FELSEFEDE KAYNAK DİLLER ILATİNCE
FELSEFE LİSANS PROGRAMI
PROF. DR. ÇİĞDEM DÜRÜŞKEN
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ FELSEFE LİSANS PROGRAMI
FELSEFEDE KAYNAK DİLLER I LATİNCE
Prof. Dr. Çiğdem Dürüşken
DESCARTES LATİNCE ÖĞRENİYOR
Cogito, ergo sum!
I
ÖNSÖZ Felsefenin biricik değeri kişiyi dil ve düşüncenin ortak kullanımına hâkim kılmaktır. Bu nedenle felsefe eğitimi almayı seçenlerin hem kendi dilini hem de filozofların kendi özgün dillerini bilmesi ve felsefe tarihindeki sorunları karşılıklı bağlantılar kurup zihninde düşünüp tartarak, ölçüp biçerek yorumlaması şarttır. Bu amaç doğrultusunda, bir felsefe öğrencisinden ilkin en az bir Batı diline çok iyi hâkim olması beklenir. Tarihsel bir gerçek olarak Felsefe, Yunan dünyasının bir eseri olduğundan, bir felsefe öğrencisi işe önce Yunanca eserlerden başlayıp Latince eserlere doğru yol alacağından, bu kültür dilleri onun düşünmesini kımıldatacak ve zihinsel kavrayışını yükseltecek tek kaynaktır. Eski Yunan felsefesinde uzmanlaşmak isteyen kişi önce Yunanca öğrenmeli, ardından Latince öğrenmelidir. Helenistik Dönem felsefesinde uzmanlaşacak kişi bu dillerin her ikisine de hâkim olmalıdır. Geç dönem felsefesi, Orta Çağ ve Rönesans felsefeleri, Kilise Dönemi, Aydınlanma Dönemi, Çağdaş felsefe vb. alanlarında uzmanlaşmak ya da Felsefenin tüm sahalarına tümüyle hâkim olmak isteyen kişi içinse Latince bilmek bir zorunluluktur. Bu bakış açısıyla, felsefeci için Latince öğrenmek bir lüks değil, seçtiği disiplinin doğal koşuludur. Çünkü gerçek bir felsefeci filozofluğun diliyle düşünmek, konuşmak ve yaşamak zorundadır. Özellikle Latinceden Türkçeye çeviri mantığının kavranmasına yönelik hazırlanan bu ders kitabının amacı; gereksinimleri doğrultusunda felsefe öğrencilerine Klasik Latince gramerinin esaslarını öğretmek ve gelecekte onların Latince felsefi metinleri çözümleyecek bilgi donanımına sahip olmalarını sağlamaktır. Prof. Dr. Çiğdem Dürüşken
II
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...................................................................................................................................... II İÇİNDEKİLER......................................................................................................................... III KISALTMALAR ..................................................................................................................... VI YAZAR NOTU .......................................................................................................................VII 1. LATİNCEYE BAŞLARKEN ................................................................................................ 1 1.1. Latincenin Önemi ................................................................................................................ 7 1.2. Latin Dili Hakkında ............................................................................................................. 8 1.3. Kılavuzumuz Descartes ..................................................................................................... 12 1.4. Roma Kültürüyle İlgili Başlıca Terimler .......................................................................... 12 2. İSİM (NOMEN; SUBSTANTIVUM) .................................................................................. 35 2.1. İsim Nedir? ........................................................................................................................ 41 2.2. İsmin Cinsi, Hâli ve Sayısı ................................................................................................ 41 2.3. İsim Çekimleri (Declinationes) ......................................................................................... 42 2.4. I. ve II. Çekim İsimler ....................................................................................................... 42 2.5. Esse (Olmak) Fiili ............................................................................................................. 48 2.6. Basit Cümleler: Descartes Coğrafya (Geographia) Öğreniyor ......................................... 48 3. ALIŞTIRMALAR ................................................................................................................ 58 3.1. Descartes Roma Eyaletlerini Öğreniyor ............................................................................ 64 3.2. Descartes Romalı Bir Aileyle Tanışıyor ........................................................................... 65 4. SIFAT (ADIECTIVUM) ...................................................................................................... 78 4.1. Sıfat Nedir? ....................................................................................................................... 84 4.2. I. ve II. Çekim Sıfatlar ....................................................................................................... 84 4.3. Sıfat-İsim Uyumunu Gösteren Örnekler ........................................................................... 85 4.4. I. ve II. Çekim İsim, Sıfat ve Esse Fiiliyle Kurulan Basit Cümleler ................................. 89 4.5. Alıştırma: Renatus’un Latince Kitabı ............................................................................... 90 5. SAYILAR (NUMERI) ......................................................................................................... 98 5.1. Sayı Çeşitleri ................................................................................................................... 104 5.2. Descartes Sayıların Sembollerini Öğreniyor ................................................................... 110 6. ZAMİRLER (PRONOMEN) ............................................................................................. 119 5) Mülkiyet zamirleri nedir? ............................................................................................... 121
III
6.1. Zamir Nedir? ................................................................................................................... 125 6.2. Şahıs Zamirleri ................................................................................................................ 125 6.3. Mülkiyet Zamirleri .......................................................................................................... 126 6.4. Renatus ile Marcus Arasındaki Bir Diyalog ................................................................... 128 6.5. Descartes’in Dostu Cornelius’un Kayıp Kitabı ............................................................... 130 7. III, IV ve V. ÇEKİM İSİMLER ......................................................................................... 141 7.1. III. Çekim İsimler ............................................................................................................ 147 7.2. IV. Çekim İsimler ............................................................................................................ 155 7.3. V. Çekim İsimler ............................................................................................................. 157 7.4. IV ve V. Çekim İsimleri İçeren Örnek İfadeler .............................................................. 158 8. YUNANCA İSİM ÇEKİMLERİ........................................................................................ 166 8.1. I. Çekim Yunanca İsimler ............................................................................................... 172 8.2. II. Çekim Yunanca İsimler .............................................................................................. 173 8.3. III. Çekim Yunanca İsimler ............................................................................................. 173 8.4. Alıştırma: Descartes Latince Felsefe Metinlerinden Notlar Alıyor ................................ 174 9. FİİL (VERBUM) ................................................................................................................ 186 9.1. Fiil Nedir? ....................................................................................................................... 192 9.2. Latince Fiillere İlişkin Ön Bilgiler .................................................................................. 192 9.3. Haber Kipinde Etken ve Edilgen Fiil Çekimleri (Coniugationes) .................................. 197 9.4. Etken ve Edilgen Basit Cümle Analizleri ....................................................................... 212 9.5. Alıştırma: Descartes Latince Özdeyişlerden Fiil Öğreniyor ........................................... 214 10. BASİT GRAMER ANALİZİ ........................................................................................... 222 10.1. Descartes Mitolojik Hikâyeler Okuyor: Hercules et Serpentes: Hercules ve Yılanlar 228 10.2. Descartes Cümleleri Analiz Ediyor ............................................................................... 228 11. EDATLAR (PRAEPOSITIONES) .................................................................................. 241 11.1. Edat Nedir? .................................................................................................................... 247 11.2. Accusativus Alan Edatlar .............................................................................................. 247 11.3. Ablativus Alan Edatlar .................................................................................................. 250 12. III. ÇEKİM SIFATLAR ................................................................................................... 260 12.1. III. Çekim Sıfatlarla İlgili Ön Bilgi ............................................................................... 266 12.2. Çekim Tabloları............................................................................................................. 266 12.3. Sıfatların Dereceleri ...................................................................................................... 268
IV
13. TEMEL CÜMLE YAPILARI .......................................................................................... 280 13.1. Temel Cümleler ............................................................................................................. 286 13.2. Descartes Genesis Okuyor: Creatio Universi: Evrenin Yaratılışı ................................. 286 13.3. Metnin Cümle Analizi ................................................................................................... 287 14. İLGİ ZAMİRİ VE SIFAT YARDIMCI CÜMLESİ ........................................................ 297 14.1. İlgi Zamirine Dair Ön Bilgi ........................................................................................... 303 14.2. Sıfat Yardımcı Cümlesinin Kurulumu .......................................................................... 304 14.3. Descartes Genesis Okumaya Devam Ediyor: Creatio Adami et Evae: Adem ile Havva’nın Yaratılışı ............................................................................................................... 305 KAYNAKÇA ......................................................................................................................... 315
V
KISALTMALAR Nom.: Nominativus Voc.: Vocativus Gen.: Genetivus Acc.: Accustivus Dat.: Dativus Abl.: Ablativus Prae.: Praesens Perf.: Perfectum Imp.: Imperfectum Fut.: Futurum Simplex Plusq. Perf.: Plusquam Perfectum Fut. Perf.: Futurum Perfectum m.; masc.: masculinum (eril) f.; fem.: femininum (dişil) n.: neut. [neutrum (cinssiz)]
VI
YAZAR NOTU Bu ders kitabı, yazarın “Felsefecilere Özel Latince: Descartes Latince Öğreniyor”, Alfa Yayınevi, İstanbul, 2014 (Baskıda)” adlı telif eserinden seçilen bölümlerden oluşmuştur. Ayrıntılı okumalar ve kaynak bilgileri için söz konusu telif esere başvurulmalıdır. Ayrıca bu ders kitabından yapılacak alıntılarda kaynak gösterilmesi zorunludur.
VII
1. LATİNCEYE BAŞLARKEN
1
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 1.1.
Latincenin Önemi
1.2.
Latin Dili Hakkında
1.3.
Kılavuzumuz Descartes
1.4.
Roma Kültürü İle İlgili Başlıca Terimler
2
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1)
Bir felsefeci niçin Latince öğrenmelidir?
2)
Neden Descartes’i kendimize kılavuz aldık?
3)
Roma kültürüyle ilgili başlıca terimler nelerdir?
3
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
Latincenin Önemi
Felsefenin kaynak dillerinden biri olan Latincenin bir felsefeci için öneminin algılanması
Latincenin önemiyle ilgili başvuru kitaplarının okunması ve ön bir bilgi edinilmesiyle
Latin Dili Hakkında
Dilin temeli olan bilgilerin edinimi
Bu konuda Latince Grameriyle ilgili yazılmış kitapların edinimi ve Latince hakkında genel bir bilgi edinerek
Kılavuzumuz Descartes
Bu kitapta kendimize neden Descartes’i kılavuz aldığımızla ilgili bilgi edinimi
Descartes’in bu konuyla bağlantılı olarak yaşamı ve Latince öğrenimiyle ilgili genel bir bilgi sahibi olmayla
Roma Kültürü İle İlgili Başlıca Terimler
Roma ve Romalılarla ilgili başlıca terimlere vakıf olma ve telaffuz hakkında bilgi edinme
Roma Kültürüyle ilgili yazılı kaynakların edinip ve her gün yeni terimler ezberleyerek
4
Anahtar Kavramlar •
Latince
•
Alfabe
•
Telaffuz
•
Roma
•
Romalılar
•
Roma Kültürünün Başlıca Terimleri
5
Giriş Bu bölümde Latin Dili’nin değeri üzerinde durulacak, daha sonra bu dilin yaratıcısı olan Romalıların kültür yaşantılarını tanıtıcı mahiyette kelime ve terim ağırlıklı kısa bilgiler aktarılacaktır. Bu dersin amacı Latin dünyası hakkında genel bir fikir edinilmesini sağlamak ve dersin henüz başındayken Roma yaşamının olmazsa olmaz kelimelerinin en azından bazılarıyla tanışmaktır.
6
1.1. Latincenin Önemi Latincenin öğrenimi ve öğrenim amacı öteki Batı dillerininkinden farklıdır. Çünkü başka bir Batı dilini öğrenen insan sadece bu dili konuşur ya da dil bilgisini derinleştirerek ilgili kültür hakkında bilgi edinir. Oysa Latince öğrendiğinde, Batı dilinin mantığı ve duyuşunu kazanır. Bu yolla Batının tüm edebiyatlarının ve türlerinin temel anlamına vakıf olur ve sonradan herhangi bir Batı dilini öğrenmede, hiç Latince bilmeyen birine göre, daha hızlı yol alır. Batı dilinin temel mantığını kavramak, edebiyatının asıl köklerine inmek günümüzdeki Batı uygarlığının zihniyetine, başka deyişle, düşünüş biçimine, bütün sosyal, politik ve hukuksal kurumlarına, sanatına ve bilimine derinden hâkim olmaktır. Çünkü Batı bütün bu saydıklarımızın kaynağını Klasik uygarlığa, yani Yunan ve Roma uygarlığına borçludur. Bunun yanı sıra, daha derin düşünülecek olursa, Yunan ve ardılı Roma uygarlığı da temelini Mısır, Fenike, Mezopotamya ve Anadolu uygarlıklarına borçlu olduğundan, bir Klasik kültür dili edinip geliştirmekle Doğu’nun bu büyük uygarlıkları da doğal olarak kıyas yoluyla öğrenilmiş olur. Latince, varlığını Yunan dili ve kültüründen almakla birlikte Romalı aydınların dillerini geliştirmek ve derinleştirmek için sarf ettikleri çaba sonucunda gerek Ortaçağ’da, gerek Rönesans’ta ve sonrasında Batının kültür dünyasını tek başına fethedecek duruma gelmiş ve tarihin en büyük düşünürlerini ve bilim adamlarını yetiştiren büyük Üniversitelerin başat dili unvanını elde etmiştir. Bu edinim, Latincenin kendine özgü mantıki bünyesinden ve son derece işlenmiş bir gramere sahip olmasından ileri gelir. Latincenin cümle bilgisi (syntaxis) 1 ve kuralları düşüncenin mantıklı düzenini bütün bağlantıları ve ayrıntılarıyla gösteren bir yapıdadır. Bu yüzden, bu dilin öğreniminde ve kullanımında, tıpkı matematikte olduğu gibi, analiz ve sentez yoluna başvurmak bir zorunluluktur. Bu durum, Latince öğrenen bir insanın herhangi bir alanda muhakeme kabiliyetini de doğal olarak geliştirir. Latince bugün bir toplumun günlük yaşantısı içinde kullanılmayan bir dil olduğundan, kulak dolgunluğuyla veya pratik yöntemlerle öğrenilmesi ve öğretilmesi zordur. Her ne kadar zaman zaman bu yola başvurulsa da, bu dili akademik anlamda öğrenmek için sistemli bir gramer bilgisi öğrenimi ve öğretimi şarttır. Bu tür bir gramer öğrenimiyse kişinin dil duyarlılığını geliştirir, inceltir ve gönlüne dil sevgisi zerk eder. Dolayısıyla, Latince öğrenen bir kişi hem kendi dilinin hem de bir başka Batı dilinin tadına varır; düşünen, konuşan, tartışan insan olmanın, yani akıllı bir varlık olmanın hazzını yaşar. Avrupa’nın büyük kültür dillerinin çoğu, Latinceye son derece hâkim edebiyatçıların, düşünürlerin ve bilim adamlarının zihinlerinin eseridir. Bu yüzden, bu dillerin kelime hazinesi, morfolojisi, cümle bilgisi ve üslup özellikleri Latin dilinin kelime ve gramer bilgisine kökten bağlıdır. Bu dillerin çoğunda hâlâ birçok Latince kelime, deyim veya ifade ya doğrudan ya da birtakım değişikliklere bağlı olarak kullanılmaktadır. Bu dillerde yazılan 1
Bir dilde düşünce ve duyguların tam olarak anlatılabilmesi için gramer kurallarına uygun olarak dizilen kelimelerin, kelime gruplarının cümle ve söz içindeki görevlerini, birbirleriyle olan ilişkilerini, sıralanışlarını ve cümle türlerini inceleyen bilim dalı.
7
herhangi bir eserin kısaltmaları Latincedir; bilimsel uzmanlık alanlarının kendine özgü terminolojisi Latince kaynaklıdır. Hatta botanik, zooloji, tıp, eczacılık ve kimya bilimlerinin terminolojisinin esası tamamen Latinceye dayanır. Bu yüzden, ilgili alanlarda eğitim gören insanlar uluslararası literatürden bilgi edinebilmek, kendi uzmanlık alanlarındaki bütün terimleri gerçek manasıyla anlamak ve alanında ilerlemek istiyorsa, Batı âleminin ortak kullandığı terminolojiye hâkim olmalıdır. Bunun da tek şartı Latince öğrenmektir. Latince akademik anlamda bilimsel bilgi dili olmasının yanı sıra, özellikle felsefe, tarih, hukuk, ilahiyat, edebiyat, her tür filoloji ve dil bilim alanlarının da dilidir. Çünkü bu disiplinlerin kökeni, çoğunlukla Latince veya Yunanca yazılmış eserlere dayanır. Latince, sanat tarihi, arkeoloji ve özellikle epigrafi için de olmazsa olmaz bir dildir. Ülkemizin Antik uygarlıklar açısından âdeta bir açık hava müzesi olduğunu gözlerimizin önüne getirdiğimizde, bu uygarlıklardan kalan maddi eserlerin keşfinde, incelenip değerlendirilmesinde Latince bilmemenin büyük bir eksiklik olacağı açıktır. Ayrıca, meseleye yine ülkemiz açısından yaklaşılacak olduğunda, Osmanlı tarihini aydınlatacak nice belgenin Latince yazılmış olduğu düşünülürse, Latincenin kendi tarihimizdeki önemi bir kez daha anlaşılmış olacaktır. Felsefe disiplinine gelince; Felsefenin tek sermayesi dil ve düşüncenin ortak kullanımına hâkimiyet olduğuna göre, kişinin hem kendi dilini hem de filozofların kendi özgün dillerini bilmesi ve felsefe tarihindeki sorunları karşılıklı bağlantılar kurup zihninde düşünüp tartarak, ölçüp biçerek yorumlaması şart olduğuna göre, bir felsefeciden ilkin en az bir Batı diline çok iyi hâkim olması beklenir. Felsefe, tarihsel bir gerçek olarak, Yunan dünyasının bir eseri olduğundan, felsefe eğitimi alan bir insan işe önce Yunanca eserlerden başlayıp Latince eserlere doğru yol alacağından, bu kültür dilleri onun düşünmesini kımıldatacak ve zihinsel kavrayışını yükseltecek tek kaynaktır. Eski Yunan felsefesinde uzmanlaşmak isteyen kişi önce Yunanca öğrenmeli, ardından Latince öğrenmelidir. Hellenistik dönem felsefesinde uzmanlaşacak kişi bu dillerin her ikisine de hâkim olmalıdır. Geç dönem felsefesi, Orta Çağ ve Rönesans felsefeleri, Kilise Dönemi, Aydınlanma Dönemi, çağdaş felsefe vb. alanlarında da uzmanlaşmak ya da Felsefenin tüm sahalarına tümüyle hâkim olmak isteyen kişi içinse Latince bilmek bir zorunluluktur. Bu bakış açısıyla felsefeci için Latince öğrenmek bir lüks değil, seçtiği disiplinin doğal koşuludur. Çünkü gerçek bir felsefeci filozofluğun diliyle düşünmek, konuşmak ve yaşamak zorundadır.
1.2. Latin Dili Hakkında Latin Dili (Lingua Latina), Hint Avrupa dil ailesinin İtalik Diller grubuna ait, Latium (Roma’nın yer aldığı orta İtalya) bölgesinin dilidir. Bu yüzden ilk dönemlerde Latium’un dili olarak da tanımlanır. Roma siyasal olarak İtalya’ya egemen olup Roma İmparatorluğunu doğurunca ve dolayısıyla egemenlik sınırlarını git gide daha da genişletince, dünyanın çeşitli bölgelerine yayılmış Latince yazıtların keşfi bu dil hakkında çok daha sağlıklı bilgi edinilmesini sağlamıştır.
8
Yunan edebiyatının temelinde kurulan Eski Roma edebiyatının İ.Ö 3. yüzyıldaki gelişimiyle birlikte, Edebi Latince ya da Klasik olarak adlandırılan Latince, Yunanca kelimeler, gramer ve üslup bilgisinden hayli etkilenmiş yapısıyla, biçimselliği ve zarafetiyle Halk Latincesi ya da Konuşulan Latinceden (Vulgar) tümüyle farklı bir görünüme kavuşmuş, âdeta şiirsel bir dil olmuştur. 1 Bunun sonucunda halk Latincesi’yle arasında koskoca bir uçurum oluşmuş ve Klasik Latince tamamen yazı diline ve akademik dile dönüşmüştür. Halk dili ise Romalı askerler ve sömürgeciler tarafından bütün İtalya’ya ve oradan da dünyanın çeşitli yörelerine taşınmış ve Latinceden türeyen dillerin anası olmuştur. Latincenin Gelişim ve Değişim Dönemlerini şu şekilde gösterebiliriz: İÖ 75
İÖ 75–İS 1
İS 2–8. yüzyıl
İS 9–15. yy.
İS 15. yy.–17. yy.
Eski Latince
Altınçağ LatincesiGümüşçağ Latincesi (Klasik Latince)
Geç Dönem Latincesi
Ortaçağ Latincesi
Humanist Dönem Latincesi
Latin Alfabesi: Latin Alfabesinin kökeni İ.Ö 7. yüzyılda Güney İtalya’da bir Yunan kolonisi olan Cumae’da kullanılan Yunan alfabesine dayanır. Bu alfabeyi Etrüskler kendi dillerine uyarlamış, oradan da âdeta bir köprü rolü üstlenip Latinlere geçirmiştir. Latinler, ilk başta 26 Etrüsk harfinin 21’ni alarak kendi alfabelerini oluşturmuş ve İÖ 3. yüzyılda da, bu alfabeyi aşağıdaki görünüme kavuşturmuştur: A
B
C
D
E
F
G
H
I
K
L
M
N
O
P
Q
R
S
T
V
X
a
b
k
d
e
f
g
h
i,y
k
l
m
n
o
p
k
r
s
t
u, v
ks
Alfabeye Y ve Z harfleri, Yunanca’dan alınan kelimeleri eklemek için, İÖ 1. yüzyılda, yani İmparatorluk döneminde katılmış ve harf sayısı 23’e çıkmıştır: ABCDEFGHIKLMNOPQRSTVXYZ Bu katılımla, Latin Alfabesi günümüz Batı Avrupa Alfabesine neredeyse çok yakın bir alfabe biçimini almıştır. Ortaçağlarda, I hem i hem de y için kullanılmaya başlanmış ve bu yüzden yarı sesli y için J harfi yaratılmıştır. (Günümüzdeki birçok Latince sözlükte, i seslisi ile uzun İ olarak adlandırılan J sessizi ayrı maddeler hâlinde yazılır.) Yine aynı dönemlerde hem u hem de v yerine kullanılan V harfinde bir değişiklik yapılmış ve u sesi için U harfi 1
Bu derste Klasik Latince öğretilecektir.
9
yaratılmıştır; V ise artık sadece v sesi vermek üzere kullanılagelmiştir. Batı alfabesindeki W harfi Germen kaynaklıdır; Latincede yoktur. U sesinin katılımıyla Latin alfabesi 24 harften oluşan, son şeklini almıştır: ABCDEFGHIKLMNOPQRSTUVXYZ Sesli harfler: Latin alfabesinde 5 sesli harf mevcuttur. aeiou Ayrıca, y harfi özellikle Yunanca’dan Latinceye geçen kelimelerde sesli harf işlevi görür ve okunurken ü sesi verir. (örn. lyra kelimesi, lüra olarak okunur). Çift Sesliler: Alfabedeki bazı sesliler ikili olarak birleşip çift seslileri meydana getirir: ae, au, ei, eu, oe, ui Çift Sessizler: Bazı sessizler de ikili olarak birleşip rr, tt, mm, gibi çift sessizleri meydana getirir. Bunların okunuşunda her harfin ayrı ayrı hakkını vermek gerekir. Ayrıca, ph: f olarak okunur. Okunuş: Latince, konuşulmayan diller grubuna girdiği için, günümüzün yaşayan dillerinde Latince sözcüklerin okunuşu her zaman çeşitli tartışmalara sahne olmuştur. İngilizce, Fransızca, Almanca, İspanyolca ve İtalyanca’da Latince sözcüklerin telaffuzları bu dillerin kendi ses bilimine göre ayarlanmış ve bu durum birkaç telaffuz biçiminin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Örneğin, Cicero kelimesindeki c harfi İngilizce’de s; İtalyanca’da ç olarak okunur. Ülkemiz üniversitelerindeki Klasik Filoloji bölümlerinin benimsediği yaygın okunuş şu şekildedir: A,a
a
B,b
b
C,c
k
D,d
d
E,e
e
F,f
f
G,g
g
H,h
h
I,i
i
K,k
k
L,l
l
10
M,m
m
N,n
n
O,o
o
P,p
p
Q,q
kwu
R,r
r
S,s
s
T,t
t
V,v
v veya u
X,x
ks
Y,y
ü
Z,z
z
Latince okunuşta şu kurallara dikkat edilmelidir: * Latince kelimelerde C daima K sesi verir. * I harfi hem İ, hem Y sesi verir. Y sesi verdiği zaman, J harfinin karşılığı olarak sessiz kullanılmış demektir. * Latincede V işareti hem V, hem U için kullanılır. * Y Yunancadan alınan kelimelerde bulunur ve Ü sesi verir. * Diğer hâllerde Latince harfler aynen Türkçe karşılıkları gibi okunur. (Q ve X’in okunuşları yukarıdaki tabloda) gösterilmiştir. * K harfi sadece Kalendae ve birkaç başka kelimenin başlangıcında görülür ve K olarak okunur. Bu kurallar haricinde, aslında Latince yazıldığı gibi okunan bir dildir. Uzun ve Kısa Sesliler: Latincede sesli harflerden her biri bazı kelimelerde uzun, bazı kelimelerde ise kısa okunabilir. Latince kısa Seslilerin üzerine (-), uzun seslilerin üzerine (˘) işaretlerini koymak adet olmuştur. 1 Çift seslilerin Telaffuzu: ae - a+i =ay 1
Bu ders notlarında, bu dile başlarken bir zihin karışıklığı yaratmamak için, kelimeler uzun ya da kısa okunuşlarına göre değil, sade hâlleriyle yazılacaktır. Yalnızca sunumlarda zaman zaman uzun harfler de belirtilecektir. Bu yüzden sunumlar ve ders videolarındaki kelimelerin telaffuzuna dikkat edilmesi şimdilik yeterli olacaktır.
11
au - a+u =av oe - o+i =(bazen oy) eu - e+u =ev
1.3. Kılavuzumuz Descartes Latince öğrenim sürecimizin özellikle alıştırmalarında ve sunumlarında kendimize Latince “Cogito, ergo sum: Düşünüyorum, öyleyse varım,” ifadesiyle felsefe dünyasına imza atan Fransız filozofu Descartes’i (Renatus Descartes) kurgusal kılavuzumuz alarak ilerleyeceğiz. Bunun nedeni ana dili Latince olmayan, bu dili okullarda öğrenen Descartes’in bizlere ideal bir örnek olacağını düşünmemiz ve bu filozofun Latince öğrenim sürecini zihnimizde canlandırarak onun geçtiği yollardan geçmenin zorluğunu ve hazzını yaşamayı ve ileride onun Latince eserlerini bire bir okuyacak olmanın keyfini kendimize hedef seçmemizdir.
1.4. Roma Kültürüyle İlgili Başlıca Terimler Latinceyi üstünkörü değil de derinden kavramak için hiç kuşkusuz ideal olan bu dilin doğduğu kültürün ana özelliklerini kavramak, bu dili konuşan insanların düşünüş tarzlarını, toplumsal ve siyasal görüşlerini, eğitim anlayışlarını, savaşma tekniklerini, sanat görüşlerini, inançlarını ve yaşadıkları evlerden, giyindikleri elbiselere, yedikleri yemeklerden kullandıkları renklere kadar analiz etmektir. Bu temel düşünceden hareketle, Latince gramere başlamadan önce, bu gramerin yaratıcısı Romalıların kültürel yapıları hakkında en azından bir fikir edinmek amacıyla, tamamen kelime ve terim ağırlıklı temel bilgiler vermek yerinde olacaktır. Bu şekilde, Romalıların hem yaşama felsefeleri hakkında genel bir bilgi edinilmesi kolaylaşacak hem de daha şimdiden önemli bazı Latince kelimelerle tanışıklık sağlanacaktır: Roma Roma: Roma (İtalya’nın ortasında yer alan Latium bölgesinin başşehridir. Tiber nehrinin yanında, Yedi tepe üzerine kuruludur. Efsanevi kuruluş tarihi İÖ 753 olarak kabul edilir.) Roma antiqua: Eski Roma Urbs Roma: Roma şehri (sadece Urbs da denir). Italia: İtalya Paeninsula: Yarımada. Paeninsula Italica: İtalya yarımadası
12
Mare Mediterraneum: Akdeniz Mons: Dağ Septem: (sayı) Yedi Septem montes Romae (=Colles): Romanın yedi tepesi (Collis Quirinalis; Collis Viminalis; Collis Capitolinus; Collis Esquilinus; Collis Palatinus; Collis Aventinus; Collis Caelius) Tiberis: Tiber nehri. Forum: Şehir meydanı; Pazar yeri Forum Romanum: Roma şehrinin meydanı (şehrin ortasında kuruludur ve muhteşem binaları ve tapınakları, dükkânlarıyla şehrin âdeta kalbidir). Romanus: Romalı Romani: Romalılar Populus: Halk Rex: Kral Regina: Kraliçe, ece. Regnum: Krallık Reges: Krallar Reges Romani: Roma Kralları Septem Reges Romani: Romanın Yedi Kralı (İÖ 753-509). Romulus et Remus: Roma’nın efsanevi kurucuları olan ikiz kardeş. Regnum Romuli: Romulus’un Krallığı Populus Romanus: Roma halkı. Gens: soy, kavim, halk. Respublica: Cumhuriyet Respublica Romana: Roma Cumhuriyeti (İÖ 509-İÖ 27). Consul: Konsül. (Cumhuriyet döneminde, her yıl seçilen iki devlet başkanından biri).
13
Consules: Konsüller Imperium: İmparatorluk Imperium Romanum: Roma İmparatorluğu Imperii Romani caput: Roma İmparatorluğunun baş şehri. Senatus: Senato Senatus Romanus: Roma Senatosu Imperator: İmparator. SPQR: (Senatus populusque Romanus): Roma Senatosu ve Halkı: Roma’nın devlet yönetiminin simgesi Via: Yol Via Appia: Roma’nın 660 km uzunluğundaki, en eski ve stratejik açıdan en önemli yollarından biri. [Şairler bu yolu uzun yolların kraliçesi olarak (regina longarum viarum) da adlandırmıştır]. Provincia: Eyalet Provinciae Romanae: Roma Eyaletleri Roma Ailesi (Familia Romana) Familia: Aile Persona: Kişi, şahıs Mater: Anne Pater: Baba Infans: Bebek, küçük çocuk Filius: Erkek evlat, oğul Filia: Kız evlat Frater: Erkek kardeş Soror: Kız kardeş Avia: Büyükanne
14
Avus: Büyükbaba Patruus: Amca Avunculus: Dayı Puella: Kız çocuk, kız Puer: Erkek çocuk, oğlan Paterfamilias: Aile reisi Roma Evi (Domus Romanus)
1. taberna: Dükkân [iki dükkân arasından eve girilen kısım, fauces: evin giriş holü; ya da vestibulum: giriş holü; ianua: kapı (evin giriş kapısı); giriş holünün açıldığı alan, atrium: ana salon, ön salon ya da evin ana giriş salonu (ala: giriş salonunun iki yanından dışarı açılan kapılar)]. 2. cubiculum: yatak odası 3. triclinium: yemek salonu ya da odası (kışlık) 4.impluvium: havuz (yağmur sularının dolduğu; yağmur havuzu); 5. tablinum: çalışma odası 6. lararium: ev tanrılarının şapeli 7. latrina: tuvalet 8. culina: mutfak 9. peristylium: sütunlu avlu, bahçe 10. triclinium: yemek salonu ya da odası (yazlık)
15
Roma Tanrıları (Dii Romani)
Romalılar esas olarak Dii Consentes (toplumun ortak rızasıyla kabul edilen ve inandığı tanrılar) olarak adlandırdıkları 12 tanrıya tapar: Jupiter, Juno, Mars, Minerva, Vesta, Ceres, Diana, Venus, Mercurius, Neptunus, Volcanus, ve Apollo. Iupiter: Tanrıların babası (günün, ışığın, gökyüzünün tanrısı; devletin ve yasalarının koruyucusu). Iuno: Jupiter’in eşi (Roma devletinin koruyucusu ve tanrıçaların kraliçesi; bu yüzden kendisi sadece kraliçe, yani Regina olarak da adlandırılır). Mars: Savaş tanrısı (Romalıların en önem verdiği tanrıların başında gelen tanrı). Minerva: Bilgelik tanrıçası, zanaatkârlığın ve sanatın koruyucu tanrıçası (şiirin, tıbbın, ticaretin, dokumanın, örgü örmenin ve bakireliğin koruyucu tanrıçası). Vesta: Ailenin, yuvanın ve aile ocağının koruyucu tanrıçası (her zaman yanan, kutsal bir ateş olarak betimlenirdi). Ceres: Ziraat tanrıçası (başak ve buğdayların, ekinlerin ve bereketin tanrıçası; ayrıca, analığın koyucusu). Diana: Avcılığın koruyucu tanrıçası (ayrıca, ayın, doğumun, vahşi hayvanların, koruların tanrıçası. Dil yetisi, ikna kabiliyeti yüksek olduğundan vahşi hayvanları dize getirdiğine de inanılır). Venus: Aşk tanrıçası (ayrıca, güzelliğin, cinselliğin, üretkenliğin, bolluğun ve zaferin de koruyucu tanrıçası). Mercurius: Ticaretin ve kazancın tanrısı (tüccarların ve seyyahların koruyucu tanrısı). Neptunus: Denizlerin tanrısı (ayrıca, deniz savaşlarının koruyucu tanrısı).
16
Volcanus: Ateşin tanrısı (insanlığın hayrına olan ateşin koruyucusu olduğu kadar yanardağlardan fışkıran ateşlerin de tanrısıdır. Bunun yanı sıra, el sanatlarının, demirin ve demirciliğin de koruyucu tanrısıdır). Apollo: Güneş tanrısı (ayrıca, gençliğin, adaletin, ulu güzelliğin ve bilgeliğin de tanrısıdır). Ayrıca, Romalılar aşağıdaki Tanrılara da büyük saygı gösterir: Janus: Kapıların ve kapı girişlerinin tanrısı (ayrıca, başlangıçların, sonların ve zamanın koruyucu tanrısı. Bir öne, bir de arkaya bakan iki yüzü olduğundan, geçmişi ve geleceği aynı anda gözettiğine inanılır). Saturnus: Tarımın koruyucu tanrısı (ayrıca, zamanın ve özgürleşmenin simgesi. Onun saltanatı sırasında bolluk ve bereket bakımından yeryüzünün altın çağını yaşadığına inanılırdı). Hercules: Güçlülüğün ya da kuvvetin simgesi Bacchus: Şarap tanrısı (üzüm hasadının, şarap yapımının, dinsel vecd ve mecnunluk hâlinin de tanrısıdır). Pluto: Yeraltının tanrısı (ayrıca, ölüleri yargılayan tanrı; yeraltının hâkimi). Proserpina: Yeraltının tanrıçası Aesculapius: Hekimliğin koruyucu tanrısı. Cupido: Venus’un oğlu, mecnun eden aşk tanrısı. Magna Mater (Cybele): Anadolu kökenli bereket tanrıçası Roma Dininin Önemli Terimleri (Praecipua Vocabula Religionis Romanae) Religio: din Deus: tanrı Dea: tanrıça Dii (=Di): tanrılar Deae: tanrıçalar Pontifex: Roma devletin en yüksek din görevlisi ya da rahibi; Pontifex Maximus: Baş rahip. Templum: tapınak
17
Aedes: tanrının ikametgâhı; şapel, tapınak. Altar: sunak (tapınaklarda, üzerinde kurban kesilen, günlük yakılan, dinî tören yapılan taş masa). Augur: belli başlı işaretlere bakarak (özellikle, kuşların uçuşlarına ya da başka hareketlerine) tanrıların isteklerini yorumlayan, devletin resmi görevlisi. Augurium: Augur’ların icra ettiği görev, augurluk. Aupex: kuşların uçuşlarına bakarak kehanetleri okuyan kahin, falcı. Auspicia: Augurlar tarafından, gökkubbedeki kuşların uçuşundan, gözlem yoluyla çıkarılan kutsal işaretler. Caerimonia: dinsel törenler. Carmen: büyülü şarkı, büyülü ritmik ifade, söz, seda. Cultus: tanrı kültü; Cicero’ya göre, din. Do ut des: (ver ki, vereyim): insan ile tanrı arasındaki değiş tokuşun dinsel ifadesi (insan tanrıya kurban sunarken, ondan kendi amacına hizmet etmesini bekler). Fas: tanrısal yasa; dinsel anlamda caiz olan şey; dies fasti: Romalıların gündelik işlerini yapmalarının dinen caiz olduğu günler. Nefas: tanrısal yasaya karşı olan şey; dinsel anlamda caiz olmayan şey; dies nefasti: günlük işlerin, resmi toplantıların, vb. ertelendiği günler. Omen: geleceğe dair kehanet bildiren bir işaret. Divinatio: kehanet; kehanette bulunma yetisi. Pietas: aileye, dine, tanrılara ve devlete bağlılık, hürmet. Pius: ailesine, dinine, tanrılarına, inancına ve devletine bağlı olan. Roma’da Giyim Kuşam (Vestimentum Romanum) Tunica: Romalıların yünden yapılan iç giysisi. Toga: Romalının geleneksel giysisi. Bütün vücudu örten dış giysi. Romalılar için toga onların milli simgesidir. Bu yüzden bazen kendilerine Togati (Togalılar) ya da Gens togati (togalı soy) denir.
18
Stola: Romalı kadınların tunik üstüne giydiği, ayak bileklerine ya da ayaklarına kadar uzanan elbisesi. Lacerna: Romalıların toga üzerine giydikleri bir çeşit pelerin. Fibula: Genelde giysileri omuzda tutturmak için kullanılan iğne, toka vb. Cucullus: genellikle kalın kumaştan giysilerin boyun kısmına takılı kukuleta. Laena: kalın yünlü kumaştan yapılan pelerin, harmani. Vücudu sıcak tutmak için pallium ya da toga üstüne giyilen giysi. Palla: Romalıların üst giysisi, bir çeşit manto. Baxa (=baxea): Genellikle komedi oyuncularının sahnede giydikleri türden, bitki saplarından, ince dallarından veya liflerden yapılan sandalet. Cothurnus: Bazen dize kadar uzanan, bir tür uzun bot (tragedya oyuncularının sahnede giydiği türden). Solea: Sandalet, ya da bir tür terlik (genelde şölenlerde, vb. giyilir). Sandalium: Sadece kadınların giydiği, ince ve yumuşak deriden yapılan bir tür açık ayakkabı, sandalet. Calceus (=Calceamen, Calceamentum): Ayağı korumak için giyilen herhangi bir ayakkabı ya da bot. Caliga: Özellikle Romalı askerlerin giydiği, deri ayakkabı; yarım bot, asker botu. Pero: Tarım işçilerinin, askerlerin ve arabacıların giydiği, ayağı ve bilekleri saran, deri bot. Soccus: Hafif topuklu bir tür terlik. Roma Takvimi (Calendarium Romanum) Kalendae: Roma’da bir ayın ilk günü ya da bir ay Januarius: Ocak (adını Tanrı Janus’tan alır). Februarius: Şubat Martius: Mart (adını Savaş tanrısı Mars’tan alır). Aprilis: Nisan Maius: Mayıs
19
Junius: Haziran Julius: Temmuz Augustus: Ağustos (adını İlk Roma İmparatoru Augustus’tan alır). September: Eylül October: Ekim November: Kasım December: Aralık Roma takvimi Ay’ın evrelerini dikkate alarak 3 bölüme ayrılır. Yeni Ay, Roma takviminde bir ayın ilk günüdür (kalendae). Ayın ilk çeyreği Nones’tir; Ides ise dolunaydır. Buna göre; Kalendae: Yeni Ay Nones: Ayın ilk çeyreği Ides: Dolunay post meridiem (p.m): öğleden sonra ante meridiem (a.m.): öğleden önce horologia: saat (su saati ya da güneş saati). solarium: güneş saati tempus: zaman
20
Caesar Takvimine Göre Aylar (Menses) Ay
Latince adı
Kalendae
Nones
Ides
Ocak
Ianuarius
1
5
13
Şubat
Februarius
1
5
13
Mart
Martius
1
7
15
Nisan
Aprilis
1
5
13
Mayıs
Maius
1
7
15
Haziran
Iunius
1
5
13
Temmuz
Iulius
1
7
15
Ağustos
Augustus
1
5
13
Eylül
September
1
5
13
Ekim
October
1
7
15
Kasım
November
1
5
13
Aralık
December
1
5
13
Günler (Dies) Latincesi
Türkçesi
Günümüzde
Dies Solis
Güneş’in Günü
Pazar
Dies Lunae
Ay’ın Günü
Pazartesi
Dies Martis
Mars’ın Günü
Salı
Dies Mercurii
Mercurius’un Günü
Çarşamba
Dies Jovis
Iupiter’in Günü
Perşembe
Dies Veneris
Venus’un Günü
Cuma
Dies Saturni
Saturnus’un Günü
Cumartesi
21
Roma Mutfağı (Coquinaria Romana) Culina: Mutfak (evin bir bölümü olarak) Jentaculum: Kahvaltı (günün erken saatlerinde yapılan kahvaltıda, genellikle tuzlu ekmek, süt ya da şarap, bazen kuru meyve, yumurta ve peynir yenir.) Prandium (=cibus meridianus): Öğle yemeği (öğlenleyin, saat 12 veya 1 civarı hafif olarak geçiştirilen bir öğündür. Genellikle, tuzlu ekmek yenir; bazen, ekmekle birlikte meyve, salata, yumurta, et, balık, sebze ve peynir). Cena: Akşam yemeği (Romalıların gün içindeki ana öğünleridir. Güneşin batmasına yakın saatlerde başlar ve geç saatlere kadar devam eder. Yemek yenirken, bir yandan da sohbet edilir, eğlenceler düzenlenir ve müzik dinlenir. Genellikle sulandırılmış şarap eşliğinde, et, sebze, yumurta ve meyve yenir. Esas olarak üç bölüme ayrılır: 1. gustatio: İştah açıcı yiyecekler ya da başlangıçlar yenir. (genelde, yumurta, çiğ sebzeler, balık ya da kabuklu deniz mahsulleri yenir.) 2. prima mensa: pişirilmiş sebzeler ve et veya balık yenir (av eti, kümes hayvanların etleri, domuz eti ağırlıklı beslenilir) 3. secunda mensa: tatlı saati (pastalar, vb.) Ayrıca, akşam yemeğinin sonunda düzenlenen şarap saatine de Comissatio denir. Mensa: Masa (üstü masa örtüsüyle örtülü sedirler. Romalılar bu sedirlere yaslanarak ya da uzanarak yemek yerler. Üçlü masa düzenine triclinium adı verilir). Convivium: toplulukla birlikte yenen yemek, şölen, ziyafet. Vinum: şarap Mulsum: ballı şarap Aqua: su Piscis: balık Porcus: domuz Caro (=Carnis): et Panis: ekmek
22
Cibus: yiyecek. Coquus: aşçı edere: yemek yemek bibere: içmek. coquere: yemek pişirmek Roma Rakamları (Numeri Romani ) I
5
II
2
III
3
IV
4
V
5
VI
6
VII
7
VIII
8
IX
9
X
10
XX
20
XXX
30
IL
40
L
50
C
100
D
500
M
1000
23
Roma Eğitimi (Educatio Romana)
Educatio: eğitim Schola: okul Ludus: ilkokul; gladyatör okulu Ludi magister; litterator: ilkokul öğretmeni Magister: öğretmen, hoca. Grammaticus: dil bilgisi ve edebiyat öğretmeni. Discipulus: öğrenci Discipuli: öğrenciler Disciplina: öğretim; öğrenim; bilgi dalı; ders; bilgi. Doctrina: öğretim; öğreti. Paedagogus: çocukları okula götürüp getiren ve derslerinde yardımcı olan köle. Rhetor: Hitabet kuramcısı ve hocası. Tabula: yazı levhası Medicina: hekimlik, tıp Philosophia: Felsefe Historia: Tarih Scientia: Bilim Artes liberales: Özgür sanatlar (bilimler)
24
Vücut Azaları (Partes Corporis) Corpus: Vücut, beden Capillus (capilli): Saç Caput: Baş Frons: Alın Facies: Yüz Oculus: Göz Auris: Kulak Nasus: Burun Gena: Yanak Os: Ağız Labrum: Dudak Dens: Diş Lingua: Dil Mentum: Çene Collum: Boyun Cervix: Ense Iugulum: Boyun kemiği, boyun, boğaz, gırtlak, imik (H)umerus: Omuz Crus: Bacak Genu: Diz Pes: Ayak Femur: Uyluk kemiği Ala (Auxilla): Koltuk altı Pectus: Göğüs
25
Cor: Kalp Papilla: Göğüs ucu, meme başı Mamma: Meme Bracchium: Kol Lacertus: Üst kol (kolun üstteki kaslı bölümü) Manus: El Palma: Avuç Digitus: Parmak Pollex: Elin başparmağı Tergum: Sırt Latus: Böğür Venter: Karın Stomachus: Mide Inguen: Kasık Umbilicus: Göbek Tibia: Kaval kemiği Fibula: Baldır kemiği Renkler (Colores) Roma dünyasında birçok ana, ara ve üçüncü renk tonu mevcuttur. En bilinenleri şöyle sıralanabilir. Ater
Donuk siyah
Niger
Kara, siyah
Piceus
Zift karası
Furvus
Kahverengi, esmer, yanık ten (tonu)
Pullus
Koyu gri
26
Viridis
Yeşil (genel anlamda)
Glaucus
Açık deniz yeşili
Caeruleus
Gök mavisi (özellikle göz rengini betimlerken)
Cyaneus
Koyu mavi, lacivert
Lividus
Kurşuni, kurşun mavisi
Violaceus
Menekşe rengi, leylak rengi
Purpureus
Lila, erguvani (günümüzde kırmızı, menekşe, mor, lal, al, kızıl, gül kızılı renk tonları arasında bir renge karşılık gelir)
Rufus
Kırmızı (bütün tonları)
Ruber
Kırmızı (saf kırmızı herhangi bir şeyi betimlerken)
Sanguineus
Kan kırmızı
Roseus
Pembe
Armeniacus
Donuk portakal rengi, mat turuncu (kayısı sarısı)
Fulvus
Açık kestane, ela; kum rengi; sarımsı kahve, esmer; bronz; fındık rengi; (gri ve kahverengi karışık sarı tonlar için)
Fuscus
Koyu kahve
Aurantius
Turuncu, portakal rengi
Electricus
Kehribar rengi, bal rengi
Citreus
Limon sarısı
Aureus
Altın sarısı (saç rengi için)
Aureolus
Altın sarısı
Flavus
Sarı (genel anlamda); uçuk sarı
Crataceus
Mat beyaz (kireç rengini andıran ton)
Albus
Ölü beyazı, donuk beyaz
27
Candidus
Parlak beyaz
Niveus
Kar beyazı (saf beyaz)
Eburneus
Krem rengi
Argenteus
Gümüş rengi
Canus
Çok açık gri (özellikle saç rengi)
Cinereus
Kül rengi
28
Uygulamalar 1)
Latince bir sözlük edinin.
