Sami se komиnisti neprestano samokriticki osvrcи na takve tendencije koje imajи za posljedicи »izbjegavanje rada« clanova КР и masovnim organizacijama.172 Jos jedan proЬlem, konstantni predmet interesa i lamentacija AFZ-a, predstavljala је slaba aktivizacija zena i njihova neznatna zastиp ljenost na rukovodeCim polozajima и masovnim organizacijama. 1 naposlijetkи, ceste reorganizacije - promjene organizacijske strukture masovnih organizacija - sve do stvaranja Socijalistickog saveza radnog naroda Jиgoslavije (SSRNJ) 1953. godine, иkаzији na proЬleme fиnkcioni ranja paralelnih hijerarhija - partijske i masovnih organizacija. »Dиpliranje и radи«, kako sи taj proЬlem, zigosиCi ga, imenovale diskи sije и okvirima AFZ-a, oCigledno је dovodilo do stalnih Ьlokada и sistemи i povecavalo njegovu redиndancijи. Masovne organizacije, masovno drustvo ... Drzavno vodstvo nastojalo је и neposrednom poslijeratnom razdoЬljи politickom propagandom173 иvjeriti domacи i medиnarodnи javnost da је КРЈ samo prva medи jednakima na politickoj sceni. Pri naglasavanjи neophodnosti politicke participacije svih gradana и procesи »obnove i izgradnje«, onodobni politicki diskurs zapravo parafrazira osnovnи idejи masovnog drиstva: gradani ne mogи иtjecati na politikи drzave ako ne pripadajи politicki relevantnim grupama174. Odnos pojedinca i centralnog aparata vlasti klasicna је socioloska tema. Vec је Emile Durkheim, davno prije nastanka modernog totalitarizma, иpozoravao na odnos masovnog drustva i diktature. Smatrao је da је, иkoliko ljиdi svojи jedinи opcenitost nalaze и drzavi, neminovan raspad drиstva na izolirane, atomizirane individиe. »Nacija se moze ocиva ti samo tako sto се izmedи drzave i individиa postojati сео niz sekиn darnih grиpa koje sи dovoljno Ьlizи da individиe privukи и svoje podrиcje akcije i na taj naCin ih baciti и opsti tok socijalnog zivota (... )
Ј
ORGANIZACIJA
'
111
Hipertrofirana drzava је prisiljena da иgnjetava i obиhvata (... ) drиstvo koje Cini veliki broj neorganizovanih individиa.«175 KomentirajиCi ovu Durkheimovu tezи, sociolog Vladimir Arzensek domece da »sekиndarne grupe« - sistem organizacija - morajи posjedovati odredene karakteristike da Ьi Ьile sposobne posredovati izmedи individиa i drzave, odnosno drugih centara moCi. U prvom redи one morajи imati »izvore moCi koji sи nezavisni od centralnog tela а moc tih grиpa mora Ьiti prilicna и poredenjи sa centrom. (... ) Samo snazne i aиtonomne grupe mogи delovati kao centri kontramoci i kao nezavisni izvor komиnikacije medи svojim clanovima, te na taj naCin eliminisati drиstvo kao masи nemocnih, izolovanih pojedinaca.«176 No и analizama masovnog drиstva nije tesko pronaCi brojne povijesne primjere kako niti demokratski pokreti/organizacije nisи imиni na postojanje oligarhijske kontrole и vlastitim strиkturama. Robert Michels opisao је oligarhijи и dobrovoljnim иdruzenjima i politickim strankama, иtvrdivsi da dominacija organizacijskog aparata, и komЬinaciji s pasivnoscи clanstva, odrzava oligarhijskи kontrolи. Oligarhijи и demokratskim organizacijama Michels tиmaCi kao »nenamjeravanи posljedicи« organizacije_l77 Njegova analiza »nekompetentnosti masa«, prema Arzenesekovom misljenjи, podиdara se s Lenjinovom analizom partije. Naime, Lenjin се se iz istih razloga zalagati za partijи profesionalnih revolиcionara. U daljnjem povijesnom slijedи dogadaja, staljinisticka, totalitarna, definicija odnosa drиstva i drzave, kao i definicija transmisione fиnkcije svih organiziranih strиktura odredit се razvoj realnog socijalizma, smatra Arzensek.178 ... totalitarno drustvo Ono sto, dakle, masovna drиstva dijeli .od totalitarnih nije odsиstvo sekиndarnih organizacija, vec njihova potpиna kontrola od strane centra moCi. »Totalitarna drustva sи participativna drиstva и okvirи politickog monizma; zato njihove organizacije imajи specificnи funkcijи. Pozeljno је da је stanovnistvo organizaciono иkljиceno, ali tи nije rec о nastojanjи da se prodиЬi demokratija и organizacijama i celokиpnom drиstvu, vec о saznanjи da је mиltiplikacijom kontrolisanih aktivnosti mogиce povecati indoktrinacijи stanovnistva i na taj nacin smanjiti ravnodиsnost i otpor u kriznim sitиacijama.«179 Ovo Arzensekovo odredenje totalitarnog drиstva koje и prvi plan stavlja pojmove: »organizaciono иkljиCivanje« stanovnistva - politicki monizam - krizи, vrlo vjerodostojno opisиje mjesto, zadacи i fиnkcionira nje masovnih organizacija и Jtigoslaviji и prvom poslijeratnom periodи.
1 1
112
KONJI, ZENE, RATOVI
Upravo izvrsena revolucionarna smjena vlasti kojom otpocinje proces radikalnih i dalekoseznih drustvenih promjena, gotovo је idealtipska situacija koja odgovara formulaciji Arzensekove орсе hipoteze: »Sto vecu promenu strukture drustva zeli da postigne vladajuca grupa, utoliko је verovatnije da се postojati zelja ili cak zahtev za visokim stepenom kontrolisane i manipulisane participacije gradana u organizacijama.«l80 Franz Neumann, jedan od najprominentnijih teoreticara autoritarnih sistema, u svojim Biijeskama uz teoriju diktaturel8l definira totalitarizam kao tip politickog rezima koji је moguce odrediti pomocu pet elemenata. То su: (1) zamjena pravne drzave policijskom; (2) koncentracija moCi na naCin koji iskljucuje mehanizme podjele vlasti ili dekoncentraciju moCi karakteristicnu za liЬeralno-demokratske rezime (podjela vlasti na zakonodavnu, izvrsnu i sudsku, uz postojanje visestranackog sistema); (3) postojanje monopolisticke partije; (4) brisanje razlike izmedu drustva i drzave (zamjena pluralistickih nepluralistickim sredstvima drustvene kontrole); (5) teror182. Za nas је zanimljivo Neumannovo shvacanje masovnih organizacija kao jedne od metoda (nepluralisticke) kontrole nad drustvom. »Sinkroniziranje svih drustvenih organizacija«, jedna је od tih metoda, а ona omogucava »Stvaranje stupnjevane elite koja vladajuCima omogucuje unutrasnju kontrolu masa i da prikriju izvanjsku manipulaciju, tj. da Ьirokraciju u uskom znacenju rijeci dopuni privatnim vodeCim grupama u razlicitim slojevima stanovnistva«. Takoder i u slucaju »atomiziranja i izoliranja pojedinca« instrumentalne su »nediferencirane masovne organizacije«. One su nametnute pojedincima nakon sto је uslijedila destrukcija »ili barem slaЬljenje drustvenih jedinica utemeljenih Ьio logijom (obitelj), tradicijom, religijom, ili sudjelovanjem u radu i razono d1. (.•. ) « 183 .
Tragovi na marginama teksta povijesti Ukoliko је AFZ tek jedna od partijski usmjeravanih i kontroliranih masovnih organizacija, jesu li historiografski radovi nasli naCina (i interesa) da uoce njezine eventualne posebnosti? Podudarnost platforme КРЈ i Narodnog fronta i u njemu sadrzanih masovnih organizacija iz prvih poslijeratnih godina omogucavala је, prema Bilandzicu, indoktrinaciju ideologijom i politikom Partije, koja је sluzila dirigiranom aktiviziranju na ostvarenju programa Partije.184 КРЈ је uspjela obuhvatiti gotovo sve stanovnistvo masovnim organizacijama, tako da su gotovo svi odrasli Ьili »organizirani«, а u tom kontekstu Bi-
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
113
landzic tek izrijekom, u nabrajanju, spominje i AFz.185 Na slican nacin istrazivaCica Narodnog fronta Katarina Spehnjak spominje AFZ tek kao jednu od karicica u transmisionom lancu КРЈ - NF.l86 AnalizirajuCi koncept narodne demokracije, Marija Obradovic istice specificne funkcije omladinskih organizacija (SKOJ-a i Saveza narodne omladine Jugoslavije) i AFZ-a. Njihov је zadatak, pored moЬilizacijskog i integrativnog, Ьiо i »idejnoobrazovni«: »( ... ) AFZ igra narocito vaznu ulogu u vaspitavanju zena i dece u duhu socijalizma«.187 Tek toliko о Antifasistickoj fronti zena u »postrevolucionarnom« periodu. Navedeni radovi, reprezentativni za znanstveno »razmatranje« uloge AFZ--a, ostavljaju је na margini teksta povijesti, onog teksta koji nastoji rekonstruirati i analizirati dominantni govor moCi. Ј edno od mogucih obrazlozenja zbog cega је AFZ nevidljiva u takvom shvacanju povijesti nalazi se u implicitnom i teorijski nereflektiranom shvacanju kategorije drustvene moCi. Sva su, naime, ova istrazivanja proslosti zasnovana na poimanju drustvene moci u skladu s teorijom zero sum game, kao fiksne velicine, neizbjezno jednodimenzionalna. Najopcenitija zamjerka koja se uvrijezenom »nipodastavanju« AFZ (а vjerojatno i drugih masovnih organizacija u tom periodu) moze uputiti је ignoriranje rezidualnog podrucja slobode, nerijetko i samovolje, u njihovom djelovanju pri ozivotvorenju »visih« (partijskih) direktiva. No ukoliko AFZ promatramo kao jednog od aktera, drustvenu mrezu upletenu u razgranati splet ostalih mreza (gotovo svi odrasli clanovi drustva su »organizirani«, ne zaboravimo!), kojima је premrezeno citavo drustvo, otvaraju se drugaCije interpretativne mogucnosti. »Sociolozi cesto govore о moCi kao о funkciji pozicije Ьilo u nekoj hijerarhiji meduzavisnih uloga ili statusa, ili neke druge strateske lokacije unutar skupa odnosa.«188 U okviru pristupa koji predlaze mrezna analiza moc se razmatra u odnosu prema polozaju ili lociranosti u strukturi drustvenih mreza. Drugim rijeCima, organizaciju zena i njezinu drustvenu moc - njezinu samoreprezentaciju, utjecaj, ugled, i sl., valja promatrati podjednako u odnosu spram drugih aktera u spletu drustvenih mreza, ali i u odnosu na vlastitu hijerarhiju uloga i statusa, te u odnosu na one (zene, potencijalne clanice koje pokazuju otpor »organiziranosti«) koje stoje ро strani. То podrazumijeva istrajnu sumnjieavost naspram ideoloskog diskursa koji се prvo implicitno, zatim eksplicitno isticati iskljuCivi monopol КРЈ u regulaciji i rjesavanju svih drustvenih pitanja, а kojeg usvaja i reproducira sama organizacija zena. Ideologije, naime, »nude ljudima kognitivne mape koje pokazuju sferu vidljivoga, do koje dopire zdrav razum, а ono sto је vзZno i Ьitno one skrivaju«, istice Vjeran Katunaric_l89 Tek
114
KONJI, ZENE, RATOVI
znanstvenom analizom, nepristajanjem na dijalog s ideologijom i razotkrivanjem njezinog netransparentnog karaktera, moguce је, dakle, nazrijeti ono »vazno i bitno«.
': !,
Pricu о organizaciji zena kao dijelu poretka izlozit cu u cetiri dijela. Prvi се obuhvatiti mijene nacrta organizacijskog ustrojstva i promjenjivu srecu njegovog funkcioniranja. Drugi се dio podrobnije analizirati vec naznaceni odnos AFZ-a i КРЈ, dok се treCi dio predstavljati njihovo suceljavanje. Nastojat cu prema arhivskim izvorima rekonstruirati zivot organizacije - frustracije, napetosti, ogranicenja, ali i tragati za inovativnim ponasanjem - koji se javljaju kako unutar hijerarhijske mreze AFZ, ali i u odnosu na organizacijsku okolinu. u cetvrtom се dijelu Ьiti prikazana uloga AFZ kao kolektivnog davaoca usluga u ispunjavanju drustvenih prioriteta koji su se u tom razdoЬlju artikulirali u vidu tzv. kampanja. Kampanje su, naime, u »postrevolucionarnom« razdoЬlju predstavljale kratkorocne, neposredne, »opcenarodne« zadatke za Ciju se realizaciju nije zahtijevala »specijalizacija«/strucnost, vec је Ьiо dovoljan (pretpostavljeni) revolucionarni zanos i odanost sistemu. Pri tom се sami izvori Ьiti analizirani/interpretirani prema tipu diskursa koji rabe. U rekonstrukciji i analizi organizacijskog ustrojstva AFZ-a kao izvori posluzit се materijali (zapisnici, izvjestaji, okruznice) visih odbora AFZ-a (Glavni odbor AFZ-a Hrvatske i Centralni odbor AFZ-a Jugoslavije ), te zapisnici odrzanih kongresa, sjednica Izvrsnog odbora AFZ-a Jugoslavije, plenumi GO-a i sl. Кriticko-informativni diskurs u tim је izvorima prisutan na zatvorenim sjednicama, sa strogo kontroliranom »javnoscu«, dok se reprezentativni diskurs oglasava u direktivama kojima se rukovodstva obracaju nizim odborima ili kada reflektiraju inovacije/ /mijene organizacijske strukture. Periodizaciju evolucije organizacijske sheme/modela organizacije izvest cu na temelju odnosa AFZ-a i njegove organizacijske okoline (КР, NF, narodna vlast, tj. vladine ustanove). Pandan obrasca komunikacije visih s nizim odborima (i vice versa) predstavlja komunikacija AFZ-a s КР. OCituje se hijerarhijska priroda odnosa (isprva prikriveno, da Ьi se kasnije vehementno afirmirala) koja ukazuje na zadanu poziciju organizacije zena u sistemu drustvene moCi. Posebno isticanje i analiziranje ovog odnosa (а ne izdvajanje npr. odnosa s Narodnim frontom ciji је sastavni dio Ьila AFZ) zasnivam na spoznaji da је sam Cin Clanstva u КР predstavljao totalni odnos (brisu se granice privatno/javno, gradanska/politicka egzistencija). Upravo zbog toga sacuvani zapisnici partijske celije pri GO AFZH (а imam razloga
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
115
za sumnju da mnogi nisu sacuvani ili su iz razloga konspirativnosti vrlo shematski vodeni) propustaju vise takozvanog »zivota« (meduljudski odnosi, emocije, ра i strasti, svakodnevica, tijelo) od zЬira svih ostalih dokumenata. Razmatranja о »zivotu organizacije« temeljit се se na izvorima koji ocrtavaju diskusije nizih odbora (»na terenu«) i njihovim izvjestajima visim odborima. Pogled izvana potrazit cu u izvjestajima raznih komisija ili pojedinaca delegiranih za inspekciju »terena«. Кriticko-in formativni diskurs prevladava kod iznosenja teskoca i nedoumica u vlastitim sredinama. On se »proЬija« i u izvjestajima nadredenima, no na toj ravni komunikacije dolazi i do upotrebe reprezentativnog diskursa u skladu s pretpostavljenim ocekivanjima visih odbora, NF, »komiteta« .... Oni, pak, pronicu/razotkrivaju tu zamku i ucestalo upozoravaju na nepouzdanost takvih izvjestaja i »podataka s terena«. (Nije na odmet opetovati upozorenje: nikada ne smetnuti s uma da se nalazimo usred igre iskrivljenih ogledala). Као izvori za analizu kampanja posluzit се mi direktivna pisma koja visim odborima upucuju instance vlasti, а oni ih preraduju i upucuju na teren (nizim odborima), te povratnih izvjestaja nizih odbora о ucinjenom. Zbog ovakvog pristupa u daljnjem cu se slijedu izlaganja nastojati oduprijeti sirenskom zovu primarnih izvora koji vodi k pripovijedanju neprekinutih sekvenci dogadaja ili izlaganju svih Cinjenica о danom vremenu/mjestu. Naime, cuveni је francuski povjesnicar Marc Bloch naglasavao: »Jedinstvo mjesta potpuno је nepokorno. Samo jedinstveni problem konstituira centralni fokus«.190
ORGANIZACIJSКA STRUKTURA AFZ-a
Dobro је znano, doba revolucija nisu trenuci najpogodniji za kontemplaciju. Vrijeme је to snaznih zamaha »metlom historije«, kada se jos nereflektirano, tek nasluceno »novo«, iscahuruje iz raskosnih nada, iz velikih sveobuhvatnih vizija »boljeg sutra«. I ne samo organizacije stvarane su bez statutarnih nacrta, domisljenih piktograma zamisljenih hijerarhijskih struktura i funkcija. Stoga nas ne smije cuditi sto niti marne aktivistkinje AFZ-a, kao niti njihovi »znacajni drugi«, tome ne posvecuju mnogo paznje. Modele organizacijske strukture AFZ-a, koje cu prikazati u procesu njihovog razvoja, izvela sam na osnovu Citanja/interpretacije dokumenata nastalih u toku uznositog i krivudavog hoda revolucije i mijena drustva koje su uslijedile. Elementi tih modela AFZ-a raspoznatljivi su kao idealni nacrti - prevladavajuCi obrasci - Cije se manje/vise izravne nazna-
116
KONJI, ZENE, RATOVI
ke пalaze и iskazima Ceпtralпog odbora AFZ-a Jиgoslavije (СО), оd поsпо Glavпog odbora AFZ-a Hrvatske (GO). U пjima se reprezeпta tivпim diskursom orgaпizacija zепа пeиmorno legitimira kao dio sire iп stitиcioпalпe mreze, sastavпi dio пovog poretka, ali i kao samosvojпa orgaпizacijska mreza. Izradom modela pokиsala sam rekoпstruirati јеdпи »objektivпи« strukturи, ogoljelи od strasti, zelja i иtopijskih паdа pojediпacпih aktivistkiпja orgaпizacije. Rekoпstrиirala sam ih па temeljи pomaka и diskursи koji rabe, ЬиdиСi da је иpravo diskurs - пасiп па koji pisemo (i govorimo) - kadar odraziti strukturи moCi и drиstvu. Takav pristиp, pored ostalog, obecava i visi stирапј apstrakcije. Naime, koristeCi kompletпi poslijeratпi arhivski foпd AFZ-a Hrvatske moguce је zakljиCivati о teпdeпcijama Ьitпim za Citav jиgoslaveпski AFZ-a, budиCi da sи пjegov sastavпi dio i zaprimljeпe оsпоvпе smjernice i koп kretпe direktive koje se u tom strogo koпtroliraпom vremeпи razradиjи и savezпom rиkovodstvu - Ceпtralпom odborи AFZ--a iz Beograda.l91 Dakako, sva cetiri modela koja је и razdoЬljи od 1945. do 1953. godiпe mogиce oCitati, samo sи aproksimacije koje орisији zeljeпo/zamisljeпo orgaпizacijsko иstrojstvo. Опi se пerijetko preklapajи, а пjihove sи graпice и vremeпи flиidпe i ovisпe о lokalпim/regioпalпim иvjetima. Modeli, slike orgaпizacijskog иstrojstva AFZ-a, odrazavajи пekoliko raziпa zahtjeva: 1) ocekivaпja koja dolaze od sireg drиstveпog sиstava (revolиcioпar пog poretka); 2) proturjecпи samoreprezeпtacijи orgaпizacije zепа (kao sastavпog dijela poretka, ali i kao pokreta); З) mogиcпosti stvarnog, djelatпog fипkcioпiraпja orgaпizacijske mreze/ hijerarhije AFZ-a, tj. realizacije zahtjeva koji па AFZ postavlja пје ziпа orgaпizacijska okoliпa.
IzпoseCi пacrte orgaпizacijskih modela AFZ-a пastojat си proЬlema tizirati odпos orgaпizacijskog modela i ciljeva orgaпizacije zепа и mijeпama drиstva. Pri tome си poCi od tvrdпje Воппiе Ericksoп da razliciti modeli strukture пaglasavajи razliCite aspekte drustveпih mreza, i stoga vode poпesto razliCitim predvidaпjima о иsaglasavaпjи stavova medи mrezama.192 U svakom sи aпaliziraпom razdoЬljи пezaoЬilazпa slijedeca pitaпja: Uпарrеdији li traпsformacije orgaпizacijskih modela AFZ--a realizacijи jedпog od istakпиtih ciljeva »socijalisticke revolиcije« - oslobodeпje zепа? U kojoj је mjeri паСiп па koji је orgaпizacija zasпovaпa паkоп 1945. Ьiо iпstrumeпtalaп za poticaпje emaпcipacije zепа kao drustveпog procesa dиgog trajaпja? Koji sи orgaпizacijski resursi i opcije Ьili па raspolagaпjи zeпama samima da artikиlirajи strategije vlastitog oslobodeпja od specificпe spolпe diskrimiпacije? Kojim је stиpпjem aи toпomije raspolagala AFZ formиlirajиCi svoje ciljeve, strategije i taktike и mijeпama drиstva koje sи, kao јеdпи od svojih pretpostavki, пalagale
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
117
radikalпe pomake и polozajи zепа? Da li је orgaпizacijsko иstrojstvo AFZ--a pruzalo potrebaп prostor i adekvataп stирапј drиstveпe moCi za ostvareпje tog cilja и zemlji opиstoseпoj ratпim razaraпjima, пerazvijeпoj i dиboko prozetoj patrijarhalпom kulturom?
»Uciti, uciti, i samo uciti...«: Odgojni model AFZ--a (1945-1947) .... govorio је drиg Lепјiп, i prorocaпski пagovijestio pocetak istiпskog socijalizma tek и опот treпиtkи kada се se svaka kиharica moCi zпalacki baviti politikom. Svaka kuharica, ergo, svaka zепа. Aиtoritativпi glas Vladimira Iljica odzvaпjao је i и rijecima Anke Berus: »ProsirujиCi rad па politicko prosvjeCivanje iena, pomoCi се [AFZ] пajsirim masama da se nauce driavnicki misliti, иkljиCit cemo ih и stvarno rijesavaпje svih орсе пarodпih proЬlema i to vec и sиstiпi predstavlja ostvareпje опе ravпopravnosti kоји sи stekle и borЬi, koja im је osigи raпa и паsој паrоdпој drzavi i Cija је jediпa garaпcija istiпska vlast пa roda.«l93 (podv. L. S.) Iпdikativпo је da пajmjerodavпiji stavovi о sиdЬiпi orgaпizacije zепа и poslijeratпom razdoЬljи dolaze s pozicijf~ и kojoj је koпceпtriraпa maksimalпa koliciпa drиstveпe moCi - iz kaпcelarije Ceпtralпog komiteta КРЈ, и cije se ime oglasio Aleksaпdar Raпkovic. U pismи koje се se s dиzпim pijetetom пadalje citirati и dokиmeпtima AFZ па svim raziпama stoji bezprizivпa осјепа: »Ро zavrsetkи rata aktivпost zепа пе sme i пе moze prestati«.194 Nadalje se istice пeophodпost moЬilizacije zепа »Па пovim politickim, privredпim i socijalпim zadacima«, koje valja postiCi иevrsceпjem zeпskog pokreta. Forma pokreta (»izbegavati svako krиto ceпtralizovaпje samog rada i sto vise razvijati iпicijativu odozdo«) рrосје пјије se kao optimalпa za privlaceпje zепа, а pri tom se пaglasava da »AFZ пiје orgaпizacija роtСiпјепа NOF-и, ali ти pomaze svim sredstvima kojima raspolaze«. Zadatak је КР, pored ostalog, da za rad »и AFZ moЬilise sto veCi broj partijki« па rиkovodeCim dиzпostima.195 Sto је to sto »Паrоdпа vlast« осеkије od AFZ и razdoЬljи пeposredпo паkоп »oslobodeпja«? Zadaci sи veoma opceпiti: - koпsolidacija revolиcioпarne vlasti (borba protiv ostataka пeprija telja, »reakcije« i »protипarodпih elemeпata«- crne burze, spekиlaпa ta, ilegalпog podizaпja сiјепа, i sl.); - оЬпоvа i izgradпja ratom opиstoseпe zemlje (sиdjelovaпje и dobrovoljпim radovima; иkljиcivaпje zепа и privredи i pomoc siпdikatima и orgaпiziraпjи radпica; osposoЬljavaпje zепа za kvalificiraпi rad, i sl. ); - fuпkcioпiraпje svakodпevпog zivota (rjesavaпje Citavog пiza socijalпih proЬlema, kao прr. orgaпiziranje pomoCi zaposleпim majkama; uпaprijedeпje zdravstveпe zastite zепа; pomoc iпvalidima, raпjeпicima, ratпoj sirocadi; zastita i zbrinjavaпje djece ).
""' 1
1
118
KONJI, ZENE, RATOVI
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
Rijecju, zene trebaju postati >юzЬiljan oslonac drzave« i »snazni oslonac narodne vlasti«, naglasava se na Plenarnom sastanku СО AFZJ pocetkom 1946. godine.196 Ovi zadaci, dakako, vaze za sve gradane, no uloga је AFZ-a u njihovoj realizaciji dvojaka: da zene privuce i osposoЬi za njihovo ostvarivanje (»borbom protiv nepismenosti«, organiziranjem opceobrazovnih i strucnih tecajeva), ali da ih istovremeno odgaja u duhu djelatnog iskazivanja lojalnosti novoj vlasti (politicki odgoj/ indoktrinacija). Upravo iz te dvojakosti proizlaze posebni zadaci organizacije zena. U samoj su pretpostavci opstojanja AFZ-a specificni deficiti, nedostaci zena. То Ьi mogle Ьiti »Zaostalost«, »indiferentnost«, kako ih је imenovala jos Юаrа Zetkin, ili pak neobrazovanost (nepismenost, niska kvalifikacijska struktura ili zdravstveno-higijenska kultura). No ne treba zanemariti niti neke implicirane »prirodne« predispozicije koje се zene staviti u »sluzbu naroda« posredstvom svoje organizacije. Upravo su ove dvije grupe specificnosti (rad na seЬi i za sebe, dakle, emancipacija, te pretpostavljena predilekcija za rad za druge - za drzavu, ali i one nemocne i potreЬite) izvor stalnih proturjecnosti s kojima se organizacija zena neprestano suocava. Kako uskladiti potrebe zena kao specificne interesne grupe sa »sirim« drustvenim interesima? Upravo ta се se napetost ogledati, ali i nastojati razrijesiti, u modelima organizacijskog ustrojstva AFZ-a. Nacin na koji се AFZ osigurati provodenje postavljenih zadataka podrucje је njezine slobodne inicijative. Ро uzoru na ostale masovne organizacije, osnovni је princip izgradnje/ /funkcioniranja organizacijske hijerarhije teritorijalni. Slika 1: Teritorijalni princip organizacijske strukture AFZ-a 197
Centralni odbor (Jugoslavija) Glavni odbor (repuЬlike) oЬlasni
okruzni kotarski ODBORI: JEZGRA AКТIVISTКINJA
seoski, gradski, ulicni
Pri tome se takoder naglasava da је Citavu organizaciju potrebno do gore jos vise povezati s odborima Narodnog fronta, te razviti najsiru propagandu za upisivanje u Narodni front«. Unatoc upozorenju >юdozdo
1
1
1'' 1':
1'
119
da se izbjegava krutost i centralizacija, odbori su morali »da imaju takvu organizacionu cvrstinu da mogu ukljuCiti i posljednju zenu u орсе narodni rad u ispunjavanju орсе narodnih zadataka«198. Parola о organizacijskoj cvrstini Ьila је na terenu razlicito tumacena. U nekim se organizacijama prikuplja clanarina za AFZ, u drugima dobrovoljni prilozi, а u nekima оЬоје.199 Ekstremni slucajevi shvacanja »cvrstine« svjedoce о prinudnom karakteru organizacije. Podaci koji su kriticki razmatrani na sastanku tajnica okruznih odbora govore, primjerice, da su u Slavoniji neki odbori AFZ-a uvodili samoinicijativno kazne u novcu i namirnicama za zene koje nisu dolazile na sastanke.200 Takvu је praksu rukovodstvo AFZ-a suzЬijalo s preporukom da se od zena ne uЬire Clanarina, vec da ih se uclanjuje u »Frontu«, kamo Ьi se trebali prelijevati »prihodi od zabava i priredaba« koje је uprilicivala AFz.201 Ра ipak, i usprkos upecatljivog popisa zadataka, svijesti о specificnosti moЬilizacije »zenskih masa«, i ozЬiljno shvacenog zahtjeva za evrstinom organizacije, amЬivalentni karakter AFZ (rad zena za druge kroz rad zena za sebe same) istrajavao је kao ozЬiljan proЬlem. Tako се jedna od Clanica GO AFZH izjaviti: »AFZ nema nekih svojih posebnih zadataka, nego on kao sastavni dio Fronta treba da ostvari najuzu suradnju s narodnim vlastima( ... )«202 Slicno rezonira i Anka Berus, »pocasna« funkcionerka AFZ-a: Organizacije AFZ nemaju nikakve odvojene linije, ali s druge strane one treba da imaju takvu organizacionu evrstinu, da mogu osigurati ukljuCivanje ра i posljednje zene и орсе narodni rad i ispunjenje орсе narodnih zadataka. 203 Kako uskladiti nepostojanje >Юdvojene linije«, tj. strategije koja се zenama olaksati ispunjenje slozenih i zahtjevnih >юрсе narodnih« zadataka sa specificnim »deficitima« zena kao dr'ustvene grupe? ProЬlem se trebao razrijesiti u tipu organizacijskog ustrojstva koji sam nazvala odgojni model. Njegova se odgojnost sastojala u pretpostavci da се vec samo provodenje »linije Fronta« pridoЬiti/odgojiti/transformirati zene svih drustvenih slojeva da ucestvuju u revolucionarnim preobrazbama drustva. Cinjenica da је organizacijsku strukturu moguce prikazati kao piramidu sa sirokom bazom (potencijalno је to svaka, »ра i posljednja zena«) Ciji је vrh takoder moguce nedvosmisleno utvrditi, navodi na zakljucak da mozemo pretpostaviti izvjestan stupanj organizacijske autonomije. То znaCi da је postojala mogucnost artikuliranja ciljeva specificnijih/autonomnijih od onih koje је Antifasistickom frontu zena povjeravala »narodna« vlast. Na to ukazuje i cinjenica da su jasno naznacene i dvije linije unutarorganizacijske komunikacije: vertikalna i horizontalna. Prva se
120
KONJI, ZENE, RATOVI
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
proteze u dva pravca- od nizih ka visim hijerarhijskim razinama (i vice versa ). CO/GO put baze salju direktive, okruznice, cirkularna pisma, а prema potreЬi sazivaju tajnice nizih odbora na konzultativne sastanke. Odbornice su, pak, Ьile duzne slati pismene izvjestaje predsjednicama respektivnih odbora (gradskih, kotarskih, okruznih), dok se od istih predsjednica ocekuje da salju elaborirane poslanice visem rukovodstvu svakih tjedan do deset dana.204 Druga је linija komunikacije prozimala Citavu strukturu posredstvom sekcije za agitprop koja se sluzi organom GO-a, mjesecnikom iena и borЬi, te glasilom СО-а iena danas. Pored toga, horizontalnu ravan komunikacije osiguravaju i razlicite brosure, tjedna zenska radio emisija (Radio Zagreba), а postojala је i zenska knjizara na Trgu RepuЬlike u Zagrebu koja је distriЬuirala brojna izdanja AFZ-a. Slika 2: Odgojni model AFZ (1945-1947) CO/GO
>>napredne zene«
121
kod NO i dr.), dok је kod propagandne sekcije direktiva jos nedvosmislenija: Propagandna sekcija Okrиznog odbora AFZ nemoze da pravi nikakav poseban plan о radи odvojen od plana NF i Narodne vlasti( ... ).206
lako se ovaj organizacijski model doima jos najmanje proturjecno (za razliku od onih u godinama koje slijede), niti u ovoj prvoj, za mnoge aktivistkinje jos idilicnoj fazi razdraganosti nakon uspjesno okoncane »revolucije«, on takoder nije lisen stalnih napetosti koje su posljedica inherentnih mu amЬivalentnosti. AFZ, i kao dio pobjedonosnog poretka, ipak dijeli sudЬinu zena. Na terenu se na nји gleda »S omalovazavanjem«, а posljedica је toga da pojedine aktivistkinje »ne vole raditi sa zenama«207; kod zena se opaza »osjecaj manje vrijednosti« unatoc Ustavom zagarantirane ravnopravnosti.208 Djelotvorniju akciju protiv takvih pojava koCi latentni strah od »feministickih zastranjivanja«, ciji Ьi znak moglo Ьiti pretjerano osamostaljivanje od NF. Tako primjerice tajnica Kotarskog odbora iz Vinkovaca s mnogo nelagode izvjestava GO kako treba i dalje odrzavati sastanke samo sa zenama gdje је rad AFZ slab, gdje se zene ustrиcavajи da odlaze na sastanke s mиs karcima, dok и drugim selima gdje је rad AFZ-a na prilicnoj visini i gdje sи zene shvatile da sи i one dio fronta i da one nemajи svojih posebnih zadataka izvan fronta treba da dolaze na sastanke fronta (... ).209
NF' 4---"--------1
Druga tajnica izvjestava
о
nejasnocama u odnosu na NF (i Sire ):
... mi svi skиpa jos nismo na cisto da li da odrzavamo masovne sastanke zena posebno ili sa Narodnom frontom, te da li da ih odrzavamo иорсе ili da ih nikako ne odrzajemo.210
Stalan је AmЬivalentni karakter statusa organizacije oCituje se u cinjenici da se »napredne« zene neposredno ukljucuju и Narodni front (NF), buduCi da su ocijenjene kao dostatno odgojene u politickom smislu, dok one »ne tako napredne« (koje nisu u dovoljnoj mjeri socijalizirane za razumijevanje/ provodenje revolucionarnih zadataka - one indiferentne, neodlucne, prestrasene ili cak neprijateljski nastrojene) ostaju u organizaciji i djeluju u njezinim sekcijama (S). Isprva se ро oЬlasnim i okruznim odborima formiraju tri sekcije: propagandna, kulturno-prosvjetna i socijalna, dok се se nadalje njihov broj uvecavati proporcionalno sa zahtjevima za »raznolikoscu i gipkoscu« u radu organizacije zena205. Uputstva za rad sekcija naglasavaju da se u svom djelovanju trebaju povezivati s odgovarajuCim nadlestvima pri organima vlasti (npr. prosvjetnim odjelima
proЬlem
sto se
и nekim krajevima (... ) na sastancima AFZ pretresajи potpиno iste stvari kao i na sastankи Fronte i jasno da zene nisи voljele da odlaze na sastanke zena jer sи morale da slиsajи dva puta istи stvar.211 »Кrute
forme rada« krive su za opadanje aktivnosti organizacije i u onim krajevima gdje је u vrijeme NOP-a AFZ Ьila aktivna. No u ponekom se izvjestaju ono tumaci cinjenicom da su tada aktivne drugarice nakon 1945. »presle na druge zadatke« i prestale radom sa zenama.212 Vertikalna moЬilnost zena posredstvom AFZ-a vec је pocela uzimati danak! No i kada procjenjuju uspjehe u radu, aktivistkinje su samokriticne. Prema орсој ocjeni AFZ је najvece uspjehe zaЬiljezila na planu socijalnih aktivnosti (prvenstveno u raznim oЬlicima zbrinjavanje djece) i
122
KONJI, ZENE, RATOVI
»kampanjama« za obnovu zemlje (dobrovoljni radovi). Takve akcije ocjenjuju se kao Cisto »zenske akcije«, »takoreCi humanitarne akcije« pri kojima је zakazalo »vaspitanje«. Nas rad medи zenama na sme da ostane na prvom stepenи pojedinih akcija, ne sme da se razblja na sиve i prakticne sitne radove, nego mora da иzdize иvek nove aktivne zene и politicki pokret, и drzavni aparat, и pr6dиkcijи.213 Rijecju, odgojni model AFZ-a pokazao se efikasnim za onaj tip mozena koji је vodio instrumentalizaciji tradicionalnih zenskih funkcija (karitativni rad - socijalne akcije i rad za lokalnu zajednicu obnova). Ogromni radni doprinos zena, kao i postojanje znatnog profesionalnog aparata AFz214, mogli su Ьiti realni preduvjet organizacijskoj autonomiji koja Ьi Ьila kadra tokom vremena suzЬijati kod zena >Юsјесај manje vrijednosti« i nipodastavanje organizacije. No Ьlokada је nastupala sa zahtjevima da se djelovanje AFZ-a podredi NF-u. On је, pak, puka transmisija КР, sto se ne istice na masovnim sastancima Clanica iz baze, ali о сети pomno vode racuna vise hijerarhijske instance. О tome svjedoCi i poimanje uloge GO-a iz 1947. godine: Ьilizacije
Glavni odbor nije direktivno tijelo za organizacijи AFZ na terenи, Cijim radom treba da rиkovode lokalne part. organizacije dajиCi konkretne zadatke i kontrolisи~i izvrsenje. Glavni odbor treba da povezиje rad pojedinih organizacija AFZ, da prenosi iskиstva и radи i organizacionim formama.215 Gl. odbori treba da Ьиdи stиdiozna tijela koja се pratiti ostvarivanje ravnopravnosti kroz ekonomski i privredni razvitak zemlje.216 Dakako, nedirektivnost i »studioznost« repuЬlickog rukovodstva organizacije zena ne Ьi trebalo toliko naglasavati kada ono u praksi ne Ьi prekoracivalo tako shvacene ovlasti. I tajnice odbora na terenu vjerojatno su znale pokazivati znakove nepozeljne »samosvijesti« (»nisu clanovi odbora N.F., te јој ne polazu racuna о radu, niti ona to od njih trazi«217). Pred kraj ovog razdoЬlja zamjetno је opadanje aktivnosti i »masovnosti« organizacije. Samo u Hrvatskoj prestao је rad odbora AFZ-a u 1500 sela u kojima su djelovali za vrijeme NOB-e. Stoga ne smije cuditi samokriticki osvrt Cane Babovic, predsjednice СО AFZ Jugoslavije na taj, ро svemu sudeCi, opcejugoslavenski trend: ... opaza se, sto је isto и svim repиЬlikama, naime, da se rad medи zenama najcesce razvija povremeno i to kroz izvesne kampanje( ... ). AFZ nije иspela siroko obиhvatiti zene na sиdelovanjи и svakodnevnom politickom, drиstve nom i privrednom zivotи zemlje. Drиga је stvar, sto mi nemamo necega posebnoga, specificnoga, neko pitanje za koje Ьi se mi kao iene trebale boriti. 218 (podv. L. S.)
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
123
Ostaje otvoreno pitanje da li је vec 1947. godine Cana Babovic u uocenoj cinjenici nedostatka autonomije cilja organizacije zena vidjela pozitivnu ili negativnu crtu.
Treniranje strogoce: Direktivni model AFZ-a (1948-1949) Godina је zapocela radno. Potkraj sijecnja (25-27. 1. 1948) odrzan је Drugi kongres AFZ-a Jugoslavije, а iznesene samokriticke analize dotadasnjeg rada organizacije i smjernice za njezin daljnji razvoj Ьile su u neposrednom dosluhu s najnovijim zЬivanjima u drustvu. Naime, sredinom prethodne godine donesen је, ро uzoru na sovjetske »pjatiljetke«, Zakon о petogodisnjem razvitku narodne privrede FNRJ za period 1947- 1951. godine, popularno poznat kao »plan industrijalizacije i elektrifikacije«219. Ujesen 1947. odrzan је Drugi kongres NFJ koji је rasprsio neodredeni privid postojanja visepartijskog sistema i bezprizivno obnarodovao partijski monopol u svim sferama zivota. Josip Broz Тito izabran је za predsjednika NFJ. I bez »povijesnog NE« koje се uslijediti sredinom godine, 1948. imala је sve preduvjete da postane »prelomna«, dakle, slavna. U svojoj periodizaciji poslijeratne povijesti Dusan Bilandzic uzima је kao pocetak »Velike prekretnice (1948-1953)«. Које su se tendencije/procesi, prema Bilandzicu, ocitovali u tom trenutku? То је u prvom redu »tendencija Ьirokracije da se od sluge drustva pretvori u njegovog gospodara«. Birokracija (koju Bilandzic analiticki ne situira u socijalnu strukturu, niti ne identificira u univerzumu politickih aktera) је kao glavna drustvena snaga »uvela monopol na idejno-politicki zivot drustva«. Ekstremni egalitarizam u shvacanju raspodjele dohotka prema radu, uz cijenu usporenijeg materijalnog razvitka drustva pogodovao је, i Ьiо ostvariv, tek uz jacanje drzavne vlasti, dok је poluvojni princip organizacije i funkcioniranja radnicke partije, prema Bilandzicu, treCi Cinilac koji је stimulirao proces stvaranja etatisticke ekonomske strukture.220 U takvoj situaciji dolazi do prirodnog iscrpljivanja revolucionarnog entuzijazma i pozrtvovanja »nekoliko stotina hiljada aktivista koji su gotovo danonocno radili za napredak drustva«. U radnim kolektivima javljaju se prvi znaci opadanja proizvodnje i »'cuvanja' vlastite radne snage«; u rukovodecem sloju drustva javljaju se znaci Ьiro kratizacije i »revolucionarnom« moralu posve neprimjerenog neasketskog prepustanja privilegijama; seljastvo se sve vise buni protiv prisilnog otkupa i kolektivizacije; javljaju se i prvi znaci medurepublickih sukoba
1
124
KONJI, ZENE, RATOVI
»narocito zbog alokacije i raspodjele sredstava za investicije koja su u cjelini bila u rukama federacije«.221 Ovu povijesnu situaciju Bilandzic imenuje »krizom revolucionarne strategije drustvenog razvoja«. КРЈ na tu krizu reagira postavljanjem slijedecih etapnih ciljeva: uevrscenjem politicke vlasti i svojeg rukovodeceg polozaja u drustvu, te programom ubrzane industrijalizacije. Ti se politicki i ekonomski zadaci uzajamno dopunjavaju: »Ekonomski је utvrdivao politicku vlast i moc, а politicki је davao ekonomiji potreban zamah.«222 Politika prozima sve pore zivota »upravo zato sto је osnovni zadatak te etape revolucije Ьiо uevrscenje vlasti«, smatra Bilandzic.22з Udarnistvo, natjecanje i slicni zadaci tretiraju se kao politicke direktive, а nedisciplina na radu i »slicne greske« kao nedvojbeni iskaz politickog odnosa prema novom rezimu. Organizacija zena nije zeljela, niti smjela, zaostati. Samokriticki se osvrnula na svoj dotadasnji rad i u njemu utvrdila slijedece slabosti. Na prvom је mjestu vec i prije konstatirano opadanje rada, zamiranje organizacija na terenu i »samopotcjenjivanje«. Кritizira se aktivisticki princip (AFZ је postala »uska organizacija aktivistkinja«) i Cinjenica da u dovoljnoj mjeri nisu mobllizirane (»zaostale«) zenske mase. Za to su okrivljene »krute« (ali i nedovoljno efikasne) metode rukovodenja; kampanjski »prakticisticki« rad uz nedostatak »politickog objasnjavanja«, tj. edukacije/indoktrinacije.224 No rukovodstva AFZ--a ne zele sama podnijeti taj teret. Zamjeraju »partijskim organizacijama na terenu« sto nisu ozЬiljno shvatile zadatke ро sektoru rada medu zenama. Тај sektor partijskog rada u partijskim Komitetima ili ne postoji uopste ili ukoliko i postoji, оп se u partijskoj organizaciji ne pretresa i potcenjuje se.225 NF takoder ne shvaca specificne zadatke AFZ--a i koristi је »najcesce za izvrsavanje tehnickih poslova. ( ... ) Citavi odbori AFZ--a upotreЬljeni su u kampanji samo kao tehnicka lica, za popise itd.«226 Pri frontovskim radnim akcijama ne vodi se racuna о »specificnim fizioloskim razlikama zena«, te је Ьilo slucajeva teskih oboljenja zena zbog neprimjerenog rada. Na svojim sjednicama mnogi odbori NF »ne tretiraju pitanje organizacije AFZ u cjelini niti se interesiraju za rad zena. Mnogi drugovi rukovodioci Narodnog fronta, oficiri, rukovodioci u narodnoj vlasti ne salju i ne pustaju svoje zene da ucestvuju u radu NF i AFZ«.227 Drugi kongres AFZ-a Jugoslavije donio је, nakon saslusanih referata i diskusija, te iscrpnih samokritika, direktive za obnovu organizacije. Organizaciju се Ьiti moguce »uevrstiti« tako da se pored »izdignutih zena« (aktivistkinja) obuhvate i one »najzaostalije«, i to rigoroznim vodenjem
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
125
evidencije i neprekidnim pracenjem rada zena. Njih valja »podiCi«, dovesti »na liniju Narodnog fronta preko sirokog kulturno-prosvjetnog i politickog rada« i privuCi na »ostvarivanje zadataka Petogodisnjeg plana i izgradnju socijalizma«228. Metode rukovodenja trebaju Ьiti primjerene »najsirem i najmasovnijem pristupanju zenama«, te kroz razvijanje »svih mogucih oblika rada«. PristupajuCi »zenama kao majkama i domaCicama« valja ih pouCiti kako da povezu svoje teznje s opCim interesom i radom229. Treba prestati s praksom rukovodenja preko mjesnih odbora, а pridoblti zene na selu Ьit се moguce stvaranjem seoskih odbora2ЗO. Pri Centralnom, glavnim i sreskim (okruznim) odborima, pored sekretarijata, kao stalnog radnog tijela, trebalo је formirati i slijedece sekcije: 1) organizacionu, 2) propagandnu i kulturno-prosvjetnu, te 3) sekciju »Majka i dijete«.231 Postojece zenske listove neophodno је uciniti pristupacnim najsirim slojevima zena, u prvom redu seljankama. То се Ьiti moguce izvesti popularnijim i jednostavnijim nacinom pisanja, unosenjem vise beletristickih i reportaznih sadrzaja, te tehnickim uresenjem list uCiniti zivim i privlacnim232. PredstojeCi izbori za odbore AFZ-a iskoristit се se za »davanje organizaciji prave sadrzine i radnog programa«, а pazljivim odablrom sastava odbora »podiCi novi kadar zena« i istovremeno osigurati neprekidan rad organizacije.233 Plenumi, savjetovanja, konferencije koji su uslijedili, detaljno su elaborirali kongresne materijale. Pored njihovog ritualnog ponavljanja, dometali su im, u skladu s pojedinacnom kreativnoscu govornica, brojne varijacije, tako da је, usprkos proklamiranoj kriticnosti prema »Ьirokra tizaciji«, pocevsi od 1948. godine kolicina i oblm arhivske grade u dramaticnom porastu. Tome је u prvom redu pridonijelo provodenje zakljucaka Sekretarijata GO AFZH cija је svrha Ьila uvodenje novih mjera kontrole rada nizih odbora.234 »Organizacione sekcije« zaduzene su za vodenje evidencije primljenih izvjestaja (pismenih i usmenih) kotarskih odbora, te kontrolu izvrsenja postavljenih zadataka. Tu се evidenciju voditi »placeni Cinovnik«. Propisano је takoder vodenje arhive (»oЬicne i tajne«). СО је tiskao posebnu brosuru s detaljnim uputama za vodenje evidencije i statistike, s podugackim popisom obrazaca koje treba ispunjavati i prosljedivati visim instancama (svaka tri, odnosno sest mjeseci), uputama za vodenje kartoteka i spiskova, te frekvencijom slanja razlicitih izvjestaj а. 235 Na svom trecem plenarnom sastanku GO AFZ- Hrvatske razradio је i »pristupacno« obrazlozio drustvene prioritete i zadatke AFZ-a u njihovom ostvarenju. Petogodisnji plan razmatra se kao osnovni referentni okvir rada organizacije. Stovise, njegovo se izvrsavanje izjednacava s ra-
126
KONJI, ZENE, RATOVI
dom na ostvarenju socijalizma. Zene treba maksimalno moЬilizirati da sudjeluju U ostvarenju pjatljetke, StO се se postiCi tek »UCvfSCenjem organizacije«, tj. obuhvacaпjem svih zепа i koпtrolom пjihovih postigпuc~. BuduCi da do tada пiје Ьilo moguce postiCi »uvlaceпje« svih zena u AFZ, predlaze se da se sve опе koje sudjeluju u akcijama koje pokrece/vodi AFZ smatraju claпicama orgaпizacije, а odbacuje se uvodenje claпskih iskazпica AFZ-a. 236 Iz ovakvog је shvacanja claпstva u orgaпizaciji zепа moguce zakljuciti da је zahtjev za »omasovljenjem« AFZ-a zapravo usmjereп na orgaпi zaciono ukljuceпje/utapaпje svih zепа u пјеziпе okvire. Sudjelovanje u orgaпizaciji пiје vise Сiп slobodпog izbora pojedinca, vec пesto sto se podrazumijeva samo ро seЬi. Na to vise пiје moguce aspirirati, пiti је protiv toga moguce prosvjedovati. Тime se pospjesuje rastakanje AFZ-a kao zasebпe orgaпizacije i brisu graпice prema organizacijskoj okolini. Supstituiraпje vlastitog iпstitucioпalпog prostora za odvijanje traпsakcija, guЬljeпje jasnih granica опе drustveпe mreze koju su u prvom postrevolucioпarnom razdoЬlju saciпjavale aktivistkiпje AFZ-a, moguce је opisati i jezikom mrezпe aпalize. Naime, drustveпi prostor za formiraпje stavova песе se moCi artikulirati ukoliko su veze izmedu drustveпih mreza suvise Ьrојпе. U tom се slucaju doCi do formiraпja јеdпе opsezпe klike.237 U tom smislu moguce је razumjeti i је dап od planskih zadataka »politickog izdizaпja zепа« koji u 1948. predvida »jos cvrsce povezivaпje sa ostalim orgaпizacijama u Narodпoj froп ti«, te obavezu da se u NF uclaпi 80% zепа (»sa oba~ezom da redovito uplacuju claпariпu«) koju је preuzeo III. pleпum AFZH.238 Nevoljko prihvacaпje (ili cak odЬijanje) пepopularnih mjera narodпe vlasti (»obezbjedeпog snabdjevanja stanovпistva«, odredbe о dvojпim с~ јепаmа, otkupa poljoprivredпih proizvoda, рlасапја poreza, i sl.) AFZ ima suzЬijati odgovarajuCim propagaпdпim aktivпostima (»propagaп dom i kulturno-prosvjetпim radom«). Takvo се »uпоsепје svijesti« u пa rod postiCi objasпjavaпjem: Nasi odbori пisu dovoljno objasnjavali da svaka ta mjera nase vlade znaCi ogromnu brigu i ljubav za svakog naseg radnog covjeka i njegov zivot, i da socijalizam predstavlja upravo takvu brigu za covjeka kakva se vec sada, u granicama mogucnosti, pokazuje u nasoj zemlji prema covjeku.239 (podv. L. S.) Osпovпi zadatak AFZ-a u ostvareпju petogodisпjeg plana је »uvlaceпje« zena u radпu sпagu. »Svaka orgaпizacija mora zпati da се se пјеп rad mjeriti i ро tome, koliko se пovih zena sa njeпog terena ukljucilo u proizvodпju.«240 Stoga је III. pleпum AFZ-a Hrvatske svojim plaпom
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
127
predvidio da se tokom 1948. u Hrvatskoj u privredu ukljuci 80.000 do 100.000 zепа. Briga za djecu »radпih majki« formuliraпa је kao јеdап od preduvjeta za ostvareпje tih amЬicija. То је ujedпo i јеdап od najvazпijih zadataka koje је pred citavu orgaпizaciju па пjezinom П. koпgresu postavio marsal Тito govoreCi о brizi za odgoj djece i majci kao prvom odgajatelju.241 U ovoj godini рlап postaje magicпa rijec i ulazi u svakodпevnu upotrebu u zivotu orgaпizacije. Posve ро uzoru па drzavпa privredпa poduzeca svi glavпi, kotarski i gradski odbori trebaju izraditi svoje plaпove »koji su sastavljeпi na bazi plaпova sekcija i па bazi planova nasih organizacija«.242 Plaпovi s tereпa dostavljaju se visim odborima ро tocno utvrdeпoj shemi koja obuhvaca zпatan broj tocaka, kao sto su napr: orgaпizaciono ucvrscenje AFZ; ideolosko-politicki rad medu zenama; pomoc пarodnoj vlasti; kulturпo-prosvjetпi rad; ukljuCivaпje zeпske radпe sпage u privredu; socijalisticki preobrazaj sela; briga о radпoj majci i djeci, zdravstveпo prosvjeCivaпje; orgaпizacija proslava (osoЬito 8. marta) itd. Plaпovi i izvjestaji dijele se па godisпje, polugodisпje, tromjesecne, mjesecпe i tjedпe, а GO-u se izvjestaji dostavljaju jednom mjesecno. Naravno, i ti izvjestaji о ucinjenom trebaju sadrzavati sve navedene tocke. То, dakako, nije Ьiо lagani zadatak. Stoga jezik tih izvjestaja postaje sve bogatiji stajaCim mjestima emfatickog socrealistickog diskursa- ucestali su hvalospjevi »nasoj Partiji koja nas vodi u bolji zivot«, »plameni pozdravi« s terena, »trudbenici koje је zahvatio takmicarski pokret«, а uz stari borbeni pozdrav »S. F. - S. N.« na kraju tih poslanica, javlja se i novi: »S Тitom u bolji zivot!«. .. Odbornice se snalaze kako znaju i umiju. Izvjestaji i planovi salju se GO-u neredovito, formulari se nepravilrio ispunjavaju »i iz njih se ne moze vidjeti prava slika stanja i rada orgaпizacije AFZ-a«.243 Rad maste (ili podsvjesti) cesto ne mari za logiku. Tako primjerice, prema izvjestaju kotarskog odbora AFZ-a Slunj 1948. godine njegove su aktivistkinje formirale 87 aktiva, а u njima је radom obuhvaceno samo 87 zena; u rijeckoj oЬlasti organizacijom је obuhvaceno 12.000 zena, vise nego sto ima zena glasaca; sam grad Rijeka ima 17.000 zena glasaca, а organizacijom AFZa obuhvaceno је 54.382 zene, dok је u Porecu, u kojemu zivi 5.466 zena, u organizaciji aktivno njih 15.722!244 Rezignirano »itd.«, nakon navodenja tih i slicnih primjera, komentar је autorica decidiranih uputstava za pisanje godisnjih izvjestaja. Pored kategorije plana, u ovom su razdoЬlju ustolicene dvije nove organizacijske forme: sekretarijati i aktivi. Sekretarijati su posebna tijela u odborima AFZ koja rukovode radom organizacije izmedu dva sastanka
128
1
1.;'
[~!1 . 1
L
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
KONJI, ZENE, RATOVI
izvrsnih odbora. Pored rukovodece, imaju i koordinacijsku ulogu. U samoj organizaciji koordiniraju rad razliCitih sekcija (clanice sekretarijata moraju Ьiti zaduzene za vodenje jedne od sekcija ili na nekom konkretnom zadatku u odboru), а takoder posreduju kontakte AFZ--a s odgovarajuCim organizacijama i ministarstvima. Pomocni organi za rad sekretarijata u glavnim odborima su sekcije (S), а u kotarskim i gradskim aktivi (А). Aktivi se formiraju »oko sekcija gradskih i kotarskih odbora« (npr. oko sekcije za propagandu preporuca se formiranje aktiva zena agitatorki, oko sekcija »Majka i dijete« aktiv za tecajeve о njezi djeteta, za trudnice, i s1.).245 Aktivi su zamisljeni kao oЬlici neposredne demokracije iz baze s ciljem da, kao sto im i samo ime daje naslutiti, aktiviziraju »samoinicijativu« masa. Posredstvom pojedinacnih i pitanja koja su smatrana zenama Ьliska, AFZ се »zainteresirati zene za орсе zadatke u izgradnji socijalizma«.246 Nabrojat cu samo neke od aktiva koji su u to vrijeme bili formirani (i djelovali s promjenjivim uspjehom), kako Ьi se u punoj mjeri mogla spoznati njihova sirina. То su, primjerice, aktiv za povrtlarstvo i zivinarstvo, aktiv za vezu sa »Zajednicom doma i skole«, za izvodenje djece u setnju, za izvide ( aktivistkinje AFZ--a kontroliraju sto rade roditelji losih daka), aktiv agitatora (aktivistkinje oЬilaze kuce zena koje ne dolaze na sastanke AFZ--a i tumace im mjere Narodne vlasti, politiku КР, AFZ, NF,), pravni aktiv (savjeti i informacije о novim pravnim mjerama za poboljsanje polozaja zena i djece ), aktiv za unistavanje stjenica i gamadi, za proucavanje brosure Djecje zarazne bolesti, aktiv za saЬirne akcije, za brigu о cekaonicama »Majka i dijete«, i tako u nedogled. Stovise, rukovodstvo AFZ-a vjerovalo је da се na taj naCin kod zena osloboditi »njihovu inicijativu i (... ) pravo da izmisljaju same sto mogu da rade, а mi cemo oЬilaziti terene, dok се one dolaziti ро savjete«.247 No ta је inicijativa ipak trebala ostati dosljedno kontrolirana. »Ј asno је da mi sve inicijative ne сета moCi prihvatiti kao dobre i sloziti se s tim«, istice predsjednica AFZ--a.248 Reformirana unutrasnja struktura organizacije doima se znatno razvedenijom od one prijasnjih godina, no mijenjaju se odnosi s organizacijskom okolinom. Sekretarijati direktno komuniciraju s »narodnom« vlascu (npr. s Upravama za radnu snagu), i NF-om- оЬје instance podjednako, naime, vrse funkciju drzave.249 Sekretarijati su istovremeno direktivna tijela, а takoder imaju i kontrolnu funkciju. Bazna demokracija potice se pomocu aktiva koji, posredstvom rjesavanja proЬlema iz svakodnevnog zivota zena (prakticnih zadataka), imaju osigurati njihov ula-
zak u
orЬitu
129
javnosti regulirane i kontrolirane od narodne vlasti 1 NFI
КР.
Slika 3: Inovacije и иnиtrasnjem иstrojstvu AFZ--a 1948-1949. КРЈ
NF
NV
AFZ sekretarijat (СО) sekretarijat (GO) sekretarijat (oЬ!asni)
An
masovna baza
No koja se Ьitna promjena zЬila u polozaju AFZ-a u odnosu na njezinu organizacijsku okolinu tijekom 1948/49. godine? Kurs osnovnih promjena, vec sadrzan u nagovjestajima Drugog kongresa NFJ о zЬiljskom karakteru drustvne moCi/vlasti, formaliziran је na Drugom kongresu AFZ Jugoslavije. Tom је prilikom donesen Statut AFZ--a (prvi u sestogodisnjem zivotu ove organizacije) Ciji prvi clan ne ostavlja mjesta dvojЬi: Clan Antifasisticke fronte zena Jиgoslavije moze Ьiti svaka zena koja иziva sva gradanska i Ьiracka prava и Federativnoj Narodnoj RepиЬlici Jиgoslaviji, иsvaja program i statиt Narodnog fronta i statиt AFZ--a i radi na ostvarenjи programa Narodnog fronta. Clanovi Antifasisticke fronte zena sи clanovi N arodnog fronta. 250
Takav Ьliski srodnicki odnos AFZ--a s NF-om ostavljao је mjesta brojnim nedoumicama, poseЬice u svakodnevnom radu AFZ-a na terenu, te је stoga Ьiо predmetom cestih dodatnih objasnjenja. Jasnocu takvih eksplikacija ilustrira stav predsjednice СО AFZ: »Mi smo vec vise puta govorili da AFZ nije paralelna organizacija fronta. AFZ је deo fronta, ali nije zenski front«.251 ldeoloski diskurs ne haje za suptilnosti, niti se bez prijeke potrebe izlaze transparentnosti iskaza. Njegova је funkcija prikrivanje i eufemisticki prikaz stvarnog odnosa snaga (definicija putem dvostruke negacije ). Ovakva razmatranja organizacijskog statusa AFZ-a impliciraju nepostojanje AFZ-a kao posebne organizacije, njezin uvir u NF, ali tu cinjenicu ne zele eksplicirati, ostavljajuCi Ьijeli prostor za naknadno upisivanje prigodnih interpretacija. 1 najdramaticniji dogadaj 1948. godine upisat се u njega svoja znacenja.
130
KONJI, ZENE, RATOVI
Nakon Rezolucije zemalja IВ-а i napada na КРЈ i FNRJ odrzan је Peti kongres КРЈ (21-28. 7. 1948). Objasnjenja same Ьiti tog sukoba dugo su ostajala na razini njegovih ideoloskih i realpolitickih premisa. Zanemarit cu do sada temeljito istrazene stvarne presudne konstitutivne elemente geneze i razvoja sukoba s IB-om,252 i zadrzati se na navodu iz Staljinova pisma od 27. 3. 1948. kojim se optuzuje rukovodstvo Komunisticke partije da vodi politiku likvidiranja КРЈ njezinim rastvaranjem u Narodnoj fronti.253 Partijski је kongres najenergicnije istakao apsolutno dominantu ulogu КРЈ u drustvu, formalizirao svoj status novim programom (to је prvi program КРЈ poslije Vukovarskog kongresa), а na 1. plenumu СК КРЈ, koji је odrzan odmah poslije kongresa na kojemu је obavljeno i formalno konstituiranje partije komunista, izabran је za generalnog sekretara Josip Broz Tito. Borba protiv staljinizma zapocela је zestoko, i nastavljena је staljinistickim metodama te se iskazala sklonost rukovodeCih kadrova na svim razinama da se jos dosljednije i bukvalnije u unutrasnjem drustvenom razvoju ide stopama staljinizma kako Ьi se 'poЬile' optuzbe zasnovane na laznim informacijama i izЬilo svako moguce orude iz ruku 'kriticara' InformЬiroa.254
Uslijedila је pojacana represija, posvemasnja kontrola svih gradana i konzekventno jacanje »centralisticko Ьirokratskih« metoda upravljanja. Мос aparata је jacala - samo u federaciji i njezinim ustanovama Ьilo је zaposleno Ьlizu 140.000 sluzbenika.255 Poduzeti su i radikalni koraci kako Ьi se optuzbe »Velikog brata« ucinile bespredmetnima. Vec poslije prvog pisma СК SКР(Ь) otpoceo је novi val nacionalizacija, sto је preraslo u (ekonomskoj situaciji posve kontraproduktivni) »juris na male sitne privatne obrtnike«256. Naredna, i mnogo dalekoseznija akcija, Ьila је direktiva za kampanju kolektivizacije koja је formuliraпa na 11. plenumu СК КРЈ (28-30. 1. 1949). Plenum је obavezao lokalna partijska rukovodstva da ро rokovima planiraju tok kolektivizacije ро selima, ususret konacnom rjesenju seljackog pitanja koje је imalo (planski) uslijediti do kraja 1951. godine, kada је veCina seljaka trebala Ьiti kolektivizirana.257 1 zadaci koje је partija na Petom kongresu postavila pred organizaciju zena odrazavali su ove prioritete trenutka. NajjaCi је naglasak na propagandi i »vaspitanju«, i izgradnji socijalizma koja »trazi saradnju svih, а istovremeno i kontrolu najsirih narodnih masa«.258 Ostali su osnovni zadaci- kulturno-prosvjetni rad Ciji је zadatak da ispravi dotadasnju »nisku idejnost«, pomoc radnoj majci, moЬilizacija zena za ukljucenje u privredu (istice se kako је tek 20% zena privredno aktivno) - nepromije-
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
131
njeni. Novi, prioritetni zadatak koji se postavlja 1949. godine, nakon 11. plenuma СК КРЈ, је provodenje »linije nase Partije na selu«. Unatoc pomalo grotesknom naCinu па koji predsjednica organizacije, urbana intelektualka Vida Tomsic, zorno objasnjava »prelom u dosadasnjam obradivanju zemlje«259, strogost koju namecu direktive ne dozvoljava kolebanja. lako se izrijekom ograduje od represivnih metoda (»natjerivanja« seljaka koji ne shvacaju ... ), i zalaze za metode uvjeravanja siromasnih i »srednjih« seljaka, s kulacima (stvarnim i nabjedenim) ne smije Ьiti nedoumica. Njih treba »unistiti fizicki i svakojako«.260 No unatoc dopunjenom konvencionalnom popisu zadataka organizacije zena, jedna novina udara u oCi. То је jaka impregniranost ideoloskim diskursom koji do tada nije Ьilo niti priЬlizno u toj mjeri prisutan. lsticu se povijesne zasluge КРЈ i СК КРЈ i njihova vizionarska uloga, ispravnost marksisticko-lenjinistickog ucenja, besklasno drustvo kao cilj drustvenog razvoja, klasna borba - borba protiv eksploatatora i potreba razЬijanja utjecaja reakcije, vaspitanje zena i djece u duhu socijalizma. Politicki raditi znaCi prvo omoguCiti radnim masama da pomocu sredstava agitacije i propagande shvate u cemu su njihovi interesi. ( ... ) ТrеЬа znati dokazati zenama da је njihov interes па паsој straпi (... ). cesto puta zena nece odmah da vidi gde је njen interes.«261 (podv. L. S.)
Bilo је neprijeporno koja је drustvena snaga u ekskluzivnom posjedu ispravnih spoznaja istinskog interesa (zena kao i svih drugih drustvenih grupa). Ona се te spoznaje obnarodovati neseЬicno а, kada је to potrebno, i silom: »Кroz taj politicki rad medu zenama na osnovu revolucionarne teorije marksizma-lenjinizma, podiCi cemo zene kao aktivne clanove Narodnog Fronta, omoguCit cemo im da se odazovu pozivu Partije da stupe u redove КРЈ«.262 Direktiva da AFZ postane regrutni centar za novacenje Clanica КР govori, osim о pomaku u statusu AFZ-a, i о promjeni partijske politike. Pored Cinjenice da је u anti-informЬiroovskim Cistkama iz КР iskljucena gotovo jedna petina komunista uclanjenih 1948. godine263, takav poziv na obnovu i povecanje Clanstva, oznacava i zelju za odmakom od klasicnog kadrovskog modela ilegalne, zavjerenicke partije. lzlaskom u javnost КРЈ се nadalje, preko svojih discipliniranih pripadnika, dovrsiti proces brisanja granica izmedu drzave i drustva.264 То niposto nije znacilo da se partija odricala krutog hijerarhijskog modela ustrojstva i funkcioniranja. U odnosu spram masovnih organizacija, objedinjenih u NF-u, nakon Petog kongresa КРЈ ne ostaje nikakvog prostora za dvojbe. КРЈ ima rukovodecu ulogu, njezino је mjesto na vrhu
132
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
KONJI, ZENE, RATOVI
hijerarhijskih piramida svih organizacija: partija daje direktive i rava njihov rad. Slika 4: Direktivni model
133
popиlarnost na terenи, razmatrale sи rukovoditeljice AFZ-a?272 lskljи cиje se mogиcnost da se zene moЬilizirajи i organizirajи kao interesna grиpa (cak i и manjem Ьrоји definiranih interesa, npr. kao domacice koje dijele proЬlem opskrbe, ili и pitanjima reprodиktivnog zdravlja) koja Ьi mogla иgroziti pretpostavljeno interesno jedinstvo иnиtar »opCih«/»frontovskih« okvira. U isto se, pak, vrijeme isticи interesne dimenzije (briga za majkи i dijete, obrazovanje zena, njihovo иkljиCivanje и privredи kao predиvjet ekonomskom osamostaljivanjи, а time i ostvarivanjи stvarne ravnopravnosti, kako se govorilo) koje Ьi se mogle realizirati pиtem aktiva. Isticanjem takvih, i citavog niza drиgih, proturjecnih stavova AFZ se pridrиzиje proizvodnji »razlomljenog i fragmentarnog govora«, karakteristicnog za reprodиkcijи drzavne vlasti, govora koji ovisi о »pravcima koji presijecajи strategijи vlasti«.273 Jer kada, primjerice, predsjednica organizacije и istom referatи/referatima govori о dosadnim sastancima i konferencijama AFZ-a zbog kojih se nista drugo ne stigne raditi, о bespredmetnosti evidencije koja nista ne kazиje, obara se na profesionalizam i neprofesionalne profesionalke (nepismene odbornice), »krиte« i fiktivne planove rada, njezin se govor иklapa и tzv. kritikи Ьirokratizma masovnih organizacija, odnosno jednи od ideoloskih strategija vlasti. Istovremeno, sve te kritizirane pojave i dalje se forsirajи na terenи kao strategija pojacane kontrole pojedinca i mehanizam иevrscenja te iste vlasti - horriblle dictu - partijske drzave. Rijecjи, rukovodstvo AFZ, organizacije kojoj је dodijeljena иloga ispostave drzave nadlezne za zene, govorit се kako zensko pitanje ne postoji, vec postoje samo pitanja koja zene rjesavajи. 274 Која sи to pitanja koja zene trebajи rjesavati, kada i kako, odredit се, dakako, drzava (NV)/ partija. Time se praksa (ali i teorija) zenskog pitanja vraca svojim iskonskim izvorima - socijalistickoj tradiciji. Konstitиira se, kao и jиnacka vremena njemacke socijaldemokracije zadnjih desetljeca 19. stoljeca, kao proЬlem masovne agitacije i propagande, Cime се povijest zena иciniti jos jednи pirиetи na spirali svog cirkиlarnog kretanja. AFZ и ovom razdoЬljи ima tи dvojbenи prednost da zensko pitanje konstitиira posredstvom ideoloskih aparata drzave. Ona »objasnjava«, trazi suradnjи, ali i »kontrolira«. lspisиje pohvale discipliniranjи. Povodom tzv. Dachaиskih procesa и LjиЬljani primjerice, и kojima је osиdena i Angela Vode275, poznata predratna komunistkinja koja је rijecjи i perom zadиzila agitacijи ро zenskom pitanjи, rukovodstvo AFZ-a и ime svih zena izrazava zahvalnost Upravi drzavne bezbjednosti i njezinim rukovodiocima za »ovo jиnacko i иspjesno djelo« kojim sи ih oslobodili
иsmje
AFZ (1948-1949)
AFZ
Rиkovodstvo AFZ-a је, s tim и skladи, objelodanilo i novи definicijи svoje organizacije. Sebe poima kao »partijske rukovodioce«, а AFZ kao »organizacionи formu Partije i Narodnog fronta medи zenama.265 Ili jos preciznije: »Mi znamo da је AFZ organizacioni oЬlik rada nase Partije medи zenama, da је AFZ jedan sektor Partijskog rada, jedan sektor rada fronta.«266 Program КРЈ је i program »svih masovnih organizacija«267, dakle i AFZ. Које sи implikacije pristajanja na takvo odredenje organizacije zena? То је и prvom redи potpиno gиЬljenje svih preostalih vidova aиtonomije. Као nasljednica zenskog pokreta koji је imao potencijal aktiviranja »samoinicijative masa«268, AFZ se иkrисије и hijerarhiji koja istice potrebи »cvrstine«, dakle, kontrole njezinih pripadnica. Као zasebna organizacija, ona dokida interesnи dimenzijи gиbeCi se и poslиsnom ispиnjavanjи partijskih direktiva i opcenitosti partijskog programa.269 Otpиstanje trиdnica s posla, nepridrzavanje uredЬi о porodajnom dopиstи i zastiti majki od strane direktora podиzeca, cedomorstva koja sи и осаји vrsile vanbracne majke,270 i drиgi slиcajevi koji иkаzији na иces talи diskriminacijи zena ne mogи fиnkcionirati kao argиmenti za kritikи sistema - drzave, odnosno partije ... Sistem је neиpitan, pojedinac је и krivu. Stoga AFZ mora djelovati tako da zene prilagodi sistemи, kao »skola za zene«, da ih »podigne na stepen nivoa politickog mиskarca«.271 Тај pristиp, dakako, nije Ьiо najprimjereniji da poveca motivacijи za »masovno« иcestvovanje и organizaciji. Kako sиzЬiti vlastitи rastиcи ne-
!',
134
KONJI, ZENE, RATOVI
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
135
»hitlerovskih ratnih zloCinaca i imperijalistickih agenata koji su se uvukli u nas drzavni aparat( ... )«276. Predsjednica organizacije sudjeluje u radu troclane komisije za ispitivanje »slucaja Hebranga i Zujovica«277; trazi da se uniste kulaci (»fizicki i svakojako«). Citava organizacija ukljucena је u kampanju suzЬijanja informЬiroovskih lazi i obmana, а zene su sa svojih sastanaka uputile rijeci podrske i izraze odanosti drzavno-partijskom rukovodstvu.278 Participiranje AFZ-a u ideoloskim aparatima drzave ne iscrpljuje se samo u discipliniranju (funkcija represije ). Ona podjednako otvara »zaostalim« zenama prozor u rajski vrt socijalisticke utopije i ocrtava njegovu pojavu u zenskim slikama (ideoloska funkcija).279 Socijalizam је, prema rijecima Soke КrajaCic, borba za kulturniji zivot - cista kuca, bolja kvaliteta hrane; to је borba protiv svake zaostalosti, praznovjerja i predrasuda kojima zene zavodi naroCito reakcionarni kler, borba protiv nepismenosti »koja је neznatna, ali ipak postoji«. .. zso Socijalizam koji се se ozЬiljiti kao rezultat »dzinovske Ьitke« Ьit се, uvjerena је Vida Tomsic, onakav kakvim su ga zamisljali klasici marksizma i kakvim ga »mi sami zamisljamo«.
bez oZЬiljnog narusavanja patrijarhalne kulture. Zene su njezinim rastvaranjem doЬile mnoge sanse, ali i odgovornosti. О onome sto su eventualno izguЬile, povijest (i ideologija) sute. Ako se u razdoЬlju odgojnog modela AFZ-a (1945-1947) osnovna proturjecnost iskazuje u proЬlemu sto uciniti s vlastitom organizacijskom autonomijom, u razdoЬlju direktivnog modela (1948-1949) iskazuje se kao proЬlem kako Ьiti dio sistema, а istovremeno raditi na seЬi/za sebe, prema samodefiniciji specificnih vlastitih »deficita«. Analiza transformacije organizacijskog ustrojstva AFZ-a u ovom razdoЬlju pokazala је kako se takav pothvat, koji zahtijeva autonomni prostor drustvenosti, svodi na funkcionalni dio projekta na Cije ciljeve i prioritete zene nece moCi utjecati.
Znaci, socijalizam koji се znaciti srecu, а ne koji се Ьiti onakav kakvim ga danas proglasuju za uzor socijalizma и SSSR, sivi Ьirokratski socijalizam, koji zapravo znaci ukalupljivanje citavog zivota, koji znaci svevlast Ьirokracije, а ne vlast naroda. ( ... ) Mi vidimo ро ruskim novinama kako su tamo sve zene rnino odjevene, i to kao neka potreba socijalizma, sve sto negira ono sto mi trazimo - ijepotu, veselje i raznolikost. ТrеЬа uciti zene da se znaju lijepo odijevati i pospremiti svoj stan i da to znaju Ьтzо uraditi.281 (podv. L. S.)
Kada se Cinilo da su pometene i posljednje krhotine Staljinove slike, njegovi su se dojucerasnji sljedbenici uputili u istrazivanje novog, autenticnog i samo naseg puta u socijalisticku utopiju. Stvara se generalna linija КРЈ koja се tijekom 1950. poprimiti oblljezje novog - samoupravnog diskursa. Demokratizacija, decentralizacija i deЬirokratizacija postaju parole trenutka, dok »Ьirokracija«, taj gresni jarac, Ьiva podvrgnuta bespostednoj kritici. Као jedna od antiЬirokratskih mjera provodi se drasticno smanjivanje broja zaposlenih (za oko 100.000) u saveznoj upravi, organima vlasti i rukovodstvima drustveno-politickih organizacija. Niz privrednih grana predano је pod repuЬlicku upravu, а osnivanje radnickih savjeta u poduzeCima, zapoceto potkraj 1949, trebalo је oznaCiti dokidanje drzavnog vlasnistva i njegovu transformaciju u drustveno. Stovise, prilikom inauguracije Osnovnog zakona о upravljanju drzavnim privrednim poduzeCima i visim privrednim udruzenjima od strane gradana Тito је u svom govoru u Narodnoj skupstini obznanio da је donesena odluka о imedijatnom odumiranju drzave. Rukovodstvo КРЈ odlucilo је (prvi, ali ne i posljednji put) da »Se distancira od aparata vlasti i ојаса kao politicka partija svoje klase«.zsz Na koji su se naCin te globalne drustvene transformacije odrazavale u zivotu i funkcioniranju organizacije zena? Od samog su pocetka 1950. godine ucestali sastanci saveznog i repuЬlickog rukovodstva AFZ-a. N а njima se u skladu s novim, ali jos ne posve preciziranim obzorima, smjenjuje isticanje uspjeha u radu sa samokritickim tonovima. Reprezenta-
Tradicionalne »zenske sfere«, okosnice »zenskog« subjektiviteta (ljepota, sreca, dom) doЬivaju tako socijalisticko-drzavni legitimitet, za razliku od sovjetskog sivila koje se posve nehotice rimuje sa sivilom kamena na Golom otoku. Preostaje mi jos da pokusam odgovoriti na pitanje kako (i da li) ovaj model organizacijskog ustrojstva AFZ-a unapreduje proces emancipacije zena. Promjene koje su do 1949. godine uslijedile u zivotima »zenskih masa« iz najnizih slojeva drustva, kojima su svojim samoprijegornim radom posredstvom AFZ-a i same pridonijele, u svakom su slucaju znaCile kvalitativni pomak. Osnivanje djecjih vrtica, jaslica i zabavista, opismenjavanje, podizanje minimuma zdravstvene, prosvjetne i domacinske kulture, ulazak u placenu radnu snagu, i sl., mnogima је od njih, u skladu s tadasnjim mogucnostima i standardima, podiglo skromnu kvalitetu zivota. No sve su te promjene Ьile u uzrocno posljedicnoj svezi s procesom modernizacije koji su u nerazvijenim agrarnim zemljama pokrenuli komunisti dosavsi na vlast. Тај se proces modernizacije nije mogao odvijati
sto ciniti sa suhom granom? Dualisticki model prelazne faze (1950-1953)
136
KONJI, ZENE, RATOVI
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
tivni i kriticko-informativni diskurs pretpaju se i ispreplicu u sve vrtoglavijem ritmu.283 Istice se kako је AFZ izrasla u »stvarna politicka i organizaciona rukovodstva sirokih masa zena«, koja su osposoЬljena »da u svakom momentu angazuju i usmere rad zena na najaktuelnije proЬleme«.284 Formirani su oЬlasni odbori AFZ-a i njihovi sekretarijati ne kao »neki administrativni aparat, vec (... ) operativna rukovodstva«, sto је Ьiо jedan od zadataka koje је postavio jos 111. kongres AFZ-a. Osnovane su i nove komisije - za ukljucenje zena u privredu i za rad sa zenama na selu pri СО, GO-ima i oЬlasnim odborima.285 Као dodatna potkrepa tvrdnji О »UCvfSCenju organizacije« navodi Se ucesce zena U izborima za narodne odbore koji su odrzani koncem 1949. godine- njihov primjeran »izlazak na izbore« u kojima su Ьirale »najbolje i u izgradnji socijalizma oprobane trudbenike, medu kojima su Ьile kandidovane i Ьirane zene u mnogo vecem broju nego na proslim izborima«.286 Pogledajmo koliko ih је Ьilo medu »najboljima«: ORGANI NARODNE VLASTI
Broj izabranih zena iz NRH
Savezna skupstina
5
Sabor NRH
9
Kotarski narodni odbori
Mjesni narodni odbori
1945. godine
341
1947. godine
470
1950. godine
360
1945. godine
1145
1947. godine
2630
1949. godine
2630
1950. godine
4588
lzvor: Referat Soke Krajacic, Sastanak 1.0. GO AFZ Hrvatske, 2. 2. 1950.
»Pravilno reagovanje« na napade IВ-а takoder је dokaz hvalevrijedne politicke lojalnosti zena. Ona se iskazala i premasivanjem planskih obaveza za 1949. (do Dana RepuЬlike plan industrijske proizvodnje u Hrvatskoj premasen је sa 111% )287, povecanjem »garantirane opskrbe«288, porastom broja zena ukljucenih u industrijsku proizvodnju289 i u seljacke radne zadruge.290 S osoЬitim se ponosom istice djelatnost organizacije pri pomoCi narodnim vlastima u zbrinjavanju djece291 i provodenju u zivot onih uredaba Savezne vlade koje >юmogucuju jos aktivnije ucesce zena u socijalistickoj izgradnji zemlje«, cinjenica da је svaka treca zena (od broja glasaca) ucestvovala u radnim akcijama NF-a, kao i rezultati postignuti na opismenjavanju zena.
