PURWOJATI Kidungan Kidungan Sunan Sunan Kalijaga Kalijaga menghad menghadapi api jaman jaman edan edan yang yang begitu begitu menyengs menyengsarak arakan an sendi-sendi kehidupan rakyat, hidup serba tidak menentu, semuanya serba sulit menentukan sikap, serta tidak ada fundamen keimanan kepada Tuhan Yang Maha Esa yang benar dan kokoh, sebenarnya sudah diantisipasi oleh orang Jawa jauh hari sebelum hal itu terjadi. Orang Orang-o -oran rang g yang yang “ Waskit askita a “ wong wong kang kang limpad limpad ing ing budi budi (oran (orang-o g-oran rang g yang yang mampu mampu membaca tanda jaman. Salah Salah satu alterna alternatif tif dari sumbang sumbangan an sastra sastra Jawa menghadap menghadapii jaman jaman edan edan ialah ialah membaca membaca “ Kidung Rumekso Ing Wengi “ (KRIW), yang konon karya Sunan Kalijaga sehabis sembahyang malam, kidung ini sudah terkenal di wilayah Nusantara dan sering di nyayikan di pedesaan pada pertunjukkan ketoprak, wayang kulit dll atau peronda di malam hari yang sunyi sunyi.. Bait Bait yang yang utam utama a dari dari KRIW KRIW itu sang sangat at dike dikenal nal karen karena a beris berisii mant mantra ra tolak tolak bala balak, k, sedangk sedangkan an bait selanjut selanjutnya nya yang yang berjuml berjumlah ah delapan delapan jarang jarang dinyany dinyanyikan ikan karena karena dianggap dianggap terlalu panjang. Bunyi kidung bait pertama itu sebagai berikut : Bahasa Jawa Terjemahannya Ana ki kidung ru rumeksa in ing we wengi Ada ny nyanyian ya yang me menguasai ma malam Teguh hayu huputa ing lara Kukuh selamat terbebas dari penyakit Luputa bilahi kabeh Jin setan datan purun Paneluhan tan ana wani miwah panggawe ala Gunaning wong luput Geni atemah tirto Maling adoh tan ana ngarah ing mami Guna duduk pan sirna
Terbebas dari semua malapetaka Jin setan jahatpun tidak berkenan Guna-guna pun tidak ada yang berani Juga perbuatan jahat ilmunya orang yang bersalah Api sirna karena air Pencuri pun jauh tak ada yang menuju padaku Guna-guna sakti pun lenyap
Fungsi Kidung : Inti laku laku pembaca pembacaan an KRIW KRIW adalah adalah agar agar kita senantiasa senantiasa mendeka mendekatka tkan n diri kepada kepada Tuhan Yang Maha Esa, sehingga terhindar dari kutukan dan malapetaka yang lebih dahsyat. Dengan demikian kita dituntut untuk senantiasa berbakti, beriman dan taqwa kepada Tuhan Yang Maha Esa. Mengenai fungsi kidung secara eksplisit tersurat dalam kalimat kidung itu, yang antara lain : 1. Penolak balak dimalam dimalam hari, seperti teluh, santet, duduk, ngama, maling, penggawe ala dan semua malapetaka. 2. Pembebas semua benda 3. Pemyembuh penyakit, termasuk gila 4. Pembebas pageblug 5. Pemercepat jodoh bagi perawan tua 6. Menang dalam perang 7. Memperlancar cita-cita luhur dan mulia Kemudian oleh Puji Santosa dijelaskan, KRIW terdiri atas sembilan bait yang disertai laku dan fungsi pragmatisnya secara spesifik. Bagian pertama terdiri lima bait yang wajib diamalkan setiap malam. Bagian ke dua, terdiri empat bait berupa petunjuk yang menyertai laku dan wajib dilaksanakan oleh setiap orang yang