T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Halk Bilimi Anabilim Dalı
PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNİN TAHLİLİ VE DAYANDIĞI TEMELLER
DOKTORA TEZİ
Hazırlayan Haydar DELİGÖZ
DANIŞMAN: Prof. Dr. Nerin YAYIN
İZMİR-2007
II
İÇİNDEKİLER SAYFA NO ÖNSÖZ......................................................................................................... VII KISALTMALAR .......................................................................................... XIII GİRİŞ............................................................................................................ XIV HZ. MUHAMMET’TEN XVI. YÜZYILA KADAR İSLAM VE TÜRK DÜNYASINDAKİ ÖNEMLİ SİYASÎ VE DİNÎ GELİŞMELER................... XIV 1. XVI. Yüzyıldaki Kutuplaşmanın Kısa Bir Tarihçesi:............................. XIV 2. Hz. Muhammed’in Ölümü ve Bazı Olaylar: .......................................... XV 3. Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer ve Hz. Osman’ın Halifelikleri: ......................XVII 4. Hz. Ali’nin Halifeliği: ........................................................................... XX 5. Emevîler Dönemi:.................................................................................XXII 6. Abbasîler Dönemi:................................................................................XXV 7. Kutuplaşmada Emevî ve Abbasîlerle Büveyhîler, İsmaîlîler ve Fatımîlerin Rolü: Sünnîlik-Şiîlik: ........................................................................ XXVI 8. Üç Büyük Türk Devletinde Merkez-Çevre Çatışması; Yapılan Yanlış Değerlendirmeler: ............................................................................. XXVIII 9. Osmanlı Devleti’nin Aslî Özelliklerinden Sıyrılıp Başkalaşması ve Bunun Sonuçları:..........................................................................................
XXX
10. Osmanlı’nın Başkalaştığı Yıllarda Kurulan Safevî Türk Devleti, OsmanlıSafevî Kutuplaşması ve Bunların Sonuçları:..................................... XXXIV 11. Pir Sultan’ın Osmanlı-Safevî Kutuplaşması Sonucu İdamı: .......... XXXVIII I. BÖLÜM PİR SULTAN’A AİT OLMAYAN ŞİİRLER VE PİR SULTAN’LAR:.........
1
A. PİR SULTAN’IN OLABİLECEK ŞİİRLERİN GENEL ÖZELLİKLERİ ....................................................................................
1
B. PİR SULTANLAR ................................................................................
26
1. Pir Sultan’ım Haydar ......................................................................
28
Pir Sultan’ım Haydar’ın Pir Sultan’a Mal Edilen Şiirleri .................
32
2. Aruz Şairi Pir Sultan Abdal.............................................................
39
III
İÇİNDEKİLER SAYFA NO 3. Pir Sultan Abdal (Halil İbrahim)..............................................................
47
4. Abdal Pir Sultan (Pir Muhammed’in Babası) ..................................
52
5. Pir Sultan Abdal..............................................................................
66
C. PİR SULTAN’IN OLMAYAN BAŞKA ŞİİRLER................................. 124 D. ALİ İZZET ve PİR SULTAN ŞİİRLERİ................................................ 142 E. İ. ASLANOĞLU’NUN PİR SULTAN’A MAL ETTİĞİ ŞİİRLER ve BUNLARIN KRİTİĞİ...................................................... 155 F. A. BEZİRCİ’NİN PİR SULTAN’A MAL ETTİĞİ BAZI ŞİİRLER HAKKINDA ........................................................................................ 308 G. A. BEZİRCİ’NİN ESERİNDEKİ “KUŞKULU ŞİİRLER” HAKKINDA ........................................................................................ 316 H. A. BEZİRCİ’NİN ESERİNDEKİ “PİR SULTAN’LA İLGİLİ ŞİİRLER”............................................................................................. 320 I. PİR SULTAN’A AİT OLABİLECEK ŞİİRLER..................................... 321 II. BÖLÜM A. PİR SULTAN’IN MENKIBEVÎ HAYATI: PİR SULTAN HİKÂYESİ / DESTANI.................................................................... 322 B. ŞİİRLERDE PİR SULTAN................................................................... 343 C. PİR SULTAN VE HIZIR PAŞA ........................................................... 360 D. PİR SULTAN’IN İDAMI ..................................................................... 369 III. BÖLÜM A. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNİN TAHLİLİ VE İKİ ÖRNEK............... 401 B. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDE ÇOK KULLANDIĞI DİNÎ KAVRAM VE ŞAHISLAR.................................................................................. 415 1. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDE “ALLAH”............................... 415 2. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDE “HZ. MUHAMMED” ............. 429 3. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDE “HZ. ALİ” .............................. 434 a. Pir Sultan’ın Şiirlerinde Dinî ve Tarihî Olarak Hz. Ali ............. 443
IV
İÇİNDEKİLER SAYFA NO b. Pir Sultan’ın Şiirlerinde Tasavvufî (Tarikat) Olarak Hz. Ali .... 445 c. Pir Sultan’ın Şiirlerinde Menkıbevî / Destanî Olarak Hz. Ali.... 454 4. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDE “ALLAH-MUHAMMED-ALİ” VE “MUHAMMED-ALİ”.................................................................. 457 C. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDE DİĞER DİNÎ MOTİF VE KULLANIŞLAR ..................................................................................... 467 1. Kur’an’dan Bahseden Veya Âyet ve Hadislerden İlham Alınarak Söylenen Dörtlük veya Mısralar ................................................... 467 2. Bismillah, Salâvat, Namaz, Oruç, Hac, Hacı, Tevekkül vb. ......... 470 3. Günah – Sevap............................................................................. 471 4. Helâl – Haram.............................................................................. 473 5. Cennet – Cehennem; Ahiret, Mahşer (Kıyamet) ........................... 474 6. Melek – Şeytan ............................................................................ 475 7. Miraç ........................................................................................... 477 8. Mihman/Misafir........................................................................... 478 9. İslam’dan Önceki Din Büyükleri.................................................. 478 10. İslam’dan Sonraki Diğer Din Büyükleri ....................................... 480 D. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDE TASAVVUFLA İLGİLİ MOTİF VE KULLANIŞLAR................................................................................ 483 1. Ehl-i Beyt ve On İki İmamlar....................................................... 483 2. Tasavvuf Büyükleri: Mansur, Nesîmî, Muhiddin (Arabî) ............. 486 3. Hacı Bektaş.................................................................................. 486 4. Mürşit, Pir, Rehber, Mürebbi, Kılavuz, Meşayih, Üstad ............... 488 5. Tâlip, Derviş, Âşık, Abdal............................................................ 492 6. Er/Eren/Erenler; Veli / Evliya ...................................................... 493 7. Ârif .............................................................................................. 494 8. Zâhid, Sofu, Hacı, Kadı, Müderris, Müftü/Hoca........................... 495 9. Dört Kapı, Kırk Makam ............................................................... 496 10. Tarikat / Yol ................................................................................ 498
V
İÇİNDEKİLER SAYFA NO 11. Mezhep........................................................................................ 500 12. Kızılbaş, Bektaşî .......................................................................... 502 13. Cem, Cem Âyini; Âyin-i Cem...................................................... 503 14. Dolu, Bâde, Kevser, Mey, Şerbet ................................................. 509 15. Sema / Semah / Samah................................................................. 510 16. Musahip / Yol Kardeşi / Ahretlik / Ahret Kardeşliği..................... 514 17. Kerbelâ Fâciası ............................................................................ 517 18. Mümin – Müslim, Ümmet, Mevâli............................................... 521 19. Kâfir, Küffâr, Münkir, Münâfık, Yezit, Mervan, Haricî................ 523 20. Eba Müslim (Yüceltilen tarihî şahsiyet) ....................................... 525 21. Yezit, Mervan (Aşağılanan yöneticiler)........................................ 525 22. Kırklar /Kırklar Meclisi................................................................ 526 23. Üçler – Yediler ............................................................................ 530 24. On Dört Mâsum/On Dört Masum-ı Pak........................................ 531 25. Üç Sünnet-Yedi Farz.................................................................... 533 E. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDE “ŞAH” ................................................ 539 F. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDE PİR SULTAN’LA İLGİLİ İPUÇLARI ............................................................................................... 544 1. Pir Sultan’ın Ne Kadar Yaşadığı .................................................. 544 2. Pir Sultan’ın Okur-Yazarlığı ........................................................ 545 3. Pir Sultan’ın Hz. Ali’ye Bağlılığı ................................................. 546 4. Pir Sultan’da Tevella – Teberra.................................................... 547 5. Pir Sultan’ın Âşıklığı (Saz Şairliği) ve Pir Sultan’da Çalgı ........... 548 6. Pir Sultan’ın Hacı Bektaş Türbesini Ziyareti ................................ 549 7. Pir Sultan’ın Şiirlerinde Tarihi Olay (Türk Tarihi ile İlgili) .......... 550 G. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDE TASAVVUF TEORİLERİ................. 553 H. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDE “KÜFÜR İÇİNDE İMAN OLMASI, KÜFRÜN İMAN YERİNE KONMASI” ................................. 560
VI
İÇİNDEKİLER SAYFA NO IV. BÖLÜM PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDEKİ NAZIM ŞEKLİ VE TÜRLER .............. 564 A. NAZIM ŞEKLİ .................................................................................... 564 B. TÜRLER.............................................................................................. 568 1. Pir Sultan’ın Şiirlerinde Öğüt veya Tavsiyeler ............................. 568 2. Pir Sultan’ın Şikâyet Şiirleri ve Nelerden Şikâyet Ettiği ............... 573 a) Kendinden Şikâyet ................................................................. 573 b) İnsanlardan Şikâyet ................................................................ 574 c) Din ve Tarikatla (Yolla) İlgili Şikâyetleri ............................... 575 d) Felekten, Zamandan, Dünyadan Şikâyet................................. 576 e) Yezitlerden, Sofi (Şekilci dindar)den Şikâyet ......................... 577 3. Pir Sultan’ın Beddua Şiirleri ........................................................ 582 4. Pir Sultan’ın Ağıt Şiirleri ............................................................. 583 5. Pir Sultan’ın Taşlama Şiiri ........................................................... 584 6. Pir Sultan’ın Muamma Şiirleri ..................................................... 585 7. Pir Sultan’ın Şathiye Türündeki Şiiri............................................ 592 8. Pir Sultan’ın Düvazimam (Düvaz) Şiirleri.................................... 592 SONUÇ......................................................................................................... 595 KAYNAKLAR ............................................................................................. 598 ÖZGEÇMİŞ .................................................................................................. 605 ÖZET............................................................................................................ 606 ABSTRACT.................................................................................................. 607
VII
ÖNSÖZ Çocukluğum ve ilk, orta, lise öğrenimim Alevî-Sünnî farklılığının bilindiği ve yaşandığı bir çevrede geçmişti. 1968-1969 öğretim yılında Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’ne girdiğimde bir de sağ-sol farklılığının var olduğunu görmüştüm. Alevî-Sünnî, sağ-sol farklılıkları ise çok defa iç-içe giriyor ve birbirine karışıyordu. Görünürdeki sağ-sol çekişmelerinde – başka argümanlar kullanılsa da –aslında ve derinde Alevî- Sünnî farklılığı kullanılıyordu. Sünnîlerin daha çok sağcı, Alevîlerin de solcu olacağı yaygın kanaati ortaya çıkıyordu. Her iki tarafta da bu kalıba girmeyenler hoş görülmüyor; istisna olarak kabul ediliyordu. Sağ-sol çekişmesi öğrenci hareketleriyle şiddetlenmiş, kamplaşma ve kutuplaşmalar artmış ve nihayet kardeşin kardeşi boğazladığı bir çatışmaya dönüşmüştü. Ancak bu harekete halk katılmıyordu. Bu hareketler aydınlar arasında yaşanıp tartışılıyor; öğrenciler arasında ise kan dökmeye varan kavgalara sebep oluyordu. 12 Mart 1971 Müdahalesi ile buna çare bulunmak istenmişti ama bu gidişin önü alınamamıştı. Ne zaman ki sağ-sol çekişmesi Alevî–Sünnî farklılığına dayandırıldı ve temeldeki asıl ayrılık ön plâna çıkarıldı, işte o zaman bu çatışmaya halk da katılmaya başladı. Artık sadece öğrenciler birbirini öldürmüyor, halk da birbirini boğazlıyor veya buna fırsat kolluyordu. Kahramanmaraş ve Çorum Olayları ve dökülen kardeş kanları bunun en bilinen trajik örnekleriydi. Fakat bunlarla yetinilmiyor, ülkenin tamamı aynı trajediye hazırlanıyordu. 12 Eylül 1980 Müdahalesi’ne böyle geliniyordu. Bütün bunlar tesadüfî olaylar değildi. Elbette ki bizi çok iyi tanıyan, bütün zayıf noktalarımızı çok iyi bilen bir el bu senaryoyu yazıyor ve bu milletin kardeşlerine de oynatıyordu. Kendisini, kendi hassas ve zayıf noktalarını araştırmayan, araştırmadığı için bilmeyen milletimizin fertleri ise farkında olmadan bu oyunda aktif rol alıyordu. Üniversiteye başladığımın ilk yıllarında bu kutuplaşma, kamplaşma ve çatışmanın ciddi olarak üzerinde durulması gerektiği kanaatine varmıştım.
VIII
Üniversitede iken ve mezun olup öğretmenliğe başladıktan sonra da bazı şahsî teşebbüslerim olmuştu ama istediğim başarıyı elde edememiştim. Ancak ayrılığın tahminimden çok ve derinde olduğunu görmüştüm. Onun için bu farklılık ve ayrılığın üniversite imkânları içinde araştırılması gerekiyordu. Böyle bir fırsat Yüksek Öğretim Kanunu’nun Geçici 5. Madde’sine göre ortaya çıkmıştı. Bu maddeye göre bu kanundan önce Eğitim Enstitülerinde en az 3 yıl öğretmenlik yapanlara doktora çalışmalarına tez aşamasından başlama hakkı verilmişti. Ben de Necati Bey Eğitim Enstitüsü’nde 1976’dan 1982’ye kadar çalışmıştım. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’ne yaptığım müracaat kabul edildiğinde bu sahada bir doktora çalışması yapmam mümkün hale gelmişti. Ben üniversite yıllarında kafama koyduğum sahada bir çalışma yapmak istiyordum. Bunun için bu sahada çok konuşulan, adına dernekler kurulan, halkın sevdiği, aydınların da büyük bir kısmının öyle veya böyle ilgilendiği Pir Sultan’ı tez olarak almayı, bu konunun geçmişini de araştırabilmek için tezin adını ona göre belirlemeyi istiyordum. Tez danışmanlığımı Atatürk Üniversitesi’nden de hocam olan Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN üstlenebileceğini kabul etmişti. Tezin adını “Pir Sultan’ın Şiirlerinin Tahlili ve Dayandığı Temeller” olarak belirlemiştik. Çalışmamın içinde din, tarih ve edebiyatın mühim bir yer tutacağını biliyordum. Edebiyat Fakültesi’nde ek branş olarak tarihi seçmiştim ve Doç. Dr. Cevdet Gökalp Türükoğlu ve Dr. Fahrettin Kırzıoğlu’ndan tarih dersleri almıştım. Görünürde sağ-sol, aslında Alevî-Sünnî çekişmesi ve çatışmasının esasını ve temelini ortaya koyup oradan Pir Sultan’a, onun idamına ve şiirlerinin tahliline gelecektim. Bilinenleri tekrar etmemek, her iki taraftaki saplantı ve taassuba açık düşmemek için konuya, Hz. Muhammed’in ölümü ânından başlamam, Dört Halife devrini, Emeviler, Abbasîler dönemlerini, Dört Mezhep imamlarını, 12 İmamlar’ı incelemem ve bunları yeni bir gözle değerlendirmem gerekiyordu. Peşinden Türklerin İslamiyet’le karşılaşmalarını, Müslüman oluşlarını, bu andaki mezhep tercihlerini, Büyük Selçukluları, Anadolu Selçukluları’nı ve Osmanlıları bizi ilgilendirdiği yönleriyle tanıtacaktım. Bu sırada bu üç büyük Türk devletindeki birbirine çok benzer yönleri olan, aslında isyan diye verilmesine rağmen, isyandan
IX
ziyade devletin aslî unsurlarının kozmopolitleşen veya taassuba meyleden devlete karşı bir tavır koyması diyebileceğimiz üç büyük hadiseyi fark etmiştim. Bunlar Oğuz İsyanı, Babaî İsyanı ve Şeyh Bedreddin Olayı’ydı. Geçmişteki Türkmenliğin/Kızılbaşlığın, daha sonraki yıllardaki Aleviliğin bunlarla yakın ilgisi vardı. Bu büyük olayları ele alıp incelemem gerektiğine kanaat getirerek bunları incelediğimde, olayların resmî veya millî tarihçilerin dediği gibi olmadığını görmüştüm. Türkmen/Kızılbaş ve Pir Sultan meselesi Osmanlı Devleti zamanında ortaya çıktığı için Osmanlıları ayrıca incelemem gerekiyordu. Bunun için Osmanlı Devleti’nin kuruluşunu, kuruluşta aktif rol alan kişileri veya grupları ele aldığımızda, bu safhada hissedilir bir mezhep ayrılığı veya çekişmesinin olmadığını görüyorduk. Herkes tasavvuf ağırlıklı ve Âhi Evren, Edeb Ali, Hacı Bektaş, Yunus Emre tipi bir müslümandı. Bu devlet bir Türkmen devleti, bu devletin halkı da genelde Türkmenlerdi. Bu devleti kuranlar Anadolu Selçuklularının dışladığı Türkmen halk ve onların dinî-siyasî önderleriydi. Kuruluştan sonra devlet her geçen gün merkezileşiyor ve bu esnada önemli operasyonlar gerçekleştiriliyordu: Kurucu unsurlara cephe alma ve onları tasfiye etmeye başlama, onların yerini devşirmelerle doldurma, nüfuzlu Türk beylerini ortadan kaldırma, dinde ise Dört Mezhep Sünniliği adı altında, onlardan çok farklı bir “Osmanlı Sünniliği”ni
“İslam”mış gibi takdim edip herkesi bu taassup
kalıbına sokma çabası gibi… Bu taassuba uymayanlar ise çok rahat bir şekilde “dinsiz, kâfir, zındık, kâfirden de beter, Kızılbaş v.s…” olarak suçlanıyor ve tasfiye ediliyordu. Bütün bunlar XVI. yüzyılda hat safhada yaşanıyordu. Bu yüzyılın başında kurulan bir başka Türk devleti ise bu çatışmayı daha da şiddetlendiriyordu. Bu devlet Safevî Devleti’ydi. Bu yeni kurulan devlet Osmanlılar’ın kuruluşunda olduğu gibi tasavvuf ağırlıklı bir devletti. Halkı ise Osmanlı’nın dışladığı, tasfiye etmeye başladığı ve Anadolu’dan İran’a göç eden Türkmenlerdi. Bu devlet Şah İsmail’in kurduğu bir “Türk Devleti”ydi. Osmanlı’nın dışladığı, horladığı, devlet görevlerinden uzaklaştırdığı Türkmenleri, bu devlet bağrına basıyor; onlara her türlü idarî görevleri veriyordu. Bu oranda da Osmanlının Türkmenlere düşmanlığı artıyordu.
X
Bu iki Türk devleti arasındaki düşmanlık sonunda, Anadolu’daki Türklerin bir kısmı ile İran’daki Türkler, önce Türkmen, sonrada Kızılbaş olarak kabul ediliyor, daha sonra da bunlardan Anadolu Aleviliği ortaya çıkıyordu (XIX. yüzyıldan sonra). Osmanlı Devleti ise İslam’ın ortayolundan ve Âhi Evren, Hacı Bektaş, Yunus Emre Müslümanlığı ve sûfiliğinden taassuba ve “Osmanlı Sünnîliği”ne geliyordu. İşte Pir Sultan Türk dünyasındaki bu yol ayrımında ve iki Türk devleti arasındaki cihangirlik yarışı sırasında, Osmanlı Devleti’nin ortasında, SivasBanaz’da yaşamıştı. Osmanlı’nın fermanlarla ve fetvalarla çok kesin olarak “dinsiz, kâfir, kâfirden de beter” kabul ettiği Türkmenler ve onlardan bir fert olan Pir Sultan, acaba Osmanlı’nın dediği gibi “dinsiz, kâfir, kâfirden de beter”miydi? Bunu anlayabilmek için de Pir Sultan’ın şiirlerine bakmak ve onları incelemek gerekiyordu. Buraya kadar olan bölüm tezimizin giriş bölümü olacaktı. Ancak bu kısım teksir sayfasıyla 614 sayfa tutmuştu. Tekrar olduğu için verilmeyen dipnotlar hariç 862 de dipnot kullanılmıştı. Buna Pir Sultan, Pir Sultanlar ve Pir Sultan’ın şiirlerinin tahlilini eklediğimizde 1200 sayfalık bir tez ortaya çıkacaktı. Bu arada tezi zamanında teslim edemediğimden dolayı kaydım silinmişti. Daha sonra çıkarılan öğrenci affı ile iki yıllık bir ek süre verilmiş ve tekrar kaldığım yerden doktora tezine devam etme fırsatım doğmuştu. Bu aşamada, ilk tez danışmanım Prof Dr. Fikret Türkmen, Edebiyat Fakültesi’nden ayrılıp Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsüne müdür olarak gittiğinden dolayı Prof. Dr. Nerin Köse (Yayın)nin danışmanlığında bu tezi hazırlamam kararlaştırılmıştı. İlk ve yeni danışmanımla birlikte şu kararı vermiştik: Bu uzun girişi çok kısa bir giriş haline getirecektik. Sonra bu bölümü ilerde bir kitap olarak yayınlayacaktık. Onun için Pir Sultan, Pir Sultan’ın şiirlerinin tahlili ve dayandığı temellere ağırlık verecektik. Bu plân doğrultusunda çalışmalarımıza başladığımızda ilk işimiz Pir Sultan’ın olabilecek şiirleri ortaya çıkarmak ve bunun için bazı kıstaslar ortaya koymaktı. Bu hususta S.N. Ergun, Gölpınarlı-Boratav, özellikle de İ. Aslanoğlu ve onu takip eden A. Bezirci epeyce çaba sarfetmişlerdi. Onların bu çabalarını yeniden gözden geçirerek ve bazı kıstaslardan hareket ederek ona ait olabilecek
XI
şiirleri tespit etmeye çalıştık. Olamayacak şiirlerin ise niçin ona ait olamayacağının izahını yaptık. Pir Sultan araştırmalarında bir başka husus da Pir Sultan ve başka Pir Sultanların varlığı idi. Araştırmacılar bu hususta üç değişik tavır sergilemişlerdi: 1. Bütün Pir Sultanları bir şair kabul etmek… 2. Bütün Pir Sultanlar bir şair değildir ama onları ayırmaya da imkân yoktur. Onun için bunların şiirlerinin hepsini “Pir Sultan şiirleri” veya “Pir Sultan geleneği şiirleri” içinde ele almak gerekir. 3. Pir Sultan ayrı ve Pir Sultanlar ayrı ayrı şairlerdir. Bunları – zor olmakla birlikte – ayırmak gerekmektedir. Bu son tezi ileri süren ve bu çalışmasına 45 yılını veren İ.Aslanoğlu.’dur. Biz de O’nun çalışmalarını esas alarak çalışmamıza devam ettik. Zaten bu ayrım yapılmazsa XX. yüzyılda söylenmiş Pir Sultan şiirlerinden hareketle XVI. yüzyıldaki Pir Sultan’ı ve onun devletle çatışmasını izah etmek gibi bir durum ortaya çıkıyordu. Asılan Pir Sultanla ilgili olarak zaman içinde tam olmasa da Pir Sultan Hikâyeleri (veya Destanı) oluşmuştu. Bunlardan hareketle bu çevreye mensup insanların
(geçmişteki
Türkmenlerin/Kızılbaşların,
bugünkü
Anadolu
Alevîlerinin) kültürel yapılarını ve değer yargılarını ortaya koymaya çalıştık. Pir Sultan’ın isyan edip etmediği, onun bir isyan lideri olup olmadığı, idamının sebepleri, onu astırdığı söylenen Hızır Paşa, üzerinde durduğumuz başka hususlardı. Bu hususlarda ileri sürülen görüşleri kritik edip görüşlerimizi belirtirken Osmanlı belgeleri ve uygulamalarından da faydalanma yoluna gittik. Pir Sultan’ın şiirlerini tahlil edip dayandığı temelleri ortaya koymak için dörtlük dörtlük veya şiir şiir tahlil yoluna gitmedik. Pir Sultan’ın üzerinde durduğu ve şiirlerinde işlediği kavramları, inançları, verdiği öğüt ve tavsiyeleri, yücelttiği veya kötülediği şahısları bulup ortaya koymaya ve böylece onun inanç dünyasını, fikir yapısını, değer yargılarını tanımaya ve tanıtmaya çalıştık. Ayrıca bütün bunların dayandığı temelleri bulmaya gayret ettik. Bu şekilde tanıtılıp ortaya çıkarılan Pir Sultan’ın ve onun mensup olduğu çevrenin, Osmanlılar tarafından “dinsiz, kâfir, kâfirden de beter” şeklinde yapılan suçlamaları hak edip etmediğini değerlendirme yoluna gittik.
XII
Geçmişte devlet ve millet olarak yapılan hataları bulup göstererek bugün benzer hataların yapılmamasını, kültür yapımızdaki çatlakları bulup tamir etmeyi, farklı yönlerimizi öne çıkararak kavga zemini oluşturmayı değil, ortak yönlerimizi öne çıkararak yekvücut olmayı can ü gönülden arzu ettiğimizden dolayı bu doktora tezini hazırladık. Bunları yapmazsak geçmişteki Osmanlı’ya, bugünkü Irak’a dönmemiz uzak bir ihtimal değildir. İç ve dış şartlar oluştuğunda veya oluşturulduğunda böyle bir tehlike her zaman gündemde olacaktır. Biz bu tez üzerinde çalışmaya başladığımızda Sıvas Madımak Oteli Olayı ve Gazi Mahallesi Olayları henüz yaşanmamıştı. Tedbir bizden, takdir ALLAH’tan… Her iki taraftan birisinin karşısındakini kendi bulunduğu noktaya çekmekten veya kendi kalıbına (Osmanlı Sünniliği’ne veya Anadolu Alevîliği’ne) sokmaya çalışmaktan vaz geçmesi, İslam’ın genel çerçevesinde ve orta yolunda birleşilmesi, “Gerçek Sünnî’nin Alevî, gerçek Alevî’nin de Sünnî olacağı” şuuruna erilmesi en büyük temennimizdir. Niyetimiz samimi ve hâlisânedir. Ancak böyle bir konuda hatasız ve kusursuz olmak da imkânsız gibidir. Şimdiden bu husustaki özürlerimizin kabulünü dileriz. Bu konuyu doktora çalışması olarak almamda teşvik ve yardımlarını esirgemeyen, ileride ayrı bir kitap olarak yayınlamayı düşündüğümüz 614 sayfalık 862 dipnotlu çalışmamda da tez danışmanım olan –aynı zamanda hocam– Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN’e, bu doktora çalışmamda tez danışmanlığımı üstlenen Prof. Dr. Nerin YAYIN’a minnet ve şükran borçluyum. Ayrıca Ege Üniversitesi Merkez Kütüphanesi’ndeki çalışmalarım sırasında büyük yardımlarını gördüğüm Nadir Eserler Sorumlusu ve fedakâr insan Sabahattin Hocaoğlu’na, bu zor ve uzun tezi yazma ve düzenleme fedakârlığında bulunan Sezer GÖK Hanım’a ve Erdal Gök Bey’e de teşekkürler… Bornova/İZMİR, 27.08.2007 Haydar DELİGÖZ
XIII
KISALTMALAR Ali Balım
A.B.
Abdülbaki Gölpınarlı
A.B.G.
Adı Geçen Eser
A.G.E.
Adı Geçen Dergi
A.G.D.
Adı Geçen Mecmua
A.G.M
Ali İzzet Özkan
A. İz.
Besim Atalay
B.A.
Cavide
Ca.
Cahit Öztelli
C.Ö.
Derviş Ruhullah
D.R.
Fuat Köprülü
F.K.
Hasibe Çatbaş
H.Ç.
Haydar Deligöz
H.D.
İbrahim Aslanoğlu
İ.A.
İlhan Başgöz
İ.B.
Maarif Kitabevi
Ma.K.
Mehmet Eröz
M.E.
M. Sabri Koz
M.S.K.
M. Şakir (Ülkütaşır)
M.Ş.
Pertev Naili Boratav
P.N.B.
Rıza Tevfik (Bölükbaşı)
R.T.
Sadettin Nüzhet Ergun
S.N.E.
Selami Munir Yurdatap
S.M.Y.
Vahit Lütfi Salcı
V.L.S.
Ziya Gürel
Z.G.
XIV
GİRİŞ HZ. MUHAMMET’TEN XVI. YÜZYILA KADAR İSLAM ve TÜRK DÜNYASINDAKİ ÖNEMLİ SİYASÎ VE DİNÎ GELİŞMELER 1. XVI. Yüzyıldaki Kutuplaşmanın Kısa Bir Tarihçesi: Pir Sultan’ın yaşadığı XVI. yüzyılda Osmanlı Devleti büyük bir imparatorluk haline gelmiştir. Yükselme dönemini yaşamaktadır. Fakat dıştaki büyüklüğüne ve azametine rağmen içeride durum bundan çok farklıdır. Devlet, devletin kurucusu olan Türkmenlerle/Türklerle ve onların önderleri ile (siyasî, dinî, tasavvufî yönlerden) kavgalı hale gelmiştir. Devletin kuruluşunda aktif rol oynayan bu unsurları ve değerleri dışlamaya, hor görmeye başlamıştır. Bu unsurları siyasi olarak tasfiye etmeyi esas gaye haline getiren devlet, bu planında dini kullanmış, “Osmanlı Sünniliği”ni icat etmiş ve İslam’ı bu “Osmanlı Sünniliği” taassubuna hapsetmiştir. Bu hedefine ulaşmak için de tasfiye etmek istediği unsurları “rafızî, mülhid, dinsiz, kâfir, hatta kâfirden de beter” olarak ilân etmiş, bu suçlamaları fetvalarla, fermanlarla dinî ve idarî bir temele oturtmuştur. İşte XVI. yüzyılda çok açık olarak ortaya çıkan bu kutuplaşma ve çatışmanın başlangıcı çok eskilere, Hz. Muhammed’in ölümü ânına ve ondan sonraki halife seçimlerine, Emevî ve Abbasî saltanatlarına, Türklerin Müslüman olduğu ilk yıllara, bu yıllardan itibaren kurulan Büyük Selçuklulara, Anadolu Selçuklularına ve Osmanlı Devleti’ne dayanmaktadır. İslam’ın ilk yıllarındaki siyasî mücadele zamanla dinî bir zemine oturtulmuş, artık bundan sonra siyasîler, dini kullanarak saltanatlarını devam ettirmenin yollarını bulmuşlardır. Bu durum Emevîlerden başlayarak Abbasîler, Selçuklular (her iki Selçuklular) ve Osmanlılar zamanında açıkça görülmektedir. Bu genel kaidenin istisnaları vardır ama genelde böyle
olmuştur.
XVI yüzyıldaki devlet-halk veya
devlet-Türkmen/Türk
çekişmesini ve bu süreçte idam edilerek öldürülen Pir Sultan’ı bu çerçevede değerlendirmek gerekmektedir. İslam ve Türk dünyasındaki bu ayrılık ve çatışmaların bizi ilgilendiren önemli olaylarını kısaca gözden geçirerek Pir Sultan dönemine gelmemiz gerekmektedir.
XV
2. Hz. Muhammed’in Ölümü ve Bazı Olaylar: Hz. Muhammed, Cahiliye Dönemi Araplarını İslam’a sokmak, onları bu dönemin cehaletinden, vahşetinden kurtarmak için her türlü mücadeleyi vermiş ve sonunda İslam, Arap yarımadasında hâkim bir din haline gelmiştir. Bu yıllarda Hz. Muhammed’e en fazla direnen ve sonunda mecburen Müslümanlığı kabul edenlerin başında Ümeyyeoğulları’ndan Ebu Süfyan gelmektedir. Haşimoğulları’na mensup Hz. Muhammed ve onun tebliğ ettiği İslam karşısında Ümeyyeoğulları ve onların önderi Ebu Süfyan yenilmiştir ama, bunların içlerinde büyük bir kini de saklı tuttukları ve yenilginin öcünü almak için fırsat kolladıkları, sonraki yıllarda cereyan eden siyasî olayların seyrinden anlaşılmaktadır. Bunun için Muaviye, Yezit ve Emevî idarecilerinin büyük bir kısmının Hz. Muhammed ve Hz. Ali nesline yaptığı zulümler hatırlanmalıdır. Hz. Muhammed dönemi İslam’ın birlik-beraberlik dönemidir. Bütün sahabeler Hz. Muhammed’in ve İslam’ın şemsiyesi altında yek-vücut haldedirler. İlk Müslümanlar arasındaki ilk ihtilaf Hz. Muhammed’in ölümü anında ortaya çıkmıştır. Buna “vasiyet” veya “kırtas” olayı denmektedir. Hz. Muhammet ölmek üzere iken, Müslümanların şaşırmamaları için bir vasiyet yazdırmak istemiş, fakat bu vasiyetin yazdırılması engellenmiş, sonra da Hz. Muhammed bu isteğinden sitemli bir şekilde vaz geçtiğini bildirmiştir.1 Bu vasiyet daha sonraki dönemlerde devamlı tartışılmış ve tartışılmaktadır. Şunu söyleyelim ki ölüm ânında sıradan bir insanın bile isteği yerine getirilmeye çalışılırken, iki cihanın övüncü Hz. Muhammed’in son arzusu da yerine getirilmeliydi. Böylece Müslümanlar arasında ilk çatlak da meydana gelmemiş olurdu. İlk Müslümanlar arasındaki ikinci önemli ihtilaf, halifelik seçimi sırasında olmuştur. Hz. Muhammed’in ölümü gerçekleşince Hz. Ali çok az sayıdaki akrabasıyla cenazenin başında kalıp defin işleriyle meşgul olmuştur. Bu sırada Hz. Muhammed’in çok sevdiği ve çocukluk arkadaşı olan Hz. Ebu Bekir de oradadır. Hz. Ömer, Hz. Ebu Bekir’e gelerek Ensar’ın halife seçimini bitirmek üzere oldukları haberini getirmiştir. İkisi birlikte seçim tartışmasının olduğu yere 1
Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi: İmamiyye Şiası, s. 18; Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi: Çağımızda İtikadî İslam Mezhepleri, s. 28-29.
XVI
gitmişlerdir. Karşılıklı sert tartışmalar yaşanmış ve bu sırada Hz. Ebu Bekir daha ılımlı bir tavır sergilemiştir. Oradakilere mevcut şartları dikkate alarak Ensar’dan birisini veya Hz. Ömer’i seçebileceklerini belirtmiştir. Hz. Ömer de, Hz. Ebu Bekir varken kendisinin o makama gelmek istemediğini belirtmiş ve Hz. Ebu Bekir’e biat etmiştir. Sonra onu başkalarının biatları takip etmiştir. Bu seçimde insiyatifi ele alıp olayları yönlendirenin Hz. Ömer olduğunu söyleyebiliriz. Müslümanların bir kısmı halifelik seçimi ile uğraşırken Hz. Ali ve yakın akrabaları defin işini bitirdiklerinde, yapılan seçimden haberdar olmuşlar ve buna çok şaşırmışlardır. Hz. Muhammed’in defnedilmesi ölümünün ikinci veya üçüncü günü gerçekleştirilmiştir. Defn işlemleri bu kadar geniş zamanda yapılmasına rağmen Hz. Muhammed’in cenazesinde Hz. Ali ve yakın akrabaları ile Hz. Muhammed’in kölesi Şükran bulunmuş ve Hz. Muhammed bunlar tarafından defnedilmiştir.2 Bugünkü büyük şehirlere göre bir köy durumunda olan Medine’de, Hz. Muhammed gibi bir şahsın cenaze merasimine sahabenin büyük bir kısmının katılmayışı ve halifelik seçiminin ön plâna çıkarılması izahı çok zor bir durumdur. “Devlet” veya “İslam’ın yok olması” gibi sonradan yapılan izahlar inandırıcı olmaktan uzaktır. Halifelik
seçiminin
bu
şekilde
sonuçlanması
karşısında
diğer
Müslümanların hemen tamamı biat etmesine rağmen Hz. Ali ile Hz. Fatıma biat etmemişler, seçimi kendi lehlerine çevirmek için uğraşmışlar, fakat başarılı olamamışlardır. Ebu Süfyan, bu sırada Hz. Ali’ye yaklaşmış ve isterse halifeliği Ebu Bekir’den alıp Hz. Ali’ye verebileceğini söylemiş, ancak Hz. Ali, Ebu Süfyan’ı bu işe yaklaştırmak bile istememiştir. Bu durum Hz. Fatıma’nın vefatına kadar devam etmiştir.3 Hz. Fatıma yaşarken Hz. Ebu Bekir ile Hz. Fatıma arasında bir de Fedek hurmalığı ihtilafı yaşanmıştır. Bu hurmalığı Hz. Muhammed kızı Fatıma’ya ölmeden önce vermiştir. Hz. Ebu Bekir ise Hz. Peygamber’den duyduğu bir hadisi ileri sürerek bu hurmalığa devlet adına el koymuştur.
Bu hadise göre
“Peygamberler miras bırakmazlar.” İşte bu hurmalığı Hz. Fatıma, Hz. Ebu 2 3
İmamiyye Şiası, s. 18; Çağımızda İtikadî İslam Mezhepleri, s. 28-29. Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi: İmamiyye Şiası, s. 38-39.
XVII
Bekir’den geri vermesini istemiş, o da bu hadise dayanarak vermeyi reddetmiştir. Hz. Fatıma da hem halife seçiminde kendilerinin dışta bırakılmasından, hem de bu meseleden dolayı ölünceye kadar Hz. Ebu Bekir ile konuşmamıştır.4 Anlaşıldığına göre bu hurmalık Hz. Fatıma’ya Hz. Muhammed tarafından daha sağlığında iken verilmiştir. Hz. Muhammed’in olmaktan çıkmıştır. Bırakılan bir miras değildir. Daha sonra Hz. Ömer de böyle düşünmüş olmalı ki bu hurmalığı halifeliği döneminde Hz. Ali’ye vermiştir. Hz. Muhammed’in ölümünden altı ay sonra Hz. Fatma ölünce Hz. Ali, Hz. Ebu Bekir’i çağırıp halifelik hususundaki görüşlerini, itirazlarını, kendi tezlerini, bir bir dile getirmiş, kendilerinin fikri bile alınmadan bu sonuca gitmelerinden gücendiğini anlatmış, Hz. Ebu Bekir de yumuşak cevaplarla karşılık verip özür dilemiştir. Bundan sonra Hz Ali de Hz. Ebu Bekir’e biat etmiştir5. 3. Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer ve Hz. Osman’ın Halifelikleri: Yukarıdaki ihtilafların dışında Hz. Ebu Bekir iyi bir idareci olmuş, yerine Hz. Ömer’i bıraktığını vasiyet ederek ölmüştür. Hz. Ebu Bekir, ilk halife seçiminde yapılan yanlışları kabul ettiği halde, Hz. Ali’yi yerine bırakmadığı gibi, bu vasiyette onun fikrini de sormamıştır. İstişare ettiği kişiler arasında Hz. Ali yoktur. Buna rağmen Hz. Ömer’e Hz. Ali dâhil herkes biat etmiştir. Hz. Ömer de iyi bir idareci olmak için çaba sarfetmiş, Fedek hurmalığını Hz.Ali’ye vermiş, Hz. Hasan ve Hüseyin’e hazineden tahsisat ayırmıştır. Hz. Ali ile Hz Fatıma’nın kızı Ümmü Gülsüm ile evlenerek Hz.Ali’nin damadı olmuş ve Ehl-i Beyt ile akrabalık kurma yoluna gitmiştir. İlk iki halifenin seçiminde ihtilaflar olsa bile her iki halife de ayırım yapmadan
bütün
sergilemişlerdir.
Müslümanları
kucaklayarak
iyi
bir
idarecilik
örneği
Her ikisinin de Müslümanlar arasında hatırı sayılır oğulları
olmasına rağmen, ikisi de onları kendi yerlerine tayin ederek saltanatın tesis edilmesi yoluna gitmemişlerdir. Hz. Ali, kerhen de olsa ilk iki halife’nin
4 5
A.g.e.: s. 39-40. A.g.e.: s.40-41
XVIII
halifeliğini kabul etmiş, onların danışmanı ve müftüsü olarak onlara elinden gelen yardımı yapmıştır.6 Hz. Ömer bir köle tarafından hançerlenince halife seçimini bir şuraya havale etmiştir. Bu şuradakiler, cennetle müjdelenen 10 kişiden hayatta kalan 6 kişidir. Bunlardan ikisi Hz. Osman ve Hz. Ali’dir. Hz. Ömer’in oğlu Abdullah şura üyesi değildir, ancak müşavir durumundadır. Seçilme şartı ise “Allah’ın kitabına, Resûl’ün sünnetine uymak ve ilk iki halifenin yolundan gitmek”tir. Bu şarta Hz. Ali “Gücümün ve bilgimin yettiği kadar” demiş; Hz.Osman ise şartsız “Evet” diye karşılık vermiş, şûra da Hz. Osman’ı tercih etmiştir.7 Cömertliği, yumuşak huyluluğu ile bilinen ve Hz. Muhammed’in iki kızı ile evlendiğinden dolayı “Zinnureyn” lâkabını alan Hz. Osman’ın halifeliğinin ilk beş yılı “iyi idare” dönemi olarak kabul edilmektedir. İkinci devredeki altı yıllık dönemi ise “gayr-ı meşruluk ve karışıklık” dönemi olarak bilinmektedir. Hz. Osman bilhassa halifeliğinin ikinci döneminde mensubu olduğu Ümeyyaoğulları’nı açıkça korumuş, onları devlet görevlerine getirmiş, onun bu zaafını alabildiğine kullanan akrabaları ise şımardıkça şımarmışlardır. Hz. Osman; Hz. Muhammed’le alay ettiği için Taife sürülen Mervan’ın babası el-Hakem’i Medine’ye getirmiş ve ona 100 dirhem maaş bağlamıştır. Hakem’in oğlu elHaris’e Medine çarşısının öşrünü vermiş, Hakem’in diğer oğlu Mervan’ı da özel kâtibi yapmıştır. Hz. Osman, sütkardeşi İbn Ebu Serh’e İfrikiye vilayetinin humusunu (beşte birini) tahsis etmiş, harbe katılmayan bazı yakınlarına ganimetlerden pay ayırmış, Hz. Ömer tarafından Hz. Ali’ye verilen Fedek hurmalığını onlardan alıp Mervan’a bağışlamıştır. Hz. Ömer’in tayin ettiği bazı sahabeyi görevlerinden alıp yerlerine kendi akrabalarını getirmiştir. Hz. Ömer zamanında Şam valisi yapılan Muaviye, Hz. Osman zamanında da aynı göreve devam ettirilmiştir. Hz.Osman kendisini ve Muaviye’yi tenkid eden, zühd ve takvası ile meşhur Ebû Zerri’l-Gıfarî’yi Rebeze’ye sürmüş, Ammar B. Yâsir’i 6
Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi: İmamiyye Şiası, s. 46-48; Sezgin, Abdülkadir: “AlevîlikBektaşîlik Üzerine Münakaşalar”, Türk Yurdu, Aralık 1994, Cilt. 14, s. 88, 91 (Özel Sayı); Çalışlar, Oral: Hz. Ali–Muaviye Çatışması, İkinci Baskı, İstanbul, Pencere Yayınları, 1992, s. 83-84; Sofuoğlu, Prof. Dr. Cemal- İlhan, Prof. Dr. Avni: Alevilik-Baktaşilik Tartışmaları, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997, s. 79. 7 Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi: İmamiyye Şiası, s. 48-49.
XIX
dövdürmüş, Muhacir ve Ensar’la istişareyi terk etmiştir. Bu gibi şikâyetler Hz. Osman’a iletildiğinde ciddî bir tedbir almadığı gibi, çoğu yakın akrabası ve şikâyet sebebi olan idarecileri görevlerinden de uzaklaştırmamıştır. Kâtibi olan Mervan ise bazan Hz. Osman’dan habersiz, bazan da açıkça keyfi uygulamalarına ve sinsi çalışmalarına devam etmiştir. Hz. Osman’ın bu şekildeki idaresi geniş kesimler tarafından hoş karşılanmamıştır. Sonunda isyan başlamıştır. Hz. Ebu Bekir’in oğlu Muhammed isyancıları desteklemiş, Hz. Ayşe de Hz. Osman’ın icraatları karşısında onu, kitabın hükmünü çiğnemekle ve küfre girmekle suçlamıştır. Hz. Ali başta olmak üzere hatırı sayılır sahabelerin araya girmesi iki taraf için de bir sonuç vermemiştir. Çeşitli idarî görevlerde bulunan Ümeyye ailesi, onlardan biri olan Muaviye, bilhassa Hz. Osman’ın amcasının oğlu olan Mervan işi yatıştırmaya çalışmadıkları gibi direnmeye devam etmişlerdir. İsyan 30 gün kadar devam etmiş, isyana 10.000 cıvarında insan katılmıştır. Sonunda Hz. Ebu Bekir’in oğlu Muhammed’in de içinde bulunduğu bir grup isyancı Hz. Osman’ı şehit etmiştir.8 Hz. Osman’ın idarî bakımdan hataları, akrabalarına karşı zaafları olmakla birlikte bu mücadele de tamamen siyasîdir. Bu dönemde de İslam’la ilgili herhangi bir farklılık söz konusu değildir. Bir de bilhassa Hz. Ali taraftarı halk çevrelerinde iddia edildiği gibi bu mücadelede Hz. Ali (Ehl-i Beyt, Haşimîler) – Emevîler şeklinde bir kutuplaşmada yoktur. Bir tarafta Hz.Osman’ı destekleyen (ve hatta kullanan) Ümeyyeoğulları, diğer tarafta da bütün Müslümanlar vardır. Hz.Ali ve diğer bazı önemli sahabeler ise arabulucu durumumdadır. Hz. Ayşe Hz. Osman’ın şiddetle alehindedir. Hz. Ebu Bekir’in oğlu Muhammed de isyancılarla aynı saftadır. Muaviye ile Mervan’ın olaylar karşısındaki tavrı velinimetlerini ateşe atma pahasına devleti ele geçirmek için her yola başvurmak şeklinde olmuştur. Gelecekteki kutuplaşmaların ve Ehl-i Beyt’e yapılacak zulümlerin temelleri ise bu
8
Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi: İmamiyye Şiası, s. 50-56; Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi: Türkiye’de Alevilik-Bektaşilik, s. 40-44; Sirma, Prof. Dr. İhsan Süreyya: Hilafetten Saltanata: Emeviler Dönemi, s. 20,57; Üçok, Doç. Dr. Bahriye: İslam Tarihi, EmevilerAbbasiler, Ankara, Milli Eğitim Basımevi, 1979, s. 13-16.
XX
dönemde atılmaya başlanmıştır. Ümeyye ailesi Hz. Osman ile birlikte Cahiliye devrindeki imtiyazlarını yeniden ele geçirmiştir. Bu aile Haşimiler’e karşı bir mücadele başlatmamıştır ama Haşimiler’e karşı bir üstünlük sağlamaya başlamıştır. Hz. Osman zamanında Kur’an’ın değiştirildiği iddiası bazan siyasî Şiîler, bazan da bugünkü Anadolu Alevileri tarafından ileri sürülmektedir. Ancak ilk Şiî âlimlerinin önde gelenleri de dâhil olmak üzere bugünkü İran’daki Şiî âlimler, Kur’an’ın böyle bir değişikliğe uğramadığını kabul etmektedirler. Bunun en büyük delili de Hz. Ali olarak kabul edilebilir. Hz. Osman zamanında böyle bir teşebbüs olsaydı, Hz. Ali buna, tek başına da olsa karşı çıkardı. Kaynaklarda Hz. Ali’nin böyle bir itirazına ise rastlanmamaktadır. 4. Hz. Ali’nin Halifeliği: Hz. Osman’ın şehit edilişinden sonra halife seçimine gidilmiş, Hz. Ali’ye hilafet teklif edilmiş, o bu teklifi reddetmiş, Hz. Ali de aynı teklifi orada bulunan Talha ve Zübeyr’e yapmış; onlar da kabul etmemişlerdir. Bu durum karşısında Hz. Ali, kendisine yapılan bey’atı kabul etmiştir.9 Ancak ülkenin idaresi gerçekten zorlaşmıştır. Müslümanlar en az üç gruba ayrılmışlardır. 30 gün devam eden ve 10.000 civarında insanın katıldığı bir isyan yaşanmıştır. Çoğu Mısır, Basra ve Küfe’den gelen bu isyancılar, halifeyi Kur’an okurken şehit etmişlerdir. Ümeyyeoğulları (Emevîler) ise bunların hepsine direnecek ve meydan okuyacak bir güce ulaşmışlar ve devleti ele geçirmeye hazır hâle gelmişlerdir. Hz. Ali bütün bu güçlükleri omuzlamak zorundadır. Hz. Ali halife olur olmaz Talha ve Zübeyr, Hz. Osman’ın katillerinin hemen bulunup cezalandırılmasını istemişler, Hz. Ali ise zamana ihtiyacı olduğunu belirtmiştir. Şam valisi Muaviye halifeye bey’at etmeyi reddetmiş, Hz. Osman’ın kanını talep etmeye başlamıştır. Sağlığında iken Hz. Osman’ın şiddetle aleyhinde olan Hz. Ayşe, onun ölümüyle birlikte Hz. Osman’ı savunmaya geçmiştir. Hz. 9
Üçok, Doç. Dr. Bahriye: İslam Tarihi, Emeviler-Abbasiler, s. 7-9; Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi: İmamiyye Şiası, s. 72, 206-207; Ebu Zehra, Prof. Dr. Muhammed: İslamda Fıkhî Mezhepler Tarihi, s.65-67.
XXI
Osman’ın şiddetle aleyhinde olan Talha ve Zübeyr, Hz. Ali’ye cephe almışlar ve Hz. Ayşe ile birlikte hareket etmeye başlamışlardır. Neticede Hz. Ayşe’nin bir deve üzerinde katıldığı “Cemel Vak’ası” denilen savaş yaşanmış, Hz. Ali (yani devlet) bu savaşta galip gelmiş ve Hz. Ayşe esir alınmıştır. Bu savaştan sonra Hz. Ayşe pişmanlık içinde köşesine çekilmiş, bir daha olaylara karışmamıştır.10 Şam valisi Muaviye, Cemel Savaşı sonrası yine bey’at etmeyi reddetmiş, Hz. Osman’ın kanını talep etmeye devam etmiş, Hz. Ali aleyhine kışkırtma politikalarına başlamıştır. Kendisi de Emevîlerden olan Muaviye, Hz. Osman zamanında ele geçirilen devletin, Hz. Ali zamanında Emevî ailesinin elinden gitmek üzere olduğunun farkındadır. Bunun sonunda Müslümanlar ikinci defa karşı karşıya gelmişler; Sıffın Savaşı yaşanmış, Muaviye yenilmek üzere iken “Hakem olayı” kurnazlıkla devreye sokulmuş, sonunda Hz. Ali’nin hakemi Ebu Mûsâ el-Eş’ari oyuna getirilerek bizzat onun tarafından Hz. Ali’nin halifeliğine son verilmiş, Muaviye’nin hakemi Amr b. el-Âs tarafından da Muaviye’nin halifeliğe getirildiği ilan edilmiştir11. Böylece Müslümanların seçilmiş halifesi Hz. Ali bir hile ile azledilmiş, halifenin emrindeki bir memur (vali) olan ve meşru halifeye beyatı reddedip isyan eden Muaviye halife yapılmıştır. Daha sonra Dört Mezhep’ten birisinin kurucusu olan İmam Şafi, Muaviye’yi devletin meşru halifesine isyan ettiğinden dolayı “bagi” olarak kabul etmiştir. Bu olaydan sonra her iki tarafı da reddeden bir topluluk ortaya çıkmıştır ki bunlara “Hariciler” denmiştir. Hz. Ali Şamlılarla savaşmayı erteleyerek bunlarla savaşmış, onları yenilgiye uğratmıştır. Onlar da her iki halifeyi aynı anda öldürmek üzere plân yapmışlar, Muaviye kurtulmuş, Hz. Ali ise Abdurrahman bin Mülcem tarafından sabah namazında hançerlenerek yaralanmış (15 Ramazan 40), 17 Ramazan 40 (24 Ocak 661) tarihinde vefat etmiştir. Irak’ta bugünkü adıyla Necef’e defnedilmiştir.12
10
Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi: İmamiyye Şiası, s. 74-76; Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi: Türkiye’de Alevilik-Bektaşilik, s. 45-48. 11 A.g.e.: s. 76-80; s. 48-52. 12 Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi: İmamiyye Şiası, s. 80-82.
XXII
5. Emevîler Dönemi: Böylece Hz. Ali’nin şehit edilişiyle birlikte Dört Halife devri sona ermiş; Ümeyyeoğulları
(Emeviler),
devleti
tamamen
ele
geçirmişler,
Cahiliye
dönemindeki itibarlarını tekrar yakalamışlardır. Hz. Ali’ye yapılanlar ise hiçbir zaman unutulmamış, hemen her dönemde onun mağduriyetini savunanlar, onun şehit edilişiyle İslam’ın ana çizgisinden saptırılıp saltanatın başladığını dile getirenler olmuştur. Türkler Müslüman oldukları yıllarda ve daha sonraları genelde Hz. Ali’ye daha yakın durmuşlar, onun ve onun çocuklarının karşısında olanları tasvip etmemişlerdir. İdareciler ve ulema arasında istisnalar olsa bile halk olarak bu kaide hemen her devirde geçerli olmuştur. İşte halk ile devletin bu olayı farklı değerlendirmesi XVI. yüzyıldaki Türkmen/Türk-devlet çatışmasında da rol oynamıştır. Pir Sultan’ın idamı da bu çatışmayla ilgilidir. Hz. Ali’nin şehit edilişinden sonra halk mescitte Hz. Ali’nin büyük oğlu Hz. Hasan’a bey’at etmiştir. Hz. Hasan, Muaviye ile savaşmak için bir ordu hazırlamıştır. Ancak bu orduda Muaviye ile savaşacak güç ve morali bulamadığı için, Hz. Hüseyin’in itirazına rağmen Muaviye ile anlaşma yoluna gitmiş ve halifelik hakkından feragat etmiştir13. Otoriter bir devlet kuran Muaviye, idarî tecrübesine de dayanarak kendisi ve sülalesinin devlete tam hâkim olması için her türlü tedbiri almış, birçok kötülüğü de bizzat kendisi ihdas etmiştir. Bunlardan birisi verdiği emirle Cuma hutbelerinde Hz. Ali’yi kötületmesi, ona sövüp saymayı âdet haline getirmesidir. Buna karşı çıkan samimi dindarları tutuklatmış, bazılarının da kafasını kestirmiştir. Onun bu emri, diğer bir Emevî halifesi Ömer bin Abdülaziz’in bu emri ortadan kaldırışına kadar devam etmiştir. Muaviye, Emevî ailesinin hep iktidarda kalması için daha sağlığında iken oğlu Yezid’i veliaht tayin etmiş, buna karşı çıkanları para veya tehdit silahıyla susturmuştur. Böylece İslam devletinde başlatılmış olan Halifelik seçimi rafa kaldırılmış ve “saltanat” devri başlamıştır. Devlet İslamî bir devletten ziyade dünyevî bir devlet haline getirilmiş; devlet dinin emrine değil, din devletin emrine verilmiştir. Ancak Muaviye’nin bütün tehditlerine rağmen Yezid’in veliahtlığını 13
Ag.e.: s. 84-89.
XXIII
Hz. Hüseyin, Hz. Ebu Bekir’in oğlu Abdurrahman, Hz. Ömer’in oğlu Abdullah ve Zübeyr’ni oğlu Abdullah asla kabul etmemişlerdir. Onların biatı Muaviye’nin ölümü sonrasına bırakılmıştır. Hz. Ali’ye küfredilmesine karşı çıkanların öldürülmesine Hz. Ayşe de razı olmamış, bu hususta ona bir elçi bile göndermiştir. Görüldüğü gibi Muaviye’nin Yezid’i veliaht yapmasına karşı çıkanlar özellikle Anadolu Aleviliğindeki izaha uyamamaktadır. Bir tarafta Hz. Hüseyin, karşı tarafta da Muaviye’yle birlikte Ebu Bekir’in oğlu Abdurrahman, Ömer’in oğlu Abdullah ve ayrıca Hz. Ayşe yoktur. Tam tersine bir tarafta Muaviye ve Yezit, diğer tarafta da Hz. Hüseyin, Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer’in oğulları ve ayrıca Hz. Ayşe vardır. Bu kötü icraatları başlatan Muaviye idarecilik bakımından oldukça başarılıdır. Oğlu Yezit’le mukayese edilemeyecek kadar iyi bir idarecidir. Onun derdi –ne pahasına olursa olsun– devletin, kendisi veya sülâlesinin elinde olmasıdır. Bunu da başarmıştır. Ancak yukarıdaki icraatları daha sonraki yıllarda hem Müslümanlar arasındaki bölünmeyi, kutuplaşmayı arttırmış, hem de devlet Hz. Muhammed ve Dört Halife devrindeki özelliklerinden sıyrılmış, Bizans ve İran’daki gibi babadan oğula geçen saltanata dönüşmüştür. Muaviye 680 (M.)de ölürken hem yerine halife olarak oğlu Yezid’i bırakmış, hem de kendi zamanında Yezid’e bey’at etmeyen dört kişinin bey’atını almasını Yezid’e vasiyet etmiştir. Yezid’in ilk işi de bu dört kişinin peşine düşmek olmuştur.14 Hz. Hüseyin, kardeşi Muhammed b. el-Hanefiye ile yaptığı istişare sonucu göz önünden uzaklaşma ve sonucu zamana bırakma yolunu tercih etmiştir. Bunun için Mekke’ye gitmiştir. Ancak bu arada Küfeliler Hz. Hüseyin’e bey’at edeceklerini bildirmişler ve onu Küfe’ye çağırmışlardır. Hz. Hüseyin, yakın akrabalarının ve sahabenin ısrarlarına rağmen, çoluk-çocuğu ve az sayıdaki
14
Sırma, Prof. Dr. İhsan Süreyya: Hilafetten Saltanata: Emeviler Dönemi, İstanbul, Beyan Yayınları, 1995, s. 17-22, 36, 104; Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi: İmamiyye Şiası, s. 77, 89, 9296, 110-111; Üçok, Doç. Dr. Bahriye: İslam Tarihi, Emeviler-Abbasiler, s. 37, 39-40; Ebu Zehra, Prof. Dr. Muhammed: İslamda Fıkhî Mezhepler Tarihi, s.334; Çalışlar, Oral: Hz. AliMuaviye Çatışması, s. 132-134.
XXIV
taraftarıyla Küfe’ye hareket etmiştir. Bu yolculuk ânında da Yezid, Hz. Hüseyin’i takip ettirmiştir. Hz. Hüseyin’in sulh çabalarına ise hiç yaklaşmamıştır. Nihayet Kerbela’da Hz. Hüseyin ve 72 civarındaki savaşçısı susuz bırakılmış ve şehit edilmiştir. Hz. Hüseyin’in çadırı yağmalanmış ve çoluk-çocuğu esir alınmıştır. Esirlere her türlü zulüm yapılmış, Hz. Hüseyin’in ve savaşçılarının başı kesilerek Yezid’e götürülmüştür.15 Böylece Hz. Muhammed ve Hz. Ali sülalesi idareden tamamen
uzaklaştırılmış,
İslam
devleti
tam
olarak
Ümeyyeoğluları’na
(Emeviler’e) geçmiştir. Bununla birlikte yüzyıllarca sürecek bir nifakın da temeli atılmıştır. Hz. Muhammed’in çok sevdiği iki torunundan birisi olan Hz. Hüseyin’e ve onun ailesine reva görülen bu muamele ve Kerbelâ’da Hz. Hüseyin’in susuz bırakılarak şehit edilmesi, o zamandan başlayarak günümüze kadar hep trajik bir olay olarak zihinlerde kalmış, Müslümanlar arasındaki ayrılıklarda en önemli rolü oynamıştır. X. yüzyılda Müslüman olan Türkler de bu faciadan çok etkilenmişler ve istisnalar hariç hep Hz. Hüseyin tarafını tutmuşlardır. XVI. yüzyılda Türkmen/Türk-Devlet çatışması başladığında ve Pir Sultan’ın idamında bu olayın mühim rol oynadığını söyleyebiliriz. Ömer b. Abdülaziz’e kadarki halifeler zamanında Emevî idaresi ana hatları itibariyle yukarıdaki çizgisinde devam etmiştir. Bu çizgi Hz. Ali’ye hakaret, Hz. Ali sülalesini sıkı kontrol, Müslümanları bir “sürü” olarak görme, ne pahasına olursa olsun saltanatın devamı ve devlet imkânlarını Emevî ailesi mensuplarına tahsis etme v.s. şeklindedir. Halife Ömer b. Abdülaziz, halifeliği sırasında Cuma hutbelerinde Hz. Ali’nin kötülenmesi âdetine son vermiş, Emevi hanedanının imtiyazlarını ortadan kaldırmış ve dünyadaki insanların en zahid olanının Hz. Ali olduğunu söylemiştir. Onun ölümünden (veya öldürülmesinden) kısa bir süre sonra tekrar eski alışkanlıklara – Hz. Ali’ye hakaret hariç – tekrar dönülmüştür. Hz. Ali’nin torunlarından İmam Zeyd’in halife olmak istemesine karşılık üzerine
15
Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi: İmamiyye Şiası, s. 90-105; Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi: Türkiye’de Alevilik-Bektaşilik, s. 56-69; Sırma, Prof. Dr. İhsan Süreyya: Hilafetten Saltanata: Emeviler Dönemi, s. 37-50; Üçok, Doç. Dr. Bahriye: İslam Tarihi, EmevilerAbbasiler, s. 40-43; Çalışlar, Oral: Hz. Ali-Muaviye Çatışması, s. 149-153.
XXV
ordu gönderilip kafasının kesilip yıllarca bir direkte çakılı vaziyette teşhir edilmesi de Ömer b. Abdülaziz’den sonradır. Emevî Saltanatı M. 749’da Abbasîler tarafından yıkılmıştır.16 6. Abbasîler Dönemi: Abbasîler, Hz. Muhammed’in amcası Abbas’ın soyundan geliyorlardı. Emevîlerin sonlarına doğru çok gizli ve planlı bir ihtilal hazırlığını başlatan kişi, bu aileden Muhammed bin Ali’dir. (Abbas-Abdullah-Ali-Muhammed). Ailenin ileri gelenleri zühd ve takva ile meşgul olmuşlar, yapılan gizli faaliyeti Hz. Ali taraftarlarının faaliyeti olarak göstermişler, Horasanlı meşhur komutan Ebû Müslim’i açık faaliyeti başlatmak üzere Horasan’a göndermişler (M. 745) ve onun çok büyük faydasını görmüşlerdir. Muhammed’in oğlu İbrahim ve onun kardeşi Ebu’l Abbas zamanında bu faaliyet devam etmiş, gizli hücre çalışmalarıyla Emevî Devleti’nin altı oyulmuş ve M. 749’da da Emevî Devleti yıkılmış yerine Abbasî Devleti kurulmuştur. Hz. Ali evlâdının hakkını aradıklarını söyleyerek taraftar kazanan Abbasîler, iktidarı ele geçirince o aileden herhangi bir kişiye idareyi teslim etmedikleri gibi, bir bakıma sayesinde iktidara geldikleri Ebû Müslim’i de hile ile öldürerek ortadan kaldırmışlardır. Hz. Ali neslinden İmam Cafer başta olmak üzere diğer aile fertleri, Abbasilerin aslında asıl gayesini bildikleri için idareye gelmeyi de istememişlerdir. Ancak onlar da kendi ihanetlerini bildikleri ve halkın her an Hz. Ali neslinden biri etrafında toplanacağından ve böylece devleti elden kaçırma ihtimalinden korktukları için onları sıkı kontrol altında tutmuşlardır. Onların bu aileye yaptıkları zulüm Emevî zulmünden geri kalmamıştır. Abbasiler 756’da Ebû Müslim’den de kurtulunca artık Abbasî saltanatı başlamıştır. Abbasi saltanatı 1258’de Moğol hükümdarı Hülagu’nun son halife Musta’sım’ı idam etmesiyle sona ermiştir.17
16
Sırma, Prof. Dr. İhsan Süreyya: Hilafetten Saltanata: Emeviler Dönemi, s. 79-113, 118-119, 124-128; Üçok, Doç. Dr. Bahriye: İslam Tarihi, Emeviler-Abbasiler, s. 72-73; Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi: İmamiyye Şiası, s. 40. 17 (Komisyon): Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi (Abbasiler), Cilt: 3, İstanbul, Cağ Yayınları Tic. Ve San. A.Ş., 1986, s. 15-28, 28-87; T.D.V. İslam Ansiklopedisi, Cilt: 10, “Ebû
XXVI
7. Kutuplaşmada Emevî ve Abbasîlerle Büveyhîler, İsmaîlîler ve Fatımîlerin Rolü: Sünnîlik-Şiîlik: Gerek Emeviler, gerekse Abbasîler Emevî ve Abbasî ailelerinin saltanatına dayanmaktadır. Her ikisi de hem Müslümanları, hem de Hz. Ali sülâlesini sıkı kontrol altında tutmuşlar, iktidarın ellerinden gitmemesi için her türlü tedbiri almışlar, gerektiğinde kan dökmekten çekinmemişlerdir. Ancak bunlardan birincisi zaten baştan beri Hz. Ali sülâlesine karşıydı. İkincisi ise Hz. Ali sülâlesinin hakkını aradıklarını söylemişler, Müslümanları bu şekilde peşlerine takmışlar; fakat idare ellerine geçince onlar da Hz. Ali sülâlesine Emevîler gibi davranmışlar ve onları iktidara yaklaştırmamışlardır. Bunların her ikisi de dini, kendilerine göre yorumlamışlar, dindar görünmeye çalışmışlar, ancak kendi saltanatlarını dinin üstünde tutmuşlardır. Hz. Hüseyin ve İmam Zeyd hariç genelde Hz. Ali sülâlesinden bu siyasî iktidarlara baş kaldıran veya idareyi ele geçirmek için mücadeleye atılanlar olmamıştır. Onlar, zühd ve takva ile hayatlarını sürdürmüşler, buna rağmen zulme uğramaktan kurtulamamışlardır. Çünkü her ikisi de bu sülâlenin, halkla birleşerek iktidarlarını ellerinden alacakları korkusuyla yaşamışlardır. Halkın, kendilerinden çok Hz. Ali sülâlesini sevdiklerinin farkındaydılar. Bunlardan dolayı her ikisi de Peygamber sülâlesine her türlü zulmü ve şiddeti reva görmüşlerdir. Ancak aralarındaki bu zıtlıklara rağmen “Sünnî – Şii” gibi bir ayrılık bu dönemlerde henüz yoktur. Farklılık siyasîdir. Onu da bu şekilde algılayan ve gözetenler iktidar mensuplarıdır. Mezhep imamları ise bu siyasî iktidarın dışında kalmak için büyük çaba sarfetmişler ve Hz. Ali ailesine daha yakın durmuşlardır. Abbasîler zamanında ve Abbasî Devleti içinde Şiiliği benimseyen ve devlet olmak için Abbasilerle mücadele eden aileler de vardır. Bunlar Büveyhîler, İsmailîler ve Fatımîler’dir. Bunlar Şii olarak bilinmektedir ama Hz. Ali evladı mensuplarından herhangi birisi aralarında yoktur. Bunların Hz. Ali evladının dışında oldukları, Hz. Ali ve evladı adına ortaya çıktıkları söylenebilir. Şiilik ilk defa bunlar zamanında devlet haline gelmiş, uygulama imkânı bulmuş ve “Kitabî Müslim-i Horosanî” Mad. s.197; Üçok, Doç. Dr. Bahriye: İslam Tarihi, Emeviler-Abbasiler, s. 132-139.
XXVII
Şiilik” ortaya çıkmıştır. Bu Şiilik, Safeviler için de kaynak olmuştur. Bu haliyle daha sonraları Anadolu’da ortaya çıkan Alevilik’ten de ayrılmaktadır.18 Büveyhîler, İsmaîliler ve Fatımîlerle birlikte artık İslâm dünyasında Sünnî – Şiî ayrılığı başlamıştır. Ancak Hz. Ali ve soyunu daha çok sevene de, bu sevgiyi siyasî olarak kullanana da terim yetersizliğinden dolayı “Şii” denilerek geçmişten günümüze kadar bir kavram kargaşası yaşanmıştır, yaşanmaktadır. Aynı kargaşa diğer cephede de görülmektedir. Bu cephede Hz. Ali ve onun soyunu daha çok sevenler “Sünnî” olamaz gibi kabul edilmiştir. Bu anlayış da günümüze kadar gelmiştir. Aynı cephede, Şii olanın siyasî olsun, olmasın İslam dışı ve bâtıl kabul edilmesi de bir başka yanlışlıktır. Bu terimlerin yeterli olmaması ve yanlış kullanılması bizim geçmiş kültürümüzü çok yakından ilgilendirmektedir. Bundan dolayı çok yanlış sonuçlara varılmaktadır. Aynı problem Batınî, Ortodoks–Heterodoks, Rafızî terimlerinde de yaşanmaktadır. Resmî tarihçilerin ve resmî dinin; tasavvufî bir yorum yapanı Batınî, İslam’a sonradan eklenen ve çoğu İslam-dışı olan anlayış ve yaşayışları Ortodoks (yani gerçek İslam), bunlara uymayan veya bunları reddedip İslam’ı ruhuna uygun bir şekilde yorumlayıp yaşamaya çalışanları Heterodoks veya Rafızî (dinden sapmış, çıkmış) olarak kabul etmek de son derece yanlıştır. Bunlar düzeltilemezse kültürel dayanak bulmakta zorlanma devam edecektir. Meselâ bu anlayışta Yunus Emre bile bâtınîdir, heterodokstur. Daha sonraki yıllarda onun gibi olan veya olmak isteyenler de Rafızî’dir. Ebül Vefa, Ahmet Yesevî, Âhi Evren, Hacı Bektaş, Baba İlyas v.b.nın da durumu aynıdır. Bu mantığa göre Osmanlı Devleti’nin kuruluş ve gelişmesinde aktif rol alan ve çok büyük hizmetlerde bulunan, ilk Osmanlı hükümdarlarının da büyük değer verdiği Âhiler, Alp-erenler, Abdalân-ı Rum ve Bacıyan-ı Rum mensupları da Batınî ve Heterodokstur. XVI. yüzyıldan sonra Osmanlılar aşağı yukarı bu düşüncede idiler. Aynı düşünce bugün bile epeyce baskındır.
18
Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi: İmamiyye Şiası, s. 130-133, 180-182; Üçok, Doç. Dr. Bahriye: İslam Tarihi, Emeviler-Abbasiler, s. 128-129, 129-130, 132-133; (Komisyon): Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi (Abbasiler), Cilt: 3, s. 327-128.
XXVIII
8. Üç Büyük Türk Devletinde Merkez-Çevre Çatışması; Yapılan Yanlış Değerlendirmeler: Sosyal patlamaları, isyanları anlatmakta çok isabetli olan Merkez-Çevre teorisi de klasik veya resmî tarihçiler tarafından yanlış yorumlanarak gerçekler alt-üst edilmektedir. Bunlara göre çevredeki halk (veya halkın bir kesimi) art niyetlidir, pusudadır ve devletin (merkez) ayağının tökezlemesini beklemektedir. Fırsatını bulunca isyan v.b. şekilde darbesini vuracaktır. Belki de devleti yok edecektir. Büyük Selçuklulara isyan edip Sultan Sancar’ı esir alan Oğuzlar ve Oğuz İsyanı, Osmanlı kozmopolitliğine, taassubuna, zulmüne tavır koyan veya İran’a göç eden Türkmenler v.b. bu şekilde izah edilmektedir. Aslında Merkez-Çevre teorisi bizim önemli tarihî olaylarımızı çok güzel izah etmektedir. Ancak bu teorinin işleyişi ve izahı yukarıda anlatıldığı gibi değildir. Üç büyük Türk devletindeki üç büyük olay bu teoriye göre şöyle gelişmiştir: Büyük Selçuklu Devleti; Selçuk Bey, onun etrafındaki diğer beylerle, ailelerle (merkez) ve göçebe halk ile (çevre) kurulmuştur. Kuruluşta merkez-çevre beraberdir. Zamanla merkez (idareciler), çevreyi (halkı) dışlamış, bürokrasiyi İranlılara teslim etmiş, halkı (kendi içinden çıktığı halkı, çevreyi) hor görmeye başlamıştır. Buna tepki doğmuş ve bunun sonucunda “Oğuz İsyan”ı19 çıkmıştır. Büyük Selçuklular esir edilen Sancar’ı kurtarmışlar ve isyan sona ermiş ama Büyük Selçuklu İmparatorluğu da yıkılma sürecine girmiş ve sonunda yıkılmıştır. Büyük
Selçukluların
dışladığı,
Anadolu’ya
sevkettiği
Türklerin/
Türkmenlerin kurduğu Anadolu Selçukluları’nın kuruluşu, gelişmesi, sonra kozmopolitleşip kendi halkından uzaklaşması ve buna hem de “dinî referanslarla” karşı koyan Baba İlyas ve isyan olmadığı halde isyan gibi gösterilen “Babaî Hareketi”20 de merkez-çevre teorisine tam olarak uymaktadır.
19
Sümer, Prof. Dr. Faruk: Oğuzlar (Türkmenler), 3. Baskı, İstanbul, Ana Yayınları, 1980, s. 113-121; Turan, Prof. Dr. Osman: Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Ankara, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1965, s. 178-180; Yetkin Dr. Çetin: Türk Halk Hareketleri ve Devrimler, Birinci Baskı, İstanbul, Milliyet Yayınları, 1980, s. 60-68. 20 Turan, Prof. Dr. Osman: Selçuklular Zamamında Türkiye Tarihi, İkinci Baskı, İstanbul, Nakışlar Yayınevi, 1984, s. 455-456; 421-422; Bayram, Dr. Mikâil: Şeyh Evhadü’d-din Hâmid el-Kirmanî ve Evhadiyye Tarikatı, Konya, Damla Matbaacılık ve Tic., 1993, s. VIII, 33-34,
XXIX
Anadolu Selçukluları’nın (Merkez) dışladığı kadrolarla (aydın, derviş, bey, halk) kurulan Osmanlı Devleti, bu devletin bu anlayışla çok çabuk ilerlemesi, imparatorluk haline geçerken Osmanlıların da kozmopolitleşmesi, taassubu baş tacı etmesi, kendi halkını ikinci, üçüncü plâna atıp devşirmeleri devlet kadrolarına doldurması, buna duyulan rahatsızlık, Safevîlere göç, Şah Kulu İsyanı ve daha sonra birçok isyanın patlak vermesi yine aynı teoriye büyük bir uyum göstermektedir. Ancak bu isyanların bir öncesindeki “Şeyh Bedreddin Olayı”21 bu isyanlar gelmeden önce Osmanlılar tarafından iyi değerlendirilseydi, sonraki kutuplaşmalar ve çatışmalar olmayabilirdi veya çok sonraları olurdu. Görüldüğü gibi olayları bu noktaya getiren halk (çevre) değildir; devlettir (merkez). Devlet hem tarihî hatalar yapmakta, hem de bu hataları masum halka yüklemektedir. Resmî tarihçiler de bugün bile yüzyıllar öncesindeki devlet hatalarını – bilerek veya bilmeyerek–savunmakta, halkı ise suçlamaktadırlar. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu da yukarıdaki üç devletin kuruluşuna çok benzemektedir. Burada da merkez-çevre mücadeleleri değişik şekillerde devam etmektedir. Umulur ki önceki devletler gibi ağır bir fatura ödenmez. Bu isyanlar geçmişte ve bugün, birçok resmî tarihçi tarafından Kızılbaşlığın (Çünkü o zaman Alevilik yok) alt yapısını hazırlayan isyanlar olarak gösterilmektedir. Ancak bunların üçü de (Oğuz İsyanı, Babaî İsyanı, Şeyh Bedreddin İsyanı) devletin aslî sahipleri tarafından kozmopolitleşen, taassuba meyleden ve kendi aslî unsurunu reddedip onu hor gören ve tasfiyeye çalışan devlete (merkez) yapılan uyarıdır. Bugüne göre bunların ilk ikisi demokratik, üçüncüsü ise ilmî bir tavırdır. Onları böyle bir tavra mecbur eden ise devlettir.
77; Bayram Dr. Mikâil: Bacıyân-ı Rum, Konya, 1987, s. 13-14, 41, 43; Bayram Doç. Dr. Mikâil: Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, Konya, Damla Matbaacılık ve Tic., 1991, s. 84; Öztürk, Doç Dr. Yaşar Nuri: Tarihi Boyunca Bektaşilik, Birinci Baskı, İstanbul, Yıldızlar Matbaası, 1992, s. 65-71. 21 Edirneli Oruç Beğ: Oruç Beğ Tarihi, (Haz. ADSIZ), İstanbul, Tercuman Binbir Temel Eser, 1972, s. 60-62, 65-81; Âşık Paşaoğlu (Paşazâde): Âşık Paşaoğlu Tarihi, (Haz. ADSIZ), İkinci Baskı, İstanbul, M.E.B. 1992, s. 68-73, 78-83; Hammer, J. Von: Osmanlı Tarihi, Cilt-I, İstanbul, M.E.B., 1991, s. 98-99, 101, 103, 108-112; Yetkin Dr. Çetin: Türk Halk Hareketleri ve Devrimler, s. 97-101, 105-117; Mardin, Şerif: Türkiyede Toplum ve Siyaset, s. 193; Mumcu, Dr. Ahmet: Osamnlı Devletinde Siyaseten Katl, Ankara, Ankara Üniversitesi Hukuk Faültesi Yayınları, 1963, s. 126-128; Ahmet Refik:”Osmanlı Devrinde Rafızîlik ve Bektaşilik, s. 21-24; Uzun Çarşılı, Ord. Prof. İsmail Hakkı: Osmanlı Tarihi, I cilt, s. 360-367.
XXX
9. Osmanlı Devleti’nin Aslî Özelliklerinden Sıyrılıp Başkalaşması ve Bunun Sonuçları: XVI. yüzyıldaki olayları ve Pir Sultan’ı ilgilendirmesi bakımından Osmanlı Devleti’nin durumu bizi daha çok ilgilendirmektedir. Anadolu Selçukluları’nın dışladığı Türkmenlerle ve onların önderleri durumunda olan beyler, dervişler, alp-erenler ve Âhilerle kurulan bu devlet, tam bir Türkmen devletidir. Kuruluşta bütün bu kadrolar beraberdirler ve uyum halindedirler. Hızla gelişen bu devlet, yükseliş dönemine girerken bu kadroların tamamını dışlamaya, onları hor görmeye başlamış ve XVI. yüzyıldan itibaren bunlarla kavgalı hale gelmiş, bunları düşman kabul edip tasfiye etmeye başlamış ve sonunda tasfiye etmiştir. Bu dönemde İslâm dini –mezhep imamları da kullanılarak– taassuba büründürülmüş
ve
sonunda
“Osmanlı
Sünniliği”ne
gelinmiştir.
İçtihad
yasaklanmış ve içtihad yapanlar cezalandırılmıştır. Bu taassuba karşı koyanlar, karşı olduğu bilinenler cezalandırılmış, hatta öldürülmüştür. (Molla Lütfi gibi). Fetvalarla, fermanlarla herkes “Osmanlı Sünniliği” kalıbına sokulmaya çalışılmış ve tasavvufî düşünce suç sayılmıştır. Türkün töresine göre eğlenmesi, yaşaması, düğün yapması, saz çalması, halay çekmesi büyük suçlardan addedilmiştir. Hz. Ali’yi ve soyunu fazla sevmek ise rafızîlik, dinsizlik olarak kabul edilmiştir. “Dört Mezhep”in dışındaki herkes –tabiî onların kafasındaki Dört Mezhep– İslam’ın dışında sayılmıştır. Bu kalıplara uymayanlar ya isyan etmiş veya bir başka Türk devleti olan Safevilere göç etmiştir. Aslında Osmanlı Devleti’nin kuruluşu ve gelişmesi sırasında din ve mezhep taassubu görülmemektedir. Herhangi bir mezhebin bariz bir ağırlığı veya yönlendirmesi de yoktur. Herkes Müslümandır. Bu Müslümanlıkta tasavvufî anlayış kendisini daha çok hissettirmektedir. Çoğunluk Ebü’l Vefâ, Ahmet Yesevî, Âhi Evren, Hacı Bektaş, Yunus Emre ve Edeb Ali’ye veya onlar gibi dinîtasavvufi şahsiyetlere özenmekte ve onlar gibi olmaya çalışmaktadır. Fatih öldüğünde başlayan taht kavgasında Anadolu Türküne dayanan, Türk kültürüne şuurlu olarak sahip çıkmaya çalışan ve çok sevilen Şehzâde Cem, devşirmelere dayanan ve silik bir şahsiyet olan II. Bayezit karşısında yenik
XXXI
düşmüş, ülkeyi terk etmek zorunda kalmış, Avrupa ülkelerinin oyuncağı ve esiri durumuna düşmüş, trajik bir hayat yaşamış ve gurbet ellerde ölmüştür. II. Bayezit zamanına kadar çok hissedilmeyen mezhep mücadelesi II. Bayezit zamanında ön plâna çıkmaya başlamıştır. II. Bayezit, oğlu Selim tarafından tahttan indirilirken bu mesele bir numaralı mesele haline gelmek üzeredir. Artık “Türkmen” denilerek dışlananlar bir başka mezhepten görülmeye, devletin mezhebi ise “Sünnilik” olarak şekillendirilmeye başlanmıştır. Selim (Yavuz) devrin ulemasının da yönlendirmesiyle ve teşvikleriyle bu farklılaşmada “Sünnîlik” tarafını tutarak karşı tarafla açık bir mücadeleye girişmiştir. Ancak bu Sünnilik “Dört Mezhep” kurucularının Sünniliğinden çok, devrin ulemalarının oluşturduğu “Osmanlı Sünniliği”dir. (Bak: Tez: 392-393). Buna dayanak olarak da Müftü Hamza’dan (Sarı Gorez) alınan meşhur fetva, daha sonra İbn Kemal ve Ebussud’un fetvaları kullanılmıştır. Türkmenlere “Kızılbaş” denmiş ve onların Sünnî hatta Müslüman olmadıkları, kâfirden de kötü oldukları kabul edilmiştir. (Bak: Tez: 376-383). Bu anlayışa Türkmenlerin mecburen ve ortak kültür sebebiyle Safevî taraftarlığı da eklendiğinden, devlet nazarında bunlar, yok edilmesi gereken unsurlar olarak görülmüştür. Bu noktadan itibaren Türk dünyası o günlerden başlayıp bugünlerde bile devam eden bir mezhep çatışmasını yaşamaya başlamıştır. XVI. yüzyılda idam edilerek öldürülen Pir Sultan’ın idamı da bu çatışma ile ilgilidir. Bunun adı o yıllarda Türkmen/Kızılbaş-Sünnî çatışmasıdır. XIX. yüzyıldan itibaren de AlevîSünnî çatışmasıdır. İşte bu katı “Osmanlı Sünnîliği” Safevî Türk Devletini daha cazip hale getirmiştir. Bu kutuplaşmada bir başka faktör de “Devşirmeler”dir. Başlangıçta ordunun insan ihtiyacını karşılamak için kurulan devşirme sistemi, zamanla bütün aslî unsurların yerine geçen en büyük güç haline gelmiştir. Türkmenler/Türkler ikinci, üçüncü plâna itilmiş, onların yerini devşirmeler almıştır. İstanbul’un fethi ile ön plana çıkarılan devşirmeler idarede hâkimiyetlerini kurmuşlardır. XV. yüzyılın ortalarından XVI. yüzyılın ortalarına kadar 48 veziriazamdan sadece 4’ü Türktür. Diğer memuriyetler de bu anlayışa göre düzenlenmiştir. Devşirmeler sadece asker olarak kalmamışlar, idarî kadroları, vezirlikleri, sadrazamlığı ele geçirmişler; çok defa istedikleri şehzadeleri padişah yapmışlar; istemediklerini
XXXII
yaptırmamışlar, istemedikleri padişahı tahttan indirmişlerdir. Bir parti, hatta örgüt gibi dayanışma içinde olan devşirmeler bütün makamları ellerinde tutmak için çok planlı hareket etmişler, o makamlara Türkmenlerin değil Türklerin geçmesine bile kolay kolay müsaade etmemişlerdir. Çoğu devşirme olan yöneticiler; olmadık zulüm, soygun, adaletsizlik ve ahlâksızlıkla bütün Anadolu halkını – Sünnî, Türkmen, Türk – canından bezdirmiş, onları ya isyana veya Safevîlere göçe mecbur etmişlerdir. Devletin kuruluşunda aktif rol alan nüfuzlu beyler zamanla yok edilmiş ve ortadan kaldırılmıştır. Şehsuvaroğlu Ali Paşa örneğinde olduğu gibi… Bu dönemde ve bir Türk devletinde “Türk’e ve Türklüğe” hakaret almış başını gitmiştir. Devletin aslî sahibi Türk ve Türkmenler kolay kolay yükseltilmediği gibi ayrıca aşağılanmış ve hakarete uğramışlardır. Rafızî, dinsiz, kâfir, kâfirden de beter olarak kabul edilmişlerdir. Malı, canı, ırzı helâl kabul edilen Türkmenlerin nikâhları geçersiz sayılmış, kestiklerinin de yenmeyeceği fetvalarla ilân edilmiştir. Aşağıdaki sıfatlar, resmî ağızlar tarafından Türk ve Türkmenler için kullanılan sayısız sıfatlardan birkaçıdır: İmansız Türkmen, idraksız Türk, mel’un Türk, akılsız Türkler (etrak-i bîidrak), dinsiz Kızılbaşlar, eşek Türk, soysuz etrâk (Türkler), soysuz Türkmen v.b… Kendi devletinde, kendi ülkesinde daha bunlar gibi nice hakaretlere, aşağılayıcı sözlere muhatap olan Türkmenlerin/Türklerin, kendilerine değer veren ve onları idarî makamlara getiren Safevî Türk Devleti’ni tercih etmeleri bu çerçevede değerlendirilmelidir. XVI. yüzyıla doğru gelirken Türk tasavvufunun altın çağı sona ermeye başlamış, onun yerini XIX. yüzyılda ortaya çıkacak olan Vehhabiliğin çekirdek fikirleri almış ve her geçen gün taassup kendisini hissettirmiştir. Emevî, Abbasî zihniyeti – adı denmese bile – hâkimiyetini kurmuştur. Bu anlayış ise Türklerin ilk Müslüman oldukları X. yüzyıldan beri yaşadıkları ve benimsedikleri İslam anlayışına çok terstir. Bu zıtlıklar XVI. yüzyıldan itibaren devletle halk arasında sürtüşmelere, çatışmalara sebep olmuştur. Emevî ve Abbasîlere baştan itibaren zıt olan Safevîler, bundan dolayı da halkın büyük bir kısmı için tercih sebebi olmuştur.
XXXIII
Osmanlı idaresi sadece en dışta ve merkezin uzağında yer alan Türkmenleri ve onların önderlerini ortadan kaldırmaya çalışmamış; şehirde, camilerde faaliyet gösteren yani devletin içinde yer alan, dindar olan ve dinî yaşayan, bu özellikleri yanında tarikat mensubu olan birçok şahsiyeti de takip etmiş, suçlamış ve bunların çoğunu da öldürmüştür. Bunları şöyle sıralayabiliriz: Hacı Bayram (ölümü: 1430); Sinan Paşa (ölümü: 1486), Molla Lütfi (idamı: 1495), Pir Ali Aksarayî (ölümü: 1527), İsmail Ma’şûkî (öldürülüşü: 1528); Karamanlı Şeyh (öldürülüşü: 1550), Ankaralı Hüsameddin (ölümü veya öldürülüşü: 1556), Zeynüddin b. Ali (öldürülüşü: 1558), Hamza Bali (öldürülüşü: 1561), Nadajlı Sarı Abdurrahman (öldürülüşü: 1602), Şeyh Ali İdrisî (İdrisî Muhtefî, ölümü: 1615). Osmanlı’nın bu icraatları Pir Sultan’ın asılması öncesine, asılması yıllarına veya asılmasının hemen sonrasına aittir. Bu şahsiyetler dinsiz veya devlet düşmanı olmadıkları gibi bilakis daha samimî dindar veya araştırıcı ruha sahip kimseler oldukları halde takip edilmişler, eziyet görmüşler, çoğu da “zındık, mülhid, dinsiz” olarak suçlanıp ortadan kaldırılmışlardır. Bu zatlara bu muameleleri reva gören Osmanlı idaresinin Türkmenlere/Kızılbaşlara bunlardan daha fazlasını yapabileceğini söyleyebiliriz. Çünkü bunların devlet içinde uzantıları yoktur. Ayrıca bunlar, uzun yılların ihmali veya zor hayat şartlarından dolayı, dinî vecibelerin tümünü harfi harfine yerine getiremiyorlardı. Bu açıdan Osmanlı idaresi ve mutaassıp dinî çevreler için daha kolay bir av durumundaydılar; öyle de olmuşlardır. Onları bu halleriyle kabul eden Safevî Türk devleti ise Osmanlılara göre tercih sebebi oluyordu. Osmanlı idaresinin din ve mezhep taassubu (Osmanlı Sünniliği) ve insanları bu taassup kalıbına sokma çabaları, XVI. yüzyıl öncesinde Türk unsurunun ağırlıkta olduğu Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da köklü nüfus değişmelerine de sebep olmuştur. Türkmenlerin büyük bir kısmının Safevî Türk Devleti’ne göç etmesiyle, bir kısmının da yan yana yaşadıkları Kürtlerle kaynaşıp Kürtleşmesiyle Doğu ve Güney-doğu Anadolu’da Türkler azalmaya, İran’da ise üstünlük sağlamaya başlamış ve bugünkü nüfus oranlarına gelinmiştir.
XXXIV
Osmanlı idaresinin din ve mezhep taassubu, din ve mezhep sınırlarını da aşarak Türkmen-Kızılbaş-Türk kıyımına dönüşmüş, gizli-açık fakat plânlıprogramlı olarak ferdî ve daha çok da kitleler halinde bu insanlar çeşitli bahanelerle öldürülmüştür. Bunların Anadolu’da yaşamaları imkânsız hâle getirilmiştir. Türkmenlere/Türklere bu kıyım ve zulümler yapılırken gayr-ı müslimler –Osmanlı anlayışına göre dinsiz olmadıkları, ehl-i kitap oldukları için– korunmuş, el üstünde tutulmuştur. Devletin koruması altında serbestçe kendi kültürlerini ve dinlerini yaşayarak çoğalmaya devam etmişlerdir. Osmanlı idaresinin din ve mezhep taassubuna kilitlenip kendi halkıyla bir çatışmayı yaşamaya başladığı yılların hemen öncesinde Avrupa, Rönesans ve Reform hareketleriyle kendi taassubundan kurtulmuş, maddeyi keşfetmiş, dev adımlarla ilerlemeye başlamış ve bugünkü zirvesine ulaşmıştır. Bu hareketleri takip etmeyen, kendi Rönesans ve Reformunu da gerçekleştiremeyen Osmanlı idaresî ise zamanla teknolojiden uzak ve çağın gerisinde kalmış, kendi kabuğuna çekilip kendi insanları ile amansızca kavga eden bir devlet haline dönüşmüştür. Bu devletin teknolojik kalkınma, geri kalmışlıktan kurtulma, insanlarına iş imkânı sağlama, halkın refahını arttırma gibi bir çaba, çalışma veya düşüncesi ise XIX. yüzyıla kadar hiç olmamıştır. Onun asıl hedefi “saltanatı” devam ettirmektir. Bunun için de din ve ulema kullanılmaktadır. “Saltanat”ın elde tutulması gayesi güdülürken de iki önemli faaliyet yerine getirilmektedir: Ne pahasına olursa olsun insanları idare etmek; kontrol altına almak… Ne pahasına olursa olsun vergi toplamak… Bu iki çabanın ikisi de üretim esasına dayanmadığı için halka büyük zorluklar getirmiş, bu zorluklara dayanamayanlar isyan etmek veya Safevîlere göç etmek zorunda kalmışlardır. XVI. yüzyılda Pir Sultan’ın idam edildiği yıllarda da aynı anlayışın hâkim olduğunu söyleyebiliriz. Neticede devletle halk çeşitli şekillerde karşı karşıya gelmiştir. 10. Osmanlı’nın Başkalaştığı Yıllarda Kurulan Safevî Türk Devleti, Osmanlı-Safevî Kutuplaşması ve Bunların Sonuçları: Bütün bunlar önceki büyük Türk devletlerinin (Büyük Selçuklular, Anadolu Selçukluları) safhasına benzer bir durumu ortaya çıkarmaktadır:
XXXV
Osmanlının (merkez) dışladığı, hor gördüğü, yok etmeye çalıştığı Türkmenler (çevre), kendi başının çaresine bakmak istemektedir. Onların bu arzusunu gerçekleştirecek bir oluşum ise yanı başlarında uzun yıllardan beri devam etmektedir. Bu oluşum Safevî şeyh ailesinin dinî-tasavvufî ve siyasî faaliyetleridir. Bunlar Türkmenlere beklentilerini sağlayacak özelliktedirler. Emevî ve Abbasî idarecileri tarafından zulme uğrayan Hz. Ali soyuna ve Ehl-i Beyt’e aşk derecesinde bağlıdırlar. Osmanlı’nın dışladığı Türkmenleri bağırlarına basmaktadırlar. Seyyid’dirler; Hz. Hüseyin dolayısıyla Hz. Ali ve Hz. Muhammed soyundandrırlar. Kendileri de Türktürler. Buradaki bazı kabüller tartışılsa bile Türkmenlerin inanışları bu şekildedir. Bütün bunlar yeni bir Türk devletinin kuruluşuna zemin hazırlamıştır. Neticede yeni bir Türk devleti olarak Safevî Devleti kurulmuştur. Bu Türk Devleti, Osmanlı Devleti’nin, kuruluş yıllarındaki özelliklerini kaybetmeye, kuruluşa büyük destek veren Türkmenleri, dervişleri, ahileri, alperenleri reddedip dışlamaya ve dinî taassuba meyletmeye başladığı yıllarda kurulmuştur. Devleti kuranlar Anadolu’dan İran’a göç eden Türkmen oymakları ile seyyid kabul edilen Safevî Şeyh ailesidir. Kurucularıyla, halkıyla, kültürüyle tam bir Türk devletidir. İran’da kurulmuş olmaktan başka İran’la (Perslerle) bir ilgisi yoktur. Bu devlet adını Şeyh Safiyüddin (1252/53-1334) den almaktadır. Erdebil’de yaşayan bu şeyh ailesi, başlangıçta siyasetle ilgilenmemiş, halkı irşad ile meşgul olmuştur. Sünnî anlayıştadırlar ve Halveti tarikatına mensupturlar. İran’da ve Anadolu’da büyük saygı görmektedirler. Osmanlı padişahları
da
onlara
saygı
göstermekte
ve
her
yıl
“çerağ
akçesi”
göndermektedirler. Bu aile sonra siyasetle ilgilenmeye başlamış, bundan dolayı çevreden tepki görmüş ve artık düşmanları da olmaya başlamıştır. Çok çile çeken ve bu uğurda birçok önderini harp meydanında kaybeden bu aile, Şeyh Safiyüddin’in oğlu Sadruddin Musa, sonra Hoca Ali, İbrahim, Şeyh Cüneyd, Haydar ve Ali Sultan’ın liderliğinde devam etmiş, Haydar’ın oğlu İsmail/Şah İsmail (doğumu: 1486–87) zamanında devlet kurup tarih sahnesine çıkmıştır (1502).
XXXVI
Bu devlet yapı itibariyle kuruluş yıllarındaki Osmanlı Devleti’ne çok benzemektedir. İkisinde de halk olarak Türkmenler vardır. İkisinde de dinîtasavvufî bir hassasiyet ön plandadır. İkisinde de merkez tarafından dışlanan kadrolar (halk-aydın) bu devletleri kurmuştur. İkisinde de göçebe yaşayış vardır. İkisinde de Hz. Ali sevgisi ön plandadır. Fark olarak ise şunları söyleyebiliriz: Osmanlı Devleti’nde kurucu Osman Bey’dir. Etrafında ahiler, dervişler, alperenler yer almaktadır. Safevî Devleti’nde ise kurucu, şeyh ailesinden Şah İsmail’dir. Etrafında Türkmen beyleri bulunmaktadır. Osmanlı Devleti Ebû’l Vefa, Ahmet Yesevî, Ahi Evren, Hacı Bektaş, Yunus Emre çizgisinde bir Hz. Ali sevgisi içindedir. Safevî Devleti ise Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisinin yanında Ehl-i Beyt’in, Hz. Ali’nin ve Hz. Ali sülalesinin intikamını almak üzere kurulmuştur. Bu aile başlangıçta bu çizgide değildir ama devlet kurma noktasına gelinceye kadar bu çizgiye ulaşmıştır. Bu devleti, kurulduğunda Şiî olarak gösterenler vardır ama Safevî Devleti kuruluşta Şii değildir. Kuruluş yıllarındaki Osmanlı Devleti’ne benzemektedir. Ancak Şah İsmail’in devleti kurmasından sonra özellikle Büveyhîler’den getirdiği Şii âlimlerle Şiileşme başlamış ve sonra da devlet Şiileşmiş ve nihayet bugünkü İran İslam Cumhuriyeti’ne gelinmiştir. Osmanlı ve Safevi devletlerindeki dinî gelişmeleri de şöyle özetleyebiliriz: Osmanlı Devleti; Ebü’l Vefa, Ahmet Yesevî, Hacı Bektaş, Âhi Evren, Edeb Ali ve Yunus Emre Müslümanlığından ve tasavvufundan “Osmanlı Sünniliği”ne yani Müftü Hamza, İbn Kemal ve Ebussuud Müslümanlığına gelirken, Safevî Devleti de Türkmen Sünniliği ve Türkmen tasavvufundan (Osmanlıların kuruluş yıllarındaki din ve tasavvuf anlayışından) siyasî Şiîliğe ve bugünkü İran Şiîliğine gelmiştir. Osmanlı Devleti, İslam ve tasavvuftaki yeri ve önemi oranındaki Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisinden (mûtedil Hz. Ali taraftarlığından) “Osmanlı Sünniliği” denilebilecek bir mezhep anlayışına, Safevî Devleti ise devletin kuruluşundan önceki ve kuruluş yıllarındaki mûtedil Sünnî anlayışından “Safevî Şiîliği”ne ulaşmıştır. Bir bakıma her ikisi de ortak bir din anlayışından iki kutuplu bir din ve
XXXVII
mezhep anlayışına (Sünnî–Şiî) varmıştır. Bugün her iki tarafın da –az da olsa– tarihî hatalarından kurtulma çabası içine girmeye başladığını söyleyebiliriz. Safevî Devleti’ni kuran ve çoğu da Anadolu’dan gelen 13 büyük oymaktan sadece biri Kürt, birinin Kürt olduğu şüpheli, diğerleri ise Türk’tür. Kuruluşta İranlılar (Pers) ise hiç yoktur. Bu devlet tarafından Şah İsmail ve oğlu Şah Tahmasb zamanında bu Türk oymaklarına ve onların beylerine büyük önem verilmiştir. En önemli askerî ve idarî görevlere bunlar getirilmiştir. Bilhassa bundan dolayı Anadolu’daki diğer Türkmenler Safeviler’e gidip bu imkânlara sahip olmak istemiştir. Ancak Şah Abbas zamanında Osmanlıların yaptığını Şah Abbas da yapmaya başlamış, yani Türkmenleri dışlama yoluna gitmiştir. O da Osmanlılar gibi devşirme sistemini kurmuş Gürcü, Ermeni veya başka milletlerden teşkil ettiği ordusuyla, idarecileriyle Türkmenleri ezmeye, etkisiz hale getirmeye başlamıştır. Bütün bunlara rağmen Anadolu Türkü için Safevîler cazibe merkezi olmaya devam etmiştir. Bu durum onların Osmanlılardan ne kadar çok şikâyetçi olduklarını göstermektedir. Safevî Devleti’nin dili de uzun yıllar Türkçe olarak devam etmiştir. Ancak Türk unsurunun iyice sindirilmesinden ve tasfiyesinden sonra Türkçe’nin yerini bugünkü Farsça almıştır. Bu devletin hanedanı, hep Türk olarak devam etmiştir. Ancak Pehlevî ailesi idareyi ele aldıktan sonra idare, İranlıların eline geçmiştir. Kısacası Türkler burada da kurdukları devleti ellerinden kaçırmışlardır. Pehleviler dönemi ise 1925’te başlayıp 1979’da sona ermiştir. Şu andaki İran İslam Cumhuriyeti artık bir İran devletidir. Safevî Devleti’nin Türkmen politikası ve Osmanlıların da Türk/Türkmen düşmanlığı sebebiyle İran’da nüfus Türklerin lehinedir ve bugünkü İran’ın yarısı Türk’tür, diğer yarısı da Pers (İranlı), Kürt, Arap v.b.dır. Böylece İran’da uzun süre Türk kültürü ve Türk hâkimiyeti devam etmiştir. XVI. yüzyılda özellikle Şah İsmail ve oğlu Şah Tahmasb zamanında Safevî Devleti ve sarayının, Osmanlı Devleti ve sarayından çok daha Türk olduğu bu sahanın tarih otoriteleri tarafından cesaretle dile getirilmektedir. Safevî Devleti’nin kuruluşundan önce başlayıp kuruluştan sonra da yüzyıllarca devam eden İran’a göçün belli başlı sebepleri bu şekilde özetlenebilir.
XXXVIII
Bunlara Osmanlıların Türkmenlere /Türklere devlet eliyle büyük zulümler yapmaları, onları orduya almadıkları gibi, orduda bulunanları da fermanlarla çıkarmaları ve yerlerine devşirmeleri almaları; Safevilerin ise orduya ve en itibarlı görevlere Anadolu’dan giden Türkmenleri yerleştirmesi, bir bey bile olsa bir yoksulu sebepsiz yere öldüreni asmaları (1577. Hüsam Beğ)22; Amasya Antlaşması ile birlikte, ülkede sulh ve sükûnu hâkim kılıp ülkeyi hızla kalkındırması gibi Anadolu Türkünü cezbeden gelişmeleri de ekleyebiliriz. Prof. Mustafa Akdağ’ın aktardığı bir bilgiye göre Kâtip Çelebi 12 sene Anadolu’yu dolaşmış, buradaki köylerin çoğunun harap olduğunu görmüş, İran’da ise 20 menzilde bir harap köye rastlamamıştır.23 Safevîlerin bu müsbet yönleri yanında menfi uygulamaları da olmuştur. Şah Kulu İsyanı’ndan kurtulup Şah İsmail’e ulaşan Türkmenlerin önderlerinin, kaynayan kazanlara atılarak öldürülmesi, Osmanlı elçisinin bir batılı elçinin gözü önünde Şah İsmail tarafından yaktırılması, bunu engellemek isteyen Şah İsmail’in annesinin de yine Şah İsmail tarafından öldürülmesi, Şah Abbas zamanında devşirmelerin devlete hâkim hâle getirilip Türk beylerinin tasfiye edilip, Türkmen halkın da sürgün edilmesi gibi… Bütün bunlara rağmen Safeviler, Anadolu Türkmenleri/Türkleri için cazibe merkezi olmaya devam etmiştir. Çünkü kendi devletleri Osmanlılar’ın zulmü ve düşmanlığı her zaman bunlardan daha ağır basmıştır. Pir Sultan’ın idam edildiği yılları da bu çerçevede değerlendirmek gerekir. 11. Pir Sultan’ın Osmanlı-Safevî Kutuplaşması Sonucu İdamı: İşte Pir Sultan Türk dünyasındaki bu yol ayrımında idam edilerek öldürülmüştür. Bu yol ayrımında din, milliyet, siyaset, ekonomi ve mezhep başta olmak üzere birçok faktör rol oynamış görünmekle birlikte, Anadolu insanının barınacak bir yurt, geçinimini sağlayacak bir iş ve kendi değerleriyle donanmış bir
22
Sümer, Prof Dr. Faruk: Safevî Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, İstanbul, Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü Yayınları, Tarih Dizisi No: 1, 1976; s. 107. 23 Akdağ, Prof. Dr. Mustafa: Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, Birinci Basım, İstanbul, Bilgi Yayınları, 1975; s. 450 (Dipnot: 1)
XXXIX
devlet arama isteği, görünmeyen fakat asıl faktördür diyebiliriz. Bu çok yönlü çatışmada bir “Ocakzâde, Dede ve Âşık (şâir)” olduğu anlaşılan Pir Sultan, bu trajik
ölümüyle
Türkmen/Kızılbaş
çevrelerde
unutulmamış,
hayatı
hikâyeleştirilmiş, nefesleri Cem’lerde kutsiyeti olduğuna inanılarak bugünlere kadar söylenmiş ve sözlü kültürde yaşatılmıştır. Cumhuriyet’e kadar bu çevrelerin kahramanı olan Pir Sultan, Cumhuriyet’le birlikte aydınların da hemen hemen tamamının
gündemine
girmiştir.
1960’lardan
sonraki
yıllarda,
sağ-sol
kutuplaşmasında ise daha çok sol görüşlü aydınların benimsediği bir şâir ve kahraman olmuştur. Marksistlere veya solculara karşı olan aydınlar ise Pir Sultan’ı ya görmezlikten gelmişler, ya da onu Marksistler ve solcular sevdiği için sevmemişler veya soğuk karşılamışlardır. Marksist tarafı daha ağır basan aydınlar, Pir Sultan’ın dinî ve tasavvufî yönünü arka plana iterek onun idamı etrafında senaryolar icat etmişler ve onu devlete isyan eden bir kahraman gibi göstermişlerdir. İmparatorluğun son ve Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki bazı şairlerin (âşıkların) şiirlerini de ona mal etmişlerdir. Pir Sultan’a özenerek, onun mahlâsını veya mahlâsının benzerlerini alıp şiir söyleyen birçok âşığın şiirleri hep Pir Sultan’a mal edilmiştir. 400 yıllık bir zamandan sonra onun sözlü kültürdeki şiirlerini bulup ortaya çıkarmak imkânsız hâle gelmiştir. Bugün bu kadar karmaşık hâle gelmiş Pir Sultan şiirlerinden hareket edilerek Türk tarihinin bir kesiti ve geçmişteki Pir Sultan değerlendirilmekte, bugüne ve geleceğe buna göre yön verilmeye çalışılmaktadır. Bu hale gelmiş şiirlerden hareket ederek XVI. yüzyılı ve Pir Sultan’ı objektif olarak tanımak ve tanıtmak imkânız gibidir. İşte bunun için Pir Sultan’ı, Pir Sultan’ın şiirlerini ve Pir Sultan’ın şiirlerinin dayandığı temelleri yeni bir bakış açısıyla ele alıp incelemek, geçmişteki Türk/Türkmen-Devlet mücadelesinin ve bugün bile had safhada tartışılan “Alevî-Sünnî” çekişmesinin geçmişini aydınlatmak ve ona göre geleceğe yön vermek gayesiyle bu tez konusunu aldık. Bunun için yapılması gereken ilk önemli iş, Pir Sultan’ın olabilecek şiirleri bulmak, tespit etmektir. Zor olmakla birlikte bu tespiti yaptıktan sonra onun şiirlerinin tahliline geçmemiz gerekmektedir.
I. BÖLÜM PİR SULTAN’A AİT OLMAYAN ŞİİRLER VE PİR SULTANLAR A. PİR SULTAN’IN OLABİLECEK ŞİİRLERİN GENEL ÖZELLİKLERİ: “… XV-XVI’ncı asırdan önce, hatta daha XIII’üncü asırdan itibaren Yunus Emre, Said Emre, Âşık Paşa, Yunus ve Âşık Paşa mensupları, bilâhare Hacı Bayram-ı Veli, Eşrefoğlu ve Bektaşîlerden Kaygusuz Abdal, ekseriyetle hece vezniyle ve sade dille şiirler yazmışlar, bunların bir kısmı da yine sade, fakat mensur risaleler meydana getirmişlerdi. Bu suretle halka hitap eden sofiyâne şiirler yahut sade ve basit risaleler yazılması bir çığır haline gelmişti. Aynı yoldan yürüyen Şah İsmail ve mensupları batinî inanışın şiirini ve heyecanını yaratmışlar, nefesleri bütün halk arasında yayılmaya başlamıştı.”24 “Bâtinî inanış” tespitinin burada da olduğu gibi geçmiş ve bugünkü kültürümüzde çok defa yerli yerinde kullanılmadığını söyleyelim ve bundan dolayı çeşitli problemler yaşandığını belirtelim ve devam edelim: “Halk şirinin kaynağı, XIII. yüzyılın en büyük Türk şâiri ve asırlar boyunca büyük şâir Yunus Emre’dir. (...) Yunus’ta lâik şiirle zühdî şiirinin hatta Bektaşî-Alevî şiirinin esası vardır.(…) Yunus’tan sonra XIV-XV. yüzyılda bir yandan zühdî bir edebiyat meydana gelmiş, bir yandan da esas unsuru tasavvuf olan ve bu unsurdan hiç şaşmayan bir tasavvufî halk edebiyatı vücut bulmuştur. Hacı Bayram ve Eşrefoğlu’yla başlayan bu edebiyat, XV. yüzyılda Kaygusuz Abdal vasıtasıyle tamamiyle ayrı bir hususiyet göstermiş ve ondan sonra Hatayî (Şah İsmail) onun lâubali ve devrine göre sürrealist tarzını daha mazbut bir hale getirmiştir. Böylece halk edebiyatı içinden Alevî-Bektaşî edebiyatı diye ayırt edilen bir kısım belirmiştir.(…) Alevî-Bektaşî edebiyatının kaynağı Yunus Emre’dir, kurucusu Kaygusuz Abdal. Bu edebiyatı sınırlayan ve bu sınır içinde en orijinal didaktik eserlerini
24
Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili, Pir Sultan Abdal, s. 121.