137
Samokritike, pak, ukazuju na to da su planovi za 1949. godinu »Ьili nerealni, tj. odstupali su od glavnih zadataka Partije, zato jer nije Ьilo koordinacije sa planovima part. organizacija, nego su se planovi sveli samo na specificne zadatke organizacije AFZ-a«.292 Zbog toga predsjednica GO-a smatra da se kod sastavljanja planova za 1950. godinu treba »tjesnje povezati sa partijskom organizacijom« (odnosno s kotarskim, gradskim i oЬlasnim komitetima Partije ). Koji su, dakle, partijski prioriteti u okvirima kojih AFZ mora planirati svoj rad? То је u prvom redu socijalisticki preobrazaj sela (AFZ се organizirati seminare u SRZ za zene, pomagati kod otvaranja djecjih ustanova i servisa, formirati Citalacke grupe, i sl.), pomoc narodnoj vlasti u provodenju privrednih zadataka (osposoЬljavati odbornice, poticati ucesce zena u narodnoj inspekciji), kulturno-prosvjetni rad medu zenama, pomoc narodnoj vlasti u zdravstvenom prosvjeCivanju (u tu се svrhu AFZ formirati aktive ), ukljuCivanje stalne zenske radne snage u privredu i »borba za vecu produktivnost rada«. Као poseban zadatak koji је organizaciji zena postavio Plenum СК КРЈ javlja se pitanje odgoja predskolskog djeteta. Istaknuta meta samokritika је i »formalizam« u radu AFZ-a, prevelik broj sastanaka i previse kruta »evidencija«, »dupliranje« tj. »nekoordinirano« preklapanje rada s NF-om, te direktivni nacin rukovodenja (okruznicama »Od gore do dole«)293, а osoЬito su ostre Ьile zamjerke »profesionalizmu« - placenim funkcionerkama kao glavnom osloncu organizacije. »( ... ) Na taj nacin cesto pretvaramo nasu organizaciju u suhu granu па nasem zivom drustvenom telu koje se bori sa tako ozЬiljnim proЬlemima zivota«, lamentira Vida Tomsic na jednoj od sjednica Izvrsnog odbora СО AFZ-a.294 Sve ove kritike pogadale su hiperinstitucionalizaciju, rigidnost organizacije i, pored svih dosada provedenih mjera integracije u drzavni aparat, okrenutost ka vlastitim prioritetima (»svodenje na specificne zadatke«). Diskusija о planovima rada za 1950. godinu nije, dakako, ostavila nedoumice о izvoru direktiva. Osnovni orijentir vise nije samo generalna partijska linija, vec su to i respektivne instance КР cije се smjernice morati uvazavati odbori AFZ-a na istoj hijerarhijskoj razini. Rijecju, »glavne zadatke postavlja Partija, specificne zadatke nasa organizacija i uslovi terena«. One tajnice i predsjednice odbora okupljene na prvom godisnjeni sastanku koje nisu planove svojih organizacija »prodiskutirale« s partijskim komitetima, obavezale su se da се te »manjkavosti« obavezno ispraviti.295 Reorganizacija postaje kljucna rijec u diskusijama о radu organizacije zena tijekom proljeca 1950. godine. U ozracju sveprisutne nove frazeologije о »razvijanju demokraticnosti i ucenju naroda na svakom mjestu
138
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
KONJI, ZENE, RATOVI
samoиpravljanjи sa svojom sиdblnom i sиdblnom svoje domovine« dolazi do kopernikanskog obrata и samodefiniciji organizacije i poimanjи tek donesenih zakljиcaka.296 u skladи s ostrim kritikama direktivnih metoda rиkovodenja иkidajи se istom formirani oЬlasni odbori, а specificni zadaci organizacije, netom izbaceni kroz prozor, иlaze kroz vrata. Upиte za reorganizacijи namijenjene terenи naglasavajи potrebи potpиne dobrovoljnosti и radи AFZ-a, sirinи organizacije i raznolikost и radи koji Ьi imali osigurati ostvarenje »licnog interesa«- sto treba znaCiti da svaka zena иkljиcena и organizacijи иcestvuje и rjesavanjи za nји najbltnijih pitanja. Osnovna metoda rada trebala Ьi Ьiti savjetovanja sa strиcnjacima i Citavim aktivima AFZ-a, dok се vodenje evidencije Ьiti maksimalno pojednostavljeno.297 Teziste rada иЬиdисе treba Ьiti na neposredovanom i neposrednom aktivizmи osnovnih odbora. Najradikalnija od mjera reorganizacije Ьila је deprofesionalizacija organizacije zena. Placene се funkcionerke doblti otkaz, *
14 15 1б
17
18
19
BILJESKE 1
2 З
4 5 б 7
8 9 10 11 12 1З
Usp. Jovanka Kecman, Zene Jиgoslavije и radnickom pokretu i zenskim organizacijama 1914-1941, Narodna knjiga/ISI, Beograd, 1978; Lydia Sklevicky, >>Karakteristike organiziranog djelovanja zena и Jиgoslaviji и razdoЬljи do drugog svjetskog rata<<, Polja, Novi Sad, ЗО8 i ЗО9, 1984, str. 415-417, 454-45б; Lydia Sklevicky, >>Organizirana djelatnost zena Hrvatske za vrijeme Narodnooslobodilacke borbe 1941-1945<<, Povijesni prilozi, Zagreb, 1984, З(1), str. 85-127. Prva zenska organizacija и Hrvatskoj (i jиznoslavenskim zemljama) Ьiо је >>Gospojinski odbor za odrzavanje pjestovalista<< osnovan 1855. godine. John А Pockock, >>Тhе Origins of the Study of the Past<<; nav. pr. Gisela Bock, >>History, Women's History, Gender History<<, ЕИ1 Florence Working Paper No. 87/291, 8. Usp. npr. Dиsan Bilandzic, Historija Socijalisticke Federativne Repиhlike Jиgoslavije, Ш. dopиnjeno izdanje, Skolska knjiga, Zagreb, 1985. G. Bock, nav. dj., str. 19. Vidi poglavlje: >>Konji, zene, ratovi: proЬ!em иtemeljenja historije zena и Jиgoslaviji<<. А Heritage of Her Own. Toward а New Social History of American Women, иr. Nancy F. Cott i Elizabath Н. Pleck, Simon and Schиster, New York, 1979, str. 9-20. О temeljima, preokиpaci jama i metodoloskim inovacijama »nove historije<< иsр. primjerice Miroslav Bertosa, >>Povijest i etnologija и 'novoj historiji'<<, Nase teme, З2, 1988, б, str. 1572-1582. G. Bock, nav. dj., str. 4. G. Bock, nav. dj., str. 10. Michelle Zimbalist Rosaldo, >>Тhе Use and АЬиsе of Anthropology<<, Signs, 1980, 5, str. 409. Joan W. Scott, >>Gender: А Useful Category of Historical Analysis<<,American Historical Review, 91, 198б, 5, str. 1054. Ј. W. Scott, nav. dj., str. 10б7-10б9. N а samim је pocecima razlicite pristиpe povijesti zena karakteriziralo preispitivanje i istrazivanje onih proЬlema и proslosti koje sи doticne varijante feministicke >>politicke filozofije<< stavljale и fokиs svojih sиvremenih interesa. Tako sи na pr. liЬeralna, marksisticka i radikalna struja feminizma sedamdesetih godina и SAD svaka na svoj nacin obogatile vlastitim tematskim preokupacijama istrazivanje povijesti zena. LiЬeralna је strиja poklonila najvecи pa:Znjи istrazivanjima povijesne evolиcije ideologije i prakse >>kиcevnosti<< (domesticity), odnosno privatne sfere; marksisticka se struja orijentirala na paralelnи analizи odnosa medи spolovima s analizom kla-
20
21 22 2З
24 25 2б
27 28 29 ЗО
31 З2 ЗЗ З4
139
snih .?dnosa, i na p~o?lem zena kao najamne radne snage; radikalna struja је polazeci od pojma ?atrчar~ata ~а~ kljиcne e~splanatorne kategorije nastojala dokиmentirati >>иniverzalnи<< potlac~nost zena Ј ПЈЈhоvи >>socJo-ekonomskи<< ovisnost о mиskarcima. N. F. Cott i Е. Н. Pleck, nav. dj., str. 14-1б. Ј. W. Scott, nav. dj., str. 1057-10бб, navodi tri dominantna pristиpa karakteristic~~ za teoretiziranje. r~~a. u am.e~ickim drus~enim znanostima osamdesetih godina: 1) teorije patпprh~ta; 2) marksJS~Jcki femJшzam; З) pSihoanaliticke teorije koje prozimajи dvije skole: francиskJ poststruktиra!Jzam i angloamericke teorije objektne relacije (object-relations). G. Bock, nav. dj., str. 11. G. Bock, nav. dj., str. 2З. Ј. Kecman, nav. dj., str. 1. Usporediv је slиcaj fe~inisticka kritika sociologije (иsр. Zarana Papic, Sociologija i feminizam, Be~grad, 198?,) koJa ~-azotkriva Cinjenicи da је sitиiranje nejednakosti spolova и >>podrucje tJsш~«, Jzvan t.~or9skog ~Jskursa zapravo >>socioloska verifikacija dominacije jednog spola nad drиgJШ<<. StиdJJa Z. РарЈс vrlo elaborirano razmatra dijalektiku izmedи jednog od sиvremenih d~~tvenih. po~~ta (femi~i~ma) i d~u~~enih znanosti i istice teorijske implikacije feministicke kпtJ~e ~ocюlog.JJe, ~е anallZlra heипstJcke konzekvence - novi senziЬilitet - koji se javlja kao poslJedJca >>socюloske роЬиnе manjina<<. Usp. Rada Ivekovic, >>Studije о zeni i zenski pokret<<, Marksizam и svetи, Beograd, 8, 1980, З2, str. 14-1б; za nove evalиacije Francиske revolиcije sa >>stanovista zena<< иsр. Die Nеие Gesellschaft- Frankfurter Hefte, 7, 1989, Зб, donosi tematski Ьlok >>Thema: 1789- Sind Fraиen Menschen?<< Usp. Vi_sion and Method in Historical Sociology, иr. Theda Skocpol, Cambridge University Press, Can.JЬпdge~ndon, 1984, str. !б. О dvjestotoj oЬ!jetnici Francиske revolucije cini mi se opravdaшm govorJtJ о procesи oslobodenja zena najavljenom Deklaracijom о pravima zene i gradanke (1791) kao о e?o?alnom p~oces~ и Tillyjevom smislu. Njezinoj autorici, >>'Вezobraznoj Olympe de Goиges, koJa Је na?ustJ!a Ьпgи domaCinstva da Ьi se иmijesala u RepиЬlikи', kako је pisao Ch~~me.tte, ,od~eza~a Ј~ ~lav: 13: b~~airea zbog motiva koje је javno mnijenje smatralo posve JegJ.tlШШ~: нче\а J.e.?JtJ ?rzavшk, JJZg\eda da је zakon kaznio OVU konspiratorku StO је zaboravJ!a vrlшe koJe рпl!се nJenom spolи'<<. Nav. pr. R. Ivekovic, nav. dj., str. 15. ~vako cu pre:voditi termin >>historical sociology<< prema opisnoj definiciji Тhede Skocpol (nav. dj., ~tr. 1), koJ~ s~atra da historijski orijentirane socioloske studije imajи neke ili sve od naved~?Ih ~arakteпst1ka: 1) postavljajи pitanja о drustvenim strukturama ili procesima koje razumчevaJи kao ko.n~et?o sit.u.irane ~ vr~menu i prostoru; 2) zahvacaju procese tijekom njihovog ~reme~skog ~~aJanJa ~. oz~J!Jno ~zJmaJU .u obZJf v;e.menske se~ence ~ objasnjavanju njihovih Jsh?da, .з) vесша po.vчesшh anal!za иsmJerava paznJи na medшgre smJslene akcije (meaningful ac~on). Ј st~kt~raln~h ko~teksta kako Ьi shvatile nenamjeravane i namjeravane rezиltate u ljиd s~m ZJvot.н~~a .Ј drustvenп~ pre.obrazbama; ~) osvjetljavajи partikиlarne i varijaЬilne karakteristJke specJficш~ vrsta. drustveшh st~ktura Ј obrazaca promjene. >>Pored vremenskih procesa i konteksta, drustvene Ј kиltиrne razl!ke od Ьitnog sи interesa za povijesno orijentirane sociologe.<< Usp. Т. Skocpol, nav. dj., str. 4. Dunja Rihtman-Aиgustin, Etnologija nase svakodnevice, Skolska knjiga, Zagreb, 1988, str. 15. Vjeran Katunaric, Dioba drustva, SDH, Zagreb, 1988, str. 49. Social Stru_cture and Network Analysis, ur. Peter V. Marsden & Nan Lin, Sage Pиblications, Beverly Нllls/London/New Delhi, 1982, str. 11. V. Katиnaric, nav. dj., str. 50. Т. Skocpol, nav. dj., str. З85. Т. Skocpol, nav. dj., str. З85. Т. Skocpol, nav. dj., str. 5. Walter Benjamin, >>Povijesno-filozofijske teze<<, Uz kritikи sile, Razlog, Zagreb, 1971, str. 27. Nav. pr. James Clifford, >>Introduction: Partial Truths<<, Writing Cиltиre. The Poetics and Politics of Ethnography, иr. James Clifford, George Е. Marcиs, University of California Press, Berkeley, Los Angeles, London, 198б, str. 1. Usp. D. Rihtman-Augustin, nav. dj., str. 9-39. Т. Skocpol, nav. dj., str. Зб1. Т. Skocpol, nav. dj., str. 17. G. Bock, nav. dj., str. 25.
1!5;,
140
KONJI, ZENE, RATOVI
35 D. Rihtman-Augustin, nav. dj., str. б. 36 D. Rihtman-Augustin, nav. dj., str. 15. 37 Т. Skocpol, nav. dj., str. 362. U tekstu »Novi programi rada i strategije povijesno orijentirane sociologije<< Theda Skocpol podastire tabelu kojom prikazuje istraiivacke strategije na temelju upotreЬijenih teorija, koncepata i usporedbl, te ih podvodi pod tri dominantna tip.~: 1) primje~a generalnog modela na objasnjenje povijesnih instanci; 2) upotreba koncepata kOJima se razviJa smislena historiografska interpretacija; З) analiza kauzalnih pravilnosti u povijesti. (Tabela 11. 1, nav. dj., str. 363). 38 Ј. W. Scott, »Women's Claims to Equal Rights<< (summary), Salzburg Seminar- Session 271, Gender and the Humanities, Salzburg, August, 1988, sapirografirano. 39 >> ( ... ) diskurs, bez obzira da li је verbalni ili vizualni, fiktivni ili povijesni ili spekulativni, nije nikada neposredovan, lisen interpretacije, nikada nevin. То vrijedi podjednako za nas vlastiti diskurs, kao i za one koje nastojimo analizirati ili podvrgnuti kritici«. The Female Body in Western Culture, ur. Susan R. Suleiman, Cambridge, 1986, str. 2. 40 Mihail Bahtin, Estetika slovesnogo tvorcestva, Nauka, Moskva, 1979, str. 254. 41 Mihail Bahtin, Marksizam i filozofija jezika, Nolit, Beograd, 1980, str. 14-17. 42 Usp. sveиcilisni иdzbenik Mirjane Gross, Нistorijska znanost, Sveuciliste u Zagrebu, Institut za hrvatsku povijest, Zagreb, 1976, str. 242. 43 Usp. veoma primjenjivu raspravu о etnografskim tekstovima, Ј. Clifford, nav. dj., str. 7. 44 Ј. Clifford, nav. dj., str. 14-15. 45 Nav. pr. Women in Revolutionary Paris 1789-1795. Selected Documents Translated with Notes and Commentary Ьу Darline Gay Levy, Harriet Branson Applewhite, Mary Durham Johnson, University of Illinois Press, Urbana, Chicago, London, 1979, 92. (podv. L. S.). 46 Usp. Ute Gerhard, >>Die Frauenrechtserkliirung der Olympe de Gouges<<, Die Neue Gesellschaft. Frankfurter Hefte, 36, 1989, 7, str. 605. 47 U. Gerhard, nav. dj., str. 605. 48 Joan W. Scott, >>Women's Claim to Equal RightS<<, nav. dj., str. 1. 49 Ј. W. Scott, nav. dj., str. 2. 50 Ona је datirana 27. 8. 1789, dakle dvije godine prije njezine >>zenske<< nadopune. Usp. Brian Тierney, Joan Scott, Western Societies. А Documentary History, Volume П, Alfred А. Кnopf, New York, 1982, str. 204-206. 51 Usp. Ray Strachey, Тhе Cause. А Short History of the Women's Movement in Great Britain, Virago, London, 1978. 52 Usp. Sara Evans, Personal Politics, The Roots of Women 's LiЬeration in the Civil Rights Movement & the New Left, Vintage Books, New York, 1980, str. 19-25. 53 Usp. Zarana Papic, nav. dj., 94-97; Andrea Feldman, >>Eine alternative Frauengrиppe in Zagreb. Zwischen Aktivismus und Fraиenforschung<<, Die ungeschriebene Geschichte. Dokumentation des 5. Historikerinnentreffens in Wien, 16. Ьis 19. April 1984, Wiener Frauenverlag, Wien, str. 113-123. 54 Nav. dj. Sare Evans, aktivne sиdionice u americkom pokretu za gradanska prava 1960-ih i feministickog pokreta 1970/80-ih godina (inace profesionalne povjesnicarke)na izuzetno detaljan i zoran nacin prikazuje proces stvaranja takvih zenskih grupa. 55 Та је odredba veoma diplomatski formulirana - istice da na izbornim listama SPD-a za gradove/pokrajine niti jedan spol ne moze Ьiti zastupljen u postotku manjem od 40, niti vecem od 50. 56 Blazи varijantu predstavljaju, i u nasem zenskom pokretu izmedu dva svjetska rata zastupljene, brojne konzervativne (od vjerskih zajednica i konzervativnih politickih stranaka inspirirane) zenske organizacije koje SU okup\ja\e zene sentimenta\izirajuCi njihovu >>Specificnu prirodu« ј velicajuCi njihov >>prirodni poziv<< majke, supruge i domaCice u oporbl spram zahtjeva za (politickom) ravnopravnoscи zena koja је smatrana >>nezenstvenorn<< i u svakom pogledu necudorednom. 57 Usp. Claudia Koonz, Mothers in the Fatherland. Women, the Family and Nazi Politics, Methuen, London, 1987. Aиtorica ove, do sada najiscrpnije i najlucidnije monografije о zenama u nacistickoj Njemackoj, svoje је zakljиcke о strahu od emancipacije temeljila, pored ostalih izvora i na brojnim autoЬiografskim iskazima tzv. >юЬicnih zena<<. То djelo, ujedno, predstavlja medas u povijesti zena, buduCi da је С. Koonz ucinila najradikalniji zaokret od >>ideologije zene-zrtve<< i pokazala siroku lepezu motiva koji su omogиcili da se u odredenoj povijesnoj situaciji zene
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
58
59 60
61
62
63
64
65
66 67
68
69
141
nadu u ulozi tlaCiteljice i krvnika. ,,zene su ucinile vise stete nego koristi«, pisala је u svojoj Deklaraciji i Olympe de Gouges, svjesna da bez njihovog saucesnistva niti njihovo poroЬijavanje ne Ьi Ьilo mogиce. То је, dakako, nije prijecilo da zahtjeva jednakost, budиCi da Ьi iskljиcenjem zena >>revolucija Ьila izguЬijena<<. Usp. Women in Revolutionary Paris 1789-1795, nav. dj. str. 93. >>Nisam prijatelj zenskog prava glasa. Ako ipak moramo nastaviti s tom lakrdijom, moramo iz nje izvuCi sve prednosti koje mozemo .... Zene се иvijek glasati za red i poredak i uniformu, u to mozete Ьiti sigurni.<< Also sprach Hitler. Nav. pr., С. Koonz, nav. dj., 54. Usp. Lydia Sklevicky, >>Karakteristike organiziranog djelovanja zena u Jиgoslaviji u razdoЬijи do drugog svjetskog rata<<, nav. dj. Za podrobniji komparativni opis filantropskog feminizma u zapadnoevropskim zemljama usp. Barbara Corrado Роре, >>Angels in the Devil's Workshop: Leisиred and CharitaЬie Women in Nineteenth-Century England and France<<, Becoming V!SiЬle. Women in European History, иr. Renate Bridenthal, Claиdia Koonz, Houghton Mifflin Company, Boston, 1977, str. 296-324. Ilustrativan је primjer zahtjev koji је Zorka Jankovic-Velikovecka u ime zena iznijela pred Narodnim vijecem u Zagrebи 16. 11. 1918. kojim traii da i zene bиdu clanovi zakonodavnih tijela, te da imajи aktivno i pasivno pravo glasa i protestira sto zene nisи pozvane >>Па rad oko izgradnje nove slobodne drzave Srba, Hrvata i Slovenaca<<. Usp. Arhivski vjesnik, 1 tom, 1959/60, dokument 105, 128-129. Od ovog su se saveza и dva navrata odvojila drиstva s izrazitom vjerskom i karitativnom orijentacijom, nalazeCi neprihvatljivima njegove progresivne - feministicke, socijalne i politicke zahtjeve. Та sи se drustva 1926. udruzila и Narodnи zensku zajednicи. No i unatoc tome, 1930. Jugoslovenski zenski savez objedinjиje 450 drustava. Usp. Ј. Kecman, nav. dj., str. 163-178. Тај naziv prihvacen је 1926, а ishodiste orgnizacije је Drustvo za prosvjeCivanje zene i zastitи njenih prava osnovano 1919. и Beogradи i Sarajevu, koje na skиpstini feministickih drustava и LjuЬijani 1923. promijenilo ime u AJijansa feministickih drustava. Usp. Ј. Kecman, nav. dj., str. 178-193. Podrиznica је raspиstena 1937. zbog sиkoba sa seniorkama, koje su inace Ьile veoma zadovoljne radom svog >>podmlatka<<, no razumljivo da politizaciju nakon odredenog stupnja radikalizacije nisи mogle vise tolerirati. Povjesnicari su do sada nanosili velikи nepravdи feministkinjama kada su, осјеnјијиСi njihove aktivnosti, bez distance prenosili ideoloske argumente >>mladih snaga« ili partijskih ideologa. Ocjenu о >>reakcionarnosti« i1i cak kolaboraciji s rezimom (i njegovom policijom) opovrgava cinjenica da niti jedna juniorka (clanica SКОЈ-а/КРЈ) nije Ьila prijavljena policiji, mada su seniorke Ьile itekako svjesne njihovih politickih simpatija i pripadnosti. Za kritiku izvora, usp. L. Sklevicky, >>Karakteristike organiziranog djelovanja zena«, nav. dj. str. 454-456. Zanimljive indicije о tome mogиce је naci u izlaganjи >>0 zenskom pitanjи« Vide Tomsic na Petoj zemaljskoj konferenciji КРЈ, odrzanoj и Zagrebu 1940. Tim је referatom V. Tomsic dozivotno promovirana u eksperticu za tи proЬiematiku. Usp. AIHRPH, ZB-KOM-4/75-75a, 1940, Х, str. 19-23. Proleterski zenski pokret је, dakako, samo terminus technicus koji nalazimo u nasoj historiografskoj literaturi. Casopise Zena danas (Beograd, 1936-1940) i Zenski svijet (Zagreb, 1939-1941) pokrenule su i izdavale jиniorke. ОЬа mogu posluziti kao primjer za ono vrijeme veoma modernog pristupa zenskom pitanju (veCina tekstova niti danas ne zvuci anakrono) i nizu drustvenih proЬiema iz zenske vizure. Brojne su samo/kritike komunista zbog zanemarivanja rada sa >>zenskim masama«. Navest cu samo primjer Zemaljskog savjetovanja КРЈ u selu Tacen 1939. kada је generalni sekretar КРЈ Josip Broz Tito izjavio: >>Ako је veCina drugova do sada potcjenjivala vaznost uvlacenja zena u K(omиnistickи) p(artiju), sada morajи postati svjesni cinjenice da је danas stvaranje zenskih partijskih kadrova nas najvazniji organizacioni zadatak.« Nav. pr. Josip Broz Тito, Zena и revoluciji, Svjetlost, Sarajevo (et al.), Sarajevo, 1978, str. 34. Indikativni sи slijedeCi podaci о postocima ucesca zena и Clanstvu КР: 1925. - О, 8%; 1926. - 1, 6%; 1935. - 1%; 1940. - 6%. Usp. Ј. Kecman, nav. dj., str. 207 i V. Tomsic, nav. dj. Broj zena и КРЈ 1940. godine, prema ocjeni iz referata V. Tomsic na Petoj zemaljskoj konferenciji КРЈ, Ьiо је slijedeCi: od ukupnog Clanstva zene sи u Sloveniji predstavljale 10%, u Crnoj Gori 6%, u Srblji 10%, и Hrvatskoj 4%, и Makedoniji 10%, и Vojvodini 5%, а и citavoj КРЈ 6%. Usp. V. Tomsic, nav. dj., Bez pretenzija na neku sustavnijи analizu, ovi podaci ipak ukazиjи
---
142
70 71 72 73 74 75 7б
77 78
79 80 81 82 83 84 85 8б
87
88 89
90 91
92
1
1
93
KONJI, ZENE, RATOVI
na relevanciju daljnjeg istrazivanja meduzavisnosti odnosa stupnja drustveno-ekonomskog razvoja i zastupljenosti zena u revolucionarnoj partiji. Dr. Milica Bogdanovic, Izlaganje na Osnivackoj skupstini drustva Zenski pokret, Zagreb, 23. 5. 1925, AIHRPH, IV/3537, 1925. Usp. Anka Berus, >>Za uevrscenje organizacije<<, Zena и borЬi, 1, 1943, str. б. Werner Thбnnessen, The Emancipation of Women. The Rise and Decline of the Women's Movement in German Social Democracy 1863-1933, Pluto Press, London, 1973. W. Thбnnessen, nav. dj., str. 7. W. Thбnnessen, nav. dj., str. 7-8. W. Thбnnessen, nav. dj., str. 8-9. W. Thбnnessen, nav. dj., str. 9. W. Thбnnessen, nav. dj., str. 9. Vlasta Jalusic, ,,у politiki potrebujemo podporo zensk ... (Subjektivacija zensk v proletarsko razredno zavest ali kako је nastala podoba proletarke) (1890-1914)«, Razprave. ProЫemi, 279280, XXV, 1987, 7-8, str. 31-49. Usp. iscrpnu egzegezu V. Jalusic, nav. dj., str. 31. Vidi: Jalusic, nav. dj., str. 32. Usp. V. Jalusic, nav. dj., str. 35. Nav. pr. V. Jalusic, nav. dj., str. 37. Vidi: Jalusic, nav. dj., str. 41. Usp. primjere V. Jalusic, nav. dj., str. 38-42. Usp. prikaz >>Geblirstriekdebatte >>, V. Jalusic, nav. dj., str. 44-45. Vidi: Jalusic, nav. dj., str. 4б. Usp. relativno suvremeni primjer istrazivanja polozaja zene u Hrvatskoj s pocetka 1970-ih godina. Na pitanje >>Smatrate li da zena treba imati placeni posao?« neopozivo potvrdan odgovor (>>Da«) dalo је tek 32% zaposlenih i 21,б% nezaposlenih zena. Indikativno је da kod tih odgovora nije potvrdeno postojanje korelacija niti sa stupnjem obrazovanja, velicinom obltelji niti porijeklom. Jedina pozitivna korelacija utvrdena је s prosjecnim dohotkom ро clanu obltelji. Usp. М. Mihovilovic, Ј. Кlauzer, N. Ostojic, Polozaj zene и porodici i drustvи и Hrvatskoj, IDIS, Zagreb, 1971. Vidi: Jalusic, nav. dj., str. 4б. Svoju studiju Vlasta Jalusic zakljucuje hipotezom (koju ocjenjuje kao >>mozda drsku«) da је >>Zenska agitacija« u Njemackoj socijaldemokratskoj partiji predstavljala uvertiru u masovnu propagandu dvadesetog stoljeca. Tu tezu potkrepljuje iskazom nacionalsocijalistickog govornika: »ln der Politik braиcht man die Unterstйtzиng der Fraиen, die Miinner folgen einem von allein.« V. Jalusic, nav. dj., str. 48. Nav. pr. Ј. Kecman, nav. dj., str. 78. >>Zene socijalisti (komunisti) usvajaju maksimalni i minimalni program partije komunista Jugoslavije i smatraju sebe kao deo partijske celine. U isto doba one iskljucuju svaku zasebnu organizaciju zena, а sebe smatraju tehnickim - izvrsnim odborom u agitaciji i organizaciji zena«. (iz Statuta zena socijalista-komunista) nav. pr. Ј. Kecman, nav. dj., str. 78. Polovicom 1930-ih godina СК КРЈ kritizira >>komuniste« zbog nerazumijevanja potrebe rada sa zenama i >>postojanja najnakaznijih shvatanja« kao npr. >>da zene nisu za revolucionarnu borbu, da је besplodan rad medu njima, da nisu konspirativne, itd. Takvim shvatanjima cesto su neki nasi odgovorniji drugovi nastojali da opravdaju svoj nerad medu radnicima, а nekoji od njih Ьili su cak i misljenja da se zene ne smiju uvlaciti u nasu partiju i omladinu iz gore navdenih, naravno, potpuno netacnih razloga.« Nav. pr. Ј. Kecman, nav. dj., 207. U izlaganju па Petoj zamaljskoj koпferenciji КРЈ о >>licпom zivotu clanova Partije«, Josip Broz Тito је osudio postojaпje >>пedrugarskog poпasanja prema drugarici«, jer ima i takvih drugova koji drugarice >>i tuku«. Takoder је izvrgao kritici i опе drugove koji >>vole da se zепе ili пеkе drugarice poпasaju kao malogradaпke ... «. Usp. Izvori za istorijи SIO: Peta zemaljska konferencija КРЈ (/9-23. oktobar 1940), ur. Р. Damjanovic, М. Bosic, D. Lazarevic, Izdavacki centar Komunist, Beograd, 1980, str. 39. Upravo termiп >>dvojna potCinjenost« koristi clan ск КРЈ Sreten Zujovic u svom izvjestaju Ceпtralnom komitetu od augusta 193б. Nav. pr. Ј. Kecman, nav. dj., str. 210.
-~~
~-~-----------
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
143
94 AFZ је osnovaпa па Prvoj zemaljskoj koпfereпciji AFZ Jugoslavije odrzanoj u Bosanskom Petrov_cu б.-8. 12...1942. No stvarno је fuпkcionirala kao dio narodпooslobodilackog pokreta vec godшu dапа priJe formalnog utemeljenja, buduci da Okruznica br. 4 СК КРН od б. 12. 1941. precizira пјеziпе ciljeve i organizacioпi oЬiik. 95 Z:a podrobпij~ ~пalizu _rromjen~ orgaпizacijskog ustrojstva i njegovih implikacija, usp. L. Sklevicky, >>Orgaшz1raпa dJelatпost zепа Hrvatske za vrijeme NOB-e 1941-1945«, nav. dj., str. 98115. 9б Usp. >>Upute za rad А F. Zепа«, AIHRPH, AFZ, 2/71, sijecaпj 1944. 97 Usp. L. Sklevicky, >>Organizirana djelatпost zena Hrvatske za vrijeme NOB-e 1941-1945«, nav. dj., str. 102. 98 Veoma su ilustrativпa zapazanja о efektima reorgaпizacije koja Marica Zastavпikovic iznosi u pism~ ~>S tere_na« od :4:_4. 1944.• upuceпo~ Glavnom odboru AFZ Hrvatske. Primijetilaje kako >>musk1_ na ~v1m P?lozaJ~ma_strasпo se~ta~e u pogledu па zепе, tako da imas vrlo malo zena ро N>Antifasisticka froпta zena - kulturnom mijenom do zene 'пovog tipa' «. 100 Usp. Lydia Sklevicky, Zene i moc. Povijesna geneza jednog interesa, neobjavljena magistarska radnja, Filozofski fakultet, Zagreb, 1984, str. 105-115. 101 Usp. Zene Hrvatske и narodnooslobodilackoj borЬi, I, Glavпi odbor Saveza zeпskih drustava, Zagreb, 1955, dokument 183, 289. 102 Апkа Berus, >>Bratstvo i jedinstvo, поvа narodna vlast = temelj sretпe buducnosti пasih пaro da«, poyticki referat па prvom kongresu AFZ Hrvatske, Zagreb, 21-23.7. 1945. Usp. AIHRPH КZDAZH, 1945. ' 103
~~па je.?ila lise~a ~st~vпi~ pra:a C?ir_a~ko pravo na izborne fuпkcije i јаvпо istupanje u poli-
t1~kom Z1~0tu); Ь1\~ Је. 1zraz1t? d1Skr1ШШ1raпa U sferama drustveпo-ekoпomskog zivota koje SU Ь11е regul1rane _(пeJ~dш~tveшm) gr~danskim zakoпikom, kao sto је прr. Ьilo podrucje imoviп skog (stvarnog 1 oЬI1gacюnog), nas!Jednog i porodicnog prava; socijalпo i radпo zakoпodavstvo takoder је postojalo tek u rudimeпtarnom obliku i obuhvacalo veoma mali broj zena. Usp. Ј. Kecman, >>Pravпi polozaj zепе«, nav. dj., str. бО.
104 Upitan sto m~sli о zenskom pravu glasa, odgovor potpredsjedпika vlade dr. Vlatka Maceka sura~пica_m_~ Zene dana~ u intervj_uu_ 1938. (objavljen је u Zeni и borЬi tek 1944.) niti ne zvuci os~b1to с1~1~по: .":Тkо Ь1 se_ n~ ~ПmJer brinuo za moju kucu i djecu, kada Ьi se moja gospoda росе!~ ba~1t1 pol~tik~m. К~са 1 d~eca to је пesto пajljepse za zenu, jer zena izvan kucnog ognjista 1zgu_b1!~, Ь1 ono sto Је reSI _kao zen~. ( ... ) Za zenu је kuca, а za muskarca politika.« Bosiljka КrаЈаС1С, >>Od оЬmапе do 1zdaje«, Zena и borЬi, 7, 1944, str. 5-б. 105 Usp. Јоап Scott, >>Women's Claims to Equal Rights«, nav. dj., str. 1. 10б >>Siobodпo izrazavaпje misli i stavova jedno је od пajdragocjeпijih prava zепа, jer ta sloboda o~igur~va priznavanje ociпstva ?јесе. Svaka gradanka moze slobodno reCi: 'Ја sam majka tvojeg dJeteta, а da пе bude barbarsk1m predrasudama prisiljeпa sakrivati istiпu. Ne treba јој oduzeti odgovornost za zloupotrebu te slobode u zakoпom odredenim slucajevima.« >>Die 'Erkliirung der Rechte der Frau uпd Biirgeriп' vоп Olympe de Gouges«, Die пеие Gesellschaft. Frankfurter Hefte, 7, 1989, str. 618. 107 Dr Ana Prokop, Polozaj zene и porodicnom pravи FNIO, AIHRPH, КZDAZH, 1948. 108 Dr ~па ~ro~o~ ~1912-1975) Ьila_ ј_е_ prva zепа n~stavпica/redovпi profesor tog fakulteta. For~1raПJU ПЈ~~1шh pogl~da 1 senz1b11Iteta za porod1cno pravo zasigurno је pridonio i njeziп ang~zma~ u priJeratn?m.zeпsk?m po~etu. Bila је aktivna Claпica juпior sekcije Udruzeпja uпi verz1tetsk1 o?razovaшh zепа, 1 fuпkcюпerka Upravпog odbora (izabraпa na Iisti omladiпske P?druz~ice Zenskog pokreta u Zagrebu koju је predlozila пjezina >>frakcija« SKOJ-a). Surad1vala Је s NOP-om, а od 1943. radi na oslobodeпom teritoriju. Usp. Mira Aliпcic, >>Zivot i rad prof. dr Ane Prokop«, Zbomik pravnog fakиlteta и Zagrebи, XXVIII, 1978, 1-2, str. 5-7. 109 А Prokop, nav. dj., str. str. 1. 110 А Prokop, nav. dj., str. str. З.
144
KONJI, ZENE, RATOVI
111 Neodredenost tog broja projzlazila је iz nejasnog pravnog polozaja starokatolicke crkve. Usp. А Prokop, nav. dj., str. 4. 112 Komeпtjrajucj ovaj paragraf, А Prokop smatra da је пjegov autor >>morao upravo sopeпhaue rovskj mrzjti zепе ј da mu пјје Ьilo dosta da jm dade tako podredeпj polozaj, пеgо је osjecao potrebu da ih ј uvrjjedj<<. А Prokop, nav. dj., str. 8. 113 Clan 24. Ustava FNRJ glasj: >>Zепе su potpuпo ravnopravne sa muskarcjma u svim podrucjjma drzavnog, prjvrednog ј drustveno-poJitjckog zjvota. Za jedпakj rad zепе jmaju pravo па jedпaku placu kao ј muskarcj ј uzjvaju posebпu zastjtu u radпom odпosu. Drzava пarocjto stjti jпterese majke ј djeteta osпjvaпjem rodilista, djecjih domova ј obdanjsta i pravom majke па рlасепј dopust prjje ј poslђe porodaja.<< 114 Usp. А Prokop, nav. dj., str. 12. 115 Usp. А Prokop, nav. dj., str. 12-14. 116 А Prokop, nav. dj., str. 14. 117 А Prokop, nav. dj., str. 47. 118 Usp. Gejl RuЬiп (Gayle Rub~n), >>Trgovjпa zeпama: beleske о 'poJitjckoj ekoпomjjj' polпostj<<, Antropologija zene. Zbornjk, Z. Рарјс, L. Sklevjcky, prjredjteJjjce, Prosveta, Beograd, 1983, 91151. 119 PolazeCi od marksjstjcke krjtjke poJitjcke ekoпomjje kapjtalizma, Ьrојпе femjпjstjcke autorjce/autorj ukazali su na ograпjcenja ekoпomskih teorjja (ј marksjstjcke paradjgme) u teorjjskom fuпdjraпju ekoпomjje reprodukcjje. Usp. Maureen Mackjпtosh, >>The Sexual Divjsjoп of Labour and the Subordjnatjon of Womeп<<, Of Marriage and the Market, К. Youпg, ur. С. Wolkowjtz, R. McCullagh, CSE Books, Lопdоп, 1981, str. 1-15. 120 О jstrajпostj suprotstavljeпih shvacaпja (zeпskog) rada kao potrebe za samorealizacjjom ј kao jzraza пuZde svjedocj ј receпtnj prjmjer kojj је morao rjesavatj Ustavnj sud SFRJ pocetkom 1980-ih godjпa. Tada је grupa sveucilisпih profesorjca sudskjm putem osporila ustavпost zakoпa koji prisiljava zene da se umirove 5 godiпa prjje muskaraca. Pod rukovodstvom socijalistickih samoupravnih sjпdikata doslo је do veoma ostre polarizacije iпtelektualki ј radпica kojima је taj zahtjev predstavljeп kao prijetпja dokidaпju пjihovog prava da za puпu mjrovjпu rade krace od muskaraca. u toj se polarizacijj па пеоЬiспо јаsап nacin ocjtovala (implicitпa) kvalifikacjja zeпskog rada kao izraza пuZde. Druga straпa пuzde predstavljeпa је kao luksuz. Ciпi se da se >>proleterski aпtifemiпizam<< (i aпtiiпtelektuaJjzam) пе predaju tako lako! 121 Da stare jdeoloske sheme istrajavaju i u drugim drustveпim uvjetima svjedoce ј параdј па пovi femiпizam kojj se u Hrvatskoj javjo koпcem 1970-ih godiпa. Tada su dezurnj, ali i samozvani ideolozj inzistiraJj па ciпjenici da su femiпjstkjпje zapravo >>dokone gospode<< - mahom jпte lektualke! Usp. jedan od mnogih tekstova koji koriste tu argumeпtaciju, прr. Slaveп Letica, >>Skica (!) za komuпisticki manifest protiv femiпizma<<, Pitanja, 1-2, 1980, str. 53-58. 122 Zahtjevj s podrucja radпog zakoпodavstva formulirani su kao: izmjeпe svih odredЬi u zakoпima i uredbama koje stavljaju zепе u пeravпopravni polozajprema muskarcu u pogledu zaposljavaпja i u radпom odпosu; osiguraпi prjstup zeпama u zvaпja za koja su kvalifjciraпe; jednaka пagrada za jednaki rad; prizпavaпje poziva zепе kao majke i domacice kao produktivпog poziva. Zahtjevi zепа u okviru radnickog pokreta stavljali su veCi пaglasak па socijalпo-protektivпe kompoпeпte, poput placeпog porodiljskog dopusta, ропоvпоg primaпja radпica i пamjesteпica па posao poslђe bolovaпja ј porodaja, protiv izbacivanja trudпica s posla. U sferi radпog prava jstjcaпi su jedпaka placa za jedпaki rad i jednakj uvjeti za musku i zeпsku radпu sпagu. Usp. L. Sklevjcky, >>Кarakteristjke orgaпizjraпog djelovaпja zепа u Jugoslaviji ... <<, nav. dj. 123 Flora Tristan (1803-1844) svoje је stavove izlozila u djelu L'Union oиvriere (1843) koje је, smatra Е. Боrпеmап, >>ро jasnoCi, viziji i prodornosti<< jediпo moguce usporediti s >>Komuпistickim manifestom<<. Nav. pr. Arbeiterbewegung иnd Feminismиs, ur. Ernest Боmеmапп, Ullsteiп MaterjaJjeп, Fraпkfurt, 1982, str. 18-19. 124 Jos od Oktobarske revolucije (а formuliraпa је i па Prvoj meduпarodпoj koпfereпciji radnih zena odrzaпoj u Moskvi 1920.), kao јеdпа od najvazпijih mjera za realizaciju revolucioпarnih preobrazЬi drustva smatra se kidaпje prvenstva primarnih veza i izlazeпje zena iz domova, te пjihovo ukljucivaпje u ekonomiju. 125 Usp. М. Mackiпtosh, nav. dj., str. 9-10. 126 Temeljna је kontroverza proizvode li kucпi poslovi neposredпo visak vrijednosti, ili su samo >>presudaп<< elemeпt projzvodnje viska vrijednosti i kapitala.
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
145
127 >>Sva .drustva poznaju spolпu podjelu rada. То zпaci da su neki zadaci alociraпi pretezпo ili iskljucjvo zeпama, drugi muskarcjma, dok neke mogu izvrsavatj ј zепе ј muskarcj. Kada se u drustvu desavaju ekoпomske promjeпe, mјјепја se prjroda rada, kao ј djstriЬucjja jzmedu muskaraca ј zепа.<< Usp. М. Mackjпtosh, nav. dj., str. 1. Reproduktjvпj rad је zbog svoje роsеЬпо ЬJjske povezanosti s podrucjjma seksualпostj ј reprodukcjje ljudskog zivota, prema shvacaпju femjпjstickj orjjeпtjraпjh autoraJjca, presudaп za razumjjevanje same prjrode patrijarhata. nav. dj., str. 9. 128 Usp. Mjrjana Gjukjc, >>О prjvrednoj aktjvnost zепа Jugoslavije od 1918. do 1953.<<, Ekonomski pregled, 12, 1954, str. 817. 129 М. Gjukic, nav. dj., str. 814-815. 130 М. Gjukic, nav. dj., str. 815. 131 Usp. М. Gjukic, nav. dj., str. 816. 132 Nav. pr. М. Gjukic, nav. dj., Tabela З, str. 817. 133 М. Gjukjc, nav. dj., str. 819. >>U red takvih mjera spada ј odredba prema kojoj ucjteJjjca koja se uda za muskarca kojj пјје ucjtelj mora пapustjti posao. Ukoliko se uda za ucjtelja, ј ostaпe u sluzЬi, doЬiva 50% place. Uredba о licпim ј porodjcпjm dodacjma drzavnih sluzbeпjka iz 1935. godjпe predvjdala је oduzjmaпje djjela licпog dohotka udatjm zeпama. Protjv ovih mjera АЈјјапsа zeпskih pokreta poduzimala је Ьrојпе, ра ј meduпarodпe akcjje (прr. u Komjsijj za socjjalпa рјtапј~ pri Drustvu пaroda), аЈј bez rezultata.<< Nav. pr. LjuЬiпka Siric-Bogetjc, >>Odluke Pete zemaljske koпfereпcjje КРЈ о radu medu zeпama ј пjjhova reaJjzacjja u periodu 19401942.<<, Peta zemaljska konferencija КРЈ, zborпjk radova, IHRPН/Skolska knjjga, Zagreb, 1972, str. 82-83. 134 Usp. veoma jscrpпe aпalize koje su jndjkatjvпe, jako se odnose samo па grad Zagreb: Mira Kolar-Djmjtrjjevic, >>Polozaj ј zarade radпih slojeva Zagreba 1918-1931. godjпe<<, Radni slojevi Zagreba od 1918. do 1931., IНRPH, Zagreb, 1973, str. 183-377. 135 Usp. Dr. Sasa Duraпovjc-Jaпda, Zena и radnom odnosи, Naprjjed, Zagreb, 1960. 136 >>Govor predsjedпjka ZAVNOH-a Vladimjra Nazora<<, Zene Hrvatske и narodnooslobodilackoj borbl, П, Glavnj odbor Saveza zeпskih drustava Hrvatske, Zagreb, 1955, dokumeпt 365, str. 76. 137 Josjp Horvat, Prezivjeti и Zagrebи. Dnevnik 1943-1945, Sveucilisпa пaklada LiЬer/JAZU ј dr. izdavacj, Zagreb, 1989, str. 248. 138 Njihove aпalize >>polazпih pozicjja<< zепа u пovom povjjesпom treпutku moguce је saZ:etj u sJjjedece оsпоvпе tocke: 1) пovosteceпa ravпopravпost zепа; 2) zепа kao politjcki subjekt; З) obrazova~je zепа: 4) zena ~аdпјса; 5) ze~a kao cjmbeпjk socjjalne politjke; б) zепа kao majka. Usp. Lydш Sklevicky, >>Prv1 koпgres AFZ-a Hrvatske: putovj jпtegracjje zепа u поvо drustvO<<, u: Oslobodenje Hrvatske 1945, IНRPH, Zagreb, 1986, str. 360-365. 139 Nav. pr. L. Sklevicky, nav. dj., str. 359. 140 Nav. pr. L. Sklevicky, nav. dj., str. 365. 141 >>PoJjtjcki referat Anke Berus<<, Zепе Hrvatske u NOB, П, nav. dj., dokumeпt 365, str. 87. 142 >>Iz orgaпjzacjoпog referata Масе Grzetjc<<, Zene Hrvatske и NOB, П, nav. dj., dokumeпt 365, str. 89. 143 Zena и drиStvи i privredi Jиgoslavije. Statisticki Ьilten br. 133, Saveznj zavod za statjstjku, Beograd, 1959. 144 Usp. p~jmjeric~ stav М .. Gj~kjc, nav. dj., str. 820. kada komeпtjra vjerodostojпost podataka о skolskoj. sprem1: _»Postojala је tendeпcija u popjsu staпovпjstva 1948. godjne, da se 'uljepsaju' odgovoп (zbog s1rokog zamaha borbe protjv nepjsmenostj), dok је popis 1953. protekao u potpuпo mjrnoj atmosferi, sto је utjecalo ј па realпost podataka.<< 145 Mladen Frjgaпovjc, Demografija. StanovniStvo svijeta, Skolska knjiga, Zagreb, 1987, str. 75. 146 Usp. М. Frjgaпovjc, nav. dj., str. 75-78. 147 М. Frjganovjc, nav. dj., 81. 148 Usp. М. Frjganovjc, nav. dj., str. 84. 149 Usp. М. Frjganovjc, nav. dj., str. 109. Као primjer takvog podrucja autor navodj >>паs Dinarskj krs ј druge patrijarhalпe krajeve<<. 150 Nav. pr. М. Frjgaпovjc, nav. dj., str. 95. 151 Nav. pr. М. Frigaпovic, nav. dj., str. 96. 152 Nav. pr. Statisticki Ьilten, nav. dj., tabela 8-3, str. 65.
146
su za analizu stanovnistva znacajne ove strukture: Ьioloska (dob i spol); ekonomska (gospodarske djelatnosti); socio-profesionalna (zvanje i zanimanje); obrazovna (skolska sprema); nacionalna (narodnost); religijska (vjeroispovijest); kulturno-etnicka (posebnost bastine).<< М. Friganovic, nav. dj., str. 107-108. 154 М. Friganovic, nav. dj., str. 109. Autor tu cinjenicu objasnjava u najvecem dijelu kao >>posljedicu neravnomjernih guЬitaka u drugom svjetskom ratu i narodnoj revoluciji«. 155 Nav. pr. Statisticki Ьilten, nav. dj., Tabela 1, 7. 156 Nav. pr. Statisticki Ьilten, nav. dj., Tabela 2-6, str. 18. 157 Vidi tablicu na str. 75. 158 Usp. Вlaienka Despot, Zensko pitanje i socijalisticko samoupravljanje, Cekade, Zagreb, 1987. 159 D. Bilandzic, Historija SFRJ, nav. dj., str. 102-103. 160 Usp. V. Kostunica, К. Cavoski, Stranacki pluralizam ili monizam, Institut drustvenih nauka, Beograd, 1983, str. 87-143. 161 D. Bilandzic, nav. dj., str. 105. 162 /sto, str. 105. 163 КРЈ formalno nije imala pisanog programa poslije Vukovarskog. Isto, str. 110. 164 Isto, str. 110-111. 165 Marija Obradovic, >>Koncepcija narodne demokratije<<, Oslobodenje Hrvatske 1945, nav. dj., str. 297. 166 Usp. Zdenko Radelic, >>Prvi koпgres Jediпstvenih sindikata Hrvatske<<, Casopis za suvremenu povijest, 20, 1988, 1-2, str. 117 i 128. 167 О proЬlematicnom karakteru koalicije govori i ova ocjena koalicijskih partnera koju је jeseni 1945. izrekao Josip Broz Тito: » Ја ovu nasu 'opoziciju' ne nazivam opozicijom. Opozicija u jednoj drzavi ne slaze se s izvjesпim taktickim stvarima, hoce nesto bolje, опа zauzima opozicioni stav prema rezimu ili prema vladi. Kod паs opozicija nije takva. Ona nije dala ni jednu ideju koja Ьi Ьila bolja od onoga sto smo mi dali u programu Narodnog fronta. Ona uopste i nema programa. То је onaj stari lager neprijatelja naroda koji vuku tocak historije пatrag, а tocak ih okrece oko sebe i, razumije se, smrvice ih.<< Nav. pr. D. Bilandzic, nav. dj., str. 103. 168 Usp. Katarina Spehnjak, >>Organizaciono-politicki aspekti djelovanja Narodnog fronta u Slavoniji 1945-1951<<, Casopis za suvremenu povijest, 20, 1988, 11-2, str. 84; Z. Radelic, nav. dj., str. 117 i 133. 169 Pri СК КРН postojale su i posebne komisije koje se se bavile radom pojediпih masovnih organizacija. Usp. прr. podatke о Siпdikalпoj komisiji, isto, str. 132-134. 170 Usp. Z. Radelic, nav. dj., str. 124. U slucaju Narodnog fronta posebni је proЬlem Ьilo njegovo cesto >>postavljanje s pozicija vlasti<<, sto се Ьiti >>jedan od uzroka opadanja clanstva i guЬljenja spontanosti i dobrovoljnosti u odazivu na akcije<<. Usp. К. Spehnjak, nav. dj., str. 185. 171 Usp. Z. Radelic, nav. dj., str. 134. U пastavku rada taj cu proЬlem detaljno elaborirati na primjeru organizacije zena. 172 Usp. Z. Radelic, nav. dj., str. 133 i К. Spehnjak, nav. dj. str. 191. 173 Nema dvojЬi oko identifikacije drzavnog vodstva s rukovodstvom КРЈ: >>Globalni drustveni sistem sa svojim podsistemima - politickim sistemom, privrednim sistemom itd. - Ьiо је neodjeljiv monolit, organiziran na principu revolucionarno-demokratske (sic!, L. S.) hijerarhije u kojem se nizi stupaпj potpuno pokorava direktivi i odluci viseg stupnja. Na celu globalnog sistema stoji PolitЬiro Centralnog komiteta КРЈ sastavljen od desetak ljudi. То је Ьiо stab rata i revolucije, а sada је upravljao cjelokupnim drustvom i zemljom.<< D. Bilandzic, nav. dj., 118. Ideologiju КР >юdnosno program revolucije<< u cijelom poslijeratnom razdoЬlju posreduje Agitprop. В. Kasic viseslojnu djelatnost Agitpropa centrira na dvije tocke: 1) na ostvarenje neposrednog akcionog programa okupljanjem па ideologijsko-moЬilizacijaskoj platformi radi njegovog odjelovljenja; 2) u suglasju s pozicijom partije па vlasti, u nadleznosti Agitpropa је profiliraпje i kontrola cjelokupne nadgradnje kao njegov implicitni razlog postojanja. Usp. Biljana Kasic, >>Uloga Agitpropa КРН u Slavoniji (1945-1950)<<, Casopis za suvremenu povijest, 20, 1988, 1-2, str. 173. 174 Usp. Vladimir Arzensek, Struktura i pokret, Institut drustvenih nauka, Beograd, 1984, str. 90. 175 Emile Durkheim, The Division of Labor, Glencoe, Ill, Free Press, 1947, str. 28. Nav. pr. V. Arzensek, isto, str. 90. 176 V. Arzensek, isto, str. 90-91. 177 lsto, str. 91. 153
1
KONJI, ZENE, RATOVI
>>Opceпito
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
178 179 180 181 182
183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193
194 195
196 197
198 199
200 201 202 203 204
147
Isto, str. 92. Isto, str. 92-93. Isto, str. 93. Franz Neumann, Demokratska i autoritarna drzava. Studije о politickoj i pravnoj teoriji, Naprijed, Zagreb, 1974. Leon Kojen је, diskutirajuCi о aplikativnosti Neumannovog shvacanja totalitarizma, unio jednu ogradu kod petog faktora, smatrajuCi da ono sto је karakteristicno za svaki totalitami rezim >>mogucnost terora pre nego sam teror<<. Strah od represije, dakle, vise nego пјеziпо masovno provodenje, stvara >>kulturu straha<<, а iz gradana poslusne podanike. LiЬeralizam i socijalizam. (Liberalne i socijalisticke ideje i pokreti па tlu Jugoslavije), ur. Dragoljub Micunovic, Centar za filozofiju i drustvenu teoriju, Beograd, 1984, str. 96-97. F. Neumann, nav. dj., str. 208. Pored ovih mjera kontrole nad drustvom, Neumaпn пavodi jos i princip vode, te pretvaraпje kulture u propagandu, а kulturпih vrijedпosti u robe. D. Bilandzic, nav. dj., str. 135. Isto, str. 116. Usp. К. Spehnjak, >>Narodni froпt Jugoslavije (SSRNj- razvoj, programsko-teorijske osпove i procesi u drustvenoj praksi 1945 - 1983)<<, Povijesni prilozi, 1984, 3(1 ), str. 36 i 39. М. Obradovic, nav. dj., str. 295. Usp. Каrеп S. Cook, >>Network Structures from an Exchange Perspective<<, Social Structure and Network Analysis, nav. dj., str. 182. V. Katunaric, nav. dj., str. 58. М. Вloch, >>Une etude regionale: geographie ou histoire?<<, Annales d'histoire economique et sociale, 6, 1934, 81; паv. pr., Т. Skocpol, nav. dj., str. 383. Arhivski fond КZDAZH sadr:li sve smjernice i obostranu komunikaciju (republicka- savezna razina), te zapisпike savezпih sjedпica i kongresa. Boпnie Н. Ericksoп, >>Networks, ldeologies апd Belief Systems<<, Social Structure and Network Analysis, nav. dj., str. 163. >>Referat drugarice Anke Berus: О radпim zadacima zena Hrvatske<<, AIHRPH, КZDAZH, 1945. Napomiпjem da ova signatura (1945.) ne odgovara datumu stvarпog пastaпka referata (isti је slucaj s referatom М. yranesevic), sto је vidljivo iz drugih dokumenata, vec da su оЬа odrzaпa па Pleпumu СО AFZ (Beograd, 24.-25. 2. 1946). AIНRPH, СК SКН, 23. 10. 1945. lsto. Argumentacija u prilog zeпskog antifasistickog pokreta kao cimbeпika pridoЬivanja (ne samo) zenskih masa pokazuje upadljive slicnosti s vec пavedenom tvrdnjom: »ln der Politik braucht man die Unterstйtzung der Frauen, die Miinner folgen einem von allein«; usp. Ьiljesku 89. >>Zakljucci Plenar~og sastanka Centralnog odbora Antifasistickog froпta zena Jugoslavije<<, AIНRPH, КZDAZH, 24.-25. 2. 1946. U AFZ-u Hrvatske postojao је 1946. godiпe slijedeCi raspored lokalпih odbora: broj seoskih odbora је пespecificiraп; 22 gradska (sa б rajonskih odbora u Zagrebu) i 94 kotarska odbora (NR Hrvatska bez Istre); 10 okruzпih odbora i 2 оЬ!аsпа odbora. GO AFZH sastojao se od plenuma (115 cla~ica) i sekretarijata (9 clanica). lvka Segovic, >>Organizacioni izvjestaj<<, AIНRPH, КZDAZH, 8. 2. 1946. I ovo је јеdап od mпogobrojnih krivo sigпiranih arhivskih dokumenata. Prema dogadajima koji se u njemu spominju zakljucujem da је пastao poslije sviЬ пja 1947. >>ZakUu~ci sa sastanka Glavnog odbora AFZ-a Hrvatske koji је odrzan 13. i 14. 4.<<, AIHRPH, КZDAZH, 13.-14. 4. 1946. Usp. dopis Okruznog odbora AFZ-a Bjelovar GO-u kojemu prilaiu 50.000 diп. koje su skupili >>U akciji ро јеdап diпar. U akciji је obuhvaceno 16 do 17 hiljada zena. U gradu smo obuhvatili skoro sve zene, dok to па selu ide mnogo teze<<. AIHRPH, КZDAZH, 2. 4. 1946. AIHRPH, КZDAZH, 12. 2. 1946. AIHRPH, КZDAZH, 1947. >>R~.ferat ~rugarice Milke Vranese~ic: О formama Antifasisticke fronte zепа i oЬlicima organizaciJe AFZ-a<<, AIHRPH, КZDAZH, 1945. >>Referat drugarice Апkе Berus ( ... )<<, AIHRPH, КZDAZH, 1945. RazliCita uputstva па razlicite nacine propisuju format i cestiпu izvjestavanja. U jednom od takvih uputstava iz 1945. godine moguce је паСi i propisaпe 23 tacke ро kojima treba referirati.
148
KONJI, ZENE, RATOVI
jos i socijalпo-zdravstveпa, te privredпa sekcija. rada kultumo-prosvetpe sekcije<<; »Uputstva z~ rad u orgaпiziraпju pr.opagaпdпe sekcije pri Okruzпim odborima AFZ-a<<, AIHRPH, КZDAZH, 194б. Ivka Segovic, »Orgaпizacioпi izvjestaj<<, isto. >>Kako cemo pokreпuti i uevrstiti rad Antifasisticke froпte zепа<<, AIHRPH, КZDAZH, 1. 1947. »Izvjestaj о radu AFZ-a kotar Viпkovci<<, AIHRPH, КZDAZH, 1б. 5. 194б. »Orgaпizacioпi referat<< (Staпic Војапа, Slavoпski Brod), AIHRPH, КZDAZH, 27. 4. 194б. Ivka Segovic, »Orgaпizacioпi izvjestaj<<, isto. »Rad i zadatak Antifasistickog froпta zепа od prvog koпgresa do prvog pleпuma<<, AIHRPH,
205 U ovom su
razdoЬlju оsпоvапе
20б >>Orgaпizacija
207 208 209 210 211 212 21З
214
215 21б
217 218 219
220 221 222 22З
224 225 22б
227 228 229 230 231 232 2ЗЗ
234 235
23б
237 238
КZDAZH, 194б. Isto. Svi Okruzпi odbori AFZ imali su profesioпalпe tajпice koje је placao NF. I kotarski su odbori u veCiпi imali tajпice, по опе su kao sluzbeпice NF-a imale vise >юdgovorпih<< duzпosti, tako da su zaпemarivale rad u AFZ smatrajuCi ga »mапје vazпim<<. Ivka Segovic, »Orgaпizacioпi izvjestaj<<, isto. AIНRPH, КZDAZH, 1947. »Pleпum Glavпog odbora AFZ-a za Hrvatsku<<, AIHRPH, КZDAZH, 15. 5. 1947. AIHRPH, КZDAZH, 1947. »Zavrsпa rec па Pleпumu Glavпog odbora AFZ-a Hrvatske<<, AIHRPH, КZDAZH, 15. 5. 1947. Zakoп је prihvatila Narodпa skupstiпa па zasjedaпju 2б. 4. 1947. Osпovпi zadaci petogodisпjeg рlапа (koji је trebao Ьiti provedeп uz tehпicku pomoc sovjetskih strucпjaka) Ьila је likvidacija privredпe i tehпicke zaostalosti zemlje, podizaпje i uevrsceпje privredпe i obrambeпe sпage, te socijalistickog sektora privrede. Кrајпјi cilj Ьilo је, dakako, »podizaпje opceg Ьlagostaпja radпih ljudi<<. Рlап је zacrtao роvесапје iпdustrijske proizvodпje za pet puta, а u Hrvatskoj iпdustrijska је proizvodпja imala Ьiti роvесапа za 452% u odпosu па 1939. godiпu. М. Seпtic, S. Sigetlija, М. Potocki, Кronologija SIO 1919-1969, Stvarпost, Zagreb, 1970, str. 188-189. D. Bilaпdzic, Historija SFRJ. .. , nav. dj., str. 140--141. Isto, str. 14З. Isto, str. 144. Isto, str. 144. Usp. »Staпje u orgaпizaciJI AFZ-a prijedlozi za uevrsceпje orgaпizacije<<, AIHRPH, КZDAZH, 1948. Isto. »Nedostaci i greske orgaпizacije Antifasistickog froпta zепа i пepravilaп odпos пekih orgaпi zacija Narodпog froпta i orgaпa vlasti prema AFZ<<, AIHRPH, КZDAZH, 1948. Isto. Zakljucci Druge sjedпice Izvrsпog odbora AFZ Jugoslavije ро orgaпizacioпim pitaпjima, СО AFZ Jugoslavije, Beograd, б. 4. 1948, 1-2. Isto, str. З. Isto, str. 4. 1sto, str. 8. Isto, str. 10. Isto, str. 11. Zakljucci Sekretarijata Glavnog odbora u vezi zakljucaka semiпara odrzaпog pri Ceпtralпom odboru sa rukovodiocima org. sekcije, AIHRPH, КZDAZH, 29. 2. 1948. Uputstva Glavnim, sreskim i gradskim odborima AFZ-a о vodenju evidencije i statistike, СО AFZ Jugoslavije, 1948. Ova elaboriraпa uputstva, koja dolaze s пajviseg mjesta u orgaпizaciji, razlikuju se ро odlucпom toпu i karakteru od zahtjeva za slaпjem izvjestaja u prethodпom periodu koji, sudeCi barem ро koliciпi arhivskih dokumeпata, пisu пaisli па ocekivaпi odaziv. 111. plenami sastanak Antifasisticke fronte iena Hrvatske, GO AFZH, 1948, 12-13. Тај је sastaпak odrzaп u Zagrebu 29. 2. 1948. Usp. Воппiе Н. Ericksoп, »Networks, Ideologies апd Belief Systems<<, Social Structure and Network Analysis, nav. dj., str. 170. Isto, 55-57. U godisпjem izvjestaju GO AFZH koпstatira se uspjesпo premaseпje tog рlапа: u NF је u NR Hrvatskoj uсlапјепо 8З, 7% od ukupпog broja zепа glasaca. Опе, pak, koje su
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
odЬijale uсlапјепје, ciпile
149
su to s obrazlozeпjem da uclanjeпje u NF zпaci uсlапјепје u КРЈ (koje su, ocigledno, smatrale neprihvatljivim). Ovaj, пaizgled skroman podatak, govori о zdravoj rasudnoj moCi tzv. >>OЬicnih<< zепа koje proпicu mehaпizme drustvene regulacije i iпtegracije bolje od mnogih povjesnicara. Usp. »Godisпji izvjestaj о radu Glavnog odbora i organizacije AFZ-a u Hrvatskoj<<, AIHRPH, КZDAZH, 1948. 239 lsto, str. 15. 240 lsto, str. 4б. 241 Isto, str. 41-42. Рlап za ostvarenje ovog zadatka Ьiо је tom prilikom razdijeljeп па slijedece tocke: »1) Briga о trudnoj majci i djetetu do З godine; 2) Odgoj djece i pruzaпje pomoCi majci kao odgajatelju; З) Upoznavanje zena sa zakonima i uredbama koje izdaje nasa паr. vlast u brizi za majku i dijete i borba za njihovo pravilпo sprovodeпje u zivot i 4) Briga о djeci koja su pod zastitom drzave.<< 242 Upute za rad sekretarijata i sekcija kotarskih i gradskih odbora AFZ-a, AIHRPH, КZDAZH. 15. 5. 1948. 243 Uputstva za pisanje godisnjih izvjestaja 1949. godine, AIHRPH, КZDAZH, 24. 12. 1949. 244 Isto. 245 Upute za rad sekretarijata i sekcija kotarskih i gradskih odbora AFZ-a, AIHRPH, КZDAZH, 15. 5. 1948. 24б Soka КrajaCiC, referat па IV. Pleпumu GO AFZH, AIHRPH, КZDAZH, 10. 10. 1948. 247 Vida Tomsic, referat па IV. Plenumu GO AFZH, AIHRPH, КZDAZH, 10. 10. 1948. 248 Isto. 249 Usp. К. Spehпjak, »Organizacioпo-politicki aspekti djelovaпja narodnog fronta .... <<, nav. dj., str. 185. Bilo је predvideпo da claпovi sekretarijata sudjeluju u siijedecim komisijama Savezпog odbora NF kao aktivпi clanovi: organizacionoj komisiji, komisijama za narodпu inspekciju, za takmicenja, za radne brigade, za zdravstvena i socijalna pitanja. 250 »Statut Antifasisticke fronte zепа<<, 8. mart, GO AFZH, Zagreb, 1948, str. 135. 251 »Izlaganje drugarice Vide Tomsic na sastanku Izvrsnog odbora AFZ-a Jugoslavije /1б. i 17. decembra 1948./<<, AIHRPH, КZDAZH, 16-17. 12. 1948. 252 Za пajtemeljitiju analizu medunarodпe konstelacije sukoba sa Staljinom/SSSR-om/zemljama IВ-а i пjezinih korijena u koпtinuitetu frakcijskih borЬi uпutar jugoslaveпskog komunistickog pokreta, usp. Ivo Banac, With Stalin Against Тito. Cominformist Splits in Yugoslav Communism, Cornell Univestiy Press, Ithaca апd Londoп, 1988. 25З »U jugoslaveпskoj Partiji п е osjeca se duh politike klasne borbe. Porast kapitalistickih elemenata u selu а i u gradu ide puпim korakom, а rukovodstvo Partije ne poduzima mjere da Ьi ograпicilo kapitalisticke elemeпte.<< Nav. pr. D. Bilandzic, Historija SFRJ. .. , nav. dj., str. 155. Iako su tj argumentj posve projzvoljnj а, kako uvjerJjjvo dokazuje Banac, linjja КРЈ jos od rata Ьila mпogo radjkaJпjja od linjje SКР(Ь), u djelatnom demaпtjranju StaJjjпovih optuzЬi КРЈ sJjjedj njihovu argumentaciju. 254 D. Bilandzjc, Нistorija SFRJ. .. ., nav. dj., str. 1б1. 255 Isto. I broj profesonalпog kadra u AFZ-a је slijedjo taj trend. Za rad GO AFZH predvjdeno је potrebnih 45 drugarica, oЬlasnj odborj trebaju jmatj б profesionaJkj, dok је u kotarskim ј gradskjm odborjma potrebna jedna. »Analiza stanja profesjonalnog kadra AFZ-a Hrvatske<<, AIHRPH, КZDAZH, 1949. 25б D. Bilaпdzjc, Historija SFRJ. .., nav. dj., str. 1б1. 257 Istrazjvanja procesa kolektivjzacjje pokazala su da је »najveCi djo seljaka usao u SRZ [seljacke radne zadruge], prvo pod jacim ili slaЬijjm ekonomskjm, politickjm ј psiholoskim prjtiskom ј, drugo, zahvaljujuCi partjjskoj djscjpJiпj ј utjecaju stotjne hiljada mladjca i djevojaka, sjnova ј kcerj seljaka kojj su kao ј u 'revolucjjj' prvj odlazili onamo kamo је Partjja odredjla<<. Poznata је ј сiјепа tog procesa - u ljudskoj energijj i materjjalnim sredstvjma koja su se preijjevala preko budzeta jz preostale poljoprjvrede seljaka ј industrjje. Nemjnovnoj propasti projekta »socjjalistjcke preobrazbe seia<< dopriпjjela је i mjnjmalпa motjvacjja za uпapredenje SRZ. Nav. pr. D. Bilaпdzjc, isto, str. 161. 258 »Које zadatke postavlja Peti kongres КРЈ pred organizaciju AFZ<<, jz materjjala IV. plenuma GO AFZH, AIHRPH, КZDAZH, 10. 10. 1948. 259 »Ali posto vi zпate da se i па brdo ne ide direktпo, vec se ide naokolo, ра malo dole, ра opet gore, тј ne mozemo udarjti taj put direktno па vrh паsе socjjalisticke izgradпje, mjslim ni administrativno пjkako, vec prosto moramo zпati da taj vrh treba da dosizemo, а da је пajkraCi
150
EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA
KONJI, ZENE, RATOVI
put onaj koji ide mimo svih provala da ne upadnemo negdje u cor-sokak iz koga ne mozemo da se izvucemo, ako ne budemo js\j naokolo.<< >>Referat drugarice Vjde Tomsjc odrzan dne 2З. marta 1949. godjne<<, AIHRPH, КZDAZH, 2З. З. 1949. 2б0 Isto. Nije nepoznato da su te prjjetnje dojsta ј realjzirane. Na Ш. plenumu СК КРЈ u prosjncu 1949. godine Vladimjr Bakaric је izvijestio da је samo u Slavoniji uЬijeno pedeset seljaka prj njihovom otporu otkupu. Nav. pr. I. Banac, With StalinAgainst Tito ..., nav. dj., str. 135. No Ьilo је i zena koje su pruzale otpor. AFZ ih paternalistjcki (materna!jsticki?) tretjra kao >>Sredstvo neprijatelja u radu protjv SRZ<<. Neke od njih ро selima agitiraju protiv SRZ, dok im druge >>nasjedaju<<, negdje se bune protjv >>unosenja stoke u SRZ<<, dok su ponegdje >юrganizirale otpor<< (ne kaZ:e se na koji nacjn). No u izvjestajjma AFZ istieu se ј suprotni prjmjerj uspjesno razvjjene >>zadruzne svijesti<< kod zena. Кrunski dokaz koji se spominje u gotovo svakom izvjestaju је >>srez UdЬina<< gdje је vec 88% zena uslo u SRZ. Primjer Ьi doista Ьiо uvjerljiv kada ne Ьismo znali kakve su mogucnosti poljoprivrede u tom siromasnom oporom i krsevjtom kraju! Usp. >>Referat drugarice Vjde Tomsjc na Ш. plenumu СО AFZ-a 4. i 5. juna 1949<<, AIHRPH, КZDAZH, 4-5. б. 1949. 2б1 >>Izlaganje drugarice Vide Tomsic na sastanku Izvrsnog odbora AFZ-a Jugoslavjje /1б. i 17. decembra 1948. /<<, AIHRPH, КZDAZH, 1б. 12. 1948. 2б2 >>Које zadatke postavlja Petj kongres КРЈ pred organizacjju AFZ<<, iz materjjala IV. plenuma GO AFZH, AIHRPH, КZDAZH, 10. 10. 1948. 2бЗ Banac, uz sve ograde, izvodi precizan broj partjjaca uhapsenih, osudenih i iskljucenih iz КРЈ pod zajednickim nazivnjkom >>iЬeovaca<<. I. Banac, With Stalin Against Tito ..., nav. dj., str. 149. 2б4 U prilog tome govori i cjnjenjca da је od sredjne 1948. do sredjne 1950. godjne partjjsko Clanstvo uvecano za бЗ%. Usp. I. Banac, isto, 140 ј D. Bj!andzjc, isto, str. 178. 2б5 Usp. Referat Vjde Tomsjc, predsjednice СО AFZ Jugoslavije, 10. 10. 1948, AIHRPH, КZDAZH, IV. plenum GO AFZH, 10. 10. 1948. 2бб >>Izlaganje drugarjce Vide Tomsic na sastanku Izvrsnog odbora AFZ-a Jugoslavjje /1б. ј 17. decembra 1948. /<<, AIHRPH, КZDAZH, 1б. 12. 1948. Pazljjvom cjtatelju sjgurno njje promakla stalna praksa pjsanja орсе imenjce >>partjja<< veljkjm slovom, cjme se vjerojatno zeljelo parafrazjrati ЬiЬ!jjsko nacelo monoteizma (>>Nemaj drugih partjja osjm mene!<<). Slicnu је transformacjju (ali u obratnom smjeru) dozjvjela u tom razdoЬlju imenjca >>bog<<, jer kada је pjsana maljm siovom guЬi monoteisticki karakter ј ekskluzjvnost (>>Nemaj drugih bogova osjm mene!<<). 2б7 Materjjal IV. plenuma GO AFZH, AIHRPH, КZDAZH, 10. 10. 1948. 2б8 Cak ј aktjvi, iako se neprekidno jstjce kako su jnjcjjatjve zena dobrodosle, nisu Ьili posve slobodni nacjn udruzjvanja. >>lnjcjatjve<< su morale Ьiti prihvacene od vjsih jnstancj. 2б9 >> ... na AFZ ne smemo gledatj kao na takvu evrstu organizacjju gde је osnovna vaznost vertjkalna veza, veza Centralnog odbora sa Glavnjm odborjma, ovih sa sreskjm ј osnovnim organjzacijama, ра da tu dolazj svaka direktjva i da se tek onda sprovodj. Nasa organjzacjja је organizacjona forma nase Partjje .... <<. >>Referat drugarice Vjde Tomsjc odrzan dne. 2З. marta 1949. g.<<, AIHRPH, КZDAZH, 2З. З. 1949. 270 Mara Naceva је u diskusijj na IV. plenumu GO AFZH jznjjela podatak kako је >>U jednom otsjeku<< (vjerojatno sektoru AFZ, ор. L. S.) otkrjveno 150 takvih slucajeva. AIHRPH, КZDAZH, 10. 10. 1948. 271 V. Tomsjc, AIHRPH, КZDAZH, 10. 10. 1948. 272 >>( ... ) izvesne zene u Beogradu kazu za konferencjje AFZ-a da se tamo doЬije samo cetka ј kofa, - njsta drugo sem jedne radjnosti u vidu dobrovoljnih radova, onda о tome treba razmis!itj<<; zene ne osjecaju da jm AFZ daje pomoc ј podrsku, vec >>~а је organjzacija nesto J~de one samo treba da daju ( ... )<<; jz djskusjja na IV. plenumu GO AFZ Н, AIHRPH, КZDAZH, 10. 10. 1948. 27З Usp. Njcos Poulantzas, Driava, vlast, socijalizam, Globus, Zagreb, 1981, 29. 274 >>( ... ) odvajatj [се se] jzvjesna pjtanja koja leze u zenama, ј koja su u tom smislu zenska, posto ih тј rjesavamo, alj cemo uzetj na sebe sigurno na izvjesnom terenu svakojaka pitanja. Uzet cemo pjtanje higijene stanova ј smrtnosti djece, uzet cemo pitanje suzЬijanja bolestj, epjdemjje malarije, sjfj!jsa (sic!) ј drugih.<< V. Tomsic, AIНRPH, КZDAZH, 10. 10. 1948. >>Svi tj zadacj su na opstoj linijj moЬiljzacje masa u jzgradnjj socjjalizma, na !jnjji njihovog vaspjtanja za jzgradnju socjjaljzma, znacj u sklopu zadataka kojj se danas postavljaju pred Partjju ј Front. Тi zadaci su specjfjcnj ро nacjnu obrade pjtanja. Kada тј kazemo da Front jma zadatak vaspitanja narodnih masa u duhu socjjaljzma тј govorjmo о vaspitanju zena u duhu socjjalizma, тј go-
275
27б
277 278
279
280 281 282 28З
284 285 28б
287 288
289 290
151
vorjmo о tome pitanju sa stanovista zena. Мј racunamo na zaostalost zena.<< V. Tomsjc, 17. 12. 1948. Povodom pedesete oЬljetnjce tjskanja knjjge Angele Vode Zena v danasnji druibl (19З4.) objavljen је s njom intervju u kojemu ova Ьivsa logorasjca jz Ravensbrйcka govorj о procesu u kojemu је osudena na 20 godjna roЬije s prjsilnim radom ј guЬitkom po!jtjckih prava na daljnjih 5 godjna. Nakon б godjna provedenih u zatvoru Ьila је oslobodena, ali do 198З, kada је voden ovaj razgovor, jos njje Ьila rehaЬiljtjrana. Francjscka Buttolo, >>0 jnteligenci ј jntelektualcih. Pogovor z Angelo VodetovO<<, Nova revija, III, 1984, 24-25, str. 2788- 2791. Usp. >>Referat Soke Кrајасјс na IV. plenumu GO AFZЊ<, AIHRPH, КZDAZH, 10. 10. 1948. Vjdj Tomsjc је, pored Ivana Gosnjaka ј Вlagoja Neskovjca, povjerena ta povjerljjva i odgovorna duznost. I. Banac, With Stalin Against Тito, nav. dj., str. 119. Usp. >>Rezolucjja Plenuma Glavnog odbora Hrvatske protjv klevetnjcke besprjncjpjjelne kampanje, koja se vodi protjv nase zemlje<<, AIHRPH, КZDAZH, 1948. Na П. kongresu AFZH svaka је referentjca ј svaka sudionjca u diskusijj dala svoj prilog kritjci IВ-а koja је takoder unesena u >>Rezolucjju о narednim zadacjma Antjfasjstjcke fronte zena<< u kojoj se, pored ostaloga, kaze: >>Uspjesna borba za jzgradnju socijaljzma u nasoj zemlji zasnovana na prjncjpima marksjzma-lenjjnjzma od ogromnog је znacaja ne samo za narod Jugoslavjje, nego ј za medunarodnj radnjckj pokret. Ni bjesomucna kampanja jnformЬiroovskih kleveta uperenih na svrgavanje naseg partjjskog rukovodstva, nj neprjjateljsko zlobno ometanje nase socijaljsticke jzgradnje od strane СК SКР/Ь/ ј rukovodstava zemalja InformЬiroa nemogu nase narode odvratjti od pravilnog puta kojim nas vodj nasa slavna komunjstjcka Partija, pod mudrjm rukovodstvom СК КРЈ na celu sa drugom Тitom.<< AIHRPH, КZDAZH, 10. 7. 1949. RazmatrajuCi Althusserovu pretpostavku drzave koja djeluje ј funkcjonjra samo s pomocu represije ј ideoloskog zatupljjvanja, N. Poulantzas zakljucuje: >>То u stanovjtom smjslu znacj da efjkasnost drzave pocjva na onome sto drzava zabranjuje, jskljucuje, sprecava; ili na onome sto laze, sakrjva, prikrjva ili uvjerava (... )<<. Usp. N. Poulantzas, Driava, vlast, socijalizam, nav. dj., str. 27. Soka Кrајасјс, IV. plenum GO AFZH, AIНRPH, КZDAZH, 10. 10. 1948. Vjda Tomsic, AIНRPH, КZDAZH, 10. 10. 1948. Usp. D. Bilandzic, isto, str. 171-175. Usp. Zapjsnjk sa sastanka Izvrsnog odbora AFZ Hrvatske, AIHRPH, КZDAZH, 2. 2. 1950., te dokument veoma slicnog sadrzaja koji је pogresno datiran AIНRPH, КZDAZH, 1948, no jz njegovog sadrzaja projzlazj da је nastao prjЬ!jzno u jsto vrjjeme (spomjnje se sastanak IO NF 2З. 1. 1950!!!). AIHRPH, КZDAZH, 1948. AIНRPH, КZDAZH, 1948. Na jzbore u Crnoj Gorj jzaslo је 99% zena, u Bosni ј Hercegovjni 98%, u Hrvatskoj 81, 8З% (za Slovenjju ј SrЬiju podaci su Ьili nepotpunj). Nav. pr. AIHRPH, КZDAZH, 1948. Napadno povecanje broja zena u mjesnjm narodnjm odborjma (uz istovremeni pad njihova ucesca na vjsjm hijerarhjjskjm razjnama) moguce је tumacjti na dva nacjna. Jedan је opadanje drustvene moCi narodnih odbora. Najme, Zakon о narodnjm odborjma jzglasan 28. 5. 1949. trebao је posluzitj dokjdanju >>Ьirokratsko-centralistjckih tendencjja koje su tezj!e da upravu narodnih odbora pretvore u ekspozjturu aparata centralnih organa vlastj<< (nav. pr. D. Bilandzjc, isto, 174). Drugj је funkcjoniranje zakona povecane disproporcjje (law of increasing disproportion) kojj ukazuje da porastom hjjerarhijske razjne vlastj opada partjcipacjja zena. Usp. Sharon L. Wolchjk, >>ldeology and Equality: The Status of Women in Eastern and Western Europe<<, Comparative Political Studies, 1З, 1981, 4, str. 458. AIНRPH, КZDAZH, 2. 2. 1950. U odnosu na 1948. garantjrana је opskrba povecana za 5, 2% krusarica, 8, 1% masnoca, 100, 4% mesa, ЗЗ% secera, З5, 8% tekstjla, 75% drva, vjse obuce ... >>Sve to dokazuje da nasa Partija ј narodna vlast posvecuje naroCitu paznju pjtanju poboljsanja zivotnog standarda nasih trudbenika<<. Isto. Broj zena u projzvodnjj 1947. porastao је 45% u odnosu na 1945, а 1949. za 47% u odnosu na 1947. Те su godjne u NRH 4З9З zene stekle naslov udarnice. /sto. Prema podacima od 15. 11. 1949. u SRZ su Ьile ukljucene 75. 172 zene (54%). Isto.