2)
Latin alfabesiyle, Latince okunuşla ilgili ayrıntılı bir çalışma yapın.
3)
Roma kültürüyle ilgili aklınızda kalan terimleri yazın.
29
Uygulama Soruları 1)
Roma alfabesi hakkında neler öğrendiniz?
2)
Roma takvimindeki aylar ve günlerin isimleri nedir?
3)
Roma eğitiminin başlıca terimleri nelerdir?
4)
Roma tanrılarının adları nedir?
5)
Latin diliyle ilgili ilk izlenimleriniz nelerdir?
30
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Latincenin tarihçesine ve Roma yaşayışına dair genel bir bilgi edinmeyi amaçladığımız bu bölümde, alfabe, telaffuz biçimleri ve Roma kültürüne dair başlıca terimler söz konusu edilmiş ve Latinceyle ilgili bir fikre sahip olunmuştur.
31
Bölüm Soruları 1) Aşağıdaki sebeplerden hangisi bir felsefecinin Latince öğrenmesi gerektiğini en doğru biçimde açıklar? a) Latince oldukça estetik bir dildir. b) Latincenin öğrenimi ve öğrenim amacı öteki Batı dillerininkinden farklıdır. c) Batı dilinin temel mantığını kavramak, edebiyatının asıl köklerine inmektir. d) Latince felsefenin kaynak dillerinden biridir; felsefeci de kendi dilini bilmek zorundadır. 2) Aşağıdakilerden hangisinde Latin Dilinin mensup olduğu dil ailesi ve doğduğu bölge doğru verilmiştir? a) Hint Avrupa Dil ailesi – Latium bölgesi. b) Ural Altay Dil ailesi – Asia Minor bögesi. c) Çin Tibet Dil ailesi – Uzak Doğu bölgesi. d) Hint Avrupa Dil ailesi – Ionia bölgesi. 3) Aşağıdakilerden hangisi Romalıların belli başlı din terimlerinden değildir? a) Religio b) Paterfamilias c) Augur d) Aupex 4) Aşağıdakilerden hangisi Roma giyim kuşamında kullanılan bir ögedir? a) Tunica b) Familias c) Ides d) Solarium
32
5) Aşağıdakilerden hangisi Latince bir renk adı değildir? a) Pullus b) Virens c) Venetus d) Tempus 6) Aşağıdakilerden hangisi Roma eğitimiyle ilgili bir terim değildir? a) Schola b) Discipuli c) Niger d) Rhetor 7) Aşağıdakilerden hangisi yemekle ilgili olarak kullanılan Latince terimlerdendir? a) Magister b) Gustatio c) Niger d) Templum 8) Aşağıdakilerden hangisi ayların Latince isimlerinden değildir? a) Aprilis b) Maius c) Januarius d) Kalendae 9) Aşağıdakilerden hangisinde siyah, parlak beyaz, kırmızı renklerinin Latince isimleri doğru verilmiştir? a) Niger, candidus, rufus b) Niger, rubidus, roseus c) Roseus, niger, candidus d) Lividus, niger, violaceus
33
10) Aşağıdakiler ‘disciplina’ kelimesinin doğru karşılığıdır? a) Eğitim b) Okul c) Öğretim, bilim dalı, bilgi d) İlkokul, gladyatör okulu
Cevaplar 1) d, 2) a, 3) b, 4) a, 5) d, 6) c, 7) b, 8) d ,9) a,10) c.
34
2. İSİM (NOMEN; SUBSTANTIVUM)
35
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 2.1. İsim Nedir? 2.2. İsmin Cinsi, Hâli ve Sayısı 2.3. İsim Çekimleri (Declinationes) 2.4. I. ve II. Çekim İsimler 2.5. Esse (Olmak) Fiili 2.6. Descartes Coğrafya Öğreniyor
36
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1)
İsim nedir?
2)
İsmin cinsleri nasıldır?
3)
Latincede ismin kaç hâli ve sayısı vardır?
4)
Latince I. ve II. çekim isimler nasıl çekilir?
37
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
Konu
Kazanım
İsim (Cins, Hâl, Sayı)
Latince’de isimlerle ilgili bilgi edinme
Latince gramer kitaplarından isimlerle ilgili detaylı bilgi edinerek ve örnek isimleri akılda tutarak
I. ve II. Çekim İsimler
Latince I. ve II. çekim isimlerle ilgili çekim kuralları hakkındabilgi edinme
I. ve II. çekim isimlerden örnekler eşliğinde çekim kurallarını tekrarlayarak
Esse (Olmak) Fiili
Basit cümleler kurmaya yarayan ve en yalın şekliyle “-dır, -dir”anlamına gelen esse fiiline vakıf olma
Öğrenilen kelimeleri esse fiiliyle birbirine bağlayıp basit cümleler oluşturarak
Descartes Coğrafya Öğreniyor
Latince basit cümle kurma tekniği kazanma
Cümle içindeki kelimeleri analiz ederek
38
Anahtar Kavramlar •
İsimler
•
Cins
•
Hal
•
Sayı
•
Çekim
ve II. Çekim İsimler
•
Esse Fiili
•
Basit Cümle
39
Giriş Bu bölümde Latince gramerin yapı taşlarından ilki olan isim ve ismin özellikleri üzerinde durulacak, “I. ve II. çekim isimlerin çekim kuralları” öğretilecek ve “esse fiili (olmak fiili)” anlatılacaktır. Amaç, Latince gramerin esası olan çekim mantığının kavranmasına yardımcı olmak ve I. ve II. çekim isimlerle basit cümleler kurmamıza yardımcı olacak esse (olmak) fiilinin basit çekim şekillerini öğrenmektir.
40
2.1. İsim Nedir? İsim (Nomen; Substantivum), canlı ve cansız varlıklara, çeşitli somut ve soyut kavramlara ad olan kelime türüdür; örneğin, Mehmet, Ayşe, ağaç, yaprak, ordu, doğruluk, buluş, toplum vb. Latince çekimli bir dildir. Bu yüzden, Latince isimler cinslerine, hâllerine ve sayılarına göre birtakım çekim ekleri alarak çekilirler.
2.2. İsmin Cinsi, Hâli ve Sayısı İsmin cinsi (Casus): Latince’de eril, dişil ve cinssiz olmak üzere 3 cins isim vardır: Eril: Masculinum (masc.; m.)
Dişil: Femininum (fem.; f.)
Cinssiz: Neutrum (neut.; n.)
deus: tanrı
philosophia: felsefe
bellum: savaş
filius: oğul
causa: sebep, neden
corpus: beden
angelus: melek
insula: ada
templum: tapınak
philosophus: felsefeci
idea: fikir, düşünce
vinum: şarap
populus: halk
gloria: şan-şöhret
officium: iş, görev
annus: yıl
vita: hayat
consilium: karar
dominus: efendi, bey
iustitia: adalet
ovum: yumurta
Bu üç cinsin yanı sıra bazı isimler de vardır ki hem masculinum hem femininum olabilir (m./f.). İsmin Hâli (Casus): İsmin cümle içinde bulunduğu dil bilgisi şeklidir; yani, bir ismin yalın veya eklerle genişletilmiş olarak aldığı geçici hâl ya da durumdur. Latincede de buna benzer şekilde ismin temelde 6 hâli mevcuttur. 1.Yalın hâl (Nominativus): İsmin hiçbir takı almamış hâli, özne hâlidir. Kim? Ne? sorusuna karşılık verir. Örneğin, Roma. 2. Hitap ya da Seslenme hâli (Vocativus): Kişiye, hayvana ya da şeye (eşyaya) hitap durumu veya özneye hitap durumudur. Türkçede bu hâlin tam karşılığı yoktur. Örneğin, ey Roma. 3. -i hâli ya da Nesne hâli (Accusativus): Bir cümlede fiilin doğrudan doğruya etkilediği kelimenin hâlidir. Latince bir cümlede nesne olan kelime (cümlenin fiili başka herhangi bir hâl gerektirmiyorsa) mutlaka accusativus hâlindedir. “Kimi? Neyi?” sorusuna karşılık verir. Örneğin, Romayı. 4. –in hâli veya İyelik hâli (Genetivus): Mülkiyet bildirir ve “Kimin? Neyin?” sorusuna karşılık verir. Örneğin, Roma’nın.
41
5. -e hâli ya da Yönelme hâli (Dativus): “Kime? Neye? Kim için? Ne için?” sorularına karşılık verir. Örneğin, Roma’ya. 6. -den hâli (Ablativus): Tek başına kullanıldığında “Ne ile?” sorusuna karşılık verir. Aynı zamanda vasıta ya da araç durumunu da ifade eder (Instrumentalis). Latincede birçok özel kullanımı olan bir hâldir. Örneğin, Roma’dan. 1 Bu temel hâllerin dışında ismin bir de –de hâli veya bulunma hâli (locativus) vardır ve genelde şehir isimlerine, küçük adalara, 2 ev (domus) ve köy (rus) ya da askerlik hizmeti (militia) ve ocak (focus) kelimelerine uygulanır. 3 Örneğin; Roma: yalın hâl; Romae: Roma’da: Locativus hâli. Latincede ismin hâllerinin kısaltması genellikle nom; voc; acc; gen; dat; abl; ve loc. şeklinde yazılır. İsmin sayısı (Numerus): Latince isimler sayıca tekil (singularis) ve çoğul (Pluralis) olur. Latincede bir ismin cinsini, hâlini ve sayısını bilmek kadar, Latince sözlüklerde standart yazılımını da bilmek gereklidir. Bir ismin sözlük yazılımı şu şekildedir: deus, i, m.
philosophia, ae, f.
vinum, i, n.
Kelimeden sonra gelen i, ae, i gibi harfler, o ismin tekil genetivus hâlini verir. Bu hâl bize o kelimenin hangi çekim grubuna girdiğini gösterir. Demek ki bir kelimenin tekil genetivus hâlini bilmek o kelimenin hangi çekim grubuna girdiğini belirlemek için şarttır.
2.3. İsim Çekimleri (Declinationes) İsimlerin 5 değişik çekimi vardır ve hangi çekime girdikleri, yukarıda da belirtildiği üzere, tekil genetivus hâllerine göre belirlenir. Üçüncü çekime giren isimlerin son ekleri, diğer çekim gruplarına kıyasla, genellikle kuralsızdır. Öteki çekimlerde de bazı isimlerin çekimi kuralsız olabilir.
2.4. I. ve II. Çekim İsimler I. Çekim İsimler: I. Çekim grubuna giren isimler tekil genetivusları –ae ile biten ve genel olarak dişil (f.) olan isimlerdir. Bu guruba giren isimlere, tekil nominativusları –a ile bittiğinden, –a ile biten isimler de denir. Örneğin, philosophia (felsefe) kelimesi, -a ile bittiği için, I. Çekim isim grubuna girer. I. Çekim isimler şu şekilde çekilir: 1
2
3
Latince “Roma’dan” demek için salt abl. yeterli değildir; kelimenin başına edat da gelir. Bu yüzden ismin abl. hâlinin tercümeleri şimdilik sadece bir fikir vermek gayesini gütmektedir. Sicilia (Sicilya adası); Sardinia (Sardinya adası); Crete (Girit adası); Corsica (Korsika adası); Cyprus (Kıbrıs adası) gibi Romalılara göre büyük olan adaların dışında kalan adalar, küçük adalardır. İsmin Locativus hâlinin bazı özel kuralları olduğundan, yeri geldikçe açıklanacaktır.
42
philosophia, -ae, f., felsefe Hal (Casus)
Çoğul (Pluralis)
Tekil (Singularis)
Nom.
philosophia (felsefe)
philosophiae (felsefeler)
Voc.
philosophia (ey felsefe)
philosophiae (ey felsefeler)
Acc.
philosophiam (felsefeyi)
philosophias (felsefeleri)
Gen.
philosophiae (felsefenin)
philosophiarum (felsefelerin)
Dat.
philosophiae (felsefe için, felsefeye)
philosophiis (felsefeler için, felsefelere)
Abl.
philosophia (felsefeden, felsefeyle vb.)
philosophiis (felsefelerden, felsefelerle vb.)
causa, -ae, f., neden, sebep Hal
Çoğul
Tekil
Nom.
causa
causae
Voc.
causa
causae
Acc.
causam
causas
Gen.
causae
causarum
Dat.
causae
causis
Abl.
causa
causis
idea, -ae, f., fikir Hal
Çoğul
Tekil
Nom.
idea
ideae
Voc.
idea
ideae
Acc.
ideam
ideas
Gen.
ideae
idearum
Dat.
ideae
ideis
Abl.
idea
ideis
I. Çekim gurubuna giren bazı kelimeler: fama, ae, f.: açlık; iustitia, ae, f.: adalet; gloria, ae, f.: şan ve şöhret; vita, ae, f.: yaşam, hayat; anima, ae, f.: can, ruh; femina, ae, f.: kadın; puella, ae, f.: kız; logica, ae, f.: mantık; historia, ae, f.: tarih; casa, ae, f.: ev, kulübe; terra, ae, f.: yer, toprak; ira, ae, f.: öfke; cura, ae, f.: endişe, kaygı; fabula, ae, f.: masal; aqua, ae, f.: su; via, ae, f.: yol; pagina, ae, f.: sayfa; natura, ae, f.: doğa; patientia, ae, f.: sabır, sabretme, dayanma; laetitia, ae, f.: sevinç; gaudia, ae, f.: sevinç, neşe; audacia, ae, f.: cüret; etymologia, ae, f.: etimoloji, kökenbilim; lingua, ae, f.: dil; sententia, ae, f.: cümle, ifade, deyim; silva, ae, f.: orman; insula, ae, f.: ada; paeninsula (=peninsula), ae, f.:
43
yarımada; Roma, ae, f.: Roma şehri; Italia, ae, f.: İtalya; Europa, ae, f.: Avrupa; familia, ae, f.: aile; domina, ae, f.: sahibe, hanım; sapientia, ae, f.: bilgelik; disciplina, ae, f.: disiplin, bilgi dalı; scientia, ae, f.: bilgi, bilim; essentia, ae, f.: öz; existentia, ae, f.: varoluş; substantia, ae, f.: töz, cevher; memoria, ae, f.: hafıza, bellek; theoria, ae, f.: teori, kuram; conscientia, ae, f.: bilinç, vicdan; cosmotheoria, ae, f.: evren kuramı; metaphysica, ae, f.: metafizik; ontologia, ae, f.: ontoloji, varlıkbilim; epistemologia, ae, f.: bilgi felsefesi; ethica, ae, f.: ahlak, ahlak felsefesi; politica, ae, f.: siyaset; aesthetica, ae, f.: estetik; oeconomia, ae, f.: ekonomi; psychologia, ae, f.: psikoloji; theologica, ae, f.: teoloji, ilahiyat; cosmologia, ae, f.: kozmoloji, evrenbilim. Kural Dışı Durumlar 1. Aşağıdaki kelimeler, –a ile bittiği için I. çekim isim grubuna girdikleri hâlde, kural dışı olarak eril (m.) olan ya da eril (m.) hem de dişil (f.) olan kelimelere (mf.) örnektir. •
agricola, ae, m., çiftçi
•
accola, ae, m., komşu
•
advena, ae, m., yabancı
•
auriga ae, m., atlı araba sürücüsü
•
conlega (collega), ae, m., meslektaş
•
conviva, ae, m., misafir
•
fratricida, ae, m., kardeş katili
•
nauta (navita), ae, m., denizci
•
pirata, ae, m., korsan
•
poeta, ae, m., şair
•
incola, ae, mf., yerli (bir yerin, bir ülkenin vs yerlisi)
2. dea (tanrıça); filia (kız evlat) kelimelerinin çoğ. dat. ve abl. hâlleri: deabus; filiabus. 3. –cola ve –gena ile biten bileşik kelimelerin çoğ. gen. hâli –um ile de bitebilir: Örneğin, agricola (çiftçi) kelimesinin çoğ. gen. agricolum ve agricolarum’dur. 4. familia (aile) kelimesi, tek. gen. hâlinde familias olarak da kullanılır: Örneğin, mater familias: ailenin hanımı (annesi); pater familias: ailenin babası (aile babası).
44
II. Çekim İsimler: Bu çekim grubundaki isimlerin tekil genetivus hâli –i ile biter. Örneğin, populus kelimesinin sözlük yazılımı: populus, -i, m. şeklindedir. Bu durumda ortadaki –i harfi, kelimenin genetivus takısını gösterir. Bu gruptaki isimlerin tekil nominativusları ise –us; -um; er ile biter; –us ve –er ile biten isimler genellikle eril (m.); -um ile biten isimler cinssizdir (n.); -er ile biten isimlerin bazılarının çekiminde –e harfi düşer; Örneğin, ager (tarla); agri: tarlanın. II. çekim isimler şu şekilde çekilir: (-us ile biten isimler) populus, -i, m., halk Hal
Çoğul
Tekil
Nom.
populus (halk)
populi (halklar)
Voc.
popule (ey halk)
populi (ey halklar)
Acc.
populum (halkı)
populos (halkları)
Gen.
populi (halkın)
populorum (halkların)
Dat.
populo (halk için, halka)
populis (halklar için, halklara)
Abl.
populo (halkla, halktan)
populis (halklarla, halklardan)
(-um ile biten isimler) bellum, -i, n., savaş Hal
Tekil
Çoğul
Nom.
bellum (savaş)
bella (savaşlar)
Voc.
bellum (ey savaş)
bella (ey savaşlar)
Acc.
bellum (savaşı)
bella (savaşları)
Gen.
belli (savaşın)
bellorum (savaşların)
Dat.
bello (savaş için, savaşa)
bellis (savaşlar için, savaşlara)
Abl.
bello (savaşla, savaştan)
bellis (savaşlarla, savaşlardan)
45
(-er ile biten isimler) lucifer, -feri, m., sabah yıldızı Hal
Çoğul
Tekil)
Nom.
lucifer (sabah yıldızı)
luciferi (sabah yıldızları)
Voc.
lucifer (ey sabah yıldızı)
luciferi (ey sabah yıldızları)
Acc.
luciferum (sabah yıldızını)
luciferos (sabah yıldızlarını)
Gen.
luciferi (sabah yıldızının)
luciferorum (sabah yıldızlarının)
Dat.
lucifero (sabah sabah yıldızına)
Abl.
lucifero (sabah yıldızıyla, sabah luciferis (sabah yızdızlarıyla, yıldızından) sabah yıldızlarından)
yıldızı
için, luciferis (sabah yıldızları için, sabah yıldızlarına)
(-er ile biten ve gövdesindeki -e harfi düşen kelimeler) magister, -tri, m., hoca, öğretmen gövde: magistr/ Hal
Singularis (Tekil)
Pluralis (Çoğul)
Nom.
magister (hoca)
magistri (hocalar)
Voc.
magister (ey hoca)
magistri (ey hocalar)
Acc.
magistrum (hocayı)
magistros (hocaları)
Gen.
magistri (hocanın)
magistrorum (hocaların)
Dat.
magistro (hoca için, hocaya)
magistris (hocalar için, hocalara)
Abl.
magistro (hocayla, hocadan)
magistris (hocalarla, hocalardan)
II. Çekim gurubuna giren bazı kelimeler: philosophus, i, m.: felsefeci, filozof; dominus, i, m.: efendi, bey; animus, i, m.: ruh, zihin; verbum, i, n.: kelime; vinum, i, n.: şarap; locus, i, m.: yer; abyssus, i, m.: uçurum; ovum, i, n.: yumurta; templum, i, n.: tapınak; consilium, i, n.: karar; studium, i, n.: gayret, çalışma; officium, i, n.: iş, görev; argumentum, i, n.: sav, iddia, tez, kanıt, ispat; attributum, i, n.: bir şeye yüklenen, yüklem, öznitelik; beneficium, i, n.: iyilik, hayır, ihsan, lütuf; causativum, i, n.: öz, hülasa, meselenin özü, anafikir; concretum, i, n.: katı madde; concretus, i, m.: somut; continuum, i, n.: kendi içinde kesintisiz bir şekilde sürüp giden, süreklilik; donum, i, n.: hediye, armağan; elementum, i, n.: element, öge, ilk ilke; initium, i, n.: başlangıç, köken, öge; principium, i, n.: başlangıç, köken, ilke; exordium, i, n.: başlangıç; primordium, i, n.: başlangıç, köken; experimentum, i, n.: deney, test, tecrübe, deneyim; falsum, i, n.: yalan, sahtecilik, yalancılık temelsizlik; hile, desise Kural Dışı Durumlar 1. –ius, –aius, –eius ile biten özel isimlerin veya başka kelimelerin tekil vocativusları –i takısı alır. Örneğin Vergilius: Vergili; Gaius: Gai; Pompeius: Pompei; filius: fili.
46
2. –ius, –ium ile biten bazı isimlerin tekil genetivusları –i ya da –ii olur. Örneğin negotium: negoti/negotii; filius: fili/filii.
Hal Nom. Voc. Acc. Gen. Dat. Abl.
fīlius, –ī, m., erkek evlat, oğul Tekil Çoğul filius filii fili filii filium filios fili / filii filiorum filio filiis filio filiis
auxilium, –ī, n., yardım, çare Hal Tekil Çoğul Nom. auxilium auxilia Voc. auxilium auxilia Acc. auxilium auxilia Gen. auxilii auxiliorum Dat. auxilio auxiliis Abl. auxilio auxiliis
3. deus, dei, m. (tanrı) kelimesinin çekimi de kuralsızdır: Hal Nom. Voc. Acc. Gen. Dat. Abl.
deus, dei, m., tanrı Tekil Çoğul deus dei / dii / di deus / dive dei / dii / di deum deos dei / divi deorum / deum deo / divo deis / diis / dis deo / divo deis / diis / dis
(Kilise Latincesinde deus’un tekil vocativus hâli yine deus’tur). 4. locus, i, m., (yer) kelimesinin çoğul nominativus ve vocativus hâli loci ve loca olabilir. 5. lucifer gibi çekilen bazı kelimeler (gövdesinde –e harfi kalanlar): puer, pueri: erkek çocuk; adulter, adulteri: aldatan erkek, zina yapan erkek; socer, soceri: kayınpeder; gener, generi: damat; vesper, vesperi: akşam; akşam yıldızı (vespere (abl.); vesperi (loc.): akşamleyin); Liber, Liberi: şarap tanrısı, Bacchus; signifer, signiferi: bayrak taşıyıcısı; ve diğer –fer ve –ger ile bitenler. 6. magister gibi çekilen bazı kelimeler (gövdesinde –e harfi düşenler): ager, agri: tarla; aper, apri: domuz; arbiter, arbitri: hâkim; hakem, başkan; cancer, cancri: yengeç; caper, capri: keçi; culter, cultri: bıçak; faber, fabri: demirci, nalbant; liber, libri: kitap; minister, ministri: hizmetkâr.
47
7. Bazı kelimelerse dişil veya cinssiz olabilir: Örneğin, aşağıdaki türden kelimeler dişildir: a) çoğu şehirler, ülkeler, adalar: Corinthus, Aegyptus, Rhodus vb. b) çoğu ağaçlar ve bitkiler: fagus (kayın ağacı), ficus (incir ağacı) vb. c) alvus (göbek, karın); carbasus (ince, beyaz keten kumaş); humus (toprak) vb. Şu kelimelerse cinssizdir: virus (zehir); pelagus (açık deniz); vulgus (halk, ayak takımı, avam). (Bu kelimeler içinde pelagus hariç, diğerlerinin çoğulu yoktur). 8. domus (ev) kelimesi hem II. çekim hem de IV. çekim isim grubunda çekilir. Bunun için IV. çekim isimlere bakınız. 1
2.5. Esse (Olmak) Fiili Şimdiki Zaman
sum
benim
es
sensin
est
o (dur)
sumus
biziz
estis
sizsiniz
sunt
onlar (dır)
2.6. Basit Cümleler: Descartes Coğrafya (Geographia) Öğreniyor I. ve II. çekim isimler ve esse fiiliyle birlikte basit cümleler kurmak mümkündür. Aşağıdaki cümleler buna iyi bir örnek teşkil eder: 2
1 2
Burada yer almayan başka kural dışı durumlar yeri geldikçe açıklanacaktır. Hans H. Ørberg, s. 7.
48
Gerekli Kelimeler Aegyptus: Mısır
-ne: soru eki; estne: -mıdır?
Arabia: Arabistan
Nilus: Nil nehri
Africa: Afrika
non: -değil; hayır, değil (olumsuzluk bildirir)
Britannia: Britanya et: (bağlaç; çekimsiz)ve
quoque: (bağlaç; çekimsiz) -de, dahi Roma: Roma
Europa: Avrupa Rhenus: Ren nehri fluvius: nehir sed: (bağlaç; çekimsiz)fakat Gallia: Galya (Fransa) Sicilia: Sicilya Germania: Germanya; Almanya Syria: Suriye Graecia: Yunanistan Hispania: İspanya in: (çekimsiz) içinde; in+abl.: içinde
Italia: İtalya ubi: (soru kelimesi; çekimsiz) Nerede?
insula: ada
Roma in Italia est: Roma İtalya’dadır. Italia in Europa est: İtalya Avrupa’dadır.
49
Graecia in Europa est: Yunanistan Avrupa’dadır. Italia et Graecia sunt in Europa: İtalya ve Yunanistan Avrupa’dadır. Hispania et Italia et Graecia in Europa sunt: İspanya, İtalya ve Yunanistan Avrupa’dadır. Aegyptus in Europa non est; Aegyptus in Africa est: Mısır Avrupa’da değildir; Mısır Afrika’dadır. Gallia non in Africa est; Gallia est in Europa: Galya Afrika’da değildir; Galya Avrupa’dadır. Syria non est in Europa, sed in Asia: Suriye Avrupa’da değildir, (fakat) Asya’dadır. Arabia quoque in Asia est: Arabistan da Asya’dadır. Syria non est in Europa, sed in Asia: Suriye Avrupa’da değildir, (fakat) Asya’dadır. Germania non in Asia, sed in Europa est: Almanya Asya’da değildir, (fakat) Avrupa’dadır. Britannia quoque in Europa est: Britanya da Avrupa’dadır. Germania et Britannia sunt in Europa: Almanya ve Britanya Avrupa’dadır. Estne Gallia in Europa? Galya Avrupa’da mıdır? Gallia in Europa est: Galya Avrupa’dadır. Estne Roma in Gallia? Roma Galya’da mıdır? Roma in Gallia non est: Roma Galya’da değildir. Ubi est Roma? Roma nerededir? Roma est in Italia: Roma İtalya’dadır. Ubi est Italia? İtalya nerededir? Italia est in Europa: İtalya Avrupa’dadır. Ubi sunt Gallia et Hispania? Galya ve İspanya nerededir? Gallia et Hispania in Europa sunt: Galya ve İspanya Avrupa’dadır. Estne Nilus in Europa? Nil nehri Avrupa’da mıdır? Nilus in Europa non est: Nil nehri Avrupa’da değildir.
50
Ubi est Nilus? Nil nerededir? Nilus in Africa est: Nil Afrika’dadır. Rhenus ubi est? Ren nehri nerededir? Rhenus est in Germania: Ren, Almanya’dadır. Nilus fluvius est: Nil bir nehirdir. Rhenus fluvius est: Ren bir nehirdir.
51
Uygulamalar 1)
İyi bir Latince sözlük edinin.
2)
I. ve II. çekim isim grubundan kelimeleri, kuralına göre çekin.
3)
Yukarıdaki örnekler ışığında esse fiiliyle basit cümleler kurun.
52
Uygulama Soruları 1)
Aşağıdaki kelimelerin sözlük yazılımları ve anlamları nedir?
fama; substantia; iustitia; theoria; conscientia; metaphysica cosmotheoria; ontologia; causa; epistemologia; laetitia, gaudia. 2)
Aşağıdaki kelimelerin çekimlerin sözlük yazılımları, anlamları ve çekimleri
nasıldır? audacia; ethica; politica; logica; poeta. 3)
Aşağıdaki kelimelerin sözlük yazılımları, anlamları ve çekimleri nasıldır?
dominus; filius; deus; magister; puer. 4)
Aşağıdaki cümleleri Türkçeye çevirin.
a) Aegyptus est in Africa. b) Ubi est Rhenus? c) Nilus in Europa non est. d) Italia et Graeca in Europa sunt.
53
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti I. ve II. çekim isimlerin çekim kuralları öğrenildikten sonra, diğer çekim isimlerin hangi mantıkla çekileceği de öğrenilmiş olur. Latincede “esse” fiili basit cümle kurulumu için gereklidir. I. ve II. çekim isimler ve esse fiili ile birlikte derslerin daha en başında sayısız cümle kurulabilir.
54
Bölüm Soruları 1) Aşağıdaki hangisi “magister” isminin tekil accusativus çekimidir? a) magister b) magistrum c) magistro d) magistri 2) Aşağıdakilerden hangisi I. Çekim isimler arasında değildir? a) casa b) lingua c) ethica d) locus 3) Aşağıdakilerden hangisi II. Çekim isimler arasındadır? a) vinum b) iustitia c) cura d) puella 4) Aşağıdakilerden hangisi “anima” kelimesinin tekil genetivus hâlidir? a) animas b) animam c) animae d) animis
55
5) Aşağıdakilerden hangisi “negotium” kelimesinin tekil genetivusu’dur? a) negotiis b) negotii c) negotiorum d) negotio 6) Aşağıdakilerden hangisi “deus” isminin çoğul vocativusu’dur? a) dei b) deorum c) divi d) deum 7) Aşağıdakilerin hangisi “esse” fiilinin çekimlerinden değildir? a) sum b) es c) est d) provincia 8) “Roma est in Italia” cümlesinin çevirisi hangi şıkta doğru verilmiştir? a) Roma, İtalya’nın başkentidir. b) Romalılar İtalya’ya gitti. c) İtalya’da olacağız. d) Roma İtalya’dadır. 9) “Ubi est Roma?” cümlesinin çevirisi hangi şıkta doğru verilmiştir? a) Roma nasıldır? b) Hanginiz Romalısınız? c) Sen Romalı mısın? d) Roma nerededir?
56
10) Aşağıdakilerden hangisi “iustitia” kelimesinin çoğul nominativus çekimidir? a) iustitiam b) iustitiae c) iustitias d) iustitiarum
Cevaplar 1)b, 2)d, 3)a, 4)c, 5)b, 6)a, 7)d, 8)d, 9)d, 10) b
57
3. ALIŞTIRMALAR
58
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 3.1. Descartes Roma Eyaletlerini Öğreniyor 3.2. Descartes Romalı Bir Aileyle Tanışıyor
59
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) I. ve II. çekim isimler ve Esse fiiliyle ne tür cümleler kurabilirsiniz? 2) Roma eyaletlerinin Latincesi nedir?
3) Descartes’in tanıştığı Romalı aile fertleri kimlerdir?
60
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
Descartes Roma Eyaletlerini Öğreniyor
Roma eyaletlerini Latince olarak tanıma
Kelimelerin çekimlerini ezberleyerek ve cümledeki yerlerine göre analiz ederek
Descartes Romalı bir Aileyle Tanışıyor
Romalı aile fertlerinin adlarını öğrenme
Kelimelerin çekimlerini ezberleyerek ve cümledeki yerlerine göre analiz ederek
61
Anahtar Kavramlar •
I. ve II. çekim isimler
•
Esse fiili
•
Roma Eyaletleri
•
Romalı aile fertleri
•
Basit cümleler
62
Giriş Bu bölümde, daha önce öğrenilen I. ve II. çekim isim çekimleri ve Esse fiiliyle birlikte basit cümle kurma tekniklerinin öğrenimine devam edilecektir. Amaç, öğrenilen Latince kelimelerin ve cümlelerin hafızada kalıcılığını sağlamak ve zihni diğer gruptaki çekimlere alıştırmaktır. Bunun yanı sıra bu bölüm için seçilen metinler hem Latince fiil ve sıfat çekimlerine de bir hazırlık niteliği taşımaktadır. Metinler okunurken her bir kelimenin gramerce analizi yapılmalı ve Latince bir cümlenin Türkçeye ne şekilde çevrilebileceğine de özellikle dikkat edilmelidir.
63
3.1. Descartes Roma Eyaletlerini Öğreniyor Provinciae Romanae (Roma Eyaletleri) 1
Gerekli Kelimeler: Brundisium: İtalya’daki Brundisium parvus: küçük (sıfat) (Brindisi) şehri provincia: eyalet Corsica: Korsika quid: ne, nedir? (soru kelimesi; Danuvius: Tuna nehri çekimli) Graecus: Yunan (sıfat)
Rhodus: Rodos
magnus: büyük (sıfat)
Sardinia: Sardinya
Melita: Malta
Sicilia: Sicilya
multum: çok (sıfat)
Syria: Suriye
Nilus: Nil nehri
tres: üç
num: acaba? (soru kelimesi; çekimsiz)
In imperio Romano multae sunt provinciae. Hispania et Gallia sunt provinciae Romanae. Britannia quoque provincia Romana est. Hispania et Gallia et Britannia tres provinciae in Europa sunt. Ubi sunt provinciae Syria et Aegyptus? Syria in Asia est, Aegyptus est in Africa.
1
Hans H. Ørberg, s. 3.
64
Roma İmparatorluğunda birçok eyalet vardır. İspanya ve Galya Roma eyaletleridir. Britanya da Roma eyaletidir. İspanya, Galya ve Britanya Avrupa’da (yer alan) üç eyalettir (Roma’nın Avrupa’daki üç eyaletidir). Suriye ve Mısır eyaletleri nerededir? Suriye Asya’dadır, Mısır Afrika’dadır. Britannia insula est. Num insulae sunt Gallia et Hispania? Non sunt insulae; sed Corsica, Sardinia, Sicilia insulae sunt. Magna insula est Britannia. Sicilia quoque et Sardinia et Corsica magnae sunt insulae. Melita insula parva est. Quid est Brundisium? Brundisium oppidum est. Quid est Danuvius? Danuvius est fluvius. Rhenus quoque fluvius est. Nilus quoque magnus fluvius est. Estne Nilus in Europa? Non in Europa, sed in Africa est Nilus. Num Rhodus fluvius est? Non fluvius, sed insula est. Rhodus est insula Graeca. In Graecia multae sunt insulae parvae et magnae. Britanya bir adadır. Acaba Galya ve İspanya ada mıdır? Hayır, ada değildir; ama Korsika, Sardinya, Sicilya adadır. Britanya büyük bir adadır. Sicilya da, Sardinia ve Korsika da büyük adadır. Malta küçük bir adadır. Brundisium nedir? Brundisium küçük bir şehirdir (kasabadır). Tuna nedir? (Ya, Tuna?) Tuna bir nehirdir. Ren de bir nehirdir. Nil de büyük bir nehirdir. Nil Avrupa’da mıdır? Hayır, Avrupa’da değildir, (ama) Afrika’dadır. Acaba Rodos bir nehir midir? Nehir değildir, (ama) adadır. Rodos bir Yunan adasıdır. Yunanistan’da küçük büyük (=büyük küçük; küçüklü büyüklü) pek çok ada vardır.
3.2. Descartes Romalı Bir Aileyle Tanışıyor 1 Familia Lucretii Philosophi: Filozof Lucretius’un Ailesi 2
Gerekli Kelimeler: Lucretius: özel isim
salutat: selamlıyor
Quintus: özel isim
salutant: selamlıyorlar
Gaius: özel isim
intrat: (bir yerin içine; içeri) giriyor
1
Resimler ve kurgu için bkz. Cambridge Latin Course, Book I, Cambridge University Press, 1998. Lucretius Roma’nın önemli edebiyatçı ve düşünürlerinden biridir. Özellikle atomculuğu ve bu felsefi öğretinin kelimelerini Roma dünyasına tanıttığı için felsefe dünyasında ayrıcalıklı bir yere sahiptir. Ama bu alıştırmadaki Lucretius kurgusaldır.
2
65
Lucilius: özel isim
gustat: tadıyor
Metella: özel isim
cibus: yiyecek
scribit: yazıyor
laudat: övüyor
laborat: çalışıyor
paratus: hazır
sedet: oturuyor
hortus: bahçe
bibit: içiyor
vocat: çağırıyor
Lucretius est philosophus: Lucretius bir filozoftur.
Quintus est filius: Quintus bir oğuldur. Quintus est filius Lucretii: Quintus Lucretius’un oğludur. Quintus est filius philosophi: Quintus filozofun oğludur.
Gaius est servus: Gaius bir köledir. Gaius est servus philosophi: Gaius filozofun kölesidir.
66
Lucilius est coquus: Lucilius bir aşçıdır. Lucilius est coquus philosophi: Lucilius filozofun aşçısıdır. Lucilius est coquus Lucretii: Lucilius Lucretius’un aşçısıdır.
Metella est avia Quinti: Metella Quintus’un büyük annesidir. Metella est poeta: Metella bir şairdir.
Quintus est in triclinio: Quintus yemek odasındadır.
Gaius est in horto: Gaius bahçededir. Servus est in horto: Köle bahçededir.
67
Lucilius est in culina: Lucilius mutfaktadır. Coquus est in culina: Aşçı mutfaktadır.
Metella est in atrio: Metella (evin) ön salonundadır. Avia est in atrio: Büyük anne (evin) ön salonundadır.
Lucretius est in tablino: Lucretius (evin) çalışma odasındadır. Philosophus est in tablino: Filozof (evin) çalışma odasındadır.
Philosophus in tablino scribit: Filozof çalışma odasında yazı yazıyor.
Metella in atrio sedet: Metella ön salonda oturuyor.
68
Filius in triclinio bibit: Oğul yemek salonunda içiyor.
Servus in horto laborat: Köle bahçede çalışıyor.
Coquus in culina laborat: Aşçı mutfakta çalışıyor.
Renatus (Descartes) est amicus Lucretii: Renatus Lucretius’un bir arkadaşıdır.
Caecilius est amicus Lucretii et Renati: Caecilius Lucretius’un ve Renatus’un dostudur.
69
Lucretius salutat amicos: Lucretius arkadaşlarını karşılıyor (selamlıyor; hoş geldin diyor).
Amici Lucretii salutant Metellam: Lucretius’un dostları Metella’yı selamlıyor (merhaba diyor).
Amici Lucretii salutant Quintum: Lucretius’un dostları Quintus’u selamlıyor (merhaba diyor).
Metellam culinam intrat: Metella mutfağa giriyor.
Metella cibum gustat: Metella yiyeceği tadıyor.
70
Metella övüyor.
coquum
laudat:
Metella aşçıyı
Cibus est paratus: Yiyecek (yemek) hazır.
Amici Lucretii, Caecilius et Renatus, sunt in horto. Lucretius’un dostları (olan) Caecilius ve Renatus bahçedeler.
Metella amicos vocat: Metella dostları çağırıyor.
Coquus in triclinium intrat: Aşçı yemek odasına giriyor. Amici Lucretii in triclinio cibum edent: Lucretius’un dostları yemek odasında yemek yiyorlar.
71
Uygulamalar 1) Roma Eyaletlerini kendi cümlelerinizle Latince olarak tanıtın ve bölüm arkadaşlarınızla paylaşın. 2) Lucretius’un ailesini kendi cümlelerinizle Latince olarak tanıtın ve bölüm arkadaşlarınızla paylaşın.
72
Uygulama Soruları 1) Roma’nın kaç eyaleti vardır? Latince sayın ve tanımlayın. 2) Lucretius’un ailesinin fertlerinin adları, meslekleri ve konumları nedir? Latince olarak yanıtlayın.
73
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti I. ve II. çekim isimler ve Esse fiiliyle kurulan cümleler eşliğinde, hem çekim kuralları tekrar edilmiş hem de cümle kurma ve Türkçeye çeviri tekniklerine dikkat edilmesi sağlanmıştır.