2
sunan Hatayî’dir. Fakat bu edebiyatın en yüksek şâiri, hiç tereddütsüz söyleyebiliriz ki Pir Sultan’dır.”25 Gölpınarlı’nın yukarıdaki isabetli tespitlerinden de hareket ederek şu sonuçları çıkarmak mümkündür. Ahmet Yesevî, Kutbeddin Haydar, Ebü’l Vefa, İbni Arabi, Baba İlyas, Hacı Bektaş, Ali Evren, Edebalı, özellikle Yunus Emre ve Âşık Paşa gibi âlim ve tasavvufçular kitabî bir kültüre sahiptiler; mektepliydiler. Bu şahsiyetler bugünlere kadar gelebilen çok önemli eserler de bırakmışlardır. Bunlar İslam’ın özünde olduğu kadar Hz. Ali’ye değer vermektedirler. Ancak XVI. yüzyıldan sonraki ve özellikle bugünkü mânâda “Sünnî “ veya “Alevî” değillerdi. İslamın siyasiler eliyle bozulmuş şeklini değil, kaynağındaki şeklini, aslını yaşıyor ve temsil ediyorlardı. Bu ideal dönemde Türk kültüründe Alevî-Sünnî ayrılığı ve kutuplaşması henüz yoktu. Bu şahsiyetler ve bu ideal dönem daha sonra ortaya çıkacak olan Alevî-Bektaşîliğin beslendiği, dayandığı kaynak olmuştur. Bu dönemde “Osmanlı Sünnîliği” ise bu kaynağı görmeyerek veya reddederek bunun dışında şekillenmiş ve ortaya çıkmıştır. Ancak bugünkü “resmî Sünnîlik” bu kaynağı yeni yeni tanımaya ve onunla bağlantı kurmaya, hatta onu sahiplenmeye çalışmaktadır. XV. yüzyılda dinî-tasavvufî Türk kültüründe yol ayrımı başlamış, XVI. yüzyılda kutuplaşmalar artmış ve sonra da bu kutuplaşma şekillenmiştir. Bu dönemde yukarıdaki anlayış ve düşüncedeki şahsiyetlerin çoğu, bunların fikirlerinin ise hemen tamamı zararlı görülmeye başlanmıştır. Devlet nazarında ise bunların uzantıları çok defa din ve devlet düşmanı ilan edilmiş, tasfiye edilmesi gereken gruplar olarak görülmüştür. Bu çevreler zamanla devletten, şehirden, mektepten ve kitabî kültürden uzaklaştırılmıştır. Böyle bir hayatı yüzyıllarca yaşamak zorunda kalan ve her geçen gün artan bir baskı ile kaşı karşıya kalan bu çevrelerde haliyle bozulma başlamış; kitabî kültürden uzaklaşma kaçınılmaz olmuştur. Ancak buna rağmen ilk dönemdeki değerler ve kültür birikimi aynen olmasa da kırıntı veya serpinti halinde de olsa devam ettirilmiştir. Bunlar geçmişteki resmi tarihin bütün ısrarlarına rağmen “dinsiz” ve “devlet düşmanı” 25
Gölpınarlı, Abdülbaki: Pir Sultan Abdal, 3. Basım, İstanbul, Varlık Yayınevi, 1969, s. 14-15.
3
değildirler. Safevileri açıktan desteklemeleri ve onlara gönül vermeleri de beraber kurdukları kendi devletlerinden ümitlerini kesmek zorunda bırakıldıklarından dolayıdır. Bu yine birlikte kurdukları bir başka Türk devletine bel bağlama ve gönül vermedir. Bu çevreler, şuur altında da olsa devletin sahibi olduklarını bilmektedirler. Dinîn aslını kendilerinin temsil ettiklerine inanmaktadırlar. Bu fikirlerinde son derece samimidirler. Önce “Türkmen, rafızî, mülhid, Kızılbaş”, sonra da “Alevî-Bektaşî” denen bu çevreler, devletin yüzyıllar süren mücadelesiyle karşılaşmışlardır. Sonunda devletten, şehirden, mektepten ve kitabî kültürden uzak kalmışlardır. Bütün bunların neticesinde bir aydın kadrosuna sahip olamamışlardır. En sonunda Alevî-Bektaşî denen bu inanç mensupları için “Halk Alevîliği” kaçınılmaz olmuştur. İmparatorluk çökerken, özellikle İttihatçılar zamanında devlet, AlevîBektaşîlerle ilgilenmeye başlamıştır. Daha sonra XX. yüzyılda, özellikle de 1960’lardan sonra a) Halk Alevîliği b) Aydınlar Alevîliği ortaya çıkmıştır, denilebilir. Halk Alevîliğinin 40–50 yıl daha aslına sadık kaldığı, sadık kalmaya çalıştığı söylenebilir. Ancak okullaşma ile birlikte okuyan Alevî ve Sünnî gençleri çoğunluk itibariyle Marksizmi, Devrimciliği (ihtilalciliği) benimsemişler; hiç durmadan Halk Alevîliği’ni kendi çizgilerine ve saflarına çekmeye çalışmışlardır. Bunda da bir hayli başarılı olmuşlardır. Şu anda tam hedeflerine ulaşamamışlardır ama “Halk Tipi Alevîleri” kendi bahçeleri veya arka bahçeleri haline getirmişlerdir. XX. yüzyıla kadar din ve devlet düşmanı olmayan Alevîler; din ve devlet düşmanı haline getirilmeye çalışılmaktadır. Bu noktada hayrettir ki – istisnaları olmakla birlikte – Osmanlı Sünnîliği ve bugünkü resmi Sünnîlik ile Alevî aydınları aynı noktada buluşmaktadırlar: Alevîlik İslam dışıdır… İslamdan ayrıdır… Heterodokstur!... Bu safhada henüz gerçek mânâda Alevî aydınları ortaya çıkmamıştır; çıkanlar da bir güç oluşturamamışlardır. Bozulma, birinci dönemden yani kaynaktan uzaklaşma alabileceğine devam etmektedir. İşte Pir Sultan ve onun şiirleri bu ikisi arasında yer almaktadır: Birinci dönemdekiler kadar her şeyiyle İslam’ın özünü temsil etmemektedir; son dönemdeki kadar da İslam’ın özünden, “ideal dönemden” uzak değildir. Onu bu çerçeveye oturtmak ve onun şiirlerini bu çerçevede incelemek gerekir. Pir Sultan, sonraki Pir Sultanlara
4
veya Pir Sultan Abdallar’a göre kaynağa daha yakındır. Din ve tasavvuf onda, diğerlerine göre daha bariz olmalıdır. Bu çerçeveye uymayan şiirlerin onun olması zayıf bir ihtimaldir. Türkmenlerin/Kızılbaşların devletle çatışmalı hale gelmesi birden bire olmamıştır. Şah Kulu İsyanı ile başlayan sancılar giderek artmış, isyanlar birbirini takip etmiş, fermanlarla, fetvalarla canlara kıyılmaya başlanmış, bu icraatlardan birisi olarak da Pir Sultan asılarak idam edilmiştir. Pir Sultan’ın hayatını anlatan diğer Pir Sultanlar veya Pir Sultan Abdallar’ın şiirleri, Pir Sultan’ın şiirlerine göre daha sivri ve devlete tavır koyan nitelikte olmalıdır. Çünkü ayrılık sancıları başladığında iki kesim arasında henüz köprüler atılmamıştır, denilebilir. Pir Sultan’ın idamı ve diğer trajik olaylarla köprülerin atıldığı, cepheleşmelerin hat safhaya çıktığı kabul edilebilir. Bunun için sonraki Pir Sultanların veya Pir Sultan Abdalların şiirleri, asılan Pir Sultan’ın şiirlerine göre daha aşırı, mücadeleci, kavgacı olmalıdır. Bu sertlikteki şiirlerin onun şiiri olması ihtimali zayıftır. Pir Sultan, Türkiye’deki sayılı “ocak”lardandır. Bugün bile bu ocağa mensup dedelerin, Tokat başta olmak üzere civar illerde talipleri vardır. Banaz köyünden bu aileye mensup 60–70 yaşlarındaki bir dedenin bana verdiği bilgiye göre, bu dede her yıl onları ziyaret etmekte ve tarikat vecibelerini yerine getirmektedir. Bu ocaklar bu kültüre mensup insanlara göre nesep olarak Hacı Bektaş veya 12 İmamlar yoluyla Hz. Ali ve Hz. Muhammed’e ulaşırlar. Bu ocaklara mensup insanlar “dede” dirler. Mensuplarının mürşididirler. Cemleri yönetirler. Müritlerini irşat edip eğitirler. Ahlakiyatçıdırlar; ahlakiyatçı olmak zorundadırlar.
Pir Sultan “dede” olmanın yanında cemlerde saz çalıp deyiş
söyleyen bir âşıktır. “Dede, baba ve âşıklar” Alevî-Bektaşî toplumunda çok itibarlı şahsiyetlerdir. Cemleri yönettikleri gibi halkı da eğitirler. Bilhassa “dede ve âşıklar” sıradan insanlar değil, kutsiyeti olduğuna inanılan insanlardır. Bu cümleden olarak hem “ocakzâde”, hem de “âşık” olan Pir Sultan’ın, şiirlerinde beşerî bir aşkı, beşerî bir sevgiliyi Karaca Oğlanvarî şiirleştirmesi imkânsız gibidir. A. Gölpınarlı’nın, “Pir Sultan, bazı şiirlerinde tamamiyle ideolojisini yayar, imanını şiir halinde sunarken bazı şiirlerinde o kadar lâ-dinî bir hal alır ki,
5
insanı hayrette bırakır.”26 dediği şiirler bir “dede ve âşık” olan, toplumun dinî önderi kabul edilen Pir Sultan’ın olamaz, olması imkânsız gibidir. Meselâ aşağıdaki dörtlük ve bunun gibi şiirler Pir Sultan’ın değildir: “Hoca Ahmet söyle sözünü doğru Akar bozbulanık dağların seli Yanına almıştır nazlı dilberi Sarılıp yatmanın zamanı şimdi”27 Pir Sultan; Köroğlu gibi esip gürleyen, coşan, vuran, kıran, intikam alan bir şahıs değil; ezik, yenik, mazlum ve mağdur bir insandır. Bu özellikler yol ayrımındaki Türkmenler / Kızılbaşlar için de geçerlidir. Pir Sultan’ın öldürülmesi gibi sindirici olaylar yaşanıp birbirine kapalı iki toplum ortaya çıkınca, Türkmenler/Kızılbaşlar arasında da kapalılığın verdiği cesaretle kısmen atak şiirler söylenmiş olabilir. Bunlar Pir Sultan’dan sonraki Pir Sultanlar’ın veya Pir Sultan Abdallar’ın olmalıdır. Şu örnekte olduğu gibi: “Fetva verir yalan yulan Domuz gibi dağı dolan Sırtına vururum palan Senin gibi havyan var mı?”28 “Hakkı sevmek bize suç oldu olsun Bize kemlik eden belâsın bulsun Padişahın tahtı dönsün yakılsın Zırlasın ahrette eşek sıpası” (Aynı Eser, s. 70) Bu gibi şiirler hem yukarıda zikrettiğimiz sebeplerden, hem de üslûbundaki bayağılık sebebiyle Pir Sultan’ın olamaz. Cumhuriyet devrinin rahatlığı içinde “müftülere, padişahlara” veryansın edebilen bir insanın ruh halini yansıtmaktadır. İşin aslı şudur: Bu şiirler Ali İzzet’in, Boratav’la Gölpınarlı’ya “Pir Sultan’ındır” diye verdiği şiirlerdendir. Yani Cumhuriyet devri âşıklarından olan Ali İzzet bunları Pir Sultan’ın ağzından söylemiş ve araştırmacılara “Pir 26
A.g.e.: s. 15. Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 394. 28 Gölpınarlı, Abdülbâki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, İstanbul, Der Yayınları, 1991, s. 63. 27
6
Sultan’a ait” diye vermiştir. Bir bakıma onları kandırmıştır. Sonra da bunları bizzat kendisi itiraf etmiştir.29 Zaten bu şiirler üslûp olarak da “âşık ve dede” olan; “ermiş” veya “ermiş olmaya çalışan bir tasavvufçu”nun üslubuna hiç benzememektedir, yakışmamaktadır. Pir Sultan’a ait şiirleri tespit ederken bu hususlara da dikkat etmek gerekir. Bu özellik ve üslûptaki şiirlerin de ona ait olması zordur. Din ve tasavvufun olgunlaştırdığı edepli bir üslûp, mazlum ve mağlup bir ruh hali onun şiirlerinin özellikleri olarak kabul edilebilir. Batı Türklüğünün yaşadığı mezhepleşme ikiliği önce Türkmen-KızılbaşSünnî ayrılığı şeklinde belirmiş, daha sonra devlet, Osmanlı Sünnîliği’nin kontrolü altına girmiş, Osmanlı Sünnîliği – Anadolu Alevîliği şekilleninceye kadar devlet eliyle planlı, programlı bir şekilde sürgünler, idamlar ve katliamlar yapılmıştır. Ancak bu trajik uygulamaların çoğu zamanla unutulmuş; kalabilenler devletin resmi vesikalarında kalmıştır. Bu cinayetlerden birisi olan Pir Sultan’ın idamı ise hem şâir oluşu, hem de tarikat mensubu olması sebebiyle olsa gerek unutulmamış; gerek aynı inançtaki şâirler tarafından, gerekse aynı inancı paylaşan Türkmenler/Kızılbaşlar, Alevî-Bektaşîler tarafından sözlü kültürde yaşatılmıştır. Ancak bu yaşatılma bu sahanın ilk araştırmacılarından olan BoratavGölpınarlı’nın da tesbit ettiği gibi destanlaşma30 şeklinde olmuştur. Böylece Türk halk edebiyatında çok örnekleri olan destan veya hikâyelerden birisi diyebildiğimiz bir Pir Sultan Destanı (veya Hikâyesi) teşekkül etmiştir. Bunun şöyle bir çizgi veya oluşum gösterdiğini söyleyebiliriz: Türkmenlerin/Kızılbaşların uğradığı zulüm ve kıyımlardan bir örnek olarak bir dede ve âşık olan Pir Sultan idam edilerek öldürülmüştür. Onun bu trajik ölümü Türkmenler arasında hikâye halinde ağızdan ağza anlatılmıştır. Bu trajik olayı zamanın ve sonraki devrin âşıkları da türkülü hikâyeler halinde anlatmışlardır. Bunların çoğu Pir Sultan Abdallar’dır. Bunun en iyi örneği de Pir Sultan Abdal’dır. 1608’de Bisatî tarafından yazıldığı tahmin edilen31 Menakib-ül 29
Başgöz, İlhan: Âşık Ali İzzet Özkan; Ankara, Türkiye İşbankası, 1979, s. 52,57. Gölpınarlı Abdulbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 23, 38; Gölpınarlı Abdulbaki: Pir Sultan Abdal, s. 9-10; Ayrıca Bkz. Yağcı, Öner: Pir Sultan Abdal, İstanbul, Gün Yayınları, 1996, s. 74; (İlhan Başgöz: Folklor yazıları, s. 205’ten…) 31 Bezirci, Asım: Pir Sultan, s. 23; Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 17-18; Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 220.
30
7
Esrar Behcet ül-Ahrar isimli önemli kaynakta Pir Sultan’la birlikte Pir Sultan Abdal’ın da bir şiiri vardır. Teşekkül eden bu Pir Sultan Destanı / Hikâyesi artık kapalı bir toplum haline gelen Alevî-Bektaşîler arasında Cumhuriyet’e kadar yaşamıştır. İmparatorluğun yıkılması ve Cumhuriyet’in kurulmasıyla birlikte halk kültürüne duyulan ilginin de tesiriyle bu hikâyeye aydınlar da ilgi duymuşlardır. Devrin âşıklarının saz ve sözünde, Alevî-Sünnî aydınların da eserlerinde bu destan/hikâye yeni ve değişik bir çehre kazanmış; böylece Devrimci Pir Sultan Destanı/Hikâyesi ortaya çıkmıştır. Bu durumda Cumhuriyete kadar klasik AlevîBektaşî kültüründe de aslından farklı bir Pir Sultan ortaya çıkmıştır ama, yine de bu Pir Sultan asıl Pir Sultan’dan çok farklı değildir. Alevî-Bektaşî – tabiî ki devrine göre – kültürü içindedir. Dinî-tasavvufî yönü devam etmektedir. Devlete karşı ise aslından daha sert ve kavgacı bir hüviyette değildir. Cumhuriyet’le birlikte ortaya çıkarılan Pir Sultan ise aslından çok daha fazla uzaklaştırılmış, militanlaştırılmış, giderek Marksist ve Devrimci (ihtilalci) bir hüviyete büründürülmeye çalışılmıştır. Pir Sultan Destanı/Hikâyesi ile Devrimci Pir Sultan Destanı/Hikâyesi’ndeki şiirler bu gelişim çizgisi içinde ele alınmalı; bu dönemlerdeki, özellikle de son dönemdeki ihtilalci,
mücadeleci ve çok katı
Osmanlı düşmanlığı ihtiva eden Pir Sultan şiirlerinin asılan Pir Sultan’a ait olmayabileceği göz önünde bulundurulmalıdır. Zaten Pir Sultan’a ihtilalci bir rol veren şiirlerin hemen tamamı XIX. ve bilhassa XX. yüzyıl âşıklarına aittir. Pir Sultan’a mal edilen aşağıdaki şiir ise Pir Sultan’ım Haydar’a aittir: “Hazret-i Ali’nin devri yürüye
Yeryüzünü kızıl taçlar bürüye
Ali kim olduğu bilinmelidir
Münafık olanın bağrı eriye
Alay alay gelen gaziler ile
Sahib-i zamanın emri yürüye
İmamların öcü alınmalıdır.
Sultan kim olduğu bilinmelidir.
Pir Sultan’ım ey dede himmet Kendine cevretme aleme rahmet İstanbul şehrinde ol sahib devlet Tac-ı devlet ile salınmalıdır”32 32
Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili; Pir Sultan Abdal, s. 74; (Ayrıca) Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 409.
8
İşte bu özellikteki şâirlerin de asıl Pir Sultan’a ait olması zayıf bir ihtimaldir. “Geçmişin kültür mirasından yararlanırken ciddi bir ayıklama yapmak gerekir. İşçi sınıfının dünya görüşüyle donanmış olan kişi için bu kültürde hâlâ ilerici ve değerli olanla, yanlış ve tutucu olanı ayırmak zor değildir. Örneğin ülkemizde bir Köroğlu, bir Pir Sultan Abdal, bir Bedreddin, günümüzde de emekçi kitleler açısından değer taşırlar. Ama bu değer Köroğlu’nun yol kesici, Bedreddin’le Pir Sultan’ın mistik yanları değil, onların zulme, sömürüye başkaldırışlarıdır.”33 Bir önceki alıntıda bir destan veya hikâye geleneği içinde Pir Sultan’ın Osmanlı zamanındaki aldığı şekli ve ona sonradan verilen rolü görmekteyiz. Burada ise Cumhuriyetle birlikte, özellikle de 1960’lardan sonra Pir Sultan’ın daha da aşırılaştırılarak “devrimci bir kahraman” haline getirildiğini görüyoruz. 1960’lardan sonra Pir Sultan’ı inceleyenlerin büyük bir kısmının kanaati bu doğrultudadır. Hâlbuki Şeyh Bedreddin’le Pir Sultan’ın devletle bir uyumsuzluğu veya problemi olmakla beraber, her ikisi de yukarıdaki satırlarda vasıflandırılan şahsiyetlerden değildir. İllâ da sürtüşme aranacaksa, o da yukarıda reddedilen mistik yönde; yani İslam’ı resmi görüşten farklı yorumlama şeklindedir. Her iki şahsiyette var olduğu iddia edilen “başkaldırış” ise önce Osmanlı’nın resmi görüşünün isnadıdır; sonra da XX. yüzyılda bir kısım Cumhuriyet aydınlarının bu şahıslara yamadığı bir görüştür. Pir Sultan’la ilgili ilk araştırma eseri 1929’da Sadettin Nüzhet Ergun tarafından yazılmıştır. Bu eser Türkiye Cumhuriyeti’nde ideolojik tartışmaların henüz şiddetlenmediği dönemde kaleme alınmıştır. Yüzyıllarca kapalı bir kutu olarak yaşayan Alevî-Bektaşîlerin tanınmaya başladığı ilk yılların ürünüdür. Bu şiirlerde Osmanlı’ya ve Osmanlı din anlayışına çok sert sayılmayacak bir muhalefet olmakla birlikte “Devrimci Pir Sultan”ı çağrıştıracak unsurlar yoktur34. Pir Sultan’ın yukarıda anlatıldığı şekilde aslından çok farklı bir hüviyete büründürülmesinin başlangıcı ise 1942’dedir. 1942’de Gölpınarlı ile Boratav 33
Bayrak, Mehmet: Pir Sultan Abdal, Birinci Baskı, Ankara, Yorum Yayınları, 1986, s. 151; (TÖB-DER: Emperyalizm, Ulusal Bağımsızlık ve Kültür, 1977, s. 32’den). 34 (Ergun) Sadettin Nüzhet: XVII’inci Asır Saz Şairlerinden Pir Sultan Abdal, İstanbul, Evkaf Matbaası, 1929.
9
birlikte Pir Sultan’la ilgili ikinci önemli araştırmayı yayınlamışlardır. Ancak bunlar bu araştırma, inceleme ve derleme eserde sonradan fark edilen bir aldatılmaya kurban gitmişlerdir. Bu araştırmacılar Âşık Ali İzzet’ten de Pir Sultan şiirleri derlemişlerdir. Bu şiirlerde mahlâs bazan Pir Sultan Abdal, çok defa da Pir Sultan’dır. Bu şiirlerin çoğunun Ali İzzet’e veya onun tanıdığı âşıklara ait olduğu, fakat Pir Sultan mahlâsıyla söylendiği yıllar sonra ortaya çıkmıştır. Hem de bunu bizzat Ali İzzet itiraf etmiştir: “Başkalarının şiirlerinin Pir Sultan’a geçtiğini ben çok bilirim. Benim, Pir Sultan’ındır diye derleyip, yayınladığım şiirlerin içinde de Pir Sultan’ın olmayan çok şiir vardır. Bunu bilerek yapmadım, adamın edasına, asılmasına uygun şiirlere Pir Sultan’ındır dedim. (…) Hakikatte Pir Sultan şiir yazmamıştır. Onun şiirlerini başkaları yazmıştır. Kızı, yahut onu sevenler Pir Sultan asıldıktan sonra yazmıştır bunları. O bir şeyhtir, bir devrimcidir. Ali İzzet, Kırkambar, s.11”35. Ali İzzet’in Gölpınarlı ve Boratav’a verdiği bu şiirler daha aktif ve mücadeleci şiirler olup “Devrimci Pir Sultan”a zemin hazırlar mahiyettedir. Bu şiirlerde müftülere, kadılara, padişaha hücum edilmektedir. Bu merciler zaten yeni kurulan Cumhuriyet’in de hedef aldığı mercilerdir. 1960’lardan sonraki araştırmacılar onun bu şiirlerini bol bol kullanmışlar, yorumlamışlar ve onu daha da ileri götürerek “Devrimci Pir Sultan Destanı/Hikâyesi”ni ortaya çıkarmışlar; asılan Pir Sultan’ın şiirlerini bulmak biraz daha zorlaşmıştır. 1942’lerden itibaren derlenen şiirlerden Pir Sultan’a ait olanları tespit etmek için bu yeni oluşumu dikkate almak ve Ali İzzet’ten derlenen şiirleri daha ihtiyatla karşılayıp ona göre karar vermek gerekir. Pir Sultan’ın şiirlerinin aslını bulmanın ne kadar zor olduğunu anlamak için Ali İzzet’in yaptığı şu açıklamayı göz önünde bulundurmalıyız: “Şiirlerime başka âşıklarınkiler karışmış olabilir. Hüseyin, Kemter, Âşık Veli köyüme yakın yerlerde yaşamıştır. Şiirlerini çok severim, ezberimdedir. Kendi şiirlerimi yazarken çok defa aklıma gelen bir şiiri ben mi buldum, yoksa onlardan biri mi
35
Başgöz, İlhan: Âşık Ali İzzet Öz kan, s. 57; Ayrıca bkz.: Eyuboğlu, İsmet Zeki: Pir Sultan Abdal, İstanbul, Geçit Kitapevi, 1991, s. 12, 62 (Kırkambar, 1974); Anadol, Prof. Dr. Cemal: Pir Sultan Abdal, İstanbul, Beyaz Balina Yayınları, 2001, s. 316-317; Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 7-8; Avcı, Ali Haydar: Bize de Banaz’da Pir Sultan Derler, İstanbul, Çağ Pazarlama Gazete Kitap Basım Yayın A.Ş., 2004, s. 191-193.
10
yazmış ayıramıyorum. Bunun için şiirlerin bazı yerleri birbirine karışıyor. Hatta, bazan bütün bir şiirin benim tarafa atladığı bile olmuştur. Ama, kitap yayınlarken bunları yeniden elden geçirir, benim olmayanları ayıklarım.”36. Aynı durum bütün âşıklar ve onların sözlü ürünleri için geçerlidir. Pir Sultan devrinde ise daha da kuvvetlidir; çünkü o zaman şimdiki kadar bile hemen yazıya geçirmek söz konusu değildir. Yazının yaygın olduğu bugünlerde bile âşıkların şiirlerinin karışması yaşandığına göre, geçmişte bu durum çok daha fazla yaşanmış olmalıdır. Hele bir de 400 yıllık bir geçmiş dikkate alındığında asıl Pir Sultan’ın şiirlerinin ne hale geleceğini tahmin etmek zor olmasa gerek: “Ali İzzet’in söylediklerine inanmamak için hiçbir sebep yok. Ali izzet, öteki âşıkların şiirlerine de böyle karışmalar olduğunu ileri sürüyor. Doğrudur. Kendisinin şiirlerini bile başka âşıklar sahiplenmişler. Veysel’le gittikleri bir konserde genç bir âşık çıkmış, Ali İzzet’in bir şiirini ‘benim’ diye okumuş. Veysel adamı yüzlemiş; ‘bu şiir senin değil Ali İzzet’indir,’ deyince genç âşık şaşırmış ‘Ben bu şiiri Ruhsati’nin sanırdım.’ demiş. O vakit Veysel, ‘Madem öyle neden Ruhsatî’nin şiiri demiyor da, benim şiirim diyorsun,’ karşılığını vererek adamcağızı dinleyicilerin önünde bozmuş.”37. Bütün bunlar sözlü eserlerin, insan hafızasının veya insan psikolojisinin azizlikleridir. Şiirlerin sahipleri daha yaşarken karşılaşılan bu karışma, karıştırma veya sahiplenme yüzyıllar içinde elbette çok daha mümkündür. Pir Sultan Destanı / Hikâyesi kendi tabiî şartları içinde yaşayıp gelirken çok fazla zarar görmemiştir. XX. yüzyılda, özellikle de 1960’lardan sonra aydınlar bu sahaya el atınca Pir Sultan’ı yerli yerine oturtmak şöyle dursun, iş daha da içinden çıkılmaz bir hâl almıştır. Bu dönemde Pir Sultan veya Pir Sultan Abdallar’ın tamamını bir tek şahıs kabul edip bu bakış açısıyla eldeki şiirleri yorumlamalar; bunlar farklı şâirlerin ürünü olsa da bunları ayırmadan hepsine “Pir Sultan Geleneği” veya “Pir Sultan Şiirleri” demeler, çok defa da beklentilere ve devre göre senaryolar icat etmeler gündeme gelmiştir. Bunların içinde bu meseleyi çok kolay çözmüş gibi gösteren, aslında çözmeyip sanki masa başında 36
Başgöz, İlhan: Âşık Ali İzzet Özkan, s. 56; (Ayrıca) Eyuboğlu, Sabahaddin, Pir Sultan Abdal, 4. Basım, İstanbul, Cem Yayınevi, 1995, s. 62. 37 Başgöz, İlhan: Âşık Ali İzzet Özkan, s. 56.
11
yeni bir Pir Sultan Destanı/ Hikâyesi yazan Cahit Öztelli’dir. İşin tuhaf tarafı Öztelli bunu bir destan veya hikâye olarak değil, “gerçek”miş gibi takdim etmiştir. Öztelli’nin 1971’de yayınlanan eseri, 1989’da yedinci baskısını yapmıştır. Cahit Öztelli çok basılan ve bilinen bu eserinde Pir Sultan, Pir Sultan Abdal, Pir Sultan’ım Haydar, Abdal Pir Sultan mahlâslı bütün şiirleri bir tek âşığın kabul etmiş, şiirlere çok defa çok keyfi, hatta ilgisiz yorumlar getirerek meseleyi çözmüş gibi göstermiştir: “… Pir Sultan bu yıllarda bütün Alevî topluluklarının öç duygularını yansıtan şiirler söylüyor, çeşitli bölgeleri dolaşıyor, gerekli propagandayı yapıyor, İran’a da gidip geliyor. Tabiî, bu çabalarda yalnız değildir, kendisi gibi yüzlerce kişi bu yolda çalışmaktadır. Başka ozanlar da aynı konuları işlemekte ve çok etkili olmaktadırlar. Osmanlı baskısından kendilerini kurtaracak olan Şah’ın gelmesini bekleyiş, zaman zaman düşülen umutsuzluklar, ayaklanmalara hazırlıklar hep Pir Sultan’ın işlediği, sazının tellerinde dile getirdiği ülkü yüklü, içli şiirlerdir.”38. Bu kadar isnadı, hiçbir kaynağa dayanmadan sıralayıp kendi arzusuna göre bir Pir Sultan ortaya koyan Öztelli’nin şiirleri yorumlama mantığı da şu şekildedir: “Bu arada Pir Sultan’ın kendisi de yardımcısı Kul Himmet Kardaş’ına selam gönderir ve gönderdiği yerlerde yapacağı işler için gereken talimatı da kapalı bir biçimde verir. Dikkatle okunduğunda çok şeyler söyleyen bu nefesi önemli olduğu için aşağıya alınmıştır. İlk olarak bu kitapta yayınlanıyor. 1
2
Bizden selâm söylen Kul Himmet kardaşa Benim aradığım Hazret-i Ali Vücudun şehrini gezsin de gelsin
Altından dökülmüş Düldül’ün nalı
Yedi kat yer ile yedi kat göğün
Kırk arşın kuyudan kim çıkarmış yolu
Onun mânâsını versin de gelsin
Yolun tedarikin sürsün de gelsin
38
Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 14-15.
12
3
4
Dervişlik dediğin bir kolay iştir.
Derviş dediğin arıdır özü
Ali’nin gördüğü mübarek düştür
Araya mı gitti garibin sözü
Canı yok, cismi yok bu nasıl kuştur
Demirin üstünde karınca izi
Bu kuşun dilinden bilsin de gelsin
Karanlık gecede görsün de gelsin 5
Pir Sultan Abdal’ım özümüz darda Seni sakınırım ağyar nazarda Çıkmadık can, kazılmadık mezarda Cenaze namazın kılsında gelsin”39. Görüldüğü gibi bu şiirin tamamında Öztelli’nin yüklediği mânânın hiçbiri yoktur. Ne yapacağı işler, ne de talimat vb… Ayrıca birinci mısradaki “Kul Himmet kardaşa” hitabının şiire sonradan eklendiği besbellidir. Zaten bu mısranın hece sayısı normalden fazladır. Hem de bu şiirin bu mısrası A. Gölpınarlı – P.N. Boratav’da (s. 124) “Bizden selam olsun sofu canlara” şeklindedir. Öztelli’nin Pir Sultan’la ilgili olarak yine mesnetsiz başka saptırmaları: “Büyük bir örgütçü ve propagandacı olarak, teşkilatı ayakta tutmak, bir merkeze bağlamak, sıkı durmak, çözülmemek için; mürşide, şeyhe bağlanmak gerektiğini iyi biliyor. Öyle ki, her köyde bir küçük teşkilat merkezi kurma çabası gösterir”40. Pir Sultan’ı, çok farklı bir konuma yerleştiren bu kesin hükümler “Mürşitlere Bağlılık Şiirleri”nin önbilgi kısmındadır. Tasavvuftaki mürşide verilen değer çok önemlidir ve tartışılmaz. Verilen şiirlerin genel özellikleri de bu doğrultudadır. Fakat Öztelli öyle bir tablo çiziyor ki Pir Sultan XVI. yüzyılın dinîtasavvufî mürşidi değil, sanki XX. yüzyıldaki “çok gizli, çok güçlü, ihtilalci bir örgüt”ün lideridir. “Bu devrede büyük bir çalışma içinde bulunan, sazıyla da çok etkili olan ve bütün yurdu dolaşıp propaganda yapan Pir Sultan da gözden uzak kalamazdı. Bu yüzden kovuşturmaya uğramış, önce muhakeme edilerek hapsedilmiş,
39 40
Ag.e.: s. 40-41. A.g.e.: s.151.
13
başkentten gelen emir üzerine Sivas’ta asılmıştır”41. Yukarıdaki keskin ifadelerle Pir Sultan’ı, çok planlı, programlı, tehlikeli ve sinsi bir isyancı, isyan lideri olarak tanıtan Öztelli, eserinin bir yerinde ise şöyle diyor: “… Kimi araştırıcıların Pir Sultan’ı bir ayaklanma lideri diye ve bu ayaklanmada yakalanarak asıldığını ileri sürmeleri, bir tahmin olarak bile doğru değildir”42. Böyle tezatlarla, keyfi yorumlarla dolu eserinde Öztelli, XIX. yüzyıl Alevî âşıklarından Noksanî43 nin bir dörtlüğünü yazıp şöyle bir yorum getirebiliyor: “ Pir Sultan Abdal’ı nuruna katup Sultan Hatâyî’den dest dâman tutup Kul Himmet ile hep sırlara yetüp Nesimî derisin yüzdüren medet Buradan anlaşılıyor ki; Pir Sultan, Şah Hatâyi’den yardım elini almış, Kul Himmet ile sırlara yetmiş; yani dostlukları çok ileri imiş”44. Böyle bir mantık ve yaklaşımla Pir Sultan’ı tanımak mümkün değildir. Önce de söylediğimiz gibi bu şekilde ancak masa başında Pir Sultan Destanı / Hikâyesi yazılmış olur. Böyle bir eserin tabiî şartları içinde oluşmuş bir destan veya hikâye kadar bile gerçekleri yansıtmayacağı açıktır. Bu hususta en önde olan Cahit Özelli olmakla beraber 1960’lardan sonraki Pir Sultan’la ilgili eserlerin çoğunda az çok bu mantık hâkimdir. C. Öztelli’nin 1971’de ilk baskısı yapılan bu eseri 1989’da yedinci baskısını yaparken, Pir Sultan hakkındaki araştırmalarına 45 yılını veren Sivaslı Edebiyat öğretmeni rahmetli İbrahim Aslanoğlu’nun eseri 1984’te yayınlanmıştır. Bu eserin 1997’de ancak ikinci baskısı yapılabilmiştir. Pir Sultan ve Pir Sultan’ın şiirlerini gerçeğe yakın olarak ortaya koymak için Cahit Öztelli mantığını terk etmek, hatta yıkmak gerekir, kanaatindeyiz. Çünkü XX. yüzyılda bile henüz âşıklar yaşarken onların şiirleri sözlü kültürde sahip değiştirebilirken, 400 yıl önce yaşamış Pir Sultan’ın şiirleri için o kadar iddialı konuşmaktadır ki böyle demek zorundayız: “… Baştaki tanıtma bölümünde (29), genel şiirler bölümünde (297), 41
Ag.e.: s. 45. A.g.e.: s. 15. 43 A.g.e.: s. 42. 44 A.g.e.: s. 40. 42
14
daha önceki bölümlere almadığımız ve yalnız notalarda verdiğimiz 22 ve 24 sayılı nefesler ve ekte verdiğimiz (48) nefes ile toplam (376) şiir vermiş olduk”45. Verdiğimiz şiirlerin Pir Sultan’ın olmadığı (birkaç tane bile olsa) kanısında değiliz”46. Yani Öztelli’nin kesin kanaatine göre bu 376 şiir, 400 yıl Pir Sultan’ın şiiri olarak günümüze kadar gelmiş!... Aslında buna imkân yoktur. Bu şiirlerdeki farklı temalar, konular; Pir Sultan, Pir Sultan Abdal, Abdal Pir Sultan, Pir Sultan’ım Haydar gibi mahlâslar da bu şiirlerin tek bir âşığa ait olamayacağını göstermektedir. Zor da olsa bunları ayırmadan Pir Sultan’ı ve onun şiirlerini ortaya koymanın imkânı yoktur. XVI. yüzyıldan XXI. yüzyıla kadar yani 400 yıl boyunca Pir Sultan adına değişik yıllarda, değişik âşıklar tarafından söylenen şiirleri – Ali İzzet’in şiirleri de dahil – asılan Pir Sultan’ın kabul edersek çok açık bir yanlışa düşmüş oluruz. Folklorlaşarak her devrin duygularına, inançlarına, olaylarına, beklentilerine cevap veren bu şiirlerden hareket edilerek edebî, dinî – tasavvufî, siyasî bir şahsiyet hakkında sağlıklı bir karar verilemez. Bunun için değişik mahlâslardaki şiirlerin veya bir şâirin olamayacak kadar farklılık gösteren şiirlerin asılan Pir Sultan’a ait olamayacağını kabul etmek ve bu mantıkla bu şiirleri ayıklamaya tâbi tutmak zorundayız. Bu ayıklamanın çok zor olduğu bir gerçektir. Bu zorluğu aşmak için 25–30 yıldır bazı araştırmacılar bunların bir tek şâirin eseri olmadığını, yani farklı Pir Sultanları veya onun adına söylenmiş şiirleri kabul edip bu şiirlere “Pir Sultan şiirleri”
veya
“Pir
Sultan
geleneği”
diyelim
demişlerdir:
“Sabahaddin
Eyuboğlu’nun ‘Pir Sultan Şiirleri’ görüşünü kabullenen İlhan Başgöz’e göre, yaratıcıları başka başka kişiler olan bu şiirleri ‘Pir Sultan Geleneği’ adı altında toplamak ve hepsini, temellerini Pir Sultan’ın attığı bir bütün olarak görmek gerekir.”47 Meseleye folklor açısından bakarsak bu doğrudur. Ancak ele aldığımız şahıs bir Nasreddin Hoca veya hatta Yunus Emre olsaydı mesele fazla problem
45
A.g.e.: s. 365. A.g.e.: s. 10. 47 Eyuboğlu, Sabahaddin: Pir Sultan Abdal, s.26; (Pir Sultan Üzerine: Atilla Özkırımlı.) Ayrıca; s. 78, 60,63,69-70, 78; Bayrak, Mehmet: Pir Sultan Abdal, s. 145-147; (S. Eyuboğlu, İlhan Başgöz’e ve İ. Aslanoğluna ait alıntılar.); Bezirci, Asım: Pir Sultan, Üçüncü Baskı, İstanbul, Evrensel Basım Yayın, 1994, s. 6,11-12; Yağcı, Öner: Pir Sultan Abdal, s. 47; Eyuboğlu, İsmet Zeki: Pir Sultan Abdal, s. 17-26-27. 46
15
yaratmazdı. Çünkü bunların devletle ciddi bir meselesi yoktur. Sonraki yıllarda ve özellikle XX., XXI. yüzyılda Nasreddin Hoca veya Yunus Emre’den hareket edilerek Türk tarihi, onun dinî ve siyasî hareketleri, devlet-halk cepheleşmesi, merkez-çevre çatışması, Alevî-Sünnî zıtlaşması bir çerçeveye oturtulmuyor. Ancak bütün bunlar, hatta daha fazlası Pir Sultan için yapılıyor. Bugün birçok aydınımız kendi beklentilerine, siyasi ve ideolojik yapılarına göre Pir Sultanlar icat ediyor, daha da ileri gidip 400 yıl önce hiç gündemde olmayan rolleri Pir Sultan’a verebiliyor. Dinî-tasavvufî ve mistik yönü ön plânda iken onu arka plana itip bambaşka bir Pir Sultan yaratabiliyor: Aşağıdaki ifadeler XX. yüzyılda 400 sene önceki Pir Sultan hakkındadır: Saraya ve bütün saraylılara karşı halkın savunucusudur. Halktan kopan Osmanlı padişahının karşısında bir devrimci… Bir eylem adamı ve ateşli propagandacı… Ezilmiş yoksul köylüyü efendi’ye başkaldırmağa iten… Mistik yanını bir kıyıya iterek siyasi iktidara “sınıfsal nitelikte” başkaldıran… Devrimci bir sanatçı… “8. yüzyılda Basra dolaylarında komünist denebilecek bir devlet kuran Karmatîler”den gelen düşünceleri çağına ve çevresine göre biçimlendiren bir ozan-eylem adamı”… 16. yüzyılda tüm emekçilerin ozanı…. Yönetici kadroya karşı halktan yana tavır koyan bir mücadeleci… Zulme ve sömürüye başkaldırmasıyla işçi sınıfının dünya görüşüyle donanmış emekçi kitleler için bir değer…48. “Anadolu’nun kimi bölgelerinde ayaklanan halkı Pir Sultan sazıyla, sözüyle desteklemiş; haksızlığa isyan eden ve belli bir inancı paylaşan bu insanları ‘başkaldırmaya’ çağırmıştır.”49 Yukarıdaki ifadelerle tanıtılan Pir Sultan XVI. yüzyılda asılan Pir Sultan değil; XX. yüzyılın özellikle ikinci yarısında “sınıflararası mücadele, isyan, ihtilal, devrim, materyalizm” özlemi içindeki aydınlarımızın hayâllerinde yarattıkları Pir Sultan’dır. Gerçeği bir tarafa bırakalım; halkın hayâl gücünde, onların menkıbelerinde bile böyle bir Pir Sultan yoktur. Pir Sultan’ı bu şekilde bambaşka bir hüviyete büründürmenin Pir Sultan’a da, onu sevenlere de, Türk kültürüne de bir hayrı veya faydası yoktur. Bu durumdan rahatsız olup Pir 48
Bayrak, Mehmet: Pir Sultan Abdal, s. 142–151 (Çeşitli araştırmacıların veya kuruluşların Pir Sultan hakkındaki değrelendirmeleri…) 49 Korkmaz, Esat: Pir Sultan Abdal, Birinci Basım, Alev Yayınları, 2005, s. 21.
16
Sultanları ayırmak ve Pir Sultan’ı yerli yerine oturtmak için Pir Sultan’la ilgili araştırmalarına yıllarını veren araştırmacı İbrahim Aslanoğlu şöyle demektedir: “Özellikle XIX. yüzyıl şâirlerinden Derviş Ali ile Sefil Ali’nin aşkın ve taşkın deyişlerinin onunkilerin arasına karışması, Pir Sultan’ı çok boyutlu bir şâir gibi göstermeye zemin hazırladı ve Pir Sultan tamamen başka bir hüviyete büründü. Gerçekte bunların hiçbir faydası dokunmadı; aksine zararı oldu. Şöyle ki: Kendi düşüncesine uygun bir (sürü: ilk baskısında) asi ile hükümete başkaldıran bir zorba, haksızlığa ve zulme karşı mücadele eden bir fedâî, İran Şah’ı ile işbirliği yapıp Alevîlerin yoğun olduğu Doğu Anadolu’yu İran’a bağlamak isteyen bir Safavi hayranı ve bu uğurda asılmayı dahi göze alan efsanevi bir kahraman haline getirildi. Kim getirdi? Gözüne kestirdiği herkesi kendi safına çekmeyi âdet haline getiren o, şu, bu… Aslında Pir Sultan, bunların hiçbirisi değil(…)”50 Bu şekilde Pir Sultan’ın idamıyla ilgili veya onun ağzından söylenen şiirlerle başka bir Pir Sultan ortaya çıkmaya başlamış, XIX. yüzyıl şâirlerinden Derviş Ali ve Sefil Ali’nin şiirlerinin Pir Sultan’a mal edilmesiyle Pir Sultan aşırılaştırılmış, aslından uzaklaştırılmıştır. XX. yüzyılda bu çizgi devam etmiş; Tarsuslu Sıdkı’nın bu türlü şiirleri de Pir Sultan’a mal edilmiştir. Âşık Ali İzzet ise bunu daha da zirveleştirmiştir. O bir taraftan Tarsus’lu Sıdkı’nın şiirlerini,51 bir taraftan da başka âşıklara veya kendisine ait şiirleri Pir Sultan’ın diyerek okumuş ve Boratav’a derleme sırasında vermiştir. Bu hale gelmiş Pir Sultan şiirlerini 1942’den, özellikle de 1960’lardan sonraki araştırmacılar alıp gerçekten Pir Sultan’ın şiirleriymiş gibi aktarmışlar, bunlardan hareket ederek destanlar, hikâyeler, efsaneler yazmışlar, bunlara göre tarihî olayları izah etmişler ve yorumlar yapmışlardır. Bu değerlendirmelerde en çok da Cumhuriyet’in genel havası ve imkânları içinde şiir söyleyen Âşık Ali İzzet’in şiirleri malzeme olarak kullanılmıştır. Ali İzzet, genç Cumhuriyet’in yeni
50 51
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 15. Avcı, Ali Haydar: Bize de Banaz’da Pir Sultan Derler, s. 191-196; Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 68; Anadol, Prof Dr. Cemal: Pir Sultan Abdal, s. 312–317 (Bu eserde Tarsuslu Sıdkî Baba yerine Sivaslı Sıdkı Baba verilmiştir. Hepsinin kaynağı ise Muhsin Gül ve onun eseri Sıdkî Baba’dır. Sıdkî Baba, Muhsin Gül’ün dedesidir.1865–1928).
17
tarih görüşünü, Osmanlı ve padişah aleyhtarlığını, Osmanlı kurumlarına düşmanlığını Pir Sultan’ın ağzından şiirleştirmiş, onun mahlâsıyla okumuş, 1940’larda Pertev Naili Boratav’a Pir Sultan’ın şiirleri diyerek vermiştir. Önceden de üzerinde durduğumuz bu şiirlerin sayısı 40 civarındadır. Bu şiirler Sadettin Nüzhet’e ait olan ilk eserden sonra yazılan ikinci önemli eserde yer almışlardır. Bu eseri Abdulbaki Gölpınarlı ile Pertev Naili Boratav’ın birlikte hazırlayıp 1942’de yayınlamışlardır. Üniversite mensubu olan bu önemli şahsiyetler tarafından hazırlanan bu eser, akademik çevrelerce hazırlanan ilk ve önemli eserdir. Sonraki yıllarda birçok araştırmacı tarafından esas alınıp faydalanılmıştır. Aydınlarımızın Pir Sultan’ı yeni yeni tanımaya başladığı bu ilk yıllarda bu şiirlerin bu eserde yer alması büyük bir talihsizlik olmuştur. Araştırmacıların farkında olmadan alıp kullandıkları bu şiirler 1940-1942 arasında derlenmiş olmalıdır. Çünkü eser 1942’de yayınlanmıştır. Âşık Ali İzzet’in bu uydurmaları yıllar sonra yine onun itirafıyla ortaya çıkmıştır.52 Ancak bu zamana kadar bu eserden faydalanan araştırmacılar tarafından halk menkıbelerinden de farklı bambaşka bir Pir Sultan ortaya çıkarılmıştır. Ali İzzet’in 1940’tan sonraki hayatı onun bu türlü şiirler söylemesine çok müsaittir: “1940 yılı, Ali İzzet’in hayatında bir dönüm noktasıdır. O yıl arkadaşı Âşık Hüseyin Gürsoy’la birlikte Ankara’ya gidiyor. Ankara Halkevi’ne konuk ediliyor. Halk Partisi’nin ileri gelen aydınları ile tanışıyor. Ülkü dergisinde şiirleri çıkmağa başlıyor. Okullarda, halkevlerinde konserler veriyor, şiirleri kitap olarak çıkıyor. Artık, onun bir ayağı kentlerdedir. Bu yeni çevre Ali İzzet’e, çiftçilikten daha fazla para kazandırır. Bir ara köy enstitülerinde, Âşık Veysel’le beraber, gezici saz öğretmenliği yapar. Buradan da ayda 400 lira kadar para alır. 1944-45 yıllarında Hamidiye Köy Enstitüsü’nde çalıştığını biliyoruz53. İşte İ. Aslanoğlu’nun şikâyetçi olduğu aslından çok farklı Pir Sultan bu şekilde ortaya çıkmıştır. Buna dair iki örnek:
52 53
Başgöz, İlhan: Âşık Ali İzzet Özkan, s. 57, Ayrıca s. 52. A.g.e.: s. 27.
18
“Gelin dostlar bir olalım Münkire kılıç çalalım Hüseynin kanın alalım Tevekkeltü taallallah54, mısralarıyla başlayan savaş ve öc alma şiirinin Tarsuslu Sıdkı’ya ait olduğu daha sonra ortaya çıkmıştır. Bu şiir Ali İzzet’in “Pir Sultan’a ait” diyerek verdiği şiirlerdendir. Aynı şekilde; Muhammed Mehdi’nin hak sancağını Çekelim bakalım nic’olsa olsun Teber çekip münkirlerin kanını Dökelim bakalım nic’olsa olsun55 mısralarıyla başlayıp devam eden şiir de yine Ali İzzet’in verdiği şiirlerdendir. Âşık Ali İzzet’in P.N. Boratav’a verdiği 40 civarındaki şiir, genelde bu özelliktedir. Pir Sultan veya Pir Sultanlar’a ait bütün şiirleri bir tek şâirin kabul edince bu durumda asıl Pir Sultan tamamen kaybolmaktadır. Pir Sultanların varlığını kabul edip bu şiirlere “Pir Sultan Şiirleri” veya “Pir Sultan Geleneği Şiirleri” demek de meseleyi çözmemektedir. Çünkü Pir Sultanları, onların şiirlerini ayırma yoluna gitmeyip “Pir Sultan Geleneği”ni ve “Pir Sultan” şiirlerini esas alınca gerçeği bulmak şöyle dursun, menkıbelerde bile olmayan, ancak XX. yüzyıldaki bazı aydınların senaryolarında yaratılan bir Pir Sultan karşımıza çıkmaktadır. Şiirleri “Pir Sultan Geleneği” veya “Pir Sultan Şiirleri” tesbitiyle izah ettiğimizde bu sefer de Pir Sultan’ın gerçek hayatını, sanatını tanıtmak imkânsızlaşıyor. Bu durumda kaçınılmaz olan tezatlar İlhan Başgöz’de de görülmektedir.56 400 yıllık emek mahsülü bu şiirleri hangi Pir Sultan’a mal edeceğiz? O nasıl bir şahsiyet olacak? İşte o zaman folklorlaşmış şiirlerden folklorlaşmış Pir Sultan’a varmak kaçınılmaz olmaktadır. Pir Sultanları ayırmak için ciddi çaba 54
Gölpınarlı, Abdulbaki – Boratav P. Naili: Pir Sultan Abdal, s . 78; Ayrıca:Anadol, Prof. Dr. Cemal: Pir Sultan Abdal; s. 312–314; Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 492; Avcı, Ali Haydar: Bize de Banaz’da Pir Sultan Derler, s. 194. 55 Gölpınarlı, Abdulbaki – Boratav, P.N. Boratav: s. 76–77; Ayrıca, Aslanoğlu İbrahim: s. 484,485; Avcı, Ali Haydar; s. 195–196. 56 Eyuboğlu, Sabahaddin: Pir Sultan Abdal, s. 26.
19
sarfedenler bile bazan yine bu folklorlaşmış Pir Sultan’ı tanıtmaktadırlar. Bütün bunlardan kurtulmak için Pir Sultan’ın “olabilecek” veya “olamayacak” şiirleri tespit edip, ondan sonra asılan Pir Sultan’ı bulmak ve ortaya çıkarmak gerekmektedir. Bunu yapmak için de artık bugün sahipleri bilinen ve yukarıda isimleri zikredilen Derviş Ali, Sefil Ali, Sıdkı Baba ve sonra da Âşık Ali İzzet Özkan’a ait olan şiirleri – daha başka âşıklara ait olanlar da olabilir – ayıklamak ve ondan sonra Pir Sultan’a ait şiirleri tespit etmek şarttır. Ayrıca Pir Sultan’a ait kabul edilen ancak Pir Sultan’ın asılmasını anlatan şiirler de Pir Sultan’ın olamaz. Tutuklanırken ne olacağı bilinmeyen bir kişinin tutuklanmadan önce bu türlü şiirleri söylemesi mantık dışıdır. Tutuklandıktan sonra veya zindanda ise o günün idaresinin bu çevrelere, bu türlü şiirlere, hatta “saz”a şiddetle karşı olduğu dikkate alındığında böyle şiirleri söyletmelerine, söyleseler bile halka yaymalarına imkân yoktur. Bilindiği gibi bu şiirler “yazılmıyor”; söyleniyordu. Yani sözlü olarak icra edilip yaşatılıyordu. Pir Sultan’ın kendi ağzından kendisinin asılmasını anlatan şiirler kesinlikle ona ait olamaz. Bunların hepsi Pir Sultan’dan sonra yaşamış âşıklara ait olmalıdır. Araştırmacılar birden çok Pir Sultan olması ihtimalini incelerken ilk önce bu türlü şiirlere takılmışlar ve kafa yormuşlardır: “Kitaplarda ve dergilerde sık sık, ‘bu deyişi Pir Sultan nasıl söylemiş olabilir? İnsan kendi ölümünü ve ölümünden sonraki durumu anlatabilir mi? Mutlaka bir başkası söylemiş olmalı…’ gibi tereddütler çoğalmağa başladı. Evet o deyişler Pir Sultan’ın değildir”57 İ. Aslanoğlu Pir Sultan’la Pir Sultan Abdal’ın ayrı âşıklar olduğunu, Pir Sultan Abdal’ın, asılan Pir Sultan’ı şiirlerle anlattığını ileri sürerken de şöyle diyor: “Hızır Paşa’nın huzurunda söylediği iddia edilen üç deyişten ikisi bu şâirin. Pir Sultan zindanda iken söylediği deyişler bu şâirin. Biz o deyişleri Pir Sultan’ın söylediğine kani değiliz. Bir an için onun söylediğini kabul edelim; kim 57
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 16; ayrıca, s. 31, 71-72; Bezirci, Asım: Pir Sultan; s. 23; Bayrak, Mehmet: Pir Sultan Abdal, s. 161; Avcı, Ali Haydar: Bize de Banaz’da Pir Sultan Derler, s. 120-121, 191; Eyüboğlu, İsmet Zeki: Pir Sultan Abdal, s. 8, 37-38, 99-100, 103-107.
20
dinlemiş, kim not etmiş? Sonra bunu kim dışarıya çıkarmış da ağızdan ağza yaymış? Nöbetçiden başka orada kimse yok ki. Onun da yapması olanak dışı. O deyişleri, zindandaki durumunu öğrendikten ve biraz da tahayyül ettikten sonra Pir Sultan Abdal dizip koştu”58. 1942’de P.N. Boratav’la birlikte ilk önemli araştırma – inceleme olarak kabul edilen Pir Sultan Abdal isimli eseri hazırlayan Abdülbaki Gölpınarlı da 1953’te kendisinin hazırladığı Pir Sultan Abdal isimli eserinde sonraki yıllardaki İ. Aslanoğlu gibi vurgulamasa da bu türlü şiirlerin Pir Sultan’ın olmadığını dolaylı olarak kabul etmektedir: “Pir Sultan’a atfedilen şu nefes de, onun asılmasından sonra onun ağzından yazılmıştır.” dedikten sonra “Ötme bülbül ötme şen değil bağım Dost senin derdinden ben yana yana” mısralarıyla başlayan şiiri vermektedir ki bu şiirin son kıtası şu şekildedir: “Pir Sultan Abdal’ım doldum eksildim. Yemekten içmekten sudan kesildim Hakkı pek sevdiğim için asıldım Dost senin derdinden ben yana yana”59 “Pir Sultan Şiirleri” görüşünü savunan Sabahaddin Eyuboğlu da bu şiirlerin ona ait olamayacağını kabul etmektedir: “Pir Sultan’ın darağacına giderken söylediklerini onun ağzından halkın söylemiş olması akla daha yakındır. Ne kendisi o şiirleri saza uyduracak durumdadır, ne de Hızır Paşa o şiirlerin halka ulaşmasını sağlayacak adamdır.” dedikten sonra şöyle devam etmektedir: “Şu iki dize üstünde düşünelim isterseniz: Ben Musa’yım sen Firavun İkrarsız şeytan-ı lâin Üçüncü ölmem bu hâin Pir Sultan ölür dirilir Kendisini astırmış olan Hızır Paşa’ya bu sözleri Pir Sultan darağacına giderayak mı yazıp ya da söyleyip halka ulaştırmanın bir yolunu bulmuştur? Kolay kolay 58 59
A.g.e.: s. 67. Gölpınarlı, Abdülbaki: Pir Sultan Abdal, s. 12-13.
21
inanılır bir şey değil bu. Oysa bu sözleri, Pir Sultan’ı Hızır Paşa’ya inat, yüreğinde dirilten halkın söylemiş olması akla ve halk şiirimizin geleneklerine daha uygun”60 Bizim kültürümüzde sevilen bir kişinin ölmesi durumunda onu şiirlerde yaşatmak, hele ölümü genç yaşta ise veya acıklı ise – Pir Sultan’da olduğu gibi – onun ağzından ağıtlar, türküler yakmak bir gelenektir: “Bizde bir gelenek vardır: Zamansız ve acıklı bir şekilde ölen gençler için şâirlere ağıt yaktırılır.”61. Ben de küçüklüğümde 1976’da 90 yaşlarında ölen anneannemden veya bugün 83 yaşında olan annemden böyle bir hikâye dinlemiştim. Onların tanıdığı bir kadın genç yaşta ölen oğlu (veya kızı) için para (veya hediye) vererek onu anlatan bir türkü yaktırmış. O halde Pir Sultan’ı, onun Hızır Paşa ile mücadelesini ve ölümünü anlatan şiirleri de böyle kabul edip bunların asılan Pir Sultan’a ait olmadığını söyleyebiliriz. Bu da bizi başka Pir Sultanlar’ın varlığına götürür. Böyle şiirlerdeki mahlâs Pir Sultan Abdal, Abdal Pir Sultan, Pir Sultan’ım Haydar ise kesine yakın tarzda bu şiirler asılan Pir Sultan’a ait olamaz. Kesin diyememizin sebebi sözlü kültürde 400 yıllık bir zaman içinde mahlâslar da sabit kalmayabiliyor. Yine bu türlü şiirlerde mahlâs “Pir Sultan” bile olsa, o şiirin asılan Pir Sultan’a ait olamıyacağını, o zaman da yine aynı mahlâslı başka bir Pir Sultan olabileceğini kabul etmek zorundayız. Ayrıca bir şâirin bu kadar farklı mahlâslar kullanmasının da tutarlı bir izahı yoktur. Cahit Öztelli’nin “Pir Sultan’ın çıraklık, kalfalık, ustalık devri şiirleri” diyerek62 onun şiirlerini sınıflandırması ve şiirlerdeki çok farklı unsurları izah etmeye kalkışması da aynı şekildedir. Bu şiirlerin ve farklı farklı mahlâsların hepsi asılan Pir Sultan’ın olamaz. “Pir Sultan şiirleri”ni de, Pir Sultanları da ayırmak zorundayız. Aksi takdirde “Pir Sultan şiirleri” de, “Pir Sultan” da “Körlerin fili” gibi olmaya devam eder. Bunları ayırmak önceden de söylediğimiz gibi elbette zordur. 400 yıllık bir geçmişe ait bu şiirlerin, mektepten, kitaptan, şehirden uzak, kısacası medenî 60
Eyuboğlu, Sabahaddin: Pir Sultan Abdal, s. 69-70. Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 70. 62 Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 10; Ayrıca: Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 16. 61
22
nimetlerden mahrum bırakılmış bir topluluk içinde sadece sözlü kültürün imkânlarıyla değişmeden, karışmadan günümüze kadar gelmesi imkânsız gibidir. Genç âşıkların, meşhur olma çabaları sırasında usta âşıkların şiirlerini kendi şiirleriymiş gibi kendi mahlâslarıyla okumaları da bu karışıklığı elbette arttırmıştır. Bütün bunlardan başka bir de hece ölçüsünün kendi özelliğine bağlı olarak hece sayıları tutmak kaydıyla hiçbir kasıt olmaksızın sözlü kültürde bir mahlâs, başka bir mahlâsa dönüşebilmektedir. Pir Sultan Abdal’ım, Pir Sultan’ım Haydar’a dönüşebilmekte veya tersi olabilmektedir. Bu durumda ölçü bozukluğu da olmamaktadır. Pir Sultan Abdal – Abdal Pir Sultan da aynı şekildedir. Hatta hece sayısı tutmak şartıyla bunların yerine Pir Sultan’la hiçbir benzerliği olmayan bambaşka bir mahlâs da getirilebilmektedir: “Pir Sultan’ım” yerine “Sefil Alim”, “Derviş Ali’m” gibi…. Bütün bu âşıklar aynı kültüre mensup oldukları ve birbirlerine çok benzeyen temaları işledikleri için de dikkati çekmemekte ve hemen kabul görebilmektedir. “Pir Sultan Abdalın ölürüm deme Kıl beş vakit namaz kazaya koma Sakın bu dünyada kalırım sanma Tenim teneşirde özüm saldadır”63 şeklindeki bir dörtlük; “Abdal Pir Sultan’ım ölürüm deme” veya “Pir Sultan’ım Haydar ölürüm deme” şekillerinde de söylense hiçbir farklılık hissedilmemektedir. Bunla birlikte bu şiirlerin kime ait olduğu büyük önem arzzetmektedir. “Pir Sultan” mahlâsının yerine “Derviş Ali” gibi aslından tamamen farklı bir mahlâs bile gelebilmektedir: “Pir Sultan’ım der ki Hakk’ın emrini Koyverse bir kişi avradını Mümin olan bilir bunu dâdını Yedi başlı hınzır olur billahi”64
63 64
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 334. A.g.e.: s. 103.
23
mısralarıyla biten bu şiirin, bundan biraz farklı olan, ama birbirine çok benzeyen bir varyantının ilk dörtlüğünü veren aynı araştırmacı, bu ikinci varyantın Derviş Ali’ye ait olduğunu söylemektedir65. Gerçekten de bu son dörtlüğü “Pir Sultan’ım” yerine “Derviş Ali’m” şeklinde de söylesek hiçbir değişiklik veya farklılık olmamaktadır. Ancak, Alevî-Bektaşî toplumu için de, onunla bugün de, geçmiş asırlarda da problemleri olan Sünnîler için de bu şiirin XVI. yüzyıldaki Pir Sultan’a mı yoksa yine aynı çevreden olmakla birlikte XIX. yüzyıldaki Derviş Ali’ye mi ait olduğu çok çok önemlidir. Mahlâsların bu şekilde kolayca karışmasına bir başka sebep de Türkçe’deki “eydür, ider” şeklindeki bir kelimedir. Eski Türkçe’deki bu kelime ayıt ->(: söylemek, demek) kelimesi eyit -> şekline gelmiş; III. teklik şahıs çekimiyle de ayıtur> ayıdur > eydür (ider, söyler), hatta “ider” şekillerinde telaffuz edilmiştir. Bu şiirdeki “Pir Sultan’ım eydür” şeklindeki bir söyleyiş, “eydür” kalkarak “Pir Sultan Abdal’ım”, “Pir Sultan’ım Haydar”, “Abdal Pir Sultan’ım” şekline rahatlıkla çevrilebilmekte, böylece bu şiirin hangisine ait olduğunu tesbit edebilmek imkânsız hale gelmektedir. Bu farklı mahlâsların, dolayısıyla farklı Pir Sultanlar’ın varlığı bir gerçektir ama bu “eydür, ider” kelimelerinin yerine getirilebilen kelimelerle mahlâslar da, şahıslar da değişebilmektedir. Bundan dolayı sadece bu farklı mahlâsları ölçü alarak Pir Sultan’a veya diğerlerine ait olan şiirleri tespit etmek de oldukça zordur. Kısacası sadece “mahlâs farklılıkları” da bizi kesin sonuca götürememektedir: “Pir Sultan Abdal’ım ey dede himmet Kendine cevretme âleme rahm et İstanbul şehrinde ol sahib devlet Tac-ı devlet ile salınmalıdır. (S.N.E.I; B.A.)”66. GölpınarlıBoratav’ın kitabındaki bu son dörtlük, İbrahim Aslanoğlu’nda şu şekildedir:
65 66
A.g.e.: s. 493, 103. Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 74.
24
“Pir Sultan’ım eyder ey Dede Dehmen Kendine cevret de andan gel heman İstanbul şehrinde ol Sahip-zaman Tac ü devlet ile salınmalıdır”67 Bu şiirin diğer dörtlükleri de Alevî-Bektaşî kültürü ve tarihi açısından oldukça önemli mesajlarla doludur. Son dörtlükteki “Sahip-zaman” dediği ve o zamanın Alevî-Bektaşîleri tarafından gerçek lider kabul edilen Safevi Şahı veya şahlarıdır. Buna göre İrah Şahı veya şahları İstanbul’u ele geçirecek ve tac ü devletle hüküm sürecektir. Onun için bu arzu ve mesajları veren şâirin adı çok önem arzetmektedir. Bu mısralar Pir Sultan’a ait ise, asılan Pir Sultan böyle arzular içindeki bir şahsiyettir. Böyle değil de bu mısralar Pir Sultan Abdal’a ait ise bu, asılan Pir Sultan’ın değil, onun adına şiirler söyleyen Pir Sultan Abdal’ın mesaj ve arzularıdır. Pir Sultan’ın bu mesaj ve arzularla bir ilgisi yoktur. İşte bütün bu zorluklara rağmen bu farklı mahlâslarla söylenmiş şiirlerin sahiplerini imkânlar nisbetinde bulmak mecburiyeti vardır. Çünkü Cahit Öztelli dışında hemen bütün araştırmacılar, “Pir Sultan Şiirleri” veya “Pir Sultan Geleneği” adı altında da olsa bunların farklı şâirlere ait olduklarını kabul ediyorlar. Ancak bunların büyük bir kısmı bu ayrıma gitmenin faydasına inanmıyorlar68. Böylece bir zorluktan, problemden kurtulmuş oluyorlar. Ancak önceden de üzerinde durduğumuz gibi böyle bir Pir Sultan’dan hareket ederek geçmişi, bugünü ve geleceği izah etmek, Alevî-Bektaşî toplumunu bir yere yerleştirmek gündeme gelince bu şiirlerin gerçek sahiplerini bulmak hiç olmazsa Pir Sultan’a ait olmayan veya olmadıkları bilinen şiirleri bulmak kaçınılmaz olmaktadır. “Pir Sultan Şiirleri”nin gerçek sahiplerini, Pir Sultan’a ait olan veya olmayan şiirleri bulmak gerektiğini ilk defa Gölpınarlı-Boratav birlikte
67 68
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 409. A.g.e.: s. 16-17; Ayrıca Bak: Bezirci, Asım: Pir Sultan, s. 6; Eyuboğlu, Sabahattin: Pir Sultan Abdal, s. 26,60,69–74; Eyuboğlu, İsmet Zeki: Pir Sultan Abdal, s. 7-8, 99; Avcı, Ali Haydar: Bize de Banaz’da Pir Sultan Derler, s. 163-185; Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili, s. 24-26; Fuat, Mehmet: Pir Sultan Abdal, 1. Baskı, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 1999, s. 39-41; Korkmaz, Esat: Pir Sultan Abdal, s. 8,10-12.
25
hazırladıkları eserde dile getirmişler, bunun için bazı ölçüler koymaya çalışmışlardır. Bu araştırmacılar bütün bir zümrece benimsenen, fakat zamanında yazıya geçirilip yayınlanmayan, ancak sözlü kültürde yaşayan şiirlerin bugün kime ait olduğunu ortaya koymanın zorluğu üzerinde durmuşlardır. Bu şiirlerin zaman içinde nasıl değişikliklere uğrayabileceğini, hatta sahiplerinin bile nasıl el değiştirebileceğini izah etmişlerdir. Aynı problemler bugünün araştırmacıları için de geçerlidir. Bütün bu zorluklara rağmen Pir Sultan araştırmalarının bu ilk yıllarında Pir Sultan’a ait olabilecek veya ona ait olması şüpheli olan şiirleri ayırma yoluna gitmişlerdir69. Bu hususta ilk çalışmayı yapmışlardır. Ancak Âşık Ali İzzet’in verdiği şiirleri de Pir Sultan’ın şiirleri olarak kabul ettiklerinden dolayı, hiç farkında olmadan oyuna gelmişler; Pir Sultan’a ait şiirleri tespit hususunda feci bir şekilde yanıltılmışlardır. Bu ilk önemli araştırma eserinin böyle çürük bir temele dayanması Pir Sultan araştırmaları için büyük bir talihsizlik olmuştur. Çünkü bu eser, bugün bile sık sık başvurulan bir eserdir. Bununla birlikte bu araştırmacıların Pir Sultan’a ait şiirleri tesbit için verdikleri ölçülerden şu iki tanesi bugün de geçerliliğini korumaktadır: “Şâirin fikri de bu ayırt etmede bize yardım edebilir. Meselâ bir BektaşîAlevî şâir, İmam-ı Azam’ı methedemez. ‘Tevellî’ ve ‘Teberrî’den bahseden bir şâirin de tam Ortodoks-Sünnî akıdelerine sahip olmadığı, şiî değilse bile şiî temayüllere malik olduğu aşağı yukarı meydandadır. Bütün bunlarla, bu miyara tatbikan ayırt edilmiş olan şiirlerin herhangi bir şâire aidiyeti yine kat’i ve muhakkak değildir, fakat katiyete herhalde yakındır. Başta üslûp ve eda, sonra fikir ve tarz esas ittihaz edilerek yapılan bir ayırt etme ve ayıklama ameliyesi neticesinde elde edilen şiirler, yüzde yüz olmasa da hiç olmazsa yüzde seksen, doksan aynı şâire aittir. Fakat bu esaslar gözetilmeden bütün mecmualarla bir şâire ait olarak görülen şiirler bir araya getirilir, yahut bir şiir beş mecmuada bir şâire, yirmi mecmuada diğer bir şâire atfolunmuşsa çokluk gözetilerek yirmi mecmuada adına kaydedilen şâire mal edilirse bu usulün neticesi
69
Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 23-39.
26
tesadüfe bağlıdır.”70 Sonraki yıllarda birinci paragraftaki esaslara uyulmakla birlikte ikinci paragraftaki ölçülere uyulmadığını görmekteyiz. GölpınarlıBoratav’dan sonra ikinci önemli ve ciddi araştırmayı yapan İbrahim Aslanoğlu bile şöyle bir ölçü kullanmıştır: “Bazı deyişler hem Pir Sultan Abdallar’a, hem de Hatayî’ye kayıtlı. Böyle hallerde hüküm vermek çok zor. Yaptığımız tercih şekli gayet basit. Hangisinin adı daha fazla cönkte kayıtlı ise, deyişi ona mal ettik. Örneğin: Bir deyiş bir cönkte Pir Sultan adına, üç cönkte de Hatayî adına kayıtlı ise, aynı zamanda duygu, düşünce ve ifade tarzı her ikisine de yakınsa o deyiş Hatayî lehine kaydedildi.”71 Ciddi bir araştırma eseri ortaya koymamakla birlikte, kitabı çok satan Cahit Öztelli’nin uygulaması da buna benzemektedir72. Bu gibi metodlarla tespit edilip Pir Sultan’ın gerçek şiirleri olarak gösterilen şiirlerin Pir Sultan’a ait olması şüpheyle karşılanmalı ve bunlara karşı ihtiyatlı davranılmalıdır. Bu gibi şiirlerdeki değişik mahlâslar ancak birden çok Pir Sultan’ın varlığına kesinlik getirir. Hangi şiirin kime ait olduğuna bir çözüm getirmez. B. PİR SULTANLAR Pir Sultan’a ait kabul edilen bu şiirlerdeki mahlâs farklılığına ve Pir Sultan’ın tutuklanmasını, Hızır Paşa ile atışmasını, cezaevindeki hayatını, hatta asılmasını anlatan şiirlere bakarak bu şiirlerin asılan bir tek şâire ait olamayacağını, birden çok Pir Sultan’ın varlığını ilk defa ciddi olarak araştıran Sivaslı edebiyat öğretmeni İbrahim Aslanoğlu’dur. Pir Sultan başta olmak üzere Sivas ve bölgesi folkloruna 45 yılını veren bu değerli araştırmacı 6 tane Pir Sultan tespit etmiştir. Bunların şiirlerini ayırmaya ve hayatları hakkında imkânlar ölçüsünde bilgiler toplamaya büyük çaba harcamış, bunlardan hareket ederek Pir Sultan’ı, Türk tarihi ve Türk edebiyatı içindeki gerçek yerine yerleştirmeye çalışmıştır73. Ancak bu zamana kadar, halkın dilindeki Pir Sultan, aydınların ve Ali İzzet’in elinde yeni bir hüviyete bürünmüş ve daha sonra “Devrimci-İhtilalci70
A.g.e.: s. 25–26. Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 65. 72 Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.9. 73 Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 13-4, 15-18 ve diğerleri. 71
27
hatta Marksist Pir Sultan”a dönüşmeye başlamıştır. Bu hengâmede İ. Aslanoğlu’nun tezi fazla yankı bulmamış, ideolojik taassubun da bu devrelere hükmetmesinden dolayı folklorlaşmış Pir Sultan anlayışının yanında sönük kalmıştır. Bugün bile “her devre ve herkese göre bir Pir Sultan” yaratma çabaları daha çok rağbet bulmaktadır. Buna rağmen İ. Aslanoğlu’nun tezi ilim açısından en tutarlı tezdir ve devam ettirilmelidir. Bu tezi Pir Sultan’la ilgili bir eser74 kaleme alan Asım Bezirci devam ettirmiş, ancak çok defa kaynağını belirtmeden İ. Aslanoğlu’nun görüşlerini tekrar etmiştir. Bu arada Pir Sultanların sayısını 8’e çıkarmıştır. Ancak asılan Pir Sultan’ın ağzından şiirler söyleyen Pir Sultan Abdal’ın şiirlerini yanlış yorumlayarak onları iki ayrı şâirin zannetmiştir75. Aslında o bir tek şâirdir. A. Bezirci’nin “İkinci Pir Sultan” dediği ise, Pir Sultan ve Pir Sultan Abdallar’a en büyük emeği veren İ. Aslanoğlu’nun bir dergideki incelemesine dayanmaktadır. İ. Aslanoğlu’nun “Bu da Başka Bir Pir Sultan mı?” şeklinde ele aldığı bir ihtimali kesinmiş gibi aktarmıştır76. Bu durumda yine İ.Aslanoğlu’nun belirttiği gibi Pir Sultan ve Pir Sultanlar’ın sayısını 6 kabul etmek gerekmektedir. A. Bezirci, Pir Sultan ve Pir Sultanları ayrı ayrı ele almakla birlikte sadece Pir Sultan’a ait olduğunu kabul ettiği şiirleri kitabına almıştır. “Kuşkulu Şiirler”, “Pir Sultan’la İlgili Şiirler” bölümleriyle eserine devam etmiştir. Bu eser, İ. Aslanoğlu’nun eserinden hareket edilerek yazılmıştır. Pir Sultan ile Pir Sultan Abdalları ayırmaya 45 yılını ve en büyük emeği veren araştırmacı İ. Aslanoğlu olduğu için Pir Sultan ve Pir Sultan Abdallar’ı İ. Aslanoğlu’ndan faydalanarak vermek daha doğru olacaktır: “6 tane Pir Sultan saptadım 1. Banazlı şâirin tapşırması ‘Pir Sultan’dır. 2. Merzifon veya Çorum yöresinden olduğunu tahmin ettiğim şâirinki ‘Pir Sultan’ım Haydar’, 3. Artova’nın Daduk köyünden olup Pir Muhammed’in ‘babam’ dediği ‘Abdal Pir Sultan’, 74
Bezirci, Asım: Pir Sultan, s. 6-7, 11-12 ve diğerleri… A.g.e.: s. 26-27. 76 A.g.e.: s. 27-28 (İbrahim Aslanoğlu, “Bu da Başka Bir Pir Sultan mı?” Türk Folkloru, Ocak, 1988). 75
28
4. Aruz ölçüsüyle yazılmış deyişlerin sahibi ‘Pir Sultan Abdal’, 5. Pir Sultan’dan sonra yaşayıp, onun asılmasına dair deyişler söyleyen ‘Pir Sultan Abdal’, 6. Bir de asıl adının Halil İbrahim olduğunu belirten ‘Pir Sultan Abdal’. Bu sayı eksilmez, daha da çoğalabilir.”77. 1. Pir Sultan’ım Haydar İ. Aslanoğlu Pir Sultan’ım Haydar’ın Sivas’la ilgisinin olmadığını, Çorum yöresinden olabileceğini, sonra Rumeli’ye geçip Seyit Ali Sultan tekkesine intisap etmiş olabileceğini, asılan şâirin bu olabileceğine dair hiçbir belge ve ipucu olmadığını78 söyledikten sonra şöyle diyor: “Sivas’la herhangi ilgisi yok. Hatta adını bile anmıyor. Onun Merzifon veya Çorum yöresinden olduğunu sanıyorum. Rumeli’de tekkesi olan Seyit Ali Sultan hakkında sitayişli bir dil kullandığına bakılırsa, o tekkenin müritlerinden olması icap eder. Merzifon’dan kalkıp Rumeli’ye kadar gidişini birkaç deyişinde ayrı ayrı anlatıyor: Söze önce Merzifon’daki Urum Hoca’dan başlıyor. Horasan’dan geldiğini, mekânının Çeç Beli olduğunu, dervişlerinin tatlı dil ve muhabbetlerine doyamadığını coşkuyla ifade ediyor (No: 335). Sonra Çorum’a geçiyor. Koyun Baba tekkesini yüksek bir tepeden seyredip, buranın ‘alçakları şazdır’ (sazdır olmalı… H.D.) diyor. Piri Hasan’ın ‘aşk camına’ doyamadığını adeta sayıklar gibi mırıldanıyor. Yolunu Hacı Bektaş’a doğrultup, dergâha varıyor. Hasan Efendi’yi ziyaretle o muhteremin hayır duasını alıyor. Amacı Rumeli’ye gitmek olduğu için fazla gecikmeden yola çıkıyor. Çiçekdağı, Sarıkız, Denek Dağı’ndaki Çıplak Ali, Hayderî Sultan derken, Keskin’deki Hasan Dede tekkesine ulaşıyor. Burada da mola verip arkasından Engürü Dağı, Seyit Battal Gazi yolu ile Rumeli’ye geçiyor. Önce Edirne yakınındaki Tanrı Dağı’na uğrayıp Otman Baba, sonra Kırca Ali’deki Seyit Ali Sultan tekkesine gidiyor. Burası son duraktır. Yıllarca buradan ayrılmıyor.
77
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, İkinci Basım, İstanbul, Can Yayınları, 1997, s. 17, Ayrıca, s. 29-31. 78 A.g.e.: s. 30.
29
Tekrar geri döndü mü? Orasını bilmiyoruz. Bu konuda ne bir söylenti var, ne bir belge…”.79 Bu durumda onun bir daha Anadolu’ya dönmediğini kabul edebiliriz. Asılan şâirin de Rumeli’den getirilip asıldığına dair ne bir şiir vardır, ne de menkıbe… Buradaki şiirlerde anlatılan yolculuk da çok defa halk şiirlerinde görüldüğü gibi afâkî, hayalî bir yolculuk değildir. Bu şiirler Karacaoğlan’ın “İndim seyreyledim Frengistanı İlleri var bizim ile benzemez” mısralarındaki gibi bir yolculuğu değil, yapılan gerçek bir yolculuğu anlatan şiirlere benzemektedir. Bu durumda onun Merzifon-Çorum dolaylarından Trakya’ya göç ettiğini kabul edebiliriz. İ. Aslanoğlu, Pir Sultan’ım Haydar’a ait deyişlerin nerelerden, nasıl ve kim tarafından derlendiğine dair de şu önemli bilgileri veriyor: “Pir Sultan’ım Haydar’a ait deyişler Sivas ve yöresindeki cönk ve mecmualarda pek görülmüyor. Hatta Sadettin Nüzhet Ergun ve Pertev Naili Boratav ile Abdülbaki Gölpınarlı’nın kitaplarında da yok. Sadece Cahit Öztelli’nin Pir Sultan Abdal’ında var. Bunun nedeni, Vahit Lütfi Salcı’nın ölümünden sonra bütün notlarının ona intikal etmesidir. Salcı, o deyişlerin hepsini Trakya’daki cönk ve mecmualardan derledi.”80 İ. Aslanoğlu’nun Pir Sultan’ım Haydar’a ait olarak kabul edip kitabında yayınladığı bu şiirler;81 üslubundaki sığlık, kuruluk, dinî-tasavvufî konuları acemice işleyişi, oldukça bozuk Türkçesi ile büyük bir benzerlik taşımakta ve bir şâire ait olabileceği ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Bu özellikleriyle onun şiirleri, Pir Sultan veya onunla ilgili şiirler söyleyen Pir Sultan Abdal’ın şiirleriyle mukayese bile edilemeyecek kadar edebî kaliteden uzaktır. Bunların şiirlerine hiç benzememektedir. İ. Aslanoğlu’na göre şiirlerinde her zaman Pir Sultan’ım Haydar mahlâsını kullanmamış, bazılarında sadece “Pir Sultan’ım eyder” demekle yetinmiştir.82 Araştırmacı Ali Haydar Avcı da “Pir Sultan’ım Haydar biçiminde verilen kimi mahlâsların çok kolayca Pir Sultan’ım aydur, ya da Pir Sultan’ım haydur şeklinde 79
A.g.e.: s. 73-74. A.g.e.: s. 75. 81 A.g.e.: s. 387-420. 82 A.g.e.: s. 75. 80
30
okunabileceğini söylemek istiyoruz”83 dedikten sonra Ziya Gürel’in Hak Âşıklarından Deyişler ile Hak Âşıklarından Aliler Hüseyin’ler isimli eserlerinden şu bilgileri aktarmaktadır: “Ayıtmak, hayıtmak; hitap etmek, seslenmek anlamındadır. Ses uyumuna göre eyitmekten eydür ve eydir; ayıtmak ve hayıtmaktan aydır, haydır sözcükleri türer. Eydür sözcüğünün kalın seslilerle söylenişi olan aydır, haydır sözcüğü Arap harfleri ile yazılı olan eski deyiş mecmualarında (cönklerde) çok rastlanan bozuk ve yanıltıcı imlâ dolayısıyla haydar şeklinde okunmuş, Pir Sultan Abdal’ın (Bu durumda Abdal da olmayacaktır. H.D.) mahlâsından sonra adını zikrettiği sanılmıştır. Arap harfli eski yazımızda yeterince olmayan sesli harflerin var olanlarının kullanılmaları da pek seyrek idi. İmlâ birliği de olmadığından doğru okunuş kolay olmazdı. Hele imlâsı pek gelişigüzel olan deyiş mecmualarını okuyabilmek başlıbaşına bir sorundur. Eski yazıda haydar sözcüğü birbirine bitişik h, y, d harfleri ile bunların önünde duran r harfinden ibarettir. Bunların arasında hiçbir sesli harf olmadığından, bu harf topluluğu istenilen şekilde seslendirilebilir olmaktadır.”84 Burada ve devamında, eski yazının imlası dikkate alındığında epeyce tutarlı bir izah ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu izah tarzına göre bu âşığın mahlâsı sadece Pir Sultan’dır. Pir Sultan’ım Haydar şeklindeki mahlâs “aydur> (başta h türemesi ile haydur) kelimesinin “Haydar” şeklinde okunması ile ortaya çıkmıştır. Bu durumda “Haydar” özel isim değildir, aydur’un bozulması ve başta “h” sessizinin (konsonantının) türetilmesi ile bu hale gelmiştir. Türkçenin ses hadiseleri de bunu mümkün kılmaktadır. Ancak bu şâirin adı Pir Sultan da olsa, Pir Sultan’ım Haydar da olsa, bu mahlâsları taşıyan şiirler Sivas’ta asılan Pir Sultan’a ait kabul edilemez. Bu âşık başka bir Pir Sultan’dır. Ancak Eski Türkçedeki ayıt- ve eyitfiillerinin zaman içinde şu telaffuzlara kavuştuğu ve bu telaffuzların sözlü ve yazılı eserlerimizde bol bol kullanıldığı bir gerçektir: Ayıt- (:demek, söylemek) > ayıtur > ayıdur > aydur (: der, söyler) Eyit- (:demek, söylemek) > eyitür > eyidür > eydür (: der, söyler)
83 84
Avcı, Ali Haydar: Bize de Banaz’da Pir Sultan Derler, s. 172. A.g.e.: s. 172-173, 228 No’lu Dipnot.
31
“eydür” de eyder > ider (:der, söyler) (Geniş zaman III. Teklik şahıs çekimi) şekline dönüşebilmektedir. Yukarıdaki araştırmacıların Pir Sultan’ım Haydar’la ilgili olarak verdiği bilgilere katılmak mümkündür. İ. Aslanoğlu’nun bu şâire ait olarak kabul edip eserine aldığı şiirleri gözden geçirdiğimizde şu tespitleri de yapabiliriz: Pir Sultan’ım Haydar’a ait şiirlerin tamamı bir şâire aitmiş gibi ortak özellikler taşımaktadır. Bu şiirler ancak acemi veya sığ, vasat bir şâirin söyleyebileceği şiirler gibidir. 348 numaralı şiir içlerinde bir istisnadır. Bu şiir şu dörtlüklerle başlamaktadır: Söyletmeyin beni derdim büyüktür Âşıklar meydanı coşmadan gel gel Benim ciğerciğim delik deliktir Kaynayıp kaynayıp taşmadan gel gel Sadece bu şiir, şiir tekniği, dil, üslûp v.b. açılardan mükemmel. Diğerlerinde mânâsız, mantıksız söyleyişler; bilgi noksanlığı, pürüzlü, kusurlu ifadeler; bozuk bir Türkçe göze çarpmaktadır: “Mehdi evsafı eyledim temine – Hacı Bektaş Veli, Sultan Balım var. Pir Sultan’ım biat ettik ol erden – Muhabbet kokusu geliyor serden (No. 361) Koyun der kurda ne yer ne gezersin - Akıl katarına uğrar gelirsin (No. 357) Kardaşlarım bile yola gidelim – Matem aylarına yüzler sürelim (No. 355) Arı birlik ile yapar yapıyı – Birlik ile bitmeyende bal olmaz (No: 369) On İki İmamlar kalmış avara – Hasan’la Hüseyin çağırır hû deyü (No: 368) Balsız peteklerde arı eğlenmez – Arı olanda bahara çevrilir (No: 365) Meyve veren bağlar bağban yolunda– Gülü var dikensiz çalıyı gördüm. (No:354) Ey Yezit geçersen Şahın eline – Zülfikar’ın çalar senin beline (No: 349) Muhammed sizleri taş ile eze – Râfızî mi dersin söyle bakalım (No: 349) Pirim etini kendi defn eyledi – Çaldı taşı pare pare eyledi (No: 347) Kerbelâ’da yatan Ali aşkına – Görünür İmam evleri görünür (No: 367) v.b… Pir Sultan’ım Haydar’ın gerek Alevî-Bektaşî ulularıyla ilgili şiirlerinde, gerekse dinî-tasavvufî şiirlerinde bir derinlik veya incelik yoktur. Bazı şiirlerinde de beşerî aşk veya sevgili anlatılmaktadır. Bunlar da aynı özelliktedir.
32
Pir Sultan’ım Haydar’ın Pir Sultan’a Mal Edilen Şiirleri Pir Sultan’ım Haydar’ın kabul edilen şiirlerinden iki tanesi, tarihten, devlet-Kızılbaş çatışmasından izler taşımaktadır. Bunlar Pir Sultan’la Pir Sultanlar’ı ayırmayan, ayırmak istemeyen, hepsini bir şahıs olarak kabul eden araştırmacılar veya Pir Sultan’ı, İran (aslında Safevî Türk Devleti) adına devlete isyan eden bir hain gibi göstermek isteyen kişiler tarafından sık sık dile getirilmekte, Pir Sultan’ın lehine veya aleyhine kullanılmaktadır. Bu şiirlerden birisi şudur: 1
2
Hazret-i Ali’nin devri yürüye
Kendini teslim et bu serçeşmeye
Ali kim olduğu bilinmelidir
Er odur ki yarın senden şaşmaya
Alay alay gelen gaziler ile
Bin gaziye bir münafık düşmeye
İmamların öcü alınmalıdır.
Din aşkına kılıç çalınmalıdır.
3
4
Yeryüzünü kızıl taçlar bürüye
Çağırırlar filân oğlu filâna
Münafık olanın bağrı eriye
Ne itibar Yezid kavli yalana
Sahib-i zamanın emri yürüye
Kılıcı arştadır doğru gelene
Mehdî kim olduğu bilinmelidir.
Ya ser verip ya ser alınmalıdır. 5
Pir Sultan’ım eyder ey Dede Dehmen Kendine cevret de andan gel heman İstanbul şehrinde ol sahib-zaman Tac ü devlet ile salınmalıdır.85 İslam ve Türk tarihindeki ihtilaflarla, yenilgilerin öcünün alınmasıyla ilgili olan bu şiire göre Hazret-i Ali’nin devri gibi bir devir gelecek, imamların öcü alınacak, münafıklar, Yezitler büyük bir yenilgiye uğratılacak ve Sahib-zaman (Mehdî, Mehdî gibi ortaya çıkıp bu işleri başaracak olan lider, Osmanlı – Safevi mücadelesine göre Safevi Şahı) İstanbul şehrine gelecek, tac ü devlet ile hüküm 85
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar: s. 409; Ufak tefek farklılıklarla: Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili; Pir Sultan Abdal, s. 74.
33
sürecektir. Münafık veya Yezit olarak kabul edilenler Osmanlılar ve onlara tâbi olanlardır. Bu şiiri ilk defa eserine alan Besim Atalay’dır. Sadettin Nüzhet de ondan almıştır86. O yıllarda Pir Sultan ve Pir Sultanlar henüz gündeme gelmemişti. Dolayısıyla asılan Pir Sultan’ın şiiri olarak verilmişti. Şiirdeki mahlâs da “Pir Sultan Abdal’ım” şeklindedir: “Pir Sultan Abdal’ım ey dede himmet Kendine cevretme âleme rahmet” şeklinde. İ. Aslanoğlu’na göre bu şiir, asılan Pir Sultan’a ait değil; Pir Sultan’ım Haydar’a aittir. Bu şâirin bazı şiirlerinde “Haydar” yerine “eyder” kelimesini kullandığı veya “eyder”in “Haydar” şekline geldiği üzerinde durmuştuk. Zaten S. Nüzhet’de de mahlâs Pir Sultan değil; Pir Sultan Abdal’dır. Yani her iki halde de Pir Sultan değildir. Bize göre de şiirindeki sert ifadeler, karşı tarafı “münafık, Yezit” olarak suçlamalar dikkate alındığında bu şiir, yolların bu kadar ayrılmadığı asılan Pir Sultan zamanını değil, ondan sonraki sert kutuplaşmalar dönemini yansıtmaktadır. Safevi Şahı’nın İstanbul’u ele geçirip tac ü devlet ile hüküm sürmesini isteyen şâir de asılan Pir Sultan olmamalıdır. Bir başka husus da şudur: Bu şiir yaşanan bir olayı veya savaşı değil, yıllarca ezilmiş, sindirilmiş Türkmenlerin/Kızılbaşların gönüllerindeki istek ve arzuları anlatmaktadır. İkinci şiirin bazı dörtlükleri şöyledir: 1
2
Kırk yılın başında bir nur doğuyor
Sorarsanız bir elmadan çıkıptır
On’ki İmam Mehdi ile geliyor
Kâfirlerin kal’asını yıkıptır
Düldül eyerlenmiş Ali biniyor
Sancakları Kazovaya dikiptir
On’ki İmam Mehdi ile geliyor
On’ki İmam Mehdi ile geliyor.
86
Ergun, Sadettin Nüzhet:XVII’nci Asır Saz Şairlerinden Pir Sultan Abdal, İstanbul, Evkaf Matbaası, 1929, s. 60–61; Ayrıca: Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 74.
34
3
4
Rumeli’nde devlet hanlar tutuldu
Pir Sultan’ım Haydar söyler özünden
Şâd oluben top tüfekler atıldı
Kâfir kırar topuğundan dizinden
Zâhir oldu kurt koyuna katıldı
Ahdim kaldı ol Mehdî’nin yüzünden
On’ki İmam Mehdî ile geliyor
On’ki İmam Mehdi ile geliyor.87
Bu şiir de önceden üzerinde durduğumuz gibi çok acemice söylenmiş ve bozuk ifadelerle dolu bir şiirdir. Kırk yılın başında doğan bir nur olarak kabul edilen zamanın lideri (Mehdi), On İki İmamlarla birlikte gelmektedir. Kâfirlerin kalelerini yıkacaktır. Sancakları Kazova’ya dikecektir. Rumeli’nde devlet hanlar (?) tutulmuştur. Kurdun koyuna katılması gibi bir harp yapılmış, kâfirler topuğundan, dizinden kırılmıştır. Bu şiirin Safevi Şahları’ndan birisinin bir zaferi üzerine söylendiği kabul edilebilir. Hangisi olduğuna dair bir ipucu yok. Bir önceki şiirden biraz daha sert ifadeler kullanılmıştır. “Münafık, Yezit” kelimelerinin yerini “Kâfir” kelimesi almıştır. Bu da Türkmenleri/Kızılbaşları ezip yok etmeye çalışan Osmanlılar için kullanılmaktadır. Bu durumda onlar “Kâfir”dir, kendileri ise Müslüman. Bu aşırı suçlama da asılan Pir Sultan’dan sonraki yıllarda yapılan suçlamalardan kabul edilebilir. Pir Sultan’ın asılması öncesinde iki tarafın birbirlerini bu kadar sert suçlamaları biraz zor gibidir. Bu şiirde geçen “Sancakları Kazova’ya dikiptir” mısrası ise Osmanlı-Türkmen/Kızılbaş mücadelesinde bir sembol haline gelen Kazova’nın ele geçirilmesi idealini yansıtmaktadır88. Nur Ali Halife’nin isyanından itibaren Tokat yakınlarındaki Kazova hep Türkmen bölgesi ve ilk fırsatta ele geçirilecek bir yer olarak görülmüştür. Bu şiir Hz. Ali’yi temsil eden bir kurtarıcıyı ve onun yaptıklarını anlatmaktadır. Asılan Pir Sultan’ın değilse – İ. Aslanoğlu ve bize göre de değildir – Osmanlı kalelerini yıkacak, Safevî sancaklarını Kazova’ya dikecek olan, Safevî şahlarını yücelten şâir de Pir Sultan değildir. Merzifon – Çorum yöresinden olup Trakya’ya yerleşen Pir Sultan’ım Haydar’dır. Bu şiirdeki ifadelerin, beklentilerin benzerini yine Pir Sultan’ım Haydar’ın; 87 88
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 412-413. Eyuboğlu, Sabahattin: Pir Sultan Abdal, s. 34-36 (Hazırlayan: A. Özkırımlı); Yağcı, Öner: Pir Sultan Abdal, s. 49 (Doğan Avcıoğlu’ndan naklen…)
35
“Benim aslım Horasan’dan Hoydan’dır Kırkların övdüğü Kanber yandadır Tanrı’nın aslanı Ali nurdandır Kırklara serçeşmesin pirim Ali Cümlemizden ulusun Kızıl Deli”89 mısralarıyla başlayan uzun şiirinde de görmekteyiz. Pir Sultan’ım Haydar’a ait şiirlerdeki “çiğit” (çekirdek),
“şo” (“o” karşılığı), “ho”, (sığır cinsinden
hayvanları için “yürü, git” karşılığı) kelimeleri Merzifon-Çorum yöresi kelimeleridir: “Pir Sultan’ım Haydar vahdettir vahdet Çiğidinden oldu Düldül gibi at”90 Sorarlarsa varınca bir âdeme Gel pirine ver cevabı şo deyü Pir Sultan’ım Haydar insan olagör İnsan olmazsan sürerler ho deyü91 Bu mahalli kelimeler, onun Merzifon-Çorum yöresinden olduğunu kuvvetlendiren bir delil olabilir. Şiirlerinde Sivas ve yöresine yer vermediğine göre Sivas’la, Banaz’la bir ilgisinin olmadığına hükmedebiliriz. Asılan Pir Sultan’la ilgili şiirleri olmadığı dikkate alındığında Merzifon-Çorum yöresinden erken yaşta ayrıldığını tahmin edebiliriz. Çünkü Hz. Ali, İmamlar, İmamların öcünün alınması gibi konuları işlediği halde asılan Pir Sultan’dan hiç bahsetmemiştir.
Yine buradan hareketle onun Rumeli’ye, Pir Sultan’ın
asılmasının hikâye halinde yaygınlaşmasından önce gittiğini düşünebiliriz. Pir Sultan’ım Haydar’ın bir şiirinin bir dörtlüğü de şudur: Hoca Ahmet söyle sözünü doğru Akar bozbulanık dağların seli Yanına almıştır nazlı dilberi Sarılıp yatmanın zamanı şimdi92 89
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 395-396. A.g.e.: s. 406. 91 A.g.e.: s. 415. 92 A.g.e.: s. 394. 90
36
Buradan hareketle adının Hoca Ahmet olduğu kabul edilmektedir. Bu mısralardaki ve bu şiirin bütünündeki çok açık beşerî aşk, beşerî sevgili onun kendisini din ve tasavvufa tam vermemiş olduğunu göstermektedir. Bu özellikte başka şiirleri de vardır. Bu özellikleriyle o; tarikat lideri, din büyüğü, hatta cemlerdeki önemli şahsiyetlerden olan “âşık veya zâkir” bile olamaz. Sadettin Nüzhet, asılan Pir Sultan’ın nerede gömülü olduğunu açıklamaya çalışırken şöyle diyor: “Pir Sultan’ın nerede metfun olduğu malum değildir; gerçi, bektaşı an’anesinde onun, Merzifon’da kabri bulunduğuna dair bir rivayet mevcuttur; fakat Pir Sultan, hiçbir manzumesinde Merzifon’dan bahsetmediği cihetle bu rivayetin sıhhatine itimat edilemez.”93. Bu rivayet asılan Pir Sultan’la değil ama Pir Sultan’ım Haydar’la ilgili olmalıdır. Bahsedilen mezar da MerzifonÇorum civarından olup sonra Trakya’ya yerleşen Pir Sultan’ım Haydar’ın mezarı değil makamı olabilir. Pir Sultan’la ilgili ilk önemli araştırma eserinde Gölpınarlı –Boratav, Pir Sultan’ı diğerlerinden ayırırken şöyle bir ölçü daha vermektedirler: “Rumeli’ye geçtiği de malum değil. Onun talimi şiirlerinde yalnız Alevî-Kızılbaş erkânından bahsedilmekte. Şu halde Rumeli’den, Otman Baba’dan, Akyazılı’dan ve sair Azizlerden bahseden şiirlerin onun olması çok şüphelidir. Bu şiirlerin edasına bakarsak bu şüphe de gider ve katiyetle hükmederiz ki bunların Pir Sultan’la hiçbir münasebeti yoktur.”94. Şimdi artık daha kesin olarak söyleyebiliriz ki çoğu Trakya’dan derlenen ve mahlâsı Pir Sultan’ım Haydar (Bazan Haydar yerine eyder) olan şiirlerin, Sivas – Banazlı olan ve asılan Pir Sultan’la bir ilgisi yoktur. Pir Sultan’a mal edilen bu şiirlerin de ayıklanması gerekmektedir. Ayrıca Pir Sultan’ım Haydar’la ilgili olarak, onu, Pir Sultan’dan ayrı bir şâir kabul eden veya etmeyen araştırmacılarımızın bazı tespitleri vardır ki bunlara katılmak mümkün değildir: Bu tespitlerden birisi İ. Aslanoğlu’na aittir. İ. Aslanoğlu asılan Pir Sultan’ı birçok araştırmacıya rağmen gerçek kimliği ile tanıtmakta büyük bir başarı elde etmiş olmasına rağmen, o da Pir Sultan’ım Haydar’a yakıştırma roller vermiş, bu 93 94
Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdal, s. 17. Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 31.
37
hususta diğer araştırmacıların durumuna düşmüştür. Üzerinde durduğumuz son iki şiirden hareket ederek Pir Sulttan’ım Haydar’ı isyan hazırlığındaki biri gibi göstermiş, buradan yine hiç ilgisi yokken Baba İlyas’ın üstesinden gelemediği işleri tamamlamak istediğine hükmetmiş, yine hiç ilgisi yokken hükümetin bu hazırlıkları bildiğini söylemiş, Aziz Mahmut Hüdai’nin padişaha gönderdiği meşhur mektubu, bu hazırlıklar üzerine gönderdiğini sanki bir belge varmış gibi dile getirmiştir95. Bu mektup 1600’de yazıldığına göre her ne kadar bunu vurgulamasa da, Pir Sultan’ım Haydar’ı, bu yıllarda yaşamış gibi göstermektedir. Bunların tamamı keyfi yorumlarla ulaşılan bilgilerdir. Kaldı ki bu şiirlerde böyle bir isyan veya isyan hazırlığı da yoktur. Bir başka tespite göre Banaz’lı Pir Sultan bir dönem gizlenmek için Balkanlar’a geçmiştir: “Pir Sultan gizlenmek üzere Balkanlara geçmiş olmalı. En azından Otman Baba ve Kızıl Deli dergâhlarını ziyaret ettiği kesin.(…) Kimi araştırmacılar tarafından Serez’li Pir Sultan olarak sunulan âşığın zorunlu gizlenme
döneminde
Balkanlara
geçen
Banazlı
Pir
Sultan
olduğunu
düşünüyoruz.(…) Bu gidişin yalnızca sıradan bir dergâh ziyareti olduğunu sanmıyoruz. Dönemin koşullarıyla bir arada düşünüldüğünde büyük bir olasılıkla izini belirsiz ederek kıyımdan kurtulabilmek amacıyla gittiği söylenebilir.”96 Buradaki iddialar Pir Sultanları tek bir şahıs kabul etmekten ve onu da ısrarla büyük bir isyancı göstermek arzusundan kaynaklanmaktadır. Halbuki Balkanlar’daki Pir Sultan’ım Haydar bu mahlâsıyla, şiirlerindeki yukarıda üzerinde durduğumuz özellikleriyle, şiirlerinde Sivas ve çevresi ile ilgili herhangi bir şeyin geçmemesiyle asılan Pir Sultan’dan ayrıdır. Balkanlar’a giden, asılan Pir Sultan olsaydı oradan geri getirilmesi de gerekirdi. Çünkü Sivas’ta asıldığı bilinmektedir. Eğer Balkanlar’dan getirilip asılsaydı bu çok mühim hadise halk rivayetlerine, hatta Pir Sultan’ın asılmasına dair şiirler söyleyen Pir Sultan Abdal’ın şiirlerine mutlaka yansırdı. Bunlarda Balkanlar’a gitme ve oradan geri dönme veya getirilme gibi bir bilgi olmadığına göre Banaz’lı Pir Sultan ayrı, Merzifon-Çorum yöresinden olup Balkanlar’da şiirler söyleyen Pir Sultan’ım 95 96
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 74-76. Avcı, Ali Haydar: Bize de Banaz’da Pir Sultan Derler, s. 173, 177, 179.
38
Haydar ayrı bir şahıstır. Ancak Pir Sultan’ım Haydar’ın Merzifon-Çorum yöresinden kalkıp Balkanlar’a niçin gidip yerleştiği bilinmemektedir. Fakat SivasAmasya-Tokat-Yozgat-Çorum’un Türkmen/Kızılbaş – devlet mücadelesinde hep ön sıralarda yer alması dikkate alınırsa, herhangi bir sebeple bu isyan bölgesinden uzaklaşmak için Balkanlar’a geçtiği düşünülebilir. Pir Sultan’ım Haydar’ın Pir Sultan’dan ayrı bir âşık olduğunu kabul eden A. Bezirci de Pir Sultan’ım Haydar’a ait olup bizim de üzerinde durduğumuz bir şiirdeki; “Geldi Kazova’yı duman bürüdü Kara kâfirlerin yağı eridi Allah Allah deyip Kırklar yürüdü Kırklar’a serçeşmesin pirim Ali Cümlemizden ulusun Kızıl Deli”97 mısralarını yazdıktan sonra Atilla Özkırımlı’nın şu görüşünü aktarıyor: “Belki de Pir Sultan’ım Haydar ve Kızıl Deli yenilgiyle sonuçlanan bu hareketlerden herhangi birine katılmış, yahut tanık olmuş, sonra Rumeli’ye geçmiş, yahut geçmek zorunda kalmıştır. Yani ya kaçmış, ya da sürgün edilmiştir.”98 İbrahim Aslanoğlu’nun yolundan giderek Pir Sultan’la Pir Sultan’ım Haydar’ı ayrı ayrı şahıslar olarak kabul eden Asım Bezirci’nin de A. Özkırımlı’nın yukarıdaki görüşlerine katıldığını anlıyoruz. Hâlbuki yukarıdaki mısralarda, hatta şiirin bütününde bir yenilgi değil, şâirin taraftarlarının bir üstünlüğü, başarısı vardır. Bu şiirden yukarıdaki gibi bir yorum çıkarılamaz. Zaten A. Bezirci’nin kendisinin de fark ettiği gibi Kızıl Deli ile Pir Sultan’ım Haydar çağdaş değildir. Pir Sultan’ım Haydar XVI. yüzyılda yaşamış bile kabul edilse, Kızıl Deli XIV. yüzyılın sonu ile XV. yüzyılın başlarında yaşamıştır. Yine A. Bezirci, Pir Sultan’ım Haydar’ın bir şiirindeki şu dörtlükten onun Şah Abbas’la (1587–1629) çağdaş olduğunu belirtiyor:
97 98
Bezirci, Asım: Pir Sultan, s. 18. A.g.e.: s. 18-19.
39
“Merdindendir deli gönül merdinden Ala Dağ’dan Şah Abbas’ın yurdundan Kanlı yaş akıttım şahın derdinden Acep Şah’a giden yollar bu m’ola”99 Hâlbuki bu mısralardan onun Şah Abbas’la sadece çağdaş olduğu değil, ondan sonra yaşadığı manâsı da çıkarılabilir. Çünkü Şah İsmail’le Şah Abbas Safevi şahlarının sembol isimleridir. Onun için Şah Abbas’ın yerine Şah İsmail de kullanılabilirdi. Bütün bunlardan sonra şu sonuca ulaşabiliriz: Pir Sultan’ım Haydar, Pir Sultan’dan ayrı bir şâirdir. Şiirleri de Pir Sultan’ın şiirlerine hiç benzememektedir. Bu şâir asılan Pir Sultan’dan veya Sivas ve yöresinden hiç bahsetmemektedir. Şiirleri kuru, basit, tasavvufî derinlikten yoksundur. Bozuk Türkçe ve pürüzlü bir ifade yine bu şiirlerin geneline hâkimdir. İ. Aslanoğlu’nun Pir Sultan’ım Haydar’a ait olarak kabul ettiği şiirleri – 371. şiir hariç100 - Pir Sultan’ın saymamak doğru olacaktır. (371. şiir üzerinde tezin 318–319. sayfasında duruldu.) 2. Aruz Şairi Pir Sultan Abdal Cahit Öztelli’nin eserine aldığı bir şiire koyduğu “Bu nefes, gazel düzeninde hece ölçüsüyle yazılmış” notuna İ. Aslanoğlu şöyle itiraz etmektedir: “Kulağı aruz ölçüsüne uzaktan veya yakından bir parça alışkın olanlar, bunun hece ölçüsüyle yazılmadığını rahatlıkla anlarlar.”101 Bu şiir; “Gel ey can sâhibi candan haber ver Vücudunda ne var, andan haber ver”102 beytiyle başlamakta ve kafiye şeması olarak gazel şeklindedir. Vezin olarak “Mefâîlün – Mefâîlün (Feilâtün) – Feûlün” .--.- - .. - .- kalıbının – epeyce hatalı olarak da olsa – kullanıldığı anlaşılmaktadır. İ. Aslanoğlu bundan başka yine kusurlu bir aruzla yazılmış üç şiir daha tesbit
99
A.g.e.: s. 20. Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 387-420. 101 A.g.e.: s. 84. 102 A.g.e.: s.473. 100
40
etmiştir. Bunların da biri yine gazel, diğer ikisi dörtlükler şeklindedir. Mahlâsları da Pir Sultan Abdal’dır. İki tanesinin vezni İ. Aslanoğlu’nun belirttiği gibi; Mefâîlün – Mefâîlün, diğerinin vezni; Fâilâtün–Fâilâtün–Fâilâtün–Fâilün’dür. . --. -- -.--.--.--.Ancak bir diğerinin veznini İ. Aslanoğlu, Mefâîlün – Mefâilün – Mefâîlün, . --. -.. -- olarak veriyor ki bu bizim yukarıya ilk beytini aldığımız şiir olmalıdır. Onun vezni ise Aslanoğlu’nun verdiği gibi değil, yukarıda bizim verdiğimiz şekildedir. İ. Aslanoğlu, bunu – matbaa hatası değilse – yanlış tespit etmiştir. Acemice de olsa aruzla yazılan bu şiirler hakkında İ. Aslanoğlu şöyle demektedir: “Pir Sultan Abdal tapşırmalı bu tür şiirler bende de var. Onlar da aruzla yazılmış. Hele o devirde köy saz şâirlerinin böyle bir denemeye heves edeceğine asla ihtimal veremiyorum. Ayrıca dili de, ifadesi de diğer Pir Sultan Abdallar’da veya Pir Sultanlar’daki anlatım, çoşku ve samimi inanç bunda yok. Buruk, ifadesi zayıf ve taklitçi bir heveskâra benziyor. (…) Diyebilirim ki bu şâir, Pir Sultan veya Pir Sultan Abdallar’dan ayrı. Bir köy şâirinden ziyade, kültürü yetersiz bir şehirli şâire benziyor. Kimliğini ve zamanını saptayamadım.”103 Bu tespitlere katılmak gerekmektedir. İşin içine aruz da girdiğine göre bu şâir asılan Pir Sultan olamaz. Gerçekten de şiirlerin basitliği, bozuk ifadeler, bazan da mânâsız mısralar bu görüşü pekiştirmektedir: “Gel ey zâhit bu aşkı duy
Yedi vechin hicabından
Gene körlü tecellâdır
Yedi kez hatm-i bâbından
Bu aşkın mahitab anda
Yedi hattın hesabından
Kamu hayya müheyyâdır
Yedi Mushaf mücellâdır”104
“Pir Sultan Abdal’ım günde Muhabbet cân ile tende Şahın yüzün gören bunda Yarın anda vefâdandır”105 mısralarında olduğu gibi. 103
A.g.e.: s. 84-85. A.g.e.: s. 469-470. 105 A.g.e.: s. 472. 104
41
İ. Aslanoğlu’nun yine bu aruz şâiri Pir Sultan Abdal’a mal ettiği bir şiir daha vardır. Buna göre aruz şâiri Pir Sultan Abdal’ın toplam beş şiiri vardır. Bu son şiir hece ölçüsüyle söylenmiştir. “Elif” redifli bu şiiri İ. Aslanoğlu, dil ve ifade bakımından diğer Pir Sultanlar’ın şiirine benzetemediği için aruz şâiri Pir Sultan’a katmayı uygun görmüştür.106 Pir Sultanlar’ı ayırmaya ilk teşebbüs eden araştırmacılar olarak bildiğimiz Gölpınarlı-Boratav da bu şiirin farklılığına dikkat edip şöyle demişlerdir: “Elif redifli ve kuvvetli bir hurufilik kokusu taşıyan, tasavvufun derin telâkkilerini ihtiva eden, içinde kevn-i muhit, mebde, ma’ad, esas-ı ma’nâ, kâf u nun, istivâ, levh-i mahfuz, ilm-i esmâ gibi ıstılahlar, cism ü cân, kehkeşan, hal ü şân, dûd-u nîran, munis, defter-i berat gibi Pir Sultan’ın hiç kullanmadığı terkip ve kelimeler bulunan şiirin Pir Sultan’a atfına imkân yoktur”107. Üç araştırmacımızın yukarıdaki tespitlerini kritik etmeden önce adı geçen “Elif” redifli 12 dörtlükten ibaret uzun şiiri buraya almakta fayda var: 1
2
“Cümle mahlûkata cism ü can olan
Ezelden kendüye ikrar eyleyen
Kendisi görünmez pinhandır elif
Kaf-ü nun emrini tekrar eyleyen
Gönül hanesinde hem sultan olan
Kâinatta kendin izhar eyleyen
Canların içinde canandır elif
Gözlere görünen seyrandır elif 3
Eliftir âdemin gözünün yaşı Eliftir nakşeden gözlere kaşı (“gözlerle kaşı” olmalı, H.D.) Eliftir doksan bir kelamın başı Göklerde sırr olan sultandır elif 4
5
Yedi kat göklerin kehkeşanıdır
Firdevs-i âlânın verd-ü reyhanı
Yerlerin mübdei hal ü şânıdır
Âriflerin özündeki irfanı
Arşın ustüvası hem nişanıdır
Yedi Cehennem’in dûdu nirânı
Levh-i mahfuz’daki bürhandır elif
Müminin kalbinde imandır elif
106 107
A.g.e.: s. 84-85, 30, 469-473. Gölpınarlı, Abdulbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 31.
