Savremena Politička Istorija
Seminarski rad:
Pregled knjige “Istorija Grčke novog doba” Ričard Klog
Autor: Dragović Luka, 516/09, M-10
Beograd, decembar 2009. 1. Uvod Grčka je za dva veka prošla kroz desetak, oslobodilačkih, regionalnih, svetskih, građanskih ratova, preživela je proterivanje nekoliko vladara i smenu dinastija, monarhije i republike, zatim nekoliko državnih udara i vojnih diktatura, da bi tek od sredine sedamdesetih godina ovog veka ušla u period stabilne demokratije i postepenog socijalnog, privrednog i kulturnog napretka. Kao i svaka zemlja, Grčka je obeležena svojom istorijom, samo što u njenom slučaju, ta istorija ima posebnu težinu. O Grčkoj se danas govori kao o “savremenoj”, jer je široko rasprostranjeno vezivanje pojma “Grčka” prvenstveno za antički svet. Za Grke, breme antike imalo je i pozitivne i negativne strane. Veliko poštovanje koje je kultura antičke Grčke uživala širom sveta, doprinelo je razvoju i izgrađivanju nacionalističke svesti kod samih Grka. Prilikom rasprave o ratifikaciji prijema Grčke u Evropsku zajednicu jedan od predstavnika Ministarstva spoljnih poslova izjavio je da bi tim činom “današnja Evropa dostojno odužila kulturni dug koji svi mi imamo prema gotovo tri hiljade godina starom grčkom nasleđu.”1 S druge strane, kod Grka se razvila opsednutost minulom slavom ili, progonopleksija, koja je dugo bila jedno od glavnih obeležja kulturnog života zemlje. Grčki nacionalisti su u 19. veku na klasičnu prošlost gledali sa dubokim poštovanjem, na Vizantiju sa prezirom, a nisu nalazili za shodno ni da se osvrnu na nasleđe četiristogodišnje osmanske vlasti. Pa ipak, to razdoblje turske vladavine imalo je veliki uticaj na razvoj grčkog društva. Tokom osmanske vlasti, Grčka je bila izolovana od velikih istorijskih pokreta, poput renesanse, reformacije, naučne revolucije, prosvetiteljstva i indutrijske revolucije. Upravo u tom razdoblju, razvili su se i obrasci raseljavanja Grka. Vođeni lošim privrednim prilikama kod kuće, Grci su se iseljavali u Egipat, Rusiju, SAD, Australiju, Nemačku… Evropski identitet Grčke, ugrožen vekovima odsečenosti od glavnog toka evropske istorije njenim pravoslavnim i osmanskim nasleđem, dobio je zvaničnu i nedvosmislenu potvrdu ulaskom Grčke u Evropsku zajednicu 1981. godine.
1
Ričard Klog, Istorija Grčke novog doba, Beograd 2000. str. 6
2
2. Osmanska vlast i nastanak grčke države (1770-1831) Zauzeće Carigrada od strane Osmanlija 1453. izazvalo je pomešana osećanja žitelja Vizantijskog carstva. Veliki deo pravoslavnog stanovništva, već je pao pod osmansku vlast, dok su preostali smatrali da je bolje živeti pod Osmanlijama, nego se pokoriti Latinima, i priznati papsku vrhovnu vlast. Suočeni sa zadatkom upravljanja ogromnim skupom naroda i vera, Osmanlije su pribegle podeli stanovništva na milete, podeli koja se zasnivala na verskoj pripadnosti. Mileti su uživali visok stepen samouprave i na njihovom čelu su stajale verske vlasti zajednice. U zamenu za dodeljivanje tako visokog stepena samouprave, od patrijarha i hijerarhije se očekivalo da garantuju pokornost vernika osmanskoj državi. Samim tim, viši crkveni krugovi su u velikoj meri poistovetili svoje interese sa interesima osmanske države, što je u mladim nacionalnim krugovima dovelo do stvaranja jake antiklerikalne struje Uprkos znatnom stepenu slobode pod osmanskom vlašću, Grcima su ipak bila nametnuta neka ograničenja i obaveze. Nisu smeli da nose oružje, plaćali su harač u zamenu za vojnu službu, morali su da se povinuju zahtevu za regrutaciju dece u janičare... Pri takvim uslovima, dolazilo je do masovnih prelazaka u islamsku veru. Hrišćani su javno prihvatali islamska učenja, dok su u tajnosti nastavljali da praktikuju hrišćanske običaje. Ova praksa je nestala