1.0 PENGEN PENGENALA ALAN N
Ssu-ma Ssu-ma Ch’ien merupakan merupakan salah seorang seorang sejarawan sejarawan rasmi bagi negara China China yang mengasa mengasaska skan n penseja pensejarah rahan an China China tradisio tradisional nal.. Oleh Oleh kerana kerana terdapa terdapatt sejaraw sejarawan an lain lain sebelum sebelum beliau, beliau, maka maka kemunc kemunculan ulannya nya bukanl bukanlah ah sesuatu sesuatu yang yang diangg dianggap ap mendad mendadak. ak. Pensejarahan tradisi negara China dalam zaman kemaharajaannya ditandai oleh beberapa orang tokoh yang berkait rapat dengan maharaja dan kegiatan serta tindakan mereka. agi meng mengel elak akka kan n sejar sejarah ah nega negara rany nyaa lenya lenyap, p, SsuSsu-ma ma Ch’ie Ch’ien n tida tidak k mene meneru rusk skan an trad tradis isii pensejarahan terdahulu namun beliau bukanlahlah menolak akan pensejarahan tersebut, malah beliau menjadikannya sebagai sumber rujukan. !arya beliau dianggap istimewa kerana berbeza dari sudut isi kandungan dan kaedah penyelidikan yang dilaksanakan. " #alam karyanya yang berjudul Shih Chi $Catatan Sejarah%, Ssu-ma Ch’ien mengisahkan perkembangan sejarah China sejak zaman silam &uang-ti sehingga abad pertama S.'. 'enur 'enurut ut urt urton on (atson tson,, tuli tulisan san SsuSsu-ma ma Ch’i Ch’ien en yang yang berj berjum umlah lah ")* ")* chua chuan n dan dan menggalurkan sejarah pertumbuhan lima dinasti China dan banyak wilayah yang kecil itu adalah semata-matanya sebuah sejarah perubahan par e+cellence. Ssu-ma Chien yang mewarisi jawatan t’ai-shih $ahli sejarah agung% daripada bapanya, Ssu-ma an, pada tahun "* S.' itu berhasrat untuk mengesan tindak-tanduk indi/idu dan kejadian zaman kebelakangan dan menyiasat unsur-unsur yang menentukan kejayaan dan kegagalan serta kemunc kemuncula ulan n dan kerunt keruntuha uhan n kerajaa kerajaan n apabil apabilaa adany adanyaa satu klasi0 klasi0ika ikasi si 0ormal 0ormal yang yang terperinci mengenai bentuk dan gaya penulisan sejarah.
1 1urnal 1abatan Sejarah, 2ni/ersiti !ebangsaan 'alaysia, il "3, "45, hlm. )
urton (atson, Ssu-Ma Ch’ien: The Grand Historian of China ,6ew 7ork 8 Columbia 2ni/ersity Press, "45), hlm. "*
1
6amun demikian, tulisan Shih Chi jelasnya ditumpukan terhadap sejarah #inasti &an seperti yang diingini oleh Ssu-ma an dalam wasiatnya. Ciri utama ini bukan sahaja diperhatikan oleh ahli-ahli sejarah China bahkan keupayaan pengarangnya untuk memaparkan kisah-kisah yang menyeluruh itu telah diakui dan dipuji oleh mereka. Selaras dengan tradisi Ch’un Ch’iu yang mengutamakan penilaian yang adil, Ssu-ma Ch’ien berusaha meninjau kelebihan dan kekurangan pemerintahan #inasti &an, khususnya pemerintahan (u i, sepanjang masa penulisan Shih Chi dijalankan. 2.0 LATAR BELAKANG DIRI DAN KARYA SSU-MA CH’IEN
Ssu-ma Ch’ien berasal dari wilayah 9ung 'en dan lahir kira-kira "3: S.'. dan meninggal dunia pada usia 5* tahun kira-kira tahun :;4* S.'. arikh yang tepat mengenai kelahirannya tidak dapat dikenal pasti namun sejarawan mengambil tarikh tersebut berdasarkan kronologi perkhidmatan beliau dan dengan demikian, perkiraan tersebut dianggap rele/an. 9atar belakang ayahnya iaitu Ssu-ma an juga ialah seorang ahli sejarah yang telah berkhidmat dengan (angsa &an hampir )* tahun. apanya juga merupakan ahli nujum diraja yang bertanggungjawab menjalankan penyelidikan dalam bidang berkenaan dan ditugaskan untuk mengendalikan kerja-kerja menyusun atur takwim pada setiap tahun.Setelah Ssu-ma an meninggal dunia pada tahun ""* S.', kira-kira dua tahun berikutnya, tugas sebagai ahli nujum rasmi atau sejarawan telah diambil alih oleh anaknya Ssu-ma Ch’ien apabila kerajaan China pada waktu itu bersetuju melantik beliau bagi menggantikan ayahnya. )