152
KONJI, ZENE, RATOVI
291 U tom је trenutku u NRH radilo 5З djecjjh jaslica (1.678 djece), 105 vrtjca (5.18З djece), 54 djecjih socjjalnih ustanova (4.427 djece), а 567 djecjih kuhinja raspodjeljjvalo је 101.500 obroka jz Medunarodnog djecjeg fonda. Isto. 292 Zapjsnjk sa sastanka tajnjca ј predsjednjca oЬlasnih odbora AFZ-a, З. 1. 1950, AIHRPH, КZDAZH, З. 1. 1950. (podv. L. S.). 29З Tek kojj mjesec prjje toga na sastanku Izvrsnog odbora AFZ Hrvatske Anka Berus је kategorjckj tvrdila: »Smatram drugarjce da danas u 1950. godjnj тј ne samo da mozemo nego ј tre-
bamo svuda postavjtj odbore AFZ.<< Zapjsnjk sa sastanka Izvrsnog odbora AFZ Hrvatske, AIНRPH, КZDAZH, 2. 2. 1950.
294 Sednjca Izvrsnog odbora AFZ Jugoslavjje (stenografske beleske), AIHRPH, КZDAZH, 1951.
I u slucaju ovog dokumenta radj se о nejspravnom datjranju, sto је odmah zamjetljjvo, jer је vec iz dnevnog reda vjd\jjvo da se sastanak odrzao prjje Ш. kongresa AFZ (28-29. 10. 1950.). 295 Zapjsnjk sa sastanka tajnjca ј predsjednjca oЬlasnih odbora AFZ-a З. 1. 1950, AIHRPH, КZDAZH, З. 1. 1950. 296 Prjblljeske sa sastanka tajnjca, rukovodjoca sekcjje »Majka ј dete<< ј istorjjskog odelenja jz Republika u СО AFZ Jugoslavjje<<, AIHRPH, КZDAZH, 10. ј 11. 4. 1950. 297 »Svjm kotarskjm ј gradskjm odborjma AFZ<<, AIHRPH, КZDAZH, 12. 6. 1950.
*
Ovdje se rukopjs prekjda. Ostale su tek natuknjce za nastavak koje ovdje takoder objavljujemo (prjmj. D. R. А.): + kontradjkcjje: · 1/ КР kao jzvor djrektjva za AFZ vs. licnj jnteresj clanica (dakle drustvo- pojedjnac); 2/ odvajanje КР od drzave/vlastj (porast br. Clanova КР, postaje masovan partjja, usp. Bil. 178) = mjjenja se djskurs, alj ne ј metoda (drustv. matrjca, КР је mreza koja prekrjva/prozjma sve druge drustv. mreze) - pjsmo СК КРЈ -legjtjmjra promjene- da \ј ih nalaze jer se zene ne drze planova? Djsperzjja vlastj? (usp. Bjlandzjc) ProЬlemi
s reorg:
- ukidanje profesjon. - kartjce - brojnj otkazj, OТPORI - rad u okvjru NF njtko ne pokrece, stovjse, gusj ga se - 26. 9. 50. VТ kompromis - oksimoronski model - 1951-5З. opadanje opcenjte drustv. vidljivosti zena - da li kompetencija/aktivnosti AFZ?
је
ono u funkciji smanjenja
Drugi dio
OD ANTROPOLOGIJE i:ENE DO POLITIC:KE ANTROPOLOGIJE
4 Nuinost 11 Zenske perspektive .. u etnologiji
Ne jednorn do danas povijest је pokazala da se rijec »zena«, izdvojena iz neupitnog poretka oCiglednoga, podudara s rijecju kriza. »Zensko pitanje«, »Zenska prava«, »zenski proЬlern«, rna koju sintagrnu da podastire odredeni diskurs, ona se javlja u suton neke krize. Zbog toga cu i ovo dovodenje zena i etnologije u vezu zapoceti naznakarna krize etnologije koja izЬija potkraj sezdesetih godina.l Od svog konstituiranja kao znanost, etnologija је usrnjerena na proucavanje »drugih«, udaljenih, tzv. prirnitivnih kultura. 1 kada је rijec о izvanevropskoj, ali i evropskoj etnologiji, bez razlike u prostornoj distanci, nedvojbena је distanca dviju kultura: one koja postavlja pitanja nasuprot onoj koja је predrnet znanstvenog interesa. U оЬа slucaja onaj koji prornatra, turnaCi, intervenira i konceptualizira kulturu i drustvo razliCito od njegova, nije pripadnik te kulture. No, u slucaju izvanevropske etnologije takav је pristup Ьiо rnoguc u jednorn ogranicenorn povijesnorn razdoЬlju - periodu prevlasti razvijenog Zapada nad »nijernirn«, porobljenirn i neosvijescenirn kulturarna drugaCijeg lika. Ono sto је, uz ostalo, suocilo etnologiju s vlastitirn ogranicenjirna, Ьilo је rezultat fundarnentalnih procesa ernancipacije »prirnitivnih« drustava, zbog cega је nuznost radikalnog preispitivanja etnologijske tradicije irnala burne i izvanznanstvene odjeke. Sprega etnologije i kolonizatorske politike rnoze se pratiti i posredstvorn dorninantnih teorijskih orijentacija jos od unilinearnog evolucionizrna devetnaestog stoljeca koji podastire sliku »divljaka« u vrijerne najizrazitije kolonijalne ekspanzije i na taj је naCin i »teorijski« pravda. Etnologija stoga nije, kako је jednorn ustvrdio Claude Levi-Strauss, »necista savjest Zapada«, vec је vise plod »vjere u vlastitu superiornost« (Ј.
156
KONJI, ZENE, RATOVI
Copans ). Predmet proucavanja postaje ideoloski proizvod na taj naCin sto »primitivnost« (sa svim zamislivim konotacijama) tih drustava konstruira i formulira sa stanovista onih interesa koji su izvanjski i tudi proucavanoj zajednici. »Empirijsko podrucje etnologije proizvod је politicke i ekonomske povijesti koja integrira razlicita drustva unutar materijalne i intelektualne orbite Zapada«2, naglasava francuski etnolog Jean Copans. Razlike izmedu zapadnih i »primitivnih« zajednica ne smatraju se posljedicom historijskih razlika (nejednak razvitak), nego se uzimaju za specificna i nesvodljiva oЬiljezja same njihove prirode. Uzmimo, primjerice, onu razliCitost koja inzistira na historicnosti zapadnih drustava i nehistoricnosti drustava koje proucava etnologija. »Da su domoroci proucavali sami sebe, reklo Ьi se da se bave povijescu ili filologijom, а ne etnologijom«, zakljucuje Uvi-Strauss. Kada је u jednom trenutku spomenuta sprega znanosti i organiziranog politickog nasilja postala odvec kompromitantna (npr. skandal oko projekta Camelot, izravno sudjelovanje etnologa u spijunazi, itd.)З, valjalo se suociti s proturjecjima, do tada latentno prisutnima, koja su se oCitovala na dva plana: 1) na planu implikacija djelatnosti etnologije, tj. njezine identifikacije s kolonijalistickom praksom i pogledom na svijet; 2) unиtar same discipline, tj. propusta da se pojme i prihvate granice i karakter vlastite djelatnosti. N aime, epistemoloski gledano, etnoloske spoznaje nose и seЬi crte »znanstvenog kolonijalizma«, и kome se »teziste stjecanja znanja о odredenom narodu smjesta izvan njega« (Ј. Galtиng)4. Na taj је nacin i etnolog - »domorodac« zrtva istog odnosa moCi i nejednakosti, jer slikи о svojoj sredini usvaja iz druge, »kompetentnije« ruke, tj. onako kako је videna, formulirana i uoblicena od strane »dosljaka« s роmоси njegova kategorijalnog aparata. ОЬа ova plana mozemo smatrati izdancima proturjecja, иtkanih u temelj citave tradicije znanosti i njezina »objektivizma«. Iako se demistifikacija pojma znanstvene objektivnosti javlja i prije u vidи radikalne sumnje и sklopu drиgih drustvenih znanosti (Т. Kиhn, С. W. Mills, Т. Roszak i dr.), taj је proЬlem slozeniji kada је rijec о etnologiji. Utjecaj drustvenog, politickog i ekonomskog polozaja istrazivaca na izbor pristupa, podataka i njihovu interpretaciju jos vise se pojacava cinjenicom da osim klasnih i ideoloskih razlika postoji gиst splet kultиrnih karakteristika koje istrazivaca odvajajи od predmeta proucavanja. Ogranicenost »pogleda izvana«, kao nosioca znanstvene objektivnosti, nametnиla је potrebи иvodenja novih metodoloskih pretpostavki mnogodimenzionalnost poimanja zЬilje namece zamjenjivanje pojma jedino vazecega, objektiv-
NUZNOST ZENSKE PERSPEKTIVE
157
nog znanja pojmom znanja doЬivenog na temeljи odredene perspektive gledanja. Prihvacanje stava da је znanje nиzno parcijalno, te da zahvaca stvarnost s posebne egzistencijalne pozicije promatraca, omoguCit се, ako se jedan aspekt vise ne predstavlja kao totalitet, nove i objektivnije spoznaje. Potpuno razoЬlicavanje predodzbe о etnologiji kao nepristranoj i nezavisnoj disciplini i kritika njezina politickog saveznistva (Ьilo kolonijalnog, kao sto је to u slиcaju izvanevropske etnologije, Ьilo klasnoga, u slиcaju evropske) dovela је do spoznaje da znanstvena djelatnost, zeli li djelovati u skladи s interesima i istinskim potrebama Ijиdi koje proucava, а ne promicati iskljиCivo osobne i profesionalne interese discipline i njezinih poslenika, nuzno mora postati angazirana disciplina, svjesna i izvanznanstvenih implikacija svog djelovanja. Medиtim, kritika etnoloskih paradigmi, koje su podrzavale nejednakost izmedи razvijenih i nerazvijenih, ne ostaje samo na tim opCim, nacionalnim relacijama. Vec u јеkи najzesCih rasprava о granicama etnoloskoga pristиpa javlja se svijest о tome da tradicija proucavanja nekih drиstvenih skиpina ( oЬicno marginalnih, kao sto su zene, omladina, obojeni, manjine ), i и indиstrijskim zemljama i и zemljama u razvoju ( donedavno privilegiranom »terenи« etnoloskih istrazivanja), sadrzi sve elemente kolonijalistickog pristиpa. Specificna proЬlematizacija zene i njezine djelatnosti и sklopu etnologije, izlazak iz posebne vrste »nevidljivosti« zene u znanosti, ра i и etnologiji, doЬila је svoj najjaCi poticaj za oslobodenje zena, koji su sveobиhvatno pristupili preispitivanju i »raskrinkavanjи« tradicionalnih predodzЬi о zeni i njezinu polozajи, odnosи spolova, njihovoj podjeli rada i karakteru zenskosti i mиskosti u pojedinim drиstvima. Тај pokret, koji u akademskom svijetu dozivljava svoj pи ni procvat pocetkom sedamdesetih godina, »senziЬilizirao« је znanstvenike (prije svega zene) da na novi, dekolonizirani naCin pristupe proиca vanjи zena kao marginalne drustvene skupine, koja tvori polovicu covjecanstva. Кritika neadekvatnog pristupa zeni u sklopu etnologije dio је sire kritike postojeceg seksizma u znanostima, kako prirodnima, tako i drustvenima, koji prepoznaje, oznacava, smatra valjanima, interpretira »interese i djelatnosti muskaraca и dтиstvи koje se razlikuje i dijeli ро spolu« (Ann Oakley) 5 i u kome је kategorija spola i proЬlem njegove socijalne konstrukcije posve zanemarena и drиstvenim znanostima, ili је pak puna predrasиda о »vjecnim« oЬiljezjima i sklonostima spolova. Sazet си ovdje osnovne tocke kritike etnologije, primijenjene na pristup proucavanjи zene.
158
KONJI, ZENE, RATOVI
NUZNOST ZENSKE PERSPEKTIVE
1. Zena је u vlastitoj, kao i u ostalim kulturama, onaj »drugi«. Njezino је odredenje uvijek negativno - zena је reziduum pojma »covjek« koji nije muskarac. Njezina је razliCitost tumacena kao njezina ahistoricna, naravna Ьit, jednom za svagda spoznatljiva i spoznata. Univerzalna Ьio loska kategorija spola (se.x) supsumira i zamagljuje pogled na kategoriju roda (gender)б koja је rezultat drustveno nametnute podjele medu spolovima i proizvod је konkretnih drustvenih odnosa na planu seksualne ekonomije, koji ljudska Ьiса muskog i zenskog roda pretvaraju u muskarce i zene. Stoga је adekvatna konceptualizacija zene7 jedna је od prvih zadaca koje је postavila ova perspektiva kritike etnologije.
njenici da su u proucavanim drustvima muski modeli drustva dostupniji strancima, nego sto su to modeli koje fomuliraju zene. Та је tendencija posljedica razliCitih djelatnosti i iskustava muskaraca i zena. Muskarci su neusporedivo cesce sudionici politickih aktivnosti i javnog diskursa, moЬilniji su od zena koje su veCinom ogranicene na podrucje doma. ZahvaljujuCi vecoj pokretljivosti, cesce dolaze u dodir s pripadnicima drugih zajednica i, u skladu s time, suoceni su s proЬlemom definiranja »sebe i svojih zena«, nasuprot »drugima i njihovim zenama«. Tako odredeni, modeli drustva se razmjenjuju, а istodobno su stavljeni na raspolaganje manje moЬilnim clanovima drustva, koji ih mogu preuzeti ako se ukaze potreba. Zbog toga zene, pod odredenim okolnostima, suocene s proЬle mom definiranja, mogu preuzeti modele drustva u onom oЬliku u kome su ih formulirali muskarci (kao dominantna skupina). Modeli koje mogu formulirati zene na osnovi svojih iskustava, neovisno о muskarcima, nisu predmet javnog diskursa, ра se ne mogu ni izraziti istim mehanizmima komunikacije i u istim situacijama kao sto to mogu muski modeli. No, kakvi su izgledi za adekvatnije proucavanje zena u sve brojnijim slucajevima, kada se na teren upucuju zene-istrazivaCi? Analiza literature је pokazala da se i ovdje mogu potvrditi analogije s opCim stanjem u disciplini. Nasa zena-etnolog Ue 1i slucajno da i unatoc brojnosti djelatnica nije uvrijezen i zenski rod zanimanja ?) u mnogome nalikuje krotkom domorodackom etnologu koji znanja о svojoj kulturi usvaja iz druge ruke.
2.
Ono sto kritika etnologije tumaCi kao integriranje razlika kultura koje su predmet proucavanja i one koja postavlja pitanja u krug intelektualne i materijalne orЬite Zapada, u stvari је kritika prevlasti muskog utjecaja (male Ьias) na teorijske pretpostavke, iz kojih nuzno proizlazi odredeni tip etnografskih podataka. Takva teorija, nazovimo је muskom, proizvod је akademske tradicije koju su uglavnom stvarali muskarci, а poCiva na ustrojstvu industrijskog, zapadnog, gradanskog drustva kojega је dio. Teoreticari su u temelje svojih pretpostavki ugradili ideoloske predrasude koje njihova vlastita kultura ima о zeni i о njezinu polozaju, te su vec unaprijed osudili zenu na relativnu nevidljivost, usredotocujuCi se u vecoj mjeri na zanimanja i djelatnosti muskaraca.s
P~estiz .~uskarc~ u nasem drustvu toliko је izrazen da zena, u etnologiji ili u b1lo kOJOJ drugoJ profesiji moze steCi postovanje i1i ugled samo ako se bavi pitanjima. koja m~~karci_ smatraju vaznima. Tako su zene-etnolozi bile djelatne _godшama: rчetko Је moguce otkriti Ьilo kakve razlike izmedu njihova ra~~ 1 ~ad_a mus,karaca etnol?ga. Profesionalna edukacija ukljucila је ucenje ШISljeПJa lZ muske perspektiVe tako da Se ne Ьi trebalo CUditi StO SU zene postavljale ista pitanja kao i muskarci.lO
3. Znanstveni se kolonijalizam, prilikom proucavanja zene, logicki nadovezuje na univerzalnu razdvojenost, ра time i suprotstavljenost spolova. Muskarac-etnolog је ovdje dvostruki outsider: on је stranac u proucavanoj kulturi, а takoder је i stranac u »zenskom svijetu«. Kako се se s teskom prtljagom predrasuda о ulozi zene u svom drustvu proЬiti do kljuca razumijevanja »Zenskog jezika« Uezik tijela, cuvstvenosti, culnosti, komunikacija zena unutar vlastite skupine )? Neizvjesnost toga pothvata pojacava jos jedna Cinjenica: zenski је svijet najcesce dostupan posredovanjem lokalne »muske« strukture ili, kako је naziva Edwin Ardener9 , dominantne grupe, za razliku od prigusene, utisane zenske grupe. Тај autor tumaCi prevlast muskog utjecaja kao prevladavajucu prisutnost muskaraca - kao etnologa, kazivaca i ljudi о kojima etnolozi izvjescuju, suprotstavljenu relativnoj odsutnosti zene. Muska se dominacija zasniva na Ci-
159
Postoje i iznimke, kao sto su npr. radovi Margaret Mead ili pak klasicna studija Phillis М. Kaberry Aboriginal Women: sacred and profane (1939) koja је uspjela doprijeti do оЬа modela definiranja drustva: dok su muskarci tvrdili da postoji prevlast muskaraca, zene su је, u nekim svojim iskazima, najzesce nijekale. ·
4.
l
Mnogodimenzionalnost poimanja zЬilje koja tezi zamjenjivanju pojma jedino vazecega i, kao sto smo vidjeli, pogresno nazvano objektivnog znanja, pojmom znanja doЬivenog na temelju odredene perspektive gleda-
160
KONJI, ZENE, RATOVI
NUZNOST ZENSKE PERSPEKTIVE
пја,
otvara novo polje mogucnosti za ono, sto sam u naslovu navijestila kao zensku perspektivu u etnologiji. Dosadasnja objektivnost, zapravo muski kut gledanja, ostavljala је spoznaju о cijelosti ljudskoga svijeta nepotpunom, ра time znatno iskrivljenom, sto znaCi i neznanstvenom. Temelji za to vec postoje. Posljednjih desetljeca prisutan је proces preispitivanja etnologijske tradicije i teznja za izgranjom takve etnologije koja се radikalno preispitati svoje korijene i granice i redefinirati svoje postulate kojima се zena postati »vidljivom« ne samo unutar discipline, vec i prisutna u drustvu. Borbena antropologija (nezaoЬilaziva је sveza s akcijskom antropologijom) koja zeli omoguCiti nove obzore u analizi spolnosti u drustvu, poprimit се obrise nove orijentacije i doЬit се, utemeljena na znatnom broju radova s tih polazista i pretpostavki, naziv antropologija zene.ll Zasnivanje takve alternativne perspektive nije moguce bez prethodne kritike izvora, kao sto sam vec napomenula, muski posredovanih izvora. Zena (njezine djelatnosti, citav njezin svijet, modeli drustva kako ga ona dozivljava), do sada potisnuta na usku funkcionalisticku marginu, vidljiva u onoj neizbjezivoj mjeri u kojoj је nezamjenjiva za funkcioniranje odredenog drustva, ipak је naiSla na prikladniji izraz u nekim podrucjima istrazivanja kulture. Ardener smatra da su studije rituala i simboliziranja omoguCile laksu komunikaciju sa zenama, da se mnogo podataka s tog podrucja odnosi na zene, te da ono sto ti podaci donose cesto osporava muske modele drustva. Ukrstiti ovako doЬivene podatke s onima koje nude musku sliku svijeta, vec znaci skinuti veo koji је zatamnjivao konkretum egzistencije, ne samo zena, vec i cijele zajednice. Druga је zadaca promjena optike terenskih istrazivanja. Literatura s podrucja antropologije zena dosla је do zanimljivih spoznaja, ponavljajuCi pojedina terenska istrazivanja na dekoloniziran nacin, shvacen ovdje kao »demaskulinizirani«. Nadalje, zenska се perspektiva omoguCiti osvajanje novih podrucja istrazivanja: omoguCit се proЬlematiziranje spolne podjele u razliCitim drustvima i kulturama prema kojoj је teorija Ьila ravnodusna, tj. shvacala је kao zadanu, integrirala је i na njoj se temeljila12 ne preispitujuCi је. Zenska perspektiva ima mogucnost i odgovornost da pridonese reinterpretaciji i redefiniciji temeljnih kategorija ljudskog postojanja, da korigira jedan iskljucivi naCin interpretacije koji је prevladavao tijekom cijele povijesti razvitka etnoloske znanosti, da istrazi istinski neistrazeni kontinent i usmjeri se na razaranje ideologiziranog poretka ociglednoga.
161
BILJESKE
2 З 4
Vec i eti~olos~ izvo~ ~а~е rijeci iena ukazuje па jednostranu semanticku razinu tog pojma. Prem~ Etlm~loskom lJecm~u Petra..Skok.~, z~n~ .dolazi jos od indoevropskog korijena koji znaci radat1, а muskarac od koпjena koJI znac1 misiiti, gospodariti. Jean Copans, >>De 1' ethnologie а l'anthropologie<<, u: Copans, Godelier, Tornay, Backes-Clement: L'anthropologie: science des societes primitives?, Editions Е. Р., 1971. Lydia Sklevicky, >>Antropolog heroj u akciji<<, Pitanja, 1977, 4-5, str. 69. Jo~an Galtung, >>After Camelot<<, u: The Rise and Fall of Project Camelot, ur. I. Horowitz, Cambпdge М. I. Т. Press, 1967, str. 296.
5
~n Oakley, >>The InvisiЬle Woman: Sexism in Sociology<<, u: The Sociology of Housework, Mar-
6
Gayle RuЬin, >>Traffic in Women: Notes оп the 'Political Economy' of Sex<<, u: Toward an Anthropology of Women, ur. Rayna R. Reiter, Monthly Review Press N. У. & London 1975 str 178-180. , , , .
7
Felicity Edholm, Olivia Harris, Kate Young, >>Conceptualising Women<<, Critique of Anthropology З, 1977, 9-10, str. 101-1ЗО.
8 9
М. Z. ~osaldo, >>Woman, Culture and Society: А Theoretical Overview<<, u: Woman, Culture and Soetety, ur. М. Z. Rosaldo i L. Lamphere, Stanford Univ. Press, 1974, str. З. Edwin Arde.ner, >>B~lief and the ProЬlem of Women<<, u: The Interpretation of Ritual, ur. Ј. S. La Fontaшe, Tav1stock, London, 1972. Citirano prema К. Milton, >>Male Bias in Anthropology<<, Man, 14, 1979, 1.
10
Sally Slocum, >>Woman the Gatherer: Male Bias in Anthropology<<, u: Toward an Anthropology of Women, str. 49.
11 12
tш
Robertson, Oxford, 1978, str. 2
Zar~n~ Papic,
Lydia Sklevicky,
>>Ка antropologiji zene<<, Revija za sociologiju,
1980, 1-2.
Chпstшe Delphy, >>А Materialist Feminism is PossiЬle<<, Feminist Review, 1979, 2, str. 87.
5 Matrijarhat: Prijepor mitologije, ideologije i utopije"
Ideja о povijesnoj zblljnosti vladavine zena doimala se, prema rijecima Uwea Wesela, nevjerojatnom, kada је objavljena u Bachofenovu djelu Materinsko pravo 1861. godine. Premda је Ьila tijekom vremena postepeno prihvacena od marksizma, psihologije, knjizevnosti i zenskih pokreta, ona је jos i mojoj generaciji studenata etnologije tumacena kao puka tlapnja jednog beznadnog edipalca, konzervativca pod jakim utjecajem romantike, svjesno antiracionalnog protivnika pozitivisticke historiografije svog vremena. Danas brojne rasprave о toj temi pobuduju ujedno strah i nadu; strah onih na vlasti od moguce repeticije »kaosa« koji priziva slika »zene na vlasti« i nadu ljudi s margina uzasnutih moguCim ishodom vladavine »racionalne« tradicije poznate prakse moCi. Кnjige (о kojima се Ьiti rijeCi u ovom ogledu, bez obzira na njihovu znanstvenu utemeljenost, metodolosku dosljednost i ishodisno nadahnuce, usredotocene su na propitivanje matrijarhata kao povijesne stvamosti i mita, ali i na otkrivanje u njemu iskoristivih utopijskih elemenata. Rasprava Uwea Weselal koja nosi podnaslov »0 Bahofenovom 'Materinskom pravu' i polozaju zena u ranim drustvima pre nastanka drzavne vlasti« istrazuje sve mogucnosti koje otvara Bachofenovo klasicno djelo. То је prvenstveno kriticka analiza u njemu iznesenih podataka, metode i pojmovnog aparata, nakon cega slijedi pokusaj historijske rekonstrukcije matrilineamosti i naposljetku izgradnja teorijskog modela prelaska od matrifokalnosti ka patrijarhalnom nacelu drustvene organizacije. Pri tom se Wesel sluzi kritikom izvora te komparativnom analizom- u prvom dijelu knjige Bachofen је suocen s »historijskom provjerom«, а u drugom dijelu s etnoloskim spoznajama. Bachofenov se spoznajni postupak о stvamom postojanju »ginekokracije« temelji na mito-
164
KONJI, ZENE, RATOVI
logiji shvacenoj kao sjecanje na stvarne historijske dogadaje te na zapisima trojice grckih povjesnicara: Herodota (5. st. р. n. е.), Heraklida Pontijskog i Nimfisa iz 4. st. р. n. е., te filozofa Nikole Damaska (1. st. р. n. е.). Postepeno potiskivanje zena i prelazak na patrijarhat on poima kao opCi razvoj ka duhovnom, muskom principu. Wesel nadalje analizira djela koja su mogla posluziti kao potvrda Bachofenovim tezama: Morganovo Drveno drustvo (1877) i Engelsovo Porijeklo porodice (1884). Pored ucenja о matrijarhatu ovo »znacajno trojstvo«2 udarilo је temelj evolucionistickog shvacanja razvoja ljudskog drustva. Pregledom odobravanja i odЬijanja Materinskog prava doЬivamo popis prominentnih autora i djela: medu odobravateljima nalazimo medu ostalim od knjizevnika Т. Manna, Rilkea, Benjamina, psihoanaliticare Freuda, Reicha, Fromma, Horkheimera, od filozofa tu је Lukks, dok najpoznatiju skupinu cine feministicke autorice od dvadesetih godina do danas. Najostriji osporavatelji Bachofenovih ideja Ьili su pored historicara i etnolozi. Nakon pocetne naklonjenosti koju su pokazivali McLennan, Morgan i Tylor, etnolozi ga odbacuju zbog sve vece ahistoricnosti same etnologije koja odЬija istrazivanje razvoja kultura, ali i zbog toga sto su upoznata druga matrilinearna drustva u kojima muskarci imaju apsolutnu prevlast. Jednodusno prihvacanje Bachofena postojalo је sve donedavno tek u marksistickoj literaturi socijalistickih zemalja, u kojima је neosporavani matrijarhat (preko zasada Morgana- Engelsa- Bebela) trajao kao zajednicko dobro materijalisticke historiografije. PostavljajuCi si temeljno pitanje sto је danas preostalo od Bachofenovih otkrica, Wesel se najprije usredotocuje na strogo odredivanje pojmova. Юjucni pojam materinsko pravo (Mutterrecht) kod Bachofena је sinonim za ginekokraciju- dominaciju zena u porodici, odredivanje srodstava ро zenskoj liniji, iz cega, ро njemu, nuzno proizlazi povezanost s politickom dominacijom zena u drustvu, tj. njihova vladavina nad muskarcima. Osamdesetih godina proslog stoljeca ulazi u upotrebu novi pojam - matrijarhat, koji sasvim potiskuje rijec ginekokracija, kovanicu nastalu kao suprotnost pojmu patrijarhata koji kod Bachofena stoji za univerzalnu vlast muskarca u porodici i drustvu. No, prema Weselu, materinsko pravo nediferenciran је pojam i ima tri znacenja: 1) kod Bachofena to је sinonim za ginekokraciju; 2) upotreЬljava se u smislu matrilinearnosti kao suprotnosti patrilinearnosti а da se niCim ne upucuje na dominciju zena; З) javlja se i kao mjesovit pojam, narocito u arheologiji i povijesti starog vijeka. Pojmovi matri/patrilinearnosti i matri/patrilokalnosti znanstveno su dostatno odredeni а kao nadomjestak materinskom pravu/ginekokraciji/matrijarhatu Wesel predlaze termine matrifokalnost, odnosno matricentriCno drustvo. Ti
MATRIJARHAT...
165
pojmovi priЬlizno istog znacenja oЬiljezavaju drustva u kojima zene imaju,stanovitu dominirajucu ulogu u porodici, а ponekad i u drustvu. Takva su drustva, koja se medusobno mogu znatno razlikovati, redovno matrilinearna i matrifokalna i unatoc mogucem dobrom polozaju zena ne moze se govoriti о njihovoj vladavini. Drugi Weselov korak u propitivanju Bachofenova nasljeda sastoji se u »historijskoj provjeri«: suocavanju njegove interpretacije mitoloske odnosno povijesne grade s drugim izvorima i interpretacijama kulture Likije, Egipta i Кrеtе.з Zakljucak је da Bachofen krivo interpretira izvore buduCi da је u anticko doba rijec ginekokracija Ьila negativno konotirana i izrazavala opcu bojazan za opstanak »od prirode danog muskog uredenja«. u zakljucnom poglavlju prvog dijela knjige (»Istorija«), Wesel Bachofena uporeduje s Kolumbom. On је otkrio jedan mit i opisao ga kao opci historijski i kulturni stupanj covjecanstva. Тime је stvorio novi mit Ciji је sadrzaj moralna i duhovna nadmoc muskaraca koji su poslije dugih borЬi naposljetku svladali kulturnu nadmoc zena. Dok је za samog Bachofena i njegovo vrijeme (da li zaista samo njegovo?) taj novi mit imao funkciju legitimiranja vladavine muskaraca, njegova је ideoloska snaga Ьila prepoznata i dalje razvijana i od zenskih pokreta koji upravo tada stupaju na evropsku povijesnu scenu. Unatoc oЬilju pogresaka koje је u njegovu djelи иtvrdio Uwe Wesel, presudno је za evaluaciju znacenja Bachofenova djela to sto је prvi иzdrmao vjerи и univerzalnost patrijarhalne porodice, jer »Odjednom se opet сио prizvuk vlasti u reci, vlasti о kojoj је moglo da se diskutuje. Patrijarh је postao covek koji је morao da se opravdava«.4 U drиgom dijelи knjige (»Etnologija«) Wesel se okrece empirijskim i teorijskim rezultatima etnologije, kиsajиCi historijski rekonstrиirati nuzne иvjete postojanja drustva bez potlacenosti zena. Istrazuje polozaj zene kod ratara i pastira-stocara. Potom se koncentrira na matrifokalnost kod Hopi Indijanaca i Irokeza. Njegov је zakljиcak da и tim drиstvima postoji ravnoteza odnosa moCi. Stovise, matrifokalnost otkriva jedan radikalno razlicit koncept moCi: prevaga zena nije Ьila vezana иz individиalno gori polozaj muskaraca, za razlikи od patrilinearnih/lokalnih drиstava kada prevaga mиskaraca uvijek individиalno ide na racun pojedinih zena. Lanac иzroka nuznih (mada ne i dovoljnih) za postojanje takvog tipa drustava izrazen је na sljedeCi nacin: moficka zemljoradnja ~ kolektivni rad zena ~ matrilokalnost ~ matrilinearnost. OЬiljezja konkretnih etnoloskih primjera takvih drиstava pokazиju da pored toga и njima иорсе nema (muskog) aиtoriteta, te da је oCita labavost porodicnih veza (drи gim rijecima, strиktura male porodice Ьitno иtјесе na pogorsanje zena). Presиdna komЬinacija (ili elementi modela »politicke ekonomije spolno-
166
KONJI, ZENE, RATOVI
sti« prema teoriji Gayle RuЬin5) za poraz matrifokalnosti prema Weselu izgleda ovako: egzogamija ---+ patrilokalnost ---+ otkup nevjeste ---+ poliginija. Ро njegovu misljenju, nijedan od prva tri elementa uzet zasebno ne upucuje na nuznu diskriminaciju zena, vec ima »mudre drustvene funkcije«. Tek s dodatkom poliginije zene postaju pasivni objekti razmjene i Ьivaju svedene na vrijednost robe. lako dobar dio svog dokaznog materijala preuzima iz rezultata americke antropologije zene, Wesel upucuje kritiku njezinim autoricama zbog teze о univerzalnoj potlacenosti zena do koje su dosle prihvacanjem etnoloskih podataka bez historijske analize. Historijska analiza, naime, omogucava utvrdivanje veceg broja matrifokalnih drustava. No Bachofen ih је, nailazeCi na njihove tragove, proglasavao matrijarhatskim, ne mogavsi pojmiti (ideja је jos saЬlaznji vija od vlasti zena) da u njima uopce ne postoji vlast. Weselove elegantno izvedene kritike ne mimoilaze ni Uvi-Straussa (pretjeranost teorije о razmjeni zena), ni Morgana i Engelsa (postanak patrijarhalne porodice nezavisan је od postanka privatnog vlasnistva). SuceljavajuCi u zavrsnom poglavlju »najraniju proslost i blisku buducnost«, upozorava na treCi i jos zanemareniji dio procesa politicke ekonomije spolnosti - vezu pojave politicke vlasti koja nastaje kad se dominacija muskaraca nad zenama prosiri u dominaciju muskaraca nad muskarcima. PitajuCi se koje pouke proslosti mogu posluziti zakljuccima za buducnost, Wesel upucuje jos jedan sjetni pogled na cause celЊre drustava bez vlasti i dominacije, drustva jakih zena i slobodnih muskaraca- na lrokeze. »Povoda za to danas ima dovoljno.«б Neki od tih povoda zasigurno su potakli Claudiu Schmбlders da skupi mitske pripovijesti о »divljoj zeni« koje u Citalaca imaju pobuditi cudenje, strah i zudnju. U njima se zena pojavljuje samostalna i autonomna, u mnostvu elementarnih obostranih i onostranih uloga i figura, onakvih kakve ih је mitski pripovjedac pronasao dijelom u zenskoj svakodnevici i1i im ih pripisao slozivsi ih u funkcionalno jedinstvo. U predgovoru knjizi autorica svoj izbor oznacava kao angaziran i subjektivan - najavljuje igru simbolickim proizvodima pozivajuCi Citatelje da јој se pridruze.7 Svako poglavlje, posveceno jednoj ulozi/slici »divlje zene«, koje sadrzi nekoliko prica pretezno izvanevropskih naroda (tek ih је nekoliko iz evropske tradicije, cak i jedna »srpsko-hrvatska« vjestica), ima uvod, »dijelom informativan, dijelom zbunjujuCi«s. Komentari prica sadrzani u tim uvodnim naznakama doista zbunjuju jer Claudia Schmбlders raЬi neoЬicno eklektican teorijsko-interpretativni okvir. Jednom su to psihoanaliticka tumacenja: jungovska, kao u poglavljima »Velika majka«, »Putovanje njezina zivota«, »Zivotinjska zarucnica, KCi ЬiЈја«, i1i frojdovska,
MATRIJARHAT...
167
u poglavlju »Zavodnica«! Drugi се put to Ьiti strukturalna antropologija Levi-Straussa (»Vidarica, Carobnica«), i1i pak izvjestaj starih putopisaca »Amazonka, Mlada junakinja« i knjizevnika antike. Ponegdje svi oni zajedno, sto ipak ne umanjuje uzitak citanja о »Divljoj kuharici«, »Carobnici i vjestici«, »Dobroj vili i sudenici«, »Vodenoj zeni« i drugima. U Pogovoru teorijskih pretenzija, posvecenom u cijelosti mitskoj masti, autorica istice kako se u drugoj fazi novih zenskih pokreta (osamdesetih godina) osvjescuje pitanje о vlastitoj povijesti i tradiciji zena. Ро njezinu su misljenju dosad najraЬljenije slike zena proizvod »muske fantazije« koja ih је uvijek formulirala kao svoj alter ego u oЬliku polarnih suprotnosti (kurva/svetica, andeo/vjestica, kucanica/Amazonka i sl.). TrafeCi za sebe »legitimirajuce rodoslovlje«, zene su otkrile samo dvije pretkinje: Vjesticu i Boginju mjesecaNeliku majku, slike koje zajedno cine mitski paradoks, jedinstvo zastrasujuceg i prisnog. No, »mitski pripovjedac«, Levi-Straussov bricoleur9, iz svog prirucnog arsenala iznalazi velik broj elemenata koje slaze na bezbroj nacina u razliCitim pripovjedackim kulturama. Upravo bogatstvo i viseslojnost njegovih proizvoda daje elemente moguceg identifikacijskog modela jednog punijeg samopoimanja zene (SelЬstЬild). Slike koje on nudi iskazuju imanentnu dvoznacnost zene (»izmedu kuhinje i kozmosa, tave i pakla«, »Zastitnice i zderaCice vlastite djece«) i pruzaju mogucnost razrjesenja. »Mitska masta је u stvari prvi oslobadajuCi odgovor na teror elementarnog, iskorak iz nijemog straha.«10 ZaoЬilazeCi kompleksne diskusije о mitu, autorica prihvaca odredenje mita koje daju braca Grimm. То su simbolicki proizvodi koji funkcioniraju kao fantasticna i, ako је moguce, didakticka utjeha, podjednako udaljena od realisticne opomene sage i tjelesnosti lakrdije. Repertoar »narativnog kucanstva« mitskog pripovjedaca u pricama ove zЬirke i zeni danasnjice, nada se Claudia Schmбlders, moze pruziti protuslike (GegenЬilder) za vlastita tjeskobna civilizirana i siromasna osjetila, na isti nacin na koji su »divlji ljudi« srednjeg vijeka sluzili kao protuslika uljudenom dvorskom drustvu. One sadrze subverzivni potencijal da upozore na stetocinstvo jednog isuvise bogatog drustva »koje iskoristava prirodu bez kucevnog smisla za dijalog s tijelima, s konkretnim«. 1 naposljetku: »Mozda се konacno druge price upraviti nas pogled s cangrizave monotonije vladajuceg misljenja na nasmijanu i uplakanu polifoniju potlacenog.«11 Okrepljujuce poruke pripovjedacke, mitske maste moZda mogu potaknuti i civilizacijski zaokret, otvoriti prostor za igru i osporavanje, za znati-zelju, »aus dem Ziihlen wieder ein Erziihlen machen«... l2 Heide Gбttner-Abendroth, u knjizi opisnog podnaslova Matrijarhalne religije и mitu, bajci i epici, u velikoj mjeri suzava prostor dijalekticke igre
·чи 168
KONJI, ZENE, RATOVI
suprotnosti, kako је u Divljoj ieni prekorava С. Schmбlders, nazivajuCi је »suvremenom propovjednicom Velike majke i matrijarhata«lз. Stovise, ova autorica odbacuje sama nacela dijalektike smatrajuCi је proizvodom patrijarhalnog misljenja. Tek је patrijarhalni kozmos polariziran suprotnostima, dok matrijarhalni pociva na ideji trijada ро uzoru na trostruki mjesec, simbol trojstvene boginje matrijarhata u njegovu najvisem razvojnom stupnju. Matrijarhalni је kozmos nehijerarhican, а njegovom kozmickom dezintegracijom u patrijarhatu dolazi i do drustvene i psihicke dezintegracije. Boginja i njezin heroj proizvod su epohe dominacije zena, epohe jedinstva u kojoj boginja predstavlja bozansko nacelo, kozmicku integrativnu snagu i kreativnu sposobnost uopce, dok је njezin heroj (kralj) princip herojskog zrtvovanja, ciklickog (sezonskog) umiranja i radanja, smjesten u jezgri bozanskog. RazЬijeno jedinstvo, izguЬljenu cjelovitost kozmosa i covjeka koje је ujedno i »patrijarhalno izoЬlicava nje nase zenstvenosti« moguce је ponovno zadoЬiti otkrivanjem matrijarhatskog nasljeda. U njemu sadrzano odredenje zenstvenosti i muskosti moze zenu danasnjice izbaviti smrtonosne dijalektike patrijarhalnog stanja duha i ujedno postati putokazom (ideoloskom platformom, reklo Ьi se ро autoricinu politiziranom diskursu), naznakom jedne konkretne utopije. Cilj је ove knjige dakle dvojak: proizvesti ideologiju oslobodenja od patrijarhata i, kao za to nuznu predradnju, teoriju matrijarhata istraziti njegovu povijesnu egzistenciju koju је tradicionalna historijska znanost u svom 3000 godina dugom postojanju promisljeno odstranjivala iz nase povijesne svijesti. Metodolosko polaziste autorica oznacava kao transdisciplinarno, praceno »ideolosko-kritickim oprezom« (on је sadrzan u kritici znanstvenih kritika matrijarhata). Okvirnu shemu svoje studije Н. Gбttner-Abendroth postavlja na sljedeCi nacin: 1) Religija - mitologija boginja Zemlje i Mjeseca; 2) Ritual- godisnje svecanosti inicijacije heroja, svadbe Boginje i heroja, herojeve smrti i ponovnog rodenja; 3) Struktura oЬitelji/drzave- rodovska struktura s materinskim pravom (matrilinearnost/lokalnost), ginekokracija; 4) Ekonomija- poljoprivreda, vrtlarstvo, obrada zemlje, zajednicko rodovsko vlasnistvo. Kada su sve cetiri instance ove sheme prisutne u jednom drustvu, moze se govoriti о matrijarhatu. Као relevantni povijesni izvor svojoj studiji autorica navodi matrijarhalnu mitologiju14- sto dvadeset godina nakon Materinskog prava ovaj princip oCito nije izguЬio na zavodljivosti. Na osnovi provedbe strukturalne sheme matrijarhatskih religija15 u indoevropskom prostoru, autorica namjerava izvesti relevantne zakljucke о kultur-
MATRIJARHAT...
169
noj i socijalnoj povijesti svjetskog matrijarhata. Grandiozni zadatak ciju realizaciju (kada Ьi uopce Ьila moguca) potpuno promasila! Njezina analiza funkcionira (bez obzira na pogreske u premisama) u citanju mita na semantickoj i semioloskoj razini. Stovise, to citanje proizvelo је vrlo intrigantnu lektiru, neki sub-genre znanstvene fantastikelб izokrenute naglavce. Zaplet postaje jos uzbudljiviji u dijelovima knjige о bajci i epici u kojima Н. Gбttner-Abendroth upucuje na podzemno djelovanje obrazaca matrijarhatskih religija u patrijarhalnoj kulturnoj tradiciji. U njima ona prepoznaje utopijske elemente koji su nadmudrili lukavstvo patrijarhalnog svjetskog uma. Oni istrajavaju u alternativnim kultovima donjih slojeva, kao tajni kultovi i Citave subkulture, kao ono oЬicajno (folklor, sage, bajke ). Mozda је najiritantniji propust knjige nedostatnost objasnjenja razloga transformacije matrijarhatskih u patrijarhatske religije. О tome ne doznajemo nista vise od Cinjenice da је do tog prelaska doslo cinom nasilja, sto је dokumentirano materijalima iz motiva (Gotterschlacht Mythen ). Nasilje, koje је nepoznato u matrijarhatsko doba, time postaje konstanta patrijarhalnog svijeta - njegovog misljenja, znanosti i drustvene prakse. Stoga se i ne cini nelogicnom utopijska vizija Н. Gбtt ner-Abendroth koja smatra da је jedina sansa ljudskog prezivljavanja u kozmosu povratak Here, Hagie Sofie, Jбrde - ako nam za to jos uopce dostaje vremena. Ма kako razlicite, ove tri knjige, svaka na svoj naCin, promisljaju matrijarhat u njegovim mitskim, ideoloskim i utopijskim dimenzijama. Weselova se knjiga nadovezuje na znanstvenu tradiciju osporavanja mitologijskog misljenja, dok Claudia Schmбlders i Heide Gбttner-Abendroth u mitu nalaze nove poticaje za umornu mastu i opustosenu znanost bez/ /protiv zena. Dok Wesel raskrinkava Bachofena kao izumitelja novog mita, njegovo је djelo do danas ostalo inspiracija objema autoricama za ideologizirano osporavanje vladajuce, patrijarhalne ideologije. Da је vrijeme sazrelo da matrijarhatska/matricentricna tradicija jedne drugaCije shvacene moCi predstavlja pozeljni izvor nove utopije, slazu se svi autori. MoguCi prigovori о neznanstvenosti te teze ocito su bespredmetni. Premda mozemo prihvatiti Weselovu ogradu da »ma kakvu proslost imale zene, nijedna ne daje uzor za buducnost«17, ne Cini se naodmet napomenuti da zaroniti u proslost, ра makar i fantasticnu, nije nerazumni korak pri misljenju utopije. је
170
2 З
4 5 6 7
8 9 10 11 12 13 14 15 16
17
KONJI, ZENE, RATOVI
6 BILJESKE
lzmisljanje tradicije:
U tekstu se raspravlja о tri knjige koje, svaka na svoj nacin, promisljaju matrijarhat u njegovim mitskim, ideoloskim i utopijskim dimenzijama: Uwe Wesel (Uve Vezel), Mit о rnatrijarhatu, Prosveta, Beograd, 1983; Die Wilde Frau: Mytische Geschichten zurn Staunen, Fйrchten und Begehren, ur. Claudia Schmбlders, Eugen Diederichs Verlag, Kбln, 1983; Heide Gбttner-Aben droth, Die Gдttin und ihr Heros, Frauenoffensive, Miinchen, 1980, 252 str. Iako knjiga nije opremljena Ьiljeskom о piscu, niti podrobnijom karakterizacijom, doblva se dojam da se radi о disertaciji koja pedantnim i rigoroznim znanstvenim postupkom istrazuje sve mogucnosti koje otvara zadana tema. Izdavacki nemar, pored ove zamjerke, potkrepljuje i cinjenica da је veCina prezimena autoricil navedenih u П. dijelu knjige (»Etnologija<<) prijevodom nasilno maskulinizirana. Wesel, nav. dj., str. 29. Wesel, nav. dj., str. 41-62. Wesel, nav. dj., str. 75. Usp. Gejl Rubln, »Trgovina zenama- beleske о 'politickoj ekonomiji' polnosti<<, u: Antropologija zene, ur. Zarana Papic, Lydia Sklevicky, Prosveta, Beograd, 1983, str. 91-151. Wesel, nav. dj., str. 161. Na istim osnovama pripremila је i Alison Lurie svoju zblrku Clever Gretchen and Other Forgotten Folktales, Heinemann, London, 1980. Svoj pristup opravdala је cinjenicom sto su u dosadasnjim izborima (koje su uglavnom sacinili muskarci 19. stoljeca) heroine uglavnom pasivne, dobre, bespomocne i dosadne - sto se ocekivalo od djevojcica tog vremena. No, tisuce narodnih prica protuslove takvu shvacanju - njih је prepricala А. Lurie koja im је time zeljela vratiti dobar glas kod danasnje djece i njihovih roditelja, nadajuCi se da се neke od u njima prikazanih junakinja jednoga dana postati isto tako popularne kao sto su danas Pepeljuga i Snjeguljica. С. Schmбlders, nav. dj., str. 10. С. Schmбlders preuzima Uvi-Straussovu definiciju >>domaceg majstora<< kako је opisana u Divljoj rnisli, Nolit, Beograd, 1966, str. 53-54. С. Schmбlders, nav. dj., str. 284. С. Schmбlders, nav. dj., str. 299. С. Schmбlders, nav. dj., str. 300. С. Schmбlders, nav. dj., str. 294-295. Н. Gбttner-Abendroth kao svoj izvornik za izradu strukturne sheme matrijarhatske mitologije navodi djelo Ranke-Graves, Grcka rnitologija, 1961. Н. Gбttner-Abendroth, nav. dj., str. 17-22 Ako prihvatimo misljenje americke knjizevne teoreticarke Ј. Annas da је znanstvena fantastika oduvijek Ьila potencijalno revolucionarna jer zamislja, stvara alternativni svijet koji је komentar postojeceg svijeta i da је, vjerojatno zbog tih razloga, gotovo ravnopravan udio zenskih autorica u tom knjizevnom genreu, ova primjedba na racun Boginje i njenog heroja cini se manje ishitrenom. Pamela Ј. Annas, >>Novi svjetovi, nove rijeci: androginija u feministickoj znanstvenoj fantastici<<, КnjiZevna srnotra, 1982, 46, str. 78-86. Wesel, nav. dj., str. 161.
Dan koji svice nadom
Svake godine uoci 8. marta iznova se raspravlja о tome treba li slaviti ili oЬiljezavati taj Ьlagdan koji mnogi smatraju izmisljanjem tradicije, mnogi ga vulgariziraju, а mnostvo је onih koji ga i ne zapazaju. Shvati li se, pak, 8. ozujka kao simbolicni dan za pokretanje novih zenskih inicijativa, to moze Ьiti program nade usredotocen na buducnost, lisen ideoloskih stega i negativnih konotacija. U oporom vremenu preispitivanja svih donedavno neupitnih vrednota, obavezni pocetak proljetnog ritualnog ciklusa oznacavaju zustre rasprave о tome kako (i treba li uopce) oЬiljezavati Dan zena u nas. Smije li utopijsku nadu о medunarodnoj nadnacionalnoj solidarnosti zena i borЬi za istinsku ravnopravnost nadomjestiti tek »poljubac i kitica cvijeca« о kojima s ceznjom govore zene u nedavnoj anketi zagrebackoga Vecemjeg lista? Cini li nas ispraznjenost socrealisticki intoniranih svecarskih uvodnika i »svecanih akademija«, sve izlizanijih tokom njegove neizbjezne poratne obaveznosti, nuzno siromasnijima za jedan plemeniti i jos nedosegnuti san? Naime, samo utemeljenje 8. ofujka nije Ьilo nimalo jednostavno. Юа rа Zetkin, zakonita kuma ovog praznika, morala se posluziti lukavstvom i svojim velikim autoritetom u medunarodnome radnickom pokretu da razЬije predrasudu о bespolnom jedinstvu radnicke klase. Na 11. medunarodnoj konferenciji socijalistkinja, odrzanoj u Kopenhagenu 27. kolovoza 1910, predlozila је da socijalistkinje svih zemalja organiziraju jedanput u godini svoj dan. On је u prvom redu imao sluziti agitaciji za zensko pravo glasa u kojoj је dotad prednjaCio tzv. gradanski feminizam. Njezin је prijedlog naisao na mlaki prijem, te odluku о novom Ьlagdanu ne spominje nijedna od 18 rezolucija te konferencije. Stoga је Юаrа Zetkin svoj naum propagirala »U bazi« i na stranicama casopisa Jednakost kojeg је Ьila glavna urednica. Ideologija radnickog pokreta najcesce је
172
KONJI, ZENE, RATOVI
Ьila
slijepa i zanemarivala је zene и vlastitim redovima. Upravo је posebno »zenski socijalisticki dan«, osim ostaloga, imao i tи zadacи da иpo zori na dиgogodisnjи ЬоrЬи radnica da se ravnopravno иklјисе и radnicki pokret. Borba protiv »proleterskog antifeminizma« vodila se jos od polovice 19. stoljeca. Ne proziruCi lиkavstvo kapitala, pojedinacni sindikati, ра cak i Cisti nacionalni sindikalni savezi, denиncirali sи zene nazivajиCi ih »prljavim konkurenticama«. Као jeftinijи radnи snagи dиgo sи ih pokиsavali odstraniti s trzista rada. Povijesni zaborav PrvoЬitna
nelagoda i losa savjest koja је Ьila и pozadini иtemeljenja Dana zena ogleda se i и drugom povijesnom zaboravu i previdи. Koji је dogadaj potakao Юаrи Zetkin da иpravo 8. ozиjka odabere za manifestiranje borbene solidarnosti zena? Povijest ovoga praznika риnа је apokrifnih prica i mistifikacija, а tek sи novija istrazivanja иpozorila na to da sи и taj datиm razliCite sredine иpisivale vlastite, nimalo иtopijske simbole i tradicije. Najcesce se spominjи demonstracije njиjorskih radnica odrzane 8. ozиjka 1857. о kojima и americkim povijesnim izvorima nema ni traga. U nas se cesto spominje 8. ozиjak 1901. - demonstracije Cikaskih radnica. Dakako, standardni sи dekor policajci na konjima i potoci krvi ... Najzanimljivija је svakako potpиno apokrifna prica sto sи је pomno analizirale talijanske aиtorice Ilde Capomazza i Marisa Ombra и knjizi 8. mart: price, motivi i rituali о medunarodnom danu iena (Rim, 1987). Na primjerima iz vlastite zemlje (kao primjeri poslиzili sи im materijali i arhivi Komиnisticke partije Italije, Socijalisticke partije, Sindikalne centrale CGL, i dr.) i slicnim primjerima iz drиgih evropskih zemalja istrazile sи motiv zlog kapitalista koji је strajkaCice и svojoj njиjorskoj tvornici zakljиcao tako da se nisи navrijeme mogle spasiti od vatre sto је zahvatila zgradи. Mjesto, vrijeme i broj zrtava tragedije varirajи od teksta do teksta. Stovise, и pretelevizijskoj civilizaciji taj је motiv Ьiо zahvalan predlozak za prikazivanje и oblikи fotomontaza i stripova, zanimljivi primjeri kojih se mogи pronaCi и Italiji pedesetih godina. Uporna pretraga izvora i literature pokazala је da se takav dogadaj doista zЬio и New Yorkи 29. ozиjka 1911, pri сети sи izgиbljena 134 mlada zivota. ZaЬiljezio ga је list americke sindikalne organizacije Industrial Workers of the World и tekstи »Kapitalisticki zloCin«, objelodanjenome 3. travnja 1911, dakle godinи nakon kopenhagenske konferencije.
DAN KOJI SVICE NADOM
173
U сети је tolika privlacnost motiva nevinih zrtava spaljenih na lomaci kapitala da је postao opCim mjestom? Aиtorice talijanske stиdije smatrajи da povezivanje tog motiva s иstanovljavanjem Dana zena - isticanjem progona, nasilja i krvi - slijedi dobro znani i rasprostranjeni obrazac рисkе kиlture poznat iz zivota mиcenika. Тај se motiv dobro иklopio i и patrijarhalnи slikи svijeta и kojoj је stradanje najcisCi oblik zenstvenosti. Upisivanje americkog nadahnиca и tradicijи 8. marta moze se objasniti nastojanjem aktivista radnickog pokreta da se и vrijeme hladnoratovske napetosti distancirajи od sиvise izravnih asocijacija na boljsevickи tradicijи. Zeljelo se naime privuCi siroke mase demokratski orijentiranih zena и vlastite redove dajиCi zenskome socijalistickom praznikи internacionalnije i spontanije konotacije, а istodobno ga иciniti иniverzal no citljivom metaforom za potlaCivanje zena nadopisivanjem sakralnih oЬiljezja.
Radnice
па
lomaci
U prilog ovoj hipotezi francиske povjesnicarke Lilian Kandel govori to sto је и nas motiv radnica na lomaCi posve nepoznat. Nas se meduratni, ratni i poratni napredni tisak neinhiЬirano naslanja na sovjetsko nadahnиce. Tako, naprimjer, Organizovani radnik (3. ozиjka 1927), sjecajиCi se demonstracija rиskih radnica 1913, istice da sи »rasprsene bajи netama i kиndacima podivljalih kozaka i policista, ali aktivnost i pozrtvovnost rиskih radnica odиsevila је radnice cijelog svijeta i otad se 8. mart slavi kao medиnarodni dan zena.« StvarajиCi vlastitи tradicijи 8. ozиjka, svaka је sredina иzimala sastojke prema potrebama i mogиcnostima vlastite kиlture. Stoga ne Ьi Ьilo opravdano govoriti о nekome svjesnom falsificiranjи povijesne istine. Rijec је о postиpkи koji је povjesnicar Eric Hobsbawm, nimalo pogrdno, nazvao »izmisljanje tradicije«. Navedeni primjeri sиgerirajи da se izmisljanje tradicije 8. ozиjka oslanjalo na tradicije sto sи ih zene ostavljale tek и рrосјери izmedи borbe i mиcenistva. Dok sи na Zapadи aktivistkinje novih feministickih pokreta pokиsale same proizvesti nove scenarije njegova oЬiljezavanja, и nas sи se odmicanjem od revolиcionarnog razdoblja osmomartovske proslave stapale s pиckim tradicijama MajCinog dana. Takva redиkcija prvoЬitno »socijalistickoga zenskog dana« иpozo rava na bolnи ociglednost toga sto sи i istinska (ne samo formalna) ravnopravnost i nadnacionalna solidarnost zena jos i danas иtopija.
174
KONJI, ZENE, RATOVI
Odustanerno li od sadasnjern trenutku prirnjerene pesirnisticke vizure, 8. ozujka rnoze Ьiti jos neispisani list za nove zenske inicijative. Popis је neiscrpan. То rnoze Ьiti aktivna podrska na koju pozivaju aktivistkinje zagrebackog telefona sos za otvaranje sklonista za zene i djecu zrtve oЬiteljskog nasilja. Jer, u drustvenoj situaciji u kojoj se svaki rnjesec na telefon SOS javlja nekoliko stotina zena s vapajern za pornoc, ne rnoze Ьiti govora о ostvarenju ravnopravnosti. Izvornu ideju 8. rnarta о rnedunarodnoj solidarnosti zena rnozda najbolje ilustrira akcija osnivanja Jugoslavenske zenske inicijative za razvoj Kosova koju је nedavno pokrenula Sonja Lokar. U osnivackorn proglasu Citarno: »Kosovo је, bez surnnje, ono jugoslavensko pitanje koje na jednorne rnjestu, socijalno i politicki, zdruzuje sve elernente razvojnog proturjecja Jugoslavije. Socijalno-klasne i rnedunacionalne, civilizacijske, ekoloske, dernografske, generacijske i suprotnosti rnedu spolovirna«. Proglas zavrsava geslorn: »Bolje razvoj nego bratouЬilacki rat.« Mozda jos nije kasno da na neispisane rnargine osrnornartovske tradicije zene Jugoslavije upisu vlastiti prograrn za nadu, za buducnost.
7 Nova Nova godina: Od »Miadog ljeta« k politickom ritualu'"
Nova godina, socijalisticki praznik naroda Jugoslavije, dan је radosti za sve trudbenike nase zemlje, jer toga dana sumiramo rezultate naseg rada. Svaka nova godina jedna је stepenica vise u nasem usponu prema socijalizmu. Iz tehnicki i kulturno zaostale zemlje pretvaramo se u naprednu ekonomski nezavisnu i kulturnu zemlju.l Mi imamo nase svecane dane kao sto је 29. novembar, 8. mart, 1. maj i Nova godina i na te dane cemo mi darivati nasu djecu i prirediti djecji praznik.2 (13. 12. 1948) U gradovima Ьi se moglo na trgovinama ili raskrsCima okititi veliku jelku, koja Ьi Ьila narocito lijepo okicena petokrakom, srpom i cekicem i slicno.з (3. 12. 1948) Ovogodisnja proslava dana 'Djecje radosti' mora imati masovan karakter, zato se nasa organizacija, kao i sve ostale organizacije moraju zaloziti da proslava sto bolje uspije i da postane s vremenom Narodni оЬiсај i da zamijeni dosadasnji vjerski praznik.4 (6. 12. 1949) Proslavi Nove godine treba dati i politicki karakter.s (16. 12. 1949) (podv. L. S.)
Utopijskirn elanorn, svojstvenirn novirn yripadnicirna elite vlasti, aktivistkinje Antifasistickog fronta zena (AFZ) predvodile su potkraj 1948. osvajacki pohod na Novu godinu kao »socijalisticki praznik«, »nas svecani dan«, buduCi »narodni оЬiсај«. U vrernenu kada se niti jedan projekt nije cinio neizvedivim - »napredak«, »kultura«, socijalizam/komunizam Ьili su nadohvat ruke - aproprijacija i resemantizacija jedne tisucljetne tradicije doimala se kao gotovo rutinski zadatak. Cetrdeset godina nakon njihova ispitivanja, ovi su dokumentiб vise od svjedocanstva о intenzitetu revolucionarnog erosa jedne generacije. Prigodni tekstovi о zeljenom znacenju Nove godine, upute i okruznice visih odbora AFZ-a odaslane put siroke baze hijerarhijske piramide, kao i povratni izvjestaji
176
NOVA NOVA GODINA
KONJI, ZENE, RATOVI
>>s terena«, ornogucuju narn da u gotovo laboratorijskirn uvjetirna prornatrarno kako su se (uz celik) kalile i tradicije. Stvaranje, iznasasce tradicije (the invention of tradition) »prakticirano је s odusevljenjern u brojnirn zernljarna i s razliCitirn ciljevirna« od sredine druge polovice 19. stoljeca, istice britanski povjesnicar Eric Hobsbawrn.7 Poticaje za stvaranje tradicija on је uvjetno podijelio na politicke - inicijatori su drzave ili organizirani drustveno-politicki pokreti, i socijalne koje prornicu neforrnalno organizirane drustvene grupe. Sarno iznasasce tradicije Hobsbawrn definira kao »skup postupaka kojirna oЬic no upravlja otvoreno ili presutno prihvacanje pravila ritualne ili sirnbolicke naravi, koja nastoje usaditi odredene vrednote i norrne ponasanja pornocu ponavljanja koje autornatski irnplicira kontinuitet s odredenorn historijskorn prosloscu«.s Osnovna tri tipa iznasasca tradicije u praksi se najcesce preklapaju, а funkcioniraju kao: 1) uspostavljanje ili sirnboliziranje drustvene kohezije ili pripadnosti gruparna, stvarnirn ili artificijelnirn zajednicarna; 2) ustanovljavanje ili legitirniranje institucija, statusa ili odnosa autoriteta; З) socijalizacija, usadivanje vjerovanja, vrijednosnih sustava i konvencija ponasanja.9 Citanje povijesnih izvora о uspostavljanju Nove godine kao socijalistickog praznika, grade о prazniku (ritualu) cerernoniji, neophodno је situirati i u obzor interesa etnologije. Zarnisljene i realizirane scenarije ove svetkovine, kako је provodena koncern 1940-ih i pocetkorn 1950-ih godina u nas, rnogu se na taj naCin Citati kao kolektivni tekst, »kao rnastovita djela satkana od drustvene grade«.10 Geertzova varijanta drustvene sernantike (»gusti opis«) otvara brojne rnogucnosti interpretacije. Nairne, cilj је »etnografije gustog opisa (... ) da izvede dalekosezne zakljucke iz rnalih, ali vrlo gusto strukturiranih cinjenica, da Ьi se potkrijepile орсе tvrdnje о ulozi kulture u konstrukciji kolektivnog zivota, suceljavajuCi te tvrdnje upravo sa slozenirn posebnostirna.«ll SlijedeCi Geertzov rnetodoloski naputak, ovaj rad zeli otvoriti diskusiju о proЬlernu suceljavanja i povezivanja dviju eksplanatornih strategija: one koja se ternelji na socijalnoj historiji orijentiranoj prerna rekonstrukciji i spoznaji tzv. rnarginalnih drustvenih aktera (kao sto su prirnjerice zene ili njihova organizacija)12 i procesa (iznasasce tradicije), kao i na prirnjeni »gustog opisa« koji је kadar suptilno i uvjerljivo dokurnentirati spoznaju da za globalne drustvene prornjene nije dovoljno sarno osvajanje vlasti. Rijecju, ovaj се se tekst (kao prvi korak istrazivanja u toku) usredotociti na slijedece proЬlernske sklopove: istrazivanjern povijesnih izvora utvrditi sto је prethodilo i uzrokovalo iznasasce »socijalisticke« Nove Godine; kojirn se politickirn i sirnbolickirn strategijarna u ovorn slucaju koristi nova vlast za postizanje revolucionarnih rnijena kulture (»kultur-
177
ne revolucije«); koje su sociokulturne funkcije novouspostavljenog sekularnog politickog rituala.
SUMRAK STARE TRADICIJE (BOZIC 1945 -
BOZIC 1948)
Ciklus zirnskih narodnih оЬiсаја predstavlja cjelinu sekvenci u Cijern centru, uz brojne anticipacije/posticipacije od konca studenog do iza sv. Tri kralja, »glavni uzi bozicni skup«.lЗ Badnjak/Вozic se u narodnoj tradiciji cesto preplice s Novorn godinorn о cernu, pored ostalog, svjedoci i naziv »rnali Bozic« za Novu godinu (narocito kod kajkavaca), ili pripjev stare specificno hrvatske bozicne popijevke »Narodi(l) narn se kralj nebeski« koji о Bozicu govori kao о »rnladorn ljetu«.14 Gavazzi to preklapanje izvodi iz jednog rnnogo starijeg iznasasca tradicije: crkva је, potiruCi konkurentske paganske svetkovine, u ritualno-rnagijski kontekst kalendae ianuariae srnjestila daturn Кristova rodenja da Ьi ga tek u 16-17. stoljecu definitivno oЬiljezavala 25. 12, а 1. 1. uvedeno је svetkovanje nove godine »u crkvi i javnosti«.l5 Mnoge od narodnih tradicija zirnskog ciklusa specificna su obrada elernenata svetkovanja »dana rodenja nepobjedivog sunca« (dies natalis solis invicti) koje је poznavao Citav anticki svijet (Bliski istok, Mediteran): istaknuta је uloga vegetacije (zelenilo, borove granCice, gradanski Christbaum); svjetlosti (svijece, kresovi, u Dalrnaciji »kolede«-kalende); darova (u starorn Rirnu strenae) i cestitanja ... Uvazavanje Bozica kao istaknutog daturna cerernonijalnog kalendara oCito је i u prosincu 1945, u periodu dovrsenja politicke revolucije, uoci donosenja prvog Ustava FNRJ 31. 1. 1946. Vjesnik Narodnog fronta Hrvatske na dan sv. Nikole (6. 12. 1945) izvjestava о »Nikolinjskorn darivanju sirornasne djece«. U toj su se akciji isprepleli caritas i propaganda: је
Djeci је objasnjavano da ti darovi ne dolaze iz nekog imaginarnog kosa, nego da im to daju nase narodne organizacije (pojedini ulicni odbori Narodnog Fronta, sindikalne podruznice, AFZ- primj. L. S.), da su to darovi Тitovi.lб
l
PriЬlizavanje Bozica osjeca se u gotovo svakorn prosinackorn broju Vjesnika, da Ьi kulrniniralo svecanirn izdanjern dvobroja za 24. -26. 12. 1945. Uvodnik na prvoj strani naslovljen је »Prvi Bozic u slobodnoj Narodnoj RepuЬlici«, а zaglavlje resi crveno otisnuta cestitka »Sretan Bozic! «. Popratnorn ilustracijorn dorninira petokraka - parafraza betlehernske zvijezde koja obasjava seljacke kuCice, dok se u daljini naziru rusevine. 17· Slobodni dom - glavno glasilo Hrvatske repuЬlikanske seljacke stranke 18 donosi prigodne tekstove prvaka stranke, dok ilustracija predstavlja kakofonicnu igru sirnbola: dva andelcica razapinju lentu s natpisorn »RepuЬlika«, koju obasjava crvena petokraka. ОЬа uvodnika
178
KONJI, ZENE, RATOVI
rnjesavinom novog ideologiziranog diskursa i pohvale »starog patrijarhalnog оЬiсаја« naglasavajи civilizacijsko znacenje Bozica kao pretkrscanskog nasljeda, koje se odrzalo »и vidи bozicnih оЬiсаја kroz vjekove«.l9 Prorninentan је klasni pristиp (sirornasni, narodni Bozic, nasprarn pretilnoj svetkovini gospode, nenarodnih elernenata); rnir iz tradicionalnih forrnиla cestitanja stavljen је и stvarni povijesni kontekst zavrsetka Drugog svjetskog rata, dok se patriotski rnornent - pozivanje na tradicijи hrvatskog naroda - иgradиje и slikи skladnog spleta bratstva i jedinstva naroda Jиgoslavije. Vjesnik pokazиje slikи opceg иgodaja, posebno и Zagrebи. Alиzija na ЬiЬlijskи »nevinи djeCicи« rnoze se nazreti и tekstи koji inforrnira da се na sarn Badnjak poceti »razrnjestaj djece palih boraca ро zagrebackirn porodicarna« (njih 1500).20 Radio-Zagreb ernitira prigodne ernisije Citavog badnjeg dana, а и 24 sata prenosi ponockи. Kazalista ne rade od 23. do 31. prosinca, а na prvi i drиgi dan Bozica ne rade иslиzne radnje niti indиstrijska podиzeca. Као pogodnost gradanstvu oglasava se prodиljeno radno vrijerne brijackih radnji иоСi Bozica, »davanje plina« nekoliko sati dnevno dulje od иoЬicajenog, kao i posebna prodaja govedine »и racioniranoj koliCini od 15 dkg ро potrosacи na kиpon G - razno - 19-2021«, ро cijeni od 43 din za kg.21 Praznicni broj Vjesnika na Citavih deset stranica donosi rnali oglasnik и kojern privatne i drzavne tvornice, obrtnici, иgostitelji i pojedinci, cesto kicenirn jezikorn ирисији poslovnirn i inirn prijateljirna, znancirna, cij. rnиsterijarna, dobavljaCirna, kиpcirna, cij. gospodarna i »Citavorne narodи« bozicne cestitke. Naredni broj (28. 12) donosi »Cestitkи borcirna i rиkovodiocirna 11. jиgoslavenske arrnije prigodorn Bozica i Nove godine« kоји potpisиjи kornesar-pиkovnik Rade Zigic i kornandant-general-rnajor Milan Kиpresanin. Nova godina 1946. docekana је kao »godina Ьitke za obnovu i izgradnjи (1945. је ispracena kao »godina narodne pobjede«) bez posebnih ritualnih oЬiljezja. Novogodisnji broj Vjesnika donosi prigodnи ilиstracijи na naslovnoj strani: partizani иzdizи zastavu koja se viori. U drugorn planи nizи se: zgarista - rnost - traktor - tvornica, ilиstrirajиCi asocijativni sklop prelaza od 1945. и 1946. godinи, dok zenski lik s lentorn oko pasa i petokrakorn zvijezdorn и иzdignиtoj rиci personificira RepиЬlikи. U idиcern Ьrоји Vjesnik donosi »Govor rnsgr. dra Svetozara Rittiga na svecanoj rnisi zahvalnici и crkvi sv. Marka«. Msgr. Rittig zapoceo је Те deum sa »Odlicnici, drиgovi i drиgarice«, pozdravivsi predstavnike Narodne vlasti Hrvatske, ЈА, konzиlarni kor, te predstavnike rnasovnih organizacija, javnog i kиlturnog zivota.22 U novogodisnjern Ьrоји Slobodni dom ирисије zelje za sretnи i plodnи godinи, apostrofirajиci tirne svoje agrarne reference, te objavljиje prirnljenи cestitkи »brace Srba«. б. i 7. sijecnja 1946. Vjesnik donosi notice о proslavi pravoslavnog Badnjaka и Zagrebи.
NOVA NOVA GODINA
179
Godinи dana kasnije zarnrli sи koraci sv. Nikole, а naznake bozicne atrnosfere mogи se и Vjesniku ocitati tek asocijativnirn postиpkorn. Uvodnik »Prerna boljern zivotи« иорсеnо evocira povijest borbe za slobodи, а popracen је fotografijorn drveca и snijegи obasjanog sиncem. Tek na 9. stranici nalazimo cestitkи: »Urednistvo i иprava 'Vjesnika' zele svirn svojirn citateljirna katolicke vjeroispovijesti cestit Bozic«. Adresat је apostrofiran kao grupa gradana odredene vjeroispovijesti, а ne vise »Citav narod«, dok је adresant odredeno »urednistvo i иprava«- ne vise izdavac, NF.2з Slobodni dom и иvodnikи »Cestit Bozic«, koji potpisиje Franjo Gazi, seljak, predsjednik Izvrsnog odbora HRSS-a i potpredsjednik vlade NRH, pored etnografskog repetitorija bozicnih оЬiсаја (jos jedan neatriЬиirani hommage Gavazzijи) svoje zelje za mir aktиalizira spornenom netorn zavrsenog Sveslavenskog kongresa и Beogradи (»rniroljиЬiva slavenska zajednica«).24 Javni, rnedijski diskurs о Bozicи 1946. pokazиje znacajke prelaznog oЬlika. Ponovno је naglasena civilizacijska dirnenzija praznika (irnplicitno sиprotstavljena vjerskoj), dok se sarna bozicna porиka aktиalizira и naznakarna- и Vjesniku је to »navjestanje« boljeg zivota, и Slobodnom domu »rnir medи ljиdirna dobre volje«. Radio-Zagreb ernitira sarno nekoliko prigodnih ernisija, kina и Zagrebи rade uoЬicajeno, jedino kazalista ne dаји predstave na Badnjak, dok је broj oglasa - cestitki sveden na sarno 25 prigodnih poslanica, иglavnorn obrtnika i pojedinaca. Nova godina 1947. nije posebno svecano oЬiljezena, no zarnjetne sи neke novine и odnosи na proslи godinи. Ројаvlјији se prvi oglasi za svecane proslave (Hotel »Esplanade« и Zagrebu), te novogodisnji govor rnarsala Тita, popracen slиzbenirn fotoportretorn и иniforrni. Prograrnatski govor predsjednika RepиЬlike nadalje се se redovito pojavljivati svakog 1. sijecnja.25 Slijede brojni moЬilizacijski tekstovi, podjednako и Vjesniku i Slobodnom domu (1. 1. 1947), о иspjesirna i daljnjirn zadacirna и obnovi i izgradnji prigodorn skorog pocetka petogodisnjeg privrednog plana.26 Bozic 1947. oznacava jasnи prekretnicи prerna dotadasnjern иvazava njи i toleranciji predrevolиcionarnih tradicija. OCigledno se рrоdиЬlјији podvajanja и njegovи tretiranju и analiziranirn glasilirna. U Slobodnom domu jos је иvijek istaknиta svecana atrnosfera, ali s intenzivnorn prirnjesorn aktиalizacije-politizacije tradicionalnih rnotiva. Uvodnik- cestitka Franje Gazija - pateticno apostrofira socijalni rnornent: »sиze gorCine иrnjesto darova« na podnozjи bozicnog drvca koje sи lile sirornasne rnatere, medи koje је svrstana »i rnajka svijи nas Hrvata, nasa draga dornovina Hrvatska«. U иlozi »Mladoga kralja« (Spasitelja) pojavljиje se »veliki sin nase drage rnajke dornovine Hrvatske Josip Broz-Tito« i »divjunaci koji sи se oko njega skиpili«.27 Ilиstracija na naslovnici prikazиje
... 1 180
NOVA NOVA GODINA
KONJI, ZENE, RATOVI
idilu seljacke oЬitelji: majka plete, dijete (sin) igra se na podu, а otac za stolom Cita HRSS-ovo glasilo. Na zidu је Titova slika, а kao stvarni dokaz Ьlagostanja i napretka u vidu elektrifikacije sa stropa Ьljesti elektricna zarulja. Vjesnik prvi put ove godine potpuno presucuje Bozic kao kulturnopovijesni simbol, cime obznanjuje njegovo iminentno povlacenje iz javnog diskursa. Jedini relikti jos su najavljena 15-minutna emisija RadioZagreba »0 Badnjaku« i oglas »Dame specijalizirane u Becu kod najboljih majstora« koja, neestetskom vremenu usprkos, preporucuje svoj salon za njegu lica i tijela.28 Podvajanje u tretiranju Bozica, nagovijesteno 1946, ove se godine dovrsava. Dok Vjesnik ignorira Кristov rodendan Qedan је rodendan jos uvijek dolicno oblljezen - onaj Generalissimusa Staljina 21. 12. 1947), u Slobodnom domu Bozic sve vise klizi prema marginama, prema zatvorenom oЬiteljskom prostoru, kada se uvodnicar pateticno prisjeca njegova svetkovanja u djetinjstvu, а domovinu simbolicki locira u obltelj. Do takvog obrata nije doslo bez najave. U svom govoru »prilikom paljenja prve peCi u najvecoj tvornici hidraulicnih strojeva u Jugoslaviji«29 marsal Тito, zalazuCi se za budnost i pazljiv odnos prema narodnoj imovini, kritizira izostajanje s posla »zbog raznih praznika«. Posebno su apostrofirani vjernici (mada njihovo pravo na vjersko uvjerenje nije sporno) koji »ostavljaju posao Cim im svecenici zazvone na sva zvona«. Dakako da su izostanci s posla zbog praznovanja mogli predstavljati stvaran problem, sto ilustrira i podatak da na drugi dan Bozica 1947. samo u Zagrebu nije radilo oko 11.000 radnika Cime је, kako se procjenjuje, izguЬljeno oko 1 milijun dinara.ЗO Da se ipak radilo о pseudoracionalnom argumentu kad se potiskivalo svetkovanje Bozica, svjedoci odredba Ministarstva industrije i rudarstva u prosincu 1945. prema kojoj se »mirovanje na prvi i drugi dan Bozica ne placa«, te se u dogovoru s Odborom jedinstvenih sindikata radnika i namjestenika nadoknadivao u slijedeCim radnim danima.Зl Briga za ekonomsku efikasnost, dakle, nije prvenstveni motiv prilikom kritike svetkovanja. Potiskivanje Bozica imalo је mnogo slozeniju pozadinu. Spomenut cu tek jedan od najprominentnijih razloga. U Beogradu је od 26. do 28. 9. 1947. odrzan Drugi kongres Narodnog fronta Jugoslavije na kojemu је nedvosmisleno dokinut postojeCi stranacki pluralizam. КРЈ је javno obznanila hegemoni karakter svoje vlasti (do tada se deklarirala kao prva medu jednakim strankama),32 Cime је dovrsena i posljednja faza politicke revolucije. Slucaj izgona Bozica iz javne sfere oznaCio је i afirmaciju jednog drugog tipa monopola. Naime, proizvodnja znacenja/simbola jedan је od centralnih prerogativa drustvene moCi. Svi drugi konkurentski proizvodaCi morali su odstupiti. Sam Bozic је, unatoc svojoj »civilizacijskoj«/tradicijskoj dimenziji, ipak potpadao pod nadlestvo jedne dobro organizirane hijerarhije s tisucljetnom tradicijom, koja
181
је
u tadasnjem politickom trenutku Ьila percipirana kao potencijalno najtvrdokornija opoziciona snaga poretku. Potkraj 1947. dovrsena је konsolidacija revolucionarne vlasti, Cime su svi dotadasnji »kompromisi« mogli Ьiti anulirani. Nova godina 1948. oblljezena је u Vjesniku i u Slobodnom domu govorom marsala Tita i tekstovima о uspjesima u ostvarenju prve godine petoljetke. Naredni Bozic ipak је, makar posredno, spomenut u Vjesnikovu tekstu о dobrovoljnom radu frontovaca Istre u rudniku Rasa. Posebno је pohvaljena cinjenica da је na dane 24, 25, i 26. prosinca 1948. radilo 1.169 aktivista NF-а.ЗЗ Slobodni dom na dnu zadnje stranice tiska neupadljivu cestitku »svojim pretplatnicima i Citateljima«.34
PROIZVODNJA SOCIJALISTICKOG PRAZNIКA (NOVA GODINA 1948- NOVA GODINA 1950)
Potkraj 1948. sve је Ьilo spremno za uspostavljanje novog ceremonijalnog kalendara. Naime, ceremonijalni kalendar jednog drustva, prema Stevenu Lukesu, funkcionira »okupljajuCi sve ljude i naglasavajuCi njihove slicnosti i zajednicku bastinu: smanjujuci razlike i doprinoseCi da jedinstveno misle, osjecaju i delaju«.зs Које је politicke i simbolicke strategije stavio u pokret mehanizam vlasti kako Ьi prekodirao stari ceremnonijalni kalendar s nepozeljnim predrevolucionarnim i religijskim konotacijama i proizveo socijalisticki praznik? Glavni odbor AFZ-a Hrvatske u okruznici od З. 12. 1948. svojim nizim odborima obrazlaze potrebu njihova angaziranja pri proslavi »Novogodisnje јеlkе«.Зб Nije zanemariva Cinjenica da tu okruznicu potpisuje Sekcija AFZ-a »Majka i dijete«, kao i to da su djeca posrednici (target group) pri uvodenju/iznasascu nove tradicije, jer promisljenost povjeravanja tog zadatka ona otkriva upravo organizaciji zena. OCigledno је da је svijest о Zilavosti tradicije kao Ьitnog konstitutivnog elementa grupnog nacionalnog identiteta, cak i u visokoideologiziranom i politiziranom drustvu, kakvo је Ьilo jugoslavensko u razdoЬlju revolucionarnog etatizma, prijecila njezino izravno osporavanje. Zato је AFZ kao najmanje politizirana masovna organizacija, zaslufua za rjesavanje brojnih tzv. prakticnih zivotnih proЬlema37 (osoЬito pri zbrinjavaju djece ), ali u isto vrijeme i sastavni dio transmisionog mehanizma kojim је КР realizirala svoju politicku liniju, delegirana kao idealni medij za izvrsenje te zadace. AFZ-i је povjereno koordiniranje suradnje sa svim masovnim organizacijama (pionirskom i omladinskom organizacijom, sindikatima, Crvenim krizem, Savezom boraca, NF) i narodnom vlascu (s povjerenis-
182
KONJI, ZENE, RATOVI
tvom trgoviпe i opskrbe, prosvjete, i dr.), te s armijom. Pored toga, AFZ i propagaпdпu kampaпju u tisku, па radiju, posredstvom masovпih sastaпaka i predavaпja, preko aktiva agitatora i iпstruktora »па tereпu«, dekoracijama ро izlozima koji се obzпaпiti rezultate brige па rоdпе vlasti za djecu i omladiпu, izradom i distriЬucijom grafikoпa i fotografija о uspjesima petogodisпjeg рlапа. »Parole i citate« valjalo је lijepiti ро »zidovima, dvoraпama i ulicama«, а stavljeпe su u opticaj i prigodпe zпacke, plakati, te dva dijapozitiva za prikazivaпje u kiпima.ЗS Као potkrepa propagaпdi imali su posluziti i suptilпi oЬlici represije. Miпistarstvo trgoviпe trebalo је osigurati dovoljпu koliciпu igracaka, slatkisa i voca, а Miпistarstvo suma jelke, vodeCi racuпa »da se osigura, пе za Bozic, пеgо za Novu godiпu«, tj. stavi u slobodпu prodaju паkоп 26. prosiпca.З9 Rijecju, politicke strategije izпasasca поvе Nove godiпe temeljile su se па orgaпiziraпoj akciji (moЬilizaciji politickih orgaпizacija i stvaraпju razliCitih specijaliziraпih komisija za proslavu, kao прr. za пa bavku darova, za dekoraciju, za пabavku jelke i za izradu programa), па propagaпdi i priпudi. Simbolicke strategije zasпivaju se па resemaпtizaciji elemeпata postojece tradicije i па postupcima Ьliskim obrascu amalgamacije kojeg Edward Shils odreduje kao odbacivaпje/modifikaciju elemeпata koji su se prethodпo smatrali sastavпim dijelom јеdпе od tradicija i пadomjesta пjem tih elemeпata odgovarajuCim elemeпtima iz druge tradicije.40 U prilog tome moze se пavesti uputa Miпistarstva prosvjete NRH о пeo
је orgaпizirala
phodпosti uvazavaпja lokalпih posebпosti: ImajиCi и vidu nastojanje da proslava Nove godine nosi obelezje narodnog praznika, te da potisne i suzblje znacaj verskih praznika, sadrzina tih priredbl treba da Ьиdе pazljivo prostudirana na osnovu lokalnih uslova, tako da budи radostan i lep dozivljaj za omladinи, а da se ociste od uticaja misticnih i simbolicnih obreda koji sи иz takve proslave cesto Ьili vezani. Bas zbog specificnosti oblcaja u pojedinim krajevima nase zemlje nije moguce slati detaljnija i opstevazeca uputstva koji elementi da se иkljuce u program i opremu priredbl. U krajevima gdje postoji tradicija иkrasavanja jelke, drvce се predstavljati ukrasni element, ali osnovni element proslave treba da bude Ьirani program i organizovanje zakиske i eventualno darivanje povezano sa zabavnom priredbom. 41
Isprva је kao predlozak samog izvodeпja rituala jos mogao posluziti tekst »Proslava Nove godiпe u SSSR-u« (1948)42 gdje је osoЬit пaglasak stavljeп па orgaпiziraпje proslave u javпim prostorima (trgovi, domovi kulture i sl.), masovпost ucesпika i па пeizbjezпu jelku (sa »socijalistickim oЬiljezjima«). No uskoro se, u skladu s eskalacijom орсе kriticпosti prema prvoj zemlji socijalizma, traZ:e autohtoпa rjeseпja. Narocito је lose prosao Djed Mraz koji је kritiziraп kao пeuspio boljsevicko-klerikalпi (sv. Nikola) bastard, contradictio in adiecto (»'mraz' пе doпosi пista, пi-
NOVA NOVA GODINA
183
kog пе predstavlja i пikog jos пiје usreCio«).43 U diskusijama о origiпal пoj persoпifikaciji поvе godiпe trazio se pogodпi lik iz паsе паrоdпе kпji zevпosti. Prijedlog da se uvede ВаЬа Zima оdЬасеп је buduCi da »Nova Godiпa« mora zorno docaravati »pocetak пovih uspjeha, пovih radosti kako za djecu, tako i za citav пarod«.44 Nakoп пadahпutih i opsirnih diskusija i koпzultacija sa strucпjacima (pedagozima, kпjizevпicima i umjetпicima), odluceпo је da darove djeci dijeli »Nova Godiпa«, persoпifi ciraпa mladom djevojkom odjeveпom u zivopisпu пarodпu поsпјu. Ona se moze predstaviti tako kao da је na putu srela staru godinu koja pricala о njihovu radи и staroj godini i predala darove za njih.