74
Bölüm Soruları 1) Latince ‘In imperio Romano multae sunt provinciae’ cümlesinin Türkçe çevirisi aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? a) Romalı imparator çok onurludur. b) Roma imparatorlarının tanrısal bir yanı vardır. c) Romalılar imparatorlarına çok saygı duyarlar. d) Roma İmparatorluğunda birçok eyalet vardır. 2) Aşağıdaki şıklardan hangisinde ‘salutant’ kelimesinin anlamı doğru verilmiştir? a) Selamlıyorlar. b) Selamlayacaklar. c) Selam olsun sana. d) Selamlıyorsun. 3) ‘Aşçı, yemek odasına giriyor.’ cümlesinin Latincesi aşağıdaki şıklardan hangisinde doğru verilmiştir? a) Coquus in triclinio edent. b) Coquus amicos vocat. c) Coquus sunt in horto. d) Coquus in triclinium intrat. 4) ‘Servus in … laborat’ boşluğa aşağıdakilerden hangisi gelmelidir? a) hortos b) horto c) hortum d) horti
75
5)‘Lucretius … in tablino.’ boşluğa aşağıdakilerden hangisi gelmelidir? a) es b) sum c) est d) sumus 6) ‘Lucilius est in culina’ cümlesinin Türkçe çevirisi aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? a) Lucilius mutfaktadır. b) Lucilius mutfağa yürüyor. c) Mutfak Lucilius’undur. d) Lucilius mutfaktan çıkıyor. 7) ‘scribit’ kelimesinin çevirisi aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? a) yazı yazıyorlar. b) yazı yazmazlar. c) yazı yazıyor. d) yazı yazmak istiyor. 8) ‘Lucretius salutat ….’ ifadesindeki boşluğa aşağıdakilerden hangisi uygundur? a) amicus b) amici c) amico d) amicum
76
9) ‘Lucretius est philosophus’ cümlesinin Türkçe çevirisi aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? a) Lucretius bir filozoftur. b) Lucretius felsefeyle uğraşmayı sever. c) Lucretius bir aşçıdır. d) Lucretius felsefecileri sever. 10) ‘Estne Nilus in Europa?’ cümlesinin Türkçe çevirisi aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? a) Nil nehri Avrupa’ya mı akar? b) Nil nehri Avrupa’da mıdır? c) Avrupa’da Nil nehri yok mudur? d) Nil nehri bir akarsu mudur?
Cevaplar 1) d, 2) a, 3) d, 4) b, 5) c, 6) a, 7) c, 8) d, 9) a, 10) b
77
4. SIFAT (ADIECTIVUM)
78
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 4.1. Sıfat Nedir? 4.2. I. ve II. Çekim Sıfatlar 4.3. İsim ve Sıfat Uyumunu Gösteren Örnekler 4.4. I. ve II. Çekim İsim, Sıfat ve Esse Fiiliyle Kurulan Basit Cümleler 4.5. Alıştırma: Renatus’un Latince Kitabı
79
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1)
Sıfat nedir?
2)
İsim ile sıfat arasında ne gibi bir ilişki söz konusudur?
3)
Kaç çeşit sıfat vardır?
4)
Sıfat çekimleri nasıldır?
5)
Sıfat çekimlerinin isim çekimleriyle ilişkisi nedir?
80
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
Sıfat
Cümle kurulumunda önemli yer tutan sıfatları tanıma
İsim ve sıfatların ne olduğu kavrayarak ve cümle içinde analiz ederek
I. ve II. Çekim Sıfatlar ve Sıfarların İsimlerle Uyumu
Latincede I. ve II. çekim isimler gibi, ilkin I. ve II. Çekim sıfatları tanıma
Sıfatlar hakkında ayrıntılı bir çalışma yaparak ve sıfatları isimlerle birlikte kullanıp aralarındaki uyuma dikkat ederek
I.II. Çekim İsim, Sıfat ve Esse Fiiliyle Kurulan Basit Cümleler
Şimdiye dek öğrenilen İsim çekimleri, esse fiili ile kurulan cümlelerin sıfatlarla nasıl zenginleştirileceğini öğrenme
Öğrenilen kelimeler eşliğinde değişik cümleler kurarak
81
Anahtar Kavramlar •
Sıfat
•
I. ve II. Çekim Sıfat
•
İsim-Sıfat Uyumu
82
Giriş Bu bölümde I. ve II. çekim sıfatların çekim kuralları öğrenilecek ve daha önce öğrenilen I. ve II. çekim isimlerle birlikte cümle kurma alıştırmaları yapılacaktır. Amaç, Latince gramer açısından çok önemli olan isim-sıfat uyumunun anlaşılmasıdır.
83
4.1. Sıfat Nedir? Sıfat bir ismi, nitelik, nicelik, yer, sıra vb. bakımından niteleyen kelimedir; doğru, uzun, kısa vb. gibi. Sıfatlar sayesinde isimler, ayırt edici bir özellik kazanır. Türkçede isimsıfat (sıfat tamlamaları) şöyle örneklenebilir: doğru imlâ, ağır yük, uzun yol, ince iş, güzel fikir, hünerli kişi, doru at, kızıl elma, bin bir dert, tek yol, o zaman, bu durum; hangi iş vb. sıcacık, ışıltılı gün, vb. Latincede sıfatlar (adj.), I. ve II. Çekim ve III. Çekim sıfatlar olarak ikiye ayrılır. Latincede sıfat, nitelediği kelimenin cinsini, hâlini ve sayısını alır ve en önemlisi o kelimeyle uyumlu şekilde çekilir.
4.2. I. ve II. Çekim Sıfatlar Bu çekim grubuna giren sıfatlar, üç takılı sıfatlar olarak da adlandırılır, çünkü üç cins isme göre (eril, dişil, cinssiz) ayrı ayrı çekilir. Bu nedenle şu şekilde yazılırlar: bonus, bona, bonum, adj., iyi tener, tenera, tenerum, adj., ince, körpe, narin sacer, sacra, sacrum, adj., (-e harfi düşer), kutsal I. ve II. çekim sıfatlar şu şekilde çekilir: Hal Nom. Voc. Acc. Gen. Dat. Abl. Nom. Voc. Acc. Gen. Dat. Abl. Nom. Voc. Acc. Gen. Dat. Abl.
m. bonus bone bonum boni bono bono tener tener tenerum teneri tenero tenero sacer sacer sacrum sacri sacro sacro
Tekil f. bona bona bonam bonae bonae bona tenera tenera teneram tenerae tenerae tenera sacra sacra sacram sacrae sacrae sacra
n. bonum bonum bonum boni bono bono tenerum tenerum tenerum teneri tenero tenero sacrum sacrum sacrum sacri sacro sacro
m. boni boni bonos bonorum bonis bonis teneri teneri teneros tenerorum teneris teneris sacri sacri sacros sacrorum sacris sacris
Çoğul f. bonae bonae bonas bonarum bonis bonis tenerae tenerae teneras tenerarum teneris teneris sacrae sacrae sacras sacrarum sacris sacris
n. bona bona bona bonorum bonis bonis tenera tenera tenera tenerorum teneris teneris sacra sacra sacra sacrorum sacris sacris
84
Bu gruba giren bazı sıfatlar: malus, mala, malum, adj., kötü armiger, armigera, armigerum, adj., silah taşıyan, silahlı, silahla donanımlı, silah kuşanmış signifer, signifera, signiferum, adj., bayrak taşıyan, bayrakçı, bayrak taşıyıcısı longus, longa, longum, adj., uzun parvus, parva, parvum, adj., küçük magnus, magna, magnum, adj., büyük Romanus, Romana, Romanum, adj., Romalı Graecus, Graeca, Graecum, adj., Yunan durus, dura, durum, adj., sert nudus, nuda, nudum, adj., çıplak novus, nova, novum, adj., yeni multus, multa, multum, adj., çok carus, cara, carum, adj., aziz, sevgili, değerli, can miser, misera, miserum, adj., zavallı, sefil durumda (olan) altus, alta, altum, adj., yüksek, uzun
4.3. Sıfat-İsim Uyumunu Gösteren Örnekler bona puella: iyi kız (cümledeki vurguya göre sıfat isimden sonra da gelebilir: puella bona). pulchra puella: güzel kız epistula longa: uzun mektup poeta magnus: büyük (ün bakımından) şair (burada poeta kelimesinin –a ile bitmesine rağmen eril bir isim olduğu hatırlanmalıdır. Bu yüzden onu niteleyen sıfat da erildir). magistri boni: iyi hocalar malorum librorum: kötü kitapların
85
dura mensa: sert masa Romana femina: Romalı kadın Romana puella: Romalı kız Romanus puer: Romalı çocuk secunda porta: ikinci kapı puellae miserae: zavallı kızlar Prisci Latini: Eski Latinler stultus servus: aptal (budala) köle atra casa Romuli: Romulus’un kara kulübesi parva casa: küçük kulübe, ev clarus poeta: ünlü (bir) şair laboriosa fabula Quintii: Quintius’un yorucu (ya da sahneye uyarlanması zor) masalları locus amoenus: hoş bir yer, güzel bir yer, sevimli bir yer caelum caeruleum: mavi gök iratus philosophus: kızgın (öfkeli, sinirli, asabi) filozof verus amicus: hakiki arkadaş (dost) vera amicitia: gerçek dostluk forma pulchra: güzel biçim bonum principium: iyi bir başlangıç; iyi bir infinitum nihilum: sonsuz hiçlik beata vita: mutlu (kutlu) yaşam animus absurdus: sapkın akıl somnia nova: tuhaf rüyalar Philosophia Graeca: Yunan felsefesi Philosophia Romana: Roma felsefesi
86
Principia mathematica: matematik ilkeler magna sapientia: yüce akıl ethicum dictum: ahlaki deyiş, söz ethica verba: ahlaki sözler (kelimeler, ifadeler) anima pura: temiz (arı, kusursuz, lekesiz, iffetli, ahlaklı) ruh; saf soluk; saf hava Kural Dışı Durumlar 1. Bu gruba giren satur (doymuş; doygun) sıfatı –ur, a, um şeklinde çekilir: satur, satura, saturum. 2. –fer ve –ger şeklinde biten sıfatlar, sesli –e harfini korurlar. Örneğin alter, -era, erum (iki şeyden diğeri, öteki). 3. dexter, dextera, dexterum (sağ taraf, sağ) sıfatı, dexter, dextra, dextrum olarak da çekilir. 4. Zamir değeri taşıyan bazı sıfatlar da (adiectivum pronominale) bu gruba dahildir. Ama bu sıfatların tekil genetivusları genellikle –ius ile,tekil dativusları –i ile biter. Bu tür sıfatların vocativusu yoktur. Çoğul şekilleri ise düzenlidir. Bu sıfatlar: unus, -a, -um, (sayı) bir; bir tek, tek nullus, -a, -um, hiçbir ullus, -a, -um, hiç; herhangi bir solus, -a, -um, yalnız, tek, tek başına, sadece totus, -a, -um, tüm, bütün; hepsi alter, -era, -erum, iki şeyden diğeri, öteki (ikisinden biri) alius, -a, -ud, başkası, diğeri, öteki (bir grubun içinden, birkaç şeyden biri) uter, -tra, -trum, ikisinden biri, ikisinden hangisi, biri ya da diğeri; (soru kelimesi olarak) hangisi neuter, -tra, -trum, ikisinden hiçbiri, ne bu ne öteki
87
Örnek Çekimler Tekil Hal Nom. Voc. Acc. Gen. 1 Dat. Abl.
m. alius —— alium alius alterius alii alio
f. alia —— aliam alius alterius alii alia
n. aliud —— aliud alius alterius alii alio
Nom. Voc. Acc. Gen. Dat. Abl.
uter —— utrum utrius utri utro
utra —— utram utrius utri utra
utrum —— utrum utrius utri utro
Neuter sıfatı, uter gibi çekilir ve şu şekilde tercüme edilir: In utra casa est Gaia? Gaia hangi evde? Gaia est neutra casa: Gaia hiçbir evde değil (iki evde de değil; hiçbirinde). Alter sıfatı bir cümlede tekrarlanırsa şu şekilde tercüme edilir: Alterum oppidum est magnum, alterum parvum: Bir kasaba büyüktür, öteki (diğeri) küçüktür (iki kasabadan biri, öteki). Aynı şekilde alius sıfatı da tekrarlanırsa şu şekilde tercüme edilir: Aliud oppidum est validum, aliud infirmum: Bir kasaba dayanıklı, diğeri dayanıksızdır) (birden fazla kasabadan biri ve diğeri). Bunlara benzer şekilde alius’un çoğulu olan alii, ae, a, adj., (başkaları, diğerleri, ötekiler, bazıları) sıfatı da cümle içinde tekrarlanırsa şu şekilde tercüme edilir: Alii gladios, alii scuta portant: Bazılarının kılıcı var, bazılarının kalkanları (bazılarının elinde kılıç var, bazılarının kalkan; birileri kılıç taşıyor, birileri kalkan; kiminin elinde kılıç var, kimininse kalkan). Ullus sıfatı şu şekilde tercüme edilir: Estne ullus carrus in agro? Tarlada herhangi bir (hiç) araba var mı?. Nullus sıfatı şu şekilde tercüme edilir: Multus amicus, nullus amicus: Birçok arkadaş, hiçbir arkadaş (Birçok arkadaşı olanın aslında hiçbir arkadaşı yok demektir). 5. Sıfatlar ismin yerine geçip tek başlarına da kullanılırlar. Örneğin: Romani cibum edent: Romalılar yemek yiyorlar. Romanus bonum laudat: Romalı (adam), iyi bir insanı (iyiyi; iyi bir şeyi; iyiliği; iyi 1
Alius’un tekil genetivus hâli alterius olarak da yazılır. Bkz. Charles E. Bennett, s. 36
88
olanı) över. 6. Sıfatlar cümlede bazen zarf anlamı da verebilirler. Örneğin maestus: üzgün (sıfat); üzgün bir şekilde (zarf).
4.4. I. ve II. Çekim İsim, Sıfat ve Esse Fiiliyle Kurulan Basit Cümleler Vita beata est: Hayat kutludur (Hayat yaşanmaya değer) Vita iucunda est: Hayat tatlıdır. Barba philosophi longa est: Filozofun sakalı uzundur. Corsica insula magna est: Korsika büyük bir adadır. Corsica et Sardinia insulae magnae sunt: Korsika ve Sardinya büyük adalardır. Nilus fluvius magnus est: Nil büyük bir nehirdir. Nilus et Rhenus fluvii magni est: Nil ve Rhenus büyük nehirlerdir. Gaius Romanus est: Gaius (bir) Romalıdır. Gaia Romana femina est: Gaia Romalı bir kadındır Gaius et Gaia Romani sunt: Gaius ve Gaia Romalıdır. Marcus est puer Romanus: Marcus Romalı bir çocuktur. Publius quoque puer Romanus est: Publius da Romalı bir çocuktur. Marcus et Publius pueri Romani sunt: Marcus ve Publius Romalı çocuklardır. Praemia philosophiae iucunda sunt: Felsefenin ödülleri tatlıdır. (Felsefeden elde edilecek kazanç tatlıdır) Apathia est principium Stoicum: Apathia Stoik bir ilkedir. Stoicae sententiae sunt in libro Senecae: Seneca’nın kitabında Stoik düşünceler vardır (mevcuttur, yer alır). Epicuri sententiae novae sunt: Epikuros’un düşünceleri (deyişleri) alışılmadık düşüncelerdir. Ciceronis libri sunt de populo Romano et philosophia Romana: Cicero’nun kitapları Roma halkına ve Roma felsefesine (düşüncesine) dairdir. Domus Romanorum et Graecorum plena librorum est: Romalıların ve Yunanların evi kitaplarla doludur.
89
Sacrum templum est plenum argentorum: Kutsal tapınak gümüşlerle doludur Gallia est plena Romanorum: Galya Romalılarla doludur. Gymnasium est plenum pueris: Gymnasium çocuklarla doludur. (Bu örnekteki pueris, kelimenin çoğ. abl. hâlidir;) Magna gymnasia et philosophorum scholae sunt in Magna Graecia: Magna Graecia’da büyük gymnasiumlar ve felsefecilerin okulları vardır (mevcuttur, bulunur). In silvis Romae sunt multae ferae bestiae: Roma ormanlarında bir çok vahşi hayvan vardır (yaşar, bulunur). In aquis et in silvis sunt candidae nymphae: Sularda ve ormanlarda parlak deniz perileri vardır (bulunur, yaşar).
4.5. Alıştırma: Renatus’un Latince Kitabı (Liber Latinus Renati)
Gerekli Kelimeler liber: kitap
duo: iki (sayı)
antiquus: eski
capitulum: kitap bölümü
Latinus: Latin; Latince
capitulum primum: birinci bölüm
ecce: işte (ünlem; çekimsiz)
primus, prima, primum: ilk, birinci, ilk sırada yer alan (sıra sayısı): Birinci, ikinci gibi bir şeyin sıradaki yerini göstermeye yarayan sayı sıfatı. I ve II. Çekim sıfatlar gibi çekilir.
novus: yeni Lingua Latina: Latin dili pagina: kitap sayfası titulus: kitap başlığı, adı, ismi
secundus, secunda, secundum: ikinci (sıra sayısı): I ve II. Çekim sıfatlar gibi çekilir. tertius, tertia, tertium: üçüncü (sıra sayısı): I ve
90
sex: (sayı, çekimsiz) altı
II. Çekim sıfatlar gibi çekilir).
ceterus, cetera, ceterum: numerus: sayı vesaire; vs; vb; ve bunun gibi vocabulum: (gramerde) isim, kelime
Ecce duo libri Latini: liber antiquus et liber novus. Lingua Latina est primus Renati Latinus. Titulus libri Renati est LINGUA LATINA. Liber Renati non antiquus, sed novus est. İşte iki Latince kitap: eski bir kitap ve yeni bir kitap. Bu Renatus’un ilk Latince (Latin Dili) kitabıdır. Renatus’un kitabının adı (başlığı) LATİN DİLİ (LATİNCE). Renatus’un kitabı eski değil, yeni(dir). In LINGUA LATINA sunt multae paginae et multa capitula: capitulum primum, secundum, tertium, cetera. IMPERIUM ROMANUM est titulus capituli primi. Titulus capituli secundi est PHILOSOPHIA ROMANA. In capitulo secundo sunt sex paginae. In pagina prima capituli secundi multa vocabula nova sunt: natura, metaphysica, ontologica, causa, scientia, cetera. Numerus vocabulorum Latinorum magnus est! 1 LATİN DİLİ (adlı) kitabın birçok sayfası ve birçok bölümü var(dır): birinci bölüm, ikinci bölüm, üçüncü bölüm ve bunlar gibi (vs.). Birinci bölümün başlığı, ROMA İMPARATORLUĞU adını taşır. İkinci bölümün başlığı ROMA FELSEFESİ’dir. İkinci bölüm altı sayfadır. İkinci bölümün ilk sayfasında birçok yeni kelime var (mevcut): doğa, metafizik, ontoloji (varlık bilim), neden, bilim ve bunlar gibi (vb.). Latince kelimelerin sayısı çok fazla! (ne çok!)
1
Bkz. Hans H. Ørberg, a.g.e., s.16.
91
Uygulamalar 1)
Sıfatların çekimlerini öğrenin.
2)
İsim ve sıfat uyumuna dikkat edin.
3)
Öğrenilen sıfatları birer cümle içinde kullanın.
4)
Yukarıdaki metnin ışığında kendinize ait bir kitabı tanıtın.
92
,
Uygulama Soruları 1)
Sıfat nedir?
2)
Sıfat ve isim uyumu nedir?
3)
Latincede kaç çeşit sıfat vardır?
4)
Latince hangi sıfatları öğrendiniz?
5)
I. ve II. Çekim sıfatlar nasıl çekilir?
6)
Renatus’un Latince Kitabının özellikleri nelerdir? Latince yazın.
93
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Latincede sıfatların tanıtıldığı bu bölümde, I. ve II. sıfat çekimlerine, isim-sıfat uyumunun kurallarına yer verilmiş ve bu konudaki bilgiler basit cümlelerden oluşan örnekler ve metinle pekiştirilmeye çalışılmıştır.
94
Bölüm Soruları 1) Aşağıda verilen açıklamalardan hangisi yanlıştır? a) Latince sıfatlar üç çekim grubuna ayrılır. b) Latincede sıfat nitelediği kelimeye uyumlu çekilir. c) Latincede sıfat nitelediği kelimenin cinsini alır. d) Latincede sıfatlar çekimsizdir. 2) Aşağıdaki şıklardan hangisinde ‘bonus’ sıfatının femininum accusativus pluralis hâli doğru verilmiştir? a) bona b) bonos c) bonas d) bonorum 3) Aşağıdaki şıklardan hangisinde ‘sacer’ sıfatının masculinum genetivus singularis hâli doğru verilmiştir? a) sacrae b) sacra c) sacri d) sacer 4) Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a) epistula longus b) atra mensa c) poeta magnus d) magistri boni
95
5) ‘Ecce duo libri Latini: liber … et … novus’ cümlesindeki boşluklara hangi kelimeler uygundur? a) antiqua/librum b) antiquus/liber c) antiquam/libros d) antiquum/librum 6) ‘In capitulo secundo sunt sex paginae’ cümlesinin Türkçe çevirisi aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? a) İkinci bölümde altı sütun bulunur. b) Capitolium’a gideceğiz. c) Merkezde altı ev vardır. d) İkinci bölümde altı sayfa vardır. 7) Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a) Linguus Latina b) Imperium Romanum c) Philosophia Romana d) Renati libri 8. ‘Renatus’un kitabı yenidir’ cümlesinin Latince çevirisi aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? a) Liber Renati est nova. b) Liber Renati est novus. c) Librum Renati est novum. d) Libros Renati est novos
96
9. ‘Numerus … Latinorum magnus est!’ cümlesindeki boşluğa aşağıdakilerden hangisi uygundur? a) vocabulum b) vocabulus c) vocabulos d) vocabulorum 10. Romalı anlamına gelen ‘Romanus’ sıfatının neutrum nominativus pluralis hâli aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? a) Romanum b) Romani c) Romana d) Romanae
Cevaplar 1) d, 2) c, 3) c, 4) a, 5) b, 6) d, 7) a, 8) b, 9) d, 10) c
97
5. SAYILAR (NUMERI)
98
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 5.1. Sayı Çeşitleri 5.2. Descartes Sayıların Sembollerini Öğreniyor
99
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1)
Latincede kaç çeşit sayı vardır?
2)
Latince sayılar nasıl ifade edilir?
100
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
Sayı çeşitleri
Latincede sayı çeşitleri hakkında bilgi edinme
Sayı konusunda pratik yaparak ve cümle içinde kullanarak
Sayıların Sembolleri
Latince sayıların sembollerini öğrenme
Sayıların sembollerini ezberleyerek ve cümle içinde kullanarak
101
Anahtar Kavramlar •
Sayı
•
Sayı Sıfatları
•
Sayı Zarfları
•
Temel Sayılar
•
Sıra Sayıları
•
Üleştirme Sayı Sıfatları
102
Giriş Bu bölümde, Latincede özgün bir yeri olan sayılar ve sayı çeşitleriyle ilgi bilgi verilecek ve bir metin eşliğinde sayılara karşılık gelen sembollerin öğrenilmesi kolaylaştırılacaktır.
103
5.1. Sayı Çeşitleri Latincede sayılar bazı harflerle simgelenir ve iki bölüm hâlinde özetlenebilir. 1 I. Sayı Sıfatları: Temel sayılar: unus; duo (bir; iki) gibi. Temel sayılar quot? (kaç tane?) sorusuna yanıt verir. Sıra Sayıları: primus; secundus (birinci; ikinci) gibi. Sıra sayıları quotus? (kaçıncı?) sorusuna yanıt verir. Üleştirme Sayı Sıfatları: singuli; bini (birer birer; ikişer ikişer) gibi. Üleştirme sayıları quoteni? (kaçar tane?) sorusuna yanıt verir. II. Sayı Zarfları: semel; bis (bir kez; iki kez) gibi. Sayı çeşitleri genel bir tablo hâlinde şu şekilde gösterilebilir:
I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. X. XI. XII. XIII. XIV. XV. XVI. XVII. XVIII. XIX. XX. XXI. XXX. XL. L. LX. 1
Temel Sayılar
Sıra Sayıları
unus (a, um, adj.) duo (duae, duo, adj.) tres (tres, tria) quattuor quinque sex septem octo novem decem undecim duodecim tredecim quattuordecim quindecim sedecim septendecim duodeviginti undeviginti viginti unus et viginti triginta quadraginta quinquaginta sexaginta
primus (-a, -um, adj.) secundus tertius quârtus quîntus sextus septimus octavus nonus decimus undecimus duodecimus tertius decimus quartus decimus quintus decimus sextus decimus septimus decimus duodevice(n)simus undevicensimus vicensimus unus et vicensimus tricensimus quadragensimus quinquagensimus sexagensimus
Üleştirme Sayı Sıfatları singuli (-ae, -a) bini terni quaterni quini seni septeni octoni noveni deni undeni dodeni terni deni quaterni deni quini deni sedeni deni septeni deni duodeviceni undeviceni viceni viceni singuli triceni quadrageni quinquageni sexageni
Sayı Zarfları semel bis ter quater quinquie(n)s sexiens septiens octiens noviens deciens undeciens duodeciens terdeciens quaterdeciens quindeciens sedeciens septiens deciens duodeviciens undeviciens viciens semel et viciens triciens quadragiens quinquagiens sexagiens
Bkz. Charles E. Bennett, s. 45.
104
LXX. LXXX. XC. C. CC. CCC. CCCC. D. DC. DCC. DCCC. DCCCC. M.
septuaginta octoginta nonaginta centum ducenti trecenti quadringenti quingenti sescenti septingenti octingenti nongenti mille
septuagensimus octogensimus nonagensimus centensimus ducentensimus trecentensimus quadringentensimus quingentensimus sescentensimus septingentensimus octingentensimus nongentensimus mille(n)simus
septuageni octogeni nonageni centeni duceni treceni quadringeni quingeni sesceni septingeni octingeni nongeni singula milia
MM.
duo milia
bis mille(n)simus
bina milia
septuagiens octogiens nonagiens centiens ducentiens trecentiens quadringentiens quingentiens sescentiens septingentiens octingentiens nongentiens millies (milies, milliens, miliens) bis millies
Temel Sayılar IV-XX arasındaki temel sayılar çekimsizdir. Diğerleri I ve II. çekim çoğul sıfatlar gibi çekilir. İlk üç sayının ve mille’nin (bin) çekimi ise kuralsızdır ve aşağıdaki gibidir: unus, a, um, adj., bir
n. unum
Çoğul m. uni
f. unae
n. una
unam
unum
unos
unas
una
unius
unius
unius
unorum
unarum
unorum
Dat.
uni
uni
uni
unis
unis
unis
Abl.
uno
una
uno
unis
unis
unis
Nom.
Tekil m. unus
f. una
Acc.
unum
Gen.
Örnekler unum saxum: bir taş unus equus: bir at unius equi: bir atın unorum castrorum: bir askeri karargahın (castra çoğul bir kelime olduğu için unus sıfatı da ona uyarak çoğul olur, ama tek bir ordugaha işaret edilir.)
105
duo, duae, duo, adj., iki
Nom.
m. duo
f. duae
n. duo
Acc. Gen. Dat. Abl.
duos, duo duorum duobus duobus
duas duarum duabus duabus
duo duorum duobus duobus
Örnekler duo saxa: iki taş (duo doğal olarak çoğ. olduğu için, saxum da çoğ., yani saxa olur) duo equi: iki at unus de duobus malis: iki kötülükten biri in duobus libris: iki kitapta tres, tria, adj., üç m. / f. tres tres trium tribus tribus
Nom. Acc. Gen. Dat. Abl.
n. tria tria trium tribus tribus
Örnekler tria saxa: üç taş tres equi: üç at tribus verbis: üç kelimelik tria milia sagittarii: üç bin okçu mille (çoğ. milia, milium, n.), bin Nom. Acc. Gen. Dat. Abl.
milia milia milium milibus milibus
Örnekler decem milia: on bin
106
octo milia: sekiz bin tria milia: üç bin quattuor milia: dört bin octo milia equorum: (atlıların sekiz bini) sekiz bin atlı (milia’dan sonraki kelime, bu örnekte olduğu gibi, çoğ. gen. hâlinde olur) duo milia: iki bin duo milia equorum: iki bin atlı duorum milium saxorum: (taşların iki bininin) iki bin taşın Sıra Sayıları Sıra sayıları I. ve II. Çekim sıfatlar gibi çekilir. Örnek Tablo I
primus, a, um, adj., birinci
II
secundus, a, um, adj., ikinci
III
tertius, a, um, üçüncü
IV
quartus, a, um, adj., dördüncü
V
quintus, a, um, adj., beşinci
VI
sextus, a, um, adj., altıncı
VII
septimus, a, um, adj., yedinci
VIII
octavus, a, um, adj., sekizinci
IX
nonus, a, um, adj., dokuzuncu
X
decimus, a, um, adj., onuncu
XI
undecimus, a, um, adj., on birinci
XII
duodecimus, a, um, adj., on ikinci
XIII
tertius decimus, a, um, adj., on üçüncü
XIV
quartus decimus, a, um, adj., on dördüncü
XV
quintus decimus, a, um, adj., on beşinci
XVI
sextus decimus, a, um, adj., on altıncı
XVII
septimus decimus, a, um, adj., on yedinci
XVIII
duodevicesimus, a, um, adj., on sekizinci
XIX
undevicesimus, a, um, adj., on dokuzuncu
XX
vicesimus, a, um, adj., yirminci
C
centesimus, a, um, adj., yüzüncü
M
millesimus, a, um, adj., bininci
107
Örnekler primae litterae: ilk harfler primum bellum: birinci savaş prima luna: birinci Ay, yeni ay, hilal secundo anno: ikinci yılda secunda mensa: ikinci öğün (Romalıların sofra anlayışına göre) secunda Germania: ikinci Germania; Aşağı Germania (Aşağı Almanya) tertia sententia: üçüncü cümle tertio anno: üçüncü yılda quinta stella: beşinci yıldız sextus annus: altıncı yıl sextus casus: altıncı hâl (ismin altıncı hâli, yani ablativus hâli) septima sententia: yedinci cümle octava porta: yedinci kapı decima hora: onuncu saatte undecimus annus: on birinci yıl vicesimus annus: yirminci yıl centesimo anno: yüzüncü yılda millesima pagina: bininci sayfa
108
Üleştirme Sayı Sıfatları Üleştirme sayı sıfatları I. ve II. çekim çoğul sıfatlar gibi çekilir. Örnek Tablo I II III IV V VI VII VIII IX X XI XX C M
singuli, ae, a, adj., birer bini, ae, a, adj., ikişer terni (trini), ae, a, adj., üçer quaterni, ae, a, adj., dörder quini, ae, a, adj., beşer seni, ae, a, adj., altışar septeni, ae, a, adj., yedişer octoni, ae, a, adj., sekizer noveni, ae, a, adj., dokuzar deni, ae, a, adj., onar undeni, ae, a, adj., on birer; viceni, ae, a, adj., yirmişer centeni, ae, a, adj., yüzer singula milia, ae, a, biner
Örnekler ve Tercüme şekilleri: bina talenta: iki talentum binae litterae: iki mektup trinae litterae: üç mektup pueri denum annorum: on yaşında çocuklar quina armenta: beş sürü; beş davar sürüsü Sayı Zarfları I II III IV V VI VII VIII IX X XI XX C M
semel, bir kez bis, iki kez ter, üç kez quater, dört kez quinquies, beş kez sexies, altı kez septies, yedi kez octies, sekiz kez novies, dokuz kez decies, on kez undecies, on bir kez vicies, yirmi kez centies, yüz kez milies, bin kez
109
semel in vita: hayatta bir kez bis in anno: yılda iki kez bis bina sunt quattuor: iki kere iki dört eder (çarpma işleminde) decies anno: yılda on kez
5.2. Descartes Sayıların Sembollerini Öğreniyor 1
Gerekli Kelimeler significantur: gösterilirler, işaret edilirler quibus: ki onlarla (ilgi zamiri) significatur: gösterilir, işaret edilir iunguntur: birleştirilir, bir araya getirilir si: eğer (şart cümlesini başlatır)
Numeri significantur litteris. Litterae septem quibus numeri significantur; C, D, I, L, M, V, X. Sayılar harflerle gösterilir. Sayıları gösteren yedi harf vardır (Yedi harf vardır ki onlarla sayılar gösterilir): C, D, I, L, M, V, X. Littera I significatur numerus unus; V significatur quinque; X significatur decem; L significatur quinquaginta;
1
Hans H. Ørberg, a.g.e., s. 9-10; ayrıca bkz. http://www.pullins.com/programs/FabellaeLatinae.pdf. 24.2.2014; cap. I-XVIII.
110
C significatur centum; D significatur quingenti; M significatur mille. Bir sayısı I harfiyle gösterilir; beş sayısı V harfiyle gösterilir; on sayısı X harfiyle gösterilir; elli sayısı L harfiyle gösterilir; yüz sayısı C harfiyle gösterilir; beş yüz sayısı D harfiyle gösterilir; bin sayısı M ile gösterilir. I et II numeri sunt. III quoque numerus est. I, II, III numeri Romani sunt. I et II sunt parvi numeri. M magnus numerus est. In magno numero numerorum litterae iunguntur: MDCLXVI = mille sescenti sexaginta sex (=1666). I ve II sayıdır. III de sayıdır. I, II, III Roma sayılarıdır. I et II küçük sayılardır. M büyük sayıdır. Büyük sayıda sayıların harfleri (sayıları gösteren harfler) birleştirilir (birleşir): MDCLXVI = mille sescenti sexaginta sex (=1666). Si bis scribuntur litterae I, X, C, M, significantur numeri duo (II); viginti (XX); ducenti (CC); duo milia (MM). Eğer I, X, C, M harfleri iki kez yazılırlarsa (yazılırsa) iki (II), yirmi (XX), iki yüz (CC) ve iki bin (MM) sayılarına işaret eder. Si eaedem litterae ter scribuntur, numeri significantur tres (III), triginta (XXX), trecenti (CCC), tria milia (MMM). Eğer aynı harfler üç kez yazılırlarsa, üç (III), otuz (XXX), üç yüz (CCC) ve üç bin (MMM) sayılarına denk düşerler (sayılarını verirler, sayılarına işaret ederler). Si ante V et X ponitur I, fiunt numeri quattuor (IV) et novem (IX); si X ante L et C ponitur fiunt numeri quadraginta (XL) et nonaginta (XC). Eğer V ve X’den önce I gelirse (konursa), dört (IV) ve dokuz sayısı (IX) olur (sayısını gösterir); eğer L ve C’den önce X gelirse (konursa), kırk (XL) ve doksan (XC) sayısı olur. Numeri sex, septem, octo significantur cum ad V adduntur I, II, III: VI, VII, VIII. Hi omnes numerorum litterae adduntur ad litteras X, L, C, D, M.
111
V’ye I, II, III eklenirse, altı, yedi ve sekiz sayısını gösterir. Bütün bu sayılara denk düşen harfler X, L, C, D, M harflerine eklenirler.
112
Uygulamalar 1) Latince sayı sistemini ve özelliklerini tekrarlayın. 2) Latince sayıları kendi cümlelerinizle Latince bir metin yazarak öğrenin.
113
Uygulama Soruları 1) Sayılar kaça ayrılır? 2) Temel sayılar hangileridir? 3) unus, duo ve mille sayılarının çekim özellikleri nelerdir? 4) Latince sayı sembolleri nelerdir?
114
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Bu bölümde Latincede sayılar, sayı çeşitleri ve sayıların sembolleri hakkında bilgi verildi ve örnek tablolarla gösterildi. Ayrıca, sayı sembolleri Latince bir metin eşliğinde tanıtılmaya çalışıldı. Bu metnin sürekli tekrar edilmesi, sayıların öğrenilmesinde kolaylık sağlayacağı gibi, Latince cümlelere de aşinalık kazandıracaktır. Bu arada belirtilmesi gereken önemli bir husus da, sayıların hepsinin bir anda ezberlenmesi mümkün değildir.
115
Bölüm Soruları 1) Sayılar esas olarak kaç gruba ayrılır? Bunlar nelerdir? a) Dörde ayrılır: Sayı sıfatları, temel sayılar, üleştirme sayıları, sıra sayıları. b) İkiye ayrılır: Sayı sıfatları, temel sayılar. c) İkiye ayrılır: Sayı zarfları ve sıra sayıları. d) İkiye ayrılır: Sayı sıfatları ve Sayı zarfları 2) unus, duo, tres (bir, iki, üç) nasıl sayılardır? a) temel sayılar b) üleştirme sayıları c) sıra sayıları d) sayı zarfları 3) primus, secundus, tertius (birinci, ikinci, üçüncü) nasıl sayılardır? a) temel sayılar b) sayı sıfatları c) sıra sayıları d) sayı zarfları 4) singuli, bini, terni (birer, ikişer, üçer) nasıl sayılardır? a) üleştirme sayı sıfatları b) sayı zarfları c) temel sayılar d) sıra sayıları
116
5) Temel sayıların en genel özelliği nedir? a) IV-C arasındaki temel sayılar çekimsizdir. b) IV-XX arasındaki temel sayılar çekimsizdir. c) IV-X arasındaki temel sayılar çekimsizdir. d) I-XX arasındaki temel sayılar çekimsizdir. 6) unus sayısının m.f.n. tekil gen. hâli nedir? a) uni b) unius c) unum d) unos 7. duo sayısının m.f.n. abl. hâli nedir? a) duas b) duos c) duorum d) duobus 8. V hangi sayıyı ifade eder? a) bin (mille) b) elli (quinquaginta) c) beş (quinque) d) yüz (centum) 9. D hangi sayıyı ifade eder? a) beşyüz (quingenti) b) bir (unus) c) iki (duo) d) yüz (centum)
117
10. XXXI sembolü hangi sayıyı ifade eder? a) 32 b) 33 c) 31 d) 34
Cevaplar 1) d, 2) a, 3) c, 4) a, 5) b, 6) b, 7) d, 8) c, 9) a, 10) c
118
6. ZAMİRLER (PRONOMEN)
119
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 6.1. Zamir Nedir? 6.2. Şahıs Zamirleri 6.3. Mülkiyet Zamirleri 6.4. Renatus ile Marcus Arasındaki Bir Diyalog 6.5. Descartes’in Dostu Cornelius’un Kayıp Kitabı
120
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1)
Zamir nedir?
2)
Zamir çeşitleri nelerdir?
3)
Zamirler nasıl çekilir?
4)
Şahıs zamirleri nedir?
5)
Mülkiyet zamirleri nedir?
121
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Zamir ve Zamir Çeşitleri
Latincede zamirler hakkında genel bilgi edinme
Şahıs Zamirleri
Şahıs zamirleri hakkında bilgi edinme
Mülkiyet Zamirleri
Mülkiyet zamirlerini tanıma
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği Öğrenilen zamirler tekrar edilerek Türkçedeki şahıs zamirleriyle karşılaştırıp çekim şekillerini öğrenerek ve örnek cümleleri tekrarlayarak Türkçedeki mülkiyet zamirleriyle karşılaştırıp çekim şekillerini öğrenerek ve örnek cümleleri tekrarlayarak
122
Anahtar Kavramlar •
Zamir
•
Şahıs Zamirleri
•
Mülkiyet Zamirleri
123
Giriş Latincede çekimli bir kelime grubu olan zamirler tanıtılacak ve çekim şekilleri gösterilecektir. Bu bölümde sadece şahıs ve mülkiyet zamirleri işlenecektir.
124
6.1. Zamir Nedir? Zamir, ismin yerini tutan kelime grubudur ve çoğunlukla cümledeki kelime tekrarlarını önlemek amacıyla kullanılır. Türkçede şahıs zamirleri (ben, sen, o, biz, siz, onlar); işaret zamirleri (bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar); belirsiz zamirler (biri, birisi, başkası, herkes, kimse vb); soru zamirleri (kim, ne, hangisi, neyi vb); iyelik zamirleri (mülkiyet zamirleri) (benim, senin, onun vb); ilgi zamirleri (benimki, onunki, evinki vb); dönüşlü zamirler (kendim, kendin, kendisi vb) gibi türleri vardır. Benzer şekilde Latincede de zamirler; şahıs zamirleri, mülkiyet zamirleri, işaret zamirleri, ilgi zamirleri, dönüşlü zamirler, soru zamirleri ve belirsiz zamirler olarak belirli sınıflara ayrılır ve cümlelerde hem kelime tekrarlarını önlemek hem de özgün ifadeler ve cümle kalıpları oluşturmak için kullanılır. Latincede zamirler çekimlidir ve aynı zamanda çoğu, zamir türünden sıfat gibi de kullanılır. Başka deyişle hem ismin yerine geçerler hem de isimleri nitelerler. Örneğin: Zamir olarak: o; Sıfat olarak: o adam; bizzat kendisi; bizzat adam. Bu bölümde sadece Şahıs Zamirleri ve Mülkiyet Zamirleri işlenecektir.
6.2. Şahıs Zamirleri Söz söyleyen, kendisinden söz edilen ya da kendisine söz söylenen şahısları temsil eder. I ve II. şahıs zamiri (ego; tu) her üç cins kelime için de kullanılır. III. şahıs zamiri için işaret zamirleri [is: o; ei: onlar (m.)] kullanılır.
I. Şahıs
II. Şahıs
Hal Nom. Voc. Acc. Gen. Dat. Abl.
ego —— me mei mihi; mi 2 me
Tekil ben —— beni benim 1 bana, benim için benden 3
nos —— nos nostrum, nostri nobis nobis
Nom. Voc. Acc. Gen. Dat. Abl.
tu tu te tui tibi te
sen ey sen seni senin sana, senin için senden
vos vos vos vestrum; vestri vobis vobis
Çoğul biz —— bizi bizim bize, bizim için bizden siz ey siz sizi sizin size, sizin için sizden
Örnekler Ego sum philosophus: Ben bir felsefeciyim. 1 2 3
Cümle içinde çeşitli şekillerde ve değişik anlamlarda kullanılır. Aynı şey çoğul çekim için de geçerlidir. Şiirde kullanılır. Cümle içinde çeşitli şekillerde ve değişik anlamlarda kullanılır. Aynı şey çoğul çekim için de geçerlidir.
125
Tu es philosophus: Sen bir felsefecisin. Nos sumus philosophi: Biz felsefeciyiz. Vos estis philosophi: Siz felsefecisiniz. Ego sum deus: Ben tanrıyım. Tu es deus: Sen tanrısın. Nos sumus dei (=dii, di): Biz tanrılarız (biz tanrıyız). Vos estis dei: Siz tanrılarsınız (siz tanrısınız). et tu, Brute? Sen de mi, Brutus? (et: de, dahi; Brute: Brutus’un voc.) ego agricolam amo, tu nautam amas: Ben çiftçiyi seviyorum, sen denizciyi (amo: seviyorum; amas: seviyorsun). Şahıs zamirlerinin genetivus hâli, aşağıdaki altı çizili örneklerde belirtildiği şekliyle ancak belirli ifadelerde kullanılır. Benim kızım, senin kardeşin vb. demek için Latincede mülkiyet zamirlerine başvurulur. unus nostri: içimizden biri (bir kişi) unus vestri: içinizden biri (bir kişi) Uter vestrum? Hanginiz? (Sizlerden hangisi? İçinizden hanginiz?) Neuter nostrum: Hiçbirimiz (bizlerden hiçbiri) Duo milia nostrum: İki binimiz. (bizlerden iki bin kişi). Memor sum vestri: Sizleri (sizi) hatırlıyorum (hep zihnimdesiniz). (memor sum: hatırlıyorum). Hodie tu non es in templo: Bugün tapınakta yoksun (hodie: bugün, zarf).
6.3. Mülkiyet Zamirleri Sahiplik bildirir ve sahip olunan şeye hâl, sayı ve cins bakımından uyar; dolayısıyla I ve II. çekim sıfatlar gibi çekilir.
126
I. ŞAHIS Tek.
meus, mea, meum
benim, benimki 1
Çoğ.
noster, nostra, nostrum
bizim, bizimki
II. ŞAHIS Tek.
tuus, tua, tuum
senin, seninki
Çoğ.
vester, vestra, vestrum
sizin, sizinki
III. ŞAHIS Tek.
suus, sua, suum
kendinin, kendininki
Örnekler mea vita: benim yaşamım; benim hayatım tua vita: senin hayatın nostra vita: bizim hayatımız vestra vita: sizin hayatınız laetitia nostra: bizim sevincimiz (sevincimiz) laetitia vestra: sizin sevinciniz (sevinciniz) tuus liber: senin kitabın meus liber: benim kitabım mea via: benim yolum tua via: senin yolun nostra via: bizim yolumuz; yolumuz vestra via: sizin yolunuz mea familia: benim ailem magister noster: bizim hocamız (öğretmenimiz) magister vester: sizin hocanız (öğretmeniniz) amici mei: benim arkadaşlarım ancillae vestrae: sizin hizmetçileriniz 1
şiirde: m. voc.: mi: mi fili: (ey) oğlum; mi servi: (ey) kölem.
