ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ
– 125 –
«Ξενιτεμένες» ελληνικές αρχαιότητες Αφετηρίες και διαδρομές
Επιμέλεια Σοφία Ματθαίου - Αθηνά Χατζηδημητρίου
ΑΘΗΝΑ 2012
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕ Ν Α ΠΡΟΛΟΓΙΚΌ ΣΗΜΕΊΩΜΑ................................................................................ 11 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΆ ΣΟΦΙΑ ΜΑΤΘΑΙΟΥ, Η καθιέρωση της ιδέας της εθνικής ιδιοκτησίας
των αρχαίων μνημείων..........................................................................15 ΑΘΗΝΑ ΧΑΤΖΗΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Ο εκπατρισμός των ελληνικών
αρχαιοτήτων και η συμβολή τους στη συγκρότηση των πρώτων αρχαιολογικών συλλογών και μουσείων................................. 33 ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΟΛΙΑΣ, Διασπορά, εντοπιότητα και εθνική κληρονομιά.
Οι ελληνικές αρχαιότητες κατά τους τελευταίους προεπαναστα-
τικούς χρόνους............................................................................................79
ΑΛΙΚΗ ΑΣΒΕΣΤΑ, Από τον Μαραθώνα στο Λούβρο. Iστορία,
διαδρομές και περιπέτειες δύο αγαλμάτων.............................................105
ΣΟΦΙΑ ΜΑΤΘΑΙΟΥ, Ο Στέφανος Α. Κουμανούδης (1818-1899) και
οι αρχαιολογικές δραστηριότητες των Ευρωπαίων στην Ελλάδα............125
ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΜΕΡΚΟΥΡΗ, Εξαγωγές αρχαιοτήτων κατά τον 19ο και
τις αρχές του 20ού αι. Το πρώτο νομοθετικό πλαίσιο για την
προστασία τους........................................................................................ 141
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΑΝΤΗΣ, Η διαρπαγή και η διασπορά των ελληνικών
αρχαιοτήτων..............................................................................................171
KATJA SPORN, Φάσμα και ιστορικό της διασποράς αρχαιοτήτων των
ιστορικών χρόνων από την Κρήτη........................................................... 197
ΑΘΗΝΑ ΧΑΤΖΗΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Οδοιπορικό στη διασπορά των
ευβοϊκών αρχαιοτήτων..............................................................................215
ΕΥΡΕΤΉΡΙΟ...................................................................................................245
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Ο εκπατρισμός και το αίτημα επιστροφής των ελληνικών αρχαιοτήτων, ως συστατικό στοιχείο της εθνικής υπόστασης και αναπόσπαστο μέρος της ελληνικής ιστορίας, βρέθηκε ήδη από την ίδρυση του ελληνικού κράτους στην αιχμή ιδεολογικών αντιπαραθέσεων και προβληματισμών. Η διεθνής διάσταση που απέκτησε από πολύ νωρίς η έννοια της αρχαίας ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς, ενίσχυσε τη νομιμότητα διεκδίκησης των Ελλήνων για τη δημιουργία εθνικού κράτους. Το ευρωπαϊκό ενδιαφέρον, το οποίο είχε εκδηλωθεί από τα προεπανασταστικά χρόνια με την ιδιοποίηση των αρχαιοτήτων και την ένταξή τους σε ευρωπαϊκά μουσεία ή ιδιωτικές συλλογές, συνεχίσθηκε με μεγάλη ένταση και μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Το φαινόμενο της διαρπαγής αρχαιοτήτων και της αρχαιοκαπηλίας, όπως είναι γνωστό, αναπτύχθηκε ιδιαίτερα κατά τον 19ο αιώνα παράλληλα με την αύξηση της ανασκαφικής δραστηριότητας στην Ελλάδα, ενώ η διεθνής «αγορά» αρχαίων έργων τέχνης δεν έπαψε ποτέ από τότε να ανθεί. Η πεποίθηση ότι οι ελληνικές αρχαιότητες συνιστούν μέρος της κοινής ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς αποτέλεσε τη γενεσιουργό αιτία για τη μανιώδη αναζήτησή τους από όλα τα μεγάλα ευρωπαϊκά μουσεία, αλλά και το «άλλοθι» για την απόκτησή τους