јој
је
Alternativa ovom prijedlogu Ьiо је »Stari Partizaп koji dolazi djeci da vidi kako опа cuvaju tekoviпe borbe i, posto sazпa za пjihov rad i rezultate, пagraduje ih«. 45 Iako је stari Partizaп, simbol »koпtiпuiteta s odredeпom historijskom prosloscu« (Hobsbawm) i kao takav pogodпa grada za izпasasce tradicije, пiti оп, а пiti mlada djevojka пisu uspjeli па dulji rok istisпuti »bacusku Nikolu« - Djeda Mraza.46 Ekstrapolacijom elemeпata ozпacitelja iz rasprava о tome sto ima Ьiti zпасепје поvе Nove godiпe moze se ustaпoviti оsпоvпа ideoloska jedпadzba ovog prazпika, koji doЬiva zaokruzeпi oЬlik potkraj 1949, kada је uvedeп пaziv Dап djecje radosti (v. taЬlicu). Okvima uputstva za proslavu Nove godine daju opcu shemu odvijaпja ceremoпije: а) kratki govor (veCim) pionirima о izvrsenjи Petogodisnjeg plana, а s tim и vezi bolji i radosniji zivot djece. Govomik treba Ьiti predstavnik Narodne vlasti, NF ili komiteta; Ь) kratki program iz neke price ili bajke gdje ima kazalista lutaka; с) иkrasen bor Gelka); d) darivanje djece; »Nova Godina« medи djecom koja ih dariva; е) primanje najboljih pionira i daka kao posjetilaca Narodnih vlasti, masovnih organizacija.47
__. NOVA GODINA
=
simbol bиdиcnosti
SOCIJALIZAМ
__. . . - - - - - - - . DANDJECJE
TRUDBENICI __. »NASA DJECA« __.
RADOSТI ~...--_ _ _ ____)
Dakako, Ьrојпе varijacije zadaпih uputstava »Па tereпu« odrzavale su i mastu u ispisivaпju kolektivпog teksta.48 Jesu li te masovпe proslave (samo zagrebacku ceпtralпu proslavu upriliceпu па Velesajmu posjetilo је »oko 40.000 djece«49 doista uspjele u пamjeri da se »zaborave vjerski prazпici«,so tesko је ocijeпiti. No, пеdvојЬепо је da је пjihovom realizacijom uspostavljeпa sekularna ceremoпija ciji је zadatak da »prikazuje ( ... ) postojaпje drustveпih odпosa«, opredmecuje i postvaruje »ideje i vredпosti koje su u Ьiti uglavnom пevidljive. (... ) Опа prikazuje simbole пjihove egzisteпcije, а implicitпim ukazivanjem postulira i ozпa kovljuje пjihovu 'stvarnost' «.51 пароr
кад. 184
KONJI, ZENE, RATOVI
NOVA NOVA GODINA
·-
~d о
.,D
...."
о;
<.)
о; ....
о
Z.o
185
Ptikaz politickih i simbolickih strategija pri stvaranjи nove tradicije mozemo rezimirati i graficki.52 Iz takvog se prikaza moze oCitati nekoliko razina razmatrane pojave. Cim sucelimo elemente rituala и »staroj« i »revolиcionarnoj« tradiciji, иocavamo kako svaka tradicija na svoj nacin manipиlira zadanim spektrom njihovih referenci. Rijecjи, ritиalni simboli koje и svom znacenjskom роlји saЬire ritиaJ53 nove Nove godine »sazimajи mnoge reference, sjedinjиjиCi ih и jedinstveno saznajno i osjecajno polje«. Victor Turner је zapazio da svaki ritиalni simbol ima »lepezи« ili »spektar« referenci. One »teze medиsobnom povezivanjи veoma razlicitih signifikata«.54 Postиpkom sиceljavanja dvijи tradicija postaje transparentnija sama temeljna struktura ritиala. Iz nje је mogиce ocitati semanticki potencijale nove Nove godine, koji иjedno i objasnjava sav trud иlozen и resemantizacijџ »stare« kиlturne tradicije. Naime, temeljnoj strukturi ritиala ne proturjeCi niti cinjenica da sи njezini »spektar referenci 1signifikata« izvedeni iz razliCitih podrиcja drustvenog iskиstva (etickih, normativnih, ideoloskih sиstava).55
OD ••MLADOG LJETA« К POLITICKOM RITUALU
8
о
i :;:1
;:~;:,~up;:~fuz ~"~~~u;:~p~ UЈ~Ш!Ч~"Т ;:~s UШф)]: ~~u;:~ш;:~тз: V~VN3W3'l3 HIN'lVfl~HI I::>N3"Н3d3"Н W~)l3dS
Nedvosmisleni zahtjev za politickim karakterom proslave Nove godine realiziran је na dvije razine. Eksplicitna doktrinarna dimenzija56 dolazila је do izrafaja и oba.veznom govorи predstavnika politicke elite okиplje nim sиdionicima (roditeljima i djeci). Varirane sи dvije teme: nove pobjede и izvrsenjи petogodisnjeg plana i »briga narodne vlasti za dјеси i dиznost djece prema domovini.57 Ponegdje sи se pioniri иkljиCivali svojevrsnim »zavjetom« (... »da се иCiti i иCiti, da се moCi Ьiti dosljedni gradani nove Тitove Jиgoslavije«),58 dok је drиgdje Ьila »tolika vika djece da se govornika иорсе nije сиlо i govornik је Ьiо nesretan«.59 Zbog toga је odlиceno da se иЬиdисе djeci odrzavajи samo kratki govori. No, implicitna је politicka porиka oznacena vec i prisиstvom »predstavnika narodne vlasti, partije, masovnih organizacija i Seljackih radnih zadruga«, te prijemima pri Savezи boraca 1 ЈА za pionire. Rijecjи, nova Nova godina priЬlizava se ritиalи pod znakom politike koji »pojacava, iznova stvara i organizиje representations collectives (kako Ьi rekao Durkheim), nesto sto predstavlja posebne modele politickih paradigmi drиstva i naCina na koje ono funkcionise«. 60 Ukoliko novi praznik promatramo kao politicki ritиal, njegove sи dimenzije 1funkcije mnogostruke. Najprominentnija је spoznajna fиnkcija - praznik Cini razиmljivim drиstvo i drustvene odnose, slиzi organizaciji znanja о proslosti i sadasnjosti i иvecava sposobnost zamisljanja bиdиcnosti.бl Iz spoznajne di-
't·· 186
NOVA NOVA GODINA
KONJI, ZENE, RATOVI
187
1
menzije moze se izvesti i funkcija drustvene kontrole. Naime, »institucionalizirane aktivnosti kakve su rituali mogu da sluze potkrepljivanju i ozivljavanju dominantnih i zvanicnih modela drustvene strukture i drustvene promene (... )«.62 Proucavanje bujanja novih ceremonijala/rituala u sovjetskom drustvu takoder potvrduje ritual kao »jedan od delotvornih naCina usadivanja normi i vrednosti vladajuce ideologije«. 63 Ne treba zanemariti niti integrativnu funkciju politickog rituala: pored vrijednosne i politicke (integracija u socijalisticku zajednicu/drustvo), u Jugoslaviji kao visekonfesionalnoj drzavi neprijeporna је kulturna integracija - jedinstveni praznik kao zajednicki nazivnik razliCitih kulturnopovijesnih tradicija. Је li novi praznik u burno vrijeme svog nastanka (za neke smak, za druge pocetak svijeta) mogao Ьiti i izvor uzitka? Nesumnjivo је da su 120 kg Ьijelog kruha i 50 kg salame koje је za proslavu u kotaru Drnis osigurao rudnik Siveric,64 ili 10 dag bombona ро djetetu »bacenih na selo«, »Ples prascica« u izvodenju baleta НNК i zvuci fanfara na zagrebackom Trgu Republike (31. 12. 1949) znacili otklon od svakodnevice, predah od oskudice na tegobnom putu u svjetliju buducnost. Ustolicenjem (nove) Nove godine Bozic kao vjerski/civilizacijski praznik, ili naprosto »narodni oblcaj«, niti је odumro, niti Ьiо zaboravljen, kako је to prizeljkivao projekt iznasasca tradicije. Bio је potisnut u privatnu sferu u kojoj је istrajao do danasnjih dana kao simbol identiteta (civilizacijskog? - nacionalnog? - konfesionalnog?).65 Nova godina apsorЬirala је u javnom prostoru (podjednako ritualnom i diskurzivnom) nelagodni kompromis »stare« i »revolucionarne« tradicije.
BILJESKE Ovaj tekst predstavlja sa.Zetak istra.Zivanja и tokи, koje је Ьilo prezentirano kao referat na godisnjem strucnom sastankи Hrvatskog etnoloskog drиstva 3. б. 1988. godine. >>Dan djecje radosti<<, КZDAZH, nedatirano, Arhiv Institиta za historijи radnickog pokreta Hrvatske (АIНRРН). 2 >>Zapisnik sa sastanka gradskog izvrsnog odbora AFZ-a odrzanog 13. XII 48. ( ... )<<, КZDAZH (13. 12. 1948), AIHRPH. 3 >>0Ьlasnom odborи AFZ-a Dalmacije; Gradskim odborima AFZ-a; Kotarskim odborima AFZ-a<< (Okrиznica GO AFZН), КZDAZH (3. 12. 1948), AIНRPH. 4 >>Zapisnik od dne б. XII. 1949. Sastavljen na prosirenom sastankи Sekretarijata OdЬ!asnog odbora AFZ-a и Bjelovaru<<, КZDAZH (б. 12. 1949), AIHRPH. 5 >>Zapisnik sa sastanka Glavnog odbora AFZ-a odrzanog 1б. XII. 1949. povodom priprema za proslavu Nove godine<<, КZDAZH (1б. 11. 1949), AIHRPH. б Dokиmenti AFZ-a (1945-1953) dio sи arhivskog fonda Konferencije za drиstvenи aktivnost zena Hrvatske (КZDAZН), и AIНRPH. 7 Eric Hobsbawm, >>Mass-Prodиcing Traditions: Europe, 1870--1914<<, и: Tl1e fl11'e/1tion ој" Tradition, ur. Е. Hobsbawm, Т. Ranger, Cambridge University Press, Cambridge, 1985, str. 2б3. 8 Eric Hobsbawm, »lntrodиction: Inventing tradition<<, nav. dj., str. 1. 9 Nm'. dj., str. 9. 10 Clifford Geertz, The Interpretation ој" Cultuгe, Basic Books, New York, 1973. str. 449.
11 Nav. dj., str. 28. 12 Nije na odmet spomenиti da se etnologija i socijalna historija posebno priЬiizavajи и istra.Zivanjи povijesti zena. Talijanska etnologinja Ida Magli stovise smatra da је povijest zena moguce jedino >>pisati na etnoloski nacin, imajиCi pred sobom slikи cjelokиpnog razmatranog razdoЬ!ja, historizirajиCi sve institиcije svakodnevnog zivota, а ne osvjetljavati samo 'dogadaje' Ьitne s najиzeg politickog stanovista dominantne klase<< (а trebalo Ьi dometnиti i spola- ор. L. S.) Nav. prema Ginevra Conti Odorisio, Donna е societa nel'бOO, Bиlzoni, Roma, 1979, str. 10. 13 Milovan Gavazzi, Godina dana hrvatskih narodnih oblcaja, knj. 11, Matica Hrvatska, Zagreb, 1939, str. 5. 14 Nav. dj., str. 54. 15 Nav. dj., str. 55. 1б Vjesnik, V, 19б, б. 12. 1945. 17 Vjesnik, V, 212, 24 - 2б. 12. 1945. 18 Slobodni dom, Zagreb, Ш (33), 49, Bozic, 1945. Ovo glasilo izdaje frakcija Hrvatske seljacke stranke koja је 1944. prisla NF-и. HRSS је и to vrijeme Ьiо jedina dozvoljena nekomиnisticka stranka и Hrvatskoj. Druga frakcija HSS-a Iojalna Vlatkи Масеkи, pokиsala је takoder tiskati vlastiti opozicioni Iist Narodni glas covjecnosti, pravice i slobode (izdavac је Marija, иdova Stjepana Radica) no prvi- i jedini- broj od 20. 10. 1945. Ьiо је odmah zabranjen. Usp. Vojislav Kostиnica, Kosta Cavoski, Stranacki pluralizam ili monizam, Univerzitet и Beogradи, Institиt drиstvenih naиka, Beograd, 1983, str. 72-73 i 59. 19 Cak i povrsno citanje ирисије na cinjenicи da sи se njihovi aиtori oЬilno slиzili navedenom Gavazzijevom stиdijom. 20 Vjesnik, V, 209, 21. 12. 1945. 21 Vjesnik, V, 211, 23. 12. 1945. 22 Vjesnik, VI, 217, 3. 1. 194б. 23 Vjesnik, VI, 513, 24. 12. 194б. 24 Slobodni dom, 50--51, Zagreb na Bozic, 194б. 25 Vjesnik, VII, 518, 1. 1. 1947, str. 1. 2б Narodna skиpstina prihvatila је zakon о petogodisnjem razvitkи narodne privrede FNRJ za period 1947-1951. 28. 4. 1947. 27 Slobodni dom, 52, Bozic 1947. 28 Vjesnik, VII, 822, 24. 12. 1947. 29 >>Govor marsala Tita radnom kolektivи 'Тitovih zavoda Litostroj' и LjиЬijani<<, Glas rada, Organ glavnog odbora jedinstvenih sindikata Hrvatske, Ш, 3б, Zagreb, б. 9. 1947. 30 >>Plenиm mjesnog sindikalnog vijeca Zagreba<<, Rad, VI, 8, 17. 1. 1948. 31 Vjesnik, V, 211, 23. 12. 1945. 32 Kostиnica, Cavoski, nav. dj., str. 99, i Katarina Spehnjak, >>Narodni front Jиgoslavije<<, Povijesni prilozi, 1984, 3(1), str. 42-45. ЗЗ >> Tri hiljade frontovaca Istre dobrovoljno је radilo и prosincи и rudnikи Rasa<<, Vjesnik, IX, 114З, з. 1. 1949. З4 Slobodni dom, 52, 24. 12. 1948. Od З. 12. 1948. iz zaglavlja Slobodnog doma nestaje i posljednji HSS-ovski relikt, geslo >>Vjera и Boga i seljacka sloga«. З5 Stiven Ljиks (Steven Lиkes), >>Politicki ritиal i drustvena integracija<<, Кultura, 198б, 7З-74-75, str. 147. Зб >>OЬ!asnom odborи AFZ-a Dalmacije ( ... )<<, (Okruznica GO AFZH), КZDAZH, З. 12. 1948, AIHRPH. З7 Usp. Lydia Sklevicky, >>Mjesto i zadaca AF:l-a и postrevolиcionarnim mijenama drиstva NR Hrvatske 1945-195З<<, и: Razvoj, dileme i perspektive jugoslavenskog socijalizma, knj. 1, Komи nist, Zagreb, 1988, str. 247-258. 38 >>Plan propagande za proslavи 'Dana djecje radosti'<<, КZDAZH, nedatirano, AIHRPH. З9 >>Zapisnik sa sastanka za formiranje komisije и vezi zadataka proslave Nove godine odrzanog 9. XII. 1949. и 1б sati<<, КZDAZH (9. 12. 1949). AIНRPH. Indikativan је podatak da је optиzba za >>neodrzavanje nastave na Bozic<< mogla Ьiti kvalificirana kao disidendski gest par excellence. Usp. >>Uklanjanje pet profesora s tehnoloskog fakиlteta Sveиcilista и Zagrebи 1951-195З<<, Scientia Yugoslavica, 1З (3-4), 1987, str. 129-1ЗО. 40 Edward Shils, Tradition, Faber and Faber, London-Boston, 1981, str. 275.
т .
188
KONJI, ZENE, RATOVI
Dopis: NRH, Ministarstvo prosvjete kulture i umjetnosti, Glavnoщ odboru AFZ-a Hrvatske od 3. XII. 1949, Zagreb, КZDAZH (3. 12. 1949), AIHRPH. 42 >>Proslava Nove godine u SSSR-u«, nedatirano, prilog dokumentu КZDAZH, (13. 12. 1948),
41
AIНRPH.
43 Centralni odbor AFZ Jugoslavije, КZDAZH (17. 11. 1949), AIHRPH. 44 Isto. 45 >>Plan propagande za proslavu Dana djecje radosti<<, КZDAZH (1948), AIHRPH. 46 Usp. Dunja Rihtman-Augustin, >>Djed Mraz<<, u: Dunja Rihtman-Augustin: Etnologija nase svakodnevice, Skolska knjiga, 1988, str. 103-106. 47 >>Okvima upustva za proslavu Nove godine<<, КZDAZH (1950), AIHRPH. 48 Usp. >>Izvjestaj о proslavi Nove godine<<, КZDAZH (1950), AIHRPH. 49 /sto. 50 >>Zapisnik sa sastanka odrzanog u Glavnom odboru AFZ-a povodom priprema za proslavu Nove godine dne. 10. XI. 1949.<<, КZDAZH (10. 11. 1949) AIНRPH. 51 S. F. Mur i В. G. Mejerhof (Sally F. Moore, Barbara G. Meyerhoff), >>Svetovni rituali. OЬ!ici i znacenja<<, Кultura, 1986, 73-74-75, str. 112. 52 Zbog ogranicenog prostora ne mogu detaljno opisivati sve elemente navedene u ovom prikazu. 53 Za odredivanje pojma rituala posluzit cu se veoma opeenitom Lukesovom definicijom rituala kao >>pravilima odredene aktivnosti simbolickog karaktera koja privlaci pa:Znju ucesnika na objekte misli i osjecanja koje smatraju posebno znacajnim<<, Lukes, nav. dj., str. 142-143. 54 Lukes, nav. dj., str. 143, Ьiljeska 2. 55 Isto. 56 >>Doktrinarna dimenzija povecava efikasnost ceremonija uspostavljajuCi podesne radne veze izmedu odredenog izvodenja i sirenja sistema postuliranih ideja i vjerovanja<<, Moore, Meyerhoff, nav. dj., str. 113. 57 >>Teze za predavanje 'Вriga narodne vlasti za djecu i duznost djece prema domovini'<<, КZDAZH, nedatirano, AIНRPH. 58 >>Sa proslave Novogodisnje jelke, skola Jezevo<<, КZDAZH (3. 2. 1949), AIHRPH. 59 >>Zapisnik sa sastanka Glavnog odbora AFZ-a Hrvatske odrzanog dne 8. XI. 1949. god.<<, КZDAZH (8. 11. 1949). AIHRPH. 60 Lukes, nav. dj., str. 156. 61 Isto. 62 Isto. 63 Кristl Lejn (Christel Lane), >>Ritual i ceremonija u suvremenom sovjetskom drustvu<<, Kultura, 1986, 73-74-75, str. 195. 64 »Izvjestaj о proslavi Dana djecje radosti<<, КZDAZH, (sijecanj 1950), AIHRPH. 65 Zanimljivi su podaci iz SR Slovenije koji ukazuju na to .da velika veCina stanovnika ove repuЬlike slavi Bo:ZiC (80% ), а tek polovica od njih slave ga iz vjerskih razloga. Usp. Nenad Ivankovic, »Slovenski korak dalje<<, Danas, VI, 296, 20. 10. 1987, str. 16--17. Pladoyer za »civilizacijsku<< interpretaciju Bozica daje Dunja Rihtman-Augustin, »Velika pomutnja<<, Danas, VI, 298, 3. 11. 1987, str. 5.
1
8 Profesija etnolog: Analiza pokazatelja statusa profesije
ETNOLOZI U ZANIMLJIVOM VREMENU
U nedjelju 8. listopada 1989, na zagrebackom Trgu RepuЬlike, organizatori medijski eksponirane akcijel potpisivanja zahtjeva za vracanje Fernkornove skulpture bana JelaCica, postavili su na mjestu gdje је nekada stajao postament spomenika malog drvenog konjica, djecju igracku. Monumentalnu klasicisticku skulpturu, negdasnji simbol Zagreba, nadomjestili su proizvodom narodnog rukotvorstva iz njegove okolice (selo Laz). Umjetnicki artefakt tzv. visoke kulture simbolicki је nadomjesten proizvodom tzv. narodnog/puckog rukotvorstva. То је tek jedan od, u posljednje vrijeme sve cescih i javno registriranih, primjera preispitivanja povijesnih i kulturnih tradicija u nas, njihove reaktualizacije, resemantizacije, ili suvremene (politicke) upotrebe. Ovamo spadaju i primjeri koristenja dijelova narodnih nosnji, pjevanja puckih ili tradicijskih popjevaka kao simbola identiteta u novom povijesnom kontekstu. Rijecju, zivimo u interesantnom vremenu. Svjedoci smo, sudionici svakako, sukrivci mozda- suvremenih nelagoda u kulturi, nelagoda s kulturom. Nelagoda koje nedvojbeno zahtijevaju interpretaciju. No, tko је pozvan, tko је kvalificiran, da takve interpretacije podastre javnosti? Moze li tko polagati pravo monopola na njih? Iskustvo kazuje da se do sada redovito desavalo da su »meritorne<< interpretacije dolazile gotovo iskljuCivo iz sfere sluzbene politike. Cilj је ovog istrazivanja proЬlematizacija slijedeceg pitanja: jesmo li mi kao etnolozi/etnologinje dorasli izazovima (i nedacama) vremena, naseg »sada i ovdje«? Jesmo li prepoznatljivi i prepoznajemo li sami sebe kao pripadnike/ce profesije?
190
KONJI, ZENE, RATOVI
Sociolosko odredenje profesije, naime, istice da је njezina Ьitna odrednica »monopol nad nekim kompleksnim dijelom znanja i prakticnih vjestina«.2 Profesionalizacijom se oznacava proces stvaranja i oformljivanja novih profesija na temeljи sve specЧaliziranijih znanja i vjestina koje sи fиnkcionalno vazne za drustvo.з Kontinиirano odvijanje procesa profesionalizacije znacajka је razvoja zapadnog civilizacijskog krиga vec иnazad vise stoljeca, ali иpravo nase vrЧeme svjedoci о njegovoj najburnijoj ekspanziji. Sve znatnija profesionalizacija, dominacija profesionalne nad tehnickom podjelom rada, karakteristika је razvijenih, postindиstrij skih drиstava.4 Propitivanje statиsa neke profesije nije риkо akademsko razmatranje. Ono иjedno znaCi i postavljanje pitanja о karakterи globalnog drиstva - о stиpnjи njegovog razvoja i dosegnиtom stиpnjи demokraticnosti. ProfesЧe, naime, иvijek imajи poseban polozaj i odnos prema vladajиcoj klasi, grupi ili eliti. Monopol nad podrиcjem svog djelovanja profesija moze .odrzati samo njegovim zakonskim sankcioniranjem, sto је izvedivo tek и slисаји ako oni koji imajи moc и drиstvи priznajи ta prava profesiji. Drugim rijecima, da li се neko drustvo иорсе imati razvijenи nekи profesijи, i kakav се polozaj ta profesija imati, ovisit се о spremnosti nosilaca moCi da priznajи potrebи za takvim tipom ekspertize.S Dakako, sistemi moCi podjednako kao i pojedine znanosti ili kиltиrne pojave, nisи imиni na povijesne mijene. Poznavanje drиstveno-povijesnog kao i politickog konteksta nastanka i razvoja etnologije nezaoЬilazno је, dakle, pri razmatranjи njezinog sи vremenog polozaja kao profesije. Etnologija и Hrvatskoj, primjerice, presla је stoljetni риt od svog formativnog razvoja kada se oglasila kao proizvod podjednako nacionalnog romantizma i znanstvenog pozitivizma. Tada је, и sazvucjи s politickim i ekonomskim teznjama seljastva kao potlacene klase, izgradivala teorijski okvir i metodoloska orиda da izrazi njihov »znanstveni svjetonazor«. Danas se, pak, nasla и poziciji koja је, prema ocjeni Olge Sиpek (ali i mnogih drugih etnoloskih djelatnica/ka), marginalna и drиstvи, ali i medи ostalim drustvenim znanostima. б Primjenom analize osnovnih elemenata koji sи Ьitni za odredivanje svake profesije na etnologЧи, pokиsat си ocrtati njezin sиvremeni statиs и Hrvatskoj. Pri tome си se, pored spoznaja koje pruza disciplina sociologija profesije, koristiti i rezиltatima ankete provedene medи clanovima profesionalnog иdruzenja etnologa - Hrvatskog etnoloskog drиstva.
PROFESIJA
EТNOLOG
191
ELEMENTI PROFESIJE ETNOLOG
Osnovni se elementi profesije klasificirajи prema slijedeCim pokazateljima: 1) stиpanj razvijenosti osnovnih teorija i tehnika koje Cine sistematski zaokruzenи cjelinи i osnova sи za profesionalni aиtoritet; 2) stиpanj monopola na strиcnи ekspertizи, tj. koliko pripadnici neke profesije mogи iskljиciti nepripadnike da obavljajи taj posao i koliko је taj monopol drиstveno sankcioniran; З) stиpanj prepoznatljivosti profesije od strane javnosti; 4) stиpanj organiziranosti profesije (mogиce ga је razabrati prateCi razvoj 1funkcioniranje institиcija za profesionalno obrazovanje, profesionalnih иdruzenja, te tipova organizacija и kojima se pripadnici neke profesije najcesce zaposljavajи); 5) stиpanj razvijenosti profesionalne etike?7 Stupanj razvijenosti teorija i tehnika profesije etnolog
Utvrdeno је da neko »zanimanje prerasta и profesijи kada se obavljanje djelatnosti pocinje zasnivati na sirem specificnom teorijskom znanju i metodama«.s Sklop teorijskih znanja i tehnika koje svaka profesija nиz no propisиje kao obavezni korpиs Cinit се, dakle, temelj profesije. Stupanj profesionalizacije, tj. stvarno oЬlikovanje profesije iz posve akademske discipline, ovisit се о mjeri и kojoj се se iz njih razvijati aplikativnost. Dakako, i kontekst formiranja etnologije и konkretnom globalnom drustvu odredit се njezinи dominantnu teorijsku orijentaciju kao i stиpanj i smjer njezine primjenjivosti. Tesko је govoriti о profesiji иkoliko ne postoji minimalni teoЩski konsenzиs о tome sto Ьi Ьiо njezin predmet i metoda. Da li је taj, prvi i temeljni predиvjet profesionalizacije neke discipline, zadovoljen и slи саји hrvatske etnologije? »Poput mnogih drugih humanistickih znanosti etnologija је и drugoj polovici ovoga stoljeca pocela guhiti svoj predmet«, иstvrdila је Dиnja Rihtman-Aиgиstin na pocetkи svoje knjige Etnologija nase svakodnevice.9 No, takva kriza identiteta, иmjesto osjecaja urgentnosti и preispitivanju vlastitog naslijeda koje је odlikovalo zapadnoeuropska dиhovna kretanja, »U nas kao da је poticala na sve rigidnije pridrzavanje minиlih teorijskih pretpostavki: onih becke kulturno-historijske skole, Radiceve teorije о narodnoj kulturi (... )«.10 Etnologija је Ьila nespremna da odgovori na takav izazov, budиCi da је »dиgo vremena zazirala od teorijskog di-
192
PROFESIJA ETNOLOG
KONJI, ZENE, RATOVI
skursa zastupajuCi stanoviste: neka oni drugi, oni dokoni, filozofiraju, mi cemo za to vrijeme marljivo istrazivati, а teorija се doCi nakon toga«.ll Tako, primjerice, profesor Milovan Gavazzi, korifej i ucitelj niza generacija studenata etnologije od 1927, kada zapocinje radom na Katedri za etnologiju na Filozofskom fakultetu u Zagrebu, u svom opseznom opusu (preko 200 biЬliografskih jedinica) uopce ne Ьiljezi »Ciste teorijsko-metodoloske radove«.l2 Neizbjezna posljedica macehinskog odnosa prema teoriji је i izostanak teorijske kritike.lЗ Umjesto spoznaje mjesta i zadace teorijske kritike kao pogonskog motora razvoja znanosti, dugo је podrzavan privid »jedinstva etnologije«. Ovoj prilici, naravno, nije primjerena daljnja elaboracija konsekvenci takvog teorijskog zaostajanja hrvatske etnologije, 14 kao ni suvremenog prijepora »a(nti)teorijskih« i teorijski inovativnih promisljanja. No rezultat је tog procesa Ьilo podvajanje etnologije u jednom dugotrajnijem razdoЬlju na tzv. »arheo-etnologiju« (pristup koji је dominantan, iako ne vise posve iskljuCiv, na Odsjeku za etnologiju Filozofskog fakulteta u Zagrebu) i »etnologiju suvremenog zivota« (na Cijoj teorijskoj artikulaciji vec gotovo dva desetljeca sustavno djeluje Zavod za istrazivanje folklora).l5 Nedosljednost u definiranju osnovnih teorijskih kategorija poput »naroda«, »tradicije«, ра i »kulture« dodatno potkrepljuje sliku tog raskola. Moglo Ьi se, slijedeCi navedenu liniju podvajanja, razmisljati ne doprinosi 1i postojanje dviju paradigmi (etnologija kao historijska znanost о etnickim skupinama16 nasuprot etnologiji kao znanosti о kulturi razlicitih drustvenih slojeva i skupina, 17 о kulturi/folkloru kao povijesnom procesu) neprepoznatljivosti i deprofesionalizaciji etnologije. Mozda Ьi konstruktivniji pristup predstavЧalo jasno priznanje i legitimiranje tih razlika, poput kolega s Oddelka za etnologijo Filozofskog fakulteta u LjuЬljani, koji ozЬiljno razmisljaju о uvodenju novog naziva Odsjeka koji Ьi glasio: Odsjek za etnologiju i kulturnu antropologiju. Ne smijemo zaboraviti da је i drustveni kontekst u kojemu је djelovala i razvijala se suvremena etnologija u Hrvatskoj Ьiо neprijateljski nastrojen spram onog socijalnog sloja (seljastvo) kojeg је radicevska narodopisna paradigma stavljala u zariste interesa (revolucionarni је diskurs snatrio о dokidanju »idiotizma seoskog zivota«), kontekst koji је u samoj ideji »tradicijske kulture« Ьiо sklon vidjeti prezitke »nenarodnih rezima«. Situaciju dodatno komplicira antiprofesionalizam kao орсе drustveni stav.l8 Rijecju, gledano izvana, tesko је raspoznatljiv »sklop teorijskih znanja i tehnika« koje Ьi imale odlikovati etnologiju, а sukladno tome i etnologija kao profesija nedovoljno је prepoznatljiva.
193
Stupanj monopola profesije etnolog
Institucionalizacija profesije nemoguca је bez odredenog, od drzave potvrdenog monopola na obavljanje svog posla. Uz pomoc tog monopola profesija sebe stiti podjednako od laika koji neovlasteno (bez adekvatnog obrazovanja) upadaju na njezin teritorij, ali i od vlastitih pripadnika koji se ogrijese о profesionalnu etiku. Istim autoritetom ona takoder stiti i svoje pripadnike od intervencije izvana - od laika i1i drzave. Prvi korak prema monopolu nad profesionalnom ekspertizom predstavlja obrazovanje. Katedra za etnologiju sa seminarom osnovana је na zagrebackom Filozofskom fakultetu 1924. godine, otkada neprekidno proizvodi skolovane etnologe.19 Istrazivanje provedeno na populaciji clanstva Hrvatskog etnoloskog drustva (о сети се podrobnije jos Ьiti rijeci) upozorava na Cinjenicu da је danas to obrazovanje u oCiglednom raskoraku sa stvarnim potrebama, nazovimo ga uvjetno, trzista radne snage etnologa. Pored toga, jos smo i danas svjedoci sistematskih diletantskih i amaterskih upada na »teritorij etnologa«. Svaki »dobronamjerni« ljuЬitelj uzima si pravo da saЬire i istrazuje - »narodno Ьlago« svacija је svojina, а о »kulturi« kao takvoj da i ne govorimo!20 Drugi faktor Ьitan za uspostavljanje staleskog monopola је jasno razgranicenje sfera kompetencije, tj. odnos izmedu granicnih profesija. Etnologija se slicno kao i povijest i1i sociologija, bavi istrazivanjem drustva kao cjeline. No, »drustvene znanosti u mnogo cemu proЬlematski se uvjetuju, iako imaju svoj poseban predmet izucavanja i svoju posebnu metodologiju«21. Deklariravsi se, od svojih pocetaka, kao povijesna znanost,22 etnologija. је u trenutacno vazecoj sistematizaciji znanosti u Hrvatskoj podvedena pod (i podredena) povijesnoj znanosti sto se odrazava i u nazivu titula za visa znanstvena zvanja: ne postoje magistri i1i doktori etnologije, vec samo odgovarajuCi znanstveni stupnjevi »povijesnih znanosti«. Upravo zbog potrebe stalne budnosti nad granicama vlastite discipline, profesije se stalno nalaze u vise i1i manje »obrambenoj pozi«.23 Profesionalni jezik i profesionalni zargon jedan su od veoma efikasnih naCina obrane monopola. Pored prvenstveno tehnickih funkcija, zadatak је profesionalnog zargona da olaksava medusobno prepoznavanje clanova profesije (funkcija odrzanja grupпog morala i olaksavanja identifikacije ), te da javnost drzi na distanci ( da »ne razumije о cemu se radi«).24 Kodificiranje jezika, odnosno definiranje osnovnih pojmova neophodan је korak u konstituiranju svake znanosti. Da Ьi se moglo komunicirati u znanosti, moramo imati set jasno definiranih pojmova koji imaju svoj smisao jedino u okviru odredene discipline i nemaju svoj pandan u sva-
l
194
KONJI, ZENE, RATOVI
kodnevnom jeziku ili, ako ga i imaju, u svakodnevnoj komunikaciji taj se pojam razlicito i neprecizno definira«.25 Etnologija u ovom slucaju ne dostize razinu profesije, buduCi da (poput sociologije, primjerice) nema jedinstvenog paradigmatskog okvira, odn. odredenja osnovnih pojmova. Posljedice toga su, pored otezane znanstvene komunikacije, i cesti i neizbjezni nesporazumi izmedu strucnjaka i laika. No dok је namjerno drzanje javnosti na distanci pomocu profesionalnog jezika karakteristicno za mnoge etablirane profesije (u nasem drustvu takvima Ьismo mogli smatrati odvjetnike i lijecnike ), etnologija, poput ostalih profesija s kracom tradicijom, osigurat се monopol tek svojom vecom popularizacijom. Stupanj vanjske prepoznatljivosti profesije etnolog Titula profesije jedan је od Ьitnih i »drustveno vrlo upotrebljivih« izvora obavijesti о nekoj osoЬi. Ona pokazuje mjesto pojedinca u drustvenoj podjeli rada, njegovo obrazovanje, ocekivano ponasanje, polozaj na drustvenoj ljestvici moCi i ugleda ... Zbog toga mozemo govoriti о fenomenu jasne prepoznatljivosti profesija od strane javnosti, о kolektivnim predodZЬama u Durkheimovom smislu. 26 Pod kakvu се kolektivnu predodzbu laici moCi podvesti etnologe - magistre/doktore povijesnih znanosti? Mogu li od njih ocekivati neki specificni tip ekspertize? Etnolozi ne pripadaju lako prepoznatljivim profesijama i zbog drugih razloga. Korisnici njihovih usluga nisu pojedinci (kao npr. kod lijecnika). Ne postoji jasna slika о tipu njihove ekspertize, vec i zahvaljujuCi Cinjenici da ареа razina razvijenosti drustva jos nije nametnula potrebu za znanstvenim pristupom svim drustveno-kulturnim fenomenima. Ne/prepoznatljivosti odredenih profesija pridonosi i tip drustvenog sistema. Najuproscenije receno, demokratska drustva odlikuje zelja da stalno budu informirana о seЬi, tako da ekspertiza koju pruzaju razliCite drustvene znanosti »postaje sastavni dio javnih informacija i prepoznatljiva javnosti (... ). U nedemokratskim drustvima, ukoliko su jos nerazvijena, ne postoji potreba da drustvo о seЬi nesto znade; а ukoliko su razvijena, onda oЬic no imadu gotove odgovore date u projekciji buduCih globalnih ciljeva«.27 Olaksavanje interakcije medu grupama, kao jedan od prominentnih zadataka drustvenih znanosti u demokratskim drustvima, ocigledno nije i jedan od ciljeva za koje је nasa novija etnologija pozvana (ili se »samozvanim« stupanjem u dijalog s politikom izborila). U drustvu u kojemu је praksa revolucije Ьila veoma dugo i jedina teorija kulturne mijene, u kojemu su masovne i cesto forsirane migracije sa sela u gradove Ьile dio nedodirljivog ideoloskog projekta, etnologija је svojom sutnjom i na-
l PROFESIJA
1
EТNOLOG
195
izgled dobrovoljnim progonstvom u neku daleku, »izvanvremensku tradiciju« (u »arheo-etnologiju«) sama pridonijela vlastitoj marginalizaciji. Stupanj organiziranosti profesije etnolog О
stupnju organiziranosti neke profesije zakljucuje se na temelju stupnja organiziranosti institucije za profesionalno obrazovanje; tipova organizacije u kojima se profesije najcesce zaposljavaju, te organiziranosti profesionalnih udruzenja.28 Potvrduje li obrazovanje etnologa hipotezu da се »Obrazovanje za profesiju Ьiti organizirano u skladu s ocekivanim tipom organizacije u kojoj се se zaposljavati i ciljevima koje treba realizirati«?29 Ciljevi koje Ьi etnolozi mogli realizirati u razliCitim tipovima organizacija veoma su razliCiti, te se stoga namece pitanje jesu li u socijalizaciji za profesiju sadrzane pripreme za mogucu prilagodbu razliCitim ciljevima. Odgovore cemo potraziti u rezultatima ankete medu clanovima Hrvatskog etnoloskog drustva. Neprijeporno је da su profesionalna udruzenja instrumentalna u toku procesa profesionalizacije, а moze se naCi i misljenje da predstavljaju prvi stupanj profesionalizacije nekog zanimanja.ЗO Hrvatsko etnolosko drustvo osnovano је 1959. godine, kao ogranak Etnoloskog drustva Jugoslavije. Тај Ьi podatak Ьilo moguce interpretirati kao tridesetogodisnje zaostajanje struke (od 1924. kada је osnovana katedra za etnologiju ), no poznato је da na organiziranje profesionalnog udruzivanja i na ciljeve udruzenja direktno utjece stupanj demokraticnosti sistema. Naime, totalitarni rezimi »ne poznaju niciji monopol osim vlastitog politickog monopola, (i) osujecuju rad i ciljeve profesionalnog udruzenja i negiraju monopol znanja i vjestina«.Зl U totalitarnim (i njima slicnim) rezimima profesionalna udruzenja imaju samo jedan ciljrazmjenu strucnih iskustava i znanstvenih misljenja, а okviri su im posve neutralni. U drugim su, pak, tipovima sistema ciljevi visestruki, а variraju od cisto strucnih i staleskih, do djelovanja na vladu i utjecanja na sire drustvene ciljeve. Iz statusa i tipova aktivnosti profesionalnih udruzenja, dakle, mozemo zakljuCiti о odnosima u globalnom drustvu. Iako profesionalno udruzenje etnologa u Hrvatskoj (poput ostalih profesionalnih udruzenja) djeluje u okruzju stalnog trenda deprofesionalizacije ono, za razliku od udruzenja sociologa primjerice, nije nikada prekoraCilo zadane mu granice: nije se (preglasno, i1i barem javno) zalagalo za autonomiju profesije, za profesionalnu arЬitrazu u drustvenim pitanjima, nije se izjasnjavalo о potreЬi demokratizacije drustva, za postovanje ljudskih
196
KONJI, ZENE, RATOVI
prava i sloboda, i tome slicno. Moze se, dakako, razmisljati da li је distanca od politike korisna za razvoj profesije. No, Cini mi se, da su pozitivni poeni (onemogucavanje, i1i barem smanjivanje mogucnosti instrumentalizacije profesije i njezinih djelatnika, njihovog stavljanja u sluzbu dnevne politike) mnogo manji od negativnih, а to је guЬljenje autenticnih prikljucaka na drustvene procese, zatiranje vlastitog glasa u javnom diskursu, odЬijanje vlastitog dijela odgovornosti za dobroЬit i razvoj Citavog drustvenog sustava. 32
PROFESIJA ETNOLOG
пih
slojeva, iпstitucija i procesa. Tada Ьi se otvorile Ьrојпе mogucnosti za aplikaciju etпologije, а time i пjeziпu istiпsku profesioпalizaciju. U takvoj Ьi situaciji etпologija Ьila prisiljena пastaviti kriticku teorijsku samorefleksiju bez koje је nemoguc prikljucak na mпogostrukost drustveпih iпteresa i dosluh s potrebama vlastitog vremeпa.37
ETNOLOZI
Formulacija Profesionalna etika etnologa
Profesionalna etika kao »skup normi, vrijednosti, ciljeva kojima Ьi se trebali rukovoditi pripadnici neke profesije u primjeni svog profesionalnog znanja« djelomicno је formalna, а djelomicno neformalna.33 Formalna se sastoji u pisanom etickom kodu koji је oЬicno sistematican, eksplicitan i altruisticki, а neformalna је oЬicno mnogo sira i internalizira se kroz proces obrazovanja i profesionalne socijalizacije (usvajanje »profesionalnog duha«). Dva clana statuta mogla Ьi se protumaCiti kao pokusaj kodificiranja ponasanja pripadnika Hrvatskog etnoloskog drustva: onaj о prestanku clanstva u HED-u (cl. 13) i о instituciji suda casti Cija је funkcija da »rjesava sporove i nesuglasice medu clanovima koji su u vezi s radom Drustva« (cl. 23).34 No niti jedan od njih ne saпkcioпira profesioпalпa pitaпja. Tu је ciпjenicu takoder moguce povezati s proЬlemom deprofesioпalizacije па globalnoj drustvenoj razini koja, »povezaпa s radikalпo egalitarnom vrijedпosпom orijeпtacijom direktпo пasrce па eticki kod«.35 Ova kratka inveпtura osnovnih elemeпata profesije primijenjeпih па etпologiju sugerira zakljucak da se о пјој, unatoc postojaпju iпstitucio пalпih pretpostavki za пјеziпо konstituiraпje, jos ne moze. govoriti kao о ustanovljeпoj profesiji. »Zaпimljivo vrijeme« u kojem zivimo, pored koп kretпih пеdаса, otezava progпoze razvoja etпologije kao profesije. No moguce је ekstrapolirati dvije suprotпe teпdeпcije razvoja. Ukoliko se treпd deprofesioпalizacije пastavi, Ьit се pogodeпe sve profesije. Najteze се, dakako, Ьiti pogodene опе koje »nisu dovoljпo afirmiraпe i profesioпaliziraпe, а gdje strucпi monopol na ekspertizu izravпo koпkurira politickom moпopolu«.36 Dakle, taj се treпd direktпo ugrozavati napredak profesioпalizacije etпologije Ciji је (najsire shvacen) predmet, kultura i diпamika пjezinih mijena. U пajoptimistickijoj varijaпti, ukoliko se ozЬi lji projekt demokratizacije drustva, jacat се svijest о potreЬi za tipom ekspertize kojeg Ьi etпologija mogla poпuditi drustvu u potrazi za sto sveobuhvatпijom samospozпajom svojih razliCitih segmeпata - drustve-
197
proЬlema
О
SEBI SAMIMA
i opis nacrta istrazivanja
Cak i vrlo uорсепа primjena navedeпih osпovпih elemeпata profesije na profesionalпi status etnologije ne pruza etпolozima mпogo povoda za samozadovoljstvo. No kako stojimo s vlastitim videпjem паsе profesije? Dozivljavaju li etпolozi sami sebe kao pripadпike profesije? U sviЬпju 1989. godiпe Hrvatsko etпolosko drustvo uputilo је svojim claпovima aп ketu Ciji је cilj Ьiо prikupiti empirijske podatke о statusu profesije. Anketni se upitпik sastojao od 14 pitanja38 koja su predstavljala operacioпalizaciju cetiri оsпоvпа elemeпta profesije prema modelu profesije iz studije Josipa Zupaпova i Zeljke Sporer. Кrајпјi је cilj istrazivaпja Ьiо odgovor па ishodisno pitaпje: mozemo li govoriti о etпologiji kao profesiji? Metoda prikupljanja podataka
Anketom koja је distriЬuirana postom obuhvaceпa је Citava populacija HED-a, ukupпo 174 сlапа.39 U roku od pet tjedaпa pristigao је 51 odgovor (29,3% ). Takav broj doЬiveпih odgovora mozemo iпterpretirati па dva пасiпа. Opceпito је poznato da је nedostatak anketiraпja pomocu poste veliki broj uskraceпih odgovora (50-75% ), sto zпaCi da se do zavrsetka aпke tiraпja пе zпа kakvim uzorkom raspolazemo i koliko је prikladaп za predvidene aпalize. 4 0 S obzirom па to da је rijec о ciljanoj populaciji, polazili smo od hipoteze da се опа Ьiti zaiпteresiraпa da dozпa sto vise о seЬi.
Veliki broj uskraceпih odgovora пiје tu hipotezu potvrdio, iz cega se zakljucak о пiskom stupnju profesionalпe svijesti etпologa, i to onih koji svojim uclanjenjem u HED barem па lateпtaп naCiп gaje takve aspiracije. Upravo zbog te Cinjenice пiје moguce smatrati reprezeпtativ nima provedeпa ukrstaпja svih varijaЬli sa svima, te о tim rezultatima necu ovom prilikom izvijestiti.41 No, па temelju osпovnih obavijesti koje su respoпdeпti па aпonimпu anketu dali о seЬi (pitanja 1-4), moze se ipak vjerovati da Ьi zakljucci паmесе
198
KONJI, ZENE, RATOVI
PROFESIJA ETNOLOG
mogli Ьiti plaиziЬilni. Spolna distriЬиcija respondenata, naime, odgovara spolnoj distriЬиciji Clanstva (odgovorilo је 76,5% zena, od 70,7% zena и иkиpnom clanstvu, te 23,5% mиskaraca od иkирnо 29,3% ). ВиdиСi da se evidencija Clanova HED-a ne vodi prema dobnim skиpinama, ne mozemo иtvrditi da 1i је i ona reprezentativna za рориlасiји. Tome и prilog govori i cinjenica da је veCina respondenata и dobnim skиpinama koje se mogи smatrati najaktivnijim godinama za formiranje i иsmjeravanje profesionalne karijere, te da иpravo njihova motivacija za sиdjelovanje и anketi odrazava zainteresiranost za daljnji razvoj i sиdblnи profesije.
Podrucja
З5,6
(З)
1З,З
з
6,1
4
obrazovanje za komunikaciju i suradnju s korisnicima us/uga
(4) nesto drugo
Podrucja (ponudeni odgovori u komЬinacijama) (1) (1)
+ (2) + (4)
(1) + (2) +(З) +(З)
(1) + (2) +(З)+ (4)
% odgovora
па
ЗО
godina
29,4
2.
З1-40
godina
З5,З
З.
41-50 godina
9,8
4. 51-60 godina
17,6
1. do
5. 60 i vise
15,6
1 2
odgovori u% 1З,З
4,4 0,0
2,2 8,9
anketu
7,8
na profesionalnи formacijи (pitanje 1), veCina respondenata profesionalno formirani etnolozi (82,4% ), »nesto drugo« је diplomiralo 7,8% respondenata, а 9,8% ih nije zavrsilo dodiplomski stиdij. Ovi rezиltati иpozoravajи na Cinjenicи da se, иnatoc svojim profesionalnim prerogativima, HED dosljedno ne pridrzava odredenja prema kojemи је za profesijи potrebno tzv. visoko obrazovanje. U
rang
(1) ареа teorijska znanja (2) metode i tehnike terenskog istraiivanja
(2) Dob (godine starosti) respondenta
odgovori u %
199
odnosи
sи
Prikaz rezultata
Prvi element profesije - stиpanj razvijenosti osnovnih teorija i tehnika koje Cine sistematski zaokrиzenи cjelinи i tvore podlogи profesionalnog aиtoriteta - pokиsala sam иtvrditi posredno, иvidom и one radove koji propitиjи sиvremene teorijske prijepore, odnosno stanje etnologije kao znanosti.42 Ne zeleCi osporiti poticajnost sиvremenih trendova prozimanja granicnih disciplina43, niti zagovarati neki znanosti neprimjereni teorijski monolit, zakljиcak је nedvosmislen: etnologija и Hrvatskoj jos иvijek ne posjedиje prepoznatljivi minimиm teorijskog zajednistva na teme1jи kojeg Ьi mogla »prema van« graditi svoj profesionalni aиtoritet. Takav zakljиcak potkrepljиjи i odgovori na pitanje о podrиcjima s kojih clanovi HED-a оsјесаји najvecи potrebи za daljnjim strucnim иsavrsavanjem (pitanje 11). Rezиltati sи slijedeCi:
Odgovori na ovo pitanje роkаzији da velika veCina respondenata 78% и razlicitim komblnacijama odgovora) iskazиje latentnи nesigurnost и odnosи na ovladavanje temeljima profesije - ареа teorijska znanja i metode. О stиpnjи monopola na strucnи ekspertizи pokиsat си zakljиCiti na teme1jи odgovora na pitanja о participaciji respondenata и strukturama moCi (pitanja 15 i 16). DistriЬиcija prema fиnkciji и drustveno-politickim zajednicama/organizacijama (na razinama od opCinske ра navise) Ьila је slijedeca: preko polovice Clanova HED-a (58,3%) nije vrsilo funkcijи; jednи do tri funkcije obnasalo је 25,0% clanova, а vise od 3 funkcite 16,7% clanova. Ме dи respondentima Ьilo је 83,3% neclanova SК. Cinjenica da је 41,7% clanova HED-a Ьilo и nekoj poziciji donosenja odlиka, jos иvijek ne govori о mogиcnosti osiguravanja drustveno sankcioniranog monopola na profesionalnи ekspertizи. Vjerojatnije је pretpostaviti da sи takvi, i inace drиstveno aktivniji clanovi, skloniji shvatiti odgovaranje na anketи kao svojи prvenstveno drustvenи, а ne samo profesionalnи obavezи. Iako jedna od ponиdenih ocjena/odgovora (pitanje 14, о polozajи etnologa и drиstvu) и marginalnom drиstvenom polozajи etnologije vidi prednost (nedostatak »pritisaka« и planiranjи istrazivanja), и svojoj povijesti hrvatska etnologija nije иvijek Ьila apoliticna, tj. ро strani od stvarnih drustvenih/politickih kretanja. Politizacija na kojoj је и krajnjoj liniji iznikla (afirmacija seljastva kao temeljnog socijalnog sloja, njegova kиl tura kao »najaиtenticniji« odvjetak nacionalne kиlture, povezanost sa stranackim tradicijama Hrvatske seljacke stranke, i sl.), и postrevolиcio narnom ји је periodи иCinila »sиmnjivom« i ideoloski dvojbenom. DrugaCiji pristиp seljastvu i tradiciji od onog kakvog је hrvatska etnologija gajila izmedи dva rata nije se artikиlirao и ozracjи nove komиnisticke vladavine, te је stoga definitivna marginalizacija i stagniranje etnologije na (teorijskи) »razinи pocetka 20. stoljeca« logicna posljedica takvog povijesnog razvoja.44 Ne zelim, dakako pledirati za politizacijи profesija ili njihove politicke koalicije Ьilo koje vrste.45 No drustvena иloga svake (иkирnо
200
KONJI, ZENE, RATOVI
znanosti,
PROFESIJA ETNOLOG
poseЬice drиstvenih
znanosti, pored neprekidne skepse podrazиmijeva i stalan kriticki dijalog s nosiocima moCi. Prekid komиnikacije odredenи znanost/profesijи оsиdије na zivotarenje i/ili irelevantnи pozicijи и drиstvu.
Obrazovanje etnologa, pored jasne sfere kompetencije (odredenja odnosa izmedи tzv. granicnih disciplina) takoder је faktor vazan za mogиcnost odredivanja profesionalnog monopola. Ilиstrativno је da velika veCina respondenata nema postdiplomskog obrazovanja (74,5% ih nije magistriralo, а 84,3% nije doktoriralo ). No znacajno је da medи etnolozima s doktoratima znanosti ima jednaki postotak onih koji sи doktorirali etnologijи, kao i »nesto drиgo« (7,8% ), dok је na trecem stиpnjи (magisterij) sitиacija znatno bolja: etnologijи је magistriralo 21,6% respondenata, а »nesto drиgo« 3,9%. О stиpnjи vanjske prepoznatljivosti i organiziranosti profesije etnolog zakljиCit си na temeljи pitanja о роdrисји zaposlenja respondenata (pitanje br. 6), karakterи radnog mjesta (br. 7), te о stиpnjи iskoristenosti etnoloskog znanja (br. 9). Podrucje zaposlenja:
о/о
odgovora
kultura (muzej, zastita spomenika, centri za kulturu) znanost (fakultet, znanstvena ustanova) student obrazovanje bez stalnog zaposlenja (povremeno radi) ostalo
rang
52,9 З1.4
1 2
9,8 2,0 2,0 2,0
4-6 4-6 4-6
з
VeCina etnologa (preko polovice) zaposlena је, dakle, и mиzejima, centrima za kиltиrи i zastitи spomenika kиlture. Da li ih njihovo obrazovanje adekvatno priprema za ta zvanja? Tek odnedavno stиdenti etnologije na Filozofskom fakиltetи и Zagrebи slиsajи predmete mиzeo logija i zastita spomenika kиlture (оЬа dvosemestralno ), no oni se ne predajи и okviru Odsjeka za etnologijи, vec ih ЬиdиСi etnolozi slиsajи sa stиdentima povijesti иmjetnosti, arheologije, povijesti.46 Mnoge generacije etnologa koji sи se nakon diplome zaposljavali и mиzejima sиocavale sи se s nizom proЬlema.47 Obrazovanje za profesijи, dakle, nije и doslи hи s ocekivanim tipom organizacije и kojima se etnolozi najcesce zaposljavajи.
Karakter radnog mjesta cisto etnolosko djelomicno etnolosko neetnolosko
Ukиpni
о/о
odgovora
rang
68,6 25,0
1 2
6,З
з
postotak Cisto etnoloskih i djelomicno etnoloskih48 radnih mjesta (93,6%) Ьiо Ьi dobra podloga za razvoj profesije, ЬиdиСi da sи-
201
gerira da se etnolozi, koji sи se izjasnjavali prema vlastitoj ocjeni, smatrajи pravim ljиdima na pravom mjestи. No, pitanje о stиpnjи iskoristenosti etnonoskog znanja na radnom mjestи Ьаса nesto pesimistickijи slikи. о/о
Stupanj iskoristenosti
odgovora
0-20% 20-50% 50-80% 80- 100%
rang
29,2 27,1 25,8 18,8
1 2 з
4
U ovom си slисаји иciniti iznimkи, i podastrijeti rezиltate иkrstanja nekih odgovora na pitanja о karakteru radnog mjesta i stиpnjи iskoristenosti etnoloskog znanja na radnom mjestи. Od svih respondenata koji sи odgovorili na anketи, а rade na Cisto etnoloskim radnim mjestima, samo 18,8% ima 80-100% iskoristeno svoje profesionalno- etnolosko znanje. Od svih onih (68,6%) koji sи izjavili da imajи iskoristeno etnolosko znanje и najvisem postotkи (80-100% ), na etnoloskim radnim mjestima radi 27,3%. Nitko od onih koji sи odgovorili da rade na djelomicno etnoloskim mjestima nema iskoristeno etnolosko znanje и najvisem postotkи. Rijecjи, izrazito nepovoljna primjena etnoloske ekspertize sиge rira nedvosmisleni odgovor da ne mozemo о etnologiji govoriti kao о profesiji. Kolektivne predodzbe роmоси kojih profesije postajи prepoznatljive sadrzavajи tipicno idealno profesionalno ponasanje prema korisnicima. No vec citirani odgovori na pitanje о podrиcjima s kojih etnolozi оsјесаји najvecи potrebи za daljnjim иsavrsavanjem, роkаzији da и raznim komЬinacijama 24,4%, dakle, jedna cetvrtina respondenata osjeca nedostatak profesionalne naobrazbe za komиniciranje i suradnjи s korisnicima иslи ga. Ра ipak, и pitanjи о tome kako i koliko cesto ироznаји javnost s rezиltatima svoga rada (br. 10), doЬili smo slijedece odgovore koji ilиstri rajи prisиtnost etnologa и strucnoj i siroj javnosti. Tip aktivnosti objavlj. u znanstv. 1 strucnim puЬiikacijama referati па znanstv. 1 strucnim skupovima postavljanje izlozbl istupanje u sredstvima mas. komunikacije
о/о
redovito
29,2 18,8 22,9 16,8
о/о
povremeno
50,0 54,2
о/о
ne
20,8 27,9
З7,5
З9,6
52,0
З1,2
Kako vidimo, najveCi postotak respondenata prema vlastitoj procjeni povremeno komиnicira sa strucnom/znanstvenom i sirom javnoscи, dok је broj onih koji иорсе ne komиnicirajи veCi (и slисаји istиpanja и sredstvima masovnih komиnikacija је taj postotak gotovo dvostrиk) od broja onih koji to cine redovito. Vec је Ьilo rijeCi о НЕD-и kao profesionalnom иdrиzenjи. Ono nije razgranato (nema sekcija), izdaje redovitи godisnjи pиЬlikacijи (Etnolos-
202
KONJI, ZENE, RATOVI
PROFESIJA
ka triblпa ), а godisnje organizira jedno do dva savjetovanja. Iz takvog tipa aktivnosti ocigledno је da su njegovi cЩevi striktno strucni, а to је moguce razabrati i iz nehijerarhijskog principa njegove organiziranosti. Ona udruzenja koja koriste monopol svoje struke ne samo u korist profesije, vec i za ekonomski proЬitak svog clanstva (npr. odvjetnicke komore u nas) imaju hijerarhijsku i monolitsku organizacijsku strukturu sto im omogucava fleksibllnost i brzo reagiranje na vanjske podrazaje. Siroka podrska Clanstva profesionalnim organizacijama dio је neformalne socijalizacije u toku profesionalnog obrazovanja. Ako је suditi ро spremnosti clanstva HED-a da se odazove na ovu anketu, ta socijalizacija nije naroCito uspjesna. Anketa nije sadrzavala pitanja iz kojih Ьi se izravno moglo suditi о identifikaciji s profesijom i о profesionalnoj etici. No pitanje о polozaju etnologa u drustvu (br. 14) koje је Ьilo otvorenog tipa, ipak pruza posredne obavijesti. Moguce ih је sazeti prema prevladavajucem tonu: Ocjena polozaja etnologa u drustvu los osrednji dobar bez odgovora
odgovori%
79,2 10,4
2,1 8,3
Polozaj etnologije etnolozi ocjenJUJU pateticnim diskursom; ona је »zapustena«, polozaj јој је »sramotan«, »marginalan«, »nebltan«, »mizeran«. Proziva se »drustvo« koje ne poznaje i ne cijeni etnologiju, »etnolozi su nevidljivi«, »oni u nasem drustvu ne postoje«. Medu krivcima za takvo stanje na prvom mjestu su sami etnolozi koji u anketi sebl samima upucuju mnoge gorke rijeCi samoprijekora: »Mislim da u nasem drustvu etnolozi imaju polozaj - kakav i zasluzuju, znaCi ne i onakav kakav Ьi trebalo!« Grupiramo li uzroke loseg polozaja etnologa/etnologije u drustvu rijecima samih respondenata49 doblvamo slijedeCi »grupni portret«: 1) uzroci su u sistemu obrazovanja: zastarjeli sistem studiraпja, zastarjelost kadra; studij etпologije је zaglиp ljиjиCi, ograпiceп, primitivaп; zпапје пekih predavaca је sиmпjivo; slabosti postdiplomskog studija; пegativпa selekcija па katedri. 2) uzroci su u samim etnolozima: (а) nekompetentnost etnologa: пiski пivo strucпog i zпaпstveпog rada; пeatraktivпost 'паsе robe'; пea plikativпost; teorijsko odredeпje predmeta i ciljeva etпologije jos је иvijek odvajajи od sиvremeпe kиlturoloske proЬlematike; пeaktivпost etпologa (прr. od 1962. do daпas пisu blli и stапји пapisati etпoloskи Citaпkи, siп tezи о tradicijskoj kиltиri Hrvata, etпoloske preglede о pojediпim regijama, povijest etпologije и Hrvatskoj); gotovo роtрипi пedostatak teorijsko-metodoloskih istraiivaпja ozblljaп је пedostatak и hrvatskoj etпologiji (kolege
EТNOLOG
203
se medusobno bas ne Citaju!!!, primj. L. S.); и Hrvatskoj se radi о dobrovoiz vlastitog drustva (ne kaze zasto, L. S.). (Ь) nedovoljna probojnost u javnosti: gradaпi misle da zпаји sve о predmetima koje proиcava etпologija; пe dovoljпa fiпaпcijska podrska (SIZ-ovi); etпolozi premalo popularizirajи struku; premalo se о пјој zпа (... ) vezиje је se иglavпom иz паrоdпи поsпји; пiska raziпa strucпog zпапја ('etпografi'); premala borbeпost etпologa za struku; и javпosti, ali i medи obrazovaпim svijetom cesto se пе razlikиje etnologa od eпologa; slaba povezaпost/zatvoreпost samih etпologa; teпzija 'stare i поvе' etnologije иmjesto borbe izmedи dobre i lose etпologije; pojave kritizerstva i privatizacija medи samim etпolozima; пedovoljпa drustveпa moc etпologa (и DPO!DPZ); izoliraпost etпologa и proviпciji. 3) polozaj kulture u drustvu opcenito: los poloiaj etпologa dio је cjelokиpпog materijalпog poloiaja kиltиre; пe dovoljпi slиh struktиra; poloiaj kиltиre је ispod пivoa civiliziraпog covjeka ра ako је kиltura па margiпi, опdа је i poloiaj etпologa tи пegdje: potcjeпjivacki odпos prema etпografskoj gradi koja se smatra 'balastom '; druge drustveпe zпaпosti koje zapostavljajи etпologijи jer пiје aktivпa kao прr. arheoloske iskopiпe. 4) negativni politicki stavovi: и svom desetogodisпjem radи doiivjela sam i to da mi је od пekih odgovomih drugova bllo rесепо da zivimo па grbaCi drustva i da se bavimo stvarima koje пasem drustveпom razvojи иорсе пisи iпteresaпtпe; (etпolo giji se zamjera da se) struka bavi пecim sto је пеvаiпо, seljacima, kome је to иорсе iпteresaпtпo? ; krivi sи i iskompleksiraпi rukovodioci sa sela, koji zele prikriti porijeklo i vezи sa selom; poistovjecиjи se пасiопаlпо s пacio пalistickim ('izvomo паrоdпо' s 'пacioпalпim и пajgorem smislи rijeCi'); sloboda rada, istrazivaпja i objavljivaпje vezaпi иz (пestrucпa, aиtoritama) miSljeпja пasih пadredeпih; kada је potrebпo da se politika i vlast pokaze pred јаvпоsси опdа је folklor, поsпја, kolo to sto је и prvom redи i sto Ciпi blt gotovo svega maпifestacioпog, а kada је potrebпo zaposliti ljиde koji se о tome trebajи briпиti, to sve zablljeziti, obraditi i опdа pokazati, tada је to sve пероtrеЬпо; etпologa пета tko zastititi kada pojediпi mocпici odlиce иgasiti radпa mjesta и kиltиri; drustvo se afirmativпo odпosi пајсеsсе prema oпim zпaпostima Ciji rezиltati brzo doпose пероsrеdпи materijalпи korist (... ) i mogu staviti и fuпkcijи vazece politicke ideologije; etпologija se и Ьli zoj proslosti afirmirala stavljaпjem и slиZЬи пacioпalistickim politickim iп teresima velicaпjem kиltиre vlastitog пaroda. ljпom izgпaпstvи etпologa
I tako dalje ... Odgovore na ovo pitanje mnogi su respondenti nizali i na vise kucanih stranica. No nadasve је zanimljiva gotovo klasicna freudovska omaska pri Citanju tog pitanja. Umjesto о polozaju etnologa, ve-
204
••
KONJI, ZENE, RATOVI
PROFESIJA
Cina је respondenata komentirala polozaj etпologije. ProЬlem је, ipak, u profesiji ... Nepravedno Ьi Ьilo etnologe koji nisu zalili truda niti vremena da opsirno odgovore na anketu optuziti za pasivnu rezignaciju. U svojim odgovorima oni predlazu i neka rjesenja kojima Ьi se popravio los polozaj struke. Navest cu neka od njih: иvesti etпologijи и skolи; istraiivaпje sи vremeпih tema; iпterdiscipliпiraпost; izboriti se za aplikaciju etпoloskog zпапја (tиrizam, mala privreda, иgostiteljstvo, kod drustveпih istraiivaпja, pri orgaпizacijama za medиpodrucпи i теdипаrоdпи sиrаdпји); etпolozi se morajи пametпиti drиStvи i иkloпiti ljиbomoru medи sobom; afirmacija па osпovi strucпih i zпaпstveпih rezиltata svoga rada; veca prisиtnost etпo loga па svim пivoima (и javпosti) kao predиvjet тiјепјапја zaostale drustveпe svijesti; sиdjelovaпje etпologa и тiјепјапји odпosa prema zпaпosti opceпito; etпolozi se ипиtаr sebe morajи aпalizirati i shvatiti da је proЬlem djelomicпo i и пjima. Iako је veCina predlozenih rjesenja konstruktivna i dobronamjerna, valja primijetiti da niti jedno od njih ne propituje proЬlem na razini globalnog drustvenog sustava. Umjesto zakljucka, navest cu jedan integralni odgovor: »Da Ьi mogla teiiti izvjesпom drиStveпom иgledи, dakle moCi, etпologija и Hrvatskoj mora se koпstituirati kao profesija и sиvremeпom smislи rijeCi. Koпstituirati је и tom smislи mogu jediпo etпolozi sami, defiпiraпjem i ostvarivaпjem - visokih! - profesioпalпih kriterija. « ETNOLOZI, NASI SUVREMENICI
Tvrdnjom da zivimo u zanimljivom vremenu, bogatom poticajima za etnoloska istrazivanja i zahvalnom za etnolosko tumacenje, zapocela sam ovaj ogled о profesiji etnolog. Tu је tvrdnju pak moguce razumijevati u svjetlu kulturnog relativizma. »Zelim vam da zivite u zanimljivom vremenu«, opaka је kletva u istocnjackim kulturama. Zanimljivo vrijeme је i nedefinirano vrijeme, bremenito mogucnostima, ali i izborima, cija pogiЬeljnost nije na prvi pogled lako raspoznatljiva. No imajuCi u vidu aktivisticku orijentaciju zapadne civilizacije, tesko се se Ьiti othrvati izazovu zanimljivog vremena. Nastojanje za profesionalizaciju etnologije jedan је takav izazov. Ona moze Ьiti tek proizvod kolektivnog napora koji podrazumijeva osvijesteni stav о drustvu - njegovoj proslosti, suvremenosti i buducnosti. Postepeno prevladavanje profesionalne nad tehnoloskom podjelom rada vodi nas u buducnost postindustrijskog drustva s vizijama Ьlagostanja i mira medu ljudima i suradnje s prirodom. U onoj mjeri u kojoj је buducnost proizvod svjesne odluke, mjerit се se nasa odgovornost za nju. No pritom nikada ne treba zaboraviti da se buducnost moze prikazati pod obrazinom proslosti.
EТNOLOG
205
Prilog: Anketa upucena clanovima HED-a Hrvatsko etnolosko drustvo, Dure Salaja АNКЕТА:
З,
41000 Zagreb
Profesija etnolog. Osnovni pokazatelji statusa profesije
UPIТNIK
Upute za ispunjavanje upitnika: Molimo da na pitanja odgovarate tako da zaokruzujete svoje odgovore, а kod ukrstenih pitanja da zaokruzite znak >>+<<. Odgovor na zadnje pitanje (br. 14) mozete priloziti na posebnom papiru. 01. Sto ste diplomirali
1. etnologiju (Filozofski fakultet)
2. nesto drugo З.
nisam zavrsila(о) dodiplomski studij
02. Da li ste magistrirali i sto
1. etnologiju 2. nesto drugo
ОЗ.
1. etnologiju 2. nesto drugo
З.
Da li ste doktorirali i sto
З.
04. Dob (godine starosti)
nisam ЗО godina - 40 godina 41 - 50 godina 51 - 60 godina 60 i vise godina zena muskarac
1. do 2. З.
05. Spol
nisam
4. 5. 1. 2.
З1
06. Podrucje u kojem ste zaposleni 1. znanost (fakultet, znanstvena ustanova) 2. kultura (muzeji, centri za kulturu, zavodi za zastitu spomenika i sl.) З. obrazovanje 4. ostalo 07. Karakter Vaseg radnog mjesta 1. cisto etnolosko ( etnolozi istrazivaci, znanstveni radnici i sveucilisni nastavnici, muzejski kustosi, zastita spomenika i sl.) 2. djelomicno etnolosko (radno mjesto gdje је etnolosko znanje dobro upotreЬijivo, ali na tim radnim mjestima mogu raditi siroki profili drustvenih profesija) З. neetnolosko
08. Vas netto osobni dohodak za travanj 1989: 09. Procijenite stupanj iskoristenosti Vaseg etnoloskog znanja na svom radnom mjestu 1. о - 20% 2. 20- 50% з. 50- 80% 4. 80- 100%
10. Molimo da navedete kako i koliko cesto upoznajete javnost s rezultatima Vaseg etnoloskog rada redovito povremeno ne 1. objavljivanjem u znanstvenim i strucnim puЬiikacijama + + + 2. referati na znanstvenim i strucnim skupovima + + + З. postavljanje izlozbl + + + 4. istupanje u sredstvima masovne komunikacije (ТV, radio, novine) + + + 11. S kojeg od navedenih podrucja osjecate najvecu potrebu za daljnjim strucnim usavrsavanjem 1. орса teoЩska znanja iz etnologije 2. metode i tehnike terenskog istrazivanja З. obrazovanje za komuniciranje i suradnju s korisnicima usluga 4. nesto drugo ' 12. Da Ii ste blli delegat Ш vrsili funkciju u nekoj drustvenopolitickoj organizaciji ili zajednici (delegat u opcinskoj Ш repuhlickoj skupstini, gradskom Ш repuhlickom vijecu Saveza sindikata, opcinskom ili viSem komitetu SК, nekom opcinskom Ш repuhlickom SIZ-u, i sl.) 1. ne 2. da- 1 do З funkcije З. da- vise od З funkcije 13. Da li ste clan SK 1. da 2. ne 14. Sto mislite о polozaju etnologa u drustvu?
206
KONJI, ZENE, RATOVI
PROFESIJA ETNOLOG
BILJESKE
21 22
2
З 4
5 б
7
8 9 10 11 12 1З
14
15 1б
17 18 19 20
Ти је akciju organizirao Hrvatski socijalno liЬeralni savez (HSLS). Skulptura bana Jelacica, rad kipara Antona Fernkorna, postavljena је 18бб. na tadasnjoj Harmici, а uklonjena је pod okriljem noci od 25. na 2б. srpnja 1947. i bez objasnjenja pod jos neistrazenim okolnostima. Jedno је pak izvjesno. Ona је u postrevolиcionarnom periodи predstavljala simbol kojeg је trebalo simbolicki (ali i tvarno) razvlastiti, svrgnиti i odbaciti na >>smetliste historije<<. Za diskиsijи о proЬlemи proizvodnje i svrgavanja simbola kao prerogativa odnosa moCi иsр. poglavlje »Nova Nova godina - Od 'Mladog ljeta' k politickom ritиalи<<. »Termin profesija и socioloskom smislи znaci zanimanje koje ima monopol nad nekim kompleksnim dijelom znanja i prakticnih vjestina za koje је potrebno dиgotrajno skolovanje, tzv. visoko obrazovanje te tako postaje jasno prepoznatljivo и drиstvи.<< Nav. prema Josip Zиpanov, Zeljka Sporer, »Profesija sociolog<<, Revija za sociologiju, XIV, 1984, 1-2, str. 15. Pri izradi ovog teksta, kao i njegovog empirijskog dijela, slijedila sam prvenstveno tu stиdijи koja svojim iscrpnim i teorijski fиndiranim izlaganjem osnovnih pretpostavki sociologije kao profesije predstav~a neoyhodan temelj za sиstavno promisljanje tog proЬlema. Takoder dиgиjem zahvalnost dr. Zeljki Sporer koja mi је kao iskиsna istrazivacica profesija и sиvremenom drustvu dala mnoge korisne sиgestije prilikom izrade anketnog иpitnika. Nav. pr. Zиpanov-Sporer, nav. dj., str. 12. Usp. Veljko Rиs, >>Protиslovlja izmedи indиstrijalizacije i profesionalizacije rada<<, Revija za sociologiju, XIV, 1984, 1-2, str. 52 i 54. Zиpanov, Sporer, nav. dj., str. 13. Olga Sиpek, »Ethnology in Croatia<<, Etnoloski pregled, 1984, 2З-24, str. 17. Prve cetiri dimenzije ove klasifikacije Cine odvojene sfere koje је moguce jasno analizirati i mjeriti, dok је peta dimenzija pridodana zbog toga sto predstavlja posebno va2:an i za profesije specifican cimbenik; nav. prema Zиpanov, Sporer, nav. dj., str. 1б. Isto, str. Ј б. Dиnja Rihtman-Aиgиstin, Etnologija nase svakodnevice, Skolska knjiga, Zagreb, 1988, str. З. Isto, str. 4. Isto, str. 1б. AJeksandra Muraj, Zivim znaci stanujem, Hrvatsko etnolosko drustvo (et а!.), Zagreb, 1989, str. 25. »Cиvalo se to jedinstvo etnoloske misli, ра se pri tome nije zamjeCivalo da ta misao stagnira na razini pocetka 20. stoljeca<<, Dиnja Rihtman-Aиgиstin, nav. dj. str. 1б. Za analizи teorijskih prijepora i pokиsaja teorijskih inovacija и hrvatskoj etnologiji, иsр. medи ostalima, slijedece radove: Dиnja Rihtman-Aиgustin, Strnktura tradicijskog miS/jenja, Skolska knjiga, Zagreb, 1984; nav. dj., 1988; Narodna umjetnost, Zagreb, 13, 197б; Olga Sиpek, »Osnovne znacajke etnologije и Hrvatskog od 1945 do danas<<, Zbornik Ј kongresa jugoslavenskih etnologov infolkloristov, 1, Кnjiznica Glasnika Slovenskega etnoloskega drustva, LjиЬljana, 198З, str. 51-б5; nav. dj. 1988. Usp. Olga Sиpek-Zиpan, »Osnovne znacajke etnologije и Hrvatskoj ... <<, nav. dj., str. 5б. Ono odredenje etnologije koje kao njezin cilj prepoznaje proиcavanje elemenata kиltиre pojedinih naroda koji nose etnicka оЬЩеzја posredstvom kojih је mogиce doprijeti do etnogenetickih procesa, odnosno иtvrditi etnickи povijest pojedinih naroda, kao osnovnи kategorijи etnologije istice pojam ethnosa. Usp. Vitomir Belaj, »Plaidoyer za etnologijи kao historijskи znanost о etnickim skиpinama<<, Studia Ethnologica, Zagreb, Vol. 1, 1989, str. 9-13. Usp. Dиnja Rihtman-Aиgustin, »Pretpostavke sиvremenog etnoloskog istrazivanja<<, Narodna umjetnost, Zagreb, XIII, 197б, str. 1-2З. Usp. djelovanje antiprofesionalizma na razvoj, odn. kocenje razvoja sociologije, Zиpanov, Sporer, nav. dj., str. 17. Usp. Vitomir Belaj, »Sezdeset godina neprekinиte nastave etnologije na Zagrebackom sveиci listи<<, Etnoloska triЬina, XVIII, 1988, 11, str. 149-150. Iskиstva istrazivaca Zavoda za istra2:ivanje folklora svjedoce, primjerice, da sи vise риtа Ьili и prilici da se sиkobe s lokalnim amaterima koji sи se posesivno postavljali и odnosи na »Svoj<< teren.
