Univerzitet u Tuzli Filozofski fakultet Historija
SARAJEVSKI ATENTAT (seminarski rad)
Dragana Ćirić
dr.sc. Adnan Jahić, vanr. prof.
8-770/13
Tuzla, 2017.
SADRŽAJ UVOD ........................................................................................................................................ 3
I Političke prilike u Bosni i Srbiji na početku XX vijeka. ......................................................... 4 II Mlada Bosna .......................................................................................................................... 5 2. 1. Crna ruka (Ujedinjenje ili smrt) .................................................................................... 6
III Ličnost Franca Ferdinanda i njegova posjeta Sarajevu ........................................................ 7 3.1. Plan obilaska grada.......................................................................................................... 8 IV Atentat na nadvojvodu Franca Ferdinanda ........................................................................... 9 V Istraga o atentatorima ........................................................................................................... 11 VI Posljedice Sarajevskog atentata .......................................................................................... 14
VII Zaključak .......................................................................................................................... 16 VIII Literatura ......................................................................................................................... 17
2
UVOD Od 1911. godine, ratna opasnost se pojavljuje svake godine, tako da se nijedna
međunarodna kriza nije mogla završiti, a da ne nastupi druga. U tadašnjoj teškoj situaciji svaki novi konflikt mogao je izazvati rat. Političke krize 1911 -1913. godine nisu izazvale rat svjetskih razmjera, ali je svaki put mir visio o koncu. Balkanski ratovi su prethodili Prvom svjetskom ratu. Rat 1912, u kojem su balkanski
saveznici srušili evropski dio Osmanskog carstva, stvorio je atmosferu u kojem je jedan čin izazvao rat. Nakon balkanskih ratova, dvorski i vojni krugovi Austro-Ugarske smatrali su da je prijeko potreban preventivni rat protiv Srbije, jer je bil a zabrinuta zbog poleta mlade nacije da se razvije u Veliku Srbiju ili u Jugoslaviju. Austro-Ugarska je, u tom periodu, prolazila kroz krize i neri ješene unutrašnje
prilike. Rađao se entuzijazam da se razmišlja o jugoslovenstvu.
Uspjesi Srbije smatrani su uspjesima južnoslovenskih naroda, što u suštini nisu bili. AustroUgarska je težila da odstrani Srbiju kao značajan politički faktor na Balkanu i time sebi stvori dominantnu poziciju i izb ije
na Solun koji bi joj otvorio široki pristup morskim putevima za
istok.
Kao direktan povod za rat poslužio im je Sarajevski (Vidovdanski) atentat - 28. juna 1914. godine u Sarajevu kada je Gavrilo Princip, član organizacije Mlada Bosna, ubio austrougarskog prijestolonasljednika, nadvojvodu Franca Ferdinanda i nje govu suprugu Sofiju, vojvotkinju od Hoenberga. Iako Prvi svjetski rat ima svoje prave uzroke i razloge u
suprotnostima između dva bloka velikih imperijalističkih sila, ovaj sarajevski događaj ubr zao je njegovo izbijanje.
3
I Političke prilike u Bosni i Srbiji na početku XX vijeka Sami uzroci atentata, ako se malo detaljnije analiziraju, upućuju na period poslije Berlinskog kongteresa iz 1878. godine, na kojem je utvrđena n ova podjela granica, te takođe činjenica da je Austro -Ugarska dobila pravo okupacije Bosne i Hercegovine na 30 godina. Po tim odredbama, teritorij Bosne i Hercegovine bi ostao pod osmanskom jurisdikcijom, ali i po
očiglednom ili „stvarnom“ kontrolom Austro -Ugarske monarhije. Druge balkanske zemlje, poput Srbije i Crne Gore su dobile svoju nezavisnost. Srbija,
iscrpljena balkanskim ratovima, nije željela biti ograničena premoći Austro -Ugarske, ali joj svakako nije bilo ni u interesu da započinje bilo kakve ratne akcije, jer nije za njih bila ni izdaleka spremna. Srbija kao takva je trebala pomoć, jer nije bilo nikakve druge solucije da se pomakne
s mrtve tačke. Jedina razumna opcija bila je savez sa Austro -Ugarskom, to jeste
davanjem svojih teritorija, izgradnjom austrijske željez nice kroz svoju zemlju i potpisivanjem trgovačkog ugovora. Na taj način je Srbija „kupila“ svoju nezavisnost. S druge strane Austro Ugarska se osigurala od eventualnog spajanja Srbije sa Crnom Gorom,
te njenog proširenja na
Istok. Činjenica je da je Srbija je u prvoj deceniji XX vijeka proživljavala teško političko stanje koje je bilo dosta burno i napeto. Borba za prevlast i unutrašnja previranja između dinastija Obrenovića i Karađorđevića je kulminirala, što je reuzlitralo mučkim ubistvom kralja Aleksandr a Obrenovića i njegove žene Drage
Mašin. Srbija od tada počinje odstupati od svojih
političkih veza sa Austro-Ugarskom, te se počela orijentisati prema Rusiji, pod „radikalnijom“ politikom Karađorđevića. Vremenom, u Srbiji se počelo izražavati anti -austri jsko raspoloženje. To je prouzrokovalo da austrijsko-srpski odnosi zahladne, te je Austro-Ugarska u više navrata, Srbiji davala do znanja da se protivi takvom stanju na Balkanu, te da je samostalnost Srbije bila trn u oku Austro-Ugarske. Srbija je pod Austro-Ugarskom.