) urton (atson, Ssu-Ma Ch’ien: The Grand Historian of China , 6ew 7ork 8 Columbia 2ni/ersity Press, "45), hlm. "
2
Ssu-ma Ch’ien menjawat tugas kerajaannya yang pertama pada tahun ""3 S.'. eliau dilantik sebagai seorang lang-chung $pelayan istana% yang diwajibkan mengiringi 'aharaja &an dalam perjalanan atau lawatan rasmi baginda ke mana-mana tempat. Sebelum itu, beliau telah mengembara ke tempat-tempat bersejarah di !iangsu, Chekiang, &onan dan Shantung untuk menambahkan pengetahuannya tentang kejadian-kejadian dan tokoh-tokoh masa lampau termasuk Con0ucius. 'alah pemikiran beliau juga ke arah con0ucianisme. Penyertaan beliau dalam rombongan lawatan (u-i ke barat-laut China dalam tahun "") S.' dan "" S.' juga telah membolehkannya memahami adat resam dan hukuman serta peraturan tertentu kawasan tersebut. ahan-bahan bertulis dan lisan khasnya mengenai tokoh legenda China, iaitu &uang i juga sempat dikumpulkannya. Pada tahun """-""* S.', Ssu-ma Ch’ien dihantar ke barat-daya China untuk melaporkan keadaan politik dan ekonomi wilayah itu yang baru terjajah. 2tusan ini telah mempertajam lagi pandangan dan pemerhatian beliau mengenai kedudukan kaum minoriti yang turut tertindas di bawah pentadbiran &an.3 entuk pensejarahan negara China yang ditulis secara menyeluruh buat pertama kalinya adalah selepas kematian !ung
China,New
York & Columbia
ma Ch’ien dan bapanya, catatan sejarah haruslah melingkungi keseluruhan negara China sebagai sebuah entiti politik dari mula hingga akhir .: #i samping itu, penulisan Shih Chi sebenarnya karya yang memang dirancang oleh bapa Ssu-ma Ch’ien dan beliau hanya meneruskan cita-cita bapanya. ambahan pula, Ssu-ma an, pada saat beliau menghembuskan na0as terakhirnya, sempat juga mewasiatkan kepada anaknya Ssu-ma Ch’ien juga sebagai tanda ketaata n kepada kedua ibu bapanya supaya jangan terlupa kemuliaan nenek-moyangnya sebagai sejarawan agung #inasti Chou agar anaknya akan menyambungkan tanggungjawabnya untuk menghuraikan jasa bakti raja-raja, pembesar pembesar, menteri-menteri dan orang-orang budiman yang bersama-sama menjayakan penyatuan negara China di bawah #inasti &an itu. Oleh itu, demi memenuhi wasiat bapanya, beliau sanggup menghadapi pelbagai cabaran dan halangan yang menimpa dirinya. (alau bagaimanapun, sebahagian besar daripada Shih Chi itu adalah hasil usaha Ssu-ma Ch’ien dan beliau dianggap sebagai penyusun dan penulis karya pensejarahan yang sebenar.5 Ssu-ma Ch’ien diangkat sebagai seorang sejarawan agung dek kerana sumbangannya yang amat besar terhadap negaranya sendiri. =ntara sumbangan besar yang telah dimani0estasikan oleh beliau adalah melalui penulisan sebuah karya yang diberi nama Shih Chi yang merupakan sebuah hasil penulisan yang sungguh mengagumkan dan mempunyai ")* bab kesemuanya dan mengandungi :5 :** perkataan. Ssu-ma Ch’ien telah membahagikannya kepada lima bahagian iaitu abad-babad yang =sas, 1adual-jadual ertib arikh, Penghuraian-penghuraian, !eluarga-keluarga erketurunan dan 'emoir atau >iwayat &idup.