mengamalkannya. Nafas ke islaman tampak mewarnai KRIW mulai bait ke tiga dan seterusnya dengan menyebut asma Allah, malaikat, Nabi-Rasul, sahabat Nabi, keluarga Nabi dan nama seorang wali Sunan Kalijaga. Jadi secara tematik KRIW itu dilatari pleh nafas ke Islaman. Semen Sementa tara ra itu kalim kalimat at terak terakhir hir pupuh pupuh Sino Sinom m bait bait ketuj ketujuh uh Serat Serat Kalat Kalatida ida karya karya Ronggowarsito yang sangat terkenal dan berbunyi : “ Dilalah-kersaning Allah, begja begjane wong kang lali, isih begja kang eling lan waspada “ ditafsirkan bahwa “ Eling “ berarti kita senantiasa dituntut untuk berbakti kepada Tuhan dan selalu berzikir kepada Tuhan, tidak melupakan melupakan dan tidak meninggalkan sembahyang, "“Waspada "“Waspada "“berarti "“berarti mampu membedakan membedakan
yang benar dan yang salah, artinya selalu “ Wiweka “ hal ini penting agar kita tidak ikut gila, tergilas oleh arus jaman dan hanyut dalam situasi yang tidak menentu. Kidungan/nyanyian tsb selengkapnya sbb: KINIDUNGAKE : DANDANGGULA PURWAKA Purwanin Purwaning g kang kang sinawung sinawung memanis memanis,pan ,panedak edaknya nya serat serat Kekidun Kekidungan, gan,lepa lepata ta tulah tulah sarike,angalap berkahipun,Kanjeng Nabi lan para Wali,poma sagung lan maca ,den samya tumayuh,ing lair batin sedyakna,sata suci,daraponira atut asih,nugrahaning Pangeran SAWABING NABI WALI 1. Ana Ana kidung kidung rumeks rumeksa a ing ing weng wengi,t i,teg eguh uh ayu ayu luput luputa a ing lara,lu lara,luput puta a bilahi bilahi kabeh, kabeh, jin setan setan datan purun, paneluhan tan ana wani, miwah panggawe ala, gunane wong luput, geni anemahan tirta, maling adoh tan ana ngarah ing mami, guna duduk pan sirna. 2. Sake Sakehi hing ng lara lara pan pan sami samia a bali bali,, sake sakehi hing ng ama ama sami sami miru miruda da,, wela welas s asih asih pand pandul ulun une, e, sakehing braja luput, kadi kapuk tibanireki, sakehing wisa tawa, sato kuda tutut, kayu aeng lemah sangar songing landak, guwaning mong lemah miring, mjang pakiponing merak. 3. Pagupa Pagupakani kaning ng warak sakalir sakalir,, nadyan arca mjang sagara sagara asat, satemah satemah rahayu kabeh, kabeh, dadi sarira ayu, ingideran mring widhadari, rinekseng malaekat, sakatahing rusuh, pan dan sarira tunggal, ati Adam utekku Bagenda Esis, pangucapku ya Musa. 4. Napasin Napasingun gun Nabi Isa luwih, Nabi Yakub Yakub pamiyarsa pamiyarsaning ningwan wang, g, Yusuf Yusuf ing rupaku rupaku mangke, mangke, Nabi Dawud swaraku, Yang Suleman kasekten mami, Ibrahim nyawaningwang, Idris ing rambutk rambutku, u, Bagenda Bagenda Ali kuliting kuliting wang, Abu Bakar Bakar getih, getih, daging daging Umar Umar singgih, singgih, balung balung Bagenda Usman. 5. Sungsu Sungsuming mingsun sun Fatimah Fatimah Linuwih, Linuwih, Siti Aminah Aminah bajunin bajuning g angga, angga, Ayub Ayub minangk minangka a ususe, ususe, sakehing wulu tuwuh, ing sarira tunggal lan Nabi, Cahyaku ya Muhammad, panduluku Rasul, pinajungan Adam syara", sampun pepak sakatahing para nabi, dadi sarira tunggal. 