vodstvom Karađorđevića razvijala i raskidala veze sa
Počele su se razvijati tenzije, a na istorijsku scenu je nastupila i
panslavenska ideja o ujedinenju svih južnih Slo vena. Zbog ove ideje, Austro-Ugarska je 1908.
godine izvršila aneksiju Bosne i Hercegovine. Na čelo upravljanja Bosne i Hercegovine postavljen je general Oskar Potiorek, poznat po nepopustljivoj p olitici
prema južnim
Slovenima.1
1
Grupa autora, Povijest; svezak 16; Prvi svjetski rat i poslijeratna Europa, Zagreb, 2008, 15-37.
4
II Mlada Bosna U borbi za oslobođenje, mladi ljudi išli su potpuno primjerima ljudi Italije u n jenoj borbi
za narodno oslobođenje i ujedinjenje. Macini i njegova Mlada Italija, postaju ideal omladine. Njegovi spisi su se prevodili, čitali i objašnjavali, i javno i na privatnim skupovima. I u Italiji su pripremani razni atentati, stvarala se tajna dr uštva, organizovali se zavjerenici. Atentatoru
na Franca Josifa, Oberdanku, koji je 1882. godine kažnjen smrću, podignut je 1912. godine spomenik u Veneciji i pravljen mu je čitav kult. Tim italijanskim primjerima pridružili su se i ruski. Svi mladi ljudi
u Bosni, čitali su tada ruske revolucionarne pisce i oduševljavali se
njihovim požrtvovanjem.2 Organizacija „Mlada Bosna“ je početkom XX vijeka predstavljala ogranizaciju srpske i druge omladine na tlu tada najmlađe Austro -Ugarske provincije Bosne i Hercegovine. Cilj ove organizacije od samog njenog osnivanja, a koje seže u 1904. godinu, bila je borba protiv okupatorske Austro-Ugarske vlasti.
„Mlada Bosna“ se zalagala za nacionalno, političko,
socijalno i kulturno oslobođenje Srba koji su na ovim prostorima živjeli u „ropstvu“ od dolaska Osmanlija. Posebna aktivnost ove organizacije se odnosi na period poslije aneksije Bosne i Hercegovine 1908. godine, kada su u Sarajevu, Mostaru, Tuzli, Banja Luci, Trebinju i drugim
gradovima, njeni članovi svoj otpor okupatoru izražavale demonstracijama, spaljivanjem austrijskih i mađarskih zastava, rasturanjem letaka i brošura. Članovi „Mlade Bosne“ koji su studirali u Beogradu su održavali prisne veze sa drugim srpskim nacionalnim ogranizacijama u Srbiji, a naročito za vrijeme balkanskih ratova sa četničkim vojvodama Tankosićem i Vukom. Mnogi pripadnici ove organizacije su bili dobrovoljci u vojsci Srbije 3.
„Mlada Bosna“ je predstavljala političko -revolucionarnu organizaciju koja je bila sastavljena od mladića seljačkog porijekla, koji su bili naklonjeni jednoj vrsti jugoslovenskog jedinstva, samostalnog u odnosu na prisutnu Austrougarsku vlast. Ova organizacija je tražila podršku od nacionalističkih organizacija u Srbiji, između ostalog i Narodne odbrane, inače društva kroz koje su djelovali oficirski članovi Crne Ruke. 4 U Lozani je Gaćinović ( Vladimir Gaćinović, začetnik i ideolog pokreta Mlada Bosna) došao
u vezu sa poznatim ruskim revolucionarom, Lavom Trockim i pisao mu je: ,, Mi
poznajemo istoriju vaših ideja i volimo je, u mnogim je na novo izvodimo nad sobom (...) ʻʻ.
2 3 4
Vladimir Ćorović, Istorija Srba, Beograd, 2014, 821. Isto, 821.