# 'uhd. 7uso0 ?brahim dan 'ahayudin &aji 7ahya, Sejarawan dan Pensejarahan: Ketokohan dan Karya. !uala 9umpur, #ewan ahasa dan Pustaka, "44, hlm @"-@. 6 an !im &ong, dalam =bu alib =hmad 8 Cheah oon !heng $ed.%, Isu-isu Pensejarahan: Ssu-ma Chien dan Penuisan Sejarah Se!aman , hlm. "**.
4
agi bahagian pertama iaitu abad-babad =sas, Ssu-ma Chien membahagikan pula kepada dua belas bab yang mengandugi catatan tentang peristiwa sejak awal sejarah, iaitu ketika negaranya masih berpecah dan berkembang seterusnya bersatu melalui kerajaan tiga (angsa iaitu (angsa Chin dan &an seterusnya diikuti pemerintahan 'aharaja (u i@. 'anakala bahagian kedua terdiri daripada sepuluh bab tentang 1adual ertib arikh bagi keluarga diraja, kronologi peristiwa-peristiwa bersejarah dan catatan tentang negeri-negeri atau wilayah yang tunduk di bawah kekuasaan (angsa Chou. Seterusnya pada bahagian ketiga iaitu Penghuraian-penghuraian, terdapat lapan buah esei yang membicarakan mengenai perkara seperti upacara-upacara, muzik, takwim, ilmu nujum dan perkara yang bersangkut paut ekonomi seperti sungai dan terusan. Pada bahagian keempat iaitu !eluarga-keluarga erketurunan, terdapat tiga puluh bab membicarakan mengenai keluarga bangsawan atau golongan ternama zaman 0eudal dan mengisahkan jasa pembesar dan pemimpin. Pada bahagian akhirnya iaitu 'emoir atau >iwayat &idup yang terdiri daripada tujuh puluh bab, telah dimuatkan tentang riwayat hidup tokoh-tokoh tempatan, menceritakan kerjaya rakyat biasa dan sejarah perkembangan kaum minoriti. !eluasan isi kandungan ini telah menyebabkan Shih Chi seolah-olah sebuah ensiklopedia sejarah dan banyak perbezaan dengan pensejarahan sebelum itu yang lebih menumpukan peperangan dan politik.
$ 'uhd 7uso0 ?brahim, Sejarawan dan Pensejarahan: Ketokohan dan Karya , !uala 9umpur, #ewan ahasa dan Pustaka, "44. hlm. @
.
% =bdul >ahman &aji ?smail, "4), China Tradisiona Pensejarahan" Pusin#an $an#sa dan Proses Pen%inaan , Pulau PinangA 'alaysia.Penerbit ak erkala Pusat Pengajian ?lmu !emanusiaan 6o.), 2ni/ersiti Sains 'alaysia.
#
3.0 MATLAMAT DAN PENGALAMAN HIDUP DALAM PENGHASILAN KARYA SHIH CHI
Ssu-ma Ch’ien merupakan seorang tokoh istana sepanjang hayatnya kecualilah bagi jangka masa beliau menjalani hukuman, namun karyanya Shih Chi bukanlah sebuah karya pensejarahan yang dilaksanakan kerana perintah diraja. Semasa beliau sedang mengusahakan rangka penulisannya, beliau telah terlibat dalam satu peristiwa yang telah menimbulkan kemarahan 'aharaja (u i terhadapnya. Peristiwa tersebut merupakan pembelaan yang dilakukan terhadap sahabatnya yang bernama 9i 9ing iaitu seorang pemimpin tentera yang telah gagal dalam ekspedisi ketenteraan menentang pemberontakan yang dipimpin oleh &siung-nu.4 !egagalan itu menyebabkan 9i 9ing telah ditawan oleh pihak musuh tetapi Ssu-ma Ch’ien telah membelanya dengan mengatakan bahawa sahabatnya itu telah menyerah diri dalam keadaan yang terpaksa. 6amun, 'aharaja (u i tidak menerima dan menolak hujah beliau dan sebaliknya menganggap perbuatan tersebut sebagai suatu perkara yang telah menjatuhkan air mukanya malah juga menganggap satu kesalahan yang besar. 9azimnya suatu kesalahan yang besar akan dikenakan hukuman pancung sampai mati tetapi dalam kes Ssu-ma Ch’ien, hukumannya agak berbeza apabila dikenakan hukuman kasi iaitu memandulkannya dengan cara memotong kemaluannya dengan menggunakan sebilah pisau yang tajam. entuk hukuman yang beliau lalui tidak dapat dipastikan sama ada 'aharaja (u i masih menghargainya ataupun permintaan Ssu-ma Ch’ien sendiri sebagai galang ganti kepada hukuman pancung sampai mati.