42
6
7
Eliftir Cennet’in akar ırmağı
Âdem’in mûnisi yâr-ı Havva’sı
Eliftir huri gılmanın parmağı
Âdem’in Havva’nın esas manası
Karar eyleyüptür Tûba durağı
Mürşidi üstadı ilm-i esması
Cennetin emini Rıdvan’dır elif
Sin’ın nutkundaki dendandır elif
8
9
Süleyman’a hatem Musa’ya asa
İsa’ya İncil’dir Musa’ya Tevrat
Yakub’a Yusuf’tur Meryem’e İsa
Davut’a Zebur’dur Musa’ya Sırat
Musa ile Tur’dur hem Tur-ı Sina
Vechinde yazıldı defter’i berat
Bin bir kelam içre yeksandır elif
Ahmet’in nutkunda Kur’an’dır elif
10
11
Nebiye nübüvvet veliye kudret
Dört kitabı bildim diyen hocalar
Âşıklara sevdâ şahlara devlet
Ak üstünde karaları heceler
Âlimlere ilim ârife hikmet
Elif’in manasın sorsan bocalar
Kevni muhit olan ummandır elif
Münkirin gözünden nihandır elif 12
Pir Sultan Abdal dir ezel eliftir Mebdeimiz elif mâat eliftir Gökte melek tesbih ider eliftir Feleklerde dönen devrandır elif”108 Bu şiirin dil ve ifadesine bakarak Gölpınarlı – Boratav ile İ. Aslanoğlu’nun bu şiiri Pir Sultan’a yakıştıramamalarına katılmak mümkün değildir. Bu şiir şekil bakımından Pir Sultan’ın veya asılan Pir Sultan hakkında şiirler söyleyen Pir Sultan Abdal’ın şiirleri kadar mükemmeldir. (6+5=11) li hece ölçüsü çok ustaca kullanılmıştır. Bir mısrada (4+4+3=11)’li hece ölçüsü görülmektedir. Bir mısrada da 11’li hece ölçüsü duraksız olarak kullanılmıştır. Şiirdeki ahenk, Türkçeyi akıcı bir şekilde kullanma ve kafiyelerdeki ustalık fevkaladedir. Bütün bu mükemmel özellikleriyle, daha da önemlisi kullanılan hece ölçüsüyle bu şiir, aruz şâiri Pir Sultan Abdal’ın aruzla söylenmiş / veya yazılmış şiirlerine hiç benzememektedir. 108
Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdal, s. 31-32; Ayrıca bkz. Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 473-475.
43
Gölpınarlı – Boratav’ın bu şiirde kullanılan Arapça asıllı kelime ve kaidelere bakarak, “Bu şiir asılan Pir Sultan’a ait olamaz.” demelerine katılmak da zordur. Bu türlü kelimeler sözlü kültürde de Yunus Emreler’den beri kullanıla kullanıla Tekke Edebiyatı ile ilgili çevrelerde epeyce yerleşmiştir. Pir Sultan mahlâsı ile söylenip Menakıb’ül Esrar Behcet’ül Ahrar’da kaydedilen iki şiir ve bu şiirlerde kullanılan dil bunun en güzel ispatıdır: “Gelsin ikrarına beli diyenler İniltim derdim Muhammed Ali’dir İsmin anınca salavât verenler Meşrebim virdim Muhammed Ali’dir.”109 1
2
“Gönül gel karardan aşma
İptida tâlip olunca
Sözüm sana meveddettir
Düşmana galip olunca
Gafillen bacadan düşme
Dört can bir kalıp olunca
Evvel kapu şeriattır
Menzili bî-nihayettir. 3 Hakikat genc-i nihandır Marifet gevher-i kândır Yedi yüz yetmiş mizandır Ötesi ilm-i hikmettir”110
Şah Tahmasb zamanında yazıldığı tahmin edilen bu eserde bir tane de Pir Sultan Abdal mahlâslı şiir vardır. Bu şiirin ilk iki dörtlüğü şöyledir: “Serseri girme meydana
Uyan bu gaflet hâbından
Âşıktan ahval isterler
Isbat isterler bâtından
Kallâşlık ile urma dem
Her âşıka sohbetinden
Tasdik ehli kal isterler
İkrar ile yol isterler”111
Bu üç şiir Pir Sultan ve Pir Sultan Abdal şiirlerinin yazıya geçirilmiş en eski örnekleridir. Bunlar Pir Sultan’ın yaşadığı yıllara en yakın şiirlerdir. 109
Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav,Petev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 130. A.g.e.: s. 133-135. 111 A.g.e.: s. 129. 110
44
Görüldüğü gibi Gölpınarlı-Boratav’ın onlara yakıştıramadığı Arapça, Farsça kelime veya kaideler bu şiirlerde de kullanılmıştır. Bunun için “Elif” redifli şiirin Pir Sultan’a veya asılan Pir Sultan hakkında şiirler söyleyen Pir Sultan Abdal’a ait olması akla daha yakındır. Vezniyle, hecenin çok ustaca kullanılmasıyla, âhengiyle aruz şâiri Pir Sultan Abdal’ın olması ihtimali çok zayıftır. Gölpınarlı-Boratav “Elif” redifli bu şiirde kuvvetli bir Hurûfilik kokusu bulunduğunu, bunun için de bu şiirin Pir Sultan’a ait olamayacağını ileri sürmektedirler. Halbuki bu şiirde “Elif”e değişik mânalar verilmiştir ama bu Hurûfilik icabı değildir. Tasavvufta “Elif”in Allah’ı sembolize etmesiyle ilgilidir. Bunun ilk ve güzel örneklerini de Yunus Emre’de görmekteyiz: “Dört kitabın ma’nîsi bellidir bir elifte Sen elifi bilmezsin bu nice okumaktır Yiğirmi dokuz hece okursun uçtan uca Sen elif dersin hoca ma’nisi ne demektir.”112 Dört kitabın ma’nîsi bellüdür bir elifde Bi didürmegil bana ben bu yoldan azaram.”113 “Dört kitabun ma’nîsin okudum tahsil etdüm Işka gelincek gördüm bir uzun heceyimiş”114 Bu son beyitteki “uzun hece” de “Elif”tir, o da Allah’tır. Üzerinde durduğumuz “Elif” redifli şiiri söyleyen şâir, XIII. yüzyılda Yunus Emre’nin söylediği yukarıdaki ilk iki beytin benzerini bir dörtlük halinde şöyle anlatmıştır: Dört kitabı bildim diyen hocalar Ak üstünde karaları heceler Elif’in mânasın sorsan bocalar Münkirin gözünden nihandır elif. Bu benzerliğe şaşırmamak lâzımdır. Çünkü Pir Sultan ve onun gibi şâirlerin beslendiği asıl kaynak tasavvuftur. Yunus Emre, Hacı Bektaş vb.dir. Tasavvufta sık sık kullanılan ve “bir” ve “tek” olan Allah’ı sembolize eden “Elif”in bu şekilde kullanılmasının Hurûfilikle bir ilgisi yoktur. “Elif” redifli şiirin 112
Gölpınarlı, Abdülbaki: Yunus Emre ve Tasavvuf, İstanbul, Remzi Kitapevi, 1961, s. 374-375. A.g.e.: s. 90. 114 A.g.e.: s. 90. 113
45
sahibinin de Hurûfilikle bir ilgisi yoktur. Kaldıki böyle bir mânâ şiirin bütününde de görülmemektedir. Gölpınarlı – Boratav, “Elif” redifli bu şiirin “tasavvufun derin telakkilerini ihtiva ettiği” için de Pir Sultan’ın olamayacağını ileri sürmektedirler. Aslında yukarıdaki izahlarımız dikkate alındığında bunun aksinin daha doğru olacağı âşikârdır. Pir Sultan’ın şiirlerini tesbit için ortaya koyduğumuz bir ölçü vardı: Pir Sultan, Alevî-Bektaşî Edebiyatının asıl kaynağına; Ahmet Yesevi, Ebu’l Vefa, Baba İlyas, Hacı Bektaş, Ahi Evren, Edebali ve bilhassa Yunus Emre vb.ne bugünkü Alevî-Bektaşîlerden daha yakındır. Bu yakınlık yıl olarak da anlayış olarak da sözkonusudur. Onun için Pir Sultan’ın şiirlerinde, yukarıdaki şahsiyetler kadar olmasa bile, ona yakın bir tarzda dinî-tasavvufî anlayışlar olacaktır. “Elif” redifli şiirin tamamı da bu özellikleri itiraza yer bırakmayacak bir şekilde yansıtmaktadır. Bundan dolayı XVI. yüzyıldaki Pir Sultan’a bu dinî-tasavvufî derinliği çok görmemek gerekir kanaatindeyiz. Ayrıca gerek Pir Sultan’ın, gerekse Pir Sultan Abdal’ın böyle dinîtasavvufî derinliği olan şiirleri de vardır. Pir Sultan’dan iki dörtlük: “Kur’an yazılırken Arş’ı Rahmanda
Kırklar arş üstünde kurdular cemi
Kudret kâtibinin elinde idim
Muhabbet halkolup sürdüler demi
Güller açılırken kevn ü mekânda
Balçıktan yarattı Allah Âdem’i
Bülbül idim gonca gülünde idim
Ben ol vakit anın belinde idim.”115
Pir Sultan Abdal’dan: “Hak bizi yoktan var etti
Yunusla ummana daldım
Şükür yoktan vara geldim
Kırk gün balık içre kaldım
Yedi kat arşa asılı
Davut’la demirci oldum
Kandildeki nura geldim
Örse çekiç ura geldim
Deniz çaldım asâ ile Göğe ağdım İsa ile Tur dağında Musa ile Münacatta dara geldim.”116 115
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 126-127.
46
Bu bilgilerin ışığında “Elif” redifli şiirin, aruz şâiri Pir Sultan Abdal’a değil, Pir Sultan’a veya Pir Sultan Abdal’a ait olması daha kuvvetli bir ihtimaldir. Bu şiirin mahlâsına bakarsak Pir Sultan Abdal’a ait olması gerekiyor: “Pir Sultan Abdal der ezel eliftir Mebdeimiz elif mâat eliftir Gökte melek tesbih eder eliftir Feleklerde dönen devrandır elif”117 Ancak önceden de üzerinde durduğumuz gibi sözlü kültürde mahlâslar özellikle “eydür” kelimesiyle farklı bir hale kolayca dönüşebilmektedir: “Pir Sultan’ım eydür ezel eliftir” şeklinde. Dinî-tasavvufî derinliği olan bu şiirin sahibinin de bu şekilde el değiştirmesi mümkündür. Ayrıca Pir Sultan ile Pir Sultan Abdal’ın şiirleri birçok yönden birbirine benzemekle birlikte ikisi arasında bariz bir fark vardır: O da Pir Sultan Abdal’ın şiirleri içinde beşerî aşkı, beşerî güzel ve güzellikleri çok açık bir şekilde ihtiva edenler olduğu halde, bu gibi şiirler Pir Sultan’da hemen hemen hiç görülmez. Çünkü o bir “dede”dir. “Ocakzade”dir. Hz. Peygamber soyundandır. Taliplerini eğiten, bilgilendiren, irşad eden bir önderdir. Onun bu özelliklerini dikkate aldığımızda, bu şiirin bu dinî-tasavvufî derinliği itibariyle Pir Sultan Abdal’ın değil; Pir Sultan’ın olması daha güçlü bir ihtimaldir. İ. Aslanoğlu’nun yolundan giderek Pir Sultanlar’ı ayırmak gerektiğine inanan Asım Bezirci, İ. Aslanoğlu’nu örnek alıp ondan faydalandığı halde, İ. Aslanoğlu’nun bu aruz şâiri Pir Sultan’a ait altı şiiri derlediğini söylemektedir118. Fakat İ. Aslanoğlu’nun eserinde ona ait olarak gösterilen şiir sayısı altı değil, beştir. Asım Bezirci’nin verdiği bu yanlış bilgiyi düzeltmek gerekmektedir. Asım Bezirci’nin bu şâirle ilgili olarak, İ. Aslanoğlu’ndan farklı bir bilgi vermediğini, sadece İ. Aslanoğlu’nun verdiği bilgileri çok kısa bir özet haline getirdiğini belirtelim. Sonuç olarak aruz şâiri Pir Sultan Abdal, Pir Sultan’dan ayrı bir şâirdir. Aruzla yazılmış dört şiir ona aittir. İ. Aslanoğlu’nun ona mal ettiği beşinci şiir 116
A.g.e.: s. 380-381. A.g.e.: s. 475. 118 Bezirci, Asım: Pir Sultan, s. 27. 117
47
(Elif redifli) Pir Sultan’ın veya Pir Sultan’la ilgili şiirler söyleyen Pir Sultan Abdal’ındır. Pir Sultan’ın dinî-tasavvufî özellikleri ve şiirin muhtevası dikkate alındığında ise Pir Sultan’ın olmalıdır. 3. Pir Sultan Abdal (Halil İbrahim) İ. Aslanoğlu yine Pir Sultan Abdal mahlâsıyla şiirler söyleyen bir başka şâirin daha var olduğunu söylüyor: Bu şâirin yaşadığı yüzyıl belli değildir. Şiirlerinden anlaşıldığına göre Divriği yöresindendir. Asıl adı Halil İbrahim’dir. Divriği’nin Karabegan bucağının Ömerli köyünde mezarı bulunan ve Zeynel Abidin soyundan olduğuna inanılan Ağu İçen’i (Ağuçen Kara Donlu Can Baba, Kara Pirbat), yine Divriği köylerinde türbeleri olan Seyit Baba ve Garip Musa’yı, Divriği’deki Ağdağ ve Hargün’ü, Ulusu’yu (Yazara göre şiirde geçen “Karasu” halk ağzında kullanılan “Ulusu”dur.) şiirlerinde zikretmektedir. Bunlardan dolayı Divriği yöresinden olmalıdır. Divriğili bu Pir Sultan Abdal’a ait 9 şiir vardır. Mahlâs benzerliği dolayısıyla buna ait başka şiirlerin de daha meşhur olan diğer Pir Sultan Abdal’a veya Pir Sultan’a mal edilmiş olması ihtimali üzerinde durulmaktadır119. İ. Aslanoğlu, şiirlerinin özelliği hakkında da şunları söylüyor: “Hiç düvaz söylemediği gibi, tarikatla da ilgilenmemiş. Sadece Hz. Ali ve Muhammed’in adını darda bunda kaldığı zaman anıyor. Ne İmam Cafer, ne İran, ne de herhangi bir nedenle mezhep ayrılığından ileri gelen çekişmelerin hiçbiri umurunda değil. Adaşları arasında her bakımdan bir köy şâiri diyebileceğimiz tek örnek. İşlediği konular, çevresini ilgilendiren veya başından geçenler.”120 Bütün bu özellikleriyle ve asılan Pir Sultan’dan ve Banaz’dan hiç bahsetmeyişiyle onun, Pir Sultan’dan ve asılan Pir Sultan hakkında şiirler söyleyen Pir Sultan Abdal’dan ayrı bir şâir olduğunu söyleyebiliriz. Dinî-tasavvufî konulara çok sathî olarak yer vermesi, şiirlerindeki basitlik, sığlık, hatta pürüzlü veya kusurlu anlatım, bu şâirin Pir Sultan veya Pir Sultan Abdal’dan ayrı bir şâir olduğu görüşüne haklılık kazandırmaktadır. Bu özellikleriyle Divriğili Pir Sultan Abdal’ın şiirleri; Pir 119 120
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 77-79. A.g.e.: s. 79.
48
Sultan’ın veya Pir Sultan Abdal’ın şiirleriyle mukayese edilmeyecek kadar basittir: “Gençlik dediğimiz bir güzel âşık
Kocalığı yazı gibi yazarım
Gönlümüz eğleriz nestesi ile
Dövme deme fırsatını güderim
Kocalık dediğin ha bir dolâşık
Gelene gidene satlık ederim
Sözü anlaşılmaz ustası ile
Alanım yok versem üstesi ile”121
İki şiirinde asıl adının “Halil İbrahim” olduğunu söylediğine göre bunu doğru kabul etmek gerekir: “Pir Sultan Abdal’ım benim penahım Günahlı bir kulum çoktur günahım İsmimi sorarsan Halil İbrahim Anan yerde böyle söyle Muhammet”122 “Halil İbrahim de oradan göçtü Göçtü de mürşidin postuna geçti Sakinin elinden üç dolu içti Aman eyvallah babam sana eyvallah”123 İ. Aslanoğlu’nun Divriğili Pir Sultan Abdal’a mal ettiği dokuz şiirin hepsinin ona ait olabileceği, bize göre ihtiyatla kabul edilmelidir. Çünkü Divriği yöresinden veya adından bahseden şiirler hariç, diğerleri bir başka Pir Sultan’ın da olabilir. Bu şiirlerin Divriğili Pir Sultan’a ait olabileceğini gösteren hiçbir ipucu yoktur.124 Ancak bizi birinci derecede ilgilendiren bir husus vardır ki o da şudur: Bu şiirler asılan Pir Sultan’ın olamaz. Divriğili Pir Sultan Abdal’a mal edilen ve tehlikeli bir deniz yolculuğunu anlatan;
121
A.g.e.: s. 421. A.g.e.: s. 430. 123 A.g.e.: s. 424. 124 A.g.e.: s. 421-430. 122
49
“Mısır’ın başına kurtlar uluşur Arkadaşlar Allah deyü çağrışur Gözüm yaşı deryalara karışır Aman Allah nasip eyle karayı”125 dörtlüğüyle başlayan yedi dörtlükten ibaret şiirin ise Divriğili Pir Sultan Abdal’a ait olması oldukça zordur. Bu şiir hayali bir deniz yolculuğunu değil, gerçekten yaşanmış tehlikeli bir deniz yolculuğunu anlatıyor gibi görünüyor. Şiirin sahibinin mesleğinin de denizci olduğu anlaşılıyor. Böyle bir şiir ya başka bir Pir Sultan Abdal”ındır veya denizci olan bir âşığındır. Mahlâs sonradan sözlü kültürde değişmiş ve onun yerine Pir Sultan Abdal mahlâsı kondurulmuş olabilir. Merzifon-Çorum yöresinden olup Balkanlar’a geçen Pir Sultan’ım Haydar’ın bile olabilir. Fakat diğer Pir Sultanların olamaz. Çünkü Orta Anadolu’dan olup deniz ve denizciliğe yabancı olan bu şâirlerin böyle bir şiir söylemesi imkânsız gibidir. İ. Aslanoğlu (ve ona dayanarak Asım Bezirci); “Sultan Ağu içen cümlenin başı
Sultan Ağu içen serçeşme gözü
Yüzüm basa geldim mürşidim pirim
Elimde kalemim dilimde yazı
Sıdkınan oturam bitirem işi
Güzel pirim sundu bize niyazı
Yüzüm basa geldim mürşidim pirim
Yüzüm basa geldim mürşidim pirim”126
dörtlüklerinden hareketle Divriğili Pir Sultan Abdal’ın (Halil İbrahim) İmam Zeynel soyundan ve Ağu için kolundan geldiğini, ocakzâde ve bundan dolayı “dede” olduğunu söylüyor ama bu mısralardan böyle bir sonuç çıkarılamaz. Onun sadece Ağu İçen’e saygı içinde olduğunu, onu önemli bir ermiş kabul ettiğini söyleyebiliriz. Alev-Bektaşî şiirinde civardaki önemli türbelerdeki ermiş kabul edilen böyle şahsiyetleri yüceltmek, onları mürşit veya pir olarak kabul etmek sık rastlanan bir husustur. Bu şiirleri de bu şekilde söylenmiş şiirler olarak kabul edebiliriz. “Ocakzâde olmak” ile bir ocak mensubuna saygı duymak çok farklı şeylerdir. Cahit Öztelli eserine Pir Sultan Abdal mahlâslı bir şiir alıyor. Beş dörtlükten ibaret bu şiirin ilk dörtlüğü şöyledir: 125 126
A.g.e.: s. 424-425. A.g.e.: s. 427.
50
“Yemen illerine bir can gönderdim Yâ Ali sen sakla (senden) isterim Ak donunu kırmızıya bandırdım Yâ Ali sen sakla senden isterim”127 Öztelli, bu şiirin dipnotunda şunları söylüyor: “Bu nefes daha önce S. Nüzhet ve P.B. – A.G. kitaplarında çıkmış ise de bizim bulduğumuz daha doğru olduğundan buraya alınmıştır. Yemen, Şiî – Batınî inanışların her bakımdan yaygın bölgesi idi. Bu bakımdan Pir Sultan orası ile ilgilenmektedir. Oraya bir elçi gönderdiği anlaşılıyor.”128 Öztelli’nin derlediği şiir daha sonraki yıllara aittir. Diğerlerininki bundan çok eskidir. Aslını aramak gerekirse – bu şiirin dilini de dikkate alarak – asıl şiir S. Nüzhet ile Gölpınarlı–Boratav’ın eserlerine aldığı şiir olmalıdır. Zaten bu iki şiir nakarat mısraları hariç nerdeyse iki ayrı şiir gibidir. “Benimki daha doğru” demenin hiçbir mantığı yoktur. C. Öztelli bütün Pir Sultanları bir kabul ettiğinden, Pir Sultan’ın isyan etmediğini bizzat kendisi söylediği halde, eserinin birçok yerinde onu plânlı, programlı, yardımcılı bir ihtilal lideri olarak göstermiştir. Belgeleri ise bu şiire eklediği yorum gibi keyfi yakıştırmalardır. Yukarıdaki dörtlükten sonra onun dediği gibi Şiî-Batınî inanışlarından dolayı Pir Sultan’ın Yemen’le ilgilenmesini belgeleyecek hiçbir mısra yoktur. “İhtilal için oraya bir elçi” göndermesi de aynı şekildedir. Bütün bunlar Pir Sultan’ı isyancı göstermek için yapılan keyfi yakıştırmalardır. Arap yarımadasının XVI. yüzyılın başlarında Osmanlı İmparatorluğuna katılması, bu bölgede Türkçe konuşan halkın hiç olmaması da dikkate alındığında Pir Sultan’ın orası ile ilgilenmesi, oraya bir elçi göndermesi de imkânsızdır. C. Öztelli’nin derlediği bu şiiri, İ. Aslanoğlu da kitabına almış, Pir Sultan’a değil, Divriğili Pir Sultan Abdal’a ait olarak göstermiş, ancak şiiri, S.N. Ergun’dan aldığını belirtmiştir. Hâlbuki S.N. Ergun’un ve sonra da A.B. Gölpınarlı’nın derlediği şiir bundan çok farklı bir şiirdir. Nakarat ve başka birkaç mısra hariç hiçbir benzerlik yoktur. İşlenen konu için de ayın şeyi söyleyebiliriz. 127 128
Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 203. A.g.e.: s. 204.
51
İ. Aslanoğlu da bu şiirin ilk ve son dörtlüğüyle ilgili olarak şu keyfi yorumu yapmıştır: “Sanırım bir yakınını Yemen’e asker olarak gönderiyor. Komşu delikanlıların bazıları da Orta Anadolu’ya ve Şam’a gidiyor.”129 Bu şiirin son dörtlüğü şudur: “Pir Sultan Abdal’ım düşürdüm gama Kimi Rum’a gider kimi Acem’e Dilerim dergâhta aç susuz koma Ya Ali sen sakla senden isterim”130 Görüldüğü gibi bu şiirin ilk ve son dörtlüğünde – hatta bütününde – ne Yemen’e giden asker, ne Orta Anadolu’ya giden komşu delikanlıları, hatta ne de Şam vardır. Pir Sultan gibi folklorlaşmış bir şahsiyetin şiirlerini bu şekilde mantıksız yorumlara tabi tutmak, işi daha da içinden çıkılmaz bir hale getirmektedir. S. Nüzhet ile Gölpınarlı – Boratav’ın eserlerindeki şiir ise birbirinin hemen hemen aynısıdır. Altı dörtlükten ibaret olan bu şiirin ilk dörtlüğü şöyledir: “Yemen ellerinde ben üç can gördüm Ya Ali sen gözle senden isterim Al donunu kırmızıya bandırmış Ya Ali sen gözle senden isterim”131 Bu şiirin ilk mısrası ile birlikte önceki şiirden çok farklı bir mânâ ortaya çıkmaktadır. Birincisinde Yemen ellerine bir can gönderilirken, ikincisinde yemen ellerinde üç can görülmüştür. Bunlar adları verilmemekle beraber Alevî-Bektaşî edebiyatında değer verilen şahsiyetler olmalıdır. Hz. Ali’nin maneviyatından medet umarak onların korunması istenmektedir. İki şiirin bütünü göz önüne alındığında birinci şiirde gönderilen “bir can”, bir sevgili veya dosttur. Beşerî yön kendisini hissettirmektedir. İkinci şiirde ise bu beşerî sevgili veya beşerî özellikten ziyade din, tarikat ve bunlarla ilgili temalar göze çarpmaktadır. Dil olarak da ikisi arasında hissedilir bir şekilde fark vardır. Daha eski derleme olan 129
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 78. A.g.e.: s. 427. 131 Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdal, s. 46; (Ayrıca Bak). Gölpınarlı, Abdulbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 118-119. 130
52
S. Nüzhet ve Gölpınarlı-Boratav’ın şiiri “Şah-ı Merdan, dîdar, seyl-i revan” gibi kelime ve kullanışlarla en eski derleme olarak Menakıb’ül Esrar Behcet’ül Ahrar’da kaydedilen üç şiire çok benzemektedir. Diğeri ise günümüz Türkçesine çok yakındır. Buradan şu sonuca ulaşabiliriz: S. Nüzhet ile Gölpınarlı-Boratav’ın derlediği şiir daha eskidir. Pir Sultan’ın veya Pir Sultan Abdal’ın olabilir. C. Öztelli’nin derlediği şiir ise bu şiirin bazı mısralarının esas alınıp başka bir hüviyete büründürülmesiyle ortaya çıkmıştır, denilebilir. Bu şiirin Pir Sultan’a ve Pir Sultan Abdal’a ait olması biraz zordur. Divriğili Pir Sultan Abdal’a veya başka bir şâire ait olabilir. 4. Abdal Pir Sultan (Pir Muhammed’in Babası) Pir Sultan araştırmalarının başladığı yıllarda Pir Sultan’ın bazan da “Abdal Pir Sultan” mahlâsını kullandığı noktasından hareket edilerek ikisinin aynı kişi olduğu zannedilmiştir. Bu sahadaki ilk ilmi araştırmada Gölpınarlı-Boratav, Pir Sultan’ın evlatlarına dair rivayetleri tesbit etmişlerdir. Buna göre üç oğlu bir kızı varmış. Oğulları Seyid Ali, Pir Mehmet ve Er Gayıp’mış. Kızı da Sanem. Bu araştırmacıların derlediği bir şiir Pir Mehmed’e aittir. Bu şiirin ilk dörtlüğü şudur: “Pir elinden elifi tac urundum Kubbesi düvazde İmam Ali’dir Nasibim ol verir andan barındım İki cihanda da varım Ali’dir”. Beş dörtlükten ibaret bu şiirin son dörtlüğü ise şöyledir: “Aşk odiyle ciğerlerim dağlıyım Boş değilim bir ikrara bağlıyım Abdal Pir Sultan’ın Abdal oğluyum Adım Pir Muhammed pirim Ali’dir”132 O yıllarda başka Pir Sultanlar’ın var olabileceği düşünülmediğinden, bu şiirde Pir Mehmet, Pir Sultan’ın oğluyum demediği, “Abdal Pir Sultan’ın Abdal oğluyum” dediği halde araştırmacılar şöyle bir sonuç çıkarıyorlar: “Görülüyor ki burada şâir sarahatle adının Pir Mehmet ve kendinîn Pir Sultan’ın oğlu olduğun söylüyor ve 132
Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 49-50.
53
menkıbeyi teyit ediyor.”133 Bu durumda Gölpınarlı – Boratav’a göre Pir Sultan’la Abdal Pir Sultan aynı kişidir. Menkıbenin verdiği bilgi doğrudur. Pir Sultan’ın oğlu da Pir Muhammet’tir. Pir Sultan araştırmalarının ilk yıllarındaki bu tespit daha sonra başka araştırmacılar tarafından yıllarca tekrar edilmiş ve doğru zannedilmiştir. Sivas folklorunu, özellikle de Pir Sultan’a 45 yılını veren edebiyat öğretmeni rahmetli İbrahim Aslanoğlu bu tekrarlanan bilgilerin ve menkıbenin doğru olamayacağını ileri sürmüş, şiirin de yanlış yorumlandığını belirtmiştir. Pir Muhammet’in Gölpınarlı –Boratav’ın dediği gibi Pir Sultan’ın değil, Abdal Pir Sultan’ın oğlu olduğunu – zaten şiirde de öyle denilmektedir – Pir Sultan’la Abdal Pir Sultan’ın aynı kişi değil, farklı iki kişi olması gerektiğini belirtmiştir. Pir Muhammed’e ait iki de şiir derlemiş ve bu şiirlerde geçen hicri yıla dikkat etmiş ve şöyle demiştir: “Bu yanılma Pir Muhammed’i tanımamış olmaktan ileri geliyor. Onu yeteri kadar inceleseler ve şu dörtlüklerini de okusalardı, bu sözleri söylemeye gerek kalmayacaktı: “Sene
Bin ikiyüz yirmi yedi Yezitler belasın buldu Mehdi’ye Düldül’ü geldi Çığrıştılar yâ Hüseyin Sene Bin ikiyüz yirmi yedi yazıldı Allah bir Muhammet Al’Allah Allah Cihan harap oldu yaman bozuldu Elinde Zülfikar çal Allah Allah”134
İ. Aslanoğlu ikinci dörtlüğün şöyle bir varyantını daha yazmış; “Sene Bin ikiyüz yirmi yedi yazıldı Allah bir Muhammed Ali diyerek Cihan harap oldu yaman bozuldu Allah bir Muhammed Ali diyerek” ve şöyle demiştir:
133 134
A.g.e.: s. 50. Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 81.
54
“Deyişlerin birincisi (yukarıdaki ilk dörtlük H.D.) 8, ikincisi 11 heceli. Sene kelimesi sonradan eklenmiş. Onu kaldırırsak ölçü tamam oluyor.”135 “Görüldüğü gibi Pir Muhammet bu deyişleri H. 1227 (M. 1812) yılında söylemiş. Babasının kim olduğunu da şüpheye mahal bırakmayacak şekilde açıklıyor: Abdal Pir Sultan, Pir Muhammed’in, Banazlı Pir Sultan’ın oğlu olması zaman bakımından olanaksız. Banazlı şâir, Kanunî Sultan Süleyman zamanındaki Hızır Paşa tarafından astırıldı ise arada 259, Divane Hızır Paşa tarafından astırıldı ise 222 sene fark var. Bir an için, bendeki cönklerden aldığım bu deyişlerin başka kaynaklarda olmadığını düşünelim; gene birşey değişmez. Tapşırmasına dikkat etmekle hata yine önlenebilirdi. Abdal kelimesinin başa geçmesi bu konuda yeterli bir uyarıdır. Pir Muhammed’in mezarının Artova ilçesinin Daduk köyünde olduğunu biliyoruz. Abdal Pir Sultan’ın da yakın bir ihtimalle oralı olması mümkündür. Oğlu Pir Muhammet 1812 yılında sağ olduğuna göre, babasının da XVIII. yüzyılın ikinci yarısı ile XIX. yüzyılın ilk yarısında yaşadığı anlaşılır.”136 İ. Aslanoğlu’nun bu görüşlerini, yine İ. Aslanoğlu’ndan faydalanarak A. Bezirci ve Cemal Anadol tekrarlamışlardır137. Diğer araştırmacıların hemen hemen tamamı çeşitli sebeplerle Pir Sultanları ayırmaya yaklaşmadıklarından, buraların hepsini aynı şâir kabul ettiklerinden, menkıbeyi veya hayallerindeki Pir Sultan’ı esas almışlar, bu farklılıklara girmemişler, kafa yormamışlardır. İ. Aslanoğlu’nun görüşlerini doğru kabul ederek Banazlı Pir Sultan’la, Pir Muhammet’in babası Abdal Pir Sultan’ın ayrı kişiler olduğunu kabul edebiliriz. Devlet zoruyla yapılan göçler hariç, o zamanlarda halkın kapalı toplum olarak, hemen hemen aynı yörede yaşadığını dikkate alarak Abdal Pir Sultan’ın da oğlu Pir Muhammet gibi Artova’nın Daduk köyünden olması gerektiğini söyleyebiliriz. Sözlü kültürde yaşayan şiirlerde Pir Sultan Abdal’ın ve Pir Sultan’ın “Abdal Pir Sultan” haline gelmesi mümkünse de İ.Aslanoğlu’nun tesbit ettiği “Abdal Pir Sultan” mahlâslı 40 civarındaki şiir, her iki şâirden de farklı bir şâirin varlığını
135
A.g.e.: s. 30. A.g.e.: s. 81. 137 Bezirci, Asım: Pir Sultan , s. 20-21; Anadol, Prof. Dr. Cemal: Pir Sultan Abdal, s.. 336-337. 136
55
kabul etmemizi gerektirmektedir. Bu kesinliğe rağmen bunların, hatta bütün Pir Sultanlar’ın şiirlerinin birbirine karışması ise elbette mümkündür. Abdal Pir Sultan’ın şirinleri şekil ve muhteva mükemmelliği bakımından Pir Sultan’ım Haydar, aruz şâiri Pir Sultan Abdal ve Divriğili Pir Sultan Abdal (Halil İbrahim)ın şiirleriyle mukayese edilemeyecek kadar mükemmeldir. Bu açıdan hemen hemen Banazlı Pir Sultan ile bunun hakkında şiirler söyleyen Pir Sultan Abdal’ın şiirleri kadar mükemmeldir. 40 civarındaki bu şiirlerden zayıf, pürüzlü veya kusurlu alanları da vardır: Kusuru pek sanma hayret yapısı
Damarlar cuş edip hanlar çağladı
Çoğu metiristir örü değildir
Arş yüzünde feriştahlar bağladı
Saçağına bakıp ağrık gözleme
Gökte melek yerde insan ağladı
Kildendir kireçten barı değildir138
İmam Hüseyin’in kanı nic’oldu139
Bunlara 387, 388, 391, 392, 410, 419 ve 421 no’lu şiirler de dahil edilebilir. 40 civarındaki şiirden ancak bu kadarı bu özelliktedir. Bunların dışındaki şiirler şekil ve muhteva bakımından oldukça mükemmel özelliklere sahiptir: Allah medet ya Muhammet ya Ali
Âdem Safiyullah atam hakkıyçün
Bizi dergâhından eyleme cüda
Muhammed Mustafa hatem hakkıyçün
Pirim Hünkâr Hacı Bektaş Veli
Eyyub’un çektiği sitem hakkıyçün
Bizi dergâhından eyleme cüda
Bizi dergâhından eyleme cüda140
Şeriat evinde yetip bitmeyen
Ezelden inanıp iman etmeyen
Tarikata girse Müslüman m’olur
Benlik perdesini yüzden atmayan
Marifetten güllerini dermeyen
İçini dışını temiz tutmayan
Hakikate erse Müslüman m’olur
Zemzem ile yursa Müslüman m’olur 141
138
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 457. A.g.e.: s. 462. 140 A.g.e.: s. 431. Bir düvaz imamadan ilk iki dörtlük. 141 A.g.e.: s. 460. İlk iki dörtlük. 139
56
Alçakta yüksekte yatan erenler
Abdal Pir Sultan’ım gönlüm hastadır
Mürvetiniz yok mu aldı dert beni
Kimseye diyemem içim yastadır
Başım alıp hangi yere gideyim
Bilmem deli dolu bilmem ustadır
Gittiğim yerlerde buldu dert beni
Şöyle bir sevdaya saldı dert beni142
Bu örneklerle birlikte 30 civarındaki şiirde bu şekil ve muhteva güzelliğini görmek mümkündür. Abdal Pir Sultan, şiirlerinin büyük bir kısmında din, tasavvuf ve tarikat konularını işlemiştir. Bunların içinde öğüt, ağıt ve namazla ilgili olanlar epeyce yer tutar. Şeriat, tarikat, marifet, hakikat sırasını gözetmesi, daima AllahMuhammed-Ali sıralamasına uyması, Hz. Ali’yi Hz. Muhammed’den sonra anması, dört kapıyı, kırk makamı, namazı sık sık dile getirmesi, faizi men etmesi dikkate alındığında onun, Anadolu tasavvufunun altın devri diyebileceğimiz XIII. XIV. XV. yüzyıllardaki özelliklerinden çok uzaklaşmadığını, bu yıllardaki tasavvuf anlayışının uzantısını devam ettirdiğini söyleyebiliriz: Ben de şu dünyada üç güzel sevdim Birisi kalbimde durana benzer Birisi Muhammet birisi Ali Şu garip halimden bilene benzer143 Gelin zikr edelim Gani Hüda’yı Müminler eyler beş vakit edayı İnkâr işitmiştir İblis sadayı Onu Hakk’a doğru döndüremezsin144 Ahdımız taharet sıdkımız abdest Çün bize buyruldu beş vakit namaz Bizim namazımız dergâhta niyaz Şifasız niyazı kılabilirsen145
142
A.g.e.: s. 444-442. İlk ve son dörtlük. A.g.e.: s. 454. 144 A.g.e.: s. 451. 145 A.g.e.: s. 449. 143
57
Kaç pir gördün ser-çeşmenin gözünde Melekler çağrışır arşın yüzünde Zülfikar belinde Mil Denizinde (Nil, olmalı.H.D) Beş vaktin farzını kılan kim idi146 Talipler almayan akça fayizi (C. Öztelli’de “almayın”, s. 378) Münkirin dünyada karadır yüzü Müslim bacılar geymeyin kırmızı Söyleyen Muhammed dinleyen Ali147 Yarimin cemali güneşle mâhı Sana âşık olan çekmez mi âhı Getir and içelim Kelamullahı Ne sen beni unut ne de ben seni148 Dört kapıyı kırk makamı bilip de Mürşidinden musahibe erip de Cesette canını ölü görüp de Kendini sağ bilse Müslüman m’olur149 Gaziler sözümüz rızasız soru Müminler bu yola koymuyor zoru Musahip kavline girmeyen körü Dört kapı kırk makam gördüremezsin150 Abdal Pir Sultan’ın şiirlerinin bir kısmında da din-dışı konular işlenmiştir. Ancak bütün şiirleri içinde bunların oranı, dörtte bir kadardır. Bu şiirlerin tema’sı ise en fazla beşerî aşk veya sevgilidir: Bir miktarı da diğer din-dışı temalardır. Bunların hemen tamamında şekil ve muhteva olarak ustalık, mükemmellik ve güzellik göze çarpmaktadır:
146
A.g.e.: s. 436; ayrıca s. 443-444, 397. şiir, birinci ve son dörtlük. A.g.e.: s. 437. 148 A.g.e.: s. 442. 149 A.g.e.: s. 460. 150 A.g.e.: s. 451. 147
58
Gel seninle ahd ü peyman edelim Ne sen beni unut ne de ben seni İkimiz de bir ikrarı güdelim Ne sen beni unut ne de ben seni Aman kaşı keman elinde aman (“elinden” olmalı, H.D) Sürdük safasını etmedik tamam Ehli irfan içre olduğum zaman Ne sen beni unut ne de ben seni151 Her ne cevreylesen üstüme almam
Meyil vermem müraiye şaşkına
Bana şirin gelir dillerin dostum
Özün yetir bir kâmile pişkine
Hercai olana meylimi vermem
Ali’yi seversen pirin aşkına
Kış ola tutula yolların dostum
Gel dola boynuma kolların dostum
Umarım onmasın benden ayıran Bağa nadan girmiş sevdiğim uyan Kula dulda ise Allah’a ayan Senden ayrılalı ağlarım dostum152 Ademoğlu şu dünyaya gelende
Dostun bahçesinde yayılan ceran
Bir ağaçta bir gül bitmiş gibidir
Yad avcı geliyor sen sana güven
Serpilip de on beşine girende
Şimdiki güzele meylini veren
Yükünü kumaştan tutmuş gibidir
Kendisin çaylara atmış gibidir153
Alçakta yüksekte yatan erenler
Abdal Pir Sultan’ım gönlüm hastadır
Mürvetiniz yok mu aldı dert beni
Kimseye diyemem içim yastadır
Başım alıp hangi yere gideyim
Bilmem deli dolu bilmem ustadır
Gittiğim yerlerde buldu dert beni
Şöyle bir sevdaya saldı dert beni154
Din dışı konulardaki bu şiirlere 384, 385, 399, 400, 408, 416, 387 ve 403. şiirler de dâhildir. Yukarıdaki örnekler ve bu şiirler dikkate alındığında Abdal Pir Sultan’ın nerdeyse Karaca Oğlan kadar din-dışı bir özelliği karşımıza çıkmaktadır. 151
A.g.e.: s. 442, İlk iki dörtlük. A.g.e.: s. 448-449, 401. şiirden. 153 A.g.e.: s. 456-457, 411. şiirden. 154 A.g.e.: s. 441-442, 394. şiirden. 152
59
Bu özelliğiyle o, “ocakzâde” ve “dede” olan Banazlı Pir Sultan’dan çok farklı bir şâir olarak görülmektedir. Bu açıdan Pir Sultan’dan ayrılmakta; fakat asılan Pir Sultan hakkında şiirler söyleyen Pir Sultan Abdal’a benzemektedir. Bundan dolayı ikisinin şiirlerinin karışması da daha kolaydır. Zaten sözlü kültürde Pir Sultan Abdal’ın “Abdal Pir Sultan”, Abdal Pir Sulta’nın da “Pir Sultan Abdal” haline dönüşüvermesi sadece kelimelerin yer değiştirmesi ile sağlanıvermektedir. Abdal Pir Sultan, “ Şeriat evinde yetip bitmeyen Tarikata girse Müslüman m’olur Marifetten güllerini dermeyen Hakikate erse Müslüman m’olur”155 dörtlüğüyle başlayan altı dörtlükten ibaret şiirin tamamında “Müslüman” terimini genel mânâda kullanıyor, gerçek Müslümanın nasıl olması gerektiğini anlatıyor. Bu şiiriyle XIII., XIV., XV. yüzyıl Anadolu Türk tasavvufunun özelliklerini yansıtıyor. Fakat bundan başka birçok şiirinde bu mutedil çizgiyi terk ediyor ve kendilerine karşı olanlara “yezit, yezitler, münkir, kâfir”; kendi taraftarlarına da “mümin, müslim, âşık” terimlerini kullanıyor. Bilindiği gibi “Alevî” terimi XIX. yüzyıl öncesinde yoktur. Devlet yetkilileri Türklere/Türkmenlere XIX. yüzyıl öncesinde “Türkmen, Kızılbaş, Mülhid, Rafizi” demektedir. “Kızılbaş”ın Türkmenler için kullandığı bilinmekle beraber bu kullanış çok yaygın değildir. Onların kendileri için lâyık gördükleri ve daha çok kullandıkları sıfatların “mümin, müslim, âşık” gibi sıfatlar olduğu anlaşılmaktadır. Kendilerine karşı olanlara “münkir, kâfir, yezit” derken şahıs olarak da Emevi halifeleri Muaviye ve oğlu Yezit aşağılanmaktadır: Dedesi Hüseyn’i verdi hocaya
Her sabah her sabah kişneşir atlar
Elif be demeden çıktı heceye
Yezitler su içer der âfiyetler
Günde bin kâfiri kesti geceye
Hüseyin de der ki ürüsün itler
Su içmeyip şehit olan Hüseyin
Su içmeyip şehit olan Hüseyin156
155 156
A.g.e.: s. 460. A.g.e.: s. 451; 405. şiirden. Ayrıca 3. 5. 6. 7. dörtlükler.
60
Gidi kâfir iyi girdin elime
Abdal Pir Sultan’ım sarardı soldu
İmam Hüseyin’in kanı nic’oldu
Kanlı gömleğini atası aldı
İk’ellerin bileğinden kestiniz
Kâfir bu davamız mahşere kaldı
İmam Hüseyin’in kanı nic’oldu
İmam Hüseyin’in kanı nic’oldu157
Yezid’in gözüne perde indiren Mâviye’yi terkisine bindiren Hamza pehlivana deve gönderen Allah bir Muhammed Ali değil mi158 (Ayrıca s. 436-437, 389. şiir, 8. dörtlük; s. 445-446, 399. şiir, 7. dörtlük, s. 464, 416. şiir, ilk dörtlük). Talipler almayan akça fayizi (“almayın” olmalı, H.D.) Münkirin dünyada karadır yüzü Müslim bacılar geymeyin kırmızı Söyleyen Muhammet dinleyen Ali159 Ben müminim deyü dava kılarsın
Dünyaya gelenin işi ölmektir
Müminin ahdine durabilirsen
Ölenleri gören sağlar örnektir
Dervişliğin yolu tekindir tekin
Âşıklık müminlik oddan gömlektir
Eğer kail olup girebilirsen
Eğnine alıp da giyebilirsen160 Ayrıca
Bak: s. 450–451, 404. şiir, 4. dörtlük; s. 453–452,407. şiir, 2. 5. dörtlük; s. 454– 455, 408. şiir, 2.4.5. dörlük. Gerek kendileri, gerekse karşı taraf için kullanılan bu terimler taraflar arasındaki kutuplaşmanın sertliğini, orta çizgiden uçlara doğru gidildiğini XIII., XIV.,
XV.
yüzyıl
Anadolu
Türk
tasavvufundan
çok
uzaklaşıldığını
göstermektedir. XVI. yüzyıl bu kutuplaşma, zıtlaşma ve sertliğin çatışmalarla şekillenmeye başladığı bir yol ayrımıdır. Bizce bu yüzyıl ilk dönem Anadolu tasavvufu ile son dönem Anadolu tasavvufu arasında bir geçiş dönemidir. Banazlı Pir Sultan döneminde bu kutuplaşma ve sertliğin XVII., XVIII., XIX. ve XX. yüzyıldaki kadar olmadığını, ancak Pir Sultan’ın asılması gibi olaylar yaşandıktan sonra zamanla Abdal Pir Sultan’ın şiirlerindeki gibi aşırı kutulaşma ve sertliğe 157
A..g.e.: s. 462-463, 417. şiirden. A..g.e.: s. 439; 391. şiir, 5. dörtlük ve 6. dörtlük 159 A..g.e.: s. 436-437, 389. şiir, 8. dörtlük. 160 A..g.e.: s. 448, 402. şiirden. 158
61
geldiğini söyleyebiliriz. Bu dönemde artık her iki taraf da karşı tarafı “Müslüman” kabul etmemekte, biri diğerine “kâfir”, o da karşısındakine “mülhid, dinsiz” diyebilmektedir. Abdal Pir Sultan’ın üslubundaki bu sertlik ve uçları dile getirmesi de onun Banazlı Pir Sultan’dan sonra yaşadığına bir delil olarak kabul edilebilir. Abdal Pir Sultan; Allah, Muhammed, Ali, On İki İmamlar, Hacı Bektaş Veli’den ve diğer İslam kahramanlarından bahsetmekle beraber Safevi şahlarından bahsetmemektedir. İ. Aslanoğlu onun için, “Ne İmam Cafer, ne İran, ne de herhangi bir nedenle mezhep ayrılığından ileri gelen çekişmelerin hiçbiri umurunda değil”161 diyor ama gerek yukarıda örneklerini verdiğimiz şiirlerde, gerekse; “Allah medet ya Muhammet ya Ali Bizi dergâhından eyleme cüda”162 mısralarıyla başlayan ve bir düvaz imam olan şiirdeki; “Çektirdiler İmam Zeynel’e ceza Muhammet Bakır’la Ali Murtaza Hem Cafer’i Sadık Kâzım Irıza Bizi dergâhından eyleme cüda” dörtlüğünde onun mezhep çatışmalarıyla ilgilendiğini, kendisinin de bu çatışmada taraf olduğunu göstermektedir. Ancak çatışmayı bugünkü terimleriyle “Alevî-Sünnî” şeklinde ifade etmemiş, o zamanın ifadesiyle “mümin-müslim”, “Yezit, kâfir” şeklinde dile getirmiştir. Bu uç ifadeler de mezhep çatışmalarının varlığını ortaya koyar. İran şahlarından bahsetmediğine ve onlara karşı bir özlemi dile getirmediğine ise katılmak gerekir. Bu özelliği itibariyle Banazlı Pir Sultan’dan da, onun hakkında şiirler söyleyen Pir Sultan Abdal’dan da ayrılmakta ve ayrı bir şâir olduğu görüşünü desteklemektedir. O, sadece tartışmalı bir şiirde;
161 162
A.g.e.: s. 79. A.g.e.: s. 431, 383.şiir.
62
Benim şahım al kırmızı bürünür Dost yüzün görmeyen düşman bilinir Yücesinden şah’ın ili görünür Niçin gitmez Yıldızdağı dumanın”163 şeklinde “Şah”tan, “Şah’ın ili’nden bahsetmektedir ki bu şiirin de âşık Kerem, Pir Sultan Abdal veya Abdal Pir Sultan’dan hangisine ait olduğu tartışmalıdır164. Bir şiirinde de; “Benden selam söylen güzel Ali’ye Güzeli sevenler düşer belâya Yolumuz uğradı Toprakkale’ye Gitti
kervanımız
Ali’ye
doğru”165
diyerek
Pir
Sultan’ın
asılmasından önce tutuklu kaldığı “Toprakkale’den bahsetmektedir. Tokat bölgesinden olan Abdal Pir Sultan’ın Sivas’taki Toprakkale’den bahsetmesi elbette mümkündür. Zaten bu dörtlükte “Toprakkale” vardır ama asılan Pir Sultan’la ilgili en ufak bir îma bile yoktur. Kaldı ki bu şiirin de sahibi ihtilaflıdır. İlk derleyen Sadettin Nüzhet (Aynı Eser, s. 67) in tespitine göre bu şiir Pir Sultan Abdal’a aittir. İ. Aslanoğlu ise aynı şiirin ilk derleyenini Sadettin Nüzhet olarak vermesine rağmen, mahlâs olarak “Abdal Pir Sultan”ı kaydetmektedir. Pir Sultanları ayırmak için ilk ciddi çabayı harcayan İ. Aslanoğlu aynı mahlâs değişikliğini Abdal Pir Sultan’ın olarak kaydettiği başka şiirlerde de yapmıştır. Abdal Pir Sultan’ın şiirlerinde Osmanlıları hedef alan, onlarla olan bir mücadeleyi veya bir isyanı anlatan mısralar yoktur. “Yezit, Yezitler, münkir, kâfir” olarak nitelenen karşı tarafın Osmanlılar olması çok örtülü olarak mümkündür ama açık olarak görülen düşmanlar Emeviler, Muaviye ve Yezit’tir. Yapılan mücadeleler de İslamiyetin ilk yıllarıyla, özellikle Hz. Hüseyin’in, Muaviye’nin oğlu Yezit tarafından şehit edilmesiyle ilgilidir:
163
A.g.e.: s. 449-450; (Mahlâs: Abdal Pir Sultan ) Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdallar, s. 41 (Mahlâs: Pir Sultan Abdal); Gölpınarlı, Abdulbakî – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 62 (Mahlas: Abdal Pir Sultan); Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 295-296.(Mahlâs: Abdal Pir Sultan ) 165 Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 463. 164
63
Arslan Ali’m ah edip de ağladı
Fatma ana evvel gördü düşünü
Güzel imamların yasıdır deyü
Al’ağladı Kanber sildi yaşını
Kesti kesti ciğerciğin doğradı
Keşiş bir altuna aldı başını
İmam Hüseyin’in yasıdır deyü
İmam Hüseyin’in yasıdır deyü166
Gidi kâfir iyi girdin elime
Abdal Pir Sultan’ım sarardı soldu
İmam Hüseyin’in kanı nic’oldu
Kanlı gömleğini atası aldı
İk’ellerin bileğinden kestiniz
Kâfir bu davamız mahşere kaldı
İmam Hüseyin’in kanı nic’oldu
İmam Hüseyin’in kanı nic’oldu167
Ayrıca Bak: s. 436-437, 389. şiirden 8. dörtlük, s. 438-439, 391. şiirden 5., 6. dörtlük; s. 443, 396. şiirin tamamı; s. 445-446, 399. şiirden son dörtlük; s. 451, 405.şirin tamamı; s. 464, 419. şiirin ilk dörtlüğü ve diğerleri… İ. Aslanoğlu’nun Maarif Kitabevi yayınından aldığı (s. 438–439) 391. şiir de Abdal Pir Sultan’a ait olarak gösterilmiştir. Ancak bu şiir C. Öztelli’nin Vahit Dede defterinden alıp yayınladığı ve mahlâsı da “Pir Sultan” olan bir şiirin168 halk ağzında bozulması ve mahlâsının da değiştirilmesiyle ortaya çıkmış gibi görünüyor. Çünkü her iki şiirin ana teması aynı ama C. Öztelli’nin derlediği şiir şekil, muhteva ve bilgi bakımından mükemmel ve tutarlı iken Maarif Kitabevi’nden alınan şiir karışıklık ve tutarsızlıklarla doludur. Nakarat mısraları bazan “Allah bir Muhammed Ali değil mi”, çok defa da “Hünkâr Hacı Bektaş Veli değil mi” şeklindedir. Şiirde bazan Hacı Bektaş Veli anlatılmış, bazan Allah, Muhammed Ali. Bazan da destan kahramanı Hz. Ali veya Hz. Muhammet için anlatılanlar Hacı Bektaş Veli’ye mal edilmiştir: “Kendi cenazesin kendi getirdi Hünkâr Hacı Bektaş Veli değil mi” veya “Engür şerbetini kırklara ezen Hünkâr Hacı Bektaş Veli değil mi” v.b.
166
A.g.e.: s. 464-465, 420. şiirden. A.g.e.: s. 462-463; 417. şiirden. 168 Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 93; Ayrıca Bak:; Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 107, 20. şiir; s. 438-439, 391. şiir. 167
64
Bu şiirin Abdal Pir Sultan’ın olmadığı, Pir Sultan’ın şiirinin halk ağzındaki bozulmuş şekli olduğu kabul edilebilir. İ. Aslanoğlu’nun ve birçok araştırmacının Abdal Pir Sultan’a mal ettiği bir şiir vardır. Bu şiir fırtınalı bir kış gününde bir başka yerde yapılacak ceme gidilirken yaşanan tehlikeli bir yolculuğu anlatmaktadır169. İlhan Başgöz, bu şiiri 1942 yılında Sivas-Gemerek seyyarlarından Kâzım Dinletir’den derlemiştir170. Altı dörtlükten ibaret bu şiirin ilk iki dörtlüğü şöyledir: İkindi namazı çıktık bu yandan Gözüm korktu hıyanoğlu hıyandan (hain’den bozulma “hayın”olmalı.H.D) Kırıldı kollarım düştüm izandan Aman Sultan Hızır carıma gel gel Kesildi takati feri tutmuyor Atlar düzüm düzüm kardan çıkmıyor Kanber cevapladı daha gitmiyor Aman Sultan Hızır carıma gel gel Şekil itibariyle halk şiiri özelliklerine uyan bu şiirde, nerede yapıldığı belli olmayan tehlikeli bir yolculuk, özel bir yer ismi verilmeden genel mânada anlatılmaktadır. Bu şiirin öz itibariyle aynısı olan, fakat dörtlükler halinde değil beşlikler halinde olan, Kemah Bölgesinde geçtiği anlaşılan ve bazı yer adlarını da veren daha uzun bir şeklini derleyen Ali Haydar Avcı, bu şiirin-bazı canlı şahitlerinden de faydalanarak - Pir Sultan’a (aslında Abdal Pir Sultan’a) ait olmayıp Er Mustafa’ya ait olduğunu ileri sürmektedir: “Pir Sultan incelemelerinde karşılaşılan bir diğer sorun 1942 yılında derlenen ve bu derlemeye dayanarak bugüne dek Pir Sultan’a ait olduğu sanılan Er Mustafa’nın deyişidir. (…) Bu deyiş öncelikle söyleyelim ki, Pir Sultan’a ait değildir. Deyiş gerçekte, Sivas-Divriği’nin Ziniski köyünden 18. yüzyılın ikinci yarısıyla 19. yüzyılın ilk yarısında yaşamış âşıklardan Er Mustafa’ya aittir. Gerek bizim derlediğimiz metin, gerekse Derviş Tur Dede’nin elinde bulunan el yazmasındaki metin daha uzun ve daha düzgündür. Ayrıca konuyla ilgili Derviş 169
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 81-82; s. 443-444, 397. şiir. Eyuboğlu, Sabahattin: Pir Sultan Abdal, s. 187; Avcı, Ali Haydar: Bize de Banaz’da Pir Sultan Derler, s. 209.
170
65
Dede tarafından bize, Er Mustafa zamanında yaşayan büyük dedesinden naklen deyişi tamamlayan önemli bilgiler aktarılmıştır.”171 Deviş Tur Dede’nin, dedesi Seyit Musa Baba’dan A.H. Avcı’ya anlattığı rivayet şudur: “Er Mustafa, Kemah boğazı üzerinden yanındakilerle birlikte Dersim bölgesine Cem yapmaya giderken boğaza geldiklerinde tipiye tutulmuşlar ve ciddi bir boğulma tehlikesi atlatmışlardır. Fırtınadan kurtulup da ceme yetiştiklerinde ise ilk olarak Er Mustafa olayla ilgili bu deyişi söylemiştir.”172 Bu rivayetle şiirde anlatılanlar birbirine uyuyor. Beşlikler halindeki 10 bentlik bu şiirin ilk ve son bentleri şöyledir: Sabahın erinde çıktım Hozan’dan
Er Mustafa’m çok ağladık çok güldük
Gözüm yıldı hizan oğlu hizandan
Bozatlı Hızır’ı kılavuz aldık
Kör olmuş kâhyası düşmüş izandan
Akşamın vaktinde biz ceme geldik
Yürü Sultan Hızır car günün geldi
Yürü Sultan Hızır car günün geldi
Yetiş Merdan Ali car sende kaldı
Yetiş Merdan Ali car sende kaldı173
İ. Başgöz’ün derlemesi olan şiir dörtlükler halinde iken, A.H. Avcı’nın derlediği şiir beşlikler halindedir. Dörtlüklere “Yetiş Merdan Ali car sende kaldı” mısrası eklenmiştir. Bu mısra çıkarıldığında iki şiir şeklen birbirinin aynısı olmaktadır. Er Mustafa’nın şiirinin birinci bendi ile diğerinin birinci dörtlüğü, üçüncü bendi ile ikinci dörtlüğü, dördüncü bendi ile üçüncü dörtlüğü, beşinci bendi ile dördüncü dörtlüğü, altıncı bendi ile beşinci dörtlüğü, dokuzuncu bendi (son beşlik) ile altıncı dörtlüğü (son dörtlük) birbirinin hemen hemen aynısıdır. Er Mustafa’nın şiirindeki ikinci, yedinci ve sekizinci bendler İlhan Başgöz’ün derlediği şiirde yoktur. Çevre ile ilgili özel isimler de bu ekleme bendlerinin birinde görülmektedir. Bu küçük farklılıklar dışında iki şiir hemen hemen birbirinin aynısıdır. Birbirlerine bu kadar benzeyen iki şiiri iki ayrı şâirin söylemesi, aynı olayı ikisinin de ayrı ayrı yaşaması – beraber değillerse – oldukça zordur. Başgöz’ün derlediği Abdal Pir Sultan’a ait olan şiir, sözlü kültürde yaşarken, benzer coğrafyada, benzer bir olayı yaşayan Er Mustafa, Abdal Pir Sultan’ın şiirine bazı 171
Avcı, Ali Haydar: Bize de Banaz’da Pir Sultan Derler, s. 208. A.g.e.: s. 208. 173 A.g.e.: s. 210-211. 172
66
mısralar ve bentler de ekleyerek A.H. Avcı’nın derlediği şiiri kendi mahlâsıyla söylemiş olabilir. Halk şiiri geleneğine daha uygun olan İlhan Başgöz’ün derlediği şiirin, 10 bentlik şiirden teşekkül ettirilmesi diğerine gör daha zordur. Abdal Pir Sultan ile Er Mustafa aynı bölgenin ve aynı yüzyılın şâiridirler. Şiirlerinin bu şekilde karışması mümkündür. Sonuç olarak İ. Başgöz’ün derlediği dörtlükler halindeki şiiri Abdal Pir Sultan’a, A.H.Avcı’nın derlediği ve hakkında rivayetler tesbit ettiği beşlikler halindeki şiiri de Er Mustafa’ya mal etmek daha doğru olabilir. İ. Aslanoğlu’nun Abdal Pir Sultan’a mal ettiği 40 şiirin bazısı Pir Sultan Abdal’a, çok azı da Pir Sultan’a veya başka şâirlere ait olsa da çoğunun Abdal Pir Sultan’a ait olduğunu kabul etmek mümkündür. Yaşadığı –yılı şiirinde belirten Pir Muhammet Abdal Pir Sultan’ın oğlu ise– XVIII. yüzyılın sonu ile XIX. yüzyılın başı olarak kabul edebiliriz. Tokat’ın Artova ilçesinin Daduk köyündendir. Bu durumda Pir Sultan’dan ayrı olarak Abdal Pir Sultan’ın varlığını kabul etmemiz gerekmektedir. Bunun için Pir Sultan’a mal edilip Abdal Pir Sultan’a ait olan şiirleri Pir Sultan’ın şiirlerinden ayırmak şarttır. Çünkü bunlar iki ayrı şâirdir. 5. Pir Sultan Abdal Pir Sultanları ayırmak için ilk ciddi çalışmayı yapan araştırmacı İbrahim Aslanoğlu; Pir Sultan’ım Haydar, aruz şâiri Pir Sultan Abdal, Divriği yöresinden Pir Sultan Abdal ve Abdal Pir Sultan’ın asılan Pir Sultan’dan ayrı şâirler olduğunu anlattıktan sonra Pir Sultan ile Pir Sultan Abdal’ın da iki ayrı şâir olması gerektiğini söylüyor: “Geriye iki şâir kalıyor: Pir Sultan ve Pir Sultan Abdal. Asılmasını
ve
asıldıktan
sonraki
olayları
hayatta
olmayan
bir
kişi 174
anlatamayacağına göre” Pir Sultan Abdal, Pir Sultan’dan ayrı bir şâirdir
. İ.
Aslanoğlu’nu takip eden Asım Bezirci de aynı görüşü kabul etmektedir175. İ. Aslanoğlu; Pir Sultan Abdal’ın, Pir Sultan’ın sonuna “abdal” kelimesini ekleyerek kendi mahlâsını ortaya çıkardığını böylece kendi şiirlerini Pir Sultan’ın şiirlerinden ayırdığını belirtiyor ki onun bu ve yukarıdaki görüşlerine katılmak 174 175
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 29-31. Bezirci, Asım: Pir Sultan, s. 23.
67
mümkündür. Ancak Aslanoğlu, Pir Sultan Abdal’ın; Pir Sultan’ın müridi veya çok yakını olabileceğini, her hali ile ona bağlanmış olduğunu da ileri sürüyor176. Bu görüşün, Pir Sultan’ın bir isyancı derviş ve lider olduğunu ileri süren ve hayâli bir Pir Sultan yaratma çabası güden XX. yüzyıl Cumhuriyet aydınlarının etkisiyle ileri sürüldüğünü söyleyebiliriz. Bu basmakalıp fikre çok az pirim veren İ. Aslanoğlu’nun da zaman zaman kendisini kaptırdığını görmekteyiz. Pir Sultan Abdal, asılan Pir Sultan’la ilgili şiirler söylemekle birlikte, Pir Sultan’ın çok yakını veya müridi olduğunu, ona bağlandığını söyleyebileceğimiz veya böyle bir yorum yapabileceğimiz şiirler söylememiştir. En azından İ. Aslanoğlu’nun, Pir Sultan
Abdal’a
mal ettiği şiirlerde
bu görüşleri yansıtacak mısralara
rastlanmamaktadır. Kaldı ki bunların içinde Ali izzet’ten derlenen şiirler de vardır. Bunların çoğunun Pir Sultan (veya Pir Sultan Abdal)la ilgisinin bulunmadığı, bunları onun ağzından Ali İzzet’in söylediği artık bilinmektedir. Bütün bunlarla birlikte İ. Aslanoğlu’nun Pir Sultan’ı, Pir Sultan Abdal’dan ayırmak için ileri sürdüğü ve sonra birçok araştırmacı tarafından da kabul edilen şu görüşleri oldukça mantıklıdır: “Hızır Paşa’nın huzurunda söylediği (Pir Sultan’ın. H.D.) iddia edilen üç deyişten ikisi bu şâirin, Pir Sultan (ın, olmalı. H.D.) zindanda iken söylediği deyişler de bu şâirin. Biz o deyişleri Pir Sultan’ın söylediğine kāni değiliz. Bir an için onun söylediğini kabul edelim; kim dinlemiş, kim not etmiş? Sonra bunu kim dışarıya çıkarmış da ağızdan ağza yaymış? Nöbetçiden başka orada kimse yok ki. Onun da yapması olanak dışı. O deyişleri, zindandaki durumunu öğrendikten ve biraz da tahayyül ettikten sonra Pir Sultan Abdal dizip koştu. İdamını ve idamdan sonraki durumunu anlatan da Pir Sultan Abdal’dır.”177 O halde mahlâsı Pir Sultan olmayıp Pir Sultan Abdal olan ve asılan Pir Sultan hakkında onun ağzından şiirler söyleyerek, onun hayatını, zindan günlerini,
176
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 67. Ayrıca Bak: Bezirci, Asım: Pir Sultan, s. 23. Bu hususta da İ. Aslanoğlu’nu takip eden A. Bezirci de Pir Sultan Abdal’ın Pir Sultan ’ın yakını, müridi ya da akrabası olduğunu söylüyor ama bu tesbit şiirlerle veya belgelerle desteklenmemektedir. 177 A.g.e.: s. 67.
68
asılmasını, asılması sonrasını anlatan bir başka şâir vardır. Halk arasında ve Pir Sultan araştırmalarının ilk yıllarında diğer Pir Sultanlarda olduğu gibi Pir Sultan ile Pir Sultan Abdal da aynı şâir zannedilmiş, asılan kişinin kendisini bu şekilde şiirlerle anlatamayacağı üzerinde durulmamış ve İ. Aslanoğlu’nun itirazına kadar gelinmiştir. Pir Sultan ile Pir Sultan Abdal arasında akrabalık, mürşit-mürit ilişkisi değil ama ikisinin de aynı kültürel kaynağın insanları oldukları ve Osmanlıların düşman ilan edip ortadan kaldırmak için ciddi bir mücadele başlattığı Türklerden/Türkmenlerden oldukları için aynı safta yer aldıkları kabul edilebilir. Bundan
dolayı
da
bunların
şiirlerinin
birbirine
benzediğini
düşünmek
mümkündür. Bir de diğer Pir Sultanlar’ın değil ama Pir Sultan Abdal’ın, asılan Pir Sultan’ın çağdaşı olduğu anlaşılmaktadır. Asılmaya bizzat şahit olması beklenemez. Fakat yaşanan bu trajik olayın halk arasında hikâye şeklinde anlatılmaya başladığı yıllarda hayatta olduğunu, onun için Pir Sultan’ın zindan hayatını, asılmasını v.b. şiirleştirdiğini söyleyebiliriz. Pir Sultan şiirlerinin yazıya geçirilmiş en eski örnekleri olan üç şiirden birisinin mahlâsı Pir Sultan Abdal, diğer ikisinin ise Pir Sultan’dır178. 1608 veya 1576’da yazılan Menakib-ül Esrar Behçet-ül Ahrar’da örnek şiir olarak bir tane Pir Sultan Abdal’dan, iki tane de Pir Sultan’dan olmak üzere toplam üç şiir bulunmaktadır. Aynı eserde Hatâyî’den, Kul Mazlum’dan ve Kul Himmet’ten de şiirlere yer verilmiştir. Demek oluyor ki bu tarihlerden önce bu şâirler meşhur olmuş ve şiirleri “Buyruk” da denilen bu kitaba alınmıştır. Bu önemli eserde hem Pir Sultan, hem de Pir Sultan Abdal mahlâslı iki şâirin şiirleri yer almıştır. Buradan hareketle Alevî- Bektaşî kültürünün bu önemli eserinin yazıldığı yıllarda ikisinin şiirlerinin de takdir gördüğünü söyleyebiliriz. Bu üç şiirden başka bütün Pir Sultan şiirleri tartışılabilir ama, yazılı en eski Pir Sultan şiirlerinden olan bu üç şiir şimdilik en sağlam belge durumundadır.
178
Gölpınarlı, Abdulbaki: Tarih Boyunca İslam Mezhepleri ve Şiilik, Birinci Basım, İstanbul, Der Yayınevi, 1979, s. 178, 654; Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili; Pir Sultan Abdal, s. 129 (42. şiir), s. 130 (43. şiir), s. 133-135 (47. şiir), s. 220; Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 67, s. 383 (331. şiir), 164 (85. şiir), s. 220-222 (148. şiir); Bezirci, Asım: Pir Sultan, s.23, s. 257 (84. şiir), s. 267-268 (91. şiir); Eyuboğlu, Sabahatin: Pir Sultan Abdal, s. 63 (A. Özkırımlı).
69
İ. Aslanoğlu, bu iki şâirden birisi olan Pir Sultan Abdal’ın XVI. yüzyılın sonlarında, XVII. yüzyılın başlarında yaşadığını tahmin etmektedir. Menakıb-ül Esrar Behçet-ül Ahrar’ın yazıldığı 1576’dan önce eser verip meşhur olduğu kesindir ama ne zaman doğup, ne zaman öldüğünü söylemek şimdilik imkânsızdır. 1576’da hayattaysa ölümünün bu tarihten itibaren herhangi bir tarihte olabileceğini, belki de İ. Aslanoğlu’nun tahmin ettiği gibi XVII. yüzyılın başlarında olduğunu söyleyebiliriz. 1576’dan önce ölmüş de olabilir. Ancak 1576’da meşhur olduğu dikkate alınırsa İ. Aslanoğlu’nun XVI. yüzyılın sonlarında, XVII. yüzyılın başlarında yaşamış olabileceği ifadesindeki “XVI. yüzyılın sonlarında” tespitini biraz daha geriye çekmek doğru olacaktır. 1576’da 25 yaşlarında bile olsa o zaman XVI. yüzyılın ortaları ile XVII. yüzyılın başlarında yaşadığını kabul etmek gerekmektedir. Bu ihtimallere göre onu XVI. yüzyıl şâiri kabul edebiliriz. Bu arada belki ömrü XVII. yüzyılın başına da sarkmış olabilir. İ. Aslanoğlu, Pir Sultan Abdal’ın asıl adının ne olduğu hususunda hiçbir fikir beyan etmemektedir. Halbuki Divriğili Pir Sultan Abdal, Pir Sultan’ım Haydar ve Pir Sultan’ın asıl adının ne olabileceği üzerinde durmuş179, şiirlerden veya sicillerden hareket ederek bu konunda bilgiler vermiştir. Birçok araştırmacı tarafından Pir Sultan veya Pir Sultan Abdal’ın asıl adı ile ilgili olarak belge kabul edilen ve; “Pir Sultan Abdal’ım destim damende İsmim Koca Haydar neslim Yemen’de Garip başa bir hal gelse zamanda Orda her kişinin dostu bulunmaz”180 dörtlüğüyle biten bir şiir vardır. İ. Aslanoğlu da bu şiiri Pir Sultan Abdal’ın şiiri kabul ettiği halde bu şâirin adı hakkında hiçbir fikir ileri sürmemiş, hiçbir şey söylememiştir.
179 180
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 28-29. A.g.e.: s. 372.
70
Sadettin Nüzhet181 ve Gölpınarlı/Boratav182, yukarıdaki şiirden ve menkıbelerden hareket ederek Pir Sultan’ın asıl adının “Koca Haydar” veya “Haydar” olduğunu ileri sürmüşlerdir. Pir Sultan Abdal’ın adı ile ilgili bir şey söylememişlerdir. Çünkü o zaman Pir Sultan Abdallar henüz gündemde yoktu. C. Öztelli ise Pir Sultanlar’ın varlığı tartışılırken bile bütün Pir Sultanları bir şâir kabul etmiş, Pir Sultan’ım Haydar’daki “Haydar”ı, yukarıdaki dörtlükte geçen “Koca Haydar”ı asılan Pir Sultan’ın asıl adı olarak vermiştir183. Bütün bu çabalar Pir Sultan Abdal’ın değil, asılan Pir Sultan’ın asıl adını bulmak içindir. Bu kanaat genelde bugün de devam etmektedir. Doğruluğu ise oldukça zayıftır. Pir Sultan Abdallar hususunda İbrahim Aslanoğlu’nu takip eden Asım Bezirci, Pir Sultan Abdal’ın yukarıdaki dörtlüğünden hareket ederek Pir Sultan Abdal’ın asıl adının “Koca Haydar” olduğunu söylemektedir184. Bütününde Pir Sultan’ın asılmasını anlatan bu şiirin mahlâsı da Pir Sultan Abdal’dır. Bir diğer dörtlüğü ise şöyledir: Biz de gezer idik irfanda sazda Biz de bulunurduk cemde niyazda Bize de gel oldu kanlı Sivas’ta Hızır Paşa bizi astı bulunmaz185. Bu sözleri asılan Pir Sultan söyleyemeyeceğine göre, bu şiirin başka bir şâire ait olması gerekmektedir. Şiirde kullanılan mahlâs da “Pir Sultan Abdal” olduğuna göre, adı “Koca Haydar” olan, asılan Pir Sultan değil, Pir Sultan Abdal’dır. Bir önceki dörtlükte “neslinin Yemen’de” oluşunu söylemesi, onun aslen oralı oluşu mânâsına gelmez. Bu ifade bazı derlemelerde “aslım Yemen’de” şeklindedir186. Asılan Pir Sultan hakkında söylenen bu şiirde, olsa olsa Hz. Ali’yi çağrıştıran Yemen’e bir îma vardır. Hz. Ali ile Yemen, Yemen’le de Pir Sultan
181
(Ergun), Sadettin Nüzhet: s. 10 (s. 69, 99. şiir) Gölpınarlı, Abdulbaki – Boratav, Pertev Naili: s. 32. 183 Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 28. 184 Bezirci, Asım: Pir Sultan , s. 24. 185 Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 372. 186 Bezirci, Asım: Pir Sultan, s. 24 (Dipnot: 40) 182
71
veya Pir Sultan Abdal özdeşleştirilmektedir. Irki bir bağ değil; manevî bir mensubiyet kasdedilmiş olmalıdır. İ. Aslanoğlu, Pir Sultan Abdal’ın sıla özlemiyle söylediği şiirlerinden örnek mısralar veriyor. Bunlardan birisi olan; “Murat’tan bölünüp Çip’lerde kalan Gölü nice oldu bizim illerin” mısralarını da bu bölüme alıyor. “İlden, aşiretten” bahsetmesine bakarak onun bir Türkmen şâiri olabileceğini belirtiyor; fakat memleketi hakkında hiçbir fikir ileri sürmüyor; bir tahminde bile bulunmuyor187. Sadettin Nüzhet, Gölpınarlı-Boratav, Pir Sultan ile Pir Sultan Abdal’ı aynı şâir kabul ettiklerinden, sadece Pir Sultan’ın memleketini tesbit etmeye çalışmışlardır. Pir Sultan bahsinde bunların üzerinde durulacaktır. Onların eserlerinde ayrı bir şâir olarak Pir Sultan Abdal yoktur. Dolayısıyla onun memleketi de araştırılmamıştır. Bu hususta ciddi bir tahminde bulunan ise Asım Bezirci olmuştur. Pir Sultan Abdal’ın; Coşuben coşuben geri çekilen Seli nice olan bizim ellerin Turnaların mah yüzüne dökülen Teli nice oldu bizim ellerin dörtlüğüyle başlayan gurbet şiirinin dördüncü dörtlüğü de şudur: Yaradan’dır bizi sevdaya salan Evvelki dem sohbet hem oldu yalan (hep, olmalı. H.D.) Murat’tan bölünüp Çipler’de kalan Gölü nice oldu bizim ellerin188 Bu mısralardaki Murat ve Çip özel isimlerine dikkatleri çeken A. Bezirci hem onun Banazlı Pir Sultan’dan ayrı bir şâir olduğunu, hem de bu yer isimlerinin onun memleketi hakkında bazı ipuçlarını verdiğini belirtmiş ve şöyle demiştir: “Bu dizeler onun Banazlı Pir Sultan’dan ayrı bir şâir olduğunu kanıtlar. (Elazığ’da Poyraz bucağına bağlı Cip köyü ile Murat’a karışan Cip Çayı vardır. Belki de
187 188
Aslanoğlu; ibrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 68-69. A.g.e. s. 69, 311
72
sözü geçen Çipler burasıdır.)”189. Ancak A. Bezirci de bu özel isimlere ve verdiği bilgilere rağmen Elazığ’ın Poyraz bucağına bağlı Cip köyünden veya bu civardan olabileceğini açıkça söylemiyor. Şiirin tamamı ortak bir mânâ bütünlüğü içindedir. Halk şiirinde sık görüldüğü gibi tutarız anlatımlar veya mânâlar da yoktur. Bu özel isimlerin, A. Bezirci’nin belirttiği yerler olmasına kesin gözüyle bakabiliriz. Şiirin tamamında ayrı düşülen memlekete büyük bir özlem vardır. Bu geçici bir gurbet hayatında söylenmiş bir şiir olabileceği gibi, göç edilerek artık terk edilen ve gidilmeyen bir memlekete söylenmiş bir şiir de olabilir. Ancak o devrin şartları içinde Elazığ bölgesinde yaşayan bir şâirin ta Sivas’ta asılan Pir Sultan hakkında bu kadar çok ve yaşanan gerçekleri anlatan şiirler söylemesi imkânsız gibidir. Sivas-Elazığ, yaylak ve kışlak da değildir ki bu sırada bu olayları öğrenmiş veya yaşamış olsun ve bu şiirleri söylesin. Söz konusu SivasSuriye olsa yaylak ve kışlak hayatına bağlı olarak bu mümkün olabilirdi. Doğu Anadolu’daki Türklerin o zamanki yaylak-kışlak hayatına bağlı olarak Sivas yöresi gibi Elazığ yöresi de yaylak durumundadır. Şiirde geçen özel isimler ve şiirin bütünündeki tutarlı memleket özlemi de hayâlî değil, gerçek bir memleket özlemini dile getirmektedir. Bunun izahı şöyle yapılabilir: Pir Sultan Abdal’ın mensup olduğu aşiret, yaylak veya kışlak olarak bir süre Elazığ’ın Poyraz bucağına bağlı Cip köyü veya Cip çayı civarlarında yaşamış, sonra da Sivas veya civarına göç edip yerleşmiş olabilir. Pir Sultan’ın asılması sırasında veya hemen devamında artık Sivas veya civarında yaşadıklarını düşünebiliriz. Ayrıca Elazığ bölgesinde Pir Sultan şiirlerine benzeyen şiirlerin taraftar ve rağbet bulması, böyle bir âşığın orada yetişmesi ve meşhur olması da imkânsızdır. Çünkü Osmanlı-Türk/Türkmen mücadelelerinde Elazığ bölgesi, Kızılırmak havzası gibi devletin hedef aldığı önemli merkezlerden biri değildir. Banazlı Pir Sultan’ın Şam Bayadı Türkmenlerinden olabileceğini ileri süren A. Özkırımlı da Pir Sultan Abdal mahlâslı bir şiiri kaynak olarak kullanmaktadır190. Şiirin mahlâsı Pir Sultan değil Pir Sultan Abdal olduğuna göre,
189 190
Bezirci, Asım: Pir Sultan, s. 26. Eyuboğlu, Sabahattin: Pir Sultan Abdal, s. 40-41 (A. Özkırımlı)
73
Şam Bayadı Türkmenleri’nden olması gereken de Pir Sultan Abdal’dır. Buna mesned gösterilen bu gurbet şiirinin ilk ve üçüncü dörtlükleri şöyledir: “Yine kısmetimiz kaldırdı bizi Ne yaman tuzağa düştü yolumuz (uzağa, olmalı. H.D.) İneyim gideyim Şam’dan aşağı Nerde kaldı ana ata ilimiz Urum’un dağları İşçil ovası Issız kalmaz yavru şahin yuvası Urum’dan Şam’a erler duası Erler olsun kanadımız kolumuz”191 Bu dörtlüklerdeki Şam, Türk halk kültüründeki Bağdat, Bosna, Tuna, Kaf Dağı gibi bir mâna ifade eder; bizzat gidilen ve yaşanılan yerden ziyade hayali bir yeri ve bazan da uzaklığı, büyük engelleri karşılar. Bu mısralardaki Şam’dan, Şam taraflarından veya Şam Bayadı Türkmenlerinden olduğu mânâsını çıkarmak imkânsız gibidir, zorlamadır. Ancak yazları yaylak olarak Anadolu’ya gelen ve kışı geçirmek için de Suriye-Şam’a giden Türkmen yaşayışının tesiriyle söylenmiş bir söz olabilir. Buradan özellikle Şam’dan “Şam Bayadı Türkmenleri”ne mensubiyeti çıkarmak mantıklı bir yorum değildir. A. Bezirci, Pir Sultan Abdal’ın başka iki şiirini daha yine yanlış yorumlayarak onun küçük yaşta öksüz, kimsesiz kaldığını, üç yaşında satıldığını söylemiştir. Bunlardan birisi şu dörtlüktür: Aman hey erenler mürvet sizindir Öksüzüm yetimin amana geldim Garibim bî-kesim himmet sizindir Ağlayı ağlayı Selman’a geldim192. Bu dörtlükte ve devamında büyüklerden (erenler) yardım dilemekte “öksüz, yetim, garip ve kimsesiz” bir kişi gibi çaresiz olduğunu söylemekte, hata yaptı ise bağışlanmasını istemektedir. Burada vurgulanan öksüzlük, yetimlik
191 192
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 375-376. Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 286-287; Bezirci, Asım: Pir Sultan Abdal, s. 25.
74
değil, onlar gibi yardıma ihtiyacının olduğudur. Bundan sonraki dörtlük bunu daha iyi açıklamaktadır: Şah’ın bahçesinde ben garip bülbül Efkârım mükedder halim pek müşkül Koparmadım asla, kokladım bir gül Kâfir oldum ise imana geldim193 Diğer dörtlük ise şudur: Taki Nakî’ye iradet getirdim Düldül oldum Şah Ali’ye götürdüm (Ali’yi, olmalı. H.D.) Yöğrük oldum üç yaşında satıldım Kimseler de bilmez benim taylığım194 Bu dörtlüğün bütününe bakılırsa üç yaşında satılan şâirin kendisi değil “yöğrük” yani “rahvan” attır. Son mısra bunu açıkça belirtiyor: Kimseler de bilmez benim taylığım… Bu dörtlükte Hz Ali’nin meşhur atı Düldül’den bahsediliyor. Tasavvuftaki devriyeye dayanılarak şâir kendisinin Düldül olup Hz. Ali’yi taşıdığını, yöğrük bir at olup üç yaşında satıldığını (Bu yaş atların en gelişmiş ve verimli yaşıdır), onun için onun taylık dönemini kimsenin bilmediğini anlatıyor. Kısacası bu dörtlükte söz konusu olan Pir Sultan Abdal değil; Düldül’dür ve attır. A. Bezirci, onun;
“Pir Sultan Abdal’ım er nefesinde Arzumanım kaldı Şah çırasında Altmış ile yetmişin arasında Gözümü irfana koşamam m’ola” 195
dörtlüğünden hareket ederek 60 ile 70’ten Hicrî 960: (1552) ile 970 (1562) i kastettiğini, dolayısıyla bu yıllarda sağ olduğunu söylüyor ki bu da yanlış bir yorumdur. A. Özkırımlı’nın buna itiraz ederek söylediği gibi
196
buradaki 60 ile
70’ten kastedilen şâirin yaşıdır. Şiirin bütününde şâir bazı arzularına ulaşıp ulaşamayacağını merak ediyor. Bu dörtlükte de 60–70 yaşlarına geldiğinde özünü 193
A.g.e.: s. 286. A.g.e.: s. 283; A. Bezirci, s. 25. 195 Bezirci, Asım: Pir Sultan Abdal, s. 25-26. 196 Eyüboğlu, Sabahattin: Pir Sultan Abdal, s. 63 (dipnot: 70. A. Özkırımlı) 194
75
(Bazı derlemelerde “gözümü” değil “özümü”dür.) irfana koşup koşamayacağını, belli bir olgunluğa gelip gelemeyeceğini merak etmektedir. A. Bezirci, Pir Sultan Abdal’ın kendisini, Pir Sultan’ın veya kızı olduğu ileri sürülen Sanem’in yerine koyarak söylediği şiirleri, Abdal Pir Sultan’ın oğlu Pir Mehmet/Pir Muhammet’in şiirlerini dikkate alarak bir yanlış tesbit daha yaparak üzerinde durduğumuz Pir Sultan Abdal’dan ayrı, adı Sanem ya da Pir Mehmet/Muhammet olan bir başka Pir Sultan Abdal’ın daha var olduğunu illeri sürmüştür. Bu Pir Sultan Abdal’ın ili Sivas, köyü de Banaz’dır197. Bunu doğru kabul edersek Pir Sultanların sayısı 7’ye çıkmaktadır. Onu bu fikre götüren şiir, asılan Pir Sultan’nın ağzından kendi asılışını anlatmaktadır. Birkaç dörtlüğü şöyledir: Yeşil başlı ördek göllere uçtu Duysun canlar deyü bizi azarlar Bir taş oynamasın yerli yerinden Duysun canlar deyü bizi asarlar İlimi sorarsan köyümdür Banaz Dilerim onmasın ol kanlı Sıvas Bir ben ölmeyinen âlem yıkılmaz Duysun canlar deyü bizi asarlar Pir Sultan Abdal’ım kaddim büküldü Gözümün cevheri yere döküldü Kendir kement boğazıma takıldı Duysun canlar deyü bizi asarlar198 A. Bezirci’yi yeni bir Pir Sultan Abdal’ın varlığına götüren sebebi, menkıbelerde ve Pir Sultan Abdal mahlâslı bir şiirin değişik varyantlarında geçen “Pir Sultan kızıydım”, “Pir Sultan oğluydum”, “Pir Mehmet’im eydür”, “Koç babamı kurban verdim Sıvas’ta” gibi ifadelerde aramak gerekir. Bu kadar karışıklığa sebep olan şiirin farklı şekilleri ile birlikte tamamı şöyledir:
197 198
Bezirci, Asım: Pir Sultan, s. 26. Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 324-325.
76
“Dün gece seyrimde coştuydu dağlar
Uzundu usuldu dedemin boyu
Seyrim ağlar ağlar Pir Sultan deyü
Yıldız’dır yaylası Banaz’dır köyü
Gündüz hayâlimde gece düşümde
Yaz bahar ayında bulanır suyu
Düş de ağlar ağlar Pir Sultan deyü
Sular çağlar çağlar Pir Sultan deyü
Pir Sultan kızıydım ben de Banaz’da - (Pir Sultan oğluydum ben de… A. Gölpınarlı’nın Alevi-Bektaşi Nefesleri, Kanlı yaş akıttım baharda güzde 1963 s. 98) Koç babamı kurban verdim Sıvas’da-Dedemi astılar kanlı Sıvas’ta (S.N.E/C.Ö) Darağacı ağlar Pir Sultan deyü Kemendimi attım dâra dolaştı Kâfirlerin eli kana bulaştı Koyun geldi kuzuları meleşti Koçlar ağlar ağlar Pir Sultan deyü – Koçlar da ağlaşır Pir Sultan deyü (S.N.E./C.Ö) Pir Sultan Abdal’ım yücedir şânın Kudret’ten çekilmiş Pir senin hûnun (nan’ın olabilir. H.D.) Hakk’a teslim ettin ol şirin canın Dostlar ağlar ağlar Pir Sultan deyü”199 A. Bezirci son dörtlüğün S.N.E ve C.Ö’de şöyle olduğunu yazmaktadır: “Pir Sultan Abdal’ın ey Yüce Gani Dâim yediğimiz Kudret’in hânı (nân’ı, olmalı. H.D.) Hakk’a teslim ettin ol şirin canı Dostların ağlaşır Pir Sultan deyü”200 Yine Asım Bezirci bu şiirle ilgili olarak şu notu düşmüştür: Pir Sultan Abdal tapşırmasını taşımasına karşın, çoğu yazarlarca Pir Sultan’ın kızı Sanem’e, kimilerince de Sanem’in kızı Elif’e mal edilen bu ağıtın oğlu Pir Mehmet adına kayıtlı bir örneği de vardır.”201 A. Bezirci’yi bu kanata götüren, asılan Pir Sultan’la ilgili olarak teşekkül eden menkıbeler ve bu menkıbelere dayanak olan yukarıdaki gibi şiirler olmalıdır. Çünkü burada ileri sürülen bilgiler veya menkıbeler Gölpınarlı-Boratav ve C. 199
Bezirci, Asım: Pir Sultan, s. 417-418. A.g.e.: s. 418. 201 A.g.e.: s. 418. 200
77
Öztelli’de bulunmaktadır202. Pir Sultan’ın kızı Sanem, Sanem’in kızı Elif, oğlu Pir Mehmet/Muhammet şiirler etrafında yapılan yakıştırmalardır. Hikâyeleşen Pir Sultan’da yer almaktadır. Kaldı ki menkıbelerde geçen ve Gölpınarlı-Boratav’ın da gerçek olarak kabul ettikleri oğlu Pir Mehmet/Muhammet, Pir Sultan’ın oğlu değil, önceden üzerinde durduğumuz Abdal Pir Sultan’ın oğludur ve aynı zamanda şâirdir. XIX. yüzyıl şâirlerindendir. İ. Aslanoğlu aradaki yüzyılları da dikkate alarak bunun Pir Sultan’ın oğlu olmadığını ispatlamıştır203. Yukarıdaki şiir değişik varyantları ile bu yakıştırmalara kaynaklık eden önemli şiirlerden birisidir. “Uzundu usuldu dedemin boyu” geçtiğine göre bu Pir Sultan’ın torunu (Sanem’in kızı), “Pir Sultan kızıydım ben de Banaz’da” dediğine göre bu Pir Sultan’ın kızı, “Pir Sultan oğluydum ben de Banaz’da” dediğine göre bu Pir Sultan’ın oğlu (şiirleri de olan Pir Mehmet/Muhammet) zannedilmiştir. Halk şiirinde çok kolayca gerçekleşen mahlâs değişikliği de bunu körüklemiştir. Pir Sultan şiirlerinden birisi bu şekilde Pir Mehmet’e mal edilince veya Pir Mehmet’in şiirleri ele geçince menkıbe oluşmuş, yakıştırmalar gerçek zannedilmiştir. Bu karışıklığın en büyük sebebi de halk şiirinde, ölen önemli bir kişinin ağzından başka âşıkların, kişilerin veya yakınlarının şiirler söylemesi geleneğidir. Yukarıdaki şiirde de bunu görmekteyiz. Yukarıdaki şiirde mahlâs açık olarak görüldüğü gibi Pir Sultan Abdal’dır. Şiirin Pir Sultan’ın ne kızıyla, ne torunuyla, ne de oğluyla bir ilgisi vardır. Üzerinde durduğumuz ve Pir Sultan’ı da anlatan Pir Sultan Abdal, birinci ve son dörtlükte kendi ağzından, ikinci dörtlükte torunun, üçüncü dörtlükte kızı (veya oğlu)nun ağzından bu şiiri söylemiştir. Bu arada “Uzundu usuldu dedemin boyu” derken mutlaka torunu da kasdedilemez. AlevBektaşî kültürüne bağlı olarak asılan Pir Sultan bir ocakzâdedir yani “dede”dir. Pir Sultan Abdal onun bu durumunu bilerek Pir Sultan’a “Dedem” demiş de olabilir. O zaman bu mısra torunun ağzından değil; yine bizzat Pir Sultan Abdal’ın ağzından söylenmiştir.
202
Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 49-51; Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 23-24. 203 Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 69-70.
78
A. Bezirci’nin, gerçek adı ve kimliği Sanem ya da Pir Mehmet/Muhammet olan bu diğer Pir Sultan Abdal’ın varlığını isbat için ileri sürdüğü şiirlerin kavuştak mısraları şöyledir: “Kâtip ahvalimi Şah’a böyle yaz” (s. 420) “Ben de bu yayladan Şah’a giderim” (s. 419) “Bizi de kem kişi bellemesinler” (s. 421) “Bizi kem kişi de bellemesinler” (s. 422) “Açılın kapılar Şah’a gidelim” (s. 298) “Açılın zindanlar pire gidelim” (s. 427) “Gönül eğlencesi küstü bulunmaz” (s. 423-424) Aynı şiirler İ. Aslanoğlu’nda da vardır. Ancak bunlardan sadece “Açılın kapılar Şah’a gidelim” kavuştaklı şiirin mahlâsı İ. Aslanoğlu’nda da, A. Bezirci’de de Pir Sultan’dır. Buna bakarak ikisi de bu şiirin Pir Sultan Abdal’ın değil, Pir Sultan’ın olduğunu kabul etmişlerdir. Şiirde yaşadıklarını anlatan Pir Sultan’dır: Hızır Paşa bizi bırdar etmeden Açılın kapılar Şah’a gidelim Siyaset günleri gelip yetmeden Açılın kapılar Şah’a gidelim Her nereye gitsem yolum dumandır Bizi böyle kılan ahd u amandır – (kıyl u kaaldir, olabilir. H.D.) Zincir boynum sıktı hâlim yamandır Açılın kapılar Şah’a gidelim Bir taze sevgidir yeni beğendim
Pir Sultan’ım eydür mürvetli Şah’ım
Anam atam yoktur vere öğüdüm
Yaram baş verdi sızlar ciğergâhım
Kıyman beyler kıyman ben genç yiğidim
Arşa direk direk olmuştur âhım
Açılın kapılar Şah’a gidelim
Açılın kapılar Şah’a gidelim
Her ne kadar Pir Sultanlar’ı ayırmaya çalışan İ. Aslanoğlu ile A.Bezirci bu şiiri Pir Sultan’a mal etseler de yukarıdaki dörtlüklerdeki ifadeler ve şiirin bütünü dikkate alındığında boynunda zincir olduğu halde zindanda tutulan Pir Sultan’ın bu şiirleri söylemesi, söylese bile dışarı çıkarılması o günün şartlarında
79
imkânsızdır. Bir de bu âşıkların şiir “yazmayıp” söyledikleri unutulmamalıdır. Bu durumda bu şiiri söyleyen, şiirlerinde Pir Sultan’ı anlatan Pir Sultan Abdal olmalıdır. Şiirin tamamındaki ifade buna müsaittir. Ancak araştırmacıları başka yöne sevkeden husus, bu şiirde kullanılan mahlâs olmalıdır. Halbuki mahlâsın yanında çok defa klişe halde kullanılan “eydür” kelimesi Pir Sultanları birbirine karıştıran bir anahtar, hatta “maymuncuk” durumundadır. Bize göre şiirin mahlâsı “Pir Sultan Abdal” iken “Abdal” zamanla sözlü kültürde kalkmış ve onun yerine “eydür” kelimesi gelmiş, ölçü ve âhenk bozulmamış ama şiirin sahibi el değiştirmiştir. O halde bu şiir de asılan Pir Sultan’ı anlatan ve Pir Sultan’ın ağzından şiirler söyleyen Pir Sultan Abdal’a aittir. Bu şâir de A. Bezirci ve başka araştırmacıların dediği gibi Pir Sultan’ın oğlu da değildir. Kavuştak mısralarını yukarıya yazdığımız şiirlerin sahipleri de yine bu Pir Sultan Abdal olmalıdır. Çünkü hepsinin mahlâsı Pir Sultan Abdal’dır. Hepsinde Pir Sultan’ın ağzından Pir Sultan Abdal konuşmaktadır. Şiirlerdeki şahısları ve ifadeleri keyfi olarak yorumlayarak, menkıbeleri gerçek kabul ederek Pir Sultan’ın “oğlu, kızı, torunu” icat etmek, Pir Sultan ve Pir Sultanları daha da karmâşık ve içinden çıkılmaz bir hale getirmekten başka bir işe yaramamaktadır. Asım Bezirci’nin Pir Sultanlar’ı bununla yediye, hatta daha sonra İ. Aslanoğlu’nun bir dergide yayınlanan ve sadece küçük bir ihtimal olarak varlığını ileri sürdüğü başka bir Pir Sultan’ın varlığını da kesin gibi göstererek sekize çıkarması204; çok küçük ihtimalleri kesinmiş gibi göstermekten, şiirleri keyfi veya yanlış
yorumlamaktan,
menkıbeleri
gerçekmiş
gibi
göstermekten
ileri
gelmektedir. Şimdilik yine İ. Aslanoğlu’nun kitabındaki altı Pir Sultan’ı geçerli kabul etmek daha doğru olacaktır. Bunların sayısını A. Bezirci gibi çoğaltarak, sekize kadar çıkararak, bu hususa ilk dikkatleri çeken ve bu uğurda 45 yıl emek veren değerli araştırmacı İ.Aslanoğlu’nun maksadını da sulandırmak yoluna gidilmemelidir. A. Bezirci, yine İ. Aslanoğlu’ndan hareketle sekizinci Pir Sultan’ı “İkinci Pir Sultan” başlığıyla vermekte (Birincisi asılan Pir Sultan, diğerlerinin isimleri
204
Bezirci, Asım: Pir Sultan, s. 27-28.
80
Pir Sultan değildir. Pir Sultan Abdal, Abdal Pir Sultan, Pir Sultan’ım Haydar v.b.)dir. Üzerinde durduğu dörtlüklerden birisi şudur: “Pir Sultan eyder sen bir velisin Kokmak için On İki İmam gülüsün Kul Şükür der Abdal Musa Ali’sin Bağlayıp da devin kendin çözelden”205 A. Bezirci bu dörtlüğe dayanarak bu şâirin adının “Kul Şükür” olduğunu ve Abdal Musa’nın da müritlerinden olduğunu söylüyor. Halbuki Abdal Musa, Banazlı Pir Sultan’dan önce XIV. yüzyılda yaşamıştır. Ayrıca bu şiirde bu Pir Sultan’ın, Abdal Musa’nın müridi olduğu şeklinde bir mânâ yoktur. Denmek istenen şudur: “Pir Sultan der, sen bir velisin. Güzel kokular yaymak için on iki İmamlar’ın gülüsün. Abdal Musa’sın, Ali’sin. Geçmişteki Hz. Ali ve onun yolundan giden Abdal Musa bugün sensin.” denmek isteniyor. Adının “Kul Şükür” olmasına da kesin gözüyle bakamayız. Eski yazıdaki imlâya göre özel isimlerin büyük harflerle yazılması diye bir kaide yoktu, hatta bu imkânsızdı. Bu sözlü eserlerde zaten imkânsızdır. Özel isim gibi görülen “Kul şükür” özel isim olmayıp bir cümle de olabilir: Kul (yani insanoğlu) “şükür” der, şükreder şeklinde…. A. Bezirci’nin kaynak olarak kullandığı bir diğer dörtlük de şudur: “Durnam Beydağı’nın çevresin gezin Derindir gölleri çırpının yüzün Türlü metaınız Bağdat’ta çözün Bağdat’ın sefasın sürün durnalar”206. A. Bezirci, şiirde geçen “Beydağı” özel ismine bakarak onun memleketi hakkında şunları söylüyor: “Bu dörtlük, ikinci Pir Sultan’ın Sivas’ın Zara ilçesine bağlı Beydağı yöresini iyi tanıdığını ve (belki de) oralı olduğunu düşündürüyor.”207 Halbuki böyle bir dörtlüğü Sivas yöresinden olan bir Pir Sultan veya Pir Sultan Abdal da söyleyebilir. Şiirde geçen “Pir Sultan eyder” söyleyişi “Pir Sultan Abdal’ım sen bir velisin” şeklinde iken daha önce de izah ettiğimiz gibi “Pir Sultan eyder sen 205
A.g.e.: s. 28. A.g.e.: s. 28. 207 A.g.e.: s. 28. 206
81
bir velisin” şekline dönüşmüş de olabilir. Diğer Pir Sultanlar’dan ayrılığı açık olarak isbat edilemeyen bu Pir Sultan’ı şimdilik ayrı bir Pir Sultan saymamak daha doğru olur, kanaatindeyiz. Bu şâirin ayrı bir Pir Sultan olmasını sadece bir ihtimal olarak gören ve yukarıdaki şiirleri tesbit eden İ.Aslanoğlu bile bunun ayrı bir Pir Sultan olduğunu açıkça belirtmemiştir. A. Bezirci’nin, Pir Sultanlar’a yaptığı bu iki ilaveyi dışta bırakarak İ.Aslanoğlu’nun da kabul ettiği gibi bu sayıyı şimdilik yine altıda bırakmak daha doğru olacaktır. Bu izahlardan sonra Banazlı Pir Sultan hakkında da şiirler söyleyen Pir Sultan Abdal’a dönebiliriz. İ. Aslanoğlu’nun S. Nüzhet’den aldığı bir şiir vardır. Bu şiir “Benden emanettir değme gönüle” nakarat mısrası ile devam etmektedir ve son dörtlüğü şöyledir: “Kulluk iden kullardan olur azat Elin iriştiği yere el uzat Pir Sultan Abdal’ım nefsini gözet Benden emanettir değme gönüle”208. Bu şiiri İ. Aslanoğlu, S. Nüzhet’ten aldığını belirtmesine rağmen şiirin mahlâsını “Abdal Pir Sultan” şekline çevirmiştir. Onun bu şiiri, Pir Sultan Abdal’dan alıp Abdal Pir Sultana mal ettiğinden daha önce bahsetmiştik. Orada bu şiirin gerek şekil, gerekse muhteva güzelliği ve bu şiirde var olan derinlik itibariyle S. Nüzhet’in de derlediği şekilde Pir Sultan Abdal’a ait olması gerektiği üzerinde durmuştuk. İ. Aslanoğlu’nun, Pir Sultan Abdal’ın şiirleri arasında göstermediği bu şiiri, Pir Sultan Abdal’ın şiirlerine dahil etmek gerektiğini tekraren söyleyelim. Ayrıca yine İ. Aslanoğlu’nun Pir Sultan Abdal’ın şiirleri arasında gösterdiği bir şiir vardır. “Karga konsa gülistana Gülün kadrin ne bilir” mısralarıyla başlayan bu şiirin son dörtlüğü şöyledir:
208
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 434.
82
“Varır mıydın gel olmasa Yapışacak dal olmasa Pir Sultan Abdal olmasa Şalın kadrini ne bilir”209 Bu şiirde ilk bakışta mahlâs “Pir Sultan Abdal” gibi görünüyor. İ. Aslanoğlu da buna bakarak bu şiiri Pir Sultan Abdal’ın olarak kabul etmiş olmalıdır. Fakat üçüncü ve dördüncü mısrayı beraber ele alıp şiirin mânâsı bulunmaya çalışıldığında “Abdal” kelimesinin mahlâs olmadığı, bu kelimenin genel mânâda “abdal, derviş” olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır: Pir Sultan, abdal (derviş) olmasa şalın kadrini ne bilirdi (bilmezdi), şeklinde. O halde bu şiirin mahlâsı Pir Sultan’dır. İ. Aslanoğlu’nun mantığından giderek mahlâslarına göre şiirleri tasnif edersek, bu şiir de Pir Sultan Abdal’ın değil, Pir Sultan’ın olmalıdır. Şiirdeki anlatılanlara göre ise her ikisine de ait olabilecek bir şiirdir. Fakat “abdal” kelimesinin başka türlü anlaşılması ve İ. Aslanoğlu’nun anladığı şekilde de olması imkânsız olduğuna göre bu şiir “Pir Sultan” mahlâslı şâirin kabul edilmelidir. O halde bu şiiri de asılan Pir Sultan’ın şiirleri arasına almak daha doğru olacaktır. (Bak, tez: s. 283-284, 152-2-. Şiir) Gölpınarlı – Boratav, Pir Sultanlar’ın henüz gündemde olmadığı yıllarda asılan Pir Sultan’a ait olamayacak şiirler üzerinde dururken Sadettin Nüzhet’in derlediği ve “uyane” redifli tecnisli şiiri, gerek tecnislerini küçümseyerek ve beğenmeyerek, gerekse şiirin samimiyetini Pir Sultan’a yakıştıramayarak Pir Sultan’a mal etmenin yanlış olacağını ileri sürmüşlerdir210. Bu şiirin birkaç dörtlüğü şöyledir: Sabah’tan uğradım ben de Şah’ıma
Bak şu kamet şu gerdan ne şûhâne
Didim Şah’ım gafletlerden uyane
Arzideyim şu sultana şu hâne
Eğildim lebine bir bûse kıldım
Bizi bu aşkın oduna yahane
Didim uyan didi vargit o yane
Umarım ki bizden beter o yane
209 210
A.g.e.: s. 386. Gölpınarlı, Abdülbaki: Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 30-31.
83
Pir Sultan Abdal’ım gönlüm harâbât Âşık isen bir gül içün hâra bat Menzil almaz bu meydanda harab at Çevir başın dizginini o yane211. İ Aslanoğlu bu şiiri S.N. Ergun’dan aldığını belirtmesine rağmen şiirin imlâsında birçok değişiklik yapmıştır. Şiirin aslı daha doğru ve mânâlı iken yapılan değişiklikler sebebiyle şiir, aslından uzaklaştırılmış, mânâ ve güzellik kayıplarına sebep olunmuştur.212 Onun için bu şiir üzerinde durulurken S. Nüzhet’in kitabı esas alınmalıdır. Gölpınarlı-Boratav’ın da dedikleri gibi bugün artık bu şiir, asılan Pir Sultan’ın olarak kabul edilmemektedir. İ. Aslanoğlu da asılan Pir Sultan hakkında şiirler söyleyen Pir Sultan Abdal’a mal etmekte ve bu şiiri Pir Sultan Abdal’ın şiirleri arasında vermektedir. Zaten bu şiirin mahlâsı da Pir Sultan değil, Pir Sultan Abdal’dır. Şiirde açıkça beşerî bir sevgiliden bahsedilmektedir. Divan Edebiyatında daha çok görüldüğü gibi buradaki “Şah” sevgilidir. İran Şahı, Hz. Ali veya bir din ve tasavvuf büyüğü değildir. Şiirin bu temalarla hiçbir ilgisi yoktur. Din dışı halk edebiyatına bir örnek olabilir. Gölpınarlı-Boratav, bu özelliklerinden dolayı, daha çok dinî-tasavvufî şiirler söyleyen ve asılan Pir Sultan’a yakıştırmamakta haklı olabilirler. Ancak şiirin bu özelliği, bu şiiri Pir Sultan’dan çok Pir Sultan Abdal’a ait göstermek için önemli bir sebeptir. Çünkü Pir Sultan’da değil ama Pir Sultan Abdal’da böylesi beşerî sevgiliyi ve ona duyulan özlemi anlatan bir hayli şiir vardır. Ancak Gölpınarlı-Boratav’ın bu şiiri “oyuncak şiir” kabul etmelerine ve tecnislerini soğuk bulmalarına katılmak zordur. Şiirdeki şekil ve muhteva güzelliği, mükemmelliği bu şiire “oyuncak şiir” demeyi zorlaştırmaktadır. Şiirde, irticalen söylenen bir şiir için mükemmel diyebileceğimiz özellikleri bulmak mümkündür. Şiirdeki üslûp ve âhenk de – dili bu kadar halk Türkçesi olmasa – Divan Edebiyatı örneklerini hatırlatmaktadır. Bu husus dikkate alındığında, özellikle üslûp ve uzun hecelerin âhengine bakılırsa bu şiirin, Divan Edebiyatı’ndan beslenen –özenen demiyorum– bir halk şâirinin 211 212
(Ergun) Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdal, s. 30-31. Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 239-240.