6. Wiji sawiji sawiji mulane dadi, dadi, pan apencar apencar dadiya sihing sihing jagad, jagad, kasamadan kasamadan dening Dzate, Dzate, kang kang maca maca kang kang angrung angrungu, u, kang kang anurat anurat ingkang ingkang nimpen nimpeni, i, rahayu rahayu ingkang ingkang badan, badan, kinarya kinarya sesembur, winacaknaing toya, kinarya dus rara tuwa gelis laki, wong edan dadi waras. 7. Lamun Lamun arsa tulus nandur nandur pari puwasaa puwasaa sawengi sawengi sadina, sadina, iderana iderana gelengane gelengane,, wacanen wacanen kidung iki, sakeh ama tan ana wani, miwah yen ginawa prang wateken ing sekul, antuka tigang pulukan, mungsuhira lerep datan ana wani, teguh ayu pajudan. 8. Lamun ora ora bisa maca maca kaki, winawera winawera kinarya ajimat, ajimat, teguh teguh ayu penemune, penemune, lamun lamun ginawa nglu ngluru rug, g, mung mungsu suhi hira ra data datan n udan udani, i, lupu luputt senj senjat ata a uwa, uwa, iku iku pamr pamrih ihip ipun un,, saba sabara rang ng pakaryanira, pan rineksa dening Yang Kang Maha Suci, sakarsane tineken. 9. Lamun Lamun ana wong kabanda kabanda kaki, kaki, lan kadenda kadenda kang kabotan kabotan utang, utang, poma kidung kidung iku bae, wacakna tengah dalu, ping salawe den banget mamrih, luwaring kang kabanda, kang dinenda wurung, dedosane ingapura, wong kang utang sinauran ing Yang Widdhi, kang dadi waras. 10.Sing sapa reke arsa nglakoni, amutiha amawa, patang puluh dina wae, lan tangi wektu subuh, lan den sabar sukur ing ati, Insya Allah tineken, sakarsanireku, njawabi nak rakyatira, saking sawab ing ilmu pangiket mami, duk aneng Kalijaga. Kuwasaning Artadaya 11. Sapa kang wruh Artadaya Artadaya iki, pan jumeneng sujanma utama, kang wruh namane Artate, Artate, masyr masyrik ik magr magrib ib kaweng kawengku ku,, sabd sabdan aning ing kang kang pand pandita ita luwih, luwih, prap prapten teng g sagar sagara a wetan wetan angumbara iku, akekasih Sidanglana, Sidajati ingaranan Ki Artati, nyata jati sampurna. 12.Ana kidung reke Ki Artati, sapa wruha reke araning wang, duk ingsun ing ngare, miwah duk duk aneng aneng gunu gunung ng,, Ki Artat Artatii lan Wisa Wisama matti tti,, ngali ngalih h aran aran ping ping tiga, tiga, Artad Artadaya aya tengs tengsun un araningsun duk jejaka, mangka aran Ismail Jatimalengis, aneng tengeahing jagad. 13.Sapa kang wruh kembang tepus kaki, sasat weruh reke Artadaya, tunggal pancer lan soma somahe he,, sing sing sapa sapa wruh wruh panu. panu.... .....s ..sas asat at sugih sugih pager pagere e wesi, wesi, rine rineksa ksa wong wong sajag sajagad, ad, ingkang....iku, lamun kinarya ngawula, bratanana pitung dina....gustimu asih marma 14.Kang cinipta cinipta katekan katekan Yang Yang Widhhi, Widhhi, kang... kang..... .. madakan madakan kena, kena, tur rineksa rineksa Pangera Pangerane, ne, nadyan.. nadyan..... ... lamun lamun nedya nedya muja samadi, samadi, sesandi sesandi ing nagara nagara,, .....dum .....dumadi adi sarira sarira tunggal, tunggal, tunggal jati swara, .....aran Sekar jempina