"*
9 =bd. >ahman &aji ?smail, **", China: Pensejarahan dan Pem&inaan Tamadun" !uala 9umpurA #ewan ahasa dan Pustaka.
1 Ssu-ma Ch’ien, 'e%ords of the Historian: Cha(ters from Shih Chi. erjemahan .(atson. 6ew7orkAColumbia 2ni/ersity Press, Pengenalan, "454, hlm ).
6
(alau bagaimanapun, beliau ada membuat pengakuan bahawa sebelum beliau dapat menyelesaikan manuskrip kasarnya, beliau telah mendapat penderitaan ini. 1adi, disebabkan kekesalan tidak dapat menyiapkan manuskrip tersebut, beliau rela menerima hukuman perit itu tanpa banyak bicara. eliau seterusnya dipenjarakan dan semasa di dalam penjara tersebut beliau telah menumpukan sepenuh masanya untuk melaksanakan penulisan buku sejarah itu. #ua tiga tahun kemudian, beliau diampunkan serta dibebaskan oleh 'aharaja (u i dan selepas itu beliau telah dilantik menjadi setiausaha istana sekali gus dapat bergandingan rapat dengan pegawai istana yang lain. 6amun demikian, beliau tidak dapat mengikis dan menyembunyikan perasaan malu kerana peristiwa tersebut.
""
=kibatnya, beliau telah hidup
menyendiri dan banyak menghabiskan masa untuk menyiapkan penulisannya iai tu Shih Chi. !arya ini dihasilkan secara persendirian dalam kedudukan beliau seorang Setiausaha ?stana $ Chung Shu 9ing%. Oleh hal yang demikian, beliau bebas dalam menyatakan pandangan atau moti0nya. eliau berpendapat bahawa tidak perlu menyelaraskan moti0 utama dengan moti0-moti0 pensejarahan yang lain kerana inginkan sebuah karya yang bersi0at mendidik. &al ini bertujuan memberikan gambaran kepada raja-raja dan negarawannegarawan tentang contoh kelakuan yang baik mahupun sebaliknya. !ung
11 '" &irth, The )n%ient History of China To the *nd of The Chou +ynasty" 6ew 7ork, he Columbia 2ni/ersity Press, "454, hlm.5. 12 Bardner, C.S., Chinese Traditiona Historio#ra(hy. CambridgeA&ar/ard 2ni/ersity Press, "45", hlm "5-"@.
$
'atlamat utama Shih Chi telah menunjukkan perubahan yang ketara dan kelihatan bertentangan dengan moti0-moti0 yang terdapat dalam karya sebelumnya terutamanya yang dihasilkan oleh!ung
1 =bu alib =hmad dan Cheah oon !heng $disunting%, Isu-isu Pensejarahan ,*sei Pen#har#aan ke(ada +r.'. Suntharain#am"2ni/ersiti Sains 'alaysia, Pulau Pinang, "44:, hlm 4.
%
4.0 METODOLOGI PENYELIDIKAN SSU-MA CH’IEN
4.1 PENGEMBARAAN KE MERATA TEMPAT
Ssu-ma Ch’ien telah menjalankan beberapa kajian demi menghasilkan sebuah karya pensejarahan.
!aedah
penyelidikan
beliau
antaranya
adalah
dengan
melakukan
pengembaraan. Sebelum menjawat jawatan istana, masa mudanya telah dihabiskan dengan mengembara ke seluruh pelosok negaranya. Pengalaman mengembara cukup bermakna bagi beliau untuk melakukan sebuah penulisan sejarah yang berkualiti. Oleh itu, kandungan pensejarahan dan pengalaman mengembara menyebabkan beliau seringkali disamakan dengan salah seorang sejarawan barat iaitu &erodotus. 'elalui pengembaraan itu, beliau telah mendapat pengalaman langsung mengenai geogra0i mahupun sejarah sesuatu kawasan. &al ini sedikit sebanyak memberikan gambaran yang jelas tentang latar belakang sesuatu peristiwa sejarah yang ditulisnya."3
4.2 PENGUMPULAN BAHAN RUJUKAN
agi tujuan penghasilan karya Shih Chi, Ssu-ma Ch’ien juga melakukan kaedah dengan mengumpul teks-teks serta dokumen-dokumen dari zaman silam sehinggalah zaman beliau. ambahan pula, beliau merupakan sejarawan istana seterusnya setiausaha istana, maka beliau berpeluang berbuat demikian kerana beliau ialah pihak yang akan menerima dan menyimpan dokumen-dokumen negara yang dianggap penting untuk diabadikan. ": !edudukan beliau itu memberi satu kelebihan untuk dirinya untuk memeriksa dokumen-dokumen bertulis yang 14 an !im &ong, dalam =bu alib =hmad 8 Cheah oon !heng $ed.%, Isu-isu Pensejarahan: Ssuma Chien dan Penuisan Sejarah Se!aman, hlm. "**. 1# C.P.