Stevan Pavlović, Istorija Balkana 1804-1945, Beograd, 2004., 304 5
Mlada Bosna je dolazila poslije Marksa i Engelsa., poslije ruske revolucije iz 1906. godine,
neki njeni članovi su prošli školu Masarikovog socijalizma, mnogi su vodjeli krvave ratničke nemire 1906. u S arajevu. Atentati su trebali da ožive duh bezbjednosti u samom narodu, a da
budu strah vlastodršcu. U diskusijama i uzajamnim podjarivanjima, stvar se razbuktala dalje. 5 2. 1. Crna ruka (Ujedinjenje ili smrt)
U Srbiji je postojalo više nacionalističkih organizacija koje su postavile sebi zadatak da ujedine Južne Slovene i stvore „Veliku Srbiju“. Među oficirima srpske vojske postojala je tajna organizacija koja se zvala Crna ruka. 6 Njen cilj bio je oslobađanje Srba, koji su se nalazili pod
vlašću Austro-Ugarske. Crna ruka je bila organizova na na principu najstrože konspiracije. Imena njenih članova bila su poznata samo Vrhovnoj centralnoj upravi. Obični članovi nisu se međusobno poznavali. Svaki član društva je bio obavezan da pridobije novoga člana i odgovarao
je svojim životom za njegovu vjernost. Vođa Crne ruke bio je šef srpske
kontrašpijunaže, pukovn ik Dragutin Dimitrijević Apis.7 On se nerado priključio Centralnom izvršnom komitetu Crne ruke. Apis je stvorio bliske veze sa ruskim konzularnim osobljem, naročito sa vojnim atašeima. Pored Apisa, u orgaizaciji Crna ruka istakl i su se Ljubomir Jovanović i Gaćinović koji
su činili nestabilan most između Crne ruke i Mlade Bosne čiji su motivi, metodi bili veoma različiti. Mladobosanci su smatrali Srbiju stubom. Oni su bili manje uspješni u određivanju kakav bi trebao da bude odnos između Srbije, Srba i ostalih južnih Slovena u slučaju da se Bosna i Hrvatska odcjepe od Habzburške monarhije. Emotivno vezani za seljaštvo, mladobosanci su smatrali da je socijalna revolucija nephodna posljedica moralnog oslobođenja.
Kada je izbio rat između Balkanskog saveza i Osmanskog carstva u oktobru 1912. godine, grupa Mladobosanaca
otišla je u Srbiju da se dobrovoljno javi u srpsku vojsku i četničke družine.
Neki su bili odbijeni zato što su bili
suviše mladi ili slabašni, a jedan od ta kvih bio je i Gavrilo
Princip.8 Tada su neki od njih prvi put
došli u dodir sa Crnom rukom.
Vladimir Ćorović, Istorija Srba, Beograd, 2014, 821. Miša Gleni, Balkan 1804-1999, nacionalizam, rat i velike sile, Knjiga I, Beograd, 1999, 308. 7 V. P. Potemkin, Istorija diplomatije II , Arhiv za pravne i društvene nauke, Beograd, 1949, 219. 8 Miša Gleni, Balkan 1804-1999, nacionalizam, rat i velike sile , Knjiga I, Beograd, 1999, 310. 5 6
6
III Ličnost Franca Ferdinanda i njegova posjeta Sarajevu Stari austrijski car Franjo Josip I proživ ljavao je svoje posljednje godine. Njemu je 1914. godine bilo već 84 godine. Što je on više slabio , dobijao je u političkom životu Austro -Ugarske sve veće značenje njegov sinovac, prijestolonasljednik nadvojvoda Franc Ferdinad, šef vojne stranke kao i generali, oko kojih su se okupljali najagresivniji krugovi u monarhiji, oni koji su
željeli preventivni rat protiv Srbije. Franc Ferdinand nije bio na dobrom glasu. Bio je klerikalno nastrojen i vrlo uzak; lično je bio nepovjerljiv i veoma naprasit. Važio je, naročito u vojnim i klerikalnim krugovima, kao budući stvaralac Velike Austrije koja će ukrotiti Mađare. Za njega se tvrdilo da sprema reorganizaciju Carevine na trijalističkoj bazi. Pored Austrije i Mađarske, treća jedinica imala bi biti jugoslovenska oblast sa slovenskim zemljama Hrvatskom, Slavonijom, Dalmacijom, Bosnom i Hercegovinom. Danas se zna da su to kod njega bile samo t renutne kombinacije koje
se ne bi mogle ostvariti bez teškog građanskog rata. Za Ferdinanda se zna da nije mario za Srbe i da
se u posljednje vrijeme, u raznim krizama, pokazivao kao njihov neprijatelj. Vojnička
stranka pozivala se na njega i u njemu nalazila jak oslonac. To je bilo dovoljno da mladi ljudi
izaberu, kao svoju metu, baš njega. 9 Nadvojvodini planovi bili su poznati
Crnoj ruci, te je ona odlučila da ubije austrijskog
nasljednika prijestola. Srpska vlada je slutila tu zavjeru i nije je odobravala. Ona se plašila njenih posljedica u trenutku, kada još nije bio završen program reorganizacije ruske vojske, a srpska vojska
nije još zaliječila rane, koje su joj zadali balkanski ratovi. Ali srpska vlada nije
pravila smetnje Crnoj ruci koja ju je držala u strahu. 10
9
Vladimir Ćorović, Istorija Srba, Beograd 2014, 822. V. Potemkin, Istorija diplomatije II , Arhiv za pravne i društvene nauke, Beograd, 1949 , 219.