127
scuta nostra et tela: bizim kalkanlarımız ve mızraklarımız tuae patriae terra: senin vatanının toprağı (vatanının toprağı) tua galea pulchra: senin güzel miğferin suus liber: kendi kitabı (suus, dönüşlü zamirdir. Bu yüzden bu ifade onun kitabı değil, kendi kitabı olarak tercüme edilir). sua vita: kendi yaşamı sua via: kendi yolu sua idea: kendi fikri suum puerum: kendi oğlunu suos servos: kendi kölelerini suum consilium: kendi kararı, kendi düşüncesi suam dominam: kendi hanımını in agris nostris: bizim tarlalarımızda in casa mea: benim evimde Consilium suum est: Kendi kararıdır. Tua galea, mi fili, est pulchra et dura: Senin miğferin, ey oğlum, güzel ve serttir. Mea villa, Sexte, in Italia est: Benim çiftlik evim, ey Sextus, İtalya’dadır. (Çiftliğim İtalya’dadır, Sextus). Praedae sunt in castris vestris: Ganimetler ordugâhlarınızdadır. Nostra castra sunt vestra: Bizim ordugâhlarımız, sizin ordugâhlarınızdır. Magister noster est filius Marci: Bizim öğretmenimiz Marcus’un oğludur. Ego sum vester dux: Ben sizin komutanınızım. Vestri parentes hodie sunt in templo: Babalarınız bugün tapınaktadır.
6.4. Renatus ile Marcus Arasındaki Bir Diyalog Aşağıdaki metinde I ve II. Çekim İsim, Sıfat, Zamir içeren cümleler mevcuttur.
128
Gerekli Kelimeler nunc: şimdi, şu anda
villa: çiftlik, çiftlik evi
legatus: elçi
et…et: hem…hem (hem de)
legionarius: lejyoner, asker
natura: doğa
amat: seviyor
amant: seviyorlar
beata: mutlu (beatus, a, um, adj.)
vita: yaşam, hayat
noverca: üvey anne, cici anne, analık
saepe: sık sık, çok kere, çoğu zaman
Amatne? Seviyor mu?
donum: hediye, armağan
Renatus: Ubi est, Marce, filius tuus? Estne in pulchra terra Italia? Renatus: Marcus, oğlun nerede? Bu güzel İtalya ülkesinde (topraklarında) mi? Marcus: Meus filius non est, Renate, in Italia. Nunc in Germania. Marcus: Oğlum İtalya’da değil, Renatus. Şimdi (şu anda) Germania’da. Renatus: Estne filius tuus copiarum Romanarum legatus? Renatus: Oğlun Romalı askerlerin elçisi mi? Marcus: Meus filius non est legatus, sed est legionarius. Marcus: Oğlum bir elçi değil, bir lejyonerdir. Renatus: Ubi est, Marce, filia tua? Estne in Italia? Renatus: Kızın nerede, Marcus? İtalya’da mı? Marcus: Mea filia est in Italia; in mea villa. Marcus: Kızım İtalya’da; benim çiftliğimde. Renatus: Amatne filia tua villam tuam? Renatus: Kızın senin çiftliğini seviyor mu? Marcus: Amat. Et mea filia et meus filius amant naturam. Marcus: Seviyor. Hem kızım hem de oğlum doğayı seviyorlar.
129
Renatus: Amatne filia tua suam vitam? Renatus: Kızın kendi yaşamını seviyor mu? (Yaşantısından memnun mu?) Marcus: Amat. Mea filia est beata. Marcus: Seviyor. Kızım mutlu. Renatus: Amatne filia tua suam novercam? Renatus: Kızın üvey annesini seviyor mu? Marcus: Amat, et saepe novercae suae multa dona pulchra dat. Marcus: Seviyor ve üvey annesine çoğu zaman (sık sık, her defasında) bir dolu hediye veriyor. 1
6.5. Descartes’in Dostu Cornelius’un Kayıp Kitabı
1
Konuşmanın kurgusu için bkz. Benjamin Leonard D'Ooge, Latin for Beginners, Ginn and Company, Boston, 1909, 1911, s. 41
130
Gerekli Kelimeler adest: burada, yanınızda emrinize amade)
(bu
metinde, Libanus: özel ad litterae: edebiyat; harf
Audi!: Dinle! (emir kipi) audit: dinler
neque: (olumsuzluk bildirir) –değil; de değil
Cornelia: özel ad
paucus, pauca, paucum: birkaç, az
Cornelius: özel ad
pecunia: para
cur?: Niçin? Neden? (soru kelimesi)
quia: çünkü
delectat: beğenir, beğeniyor
Quid?: Ne? (soru kelimesi)
dominus: efendi, bey
Quot?: Kaç tane (soru kelimesi)
Ecce!: (ünlem) işte; işte bak!
Responde!: Cevap ver! (emir kipi)
etiam: bile, hatta; -de, dahi
respondet: cevap verir
ex+abl.: -den, bir yerden
ridet: güler
Graecus: Yunan; Yunanca
Sextus: özel ad
habet: sahiptir, vardır
soror: kız kardeş (III. Çekimden bir isim)
habitat: yaşıyor, oturuyor
syllaba: hece Interroga!: Sor! (emir kipi) iam: artık, şimdi, şimdi artık
Tace!: Sus! (emir kipi) tacet: susar
imperat: emreder, buyurur tantum: sadece (zarf, çekimsiz) in+abl: bir yerde; bir yere Tusculum: Tusculum şehri interrogat: sorar, sorup soruşturur, ağzını arar Veni!: Gel! (emir kipi) pater: baba
venit: gelir, geliyor
iratus: kızgın
vocat: çağırır, çağırıyor
Cornelius est dominus Romanus. Cornelius in oppido Tusculo habitat. Cornelius duos liberos habet. Sextus est filii nomen et Cornelia est filiae nomen. Cornelius decem tantum servos. Pauci sunt servi Cornelii, quia Cornelius non magnam pecuniam habet.
131
Neque magnam villam habet Cornelius, sed multos libros Latinos et Graecos habet. Cornelius libros et litteras amat. Bonos et pulchros libros delectat. Etiam Sextus, filius Cornelii, libros et litteras amat. Cornelius Romalı bir efendidir (beydir). Cornelius Tusculum şehrinde oturuyor. Cornelius’un iki çocuğu var. Oğlunun adı Sextus, kızının adı Cornelia. Cornelius’un sadece on kölesi var(dır). Cornelius’un birkaç kölesi var, çünkü Cornelius’un fazla parası yok. Cornelius’un villası da büyük değil, ama pek çok Latince ve Yunanca kitabı var. Cornelius kitapları ve edebiyatı 1 seviyor. İyi ve güzel kitaplardan hoşlanıyor. Cornelius’un oğlu (olan) Sextus da kitapları ve edebiyatı seviyor. Cornelius suum Libanum servum vocat: “Veni, Libane!” Cornelius kölesi (kendi kölesi) Libanus’u çağırır: “Gel, Libanus.” Libanus venit et dominum suum salutat: “Salve, domine! Ecce, servus tuus adest.” Libanus gelir ve efendisini selamlar: “Saygılar, efendim! İşte köleniz emrinize amade!” Cornelius salutat servum suum: “Salve, Libane! Tace et audi!” Cornelius kölesine selam verir: “Selam, Libanus! Sus ve dinle!” Servus tacet et audit. Cornelius servum interrogat: “Ubi est liber meus novus? Cur liber meus non est in mensa mea?” Köle susar ve dinler. Cornelius köleye sorar: “Benim yeni kitabım nerede? Niçin kitabım masamda değil.” Libanus tacet neque respondet. Cornelius imperat: “Responde, serve!” Libanus susar, cevap da vermez. Cornelius emreder: “Cevap ver, köle!” Libanus: “Non me, sed filium tuum interroga!” Libanus: “Bana değil, (ama) oğluna sor!” Cornelius: “Quid?” Cornelius: “Ne?” Libanus: “Liber tuus novus est in cubiculo Sexti. Sextus habet librum tuum.” Libanus: “Yeni kitabın Sextus’un odasında. Kitabını o almış. (=Kitabın Sextus’ta; 1
Burada okumayı da denebilir.
132
Kitabını Sextus almış; Kitabına Sextus sahip çıkmış). Cornelius: “Quid agit puer cum libro meo?” Cornelius: “(O) çocuk benim kitabımla ne yapıyor? (=benim kitabımın o çocukta (oğlumda) ne işi var?)” In cubiculo suo Sextus habet librum Cornelii novum. Titulus libri est Grammatica Latina. Sextus, Cornelius’un yeni kitabını odasında tutmaktadır (bulundurur) (= Cornelius’un yeni kitabı Sextus’un odasındadır). Kitabın adı Latince Gramer’dir. Sextus Corneliam, soror suam, vocat: “Veni, Cornelia! Ecce liber novus. Titulus libris est grammatica latina. In libro multa capitula sunt. Titulus capituli primi est litterae et syllabae. Ecce litterae Latinae in pagina prima: a, b, c, d, e, ceterae. Iam responde, Cornelia: quot litterae sunt in vocabulo latina?” Sextus kızkardeşi Cornelia’yı çağırır: “Gel, Cornelia! İşte bak, yeni bir kitap. Kitabın adı, Latince Gramer. Kitapta birçok bölüm var. Birinci bölümün başlığı harfler ve heceler. İşte bak, ilk sayfada Latince harfler var: a, b, c, d, e, ve böyle gidiyor (=vb). Şimdi söyle bakalım (=cevap ver), Cornelia: Latince kelimesinde kaç harf var? Cornelia litteras numerat: “Una, duae, tres, quattuor, quinque, sex. In vocabulo latina sunt sex litterae: l, a, t, i, n, a.” Cornelia harfleri sayar: “bir, iki, üç, dört, beş, altı. Latince kelimesinde altı harf var: l, a, t, i, n, a. (Latince)” Sextus: “Et quot syllabae?” Sextus: “Peki kaç hece var?” Cornelia: “Tres: syllaba prima la, secunda ti, tertiana.” Cornelia: “Üç: birinci hece: la, ikincisi tin, üçüncüsü ce. (La-tin-ce)” Sextus rursus Corneliam interrogat: “Vocabulum grammatica quot litteras habet?” Sextus tekrar Cornelia’ya sorar: “Gramer kelimesinde kaç harf var?” Cornelia litteras numerat et respondet: “Decem.” Cornelia harfleri sayar ve cevap verir: “On.” Cornelia: “gram-ma-ti-ca: quattuor syllabas habet.”
133
Cornelia: “gram-ma-ti-ca (gramer): dört hece var.” 1 Cornelius filium suum vocat: “Sexte, veni!” Cornelius oğlunu çağırır: “Sextus, gel!” Sextus ex cubiculo venit cum libro Cornelii. Sextus odasından (çıkıp) elinde Cornelius’un kitabıyla gelir. Pater iratus filium interrogat: “Estne liber meus novus in cubiculo tuo?” Babası kızgın bir şekilde 2 oğluna sorar: “Benim yeni kitabım senin odanda mı?” Sextus librum in mensa ponit: “Non est in cubiculo meo. Ecce liber tuus in mensa tua!” Sextus kitabı masaya koyar: “Hayır, odamda değil. Bak, senin masanın üstünde!” Iam Cornelius ridet neque iratus est; quia etiam filius libros et litteras amat. Cornelius (bu işe) güler, artık kızgın da değildir (kızgınlığı geçmiştir). Çünkü oğlunun da kitapları ve okumayı sevmesinden hoşlanır (sevinir, sevinç duyar, memnun olur).
1 2
Türkçe heceleyişe uymadığı için bu şekilde çevrilmiştir. Sıfatın zarf gibi kullanımına dikkat edin.
134
Uygulamalar Yukarıdaki metnin ışığında, zamirlerle ilgili siz de benzer bir Latince öykü kaleme alın ve bölüm arkadaşlarınızla paylaşın.
135
Uygulama Soruları 1)
Şahıs zamirleri nasıl çekilir?
2)
Mülkiyet zamirleri nasıl çekilir?
3)
Kendinizi Latince olarak nasıl tanıtırsınız?
136
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Bu bölümde genel olarak zamirler ve zamirlerin arasından özellikle şahıs ve mülkiyet zamirlerinin çekimleri öğrenildi. Bunun yanı sıra daha önce işlenen konuları ve zamirleri beraberce görebileceğimiz basit metinlere yer verildi. Tüm bu örnekler, yeni kelimelerin öğrenimi yanında, nasıl diyaloglar kurulabileceğine de ışık tutmaktadır.
137
Bölüm Soruları 1) “Mea filia et meus filius amant naturam” ifadesindeki zamirler hangileridir? a) mea; meus b) filia; filius c) amant; meus d) naturam; meus 2) “………es philosophus” cümlesinde boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangi kelime uygundur? a) sum b) sunt c) est d) tu 3) “Novercae suae multa dona pulchra dat” cümlesindeki zamiri “benim üvey anneme” şeklinde nasıl çevirirsiniz? a) novercae multa b) novercae bonae c) novercae tuae d) novercae meae 4) “Non me, sed filium tuum interroga” ifadesi nasıl çevrilir? a) Bana değil, oğlumuza sor. b) Bana değil, oğluma sor. c) Bana sor, oğluna değil. d) Bana değil, oğluna sor.
138
5) “Mea via” ifadesinin çoğul accusativus hâli aşağıdakilerden hangisidir? a) Meae viae b) Mea via c) Meas vias d) Meis viis 6) “Liber tuus novus est in cubiculo Sexti” cümlesini “benim yeni kitabım” şeklinde nasıl çevirirsiniz? a) Liber novus est in cubiculo Sexti. b) Liber meus novus est in cubiculo Sexti. c) Liber noster novus est in cubiculo Sexti. d) Liber vester novus est in cubiculo Sexti. 7) “Cornelius filium …… vocat” cümlesinde boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi gelmelidir? a) suum b) suam c) suos d) suus 8) “Non est in ……… meo” cümlesinde boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi gelmelidir? a) cubiculum b) cubicula c) cubiculos d) cubiculo
139
9) “Sextus librum meum in mensa ponit” cümlesinin Türkçe karşılığı aşağıdaki şıklardan hangisinde doğru olarak verilmiştir? a) Köle kitabı seviyor. b) Baba oğlunu bahçeye götürür. c) Baba çocuğu masada görür d) Sextus benim kitabımı masaya koyar. 10) “Cornelia tuas puellas numerat” cümlesinin Türkçe karşılığı aşağıdaki şıklardan hangisinde doğru olarak verilmiştir? a) Cornelia kitapları ezberler. b) Cornelia senin kızlarını sayıyor. c) Köle çocukları korur. d) Hizmetçi numaraları bilir.
Cevaplar 1) a, 2) d, 3) d, 4) d, 5) c, 6) b, 7) a, 8) d, 9) d, 10) b
140
7. III, IV VE V. ÇEKİM İSİMLER
141
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 7.1. III. Çekim İsimler 7.2. IV. Çekim İsimler 7.3. V. Çekim İsimler 7.4. IV ve V. Çekim İsimleri İçeren Örnek İfadeler
142
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1)
III. Çekim isimlerin özellikleri nelerdir ve nasıl çekilir?
2)
IV. Çekim isimler nasıl çekilir?
3)
V. Çekim isimler nasıl çekilir?
4)
Öğrenilen isim çekimlerinde yaşanan zorluklar nelerdir?
143
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
Iıı. Çekim İsimler
Düzensiz çekim adı da verilen III. çekim isimlerin çekim kurallarına vakıf olma ve daha kapsamlı cümle kurabilme
Bu gruptan isimlerin her birini verili örnekler ışığında çekip birer cümlede kullanarak
Iv. Çekim İsimler
IV. çekim isimlerin özelliklerini tanıma ve çekim kurallarını öğrenme; dolayısıyla daha kapsamlı cümleler kurabilme
Bu gruptan isimlerin her birini verili örnekler ışığında çekip birer cümlede kullanarak
V. Çekim İsimler
V. çekim isimlerin özelliklerini tanıma ve çekim kurallarını öğrenme; dolayısıyla daha kapsamlı ve zengin cümleler kurabilme
Bu gruptan isimlerin her birini verili örnekler ışığında çekip birer cümlede kullanarak
144
Anahtar Kavramlar •
III. İsim Çekimi
•
IV. İsim Çekimi
•
V. İsim Çekimi
145
Giriş Bu bölümde, III. IV. ve V. çekim isimlerin özellikleri ve çekim kuralları anlatılacak ve konuyla ilgili örnek cümlelere yer verilecektir. Amaç, Latincedeki bütün isim çekimlerini ve özelliklerini bu şekilde tamamlayarak zengin bir kelime dağarı elde etmek ve daha ayrıntılı cümleleri kavrayabilmektir.
146
7.1. III. Çekim İsimler Düzensiz ya da karma çekim olarak da adlandırabileceğimiz III. çekim isimler genellikle –a,–e, –i, –o, –y, –c, –l, –n, –r, –s, –t, ya da –x biten isimlerdir ve her üç cinsten de (m., f., n) olabilirler. Kuralsız olan bu çekimdeki isimlerin genetivus hâlleri –is ile biter ve bu özellikleriyle tanınırlar. Eril ve dişil olan isimlerin çekimi aynıdır. Ama cinssiz isimlerin bazı belirgin özellikler taşıyan çekimleri vardır; yine de hem tekil hem de çoğul nominativus, vocativus ve accusativus çekimleri bellidir ve çoğul şekilleri –a ile biter. Bu gruptaki isimlerin tekil genetivusundaki –is takısı düşürülerek gövdesi bulunur ve çekim ekleri bu gövdeye takılır. Örneğin miles, militis, m., asker; gövde: milit-.
flos, floris, m., çiçek gövde: florHal
Çoğul
Tekil
Nom.
flos (çiçek)
flores (çiçekler)
Voc.
flos (ey çiçek)
flores (ey çiçekler)
Acc.
florem (çiçeği)
flores (çiçekleri)
Gen.
floris (çiçeğin)
florum (çiçeklerin)
Dat.
flori (çiçek için; çiçeğe)
floribus (çiçekler için; çiçeklere)
Abl.
flore (çiçekten; çiçekle)
floribus (çiçeklerden; çiçeklerle)
Cinssiz cinsinden isimlerin çoğu carmen (şarkı, şiir) gibi çekilir.
carmen, carminis, n., şarkı Hal
Tekil
Çoğul
Nom.
carmen (şarkı)
carmina (şarkılar)
Voc.
carmen (ey şarkı)
carmina (ey şarkılar)
Acc.
carmen (şarkıyı)
carmina (şarkıları)
Gen.
carminis (şarkının)
carminum (şarkıların)
Dat.
carmini (şarkı için; şarkıya) carminibus (şarkılar için; şarkılara)
Abl.
carmine (şarkıdan; şarkıyla)
carminibus (şarkılardan; şarkılarla)
147
Görüldüğü gibi bu isimlerin tekil nominativusları ve genetivus gövdeleri (flor-; carmin-) birbirinden farklıdır. Bu yüzden bir ismin III. çekim bir isim olup olmadığını anlamak için tekil nominativus ve genetivus hâlini iyice tanımak gerekir. Ayrıca I. çekim isimlerin (birkaçı hariç) dişil ; II. Çekim İsimlerin eril ve cinssiz olduğu daha rahat tahmin edilebildiği hâlde, III. Çekim İsimler söz konusu olduğunda ismin cinsini tahmin etmek zordur. Bu yüzden hepsinin cinsleri ayrı ayrı öğrenilmelidir. III. Çekim İsimlerin Cinslerini Belirlemek İçin Bazı Kurallar 1. Nominativus hâli –o, –or, –os, –er, –ex, –es ile biten kelimelerin çoğuerildir . Örneğin leo, leonis, m., aslan rector, rectoris, m., lider, önder; yönetici, idareci, kural koyucu; dümenci flos, floris, m., çiçek passer, passeris, m., serçe codex, codicis, m., ağaç gövdesi; elyazması kitap; kitap; defter, hesap defteri eques, equitis, m., atlı 2. Nominativus hâli –as, –aus, –us; –is, –es; –x, –s; –do, –go, –io ile biten kelimelerin çoğu dişildir. Örneğin, libertas, libertatis, f., özgürlük laus, laudis, f., övgü salus, salutis, f., sağlık tussis, tussis, f., öksürük caedes, caedis, f., cinayet nox, noctis, f., gece ars, artis, f., sanat valetudo, valetudinis, f., sağlık virgo, virginis, f., genç kız, bakire ratio, rationis, f., anlama, kavrama ve hesaplama yetisi, akıl (insanı diğer canlılardan ayıran en önemli nitelik) 3. Nominativus hâli –a, –e, –c; –al, –ar, –men; –ut, –ur ile biten kelimelerin çoğu
148
cinssizdir. Örneğin, schema, schematis, n., biçim, figür, form, tavır; şema, taslak rete, retis, n., ağ lac, lactis, n., süt animal, animalis, n., canlı; hayvan nectar, nectaris, n., tanrı içeceği, nektar flumen, fluminis, n., nehir caput, capitis, n., baş, kafa guttur, gutturis, n., boğaz, gırtlak Örnek Çekimler
amor, amoris, m., aşk Hal
Çoğul
Tekil
Nom.
amor (aşk)
amores (aşklar)
Voc.
amor (ey aşk)
amores (ey aşklar)
Acc.
amorem (aşkı)
amores (aşkları)
Gen.
amoris (aşkın)
amorum (aşkların)
Dat.
amori (aşk için; aşka) amoribus (aşklar için; aşklara)
Abl.
amore (aşktan; aşkla) amoribus (aşklardan; aşklarla) dolor, doloris, m., acı
Hal
Tekil
Nom. dolor (acı)
Çoğul dolores (acılar)
Voc.
dolor (ey acı)
dolores (ey acılar)
Acc.
dolorem (acıyı)
dolores (acıları)
Gen.
doloris (acının)
dolorum (acıların)
Dat.
dolori (acı için; acıya)
doloribus (acılar için; acılara)
Abl.
dolore (acıdan; acıyla)
doloribus (acılardan; acılarla)
149
libertas, libertatis, f., özgürlük Hal
Çoğul
Tekil
Nom.
libertas (özgürlük)
libertates (özgürlükler)
Voc.
libertas (ey özgürlük)
libertates (ey özgürlükler)
Acc.
libertatem (özgürlüğü)
libertates (özgürlükleri)
Gen.
libertatis (özgürlüğün)
libertatum (özgürlüklerin)
Dat.
libertati (özgürlük için; özgürlüğe)
libertatibus (özgürlükler için; özgürlüklere)
Abl.
libertate (özgürlükten; özgürlükle)
libertatibus (özgürlüklerden; özgürlüklerle)
virtus, virtutis, f., erdem Hal
Çoğul
Tekil
Nom.
virtus (erdem)
virtutes (erdemler)
Voc.
virtus (ey erdem)
virtutes (ey erdemler)
Acc.
virtutem (erdemi)
virtutes (erdemleri)
Gen.
virtutis (erdemin)
virtutum (erdemlerin)
Dat.
virtuti (erdem için; erdeme)
virtutibus (erdemler için; erdemlere)
Abl.
virtute (erdemden; erdemle)
virtutibus (erdemlerden; erdemlerle)
lumen, luminis, n., ışık Hal
Tekil
Çoğul
Nom.
lumen (ışık)
lumina (ışıklar)
Voc.
lumen (ey ışık)
lumina (ey ışıklar)
Acc.
lumen (ışığı)
lumina (ışıkları)
Gen.
luminis (ışığın)
luminum (ışıkların)
Dat.
lumini (ışık için; ışığa)
luminibus (ışıklar için; ışıklara)
Abl.
lumine (ışıktan; ışığa)
luminibus (ışıklardan; ışıklarla)
150
flumen, fluminis, n., nehir Hal
Çoğul
Tekil
Nom.
flumen (nehir)
flumina (nehirler)
Voc.
flumen (ey nehir)
flumina (ey nehirler)
Acc.
flumen (nehri)
flumina (nehirleri)
Gen.
fluminis (nehrin)
fluminum (nehirlerin)
Dat.
flumini (nehir için; nehre)
fluminibus (nehirler için; nehirlere)
Abl.
flumine (nehirden; nehirle)
fluminibus (nehirlerden; nehirlerle)
III. Çekim İsimlerin Bazı Özellikleri 1. Hem eril hem de dişil cinsinden bazı isimlerin çoğul genetivus takısı –um yerine – ium’dur. Bu yüzden bu tür isimlere –i gövdeli III. çekim isimler adı verilir. Örneğin: ars, artis, f., (sanat) kelimesinin çoğul genetivus’u artum değil, artium’dur. ars, artis, f., sanat Hal
Çoğul
Tekil
Nom.
ars (sanat)
artes (sanatlar)
Voc.
ars (ey sanat)
artes (ey sanatlar)
Acc.
artem (sanatı)
artes (sanatları)
Gen.
artis (sanatın)
artium (sanatların)
Dat.
arti (sanat için; sanata) artibus (sanatlar için; sanatlara)
Abl.
arte (sanattan; sanatla) artibus (sanatlardan; sanatlarla)
2. Mare, maris, n. (deniz) ve animal, animalis, n. (canlı; hayvan) gibi bazı isimlerin tekil ablativusları -i; çoğul genetivusları -ium; 1 çoğul nominativus, vocativus ve accusativusları ise –ia takısı alır:
1
Bazı yazarlarda mare ya da marum olarak da geçer.
151
mare, maris, n., deniz Hal
Çoğul
Tekil
Nom.
mare (deniz)
maria (denizler)
Voc.
mare (ey deniz)
maria (ey denizler)
Acc.
mare (denizi)
maria (denizleri)
Gen.
maris (denizin)
marium (denizlerin)
Dat.
mari (deniz için; denize)
maribus (denizler için; denizlere)
Abl.
mari(e) (denizden; denizle)
maribus (denizlerden; denizlerle)
animal, animalis, n., canlı; hayvan Hal
Çoğul
Tekil
Nom.
animal (canlı)
animalia (canlılar)
Voc.
animal (ey canlı)
animalia (ey canlılar)
Acc.
animal (canlıyı)
animalia (canlıları)
Gen.
animalis (canlının)
animalium (canlıların)
Dat.
animali (canlı için; canlıya) animalibus (canlılar için; canlılara)
Abl.
animali (canlıdan; canlıyla) animalibus (canlılardan; canlılarla)
3. civis (cives), civis, (vatandaş) gibi bazı kelimeler hem eril hem dedişildir . 4. Aşağıdaki kelimelerin tekil ablativus hâlleri, hem –e hem de –i ile biter. civis (cives), civis, mf., vatandaş: cive = civi ignis, ignis, m., ateş: igne = igni navis, navis, f., gemi: nave = navi 5. Aşağıdaki kelimelerin çoğ. genetivus hâlleri, hem –um hem de –ium ile biter. civitas, civitatis, f., vatandaşlık; devlet: civitatum = civitatium parens, parentis, mf., ebeveyn, ana baba: parentum = parentium 6. vis (zihin ya da beden gücü, kuvvet, kudret, güçlülük; imkan, güç, enerji), bos (öküz), sus (domuz), Jupiter (baş tanrı) kelimelerinin çekimi özeldir.
152
Hal
Tekil f.
m./mf.
mf.
m.
Nom.
vis
bos
sus (suis)
Iuppiter (Iovis)
Voc.
vis
bos
sus
Iuppiter
Acc.
vim
bovem
suem
Iovem
Gen.
vis
bovis
suis, sueris
Iovis
Dat.
vis
bovi
sui
Iovi
Abl.
vi
bove
sue
Iove
Çoğul Nom.
vires
boves
sues
--
Voc.
vires
boves
sues
--
Acc.
vires
boves
sues
--
Gen.
virium
boum (boverum)
suum
--
Dat.
viribus
bobus, bubus
subus, suibus
--
Abl.
viribus
bobus, bubus
subus, suibus
--
III. Çekim gurubuna giren bazı kelimeler veritas, veritatis, f., doğruluk, gerçeklik, hakikat; gerçek yaşam; bonitas, bonitatis, f., bir şeyin iyi niteliği; iyilik; mens, mentis, f., zihin; ruh, gönül; bilinç; akıl, düşünce; amaç, niyet; cesaret; unitas, unitatis, f., bir olma durumu, birlik; labor, laboris, m., emek, gayret, çaba; zahmet, çile; lux, lucis, f., güneşin ve başka gök cisimlerinin ışığı, parlak cisimlerin ışığı; gün ışığı, ışık; göz; ışığın kaynağı; origo, originis, f., kaynak, köken; sülale, soy, soy sop, aile; ata, can veren, kuran, kurucu; pietas, pietatis, f., görev bilinci (tanrılara, aileye, akrabalara, vatana vb); sadakat, bağlılık, vefa; dindarlık; habitatio, habitationis, f., ikamet, ikamet etme; ev kirası; pars, partis, f., parça, bölüm, kısım; aza, uzuv; parti; porsiyon; lex, legis, f., kanun; sol, solis, m., güneş; mater, matris, f., anne, ana; üretici neden, köken, kaynak; pater, patris, m., baba; ata; (Kilise Latincesinde) Tanrı; bir felsefe okulunun vs kurucusu; honor (honos), honoris, m., onur, şeref, itibar; makam, mevki, konum; onur nişanesi; caput, capitis, n., baş, kafa; tepe, zirve, doruk; kaynak, pınar, köken, kök, baş; yaşam, hayat; sivil ya da siyasi yaşam; lider, önder, kılavuz, baş; miles, militis, mf., bir asker; (çoğul anlam ifade eder) asker, ordu; imperator, imperatoris, m., önder, baş, lider, kılavuz; başkomutan; Roma imparatorlarına verilen unvan: İmparator; calor, caloris, m., sıcaklık, ısı, hararet; vücut ısısı, ateş; tutkunun verdiği sıcaklık, ateşlilik, şevk; aşk ateşi; color, coloris, m., renk; ten rengi; dış görünüş, biçim; canis, canis, mf., köpek; feles, felis, f., kedi; virgo, virginis, f., bakire, genç kız; Virgo takımyıldızı, Başak burcu; mors, mortis, m., ölüm; ceset; cinayet sonucu dökülen kan; ölüme yol açan şey, öldürücü silah; mos, moris, m., âdet, görenek; töre; örf, gelenek; professor, professoris, m., herhangi bir bilgi dalını öğreten kimse, hoca, öğretmen; ars, artis, f., herhangi bir bedensel ya da zihinsel etkinlik, sanat; uğraşı; bilgi, bilim; herhangi bir sanat ya da bilim kuramı; gramer; bir insanın ahlaki karakteri; oratio, orationis, f., konuşma, hitabet, nutuk, söylev; amator, amatoris, m., âşık, sevgili, dost; ius, iuris, n., hak, adalet, yasa, hukuk; mahkeme; quidditas, quidditatis, f., bir
153
şeyin ne olduğu, neliği, bir şeyin özü; kimlik, hüviyet; realitas, realitatis, f., gerçeklik, gerçek olan şeylerin (varolan şeylerin) tümü; libertas, libertatis, f., özgürlük, hürlük; hürriyet; perceptio, perceptionis, f., algı, idrak; illuminatio, illuminationis, f., aydınlatma; aydınlanma, gereği kadar bilgi edinme, tenevvür; tempus, temporis, n., zaman; potestas, potestatis, f., herhangi bir şeyi yapma yetisi, gücü, yetkinlik; siyasal güç, iktidar, erk; imkan, olanak; virtus, virtutis, f., insanın bedensel ve zihinsel üstünlüklerinin tümü, güç, kuvvet, kudret; meziyet; (ahlak) erdem, fazilet; (askeri) yiğitlik, kahramanlık, cesaret; societas, societatis, f., toplum; moralitas, moralitatis, f., ahlak, ahlaklılık; leo, leonis, m., aslan; Leo takımyıldızı, Aslan burcu; mare, maris, n., deniz; lapis, lapidis, m., taş; vox, vocis, f., ses; corpus, corporis, n., cisim; beden, vücut; fert, kişi; ignis, ignis, m., ateş; urbs, urbis, f., şehir, kent; Roma kenti, Roma; os, ossis, n., kemik; os, oris, n., ağız; senex, senis, m., yaşlı adam, ihtiyar adam; vis, vis, f., bedensel ve zihinsel güç, güçlülük, kuvvet, kudret, enerji; yetki, salahiyet, etki; consul, consulis, m., konsül; rex, regis, m.: kral; dux, ducis, mf., lider, önder, baş, kılavuz; kumandan, komutan; puppis, puppis, f., geminin arkası, pupa, kıç; gemi; sitis, sitis, f., susuzluk; güçlü arzu, susuzluk, susamışlık; imber, imbris, m., yağmur, sağanak; homo, hominis, mf., insan. III. Çekim İsimleri İçeren Örnek İfadeler Deus et homo: Tanrı ve insan Flumen longum est: Nehir uzundur. Libertas pulchra est: Özgürlük güzeldir. Philosophia est libertas: Felsefe özgürlüktür. Quidditas naturae est bonitas: Doğanın özü iyiliktir. Mea mater est cara mihi et tua mater est cara tibi: Benim annem benim için değerlidir, senin annen senin için değerlidir. Professor est amator sapientiae: Hoca bilginin dostudur (bilgiye âşıktır). Aliae urbes magnae sunt, alii urbes parvae sunt: Bazı şehirler büyüktür, bazıları küçüktür. Mors patris et matris est dolor magnus: Babanın ve annenin ölümü büyük acıdır. Vita est principium mortis: Yaşam ölümün başlangıcıdır. Tu es pater meus: Sen benim babamsın. Ceres est dea agriculturae: Ceres, ziraatin tanrıçasıdır. Bacchus est deus vini in religione Romana: Bacchus Roma dininde şarabın tanrısıdır (şarap tanrısıdır)
154
Roma est in ripa fluminis magnis: Roma büyük bir nehrin kıyısındadır (bulunur, yer alır; kıyısına kurulmuştur) In regione caecorum tu es rex: Körlerin ülkesinde sen kralsın. Cicero, pater patriae est: Cicero vatanın babasıdır (kurucusudur, yaratıcısıdır, öğretmenidir). Aeneas, Romanae stirpis origo: Aeneas Roma soyunun atasıdır.
7.2. IV. Çekim İsimler Eril kelimelerin –us, cinssiz kelimelerin yalın hâllerinin sonu –u ile, tekil genetivusları da –us ile biten isimlerdir ve şu şekilde çekilirler:
portus, -us, m., liman Hal
Çoğul
Tekil
Nom.
portus (liman)
portus (limanlar)
Voc.
portus (ey liman)
portus (ey limanlar)
Acc.
portum (limanı)
portus (limanları)
Gen.
portus (limanın)
portuum (limanların)
Dat.
portui (liman için; limana)
portibus (limanlar için; limanlara)
Abl.
portu (limandan; limanla)
portibus (limanlardan; limanlarla)
cornu, -us, n., boynuz Hal
Çoğul
Tekil
Nom.
cornu (boynuz)
cornua (boynuzlar)
Voc.
cornu (ey boynuz)
cornua (ey boynuzlar)
Acc.
cornu (boynuzu)
cornua (boynuzları)
Gen.
cornus (boynuzun)
cornuum (boynuzların)
Dat.
cornu (cornui) (boynuz için; boynuza)
cornibus (boynuzlar için; boynuzlara)
Abl.
cornu (boynuzdan; boynuzla)
cornibus (boynuzlardan; boynuzlarla)
Kural Dışı Durumlar 1. –us ile biten isimlerin tekil dativus hâlleri bazen –ui yerine –u ile biter. Örneğin, fructus, us, m., meyve; zevk, sefa; kazanç; tasarruf hakkı (tek. dat. fructui yerine fructu). 2. Bazı isimler dişil olabilir. Örneğin: manus, us, f., el manus, -us, f., el
155
Hal
Çoğul
Tekil
Nom.
manus (el)
manus (eller)
Voc.
manus (ey el)
manus (ey eller)
Acc.
manum (eli)
manus (elleri)
Gen.
manus (elin)
manuum (ellerin)
Dat.
manui (el için; ele)
manibus (eller için; ellere)
Abl.
manu (elden; elle)
manibus (ellerden; ellerle)
3. domus (ev) kelimesi hem II. Çekim İsim grubuna hem de IV. Çekim İsim grubuna dahildir ve şu şekilde çekilir: domus, -us, f., ev, yuva, yırt; bir felsefe okulu Hal
Çoğul
Tekil
Nom.
domus (ev)
domus (evler)
Voc.
domus (ey ev)
domus (ey evler)
Acc.
domum (evi)
domus / domos (evleri)
Gen.
domus / domi (evin)
domuum / domorum (evlerin)
Dat.
domui / domo (ev için; eve)
domibus (evler için; evlere)
Abl.
domu / domo (evden; evle)
domibus (evlerden; evlerle)
4. artus, us, m., (kol ve bacaklar; eklem); tribus (kavim) gibi kelimelerin çoğul dativus ve ablativus hâlleri –ibus yerine, –ubus olarak da biter. (=artubus, tribubus) 5. İbranca bir kelime olan Jesus (Iesus), u, m., (İsa) aşağıdaki gibi çekilir: Jesus, -u, m., İsa Hal
Çoğul
Tekil
Nom.
Jesus (İsa)
-
Voc.
Jesu (ey İsa)
-
Acc.
Jesum (İsa’yı)
-
Gen.
Jesu (İsa’nın)
-
Dat.
Jesu (İsa için; İsa’ya)
-
Abl.
Jesu (İsa’dan)
-
156
IV. Çekimden Bazı Kelimeler: gradus, us, m.: adım; casus, us, m.: hâl; şans, kaza; senatus, us, m.: Roma Senatosu; lacus, us, m.: göl; metus, us, m.: endişe, korku; motus, us, m.: hareket; spiritus, us, m.: hafif esinti, meltem; hava; koku; soluk, soluma; esin, vahiy; yaşam soluğu, yaşam; kibir; cesaret; maneviyat; ruh; exercitus, us, m.: ordu; adventus, us, m.: gelme, geliş, varış, vasıl olma, ulaşma, teşrif; equitatus, us, m.: atlı, süvari; atlı sınıfı; currus, us, m.: iki tekerlekli araba; yarış arabası; savaş arabası; yük arabası; fluctus, us, m.: dalgalanma, titreşim, salınım, dalga, türbülans, burgaç, girdap; su ya da hava akımı; karmaşa, karışıklık, çalkantı; fructus, us, m.: meyva, yemiş; mali kazanç, gelir vb; meyva, ürün, çıkar, kazanç, getiri, ödül, yarar, fayda; impetus, us, m.: saldırı, atak, hamle, hücum; magistratus, us, m.: yüksek dereceli memurluk; devlet dairesi; yargıçlık; vultus, us, m.: yüz ifadesi; yüz; versus, us, m.: (düzyazı) satır; (şiir) dize, mısra; gelu, us, n.: soğuk ayaz, don; genu, us, n.: diz; veru, us, n.: şiş; acus, us, f.: iğne; porticus, us, f.: kemer altı, galeri, revak, sundurma; tribus, us, f.: kavim; Idus, uum, f. (çoğ.): bir aydaki sabit günlerden biri.
7.3. V. Çekim İsimler Genellikle dişil kelimelerin bulunduğu son çekim grubudur. Bu gruptaki kelimelerin tekil nominativus hâlleri –es ile, tekil genetivus hâlleri –ei ile biter ve aşağıdaki gibi çekilir: spes, -ei, f., ümit, umut Hal
Çoğul
Tekil
Nom.
spes (ümit)
spes (ümitler)
Voc.
spes (ey ümit)
spes (ey ümitler)
Acc.
spem (ümidi)
spes (ümitleri)
Gen.
spei (ümidin)
sperum (ümitlerin)
Dat.
spei (ümit için; ümide)
spebus (ümitler için; ümitlere)
Abl.
spe (ümitten; ümitle)
spebus (ümitlerden; ümitlerle)
res, -ei, f., şey Hal
Çoğul
Tekil
Nom.
res (şey)
res (şeyler)
Voc.
res (ey şey)
res (ey şeyler)
Acc.
rem (şeyi)
res (şeyleri)
Gen.
rei (şeyin)
rerum (şeylerin)
Dat.
rei (şey için; şeye)
rebus (şeyler için; şeylere)
Abl.
re (şeyden; şeyle)
rebus (şeylerden; şeylerle)
157
Kural Dışı Durumlar 1. Bu çekimden eril isimlere de rastlanır. Örneğin: dies, ei, m., gün (dies bazen dişil olarak da geçer); meridies, ei, m., gün ortası, öğlen, öğle vakti. 2. Bazı kelimelerin tekil genetivusu -ei yerine, -i ile biter. Örneğin: plebs, ei (i), f., halk, alt tabaka (tek. gen. plebi). V. Çekimden Bazı Kelimeler: glacies, ei, f.: buz; fides, ei, f.: güven; species, ei, f.: görüş, bakış; görünen şey, dış görünüş; biçim, şekil, form, figür, surat, suret, çehre, görünüm (=forma); zihinle görülen bir şey, idea, kavram, fikir, nosyon; acies, ei, f.: sivri uç; keskin bakış; harp safı, savaş düzeni; kıvrak zeka; göz bebeği; facies, ei, f.: yüz; effigies, ei, f.: imge, şekil, suret, tasvir, temsil; series, ei, f.: sıra, dizi, seri
7.4. IV ve V. Çekim İsimleri İçeren Örnek İfadeler Liber de Romanorum exercitu: Romalıların ordusuna dair bir kitap Acies exercitus Romani: Roma ordusunun yerleşim düzeni (harp safı) Ante adventum Caesaris: Caesar’ın gelişinden önce Res in Idibus Martiis: 15 Mart’taki işler (15 Mart’ta yapılacak işler) Sub specie aeternitatis: Sonsuzluğun bakışı altında (sonsuz olanın bakış açısından) Vultus est pars hominis capitis: Yüz, insanın kafasının bir bölümüdür (bir bölümünü oluşturur). Malum et prunum sunt fructus: Elma ve erik (birer) meyvadır (yemiştir). Infans est in genu matris suae: Bebek annesinin dizindedir. Cubiculum, triclinium, tablinum, lararium, culina, latrina, peristylium sunt partes domus Romanae sunt: Yatak odası, yemek odası, çalışma odası, ev tanrılarının şapeli, mutfak, tuvalet ve sütunlu avlu (bahçe) Roma evinin bölümleridir. (Bir Roma evi, yatak odası………sütunlu avludan oluşur). Currus est vehiculum: İki tekerlekli araba bir ulaşım aracıdır (vasıtadır). Vos estis servi Iesu et Mariae: Siz İsa’nın ve Meryem Ana’nın hizmetkârlarısınız. In facie hominis sunt os, oculi et genae: İnsan yüzünde ağız, gözler ve yanaklar vardır. Nos sumus in fluctibus rerum humanarum: İnsani meselelerin (İnsan yaşamının)
158
(yarattığı) karmaşanın (karmaşaların) içindeyiz. Mentis vestrae acies est signum nobilitatis: Zekâ kıvraklığınız (zekânızın kıvraklığı) soyluluk işaretidir. Dum anima est, spes est: Sağken, ümit vardır (Çıkmamış candan ümit kesilmez).
159
Uygulamalar 1)
III. Çekim grubundan bir ismin çekimini yapın.
2)
IV. Çekim grubundan bir ismin çekimini yapın.
3)
V. Çekim grubundan bir ismin çekimini yapın.
4)
Bu çekim gruplarına ait kelimelerin her biriyle Latince bir cümle kurun.
5) I-V. Çekim isimlerin tüm kurallarını gözden geçirin ve aralarındaki benzerlikleri ya da farklılıkları sorgulayın. 6) paylaşın.