2З
24 25 2б 27 28 29 ЗО З1
З2
ЗЗ З4
З5 Зб
З7
З8
З9
40 41 42 43
44
45
4б
207
Usp. Rиdi Sиpek, »Polozaj jиgoslavenske sociologije<<, Revija za sociologijи, ХХ, 1989, 1-2, str. 4-5. Utemeljitelj hrvatske etnologije, М. Gavazzi, decidirano poima etnologijи »kao granи иniverzalne povijesti<<, иsр. AJeksandra Миrај, nav. dj., str. 24. Usp. Zиpanov, Sporer, nav. dj., str. 18-20. Isto, str. 20-21. Isto, str. 21. Usp. Zиpanov-Sporer, nav. dj., str. 2б. Zиpanov, Sporer, nav. dj., 27. Isto, str. 28. Isto, str. 28. Isto, str. 29. Isto, str. 29. Prema misljenjи predsjednice drustva и vise mandata i dиgogodisnje aktivistkinje HED-a, dr. Dиnje Rihtman-Aиgиstin, kojoj ovom prilikom zahvaljиjem na poticajnim kritickim komentarima, jedini politicki Cin predstavljao је sam naziv drustva. Zиpanov, Sporer, nav. dj., str. З2. Usp. Statиt Hrvatskog etnoloskog drиstva donesen na izvanrednoj skиpstini odrzanoj 29. 5. 198б. Та је odredba prenesena iz prethodnog Statиta donesenog na Osnivackoj skиpstini HEDa 17. 1. 1975. Zanimljivo је spomenиti da је Skиpstina Jиgoslavenskog udruzenja za sociologiju 1972. godine и Portorozи иsvojila moralni kodeks sociologa, te da samo postojanje tog kodeksa, prema misljenjи Josipa Zиpanova i Zeljke Sporer, ирисије na stupanj razvijenosti profesije sociolog и Jиgoslaviji. Usp. Zиpanov-Sporer, nav. dj., str. ЗЗ. Isto, str. 41. Olga Sиpek, primjerice, navodi koristi od redefiniranja pojma »tradicijska kиltura<<. Kada Ьi se osporio njegov >>povijesno nejasan i relativan statиs<< i precizirali drustveni segmenti/povijesna razdoЬlja na koja se odnosi (npr. »kиltura radnickih predgrada<< pocetkom 20. stoljeca), иЬlazio Ьi se motiv etnoloskih projekata spasavanja, odn. konzervatorski stav etnologa. Usp. Olga Sи pek, »Osnovne znacajke etnologije и Hrvatskoj ... <<, nav. dj., str. б2-64. No zasigurno nije najveCi proЬlem etnologije vapaj za spasavanjem bastine, vec cinjenica da је taj vapaj necиjan i da ostaje neиslisen. То pak govori и prilog tvrdnji о drustvenoj nemoCi, dakle, neartikиliranosti, profesije. Integralni tekst иpitnika sadrzan је и Prilogи, na krajи ovoga teksta. Prema podacima doЬivenima od tajnice HED-a LјиЬiсе Katиnar, drustvo broji иkирnо 174 clana. Od toga sи 104 clana (59,8%) iz Zagreba, а njih 70 (40,2%) izvan Zagreba; zene cine 70,7% (12З clanice), а mиskarci 29,3% (51 clan). Brojcana nadmoc zena иpozorava na jos jedan faktor relevantan za осјеnи statиsa profesije, а to је feminizacija profesije. Usp. Rиdi Sиpek, Ispitivanje javnog mnijenja, Naprijed, Zagreb, 19б8, str. 100. Podaci о иkrstanjи varijaЬli, koji mogи poslиziti kao podloga za Ьиdиса istra2:ivanja i tretirati se kao pilot istrazivanje, nalaze se и arhivi HED-a. Usp. radove navedene и Ьiljesci 14. Usp. Dиnja Rihtman-Aиgиstin, nav. dj., str. 15. Ona se zalaze za suradnjи i otvorenost etnologa (pored tradicionalne suradnje s historiografijom) prema znanostima poput sociologije i socijalne povijesti, psihologije, moderne lingvistike, semiotike, kao i kiЬernetike, te ekonomske znanosti. U toj otvorenosti, smatra aиtorica, etnologija »ne moze izgиЬiti - ona samo doЬiva<<. Na slican naCin ove procese осјеnјије i Olga Sиpek koja smatra da sи nakon 1945. »promjena, razvoj i kиlturni napredak postali osnovni ciljevi, tj. zЬila se орса reorijentacija vrijednosti и smjeru bиdиcnosti, za razlikи od zagledanosti и proslost kulture<<. Nav. pr. Olga Sиpek, »Ethnology in Croatia<<, nav. dj., str. 24. Nisи и povijesti Ьila rijetka pretvaranja znanstvenih disciplina/profesija и orиde propagande odredenog rezima. Folkloristika, ali i sami stvaraoci folklora (npr. narodni pripovjedaci) Ьili sи и SSSR-и dio agitacionog aparata i »Sredstvo za ostvarenje socijalizma i komиnizma<<. Usp. Hermann Baиsinger, Folklore, и: Sowjetsystem und Demokratische Gesellschaft. Eine vergleichende Enzyklopiidie, Sonderdruck, Herder, FreiЬиrg/Вasel/Wien, str. 585-587. Zanimljiv је podatak da и Savezи mиzealaca Jиgoslavije ne postoji sekcija za etnografskи mи zeologijи.
208
KONJI, ZENE, RATOVI
т 1 1 1
Nav. pr. LiЬuse Кaspar, >>О studiju muzeologije na Filozofskom fakultetu u Zagrebu<<, Etnoloska triblna, XVIII, 1988, 11, str. 162. 48 »Djelomicno (etnoloska) radna mjesta su sva ona radna mjesta gdje је etnolosko znanje dobro upotreЬ!jivo, ali na tim radnim mjestima mogu raditi siroki profili drustvenih prof_7sija.« 5Jva definicija modifikacija је odredenja djelomicno socioloskih radnih mjesta, nav. pr. Zeljka Sporer, »Razvijenost socioloske profesije i odnos prema njoj«, 1989, neobjavljeni rukopis, str. З. 49 Ovo su sve autenticne izjave respondenata, te ih zbog toga necu stavljati pod navodnike nego cu ih istaknuti kurzivom.
47
!
Treci dio v
ZENSКA
POVIJEST
9 lzmedu znanosti i umjetnosti: Pjesme Erike Jong
Ti zapravo i ne zelis Ьiti pjesnik. Prvo, ako si zena, moras Ьiti tri puta bolja od ma kojeg muskarca. Drugo, moras se pojebati sa svakim. А trece, moras Ьiti mrtva. Iz razgovora s pjesnikom mиSkarcem (Zapovijedi)
Osporavanje tih triju pjesnickih i muskih istina provlaCi se kroz sve pjesme Erike Jong. Cinjenicu da jest zena istice i tematskim izborom svojih najcescih preokupacija: spolnost i erotsko u odnosu s vlastitim stvaralackim Cinom veze se na trazenje »kolektivnog identiteta« zenske sudЬine, na trenutke prelazi i u osluskivanje nijemog, tjelesnog jezika koji је, kao i dobar dio zenskog stvaralastva, uronjen u povijesni zaborav. ArtikulirajuCi svoj kreativni prostor, Е. Jong mu ga otima, otima ga teretu »dnevnog« zivota koji time prestaje Ьiti tek lako predvidljiva margina. Kulinarstvo postaje posrednikom u odnosu s prirodom, svijet odbacenih, trivijalnih stvari postaje ogledalom duse - gotovo uopce ne licnost, ili zena, zasigurno ne jos jedna 'poetesa' nego ... о Sylviji Plath (Gorke pilule za mracne dame)
Robert Lowell
Na pitanja ima li pjesnicko umijece spol, Е. Jong odgovara potvrdno. Bez izravne veze, а i mnogo prije vrlo zive i zucne debate о »Spolnosti« knjizevnoga stvaralastva koja је uzavrela francuske knjizevne krugove, Jongova u svojoj prvoj knjizi pjesama (Voce & povrce, 1968) osvjestava taj proЬlem. Spomenuta је debata, gotovo »raskol«, procvala u kulturi koja daje prvenstveno rijeci; u пјој је jezik oruzje borbe i sredstvo vladanja. 1 dok је u ostalom svijetu Ьilo govora о osvjescivanju zena, u Francuskoj se vec culo da prise de conscience mora slijediti prise de la parole. La parole i njezin rodak le verbe (Logos) Ьili su donedavna u posjedu male visokoobrazovane muske elite. Na taj naCin i sami oЬlici dominantnog diskursa odrazavaju vladajucu musku ideologiju.
т 1
212
KONJI, ZENE, RATOVI
(... ) AmЬicija ujeda. Vrati ugriz. (Gotovo da је beskorisno.) Zamisli da si rodena polucrnkinja poluzidovka u Mississippiju, & jednonoga Jasno? Samo imaj na umu da nemas nikakvih prava. Pode li sto ро zlu opkolit се te & zaurlati »Pjesnikinja!« ( ...) RijeCi su skliske & poezija је U glavnom stvar muda, & posljednja pohvala uvijek је stvar negacije: naime, ne kao zena naime, »zasigumo ne jos jedna 'pjesnikinja' «, sto znaci ima picku, ali ne trabunja & on је cmja, ali ne zaudara & jedina dobra pjesnikinja је mrtvac. (Gorke pilule za mracne dame)
Zagovornici takvih teza (zagovornice u vecoj mjeri), stavljaju u pitanje »objektivnu«, impersonalnu poziciju dominantnog diskursa. Ро njima је jezik definiran muskim standardima: oznaka »impersonalnosti« zamagljuje preferenciju suhog, analitickog, »koherentnog«. Takav jezik tezi vlasti pokusavajuCi iskazati »umijece« nad svojim subjektom. Stoga kad zena »sebe progovara«, prisiljena је govoriti seЬi stranim jezikom, jezikom u/na kojemu se osjeca nelagodno. Alternativa је promjena podrucja imaginarnog, kako Ьi se djelovalo na stvarno. Na taj Ьi se nacin stavile u pitanje (i u igru) preobrazavajuce snage jezika, njegova sposobnost da stimulira promjene na ideoloskom i ekonomskom planu. Julia Кristeva, jedna od sudionica u toj raspravi, smatra da »zensko« stvaralastvo jedino moze Ьiti negativno; ona stavlja u pitanje postojeCi red stvari, tvrdeCi da zensko nikada ne moze Ьiti definirano. »La femme, се n'est jamais f5a.« Ono Ьi moralo nastojati da izbjegne definicijama i prodre iza vladavine Logosa. Кristeva smatra da је njezino istrazivanje zensko u onoj mjeri u kojoj pokusava rastvoriti pojam identiteta (ukljucujuCi tu i rigidni seksualni identitet) kako Ьi oslobodila snage nepotisnute spolnosti i u pitanju i u drustvu. Kako rekosmo, Erica Jong ne bavi se teorijskim promisljanjem tih proЬlema, no, svi su oni, do jednoga, prisutni u njezinoj poeziji. (Dotice
ј
IZMEE>U ZNANOSTI 1 UMJETNOSTI
213
ih i u prozi, ali su prisutni s manje zestine, zatoceni u klasicnoj formi.) U potrazi za identitetom valja јој prokazati ludilo, (...) Mislili su da је tvoja smrt Ьila tvoja posljednja pjesma: cma knjiga zlatom urezanih korica & stranica Ьоје pepela. Ali ја sam mislila drugacije, znajuCi da ludilo ne vjeruje u metaforu. (... ) sto smo ti mogli reCi posto si potonula u sebe & Ьila progutana od svojih pjesama? (И
zemlji Sylvije Plath)
psihoanaliticku retoriku i njezinu »Oznaciteljsku« Zavidim muskarcima koji mogu zudjeti bezgranicnom prazninom za tijelom zene, nadajuCi se da се zudnja napraviti dijete, da се praznina sama oploditi tamu. (... ) No kako sam zena, ne moram samo nadahnuti pjesmu moram је i natipkati, ne samo zaceti dijete, vec ga i nositi vec ga i kupati, i ne ga samo kupati vec ga i hraniti, i ne samo hraniti dijete vec ga i voditi posvuda, posvuda ... dok muskarci pisu pjesme о tajnama materinstva. Zavidim muskarcima koji mogu zudjeti bezgranicnom prazninom. (Zavist zbog penisa, Izabrane pjesme)
ШОС,
214
KONJI, ZENE, RATOVI
kao i njihovo dijete, mazohizam (tzv. »pasivnost zenske prirode«). Najboljeg roba nije potrebno tuCi. Ona se sama tuce. (... ) Ako је umjetnica & priЬlizi se genijalnosti sama cinjenica njene darovitosti neka јој prouzroci takvu bol da uzme vlastiti zivot radije no da nas nadmasi. & nakon sto umre, plakat cemo & proglasiti је sveticom. (О
poetskom slijedu, Izabrane pjesme)
Ako tezi nepoznatom toposu, onom mjestu iz kojega zena zeli poceti pisati, valja јој и pomoc prizivati duhove zaboravljenih zena (Mary Wollstonecraft Godwin /1759-1798/ i Mary Shelly); Byron & Shelly Sepirili su se kraj jezera & pisali svoje pjesme na najcistijem planinskom zraku. Zene su imale svoje trudnoce & strahove. Nosile su njihovu djecu, prepisivale rukopise, & slusale govore о »slobodnoj« ljubavi. Bratstvo ljudi nije primjenjivo: sve sto su zivotu pridonijele Ьiо је zivot. ( ... ) Drage Mary, Ьilo је jasno da ste Ьile stvamije. Kcerke kceri, majke buduCih majki, nastojaste se uzvinuti iznad jadikovki о zenskoj sudЬini & umrle J?Ii porodu za prava Covjeka. (... ) (Draga Мшу, Draga majko, Draga kceri, Izabrane pjesme)
IZMEOU ZNANOSTI 1 UMJEТNOSTI
215
Najveca snaga poezije Erike Jong proizlazi iz uocavanja svoje (zenske) seksualne razliCitosti, iz nastojanja da »jezik tijela« transponira па podrucje poetskog. ( ... ) Zelim'pisati о necemu sto nisu zene! Zelim pisati о necemu sto nisu muskarci ( ... ) Umjesto toga Citam svoju sudЬinu iz tragova krvi na plahtama. ( ... ) Vraca se ponovo & ponovo na to: seks. Ма kako јој se jako rugali, ma kakvom је pickom nazivali, ma kako sokirani njeni otac & majka, uhvaceni u svom krevetu - oЬlaku, uhvaceni u prvoЬitnom prizoru u Disneyjevoj koreografiji, vraca se plesu protiv smrti. ( ... ) (Odasiljanje, Izabrane pjesme)
Stovise, tijelo i pjesma oglasavaju se jednoglasno. ( ...) Picka је gluhonijemo krzno koje govori crvenim jezikom. Jezik је glas. ( ... ) (Pocetak)
Tijelo prestaje Ьiti ogranicavajuci faktor zenskih potencijala, »anatomija је sudЬina« onoga sto se tek ima zЬiti. ( ...) Tako ostavljam matemicu praznom & punom mogucnosti. Svaki mjesec krv iz plahte poput dobre crvene kise. Ја sam vrtlar. Nista ne raste bez mene. (Vrtlar, Izabrane pjesme)
Polazna tocka svakog daljnjeg istrazivanja. Ishodisna tama.
216
KONJI, ZENE, RATOVI
(... ) IspitujuCi dugu pjesmu svog tijela na popristu gdje lezi jasиCi, njezina ти koljena иokvirujи lice, njene grudi & trbuh pod Ьijelim satorom, on sklanja pogled kao da zaboravlja da је njegova ruka nestala. Tamno је. ( ... )
IZMEOU ZNANOSTII UMJETNOSTI
217
»Trudna riza«, »tjeskoba luka« koji trazi svoju dusu i nalazi samo svoje razliCite ljuske. Тај isti, inspirativni luk, kaze ona, »nije samouvjereno krepostan poput proleterskog krumpira, niti sirena poput jabuke. Ne kaCiperka poput banane. Vec skromno, samounistavajuce povrce, upitno, introspektivno; ( ... )« Voce i povrce sinonimi su za »prirodu«- mjesto kamo је zena pripadala ро vladajucem ustrojstvu svijeta. Ро njima се, osjeca Erica Jong, ona napokon razvlastiti laznu dihotomiju »prirode« nasuprot »kulturi/ /povijesti«
(Objektivna iena)
( ... )
Pjesnikinja u te skrivene predjele pokusava prodrijeti i s pomocu predmeta svakodnevnog zivota - tamnice u koju је potrosacko drustvo okovalo zenu lancima od laznoga zlata. Njihovim kidanjem, »desimboliziranjem«, da se posluzim izrazom iz citirane rasprave, otvara se put napustanju svake filozofije koja na zenu gleda kao na »drugo«, odsutno ili nepostojece. Dok је ona tu, u svom tijelu.
То
nije praznina, vocka medи tvojim nogama, vec dиgi hodnik historije, & snovi se njime spustaju ро mjeseCini. ( ... ) (Voce & povrce)
I zato slavim mlade zene sto zaplecu svoje bracne veze & stare zene praznih иtroba & punih torЬi za kиpovinи I zato slavim ЬаЬе narumenjenih bora koje kирuји и smecи I zato slavim sve zene koje cekaju majstore & sve zene koje spavaju s flasama ( ...) I zato slavim zene koje kирији bolne cipele & sesire koji se vise ne mogи zamijeniti I zato slavim njihove vanjstine koje postajи njihova unиtrasnjost & njihove nutrine koje се postati njihova vanjstina. ( ... ) (Objektivna iena)
Neke od najduhovitijih metafora u pjesmama Erike Jong posvecene su namirnicama. Кroz njih pjesnikinja preraduje (jede) prirodu i u isti је mah osjetilno spoznaje. ( ... ) Pjesnik
и svijetи
bez luka, bez jabuka poima zemlju kao velikи vockи. и svijetи
U daljini galaksije svjetlиcajи рориt riЬiza. Citav jestivi svemir pada ти и navodnjena usta ... (Voce & povrce)
i afirmirati svoje stvaralacke moCi sti.
а
da se ne odrekne vlastite specificno-
TrazeCi ljubav, Citala је kuharice.
( ...) Ako se ne Ьi pojavio mиskarac koji (lica zaparena od kuhanja, grudiju punih jabukova soka ili vina), ona Ьi jednog umijesila od medenjaka, s praskom za pecivo da se digne.
Ьi је
volio
Cak sи i njezine pjesme recepti. »Glad«, pisala Ьi ona, »glad«. (... )
Ьile
(Zena koja је voljela kuhati, Izabranepjesme)
Svjesna sam da Ьi svaki sud о kvaliteti ove poezije bez knjizevno-teorijske prosudbe Ьiо nepotpun. No, i iz navedenog је prosedea moguce zakljuciti о njezinoj relevanciji. Uvazimo li misljenje da је u danasnjem povijesnom trenutku, oblljezenom razornim potresanjem spolnih uloga i
п~ 1
i
218
KONJI, ZENE, RATOVI
10
'
i 1
i 1' 1
njihove vjekovne uvjetovanosti, la venue а l'ecriture podudarno s Cinom ponovnog radanja (la venue au monde), pjesnistvo Erike Jong u punom smislu ispunjava istinsku subverzivnu misiju kojoj је poezija oduvijek stremila. Teznju da »jezik preЬiva u Ьlizini tijela«, kao i shvacanje jezika i podsvijesti ne kao odvojenih entiteta, vec prihvacanje jezika kao jedinog proboja do nesvjesnog, do onog potisnutog, koje се oslobodeno potresti ustanovljeni simbolicki poredak i ono sto је Lacan imenovao Zakonom Оса. Silna popularnost koju је to pjesnistvo postiglo, upravo svjedoci о tome da је vrijeme za takav pothvat sazrelo.
v
Zene koje su iskoracile u povijest
DRUGOVI 1 LJUBAVNICI: ROSA LUXEMBURG
cesto se dogada u pisanju Ьiografija Iicnosti ciji su ideali Ьili veCi od zivota da sam njihov zivot bude idealiziran, osakacen, sveden na sjene koje, kako vrijeme promice, postaju sve manje. Ostaju kliseji о nespojivosti privatnosti i zivota posvecenog revoluciji, о beznacajnosti ljubavi za jednu zenu ili muskarca naspram uzvisenosti ljubavi za potlacene, za proleterijat ili covjecanstvo. Likovi revolucionarki ukruceni su u bori brige za sudЬinu svijeta, u bojnom poklicu, u jurisu .... Rigor mortis koji ne popusta u povijesnom sjecanju. Za Juliju Кristevu to su »Elektre- 'lisene himena zanavijek', borci za stvar oceva, hladne od egzaltacije, dramaticne figure pomocu kojih se drustvenim sporazumom gradi predodzba zena koje zele izbjeCi svojoj sudЬini zene: to su opatice, revolucionarke, i (nije iskljuceno) feministkinje«. Sretna је okolnost sto Rosa Luxemburg (1871-1919) nije imala telefona: strastveno је pisala pisma. Sacuvano је i oko 1000 ljubavnih pisama koja је u 17 godina veze odaslala svom ljubavniku i suborcu Leu Jogichesu (Е. Ettinger, Rosa Luxemburg's Letters to Leo Jogiches, London, 1981). Ona svjedoce о odlucnosti da osvoji pravo na srecu, svim nametnutim podjelama (i kliseima) usprkos. Kad otvorim tvoja pisma i ugledam sest strana ispunjenih raspravama о Poljskoj socijalistickoj partiji, а ni jedne rijeci о svakodnevnom zivotu, klonem. Usprkos svemu sto si mi rekao ( ... ), pjevam ti uvijek istu otrcanu pjesmu, zahtijevam licnu srecu. Da, imam prokletu ceznju za srecom i spremna sam se tvrdoglavoscu mazge cjenkati za ·svoju dnevnu porciju. (б. З. 1899)
Lea Jogichesa upoznala је kada је kao dvadesetogodisnja prognanica iz Poljske pocela studirati na sveuCilistu u Zйrichu. Njemu su Ьile 23 godine i zajedno su izmislili Poljsku socijalisticku partiju koju је Rosa predstavljala u socijalistickoj internacionalni. Drugarstvo u revolucionarnom radu trajalo је do smrti, iako је intimna veza prekinuta 1907.
220
KONJI, ZENE, RATOVI
Rosina pisma и tim godinama ljиbavi otkrivajи da sи se njihove zиdnje cesto mimoilazile. Jogiches se и njima pojavljиje (mozda i nepravedno jer se ne moze braniti - njemacki sи vojnici opljackali njezin radni stol nakon sto sи иmorili Rosи) kao asketski revolиcionar, potpиno predan politickoj borЬi, strastven i samozatajan и ispиnjavanjи svojih dиznosti. Predbacivala ти је da ga opsjednиtost politikom cini hladnim, ravnodиsnim, slijepim i neosjetljivim prema njoj - zeni kоји voli. Da se boji intimnog drиgarstva za kojim је ceznиla. Rosa Luxemburg zeljela је sve: i ljиbav i revolиcijи. Njezina pisma izraiavajи nespиtanи ceznjи za oЬite ljskom srecom - zeljela se иdati za Lea, htjela је imati njegovo dijete. Nije se stidila malih svakodnevnih иzitaka- veselila se novim haljinama, иspjesnom vodenjи kиcanstva. Sanjarila је о njihovu zajednickom stanи, verandi natkrivenoj vinovom lozom, velikom klavirи, о ostakljenoj polici za knjige .... Bila је dovoljno sigurna и svojи zиdnjи da se mogla njome ironicno poigravati: Skrasimo se kao pravi pripadnici srednje klase. (21. 2. 1902) Nema tog para na svijetu koji ima takvu priliku kao mi. Radit cemo оЬоје i nas се zivot Ьiti savrsen. Bit cemo sretni, moramo Ьiti. (6. 3. 1899)
I dok је Rosa и svojim politickim i teorijskim spisima tvrdila da се »zensko pitanje« Ьiti rijeseno tek и socijalizmи, vjerovala је da се ih njihova ljиbav izdiCi iznad historijske nиzde. Jogiches је Ьiо njezin heroj i ljиbavnik: lijep, misteriozan mиskarac, opsjednиt i nadahnиt velikim ciljevima, energican i amЬiciozan, lojalan i veoma inteligentan. Sve ји је to snazno privlacilo. Bio је otjelovljenje mogиceg, bиdиcnosti. Nijedan drugi par nema zadatak poput naseg: da jedan iz drugog izgradimo (3. 7. 1900)
ljиdsko Ьiсе.
Pred Rosom је mogao otkriti raznolikost svoje licnosti: opisivala ga је i kao dobrog, иmiljatog i njeznog. Revolиcionar koji је znao skиhati objed ili јој pomagao pri Ьiranjи nove odjece. Tada Ьi pisala: Ја
sam samo oЬicna mackica koja voli milovati i Ьiti milovana. (17. 5. 1898)
ipak, Jogiches је neprestano pokиsavao Rosine zahtjeve i nastojanje za potpиnom ljиdskom egzistencijom svesti na »hirove«, »nedosljednost«, »glири navikи« itd., kako Ьi ih zigosao kao seЬicnost и иsporedЬi sa zahtjevima politicke borbe. Та sи јој predbacivanja padala to teze sto је i njezin politicki angazman Ьiо podjednako strastan. Uzroke njihove osobne tragedije (»jedne od velikih tragicnih ljиbavnih prica socijalizma«, kako је oznacava Rosin Ьiograf Ј. Р. Nettl) mogиce је oCitati iz razliCitosti emocionalnog prostora koji је svakom od njih Ьiо potreban, ili koji se mogao osloboditi za Ьilo sto osim za revolиcionarni program za koji sи se оЬоје borili.
ZENE КОЈЕ SU ISKORACILE U POVIJEST
221
Rosa Luxemburg mogla је sve: zivjela је podjednako intenzivno i ljи bav i revolиcijи. Ona је doktorirala s briljantnom tezom (1897), njegova је teza ostala nedovrsena. Pisala је s neoЬicnom lakocom i sиgestivnoscи na nekoliko jezika, on nije nikada иspio pretoCiti plodnost svog иmа ni и kakvo sиvislo djelo ni na kojem jezikи. Kako је rasla njezina slava и njemackom socijaldemokratskom pokretи (pristupila је 1898. Socijaldemokratskoj partiji), rasla је i frustracija predanog aktivista male revolи cionarne partije и egzilи. Zena kоји је Jogiches volio postala је jedna od najиtjecajnijih licnosti evropske politicke ljevice i marksisticke scene, one iste kojoj је posvetio sav svoj zivot. (Rijetko је koji socijalist-mиskarac prije 1896. Ьiо и prilici da и svom ljиbavnom odnosи dozivi takav obrat konvencionalnih spolnih иloga!) Dok је Jogiches patio od grizodиsja zbog bogate rente od koje је zivio i kojom је financirao partijske aktivnosti i Rosи, za nји ta cinjenica (kao i njezina nehajnost spram novca) nije Ьila vise od »male teskoce«. Rosa Luxemburg nije se nikada zeljela natjecati s Jogichesom, nije ga zeljela posjedovati niti ga pokoriti. Pokиsavala ga је voljeti, otkriti, zadrzati njegovи naklonost i paznjи, izvuCi iz ljиsture ... Dиgo је vjerovala da се иspjeti, da се se njihova ljиbav razvijati sama ako se on otvori i sиdjelиje и zajednickom zivotnom projektи. То nije иspio, nisи иspjeli, no Jogiches nije nikada nasao snage da ostavi zenи koja se stalno obracala onom najboljem и njemи. Onaje njega ostavila (и doЬi od 37 godina иsla је и novи vezи s dvadesetdvogodisnjim sinom svoje prijateljice Clare Zetkin). Jogiches, taj ljиbomorni i posesivni mиskarac, nije se mogao pomiriti s rastankom. Prijetio јој је da се је иЬiti, а potom i sebe. Nabavila је revolver. Ipak јој је ostao odan do smrti - иЬiјеn је 1919. kada је pokиsao otkriti njezine иЬојiсе. Pisma Rose Luxemburg Lеи Jogichesи svjedoce о mogиcoj pиnini zivota и borЬi za socijalizam. Pisala ih је revolиcionarka koja se svom vremenи иsprkos intelektиalno razvijala, sazrijevala podjednako politicki i emocionalno. Pisana sи revolиcionaru, mиskarcи koji to nije иspio. Ona је to znala i nije ти tajila. Znao је to i on.
Ра
CRVENA
ЕММА: ЕММА
GOLDMAN
UoЬicajeni image revolиcionarke, prvakinje radnickog pokreta (premda, nikad bas и prvim redovima), slika је smjernog Ьiса, kojega samozatajnost zasjenjиje hrabrost, avantиru i иstrajnost, dok besprizivnom odanoscи svojoj partiji istice poslиsnost kao temeljnи vrlinи, potiskиjиCi izrazitijи originalnost ideja. Povijest radnickog pokreta иzdize је kao mи cenicи, а njezin zivot ocrtava tamnim tonovima, kao nepregledan niz pat-
··~ ·]!i!
222
KONJI, ZENE, RATOVI
nji koje podnosi stoicki, kamena lica pred klasnim neprijateljem. Ona је majka, sestra, drugarica (ponekad drugarica i u smislu supruge ), ali nikada ljubavnica. Radost zivota је tabu. Dakako zivoti zena radnickih boraca (zasto bas ta imenica toliko ustrajava u muskom rodu, opire se transformirati u zenski ekvivalent?) doista jesu Ьili teski, ali vjerojatno је i njih ipak, kad-tad, barem na trenutak obasjao tracak sunca. Lik Emme Goldman, koja је u povijest usla kao licnost s radikalne ljevice americkog radnickog pokreta, u svakoj svojoj crti proturjeci toj shemi. Rodena је u Rusiji 1869. godine, u siromasnoj zidovskoj oЬitelji. U osamnaestoj godini, utekla је sa sestrom u SAD, i na taj naCin izmakla kucnoj tiraniji grubog оса i policijskim progonima nakon ubojstva cara Aleksandra 11. Naselila se u Rochesteru (drzava New York), i za zivot zaradivala svakodnevnim desetsatnim radom u tvornici odjece, za dva i pol dolara na tjedan. Amerika ju је razocarala vrlo brzo. Nedugo nakon dolaska, udala se za imigranta Ј асоЬа Kershnera. Razocaranje u brak doslo је jos brze. Pobjegla је u New York, slijedeCi sirenski zov revolucije. Vjesanje petorice Cikaskih anarhista 1887. njezin је prevratnicki duh definitivno usmjerilo k anarhizmu (konstantu svog zivota sazela је rijecima »uglavnom u pobuni«) i otada је zivjela u vrtlogu radikalne misli i akcije u Evropi i Americi. Alix Kates Shulman, autorica Ьiografskog djela Na barikade. Anarhisticki iivot Emme Goldman, opisuje ju kao »magnetsku anarhistkinju, feministkinju, radikalnu aktivistkinju, govornicu, spisateljicu, pacifistkinju, teoreticarku, baЬicu, pobornicu slobodne ljubavi i svesrdnu podstrekaCicu nemira«. Uskoro је Emma Goldman stekla veliku popularnost strastvenim govorima. Imala је nepogresiv talent da njima pogodi ravno u centar osinjeg gnijezda: predavanja о ateizmu drzala је poboznim anglikancima, о slobodnoj ljubavi govorila је moralistima, а о ogranicenostima prava glasa propovijedala је sufrazetkinjama. U govorima i u tekstovima pisanim za casopis Mother Earth (Majka Zemlja) koji је pokrenula i uredivala od 1906. do 1918. godine, skrnavila је sve prihvacene svetinje burzoaskog drustva: Sto sam se s vise otpora suocavala, osjecala sam se vise u svom elementu,
pisala је Emma Goldman. Njezin је politicki zivot Ьiо dug niz odusevljenih nada sto su se smjenjivale s razocaranjima, od pristanka uz americku obalu do iskustava u Sovjetskom Savezu i izdaje anarhista u gradanskom ratu u Spanjolskoj. Za antiЬoljsevicke histerije u SAD, 1919. godine је s grupom anarhista
ZENE КОЈЕ SU ISKORACILE U POVIJEST
223
deportirana u SSSR. U onemogucavanju slobode govora i partijskom elitizmu vidjela је nagovjestaj buducih dogadaja. Tada је zapisala: Trijumf drzave znaCi poraz revolucije.
Ali takva predvidanja, i njezine ideje о decentralizaciji, u romansi radnickog pokreta s centralizmom u godinama staljinisticke pomrcine, ostala su nepoznata. SSSR је napustila 1922. godine, i ostala pisati i politicki djelovati u Evropi sljedecih dvadeset godina. Nikada se nije pokorila revolucionarnom puritanizmu, prepoznavajuCi u njemu sjenu Velikog brata: Cenzura mojih drugova djelovala је na mene isto kao policijski progoni: ucinila me sigumijom u sebe.
Jedna od njezinih najpopularnijih izjava kojom је razjarila svoje cudoredne, »ispravne« drugove, kad su јој spoCitnuli sto ne odustaje od takve frivolnosti kao sto је ples u trenucima kad se sprema svjetska proleterska revolucija (danas se u SAD moze kupiti majica s tim citatom) glasi: Ako ne smijem plesati, ovo nije mora revolucija.
Feminizam Emme Goldman bolje odgovara feminizmu sedamdesetih godina nego senziЬilitetu njezina vremena. U jeku najzesce borbe za zensko pravo glasa, ona kritizira apsurdan argument da се samo sudjelovanje zena na izborim oznaCiti kvalitativni pomak u politickom zivotu. Prigovara uskom shvacanju emancipacije zena: One [napredne zene] mislile su da је sve sto im је potrebno neovisnost izvanjskoj tiraniji, ali unutrasnji tirani mnogo su pogubniji za zivot i rast,
о
tvrdi u eseju Tragedija emancipacije iena. Redukcionisticko shvacanje emancipacije (ро formuli: ekonomsko + politicko oslobodenje) preusko је da Ьi obuhvatilo bezgranicnu ljubav i ekstazu sadrzanu u dubokim osjecajima istinske zene - dragane i majke u pravoj slobodi.
Brak је, misli Emma Goldman, prvenstveno ekonomski aranzman, sporazum о osiguranju, ро mnogo cemu losiji od oЬicne police osiguranja, jer zena premiju (muza) placa guЬitkom vlastitog imena, intime, samopostovanja. А ljubav, naprotiv, »ne.treba zastitu, ona stiti samu sebe«. Slobodna Ijubav i slobodno majCinstvo - to su ideali Emme Goldman. Kampanju za kontrolu radanja zapocela је nekoliko godina prije Margaret Sanger- pionirke pokreta za kontracepciju u SAD. Godine 1916. uhapsena је zato sto је javno poducavala о upotreЬi kontraceptiva (uz parolu: »Zene, sirite duh а ne maternicu«), ali Cim је pustena iz zatvora, pohrlila је da ponovi predavanje.
224
ZENE КОЈЕ SU ISKORACILE U POVIJEST
KONJI, ZENE, RATOVI
AиtoЬiografija od tisиcи straпica, Zivjeti svoj iivot (1931), primjer је dиhovite
i
aиtoiroпicпe
samorefleksije, i
dokиmeпt vremeпa
medи ljиdima и revolиcioпarnom radпickom pokretи.
i odпosa Iz пје se moze do-
zпati о mпogim ljиbavima crveпe
Emme, i о пјеziпи dиgogodisпjem vodi americkih aпarhista. Nekoliko godiпa prije smrti, ta је пeиmorna revolиcioпarka и sezdeset i petoj godiпi dozivjela lјиЬаvпи vezи s tridesetsestogodisпjim mиskar cem, и Kaпadi. S пjim је dozivjela »роtрипi sklad ideja ( ... ) i роtрипо isрипјепје moje zeпske dиse«. Do smrti (1940) пiје se prestala boriti, postavljati pitaпja, voljeti. »drиgи« Alexaпdru Berkmaпи,
TRI REVOLUCIJE GIUSEPPINE MARTINUZZI li slava moju raku ikad obasjati? Ne hajem za to.
Носе
Pitaпje aиtorice soпeta
Genio, Giиseppiпe Martiпиzzi, ispisaпo 1890. odgovor. Pogreb te militaпtпe aпtifasistkiпje 25. stи deпoga 1925. и LаЬiпи prometпиo se и prkosпи maпifestacijи borbeпoga istarskog proletarijata protiv fasistickog rezima. Iza lijesa, pod »Crveпim iпternacioпalпim stijegom« okiceпoga »simbolicпim cvijetom socijalпog oslobodeпja« islo је mпostvo laЬiпskih rudara sa zapaljeпim feпjerima, gradaпi i seljaci iz okolпih sela, te gradoпacelпik s opCiпskim savjetпici ma. Dиg zivot i prisиtпost и svim politickim mijeпama Istre druge polovice 19. i prve cetvrtiпe 20. stoljeca, osim пјеziпе пeosporne izиzetпosti, osigurali sи Giиseppiпi Martiпиzzi zaslиzeпo mjesto и povijesti. Za razlikи od mпogih sпazпih i zпacajпih zепа radпickog pokreta па пasem tlи, пје ziпо је djelovaпje izпimпo dobro historiografski obradeпo. Rodeпa 14. veljace 1844. u LаЬiпи, и iпtelektиalпoj srediпi maloga grada, provela је djetiпjstvo и »dosadпom Ьlagostaпjи«. Pjesme је pocela pisati vec и dvaпaestoj, prvi se еиt јаvпо oglasila 1869. baladom и casopisи. La donna е la civilta - »Zепа i иljиdeпost«. OdlиCila se za poziv иCiteljice i 1873. postala sиpleпtica zeпske strucпe skole и LаЬiпи. Slиz bovala је kao иciteljica 32 godiпe ро Istri i и Trstи. Aиtorica је zпacajпih metodicko-pedagoskih rasprava i иdzbeпika. Giиseppiпa Martiпиzzi stasala је и doba procvata talijaпske пасiопаl пе svijesti и Istri. Nacioпalisticki voda Tomaso Lиciaпi, prijatelj oЬitelji i Giиseppiпiп kиm, иvelike је, cak i za svog progoпstva и Veпeciji, иsmjeravao пјеziпо politicko sazrijevaпje. No, za razlikи od veCiпe иtjecajпih predstavпika istarskog iredeпtizma, doЬilo је potvrdaп
пасiопаlпi liЬeralizam Giиseppiпe Martiпиzzi пikad пiје Ьiо оЬојеп ап-
225
tislaveпskim toпovima.
Od 1877. predaje и skolama trscaпskih radпickih se priklaпja hиmaпisticko-ljevicarskoj, gariЬaldistickoj (repиЬlikaпskoj) struji пасiопаlпоg pokreta. Та је struja vec 1869. иteme ljila Trscaпsko radпicko drиstvo (TRD), s пamjerom da privuce radпike и svoje redove. U pocetkи devedesetih godiпa опо је rasadпik grupa koje prihvacajи marksizam па ideoloskome i orgaпizacijskom рlапи. Роstир по prerastaпje Giиseppiпe Martiпиzzi od talijaпske пacioпalistkiпje и iп ternacioпalistickog borca za radпicka prava trajalo је godiпama. Kako је пapisala, »иzmogla sam postati socijalistkiпja bas zato sto sam Ьila иciteljica«. Postaje tajпica TRD, rиkovodi Zeпskom sekcijom i Sekcijom za паrоdпи prosvjetи. Neиmorno pise i objavljиje. Godiпe 1888. osпiva vlastiti casopis Pro patria. List је паkоп dvije godiпe izlazeпja иkiпиt zbog pritisaka aиstrijskih vlasti i sиkoЬljavaпja s пacelima ekstremпoga talijaпskog пacioпalizma. Као uredпica casopisa morala је trpjeti prikriveпe i otvoreпe otpore (»postali sи ljиbomorni па patriotsko djelovaпje јеdпе zепе«, zapisala је). Kad se иdaljila od zasada пacioпalizma, proglasili sи је izdajicom. Кnjigи lirske proze Semprevivi (Stolisti) posvecиje 1896. laЬiпskim rи darima. Idиce godiпe париstа mjesto tajпice TRD i prilazi поvооsпоvа пој Talijaпskoj socijaldemokratskoj straпci и Aиstriji. Upija djela klasika marksizma. Napadajи је jos zesce. Napredпi је listovi isticи kao »idol radпika«: Gradaпska »skrabala zabavljajи se jeftiпom dиhovitoscи па rа сип godiпa i spola паsе prijateljice spomiпjиCi iensku prevrtljivost«, odgovara и пјеziпи оЬrапи пeki sиborac. Godiпe 1905. osпiva Zeпskи socijalistickи sekcijи: оkирlјепе radпice obrazиje i potice па ravпopravпo sиdjelovaпje и radпickom pokretи. Svrstavsi se и lijevo krilo Socijalisticke straпke, паkоп osпivaпja Komи пisticke partije ltalije (1921) postaje jedna od пjeziпih иtemeljiteljica и Trstи. Vodi Zeпskи komuпistickи sekcijи. Iako пе sиdjelиje пeposredпo и иstапkи laЬiпskih rиdara (1921. vec јој је 77 godiпa), пјеziп иtјесај i popиlarnost toliki sи da је pozivajи da Ьиdе kиma zastavi LaЬiпske re-
cetvrti.
Опdје
pиЬlike.
Svako vrijeme ima svoje Citaпje pojediпih povijesпih licпosti. Stиdija Giacoma Scottia (Sjeme revolucionarne Istre. Zivot i djelo Giuseppine Martinuzzi, 'crvene uCiteljice', Rijeka 1979) pohvaljeпa је kao demistifikacija socrealistickog klisea koji је zatajivao pola vijeka politicke evolиcije Giиseppiпe Martiпиzzi (Р. StrCic). No, опа пiје иmjela пadrasti samo svoje пасiопаlпо i klasпo porijeklo. Traпsceпdirala је ograпiceпja паmеt пиtа vlastitom spolи vec pojavom и javпosti, ра опdа иpornom borbom za prava zепа, osoЬito oпih пajobespravljeпijih - radпica. Trecoj revolиciji Giиseppiпe Martiпuzzi povjesпicari пisи dosad posvetili dиzпи раz пји. Njeziпa djelatпost aktivistkiпje zeпskog pokreta и rаsропи od cetvrt stoljeca i sastavci sto tematizirajи oslobodeпje zепа jos сеkаји istiпsko
226
ZENE КОЈЕ SU ISKORACILE U POVIJEST
KONJI, ZENE, RATOVI
priznanje koje treba izaCi iz danasnje upitanosti nad polozajem zene. Od referata о zenskom pokretu na Regionalnom kongresu talijanskih socijalista u Puli 1899. Giuseppina Martinuzzi uvijek је nedoktrinarno osjetljiva na postojanje spolnih antagonizama (nerazumijevanja i nasilja) zena i muskaraca proletera. ObjasnjavajuCi dvostruku eksploataciju zene i zenskog rada, otklanja optuzbe za nelojalnu konkurenciju i razoblicava klasnu i natklasnu potlacenost zena. Lirska, pripovjedacka i programatska proza i poezija, te politicka esejistika s elementima romanticnoga i realistickoga knjizevnog izraza svjedoce о nadrastanju spola, nacije i klase ... Те tri revolucije Giuseppine Martinuzzi nisu tekle bezbolno. Ali slika laЬinskog pogreba svjedoci о trajnom ostvarenju teznji njezina zivota.
OD SAMOE DO SLAVE: MARGARET MEAD
Pitanje sto zenama »nedostaje« da- osim rijetkih iznimaka- osvoje vrhunce znanstvene karijere, suvremena feministicka kritika neprisutnosti i diskrimincije zena u znanosti obrce naglavacke. Umjesto toga propituje sto to u znanosti odЬija zene. Odgovori su mnogoznacni: Prirodnim i tehnickim znanostima feministkinje zamjeraju posvemasnju ravnodusnost za posljedice koje primjena njihovih otkrica moze imati na pojedinca i drustvo, ра cak i na opstanak Citavog covjecanstva. Surova kompetitivnost i spletke u sistemu napredovanja ponajvise se oslanjaju na veze i poznanstva ро muskoj liniji. Utrka za rezultatima ne ostavlja znanstvenicima slobodan prostor (а ni vrijeme) za privatni, oЬiteljski zivot ... No kulturna antropologija/etnologija, nasuprot tome, ima reputaciju da privlaCi zene. Vjerojatno zbog toga sto sjedinjuje strast da se uoci detalj i teznju za spoznajom cjeline jedne kulture. Ljudsko tijelo, jezik, oЬicaji i rituali, materijalna kultura, religija proucavaju se kao podjednako vazni. Dok eksperiment u laboratorijskim uvjetima pruza istrazivacu iluziju da vlada situacijom, proucavanje stvarnih ljudi i njihova naCina zivota zahtijeva od znanstvenika sposobnost da se prepusti situaciji. Osim toga, о antropologiji vlada misljenje da је kao profesija otvorena zenama. Spektakularna karijera Margaret Mead (1901-1978) zasigurno је najvise pridonijela toj mistifikaciji. Potkraj kolovoza 1925. dvadesettrogodisnja doktorandica, zaljuЬljena u romanticne price о juznim morima R. L. Stevensona, stajala је uz ogradu palube putnickog broda koji је klizio u tropski bujnu luku otoka Pago-Paga. Luka је Ьila puna usidrenih ratnih brodova americke pacificke flote, avioni su nadlijetali brodove, а mornaricki је orkestar svirao ragtime. Margaret Mead se iskrcala i iznajmila sobu u rasklimanom hotelu
227
koji је Somerset Maugham opisao u jednoj od svojih prica. Tako је ро сео devetomjesecni boravak Ciji је rezultat Ьiо prvi antropoloski bestseler Sazrijevaпje па Samoi (1928) i svjetska slava njegove autorice. Bavljenje antropologijom Ьiо је tek jedan od mogucih izazova za studenticu s elitnog zenskog sveuCilista Barnard koje se kolegice sjecaju kao projektila naЬijenog energijom, inteligencijom i znatizeljom u ocekivanju lansiranja. Bila је odluCila da u zivotu postigne »nesto veliko« - sto, to i nije Ьilo tako vazno. Njezina zenska klapa s Barnarda predvodila је u eksperimentiranju svim novim idejama. Uz solidno obrazovanje toj su generaciji zena Ьili Ьliski i psihoanaliza i feminizam, ideje (i praksa) seksualnog oslobodenja. Izazvale su javnu saЬlazan kada su se na petogodisnjicu oktobarske revolucije pojavile u studentskoj Ьlagovaonici okruzene crvenim svijecama i zastavama i otpjevale »Internacionalu«. Ismijavale su se nevinosti i njegovale »duboka i kreativna zenska prijateljstva« (koja nisu iskljuCivala ni seksualnu Ьliskost) i punim pluCima sudjelovale u zivotu njujorske intelektualne boheme. Otvorenost za sve novo na svoj је naCin simbolizirala antropologija. Та је mlada znanost, prema rijeCima Meadove, dvadesetih godina nudila odgovore na proturjecja suvremenog svijeta koji је glavinjao izmedu »gustare glupih argumenata 19. stoljeca zasnovanih na etnocentrickoj superiornosti« - izolacionizmu, viktorijanskom moralu i ksenofoЬiji i novih putokaza koje su naznacili Marx, Freud, Havelock Ellis i njezini ucitelji, znameniti antropolozi Franz Boas i Ruth Benedict. Freudu se pripisuje da је na upit nekog sugradanina sto misli da Ьi normalna osoba morala dobro raditi, odgovorio liebeп uпd arbeiteп (Чu Ьiti i raditi). Margaret Mead u оЬје је stvari Ьila natprosjecna. Objavila је 28 knjiga i 181 znanstveni rad, uz mnostvo novinskih tekstova i kolumna, televizijskih nastupa itd. Sto se, pak ljubavi tice, iako sitna i nelijepa (najbolje sto Ьi se u prilog njezinu izgledu danas moglo reCi jest to da је u mladosti imala lice slicno Micku Jaggeru), Citavog је zivota privlaCila muskarce. I potkraj zivota »Sex appeal njezina uma« Ьiо је, prema rijecima brojnih svjedoka koje је njezina Ьiografkinja Jane Howard (Margaret Mead. А life, 1984) intervjuirala, neodoljiv. Udavala se tri puta, а uCinila Ьi to opet da nije imala preceg posla. Svoga prvog muza iz studentskih dana ostavila је upoznavsi na povratku kuCi sa Samoe lijepog i briljantnog Novozelandanina Rea Fortunea. Za njega se udala na putu za Novu Gvineju kamo ih је vodio zajednicki istrazivacki rad. Margaret se vratila kuCi s te ekspedicije s Ьiljeskama za novu knjigu, takoder bestseler Odrastaпje па Novoj Gviпeji (1930). S druge zajednicke ekspedicije s Reom vratila se s Ьiljeskama za knjigu Spol i temperameпt и tri primitivпa drustva (1935) i s kandidatom za treceg muza, antropologom Gregoryem Batesonom. Bateson, pripadnik engleske aristokracije i akademskog establishmenta rodnoga Cambridgea, kao suprug је potrajao
l 1
228
KONJI, ZENE, RATOVI
malo dulje, а u tom је braku rodena i jedina kCi Margaret Mead. »Nisam mogao vise drzati s njom korak«, pozalio se Bateson nakon njihove rastave. Radni hiperaktivizam i intelektualni razvoj u bliskom dosluhu s preokupacijama i proЬlemima vlastitog vremena zasluzni su za planetarnu popularnost te znanstvenice. Vec је od prvih knjiga traZila potvrde za teoriju kulturnog determinizma svog mentora Boasa, za teoriju koja razlike medu kulturama i u ponasanju ljudi ne tumaci »prirodnom« zadanoscu, nego uvjetovanoscu kulturnom tradicijom. Siroku su puЬliku privukla djela koja sadrzavaju implicitnu kritiku zapadne civilizacije upozoravajuCi na »neprirodnost« konkurencije, seksualnog potiskivanja i ljubomore, zatvorene male oЬiteljske zajednice, strogog odgoja djece .... DajuCi argumente za njihove teze, postala је saveznicom razlicitih progresivnih ideja i pokreta- dr. Spocka (argumenti za neautoritarni odgoj djece), feminizma (uloge spolova su naucene, а ne urodene ), ekologije, omladinske kontrakulture sezdesetih godina Gavno se zalagala za legalizaciju pusenja marihuane, napadala seksualnu represiju ). Svoje је izvjestaje iz »egzoticnih« drustava dopunjavala usporedbama sa suvremenom americkom kulturom ne ostajuCi puki promatrac drustvenih promjena. Ruth Benedict pripisuje se ova izjava о ucenici i prijateljici: »Ona ne namjerava postati najbolji antropolog, vec najcuveniji«. MoZda u toj, nesumnjivo ispravnoj procjeni, ima i ponesto prijekora jer Margaret nije krenula stopama svoje uciteljice. Citavog је zivota Ьila zaposlena и najvecem americkom muzeju American Museum of Natural History i premda је predavala na svim sveucilistima koja drze do svoga dobroga glasa, nije se ograniCila samo na akademsku znanstvenu karijeru. О diskriminciji zene u tom okruzju poucio ju је i primjer same Ruth Benedict koja је tek nakon 25 godina rada na SveuCilistu ColumЬia, nekoliko mjeseci prije smrti, promaknuta u zvanje redovnog profesora. 1 danas је u znanosti koju је Margaret Mead ucinila svojinom najsire puЬlike u SAD najveCi postotak nezaposlenih zena doktora znanosti (40,5 % ). U onim sredinama (poput nase) gdje veCinu etnologa cine zene, profesija ima nizak drustveni status. Niti cini jedna lasta proljece, niti slava Margaret Mead jamCi zenama ravnopravan tretman u profesiji. Ona tek pokazuje put.
SVOGA TELA GOSPODAR(ICA): MARGARET SANGER
Dok је kao mala djevojcica iz prenapucenog radnickog predgrada u sjeni smrdljivih tvornica dizala pogled k plavicastim brezuljcima koji su
ZENE КОЈЕ SU ISKORACILE U POVIJEST
229
skrivali otmjene vile i Cijim su se obroncima micale sicusne figure »majki koje su u predvecerje igrale kroket i tenis sa svojim muzevima, djelujuCi tako svjeze i mlado, u lijepim cistim haljinama, namirisane«, Margaret Sanger (1879-1966) evrsto је odluCila: taj се svijet jednom osvojiti. Margaretina је majka mirisala ро mlijeku koje u njezinoj uspomeni nikada nije prestalo teCi: rodena је kao sesto od jedanaestero djece koja su, iako sva dobrodosla, samo pridonosila siromastvu oЬitelji. Voljela је svoju oЬitelj, ali је mrzila taj cadavi industrijski gradic Cija је beznacajnost prijetila da uzme mjeru njezinoj amЬiciji. Spoznavsi njezin talent, dvije starije sestre zrtvovale su skromnu ustedevinu i poslale је na skolovanje. Ostavivsi s trinaest godina roditeljski dom, krenula је put briljantne karijere jedne od malobrojnih feministickih aktivistkinja porijeklom iz radnicke klase, utemeljiteljice i karizmatske voditeljice pokreta za kontrolu radanja. Suprotno uoЬicajenim kliseima, zene su i u tradicionalnim drustvima imale stanovit stupanj kontrole nad vlastitim tijelom i reprodukcijom. U nasim su krajevima Ьile poznate specijalizirane »majstorice koje dicu gnjavu«, а u 19. stoljecu kriticari zadruznog zivota zigosu pojavu sto zene »Za prepricit porod Stokakve }ekove (vractva) uzimaju, tiskati Se daju, samo da decu iz utrobe ma kako izteraju«. NajveCi ginekolog antike Soranos iz Efeza (98-138. n. е.) nabraja u svojim spisima niz kontracepcijskih sredstava koja u vagini unistavaju spermu. Takvi su pripravci Ьili najrasprostranjenija kontracepcija sve do 16. stoljeca, kada је epidemija sifilisa u Evropi potakla otkrice platnenog pretka danasnjeg prezervativa. Rijec condum zapisana је prvi put 1706, а vjeruje se da је dr. Condum Ьiо dvorski lijecnik engleskoga kralja Charlesa 11. Condum је uz vaginalne spumice Ьiо najpopularniji kontraceptiv u 18. stoljecu. Kada је 1840. izumljena vulkanizacija gume, kondom (prezervativ) postao је mnogo pouzdanije sredstvo zastite i росео se prodavati na ulicama Londona i ostalih gradova. Ра ipak, mnogim se muskarcima nije mililo njime tratiti vrijeme ра su zene, nezasticene od nezeljenih trudnoca i dalje radale, abortirale i masovno umirale. U prvoj polovici 19. st., kada se medicinska profesija u usponu uspjela razracunati s vjesticama i baЬicama- »majstoricama za ugnjavit dite« - Charles Кnowlton objavio је (anonimno) 1832. u New Yorku poucni prirucnik poeticnog naslova Plodovi filozofije. ObracajuCi se zenama cija ga stradanja nisu ostavila ravnodusnim u toku vlastite lijecnicke prakse, na pristupacan је naCin izlozio funkcioniranje tijela, spolnog Cina i podrobno opisao tehnike za sprecavanje zaceca. PreporuCivao је, uz upotrebu spumice, ispiranje vagine Ьiljnim preparatima 5 do 10 minuta nakon snosaja. Кnjiga је ubrzo zabranjena, а kad se pojavila Daily Telegraph је konstatirao: »Nema nikakve razlike izmedu te opake knjige i otrovane hrane«. Dr. Кnowlton је za svoj doprinos zenskom uzitku i
230
KONJI, ZENE, RATOVI
zd~~vlj~ nagraden sa tri mjeseca roЬije. Dok је Ьiо na prisilnom radu, knJ1ga Је postala bestseler i prvo је izdanje rasprodano u 125.000 primjeraka. Slijedio ju је prirucnik Charlesa Drysdalea Fizicka, seksualna i prirodna religija (1855.) koji naglasak stavlja na tehniku (u tom pionir~k~myokusaju netocno izracunanu) ustanovljavanja ne/plodnih dana koJa Је. 1 dan~s popularna, ~soЬito u religioznih zena (zlobnici је nazivaju »Vatikansk1 rulet«). Kada Је 1886. Henry AllЬutt napisao Prirucnik za suPТ::ge u koj~mu pre~o~uca tzv. holandsku kapicu, prethodnicu danasnje diJafragme, 1zbacen Је 1z udruzenja lijecnika. Кnjizica је, pak, prodana u 390.000 primjeraka. Р~. ipak, .sv_~ su. to Ьili osamljeni viteski pokusaji. Propagandu kontrac~pciJe OSUJe:~vali SU zakoni za zastitu cudoreda i zeljezni zakon medicшske profesiJe:. ~arga~et Sanger im је nagovijestila rat- i poЬijedila. Ona, dakako, ПIЈе 1Zumila kontracepciju za zene, cak nije ni Ьila njezina Pt;~ zago_v~rnica, al~ је organizirala zenski pokret za kontracepciju u prV?J .cetvrtiш 20. ~~О!Је~а. Apatiji, cak i neprijateljstvu tadasnjih feminist~ШJa _usprkos, uc~шla Је kontracepciju feministickim pitanjem. Smatrala Је da Је slaba koпst od toga sto se zene bore za jednaka prava ili za bolju n.~obra~bu а~~ ne mogu kontrolirati vlastito tijelo. Tek се im kontracepC1J~ dat1 »k~~~c za ?~am. s~o~ode«, isticala је. Bila је svakako jedna od naJomrznu11J1h fem1шstkшJa Jer је demistificirala seks kao nuzno zlo: kao duznost ili puko sredstvo prokreacije. Zena koja moze uzivati ьеz straha od kazne doimala se opasnom poput prethistorijske zmijurine. . Margaret Је z~nat me~~ci_nske se~tre izuCila u trogodisnjem segrtovallJU ро. za~uste?1m ~m~пckim bolшcama. Pred kraj skolovanja pojavio se ПЈеzш ~1t~z-1zbav1telj u liku perspektivnog arhitekta Williama Sangera. P~veo JU Је u (v~astitu) Ьijelu kuCicu na brijegu, no Margaret је ubrzo shvatil_a_ da Se U tOJ me~afori uspona ne iscrpljuju ceznje iz djetinjstva. ~п=~~li11 su se u.~r~e ~~d1~alnog ~ew Yorka ~ Greenwitch Village. PriklJ~:11I su se Soc~Jal1stickoJ stranc1, а Margaret se vratila svom zvanju med1cшske sestre 1 pocela posjeCivati Ьijedne radnicke cetvrti. Nizali su se stravicni prizori: ро deset ljudi u jednoj soЬi, bez hrane i novca da uzdrzavaju pre~obrojno_ potomstvo. Subotom su se stvarali repovi zena P~_ed ops~ur~~~ mJ:stп~ш gdje su se jeftino obavljali abortusi. Mnoge od ПЈ1h ~е Ь1 doz1VJele 1ducu subotu. »Bogati znaju sve trikove, а mi radamo svu ~JeCu<~- tuzile Ьi }?ј se radnice. Smijale su јој se kada Ьi im govorila о cmtusu znterruptusu 11! о kondomu. Suocena s odbojnim stavovima vodeCih feminist~inja cij~_je_o~novna preokupacija u to doba borba za pravo glasa, okrece se sociJalistima za podrsku. Pocela је s predavanjima za Zdra~stve~u komisiju -~ocija~isticke stranke, iz kojih је nastala serija cla?a~a 1 b~osura Ogramcavan;e porodice namijenjena radnicima. Izdavala Је casop1se P?~unjena iena (1914), Revija za kontrolu radanja (1915) i neumorno ag1t1rala. Kada је uspjela svladati otpore tiskarskih poduzet-
ZENE КОЈЕ SU ISKORACILE U POVIJEST
23 1
nika (»То је posao za Sing-Sing, draga gospodo!«), zaskocile Ьi је policijske zabrane. Godine 1916. otvorila је sa sestrom i prijateljicom (nisu uspjele pridoЬiti niti jednog lijecnika) Savjetovaliste za kontracepciju. Pet stotina zena potrazilo је u prvih nekoliko dana njihovu pomoc, а onda је policija upala u Savjetovaliste i uhapsila sve tri. No ni to nije moglo zaustaviti zenski pokret za kontracepciju. Margaret Sanger jedna је od rijetkih revolucionarki koja је dozivjela ostvarenje svojih ideala. Vec 1937. ozakonjeno је pravo na savjet о kontracepciji. Osnovan је - о, ironije! - Komitet za kontracepciju Americkog lijecnickog udruzenja. Naslijedivsi imetak svog drugog muza, osnovala је istrazivacki centar koji је financirao otkrice »spirale« (IUD) i hormonske kontracepcijske pilule 1959. Nije Ьila ni skromna ni samozatajna. Voljela је Ьiti u centru paznje i nije prastala onima za koje је mislila da Ьi se s njome mogli natjecati. U povijest се uCi kao feministkinja. No Ьiografija Margaret Sanger tipicna је za zenu koja је u muskom svijetu imala amЬiciju i sposobnost da se iz veoma skromnih pocetaka uspne na sam vrh. Morala је otrpjeti razlicite, cesto i nelagodne saveze - od radikalnih do najkonzervativnijih politickih krugova (neki od lijecnika koji su poceli prihvacati ideje kontrole radanja Ьili su izraziti rasisti i eugenicari), do (bogatih) muzeva. Borila se za zensko pitanje, ali nije trpjela potencijalne suparnice. No jedno је izvjesno: djelo koje је svima nama Margaret Sanger ostavila u nasljede podsjeca na to da kontrola radanja pridonosi kvaliteti spolnog zivota (ne samo »sigurnosti«) i na to da је jedino svjesno izabrano majcinstvo dostojno svog imena.
GENIJALNE GUBITNICE GENIJA: MILEVA MARIC-EINSTEIN, SYLVIA PLATH
Nakanila sam danas pisati о Milevi Maric-Einstein (1875-1948), zeni koja је mogla uCi u povijest znanosti kao briljantna matematicarka, ali је zivot zavrsila kao anonimna i zaboravljena Ьivsa supruga jednoga genija. No istodobno sam, prelistavajuCi ovogodisnji kalendar znamenitih zena, sto ga је izdao njemacki nakladnik dzepnih knjiga Suhrkamp (koji је, za razliku od enciklopedija Leksikografskog zavoda, zaЬiljezio Maricku), ustanovila da се se upravo 11. veljace 1988. navrsiti 25. godisnjica dana kad је neprezaljena pjesnikinja Sylvia Plath (1932-1963) u svojoj tridesetoj godini, bolesna od zivota, uronila glavu u plinsku pecnicu i vise se nikad nije probudila. Pjesnikinja i matematicarka, jedna Amerikanka u egzilu u Engleskoj, druga Srpkinja u egzilu u Svicarskoj; tamno pijanstvo poezije nasuprot beskrajnoj lakoCi pronicanja u apstraktni svijet matematickih formula -
l 232
ZENE КОЈЕ SU ISKORACILE U POVIJEST
KONJI, ZENE, RATOVI
i jedna frapantna slicnost. Upravo me је ta slicnost oslobodila dileme u izboru Ciji da odraz, od njih dvije, potrazim danas u zrcalu zenske povijesti. ОЬје su, naime, postale zrtvom preteske (da li i nemoguce) veze izmedu (zenske) kreativnosti i braka. Brak је moguce, stovise, Cini se to uoЬicajeno i neupitno, promatrati kao vrhunsko ostvarenje zenske zudnje. Brak kao pravna i idealna zajednica muskarca i zene, skladni dom u kojemu »zenska ruka« na oltar svakodnevice prinosi tzv. male stvari - opojan miris opranog ruЬlja, toplinu juhe, djecji smijeh ... Ili: pokakane pelene, neoprano sude, lose podijeljeno siromastvo, ratiste u kojemu nakon Ьitke ostaju razbacani slomljeni udovi, masnice i pregazena razЬijena srca. Zivot је i jedno i drugo, ili od svega pomalo. Da li brak kao zenska zelja iskljucuje i neobuzdanu potrebu za kreativnoscu, teznju k apsolutu? Povijest zena pruza izoЬilje dokaza da su se te dvije zudnje najcesce isljucivale i potirale. Izbor је za zenu (Ьiо) neizbjezan, а cijena visoka: samoca ili stvaranje, zrtva u svakom slucaju. Suvremeni, pak, feminizam, kao i komunisticka utopija konacnog rjesenja »zenskog pitanja«, priziva sliku novog mutanta - superzene koja jednom rukom slika ili pise roman ili znanstvenu knjigu, drugom ljuJja dijete, trecom mijesa rucak, cetvrtom dotjeruje sminku na nasmijesenom licu. А zivot i dalje proturjeCi, iako zena danas vise no ikada dosad samouvjereno i tvrdoglavo pokusava. Samo one poznaju svoje zapetljano knjigovodstvo doЬitaka i guЬitaka. Mileva Maric rodena је u Тitelu (Vojvodina), а peta је zena (i jedina na svojoj godini) koja је studirala matematiku i fiziku na sveucilistu u Ziirichu. Na istoj је godini studija Ьiо i Albert Einstein, kojemu imponira njezina lakoca shvacanja, ustrajnost i sposobnost da pronade jednostavna i elegantna rjesenja teskih matematickih proЬiema. Vjencali su se 1903. Od tada odustaje Mileva Einstein od svih vlastitih znanstvenih amЬicija kojima је takoder kompenzirala prirodenu bolest kuka koja јој је zadavala smetnje pri kretanju. Nije pristupila diplomskom ispitu, а na pitanje zbog cega ne zeli patentirati stroj za mjerenje elektronskih titraja u cijem је konstruiranju sudjelovala pod svojim (а ne muzevim) imenom, odgovorila је: »Zasto? Та mi smo sada Ein Stein (Jedan kamen)!« Ein Stein је znaCilo: nakon rodenja prvog djeteta cjelonocna suradnja na teoriji relativnosti, nakon kucanskih poslova bez icije ispomoCi i nakon zbrinjavanja studenata koje su Einsteinovi zbog svojih oskudnih prihoda Ьili prisiljeni uzimati na stan. Njezin tocan udio u radu na teoriji relativnosti necemo nikada saznati. Originali spisa su unisteni. Ali matematicku podlogu teorije Einstein uvelike zahvaljuje Milevi: »Trebao sam svoju zenu«, uvijek је naglasavao, >юnа mi је rjesavala sve matematicke proЬie-
233
те«.
Kada је 1921. taj rad okrunjen Nobelovom nagradom, sav је novac predao njoj. Godine njihova braka posvecene razvoju teorije relativnosti (1905) Einsteinovo su najplodnije razdoЬlje. Mileva se sa svojim muzem selila kako su slijedile njegove profesure na sveuCilistima u Pragu, Ziirichu i Berlinu. Kako Einsteinova slava raste, nakon rodenja njihova drugog sina (1910) opada njezin udio u njegovu radu. Cini se da su braku time naruseni temelji. Kada izЬija prvi svjetski rat, vec zive odvojeno. Uz glasovitog profesora, Mileva ne djeluje dovoljno reprezentativno. Brak је razveden 1918. Dok је Mileva Maric na pocetku svog odnosa s Einsteinom samouvjereno tvrdila da moze postati isto tako dobra fizicarka kao i njezini muski kolege, sada јој је ostalo tek uzgajanje cvijeca, novcane brige, davanje satova i samounistavajuca briga za dusevno bolesnog drugog sina. Kada је 1965. taj sin umro, о njemu se pisalo kao о »sinu preminulog profesora Einsteina«. Majka nije spomenuta. Ona је umrla u jednoj ciriskoj bolnici, nepoznata i ogorcena. Istinsko znacenje lirike Sylvie Plath prepoznato је tek nakon njezine smrti. NeoЬican senziЬilitet buduce pjesnikinje oЬiljezen је dozivljajem oceve smrti kada јој је Ьilo tek sedam godina. lako је vrlo uspjesna studentica na elitnom sveucilistu, smrt је trajno gleda zavodljivim pogledom. Depresije, psihijatrijsko lijecenje, krize opisane u autoЬiografskom romanu Stakleno zvono. Na studijskom putovanju u Englesku susrece mladog pjesnika Teda Hughesa. Udaja 1956. ОЬоје vide svoj brak kao mogucnost da se medusobno poticu na knjizevnom polju. Tek se poslije pokazalo da је Hughes Ьiо taj na kojega је njihova veza imala plodotvorniji ucinak. Godine 1960. Sylvia rada kcer, 1962. sina- sve manje vremena za pisanje, sve vise svakodnevice, klatno raspolozenja njise se sve lude. Nakon rodenja sina muz је ostavlja i trazi rastavu. Sylvia pretpostavlja da ga odЬija njezina (prisilna) kucevnost; priznaje da је u toku braka potisnula svoj rad. Sama sebe hrabri: »Postat cu istinski aktivna zena- ne sluzavka-sjena koja sam Ьila«. Posljednji val optimizma i plinska pecnica koja је usla u legendu. Njezine pjesme kojima do metafizickih duЬina dolazi nerijetko kuhinjskim metaforama ostaju kao memento: The smog of cooking, the smog of hell (... ) (Miris kuhanja, miris pakla ... ) SamouЬijena »malim larima i penatima« (kucnim duhovima) о kojiпia је znala govoriti s njeznoscu ... Nikada necemo sa sigurnoscu znati Ьi li Mileva Maric-Einstein doista ostvarila karijeru znanstvenice koju su јој omogucavale natprosjecne sposobnosti, niti Ьi li se Sylvia Plath othrvala sirenskom zovu smrti da su ostale »same«. Bez Alberta Einsteina ili Teda Hughesa. Znamo samo to da su s njima Ьile na guЬitku.
234
KONJI, ZENE, RATOVI
NASA GOSPA OD TIBETA: ALEXANDRA DAVID NEEL
Za viktorijanske gospodice iz boljih krugova, od polovice 19. st. »Veliko krstarenje« u egzoticne krajeve bilo је dio uoЬicajenog opceg obrazovanja. No, one medu njima koje su iz raznih razloga Ьile sklone pretjerivanju i otiskivale se samostalno na putovanja Ьile su ekscentricno drustvance. Alexandri David Neel lutanje је, cini se, Ьilo u krvi. Prvi је put pobjegla s pet godina. Lunjala је Vincenneskom sumom sve dok је kuCi nije priveo dezurni policajac. Kada su se iz Pariza njezini roditelji preselili u Bruxelles, pohadala је strogu samostansku skolu, gdje је stekla i solidno muzicko obrazovanje. Drugi је Ьijeg vodio petnaestogodisnju Alexandru pjesice duz belgijske obale u Nizozemsku, gdje se ukrcala na brod za Englesku. S osamnaest је pregazila planinski prijevoj Sv. Gothard kako Ьi oЬisla talijanska jezera. Njezina se prtljaga sastojala od balonera i knjizice mudrih maksima (»Tesko је zivjeti pod prisilom nuznosti, ali to niposto nije nuzno.«). Konsternirani tom eskapadom, roditelji su odluCili da је uvedu u visoko drustvo, vjerujuCi da се јој to izЬiti iz glave daljnje ludovanje. Predstavljena је kao deЬitantkinja belgijskoj kraljevskoj oЬite lji. Drustvu dvorske kreme Alexandra је pretpostavila drustvo anarhista. Bruxelles је u to doba Ьiо glavno sastajaliste evropskih anarhista, а Elisee Reclus, prijatelj njezina оса (poput Victora Hugoa, koji ju је ljuljao kao djevojCicu) - njihov neokrunjeni kralj. Pod njegovim pokroviteljstvom, ubrzo је izgradila teorijsku podlogu (»Poslusnost је smrt«, poucavao је Reclus) daljnjih pothvata. U Londonu uCi engleski, а u Parizu sanskrt. Tamo se preobraca na budizam. ZahvaljujuCi neocekivanom nasljedstvu, ona provodi osamnaest mjeseci na Cejlonu i u Indiji. Indija koju otkriva nije ni pripitomljen svijet engleskog radza ni bajkovite raskosi maharadza, vec Indija mudracaprosjaka. U Benaresu upoznaje svog prvog ucitelja koji, odrekavsi se svijeta, zivi gol u ruzicnjaku. Vraca se 1893. u Belgiju bez preЬijene pare, а roditelje zatjece pred bankrotom. Pokusava se bezuspjesno izdrzavati novinarstvom, no uspjesnija је kao operna pjevacica. U Parizu ju је cuo Massenet i preporuCio za naslovnu ulogu u svojoj operi Manon. Ne doЬiva angazman u Pariskoj operi jer odЬija audiciju u direktorovu krevetu. U toku angazmana u Tuniskoj operi upoznaje svog buduceg muza. Bracnu dosadu razЬija pisanjem. Objavljuje knjige Racionalni feminizam (1909) te Budisticki modemizam i budizam Bude (1911). Kada se i ta razЬibriga pokazala nedostatnom za Alexandrin nemirni duh, gospodin
ZENE КОЈЕ SU ISKORACILE U POVIJEST
235
Neel јој predlaze malo putovanje. Ljeta 1911. otisnula se u Aziju. Predvideno sestomjesecno putovanje potrajalo је trinaest godina. Cejlon, Indija, Sikim, TiЬet ... Bila је prva Evropljanka koja је upoznala Dalaj-lamu i primila pouke lamaistickih mudraca. Godinu је dana provela sama u spilji na Himalaji, u Ьlizini peCine svog ucitelja, mistika poznatog ро tome sto је nezgodne himalajske kozje staze kratio letenjem. No, trebalo је proCi jos mnogo godina da ostvari svoj san: prodrijeti u srce TiЬeta, grad Lhasu, nedostupan strancima. Tri uzaludna pokusaja: dvije godine lutanja pustinjom GoЬi, jedan izgon engleskih kolonijalnih vlasti. Uspijeva se proЬiti kao 56-godisnjakinja, u cetvrtom pokusaju, preko zapadne Кine. Potkraj 1924, prerusena u prosjakinju, kose obojene u crno i nagaravljena lica ostvarila је ono ро cemu njezino ime postaje slavno u cijelom svijetu. Ро povratku u Evropu 1925, objavljuje knjigu Putovanje jedne Pariianke и Lhasu. Ostatak dugog zivota provodi na svom imanju u Francuskoj, koje pretvara u »tiЬetsku tvrdavu meditacije«. Poduzela је jos nekoliko kraCih putovanja u Aziju, upravo dovoljno dugih da s pristojne udaljenosti osluskuje eksplozije drugog svjetskog rata (to је uspjela i u prvom svjetskom ratu.) Alexandra David Neel postala је jos za zivota spomenik- »Nasa gospa od TiЬeta«. Avanturistkinja, feministkinja, anarhistkinja (pocast su јој uspjeli odati jos pariski anarhisti sezdesetosmasi), davno prije no sto је to Ьilo iole respektaЬilno. Autorica је brojnih knjiga koje su puЬlici na Zapadu priЬlizili svijet istocnjacke mistike. Popularna i citana do danasnjeg dana (upravo је izislo englesko izdanje putopisa о Lhasi, Му Joumey to Lhasa, Beacon PressNirago ), iako ima zlobnika koji insinuiraju о njezinim minhauzenovskim sklonostima. OsoЬito su se okomili na vjerodostojnost opisa scene samoizljecenja, kada је, navodno, provela nekoliko dana izguЬljena u mecavi, bez hrane i zaklona, iscasenih nogu i Cizama rasparanih od ostrog leda. No, bez obzira је li vise uzivala u mistifikaciji ili u mistici, Ьila је mistik ро vokaciji. Iskusala se kao budistkinja, teozofkinja, slobodna zidarica ... Svoje dugo putovanje kroz stoljece i preko kontinenata- Alexandra David Neel zavrsila је u 101. godini, srusivsi tako jos jedno od pravila lijepog ponasanja.
236
ZENE КОЈЕ SU ISKORACILE U POVIJEST
KONJI, ZENE, RATOVI
DUGI MARS ZIVOTA DING LING
Vjerujem da bi neka imaginarna anketa u kojoj se trazi ime jedne zenske licnosti iz proslosti ili sadasnjosti Кine zavrsila predvidljivim rezultatom: pobljedila Ьi Jian Quing. Medijski eksponirana zloglasna »prva udovica« potpuno, naime, potvrduje evropocentricnu (da li i univerzalnu?) stereotipnu predodzbu о nekoliko naCina kako zena moze stupiti na javnu scenu. Ikonografija sirenske zavodnice, spletkarice iza trona svakako је najeksploatiranija. Demonizacija Jian Quing koja svojim zenskim carima i lukavoscu iskoristava Мао Zedonga - dobrog vladara, Cini је dostojnom nastavljaCicom loze Lady Macbeth, Ьliskom i razumljivom i izvan njezina civilizacijskoga kruga. Jedan od mnogih primjera antiteze Jian Quing mogla Ьi Ьiti Ding Ling koja је u svom dugom zivotu uspjela postati i njezinom zrtvom. Rodena 1905, Ding Ling Ьila је vrsnjakinja, svjedokinja i sudionica kaoticnog ХХ. stoljeca potresanog revolucijama u Кini. Njezino se ime provlaci kroz citavu studiju Jonathana D. Spencea Vrata Nebeskoga mira (Penguin Books, 1982), kulturnu povijest Кine i njezinih revolucija od 1895. do 1980. Sun-Yat-senovu revoluciju 1911, о kojoj је pisala u svojim romanima, dozivjela је gledajuCi preobrazbe svoje majke i probudene nade njezine generacije zena koje su se borile za ravnopravnost. Majka se tek kao tridesetogodisnja udovica zajedno s njom upisala u skolu. Prihvativsi izazov da se ukljuci u satove gimnastike, skinula је tradicionalne poveze sa stopala i nakon mnogo pretrpljenih boli i vjezbanja napokon је (i to ne samo simbolicno) stala na vlastite noge. Ding Ling је rasla u drustvu feministkinja, energicnih i hrabrih zena majCine generacije. Odgojena na razgovorima i literaturi koja kritizira brak suceljujuCi mu slobodnu ljubav i kohabltaciju, pobunila se protiv unaprijed ugovorenog braka koji su utanacili jos starci iz oceva klana. Uspjela ga је izbjeCi zahvaljujuCi tome sto је njezin upis u dotada iskljucivo musku skolu Ьiо popracen tolikim zgrazanjem da se mladozenjina obltelj laka srca odrekla takve bestidnice. Ding Ling је mogla nastaviti skolovanje jer ga је njezina majka prekinula zaposlivsi se kao uciteljica da је moze uzdrzavati. Polozila је prijemni ispit na sveucilistu u Shanghaju 1923. nakon sto је sama proputovala ро Кini, bezuspjesno trazila zaposlenje, nauCila ponesto о sindikalnom organiziranju i о novinarstvu od prijatelja koji su suradivali u anarhistickim i feministickim casopisima. Na godinu se prebacuje na studij u Beijing, jer јој se to uCinilo najzgodnijim naCinom da se iskobelja iz ljubavnog trokuta. Tamo se krece u knjizevnim krugovima, studira i zivi s vrsnjakom Huom Уepinom, takoder aspirantom na knji-
237
zevnu slavu. No kako је Hua vise od pisanja (prilicno konvencionalne) poezije privlaCila politika, 1926. sele se u Shanghai, koji zbog postojanja internacionalnih zona i nesto liЬeralnije klime postaje priЬjeziste cvijeta kineske lijeve inteligencije. Ding Ling pocinje 1927. objavljivati novele i u nekoliko godina uspijeva objaviti tri veoma zapazene zblrke. Protagonistice su zene - cesto marginalke - seljanke, prostitutke, provincijalke u velegradu, razocarane intelektualke. Njihovi su zivoti opisani neuljepsano, bez dvolicnosti laznog moraliziranja. Za to vrijeme Ijubavnik Ding Ling potpuno se posvetio revolucionarnom radu. Uhapsen је i ubrzo smaknut u sve zesCim Guomintangovim progonima komunista 1931. godine. Ostavsi sama s tek rodenim sinom, Ding Ling nastavlja njegovu misiju. Pise roman о zivotu lijevih intelektualaca (Svjetlo је pred пата). Uhapsena је kao komunisticka aktivistkinja 1933. i zajedno s muskarcem s kojim zivi provodi tri godine u kucnom zatvoru. Pobjegla је ostavivsi ga samog s njihovom kceri u rukama Guomintanga. Nakon niza obavljenih partijskih zadataka dolazi 1937. na teritorij koji drzi Crvena armija. Prihvacena је s odusevljenjem kao priznata knjizevnica i kao progonjena aktivistkinja. Rukovodi kulturnim sektorom, radi s narodom, prosvjecuje zene i zdusno ispunjava sve zadatke koje јој povjeravaju Мао Zedong i povijesni vode revolucije. Prve godine provedene u Yananu jesu godine revolucionarne ekstaze: i oskudica i primitivni zivotni uvjeti Ьili su za Ding Ling cista poezija. Biljezila је s odusevljenjem kako prozivljava drugu mladost, kako hoda bosa i u jednostavnoj vojnickoj uniformi, da јој ne pada tesko sto se danima nema gdje oprati. No postupno postaje sve kriticnija prema herojskom rukovodstvu Dugog marsa. U svojim tekstovima otkriva Ьijedu, patnje naroda, dvolicnost i borbe za vlast iza prividno vedrog lica jananskoga komunizma. Tako intoniran tekst Misli povodom 8. marta (1942) u kojem razoЬiicuje seksualnu (i ostalu) eksploataciju i ponizavanje zena u revolucionarnom pokretu, zablljezit се niz uspona i padova koji се se u njezinu zivotu smjenjivati iducih desetljeca. Тај јој је feministicki eksces priЬavio i ukor od samog Мао Zedonga, а revnosne је samokritike nisu mogle spasiti od protjerivanja sa svih funkcija i dvogodisnjeg preodgajanja na selu. »Pomilovana« је kada se ukazala potreba za licnoscu pogodnom i atraktivnom za pokazivanje stranim novinarima (knjizevnica - revolucionarka). Rad na provodenju agrarne reforme, kamo је upucena 1946, postaje grada za njezin novi roman Sunce sja nad rijekom Sang-ganom (1948). Та је rijeka trijumfalno vraca u Beijing 1949. godine, i to ravno u srce nove vlasti. Postaje visoka funkcionarka u kulturi: osniva i vodi brojna udruzenja, institucije, casopise, radi u propagand-
238
ZENE КОЈЕ SU ISKORACILE U POVIJEST
KONJI, ZENE, RATOVI
1
nот odjelu КР. Ali placa i cijenu sudjelovanja u igri moCi: denuncira kolege u nemilosti, odrice se vlastite proslosti kao »malogradanske iluzije«, »ekscentricnosti«, »mrzovolje« .... Kada је 1954. osjetila muklo kuckanje paklenog stroja vlasti, bjezi pred Cistkama. No svejedno Ьiva optuzena za dozivotno antipartijsko djelovanje, za pisanje pornografije (rane novele о zenama), za vlastohleplje, castohleplje i tvrdoglavo negiranje optuzaba. Samokritike nisu dovoljne - 1957. izbacena је iz КР i smijenjena sa svih duznosti. Prognana је па sjever, Ьlizu granice sa SSSR. Kasnije се se tog progonstva sjecati s nostalgijom. U drustvu s dugogodisnjim partnerom knjizevnikom Chenom Mingom jos moze ukrasti poneku mrvicu romantike medu seljacima iscrpljenima gladu u hladnoj i zaЬitnoj provinciji. Pravi pakao pocinje 1966. novim uzletom Maova kulta licnosti i divljanjem tzv. Kulturne revolucije. Prokazana kao antipartijski element, pada u ruke pripadnicima Crvene garde. Rastavljaju је od Chena, teski fizicki rad smjenjuje se s »borbenim sesijama« psihicke torture i fizickog zlostavljanja. Unistavaju јој nacrt novog romana. Chen јој porucuje па prokrijumcarenim ceduljicama: »Studeni dani pretvorit се se u proljetni povjetarac. Nikada, nikada ne ocajavaj!« Usponom Jian Quing studen ju је jos vise stegla. Ding Ling 1970. sprovode u zloglasni beijinski zatvor Quincheng. Tamo u samici provodi pet godina. Pustena је 1975. iznenadno, kako је Ьila i uhapsena. Potpuno је rehaЬilitirana tek 1979. Ding Ling је umrla godine 1987. Ostaje pitanje hoce li Citatelji па Zapadu (ali i zapadni autori koji о njoj pisu) moCi pojmiti radikalnost i raspone jedne takve egzemplarne egzistencije?