10
7
3.1. Plan obilaska grada Posjeta nadvojvode Franca Ferdinanda od Austrije , monarhije
prijestolonasljednika Habzburške
i generalnog inspektora njenih oružanih snaga, nemirnoj provinciji Bosni i
Hercegovini, imala je da dostigne vrhunac 28. juna 1914. godine. Za 28. juni 1914. godine
potvrđen je i program za nadvojvodu Franc Ferdinanda i vojvotkinju Sofiju koji je predviđao njihove posjete određenim mjestima u Sarajevu, između ostalog zgradi Zemaljskog muzeja, te šetnju Sarajevom, pored Begove džamije. Pošto je pristustvovao manevrima XV i XVI armijskog korpusa u brdima jugozapadno od Sarajeva, nadvojvoda je doputo vao u obližnju banju Ilidžu, gdje ga je žena čekala. Ona je
provodila vrijeme obilazeći crkve, manastire, sirotišta i lokalnu fabriku ćilima. Zvanični program za jutro 28. juna predviđao je, prvo, u devet časova misu u hotelu Bosna, a negdje oko pola devet – nadvojvoda i njegova pratnja imali su specijalni voz za
Sarajevo. Sa stanice bi se, zatim, ovezli do obližnje kasarne gdje je bilo predviđeno da se zadrže oko desetak minuta. Tačno u 10h trebalo je da nadvojvoda Ferdinand bude odvezen u Belediju, gradsku vijećnicu, na civilni doček. Bilo je predviđeno da odatle u 10:30 h ode u novu zgradu Zemaljskog muzeja – jedinog muzeja u gradu i vodeće kulturne ustanove Bosne i Hercegovine
– koju će otvoriti u prisustvu Zemaljske vlade. Planirano je da ručak bude u Konaku, službenoj rezidenciji poglavara Bosne i Hercegovine, generala Oskara Poti oreka.
U 14 časova, visoki habzburški gosti imali su da dođu u obilazak Sarajeva, pored Begove džamije, najživopisnije u gradu, zatim do sjedišta vojnog inspektora i fabrike ćilima, da bi se specijalnim vozom vratili na Ilidžu. Ostatak popodneva, do 19 časova, bio je planiran za šetnju nadvojvode i njegove supruge Sofije po Ilidži. Poslije oproštajne večere, njihova carska visočanstva vozom bi otputovala iz Bosne, u 21 čas. Uoči velikog dana, nadvojvoda je bio dobro raspoložen. Poslao je telegram svom stricu, caru Franji Josifu, izvještavajući ga o manevrima. Uveče je priredio večeru kojoj je prisustvovalo preko 40 sarajevskih dostojanstvenika.11
11
Vladimir Dedijer, Sarajevo 1914, Prosveta, Beograd 1966, 23.
8
IV Atentat na nadvojvodu Franca Ferdinanda
Smotra i raporti, u obližnjem vojnom logoru, brzo su se završili. Povorka je tada krenula Apelovom obalom put Beledije, gradske vijećnice. To je duga, vijugava ulica sa kućama na jednoj strani, dok se na drugoj pruža nizak zid na obali, duž Miljacke, koja je sredinom ljeta plitka rijeka. Nadvojvoda je zahtjevao da se povorka automobila ne kreće suviše brzo kako bi mogao bolje vidjeti grad.
Prvi pokušaj ubistva Franc Ferdinanda bio je kada je Vasa Čubrilović
bacio bombu na automobil u
kojem se vozio Franc Ferdinand na Ćumuriji ćupriji. Bomba je
pala na naslon automobila i kliznula sa njega na ulicu 12. Šofer, Čeh po imenu Leopold Sojka,
vidjevši kako neki predmet ide prema njemu, dao je gas i tako je bomba pala na spušteni krov auta. Nadvojvoda je mahnuo rukom da zaštiti vojvotkinju i bomba se otkotrljala niz ulicu, da
bi eksplodirala pod lijevim, zadnjim točkom narednog auta, i tada su ranjena dvojica oficira, potpukovnik Erik fon Merici (koji se protivio otkazivanju posjete) i potpukovnik grof Aleksander Bos – Valdek.
Nadvojvodin auto produžio je velikom brzinom ka Vijećnici, a
nadvojvoda Franc Ferdinand je dolučio da se nastavi dalje sa programom. 13 Ispred Vijećnice, prijestolonasljenika sačekao je gradonačelnik na čelu sa svojim odbornicima postrojenima u dva reda – s jedne strane muslimani, sa fesovima, u turskoj nošnji,
a s druge strane hrišćani, u frakovima, s cilindrima u ruci. Prisutan je bio i lokalni predstavnik Jevreja. Naizad, nadvojvoda je ušao u Gradsku vijećnicu i održao kra tak govor nakon koga je upitao poglavara Poti oreka da li misli da će na njega biti izvršen atentat. Postoji nek oliko verzija
o tome šta je Poti orek odgovorio na to pitanje. Na kraju, izjavio je da ne vjeruje u nov atentat, mada se ne može isključiti mogućnost napada izbliza . S druge strane, zajednički austrougarski
ministar finansija, Leon fon Blinski, pod čijom nadležnošću je bila Bosna, zabilježio je Potiorekov odgovor onako kako su mu ga prenijeli svjedoci koji su prisustvovali razgovoru: ''Krenite spokojno. Primam na sebe svu odgovornost''. 14
Umjesto da se u Muzej, gdje su ga čekali članovi Zemljske vlade, pođe tijesnom ulicom Franje Josifa kroz centar grada, on je predložio da se krene pustom Apelovom ulicom. Ta izmjena nadvojvodinog pravca kretanja koštala ga je glave. Franc Ferdinand želio je da posjeti ranjenog potpukovnika Mercija koji je bio prenijet u Vojnu bolnicu, a zatim nastavi u Muzej. Kolona automobila kretala se velikom brzinom Apelovom obalom, ali kada je prvo auto, u
Dragoslav Ljubibratić, Mlada Bosna i Sarajevski atentat , Sarajevo, 1964, 167. Vladimir Dedijer, Sarajevo 1914, Prosveta, Beograd, 1966, 26-27. 14 Isto, 28-30. 12 13
9
kojem je sjedio šef obezbjeđenja, stigla do ugla Apelove obale i ulice Franje Josifa, ona su – prema prvobitnom programu – skrenula desno. Za njima su pošla i
druga kola sa šefom policije
i gradonačelnikom. Ne zna se tačno čija je to greška bila, ni da li je slučajna ili namjer na – uglavnom, ono što je uslijedilo nakon nekoliko trenutaka, predstavljalo je početak velikih ratnih sukoba.