84
olması da mümkündür. Bu haliyle Pir Sultan’ın veya Pir Sultan Abdal’ın olmaması daha doğru olur. Aruzla söyleyen Pir Sultan Abdal’ın da olamaz. Onun şiirlerinin bu türlü güzellik ve mükemmellikten uzak olduğu üzerinde durmuştuk. “Uyane” redifinin cinaslı olarak kullanılmasında sadece birinci ile son dörtlükte tekrar vardır. Diğerlerinin tamamında eski yazının da imlâsı dikkate alındığında oldukça güzel tecnisler yapılmıştır. Bu rediften ayrı olarak diğer mısraların tamamında değil ama çoğunda yine güzel cinaslı kafiyeler yapılmıştır. Gölpınarlı-Boratav, S. Nüzhet’in asılan Pir Sultan’a mal ederek verdiği “diyelim Allah” redifli şiirin de Pir Sultan’ın olamayacağı görüşündedirler. Onlara göre bu şiirde Alevî-Bektaşîlerce, hatta bütün Şiilerce hiç sevilmeyen Sa’d İbn Ebî Vakkas’ın adı hürmetle geçmektedir213. Şâir bu şiirde sevdiğini kendisinden ayırana beddua etmektedir. Buradaki sevgili beşerî bir sevgilidir. Şiirin ikinci dörtlüğü ve Ebi Vakkas’ın geçtiği üçüncü dörtlük şöyledir: “Bir münafık sebep oldu bu işe
O da benim gibi yana kuruya
Umarım başına hem taşlar düşe
Kısmeti tükene başı çürüye
Kör yılanlar ura cesedi şişe
Seyit Vakkas bir ok ura devire
Eriye döküle diyelim Allah
Canı Cehennem’e diyelim Allah
Şiirin son dörtlüğündeki mahlâs ise Pir Sultan değil, Pir Sultan Abdal’dır. İ. Aslanoğlu da bu şiiri Pir Sultan Abdal’a ait olarak göstermiştir. Tamamen beşerî sevgili üzerine olduğu için de Pir Sultan’dan ziyade Pir Sultan Abdal’ın olması ihtimali daha kuvvetlidir. Ancak Gölpınarlı-Boratav’ın, bu şiirde Ebi Vakkas’ın adının hürmetle geçmesine bakarak bu şiiri, asılan Pir Sultan’ın söylemeyeceği şeklinde bir görüşleri vardır. Aynı kültürel çevreye mensup olan Pir Sultan Abdal’ın da bu şiiri söylemeyeceği görüşü kendiliğinden ileri sürülmüş olur. Böyle bir şiiri Pir Sultan söylemezse, asılan Pir Sultan hakkında şiirler söyleyen Pir Sultan Abdal da söylemez. Bu şiirde geçen Seyit Vakkas hakkında bu araştırmacıların ileri sürdüğü bu görüş, sonraki yıllarda birçok araştırmacı tarafından tekrar edilmiştir.
213
Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 31, 169; (Ergun), Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdal, s. 32, 15. şiir; Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 252.
85
Bu araştırmacılar eserlerinde Seydi Vakkas (Sa’d-i Vakkas) hakkında şu önemli bilgileri vermektedirler: “Sahabeden ve Uhud harbinde Peygamber’in yanından ayrılmayanlardandır. O gün Peygamber’in huzurunda bir hayli ok attığı cihetle Ahilerce okçuların piri sayılmıştır. Ancak Ali’ye muhalif olduğu ve bilhassa oğlu Ömer, Kerbelâ’da Yezid ordusunun kumandanı bulunduğu cihetle Şia tarafından da, Bektaşî-Kızılbaşlar tarafından da sevilmez.”214. Ancak bu araştırmacıların görüşlerine katılmak bazı sebeplerdendolayı zordur: Sa’d-i Vakkas sadece Pir Sultan Abdal’a mal edilen bu şiirde geçmiyor, Pir Sultan’a mal edilen bir şiirde daha geçiyor: Ali gitti Hakk’a yetti Zülfikar’ı derya yuttu Said-i Vakkas bir ok attı O da yine ağaçtandır215. Demek ki bu çevrelerde bu kişinin iyi bir imajı vardır. Uhud harbinde Peygamber’in yanından ayrılmaması, onu korumaya devam etmesi, attığı oklarla takdir toplaması, Türk çevrelerde de takdir görmüş olmalıdır. Sonraki yıllarda Hz. Ali’ye muhalif olması, oğlunun da, Kerbelâ’da yezid ordularının kumandanı olan Ömer olması ise, tarihçiler tarafından bilinse bile, sözlü kültürü ön plânda tutan yazılı kültürden uzak yaşamaya mecbur edilen Kızılbaş/Bektaşî çevrelerce bilinmemiş veya zamanla unutulmuş, sadece Uhud’daki kahramanlığı yaşatılmış olabilir. Daha kitabî bir kültüre sahip olan ve daha çok şehirlerde ve esnaf arasında taraftar bulan Ahilik de yine yukarıdaki müsbet özelliklerinden dolayı Sa’d-i Vakkas’ı okçuların piri kabul ettiğine göre Kızılbaş/Bektaşî, sonra da Alevî çevrelerde bu kişi, bu şekilde iyi yönleriyle şiirlere yansımış olabilir. Çünkü Kızılbaşlık/Bektaşîlik henüz yokken Ahilik vardı. Bilindiği gibi onların birçok törenleri, değerleri sonradan Kızılbaşlık/Bektaşîlik içinde yer almış, en sonra Ahilik de Alevîliğe dönüşmüştür. Bütün bunları dikkate aldığımızda Pir Sultan’ın ve Pir Sultan Abdal’ın şiirlerinde Seydi Vakkas’ın (Sa’d-i Vakkas) adı hürmetle geçebilir diyebiliriz.
214
Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 207. Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 220. Ayrıca; Bak: Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 169.
215
86
Pir Sultan Abdal mahlâslı şiirlerden birisi de; “Şu kanlı zâlimin ettiği işler Garip bülbül gibi zâreler beni” mısralarıyla başlayıp “Şu illerin taşı hiç bana değmez İlle dostun gülü yaralar beni”216 mısralarıyla sona ermektedir. Bu şiir Gölpınarlı – Boratav’ın eserinde yer alan bir menkıbeye göre Hızır Paşa, Pir Sultan asılırken herkesin onu taşlamasını emretmiştir. Pir Sultan’ın musahibi de bu emre uymak zorunda kalmış, taş atmaya kıyamamış, ona bir gül atmıştır. Bunu gören ve buna içerleyen Pir Sultan bu şiiri söylemiştir. Ancak asılırken en yakınının gül atması menkıbesi çok eskidir ve Hallac-ı Munsar ile onun en yakın arkadaşı Şibli arasında geçmiş olduğu bilinmekte ve bu menkibe yazılı eserlerde de geçmektedir217. Öyleyse bu hikâye Pir Sultan’a nasıl mal edilmiştir? Bunun izahını şöyle yapmak mümkündür: Bir çok araştırmacının da üzerinde durduğu gibi asılmaya götürülen bir kişinin böyle bir şiir söylemesi imkânsızdır. O halde bu şiir asılan Pir Sultan’ın olamaz. Kendinî onun yerine koyan bir şâir tarafından söylenmiş olmalıdır. Şiirin mahlâsı da Pir Sultan değil, Pir Sultan Abdal olduğuna göre, şiirin sahibi bu olmalıdır. Fakat İ. Aslanoğlu bu şiirin aslının XIX. yüzyıl şâirlerinden Âşık Hüseyin ile Tarsuslu Sıdkı Baba’nın çeşitli mısraların karmasından meydana geldiğini söylemektedir.218 Öyleyse Pir Sultan ile Pir Sultan Abdal’ı aynı şahıs kabul eden birisi, bu şiiri de Pir Sultan Abdal mahlâsı ile söylemiş, şiirin asıl sahiplerini yok etmiştir. Aslında bu şiirin de Ali İzzet’ten alındığı dikkate alınırsa bu uyarlamayı yapanın ondan başkası olmadığı anlaşılır. O, Hallac-ı Mansur ile Şibli arasında geçtiğine inanılan menkıbeyi, Pir Sultan ile musahibi Ali Baba arasında geçmiş gibi anlatmıştır. Bu anlatmayı da Sıdkı Baba ile Âşık Hüseyin’in şiirlerinden faydalanarak yapmış olmalıdır. Mahlâs olarak önceki âşıkların mahlâsını kullanmadığı gibi, kendi mahlâsını da kullanmamıştır. Pir Sultan Abdal mahlâsını kullanarak işi karmakarışık bir hale getirmiştir.
A. Bezirci’nin, İ. Aslanoğlu’ndan hareket
ederek ileri sürdüğü şu görüşüne katılmak doğru olacaktır: “… Yapılan 216
Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 59. A.g.e.: s. 59. 218 Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 68. 217
87
araştırmalar, hiçbir cönkte rastlanmayan bu şiiri Ali izzet’in uydurduğunu ortaya çıkarmıştır”219 Ancak yukarıda da belirttiğimiz gibi kendi de uydurmamış, başkalarının şiirlerinden “uyarlama” yapmıştır. O halde bu şiir Pir Sultan’ın olmadığı gibi şu anda üzerinde durduğumuz Pir Sultan Abdal’ın da değildir. Fakat şunu da unutmayalım ki bu şiir, aydınların halk kültürüyle ilgilendiği bu yıllarda değil de önceki yıllarda bu hale getirilseydi, bu el değiştirmeyi anlamak ve izah etmek hiç mümkün olmazdı. O zaman bu şiir, Pir Sultan Abdal’ın bile değil, Pir Sultan’ın zannedilirdi. Senaryoya o kadar uygun düşmektedir. Pir Sultanlar’ın tamamını bir şahıs kabul edenlerin en önde geleni olan C. Öztelli, Abdal Pir Sultan’ın oğlu olan Pir Mehmed’i asılan Pir Sultan’ın oğlu kabul ediyor, Pir Sultanları da ayırmadığından Pir Sultan Abdal mahlâslı bir ağıt şiirini, asılan Pir Sultan’ın kabul ediyor ve bu şiirde öldüğünden bahsedilen “Mehemmed”in de onun oğlu olması gerektiğini söylüyor220. Burada ileri sürülen bilgiler, Pir Sultan’ın, Pir Mehmet/Muhammet isimli bir oğlu olduğu şeklindeki menkıbeye dayanıyor. Bu bilgilere, şiirin yanlış yorumlanması ve şiirde geçen isimlere yakıştırmalar yapılması sonucu ulaşıldığını anlatmıştık. İ. Aslanoğlu şiirde geçen ve öldüğü bildirilen Mehmed’i kastederek bu yanlışı şöyle izah ediyor: “… Tamam deniyor, bu ölen Pir Sultan Abdal’ın oğludur. Bu ağıtı onun için yakmış. Halbuki Pir Muhammet XIX.yy şâiri, Pir Sultan Abdal ise XVI.yy şâiri. Arada 300 senelik bir zaman farkı var. Bu çelişki, Pir Sultan Abdal ile Abdal Pir Sultan’ın aynı kişi sayılmasından ileri geliyor”221. “Uyan Muhammed’im sinem bülbülü” nakaratlı bu şiirdeki mahlâs Pir Sultan Abdal’dır. İ. Aslanoğlu da bu şiiri onun şiirleri arasında göstermiştir. Yani Pir Sultan’la bir ilgisi yoktur. Şiirde öldüğünden bahsedilen “Mehemmet” de Pir Sultan’ın oğlu değildir. Bu Mehemmet (Muhammed) Abdal Pir Sultan’ın oğlu Pir Mehmet/Muhammet değildir. XVI. yy’da yaşadığını tahmin ettiğimiz Pir Sultan Abdal’ın oğlu da değildir. Çünkü Pir Sultan Abdal, genç yaşta ölen Muhammed’in hem babası, hem de anası ağzından olayları anlatmaktadır. Bu şiir 219
Bezirci Asım: Pir Sultan, s. 48 Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 48 – 49. 221 Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s.69 – 70; şiirin tamamı, s.364 – 365.
220
88
sevilen bir ailenin genç yaşta ölen oğlu Muhammed (Mehemmet) için Pir Sultan Abdal’ın söylediği bir ağıt olmalıdır. 1576 öncesi yani Şah Tahmasb zamanında (veya 1608’de) yazıldığı bilinen bugün “Büyük Buyruk” diye de anılan Menâkıb-ül Esrar Behçet-ül Ahrar isimli eserdeki şiirlerden birinin mahlâsı Pir Sultan Abdal’dır. İki tane de Pir Sultan mahlâslı şiir vardır. Bu şiirler Pir Sultan şiirlerinin yazıya geçirilmiş ilk örnekleridir. Bu üç şiir Pir Sultan ve Pir Sultan Abdal için en kesin, en güvenilir kaynak durumundadır. Bu şâirler incelenirken –şekil, muhteva, dil vb. bakımından– bu şiirler ölçü olarak alınmalıdır. Gölpınarlı, Pir Sultan Abdal mahlâslı bu şiiri güzelliği, derinliği, dili itibariyle XIII. yy.daki Yunus Emre’nin şiirlerine benzetmekte ve bu özellikte Pir Sultan’a (bu arada Pir Sultan Abdal’a demek istiyor) ait çok az şiir olduğunu söylemektedir. Önemine binaen Pir Sultan Abdal mahlâsını taşıyan bu şiiri aynen yazıyoruz: 1
2
Serseri girme meydana
Uyan bu gaflet habından
Âşıktan ahval isterler
İsbat isterler bâtından
Kallâşlık ile urma dem
Her âşıka sohbetinden
Tasdik ehli kal isterler
Erkân ile yol isterler
3
4
Erenler oynar utulmaz
Kılı kırk pâre ederler
Bu yola hile katılmaz
Birin yol tutup giderler
Bunda harmühre satılmaz
Dile n’itibar ederler
Ya gevher ya lâ’l isterler
Hâl içinde hâl isterler 5
Pir Sultan Abdal neylersin Müşkil halledip söylersin Arısın çiçek yaylarsın Yarın senden bal isterler222. 222
Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 29 – 30, 39, 42, 129 – 130; Gölpınarlı, Abdülbaki: Tarih Boyunca İslam Mezhepleri ve Şiilik, s.178; Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 67, 383 – 384; Bezirci, Asım: Pir Sultan, s.23; Eyuboğlu, Sabahattin: Pir Sultan Abdal, s.63 (A. Özkırımlı), 153.
89
Tasavvuf yoluna yani tarikata girenlerin nasıl olması ve nelere dikkat etmesi gerektiğini anlatan bu dinî-tasavvufî şiir akıcı ifadesi, dili, edebî sanatlar içinde güzel öğütler vermesi ile gerçekten Yunus Emre’nin şiirlerini hatırlatıyor. Şiirin bütününü açıklama yoluna gitmeyeceğiz. Çünkü tasavvuf bilgilerine sahip herkesin kolayca anlayacağı bir şiir. Ancak ilk dörtlükteki son mısra biraz üstünde durmamızı gerektiriyor: Bu meydana (tasavvuf yoluna veya cem meydanına) serseri, başıboş bir şekilde girme. Çünkü bu yola giren âşıktan çeşitli ahval (tasavvufî tavır) isterler. Kalleşlik ile dem vurma (Zamanını edepsizlik, döneklik yaparak geçirme, savurma). Tastik ehli (senin durumunu tasdik edecek olanlar) senden dosdoğru söz isterler. (Kāl: söz, dedi). “Dedi” şeklinde apaçık icraatlarını sorarlar. Buradaki “tasdik ehli”nin, “tarik ehli” şeklinde iken sonradan bu hale geldiği de düşünülebilir. Ancak yazıya geçirilişi çok eskilere dayanan bu şiirdeki kullanışı doğru kabul etmek daha uygundur. Asılan Pir Sultan hakkında da şiirler söyleyen Pir Sultan Abdal’ın bu şiiri, bu şâirin bütün şiirleri için, şekil ve muhteva bakımından bir ölçü olarak daima göz önünde bulundurulmalıdır. Pir Sultan’ın asılmasını veya asılması sonrasını anlatan şiirlerin bu şâire yani Pir Sultan Abdal’a ait olduğundan bahsetmiştik. İ. Aslanoğlu’nun, bu Pir Sultan Abdal’a ait kabul ettiği şiirlerden olup asılan Pir Sultan’la ilgili kabul edebileceğimiz şiirler şunlardır: Dost senin derdinden ben yana yana (s.238, 166. şiir), Ali izzet’ten Çıkar muhannetin acı sözleri (s.273, 206. şiirden), Ali izzet’ten Açılın kapılar Şah’a gidelim (s. 287, 223. şiir) Açılın zindanlar pire gidelim (s.289, 224. şiir) Ben de bu yayladan Şah’a giderim (s.290, 225. şiir) Enler himmet edin ben gidiyorum (s.294, 230. şiir) Yine geçmem ala gözlü Şah’ımdan (s.296, 232. şiir), A. İzzet’ten Kalsın benim davam divana kalsın (s.304, 241. şiir) Kolum çekip elim bağlamasınlar (s.323, 264. şiir) Duysun canlar deyü bizi asarlar (s.324, 265. şiir) Benim arkam kalem bir Allah’ım var (s.326, 268. şiirden), A. İzzet’ten Carıma yetişsin gelsin ha n’olur (s.347, 291. şiir), A. İzzet’ten
90
Ali’yi seveni keseyim deyü (s.366, 313. şiir), A. İzzet’ten Düş de ağlar ağlar Pir Sultan deyü (s.367, 314. şiir) Canlar da ağlaşır Pir Sultan deyü (s.367, 315. şiir) Hiçbir ikrarında ahdi bulunmaz (s.371, 319. şiir) Kâtip ahvalimi Şah’a böyle yaz (s.372, 320. şiir) Aşağıdaki şiir de yine Pir Sultan Abdal mahlâslı olup asılan Pir Sultan’la ilgilidir. İ. Aslanoğlu’nun eserinde yoktur. Gölpınarlı – Boratav’ın eserindedir: Evvelce astırır öz babasını (s.70, 22. şiir). Bu son şiir ile yukarıdakilerden 166, 206, 232, 268, 291 ve 313. şiir Ali İzzet’ten alınmıştır. Ali İzzet’in bunları Pir Sultan Abdal mahlâsıyla söylemiş olduğu düşünülürse bu şiirler Pir Sultan Abdal’ın olmamalıdır. Ali İzzet’ten alınan bu şiirlerim ortak özelliği, şekil ve muhteva olarak mükemmellikten uzak olması, pürüzlü, basit ve zayıf ifadelere yer vermesi, hicivlerin de acemice olmasıdır. Bunları normal karşılamak gerekir. Çünkü P. N. Boratav bu derlemeleri Ali İzzet’ten yaparken Ali İzzet henüz olgun bir âşık değildir. A. Veysel’e göre bir çırak durumundadır. Bu sahadaki şiirlerde daha yolun başındadır. Ayrıca Ali İzzet’ten alınmayan ve Pir Sultan’ı anlatan Pir Sultan Abdal mahlâslı diğer şiirlerde, Hızır Paşa’dan başka çok açık “düşman” yoktur. Ali İzzet’ten alınan bu şiirlerde Hızır Paşa’dan başka “padişah, Kör Kadı” da açıkça hedef alınan, suçlanan kişilerdendir: “Padişahın tahtı dönsün yıkılsın Zırlasın ahrette eşek sıpası” (Gölpınarlı – Boratav, s.70, 22. şiir) “Senin tuğlu padişahın var ise Benim arkam kalem bir Allah’ım var” “Hünkâr sağır olmuş ünümü duymaz Masumlar boğdurur padişahım var” (İ. Aslanoğlu, s.326, 268. şiir) “Bir arzuhal yazdım gül yüzlü Şah’a Gelsin beni elden alsın ha n’olur Beni yalvartmasın o padişah’a Carıma yetişsin gelsin ha n’olur” (İ. Aslanoğlu, s.347, 291. şiir)
91
“Fetva vermiş koca başlı kör kadı Şah diyenin dilin keseyüm deyü “Ferman almış Hıdır Paşa Sultan’dan Pir Sultan Abdal’ı asayım deyü (İ. Aslanoğlu, s.366, 313. şiir) Pir Sultan’ı anlatan Pir Sultan Abdal mahlâslı diğer şiirlerde masum olan, yanlış anlaşılan veya anlatılan, bundan dolayı yenik düşen ve bu yenilgi sonunda “tevekküle” sığınan, öbür dünyada her şeyin ortaya çıkacağına inanan bir insanın ruh hâli vardır. Her ne kadar Osmanlı idaresi o zamanın şartları içinde onu ve onun gibileri çok suçlu ve çok yanlış yolda kabul ediyorsa da Pir Sultan’ın yukarıdaki şekilde anlatılması o devrin taraflarını oldukça objektif olarak anlatmaktadır. Bu tespit tarihi gerçeklerle de, İslam’ın ruhu ile de uyum içindedir: “Ben de vekil ettim Bârî Hüda’mı
Pir Sultan Abdal’ım dünya kovandır
O da kulu gibi zulüm ede mi
Gitti âdil beyler kalan avamdır
Orda söyletirler bir bir adamı
Muhammet divanı ulu divandır
Kalsın benim davam divana kalsın
Kalsın benim davam divana kalsın”
(İ. Aslanoğlu, s.304–305, 241. şiir) Buradaki Pir Sultan, Cumhuriyet’e kadarki halk arasında yaşayan Pir Sultan’dır. Cumhuriyet’ten sonra aydınlar ve onları takip eden Ali izzet “Pir Sultan Hikâyesi”nin yeni bir safhasını başlatmışlardır. Cumhuriyet’in imkânları içinde Osmanlı idaresini açıkça hedef alan cesurca şiirler ve meydan okuyuşlar bu dönemde ortaya çıkmıştır: “Hakkı seven âşık geçmez mi candan Korkarım Allah’tan korkum yok senden” (İ. Aslanoğlu, s.366, 313. şiir) “Padişah katlime ferman dilese Yine geçmem ala gözlü Şah’ımdan Cellatlar karşımda satır bilese Yine geçmem ala gözlü Şah’ımdan Âhiri katlime ferman yazılsa Çıksam teneşire tabut düzülse Kefenim biçilse mezar kazılsa Yine geçemem ela gözlü Şah’ımdan (İ.Aslanoğlu,s.296,232. şiir)
92
“Hakkı sevmek bize suç oldu olsun Bize kemlik eden belasın bulsun Padişahın tahtı dönsün yıkılsın Zırlasın ahrette eşek sıpası” (Gölpınarlı – Boratav, s.70, 22. şiir) gibi… Ali izzet’ten alınan Pir Sultan Abdal mahlâslı şiirler de vardır. Pir Sultan’ın şiirleri incelenirken tekrar onlar da ele alınacaktır. Pir Sultan Abdal’ın olup asılan Pir Sultan’ı anlatan şiirler Pir Sultan bahsinde tekrar incelenecektir. Ancak şu kadarını söyleyelim ki bu şiirlerin hiç birinde – Ali İzzet’ten alınanlar da dahil – bir isyan veya isyan teşebbüsü, hatta isyan hazırlığı ile ilgili tek mısra bile yoktur. Eğer bunlardan birisi bile olsaydı ve Pir Sultan onun için asılsaydı bu durum onu anlatan bu şiirlere, özellikle çağdaşı Pir Sultan Abdal’ın şiirlerine yansırdı. Asılan Pir Sultan’la ilgili şiirler de söyleyen Pir Sultan Abdal’ın şiirlerinde “Şah” kelimesi, epeyce geçmektedir. Onun şiirlerini tespit etmeye çalışan İ. Aslanoğlu’nun eserindeki bu şiirlerde “Şah” kelimesi; bazan sevgili, bazan “Hz. Ali”, bazan de “Safevi şahı” karşılığında kullanılmıştır: 167. ve 204. şiirlerde Şah sevgilidir, beşerî sevgilidir. 217, 220, 223, 225?, 230, 232?, 285, 287, 308, 313? ve 320. şiirlerde Şah, Safevi hükümdarlarıdır. Bu sayı asılan Pir Sultan’da çok daha azdır. Pir Sultan Abdal’da 168, 184, 191?, 205, 221, 264, 268, 283 ve 312. şiirlerde Şah, Hz. Ali’dir. Asılan Pir Sultan’da Şah olarak Hz. Ali’nin kastedilmesi bundan biraz daha fazladır. Bundan şu sonucu çıkarabiliriz: Pir Sultan Abdal Safevi şahlarına, asılan Pir Sultan’dan daha çok yer vermiştir. Bunu da normal karşılamak gerekir. Çünkü Osmanlılar Türklere/Türkmenlere baskıyı arttırdıkça, onlar da Safevi şahlarına daha kuvvetli olarak bağlanmışlar ve onlara daha çok gönül vermişlerdir. Safevi şahlarının kurtarıcı olarak görülmesi; Pir Sultan’ın asılması vb. zulümlerle artmış olmalıdır. Pir Sultan Abdal’ın şiirlerinin çoğu dinî-tasavvufî ve öğüt verici şiirlerdir. Asılan Pir Sultan’da da durum aşağı yukarı aynıdır. Ancak beşerî aşkı veya dindışı temaları işleyen şiirlerde durum bu şekilde değildir. Pir Sultan Abdal’da bu özellikte 60 civarında şiir varken, bu oran asılan Pir Sultan’da bunun çok altındadır. Bunların da Pir Sultan’a ait olup olmadığı üzerinde ayrıca duracağız.
93
Bunda asılan Pir Sultan’ın “ocakzade, dede” olmasının rolü olmalıdır. Türkmen/Kızılbaş/Alevî çevrelerde dinî önder durumunda olan ve Peygamber soyundan geldiğine inanılan bir kişinin beşerî aşktan ve sevgiliden bahsetmesi hoş karşılanacak veya teşvik görecek bir durum değildir. Gerek dinî-tasavvufî şiirlerde, gerekse din dışı veya beşerî aşk temasını işleyen şiirlerde Pir Sultan Abdal’ın Pir Sultan’dan daha önde ve usta olduğunu görmekteyiz. Bu; şekil ve muhteva güzelliği ve mükemmellik açısından kendinî gösteren bir farklılıktır. Bu fark, ikisinin farklı çevrelere mensup oluşundan (dede olup olmama) veya Pir Sultan asıldıktan sonra Pir Sultan Abdal’ın sanatında ilerlemesinden ve daha da olgunlaşmasından ortaya çıkmış olabilir. Pir Sultan Abdal’ın bu özellikteki birçok şiirinden üç örnek şunlar olabilir: 1
2
Sabahın seyrinde kalkar bakarım
On iki yıldızın üçü terazi
Karşımda üç yıldız süzülür durur
Ülker’e karıştı gitti bir azı
Günahım var deyü havfin çekerim
Yarın mahşer günü tartarlar bizi
Günahım deftere yazılır durur
Hak mizan terazi kurulur durur
3
4
Hani bizim ilen gezen erenler
Nurdan imiş Muhammed’in yapısı
Zâkir batın hikmetine erenler
Bismillahsız açılmıyor kapısı
Şefaatçin kimdir diye soranlar
Korkusun çektiğim Sırat Köprüsü
Hak Muhammet Ali görünür durur
Kanlı kuyuları dizilir durur
5 Pir Sultan Abdal’ım ben bir fakirim Açtım Hakk’ın kitabını okurum Bülbül oldum dost bağında şakırım Nasibimiz Hak’tan verilir durur (İ. Aslanoğlu, s.349, 293. şiir) 1
2
Dinlen bu sözümü mevali canlar
Ali Düldül’e binmiş gazaya gider
Musahipsiz kişinin hali nic’olur
Kanber de önünce Düldül’ün yider
Allah’a kul Peygamber’e ümmet olayım
Kârına güvenen imansız gider
Musahipsiz kişinin hali nic’olur
Musahipsiz kişinin hali nic’olur
94
3 Yaradan Allah’ın ihsanı çoktur Yahşiyi yamanı yaradan Hak’tır Tuttuğu pirlerin faydası yoktur Musahipsiz kişinin hali nic’olur 4 Pir Sultan Abdal’ım sözüm âlâdır Terk-i salâtsızlar başa beladır (terk-i salat: namazı terk) Yarın Hak divanında yüzü karadır Musahipsiz kişinin hali nic’olur (İ. Aslanoğlu, s.346, 289. şiir). Ayrıca 183, 191, 240, 276, 278, 281, 289 ve 305. şiirler; 266, 304, 326 ve 331. şiirler de aynı güzellik ve mükemmellikteki şiirlerdendir. Dörtlükler halinde bazı örnekler: Hatalar eyledim noksandır işim Tövbe günahıma estağfurullah Muhammet Ali’ye bağlıdır başım Tövbe günahıma estağfurullah (s.252, 183. şiirden). Cümle bir gerçeğe demişler beli Tespihleri Allah, Muhammet, Ali Meşrebi Hüseynî ismi mevali Hüseyin aşkına çıkar kanları (s.260, 191. şiirden) Aslı Mervan olan ummana dalmaz Küfre meyledende âşıklık olmaz Müminin suali ahrete kalmaz Dünyada cevabın verebilirsen (s.304, 240. şiirden) Pir Sultan Abdal’ım ölürüm deme (kılarım, olmalı. H.D.) Kıl beş vakit namaz kazaya koma Sakın bu dünyada kalırım sanma Tenim teneşirde özüm saldadır (s.334, 276. şiirden)
95
Pir Sultan Abdal’ım içtim cür’adan Okudum ağını bilmem karadan Yeri göğü cümlâlemi Yaradan Ayrılık derdinîn dermanı nedir (s.337, 278. şiirden) Bir gül ile gülistanı seyrettim Seher yelleriyle esen Ali’dir Muhammet kılavuz mahşer yerinde İslam’ın sancağın çeken Ali’dir (s.338, 281. şiirden) Altın da bir pula olur mu kabul Ehl ile konuş ki olasın ehil Cahille konuşma olursun cahil Kişi itibardan düşer mi düşer (s.325, 266. şiirden) Kahpe felek ne iş işler bizlere Sarıyorlarmış on arşın bezlere Şu dünyaya bakan ala gözlere Bir gün olup kara toprak doluyor (s.343, 286. şiirden) Senin özün hakka uyarsa Hak sana uymaz mı ey âdem oğlu Kast eder de sen nefsine uyarsan Hak sana kıymaz mı ey âdem oğlu (s.358, 304. şiirden). Yine mihman geldi şâd oldu gönlüm Mihman canlar yüzüm basa geldiniz Kasavet kalmadı bahar yaz oldu Mihman canlar yüzüm basa geldinîz (s.377, 326. şiirden) Pir Sultan Abdal n’eylersin Müşkül halledip söylersin Arısın çiçek yaylarsın Yarın senden bal isterler (s.384, 331. şiirden)
96
Yalan söyler kov gıybetten geçmezsin Helalını haramını seçmezsin Kesilir nasibin su da içmezsin Akan çaylar senin olsa ne fayda (s.236, 163. şiirden) Pir Sultan Abdal, beşerî aşkı veya sevgiliyi anlatan şiirlerde o kadar din ve tasavvuftan uzaktır ki (lâdinî) bu şiirlerin mahlâsını görmemiş olsak, “Bunları Karaca Oğlan söylemiştir.” zannederiz: 1 Gül yüzlü yâr bugün mahleme gelmiş Varsın irakipler ne derse desin Sinesi yâreli merheme gelmiş (Yareli sineme, olmalı. H.D.) Varsın irakipler ne derse desin 2
3
Kırmızı gül karışıktır har ile
Gönül aşk kitabın okur yazarım
Mansur da bağlıdır bir ikrar ile
Şol iki güzelde kaldı nazarım
Sarılıp yatayım nazlı yar ile
Sevdiğimin düğmelerin çözerim
Varsın irakipler ne derse desin
Varsın irakipler ne derse desin
4
5
Gönül aşk atına bindi yarıştı
Pir Sultan Abdal’ım aklar tazele
Gide gide dostun iline düştü
Ben seni sevmişim ezel ezele
Hasretliler birer birer kavuştu
Meylim düştü senin gibi güzele
Varsın irakipler ne derse desin
Varsın irakipler ne derse desin (İ.
Aslanoğlu, s.311, 250. şiir). Ayrıca 167, 176, 182, 187, 198, 200, 201, 210, 215, 216, 228, 231, 282, 288, 295 ve 321. şiirler, özellikle de 244 ve 318. şiirler bu şiirden geri kalmazlar. Dörtlükler halinde bazı örnekler: Yüzünde benlerin hindidir hindi Bilmem melek midir arştan mı indi Bir su ver içeyim yüreğim yandı Ağustos ayında kar sen mi geldin (s.307, 244. şiirden).
97
Ustalar getirin tabutum çatsın Terziler getirin kefenim biçsin Ak göğsüm üstünde çimenler bitsin Bitmeyince gönül yârdan ayrılmaz (s.370, 318. şiirden) Be sevdiğim beni senden ayıran Din iman bulmaya diyelim Allah Şu sinemi aşk oduna dağlayan Bekası olmaya diyelim Allah (s.252, 182. şiirden). Kızardı kayalar don giydi dağlar Yeşil yaprak ile bezendi dağlar Yar ile sahraya çıktığım çağlar Felek beni nazlı yârdan ayırdı (s.256, 187. şiirden) Erler pirler erkân aldı izinden Yüz dört kitap sükut eder sözünden Ay gün şule verir anın yüzünden Seversen de böyle güzel sevmeli (s.266, 198. şiirden). Ak gül olsam yanağına sokulsam Benek olsam yüzlerine saçılsam Kölen olsam pazarlarda satılsam Kölem deyü al sinene sar beni (s.269, 201. şiirden) Gam elinden benim zülfü siyahım Peykân değdi sinem yaralandı gel Suna başın için ağlatma beni Bugün sevda candan aralandı gel (s.276, 210. şiirden) Felek kırdı benim kolum kanadım Baykuş gibi viranlarda tünedim Bu gün üç güzelin nabzın sınadım Can feda yoluna der bulamadım (s.281, 215. şiirden)
98
Aşa idim karlı dağın ardına Kona idim sevdiğimin yurduna Yeni düştüm bir güzelin derdine Bir selamın gelmez oldu nedendir (s.340, 282. şiirden) Mansur idim geldim düşman eline Şunun için düştüm halkın diline Asılmağa geldim zülfün teline Ben razıyım amma dar ele girmez (s.373, 321. şiirden). Pir Sultan Abdal’ın şiirlerinde Tanrı olarak “Allah” ismi ve bu manâya gelen Türkçe, Arapça veya Farsça isimler çok sık kullanılmıştır. Bunlar da Hakk, Yaradan, Hüdâ, Barî Hüdâ, Gani Hüdâ, Gani, Gani Settar, Mavlâ, Kādir Mevlâ ve Tanrı’dır. “Allah”ın bu şekilde ve bu isimlerle anılması bugün için de geçerlidir. Bunların hemen tamamı bugünkü halkın da bildiği ve kullandığı isimlerdir. Bu şiirlerde “Allah”a atfedilen özellikler, onun varlığı, birliği, gücü, kudreti, Kur’an’dakinden bir farklılık göstermez. Bunların içinde sırasıyla en çok “Hakk”, “Allah” ve “Yaradan” kullanılmıştır: Uyuma ki Muhammed’i göresin Yaradan Allah’tan kısmet alasın Günahlıysan günahsızdan olasın Her sabah her sabah yalvarır kullar (s.322, 262. şiirden) Dinlen bu sözümü mevâli canlar Musahipsiz kişinin hâli nic’olur Allah’a kul Peygamber’e ümmet olayım Musahipsiz kişinin hali nic’olur (s.346,289. şiirden). Bu iş Hak’tan geldi kime küseyim Sal Allah’ım sal sılama varayım (s.283, 218. şiirden) Ölüm Allah emri ya eziyetler Açılın kapılar Şah’a gidelim (s.288, 223. şiirden) Yaradan Allah’tır benim vekilim Kalsın benim davam divana kalsın (s.304, 241. şiirden)
99
Ancak sen bilirsin hey kadir Allah İbrişimden âlâ teli var koçun (s.315, 254. şiirden) Farz Allah’tan kaldı ya sünnet kimden Musahibin işi daima sırdan (s.317, 256. şiirden) Allah Allah dedim girdim ırmağa Muhammed’in nur cemâlin görmeğe (s.369, 317. şiirden) vb… *** Yine Hakk sendedir sen sana bakın Kalbini pâk eyle küfürden sakın Biz niyaz kılalım can Hakk’a yakın Biz kılalım kılmayandan bize ne (s.248, 177. şiirden) Gönlümü gönderdim neye erecek Gönül ile güzel Hakk’ı bulacak Hakk’ın divanına doğru varacak Yolum var n’eyleyim dünya malını (s.259, 190. şiirden). Pir Sultan Abdal’ım derdim dökerler Ağu oldu yediğimiz şekerler Güzel sevdik diye âhım çekerler Benim Hakk’tan özge cananım mı var (s.326, 267. şiirden) Sekiz derler şol Cennet’in kapısı Hakk’a doğru açılırmış hepisi Korkusun çektiğim Sırat Köprüsü Onu doğru geçen insana neyler (s.331, 273. şiirden) Pir Sultan Abdal’ım ben bir fakirim Açtım Hakk’ın kitabını okurum Bülbül oldum dost bağında şakırım Nasibimiz Hakk’tan verilir durur (s.349,293. şiirden)
100
Pir Sultan Abdal’ım ben de böyleyim Emir Hakk’tan geldi kime ne deyim Derdim çoktur hangi birin söyleyim Yürekte yaralar türlü türlüdür (s.351, 295. şiirden) Mansur Hakk dedi de buldu dârını Talip burda çeker ahret zârını Cümle kazanç ile külli varını Bütün Hakk yoluna vermeli imiş (s.353, 298. şiirden) Ahmet gökyüzünü ceylân eyledi Ol Hakk’ın didarın seyran eyledi İbrahim oğlunu kurban eyledi Aşır ayı gibi ay bulunur mu (s.359, 305. şiirden) Hakk bizi yoktan var etti Şükür yoktan vara geldim Yedi kat arşa asılı Kandildeki nura geldim (s.380, 328. şiirden) vb… *** Güzel Şah’ım çıktı m’ala köşküne Can dayanmaz gayretine müşkine ( meşkine, olmalı. H.D.) Seni beni Yaradan’ın aşkına Açılın kapılar Şaha gidelim (s.288, 223. şiirden) Herkes metaını alıp satıyor Hakk Muhammed Ali cana yetiyor Cümle kuşlar yuvasında ötüyor Yaradan’a yalvarırlar sabahtan (s.301, 237. şiirden. Ayrıca 241, 262, 278, 302 ve 304. şiirler) *** Münkirin gıdası Hakk’tan kesildi Nesimi yüzüldü Mansur asıldı Dünya yedi kere doldu ıssıldı Dolduran Hüda’dır dolan Ali’dir (s.339, 281.şiirden, Ayrıca 165. şiir)
101
*** Ben de vekil ettim Bâri Hüda’mı O da kulu gibi zulüm ede mi Orda söyletirler bir bir adamı Kalsın benim davam divana kalsın (s.304, 241. şiirden. Ayrıca 274. şiir). *** Uğradım bir derde düştüm noksana Akıl kılavuzdur pire var pire Sıdkınan çağırdım Gani Hüda’ma Onlar da çağırır pire var pire (s.249, 179. şiirden) Pir Sultan Abdal’ım çağır ya Gani Veren Allah yine alır ol canı Gönül bir gemidir akıl dümeni Akıl dümen ya söyleyen dil nedir (s.337, 279. şiirden. Ayrıca 204, 270. şiirden) *** Muhannettir dünyasını kayıran Şol Gani Settar’dır açlar doyuran Beni de sevgili yârdan ayıran Ya eceldir ya didardır ya nasip (s. 318, 258. şiirden) *** Bu meydanda serilidir postumuz Çok şükür Mevlâ’ya gördük dostumuz Bir gün kara toprak bürür üstümüz Çürüdür hey benli dilber çürüdür (s.345, 288. şiirden. Ayrıca 234. şiirde. Ancak bunlar Ali izzet’ten derlemedir).
102
*** Hocam dersi verdi okurum satır Kadir Mevlâ’m eksiğimiz sen yetir Kısmet nerde ise çeker iletir Allah bilir nerde kalır ölümüz (s.375, 323. şiirden) Şol icra Tanrı’sı yatmaz uyumaz Kimsenin hakkını kimseye komaz Hünkâr sağır olmuş ünümü duymaz Masumlar boğdurur padişahım var (s. 327, 268. şiirden). Ancak bu da Ali izzet’ten derlemedir. Önceden de üzerinde durduğumuz gibi Ali İzzet’in, Pir Sultan Abdal adına uydurduğu şiirlerden olma ihtimali çok yüksektir. Bu şiir hariç Pir Sultan Abdal’ın kabul edilen diğer şiirlerde “tanrı” kelimesi – beklenenin aksine – hiç geçmemektedir. Halbuki “tanrı” kelimesi gerek İslamiyetten önce, gerek sonra, gerekse günümüzde, özellikle de halk kültüründe çok yaygın olarak kullanılan bir kelimedir. Burada ise bunun aksini görmekteyiz. Pir Sultan Abdal’ın şiirlerinde İslamî mânâda kullanılan “Allah” ismi ve onun yerine geçen isimler en az 81 şiirde geçmektedir. Bunların bazılarında da bir şiirde birden çok kullanılmaktadır. Doğrudan doğruya “Allah”ı zikreden bu şiirlerden başka, anlatımı ile yine “Allah”ı işaret eden dörtlükler veya mısralar da vardır: Yaratmıştır insan ile hayvanı İnsanda emanet koydu bu canı Üç Yüz Altmış altı Peygamber hanı Bizi kor mu ya onları alanlar (s. 322,263. şiirden) gibi. Bu durumda Pir Sultan Abdal’ın şiirlerinde “Allah”ın 100’ün çok üzerinde zikredildiğini söyleyebiliriz. Pir Sultan Abdal’ın kabul edilen şiirlerde “Allah” birinci sırada en büyük ve tek varlık olarak yer alırken bundan sonra mevki sırası gözetilerek önce Hz. Muhammed ve sonra da Hz. Ali zikredilir. Genelde bu kaide kolay kolay terk edilmez. Bunun çok az istisnası vardır. Bu şiirlerde Hz. Muhammed, Kur’an’ın bildirdiği şekilde peygamber’dir. Hz. Ali de onunla birlikte veya ayrı olarak
103
anılırken Hz. Muhammed’in en yakınıdır. Şah-ı velâyettir. Allah’ın en sevgili kullarındandır. Bu haliyle Hz. Ali de Kur’an’ın ve Hz. Muhammed’in bildirdiği bir mevki ve konumdadır. Bu genel çerçeve korunmakla birlikte Hz. Ali’nin tek olarak işlendiği durumlarda, çok defa Hz. Ali’nin destanlaşmış, halka mal olmuş – bu arada gerçek Hz. Ali’den uzaklaşılmış – hikâyelerle anlatıldığı da olmaktadır: Seyrangâhın olmuş arşın yücesi Düldül’ün sahibi Kanber hocası Server Muhammed’in Miraç gecesi Yedinci felekte arslan olan Şah (s. 254, 184. şiirden) Pirimi sorarsan Ali’dir Ali Altından çakılmış Düldül’ün nalı Kim sürdü kuyuda kırk arşın yolu O yolun süreğin sürenler gelsin (s. 312, 251. şiirden) vb.. *** Ezelden bellidir anların zâtı Yezid’e Zülfikar zehirden katı Gene erden gelir er mucizatı Birisi Muhammed pirim Ali’dir (birisi Ali, olmalı H.D.) s. 338, 280. şiirden Bindiler Düldül’e şarka gittiler Horasan şehrinde güreş tuttular Müminlerin feryadına yettiler Bastılar Mervan’ı basan Ali’dir (s. 339, 281. şiirden) vb. Bilindiği gibi Yezit de Mervan da Hz. Ali’nin ölümünden çok sonraları siyaset sahnesine çıkan Emevî siyasetçileridir. Her destan kahramanının halk kültüründe aldığı şekil Hz. Ali için de geçerlidir. Halk kültürü içinde yetişen ve halk kültüründen beslenen bir halk şâirinin Hz. Ali’yi, bu şekilde de tanıtması normal karşılanmalıdır. Mektepten, medeniyetten, kitaptan, şehirden uzak ve hatta mahrum yaşayan insanların ve onların içinden yetişen şâirlerin, başka türlü olmaları beklenmemelidir. Bunların Hz. Ali hususunda genel çerçeveden ayrılmamaları bir başarı sayılmalıdır:
104
Uymasın Kör Şeytan’ın sözüne Dön gidelim Muhammed’in izine Kul olanın uyku girmez gözüne Her sabah her sabah yalvarır kullar (s.322, 262. şiirden) Nurdan inmiş Muhammed’in yapısı Bismillahsız açılmıyor kapısı Korkusun çektiğim Sırat Köprüsü Kanlı kuyuları, dizilir durur (s.349, 293. şiirden) Hani bizim ilen gezen erenler Zahir batın hikmetine erenler Şefaatçin kimdir diye soranlar Hak Muhammet Ali görünür durur (s.349, 293. şiirden) Hatalar işledim noksandır işim Tövbe günahıma estağfurullah Muhammet Ali’ye bağlıdır başım Tövbe günahıma estağfurullah (s.252, 183. şiirden) Bir gül ile gülistanı seyrettim Seher yelleriyle esen Ali’dir Muhammet kılavuz mahşer yerinde İslâm’ın sancağın çeken Ali’dir (s.338, 281. şiirden) Şeriat kapısın Muhammet açtı Tarikat kapısın ol Ali seçti Dünyadan nice bin evliya göçtü Anlar da gözetir Mehdi yoldadır (s.334, 276. şiirden) Şah-ı Merdan önümüzde kılavuz Yıkılır mı Hakk’ın yaptığı havuz Üç günlük dünyada her yahşi yavuz Dirilir gam yeme divane gönül (s.278, 212. şiirden)
105
Ali’nin yâresi yâr yaresidir Buna merhem olmaz dil yarasıdır Ali’yi sevmeyen Hakk’ın nesidir Seversen Ali’yi değme yâreme (s.245, 174. şiirden) Bu arada şunu da belirtelim ki Pir Sultan Abdal’ın Hz. Ali’yi tek olarak işlediği mısra veya dörtlüklerde, beklenilen aksine kuruluk, yavanlık göze çarparken, Hz. Muhammed ile Hz. Ali’yi, hatta Allah – Muhammed – Ali’yi birlikte işlediği şiirlerde ise güzellik, akıcılık, derinlik görülmektedir. Bunu; ikisinin, hatta üçünün adeta özdeşleştirilmesine bağlamak mümkündür. Pir Sultan Abdal’ın birçok mısra veya dörtlüğünde birçok İslâmi kavrama da rastlanmaktadır. Bunların da hemen tamamı İslam’ın genel prensip ve anlayışlarına uygunluk göstermektedir. Bunlar başlıklar ve tipik örneklerle şöyle sıralanabilir: Din olarak İslam, kitap olarak Kur’an, Kur’an’daki âyetler, Hz. Muhammed’in hadisleri, Kur’an dahil İslâm’da kabul edilen Dört Kitap vb… Evvel baştan Muhammed’e salavat Bizim dinden ulu din bulunur mu Eyyüb şükreyledi murada erdi Erden özge ere er bulunur mu (s.359, 305. şiirden) Pir Sultan Abdal’ım kayda verile Misafir kısmetin getirir bile Misafir Ali’dir sen özün dile Mihman canlar yüzüm basa geldinîz (s.377, 326. şiirden) Ayrıca 186. şiir birinci dörtlük; 191. şiir birinci, altıncı dörtlük; 196. şiir ikinci dörtlük; 218. şiir ikinci dörtlük; 219. şiirin tamamı; 226. şiir beşinci dörtlük; 233. şiir birinci dörtlük; 240. şiir üçüncü dörtlük; 257. şiir ikinci dörtlük; 270. şiir ikinci dörtlük; 273. şiir dördüncü dörtlük; 279. şiir birinci dörtlük; 280. şiir beşinci dörtlük; 291. şiir üçüncü dörtlük; 293. şiir beşinci dörtlük; 322. şiir birinci dörtlük; 329. şiir birinci dörtlük vb…
106
“Bismillah, salavat, farz, sünnet, abdest, oruç, namaz, terk-i salât, hac, hacı, ezan”ın geçtiği dörtlükler: Pir Sultan Abdal’ım ölürüm deme (kılarım, olmalı. H.D.) Kıl beş vakit namaz kazaya koma Sakın bu dünyada kalırım sanma Tenim teneşirde özüm saldadır (s.334, 276. şiirden) Alınmış abdestim aldırırlarsa (Alırım abdestim, olmalı, H.D.) Kılınmış namazım kıldırırlarsa (Kılarım namazım, olmalı, H.D.) Sizde Şah diyeni öldürürlerse Ben de bu yayladan Şah’a giderim (s.290, 225. şiirden) Ayrıca 180. şiir üçüncü dörtlük; 181. şiir ikinci dörtlük; 207. şiir yedinci dörtlük; 223. şiir ikinci dörtlük; 226. şiir ikinci dörtlük; 231. şiir üçüncü dörtlük; 254. şiir beşinci dörtlük; 256. şiir dördüncü dörtlük; 278. şiir altıncı dörtlük; 284. şiir beşinci dörtlük; 289. şiir dördüncü dörtlük; 292. şiirin tamamı; 305. şiir birinci dörtlük; 307. şiir birinci dörtlük; 310. şiir birinci dörtlük; 311. şiir birinci dörtlük; 329. şiir üçüncü dörtlük vb… Ancak; Arafat Dağı’ndan gelen hacılar Ayrılık derdinîn dermanı nedir (s.336, 278. şiirde) derken İslâmi mânâda bir hac ve hacılıktan bahsedildiği ve onlara değer verildiği anlaşılmaktadır ama “Pir eşiği Kâbe Muhammet mihrap” derken (s.251, 181. şiirde) bir benzetme yapıldığı söylenebilir. Elbette ki “Pir eşiği” Kâbe değildir; olamaz. Aynı kullanış Pir Sultan Abdal’ın bir başka şiirinde daha vardır: Pirin eşiğine varan hac’oldu Onun katarından ayırma bizi (s.275, 207. şiirden). Bir de farz değil ama sünnet olarak İslam’da da var olan “Muharrem orucu”ndan bahsedilmekte ve onun çok sevap olduğu anlatılmaktadır: Birisini tutan Hakk’ına yeter İkisini tutan günahın atar Üçünü tutanlar Cennet’te yatar Engûr olmuş Hakk ceminde ezilir (s.348, 292. şiirden) ve diğer dörtlüklerin tamamı. Bu dörtlüklerden anlaşıldığına göre Muharrem orucu 12’dir.
107
Farz olan Ramazan orucu ile ilgili olarak ise lehte–aleyhte hiçbir bilgi geçmemektedir. Pir Sultan Abdal’ın şiirlerinde Cennet ve Cehennem’in geçtiği birçok dörtlük vardır. Sevap işleyenler, iyi kullar Cennet’e; günah işleyenler, kötü kullar Cehennem’e gideceklerdir: Pir Sultan Abdal’ım sır Ali sırrı Sırat’ı geçenin Cennet’tir yeri (s.291, 226. şiirden). Mümine Cennet’te nasip kısmettir Açılır Cennet’in gülü sabahtan (s.300, 236. şiirden). Sekiz derler şol Cennet’in kapısı Hakk’a doğru açılırmış hepisi Korkusun çektiğin Sırat Köprüsü Onu doğru geçen insana neyler (s.331, 273. şiirden). Ayrıca 179, 180, 191, 214, 244, 271, 279, 281, 288, 292, 305, 306 ve 317. şiirlerde. “Cennet” yerine “Uçmak” kelimesini kullandığı da (317. şiirde) görülmektedir. Yunus Emre gibi, Cenneti değil Allah’ı istediği de olmaktadır: İstemem cennet’i göster didarı (191. şiirde) Cehennem’e giren hem yanar üşür Fehmeyle aklını başına döşür (devşir mânâsında) Bunca nebileri soyan teneşir Öl seni soymaz mı hey âdem oğlu (s.358, 304. şiirden). Ayrıca 192, 242, 252 ve 306. şiirler. Bu arada “Cehennem” karşılığı “tamu” (252. şiirde) ve “Külhan” (192 ve 242. şiirde) kelimelerini de kullanmıştır. “Helal-Haram”la ilgili dörtlük: Yalan söyler kov gıybetten geçmezsin Helâlını haramını seçmezsin Kesilir nasibin su da içmezsin Akan çaylar senin olsa ne fayda (s.236, 163. şiirden) “Günah veya kötülükler”le ilgili dörtlükler:
108
Hasan Askerî’nin gülleri bite Mehdi gönlümüzün gamını ata Söylenen yalana kova gıybete Tövbe günahıma estağfurullah (s.253, 183. şiirden ve şiirin tamamı). Ayrıca 177, 180, 183, 186, 192, 212, 240, 242, 252, 258, 262, 267, 273, 277, 293, 303, 308, 319, 329 ve 331. şiirlerde vb… Sevap veya iyiliklerle ilgili dörtlükler: Pir Sultan Abdal’ım güle gel güle Amelin var ise o gelir bile Müminler Cennet’te hem güle güle Orda münafığa yer bulunur mu (s.359, 305. şiirden). Ayrıca 258, 273, 277, 286 ve 291. şiirler vb… “Melekler”le ilgili dörtlükler: Yanımızda iki melekler gezer Biri hayır biri şerrimiz yazar Kahpe felek bizi aldatır üzer Nerede seyreder ondan haber ver (s.333, 275. şiirden). Ayrıca 205, 237, 278, 281, 293, 304, 306, 310 ve 312. şiirler vb… “Şeytan”la ilgili dörtlükler: Uymayasın Kör Şeytan’ın sözüne Dön gidelim Muhammed’in izine Kul olanın uyku girmez gözüne Her sabah her sabah yalvarır kullar (s. 322, 262. şiirden). Ayrıca 179, 237, 272, 298, 303 ve 312. şiirler vb… Kur’an’da geçen Adem, Nuh, Eyüp, Yusuf, İbrahim (Halil İbrahim), İsmail, Musa ve İsa peygamber’den bahsedilen dörtlükler: Sabredelim gönül ne gelir elden Sabırlı kulunu sevmez mi Sultan Yusuf’u kurtardı kuyudan gölden Biri sabır biri şükür bir dua (s.241, 169. şiirden). Ayrıca 165, 197, 204, 226, 236, 262, 275, 276, 278, 290, 305, 310, 312 ve 328. şiirlerde.
109
Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’den, ayrıca On İki İmamlardan, Hz. Fatıma’dan, Selman’dan, Kamber’den, Keşiş’ten, Veysel Karanî’den bahsedilen dörtlükler: Pir Sultan Abdal’ım bahar yaz için Kırkların yediği lokma hakkıyçin Hasan Hüseyin’in başı hakkıyçin Sana medet yoluna mürvet ya Ali (s.265, 196. şiirden) Hasan Askeri’nin gülleri bite Mehdi gönlümüzün gamını ata Söylenen yalana kova gıybete Tövbe günahıma estağfurullah (s. 253, 183. şiirden). Ayrıca bu şiirin tamamı ve 176, 179, 191, 202, 205, 207, 217, 226, 236, 245, 246, 248, 253, 260, 277, 278, 281, 283, 289, 292, 307, 309, 312, 316, 317 ve 328. şiirlerde. Hacı Bektaş’tan bahsedilen dörtlükler: Gün müdür ay mıdır Muhammet Ali Bizi irşat etti Bektaşı Veli Arap oğlu gelir eli develi Onun katarından ayırma bizi (s.274, 207. şiirden). Ayrıca 176, 179, 271, 284, 297 ve 310. şiirlerde. Ancak; “Kuş olup güvercin donuna giren Uyan dağlar uyan Ali geliyor” mısralarıyla başlayan şiirde (284. şiir) hep Hz.Ali’den bahsediliyor ama aslında anlatılan Hacı Bektaş’tır. Bu şiirde anlatılan olaylar ve kerametler Hacı Bektaş’la ilgilidir. Kuran’dan almamakla beraber tefsirlerde ve tasavvufta sık sık adından bahsedilen Hızır’ın (veya Hızır Nebi) geçtiği dörtlükler: Himmet edin bize misafir gele Yavan yahşi yiye yüzümüz güle Büyük küçük anı hep Hızır bile Mihman canlar yüzüm basa geldinîz (s.337, 326. şiirden). Ayrıca 164, 199, 205, 226, 278 ve 283 şiirlerde.
110
Tasavvuf büyüklerinden bahsedilen dörtlükler: İbrahim Edhem, Hallac-ı Mansur, Seyit Battal, Seyit Nesimi, Safiyüddin ve Hatâyî gibi. Gökten Zemzem indi gönle süzüldü Kanadım yolundu bağım bozuldu Nesîmî Halep’te şehit yüzüldü Mansur da Bağdat’ta dar deyü deyü (s.370, 317. şiirden). Ayrıca, 197, 217, 226, 235, 236, 250, 261, 281, 298, 300 ve 321. şiirlerde. Pir Sultan Abdal’ın şiirlerinde, aslında, Hacı Bektaş Veli’ye ait olan “Dört Kapı Kırk Makam” detaylarına inilmeden, neler olduğu belirtilmeden sadece isim alarak kullanılmaktadır. Hacı Bektaş’ın Makalâtı’nda ise bunların hepsi çok ince ayrıntılarla, Kur’an ve hadislerden de faydalanılarak anlatılmaktadır. Buradaki ise Anadolu’daki XIII., XIV, XV. yüzyıl tasavvufunun serpintisi ve uzantısı olarak kabul edilebilir. Dört Kapı, tasavvufta uyulmaları gereken ana merhalelerdir. Bunlar Şeriat, Tarikat, Marifet, Hakikat merhaleleridir. Kırk Makam ise bunların her birinde onar tane olan diğer makamların toplamıdır. Pir Sultan Abdal’dan örnekler: Pir eşiği Kâbe Muhammet mihrap Özün türap eyle Dört Kapı’nı yap Şu dünya fânidir hem hâne harap Güvenme fâniye bahara yaza (s.251., 181. şiirden) Dört Kapıdan Kırk Makam’dan ararsan Yine farz içinde farzdır musahip (s.316, 256. şiirden). Ayrıca 193, 240 ve 302. şiirler. Ancak son şiir Ali İzzet’ten alınmadır. Pir Sultan Abdal’ın şiirlerinde yukarıda üzerinde durduğumuz gibi “Allah, Kur’an, Peygamberler, Cennet–Cehennem, helal-haram, günah–sevap, Şeytan– Melek (veya Melekler) vb. çok defa İslâm’daki gibi ele alınıp işlenmektedir. Ancak bazan da dine (İslâm’a) aykırı veya aykırı olabilecek şiir veya dörtlükler de bulunmaktadır. İ. Aslanoğlu’nun Pir Sultan Abdal’a ait kabul ettiği şiirlerden 9 tanesinin (165, 184, 199, 205, 207, 236, 294, 297 ve 312. şiir) bazan tamamı, bazan de bazı dörtlükleri buna örnek verilebilir. Bu gibi şiirler Pir Sultan mahlâslı şiirlerde de vardır. 17 ve 120. şiirler buna örnek olabilir. Görüldüğü gibi bu türlü
111
şiirler Pir Sultan Abdal’da, Pir Sultan’a göre daha fazladır. Şiirleri incelerken de göreceğimiz gibi İslâm’a aykırılık Pir Sultan’a göre Pir Sultan Abdal’da daha açıktır ve aşırıdır. Bunu Pir Sultan’ın ocakzâde (dede) oluşuna bağlı olarak dinî– tasavvufî yapısının daha sağlam oluşuna bağlayabildiğimiz gibi, Pir Sultan’ın asılmasından sonra ve zaman içinde Türkmen/Kızılbaş çevrelerde orta çizgiden uzaklaşmanın artmasına da bağlayabiliriz. Pir Sultan’la Pir Sultan Abdal’ın ayrılmadığı yıllarda ve bugün, bunları bir kişi kabul eden çevrelerde bu şiirlerin hepsi asılan Pir Sultan’a mal edilmiştir. Özellikle günümüzde Pir Sultan’ı suçlamak isteyenler de bu şiirlerin tamamına bakarak onu dinsiz, hatta “Allah”sız olarak tanıtmaya çalışmaktadırlar. İşte bu açıdan da Pir Sultan’la Pir Sultan Abdal’ı ayırmak gerekmektedir. Pir Sultan’la ilgili ilk ciddi çalışmayı yapan Sadetin Nüzhet şöyle demektedir: “Sünnî akaidinden temamen ayrı bir akideye sahip olan şâir, ‘Ömer ve Osman’ın hiçbir kitapta yerleri olmadığı’nı ‘N.24’, halbuki ‘Kur’an’ı okuyanın Muhammed, yazanın Ali ve hatta bizzat Allah’ın Ali’ olduğu’nu” söylemektedir. ‘N.16, 21, 24, 76’. Filhakika, onun şiirlerinde en fazla görülen Alevîlik telâkkileridir. ‘Âb-ı kevserle akanın, bâd-ı sabâ gibi esenin, Dünyayı doldurup boşaltanın, mahlûkatın rızklarını verenin Ali olduğunu söylemesi’ ve ‘Ali’yi padişah Muhammed’i vezir olarak kabul etmesi (N.24)’ hatta daha müfrit davranarak ‘bu mülkün sahibi Ali değil mi’ demesi (N.24), kendisinin ‘Ali-Allahî’ telakkilerini benimsemiş olduğunu ispat eder”223. Ancak daha önce de üzerinde durduğumuz gibi XVI. yüzyılda Türkler arasında “Alevîlik” yoktur. Bu olsa olsa Türkmenlik/Kızılbaşlıktır veya Türkmen tasavvuf anlayışıdır. Sadettin Nüzhet’in örnek olarak verdiği bu şiirler, İ. Aslanoğlu’nda da vardır: No: 16 (184. şiir), No: 21 (196. şiir), No: 24 (199. şiir), No: 76 (77. şiir), Noo: 78 (281. şiir). Fakat bunlardan sadece 76 numaralı şiir Pir Sultan mahlâslıdır. Diğerlerinin hepsinin mahlâsı Pir Sultan Abdal’dır. Bu şiirlerdeki suçlamalar – birisi hariç – Pir Sultan Abdal’a ait olmalıdır. O zamanın bilgileriyle 223
Ergun Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdal, s.19.
112
bunların hepsi asılan Pir Sultan’ın zannedilmiştir. Kaldı ki bunlardan 196, 77 ve 281. şiirlerde “Ali – Allahi” telakkisi yoktur. Ayrıca Sadettin Nüzhet’in örnek verdiği şiirlerin – aynen değilse bile – benzerlerine bugün artık suçlanmayan ve ilahiyatçılar dahil hemen bütün aydınlar tarafından kabul gören XIII. yy. tasavvufçusu Yunus Emre’de de rastlanmaktadır: “Kafdağı zerrem değül ay u güneş bana kul Ben kuş dilin bilürem söyler Süleyman bana Şeriat ehli ırak eremez bu menzile Hak’dur aslum şek değül mürşiddür Kur’an bana”224 Evvel benem âhır benem canlara can olan benem Azup yolda kalmışlara hâzır meded eren benem Kün deminde nazar eden bir nazarda dünya düzen Kudretinden han döşeyip ışka bünyad uran benem Düz döşedüm bu yerleri basku kodum bu dağları Sayvan gerdüm bu gökleri gerü sonra düren benem Ol karadir-i kün feyekûn lütfedici Rahman benem Kesmedin rızkını veren cümlelere Sultan benem Nutfeden âdem yaratan yumurtadan kuş düreten Kudret dilini söyleten zikreyleten Sübhan benem225 Musa Peygamber ile bin bir kelime kıldım İsâ Peygamber ile göklerde kalan benim226 Yunus değil bunu diyen kendiliğidir söyleyen Mutlak kâfir inanmayan evvel âhır hemen benim227 Yunus, daha başka şiirlerinde bunlara benzer birçok söz söylemiştir. Onun dayanağı elbetteki tasavvufun meşhur nazariyelerinden “Tecelli, Vahdet-i Vücud ve Fenafillah”tır. Bütün bunlar bu yolun öncülerinden Hallac-ı Mansur’a ait “Enel Hak” sözünün Türkçe olarak şiirlerde yansımasıdır. Biraz sonra da üzerinde duracağımız gibi Pir Sultan Abdal kendisini değil Hz. Ali’yi veya Hacı Bektaş’ı 224
Gölpnarlı, Abdülbaki: Yunus Emre ve Tasavvuf. S. 162. A.g.e.: s. 163-164. 226 A.g.e.: s. 406. 227 A.g.e.: s.407. 225
113
bu sıfatlarla anarken, Yunus Emre çok önceleri bizzat kendisini bu sıfatlarla anmaktadır. Pir Sultan Abdal’ın şiirlerinde Allah–Peygamber–Kur’an tartışmasız bir şekilde İslâm’daki gibi kabul edilirken, bunlarla çelişip çelişmeyeceği düşünülmeden Hz. Ali’ye veya Hacı Bektaş’a da – az sayıdaki şiirde de olsaulûhiyet atfedilmesi önemli bir husustur. Onun dayanağı da Yunus Emre’de olduğu gibi yine “Vahdet-i Vücud, Tecelli ve Fenafillah”tır. Ancak Yunus Emre bunu engin din ve tasavvuf bilgileriyle, Kur’an ve hadislere hâkimiyetiyle beslemiştir. XVI. yy.da Pir Sultan Abdal zamanında ise XIII, XIV ve XV. yy. Anadolu tasavvufunun derinliği ve kitabiliği artık çok çok azalmıştır. Yunus’taki bilgi zenginliğini, din ve Kuran’a hâkimiyeti Pir Sultan Abdal’da bulmak zorlaşmıştır. Ancak bunların serpintileri görülmektedir. Bu serpinti bilgilerle tasavvufun çok hassas ve incelikleri olan teorilerine girince, tasavvufun bu nazariyeleri altı beslenmeden söylenivermiştir. Pir Sultan Abdal ve onun gibi daha başka şâirler, bu sığ sözlerinin nereye vardığının âdeta farkında değildirler. Niyetleri kesinlikle başka “Tanrı”lar yaratmak değildir. Onun şiirlerinde, 100’ün üstünde “Allah” veya onun değişik isimlerini anması ve bunları da İslâm’daki mânâlarla kullanması bunun en güzel delilidir. Ancak Anadolu’da tasavvuf XV. yüzyıldan itibaren her geçen gün sığlaşmıştır. Pir Sultan Abdal ve onun gibi diğer şâirler, kitabî bilgilerden ve imkânlardan mahrum kalmışlardır. Bu şâirler – niyetleri kesinlikle bu olmadığı halde – Hz. Ali’yi, Hacı Bektaş’ı veya “insan”ı Tanrı yerine koymuş gibi olmuşlardır. Buna bir de “evliyanın gücü ve ruhundan da keramet beklenmesi” eklenmiştir. Art niyetli bir yorumla hareket edildiğinde evliyaların da “Tanrı”laştırılması gibi bir durum ortaya çıkmıştır. Aynı durum Sünnî ve kitabî tasavvuf için de söz konusudur. Pir Sultan Abdal’ın yukarıda belirttiğimiz şiirlerinin bir kısmı tasavvufî ve iyi niyetli bir yorumla ele alındığında dine aykırı gelmeyebilir:
114
Takatten kesildim yoktur ilacım Meğer bize imdat Ali’den ola Derdimin çaresi Ali sen yetiş Meğer bize imdat Ali’den ola228 Ayrıca bu şiirin tamamı, 184. şiirin ikinci dörtlüğü, 205. şiirin dördüncü dörtlüğü, 207. şiirin son dörtlüğü, 312. şiirin son dörtlüğü, 236. şiirin ilk ve son dörtlüğü, hatta 297. şiirin son dörtlüğü de böyledir. Bu şiirlerin diğer dörtlüklerinde – 184. şiir hariç – bir aykırılık yoktur. Musa asasını ejderha kılan Leşker-i Yezid’e korkular salan Muhammet aşkına Zülfikar çalan Kamu müminlere imam olan Şah Pir Sultan Abdal’ım meydanda merdim Elimde tesbihim evradım virdim Her nereye baksam Ali’yi gördüm Garip gönüllere mihman olan Şah229 Bu şiirdeki birinci dörtlükte Hz. Musa’nın asasını ejderha kılan Hazret-i Ali’dir. Yunus’un şiirlerinde ise Yunus’un kendisidir. İkinci dörtlükte şâir nereye baksa Hz. Ali’yi görmektedir. Tasavvuftaki vahdet-i vücuda göre her yerde ve her şeyde görülen Allah’tır. Allah her şeyde tecelli etmiştir. Pir Sultan Abdal, Allah’ın yerine “Ali”yi koymaktadır. Yine aynı dörtlükte garip gönüllere misafir olan “Allah”tır. Bu kullanışlarda aslında yine Hz. Ali “Tanrılaştırılmıyor” ancak Allah’ın her şeyde tecelli ettiği, buna göre Hz. Ali’de de tecelli ettiği, Hz. Ali’nin de fenafillah’a erdiği, yokluktan sıyrıldığı, ilâhi unsurlardan ibaret kaldığı, her yerde görülenin Hz. Ali, dolayısıyla yine Allah olduğu anlatılıyor. Son mısra da aynı şekilde izah edilebilir. Her ikisi de Vahdet-i Vücut ve Fenafillah ile ilgilidir. Ancak Pir Sultan Abdal’ın aşağıdaki şiirinde iyi niyetli yorumlara rağmen dine aykırılığın daha açık olduğunu görmekteyiz:
228 229
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s.238, 165. şiirden. A.g.e.: s. 254, 184. şiirden.
115
Gafil kaldır şu gönülden gümanı Bu mülkün sahibi Ali değil mi Yaratmıştır on sekiz âlemi Rızıkların veren Ali değil mi Gelin vazgeçelim biz bu gümandan Vallahi çıkarız dinden imandan Şefaat umarız on iki imam’dan Anların atası Ali değil mi Yaratıldı Mülcem ol oldu düşman (Mülcemoğlu ol düşman, olmalı H.D.) Kast etti Ali’ye oldu peşiman Kangı kitapta var ol Ömer Osman Kur’an’da okunan Ali değil mi Binbir adı vardır bir adı Hızır Her nerede çağırsan orada hazır Ali’m padişahtır Muhammet vezir O fermanı yazan Ali değil mi Pir Sultan Abdal’ım ben bir fukara Acep bulunur mu derdime çare Günahkârım nasıl varam huzura Divanda oturan Ali değil mi (s.267, 199. şiir) Bunlardan birinci, ikinci, üçüncü ve beşinci dörtlük –benzerleri Yunus Emre’de de var olduğu gibi– “Enal Hakk” anlayışıyla izah edilebilir. Burada Pir Sultan Abdal’ın kendisi değil, Yunus Emre’den farklı olarak Hz. Ali mülkün sahibidir. On sekiz bin alemi yaratmıştır. Rızıkları vermektedir. Divan’da (Allah’ın makamı) oturan da odur. Bütün bunlar “Allah”ın sıfatlarıdır. Tasavvufî yorumla izah edilemediği taktirde Yunus Emre’nin söyledikleri de Pir Sultan Abdal’ın söyledikleri de İslam’a aykırıdır. Ancak bunun gibi kullanışları gerek halk tasavvuf şiirinde, gerekse kitabi tasavvufta çok sık görürüz. Bu, Vahdet-i Vücudçuların hemen tamamı için geçerlidir. Ancak dördüncü dörtlükte olduğu gibi Hz. Ali’nin padişah olarak üst makama çıkarılmasının, Hz. Muhammed’in de onun vekili durumunda Hz. Ali’nin bir alt mevkisine yerleştirilmesinin tasavvufî
116
yorumla da izahı mümkün değildir. Bu olsa olsa XIII., XIV., XV. yüzyıl Anadolu tasavvufunun gittikçe seviye kaybedip cahil kişiler elinde aldığı şekildir. Tasavvufa da ters bu gibi ifadelerin kullanılması, bu ve bunun gibi şiirlerin söylenmesi XVI. yüzyıldan itibaren ortaya çıkmıştır, denilebilir. Bu gibi şiirlerin kutuplaşmaların iyice arttığı, kitaptan, mektepten, medeniyetten mahrum kalındığı dönemlerde ortaya çıktığını düşünebiliriz. Böyle bir kullanış asılan Pir Sultan’da ise asla yoktur. Pir Sultan Abdal’ın diğer şiirlerinde de yine böyle bir kullanış görülmemektedir. Allah birinci, Hz. Muhammed ikinci, Hz. Ali ancak üçüncü sıradadır. Pir Sultan Abdal’ın şiirlerinin birinde “Müslüman” karşılığı “ümmet” kelimesi kullanılmıştır. Bu genel bir ifadedir. Bütün Müslümanları içine alır. Hz. Muhammed’den öğütler aktaran bu şiirin bir dörtlüğü de şöyledir: Hele birer birer Hakk’a varalım Hakk’ın dergâhına yüzler sürelim Ümmetim yerine kendim yanarım Aman beklen Cehennem’in yolunu (s.360, 360. şiirden) Ancak Pir Sultan Abdal birçok şiirinde, Abdal Pir Sultan’da da olduğu gibi kendisini ve aynı yolda olanları “mümin, müslim, erenler, sofu, naci (Güruh-ı Naci’den), Hüseyni, mevâli ve ârif” olarak isimlendirmiştir. Bütün bunlar “Müslüman” veya “gerçek Müslüman, iyi Müslüman” mânâsında kullanılmıştır: Burada gani olan orada hoca Mümin olanların ol tahtı yüce Muhammet anadan doğduğu gece Öyle bir mübarek gün bulunur mu (s.359, 305. şiir, dördüncü dörtlük. Ayrıca üçüncü ve beşinci dörtlük). Başka örnekler için 162, 165, 168, 169, 170, 177, 180, 189, 190, 191, 192, 193, 195, 197, 211, 224, 227, 236, 240, 241, 242, 243, 251, 253, 254, 286, 289, 290, 297, 298, 299, 303, 306, 308, 313, 315 ve 316. şiirlere bakılmalıdır. Pir Sultan Abdal’ın şiirlerinde karşı tarafa “Yezit, kâfir, küffar, münkir, münafık, havaric (Hariciler), Mervan ve zâhit” gibi isimler verilmektedir. “Sünnî veya Ehl-i Sünnet” gibi bir kullanıma raslanmamaktadır. Bunlardan “kâfîr, küffar,
117
münkir”, “Müslüman olmayan” manâsındadır. “Yezit, Mervan, harici, münafık, zâhit”; “iyi Müslüman olmayan” mânâsında kullanılmış olabilir. Ancak bu husurlarda bir netlik yoktur. Bu hususta netliğin olmaması da İslâmi bilgi noksanlığına bağlanabilir. Bu ifadelerden kimlerin kasdedildiği de açık değildir. Emevilerin mi, Osmanlıların mı, yoksa bunların hepsinin mi kasdedildiği belirsizdir. Emevilere “Yezit ve Mervan” ile açık vurgu yapıldığı halde, Osmanlılara veya Osmanlılardan herhangi bir şahsa açık bir işaret yoktur. Pir Sultan Abdal’ın; Osmanlıların zulmünden Emevilere, Emevilerin Hz. Ali’ye ve onun çocuklarına yaptıkları zulümden Türklerin/Türkmenlerin yaşadıkları zulme işaret
ettiğini
söyleyebiliriz.
Âdeta
bunlar
birbirini
çağrıştırmakta
ve
hatırlatmaktadır. Tarihin verdiği bilgi de bunu doğrular mahiyettedir. Bu isimlendirmelerin çoğu genel mahiyettedir. Ama Osmanlılar için söylenmiş olması ihtimali daha fazladır: Gidi kâfir gelir dedim imana Kuzular ağlıyor hem yan yana Getirip de hapsettiler zindana Erler himmet edin ben gidiyorum (s. 294, 230. şiirden). Kemendimi attım dara dolaştı Kâfirlerin eli kana bulaştı Koyun geldi kuzuları meleşti Koçlar ağlar ağlar Pir Sultan deyü (s. 367, 314. şiirden). Münafığın her dediği oluyor Gül benzimiz sararuben soluyor Gidi Mervan şad oluben gülüyor Kâtip ahvalimi Şah’a böyle yaz (s.372, 320. şiirden) Var git yezit var git takılma bize Bizden binbir lânet okunur size Sen âşık olmuşsun geline kıza Var git yezit var git talip olmazsın (s.258, 189. şiirden). Ayrıca 182. şiir ikinci dörtlük, 195. şiir üçüncü ve beşinci dörtlük; 202. şiir altıncı dörtlük; 217. şiir birinci dörtlük; 240. şiir dördüncü dörtlük; 273. şiir
118
üçüncü dörtlük hariç tamamı; 297. şiir ikinci ve üçüncü dörtlük; 298. şiir dördüncü dörtlük; 299. şiir beşinci dörtlük; 301. şiir ikinci dörtlük; 305. şiir, beşinci dörtlük; 307. şiir beşinci dörtlük; 315. şiir birinci ve dördüncü dörtlük; 316. şiir beşinci dörtlük; 332. şiir dördüncü dörtlük. Ancak son şiir Ali İzzet’ten alınmıştır. Pir Sultan Abdal bazı şiirlerinde karşı tarafı bu şekilde genel mânada isimlendirirken bazı şiirlerinde de Emevileri, Yezt’i veya Mervan’ı açıkça zikreder: Yezid’e verildi cevr ile cefa Mümine verildi zevk ile sefa Bunda inanmazlar, lâfınız hava Yalan ile gerçek gizlemeyince (s. 235, 162. şiirden). Ayrıca 236. şiir üçüncü dörtlük, 281. şiir dördüncü dörtlük. Lânet olsun ol Yezid’in canına Kıydı Yezit imamların kanına Kesti başını götürdü Mervan’a İmam İmam Hüseyin’in başıdır deyü (s.368, 316. şiirden) Burada bilgi noksanlığından dolayı Hz. Hüseyin’in kesilen başı Mervan’a götürülmüş gibi veriliyor. Aslında Hz. Hüseyin’in başı Yezit’e götürülmüştür. Ayrıca bakınız: 195. şiir dördüncü dörtlük, 229. şiir dördüncü dörtlük; 236. şiir birinci dörtlük; 280. şiir, üçüncü dörklük, 281. şiir üçüncü ve beşinci dörtlük. Pir Sultan Abdal’ın şiirlerinde Mülcem (İbni Mülcem), Yezit ve Mervan açıkça suçlanmış, bunların Hz. Ali ve Peygamber soyuna yaptığı zulüm ve kıyımlar her fırsatta dile getirilmiş olmakla beraber mezhepler tarihinin ihtilaflı şahıslarından Hz. Ebubekir –lehte aleyhte– hiç zikredilmemiştir. Bir dörtlükte Hz. Ömer ile Hz. Osman’ın sadece kitapta olmadığı, Kur’an’da Hz. Ali’nin okunduğu söylenmiştir. Bunlar diğer Emevi siyasetçileri gibi suçlanmamıştır. Ancak Kuran-ı Kerim referans gösterilerek Hz. Ali’nin üstünlüğü dile getirilmiştir:
119
Yaratıldı Mülcem ol oldu düşman (Mülcemoğlu ol düşman, olmalı) Kast etti Ali’ye oldu peşîman Kangı kitapta var ol Ömer Osman Kur’an’da okunan Ali değil mi (s.267, 199. şiirden). Bu şiire “Ömer ve Osman”ın sonradan eklenmiş olması da uzak bir ihtimal değildir. Çünkü Sadettin Nüzhet, bu isimlerin geçtiği mısranın bir başka nüshada “Kangı kitapta var ol adı yaman” şeklinde olduğunu kaydetmektedir230. O zaman hiçbir kitapta olmayan Hz. Ömer ile Osman değil, Hz. Ali’yi şehit eden Mülcemoğlu’dur: Yaratıldı Mülcem ol oldu düşman Kast etdi Ali’ye oldu peşiman Kangı kitapta var ol adı yaman Kur’an’da okunan Ali değil mi. Pir Sultan Abdal’ın şiirlerinde Muaviye’nin de adı hiç geçmemektedir. Bu kelimenin Türkçedeki zor telaffuzu burada rol oynamış olabilir. Buna rağmen Mervan’ın aleyhinde birçok mısra vardır. Daha önce de temas ettiğimiz gibi bir dörtlükte Yezit yerine de Mervan kullanılmıştır. Bilgi noksanlığı veya telaffuz kolaylığı sebebiyle Mervan’ın Muaviye’nin yerine de kullanılmış olabileceğini düşünebiliriz. Pir Sultan Abdal’ın şiirlerinde Hızır Paşa hariç Osmanlılardan herhangi bir şahsın lehte – aleyhte adı geçmemektedir. Hatta Âşık Paşazâde Hacı Bektaş’ın, Osmanoğlu’ndan kimse ile görüşmediğini, Yeniçerilere Hacı Bektaş’ın taç giydirmediğini söylemesine rağmen Pir Sultan Abdal’ın bir şiirinde Hacı Bektaş’ın Osmanoğlu’na kılıç kuşattığı dile getirilmektedir. Ancak “Hacı Bektaş” yerine “Ali” kullanılmıştır. Bunun izahını daha önce yapmıştık. Âşık Paşazâde bunu reddetse bile XVI. yy.da Türkmenler/Kızılbaşlar böyle olduğuna inanmakta ve Osmanlılarla Hacı Bektaş arasında bir beraberlik ve dayanışma olduğunu kabul etmektedir:
230
(Ergun) Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdal, s.36, 24. şiir.
120
Tekkesine geyik postu döşeten Ağzının ateşi çıktı meşeden Al’Osmanoğlu’na kılıç kuşatan Uyan dağlar uyan Ali geliyor (s.342, 284. şiirden). Pir Sultan Abdal, asılan Pir Sultan’ı anlattığı bir şiirde de geçmişteki idarecilerin daha âdil olduğunu, şimdikilerin ise bu özellikte olmadığını söylüyor ki bu da XVI. yy.daki idarecilerin adaletten ayrılıp halka zulüm ettiklerini doğrulamaktadır. O, bu durumda devrinin idarecilerinden ümidini kesmekte, tevekküle başvurup davasını ulu divan olan Muhammet divanına yani öbür dünyaya bırakmaktadır: Pir Sultan Abdal’ım dünya kovandır Gitti âdil beyler kalan avamdır Muhammet divanı ulu divandır Kalsın benim davam divana kalsın (s. 305, 241. şiirden). Pir Sultan Abdal, devrin olaylarını yansıtan bir şiirinde, Safevî şahlarından birisinin Anadolu’ya yürüyüşünden açıkça bahsediyor: Yürüyüş eyledi Urum üstüne
Maşrıktan çıkar görünü görünü
Ali nesli güzel İmam geliyor
Kimse bilmez evliyanın sırrını
İnip temenna eyledim destine
Koca Haydar Şah-ı Cihan torunu
Ali nesli güzel İmam geliyor
Ali nesli güzel İmam geliyor (s.342 – 343,
285. şiirden). Gölpınarlı – Boratav, bu dörtlüklerden ve şiirin tamamından hareket ederek bu Şah’ın, Şah İsmail’in babası olan Şeyh Haydar’ın torunu Şah Tahmaib olduğuna kesin gözüyle bakmaktadırlar231. Buna göre bu Şah, Cihan şahı olan Koca Haydar’ın torunudur. Safevi hanedanı Hz. Ali soyundan kabul edildiği için de Hz. Ali neslindendir. Ancak Anadolu’ya yürüyüşü dillere destan olan, Anadolu’da büyük sevinç ve yankılar doğuran Safevî şahı Şah İsmail’dir. Bu şiirde Pir Sultan Abdal’ın geçmişteki Şah İsmail’i anlatmış olması da mümkündür. Bu ihtimallere rağmen şunu kesin olarak söyleyebiliriz ki burada anlatılan Safevi şahı veya şahlarıdır. Bu şahların da Hz. Ali neslinden olduğu 231
Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s.33.
121
kabul edilmektedir. Ancak bu mısraların sahibi asılan Pir Sultan değil, Pir Sultan Abdal’dır. Halbuki Gölpınarlı – Boratav, bu iki şâirin henüz bir zannedildiği dönemde, bu şiiri asılan Pir Sultan’ın olarak vermişlerdir. Pir Sultan Abdal’ın bir başka tarihi olayla ilgili şiirinin ilk dörtlüğü şöyledir: Hacı Bektaş tekkesinin dışından Dediler bir suna aştı yalınız Ayırmışlar yâreninden eşinden Dediler bir suna aştı yalınız232. Şiirin devamında hep meşakkatli bir yolculuktan, savaşlardan, geçilen yerlerden bahsedilmektedir. Şiire bir yenilgi ve ümitsizlik havası hâkimdir. Son dörtlük ise şöyledir: Pir Sultan Abdal’ım gönlümüz yaslı Dudu kumru gibi kafeste besli Hünkâr Hacı Bektaş Velidir nesli Dediler bir suna aştı yalınız233 Bu dörtlüğün üçüncü mısrasına bakılırsa bu şiirde anlatılan Hacı Bektaş neslinden olan Kalender Çelebi olmalıdır. Kalender Çelebi 1526’da başlayıp 1527’nin ortalarına kadar devam eden bir ayaklanmanın önderidir. Bu ayaklanmada Kalender Çelebi ve taraftarları büyük başarılar elde etmişler ama sonra yenilmişler ve büyük bir katliama uğramışlardır. Bu olayın sonradan başka şâirler tarafından bu şekilde şiirleştirilmiş olması muhtemeldir. Çünkü XVI. yy.ın sonuna kadar yaşadığı tahmin edilen Pir Sultan Abdal’ın bu olayın cereyanı sırasında şiir söyleyecek yaşta olması pek mümkün gözükmemektedir. “Gözleyi gözleyi gözüm dört oldu Ali’m ne yatarsın günlerin geldi Koruluk kalmadı kara yurd oldu Ali’m ne yatarsın günlerin geldi” mısralarıyla başlayıp,
232 233
Aslanoğlu İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s.376, 325. şiirden. A.g.e.: s. 377, 325.şiirden.
122
Mümin olan bir penaha çekilsin Münafık başına taşlar dökülsün Sancak gelsin Kazova’ya dikilsin Ali’m ne yatarsın günlerin geldi (s. 263, 195. şiirden) mısralarıyla devam eden şiir Gölpınarlı – Boratav ve C. Öztelli’den başlayarak birçok araştırmacı tarafından asılan Pir Sultan’a mal edilmektedir234. İ. Aslanoğlu’na göre ise bu şiir Pir Sultan Abdal’a aittir. Şiirdeki mahlâs da Pir Sultan Abdal’dır. Yine Gölpınarlı–Boratav ve C. Öztelli’den başlayarak birçok araştırmacı bu şiiri “ayaklanma hareketi ile ilgili şiirlerden” kabul etmektedirler. Halbuki yukarıdaki dörtlüklerde ve şiirin tamamında bir ayaklanma yoktur. Fakat bir kurtarıcının gelmesi beklenmektedir. Şiirde Hz. Ali’yi temsil eden birisinin gelip çekilen zulümlere son vermesi, sancakların Kazova’ya dikilmesi istenmektedir. Bu şiir, sürekli yenilgiler karşısında bir kurtarıcı (Mehdi) bekleyen, onun
gelmesini
“temenni
eden”
bir
şiirdir.
Fakat
bir
ayaklanmayı
anlatmamaktadır. Kaldı ki asılan Pir Sultan’a değil, Pir Sultan Abdal’a aittir. Pir Sultan’ı isyan etmiş olarak görmek veya göstermek isteyen aydınların bu şiiri farklı bir şekilde yorumlamaları bu farklı sonucu ortaya çıkarmaktadır. Halbuki iki yorum arasında çok büyük bir fark vardır. Bir “isyanı” anlatmakla bir “temenniyi veya hayali” anlatmak farklı şeylerdir. Pir Sultan Abdal’ın şiirlerinin şekil ve muhteva olarak diğer Pir Sultanlar’ın şiirlerinden daha güzel, âhenkli, akıcı ve mükemmel olduğunu söylemiştik. Bu özellikler itibariyle Pir Sultan’ın şiirlerinden de önde olduğunu söyleyebiliriz. Pir Sultan’ın şiirleri bile Pir Sultan Abdal’ın şiirlerinin yanında daha sönük ve didaktik kalmaktadır. Bu bakımdan bir benzetme yapmak gerekirse Pir Sultan, Ahmet Yesevî’ye, Pir Sultan Abdal da Yunus Emre’ye benzemektedir. Bunlardan birinci sıradakilerde
öğreticilik, dolayısıyla kurululuk; ikinci
sıradakilerde ise öğreticilik ile san’at hâkimdir:
234
Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili; Pir Sultan Abdal, s.73 – 74; Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.63.
123
1
2
Hatalar işledim noksandır işim
Şah Hasan Hüseyin balkır nur ise
Tövbe günahıma estağfurullah
İmam Zeynel sır içinde sır ise
Muhammet Ali’ye bağlıdır başım
Özümüzde benlik kibir var ise
Tövbe günahım estağfurullah
Tövbe günahıma estağfurullah
3
4
Muhammet Bâki’nin izinden çıkmam
Musa-yı Kâzım’a daim niyazım
Şah İmam Cafer’den gayrıya bakmam
Ali Irıza’ya bağlıdır özüm
Hatıra değip de gönüller yıkmam
Eksiklik noksanlık hep kusur bizim
Tövbe günahıma estağfurullah
Tövbe günahıma estağfurullah 5
Takî ile Nakî benziyor aya On’ki İmam kusurlara kalmaya (Onik’imam, olmalı. H.D.) Ettiğimiz kötü işler bed-huya Tövbe günahıma estağfurullah 6
7
Hasan Askeri’nin gülleri bite
Pir Sultan Abdal’ım Bağdat Basıra
Mehdi gönlümüzün gamını ata
Böyle güne kaldık böyle asıra
Söylenen yalana kova gıybete
Son keremkânısın kalma kusura
Tövbe günahıma estağfurullah
Tövbe günahıma estağfurullah235.
Pir Sultan Abdal’ın 217, 280, 290 ve 294. şiirleri zayıf, pürüzlü ve kuru özelliklere sahiptir. Bu dört şiirin sayısı biraz daha artabilir. Ancak onun şiirlerinin büyük bir kısmı şekil ve muhteva bakımından yukarıdaki şiir gibidir veya ona yakındır. Asılan Pir Sultan en çok Pir Sultan Abdal ile karıştırılmaktadır. Çok defa Pir Sultan Abdal’ın şiirlerinden hareket edilerek ve ikisi bir şahıs zannedilerek Pir Sultan tanıtılmaya çalışılmaktadır. Bu iki şâiri ve onların şiirlerini ayırmalıyız ki asılan Pir Sultan’ı tam olarak tanıtabilelim. Diğer Pir Sultanları, Pir Sultan’dan ayırdığımız gibi Pir Sultan Abdal’ı da Pir Sultan’dan ayırmalıyız. Bunun için de Pir Sultan Abdal’ın şiirlerini Pir Sultan’ın şiirlerinden ayırmalı ve bunları Pir 235
Aslanoğlu, İbrahim; Pir Sultan Abdallar, s.252.
124
Sultan’a mal etmekten vazgeçmeliyiz. Pir Sultan’ın şiirleri diğer Pir Sultan’ların ve Pir Sultan Abdal’ın şiirlerinden arındırılarak oluşturulmalıdır. C. PİR SULTAN’IN OLMAYAN BAŞKA ŞİİRLER Pir Sultan’la ilgili ilk ciddi araştırmayı yapan Sadettin Nüzhet, eski mecmualarda veya o zamana kadar yazılan eserlerde bir şiirin bazan Pir Sultan’a, bazan Hatâyî’ye, bazan Abdal Musa’ya veya bazan da başka halk şâirlerine kayıtlı olduğunu görmüş ve bunlar hakkında bilgiler vermiştir. Sadettin Nüzhet, Pir Sultan çalışmalarının daha ilk yıllarında, Pir Sultan’ın şiirlerinin başkalarına veya başkalarının şiirlerinin Pir Sultan’a mal edilebileceğini fark etmiş ve bunun örnekleri üzerinde durmuş ve yine de Pir Sultan’a ait olarak kabul ettiği ve yayınladığı 105 şiir için bile bir kat’iyet olamayacağını belirtmiştir236. Gerçekten de sonraki yıllarda bu şüpheleri doğrulayan tespitler yapılmış, Pir Sultan ile Pir Sultan Abdal’ın veya diğer Pir Sultanların varlığı ortaya çıkmıştır. O zaman Sadettin Nüzhet’in “Pir Sultan’ındır” dediği şiirlerin bir kısmı ona ait olmakla birlikte, bazılarının da Pir Sultan Abdal’a veya diğer Pir Sultanlar’a ait olduğu anlaşılmıştır. Pir Sultan’la ilgili ikinci ciddi ve akademik ilk çalışmayı yapan Gölpınarlı – Boratav da Pir Sultan’a ait olan veya ona ait olduğu şüpheli olan şiirleri tasnif etmek için çaba sarfetmişler, onın şiirleri için bazı ölçüler (kıstaslar) ortaya koymuşlardır237. Bunlar da gerek kendi çalışmaları zamanında Pir Sultanlar’ın varlığı henüz bilinmediğinden, gerekse kaynak kişi olarak faydalandıkları Âşık Ali İzzet Özkan’ın yanlış yönlendirmelerinin kurbanı olduklarından dolayı isabetli bir tasnif ortaya koyamamışlardır. Pir Sultan ve Pir Sultan Abdallar’a yıllarını veren araştırmacı rahmetli İbrahim Aslanoğlu, bütün bu ilk denemelerden sonra Pir Sultan Abdallar’ın olmayan deyişleri, bunları ilk defa kimin derlediğini ve bu deyişlerin aslında kime ait olduğunu kendi metoduna göre tespit etmiştir. Onun metodu, bir şiir çeşitli cönk veya mecmualarda en çok kime ait olarak görülüyorsa o şiirin sahibi o 236 237
(Ergun) Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdal, s.6 – 10. Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s.23 – 39.
125
şâirdir. Ancak bu metot da çok sağlıklı bir yol değildir. Fakat Pir Sultanlar’a ve onların şiirlerinin ayırt edilmesine yıllarını veren İ. Aslanoğlu’nun tespitleri, bugün için yine de en güvenilir çalışma olarak kabul edilmelidir. Biz de onun tesbitlerini esas almak zorundayız. Aslanoğlu “Pir Sultan Abdallar’ın Olmayan Deyişler” başlığı altında verdiği şiirlerin ilk dörtlüklerini vermekle yetinmiştir. Biz de bu şiirlerin tamamına ulaşmak isteyenler için bu şiirlerin bulunduğu eseri – tabiî ki bulabildiklerimizi– vereceğiz: - 1“Hak’tan emir oldu dünyaya geldim Gözüm açtım mail oldum o burca Ârif oldum Hak kelâmın söyledim Elif kaddim dal yazıldım o burca (A.B.G.) Abdal Musa’nın”238. Şiirin tamamı için bak: Gölpınarlı – Boratav: Pir Sultan Abdal, s.144. -2“Gece gündüz arzumanım Kerbelâ Gidelim gaziler İmam aşkına Serden başka benim sermayem yoktur Verelim gaziler İmam aşkına (S.N.E.) Hatâyî’nin” s.491. Şiirin tamamı için bak: (Ergun) Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdal, s.26. -3“Çıkıp yerden göğe bina kuranlar Ali ile Muhammed’in aşkına Melekler misali secde duranlar Ali ile Muhammed’in aşkına (C.Ö.) Hatâyî’nin” s.492. Şiirin tamamı için bak: Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.81.
238
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s.491.
126
-4“Lâmekân elinden misafir geldim Bu fena mülküne bastım kademe Nerenin selamın getirdin dersen Elestü bezminden geldim bu deme (S.N.E.) Ahmet Sarban’ın”. s.492. Şiirin tamamı için bak: (Ergun) Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdal, s.29. -5“Allah’ım Allah’ım cömert Allah’ım Allah muhannete muhtaç eyleme Ya ver kısmetimi ya al cânımı Allah muhannete muhtaç eyleme (C.Ö) Derviş Ali’nin”. s. 492. Şiirin tamamı için bak: Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.370. -6“Allah Allah deyip yola gidenler Dilinden Mâbud’u koyma divane Ayağın kayarsa kusuruna say Sakın hiç kimseden bilme divâne (Z.G.) Kul Himmet’in”. s.492 Şiirin tamamı eldeki kitaplarda bulunamadı. -7“Gelin canlar bir olalım Münkire kılıç çalalım Hüseyn’in kanın alalım Tevekkeltü taalallah (P.N.B.) Tarsuslu Sıdkı’nın”. s.492. Şiirin tamamı için bak: Gölpınarlı – Boratav: Pir Sultan Abdal, s.78 -8“Muhammed Ali’yi candan sevenler Yorulup yollarda kalmaz inşallah İmam-ı Hasan’ın yüzün görenler Hüseyin’den mahrum kalmaz inşallah (C.Ö) Şah Hatâyî’nin”. s.493. Şiirin tamamı için bak: Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.213.
127
-9“--------------------------------------------------------------Âşıkın kadrini değme can bilmez Ahdinî bilinir mâni mematı (C.Ö) Kul Himmeti’in”. s.493. Şiirin tamamı için bak: Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.255. - 10 “Dost bugün bize geldi Gülleri taze geldi Önü sıra Kanber’in Ali Murtaza geldi (Z.G.) Kul Himmet Üstadım’ın”. s.493. Şiirin tamamı eldeki kitaplarda bulunamadı. - 11 “Özün ikilikten ayırmayan can Eli bir gerçeğe ermez vallahi Hor bakarsa evliyanın yoluna Hakk’ın didarını görmez vallahi (S.N.E.) Derviş Ali’nin”. s.493. Şiirin tamamı için bak: (Ergun) Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdal, s.34. - 12 “Ne hoş yerde makamın var Senin hey Murtaza Ali Kudretten gelen yeyilir Nanın hey Murtaza Ali (C.Ö) Hatâyî’nin”. s.493. Şiirin tamamı için bak: Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.88. - 13 Ben gayrı nesne bilmezem Allah bir Muhammet Ali Özümü gayra salmazam Allah bir Muhammet Ali (C.Ö.) Kul Himmet’in”. s.494. Şiirin tamamı için bak: Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.90.
128
- 14 “Ağ mürekkep iken kızıl kan oldum Çeşitli renklere bandırdın beni Emreyledim sızdım eridim aktım (Emreyledin, olmalı. H.D.) Atamın beline gönderdin beni (Z.G.) Kul Himmet – Derviş Ali”. s. 494. Şiirin tamamı eldeki kitaplarda bulunamadı. - 15 “Hakk’ın didarında gizli sır idim Kudret kandilinden indirdin beni Emreyledin sızdım eridim aktım Atamın beline gönderdin beni (C.Ö) Kul Himmet – Derviş Ali”. s. 494. Şiirin tamamı için bak: Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 381. - 16 “Şu kanlı zalimin ettiği işler Garip bülbül gibi zareler beni Yağmur gibi yağar başıma taşlar Dostun bir fiskesi paralar beni (P.N.B.) Hüseyin – Tarsuslu Sıdkı”. s. 494. Şiirin tamamı için bak: Gölpınarlı – Boratav: Pir Sultan Abdal, s. 59. - 17 “Açıldı cennet kapısı La’l gevherdir yapısı Kıldan incedir köprüsü Geçebilirsen gel beri (S.N.E.) Hatâyî’nin”. Aynı Eser, s. 494. Şiirin tamamı için bak: (Ergun) Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdal, s. 68. - 18 “Serime bir sevda düştü Tâ Kalû belâdan beri Yandı vücudum kül oldu Ateş-i püryandan beri (C.Ö.) Kul Hüseyin’in”. s. 495. Şiirin tamamı için bak: Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.115 – 116.
129
- 19 “Yaraduptur on sekiz bin âlemi Rızkını vermeye ganidir gani Yedi iklim dört köşeyi seyrettim Ben Ali’den gayrı âlâ görmedim (C.Ö.) Derviş Ali’nin”. s.495. Şiirin tamamı için bak: Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 389. - 20 “Sefil aylarında sökün eyledim Güzel Şah’ım seni görmeğe geldim Yüz sürüp de temennahın eyledim Üstad divanına durmağa geldim (C.Ö.) Dadaloğlu’nun”. s. 495. Şiirin tamamı için bak: Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 285. (Ergun), Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdal, s. 9, 45 Eyuboğlu, Sabahattin: Pir Sultan Abdal, s. 121 - 21 “Her sabah her sabah virdim On’ki imam Ali’m Ali’m (Onik’imam, olmalı. H.D.) Sefillere eyle yardım On’ki imam Ali’m Ali’m (C.Ö.) Kul Himmet’in”. s. 495. Şiirin tamamı için bak: Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 97. - 22 “Dün gece seyrim içinde Ben dedem Ali’yi gördüm Eğildim niyaz eyledim Ben dedem Ali’yi gördüm (C.Ö.) Kul Himmet’in”. s. 495. Şiirin tamamı için bak: Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 99.
130
- 23 “Ezelden divâne etti aşk beni Hüseynî’yim Alevî’yim ne dersin Niçin dahl edersin tarik düşmanı Hüseynî’yim Alevî’yim ne dersin (C.Ö.) Kul Himmet’in”. s. 496. Şiirin tamamı için bak: Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.188. - 24 “Nazlı yâre selam saldım almamış Almazsa gam değil almayı versin Nazlı yâr da bana selâm salmamış Salmazsa gam değil salmayı versin (A. İz.) Kemter’in”. s. 496. Şiirin tamamı için bak: Gölpınarlı –Boratav: Pir Sultan Abdal, s.161. - 25 “Türbesin üstünü nakş eylediler Âşık olan canı şâz eylediler Seni dört köşeye baş eylediler Gel dinîm imanım İmam Hüseyin (Z.G.) Hatâyî’nin”. s. 496. Şiirin tamamı için bak: Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.121. - 26 “Vardım kırklar meclisine - Gel beri ey can, dediler İzzet ile selâm verdim - Gel işte meydan dediler (Ca) Hatâyî’nin”. s. 496. Şiirin tamamı için bak: Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 314 - 27 “Pirim Şah’tan bize işaret oldu Arzulayıp size geldim erenler Fazl-ı Hak’tan yine cesaret oldu Arzulayıp size geldim erenler (S.N.E.) Mihmâni’nin”. s. 496. Şiirin tamamı için bak: (Ergun) Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdal, s.58
131
- 28 “Evliyanın erkânına yoluna Ta ezelden âşık oldum erenler Can ile gönülden durdum düşündüm Arzulayıp size geldim erenler (D.R.) Hatâyî’nin”. s. 497. Biraz farklı olmakla beraber şiirin tamamı için bak: (Ergun) Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdal, s.57; Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, 113. şiir, s.192. - 29 “Hayır edem derken işim şer oldu Elimden bir kaza çıktı erenler Evliya ceminde yerim dar oldu Elimden bir kaza çıktı erenler (S.N.E.) Teslim Abdal’ın”. s. 497. Şiirin tamamı için bak:(Ergun) Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdal, s. 56 - 30 “Deryanın üstünde bir gemi gördüm Oturmuş üç kişi bir mânâ söyler Gayet lutf ile birbirine söyler Pirim Ali âhır zamanı söyler (C.Ö.) Derviş Ali’nin”. s. 497. Şiirin tamamı için bak: Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 318 - 31 “Muhammet Ali’nin kıldığı dâva Yok meydanı değil var meydanıdır. Bunda zarar verir nefs ile hava Kırkların durduğu dar meydanıdır (S.N.E.) Abdal Musa’nın”. s. 497. Şiirin tamamı için bak: (Ergun) Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdal, s.7, 62.
132
- 32 “Bizim içtiğimiz dolu Doluların dolusudur Ummanlara dalıp çıkan Erenlerin gemisidir. (M.Ş.) Hatâyî’nin”. s. 497. Şiirin tamamı için bak: Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 321. Bilgi için: (Ergun) Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdal, s. 8 - 33 “Yol içinde yol sorarsan Yol Muhammet Ali’nindir Yetmiş iki dil sorarsan Dil Muhammet Ali’nindir (C.Ö.) Hatâyî’nin”. s. 498. Şiirin tamamı için bak: Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 111. Bilgi için: (Ergun), Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdal, s. 8 - 34 “Oturmuş Arapça Kur’an okursun Gel bunun mânasın verindi sofu Ehl-i dil olmuşsun irfan içinde Gel bunun mânasın verindi sofu (C.Ö.) Teslim Abdal’ın”. s. 498. Şiirin tamamı için bak: Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 344 - 35 “Yine mihman gördüm gönlüm şaz oldu Mihmanlar siz bize safa geldiniz Kar kış yağar iken bahar yaz oldu Mihmanlar siz bize safa geldinîz (C.Ö.) Hatâyî’nin”. s. 498. Şiirin tamamı için bak: Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 147
133
- 36 “Eğer ikrar ile yola gidersen Müminin gözünde duman gerekmez Hak için sil süpür gönlün evini Yükün gevher ise saman gerekmez (C.Ö.) Hatâyî’nin”. s. 498. Şiirin tamamı için bak: Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 422 Yukarıdaki şiirler de asılan Pir Sultan’ın kabul edilmemeli ve onun şiirleri içinde gösterilmemelidir. Bu şiirlerden 2, 7, 11, 16, 19, 20 ve 23 numaralı şiirlerin dışındakiler Pir Sultan’ın olsa da olmasa da, Pir Sultan incelemeleri için pek fazla bir şey ifade etmez. Çünkü bu şiirlerde işlenen temalar veya konular Alevî – Bektaşî düşüncesinin bilinen tema veya konularından ibarettir. Bu şiirlerde Pir Sultan ve Pir Sultan’la ilgili tartışmalara açıklık getirecek tema veya konulara rastlanmamaktadır. Fakat 2, 7, 11, 16, 19, 20 ve 23 numaralı şiirlerin asılan Pir Sultan’a ait olup olmaması önem arzetmemektedir. Çünkü bunlarda Pir Sultan’la ilgili tartışmalara kaynaklık eden hususlar vardır. Bu şiirlerin Banazlı Pir Sultan’a ait olup olmaması karşımıza farklı farklı Pir Sultanlar çıkarabilecektir. Yukarıdaki şiirlerden 2, 7 ve 16 numaralı şiirler Pir Sultanları ayırmanın doğru olmayacağına inanan birçok araştırmacı tarafından asılan Pir Sultan’a mal edilmektedir. Bu şiirler onun başkaldırışına ve sonunda asılışına örnek olarak verilmektedir. Bunlardan 2 numaralı şiirin yukarıdaki dörtlüğü ile yine bu şiirdeki ikinci dörtlükteki “Sarıkaya dirler Şah’ın korusu – Konalım gaziler İmam aşkına” mısraları ve şiirin tamamı onun isyanıyla ilgili olarak gösterilmektedir. Bu şiirin Hatâyî’ye ait olduğu dikkate alındığında yukarıdaki izah tarzı asılsız olmaktadır. Çünkü bunları söyleyen asılan Pir Sultan değil; Hatâyî’dir. Asılan Pir Sultan’ın isyanına en büyük delil olarak gösterilen 7 numaralı şiirin devamı şöyledir:
134
1
2
Özü öze bağlayalım
Açalım kızıl sancağı
Sular gibi çağlayalım
Geçsin Yezidlerin çağı
Bir yürüyüş eyleyelim
Elimizde aşk bıçağı
Tevekkeltü taâlâllah
Tevekkeltü taâlâllah
3
4
Mervan soyunu vuralım
Pir Sultan’ım geldi cûşa
Hüseyin’in kanın soralım
Münkirlerin aklı şaşa
Pâdişahın öldürelim
Takdir olan gelir başa
Tevekkeltü taâlâllah
Tevekkeltü taâlâllah
Bu şiir de Âşık Ali İzzet’in, Pertev Nail Boratav’a “Pir Sultan’ın şiiri” diye verdiği şiirlerdendir239. 1865 – 1928 yılları arasında yaşamış olan Sıdkı Baba’ya aittir. Coşkun bir isyan hazırlığını anlatan bu mısraların sahibi asılan Pir Sultan değildir. 16 numaralı şiirin diğer dörtlükleri şöyledir: Dar günümde dost düşmanım bell’oldu On derdim var ise şimdi ell’oldu Ecel fermanı boynuma takıldı Gerek asa gerek vuralar beni Pir Sultan Abdal’ım can göğe ağmaz Hak’tan emrolmazsa rahmet yağmaz Şu illerin taşı hiç bana değmez İlle dostun gülü yaralar beni240. Bu şiir Pir Sultan’ın asılış anını ve o anda yaşadığına inanılan bir olayı anlatmaktadır. Ancak bu olay Hallac-ı Mansur’un idamında, Mansur’un yakın dostu Şiblî’nin herkes taş atarken gül atması hikâyesinin Pir Sultan’a uyarlanmış bir şeklidir.241 Bu şiir de, Âşık Ali İzzet’in P. N. Boratav’a “Pir Sultan’dır” diyerek verdiği şiirlerdendir. Şiir XIX. Yüzyıl şâirlerinden Âşık Hüseyin ile Sıdkı
239
Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Nail: Pir Sultan Abdal, s.78, s.16. A.g.e.: s.59 241 A.g.e.: s. 59. Dipnot: 41. 240
135
Baba’nın şiirlerinin karmasından ibarettir242. Pir Sultan’ın asılması olayına uygun olarak yüzyıllar sonra söylenmiş bir şiirdir. Pir Sultan’ın şiirleriyle bir ilgisi yoktur. Zaten asılmakta olan bir kişinin o anda böyle bir şiiri söylemesine de imkân yoktur. Yukarıda sıraladığımız ve diğerlerine göre önem arz eden şiirlerden 11 numaralı şiirin 1, 2, 3 ve 7. dörtlükleri de dinî – tasavvufî öğütler şeklindedir. Alevî – Bektaşî kültürünün bilinen ve tartışmasız temalarını işlemektedir. Ancak diğer dörtlüklerin kime ait olduğu önem arzetmektedir. Çünkü bu dörtlüklerde Türk kültüründeki zıtlaşmaların, kutuplaşmaların âdeta prensipleri öğüt olarak verilmekte ve iki kutup (Alevî – Sünnî) arasındaki evliliğin, hatta aşkın çok büyük bir günah olduğu dile getirilmektedir: “Bir mümin münafıka kızın verse
Bir Müslim bacı da yezid’e baksa
Anası babası hem lâyık görse
Yezit gökçek olsa hem meyli aksa
Yüz bin kere Şah-ı kerem’e varsa
O Müslim bacıdan zürriyet gelse
Derdinîn dermanı yoktur vallahi
Arsat meydanında kalır vallahi
Seyran etse şu âlemleri gezse Doksan bin ilimi okusa yazsa Mümin münafıka ya uçkur çözse Derdinîn dermanı yoktur vallahi”243. Bu şiirin XVI. yüzyıldaki Pir Sultan’a ait olması ile XIX. yy.daki Derviş Ali’ye ait olması çok farklıdır ve çok önemlidir. Bu şiir Pir Sultan’a ait ise o zaman aşırı kutuplaşmanın, birbirini evlilik yapılamaz şekilde din dışı kabul etmenin de XVI. yüzyılda ortaya çıktığı belgelenmiş olur. Ayrıca Alevî – Bektaşî kültüründe âşıkların, özellikle de Ocakzâde durumundaki Pir Sultan gibi şahsiyetlerin şiirleri dinî bir emir gibi telakki edilmektedir. Bu emirler de İslam’ın emri gibi zannedilmektedir. Halk çevrelerinde XXI. yüzyılda bile Alevî – Sünnî evliliği aynı şekilde değerlendirilmektedir. Bu gibi şiirler uçlar arasındaki kutuplaşmayı körüklemeye devam etmektedir. Bu şiirin XIX. yüzyıl âşıklarından 242
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s.67 – 68; Avcı, Ali Haydar: Bize de Banaz’a da Pir Sultan Derler, s.196; Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.27. 243 (Ergun) Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdal, s.34: Ayrıca bak: Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s.103; Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdallar, s.259; Bezirci, Asım: Pir Sultan, s.401.