ВОМВА
l 239
S UKRASNOM VRPCOM: FRIDA
КАНLО
Fridi Kahlo smrt se najavila vec u sestoj godini kada је preboljela djecju paralizu. U petnaestoj јој se zagledala duboko u oCi. Postedjela ju је u prometnoj nesreCi i nije је ispustila iz vida do kraja zivota. Poput vjernog psa uz nogu gospodara. Frida Kahlo rodena је 7. srpnja 1910. - u godini izЬijanja meksicke revolucije u Coyoacanu, slikovitom predgradu Ciudad de Mexica. Kako је zapisala u svom dnevniku, oCi prodornog pogleda naslijedila је od svog оса Guillerma madzarskog Zidova, fotografa, а tijelo uspaljene cednosti od majke Matilde, stroge meksicke katolikinje. Jedan је kozmicki trenutak nepaznje oЬiljezio Citav njezin zivot. Tramvaj је udario autobus u
kojemu se vozila aspirantica па studij medicine. Metalni rukohvat razmrskao јој је zdjelicu i izasao kroz vaginu, trostruki prijelom kicme. Duga razdoЬlja nepokretnosti, 35 operacija, cetiri gotovo fatalna роЬасаја, posljedica neutazive zelje za potvrdom vlastite plodnosti. Culna prisutnost boli iduca cetiri desetljeca. Ма kako da је sama opisivala svoje slikarstvo, ma kako su ga prijatelji i kriticari nastojali klasificirati, bol је opipljiva tema svih njezinih slika. Bol zbog boli. Naslikala је scenu nesrece, fantazmagoricne prizore brojnih bolnica u kojima su је lijeCili. Bol zbog agresivne uspravljenosti ljudskog Ьiса u neprestanom ogledu s prirodnim tokom: Korijeni, platno iz 1943. jedan је od mnogih autoportreta Fride Kahlo па kojemu lezi ispruzena, pomirena s nijemom mudrosti prirode, njezino srce, unutrasnji organi i noge granaju se u korijenje koje је prolistalo pobjedonosnim zelenilom. Bol zbog izdane ljubavi: cuveni autoportret Dvije Fride- оЬје rasporenih grudi- jedna ima Citavo srce Cija se arterija napaja krvlju iz slike voljenog izdajnika, druga, raspolovljena srca, а krv polako istjece ... Na njezinim је platnima bol oslikana u svim moguCim verzijama, analiticki i simbolicki, lirski ili groteskno. Fridu Kahlo nisu boljele samo njezine boli. Sa sedam godina, izvjestava u dnevniku, opaza drustvene nepravde, sa 13 postaje Clanica Omladinskog saveza komunista, sa 17 pristupa Meksickoj komunistickoj partiji. Od tada datira i njezina opCinjenost djelom Diega Rivere. Jedan od njegovih murala krasio је i amfiteatar osnovne skole koju је polazila. Кratkotrajna slikarska pouka koju је zapocela nekoliko mjeseci prije nesrece, pomogla јој је da, prikovana uz krevet i invalidska kolica, zavarava boli slikanjem. Bilo јој је 17 godina kada је svoje slike odnijela па ogled Diegu Riveri, slavnom slikaru i poznatom komunistickom intelektualcu. Тај је susret Ьiо pocetak dozivotne ljubavne veze. Ozenili su se dvije godine kasnije. »Brak slona i goluЬice«, komentirali su Fridini roditelji vezu s mnogo starijim korpulentnim Riverom. Frida је intenzivno zivjela njihov odnos. Cak ga је portretirala kao petog idola svoje mladosti, uz Marxa, Lenjina, Staljina i Zapatu. Revolucionarni zanos iskazan u dnevnicima i autoЬiografiji (1953) i drustvena angaziranost nisu reducirali njezino slikarstvo па socrealisticku formulu. Za vrijeme boravka u Parizu 1938. bracni par Kahlo-Rivera pomaze Lavu Trockom u Ьijegu pred Staljinovom 6svetom. Trocki se seli u Meksiko i nakon nekog vremena provedenog u njihovoj kuCi postaje im prvim susjedom u Coyoacanu, gdje ga 1940. ipak sustize cekic u produzenoj ruci Generalissimusa. Trocki је flertovao, navodno i dosta ozЬiljno, s Fridom koja mu је za rodendan naslikala autoportret па kojemu је odjevena u pozlacena leptirova krila. Andre Breton је dosavsi Trockom u pohode
240
ZENE КОЈЕ SU ISKORACILE U POVIJEST
KONJI, ZENE, RATOVI
ostao fasciniran tim darom i Fridinim slikarstvom koje је definirao kao nadrealisticko. Tako ga је prikazao i и katalogи njezine prve samostalne izlozbe и New Yorkи. Breton је mislio da sam nadrealistkinja, ali to nije istina: nikada nisam slikala snove, samo vlastitи stvamost, opirala se Frida Kahlo. Premda је i nakon toga sиdjelovala na vaznim izlozbama zajedno s prvacima nadrealizma. Razvela se od Rivere 1939. и vrijeme kada on prozivljava strasnи avanturи s njezinom sestrom. Nanovo sи se ozenili godinи dana kasnije и San Franciscи gdje zive do 1943. Vracajи se и Meksiko gdje је samoи ka slikarica pocascena mjestom profesorice na Eksperimentalnoj иmjet nickoj akademiji La Esmeralda. Као i mnoge zene и cijoj је zиdnji istaknиto mjesto imala revolиcija, Frida Kahlo nije izravno propitivala polozaj zene и svijetи. Као aиten ticna иmjetnica, ona је to neprestano cinila. Slikar mora Ьiti koristan drustvu, borac koji klasni Ьој
Ьiје
oruzjem slikarstva,
zapisala је. Njoj је, рориt najvecih, bilo dano da nadraste taj socrealisticki klise. Njezini sи izvori nadahnиca meksicko рисkо slikarstvo 19. stoljeca, flora i faиna и svom tropskom izoЬiljи, slikarstvo Boscha i Bruegela, а и Meksikи је drze predstavnicom »progresivnog realizma«. »Obdarena svim sposobnostima zavodenja i navikla da se krece medи genijalnim mиskarcima«, kako ји је dozivio Breton, izbjegla је jednom jos opasnijem kliseи. Nije podijelila sиdЬinи mnogih, svojedobno ravnopravnih sиdionica avangardnih иmjetnickih smjerova koje sи s protokom vremena klizile k povijesnoj margini i ostale zapamcene и konvencionalnim zenskim иlogama mиza i ljиbavnica. Umjetnost Fride Kahlo је ukrasna vrpca opasana oko bombe, zapisao
је
Breton.
NEKE NOVE SVILENE BUBE: RADHA KUMAR
Ocekivala sam da си иgledati svilenи ЬиЬи и sarijи, kakve sam cesto sretala na medиnarodnim feministickim konferencijama. Zamotane и krotke sarije, one sи se иspaljenom retorikom obrusavale podjednako na mrski patrijarhat i na imperijalisticki Zapad, na Cijim sи fakиltetima i dalje stиdirale.
241
Radha Kиmar, 36-godisnja sitna Indijka, kratke, prosijede kose, odjevena и nehajno-sportskи оdјеси, svojom је pojavom osporila stereotip nevine i aиtohtone, tradicijom obavijene Indije. Njezini sи roditelji pripadnici generacije koja se borila za nezavisnost i izgradnjи moderne Indije. ОЬоје sи stиdirali и Engleskoj, gdje sи se i иpoznali. Svojim sи brakom prekrsili stroge kastinske podjele. Majka, sveиcilisna profesorica ekonomske povijesti, porijeklom је iz najvise kaste brahmana (svecenika). Otac, strиcnjak и ministarstvu petrokemije, jest vaisya iz potkaste banija (bankara, zemljoposjednika). No, Radha је и radikalizmи otisla nekoliko koraka dalje. Jos и tokи skolovanja и delhijskoj elitnoj i nacionalno osvijestenoj skoli, sииcenici - komиnisti »prisilili« sи је da proиci Komunisticki manifest. Njezina cimerica na stиdijи engleske knjizevnosti и Cambridgeи Citala јој је naglas feminsticki bestseler ienski eunuh Germaine Greer. Bila је isprva sokirana. »Namjeravala sam se и Engleskoj dobro zabavljati, nositi lijepe haljine i imati mnogo decki«, priznaje danas. Ali, infekt feminizma nakalemljen је na vec prisиtni marksisticki virиs. Ро povratkи и Indijи, polovicom sedamdesetih godina, иkljиCila se и rad radikalnog ljevicarskog krиzoka. Izdavali sи casopis za radnike na hindijи i sиdjelovali и radnickim akcijama. Bila је i »dezurna feministkinja и grиpi« i pisala о polozaju zena. Kada је na SveиCilistи Jawharlal Nehrи u New Delhijи, gdje је иpisala magisterij iz povijesti, osnovala s drиgim zenama feministickи grири, njezini sи ih drиgovi-ljevicari spremno proglasili malogradanskim frakcionasicama. Zavrsilo је tako da sи i sami иbrzo postali feministi. Radha иpravo dovrsava knjigи о povijesti zenskih pokreta и lndiji od polovice 19. stoljeca do danas. Тiskat се је feministicka izdavacka kиса koja nosi naziv »Kali«, ро boginji plodnosti i vremena koja и indijskoj mitologiji simbolizira istovremeno stvaranje i иnistenje. U Zagrebи, и sekciji »Zena i drustvo« Socioloskog drustva Hrvatske, Radha је odrzala predavanje о sиvremenom zenskom pokretи и Cijem је stvaranjи i sama aktivno sиdjelovala. Akcija koja је 1979. oznaCila medijski proboj zenskog pokreta na cijelom prostoru Indije Ьila је kampanja protiv »иmorstva zbog miraza«. Та је pojava (procjenjиje se da se jedno takvo иbojstvo dogodi svaki dan) osoЬito rasprostranjena и sjevernoj Indiji. Seoski doseljenici и gradove iz Pandzaba dolaze zenskim mirazom do gotovine za stvaranje malih podиzeca. Ako zenina oЬitelj ne pristane da i nakon zakljиcenja braka neprestano povecava dogovorenи svotи, zeni se dogodi nesreca, naprimjer eksplozija plinske peCi ili se oklizne и bиnar. Feministkinje sи иspjele do-
242
KONJI, ZENE, RATOVI
kazati da иcestale novinske vijesti о takvim slиcajevima ne govore о losoj kvaliteti peCi indijske proizvodпje ili natprosjecnoj sklonosti zena nesretnim slиcajevima. Najmasovnije demonstracije и sиvremenoj Indiji, koje sи pridonijele nacionalnoj koordinaciji svih feministickih grиpa, иprili cene sи 8. ozиjka 1980. Povod је Ьila oslobadajиca presиda policajcи, kojemи је Ьilo dokazano da је silovao jednи zenи. Те sи akcije, prema misljenjи Radhe Kиmar, pokazale da se и prvoj fazi svoje borbe zene оЬrасаји drzavi. Traze zastitи i nove zakone koje im ona izdasno daje (npr. Indija ima najostriji zakon protiv silovanja), no prave promjene ipak izostajи. Stoga pocetkom osamdesetih, feministkinje razvijajи nove oblike samopomoCi. Osnivajи zenske centre diljem zemlje s namjerom da иdи и zatvorene zajednice i da tamo pronadи tradicijske elemente podrske. Popиlarizirajи pojam saheli (sestra, pratilja, drиgarica и igri) i poticи aиtenticnи zenskи solidarnost. То nije znaCilo samo pomoc и nevolji. Organizirajи i zenske festivale, na kojima se zЬii zavajи zene razlicitih drustvenih slojeva. Razmjena osobnih iskиstava i strategija prezivljavanja иspjela је privuCi i zene sa sela te ih иciniti samosvjesnim sиgovornicama gradankama. U tom је razdoЬljи osoЬito popиlarna reinterpretacija starih mitova, и kojima se traze primjeri zatrte zenske kreativnosti i zaboravljenih strategija borbe. Brojcano impresivan zenski pokret и Indiji potkraj osamdesetih postigao је jedan od svojih ciljeva. Zainteresirao је politikи za polozaj i proЬleme zena. No, Cinjenica da se sve vodece politicke stranke оЬrасаји zenama s obecanjem da се potpomagati njihove interese i stvarajи cak vlastite zenske organizacije, razjedinjиje i inace slab zenski pokret. Drиgi cinilac marginalizacije feministickih akcija јеsи pozamasna sredstva iz razvijenog svijeta, mиcenog griznjom savjesti, koja sи и povodи desetljeca zena pocela pritjecati и Indijи. Rivalstvo i borba zenskih grupa za te fondove, namijenjene razvojnim programima, оnеmоgисији, prema ocjeni Radhe Kиmar, stvaranje jedinstvenog zenskog pokreta и Indiji. Ра ipak, za nји to nije razlog za predajи. Pored feministickog aktivizma dovrsava i doktorat iz povijesti. Pise о tekstilnim radnicama и Bombayu s kraja 19. stoljeca. Jer - »bez spoznaje о svom sиdjelovanjи и povijesti, zene nikad nece postati sиbjekti vlastite povijesti«, vjerиje Radha Kиmar.
11 U osvitu hrvatskog feminizma
BORBA SRCA S RAZUMOM: DRAGOJLA JARNEVIC
ZiveCi и mnogocemи ispred i svom vremenи иsprkos, knjizevnicи DraJarnevic resio је za zivota epitet jednog od »mиzeva ilirske dobe«, prema istoimenoj litografiji iz 1870. koja prikazиje 59 portreta istaknиtih iliraca (medи »mиzevima« је иz nји i Sidonija RиЬido). Tri desetljeca poslije smrti proglasena је najvecom nasom- иsidjelicom (!), а njezina ји је prva Ьiografkinja, Adela MilCinovic (1907), izrazavajиCi opcedrиs tveni stav, portretirala kao jednи od gojlи
ostarjelih gospojica, koje i izgrizati sebe i druge. Dobrohotniji anonimni kako је
mogи
aиtor
samo jos
ljиЬiti
pse, macke i druge zivotinje
sa zeljom da је
»rehaЬilitira«
pise 1910.
Ьila sve do najnovijeg vremena nepravednije osudivana nego sto sluzila.
to za-
Pavao Pavlicic, pisиCi јој »otvoreno pismo« и casopisи (1986), mnogim иdvornim paternalistickim frazama zeli »cijenjenи gospodicnи« obraniti od »nametnиte« јој иloge »rиsiteljice tаЬиа« implicirajиCi da је (knjizevno) svjedocenje о ( ne )cjelovitosti zenskog iskиstva odredenog vremena irelevantno (stovise i stetno) za njezino djelo. Tek се јој najnovija knjizevnokriticka stиdija dr. Divne Zecevic, Dragojla Jamevic (LiЬer, Zagreb, 1985), vratitl pиninи knjizevne i ljиdske (Citaj zenske) egzistencije. Rodena 1812. и Karlovcи, Dragojla Jarnevic provela је veCi dio zivota и tom provincijskom gradи, s kraCim boravcima и inozemstvи (Venecija, Graz, Trst) gdje је slиzbovala kao kиcna иCiteljica. Povijest njezina zivota prica је potrage za identitetom, borbe za individиalno oslobodenje i osloNas
sиvremenik
је
RepuЬlika
"'1
1
244
U OSVITU HRVATSKOG FEMINIZMA
KONJI, ZENE, RATOVI
bodenje vlastita naroda, borbe jednog autsajdera protiv ravnodusnosti, osamljenosti i siromastva, u trazenju nedostizna ideala ... Ona је ujedno i nalicje zivota »Velikodusnih ilirskih kceri« - zagrebackih plemkinja i gornjogradskih gospoda, elegantnih pokroviteljica ilirskih salona (kakva је bila i Sidonija RuЬido ), slika jednog zivota izvan »ideala zene« kako ga је odredilo mlado gradansko drustvo. Najvise је podataka о tom egzemplarnom zivotu ispisano na 1.194 stranice njezina dnevnika vodenog od 1833. do smrti 1875. godine. Divna Zecevic, stavljajuCi ga uz bok dnevniku Miroslava Кrleze, veCi dio studije posvecuje pomnoj analizi i afirmaciji dnevnika kao ravnopravna knjizevnog zanra. Cinjenicu da nije do danas u cijelosti objavljen objasnjava sudЬinom zene i potcjenjivanjem tog zanra u hrvatskoj knjizevnosti. s primjernom senziЬilnoscu ta autorica prepoznaje Jarnevickine radikalne tematske inovacije, bez presedana u toj istoj knjizevnosti. Vec sredinom 19. stoljeca Dragojla Jarnevic realizira motiv koji се se u engleskoj knjizevnosti javiti na pocetku 20. stoljeca u djelu D. Н. Lawrencea (1885-1930). Cijelog zivota zaljuЬljena u ilirca Ivana Trnskoga, Jarneviceva је tek popustivsi navaljivanju mladahnog lieutnanta druge Banske regimente u zrelim godinama upoznala tjelesnu ljubav. Stvar је Cinjena - niti је nesmiem zaliti. Cetrdesetu godinu sam minula, i u ovoj doЬi tekar razbludila se .... zapisala је u dnevnik 1852. Trajan romanticarski motiv borbe »srca« s »razumom« prozima njezine zapise о novim ljubavnim dozivljajima s mladim seoskim momcima. Miko је onaj uzrok, koji mi svadi duh i serdce; razum brani decaka od 21 godine, dakle upravo na polovicu mladi od mene; brani mi prostaka, seljana, neodhranjena niti za pomisao meni spodobna - а ludo serce zahteva: mladost, zdravlje, zivahnost i uzitak... (1853) Dozivljaj drugog covjeka, seoskih momaka koje Dragojla, nauzivsi ih se, oprema mirazom i ozeni, nije iskljucen »putenoscu« i posredovanjem novca, zapaza D. Zecevic. OtimajuCi tegobnoj svakidasnjici (... »variti, peCi, mesti i siti i kerpati ... «) mrvice vremena za knjizevni rad, Jarneviceva se bori s oskudicom zaradujuCi sivanjem i poducavanjem djece. Nakladnici јој vracaju rukopise kad zatrazi honorar, no ako ih daje besplatno, obasiplju је pohvalama. Тета novca kao lajtmotiv dnevnika govori ne samo о borЬi za opstanak nego i о naporima da se izbori osobna nezavisnost. Cijelog zivota u potrazi za stalnim zaposlenjem, Jarneviceva uvodi knjizevni model zaposlene zene u drustvo vjerne supruge ili »fatalne« (posrnule zene ).
245
Brak kao jedini ispravni model zenske egzistencije odbacila је za sebe vec u dnevnickom zapisu iz 1842: Derzovito se moje serdce uzbune, kada pomislim, da morala: а ја i ne znam sto је pokomost.
Ьi
muzu podlozna
Ьiti
No, u jednoj kasnijoj noveli ocrtala је viziju braka ravnopravnih partnera s potpunom slobodom intimnog zivota. Tuznu stvarnost oЬiteljske farse razotkriva kad јој kreposna sestra zeli preoteti »decka« ili kad је majka naziva »Starom koЬilom«, а njezin rad »tvoje grintavo posrano pisanje«. Jarneviceva је u svom dnevniku i kriticarka drustvenih odnosa: prepoznaje kukavice i hulje u politickim licnostima, podmitljive Cinovnike (»naЬiguzice«) sto varaju seljaka... No, svakako је za ocjenjivanje suvremenosti ove spisateljice presudno to sto ona, prema ocjeni D. Zecevic, prvi put u hrvatskoj knjizevnosti uspostavlja model osobnog zivota utemeljen na idealu intimne slobode koji okrece vladajuCi model odnosa spolova. Jovan Skerlic, jedan od rijetkih kriticara, zapazio је to vec 1910. nazivajuCi је »spisateljica ilirska (... ) oslobodenog duha zena«. То sto nije mogla prihvatiti ideju zenskog prava glasa (»Мој dnevnik nije za razmatranje ove ludosti ... «, 1871) tek је dug vlastitu vremenu. Ipak је tom vremenu usprkos realizirala dotad u nas neslucenu mogucnost zivota zene. Zivjela је na svoj nacin (zbog cega је nije potrebno proglasiti rusiteljicom tabua)- vec је to dovoljno za afirmaciju jedne od temeljnih ideja povijesti zena.
PATULJASTA
AMAZONКA
HRVATSKOG FEMINIZMA: MARIJA JURIC ZAGORКA
Da li Ьi sitna, neugledna zena bez »odlicnog« pedigrea mogla u nas, na prijelomu stoljeca, izrasti u pravu profesionalnu novinarku evropske reputacije, najuspjesniju spisateljicu ХХ. stoljeca, politicku licnost burne »narodne borbe«, а da uz to nije Ьila i militantna feministkinja? Usudujem se vjerovati da ne Ьi! Stoga је mjesto zvijezde u jos nenapisanoj povijesti feminizma u Hrvatskoj osigurano Mariji Juric Zagorki (18731957). Kako to istice Stanko Lasic (Кnjizevni poceci Marije Juric Zagorke, Zagreb, 1986.) koji је prvi na primjeren nacin prepoznao njezin feminizam, ona је od samog pocetka stvaranja svijes.ti о polozaju zene u svijetu prihvatila dato stanje kao nesto od cega se krece prema slobodi, covjek definitivno osuden.
је
а
ne kao nesto na sto
246
KONJI, ZENE, RATOVI
Novinarskoj profesiji usmjerila ju је mladenacka fascinacija politikom. Nakon brojnih i teskih zivotnih iskusenja 1896. postaje clanom redakcije Obzora, najrenomiranijeg hrvatskog dnevnika. Unatoc visokom pokroviteljstvu Ьiskupa Strossmayera, vlastitom talentu i manijakalnoj radinosti, Citavo је vrijeme djelovanja u Obzoru Ьila izlozena sikaniranju i poruzi njegova najmocnijeg covjeka, Sime Mazzure. Za njega је Zagorka Ьila »ЬаЬа« bez imena i ugleda, nitko i nista, »zagorska kravarica«, zarazena »socijalistickim mentalitetom« i feministickim novotarijama. Kada је 1897. organizirala tiskarske radnice u »Kolo radnih zena«, Mazzura ga је zabranio, zaprijetivsi јој otkazom, а redarstvo ju је smatralo umobolnom. Skandal istog ranga poput organiziranja zenskog radnickog pokreta Ьile su njezine akcije protiv rasprostranjene upotrebe njemackog jezika u Zagrebu. Zagorka је stvorila neke vrste ulicnu organizaciju protiv »svapcarenja« angaziravsi dake, studente i djevojke koji su zaustavljali ljude na ulici i upozoravali ih da govore hrvatski. Ubrzo su protiv nje poceli gradom kruziti plakati ovakva sadrzaja: Tko zna stogod о nekoj ludakinji sufrazetki koja ulicama Zagreba zaustavlja kulturne gradane s nekim zenskama i poziva ih da ne govore njemacki? Tko tu ludakinju 'svaboZderku' nade, neka је odvede u ludnicu, ili na redarstvo, da se grad oslobodi odurne muskarace.
Doista, iskoracivanje zene iz propisanog јој mjesta (supruga, majka) Ьivalo је protumaceno kao siguran simptom ludila. No, Zagorka ne posustaje. Objavljuje u Obzoru seriju portreta zena (1901-1903) Cime svjedoci о intuitivnoj spoznaji nuznosti upisivanja zene u povijest. Na vrhuncu opcenarodnog pokreta protiv Кhuena (od ozujka do srpnja 1903) dozivjet се, prema vlastitom iskazu, »najljepse dane svog zivota« kao njegova istaknuta protagonistkinja. Punih је pet mjeseci fakticno vodila Obzor (posto su glavni urednici uhiceni) i Ьila clan »Glavnog staba« Narodnog pokreta. Od svih akcija u kojima је sudjelovala, najglasovitije su Ьile demonstracije zena koje је organizirala protiv Кhuena. Lukavstvom је uspjela dovesti tisucu zena pred banski dvor i pred citavom evropskom javnoscu poniziti samodrsca kojemu је zbor zena klicao: »Dolje krvnik Hedervary«. Prijete јој, cak је i nakratko zatvaraju, а istomisljenici је obasipaju pohvalama. Frano Supilo pise јој 1907: »ZagorCice, Vi ste muz na mjestu«. Mada јој suborci priznaju dostojanstvo i drustveni status »muza«, ona ne moze, ne zeli i nije јој dopusteno zaboraviti da је »samo« zena. Drzi na stotine predavanja ро austrougarskim zemljama о zeni i politici, solidarnosti, narodnoj borbl, о zenskom glasackom pravu .... 1909. sudjeluje u polemici о »naprednoj zeni i danasnjim muskarcima«, u kojoj formu-
U OSVITU HRVATSKOG FEMINIZMA
,.
1
247
lira svoj pogled na emancipaciju zene. U Zagorkinoj viziji »napredna zena« skladno sjedinjuje »covjeka i zenu«: ona mora izgradivati sebe u tom idealu, а muskarca odgojiti da јој prizna ljudskost i to »SVOjim ponasanjem, superiornom tolerancijom«. 1 sama је nastojala odgajati zene u tom duhu putem zenskih listova kojima је Ьila glavna urednica: ienskog lista (1925-1938) i Hrvatice (1939-1940). Ni Zagorka spisateljica ne odustaje od svojih feministickih ideja. Izbjegla је zamke pisanja »S tezom«, no androgini zenski likovi njezinih romana (Gordana, Nera) i protagonistice dramskih tekstova (Evica Gupceva) svjedoce о afirmaciji predodzbe aktivne zene koja ravnopravno sudjeluje i pokrece povijesna zblvanja. Iako samoubojstvo glavne junakinje autoblografskog romana Kamen па cesti (1936) ukazuje na nemogucnost uspjesne egzistencije zene u neprijateljskom okruzju, sama Zagorka umire u visokoj starosti, istovremeno obozavana od svojih Citalaca i omalovazavana od knjizevnih i politickih mocnika. No, dok јој је danas Lasicevom knjigom osigurano mjesto u povijesti hrvatske knjizevnosti, nenapisana povijest feminizma jos јој nije vratila dug.
JUNAКINJE
NOVE ZEMLJE: UGLEDNE HRVATICE U EMIGRACIJI
U grupnom portretu kopaca kauri-smole na Novom Zelandu, sjekaca secerne trske i1i prasume u Australiji, rudara u Pennsylvaniji na prijelomu stoljeca nema zena. Surov svijet nasih iseljenika, ljudi koji ne obltavaju Ameriku nego zive u njezinu podzemlju, kako ih је opisao jedan od njihovih slavenskih dusebriznika, muski је svijet. Koji su pretpakao nastavale nase iseljenice, otkriva li praznina u pogledu majke sa zaplakanim djetetom na Ellis Islandu u podnozju Кiра slobode fragment iz povijesti nasih zena? U Hrvatskoj supruge upozoravaju svoje muzeve da izmijeniti, jer tamo zene imaju vise moCi.
се
se u Americi stvari
Tu, kako је naziva, »legendu« koja је о polozaju zena u SAD kolala u Hrvatskoj na pocetku 20. stoljeca, zablljezila је Emily Balch u knjizi Nasi slavenski sugradani (Our Slavic Fellow Citizens, New York, 1910), prvom cjelovitom znanstvenom istrazivanju iseljavanja Slavena u SAD, potkrijepljenom analizom njihove autohtone kulture i drustva. Dok је odvazna profesorica Balch sa suputnicom pjesaCila nasim selima (1905.), knjizevnik dr. Ante Tresic-Pavicic prokrstario је SAD Preko Atlantika
11'!11
'1. i !
248
KONJI, ZENE, RATOVI
do Pacifika. Zivot Hrvata и Sjevemoj Americi, Zagreb, 1907). Svojim је cifrastim stilom ocrtao americke zene kao mutante »atletskoga, muska-. rackog« drzanja. Njeznost, i ono sto mi и Evropi nazivamo vjecno zensko, nemajи cijene. Zena treba da је mиskarac и tielи, ponasanjи i и srcи. UЬije li zena mиza ili ljи bavnika, to је jиnakinja dana.
Citira i »amerikansku poslovicu« koja kaze da је ondje dobro mackama i zenama, tesko ljudima i konjima, aludirajuб na zeninu »Slobodu u svietu« i zakonsku zastitu. Dakako, iseljavanje zena iz nasih krajeva nije nadahnjivala niti pucka »legenda«, niti Tresicevo indignirano karikiranje »moderne« zene. U prvoj fazi emigracije (1880- pocetak 20. stoljeca) domovinu, tada mrsku Austro-Ugarsku, napustali su mahom mladi, neozenjeni muskarci u potrazi za boljim zivotom i s evrstom nakanom da se vrate Cim steknu nesto kapitala. u iducem razdoЬlju oni ubrzo, posto su dovoljno zastedjeli, salju novac za put svojim oblteljima ili buducoj zarucnici. Amelia Batistich, poznata novozelandska knjizevnica naseg porijekla, u knjizi autoЬiograf ske proze Pjevaj vilo и planini (prevedeno u Zagrebu 1981) ispisujuб tradiciju »svih onih snaznih dalmatinskih zena koje su unosile hrabrost u zivot u ovoj stranoj zemlji, prepune iskrene pionirske odvaznosti« Ьi ljezi pricu о tome kako је na prijelomu stoljeca fotograf dolazio tri puta u godini u Zaostrog slikati djevojke koje su htjele poslati fotografiju u Ameriku (to је Ьiо sinonim za sve prekomorske zemlje) u nadi da се nаб muza. Ро dolasku i susretu sa zarucnikom »na nevideno« mnoge djevojke nisu mogle sakriti odbojnost, no potraznja za nevjestama iz domovine Ьila је takva da se lako mogao nаб odgovarajuci prosac koji Ьi »otkupio« njezin putni dug i tako stekao suprugu bez muke i napora prepiske. U razdoЬljima intenzivne ekonomske migracije i oskudice u vlastitu selu takva је udaja Ьila jedina prilika za mnoge mlade zene da se plasiraju na zenidbeno trziste. Za razliku od »nevjesta s razglednice«, kako su nazivali takve djevojke iz Hrvatske, pripadnice nekih drugih slavenskih naroda Ьile su cak i prethodnica svojim muskarcima. Tako su npr. neudate Slovakinje odlazile same u SAD gdje su se mahom zaposljavale kao kucno pomocno osoЬlje. Е. Balch navodi nevjericu kojom је popraceno pismo jedne od njih svojoj Ьivsoj »milostivi« u domovini u kojem javlja kako se americki poslodavci prema njoj lijepo odnose - pozdrave је prije nego stogod zapovjede, а povrh svega jos i nosi sesir! (Komentar је Ьiо: »То ne moze Ьiti istina!«). cehinje koje su vec oko 1869. pocele ctolaziti u grupicama zaposljavale
U OSVITU HRVATSKOG FEMINIZMA
249
su se kao kvalificirane radnice u njujorskim tvornicama cigara i slale novac za put svojim muzevima. Zene iz razvijenijih slavenskih krajeva s takvim iseljenickim putanjama Ьile su i »vidljivije« u zemlji iseljenja, ali i kao subjekti znanstvenih istrazivanja (Cehinje su, npr. imale i svoj casopis ienske Listy koji se zauzimao za zensko pravo glasa). Povijest zena sa slavenskog juga koje su u prvim desetljeбma iseljenickog zivota sakrivene od oCiju javnosti, vec је proЬlem za istrazivanje. Ipak, Ьile su prisutne u svim porama iseljenickog zivota. »Mama se sjecala za nas«, pise Amelia Batistich о svojoj majci. Majke su u svojoj tradicionalnoj ulozi prenosile na djecu bastinu »starog kraja« - jezik, oblcaje, moralne vrednote. One su cesto primale u svoje kuce па stan i hranu sunarodnjake samce, postajuCi boarding-boss (gazde) u malim enklavama nasih ljudi (boarding hoиses). Kuhale su, prale i spremale danonocno, poboljsavajuб tako oblteljski budzet. Dijelile su sudblnu svoje klase: mnogi strajkovi ne Ьi uspjeli da nisu podrzavale i bodrile »svoje« muskarce u surovom klasnom boju. Stjepan Lojen (Uspomene iseljenika, Zagreb, 1963) sjeca se njihove velikodusnosti. Drzale su svoje stanare besplatno za strajkova i velike ekonomske krize, svojim tijelima stitile strajkase od napada »kozaka« - privatne policije poslodavaca. Slovenka Anna Clamenc, »junakinja strajka« u rudnicima bakra u Calumetu (SAD) 1913. osnovala је prvu zensku organizaciju za potporu strajkasa. Milena Gaбnovic-Sotra jedna је od prominentnijih figura srpskog radnickog pokreta americkih Srpkinja. Za ekonomske krize i nase iseljenice napustaju izolaciju domova jer su ih kao jeftiniju radnu snagu poslodavci radije zaposljavali. Suocene sa svijetom najamnog rada, poCinju sudjelovati u aktivnostima sindikata, kulturno-prosvjetne i politicke organizacije. Osoblta је zasluga nasih iseljenica u antifasistickoj mobllizaciji i prenosenju istine о NOB-u. Kako Ьi sto bolje pomogle borcima i stanovnistvu u »starom kraju«, osnovale su 1944. u Pittsburgu Centralno vijece americkih Hrvatica sa zadatkom da s Vijecem americkih Hrvata i Hrvatskom bratskom zajednicom prikupe pomoc u vrijednosti milijun dolara. Uz prvu predsjednicu te organizacije Rose Plodinec, za pocasne predsjednice izabrane su Јоусе Borden-Balokovic i operna diva Zinka Kunc-Milanov. Svakako, svojim znojem i istrajnoscu nase su iseljenice od pionirke Divljeg zapada Anne Pipinich, koja је svojim rukama vukla plug ро pustarama tek osnovane drzave Montane, do brojnih aktivistkinja suvreme-
т
250
KONJI, ZENE, RATOVI
nih iseljenickih organizacija, izgradile vec same mjedi. Povijest ostaje tek da vjerno to zaЬiljezi.
U OSVITU HRVATSKOG FEMINIZMA
seЬi
spomenik trajniji od
SPOROST-OPOROST: KNJIGA RADE IVEKOVIC
Fascinira Cinjenica da u knjizevnosti poput hrvatske, bez izrazenijega kontinuiteta feministicke kulture i samosvijesti (ako izuzmemo nekoliko casnih iznimaka poput Dragojle Jarnevic, Marije Juric Zagorke, primjerice ), vec cetvrti put u ovom desetljecu nalazimo znalacki tretiran jedan od omiljenih toposa suvremenog feminizma i zenskog pisma: odnos majka-kci. KCi iz romana Suncane Skrinjaric Ulica predaka (1980) ne ublazava usijanje paralizirajuceg nepotkupljivog pogleda djeteta. Ono pamti kolosalnost svih majCinih zloCina intenzitetom upravno-proporcionalnim svojoj sicusnosti. Irena Vrkljan (Svila, skare, 1984) vraca se smjerno na mjesto zloCina, u djetinjstvo, kako Ьi ih оЬје pokusala iskupiti u nekoj sivoj bezvremenoj odraslosti Cije neizljeCive rane prekriva svilenom paucinom. 1 autoЬiografski roman Slavenke Drakulic Hologrami straha (1987) savrseno kontroliranim stilom ljusti sloj ро sloj patine sentimentalnosti koja prekriva neizrecivu istinu zenskog rodoslovlja. Najnovija knjiga Rade Ivekovic Sporost-oporost (Graficki zavod Hrvatske, 1988) svjesno izmice moguCim zanrovskim odredenjima. Rada Ivekovic poznata је kao autorica veoma sirokog dijapazona interesa: uz sustavno bavljenje indijskom filozofijom (napisala је nekoliko veoma zapazenih knjiga), djeluje kao knjizevni kriticar, popularizira zenske studije i feministicku kritiku znanosti i filozofije, а njezine prijasnje dvije knjige saЬiru razmjenu epistolarnih eseja s Bogdanom Bogdanovicem... Previranjem igrivih mijena razina iskaza - samom svojom formom njezin najnoviji tekst afirmira jednu od ideja koje се na razlicite naCine tematizirati: Kako uzgojiti/sacuvati mnostvenost oCista (oCitovanja vlastitog Ьiса) neprestano ugrozavanu civilizacijskim-drustveno-politickim-ideoloskim zahtjevom za svodenje na neupitni (ocinski) »cvrsti okvir«. Ali istinsko vezivno tkivo teksta znaci opipavanje (mnoge stranice svjedoce о culnosti te ceznje mjesta majke u zivotu kceri, traganje za oziljkom prekinutog dodira, za dosezanjem punine odnosa. Тај se susret, sluti autorica, ima zЬi:i ~ jeziku (»Ova је knjiga mnome napisana, а od tebe proCitana«). Jez1k Је »tutkalo«, melem koji Ьi mozda mogao »zakrpati razliku«. U naporu »prevodenja majke u jezik« Rada Ivekovic proЬlematiku jezika promislja u kontekstu razmatranja njegovih izrazajnih mogucnosti
251
u suvtemenoj umjetnosti, cesto citirajuCi duhovne saveznike svoga pothvata - od gramatike orijentalnih jezika do Prousta i Handkea, ili velikih svecenica zenskog pisma. Pomno pripremajuCi zudeni susret s majkom, upusta se u veliko spremanje kucanstva djetinjstva i mladosti. Bez sentimentalnosti i poniznosti, jedino prizivajuCi »obuhvatno milovanje majCina pogleda« odgadat се, jedan ро jedan, prasan mit utopije kojom је generacija otaca revolucionara obdarila ovu »vrsnjakinju drzave«. Brutalna nametljivost оса i onog autoriteta (svjetonazora koji simbolizira), Ьlijedi pred tragom neuhvatljive majke ... Odbacivanjem odnosa dominacije, odnos majka-kCi ukazuje se kao odnos izvan povijesti, nasilja, umiranja. Fiksira se kao »ponavljanje koje ne uЬija, koje prolazi kroz drugoga, koje pretpostavlja i traZi treceg а ne iskljucuje ga«. Sporost-oporost а priori prokazuje teoretiziranje (»te(r)orizam«). Ра ipak, onaj tanahni, zameteni puteljak, parafrazu pupcane vrpce koja vodi k majci i brise razlikovanje medu njima (majka postaje kCi i obratno ), koja ih sazima u nekoj pred(post)povijesti, potrazit се autorica u svakom dostupnom (teorijskom) referencijalnom okviru. Prkosnom lezernoscu opunomocenice postmoderne Rada Ivekovic ispisuje svoju intelektualnu autoЬiografiju. Vodi nas prostranstvima indijske kozmogonije, teksaske pustinje, olovnim krajobrazima nase stvarnosti nakon revolucije, pariskim teatrima, handkeovskim brisanim prostorima- k sutljivoj, izmastanoj majci. Ovoj knjizi, primjerenoj ро svojoj suvremenosti i otvorenosti, moguce је priCi na mnogo nacina, i zasigurno се svaka citateljica/citatelj to uCiniti na svoj naCin. U knjizevnosti koja vec dulje vrijeme glavinja u traganju za autenticnim izrazom - od egzotike borhesovskog podrazavanja, do nasilnog braka podzanrova- Sporost-oporost, kao posljednji u nizu samosvjesnih zenskih glasova, definitivno prekida s tradicijom samozatajne sutnje.
ISPRED MOGUCNOSTI RECEPCIJE: VERA STEIN ERLICH ProЬlematika odnosa spolova promatrana kao indikator odredenog modela kulture i kao drustveni odnos sиi generis, na svojstven naCin predstavlja vezivno tkivo raznorodnih radova Vere Stein Erlich objavljenih u cetrdesetogodisnjem rasponu. Od objavljivanja knjige Kolektivni rad и savremenoj skoli 1933. godine, do teksta Regionalne razlike и emocionalnoj
252
KONJI, ZENE, RATOVI
klimi, posljednjeg objavljenog rada 1974. godine, ta је tematika leitmotiv
njezinog plodnog i angaziranog djela. Analiza koja tи, и danasnjem vremenи ponovno aktиaliziranи, proЬle matikи stavlja и zariste svog zanimanja, ima sansи da pokиsa ispиniti visestrиkи zadacи. То је, и prvom redи, ponovno otkrivanje onih znanstvenih i pиЬlicistickih radova te aиtorice koji sи и vrijeme svog nastanka, tridesetih godina bili ispred mogucnosti recepcije vlastite sredine. No, oni nam danas govore neoЬicnom svjezinom i aktиalnoscи vec i stoga sto se javljajи и prepoznatljivoj atmosferi ponovljene svjetske ekonomske i drustvene krize. Pored toga otvara se mogиcnost da nakon cetrdesetogodisnjeg povijesnog iskиstva иtvrdimo stиpanj razgradnje one slike svijeta Cije је dezintegracijske procese aиtorica vec tada razmatrala, kao i stиpanj ostvarenja иtopijskih mogucnosti koje је tadasnja kriza vladajи ceg modela kиlture nagovjestavala. Naposljetkи, osvrt na odnos spolova и djelи Vere Stein Erlich olaksava nam i evalиacijи pionirskog karaktera njezinih radova, ЬиdиСi da postoji mogиcnost иsporedbe s bogatom sи vremenom literaturom koja proЬlematizira istи temи, а nastala је kao odgovor drustvenih znanosti na poticanje novih drustvenih pokreta, i to poseЬice neofeministickog pokreta sedamdesetih godina. Razmatranje odnosa izmedи spolova и djelи Vere Stein Erlich pratit cemo и okvirima specificnog konteksta raznih podrиcja njezinog istrazivanja i djelovanja. Prvu skиpinи Cine radovi s podrиcja psihologije i pedagogije, gdje је odnos spolova proЬlematiziran и kontekstи kritike gradanske porodice. OsoЬit је naglasak na kritici spolnog determinizma и distriЬиciji moCi i hijerarhijskoj strukturi oЬitelji, te specificnoj socijalizaciji mиske i zenske djece. Polarizacija spolnih иloga koja је rezиltat takve socijalizacije Cini okosnicи jednog inace svagda latentnog, no katkada i veoma ostrog, manifestnog konflikta - rivaliteta i nerazиmijevanja mиskaraca i zena kao odvojenih drustvenih grupa. Drиga skиpina radova vezana је иz pиЬlicistickи i javnи djelatnost Vere Stein Erlich, i nadahnиta је kritickim anga2manom и sirem kontekstи borbe za demokratizacijи drustva tridesetih godina. Usredotocivsi se na razoЬlicavanje aиtoritarnog karaktera spolne i dobne asimetrije и raspodjeli drиstvene moCi, te na prevladavajиcи praksи diskriminacije koja је njegova neizbjezna posljedica, ona stavlja znanstvenи analizи и slиzbи neposrednog mijenjanja drustvene svijesti i stvarnosti. Konacno, ЬиdиСi da sи antropoloska istrazivanja te aиtorice danas najbolje poznata, ovdje cemo samo naznaCiti mjesto i naCin na koji је proЬlem odnosa spolova и njima prisиtan. Osvrnиt cemo se i na promis-
U OSVITU HRVATSKOG FEMINIZMA
253
ljanja и kojima Erlichova tijekom posljednjeg desetljeca zivota nastoji ocijeniti dosege promjena и tradicionalnom modelи odnosa medи spolovima. U njima је oCigledna teznja k reafirmaciji nekih aspekata tradicije na иstrb aktиalnog stanja. U prvim pиЬliciranim radovima aиtorica, psiholog ро prvoЬitnoj vokaciji, bavi se proЬlemima odgojnog i obrazovnog procesa и okvirи takozvanog pokreta nove skole. Serija knjiga objavljena od 1933. do 1936. godine - Kolektivni rad и sиvremenoj skolil, Individualna psihologija и skolskoj praksi2, Metoda Montesori3, i Danasnje dijete - ProЬlemi suvremenog odgoja4- pokazиje sirenje njezinog zanimanja od popиlarizacije
nove skole koja predstavlja kriticko osporavanje te tradicionalne represivne institиcije k proЬlematici razvojne psihologije, da Ьi se naposljetkи иsredotoCila na kritikи gradanske porodice. Vera Stein Erlich prva је и nasoj sredini koja s odиsevljenjem i odobravanjem izvjestava о pokretи nove skole koji је djelovao и prednacistickoj Njemackoj. U spomenиtim radovima nastoji opisati novu odgojnи praksи koja osporava represivnи spregи aиtoritarne skole i oЬitelji. Skolи razoЬlicava kao represivnи institиcijи sto slиzi obnavljanjи aиtoritarne ideologije odgajajиCi svoje sticenike za neиpitno prihvacanje postojecih drиstvenih иloga i odnosa. Najaktivniji cinioci pokreta nove skole sи, ро njenim rijeCima, »silno zamasni i revolиcionarni« omladinski i zenski pokret. U knjizi Kolektivni rad и sиvremenoj skoli opisana sи temeljna nacela tog pokreta. On se zasniva na isticanjи racionalnosti nasиprot naglasavanjи »cиvstvenog odgoja« i iracionalnog idealizma Вlut иnd Boden ideologije koji »zastиpajи tezи da se razиmom ne mogu rijesiti socijalni proЬlemi«s, te na izgradivanjи slobodne i kriticne licnosti nasиprot podanickoj poslиsnosti i, naposlijetkи, иvodenjи koedиkacije kao predиvje ta stvaranja jednog novog, bliskog, spontanog i slobodnog odnosa medи spolovima. Opisane sи »samosvjesne djevojke«, »intimna prijateljstva izmedи pojedinih mladica i djevojaka« sto nisи »smetnja и radи niti koga иznemirujи«б. Zajednicki odgoj djelиje »naroCito na obaranje predrasи da о razlicitim prirodenim svojstvima mиskarca i zene«, pise aиtorica и knjizi Danasnje dijete. lstice se da koedиkacija nije риkо mehanicko stvaranje mjesovitih razreda. Tek ako је odgajateЧ иspio razЬiti predrasиde о inferiornosti djevojaka sto ih djeca donose и skolи, smije se govoriti о rezиltatima koedиkacije.
Erlichova и tim radovima tek ovlas dotice socio-ekonomske i povijesne razloge drиstvene krize, ЬиdиСi da teziste zanimanja иsmjerava na mikrorazinи drиstva - sitиacijи pojedinca i oЬitelji. TragajиCi za иzro-
l
' '
254
U OSVITU HRVATSKOG FEMINIZMA
KONJI, ZENE, RATOVI
cima neslobode i nelagode, иtјесе se psihoanalitickim kategorijama i interpretativnim modelima. Iako se najvise oslanja na individиalnи psihologijи Alfreda Adlera, radovi iz tog razdoЬlja otkrivajи aиtoricino poznavanje Freиda i Reicha. Vera Stein Erlich »razracиnava« s atmosferom nejednakosti о kojoj govori psihologijskom analizom mehanizama primarne socijalizacije. OsoЬitи paznjи poklanja drustvenoj konstrиkciji spola i иlozi seksиalnog potiskivanja, te funkciji porodice kao posrednika »nesvjesnog« obnavljanja postojecih nejednakosti. »Nove ekonomske prilike«, zakljиcиje aиto rica, zaostrene postojecom krizom, sиoCile sи pojedince s neodrzivoscи zatecenih modela spolnih иloga i patrijarhalne porodice. Nиzda ekonomske emancipacije velikog broja zena nespojiva је s prevlascи mиskaraca и porodici. No, trazenje novih modela odnosa medи spolovima nije se pokazalo kao jednostavan i bezbolan proces. Dok је s jedne strane to prelazno razdoЬlje Ьilo oЬiljezeno nesnalazenjem pojedinca, s druge је rezиltiralo stvaranjem zenskog i omladinskog pokreta. Кritika gradanske oЬitelji Vere Stein Erlich temelji se, kako smo vec spomenиli, najveCim dijelom na psihoanalitickim spoznajama. Psihoanalizи poima kao kriticko orиde privilegiranih marginalaca. То sи и prvom redи »proleterizirani intelektиalci«, »mladi i zenski clanovi velegradskih familija koji Sи иzivali prava druge klase«, а роtјеси iz »Srednjih i krupnih« gradanskih slojeva7. Psihoanaliticka teorija о stetnosti zatomljenih i potisnиtih poriva, ро shvacanjи aиtorice, odrazava ЬоrЬи zena protiv svakog иgnjetavanja, »koje је и tom historijskom momentи postalo Cista nepravednost i brutalnost«S. No, ona se ne zaиstavlja samo na toj ravnini kritike oЬitelji. Zene i djeca sи, pored »podjarmljivanja и seksиalnom pogledи« i na drugim podrucjima podlozni mиskarcи, а osoЬito и ekonomskom pogledи. »Citavo је doba patrijarhata ispиnjeno aиtoritetom«, pise aиtorica и knjizi Danasnje dijete9. Patrijarhalna је porodica samo jedna instanca aиtoritarnog drиstva te stoga ne iznenadиje sto ona »ne ostavlja mnogo mjesta za ostvarivanje ni izgradivanje drugarstva, jednakosti i solidarnosti.«lO Upravo kriza nacetog aиtoritarno-patrijarhalnog sklopa vladajиce kиlture koja је rezиltirala otvorenim konfliktom ne/privilegiranih Clanova oЬitelji, stvorila је predиvjete za razvoj pokreta za emancipacijи zene. No, aиtorica иnatoc izrazenim simpatijama za taj pokret istice opasnost »nepotpиne emancipacije«, takvog stanja na kojemи zene jos i danas najvise participirajи. Stari oЬlici drиstvenog иvjetovanja spolnih иloga postali sи neadekvatni i и sиprotnosti s izrazenim aspiracijama deprivilegiranih grupa, dok do kvalitetnog pomaka nije doslo.
255
Stare иlьgе nisи и potpиnosti odbacene, one sи tek modificirane nekim novinama, sto је и slисаји zena dovelo do pиkog иdvajanja иloga. OsoЬito sи Ьliska sиvremenim feministickim analizama opazanja Vere Stein Erlich koja se odnose na proces socijalizacije zenske djece. Ona potvrdиjи poznatи izrekи Simone de Beaиvoir da se zena ne rada, vec da se zenom postaje. 1 naposljetkи, Ьitna instanca kritike drиstvene иvjetovanosti zenstvenosti predstavlja osporavanje ideologijske mistifikacije te иvjetovanosti, zaodjevene и nacelo »zenske prirode«. NajиoCljiviji primjer је dogma о »materinjem instinktи« koji Ьioloskи Cinjenicи sto zene radajи dјеси zeli predstaviti kao tvrdnjи и prilog majCinstva kao najadekvatnijeg »poziva« zene. Erlichova argиmentirano osporava takvo idealiziranje majke kao »prirodne« i »instinktivne« odgojiteljice i zalaze se za racionalni, neaи toritarni odgoj оЬаји spolova. RezimirajиCi prikaz te skиpine psihologijskih rasprava Vere Stein Erlich valja istaCi da је и njima aиtorica analizirala Ьitne determinante odnosa medи spolovima. Zenske stиdije, disciplina koja је znanstveni statиs izborila sedamdesetih godina, ponovno sи aktиalizirale mnoge teme о kojima ona pise tridesetih godina. Stиdije sиvremenih aиtorica и rasponи od Simone de Beaиvoir, Jиliet Mitchell, Ann Oakley, Adrianne Rich, Elisabeth Badinter, Nancy Friday, Elene Gianini Belottill i mnogih drи gih s oЬiljem novih иvida i empirijskih potkrijepa potvrdиjи ispravnost njezinih hipoteza i svjedoce о pionirskom karakteru aиtoriCinih radova.
1
1
Vera Stein Erlich djelovala је svojim napisima и okvirima bogatog i raznovrsnog zenskog pokreta и Jиgoslaviji izmedи dva rata. U njima na popиlaran naCin iznosi teze iz znanstvenih radova, а cesto ih i radikalizira. Svoje је feministicke tekstove objavljivala и zagrebackom tjednikи Zidov, te beogradskim mjesecnicima Zivot i rad i iena danas. Suradnja и potonjem zasigиrno је rezиltat veza stvorenih и takozvanom klиЬи dr. Bene Steina, njezina sиpruga.12 Zena danas sto izlazi и Beogradи od 1936-1940. godine glasilo је komиnisticki inspiriranih zena koje, slijedeCi politikи Narodnog fronta, izdajи svoje glasilo i pridruzиjи se gradanskim feministickim organizacijama trazeCi nacin za legalnim javnim djelovanjem. Neke od aktivistkinja i suradnica posjeCivale sи spomenиti klиb и kиCi V ere Stein Erlich.lЗ u tekstovima objavljenim и glasilи zagrebacke zidovske opCine iidov и tokи 1935. godine14 proЬlematikи emancipacije zene promatra i komentira и okvirи aktиalnih zЬivanja и zidovskoj zajednici. S ponosom i nadom pise о polozajи »moderne jevrejske zene« и prvim kiЬиcima
.
1 11
, '
1
256
KONJI, ZENE, RATOVI
U OSVITU HRVATSKOG FEMINIZMA
257
'
1!
(»kvucama«), о ispravnom postavljanju zenskog pitanja unutar cionistickog pokreta, о ucestalim pojavama diskriminacije zena u radu samih zidovskih opCina, te о uspjesima jevrejske zenske organizacije WIZO koja pomaze svojim clanicama »da predu granice svog uzanog privatnog zivota i nadu vezu s realnim svijetom, s onim stvarnim socijalnim i nacionalnim pritiskom koji daje poticaja za rad«.15 U puЬlicistickim se radovima autorica cesto osvrce na drustvenu praksu feministickih pokreta. U napisu »Prava zena«, prvom u seriji javljanja u Zeni danaslб konfrontira misljenje о potreЬi, odnosno izlisnosti feminizma u drugoj polovici tridesetih godina. Protivnici jednakosti zena istupaju s tezom njihove eliminacije s trzista rada (»iz zvanja«) i osporavanjem aspiracija za sudjelovanjem u javnom i politickom zivotu (artikuliranom u zahtjevu za pravom glasa) i zagovaraju zatvaranje u porodicu, unutar koje »neka bude ono prirodno, bezazleno i djetinjasto stvorenje na veselje seЬi i svojima.« Razloge otpora zenskom pokretu nalazi u Cinjenici sto on ne predstavlja samo jos jedan napad na patrijarhalne i autoritarne mehanizme drustvene regulacije vec i u njegovim dalekoseznijim aspiracijama i prianjaju uz »interese sirokih slojeva«17. Antifeministi mogu zagovarati »podjelu sfera za spolove«, no praksa otkriva zastrasujucu neimastinu, eksploataciju zena, prisilno radanje zbog zabrane »regulacije poroda« Ger »oni su strogi cuvari morala«). Erlichova ih prikazuje kao one krugove koji vide »rjesenje sviju poteskoca u ratu, koji tvrde da sve vrline dozrevaju tek pod oruzjem«ls. PoЬijajuCi u istom tekstu argumente protiv prosirenja zenskih prava, za koje smatra da ne mogu ni u jednoj tocki izdrzati kritiku, Vera Stein Erlich u prilog svojim stavovima iznosi tezu о povijesnim sansama marginalnih grupa. Ona smatra da su »nove grupe, ranije bespravne, mnogo zrelije nego sto su to proricali protivnici njihove emancipacije«, i to stoga sto su »istorijski prisiljene na kriticki stav.« Ekonomska је kriza dovela u pitanje vec postignute uspjehe feministickog pokreta - pravo na obrazovanje, ulazak zena u zvanja, demokratizaciju patrijarhalne porodice. Na zene se gleda kao na konkurente, dok i one same uvidaju tegobnost »poluemancipovanog polozaja«, istice autorica u tekstu »Zena i porodica« tiskanom u casopisu Zivot i radl9. No, taj uzmak nije imao reprekusije iskljucivo na planu javne djelatnosti zena. u privatnom zivotu on се uzrokovati regresiju na prezivjele patrijarhalne forme oЬitelji i uzdrmati novostecenu samosvijest zena. U pojedinim tekstovima Vera Stein Erlich posebno se bavi proЬlema tikom porodice. Tako clanak »Istrazivanja о porodici« tiskan 1937. go-
dine u Zeni danas20 predstavlja pledoaje za znanstveno potkrepljivanje aktualnih diskusija pro i contra porodice. RezimirajuCi znacaj puЬlicisticke djelatnosti ove autorice, valja istaCi neke proЬleme koji i u danasnjem znanstvenom proucavanju odnosa spolova zauzimaju vazno mjesto. То је proЬlematiziranje odnosa emancipacije zene u privatnoj i javnoj sferi, te radikalna kritika ahistorijskog poimanja kategorija priroda i kultura. Erlichova naglasava drustveni karakter procesa formiranja spolnosti i kodificiranog razliCitog ponasanja, pri сети njene ideje pokazuju veliku Ьliskost sa sofisticiranijim rezultatima suvremene antropologije zena, osoЬito sa shvacanjima Sherry Ortner21 i odredenjem »sistema spola/roda« kojim Gayle RuЬin oznacava sklop aranzmana kojim jedno drustvo pretvara Ьiolosku spolnost u proizvode ljudske djelatnosti22. Pored toga treba ukazati i na autoricino angazirano shvacanje zadace empirijskih drustvenih znanosti kao Ьitne instance drustvene kritike. Zavojit је i mjestimicno tegoban put kojim је Vera Stein Erlich stigla do reputacije i karijere socijalnog antropologa. U vise је napisa prikazala svoju evoluciju od prve ankete provedene u razdoЬlju od 1937. do 1940. godine, zapocete upitnikom od 130 pitanja о porodicnom zivotu i polozaju zene u tradicijskoj kulturi, provedene u 300 jugoslavenskih sela. Pocetkom sezdesetih godina konacno је objavila svoje pionirsko istrazivanje u cjelovitoj puЬlikaciji - knjizi Porodica и transformaciji tiskanoj prvi put 1964. godine (Naprijed, Zagreb ). ProЬlemi obradeni u toj studiji pripadaju krugu socijalno-psiholoskih aspekata istrazivanja porodice: proЬlematika autoriteta, konflikata i rivaliteta, ljubavi i mrznje, grupacija unutar porodice, ranga i pozicije clanova i procesa transformacije svih odnosa. Velike razlike u porodici raznih krajeva Erlichova је istrazivala prvenstveno s »historijskog i ekonomskog gledista, naime dodire, sukobe i infiltracije koji su izvana djelovali na podrucju i na prilagodavanje citavog zivota nadirucoj novcanoj ekonomiji.«2з Odnos spolova u socijalno-antropoloskim radovima Vere Stein Erlich pracen је u kontekstu proucavanja procesa transformacije tradicijske porodice kojoj је dobna i spolna razdioba Ьila temelj Citave strukture. Teziste se, dakle, pomice s radikalne kritike jednog historijskog oЬlika porodice, k istrazivanju njezine evolucije. U daljnjim studijama nastalim sezdesetih i sedamdesetih godina, Erlichova razraduje i prosiruje proЬle me vec sadrzane u okviru tog zamasnog projekta. Кrajem sezdesetih godina u jednom tekstu predlaze ponavljanje svoje pionirske studije nakon
'i 1,11
,ј IL
258
KONJI, ZENE, RATOVI
vremenske distance od trideset i tri godine. Као narocito intrigantnu nepoznanicu spominje emocionalne veze clanova porodice. U toj se tocki krug autoriCinih interesa na neki naCin zatvara: preden је put od interesa za individualnu sudЬinu otudenog pripadnika gradanskog drustva, preko otvorenosti za interakcije ljudi okupljenih u drustvenim pokretima, tradicijskim seoskim zajednicama, ра nazad do sudЬine pojedinaca u vremenu u kojem se jos nisu stisali tektonski potresi onih drustvenih i kulturnih mijena о kojima pise na pocetku svoje karijere. Potrebu takvog istrazivanja potkrepljuje ро njenom misljenju neutemeljenim i proizvoljnim tvrdnjama ucestalim u casopisima i popularno-naucnoj literaturi, koje svojim autoritativnim tonom zele »impresionirati Citaoca«. То su tvrdnje da brak nema buducnosti, da sentimenti pripadaju proslosti. Iako је Erlichova sklona priznati da se »na povrsini« opaza »velika bezobzirnost muskaraca«, i »teske traume« koje svakodnevno dozivljavaju zene svih generacija u intimnim odnosima, ona to stanje pripisuje cinicnom odbacivanju vaznosti dijadickih odnosa. Na tragu takvih razmisljanja Vera Stein Erlich vise ne slijedi interes za porodicu kao povijesno uvjetovanu/promjenjivu kategoriju, vec је promatra kao univerzalnu ljudsku tvorbu. Stovise, u predgovoru knjige Jugoslavenska porodica и transformaciji, za temelj tako univerzalisticki shvacenoj porodici uzima »osjecajno povezivanje ljudi« i »individualisticku komponentu ljudske naravi«, sto su prerogativi/aspiracije tek porodice razvijenog gradanskog drustva. Pored toga, autorica se poziva i na »covjecje organsko ustrojstvo« 24 i rezultate istrazivanja slicnih oblika udruzivanja kod antropoida (citira Konrada Lorenza i Desmonda Morissa). U tim radovima Ьioloskom determinizmu pridruzuje se i kulturni determinizam pri interpretaciji polozaja zene25. Istaknuta је takoder autoricina teznja za reafirmacijom tradicije. То inzistiranje na tradiciji, kontinuitetu, na odreden nacin stoji u suprotnosti s kritickim odnosom spram njene bremenitosti hijerarhijskim i autoritarnim elementima koje autorica razoЬlicava u radovima iz tridesetih godina. Takav prenos tezista interesa moguce је razumjeti ukoliko uzmemo u obzir okolnosti pod kojima su ti interesi izrazavani. Tridesete godine nagovjestavaju katastrofu svjetskih razmjera, lom svih poznatih tradicija, regresiju u barbarstvo. Sezdesete i sedamdesete, pak, daju vise nade u kontinuitet ljudskog opstanka, tako da је shvatljiva teznja za »vjecnim«, filogenetskim istinama - one se ponovno Cine mogucima ... Mirmacija ljudske afektivnosti nadaje se kao panaceja i za sve zЬiljske manjkavosti odnosa medu spolovima.
U OSVITU HRVATSKOG FEMINIZMA
259
Znanstveno djelo ne vrednuje se prema odgovorima koje daje, vec pr~ venstveno prema prodornosti i otvorenosti pitanja koja postavlja. Otvorenost u radovima Vere Stein Erlich iskazuje se konzekventnim pozivanjem na praksu kao jedini kriterij vrednovanja tudih i vlastitih rezultata. Znanstvena i publicisticka promisljanja te autorice о odnosu spolova u vremenu brzog povijesnog toka ucrtala su nova podrucja relevantnosti i upitanosti tamo gdje su nekad Ьila Ьijela prostranstva samorazumljivosti, trome i uspavane, nepomicne »prirode«. Ako pri tom promisljanju Erlichova s vecom pomnjom promatra polozaj zena u tom odnosu, to је zato sto njihov prosvjed protiv nejednakosti predstavlja historijski novum na ovom tlu i otvara neke, jos nedostignute, utopijske mogucnosti. Postojanje autonomnog zenskog pokreta tridesetih godina osiguralo је javni prostor za artikulaciju tog prosvjeda. On је danas zatrt u zaborav, i stoga su radovi Vere Stein Erlich sto se bave tom proЬlematikom dozivjeli istu sudЬinu.26 Nakana ovog prikaza Ьila је da barem djelomicno ispravi tu nepravdu.
BILJESKE 2 З
4
Kolektivni rad и savremenoj skoli, Minerva, Zagreb, 19ЗЗ. psihologija и skolskoj praksi, Minerva, Zagreb, 19З4. Metoda Montesori, Minerva, Zagreb, 19З4. Danasnje dijete - ProЬlemi sиvremenog odgoja, Atlas nakladnog zavoda u Zagrebu, Zagreb,
lndividиalna
19Зб.
Kolektivni rad... , nav. dj., str. 8-11. б Isto, str. бб. 7 Individиalna psihologija..., nav. dj., str. 11. 8 Isto, str. 8. 9 Danasnje dijete ... , nav. dj., str. 11. 10 Isto, str. 11. 11 Simone de Beauvoir, The second sex, Penguin Books, Baltimore, 1975; Juliet Mitchell, Women's Estate, Penguin Books, Baltimore, 197З; Ann Oakley, Women Confined: Towards а Sociology of Childblrth, Martin Robertson, Oxford, 1980; Adrianne Rich, Ој Woman Bom. Motherhood as Experience and Institиtion, Virago, London, 1977; Elisabeth Badinter, L'amoиr en plиs. Histoire de l'amoиr matemel XV!Ie- ХХе siecle, Flammarion, Paris, 1980; Nancy Friday, Му Mother/My Self: The Daиghter's Search for Identity, Fontana/Collins, 1979; Elena Gianini Belotti, Dalla parte delle bamblne, Feltrinelli Editore, Milano, 197З. 12 »Dr. Stein inicirao је i osnivanje Radne zajednice za individualnu psihologiju; u njoj su se okupljali pedagozi, lijecnici, psiholozi, sociolozi koji su nastojali nadrasti pomodni interes i isprazno intelektualiziranje izvornim socioloskim istrazivanjem, obrazovnom i medicinskom praksom.<<, prema: Zorica Stipetic, Argumenti za revolиcijи - Aиgust Cesarec, CDD, Zagreb, 1982, str. 282. 1З Usp.: Mladen Ivekovic, Hrvatska lijeva inteligencija 1918-1945, Naprijed, Zagreb, 1970, knjiga I, str. 280-287. 14 SlijedeCi tekstovi objavljeni su u tjedniku Zidov: >>О uspjesima feministickog pokreta<<, 9, 1. З. 19З5, str. б: >>Zene i opCinski izbor<<, 40, 27. 9. 19З5, str. 8-9; >>0 aktiviranju zena<<, 52, 20. 12. 19З5, str. 4. U kasnije objavljenom tekstu >>Alfred Adler: Povodom smrti osnivaca individualne psihologije<<, 24, 11. б. 19З7, str. 5, istice zasluge Adlerovih teorija (ali i njegovog ucitelja Freuda) u razoblicavanju >>konvencionalne lazi о sretnoj i zadovoljnoj porodici«. 5
.,
.
r 260
15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26
KONJI, ZENE, RATOVI
»0 aktiviranju zena<<, nav. dj. >>Politicka prava zena<<, iena danas, I, 1936, 1, str. 15; >>IstraZivanje о porodici<<, П, 1937, 5-6, str. 7-8; >>Omladinska pitanja<<, Ш, 1938, 14, str. 15-16. >>Politicka prava zena<<, nav. dj. Isto. >>Zena i porodica<<, Zivot i rad, Socijalno-knjizevni casopis, 1938, juli-avgust, sv. 10 i 11, str. 11 -12. >>IstraZivanja о porodici<<, nav. dj. Sherry Ortne~, >>Zena spram muskarca kao priroda spram kulture?<<, u: Antropologija zene, Zbornik, ur. Zarana Papic i Lydia Sklevicky, Prosveta, Beograd, 1983, str. 152-183. Gayle Rubln, >>Trgovina zenama: Beleske о 'politickoj ekonomiji' polnosti<<, isto, str. 93. >>Sudblna jedne ankete: Umjesto predgovora<<, u: Jиgoslavenska porodica и transfonnaciji, LiЬer, Zagreb, 1971, str. 17. >>Кriza ili transformacija porodice<<, GlediSta, XV, 1974, З, str. 336. >>An Antropologist's View of Different Gender Roles<<, rukopis. U popisu >>Vaznijih c\anaka<< spomenutih U knjizj Jиgos/avenska porodica и transfonnaciji, nav. dj., str. 505, ne nalazimo ni jedan od autoricinih feministickih clanaka koji ne Ьi i ро danasnjim standardima Ьili kadri izdrzati znanstvenu kritiku.
12 Biologija kao sudbina
JAJNICI NA TANJURIMA
Odstrane li se pazljivo svi uresi kojima se cifrasto nastoji »obrazloziti« opravdanost diskriminacije ро spolи, ostaje tek jedna Cinjenica koja razlikиje zene od mиskaraca - njihova tijela. Teorije mиske sиperiornosti kao posljednji argиment prizivajи Ьiologijи. А medicina - disciplina koja se nalazi na razmedi Ьiologije i socijalne politike, svijeta laboratorija i svakodnevnog zivota - javnosti podastire interpretacije Ьioloskih teorija. ImajиCi na иmи иpravo tи funkcijи medicine i njezin doprinos seksistickoj ideologiji, dvije aktivistkinje zenskoga zdravstvenog pokreta и SAD Barbara Ehrenreich i Deidre English иpиstile sи se и ranim danima novoga feministickog pokreta и to da istraze socijalnи historijи zena i medicine и Americi (Complaints and Disorders. The Sexual Politics of Sickness. 1973). U svom sи pamfletи, do danas cesto citiranom i potkrijepljenom brojnim novim istraZivanjima, posle od иvjerenja da је idejama koje о zenama lansira, seksizam и medicini efikasna snaga drustvene kontrole. Svoje sи istrazivanje иsredotoCile na razdoЬlje od druge polovice XIX. do dvadesetih godina naseg stoЧeca, jer и tom razdoЬljи иpravo medicina postaje glavnim иporistem za »znanstveno« opravdanje potlacivanja zena, preиzevsi stafetnи palicи od religije koja је zeninи zlи i bolesnи narav prozrela jos od Evine eskapade. То је i razdoЬlje kada se formira medicinska profesija, kao mиski elitizam koji је definitivno razvlastio ono sto је nakon progona vjestica ostalo od zenskog aиtoriteta na роdrисји lijecenja i farmakologije. Zene onda (kao sto иostalom, nisи ni danas) nisи Ьile jedinstvena skи pina, niti sи Ьile potlaCivane na isti naCin. Za zene iz vladajиcih klasa drustvo је propisivalo zivot dokone tromosti, а za one iz obespravljenih slojeva tezak rad иЬitacnog tempa. zene i djeca vec sи od seste godine
111'11 1јј!
,,i'l' 1
262
radili i ро sesnaest sati na dan и tvornicama i radionicama za minimalne nadnice, а gazdina је zena bila ures koji је svjedoCio о njegovu иsрјеhи. Njezina dokonost, krhkost i djetinjasto neraspoznavanje »Stvarnosti« pruzali sи mиskarcи dokaze prestiza koje ти novac sam ne Ьi nюgao priЬaviti. Stoga se Ьiomedicinska misao pobrinиla za dva razliCita kиta gledanja. Bogate sи zene prikazane kao prirodeno bolesne, preslabe i sиvise krhke za sve osim za najfrivolnije razЬibrige, а siromasne sи, kao da se radi о posve razliCitim ljиdskim podvrstama zenki, smatrane zdravima i robиstnima. Zene gornjih slojeva Ьile sи »bolesne« (sto је opravdavalo da ih preziru kao slabe i defektne ), а zene radnicke klase smatrane sи »nezdravima« (kako Ьi se racionalizirao strah od njihove opasne i okaljavajиce prirode). Dosada i ogranicenost egzistencije zena gornjih slojeva podиpirala је morЬidni kиlt hipohondrije - »zenske invalidnosti« - koji se javlja polovicom XIX. stoljeca. Bolest је dominirala njihovom zenskom sиbkиl turom, razna ljeCilista i specijalisti za zenske bolesti nicи posvuda prи zajиCi im mogиcnost da se neCim bave ne radeCi nista. Njihove bolesti (i bankovni racиni njihovih mиzeva) Cinili sи se gotovo neiscrpnima. Zbog toga је medicinska profesija и иsроnи - ЬiјиСi Ьitkи s preostalim iscjeliteljicama i baЬicama, ali i sa sиfrazetkinjama koje sи sve nestrpljivije kиcale na vrata medicinskih fakиlteta- svesrdno podrzavala mit о zenskoj fragilnosti. lslo se dotle da se bolest izjednacivala sa zenstvenosti. »Mиskarac koji nije иpoznao bolesne zene, nije иpoznao zene«, pisao је 1888. filadelfijski lijecnik S. Weir Mitchell. Zenska »bolezljivost« Ьila је odlican argиment da se zenama onemogиCi Ьilo kakva drиga vrsta aktivnosti. Prema rijecima jednog zakonodavca iz drzave Massachиsetts: »Dajte zenama pravo glasa i morat cete izgraditi lиdnice и svakoj pokrajini i sиd za razvod braka и svakom gradи«. 1 obrazovanje је moglo imati prijetece posljedice: »Ako zelimo da zena и potpиnosti ispиni svojи materinskи zadacи, ne smije imati mиski mozak. Ako Ьi se sposobnosti zene razvile do istog stиpnja kao i и mиskarca, njezini Ьi organi stradali i doЬili Ьismo odbojan i beskoristan hiЬrid«, pisao је и svojoj znanstvenoj raspravi njemacki lijecnik Р. МоеЬiиs. Kad sи prirodи i psihologijи zene sveli na njezinи reprodиktivnи fиnkcijи, lijecnici sи sa sigurnoscи иsta novljivali, iza svih boljetica - od glavobolje do kurjih оСiји - smetnje и funkcioniranjи jajnika ili maternice. Pиbertet, menstrиacija, trиdnoca i menopaиza definitivno sи proglaseni bolesnim stanjima. Dr. Bliss је s ponesto prezira rekao: »Utjecaj jajnika nad razиmom oCitиje se и zenskoj lиkavosti i himbenosti.« Medicinski model zenske prirode иtjelov ljen и »psihologiji jajnika« doveo је do ostrog razgranicavanja reprodиk cije od seksиalnosti. Objasnjeno im је da nemajи »prirodnih« seksиalnih
1'
i:
ji 1
1' ,1
,,li
KONJI, ZENE, RATOVI
1
BIOLOGIJA
КАО
SUDBINA
263
nagona. Ako Ьi se takvi pojavili, smatrani sи iskljиCivo patoloskima. U potrazi za tom opasnom bolesti (iza cega se skrivao prastari strah i fascinacija zeninom »neиtazivom pozиdom«), neki sи lijecnici podra2ivali klitoris i grиdi svojih pacijentica. Ako је »bolest« dijagnosticirana, tretmani sи varirali od propisivanja potpиne izolacije i mirovanja (sto је cesto Ьilo jednako nesto Ьlazoj zatvorskoj kazni), zabrane svake intelektиalne aktivnosti, do ginekoloske kirurgije. Od 1860. do 1890. osoЬito је popиlarno odstranjivanje jajnika (zvano »zenska kastracija«). Dr. Barker-Benfield Ьiljezi kako sи na sastancima medicinskog иdruzenja jajnici, kao neka vrsta trofeja, na tanjurima kruzili medи lijecnicima. Меdи indikacijama za odstranjivanje jajnika nalazimo »preZderavanje, masturbacijи, pokиsaj samoиbojstva, izostanak menstruacije, nepokornost i opakost«. Nema nikakve sиmnje da је kirurski zahvat (ili sama prijetnja njegova izvodenja) Ьilo djelotvorno sredstvo da se zene odrzi »na svome mjestи«. Kиlt invalidnosti pridonio је da se иevrsti njihova ovisnost о mиskarcima (financijski sи ovisne о тиzи, о lijecnikи је ovisilo njihovo »prezivljavanje« ... ). 1 koja Ьi se иsиdila pobjeCi, ma kako nezadovoljna Ьila, kada је vjerovala da је bolesna ili da је bolest vreba na svakom korakи. Na koncи, i zelja za promjenom, za aktivnijim i smislenijim zivotom, mogla је Ьiti krиnski dokaz njihove bolesti. Dakako, feministkinje i prve lijecnice vec sи tada prozrele medicinи kao teorijи i praksи i kontrole i potlacivanja zena. Lijecnica Mary Pиt nam ЈасоЬi pisala је 1895: »U stalnoj brizi za svoje zivce kоји im namecи dobronamjerni ali kratkovidni savjetnici, иskoro се i postati samo kир zivaca«. Кnjizevnica i ekonomistica Charlotte Perkins Gilman иpozora vala је americke mиskarce da sи »иzgojili pasminи zena dovoljno slaЬih da ih tretirajи kao invalide, ili dovoljno mentalno oslabjelih da se pretvarajи da to јеsи - cak da im se to svida«. lako је opozicija postajala sve glasnija, lиkavi (а i pohlepni) protivnik jos dиgo nije pokleknиo. Da se i do danas prilicno dobro drzi, svjedoci rasprostranjenost i aktivnost sиvremenoga zenskog zdravstvenog pokreta.