U trenutku kada je vozač zaustavio vozilo, jedan omanji mladić potegao je revolver i usljed toga su se začuli pucnji – bio je na nekoliko koraka od svoje mete. U prvi mah, učinilo se da je ovaj pokušaj atentata takođe propao jer su tijela nadvojvode Franca Ferdinanda i njegove supruge Sofije stajala nepomično, ali je poglavar na nadvojvodinim ustima vidio krv i naredio je vozaču da se punom brzino m voze ka Konaku. Vojvotkinja je prva umrla. Metak namjenjen poglavaru prošao je kroz njen korset i pogodio je u desnu slabinu, a nadvojvoda Ferdinand ju je nadživio za kratko vrijeme – metak je prošao kroz desnu stranu okovratnika njegovog mundira, prekin uo
mu žilu kucavicu i zaustavio se u kičmi. Brza vožnja s mjesta
atentat pogoršala je njihovo stanje. 15
15
Vladimir Dedijer, Sarajevo 1914, Prosveta, Beograd, 1966, 31-32.
10
V Istraga o atentatorima
Odluku da izvrše atentat na Franca Ferdinanda donijelo je nekoliko omladinaca iz Bosne i Hercegovine, koji su se -
kao đaci i radnici - nalazili u Beogradu. Njihova odluka bila je, po
opštem uvjerenju iz njihovih krugova, spontana. Samo su za oružje ušli u vezu sa dva -tri lica iz Crne Gore. Danas se zna da ni u samom vođstvu Crne ruke nije bilo sve poznato šta se sprem a, i da su Apis i Voja Tankosić radili na svoju ruku. Odgovornoj vladi, s kojom su bili u neprijateljstvu, nisu dali apsolutno nikakvo obavještenje; čak su, pomažući mladim ljudima da se prebace preko granice, naročito pazili da oni ne bi došli u kakvu bil o vezu sa organima vlade. Znali su dobro da bi vlada odlučno bila protiv toga, svjesna mogućih opasnosti, i željna da zemlja, poslije dva teška rata, sačuva mir. I sam Apis predomislio se docnije i poručivao je u Bosnu svojim mladim prijateljima da odustan u od atentata, ali se oni više nisu dali
odvratiti. 16
Atentator, devetnaestogodišnji Gavrilo Princip je uhvaćen neposredno nakon počinjenja
ovog djela. Isti dan, Čabrinović je takođe uhapšen na licu mjesta nakon njegovog neuspjelog pokušaja samoubistva kap sulom cijanida17. Tako je već prvog dana Leo Pfeffer, sudija istražitelj kome je povjerena istraga o atentatu, imao dvojicu atentatora u pritvoru. Prvu stvar koju je uspio saznati od njih jeste da su obojica došli u Sarajevo iz Srbije, skoro u isto vrijeme, te da su oružje za svoj čin dobili u Beogradu od iste osobe koja je imala nadimak „Cigo“. Takođe je saznao nekoliko drugih važnih informacija. Gavrilo Princip je rekao da je izvršio atentat na Ferdinanda, jer
je u njemu inkarnirana najveća vlast od koje Jugosloveni osjećaju
strašan pritisak. Princip je negirao povezanost sa bilo kojom drugom osobom ili organizacijom potpuno prihvatajući odgovornost za atentat naglašavajući da se za takav čin odlučio još prije dvije godine. 18 Princip je navodno izjavio i da
mu je žao što je ubio Ferdinandovu suprugu
Sofiju, jer mu to nije bila namjera. 19 Čabrinović je tokom ispitivanja naglasio d a je atentat izveo
iz anarhističkih uvjerenja te da se on također odlučio za ovakav čin još prije dvije godine, ali da iako poznaje P rincipa
nije zajedniĉki djelovao s njim. 20 Dokazano je da je tokom istrage
dolazilo i do mučenja osumnjičenih od strane policije.21
Vladimir Ćorović, Istorija Srba, Beograd, 2014, 822. Članovi organizacije Mlada Bosna i atentatori na prijestolonasljedika Franca Ferdinanda, dogovorili su se da će nakon ubistva nadvojvode popiti cijanid i tako izvršiti samoubistvo, međutim – nijedan od atentatora nije umro nakon uzimanja tablete, samo su imali problema sa želudcom i opekotinama na usnama. 16 17