kada je Porta sredinom 19. veka prihvatila načelo jednakosti hrišćana i muslimana. Tokom vladavine Osmanlija, neretko je dolazilo do ustanaka, buna i ratova za nezavisnost. Poraz osmanske mornarice u bici kod Lepanta 1571. pokrenuo je niz ustanaka u Grčkoj. Rat između Venecije i Osmanskog carstva(1645-1669) pokazao je da osmanska sila nije nepobediva. Pored toga, primer otpora Turcima, davali su i hajduci. Veliki rat između Rusije i Turske(1768-1774) predstavio je Ruse kao zaštitnike svih pravoslavnih hrišćana, i mada nije doneo neko suštinsko poboljšanje u životu ljudi, doveo je do opadanja osmanske moći i jačanja nacionalnog pokreta. Tvorac jednog od prvih planova za organizovanje opšteg ustanka bio je Rigas Velestinlis2, koji nije uspeo da ostvari svoj naum i pogubljen je 1798. u Beogradu. 1814. godine dolazi do osnivanja organizacije “Prijateljsko društvo”, sa ciljem da oslobodi Grčku od osmanske vlasti. 1821. otpočeo je opšti ustanak, koji se ubrzo pretvorio u rat za nezavisnost. Već 1822. ustanici su uspostavili kontrolu nad oslobođenim teritorijama i usvojen je prvi ustav. 2
Rigas Velestinlis je u srpskom narodu bio poznatiji kao Riga od Fere.
3
1825. godine Petrogradskim protokolom, a kasnije i Londonskim ugovorom, Britanija, Rusija i Francuska preuzele su obavezu da posreduju u sukobu. U maju, 1827. na skupštini u Trezenu, ustanici su doneli novi ustav. Za prvog predsednika izabran je grof Joanis Kapodistrijas. Nakon što je otuđio od sebe sve koji su imali ulogu u vođenju rata i navukao bes mnogih ljudi, Kapodistrijas je ubijen 1831. godine. Sporazumom zaključenim 1832. između Britanije, Francuske, Rusije i Bavarske, odlučeno je da će Grčka biti nasledna monarhija i da će prvi kralj biti Oto od Vitelsbaha, sin bavarskog kralja Ludviga, koji je na presto stupio 1833. 3. Izgradnja nacije, “Velika ideja” i Nacionalni raskol (1831-1922) Godine 1844. Joanis Koletis je izneo stanovište da Grci nisu samo žitelji Kraljevstva, već is vi oni koji žive u bilo kojoj oblasti povezanoj sa grčkom istorijom ili rodom. Shodno tome, postojala su dva centra helenstva: Atina, prestonica Kraljevstva, i Carigrad, “san i nada svih Grka”3. Ova ideologija bila je poznata pod nazivom “Velika ideja”. Do 1835. tj. do kraljevog punoletstva, zemljom je vladalo namesničko veće. Oni su pokazali potpun nedostatak osjećaja za grčke tradicije, i ustanove nove države su uobličavali prema zapadnoevropskim uzorima. Čak i posle okončanja namesništva, napetost je bila prisutna među stanovništvom. Kralj Oto je uporno odbijao da podari narodu ustav, i nametao je teške poreze. To raspoloženje kulminiralo je državni udarom 3. septembra 1843. nakon kog je Oto popustio i sazvao ustavotvornu skupštinu, koja je donela ustav 1844. Oto je doživeo uzlet popularnosti tokom Krimskog rata, zahvaljujući svom istupanju u prilog “Velikoj ideji”. Međutim, nakon blokade grčke obale od strane velikih sila i neuspelog plana o proširenju Grčke, 1862. je izvršen još jedan vojni udar, kojim je kralj Oto zbačen s prestola.Velike sile su za novog vladara Grčke odabrale Kristijana Vilhelma Ferdinanda Adolfa Georga iz danske dinastije Gliksburg, koji je 1864. stupio na presto kao Đorđe I. Dinastija Gliksburg vladaće Grčkom sve do 1974. godine. Iako obeleženo pokroviteljskim odnosima, u kojima su istaknute ličnosti delile privilegije pojedincima u zamenu za njihovu političku podršku, grčko društvo 19. veka bilo je u suštini otvoreno. 1875. godine došlo je do preokreta u političkom životu Grčke, kada je kralj prihvatio načelo da se ubuduće mandat za sastav vlade poverava stranačkom vođi koji ima podršku većine poslanika u skupštini. Tokom preostale dve decenije 19. 3
Ričard Klog, Istorija Grčke novog doba, Beograd 2000. str. 50
4