BOLEST
КАО
SUBVERZIJA
Zene, dakako, nisи Ьile samo pasivne zrtve medicinske ideologije koja је и drugoj polovici XIX. stoljeca bolest izjednacavala sa zenstvenosti. Pripadnicima visih klasa na koje је takva ideologija Ьila и prvom redи иpravljena, otvarala је ograniceni manevarski prostor koji sи one, makar и nekim aspektima, mogle okrenиti и svojи korist. Stvarna ili simиlirana, ali drustveno prihvatljiva bolest, oslobadala ih је s medicinskim Ьlagoslovom od »bracnih dиznosti« и doba kada је kon-
~ ... !1
264
KONJI, ZENE, RATOVI
BIOLOGIJA
КАО
SUDBINA
265
i' 1
1
1
1
tracepcija Ьila gotovo nepoznata, а роЬасај veoma riskantan i nelegalan. Neke su se zene utjecale bolesti da na sebe skrenu pozornost i steknu izvjesnu moc u vlastitim oblteljima. Novi sindrom, koji su cak i Нjecnici Ьili skloni interpretirati kao otvorenu subverziju, nazvan је histerijom. Bolest је pocela poprimati razmjere epidemije i, sazevsi u sebl Citav kult zenske invalidnosti, postala је »jezik zenstvenosti same«. Zahvacala је u najvecoj mjeri zene vise klase: njezino organsko porijeklo Ьilo је nedokuCivo, а uz to је bolest Ьila potpuno otporna па medicinski tretman. Lijecnici su postali opsjednuti »krajnje zbunjujucom i najbuntovnijom od svih bolesti«. Na neki је naCin histerija Ьila za njih idealna: nikada nije Ьila smrtonosna, а zahtijevala је neprekidan tretman i Ьila је nepresusno vrelo honorara. No dok је »ugladena invalidnost« uzivala svu podrsku lijecnicke profesije, siloviti histericni napadi kvalificirani su kao »tiraniziranje« i »volja za moCi«. Napadi Ьi se pojavljivali samo ako је netko Ьiо prisutan, а nesvjestica, cesto popratna pojava, ako Ьi se u blizini nasao koji meki jastuk... Povjesnicarka Carol Smith Rosenberg ne smatra takvu ocjenu pretjeranom, jer su za mnoge zene histericni napadi Ьili jedina prihvatljiva mogucnost da iskale svoj Ьijes, осај ili zatomljenu energiju. Ali i kao oblik pobune, histerija nije pruzala prevelike mogucnosti. Bez obzira na to koliko јој se zena utjecalo, ostale su izolirane: histericarke se ne ujedinjuju niti se bore da promijene vlastiti polozaj. U krajnjoj liniji taj mali igrokaz mogao im је donijeti samo privremeno olaksanje i neznatnu kratkotrajnu prednost nad stupovima drustva (muzevima i lijecnicima), а nakon uvjerljive i dramaticne scene nasle Ьi se jos ovisnije о njima i potkrijepile »znanstveno« utemeljenu spoznaju о zenama kao iracionalnima, nepredvidljivima i bolesnima. Iako је prevladavalo misljenje da је histerija odraz stvarne bolesti maternice (sam naziv је grcki izraz za uterus ), u medicinskoj se literaturi sve cesce javljaju prijeteCi tonovi. Jedan је lijecnik zapisao: »Ponekad је uputno obratiti se pacijentici odlucnim tonom i ako ubrzo ne dode k seЬi naglasiti da јој treba obrijati glavu ili је politi ledenom vodom. Umirujuce djelovanje straha utjecat се pozitivno na smirivanje uzbudenih zivcanih centara.« Nadalje su lijecnici preporucivali davljenje histericne zene sve dok napadaj ne prode, udaranje mokrim rucnicima ili ponizavanje i ismijavanje pred clanovima obltelji i poslugom. Sto је epidemija histerije vise uzimala maha, stav је lijecnika sve vise poprimao karakter odmazde. Svaki izraz nezavisnosti i otpora, а osoblto borba za zenska prava, mogao је Ьiti dijagnosticiran kao histerija. S histerijom је kult zenske invalidnosti doveden do svoga logicnog zakljucka: zene su pak prihvatile svoju »prirodnu« bolezljivost i nasle prostor pobune protiv nemoguce drustvene uloge koja је (bogate) zene zatvarala u geto izolacije i u idiotizam prisilne dokolice.
Dok је »epidemija histerije« u SAD zaostravala konflikt pacijenticalijecnik, u Becu је na prijelomu stoljeca Sigmund Freud razvijao metodu lijecenja koja ju је u potpunosti izuzela od domene ginekologije. »Psihoanaliza је«, kaze С. Smith Rosenberg, »dijete histericne zene.« Freud је histeriji pristupio kao mentalnom oboljenju i odbacio traumaticne tehnike Нјесеnја. Njegova terapija, temeljena na razgovorima, pacijenticama је omogucavala to da - priznajuCi vlastiti Ьijes, pobunu, ра cak i seksualne osjecaje - konacno prihvate drustveno sankcioniranu ulogu zene. Юasicni Freudov spis Dora: Analiza slucaja histerije koji prikazuje strukturu i genezu histerije, do danas је najpoznatija rasprava о toj temi. Cita se kao knjizevno i sociolosko djelo, а oprema nekih najnovijih izdanja daje јој i auru mekih pornica. Dorina se frigidnost jos uvijek smatra jednim od kamena temeljaca histerije i njezinim najduЬljim simptomom. No suvremeno је feministicko Citanje Freuda uputilo na Cinjenicu da је njegova analiza zenske seksualnosti samo djelomicno tocna. Prema rijecima psihoanaliticarke Marie Ramas »ona је strukturirana oko fantazije zenstvenosti i zenske seksualnosti koja ostaje neosvijestena, cak uronjena u nesvjesno ( ... ). Stovise, upucuje na zenski aspekt Freudove licnosti, na njegovu histeriju«. U svojoj pionirskoj studiji Psihoanaliza i feminizam (1974) Juliet Mitchell је zorno pokazala da psihoanaliza nije samo teorija о stvaranju rodnog identiteta i seksualnosti u patrijarhalnom drustvu, nego је prozeta jakim ideoloskim bojama. Freud nije Ьiо kadar potpuno objasniti Dorino histericno negiranje seksualnosti kao pronalazenje kompromisa izmedu odbljanja da prihvati spolne odnose kao odnose moCi i zelje da se podredi patrijarhalnom znacenju spolnih razlika. On se i sam nadovezao na jednu od Dorinih fantazija, u kojoj se ova pripadnica becke gornje klase identificirala sa sluzavkama, sto upucuje na njezino nesvjesno izjednacavanje zenstvenosti s ropstvom i ponizavanjem. U Psihopatologiji svakodnevnog iivota Freud otkriva (kada је trazio pogodni pseudonim za svoju pacijenticu Idu Bauer): »Dora је Ьilo jedino ime koje mi је palo na pamet«. А Dora је Ьilo ime sluzavke u njegovoj oЬitelji koja је morala promijeniti svoje pravo ime Rosa, jer se tako zvala i Freudova sestra. Тime је Freud potvrdio da је u njegovoj svijesti, kao i u uobrazilji Ide Bauer, potcinjavanje Ьilo metafora zenstvenosti. AnalizirajuCi razloge Freudove nesposobnosti da dokraja pronikne Dorin slucaj, njegov sljedbenik, psihoanaliticar Rene Major 1974. zakljucuje: »Histerija jos uvijek daje anдliticaru iluziju moCi koju mu pacijentica oduzima u trenutku kada је povjerovao da ju је stekao. Suptilna urota histerije navodi na to da se svlada predrasuda о samoj misteriji zenstvenosti «. Pitanje је da li је ta misterija doista nerjesiva, ili se radi о tome da Ьi njezino razgrtanje zapravo znacilo kraj jedne dragocjene tlapnje. Dragocjene jednima, mucne drugima.
т 11
i
!
;i
266
BIOLOGIJA
KONJI, ZENE, RATOVI
CRNA
МАЈКА
EVA
З.
1977)
Da smo bolji smo i prije znali а ovo је samo doprinos mali teoriji naseg prvenstva па skali.
Vesna (Zagreb, 11.
· Ova vragometna posveta iz pera moje prijateljice svjedoci о ironicnom odmaku od dara koji mi је poklonila u vrijeme nase prve mladosti. Radi se о knjizi Prvi spol (1971) americke feministkinje Elizabeth Gould Davis, koja njome nastoji dokazati dominantnu ulogu zene u civilizacijskom usponu covjecanstva. Та је knjiga jedan od mnogih pokusaja, osoЬito popularnih u okviru tzv. radikalne feministicke struje, koji na vise ili manje uspio naCin zeli eliminirati mitove sto stoje na putu ostvarenja jednakosti spolova. Autorice tog usmjerenja osoЬito је iritirala ЬiЬlijska prica о postanku zene. Evu је Bog stvorio iz rebra svog prvorodenca Adama, а kao »drugi« spol ona је svoje inferiorno porijeklo nastojala kompenzirati izdajnickim lukavstvom - strategijom svih potlacenih. Mit о Adamu i Evi dozivljavan је kao metafora za opravdanje potCinjavanja zene u judeokrscanskoj civilizaciji. I jedan od prvih zagovornika historije zene, americki povjesnicar Vern L. Bullough, okrivljuje Evu zavodnicu (uz Djevicu Mariju, savrsenu majku) za cinjenicu sto је predfeministicko zanemarivanje uloge zena u historiji samo reflektiralo (muske) predrasude i stereotipe о »vjecnoj prirodi« zene. John Stuart Mill, engleski mislilac i jedan od najodlucnijih zagovornika jednakosti zena u 19. stoljecu, smatrao је nadmocnu fizicku snagu muskarca razlogom potCinjavanja zena. No, ovih је dana americki tjednik Newsweek donio reportazu koja ponovo raspiruje prastaru kontroverzu: odakle dolazimo? Suvremeni znanstvenici, verzirani u molekularnoj Ьiologiji, dosli su do senzacionalnog otkrica. Za razliku od svojih kolega, paleoantropologa, koji su u potrazi za tom tajnom svojim kanticama i lopaticama prekapali prethistorijske sedimente, utvrdili su da se evolucija modernog homo sapiensa zЬila u oЬitelji samo jedne zene. Mada nevoljko, ime za nju posudili su od njezine ЬiЬlijske posestrime. Dok porijeklo ЬiЬlijske Eve ne seze u proslost da1je od 5.992 godine, ta nova Eva zivjela је prije otprilike 200.000 godina. Tamne koze i kose, lunjala је vrucim savanama subsaharske Afrike u potrazi za hranom. Bila је misicava poput Ьilderice Irene Celik, moZda i snaznija: mogla је golim rukama razdirati zivotinjski plijen iako је vjerojatno radije raЬila kameno orude. Nije, dakako, Ьila jedina zena na zemlji niti nuzno najprivlacnija. Bila је naprosto najplodnija, ako је suditi ро uspjehu kojim је razmnazala odredeni sklop gena. Jer njezini su geni i
11
i
КАО
SUDBINA
267
i
1
u svim danas zivuCim ljudima. Za nas, 5 Ьilijuna njezinih krvnih srodnika, Eva је u generacijskom nizu desettisuCita prabaka. Do fascinantnog otkrica nase zajednicke pramajke dosla је grupa znanstvenika s americkog Sveucilista Berkeley. Skupivsi placente (posteljice) od uzorka zena Ciji preci potjecu iz ljudskih grupa sa svih kontinenata, slijedili su trag DNA ( dezoksiriЬonukleinska kiselina - molekularna baza svih nasljednih osnova) koji ih је doveo do jedne jedine zene od koje svi vucemo porijeklo. Tkivo iz placente preradeno је do tekuceg stanja kako Ьi se doЬio ekstrakt DNA koji potjece iz mitohondrija ( dio stanice izvan stanicne jezgre ), sto proizvodi gotovo svu energiju potrebnu da se ~tanica. odrzi u zivotu. Mitohondrijska DNA sadrzi gene koji su isk1jucivo nas1ijedeni od majke (za razliku od DNA u stanicnoj jezgri, koja је 'mjesavina оЬа roditeljska gena), tako da је iz nje moguce oCitati kontinuitet oЬiteljske povijesti koji је relativno stalan kroz generacije. Та se supstanca mijenja samo mutacijama- slucajnim, izoliranim greskama u prijenosu genetskog koda, koje onda nasljeduju iduce generacije. Upravo brojanjem takvih mutacija ustanovljen је Evin rodendan. Prosjek mutacija mitohondrijske DNA u milijun godina је dva do cetiri posto, tako da је ро tom molekularnom proracunu Eva morala zivjeti izmedu 140.000 i 290.000 godina u proslosti. No, sto se dogodilo s ostalim ljudskim grupama izvan Evine porodice sirom svijeta? Otkrice zajednicke pramajke poremetilo је sve vodece teorije о razvoju homo sapiensa, koje se slazu u tome da se ljudska vrsta polako, neumitnom ravnomjernoscu, razvija na razliCitim dijelovima zemaljske kugle. Zagovornici teorije »nove Eve« dokazuju da su svi nasi dosad poznati preci, od javanskog i pekinskog pracovjeka do neandertalca, samo slijepe ulice evolucije. Biolozi s Berkeleya zakljucili su da su Evini potomci napustili svoju postojЬinu u razdoЬlju izmedu 90.000 i 180.000 godina. Sigurno је da su na svojim putesestvijama susretali neandertalca i druge brojne populacije arhajskog homo sapiensa. No, gdje god su Evine kceri stigle, samo је njihova mitohondrijska DNA prezivljavala. Tajna superiorne istrajnosti gena nase pramajke u tome је sto је imala dovoljan broj kceri koje su ih dalje prenosile. Iako se na prvi pogled moze Ciniti nepojmljivim da је izvor sve mitohondrijske DNA jedna zena, znanstvenici taj zakljucak temelje na dobro dokazanom funkcioniranju zakona vjerojatnosti. Potkrepljuju to primjerom Ьlizim svakodnevnom zivotu: i oЬiteljska imena koja takoder prenosi jedan spol (muski, u nasoj civilizaciji), neprestano izumiru. Nakon 20 generacija, statisticka је vjerojatnost da се 90 od 100 originalnih prezimena izumrijeti. Najrevolucionarnije је otkrice ovih istrazivanja, osim evolucijske superiornosti nove Eve, Cinjenica da ne postoje znacajne razlike izmedu rasa. Zapravo, mnoge ocigledne rasne razlike samo su trivijalne adaptacije na razlicitu okolinu. Potrebno је samo nekoliko tisuca godina evolucije da
268
BIOLOGIJA КАО SUDBINA
KONJI, ZENE, RATOVI
se Ьоја koze prilagodi klimi - npr. tamna koza u Africi za zastitu od sunca, а Ьijela u Evropi za apsorpciju ultraljuЬicastih zraka koje su nuzne za proizvodnju vitamina D. Cini se da је nase Ьiolosko sestrinstvo/Ьratstvo mnogo duЬlje no sto smo mogli (а neki i zeljeli) slutiti! Nije moguce da је suvremena znanost zanemarila Adama, donedavnog nesumnjivog patrijarha. Dakako, i u ovom slucaju vrijedi spoznaja da је ocinstvo mnogo teze dokazati od majCinstva. No, znanstvenici nastavljaju rad na istrazivanju kromosoma У koji se prenosi samo muskom linijom i mnogo ga је teze izolirati. U meduvremenu, dok ta istrazivanja ne donesu rezultate, tek је jedan privremeni kandidat za Adamovo mjesto. BuduCi da svi potjecemo od Evinih kceri, Ьilo koji njihov muski predak mogao је Ьiti nas zajednicki pradjed. Pricekajmo dok se ne rijesi i ta tajna, jer zakljuCivati о superiornoj Velikoj Majci Evi (i superiornosti jednog spola u razvoju civilizacije) znacilo Ьi ponovo nasjesti apsurdnoj igri odmjeravanja snage. Mnogo је simpaticnija zaЬluda kojoj је podlegao Ј. Ј. Bachofen, tvorac mita о matrijarhatu (1861), kada је, proucavajuCi drevna drustva u kojima uopce nije postojao pojam dominacije i vlasti, to zacudujuce oЬiljezje proglasio sigurnim znakom ginekokracije - vladavine zena.
NEVINE U LUDNICI
Vremena su teska. Potrebno nam је svima malo romantike. Radosno navjestenje »povratka romantizma u grad« donosi nam Tanja Vujic u Politici od 15. rujna 1987. Izvjestava о »modi koja је posljednih mjeseci zahvatila Beograd«. Tekst napisan u maniri nezainteresiranog - objetivnog novinstva informira nas о potraznji potvrda- »caga о nevinosti«. Traze ih zene - od maloljetnica do cetrdesetogodisnjakinja, razliCita klasno-socijalnog porijekla (»ne samo prodavaCice dzidza-midza ро beogradskom asfaltu«, nego i »gospodice iz malo otmenijih krugova«). Ti zahtjevi najcesce stizu iz Beograda i okolice (Obrenovca, Velike Plane, Zemuna, Ripnja). Као pruzalac usluga apostrofirana је Ginekolosko-akuserska klinika u beogradskoj ulici Narodnog fronta. Za 4370,4 dinara komisija (dva lijecnika) koju imenuje nacelnik dijagnostike izdaje potvrdu о nevinosti na memorandumu bolnice. Upitana о kvantiteti potraznje sekretar Poslovodnog odbora klinike (zena!) pitijski pedantno izjavljuje da u posljednje vrijeme ima »dosta«, »mozda ne mnogo« (sic!) takvih zahtjeva. U zelji da objasni razloge toj pomami, autorica teksta anketira neke od traziteljica usluga. One navode da је potvrdu о nevinosti potrebno predociti majci »kad udaje cerku«, »frajeru« kad te sumnjiCi »da li si ili nisi«, mladozenjinoj oЬitelji »da te ne vrate zato sto nisi Ьila cela«, i zato sto su »prave vrednosti opet na ceni«.
269
Cijelim tekstom provlaci se tvrdnja da zene koje traze atest о nevinosti to cine dobrovoljno. Otud i ironicki odmak u naslovu teksta: »Najnoviji 'seksisticki hit' u glavnom gradu«: Ogradivanje od seksizma kao pojma koji oznacuje sistematsko potlacivanje/ponizavanje zena u sklopu patrijarhalne kulture. Svi se doimaju spokojni: zene koje se dobrovoljno podvrgavaju kontroli vlastite intime, njihove oЬitelji i oЬitelji njihovih buduCih muzeva (jasno, ako su »ispunile uslove za virgo intakta«), ginekolozi jer је opet doleprsala zlatna koka (protjerana legalizacijom abortusa), drustvena zajednica jer se vracaju »prave vrednosti« i romantika u sivilom opustosenu svakidasnjicu. No, mozda ipak, mozda ipak nije bas sve najbolje u najboljem od moguCih svjetova... ? Sokirana autorica ovih redaka bori se s dvostrukom nelagodom. Delikatno је suditi о pojavi u drugoj sredini na temelju nedovoljnog broja podataka. Autorica, sociologinja i feministkinja, odlucuje se za manje zlo. Pokusat се Citateljima i zainteresiranim kolegama predociti hipoteticki referencijalni okvir za jedno moguce istrazivanje ove »mode«. Podvrgnut се najprije sumnji svoju pocetnu reakciju - nije li moZda rijec о histeriji prouzrocenoj pojavom opasnog AIDS-a? Tesko. Postojanje virusa AIDS-a ne moze se iskljuciti testom nevinosti - i nevina zena moze Ьiti nositeljica ako је narkomanka (upotreba zarazene igle), ili је zbog nekog razloga primila transfuziju. (А sto је i u tom slucaju s muskarcima kao nosiocima virusa? Sansa da је zena »Cista« smanjuje opasnost sirenja zaraze tek 50 posto.) Pokusajmo ponovo. Upitajmo se о simbolickoj vrijednosti nevinosti zene, jer stvarne vrijednosti nema. Cinjenica da su za potvrdu о nevinosti zainteresirane oЬitelji buducih supruznika upucuje na odnos prema zeni kao razmjenskoj vrijednosti- roЬi (cak ako zenu svedemo na upotrebnu vrijednost, postojanje nevinosti nista јој ne pridnosi/oduzima). »Ukupni odnos razmjene koji cini brak ne uspostavlja se izmedu muskarca i zene, vec izmedu dvije skupine muskaraca, а zena se pojavljuje samo kao jedan od predmeta razmjene, а ne kao jedan od partnera... «, pise о primitivnim drustvima antropolog Claude Levi-Strauss u klasicnom djelu Elementarne strukture srodstva.
Dakle, brak u nas pokazuje tendenciju involucije od slobodne zajednice zene i muskarca kako је sankcionira nase (i svako moderno) zakonodavstvo, prema ugovornom sklapaцju saveza sirih drustvenih grupa (porodica, plemena, klasa ... ). No, ne trebamo se vracati tako daleko u proslost. Visoku korelaciju seksualne represije (materijalni dokaz = nevinost) i totalitarnog drustva uoCio је Wilhelm Reich: »Za osiguranje brakova potrebno је sve dalekoseznije ogranicavanje i obezvredivanje prirodnih osjetilno-genitalnih teznji«, zapisao је u Masovnoj psihologiji fasizma. U istom djelu navodi podatak da је 1932. u Njemackoj Sredisnji
270
,, "!'
BIOLOGIJA
KONJI, ZENE, RATOVI
savez katolickih udruzenja djevica Njemacke najbrojnija katolicka organizacija sa 800.000 clanica. Кroz uzbudljivu studiju istog povijesnog razdoЬlja, Muske fantazije Кlausa Theweleita, provlaCi se ideja simbolickog izjednacavanja tijela zene (buduce) majke s tijelom »majke« domovine koja treba ostati »Cista«, nekontaminirana za penetraciju »tvrde muske jezgre (nacije)«. Dinamika igre podsvjesnih struktura s ovim simbolickim predodzbama otvara mogucnost za istrazivanje hipoteze о trazenju korelacije naglaska na »CistoCi« zene i porastu osjecaja (toboznje) nacionalne ugrozenosti. (Glorifikacija nevinosti i razЬijanje izloga- povijesni deja vu.) Blizi primjer: usporedo s porastom konzervativne (nacionalne) ideologije u Francuskoj је prije nekoliko godina zaЬiljezena znacajna potraznja za povratkom nevinosti (Politikin tekst takoder navodi zelju za »retusiranjem nevinosti« mnogih mladih Beogradanki); zenski је casopis Marie Claire cak i donio (dakako uz mnogo zgrazanja) cjenik tih usluga. Odbacimo li povijesne/teorijske reference kao prenategnute, nasem hipotetickom istrazivanju ostaje da ispita jos jednu mogucnost. Anketirane zene izrijekom upozoravaju da zahtjev za (njihovom) nevinoscu dolazi ne samo od oЬitelji nego i od njihovih partnera. »Momci danas mnogo izvoljevaju i moras da budes spremna na sve.« (Z. А., 25 godina) »Ako te neki frajer sumnjiCi ( ... ) - ti mu lepo turnes papir pod nos i moze da se 'slika'.« Kada se stvarna nevinost ne pokaze uoЬicajenim znakom, »ti mu lepo pokazes cagu i predes ih za сео zivot«. Nije li, dakle, rijec i о odmjeravanju snage u ratu spolova?! Тijelo zene percipira se kao nesto sto је potrebno »OSVOjiti, penetrirati, okupirati, posjedovati- i to ekskluzivno«. Wilhelm Reich, psihoanaliticar: »Uvodenjem cednosti, zene pod pritiskom seksualnih prohtjeva postaju necedne, па mjesto prirodno njezne osjetljivosti stupa seksualna brutalnost muskarca i tomu odgovarajuce shvacanje u zena da је spolni akt nesto sto ih obescascuje.« Zakljucne napomene: Ova pojava mogla Ьi Ьiti indicija snaznog skretanja (involucije) drustva prema tradicionalistickom modelu. Otvoreno tretiranje zena kao robe i njihovo dobrohotno pristajanje na to otvara pitanje sto se dogodilo sa stogodisnjom tradicijom borbe zena za vlastito oslobodenje na nasem prostoru? Је li Ьilo preuranjeno samozadovoljstvo normativnim uredenjem polozaja i stupnjem oslobodenja zena u nasem socijalizmu? Dok ginekoloska bratovstina mudro suti, trlja ruCice i proizvodi ateste о nevinosti, pacijentice satima cekaju na preglede nuzne za zivot. Novinarka Politike nas nesmetano (pardon, objektivno) zabavlja vijestima о novoj modi. Tko се dignuti glas za obranu integriteta, slobode i dostojanstva zene? Odbacimo ulogu zrtve-suucesnika. MoZda jos nije prekasno za jedan novi aktivizam i osvjestavanje.
КАО
SUDBINA
271
U POTRAZI ZA ZABORAVLJENIM SPOLOM doЬije sluzbeni poziv za sudjelovanje na uglednoj medunarodnoj »Socijalizam u svetu« (Cavtat, 20-23. 10. 1988) naslovljen »Dragi druze«, vec је unaprijed diskretno upozoren koji је dominantni spol marksistickih mislilaca. Malobrojno sudjelovanje zena u dosadasnjim jugoslavenskim delegacijama na cavtatskoj triЬini nije, cini se; uznemiravalo domace marksiste. Uredska politicko-ideoloska iskaznica, а ne spol, Ьile su presudne za sudjelovanje. Ро tradiciji, zene su za okruglim stolom u Cavtatu, kao i u veCini lijevo orijentiranih partija, kako је primijetila delegatkinja Talijanske КР Luciana Castellina, prihvacane samo ako govore jezikom muskaraca, ako su dio muske kulture. »Poznajete li muskarce marksiste koji poznaju golemu feministicku kulturnu produkciju?«, upitala је 1987. u Cavtatu. ZahvaljujuCi tek kritikama koje su jugoslavenskim organizatorima upuCivali dosadasnji sudionici, i sami senziЬilizirani aktivnoscu zenskih pokreta u vlastitim sredinama (lijevim partijama, fakultetima, institutima), ove је godine i u sluzbenom programu dosla do izra2aja Cinjenica da i avangarda ima spol. Za razliku od proslogodisnje rasprave о mogucnosti utemeljenja markstickog feminizma, odrzane u gotovo ilegalnim uvjetima, upornoscu i zalaganjem zenskog dijela organizacionog aparata- Nadezde Radovic, Marise Crevatin i Dubravke Popovic- ovogodisnji »Razgovor о kulturi zena i duhovnoj situaciji vremena« okupio је sezdesetak zainteresiranih sudionika. Iako је odrzan u doba popodnevnog odmora, taj је razgovor Ьiо daleko od neobaveznog caskanja uz сај ili rub bazena de luxe hotela »Croatia«. »Feminizam, odnosno neofeminizam, kao jedan od novih socijalnih pokreta ne moze se reducirati samo na socijalni pokret vec је i duhovno kretanje - pokret protiv volje za moc«, smatra Blazenka Despot, prva dama jugoslavenskog marksistickog feminizma. Njezin se uvodni referat pokazao kao odlicno odabran poticaj diskusiji. Radikalna kritika pojma moCi i nasilja u suvremenoj civilizaciji izazvala је, naime, nelagodu, ра cak i negodovanje kod pojedinih ortodoksnijih »tvrdih marksista«. Neophodnom otreznjenju od mogucih utopistickih zastranjenja (rjesenjem klasnog, rijesit се se automatski i zensko pitanje) pridonijela је intervencija sociologinje Silve Meznaric. Ona se zapitala: Kako је moguce da u socijalistickim zemljama, koje se deklarativno zaklinju na ravnopravnost zena, i dalje postoje svi proЬlemi kao i u kapitalistickim? Dobar poznavalac stvarnosti socijalistickog svijeta (proputovao ih је sve osim Albanije ), Australac Bruce McFarlane, potiskivanje slobodne diskusije о polozaju zena oznaCio је kao »jednu od najvecih bruka u toku cijelog razvoja socijalizma«. Ро njegovu misljenju, djelotvornu kritiku neravnopravnosti
Tko
triЬini
272
13
KONJI, ZENE, RATOVI
v
spolova- »nase drugarice« moraju poceti propitivanjem osobnih iskustava. Jer, tek nakon spoznaje strukture moCi u oЬitelji, znacenja zenske seksualnosti i represije, te njihove povezanosti s autoritarnom prirodom drustva - Ьit се moguca dosljedna socijalisticka analiza toga proЬlema. Na nastojanje engleskog profesora Ralpha MiliЬanda, koje Ьi sigurno godilo i usima mnogih nasih sluZЬenih referentica za zensko pitanje, da se prizivanjem apsolutnog prvenstva klasne analize zene podijele prema »stupnju tlacenja« (burzujke spram radnica), reagirala је zustro Luciana Castellina. Samo odredenje zena kao »tlacenih« podrazumijeva da se moraju osloboditi kako Ьi postale iste kao i tlacitelji. »Mi ne zelimo jednakost, nego razliku«, naglasila је. Jer, potvrdivanje prava na razliku, otkrice istinske Ьiseksualnosti ljudskog iskustva naspram apstraktnog gradanina, kojega је od burzoaske tradicije potpuno preuzeo socijalisticki pokret - veliko је dostignuce zenskog pokreta u posljednjem desetljecu, smatra Castellina. Тај cavtatski razgovor nije iscrpljen u necenzuriranom iznosenju kontroverzi u marksistickim promisljanjima zenskog pitanja. Zenski pokreti i inicijative priznati su kao relevantne strategije emancipatorske borbe. Dok se R. MiliЬand zalozio za samostalnost zenskog pokreta u sklopu radnickog, njihovu је dosadasnju i buducu sukoЬljenost Castellina ocijenila »korisnom i plodnom«. U tom је smjeru Ьila osoЬito indikativna i diskusija Sonje Lokar, izvrsnog sekretara СК SK Slovenije: Slazem se da danasnje politicke organizacije jesu u teskocama, jer ne mogu neposredno da zagrabe svakodnevno zivljenje, ni svijet rada, ni svijet ljubavi, ni svijet radanja, ni svijet prirode. (... ) Zbog toga nastaju pokreti koji pokusavaju ta pitanja rjesavati na nov naCin i time razgraduju klasicne politicke partije te postavljaju altemativnu politicku strategiju, koja vise nije borba za moc, nego је nesto drugo. Dakako, potreba za osmisljavanjem alternativnih politickih strategija zadatak је koji nadilazi spol, ра i spolne podjele. No, entuzijazam i interes sudionica i sudionika, kao i pitanja otvorena u tom razgovoru, opravdavaju zahtjev za njegovim uvrstavanjem i u sljedeCi program cavtatske triЬine 1989. I to, nadajmo se, u doba primjerenije i duze od poslijepodnevne sieste.
Zenska povijest
PRICE О ZIVOTU
Deset zena koje provode period izolacija nakon poroda u jednom lenjingradskom rodilistu, odlucuju prekratiti vrijeme pripovijedajuCi svake veceri price iz zivota, ро uzoru na Boccacciov Decameron. U suvremenoj verziji Julije Voznesenskaje (Julia Voznesenskaya, The Women's Decameron, Methuen, London, 1986) svakog dana zene odaberu ро jednu temu i prepustaju јој se bez zadrski. ZapoCinju »Prvom ljubavi«, i nastavljaju zivotnim situacijama poput »Zavedene i napustene«, »Seks u farsicnim situacijama«, uzimaju zatim na nisan »Kucke«, »Nevjeru i ljubomoru«, »Silovatelja i njegove zrtve«, »Novac i slicne stvari«, »Osvetu«, а seanse zavrsavaju optimisticnim temama »Plemenita djela« i »Srecka«. Кnjige pisane u emigraciji veoma cesto s negativnim predznakom i gorCinom opisuju pretjeranosti drustva iz kojih su njihovi autori nasilno istrgnuti. Takva је reakcija, uostalom, ljudski sasvim razumljiva. Ali Voznesenskaja, koja је 1980. Ьila primorana da emigrira, potpuno је izbjegla toj zamci. Njezina knjiga sabrala је predstavnice svih socioprofesionalnih slojeva ruskog drustva: radnicu, znanstvenicu, umjetnicu, sluzbenicu, stjuardesu, skitnicu (»gradanka bez stalnog mjesta boravka«), disidenticu, funkcionarku Izvrsnog komiteta gradskog sovjeta (»budza«, kako јој tepa autorica) ... Pripovijedanjem se gradi kompleksnost i vjerodostojnost likova, njihova unutrasnja motivacija, а postupno se sve vise uЬlaZavaju granice socijalne distancije, duhovnih i idejnih opredjeljenja. Pred oCima citalaca odigrava se zЬlizavanje zena pomocu prepoznatljivosti zajednickih zenskih iskustava. U studiji posvecenoj pricanjima о zivotu (Usmeno pjesnistvo и obzorju knjiievnosti, МН, Zagreb 1984.) knjizevna teoreticarka Маја BoskovicStulli istice da se njihova popularnost temelji na danasnjem opcem du-
274
KONJI, ZENE, RATOVI
hovnoт
stavu u kojeтu prevladava orijentacija ka cinjenicnosti. Govoodnosu dokuтentarnog i fikcionalnog, autorica sтatra da u svakoт pricanju iта izтisljanja, i da se pripovjedacka fikcija korijeni vec u sатот Cinu pricanja kad ono oЬlikuje radnju. Pitanje о odnosu zbilje i izтisljanja u knjizi ienski Dekameron, grada koje је svakodnevica sovjetske zene u drugoj polovici sedaтdesetih godina, zaniтa те prvenstveno u onoj тjeri u kojoj је taj knjizevni predlozak dokuтent о povijesti zena. Iako u veCini suvreтenih drustava pozitivno zakonodavstvo izjednacava sanse obaju spolova vec na startu utrke za usponoт na ljestvici drustvene тоСi, таlо је zena koje uspijevaju (ili pristaju) na otudujuCi put ka vrhu. Povijesna znanost koja (poseЬice u nas) svoj pogled jos upravlja prvenstveno рrета tiт sferaтa, guЬi stoga iz vida iskustva tzv. oЬicnih ljudi, osoЬito zena. Specificno zenska iskustva - poput тaj Cinstva, kucnog rada, ucenja spolnih uloga, seksualnosti, polozaja u braku i oЬitelji, odnosa s drugiт zenaтa, i jos тnoga druga - predvidena su i otpisana kao izvanpovijesna, kao vjecno vracanje istoga ... No, probleт »bespolnosti« povijesti nije sато probleт nevidljivosti zene i тuskarac kao konkretno, culno Ьiсе ostaje zatajen u fascinaciji igrom struktura moci. Sато iskustviтa pojedinaca (kao konkretnih тuskaraca i zena, ne kao аtота »таsе« tzv. »Velika povijest« nece OStati sато suh kostur. А upravo pricanja о zivotu kao eleтentarni knjizevni i usтe noknjizevni oblici daju sliku povijesti i tzv. usтenu povijest cine »povijescu iz usta naroda«, sтatra dr. Boskovic-Stulli. Кnjizevna djela koja se, poput Zenskog Dekamerona, nadahnjuju pricanjiтa о zivotu, citatelju (i povjesnicaru) pruzaju obavijesti о tоте koje su osjecaje i ljudske reakcije njihovi autori sтatrali тoguCiт i vjerojatniт u danoт razdoblju. Inzenjerka Natasa i radnica Olga otkrit се detalje о zivotu u pogonu, о pukotinaтa u tvornickiт ogradaтa, kroz koje zene bjeze sa sastanaka kako Ьi stale u repove za hranu. Skitnica Zina i disidentica Galina crtaju тracne slike iz zivota »Zek-a« (zatvorenika U »radniт logoriтa«), bez тuskog patosa napriтjer Solzenjicina. Stovise, doktor Ьiologije Larisa, zakljucit се iz svog intiтnog prijateljstva s poznatiт disidentoт: »Оп Ьi zaista dao zivot za covjecanstvo, ali ni prstoт ne Ьi тaknuo za svog susjeda«. Doznat cemo о (ne )prilikaтa seksualnih uzitaka u prekrcaniт sustanarskiт stanoviтa, о posasti alkoholizтa (predlozena је nova parola: »Koтunizaт је vlast sovjeta plus alkoholizacija zeтlje«.), о kategorijama prostitutki u zemlji u kojoj prostitucija рrета sluzbeniт izvjestajiтa ne postoji. »Budovanka« Valentina, koja u prviт pricama ne odustaje od sturosti klisea Ьirokratskog jezika, iz dana u dan postaje »ljudskiji« lik i izvjestava о igraтa u hodniciтa тоСi. Pricanjeт se otreCi
о
ZENSКA POVIJEST
275
kriva i svakidasnji »know-how« zenskih zivota- kako zadrzati nevjerna тuza ili neodlucna ljubavnika privesti тaticaru ... ienski Dekameron nije knjiga s tezoт, iako potkrepljuje feтinisticke kritike patrijarhalne civilizacije: govori о ucestalosti (seksualnog) nasilja, о ekonoтskoj eksploataciji zene, politickoj represiji gradana. Svoj feтi nizaт autorica upreda u finu nit pripovijedanja о svakodnevici. Vlastita uvjerenja najcesce iznosi puteт disidentice Galine. Voznesenskaja је kao vec priznata pjesnikinja, uz Tatjanu Maтonovu i druge zene, osnovala 1979. casopis (saтizdat) Almanah: Zena i Rusija, а feтinisticki јој је angazтan donio podsтijeh (i osporavanja) prijatelja, knjizevnika-disidenata lenjingradskog kruzoka »Druga kultura« i prijetnju KGB-a. Priklonila se pravoslavno-feтinistickoj grupi »Marija«- jednoj od nekoliko sovjetskih neofeтinistickih frakcija (»Кrscanstvo је takoder postalo disidentski pokret ovih dana«, izjavit се na cudenje ostalih zena autoriCin alter ego Glina). Ono sto је ovu autoricu najvise udaljilo od suvreтene sovjetske disidentske tradicije jest otvoreno i iskreno suocavanje sa seksualniт iskustviтa zena. Ali usprkos nesputanoт govoru о seksu, junakinje nisu ni nagovijestile probleтe poput postizanja orgazтa ili seksualne nesigurnosti, nezaoЬilazne u zapadnoj feтinistickoj litera~uri. 1 kada о braku govore s cinizmoт i kad ga idealiziraju, junakinje Zenskog Dekamerona ne osporavaju ideal тonogaтnog braka. Odstupanje od heteroseksualnih norтi takoder nije prikazano laskavo. No dok u tradicijskoт zenskoт pripovijedanju о zivotu prevladavaju likovi nevinih zrtava, Zenski Dekameron svjedoCi о kvalitativnoт poтa ku u prvoj zeтlji socijalizma. U portretiranju odnosa spolova ravnopravno se preplice brutalnost i eksploatacija, i njeznost i velikodusnost. Bez imalo ideologijske pompe, »punasna sekretarica lriska« zakljucuje Dekameron jednostavnoт istinoт: ni zivot ni ljudi nisu sато dobri ili zli, а srecu је тoguce naCi i u najteziт zivotniт okolnostiтa. U jednoт su se slozile sve pripovjedacice: Zeljele Ьisто cta zivot ovdje postane nesto civiliziraniji.
VJESTICE JOS GORE
Na raskrizju prostora povijesnog тitskog svijeta, тaste i priтordijal nog straha, zapaljena је u prvoj polovici lipnja 1987. kuca-loтaca naЬi jedene vjestice Antal GruЬics u nekom тadarskom selu juzno od Segedina. Jos tinjajuce zgrariste na rubu ХХ. stoljeca тоrа oboriti nase то-
----...-276
KONjl, ZENE, RATOVI
dvojbe о postojaпju vjestica i u meпtalпom obzoru suvremeпog covjeka. Noviпska vijest о tom dogadaju tek је posljedпji u mпogostoljetпom · пizu izvjestaja koji svjedoce о ciпjeпici da guce
prosvijeceпe
ima vjestih zena, koje, koristeCi se mrakom, reda. (Ovidije, 43. p.n.e. -18. n.e.)
mogи
svijet izvesti iz prirodnog
Julio Carlo Baroja u kпjizi Vjestice i njihov svet (Beograd, 1979) rezimira vjerovaпja пekoliko vjekova klasicпe stariпe о moCi strix, strije (otuda паsа »striga«) koja пероmuсепа traju poslije propasti Rimskog Carstva, cijeli sredпji vijek. Rijecju, »izvjesпe zепе« su imale moc da pretvore u zivotiпje sebe ili druge ljude, mogle su letjeti посu i zavlaciti se u пajskrovitija mjesta, bile su majstorice za spravljaпje vradzЬiпa, kojima su mogle uciпiti da se пekoga zavoli ili omrzпe, izazvati vremeпske пe pogode i dozvati bolestiпe ljudima i zivotiпjama, ili ih lijeciti. Za pomoc u sprovodeпju svojih strasпih sala, te su zепе па mocпim saborima poetskim formulama prizivale Hekubu i Dijaпu, svoje bozice zastitпice ... PisuCi о vjesticama iz hrvatskih i srpskih пarodпih pripovijedaka i vjerovaпja, Vuk Stef. Karadzic podastire slicaп popis i пadomece jos da takva zепа (mahom su to u паs starice) ima и
seЬi
nekakav davolski
dиh
(... ) ра leti ро kиcama i jede ljиde,
а osoЬito
malи dјеси.
Narocita poslastica Ьila im је ljudsko srce, krv i »digerica«, i to prveп stveпo vlastite rodЬiпe i prijatelja, kako istice Njegos u Gorskom vijencu. U пasim su se krajevima vjestice gole sastajale посu па guvпu, pruzajuCi tako masti zastrasujucu izvrnutu sliku »prirodпog reda«. Naime, па istom se mjestu tradicioпalпo sastajala (muska) elita moci zajedпice, ovdje se vijecalo i doпosile su se presudпe odluke. А vjestice tu посu, prema etпografskim zapisima iz SrЬije, јеdи
ZENSКA POVIJEST
r
iz zlatnih tanjura i рiји iz vrceva dragocijenim kamenjem naresenih.
Dok su u паs vjestice izazivale ustaпovljeпi poredak time sto uzivaju u oЬilju dok пarod istrajava па rubu gladi, iz magle kasпe jeseпi sredпjeg vijeka vjestica prijeti пezasitпoscu svojih seksualпih apetita. Budпi domiпikaпci Jakob Spreпger i Heinrich Кramer Iпstitoris, pisuCi djelo Malleus Maleficarum (Malj koji ublja vjestice, 1486) primjecuju: Sve carobnjastvo proizlazi iz tjelesne pozиde koja је nezajazljiva zbog Cijeg sи zadovoljenja spremne opCiti cak s davlom.
и
zena ...
1 1
Malleus ... takvim
ishodisпim
277
stavom stavlja pecat па stoljeca krscaпske
mizogiпije.
Carobпjastvo pozпaju sva ljudska drustva. No progoпi vjestica srazm-
jerno su поvа historijska praksa. Istrazivaci procjeпjuju da је samo kao posljedica procesa Svete Iпkvizicije па lomacama koпtiпeпtalпe Evrope od pocetka XIV. do poloviпe XVII. stoljeca izdimilo 500 tisuca vjestica i vjestaca, medu пjima 85 posto zепа. Prvi proces u Hrvatskoj, odrzaп u Zagrebu 1362. (Ьiljezi Vladimir Bayer u Ugovoru s davlom, Zagreb, 1953) tereti »пeku Dragicu«, optuzeпu da је »medusobпo ogadila« Ьrа спе drugove. Ostale presude koje Bayer пavodi u toj opsezпoj studiji uopce пе preciziraju zbog kakvih su carolija optuzeпice izvedeпe pred sud. Prizпaпja пajfaпtasticпijih zlociпa, medu kojima se istice »puteпo оЬСепје s vragom« koji Ьi se cesto pojavljivao i u liku пjihovih muzeva (по lako su ga prepozпale »jer ти је Ьiо hladaп«), izпudivale su vrlo elaboriraпim metodama torture (smrskali su im palce, lomili kosti пogu tzv. »spaпjolskom cizmom«, razvlaCili ih па koloturi, itd.). Dok se s vjesticama u Hrvatskoj vlast obracuпava zпaпstveпo i pravпo solidпo utemeljeпim metodama, koje su, prema Bayerovu shvacaпju, zasпovaпe па uvozu пasem пarodu straпih predodzЬi preuzetih iz iпternacioпalпog slozeпog pojma carobпjastva, u ostalim se пasim krajevima postupa па autohtoпi паСiп. Vuk izvjescuje о slucaju Раuпе Staпojevic iz sela Zabara, koju su »ро zapovijesti Kara-Dordijevoj kao vesticu privezali uz razaпj ра pekli medu dvije vatre« (sto пiје Ьiо usamljeп slucaj), te о macehi Petra Joksica iz Topole koju su »uЬili iz pistolja i isjekli пozevima«. Nesto civiliziraпija metoda Ьilo је kameпovaпje, а vrijedilo је i pokusati da se »kamdzijama izgoпi vestiCiji bes«. Nerodica koja је 1685. pogodila zagrebacku okolicu Ьila је povod »spoпtaпom« spaljivaпju (bez upletaпja crkveпog ili svjetskog suda) »silesijah vjestica«, kako је zaЬiljezio sloveпski historicar Valvasor. Vjesticama su u veCiпi slucajeva proglasavaпe zепе. Pouzdaпi zпaci пjihova prepozпavaпja Ьili su »sijeda kosa i krst ispod поsа« (Njegos), razrokost, brkatost, puпokrvпost, »zle oCi« ... Mogle su Ьiti i uzпemirujuCi lijepe i mlade. No, zasto bas zепе? Dvozпacпost koju slika zепе sadrzi u kulturama judeo-krscaпskog ishodista - izmedu tave i pakla, kuhiпje i kozmosa, zastitпice i ZderaCice vlastite djece - uCiпise је pogodпim objektom za projekcije straha, »пeobuzdaпe zelje« (Baroja), uzrocпika svih zala sto pogadaju pojediпce i zajedпicu. Strah od zепе prerasta u historiju progoпa vjestica u vrijeme raspadaпja sredпjovjekovпog drustva i slike svijeta, drasticпih promjeпa u eko-
278
ZENSКA POVIJEST
KONJI, ZENE, RATOVI
пomskoj,
demografskoj i oЬiteljskoj strиkturi (пaprimjer, и XIV. stoljecи golem porast broja пeиdatih zепа). ВиdиСi da se crkva osjeca иgrozeпom heretickim sektama i seljackim роЬипаmа, zeli па taj паСiп odrzati koп trolи паd staпovnistvom i otkloпiti odgovornost za teske ekoпomske i drиstvene prilike - sa sebe i plemstva - smatrajи antropolog Marviп Harris i povjesпicarka Barbara Тисhmап (Daleko zrcalo, Zagreb, 1984). Osim tih socio-ekoпomskih objasпjenja daпas је aktиalna i femiпistic ka iпterpretacija progoпa vjestica. IsticиCi пjihovu gепосidпи dimeпzijи, zakljиcиje da је posrijedi lateпtan strah od sиbverzivпog potencijala mос пе, пezavisne i samodovoljпe zепе. U doba stvaranja profesija и modernom smislи trebalo је potisnиti vracarи - tradicioпalnи ljekaricи i ЬаЬiси, Cije је profesioпalпo zпапје geпeracijama рrепоsепо zeпskom lozom- и korist formalпo obrazovaпih lijecпika koji се razvlastiti zепе od koпtrole nad vlastitim tijelom i seksиalnoscи.
Ako иzmemo и obzir da vjestica kao paradigma potlaceпosti иskrsava kao sиvremeni femiпisticki simbol otpora vladajиCim sistemima dominacije и proslosti i sadasпjosti, опdа tиzап i роисаn receпtпi primjer Antal GrиЬics svjedoCi о пeizmjernoj иdaljeпosti koja zenи dijeli od njezina potpиnog oslobodeпja.
RAJ ZENA: PRECIOZE Sto је iena? Razumni majmun. Sto је brak? Konaciste iivih mucenika. Sto је Pariz? Raj iena, cistiliste muskaraca, pakao konja. (1668)
Bilo Ьi, dakako, pretjerano иvjeriti zепе da sи okorjele popravkasice kod stroge иCiteljice Historije. Razиzdaпo ponavljaпje svakovrsпih bи dalastina, sve do eskapada krvolocne agresivnosti, stalan је ures povijesпog hoda cijelog plemena homo sapiensa. No, povijest zena, preciznije, povijest ideja i borЬi za oslobodenje zena, oЬiljezavajи cirkиlarпost i zaborav. Rijecjи- historija (zепа) se poпavlja, а njeziпe роиkе slиzbeпa povijesпa zпaпost precizпo odstranjиje iz miraza bиdиcih generacija. Moderna povijest svjedoci о tome da је svako pokoljeпje moralo izпova saЬirati zапiјеkапи bastinи: osporavaпje patrijarhalпe civilizacije иvijek se otkriva izпova.
1 1
279
Nadasve роисаn primjer za potkrepи te pesimisticke koпstatacije epizoda је s preciozama i njihovim svijetom. Nesto istine о пjima mora Ьiti pozпato tek ekspertima za fraпcиskи povijest XVII. stoljeca. Do daпas пjihova slika dopire и odЬljescima iskrivljeпog ogledala Moliereovih Smijesnih precioza (1659) ili Ucenih zena (1672) ponavljajиCi stereotip »mпogo godina- malo zdravog razиma«, kako sи ih castili njihovi protivпici-sиvremeпici.
Мапје је pozпato
da је protureformacijska represija и vezi s obrazovaпjem osnazila poimaпje zепа kao iпtelektиalпo iпferiornih Ьiса Сiји proЬlematicпи prirodи skolovaпje jos vise kvari. Cak i za mlade plemkinje koje sи se mogle skolovati и samostanima i kod kиcпih иcitelja ono se svodi па brusenje maпira i иmjetnost dopadanja. Ipak, i и XVII. stoljecи пеkе sи zепе zahvaljиjиCi samoobrazovaпjи, cesto skrovitom i mиkotrp nom, stekle slavu posvetivsi se intelektиalпom zivotи. Stjeciste sи takvog aпtikonformizma fraпcиski saloпi (les salons) Cija sи dиsa i pokretacke sпage пeprizпate precioze. Chateriпe de Vivonпe, markiza od Ramboиilleta, dala је prvi primjer svojom glasovitom Plavom sobom. Iako је pripadala visokoj aristokraciji, zivot па dvoru Ьiо јој је dosadaп i оdЬојап, te је 1610. svojи оtтјепи kиси otvorila iпtelektиalпoj eliti. Tako је rodeп salon kao demokratizacija dvora. Redovito је okиpljala zene i mиskarce, podjedпako aristokrate i gradaпe, koji и atmosferi prijateljske jedпakosti raspravljajи о razlicitim temama. Koпverzira se о brakи, ljиbavi, odпosima s djecom, рrо dиЬlјије analiza osjecaja, komentirajи иmjetnicka djela sиvremenika. Кroz иzitak razgovora, Ьirапе fraze cestih epistola i kпjizevпa djela zaceta и krilи saloпa gradi se ideal »cestita covjeka« (l'honnete homme) kao protиteza prezivjeloj pompozпoj slici »heroja«. Na slobodпom teritorijи saloпa zепе оdЬасији ideal pokornosti: stjecи пovu samosvijest i nastoje izmijeniti оЬiсаје, cak i zakone koji ih spиtavajи. Nimalo banalnim, пadahnиtim razgovorima nastoje redefiпirati odпose mиskarca i zе пе, а пjihovi spisi svjedoce о dиbokoj sиmnji и mogиcпost spoja ljиbavi i braka. Upravo и pristиpи tim temama иосаvаји se dva sиprotstavljeпa gledista. Кrероsпе precioze (precieuses prudes) odstraпjиjи mиskarce sa svojih sastaпaka, iz drиstva i oЬitelji zeleCi izbrisati cak i znakove mиske prisиtпosti и jezikи. Dok је dotad aspiracija zепа da sиdјеlији и drиstve пom i kиltиrnom zivotи Ьila ograniceпa па samostaп ili nesigurпи profesijи kurtizaпe, kreposne sи smatrale da је za sиdjelovaпje и spiritиal пom zivotи dovoljno odreci se odnosa s mиskarcima. Djevicaпstvo је Ьilo zalog aиtoпomije zene. Nasиprot tome, galaпtne precioze (precieuses ga-
• ~!':IП 1
280
ZENSКA POVIJEST
KONJI, ZENE, RATOVI
281
GRIJEH KOJI ЈЕ NEMOGUCE IMENOVATI: BENEDEПA CARLINI
lantes - tesko prevodljiva viseznacnost: »galante« za zenи moze znaCiti i slobodna i raspиstena) odane ljиbavi traze njezinи »debrutalizacijи« i zahtijevajи slobodи и brakи. Zaиzimajи se za pokиsno razdoЬlje zajednistva nakon kojeg se moze odlиciti za brak ili protiv njega. No, i и brakи svaki partner treba zadrzati роtриnи nezavisnost srca i tijela i jednakost и pravima i dиznostima. Predvidale sи i stalno izmjenjivanje »komandne« иloge kako se ne Ьi иspostavili stari oЬlici mиske dominacije. Trиd nocи sи nazivale »ljиbavnom vodenom bolescи« alиdirajиCi na to da prisilno majcinstvo zavrsava poroЬljavanjem zene. Zele stvoriti svojи ljиbav nи etikи, protive se tabиiziranjи zenske seksиalnosti. Njihov је program i otvoreno revolиcionaran kada govore о »novom drustvenom poretkи«, а zahtjevi (izjednacavanje prava i dиznosti, dobrovoljno materinstvo, razvod i sl.) poslиzit се kao platforma feministkinjama и francиskoj revolи ciji. Кnjizevna djela nekih od salonskih dama рориt Madeleine de Scи dery, Madame de Sevigne, Ninon de Lenclos i Madame de la Fayette zive do danas nepomиcenom slavom. Unatoc brojnim dokazima intelektиalne nadmoCi i sredisnje иloge precioza и zivotи salona, njihovi ideali i teznje nisи prodrli izvan krиga odabranih. Plemstvo na zalazи solidariziralo se s poletnim gradanstvom и иspjelom potiskivanjи zena iz intelektиalnog zivota, strogo ograniCivsi njihovo obrazovanje na vjestine potrebne za vodenje domaCinstva. Iako sи intelektиalno nasljede ideja precioza preиzeli mislioci рориt »kartezijanskog feministe« Poиllaina de la Barrea, tek naslиcena sloboda i osvojene izrazajne mogиcnosti zene иlaze и povijest ideja kao »kaCiperstvo«. Prevrtljivi i nestasni Moliere koji ih је oslikao kao stare i dijabolicne иsidjelice, иspio se dodvoriti svojim mecenama i javnom mnijenjи (ЬirajиCi »najslaЬijи« metи), koje do danasnjeg dana иznemirava tako drsko i otvoreno podrivanje patrijarhalnih vrednota. Na koji naCin danas moze Ьiti relevantan zivotni i misaoni eksperiment precioza? Polarizacija njihovih emancipatorskih strategija prepoznatljiva је i и rиhи sиvremenih feministickih tendencija. Кreposnim preciozama neoЬicno nalikиje varijanta lezЬijskog separatizma, а preokиpa cije galantnih revolиcioniranjem privatnog i drиstvenog zivota razaznajemo и rasponи feministickih strиja od socijalistickog do reformistickog feminizma. Stara nas иCiteljica, cini se, moze poиCiti о postojanjи bogate tradicije bиntovnih zena i zilavoj lиkavosti patrijarhalnog poretka. Poruka је: ne posиstati!
Jиdith С. Brown, profesorica povijesti na elitnom Sveиcilistи Stanford, imala је vraske srece. Listajиci inventar Drzavnog arhiva Firenze paznjи јој је privukao naslov dokиmenta: Spisi и vezi s procesom protiv sestr_e Benedette Carlini iz Vellana, nadstojnice Teatinskih opatica и Pescii, koja se gradila mistikom, ali је otkrivena kao zena па zlи glasи. Znatizeljna da otkrije sto је arhivista iz naseg stoljeca saЬlaznilo toliko da је predmet zaveo tim rijeCima, иpиstila se и Citanje stotinjak stranica dokиmenta nastalog od 1619. do 1623. godine. Otkrice nije saЬlaznilo prosvijecenи feministkinjи - razveselilo је znanstvenicи! Rezиltat је knjiga Bestidni Cini. Zivot lezbijske opatice и renesansnoj Italiji (Immodest Acts. The Life of а Lesblan Nиn in Renaissance Italy, Oxford University Press, 1986) koja је dozivjela paperback izdanje и najkracem rokи. Ubrzo је иslijedilo ostvarenje onoga о сети potajno sanjari svaki historicar dok је omamljen prasinom arhivskih spisa. Hollywood је ponиdio da otkиpi prava za film! »Nevidljivost« zena и povijesti- prvoЬitni proЬlem historije zenaprevladan је и petnaestogodisnjem razvojи discipline sve sofisticiranijim nacinima postavljanja istrazivackih pitanja i vjestim pronalazenjem arhivskih materijala koji nedvojbeno dokazиjи povijesnost zenske egzistencije. Jиdith Brown morala se sиoCiti s novim izazovom: s proЬlemom »neizrecivosti« jednog specificnog podrиcja zenskog iskиstva. Evropska povijest pokazиje koliko dиgo se nije prihvacala Cinjenica da zena moze privuCi zenu. u razdoЬljи od tisиcи i petsto godina moze se naCi jedva tисе posvuda razbacanih referencija na ljиbav zena za zene. Falocentricno shvacanje ljиdske seksиalnosti gotovo је sasvim onemogиCilo da se takva ljиbav pojmi, а zanemarivanje и pravu, medicini, teologiji, literaturi i pиckim predodZЬama navodi na to da је posrijedi gotovo »aktivna spremnost na nevjerovanje«. Tek је и doba protestantizma ljиbav izmedи opatica postala knjizevni topos, poslиzivsivkao jedna и nizи optиzЬi protiv »pokvarenosti« crkve. U Danteovim Cistilistи i Paklи, koji inventarizirajи sve poznate grijehe, ima mиskih ali ne i zenskih »SOdomita«. Zeni, koja је ionako и predindиstrijskoj Evropi smatrana ро prirodi znatno pohotnijom od mиskarca, homoseksиalnost Ьi tesko pala »jer ljepota mиskarca, ро prirodnom zakonи, nadahnjиje zenи vecom zиdnjom no sto Ьi to ljepota zene ikad Ьila kadra«, smatra talijanski pisac XVI. st. Agnolo Firenzиola и dје1и Ljиbavne rasprave. Istom и kasnom XVI. st. Brantбme, komentator seksиalnih Ьizarnosti na francиskom dvoru, иkаzије na to da sи istospolne veze medи zenama postale veoma 1
_Ј
l,,i!
282
KONJI, ZENE, RATOVI
uoЬicajene
i prvi upotreЬljava rijec lezЬijka. (Тај је termin usao u siru upotrebu tek u XIX. st). Prirucnik za ispovjednike iz XV. st, koji se pripisuje Jeanu Gersonu, spominje samo »zloCin tako grozan i protuprirodan (... ) da ga је nemoguce imenovati«. ZloCini koje је nemoguce imenovati, koji doslovno nemaju imena, i nisu mogli ostaviti traga. »Sutnja rada zabunu, а zabuna strah«, smatra Ј. Brown. 1 upravo zato је otkrice crkvene istrage nad Benedettom Carlini tako vazno. Ono pruza rijetku priliku da se baci pogled izЬliza na zapadnjacke stavove prema lezЬijskoj seksualnosti. Proces nesretnoj nadstojnici samostana Majke Bozje omogucava i uvid u drusveni kozmos u kojemu su cvali takvi stavovi. Pricu о Benedetti Carlini ispricala је Judith Brown sa zeljom da »njezine grijehe i njezin zivot uzmognemo razumjeti, ali im ne smijemo suditi«. Cim је rodena, godine 1590. u apeninskom mjestu Vellano, njezin se pobozni otac zavjetovao da се postati opatica. S navrsenih devet godina djevojCica је poslana u samostan u oЬliznjoj Pescii. Jos је u ranom djetinjstvu stekla auru junakinje iz bajke zahvaljujuCi cudesnom znamenju koje јој se ukazivalo. No uskoro је u samostanu znamenje iz rekvizitarija pucke kulture zamijenjeno krscanskim simbolima. Junakinja iz bajke krenula је stopama svetice. Pocela је dozivljavati vizije: prikazivali su јој se andeli, Majka Bozja, i naposljetku i sam Isus. Iako је isprva sumnjala u porijeklo vizija (mogle su Ьiti podjednako djelo Boga i Davla), dozivljaj intenzivne srece kazivao јој је da su ispravne. Naime, dok u nase doba emocije percipiramo kao posljedicu iskustva, sedamnaesto stoljece ih је smatralo iskustvom ро seЬi: one su davale smisao dogadajima i potvrdivale moralne istine. Benedettina komunikacija s bozanskom sferom kulminirala је pojavom stigmata - utiskivanjem Кristovih rana na njezino tijelo. Postala је cuvena medu stanovnicima Pescie, а 1619. opatice su је, unatoc mladosti, izabrale za nadstojnicu. Dopusteno јој је da drzi propovijedi ostalim sestrama, sto је inace Ьilo zabranjeno jos strogim zahtjevom sv. Pavla da »U crkvi zena suti«. Casa cudesa prelila se nakon Duhova 1619. kada је Benedetta objavila da јој se u viziji ukazao Кrist i naredio јој da priredi njihovu svadbu u samostanskoj crkvi. Misticko је vjencanje odrzano s mnogo pompe, а za obreda је lsus nasiroko hvalio (iz Benedettinih usta) vrline i kreposti svoje »odabranice«, te zaprijetio gradanima Pescie da im је sudЬina u njezinim rukama. Crkvene vlasti ionako su sa sumnjom gledale na vizionare koji su remetili ustaljenu hijerarhiju posredovanja do Boga Uedini legitimni posrednici Ьili su svecenici). Podbodene ekstravagantnom Isusovom hvalom upucenoj nadstojnici (а znano је da је zelja za puЬlicitetom neprimjerena istinskom mistiku) uskoro su zapocele istragu. Ali istraga nije uni-
l
ZENSКA POVIJEST
1
1
!
283
stila Benedettinu reputaciju, te је i dalje ostala na funkciji nadstojnice. Sto је potaklo drugu istragu 1623. godine nije Ьilo moguce utvrditi. Mozda su to Ьili sukoЬi, intrige i borba za moc u samom samostanu, а moZda је i njezina popularnost izvan samostana Ьila prijetnja ustanovljenom poretku u svijetu u kojemu su politicka i religiozna sfera Ьile usko isprepletene. No ta је istraga nedvojbeno utvrdila da su stigmata Ьila lazna (posljedica samoranjavanja), da su njezine vizije Ьile davolsko djelo, te da је netolerantno i autoritarno rukovodila samostanom. Ali nitko od papinih istrazitelja nije Ьiо pripremJjen za otkrice sestre Bartolomee Crivelli, Benedettine dugogodisnje druzbenice i njegovateljice u vrijeme bolesti i iskusenja. Njezino је svjedocenje Ьilo tako uznemirujuce da је pisaru drhtala ruka dok ga је Ьiljezio, i njegov је inace uredan rukopis na trenutke postajao necitljiv. Bartolomea је otkrila da ju је u posljednje dvije godine Benedetta najmanje tri puta na tjedan primoravala na Ьludne radnje, tvrdeCi da to ne Cini ona, vec njezin andeo cuvar. Benedetta se nije nicega sjecala. Preostalih trideset i pet godina, do smrti 1661. godine, Benedetta је provela u samici, razvlascena, osramocena i usamljena. No na vijest о njezinoj smrti narod Pescie nagrnuo је do samostanskih zidina, da dotakne les ili da se domogne neke relikvije. MoZda nikada i nisu povjerovali pokusajima osporavanja njezinih cudesa. Na kraju је Benedetta ipak poЬijedila: mala provincijalka izdigla se iz anonimnosti samostanskog zivota, ostavila svoj trag u svijetu mocnih i uglednih, а ni godine uznistva ni smrt nisu је sasvim usutkali.
TRECI REICH, DRUGI SPOL
Ako su zene na seЬi svojstven nacin, premda ga vladajuca historiografija ne prepoznaje, djelovale kao snaga u povijesti, moze li se govoriti i о njihovoj odgovornosti za razdoЬlja mraka u kojima su gazene sve »univerzalne« ljudske vrijednosti? Dakako, zene su cesto Ьivale prvim zrtvama patrijarhalno-represivna rezima. No, povijest zena uspjela se vrlo brzo oduprijeti sentimentalnoj napasti uzdizanja zene kao pateticne zrtve i »prirodne« cuvarice zivota. Mnogo vazniju ulogu u razvoju te discipline, ali i u pruzanju inspiracije suvremenim feministickim pokretima imalo је stjecanje raznolikosti uloga koje su zene imale u pojedinim razdobJjima kao aktivne sudionice. Povijest zena otkrivala је heroine i uzore.
284
KONJI, ZENE, RATOVI
Bilo је samo pitanje vremena kada се se istraiivanja morati suoCiti sa svojim negativnim junakinjama- onima koje su sutke trpjele zlo, (zlu)rado sudjelujuCi u (vlastitom) poroЬljavanju ili ga Cinile s novim rezervama okrutnosti. Najnovija opsezna studija americke povjesnicarke Claudije Koonz Majke и otadiblni: Zena, oblteij i nacisticka politika (Mothers in Fatherland: Women, the Family and Nazi Politics, 1987) okrece naglavce konvencionalno pitanje: sto su im Cinili nacisti? Ona se suocava sa suucesnistvom zena u zloCinima drustva koje se temeljilo na glorifikaciji muskosti, ispisujuCi bolne i sramotne stranice zenske povijesti. Lajtmotiv istrazivanja С. Koonz је uloga koju је »zasebna zenska sfera«, kao nacisticki odgovor na zensko pitanje, imala u omogucavanju uzasa Treceg Reicha. V ес u uvodu istice: Као fanaticne nacistkinje ili tek nevoljke sljedbenice, zene su odlucno okrenule glave od napada na socijaliste, Zidove, vjerske disidente, hendikepirane i 'degradirane'. Buljile su u vlastite kolijevke, djecu i 'arijske' porodice. Majke i supruge su pod vodstvom Gertrud Scholtz-Кlink dale vitalan doprinos nacistickoj moCi cuvajuCi iluziju ljubavi u okolini ispunjenoj mrznjom, na isti naCin na koji su muskarci odrzavali privid reda u sveopcem rasulu suprotstavljenih Ьirokratskih prioriteta i zapovijedi.
BuduCi da је djelovanje nacistkinja njihovim partijskim drugovima Ьilo od zanemarive vaznosti, uzivale su isprva znatnu autonomiju. Njihove vode nadale su se partnerstvu s muskarcima u kojem Ьi svatko igrao svoju ulogu u izgradnji savrsenog drustva. Tek u kasnijoj fazi postale su sve potCinjenije reproduktivnim i proizvodnim potrebama rezima, а na izdisaju »Tisucljetnog Reicha« zahtjevima totalnog rata. С. Koonz opisuje i zestoku borbu za prevlast medu liderima zenske organizacije. Pobjednica Gertrud Sholtz-Юink, ostajuCi i pola stoljeca nakon holokausta, bez osjecaja stida i kajanja, dala је intervju autorici zeleCi opravdati zlodjela rezima kojemu је vjerno sluZila. Udovica nacistickog mucenika, majka cetvoro djece, mladolika, plavokosa, atletski razvijena, obdarena znatnim Ьirokratskim talentom, Ьila је zauzvrat za moc nad zenama sto su јој Ьile potcinjene spremna na potpunu poslusnost partiji. Za razliku od nezavisnosti nacistkinja u dvadesetim godinama, njezina organizacija Fraиenwerk propagirala је prisilnu sterilizaciju »rasno nepozeljnih« i prijelaz na ratnu ekonomiju koja је razarajuCi obltelj razotkrila svu dvolicnost nacistickog stava prema toj, do tada slavljenoj instituciji. Nacistkinje su obllno koristile mizoginiju rezima povlaceCi se u »zensku sferu« bez odgovornosti, dom kao utoCiste u okruzju ubllackog rasizma. No, obltelj se pokazala visestruko presud-
ZENSКA POVIJEST
285
nom: kao mjesto solidarnosti u svijetu koncentracionih logora, i to ne samo za njihove zrtve nego i za muCitelje - jedino је »zenska ruka« mogla ocuvati »ravnotezu« masovnih ubojica. AnalizirajuCi specificne uzroke prihvacanja nacisticke ideologije medu zenama srednje klase, С. Koonz istice osjecaj straha koji је potaknula borba za emancipaciju u Weimarskoj republici. »Emancipacija zena«, prema rijecima jedne suvremenice, »prijetila је da emancipira i nase sinove i kceri, ра cak i muzeve od nase kontrole«. ShvacajuCi sebe kao ugrozenu vrstu u modernom svijetu koji sve manje cijeni ulogu majkecuvarice kucnog ognjista, priklonile su se militantnom i militaristickom patrijarhatu koji је obecavao da се ih zastititi od emancipacije i »vezati oceve uz njihove obltelji«. Iako jezgru knjige cini upravo opis djelovanja nacistkinja, autorica је istrazila i brojne drzavne, crkvene i privatne stvari u potrazi za informacijama koje to djelo cine do sada najopseznijim prikazom iskustava zena u Trecem Reichu. Poglavlja о zidovskim zenama i onima koje su aktivno sudjelovale u otporu fasizmu znatno su sazetija, zbog nedostatka arhivske grade i zato sto је rod Ьiо tek sekundarni element njihove situacije. Tek svaka peta presuda za »politicke zloCince« izrecena zenama, prema analizi dr. Koonz, ne svjedoci о njihovoj slabljoj zastupljenosti u otporu Hitleru. Ona smatra da ne smijemo previdjeti mentalitet sudaca i policajaca koji su nerado hapsili zene upravo zato sto Ьi priznavanjem tako inferiornog neprijatelja okaljali mit vlastite superiornosti. Кnjiga Majke и otadiblni, koja pocinje intervjuom s nacistickom prvakinjom Scholtz-Юink, zatvara krug ispovijescu zene koja је prezivjela strahote koncentracionog logora. Tesko se oduprijeti zakljucku da се tek proturjecna iskustva zena pod nacizmom koja је istrazila Claudia Koonz, do sada potpuno zanemarena u povijesnim istrazivanjima tog razdoЬlja (poput iskustava Roma, skitnica i drugih zaboravljenih marginalaca), omoguCiti potpunije razumijevanje jedne od najmracnijih epizoda novije povijesti.
КАD ZENE MARSIRAJU
Slika naoruzane zene - »djevojka junak«, »deklica vojak« - dakle srodnice mitskih amazonki, ukorijenjena је u narodnim i puckim tradicijama naseg podneЬlja. Ratnica koja zamjenjuje оса (brata, muza) u ratu cest је motiv hrvatske i srpske, ali i svjetske narodne knjizevnosti. Nosenje oruzja, simbola muskosti, bilo је dopusteno i tzv. virdzinama ili to-
ZENSКA POVIJEST
286
belijama (u sjevernih АlЬапаса i Crnogoraca)- zeпama koje su se ро svojoj zelji ili ро zeljama roditelja zavjetovale па celiЬat i preuzimale drustveпu ulogu muskaraca. Etпolozi koji su proucavali tu pojavu isticu privremeпi (kad su posrijedi zепе пarodпi glavari) i priпudпi karakter (kad је rijec о tobelijama, uglavпom zbog ekoпomske пuzde) ovih pojava. Nije posrijedi, dakle emaпcipacija ili promjeпa polozaja zепа, vec preuzimaпje razlicite drustveпe uloge, s atriЬutima i privilegijama koje iz toga proizlaze. No, kako su zепе u treпutku dizaпja ustaпka i stvaraпja partizaпskih jediпica dozivljavale sliku пaoruzaпe zепе? Desaпka Stojic, koja se kao 17-godisпja skojevka пasla medu 75 zепа koje su potkraj kolovoza 1942. stajale u stroju prve iskljuCivo zeпske vој пе formacije, jediпstvene u cijeloj povijesti pokreta otpora, objavila је kпjigu о toj izuzetпoj epizodi iz povijesti zепа. Prva zenska partizanska ceta (1987) kпjiga је spomeпar cija Ьi grada trebala moCi osporiti zaborav (tko је od poslijeratпih geпeracija uopce cuo za postojaпje zeпske cete?) i predrasude (slika partizaпke s puskom kao пeupitпa prisutпost). Iz пје se stjece dojam da је osпivaпje Prve zeп ske partizaпske cete 25. kolovoza 1942. u selu Trnavcu пedaleko od Koreпice Ьilo па пeki пасiп izпudeп Сiп.
Мпоgе su licke omladiпke vec u јеsеп 1941. пavaljivale da se pridruze operativпim jediпicama. Naime, па veliki pritisak omladiпe stabovi пa rodпooslobodilackih odreda i skojevska rukovodstva па tereпu osпovali su vise muskih omladiпskih ceta. Zbog »Opravdaпih razloga« (koji u knjizi пisu preciziraпi) пailaze па mпoge otpore. Ali, raspolozeпje se usijava toliko da okruzпi komiteti SKOJ-a i КРН za Liku (podrzaпi Odborom AFZ-a s Katom Pejпovic па celu), te Stab Grupe NOP odreda za Liku па pocetku ljeta 1942. odlucuju osпovati Prvu zensku licku partizaпsku
1:
287
KONJI, ZENE, RATOVI
cetu. Na dап osпivaпja cete doslo је u Trnavac 700 zепа zahtijevajuCi puske. U cetu ih је primljeпo samo 75, по ubrzo se osпivaju Druga zeпska ceta, zeпske cete odreda »VeleЬit«, te 3. i 4. NOP odreda. Poslije jedпomje secпe vojпopoliticke obuke ceta је rasporedeпa u sastav 2. licke udarne brigade. Politicki komesar Ьila је takoder zепа, Naraпca Копсаr, а vojпi su iпstruktori Ьili muskarci. Pripadпice cete Ьile su veCiпom claпice SKOJ-a koje su se dokazale u suradпji s NOP-om. U prosjeku Ьilo im је 18 godiпa (пajstarijima 32, а пajmladima 15 godiпa. VeCiпa zепа Ьile su seljaпke, а tek su cetiri uceпice gimпazije medu mпogim пepismeпim drugaricama uzivale status »iпtelektualki«.
i postojaпju zeпske cete uglavu historiografskoj literaturi, rad Desaпke Stojic doпosi i takve podatke na koje su povjesпicari пајсеsсе пeopravdaпo posve пe osjetljivi. Velika је steta sto su te pojediпosti, koje smatram osoЬitom vrliпom ove knjige, dапе tek u nazпakama i bez iпterpretacija kojima Ьi sudioпica ovog povijesпog presedaпa obogatila паsе spozпaje о toj slavпoj epizodi povijesti zепа. »Sramezljivost« zепа kada su u toku obuke trebale »da izvedu пeku komaпdu«, to sto su vrlo »tesko podпijele skraCivaпje dugackih pleteпica па musku frizuru« о kojoj izvjestava autorica, moze se objasпiti patrijarhalпim spolпim simbolizmom. Njime је zeпi propisaпo da slusa, а пе da пareduje; sisaпje duge kose Ьila је ро tradiciji kazпa za djevojke koje Ьi dosle »па zao glas«. NеоЬiсап prizor zепа uпi formiraпih u odijela skrojeпa od »talijaпske cebadi« i kape partizaпke s pus~om u ruci, isprva је u suboraca izazivao otpor. Dopisпik agitpropa trudю se da popravi dojam: »Savi se oko mепе kolo drugarica kao kita poljskog cvijeca«, izvjestava о пjima za Licki partizan. Da u slucaju pristupaпja zeпskoj ceti dozivljaj slike пaoruzaпe zепе im·a· izrazito :maпcipatorski паЬој, svjedoci autorica пavodeCi epizodu pпllkom mucпog rasporedivaпja za bolпicarke kad је »svaka htjela da bude borac s puskom u ruci«. Biti borac ozпacilo је emaпcipatorsko iskustvo ро seЬi. То moze objasпiti duboko usadeпu averziju prema Ьilo kak~- aп~azira.п~u »ро zeпskom pitaпju« (aktivizam u AFZ-u za rata i posliJe ~Jega Ili p_rema samom spomeпu rijeci femiпizam zпаtпо kasпije) mпoglh drugaпca boraca koje su svoj пovi zeпski ideпtitet stekle kroz krvava ratпa iskuseпja. No, da taj ideпtitet пiје Ьiо Iiseп odredeпe am~iv~leпtпos~i svjedoce i opisi »slobodпog vremeпa«: »U поsепјu oruzja I S~Im os.tallm zadacima ravпopravпo su se izmjenjivale s drugovima, а посu umJesto odmora krpale su, sivale i prale odjecu borcima«, sjeca se D. Stojic. .zпatizel~u. Ci~atelja i zed za kompleksпijim оЬјаsпјепјеm pobuduje, ?sш~ sроmшЈаПЈа otpora i пероvјеrепја suboraca, argumeпtacija пepri JatelJske propagaпde (koje su to пajpogrdпije klevete i Iazi kojima se sluzi kako Ьi sprijecio utjecaj zeпske cete па masovпi odlazak omladiпe u Dok su
оsпоvпе Сiпјепiсе о osпivaпju
пom pozпate
partizaпske jediпice?).
Drugi, opsezпiji dio kпjige сiпе kratki zivotopisi svih pripadпica zeп ske cete. Tek poпeki od njih sadrzi zametke dramatskih elemeпata а ostali su пapisaпi reduciraпim jezikom i пizu stereotipпe Ьiografske ~o datke._rropustajuCi priliku da se povijesti ratovaпja пadopise Ijudska dimeпziJa. Upravo пејаsпоса zanrovskog odredeпja ove kпjige пiti zпaпstveпa studija, пiti memoarsko svjedoceпje, пiti beletristika - ostav-
-
288
KONJI, ZENE, RATOVI
lja mnogo nedorecenog, umanjuje mogucnost recepcije i popularizacije ove vazne teme. Ozivjeti ljudsku puninu pripadnica Prve zenske cete kakvu dosizu primjerice junakinje i junaci proze temeljene na sjecanjima Sase Bozovic (Ratne ljubavi, 1985) jos ostaje zadatak upravljen buducnosti.
,
14
1
!'
"
РоЬасај
pred carskim rezom
1
U prvoj fazi obnove zagrebackih procelja 1983. pojavili su se grafiti na novoolicenim zgradama: Dolje роЬасај, Kazne majkama ubojicama, Kazne ginekolozima koljaCima. Danas su njihovi istomisljenici mnogo civiliziraniji i tehnicki uznapredovaliji. Grad је uredno oЬlijepljen naljepnicama Abortus је ubojstvo i Volim nerodene. Poruka је ista. Sve polemike о ne/dopustenosti роЬасаја izrazito su emotivno obojene i gotovo neprimjetno omogucuju zamjenu teza prema kojoj pobornici prava na izbor postaju cudesnim pomanjkanjem logike, pobudivaCi na роЬасај. Takav salto mortale logike pruza privid da је rijec о sukobu zagovornika роЬасаја kao najdrasticnijeg oЬiika kontrole radanja i njegovih protivnika. ProЬlem је ipak nesto slozeniji. Posrijedi је sukob dva suprotstavljena svjetonazora, s njihovim etnickim i prije svega politickim implikacijama. О pravu na izbor nasuprot prisili da se pokorava slijepom djelovanju Ьio loske nuznosti, ili diktatu nekoga, pojedincu nadredenog autoriteta. Dakako, u idealnim uvjetima, zene i muskarci slobodni su svoju volju, i u najintimnijim pitanjima, podrediti izabranom strogom autoritetu. То podjednako vrijedi i za pripadnike vjerskih i svjetovnih organizacija. Ako vjernica koja је upotreЬijavala pilulu protiv zaceca ili spiralu kao sredstvo kontrole radanja (о pobacaju da i ne govorimo) pristane da је njezina vjerska hijerarhija zigose kao ubojicu, to је stvar njezina izbora. OdluCi li iz vjerskih razloga radati vise djece no sto Ьi to mozda inace ucinila, i to је ocjena takvog shvacanja slobode. Sto da kazemo za one Clanice КРЈ, broj kojih povijest nece zablljeziti, za koje se u ona herojska poratna vremena, prije legalizacije роЬасаја, doznalo da su pobacile i Ьile sramno, pred svim clanovima partijske celije, iskljucene iz organizacije?
-
,, ···· .. · ·· ..··
290
РОВАСАЈ PRED CARSКIM REZOM
KONJI, ZENE, RATOVI
291
1 1
Pravo па izbor, па odluku sto se u krajпjem slucaju ipak tice prije svega zепiпа tijela - pravo па koпtracepciju koje ukljucuje (sto пе zпaci da favorizira) роЬасај - civilizacijska је tekoviпa. Опа је pokazatelj stupпja demokratizacije drustva. Jer sva drustva, svim zabraпama i svjetoпazorima usprkos, pozпaju koпtrolu radaпja. Sto је drustvo zaostalije i siromasпije, te su metode Ьile i ostale brutalпije i cesce zavrsavaju smrcu zепе. No brutalпost i rizik sobom пosi i pokusaj koпtrole radaпja kad је koпtracepcija stavljeпa izvaп zakoпa. Tako је, пaprimjer, u SR Hrvatskoj u razdoЬlju prije пjegove legalizacije (1969), па godiпu umiralo prosjecпo 35 zепа od posljedica ilegalпog роЬасаја. О tamпim brojkama da i пе govorimo. Zakoпski zajamCiti - dopustiti роЬасај - u koпkretпim povijesпim uvjetima zпaCi od dva zla odabrati mапје. Izmedu gladi, siromastva i пje govih posljedica, bolesti пovorodeпih ili jedпostavпo пesrece, poпizava juceg umiraпja zепа od posljedica пelegalпog роЬасаја u zamjeпu za kvalitetпiji i dostojaпstveпiji ljudski zivot. Jer u situaciji kad је роЬасај izvaп zakoпa, ioпako stradaju пajugrozeпiji. Privilegiraпi се se uvijek sпaCi, mozda се ih to samo stajati malo skuplje. No svaki, ра i ovaj izbor, odigrava se па tereпu moCi. Stoga паs пе smije cuditi sto su propagaпdпe poruke protivпika koпtracepcije Qediпa metoda koju Ьi опi mozda Ьili skloпi preporuciti pozпata је pod lijepim пarodпim imeпom »Vatikaпski rulet«) upravljeпe zeпama. »Ubojice« su опе koje odbljaju da u svakom casu i ро svim uvjetima prihvate zeпiпu zadacu паd zadacama, uzviseпi i jediпo dolicпi visekratпi poziv majke. Njihovi osobпi motivi pri izboru sasvim su пezaпimljivi. Опi su uпaprijed osudeпi kao пevaljaпi. Zeпama i jediпo пjima obraca se пеrоdепо dijete svojim razmisljaпjima u prvim daпima svoga fetalпog zivota (»Ја uopce пе shvacam zbog cega је moja mati u brizi«- 22. dап od zaceca: »Kosa i obrve pocele su rasti. То me resi«- 67. dап) ili gorkim, besprizivпim prijekorom (»Daпas me moja majka ublla«- 80. dап). Pamflet С. Chaetziпga Dnevnik ceda (tiskaп u Slavoпskom Brodu) пе pomislja па to da mozda paralelпo prati Dnevnik majke. Опа to, kao ubojica, пiti пе zasluzuje. Svojom impostacijom ovaj pamflet, iako implicitпo, prizпaje obrat odпosa moCi: pad tisucljetпoga muskog moпopola па koпtrolu zeп ske plodпosti. Naime, koпtracepcija i pravo па prekid trudпoce poremetili su postojecu hijerarhiju odпosa spolova, ра cak i sveukupпih odпosa u drustvu. Od predmeta razmjeпe, zudпje ili puke koпtrole, zепа је postala ravпo pravпi сlап drustva. Z:eпski su pokreti, паkоп gotovo stoljetпe ьоrье ctoЬili Ьitku za odvajaпje seksualпosti od radaпja. Strogi oblteljski patrijarh
guЬi pokorпu
i ovisпu
zeпu, а
stroga i autoritarna drzava
пeiscrpпi
izvor
podaпika, radпika i ratпika. Stovise, koпtrarevolucija је potvrdila mogucпost
iskljucivo
zeпske
moCi u sferi
radaпja.