18
Leo Pfeffer, Istraga u Sarajevskom atentatu, Nova Europa, Zagreb, 1938. 28. Vladimir Dedijer, Sarajevo 1914, Prosveta, Beograd, 1966, 545. 20 Leo Pfeffer, Istraga u Sarajevskom atentatu, Nova Europa, Zagreb, 1938, 28. 21 Vladimir Dedijer, Sarajevo 1914, Prosveta, Beograd, 1966, 548. 19
11
Ubrzo je istragom utvrđ eno ko su bi le osobe koje su u Srbiji naoruž ale atentatore. To je bio Milan Ciganović porijeklom iz Bosne koji je atentatorima dao bombe i revolvere. U isto vrijeme tokom ispitivanja Principa i Čabrinovića postaje jasnije iz
kojih ubjeđenja su se odluč ili
na atentat. Princip je rekao da su oni sebi postavili cilj da „ se svi Jugosloveni smatraju kao jedan narod “ te da „ Jugosloveni uz Srbiju budu tako jaki da se od Austrije ocijepe “.22 Sljedeći je uhapšen i
pred istražnog suca izveden osamnaestogodišnji Trifko Grabež sa
Pala, sin pravoslavnog paroha. On je otkrio gdje je sakrio revolver i bombu koje je imao na dan
atentata, a kasnije je priznao da je boraveći u Beogradu upoznao Principa i Čabrinovića, da je zajedno sa njima skovao plan o atentatu, te da su ideje koje su ga p okrenule
na ovaj čin
istovjetne njihovim. Na sam dan atentata Grabež nije pucao u Ferdinanda iako je po vlastitom priznanju za to imao priliku
neposredno nakon što je Čabrinović bacio bombu. Navodno se
pokolebao kada je kraj nadvojvode vidio njegovu suprugu. Nakon nekog vremena pred suca Pfeffera izvedena su još trojica optuženika: Lazar Đukić, Vaso Čubrilović , te Cvjetko Popović
koje je u svom iskazu nešto ranije odao Danilo Ilić. Prema Pfefferovim navodima svi oni su bili „mladi, neiskusni i nestal oženi mladići“, od kojih ni jedan nije imao „ hrabrosti izvesti atentat “.23 Postavljalo se i pitanje uloge zvani čnog
državnog i vojnog vodstva Srbije u atentatu.
Leo Pfeffer je smatrao da se iz dotadašnjih podataka do kojih se došlo istragom ne može ustanoviti veza između atentatora i zvanične Srbije. Nedeljko Čabrinović je Pfefferu u jednoj
od svojih izjava otkrio ime osobe koja je Ciganoviću u Beogradu pomagala oko nabavke oružja. To je bio major Tankosić, a njegov identitet su kasnije otkrili i Princip i Grabež. Na onovu svih prikupljenih dokaza Leo Pfeffer kao sudija istražitelj i formalno je predao spis o atentatu Državnom advokatu na dan 19. septembra 1914. godine. Već 26. septembra bila je podignuta optužnica protiv atentatora i njihovih saradnika. 24 U naučnoj literaturi još nije riješen problem u kom
je stepenu srpska vojna obavještajna
služba u rukama tajne organizacije ''Ujedinjenje ili smrt'' saodgovorna za pripremanje bosanskih omladinaca za atentat 1914. godine. Odgovornost srpske oficirske organizacije Crna ruka
–
Ujedinjenje ili smrt za atentat postoji u onoj mjeri u kojoj je upravo ona od 1912. godine stvarala
planove za jugoslovensku revoluciju u austrijskoj pozadini, u slučaju da Austro -Ugarska
22
Leo Pfeffer, Istraga u Sarajevskom atentatu, Nova Europa, Zagreb, 1938, 53. Isto, 56-64. 24 Isto, 99-126. 23
12
napadne Srbiju. U vrijeme tri uzastopne krize 1912-1913, to je izgledalo kao pitanje dana. U vrijeme Solunskog procesa, pukovnik Apis je u jednom pismu srpskom prijestolonasljedniku
12. aprila 1917. izjavio da je njegov pomoćnik Rade Malobabić ''po mom nalogu izvršio organizaciju atentata u Sarajevu''.25 Ja sam jugoslavenski nacionalist koji teži za ujedinjenjem svih Jugoslavena, i nije me briga kakva ce biti država, samo da bude slobodna od Austrije.
Gavrilo Princip na suđenju u Sarajevu 1914.