veka na čelu vlade smenjivali su se Harilaos Trikupis, prozapadno orijentisan političar, i Teodoros Delijanis, tradicionalista. Na Berlinskom kongresu 1878. Grčkoj je ustupljena pokrajina Tesalija sa delom Epira. U ovom periodu došlo je do još jednog ustanka na Kritu, sa ciljem pripajanja Kraljevini. 1897. Delijanis je uputio vojsku na pobunjeno ostrvo a zatim je u Tesaliji izbio „Tridesetodnevni rat“ sa Osmanskim carstvom, u kome je Grčka poražena. Ovaj rat je otkrio sve slabosti Grčke i zajedno sa gomilanjem spoljnog duga doveo Grčku do bankrotstva. Nakon smrti Trikupisa, široke slojeve društva zahvatilo je razočaranje. Međutim, ono nije dugo trajalo. 1909. Krit je jednostrano proglasio ujedinjenje sa Kraljevinom. Neodlučan odgovor političara na ovaj postupak doveo je do nezadovoljstva u vojnim krugovima, koje je pojačano profesionalnim razlozima, dovelo do slanja memoranduma vladi sa zahtevima vojnih reformi. Vojni savez je u kritičnim trenutcima ukazao poverenje Elefteriosu Venizelosu. Sa pojavom Venizelosa Grčka je ušla u doba napretka. Nakon što je ubedljivom većinom u skupštini dobio mandat, Venizelos je preduzeo opsežne mere u cilju ekonomskog, političkog i socijalnog napretka Grčke. Unutrašnja obnova zemlje bila je privremeno zapostavljena ulaskom Grčke u Prvi i Drugi balkanski rat, iz kojih je izašla sa ogromnim teritorijalnim dobicima. Nakon smrti kralja Đorđa i dolaska njegovog sina Konstantina na vlast, „Velika ideja“ je prestala da bude ideologija oko koje se jedinstveno okupljao grčki narod, već je prerasla u uzrok teškog rascepa u društvu, poznatog kao „Nacionalni raskol“. Glavni uzrok ovog raskola bilo je neslaganje Venizelosa i kralja Konstantina oko učešća Grčke u Prvom svetskom ratu. Nakon što je Venizelos podneo ostavku i uspostavio nezavisnu privremenu vladu u Solunu, članice Antante, podstaknute nesuglasicama sa rojalističkom vladom, priznale su Venizelosovu vladu i 1917. iznele zahtev da kralj Konstantin napusti zemlju. Konstantina je nasledio drugi sin, Aleksandar, a Venizelos je postao predsednik ujedinjene vlade. Ulazak Grčke u rat, na zapadnom frontu, doprineo je njegovom brzom okončanju. Mirovnim ugovorom Grčka je dobila kontrolu nad oblašću Smirne. Međutim, ovaj sporazum Turska nikad nije ratifikovala. Smrću Aleksandra, povratkom Konstantina na vlast i porazom Venizelosa na izborima, vojni i politički položaj Grčke počeo je da se pogoršava. 1922. godine, Mustafa Kemal Ataturk je pokrenuo veliku ofanzivu, zauzeo Smirnu, i proterao Grke iz Male Azije. 4. Katastrofa, okupacija i njihove posledice (1923-1949) 5
Iako su mnogi revolucionari želeli da vide zemlju kao republiku, Đorđe II, sin kralja Konstantina postaje novi kralj Grčke. U januaru 1923. dolazi do razmene stanovništva između Grčke i Turske, a u julu iste godine, mirovnim ugovorom u Lozani, Grčka se odriče svih poseda koje je stekla mirovnim ugovorom u Sevru. Nakon referenduma održanog iste godine na kom su se građani izjasnili protiv monarhije, kralj Đorđe II napušta zemlju. Venizelos se vraća na vlast 1924. ali je primoran da podnese ostavku zbog nesuglasica oko formiranja vlade. 1929. godine biva ponovo izabran i započinje period napretka za Gčku. Venizelos potpisuje Ugovore o prijateljstvu sa Italijom, Jugoslavijom i Turskom. Ali 1933. nakon neuspelog atentata na njega, Venizelos se iz Grčke povlači u Pariz. Na nameštenom referundumu kralj Đorđe II dobija podršku naroda za svoj povratak u Atinu. Venizelos umire u Parizu u martu 1936. godine. U avgustu 1936. nakon pat-pozicije na izborima i odluke o skupštinskoj većini u rukama komunista, koristeći štrajkove i nemire kao izgovor, bivši general Joanis Metaksas je uz podršku kralja zaveo diktaturu. Ova diktatura je bila anti-komunistička i kvazi-fašistička, iako