136
Derviş Ali’ye ait olduğu göz önüne alındığında bu kutuplaşmayı besleyen ve körükleyenin Pir Sultan değil; Derviş Ali olduğu ortaya çıkmaktadır. Zaten XVI. yüzyılda kutuplaşma ve zıtlaşmanın bu kadar derin olmayabileceğini de tahmin edebiliriz. 19. şiir, İ. Aslanoğlu’na göre Derviş Ali’ye ait olduğu halde Pir Sultan’a mal edilmiştir. Şiirin tamamında İslam’daki gibi “Allah, Hak” ve onun birliği anlatılmıştır. Ancak Vahdet-i Vücud anlayışı biraz acemice ve aşırı bir şekilde dile getirilerek sanki Hz. Ali’nin, on sekiz bin âlemi yarattığı, rızkları vermekte gayet cömert olduğu söylenmektedir ki bunlar Allah’ın sıfatlarıdır. Üçüncü ve dördüncü dörtlükte bunların vahdet-i vücut anlayışına bağlı olarak söylendiği anlaşılıyor ama yine de İslam’a aykırı bir anlayışın dile getirildiğini söyleyebiliriz. Bu şekilde bir taraftan tamamen İslamî, diğer taraftan İslam’a aykırı gibi görünen kullanış, ikinci dörtlükte de görülmektedir: Bir ismin Ali’dir, bir ismin Allah Şükür birliğine, elhamdülillah Dinîmiz kavidir, vallah ve billah Ben Ali’den gayrı alâ görmedim244 Son dörtlük de vahdet-i vücut görüşü ile izah edilebilir ama, İslâm’ın bilinen kalıplarıyla izahı mümkün olmayan bir özelliktedir. Burada Allah da, Muhammed de Ali’nin kendisidir. Dörtlüğün tamamı şu şekildedir: Pir Sultan Abdal’ım özüdür Ali Dilin böyle söyler ben uzum eli ( uzum :? H.D.) Allah, Muhammed kendözüdür Ali Ben Ali’den gayrı alâ görmedim245 Şiirin diğer dörtlükleri dinî – tasavvufî anlayışa göre söylenmiş olup bu sahadaki diğer şiirlerde de görülebilecek ifadelere sahiptir. Ancak Hz. Ali’yi İslam’daki yerinden daha da yüksek bir mevkiye çıkaran bu şiirin sahibi asılan Pir Sultan olmadığına göre, İslâm’a göre sivri diyebileceğimiz bu ifadelerin sahibi de o
244 245
Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.389. A.g.e.: s. 390.
137
değildir. XIII, XIV ve VX. yy.ın ideal tasavvufunu bu şekilde sığlaştıran, aşırılaştıran halk şâirlerden Derviş Ali’dir. 20 numaralı şiir Pir Sultan’ın farklı bir hale getirecek veya tartışmalı durumlara izah getirecek bir anlatıma sahip değildir. Bu şiirde sıradan bir şekilde dinî-tasavvufî temalar işlenmiştir. Ancak bu şiirin kime ait olduğu hususunda çok farklı görüşler vardır. Görüldüğü gibi İ. Aslanoğlu bu şiirin Pir Sultan’a değil, Dadaloğlu’na ait olduğunu söylemektedir. Sadettin Nüzhet’in bildirdiğine göre birçok cönkte bu şiir Pir Sultan Abdal, bazı cönklerde de Hatâyî namına yazılmıştır (s.9, şiirin tamamı s.45). Gölpınarlı – Boratav’a göre de bu şiir birçok mecmuada Hatayî’ye ait olarak görülüyor. Bu araştırmacılara göre de şiir Pir Sultan’ın üslûp ve edasından mahrumdur (s.38). Şiirin tamamı dikkate alındığında bu şiirin, İ. Aslanoğlu’nun dediği gibi Dadaloğlu’na ait olması da mümkün görünmüyor. O halde bu şiirin sahibi Dadaloğlu veya asılan Pir Sultan değildir. Diğerlerinden birisine ait olması mümkündür. İ. Aslanoğlu, 23 numaralı şiirin Pir Sultan’a değil Kul Himmet’e ait olduğunu bildirmektedir. Bilindiği gibi asılan Pir Sultan ile Pir Sultan Abdal ve Kul Himmet çağdaştır. Osmanlı – Türkmen/Kızılbaş mücadelesinin ilk yıllarında hatta XIX. yüzyıla kadar “Alevî” terimi çarpışan her iki tarafın da kullanmadığı bir terimdir. XIX. yüzyıla kadar Türkmenler/Kızılbaşlar kendilerini çok defa “Müslüman, mümin, müslim” bazan da “Kızılbaş” olarak kabul ediyor ve böyle isimlendiriyorlardı. Osmanlı idaresi ise onlara “Rafızi, mülhid, Kızılbaş, Türkmen vb…” diyordu. Bu şiirde kullanılan “Hüseynî ve Alevî” terimleri her iki tarafın da kullanmadığı veya yaygın kullanmadığı terimlerdir. Her ikisi de Hz. Ali ve onun oğlu Hz. Hüseyin yolunda olanları karşılamaktadır. Tabii ki bunların yolu da Hz. Muhammed’in yoludur yani İslâm’dır. Eğer bu şiir gerçekten XVI. yüzyıl şairlerinden Kul Himmet’e ait ise yaygın olarak Türkmenler arasında XIX. yüzyıldan itibaren kullanılmaya başlanan “Alevî” teriminin az da olsa XVI. yüzyılda da kullanıldığını söyleyebiliriz. Bir bakıma XIX. yüzyıldan itibaren Türkmenleri/Kızılbaşları karşılayan bu terimlerin ilk kullanıcısı da Pir Sultan’ın çağdaşı Kul Himmet’tir diyebiliriz. Bu şiirin 2, 3 ve 4. dörtlüklerinde Türkmenler/Kızılbaşlar açıkça “Müslüman”; karşılarındakiler ise (Emeviler veya
138
Osmanlılar) “Yezit” olarak kabul ediliyor. Açıkça söylenmiyor ama “Müslüman” olmadıkları ima ediliyor: İmam-ı Ali’dir, ayn-ı bekadır
İmam-ı Cafer’den aldık icazet
Pir elinden zehir içsem şifadır
Musa-i Kâzım’dan farz ile sünnet
Yardımcımız Muhammed Mustafa’dır
Müminlere rahmet, Yezid’e lânet
Hüseynî’yim, Alevî’yim ne dersin
Hüseynî’yim, Alevî’yim ne dersin
İmam-ı Riza’nın ben envârıyım Şah-ı Kerbelâ’da doğan Ali’yim Münkirle Yezid’in Azrail’iyim Hüseynî’yim, Alevî’yim ne dersin246. Görüldüğü gibi şâir kendisini Hz. Muhammed, Hz. Ali, Hz. Hüseyin ve diğer 12 inanaların yolunda yani “mümin”, “Hüseynî”, “Alevî” olarak kabul ediyor.
Böylece
kendisi
ve
mensup
olduğu
Türkmenler/Kızılbaşlar
“Müslüman”dır. Karşıdakiler ise “Münkir”dir, “Yezit”tir. Açıkça söylenmiyor ama “Müslüman değildir”. Bu aşırı tespitin sebebini Türkmenlerin/Kızılbaşların Hz. Muhammed,, Hz. Ali, Hz. Hüseyin ve diğer 12 İmam sevgisinde aramak gerekir. Onlara göre yukarıdakilerin hepsi yakın akrabadır, aynı yolun yolcusudur. Hz. Ali’ye, Hz. Hüseyin’e ve diğer 12 imamlara karşı çıkanlar, onları öldürenler, onlara eza cefa yapanlar “Müslüman” olamazlar, “Münkir”dirler, “Yezit”tirler. Yaşadıkları sosyal hayat ve bilgi noksanlığından dolayı da İslam fıkhına göre değil; basit ve pratik hayat görüşlerine göre hüküm vermektedirler. Neticede bizi ilgilendiren husus şudur: Müslümanları bu şekilde keskin çizgilerle ayıran bu şiirin sahibi üzerinde durduğumuz Banazlı Pir Sultan değil, yine aynı kültüre sahip ve onun çağdaşı Kul Himmet’tir. Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz: Pir Sultan’ın şiirlerini tespit ederken İ. Aslanoğlu’nun yukarıda belirttiği 36 şiiri de Pir Sultan’ın şiirlerinin dışında tutmak gerekmektedir. Bunlara ek olarak İ. Aslanoğlu’nun üzerinde durmadığı ve eserine almadığı bir şiir daha vardır ki bu şiir “Türk’e hakaret şiiri” olarak kabul edilebilir. Pir Sultan’ın bu şiirinden ilk defa bahsedip bu şiiri eserine alan S. 246
Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.188.
139
Nüzhet’tir. Onun tespitinde bu şiir beş dörtlükten ibarettir ve şiirdeki mahlâs da Pir Sultan Abdal’dır. S. Nüzhet’e göre bu şiir Pir Sultan’ın değildir, ona izafeten başka bir şâir tarafından yazılmıştır. Buradaki “Türk” kelimesi, “köylü, kabasaba” mânâsına gelir. Köylüler Pir’e yardım etmedikleri gibi, aleyhinde şahitlik de ederek asılmasına sebep olmuşlardır. Bunlardan dolayı “Türk” bu şiirde bu şekilde kötülenmektedir247. P. N. Boratav da bu şiir üzerinde durmuş, bu şiire ait olduğunu kabul ettiği 7 dörtlük daha bulup derlemiştir. Bu şiiri derlemeler yaptığı sırada Banazlılar’a da sormuş, onlar bu şiirin Pir Sultan’ın olması gerektiğini söylemişler, ancak buradaki “Türk”ten kastedilenin “Alevî olmayan köylü” olduğunu dile getirmişlerdir (B. Atalay da bu kelimenin bu anlamda kullanıldığına dair bir bilgi vermektedir). Burada hakaret edilen “Türk” de Hızır Paşa’dır. Çünkü önceden Pir Sultan gibi iken, sonradan Sünnîleşmiştir. Pirini de astırmıştır248. Elbette özeldeki bu Hızır Paşa, genelde onun gibi bütün Türk asıllı Sünnîleri karşılamaktadır. S. Nüzhet gibi P. N. Boratav da bu şiirin Pir Sultan’a ait olmadığı kanaatindedir. Boratav’ın da derlemesiyle bu şiirin tamamı şudur: 1
2
Hey ağalar Türk’e cevap bulunmaz
Türk değil mi şu alemin eşeği
Darılıp ağzını açtığı zaman
Eşek değil belki itten aşağı
Değme şeyle karşısında durulmaz
Hararlara sığmaz olur taşağı
Darılıp köpüğün saçtığı zaman
Minnet üzerine düştüğü zaman 3
Horoz gibi çöplüklerde eşinir Salyanacı gelmiş deyü düşünür (Mâmeleci. S. Nüzhet) Uyuz olmuş tilki gibi kaşınır Sakalına sirke üştüğü zaman (düştüğü. S.Nüzhet)
247 248
(Ergun), Sadettin Nüzhet; Pir Sultan Abdal: s.16. Gülpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 55 – 56.
140
4
5
Nice bilir öküz ile ineği
Hayrını ihsanını kestirir
Fark eylemez karpuz ile keleği
Hırsa gelse kaba yeli estirir
Pek söylersen hiç işitmez kulağı
Korkmaz haktan hem pirini astırır
Sırmalı çarığı taktığı zaman
Yalanla şahadet ettiği zaman 6
Zabun iken görün Türkün yüzünü(Bu dörtlük S.Nüzhet’te yok.) Yüz verip de alıştırman yüzünü Evliyalar gibi söyler sözünü Bağrı yanıp zabun düştüğü zaman 7 İnada musırdır asla yorulmaz (Bu dörtlük S. Nüzhet’te yok.) Söze başlayınca ağzı yorulmaz Hak korkusu yoktur karşı durulmaz Öküze gaddare vurduğu zaman ( Öksüze, olabilir. “ gaddarâne”den. 8 Benim sözüm nasihattir tutana (Bu dörtlük S. Nüzhet’te yok.) Hem de gevher olur alıp satana Türk kısmında edep yoktur utana Yüzünün hicap perdesi kalktığı zaman 9 Ayağına çeker ….. çarığı (Bu dörtlük S. Nüzhet’te yok.) Hiç gitmiyor ökçesinin yarığı Osmanlıdan yiyicesi sırığı Tabanı dibine değer kaçtığı zaman 10 Gene akranını bulur görüşür (Bu dörtlük S. Nüzhet’te yok.) Mahallinde inad ile yanaşır (yarışır,olmalı. H.D.) Burçak yemiş öküz gibi gidişir (kaşınır,olmalı. H.D. Tarhana çorbasını içtiği zaman
141
11 Pir Sultan Abdal’ım bu sözüm tamam Türk’ün aklından gitmez hiç güman Hak ona nasip etmez din ile iman İmansız ahrete gittiği zaman249 Bu şiir ölçü bakımından hatalarla doludur. Her ne kadar Banazlılar burada hicvedilenin Hızır Paşa (ve onun şahsında köylü Türkler) olduğunu söylese de, şiirde açıkça Osmanlıların düşman olarak kabul ettikleri, her fırsatta eza cefa edip ezdikleri (Osmanlı’dan yiyicesi sırığı, mısrasında olduğu gibi), yoksul, bîtap düşürüp sonra da alay ettikleri Türkmenler/Kızılbaşlar hicvedilmektedir. Son dörtlükte de görüldüğü gibi yine tıpkı Osmanlı zihniyetine uygun şekilde hicvedilen bu Türk’e (Türkmenler/Kızılbaşlar) Hak, din-iman nasip etmeyecektir. Bunlar ahirete imansız yani kâfir olarak gideceklerdir. Din ve tasavvufla ilgili ve hatta bu sahada kendi çevresinde önder durumunda olan Pir Sultan’ın kendi mensubu olduğu Türkmenleri/Kızılbaşları bu şekilde kötülemesi mümkün değildir. Çünkü kendisi de o toplumun bir parçasıdır ve ayrıca bağlandığı din ve tasavvuf anlayışı bir başka toplumun bu şekilde aşağılanmasına müsaade etmez. Bırakın başka inanç mensuplarını, her canlıya en üstün değeri verir. Tasavvuf yolundaki bir kişi de böyle olmak zorundadır. Şiirdeki mahlâs Pir Sultan Abdal olmakla birlikte bu şiir Pir Sultan’la çağdaş olan ve aynı kültürel çevrede yetişen Pir Sultan Abdal’ın da olamaz. Ancak şiiri söyleyenin kullandığı ifade ve deyimler, bu şâirin köy yaşayışını ve kabile asabiyetini çok iyi bildiğini gösteriyor. Bu şiir Türkmenlerle/Kızılbaşlarla aşağı yukarı aynı ekonomik şartlar içinde yaşayan Sünnî bir çevrede yetişmiş bir şâir tarafından söylenmiş olabilir. Bu şâirin şehir kültürü içinde olduğunu veya ondan çok etkilendiğini ve ona özenti içinde bulunduğunu, Osmanlı şartlandırması ile kendi kardeşlerini yukarıdaki şekilde hicvettiğini söyleyebiliriz. Çünkü Türk/Türkmen/Kızılbaş düşmanlığı ve Osmanlı sevgisi ancak böyle birinde bulunabilir. Sonuç olarak bu şiir Pir Sultan’ın olmadığı gibi Pir Sultan Abdal’ın da olamaz.
249
A.g.e.: s. 56-57.
142
D. ALİ İZZET VE PİR SULTAN ŞİİRLERİ 1942’lere kadar Pir Sultan’ın ve Pir Sultan şiirlerinin kendi tabiî şartları ve mecrası içinde yaşayıp devam ettiğini, bu sahaya Cumhuriyet’le birlikte Cumhuriyet aydınlarının, o zamanın tarihi ve psikolojik şartları içinde el atmasıyla birlikte Pir Sultan’ın yeni bir çehreye büründürülmeye başlandığını, böylece “Devrimci Pir Sultan”a zemin hazırlandığını daha önce söylemiştik. Bu dönemde Gölpınarlı ile Boratav’ın kaynak kişi olarak faydalandıkları Âşık Ali İzzet’in onları feci bir şekilde oyuna getirdiği üzerinde durmuştuk. Çünkü Ali İzzet bu araştırmacılara 40’ın üzerinde şiir vermiş ve bu şiirlerin de Pir Sultan’a ait olduğunu söylemiştir. Bu şiirlerin mahlâsı bazan “Pir Sultan Abdal”, çok defa da “Pir Sultan”dır. Bu şiirlerin bir kısmı Ali İzzet tarafından dönemin başka âşıklarından alınıp adı geçen araştırmacılara verilmiş, bir kısmında da kaynak kişi bizzat Ali İzzet’tir. 1976’larda Ali izzet’in bu şiirlerin Pir Sultan’a ait olmadığını söylemesi ve Pir Sultan’ın da zaten şâir değil bir şeyh veya dede olduğunu ileri sürmesi üzerine Ali İzzet’ten derlenen bu şiirler Pir Sultan ve onun şiirleri açısından büyük önem taşır hale gelmiştir. (Bak: Tez: s. 8-9, 16-18). O halde bu şiirlerin üzerinde titizlikle durulmalı, bunların Pir Sultan’a mal edilmesinin önüne geçilmelidir. Çünkü bu şiirlerin bir kısmı “Alevî-Bektaşî” kültürü içindeki sıradan şiirler olmakla birlikte, bir kısmı da Pir Sultan’ı tanıtan, onu geçmiştekinden daha farklı bir hüviyete büründüren ve “Devrimci Pir Sultan”a zemin hazırlayan şiirlerdir. Bu şiirlerin bir kısmında kaynak kişi doğrudan doğruya Ali İzzet’tir. Diğerlerinde ise kaynak kişiler devrin farklı âşıklarıdır ama, bu şiirleri onlardan alıp araştırmacılara veren yine Âşık Ali İzzet’tir250. Bu şiirlerin tamamı için “Ali İzzet’in uydurmalarıdır” denilemez ama Ali İzzet’in bizzat kendi itiraflarını da dikkate aldığımızda Ali İzzet’ten derlenen şiirler için bu ihtimali daha kuvvetli kabul edebiliriz. Pir Sultan ve onun hayatıyla ilgili olmayan ve Alevî – Bektaşî kültürü içinde sıradan şiirler olarak kabul edebileceğimiz şiirlerin kavuştak mısralarını ve bu şiirlerin kaynak kişilerinin kimler olduğunu adı geçen eserden veriyoruz:
250
Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Nail: Pir Sultan Abdal, s.16 – 17.
143
“Vâden tekmil imiş yatarsın bülbül” s.54 – 55, No:9. Hasankale’nin Badıcivan köyünden ve ayrıca Ali İzzet’ten derlenmiştir. Ayrıca bak: s.16. “Bugün yaylımdadır geliyor koçlar” s.65 – 66, No:18 (A. İz. XVI). Erzede Sönmez’den. “Düşün Ehl-i Beyt’i sabret bakalım” s.83, No:39 (A. İz. C.I). İğdiş köyünden Muharrem’den. “Ben Ali’yim Ali benim” s.117, No:26 (A. İz. C.II). Hasan Çamur’dan. “Kurudur hey benli dilber kurudur” s. 139 – 140, No: 53 (A. İz.) “Günah sende değil bendedir bende” s.145, No:2 (A. İz. I). İğdiş k’den Muharrem’den. “Bülbülüm gülşenim soldu” s.151, No: 10 (A. İz. VIII). Alişan Ağa’dan “Vücudun şehrinde donadır bülbül” s.153, No:12 (A. İz.). ( “şehrini” olmalı. H.D.) “Toprak güldü taşı güldüremedim” s.153–154, No:13 (A. İz. C II). Hasan Çamur’dan. “Ben seni Ali’nin yoluna saldım” s.154, No:14 (A. İz. C.II). Hasan Çamur’dan. “Ekeyim de eğeleneyim bir zaman” s.156, No:16 (A. İz. II). Hasan Çamur’dan. “Gel koyun meleme vazgel kuzundan” s. 156 – 157, No:17 (A. İz. XX) Divrik’li Abdullah’tan. “Dedi çekticeğim karın elinden” s.158, No:18 (A. İz.) “İnilersin dolap derdin ne senin” s. 158 – 159, No:19 (A. İz.) “Dalında bitsem ne dersin” s. 159 – 161. No: 20 (A. İz.) “Salmazsa gam değil salmayıversin” s.161, No:21 (A. İz. XI.) Âşık Veysel’den. “Su içmeyip şehid olan Hüseyin” s.162, No:22 (A. İz.) “Açılmıyor gülşenimiz ne acep” s. 162 – 163, No:23 (A. İz. XXI). Hüseyin Gürsoy’dan. “Hû Dost çağırır sallanır ağaçlar” s.163, No:24 (A. İz. C.III). Hamdi Hoca’dan. “Dost zülfüne takıp gider” s.163 – 164, No:25 (A. İz. XIX). Çorumlu Halil’den. “Kırmızı gül ağaçtandır” s.168–169, No:31 (A. İz) “Yürekte yaralar türlü türlüdür” s.169 – 170, No:32 (A. İz)
144
“Yakar bendelerin kül eyler imiş” s.170, No:33 (A. İz.).251 Yukarıdaki şiirlerin tamamına bakıldığında bu şiirlerin Pir Sultan’a ait olup olmaması Pir Sultan’ın hayatı veya fikri yapısıyla ilgili olarak bir şey ifade etmemektedir. Onun için bu şiirlerin Pir Sultan’a ait olup olmaması da Pir Sultan çalışmaları bakımından çok önemli değildir. Ancak Ali İzzet’in başka âşıklardan alıp araştırmacılara verdiği şiirleri ihtiyatla karşılamak, bizzat Ali İzzet’in “Pir Sultan’ındır” diyerek verdiği “Pir Sultan” veya “Pir Sultan Abdal” mahlâslı yukarıdaki şiirlerin ise çoğunu Pir Sultan’ın şiiri olarak kabul etmemek daha doğru olur. Ali İzzet’in aktardığı ve “Devrimci Pir Sultan”a zemin hazırlayan ve Pir Sultan’ın hayatını farklı bir hüviyete büründüren şiirler ve bu şiirlerin kaynak kişileri ise şunlardır: (Yine aynı eserden veriyoruz.) “Perişan eyledin cümle cihanı” s.58, No:11 (A. İz.). ayrıca bak:, s. 16 – 17. “Dostun bir fiskesi paralar beni” s.59, No:12 (A. İz.) “Korkar ki avcı var diye göllerde”, s.60, No:13 (A. İz.) “Halledip müşkiller seçilmez oldu”, s. 61, No.14 (A. İz. XV). Haydar Ağa’dan. “Sende hiç din iman var mı” s. 63 – 64, No:16 (A. İz. XII) Veli Ağa’dan. “Muhammed’in düğünü var cennette” s. 64 – 65, No.17 (A. İz. C.II) Hasan Çamur’dan. “Benim arkam kalem bir Allah’ım var” s.67 – 68, No:19 (A. İz.) “Kalsın benim davam divana kalsın”, s.68 – 69, No:20 (S.N.E.I; A. İz.) “Yaktı mahanetin acı sözleri” s.69, No.21 (A. İz.) “Evvelce astırır öz babasını” s.70, No:22 (A. İz. XVIII). Kara Âşıkoğlu Mustafa’dan. “Şaha padişaha değil” s.70 – 71, No:23 (A. İz. XIV). Divrikli Osman’dan. “O da bir gün devrilir” s.71, No:24 (A. İz.) “Zahmet-i zâr ile kalasın zalim” s.72 – 73, No.25 (A. İz.c.II). Hasan Çamur’dan. “Ali’yi seveni keseyim deyü” s. 72 73, No:26 (A. İz.) “Dökelim bakalım nic’olsa olsun” s.76 -77, No:31 (A. İz.c.I). İğdiş k’den Muharrem’den. 251
A.g.e.: s.16-17.
145
“Kâfirlere çala bir gün” s.77 -75, No:32 (A. İz. XVII). Hüseyin Efendi’den. “Tevekkeltü taâlallah” s. 78, No:33 (A.İz.c.I ) İğdiş .k.den Muharrem ‘den. “Carıma yetişsin gelsin ha n’olur” s.81, No:37 (A. İz. C.II). Hasan Çamur’dan. “Yine geçmem ala gözlü Şâhımdan” s.82, No:38 (A. İz.) “Yıkılmış aşiret il bozuk bozuk” s.110 – 11, No:18 (A. İz. VI). Şarkışla, Ortaköy, Ali Baba’dan. “Yardımcımız Şâh-ı Merdân Al’oldu” s.140–141, No:54 (A. İz.) “Dost senin derdinden ben yana yana” s.146–147, No:4 (A.İz.) Yukarıdaki şiirlerden de 11, 13, 17, 25, 18, 54 ve 4 numaralı şiirler Gölpınarlı – Boratav başta olmak üzere birçok araştırmacı tarafından Pir Sultan’a mal edilmekte ve Pir Sultan’ın hayatı ile ilgili olarak gösterilmektedir. Ancak bu şiirlerin mutevasına baktığımızda bunların sadece Pir Sultan’a değil, aynı sahada şiir söylemiş başka şâirlere de ait olabileceğini görmekteyiz. Bu şiirlerde şiirlere bakılarak yorum yapılıp Pir Sultan’ın hayatıyla ilgili hikâyeler uydurulduğunu söyleyebiliriz. Bunlardan “Muhammed’in düğünü var Cennet’te” nakaratlı 17 numaralı şiir ise diğerlerinden farklılık göstermektedir. Tasavvufî bir şiirden çok medrese anlayışıyla söylenmiş bir ilahî gibi görünmektedir. Ali İzzet’in ifadesine göre bu şiir, Sünnî köylerde bile güveğiyi gerdeğe götürürlerken karşılıklı koro halinde söylenmektedir252. Şiirin genel havasına bakarak bu şirin, iddia edildiği gibi Alevî köylerinden Sünnî köylerine sokulmadığını; aksine Sünnî çevrelerde doğup Alevî köylerinde de yaşatıldığını, çevrede çok bilinen “Pir Sultan” mahlâsının ise şiire sonradan ilâve edilmiş olabileceğini söyleyebiliriz. Bütün bu şiirlerin de Pir Sultan’a ait şiirler olması zayıf bir ihtimaldir. Çünkü bunlar da bizzat Ali izzet’ten veya Ali İzzet vasıtasıyla derlenmişlerdir. Ancak dediğimiz gibi bu şiirler, Pir Sultan’a ait olsa bile onun hayatını yansıtan veya aydınlatan özelliklerden mahrumdur. Bunların Pir Sultan incelemeleri açısından büyük bir önemi yoktur. Yukarıda verdiğimiz şiirlerin dışında kalanlar (12, 16, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 26, 31, 32, 33, 37 ve 38 nolu şiirler) Pir Sultan’ın hayatıyla yakından ilgilidir. Gölpınarlı- Boratav başta olmak üzere birçok araştırmacı, bu şiirleri “Pir 252
Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s.64.
146
Sultan’ın” kabul etmekte ve bu şiirlerden hareket ederek Pir Sultan’ı tanıtmakta ve onu tarihteki yerine oturtmaya çalışmaktadır. Ancak bunların da Ali İzzet’ten veya Aliz İzzet aracılığıyla derlendiği dikkate alındığında bu şiirlerin belge olma özelliği sarsılmaktadır. Ali İzzet’in “Pir Sultan şiirleri ve Pir Sultan’ın şâirliği” hususunda söyledikleri hatırlanırsa bu şiirlerden hareket edilerek verilen Pir Sultan, tarihteki Pir Sultan olamaz. Ancak Cumhuriyetin ilk yıllarındaki aydınların ve onlarla temas halinde olan halk şâirlerinin hayallerindeki Pir Sultan olabilir. Zaten bu şiirlerden bazılarının da başka âşıklara ait olduğu sonraki araştırmalarla ortaya çıkmıştır: “Dostun bir fiskesi paralar beni” No:12; “Tevekkeltü taâlallah” No: 33 gibi253 12, 16, 21,22, 23 ve 38 No’lu şiirleri ele alalım: 12 numaralı şiirin Âşık Hüseyin (19. yy. âşıklarından) ile Sıdkı Baba’nın (1865-1928) şiirlerinen karma yapılarak meydana getirildiğinden daha önce bahsetmiştik. 16 No’lu şiirin de üslubundaki basitlik itibariyle bir mürşit olan Pir Sultan’a ait olamayacağını belirtmiştik. (Tez: s. 16-17; 5-6). 21 No’lu şiir muhannet insandan dert yanan eğitici bir şiirdir. Ancak şâir “Hıdır Paşa’nın ettiği derd oldu” “Seni şekva ederim Urum Beyi’ne” mısraları ile bu şiire Pir Sultan’ı da iğreti bir şekilde ekleyivermiştir. Bu durumda Pir Sultan’ın değil, onu sonradan anlatan bir şâirin olmalıdır. Bu şâir de Ali İzzet’tir denilebilir. 22 No’lu şiirin de “Padişahın tahtı dönsün yıkılsın – Zırlasın ahrette eşek sıpası” mısralarındaki üslûp itibariyle yine Pir Sultan’ın olamayacağını söylemiştik. Ayrıca bu şiir acemiliklerle ve tezatlarla doludur. Bir taraftan vefasızlık hicvedilip zalimden şikâyet edilmekte, diğer taraftan Hızır Paşa’nın vefasızlığı dile getirilmekte, böylece Hızır Paşa ve Pir Sultan olayı îma edilmektedir. Yine “Allah”tan, “Hakk”tan bahsedilmekte, ancak son dörtlükte her şeye hükmedenin “On sekiz bin âlemlerin kahpesi” olan “felek” veya “dünya” olduğu söylenmektedir. Bunlara bakarak bu şiirin de Pir Sultan’ın olamayacağını, Ali İzzet’e veya ona kaynaklık eden Kara Âşıkoğlu Mustafa’ya veyahut da başka bir âşığa ait olabileceğini söyleyebiliriz. 253
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s.68, 492; Avcı, Ali Haydar: Bize de Banaz’da Pir Sultan Derler, s.194, 196.
147
23 no’lu şiir de “Pir Sultan Destanı” anlayışıyla Pir Sultan’ın ağzından söylenmiş bir şiir gibi görünmektedir. Burada Pir Sultan “Hakk’tan, Allah”tan başka kimseye (şaha, padişaha bile) minnet edip yalvarmayacağını, bir tek Allaha güveneceğini söylemekte, Hızır Paşa’da ise ahının olduğunu dile getirmektedir. Bilhassa son ifade bunu söyleyenin Pir Sultan olmayıp onun adına, Pir Sultan olayını anlatan bir âşık olduğunu göstermektedir. Destan kahramanı Pir Sultan, destan türündeki kahramanlar gibi idealize edilip iyi, mert ve cesur sıfatlarla donatılıp yüceltilmektedir. Bu özellikleriyle bu şiir de Pir Sultan’ın değil, Ali İzzet’in, Divrikli Osman’ın veya başka bir âşığın olmalıdır. 38 no’lu şiirin birinci ve son dörtlüğü ile bütün dörtlüklerde geçen “Şah” ifadesine bakılarak araştırmacılar tarafından bu şiir, İran şahlarına Pir Sultan’ın ne kadar bağlı olduğunu gösteren bir şiir gibi değerlendirilmiştir. Şiirin kaynak kişisi Ali İzzet bunu da kasdetmiş olabilir. Ancak şiirin genelinde “Şah” sevgili gibi görünmektedir. Özellikle; “Karadır kaşları benzer kömüre Münafıklar zarar verir ömüre İk’ellerim bağlasalar demire Yine geçmem ala gözlü Şâhımdan” dörtlüğü ile her dörtlükte tekrarlanan “Yine geçmem ala gözlü Şâhımdan” mısrasındaki “ala göz” kullanışı bu ihtimali güçlendirmektedir. Bilindiği gibi “ala göz” halk şiirinde sevgilinin sıfatlarındandır. Bu şiiri söyleyen de Pir Sultan değil, şiirin kaynak kişisi Ali İzzet olabilir. Bu durumda 12, 16, 21, 22, 23 ve 38 No’lu şiirlerin Pir Sultan’a ait olma ihtimali daha zayıftır. Bu şiirlerin Ali İzzet’e veya ona kaynaklık eden âşıklara veyahut da daha önceki âşıklara ait olması ihtimali daha kuvvetlidir. 19, 20, 24, 26, 31, 32, 33 ve 37 No’lu şiirler, yukarıdaki şiirlere göre Pir Sultan’ın öldürülmesiyle daha yakından ilgilidir. Bunlardan 19, 24, 26 No’lu Şiiler Ali İzzet’ten derlenmiştir. Bunların onun uydurduğu şiirlerden olma ihtimali kuvvetlidir. Bunlar Pir Sultan veya Pir Sultan Abdal mahlâsıyla söylenmiş şiirlerdir. Bu şiirlerde şâirin tam mânasıyla güvendiği, kimsenin hakkını kimseye komayan ve miskin kula sahip çıkan, icra sahibi olan “Allah” vardır. Hz. Ali
148
(Haydar, Şah), Peygamber torunları, Hz. Hüseyin, Mansur ayrıca değer verilen şahsiyetlerdir. Zulüm yapan, Rafızî diye Pir Sultan’ı asan, her türlü kötülüğü yapan Hızır Paşa’dır. Hızır Paşa İslam tarihindeki Nemrut’u, Firavun’u, lanetlenmiş Şeytanı ve Yezit’i hatırlatmaktadır. Onlara benzemektedir. Şah (Hz. Ali) diyenin dilini kesmek ve Hz. Ali’yi seveni kesmek için fetva veren “Koca Başlı Kör Müftü” de bunlarla aynı saftadır. Bu zulümleri yapan Hızır Paşa, bütün bunları padişaha dayanarak, güvenerek, ondan ferman alarak yapmaktadır. Pir Sultan’ın dayandığı “Allah”tır; Hızır Paşa’nınki padişah… Padişah ise yukarıdaki zulüm cephesiyle aynı safta değildir. Ancak dönen dolapların da farkında değildir: “Hünkar sağır olmuş ünümü duymaz Masumlar boğdurur padişahım var” Düzmece jurnallere inanmaktadır: “Kem bildirdin beni Hâna…” Masumların öldürülmesi için fermanlar vermektedir: “Ferman almış Hıdır Paşa Sultan’dan Pir Sultan Abdal’ı asayım deyü” Bu durumda Padişah’a (Osmanlı Sultanları) diğerleri gibi kızılmamakta, onların dönen dolapları görmemelerine karşı sitem edilmektedir. Bu şiirlerin sahibi elbette Pir Sultan değildir ama, burada anlatılan tarih, Osmanlı tarihinin tıpatıp aynısıdır. Osmanlı –Türk/Türkmen/Kızılbaş mücadelesindeki roller de böyleydi. 1998 Eylül’ünde Pir Sultan’ın köyü Banaz’a gittiğimde köyün muhtarı Haydar Çakmak’a kendi çevrelerinde Osmanlı düşmanlığı olup olmadığını özellikle sordum. Böyle bir düşmanlığın olmadığını, Osmanlı tarihinin de kendi tarihleri olduğunu söyledi. Bizim nesilden olan Haydar Çakmak, aslında klâsik Alevîlerden değildi. 12 Eylül öncesinde siyasetle de yakından ilgilenmişti. Bu durumda kötülüğün asıl kaynağı olarak devrin idarecileri, vezirleri, paşaları, müftüleri vb.nin görüldüğü anlaşılmaktadır. Padişahlar ise bunlara âlet olmakta, gerçekleri görememekte; masumlara zulüm edilmesine seyirci kalmaktadır. Bu üç şiiri, Ali İzzet’in “halk arasında anlatılan tarih”ten hareket ederek söylediğini kabul edebiliriz. Bu şiirler elbette ki Pir Sultan’ın değildir. Çünkü 19 No’lu şiirdeki “Irafızî diye çektiler dâra” mısrası, 24 nolu şiirdeki “üçüncü ölmem bu hain” mısrası bu şiirlerin Pir Sultan öldükten sonra onun ağzından söylendiğini
149
göstermektedir. Bu iki şiirin diğer mısraları da bu kanaati çürütmeyip doğrulayacak özelliktedir. 26 No’lu şiirde diğer iki şiirdeki kadar yukarıdaki kanaati ispat edecek mısralar yoktur ama, şiirin tamamı Pir Sultan ve onun gibi mazlumların yaşadığı zulümleri, bunların müftü ve şeyhülislamların fetvalarıyla veya padişahtan çıkan fermanlarla öldürülmelerini tarihe uygun bir şekilde anlatmaktadır. Bu şiiri de Pir Sultan’ın öldürülmesinden sonra, onun ölümünü anlatan bir şiir olarak kabul etmek bu şiire ters bir yorum olmaz. Bütün bunlar, bu şiirin bizzat Âşık Ali İzzet’ten derlendiği ve Ali İzzet’in bu hususta söyledikleri dikkate alındığında bu şiirlerin Ali İzzet’in uydurduğu şiirlerden olduğunu kabul edebiliriz. 31 no’lu şiir Ali İzzet vasıtasıyla derlenmiştir. Kaynak kişi Şarkışla’nın İğdiş köyünden olan Muharrem’dir. “Muhammed Mehdi’nin hak sancağını Çekelim bakalım nic’olsa olsun Teber çekip münkirlerin kanını Dökelim bakalım nic’olsa olsun” dörtlüğüyle başlayan bu şiir, Abdülbaki Gölpınarlı-Pertev Naili Boratav’dan başlayarak sonraki yıllardaki birçok araştırmacı tarafına Pir Sultan’ın isyanına dair bir belge olarak verilmiştir254. Şiirin genel havası da bu kanaati doğrulamaktadır. Yukarıdaki dörtlük ve diğer dörtlüklerde geçen; “Teber çekip şu mağradan dışarı Çıkalım bakalım nic’olsa olsun”; “Münkilerin sarayını bozalım Yıkalım bakalım nic’olsa olsun”; “Bunca yattığımız gayrı yetmez mi Kalkalım bakalım nic’olsa olsun” mısralarında anlatılanlar, bir isyan hazırlığını ve isyanla birlikte neler yapılacağını sıralamaktadır. Ancak bu şiir, Pir Sultan araştırmalarına yıllarını veren İbrahim Aslanoğlu’na göre “Pir Sultan’ın olduğu şüpheli olan şiirler”dendir255. Ali Haydar Avcı’nın Muhsin 254 255
Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 91-92. Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 484.
150
Gül’den aktardığı bilgiye göre ise bu şiir Sıdkî Baba (1865–1928)ya aittir256. Aydınların hayalindeki Pir Sultan’ı değil de tarihteki Pir Sultan’ı dikkate alırsak bizce de bu şiir Pir Sultan’ın olamaz. Sıdkî Baba’nın şiiri olduğunu kabul edebiliriz. Sıdkî Baba Cumhuriyet’in ilk yıllarının serbestliği içinde 400 yıl önceki Pir Sultan’ın ağzından, kendi beklentilerini de katarak bu isyan şiirini söylemiş olmalıdır. O halde bir isyan hazırlığını ve isyanda yapılacakları anlatan bu şiir, idam edilen Pir Sultan’a ait değil, yüzyıllar sonra yaşayan Sıdkî Baba’ya aittir. “Hak’tan inayet olursa Şah Urum’a gele bir gün Gazâda bu Zülfikarı Kâfirlere çala bir gün” dörtlüğüyle başlayan 32 no’lu şiir Ali İzzet vasıtasıyla derlenmiştir. Şiirin kaynak kişisi Divrik’in Kale köyünden Hüseyin Efendi’dir. Yukarıdaki dörtlükte ve şiirin devamında Türkmenlerin / Kızılbaşların yenik duruma düşmüş ruh hali anlatılmaktadır. Hak’tan inayet olursa bir gün Şah (Safevî Şahı veya Hz. Ali) veya Muhammed Mehdi Anadolu’ya gelecek, gazada kâfirlere Zülfikârı çalacaktır. Her tarafa hâkim olacaktır. İstanbul tahtına oturacaktır. Urum’da (Anadolu’da) ağlayan sefiller bir gün şâd olup gülecektir. Muhammed Mehdî (veya Safevî Şahı) Hz Ali’yi temsilen gelip divan kuracak, haksızları kırarak mazlumların intikamını alacaktır. A. Bezirci’ye göre bu şiir Pir Sultan’a aittir. Gelip Anadolu’daki Türkmenleri/Kızılbaşları 257
hükümdardır
256
inandığı
Mehdi,
Şah’tır;
Safevî
. İ. Aslanoğlu’na göre bu şiir “Pir Sultan’ın olduğu şüpheli olan
258
deyişler”dendir
kurtaracağına
. Ali Haydar Avcı’ya göre ise;
Avcı, Ali Haydar: Bize de Banaz’da Pir Sultan Derler, s. 195; (Gül, Muhsin: Halk Ozanı Sıdkî Baba, s. 256’dan) 257 A. Bezirci: Pir Sultan, s. 55, s. 290. 258 Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 485.
151
“Mehdi Dede’m gelse gerek Ali divan kursa gerek Haksızları kırsa gerek İntikamın ala bir gün” dörtlüğündeki “Mehdî Dede”ye dikkat edilirse bu şiir Mehdi Dede’ye aittir259. A. Bezirci’nin görüşüne katılmak zordur. Çünkü bu şiir Türkmenlerin / Kızılbaşların iyice yenik duruma düştüğü yıllarda söylenmiş olmalıdır. Şiire o kadar ümitsiz bir hava hâkimdir ki beklenen kurtarıcı “bir gün” gelecektir. Ne zaman geleceği de belli değildir. Pir Sultan zamanında eşit olmamakla beraber her iki taraf da güçlüdür. Henüz bir tarafın üstünlüğü ortaya çıkmamıştır. O halde bu şiirdeki ruh hali asılan Pir Sultan’a ait olamaz. İ. Aslanoğlu’nun görüşü daha mantıklı gibi görünmektedir. Şiirin sahibi Divrik’in Kale köyünden Hüseyin Efendi’dir veya Pir Sultan adına şiir söyleyen bir başka âşıktır. A.H. Avcı’nın görüşüne katılırsak birinci mısradaki “Mehdi Dede” şâirin mahlâsı olmaktadır. Bu mısrayı mânâ olarak ele aldığımızda “Mehdî Dede” mahlâs olmaz. Sanki şâirin kendisinin geleceği söylenmiş olur ki bu da şiirin bütünü ile uyumlu olmaz. Şâirin beklediği Mehdi Dede’dir. Yani Muhammed Mehdi’dir. Muhammed Mehdî, Hz. Ali’yi temsilen gelecek ve divan kuracaktır. Bu Mehdî bizzat beklenen Mehdî de olabilir, onun gibi bir kurtarıcı da... Ama Mehdî Dede isimli bir şâir değildir. Burada “kurtarıcı” mânasında kullanılan “Mehdî Dede” bir mahlâs değildir; Alevî-Bektaşî kültüründeki Muhammed Mehdî’dir. Bu şiiri Pir Sultan’ın veya Mehdi Dede’nin saymamak daha doğru olur. “Gelin canlar bir olalım Münkire kılıç çalalım Hüseynin kanın alalım Tevekkeltü taalallah” dörtlüğüyle başlayan 33 No’lu şiir de Pir Sultan’ın isyanına belge olarak gösterilen şiirlerdendir. Ali İzzet vasıtası ile derlenmiştir. Şarkkışla’nın İğdiş köyünden olan Muharrem’e ait mecmuadan alınmıştır. Yukarıdaki dörtlük ve şiirin devamı da tam bir isyan duygusunu yansıtmaktadır. 259
Şiirde
İslam/Türk
tarihindeki
kutuplaşma
Avcı, Ali Haydar: Bize de Banaz’da Pir Sultan Derler, s. 199–200.
açık
olarak
152
görülmektedir. Karşı taraftakiler münkirlerdir, Yezitlerdir, Mervan soyudur, padişah’tır (Osmanlı Padişahı). Karşı taraf “münkir” kabul edildiğine göre şâir ve onun tarafındakiler “mümin”dir; Müslümandır. Nakarat mısrası olan “Tevekkeltü taâlallah” (Allah’a sığındım, tevekkül ettim) ise tamamen İslami bir ifade şeklidir. Şiirin bu şekilde kutuplaşmayı ifade etmesi, bizce bu şiirin Pir Sultan dönemine ait olmadığını, daha sonraki yıllara ait olabileceğini göstermektedir. Gerçekten de daha sonraki yıllardaki araştırmalar bu şiirin Pir Sultan’a ait olmadığını, Sıdkî Baba’ya (1865–1928) ait olduğunu ortaya koymuştur. Bu husus üzerinde daha önce de durmuştuk. O halde iki taraf arasındaki açık kutuplaşmayı, hesaplaşmayı, bu uğurda hiçbir şeyden çekinmemeyi anlatan bu şiirin sahibi Pir Sultan değildir; Sıdkî Baba’dır. Bu şiiri Pir Sultan’ın isyana delil olarak göstermek isteyenler yanılmışlar ve kendi beklentilerine göre bir Pir Sultan yaratmaya çalışmışlardır. “Bir arzuhal yazdım gül yüzlü Şah’a Gelsin beni elden alsın ha n’olur Beni yalvartmasın o Padişaha Carım’a yetişsin gelsin ha n’olur” dörtlüğüyle başlayan 37 No’lu şiir Ali İzzet vasıtasıyla derlenmiştir. Malatya’nın Şeyh Hasan köyünden Hasan Çamur’a ait mecmuadan alınmıştır. İ. Aslanoğlu, Ali İzzet’in uydurmalarının farkında olmakla beraber bu şiiri – mahlâsına bakarak olmalı – Pir Sultan Abdal’a mal etmiş ve Pir Sultan Abdal’ın şiirleri arasında göstermiştir260. GölpınarlıBoratav da, Ali izzet’in verdiği bilgileri doğru kabul ettiklerinden ve onların zamanında Pir Sultan ile Pir Sultan Abdal’ın aynı kişi olduğu zannedildiğinden bu şiiri, asılan Pir Sultan’a mal etmişlerdir. Bu şiiri, Pir Sultan’ın zindanda iken İran Şahı’ndan yardım beklemesinin bir ifadesi olarak kabul etmişlerdir. Son dörtlükteki; “Kemliğe iyilik kula Allah’tan Hamza’yı Battal’ı salsın ha n’olur” mısralarında geçen Hamza’nın, Muhammed’in amcası Hz. Hamza, Battal’ın da İslam kahramanı Battal Gazi olabileceğini bir ihtimal olarak görmüşler, asıl kasdedilenlerin Şah Tahmasb’ın kumandanlarından Hamza ve Battal olacağını ileri sürmüşlerdir. 1554 yazında 260
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 291.
153
Osmanlıların İran seferleri sırasında Bağdad’ı vurmaya gelen Hamza Sultan diye birinin varlığını da bu görüşlerine delil olarak göstermişlerdir. Battal ile ilgili bir kayıt vermemişlerdir261. Ancak bunların hepsi, şiirin beklentilere göre yorumlanmasıyla ortaya çıkan sonuçlardır. Birçok araştırmacının üzerinde durduğu ve bizim de belirttiğimiz gibi o günün şartlarında zindanda böyle şiirler söylense bile bu şiirler yazılmadığı için, bu gibi şiirlerin dışarıya çıkarılması imkânsızdır. Bu şiirde geçen Hamza ve Battal ise Gölpınarlı – Boratava’ın zayıf bir ihtimal olarak gördükleri Hz. Hamza ve İslam kahramanı Battal Gazi olmalıdır. Şah Tahmasb’ın kumandanları Hamza ve Battal zorlamadır; zayıf bir ihtimaldir. Bir benzetme yapılarak Allah’ın, Hamza Pehlivan ve büyük savaşçı Battal Gazi gibi kurtarıcıları göndermesi, onların kendisini kurtarması istenmektedir. Yani bu şiir de Pir Sultan Destanı/Hikâyesi icabı söylenmiş bir şiirdir, denilebilir. Pir Sultan’ın değil; Ali İzzet’in, Hasan Çamur’un veya bir başka âşığın şiiri olmalıdır. Safevî Şah’ından medet umulması, ona “gül yüzlü Şah” denmesi, Osmanlı Padişahına yalvarmanın ise zül kabul edilmesi Türkmenlerin/Kızılbaşların
iki
hükümdarı
nasıl
değerlendirdiklerinin
bir
ifadesidir. Sonuç olarak Pertev Naili Boratav’ın 1942’te yayınlanacak olan esere malzeme toplamak üzere 1939 Temmuz’unda Banaz köyüne gitmesi, oradan derlemeler yapması, sonra bu çalışmalarının Gölpınarlı–Boratav işbirliğiyle bir esere dönüştürülmesi Pir Sultan araştırmaları açısından mutlaka çok faydalı olmuştur. Ancak bunların ilk akademik Pir Sultan incelemesinde Ali İzzet’in yanlış yönlendirmesine kurban gitmesi, büyük bir talihsizlik ve saptırma olmuştur. Ali İzzet’ten veya Ali İzzet vasıtasıyla derlenen ve yukarıda üzerinde durduğumuz 40’ın üzerindeki şiirin çoğu Pir Sultan’ın değil, Ali İzzet’in veya ona kaynaklık eden âşıkların veyahut da daha önce yaşamış âşıkların olmalıdır. İşin acı tarafı şudur ki bugün Pir Sultan gerek halk, gerekse aydınlar nazarında daha çok bu şiirler doğrultusunda biliniyor, anlatılıyor. Öyleyse Pir Sultan’ı tanıtırken veya tanırken bu şiirleri dışta bırakmak mecburiyeti vardır. Yukarıdaki şiirlerden;
261
Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 81, 93.
154
“Ben de şu dünyaya geldim sâkinim Kalsın benim dâvam divana kalsın” mısralarıyla başlayan 20 nolu şiir ise önce Sadettin Nüzhet tarafından 1929’da derlenmiş, Sadettin Nüzhet’in eserine girmiş262, sonra da Ali İzzet’ten derlenmiştir. Bu şiiri Ali İzzet’in uydurduğu şiirlerden kabul etmemek gerekir. Çünkü Sadettin Nüzhet’in bu eserini yazdığı yıllarda Ali İzzet’in yaptığı gibi yönlendirme veya beklentilere göre bir Pir Sultan yaratma çabası söz konusu değildi. Bu şiir Pir Sultan olayını anlatan ve Pir Sultan’ın çağdaşı olan Pir Sultan Abdal’ın da olabilir. Pir Sultan’ın ağzından Pir Sultan Abdal tarafından söylenen bu şiir mağlûp ve mazlum Pir Sultan’ın da, aynı kaderi paylaşan Türkmenlerin/Kızılbaşların da ruh halini tarihteki olaylara denk düşecek bir şekilde anlatmaktadır. Bu dünyadan ümidini kesip Bâri Hüda’yı, Muhammed Ali’yi kendine vekil etme, dünya kadısına itibar etmeme, Muhammed divanını ulu divan kabul edip, uğradığı zulmü oraya havale etme din ve tasavvuf terbiyesi ile hareket eden bir insanın özelliklerini yansıtmaktadır ki asıl Pir Sultan da böyle birisi olmalıdır. Bundan sonra şu âna kadar yaptığımız tespitlerden ve ayıklamalardan da faydalanarak İ. Aslanoğlu’nun Pir Sultan’a mâl ettiği şiirleri ele alacağız. Onları da bir süzgece tâbi tutarak, Pir Sultan’ın olabilecek şiirleri tespite çalışacağız. Bu arada bu şiirleri ilk derleyenlerin derlemelerini esas alıp diğer araştırmacılardan da faydalanarak bu şiirler üzerinde–çok sınırlı olarak– gerekli düzeltmeleri de yapacağız. Çünkü araştırmacılar çok defa bir şiirin ilk derleyenini vermelerine rağmen, kaynak gösterdikleri derlemecinin şiirini değişterebilmektedirler. Bu uygulamanın yanlış olduğu kanaatindeyiz. Bir de bir şiirde geçen bir kelime veya terim, sözlü kültür icabı telaffuz veya kelime değişikliğine uğrayıp bambaşka bir kelime haline gelebilmektedir. Ancak bu gibi kelime ve kullanışların aslının ne olduğu bu sahaya yatkın insanlar tarafından kolayca görülebilmektedir. Bu gibi kelime ve kullanışları da ayrıca belirtmeyi uygun buluyoruz. Bu izahlardan sonra Pir Sultan’a ait olabileceğini kabul ettiğimiz şiirleri yazmaya başlayabiliriz:
262
(Ergun), Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdal, s. 52.
155
E. İ. ASLANOĞLU’NUN PİR SULTAN’A MAL ETTİĞİ ŞİİRLER VE BUNLARIN KRİTİĞİ -1- (Pir Sultan’ın) 1
2
Viran bahçelerde bülbül öter mi
Nefse uyan Hakk’a uymuş değildir
Gönül eğlencesi gül olmayınca
Gaziler namazın kılmış değildir
Merhemsiz yâreler unar biter mi
Bu gezen abdallar derviş değildir
Bir gerçek veliden el olmayınca
Arkasında hırka şal olmayınca
3 Talip olmayınca yârem sarılmaz (tabib, olmalı. H.D.) Mürşit olmayınca pire varılmaz (Rehber, olmalı. H.D.) Yüz bin asker olsa küffâr kırılmaz Eli Zülfikar’lı Ali olmayınca (Al’olmayınca olmalı, H.D.) 4 Bu aşk meydanında bir divan olur O meydana düşen nevcivan olur İtikatsız tâlip boş kovan olur Vızılar arısı bal olmayınca 5 Değme arif bunu böyle bilemez Bilir amma yine ârif olamaz Her mürşit ölüyü diri kılamaz Hünkâr Haccı Bektaş Veli olmayınca (Vel’olmayınca olmalı, H.D.) 6
7
İki melek gelir sual sorarlar
Pir Sultan’nım baştan dalga aşırır
Döker hurcunu da gevher ararlar
Aşırır da âşıkları coşturur
Bir kılın üstüne köprü kurarlar
Her bildiğin rehber çiğ mi pişirir
Geçemezsin Hakk’a kul olmayınca
Yanıp ateşlere kül olmayınca 263.
263
(Ergun), Sadettin Nüzhet: Pir Sultan Abdal; s. 25. Ayrıca bak; Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 89-90; Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 97; Bezirci, Asım: Pir Sultan; s. 379; Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 151.
156
Bu şiir Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir*. -2- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Ağlayı ağlayı durma karşımda
Dostun zülüfleri bölük bölüktür
Dost beni gönder de var andan ağla
Menim ciğerciğim delik deliktir
Kirpikleri top top etmiş kaşında
Muhabbetin sonu tez ayrılıktır
Dost bizi gönder de var andan ağla
Dost beni gönder de var andan ağla 3
Başına bağlamış aldır valası Aldı beni kaşlarının karası Hasan ile Hüseyin’in anası Dost beni gönder de var andan ağla 4 Başına bağlamış al ile şalı (al ile sarı. Gölp.-Boratav.Doğrusu da bu olmalı. H.D.) Arkamızca etme ah ile zârı Koca Pir Sultan’ın gül yüzlü yarı Dost bizi gönder de var andan ağla (İ.Aslanoğlu: S. 90–91).Ayrıca bak: Gölpınarlı – Boratav;s.240; A.Bezirci: s. 148. Son dörtlüğün üçüncü mısrası “Abdal Pir Sultan’ın gül yüzlü yâri” şeklinde iken sonradan yukarıdaki şekle dönüşmüş olabilir. O zaman bu şiir Pir Sultan’ın değil; Abdal Pir Sultan’ın olabilir. Şiirde işlenen tema ve üslûp da bir mürşid olan Pir Sultan’a pek uygun düşmemektedir. Ancak bu şiir Pir Sultan araştırmaları için pek fazla önem arzetmemektedir. Pir Sultan’a ait olup olmaması çok önemli değildir.
*
Not: Bundan sonra eser adları aşağı yukarı hep aynı olduğu için yazar adları kullanılacaktır. İ. Aslanoğlu, A. Bezirci, Gölpınarlı-Boratav, C. Öztelli, Sadettin Nüzhet (veya Sadettin Nüzhet Ergun) gibi…
157
-3- (Pir Sultan’ın) 1
2
Üfürdüm çırağı yandıramadım
Ulu yol üstünde köprü kurmadım
Gönlümü yüksekten indiremedim
Hatırlar hoş edüp gönül yapmadım
Aç doyurup susuz kandıramadım
Hakk’ın emrettiği yola gitmedim
Ben nice varayım Hak divanına
Ben nice varayım Hak divanına 3
Yeşil pınarlarda parlayup akar (pınarlar da, olmalı. H.D.) Asilzâde olan aslına çeker Pervane olan aşkın oduna yanar (Pervaneler. İ. Aslanoğlu) Ben nice varayım Hak divanına 4 Ben yükümü tuttum kaba söz ile Günahlar kazandım elâ göz ile Ya nasıl çıkayım kara yüz ile Ben nice varayım Hak divanına 5 Pir Sultan’ım ider kılaram zârı (eydür olmalı, H.D.) Yüküm lâl ü gevher Şah damga varı (Yüküm l’al gevherdir Şah damgalı .H.D.) Eğer âşık isen gel sar yaramı Ben nice varayım Hak divanına (S.N.E; s. 44) Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu, s. 91; C. Öztelli: s. 237; A. Bezirci: s. 376 (166/a), s. 377 (166/b). Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -4- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Şah’ın nuru musun ey canlar canı
Erenlerin altın akçası mısın
Varın lâyık olun hallerinize
Mümin kardeşlerin goncası mısın
Mürüvvet erenler dârına durdum
Şah-ı Merdan Ali bahçesi misin
Canım kurban olsun yollarınıza
Gelir bülbül konar dallarınıza
158
3 Rehberin payını yemen ayırın Mürşidin payını candan kayırın Dudaktan emzirin lebden doyurun Hak mihman gelince evlerinize 4 Lânet ile Yezidleri taradım Hakk’ın kitabını açtım aradım Kırklar ile cem’olmaktı muradım İmam Ca’fer çıkar yollarımıza (yollarınıza. A. Aslanoğlu) 5 Pir Sultan’ım eyüdür Yezidler gamda Horasan Erleri Urum’da Şam’da Biz de mihman olduk bu ayn-i cemde Doyup kanamadık hallerinize (V.L.S. II. GölpınarlıBoratav: s. 100. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 92; C. Öztelli: s. 152; A. Bezirci: s. 359). Bu şiirdeki acemice söyleyişlere, pürüzlü ifadelere baktığımızda ve bu şiirin V.L.Salcı’dan derlendiğini göz önüne aldığımızda bu şiirin Pir Sultan’a değil; daha sonraki yıllarda yaşamış başka bir şâire ait olabileceğini söyleyebiliriz. -5- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Hey erenler bir hayâle uğradım
Katar katar zibalanırsın güzel
Gafilim bu yere geldim bu gece
Yâran güzel, sohbet güzel, cem güzel
Garip düştüm kimse bilmez halimden
Doldur doldur doluları sun güzel
Kadir Mevlâ’m imdat eyle bu gece
Sanırım Kadir’e erdim bu gece
159
3
4
Bülbül gibi şakır m’ola dilleri
Pir Sultan’ım fâş eylemez bu sırrı
Sem’a döner, kadeh tutar elleri
Etrafmız almış ihlâsla peri
Firdevs bahçesinde gonca gülleri
Huri midir, melek midir her biri
Derdiğim aklıma geldi bu gece
Sanırım cennete girdim bu gece (C.
Öztelli; s.239–240) . Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 93; Gölpınarlı-Boratav: s. 244; A. Bezirci: s. 297. Bu şiir Pir Sultan mahlâslı şiirlerden ziyade Pir Sultan Abdal mahlâslı şiirlere benziyor. Son dörtlüğün ilk mısrası “Pir Sultan Abdal’ım sakla bu sırrı” şeklinde iken sonradan bu hâle gelmiş olablir. Buradaki beşeri sevgili ve beşerî aşk nerdeyse müstehcene kaçmaktadır. Bu şiir bu haliyle bir mürşid (dede, ocakzâde) olan Pir Sultan’ın şiiri olamaz. -6- (Pir Sultan’ın) 1
2
Ey erenler çün bu sırrı dinledim
Mürşidim Muhammed bildim yolumu
Huzur-u mürşide irdim bu gice
Rehberim Ali’dir virdim elimi
Hakikat sırrını andan anladım
Tiğbent ile bağladılar belimi
Erenler meydanın gördüm bu gece
Evliya erkânın gördüm bu gice
3
4
Erenler râhına eyledim iman
Andelip misali âvaz iderek
Kalmadı gönlümde şek ile güman
Kati sema idüp pervaz iderek
Ne bilsin bu sırrı Yezid ü Mervan
Yedi âza ile niyaz iderek
Külli varım Hakk’a virdim bu gice
Erenler erkânın gördüm bu gice 5
Pir Sultan’ım Hakk’a niyaz iderim Erenler râhına doğru giderim Külli varım Hakk’a teslim iderim Hakk’ın cemâlini gördüm bu gice (S.N.E: s. 27) Ayrıca bak: Gölpınharlı-Boratav: s. 242; A. Bezirci: s. 208. Bu şiir Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir.
160
-7- (Pir Sultan’ın) 1
2
Gönül ne yatarsın gaflet içinde
Evliyalar enbiyalar vârisi
Doğdu seher vaktı kalk hacet dile
Kalkar hacet diler gece yarısı
Özünü zulümden kurtaram dersen
Çığrışır ötüşür arşın horozu
Doğdu seher vaktı kalk hacet dile
Doğdu seher vaktı kalk hacet dile
3
4
Evliyalar enbiyalar bilüşür
Allah’ım cömertsin cömert ganisin
Müezzinler Allah Allah çığrışur
Halil gelsin hulle donu biçilsin
Gökte aziz melâikler seğrişür
Rabbim uyumazken sen ne uyursun
Doğdu seher vaktı kalk hacet dile
Doğdu seher vaktı kalk hacet dile
5 Pir Sultan’ım sevdiğine ağlasın Yezitler bağrına kara bağlasın Mümin kullar dergâhına eğlesin (dergâhlarda eğlensin, konaklasın H.D.) Doğdu seher vaktı kalk hacet dile (İ. Aslanoğlu: s. 94-95). Ayrıca bak: A. Bezirci, s. 270; C. Öztelli: s. 242–43) Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -8- (Pir Sultan’ın) 1
2
Derildi ayn-ı cem, kuruldu erkân
Baş eğdiler erenlerin yoluna
Erenler oturmuş postu postuna
Hû dediler ehlullah erkânına
Niyaz edip Hakk’a açıldı meydan
Çağırdılar Tanrı’nın arslanına
Meydancılar çırağın aldı destine
Kevser getirdiler meydan üstüne
3 Erenlerin gazileri geldiler (Erenler gaziler bile, olabilir. H.D.) Kabul edip cur’asından aldılar İçip ab-ı kevser sermest oldular Mâil oldum gözlerinin mestine
161
4
5
Zikrettiler erenlerin nefesin
Pir Sultan’ım bahçesini zeyn eder
Cûş ettiler tâliblerin hepisin
Üstat nazarında erkânın güder
Sildiler cümle gönüllerin pasın
Kırklar semâ’ ile hak yola gider
Özlerin teslim ettiler dostuna
Üçler yediler geldiler erkân üstüne
(Üçlerle yediler erkân üstüne, İ. Aslanoğlu). C. Öztelli: s. 246–247. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 95-96; Gölpınarlı – Boratav: s. 333; A. Bezirci: s. 349) Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -9- (Pir Sultan’ın) 1 Seyyah olup şu alemi gezerken Bulamadım hakkına kail olucu Muhammed Ali’den kuruldu pazar Odur bize lütf-u kerem kılıcı 2 Gelmiş geçmiş işlerimizi bitiren (işimizi. İ.A) Odur bizim eksiğimiz yetiren Dilerim onmasın Hakk’ın yitiren Yolsuza hasımdır yolun kılıcı 3
4
Yola hor bakanın yamandır hali
Bekleyelim mülkün sahibi gele
Kaldırın aradan kîyl-ü kali
Mümin kullarına tecelli kıla
Evvel ebet pîrim Muhammed Ali
Muhammed Ali’nin kurduğu yola
Böyle günde odur imdat edici
Kalmamış sıdk ile nazar kılıcı
5 Pir Sultan’ım hiç doğruya gelen yok Evvel mümin kulların iş alan yok (Ol mümin kulların işin alan yok. İ. Aslanoğlu) Şu âlemde hâlimden bir bilen yok Herkes kendi sevdasına bakıcı (C. Öztelli: s. 249, İ. Aslanoğlu: s. 96-97). Ayrıca bak: Gölpınarlı-Boratav: s. 333; A. Bezirci; s. 349. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir.
162
-10- (Pir Sultan’ın değil) Güzel Şah’ım çok yerlerden görünür Aslı nedir neye verdin Bağdad’ı Şah’ım birdir binbir dona bürünür Aslı nedir neye verdin Bağdad’ı Eremedim ben bu sırrın aslana Yazık değil mi müminle müslime Getirin Mervan’ı Bağdat üstüne (Getirdin: Gölpınarlı-Boratav.) Aslı nedir neye verdin Bağdad’ı. Yokmu bunda erenlerin yardımı Ne çekersin bu cefanın derdinî Yiğitlere ardır vermek yurdunu Aslı nedir neye verdin Bağdad’ı Geldi Mervan hendekleri doldurdu Kırdı hurmalığı aldı Bağdad’ı Çığrışıp geliyor yeşil ördeği Aslı nedir neye verdin Bağdad’ı Pir Sultan’ım der ki üçler yediler Kırklar da bu demde hazır idiler Bağdat’ı Basra’yı verdi dediler Aslı nedir neye verdin Bağdad’ı (P.N.B.) (İ. Aslanoğlu: s. 97; A. Bezirci: s. 280; C. Öztelli: s. 31–32. Ancak burada bu şiir, diğerlerinden farklılıklar arzetmektedir. Gölpınarlı-Boratav: s. 85–86). Bu şiiri ilk derleyen ise S.N. Ergun’dur. Onun derlemesi, yukarıdaki şiirden çok az farklılıklar taşımakta ve dört kıt’adan oluşmaktadır. Mahlâs da Pir Sultan değil Şah Hatâyî’dir. Mahlâsları farklı olsa da aynı şiir olduğu anlaşılan bu derleme şöyledir:
163
1
2
Güzel Şah’ım her yerlerde görünür
Eremedim ben bu sırrın aslına
Güzel Şah’ım niye verdin Bağdad’ı
Yazık değil mi müminle müslime
Şah’ım birdir bin bir dona bürünür
Getirdin Mervan’ı Bağdat üstüne
Güzel Şah’ım niye verdin Bağdad’ı
Güzel Şah’ım niye verdin Bağdad’ı 3
Geldi Mervan hendekleri doldurdu Kırdı hurmalığı sardı Bağdad’ı Geldi kondu yeşil başlı ördeği (kovdu olmalı. H.D.) Güzel Şah’ım niye verdin Bağdad’ı 4 Şah Hatâyî eydür üçler yediler Kırklar da bu demde hazır idiler Bağdad’ı Basra’yı alsın dediler Güzel Şah’ım niye verdin Bağdad’ı (Gölpınarlı-Boratav: s. 85–86). İlk olarak S.N: Ergun tarafından derlenen bu şiir Gölpınarlı-Boratav ve C. Öztelli’ye göre Şah Hatâyî’nin olamaz264. Bizce de öyledir. Çünkü Bağdat’ın Osmanlılar tarafından Safevilerden alınması Şah İsmail zamanında değil, Şah Tahmasb zamanındadır. (Tarih: 1534). Zaten Bağdat Şah İsmail zamanında Safevilerin elinden çıksaydı Şah İsmail’in böyle bir şiir söylemesi de mantıksız olurdu. O halde bu şiirin Şah Hatâyî’ye (Şah İsmail ile) ait olmadığına kesin gözüyle bakabilirz. Ancak bu şiirin Pir Sultan’a veya Anadolu Hatâyîleri’nden birisine ait olabileceği de bir başka ihtimaldir. Şiir; Gölpınarlı-Boratav, İ. Aslanoğlu, A. Bezirci ve C. Öztelli’nin kabul ettiği gibi Pir Sultan’a ait ise Pir Sultan araştırmaları açısından çok önemlidir. Bu, Pir Sultan’ın Şah Tahmasb zamanında, Bağdad’ın Osmanlılar tarafından da geçirilmesi sırasında yaşadığını ortaya koyar. Böyle değil de S.N. Ergun’un derlemesindeki Şah Hatayî, Anadolu Hatayîlerinden birisi ise o zaman bu şiir Pir Sultan için bir belge olmaktan çıkar. Biz bu ihtimali daha kuvvetli görüyoruz. Çünkü Bağdad’ın Safevilerle Osmanlılar 264
Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 85-86; Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal: s. 31-33.
164
arasıda
sık
sık 265
şiirleştirilmiştir
el
değiştirmesi
halk
şiirinde
destanımsı
bir
şekilde
. Bu şiir de onlardan birisi olabilir. -11- (Pir Sultan’ın)
Kerbelâ çölünden bir koyun geldi Kuzum diyüp Muhammed’im ağladı (Muhammed’e olmalı. H.D.) Seni koyup bunda ben de gideyim Diyince Muhammed Ali ağladı Muhammed dir kuzun nerde aldırdın Dinleyeyim şeker gibi sözlerin Kıbleye karşı dönmüştür yüzlerin Koyun sesi yüreğimi dağladı Muhammed koyunun aslını sordu Koyun dâra geçüp hoş zâri kıldı Koç kuzu kurban olmaz niçün oldu Fatmana’nın gözü yaşı çağladı. (Fatma Ana. S.N.E.) Koyun ider benim kuzum aldılar (eydür, olmalı. H.D.) Beni üstat ateşine saldılar Cebrail, Mikâil bile geldiler Selman imamların belin bağladı Muhammed koyunun aslın aradı Koyun sesi Muhammed’e yaradı İçinde şöylece millet türedi Zülfikar kınından aktı dağladı (zağladı, İ. Aslanoğlu) Koyun ider kuzum hasların hası (eydür, olmalı. H.D.) Bu felekten öte gelirdi sesi (Nuh, İ. Aslanoğlu) Yarın mahşer görem kılam dâvası Diyince Muhammed Ali ağladı.
265
Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal: s. 31-33.
165
Pir Sultan’ım firkat bağrımı deldi Ali Fatma Düldül Zülfikar geldi Koç kuzu kurban olmaz niçün oldu Kırklar da Hû diyüp özün birledi (S.N.E: s. 40. İlk derleyen. İkinci derleyen A. Gölpınarlı: s. 150–151). Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 98–99; C. Öztelli: s. 249–250 A. Bezirci: s. 315 (123/a). s. 316 (123/b). S.N.E. derlemesi, A. Gölpınarlı derlemesinden farklılıklar arzediyor. Diğerleri de bunu esas almışlar. Şiir, musahip kurbanındaki töreni,
Kerbela faciası ile ilgi kurarak
anlatmaktadır. Bu şiir Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -12- (Pir Sultan’ın değil) Kahpe felek sana n’ettim n’eyledim Aksine dönderdin çarh-ı devranı Hani n’oldu esk’adalet eski gün Perişan eyledin cümle cihanı (A. İz.) dörtlüğü ile başlayan şiir, Pir Sultan’ın değil; Âşık Ali İzzet Özkan’ın olmalıdır. Pir Sultan’ın şiirlerinin dışında bırakmak daha doğru olur. Şiirin tamamı için bak: Gölpınarlı-Boratav: s. 58–59; İ. aslanoğlu: s. 99; A. Bezirci: s. 311. -13- (Pir Sultan’ın) Muhammet neslinden şunda kim kaldı
Muhammet Mirac’da davet gününde
Var mı Hacı Bektaş Veli’den gayrı
Arslan hamle kıldı rahı önünde
Onulmaz yaraya merhem kim sardı
Kim idi görünen arslan donunda
Var mı Haccı Bektaş Veli’den gayrı
Var mı Hacı Bektaş Veli’den gayrı
Muhammet Mirac’tan indiği demdir Kırkların sürdüğü semada cemdir Zühre yıldızını doğuran kimdir (gösteren. İ.Z. eyuboğlu) Var mı Hacı Bektaş Veli’den gayrı Sarı İsmail hû der muhib yolu
Size niyaz eder Güruh-i Naci
Kimdir yeşil benli gösteren eli
Arkasında hırka başında tacı
Zâhirde bâtında Şah Merdan Ali
Onulmaz yaranın merhem ilacı
Var mı Hacı Bektaş Veli’den gayrı
Var mı Hacı Bektaş Veli’den gayrı
166
On’ki kurban olur keramet kazan (olup, olabilir. H.D.) Kim idi ol divin bendinî çözen Özenirsen sen bir mürşide özen Var mı Hacı Bektaş Veli’den gayrı Pir Sultan’ım hû der, ya sen ne dersin Bilinmez sözleri söyler gidersin Dersin ahmak, sen de dalgın gezersin (ne, olmalı. H.D.) Var mı Hacı Bektaş Veli’den gayrı (M. Ş.Ü.) İ. Aslanoğlu: s. 100–101. Ayrıca bak: A. Bezirci: s. 329–330; C. Öztelli: s. 253–254. Bu şiirin bir başka varyantı için bak: İ. Aslanoğlu: s. 393; Gölpınarlı-Boratav: s. 255–256; C. Öztelli: s. 254; A. Bezirci: s. 331. Bu ikinci şiir ya İ. aslanoğlu’nun belirttiği gibi Pir Sultan’ım Haydar’a aittir (Bunu ilk derleyen C. Öztelli’dir), ya da bu şiir, Pir Sultan’a ait yukarıdaki şiirin bozulmuş şeklidir. Pir Sultan’a mal etmemek daha doğru olur. Birinci şiir ise Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -14- (Pir Sultan’ın) Yine tamam oldu senenin başı
İnşallah Yezidin nesli kırılır
Aktıkça akıyor gözümün yaşı
Mümin olan Hak cemine derilir
Mümin olanlara veriyor cûşu
Bir orucun binbir hacca yazılır
Münkir Yezit kıymetini bilmedi
Oruç tutan ebed mahrum kalmadı
Peygamberin vasisin kodular (vasisini, olmalı. H.D.) Alnına da Mervan adın dediler (da: Öztelli’de yok. A. Bezirci’de var.) On İki İmamı bir bir yediler Mazlumların âhı yerde kalmadı Hasan ile Hüseyin Ali’nin oğlu (Hasan’la Hüseyin; İ. Aslanoğlu) Yezidin elinden ciğeri dağlı Mümin olan Şah’a ikrarı bağlı (ikrarla, İ. Aslanoğlu.) İkrara bend olan yoldan dönmedi
167
Ne dilersen Hak’tan eyle dileği Muhammed Ali’nin yanar çırağı Pir Sultan’ın Mevla ile pazarı Pire ikrar veren geri dönmedi (C. Öztelli: s. 375) Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 101; Gölpınarlı-Boratav: s. 258–259; A. Bezirci: s. 388. Bu şiir Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -15- (Pir Sultan’ın) Bir gece Muhammed evde yatarken Üç melek geldi nidâ getirdi (…geldi de nida getirdi. İ. Aslanoğlu) Selman’ın şeklinde bir oğlan girdi Ne güzel izzetle selâm getirdi (salâ getirdi. İ. Aslanoğlu) Muhammed oğlana yerini verdi Geçti oğlan seccâdeye oturdu Cebrail oğlandan nişan istedi Zühre yıldızını alnına getirdi (alna getirdi. İ. Aslanoğlu) Bu oğlan Ali olduğun bildiler (Bu oğlanın Al’olduğun… Gölp.-Bor.) Aman mürvet deyü dâra durdular Özlerinden hayli sitem sordular Cebrail cennetten elma getirdi. Getirip elmayı terceman verdi Şah eline alıp dört pare kıldı Bir paresin Şah’ım nuş edip kandı Üçünü melekler Hakk’a götürdü Bak Bari Taalâ hoş nazar kıldı Yedi iklim dört köşeyi Ali’ye verdi Biri Düldül, biri Zülfikar oldu Fatma da Kanber’i ana götürdü. (Fatma’na Kanber’i… olmalı. H.D.) Pir Sultan’ım eydür gitti gelenler Arayıp özünde gevher bulanlar Muhammed Ali ile arşa duranlar (Muhammed Ali’yle… İ.A.) Cümle melekleri cem’e götürdü (C. Öztelli: s. 85). Ayrıca bak: İ.
168
Aslanoğlu: s. 102; Gölpınarlı-Boratav: s. 259–260). S.N. Ergun, bu şiirin bazı mecmualarda Hatâyî, bazı mecmualarda da Pir Sultan adına kayıtlı olduğunu söylemektedir. (s.8). A. Bezirci de bu şiiri “Kuşkulu şiirler” bölümünde göstermektedir. O halde bu şiir Pir Sultan’a, Hatayî’ye veya bir başka şâire ait olabilir. Ancak şiirdeki tema Alevî-Bektaşî kültüründe sıkça rastlanan bir temadır. Bu şiirin Pir Sultan’a ait olup olmaması Pir Sultan araştırmaları için çok önemli değildir. -16- (Pir Sultan’ın değil) Özün ikilikten ayırmıyan can Eli bir gerçeğe yetmez vallahi Hor bakarsa evliyanın yoluna Eli kesik bağrı kara vallahi (S.N.E., s. 34). İ. Aslanoğlu’na göre bu şiir Derviş Ali’ye aittir. Biz de bunun üzerinde durmuştuk. (Tez: 150). Aynı şiirin başka varyantları da vardır: İkiliği özüne alsa kişi (İkiliğ’özüne alsa bir kişi, olmalı. H.D.) Hakk’ın didarını görmez billahi Hor bakarsa evliyanın yoluna Eli bir gerçeğe ermez billahi (C. Öztelli: s. 376, Ayrıca s. 259) Bir kişi özünde ikilik olsa Hakkın didarını görmez billahi Hor bakarsa evliyanın yoluna Eli bir gerçeğe ermez billahi (İ. Aslanoğlu; s. 103, Ayrıca, s. 493; Gölpınarlı-Boratav: s. 260–261; A. Bezirci, s. 401). Bu şiirlerin tamamının aynı şiirin varyantları olması ihtimali çok güçlüdür. Şiirin sahibi ise Pir Sultan’dan ziyade Derviş Ali veya yine onun gibi yakın yüzyılların şâirlerinden biri olmalıdır. Çünkü mümin (Alevî) – Yezid (Sünnî zıtlaşma ve kutuplaşması Pir Sultan yıllarında bu kadar şiddetli olmamalıdır. Onun için bu şiiri ve varyantlarını Pir Sultan’ın saymamak daha doğru olur.
169
-17- (Pir Sultan’ın) 1
2
Hak, Muhammed, Ali geldi dilime
Hatice, Fatıma mihr-i muhabbet
Kalma günahlara mürvet yâ Ali
Allah’ım kuluna edesin rahmet
Yine ihsan senden ola kuluna
İmam Hasan İmam Hüseyin mürvet
Kalma günahlara mürvet yâ Ali
Kalma günahlara, mürvet yâ Ali
3
4
İmam Zeynelabidin’e varalım
İmam Bakır imamların serveri
Derdimizin dermanını bulalım
Ol İmam Cafer imânım nuru
Doksan bin erlere yüzler sürelim
Allahım eydirme amanla zârı
Kalma günahlara, mürvet yâ Ali
Kalma günahlara, mürvet ya Ali
5
6
İmam-ı Mûsa-yı Kâzım er-Rıza
İmam Taki, İmam Nakî’dir virdim
Günahım çok imiş diyeyim size
Anlara sığındım, dayandım durdum
Allah’ım hidayet eylesin bize
Hasan-ül-Asker’e yüzümü sürdüm
Kalma günahlara, mürvet yâ Ali
Kalma günahlara, mürvet yâ Ali 7
Pir Sultan’ım tamam oldu sözümüz On İki İmam’a bağlı özümüz Muhammed Mehdi’ye var niyazımız Kalma günahlara, mürvet yâ Ali (C. Öztelli: s. 87–88). Ayrıca bak: A. Bezirci: s. 282 (100/a). Aynı şiirin; Hak Muhammed Ali geldi dilime Mürvet günahıma kalma yâ Ali Küllî günahımı aldım elime Mürvet günahıma kalma yâ Ali (İ. Aslanoğlu: s. 104–105) dörtlüğüyle başlan bir varyantı daha vardır. İ. Aslanoğlu bu varyantı C.Özteli’nin derlediğini kaydetmiş ama, C. Öztelli’in kitabındaki şiir, bir önceki verdiğimiz şiirdir. Yukarıda ilk dörtlüğünü verdiğimiz şiiri derleyen İ. Aslanoğlu olmalıdır. Yanlışlık yapılarak derleyen kişi olarak C. Öztelli’nin yazılmış olması muhtemeldir. Bu ikinci şiir için ayrıca bak: A. Bezirci: s. 283–284. Bu şiirlerin
170
her ikisinin de aynı şiir olduğunu, sonradan yukarıdaki gibi ufak tefek değişikliğe uğradığını söyleyebiliriz. Bu şiir Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -18- (Pir Sultan’ın) Hak nasip eylese dergâh avarsam Bir dem divanına dursam yâ Ali Eğilsem eşiğine niyaz eylesem (eşiğne, olmalı, H.D.) Yüzüm tabanına sürsem yâ Ali Yüzüm tabanına sürdüğüm zaman Zerrece gelemez gönlüme güman (gelmezdi, C. Öztelli) Alim Düldül’ün e bindiği zaman Önünce Kanber’in olsam ya Ali Kanber gibi hizmetine yeldirsen Bir dem ağlatırsan bir dem güldürsen Çekip Zülfikar’ın beni öldürsen Elim eteğinde kalsam yâ Ali (Elim eteğinden çekmem yâ Ali., C. Öztelli) Çeker miyim eteğinden elimi Hak katında kabul ettim ölümü Doğru sürsek erenlerin yolunu Mümin kullarnı sevsem yâ Ali. Mümin olan neresinden bellidir Hakk’ı söyler nefesinden bellidir Erenlerin demi gonca güllüdür (Erenler bağının … gülüdür. S.N. Ergun.) Tomurcuk güllerin dersem yâ Ali Mümin olan mesalihin yetirse (musahibin, olmalı. H.D.) Yetirse de ayn-ı ceme getirse Dizini dizime verip otursa Doyunca yüzüne baksam yâ Ali
171
Pir Sultan’ın selamını getirse Hak cemini hakikate yetirse Dilerim dergâha gelse otursa Yakından didârın görsem yâ Ali (B.A.). İ. Aslanoğlu: s. 105–106. Ayrıca bak: C. Öztelli: s. 86–87. (Burada son dörtlük farklı ve bu dörtlük diğerleri ile uyuşmuyor. Yanlışlıkla başka bir şiirden alınmış olmalı.) A. Bezirci: s. 285–286 (101/a). S.N. Ergun: s. 34–35. S.N. Ergun’daki bu şiir, yukarıdaki şiirin zamanla değişmesinden ortaya çıkmış gibi görünüyor. İlk derleyen S.N. Ergun’dur. Bu iki şiiri aynı şiirin varyantları olarak kabul etmek daha doğru olur Ayrıca bak: A. Bezirci: s. 287 (101/b). Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -19- (Pir Sultan’ın) 1
2
Bu dünyada benim gönül verdiğim
Can bülbülü ne gezersin kafeste
Birisi Muhammet birisi Ali
Ali’nin sırrını söylen nefeste
Adına şanına kurban olduğum
Dünya kurulmadan oturan pasta
Birisi Muhammet birisi Ali
Birisi Muhammet birisi Ali
3
4
Hızır Nebi içti ab-ı hayatı
Âb-ı hayat çeşmelerin açtıran
Yezid’e Zülfikar zehirden katı
Dalga urup deryaları coşturan
Yine sizden olur er kerâmâtı
Dolu kevserleri bize içtiren
Birisi Muhammet birisi Ali
Birisi Muhammet birisi Ali 5
Pir Sultan’ım bu nefesi haklayan Evliyanın gizli sırrın saklayan Sırat Köprüsü’nün başın bekleyen Birisi Muhammet birisi Ali (İ. Aslanoğlu: s. 106–107). Ayrıca bak: Gölpınarlı-Boratav: s. 264; A. Bezirci: s. 186(31/a), s. 187(31/b); C. Öztelli: s. 92. Not: C. Öztelli, bu şiiri İ. Aslanoğlu’nun derlediğini belirtmektedir: (s.91–92). Ancak bu yukarıdaki şiirden biraz farklıdır. Mahlâsı da Pir Sultan değil; Pir Sultan Abdal’dır. Bu şiir ya Pir Sultan Abdal tarafından Pir Sultan’ın yukarıdaki şiirine naziredir; ya da “Pir Sultan’ım eydür biz de varalım” şeklindeki
172
mısra zamanla “Pir Sultan Abdal’ım biz de varalım” şekline dönüşmüştür. O zaman bu şiirin aslı yine Pir Sultan’ındır. Ancak bu şiiri C. Öztelli, İ. Aslanoğlu’nun derlemesi olarak veriyor ama, İ. Aslanoğlu’nun bizzat kendi eserinde onun derlemesi C. Öztelli’nin belirttiği şiir değil; yukarıdaki şiirdir. C. Öztelli bu hususta bir yanlışlık yapmış olmalıdır. -20- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Hayali gönlümde yadigâr kalan
Ali’dir cümle dillerde söylenen
Allah bir Muhammed Ali’dir Ali
Kisbetini krallardan bürünen
Darı seç üstünde namazın kılan
Cebrail’e nur içinde görünen
Allah bir Muhammed Ali’dir Ali
Allah bir Muhammed Ali’dir Ali
3
4
Arslan olup yol üstünde oturan
Yer gök arasına nizamlar kuran
Selman’a destinde nerkis getiren
Ak kâğıt üstüne yazılar yazan
Kendi cenazesin kendin götüren
Engür şerbetini Kırklara ezen
Allah bir Muhammed Ali’dir Ali
Allah bir Muhammed Ali’dir Ali 5
Muaviye’yi terkisine bindiren (Maviye’yi; İ.aslanoğlu) Hamza Pehlivan’a deve gönderen Yezid’in gözüne perde indiren Allah bir Muhammed Ali’dir Ali 6 Pir Sultan’ım eydür, ummana dalan Yezid’in kalbini gümana salan Bin saatlik yolu kuşlukta alan Allah bir Muhammed Ali’dir Ali (C. Öztelli: s. 93). Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 107–108; A. Bezirci: s. 293. Bu şiirin çok az farklılık gösteren bir varyantı İ. Aslanoğlu’nda Abdal Pir Sultan mahlâsını taşımaktadır. (s. 438–439). Bu şiir;
173
“Hayâli gönlümde yadigâr olan Allah bir Muhammet Ali değil mi Darı seç üstünde namazın kılan Hünkar Hacı Bektaş Veli değil mi” dörtlüğüyle başlamaktadır. Her iki şiir de teknik olarak zayıftır. Ayrıca bu şiirlerde tasavvuf teorileri acemice kullanılmıştır. Bilgi yanlışları ve çeşitli tutarsızlıklar da görülmektedir. Her iki şiirin aslı bir şiir olmalıdır. Her iki şiirin de Pir Sultan gibi ses getiren bir şâire ait olması ancak uzak bir ihtimal olabilir. -21- (Pir Sultan’ın) 1
2
Ademoğlu şu dünyaya gelince
Mushaf alıp hocasına varınca
Yeni açmış güle benzer misali
Destur alup mektebinden dönünce
Anasından doğup kırkı çıkınca
On yaşından on beşine girince
Kalaylanmış tasa benzer misali
Yen’aşlama fidan olmuş misali
3 Yirmisinde kara sakal getiri (getürü, olmalı. Getirir, mânâsında. H.D.) Otuzunda bağdaş kurmuş oturu (oturur, mânâsında. H.D.) Kırk yaşında da sohbetleri yetiri (Kırk yaşında sohbetleri yetirir. İ. Aslanoğlu) Önü bendli göle benzer misali 4 Ellisinde kara sakal bozarı (bozaru, olmalı. Bozarır, mânâsında. H.D) Altmışında o da Hakkın nazarı (Altmışında dinlenmekten haz alır. İ. Aslanoğlu) Kalbi dıkızlanır, aklı azalı (… dıkızlanu, aklı azalu, olmalı. H.D.) İçi çürük koza benzer misali 5
6
Yetmişinde deve gibi muzular
Pir Sultan’ın bunu böyle buyurdu
Sekseninde ilik, kemik sızılar
Müminleri Hak kendisi kayırdı
Doksanında yol göründü gaziler
Yüz yaşında talan geldi savurdu
Gazel olmuş güle benzer misâli
Uçup gider kuşa benzer misali (C.
Öztelli; s. 378–379). Ayrıca bak: İ.Aslanoğlu: s. 108–109; Gölpınarlı-Boratav: s.
174
263–264; A. Bezirci: s. 145–146. Bu şiir Pir Sultan’ın şiiri olabilir. İhtiyarlığı bu kadar güzel anlattığına göre, o da epeyce uzun bir ömür sürmüş olabilir. -22- (Pir Sultan’ın) 1 Bu gece seyrimde bir eri gördüm Muhammet Ali’ye benzer kesimi Yine bâtınımda bir ere sordum Dedi bilmez misin Eba Müslim’i 2 Yetmiş batmandan bir teber çekerdi Yezidin kalesin burcun yıkardı Bunca âlem onun havfın çekerdi Çok şükür ki bulduk Yezit hasmını (buldu, olmalı. H.D.) 3 Yetmiş üç er idik girdik bu yola Yalbırdak kılıçlar hep aldık ele Mevlâm Kur’an nasip olsa bir kula (İman Kur’an nasip olsa bir kula. Gölp.-Bor.) Kudretten okunur onun Yâsini 4
5
Hey Yezit Muhammet Ali desene
Yayla senin ova senin il senin
Kin ile kibiri geri kosana
Sefil senin geda senin kul senin
Ağu verdin ise İmam Hasan’a
Muhammet Ali’ye giden yol senin
Kırarlar başında ağu tasını
Silebilsen kalp evinin pasını
6
7
Göre idim sultanımı hânımı
Pir Sultan’ım yaraları yeniler
Sever idim can içinde cânımı
Şah’ın sesi kulağımda çınılar
Mehdî alır imamların kanını
Ali’m nârâ ursa dağ taş iniler
Ko desinler n’oldu Seyyid Nesimî
Şu gelen ses yoksa Düldül sesi mi
(P.N.B.). İ. Aslanoğlu: s. 109–110. Ayrıca bak: Gölpınarlı-Boratav: s. 79; A. Bezirci: s. 188–189 (32/a); 189–190 (32/b); 210–211; C. Öztelli: s. 265–266. Bu şiirlerin hepsi aynı şiirin varyantları gibi görünüyor. Gölpınarlı-Boratav’da mahlâs
175
Pir Sultan Abdal; diğerlerinde Pir Sultan’dır. Şiirin P.N. Boratav’dan alındığını belirten araştırmacılar (İ. Aslanoğlu dahil) nedense Gölpınarlı-Boratav’ın eserindeki şiirden farklı bir şiiri eserlerine almışlardır. Biz de şiirin bütünündeki ve mahlâs dörtlüğündeki tutarlılığı dikkate alarak aynı şiiri esas kabul ettik. Bu şiir Pir Sultan’ın kabul edilebilecek bir şiiridir. -23- (Pir Sultan’ın) 1 Yemen ellerinden beri gelirken Turnalar Ali’mi görmedinîz mi Hava üzerinde semâ ederken Turnalar Ali’mi görmedinîz mi 2 Şah’ım Hayber kalesini yıkarken Nice Yezit halka olup bakarken Muhammed Mustafa Mirac’a çıkarken (Mirac çıkarken, olmalı. H.D.) Turnalar Ali’mi görmediniz mi 3
4
Kim gördü deryada balık izini
Havanın yüzünde semâ tutarken
Eğildi öptü Kanber’in gözünü
Âb-ı Kevser şarabından içerken
Nerde dinler Ali’m hub avâzını
Muhammed gül-ü reyhanın seçerken
Turnalar Ali’mi görmedinîz mi
Turnalar Ali’mi görmedinîz mi
5
6
Şeriat yolunu Muhammed açtı
Pir Sultan’ım eydür, vur gidiyi
Tarikat menzilini Ali seçti
Dilim zikreder dâim Hüdâ’yı
Bu meydandan nice erenler geçti
On İki İmam’ın nesli sultanı
Turnalar Ali’mi görmediniz mi
Turnalar Ali’mi görmedinîz mi (C.
Öztelli; s. 95). Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 110–111; A. Bezirci: s. 383; Gölpınarlı-Boratav: s. 265. C. Öztelli’den aldıklarını belirten araştırmacılar (İ. Aslanoğlu dahil), C.Öztellinin tespit ettiği yukarıdaki şiirde bazı değişiklikler yapmışlardır. Biz C. Öztelli’nin eserinden aynen aldık. Bunların hepsi aynı şiirin varyantları kabul edilebilir. Bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden sayabiliriz.
176
-24- (Pir Sultan’ın değil) Deli gönül inil inil inleme Kadir Mevlâ’m hasretime sal beni Viranlıkta görsen baykuş sanırsın Bir hüma kuşuyum sen de bil beni Ulu bazirgânım kumaş satarım (bezirgânım, İ. Aslanoğlu ) Gök yüzünde uçan kuşu tutarım Eksikliğim çoktur ben de bilirim (Yetmiş iki dilden bilir öterim. İ.A.) Eksiklikle kabul eyle gel beni (Anın için fark edemez el beni. İ.A.) Baş pınarın bozbulanık seliyim Ol sebepten aklım yoktur deliyim Nâci derler dört gürûhun biriyim Ararsan Hak divanında bul beni Gider idim ben de kendi işime Aşkın doluları yağdı başıma Ağu kattı İmam Hasan aşıma (Ağu kattı benim tatlı aşıma. İ.A.) Ummanlara gark eyledi sel beni Pir Sultan’ım ırak yoldan gelirsin Gevherin kıymetin nasıl bilirsin Eksikliğim çoktur sen de bilirsin Eksikle kabul eyle gel beni (S.N. Ergun; s. 37). Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu; s. 111– 112; Gölpınarlı-Boratav: s. 104–105; A. Bezirci: s. 204; C.Öztelli: s. 264–265. Yukarıdaki şiirin ikinci drörtlüğü İ. Aslanoğlu’nun tespit ettiği gibi olmalıdır. Çünkü bu dörtlükteki üçüncü ve dördüncü mısralar tekrar ediliyor. Bu şiirde tasavvufî temalar da olmakla birlikte, en az onun kadar da beşerî aşk görülmektedir. Şâir bu şiirinde kendisini uçarı ve tecrübeli bir beşerî âşık gibi de takdim etmektedir. Bu özellik bir ocakzâde ve mürşit olan Pir Sultan’a pek uygun düşmemektedir. Onun için bu şiiri, asılan Pir Sultan’ın kabul etmemek daha doğru olur.
177
-25- (Pir Sultan’ın değil) Yükseklerden alçaklara indim ben Felek şol kanadım kıraldan beri Aklım aldı divaneye döndüm ben Kudret oku ile vuraldan beri (Kudret oku elin uraldan beri. S.N. Ergun) Şu dünyaya gelen bir bir gitmede Hiç eksilmez derdim her gün artmada Tûrdağı tutuşmuş yanıp tütmede Hakk’ın dîdarını görelden beri Musa söyler idi bin bir kelâmı Kudret eli ile çaldı kalemi Öküze yükletti cümle âlemi Dünyanın temelin kuraldan beri Allah’ı ansa da ağlasa kişi Akıtsa gözünden kan ile yaşı Havaya çekildi Muallak Taşı Muhammet miraca varaldan beri (Not: Bu dörtlük S.N. Ergun’da ve Gölpınarlı-Boratav’da yok.) Pir Sultan’ım ah etti de gülmedi Aradı derdine derman bulmadı Hak uğruna serin verdi dönmedi Ferhat şu dağları delelden beri (B. Atalay). İ. Aslanoğlu: s. 112, Ayrıca bak: S.N. Ergun: s. 38–39; Gölpınarlı-Boratav: s. 106; A. Bezirci: s. 391; C.Öztelli: s. 269. Bu şiir son dörtlük hariç Pir Sultan’ın şiiri olabilecek bütün özelliklere sahiptir. Ancak son dörtlük, özellikle de üçüncü mısra bu şiirin asılan Pir Sultan’ın ağzından söylenmiş bir şiir olması ihtimalini güçlendiriryor. Bunu dikkate alarak bu şiiri Pir Sultan’ın şiiri saymamak daha doğru olur.
178
-26- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Derdim çoktur hangisine yanayım
Türlü libas giymiş gülden naziktir
Yine tazelendi yürek yarası
Bülbül cevreyleme güle yazıktır
Ben bu derde kimden derman umayım
Çok hasretlik çektim bağrım eziktir
Meğer Şah elinden ola çaresi
Güle güle gelir canlar paresi
3 Benim uzun boylu servi çınarım (serv-i reftarım.S.N.Ergun.) Yüreğime bir od düştü yanarım Kıblem sensin yüzüm sana dönerim Mihrabımdır iki kaşın arası 4
5
Güzel ile muhabbete doyulmaz
Pir Sultan’ım kati yüksek uçarsın
Muhabbetten kaçan insan sayılmaz
Selamsız sabahsız gelir geçersin
Münkir üflemekle çırağ söyünmez
Dilber muhabbetten niçin kaçarsın
Tutuşunca yanar aşkın çırası
Böyle midir ilinizin töresi (D.R.) İ.
Aslanoğlu, s. 113. Ayrıca bak: S.N. Ergun: s.39; Gölpınarlı-Boratav: s. 109; A. Bezirci: s. 205 (44/a): s. 206 (44/b); C. Öztelli: s. 218–219. Bunlardan A. Bezirci (44/a) ve C. Öztelli’de mahlâs Pir Sultan Abdal’dır. Mahlâs’ın geçtiği mısra da şu şekildedir: Pir Sultan Abdal yüksek uçarsın. Bu durum, Pir Sultan şiirlerinde mahlâsın nasıl kolayca değiştiğine de güzel bir örnektir. Şiirdeki beşerî aşk ve beşerî sevgilinin bu kadar yüceltilmesi de bu şiirin bir mürşit ve ocakzâde olan Pir Sultan’a ait olamayacağını düşündürmektedir. Bu şiiri asılan Pir Sultan’ın saymamak gerekir. Şiirin sahibi ya Pir Sultan Abdal’dır veya başka bir âşıktır. -27- (Pir Sultan’ın) 1 Erler himmet eylen niyaz eyleyim Zâkir oldum zikrederim Ali’yi Furkan’ın okurum mehdin eylerim (Furkan’ı, olmalı. H.D.) Zâkir oldum zikrederim Ali’yi
179
2
3
Vardım gördüm ötesi yok faniyi
Medet senden iki cihan serveri
Can arzular kerem ıssı Veli’yi
Şefaat umarım her dem yalvarı
Düldül’ü Kanber’i Fatma Ana’yı
Hasan Hüseyin’in bunca yarları
Zâkir olalım zikrederim Ali’yi
Zâkir oldum zikrederim Ali’yi
4
5
İmam Zeynel yardım eyle fakirim
Kâzım Musa Rıza ol benim derdim
Şefaat umarım her dem Bakır’ım
Ali-el Rıza’dır dilimde virdim
İmam Cafer kitabını okurum
Takî Naki Asker gerçeğe vardım
Zâkir oldum zikrederim Ali’yi
Zâkir oldum zikrederim Ali’yi
6 Yolundan azmışlar imana gelin Gelin bu mekândan bir haber alın Mehdî alçaktadır birlikte kalın Zâkir oldum zikrederim Ali’yi 7 Yezitlere lânet edin gaziler Zira can iverken ceset sızılar (verirken, olmalı. H.D.) Pir Sultan’ım Şah Meyit’i arzular Zâkir oldum zikrederim Ali’yi (İ. Aslanoğlu: s. 113-114). Bu şiir esas aldığımız diğer eserlerde yoktur. Çünkü ilk derleyen İ. Aslanoğlu’dur. Bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden sayabiliriz. -28- (Pir Sultan’ın) 1
2
Sabır kıla kıla canıma yetti
Ehl-i dil olmadan söyleme hemen
Hasmını ararsan bundadır âşık
Senin mücadelen benimle neden
Kâmil oldum deyü dâva edersin
Muhammet Mustafa göçtü dünyadan
Hamakat nişanı kimdedir âşık
Muhammed’in nuru kimdedir âşık
180
3 Ben de bilemedim nasıl sevdadır Heman çekticeğim kuru kavgadır Nebi Medine’de, Musâ Tur’dadır Muhammed’in nuru kimdedir âşık 4 Gözle erkânını dönme yolundan Dererler de goncasını gülünden Pir Sultan’ım hû der, almam elinden (alman; olmalı. “Almayın” mânâsında. H.D.) Senin sende benim bendedir âşık (Ca.). İ. Aslanoğlu: s.115. Ayrıca bak: A Bezirci: s. 344; C. Öztelli: s. 271–272. Bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden sayabiliriz. -29- (Pir Sultan’ın) 1 Aşk ile yürüdük sen pîre geldik (Pir sana, olmalı. H.D.) Muhammet cemâlin seyrana geldik Muhabbet nârına yanmaya geldik Zatını görmeğe meydana geldik 2
3
Can bülbülü neden ediyor feryat
Mert olanlar ikrar eder cânâna
Şah-ı velâyettir cümleye irşat
Erenler yolunda gelir meydana
Bektaş-ı Veli’den umarız imdat
Şükür Mevlâya ol sırr-ı Yezdan’a
Kerbelâ aşkına imdada geldik
Mansûr’un dârında erkâna geldik.
4
5
On iki imamdır ulu şahımız
Pir Sultan edelim Yezid’e lânet
Muhammet Ali’ye çıkar râhımız
Mürşidin eteğin tutmuşuz elbet
On dört masum bizim hem-penâhımız
Ali evlâdına okuruz rahmet
Hidayet bahrinde cevlâna geldik
Şah’ımın cemalin görmeğe geldik (C.
Öztelli: s. 164). Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 115; A. Bezirci: s. 272–273. Bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden sayabiliriz.
181
-30- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Bu yıl bu dağların karı erimez
Kızılırmak gibi çağladım aktım
Eser bâd-ı sabâ yel bozuk bozuk
El vurdum göğsümün bendinî yıktım
Türkmen kalkıp yaylasına yürümez
Gül yüzlü ceranın bağına çıktım
Yıkılmış aşiret il bozuk bozuk
Girdim bahçesine gül bozuk bozuk
3
4
Elim tutmaz güllerini dermeğe
Pir Sultan’ım yaratıldım kul diye
Dilim tutmaz hasta halin sormağa
Zalim Paşa elinden mi öl diye
Dört cevabın mânasını vermeğe
Dostum beni ısmarlamış gel diye
Sazım düzen tutmaz tel bozuk bozuk
Gideceğim amma yol bozuk bozuk
(Ali İzzet, Şarkışla Ortaköy’den Ali Baba’dan). Gölpınarlı-Boratav: s. 110–111, s. 16. Ayrıca bak: İ.Aslanoğlu: s. 116–117, A. Bezirci: s. 191. Bu şiirin Pir Sultan’a veya başka herhangi bir âşığa da ait olabileceği üzerinde durmuştuk. (Bak: s. 167– 168). Ancak son dörtlük sonradan bu şiire eklenmemişse bu şiir de sonradan Pir Sultan’ın ağzından söylenmiş şiirlerden olmalıdır. Derleyen kişi de Ali İzzet Özkan olduğuna göre bu şiiri Pir Sultan’ın saymamak daha doğru olur. -31- (Pir Sultan’ın) 1
2
Allah birdir Hak Muhammet Ali’dir
Arıduban kalbin pasın silersen
Anın ismi cümle âlem doludur
Bahrileyin ummanlara dalarsan
Bu yol Hak Muhammed Ali yoludur
Hakkın cemalini görmek dilersen
Gel Muhammed Ali dergâhına gel
Gel Muhammed Ali dergâhına gel
3
4
Şah Hasan’ın ismi gönülden gitmez
İmam Zeynel-Âbidin’in âbına
Şah Hüseyin diyen diller yorulmaz
Yezid sığmaz oldu derler kabına
Bu yolda ölene sorgu sorulmaz
Livâ’ül hamd sancağının dibine
Gel Muhammed Ali dergâhına gel
Gel Muhammed Ali dergâhına gel
182
5
6
Kurban olalım gel Bâkır-oğluna
Takî bilen Nakî ile buluşur
Uymıyalım ol Yezid’in fi’line
Varır Hasan Askeri’ye karışır
Gel uyalım İmam Ca’fer yoluna
Anlara ulaşan Hakk’a ulaşır
Gel Muhammed Ali dergâhına gel
Gel Muhammed Ali dergâhına gel 7
Pir Sultan Abdal’ım mürvet Hudâ’dan Çıkıp gidelim şu fâni dünyadan El’aman dilersen Pirim Mehdi’den Gel
Muhammed
Ali
dergâhına
gel
(Abdülbaki
Gölpınarlı’nın Kayseri’de tetkik ettiği cönkten. Gölpınarlı-Boratav: s. 151–153, s. 15). Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 117–118; A. Bezirci: s. 153–154; C. Öztelli: s. 181–182. C. Öztelli’de son dörtlüğün ilk mısrası “Pir Sultan’ım eydür pervaz râhından” şeklindedir. Yine Pir Sultan ile Pir Sultan Abdal mahlâsının yer değiştirmesi ile karşı karşıyayız. Bu mısra “Pir Sultan’ım eydür mürvet Hüda’dan” şeklinde iken sonradan yukarıdaki şekle dönüşmüş olabilir. O zaman son dörlüğün ilk iki mısrası daha mantıklı ve mânâlı bir hâle gelmektedir: Pir Sultan’ım eydür mürvet Hudâ’dan Çıkıp gidelim şu fâni dünyadan El’aman dilersen Pirim Mehdi’den Gel Muhammed Ali dergâhına gel. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden sayılabilir. -32- (Pir Sultan’ın) 1
2
Allah bir Muhammet Ali’dir Ali
Serseriye sır kapısı açılmaz
Gel Muhammet Ali katarına gel
Mürşit olmayınca müşkül seçilmez
İsmin bu cihanda doludur dolu
Kılavuzsuz yedi derya geçilmez
Gel Muhammet Ali katarına gel
Gel Muhammet Ali katarına gel
183
3
4
Gizlidir gizliden haber alınmaz
Dökme bir su ile gönül alınmaz
Gönle girmeyince sırlar bilinmez
Faraş ile süpürgesi görünmez
Benlik ile Hakk’a kulluk olunmaz
Kul olmayınca sultanlık bilinmez
Gel Muhammet Ali katarına gel
Gel Muhammet Ali katarına gel 5
Pir Sultan’ım münkir yola gelir mi Kaplumbağa uçup menzil alır mı Hiç mürşitsiz kişi Hakk’ı bilir mi Gel Muhammet Ali katarına gel (İ. Aslanoğlu). İ. Aslanoğlu: S. 118–119. Ayrıca bak: A. Bezirci: s. 152. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinen sayılabilir. -33- (Pir Sultan’ın) 1
2
Hasretinle beni üryan eyledin
Evvel âhir sensin dönmezem senden
Beklerim yolların gel efendim gel
Meyl ü muhabbetin çıkar mı candan
Gönül kuşu kalktı cevlân eyledi
Gönül göç eyledi kevn ü mekândan
Beklerim yolların gel efendim gel
Beklerim yolların gel efendim gel
3 Tevarih çoğaldı da hadden aştı (Tevatür, de olabilir. H.D.) Urum sofuları bildiğin şaştı Şimdi gayret Şah-ı Merdan’a düştü Beklerim yolların gel efendim gel 4
5
Horasan’dan kalktı Hind’i yararak
Bozuldu yolcular yollarda kaldı
Top top olmuş Hariciler kırarak
Âyin erkân gitti dillerde kaldı
Bendelerin Şah’ına yalvararak
Bendelerin zayıf hallerde kaldı
Beklerim yolların gel efendim gel
Beklerim yolların gel efendim gel
184
6 Pir Sultan’ım Allah Allah diyelim Gelin nikâbını elden koyalım Takdir böyle imiş biz ne diyelim Beklerim yolların gel efendim gel (H.Ç.). İ. Aslanoğlu: s. 119–120. Ayrıca bak: Gölpınarlı-Boratav: s. 274; A. Bezirci: s. 292. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden sayılabilir. -34- (Pir Sultan’ın değil) 1 Bir servi dalında nakşoldu nazarım (kaldı. İ. Aslanoğlu) Cennet’te Tûbâ’yı görmezden evvel Kaşların mihrabın tavaf eyledim Kâbe-i ulyâ’yı görmezden evvel 2 Gördüğüm âdemi âşık sanırdım (Aşkı olmayanı insan sanırdım. İ.A.) Bulduğum her canı bir can sanırdım (Gördüğüm boncuğu mercan sanırdım. İ.A.) Bu aşkı bilmezdim âsan sanırdım Başımda sevdayı görmezden evvel 3 Hüda halkeylemiş bu can ü teni Ya nice beslemez gidince beni Tâ ezelden vermiş kısmetim Gani Bu fâni dünyaya gelmezden evvel 4 Cümlenin kısmetin Gani vermiştir Muhammed bu ikrar üzre durmuştur Bu fani dünyaya neler gelmiştir (Bu fani dünyada neler görmüştür. İ.A.) Adem’ü Havvâ’yı görmezden evvel
185
5 Pir Sultan’ım ister vasl-ı cânânı Hebâdır demişler geri kalanı İstemem Cennet’i Hurî Gılmânı Hazret-i Şâh’ımı görmezden evvel (S.N.E.) S.N.Ergun: s. 9. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 120–121; A. Bezirci: s. 178; C. Öztelli: s. 273–274. S.N. Ergun, bu şiire Arife Bacı’ya ait bir mecmuada rastladığını, ifadesine bakarak bu şiirin Pir Sultan’a ait olamayacağnı söylemektedir. Yukarıdaki diğer araştırmacılar ise bu şiiri Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermektedirler. Bize göre de bu şiir işlediği tema olarak Pir Sultan’ın olabilir. Ancak üslûp olarak Kızılbaş/Alevî çevresinde yetişen bir şâirden ziyade şehir muhiti ile daha yakın temas halinde olan ve şehir kültüründen daha çok etkilenen, ona özenti duyan bir Bektaşî şâirine ait şiir gibi görünmektedir. S.N. Ergun’un kanaatine katılarak bu şiiri Pir Sultan’ın saymamak daha doğru gibi görünmektedir. -35- (Pir Sultan’ın) 1 Çevrilip çevrilip üstü yanımda Ötme turnam ötme gönlüm hoş değil Benim derdim yeter bir de sen katma Ötme turnam ötme gönlüm hoş değil 2 Bir sağlık yeğ imiş dünya varından Nice vazgeleyim zülfün telinden Ayrı düştün vatanından ilinden (düştüm vatanımdan, olmalı. H.D.) Ötme turnam ötme gönlüm hoş değil. 3
4
Bakmaz mısın akan suya coşkuna
Pir Sultan’ım eydür kesmem ricamı
Gökten inip otur gönlüm köşküne
Bulamazsın bencileyin tamamı
Seni beni yaradanın aşkına
Seversen Ali’yi On İki İmamı
Ötme turnam ötme gönlüm hoş değil
Ötme turnam ötme gönlüm hoş değil
(B.A.) İ. Aslanoğlu: s. 121. Ayrıca bak: S.N. Ergun: s. 42–43; A. Bezirci: s. 199
186
(39/a. A.B.G.), s. 200 (39/b:B.A.); C. Öztelli: s. 274; Gölpınarlı-Boratav: s. 112– 113. Bu şiiri de Pir Sultan’ın şiirlerinden sayabiliriz. -36- (Pir Sultan’ın değil) Her sabah her sabah anka-yi devran Ne hûb dertli dertli ötersin bülbül Gafildim de bir taş çıktı elimden Vâden tekmil imiş yatarsın bülbül Yumurtan çoğ imiş zây’dir emeğin Sana Hak’tan geldi budur dileğim …………………………………. (Emir Hakk’ın emri taşı neyleyim. İ.A.) Vâden tekmil imiş yatarsın bülbül Sana senden oldu hiç benden bilme Bir taş değme ile düşüp de ölme Sefil Pir Sultan’ın kusuruna kalma (kusruna, olmalı. H.D.) Vâ’den tekmil imiş yatarsın bülbül (Bdc. A.İz.) Gölpınarlı-Boratav: s. 54–55, s.16. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu; s. 121–122; A. Bezirci: s. 296. Bu şiirin ilk iki dörtlüğü P.N. Boratav tarafınadn Ali İzzet’ten, son dörtlüğü ise Hasankale’nin Badıcivan adlı Alevî köyünde derlenmiştir. Son dörtlüğün kaynak kişisi ise Badıcivan’ın yakınındaki Kızılören Köyünden âşık Hasan Ağa’dır. Bu şiir Pir Sultan menkıbeleri anlatılırken söylenen bir şiirdir266. Şiirin bir kısmı Sivas’ta, bir kısmı da Kars-Hasankale’nin Badıcivan köyünde derlendiğine göre bu şiiri Ali İzzet’in uydurduğu şiirlerden kabul edemeyiz. Pir Sultan hikâyeleri içinde söylenen bir şiirle karşı karşıyayız. Var olan bir şiire, biraz da zorlama ile Pir Sultan’la ilgili bir hikâye uydurulmuştur. Şiirin Pir Sultan’a ait olmayıp onun hikâyelerini anlatan bir âşığa ait olduğunu söyleyebiliriz. Şiirde işlenen tema da Pir Sultan’ın şiirlerindeki bilinen temalardan değildir. Zaten son dörtlükteki mahlâs “Sefil Pir Sultan” şeklindedir. Bu da başka bir Pir Sultan olabilir. Bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden saymamak daha doğru olur.