15.Somahira ingaran Panjari, milu urip lawan milu pejah, tan pisah ing saparane, paripurna satuhu, jen nirmala waluya jati, kena ing kene kana, ing wusananipun, ajejuluk Adimulya Cahya ening jumeneng aneng Artati, anom tan keneng tuwa 16. 16. Tigala igalan n kamu kamulan lanire ireki, ki, Nilehe Nilehenin ning g arane arane duk duk gesa gesang ng,, duk duk mati mati Lajan Lajangsu gsukm kman ane, e, lan Suksma ngambareku, ing asmara mor raga jati, durung darbe peparab, duk rarene iku, awajah bisa dedolan, aranana Sang Tyasjati Sang Artati, jeku sang Artadaya 17. Dadi wisa mangka amartani, lamun marta temah amisaya, marma Artadaya rane, duk laga aneng gunung, ngalih aran Asmarajati, wajah tumekeng tuwa, eling ibunipun, linari lunga mangetan, Ki Artati nurut gigiring Marapi, wangsul ngancik Sundara 18.Wiwitane duk anemu candi, gegedongan reke kang winrangkan, sihing Yang kabesmi mangke, tan ana janma kang wruh, yen weruha purwane dadi 19. 19. Saga Sagara ra gunu gunung ng myan myang g bumi bumi lang langit it,, lawa lawan n ingk ingkan ang g amen amengk gku u buwa buwana na,, kaso kasorr ing ing Artadajane, Artadajane, sagara sat lan gunung, guntur sirna guwa pesagi, sapa wruh Artadaya, dadya teguh timbul, dadi paliyasing aprang, yen lelungan kang kepapag wedi asih, sato galak suminggah. 20.Jin prayang prayangan an pada pada wedi wedi asih, asih, wedi wedi asih asih sagungi sagunging ng drubigs drubigsa, a, rineksa rineksa siang-d siang-dalun alune, e, ingkang anempuh lumpuh, tan tumama mring awak mami, kang nedya tan raharja, sadaya linebur, sakehing kang nedya ala, larut sirna kang nedya becik basuki, kang sinedya waluya. 21.Gunung guntur penglebur guweki, sagara sat bengawan sjuh sirna, kang wruh Artadaya reke, pan dadi teguh timbul, kang jumeneng manusa jati, ngadeg bumi sampurna, Yang Suksma sih lulut, kang manusa tan asiha, Sang Yang Tunggal parandene wedi asih, Yang Asmara mong raga. 22. 22. Saga Sagara ra agung agung ameng amengku ku bumi bumi,, sury surya a linta lintang ng mjan mjang g wong wong sabuwa sabuwana na,, wedi wedi angi angidep dep sakehe, kang kuwasa anebut, dadya paliyasing prang dadi, paser panah sumimpang, tumbak bedil luput, liwat sakatahing braja, yen linakon adoh ing lara bilahi, yen dipun apalena. 23.Siang dalu rineksa rineksa Yang Widhhi, Widhhi, sasedya sasedyane ne tinekan tinekan Yang Suksma Suksma,, kinedep kinedepan an janma janma akeh, karan wikuning wiku wikan liring puja samadi, tinekan sedyanira, kang mangunah luhung, peparab Yang Tigalana, ingkang simpen kang tuwayuh jroning ati, adoh ingkang bebaya. 24.Sakehing wisa tan ana mandi, sakehing lenga datan tumama, lebur muspa ilang kabeh, duduk tenung pan ayu, taragnyana tan ana mandi, sambang dengan suminggah, samya lebur larut, ingkang sedya ora teka, ingkang teka ora nedya iku singgih lebur sakehing wisa. 25.Yen kinarya atunggu wong sakit, ejin setan datan wani ngambah, rinekseng malaekate, nabi wali angepung, sakeh ama pada sumingkir, ingkang sedya mitenah, miwah gawe dudu, rinu sak maring Pangeran, iblis la’nat sato mara mati, tumpes tapis sadaya. DHANGHYANGAN [Para Ratuning Dhedhemit Ing Nusa Jawi] Pupuh Sinom: 1.