Öğrenilen kelimelerle Latince bir metin yazın ve bölüm arkadaşlarınızla
160
Uygulama Soruları 1)
III. çekim isimleri diğer çekim grubundaki isimlerden ayıran özellikler
nelerdir? 2)
III. çekim isimlerin kural dışı durumları nelerdir?
3)
IV. çekim isimleri diğer çekim grubundaki isimlerden ayıran özellikler
nelerdir? 4)
V. çekim isimleri diğer çekim grubundaki isimlerden ayıran özellikler nelerdir?
161
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Bu bölümde III., IV. ve V. Çekim isimlerin öğrenilmesiyle birlikte, Latincedeki tüm isim çekimlerinin özgün yanları ve çekim kuralları görülmüş bulunmaktadır. İsim konusunda bundan sonraki aşama Latinceye Yunancadan geçen isimlerin ya da Yunanca özel adların çekimlerinin öğrenilmesidir. İlerleyen bölümlerde bu tür isimlerin özelliklerine kısaca değinilecek ve Latince gramere fiil çekimleriyle, cümle kurulumları, felsefi kelimeleri öğretici ve gramerin diğer ayrıntılarının kavranmasına yönelik metinlerle devam edilecektir. Çekim ezberlemek hiç kuşkusuz Latince gramerin en zorlu yanlarından biridir. Ama şu da bir gerçektir ki Latincede çekimlerin mantığının baştan kavranması çok önemlidir. Bu mantık kavrandıktan sonra cümle analizlerinin çok daha kolay şekilde yapılabileceği açıktır.
162
Bölüm Soruları 1) Sonları genelde –a, –e, –i, –o, –y, –c, –l, –n, –r, –s, –t ya da –x ile biten isimler hangi çekimdendir ve hangi cinstendir? a) Masculinum b) III. çekim; her üç cinsten de olabilir. c) Hem masculinum hem femininum d) Neutrum 2) Flos kelimesinin çoğul accusativus hâli aşağıdakilerden hangisidir? a) florem b) flos c) flores d) floris 3) Carmen kelimesinin tekil dativus hâli aşağıdakilerden hangisidir? a) carminibus b) carminum c) carmine d) carmine 4) Amor kelimesinin çoğul genetivus hâli aşağıdakilerden hangisidir? a) amorum b) amoribus c) amores d) amoris 5) Aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a) veritas, IV. çekim bir isimdir. b) virtus, V. çekim bir isimdir.
163
c) vis, III. çekim bir isimdir. d) sitis, V. çekim bir isimdir. 6) “Philosophia est libertas” cümlesindeki libertas kelimesi için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? a) libertas, III. çekim bir isimdir. b) libertas nominativus hâldedir. c) libertas accusativus pluralis hâldedir. d) libertas’ın anlamı özgürlüktür. 7) “Mors patris et matris est dolor magnus” cümlesinde mors ve dolor kelimeleri hangi hâldedir? a) vocativus b) dativus c) accusativus d) nominativus 8) “Philosophia ………. amor sapientiae” cümlesinde boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi gelmelidir? a) Sunt b) Est c) Sum d) Eram 9) “Philosophia est aşağıdakilerden hangisidir?
doctrina
sapientiae
vel
veritatis”
cümlesinin
anlamı
a) Felsefe hakikate duyulan sevgidir. b) Felsefe ilk ilkelerin ya da insan davranışlarının öğrenimidir. c) Felsefedeki başlıca kavramlar gerçeklik ve hakikattir. d) Felsefe, bilgeliğin ve hakikatin öğretisidir.
164
10) Aşağıdaki çeviri şekillerinden hangisi “Sub specie aeternitatis” cümlesinin hiçbir şekilde Türkçe çevirisi olamaz? a) sonsuzluk bir bakış açısıdır. b) sonsuzluğun bakışı altında c) sonsuz olanın bakış açısından d) sonsuzluğun algısına göre
Cevaplar 1) b, 2) c, 3) c, 4) a, 5) c, 6) c, 7) d, 8) b, 9) d, 10) a
165
8. YUNANCA İSİM ÇEKİMLERİ
166
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 8.1. I. Çekim Yunanca İsimler 8.2. II. Çekim Yunanca İsimler 8.3. III. Çekim Yunanca İsimler 8.4. Alıştırma: Descartes Latince Felsefi Metinlerden Notlar Alıyor
167
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Yunanca isimlerin çekim kuralları nelerdir? 2) Descartes Latince metinlerden hangi felsefi kelimeleri ve ifadeleri öğreniyor?
168
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
Yunanca İsim Çekimleri
Latin diline geçmiş olan Yunanca kelimelerin çekimlerini öğrenme
Mitolojiden ve Felsefe tarihinden Yunanca özel adları ve kavramları bulup öğrenilen kurallar uyarınca bunların çekimini yaparak
Descartes Latince Felsefi Metinlerden Notlar Alıyor
Felsefi metinlerde geçen kelimelere, terimlere ve ifadelere alışkanlık kazanma
Bütün İsim çekimlerini göz önünde bulundurarak felsefi metinlerde rastladığınız terimlerin sözlük yazılımlarını bulup bunların hangi çekim grubuna girdiğini sorgulayarak ve cümle içinde ezberleyerek
169
Anahtar Kavramlar •
Yunanca Kelimeler ve Çekimleri
•
Felsefi Metinlerde Geçen Terimler, İfadeler
170
Giriş Bu bölümde, Yunancadan geçen kelimelerin Latincede nasıl çekildiği gösterilecek ve felsefi metinlerde geçen bazı kelimeler ve basit ifadelerin öğrenimine yer verilecektir. Bu bölümle birlikte, Latin dilindeki tüm isim çekimleri görülmüş olacaktır.
171
8.1. I. Çekim Yunanca İsimler Yunancadan ödünç alınan ve tekil nominativusları –as ve –es ile biten I. Çekim isimlereril ; –e ile bitenlersedişildir . Yaklaşık 35 tane olan bu isimlerin çoğulları I. Çekimden Latince bir isim gibi çekilir. Ayrıca –e ile biten isimlerin çoğu Latince bir isme dönüşür ve düzenli olarak çekilir. Örneğin; Yunanca
Latince
musike, es, f., (müzik sanatı, müzik)
musica, ae, f.
grammatike, es, f. (gramer, filoloji)
grammatica, ae, f.
rhetorike, es, f. (hitabet sanatı, retorik)
rhetorica, ae, f.
Çekim Örnekleri xiphias, xiphiae, m., kılıç balığı Hal
Tekil
Çoğul
Nom.
xiphias
xiphiae
Voc.
xiphia
xiphiae
Acc.
xiphiam, xiphian
xiphias
Gen.
xiphiae
xiphiarum
Dat.
xiphiae
xiphiis
Abl.
xiphia
xiphiis
cometes, cometae, m., kuruklu yıldız Hal
Tekil
Çoğul
Nom.
cometes
cometae
Voc.
comete, cometa
cometae
Acc.
cometen, cometam
cometas
Gen.
cometae
cometarum
Dat.
cometae
cometis
Abl.
comete, cometa
cometis
172
epitome (epitoma), epitomes, f., kısaltma, özetleme, özet, hülasa, öz Hal
Tekil
Çoğul
(Casus)
(Singularis)
(Pluralis)
Nom.
epitome
epitomae
Voc.
epitome
epitomae
Acc.
epitomen
epitomas
Gen.
epitomes
epitomarum
Dat.
epitomae
epitomis
Abl.
epitome
epitomis
8.2. II. Çekim Yunanca İsimler Tekil nominativusları –os ve –ōs ile biten ve genellikle özel adlar olan Yunanca kelimeler eril ya da dişildir ; –on ile bitenler ise cinssizdir ve çekimleri şu şekildedir: Delos, i, f., Ege denizindeki Delos adası mythos, i, m., mitos, masal, mit, halk hikâyesi Androgeōs, ō, m., (Latincesi: Androgeus, i, m.): Girit kralı Minos’un oğlu Ilion, ii, n., (Latincesi: Ilium, ii, n.), Troia’nın şiirsel adı, Ilium şehri Nom.
Delos
mythos
Androgeōs
Ilion
Voc.
Dele
mythe
Androgeōs
Ilion
Acc.
Delon, Delum
mython
Androgeōn, Androgeō
Ilion
Gen.
Deli
mythi
Androgei, Androgeō
Ilii
Dat.
Delo
mytho
Androgeō
Ilio
Abl.
Delo
mytho
Androgeō
Ilio
8.3. III. Çekim Yunanca İsimler Tekil genetivusları –is ve –os ile biten isimlerdir. Örneğin, Daphnis, idis, m., Mercurius’un oğlu (Çoban şiirlerinin yaratıcısı, Sicilya’nın genç ve yakışıklı çobanı) Aeneis, idis (ĭdos), f., Aeneas’ın ünlü destanının adı
173
Nom.
Daphnis
Aeneis
Voc.
Daphni
Aenei
Acc.
Daphnim, Daphnin
Aeneidem, Aeneida
Gen.
Daphnidis, Daphnidos
Aeneidis, Aeneidos
Dat.
Daphnidi
Aeneidi
Abl.
Daphnides
Aeneide
8.4. Alıştırma: Descartes Latince Felsefe Metinlerinden Notlar Alıyor
Ex Operibus Philosophicis Quaedam Excerpta: Felsefi Eserlerden Bazı Alıntılar Mundus et Natura: Dünya ve Doğa Rerum (=mundi) universitas: Evren Rerum natura (=natura): Yaratım; doğa Creatio: Yaratım Deus mundi procreator: Dünyanın (evrenin) yaratıcısı tanrı (= deus mundi aedificator; =deus mundi fabricator; =opifex rerum) Elementa rerum (=initia rerum; =principia rerum): Elementler, ögeler (doğanın ilk ögeleri, temel ögeleri) Nutus et pondus (=nutus): Yer çekimi Orbis terrae (=terrarum): Yeryüzü; yer küre (=yer, yer yuvarı, yer yuvarlağı)
174
Orbis terrarum (=orbis terrae): Roma’nın inşa ettiği tüm ülkeler Terra continens (=continens): Kıta Terra (=regio) mediterranea: İç bölge (denizden uzak olan bölge) Animata (=animalia) inanimaque: Canlı ve cansız doğa Mare medium (=internum; =mare nostrum): Akdeniz (İç deniz; =denizimiz, bizim deniz (Romalılar arasında Akdeniz’in anlamı) Mare Oceanus: Atlantik (Atlas Okyanusu) Mare superum: Adriatik Mare inferum: Etrüsk Denizi Aer terrae circumiectus (=circumfusus): Atmosfer Orbis finiens: Ufuk Caelum (=natura caeli): İklim Caelestia: Gök cisimleri; gök olayları Ortus solis: Güneşin doğuşu, gün doğumu Occasus solis: Güneşin batışı, gün batımı Solis defectio: Güneş tutulması Tempus: Zaman; mevsim Matutina tempora: Sabah saatleri Hibernum tempus anni: Yılın kış mevsimi Orbis lacteus: Samanuğrusu)
Samanyolu
(Gökyolu,
Hacılaryolu,
Hacıyolu,
Kehkeşan,
Orbis signifer: Burçlar kuşağı Vertex caeli (=axis caeli; =cardo caeli): Kutup Orbis (=pars terrae; = pars =cingulus): Kuşak Orbis medius: Ilıman kuşak Vocis imago (=imago): Yankı
175
Ventus: Rüzgâr Tempestas: Fırtına Imber (imber): Yağmur Phaenomenon: Doğa olayı Phaenomena: Doğa olayları Sol: Güneş Caelum: Gök Fulmen: Yıldırım Fulmine ictus: Yıldırım çarpması Loca longinquae: Uzak diyarlar Ultimae terrae: Uzak memleketler, dünyanın sonu (ucu) Terra incognita: Bilinmeyen ülke (yer) *** Philosophi Magni: Büyük Filozoflar Antiqui Philosophi: Antikçağ Filozofları Mediaevales Philosophi: Ortaçağ Filozofları Novi Aetatis Philosophi: Yeniçağ Filozofları Hodierni Philosophi: Günümüz Filozofları *** Philosophi ante Socratem: Sokrates-öncesi Filozoflar 1. Milesii: Thales Milesius; Anaximander; Anaximenes: Miletoslular (Miletos Filozofları): Miletoslu Thales; Anaksimandros, Anaksimenes 2. Pythagorei: Pythagoras; Alcmaeon; Philolaus; Archytas; Timaeus Locrensis: Pythagorasçılar: Pythagoras; Alcmaeon; Philolaus; Archytas; Locrili Timaeus 3. Philosophus Ephesius: Heraclitus: Efesli Filozof: Herakleitos 4. Eleatici Philosophi: Xenophanes; Parmenides; Zeno Eleates; Melissus: Elealı
176
Filozoflar: Ksenophanes; Parmenides; Elealı Zenon; Melissus 5. Doctrina de mente divina: Anaxagoras: Tanrısal Zihin Öğretisi: Anaksagoras: 6. Doctrina de quattuor elementis: Ignis, aqua, terra, aer: Empedocles: Dört Element Öğretisi: Ateş, su, toprak, hava: Empedokles 7. Doctrina de atomis: Leucippus; Democritus: Atom Öğretisi: Leukippos; Demokritos 8. Sophistae: Protagoras (Sophistes maximus); Prodicus; Gorgias; Hippias; Critias; Antiphon: Sophistler: Protagoras (En büyük sofist); Prodikos; Gorgias; Hippias; Kritias; Antiphon: Diogenes Apolloniates Philosophi post Socratem: Sokrates-sonrası Filozoflar Philosophia Classica: Klasik Felsefe Philosophi Classici: Socrates; Plato; Aristoteles: Klasik Dönem Filozofları: Sokrates; Platon; Aristoteles Philosophia post Philosophiam Classicae: Klasik Felsefe Sonrası Felsefe Philosophi post Philosophiam Classicam: Chrysippus; Cleanthes; Epictetus; Epicurus; Plotinus; Pyrrho Eleus; Sextus Empiricus; Zeno Citieus: Klasik Dönem Sonrası Filozoflar: Khrysippos; Kleanthes; Epiktetos, Epikuros; Plotinos; Elisli Pyrrhon; Sextus Empiricus; Citiumlu Zeno Praeclari Philosophi Philosophiae Romanae: Titus Lucretius Carus; Marcus Tullius Cicero; Seneca; Epictetus; Marcus Aurelius; Aurelius Augustinus; Boethius: Roma Felsefesinin Seçkin Filozofları: Titus Lucretus Carus; Felsefe Sonrası Felsefe Marcus Tullius Cicero; Lucius Annaeus Seneca; Epictetus; Marcus Aurelius; Aurelius Augustinus; Boethius) Philosophia Stoica: Stoik Felsefe (Stoica antiqua: Zeno Citieus; Cleanthes, Chryssippus: Eski Stoa: Citiumlu Zeno; Kleanthes; Khrysippos. Stoica media: Panaetius; Posidonius: Orta Stoa: Panaitios; Posidonios Stoica nova (Stoa Romana): Seneca; Gaius Musonius Rufus; Epictetus; Marcus Aurelius: Yeni Stoa (Roma Stoası): Seneca; Gaius Musonius Rufus; Epictetus; Marcus Aurelius Stoica lingua (abl. Stoicā linguā): Stoik dil (Stoa felsefesinin dili; Stoa felsefecilerine özgü dil); Stoicum est: Stoiklerin bir deyişidir.
177
Stoica disciplina: Stoik Öğreti Stoicus: Stoik ( Stoici Philosophi: Stoik Filozoflar *** Thales Milesius est philosophus Graecus: Miletli Thales bir Yunan filozofudur Zeno, pater Stoicorum est: Zeno Stoalıların (Stoa okulunun) kurucusudur. Xenophanes est philosophus et poeta Graecus: Ksenophanes bir Yunan filozofu ve şairdir. Pythagoras est philosophus et mathematicus Graecus: Pythagoras bir Yunan filozofu ve matematikçisidir. Diogenes Laertius est scriptor vitarum Philosophorum: Diogenes Laertius felsefecilerin yaşamlarını kaleme alan bir yazardır. Titulus libri Parmenidis est De Natura: Parmenides’in kitabının adı Doğa Üzerine (Doğa)’dir. Lucretius est poeta et philosophus Romanus: Lucretius Romalı bir şair ve felsefecidir. Cicero est orator et philosophus Romanus: Cicero Romalı bir hatip ve felsefecidir Seneca est philosophus Romanus: Seneca Romalı bir filozoftur. Marcus Aurelius est Imperator Romanus et philosophus Stoicus: Marcus Aurelius Roma İmparatoru ve Stoik bir felsefecidir. Boethius est philosophus ultimus Romanorum: Boethius Romalıların son filozofudur Titulus libri Augustini est Confessiones: Augustinus’un kitabının adı İtiraflar’dır. *** Annus: Yıl Ante: Önce AAC (aac): anno ante Christum: İsa’dan önceki yılda (İÖ) AC (=ACN; = a.Ch.n.): ante Christum: İsa’dan önce (İÖ)
178
AD: Anno Domini: İsa’nın doğduğu yılda, İsa’dan sonra (İS) ACN: ante Christum natum: İsa’nın doğumundan önce (doğmuş olan İsa’dan önce) (İÖ) (natus, a, um, adj., doğmuş olan) Thales, ca. 625 a.C.n. - ca. 547 a.C.n (Thales, circa 625 ante Christum natum – circa 547 ante Christum natum): Thales (İÖ yak. 625-547) Anaximander ca. 610 a.C.n. - 546 a.C.n. (Anaximander, circa 610 ante Christum natum – circa 546 ante Christum natum): Anaksimandros (İÖ yak. 610-546) Pythagoras ca. 582 a.C.n. - 500 a.C.n. (Pythagoras, circa 582 ante Christum natum – circa 500 ante Christum natum): Pythagoras (İÖ yak. 582-500) Heraclitus ca. 576 a.C.n. - ca. 480 a.C.n. (Heraclitus, circa 576 ante Christum natum – circa 480 ante Christum natum): Herakleitos (İÖ yak. 576-480) *** Lupus homo homini (est): İnsan insan için kurtur (insan insanın kurdudur) Veritas in vino: Hakikat şaraptadır Quot homines tot sententiae: Ne kadar insan varsa o kadar düşünce vardır (herkesin kendine göre bir düşüncesi vardır) Unus vir est quasi nullus vir: Bir adam, hiçbir adam gibidir. Nox homini malo cara est: Gece kötü bir insan için değerlidir. Philosophia est amor sapientiae: Felsefe bilgelik sevgisidir. Philosophia (Graece: φιλεῖν ‘amare’ et σοφία ‘sapientia’) est doctrina sapientiae vel veritatis: Felsefe (Grekçe philein ‘sevmek’ ve sophia ‘bilgelik’) bilgeliğin ya da hakikatin öğretisidir. (amare: sevmek) Philosophia est studium principiorum vel cogitationis humanarumque actionum: Felsefe ilk ilkelerin ya da insan davranışlarının öğrenimidir. Philosophus est amator sapientiae: Felsefeci bilgeliği seven (bilgeliğe âşık) kimsedir. Praecipuae philosophiae notiones sunt realitatis et veritatis in metaphysica, logica et ontologia: Metafizikteki, mantıktaki ve varlıkbilimdeki başlıca felsefi kavramlar (konular) gerçeklik ve hakikattir
179
Uygulamalar 1)
Felsefe metinlerinde ya da mitolojik eserlerde geçen Yunanca adlar ya da
terimleri şimdiden bir deftere kaydedin. Bazılarını bu derste öğrendiğiniz kurallara göre çekin. 2)
Şimdiye kadar öğrendiğiniz kelimelerden (isim, sıfat, fiil, bağlaç, zarf)
kendinize bir sözlük oluşturun. Bu kelimelerden isim ve sıfatları çekim gruplarına göre sınıflayın. Bunlar içinde fiilleri, zarfları ve bağlaçları başka bir yere kaydedin. Her birini bir cümlede kullanın ve bölüm arkadaşlarınızla paylaşın. 3) Öğrendiğiniz kelimelerle ve edindiğiniz kapsamlı bir Latince sözlük yardımıyla Latince olarak kendiniz, hayalleriniz ve gündelik yaşantınız hakkında denemeler yazın.
180
Uygulama Soruları 1)
Yunanca kelimeler kaç grupta çekilir? Birer örnekle gösterin.
2)
Yukarıdaki
felsefe
metinlerinden
alıntılanan
kelimeler
hangi
çekim
grubundandır? Tasnif ederek çekin. 3)
Bu derse kadar Latincede kaç çekim isim grubunu öğrendiniz? Birer örnek
gösterin. 4)
Bu derse kadar kaç tane fiil öğrendiniz? Anlamlarıyla birlikte yazın.
5)
Bu derse kadar kaç sıfat öğrendiniz? Anlamlarıyla birlikte yazın.
181
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Bu bölümde Yunanca kelimelerin Latince çekimleri öğrenilmiş ve felsefe metinlerinden bazı kelimeler ve ifadeler kaydedilmiştir. Yunanca isim çekimleriyle birlikte Latincedeki tüm isim çekimleri, çekim kuralları görülmüştür. Önceki derslerde işlenen tüm cümleler ve metinler alt alta sıralandığında, cümle kurulumlarında ne kadar çok yol katedildiği görülecektir. Bundan sonra fiillerin çekimlerine geçilecek ve felsefi metinleri okuyup anlama ve çevirmeyle ilgili tekniklerin öğretiminde daha sağlam adımlarla ilerlenecektir.
182
Bölüm Soruları 1) Sonu –e ile biten Yunanca kelimelerin Latince çekimleri nasıl yapılır ? a) II. çekimden Yunanca bir isim gibi çekilir. b) III. çekimden Yunanca bir isim gibi çekilir. c) Latince bir isme dönüştürülür ve I. çekimden düzenli bir isim olarak çekilir. d) V. çekimden Yunanca bir isim gibi çekilir. 2) “xiphias” kelimesinin tekil genetivus hâli aşağıdakilerden hangisidir? a) xiphias b) xiphiae c) xiphiis d) xiphia 3) “cometes” kelimesinin çoğul genetivus’u aşağıdakilerden hangisidir? a) comete b) cometae c) cometes d) cometarum 4) “epitome” kelimesinin çoğul ablativus’u aşağıdakilerden hangisidir? a) epitome b) epitome c) epitomis d) epitomas
183
5) “mythos” kelimesinin tekil vocativus’u aşağıdakilerden hangisidir? a) mython b) mythe c) mythi d) mythos 6) “orbis terrarum” ifadesinin asıl anlamı nedir? a) yeryüzünün tüm halkları b) dünyanın yuvarlağı c) Roma’nın inşa ettiği tüm ülkeler d) Akdeniz 7) “terra incognita” ifadesinin tekil genetivus hâli aşağıdakilerden hangisidir? a) terrae incognitae b) terris incognitis c) terra incognita d) terra incognitae 8) “Sokrates öncesi düşünürler” ifadesinin Latincesi aşağıdakilerden hangisidir? a) Philosophi post Socratem b) Philosophi ante Socrate c) Philosophi ante Socratis d) Philosophi ante Socratem 9) Aşağıdakilerden hangisi “Doctrina de quattuor elementis” ifadesiyle ilgilidir? a) ignis, sol, terra, aer. b) ignis, aqua, terra, aer. c) ignis, vita, aqua, aer. d) ignis, mythos, aqua, aer.
184
10) Aşağıdakilerden hangi filozof “Philosophi post Philosophiam Classicam” dönemine aittir? a) Plotinos b) Thales c) Pythagoras d) Anaksimenes
Cevaplar 1) c, 2) b, 3) d, 4) c, 5) b, 6) c, 7) a, 8) d, 9) b, 10) a
185
9. FİİL (VERBUM)
186
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 9.1. Fiil Nedir? 9.2. Latince Fiillere Dair Ön Bilgiler 9.3. Haber Kipinde Etken ve Edilgen Fiil Çekimleri (Coniugationes) 9.4. Etken ve Edilgen Basit Cümle Analizleri 9.5. Alıştırma: Descartes Latince Özdeyişlerden Fiil Öğreniyor
187
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1)
Latince fiillerin özellikleri nelerdir?
2)
Haber kipi ne demektir?
3)
Fiiller haber kipinde nasıl çekilir?
4)
Etken fiilin anlamı nedir?
5)
Edilgen fiilin anlamı nedir?
6)
Latincede etken ve edilgen fiillerin özellikleri ve çekim kuralları nedir?
188
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
Latince Fiillere Dair Ön Bilgiler
Latince gramerin en önemli yapı taşlarından olan fiillerin ana özelliklerine vakıf olma
Bir cümlede ismin, nesnenin ve fiilin ne olduğuna dair Türkçe gramer kitaplarından bilgi edinip Latince fiiller hakkında Latince gramer kitaplarından ayrıntılı okumalar yaparak
Haber Kipinde Etken ve Edilgen Fiil Çekimleri
Latince fiillerin haber kipinde çekim kurallarını öğrenme; etken ve edilgen fiillerin anlamlarına ve çekim kurallarına vakıf olma
Şimdiye dek öğrenilen ve yeni öğrenilecek fiilleri verili çekim kurallarına göre analiz ederek
Descartes Latince Özdeyişlerden Fiil Öğreniyor
Latince özdeyişler içinde geçen fiilleri görerek, fiillerin cümle içindeki kullanımlarını kavrama
Öğrenilen bütün Latince fiilleri etken ve edilgen olarak sınıflayıp her birini verili kurallara uygun şekilde çekerek
189
Anahtar Kavramlar •
Fiil
•
Haber Kipi
•
Fiil Çekimleri
•
Etken Fiil
•
Edilgen Fiil
•
Özdeyişler
190
Giriş Bu bölümde, Latince fiillerin temel özellikleri ve haber kipindeki etken ve edilgen çekim kuralları açıklanacak ve özdeyişlerden seçilen örnek cümleler eşliğinde fiillerin cümle içindeki kullanımlarını rahatça anlama imkânı sağlanacaktır.
191
9.1. Fiil Nedir? Bir cümlenin yapıtaşlarından olan fiil (verbum) “doğmak, düşünmek, dönmek vb” gibi bir eylem, oluş, durum vs anlatan bir kelimedir ve her dilde kendine özgü niteliklere veya çekimlere sahiptir. Türkçede fiiller –mek, –mak vb mastar hâllerindeki eklerin atılmasıyla elde edilen gövdelerine zaman ve şahıs ekleri getirilerek çekilirler; örneğin okumak, fiilin mastar hâlidir. Sondaki -mak eki atıldığında, fiilin gövdesi ortaya çıkar: oku-. Bu gövdeye belirli çekim ekleri getirilince fiil çekilmeye başlar. Örneğin oku-muş; oku-du. Fiilin özne veya nesneyle ilişkisine göre belirlenen biçimine “çatı” denir ve etken, edilgen olarak ayrılır. Etkende fiilin anlattığı iş doğrudan doğruya özne tarafından yapılır (Ayşe okuyor); edilgende ise ya özne hiç belirtilmez (ayna kırıldı) ya da tarafından veya -çe ifadesiyle açıklanır (cam Ayşe tarafından kırıldı). Özne fiilde anlatılan işi yaparken o işten bizzat etkilenmişse, bu durum dönüşlü fiillerle bildirilir (giyindi, yıkandı). Fiillerin nesne (tümleç) alıp almadığı da cümlenin doğru kurulumu için önem taşır. Fiillere ne? neyi? kimi? soruları sorularak nesne alıp almadıkları öğrenilir. Nesne alan fiillere geçişli (Ayşe kediyi sevdi), almayan fiillere ise geçişsiz denir (yürüdü, kuş uçtu). Bunun dışında Türkçede “fiilimsi” adı verilen ve cümlede isim, zarf ya da sıfat gibi iş gören fiiller de mevcuttur (ağlayan çocuk; sevmenin bin türlü hâli).
9.2. Latince Fiillere İlişkin Ön Bilgiler 1. Latincede isimler gibi fiiller (verba) de çekimlidir. 2. Kuralsızlar bir yana, Latincede düzenli olarak çekilen 4 fiil grubu vardır. Bunlar: I. Çekim fiiller: Etken mastarı –are ile bitenler: Örneğin amare (sevmek) II. Çekim fiiller: Şimdiki Zaman Etken Mastarı –ēre ile bitenler: Örneğin monēre (uyarmak) III. Çekim fiiller: Şimdiki Zaman Etken Mastarı –ere ile bitenler: Örneğin legere (okumak) IV. Çekim fiiller: Şimdiki Zaman Etken Mastarı –ire ile bitenler: Örneğin audire (işitmek) (II ve III. Çekim fiilleri birbirinden kolaylıkla ayırt edebilmek için II. Çekimden fiillerin Şimdiki Zaman 1. tekil şahıslarının –eo ile, III. Çekimden fiillerin ise –o ile bittiği dikkate alınmalıdır.)
192
3. Latince fiillerin iki çatısı vardır: Etken (Activum): Cümledeki öznenin ne yaptığını bildirir: Gaius seviyor. Edilgen (Passivum): Cümledeki özneye ne yapıldığını ya da öznenin neye maruz kaldığını bildirir: Gaius seviliyor. 4. Fiiller esas olarak üç kipte çekilir: Infinitivus: Mastar: Fiilin yalın şeklidir: Örneğin, amare: sevmek (Yukarıdaki fiil gruplarına bakın) Haber Kipi ya da Bildirme Kipi (Indicativus): Olguları bildirir: Gaius uyuyor. Emir Kipi: Emir bildirir: Gaius, git, uyu! Subiunctivus Kipi: Henüz gerçekleşmemiş bir eylem, olasılık, yargı, dilek, istek vs bildirir: Gaius, uzun bir ömrün olsun. Latince gramerde özellikle yardımcı cümle kalıplarında kullanılır. Bu yüzden Yardımcı cümle fiil kipi olarak adlandırılsa yeridir: Gaius İmparatoru görmek için Roma’ya geldi. 5. Fiillerin 1., 2., 3. tekil ve çoğul şahısları vardır ve tekil mi, çoğul mu oldukları ya da kaçıncı şahısla ilişkili oldukları, son takılarından anlaşılır. 6. Latince fiiller cümle içinde bir şahıs ya da nesneyi etkilemelerine göre geçişli ya da geçişsiz olabilirler. Geçişli fiiller tümleç (nesne) alan fiillerdir; Geçişsiz fiiller de tümleç almayan fiillerdir. Örneğin; Geçişli fiil: kitap okuyorum Geçişsiz fiil: yürüyorum Latince geçişli fiillerin nesnesi, fiilin özel bir durumu yoksa, daima accusativus (-i hâlinde ya da nesne hâlinde) olur. Örneğin Gaius kitap (kitabı) okudu: Gaius librum legit. Bu örnekteki cümlede Türkçe dil yapısının nesneyi yalın hâldeymiş gibi (kitap) belirtebildiğine dikkat etmek gerekir. Latinceye çevirilerde bu durum yanıltıcı olabilir ve nesne yanlış olarak nominativus hâlinde (yalın hâlde) yazılabilir. Oysa örnek cümledeki nominativus, yani özne Gaius, kitap ise nesnedir (librum) ve accusativus hâlindedir. 7. Türkçede olduğu gibi Latincede de özne ya da zamir fiile içkindir. Gerekmedikçe özne yazılmayabilir. Ama özneye vurgu yapılmak istendiğinde, özne de ayrıca yazılır: geldim, gördüm, yendim (veni, vidi, vici). Bu örnekte de görüldüğü gibi “ben (ego)” yazılmayabilir. 8. Latincedeki düzenli fiiller dört ana ögeden oluşur ve her birinin Şimdiki Zaman, Geçmiş Zaman ve Edilgen Geçmiş Zaman gövdesi bulunur. Fiiller bu gövdelere getirilen şahıs ve zaman takılarıyla çekilir.
193
9. Fiillerin zamanları şöyledir: Praesens (praes.): Şimdiki Zaman (Gaius okuyor) Imperfectum (imperf.): Şimdiki Zamanın Hikâyesi (veya Şimdiki Hikâye Zamanı) (Geçmişte süregelen olayları belirtir): Gaius okuyordu. Futurum veya Futurum simplex (fut.): Gelecek Zaman veya (Basit Gelecek Zaman): Gaius okuyacak. Perfectum (perf.): Geçmiş Zaman (Belli bir zamanda biten olayları belirtir): Gaius okudu. Futurum perfectum (fut. perf.): Gelecekte Geçmiş Zaman (Gelecekte tamamlanması beklenen olayları dile getirir): Gaius uyumuş olacak. Plusquamperfectum (plusperf.): -miş’li Geçmiş Zaman (Geçmiş zamanda yaşanan bir olaydan önceki bir olayı belirtir): Gaius okumuş(tu). 10. Fiilleri bu zamanlara uygun olarak çekebilmek için her şeyden önce ana ögelerinin ve fiil gövdelerinin bilinmesi gerekir. Latince Fiillerin Ana Ögeleri ve Gövdeleri Latince düzenli çekim fiillerin dört ana ögesi vardır. Bu ögeler, her şeyden önce bir fiilin sözlükte bulunabilmesi ve çekimi için gerekli gövdelerin oluşturulabilmesi için çok önemlidir. Düzenli çekim fiillerin ana ögeleri ve bu ögelerin sözlük yazılımları şöyle örneklenir: I. amo, amare, amavi, amatum, 1, v., sevmek [seviyorum, sevmek, sevdim, sevilen -ya da sevilmiş-, 1. Çekim, verbum (fiil)] II. moneo, monēre, monui, monitum, 2, v., uyarmak, ikaz etmek [uyarıyorum, uyarmak, uyardım, uyarılan- ya da uyarılmış-, 2. Çekim, verbum (fiil)] III. lego, legere, legi, lectum, 3, v., okumak [okuyorum, okumak, okudum, okunan- ya da okunmuş-, 3. Çekim, verbum (fiil)] IV. audio, audire, audivi, auditum, 4, v., işitmek [işitiyorum, işitmek, işittim, işitilen- ya da işitilmiş-, 4. Çekim, verbum (fiil)] İlk öge, fiilin Şimdiki Zaman 1. tekil şahıs çekimidir. İkinci öge, fiilin Şimdiki Zaman etken mastarıdır.
194
Üçüncü öge, fiilin Etken Geçmiş Zaman 1. tekil şahıs çekimidir. Dördüncü öge, fiilin Edilgen Geçmiş Zaman gövdesidir. Bu gövdeye Geçmiş Zaman Edilgen Ortaç (sıfat fiil) gövdesi ya da Supinum da denir. 1 Bu ana ögeler bize fiillerin Şimdiki Zaman, Geçmiş Zaman ve Edilgen Geçmiş Zaman gövdelerini verir. İlk ögeden, fiilin Şimdiki Zaman gövdesi anlaşılır. Bu gövde ve ikinci öge, yani mastar bir fiilin hangi çekim grubundan olduğunu gösterir. Fiilin Şimdiki Zaman gövdesi, Etken mastarındaki –re takısı atılarak bulunur: I. ama-re: amaII. monē-re: monēIII. lege-re: legeIV. audire: audiBu gövdeye (ama-, monē-, lege-, audi-) belirli takılar getirilerek fiillerin Etken ve Edilgen Çatısının Şimdiki Zaman; Şimdiki Zamanın Hikâyesi ve Gelecek Zamanı kurulur. 2 Ayrıca aynı gövdeye, III. Çekimden bir fiil için –i, diğerleri için –ri takısı getirilerek Edilgen mastarı oluşturulur (ama-ri; monē-ri; leg-i; audi-ri). Mastarlar ve anlamları toplu hâlde ilgili çekim tablosunda verilmiştir. Üçüncü ögeden, fiilin Geçmiş Zaman gövdesi anlaşılır. Bu gövde söz konusu fiilin çekim eki –i atılınca kalan hâlidir: I. amav-i: amavII. monu-i: monuIII. leg-i: legIV. audiv-i: audivFiillerin Geçmiş Zaman gövdesine eklenen takılarla yapılan çekim, Etken Çatının Geçmiş Zaman; Gelecekte Geçmiş Zaman ve –miş’li Geçmiş Zamanını oluşturur. Ayrıca gövdeye eklenen –isse takısıyla fiilin Etken Geçmiş Zaman Mastarı oluşturulur (amav-isse; monu-isse; leg-isse; audiv-isse). Bu arada özellikle III. Çekimden fiillerin gövdeleri farklıdır. Bu konuda sözlükler en 1
2
Latincede gerek geçmiş zaman edilgen ortaç (sıfat fiil) gerekse supinum farklı kullanımlara da sahip olduğundan ve söz konusu gövdenin adlandırılmasında karışıklığa yol açılabileceği düşünüldüğünden, bu gövdeye edilgen geçmiş zaman gövdesi demeyi uygun buluyoruz. Ayrıca fiilin Şimdiki Zaman Mastarı bilinmiyorsa, bu gövdeye –re takısı getirilerek bulunur.
195
büyük yardımcıdır. Dördüncü öge, fiilin Edilgen Geçmiş Zaman gövdesini verir. Bu gövde, -um eki atılarak bulunur: I. amat-um: amatII. monit-um: monitIII. lect-um: lectIV. audit-um: auditFiillerin Edilgen Geçmiş Zaman gövdesine eklenen takılarla yapılan çekimse, Edilgen Çatının Geçmiş Zaman; Gelecekte Geçmiş Zaman ve –miş’li Geçmiş Zamanını oluşturur. Ayrıca bu gövdeye getirilen –urum esse (ya da –urus, a, um esse) 1 ve -um iri çekim ekleriyle fiilin Etken ve Edilgen Gelecek Zaman Mastarları, um esse (ya da –us, a, um esse) 2 çekim ekiyle de Edilgen Geçmiş Zaman Mastarları oluşturulur. (Bunun için ilgili çekim tablosuna bakınız.) Fiillerin Edilgen Geçmiş Zaman çekimleri özelliklidir ve bu özellik ilgili çekim tablosunda açıklanacaktır. Mastar (Infinitivus)
1 2
Etken Mastar
I.
II.
III.
IV.
prae.
amare
monēre
legere
audire
perf.
amavisse
monuisse
legisse
audivisse
fut.
amaturum esse
moniturum esse
lecturum esse
auditurum esse
sevmek
uyarmak
okumak
işitmek
sevmiş olmak
uyarmış olmak
okumuş olmak
işitmiş olmak
sevecek olmak
uyaracak olmak
okuyacak olmak
işitecek olmak
Nedeni daha sonra açıklanacaktır. Nedeni daha sonra açıklanacaktır.
196
Edilgen Mastar
I.
II.
III.
IV.
prae.
amari
monēri
legi
audiri
perf.
amatum esse
monitum esse
lectum esse
auditum esse
fut.
amatum iri
monitum iri
lectum iri
auditum iri
sevilmek
uyarılmak
okunmak
işitilmek
sevilmiş olmak
uyarılmış olmak
okunmuş olmak
işitilmiş olmak
sevilecek olmak
uyarılacak olmak
okunacak olmak
İşitilecek olmak
9.3. Haber Kipinde Etken ve Edilgen Fiil Çekimleri (Coniugationes) Haber Kipi Şimdiki Zaman (Praesens) Etken Çatı Şahıs Tek.
Çoğ.
Tek.
Çoğ.
I.
II.
III.
IV.
1
amo
moneo
lego
audio
2
amas
mones
legis
audis
3
amat
monet
legit
audit
1
amamus
monemus
legimus
audimus
2
amatis
monetis
legitis
auditis
3
amant
monent
legunt
audiunt
1
seviyorum
uyarıyorum
okuyorum
işitiyorum
2
seviyorsun
uyarıyorsun
okuyorsun
işitiyorsun
3
seviyor
uyarıyor
okuyor
işitiyor
1
seviyoruz
uyarıyoruz
okuyoruz
işitiyoruz
2
seviyorsunuz
uyarıyorsunuz
okuyorsunuz
işitiyorsunuz
3
seviyorlar
uyarıyorlar
okuyorlar
işitiyorlar
197
Edilgen Çatı Şahıs Tek.
Çoğ.
Tek.
Çoğ.
I.
II.
III.
IV.
1
amor
moneor
legor
audior
2
amaris
moneris
legeris
audiris
3
amatur
monetur
legitur
auditur
1
amamur
monemur
legimur
audimur
2
amamini
monemini
legimini
audimini
3
amantur
monentur
leguntur
audiuntur
1
seviliyorum
uyarılıyorum
okunuyorum
işitiliyorum
2
seviliyorsun
uyarılıyorsun
okunuyorsun
işitiliyorsun
3
seviliyor
uyarılıyor
okunuyor
işitiliyor
1
seviliyoruz
uyarılıyoruz
okunuyoruz
işitiliyoruz
2
seviliyorsunuz
uyarılıyorsunuz
okunuyorsunuz
işitiliyorsunuz
3
seviliyorlar
uyarılıyorlar
okunuyorlar
işitiliyorlar
Şimdiki Zamanın Hikâyesi (Imperfectum) Etken Çatı Şahıs Tek.
Çoğ.
Tek.
Çoğ.
I.
II.
III.
IV.
1
amabam
monebam
legebam
audiebam
2
amabas
monebas
legebas
audiebas
3
amabat
monebat
legebat
audiebat
1
amabamus
monebamus
legebamus
audiebamus
2
amabatis
monebatis
legebatis
audiebatis
3
amabant
monebant
legebant
audiebant
1
seviyordum
uyarıyordum
okuyordum
işitiyordum
2
seviyordun
uyarıyordun
okuyordun
işitiyordun
3
seviyordu
uyarıyordu
okuyordu
işitiyordu
1
seviyorduk
uyarıyorduk
okuyorduk
işitiyorduk
2
seviyordunuz
uyarıyordunuz
okuyordunuz
işitiyordunuz
3
seviyorlardı
uyarıyorlardı
okuyorlardı
işitiyorlardı
198
Edilgen Çatı Şahıs Tek.
Çoğ.
Tek.
Çoğ.
I.
II.
III.
IV.
1
amabar
monebar
legebar
audiebar
2
amabaris
monebaris
legebaris
audiebaris
3
amabatur
monebatur
legebatur
audiebatur
1
amabamur
monebamur
legebamur
audiebamur
2
amabamini
monebamini
legebamini
audiebamini
3
amabantur
monebantur
legebantur
audiebantur
1
seviliyordum
uyarılıyordum
okunuyordum
işitiliyordum
2
seviliyordun
uyarılıyordun
okunuyordun
işitiliyordun
3
seviliyordu
uyarılıyordu
okunuyordu
işitiliyordu
1
seviliyorduk
uyarılıyorduk
okunuyorduk
işitiliyorduk
2
seviliyordunuz
uyarılıyordunuz
okunuyordunuz
işitiliyordunuz
3
seviliyorlardı
uyarılıyorlardı
okunuyorlardı
işitiliyorlardı
Gelecek Zaman (Futurum) Etken Çatı Şahıs Tek.
Çoğ.
Tek.
Çoğ.
I.
II.
III.
IV.
1
amabo
monebo
legam
audiam
2
amabis
monebis
leges
audies
3
amabit
monebit
leget
audiet
1
amabimus
monebimus
legemus
audiemus
2
amabitis
monebitis
legetis
audietis
3
amabunt
monebunt
legent
audient
1
seveceğim
uyaracağım
okuyacağım
işiteceğim
2
seveceksin
uyaracaksın
okuyacaksın
işiteceksin
3
sevecek
uyaracak
okuyacak
işitecek
1
seveceğiz
uyaracağız
okuyacağız
işiteceğiz
2
seveceksiniz sevecekler
uyaracaksınız
okuyacaksınız
işiteceksiniz
uyaracaklar
okuyacaklar
işitecekler
3
199
Edilgen Çatı Şahıs Tek.
Çoğ.
Tek.
Çoğ.
I.
II.
III.
IV.
1
amabor
monebor
legar
audiar
2
amaberis
moneberis
legeris
audieris
3
amabitur
monebitur
legetur
audietur
1
amabimur
monebimur
legemur
audiemur
2
amabimini
monebimini
legemini
audiemini
3
amabuntur
monebuntur
legentur
audientur
1
sevileceğim
uyarılacağım
okunacağım
işitileceğim
2
sevileceksin
uyarılacaksın
okunacaksın
işitileceksin
3
sevilecek
uyarılacak
okunacak
işitilecek
1
sevileceğiz
uyarılacağız
okunacağız
işitileceğiz
2
sevileceksiniz sevilecekler
uyarılacaksınız
okunacaksınız
işitileceksiniz
uyarılacaklar
okunacaklar
işitilecekler
3
Geçmiş Zaman (Perfectum) Etken Çatı Şahıs
I.