266
Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 54-55.
187
-37- (Pir Sultan’ın değil) İşitip avazın ben de varayım Eğlen uçup gitme kona dur bülbül Senin aşkın benim kalbim evini Vücudun şehrinde donadır bülbül Bülbülün donları sarı gazelden Gözünün sürmesi yengdir ezelden (yeğdir. İ. Aslanoğlu.) Bülbül güle âşık olmuş ezelden Hârdan mı gülden mi yanadır bülbül Sultan ider ırahmeti kuluna
Pir Sultan dilinden gevherler saçar
Tabip gerek derde derman buluna
Her kişi boyunca libasın biçer
Benlik ile konma gülün dalına
Geçer bu güzellik eyyamı geçer
Hâr vardır pençeni kanadır bülbül
Bu dünyanın sonu fenadır bülbül (A.
İz.). Gölpınarlı-Boratav: s: 153, s. 16. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 122; A. Bezirci: s. 309. Bu şiirin Ali İzzet’in uydurduğu şiirlerden olabileceği üzerinde daha önce durmuştuk. (Bak: s. 142–144). Bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden saymamak daha doğru olur. -38- (Pir Sultan’ın) 1 Yüksek isem ben gönlümü endirmem (Yükseklerden, olmalı. H.D.) Endirsem de ben Ali’den ayrılmam Azrail’i ak göğsüme kandurmam Kandursam da ben Ali’den ayrılmam 2
3
Kıratım kıratım benli kıratım
Azrail’in kılıçtandır kuşağı
Arş’alaya çıktı ünüm firkatım
Kara toprak sır örtüsü döşeği
Kesilse kefenim yunsa meyyitim
Sarkıtsalar saptırmadan aşağı
Yusalar da ben Ali’den ayrılmam
İndirseler ben Ali’den ayrılmam
188
4
5
Benim gönlüm bir geyicik postunda
Pir Sultan’ım kuşatsalar kuşağı
Giydirmenin muradında kastında
Sarkıtsalar saptırmadan aşağı
Teneşirin tahtasının üstünde
Yedi kat da yeryüzünden aşağı
Yusalar da ben Ali’den ayrılmam
İndirseler ben Ali’den ayrılmam (M.
Eröz). İ. Aslanoğlu: s.123; Ayrıca bak: A. Bezirci: s. 390. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden olabilir. -39- (Pir Sultan’ın) 1
2
Erenlerin gülü, canların canı
Mihmandan Ali’nin kokusu gelir
Ben seni defter-i Rahman’a yazdım
Mihman gelse gönül şadıman olur
Hoş safa geldiniz Şah’ın mihmanı
Küçük büyük cümle kadrini bilir
Ben seni defter-i Rahman’a yazdım
Ben seni defter-i Rahman’a yazdım
3
4
Mihmanı sevmezin yanına varma
Erenler mihmana olayım kurban
Hasta dahi olsa hatırın sorma
Mihmanı görünce olurum handan
Muhabbete gelse bile oturma
Pir Sultan’ım hoş tut daima mihman
Ben seni defter-i Rahman’a yazdım
Ben seni defter-i Rahman’a yazdım
(C. Öztelli: s. 133). Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 123–124; Gölpınarlı-Boratav: s. 276; A. Bezirci: s. 228 (Ancak bu forma eksik.). Bu şiirde Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -40- (Pir Sultan’ın) 1
2
Gel gönül nazar kıl merdanelere
Haktan ola bu çilenin kolayı
Düşün Ehl-i Beyti sabret bakalım
Merd isen kabul et her bir belâyı
Sakın akıl yorma efsanelere
Duymadın mı Şehid-i Kerbelâyı
Düşün Ehl-i Beyti sabret bakalım
Düşün Ehl-i Beyti sabret bakalım
189
3
4
Sabreyle ey gönül geçmez mi bu gam
Pir Sultan’ım buna can mı dayanır
Herkes çilesin çekmez mi tamam
Bir dostum var gâh uyur gâh uyanır
Nasıl geçti Kerbelâ’da serencam
Ehl-i Beyit al kanlara boyanır
Düşün Ehl-i Beyti sabret bakalım
Düşün Ehl-i Beyti sabret bakalım (A.
İz. C.I). Gölpınarlı-Boratav: s. 83, s. 16. Ayrıca bak: i. Aslanoğlu: s. 124–125; A. Bezirci s. 249. Bu şiir Ali İzzet aracılığıyla derlenmiştir. Ali İzzet tarafından Şarkışla’nın İğdiş köyünden Muharrem’e ait mecmuadan alınmıştır. Kaynak kişi Ali İzzet değil de halk kültürü içinde kalmış bir şahıs olduğu için Pir Sultan’ın şiirlerinden olabilir. Tez: s. 142-144’de bu şiir üzerinde de durmuştuk. -41- (Pir Sultan’ın) 1
2
Bakmaz mısın yeryüzünde bostana
Alçaklık dediğin bir eyi şeydir
Özün türap etmiş, kendi mestâne
Erden, evliyadan kalma bir huydur
Burda alçak olan orda üstüne
Toprağı sorarsan atası nurdur
Gel gönül yerlerden alçak olalım
Gel gönül yerlerden alçak olalım.
3 Toprağa eyi dedi, Hak onu öğdü (Toprak eyi… İ.A.) Erenler evliyalar topraktan geldi Kulunun nasibin topraktan verdi Gel gönül topraktan alçak olalım 4 Uzayan ağaçlar göğe değmedi İblis benlik ile menzil almadı Topraktan gayrısına nazar olmadı (gayrıya, olmalı. H.D.) Gel gönül yerlerdan alçak olalım
190
5 Pir Sultan’ım topraktadır nazarım Elime alıp aşk kitabın yazarım (Elim’alıp… İ. Aslanoğlu) Ne ararım, dağda taşta gezerim Gel gönül topraktan alçak olalım (C. Öztelli). C. Öztelli: s. 388–389. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 125; A. Bezirci: s. 166. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -42- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Emek çektim bir ev yaptım Erenler
Önüne rehber almıştır kadıyı
Yine bu güzele bildiremedim
Gelir kitabın okuyu okuyu
Bahar geldi çiçek bitti ot bitti
Bürhan ile buldum yetmiş ikiyi
Toprak güldü taşı güldüremedim
İkisin bir kaba sığdıramadım
3 Yüreğimde belli belli yaralar Şeytan kalbin almış gözün köreler (kör eder, olamlı. H:D.) Hakka niyaz eylemeye âr eyler Eğilip bir secde kıldıramadım 4 Hû demine bir ikrarı güdenin Tu yüzüne ikrarından dönenin Pir Sultan’ım münafığın nâdanın Gönül aynasını sildiremedim (A. İz. C.II). Gölpınarlı-Boratav: s. 153–154, s. 16. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 126; A. Bezirci: s. 221. Bu şiir üzerinde de (Bak: s. 142-144’de) durmuştuk. Ali İzzet aracılığıyla derlenmiş bir şiirdir. Ali İzzet bu şiiri Malatya’nın Şeyh Hasan köyünden Hasan Çamur’a ait mecmuadan almıştır. Ancak A.H. Avcı’nın Ziya Gürel’den naklen verdiği bilgiye göre bu şiir XVIII. yüzyıl âşıklarınan Baba Kurban’a aittir267. Zaten şiirdeki basitlik ve üslubundaki hafiflik de bu şiirin usta bir şâire ait olmadığını
267
Avcı, Ali Haydar: Bize de Banaz’da Pir Sultan Derler, s. 200.
191
göstermektedir. İlk dörtlükte seslenilen ve acımasız olan da ilahî sevgili değil, beşerî bir sevgilidir. O halde bu şiiri Pir Sultan’a mal etmemek daha doğru olur. -43- (Pir Sultan’ın) 1
2
Kur’an yazılırken Arş-ı Rahman’da
Evvel Cebrâil’in ilk kelâmında
Kudret kâtibinin elinde idim
Kırklar meclisinde aşk meydanında
Güller açılırken kevn ü mekânda
Muhammed Ali’nin sır kelâmında
Bülbül idim gonca gülünde idim
Nihan söyleşirken dilinde idim
3
4
Kırklar Arş üstüne kurdular cemi
Yunus’un deryaya daldığı zaman
Muhabbet halkolup sürdüler demi
Kırk gündüz kırk gice kaldığı zaman
Balçıktan yarattı Allah Âdem’i
Ali Zülfikar’ı çaldığı zaman
Ben ol vakit anın belinde idim
Hayber kalesinde kolunda idim 5
Pir Sultan’ım içtim aşkın dolusun Mekādir bilmeze virmem yarısın Bir kuşa seksen bin şehrin darısın Ta’yin virilirken yanında idim (S.N.E.) S.N. Ergun: s. 44. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 126–127; A. Bezirci: s. 322. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -44- (Pir Sultan’ın) 1
2
Medet senden medet ey mürvet kânı
Muhammet’tir gönlümüzün aynası
Yâ Muhammet sana imdada geldim
Salavat verenin nur olsun sesi
Karlı dağlar gibi yığdım günahı
On sekiz bin âlem’in Mustafa’sı
Yâ Muhammet sana imdada geldim
Yâ Muhammet sana imdada geldim
3
4
Kâbenin yapısı bina yapısı
Melâmet hırkasın giydim eğnime
İman etse âsilerin hepisi
Hakk’ın birliğini koydum kalbime
Beş vakit okunur Âyet-el kürsî
Aşkın kitabını aldım elime
Ya Muhammet sana imdada geldim
Ya Muhammet sana imdada geldim
192
5 Pir Sultan’ım adayanlar buldular (arayanlar, Gölpınarlı-Boratav) Varıp bir gerçekten elin aldılar Bunca Peygamberler sana geldiler Ya Muhammet sana imdada geldim. (İ. Aslanoğlu). İ.Aslanoğlu: s. 127-128. Ayrıca bak: Gölpınarlı-Boratav: s. 278; A. Bezirci: s. 323. Bu şiir Pir Sultan’ın mürşitliğine, ocakzadeliğine en uygun şiirlerden birisidir. Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -45- (Pir Sultan’ın) 1
2
Zâhir batın On’ki İmam aşkına
Bakmaz mısın cesedimin nârına
Aman Şah’ım mürüvvet deyü geldim
Elim ermez oldu cihan kârına
Pirim nazar eyle şu ben düşküne
Yüzüm yerde geldim, durdum darına
Aman Şah’ım mürüvvet deyü geldim
Aman Şah’ım mürüvvet deyü geldim
3 Hacı Bektaş oğlun günahkâr gördüm Aradım isyanımı özümde buldum (isyanı, İ. Aslanoğlu.) Yüzümün karasın elime aldım Aman Şah’ım mürüvvet deyü geldim 4 Erenler yolundan bir taş kaldırdım Gönül bahçesinde gülün soldurdum (gülüm, olmalı. H.D.) Bu gün eksikliğim nefsi öldürdüm Aman Şah’ım mürüvvet deyü geldim 5 Pir Sultan’ım eydür karşımda durma Gidip münkirlerle yol erkân kurma Alnımın karasın yüzüme vurma Aman Şah’ım mürüvvet deyü geldim (C. Öztelli). C. Öztelli: s. 135–135. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 128–129; Gölpınarlı-Boratav: s. 279–280; A. Bezirci: s. 396. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir.
193
-46- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Ne zalimdir ne gaddardır ne betkâr
Kasdeyledin zalim girdin kanıma
Tâ ezelden zalim buldum düşmanı
Yağm’eyledin malım bundan sana ne
Çok cevir eyleme olursun pişman
Seni şekv’ederim Bâri Süphana
Zahmet-i zâr ile kalasın zalim
Zahmet-i zâr ile kalasın zalim
3 Her ne kadar zahmet edersen bana İntizar ederim her daim sana (inkisar, olmalı. H.D.) Ayrılmam yolundan gitmem yabana (yolumdan, olmalı. H.D. Zahmet-i zâr ile ölesin zâlim 4
5
Hak bize vermiştir nur-u kudreti
Pir Sultan’ım derdin kendine söyler
Bir vakit zâlime etmem minneti
Arif olan bundan bir hisse eyler
Bizler için açık koydu Cenneti
Gönül dalga vurur ummanı boylar
Zahmet-i zâr ile ölesin zâlim
Zahmet-i zâr ile ölesin zâlim (A. İz.
C. II.). Gölpınarlı-Boratav: s. 72; s. 16. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 129–130; A. Bezirci: s. 335. Bu şiir de Ali İzzet vasıtasıyla derlenen şiirlerdendir. Ali İzzet, Malatya’nın Şeyh Hasan köyünden Hasan Çamur’a ait mecmuadan alıp P.N. Boratav’a vermiştir. (Tez: s. 142-145) de bu şiir üzerinde de durmuştuk. Bu şiirdeki özellikle ikinci dörtlüğü dikkate aldığımızda bu şiirin de, Pir Sultan’ın ağzından başka âşıklar tarafından söylenmiş bir şiir olduğunu kabul edebiliriz. Bu şiiri Pir Sultan’ın saymamak daha doğru olur. -47- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Hızır Paşa bizi berdâr itmeden
Gönül çıkmak ister Şah’ın köşküne
Açılın kapular Şah’a gidelim
Can boyanmak ister Ali müşküne
Siyaset günleri gelüp yetmeden
Pirim Ali On İki İmam aşkına
Açılın kapular Şah’a gidelim
Açılın kapular Şah’a gidelim
194
3 Her nereye gitsem yolum dumandır Bizi böyle kılan ahd ü amandır Zincir boynum sıktı halim yamandır Açılın kapular Şah’a gidelim 4 Yaz seli gibi akarım çağlarım (Yaz selleri gibi akar çağlarım. İ.A.) Hançer alup ciğerciğim dağlarım Garip kaldım şu cihanda ağlarım Açılın kapular Şâh’a gidelim 5 Ilgıt ılgıt eser seher yelleri Yâra selâm eylen Urum erleri Bize peyik geldi Şah bülbülleri Açılın kapular Şah’a gidelim. 6 Taze sevgidir yenice beğendim (Bir taze sevgidir yeni beğendim. İ. Asl.) Anam atam yoktur vere öğüdüm Kıyman beyler kıyman ben genç yiğidim Açılın kapular Şah’a gidelim 7 Pir Sultan’ım ey mürüvvetli Şâh’ım (Pir Sultan’ım eyder mürvetli Şah’ım. İ.A.) Yaram baş virdi sızlar ciğergâhım Arşa direk direk olmuştur âhım Açılın kapular Şah’a gidelim (F.K.) S.N: Ergun: s. 46, s. 13. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 130-131; Gölpınarlı-Boratav: s. 43; A. Bezirci: s. 298-299; C. Öztelli: s. 17. İ. Aslanoğlu’nun Pir Sultan Abdal adına kaydettiği ve son dörtlüğü;
195
“Pir Sultan Abdal’ım güzel şah canım Ağlamaktır benim demim devranım Arşta melek yerde çeşm-i efganım Açılın kapılar Şah’a gidelim” şeklinde olan şiir de aynı şiirin bir varyantı olmalıdır. Farklılıklar olmakla birlikte birçok dörtlük ortaktır. (İ. Aslanoğlu: s. 287–289). Her iki şiir de Pir Sultan’ın ölümünü anlatmaktadır. Pir Sultan’ın takip edilip öldürüleceğini anlayınca bu şiiri söylemesi de mümkündür ama Pir Sultan Hikâyesi’ne bağlı olarak sonradan, onun ağzından başka bir âşık tarafından söylenmesi daha kuvvetli bir ihtimaldir. Tamamını yukarıya aldığımız şiirde mahlâs Pir Sultan olmayıp Pir Sultan Abdal da olabilir. O zaman mahlâsın geçtiği mısra şöyle olur: “Pir Sultan Abdal’ım mürvetli Şah’ım”. Bu durumda bu şiirin sahibi Pir Sultan Abdal veya Pir Sultan’dan başka herhangi bir âşıktır. Bunları dikkate alarak bu şiiri Pir Sultan’ın saymamak daha doğru olur. -48- (Pir Sultan’ın) 1
2
Gerçek âşıklara salâ denildi
Âşıklar, sâdıklar doğru varırlar
Dertli olan gelsin dermanı buldum
Anda cem olmuşlar verip alırlar
Ah ile vah ile ceylan ederken
Cümle enbiyalar divan dururlar
Canımın içinde cânânı buldum
Hakk’a karşı olan divanı buldum.
3 Açılmış dükkânlar, kurulmuş pazar Canlar mezat oluş dellâlda gezer (dellallar, olmalı. H.D.) Oturmuş ümmetin berâtın yazar Cevahir bahş olan dükkânı buldum 4
5
Akardı gözümden yaş yerine kan
Pir Sultan’ım eyder hoş pazar imiş
Zerrece görünmez gözüme cihan
Âşıklar seyr edip hem gezer imiş
Deryalar nûş edip kandırmaz iken
Cümlenin maksudu bir dîdar imiş
Âşıklar kandıran ummanı buldum
Hakk’a karşı duran Şeytan’ı buldum
(Ca.) İ. Aslanoğlu: s. 131-132. Ayrıca bak: A. Bezirci: s. 258; C. Öztelli: s. 288-
196
289; S.N. Ergun: s. 47. S.N. Ergun ve C. Öztelli’deki şiirlerde biraz farklılıklar olmakla birlikte hepsi de aynı şiirin varyantlarıdır denilebilir. Bu şiirin de Pir Sultan’a ait olması mümkündür. -49- (Pir Sultan’ın) Hocam bana ilimleri sorarsa Hak Muhammed Ali derdim okurum (virdim, olmalı. H.D.) Kur’an’ın kilidi ihlas-ı şerif Hasan-u Hüseyni sevdim okurum Pirim Hacı Bektaş Zeynel Abâ’ya Gündüzün güneşi gecedir aya Bunda bir gün doğar yoksula baya Anın divanına durdum okurum Ali’dir vird olan cümle erlere Muhammed Bâkır’dan İmam Cafer’e Hazret-i Hızır gibi gerçek ere (Hazret-i Hızır’a gerçek erlere, olmalı. H.D.) Anın divanına durdum okurum Gönül bir deryadır dolar eksilmez Değme bir gönüle güher konulmaz Bu bir gizli sırdır kimseler bilmez Musâ-i Kâzım’ı sevdim okurum İmam Rıza’dan müşkülüm kandı Muhammed Takî’den Nakî’ye vardı Hocam bana ilim dedi uyardı Sabahın seyrinde virdim okurum (sehrinde, olabilir. “seherinde” karşılığı. H.D.) Hasan-ül Askerî, Mehdî çıkınca İsâ Peygamber’i vezir dikince Doksan bin er Horasan’dan kopunca On İki İmam’a yardım okurum
197
Pir Sultan’ım Hak Muhammed Ali’den Tâ ikrarım vardır Kalû Beli’den Şefaat umarım güzel Veli’den (“nebiden” de olabilir. H.D.) Muhammed Ali’yi sevdim okurum (C. Öztelli.) İ. Aslanoğlu: s. 132-133. Ayrıca bak: Gölpınarlı-Boratav: s. 283-284; A. Bezirci: s. 301. Bu şiiri de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edebiliriz. -50Hiç bilmedim sabahta sarı neden (sabahtaki sır neden, olmalı. H.D.) Gelüp şu iklime girüp anneden Şu kalbimin masum olduğu neden Bilmedim eksik halim, ya kusurum (Bilemedim… kusurum; olmalı.H.D.) Bahçelerde açılmış güller derem (Bahçede açılmış gülleri derem, İ. Aslanoğlu) Çok bâdeler içtim gönül coşuram Değilim kazancı çiğler pişürem Bilmedim eksik halim ya kusurum (Bilemedim … kusurum, olmalı. H.D.) .……. kalem salup gelenler (Kemaletten. İ.A.) Pirine arz edüp yolun sürenler Pişmiş her kaplardan kısmet alanlar (Pişmiş kaplardan da… olmalı. H.D) Bilmedim eksik halim, ya kusurum (Bilemedim … kusurum, olmalı. H.D.) Pir Sultan’ım niyet eden gitmeye (eder, olmalı. H.D.) Kim can ü gönülden hizmet etmeye Hak erenlerine gönül katmaya Bilemedim eksik hâlim, yâ kusurum (…halim kusurum, olmalı. H.D.) Bu şiir gerek şekil, gerekse muhtevâ olarak çok acemicedir ve kusurlarla doldur. Pir Sultan’ın kültür yapısını yansıtmamaktadır. Bu şiirin Pir Sultan’ın olması ihtimali çok zayıftır. Bunun için bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden saymamak daha doğru olur.
198
-51- (Pir Sultan’ın) Seyran ettim erenlerin demini Kudret kandilini yanarken gördüm Burak olup içtim âb-ı hayattan Hazret-i Peygamber’i kanarken gördüm Günde bin kez Hakk’a şükür ederken Veysel erenler katarın yederken (Erenler katarın Veysel yederken. İ.A.) Mûsâ Hakk’ın dîdârına giderken Hızır müşkilini anarken gördüm (Hızır’a müşkilin, olmalı. H.D.) Halil Kâbe yaptı insan gelmeğe Şüphesiz günahlar kabul olmağa (affolunmağa, olmalı. H.D.) İsmail uğruna kurban kılmağa Bir melek bir koyun yederken gördüm Nerden düşman gelir ise duyardı Dost uğruna can ü başı koyardı Her gün Hamza âşikâre gezerdi Ali’yi Düldül’e binerken gördüm Vefası yok imiş şunda fenânın Hisâbı yok imiş mülke konanın Yavrusun aldırmış garip ananın Parlayı parlayı yanarken gördüm Pir Sultan’ım eder şunda gelmişler (eydür, İ. Aslanoğlu) Dizilmişler duasını almışlar Birbirinin eteğini tutmuşlar Müşkilin mürşide tınarken gördüm (“sunarken” de olabilir. H.D.) (S.N. Ergün) S.N. Ergun: Bektaşî Şâirleri ve Nefesleri, Cilt: 1-2, İst. 1944. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu 134-135; Gölpınarlı-Boratav: s. 286; A. Bezirci: s. 347; C. Öztelli: s. 290-291. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden sayılabilir.
199
-52- (Pir Sultan’ın değil) Sabahın seyrinde niyaz iderken Pirim hacı Bektaş Veli’yi gördüm Sundu âb-ı kevser mest olmuşam ben Kanber’in elinde doluyu gördüm Balıklar oynaşır Bâkî gölünde (balkır, olmalı. H.D.) Kumrular söleşir umran dilinde (söyleşir, olmalı. H.D.) Bağlar meyve vermiş baba yolunda Gülü var dikensiz gülünü gördüm. Pir Sultan’ım ider elinde harfı (eyder. İ. Aslanoğlu) Okur Hak kitabı bilir Aref’i Ben vech-i âdemde buldum mushafı Yetmiş iki millet dilini görüm (S.N. Ergun). S. N. Ergun: S. 48, s. 20. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 135. C.Öztelli’nin eserinde bu şiire benzeyen, ancak farklılıklar da ihtiva eden bir şiir vardır. Mahlâsı da Pir Sultan’ım Haydar’dır. (C.Öztelli: s. 278). Her iki şiirin aslında bir şiir olması muhtemeldir. Bu şiirin sahibi ise Pir Sultan’dan ziyade Pir Sultan’ım Haydar olmalıdır. Yukarıya aldığımız şiirin mahlâsı “Pir Sultan’ım Haydar elinde harfi” şeklinde iken sonradan bu hale gelmiş olabilir. Şiir üslûp itibariyle de Pir Sultan’dan ziyade Pir Sultan’ım Haydar’ı hatırlatmaktadır. Bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden saymamak daha doğru olur. -53- (Pir Sultan’ın) Koyun beni Hak aşkına yanayım Dönen dönsün ben dönmezem pîrimden Pîrimden dönüp mahrum mu kalayım Dönen dönsün ben dönmezem pîrimden Benim pîrim gayet ulu kişidir Yediler ulusu kırklar eşidir On İki İmam’ın server başıdır Dönen dönsün ben dönmesem pîrimden
200
Kadılar müftîler fetva yazarsa İşte kement işte boynum asarsa İşte hançer işte kellem keserse Dönen dönsün ben dönmezem pîrimden Ulu mahşer olur divan kurulur Suçlu suçsuz gelir anda derilür Pîri olmayanlar anda bilinür Dönen dönsün ben dönmezem pirimden Pir Sultan’ım Arş’a çıkar ünümüz O da bizim ulumuzdur pîrimiz Hakk’a teslim olsun garip canımuz Dönen dönsün ben dönmezem pîrimden (S.N. Ergun). S. Nüzhet Ergun: s. 49. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 135-136; Gölpınarlı-Boratav:s. 289; A. Bezirci: s. 321. C. Öztelli: s. 69, s. 157. Bu şiirin nakarat mısrası C. Öztelli’nin eserinde Pir Sultan’ın tanıtıldığı bölümde “Dönen
dönsün ben dönmesem
yolumdan” şeklindedir. İ. Aslanoğlu da bu şiiri S.N.E. dan aldığını belirtmesine rağmen C. Öztelli’nin kaydettiği şekilde eserine almıştır. C. Öztelli Pir Sultan’ın şiirleri bölümünde ise S.N. Ergun’un derlediği şekilde – yani yukarıdaki gibi – olanı tercih etmiştir. Bu şiirin aslı “Dönen dönsün ben dönmesem pirimden” şeklinde iken, Pir Sultan Hikâyeleri oluşunca “Dönen dönsün ben dönmesem yolumdan” şekli de ortaya çıkmış olmalıdır. Şiirin ilk şekline bakarsak Pir Sultan’ın pirinden dönmesi istenmektedir. Bu Pir ikinci dörtlükteki ifadelere bakıldığında
Hz.
Ali’dir.
Alevî-Bektaşî
kültüründe,
Hz.
Muhammed’in
ölümünden sonra Hz. Ali’ye, Hz. Muhammed’in tavsiyelerine rağmen halifeliğin verilmediği, Hz. Muhammed’e verilen sözlerden dönüldüğü, Hz. Ali’nin yalnız bırakıldığı düşüncesi bulunmaktadır. Pir Sultan, geçmişte Hz. Ali’yi yalnız bırakanlar gibi olmayacağını ima etmektedir. Bu şiirde Pir Sultan her şeye göğüs gereceğini, herkes o pirden (Hz. Ali) ayrılsa bile kendisinin asla dönmeyeceğini, bu uğurda her çeşit ölümü bile göze aldığını söylemektedir. Bu yorumlar doğrultusunda bu şiir Pir Sultan’ın şiirlerinden sayılabilir.
201
-54- (Pir Sultan’ın) Şecaatin varsa kalbinde sakla Nasihatim dinle sakın gururdan Bir işin önünden sonunu yokla Nasihatim dinle sakın gururdan Hünerim var ise yerini devşir (Hünerin var ise kendinî devşir. İ.Asl.) Bir söz söyleyicek kalbinde pişir (Söyleyecek sözü kalbinde pişir. İ.Asl. ) Ululanmak bir Mevlâ’ya yaraşır (Ululuk büyüklük Hakk’a yaraşır. İ. Asl.) Nasihatim dinle sakın gururdan Hatırın yıkarlar hatır yıkınca Gözyaşı yenilmez taşup akınca (“eğlenmez” de olabilir. H.D.) El elden üstündür arşa erince Nasihatim dinle sakın gururdan Oku asılanın yayı yasılur Gaziler kılıcı arşa asılur Gurur ile kahramanlar basılur Nasihatim dinle sakın gururdan Pir Sultan’ım ulular izini izle (izin’izle, olmalı. H.D) Kemliği terk edüb eyliği gizle Hasımın karıncaysa merdâne gözle Nasihat’ım dinle sakın gururdan (S.N.E.) S.N.Ergun; Bektaşî Şâirleri ve Nefesleri, cilt: 1-2. s. 163, İst. 1944. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 136-137; BoratavGölpınarlı: s. 288-289; A. Bezirci: s. 360-; C. Öztelli: s. 291-292. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir -55- (Pir Sultan’ın) Kadir Allah kula ihsan ederken (ederse, olmalı. H.D.) İner ibadetin eder sabahtan (Kul da, olmalı. H.D.) Eğer nefse uyup yoldan çıkmazsa Cennet’ten bir koku gelir sabahtan
202
Cennet ortasında iki gül bitti Kondu da dalına bülbüller öttü (Bitti de dalında, olmalı. H.D.) Hakk’ın rahmetleri dünyayı tuttu (Hakk’ın ırahmeti, olmalı. H.D.) Sevim sevim yağmur yağar sabahtan (süğüm süğüm, olmalı. H.D.) Kaş arasında mürekkep ezilde (Kaşlar arasına yazı yazıldı, olmalı. H.D.) Can dediğin kuştur tenden üzüldü ….………………………. (Herkesin kaderi Levh’te yazıldı. A. Bezirci). S.M.Y. Kimi güler, kimi ağlar sabahtan Kadir Allah bilir yoksulu bayı Gecelere vermiş yıldızla ayı Türap değil mi insanın hamırı (Türap değil mi ki insanın hamrı, olmalı.) İner aylar, günler doğar sabahtan (Geçer, olmalı. H.D.) Pir Sultan’ım ismin aldım kaleme Biz de razı olduk Hakk’tan gelene Gösteren değil mi cümle âleme Cümlenin muradın verir sabahtan (C. Öztelli). C. Öztelli: s. 294295. Ayrıca Bak: İ. Aslanoğlu: s. 137; A. Bezirci: s: 310. Şiirde zaman içinde bazı değişikliklerin
olduğu,
mânâ
bakımından
tutarsızlıkların
ortaya
çıktığı
anlaşılmaktadır. Yukarıda yaptığımız düzeltmeler doğru kabul edilirse bu tutarsızlıkların ortadan kalktığı görülecektir. Bu şiir bu düzeltilmiş haliyle Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -56- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Yas u mâtem günü derdim yeniler
Alnıma yazılmış kara yazılar
Yârin sesi kulağımda çınılar
İtikattır tâlip pirin arzular
Sordum ki dağlara niçin iniler
Sordum ki çamlara neden sızılar
Dedi çekticeğim karın elinden
Dedi çekticeğim pürün elinden
203
3
4
Varıp hakkın divanına durursun
Varıp bir pir ile bazar edersin
Pervan’olup aşk oduna yanarsın
Oturup da ikrarını güdersin
Sordum değirmene ne hoş dönersin
Sordum garip bülbül niçin ötersin
Dedi çekticeğim perin elinden
Dedi çekticeğim hârın elinden 5
Ser çeşmeden gelir suyun durusu Nasibimiz verir pirin birisi Dedim Pir Sultan’ım benzin sarısı Dedi çekticeğim yârin elinden (A.İzzet). GölpınarlıBoratav: s. 158, s. 16. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 138; A. Bezirci s. 382. Bu şiir doğrudan doğruya Ali İzzet’ten derlenmiş şiirlerdendir. Şiirin genel teması ve özellikle ilk dörtlükteki ikinci mısra ile son dörtlükteki son mısra dinî-tasavvufî olmaktan ziyade din-dışıdır. Beşerî aşk da hissedilmektedir. Bu hususları ve şiirin Ali İzzet’ten derlendiğini dikkate alarak bu şiiri Pir Sultan’ın saymamak daha doğru olur. -57- (Pir Sultan’ın) 1
2
Bir kişi Hakk’ın emrinde olmasa
İkrarı imanı bir değil ise
Ana nesne gelmez selâmın alman
Gediğin gözetir er değil ise
Dört kapıda bir niyazı yok ise
Avreti kendine yâr değil ise
Haramdır lokması el sunup yemen
Andan hayır gelmez tercüman olman
3 Dokunma yaylasın sahra dağ ise Açma kapağını mübah yağ ise (yoğ ise, olmalı. H.D.) Mürebbisi müsahibi yoğ ise Ölüsü murdardır namazın kılman
204
4 Sakının nakipten naşiden hazer (rakip, Gölpınarlı-Boratav) Gönül bir seyyahtır âlemi gezer Bağbandı olmayan bahçeyi bozar (Bağbanı, olmalı. H.D.) Kader bahçesine hoyratı salman 5 Pir Sultan’ım okuyuben yazarım Erden ere kimiyadır nazarım Muhammet Ali’den açtım pazarım İrehberden kaçıp imansız olman (İ. Aslanoğlu). İ. Aslanoğlu: s. 138-139. Ayrıca bak: Gölpınarlı-Boratav: s.287-289; A. Bezirci: s. 175. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -58- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Evvelin evveli Muhammed Ali
Vücudun fer’idir zuhura gelen
Zâhir bâtın kerem Şah-ı Merdan’ın
Muhammed’dir Şah’ın kudretin bilen
Tenimiz Muhammed canımız Ali
Âdeme tecelli eyleyip gelen
Cümle şad-ü hürrem Şah-ı Merdan’ın
Adı ism-i âzam Şah-ı Merdan’ın
3 İbrahim varından geçti Halil’dir Ateşi gülistan eden Celil’dir Rehber Muhammed’dir, mürşit Ali’dir (Mürşit…rehber… olmalı.H.D.) Âl-i Abâ ayn-cem Şah-ı Merdan’ın (Âl’abâ ayn-ı cem, Gölp.-Bor.) 4 Âşıklar, erenler yalun izledi Gönül hanesine Şah’ı gizledi Hem Muhammed Şah Ali’yi gözledi Celâli mükerrer Şah-ı Merdan’ın (mükerrem, Gölp-Bor.)
205
5 Pir Sultan’ım bu vücudun sultanı Bir katrede sır eylemiş ummanı Hakikat sultanı ol kerem-kânı Hep insana mahrem Şah-ı Merdan’ın (C. Öztelli. Vahit Dede derlemesi). C. Öztelli: s. 100–101. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 139–140; Gölpınarlı-Boratav; s. 291–292; A. Bezirci: s. 233 (Bu baskıda forma eksik.) Vahit Lütfi Salcı, derlemelerini hep Trakya’daki cönk ve mecmualardan yapmıştır. Ölümüyle birlikte bütün not ve derlemeleri C. Öztelli’ye intikal etmiştir268. Ayrıca şiirde Kızılbaş-Alevî üslûptan ziyade Bektaşî üslubu daha ağır basmaktadır. Bu şiirin Pir Sultan’a ait olması da mümkündür ama bunlar dikkate alındığında Pir Sultan’ın olmaması ihtimali daha kuvvetlidir diyebiliriz. -59- (Pir Sultan’ın) 1
2
Alay alay olmuş gelen turnalar
Silkinip uçar da kanadın çatar
Kanadı var kolları var turnanın
Seçer kılavuzlar önüne katar
Silkinip uçamaz menzil görenler
Hasan Hüseyin’in semaın tutar
Gök yüzünde yolları var turnanın
Kerbelâ’da illeri var turnanın
3 Sesleri naziktir medhi okunur Avazı bağrımı deler dokunur Yalabık yalabık tüyler takınır Eğrim eğrim telleri var turnanın 4 Âşık olan âşık dîdarın bulsun Arif olan anlar cahil ne bilsin Her mânâdan dilleri var turnanın (C. Öztelli). C. Öztelli: s. 296. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 140-141; Gölpınarlı-Boratav: s. 292; A. Bezirci: s. 150. Bu şiir Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir.
268
Aslanoğlu; İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 75.
206
-60- (Pir Sultan’ın) 1 Sultan Nevrûz günü cemdir erenler Gönüller şaz oldu ehl-i imanın Cemâl yâri görüp doğru bilenler (Cemal-i yâr. Gölpınarlı-Boratav) Himmeti erince Nevruz Sultan’ın 2
3
Cümle eşya bu gün destur aldılar
Erenler dergâhı rûşen bu günde
Aşk ile didara karşı yandılar
Doldurmuş bâdeyi, sunar elinde
Erenler ceminde bâde sundular
Susuz olan kanar kendi gölünde
Himmeti erince Nevrûz Sultan’ın
Himmeti erince Nevrûz Sultan’ın
4
5
Sultan Nevruz günü canlar uyanır
Pir himmet eyledi bu gün kuluna
Hal ehli olanlar nura boyanır
Cümle muhip bu gün cemde buluna
Muhip olan bu gün ceme dolanır
Cümle eşya konar kudret balına
Himmeti erince Nevrûz Sultan’ın
Himmeti erince Nevrûz Sultan’ın
6
7
Âşık olan canlar bu gün gelürler
Pir Sultan’ım eydür, erenler cemde
Sultan Nevruz günü birlik olurlar
Akar çeşmim yaşı her dem bu demde
Hallâk-ı cihandan ziya olurlar
Muhabbet ateşi yanar sinemde
Himmeti erince Nevrûz Sultan’ın
Himmeti erince Nevrûz Sultan’ın (C.
Özelli). C. Öztelli: s. 297–298. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 141–142; GölpınarlıBoratav: s. 293; A. Bezirci: s. 354–355. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -61- (Pir Sultan’ın değil) İsâ Peygamber’i Hakka buyurdu (İsa Peygamber’e Hakk’ı buyurdu. Gölp. Bor.) Mürşide teslim ol yolda kalırsın Cebrail, Ahmet önünce yürüdü Mürşide teslim ol, yolda kalırsın
207
Tabiî, ol nutku Kur’an’da bula (Tâbi ol nutku, olmalı. H.D.) Mürşit gelip bizim kalbimiz yuya Öğüt dinlemezsen kalırsın tana (yaya. Gölpınarlı-Boratav) Mürşide teslim ol yolda kalırsın İlm-i zâhirin menzili cennettir Dolâşık bir yoldur, gayet zahmettir Pir Sultan’ım senin yolun vuslattır Mürşide teslim ol, yolda kalırsın (C. Öztelli. Vahit Dede defterinden.) C.Öztelli: s. 158. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 142; Gölpınarlı-Boratav: s. 294; A. Bezirci: s. 308. Bu şiirin de Vahit Lütfi Salcı tarafından Trakya’da derlenmiş olması, üslûbu, özellikle son dörtlükteki ifadeler ve ifade şekli dikkate alındığında bu şiirin de Pir Sultan’a ait olması pek mümkün görünmemektedir. Ayrıca özenti içindeki bir şâirin şiirine benzemektedir. -62- (Pir Sultan’ın) 1
2
Âşık senin kıya kıya bakışın
Bildim a sultanım sâhip nazarsın
Âşık mevâliye benzer gözlerin
Sevdiğin âşıka dilde pazarsın
Âşıkları aşk oduna yakışın
Hazret-i Ali pirim deyü gezersin
Âşık mevâliye benzer gözlerin
Âşık mevâliye benzer gözlerin
3
4
Erenler sevdası düştü serime
Erenler nutkunu açıktan söyler
Hiç akıllar irmez Hakk’ın sırrına
Bahçende açılmış ol gonca güller
Şeydallah nasip eylemiş pirime
Sabah seherinde şakır bülbüller
Âşık mevâliye benzer gözlerin
Âşık mevâliye benzer gözlerin
5
6
Üstattan mı aldın sen bu kemâli
Derviş olan hırka giyer eğnine
Bakışına değer dünyanın mâli
Seher vakti uğrar yolu üstüne
Ya İmam soyusun ya nesl-i Ali
Kıymayın kardaşlar Allah dostuna
Âşık mevâliye benzer gözlerin
Âşık mevâliye benzer gözlerin
208
7 Erenlerin yolu inceden ince (incedir. İ. Aslanoğlu.) Karınca savaşır hem kararınca Pir Sultan’ım Hû dir dostu görünce Âşık mevaliye benzer gözlerin (Ca.) S.N: Ergun: s. 49; Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 142–143; A. Bezirci: s. 160–161 (12/a), s. 161–162 (12/b); C. Öztelli: s. 300–301. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -63- (Pir Sultan’ın) Safasına cefasına dayandım Bu cefaya dayanmıyan gelmesin Rengine boyasına boyandım (irengine, olmalı. H.D.) Bu boyaya boyanmıyan gelmesin Rengine boyandım meyinden içtim Nice canlar ile dîzar görüştüm (didar, İ. Aslanoğlu) Mehabbet eyleyüp candan seviştim Mehabbeti küfür sayan gelmesin Mehabet eyleyüp yokla pirini Yusun senin namus ile ârını Var bir gerçek ile kıl pazarını İttiğin pazardan ziyan gelmesin Kırklar bu meydanda döner didiler Evliyayı yola nişan didiler (dizer İ. Aslanoğlu) Dostunu dostundan keser dediler (Destini destinden üzer dediler. İ.A.) Nefsâniyetine uyan gelmesin Pir Sultan’ım idir dünya fânidir (eydür. İ. Aslanoğlu) Kırkların sohbeti aşk mekânıdır Kusura kalmayan kerem kânıdır Gönülde karası olan gelmesin (S.N: Ergun). S.N. Ergun: s. 50: Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 144; Gölpınarlı-Boratav; s. 123; A. Bezirci: s. 345; C. Öztelli: s. 186–187. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir.
209
-64- (Pir Sultan’ın değil) Bizden selam olsun sofu canlara Vücudun şehrini yuyanlar gelsin Yedi kat göklerin yedi kat yerin Kudret binasını kuranlar gelsin Sofu dedikleri bir kolay iştir (Sofuluk dediğin müşkül bir iştir. H.D.) Erenler gördüğü bir engin düştür Eti yok kanı yok bir uçar kuştur O kuşun adını bilenler gelsin Pirimi sorarsan Ali’dir Ali Altından çakılmış Düldül’ün nalı Kim sürdü kuyuda kırk arşın yolu Bu yolun erkânın bilenler gelsin Pir Sultan’ım eydür özüm didarda Saklıyalım Hak katında nazarda Çıkmadı can kazılmadık mezarda (Çıkmadık. İ. Aslanoğlu) O canın namazın kılanlar gelsin (A. Gölpınarlı. C.). Gölpınarlı-Boratav: s. 124, s. 16; Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 144–145; A. Bezirci: s. 182 (28/a), s. 183 (28/b); C. Öztelli: s. 302–303. Bu şiirin, İ. Aslanoğlu’nun eserinde (s. 312–313) Pir Sultan Abdal mahlâslı bir varyantı daha vardır. Ali Balım tarafından derlenmiştir. Bir dörtlük daha fazla olan bu şiir, mahlâs hariç hemen hemen yukarıdaki şiirin aynısıdır. Pir Sultan ve Pir Sultan Abdal mahlâslarının nasıl kolayca yer değiştirdiğine de güzel bir örnektir. Her ikisinin de bir şiire dayandığı besbellidir. Ancak hangi şâire ait olduğunu tespit etmek imkânsız gibidir. Pir Sultanları ayırmak için ömrünü veren İ. Aslanoğlu da sadece mahlâsa bakarak birini Pir Sultan’ın, diğerini de Pir Sultan Abdal’ın kabul etmiş. Üslûp alarak da Pir Sultan’a veya Pir Sultan Abdal’a mal edilebilecek bir şiirdir ama bizce Pir Sultan Abdal’ın olması ihtimali daha güçlüdür. Bu şiiri de Pir Sultan’ın saymamak daha doğru olur kanaatindeyiz.
210
-65- (Pir Sultan’ın) 1
2
Elif’tir doksan bin kelâmın başı
Yalan söyleyip de geçme sıraya
Var Hakk’a şükreyle be’yi n’eylersin
Evliya nefesin verme araya
Arıdırsan kalbin evini arıt
Var bir amel kazan Hakk’a yaraya
Yüzünü yumağa suyu neylersin
Hakk’a yaramayan huyu neylersin
3
4
Şeytan benlik ile yolundan azdı
Varın görün irakipler kandedir
Âşık maşukunu aradı gezdi
Hak ehli kardaşlar yolda demdedir
İki cihan fahri bir engür ezdi
Bilin ayn-el yakin Ali cemdedir
Fakr ile fahr olmaz bayı n’eylersin
Cemiyet olmayan köyü n’eylersin 5
Pir Sultan’ım okuyuben yazarım Türap oldum ayaklarda tozarım Yar elinden içtim sermest gezerim Erden içilmeyen meyi n’eylersin (D.R.). İ. Aslanoğlu: s. 145–146. Ayrıca bak: S.N. Ergun: s. 51; Gölpınarlı-Boratav: s. 125–126; A. Bezirci: s. 217 (54/a), s. 218 (54/b), s. 219 (54/c). Bu eserlerde değişik kişilerin derlediği bu şiirlerde ufak tefek farklılıklar olmakla birlikte hepsinin de aynı şiir olduğu anlaşılmaktadır. Bu şiir de Pir Sultan’ın kabul edebileceğimiz şiirlerdendir. -66- (Pir Sultan’ın) 1
2
Âşıkın başına gelmez hal olmaz
Erenler basmamış yerlere yüzü
Ulaş yetiş pîrim İmam Hüseyin
İletüp çamura çiğnetme bizi
Sende bende deyü, sual olunmaz
Yarın yok deminde isteriz sizi
Ulaş yetiş pîrim İmam Hüseyin
Ulaş yetiş pîrim İmam Hüseyin
211
3 Âşık olan âşık dardan ayrılmaz Takî, Nakî seven âşık yorulmaz Tâlip bunalmayınca ere çağırmaz Ulaş yetiş pîrim İmam Hüseyin 4 Bir hal ile içeriye katıldık (Bu hal ile biz onlara katıldık. İ. Aslanoğlu) Kemlik ettik biz taşraya atıldık (Kemlik etti dışarıya atıldık. İ. Aslanoğlu) Bir münkirin tuzağına tutulduk Ulaş yetiş pîrim İmam Hüseyin 5 Daima düşmektir Pir Sultan işi (Pir Sultan’ın daim düşmektir işi, İ.Aslanoğlu) Yol yol oldu akan çeşmimin yaşı On İki İmam’ın serceşme başı Ulaş yetiş pîrim İmam Hüseyin (C. Öztelli). C. Öztelli: s. 206–207. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 146–147, Gölpınarlı-Boratav: s. 300–301; A. Bezirci: s. 163. Şiirin genelinde, özellikle dördüncü dörtlükte şâir bir olaydan bahsetmektedir. Şiirden anlaşıldığına göre şâir bir guruba katılmış, bir münkirin tuzağına tutulmuş, darda kalmış ve İmam Hüseyin’den meden ummaktadır. Bu şiir eğer Pir Sultan’ın ise tarihteki
Türkmen/Kızılbaş
takiplerine
de
uygun
düşmektedir.
Tarihte
Türkmen/Kızılbaş toplantıları, cem törenleri işlerine sokulan ajanlar (muhbirler) tarafından yukarıdaki şekilde takip ediliyordu. Pir Sultan’ın da idamdan önce böyle bir olayı yaşadığını tahmin edebiliriz. Bu özellikleriyle bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -67- (Pir Sultan’ın değil) Gündüz hayalimde gece düşümde Gel dinîm imanım İmam Hüseyin (Her derdime derman İmam Hüseyin. İ.A.) Yılın on’(i)ki ay sabah seherinde (Yılın on’(i) ki ayı her seherinde, olmalı. H.D.) Her dertlere derman İmam Hüseyin
212
Dividim var kalem tutmam elimde Hakk’ın kelâmın okurum dilimde Muhammed’in sancağının dibinde Salınır da mazlum İmam Hüseyin Aşk kitabın Hüda bana gönderdi Gökten Cebrail de yere indirdi Yezitleri cehenneme gönderdi Alınsın hayfınız İmam Hüseyin Hatice rehberi divanda bir yâr (ağlar, olmalı. H.D.) Fatma Ana ağlar hem saçın yolar Hakk’a terazi olmuş mizan kurar (Hak bir terazidir mizanın kurar. İ. A.) Şehit donu giyen İmam Hüseyin Pir Sultan ne güzel bulmuş yerini Ben pirime kurban verdim serimi Muaviye oğlu Mülcem soyunu Sürülsün dergâhtan der İmam Hüseyin (Sürün dergâhtan der İmam Hüseyin, olmalı. H.D.). (C.Öztelli). C. Öztelli: s. 124. Ayrıca Bak: C. Öztelli: s. 123 (Aynı şiirin çok az farkı bir şekli); İ.Aslanoğliu: s. 147; Gölpınarlı- Boratav: s. 299; A. Bezirci: s. 273 (95/a), s. 274 (95/b). C. Öztelli’nin derlediği her iki şiirde de mahlâs mısrası “Pir Sultan ne güzel bulmuş yerini” şeklindedir. Pir Sultan’ın kendinden bu şekilde bahsetmesi, daha da önemlisi kendi yerinin (makamının) bu kadar güzel olduğunu belirtmesi tasavvuftaki tevazuya, din ve tasavvuf olgunluğuna uygun düşmemektedir. Bu iki önemli sebepten dolayı bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden saymamak daha doğru olur. Bu şiir Pir Sultan’ın asılmasından sonraki yıllarda başka bir âşık tarafından söylenmiş bir şiir olmalıdır. -68- (Pir Sultan’ın) Kırklar meydanında erkân isteyen Arıtsın kalbini girsin otursun Erenler önünde lokma sunanlar Hicap perdesine dönsün otursun
213
Bir lokma sunanlar anın narkı var (“Lokmayı sunanlar” da olabilir. H.D.) Tâlibden tâlibe yolun farkı var Yol içinde türlü türlü görgü var Herkes görgüsünü görsün otursun Evvel gerek olmuş mürebbi minnet Mürebbi farz olmuş musahib sünnet Farzı farz eylemiş sünneti sünnet Her kardeş akranın bulsun otursun İkrar verdik geldik girdik araya Hatır yıkıp göç eyleme saraya Olur üstat seni verir küreye (Alır. İ.A. Küre: Harlı büyük ocak, ateş. H.D.) Çeliğin darbına dursun otursun Pir Sultan’ım eydür kandilde nura Er gerek erenler yolunu süre Mümin müslim derildiler bir yere Muhabbet gölüne dalsın otursun (H. Çatbaş). Gölpınarlı – Boratav: s. 301; Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 148; A. Bezirci: s. 318 (124/a). s. 319 (124/b); C. Öztelli: s. 305–306. Bu şiir Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -69- (Pir Sultan’ın) Birlik makamında bir güzel gördüm Leblerinin sükkeri kandi var Âşıkı çok imiş aradım buldum Nica bencileyin derdimendi var (derdmend’den bozulma. H.D.) Cemali geliyor hayâlde duşta (düşte. İ. Aslanoğlu). Canım Asuman’da Kandil’de Arş’ta Uzakta yakında yeminde pişte (önünde, olm. H.D.) Her nereye baksam Ali’m kendi var. Gâh bahçeye girer gülden görünür
Şükür olsun bu sevdaya ulaştım
Gâh mânâ söylenir dilden görünür
Muhabbet bağını gezdim dolaştım
Gâh gönül evinde Sultan görünür
Muhammed Ali’nin cem’ine düştüm
Âşıkına dürlü dürlü fendi var
Şimdi boynumuzda aşk kemendi var
214
Pir Sultan’ım sever böyle dilberi Bu cümle cihanın yektâ güheri Kahrın lütfun çeker isen gel beri Sevdiğimin nerede menendi var (Sevdiğimin nerde bir menendi var. İ. Aslanoğlu). (S.N. Ergun); S.N. Ergun: s. 55; İ. Aslanoğlu: s. 148– 149; Gölpınarlı-Boratav: s. 127–128; A. Bezirci: s. 179–180; C. Öztelli: s. 221– 222. Şiirin birinci dörtlüğünde sanki beşerî bir sevgiliden bahsediliyor. Ancak diğer dörtlüklerde bu sevgilinin ilâhî bir sevgili olduğu anlaşılıyor. Bu özellikleriyle bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden olabilir. -70- (Pir Sultan’ın) Arkası yok deme Şah’ın oğlunun Zâhirde bâtında yüz bin eri var On Dört Masum ile On İki İmam Yanlarına Muhammet’le Ali var Rabb’im önümüzce sözün pişirir (Pirim …. sözü … olmalı. H.D.) Yaramaz sofular Şah’ı şaşırır Dervişler arıdır çiçek devşirir Arıların gömecinde balı var Dostumun şükürdür asıl düşmanı (kalkanı, olabilir. H.D.) Kılıçtan keskindir oddan gülbangı Kırmızıdır donu hem aldır rengi (Kırmızıdır donu aldır irengi, olmalı. H.D.) İrenginde dürüm dürüm alı var Pir Sultan’ım der ki vaktın beklesin İkrarını mümin olan haklasın Ârif olan kalp evine saklasın (evini, olmalı. H.D.) Erenlerin gizli gizli yolu var (C. Öztelli). İ. Aslanoğlu; s. 149–150. Ayrıca bak: C. Öztelli: s. 66; Gölpınarlı-Boratav: s. 305–306; A. Bezirci: s. 156 (10/a), s. 157 (10/b). Bu şiiri derleyen C.Öztelli olmasına rağmen C. Öztelli’nin eserindeki şiir hem beş dörtlüktür, hem de şekil ve mâna olarak kusurlarla doludur. Onun için İ. Aslanoğlu ve diğer araştırmacılardaki şiiri esas aldık. Şâir “Şah’ın oğlu” diyerek Safevi hükümdarlarından bahsetmektedir. Bunun da Şah Tahmasb olduğu
215
tahmin edilmektedir. Pir Sultan’ın yaşadığı devri az da olsa belirten bu şiir Pir Sultan’ın şiiri olabilir. -71- (Pir Sultan’ın) 1
2
Şu karşıki karlı dağı gördün mü
Sürünün önünde giden avcılar
Rüzgârını bulmuş eriyip gider
Sıcak sıcak günde yakar güneşler
Akan sularından ibret aldın mı
Evvel zaman yemiş veren ağaçlar
Yüzünü yerlere sürüyüp gider
Anlar da kalmamış kuruyup gider
3
4
Kadirsin Allah’ım sen de kadirsin
Deryamız derindir bizim boylanmaz
Üstümüze dört direkli çadırsın
Bin nasihat etsen biri dinlenmez
Çağırdığımız yerde hâzır nâzırsın
Gidi merkep hiçbir yere bağlanmaz
Cümlemiz üstüne yürüyüp gider
Başında yuların sürüyüp gider
5 Pir Sultan’ım söyler sözü özünden Âşıksın sakınır iki gözünden (Âşığı, olmalı. H.D.) Olur olmaz münkirlerin sözünden Eksilmez gölümüz kurup gider (Eksilir, olmalı. H.D.). (S.N: Ergun – b). Gölpınarlı-Boratav: s. 307, s. 13. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 150–151; A. Bezirci: s. 362 (158/a), s. 363 (158/b); C.Öztelli: s. 313–314. A. Bezirci’nin eserinde (s. 363) bu şiirin çok az değişiklik gösteren bir varyantı A.Gölpınarlı derlemesi olarak verilmiştir. Bu şiirde mahlâs Pir Sultan değil; Şah Hatayî’dir. Bu iki şiirin esası bir şiir olmalı, ancak şiirin sahibi Pir Sultan olabileceği gibi Anadolu Hatâyîlerinden birisi de olabilir. -72- (Pir Sultan’ın) Uyurken üstüme geldi erenler – Uyurken üstüme geldi erenler Ne yatarsın gafil, uyan dediler – Gafil aç gözünü uyan dediler Mâhitab olmuştur yüzün görenler – Serseri kalma bu cıhan içinde Şunda duranlara merdan dediler – Yürü bir mürşide hey can dediler (İ.A.)
216
Uyandım gafletten açtım gözümü Erenler pâyine sürdüm yüzümü Söylettiler, hak söyledim sözümü Hak bin bir kelamı inan, dediler (Hakk’ın kelamına, olmalı. H.D.) Gökten indi derler idi İsâ’ya Zebur’u Davut’a Tevrat Musa’ya Üçüncüde İncil indi İsa’ya (Üçüncü de, olmalı. H.D.) Dördüncü Resul’e Furkan, dediler Kanber önü sıra bindi Düldül’e Pirim Hacı Bektaş Kırklar’la bile Âb-ı Zemzem ile cümlesin sile Bir dolu sundular, iç kan, dediler Dağların deminden çekilir erler Ördeği arzu eder cevlâna göller (Arz’ eder, olmalı. H.D.) Deryalar geçilmez, bulanık seller Kalbi pâk olana umman, dediler Kalbin pâk olursa var Hakk’a düş ol Erenler önünde dil olma, sus ol Dünyanın varından vazgeç, derviş ol Bu yolda dervişe sultan, dediler Dediler, belâyı çeken Eyyub’dur Erenlerin sırrı hoş acayiptir Her bir yerde sırrın açmak ayıptır Gizli pinhanlara boyan, dediler. Pir Sultan, düşmüşüm er sevdasına Âşıklar düşmesin el sevdasına Bir nazar kılmışım kalbim pasına Eğer âşık isen uryan dediler (C.Öztelli). C. Öztelli: s. 405–406. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 151–152; Gölpınarlı-Boratav: s. 308–309, A. Bezirci: s. 371– 372 (164/a), s. 372–373 (164/b). Bu şiir de Pir Sultan şiirlerinde kabul edilebilir.
217
-73- (Pir Sultan’ın) Eksiğim aldım da meydana geldim Aman mürvet günahkârım erenler Kabahatim andan cürmümü bildim Aman mürvet günahkârım erenler Şeriat taşından bir taş kaldırdım Mârifet ehlinin gülün soldurdum Ne yaman kanlıyım nefis öldürdüm Aman mürvet günahkârım erenler Altıncımız yer altında türedi Yedincimiz yeryüzünü bürüdü Bize de Hû demek Ali’den kaldı Aman mürvet günahkârım erenler Yoldan çıktım ise yola getürün Kırılmış dallarım şunda bitirün Pişirip kurtarup bezme götürün (kotarıp. İ. Aslanoğlu) Aman mürvet günahkârım erenler Pir Sultan’ım ider sözün hatâsın (eydür. İ.A.) Kadir Mevlâm bilir bunun ötesin Var bir amel kazan Hakk’a yetesin Aman mürvet günahkârım erenler (S.N. Ergun). S.N. Ergun: s. 57. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 152–153; Gölpınarlı-Boratav: s. 311–312; A. Bezirci: s. 215; C. Öztelli: s. 193–194. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -74- (Pir Sultan’ın) Eksikliğim aldım, dergâha geldim Bin kanım var bin mürüvvet erenler (Bir, olmalı. H.D.) Aradım atamı, özümde buldum (hatamı, olmalı. H.D.) Bin kanım var, bin mürüvvet erenler (Bir, olmalı, H.D.)
218
Erenler bağlı kapıyı açarlar Müşkülünü müşkülünden seçerler Kan edenin günahından geçerler Bin kanım var, bin mürüvvet erenler (Bir, olmalı. H.D.) Hey erenler benim yüzüm yerdedir Yüzüm yerde ise özüm dardadır İkrar nerde ise iman ordadır Bin kanım var, bin mürüvvet erenler (Bir, olmalı. H.D.) Beşincide yer ile gök dolmuştur Altıncıda vakit tamam olmuştur Kerem Muhammed Ali’den kalmıştır (Muhammed Ali’den kerem kalmıştır. İ.A.) Bin kanım var, bin mürüvvet erenler (Bir, olmalı. H.D.) Ak gül Muhammed’in alın terinden Kerem Muhammed’den, mürvet Ali’den Pir Sultan’ım böyle aldık uludan Bin kanım var, bin mürüvvet erenler (Bir, olmalı. H.D.) (C. Öztelli). C. Öztelli: s. 194–195. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 153–154: Gölpınarlı-Boratav: s. 312; A. Bezirci: s. 216. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. C.Öztelli bu şiir için de Pir Sultan’ın yanlış bir iş yaptığını, bunun için taraftarından af dilediğini söylüyor. Ancak şiirde de görüldüğü gibi bu şiir için böyle bir yorum yapılamaz. Bu şiirde şâir iyi insan olmak için kendi hatalarını görüyor ve onlardan kurtulmaya çalışıyor.
219
-75- (Pir Sultan’ın) Evvel ikrar verip beli diyenler İkrarı üstünde kaim dursunlar ……………………………… ……………………………… Aklı başında olur gerçek ise (Aklı başındadır gerçek er ise, olmalı. H.D.) Yorulmaya eğer hali var ise (değer, olmalı. H.D.) Günleyin evinde mihman görürse Hak olan lokmayı ana versinler Mihman üçtür, görmek yerli yerince Gerçek talip bilir heman görünce Kondurup mihmanı yerli yerince Yarasına göre merhem sarsınlar Mest olmuştur aşk şarabın içinler Nefis oluptur kendinden geçenler (Nefsi ölüpdür, olmalı. H.D.) Sohbet edip mihmanından kaçanlar Erkândan cüdadır, anı sürsünler Pir Sultan’ım eydür, yola bendeyim İki seksen üç evvelin ceddiyim Ayn-el yakın hak olan mihman benim Beni eşya hak mihmanda görsünler (Hak. İ. Aslanoğlu.) (C. Öztelli. Vahit Dede defterinden.) C. Öztelli: s. 159–160. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 154; A. Bezirci: s. 232 (Ancak forma eksik). Bu şiirin Pir Sultan’a ait olması da mümkündür ama derlemelerini Trakya’da yapan V. Lütfi Salcı’ya ait defterden alındığı için bunu ihtiyatla karşılamak daha doğru olur. Bu şiir Pir Sultan’ın şiirlerinden olmayabilir de. -76- (Pir Sultan’ın) Mürşide varmağa talib olursan İbtida insandan rehber isterler Verdiğin ikrara doğru gelirsen Ahd ile peymandan rehber isterler
220
Rehberin var ise olursun insan Rehberin yok ise kalırsın hayvan Arasat gününde açılır meydan Açılan meydanda rehber isterler Mürşidin nazarı müşkülü seçer Kâmil olan tâlib Sırat’ı geçer Can kuşu kafesten akıbet uçar Tenden uçar candan rehber isterler (uçan, olabilir. H.D.) Şah-ı Merdan bir yol kurdu kuluna Bu yola giden rehberden biline Girmek ister isen İmam yoluna On İki İmam’dan rehber isterler Tarikat babına girmek dilersen Hakikat güllerin dermek dilersen Erenler sırrına ermek dilersen Sır ile pinhandan rehber isterler Pir Sultan’ım söyler bu hikâyeti Yirmi sekiz harf, yedi âyeti (Yiğirmi sekiz, olmalı. H:D.) Nefsini bilmektir sözün gayeti (gayesi, olabilir. H.D.) Bilmeğe irfandan rehber isterler (C. Öztelli. Vahit Dede defterinden). C. Öztelli: s. 160–161. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 155; Gölpınarlı-Boratav: s. 313; A. Bezirci: s. 324. Bir önceki şiir gibi bu şiir de aynı bilgiler doğrultusunda Pir Sultan’ın olabilir de olmayabilir de. -77- (Pir Sultan’ın) Muhammed Ali’nin eli değil mi Hak deyüp tuttuğum el bana yeter Bu yolun sahibi Ali değil mi Ali’nin kurduğu yol bana yeter
221
Her kardaşlar muratların alursa (Hep, olabilir. H.D.) Her biri cihanın kutbu olursa Mürşidin elinden her ne gelürse Sunduğu zehr ise bal bana yeter İki yüzlü iki dilli olanlar İki pirli iki yollu olanlar Anlar dahi kelptir lânet alanlar Pire doğru gelen kul bana yeter Mürşid-i kâmilden terbiye alan Üstadın hâsılı gönlünde olan İcazet virilüp ezelî gelen Beğden gelen beğdir bil bana yeter Kâmile varmadan kâmil olunmaz Her mürşit olanda kemâl bulunmaz Nefsin bilmeyince Hâlik bilinmez Okuduğum cimse dal bana yeter Yeter bana ol pirimin kemâli Celâli içinde vardır cemâli Neylerem âlemi neylerem mâli Mürşidimden olan hâl bana yeter Pir Sultan dâmenin tuttunsa erin Hakk’ın rızasıdır rızası pirin Mürşidin gönlünde var ise yerin Beytullah değil mi ol buna yeter (S.N. Ergun). S.N. Ergun: s. 59, s. 19. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 156–157; Gölpınarlı-Boratav: s. 313–314; A. Bezirci: s. 327–328; C. Öztelli: s. 161–162. S.N. Ergun, bu şiirden de hareket ederek Pir Sultan’ın Ali’yi Allah kabul ettiğini söylüyor. (Bak: s. 19). Ancak bu şiirde bu hükmü doğrulayacak bir ifadeye rastlanmamaktadır. Şiir din-tasavvuf-tarikat çerçevesinde söylenmiş bir şiirdir. Bu özellikleriyle bu şiir Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir.
222
-78- (Pir Sultan’dan) Ben dervişim dersin dava kılarsın Hakk’ı zikretmeğe dilin var mıdır Kendini gör elde sen ne ararsın (Kendini görsene elde n’ararsın, olmalı. H.D.) Kali hâl etmeğe hâlin var mıdır (Hâli hâl, Gölpınarlı-Boratav) Dertli olmayanlar derde yanar mı Sadık derviş ikranından döner mi Dertsiz bülbül gül dalına konar mı Ben bülbülüm dersin gülün var mıdır Bir gün balık gibi ağa sararlar Mürşitten rehberden haber sorarlar Tütsü yakıp köşe köşe ararlar Ben arıyım dersin balın var mıdır Mürşit huzurunda dâra durmağa Dâra durup Hakk’a boyun vermeğe Muhabbetten geçip hırka giymeğe Çar pareden derviş şalın var mıdır Pir Sultan’ım senin derdin deşilmez Derdi olmayanlar derde düş olmaz Mürşitsiz rehbersiz yollar açılmaz (“aşılmaz” da olabilir. H.D.) Mürşit eteğinde elin var mıdır (B. Atalay). İ. Aslanoğlu: s. 157. Ayrıca bak: Gölpınarlı-Boratav: s. 136; A. Bezirci: s. 179 (20/a), s. 171 (20/b); C. Öztelli: s. 327. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -79- (Pir Sultan’ın) Hû erenler bir müşkülüm var benim Server Muhammed’in nuru kandedir Aşka düştüm gece gündüz yanarım Muhammed Ali’nin nuru kandedir
223
Serim verdim erenlerin yoluna Gönül arzu çeker Cennet bağına Ol Muhammed Mustafa’nın nuruna Uğrayan mürurun yolu kandedir Yedisi sırdadır ayanda beşi (ayandır. C.Öztelli) Allah’a ma’lumdur her kulun işi Üçyüz altmış altı nerdüban başı (deryanın. İ. Aslanoğlu.) Akan ırmakların gölü kandedir Yalancı dünyanın varın getüren Zemheride gonca gülün bitüren Güğercin doruna girmiş oturan Hünkâr Hacı Bektaş Veli kandedir Pir Sultan’ım eder üçler yediler (eydür. İ. Aslanoğlu.) Yolun kılıcını yola kodular Dil verüp de söyle kılıç dediler On iki imamın yolu kandedir (S.N.Ergun.). S.N. Ergun: Bektaşî Şâirleri ve Nefesleri, s. 166. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 158; C. Öztelli: s. 327–328. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -80- (Pir Sultan’ın) 1
2
Giden kimdir kimden haber alayım
Âşık ile ma’şuk bir yere gele
Er hak nedir gedâ nedir kul nedir
Aşkın kitabını ellere ala
Eğlen hocam eğlen haber sorayım
Sual olunursa cevabın vire
Tarik nedir erkân nedir yol nedir
Ağız nedir dudak nedir dil nedir
3
4
Gönlümde bir mâni yazup dururum
Dört kardaşız bir gömlekte yatarız
Aşkın gemisini düzüp dururum
Gömlek birdir bir vücude çatarız
Arab’ı Acem’i gezüp dururum
Kendimizi ateşlere atarız
Derya nedir umman nedir sel nedir
Ateş nedir duman nedir kül nedir
224
5
6
Evveli Muhammed âhırı Ali
Din Muhammed dinî taptığım tapu
Erenler kurdular erkânı yolu
Yıkılır mı Hakk’ın kurduğu yapu
Üçyüz altmış altı servinin dalı
Kırk sekiz bahçedir on iki kapu
Bahçesinde bülbül nedir gül nedir
Eşiği bekliyen iki kul nedir
7 Pir Sultan’ım aşkı elde aramam Pirden haberim var gayri soramam (duramam, olmalı H.D.) Menzilim uzaktır belki varamam Cümle şey’e vücut olan bil nedir (B. Atalay). S.N. Ergun: s. 59–60. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 158–159; Gölpınarlı-Boratav: s. 167–168; A. Bezirci: s. 260 (87/a), s. 261–262 (87/b); C. Öztelli: s. 322–323. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -81- (Pir Sultan’ın değil) İki nokta üç hurufun sahibi (Beş noktanın, olabilir. H.D.) Ali’dir ki Şah-ı Merdan Ali’dir Küfrü iman edip terk eden habı Ali’dir ki Şah-ı Merdan Ali’dir Yer yoğuken gök yoğuken var olan Arş yüzünde kandildeki nur olan Gâhi merkez olup gâhi yer olan Ali’dir ki Şah-ı Merdan Ali’dir Al kırmızı giyip küffarı kıran Tutup ejderhanın ………….. dilen (kulağın dilen, olmalı. H.D.) Gavvâslık eyleyip muhiti bulan Ali’dir ki Şah-ı Merdan Ali’dir Yolda Muhammed’in hatemin alan Peygamber vasisi musahip yâran Teri katre ile zirama eren Ali’dir ki Şah-ı Merdan Ali’dir
225
İbrahim’e Davut Musa’ya asa Beyli handan olup ejderha ise (?) Keşişi diriltip giren ateşe Ali’dir ki Şah-ı Merdan Ali’dir Çâr mel’unun gördüğünü seyr eden Mağripten top atıp maşrıktan tutan On sekiz bin âlemleri var eden Ali’dir ki Şah-ı Merdan Ali’dir Pir Sultan’ın derdine derman kılan Cümleyi mest edip sevdaya salan Kûfe’de kâfirin şarını alan Ali’dir ki Şah-ı Merdan Ali’dir (M.S. KOZ). Gölpınarlı-Boratav: s. 320. Ayrıca bak: İ.Aslanoğlu: s. 160–161; A. Bezirci: s. 304–305. Bu şiirde Hz.Ali bir destan
kahramanı
olarak
tanıtılırken
ayrıca
ona
Allah’ın
sıfatları
da
yüklenmektedir. (Altıncı dörtlük, üçüncü mısra.) Bu şekildeki yüceltme vahdet-i Vücud ile izah edilse bile XVI. yüzyıldaki bir ocakzade-dede için pek mümkün görünmemektedir. Bu şekildeki ifadeler daha çok XVI yüzyıldan sonraki tasavvufçular için belki daha mümkündür. Onun için bu şiir sonraki yıllarda yaşamış ve Pir Sultan’ın ağzından şiirler söyleyen başka bir şâire ait olabilir. Bundan dolayı bu şiiri Pir Sultan’ın saymamak daha doğru olur. -82- (Pir Sultan’ın) Gidi Yezit bize Kızılbaş didi (demiş. İ. Aslanoğlu.) Meğer Şah’ı sevmiş dise yoludur (yeridir. İ.A.) Yetmiş iki millet sevmezler Şah’ı Biz severiz Şah-ı Merdan Ali’dür Kırkımız da bir katara dizildik Hak Muhammed ümmetine yazıldık Hakikat şerbeti olduk ezildik (Hakikate şerbet. İ.A.) Biz içeriz bize sunan Ali’dür
226
Gidi Yezit bizler haram yemedik Batındaki gördüğümüz dimedik İkrar birdir didik geri dönmedik Yedileriz birincimiz Ali’dür Muhammed dinîdir bizim dinîmiz Tarikat altından geçer yolumuz Hem Cibriliemin’dir rehberimiz Biz mü’miniz mürşidimiz Ali’dür Pir Sultan’ım Nesîmî’dir pîrimiz Evvel kurban ittik Şâh’a serimiz On İki İmam meydanında dârımız (On İk’imam, olmalı. H.D.) Biz şehidiz serdarımız Ali’dür. (S.N. Ergun). S.N. Ergun: s. 64–65. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 161; A. Bezirci: s. 263 (88/a), s. 264 (88/b); C. Öztelli: s. 110–111. Bu şiir Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilecek bir şiirdir. -83- (Pir Sultan’ın değil) Gel beri gel şu meydanı bilirsen Yedi kere konup göçen Ali’dir Şu meydandan eğer haber sorarsan Hak ile bâtını seçen Ali’dir (bâtılı, olmalı. H.D.) Hak dostudur şu meydanı getiren Sofra kurup hep açları doyuran Peygamberin köşkünde oturan (köşkünde de. İ.Aslanoğlu): Müminlere hû yetiren Ali’dir (“getiren” olabilir. H.D.) Kim uyardı seksen yıllık ölüyü Kim dokudu bin çiçekli halıyı Kırklar meydanında bir kez doluyu Serverle nûş edip içen Ali’dir Haydar Zülfikar’ı kına takınca Bir saatte bir menzile yetince (bin. İ.A.) Kendi kendin mancınıktan atınca Yine pervaz edip uçan Ali’dir
227
Pir Sultan’ım şu meydana erince Şükr eyleyip Resûllah’a gelince Hak eyvallah deyip dâra durunca Cümle günahlardan geçen Ali’dir (C. Öztelli). C.Öztelli: s. 109–110. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 162; Gölpınarlı-Boratav: s. 321; A. Bezirci: s. 248. Yukarıda 81 No’lu şiir için söylediklerimiz bu şiir için de geçerlidir. Burada da özellikle son dörtlüğün son mısrasında Hz. Ali’den “Allah” gibi bahsedilmektedir. Yukarıdaki izahımıza bağlı olarak bu şiiri de Pir Sultan’ın saymamayı daha uygun buluyoruz. -84- (Pir Sultan’ın değil) Bir gül ile gülistanı seyrettim Bâd-ı sabâ gibi esen Ali’dir Vücut iklimini bir devir ittim Gördüğüm Hasan’la Hüseyn Ali’dir Beyan gör ey kardaş gönül içine Yok mudur âzimin ahret göçüne On İki İmam akar Cennet içine (On İk’İmam. Gölp. Bor.) Ab-ı Kevser ile akan Ali’dir Bindiler doğrudan şarka gittiler Horasan şehrinde güreş tuttular Anda imamlara yardım ittiler Mervan’ı bastılar basan Ali’dir Nerede arasam hazır bulunur Oku dört kitabı iyi bilinir Bayram ayı gibi doğar dolunur Seher yelleriyle esen Ali’dir Münkirin gıdası Hak’tan kesildi Nesîmî yüzüldü Mansur asıldı Dünya yetmiş kere doldu eksildi Dolduran Ali’dir dolan Ali’dir
228
Hakk’ın emri ile Cebrail indi İndi de Ali’nin koluna kondu Zülfikar kuşandı Düldül’e bindi Yezid’in neslini kesen Ali’dir Pir Sultan’ım eyder şadolup güldü (eydür. Gölp.-Bor.) Kâbe-i Şerif’ten bir nida geldi Hakk’ın emri ile dört kitap indi Okuyan Muhammet yazan Ali’dir (B. Atalay). İ. Aslanoğlu: s. 162–163. Ayrıca bak: S.N. Ergun: s. 60; Gölpınarlı-Boratav: s: 130–131; C. Öztelli: s. 108–109; A. Bezirci: s. 399–400. Bu şiirde de Hz. Ali destan kahramanı gibi anlatılmaktadır. Bu arada Vahdet-i Vücud’dan da faydalanılmaktadır. Buna rağmen Hz. Ali zaman zaman Allah’ın sıfatına da büründürülmektedir. (Beşinci dörtlük, üçüncü ve dördüncü mısralarda olduğu gibi). İ.Aslanoğlu’nun eserinde (s. 338) bu şiirin hemen hemen aynısı Pir Sultan Abdal mahlâsıyla Pir Sultan Abdal adına kaydedilmiştir. Aynı şiirin iki varyantı aslında bir şâirin şiiri olmalıdır. Bu şâir de Pir Sultan, Pir Sultan Abdal veya başka bir şâir olabilir. Biz ikinci veya üçüncü ihtimali daha güçlü bularak bu şiirin Pir Sultan’a ait olmadığını tahmin ediyoruz. -85- (Pir Sultan’ın) Gelsin ikrarına beli diyenler İniltim derdim Muhammed Ali’dir İsmin anınca salavât verenler Meşrebim virdim Muhammed Ali’dir Gör’e Mansur kabul eyledi dârı (Gör ki. İ.A.) Âlemde nesne bulmadı serseri Her kande bakarsam mürşidi piri Gözümle gördüm Muhammed Ali’dir Kimse bahane bulmadı naklime Haktan gayrı nesne gelmez aklıma Düşünceğiz bu gurbet iklimine Mekânım yurdum Muhammed Ali’dir
229
Gezeyim âlemde bir yâr bulayım Bu akan çeşmimin yaşın sileyim Arıttım pâk ettim gönlüm sarayın İçeri girdim Muhammed Ali’dir Dosttan haber geldi inili inil Unul yürekteki yaralar unul Pir Sultan der melûl olma ey gönül Kalmışa yardım Muhammed Ali’dir (Menakıb-ül Esrar Behcet-ül Ahrar’dan.) Gölpınarlı-Boratav: s. 130, s. 15; Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 164; A. Bezirci: s. 257; C.Öztelli: s. 107. Bu şiir 1576 öncesi yani Şah Tahmasb zamanında (veya 1608’de) yazıldığı bilinen bugün “Büyük Buyruk” diye de anılan Menâkıb-ül Esrar Behçet-ül Ahrar isimli eserdeki Pir Sultan mahlâslı iki şiirden birisidir. Bu eserdeki bir şiir de Pir Sultan Abdal mahlâslıdır. Daha önce üzerinde durmuştuk. (Bak: s. 88–89) Bu üç şiir Pir Sultan şiirlerinin yazıya geçirilmiş en eski örnekleridir. Bu eserde başka halk şâirlerinin şiirlerinden de örnekler vardır. Pir Sultan incelemelerinde şimdilik bu üç şiir en güvenilir, en sağlam kaynak durumundadır. Pir Sultan incelemelerinde bu üç şiirin şekil, muhteva, dil, üslûp v.b. bakımdan ölçü olarak ele alınması gerektiğinden Pir Sultan Abdal bölümünde bahsetmiştik. (Bak: s. 111–112). Pir Sultan hayatta iken veya ölümünden hemen sonra bu esere alınan bu üç şiir Pir Sultan’ın varlığını; Pir Sultan’la Pir Sultan Abdal’ın ayrı şâirler olduğunu; Pir Sultan, Pir Sultan Abdal ve Kul Himmet’in çağdaş olduğunu da ortaya koyan önemli bir belgedir. Bu eserdeki Pir Sultan mahlâslı bu şiir kesin olarak Pir Sultan’ın diyebileceğimiz iki şiirden birisidir. -86- (Pir Sultan’ın değil) Derilmemiş Hak cemine varınca (Derilip de, olmalı. H.D.) Görün bakın cem cümleden uludur Kov ile gıybeti dile alanlar Bencileyin günahkârdır, delidir
230
Ceme varmak, murat almak nihayet On iki erkânda okunur âyet Vücudun şehrini pak eyle gayet Gerçek mümin bu dergâhta uludur Erenler yolu……… pak otur (Erenler yolunu gözle gel otur. İ.A.) Durma Muhammed’e salavat getür Heman gayret eyle bir gevher götür Yardımcımız Şah-ı Merdan Ali’dir Güvenenler tevhit eder her dem (ederler. İ.A.) Ol demde sürülür ………. merakib (cümle merakib. İ.A.) İnanmazsan elimde işte menâkîb Okuyup yazan evliya dilidir Hizmetçiler şu meydanda çalar çan ……………………………………. Oturan dedeler gülbenk dinlerken Gayrı kelâm eden Şeytan kuludur Mümin müslim diz üstüne gelincek Tevhit duası da tamam oluncak Hakk’ı seven ayak kalksın deyincek (ayağ, olmalı, “ayağa” karşılığı. H.D.) Bu da erenlerin güzel halidir Herkes sâkin olsun yerli yerine Mü’min Sırat alır münkir yerine (geçer. İ.A.) Varınca Pir Sultan’ın haccına Deli bülbül, kendi irfan gülüdür (Dili. İ. Aslanoğlu). (C. Öztelli). C. Öztelli: s. 163–164. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 164–165; A. Bezirci: s. 406–407. Bu şiir A. Bezirci tarafından Pir Sultan’a ait olduğu şüpheli olan şiirler bölümünde gösterilmiştir. İ. Aslanoğlu ise bu şiiri Pir Sultan’ın şiirleri içine almıştır. Ancak son dörtlükte “Varınca Pir Sultan’ın haccına” denilerek diğer şiirlerden farklı bir ifade kullanılmış, Pir Sultan’ın ziyaretinden söz edilmiştir. Bu Pir Sultan’dan başka bir şâirin ifadesi olabilir. Ayrıca şiirin bütününde cem töreni anlatılırken günümüzdeki cem töreninin hemen hemen aynısı anlatılmıştır. Bütün bunlar bu
231
şiirin Pir Sultan’a ait olmayıp yakın yıllardaki bir şâire ait olduğunu göstermektedir. -87- (Pir Sultan’ın) 1
2
Eğer gözlü isen dizil katara
Benim mürşidimin gönlü ganidir
Bu yol gözlünündür, körün değildir
Mürşidin didarı Hak didarıdır
Âşık mısın ne ararsın bu bağda
Girebilir isen gönül evidir
Bu gül bülbülündür, hârın değildir
Giremezsen senin yerin değildir
3
4
Kapıya varmadan dibe geçilmez
İkilik tutanın hem yüzü kara
Mürşit olmayınca müşkül seçilmez
Cihanda kendine bir mürşit ara
Çarşıya varmadan dükkân açılmaz
Eğer âşık isen gel gir katara
Bedesten ararsın şârın değildir
Âşık değil isen yerin değildir 5
Bak şu erenlerden gelen doluya Çaylak kâr eylemez şahin avına Pir Sultan’ım çağırırsın pîrine Gelip yetişmezse pîrin değildir (H. Çatbaş). İ. Aslanoğlu: s. 166. Ayrıca bak: A. Bezirci: s. 213; C. Öztelli: s. 164–165; Gölpınarlı-Boratav: s. 321–322. Bu son eserde diğerlerindekine göre bazı farklılıklar vardır: İlk dörtlükteki ikinci mısra, nakarat halinde her dörtlüğün sonunda tekrar edilmekte ve şiir beşliklerden oluşmaktadır. Ancak bu şiirin aslı bu şekilde değil, yukarıdaki gibi olmalıdır. Zaten eklenen mısra dörtlüklerde iğreti bir şekilde durmakta ve o mısralar olmadığında şiir daha mânâlı ve mantıklı bir hale gelmektedir. Bir de Gölpınarlı-Boratav’da bu şiir, diğerlerinden farklı olarak dört beşlikten oluşmaktadır. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -88- (Pir Sultan’ın) Hûp yaratmış Hak Muhammed nurunu (Hak yaratmış Muhammed’i nurundan. Âdem olan gelir nûra çevrilir Çerh kurulmuş dolap daim dönmede Mansur olan gelir dara çevrilir
S.N.E., Derviş Ruhullah.)
232
Ulu sular daim alçağa akar Pervaneler özün otlara yakar (odlara, İ. Aslanoğlu.) Serçe kande ise aslına çeker Bülbül olan gelir nâra çevrilir (güle, olabilir. H.D.) Gümanlı gönülde nur mu eğlenir Cennet haricinde hur mu eğlenir Balsız sepetlerde bal mı eğlenir (arı mı. S.N.E.). (Arı m’eğlenir, olmalı. H.D.) Arı olan gelir bala çevrilir. Bir sürçmekle at ayağı kesilmez Bir suç ile âdem oğlu asılmaz Bu yolu erenler kurdu basılmaz (yasılmaz, olmalı. H.D.) Yol ehli kandeyse yola çevrilir Pir Sultan’ım dir ki gönül hastadır Elinde gülleri deste destedir Âdem oğlu bir acâip nesnedir Mehabetle tatlı dile çevrilir (D.Ruhullah). S.N. Ergun: s. 61. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 166–167; Gölpınarlı-Boratav; s. 132–133; A. Bezirci: s. 324 (129/a). Bu şiir C. Öztelli (s. 165–166), A. Bezirci (s. 325–129/b) ve İ. Aslanoğlu (s. 411– 412) nda Pir Sultan’ım Haydar adına da kayıtlıdır. İkisinin de aynı şiir olduğu anlaşılmaktadır. Ancak sonradan iki değişik mahlâsa da mal edilmiş olmalıdır. Pir Sultanları ayırmaya çok emek veren İ.Aslanoğlu da bu mahlâs farklılığı üzerinde durmamış, mahlâsı “Pir Sultan” olanı Pir Sultan’a, mahlâsı “Pir Sultan Abdal” olanı da Pir Sultan Abdal’a mal etmiştir. Bu şiir her iki şâirin de olabilecek özelliklere sahiptir. Pir Sultan’ın şiirlerinden de olabilir. S.N. Ergun’un tesbitine göre bu şiirdeki dördüncü dörtlük Derviş Ruhullah’da yoktur.
Bu şiirin bu
dörtlüğü, bazı araştırmacılar tarafından Pir Sultan’ın idamıyla ilgili gösterildiği için bu tespit önemlidir. Bu dörtlük herhangi bir olayı anlatmayıp doğrudan doğruya öğüt veren bir dörtlük olarak da kabul edilebilir.
233
-89- (Pir Sultan’ın) Horasan’dan kalktı sökün eyledi Elestü deminin yeli geliyor Urum abdalları akın eyledi Boşandı, Kevser’in seli geliyor Geldi Cebrail’e buyruldu nâme Yazdılar yayıldı Urum’a Şam’a Yanınca pîr geldi Bektaş Urum’a Şu kevn-i mekâna dolu geliyor Urum erenleri indirdi başın Yürüttü Urum’un kayasın taşın Dediler Ali’dir bildiler neslin Tanrı’nın Aslanı Ali geliyor Urum erenlerin arttı firakı (erlerinin, olmalı. H.D.) Dikildi arş-ı âlânın direği Yayıldı sofrası, yandı çerağı Hakk’ın da bir kudret eli geliyor Buna şahit yerin göğün meleği Kabul oldu müminlerin dileği Kadıncık Ana’nın duydu kulağı Pirim Hacı Bektaş Veli geliyor Pir Sultan’ım hile katmaz aşına (işine. C.Öztelli.) Yol ehlini karıştırmaz işine (işine?. H.D.) Cihanı cem’eyledi hep başına Tanrı’nın Aslanı Ali geliyor. (C. Öztelli). İ. Aslanoğlu: s. 167–168. Ayrıca bak: C. Öztelli: s. 139–140; Gölpınarlı- Boratav: s. 326; A. Bezirci: s. 303. İlk derleyen C. Öztelli olmasına rağmen İ. Aslanoğlu’nun eserindeki şiir daha tutarlı olduğu için bu şiiri İ. Aslanoğlu’nun eserinden aldık. Bu şiirde Hacı Bektaş Veli’nin Anadolu’ya gelişi anlatılmaktadır. C. Öztelli’nin iddia ettiği gibi “bir isyan müjdesi” söz konusu değildir. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir.
234
-90- (Pir Sultan’ın) Deli gönül geçemezsen geçilmez (geçemezsin. İ. Aslanoğlu) Bir tuzağa tut ulursun epsem dur Bu erenler dolusudur içilmez İçenlerin bağrın keser epsem dur Evvel ikrar virüp sonra dönersen Sehil yokuş görüp döner kaçarsan Undurayım dirsen yaram açarsan Azdırup da sarmazsan epsem dur (saramazsan. İ.A.) Mürşidinîn nasihatın tutmıyan Gönülcüğün musâhibe katmıyan Eridüp kalb evin temiz itmiyen (Arıtıp, olmalı. H.D.) Çığ yerlerde tohum bitmez epsem dur (Çiğ. C. Öztelli.) Eroğluna bir münasip yâr gerek Virdiği ikrara pek duran gerek Cesedinden el yuyanlar nur gerek Çıkmağa kail olmazsan epsem dur Pir Sultan’ım söyler sözüm doğrusun (sözün. İ.A.) Yezit bundan ne anlasın ne duysun Arıdup kalp evin sultan otursun Tacın tahtın terkitmezsen epsem dur (S.N. Ergun). S.N.Ergun: s. 64. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 168–169; A. Bezirci: s. 245 (75/b), S. 244 (95/a); C. Öztelli: s. 167/168. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -91- (Pir Sultan’ım) Güzel âşık sana bir sualim var Kudret bahçesinin gülü nerd’olur (nerde olur. S.N.E) Zâhirde bâtında bir kâmil cansın Tanrı’nın Arslan’ı Şah’ım nerd’olur
235
Serim koydum erenlerin yoluna Gönüller arz eder Cennet bağına Muhabbetin ırmağına seline Uğrayan meleğin yolu nerd’olur (İ.A. Bu dörtlük S.N.E. da yok) Bu dünyanın varın yoğun bitiren Güvercin donuna girüp oturan Zemheride gonce güller yetiren Kudretten açan gül dalı nerd’olur Yedisi sırdadır ıyandır beşi Tedbirle bozulmaz takdirin işi Üçyüz altmış altı deryanın başı Çağlayıp akan subaşı nerd’olur Pir Sultan’ım ider Üçler Yediler (eydür. İ.A.) Erenler kılıncın yolda kodular Haber virsin müderrisler müftîler (kadılar. İ.A.) Hah Tanrı’nın Arslan kulu nerd’olur. (Hah: “ha” mânâsında edat olmalı. H.D.) (S.N.E.) S.N.E: s. 64. Ayrıca bak: s. İ. Aslanoğlu: s. 169-170; GölpınarlıBoratav: s. 326-327 (Eksik. Sadece iki dörtlük); A.Bezirci: s. 279; C. Öztelli: s. 332-333. Bu şiir de Pir Sultan’ım şiirlerinden kabul edilebilir. -92- (Pir Sultan’ın) Yine ılgın ılgın yeller esince Bulutlar kaynaşır, bülbül nic’oldu Şah İmam’a beli deyen gaziler Sürülen tarikat, erkân nic’oldu Bek imiş, kurulmaz feleğin yayı Ezelden soyunmuş âşıklar bayı (sunulmuş. İ.A.; payı, olmalı. H.D) İki dinli yüze gülücü devi (bayı, olmalı. H.D.) Sürdüler dergâhtan, hal nic’oldu
236
Erenler meyl etmez bunda yalana (yalanı. İ.A.) İçi süver olup dışı gülene (düşman, olmalı. H.D. güleni. İ.A.) Evvel ikrar verip sonra dönene (döneni. İ.A.) Sürdüler dergâhdan hal nic’oldu Er değildir er nefesi tutmayan Arıdıp kalbini temiz etmeyen Özünü rızaya teslim etmeyen Sürdüler dergâhtan, hal nic’oldu Pir Sultan’ım ihlas çağır pirine Yerler gökler inler âh-u zârına Müminler çıkınca Hak divanına Münkir olanların hali nic’oldu (C. Öztelli). C. Öztelli: s. 339–340. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: 170–171; A. Bezirci: s. 386, s. 387. İ. Aslanoğlu 176. sayfada bu şiirin hemen hemen aynısını ayrı bir şiir olarak kabul etmiş ama, iki şiirin de aynı şiir olduğu besbelli. Derleyenlerin ve nakarat mısralarının son kelimesi dışında çok büyük fark yoktur. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -93- (Pir Sultan’ın) 1 – Gitme giden gitme sual sorayım Ya ne bu dünyanın üstünde durur (Ya bu dünya neyin, olmalı. H.D.) – Vallâhi billahi ben onu gördüm Dünya Sar’Öküz’ün üstünde durur 2
3
– Gitme giden gitme bir dahi soram
– Gitme giden gitme bir dahi soram
Ya bu öküz neyin üstünde durur
Ya bu sal da neyin üstünde durur
– Vallâhi billâhi ben onu gördüm
– Vallâhi billâhi ben onu gördüm
Öküz de bir salın üstünde durur
Sal da bir balığın üstünde durur
237
4
5
– Gitme giden gitme bir dahi soram
– Gitme giden gitme bir dahi soram
Ya bu balık neyin üstünde durur
Ya bu derya neyin üstünde durur
– Vallahi billâhi ben onu gördüm
– Vallahi billâhi ben onu gördüm
Balık da deryanın üstünde durur
Derya da ikrârın üstünde durur 6
– Gitme giden gitme bir dahi soram Ya bu ikrar neyin üstünde durur – Pir Sultan’ım der ki ben onu gördüm İkrar da imanın üstünde durur (İ. Aslanoğlu). İ. Aslanoğlu: s. 171–172. Ayrıca bak: Gölpınarlı-Boratav: s. 328–329; A. Bezirci: s. 266; C. Öztelli: s. 333–334. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -94- (Pir Sultan’ın) Gittim seyreledim felek içini (Girdim. İ.A.) Bunda âşıklara seyran kalmamış Elinden aldırmış gevherin Hüseyn (hasın. İ.A.) Bunda dertlilere derman kalmamış Evlerinin duvarları delinmiş Harami girmiş (…) kumaşı alınmış (“de” eklenmeli. “kumaş” H.D.) Âliminden gayrı âlim bulunmuş Üstat yapısından yapı kalmamış Burca vermiş çiçek gibi yetmişsin (Burcu, olmalı H.D.) Varmış muhabbete gönül katmışsın Varmış da sonra inkârın etmişsin (Farımış da….. inkâr. İ.A.) Pirler ceminde de yerin kalmamış (Pirlerin ceminde. İ.A.) Kahr-eylemiş de yanına bakmazsın (ense yana bakmışsın. İ.A.) Şeytan, âlimin kalbine değmişsin (Şeytan-ı lâini kalbe almışsın, H.D.) Aşna ile müsahibin yıkmışsın Hakk’ın divanında yerin kalmamış
238
Yârla ettiğim ahd-ü âman n’oldu (ettiğin, olmalı. H.D.) Arada söylenen nefesler oldu (kaldı, Gölp. – Boratav) Yola hayıf geldi, emek zay oldu Gidelim Pir Sultan kimse kalmamış (C.Öztelli). C. Öztelli: s. 337. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 172; Gölpınarlı-Boratav: s. 330–331; A. Bezirci: s. 265. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -95- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Derdimi yandığım kınamayasın
Gelin bakın ateşime közüme
Âşık ma’şukunu del’eyler imiş
Kim dayanır bu zalimin sözüne
Bir kömür gözlünün ateşi közü
Gül yüzlü yar bassa geçse yüzüme
Yakar bendelerin kül eyler imiş
Basar bendelerin yol eyler imiş
3
4
Hublar geçti uğradı da yol etti
Su değilim akam akam durulam
Kim ne bilir elif kaddim dal etti
Acep binem aşk atına yorulam
Aktı çeşmim yaşı çaylar sel etti
Yusuf gibi Zelhasına sarılan
Çevirir önünü göl eyler imiş
Satar kend’özünü kul eyler imiş 5
Pir Sultan’ım yâre kullar olurum El katmazsan ben bu dertten ölürüm (atmazsan, olmalı. H.D.) Çektiğim çileyi senden bilirim Âşıka n’iderse Al’eyler imiş (Ali değil “al: hile” olmalı. H.D.) (A. İzzet). Gölpınarlı-Boratav: s. 170, s. 16. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 173; A.Bezirci: s. 207. Bu şiir doğrudan doğruya Ali İzzet’ten derlenmiştir. Ayrıca şiirde işlenen tema Pir Sultan’da olması gerektiği gibi din ve tasavvuf değil beşerî aşktır, beşerî sevgilidir. Bu sebeplerden dolayı bu şiiri Pir Sultan’ın saymamak gerekir
239
-96- (Pir Sultan’ın) Gice gündüz çağırıram pirime Seher vaktı on iki İmam sen yetiş (on’iki, olmalı. H.D.) Kanım kaynar İmamların yoluna Seher vaktı on iki İmam sen yetiş (on’iki, olmalı. H.D.) İlettiler bizi Mansur dârına Hep teberrâ okudular pirine Lâ’net olsun ikrarından dönene Seher vaktı on iki İmam sen yetiş (on’iki, olmalı. H.D.) Bülbül figan ider bağ-ı gülşanda Mansur’un kimsesi yoktur meydanda Bunca sefillerin boynun uranda Seher vaktı on iki İmam sen yetiş (on’iki, olmalı. H.D.) Kimi allar giyer akçesi yoktur Kimi şallar sarar bahçesı yoktur Vücudum evinin bohçesi yoktur Seher vaktı on iki İmam sen yetiş (On’iki, olmalı.H.D.) Pir Sultan Abdal’ım Kulhüvallahü ahed (Pir Sultan’ım olmalı. H.D.) Can cesetten ayrılmıyor bir saat Dünü günü zikrim Ali Muhammed Seher vaktı on iki İmam sen yetiş (on iki: on’iki, olmalı. H.D.). (S.N. Ergun). S.N. Ergun: s. 66. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 173–174; A. Bezirci: s. 243; C. Öztelli: s. 128–129. Bu Şiirin mahlâsı S.N. Ergun ve C. Öztelli’de “Pir Sultan Abdal”dır. İ. Aslanoğlu ile A. Bezirci’de ise “Pir Sultan”dır. Bizce de “Pir Sultan” olmalıdır. Çünkü “Pir Sultan Abdal’ım” olduğunda vezin tutmuyor. “Pir Sultan’ım” olursa tam denk düşüyor. İşlenen tema itibariyle de Pir Sultan’ın olabilecek bir şiirdir. O halde bu şiiri de Pir Sultan’ın kabul etmek daha doğru olur.
240
-97- (Pir Sultan’ın) Dünyadan el çek ey divâne gönlüm Ulaş bir üstada er ile görüş Mürşidin nazarından yâd edersen (Mürşit nazarına yâd ile bakma, olmalı. H.D.) İkilikten geçip bir ile görüş Mürşide yüzünü sürmek dilersen Emrine zatına ermek dilersen Hakk’ın cemalini görmek dilersen Nur ile nur olup sır ile g örüş Sen nefsini öldür, olagör yeksan Erler meydanında olagör kurban Yedi iklim dört köşede lâmekân Erenlerin sırrı nur ile görüş Âşık-ı sadıklar ölegelmiştir Ağlayanlar bir gün gülegelmiştir El ele… Hakk’a yola gelmiştir (El ele, el Hakk’a… İ.A.) Tanı kendi özün pir ile görüş Pir Sultan’ım kemter kuldur Şah’ına Hünkâr Hacı Bektaş nazargâhına Deli gönül hâk ol düş dergahına Er olayım dersen er ile görüş (C.Ö.). C. Öztelli: s. 170-171. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 174-175; Gölpınarlı-Boratav: s. 332-333. Bu şiir de Pir Sulatn’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -98- (Pir Sultan’ın) Eksiğim aldım da meydana geldim Ben günahkâr kulum erenler mürvet Kabahatim andan cürmümü bildim Ben günahkâr kulum erenler mürvet
241
Erenler yerdeki yüze basmazlar Can olanlara derinden küsmezler (Canı…derin, olmalı. H.D.) Bir suç ile bir kardaştan geçmezler Ben günahkâr kulum erenler mürvet Erenler bağlı kapılar açarlar (Erenler bağlı kapıyı, olmalı. H.D.) Müşkülü de müşkülünden seçerler Kan edenin günahından geçerler Ben günahkâr kulum erenler mürvet Ey erenler benim yüzüm yerdedir Yüzüm yerde ise özüm dârdadır İkrar nerde ise iman ordadır Ben günahkâr kulum erenler mürvet Pir Sultan’ım şerbet içmiş ayılmaz Ezelden yazılan yazı bozulmaz Aman rabbim diyenlere kıyılmaz (Rabb’im, olmalı. H.D.) Ben günahkâr kulum erenler mürvet (Ma. Kitabevi). İ. Aslanoğlu: s. 175–176. Ayrıca bak: A. Bezirci: s. 214. Ayrıca; Gölpınarlı-Boratav: s. 312’deki şiir ile C. Öztelli: s. 194-195’teki şiir de bu şiirin çok benzerleridir. Ancak bu şiirde C.Öztelli’nin dediği gibi şâir yanlış bir iş yaptığı için erenlerden af dilememekte, ermiş olmaya çalışan bir mürid olarak kendisini istediği seviyede bulmamakta ve tevâzukâr davranarak kusurlarını kendi gözünde büyük görmekte ve bunlardan kurtulmaya çalışmaktadır. Bu şiir S.N. Ergun’daki 57. sayfadaki (İ. Aslanoğlu, 73. şiir) şiirin çeşitlenmesiyle de ortaya çıkmış olabilir. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -99- (Pir Sultan’ın) Yine ılgıt ılgıt yeller esince Bulutlar kaynaşır hal nice oldu Şah İmam’a beli diyen gaziler Sürülen tarikat hal nice oldu
242
Bek imiş kurulmaz feleğin yayı Ezelden soyunmuş âşıklar bayı (verilmiş… payı… olmalı.H.D.) İki dinli yüze gülücü devi (bayı, olmalı. H.D.) Sürdüler dergâhtan hal nice oldu Erenler meyl etmez bunda yalana İçi süver olup dışı gülene (düşman, olmalı. H.D.) Evvel ikrar verip sonra dönene Sürdüler dergâhtan hâl nice oldu ( Bu dörtlük İ.A. s. 170’deki gibi olmalı. H.D.) Er değildir er nefesi tutmayan Arıdıp kalbini temiz etmeyen Özünü rızaya teslim etmeyen Sürdüler dergâhtan hal nice oldu Pir Sultan’ım ihlas çağır pirine Yerler gökler inler âh-u zârına Müminler çıkınca Hak divanına Münkir olanlarda hal nice oldu (Ma. Kitavevi). İ. Aslanoğlu: s. 176–177. Ayrıca bak: A. Bezirci: s. 387. Bu şiir İ. Aslanoğlu’nun 92 Numara ile kaydettiği şiirin hemen hemen aynısıdır. Bunların ikisini aynı şiirin varyantları olarak kabul etmek gerekir. İlgili şiire ve bu şiirle ilgili notumuza bakılmalıdır. -100- (Pir Sultan’ın) Ene’l Hak dedik de çekildik dâra Âdâb erkân bize doğru yol oldu Sorgucular geldi sual sormaya Yardımcımız Şâh-ı Merdân Al’old u Kıldan köprü kuruldu ki geç deyü Pirimden bir bâde gel de iç deyü (geldi, olmalı. H.D.) Dalımdan ittiler beni uç deyü Üstüne uğradım tozlu yol oldu
243
Cemd’oturur meleklerin hepisi Ona secde kıldı mümin tapusu (kamusu, olabilir. H.D.) Karşıdan açıldı Cennet kapusu Ol ahret evinden bize gel oldu Bir kapu açıldı içeri girdim Bir ayak üzere bin saat durdum Mizan terazisin ben orda gördüm İliksizdi kemiklerim halloldu (iliklerim kemiklerim, olmalı. H.D.) Pir Sultan Abdal’ım göreyim Şahı (Pir Sultan’ım eydür. A. Bezirci) Alnında balkıyor âlemler mâhı Ben Şahı görmüşem dönmezem dahi Elinden içtiğim bâde dol’oldu (A. İzzet). Gölpınarlı-Boratav: s. 140–141. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 177; C. Öztelli: s. 340; A. Bezirci: s.222 (57/a), s. 224 (57/b). Bu şiirin mahlâsı Boratav’ın derlemesinde “Pir Sultan Abdal”dır. Yukarıdaki diğer araştırmacılarda ise “Pir Sultan”dır. Çoğunluğa uyarak bu şiirin mahlâsının “Pir Sultan” olduğunu söyleyebiliriz. Bir başka husus da bu şiirin Ali İzzet’ten derlenmiş olmasıdır. Ancak bu şiirde Ali İzzet’e ait olabilecek kullanışlara rastlanmamaktadır. Onun için bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edebiliriz. -101- (Pir Sultan’ın) 1
2
Seyyah olup şu âlemi gezerim
İki elim kalkmaz oldu dizimden
Bir dost bulamadım gün akşam oldu
Bilmem amelimden bilmem özümden
Kendi efkârımca okur yazarım
Akıttım kanlı yaş iki gözümden
Bir dost bulamadım gün akşam oldu
Bir dost bulamadım gün akşam oldu
3
4
Yine boralandı dağların başı
Bozuk şu cihanın pergeri bozuk
Akıttım gözümden kan ile yaşı
Yazıktır şu geçen ömüre yazık
Emaneti alır ol veren kişi
Tükendi daneler kalmadı azık
Bir dost bulamadım gün akşam oldu
Bir dost bulamadım gün akşam oldu
244
5 Pir Sultan’ım eydür ummana dalam Gidenler gelmedi haberin alam Abdal oldum çullar giydim bir zaman Bir dost bulamadım gün akşam oldu (İ. Aslanoğlu). İ. Aslanoğlu: s. 178. Ayrıca bak: Gölpınarlı-Boratav: S. 334–335; A. Bezirci: s. 348; C. Öztelli: s. 341–342. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -102- (Pir Sultan’ın) Seyran edip şu âlemde gezerken Ah bana bir kanlı zâlimden oldu Yine dilim ile düştüm belâya Sabır edemeyip dilimden oldu (Sabır edemedim, olmalı. H.D.) Dedem bahçesinin meyvesin dermiş Rehbere mürşide kalesin vermiş Arıya bal vermiş belâsın vermiş Arı ağlar bana balımdan oldu Alabilsem şu Yezit’ten ahdımı Koç yiğit ellere vermez bahtını (tahtını, olmalı. H.D.) Yaz gününün boz bulanık vaktını Ördek ağlar bana telimden oldu Hep güzeller kaşı yayını yazmış Kişi sevdiği yârinden azmış (bezmiş, olmalı. H.D.) Yol kılıcı var deyü sözü kesmiş Yolsuz ağlar bana yolumdan oldu Pir Sultan’ım eydür bu işi nider Kişi ne derse kendine eder (ederse. İ.A.) Çağrışıp bağrışıp turnalar gider Turna ağlar bana telimden oldu. (C.öztelli). C.Öztelli: s. 342–343. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 179; Gölpınarlı-Boratav: s. 336; A. Bezirci: s. 416. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. Yine C. Öztelli’nin derlediği şiir (s. 343,
245
274. şiir.)de bu şiirin bir varyantı olarak sonradan ortaya çıkmış olabilir. Ayrıca bak: Gölpınarlı-Boratav; s. 335–336. -103- (Pir Sultan’ın değil) Sultan Ali’m bir iş geldi başıma Yana yana ağlanacak iş oldu Mâlum olsun yârenime eşime Ferman geldi serim yere düş oldu Yetiş imdadıma Celli Celâl’im Hünkâr Hacı Bektaş, Şah Sultan Balım Efendime malûm benim de hâlim Benim derdim cümle derde baş oldu Derviş olan şükür edip oturdu Herkes kendi kısmetini götürdü Namerdin lokmasın cömert yetirdi (yedirdi, olmalı. H.D.) Münkirin torbası şükür boş oldu Pir Sultan kāildir Hak’tan gelene Şükür olsun dâmenimi salana Akrancığın kendisinden bulana Derdim deva buldu gönlüm hoş oldu (C.Öztelli). C. Öztelli: s. 46. Ayrıca bak: i. Aslanoğlu: s. 179; A. Bezirci: s. 356. Bu şiirin bilhassa birinci dörtlüğüne bakarsak bu şiirin Pir Sultan’a ait olmaması gerekir. Bu şiiri derleyen C. Öztelli’nin bu şiirle ilgili olarak; “İstanbul’dan ferman geldiği, başının yere düşeceğini bildiği, bununla birlikte korku göstermediği”269 şeklindeki yorumuna katılmak mümkün değildir. Kaldı ki şiirde “başının yere düşeceğinden” bahsedilmiyor; “Ferman geldi serim yere düş oldu” deniliyor. Yani gelen fermana göre başının yere düştüğü söyleniyor. Bu durumda bu şiiri Pir Sultan söyleyemez. Ancak daha sonraki yıllarda Pir Sultan Hikâyesi’ni anlatan başka bir şâir söyleyebilir. Pir Sultan’ı Pir Sultanlar’dan ayırmaya titizlik gösteren İ. Aslanoğlu ve onun takipçisi A. Bezirci de yukarıdaki ifadelere dikkat etmeden
269
Öztelli; Cahit: Pir Sultan Abdal, s . 45-46.