2.
3.
4.
5.
Apuranen sun angetang, lelembut ing nusa Jawi kang rumeksa ing nagara, para ratuning dhedhemit, agung sawahe ugi yen eling sadayanipun, pedah kinaya tulah, ginawe tunggu wong sakit, kayu aeng lemah sangar dadi tawa. Kang rumiyin ing bang wetan. Durganeluh Maospahit lawan Raja Bohureksa iku ratuning dhedhemit Blambangan kang winarni awasta Sang balabatu, aran Butalocaya, kang rumeksa ing Kadhiri, Prabuyeksa kang rumeksa Giripura. Sidagori ing Pacitan, Kaduwang si Klenthingmungil Endrayaksa ing Magetan, Jenggala si Tujungputih, Prangmuka Surabanggi. Pananggulang Abur-abur Sapujagad ing Jipang, Madiyun si Kalasekti, pan si Koreb lelembut ing Pranaraga. Singabarong Jagaraga, Majenang Trenggilingwesi, Macan guguh Garobogan, Kalajangga Singasari, Sarengat Barukuping Balitar si Kalakatung, Butakurda ing Rawa, Kalangbret si Sekargambir, Carub-awor kang rumekso ing Lamongan. Gurnita ing Puspalaya, si Lempur ing Pilangputih, si Lancuk aneng Balora, Pagambiran Kalasekti, Kedhunggene Ni Jenggi, Ki Bajangklewer puniku ngLangsem Kalabrahala Sdayu si Cicingmurti, Ki Jalangkah ing Candi Kahyanganira.
Semarang Baratkatiga, Pakalongan Gunturgeni, Pecalang si Sambangyuda, Sarwaka ing Sukawati ing Padhas Nyai Ragil, Jayalelana ing Suruh Butatrenggiling Tegal, ing Tegal si Guntinggeni, Kaliwungu Gutukapi kang rumeksa. 7. Magelang Ki Samaita, Dhadhungawuk Geseng nenggih, Butasalewah ing Pajang, Mandamanda ing Matawis, Paleret Rajekwesi, Kuthagede Nyai Panggung, Pragota Kartasura, Cirebon Setankoberi, Jurutaman ingkang aneng Tegallayang. 8. Genawati ing Seluman, Ki Kemandhang Wringinputih, si Karetek Pajajaran, Sapuregel ing Betawi, Ki Drusul ing Banawi, ingkang aneng Gunung Agung, Ki Tlekah ngawang-awang Ki Tapa Tapa ardi Marapi, Ni Taruki Taruki ingkang ingkan g ana Tunjung Banag. 9. Setan kareteg ing Kendal, Pamasuhan Sapuangin, Kresnapada ing Rangkudan, Ni Pandansari ing Srisig, kang aneng Wanapeti, Palangkaarsa wastanipun, Ki Candung ing Sawahan, Plabuhan Ki Dudukwarih, Batutukang kang aneng Palayangan. 10. Ni rara Aris ing Bawang, ing Tidar Ki Kalasekti, Ki Padureksa Sundara Ki Jalela ardi Sumbing, Ngungrungan Kesbumurti, Ki Krama ardi Rebabu, Nirbangsan ardi Kombang, Prabu Jaka ardi Kelir, Ajidipa gunung Kendheng kang den reksa. 11. Ing Pasisir Butakala, ing Tlacap si Kalasekti, Kalanadhah ing Banyumas, Sigaluh aran Prenthil Banjaran Ki Wewasi Kyai Korog ing Lowanu, gunung Duk Geniyara, Nyai Bureng Parangtritis, Drembamoha ingkang aneng Prabalingga. 12. Ki Kerta Sangkalbolongan, Kedhungandhong Winongsari ing Jenu Ki Karungkala, ing Pengging Banjaransari, ing Kedhu kang nenggani, anamaa Ki Candralatu, Gunung Kendhalisada Kethekputih kang nenggani, Butaglemboh ing Ayah kahyanganira. 