Svjedoci smo zestoke
koп
traofaпzive.
Koпzervativпi protivпici koпtracepcije u SAD presli su u параd u pocetku osamdesetih. Pod stijegom borbe »Za zastitu zivota« postavljali su bornbe u kliпike za plaпiraпje obltelji koje su obavljale роЬасај. Oko zе пе za zub zametka. U ovogodisпjoj uskrsпjoj aпtikoпtracepcijskoj kampaпji Ьili su пesto umjereпiji. Samo su opsjedali kliпike i fizicki zlostavljali zепе koje Ьi pokusale uCi. Sve u ime zastite (пerodeпog) zivota. Odgovor па tu пajпoviju kampaпju Ьile su demoпstracije koje је orgaпizirala Nacioпalпa orgaпizacija zепа, пајvеса americka zeпska orgaпizacija. U mimohodu pred Bijelom kucom sudjelovalo је 30.000 zепа i skupljeпo 600.000 potpisa. Da пi refereпdum, »volja пaroda«, пiје jamstvo postovaпja prava па izbor svjedoce пеdаvпе demoпstracije u Rimu. Protivпici legalizacije ро Ьасаја postigпute refereпdumom iz 1961. morali su se suoCiti s protudemoпstracijama пjegovih zagovornika koji su пosili traпsparente. Necemo dopustiti da nasim zivotima ravnaju ajatolasi. Је li novi krizarski rat na pomolu? Bilo Ьi pogresпo vjerovati da је ogorceпa borba protiv prava na izbor iskljucivo osveta razvlasteпih patrijarha. Tijelo zene i dalje је poligon za pokazivanje drzavпe moCi. Zeli li drzava smaпjiti pucanstvo, kao па primjer Кina, опа се obnarodovati »idealaп«, tj. dopusteni broj djece ро oЬitelji. Ako ga, pak, kaпi uvecati, uvest се, poput Rumunjske, giпeko losku policiju. Ona се роmпо bdjeti da јој пе promakne пiјеdпо mjesecпo krvarenje пijedne svoje podaпice. Ako nakon izostaпka krvarenja izostane i пovi podanik, kazne се Ьiti drasticne i primjereпe. Tko је ovdje »ubojica«? Osim prava па izbor, civilizacijske i demokratske tekoviпe u drustvu koje pojediпce пе svodi na podanike, moramo uvazavati viseglasje stavova. Pristanemo li poslusati izjave ljubavi пerodenima koje паm salju anonimпi sugradaпi, moramo Ьiti spremni braпiti i пе zloraЬiti slobodu izbora. Jedini nam kriterij pritom mora Ьiti паsа savjest. Jer, pospjesiti dolazak пerodeпih пiје moguce prisilom. Prastaпje bombl pred kliпika ma песе im пadomjestiti pjesmu dobrodoslice. Niti се se пaljepnicama nahraniti пjihova gladпa usta. Dok svijet za sve ne postane mjesto snosljivo za zivot, pravo па odluku о sudblni nerodeпih - ma kakav Ьiо njeziп ishod, ma kakva Ьila metoda kojom се se postiCi - ne smije Ьiti predmet niCijeg licitiranja.
1:
~L
292
KONJI, ZENE, RATOVI
Aktиalne rasprave о potrebl cak i radikalno novih mjera и popиlacij skoj politici Jиgoslavije oblljezene sи cesto vrlo proturjecnim, konkretnim politickim interesima. Briga za reprodиkcijи stanovnistva и nekim sredinama (i to za odredene popиlacije) rezиltirat се restriktivnim, antinatalitetnim mjerama. Istodobno се drиge sredine razmatrati mogиc nost donosenja pronatalitetnih mjera. Nije tesko zamisliti kakve Ьi te mjere mogle Ьiti и sitиaciji akиtne ekonomske krize. Za pozitivnи stimи lacijи- и prvom redи zaposlenost i rjesavanje stambenog pitanja mladih, da ne govorimo о povecanjи naknade za porodiljski dopиst, njegovo prodиzavanje ili realni djecji doplatak - ionako smo vec odavno presiromasni. Ostaje druga mogиcnost- negativna stimиlacija, tj. sиzavanje ili potpиno иkidanje (legalne) mogиcnosti izbora. Drиgim rijeCima, opasan иdarac pravu na kontracepcijи, иklјисијиСi i роЬасај. PriЬrojimo li tome sve ofenzivnije propagandne kampanje protivnika kontrole radanja, sadasnja sitиacija zahtijeva komentar i javni stav. Najpozvaniji sи, dakako, strucnjaci iz Zavoda za zastitи majki i djece, kojega је Savjetovaliste za planiranje obltelji imalo pionirskи иlоgи и edиkaciji и protekla dva desetljeca. No, иnatoc opetovanim, trotjednim nastojanjima redakcije Svijeta da doblje kvalificirane i znanstveno иtemeljene komentare teza osporavatelja prava na kontracepcijи od dr. Lade Magdic iz SavjetovaliSta, oni sи izostali poslije intervencije direktora dr. Josipa Grgurica. О tempora, о mores!
BILJESКA О RADOVIMA U OVOJ KNJIZI
Prvi dio: NEVIDLJM PREDMET
1
1
1
1
!
1 1; /~
Konji, zene, ratovi itd.: ProЬiem utemeljenja historije zena u Jugoslaviji. Clanak је и prvoj verziji napisan ро narudzЬi urednika britanskog casopisa History Workshop Newsletter (Oxford). Za potrebe zbomika iena i drustvo. Kultiviranje dijaloga sto ga је Lydia sama uredila (Zagreb, 1987) prosirila је njegov prvi dio pregledom kritika povijesne »nevidljivosti zena«. Spomenиti Zbomik izasao је и nakladi Socioloskog drustva Hrvatske, а clanak је objavljen и poglavljи »Upisati zene natrag и povijest«, str. 51-60. Clanak је takoder objavljen и prvom Ьrоји casopisa Gender and History (1989), te и knjizi Gli studi sulle donne nella Universita, Rim 1988). Kulturnom mijenom do zene »novog tipa«. Tekst је dio magistarske radnje pod naslovom iene i тос - povijesna geneza jednog interesa kоји је Lydia god. 1984. obranila na Filozofskom fakиltetu и Zagrebи. Nije smatrala da treba objavljivati cijelи radnju, а ovaj dio te stиdije izasao је u casopisи Gordogan, sijecanj-travanj 1984, br. 15-16, str. 73-111. Emancipacija i organizacija. Pod naslovom Emancipacija i organizacija: Uloga Antifasisticke fronte iena и postrevolucionarnim mijenama drustva Lydia је u proljece 1988. prijavila doktorskи disertacijи. Komisija и sastavu D. RihtmanAиgиstin, Vjeran Katиnaric i Ivan KиvaCic 15. 5. 1988. sa zadovoljstvom је predlozila Znanstveno-nastavnom vijecи tadasnjega OOUR-a Hиmanisticke i drustvene znanosti Filozofskog fakиlteta i Zagrebи da је prihvati, sto је ovo i иCinilo. Potkraj 1989. Lydia је zavrsila potrebna istrazivanja za disertacijи te izradila konacan plan rukopisa, а и sijecnjи 1990, neposredno prije odlaska na kobno pиtovanje, dovrsila i prvi dio radnje koji se ovdje prvi риt objavljиje и cijelosti. Ipak, rijec је о torzи, о naglom prekidи, jer tekst иostalom i zavrsava zarezom i podsjetnikom za daljnjи razradи.
294
KONJI, ZENE, RATOVI
Drugi dio: OD ANTROPOLOGUE ZENE DO POLIТICКE ANTROPOLOGUE Nu.Znost zenske perspektive u antropologiji. Claпak је objavljeп u casopisu Hrvatskog etпoloskog drustva Etnoloska triblna br. 4-5, 198З, str. 121-126. Matrijarhat: Prijepor mitologije, ideologije i utopije. Claпak је objavljeп u godisпjaku Iпstituta za etпologiju i folkloristiku (prije Zavod za istrazivaпje folklora) Narodna umjetnost knj. 21, 1984, str. 69-76. Izmisljanje tradicije: Dan koji svice nadom. Claпak је pod пaslovom Otkada se zapravo i zasto slavi medunarodni Dan zena objavljeп u listu Danas br. З16, 8. З. 1988, str. 69-70; dорuпјепа i aktualiziraпa verzija istoga claпka objavljeпa је pod пaslovom Dan koji svice nadom u listu Svijet br. 5, 10. З. 1989, str. 11-12. ОЬа su claпka Ьila tek priprema za veCi rad о zпасепјu i ritualu 8. marta koji је autorica izпijela па sjajпom predavaпju о toj temi odrzaпom u Muzeju revolucije, i poпovljeпom u tadasпjem Zavodu za istrazivanje folklora u ozujku 1989. Nova Nova godina: Od Mladog ljeta k politickom ritualu. Као hommage profesoru Milovaпu Gavazziju, claпak је objavljeп u casopisu Hrvatskog etпoloskog drustva Etnoloska triblna br. 11, 1988, str. 59-72. Isti је claпak pod пaslovom »The пеw New Year, or how а traditioп was tempered« objavljeп u East European Politics & Societies 4, 1990, te пеdаvпо pod пaslovom »Sumrak stare tradicije, поvа Nova godiпa: Bozic 1945-1948«, Vijenac 1994, br. 26 (22. 12. 1994), str. 17-18. Profesija etnolog: Analiza pokazatelja statusa profesije. Tekst је priredeп па temelju referata odrzaпoga па 2З. (zadпjem) koпgresu Saveza etпoloskih drustava Jugoslavije u listopadu 1989. u Zadru. Objavljeп је posthumпo u zborпiku Simboli identiteta. Studije, eseji, grada, Zagreb 1991, str. 45-67.
Treci dio: ZENSКA POVUEST Izmedu znanosti i umjetnosti: Рјеsш2 Erike Jong (pogovor). L. S. okusala se 1981. kao prevoditeljica poezije. Prijevod zЬirke pjesama Voce i povrce autorice Erike Јопg popratila је zaпimljivim pogovorom (Erica Јопg, Voce i povrce, prijevod i pogovor Lydia Sklevicky, Graficki zavod Hrvatske, Zagreb, 1981, pogovor str. 8З-89) koji daje uvid i u Lydijiп prevoditeljski/pjesпicki pogodiпe
teпcijal.
VeCi dio ovoga poglavlja сiпе claпci sto ih је autorica objavljivala u zeпskom Svijet. U skladu sa strukturom ove kпjige ti su, uglavnom kraCi puЫi cisticki radovi, okupljeпi u пekoliko maпjih poglavlja. Тоспi podaci о svim objavljeпim radovima Lydije Sklevicky sabraпi su u BiЬ liografiji radova sto ju је istrazila i izradila Anamarija Starcevic Stambuk, koja је i pomogla pri uredivaпju ove knjige. tjedпiku
D. R.A.
CITIRANA LITERATURA Annas, Pamela Ј.: »Novi svjetovi, nove rijeci: Androginija u feministickoj znanstvenoj fantastici«, Кnjiievna smotra, 46, 1982, str. 78-86. Arbeiterbewegung иnd Feminismиs, ur. Emest Bornemann, Ullstein Materialen, Frankfurt, 1982, str. 18-19. Ardener, Edwin: »Belief and the proЬ!em of women<<, u: The Interpretation of Ritиal, ur. Ј. S. La Fontaine, Tavistock, London, 1972. Citirano prema К. Milton, »Male Bias in Anthropology<<, Man, 14, 1979, 1. Arzensek, Vladimir, Struktura i pokret, Institut drustvenih nauka, Beograd, 1984. Badinter, Elisabeth: L'amoиr en plus. Histoire de l'amoиr matemel XVIIe- ХХе siecle, Flammarion, Paris, 1980. Bahtin, Mihail: Estetika slovesnogo tvorcestva, Nauka, Moskva, 1979. Bahtin, Mihail: Marksizam i filozofija jezika, Nolit, Beograd, 1980. Banac, Ivo: With StalinAgainst Tito. Cominformist Splits in Yиgoslav Commиnism, Comell University Press, Ithaca and London, 1988. Banton, Michael: >>Voluntary AssociationS<<, I Antropological aspects, u: Intemational Encyclopedia of the Social Sciences, ur. David L. Sills, The Macmillan Company and the Free Press, New York, Reprint Edition, 1972, Vol. 15, 16, 17, str. 357. Barjaktarevic, Mirko: >>ProЬ!em tobelija (virdzina) na Balkanskom poluostrvu<<, Glasnik etnografskog mиzeja и Beogradи, 1965-1966, 28-29, str. 273-286. Bausinger, Hermann- Felix Ј. Oinas- Carl Stief: >>Folkloristik. Folklore<<, u: Sowjetsystem иnd Demokratische Gesellschaft. Eine vergleichende Enzyklopiidie, Sonderdruck, Herder, Freiburg!Вasel/Wien, 585-587. Beauvoir, Simone de: The second sex, Penguin Books, Baltimore, 1975. Belaj, Vitomir: >>Plaidoyer za etnologiju kao historijsku znanost о etnickim skupinama<<, Stиdia Ethnologica, Vol. 1, 1989, str. 9-13. Belaj, Vitomir: >>Sezdeset godina neprekinute nastave etnologije na Zagrebackom sveuCilistu<<, Etnoloska triblna, XVIII, 1988, 11, str. 149-150. Benjamin, Walter: >>Povijesno-filozofijske teze<<, u: Uz kritiku sile, Razlog, Zagreb, 1971. Bertosa, Miroslav: >>Povijest i etnologija u 'novoj historiji'<<, Nase teme, 32, 1988, б, str. 1572-1582. Berus, Anka: >>Za ucvrscenje organizacije<<, Zena и borbl, 1943, br. 1, str. 6-7.
296
KONJI, ZENE, RATOVI
Bilandzic, Dиsan: Нistorija Socijalisticke Federativne RepиЬlike Jиgoslavije, ПI. dopиnjeno izd., Skolska knjiga, Zagreb, 1985. Вloch, М.: »Une etиde regionale: geographie ои histoire?«, Annales d'histoire economiqиe et sociale, 6, 1934, str. 81. Bock, Gisela: >>Historische Fraиenforschиng: Fragestellиngen иnd Perspektiven«, и: Fraиen sиchen ihre Geschichte, ur. Karin Haиsen, Verlag С. Н. Beck, Miinchen, 1983, str. 52-53. Bock, Gisela: >>History, Women's History, Gender History«, EUI Florence Working Paper No. 87/291, str. 8. Bonnie Н., Erickson: »Networks, ldeologies and Belief Systems«, и: Social Structure and Network Analysis, ur. Peter V. Marsden i Nan Lin, Sage PиЬ!ications, Beverly Hills/London/New Delhi, 1982. str. 170. Broz, Josip- Tito: Zena и revolиciji, Svjetlost (et а!.), Sarajevo, 1978. Bиttolo, Franciscka, >>0 inteligenci i intelektиalcih. Pogovor z Angelo Vodetovo«, Nova revija, Ш, 1984, 24-25, str. 2788-2791. Clifford, James: >>lntrodиction: Partial Truths«, и: Writing Cиltиre: The Poetics and Politics of Ethnography, ur. James Clifford, George Е. Marcиs, University of California Press, Berkeley, Los Angeles, London, 1986. str. 1. Conti Odorisio, Ginevra: Donna е societa ne/'600, Bиlz()ni, Roma, 1979. Cook, Karen S.: »Network Structиres From an Exchange Perspective«, и: Social Structиre and Network Analysis, ur. Peter V. Marsden i Nan Lin, Sage PиЬ!ications, Beverly Hills/London/New Delhi, 1982, str. 182. Copans, Jean: >>De l'ethnologie а l'anthropologie«, и: Copans, Godelier, Tornay, Backes-Clement: L'anthropologie: science des societes primitives?, Editions Е. Р., 1971. Corrado Роре, Barbara: >>Angels in the Devil's Workshop: Leisured and CharitaЬ!e Women in Nineteenth-Centиry England and France«, и: Becoming VzsiЬle: Women in Eиropean Нistory, иr. Renate Bridenthal, Claиdia Koonz, Hoиghton Mifflin Company, Boston, 1977, str. 296-324. Davin, Anna: >>Feminism and Labour History«, и: People's History and Socialist Theory, ur. Raphael Samиel, Roиtledge and Kegan Раи!, London, 1981, str. 177. Delphy, Christine: >>А Materialist Feminism is PossiЬle«, Feminist Review, 2, 1979, str. 87. Despot, Blazenka: Zensko pitanje i socijalisticko samoиpravljanje, Cekade, Zagreb, 1987. Durkheim, Emile: The Division of Labor, Glencoe, Free Press, 1947. Duranovic-Janda, Sasa: Zena и radnom odnosи, Naprijed, Zagreb, 1960. Edholm, Felicity- Olivia Harris- Kate Yoиng: >>Conceptиalising Women«, Critiqиe of Anthropology, 3, 1977, 9-10, str. 101-130. Erickson, Bonnie Н.: >>Networks, ldeologies and Belief Systems«, и: Social Structиre and Network Analysis, ur. Peter V. Marsden i Nan Lin, Sage PиЬ!ications, Beverly Hills/London/New Delhi, 1982. Erlich Stein, Vera: Danasnje dijete- ProЬlemi sиvremenog odgoja, Atlas nakladnog zavoda и Zagrebи, Zagreb, 1936. Erlich Stein, Vera: Individиalna psihologija и skolskoj praksi, Minerva, Zagreb, 1934. Erlich Stein, Vera: Jиgoslavenska porodica и transformaciji, LiЬer, Zagreb, 1971. Erlich Stein, Vera: Kolektivni rad и savremenoj skoli, Minerva, Zagreb, 1933. Erlich Stein, Vera: Metoda Montesori, Minerva, Zagreb, 1934. Erlich Stein, Vera: >>Alfred Adler: Povodom smrti osnivaca individиalne psihologije«, Zidov, 24, 11. б. 1937, str. 5. Erlich Stein, Vera: >>lstrazivanje о porodici«, Zena danas, П, 1937, 5-6, str. 7-8.
CITIRANA LITERATURA
297
Erlich Stein, Vera: >>Кriza ili transformacija porodice<<, Gledista, XV, 1974, 3, str. 336. Erlich Stein, Vera: >>0 aktiviranjи zena<<, Zidov, 52, 20. 12. 1935, str. 4. Erlich Stein, Vera: >>0 иspjesima feministickog pokreta<<, Zidov, 9, 1. 3. 1935, str. 6: Erlich Stein, Vera: >>Omladinska pitanja<<, Zena danas, Ш, 1938, 14, str. 15-16. Erlich Stein, Vera: >>Politicka prava zena<<, Zena danas, 1, 1936, 1, str. 15. Erlich Stein, Vera: >>SиdЬina jedne ankete: Umjesto predgovora<<, и: Jиgoslavenska porodica и transformaciji, LiЬer, Zagreb, 1971, str. 17. Erlich Stein, Vera: >>Zene i opCinski izbor<<, Zidov, 40, 27. 9. 1935, str. 8-9. Erlich Stein, Vera: >>Zena i porodica<<, Zivot i rad, 1938, sv. 10 i 11, str. 11-12. Evans, Sara: Personal Politics: The Roots of Women 's LiЬeration in the Civil Rights Movement & the New Left, Vintage Books, New York, 1980. Feldman, Andrea: >>Eine alternative Fraиengrиppe in Zagreb: Zwischen Aktivismиs иnd Fraиenforschиng<<, и: Die иngeschriebene Geschichte, Dokиmentation des 5. Historikerinnentreffens in Wien, 16. Ьis 19. April 1984, Wiener Fraиenverlag, Wien, str. 113-123. The Female Body in Westem Cиltиre, иr. Sиsan R. Sиleiman, Cambridge, 1986. Filipovic, Milenko S.: >>Zene kao narodni glavari kod nekih balkanskih naroda«, Godisnjak balkanoloskog institиta NR ВiН, 11, Sarajevo, 1961, str. 139-157. Friday, Nancy: Му Mother/My Self: The Daиghter's Search for Identity, Fontana/ /Collins, 1979. Friganovic, Mladen: Demografija. Stanovnistvo svijeta, Skolska knjiga, Zagreb, 1987. Galtиng, Johan: >>After Camelot<<, и: The Rise and Fall of Project Camelot, ur. 1. Horowitz, Cambridge М. 1. Т. Press, 1967, str. 296. Gavazzi, Milovan: Godina dana hrvatskih narodnih оЬiсаја, knj. 11, Matica Hrvatska, Zagreb, 1939. Geertz, Clifford: The Interpretation of Cиltиre, Basic Books, New York, 1973. Gerhard, Ute: >>Die Fraиenrechtserkliirung der Olympe de Goиges<<, Die Nеие Gesellschaft. Frankfurter Hefte, 36, 1989, 7, str. 605. Gianini Belotti, Elena: Dalla parte delle bamЬine, Feltrinelli Editore, Milano, 1973. Gjиkic, Mirjana: >>0 privrednoj aktivnost zena Jиgoslavije od 1918-1953<<, Ekonomski pregled, 12, 1954, str. 817. Gбttner-Abendroth, Heide: Die Gдttin иnd ihr Heros, Fraиenoffensive, Miinchen, 1980. Gross, Mirjana: Historijska znanost, Sveиciliste и Zagrebи, lnstitиt za hrvatskи povijest, Zagreb, 1976. Gиsfield, Joseph R.: >>Social Movements<<, 11 The Stиdy of Social Movements, и: International Encyclopedia of the Social Sciences, ur. David L. Sills, The Macmillan Company and the Free Press, New York, Reprint Edition, 1972, Vol. 13, 14, str. 448. Haиsen, Karen: >>Einleitиng<<, и: Fraиen sиchen ihre Geschichte, ur. Karin Haиsen, Verlag С. Н. Beck, Miinchen, 1983, str. 7. А Heritage of Her Own: Toward а New Social History of American Women, ur. Nancy F. Cott and Elizabeth Н. Pleck, Simon and Schиster, New York, 1979. Herskovits, Melville Ј.: Cиltиral Anthropology, Кnopf, New York, 1955. Hobsbawm, Eric: »lntrodиction: lnventing tradition<<, и: The Invention of Tradition, ur. Е. Hobsbawm, Т. Ranger, Cambridge University Press, Cambridge, 1985. str. 1. Hobsbawm, Eric: >>Mass-Prodиcing Traditions: Europe, 1870-1914<<, и: The Invention of Tradition, ur. Е. Hobsbawm, Т. Ranger, Cambridge University Press, Cambridge, 1985, str. 263.
298
KONJI, ZENE, RATOVI
Horvat, Josip: Preiivjeti и Zagrebи. Dnevnik 1943-1945, SveuCilisna naklada LiЬer (et al.), Zagreb, 1989. Hшwitz, Edith F.: >>The International Sisterhood«, u: Becoming VisiЬle. Women in Eи ropean History, ur. Renata Bridenthal and Claudia Koonz, Houghton Mifflin Company, Boston, 1977, str. 339. Ivankovic, Nenad: >>Slovenski korak dalje«, Danas, VI, 29б, 20. 10. 1987. str. 1б-17. Ivekovic, Mladen: Hrvatska lijeva inteligencija 1918-1945, knj. 1, Naprijed, Zagreb, 1970. Ivekovic, Rada: >>Studije о zeni i zenski pokret«, Marksizam и svetи, 8(32), 1980, str. 14-1б.
The Invention of Tradition, ur. Eric Hobsbawm and Terence Ranger, Cambridge University Press, Cambridge, 1985. Jalusic, Vlasta: ,,у politiki potrebujemo podporo zensk... (Subjektivacija zensk v proletarsko razredno zavest ali kako је nastala podoba proletarke) (1890-1914)«, Razprave, ProЬlemi, 279-280, XXV, 1987, 7-8, str. 31-49. Jancar, Barbara: >>Women in the Yugoslav National Liberation Movement: An Overview«, Stиdies in Comparative Commиnism, Los Angeles, vol. XIV, 1981, 283, str. 143-1б4.
Kasic, Biljana: >>Uloga Agitpropa КРН u Slavoniji (1945-1950)«, Casopis za sиvremenи povijest, 20, 1988, 1-2, str. 173. Kaspar, LiЬuse: >>0 studiju muzeologije na Filozofskom fakultetu u Zagrebu«, Etnoloska trihina, XVIII, 1988, 11, str. 1б2. Katunaric, Vjeran: Dioba drustva, SDH, Zagreb, 1988, str. 49. Katunaric, Vjeran: ienski eros i civilizacija smrti, Naprijed, Zagreb, 1984. Kecman, Ј ovanka: iene Jиgoslavije и radnickom pokretu i ienskim organizacijama 19141941, Narodna knjiga/ISI, Beograd, 1978. Kostunica, Vojislav i Kosta Cavoski: Stranacki plиralizam ili monizam, Univerzitet u Beogradu, Institut drustvenih nauka, Beograd, 1983. Kolar-Dimitrijevic, Mira: >>Polozaj i zarade radnih slojeva Zagreba od 1918-1931. godine«, u: Radni slojevi Zagreba od 1918. do 1931, IHRPH, Zagreb, 1973, str. 183-377. Koonz, Claudia: Mothers in the Fatherland: Women, the Family and Nazi Politics, Methuen, London, 1987. Кrajacic, Bosiljka: >>Od obmane do izdaje«, iena и borhi, 1944, br. 7, str. 5-б. Lane, Christel (Кristl Lejn): >>Ritual i ceremonija u suvremenom sovjetskom drustvu<<, Kиltura, 198б, 73-74-75, str. 195. Lerner, Gerda: The Majority Finds Its Past, Oxford University Press, Oxford, 1979. Lerner, Gerda: >>Placing Women in History: А 1975 Perspective<<, u: LiЬerating Women's Нistory, ur. Berenice А. Caroll, University Of Illinois Press, Chicago - London, 197б, str. Зб5. Levi-Strauss, Divlja misao, Nolit, Beograd, 19бб, str. 53-54. Liberalizam i socijalizam: LiЬeralne i socijalisticke ideje i pokreti па tlи Jиgoslavije, ur. Dragoljub Micunovic, Centar za filozofiju i drustvenu teoriju, Beograd, 1984. Lukes, Steven (Stiven Ljuks): >>Politicki ritual i drustvena integracija<<, Кultиra, 198б, 73-74-75, str. 147. Lurie, Alison: Clever Gretchen and Other Forgotten Folktales, Heinemann, London, 1980. Mackintosh, Maureen: >>The Sexual Division of Labour and the Subordination of Women<<, u: Of Marriage and the Market, ur. К. Young, С. Wolkowitz, R. McCullagh, CSE Books, London, 1981, str. 1-15. Metikos, Draginja: >>Bilo је to prije cetrdeset godina<<, Zena, br. 5-б, 1982, str. 19. Miscevic, Nenad: Filozofija jezika, Naprijed, Zagreb, 1981.
l CIТIRANA
LITERATURA
299
Mitchell, Juliet: Women's Estate, Penguin Books, Baltimore, 1973. Moore, Sally F. i Barbara G. Meyerhoff (S. F. Mur i В. G. Mejerhof): >>Svetovni rituali. OЬ!ici i znacenja<<, Kиltura, 73-74-75, 198б, str. 112. Mrazovic, Karlo: >>Jedinstvena narodnooslobodilacka fronta Hrvatske nasa velika i snazna porodica<<, iena и borhi, 1944, br. 9, str. 1-2. Muraj, Aleksandra: Zivim znaci stanиjem, Hrvatsko etnolosko drustvo (et al.), Zagreb, 1989. Neumann, Franz: Demokratska i aиtoritama driava. Stиdije о politickoj i pravnoj teoriji, Naprijed, Zagreb, 1974. Newton, Judith L. (et al.): >>Editor's Introduction<<, u: Sex and Class in Women's History, ur. Judith L. Newton, Mary Р. Ryan and Judith R. Walkowitz, Routledge and Kegan Paul, London, 1983, str. б. Oakley, Ann: Women Confined: Towards а Sociology of Childhirth, Martin Robertson, Oxford, 1980. Oakley, Ann: >>The InvisiЬle Woman: Sexism in Sociology<<, u: The Sociology of Hoиse work, Martin Robertson, Oxford, 1978, str. 2 Obradovic, Marija: >>Koncepcija narodne demokratije<<, Osloboaenje Hrvatske 1945, str. 297. Opacic Canica, Stanko: »Narodnooslobodilacka borba stvorila је zenu novog tipa<<, iena и borhi, 1943, br. 1, str. 5. Ortner, Sherry: >>Zena spram muskarca kao priroda spram kulture?<<, u: Antropologija iene, Zbornik, ur. Zarana Papic i Lydia Sklevicky, Prosveta, Beograd, 1983. Papic, Zarana-Lydia Sklevicky, >>Ка antroplogiji zene<<, Revija za sociologijи, 1-2, 1980. Papic, Zarana: Sociologija i feminizam, ПС, Beograd, 1989. Prokop, Ana: Poloiaj iene и porodicnom pravи FNIO, AIHRPH, КZDAZH, 1948. Polic, Radko: >>Novi lik slovenske zene<<, Zena и borhi, 1944, br. 10, str. б. Popov, С.: >>Formiranje AFZ-a 1942, Rezultat stava КРЈ prema zenskom pitanju i posledice politike Narodnog fronta<<, GodiSnjak filozofskog fakиlteta и Novom Sadи, VI, 19б1, str. 32. Poulantzas, Nicos: Driava, vlast, socijalizam, Globus, Zagreb, 1981. Руе, Lucian W.: >>Political Culture«, u: Intemational Encyclopedia of the Social Sciences, ur. David L. Sills, The Macmillan Company and the Free Press, New У ork, Reprint Edition, 1972, Vol. 11, 12, str. 218. Radelic, Zdenko: >>Prvi kongres Jedinstvenih sindikata Hrvatske<<, Casopis za sиvremenи povijest, 20, 1988, 1-2, str. 117 i 128. Rakar, Anica: >>Prosvjeta је temelj svakog napretka<<, iena и borhi, 1944, br. 10, str. 12. Rich, Adrianne: Of Woman Bom: Motherhood as Experience and Institution, Virago, London, 1977. Rihtman-Augustin, Dunja: Etnologija nase svakodnevice, Skolska knjiga, Zagreb, 1988. Rihtman-Augustin, Dunja: Struktura tradicijskog miSljenja, Skolska knjiga, Zagreb, 1984. Rihtman-Augustin, Dunja: >>Djed Mraz<<, u: Dunja Rihtman-Augustin: Etnologija nase svakodnevice, Skolska knjiga, 1988, str. 103-10б. Rihtman-Augustin, Dunja: >>0 zenskoj subkulturi u slavonskoj zadruzi<<, u: iena и seoskoj kиltиri Panonije, Etnoloska trihina, Posebno izdanje, Hrvatsko etnolosko drustvo, Zagreb, 1982, str. 35. Rihtman-Augustin, Dunja: >>Pretpostavke suvremenog etnoloskog istrazivanja<<, Narodna иmjetnost, XIII, 197б, str. 1-23. Rihtman-Augustin, Dunja: >>Velika pomutnja<<, Danas, VI, 298, З. 11. 1987. str. 5.
!1
300
KONJI, ZENE, RATOVI
Ritig, Svetozar: »Vjtestvo, posestrjmstvo ј jdea!jzam narodne borbene zene«, Zena и borЬi, 1945, br. 12-1З, str. 4-6. Rosaldo, М. Z.: >>Woman, culture and socjety: А theoretjcal overvjew«, u: Woman, Cиl tиre and Society, ur. М. Z. Rosaldo ј L. Lamphere, Stanford Unjv. Press, 1974, str. З. RuЬin, Gayle: >>Traffjc јп Women: Notes on the 'PoJjtjcal Economy« of Sex', u: Toward an Anthropology of Women, ur. Rayna R. Rejter, Monthly Revjew Press, N. У. & London, 1975, str. 178-180. RuЬin, Gayle (Gejl RuЬin): »Trgovjna zenama: beleske о 'poJjtjckoj ekonomjjj' polnostj<<, u: Antropologija zene, ur. Zarana Рарјс, Lydja Sklevjcky, Prosveta, Beograd, 198З, str. 91-151. Rus, Veljko: »Protuslovlja jzmedu jndustrjja!jzacjje ј profesjonalizacjje rada<<, Revija za sociologijи, XIV, 1984, 1-2, str. 7-58. Scott, Joan W.: Westem Societies: А Docиmentary History, Volume 11, Alfred А. Кnopf, New York, 1982. Scott, Joan W.: »Gender: А Useful Category of Hjstorjcal Analysjs<<, American Historical Review, 91, 1986, 5, str. 1054, 1067-1069. Scott, Joan W.: »Women's Claims to Equal Rights<< (summary), Salzbиrg Seminar- Session 271, Gender and the Hиmanities, Salzburg, 1988. Shils, Edward: Tradition, Faber and Faber, London, Boston, 1981. Sills, David L.: »Voluntary Associations<<, 11 Sociological aspects, u: Intemational Encyclopedia of the Social Sciences, ur. David L. Sills, The Macmillan Company and the Free Press, New York, Reprint Edjtjon, 1972, Vol. 15, 16, 17, str. З74. Singer, Milton: »Culture, The Concept of Culture<<, u: Intemational Encyclopedia of the Social Sciences, ur. David L. Sills, The Macmillan Company and the Free Press, New York, Reprjnt Edition, 1972, Vol. З, 4, str. 5З2. Sklevicky, Lydia: »Antjfasisticka fronta zena- kulturnom mjjenom do zene 'novog tipa' <<, Gordogan, VI, 1984, 15-16, str. 77-111. Sklevicky, Lydia: »Karakteristike organizjranog djelovanja zena u Jugoslaviji u razdoЬlju do Drugog svjetskog rata<<, Polja, Novj Sad, ХХХ, 1984, 1. djo, br. ЗО8, str. 415-417; 2. dio, br. З09, str. 454-456. Sklevicky, Lydja: »Mjesto ј zadaca AFZ-a u postrevolucionarnjm mijenama drustva, NR Hrvatska 1945-195З<<, u: Razvoj, dileme i perspektive jиgoslavenskog socijalizma, knj. 1, Komunist, Zagreb, 1988, str. 247-258. Sklevjcky, Lydia: »Nova Nova godina - Od 'Mladog ljeta' k politickom ritualu<<, Etnoloska triЬina, XVIII, 1988, 11, str. 59-72. Sklevjcky, Lydia, »Organizirana djelatnost zena Hrvatske za vrijeme Narodnooslobodilacke borbe 1941-1945<<, Povijesni prilozi, Zagreb, 1984, З(1), str. 85-127. Sklevicky, Lydia: iene i moc: Povijesna geneza jednog interesa, neobjavljena magistarska radnja, Filozofski fakultet, Zagreb, 1984,. Slocum, Sally: »Woman the Gatherer: Male Bias In Anthropology<<, u: Toward an Anthropology of Women, str. 49. Social Structиre and NetworkAnalysis, ur. Peter V. Marsden ј Nan Ljn, Sage PuЬlications, Beverly Hills/London/New Delhj, 1982. Spehnjak, К.: »Narodni front Jugoslavije (SSRNj - razvoj, programsko-teorijske osnove i procesi u drustvenoj praksj 1945 - 198З)<<, Povijesni prilozi, 1984, З(1), str. З6-45. Spehnjak, Katarina: »Organizaciono-poljticki aspektj djelovanja Narodnog fronta u Slavoniji 1945-1951<<, Casopis za sиvremenи povijest, 20, 1988, 1-2, str. 184 Stjpetic, Zorica: Argumenti za revolиcijи - Aиgust Cesarec, CDD, Zagreb, 1982.
CITIRANA LITERATURA
301
Strachey, Ray: The Саиsе: А Short History of the Women's Movement in Great Britain, Virago, London, 1978. Stremec, Nada: »Nasa zenska stampa<<, Zena и borЬi, 1945, br. 16-17, str. 42-4З. Stuard, Susan Mosher: »The Annales School and Feminjst Нistory: Openjng Dialogue wjth the American Stepchild<<, Signs, Chjcago, vol. 7, 1981, no. 1, str. 135-14З. Sнpek, Olga: »Ethnology in Croatja«, Etnoloski pregled, 1984, str. 2З-24 Sнpek, Olga: »Osnovne znacajke etnologije н Hrvatskoj od 1945. do danas<<, Zbomik Ј kongresa jиgoslavenskih etnologov in folkloristov, 1, Кnjjznjca Glasnjka Slovenskega etnoloskega drustva, LjuЬljana, 198З, str. 51-65. Sнpek, Rнdi: Ispitivanje javnog mnijenja, Naprjjed, Zagreb, 1968. Supek, Rнdi: Zanat sociologa, Skolska knjiga, Zagreb, 198З. Supek, Rudi: »Polozaj jugoslavenske socjoJogjje<<, Revija za sociologijи, ХХ, 1989, 1-2, str. 4-5. Siric-Bogetjc, LjuЬinka: »Odluke Pete zemaljske konferencije КРЈ о radu medu zenama i njihova reaJjzacija u perjodu 1940-1942<<, Peta zemaljska konferencija КРЈ. Zbomik radova, IHRPH/Skolska knjiga, Zagreb, 1972, str. 82-8З. Thewelejt, Юaus: Mиske fantazije, GZH, Zagreb, 198З. Thёшnessen, Werner: The Emancipation of Women: The Rise and Decline of the Women 's Movement in German Social Democracy 1863-1933, Pluto Press, London, 197З. Иsion and Method in Нistorical Sociology, ur. Theda Skocpol, Cambrjdge Universjty Press, Cambridge/London, 1984. Wesel, U. (Uve Vezel,): Mit о matrijarhatu, Prosveta, Beograd, 198З. Die Wilde Fraи: Mytische Geschichten zиm Staиnen, Fйrchten иnd Begehren, ur. Claudia Schmбlders, Eugen Diederichs Verlag, Kбln, 1983. Wolchik, Sharon L.: »ldeology and Equality: The Statнs of Women jn Eastern and Western Europe<<, Comparative Political Stиdies, 13, 1981, 4, str. 458. Women in Revolиtionary Paris 1789-1795, Selected Documents, Translated with Notes and Commentary Ьу Darline Gay Levy, Harriet Branson Applewhite, Mary Durham Johnson, Universjty of Il!jnois Press, Urbana, Chicago, London, 1979. Yjnger, Ј. Milton: >>Prejudice<<, 11 Socjal Discriminatjon, u: Intemational Encyclopedia of the Social Sciences, ur. David L. Sills, The Macmillan Company and the Free Press, New York, Reprjnt Edition, 1972, Vol. 11, 12, str. 449. Zagorac, Veda: »Ostvarujmo ravnopravnost u izgradnji domovjne<<, Zena и borbl, 1945, br. 12-13, str. 15. Zemon Davjs, Natalie: »'Women's History' in Transition: The European Case<<, Feminist Stиdies, 1976, Spring-Summer, No. З, str. 83-103. Zimbalist Rosaldo, Mjchelle: »The Use and Abuse of Anthropology«, Signs, 1980, 5, str. 409. Zena и drustvи i privredi Jиgoslavije. Statisticki bllten br. 133, Savezni zavod za statistjku, Beograd, 1959. Zupanov, Josip-Zeljka Sporer: »Profesija sociolog<<, Revija za sociologijи, XIV, 1984, 12, str. 11-46. Zuvic, Маја: »Zastavica i na njojzi pise, doЬit се је tko uradi vise<<, iena и borЬi, 1945, br. 12-13, str. 16-17. s. n.: »Borbenj put zena Jugoslavije<<, Leksjkografski zavod »Sveznanje<<, Beograd, 1972, str. 126-127. s. n.: »Govor marsala Тita radnom kolektivu 'Тitovih zavoda Litostroj' u LjuЬljani<<, Glas rada, Ш, 36, 6. 9. 1947.
302
KONJI, ZENE, RATOVI
s. n.: »Nova hrabrost i novi moral<<, Razgovor s Marijom Soljan-Bakaric, iena, 198З, br. З-4, str. 17. s. n.: »Plenum mjesnog sindikalnog vijeca Zagreba<<, Rad, VI, 8, 17. 1. 1948. s. n.: >>1 kongres kulturnih radnika Hrvatske<<, Zena и borhi, 1944, br. 9, str. 24. s. n.: >>Prva konferencija AFZ Hrvatske. Smotra је to Ьila ljubavi, snage i rada<<, Zena и borhi, 194З, br. 2, str. 2. s. n.: >>Uklanjanje pet profesora s tehnoloskog fakulteta Sveucilista u Zagrebu 1951195З<<, Scientia Yиgoslavica, 13, 1987, З-4, str. 129 - 130.
Casopisi: Die Nеие Gesellschaft- Frankfurter Hefte, 7, 1989, З6: >>Thema: 1789- Sind Frauen Menschen?<< Slobodni dom, Ш (ЗЗ), 49, Bozic, 1945. Slobodni dom, 50-51, Bozic, 1946. Slobodni dom, 52. Bozic 1947. Slobodni dom, 52, 24. 12. 1948. Vjesnik, V, 209, 21. 12. 1945. Vjesnik, V, 211, 2З. 12. 1945. Vjesnik, V, 212, 24-26. 12. 1945. Vjesnik, VI, 217, З. 1. 1946. Vjesnik, VI, 513, 24. 12. 1946. Vjesnik, VII, 518, 1. 1. 1947. Vjesnik, VII, 822, 24. 12. 1947. Vjesnik, IX, 114З, З. 1. 1949. Zena danas (Beograd, 19З6-1940) ienski svijet (Zagreb, 19З9-1941)
Rukopisi: Stein Erlich, Vera: >>An Anthropologist's View of Different Gender RoleS<< Sporer, Zeljka: >>Razvijenost socioloske profesij'e i odnos prema njoj<<, 1989.
BIBLIOGRAFIJA RADOVA LYDIJE SKLEVICKY
Knjige: 198З Antropologija iene, zbomik, & Zarana Papic, priredile i predgovor napisale, s en-
gleskog preveo Branko VuCicevic, Beograd, Prosveta, З9З str. 1987 Zena i drustvo, Kиltiviranje dijaloga, uredila i predgovor napisala, Zagreb, Sociolosko drustvo Hrvatske, 181 str. (BiЬlioteka Revije za sociologiju). 1981 Erica Jong: Voce i povrce, prijevod i pogovor, Zagreb, Graficki zavod Hrvatske, 1981, 92 str. (BiЬlioTeka)
Izvorni znanstveni, pregledni i strucni Clanci: 1976 Od borbe za prava do prave borbe, iena, Zagreb, XXXIV, З, str. 92-99 = Drustveni polozaj zene i razvoj porodice u socijalistickom samoupravnom drustvu, Komиnist, LjuЬljana, veljaca 1979, str. 466-475. 1977 Antropolog- heroj u akciji: О potreЬi kritickog preispitivanja etnologijskoantropologijske tradicije, Pitanja, Zagreb, IX, 5/5, str. 69-77. 1977 Jugoslawien - Siidosteuropa - Handbuch, Bd. 1, Casopis za sиvremenи povijest, Zagreb, IX, 2, str. 96-100. 1977 Kad zena kaze ne- to znaCi ne!, Pitanja, Zagreb, IX, 8, str. 25-З5. 1978 Orijentacioџi pregled izvora i Iiterature za proucavanje historije socijalisticke izgradnje, Casopis za sиvremenи povijest, Zagreb, Х, 15-60. 1979 Drustveni polozaj zene i razvoj porodice u socijalistickom samoupravnom drustvu, Komиni~t, LjuЬljana, veljaca 1979, str. 466-475 = Od borbe za prava do prave borbe, Zena, Zagreb, XXXIV, 1976, З, str. 92-99. 1979 Zenski evnuh Zermene Grir u potrazi za izguЬljenim spolom, Кnjiievna rec, Beograd, 128, str. 6-7. 1979 & f>urda Milanovic: Sadasnji trenutak zapadnoevropskog feminizma - novi institucizirani oЬlici za oslobodenje zena, Argumenti, Rijeka, 1, str. 209-224. 1980 Ка antropologiji zene, Revija za sociologijи, Zagreb, Х, 1-2, str. 29-46 = Adalekok а nб antropol6giajhoz, Letйnk, 1982, XII, 5, str. 716-7З6. 1981 Pjesme Erike Jong, (eseji i prijevodi), Delo, LjuЬljana, XXVII, 4, str. 12З-1З4. 1982 Adalekok а nб antropol6giajhoz, Letйnk, ХП, 5, str. 716-7З6 = Ка antropologiji zene, Revija za sociologijи, Zagreb, Х, 1-2, str. 29-46.
304
BIBLIOGRAFIJA RADOVA LYDIJE
KONJI, ZENE, RATOVI
SKLEVICКY
305
1988 Cavalli, donne, guerre, Sulla djfficolta di ritrovare Ја vera storja delle donne in Yugoslavja, u: Gli studi sulle donne nella Universita, Ricerca е transformazjone del sapere, а cura dj Qjnevra Conti Odorisjo, Roma, Edjzjonj Scientifiche Italiane, str. 99-104. 1987 The fate of the institution of famjJy in the period of revolutjonary change jn society, Balkanologische Veroffentlichungen, Berlin, 12, str. 73-78. 1987 Konji, zene, ratovj, itd., ProЬlemi utemeljenja historije zena u Jugoslavijj, u: iena i drustvo, Kultiviranje dijaloga, Zagreb, str. 51-60, (BiЬlioteka Revije za socjoJogiju). 1988 Mjesto i zadaca Antjfasisticke fronte zena u postrevolucjonarnim mjjenama drustva (NR Hrvatska 1945-1953), Razvoj, dileme i perspektive jugoslavenskog socijalizma, knj. 1, Komunist [etc], Zagreb, str. 247-258. 1988 Nova Nova godina - od >>Mladog ljeta<< k poJjtickom ritualu, Etnoloska triЬina, Zagreb, 11, str. 59-72 = Nova Nova godina- ili kako se kalila tradicija, Gordogan, Zagreb, 11, 1990, 29-30, str. 88-109 = The new New Year, Or, how а traditjon was tempered, translated Ьу Dorothea Hanson, Berkeley, East European Politics & Societies, 4, 1990, 1, str. 4-29 = Sumrak stare tradicjje, Nova Nova godina: Bozjc 1945-1948., Ијепас, Zagreb, П, 1994, 26 (22. 12. 1994.), str. 17-18. 1989 Emancipated integration or integrated emancipation, The case of postrevolutjonary Yugoslavia, u: Current Issues in Women's Histmy, edited Ьу А. Angerman ... [ et а!. ], Routledge, London, str. 93 -108. 1989 More horses than women: On the difficulties of founding women's history in Yugoslavia, Gender and History, Oxford and New York, 1, 1, str. 68-75. 1990 Nova Nova godina - ili kako se kalila tradicjja, Gordogan, Zagreb, 11, 29-30, str. 88-109 = Nova Nova godjna- od >>Mladog ljeta<< k politickom ritualu, Etnoloska triЬina, Zagreb, 1988, 11, str. 59-72 = The new New Year, Or, how а tradition · was tempered, translated Ьу Dorothea Hanson, Berkeley, East European Politics & Societies, 4, 1990, 1, str. 4-29 = Sumrak stare tradicije, Nova Nova godina: Bozic 1945-1948., Vijenac, Zagreb, П, 1994, 26 (22. 12. 1994.), str. 17-18. 1990 The new New Year, Or, how а tradition was tempered, translated Ьу Dorothea Hanson, Berkeley, East European Politics & Societies, 4, 1, str. 4-29 = Nova godina - od >>Mladog ljeta<< k politickom ritualu, Etnoloska triЬina, Zagreb, 1988, 11, str. 59-72 = Nova Nova godina - ili kako se kalila tradicija, Gordogan, Zagreb, 11, 1990, 29-30, str. 88-109 = Sumrak stare tradicije, Nova Nova godina: Bozic 19451948., Ијепас, Zagreb, П, 1994, 26 (22. 12. 1994.), str. 17-18. · 1991 Profesija etnolog- analiza pokazatelja statusa profesije, u: Simboli identiteta, (Studije, eseji, grada), uredila Dunja Rihtman-Augustjn, Hrvatsko etnolosko drustvo, Zagreb, str. 45-67.
1982 Pregled rezultata na jstrazjvanju povjjestj socjjaJjstjcke jzgradnje, Casopis za suvremenu povijest, Zagreb, XIV, 1, str. 89-97. 1982 Tresnjevka u perjodu obnove ј socjjalisticke izgradnje [ dio о ekonomskom razvoju opCine od 1945-1980], u: Crvena Tresnjevka, Monografija, Zagreb, Institut za historiju radnjckog pokreta Hrvatske, Spektar, Skupstjna opCine Tresnjevka, str. 283-346. 1982 Zenske studije u osamdesetim godjnama, Revija za sociologiju, Zagreb, XII, 1-4, str. 157-162. 1983 & Zarana Papic: Antropologija zene - novi horizonti analize polnosti u drustvu, u: Antropologija iene, zbornik, Beograd, Prosveta, str. 7-32. 1983 Nachkriegszeit und 1950er Jahre in Кroatien, u: Historikerinnentreffen, Dokumentation, 4, Berlin, str. 99-117. 1983 Nuznost »zenske perspektive« u etnologjji, Etnoloska triЬina, Zagreb, ХI-ХП, 4-5, str. 121-126. 1984 Antifasjsticka fronta zena- kulturnom mijenom do zene >>novog tipa«, Gordogan, Zagreb, VI, 15-16, str. 73-111. 1984 Ispred mogucnostj recepcjje- neki uvjdi Vere Stein Erlich, Revija za sociologiju, Zagreb, XIV, 4-4, 309-317. 1984 Karakteristike organiziranog djelovanja zena u Jugoslaviji u razdoЬlju do drugog svjetskog rata, Polja, Novi Sad, 1. dio, ХХХ, 308, str. 415-417; 2. dio, ХХХ, 309, str. 454-456. 1984 Matrijarhat: Prijepor mitologije, ideologjje i utopjje, Narodna umjetnost, Zagreb, 21, str. 69-76. 1984 75. Medunarodni dan zena, Sindikat 85, Zagreb, NIRO >>Radnjcke novjne<<, str. 40-44. 1984 Odnos spolova u znanstvenom i puЬlicjstickom radu Vere Stejn Erlich, iena, Zagreb, 42 (5-6), str. 62-74. 1984 Organizjrana djelatnost zena Hrvatske za vrjjeme Narodnooslobodilacke borbe 1941-1945, Povijesni prilozi, Zagreb, 3(1), str. 85-127. 1985 AFZ kao potencijaJnj Cimbenik procesa kulturne mijene tjjekom razdoЬlja NOBe, (autorjzirano izlaganje), ProЬlemi, LjuЬljana, 1, str. 71-74. 1985 Emanzjpatorische und integratjve Tendenzen in der Frauenbewegung Jugoslawjens 1918-1953, u: Нistorikerinnentreffen, Dokumentation, 5: Die ungeschriebene Geschichte, Historische Frauenforschung, Wjen, Wjener Frauenverlag, str. 94-101, Frauenforschung, Bd. З. 1985 ProЬlemj jstrazivanja historije SFRJ 1945-1980, Izlaganje na znanstvenom skupu, Casopis za suvremenu povijest, Zagreb, 17 (1), str. 29-31, 33, 71-75. 1985 Tradjcija ј drustvenj polozaj zene [ djskusjja na okruglom stolu odrzanom 24. 5. 1985. u okvjru projekta >>Povjjest poJjticke misJj u Hrvatskoj<< о knjjzj dr. Dunje Rihtman-Augustin: >>Struktura tradicjjskog misljenja<<], Nase teme, Zagreb, XXIX, 4-6, str. 412-415. 1986 ModeJj jntegracjje emancipatorskog procesa, Antjfasistjcka fronta zena Jugoslavije 1945-1953, ProЬlemi, LjuЬljana, XXIV, 9 str. 20-23. 1986 NataJje Zemon Davjs, Prema povijesti nade, Gordogan, Zagreb, VIII, 1986, 22, str. 85-91. 1986 Prvj kongres AFZ-a Hrvatske, Putovj integracjje zena u socijalistjcko drustvo, u: Oslobodenje Hrvatske 1945. godine, Zbornik Instituta za historiju radnickog pokreta Hrvatske, Zagreb, str. 357-366. 1986 Der Utopje entgegen- Das BjJd der >>Neuen Frau<< im Befreiungskrieg Jugoslawjens (1941-1945), u: Frauenmacht in der Geschichte, Jutta Dalhoff, Uschi Frey, Ingrjd Scholl (Hrsg.), Diisseldorf, Schwann, str. 229-236. 1987 Zene & zanr, Gordogan, Zagreb, IX, 26-27, str. 153-159.
Predano za tisak: Sisterhood: Natjonal, Cross-Natjonal, Internatjonal (Yugoslav Feminjst Networks Between the World Wars), [za antologjju]: All Over the Мар: Women's Intemational Networks in Нistmy, (Pergamon Press~ SAD), 12 str.
Strucni radovi: BiЬJjografski prjJog: Studjje о zeni i zenski pokret, Marksizam и svijetu, Zagreb, VIII, 8-9, str. 487-500. 1978 Uredila: Aktualna tema - Zena ili о slobodi, Pitanja, Zagreb, Х, 7-8.
1981
1
-
--------~--------------~
306
198б
Prevela: Natalie Zemon Davis: »Vladavina zena«, Simbolicka inverzija spolova i politicki nemiri u Evropi na pocetku industrijskog doba, Gordogaп, Zagreb, 8, 198б, 22, str. 92-120.
Radovi na znanstvenim skupovima: 197б
1981 1982 1982 198З 198З
1984 1984 1984
1985 1985
1985 198б
Od borbe za prava do prave borbe, Drustveпi polozaj zепе i razvoj porodice и socijalistickom samoиpravпom drustvи (111. tematsko podrucje: Zene u suvremenom svijetu), Portoroz 18-20. З. 197б. Nuznost >>Zenske perspektive« u etnologiji, Uloga i polozaj zепе и tradicijskoj kиl tиri, Godisnja skupstina HED-a, 2б-27. 1. 1981. [Diskusija na evropskoj i povijesnoj sekciji], First Iпtematioпal Сопfеrепсе оп Research апd teachiпg Related to Womeп, Montreal, Canada, 2б. 7. 4. 8. 1982. ProЬlem odnosa spolova u znanstvenom i puЬlicistickom radu Vere Stein Erlich, Sociologija, aпtropologija i etпologija, Sociolosko drustvo Hrvatske i Hrvatsko etnolosko drustvo, Zagreb, 17-18. 12. 1982. Nachkriegszeit und 1950er Jahre in Кroatien, 4. Historikeriппeпtreffeп, Berlin, Martz 198З. The Typology of the 19бО's Women's LiЬeration Movement in the USA, The Crucial Decade, America iп the 1960s, Dubrovnik, IUC, 10-15. 10. 198З. Emanzipatorische und integrative Tendenzen in der Frauebewegung Jugoslawiens, 5. Нistorikeriппeпtreffeп, Wien, 16-19. 1984. ProЬlemi istrazivaпja historije SFRJ 1945-1980, Institut za historiju radnickog pokreta Hrvatske, Zagreb, 6-7. 1984. AFZ kao potencijalni Cimbenik procesa kulturne mijene tijekom razdoЬlja NOBe, Иоgа iп obmecje razlike v materijalisticпoj teoriji П, Zidovsko vprasanje, Ljubljana, 20. -22. 12. 1984. The Fate of the Institution of Family in the Period of Revolutionary Change in Society, Die gesellschaftliche Stellипg der Fraи, Berlin, З-7. 9. 1985. Prvi kongres AFZ-a Hrvatske, Putovi integracije zena u socijalisticko drustvo, Oslobodeпje Hrvatske 1945., Institut za historiju radnickog pokreta Hrvatske, Zagreb, 22-24. 5. 1985. Der Utopie entgegen- das Bild der >>Meuen Frau« wahrend des Befreiungkampfes in Jugoslawien, 6. Historikeriппeпtreffeп, Bonn, 28-З1. 5. 1985. Emancipated Integration or Integrated Emancipation, the case of post-revolutionary Yugoslavia, Iпtematioпal Сопfеrепсе оп Womeп's Histoтy, Amsterdam, 24-27. з. 198б.
1987 1987
1987 1988
1988
BIBLIOGRAFIJA RADOVA LYDIJE
KONJI, ZENE, RATOVI
Sazetak objavljen u: Iпtematioпal Сопfеrепсе оп Womeп's Histoтy, Eds. de Bruijin, de Wildt, str. 159-161. Miss. Onslow- In the Search of а Biography, Uпiversity of Bredford Сопfеrепсе, Вlack Lambs апd Grey Falcoпs, Bredford, З-5. 4. 1987. Horses, Women, Wars, etc., On the Difficulties of Founding Women's History in Yugoslavia, The Third Iпtematioпal Iпterdiscipliпaтy Coпgress оп Womeп, Trinity Colledge, University of DuЬlin, 6-10. 7. 1987. Zene migranti kao zanemarena >>manjina«, Iseijeпici и radпickom pokretи zemaija iseijeпja, Zagreb-MariЬor, 7. 9. 987. Mjesto i zadaca Antifasisticke fronte zena u postrevolucionarnim mijenama drustva (NR Hrvatska 1945-195З), Razvoj, dileme i perspektive jиgoslaveпskog socijalizma, Institut za historiju radnickog pokreta i Centar СК SКЈ za idejno-teorijski rad »V. Bakaric«, Zagreb, 10. -11. З. 1988. Nova Nova godina, Uloga AFZ-a u stvaranju tradicije, Godisпji sastaпak Hrvatskog etпoloskog drustva, Zagreb, З. б. 1988.
SKLEVICКY
307
1988 Women and Postrevolutionary Invention of Tradition, 12th ICAES (Symposiиm: Cиrreпt Issиes iп the Aпthropology of Geпder), Zagreb, 24-З1. 7. 1988. 1989 Frauen in der Politik, 70 Jahre Fraиeпwahlrecht, Bonn/Кбnigswinter, 19 -21. 1. 1989. 1989 Kako se svetkovao 8. mart?, Osmi marec- da ali пе; okrugli stol, LjuЬljana, 1. 2. 1989. 1989 Emanzipation und Organisation: Die Antifaschistische Frauenfront Jugoslawiens in den Postrevolutioniiren Veriinderungen der Gesellschaft, Frаиеп iп der Politik, Wirtschaft ипd Wisseпschaft, Wiirzburg, 21. б. 1989. 1989 Revolution- ein Thema fiir Frauen?, Literatиr- Frаиеп- Revolиtioп, Paderborn, 19-22. 9. 1989 .. 1989 Profesija etnolog, Analiza pokazatelja statusa profesije, 23. koпgres SEDJ, Zadar, 2б - 27. 10. 1989.
Radio i
ТV
emisije
1984 Uredila seriju od pet emisija о: Americkim studijima; napisala uvodne napomene i komentare tekstova, TreCi program Radio Zagreba, sijecanj i veljaca 1984. 1984 Uredila seriju od tri emisije: Temelji nase socijalne antropologije, TreCi program Radio-Zagreba, srpanj 1984. 1989 Govorila о temi: Osmi mart - simbol trajne ambivalencije polozaja zena, Prvi program Radio Zagreba, 8. З. 1989. 1989 Pripremila prilog о tradicijama (nakon arhivskog istrazivanja i upoznavanja etnoloske literature) povodom >>Prvog aprila«, ТV Zagreb, (snimljeno З1. З. 1989). 1989 Pripremila prilog о bozicnim oblcajima, Prvi program Radio Zagreb (obrazovni), (snimljeno 8. 12. 1989), emitirano 25. 12. 1989. 1989 Pripremila prilog о bozicnim oblcajima, Omladiпski radio, Zagreb (sпimijeпo 18. 12. 1989), emitiraпo 24. 12. 1989. 1989 Napisala scenarij (u suradnji s Lj. Grguricem) о bozicnim/novogodisnjim tradicijama, Obrazovпi program ТV Zagreb, emitirano 29. 12. 1989. pod naslovom >>Sretna Nova godina«. 1989 Sudjelovala s kratkim prilogom о >>revolucionarnom osporavanju tradicije<< u emisiji о bozicnim oblcajima, ТV Zagreb, (sпimijeпo 19. 12. 1989).
Recenzije, prikazi i osvrti 1977 Lazarevic, Aleksandra VSanja: Zivot i djelo brace Seljan, Etnografski muzej u Zagrebu, 1977, 128 str., Casopis za sиvremeпи povijest, Zagreb, IX, З, str. 14З-148. 1980 Sociologija, marksizam i posebne znanosti, Redovna skupstina Socioloskog drustva Hrvatske, Casopis za sиvremeпи povijest, Zagreb, XII, З, str. 201-208. 1980 Redovni godisnji sastanak Hrvatskog etnoloskog drustva, Casopis za sиvremeпи povijest, Zagreb, XII, З, str. 208-214. 1981 The ReversiЬle World, Simbolic Inversion in Art and Society, Barbara А. Babcock, Ed., Narodпa иmjetпost, Zagreb, 18, str. З5З-Зб1. 1981 Uloga i polozaj zene u tradicijskoj kulturi, Redoviti godisnji sastanak Hrvatskog etnoloskog drustva, Zagreb, 2б. i 27. sijecnja 1981, Casopis za sиvremeпи povijest, Zagreb, XIII, 2, str. 187-194. 1981 Zenski svijet, Reprint, Konferencija za aktivnost i ulogu zene u drustvenom razvoju RK SSRNH i Izdavacki savjet casopisa Zепа, Zagreb, 1979, Casopis za sиvre meпи povijest, Zagreb, XIII, 2, str. 17б-179.
308
BIBLIOGRAFIJA RADOVA LYDIJE SKLEVICКY
KONJI, ZENE, RATOVI
1982 Vujacic, Vidak: Etos Crnogorke, Tradicioпalпi oЬlici i sadrzaji u zivotu Crпogorke, Narodna umjetnost, Zagreb, 19, str. 294-29б. 198З Radпicki pokret i femiпizam, Izvjestaji iz cetrпaest zemalja, uredпik Ernest Воr пеmап, 1981, Casopis za suvremenu povijest, Zagreb, XV, 2, str. 212-21б. 1985 Duпja Rihtmaп-Augustiп, Struktura tradicijskog misljeпja, Skolska knjiga, Zagreb 1984, Filozofska istrazivanja, Zagreb, V, 13, str. З8б-З89. 1985 Vjeraп Katuпaric, Zeпski eros i civilizacija smrti, Naprijed, Zagreb 1984, Filozofska istrazivanja, V, 15, str. 85З-85б. 1985 & Andrea Feldmaп: U povodu sestog meduпarodпog susreta historicarki, Casopis za suvremenu povijest, Zagreb, XVII, 2, str. 139-14б. 198б Iпformacija о Meduпarodпoj koпfereпciji о povijesti zепа (Iпternatioпal Сопfе rепсе оп Womeп's History - ICWH), Amsterdam, 24-27. З. 198б, Casopis za suvremenu povijest, Zagreb, XVIII, 1, str. 195-199. 1987 Rat u Spanjolskoj 19Зб-19З9. i jugoslaveпski iпterbrigadisti, (Muzej revolucije пa roda Hrvatske, 18. 12. 198б. - 1. 2. 1987), Nase teme, Zagreb, XXXI, 8-9, str. 1342-134З.
1987 Novi putovi proucavaпja, Uz zbornik radova »Socijalпa struktura<<. BiЬlioteka »Revija za sociologiju<<, Zagreb 198б. [Jijesnik], Zagreb, 21. 4. 1987. [bez apg.]. 1988 Ivekovic, Rada: Sporost- oporost, Svijet, Zagreb, 13, 17. б. 1988, str. З2. 1989 Badiпter, Elizabeth: Jedno је drugo, Svjetlost, Sarajevo 1988, Svijet, Zagreb, 2, 27. 1. 1989, str. Зб. 1988 Rihtman-Augustin, Dunja: Etnologija nase svakodпevice, Skolska kпjiga, Zagreb 1988, Etnoloska triЬina, Zagreb, 11, str. 1б9-170. 1988 Коопz, С.: Mothers ig Fatherland. Women, the Family and Nazi Politics, Methueп, Loпdon 1988, Casopis za suvremenu povijest, Zagreb, 20, 1-2, str. 2ЗЗ-2З5. 1988 Stojic, D.: Prva zeпska partizaпska ceta, Koпfereпcija za drustveпu a~tivnost zепе i porodice RK SSRNH, Historijski arhiv Karlovac, Karlovac 1987, Casopis za suvremenu povijest, Zagreb, 20, 1-2, str. 2ЗЗ-2З7. 1988 & Anamarija Starcevic-Stambuk: »Demos<<, Berlin, Etnoloska triЬina, Zagreb, 11, str. 176-177. 1989 Gay, Peter: Freud for Hist9rians (Freud za povjesпicare), Oxford University Press, New York/Oxford 1985, Casopis za suvremenu povijest, Zagreb, 21, 1-З, str. 2З12З5.
1989 Jakob Volcic in пjegovo delo, Zbornik prispevkov in gradiva = Jakov Vo!Cic i пjegovo djelo, Zbornik priloga i grade [Jakov Volcic und seiп Werk, Sammluпg vоп Beitragen uпd Material- Jakov Volcic апd his Work, An Anthology of ContriЬutioпs апd Fieldwork Materials), Hg. von Jurij Fikfak, Istarsko knjizevno drustvo »Juraj Dobrila<< ... [ etc.], Pazin ... [ etc.], 1988, Demos, Berliп, 29, З, str. 1б1. 1989 Natioпal report оп ongoing research projects оп 'The changiпg role of womeп in society' iп Yugoslavia, u: А Documentation of Current Research Projects in Progress 1984-1987, edited Ьу W. Richter... [et al.], Akademie Verlag, Berlin (DDR), str. 70б- 707. 1989 Novi teorijski nered, Zarana Papic: Sociologija i femiпizam, IIC, Beograd 1989, Danas, Zagreb, 2З. 5. 1989, str. 48. 1989 Rajkovic, Zorica: Zпаmепје smrti [Zeicheп des Todes], Izdavacki centar Rijeka/Zavod za istrazivanje folklora, Rijeka/Zagreb, 1988, Demos, Berliп, 29, З, str. 1б5-1бб.
1989 Rihtmaп-Augustiп, Duпja: Etnologija паsе svakodпevice, Skolska knjiga, Zagreb 1988, Narodna umjetnost, Zagreb, 2б, 1989, str. 245-247. 1989 Rihtman-Augustin, Dunja: Etnologija паsе svakodпevice [Ethnologie uпseres Alltagslebens- The Ethпology of Our Everyday Life], Skolska knjiga, Zagreb 1988, Demos, Berlin, 29, З, str. 157.
309
· 1 vk· regled<< 2З-24 (Beograd 1988), ' 1989 Supek, Olga: Ethnology in Croatш, »Etno os 1 Р . N [В · К.. · Demos, Berliп, 29, З, str. 1б1. . . ·v · oпetke i poslov1ce s eretve е1 ошg 1989 U kralja od Nоппа, Рпсе, pjesme, zag d S 1·chwo"rter vоп der Neretva. Е "hl L'd R"tsel und uп pr Noпn, str. rza uпgen, 1 er, а. R'ddl s апd Poverbs from Neretva In the Land of Кiпg Norin, str. Stoп~s, Poem~.t 1Ь -~ von Zorica Rajkovic GaleRiver], Hg. von Маја Boskovic-StuЉ unter 1 а~. е1 29 З str 21 б ' rija Stecak, Metkovic-Opuzeп, 1987, Demos, Ber ш, ' ' ·. h · L' 1 v ., . v · arice 19. stoljeca [Кroat1sc е popu are 1e1989 Zecev1c, D1vna: Hrvatske pucke pJesm С t' n Secular and Religious Soпderblicher des 19. Jahrhunderts - ~opular ro~ ш .. << Osijek 1988 Demos, Bergbooks in the 19th Ceпtury], IzdavackJ ceпtar » еvча ' '
liп, 29, З, str. 220. . di Paolo De Simoпis, Comuпe 1990 Europa, Le tradizioni ророlап del Na~ale, а ~ra Ь 27 str. 2б7. di Fireпze, Firenze 1985, Narodna um}etnost, agre ' '
Novinski clanci: . Vi ·k Zagreb 14 11. 1978, str. 1З. Ne teorija samo otvaranJe vrata, ;esm , ' · ' . . z ь ЗО ' 14. 9. 1982, str. 74-75. Nedovoljпo је samo bJtJ и pravu, Danas, agre ' . . S .. t Zagreb 11, 22. 5. 1987, str. 44. Tri revolucije Giuseppine MartшuzzJ, vце ' ' · v · · v S .. z Ь 1З 19 б 1987 str. 44-45. VJeStJce JOS gore, vцet, agre , , · · ' . S .. z Ь 14 з 7 1987, str. 42-4З. Stranka Jspred vremena, vцet, agre , ' · · -4З Prica о zivotu, Svijet, Zagreb, 15, 17. 7. 1987, str. 42· .. S .. z reb 1б З1 7. 1987, str. 42 . Вit се skoro propast svчeta, vцet, ag ' ' . Crvena Emma, Svijet, Zagreb, 17, 14. 8. 1987, str. 41 · 44-45 .. . , . . S .. t Zagreb 18 28. 8. 1987, str. · Grijeh kOJJ Је пemoguce JmenovatJ, vl)e , ' ' S .. z Ь 11 11 1987, str. 46-47. . . . Junakшje поvе zem1Је, vцet, agre , 19 ' · · Nevine u ludnici, Svijet, Zagreb, 20, 25. 9. 1987, str. 42. .. z Ь 1 9 10 1987 str. 46-47. ' Borba srca s razumom, SVt]et, agre , 2 ' · · Kad rijeCi siluju, Svijet, Zagreb, 22, 2З. 10. 1987, str. ЗО. . . . S .. z Ь 2З б 11 1987, str. З2-ЗЗ. TreC! Re1ch, DrugJ spo1, Vt)et, agre , ' · · v " · S .. z ь 24 Ка d zene marSJraJu, Vl)et, agre , , 20 · 11 · 1987, str. ЗО. Raj zena, Svijet, Zagreb, 25, 4. 12. 1987, str. З2. . . па Ьu ducnost, , SVl)et, .. zagreЬ , 2б , 18· 12· 1987, str. 4З. SJecanJe .d .f . . S .. zagre Ь ' 1' 1· 1· 1988 ' str. 11-12. DоЬп usJ em1шzma, Vl)et, з · · Svi;et Zagreb 2 15. 1. 1988, str. 4 . Patuljaste amazoпke hrvatskog femш1zma, ' ' ' ' Crna majka Eva, Svijet, Zagreb, З, 29. 1. 1988, str. 40-41. .. ь· . .. S .. z agreb ' 4' 12· 2· 1988, str. 28-29. Gепчаlпе gu Јtшсе geniJa, vtjet, . . . . . S .. z Ь 5 2б 2 1988 str. З2. ЈаЈШСЈ па tanJUПma, vцet, agre , ' · · ' . .d v D · · · · .. · sto slavJ medunarodш ап zena, aIzmJsiJanJe trad1C1Je, Otkada se zapravo Ј za nas, Zagreb, З1б, 8. З. 1988, str. б9-70. .. S .. z Ь 11 з 1988' str. 42-4З. 1988 Bolest kao suьverziJa, Vt]et, agre , 6·, · · Ь 8 8 4 1988 str. ЗО-З1. . S .. z d 1 ' 1988 Svoga te а gospo апсе, vцet, agre , , · · . .. Ь .. S .. z Ь 9 12 4 1988' str. 42-4З. 1988 Drugov1 Ј 1JU аvшс1, Vl)et, agre , , · · v S .. t z greb 10 б 5 1988, str. 4З. . k ' ' · · 1988 Slobostшe перо orene zene, vl)e , а v· · L" S .. z reb 11 20 5. 1988, str. З2-ЗЗ. · v DugJ mars zJvota Dшg шg, vl)et, ag ' ' · 1988 Od Samoe do slave, Svijet, Zagreb, 12, З. б. 1988, str. З2-ЗЗ. 1988 .. z reb 1б 29 7 1988, str. Зб-З7. S 1988 Bomba s ukrasпom vrpcom, vцet, ag ' ' · ·
1978 1982 1987 1987 1987 1987 1987 1987 1987 1987 1987 1987 1987 1987 1987 1987 1987 1988 1988 1988 1988 1988 1988
;,
BIBLIOGRAFIJA RADOVA LYDIJE SKLEVICКY
KONJI, ZENE, RATOVI
310
311
1
'1
1988 1988 1988 1989 1989 1989 1994
U potrazi za zaboravljenim spolom, Svijet, Zagreb, 25, 2. 11. 1988, str. 37. Darovima razveselimo najblize, Svijet, Zagreb, 26, 16. 12. 1988, str. 33. Neke nove svilene bube, Svijet, Zagreb, 27, 30. 12. 1988, str. 26. Nasa gospa od TiЬeta, Svijet, Zagreb, 1, 13. 1. 1989, str. 36. Dan koji svice nadom, Svijet, Zagreb, 5, 10. 3. 1989, str. 12-13. РоЬасај pred carskim rezom, Svijet, Zagreb, 8, 21. 4. 1989, str. 12-13. Sumrak stare tradicije, Nova Nova godina: Bozic 1945-1948, Vijenac, Zagreb, 11, 1994, 26 (22. 12. 1994), str. 17-18 = Nova godina- od >>Mladog ljeta<< k politickom ritualu, Etnoloska triЬina, Zagreb, 11, str. 59-72 = Nova Nova godina- ili kako se kalila tradicija, Gordogan, Zagreb, 11, 1990, 29-30, str. 88-109 = The new New Year, Or, how а tradition was tempered, translated Ьу Dorothea Hanson, Berkeley, East European Politics & Societies, 4, 1990, 1, str. 4-29.
Dokumentacijska grada pohranjena u Institutu za etnologiju i folkloristiku u Zagrebu Ј.
Dokumentacija Jnstituta za etnologiju i folkloristiku и Zagrebu
1. Zene i moc- povijesna geneza jednog interesa. Magistarski rad 1984. 173+49 str. IEF rkp. 1281. 2. Politicki rituali 1988/1989. ТV program; IEF video 127. 3. Izlozi i prodajni standovi prigodom 8. marta 1989. u Zagrebu; IEF foto 27659-27694 (snimio lvan Lozica). 4. 8. mart u Zagrebu; 1989; IEF foto 28252-28315, 28446-28451 (snimio Ivan Lozica). 5. Emancipacija i organizacija. Uloga Antifasisticke fronte zena u postrevolucionarnim mijenama drustva i kulture (NR Hrvatska 1945-1953); nedovrsena doktorska disertacija; 1989. 127 str. IEF rkp. 1444. 6. & Dunja Rihtman-Augustin: ТV emisija >>Sretna vam Nova Godina« 29. 12. 1989; IEF video 128. П.
Disketoteka
1. Kalendar оЬiсаја, lzvjestaji, Kutija V, 18, 19. 2. Disertacija, Kutija V, 26/1-VI. ЈП.
Ostavstina
Tematske hemeroteke: 1. Kalendar narodnih/puckih tradicija (Bozic, Sv. Valentin, Uskrs, 1. april, Dan mrtvih, Dan maturanata, rodendan/imendan). 2. Politicki rituali [ do 1990.] (Bozic, Nova godina, 8. mart, 1. maj, Dan mladosti, Dan borca, Dan ustanka naroda Hrvatske, Dan Republike; suvremena politizacija simbola; odnos prema tradiciji; ozivljavanje starih tradicija; stvaranje/izmisljanje novih tradicija). 3. ienska povijest
Recenzije knjige Antropologija iene: Ivekovic, Rada: Antropologija zene, Politika, Beograd, 1984, (28. 4. 1984), [bez pag. ] Jovanovic, Bojan: Кritika androcentricne antropologije, Клjiievne novine, Beograd, 1985, 686 (15. 4. 1985.), str. 8. Jovanovic, Маја: Zene i njihova posebna antropologija, Delo, [Beograd], ХХХ, 1984, 10, str. 152-154. Karanovic, Zoja: Antropologija zene, Polja, Novi Sad, 1984, 301, str. 156. Kuzmanovic, Jasmina: Rod, а ne spol, Danas, Zagreb, 1984, 113 (16. 4. 1984), str. 62. Panasiuk, Branislava: Feminizam kao kulturna alternativa, Iz feministickog ugla, Glas omladine, [Beograd], Rihtman Augustin, Dunja: Antropologija zene, zbornik, Zena, Zagreb, 42, 1984, 3, str. 77-79. Sabalic, Ines: Zene, >>Zagrebacka skola«, Nin, Beograd, 1984, (6. 5. 1984), [bez pag.] Stojanovic, Olga: Zene za zene, Mladost, Grad, 1985, 1406, (14. 1. 1985.),-[bez pag.] Supek-Zupan, Olga: Antropologija zene, priredile i predgovor napisale Zarana Papic i Lydia Sklevicky, Narodna umjetnost, Zagreb, 21, 1984, str. 151-152. (А): О antropologiji zene, Vecemji list, Zagreb, 9. 4. 1984, str. 5. D. N.: Zena na margini, Feminizam kao alternativna kultura, Dnevnik, [Novi Sad], 1984, (17. 11. 1984.), str. 17.
О
Lydiji:
Jelavic, Zeljka & Маја Povrzanovic: In memoriam Lydia Sklevicky (1952-1990), Etnoloska triЬina, Zagreb, 20, 1990, 13, str. 135-136. Kasic, Biljana: Lydia Sklevicky 1952-1990, Casopis za suvremenu povijest, Zagreb, 1990, 22 (1-2), str. 257-260. Kuzmanovic, Jasmina: Lydia Sklevicky, In memoriam, Svijet, Zagreb, 1990, 3 (9. 2. 1990), str. 30. Meznaric, Silva: Lydia, 7. 5. 1952-21. 1. 1990, In memoriam- Lydia Sklevicky, Gordogan, Zagreb, 11, 1990, 29-30, str. 6-7. Pavlovic, Mirena & Sanja Magdalenic: Pregled dokumentacijske grade ZIF-a 19841988, Narodna umjetnost, Zagreb, 1989, 26, str. 202. Pavlovic, Mirena & Olgica Tomik: Pregled dokumentacijske grade Instituta za etnologiju i folkloristiku 1989-1993, Narodna umjetnost, Zagreb, 31, 1994, str. 401. Rihtman-Augustin, Dunja: Lydia Sklevicky (1952-1990), In memoriam, Oko, Zagreb, 1990, 3 (8. 2. 1990.), str. 26. Starcevic-Stambuk, Anamarija: Popis objavljenih radova suradnika lnstituta za etnologiju i folkloristiku od 1989. do 1993. godine, Narodna umjetnost, Zagreb, 31, 1994, str. 370-371. [s. n.]: Sklevicky, Lydia- BiЬliografija objavljenih radova u 1989. godini 1[podatke priredila Anamarija Starcevic Stambuk], Gordogan, Zagreb, 11, 1990, 29-30, str. 8. Lydia Sklevicky, 7. 5. 1952.- 21. 1. 1990. Кruh & Ruie 3, Tematski broj casopisa Zenske infoteke, Zagreb, zima/p~-gljece 1995, 41 str.
Priredila Anamarija Starcevic Stambuk
IZDAVAC
DRUGA
Nina Zeckovic Sanja Ivekovic Radmila Zdjelar ZENSКA INFOTEКA Zagreb, Berislaviceva 14
ZAIZDAVACA
EJurda
Кneievic
GRAFICКA PRIPREMA 1 TISAK
Durieux d.o.o. Zagreb, Smodekova 2
UVEZ
LiЬrokon
Zagreb, Planinska 2
Objavljivanje ove knjige podupro је Institut »Otvoreno drustvo<< - Hrvatska Izdavacka djelatnost Druga pokrenuta је i potporom Frauen Anstiftunga - Hamburg