246
bu şiiri Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermişlerdir. Onların bu tesbitine de yine aynı yukarıdaki izahlar doğrultusunda katılmak mümkün değildir. -104- (Pir Sultan’ın) Bâtın erlerinden Sultan Server (Sultan-ı Server. İ.A.) Geldi dergâhımız oldu münevver Yanında rehberi Hazret-i Kanber Heman bir dem geşt-ü güzâr göründü Bir ulu dergâha varıp eriştim Erenler elinden bir dolu içtim Aklımı zay edip hal olup düştüm Kuruldu bir ulu pazar göründü Gönüller tahtının bülbülü geldi Elinde bir dolu gül rengi geldi Önümde bir sini dopdolu geldi (Önüme, olmalı. H.D.) Bu hal bize andan uçar göründü. On iki tarikin nişanı mevcut Pir Sultan’nım anda pirim de mevcut Gördü cümlemizi anda bir vücut Pervaz urup gökte uçar göründü (C. Öztelli). C.öztelli: s. 172–173. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 180–181; A. Bezirci: s. 167. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -105- (Pir Sultan’ın) Emânet Âdem’de Âdem bir güldür Geldi dost kokusu ol güle düştü Âdem’e âşıklar cümle beli dir Feryad ile figan bülbüle düştü İblis anlamadı Âdem’de sırrı Açıldı vechinde Hakk’ın menşûru Geldi zuhur itti Muhammed nuru Yayıldı âleme gulgule düştü
247
Hak diyüp Âdem’den tutmuşuz eli Sıdk ile ideriz Âdem’e beli (eyderüz, olmalı. H.D.) Pirimizdir bizim Muhammed Ali El ele el Hakk’a silsile düştü Azazil ider mi Âdem’e ikrar Secde it diye Hak emritti tekrar Boynun eğmez gider Âdem’e her bar Kendi bildiğine bir yola düştü Pir Sultan’ım İblis kendinî gördü Hak lâ’net eyledi dergâhtan sürdü Âdem aslı yüzün toprağa sürdü (Ata, olmalı. H.D.) Allemel’esmâ’sı her dile düştü (S.N: Ergun). S.N. Ergun: s. 69. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 181; Gölpınarlı-Boratav: s. 340; A. Bezirci: s. 220. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -106- (Pir Sultan’ın) 1
2
Şah’ın illerinden gelen turnalar
İki kuş bir yavru besler yuvada
Çağrışıp karışıp konar Şah deyü
Ona mürşid gerek yuya arıda
Talib olan mürşidinî arzular
İki yüce şahin döner havada
Destine el salıp sunar Şah deyü
İmam evlerine konar Şah deyü
3
4
Aramıza düştü ayrılık tozu
Hakk’tan nida geldi garip bülbüle
Buymuş başımıza yazılan yazı
Bülbül âşık oldu bahçede güle
Bağrımızı deldi turna âvâzı
Ali niyet etti bindi Düldül’e
Sıvas göllerine iner Şah deyü
Sultan evlerine gider Şah deyü 5
Pir Sultan’ım eydür, gözümün yaşı Delik deşik oldu bağrımın başı Kalktı havalandı gönlümün kuşu Şah’ın dergâhına konar Şah deyü (H. Çatbaş). İ. Aslanoğlu: s. 182.
248
Ayrıca bak: Asım Bezirci: s. 358; C. Öztelli: s. 145–146. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinde kabul edilebilir. -107- (Pir Sultan’ın) Ben hocamdan böyle aldım dersimi Okur idim elifi de be deyü (elif deyü be deyü. İ.A.) Kimse bilmez şu cihanın harfinden Tâ ezelden çağırırım Hû deyü Oğul ıssız iken üzüm çoğiken (üzün. İ.A. “hüzün” de olabilir H.D.) Davut sofra iken bıçak yoğiken İsmail’e inen kurban sağiken Kime dedi şu lokmayı ye deyü Kimin azarlayıp kimin kakıdır Kimine ders verir kimin okudur Kime dedi şu meydan kimin hakkıdır Kime dedi şu meydanı yu deyü Fatma Ana can Ali’nin gelini (Şah.İ.A.) Mirac’a inerken öptü elini (giderken, olmalı. H.D.) Haksızlara kakturmazdı gülünü Muhammed’in bergüzarıdır deyü Pir Sultan’ım şunda bir dolu içti İçti o doluyu serinden geçti Aşkın ateşine yandı tutuştu Kemiğim hal oldu ilik su deyü (halloldu, olmalı. H.D.). (C. Özelleti: s. 350–351). Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 182–183; Gölpınarlı-Boratav: s. 341–342; A. Bezirci: s. 358. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -108- (Pir Sultan’ın) Musahipten özün seçen musahip On’ki İmam dergâhına varamaz (“Onik’İmam” olmalı. H.D.) Musahibin sırrın açan musahip On’ki İmam dergâhına varamaz (On ik’imam. H.D.)
249
Musahip musahibin sırrın açar Evliyalar anın hışmından kaçar Dünyadan ahrete imansız göçer On’ki İmam dergâhına varamaz (Onik’imam.H.D.) Musahip var musahibin varısı İkisi de bir elmanın yarısı Özü çürük kallaş olsa birisi On’ki İmam dergâhına varamaz (Onik’imam. H.D.) Musahip musahibe bulsa bahane Anı da sürerler bir ulu hana Âhiri cehennem oduna yana On’ki İmam dergâhına varamaz (Onik’imam. H.D.) Musahip musahibe etse bir güman Anda ne din kalır ne de bir iman Şefaatçi olmaz On İki İmam On’ki İmam dergahına varamaz (Onik’imam. H.D.) Pir Sultan’ım bed huylardan bezili Yerden gökten umutçuğu üzülü Musahip musahiple gezse küsülü On’ki İmam dergâhına varamaz (Onik’i imam. H.D.). (Z. Gürel). İ. Aslanoğlu: s. 183–184. Ayrıca bak. Gölpınarlı-Boratav: s. 342–343; A. Bezirci: s. 333. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -109- (Pir Sultan’ın) Gönül ne durursun elden geldikçe Yine bir mürşide varmadan olmaz Aman mürvet deyü sen de yüzünü (sürsen, olabilir. H.D.) Yine bir mürşide varmadan olmaz Mürşidinî bulur gezen arayı Kırklar arasında bulur çareyi Ne kadar okursan aktan karayı Yine bir mürşide varmadan olmaz
250
Bu dünyada sen çok yaşlar yaşarsın Bilip dört kitabın dersin açarsın Her harfine bin bir mânâ verirsin Yine bir mürşide varmadan olmaz Halil Kâbe yaptı oldu yâ delil (ol, olmalı. H.D.) Vardı varan kaldı varmayan melil Muhammed’e rehber oldu Cebrâil Yine bir mürşide varmadan olmaz Pir Sultan’ım bu durakta dur dedi Hazret-i Muhammed, Ali er, dedi Bunu bilmeyenin işi zor, dedi Yine bir mürşide varmadan olmaz (Ma. Kitabevi). İ. Aslanoğlu: s. 184–185. Ayrıca bak: A. Bezirci: s. 269; C. Öztelli: s. 173. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -110- (Pir Sultan’ın) Bülbül olsam gül dalında şakırım Öz bağımda biten gül neme yetmez Süleyman’ım kuş dilinden okurum Bana ta’lim olan dil neme yetmez Derviç oldum pir eteğin tutarım (Derviş. İ.A) Hakk’a doğru çekilmiştir katarım Baykuş gibi garip garip öterim Issız viraneler çöl neme yetmez Aşk kitabın ele aldım yazarım Yolum Hakk’a doğru meylim nazarım (Daim. İ.A.) Neme gerek dağı taşı gezerim Karşıda görünen yol neme yetmez
251
Dünyanın ötesi neden ma’lûmdur (nedir, de olabilir. H.D.) Anın asılına iren âlimdir Az yaşa çok yaşa sonu ölümdür Bana hırkayla şal çul neme yetmez (hırka ile çul,, olmalı. H.D.) Pir Sultan’ım sırrım kimseler bilmez Tevekkül mâlini irteye koymaz (etmeyi, olmalı. H.D.) Kişi kısmetinden ziyade yemez Bana kısmet olan mal neme yetmez (S.N.Ergun). S.N. Ergun: s. 70. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 185–186; Gölpınarlı-Boratav: s. 141; C. Öztelli: s. 227–228 (Bu şiirde son dörtlük hem diğerlerinden farklı kafiyededir, hem de mahlâs “Pir Sultan’ın Haydar” şeklindedir. Bu dörtlüğün bu hâliyle bu şiirin sonuna sonradan eklenmiş olduğu anlaşılıyor. A. Bezirci: s. 193 (35/a), s. 194 (35/b). Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinen kabul edilebilir. -111- (Pir Sultan’ın) Sofi mezhebimi neden sorarsın Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz Gözlüye gizli olmaz ne ararsın Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz Eğnimize biz kırmızı giyeriz Hâlimizce biz de ma’na duyarız İmam Ca’fer mezhebine uyarız Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz Her kulun çırağın yaksa Hak yakar (çerağın, olmalı. H.D.) Mü’min olanları katara çeker Aslımız on iki İmam’a çıkar Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz Muhammed Ali’dir Kırklar’ın başı Anı sevmiyenin nic’olur işi Atalım Yezid’e lâ’neti taşı Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz
252
Biz tüccar değiliz alup satmayız Erenler mâline hile katmayız Gönlümüz geniştir biz kin tutmayız Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz İlkbaharda açılmıştır gülümüz Hakk’ın dergâhına gider yolumuz On iki İmam’ı okur dilimiz Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz Pir Sultan’ım söyler ganidir gani Evveli Muhammed âhırı Ali Anlardan öğrendik erkânı yolu Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (S.N: Ergun). S.N. Ergun: s. 71. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 186–187; A. Bezirci: s. 350–351 (149/a), s. 351–352 (149/b). Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -112- (Pir Sultan’ın) Biz burada bülbüllük eylemeyiz Gülistan kuşuyuz güle gideriz Bizim kıymatımız bunda bilinmez Muhabbeti candan ile gideriz Ne davam var benim şu eller ile Benim davam Hak ehli kullar ile Kerbelâ’ya giden abdallar ile İmam Hüseyin’e bile gideriz Öldürelim nefsi dinlemez oldu Sırr-ı hakikati söylemez oldu Şahinim kolumda eğlemez oldu (eğlenmez, olmalı. H.D.) Turnası çok olan göle gideriz Cennetin kokusu gelir uçmaktan Âşıklar usanmaz yiyip içmekten (utanır, olmalı. H.D.) Öyle nâmert köprüsünü geçmekten Akar bozbulanık sele gideriz
253
Pir Sultan’ım eyder niyazım Hak’tan Sensin cümlemizi var eden yoktan Âşıklar usanmaz bayırdan sarptan Erenler yol kurmuş yola gideriz (Ma. Kitavevi). İ. Aslanoğlu: s. 187-188. Ayrıca bak: A. Bezirci: s. 181; C. Öztelli: s. 362. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. *** -113- (Pir Sultan’ın) 1
2
Tarikate ikrar verdim
Allah bir Muhammed hakdı
Lânet Yezit’ten el yudum
Rehberim kemendi takdı
Muhammed Ali’yi gördüm
Çekti pire teslim etti
Firdevs-i âlâ içinde
Firdevs-i âlâ içinde
3
4
Pirden nasihatı aldım
Ben kutlu postuma geçtim
Ben belimi bağlı gördüm
Sekahüm şerbetin içtim
Kendimi Mirac’da buldum
Ol saat kıyl-kalden geçtim
Firdevs-i âlâ içinde
Firdevs-i âlâ içinde
5
6
Didar defterine geçtim
Mehdi’ye vardır niyazım
Münkir münafıkı seçtim
On iki İmama bağlı özüm (İmamlara. İ.A.)
Mezhebde Cafer’e düştüm
Şükür dîdar gördü gözüm
Firdevs-i âlâ içinde
Firdevs-i âlâ içinde 7 Pir Sultan’ım dünya fâni Bizdedir Hakkın nişanı Hakk’a kurban verdim canı Firdevs-i âlâ içinde (C. Öztelli). C. Öztelli: s. 241–242.
Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 189–190; Gölpınarlı-Boratav: s. 247–248; A. Bezirci: s. 365–366. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir.
254
-114- (Pir Sultan’ın) 1
2
Önüme bir çığır geldi
Gir dükkâna pazar eyle
Bir ucu var şar içinde
Hışmın yenüp hazer eyle
Bakkallar dükkânın açmış
Ay’a Gün’e nazar eyle
Ne istersem var içinde
Ay Muhammed nur içinde (Gün, H.D.)
3
4
Ay Ali’dir Gün Muhammed
Göl içinde çerhi döner
Okunan seksen bin âyet
Susuzluktan bağrı yanar
Balıklar suyuna hasret
Mü’minler secdeye iner
Çerhi döner göl içinde
Seyir var seyir içinde
5
6
Kudretten virdi o balı (verildi. İ.A.) Pir Sultan’ım hey gaziler Behanesi oldu arı
Alnımızda ak yazılar
Dinle imdi âh ü zârı
Tâlip de pîrin arzular
Arı inler bal içinde
Bülbül öter gül içinde (S.N. Ergun). S.N.
Ergun: s. 27–28. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu. S: 190–191; Gölpınarlı-Boratav: s.99; A. Bezirci: s. 337–338 (138/a); s. 339 (138/b) C.Öztelli: s. 82–83. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -115- (Pir Sultan’ın) 1
2
Mihman olmuşum gelmişim
Gelin örselemen bizi
Hakk’a bağlamışım özüm
Hakk’a ısmarladık sizi
Ev sahibi iki gözüm
Ayağı tozuna yüzü
Gönder bizi safa ile
Sürdür bizi safa ile
3
4
Sürüye katılan koçlar
Hey dedeler hey babalar
O da Hakk’ın emrin işler
Yerde gökte hû diyenler
Yiyip içtiğimiz kardaşlar
Rıza lokmasın yiyenler
Gönder bizi safa ile
Gönder bizi safa ile
255
5
6
Gidiyoruz hoşça kalın
Pir Sultan ere varalım
Gâhi siz de bize gelin
Hak divanına duralım
Heybemize azık koyun
Yolcu çizmesin giyelim
Gönder bizi safa ile
Gönder bizi safa ile (V.L. Salcı). İ.
Aslanoğlu: s. 191–192. Ayrıca bak: A. Bezirci: s. 326. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -116- (Pir Sultan’ın) 1
2
Gel güzel yola gidelim
İçilmez dolu içilmez
Adı güzel Ali ile
Sevgili yardan geçilmez
Açlar doyar susuz kanar
İkisi birden seçilmez (birdir olmalı. H.D)
Leblerinin balı ile
Has bahçenin gülü ile
3
4
Ali’m bana neler etti
Ağaç kurur devran döner
Aldı beni dâra çekti
Kuş yuvaya bir dem konar
Üstüme yürüyüş etti
Doldurmuş dolusun sunar
Elindeki dolu ile
Ali’m kendi eli ile 5
Erenler lokması nurdur Lokmaya elini sundur Pir Sultan’ım doğru yoldur Ali’m kendi yolu ile (C. Öztelli). C. Öztelli: s. 83. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 192–193; A. Bezirci: s. 253. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinde kabul edilebilir.
256
-117- (Pir Sultan’ın) 1
2
Türap ol da gez bir zaman
Türaplık cümlenin başı
İncinme gönül incinme
Daim çiğnenmektir işi
İleri gerili söze
Üstüne atarlar leşi
İncinme gönül incinme
İncinme gönül, incinme
3
4
Müminler cennete doldu
Ali’mdir dünyada hoca
Münafık meydanda kaldı
Kur’anda okunan hece
Bühtan Fatmana’ya oldu
Burda alçak, orda yüce
İncinme gönül, incinme
İncinme gönül incinme
5 Pir Sultan’ım, doğan aylar Geçinir yoksullar baylar Her keşli sıfatın söyler (Her kes de, olmalı. “Herkes de” mânâsında. H.D.) İncinme gönül incinme (C. Öztelli). C. Öztelli: s. 371. İ. Aslanoğlu, bu şiiri C. Öztelli’den aldığını belirtmesine rağmen 3. ve 4. dörtlükleri şu şekilde kaydetmiştir: Koy sana kötü desinler
Muhammet Miraç’tan indi
Her ayıbına gülsünler
Ali’m nur ile boyandı
Her gün gıybetin kılsınlar
Bühtan Fatm’Ana’ya indi
İncinme gönül incinme
İncinme gönül incinme. (İ. Aslanoğlu s. 193)
A. Bezirci de her iki şiiri aynı şiirin varyantları olarak vermiştir: s. 368 (162/b), s. 367 (162/a). Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -118- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Karşı karşı karlı dağlar
Benim istediğim kendi
İndi Şah’a secd’eyledi
Gerçekler ikrara kandı
Mülk iyesi ulu beyler
Muhammet Mirac’a indi (Mirac’tan. H.D.)
İndi Şah’a secd’eyledi
İndi Şah’a secd’eyledi
257
3
4
Benim istediğim asıl
Yer yüzünde biten otlar
Canım kurban Şah’a beşir
Cana kıyar koçyiğitler
Şehcivan’da Hasan Mansur
Elâ gözlü arap atlar
İndi Şah’a secd’eyledi
İndi Şah’a secd’eyledi 5
Pir Sultan’ım oldu tamam İşte geldi sahip – zaman Dahi indi On’ki İmam (On ik’imam, olmalı. H.D.) İndi Şah’a secd’deyledi (İ. Aslanoğlu). İ. Aslanoğlu: s. 194. Ayrıca bak: Gölpınarlı-Boratav: s. 258; A. Bezirci: s. 314. Buradaki “Şah” tam olarak ne Hz. Ali’yi, ne de Safevî Şahı’nı karşılıyor. “Allah”ı karşılama ihtimali daha kuvvetli. Böyle ise ikinci dörtlükteki Hz. Ali’nin, Hz. Muhammed’den üstün tutulması mânâsı da ortadan kalkmaktadır. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -119- (Pir Sultan’ın) 1
2
Evvel baştan bu dünyaya
Ali’dir gaziler başı
Tanrı’nın aslanı geldi
Hızır Nebî’dir yoldaşı
Yüz döndürmez yüz bin erden
Ali manendi bir kişi
Kuşağına dolu geldi
Sultan Seyyit Veli geldi
3
4
Yusuf’u kuyuy’attılar
Halil Kâbe’yi yapınca
Hem aldılar hem sattılar
İslam dinîne tapınca
Kurtlara bühtan ettiler
Gökten Muhammet kapunca
Mısır’ın sultanı geldi
Nûr âleme dolu geldi
5
6
Aşk elinden oldum hasta
Pir Sultan’ım nesne bilmez
Var derdine derman iste
Âb-ı Hayat içip ölmez
Dahi küçücek nevreste
Kâfir Müslümanı yenmez
İsmail kurbanı geldi
Ezelden basılı geldi
258
(Maarif Kitabevi). İ.Aslanoğlu: s. 194–195. Ayrıca bak: A. Bezirci: s. 231 (Ancak bu forma eksik). C. Öztelli: s. 256. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinen kabul edilebilir. -120- (Pir Sultan’ın) 1
2
Arzuladım size geldim
Pir elinden dolu içtim
Hünkar Hacı Bektaş Veli
Doğdum elinize düştüm
Eşiğine yüzüm sürdüm
Ak cenneti gördüm geçtim
Hünkâr Hacı Bektaş Veli
Hünkâr Hacı Bektaş Veli
3
4
Rehber aradım aradan
Güvercin donunda durur
Cümle âlemi yaradan
Cümle eksikler yitürür
Cansız divarı yürüden
Beş taşlı şâhit getürür (taşı. İ.A.)
Hünkâr Hacı Bektaş Veli
Hünkâr Hacı Bektaş Veli
5
6
Âşıkların sema’ döner
Bahçende gördüm gülünü
Kırk budakta şem’a yanar
Erenler sürsün demini
Dolusun içenler kanar
İmam Rızâ’nın torunu
Hünkâr Hacı Bektaş Veli
Hünkâr Hacı Bektaş Veli
7
8
Balım Sultan er köçeği
Pir Sultan’ım gerçek veli
Keser kılıncı bıçağı
Erenlerden çekmem eli
Erenlerin bal çiçeği
On iki İmam’ın yolu
Hünkâr Hacı Bektaş Veli
Hünkâr Hacı Bektaş Veli (S.N. Ergun). S. N.
Ergun: s. 36. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 195–196; A. Bezirci: s. 158–159; C.Öztelli: s. 178–179. C. Öztelli, bu şiirden hareket ederek Pir Sultan’ın Hacı Bektaş Tekkesi’ni ziyaret ettiği kanatine varıyor ki bu kanaate katılmak mümkündür. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir.
259
-121- (Pir Sultan’ın) 1
2
Güzel âşık cevrimizi
Yemiyenler kalır naçar
Çekemezsin demedim mi
Gözlerinden kanlar saçar
Bu bir rıza lokmasıdır
Bu bir demdir gelir geçer
Yiyemezsin demedim mi
Duyamazsın demedim mi
3
4
Bak şu âşıkın haline
Âşıklar harabat olur
Ne gelse söyler diline
Hak yanında hürmet bulur
Can ü başı Hak yoluna
Muhabbet baldan tatl’olur
Koyamazsın demedim mi
Doyamazsın demedim mi
5 Girelim Ali seyrine (Erelim Ali sırrına, olmalı. H.D.) Çıkalım meydan yerine Küfrümüz iman yerine Sayamazsın demedim mi 6 Pir Sultan’ım der Şah’ımız Hakk’a ulaşır rahımız On’ki İmam katarımız (Onik’imam, olmalı. H.D. Uyamazsın demedim mi (Derviş Ruhullah). İ. Aslanoğlu: s. 197. Ayrıca bak: S.N. Ergun: s. 37; Gölpınarlı-Boratav: s. 103; C. Öztelli: s. 179–180; A. Bezirci: s. 275 (96/a), s. 276–277 (96/b), s. 278 (96/c). Bunlardan S.N. Ergun, Gölpınarlı-Boratav ve A. Bezirci’nin eserinde (sadece s. 278 96/c’de) mahlâs Pir Sultan Abdal’dır. Diğerlerinde Pir Sultan’dır. S.N. Ergun, Gölpınarlı-Boratav ve Asım Bezirci’dre (96/c) üçüncü dörtlük şu şekildedir: Bu dervişlik bir dilektir Bilene büyük devlettir Yensiz yakasız gömlektir Giyemezsin demedim mi
260
Bu dörtlük yukarıdaki şiire eklenebilir. O zaman bu şiir 7 dörtlükten ibaret olur. Aynı şiirde bile mahlâs değişikliğine iyi bir örnek olan bu şiiri, İ. Aslanoğlu ve A. Bezirci’ye uyarak Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edebiliriz. -122- (Pir Sultan’ın) 1
2
Erenlere eş olayım
Alna yazılmış yazıyı
Bu yola yoldaş olayım
Besili körpe kuzuyu
İçeyim sarhoş olayım
Hakk’ın yazdığı yazıyı
Aymak elinden gelir mi
Bozmak elinden gelir mi
3
4
Dere tepe dümdüz olur
Pir Sultan’ım der Hatâyî
Gece geçip gündüz olur
Dilimiz söyler hatâyı
Gökte kaç bin yıldız olur
Pişmedik çiğ yumurtayı
Saymak elinden gelir mi
Soymak elinden gelir mi (C. Öztelli:
s. 263). Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 198; Gölpınarlı-Boratav: s. 270; A. Bezirci: s. 225 (Ancak bu forma eksik). Bu eserlerde son dörtlükteki “Hatâyî”den Şah Hatâyî’nin kasdedildiği düşünülmüş; özel isim muamelesi yapılarak bu kelime büyük harfle başlatılmıştır. C. Öztelli ayrıca bu isimle Şah Hatâyî’nin anıldığını söylemiştir. Halbuki bu kelime özel isim değil “Hata” kelimesinin “i” haline göre sölenişidir: “Pir Sultan hatayı (kusuru) der, söyler” şeklinde. Ancak bu kullanıştan sonra belki tevriyeli olarak “Hatâyî” de kasdedilmiş olabilir. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinen kabul edilebilir. -123- (Pir Sultan’ın ) 1
2
Yürü bire kahbe felek
Gafil gelirsin yanıma
Gafil gafil gezme bari
Kıyarsın tatlı canıma
Biz de doğduk ölmek için
Toprak atarsın sineme
Yüzümüze gülme bari
Sorucuyu salma bari
261
3
4
Bildim feleksin cihandan
Sen bir feleksin sözün yok (sözüm, H.D.)
Çıkmaz parmakların kandan
Yola gidersin izin yok
Kurtuluş yok imiş senden
Kimi görmeğe gözün yok
Yiğitlikte gelme bari
Kimisini görme bari 5
Pir Sultan’ım der hânedir Bilirim kastın cânedir Her işlerin tersinedir Bildiğinden kalma bari (İ. Aslanoğlu). İ. Aslanoğlu: s. 198–199. Ayrıca bak: A. Bezirci: s. 180. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerine kabul edilebilir. -124- (Pir Sultan’ın) 1
2
Hakikat bir gizli sırdır
Şüphe getirme gönlüne
Açabilirsen gel beri
Hak perde çeker önüne
Küfr içinde iman vardır
Oddan bir gömlek eğnine
Seçebilirsen gel beri
Biçebilirsen gel beri
3
4
Ata ana kavım kardaş
Pir Sultan’ım ere yettik
Olduk Hak ehline yoldaş
Vardık pir dâmenin tuttuk
Can ile baştan ey kardaş
Biz ağuyu bala kattık
Geçebilirsen gel beri
İçebilirsen gel beri (C.Öztelli). C.
Öztelli: s. 267–268. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 199–200; A. Bezirci: s: 289. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinen kabul edilebilir. -125- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Be yârenler, be kardaşlar
Can nice ayrılır tenden
Gör neyledi zaman bizi
Ten nice ayrılır candan
Gözüm yaşını akıttı
Ayak ayak nerdüban (nerdübandan, İ.A.)
Sel eyledi zaman bizi
İn eyledi zaman bizi
262
3
4
Gelin gidelim zecril’e (?)
Kimi baydır, kimi fakir
Can kurban olsun asile
Ol yaradan Mevla’ya şükür (Ol, fazla. H.D.)
Bir halden bilmez cahile
Ne akıl kodu ne fikir
Kul eyledi zaman bizi
Del-eyledi zaman bizi 5
Pir Sultan’ım döne döne Dolu içtim kana kana Şu yerde kim yana yana (kala kala, olabilir, H.D.) Avrat eyledi zaman bizi (Dul, İ.Aslanoğlu.). (C. Öztelli). C.Öztelli: s. 270. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 200–201; Gölpınarlı-Boratav: s. 271; A. Bezirci: s. 169. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -126- (Pir Sultan’ın) 1
2
Geldik dârınâ duşlandık
Gönül bir ulu şehirdir
İrehbere bağışlandık
Rızasız lokma zehirdir
Bir aşıyla aşılandık
Tâlib yiyemez küfürdür
Durmaz Yezîd oklar bizi
Hak iyesi haklar bizi
3
4
Tarikattadır elimiz
Meydana merdân güzarım
Hakikattadır yurdumuz
Hak olan yere nazarım
Hakk’la olunca virdimiz
Gaibde sırda gezerim
Her kazadan saklar bizi
Göremesin çoklar bizi 5
Pir Sultan tâlib devirir Mervân’ın külün savurur Yedi kat bârû çevirir Ali anda saklar bizi (A.B. Gölpınarlı). Gölpınarlı-Boratav: s. 106–107. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 201; A. Bezirci: s. 254; C. Öztelli: s. 270-271. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir.
263
-127- (Pir Sultan’ın) 1
2
Kalbi kara kallaş sofi
Helal haram yiyen kişi
Şu cihana gelse gerek
Hakk’ınan yoktur bir işi
Adı Helâl Zâde konmuş
Oturmuş da sallar başı
Helal haram yese gerek
Zikrullahım dese gerek
3
4
Görmez amma gönül katar (görür. H.D.)
Hem pirinden gülbank alır
Çıkmaz yataklarda yatar
Nasihata kulak urur
Ödünç alır ödünç satar
Nefis için mihman olur
Kârı ziyan olsa gerek
Ben hacıyım dese gerek 5
Pir Sultan’ım varmayanlar Pir cemalin görmeyenler Bir ikrara durmayanlar İmansızca ölse gerek (İ. Aslanoğlu). İ. Aslanoğlu: s.202. Ayrıca bak: Gölpınarlı-Boratav: s. 273; A. Bezirci: s. 312. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerine kabul edilebilir. -128- (Pir Sultan’ın) Amanın eyle mürüvvet Gördüğüne tapma gönül Yüzüne bakmayınan sen (bakmayanın, C.öztelli.) Tozuna da bakma gönül Bir kardaşa meyil verip Tuz ile ekmeğin yiyip Azıcık noksanın görüp Tez başına kakma gönül Arap ata binip coşma Karlı buzlu dağlar aşma Her gördüğüne sır açma Doluları dökme gönül
264
Pir Sultan’ım gündür ava Çektiğim emekler hava (çektiğin, olmalı. H.D.) Nasihatım olsun sana Sen hatırlar yıkma gönül (H. Çatbaş). İ. Aslanoğlu: s. 202-203. ayrıca bak: A. Bezirci: s. 155; C. Öztelli: s. 274-275; GölpınarlıBoratav: s.. 274-275. Bu şiir Gölpınarlı-Boratav’da beyitler halindedir ve iki beyit fazladır. Ancak bunların aslının dörtlükler halinde olduğu, yazıya geçirilirken her dörtlüğün bir beyit haline getirildiği anlaşılmaktadır. Böylece her mısra 16 heceden ibaret oluyor ki bu, halk şiiri için pek uygun düşmemektedir. Diğer araştırmacıların dörtlükler halinde yazdığı şekli doğru kabul etmek gerekmektedir. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -129- (Pir Sultan’ın) 1
2
Yine dosttan haber geldi
Kılavuzum Şah-ı Merdan
Dalgalandı taştı gönül
Çevresi dopdolu nurdan
Yâr elinden kevser geldi
Şunda bir hercai dosttan
Derya gibi coştu gönül
Neylersin vazgeçti gönül
3
4
Sır Ali’deki sır idi
Açıldı bahçenin gülü
Seyr edeni sever idi
Öter içinde bülbülü
Ben kulu da kemter idi
Dost elinden dolu dolu
Pir aşkına düştü gönül
Sarhoş oldu içti gönül 5
Pir Sultan’ım bir gün geçer (göçer. S.N.E.) Er olan ikrarın güder Ceset bunda seyran eder Çün Hakk’a ulaştı gönül (B.Atalay). İ.Aslanoğlu: s. 203–204. Ayrıca bak: S.N. Ergun: s. 43; GölpınarlıBoratav: s. 113–114; C. Öztelli: s. 276–277; A. Bezirci: s. 384–385 (171/a), s. 385 (171/b). C. Öztelli’nin derlediği biraz farklılık göstermekle birlikte onun da bu
265
şiirin farklılaşması ile ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -130- (Pir Sultan’ın) 1
2
Ey benim sarı tanburam
Göğsüme tahta döşerler
Sen niçin böyle ağlarsın
Çaldıkça bağrım deşerler
Derdim büyük, içim oyuk
Durmayıp beni okşarlar
Ben Şah’ım deyü ağlarım
Ben Şah’ım deyü ağlarım
3
4
Koluma takdılar perde
Koluma takdılar teli
Uğrattılar beni derde (bin bir derde. İ.A.)
Söylettiler bin bir dili
Kim konar kim göçer yurda
Oldum ayn-ı cem bülbülü
Ben Şah’ım deyü ağlarım
Ben Şah’ım deyü ağlarım 5
Bağlamadır benim adım Arşa dayanır feryadım Pir Sultan’dır üstadım (Pir Sultan’ımdır üstadım.İ.A.) Ben Şah’ım deyü ağlarım (C. Öztelli). C. Öztelli: s. 133– 134. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 204–205; A. Bezirci: s. 235 (Ancak bu baskıda bu farma eksik. H.D.). Bu şiirin çok az değişik bir şeklinin nakarat mısrası “Ben anınçün inilerim” şeklindedir. S.N. ergun: s. 51–52; İ. Aslanoğlu: s. 206–207; Gölpınarlı-Boratav: s. 117–118; A. Bezirci: s. 247. İ. Aslanoğlu bu iki şiirin de Pir Sultan’a ait olduğunu kabul ediyor. Ancak ikisini iki ayrı şiir olarak kaydetmiş. Bunların aslının bir şiir olduğu, sonradan nakarat mısrası değişerek ikinci şiirin bu hale geldiği düşünülebilir. Her ikisi de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -131- (Pir Sultan’ın) Bir nefescik söyleyeyim
Ben Hakk’a oldum aşina
Dinlemezsen neyleyeyim
Kalmadı gönlümde nesne
Aşk deryasın boylayayım
Pervaneyim ateşine
Ummana dalmağa geldim
Oduna yanmağa geldim
266
Aşk harmanında savruldum
Ben Hakk’ın edna kuluyum
Hem elendim hem yoğruldum
Kem damarlardan beriyim
Kazana girdim kavruldum
Ayn-ı cemin bülbülüyüm
Meydana yenmeğe geldim
Meydana ötmeğe geldim
Pir Sultan’ım der gözümde (yer yüzünde. Gölp.-Bor.), Hiç hata yoktur sözümde Eksiklik kendi özümde Dârına durmağa geldim (Derviş Ruhallah). İ. Aslanoğlu: s. 205. Ayrıca bak: Gölpınarlı-Boratav: s. 115; A. Bezirci: s. 176 (24/a), s. 177 (24/b). S.N. Ergun, bu şiirin birçok mecmuada Hatâyî’ye, bazı mecmualarda da Pir Sultan’a kaydedildiğini belirtmektedir. (s. 8–9). Bunun için olmalı ki bu şiiri Pir Sultan’ın şiirleri arasına almamıştır. (s. 73–75). İ.Aslanoğlu ile A. Bezirci ise bu şiiri Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermektedir. Bizce de bu şiir Pir Sultan’ın şiirlerinen kabul edilebilir. -132- (Pir Sultan’ın) Pir Sultan’ım şu dünyaya
Coşma deli gönül coşma
Dolu geldim dolu benim
Coşup da kazandan taşma
Bilmeyenler bilsin beni
Üç yüz altmış tane çeşme
Ben Ali’yim Ali benim
Serçeşmenin gölü benim (gözü, olmalı. H.D.)
Çarşılarda dolanırım
Kılıcım kırk arşın uzar
Ben Hakk’ım Hak’tan gelirim
Münkirin kökünü kazar
On’kimamı Hak bilirim
Çarşı pazarlarda gezer
Dedikleri deli benim
Dedikleri deli benim Pir Sultan kapında kuldur Bunu bilmek müşkil haldir Ali’nin ihsanı boldur Şah-ı Merdan kulu benim (A. İzzet, c. II. Malatya’nın Şeyh
Hasan köyünden Hasan Çamur’a ait mecmuadan.) Gölpınarlı-Boratav: s. 117, s.16. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 206; A. Bezirci: s. 341. Bu şiir Ali İzzet’ten derlenmiştir. O da Hasan Çamur’a ait mecmuadan almıştır. Bu durumda bu şiir
267
Ali İzzet’in Pir Sultan adına uydurduğu şiirlerden değildir. Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -133- (Pir Sultan’ın) 1
2
Gel benim sarı tanburam
Koluma taktılar teli
Sen ne için inilersin
Söyletirler bin bir dili
İçim oyuk derdim büyük
Oldum ayn-ı cem bülbülü
Ben anınçin inilerim
Ben anınçin inilerim
3
4
Koluma taktılar perde
Göğsüme tahta döşerler
Uğrattılar bin bir derde
Durmayıp beni okşarlar
Kim konar kim göçer burda
Vurdukça bağrım deşerler
Ben anınçin inilerim
Ben anınçin inilerim
5
6
Gel benim sarı tanburam
Sarı tanbur benim adım
Dizler üstünde yatıram
Arşa çıkıyor feryâdım
Yine kırıldı hatıram
Pir Sultan’ımdır üstadım
Ben anınçin inilerim
Ben
anınçin
inilerim
(B.
Atalay).
İ.
Aslanoğlu: s. 206-207. Ayrıca bak: S.N. Ergun: s. 51-52; Gölpınarlı-Boratav: s. 117-118; A. Bezirci: s. 247. Bu şiirin 130 no’lu şiirle aynı olması gerektiğinden bahsetmiştik. Orada da söylediğimiz gibi bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -134- (Pir Sultan’ın) 1
2
Be hey acayip âdem
Yağmur yağar yeller eser
Öldüğünü bilemezsin
Mezarı başına yıkar
Korlar bir karanlık dama
Seksen bin canavar sıkar
Kapı baca bulamazsın
Hiç birine vuramazsın
268
3
4
Gel bu öğüdü al benden
Yer pamuk olur atılır
Yarın fırsat gider elden
Cümle deryalar katılır
Hak saklasın cehennemden
Dilin damağın tutulur
Karanlıktır çıkamazsın
Doğru cevap veremezsin 5
Pir Sultan’ım der ki deli (beli, olmalı. H.D.) Elden koymaz doğru yolu Ne yanarsın dünya malı Birin alıp gidemezsin (İ. Aslanoğlu). İ. Aslanoğlu: s. 207-208. Ayrıca bak: A. Bezirci: s. 168. Bu şiri Pir Sultan’ı en iyi yansıtan şiirlerden biri olarak kabul edilebilir. -135- (Pir Sultan’ın) 1
2
Sevda çekmek şanlarıdır
Onlar Horasan’ı gezer
Gizlice erkânlarıdır
Demkeş olur bâde süzer
Hak yoluna canlarıdır
Seyyah olup daim gezer
Kurbanı Bektaşîlerin
Sultanı Bektaşîlerin
3
4
Sırlarına güç erilir
Ârifler ârifi gelir (ârife. A. Bezirci’de)
Remizleri geç bilinir
Arife tarif vız gelir
Üstat olan pir seçilir
Uzak yakın hep bir gelir (bilinir. İ.A.)
Hünkârı Bektaşîlerin
Hassına Bektaşîlerin 5
Pir Sultan’ım bu ne demek Yerde insan gökte melek Hiç cahile çekme emek Devridir Bektaşîlerin (Devranı: İ.A.). (C.Öztelli). C. Öztelli: s. 184–185. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 208–209; A. Bezirci: S. 346. Bektaşîleri anlatan bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. C. Öztelli bu şiirle ilgili olarak Pir Sultan’ın “yaman bir propagandacı” olduğunu “tarikat müritlerini
269
memnun etmek için böyle nefesler sölediğini” ileri sürüyor ama görüldüğü gibi bu şiirden bu gibi mânalar çıkarılamaz. Bu hüküm Pir Sultan’ı militanlaştırmak çabalarının bir ürünü olarak kabul edilebilir. -136- (Pir Sultan’ın) 1
2
Yürü bire yalan dünya
Ali bindi Düldül ata
Yalan dünya değil misin
Can dayanmaz bu firkata
Hasan ile Hüseyin’i
Bozkurt ile kıyamete
Alan dünya değil misin
Kalan dünya değil misin
3
4
Tanrı’nın arslanın alan (alıp, İ.A.)
Bak şu kışa, bak şu güze
Düldül’ü dağlara salan (salıp, İ.A.)
Ciğer kebap oldu köze
Yedi kere ıssız kalan (kalıp, İ.A.)
Muhammed’i bir top beze
Kalan dünya değil misin (Dolan. İ.A.)
Saran dünya değil misin
5 Pir Sultan’ım ne yatarsın Kurmuş çarhını dönersin Ne konarsın, ne göçersin Kalan dünya değil misin (Duran, İ.A.). (C.Öztelli). C. Öztelli: s. 302. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 209–210; A. Bezirci: s. 395. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinen kabul edilebilir. -137- (Pir Sultan’ın) 1
2
Şimdi bizim aramıza
Kişi halden anlayınca
Yola boyun veren gelsin
Hakikati dinleyince
Şeriatı tarikatı
Üstüne yol uğrayınca
Hakikati bilen gelsin
Ayrılmayıp duran gelsin
270
3
4
Tâlib olunca bir tâlib
Koyup dünya dâvâsını
İşini Mevlâ’ya salıp
Hakk’a verip sevdasını
İzzet ile selam alıp
Doğrulayıp öz nefsini
Gönüllere giren gelsin
Şeytanı öldüren gelsin 5
Pir Sultan’ım ol çelebiye (Pir Sultan’ım Çelebi’ye. İ.A.) Eyvallahım var veliye Muhiddin’e hal diliyle (“Mürşidine” de olabilir. H.D.) Yolun sırrın soran gelsin. (C. Öztelli). C. Öztelli: s. 187–188. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 210–211; A. Bezirci: 361. C.Öztelli, son dörtlükteki “Muhittin”in o zamanın tarikat ileri gelenlerinden olabileceğini söylüyor. Bizce büyük tasavvufçu Muhiddin Arabî de olabilir. Ancak daha mantıklısı yukarıda yazdığımız gibi “mürşidine” kelimesi zamanla “Muhiddin’e” haline gelmiştir. Bu şiir de Pir Sultan’ı güzel bir şekilde yansıtan şiirlerdendir. Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -138- (Pir Sultan’ın) 1
2
Bülbül olsam varsam gelsem
Sen bir yanıl elma olsan (yanal: İ.A.)
Hakk’ın divanına dursam
Dalımda bitmeye gelsen
Ben bir yanıl alma olsam (yanal: İ.A.)
Ben bir gümüş çövmen olsam
Dalında bitsem ne dersin
Çeksem indirsem ne dersin
3
4
Sen bir gümüş çövmen olsan
Sen bir avuç darı olsan
Çekip indirmeye gelsen
Yere saçılmaya gelsen
Ben bir avuç darı olsam
Ben bir güzel keklik olsam
Yere saçılsam ne dersin
Bir bir toplasam ne dersin
271
5
6
Sen bir güzel keklik olsan
Sen bir yavru şahan olsan
Bir bir toplamaya gelsen
Kapıp kaldırmaya gelsen
Ben bir yavru şahan olsam
Ben bir sulu sepken olsam
Kapsam kaldırsam ne dersin
Kanadın kırsam ne dersin
7
8
Sen bir sulu sepken olsan
Sen bir deli poyraz olsan
Kanadım kırmaya gelsen
Tepip dağıtmaya gelsen
Ben bir deli poyraz olsam
Ben bir ulu hasta olsam
Tepsem dağıtsam ne dersin
Yoluna yatsam ne dersin
9
10
Sen bir ulu hasta olsan
Sen bir Azrail olsan (sen de… İ.A.)
Yoluma yatmaya gelsen
Canımı almaya gelsen
Ben bir Azrail olsam (Ben de… İ.A.)
Ben bir cennetlik kul olsam
Canını alsam ne dersin
Cennet’e girsem ne dersin 11
Sen bir cennetlik kul olsan Cennet’e girmeye gelsen Pir Sultan üstadın bulsa (Pir Sultan üstadı bulsan, olmalı. H.D.) Bilece girsek ne dersin (Gölpınarlı-Boratav. A. İzzet’ten). Gölpınarlı-Boratav: s. 159–161, s. 16. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 211–212; A. Bezirci: s. 195–196. Gölpınarlı-Boratav’ın verdiği bilgiye göre iki insanın bu şekildeki mücadelesi üniversel bir masal temidir: s. 161. Dipnot: 79. Boratav’ın Ali İzzet’ten derlediği bu şiir Ali İzzet’in uydurmalarından olmayabilir. Bu şiirin Pir Sultan’ın şiiri olmasını gerektirecek bariz bir özelliği de yoktur. Ancak Pir Sultan’ın olup olmaması, Pir Sultan araştırmaları için bir önem arzetmemektedir. O halde bu şiiri Pir Sultan’ın şiiri kabul etsek bile bunu ihtiyatla kabul etmeliyiz.
272
-139- (Pir Sultan’ın) 1
2
Âlemlerin serverisin
Hasan, Hüseyin’in yâri
Ah Hüseyin, vah Hüseyin
Muhammed’in gözü nuru
Şehitlerin serdarısın
Hem Ali’nin yâdigârı
Ah Hüseyin, vah Hüseyin
Ah Hüseyin, vah Hüseyin
3
4
Zuhur oldun İmam Zeynel
İmam Câfer’dir yârimiz
Muhammed Bâkır’dan evvel
Musa-i Kâzım şahımız
Didene yanayım gönül
Budur şemsile mâhımız
Ah Hüseyin, vah Hüseyin
Ah Hüseyin, vah Hüseyin
5
6
Ali Musa ilim hüner
Ali Naki, Hasan Asker
Muhammed Taki el sunar
Muhammed Mehdî ser-defter
Hüseyinler deyip yanar (Hüseyin’im. İ.A.) İmam-ı Seyyid-i Ekber Ah Hüseyin, vah Hüseyin
Ah Hüseyin, vah Hüseyin 7
Pir Sultan haber ver dosttan Bülbül ötüyor kafesten Hem gül ağlar, hem gülistan Ah Hüseyin, vah Hüseyin (C. Öztelli). C. Öztelli: s. 119– 120. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 213–214; A. Bezirci: s. 151–152. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -140- (Pir Sultan’ın) Gelin yiyelim içelim Bu güzellik geçer birgün Âlem yâran yâran olmuş Ali’m sırrın açar bir gün
273
Yeyüp yediren bir Âdem (Yeyip yedirse…, S.M.Y) Eksik etmez Bari Hüda’m Gök ekine misal âdem Anı eken biçer birgün Yeyüp yedirmesi hoştur Taban kahpe yürek taştur. (Dayan, kahpe yürek taştır. İ.A.) Can didikleri bir kuştur Kuş kafesten uçar bir gün Ağaçlarda yeşil yaprak Bastığımız kara toprak (Yastığımız, C. Öztelli) Yeraltında kefen yırtmak Boyumuzdan aşar bir gün (Başımızdan geçer… A.B.) Pir Sultan’ım duşumuzda (döşümüzde, Gölp. – Boratav) Uzak değil karşımızda Baykuş mezar taşımızda Dertli dertli öter bir gün (S.N. Ergun). S.N. Ergun: s. 52–53. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 214; Gölpınarlı-Boratav: s. 127; A. Bezirci: s. 256; C.öztelli: s. 306– 307. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -141- (Pir Sultan’ın) 1
2
Evvel bu dergâhtan kısmet
Bazını almış destine
Alır da var almaz da var
Hizmet ederdi dostuna
Tarikate kadem basıp
Ahd ile ikrar üstüne
Gelir de var gelmez de var
Durur da var durmaz da var
3
4
Olayım der isen Hızır
İçin bizim dolumuzdan
İrfan defterine yazıl
Çıkman sakın yolumuzdan
Hak her yerde hazır nâzır
Pir Sultan’ım hâlimizden
Görür de var görmez de var
Bilir de var bilmez de var (C. Öztelli). C.
Öteli: s. 311. Ayrıca Bak. İ. Aslanoğlu: s. 215; A. Bezirci: s. 230 (Ancak bu forma eksik). Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir.
274
-142- (Pir Sultan’ın) 1
2
Felekler zuhur olalı
Gayettir Ali’nin demi (“Gayrettir”.H.D.)
Arttı derdim fizahım var
İmam Hasan gevher kânı
Günahım çoktur gamım yok
Şah İmam Hüseyin gibi
Mehdi gibi bir mahım var
Muallakta dergâhım var
3
4
İmam Zeynel leyl ü nehar
Musa-yı Kâzım’a düştük
İmam Bakır kırdı küffar
Ali Rıza’ya eriştik
Mehr içinde İmam Cafer
Muhammed Takî’den içtik
Şemsi gibi bir mahım var
Türlü türlü kadehim var 5
Pir Sultan’ım Nakî candır Askeri dindir imandır Mehdî sahib-i zamandır Mürvetli padişahım var (İ. Aslanoğlu). İ. Aslanoğlu: s. 215– 216. Ayrıca bak: A. Bezirci: s. 239. (Ancak bu forma eksik). On İki İmamlar’ı anlatan bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -143- (Pir Sultan’ın) Gezdim seyrettim dünyayı Şu dünyada melâlet var Silindi gönlümün pası Yüreğimde zilalet var Ne yolcular izin ister Ne meşayih sırrın gizler Ne kadı şer’isin gözler Ne beylerde adalet var Ne kız ayâl hicap saklar Ne gelinler usül bekler Ne kocalar özün yoklar Ne yiğitte mârifet var
275
Şeriat göğe çekildi Yüz suyu yere döküldü Âlem zulm ile yıkıldı (zulüm ile doldu, olmalı. H.D.) Kıyametten işaret var Pir Sultan’ım eyder erlik İşin bilmektir serverlik (Nefsin, de olabilir.H.D.) Allah’a yakışır benlik İnsanda da keramet var (İ. Aslanoğlu). İ. Aslanoğlu: s. 216-217. Ayrıca bak: A. Bezirci: s. 259 (Ancak burada ilk üç dörtlükten sonra son üç dörtlük olarak yukarıdaki 142 No’lu şiirin son üç dörtlüğü yazılmış. Bir karıştırma yapıldığı anlaşılmaktadır.) Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -144- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Hak Muhammed Ali Haydar
Şu âleme ün eylemiş
Kılavuzdur çekip gider
Kaşların keman eylemiş
Vilâyet mâdeni cebbar
Güzelliğin şan eylemiş
Dost zülfüne takıp gider
Nicelerin yakıp gider
3
4
Bülbül oldum dost bağında
Âlem hüsnüne bakışır
Öterim yolun sağında
Gerdanda benler tokuşur
Bir tıfıl hubluk çağında
Ancak yeşil don yakışır
Serhoş serhoş bakıp gider
Ebrûların döküp gider
5
6
Sineme vurdun kanca (vurdular. İ.A.. )
Pir Sultan’ım söyler dilden
Mâh-i tâbân gülü gonca
Her ne dersen gelir elden
Uzun boylu beli ince
Al rengini almış gülden
Kaşlarını yıkıp gider
Burcu burcu kokup gider (A. izzet,
XIX – Çorumlu Halil’den). Gölpınarlı-Boratav: s. 153–164, s. 17. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 217–218; A. Bezirci: s. 281. Bu şiir ilk dörtlük hariç tamamen beşerî bir sevgiliden bahsetmektedir. Bu açıdan Karaca Oğlan’ın şiirlerinden farksızdır. Daha önce de izah ettiğimiz gibi, bu gibi şiirler bir mürşit, dede ve ocakzâde olan
276
Pir Sultan’ın şiirleri olamaz. Bu şiir, Çorumlu Halil’in, Ali İzzet’in veya başka bir şâirin şiiri olmalıdır. -145- (Pir Sultan’ın) 1
2
Çekilip kırklara vardık
Kırklar meydanı ganidir
Niye geldin can dediler
Görenin kalbin eridir
Baş kesip niyaz eyledik
Küllî şeklerden beridir
Geç, otur meydan dediler
Nerelisin can dediler
3
4
Kırklar ile yedik içtik
Rehberine ver özünü
Kaynayıp sohbette coştuk
Erenler göre gölünü (gönlünü, İ.A.)
Yetmiş yıl kürrede piştik
Musahibin hak bileni (bilene, olabilir. H.D.)
Dahi çiğsin yan dediler
Edelim ihsan dediler 5
Pir Sultan’ım kanım katlim Gönlünü gönlüme kattım Doksan yıl da ölü yattım Gine sağsın can dediler (C. Öztelli). C. Öztelli: s. 314–315. Ayrıca bak: İ.Aslanoğlu: 218–219; A. Bezirci: s. 197. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden olabilir. -146- (Pir Sultan’ın) Bu yolun iler’si Hak’tır Mürüvvet kerem erenler Bu yoldan özge yol yoktur Mürüvvet kerem erenler Yolda nefis öldürmezler (öldürürler, olmalı. H.D.) Mürit düşse kaldırmazlar (kaldırırlar, olmalı. H.D.) Mür’vet dese düşürmezler Mürüvvet kerem erenler
277
Kur’an oldu delilimiz Sırr-ı hakikat yolumuz İmama Ca’ferdir ulumuz Mürüvvet kerem erenler Pir Sultan’ım hale geldik Hal içinde yola geldik Mansur gibi dara geldik Mürüvvet kerem erenler (A. Gölpınarlı). GölpınarlıBoratav: s. 128–129. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 218–219; C.Öztelli: s. 191; A. Bezirci: s. 192. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinen kabul edilebilir. -147- (Pir Sultan’ın) 1 Öt benim sarı tanburam (Ol. İ.A.Ancak “Ey” olması daha mantıklı H.D.) Senin aslın ağaçtandır Ağaç dersem gönüllenme Kırmızı gül ağaçtandır 2
3
Ali Fatıma’nın yârı
Ali gitti Hakk’a yetti
Ali çekti Zülfikarı
Zülfikarı derya yuttu
Düldül atının eğeri
Sa’d-i Vakkas bir ok attı
O da yine ağaçtandır
O da yine ağaçtandır
4
5
Nurdandır Kâbe eşiği
Yeter Pir Sultan’ım yeter
Cihanı tuttu ışığı
Dertlilere derman katar
Hasan Hüseyin’in beşiği
Türlü türlü meyve biter
O da yine ağaçtandır
O da yine ağaçtandır (A. İzzet). Gölpınarlı-
Boratav: s. 168-169, s. 16. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 219-220; A. Bezirci: s. 340. Sa’d-i Vakkas’ın geçtiği mısraların (şiirlerin) Pir Sultan’a ait olamayacağını ileri
süren
Gölpınarlı-Boratav’ın
bu
fikirlerine
katılmadığımızı,
niçin
katılmadığımızı daha önce izah etmiştik: (Bak: s. 84-85). Bu şiirin bizzat Ali
278
İzzet’ten derlenmesi, şiirin Pir Sultan’a ait olmayabileceği ihtimalini akla getirmektedir ama, bu şiirde Pir Sultan’ın söylemeyeceği herhangi bir kullanış bulunmamaktadır. Yine Gölpınarlı-Boratav’ın belirttikleri gibi bu şiirde ağaç, tıpkı Dede Korkut’taki gibi ve benzer motiflerle yüceltilmiştir. Tek fark, Dede Korkut’ta nesir halinde, Pir Sultan’da ise şiir halinde bir anlatımın olmasıdır. O halde Türk kültüründe çok sık işlenen bu “Ağaç” motifini Pir Sultan da şiirinde işlemiş olabilir. O halde bu şiiri Ali İzzet’e değil, Pir Sultan’a mal etmek daha doğru olur. -148- (Pir Sultan’ın) 1
2
Gönül gel karardan aşma
Şeriattan edep öğren
Sözüm sana meveddettir
İlimle üstad olur oğlan
Gafillen bacadan düşme
Al bu pendi belin bağlan
Evvel kapu şeriattir
Kimi farz kimi sünnettir
3
4
Eğer bu sırra erersen
Gelin girelim bu bâbı (görelim, olmalı. H.D.)
Dolan kapudan girersen
Açılsın âşık kitabı (aşkın, İ.A.)
Tarikat farzın sorarsan
Eğer anlarsan hesabı
Yedi farz üçü sünnettir
Andan sonra tarikattır
5
6
Tarikat bir oddur yakar
Tarikatta kâmil olan
Kimi ham kimi has çıkar
İlmi ile âmil olan
Her âşık bir çakmak çakar
Bu yolda mükemmel olan
Çırağın yakan üstaddır
Evvel mertebe hizmettir
7
8
Hizmet erenler yoludur
Kend’özümüze gelelim
Cümle ilmin evvelidir
Tarikat nedir bilelim
Ahdimiz “kalû belî”dir
Yoklukta sefil olalım
Bundan dönen kişi mattır
İbtida yüz iradettir
279
9
10
İbtida tâlib olunca
Hakikat genc-i nihândır
Düşmana galib olunca
Marifet gevher-i kândır
Dört can bir kalıp olunca
Yedi yüz yetmiş mizandır
Menzili bî-nihayettir
Ötesi ilm-i hikmettir
11
12
Mürebb’olan Ali gerek
Pir Sultan der “kalû belî”
Dört kapuda eli gerek
Dedik ya Murtaza Ali
Musahibin hali gerek
Kim kadeh içer kim dolu
Zira Ali Muhammed’dir
Bu bize bir acep derttir (Men. Es. Beh.
Ahrar’dan). Gölpınarlı-Boratav: s. 133–135. Ayrıca bak: Gölpınarlı, Abdülbaki: Tar. Boy. İsl. Mezhepleri ve Şiilik: s. 178; İ. Aslanoğlu: s. 220–222; A. Bezirci: s. 267–268; S. Eyuboğlu: s: 66. Bu şiir 1576 öncesi yani Şah Tahmasb zamanında (veya 1608’de) yazıldığı bilinen bugün “Büyük Buyruk”diye de anılan Menâkıbül Esrar Behcet-ül Ahrar isimli eserdeki Pir Sultan mahlâslı iki şiirden birisidir. (Bu eserdeki bir şiir de Pir Sultan Abdal mahlâslıdır. Daha önce bunlar üzerinde durmuştuk. Tez: s. 88-89, 228-229) Pir Sultan araştırmaları açısından çok önemli olan bu şiirlerden ikisi ve bunların önemi hakkında ilgili sayfalarda verdiğimiz bilgiler bu şiir için de geçerlidir. Bu şiir kesin olarak Pir Sultan’ın diyebileceğimiz iki şiirden birisidir. -149- (Pir Sultan’ın) 1
2
Hazret-i Şah’ın avâzı
Nil deryası umman oldu
Turna derler bir kuştadır
Sarardı gül benzim soldu
Asâsı Nil deryasında
Bakışı arslanda kaldı
Hırkası bir deviştedir
Darbı dahi bir koçtadır
3
4
Ali’m bilmezdi benliği
Özen güzel Ali’m özen (pirim oğlu. Gölp.-Bor)
Dilde tutmazdı kinliği
Var kendine bir yâr kazan
Zülfikar’ın keskinliği
Hayrını şerrini yazan
Zerrecesi kılıçtadır
Sağ yanında feriştedir
280
5 Nerde Pir Sultan’ım nerde (mürde ….. mürde. C.Ö.) Özümüz asılı darda Yemen’den öte bir yerde Dahi Düldül savaştadır (Hâlâ. Gölpınarlı-Boratav). (D. Ruhullah). İ. Aslanoğlu: s. 222–223. Ayrıca bak: S:N. Ergun: s: 61; Gölpınarlı-Boratav: s. 135–136; C.Öztelli: s. 104; A. Bezirci: s. 294 (106–6), s. 295 (106-b). Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -150-(1)-(Pir Sultan’ın) 1
2
Gafil olman hey erenler
Alçağa tutmuş yüzünü
Gelen Murtaza Ali’dir
Hakk’a bağlamış özünü
Yezid’e bâtın kılıcın
Kırklar ile bir üzümü
Çalan murtaza Ali’dir
Yiyen Murtaza Ali’dir
3
4
Turna’ya vermiş sesini
Ali’dir Allah’ın dostu
Âşıklar tutsun yasını
Hû dedi Zülfikar kesti
Hem önünce devesini
Selman’a sünbüllü desti (deste,olabilir. H.D.)
Yeden Murtaza Ali’dir
Veren Murtaza Ali’dir 5
Gülün bağlar deste deste Bağlar da gönderir dosta Mihmandan bir dolu iste (Mihmandar. C.Ö.) Sunan Murtaza Ali’dir 6
7
Derildi çıktı havaya
Gülün bağlar baka baka
İndi döşendi ovaya
Bağlar da gönderir Hakk’a
Güvercin donda kayaya
Ejderhayı iki şakka
Konan Murtaza Ali’dir
Bölen Murtaza Ali’dir
281
8 Dost bağında kızıl alma Gül rengi sararıp solma (Gül rengi güllerden solma. C. Öztelli). Pir Sultan’ım gafil olma Gelen Murtaza Ali’dir (M. Şakir) İ. Aslanoğlu: s. 223–224. Ayrıca bak: C. Öztelli: s. 104–106; A. Bezirci: s. 240–241 (Ancak bu forma eksik.) Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir.Bu şiirin son dörtlüğünün ikinci mısrası “Gül gibi sararıp solma” da olabilir Bu şiirin C. Öztelli’de (s. 106–107) ve A. Bezirci’de (s. 147) bir varyantı daha vardır. Bu şiir yukarıdaki şiirden daha kısadır (6 dörtlük). Aşağıya aldığımız bu şiir, yukarıdaki şiirin değişikliğe uğramasıyla veya yukarıdaki şiire bir başka şâir tarafından nazire söylenmesiyle ortaya çıkmış olabilir: -150-(2) (Pir Sultan’ın değil) Agâh olun hey erenler Gelen Murtaza Ali’dir Ahdine sâdık duranlar Gelen Murtaza Ali’dir Turnaya vermiş sesini Melekler tutar yasını Kırklar ile yer üzümü Yiyen Murtaza Ali’dir Toprağa vermiş yüzünü Kan ile yumuş özünü Hep binip devesini (hem de, olmalı, H.D.) Çeken Murtaza Ali’dir Ali çeker kılıcını Düldül çeker köçünü (Düldül de, olmalı. H.D.) Muhammed’in miracını Gören Murtaza Ali’dir
282
Ali Fatıma’nın yârı Âşıklar çeker zârı (Âşıklar da, olmalı. H.D.) Yezitler Zülfikâr’ı (Yezitlere, olmalı. H.D.) Çeken Murtaza Ali’dir Cennetteki kızıl alma Gül benzi sararıp solma (gibi, olmalı. H.D.) Pir Sultan’ım gafil olma Gelen Murtaza Ali’dir. (C.Ö.). A. Bezirci: s. 147. Ayrıca bak: C. Öztelli: s. 106–107. Görüldüğü gibi bu şiir, şiir tekniği bakımından çok zayıf ve kusurludur. -151- (Pir Sultan’ın) 1 Yine yeşillendi dağlar Kararıp kocamaz bağlar (Karıyıp kocamaz, olmalı. H.D.) Her nereye varsam ağlar Felek senden gülen kimdir 2
3
Ateşim yanıp pişmeden (bitmeden, C.Ö.)
Yiğit ister yâranlığa
Ruh girip bu ten koşmadan
Baykuş konar viranlığa
Ana rahmine düşmeden
On sekiz yıl karanlığa
Bu dünyaya gelen kimdir
Hızır ile duran kimdir 4
Pir Sultan’ım der varalım Anda günahlar görelim Azrail’den bir soralım Kendi canın alan kimdir (C. Öztelli). İ.Aslanoğlu: s. 224– 225. Ayrıca bak: C. Öztelli: s. 320–321; A. Bezirci: s. 389. Bu şiir de Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir.
283
-152- (1) (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Yürü bire Hıdır Paşa
Nemrut gibi Anka n’oldu
Senin de çarkın kırılır
Bir sinek havale oldu
Güvendiğin Padişah’ın
Davamız mahşere kaldı
O da bir gün devrilir
Yarın bu senden sorulur
3
4
Şahı sevmek suç mu bana
Hafid-i Peygamberim hâs
Kem bildirdin beni Hâna
Gel Yezid Hüseynimi kes (Hüseyin’im. İ. A)
Can için yalvarmam sana
Mansur’um beni dâra as
Şehinşah bana darılır
Ben ölünce il durulur 5
Ben Musa’yım sen Firavun İkrarsız Şeytan-ı lâin Üçüncü ölmem bu hâin (“Kaçıncı” daha mânâlı olmaktadır. H.D.). Pir Sultan ölür dirilir. (A. İzzet). Gölpınarlı-Boratav: s. 71, s. 16. Ayrıca bak: İ. Aslanolu: s. 225–226; A. Bezirci: s. 393. Tezimizin 142–149. sayfalarında etraflıca üzerinde durduğumuz gibi bu şiir “halk arasında anlatılan tarih’ten hareket eden Ali İzzet’in Pir Sultan’ın ağzından söylediği şiirlerden olmalıdır. Özellikle de “Üçüncü ölmem bu hain” veya “Kaçıncı ölmem bu hâin” mısrası Pir Sultan’a ait olamaz. Doğrudan Ali İzzet’ten derlenen bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul etmemek daha doğru olur. -152- (2) (Pir Sultan’ın) Karga konsa gülistana Gülün kadrin ne bilir (kadrini, C. Öztelli) Kendi kadrin bilmeyen (kadrini, C. Öztelli) Elin kadrini ne bilir Hal olunca örgüm işler Yollara bezirgân işler (yollarda, olmalı. H.D.) Karada yayılan kuşlar Gölün kadrini ne bilir
284
Sofra kıyısın bükmeyen Meydana ekmek dökmeyen Hakk’ın korkusun çekmeyen Kulun kadrini ne bilir Koyun kuzudur meleyen (koyundur kuzuya. C.Ö.) Kelptir ıssını dalayan Şeker diye şap yalayan Balın kadrini ne bilir Varır mıydım gel olmasa Yapışacak dal olmasa Pir Sultan Abdal olmasa Şalın kadrini ne bilir (Z. Gürel). İ. Aslanoğlu: s. 385-386. Ayrıca bak: C. Öztelli: s. 413. C. Öztelli’de yukarıdaki ikinci dörtlük yoktur. Buna karşılık İ. Aslanoğlu’nda olmayan şu dörtlük vardır: Yiğit atadan olmayınca (“almayınca” da olabilir. H.D.) Adı dünyaya gelmeyince El kapısın görmeyince Malın kadrini ne bilir. Bu dörtlük de yukarıdaki dörtlüklere her haliyle benzemektedir. Şiirin tamamında bu dörtlüğün de olması mümkündür. Bu şiiri, İ. Aslanoğlu son dörtlükteki “Abdal”ı özel isim zannederek Pir Sultan Abdal’ın şiirleri içine almıştır. Onu takibeden A. Bezirci de bu şiiri Pir Sultan’ın şiirleri içnide göstermemiştir. Bütün Pir Sultanları bir kabul eden C. Öztelli de bu şiirdeki mahlâsı “Pir Sultan Abdal” olarak yazmıştır. Halbuki mâhlastan sonraki mısra buradaki “Abdal”ın özel isim değil, “derviş” mânâsında “abdal” olduğunu göstermektedir: “Pir Sultan, abdal olmasa Şalın kadrini ne bilir” şeklinde. O halde bu şirideki mahlâs Pir Sultan Abdal değil; Pir Sultan’dır. Bu şiir de Pir Sultan Abdal’a değil; Pir Sultan’a aittir. Onun için bu şiiri Pir Sultan’ın şiirleri içine almayı uygun bulduk. (Ayrıca Bak: s. 81-82).
285
-153- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Sabahtan dergâha vardım
Dedem kalkmış yatağından
Dedem uzanmış yatıyor
Gül ister hüsnün bağından
İzzet ile selam verdim
Münkir münafık şerrinden
Günbegün derdim artıyor
Müminlerini koruyor
3
4
Mümin olan (yola) yarar
Muhabbet nedir: Muhammet
Münafık dergâhta n’arar
Müminin arzusu cennet
Kem söz sahibine zarar
Yola giren cana minnet
Muhabbetten bal akıyor
Bir has gül olmuş kokuyor 5
Pir Sultan’ım vardır nice Kabr evine o girince (Kabir evine girince, olmalı. H.D.) Hak divanına durunca Günahlarından korkuyor (H. Çatbaş). İ. Aslanoğlu: s. 226–227. Ayrıca bak: A. Bezirci: s. 343; C. Öztelli: s. 166–167. Bu şiire göre Pir Sultan mürşit (şeyh, dede) değil bir taliptir. Bağlı olduğu “Dede”sini anlatıyor. Halbuki Peygamber soyundan gelen veya geldiğine inanılan bir kişi (Pir Sultan), çocuk bile olsa o, insanlara değil; insanlar ona bağlıdır, saygı gösterir. Ayrıca ilk dörtlükteki ikinci ve ikinci dörtlükteki birinci ve ikinci mısralar derinliği olmayan basit söyleyişlerdir. “Gül ister hüsnün bağındın” mısrası ise sanki beşerî bir sevgiliden bir isteği dile getiriyor. Bütün bunlar bu şiirin Pir Sultan’a ait olması ihtimalini zayıflatmaktadır. Bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden saymamak daha doğru olur. -154-(1) (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Bizim içtiğimiz dolu
Ol Şah’tan gelen gaziler
Doluların dolusudur
Gönül mürşidin arzular
Elâ gözlü mestaneler
Bugün de bayramdır bize
Şah Ali’nin kuzusudur
Her gün de bayramdır bize
286
3 Hak bize nasibin verdi Lokmanların hasın verdi (Lokmaların, olmalı. H.D.) Yezid’e cevr-ü cefasın Mümine safasın verdi 4
5
Alçacık yemiş dalı
Yezitler aralandı ya
Altında yeşil halı
Müminler sıralandı ya
Ver muradımı benim
On İki İmam, Şah Ali
Yâ Muhammet yâ Ali
Bu yolda paralandı ya
6
7
Kırmızı geyen gelsin (giyen. H.D.) Pir Sultan’ım der gaziler Yezid’i kıran gelsin
Yazıldı nurdan yazılar
On sekiz bin alemin
Durdu analı kuzular
Nasibin veren gelsin
Mürşit de pirin arzular (C. Öztelli). İ.
Aslanoğlu: s. 227–228. Ayrıca bak: C. Öztelli: s. 363–364. C. Öztelli, bu şiiri “Mâni katarı” başlığı altında vermektedir. İ. Aslanoğlu ise bunu Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermekte ve “mâni” olduğu üzerinde durmaktadır. Bu dörtlükler bazan 7’li mısralarıyla ve kafiye şeması ile mâniye benzese bile bazı dörtlüklerde veya mısralarda 8’li hece ölçüsü kullanılmakta ve mâni türünün kafiye düzenine de uyulmamaktadır. Bu dörtlükleri bütün bir şiir olarak değil, birbiriyle ilgisi olmayan dörtlüklerin karma bir şekilde bir araya getirilmesiyle oluşmuş dörtlükler yumağı olarak kabul etmek daha doğru olur. Halk şâirlerinin böyle mâni katarları halinde şiirler sölemesi de pek rastlanan bir kullanış değildir. Bu dörtlükleri Pir Sultan’ın kabul etmemek daha doğru olur. Yukarıdaki dörtlüklerden birincisinin benzerini – devamını yazmadan – İ. Aslanoğlu Hatayî’ye mal etmektedir: (s. 497). Bu dörtlüğün ilk iki mısrasını kaydeden S.N. Ergun da bu şiirin Hatayî’ye isnad edilmekle birlikte bazı mecmualarda Pir Sultan adına kayıtlı olduğunu söylemektedir: (s.8). Bu mısraların devamını da eserlerine alan C. Öztelli ile A. Bezirci ise bu şiiri Pir Sultan’ın olarak göstermektedirler. Bizce de dörtlükler karması şeklindeki
287
yukarıdaki maniye benzer şiir, bu şiirin ilk dörtlüğüne başka dörtlüklerin eklenmesiyle ortaya çıkmış olabilir. A. Bezirci ile C. Öztelli’ye uyarak bu ikinci şiiri ise yukarıdaki dörtlükler yumağının yerine Pir Sultan’ın şiiri olarak kabul edebiliriz. Bu şiiri buraya alıyoruz: -154-2- (Pir Sultan’ın) Bizim içtiğimiz dolu Doluların dolusudur (Erenlerin dolusudur. Boratav – H.V. Fıratlı) Ummanlara dalıp çıkan Erenlerin gemisidir Hiç ummana dalmadın mı Dalıp gevher almadın mı Talip yola gelmedin mi Yine gönül dolusudur Ulaşırlar bedestenler (Ulu şarlar bedestanlar. Boratav-Halil Vedat Fıratlı) Al çiçekli gülistanlar Ala gözlü nevrestenler (nevresteler, olmalı. H.D.) Erenlerin korusudur Kimdir bunu böyle diyen Erenlerden öğüt alan Yeşil âlem çekip gelen Pirim Ali kendisidir Pir Sultan’ım dîdara bak Mansur ipin boynuna tak Nesîmî oldu Hak’la Hak Yüzen kendi derisidir (M.Ş. Ülkütaşır/C. Öztelli). A. Bezirci: s. 184. Ayrıca bak: C. Öztelli: s. 321.
288
-155- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
İsm-i âzam duasıdır
Alay göçmüş yurd’uğradım
Hergiz uslanmaz imiş
Bir acıkmış kurd’uğradım
Uçtu bülbül kafesinden
Bir acayip derd’uğradım
Göçen canlar dönmez imiş
Çekmeyenler bilmez imiş
3
4
Ezelidir gönül ezel
Çevrilüben konan iller
Olur bahçelerde gazel
Yaylamızdır Çamlıbeller (çamlıbeller, olmalı. H.D.)
Gel âhımı alma güzel
Bülbülün arzusun güller (arzusu. C.Ö.)
Bu âh yerde kalmaz imiş
Hûb açılan solmaz imiş
5 Pir Sultan’ım Emirzâde Gel sırrını verme yâde Gaziler fâni dünyada Pir ağlatan gülmez imiş (H. Çatbaş). İ. Aslanoğlu: s. 228–229. Ayrıca bak: C. Öztelli: s. 337–338; A. Bezirci: s: 306 (115/a), s. 307 (115/b). Son dörtlükteki “Emirzâde”; a) ey mirzâde, b) emirzâde olabilir. Her iki halde de özel isim söz konusu değildir. Bu şiirde -ilk mısra ile son dörtlüğün son iki mısrası hariç- dinî-tasavvufî bir tema görülmemektedir. Genelde beşerî bir sevgiliden, beşerî bir aşktan söz edilmektedir. Bu özellikler dikkate alındığında bu şiirin bir mürşit ve ocakzâde olan Pir Sultan’a ait olması zayıf bir ihtimaldir. O halde bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden saymamak daha doğru olur. -156- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Çektiğim cevr-ü cefayı
İkrar imanı güderim
Çekerim senden ötürü
Sensiz âlemi niderim
İkrar iman bir olunca
İşte geldim uş giderim
Sen de çek benden ötürü
Bir tatlı dilden ötürü
289
3
4
Severim tatlı dilleri
Bana ne kıyak bakarsın
Koklarım gonca gülleri
Sinemi oda yakarsın
Sararım ince belleri
Bana ne sitem edersin
Gittiğim yoldan ötürü
İkrarsız elden ötürü
5
6
Ferhat Şirin’ine tapar
Mümin olan Hakk’a tapar
Külüngün havaya atar
Münafıklar yoldan sapar
Başını altına tutar
Arka vermiş dağı çeker
Can verir candan ötürü
Ferhat Şirin’den ötürü 7
Pir Sultan’ım deme yalan Etme imanına talan (imanını, olmalı. H.D.) Bu dünyada gerçek olan Ser verir sırdan ötürü (Ma. Kitabevi). İ. Aslanoğlu: S. 229–230. Ayrıca bak: A. Bezirci: s: 198–199; C. Öztelli: s. 225–226. Bu şiirde de dinîtasavvufî temalar hemen hemen yok gibidir. Beşerî sevgili, beşerî âşk, beşerî aşkları ile meşhur olan Ferhat ile Şirin bu şiirin ana temalarıdır. Özellikle de “Sararım ince belleri” gibi mısralar “ocakzâde, dede, mürşit” olan Pir Sultan’ın söyleyeceği şiirlerin içinde yer alamaz. Bu şiir de Pir Sultan’ın ağzından söylenmiş şiirlerden olabilir. Onun için bu şiiri de Pir Sultan’ın şiirlerinden saymamak daha doğru olur. -157- (Pir Sultan’ın) 1
2
Ey benim divane gönlüm
Dağlar var dağlardan yüce
Dağlara düştüm yalınız
Can mı dayanır bu güce
Bu benim âhım yüzünden
Durmadan üç gün üç gice
Bir mihâk gördüm yalınız
Söylesem bitmez yalınız
290
3
4
Şah’ın ayağına varsam
Şah’ımın ırmağı aktur
Hayırlı gülbangin alsam
Lezzeti şekerden çoktur
Kızıl ırmaklara dalsam
Bir Allah’tan büyük yoktur
Çağlasam aksam yalınız
Hak didim durdum yalınız 5
Pir Sultan’ım dir görenler Pirlere niyaz idenler Üçler Yediler erenler Mürvete geldim yalınız (S.N. Ergun). S.N. Ergun: s. 72. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 230–231; Gölpınarlı-Boratav: s. 143; C. Öztelli: s: 361; A. Bezirci: s. 234 (Ancak bu forma eksik). Bu şiir Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -158- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Gel güzelim kaçma benden
Söyleyelim hâlden hâle
Yâda gelmiyen erüz bir (biz, olmalı. H.D.) Dilleşelim dilden dile Biz hâl ehli kardaşlarız
Biz gezeriz elden ele
Erkân içinde yoluz biz
Taze açmış gülüz biz 3
Pir Sultan’ım ne ağlarsın Gözünden kan yaş damlarsın Sen bizden ateş m’umarsın Yanmış üfürülmüş külüz biz (S.N. Ergun). S.N. Ergun: s. 70–71; Ayrıca bak: Gölpınarlı-Boratav: s. 142. A. Bezirci: s. 251 (79/b). Aynı şiirin tamamı diyebileceğimiz daha uzun bir şeklini C. Öztelli, V.L. Salcı’dan derlemiştir: Gel güzelim kaçma benden Yâdî değiliz, eriz biz (biriz, olmalı. H.D.) Biz yol ehli kardaşlarız Erkân içinde yoluz biz
291
Biz gezeriz hâlden hâle (Gireriz, olmalı. H.D.) Söyleniriz dilden dile Ko gezelim ilden ile Taze açılmış gülüz biz Gel söyleşelim bu sözü Hakk’a edelim niyazi Ko kınasın iller bizi ………………. biz Eğer zâhirde bâtında Görünen her sıfatında (er, olabilir. H.D.) Cevahir sarraf katında Nâdan yanında puluz biz Pir Sultan’ım ne ağlarsın Gözünden kan yaş dağlarsın Sen bizden ateş umarsın Yanmış üfürülmüş külüz biz (V.L. Salcı). C. Öztelli: s: 357–358. Ayrıca bak: İ. aslanoğlu: S. 231; A. Bezirci: s. 252 (79/c), s. 250 (79/a). Her iki derlemenin de aynı şiire dayandığı anlaşılmaktadır. Bu şiirde tasavvufî bazı kullanışlar olmakla birlikte, şiirin genelinde ve özellikle ilk mısrada beşerî bir sevgiliye hitab edilmektedir. Bir “ocakzâde, dede, mürşit” olan Pir Sultan’ın böyle bir şiiri söylemesi zayıf bir ihtimaldir. Onun için bu şiiri de Pir Sultan’a mal etmemek daha doğru olur. -159- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Şah-ı Merdan kullarıyız
Evliyâ gönlümüz aldı
Mevlâ’dan gayrı değiliz
Kalbimiz nur ile doldu
Kanaat ile yürürüz
Gözlerimiz cemâl gördü
İllâ tokuz, aç değiliz
Cennete muhtaç değiliz
292
3
4
Evvel biziz, âhir biziz
Yüzlerden kırklara erdik
Heman leyl-ü nehâr biziz
Tarikat ehlini bulduk
Gül açılmış bahar biziz
Yedilerden haber sorduk
Biz yaz olduk, kış değiliz.
Üçlerdeniz hiç değiliz 5
Pir Sultan’ım göçüm göçüm (gücün gücün H.D.) Sızdık eridik Hak içün Dünyayı terk etmek içün Altun olduk, tunç değiliz (C. Öztelli). C. Öztelli: s. 358–359. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 232; Gölpınarlı-Boratav: s. 345–346; A. Bezirci: s. 357; S. N. Ergun: s. 8. S. N. Ergun burada, Hatâyî Divanı’nda bulunan bu şiirin bazı mecmualarda Pir Sultan adına kayıtlı olduğunu söylemektedir. Buna bağlı olarak da bu şiiri Pir Sultan’ın şiirleri içine almamıştır. İ. Aslanoğlu da bu şiiri Pir Sultan Abdallar’da Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermesine rağmen Şah İsmail Hatayî ve Anadolu Hatayîleri isimli eserinde de Şah Hatayî’nin şiirleri arasında göstermektedir. (s. 530). Bu şiiri Pir Sultan’a mal eden yukarıdaki araştırmacıların eserlerindeki şekli ile Anadolu Hatayîleri’ndeki şeklini karşılaştırdığımızda ikinci eserdeki şiirin diğerlerine göre daha tutarlı, daha mantıklı, daha pürüzsüz olduğu görülmektedir. Bu durumda bu şiirin aslının Şah Hatayî’ye ait olduğu, sonradan ufak tefek değişme ve bozulmalarla Pir Sultan’a mal edildiği akla daha uygun gelmektedir. O halde bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden saymamak daha doğru olur. -160- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Sordum sarı çiğdeme
Sordum sarı çiğdeme
Sen nerede kışlarsın
Yer altında ne yersin
Ne sorarsın hey dermiş
Ne sorarsın hey derviş
Yer altında kışlarım
Kudret lokması yerim
293
3
4
Sordum sarı çiğdeme
Sordum sarı çiğdeme
Senin benzin ne sarı
Anan baban var mıdır
Ne sorarsın hey derviş
Ne sorarsın hey derviş
Hak korkusun çekerim
Anam yer babam yağmur
5
6
Sordum sarı çiğdeme
Pir Sultan’ım erlerle
Asâcığı elinde
Yüzü dolu nurlarla
Hak kelamı dilinde
Ak sakallı pirlerle
Çiğdemde dervişlik var
Çiğdemde dervişlik var. (S.N.
Ergun). S. N. Ergun: s. 52. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 232–233; GölpınarlıBoratav: s. 154–155; A. Bezirci: s. 353–354; C. Öztelli: s. 443. C. Öztelli’de ve ondan alan A.Bezirci’de 5. ve 6. dörtlükler biraz farklıdır. Ancak aynı şiirin değişmesiyle ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Bu şiir, mâni türü gibi 7 heceli mısralarla kurulmuştur. Kafiye şeması ise mâni türüne benzememektedir. İlk üç dörtlükte kavuştak mısraları kendi aralarında, son üç dörtlükte de yine kavuştak mısraları kendi aralarında kafiyelidir. Çiğdem üzerine söylenen bu şiir bu haliyle sanki iki şiirin yan yana getirilmesiyle oluşturulmuştur. Mâni türünden farklı olarak tema bütünlüğü görülmektedir. Bu şiir anonim olan mâni dörtlüklerinin Pir Sultan’a mal edilmesiyle ortaya çıkmış gibi görünmektedir. 7’li şiirler–mâni türü hariç–halk şiirinde pek görülmemektedir. Bu hususlar dikkate alındığında bu şiirin Pir Sultan’a mal edilmemesi daha doğru olur. -161-(Pir Sultan’ın) 1
2
Ey gönül bülbülleri
Şen olsun otağınız (ocağınız. C.Ö.)
Mihmanlar hoş geldinîz
Sürülsün devranınız
Hak zikreden dilleri
Ol bizim sultanımız
Mihmanlar hoş geldinîz
Mihmanlar hoş geldinîz
294
3
4
Aşk pazarına gelen
Âşıklar serden geçer
Sırr-ı hakikat bilen
Sırat-ı bunda seçer (Sıratı burda, H.D.)
Deryâ-yı umman dalan (olan. C.Ö.) Sakiden kevser içer Mihmanlar hoş geldinîz 5
Mihmanlar hoş geldinîz 6
Âşık oldum erenler
Pir Sultan’ım âşıklar
Âşk halinden bilenler
Budur kalbi sâdıklar
Dost cemâlin görenler
Uyuman, uyanıklar
Mihmanlar hoş geldinîz
Mihmanlar hoş geldinîz. (Ma. Kitabevi). İ.
Aslanoğlu: s. 233–234; Ayrıca bak: C. Öztelli: s. 148–149; A. Bezirci: s. 237. (Ancak bu forma eksik). Bu şiir de 7’li hece ölçüsüyle söylenmiş bir şiirdir. Ancak kafiye şeması ve konu bütünlüğü itibariyle mâni türüne değil; koşma türüne benzemektedir. Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. İ. Aslanoğlu Pir Sultan’a ait olarak kabul ettiği yukarıdaki şiirlerden sonra “Pir Sultan Abdallar’a Ait Olduğu Şüpheli Olan Deyişler” başlığı altında 12 şiir daha tespit etmiştir. Bu şiirleri de yukarıdaki metodumuz ışığında yeniden gözden geçirerek bunlardan Pir Sultan’a ait olabilecekleri bulmaya çalışmamız yerinde olacaktır: -428- (Pir Sultan’ın değil) Hazret-i Ali gazadan gelirken Mezarlıkta gördü bir kuru kafa İn misin cin misin hayvan mı neslin Yoksa avret miydin er miydin kafa Toprak dolmuş kulağına gözüne Kara yazılar yazılmış yüzüne (kara yazı mı… İ.A.) Uyar mısın kör Şeytan’ın sözüne (Uyar mıydın. İ.A.) Bu dünya da benim dir miydin kafa (benimdir…dir..İ.A.)
295
Sen de şu dünyada belî has mıydın (belli. İ.A.) Yedirmez içirmez bir nekes miydin Eli açık yoksa bir cömert miydin Sofrası meydanda er miydin kafa Sen de şu dünyada belî mert miydin (belli, C.Ö.) Kolayın aldırmış yavuz kurt muydun (Kulun’un, olmalı. H.D.) On beşine değmiş bir yiğit miydin Yoksa ak sakallı pir miydin kafa Pir Sultan Abdal virdin var dilinde (Pir Sultan’ım virdin vardı dilinde. Gölp.-Bor.) Akma hançer sokuluydu belinde (Kakma, olmalı. H.D.) Çok emek çektin mi pirin yolunda Yoksa bir şey bilmez kör müydün kafa (S.N.Ergun). S.N. Ergun: s. 25–26. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 479–480; Gölpınarlı-Boratav: s. 145–146; C. Öztelli: s. 236237. Bunlardan İ. Aslanoğlu’nda yukarıdaki dörtlüklerden ayrı iki dörtlük daha vardır: Dökülmüş kirpikler kalmamış kaşı Ağzının içinde yok olmuş dişi Hikmet böyle imiş Mevlânâ’nın işi (Mevlâ’nın, olmalı. H.D.) Yoksa helâl haram yer miydin kafa Kafa senin ne olduğun bilelim Kaybolmuş dişlerin nerde bulalım Taze gelin miydin başı valalım Yoksa usul boylu kız mıydın kafa Bu dörtlüklerin de yukarıdaki dörtlüklerle uyum halinde olduğunu görmekteyiz. İ.Aslanoğlu’nun yaptığı gibi bunlar da yukarıdaki dörtlüklere eklenebilir. Gölpınarlı-Boratav’da dipnot olarak Kerem ile Aslı Hikâyesi’nde bu şiirin Kerem’in ağzından söylendiği, kuru kafanın da bu sorulara cevap verdiği belirtilmektedir. Bu durumda bu şiirin Kerem ile Aslı Hikâyesi’nden alınarak Pir Sultan’a veya Pir Sultan Abdal’a mal edildiği akla daha yakın gelmektedir. Bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden saymamak daha doğru olur.
296
-429- (Pir Sultan’ın değil) 1 Deli gönül bulanmışsın ne acep Çek bu sefineyi bir göl üstüne Âlemi bürümüş hubların aşkı Bülbüllerin medhi hep gül üstüne 2 Yetmiş bin deryada yetmiş bin derya (perde. İ.A.) Anın da kilidi bir gerçek erde Erenler oynuyor bir gizli sırda Anı da fâş etmen şol il üstüne 3
4
Müşkil halletmeğe mürşit gerektir
Yemen ikliminden bir yiğit geldi
Kâmil mürşit yerden göğe direktir
Ali’ye râzını söyledi güldü
Yüküm ağır menzilimiz ıraktır
Bir gecede yedi aylık yol aldı
Dökme yüklerini sen yol üstüne
Ali bindird’anı Düldül üstüne
5
6
Tarikat şeriat Muhammed Ali
Kimi Nâci okur danışman hacı
Gönül kâbesinde açtılar yolu
Kimi yolun bilmez urunur tacı
Zâhidin nesi var şunda hey deli
Pir Sultan Dede’m de kemter duacı
Kamusu bizimdir bir al üstüne
Hızır ilmin okur bir dal üstüne
(A.B.G.c.) . Gölpınarlı-Boratav: s. 148, s. 16. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 480– 481, A. Bezirci: s. 405. Bu şiirdeki mahlâsın Pir Sultan Dede’m olması, birinci dörtlükteki beşerî sevgili ve beşerî aşk, son dürtlükteki son mısrada şâirin kendinî bu şekilde övmesi, bu şiirin Pir Sultan’a ait olması ihtimalini zayıflatmaktadır. Bunlardan dolayı bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden saymamak daha doğru olur.
297
-430- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Koca başlı koca kadı
Fetva verir yalan yulan
Sende hiç din iman var mı
Domuz gibi dağı dolan
Haramı helâlı yedi
Sırtına vururum palan
Sende hiç din iman var mı
Senin gibi hayvan var mı
3
4
İman eder amel etmez
Pir Sultan’ım zatlarınız
Hakk’ın buyruğuna gitmez
Gerçektir şöhretleriniz
Kadılar yaş yere yatmaz
Haram yemez itleriniz (itlerimiz. İ.A.)
Hiç böyle kör şeytan var mı
Bu sözümde ziyan var mı (A. İzzet, XII –
Banaz oğlu Veli Ağa’dan). Gölpınarlı-Boratav: s. 63–64, s. 19. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 481. Bu şiir Ali izzet aracılığıyla Şarkışla-Alaçayır’dan Banaz oğlu Veli Ağa’dan derlenmiştir. Mağlup ve mazlum bir kişi ve aynı zamanda bir “ocakzâde, dede, mürşit” olan Pir Sultan’ın bu şekilde ve bu üslûpta bir şiir söylemeyeceğine dair daha önceden bilgi vermiştik. (Tez: s.5-6, 146-147). Bu şiir Gölpınarlı-Boratav’ın eserinde Pir Sultan Hikâyesi anlatılırken verilmiştir. Yani sonradan ortaya çıkan Pir Sultan Hikâyesi/Destanı icabı sonradan başka âşıklar tarafından söylenmiş bir şiirdir denilebilir. Sahibi belki Veli Ağa, belki bizzat Ali İzzet, belki de daha önceki yıllarda yaşamış bir şâirdir. Bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden saymamak daha doğru olur. -431- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Ne hoş yerde makamın var
Seni seven serden geçti
Senin hey Murtaza Ali
Her namus-u ârdan geçti (Hem. İ.A.)
Kudretten gelir yayılır
Dev işitti aklı şaştı
Hânın hey Murtaza Ali
Ünün hey Murtaza Ali (Onun. İ.A.)
298
3 Yattığın yer Kerbelâ’dır Çevresi burc-u kaledir Yolun cümleden âlâdır Senin hey Murtaza Ali 4
5
Sûr çalınsın, halk çekilsin
Pir Sultan, mürvete kalman
Yezit meydana yıkılsın
Hak Muhammed Ali Sultan
Senin aşkınla dökülsün
Seni sevenlere kurban
Kanım hey Murtaza Ali
Canım hey Murtaza Ali (C.Öztelli.).
C. Öztlli: s. 88–89. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 482, s. 493; İ. Aslanoğlu; Şah İsmail Hatâyî: s. 402. İ. Aslanoğlu bu şiirin birinci dörtlüğünü çok az farklı yazarak şiirin Hatayî’ye (Anadolu Hatâyîlerinden) ait olduğunu belirtmiştir. İ. Aslanoğlu’nun, Şah İsmail Hatâyî isimli eserinde Hatayî’ye ait bu şiirin tamamı verilmiştir. Ancak burada yukarıdaki üçüncü dörtlük yoktur; şiir dört dörtlükten ibarettir. Buradaki şiir ile C.Öztelli’nin derlediği yukarıdaki şiir esas itibariyle birbirini aynısıdır. Bunların aslında bir şiir olduğu anlaşılmaktadır. Bu durumda ortada olan şudur: Şiirin aslı Hatâyî’ye mi, yoksa Pir Sultan’a mı attir? Şiirdeki tema ikisi için de uygun bir temadır. Şunu kesin olarak söyledyebiliriz: Bu iki şiirden birisi Hatâyî’ye (Şah İsmail değil; Anadolu Hatâyîleri’nden), diğeri de Pir Sultan’a ait değildir. Çünkü ikisi aynı şiirdir. Ancak İ. Aslanoğlu’nun tesbitine uyarak şiirin aslının Hatâyî’ye ait olduğunu kabul edebiliriz. O halde bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden saymamak daha doğru olur. -432-(Pir Sultan’ın) 1 Özmü zulmete salmanam (Özüm. … salmazam. İ.A.) Allah bir Muhammed Ali Ben gayrı nesne bilmezem Allah bir Muhammed Ali
299
2
3
İki şahin bir yuvada
İki bülbül durmuş öter
İşler muallak havada (Uçar. İ.A.)
Yükün açmış cevher satar
Dağda denizde ovada
Pâk gönülde mekân tutar
Allah bir, Muhammed Ali
Allah bir Muhammed Ali
4
5
Anlardır kılavuz leşker
Allah birdir, bir oluptur
Dâim hak yolunda işler
Hak içinde sır oluptur
Ol Yediler Kırklar Üçler
Tecellide nur oluptur
Allah bir Muhmmed Ali
Allah bir Muhammed Ali 6
Pir Sultan’ım Haydar sırdır Sırra saraydan serverdir (Sırça,İ.A.; sarayda, olmalı. H.D.) Ay da nurdur, gün de nurdur Allah bir Muhammed Ali (C. Öztelli). C. Öztelli: s. 89. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 482–483. Şiirde işlenen tema Pir Sultan’ın da işleyebileceği bir temadır. İ. Aslanoğlu’nu şüpheye sevkeden şiirdeki “Pir Sultan’ım Haydar” mahlâsı olmalıdır. Ancak buradaki “Haydar”ı mahlâsın içinde değil de Hz. Ali mânasında alırsak o zaman mahlâs sadece Pir Sultan olmaktadır: Pir Sultan’ım, Haydar (yani Hz. Ali) sırdır şeklinde. Bu şekildeki söyleyiş ve vurgu hem şiirin bütününe, hem de mahlâsın geçtiği dörtlüğe uygun düşmektedir. Aksini düşünerek “Pir Sultan’ım Haydar’ı sır” olarak kabul etmek şâirin kendisini yüceltmesi demek olur ki bu, tevazuya büyük önem veren tasavvuf şâirlerine uygun düşmez. O halde bu şiirin mahlâsı Pir Sultan olmalıdır. Bu haliyle bu şiir Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir. -433- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Çok keramet gördüm sarı kürkünde
Tarikatten marifete geldiniz
Dedelik nişanı vardır börkünde
Hakikat emrinde vardır yurdunuz
Altın mıdır, gümüş müdür terkinde
Beş düğeyi de kasılıp yedinîz
Bire dede, yağmadan mı gelirsin
Bire dede, yağmadan mı gelirsin
300
3 Pir Sultan’ın bu sözüne küsdünüz Hasım olsun hırkanızla postunuz Talipleri damızlıktan kesdinîz Bire dede, yağmadan mı gelirsin (C. Ötztelli). C. Öztelli: s. 400. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 483–484; A. Bezirci: s. 201. Aslanoğlu ve Bezirci’de ikinci dörtlük biraz farklıdır ve şu şekildedir: Tarikat evinde vardır yurdunuz Marifetten hakikate girdiniz Beş düğeyi sattı yedi dördünüz Bire dedem yağmadan mı gelirsin Dedelerin bu şekilde hicvedilmesi, onların da taliplerine bu şekilde yük olmaları ve onları âdeta soymaları Pir Sultan’ın yaşadığı yıllarda değil, belki daha yakın yıllarda olabilir. Kaldı ki şiir Pir Sultan gibi bir “dede, mürşit” tarafından değil, bir tâlip tarafından söylenmiş bir şiir özelliğindedir. O halde bu şiir daha yakın yıllarda, tarikatların bozulma devrinde yaşamış bir şâire ait olabilir. Onun için bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden saymamak daha doğru olur. -434- (Pir Sultan’ın değil) Muhammed Mehdi’nin Hak sancağını Çekelim bakalım nic’olsa olsun (nic’olur olsun. İ.A.) Teber çekip münkirlerin kanını Dökelim bakalım nic’olsa olsun (nic’olur olsun. İ.A.) Mahlûk deccal oldu insan haşarı Asla bilen yoktur hayırı şeri Teber çekip şu mağradan dışarı Çıkalım bakalım nic’olsa olsun (nic’olur. İ.A.) Müminleri bir katara düzelim Güruh güruh şu âlemi gezelim Münkirlerin sarayını bozalım Yıkalım bakalım nic’olsa olsun (nic’olur. İ.A.)
301
Pir Sultan’a Huda yardım etmez mi Müminler bağında bülbül ötmez mi Bunca yattığımız gayrı yetmez mi Kalkalım bakalım nic’olsa olsun (nic’olur. İ.A.). (A. İzzet. C.I). Gölpınarlı-Boratav: s. 76–77, s. 16. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 484; A. Bezirci: s. 328. Bu şiir Ali İzzet vasıtasıyla Şarkışla’nın İğdiş köyünden olan Muharrem’e ait mecmuadan derlenmiştir. Bu şiirin, Pir Sultan ve taraftarlarının isyan hazırlığına belge gibi kullanıldığından, şiirin kime ait olduğu hakkında araştırmacıların görüşlerinden daha önce bahsetmiş ve şiirin Sıdkî Baba’ya (1865–1938) ait olduğunu söylemiştik. (Bak: Tez s. 147-150). O halde bu şiiri de Pir Sultan’ın şiirlerinden saymamak gerekir. -435- (Pir Sultan’ın değil) Haktan inayet olursa Şah Urum’a gele birgün Gazâda bu Zülfikarı Kâfirlere çala bir gün Hep devşire gele iller Şah’a ola köle kullar Urum’da ağlıyan sefiller (Urum’d’ağlıyan, olmalı. H.D.) Şâd ola da güle bir gün Çeke sancağı götüre Şah İstanbul’a otura Firenkten yesir getire Horasan’a sala bir gün Devşire beyi paşayı Zapteyleye dört köşeyi Husrev ede temaşayı Ali divan kura bir gün
302
Gülü Şah’ın doğdu deyü (Günü, dolmalı. H.D.) Bal ırahmet yağdı deyü Kutlu günler doğdu deyü (geldi, olmalı. H.D.) Şu âlem şâd ola bir gün Mehdî Dedem gelse gerek Ali divan kursa gerek Haksızları kırsa gerek İntikamın ala birgün Pir Sultan’ın işi ahtır İntizarım güzel Şah’tır Mülk iyesi padişahtır Mülke sahip ola bir gün (A. İzzet, XVII. – Divrik’in Kale köyünden Hüseyin Efendi’den). Gölpınarlı-Boratav: s. 77–78, s. 17. Ayrıca bak. İ. Aslanoğlu: s. 485-486, A. Bezirci: s. 55, s. 290; Ali Haydar Avcı: s. 199-200; C. Öztelli: s. 137-138. Bu şiirin kime ait olduğu hususunda araştırmacılar arasında ihtilâf olduğu, Pir Sultan’a ait olamayacağı, niçin ona ait olamayacağı, Mehdi Dede’nin de olamayacağı üzerinde daha önceden durmuş ve şiirin sahibinin Divrik’in Kale köyünden Hüseyin Efendi veya Pir Sultan adına şiir söyleyen bir başka âşık olabileceğini söylemiştik: (Tez s.147-151). O halde bu şiiri de Pir Sultan’a mal etmemek daha doğru olur. -436- (Pir Sultan’ın) 1
2 (Nakarat)
Ol benim Şah’ımı
Lâ ilâh, lâ ilâh
Görmeğe kim gider
Lâ ilâh, lâ ilâh
Zevk ile safası (safasın. İ.A.)
Allah Hû, Hû Allah
Sürmeğe kim gider
Allah Hû, Hû Allah
3
4 (Nakarat)
Âsâsı elinde
Lâ ilâh, lâ ilâh
Kemeri belinde
Lâ ilâh, lâ ilâh
Hocası önünde
Allah Hû, Hû Allah
Ölmeğe kim gider
Allah Hû, Hû Allah
303
5
6 (Nakarat)
Şehidin kanını
Lâ ilâh, lâ ilâh
Yumazlar tenini
Lâ ilâh, lâ ilâh
Hak için canını
Allah Hû, Hû Allah
Vermeğe kim gider
Allah Hû, Hû Allah
7
8 (Nakarat)
İncidir dişleri
Lâ ilâh, lâ ilâh
Kalemdir kaşları
Lâ ilâh, lâ ilâh
Hak için başları
Allah Hû, Hû Allah
Vermeğe kim gider(Sermeğe.İ.A.)
Allah Hû, Hû Allah
9
10 (Nakarat)
Şah’ımın özünü
Lâ ilâh, lâ ilâh
Severim sözünü
Lâ ilâh, lâ ilâh
Gün gibi yüzünü
Allah Hû, Hû Allah
Görmeğe kim gider
Allah Hû, Hû Allah
11
12 (Nakarat)
Pir Sultan illeri
Lâ ilâh, lâ ilâh
Uzaktır yolları
Lâ ilâh, lâ ilâh
Bahçede gülleri
Allah Hû, Hû Allah
Dermeğe kim gider
Allah Hû, Hû Allah
(C. Öztelli). C. Öztelli: s. 247-248. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 486-487; A. Bezirci: s. 336. İ. Aslanoğlu, bu şiirin derleyecisi olarak C. Öztelli’yi vermesine rağmen, C. Öztelli’deki nakarat dörtlüklerini almamıştır. Ayrıca İ. Aslanoğlu’nda dördüncü dörtlükteki “vermeğe”kelimesinin yerinde “sermeğe” kelimesini görmekteyiz. Her iki kelime de ölçü ve âhenk bakımından uygun olmakla birlikte ikisi arasında şiire ve şahsa yüklenen mânâ bakımından çok büyük fark vardır. Şiirin bütününde Allah (Hak) ve Şah için ölüm dahil her şeye katlanmak, sonra da bunun meyvelerine ulaşmak teması işlenmiştir. Dînî, tasavvufî bir eğitim ve yücelme anlatılmıştır. Dördüncü dörtlükteki “Hak için başları – Vermeğe kim gider” mısraları da bu temalara uygundur. Bu temalar tarihteki Pir Sultan için de uygun düşmektedir. Ancak İ. Aslanoğlu’ndaki gibi “Hak için başları – Sermeğe kim gider” olduğunda hem şiirin genel temasının
304
dışına çıkılmış, hem de özellikle Cumhuriyet dönemiyle birlikte oluşturulan “Devrimci Pir Sultan’a” uygun bir tavır sergilenmiş olur. Bu da tarihteki Pir Sultanı’ı değil de, hayallerdeki Pir Sultan’ı anlatmaktır. Bu ikinci şekil, İ. Aslanoğlu veya sonraki âşıklar tarafından oluşturulmuş olmalıdır. Buradaki “Şah”ın kim olduğu çok net değildir. Safevî Şah’ı veya Hazret-i Ali olabilir. Hatta “Allah” mânâsında da kullanılmış olabilir. Bu şiirin C. Öztelli’deki şekli Pir Sultan’ın şiir özelliklerine uymaktadır. Onun için bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edebiliriz. -437 / 1- (Pir Sultan’ın değil) 1
2
Vardık kırklar meclisine
Kırklar ayağa durdular
Gel beri ey can dediler
Yanlarında yer verdiler
İzzet ile slâm verdim
Meydana sofra serdiler
Gir işte meydan dediler
Lokmamıza sun dediler
3
4
Gir sema ile evine
Gördüğünü gözün ile
Silinip pâk ola ayna
Demeyesin sözün ile
Kırk yıl bir kazanda kayna
Andan sonra bizim ile
Dahi çiğsin can dediler
Olasın mihman dediler 5
Pir Sultan’ım nedir halin Şükür eyle kaldır elin Gıybetin kesegör dilin (Gıybetten, olmalı. H.D.) Hak ile yeksan dediler (İ. Aslanoğlu). İ. Aslanoğlu: s. 487. İ. Aslanoğlu, bu şiirdeki ilk dörtlüğün çok benzerini (s. 496) Hatâyî’ye ait olarak göstermiş, bu şiiri ise Pir Sultan’ın olarak kabul etmiştir. İ. Aslanoğlu’nun Şah İsmail Hatayî isimli eserinde de bu şiirin hemen hemen aynısı Şah Hatâyî’nin şiirleri arasında verilmiştir. Bu şiirde buradakinden fazla olarak iki dörtlük daha vardır:
305
Kırkların kalbi durudur
Düşme dünya kesretine
Mü’min gönlünün eridir
Talib ol Hak hazretine
Gelişin kanden beridir
Ab-ı kevser şerbetine
Söyle kimsin sen dediler
Parmağını sun dediler
Aynı eserdeki bu şiirin ilk dörtlüğü de şu şekildedir: Kırklar meydanına vardım Gel berü ey can dediler İzzet ile selam verdim Gir işte meydan dediler (Şah İsmail Hatayî: s. 520-521). Buna göre bu şiirin aslı Şah Hatâyî’ye ait gibi görünüyor. İ. Aslanoğlu’nun Pir Sultan’a mal ettiği yukarıdaki şiirin aslı da Şah Hatâyî’ye ait olmalıdır. O halde bu şiiri Pir Sultan’a mal etmemek daha doğru olur. C. Öztelli’nin tespit ettiği ve Pir Sultan’a ait olarak gösterdiği bir şiir daha vardır. İlk dörtlük bu şiirde de hemen hemen yukarıdakilerle aynıdır. Ancak şiirin bütünü, yukarıdaki şiirlere benzemekle birlikte ondan epeyce farklılıklar da göstermektedir: -437 / 2- (Pir Sultan’ın) 1
2
Çekilip Kırklara vardık
Kırklar meydanı ganidir
Niye geldin can dediler
Görenin kalbin eridir
Baş kesip niyaz eyledik
Külli şeklerden beridir
Geç otur, meydan dediler
Nerelisin can dediler
3
4
Kırklar ile yedik içtik
Rehberine ver özünü
Kaynayıp sohbette coştuk
Erenler göre gölünü (gönlünü. A.B.)
Yetmiş yıl kürrede piştik
Musahibin hak bileni
Dahi çiğsin yan dediler.(Daha.H.D.)
Edelim ihsan dediler
5 Pir Sultan’ım kanım katlim Gönlünü gönlüme kattım Doksan yıl da ölü yattım Gine sağsın can dediler
306
(C. Öztelli). C. Öztelli: s. 314–315. Ayrıca bak: A. Bezirci: s. 197. Bu iki şiirden birisinin diğerine nazire olarak söylenmiş olması ihtimalini düşünebiliriz. Hangisinin hangisine nazire olduğunu kestirmek ise oldukça zordur. Çünkü yukarıdaki Şah Hatayî, Şah İsmail değil; Anadolu Hatayîleri’nden birisidir. Yukarıdaki birinci şiirin değil ama ikinci şiirin Pir Sultan’a ait olduğunu kabul edebiliriz. O halde bu şiiri de Pir Sultan’ın şiirleri arasına almak daha doğru olacaktır. -438- (Pir Sultan’ın değil) Ala gözlü Şah’tan bir dolu geldi (Bizlere bu dolu Ali’den geldi. Gölp.-Bor.) Bir sen iç sevdiğim, bir de bana ver Balım Sultan, Kızıl Deli’den geldi Bir sen iç sevdiğim, bir de bana ver Payım gelir İmamların payından On İk’imam nesli Ali soyundan Kırkların içtiği üzüm suyundan Bir sen iç sevdiğim bir de bana ver Beline kuşanmış nurdan bir kemer Aşkın dolusunu içenler kanar Herkes sevdiğinden bir dolu umar (… sevdiğine bir dolu sunar. İ.A.) Bir sen iç sevdiğim, bir de bana ver Pir Sultan’ım, hamı hası seçerim Ağ okurum, aşk kitabın açarım Yar elinden ağu gelse içerim (Pir… ağu gelse içerim. Gölp.-Bor.) Bir sen iç sediğim, bir de bana ver (Naci Kum). C. Öztelli: s. 222. Ayrıca bak: Gölpınarlı-Boratav: s. 166, s. 16; İ. Aslanoğlu: s. 488; A. Bezirci: s. 185; A. Bezirci: s. 149. (Aslında ikisi de aynı şiir olmalıdır.). C. Öztelli’nin belirttiğine göre bu şiiri derleyen Naci Kum’dur. Gölpınarlı-Boratav’ın eserinde ise Şarkışla’nın Öyük köyünden Ahı oğlu Hamdi Baran’dır. Bu eserdeki şiir ikinci derleme olmalıdır. Ancak iki şiir hemen hemen birbirinin aynısıdır. Bunların iki ayrı şiir olması ihtimali yoktur. Muhtemeldir ki Naci Kum derlemesini Hamdi Baran da söylemiş ve bunu P.N. Boratav derlemiştir. İ. Aslanoğlu’nun “Şüpheli Deyişler” içinde gösterdiği bu şiir ilk bakışta tasavvufî bir şiir gibi görünmektedir. Ancak bundan daha da derinde beşerî bir sevgili
307
ve beşerî bir aşktan bahsedilmektedir. Bu aşk ve sevgili tasavvufî motiflerle kamufle edilmiştir. Şiirin bu özelliği Alevî/Tahtacılar’ın bunu, halk danslarından olan Mengi oyununu oynarken Türkü şeklinde okumalarından da anlaşılmaktadır (C. Öztelli. S. 222). Yani tarikat âyininde değil de halk oyununda söylenen ve okunan bir türküdür. Bu şekildeki şiirler de “ocakzâde, dede mürşit” olan Pir Sultan’ın şiirlerinden olamaz. O halde bu şiiri Pir Sultan mahlâsıyla başka bir âşık okumuştur. O halde bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden saymamak daha doğru olur. -439-(Pir Sultan’ın) Dağdan kütür kütür hezen indirir İndirir de ateşlere yandırır Her evin devliğin öküz döndürür (dirliği. Ö.Yağcı, “dirliğin”olmalı.H.D.) İreçberler hoşça görün öküzü Öküzün damını alçacık yapın Yaş koman altında kuruluk sepin (altına. İ.A.) Koşumdan koşuma gözlerin öpün İreçberler hoşça görün öküzü Pir Sultan’ım der ki kaynar coşunca Tekne hamur kalmaz ekmek pişince Adem Ata öküzün çifte koşunca (Adem At’öküzün. İ.A.) İreçberler hoşça görün öküzü (P.N. Boratav; D.K.H.M. Arşivi). GölpınarlıBoratav: s. 171. Ayrıca bak: C. Öztelli: s. 353; İ. Aslanoğlu: s. 488–489; A. Bezirci: s. 203. Görüldüğü gibi bu şiir, şiir tekniği ve âhenk bakımından başarılı bir şiir değildir. Şiirde Âdem Peygamber’in ilk çiftçi oluşu ve öküzü çifte koşmasından başka dinîtasavvufî bir yön yoktur. Bir köylü yaşayışı içinde olan Pir Sultan’ın, o zamanın şartları içinde çok önemi olan öküze bu kadar değer vermesi, onun hoş tutulması için tavsiyelerde bulunması normal karşılanmalıdır. Öküzle ekmek o zamanın şartları içinde çok değerli iki nimettir. Yaşanılan zor hayat şartları ve kıtlıklar bu iki nimeti daha da değerli kılmıştır, denilebilir. İ. Aslanoğlu’nun “Şüpheli Deyişler” başlığı içinde verdiği bu şiir Pir Sultan’ın şiirlerinden kabul edilebilir.