25
Milorad Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije 1790 – 1918, Prosveta, Beograd, 686-687. 13
VI Posljedice Sarajevskog atentata
Odmah nakon atentata, u Sarajevu i nekim mjestima u unutrašnjosti zemlje došlo je do demonstracija protiv Srba, pa su noge radnje i kuće srpskih trgovaca i građana demolirane i opljačkane. Vjerovatno iz osjećanja odgovornosti što su svojim propustima pri o rganizovanju nadvojvodine posjete dozvolile da se zločun dogodi, gradske vlasti Sarajeva su čak prvi dan podsticale neodgovorne elemente na demonstracije protiv Srba. Poznati gradski političari i članovi Bosanskog sabora, predstavnici svih triju naroda, dr. Jozo Sunarić, Šerif Arnautović i Danilo Dimović, odmah su posjetili zemaljskog poglavara Oskara Potioreka i tražili intervenisanje kako bi se neredi i progoni Srba spriječili. General Potiorek proglasio je 19. juna 1914. godine u Sarajevu prijeki sud. U
obrazloženju odluke o prijekom sudu Zemaljska vlada
istakla je da nije kriva za nemile događaje koji su snažno izbili kao neposredna reakcija na žalosno zlodjelo. Ona je spremna pružiti pomoć svima koji su se zbog progona i pljački našli bez životnih sredstava. Prijeki sud je ukinut već 26. jula, dva dana pred objavu i početak rata. 26 Od diplomatskih nota do ultimatuma, od osvetničkih izjava do naredbi za mobilizaciju, Evropa se prepustila ratnom zanosu. Bilo je dovoljno nekoliko revolverskih hitaca, koji su
odjeknuli Sarajevom i smrt prijestolonasljednika Franca Ferdinand i njegovu ženu, pa da bure baruta odleti u vazduh.
Pogibija Franca Ferdinanda i njegove supruge u Sarajevu primljena je u najvišim austrougarskim krugovima, osim užeg kruga njegovih ljudi, s najvećim zadovoljstvom i olakšanjem, jer je postojalo uvjerenje da bi njegovo stupanje na prijesto moglo izazvati ozbiljne sukobe, ako ne i građanski rat. 27 Ali sve to nije smetalo da vojna partija u Austriji insistira na tome da se ta nova manifestacija velikosrpskog pokreta iskoristi kao izgovor za uništenje Srbije ratom. Ona je težila da
odstrani Srbiju kao značajnog političkog faktora na Balkanu i time sebi
tamo stvori dominantnu poziciju i izbije na Solun, koji bi joj otvorio širok pris tup morskim putevima za Istok.
Međutim, u Austro-Ugarskoj postojale su i snage koje su se protivile ratu,
na prvom mjestu mađarski premijer grof Tisa. Stari Franjo Josif se kolebao. 28 Pošto su u Austriji shv atili da se u rat sa Srbijom lako može umiješati i Rusij a, oni su odlučili da se zatraži mišljenje od njemačke vlade. Njemačka vlada je ne samo obećala da će, u slučaju proširenja rata na velike sile, biti solidarna sa svojom saveznicom, nego je zahtjevala 26 27
Mustafa Imamović, Historija Bošnjaka, 463. Dragoslav Ljubibratić, Mlada Bosna i Sarajevski atentat , Sarajevo, 1964, 173.
28
Grupa autora, Povijest; svezak 16; Prvi svjetski rat i poslijeratna Europa, Zagreb, 2008, 15.
14
da ona što prije zarati sa Srbijom. Ustvari, Njemačka je željela da Autro -Ugarska, iskoristi kao most za vezu sa Istanbulom, preko kojega je, Bagdadskom željeznicom u izgradnji, stremila Persijskom zalivu i dalje na Istok. Ona je imala planove o germanizaciji Austrije i „ugušivanju“ Ugarske kao „klupčeta nemogućnosti“, a Beč i Budimpešta, kao važni željeznički čvorovi i Trst, sa isto tako velikim značajem za pomorske veze, trebalo je da posluže zamašnim planovima prodiranja na Istok.29
Austrougarski zvanični krugovi, pak, smatrali su da bi ih
pobjeda u ratu toliko ojačala da bi ih
učinila ravnopravnim partnerima Njemačke.
U sporazumu sa njemačkom vladom, austrougarska vlada je vrlo brižljivo pripremila tekst ultimatuma Srbiji i dala mu takav oblik, da je unaprijed znala, da Srbija ultimatum ne
može prihvatiti.30 U ultimatumu se optužuje srpska vlada da je atentat pripremljen sa njenim znanjem, iako Austro-Ugarska nije za to imala konkretnih dokaza. U ultimatumu se zahtjeva, da vlada Srbije javno osudi svaku propagandu protiv Austro-Ugarske, da raspusti protivaustrijske
organizacije, otpusti sve oficire, činovnike i nastavnike koji su vršili
protivaustrijsku propagandu, i to po spisku, koji će sastaviti austrougarska vlada, da u ugušivanju protivaustrijske propagande u Srbiji učestvuju austrougarski policijski organi, a naročito u vezi sa istragom o sarajevskom atentatu, i najzad, da se strogo kazne lica koja su učestvovala u pripremi atentata. Srpska vlada morala je odgovoriti u roku od 48 sati.31 Srbija se obratila za savjet Rusiji i Francuskoj, ali kako Rusija još nije bila dovršila ratne pripreme, savjetovala je srpskoj vladi, da njen odgovor bude što pomirljiviji. Prihvatanjem tog
ultimatuma Srbija bi se djelimično odrekla svoje političke samostalnosti. Srpski premijer Pašić 25. jula 1914. godine predao je austrijskom poslaniku odgovor Srbije, koja je pristala na sve zahtjeve pobrojane u austrijskom ultimatumu, izuzev jednog. Odbijen je zahtjev austrougarske vlade da astrougarski policijski organ sudjeluju u istrazi o sarajevskom atentatu. Iako je Srbija bila po pustljiva, austrijski poslanik Gizl odmah je zatražio putne isprave i prekinuo diplomatske odnose sa Srbijom.32 Tako je svijet ušao u prvi, veliki rat - svjetskih razmjera.