II.
III.
IV.
Tek.
1. 2. 3.
amavi amavisti amavit
monui monuisti monuit
legi legisti legit
audivi audivisti audivit
Çoğ.
1. 2. 3.
amavimus amavistis amaverunt
monuimus monuistis monuerunt
legimus legistis legerunt
audivimus audivistis audiverunt
sevdim sevdin sevdi sevdik sevdiniz sevdiler
uyardım uyardın uyardı uyardık uyardınız uyardılar
okudum okudun okudu okuduk okudunuz okudular
işittim işittin işitti işittik işittiniz işittiler
Edilgen Çatı Edilgen geçmiş zamanlardaki fiiller üç takılı bir sıfat gibi çekilir. Fiilin hangi cins, sayı ve hâlde olacağını, isim ve sıfat uyumunda olduğu gibi, cümlenin öznesinin cinsi, sayısı ve hâli belirler: Şahıs Tek.
1. 2. 3.
I.
II.
III.
IV.
amatus, a, um sum amatus es amatus est
monitus, a, um sum monitus es monitus est
lectus, a, um sum lectus es lectus est
auditus, a, um, sum auditus es auditus est
200
Çoğ.
1. 2. 3.
amati, ae, a, sumus amati estis amati sunt
moniti, ae, a, sumus moniti estis moniti sunt
lecti, ae, a, sumus lecti estis lecti sunt
auditi, ae, a, sumus auditi estis auditi sunt
sevildim sevildin sevildi sevildik sevildiniz sevildiler
uyarıldım uyarıldın uyarıldı uyarıldık uyarıldınız uyarıldılar
okundum okundun okundu okunduk okundunuz okundular
işitildim işitildin işitildi işitildik işitildiniz işitildiler
Örneğin; Gaius amatus est: Gaius sevildi. Iulia amata est: Iulia sevildi. Bellum amatum est: Savaş sevildi. Pueri amati sunt: Çocuklar sevildi(ler). Puellae amatae sunt: Kızlar sevildi(ler). Bella amata sunt: Savaşlar sevildi(ler).
Gelecekte Geçmiş Zaman (Futurum Perfectum) Etken Çatı Şahıs
I.
II.
III.
IV.
Tek.
1. 2. 3.
amavero amaveris amaverit
monuero monueris monuerit
legero legeris legerit
audivero audiveris audiverit
Çoğ.
1. 2. 3.
amaverimus amaveritis amaverint
monuerimus monueritis monuerint
legerimus legeritis legerint
audiverimus audiveritis audiverint
sevmiş olacağım sevmiş olacaksın sevmiş olacak sevmiş olacağız sevmiş olacaksınız sevmiş olacaklar
uyarmış olacağım uyarmış olacaksın uyarmış olacak uyarmış olacağız uyarmış olacaksınız uyarmış olacaklar
okumuş olacağım okumuş olacaksın okumuş olacak okumuş olacağız okumuş olacaksınız okumuş olacaklar
işitmiş olacağım işitmiş olacaksın işitmiş olacak işitmiş olacağız işitmiş olacaksınız işitmiş olacaklar
201
Edilgen Çatı Şahıs
I.
II.
III.
IV.
Tek.
1. 2. 3.
amatus, a, um, ero amatus eris amatus erit
monitus, a, um, ero monitus eris monitus erit
lectus, a, um, ero lectus eris lectus erit
auditus, a, um, ero auditus eris auditus erit
Çoğ.
1. 2. 3.
amati, ae, a, erimus amati eritis amati erunt
moniti, ae, a, erimus moniti eritis moniti erunt
lecti, ae, a, erimus lecti eritis lecti erunt
auditi ae, a, erimus auditi eritis auditi erunt
sevilmiş olacağım sevilmiş olacaksın sevilmiş olacak sevilmiş olacağız sevilmiş olacaksınız sevilmiş olacaklar
uyarılmış olacağım uyarılmış olacaksın uyarılmış olacak uyarıldık uyarıldınız uyarıldılar
okunmuş olacağım okunmuş olacaksın okunmuş olacak okunmuş olacağız okunmuş olacaksınız okunmuş olacaklar
işitilmiş olacağım işitilmiş olacaksın işitilmiş olacak işitilmiş olacağız işitilmiş olacaksınız işitilmiş olacaklar
-miş’li Geçmiş Zaman (Plusquamperfectum) Etken Çatı Şahıs Tek. Çoğ.
1. 2. 3. 1. 2. 3.
I.
II.
III.
IV.
amaveram amaveras amaverat amaveramus amaveratis amaverant
monueram monueras monuerat monueramus monueratis monuerant
legeram legeras legerat legeramus legeratis legerant
audiveram audiveras audiverat audiveramus audiveratis audiverant
sevmiştim sevmiştin sevmişti sevmiştik sevmiştiniz sevmişlerdi
uyarmıştım uyarmıştın uyarmıştı uyarmıştık uyarmıştınız uyarmışlardı
okumuştum okumuştun okumuştu okumuştuk okumuştunuz okumuşlardı
işitmiştim işitmiştin işitmişti işitmiştik işitmiştiniz işitmişlerdi
Edilgen Çatı Şahıs
I.
II.
III.
IV.
Tek.
1. 2. 3.
amatus, a, um, eram amatus eras amatus erat
monitus, a, um, eram monitus eras monitus erat
lectus, a, um, eram lectus eras lectus erat
auditus, a, um, eram auditus eras auditus erat
Çoğ.
1. 2. 3.
amati, ae, a, eramus amati eratis amati erant
moniti, ae, a, eramus moniti eratis moniti erant
lecti, ae, a, eramus lecti eratis lecti erant
auditi, ae, a, eramus auditi eratis auditi erant
sevilmiştim sevilmiştin sevilmişti sevilmiştik sevilmiştiniz sevilmişlerdi
uyarılmıştım uyarılmıştın uyarılmıştı uyarılmıştık uyarılmıştınız uyarılmışlardı
okunmuştum okunmuştun okunmuştu okunmuştuk) okunmuştunuz okunmuşlardı
işitilmiştim işitilmiştin işitilmişti işitilmiştik işitilmiştiniz işitilmişlerdi
202
Yukarıdaki örneklerde de görüldüğü üzere fiillerin geçmiş zamanlarının edilgen çatıları Esse (olmak, varolmak) fiilinin çekim ekleri getirilerek oluşturulur. Daha önce yalnızca Şimdiki zaman çekimi verilen Esse fiilinin tüm zaman çekimleri şu şekildedir. Esse fiilinin Haber Kipi Çekimleri Mastarlar praes.: esse (olmak) perf.: fu-isse (olmuş olmak) fut.: futurum esse (olacak olmak)
Şahıs
Praes.
Imperf.
Fut.
Tek.
1. 2. 3.
sum es est
eram eras erat
ero eris erit
Çoğ.
1. 2. 3.
sumus estis sunt
eramus eratis erant
erimus eritis erunt
Şahıs Tek. Çoğ.
1. 2. 3. 1. 2. 3.
perfect.
fut. perf.
plusperf.
fu-i fu-isti fu-it fu-imus fu-istis fu-erunt
fu-ero fu-eris fu-erit fu-erimus fu-eritis fu-erint
fu-eram fu-eras fu-erat fu-eramus fu-eratis fu-erant
Örnek Cümleler: Romulus rex erat: Romulus kral idi. Romulus rex fuerat: Romulus kral olmuştu. Ebrietas est insania: Sarhoşluk deliliktir. Patria est parens omnium nostrum: Vatan hepimizin babasıdır. Demosthenes orator est: Demosthenes hatiptir. Puer orator erit: Çocuk hatip olacak. Pax iucunda est: barış tatlıdır. Pax iucunda erit: Barış tatlı olacak.
203
Vita brevis est: Hayat kısadır. Cato bonus est: Cato iyidir (iyi bir adamdır). Agri fertiles fuerant: Tarlalar verimli (bereketli) olmuştu. Germania fertilis est: Germania (Almanya) verimlidir (verimli bir ülkedir). Homo finitus est: İnsan ölümlü bir varlıktır. Deus infinitus est: Tanrı sonsuzdur (sınırsızdır; ölümsüzdür). Deus aeternus est: Tanrı sonsuzdur (ezeli ve ebedidir) Numeri sunt sempiterni: Sayılar sonsuzdur. Homo non aesternus est: İnsan sonsuz değildir. Homo creatus est: İnsan yaratılmıştır. Libertas est cara populo: Özgürlük halk için değerlidir. Philosophia est mater omnium scientiarum: Felsefe bütün bilimlerin anasıdır (kaynağıdır, temelidir). Philosophia est animi medicina: Felsefe ruhun ilacıdır. Philosophia est ars vitae: Felsefe yaşam sanatıdır. Orationem laudo: Konuşmayı (söylevi, nutuğu) övüyorum. Orationem laudamus: Konuşmayı (söylevi, nutuğu) övüyoruz. Orationes laudabimus: Söylevleri öveceğiz. Virtutem amatis: Erdemi seviyorsunuz. Virtutem amabitis: Erdemi seveceksiniz. Ego patriam meam liberavi: Vatanımı özgürlüğüne kavuşturdum. Patriam meam liberaverunt: Vatanımı özgürlüğüne kavuşturdular. Scipio militum virtutem laudabat: Scipio askerlerin erdemini övüyordu. Scipio milites laudavit: Scipio askerleri övdü. Milites patriam tuam amant: Askerler vatanını seviyorlar Milites pro patria pugnabant: Askerler vatan uğruna savaşıyordu (dövüşüyordu).
204
Pietas homines ornat: Sadakat (dindarlık) insanları yüceltir. Te, Scipio, salutamus: Ey Scipio, seni selamlıyoruz. Vos, amici carissimi, saluto: Çok değerli dostlar (aziz dostlar), sizi selamlıyorum. Vos, cives omnes, salutamus: Bütün yurttaşlar, sizi selamlıyoruz. Haec urbs clarissima liberabitur: Bu ünlü şehir özgürlüğüne kavuşturulacak (kavuşacak). Virtus quotidie (cottidie, cotidie) laudatur: Erdem her gün (her daim) övülür. Virtutes semper laudabantur: Erdemler daima övülür(ler). Sapientia semper est laudata: Bilgelik daima övülmüştür. Libertas semper laudabitur: Erdem her zaman övülecek. Italia liberata est: İtalya özgürdür (özgürlüğüne kavuşmuştur). Urbs Roma liberata erat. Roma şehri özgürlüğüne kavuştu (kavuşturuldu). Omnia hostium oppida expugnata sunt: Düşmanların bütün kasabaları ele geçirildi. Milites gloriae laborant: Askerler şan ve şeref için çabalıyor(lar) (çile çekiyorlar, sıkıntılara katlanıyorlar). Nostra consilia hostibus nuntiata sunt: Bizim kararlarımız (planlarımız, tasarılarımız, düşüncelerimiz) düşmanlara haber verildi. Epicurus pecunias civibus dedit: Epikurus paraları vatandaşlara verdi. Tibi viam monstrabo: Sana yolu göstereceğim. Pastor puero viam monstravit: Çoban çocuğa yolu gösterdi. Philippus, rex Macedoniae, Athenienses superavit: Makedonya kralı Philippos Atinalıları yendi. Philosophia nos delectat: Felsefe bizim hoşumuza gider (Felsefeden hoşlanırız) Cicero ab amicis laudatus est: Cicero arkadaşları tarafından övüldü. Fratres tui a Lucretio laudantur: Erkek kardeşlerin Lucretius tarafından övülüyor(lar) (Lucretius erkek kardeşlerini övüyor). Consul virtute laudatus est: Konsül erdem bakımından övüldü (Konsülün erdemli oluşu övgüye değer bulundu).
205
Muneribus delectamur. Armağanlarla baştan çıkarılıyoruz. Camillus hostes magno proelio superavit: Camillus düşmanları büyük muharebede yendi. Philosophia pecuniam non optant: Felsefe paraya heves etmez (para beklemez, parayı arzulamaz). Difficile est dolori convenire cum patientia: Acıya sabırla katlanmak zor bir iştir: (difficile: difficilis’in neut. nom.; difficile est: zordur (zor iştir, zor şeydir)] Omnes homines libertati student: Bütün insanlar özgürlük için çalışıyor(lar). Cives legibus parent: Vatandaşlar kanunlara uyar(lar). Multae Italiae civitates Romanis parebant: İtalya’nın bir çok şehri (pek çok devleti) Romalılara itaat ediyordu (ediyorlardı). Illa femina a Caesare monita est: O kadın Caesar tarafından uyarıldı (Caesar o kadını uyarmış bulunuyor, uyarmıştır). Illa sententia Caesari placuit: Bu söz Caesar’ın hoşuna gitti (Caesar bu sözü beğendi). (placeo, placere, placui, placitum, 2, v., hoşa (hoşuna) gitmek, beğenilmek; dat. alan bir fiil. Bu yüzden Caesar kelimesi dat. hâldedir). Illa sententia Caesari displicuit: O söz Caesar’ın hoşuna gitmedi. Gloriam veram habes: Gerçek şöhrete (onura, şerefe) sahipsin. Gloriam habebis: Şöhrete sahip olacaksın. Homo habet memoriam: İnsan hafızaya sahiptir (İnsanın hafızası vardır). Cum Romanis pacem habuimus: Romalılarla barışa sahip olduk. Pacem habueramus: Barışa sahip olmuştuk. Cyrus omnium in exercitu suo militum nomina tenebat: Cyrus ordusundaki bütün askerlerin adlarını biliyordu. Hanc urbem pulchram tenebimus: Bu güzel şehri ele geçireceğiz. Te tua fata docebo: Sana akıbetini anlatacağım. Urbs Troia decem annos obsidebatur: Troia on yıldır kuşatma altındaydı (kuşatılıyordu) (obsideo, obsedere, obsedi, obsessum, 2, v., kuşatmak).
206
Haec sententia a Caesare dicta est: Bu deyiş (söz, cümle, ifade) Caesar tarafından söylendi (Bu deyişi Caesar söyledi) (dico, dicere, dixi, dictum, 1, v., demek, söylemek). Deus omnem hunc mundum regit: Tanrı (bu) bütün dünyayı yönetir. Deus mundum semper rexit: Tanrı dünyayı her zaman yönetti. Deus mundum reget: Tanrı dünyayı yönetecek. Mundus a deo regitur: Dünya tanrı tarafından yönetilir. Mundus semper regetur: Dünya her zaman yönetilecek. Roma ab Augusto rursus aedificata est: Roma Augustus tarafından tekrar inşa edildi. Nihil dixi: Hiçbir şey demedim. Nihil a nobis dictum est: Bizim tarafımızdan hiçbir şey söylenmedi [Biz hiçbir şey söylemedik (demedik)] Cicero ad Atticum scribit: Cicero Atticus’a yazıyor. Atticus quoque ad Ciceronem scribet: Atticus da Cicero’ya yazacak. Epistulae a Cicerone scribuntur: Mektuplar Cicero tarafından yazılıyor. Ad te saepe scribam: Sana sık sık yazacağım. Cicero multos libros scripsit: Cicero birçok kitap yazdı (kaleme aldı). Cicero librum de amicitia scripserat: Cicero dostluk üzerine bir eser yazmıştı. Multa de amicitia diximus: Arkadaşlık hakkında çok şey söyledik. Hic liber ad te scriptus est: Bu kitap sana yazıldı Consul a rege victus est: Konsül kral tarafından yenildi. Civitas bene regitur: Memleket iyi yönetiliyor. Civitates bene reguntur: Memleketler iyi yönetiliyorlar. Multi exercitus in Italiam: ducti erant: İtalya’ya pek çok ordu sevkedilmişti. Carthaginienses ad bellum inducti erant: Kartacalılar savaşa kışkırtılmıştı. Ego audio: Ben işitiyorum
207
Tu amas: Sen seviyorsun Mater mea amat: Annem seviyor Pater meus monet: Babam uyarıyor Musa canit: Esin perisi şarkı söylüyor (musa, ae, f., esin perisi; cano, cecini, cantum, 3, v., şarkı söylemek, bir türkü tutturmak; (kuşlar) şakımak) Carthaginienses ad bellum inducti erant: Kartacalılar savaşa kışkırtılmıştı. Cives urbem custodiebant: Vatandaşlar şehri koruyorlardı (gözetiyorlardı). Haec verba Ciceronis audiebam: Cicero’nun bu sözlerini dinliyordum. Verba tua audimus: Senin sözlerini dinliyoruz. Verba mea audivisti: Sözlerimi işittin. Verba mea audivistis: Sözlerimi işittiniz. Sermonem audiebam: Konuşmanı dinliyordum. Pueri cantum avis audiebat: Çocuklar kuşun şarkısını dinliyordu (kuşun ötüşünü). Gaius urbem munivit: Gaius şehri tahkim etti. Urbs munita est: Şehir tahkim edildi. Tullus bellum finivit: Tullus savaşı bitirdi (sona erdirdi). Bellum finiverat: Savaş bitmişti. Bellum finitum est: Savaş sona erdirildi. Bellum civile finitum est: İç savaş bitti. Nos scribimus: Biz yazıyoruz (scribo, scribere, scripsi, scriptum, 3, v., yazmak, kaleme almak) Vos dicitis: Siz söylüyorsunuz [dico, dicere, dixi, dictum, 3, v., demek, söylemek, anlatmak, açıklamak (geçmiş zaman gövdesine dikkat edin.)] Reges regunt: Krallar yönetirler (rego, rexi, rectum, 3, v., yönetmek, idare etmek, hakimiyet kurmak) Rex urbem cepit: Kral şehri aldı (capio, capere, cepi, captum, 3, v., almak, kapmak; ele geçirip sıkıca tutmak; (zihinsel olarak) kavramak, anlamak, idrak etmek)
208
Canis currit: Köpek koşuyor [curro, cucurri, cursum, 3, v., koşmak, hızla koşmak, uçup gitmek] Umbrae cadunt: Gölgeler düşüyor [umbra, ae, f, gölge; cado, cecidi, casum, 3, v., düşmek; (gök cisimleri) batmak, çökmek] Hodie ego philosophum Graecum vidi: Ben bugün Yunanlı felsefeciyi (Yunanlı bir felsefeci) gördüm [(video, videre, vidi, visum, 2, v., görmek] Aquila volabat: Kartal uçuyordu (aquila, ae., f., kartal; volo, volare, volavi, volatum, 1, v., uçmak) Bella erunt: Savaşlar olacak(lar) Renatus et Iulia vinum biberunt: Renatus ve Iulia şarap içtiler (bibo, bibere, bibi, bibitus, 3, v., içmek) Vox auditur: Ses işitiliyor (bir ses işitiliyor) Carmina leguntur: Şarkılar okunuyor (söyleniyor). Tempora mutantur: Zamanlar değişir(ler) (tempus, temporis, n., zaman; muto, mutare, mutavi, mutatum, 1, v., bir yerden bir yere hareket etmek, yer değiştirmek; renk değiştirmek; daha iyi ya da daha kötü bir şeye dönüştürmek; bir şeyi değiştirmek; değişmek) Epistula mittetur: Mektup gönderilecek (mitto, mittere, misi, missum, 3, v., göndermek, yollamak) Domus aedificabatur. Ev inşa ediliyordu (aedifico, aedificare, aedificavi, aedificatum, 1, v., bina dikmek, inşa etmek) Vos culpabamini: Suçlanıyordunuz (culpo, culpare, culpavi, culpatum, 1, v., suçlamak) Nos culpabimur: Suçlanacağız Vinum bibitum erit: Şarap içilecek Ego amo te: Ben seni seviyorum Spes alit agricolas: Çiftçileri umut besliyor (alo, alere, alui, alitum, 3, v. beslemek) Ignis domos urit: Ateş evleri yakıp kül ediyor (uro, urere, ussi, ustum, 3, v., yakmak, yakıp kül etmek) Deus regit mundum: Tanrı dünyayı yönetir [mundus, i, m., dünya, yeryüzü; insanlık; (öte dünyaya karşılık) bu dünya)]
209
Ego perdidi diem: Günü harcadım (Günü boşa geçirdim) (perdo, perdere, perdidi, perditum, 3, v., bozmak, mahvetmek, harcamak) Apis flores amat: Arı çiçekleri sever [apis (apes), is, f., arı] Dido condidit Chartaginem: Kartaca’yı Dido kurdu (Chartago, Chartaginis, f., Kartaca Şehri; Dido, Didonis, f., Kartaca şehrinin kraliçesi) Duo fratres, Claudius et Iulius, ambulant in via: İki kardeş (olan) Claudius ve Iulius, yolda foruma doğru yürüyorlar (yürürler, yürümektedirler) (frater, fratris, m., erkek kardeş, birader; ambulo, ambulare, ambulavi, ambulatum, 1, v., yürümek) Pueri templa et viros in via spectant: Çocuklar yolda(ki) tapınaklara ve insanlara (adamlara) bakıyorlar (tapınakları ve adamları seyrediyorlar) (specto, spectare, spectavi, spectatum, 1, v., bakmak; seyretmek) Servi ad templum currunt: Köleler tapınağa (doğru) koşuyorlar (ad+acc. bir şeye doğru) Sorores ad Forum ambulant: Kız kardeşler Forum’a doğru yürüyorlar (forum, i, m., forum, şehir meydanı, Pazar yeri; soror, sororis, f., kızkardeş) Anus fabulam de Roma narrat: Yaşlı kadın Roma ile ilgili bir masal anlatıyor. Gaius in Senatu laborat: Gaius Senato’da çalışıyor (senatus, us, m., Yaşlılar Meclisi, Senato; laboro, laborare, laboravi, laboratum, 1, v., çalışmak, emek sarf etmek, iş görmek) Iulia clamat in schola: Iulia okulda bas bas bağırıyor (clamo, clamare, clamavi, clamatum, 1, v., bağırmak, haykırmak, bas bas bağırmak, çığlık atmak, avaz avaz bağırmak; yüksek sesle çağırmak, seslenmek) Ego territus sum: Korktum, dehşete düştüm (terreo, terrere, terrui, territum, 2, v., korkutmak) Rex urbem cepit: Kral şehri aldı (capio, capere, cepi, captum, 3, v., almak, kapmak; ele geçirip sıkıca tutmak; (zihinsel olarak) kavramak, anlamak, idrak etmek) Son cümlenin fiili üçüncü çekimden, io’lu fiiller tabir edilen fiiller grubuna girer. Bu fiiller III. Çekim grubundandır, ama çekimleri IV. Çekim grubundan bir fiilin çekimine benzer:
210
Örnek Çekim Tablosu: Haber Kipi Etken Çatı Şahıs Tek.
Çoğ.
1 2 3 1 2 3
Şahıs Tek.
1 2 3 1 2 3
Çoğ.
praes.
imp.
fut.
capio capis capit
capiebam capiebas capiebat
capiam capies capiet
capimus capitis capiunt
capiebamus capiebatis capiebant
capiemus capietis capient
perf.
fut.perf.
plusperf.
cepi cepisti cepit
cepero ceperis ceperit
ceperam ceperas ceperat
capimus capitis capiunt
ceperimus ceperitis ceperint
ceperamus ceperatis ceperant
Edilgen Çatı Şahıs Tek.
Çoğ.
Şahıs Tek.
Çoğ.
1 2 3 1 2 3
1 2 3 1 2 3
praes.
imp.
fut.
capior caperis capitur
capiebar capiebaris capiebatur
capiar capieris capietur
capimur capimini capiuntur
capiebamur capiebamini capiebantur
capiemur capiemini capientur
perf.
fut.perf.
plusperf.
captus, a, um, sum captus es captus est capti, ae, a, sumus capti estis capti sunt
captus, a, um, ero captus eris captus erit capti, ae, a, erimus capti eritis capti erunt
captus, a, um, eram captus eras captus erat capti, ae, a, eramus capti eratis capti erant
Başka Örnekler: Urbs Troia post decem annos capta et incensa est: Troya 10 yıl sonra zapt edildi ve yakıldı.
211
Ego feci magna errorem: Ben büyük bir hata yaptım (facio, facere, feci, factum, 3, v., yapmak; kılmak, vb.). Magnes lapis ferrum ad se allicit: Mıknatıs taşı demiri kendine çeker (allicio, allicere, allexi, allectum, 3, v., çekmek). Aspicit ad me: Bana bakıyor (aspicio, aspicere, aspexi, aspectum, 3, v., bakmak, seyretmek, dikkatli bakmak, farkına varmak, görmek; dikkat etmek). Cupio mutare vitam: Hayatımı değiştirmek istiyorum. (cupio, cupere, cupivi, cupitum, 3, v., özlem duymak, hasretini çekmek, arzulamak, çok istemek, dilemek) Agricolae hortum foderunt: Çiftçiler bahçeyi kazdılar (fodio, fodere, fodi, fossum, 3, v., kazmak, kazıp çıkarmak) Ego sum servus, sed nec furtum feci nec fugi: ben bir köleyim, ama ne hırsızlık yaptım, ne kaçtım (fugio, fugere , fugi, fugitum, 3, v., kaçmak, tüymek; kaçınmak; nec….nec..: ne …ne). Ieci libellos in faciem eius: Kitapları onun yüzüne fırlattım (attım) (iacio, iacere ieci, iactum, 3, v., atmak, fırlatmak). Uxor Gaii peperit filium: Gaius’un karısı bir oğlan doğurdu (pario, parere, peperi, partum, 3, v., doğurmak, hasıl etmek) Urbs quatitur terrae motibus: Şehir zelzelerle sallanıyor (quatio, quatere--, quassum, 3, v., sallanmak, zelzele yaratmak; terrae motus: deprem, zelzele). Virgines raptae sunt: Genç kızlar kaçırıldılar (răpĭo, pŭi, ptum, 3, v., kapmak, yakalamak, kapıp kaçmak; çekip sürümek; soymak, talan etmek). Sapio nullam rem: Hiçbir şeyi (hiçbir meseleyi) anlamıyorum (sapio, sapio, ivi (ii), 3, v., tatmak, tadına varmak; bir şeyi bilmek, anlamak) Iam nihil sapit: Artık hiçbir şey bilmiyor (anlamıyor).
9.4. Etken ve Edilgen Basit Cümle Analizleri Etken: Dominus puellam amat: Efendi kızı seviyor. Bu cümlede dominus (efendi) özne, puellam (puella’nın acc. hâli) nesnedir. Amat: amare (sevmek) fiilinin etken Şimdiki Zaman 3. tekil şahıs çekimidir. Dominus, amat fiilinin öznesidir. Cümledeki fiile kim ya da ne diye sorulduğunda, yani kim seviyor denildiğinde cevabı dominus (efendi), özne konumundadır. Neyi seviyor, diye sorulduğunda, sorunun cevabı olan puellam (kızı) ifadesi ise nesne konumundadır. Edilgen: Puella amatur a domino: Kız efendi tarafından seviliyor.
212
Bu cümlenin fiili olan amatur (seviliyor), amare (sevmek) fiilinin edilgen Şimdiki Zaman 3. tekil şahıs çekimidir. Önceki etken cümlenin nesnesi olan puella (kız) bu cümlede cümle başına geçmiş ve nominativus hâlinde kullanılmıştır. Özne ise dolaylı olarak fiil üzerinde etkisini sürdürmektedir. Türkçede olduğu gibi Latincede de yapan konumundaki özne edilgen cümlede genel olarak tarafından ifadesiyle belirtilir. Bu ifade a (ya da kendisinden sonra sesli harfle başlayan bir kelime gelmesi durumunda ab) edatının ablativus hâlindeki bir kelimeyi almasıyla kurulur. Bu örnekte dominus’un ablativus hâli domino’dur. Bu analiz, aşağıdaki cümleler için de geçerlidir. Etken: Gladiator virum non necavit: Gladyatör adamı öldürmedi. (vir, viri, m., adam; gladiator, gladiatoris, m., gladyatör; non: olumsuzluk bildiren bir zarftır ve çekimsizdir; neco, necare, necavi, necatum, 1, v., öldürmek, katletmek, kılıçtan geçirmek; necavit: necare fiilinin Etken Geçmiş Zaman 3. tekil şahsı) Bu cümlede olduğu gibi, Latince bir cümlede non kelimesi varsa fiil olumsuz olur; necavit (olumlu): öldürdü; non necavit (olumsuz): öldürmedi. Edilgen: Vir a gladiatore non necatus est: Adam gladyatör tarafından öldürülmedi. Bu örnekte gördüldüğü gibi, cümledeki vurguya göre a gladiatore (gladyatör tarafından) ifadesi yer değiştirebilir; çünkü Latince cümle ögeleri esnek kullanılabilme özelliğine sahiptir. Bu cümlenin fiili necatus est (öldürüldü, katledildi; kılıçtan geçirildi) ifadesi fiilinin Edilgen Geçmiş Zaman 3. tekil şahıs çekimidir. Bu ifade öldürülmüştü olsaydı, cümlenin fiili necatus erat olacaktı ve Edilgen –mişli Geçmiş Zaman 3. tekil şahıs olarak çekilecekti. İfade öldürülmüş olacak olsaydı, bu kez fiil necatus erit olacaktı ve Edilgen Gelecekte Geçmiş Zaman 3. tekil şahıs olarak çekilecekti. Burada önemli bir husus da, fiilin üç takılı bir sıfat gibi çekileceğidir. Örneğin cümledeki nominativus hâlindeki kelime puella olsaydı, puella dişil bir kelime olduğu için fiilin necata est olması gerekirdi: Puella a gladiatore necata est: Kız gladyatör tarafından öldürüldü. Etken: Marcus librum leget: Marcus kitabı okuyacak. (leget, legere fiilinin Etken Gelecek Zaman 3. tekil şahıs çekimidir). Edilgen: Liber a Marco lectus erit: Kitap Marcus tarafından okunacak. (lectus erit, legere fiilinin Edilgen Gelecekte Geçmiş Zaman çekimidir ve eril bir kelime olan liber ile birlikte gittiğinden, lectus erit şeklindedir.) Etken: In somnio matrem meam vidi: Rüya(m)da annemi gördüm. (somnium, i, n., rüya, düş. Cümledeki vidi (gördüm) fiili, videre (video, videre, vidi, visum, 2, v., görmek; algılamak, anlamak) fiilinin Etken Geçmiş Zaman 1. tekil şahıs çekimidir.) Cümlenin öznesi ben’dir ve fiilin içinde gizlidir. Edilgen: In somnio meo mater mea mihi visa est: Rüyamda annem bana göründü. Bu cümlede nominativus konumdaki kelime mater (annem) dişil bir kelime olduğundan, videre (görmek) fiilinin Edilgen Geçmiş Zaman çekimi visa est şeklindedir.
213
Etken: Rex nuntium misit: Kral haberciyi (bir haberci) gönderdi. (rex, regis, m., kral; nuntius, i, m., haberci, ulak; cümlenin fiili misit (gönderdi), mittere (göndermek) fiilinin Etken Geçmiş Zaman 3. tekil şahıs çekimidir.) Edilgen: Nuntius a rege missus est: Haberci kral tarafından gönderildi. Bu cümlede nominativus konumdaki kelime nuntius (haberci) eril bir kelime olduğundan, mittere (görmek) fiilinin Edilgen Geçmiş Zaman çekimi missus est olarak kurulur. Etken: Puella porcas vaccasque vocat: Kız domuzları ve inekleri çağırıyor. (porca, ae, f., dişi domuz; vacca, ae, f., inek; voco, vocare, vocavi, vocatum, 1, v., çağırmak, seslenmek; vocat, vocare fiilinin Etken Şimdiki Zaman 3. tekil şahsıdır.) Bu cümlenin çoğul hâlde iki nesnesi vardır: porcas ve vaccas. Bu iki özne birbirine et (ve) bağlacı yerine aynı anlama gelen –que bağlacıyla bağlanmıştır. Edilgen: Porcae vaccaeque vocatae sunt a puella: Domuzlar ve inekler kız tarafından çağrıldı. Edilgen cümlede iki nominativus olduğu için, fiil Edilgen Geçmiş Zaman 3. çoğul çekimindedir ve bu iki kelime de dişil olduğu için, vocatae sunt şeklindedir.
9.5. Alıştırma: Descartes Latince Özdeyişlerden Fiil Öğreniyor Aureae Sententiae: Altın Sözler *Experientia docet: Tecrübe öğretir. (doceo, docere, docui, doctum, 2, v., öğretmek, bilgi vermek; docet: docere fiilinin, etken şimdiki zaman 3. tekil şahsı) *In aqua scribis: Suya yazı yazıyorsun (suda kalem oynatıyorsun; boşa kürek çekiyorsun, abesle iştigal ediyorsun). (scribis: scribere fiilinin, etken şimdiki zaman 2. tekil şahsı) *Vitam regit fortuna, non sapientia: Yaşamı talih yönetir, bilgelik değil. (fortuna, ae, f., şan, talih; fortuna secunda: iyi şans; fortuna adversa: kötü şans, kötü talih; regit: regere fiilinin etken şimdiki zaman 3. tekil şahsı) *Vitia, cum tacent, clamant: Sustukları hâlde, kusurları avaz avaz bağırmakta (bağırıyır). (vitium, ii, n., kusur, ayıp, leke; ahlaki kusur, hata, yanılgı, kötülük; dil kusuru); cum….: -dığı hâlde; cum tacent: sustukları hâlde; sussalar da; taceo, tacere, tacui, tacitum, 2, v., susmak; tacent: tacere fiilinin, etken şimdiki zaman 3. çoğul şahsı; clamo, clamare, clamavi, clamatum, 1, v., yüksek sesle bağırmak, haykırmak, veryansın etmek, avazı çıktığı kadar bağırmak; clamant: clamare fiilinin etken şimdiki zaman 3. çoğul şahsı) *Inter dominum et servum nulla amicitia est: Efendi ile köle arasında asla dostluk olmaz (dostluk diye bir şey yoktur).
214
*Nos in eadem nave sumus: Biz aynı gemideyiz (aynı gemide yol alıyoruz; aynı yolun yolcusuyuz) [eadem (zamir): in eadem nave: aynı gemide] *Necessitas dat legem, non ipsa accipit: Zorunluluk (kader) kanun koyar, ama kendisi uymaz. [necessitas, necessitatis, f., zorunluluk, doğa kanunu ya da doğa yasası; kaçınılmaz kader; ipse (zamir): kendisi, bizzat o; ipsa: ipse’nin dişil hâli (necessitas dişil bir isim olduğu için, onu niteler); do, dare, dedi, datum, 1, v., vermek (1. Çekimden bir fiil olmasına rağmen düzensizdir; dat: dare fiilinin etken şimdiki zaman 3. tekil şahsı] *Qui me amat, amat et canem meum: Beni seven (kişi) (kim ki beni sever), köpeğimi de sever (gülü seven dikenine katlanır). (et: -de, dahi; qui (zamir): o) *Mors omnia aequat: Ölüm her şeyi eşit kılar (eşitler, aynı seviyeye indirir; ölüm karşısında her şey eşittir). (omnia: her şeyi; aequo, aequare, aequavi, aequatum, 1, v., birbirine eşitlemek, eşitlemek, bir seviyeye getirmek ya da indirgemek, denkleştirmek; aequat: aequare fiilinin etken şimdiki zaman 3. tekil şahsı) *Sine pinnis volare non facile est: Kanatsız uçmak kolay değildir. (sine+abl. –sız, siz: sine pinnis: kanatsız; volare: volare fiilinin şimdiki zaman etken mastar şekli; ad değeri taşır. Bu yüzden cümlenin öznesi yerine geçer) *Vulpes pilum mutat, non mores: Tilki tüyünü değiştirir, huyunu değil. (vulpes, is, f., tilki; kurnazlık; pilus, i, m., kıl, tüy, post; mutat: mutare fiilinin etken şimdiki zaman 3. tekil şahsı) *Homines amplius oculis quam auribus credunt: İnsanlar kulaklarından çok gözlerine inanır (insanlar duyduklarından çok, gördüklerine inanır). [amplius (zarf): daha fazla; quam (mukayese bildiren zarf): -den daha-; auris, auris, f., kulak; credo, credere, credidi, creditum, 3, v., inanmak, güvenmek, itimat etmek; credunt: credere fiilinin etken şimdiki zaman 3. çoğ şahsı) *Cogito, ergo sum: Düşünüyorum, öyleyse varım [cogito, are, cogitavi, cogitatum, 1, v., düşünmek; ergo (zarf): o hâlde, öyleyse; sum, esse fiilinin şimdiki zaman 1. tekil şahsıdır. Esse fiili, olmak ya da varolmak anlamına geldiğinden, bu cümlede benim, yani varım anlamını verir.] *Non scholae, sed vitae discimus: Okul için değil, hayat için öğreniyoruz. (schola, ae, f., okul; disco, discere, didici, 3, v., öğrenmek; discimus, discere fiilinin etken şimdiki zaman 1. çoğul şahsıdır.) Fugit invida aetas: Kıskanç ömür akıp geçiyor [invidus, a, um, adj., kıskanç; fugio, fugere, fugi, fugitum, 3, v., kaçmak; fugere, io’lu bir fiildir)].
215
Uygulamalar 1) Şimdiye değin öğrendiğiniz tüm fiilleri çekim kurallarına göre etken ve edilgen çatıda çekin ve birer cümlede kullanın. 2) –io’lu fiillere örnek verin ve çekim kurallarına göre çekip birer cümlede kullanın. 3) Esse fiilinin tüm çekimlerini tekrar gözden geçirin; öğrendiğiniz isimler ve sıfatlarla birer cümle kurun. 4) Bu derste öğrendiğiniz tüm cümleleri gramerce analiz edin.
216
Uygulama Soruları 1) Latince fiillerin çekime hazır hâle gelmesi için ne tür işlemlerden geçmesi gerekmektedir? 2)
Fiillerin gövdeleri nasıl bulunur?
3)
Edilgen fiillerin ne tür özellikleri vardır.
4)
-io’lu fiillerin ne tür özellikleri vardır?
217
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Bu bölümde Latince haber kipindeki tüm fiil çekimleri işlenmiş ve örnek cümleler eşliğinde etken ve edilgen çatıda cümle kurma teknikleri üzerinde ayrıntılarıyla durulmuştur.
218
Bölüm Soruları 1)“Vita brevis est” ifadesindeki “est” fiilinin gramerce analizi nedir ? a) esse fiilinin geçmiş zamanıdır. b) esse fiilinin şimdiki zamanı 3. tekil şahsıdır. c) esse fiilinin şimdiki hikâye zamanı 3. tekil şahsıdır. d) esse fiilinin haber kipidir. 2) “Vos, amici carissimi, saluto” ifadesinin fiilinin gramerce analizi nedir? a) salutare fiilinin edilgen şimdiki zaman, 1. tekil şahsıdır. b) salutare fiilinin etken şimdiki zaman, 1. tekil şahsıdır. c) salutare fiilinin edilgen gelecek zaman, 1. tekil şahsıdır. d) salutare fiilinin etken gelecek zaman, 1. tekil şahsıdır. 3) Aşağıdakilerden hangisi “Philosophia est mater omnium scientiarum” ifadesinin hiçbir şekilde tercümesi olamaz? a) Felsefe bütün bilimlerin hizmetçisidir. b) Felsefe bütün bilimlerin kaynağıdır. c) Felsefe bütün bilimlerin anasıdır. d) Felsefe bütün bilimlerin temelidir. 4) “Virtutes semper laudabantur” ifadesi nasıl tercüme edilir? a) Erdemler daima sevilir. b) Erdemler daima küçük görülür. c) Erdemler daima yerilir. d) Erdemler daima övülür.
219
5) “Omnes homines libertati student” ifadesinin tercümesi nasıldır? a) Bütün insanlar özgürlük için çalışırlar (çalışıyorlar). b) Bütün insanlar özgürlüğü övüyorlar. c) Özgürlük tüm insanlarca övülür. d) Özgür olmak isteyen bütün insanların çalışması gerekir. 6) “In aqua scribis” ifadesi nasıl tercüme edilir? a) Suya yazı yazıyorum. b) Suya yazı yazdı. c) Suya yazı yazıyorsun. d) Suya yazı yazıldı. 7) “Inter dominum et servum nulla amicitia est” ifadesi nasıl tercüme edilir? a) Efendi ile köle birbirinin dostu olabilir. b) Efendi ile köle arasında bir sevgi bağı vardır. c) Efendi ile köle arasında asla dostluk olmaz. d) Efendi ile köle birbiriyle kavga ediyor. 8) “Mors omnia aequat” ifadesi nasıl tercüme edilir? a) Ölüm hayatın bir gerçeğidir. b) Ölüm aradaki sınırı kaldırır. c) Ölüm insanı eşitler. d) Ölüm her şeyi eşitler. 9) Aşağıdakilerden hangisi “Tilki tüy değiştirir, huyunu değil” ifadesinin Latincesidir? a) Vulpes pilum mutavit, non mores. b) Vulpes pilum mutabit, non mores. c) Vulpes pilum mutat, non mores. d) Vulpes pilus mutattus est, non mores.
220
10) Aşağıdakilerden hangisi “Urbs Troia post decem annos capta et incensa est” ifadesinin fiil çatılarını doğru açıklamaktadır? a) capta est ve incense est fiilleri edilgen çatıdadır. b) capta ve incensa est (buradaki est her iki fiil içinde geçerlidir), her iki fiilin de etken çatısıdır. c) capta est ve incensa est, her iki fiilin de mastar kipidir. d) capta est ve incensa est, her iki fiilin de emir kipidir.
Cevaplar 1) b, 2) b, 3) a, 4) d, 5) a, 6) c, 7) c, 8) d, 9) c, 10) a
221
10. BASİT GRAMER ANALİZİ
222
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 10.1. Descartes Mitolojik Hikâyeler Okuyor: Hercules et Serpentes: Hercules ve Yılanlar 10.2. Descartes Cümleleri Analiz Ediyor
223
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1)
Latincede cümle analizi ne anlam ifade eder?
2)
Bir çeviriye başlarken cümle analizi neden önemlidir?
3)
Bir metin nasıl doğru okunur?
4)
Bir cümlede fiil, özne ve nesne nasıl bulunur?
224
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
Basit Gramer Analizi
Latince bir metni doğru çevirmek için gerekli ilk bilgilerin kazanımı
Latince basit metinler okuyup gramerce analiz ederek
Descartes Cümleleri Analiz Ediyor
Mitolojik metinlerdeki Şimdiye dek öğrenilen tüm cümlelerin fiillerini, öznelerini isim ve fiil çekimlerini tekrar ve nesnelerini bulabilme ve gözden geçirerek metni doğru anlam
225
Anahtar Kavramlar •
Cümle Analizi
•
Fiil
•
Özne
•
Yüklem
226
Giriş Bu bölümde mitolojiden seçilen hikâyeler eşliğinde gramer analizine başlanacak ve bir metnin doğru okunup doğru çevrilmesi için başlangıç düzeyinde bilgi aktarılacaktır. Bu bölüm, Latinceden Türkçeye çeviri mantığının kazanılması açısından çok önemlidir.
227
10.1. Descartes Mitolojik Hikâyeler Okuyor: Hercules et Serpentes: Hercules ve Yılanlar 1
Hercules, Alcmenae filius, olim in Graecia habitabat. Hic omnium hominum validissimus est. At Iuno, regina deorum, Alcmenam oderat et Herculem adhuc infantem necare voluit. Misit igitur duas serpentes saevissimas; hae media nocte in cubiculum Alcmenae venerunt; Hercules cum fratre suo dormiebat. Nec tamen in cunis, sed in scuto magno cubabant. Serpentes iam appropinquaverant et scutum movebant; itaque pueri e somno excitati sunt. Alcmena’nın oğlu olan Hercules, bir zamanlar Yunanistan’da yaşıyordu. Bu (Hercules) bütün insanların en güçlüsüdür. Ama tanrıların ecesi olan Iuno, Alcmena’dan nefret ediyordu (nefret etmiştir) ve Hercules’i bebekliğinden beri hep öldürmek istedi (bugüne değin bebek Hercules’i hep öldürmek istedi). Bu yüzden vahşi mi vahşi (çok vahşi) iki yılan gönderdi. Bu yılanlar gecenin bir yarısı (gecenin yarısında) Alcmena’nın yatak odasına girdiler; Hercules kardeşiyle birlikte uyuyordu. Ne var ki (ama) beşikte değil de, (aksine) büyük bir kalkanın içinde yatıyorlardı. Yılanlar artık yaklaşmış(tı) ve kalkanı sallıyordu; böylece çocuklar uykularından uyandılar. (O esnada yılanlar yaklaşmış ve kalkanı sallamaya başlamıştı ki, çocuklar uykularından uyandılar.)