9
telah dikekalkan termasuklah buku-buku klasik dan kitab-kitab berunsurkan sejarah seperti Shang shu, Ch’un ch’iu, !uo yu, 9un yu, Shih tsing, ? tsing dan sebagainya, dan juga bahan arkib seperti catitan t’ai shi, perangkaan institusi politik, ketenteraan dan potret tokoh yang tersimpan turun temurun. 6amun, malangnya juga, kebanyakan sumber-sumber ini telah musnah akibat peperangan dan persengketaan. 1adi, untuk menghasilkan karya pensejarahan yang baik, beliau sedar bahawa penggunaan sumber-sumber yang berkaitan amatlah penting namun beliau tidak membuat rujukan sepertimana sejarawan moden hari ini iaitu tidak menggunakan kaedah atau teknik penulisan yang dapat disamakan dengan perkara yang dilakukan pada abad ke-* ini. Secara umumnya, beliau telah menggunakan kaedah yang biasa digunakan pada zaman tersebut. Contohnya beliau tidak memetik sumber-sumbernya secara khusus dan memuatkan nota kaki sebaliknya hanya menyalin sumber-sumber tersebut dan dijadikan sebahagian daripada himpunannya. 6amun begitu, bukan bererti beliau tidak langsung memuatkan hasil penulisannya kerana dikenal pasti terdapat juga sudut pandangan dan analisis malah kadang kala ada kritikannya. =spek inilah yang membuktikan Ssu-ma Chie adalah sejarawan yang memiliki perasaan cinta dan simpati terhadap masa lampau. Pandangan beliau kebanyakannya terdapat pada bahagian permulaan atau akhir pada sesebuah bab dan merupakan sebahagian kecil daripada keseluruhan karya tersebut. Penulisan mengenai peristiwa-peristiwa semasa dan riwayat hidup orang kenamaan yang belum lagi dicatatkan sebelumnya juga merupakan hasil tulisan beliau sendiri. #alam bahagian ini, beliau menggunakan dokumen-dokumen yang dipilih daripada arkib maharaja, karya pengarang sezaman dan laporan daripada orang yang menyaksikan sesebuah peristiwa."5
16 Ssu-ma Ch’ien, 'e%ords of the Historian: Cha(ters from Shih Chi. erjemahan .(atson. 6ew7orkAColumbia 2ni/ersity Press, Pengenalan, "454, hlm 5.
1
1elaslah bahawa karya pensejarahan Ssu-ma Ch’ien bukan hanya sekadar penyalinan namun turut juga memaparkan penulisan analisis dan kritilkan bertujuan mencerminkan kaedah penghasilan sesuatu karya pensejarahan ketika itu. Ssu-ma Ch’ien sendiri telah membaca hampir setiap naskhah penulisan yang diterbitkan pada zamannya dan menyelidiki arkib-arkib diraja untuk mendapatkan naskhah-naskah dari zaman silam untuk dimuatkan dalam karyanya jika didapati karya tersebut benar-benar asli.
4.3 ANALISIS UCAPAN DAN PERBUALAN
!aedah Ssu-ma Chien yang berikutnya dalam menghasilkan karya pensejarahannya juga adalah dengan memuatkan analisis ucapan dan perbualan seperti yang dilakukan sejarawan silam. ujuan utama unur ini dimuatkan adalah untuk mengukuhkan lagi pandangan seseorang tokoh ataupun kesahihan sesuatu peristiwa yang dinyatakan. Contohnya bagi mengesahkan kesahihan legenda tokoh-tokoh zaman silam, beliau telah melawat tapak kawasan yang berkaitan lalu bersemuka dan bersoal jawab dengan pendita-pendita yang mempunyai pengetahuan sejarah tempatan yang luas untuk menulis tentang &uang i serta menghubungi saksi-saksi untuk mendapatkan maklumat tambahan dengan menemu ramah &ou Sheng sewaktu menulis riwayat hidup &sing-lin Chun. Oleh itu, ucapan dan perbualan ini merupakan unsur-unsur yang menonjol dan dianggap sebagai sebahagian daripada pesejarahan tradisi China itu sendiri iaitu di samping tindakan yang dilakukan oleh tokohtokoh yang terlibat. "@
1$ Paton, (.S.>.,. Poy&is" The Histories. erjemahan, 1il.. 9ondonA &ar/ard 2ni/ersity Press, "4:3, hlm ").