29
Grupa autora, Povijest; svezak 16; Prvi svjetski rat i poslijeratna Europa, Zagreb, 2008, 15. Vladimir Ćorović, Istorija Srba, Beograd, 2014, 823. 31 Šarlota Đuranović, Opća povjest 1870-1918, Zagreb, 1954., 225. 32 Jevgenij Viktorovič Tarle, Istorija novog veka, Beograd, 2008, 644. 30
15
VII Zaključak U istoriji čovječanstva, mnogo je presudnih trenutaka za koje možemo reći da su promijenili tok prošlosti i skrenuli čovječanstvo na novi put. Možda jedan od najpoznatijih ovakvih događaja bio je atentat na austro -ugarskog prijestolonasljednika Franju Ferdinanda u Sarajevu 28. juna 1914. od strane bosanskih omladinaca. Omladina Bosne i Hercegovine bila
je razočarana nacionalnim, socijalnim i ekonomskim položajem svoje zemlje pod stranom okupacijom. Nadajući se stvaranju jedinstvene južnoslovenske držav e u svom otporu vlastima prihvatali su
sve moguće metode borbe. U svom pokretu, obuhvatali su sve narodnosti i vjere
u Bosni i Hercegovini, a većina članova te tajne organizacije bili su tek mladići koji su iz raznih razočarenja ži votom i pod utji cajem literature koju su čitali , te uzora koje su poštivali - odlučili riskirati život da bi pomogli da (njihovom narodu) bude bolje. Iako je cilj te male grupe bio da ubistvom prijestolonasljednika (ko ga baš, kao ni ostale
članove kuće Habsburg, nisu previše cijenili) skrenu, prije na svoju zemlju nego na sebe, pažnju svijeta, upleo je
upravo taj svijet u prvi veliki sukob globalnih razmjera. U očima atentatora
ovaj čin bio je još jedan izraz nezadovoljstva Austro -Ugarskom koja je gušila sve oblike otpora u početku, koja je bila
puna političkog oportunizma i nadasve trula iznutra. Ipa k, ta zemlja je
odlučila, u doba iskri koje su mogle da zapale cijeli svijet, da, pomalo naivno, reaguje i optuži Kraljevinu Srbiju kao direktno odgovornu za atentat. Iako su,
možda, neki od ljudi u visokim
krugovima službene Srbije znali za atentat i čak pomogli atentatorima u oružju i (kratkoj) obuci , treba napomenuti da u nijednom trenutku pomoć atentatorima nije bio stav službene Srbije. Iako se sukob nastojao izbjeći, zasljepljena Austro-Ugarska odlučila je objaviti rat, a uskoro su u njega ušle i druge države, svaka iz svojih interesa. Ovaj rad je nastao iz iskrenog zanimanja prema ovom važnom događaju i pokušavanja traženja neke nove perspektive u tom pogledu.
16
VIII Literatura
Dragoslav Ljubibratić, Mlada Bosna i Sarajevski atentat , Sarajevo, 1964.
Grupa autora, Povijest; svezak 16; Prvi svjetski rat i poslijeratna Europa, Zagreb, 2008, 15-37.
Jevgenij Viktorovič Tarle, Istorija novog veka, Beograd, 2008.
Leo Pfeffer, Istraga u Sarajevskom atentatu, Nova Europa, Zagreb, 1938.
Milorad Ekmečić , Stvaranje Jugoslavije 1790 – 1918, Prosveta, Beograd,
Miša Gleni, Balkan 1804-1999, nacionalizam, rat i velike sile, Knjiga I, Beograd, 1999.
Mustafa Imamović, Historija Bošnjaka, Sarajevo, 1996.
Stevan Pavlović, Istorija Balkana 1804-1945, Beograd, 2004.
Šarlota Đuranović, Opća povjest 1870-1918, Zagreb, 1954.
V. P. Potemkin, Istorija diplomatije II , Arhiv za pravne i 1949.
Vladimir Ćorović, Istorija Srba, Beograd, 2014.
Vladimir Dedijer, Sarajevo 1914, Prosveta, Beograd 1966.
17
društvene nauke, Beograd,