10.2. Descartes Cümleleri Analiz Ediyor Önceki derslerde tek tek cümlelerin basit şekildeki analizinde de görüldüğü üzere, bir cümlenin doğru anlamlandırılabilmesi için önce fiilinin, öznesinin ve nesnesinin bulunması şarttır. Ne şekilde kurulmuş olursa olsun Latince bir cümlenin öznesinin nominativus ve nesnesinin accusativus hâlde olması ilk kuraldır. Ancak bazı fiiller nesne olarak kelimenin dativus vb hâllerini gerektirebilir. Bunu anlamanın tek yolu sözlüklere başvurup fiilin hangi nesne hâlini aldığını görmektir. 1
Bu hikâyeler Ritchie’s Fabulae Faciles adlı eserden uyarlanmıştır: John Copeland Kirtland (ed.), s. 9
228
Şahıs takılarıyla çekilen, dolayısıyla öznesi kendi içinde olan Latince bir fiil, bir cümlenin canıdır. Cümlede özne yazılmamış olsa bile fiil bulunduktan sonra ona doğru sorular sorulunca özne ve nesne zaten kendini belli eder. Tek tek cümlelerde fiili bulmak kolaydır, ama birkaç cümlenin birbirine bağlandığı ileri düzeydeki metinlerde fiiller o kadar kolay bulunmayabilir. Ne var ki Latincede çoğu fiilin onlarca anlamı vardır ve hangi anlamda kullanıldığı bazen tek tek cümlelerden hiç anlaşılmaz. Bu yüzden belirli bir fikir akışı içindeki metinde fiillerin hangi anlamda kullanıldığı her zaman daha rahat kavranır. İster yukarıdaki gibi basit bir metin olsun, ister daha karmaşık bir metin olsun, Latince bir metni okumanın tek yolu onu cümlelerine bölmek ve bu cümlelerin de her şeyden önce fiilini öznesini ve nesnesini bulmaktır. Bu ilk aşamada zihinsel karışıklığa sebep olmaması için cümlenin diğer ögelerini, sıfatlarını, zarflarını, edatlarını, bağlaçlarını vs bir kenara bırakmak, fiile ve özneye odaklanmak en iyisidir. Fiilden, özneden ve nesneden emin olunduktan sonra diğer ögeleri cümleye katmak ve anlamlandırmak daha doğru olur. Ama bazı cümlelerin fiilleri gizli özne içerir ve bu öznenin kimi kastettiğini anlamak için, bu ilk işlem sırasında en yakın cümlelerdeki nesnelerin veya diğer ögelerin de işin içine katılması icap edebilir. Örnek olarak yukarıdaki metinleri bu açıdan inceleyelim. Metnin Cümleleri 1 1. Hercules, Alcmenae filius, olim in Graecia habitabat. Alkmena’nın oğlu olan Hercules, bir zamanlar Yunanistan’da yaşıyordu. 2. Hic omnium hominum validissimus est. Bu (Hercules) bütün insanların en güçlüsüdür. 3. At Iuno, regina deorum, Alcmenam oderat Ama tanrıların ecesi olan Iuno, Alkmena’dan nefret ediyordu (nefret etmiştir) 4. et Herculem adhuc infantem necare voluit. ve Hercules’i bebekliğinden beri hep öldürmek istedi. 5. Misit igitur duas serpentes saevissimas; Bu yüzden vahşi mi vahşi iki yılan gönderdi. 6. hae media nocte in cubiculum Alcmenae venerunt;
1
Cümlelerde geçen ve daha önce öğrenilmemiş olan öğeler daha sonraki derslerde işlenecektir. Bu konuda ön bilgi için Bkz. Çiğdem Dürüşken, Felsefecilere Özel Latince: Descartes Latince Öğreniyor, Alfa Yayınevi, İstanbul, 2014 (Baskıda).
229
Bu yılanlar gecenin bir yarısı Alkmena’nın yatak odasına girdiler; 7. Hercules cum fratre suo dormiebat. Hercules kardeşiyle birlikte uyuyordu. 8. Nec tamen in cunis, sed in scuto magno cubabant. Ne var ki beşikte değil de, büyük bir kalkanın içinde yatıyorlardı. 9. Serpentes iam appropinquaverant O esnada yılanlar yaklaşmıştı 10. et scutum movebant; ve kalkanı sallıyorlardı; 11. itaque pueri e somno excitati sunt. böylece çocuklar uykularından uyandılar. Cümlelerin Fiilleri 1. habitabat: yaşıyordu: habitare fiilinin etken Imp. 3. tek. şahsı (habito, habitare, habitavi, habitatum, 1, v., bir yerde yaşamak, oturmak, bir yeri mesken tutmak, bir yere yerleşmek) 2. est: -dır; esse fiilinin etken praes. 3. tekil şahsı (en üstünlük derecesi almış bir sıfatla birlikte gitmektedir: validissimus est: en güçlüsüdür) 3. oderat: nefret ediyordu: odisse fiilinin etken plusperf. 3. tekil şahsı (odi, odisse, osum, 3, v., nefret etmek: Eksik Çekimli Fiil) 4. necare voluit: öldürmek istedi (bir mastar ve fiilden kurulmuş cümle): necare: katletmek: necare fiilinin etken şimdiki zaman mastarı; voluit: istedi: Çekimi düzensiz olan velle fiilinin etken perf. 3. tekil şahsı (volo, velle, volui, volutum, v., istemek) 5. misit: gönderdi: mittere fiilinin etken perf. 3. tekil şahsı. 6. venerunt: geldiler: venire fiilinin etken perf. 3. çoğ. şahsı (venio, venire, veni, ventum, 4, v., gelmek; içeri gelmek, içeri girmek) 7. dormiebat: uyuyordu: dormire fiilinin etken imperf. 3. çoğ. şahsı (dormio, dormire, dormivi, dormitum, 4, v., uyumak) 8. cubabant: yatıyorlardı (uyuyorlardı): cubare fiilinin etken imperf. 3. çoğ. şahsı (cubo, cubare, cubui, cubitum, 1, v., yatmak, uykuya yatmak, uyumak)
230
9. appropinquaverant: yaklaşmışlardı (yaklaştılar): appropinquare fiilinin etken plusperf. 3. Çoğ. şahsı (appropinquo, appropinquare, appropinquavi, appropinquatum, 1, v., yaklaşmak) 10. movebant: sallıyorlardı (sallamaya başladılar): movere fiilinin etken imperf. 3. Çoğ. şahsı (moveo, movere, movi, motum, 2, v., harekete geçmek, hareket etmek; harekete geçirmek, sallamak, sarsmak) 11. excitati sunt: uyandılar: excitare fiilinin edilgen perf. 3. çoğ. şahsı (excito, excitare, excitavi, excitatum, 1, v., uyandırmak, kaldırmak; harekete geçirmek, kışkırtmak Bu fiillerin bazılarının tam çevirisi Türkçe dil yapısına uygun olmayabilir. Bu durumda fiillerin tekil ya da çoğul hâllerinde ve zamanlarında, yukarıda parantez içinde belirtildiği gibi, bazı uygun düzenlemeler yapılması gerekebilir. Yoksa çeviri anlaşılmaz olur. Cümlelerin Özneleri Cümlelerin fiillerine Kim? ya da Ne? sorusu sorularak ve bu soruya cevap vermeyen, yani nominativus hâlde olmayan ögeler atılarak bulunur. 1. habitabat: yaşıyordu: Kim yaşıyordu? Cevap: Hercules = Hercules habitabat: Hercules yaşıyordu. [Hercules, i (is), m., Yunan’ın efsanevi kahramanı, insan kuvvetinin simgesi] 2. (validissimus) est: en güçlüsüdür: Kim en güçlüsüdür? Cevap: Hic: Bu (bu kişi, yani Hercules): Hic, bir işaret zamiridir ve Hercules kelimesinin yerine geçer. (Hercules eril, tekil ve nominativus bir kelime olduğu için, onu işaret eden zamir de eril, tekil ve cümlenin öznesi olduğundan nominativus’tur.) = Hic validissimus est: Bu (kişi) en güçlüsüdür. 3. oderat: nefret ediyordu: Kim nefret ediyordu? Cevap: Iuno = Iuno oderat: Iuno nefret ediyordu. (Iuno, Iunonis, f., kadınların koruyucu tanrıçası, tanrı Iuppiter’in eşi) 4. necare voluit: öldürmek istedi: Kim öldürmek istedi? Cevap: Iuno = Iuno necare voluit: Iuno öldürmek istedi. [Bu cümle bir önceki cümleye et (ve) bağlacıyla bağlı olduğundan, özne tekrarlanmamıştır. Ama söz konusu cümlede başka herhangi bir nominativus kelime olmadığı için fiilin öznesinin yine Iuno olduğu açıktır.] 5. misit: gönderdi: Kim gönderdi? Cevap: Iuno = Iuno misit: Iuno gönderdi. (Bu cümlenin de öznesi yazılmamıştır, ama fiilinin 3. Tekil bir şahsı niteliyor olması tekil bir öznesi olduğunu gösterir ve bu durumda metnin anlam bütünlüğüne dikkat edilerek önceki cümlelerin öznesine başvurulur. Dolayısıyla bu cümlenin öznesinin de yine Iuno olduğu bellidir; çünkü ondan başka bir nominativus kelime yoktur) 6. venerunt: geldiler: Kimler (neler) geldi? Cevap: hae: bunlar (serpentes) = hae (serpentes) venerunt: bunlar (yılanlar) geldiler. (Bu cümlede venerunt fiili çoğul bir özneye işaret ettiği için, öznenin çoğul bir kelime olması gerekir. Hae, işaret zamiridir; dişil çoğul ve
231
nominativus hâldedir. Öyleyse cümlenin öznesidir. Bu zamirin kimin yerine kullanıldığını bulmak için önceki cümlede aynı sayı ve cinste bir kelime aramak gerekir. Bu işlemde bir önceki cümledeki sadece serpentes kelimesinin bu özellikleri taşıdığı görülür ve cümlenin öznesi olduğu anlaşılır. Bu tür durumlarda tek gerekli şey, kelimelerin cinslerinin ve hangi çekim grubundan olduğunun çok iyi öğrenilmiş olmasıdır.) (serpens, serpentis, f., yılan) 7. dormiebat: uyuyordu: Kim uyuyordu? Cevap: Hercules = Hercules dormiebat: Hercules uyuyordu. 8. cubabant: yatıyorlardı: Kimler yatıyorlardı? Cevap: Gizli Özne. (Bu cümlenin öznesi yazılmamıştır. Sadece fiilin çoğul olması bize öznelerin 3. çoğul şahıs olduğunu gösterir. Böyle bir durumla karşılaşıldığında bir önceki ya da onun da öncesindeki cümlelere bakılır. Bir tek çoğul hâlde serpentes kelimesi vardır. Ama bu cümlenin gidişatına uygun düşmemektedir. O zaman bu cümlenin öncesindeki cümlenin diğer unsurlarına bakmak gerekir ve Hercules’in kardeşiyle birlikte uyudğundan bahsedildiği görülür. Dolayısıyla cümlenin gizli öznesinin Hercules ve kardeşini kastettiği anlaşılır.) 9. appropinquaverant: yaklaşmışlardı: Kimler yaklaşmışlardı? Cevap: Serpentes = Serpentes appropinquaverant: Yılanlar yaklaşmışlardı. 10. movebant: sallıyorlardı: Kimler sallıyorlardı: Cevap: Serpentes = Serpentes movebant: Yılanlar sallıyorlardı. [Bir önceki cümleye et (ve) bağlacıyla bağlı olan bu cümlenin fiilinin de öznesi serpentes kelimesidir.] 11. excitati sunt: uyandılar: Kimler uyandı: Cevap: pueri= pueri excitati sunt: çocuklar uyandılar. Cümlelerin Nesneleri Fiile Ne? Neyi? gibi sorular sorularak belirlenir. Yukarıda da belirtildiği gibi, fiilin özel bir niteliği yoksa, nesnenin accusativus olması zorunludur. Nesnelerin cümledeki yeri, cümledeki vurgularına göre değişebilir. Bu durum fiiller ve özneler için de geçerlidir. İncelenen metinde sadece şu cümlelerin nesnesi vardır. 3. Iuno oderat: Iuno nefret ediyordu: Neden nefret ediyordu? Cevap: Alcmenam: Alkmena’dan = Iuno oderat Alcmenam: Iuno Alkmena’dan nefret ediyordu. (odisse: nefret etmek fiili Latincede acc. almasına rağmen Alkmena’yı gibi bir söyleyiş Türkçe’ye uymadığından Alkmena’dan demek zorundayız. Özellikle Türkçeden Latinceye çevirilerde sorun yaratacak ve sıkça rastlanabilecek böyle durumlara dikkat edilmesi gerekir. Fiilin hangi hâlde bir kelime aldığını belirlemek için sözlüklere bakmak yeterlidir.) [Alcmena, ae, f., Hercules’in annesi Alkmena (Alkmena, tanrı Iuppiter’den hamile kalıp Hercules’i doğurmuştur. Bu yüzden Iuppiter’in eşi Iuno ondan nefret etmektedir)] 4. Iuno necare voluit: Iuno öldürmek istedi: Kimi öldürmek istedi? Cevap: Herculem: Hercules’i = Iuno necare voluit Herculem: Iuno Herküles’i öldürmek istedi. [Bu
232
cümlede bir acc. kelime daha vardır: infantem: Bu kelime hem bir sıfat (m.f.n.) hem de ortak çekimde bir addır (infans, infantis, adj., bebek, konuşma yetisini henüz kazanmamış; infans, infantis, m.f., bebek) Bu cümlede Hercules’i hem sıfat olarak etkilemiş olabilir, hem de bir ad olarak. İki durumda da çeviri değişmez] 5. Iuno misit: Iuno gönderdi: Neyi gönderdi? Cevap: serpentes: yılanları = Iuno serpentes misit: Iuno yılanları gönderdi. 10. Serpentes movebant: Yılanlar sallıyordu: Neyi sallıyorlardı? Cevap: scutum: kalkanı = Serpentes scutum movebant: Yılanlar kalkanı sallıyorlardı. Cümlelerin Diğer Ögeleri Cümlelerin fiilleri, özneleri ve nesneleri bulunduktan sonra, varsa sıfatlar, zarflar vs gibi diğer ögeleri de her bir cümlenin içine yerleştirilir ve cümle anlamına kavuşur. Yukarıdaki metnin bilinmesi gereken diğer ögeleri aşağıdaki gibidir: Hercules, Alcmenae filius: Alkmena’nın oğlu olan Hercules (Hercules ile filius aynı hâldedir (nom.) ve iki virgül arasındaki ifade Hercules’i bir sıfat gibi nitelemektedir. Bu kural Latincede appositio olarak adlandırılır.) olim (zarf): vaktiyle omnium hominum validissimus: bütün insanların en güçlüsü. at (bağlaç): fakat vb Iuno, regina deorum: Tanrıçaların ecesi olan Iuno [Burada da bir appositio söz konusudur. Bu yüzden Iuno ve regina kelimeleri aynı hâldedir (nom.)] adhuc (zarf): şimdiye değin, bugüne değin igitur (bağlaç): bu yüzden duas serpentes saevissimas: çok vahşi iki yılanı [saevus, a, um, adj., (vahşi) sıfatının en üstünlük derecesi] media nocte: gecenin yarısında (abl. zarf) in cubiculum: yatak odasına doğru (in +acc: -e doğru) nec (bağlaç): -değil, vb. (cümleyi olumsuz yapar) tamen (zarf): ama, fakat, gerçi, ne var ki sed (zaf): ama, fakat, aksine (tamen ile aynı cümlede kullanıldığında önceki cümledeki fikri düzeltmek vb. için kullanılır) (Nec tamen in cunis, sed in scuto magno cubabant: (Ne var ki) beşikte değil de, (aksine) büyük bir kalkanın içinde yatıyorlardı. Bu tür
233
kelimeler Türkçeye çevrilirken her zaman söylenmeyebilir.) iam (zarf): artık, o esnada, tam o anda, vb. itaque (bağlaç): ve böylece, bu yüzden, vb. e somno: uykudan (e +abl. –den; somnus, i, m., uyku) Latince metnin bu şekildeki basit analizi bütün metinler için geçerlidir. Bu ilk adımın doğru uygulanması en zor metinlerin bile anlaşılır kılınmasına yardımcı olacaktır.
234
Uygulamalar 1) Mitolojiden başka Latince hikâyeler bulup benzer şekilde analiz edin ve bölüm arkadaşlarınızla paylaşın.
235
Uygulama Soruları 1)
Latince bir metin analizine ne tür bir yöntemle başlanır?
2)
Cümlelerin fiili nasıl bulunur?
3)
Cümlelerin öznesi nasıl bulunur?
4)
Cümlelerin nesnesi nasıl bulunur?
236
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Latince bir metnin analizinin ne şekilde yapılacağına dair ilk bilgiler aktarılmış ve bu bilgiler mitolojiden seçilen bir metin üzerinde tatbik edilmiştir. Bu analiz en temel ve en genel analizdir; dolayısıyla söz konusu metindeki cümlelerin sadece fiillerine, öznelerine ve yüklemlerine odaklanılmıştır. Gramerin ayrıntılarına girildikçe, gramer analizlerinin de daha ayrıntılı şekilde gerçekleştirilmesi gerekecektir. Bu ayrıntılı analiz birçok başka konudaki metne göre gerek terminolojisinin değişik olması gerekse içeriğinin kavranması zor olan felsefi metinlerinin doğru anlaşılmasını kolaylaştıracaktır.
237
Bölüm Soruları 1) Bir cümlenin öznesi nasıl bulunur? a) Cümlenin fiiline “kim ya da ne” diye sorularak. b) Cümlenin fiiline “nasıl” diye sorularak. c) Cümlenin fiiline “ne şekilde” diye sorularak. d) Cümlenin fiiline “kimi ya da neyi” diye sorularak. 2) Bir cümlenin nesnesi nasıl bulunur? a) Cümlenin fiiline “neyi ya da kimi, vb.” diye sorularak. b) Cümlenin fiiline “kim ya da ne” diye sorularak. c) Cümlenin fiiline “ne zaman” diye sorularak. d) Cümlenin fiili bulunarak. 3) Aşağıdakilerden hangisi “Iuno necare voluit Herculem” ifadesinin nesnesidir? a) Iuno b) necare c) voluit d) Herculem 4) “Hercules, Alcmenae filius, olim in Graecia habitabat” ifadesinin öznesi ve yüklemi hangi kelimelerdir? a) Hercules; habitabat. b) olim; habitabat. c) in Graecia; habitabat. d) Alcmenae; habitabat.
238
5) “Hercules cum fratre suo dormiebat” ifadesinin öznesi nedir? a) dormiebat b) fratre suo c) Hercules d) cum 6) “hae media nocte in cubiculum Alcmenae venerunt” ifadesinin fiili hangi kelimedir? a) in cubiculum b) venerunt c) hae d) media nocte 7) “Nec tamen in cunis, sed in scuto magno cubabant” ifadesindeki fiilin öznesi hangisidir? a) sed b) tamen c) nec d) Cümlenin öznesi gizlidir. 8)“Iuno serpentes misit” ifadesindeki fiilin zamanı hangisidir? a) etken şimdiki zaman b) edilgen şimdiki zaman c) etkin geçmiş zaman d) edilgen geçmiş zaman
239
9) Aşağıdakilerden hangisi “Serpentes movebant” ifadesinin doğru analizidir? a) serpentes: özne, çoğul, nominativus; movebant: edilgen imperfectum, 3. çoğ şahıs. b) serpentes: özne, çoğul, nominativus; movebant: etken imperfectum, 3. çoğ şahıs. c) serpentes: özne, tekil, nominativus; movebant: edilgen futurum, 3. çoğ şahıs. d) serpentes: özne, çoğul, nominativus; movebant: etken praesens, 3. tekil şahıs. 10)“Hercules, Alcmenae filius” ifadesi Latincede hangi gramer terimiyle adlandırılır? a) verbum b) genetivus c) apposition d) nominativus
Cevaplar 1) a, 2) a, 3) d, 4) a, 5) c, 6) b, 7) d, 8) c, 9) b, 10) c
240
11. EDATLAR (PRAEPOSITIONES)
241
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 11.1. Edat Nedir? 11.2. Accusativus Alan Edatlar 11.3. Ablativus Alan Edatlar
242
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1)
Latincede edat ne tür bir kelimedir?
2)
Edatların cümledeki işlevi nedir?
3)
Edatlar hangi hâlleri alırlar?
243
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
Edatlar
Latincede edat türündeki kelimelerin öğrenilmesi ve hangisinin acc., hangisinin abl. aldığına dair bilgi edinilmesi
Şimdiye kadar cümlelerde geçen ve yeni öğrenilecek edatların aldıkları hâlleri öğrenip her biriyle birer cümle kurarak
244
Anahtar Kavramlar •
Edatlar
•
Accusativus Alan Edatlar
•
Ablativus Alan Edatlar
245
Giriş Bu bölümde Latincede edatlara dair genel bir bilgi verilecek ve hangi edatın hangi hâlde kelime aldığı ve cümlede nasıl bir işlevi olduğu örneklerle açıklanacaktır.
246
11.1. Edat Nedir? Edatlar (ya da İlgeçler) tek başına anlamı olmayan bir kelime türüdür ve çekimsizdir. Bir tür zarf da diyebileceğimiz edatlar 1 ilgili olduğu cümlede bir ismi ya da zamiri yönetirler. In Graecia (Yunanistan’da); in cubiculum (yatak odasına); cum fratre suo (kardeşiyle birlikte); e somno (uykusundan); ad pueros (çocuklara doğru) gibi ifadeler Latincede edatlarla (praepositiones) kurulan ifadelerdir. Latincede bazı edatlar accusativus hâlde bir isim alır ve genellikle yön ya da yayılım vb. fikri taşır; bazı edatlarsa ablativus hâlde bir isim alır ve ayrılık, ayrım ya da yer, vb. bildirir. Birçok edatsa yanına tek bir hâlde kelime alır. Bunun dışında birkaç istisna olmakla birlikte, hiçbir edat nominativus, vocativus, genetivus ya da dativus hâlde bir kelimeyle birlikte gitmez. Edatlar çoğunlukla ilgili kelimenin önüne yazılır, ama eski gramerden kalan bir miras olarak kelimenin arkasına yazılan edatlar da vardır. Bu Klasik Latincedeki secum (kendisiyle birlikte); vobiscum (bizimle birlikte); tecum (seninle birlikte) gibi ifadelerde neden cum edatının kelimenin arkasına yazıldığını açıklar. Edatları ilgili oldukları hâllere göre şöyle sınıflayabiliriz:
11.2. Accusativus Alan Edatlar
bir yere doğru (ya da bir şeye veya bir kişiye doğru); ad
hareket bildirir
1
hareket
ambulare:
ad suum iudicium: kararı doğrultusunda (kararına göre, uyarınca) -in yönünde, doğrultusunda, ad portas: kapılara doğru; kapılarda bakımından, açısından, -e ad Capuam profectus sum: Capua’ya göre, için; -de, -da; yaklaşık, doğru yola çıktım. civarında ad duo milia occisi: yaklaşık 200 kişi öldürdüm. nihil ad me attinet: benim için bir anlam ifade etmiyor. -e karşı, karşısında;
adversus, adversum
ad senatum Senato’ya doğru yürümek oculos ad caelum sustulit: gözlerini göge kaldırdı.
karşısına, adversus te sedi. senin karşına oturdum.
-e doğru, karşı, sularında, tarafına doğru; adversus Italiam İtalya’ya doğru -e zıt, -e karşı, aleyhine, karşıt, karşı yöne, karşı yöne adversus mathematicos doğru, zıt yöne, aksi yöne, vb. mathematikçelere karşıt (aleyhine)
Latincede post, contra, ante, supra gibi edatlar zarf görevi de görürler.
247
Epicurus scripsit libros adversos deos. Epikuros tanrıların aleyhine kitaplar kaleme altı adversum flumen nehre karşı (akıntıya karşı)
ante
apud
circum, circa
contra
konum bildirir
librum ante Gaium ponere kitabı Gaius’un önüne koymak Romam ante meridiem veni -den önce, önünde, önüne, Roma’ya öğleden önce geldim gözlerinin önüne, karşısına, ante hunc diem karşısında. bu günden önce ante limen eşikte, kapının eşiğinde, kapının önünde.
konum
apud pontifices -de, da, yakınında, rahiplerin huzurunda huzurunda, önünde, arasında, yanında (genellikle Gaius apud eum sedet. kişilerin yanında Gaius onun yanında oturuyor. huzurunda); apud Platonem Plato’nun yazılarında (eserlerinde, eserinde, yazılarında (vb.) kitaplarında)
konum
milites circum transfugam stabant. askerler, asker kaçağının etrafında duruyorlardı (etrafını çevrelemişlerdi). circum forum etrafında, çevresinde, Pazar meydanının civarında civarında, yanında, sularında circum Hectorem (yer, insanlar); yaklaşık, Hector’un yanında, etrafında aşağı yukarı, ortalama circa montes dağların oralarda circa decem milia Gallorum yaklaşık on bin Galyalı
konum
-e karşı, aleyhte, aleyhinde, contra hostes zıt, -karşıt, düşmanlara karşı -e zıt yönde, aleyhine, contra ventos aleyhinde, karşısında; rüzgarlara karşı karşı, nazır, bakan, contra Britanniam karşısında, -e dönük, -e Britanya’ya karşı, Britanya’nın karşısında bakan -in dışında, haricinde, dışarı;
extra
in
konum
hareket
extra casam pugnaverunt evin dışında kavgaya tutuştular extra muros surların dışında
-in dışında, ötesinde, çok ötesinde, -den öte, -den uzak (şey, yer, zaman) extra jocum bir şakadan çok öte, bir şakanın ötesinde
-e, -içine, içine doğru
saxum in casam iacere evin içine taş atmak (taşı evin içine doğru atmak in hortum bahçeye
248
konum
inter amicos sto aralarında, arkadaşların arasında duruyorum arada, arasına, inter oppositos exercitus birbirlerine düşman (olan) ordular arasında amans inter se aralarında aşk olan (=birbirlerine aşık arfında, süresince, boyunca, olan, birbirlerini seven) esnasında, sırasına, iken, inter hos annos müddetçe, süresi boyunca, bu yıllarda, bu yıllar arasında, bu yıllar de, -da boyunca, bu yıllar içinde
intra
konum
içinde, arasında, bünyesinde, intra parietes dahilinde, içerisinde, duvarların içinde, arasında kapsamında, içeride, intra quattuor annos zarfında, süresi içinde (yer, dört yıl içinde zaman)
ob
sebep, neden
-den dolayı, -den ötürü, dolayısıyla, -dığı için, yüzünden, namına, hesabına, sebebiyle
ob stultitiam tuam senin aptallığın yüzünden quam ob rem bu yüzden, bu sebepten, bunun için
boyunca, süresince;
per noctem gece boyunca, geceleyin, bütün gece per montes dağlar boyu, dağların arasından
arasında, ortasında, araya; inter
per
post
hareket; araç; sebep
konum
aracılığıyla, kanalıyla, suretiyle, yardımıyla, yoluyla, ile, yüzünden, sayesinde, vasıtasıyla, yüzünden, -den dolayı, sebebiyle; adına
per vos senin sayende, senin vasıtanla, aracılığınla per aetatem periit yaşlılıktan dolayı öldü per deos iuro tanrılar adına yemin ederim (tanrılara yeminim olsun (ki))
equum post carrum ponere atı arabanın arkasına koşmak arkasına, arkasına, paucis diebus post mortem Africani arkasından, arkadan, -den Africanus’un ölümünden birkaç yıl sonra sonra, sonra, -in ardından, post urbem conditam Şehrin (=Roma’nın) kuruluşundan sonra izleyen (yer, zaman) post tergum arkasında, sırtında ötesinde, -in dışında, praeter naturam ötesinde, çok ötesinde, -den doğanın ötesinde öte, -den uzak;
praeter
konum praeter paucos hariç olmak üzere, haricinde, birkaçı hariç, birkaçı dışında, haricinde -in dışında, -den başka
prope
konum
yakınında, yanında, yakın, prope me habitavit. benim yanımda yaşadı. yakında, -e bitişik, -e yakın
propter
sebep, neden
propter -den dolayı, için, yüzünden, bundan dolayı ötürü propter metum mortis
hoc
249
ölüm korkusu yüzünden secundum flumen nehir boyunca
boyunca (yer);
secundum
konum
akabinde, ardı sıra, hemen akabinde, hemen sonrasında, secundum quietem ardından (zaman); uykudan kalkmasıyla birlikte -e göre, bir şeye uygun secundum naturam vivere olarak, bir şey uyarınca, doğaya göre yaşamak, doğaya uygun gereğince yaşamak
sub
konum
altına, dibine, ayaklarına
sub mensam masanın altına
super
konum
-in üzerine, üzerinde
super aquam suyun üzerine, üzerinde
supra
konum
üstünde, üzerinde, yukarıda, pontis supra aquam territam korkutucu suların üzerindeki köprü yukarısında
trans
hareket
boyunca, boydan boya, ventus trans flumen ortasından, üzerinden, bir rüzgar nehir boyunca esiyor tarafından öbür tarafına
ultra
ötesinde,-den öte
flat
ultra vires gücünün ötesinde
11.3. Ablativus Alan Edatlar
a, ab, abs
ab arce hostes deiecti sunt. düşmanlar kaleden (dışarı) kovuldular (sürüldüler). a nobis abesse -den, -dan (bir bizden uzakta olmak yerden hareket), - a dextra den sonra (zaman); sağdan, sağ taraftan a tertia hora üçüncü saatten itibaren nullae abs te mihi redditae sunt litterae senden bana hiç mektup gelmedi (sen hareket; mektuplarıma hiç karşılık vermedin) araç; neden, a domu venio sebep evden geliyorum a censu natus est. nüfus sayımından sonra doğdu.
yüzünden, sebebinden, dolayı;
ile,
ab omine territus est -den kehanet yüzünden dehşete kapıldı
a sagittas vulneratus est oklarla yaralandı vasıtasıyla, Catilina a Lepido non est receptus
250
Catilina, Lepidus tarafından kabul görmedi (Lepidus, Catilina’yı kabul etmedi) ab amicis desertus est. arkadaşları tarafından terk edildi.
tarafından
absque
cum
yoksunluk
birliktelik
den yoksun; -sız, - absque sole güneşten yoksun, güneşsiz siz
ile, ile beraber
vade mecum benimle gel cum cura loqui dikkatli konuşmak cum Renato edi. Renatus ile (birlikte) yemek yedim. birlikte, ego cum Platone ambulo. Platonla birlikte yürüyorum. pueri ludunt cum magno gaudio. çocuklar büyük bir sevinçle (sevinç içinde) oyun oynuyorlar. milites patria cum cura defendunt. askerler vatanı canla başla savunuyorlar.
-den, -den aşağı;
de caelo descendere gökten inmek de triclinio exire yemek salonundan ayrılmak
(odasından)
çıkmak,
cogitare de hac re hakkında üstüne, bu konu üzerine düşünmek üzerine, ile ilgili; de libris Senecae Seneca’nın kitapları hakkında disputare de omni re her konuda konuşup tartışmak
de
hareket; konu; sebep, -den dolayı, ötürü; neden
(bütünden parça)-den, içinden;
qua de causa bu sebepten ötürü Gaius de Gallia discessit bir Gaius Galya’dan ayrıldı. -in unus de multis çok kişiden (şeyden) biri
iken, sırasında, esnasında
e, ex
kaynak
de nocte geceleyin, akşam
-den;-den dışarı, - redeo ex Urbe Şehirden (Roma’dan) dönüyorum. in dışında; anulus ex auro altından yüzük (altından yapılmış yüzük; altın yüzük) homo constat ex animo et corpore insan ruh ve bedenden müteşekkildir (ibarettir) Petrus est intelligentissimus ex fratris hemen akabinde, kardeşleri içinde (kardeşlerinden) en akıllısı
251
hemen sonra
Petrus’dur. ex consulatu konsül olduktan hemen sonra
in
konum
-in içinde, -de, da.
önünde;
prae
konum; sebep, neden
yüzünden, ötürü
–in önünde; pro
sine
sub
konum
in saxo sto. kayada (kayalıkta) duruyorum (ayakta duruyorum) bis in die günde iki kez in hoc tempore bu zamanda semel in vita hayatta bir kez sumus in schola okuldayız non solum in bello, sed etiam in pace yalnız savaşta değil, barışta da ambulare in sole tek başına yürümek Darius pontem fecit in flumine Darius nehre köprü inşa etti (dikti). Cicero in Asia pugnavit Caesat Asya’da savaştı prae Caesare steti Caesar’ın önünde durdum.
prae lacrimis loqui non possum gözyaşlarım yüzünden konuşamam (ağladığım için konuşamıyorum; ağlamaktan konuşamıyorum) prae magnitudine corporum suorum gövdelerinin iriliği yüzünden (iri gövdelerinden ötürü) pro templa tapınakların önünde (=ante templa)
için, uğruna
nos pro patria, pro libertate, pro vita pugnamus Biz vatan uğruna, özgürlük uğruna, yaşam uğruna dövüşüyoruz.
yoksunluk
-sız, siz
amor sine spe ümitsiz aşk nec tecum vivere possum, nec sine te ne seninle ne de sensiz yaşayamam.
konum
aqua sub ponte köprünün altındaki su -in altında, altına sub terra habitare aşağısında; toprağın altında yaşamak himayesinde, sub Hannibale omnes belli artes edoctus kanatları altında est. Hannibalin himayesinde (gözetiminde,
252
kanatları altında) bütün savaş tekniklerini öğrendi.
253
Uygulamalar 1)
Daha önceki derslerde geçen ve derste öğrenilen edatları aldıkları hâllere göre
sınıfların ve her biriyle bir cümle kurun. 2)
Edatların geçtiği bir hikâye yazın ve arkadaşlarınızla paylaşın.
254
Uygulama Soruları 1)
Edatların cümledeki işlevi nedir?
2)
Accusativus alan edatlar hangileridir?
3)
Ablativus alan edatlar hangileridir?
255
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Bu bölümde cümle içinde önemli bir işleve sahip olan edat konusu işlenmiş ve genel özellikleriyle, aldıkları hâller örneklerle gösterilmiştir.
256
Bölüm Soruları 1) Aşağıdaki edatlardan hangisi accusativus alır? a) ad b) sub c) ab d) cum 2) Aşağıdaki edatlardan hangisi ablativus alır? a) ultra b) de c) trans d) supra 3) Aşağıdakilerden hangisi “super aquam” ifadesinin tercümesidir? a) sudan b) suya doğru c) suyun ardında d) suyun üzerine ya da üzerinde 4) Aşağıdakilerden hangisi “secundum naturam vivere” ifadesinin tercümesidir? a) doğaya uygun yaşamak b) doğa ile birlikte yaşamak c) doğadan gelen d) doğanın yaşamı
257
5) Aşağıdaki ifadelerden hangisi “aralarında aşk olan ya da birbirlerini seven” anlamına gelir? a) intra amantes b) ob amantes c) amans inter se d) inter se rem 6) “..stultitiam tuam” ifadesindeki boşluğa hangi edat uygun düşer? a) in b) ob c) hac d) quam 7) “per aetatem periit” ifadesinin tercümesi hangisidir? a) yaşlı olması onu engelledi. b) yılların geçmesiyle birlikte c) yaşını sürdü. d) yaşlılıktan dolayı öldü. 8) “Ego cum…ambulo” ifadesindeki boşluğa aşağıdakilerden hangi kelime uygun düşer? a) Cicero b) Plato c) caelum d) Cicerone
258
9) Aşağıdakilerden hangisi “cogitare de hac re” ifadesinin doğru tercümesidir? a) bu konuyu halletmek b) bu konu üzerine düşünmek c) bu konu üzerine yazmak d) bu konuyu geçmek 10) “Hayatta bir kez” ifadesinin Latincesi aşağıdakilerden hangisidir? a) bis in die b) in vita sola c) semel in vita d) in hoc tempre
Cevaplar 1) a, 2) b, 3) d, 4) a, 5) c, 6) b, 7) d, 8) d, 9) b, 10) c
259
12. III. ÇEKİM SIFATLAR
260
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 12.1. III. Çekim Sıfatlarla İlgili Ön Bilgi 12.2. Çekim Tabloları 12.3. Sıfatların Dereceleri
261
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1)
III. Çekim sıfatların özellikleri nelerdir?
2)
Bu sıfatlar kaç gruba ayrılır?
3)
Bu sıfatların çekim kuralları nedir?
4)
Sıfat dereceleri nasıl oluşturulur?
262
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
III. Çekim Sıfatlar
Üç grup altında incelenebilen III. Çekim sıfatlar hakkında bilgi edinme
Daha önce öğrenilen sıfat çekimlerini tekrar gözden geçirip III. çekim sıfatların çekim kurallarıyla kıyaslayarak ve bu çekim grubundan sıfatları birer cümlede kullanarak
Sıfatların Dereceleri
Öğrenilen tüm sıfatların derecelerine dair bilgi edinme
Şimdiye değin geçen tüm sıfatların derecelerini yazıp tekrarlayarak birer cümle içinde kullanarak
263
Anahtar Kavramlar •
III. Çekim Sıfatlar
•
İki Takılı Sıfatlar
•
İki Takılı Sıfatlar
•
Tek Takılı Sıfatlar
•
Sıfatların Üstünlük Dereceleri
264
Giriş Bu bölümde III. çekim sıfatlar hakkında genel bir bilgi verilecek ve çekim kuralları birer tabloyla gösterilecektir. Bunun yanı sıra sıfatların üstünlük dereceleri açıklanacak ve bu konuya dair bilgiler örnek cümlelerle pekiştirilecektir.
265
12.1. III. Çekim Sıfatlarla İlgili Ön Bilgi III. çekim sıfatlar genetivusu -is ile biten sıfatlardır ve bu özellikleriyle daha önce işlenen I. ve II. çekim sıfatlardan farklıdırlar. Latincede çoğu sıfat bu gruba dahildir. III. çekim Sıfatlar üçe ayrılır: I. Üç Takılı Sıfatlar: Eril, dişil ve cinssiz nominativusları birbirinden farklıdır: acer, acris, acre, adj., keskin, sivri II. İki Takılı Sıfatlar: Eril ve dişil nominativusları aynı, cinssiz nominativusları farklıdır: omnis, omne, adj., hepsi, her, bütün vb. III. Tek Takılı Sıfatlar: Eril, dişil ve cinssiz nominativusları aynıdır: animans: yaşayan, canlı vb. III. çekim sıfatların çekim tabloları aşağıdaki gibidir.
12.2. Çekim Tabloları Üç takılı sıfatlar acer, acris, acre, adj., keskin, sivri Hal
Çoğul
Tekil
Nom. Voc. Acc. Gen.
Masc. acer acer acrem acris
Fem. acris acris acrem acris
Neut. acre acre acre acris
Masc. acres acres acris, acres acrium
Fem. acres acres acris, acres acrium
Neut. acria acria acria acrium
Dat.
acri
acri
acri
acribus
acribus
acribus
Abl.
acri
acri
acri
acribus
acribus
acribus
İki takılı sıfatlar omnis, omne, adj., hepsi, her, bütün vs Hal
Çoğul
Tekil
Nom. Voc. Acc. Gen.
Masc. / Fem. omnis omnis omnem omnis
Neut. omne omne omne omnis
Masc. / Fem. omnes omnes omnis, omnes omnium
Neut. omnia omnia omnia omnium
Dat.
omni
omni
omnibus
omnibus
Abl.
omni
omni
omnibus
omnibus
(Omnis tekil isimleri nitelediğinde, her; çoğul isimleri nitelediğinde ise genellikle bütün olarak çevrilir.)
266
Tek takılı sıfatlar animans, animantis, adj., yaşayan, canlı Hal
Çoğul
Tekil
Nom. Voc. Acc. Gen.
Masc. / Fem. animans animans animantem animantis
Neut. animans animans animans animantis
Masc. / Fem. animantes animantes animantis, animantes animantium
Neut. animantia animantia animantia animantium
Dat.
animanti
animanti
animantibus
animantibus
Abl.
animanti
animanti
animantibus
animantibus
Başka Örnekler: saluber, salubris, salubre, adj., (=salubris, salubre, adj.), sağlıklı, şifalı: aquae salubres: şifalı sular volucer, volucris, volucre, adj., kanatlı, uçucu: Cupido volucer: Kanatlı Aşk tanrısı audax, audacis, adj., cüretkâr: audax homo: cüretkâr adam dulcis, dulce, adj., tatlı: dulce mel: tatlı bal (mel, mellis, n., bal) felix, felicis, adj., mutlu, şanslı, bahtlı: felix femina: mutlu kadın infelix, infelicis, adj., mutsuz, şanssız, bahtsız: paupertas infelix: bahtsız yoksulluk (paupertas, paupertatis, f., yoksulluk, fakirlik) ingens, ingentis, adj., kocaman, koskoca, çok büyük, cesim; uçsuz bucaksız, engin: mare ingens: uçsuz bucaksız deniz, engin deniz potens, potentis, adj., güçlü, iktidar sahibi, muktedir, egemen, hakim, hükümran: rerum omnium potens Iuppiter: her şeye hakim (olan) Iuppiter ferox, ferocis, adj., yabanıl, vahşi, azılı, azgın: ferox natura: vahşi doğa brevis, breve, 1 adj., kısa: vita brevis: kısa ömür (yaşam) caelestis, caeleste, adj., göksel, semavi: templa caelestia: göksel tapınaklar deformis, deforme, adj., çirkin: deformis femina: çirkin kadın difficilis, difficile, adj., zor, meşakkatli: difficilis res: zor mesele facilis, facile, adj., kolay; rahat, halledilebilir: facilis res: kolay mesele
1
Sıfatların genetivusu değil, neutrum şekilleridir.
267
fortis, forte, adj., cesur, güçlü: fortis homo: güçlü adam gravis, grave, adj., ağır; yüklü; ciddi: dolor gravis: ağır acı humilis, humile, adj., aciz; mütevazı; sıradan: humiles casae: mütevazı evler mortalis, mortale, adj., ölümlü: homines mortales: ölümlü insanlar immortalis, immortale, adj., ölümsüz: dii immortales: ölümsüz tanrılar inanis, inane, adj., boş: venter inanis: boş mide (karın) (=aç karın) (venter, ventris, m., karın) levis, leve, adj., hafif: levis cibus: hafif yiyecek (cibus, i, m., yiyecek, yemek) mollis, molle, adj., yumuşak, esnek: mollis harena: yumuşak kum (harena, ae, f., kum) pinguis, pingue, adj., şişman, semiz: pinguis agnus: semiz kuzu (agnus, i, m., kuzu) similis, simile, adj., benzer: similis matris: annesine benzer (gen. ve dat. alır) dissimilis, dissimile, adj., benzemez, ayrı, farklı: dissimilis matris: annesine benzemez (gen. ve dat. alır) tristis, triste, adj., üzgün, hüzünlü: tristis nox: hüzünlü gece (nox, noctis, f., gece) turpis, turpe, adj., aşağılık, adi, utanç verici, çirkin: turpis homo: adi adam velox, velocis, adj., hızlı, tez, seri: equus velox: hızlı at (hızlı koşan at)
12.3. Sıfatların Dereceleri Latincede her sıfatın üstünlük (comparativus) ve en üstünlük dereceleri (superlativus) mevcuttur. Üstünlük derecesi sıfatın nitelik veya nicelik bakımından artışını dile getirir (daha güzel ve daha çok). En üstünlük derecesi ise sıfatın nitelik veya nicelik bakımından en yüksek artışını dile getirir (en güzel; en çok, vb). Sıfatların üstünlük dereceleri şöyle kurulur: Üstünlük derecesini oluşturmak için genel olarak eril ve dişil sıfatlara –ior takısı; cinssiz sıfatlara ise –ius takısı eklenir. En üstünlük derecesini oluşturmaksa, –issimus (-a, -um) takısıyla mümkün olur ve I. ve II. Çekim sıfatlar gibi çekilirler.