13. Ni Rara Dhenok ing Dewak, ing Tubin Nyai Bathithing ing Kuwu Ki Juwalpayal, si Jungkit ing Guyanag nenggih, Trenggalek Ni Daruni, Tunjungseta Cmarasewu, Kalawadung Kenthongan, Jepara Ki Wanengtaji, Bagus Anom ing Kudus kahyanganiraa. 14. Magiri Ki Manglarmonga, ing Gading Ki Puspasari Ketanggung Ki Klanthungwelah, Brengkalan si banaspati, Ni Kopek ing Manolih, ing tengah si Sabukalu, Nglandhak Ki Mayangkara, si Gori Kedhungcuwiri, Baruklinthing ingkang ana ing Bahrawa. 15. Sunan Lawu ing Argapura, ing Bayat si Puspakati, Cucukdandang ing Kartikan, kulawarga Tasih Wedhi, kali Opak winarni, Sanggabuwana ranipun, si Kecek Pajarakan, Cingcinggoling Kaliwening, ing Dhahrama Ulawelang kang rumeksa. 16. Kang aneng Kayulandheyan, Ki Daruna Ni Daruni, Bagus Karang aneng RobanSungujaya Udanriris, Sidarangga Dalepih, si Gadhung Kedhunggarunggung, kang neng Bajanegara, Citranaya kang nenggani, Genapura kanaan aneng Majapura. 17. Ki Logenjang ing Juwana, ing Rembang si Bajulbali, Ki Lender ing Wirasaba, Madura Ki Butagrigis, kang ngreksa ing Matesih Jaranpanolih ranipun, Ki Londir Pacangakan, si Landhep ing Jataisari, Ondar-andir ingkanag aneng Jatimalang. 18. Arya Tiron ing Lodhaya, Sarpaabangsa aneng Pening, Perangtandanag ing Kasanga, ing Crewek Ki Mandamandi setan telagapasir, ingkang aran Ki Jalingkung, Kalanadhah ing Tuntang, Bancuri Kalabancuri, kang rumekso sukune ardi Baita. 19. Ragadungik Randhulawang, ing Sendhang Retna Pengasih Butakapaa ing Prambanan, Bok Sampurna ardi Wilis, Raden Galinggangjati kang rumeksa Gajahmungkur, si Gendruk ing Talpegat, Ngembet Raden Panjisari, Pagerwaja kang aran Udakusuma. 20. Ki Penthul ing Pakacangan, Cangakan si Dhodhotkawit kalangkung ing sektinira, titihane kudha putih, cakra payungireki lar waja kekemulipun, pan sami rinajegan, respati rajege wesi, camethine pat-upate ula lanang. 21. Sinabetaken mangetan, ana lara teka bali, tinulak bali mengetan mangidul, panyaberneki, lara prapta ambalik, tinulak bali mangidul ngulon banyabetira ana lara teka bali, pan tinulak mangulon bali kang lara. 22. Mangalor panyabetira, ana lara teka bali, mangalor balitinulak anulya nyabet manginggil, lara prapta ambalik tinulak bali mandhuwur nulya nyaber mangandhap, ana lara teka bali, pan tinulak larane bali mangandhap. 23. Dhemit kang aneng Jepara, lan dhemit kang aneng Pati kalangkung kasektenira, Juweyawastanireki, Gus rema Tambaksuli, Kudhapeksa ing Delanggung, Ki Klunthung Ringinpethak, Ni Gambir ing Glagahwangi, si Kacubung Kadilangu kang den reksa. 24. Ni Duleg ing Pamancingan, Guwa langse Nini Suntring, kang rumeksa Parangwedang raden Arya Jayengwesti, kabeh urut pasisir, kulawarga Nyai Rara Kidul, sampun pepak sadaya, paraa ratuning dhedhemit, nusa Jawa pangeran kang rumeksa. 6.