με οποιονδήποτε τρόπο, νόμιμο ή παράνομο, βάσει του εθνικού και του διεθνούς δικαίου. Ο θαυμασμός και το πάθος για την απόκτηση αρχαιοτήτων, η χρήση τους ως συμβόλων κύρους και επίδειξης, το κυνήγι του κέρδους, τα κενά των νομοθετικών ρυθμίσεων του ελληνικού κράτους, ήδη από την εποχή της ίδρυσής του, είναι μερικές ακόμη, από τις τόσες αντιφατικές αιτίες που οδήγησαν στο ίδιο αποτέλεσμα, στην απομάκρυνσή τους από τη γενέθλια γη. Τα τελευταία χρόνια, παρά τη θέσπιση αυστηρότερων νομοθετημάτων, η παράνομη διακίνηση αρχαιοτήτων συνεχίζεται με κύριο αποδέκτη τα διεθνή κέντρα εμπορίου αρχαίων έργων τέχνης. Από την άλλη πλευρά, το ελληνικό κράτος, έχει αποδυθεί σε έναν αγώνα για την επιστροφή των Ελγινείων μαρμάρων, αλλά και άλλων μεμονωμένων εκπατρισμένων αρχαιοτήτων. Την προσπάθεια αυτή θα ενίσχυε σημαντικά η συστηματική καταγραφή του συνόλου των «ξενιτεμένων» ελληνικών αρχαιοτήτων, που εκτίθενται ή φυλάσσονται σε Μουσεία και ιδιωτικές συλλογές του εξωτερικού. Οι δυνατότητες που προ-
12
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
σφέρουν σήμερα οι σύγχρονες τεχνολογίες και η πληροφορική καθιστούν το εγχείρημα περισσότερο από ποτέ εφικτό αλλά και αναγκαίο. Ο προβληματισμός αυτός, που αποτελεί εδώ και χρόνια αντικείμενο συζήτησης στην αρχαιολογική κοινότητα, υπήρξε η αφορμή για να αναθερμανθεί μία παλαιότερη ιδέα του Αλέξανδρου Μάντη· το καλοκαίρι του 2006 πραγματοποιήθηκε στη Σύρο επιστημονική συνάντηση στο πλαίσιο των «Σεμιναρίων της Ερμούπολης», τα οποία διοργανώνονται από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών του ΕΙΕ σε συνεργασία με το Επιστημονικό και Μορφωτικό Ίδρυμα Κυκλάδων. Θεματικός άξονας ήταν οι «ξενιτεμένες» αρχαιότητες και οι απόψεις που ανταλλάχθηκαν εκεί, στο φιλόξενο περιβάλλον των Σεμιναρίων, αποτέλεσαν τη μαγιά για τη συγγραφή των μελετών που δημοσιεύονται στον παρόντα τόμο. Τις εργασίες του τόμου υπογράφουν αρχαιολόγοι και ιστορικοί· περιλαμβάνονται μελέτες οι οποίες αναφέρονται στη διασπορά των αρχαιοτήτων συγκεκριμένων αρχαιολογικών χώρων και περιοχών (Ακρόπολις των Αθηνών, Κρήτη, Εύβοια) και άλλες οι οποίες προσεγγίζουν ιστορικά κάποιες πλευρές της, όπως είναι η νομοθετική αντιμετώπιση της εξαγωγής των αρχαιοτήτων, η διασπορά τους κατά τους τελευταίους προεπαναστατικούς χρόνους, η διαδρομή ενός συγκεκριμένου μνημείου από τον τόπο εύρεσης ως το μουσείο που το φιλοξενεί σήμερα, καθώς και η στάση των ελλήνων αρχαιολόγων κατά τον 19ο αιώνα απέναντι στις αρχαιολογικές δραστηριότητες των Ευρωπαίων. Ο τόμος συμπληρώνεται με δύο εισαγωγικά κείμενα εκ των οποίων το ένα παρουσιάζει τη διαμόρφωση της ιδέας της εθνικής ιδιοκτησίας των αρχαιοτήτων, όπως αυτή παγιώθηκε στα χρόνια της Επανάστασης, ενώ το δεύτερο συνοψίζει τη συμβολή των ελληνικών αρχαιοτήτων στη συγκρότηση των πρώτων αρχαιολογικών συλλογών και μουσείων της Ευρώπης και των ΗΠΑ. Ως προς τις γλωσσικές επιλογές, σεβαστήκαμε την επιθυμία των συγγραφέων· ο τόμος περιλαμβάνει κείμενα γραμμένα τόσο στο μονοτονικό όσο και στο πολυτονικό σύστημα. Τα παρατιθέμενα χωρία που προέρχονται από κείμενα του 19ου αιώνα δημοσιεύονται σε πολυτονική μορφή και με πιστή τήρηση της ορθογραφίας τους. Ευχαριστούμε θερμά τον καθηγητή Πασχάλη Μ. Κιτρομηλίδη ο οποίος, ως διευθυντής του ΙΝΕ, μας προέτρεψε να προχωρήσουμε σε αυτήν την έκδοση, τον Λεωνίδα Καλλιβρετάκη που, ως αναπληρωτής Διευθυντής του ΙΝΕ, ενέταξε το βιβλίο στις εκδόσεις του Ινστιτούτου, τον Γιώργο Τόλια που συνέβαλε ουσιαστικά στην ολοκλήρωσή του, καθώς και την Κωνσταντίνα Σιμωνετάτου η οποία ανέλαβε το βάρος της τυπογραφικής του προετοιμασίας. Σοφία Ματθαίου - Αθηνά Χατζηδημητρίου