268
Sıfat
Üstünlük
derecesi
En Üstünlük derecesi
mf.
n.
longus: uzun
longior
longius: daha uzun
longissimus, a, um: çok uzun, en uzun
dulcis: tatlı
dulcior
dulcius: daha tatlı
dulcissimus, a, um: çok tatlı, en tatlı
Kural Dışı Durumlar 1. Nominativusu -er ile biten sıfatların en üstünlük dereceleri, –rimus, a, um takısı getirilerek kurulur: Sıfat
Üstünlük
derecesi
En derecesi
Üstünlük
mf.
n.
miser: zavallı
miserior
miserius: daha zavallı
miserrimus, a, um: çok zavallı, en zavallı
celer: hızlı
celerior
celerius: daha hızlı
celerrimus, a, um: çok hızlı, en hızlı
2. Nominativusu -ilis ile biten sıfatların en üstünlük dereceleri sıfata –limus, a, um takısı getirilerek kurulur: Sıfat
Üstünlük derecesi
En Üstünlük derecesi
facilis: kolay
facilior: daha kolay
facillimus: en kolay
difficilis: zor
difficilior: daha zor
difficillimus: en zor
similis: benzer
similior: daha benzer
simillimus: en benzer
dissimilior: farklı
daha
dissimillimus; en farklı, en ayrı
humilior: mütevazı
daha
humillimus: en mütavazı
dissimilis: farklı, ayrı
benzemez,
humilis: mütevazı, vb.
3. Tamamen kuralsız olan sıfatların üstünlük dereceleri farklı gövdeler üzerine kurulur: Sıfat
Üstünlük derecesi
En Üstünlük derecesi
269
mf.
n.
bonus: iyi
melior
melius
daha iyi
optimus: en iyi
malus: kötü
peior
peius
daha kötü
pessimus: en kötü
magnus: büyük
maior
maius
daha büyük
maximus: en büyük
parvus: küçük
minor
minus
daha küçük
minimus: en küçük
multus: çok
plus
plus
daha çok
plurimus: en çok
multi (çoğ.): çok
plures
plura
daha çok
plurimi: en çok
Örnekler triumphus clarus: seçkin bir zafer alayı triumphus clarior: daha seçkin bir zafer alayı triumphus clarissimus: çok seçkin bir zafer alayı triumphi clari: seçkin zafer alayları triumphi clariores: daha seçkin zafer alayları triumphi clarissimi: çok (en) seçkin zafer alayları vir fortis: cesur bir adam vir fortior: daha cesur bir adam vir fortissimus: çok cesur bir adam sapiens vir: bilge bir adam sapientior vir: daha bilge bir adam sapientissimus vir: çok bilge bir adam beata vita, beatior vita, beatissima vita: mutlu bir hayat, daha mutlu bir hayat, çok mutlu bir hayat donum gratum, donum gratius, donum gratissimum: makbul bir hediye, daha makbul bir hediye, çok makbul bir hediye fortissimi viri: çok cesur adamlar fortissimorum virorum patria: çok cesur adamların ülkesi
270
peritus dux: tecrübeli komutan peritissimi duces: tecrübeli komutanlar bella funestissima: ölümcül savaşlar Cicero clarissimus orator est. Cicero çok seçkin bir hatiptir. Cantus avium iucundissimus est: Kuşların ötüşü (şakıması) çok tatlıdır. Patria Ciceroni erat carissima: Cicero için vatan çok değerliydi. Haec urbs est opulentissima: Bu şehir çok zengindir. Haec urbs clarissima est: Bu şehir çok seçkindir (çok değerlidir; çok ünlüdür; çok ünlü bir şehirdir) Haec urbs clarissima liberabitur: Bu ünlü şehir özgürlüğüne kavuşturulacak (kavuşacak). Milites fortissimi, patriam vestram liberaverunt: Çok cesur askerler vatanınızı özgürlüğüne kavuşturdular. Pauci veniunt ad senectutem: Birkaç kişi yaşlılığa ulaşır (Yaşlılık ancak birkaç kişiye nasip olur) Nemo est beatus sine virtute: Hiç kimse erdem olmadan mutlu değildir. Natura est optimus magister: Doğa en iyi öğretmendir Gaius est pessimus mercator: Gaius çok kötü bir tüccardır. Alexander vocabatur homo maximus: İskender’e çok büyük adam deniyordu. Cicero erat homo prudens et gravissimus: Cicero dürüst ve çok ciddi bir adamdı. Res difficillima erat: Mesele çok zordu. Conscientia est gravissimum pondus: Vicdan çok ağır bir yüktür. Verus amicus est maximus thesaurus: Hakiki dost en büyük hazinedir. Inertia est pessimum vitium: Tembellik en kötü kusurdur. Ira est brevissimus furor: Öfke çok kısa (süreli) bir deliliktir. Virtus est optima nobilitas: Erdem en iyi (güzel, hoş) asalettir. Plato est sapientissimus philosophus: Platon çok bilge bir filozoftur.
271
Augustinus, sapientissimus et sanctissimus philosophus, docet veritatem in libris suis: Çok bilge ve çok kutsal bir filozof olan Augustinus kitaplarında hakikati öğretiyor. Ego non ero maxima causa tuae mortis: Senin ölümünün en büyük sebebi ben olmayacağım. Helena fuit maxima causa Troiani belli: Troia savaşının en büyük sebebi Helena oldu. Sol est clarissima lux mundi: Güneş dünyanın en parlak ışığıdır. Neque paupertas, neque mors, neque vincula terrent hunc sapientissimum virum: Ne yoksulluk ne ölüm ne de zincirler bu bilgeler bilgesi (çok bilge) adamı korkutamaz. Optimum est ire per pericula ad decus: Tehlikelerden geçerek (tehlikeleri aşıp) şan ve şerefe gitmek en iyi şeydir. (eo, ire, ivi (ii), itum, v., gitmek: düzensiz çekim bir fiildir) 1 Nihil est carius mihi tua amicitia: Benim için hiçbir şey senin dostluğundan daha değerli değildir. (Üstünlük derecesi alan bir sıfat bu tür mukayese cümleleri kurmaya yarar. Burada carius, carus, a, um, adj. (değerli) sıfatının neut. üstünlük derecesidir, çünkü nihil (hiçbir şey) ile birlikte gider. Tua amicitia ise mukayese oluşturan abl. hâldedir ). Quid est foedius avaritia? Açgözlülükten daha iğrenç bir şey var mı? (Bu cümlede de foedius, foedus, a, um, adj., (iğrenç, tiksinti verici, çirkin) sıfatının neut. üstünlük derecesidir ve quid soru kelimesiyle 2 birlikte gitmektedir.) Nullus locus esse debet carior nobis nostra patria: Hiçbir yer bizim için vatanımızdan daha değerli olmamalı [Bu cümlede esse fiiliyle birlikte giden debet (debeo, debere, debui, debitum, borçlu olmak) fiili mastarlarla böyle kullanıldığında bir zorunluluk bildirir ve olmak zorunda, olması icap eder, -mecbur, vb. anlamına gelir. Nullus sıfatı olumsuz olduğu için, fiil olumsuz anlam kazanmıştır]. Argentum est vilius auro, aurum virtutibus: Gümüş altından daha düşük kırattadır, altın ise erdemlerden (daha düşük kırattadır). Facta sunt difficiliora dictis: Eylemler, sözlerden daha güçtür. Lux sonitu est velocior: Işık sesten daha hızlıdır. Sol maior est terra: Güneş yeryüzünden daha büyüktür. Iudex est sapientior rege: Yargıç kraldan daha bilgedir. Virtus mihi est carior gloria: Erdem benim için şan ve şöhretten daha değerlidir.
1 2
Yeri geldiğinde işlenecektir. Yeri geldiğinde işlenecektir.
272
Patria mihi vita mea est carior: Vatan benim için kendi hayatımdan (hayatımdan) daha değerlidir. Pater tuus est sapientior rege: Senin baban kraldan daha akıllı.
273
Uygulamalar 1) 2) tartışın.
I. II. ve III. Sıfatları tekrarlayın ve birer cümlede kullanın. Sıfatlarla kendi felsefi anlayışınızı anlatın ve bölüm arkadaşlarınızla paylaşı
3) Sıfatların üstünlük dereceleriyle hayatınızda en değer verdiğiniz şeyleri anlatan bir yazı kaleme alın ve bölüm arkadaşlarınızla paylaşın.
274
Uygulama Soruları 1)
III. Çekim sıfatların ayırt edici özellikleri nelerdir?
2)
Bu sıfat grubunun kural dışı sıfatları hangileridir?
3)
Sıfatların üstünlük derecelerini oluşturma kuralları nelerdir?
4)
Sıfatların öğrenilmesinde (varsa) karşılaştığınız güçlükler nelerdir?
275
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti III. sıfat çekimleri ve sıfatların üstünlük derecelerinin öğrenimiyle birlikte, Latincedeki sıfatlara dair hemen hemen tüm bilgiler öğrenilmiş durumdadır. Daha sonraki derslerde görülecek metinlerin tercümelerinde sıfat konusuna vakıf olmanın önemi anlaşılacaktır.
276
Bölüm Soruları 1) “Milites fortissimi, patriam vestram liberaverunt” ifadesindeki “fortissimo” sıfatının yalın hâli aşağıdakilerden hangisidir? a) fortissimo b) fortis c) fortissimum d) fortissimo 2) “Pauci veniunt ad senectutem” ifadesindeki “pauci” sıfatının gramerce analizi aşağıdakilerden hangisidir? a) paucus sıfatının çoğ. nom.m. b) pauci sıfatının çoğ.nom.m. c) paucum sıfatının çoğ. nom.n. d) paucus sıfatının çoğ. nom. f. 3) “parvus” sıfatının mf. ve n. üstünlük derecesi ile m. en üstünlük derecesi hangisidir? a) minoris; minus; minimum b) minor; minus; minima c) minor; minus; minimum d) minor; minus; minimus 4) “multus” sıfatının n. en üstünlük derecesi hangisidir? a) plurimum b) plurima c) plurimus d) plurimi
277
5) “triumphus clarissimus” ifadesinin sıfatının yali hâli hangisidir? a) clara b) clarum c) clarus d) clare 6) “beata vita” ifadesinin üstünlük ve en üstünlük derecesi hangisidir? a) beatissimum vita, beatior vita b) beatissima vita, beatior vita c) beatior vita, beatissima vita d) beatus vita, beatissima vita 7) “sapiens vir” ifadesinin en üstünlük derecesi hangisidir? a) sapientissima vir b) sapientissimi vir c) sapientissimum vir d) sapientissimus vir 8) “Nemo est … sine virtute” cümlesindeki boşluğa aşağıdaki sıfatlardan hangisi uygun düşer? a) beati b) beatus c) malus d) peior
278
9) “Nihil est carius mihi tua amicitia” cümlesindeki “tua amicitia” ifadesi hangi hâldedir? a) mukayese voc. b) mukayese nom. c) mukayese gen. d) mukayese abl. 10) “Natura est optimus magister” ifadesindeki “optimus” sıfatının yalın hâli hangisidir? a) bonus b) melior c) optima d) melius
Cevaplar 1) b, 2) a, 3) d, 4) a, 5) c, 6) c, 7) d, 8) b, 9) d, 10) a
279
13. TEMEL CÜMLE YAPILARI
280
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz 13.1. Temel Cümleler 13.2. Descartes Genesis Okuyor: Creatio Universi: Evrenin Yaratılışı 13.3. Metnin Cümle Analizi
281
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1)
Cümleler genel olarak kaça ayrılır? Bunlar nelerdir?
2)
Cümle çeşitleri nasıl bulunur?
3)
İlgi zamiri ve bu zamirler kurulan sıfat cümlesinin özellikleri nelerdir?
4)
Metinler yoluyla gramer öğrenme tekniğinin yararı nedir?
282
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
Temel Cümleler
Latince Basit, Bileşik ve Karmaşık Cümle yapılarını öğrenme
Şimdiye dek görülen cümleleri yeniden gözden geçirip sınıflandırarak
İlgi Zamiri ve Sıfat Yardımcı Cümlesi
İlgi zamirleri ve bu zamirlerle kurulan sıfat cümleleri hakkında bilgi edinme
Daha önce öğrenilen cümle yapılarını tekrar edip bunları sıfat yardımcı cümlelerine dönüştürerek
283
Anahtar Kavramlar •
Basit Cümle
•
Bileşik Cümle
•
Karmaşık (Bağlantılı) Cümle
•
İlgi Zamiri
•
Sıfat Cümlesi
284
Giriş Bu bölümde, Genesis’ten seçilen bir metin eşliğinde temel cümle yapıları analiz edilecek ve metinde geçen ilgi zamirleri konu edilecektir. Ayrıca ilgi zamirleri ile kurulan sıfat cümleleri hakkında da bilgi verilecektir.
285
13.1. Temel Cümleler Latincede cümleler üçe ayrılır: Basit, bileşik, karmaşık. Basit cümle, bir özne ve fiilden ya da bir özne, bir fiil ve en az bir nesneden oluşur: Tanrı yarattı. Bileşik cümle, iki ya da daha fazla bağımsız cümleden oluşur: Tanrı dünyayı yarattı ve dinlendi. Karmaşık (Bağlantılı) cümle, bir bağımsız cümle ve bir ya da daha fazla bağımlı cümleden oluşur: Tanrı dünyayı yaratınca, düzensizlik sona erdi; Tanrı dünyayı yarattığından düzensizlik sona erdi; Tanrı havada uçuşan kuşları yarattı, vb. Yukarıdaki son iki cümlenin tanımından da anlaşılacağı üzere, bağımsız cümle, kendi başına anlam ifade eden cümledir. Buna Esas cümle denir. Bağımlı cümle ise esas cümledeki fikre bağlıdır. Buna Yardımcı cümle denir. Yardımcı cümleler bildirdikleri fikre göre sıfat cümlesi, amaç cümlesi, zaman cümlesi, sebep cümlesi, sonuç cümlesi, vb. olarak adlandırılırlar. Aşağıdaki metinler cümle yapılarını kavramaya ve yeni gramer kurallarının öğrenilmesine yardımcı olacaktır.
13.2. Descartes Genesis Okuyor: Creatio Universi: Evrenin Yaratılışı 1
Deus creavit caelum et terram. Deus creavit caelum et terram intra sex dies. Primo die fecit lucem. Secundo die fecit firmamentum, quod vocavit caelum. Tertio die coegit aquas in unum locum, et eduxit e terra plantas et arbores. Quarto die fecit solem et lunam et stellas. Quinto die fecit aves quae volitant in aere, et pisces qui natant in aquis. Sexto die fecit omnia animantia, postremo hominem, et quievit die septimo. Tanrı göğü ve yeri yarattı. Tanrı göğü ve yeri altı günde (altı gün içinde) yarattı. İlk gün ışığı yarattı. İkinci gün gök kubbeyi yarattı (ve) buna gökyüzü adını verdi (dedi). Üçüncü gün suları tek bir yere topladı ve topraktan bitkileri ve ağaçları meydana getirdi. Dördüncü 1
S. C. Walker, s. 19
286
gün güneşi, ayı ve yıldızları yarattı. Beşinci gün havada uçuşan kuşları ve sularda yüzen balıkları yarattı. Altıncı gün tüm hayvanları yarattı, hemen ardından da (hemen sonra da) insanı (yarattı); yedinci günde de dinlendi.
13.3. Metnin Cümle Analizi Gerekli Bilgiler creatio, creationis, f., yaratılış, yaratım, yaratma creavit: yarattı: creare fiilinin etken perf. 3. tek. şahsı (creo, creare, creavi, creatum, 1, v., yaratmak) caelum: gökyüzünü (acc.) terram: yeri (acc.) (terra, ae, f., yer, yeryüzü, yerküre, dünya; toprak) intra sex dies: altı gün içerisinde, altı gün içinde (intra+acc: içinde,-de) primo die (zarf): ilk günde (zaman bildiren abl.) fecit: facere fiilinin etken perf. 3. tek. şahsı [facio, facere, feci, factum, 3., v., (io’lu fiil), yapmak] lucem: ışığı (acc.): (lux, lucis, f., ışık) secundo die (zarf): ikinci günde (zaman bildiren abl.) firmamentum: gök kubbeyi (acc.) (firmamentum, i, n., yeryüzünün üstündeki gök; gök kubbe) quod: ilgi zamiri: ki onu (gök kubbeyi) (acc. tek.n.) quod vocavit caelum: bunu (onu) gökyüzü olarak adlandırdı [buna adını verdi (dedi)] vocavit: vocare fiilinin etken perf. 3. tek. şahsı (voco, vocare, vocavi, vocatum, 1, v., ad vermek, demek) tertio die (zarf): üçüncü günde (zaman bildiren abl.) coegit: cogere fiilinin etken perf. 3. tek. şahsı (cogo, cogere, coegi, coactum, 3, v., bir yere sürmek, bir yere toplamak) in unum locum: bir yere (in+acc: bir yere doğru, -e doğru) eduxit: educere fiilinin etken perf. 3. tek. şahsı (educo, educere, eduxi, eductum, 3, v., çıkarmak, çıkmasına sebep olmak, meydana getirmek)
287
quarto die (zarf): dördüncü günde (zaman bildiren abl.) solem: güneşi (acc.) (sol, solis, m., güneş) lunam: ayı (acc.) (luna, ae, f., ay) stellas: yıldızları (çoğ. acc.) (stella, ae, f., yıldız) quinto die (zarf): beşinci günde (zaman bildiren abl.) aves: kuşları (çoğ. acc.) (avis, avis, f., kuş) quae: ilgi zamiri: ki onlar (kuşlar) (nom.çoğ.f.) volitant: volitare fiilinin etken praes. 3. çoğ. şahsı (volito, volitare, volitavi, volitatum, 1, v., uçuşmak, havada oraya buraya gidip gelmek) in aere: havada (in+abl. –de, içinde; aer, aeris, m., hava) pisces: balıkları (çoğ. acc.) (piscis, piscis, m., balık) natant: natare fiilinin etken praes. 3. çoğ. şahsı (nato, natare, natavi, natatum, 1, v., yüzmek) in aquis: sularda (in+abl. –de, içinde) sexto die (zarf): altıncı günde (zaman bildiren abl.) omnia: bütün (çoğ. acc.) animantia: canlıları (çoğ. acc.) postremo: hemen ardından, hemen sonra, hemen akabinde, ertesi: posterus’un en üstünlük derecesi, tek. abl. (posterus, a, um, adj., ardından, -den sonra, akabinde; postremus (postumus), a, um, adj.) (zarf konumunda zaman bildiren abl.) hominem: insanı (acc.) quievit: quiescere fiilinin etken praes. 3. tek. şahsı (quiesco, quiescere, quievi, quietum, 3, v., dinlenmek, sakin kalmak) die septimo (zarf): yedinci günde (zaman bildiren abl.) Bu metindeki cümle yapıları şöyle örneklenebilir: Basit Cümle: Deus creavit caelum et terram: Tanrı göğü ve yeri yarattı:
288
Özne: Deus (nom.) Fiil: creavit Nesne(ler): caelum et terram (her ikisi de tek. acc.) Bileşik Cümle: coegit aquas in unum locum, et eduxit e terra plantas et arbores: Suları tek bir yere topladı ve topraktan bitkileri ve ağaçları meydana getirdi: I. Cümle Özne: gizli (Deus) (nom.) Fiil: coegit (özne fiilin içinde) Nesne: aquas (çoğ. acc.) et: bağlaç II. Cümle Özne: gizli (Deus) (nom.) Fiil: eduxit (özne fiilin içinde) Nesne(ler): plantas et arbores (her ikisi de acc.) Karmaşık Cümle: fecit aves quae volitant in aere: havada uçuşan kuşları yarattı. Esas cümleye bağlı bir yardımcı cümleden oluşmaktadır. Esas Cümle: fecit aves: kuşları yarattı Özne: gizli (Deus) (nom.) Fiil: fecit (özne fiilin içinde) Nesne: aves çoğ. acc.) Yardımcı cümle: quae volitant in aere: havada uçuşan Özne: quae (=aves) (çoğ. f. nom.) Fiil: volitant (Bunlar cümlenin ana ögeleridir. Cümle içindeki diğer ögeler sıfat, zarf, edat, vb. konumdadır ve gerekli bilgiler başlığı altında verilmiştir.)
289
Metnin karmaşık cümlesinde, yardımcı cümle esas cümleye bir ilgi zamiriyle bağlıdır ve Latincede bu tür cümlelere sıfat yardımcı cümlesi veya ilgi cümlesi adı verilir. Çünkü yardımcı cümle, esas cümledeki ilişkili kelimeyi bir sıfat gibi nitelemektedir. Bu cümlenin anlaşılması için önce ilgi zamirinin ne olduğu ve nasıl çekildiğinin bilinmesi gerekir. Bu konu daha sonraki derste işlenecektir.
290
Uygulamalar 1) Daha önce işlenen cümleleri cümle çeşitleri açısından analiz edin. 2) Yukarıdaki metnin tüm kelimelerini ait oldukları çekim gruplarının kurallarına uygun olarak çekin. 3) Yukarıdaki metindeki tüm fiilleri ait oldukları çekim gruplarına ve zamanlarına göre çekin. 4) Yukarıdaki metni kendi cümlelerinizle Latince olarak tekrardan yazın ve arkadaşlarınızla paylaşıp tartışın.
291
Uygulama Soruları 1)
Cümleler temel olarak kaça ayrılır?
2)
Basit Cümle nedir?
3)
Bileşik Cümle nedir?
4)
Karmaşık Cümle nedir?
5) Şimdiye değin öğrendiğiniz cümleler bu temel yapılardan hangisine uymaktadır?
292
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Bu bölümde Genesis’ten seçilen bir metnin eşliğinde temel cümle çeşitleri öğrenilmiş ve gerekli cümle analizleri yapılmıştır. Metinde görülen önemli bir gramer kuralı, ilgi zamiri ve ilgi zamiriyle kurulan sıfat yardımcı cümleleri daha sonraki derste ayrıntılı olarak işlenecektir. Bu bölüm, ilerleyen derslerde yeni öğrenilecek gramer kurallarının metinden yola çıkarak işleneceğine dair ön bir bilgi vermektedir.
293
Bölüm Soruları 1) Basit cümlenin tanımı aşağıdakilerden hangisidir? a) Birbiriyle bağıntılı iki cümleden meydana gelen cümledir. b) Sadece öznelerden meydana gelen cümledir. c) Sadece iki ya da daha fazla nesneden meydana gelen cümledir. d) Bir özne ve bir fiil, bazen ek olarak bir nesneden meydana gelen cümledir. 2) Bileşik cümlenin özelliği aşağıdakilerden hangisidir? a) İki ya da daha fazla bağımsız cümleden oluşur. b) İki ya da daha fazla nesneden oluşur. c) Sıra sayılarından oluşur. d) Zamir alan cümlelerdir. 3) Karmaşık cümlenin özelliği aşağıdakilerden hangisidir ? a) Dört basit cümlenin bileşiminden oluşur. b) Temel cümlelerden oluşur. c) Bir bağımsız cümle ve bir ya da birden fazla bağımlı cümleden oluşur. d) Sayı zarflarının bileşiminden oluşur. 4) “Creatio Mundi” ifadesinin anlamı nedir? a) Evrenin Yaratılışı b) Dünyanın Temel Yapısı c) Doğanın Temeli d) Dünyanın Özellikleri
294
5) “Deus creavit caelum et terram” ifadesi hangi temel cümle kalıbıdır? a) Bileşik Cümle b) Basit Cümle c) Karmaşık Cümle d) Bağımlı Cümle 6) “Deus coegit aquas in unum locum, et eduxit e terra plantas et arbores” ifadesi hangi temel cümle kalıbıdır? a) Karmaşık Cümle b) Bileşik Cümle c) Bağımlı Cümle d) Bağlantılı Cümle 7) “Secundo die fecit firmamentum, quod vocavit caelum” ifadesi hangi temel cümle kalıbıdır? a) Bileşik Cümle b) Temel Cümle c) Basit Cümle d) Karmaşık Cümle 8) Aşağıdaki cümlelerden hangisi karmaşık cümledir? a) Quarto die fecit solem et lunam et stellas. b) Primo die fecit lucem. c) Quinto die fecit aves quae volitant in aere. d) Sexto die fecit omnia animantia.
295
9) Secundo die fecit firmamentum, quod vocavit caelum ifadesindeki “quod” kelimesi nedir? a) ilgi zamiri b) sayı zarfı c) mülkiyet zamiri d) şahıs zamiri 10) “Quinto die deus fecit pisces qui natant in aquis” cümlesi ne cümlesidir? a) Fiilimsi cümle b) Bileşik cümle c) İlgi zamiriyle kurulan sıfat yardımcı cümlesi d) Basit cümle
Cevaplar 1) d, 2) a, 3) c, 4) a, 5) b, 6) b, 7) d, 8) c, 9) a, 10) c
296
14. İLGİ ZAMİRİ VE SIFAT YARDIMCI CÜMLESİ
297
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz 14.1. İlgi Zamirine Dair Ön Bilgi 14.2. Sıfat Yardımcı Cümlesinin Kurulumu 14.3. Descartes Genesis Okumaya Devam Ediyor: Creatio Adami et Evae: Adem ile Havva’nın Yaratılışı
298
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1)
İlgi zamiri nedir?
2)
İlgi zamirinin çekim kuralları nedir?
3)
Sıfat yardımcı cümlesi nedir?
4)
Sıfat yardımcı cümlesi ilgi zamiriyle nasıl kurulur?
299
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
İlgi Zamiri
Daha önce öğrenilen şahıs ve mülkiyet zamirlerine ilaveten ilgi zamirlerini de öğrenme ve Latincedeki zamirlere dair daha ayrıntılı bilgi sahibi olma
Daha önce öğrenilen zamirleri tekrar ederek ilgi zamirinin faklarını algılayarak ve ilgi zamirlerinin yer aldığı cümleler kurarak
Sıfat Yardımcı Cümlesi
Sıfat yardımcı cümlesinin özelliklerini öğrenme ve Latincede yardımcı cümle kalıplarıyla ilgili başlangıç düzeyinde bilgi edinme
Bütün cümle çeşitlerini tekrar ederek ve bunları sıfat yardımcı cümleleriyle kıyaslayarak
300
Anahtar Kavramlar •
İlgi zamiri
•
Sıfat yardımcı cümlesi
301
Giriş Bu bölümde, daha önceki derste işlenen metindeki ilgi zamiri ve sıfat yardımcı cümle kalıplarından yola çıkarak Latincede sıfat cümlelerinin ilgi zamiriyle nasıl kurulabileceğine dair temel bir bilgi verilecek ve yine Genesis’ten seçilmiş bir metin eşliğinde bu tür cümlelerin özelliklerine dikkat çekilecektir.
302
14.1. İlgi Zamirine Dair Ön Bilgi Latincede bir yardımcı cümleyi önceki cümlelere bağlayan ve bağlı olduğu kelimenin sayısını ve cinsini alarak bağlandığı cümleyi bir sıfat gibi niteleyen zamire ilgi zamiri denir. İlgi zamirinin çekimi şöyledir:
qui, quae, quod: ki bu, ki o, vb. Çoğul
Tekil Masc.
Fem.
Neut.
Masc.
Fem.
Neut.
Nom. Acc.
qui quem
quae quam
quod quod
qui quos
quae quas
quae quae
Gen.
cuius
cuius
cuius
quorum
quarum
quorum
Dat.
cui
cui
cui
quibus
quibus
quibus
Abl.
quo
qua
quo
quibus
quibus
quibus
Basit örnekler ve Türkçeye bire bir çeviri: vir, qui: adam, ki o vir, quem: adam, ki onu vir, cuius: adam, ki onun vir, cui: adam, ki ona, ki onun için (vb.) vir, cum quo: adam, ki onunla (cum+abl: ile; ile birlikte) femina, quae: kadın, ki o bellum, quod: savaş, ki o bella, quae: savaşlar, ki onlar (ki bu savaşlar, vb) ego, qui scribo: ben, ki yazıyorum (yazan ben) tu, qui scribis: sen, ki yazıyorsun (yazan sen) vir, qui scribit: adam, ki yazıyor (yazan adam) mulieres, quas vidi: kadınlar, ki onları gördüm (gördüğüm kadınlar) animalia, quae vidi: hayvanlar, ki onları gördüm (gördüğüm hayvanlar) viri, quos vidi: adamlar, ki onları gördüm (gördüğüm adamlar)
303
viri, quibus puer paret: adamlar, ki onlara çocuk itaat ediyor (çocuğun itaat ettiği adamlar) Ego expecto litteras quas tu scripsisti: Ben, senin yazdığın mektupları bekliyorum (Ben mektupları bekliyorum, ki onları sen yazdın) Est Deus qui videt omnia: Her şeyi gören bir Tanrı var. (Bir Tanrı var, ki o her şeyi görür).
14.2. Sıfat Yardımcı Cümlesinin Kurulumu Sıfat yardımcı cümlelerinin kurulumunu önceki derste işlenen metindeki “Deus fecit aves quae volitant in aere: Tanrı havada uçuşan kuşları yarattı (kuşları yarattı, ki o kuşlar havada uçuşuyorlar)” ve “Deus fecit pisces quae natant in aquis: Tanrı sularda yüzen balıkları yarattı (balıkları yarattı, ki o balıklar sularda yüzüyorlar)” ifadelerinin örneğinde açıklamak bu cümle yapılarının anlaşılmasını kolaylatıracaktır: İlk cümledeki quae ilgi zamiri ile kurulan cümle, aves kelimesini bir sıfat gibi niteler. Aves (kuşlar), cümlenin nesnesidir, dolayısıyla dişil bir kelime olan avis (kuş) kelimesinin çoğul accusativus hâlidir. Bu kelimenin yerini tutan ilgi zamiri quae (ki onlar, ki o kuşlar) da avis kelimesi gibi dişil ve çoğuldur. Ama bu ikisi aynı hâlde değildir. Çünkü aves, çoğul accusativus; quae ise çoğul nominativus hâlindedir. Çünkü aves bir önceki cümlenin nesnesidir; quae ise bir sonraki cümlenin öznesidir. Demek ki, ilgi zamiri ile kurulan cümlelerde ilişkili kelimeler birbirine sayı ve cins bakımından uyarlar, ama hâl bakımından uymak durumunda değildir. Yalnız bu noktada şuna dikkat edilmelidir: Bazı cümlelerde ilgi zamiri ile başlayan cümle accusativus hâlde bir kelimeyle başlayabilir. Örneğin: Vidi aves, quas puer habet: Çocuğun sahip olduğu kuşları gördüm. Bu cümlede quas ilgi zamiri yine aves ile ilişkilidir ve avis’in sayısını ve cinsini almıştır. Ama accusativus hâlinde olması, aves kelimesinin accusativus olmasından değil, diğer cümlenin nesnesi olmasındandır (Kuşları gördüm, ki o kuşlara çocuk sahipti). Bu durumda ilgi zamirinin hâlini belirleyen tek şey, sıfat cümlesinde hangi hâlde kullanılması gerektiğidir. Sıfat cümlelerini aşağıdaki metinde de görmek mümkündür:
304
14.3. Descartes Genesis Okumaya Devam Ediyor: Creatio Adami et Evae: Adem ile Havva’nın Yaratılışı
Deus finxit corpus hominis. Deus finxit corpus hominis e limo terrae et dedit illi animam viventem; fecit illum ad similitudinem suam, et nominavit illum Adamum. Deinde immisit soporem in Adamum, et detraxit unam e costis eius dormientis. Ex ea formavit mulierem quam dedit sociam Adamo, sicque instituit matrimonium. Nomen primae mulieris fuit Eva. 1 Tanrı insanın bedenini biçimledi. Tanrı insanın bedenini yerin (dünyanın; yeryüzünün) balçığından biçimledi ve ona canlı (soluk alıp veren, yaşayan) bir ruh verdi (bahşetti; can verdi); onu kendisine benzer kıldı (onu kendi suretinde yarattı) ve ona Adem adını verdi. Sonra Adem’e derin bir uyku gönderdi (Ademin içine uykuyu saldı; Ademi uyuttu) ve uyuyan Ademin (Adem uyurken; Adem derin uykudayken) kaburga kemiklerinin birini (bir kaburga kemiğini) çekip aldı. Ondan (o kemikten; bu kemikten) Adem’e eş olarak vereceği kadını biçimledi (kadını yarattı, ki onu Adem’e eş olarak verdi; kadını yarattı ve onu Adem’e eş olarak verdi). Böylece evlilik kurumunu meydana getirdi (yarattı, oluşturdu; evliliği kurdu). İlk kadının adı Havva idi (Havva oldu). Gerekli Bilgiler finxit: biçimledi: fingere fiilinin etken perf. 3. tek. şahsı (fingo, fingere, finxi, fictum, 3, v., biçimlendirmek, biçim vermek, şekillendirmek, taslak çıkarmak, yapmak) corpus: bedenini (acc.) hominis: insanın (gen.)
1
S.C. Walker, s. 19.
305
e limo: balçıktan (e+abl. –den; limus, i, m., çamur, balçık) terrae: yerin (dünyanın, yeryüzünün) (gen.) dedit: verdi: dare fiilinin etken perf. 3. tek. şahsı illi: işaret zamiri: ona (bedene) (dat.tek.n) animam: ruhu, canı, soluğu (acc) viventem: yaşayan(ı): vivere fiilinin acc. 3. tekil participiumu (sıfat fiil); (nom. vivens: yaşayan, canlı) (vivo, vivere, vixi, victum, 3, v., yaşamak, soluk alıp vermek) animam viventem: yaşayan ruhu, soluk alıp veren ruhu, canlı soluğu fecit: yarattı, kıldı: facere fiilinin etken perf. 3. tek. şahsı illum: işaret zamiri: onu (insanı) (acc.tek.mf.) ad similitudinem suam: kendi suretine (benzer) (similitudo, similitudonis, m., benzerlik, aynılık; ad+acc. bir şeye) nominavit: ad verdi: nominare fiilinin etken perf. 3. tek. şahsı (nomino, nominare, nominavi, nominatum, 1, v., adlandırmak, ad vermek) Adamum: Adem(i) (acc.) (Adamus, i, m., İlk insan, Adem) deinde (zarf): sonra immisit: gönderdi: immittere fiilinin etken perf. 3. tek. şahsı (immitto, immittere, immisi, immissum, 3, v., bir yerin içine yollamak, göndermek, salmak) soporem: uykuyu (acc) (sopor, soporis, m., derin uyku, ölüm uykusu) detraxit: çekti: detrahere fiilinin perf. 3. tek. şahsı (detraho, detrahere, detraxi, detractum, 3, v., çekmek, çıkarmak, çekip dışarı çıkarmak, çıkarıp ya da çekip almak) unam e costis eius: kaburgalarından birini [ex +abl. –den, -den dışarı; costa, ae, f., kaburga; kaburga kemiği, böğür; unam: acc. f.; eius: işaret zamiri: onun (Ademin) (gen.tek.m)] dormientis: uyuyanın (uyuyan Ademin): dormire fiilinin gen. 3. tekil eril participiumu (sıfat fiil); (nom. dormiens: uyuyan) ex ea: ondan [= ex ea costa: kaburga kemiğinden; ea: işaret zamiri (abl.tek. f.)] formavit: biçimledi: formare fiilinin perf. 3. tek. şahsı (formo, formare, formavi, formatum, 1, v., biçim vermek, şekil vermek, meydana getirmek, yapmak
306
mulierem: kadını (acc.) (mulier, mulieris, f., kadın; eş, zevce) quam: ilgi zamiri: ki onu (ki o kadını) (acc. tek. f.) sociam: eşi (acc.) (socia, ae, f., eş, karı, zevce, hayat arkadaşı) Adamo: Ademe (dat.) Ex ea formavit mulierem quam dedit sociam Adamo, sicque instituit matrimonium: Ondan (o kemikten; bu kemikten) Adem’e eş olarak vereceği kadını biçimledi: quam ilgi zamiriyle kurulan Sıfat Yardımcı cümlesi. sicque (zarf): böylece instituit: meydana getirdi: instituere fiilinin perf. 3. tek. şahsı (instituo, instituere, institui, institutum, 3, v., kurmak, meydana getirmek, oluşturmak) matrimonium: evliliği (acc.) (matrimonium, ii, n., evlilik) nomen: ad (nom.) (nomen, nominis, n., ad, isim) primae mulieris: ilk kadının (gen.) fuit: idi, oldu: esse fiilinin perf. 3. tek. şahsı Eva: Havva (nom.) [Eva, (Heva), ae, f., İlk kadın, Havva] Metnin Temel Cümlelerine Örnek: Basit Cümle: Deus finxit corpus hominis: Tanrı insanın bedenini biçimledi. Özne: Deus (nom.) Fiil: finxit Nesne: corpus (acc.) Bileşik Cümle: Deus finxit corpus hominis e limo terrae et dedit illi animam viventem: Tanrı insanın bedenini yeryüzünün balçığından biçimledi ve ona canlı (soluk alıp veren, yaşayan) bir ruh verdi (bahşetti; can verdi) I. Cümle Özne: Deus (nom.) Fiil: finxit Nesne: corpus (acc.)
307
et: bağlaç II. Cümle Özne: gizli (Deus) (nom.) Fiil: dedit (özne fiilin içinde) Nesne: animam (acc.) Karmaşık Cümle: Ex ea formavit mulierem quam dedit sociam Adamo: Ondan (kaburga kemiğinden) Adem’e eş olarak vereceği kadını biçimledi. Esas Cümle: Ex ea formavit mulierem: Ondan kadını biçimledi Özne: gizli (Deus) (nom.) Fiil: formavit (özne fiilin içinde) Nesne: mulierem (acc.) Yardımcı Cümle: quam dedit sociam Adamo: Adem’e eş olarak vereceği Özne: gizli (Deus) (nom.) Fiil: dedit (özne fiilin içinde) Nesne: mulierem (gizli) ve sociam (her ikisi de acc.) Son cümle bir sıfat yardımcı cümlesidir. Buradaki ilgi zamiri quam (ki onu, ki o kadını) esas cümledeki mulierem (kadını) (acc. f.) kelimesine uymaktadır. Bu yüzden acc. fem. ve tekil hâldedir. Yardımcı cümlenin öznesi Deus olduğu için, quam ilgi zamiri nesne konumundadır (Ex ea formavit mulierem quam dedit sociam Adamo=ondan kadını biçimledi, ki onu Ademe eş olarak verdi).
308
Uygulamalar 1) Şimdiye dek gördüğünüz tüm cümlelerdeki zamirleri bulup sınıflayın ve birer cümlede kullanın. 2)
Gördüğünüz metinlerin özneleri yerine zamirleri yerleştirin.
3) İlgi zamirleriyle sıfat yardımcı cümleleri kurup “Genesis” metinlerini kendi cümlelerinizle anlatın ve bölüm arkadaşlarınızla paylaşın. 4)
5)
Bu dönem gördüğünüz 1-14 Haftalık ders bölümlerinde öğrendiklerinizi, a)
isim, sıfat, zamir ve fiil
b)
cümle kurulum teknikleri olarak tasnif edip yeniden gözden geçirin.
Tüm öğrendiklerinizden aklınızda kalan kelime ve cümleleri nir kâğıda dökün.
309
Uygulama Soruları 1)
İlgi zamirinin genel özellikleri nelerdir?
2)
İlgi zamirlerinin cümle içindeki özellikleri nelerdir?
3)
Bu derse kadar kaç tür zamir öğrendiniz?
4)
Bu derse kadar kaç tür cümle yapısı öğrendiniz?
5)
Sıfat cümlelerinin cümledeki işlevi nedir?
6)
Bu derse kadar Latince gramerinde neler öğrendiniz? Kendinizi değerlendirin.
310
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Bir önceki bölümle bağlantılı olan bu bölümde, ilgi zamirleri ve sıfat cümleleri işlendi ve Genesis’ten seçilen bir başka metin üzerinde çalışıldı. Bu bölümle birlikte Latince gramerde isim, sıfat, fiil (haber kipi), cümle kurulumları ve zamirlerin bir kısmı görülmüş oldu. Bütün bu bilgilerin tekrardan gözden geçirilmesi, hiç kuşkusuz, diğer dönem derslerindeki yeni gramer kurallarını algılamayı kolaylaştıracaktır.
311
Bölüm Soruları 1) “Deus finxit corpus hominis” ifadesi ne tür bir temel cümledir? a) Basit Cümle b) Karmaşık Cümle c) Bileşik Cümle d) Sıfat Cümlesi 2) Aşağıdakilerden hangisi bileşik cümle değildir? a) Fecit illum ad similitudinem suam, et nominavit illum Adamum b) Deinde immisit soporem in Adamum, et detraxit unam e costis eius dormientis. c) Sicque instituit matrimonium. d) Deus finxit corpus hominis e limo terrae et dedit illi animam viventem. 3) Aşağıdakilerden hangisi “Ex ea formavit mulierem quam dedit sociam Adamo” ifadesini gramerce tanımlamaz? a) Bileşik cümle b) Gizli özneli cümle c) İlgi zamiriyle kurulmuş sıfat cümlesi d) Karmaşık cümle 4) “Deus fecit aves … volitant in aere” ifadesindeki boşluğa hangi zamir uygun düşer? a) quae b) qui c) quos d) quibus
312
5) “Vidi aves, …puer habet” ifadesindeki boşluğa hangi zamir uygun düşer? a) qui b) quas c) quae d) quorum 6) Aşağıdakilerden hangi zamir “Deus finxit corpus hominis” cümlesindeki “hominis” yerine kullanılabilir? a) qua b) quibus c) cuius d) quo 7) Aşağıdakilerden hangi zamir “Deinde immisit soporem in Adamum” cümlesindeki “in Adamum” yerine kullanılabilir? a) in quem b) in quam c) in quibus d) in qua 8) “Creatio Adami et Evae” ifadesinin çevirisi aşağıdakilerden hangisidir? a) Adem ile Havvanın İlk Günahı b) Adem ile Havvanın Cezası c) Adem ile Havvanın Cennet Bahçesi d) Adem ile Havvanın Yaratılışı
313
9) Aşağıdakilerden hangi edat ve zamir kullanımı “unam e costis.” cümlesindeki “e costis” ifadesine uygun düşer? a) e qua b) e quo c) e quibus d) e quorum 10) Aşağıdakilerden hangisi “primae mulieris creatio” cümlesinin çevirisidir? a) ilk kadının çığlığı b) ilk kadının yaratılışı c) ilk kadının dünyası d) ilk kadının sesi
Cevaplar 1)a, 2)c, 3)a, 4)a, 5)b, 6)c, 7)a, 8)d, 9)c,10)b
314
KAYNAKÇA Bennett, Charles E. (1918). New Latin Grammar. Boston: Allyn and Bacon. D'Ooge, Benjamin Leonard. (1911). Latin for Beginners. Boston: Ginn and Company. Dürüşken, Ç. (2014). Felsefecilere Özel Latince-Descartes Latince Öğreniyor (Baskıda). İstanbul: Alfa Yayınevi. Kirtland, John Copeland (ed.) (1903). Ritchie’s Fabulae Faciles. London: Longmans, Green, and Co. Ørberg, Hans H. (2003). Lingua Latina Per se Illustrata, Pars I, Familia Romana. Domus Latina. Ørberg, Hans H. (2006). Lingua Latina Per se Illustrata, Fabellae Latina, Domus Latina. Walker, S. C. (1835). New latin Reader. Part First, Boston.
315