zasnovana na modelima vlada Hitlera i Musolinija, u suštini potpuno drugačija od njih. Na početku Drugog svetskog rata Musolini, da bi pokazao Hitleru da je sposoban za velike poduhvate, bezuspešno je pokušao da okupira Grčku. Metaksas je želeo da Grčka ostane neutralna u ratu, ali nakon njegove smrti i dolaska Korizisa na njegovo mesto, Grčka prihvata pomoć Britanije. GrčkoBritanska vojska nije bila dovoljno jaka da se suprotstavi Hitleru i Grčka je okupirana od strane Nemaca, Italijana i Bugara. U Grčkoj su za vreme Drugog svetskog rata organizovani razni pokreti otpora, prventstveno pod vođstvom komunista. Jedan od prvih bio je Nacionalni oslobodilački front (EAM) koji je predstavljao krilo ELAS-a. Značajan je bio i Nacionalni republikanski grčki savez(EDES) sastavljen od nekomunista, i pod komandom Britanije. I pored njihove zajedničke borbe protiv okupatora, razlike između ova dva pokreta vremenom su postajale sve veće, da bi na kraju dovele do Građanskog rata 1946. godine. Nakon povlačenja Nemačke sa teritorije Grčke, na čelo vlade je došao Georgios Papandreu, uz podršku Britanije. Pokušaji nove vlade da demobiliše gerilske vojske doveli su do masovnih demonstracija ELAS-a i oružanih sukoba na ulicama Grčke. Situacija se privremeno smirila i održani su izbori 31. marta 1946. Komunisti su bojkotovali izbore na kojima je ubedljivu pobedu odnela desničarska koalicija. Na plebiscitu održanom nešto kasnije narod se izjasnio za povratak kralja. Komunisti su nakon toga osnovali Demokratsku armiju 6
grčke i otpočeli gerilske borbe protiv vlade. Podrška i pomoć SAD vladinim trupama, kao i odsustvo podrške Staljina Demokratskoj armiji, doprineli su završetku rata 1949. godine, kada su poraženi komunisti proglasili obustavu neprijateljstva. 5. Nasleđe Građanskog rata Građanski rat je, po nekima, bio za Grčku veća katastrofa od okupacije. To je možda i najmračniji period u istoriji Grčke. Osećaj beznađa koji je za sobom ostavio rat, doveo je do masovnog iseljenja mladih ljudi u potrazi za boljim životom u Australiji, SAD i Kanadi. Sledećih 25 godina Grčka će biti pod uticajem SAD-a koje će finansijski pomagati njen razvoj. Građanski rat je produžio agoniju okupacije i dok se ostatak Evrope polako izgrađivao i oporavljao od strahota rata, Grčka je vodila bitku „sa neprijateljem u sebi“. Zato će do kraja Građanskog rata i slava i herojstvo grčkog naroda koji su inspirisali svet biti skoro zaboravljeni. 6. Učvršćivanje demokratije i era PASOK-a (1974-1996) PASOK je osnovan 3 septembra 1974. prateći obnavljanje demokratije Grčke, nakon propasti vojne diktature. Osnivač je bio Andreas Papandreu. Na izborima u novembru 1974. PASOK je osvojio 15 mesta u parlamentu. Međutim, na izborima 1977. nakon što su se priklonili centralistima, osvojili su 92 mesta i postali glavna opoziciona partija. Na oktobarskim izborima 1981. PASOK je osvojio 173 poslanička mesta i formirao prvu socijalističku vladu u Grčkoj još od 1924. Iako je Papandreu tokom kampanje zastupao povlačenje Grčke iz NATO-a i Evropske Ekonomske Zajednice, brzo je odustao od toga. 1985. godine predloženi su amandmani na Ustav, kojim bi se više vlasti prenelo sa predsednika na premijera i vladu. Građanski brakovi su priznati kao validni. 1985. PASOK je na izborima osvojio i drugi mandat, međutim popularnost vlade je opala i praćena nizom finansijskih skandala dovela do poraza PASOK-a na izborima 1988. kada je na vlast došla Nova Demokratija. Kriza u PASOK-u je bila izazvana optužnicom protiv Papandreua na osnovu njegove umešanosti u finansijski skandal. Nakon što je oslobođen optužbi, poveo je PASOK u još jednu pobedu na izborima 1993. Međutim, Papandreu se zbog bolesti povukao sa političke scene 1996. Nasledio ga je Kostas Simitis.
7