11
5.0 KESIMPULAN
!esimpulannya, saya bersetuju bahawa Ssu-ma Ch’ien telah memiliki perasaan cinta dan simpati yang mendalam untuk masa lampau yang merupakan petanda untuk semua ahli sejarah yang benar-benar agung itu. Ssu-ma Ch’ien sememangnya seorang sejarawan agung yang telah banyak membawa pembaharuan dalam pensejarahan. &al ini demikian kerana tindakan beliau yang yang mencatatkan keseluruhan peristiwa untuk dijadikan panduan kepada generasi akan datang dan menunjukkan sejarah itu penting serta boleh diteladani. Pensejarahan dihasilkan untuk memaparkan kebenaran sesuatu peristiwa sejarah. !esedaran sejarah membolehkan seseorang mengenal diri, masyarakat dan negara. Sesuatu bangsa yang tidak tahu sejarah bermakna tidak memiliki warisan atau tamadun. Sekiranya istilah keobjekti0an dalam sejarah ditakri0kan sebagai kebenaran, ketepatan, keadilan dan sikap berkecuali, maka Shih Chi karya Ssu-ma Ch’ien itu adalah sebuah sejarah yang objekti0. 'aka jelaslah kesungguhan beliau menghasilkan Sih Chi membuktikan wujudnya perasaan tersebut dalam diri beliau. 6amun begitu, karya Ssu-ma Chien juga dilihat mempunyai kelemahan dari segi penggunaan ucapan dan perbualan kerana beliau memuatkan unsur tersebut seperti yang dilakukan oleh kebanyakan sejarawan silam dalam tradisi lain. =danya unsur-unsur ini menjadikan karya pensejarahan itu seolah-olah seperti karya sastera. ambahan pula beliau tidak mengukuhkan unsur-unsur ini dengan sumber-sumber lain. 'engenai kaedah ini, mungkin ada unsur tokok tambah daripada tokoh tersebut oleh itu saya tidak bersetuju dengan cara beliau tersebut malah berkemungkinan juga karya Shi Chi itu tidak menggunakan 0akta yang "** tulen. Selain itu, kaedah pengumpulan bahan rujukan juga dilihat ada kelemahannya kerana berkemungkinan 0akta yang dikumpul tersebut telah diputarbelit penulisannya. Oleh itu, berkemungkinan sukar untuk dikatakan karya Shih Chi itu sempurna dari segi kesahihan berita dan keseluruhan kandungannya.
12
6.0 BIBLIOGRAI
=bdul >ahman &aji ?smail, "4), China Tradisiona Pensejarahan" Pusin#an $an#sa dan Proses Pen%inaan" Pulau PinangA 'alaysia.Penerbit ak erkala Pusat Pengajian ?lmu !emanusiaan 6o.), 2ni/ersiti Sains 'alaysia. =bd. >ahman &aji ?smail, **", China: Pensejarahan dan Pem&inaan Tamadun" !uala 9umpurA #ewan ahasa dan Pustaka. , "4:3, Poy&ius" The Histories" erjemahan, 1?9., 9ondonA &ar/ard 2ni/ersity Press. Ssu-ma Ch’ien, "454, 'e%ords of the Historian: Cha(ters /rom Shih Chi. erjemahan . (atson, 6ew 7orkA Columbia 2ni/ersity Press, Pengenalan. Bardner, C.S, "45", Chinese Traditiona Histor io#ra(hy" CambridgeA &ar/ard 2ni/ersity Press. =bu alib dan Cheah oon !heng $disunting%, "44:, Isu-isu Pensejarahan ,*sei Pen#har#aan Ke(ada +r. '. Suntharain#am" Pulau PinangA 2ni/ersiti Sains 'alaysia.
1