308
F. A. BEZİRCİ’NİN PİR SULTAN’A MAL ETTİĞİ BAZI ŞİİRLER HAKKINDA Pir Sultanları ayırmaya gayret edenlerden ikinci önemli araştırmacının A.Bezirci olduğunu söylemiştik. Bu araştırmacı genelde İ. Aslanoğlu’nu takip etmekle birlikte, Pir Sultan’a mal ettiği bazı şiirlerde İ. Aslanoğlu’ndan ayrılmaktadır. İki araştırmacının ortak tavır içinde olduğu şiirlerin dışında kalan bu şiirleri kısaca gözden geçirelim: Ala gözlü Şah’tan bir dolu geldi (Bizlere bu dolu Ali’den geldi. İ.Aslanoğlu.) …………………………………… Bir sen iç sevdiğim bir de bana ver (A.Bezirci, s. 149). İ.Aslanoğlu bu şiiri “Şüpheli Deyişler” bölümünde vermiştir: (s. 488; 438. şiir). Biz de bu şiirin Pir Sultan’ın şiirlerinden sayılmamasının daha doğru olacağını söylemiştik: (Tez: s.306307). Bağdadı Bağdad’ı şirin Bağdad’ı (Erenler Sultanı Bağdat şehrinin. İ.A., S.N.Ergun) İbtida binasın kuran kim idi On İki İmam koydu mihrap taşını Onun duasını eden kim idi Son dörtlük: Pir Sultan’ım var mı sözün hatâsı Öldür hırsı nefsin Hakk’a yetesi İsmail’e inen koçun atası Kurt donunda alıp giden kim idi (A. Bezirci, s. 165). A. Bezirci bu şiiri Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermektedir. C.Öztelli’nin derlemesi olarak gösterilen bu şiirin hemen hemen aynısı olan S.N. Ergun derlemesinde son dörtlük yukarıdaki dörtlükten tamamen farklıdır ve şu şekildedir: Pir Sultan Abdal dir zaman farıdı Ahımdan dağların karı eridi Bağdat’tan çıkup da bir tuğ bürüdü Askerini çeküp gelen kim idi (S.N.Ergun: s. 33). Bu şiiri S.N. Ergun’dan eserine alan İ.Aslanoğlu ise (s. 262–263), – her halde mahlâsına da bakarak – bu şiiri Pir Sultan Abdal’ın şiirleri arasında göstermiştir. Bağdat şehrinin kuruluşunu, Bağdat’la ilgili hikâyeleri anlatan bu şiire göre “Bağdat şehrinin binasının mihrap taşını koyan On İki İmam’dır.” Buradaki bilgi yanlışlığını yapan bir şâirin çok cahil bir kimse olması
309
gerekir. Kendi sahasında epeyce bilgili ve kültürlü bir kimse olan Pir Sultan’ın böyle bir şiiri söylemesi beklenemez. Şiirin diğer dörtlülerinde de buna benzer uçuk, mesnetsiz bir anlatım vardır. O halde bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden saymamak daha doğru olur. Yukarıdaki son dörtlüklerin çok farklı olması da bu dörtlüklerden birisinin, başka bir şiirdeki son dörtlüğün buraya alınmış olmasıyla izah edilebilir. “Benim aslım Horasan’dan Hoy’dandır” mısralarıla başlayan ve; “Kırklar’a ser-çeşmesin pirim Ali Cümlemizden ulusun Kızıl Deli” nakarat mısralarıyla devam eden şiiri (s. 173–174) A. Bezirci, Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermiştir. Şiiri C.Öztelli, V.L. Salcı’dan almıştır. İ. Aslanoğlu ise bu şiiri Pir Sultan’ım Haydar’ın şiirleri arasına almıştır. (s. 395). Biz de Pir Sultan’ım Haydar bahsinde bu şiirin üstünde durmuş ve bu şiirin Pir Sultan’a mal edilmemesinin daha doğru olacağını söylemiştik. (Tez: 35–36). “Bizim içtiğimiz dolu Doluların dolusudur” mısralarıyla başlayan ve Pir Sultan mahlâsını taşıyan şiiri Asım Bezirci, Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermiştir (s. 184). İ. Aslanoğlu ise bu şiiri “Pir Sultanlar’a Ait Olmayan Deyişler Bölümü”nde Hatâyî’nin şiiri olarak vermiştir: (s. 497). Bizde onun bu tespitine katıldığımızı ve bu husustaki görüşlerimizi belirtmiştik: (Tez: s. 124-125, 132–133). “Bizlere bu dolu Ali’den geldi Bir sen iç sevdiğim bir de bana ver” mısralarıyla başlayan şiiri A. Bezirci Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermiştik (s. 185). A. Bezirci bu şiirin; “Ala gözlü Şah’tan bir dolu geldi Bir sen iç sevdiğim bir de bana ver” şeklindeki C. Öztelli derlemesini başka bir şiir gibi kaydetmiş ve yine Pir Sultan’ın şiirleri arasına almıştır: (s. 149). Aslında ilk mısra hariç iki şiir hemen hemen birbirinin aynısıdır. İki ayrı şiir olarak gösterilmesi doğru değildir. Bu şiiri İ. Aslanoğlu ise “Şüpheli Deyişler” bölümünde göstermiştir: s. 488. Biz de bu şiirin Pir Sultan’a mal etmemek gerektiğini söylemiş ve bu husustaki düşüncelerimizi yukarıda belirtmiştik: (Tez: s. 306–307).
310
“Çok dedelik gördüm sarı kürkünde ……………………. Bire dedem yağmadan mı gelirsin” mısralarıyla başlayan şiiri A.Bezirci, Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermiştir. (s. 201) Bu şiiri İ.Aslanoğlu “Şüpheli Deyişler” bölümünde vermiştir: s. 483–484. Biz de bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden saymamak gerektiğini söylemiş ve bu husustaki düşüncelerimizi yukarıda belirtmiştik: (Tez: s.299–300). “Çok şükür olsun Hûdâ’nın demine Hacı Bektaş Veli Sultan Balım var” mısralarıyla başlayan şiiri A. Bezirci Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermektedir: s. 202. İ. Aslanoğlu ise bu şiiri Pir Sultan’ım Haydar’ın şiirleri arasında vermektedir: s. 408. Biz de İ. Aslanoğlu’nun görüşüne katılarak bu şiirin Pir Sultan’a değil; Pir Sultan’ım Haydar’a ait olduğunu kabul ediyoruz. Pir Sultan’ım Haydar ve şiirleri ile ilgili olarak daha önce bilgi vermiştik. (Tez: s. 28–39). “Dağdan kütür kütür hezen indirir ……………………… İreçberler hoşça görün öküzü” mısralarıyla başlayan şiiri A. Bezirci, Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermektedir: s. 203. İ. Aslanoğlu ise bu şiiri “Şüpheli Deyişler” bölümünde vermiştir: s. 488–489. Biz bu şiir hakkında bilgi verirken Pir Sultan’ın böyle bir şiiri olabileceğini, bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden sayabileceğimizi belirtmiştik: (Tez: s. 307). “Dinleyin âşıklar benim sözümü Felek yaktı kül eyledi özümü Elimden aldırdım körpe kuzumu Her gün kıyamet oğlum diye diye Bir gün kıyamet oğlum diye diye” mısralarıyla başlayan şiiri A. Bezirci Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermektedir: s. 209. İ. Aslanoğlu ise bu şiiri Abdal Pir Sultan’ın şiirleri arasında vermektedir: s. 434–435. Pir Sultan araştırmaları için çok önemi olmayan bu şiiri İ. Aslanoğlu’na uyarak Pir Sultan’ın değil, Abdal Pir Sultan’ın olarak kabul edebiliriz.
311
“Erenlerin erkânına yoluna Tâ ezelden âşık oldum erenler” mısralarıyla başlayan şiiri A. Bezirci, Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermektedir: s. 226. Bu şiiri İ. Aslanoğlu’nun ise Hatâyî’nin şiiri olarak kabul ettiğini ve bizim de bu görüşe katıldığımızı daha önce belirtmiştik: (Tez: s. 131,133). “Gece gündüz arzumanım Kerbelâ Gidelim gaziler İmam aşkına” mısralarıyla başlayan şiiri A. Bezirci, Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermektedir: s. 242. Bu şiiri İ. Aslanoğlu’nun ise Hatâyî’nin şiiri olarak kabul ettiğini ve bizim de bu görüşe katıldığımızı daha önce belirtmiştik: (Bak: Tez s. 124-125,125). “Gelin canlar bir olalım” mısralarıyla başlayan ve “Tevekkeltü teâlâllah” nakaratıyla devam eden şiiri A. Bezirci Pir Sultan’ın şiir olarak göstermektedir: s. 255. Pir Sultan araştırmaları açısından çok önem arzeden bu şiir İ. Aslanoğlu’na göre Tarsuslu Sıdkî (1865–1928)ye aittir: s. 492. Biz de bu görüşe katılmış ve bu hususta bilgi vermiştik. (Bak: Tez s. 17-18). “Haktan inayet olursa Şah Urum’a gele bir gün” mısralarıyla başlayan şiiri, A. Bezirci Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermektedir: s. 290-291. İ. Aslanoğlu ise bu şiiri “Şüpheli Şiirler” içinde vermektedir.: s. 485. Biz de bu şiiri üstünde durmuş ve bu şiirin Pir Sultan’a mal edilmemesinin daha doğru olacağını söylemiştik. (Bak: Tez s. 150–151, 301–302). “İndim Koç Baba’yı tavâf eyledim Bugün yaylımdadır geliyor koçlar” mısralarıyla başlayan şiiri A. Bezirci, Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermektedir: s. 305. İ. Aslanoğlu’na göre ise bu şiir Pir Sultan’ım Haydar’a aittir: s. 406. Biz de İ. Aslanoğlu’nun görüşüne katıldığımızı belirtmiştik: (Bak: Tez s.39). Bu şiiri Pir Sultan’a değil; Pir Sultan’ım Haydar’a mal etmek daha doğru olacaktır. “Kanber kafadan güderdi devesin Şah-ı Merdan bindirdiler Ali’yi” mısralarıyla başlayan şiiri A. Bezirci Pir Sultan’ın şiiri olarak göstermektedir: s. 313. Bu şiirin çok benzeri İ. Aslanoğlu’nda
312
Abdal Pir Sultan’a mal edilmektedir ve ilk mısrası yukardakinden farklıdır: “Çıkardılar kisvesini başndan İndirdiler Şah-ı Merdan Ali’yi” şeklindedir. s. 443. Her iki araştırmacı da şiirin derleyicisi olarak C.Öztelli’yi vermektedir. Şiirin özü aynı olmakla birlikte iki şiir birbirinden epeyce farklıdır. Ancak iki ayrı şiir olacak kadar da farklı değildir. Şiiri derleyen C. Öztelli’de mahlâs mısrası şu şekildedir: “Pir Sultan’ım Âdem gelir Havvâ ilen” (C. Öztelli: s. 96). Şiiri derleyende mahlâs Pir Sultan Abdal değil, Pir Sultan olmasına rağmen biz de İ. Aslanoğlu’na uyarak bu şiirin Pir Sultan’a değil, Abdal Pir Sultan’a mal edilmesinin daha doğru olacağı kanaatindeyiz. “Koca başlı koca kadı Sende hiç din iman var mı” mısralarıyla başlayan şiiri A.Bezirci Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermektedir: s. 320. Bu şiiri İ. Aslanoğlu ise “Şüpheli Deyişler” bölümüne almıştır: (s. 481). Biz de bu şiir üzerinde daha önce durmuş ve bu şiirin Pir Sultan’a ait olamayacağını açıklamaya çalışmıştık: (Bak: Tez s. 5-6, s.146, s.297). “Muhammed Mehdî’nin Hak sancağını Çekelim bakalım nic(e)’olur olsun” mısralarıyla başlayan şiiri A. Bezirci, Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermektedir. s. 328. İ. Aslanoğlu ise bu şiiri “Şüpheli Deyişler” bölümünde vermiştir: (s. 494). Biz de birçok araştırmacı tarafından Pir Sultan’ın isyan hazırlığına bir belge gibi kullanılan bu şiir üzerinde daha önce durmuş ve şiirin Sıdkî Baba’ya (1865–1928) ait olduğundan bahsetmiştik. (Bak: Tez s. 144–150, s.300-301). “Muhammed neslinden şunda kim kaldı Var mı Hacı Bektaş Veli’den gayrı” mısralarıyla başlayan “Pir Sultan’ım Hû der ya sen ne dersin” şeklinde mahlâs mısrası olan şiiri A. Bezirci, Pir Sultan’a ait olarak göstermektedir: s. 329–330. İ.Aslanoğlu da bu şiiri Pir Sultan’ın şiirleri arasında vermektedir: s. 100–101. A. Bezirci yine yukarıdaki mısralarla başlayan fakat diğer dörtlükleri epeyce farklı olan, “Pir Sultan’ım yeşil perdeyi kuran” şeklinde mahlâs mısrası olan bir başka şiiri de Pir Sultan’ın şiiri olarak göstermiştir: (s. 331). Bu şiiri İ. Aslanoğlu ise Pir Sultan’ım Haydar’ın şiiri olarak vermiştir: (s. 393). Biz de bu şiirler
313
üzerinde durmuş, birinci şiirin Pir Sultan’ın olabileceğini, ikinci şiirin ise ya İ. Aslanoğlu’nun dediği gibi Pir Sultan’ım Haydar’a ait olabileceğini veya bu şiirin Pir Sultan’a ait yukarıdaki şiirin bozulmasıyla ortaya çıkmış olabileceğini söylemiştik. (Bak: Tez s.658–166). “Ol benim Şah’ımı Görmeğe kim gider” mısralarıyla başlayan şiiri A.Bezirci Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermiştir: s. 336. İ. Aslanoğlu ise bu şiiri “Şüpheli Deyişler” bölümünde vermiştir. Biz de bu şiir üstünde durmuş, İ. Aslanoğlu’ndaki değil ama C. Öztelli’deki şiirin Pir Sultan’a daha uygun düştüğünü anlatmış ve C. Öztelli’nin eserindeki şiirin Pir Sultan’ın olabileceğini söylemiştik. (Bak: Tez s.302-304). “Pirim bana ismini bağışladı Deftere yazıldım bir gün içinde” mısralarıyla başlayan şiiri A. Bezirci Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermiştir: s. 342. İ. Aslanoğlu ise bu şiiri Pir Sultan’ım Haydar’ın şiirleri arasında vermiştir: s. 391. Biz de İ. Aslanoğlu’na uyarak bu şiirin Pir Sultan’a değil Pir Sultan’ım Haydar’a ait olabileceğini söyleyebiliriz. (Bak: Tez s.39). -277- (Pir Sultan’ın) Şükür bizi bu meydana
Güzeldir Ali’nin sesi
Getirenin demine Hû
Silelim gönülden pası
Ceset içinde bu canı
Ayn-ı cemde bu nefesi
Bitirenin demine Hû
Okuyanın demine Hû
İzleyelim Ali izini (“Al’izini” olabilir.H.D Pir Sultan’ım bu ne demek Uyaralım can gözünü
Hiç cahile çekme emek
Kırklar ile bir üzümü
Hazır pişmiş nân-ü nemek
İçirenin demine hû
Yedirenin demine Hû (C. Öztelli). C.
Öztelli: s. 345–346. Ayrıca bak: A. Bezirci: s. 364. A. Bezirci bu şiiri Pir Sultan’ın şiirleri arasında gösteriyor. İ. Aslanoğlu’nda ise bu şiir hiç yoktur. Bu şiirin üslubu, teması ve mahlâsı dikkate alınırsa Pir Sultan’ın böyle bir şiiri olabileceğini kabul edebiliriz. O halde bu şiiri de Pir Sultan’ın şiirleri arasına eklemek daha doğru olur.
314
“Talibin özünü halleyle pişir Bu meydana çiğden lokma gelir mi Üstat nazarında tuzlanmayınca O lokmada lezzet karar olur mu” dörtlüğüyle başlayan şiiri A.Bezirci Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermiştir: s. 365. Şiiri ilk derleyip yayınlayan C.Öztelli’dir: s. 346–347. İ. Aslanoğlu ise bu şiirin sadece ilk dörtlüğünü eserine almış, onu da eserinin üçüncü bölümünde “Yanlış ve Eksik Olanlar” kısmında vermiştir: s. 500. Ancak
araştırmacının
bu
bölüm
başlığından
neyi
kastettiği
tam
olarak
anlaşılamamaktadır. Eserin takdim bölümünde üçüncü bölüm şu şekilde tanıtılmaktadır: “3. bölümde ise a) şüpheli deyişler, b) Başkasından olup da şâirimize mal edilenler, c) Eksik veya anlamsız olanlar, birer birer gösterildi.” s. 18. Ancak ikinci bölümdeki ifadeden ve üçüncü bölümün detaylarından şunu çıkarabiliriz ki bu bölümdeki şiirlerin Pir Sultan’a ait olma ihtimali bile yoktur. Araştırmacının bu tesbite gelmesi için mutlaka dayanakları olmalıdır ama bunları açıklamaya girmemiştir. Pir Sultan’a ve Pir Sultanları ayırmaya 45 yılını veren bu araştırmacının görüşü doğrultusunda bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden saymamak daha doğru olur. “Uyur idik uyardılar Diriye saydılar bizi” mısralarıyla başlayan şiiri A. Bezirci Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermiştir: s. 374–375. Aynı eserde bu şiirin bir derlemesi C.Öztelli’ye, diğeri de S.N: Ergun’a aittir. İki şiir arasında bazı farklılıklar olmakla birlikte ikisinin de aynı şiir olduğu anlaşılmaktadır. Bu şiirlerin kime ait olduğu ve mahlâslarının ne olduğu oldukça tartışmalıdır: A. Bezirci’deki C. Öztelli derlemesinde son dörtlük şu şekildedir: Pir Sultan’ım eydür şunda Çok keramet var insanda O cihanda bu cihanda Ali’ye saydılar bizi (s. 374). Aynı araştırmacının S.N. Ergun derlemesinde ise son dörtlük şöyledir:
315
Pir Sultan Abdal’ım şunda Ulu divan sürer günde Pirim şimdiki zamanda Ali’ye kattılar bizi (s. 375) S. N. Ergun’un verdiği bir bilgiye göre bu nefes Kul Mehmet Abdal’a ait gösteriliyor: s. 7–8. Aynı şiir S.N: Ergun’un eserinde Pir Sultan Abdal mahlâsıyla kaydedilmiştir: s. 39–40. Gölpınarlı-Boratav’da ise şiirin son dörtlüğü ve mahlâsı şu şekildedir: Pir Sultan’ım Haydar şunda Çok keramet var insanda O cihanda bu cihanda Ali’ye saydılar bizi (S. 107-108). İ. Aslanoğlu ise D. Ruhullah derlemesini eserine almış ve bu şiiri Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermiştir. Son dörtlük ve mahlâs şu şekildedir. Pir Sultan Abdal’ım şunda Çok keramet var insanda O cihanda bu cihanda Ali’ye saydılar bizi (s. 379). Şiir çok değişmemekle birlikte mahlâsın çok değiştiğini görmekteyiz. Pir Sultan’ın da böyle bir şiiri söylemesi mümkündür ama yine İ. Aslanoğlu’na uyarak bu şiiri Pir Sultan’a değil, Pir Sultan Abdal’a veya başka bir âşığa mal etmeyi daha doğru buluyoruz. “Vefat ettim şu dünyadan Gidiyorum dertli dertli İndim türaba döşendim Gidiyorum dertli dertli” dörtlüğüyle başlayan şiiri A. Bezirci, Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermiştir: s. 378. Bu şiiri derleyen C. Öztelli’dir: s. 260– 261. İ. Aslanoğlu ise bu şiirin de sadece ilk dörtlüğünü yine yukarıdaki “Yanlış ve Eksik Olanlar” kısmında göstermiştir: s. 499. Bir ölünün ağzından söylenen bu şiirin diğer dörtlükleri pürüzlü ifadelerle doludur. Kültürsüz bir âşığın şiiri gibidir. Şiirin bu özelliklerini dikkate alarak ve İ. Aslanoğlu’na uyarak bu şiiri de Pir Sultan’ın şiirlerinden saymamayı daha doğru buluyoruz.
316
“Yürü bire Çiçek Dağı Sende suna boylum kaldı Her kuşların dönüm çağı Bülbülüm gülşenim soldu” dörtlüğüyle başlayan şiiri A. Bezirci Pir Sultan’ın şiiri olarak göstermektedir: s. 392. P. Naili Boratav’ın Ali İzzet aracılığıyla derlediği bu şiiri, İ. Aslanoğlu, Pir Sultan’ım Haydar’ın şiirleri arasında vermektedir: s. 420. Biz de Ali izzet’ten veya Ali İzzet aracılığıyla derlenen şiirlerden bahsederken bu şiir üzerinde de durmuştuk. (Bak: Tez s.142-145). Bu bilgilerin ışığında bu şiiri Pir Sultan’ın şiirlerinden saymamak daha doğru olur. G. A. BEZİRCİ’NİN ESERİNDEKİ “KUŞKULU ŞİİRLER” HAKKINDA Pir Sultan’la Pir Sultan Abdallar’ı ayırmaya çaba sarfeden A. Bezirci, Pir Sultan’ın şiiri olduğuna kesin karar veremediği şiirleri “Kuşkulu Şiirler” başlığı içinde vermiştir. Şimdi bu şiirleri ve İ. Aslanoğlu’nun bu şiirleri nasıl değerlendirdiğini belirtip bizim bu şiirler hakkındaki görüşümüzü verelim: “Benim Hakk’a münacâtım Şah’a Padişah’a değil” mısralarıyla başlayan şiir bunlardan birisidir. İ. Aslanoğlu bu şiiri Pir Sultan’ın veya Pir Sultan Abdallar’ın şiirleri arasında göstermemiştir. Bu şiir onun eserinde yoktur. Bununla ilgili olarak lehte-aleyhte bir fikir de ileri sürmemiştir. Biz “Ali İzzet ve Pir Sultan Şiirleri” bölümünde bu şiir üzerinde durmuş ve bunun Pir Sultan’ın olamayacağını izah etmiştik. (Bak: Tez s.142–147). Bu şiirlerden bir diğeri; “Çoktan beri yollarını gözlerim Gönlümün ziyası dost safa geldin” mısralarıyla başlamaktadır: Bu şiirin mahlâs mısrası “Pir Sultan giyinmiş al ile yeşil” şeklindedir. Derleyen ise C. Öztelli’dir: s. 402. A. Bezirci bu şiirin çok az farklılık gösteren bir başka varyantını da bu bölümde göstermiştir. Bu şiir de; “Çoktan beri yollarını gözlerim Hatırım sormaya yâr sen mi geldin” mısralarıyla başlamaktadır. Mahlâs mısrası ise şudur:
317
Pir Sultan Abdal’ın sen seni döşür (Abdal’ım olmalı. H.D.)Bunların ikisine aynı şiir gözüyle bakabiliriz. Mahlâs ise birincisinde “Pir Sultan”, ikincisinde Pir Sultan Abdal’dır: s. 403. İ. Aslanoğlu birinci şiiri–mahlâs Pir Sultan olmasına rağmen– Pir Sultan’ın şiirleri arasında göstermemiştir. İkinci şiiri ise Pir Sultan Abdal’ın şiiri olarak vermiştir: s. 306–307. Bu iki şiir de işlediği beşerî sevgili ve beşerî aşk dolayısıyla Pir Sultan’ın şiirlerinden sayılmamalıdır. “Deli gönül bulanmışsın ne acep Çek bu sefineyi bir göl üstüne” mısralarıyla başlayan şiiri de A. Bezirci aynı bölüme almıştır: s. 405. Aynı şiir İ. Aslanoğlu’nda da “Şüpheli Deyişler” içindedir. Biz İ. Aslanoğlu’nun bu bölümde gösterdiği şiirleri değerlendirirken bu şiir üzerinde durmuş, bu şiirin Pir Sultan’a ait olmaması gerektiğini ve sebeplerini açıklamıştık. (Bak: Tez s.296). “Gelin özümüze sitem edelim Hile ile hud’a ile hâl olmaz” mısralarıyla başlayan şiir de aynı bölümdeki şiirlerdendir: s. 407-408. İ. Aslanoğlu ise bu şiiri Pir Sultan’ım Haydar’ın şiirleri arasında göstermektedir: s. 415-416. Biz de İ. Aslanoğlu’nun görüşüne katılarak bu şiirin Pir Sultan’a değil, Pir Sultan’ım Haydar’a ait olduğunu söyleyebiliriz. “Hazret-i Ali’nin devri yürüye Ali kim olduğu bilinmelidir” mısralarıyla başlayan şiir de aynı bölümdeki şiirlerdendir: s. 409. İ. Aslanoğlu ise bu şiiri Pir Sultan’ım Haydar’ın şiirleri arasında vermiştir: s. 409. Birçok araştırmacı tarafından Pir Sultan’ın isyanına belge olarak kullanılan bu şiir üzerinde biz de durmuş, bu şiirin Pir Sultan’ın olmaması gerektiğini ve bunun sebeplerini vermeye çalışmıştık. (Bak: Tez s.32–33). “Lânet olsun sana ey Yezit pelit Kızılbaş mı dersin söyle bakalım” mısralarıyla başlayan şiir de A. Bezirci’nin aynı bölümde gösterdiği şiirlerdendir. s: 411. İ. Aslanoğlu ise bu şiiri Pir Sultan’ım Haydar’ım şiiri olarak vermiştir: s. 399. Biz de hem i. Aslanoğlu’na uyarak hem de şiirdeki;
318
“Ey Yezit geçersen Şah’ın eline Zülfikar’ın çalar senin beline” ve “Muhammed sizleri taş ile eze” gibi mısralardaki basit hicve bakarak bu şiirin Pir Sultan’a ait olmadığı, kanaatindeyiz. Bu ifadeler “ocakzâde, dede ve mürşit” olan Pir Sultan’a pek uygun düşmemektedir. O halde bu şiir de Pir Sultan’ın değil; Pir Sultan’ım Haydar’ın şiiri olarak kabul edilebilir. “On İki İmam’a uyanlardanız Hakk’a doğru gider yollarımız” mısralarıyla başlayan şiir de A. Bezirci’de aynı bölümde gösterilmiştir: s. 412. İ. Aslanoğlu ise bu şiiri Pir Sultan’ım Haydar’ın şiirleri arasında vermiştir: s. 417–418. Şiirin tamamı şudur: -194- (A. Bezirci. S. 412). (Pir Sultan’ın) 1
2
On İki İmam’a uyanlardanız
Biatımız aldık biz de uludan
Hakk’a doğru gider bu yollarımız
Mürvet kimden kaldı Hazret(i) Ali’den
Biz Âl-ü evlâdı sevenlerdeniz
Bizim ikrarımız Kalû-belî’den
Her seher tesbih eder dillerimiz
Eldedir etekte bu ellerimiz
3
4
Mümin idim münafıktan usandım
Biz müminiz kalbimizde kara yok
Miyan beste tarikata döşendim
Bizde yoğa var demezler vara yok
Kemer bestelerden kuşak kuşandım
Şimden geri ayrılmaya çare yok
Pir elinden bağlıdır bellerimiz
Hâr elinde açılır güllerimiz
5
6
On İki İmam’ın bizdedir nuru
Düzel Pir Sultan’ım katana düzel
Şah-ı vilâyetin bizdedir sırrı
Biz de ikrar verdik kadim ü ezel
Açıktır aynımız gönlümüz duru
Bir sevdaya düştük sevdası güzel
Sedefli mercanlı gönüllerimiz
Vardır türlü türlü hayallerimiz (A.B./V.L.S)
Ancak bu şiirdeki mahlâs Pir Sultan’ım Haydar olmadığı gibi “Pir Sultan”ım’dan sonra “eyder, aydur” gibi kelimeler de kullanılmamıştır. Sadece buna bakarsak bu şiirin Banazlı Pir Sultan’a ait olabileceğini kabul edebiliriz. Bunun yanında şiirde işlenen tema ve bu temanın işlenişi Pir Sultan’ın da işleyebileceği bir temadır. Bu temanın işlenişi de Pir Sultan üslûbuna uygunluk arzetmektedir. Bu haliyle bu şiir Pir
319
Sultan’ım Haydar’ın birçok şiirinde görülen pürüzlerden, basitliklerden ve sığlıktan uzaktır. Pir Sultan’ım Haydar bölümünde bu hususlar üzerinde durmuştuk: (Bak: Tez s.31). Bütün bunlara baktığımızda bu şiirin Pir Sultan’ım Haydar’a değil, Banazlı Pir Sultan’a ait olması daha kuvvetli bir ihtimal gibi görünmektedir. Zaten İ. Aslanoğlu da bu şiirin mahlâsı “Pir Sultan” olduğu halde niçin Pir Sultan’ım Haydar’a ait olduğuna dair bir açıklama yapmamıştır. Belirtilmiyor ama belki de tek dayanağı bu şiiri derleyenin V.L. Salcı olması, onun da derlemelerinin hepsini Trakya’dan yapmış olmasıdır: (Bak: Tez s. 29). Devlet baskısına karşı Alevî-Bektaşîler arasındaki sıkı dayanışma dikkate alındığında Sivas yöresinden bir aşığın veya tarikat mensubunun bu şiiri Trakya’ya götürmesi, bu şiirin oralarda sevilip ezberlenmesi, sonra da bunun V.L. Salcı tarafından derlenmiş olması izahı çok zor bir durum değildir. O halde kesin olmamakla beraber bu şiirin Pir Sultan’ım Haydar’a değil, Pir Sultan’a ait olması daha kuvvetli bir ihtimal gibidir. Ancak bu şiir Pir Sultan araştırmaları açısından çok fazla bir öneme sahip değildir. Alevî-Bektaşî kültürü içinde yetişmiş her şâirin söyleyebileceği bir şiirdir. “Sabah seherinde niyaza geldim Dağlar yâ Muhammed Ali çağırır” ve “Sabahın seyrinde ben cûşa geldim Dağlar yâ Muhammed Ali çağırır” mısralarıyla başlayan şiirleri A. Bezirci yine aynı bölümde göstermiştir:
s. 413–414, s. 415–416. Bu şiirlerden
birincisinde mahlâs “Pir Sultan Efendim” olarak verilmiş ama “Efendim” özel isim olmayıp mahlâs sadece “Pir Sultan” olabilir. İkinci şiirin mahlâsı ise “Pir Sultan’ım Haydar”dır. Bu iki şiirin aynı şiir olması veya bunlardan birisinin diğerine nazire olması mümkündür. S.N. Ergun’da ise birinci şiir verilmiş ama burada çok değişiklikler var. Mahlâs ise Pir Sultan Abdal’dır: s. 62–63. İ. Aslanoğlu bu şiirlerden birincisini eserine almış ve bu şiiri Pir Sultan’ım Haydar’ın şiirleri arasında vermiştir. Mahlâs ise “Pir Sultan’ım Haydar” şeklindedir. Burada da yine İ. Aslanoğlu’na uyarak ve şiirde geçen “Kızıl Deli Çayı”na bakarak bu şiiri Pir Sultan’ın değil, Pir Sultan’ım Haydar’ın şiiri olarak kabul etmek daha doğru olur.
320
H. A. BEZİRCİ’NİN ESERİNDEKİ “PİR SULTAN’LA İLGİLİ ŞİİRLER” A. Bezirci, Pir Sultan’ın olmayıp başka âşıklar tarafından Pir Sultan’la ilgili olarak söylendiğini kabul ettiği şiirleri bu başlık altında vermiştir. Bunların hepsinin mahlâsı “Pir Sultan Abdal”dır. Daha önce İ. Aslanoğlu başta olmak üzere bazı araştırmacıların üzerinde durduğu gibi bu şiirlerdeki anlatılanlara bakıldığında, bunları Pir Sultan’ın söylemesi gerçekten mümkün değildir. Zaten İ. Aslanoğlu da bu şiirleri Pir Sultan Abdal’ın şiirleri arasında vermiştir. Biz de Pir Sultan araştırmaları bakımından önemli olan bu şiirlerin çoğunun üzerinde durmuş; İ. Aslanoğlu ve A. Bezirci’nin bu husustaki tespitlerine katıldığımızı (A. İzzet’ten alınanlar hariç) belirtmiştik. A. İzzet’ten alınanları da ayrı bir başlık içinde incelemiştik. A. Bezirci’nin bu bölümde gösterdiği şiirler şunlardır: “Dün gece seyrimde coştuydu dağlar Seyrim ağlar ağlar Pir Sultan deyü” (A. Bezirci: s. 417–418). İ.A.(s. 367). “Karşıda görünen ne güzel yayla …………………………………… Ben de bu yayladan Şah’a giderim” (A.Bezirci: s.419). İ.A. (s.290–291). “Kul olayım Kalem tutan eline Kâtip ahvâlimi Şah’a böyle yaz” (A.B. s. 420; İ.Aslanoğlu: (s. 372–373). “Bize de Banaz’dan Pir Sultan derler Bizi de kem kişi bellemesinler” (A.B. s.421, s.422; İ.Aslanoğlu. s. 323) “Bir arzuhal yazdım gül yüzlü Şah’a Gelsin beni elden alsın ha n’olur” (A.B. s.423; İ.Aslanoğlu. s. 347-348.) “Çıktım yücesine seyran eyledim Gönül eğlencesi küstü bulunmaz”(A.B.s.423-424; İ.Aslanoğlu:s.371-372) “Fetva vermiş koca başlı Kör Müftü Şah diyenin dilin keseyim deyü” (A.B. s. 424; İ.Aslanoğlu. s. 366). “Ben de şu dünyaya geldim giderim Kalsın benim dâvam divâna kalsın” (A.B. s. 425; İ.Aslanoğlu: s.304–305) “Banaz’dan sürdüler bizi Sivas’a Erler himmet edin ben gidiyorum” (A.B. s. 426; İ.Aslanoğlu: s. 294–295) “Hızır Paşa bizi berdar eyledi
321
………………………………. Açılın zindanlar pire gidelim” (A. Bezirci: s. 427; İ.Aslanoğlu: s. 289–290) “Yeşil başlı ördek göllere uçtu Duysun canlar deyü bizi asarlar” (A.B:s. 428; İ.Aslanoğlu: s. 324–325) “Şu kanlı zalimin ettiği işler Garip bülbül gibi züreler beni” (A.B. s. 429; İ.Aslanoğlu: s. 494) “Kurtulmadık Yezit’lerin zulmünden Dağlar da ağlaşır Pir Sultan deyü” (A.B. 429–430; İ.Aslanoğlu. s. 367-368) I. PİR SULTAN’A AİT OLABİLECEK ŞİİRLER: Bu durumda Pir Sultan’ın diyebileceğimiz şiirler şunlardır: İ. Aslanoğlu’daki 1,3, 6, 7, 8, 9, 11, 13, 14, 15 (şüpheli), 17, 18, 19, 21,22, 23, 27, 28, 29, 31, 32, 33, 35, 38, 39, 40, 41, 43, 44, 45, 48, 49, 51, 53, 54, 55, 57, 59, 60, 62, 63, 65, 66, 68, 69, 70, 71 (şüpheli), 72, 73, 74, 75 (şüpheli), 76 (şüpheli), 77, 78, 79, 80, 82, 85 (kesin), 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 96, 97, 98, 99,. 100, 101, 102, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138 (şüpheli), 139, 140, 141, 142, 143, 145, 146, 147, 148 (kesin), 149, 150, 151, 152(2), 154(2), 157, 161, 432, 436, 437(2), 439 ve 427. şiirler. (Bak: Tez s. 65–67). C. Öztelli’deki 277. şiir, s. 345 (A. Bezirci’de 159. şiir: s. 364, Tez: 313); A. Bezirci’deki 194. şiir, s. 412 ( Tez: s. 39, 318319. İ. Aslanoğlu 371. şiir, s. 417–418). Yapacağımız tahlillerde bu şiirleri esas alarak Pir Sultan’ı tanıtmaya gayret edeceğiz. Bunların tamamı 131 şiirdir.
II. BÖLÜM A. PİR SULTAN’IN MENKIBEVÎ HAYATI: PİR SULTAN HİKÂYESİ/DESTANI Pir Sultan’ın trajik idamıyla birlikte halk edebiyatında çok yaygın olan bir geleneğe göre onun hayatının da efsanelere, menkıbelere büründüğünü, böylece tam teşekkül etmese bile bir Pir Sultan Hikayesi’nin/Destanı’nın teşekkül etmeye başladığını belirtmiştik. (Bak: Tez s. 6-11). Bu olay Türk kültürünün destanlar veya hikâyeler döneminde olsaydı, muhakkak ki bu olayla ilgili bir destan veya hikâye teşekkül ederdi. Bu olay ve onu takibeden yıllarda, destan ve halk hikâyesi dönemi âdeta sona erdiğinden böyle bir hikâye ve destan tam olarak teşekkül etmemiştir. Ancak halk kültürü, eski geleneği birden bire terk etmediğinden dolayı, bu trajik idamı tam mânâsıyla olmasa bile, kırıntı halinde de olsa, hikâyeleştirmiş veya destanlaştırmıştır. Tıpkı halk hikâyelerinde olduğu gibi bazan olaylara şiirler, bazan da şiirlere olaylar uydurulmuş ve böylece basit de olsa bir Pir Sultan Hikâyesi veya Destanı yaratılmıştır. Bu hikâye veya destanı, bu sahaya ilgi duyan araştırmacılar bölük pörçük de olsa derlemişlerdir. Bunların çoğunu göz önünde bulundurarak, derlemelerin aslına sadık kalarak ve bu derlemeleri derli toplu hale getirerek, olayları da akış sırasına koyarak yazan araştırmacı A. Bezirci’dir270. Biz, Pir Sultan’ın menkıbevi hayatını A. Bezirci’den olduğu gibi verip sonra da bu menkıbelerden hareket ederek halkın bu olayları nasıl yorumladığını veya izah ettiğini ortaya koymaya çalışacağız: “Pir Sultan’ın öz adı Haydar’mış. Sivas’ın Banaz Köyü’nde doğmuş. Soyu Yemenliymiş.
Hazreti
Ali’nin
torunlarından
İmam
Zeyn-el-Abidin’e
kadar
uzanıyormuş. Evinin önünde büyük bir söğüt ağacı varmış. Altında değirmen taşı gibi ortası delik kocaman bir taş dururmuş. Bu taşı Pir Sultan, sopasının ucuna takarak Horasan’dan getirmiş. Taşın üstüne oturur, yakınlarıyla sohbet edermiş.
270
Bezirci, Asım: Pir Sultan , s. 29–40. Burada A. Bezirci faydalandığı eserleri de şu şekilde vermiştir: Pertev Naili Boratav – Abdulbâki Gölpınarlı, Pir Sultan Abdal, 1943, s. 35–55; İbrahim Aslanoğlu, Pir Sultan Abdallar, 1984, s. 30–41; Ali Balım: Pir Sultan Abdal, 1957, s. 3–31; Cevdet Kudret: Halk Şiirinde Üç Büyükler: Pir Sultan Abdal, 2. Baskı, İstanbul, İnkılâp Yayınevi, 1985, s. 13–16; Cengiz Tuncer, “Pir Sultan Abdal’ın Hikâyesi”, Akşam, 3–13 Temmuz 1966.
323
Haydar yedi yaşına geldiğinde kırda babasının koyunlarını otlatmaya başlamış. Bir gün Yıldız Dağı’nda sürüyü güderken uyuyakalmış. Düşünde ak sakallı bir ihtiyar görmüş. Bir elinde dolu, diğer elinde elma tutuyormuş. Haydar ilkin doluyu içmiş, ardından elmaya uzanmış. İhtiyarın avucuna bakmış, parıldayan yeşil bir ben varmış. Karşısındakinin Hacı Bektaş Veli olduğunu anlamış, hemen sarılıp elini öpmüş. Hacı Bektaş O’na “Pir Sultan” adını vermiş, ününün dört bir yana yayılmasını, sazının üstüne saz, sözünün üstüne söz gelmemesini, Âl’ü evladın hakkını alması için çalışmasını dilemiş. ‘Tanrı yardımcın olsun!’ demiş. Sonra gözden silinmiş. Uyanınca, Haydar’ın can gözü açılmış. Pir Sultan adıyla saz çalıp söylemeye başlamış. Pir’i için şu demeyi söylemiş: 1
2
Arzuladım size geldim
Pir elinden dolu iştim
Hünkâr Hacı Bektaş Veli
Doğdum elinize düştüm
Eşiğine yüzüm sürdüm
Ak cenneti gördüm geçtim
Hünkâr Hacı Bektaş Veli
Hünkâr Hacı Bektaş Veli
3
4
Güvercin donunda duran
Kırk Budak’ta şem’a yanar
Cümle eksikler bitiren
Dolusun içinler kanar
Beş taşı şahit getiren
Âşıkların semâ döner
Hünkâr Hacı Bektaş Veli
Hünkâk Hacı Bektaş Veli
5
6
Bahçende gördüm gülünü
Balım Sultan er köçeği
Erenler sürsün demini
Keser kılıncı bıçağı
İmam Rıza’nın torunu
Cümle erenler gerçeği
Hünkâr Hacı Bektaş Veli
Hünkâr Hacı Bektaş Veli 7
Pir Sultan’ım gerçek veli Erenlerden çekmem eli On İki İmam’ın yolu Hünkâr Hacı Bektaş Veli
324
Pir Sultan’ın ünü gitgide her yana yayılmış. Kendi erenlerin arasına karışmış. Sayılan, sevilen bir pir olmuş. Her Cuma, canlar bölük bölük gelirler, el bağlayıp dâra dururlar, ondan nasip alırlarmış. Kapısında koçlar tığlanır, açlar doyar, çıplaklar giyinip giderlermiş… Hızır Paşa Sivas’la Hafik arasında bulunan Sofular Köyü’ndenmiş. (İ. Aslanoğlu’nda bu köy halkı ve Hızır’ın köyden ayrılması hakkında şu bilgiler vardır: “O zaman bu köyün halkı Alevî imiş. Zamanla yoldan çıkmışlar. Onların bu durumunu beğenmeyen Hızır, köyden ayrılmaya karar vermiş, çıkmış yola. Ha şurası, ha burası derken Banaz’a kadar gelmiş. (s. 35–36 Ayrıca bak: Gölpınarlı-Boratav, s. 42; C. Öztelli; s. 16). Pir Sultan’ın adını duymuş, Banaz’a gelmiş, ondan nasip almış. İlkin onun azâbı, sonra da müridi olmuş. Yedi yıl kapısında hizmet görmüş. Edep erkân öğrenmiş. Bir gün demiş ki: - Pirim, bana himmet edin de bir makama geçeyim, büyük adam olayım. Pir Sultan elini başına koymuş, düşünmüş, demiş ki: - Hızır, ben sana ruhsat veririm, dua ederim, gider büyük adam olursun, paşa, vezir olursun, ama sonra da gelip beni asarsın! Hızır izin alıp İstanbul’a gitmiş. Padişahın sarayına girmiş. Pir Sultan’ın himmetiyle ilerlemiş, paşa olmuş. Sivas valiliğine verilmiş. Fakat gitgide düşkün olup ikrarını unutmuş. Fakir fukaraya zulmetmeye, haram yemeye başlamış. Namus gözetmez, hak aramaz olmuş. Hızır Paşa’nın iki kadısı varmış. Birinin adı Kara Kadı, öbürünün adı Sarı Kadı imiş. Rüşvet yer, haksızı haklı çıkarırlarmış. Çok canlar yakmış, ocaklar söndürmüşler. Pir Sultan’ın da iki köpeği varmış. Birinin adını Kara Kadı, öbürünün adını Sarı Kadı koymuş. Onlara ‘Gel Kara Kadı, Git Kara Kadı!’ (Sarı Kadı. Gölpınarlı-Boratav, s. 63) diye seslenirmiş. Pir Sultan’ın düşmanlarından biri bunu duymuş. Hemen koşup kadılara haber vermiş. Kadılar küplere binmişler. Adamlarını gönderip Pir Sultan’ı kolları bağlı getirmişler. Yargılamaya başlamışlar. Pir Sultan: - Tanrı’nın bildiğini kuldan ne saklayayım, evet köpeklerime sizin adlarınızı koydum, demiş; ama onlar sizden iyidir, siz haram yersiniz, onlar yemez. Kadılar:
325
- Nerden biliyorsun? diye sormuşlar Pir Sultan: - İsterseniz deneyelim, demiş. Bunun üzerine, kentin hacılarıyla hocaları gizlice bir kap haram, bir kap helâl yemek hazırlamışlar, işaretleyerek kadıların önüne koymuşlar. Kara Kadı ile Sarı Kadı oturup haram yemeği yemişler. Hacılarla hocalar bunu gözleriyle görmüşler. Sonra köpekler getirilmiş. Önlerine yine bir kap haram, bir kap helâl yemek konulmuş. Hayvanlar kapları koklamış, helâl yemeği yemeye girişmişler. Böylece, hacılarla hocalar kadıların haram yediğini öğrenmişler. ‘İyi köpek, kötü kadıdan efdâldir’ demişler. Pir Sultan kalkmış, köpeklerin gözlerinden öpmüş. Almış sazı eline, aşağıdaki demeyi söylemiş: 1
2
Koca başlı koca kadı
Fetva verir yalan yulan
Sende hiç din iman var mı
Domuz gibi dağı dolan
Haramı helâli yedi
Sırtına vururum palan
Sende hiç din iman var mı
Senin gibi hayvan var mı
3
4
İman eder amel etmez
Pir Sultan’ım zatlarımız
Hakk’ın buyruğuna gitmez
Gerçektir şöhretlerimiz
Kadılar yaş yere yatmaz
Haram yemez itlerimiz
Hiç böyle kör şeytan var mı
Bu sözümde yalan var mı
Kadılar bu sözleri duyunca başlarını yere eğmişler. Kimsenin yüzüne bakamaz olmuşlar. Pir Sultan’ı salıvermişler. Gel zaman git zaman, günlerden bir gün, Hızır Paşa, Kara Kaşlı Kör Müftüye bir fetva yazdırmış: Şah’ın adını anmak yasaktır. Kim onun adını ağzına alırsa, dili kesilip öldürülecektir. Fetva alanlarda okunmuş. Kimse İran Şahı’nın adını açıktan anamaz olmuş. Pir Sultan, eski müridinîn ettiğini duyunca üzülmüş, kızmış. Fetvaya uymamış. Her gittiği yerde inadına Şah’ı övmüş, Hızır Paşa’yı yermiş:
326
Fetva vermiş koca başlı Kör Müftü
Şer kulların örükünü uzatmış
Şah diyenin dilin keseyim deyü
Müminlerin baharını güz etmiş
Satır yaptırmış Allah’ın lâneti
On İkiler bir arada söz etmiş
Ali’yi seveni keseyim deyü
Âşıkların yayın yasayım deyü
Hakk’ı seven âşık geçmez mi candan Korkarım Allah’tan korkum yok senden Ferman almış Hıdır Paşa Sultan’dan Pir Sultan Abdal’ı asayım deyü Münafıklar varıp bunu Hızır Paşa’ya iletmişler. Hızır Paşa haber salıp Pir Sultan’ı çağırtmış. Pir Sultan, Hızır Paşa’nın karşısına çıkmış. Hızır Paşa ayağa kalkmış, eski pirine saygı göstermiş, izzette ikramda bulunmuş. Önüne türlü çeşit yemekler koydurtmuş. Fakat Pir Sultan hiçbirine elini sürmemiş. Paşa merak edip nedenini sormuş. Pir Sultan: - Sen düşkünün birisin, yoldan çıktın, haram yedin, yetimlerin ahını aldın. Bu haram yemekleri değil ben, köpeklerim bile yemez, demiş. Pencereden seslenip köpeklerini çağırmış. Tâ Banaz’dan hayvanlar koşarak gelmişler. Yemekleri onlar da yememişler. Buna içerleyen Hızır Paşa, Pir Sultan’ı Sivas’taki Toprak Kale’ye hapsettirmiş. Fakat içi de rahat etmemiş. Eski pirine kıyamamış, bir süre sonra onu huzuruna getirtmiş. İçinde Şah’ın adı geçmeyen üç şiir söylerse, kendisini bağışlayacağını bildirmiş. Sazını eline vermiş. Pir Sultan birinci demeyi söylemiş: 1
2
Hızır Paşa bizi berdâr etmeden
Gönül çıkmak ister Şah’ın köşküne
Açılın kapılar Şah’a gidelim
Can boyanmak ister Ali müşküne
Siyaset günleri gelip yetmeden
Pirim Ali On’ki İmam aşkına
Açılın kapılar Şah’a gidelim
Açılın kapılar Şah’a gidelim
3
4
Her nereye gitsem yolum dumandır
Yaz selleri gibi akar çağlarım
Bizi böyle kılan ahd ü amandır
Hançer aldım ciğerciğim dağlarım
Zincir boynum sıktı halim yamandır
Garip kaldım şu arada ağlarım
Açılın kapılar Şah’a gidelim
Açılın kapılar Şah’a gidelim
327
5
6
Ilgıt ılgıt eser seher yelleri
Biz taze sevgidir yeni beğendim (Bir. H.D.)
Yâre selâm eylen Urum erleri
Anam atam yoktur vere öğüdüm
Bize peyik geldi Şah bülbülleri
Kıyman beyler kıyman ben genç yiğidim
Açılın kapılar Şah’a gidelim
Açılın kapılar Şah’a gidelim 7
Pir Sultan’ım eydür mürvetli Şah’ım Yaram baş verdi sızlar ciğergâhım Arşa direk direk olmuştur âhım Açılın kapılar Şah’a gidelim Şiiri dinleyen Hızır Paşa kızmış, Pir Sultan’ı uyarmış: - Pirim, yanlış tezene vuruyorsun, dikkat eyle, iki adımın kaldı, ayağını denk al! Pir Sultan aldırmamış. İkinci, üçüncü demelerinde de yine Şah’ın adını anmış. (Burada bahsedilip verilmeyen ikinci ve üçüncü demeler şunlardır: 1
2
Kul olayım kalem tutan eline
Allah’ı seversen kâtip böyle yaz
Kâtip ahvalimi Şah’a böyle yaz
Dün ü gün ol Şah’a eylerim niyaz
Şekerler ezeyim şirin diline
Umarım yıkılsın şu kanlı Sıvas
Kâtip ahvalimi Şah’a böyle yaz
Kâtip ahvalimi Şah’a böyle yaz
3
4
Sıvas illerinde zilim çalınır
Münafıkın her dediği oluyor
Çamlı beller bölük bölük bölünür
Gül benzimiz sararuban soluyor
Ben dosttan ayrıldım bağrım delinir
Gidi Mervan şâd oluban gülüyor
Kâtip ahvalimi Şah’a böyle yaz
Kâtip ahvalimi Şah’a böyle yaz 5
Pir Sultan Abdal’ım hey Hızır Paşa Gör ki neler gelir sağ olan başa Hasret koydu bizi kavim kardaşa Kâtip ahvalimi Şah’a böyle yaz
328
*** Karşıda görünen ne güzel yayla Bir dem süremedim giderim böyle Ala gözlü Pirim sen himmet eyle Ben de bu yayladan Şah’a giderim Eğer göğerüben bostan olursam Şu halkın diline destan olursam Kara toprak senden üstün olursam Ben de bu yayladan Şah’a giderim Bir bölük turnaya sökün dediler Yürekteki derdi dökün dediler Yayladan ötesi yakın dediler Ben de bu yayladan Şah’a giderim Dost elinden dolu içmiş deliyim Üstü kan köpüklü meşe seliyim Ben bir yol oğluyum yol sefiliyim Ben de bu yayladan Şah’a giderim Alınmış abdestim aldırırlarsa (Alırım, olmalı. H.D.) Kılınmış namazım kıldırırlarsa (Kılarım, olmalı. H.D) Sizde Şah diyeni öldürürlerse Ben de bu yayladan Şah’a giderim Pir Sultan Abdal’ım dünya durulmaz Gitti giden ömür geri dönülmez Gözlerim de Şah yolundan ayrılmaz Ben de bu yayladan Şah’a giderim (Gölpınarlı-Boratav, s. 44–45. Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 37–39; C. Öztelli: s. 18–19). Çevresindekiler şaşkınlıkla Hızır Paşa’ya bakmışlar. ‘Bir Kızılbaş parçası seni dinlemedi, yazık olsun senin paşalığına!’ demişler. Hızır Paşa’nın tepesi atmış. Öfkeli bir sesle adamlarına bağırmış: - Günah benden gitti, atın şunu içeriye! Yarın sabah asarsınız!
329
Pir Sultan yeniden zindana tıkılmış. Bütün gece Şah yoluna dua etmiş. Tanrı’ya yakarmış. Sabahleyin, kuşluk vakti Hızır Paşa’nın adamları gelmişler. Onu alıp Keçibulan’a götürmüşler. Alana bir darağacı kurmuşlar. Pir Sultan, asılmaya giderken bir deme söylemiş, çoluk çocuğundan yas tutmamasını dilemiş: Bize de Banaz’da Pir Sultan derler Bizi kem kişi de bellemesinler Paşa huddamına tenbih eylesin Kolum çekip elim bağlamasınlar Hüseyin Gazi binse gelse atına Dayanılmaz çarh-ı felek zâtına Benden selam olsun ev külfetine Çıkıp ele karşı ağlamasınlar Ala gözlüm zülfün kelep eylesin Döksün mah yüzüne nikap eylesin Ali Baba Hak’tan dilek dilesin Bizi dar dibinde eğlemesinler Eğer Ali Baba söze uyarsa Ferman büyük yerden beyler kıyarsa Ala gözlü yavrularım duyarsa Al’ın çözüp kara bağlamasınlar Surrum işlemedi kaddim büküldü Beyaz vücudumun bendi söküldü Önüm sıra Kırklar Şah’a çekildi Daha beyler bizi dillemesinler Pir Sultan Abdal’ım coşkun akarım Akar akar dost yoluna bakarım Pirim aldım seyrangâha çıkarım Yıldızdağı seni yaylamasınlar Pir Sultan asılırken taşlansın diye Hızır Paşa’dan buyruk çıkmış. Taşlamayanlar cezalandırılacakmış. Bu yüzden herkes eline bir taş alıp atmış. Fakat taşların hiçbiri Pir
330
Sultan’a dokunmuyormuş. Musahibi, tarikat arkadaşı Ali Baba da oradaymış. Taş atmaya bir türlü eli varmıyormuş. Bir gülü gizlice ona doğru fırlatmış. Pir Sultan onu görmüş, pek üzülmüş. Şu demeyi söylemiş: Şu kanlı zâlimin ettiği işler
Dar günümde dost düşmanım bell’oldu
Garip bülbül gibi zâreler beni
On derdim var ise şimdi ell’oldu
Yağmur gibi yağar başıma taşlar
Ecel fermanı boynuma takıldı
Dostun bir fiskesi pâreler beni
Gerek asa gerek vuralar beni
Pir Sultan Abdal’ım can göğe ağmaz Hak’tan emrolmazsa irahmet yağmaz Şu ellerin taşı hiç bana değmez İlle dostun gülü yaralar beni Pir Sultan bunu söyleyince ‘Bu adam hâlâ dilini tutmaz!’ demişler, ipi boynuna geçirmişler. Kalabalık çekildikten sonra Ali Baba, Pir Sultan’ın yanına varmış, ayaklarına yüz sürüp ağlamış. Gözlerinden kanlı yaşlar akıtmış. Banaz’a kara haber ulaşınca hane halkı ile konu komşu, talipler ile rehberler yüzlerini yerlere sürüp ağlamışlar. Kızı Sanem saçını başını yolmuş. Sazı eline alıp şu ağıtı yakmış: 1
2
Dün gece seyrimde coştuydu dağlar
Uzundu usuldu dedemin boyu
Seyrim ağlar ağlar Pir Sultan deyü
Yıldız’dır yaylası Banaz’dır köyü
Gündüz hayalimde gece düşümde
Yaz bahar ayında bulanır suyu
Düş de ağlar ağlar Pir Sultan deyü
Çaylar ağlar ağlar Pir Sultan deyü
3
4
Pir Sultan kızıydım ben de Banaz’da
Kemendimi attım dâra dolaştı
Kanlı yaş akıttım baharda yazda
Kâfirlerin eli kana bulaştı
Koç babamı kurban verdim Sıvas’da
Koyun geldi kuzuları meleşti
Darağacı ağlar Pir Sultan deyü
Koçlar ağlar ağlar Pir Sultan deyü
331
5 Pir Sultan Abdal’ım yücedir şanın Kudretten çekilmiş bir senin hunun (Pir. İ. Aslanoğlu) Hakk’a teslim ettin ol şirin cânın Dostlar ağlar ağlar Pir Sultan deyü (Bir söylentiye göre) Pir Sultan darağacında iken Hak tarafından kendisine bir köpek gönderilmiş. Köpek gelip tam altında durmuş. Pir Sultan onun üstüne basarak ipini çözmüş, yerine köpeği bağlamış. Sabahleyin kalkanlar bakmışlar ki darağacında Pir Sultan’ın yerinde bir köpek asılı duruyor (Bir başka söylentiye göre de) Asılışının ertesi günü halk kahvede toplanmış, konuşuyormuş. İçlerinden biri demiş ki: — Duydunuz mu? Bu gece Hızır Paşa, Pir Sultan’ı astırmış… Bir başkası hemen karşı çıkmış ona: — Olamaz! Ben onu sabahleyin Koçhisar yolunda, Seyfebeli’nde gördüm. İkincisi: — Senin yanlışın var, demiş, ben onu gün ışırken Malatya yolunda Kardeşler Gediği’nde gördüm. Üçüncüsü: — Yeni Han yolunda Şahna Gediği’nde gördüm. Dördüncüsü: — Ben Tavra Boğazı’nda gördüm.. Dinleyenler şaşırmış. Kalkıp birlikte darağacının bulunduğu yere gitmişler. Bakmışlar ki darağacında Pir Sultan’ın hırkası asılı, kendisi ortada yok. Meğer Pir Sultan darağacından inip yola düzülmüş. Bunu duyan kasaslar ardına düşmüşler, onu yakalamak isterlermiş. Fakat yetişememişler. Pir Sultan çabucak Kızılırmak Köprüsü’nün öte başına geçmiş. Kasasların yaklaştığını görünce: — Eğil köprü, eğil! demiş. Köprü eğilip suya batmış Kasaslar karşı yakada şaşakalmışlar. Pir Sultan’ın kerametli bir kişi olduğunu anlayıp geri dönmüşler. Pir Sultan, Şah’a gitmek için İran yolunu tutmuş. Adını “Kanberoğlu” diye değiştirmiş. Yolda İstanbul’dan gelen bir musahiple (Muhasip. C. Öztelli. Doğrusu da
332
bu olmalıdır. H.D.) karşılaşmış. Musahip ona kim olduğunu sormuş. Pir Sultan da kendinî tanıtmış ama, adamı inandıramamış. Çünkü musahip, Pir Sultan’ın asıldığını duymuş;
bu
yüzden
Sıvas’ta
ateşlerin
yanmadığı,
kazanların
kaynamadığı
söyleniyormuş. Musahip: ‘Sen Pir Sultan isen bana bir nefes oku!’ demiş. Pir Sultan birkaç nefes okumuş. En sonunda da, eğer Hızır Paşa, asılı köpeğin dübüründen üfürürse ateşlerin yanacağını açıklamış. Sıvas’a varan musahip duyduklarını gidip Hızır Paşa’ya anlatmış. Paşa, köpeği darağacından indirip dübüründen üfürmüş. Birinci üfleyişte köpek dile gelmiş: ‘Pir Sultan’ diye bağırmış. İkinci üfürüşte ‘Can Sultan, üçüncü üfürüşte ‘Yan Sultan’ deyince bütün ateşler yanmış… *** Pir Sultan gide gide Horasan’a varmış. Şah’ın katına çıkmış. ‘Neye geldin Urum Sofusu?’ diye sormuşlar. O da almış sazı eline, şu karşılığı vermiş: Zahir bâtın On’ki İmam aşkına (On İki’mam, olmalı. H.D.) Aman Şah’ım mürüvvet deyü geldim Pirim nazar eyle şu ben düşküne Aman Şah’ım mürüvvet deyü geldim Bakmaz mısın cesedimin nârına Elim ermez oldu cihan kârına Yüzüm yerde geldim durdum dârına Aman Şah’ım mürüvvet deyü geldim Hacı Bektaş oğlun günahkâr gördüm Aradım isyanı özümde buldum Yüzümün karasın elime aldım Aman Şah’ım mürüvvet deyü geldim Erenler yolundan bir taş kaldırdım Gönül bahçesinde gülün soldurdum Bugün eksikliğim nefsi öldürdüm Aman Şah’ın mürüvvet deyü geldim
333
Pir Sultan’ım eydür karşımda durma Gidip münkirlere yol erkân kurma Alnımın karasın yüzüme vurma Aman Şah’ım mürüvvet deyü geldim Pir Sultan, az sonra Horasan’dan ayrılıp Erdebil’e gitmiş. Erdebil’de ölmüş. Oraya gömülmüş.” (A. Bezirci, s. 29–40). İ. Aslanoğlu, kendi eserine hepsini almadığı bazı söylentileri, bu husustaki bazı derlemelerini C.Öztelli’ye bir mektupla göndermiştir. İ. Aslanoğlu bu söylentileri Divriği’nin Ovacık Köyü’nden Âşık Selman’dan dinleyip not etmiştir271. Bunlardan Pir Sultan’ın yerine bir köpeğin asılması (veya bağlanması), Pir Sultan’ın Kanberoğlu adını alarak İran’a gitmesi, yolda bir musahiple karşılaşması yukarıda da verilmişti. Yeni olarak ise “Yeni bir asılma nedeni” ile “Pir Sultan İran’da” başlıklı söylentiler bölümü vardır. Böylece yukarıdaki Pir Sultan Hikâyesi’ne/ Destanı’na yeni epizotlar eklenmiştir. Bu epizotları da kaydederek Pir Sultan Hikâyesi (veya Destanı) ni tamamlayalım: Yeni bir asılma nedeni: “Pir Sultan kızını çok severmiş, her zaman dizine oturtup okşarmış. Çevresinin geleneğine uymayan sözler söylermiş. Şunun, bunun aleyhinde atıp tutarmış. Bu yüzden Sıvas’ta Hızır Paşa tarafından astırılmış ve şimdiki jandarma dairesinin bulunduğu yere gömülmüş.” 272 Pir Sultan İran’da: “Pir Sultan doğruca Şah’ın yanına gitmiş. Ona seyis olmuş. Aradan epeyce zaman geçmiş. Şah’ın Sanem adında çok güzel bir kızı varmış. Kız Kanber’e âşık olmuş. Babasına anlatmış. Fakat, babası: ‘Kızım, o büyük adamdır, seninle meşgul olmaz.’ diyerek razı olmamış. Lâkin kızını kandıramamış. Neticede evlenmişler. Nice yıllar sonra, Pir Sultan memleketini arzulamış. Meseleyi Şah’a açmış. Önce razı olmamışsa da, sonra ısrarına dayanamayıp izin vermiş. Sanem’le Pir Sultan Sıvas’a gelmiş. Çarşıda pazarda yan yana dolaşırlarmış. Halkın nazar-ı dikkatini celp edecek işler yapmışlar. Vaziyet Hızır Paşa’ya anlatılmış. Paşa onları çağırtmış. Kız paşayı 271 272
Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 25. A.g.e.: s. 25.
334
görünce, genç ve yakışıklı olan Paşa hoşuna gitmiş. Paşa kıza: ‘Bu adam senin neyin’ diye sorunca, kız: ‘Benim bir şeyim değil, zorla kaçırdı’ diye yalan söylemiş. Pir Sultan: ‘Karımdır’ demişse de kimseyi inandıramamış. Paşa ile kız evlenmişler. Kanber’in de Pir Sultan olduğunu anlatmış. Paşa korkmuş. Pir Sultan’ı tutup öldürtmüş. Ve kanlı öküz postuna sarmış. Ama Paşa, öldüğüne bir türlü inanamamış. ‘Bir defa astık, köpek donuna girdi. Şimdi kim bilir ne donuna girer’ diye günlerce beklemiş. Nihayet yıkayıp gömmek istemişler. Fakat, deri bir türlü açılmamış. ‘Bunu ancak Sanem açabilir, sırrına o vakıftır’ demişler. Sanem yanına gidip: ‘Açıl Pir Sultan açıl’ demiş. Deri ‘şak’ diye ortadan ikiye bölünmüş. Yıkayıp gömmüşler. Üstüne taş, kaya yığmışlar. Bir daha da dirilip çıkmamış.”273 Görüldüğü gibi bütün bu anlatılanlar bir destan veya hikâyeyi hatırlatmaktadır. Ancak devir destan devri olmadığından, idamın özünde bir kahramanlık veya bir aşk hikâyesi de bulunmadığından dolayı tam bir destan veya halk hikâyesi oluşmamıştır. İşte bu Pir Sultan Hikâyesi veya Destanı; Pir Sultan’ın trajik idamı, Pir Sultan ile Pir Sultan Abdallar’ın bazı şiirleri ve halkın kendi muhayyilesinde icat ettiği olaylar olmak üzere üç ana unsur etrafında oluşturulmuştur, denilebilir. Zaten bir hikâye (veya destan)de bu şekilde ortaya çıkmaktadır. Bunlardan Pir Sultan’ın idamı ile bu idamı halkın hayâl gücüyle süslemesi ve izah etmesi iç içe olduğu için önce bu hikâyedeki şiirler üzerinde duralım: Bu şiirlerden birincisi olan ve “Arzuladım size geldim Hünkâr Hacı Bektaş Veli” mısralarıyla başlayan şiirin, Pir Sultan’ın şiirlerinden olabileceğini söylemiştik: (Bak: Tez s. 258). Bu şiirden hareket edilerek Pir Sultan-Hacı Bektaş ilişkisi, Pir Sultan’ın mânevi âlemde irşada erdiği ve onu irşad edenin Hacı Bektaş olduğu anlatılmaya çalışılmıştır. “Koca başlı koca kadı Sende hiç din iman var mı” mısralarıyla başlayan şiirin, sonradan ortaya çıkan Pir Sultan Hikâyesi/Destanı icabı başka âşıklar tarafından söylenmiş bir şiir olabileceği üzerinde durmuştuk: (Bak: Tez s. 297).
273
A.g.e.: s. 26-27.
335
“Fetva vermiş koca başlı Kör Müftü Şah diyenin dilin keseyim deyü” mısralarıyla başlayan şiirin Pir Sultan’ın veya Pir Sultan Abdal’ın değil, Ali İzzet’in olabileceği üzerinde durmuştuk: (Bak: Tez s. 8991). Bu şiir de Pir Sultan’ın asılması olayına dayanarak Ali İzzet’in sonradan uydurduğu bir şiir olarak kabul edilebilir. Hikâyede Pir Sultan’ın inatla “Şah”ı zikrettiği şiirlerden birincisi, “Hıdır Paşa bizi berdar etmeden Açılın kapılar Şah’a gidelim” mısralarıyla başlamaktadır. Bu şiirin de Pir Sultan’a değil, Pir Sultan Abdal’a veya başka bir âşığa ait olabileceği üzerinde durmuştuk: (Tez: 193-195). Bu şiir de Pir Sultan’ın asılması olayına başka bir âşığın yakıştırması ile sonradan söylenmiş bir şiir olarak kabul edilebilir. Bu şiirlerden ikincisinin mahlâsı Pir Sultan Abdal’dır. Pir Sultan’ın asılması olayını anlatan bir şiirdir. Bu şiirin de Pir Sultan’a değil Pir Sultan Abdal’a ait olabileceği üzerinde durmuştuk: (Bak: Tez s. 89-90). Bu şiirlerden üçüncüsü olan ve “Ben de bu yayladan Şah’a giderim” nakarat mısralı şiirin de yukarıdaki gibi Pir Sultan’ın değil, Pir Sultan Abdal’ın olabileceği üzerinde durmuştuk: (Bak: Tez s. 89-90). Bu şiir de Pir Sultan’ın asılması olayını anlatan şiirlerden biridir. Bu olayı bu şekilde şiirleştiren de Pir Sultan Abdal olmalıdır. “Bize de Banaz’da Pir Sultan derler Bizi kem kişi de bellmesinler” ve “Dün gece seyrimde coştuydu dağlar Seyrim ağlar ağlar Pir Sultan deyü” mısralarıyla başlayan şiirler de Pir Sultan’ın asılması olayını anlatan şiirlerindendir. Bu şiirlerin sahibinin de yine Pir Sultan Abdal olabileceğinden bahsetmiştik: (Bak: Tez s. 89-90). “Şu kanlı zâlimin ettiği işler Garip bülbül gibi zâreler beni” mısralarıyla başlayan şiirin de XIX. yüzyıl şâirlerinden Âşık Hüseyin ile Sıdk Baba’nın (öl. XX. yüzyılın başları) şiirlerinin bazı
mısralarının
karmasından
meydana
geldiği
üzerinde
durulmuştu.
Bazı
düzenlemeler de yaparak araştırmacılara veren kişi ise Ali İzzet’tir: (Tez: 128, 133– 135). Düşmanın attığı taşların değil; dostun attığı gülün, asılmaya giden Pir Sultanı yaralaması olayı, derisi yüzülerek idam edilen Nesimi ile yakın dostu Şibli arasında
336
geçtiğine inanılan bir olayın Pir Sultan ile musahibi Ali Baba’ya uyarlanmasıyla ortaya çıkmıştır. O zamanlarda henüz Pir Sultan-Pir Sultan Abdal ayrılığı olmadığından bu şiirde “Pir Sultan” yerine “Pir Sultan Abdal” mahlâsı kullanılmıştır. Kısacası bu şiir her iki Pir Sultan’ın da değildir. “Zahir bâtın Oniki’mam aşkına Aman Şah’ım mürüvvet deyü geldim” mısralarıyla başlayan şiirin, Pir Sultan’ın şiirlerinden olabileceğinden bahsetmiştik: (Bak: Tez s. 192). Ancak Pir Sultan Hikâyesi’nde bu şiire sonradan uygun bir olay uydurulmuştur. Pir Sultan İran’a varıp Şah’ın huzuruna çıktığında, güya Pir Sultan’a “Neye geldin Urum Sofusu?” denmiş, o da bu soruya yukarıdaki şiirle karşılık vermiştir. Halbuki bu şiir, cemlerde bağışlanma dileğiyle söylenen birçok şiirden birisidir. Elbette ki Pir Sultan Hikâyesi (veya Destanı)nin oluşmasına asıl sebep Pir Sultan’ın halkı çok etkileyen trajik idamıdır. Şiirler ve efsaneler bundan sonra ortaya çıkmıştır. Pir Sultan normal bir hayat yaşayıp, vâdesiyle ölseydi böyle bir hikâyenin (destanın) oluşması şöyle dursun belki zamanla adı sanı da unutulurdu. Onun mazlum olarak öldürüldüğüne inanan halk ve halkın içinden yetişen halk şâirleri onu unutmamışlar, onun hayatını olduğu gibi değil, olması gerektiği gibi anlatmışlar ve onu yüceltmeye çalışmışlardır: Soyunun Yemenli oluşu, Zeynel Abidin yoluyla Hz. Ali’ye ulaşması, Hacı Bektaş başta olmak üzere birçok Anadolu dervişi gibi Horasan’dan gelmesi, ermiş olduğu için evinin önündeki değirmen taşı büyüklüğünde bir taşı Horasan’dan gelirken değneğinin ucuna takıp getirmesi, daha çocuk yaşta iken rüyasında Hacı Bektaş Veli tarafından irşad edilip evliya olması, Hacı Bektaş’ın sunduğu doluyu içtikten sonra güzel şiirler söylemeye başlaması, yani onun “Bâdeli Âşık” olması, Hacı Bektaş’ın öteki elindeki elmaya uzanması ve böylece dinî ve tasavvufî hikmetlere sahip olması, adının Hacı Bektaş tarafından “Pir Sultan” olarak konması, Hacı Bektaş’ın Pir Sultan’a “Ününün dört bir yana yayılmasını, sazının üstüne saz, sözünün üstüne soz olmamasını, Âl-ü Evlâdın (yani Ehl-i Beytin. H.D.) hakkını alması için çalışmasını” söyleyip gözden kaybolması gibi… Bu halk rivayetinde Hz. Ali ve Zeynel Âbidin’in Yemen’le ilgisi olmadığı halde, Pir Sultan’ın soyunun Yemenli olduğu söylenmekte ve Sivas’ın Banaz köyünde doğduğu belirtildikten sonra onun Horasan’dan geldiği anlatılmaktadır. Bilgiler yanlış
337
olabilir ama halkın söylemeye çalıştığı şudur: Pir Sultan Hz. Ali soyundandır. Onun sülâlesi Hz. Ali’nin bulunduğu veya onu çağrıştıran yöredendir. Anadolu’yu İslamlaştıran ve Türkleştiren birçok derviş gibi o da Horasan’dan gelmiştir. Çok güzel saz çalacak, çok güzel şiirler söyleyecektir. Emevilerden bu tarafa Ehl-i Beyt’in hakkı gasbedilmiştir; onların hakkını almak için çaba sarfedecektir. Bütün bunlar Türk halkının özellikle de Türkmenlerin inanışlarıdır, beklenti ve hayâlleridir. O rüyadan sonra Pir Sultan’ın erenlerden olması, sayılan ve sevilen bir pir olması, her Cuma dergâhında bölük bölük insanların toplanıp ayin (cem) yapmaları, Pir Sultan’ın onlara nasip dağıtması, açları doyurup, çıplakları giydirmesi, onun hem dinîtasavvufî, hem de sosyal bir yönünün olduğunu gösterir. Burada onun sosyal yardım tarafı da dile getirilmektedir ama asıl vurgulanan dinî-tasavvufî bir önder yani, tam İslamî özellikte bir şahsiyet olmasıdır. Buraya kadar Osmanlı ile bir problemi yoktur. Sadece o zamana kadar Ehl-i Beyt’in haklarının gasp edildiği söylenmekte ve açıkça olmasa da bundan Osmanlı da nasibini almaktadır. Hızır Paşa’nın köyü Sofular’ın önceden Alevî (bu terim sonradan, ancak XIX. yy’da kullanılmıştır. Bundan kasdedilen Türkmen veya Kızılbaştır) olması, Hızır’ın onun için bu köyü terk etmesi, Pir Sultan’a mürid olması, sonra da onun himmetiyle İstanbul’a gidip ilerleyip Paşa olup Sivas valiliğine verilmesi, onun ise zamanla ikrarını unutup düşkün (Alevî yolunun dışına çıkan) olması, fakir fukaraya zulmetmeye, haram yemeye, namus gözetmemeye, hak aramamaya başlaması, Türk halkının asırlar boyu sık sık karşılaştığı bir ihanet örneğidir. Buradaki olay, Türk milletinin kendi insanları tarafından ihanete uğramasının bu hikâyeye yansımış şeklidir. Burada birçok Türk devletinde görülen “Kuruluş ve gelişmeden sonra devletin gayrî-millî unsurların veya aslına ihanet eden kadroların eline geçmesi, aslî unsurlara ise sırt dönülmesi” gerçeği dile getirilmektedir. Hızır Paşa’nın aslını unutması millî bir mesele olsa bile ondan daha çok vurgulanan onun tarikattan çıkması ve dinîn emrettiği gibi iyi bir insan olmaktan çıkıp günahkâr bir insan olmasıdır. Bunlar daha çok İslâmî referanslardır. Bu İslâmî özellikleri terk ettiği için Hızır paşa kötülenmektedir. Hızır Paşa’nın Kara Kadı, Sarı Kadı isimli kadılarının da Hızır Paşa gibi olduğu görülmektedir. Onlar da rüşvet yerler, haksızı hakkı çıkarırlar, çok can yakıp ocaklar söndürürler. Bunun için onlar da dinden uzaklaşmışlardır. Bunlar samimi bir dindarın yapmayacağı şeylerdir. Bunlardan dolayı
338
Pir Sultan, köpeklerine “Kara Kadı, Sarı Kadı” adlarını takmıştır. Kadıların bunu duyup çok kızmaları, Pir Sultanı getirtip yargılamaları, Pir Sultan’ın da köpeklerin kadılardan daha iyi olduğunu, çünkü kadıların haram yediklerini, köpeklerinin ise yemediklerini söylemesi ve bunu hacılar, hocalar huzurunda isbat etmesi yine dinî referanslardır. Adeta “İnsan kadar alçalabilen de, insan kadar yükselebilen de yoktur”
hadisi
hatırlatılmakta ve Hızır Paşa’nın kadılarının, köpeklerden daha aşağı oldukları dile getirilmektedir. Bu imtihanda “Hacılar ve Hocalar”ın hakem durumunda olması yine İslâmî bir referanstır. Bu hacıların ve hocaların hakemliğine güvenilmekte, idareci durumunda olan kadılar ise, köpeklerden daha kötü gösterilmektedir. Gerçekten de Osmanlı tarihinde Türke/Türkmene zulm edip bu şekilde yaşayan sayısız bürokrat görülmektedir. Burada çizilen “Kadı” portresi tarihi gerçekleri yansıtmaktadır. Bu şekildeki imtihanın bir başka gayesi de “İyi köpek kötü kadıdan efdaldir” sözünü halkın zihnine yerleştirmek ve bu sözü bir atasözü haline getirmektir. Daha sonra da Hızır Paşa ile yine köpekler Pir Sultan tarafından karşılaştırılmaktadır. Pir Sultan bir tavır olarak önüne getirilen yemekleri yememiştir. Çünkü bu yemekleri hazırlatan Hızır Paşa düşkündür, yoldan çıkmıştır, haram yemektedir, yetimlerin ahını almıştır. Bu suçlardan düşkünlük hariç diğerleri İslâmî düşturların dışına çıkmaktır. Böylesine günahkâr birinin yemeğini Pir Sultan değil, onun köpekleri bile yemez. Köpekler çağrılıp geldiklerinde Pir Sultan’ı doğrulayarak Hızır Paşa’nın hazırlattığı yemekleri yememişlerdir. Burada gerek Hızır Paşa’nın kadıları, gerekse Hızır Paşa dinî ve sosyal yönden değerlendirilmekte, Türk/Türkmen anlayışına göre günahkâr ve suçlu bulunmakta, hatta köpeklerden daha aşağı oldukları vurgulanmaktadır.
Bu
değerlendirme
Türkün/Türkmenin
Osmanlı
bürokratını
değerlendirmesidir. Ancak tarihi vesikalar da bu değerlendirmeyi doğrulamaktadır. Gerçekten de samimi bir dindarın bu bürokratları değil, Pir Sultan tarafını tutması gerekir. Buraya kadar Türk/Türkmen – Devlet zıtlaşmasının, farklılaşmasının ve çatışmasının halkta bulduğu yankıyı görmekteyiz. Pir Sultan’ın öldürülmesi ve niçin öldürüldüğü henüz yoktur. Pir Sultan’ın öldürülmesinin sebebi olarak “Şah” adını anmaktan vazgeçmemesi olarak gösterilmektedir. Hızır Paşa aldığı bir fetva ile “Şah” adının anılmasını yasaklamıştır. “Şah” Osmanlı’ya göre Safevi hükümdarıdır. Türkmene/Kızılbaşa göre
339
ise öncelikle ve daha çok Hz. Ali’dir, bazan da Safevî hükümdarlarıdır. Safevî hükümdarları, Osmanlı’ya göre ortadan kaldırılması gereken en büyük düşmandır. Türkmenler/Kızılbaşlar ise hem Hz. Ali’yi, hem de Safevî hükümdarlarını “Şah” olarak kabul etmekte ve her ikisini de çok sevmektedirler. Onun için “Şah” adının anılmasının yasaklanmasını elbette hoş karşılamazlar. Gönüllerindeki kahraman olan Pir Sultan da bu yasağı dinlemeyip onun adını her yerde anmakta ve onu övmektedir. Bu durum Hızır Paşa’ya iletilince Hızır Paşa eski pirini huzuruna çağırmış, ikramda bulunmuş, onu kurtarmak için, içinde “Şah” adı geçmeyen üç şiiri söylemesini istemiştir. Bunu yaparsa onu affedeceğini söylemiştir. Pir Sultan ise gerek Hz. Ali’den, gerekse Safevî şahlarından vazgeçmeyi düşünmediği için, ısrarla üç şiirde de “Şah” ismini kullanmıştır. Buradaki çatışma yine Türkmen/Kızılbaş-Devlet çatışmasıdır. Pir Sultan her ne pahasına olursa olsun vazgeçmedikleri “Şah”ı yani Hz. Ali’yi ve Safevî hükümdarlarını zikretmekte ve böylece Türkmen/Kızılbaş anlayışını temsil etmektedir. Hızır Paşa ise “Şah”tan sadece Safevî Şahlarını anlamakta ve onların adının söylenmesini bile istememektedir. Pir Sultan’ın üç şiirde de “Şah” adını kullanması üzerine idam edilmesi emrini vermiştir. Bu tavrıyla Hızır paşa da Osmanlı idarecilerini ve onların şahsında Osmanlı devletini temsil etmektedir. Osmanlı idaresinin Safevî şahları ile ilgili yasaklar getirmesi, Türkmenlerin/Kızılbaşların da bu yasakları dinlememesi tıpatıp aynı olmasa da tarihi belgelerle epeyce uyuşmaktadır. Osmanlı idarecileri Türkmenlerin/ Kızılbaşların değer verdiği birçok hususta fetvalarla, fermanlarla yasaklar getirmişler, bunlara uymayanları da çeşitli şekillerde cezalandırmışlardır. Bu durumda halk nazarında Pir Sultan’ın asılma sebebi onun “Şah” adını dilinden düşürmemesi, yasaklara, fermanlara rağmen bundan vazgeçmemesidir. Onun vazgeçemediği elbette sadece “Şah” adı değil, Türkmen/Kızılbaş anlayışı, yaşayışı kısacası Osmanlı devletinin kozmopolit kültür anlayışına karşı Türk kültürünü yaşama ve yaşatma çabasıdır. Çünkü Safevî Türk Devleti kuruluşunda ve hatta kuruluşundan epeyce zaman sonrasına kadar Türk kültürünü ve Türk değer yargılarını Osmanlı Devleti’nin aynı yüzyıllarına göre Osmanlı Devleti’nden daha sadakatle yaşatmıştır. Bundan dolayı Türkmenler/ Kızılbaşlar bu çatışmada Osmanlı Devleti’ni değil; Safevi Devleti’ni ve onların Şahlarını tutmuşlardır. Kısacası Pir Sultan’ın öldürülmesi, sadece “Şah” adının söylenip söylenmemesine bağlı değil, Osmanlı Devleti içinde zamanla ortaya çıkan bir kültürel
340
kutuplaşmayla, bir halk-devlet zıtlaşmasıyla da ilgilidir. Öldürülme sebebine işin bu yönünü de kattığımızda halkın izahı ile tarihimizin bu kesiti birbiriyle uyuşmaktadır. Pir Sultan Hikâyesi (veya Destanı)nda Pir Sultan’ın idamı yaşanmış bir trajedi olarak ve gerçeğe yakın bir şekilde anlatılmıştır. Ancak bundan sonra halkın arzu, istek ve beklentileri devreye girmiş, olaya destanlar ve halk hikâyelerinde de çok rastlanan birçok olağanüstülükler eklenmiştir. Böylece hikâyeleşme veya destanlaşma artmıştır: Pir Sultan’ın yerine bir köpeğin veya Pir Sultan’ın hırkasının asılması, asıldığının sabahında şehrin dört kapısından aynı anda sağ olarak çıkıp gittiğini gözleriyle görenlerin olması, Pir Sultan’ın köprüye hükmederek yakalanmaktan kurtulması, asılmasıyla birlikte Sivas’ta ateşlerin yanmaması, Pir Sultan’ın tavsiyesi ile Hızır Paşa’nın darağacındaki köpeğin dübüründen üç defa üflemesiyle köpeğin dile gelmesi, “Yan Sultan!” demesi ve Sivas’taki ateşlerin yanmaya başlaması vb… Bütün bunlarla Pir Sultan’ın ermiş olduğu, kerametler gösterdiği, mazlum olarak öldürüldüğü vurgulanmaktadır. Hızır Paşa’nın, Pir Sultan’ın yerine asılan köpeğin dübüründen üflemek zorunda bırakılması ile de Hızır Paşa’dan intikam alınmaktadır. Pir Sultan’ın keramet yoluyla ölümden kurtulmasından sonra halk onu, çok sevdiğine inandıkları Şah’a da kavuşturmuş, ona arzusuna göre ikinci bir hayat bahşetmiştir. Pir Sultan’ın “Kanberoğlu” adını alarak İran’a gitmesi, orada yaşayıp ölmesi veya Şah’ın kızına âşık olup onunla evlenmesi, sonra Anadolu’ya gelmesi, Hızır Paşa tarafından Şah’ın kızı Sanem (Pir Sultan’ın karısı)in ihaneti üzerine öldürülmesi ile gerçek olay tamamen kaybolmuş, tamamen hayâl mahsulü olan bir halk hikâyesinin yeni halkaları oluşturulmuştur. Ancak İ. Aslanoğlu’nun derleyip C. Öztelli’ye gönderdiği ve kendi kitabına almadığı bir başka asılma sebebi yine tarihimizin bir kesitinden izler taşımaktadır: Pir Sultan’ın kızını çok sevmesi, dizine oturtup okşaması, çevresinin geleneğine uymayan sözler söylemesi… Ayrıca da şunun bunun aleyhinde atıp tutması… Bunlardan birinci bölümde verilenler Osmanlı – Safevi zıtlaşmasının çok şiddetlendiği dönemlerde Türkmenlere/Kızılbaşlara yöneltilen iftiraların bir değişik şeklidir. Osmanlı kayıtlarına da giren bu suçlamalarda sık sık Türkmenlerin/Kızılbaşların geceleri toplandıkları, saz çalıp eğlendikleri, içki içtikleri, kadınlı-erkekli bu toplantılarda her türlü ahlâksızlığı işledikleri dile getirilmektedir. Yukarıdaki idam sebebi bu suçlamaların XX. yüzyıla
341
yansımış şekli olmalıdır. Osmanlı kayıtlarında bu kadar ahlâksızlığın yapıldığı söylenen bu toplantılar, bilindiği gibi Türkmenlerin/Kızılbaşların gerçekten ibadet niyetiyle yaptıkları “Cem”lerdir. Yüzyıllarca Türkmenlerin/ Kızılbaşların ahlâkını pekiştiren, onları irşad eden, onların kültürlerini –dolayısıyla Türk kültürünü– yaşatan, sosyal adaleti tesis eden toplantılardır. Ancak Osmanlılar, kendi kayıtlarından da anlaşıldığı gibi bu toplantıları, yapılan Cem ayinini bu şekilde değil, her türlü ahlâksızlığın yapıldığı toplantılar olarak görüyorlardı. Yine bu derlemede “şunun bunun aleyhinde atıp tutma”dan kastedilen de Türkmenlerin/Kızılbaşların Hz. Ali ve onun çocuklarına her türlü zulmü ve kötülüğü reva görenlerin hicvedilmesi olmalıdır: Muaviye, Mervan ve Yezit başta olmak üzere… Türkmenlerin/Kızılbaşların bunları sevmedikleri, Osmanlıların ise onların bu tavırlarını affedilmez bir suç olarak gördükleri, bundan dolayı onlara çok büyük cezalar verdikleri yine Osmanlı kayıtlarından anlaşılmaktadır. Son yıllarda (1960’lardan sonra) Pir Sultan’ın isyan lideri olduğunu veya isyan ettiğini gösteren, Pir Sultan’ın bu özelliğini daha ön plana çıkaran anlatımlara da rastlanmaktadır. Ancak yukarıda verdiğimiz Pir Sultan Hikâyesi (veya Destanı)nde Pir Sultan’ın böyle bir özelliğine hiç rastlanmamakta, onun isyan lideri olduğunu veya isyan ettiğini gösteren, hatta îma eden hiçbir ifadeye rastlanmamaktadır. Bu durumda onun isyan etmesi veya isyan hazırlığı içinde olması çok sonraları bu hikâye veya destanın yeni bir şekil alması ile ortaya çıkmıştır, denilebilir. Pir Sultan Hikâyesi (veya Destan)nde bu özellikte bir Pir Sultan yaratılması Türkiye’deki ideolojik çekişmelerin çok tırmanmaya başladığı 1960’lar sonrasında olmalıdır. Doç. Dr. Nerin KÖSE’nin bir makalesinden anladığımıza göre bugünlerde bile Pir Sultan Hikâyesi’ni tasnif edip anlatan âşıklar vardır. Kul İzzet mahlâslı Ali İzzet İlçi bunlardan birisidir. Aslen Sivas’ın Suşehri ilçesinden olan âşık, bu makalenin hazırlandığında 63 yaşındadır. 5 yıldan beri İzmir’in Torbalı ilçesinde yaşamakta, kahvelerde saz çalıp şiir söyleyerek âşıklığa devam etmektedir. Onun tasnif edip anlattığı Pir Sultan Hikâyesinde de Pir Sultan’ın isyan ettiğine dair hiçbir anlatım yoktur. Bu hikâyede onun devletle takışmaları ise şu şekildedir: Sıvas Valisi Ayvaz Paşa halktan ağır vergiler almakta ve halka zulmetmektedir. Pir Haydar (Pir Sultan) valinin huzuruna çıkarak yaptıklarının utanç verici olduğunu söylemiştir. Bu duruma
342
sinirlenen Paşa ona kırk değnek vurdurmuş, ellerini zincirletip katırına ters bindirerek onu Banaz’a yollamıştır. Daha sonra Pir Sultan’ın eski müridi Hızır, Pir Sultan’ın himmetiyle İstanbul’a gitmiş, orada okumuş, yükselmiş, paşa olup Sıvas’a vali tayin edilmiştir. Banaz köyünün haracını alamayınca Pir Sultan’ı ayağına çağırmıştır. Pir Sultan, eli-kolu zincirlenmiş halde sürüye sürüye konağa getirilmiştir. Pir Sultan Hızır Paşa’ya bu yaptıklarının yanlış olduğunu söylemiş ama Hızır Paşa onu kovup Sivas’a girmesini yasaklamıştır. Uzun süre ilden ile dolaşan Pir Sultan vatan hasretine dayanamayıp Banaz’a dönmüştür ama Hızır Paşa, Banaz’da taş üstünde taş bırakmamıştır. Pir Sultan bunun hesabını sorduğunda Hızır Paşa Banazlıların itaat etmediklerini ve haram yediklerini söylemiştir. Bunun üzerine yukarıda da anlattığımız gibi köpeklerle yapılan imtihanda Hızır Paşa’nın haram yediği ortaya çıkmıştır. Bu duruma hiddetlenen Hızır Paşa içinde “Şah” kelimesi geçmeyen bir şiir söylerse onu affedeceğini söylemiş, Pir Sultan ise “Yıkılın kapılar Şah’a gidelim” nakaratlı şiirini söylemiş, bunun üzerine de idam edilmiştir274. Görüldüğü gibi burada da Pir Sultan’ın devlet yetkilileri ile olan ihtilaflarında isyan gibi bir olaya rastlanmamaktadır. Hep sürülen, ezilen ve sonra da asılan Pir Sultan’dır. Bunları yapan ise devlet yetkilileridir. Ama isyan yoktur. Yakın yıllarda Nerin KÖSE tarafından derlenen bu Pir Sultan Hikâyesi daha önce derlenen ve yukarıda bizim verdiğimiz hikâyelere göre bir hayli farklılıklar da göstermektedir: Çocuğu olmayan bir aileden dua ile Pir Sultan’ın olması, uzun süre ad verilmemesi, erenler meclisinde henüz yedi yaşındayken söylediği bir dörtlükle hikmetini göstermesi ve bunun üzerine adının “Haydar” olarak konması gibi… Bu derlemede de yukarıda üzerinde durduğumuz İslâmî hassasiyetler göze çarpmaktadır: Allah’a yalvararak çocuk istenmesi, yapılan dua, erenler sohbetinde kendisini isbat etmesi, ezilenlerin korunmaya çalışılması, haramın reddedilip helâl rızkın övülmesi gibi.275
274
Köse; Doç. Dr. Nerin: “Pir Sultan ve Hızır Paşa Hikâyesi” Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, sayı 4, İzmir, 2000, s. 307. 275 A.g.d.: s. 306-307.
343
Sonuç olarak basit de olsa Pir Sultan Hikâyeleri (veya Destanı)nde bazı olağanüstülükler, hayâl mahsulü maceralar olsa bile, bunların özünde, çekirdeğinde Türk tarihinin çalkantılı, sancılı ve kutuplaşmalı döneminden; yanlış anlama veya yöndendirmelere bağlı olarak ortaya çıkan veya çıkarılan kardeş kavgasından; yüzyıllarca “dinsiz, imansız, ahlâksız” olarak kabul edilen, tanıtılan ve bundan dolayı her türlü kötü muamelelere tabi tutulan Türkmenlerin/Kızılbaşların inançlarından, değer yargılarından izler de bulunmaktadır. Görüldüğü gibi istenen doğru olmaktır, haram yememektir, yetimi kollamaktır, hakkı, adaleti gözetmektir. Bunların tamamı İslâmî hassasiyetlerdir, emirlerdir. B. ŞİİRLERDE PİR SULTAN Pir Sultan ve Pir Sultan Abdal’ın şiirlerini kaydeden ilk kaynak önceden de bahsettiğimiz gibi Menakıb-ül Esrar Behcet-ül Ahrar isimli eserdir. Bu eserde her ikisinin şiirlerinden örnekler verildiğine bakılarak bunların çağdaş olduğu kabul edilmektedir. Pir Sultan Abdal mahlâsını taşıyan ve Pir Sultan hakkında bilgilere rastladığımız şiirler üzerinde daha önce durmuştuk: (Bak: Tez s. 89–91). Bu şiirlerden; “Dost senin derdinden ben yana yana” “Çıkar muhannetin acı sözleri” “Yine geçmem ala gözlü Şah’ımdan” “Benim arkam kalem bir Allahım var” “Ali’yi seveni keseyim deyü” mısralı olanlar doğrudan doğruya Ali İzzet’ten derlenmiştir. Bunların Pir Sultan veya Pir Sultan Abdal’ın da olamayacağını söylemiş, Ali İzzet tarafından Pir Sultan Abdal mahlâsıyla söylenmiş şiirler olabileceğini belirtmiştik. “Carıma yetişsin gelsin ha n’olur” mısralı şiirin, Ali İzzet vasıtasıyla Malatya’nın Şeyh Hasan köyünden Hasan Çamur’a ait mecmuadan; “Evvelce astırır öz babasını” mısralı şiirin yine Ali İzzet vasıtasıyla ŞarkışlaOrtaköy’den Kara Âşıkoğlu Mustafa’dan derlendiğini görmekteyiz: (BoratavGölpınarlı; s. 81, s. 16; s. 70, s. 17). Bu şiirlerin de Pir Sultan veya Pir Sultan Abdal’a ait olma ihtimali oldukça zayıftır. Bu durumda Pir Sultan Abdal
mahlâslı
olup Pir
Sultan hakkında bilgi veren ve önceden ilgili bölümde bahsettiğimiz şiirler şunlardır:
344
“Açılın kapılar Şah’a gidelim” nakarat mısralı şiiri, Pir Sultan Hikâyesi (veya Destanı) bölümünde vermiştik. (Ayrıca bak: İ.Aslanoğlu. s. 287–289, 223. şiir). 1
2
Hızır Paşa bizi berdar eyledi
Kalenin kapısı taştan demirden
Kesti kollarımı kızak bağladı
Yanlarım çürüdü yaştan yağmurdan
İşiten muhipler hep kan ağladı
Bir kimsem de yok ki dellal çağırtam
Açılın zindanlar pire gidelim
Açılın zindanlar pire gidelim
3
4
Kalenin kapısı taştan çıkılmaz
Çıkarım bakarım kale başına
Penceresi yüce Şah’a bakılmaz
Mümin müslim olan gider işine
Bir ben ölmeyinen cihan yıkılmaz
Bir ben mi düşmüşüm can telâşına
Açılın zindanlar pire gidelim
Açılın zindanlar pire gidelim
5 İlimi sorarsan köyümdür Banaz (Elimi, olmalı. H.D.) Yakılsın yakılsın ol kanlı Sıvas Bir ben ölmeyinen cihan yıkılmaz Açılın zindanlar pire gidelim 6 Pir Sultan Abdal’ım hey Hızır Paşa Yazılanlar gelir sağ olan başa Hasret koydun beni kavim kardaşa Açılın zindanlar pire gidelim (İ. Başgöz): İ. Aslanoğlu, s. 289–290, 224. şiir. “Ben de bu yayladan Şah’a giderim” nakarat mısralı şiiri Pir Sultan Hikâyesi/Destanı bölümünde vermiştik. (Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 290–291, 225. şiir.)
345
1
2
Banaz’dan sürdüler bizi Sıvas’a
Gidi kâfir gelir dedim imana
Erler himmet edin ben gidiyorum
Kuzular ağlıyor hem yana yana
Garipce canıma kıldılar cefa
Getirip de hapsettiler zindana
Erler himmet edin ben gidiyorum
Erler himmet edin ben gidiyorum
3
4
Gidi dideceğim yoldan kalmadı
Urganım çekildi sığındım dâra
Güzel Şah’a gelir dedim gelmedi
Üstüme döküldü ağ ile kara
Pirimizden bize himmet olmadı
Muhbirim üstünde çıralar yara
Erler himmet edin ben gidiyorum
Erler himmet edin ben gidiyorum
5 Pir Sultan Abdal’ım kolum büküldü Aktı gözüm yaşı yere döküldü Âhır urgan boğazıma takıldı Erler himmet edin ben gidiyorum (C. Öztelli). İ. Aslanoğlu, s. 294–295, 230. şiir. *** Ben de şu dünyaya geldim geleli (Ben de şu aleme geldim zakirim. S.N.E) Kalsın benim davam divana kalsın Yaradan Allah’tır benim vekilim (Muhammed Ali’dir benim vekilim. S.N.E) Kalsın benim davam divana kalsın Yorulan yorulsun ben yorulmazam Derviş makamından ben ayrılmazam Dünya kadısından ben sorulmazam Kalsın benim davam divana kalsın Ben de vekil ettim Bâri Huda’mı O da kulu gibi zulüm ede mi Orda söyletirler bir bir adamı Kalsın benim davam divana kalsın
346
Mümin müslim devşirir de cem olur (devşirilir, olmalı. H.D.) Anda sınık yaralara em olur Kara taş erir de safi dem olur Kalsın benim davam divana kalsın Pir Sultan Abdal’ım dünya kovandır Gitti âdil beyler kalan avamdır Muhammed divanı ulu divandır Kalsın benim davam divana kalsın (S.N. ERGUN). İ. Aslanoğlu, s. 304-305, 241. şiir. *** “Bize de Banaz’da Pir Sultan derler ……………………………………. Kolum çekip elim bağlamasınlar” mısralarıyla başlayan şiiri Pir Sultan Hikâyesi/Destanı bölümünde vermiştik (Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu, s. 323, 264. şiir.) *** Yeşil başlı ördek göllere uçtu Duysun canlar deyü bizi asarlar Bir taş oynamasın yerli yerinden Duysun canlar deyü bizi asanlar Çıkardılar ağ bedenden atmaya Şimdi indirdiler yine dahmeye Kanrıldım çevrildim baktım zahmaya Duysun canlar deyü bizi asarlar Varlığın çevresi dopdolu incir Severim demeye canım zarıncır Elimde kelepçe, boynumda zincir Duysun canlar deyü bizi asarlar İlimi sorarsan köyümdür Banaz (Elimi, olmal,H.D.) Dilerim onmasın ol kanlı Sıvas Bir ben ölmeyinen âlem yıkılmaz Duysun canlar deyü bizi asarlar
347
Pir Sultan Abdal’ım kaddim büküldü Gözümün gevheri yere döküldü Kendir kement boğazıma takıldı Duysun canlar deyü bizi asarlar (Z. Gürel). İ. Aslanoğlu, s. 324–325, 265. şiir. *** “Dün gece seyrimde coştuydu dağlar ……………………………………. Düş de ağlar ağlar Pir Sultan deyü” mısralarıyla başlayan şiiri Pir Sultan Hikâyesi/Destanı bölümünde vermiştik. (Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu: s. 367, 314. şiir.) 1
2
Kurtulmadık yezitlerin zulmünden
Dâra götürdüler pirin ikisin
Dağlar da ağlaşır Pir Sultan deyü
Anlar da çekerdi Hakk’ın korkusun
Aramışlar künyesini bulmuşlar
Ârifler söylerdi anın kaygusun
Canlar da ağlaşır Pir Sultan deyü
Ârifler ağlaşır Pir Sultan deyü
3
4
Cellatların eli kana bulaştı
Uzundur usuldur o Şah’ın boyu
Can cesetten çıkıp Hakk’a ulaştı
Yakılsın yıkılsın yezidin soyu
Koyunlar kuzular bile meleşti
Dertli akar Yıldız Dağı’nın suyu
Koçlar da ağlaşır Pir Sultan deyü
Sular da ağlaşır Pir Sultan deyü 5
Pir Sultan Abdal’ım ey yüce gani (Gani, olmalı. H.D.) Bizlere biçildi şehidin donu On İki İmam’a karıştı kanı İmamlar ağlaşır Pir Sultan deyü (C. Öztelli). İ. Aslanoğlu, s. 367– 368, 315. şiir. *** 1
2
Çıktım yücesine seyran eyledim
Zülüflerin top top olmuş çığalı
Gönül eğlencesi küstü bulunmaz
Rakiplerin Hak’tan olsun zevali
Dostlar bizden muhabbeti kaldırdı
Bir günahkâr kulum doğdum doğalı
Hiçbir ikrarında ahdi bulunmaz
Günahkâr kulunun dostu bulunmaz
348
3
4
Kani benim ile lokma yiyenler
Yine kırcılandı dağların başı
Başı canı dost yoluna koyanlar
Durmadan akıyor gözümün yaşı
Sen ölmeden ben ölürüm diyenler
Vefasızca yoldaş olsa bir kişi
Dostlar da geriye kaçtı bulunmaz
Ötesi yok imiş aslı bulunmaz
5
6
Biz de gezer idik irfanda sazda
Pir Sultan Abdal’ım destim damende
Biz de bulunurduk cemde niyazda
İsmim Koca Haydar neslim Yemen’de
Bize de gel oldu kanlı Sıvas’ta
Garip başa bir hal gelse zamanda
Hızır Paşa bizi astı bulunmaz
Orda her kişinin dostu bulunmaz (S.N.
ERGUN). İ. Aslanoğlu, 371–372, 319. şiir. *** “Kul olayım kalem tutan eline Kâtip ahvalimi Şah’a böyle yaz” mısralarıyla başlayan şiiri Pir Sultan Hikâyesi/Destanı bölümünde vermiştik. (Ayrıca bak: İ. Aslanoğlu, s. 372-373, 320. şiir.) Bu şiirlerden hareket ederek Pir Sultan’la onu asarak idam edenlerin ihtilaf noktalarını bulmaya çalışalım: Pir Sultan’da büyük bir “Şah” sevgisi vardır. Pir Sultan onu anmaktan, ona sevgi ve güven duymaktan, ona kavuşmaktan – her ne zorluk veya engel olursa olsun – vazgeçmemektedir: Hızır Paşa bizi berdar etmeden Açılın kapılar Şah’a gidelim Siyaset günleri gelip çatmadan Açılın kapılar Şah’a gidelim Yoksa Şah diyeni öldürürler mi Açılın kapılar Şah’a gidelim Şah’tan elçi gelmiş dem bülbülleri (cem, olmalı.) Açılın kapılar Şah’a gidelim Güzel Şah’ım çıktım’ola köşküne Can dayanmaz gayretine müşkine (meşkine, olmalı.)
349
Şah’a giden bir bezirgân tutarım Açılın Kapılar Şah’a gidelim Pir Sultan Abdal’ım güzel Şah canım Ağlamaktır benim demim devranım (223. şiirden). Ala gözlü pirim sen himmet eyle Ben de bu yayladan Şah’a giderim Kara yoprak senden üstün olursam Ben de bu yayladan Şah’a giderim Sizde Şah diyeni öldürürlerse Ben de bu yayladan Şah’a giderim Gözlerim de Şah yolundan ayrılmaz Ben de bu yayladan Şah’a giderim (225. şiirden) Önüm sıra kırklar Şah’a çekildi Daha beyler bizi dillemesinler (264. şiirden) Allah’ı seversen kâtip böyle yaz Dün-ü gün-ü Şah’a eylerim niyaz Münafıkın her dediği oluyor Gül benzimiz sararuben soluyor Gidi Mervan şad oluban gülüyor Kâtip ahvalimi Şâh’a böyle yaz (320. şiirden.) Benzer ifadeler Ali İzzet’ten alınan veya Ali İzzet vasıtasıyla derlenen şiirlerde de görülmektedir. Önceden de bahsettiğimiz gibi buradaki “Şah” görünürde Safevî Şahıdır;
aslında
ondan
daha
fazla
ve
onun
şahsında
Hz.
Ali’dir.
Türkmenlere/Kızılbaşlara göre Safevî Şahı, Hz. Ali’nin yeni bir donda dünyaya gelmesidir. Ayrıca Safevi Şahı’nın soyu Hz. Ali’ye dayanmaktadır. Osmanlı’ya göre ise buradaki “Şah” doğrudan doğruya Safevi Şahı’dır. Osmanlı, Türkmenlerin/Kızılbaşların Hz. Ali’yi samimi bir şekilde seveceklerine kesinlikle inanmamaktadır. Onlarla Hz. Ali’yi asla yan yana düşünememektedir. İnançtaki bu farklılığın yanında siyasi olarak da büyük bir kamplaşma vardır. Türkmenler/Kızılbaşlar artık Osmanlı Devleti’nden umutlarını kesmişlerdir. Yine kendilerinin kurduğu ve özellikle ilk yıllarda kendilerine çok benzeyen Safevi Türk Devleti’ne gönül bağlamışlardır. Osmanlı Devleti’ne göre ise
350
Safevî Devleti en büyük düşmandır, tehlikedir. Onların Şahları da en büyük düşmandır. Bu durumda birbirini anlamayan, anlamak istemeyen, birbirini düşman gören iki Türk devleti ve bu devletin mensupları olan iki Türk dünyası ortaya çıkmaktadır. Bunlardan dolayı Pir Sultan “Şah”tan vazgeçememekte, Osmanlılar da onu ve onun gibi düşünen herkesi ortadan kaldırmak için – idam dahil – her yola başvurmaktadır. Aşağıdaki şiirlerden de anlaşıldığına göre Pir Sultan Hak yolundadır, doğru yoldadır. Hakk’ı (Allah’ı) çok sevdiği için asılmıştır: Yaradan Allah’tır benim vekilim Kalsın benim davam divana kalsın Ben de vekil ettim Bâri Huda’mı O da kulu gibi zulüm ede mi (241. şiirden.) Dara götürdüler pirin ikisin Anlar da çekerdi Hakk’ın korkusun Cellatların eli kara bulaştı Can cesetten çıkıp Hakk’a ulaştı (315. şiirden) Bu mısraların benzerleri Ali İzzet’ten alınan şiirlerde de vardır. Bir örnek: Hakk’ı pek sevdiğim için asıldım Dost senin derdinden ben yana yana (166. şiirden) Pir Sultan’ı yaşatan ve onu anlatan bu şairler onu bu şekilde Hakk yolunda gösteriyorlar ve bu uğurda öldürüldüğünü söylüyorlar ama Osmanlı idaresi onları, Hristiyanlar veya Yahudiler gibi Ehl-i Kitap bile saymıyor. Onların da Allah’a inandıklarını asla kabul etmiyor. Çünkü onlar dört hak mezhebin dışındadırlar, dinsiz– imansızdırlar. Bu anlayış, Pir Sultan ve onun gibilerinin öldürülüp ortadan kaldırılmasını dinin emri kabul etmekte ve bu işi yapanların büyük sevap kazanacaklarına inanmaktadır. Türkmenlere/Kızılbaşlara
göre
ise
kendilerine
bu
şekilde
kâfirdirler, Yezit’tirler, münafıktırlar, Mervan’dırlar: Gidi kâfir gelir dedim imana Kuzular ağlıyor hem yana yana (230. şiirden.) Kemendimi attım dara dolaştı Kafirlerin eli kana bulaştı (314. şiirden.)
zulmedenler
351
Kurtulmadık yezitlerin zulmünden Dağlar da ağlaşır Pir Sultan deyi Uzundur usuldur o Şah’ın boyu Yakılsın yıkılsın yezidin soyu (315. şiirden.) Münafıkın her dediği oluyor Gül benzimiz sararuben soluyor Gidi Mervan şad oluban gülüyor Kâtip ahvalimi Şah’a böyle yaz (320. şiirden) Böylece her iki taraf da karşısındakini İslam’ın dışında görmektedir. Bu anlayış; insanları dinin şekillendirip yönlendirdiği devirlerde kutuplaşmaları arttırmış, fırsat bulunca her gurup karşı tarafı ortadan kaldırmayı dinin emri gibi görmüştür. Pir Sultan’ın idamı ve benzer zulümler bu şekilde gayet normal gibi görülmüştür. Burada her iki tarafın da karşı tarafı “kâfirlik”le suçlaması İslam’ın özüyle bağdaşmamaktadır. Her iki tarafın da karşı tarafı “günahkâr veya yanlış yolda” kabul etmesi belki normaldir ama “kâfirlik” suçlamasının İslamî dayanağı yoktur. Bu ağır suçlamayı Osmanlı idaresi dini siyasete alet edip dini yanlış yorumlayarak yaparken, Türkmenler/Kızılbaşlar da cehaletten dolayı yapmıştır. Fakat neticede her iki tarafın düşmanlığı ve kardeş kavgası kaçınılmaz olmuştur. Osmanlı ve Safevî cephelerinde bu şekilde ortaya çıkan siyasî ve dinî kutuplaşma her iki tarafı da yönlendirmeye başlayınca Hızır Paşa veya Hızır Paşalar,
Pir Sultan veya Pir Sultanlar bu derin zıtlaşmanın figüranı olmuşlardır.
Temeldeki bu kutuplaşma yüzyıllarca Hızır Paşalar ve Pir Sultanlar üretmiştir. Buraya kadar şiirlerde gördüğümüz kutuplaşma Osmanlı-Türkmen/Kızılbaş mücadelesinin tarihi ile de uyum göstermektedir. İşin bundan sonrası çok önemli değildir ama yine de bu şiirlerde Pir Sultan’ın asılmasının elle tutulur izahları yapılmaya çalışılmıştır: Devletin bozuk düzeninin aynen devam etmesi istenmektedir. Bu durumdan nimet devşirenler vardır. Bu nimetlerin devamı ve Pir Sultan gibi olanlara ibret olması için Pir Sultan asılmıştır: Bir taş oynamasın yerli yerinden Duysun canlar deyü bizi asarlar (265. şiirden.). Bu mısralarda Osmanlı tarihinin bir yönünü ve devletin yükselme dönemiyle birlikte statükocu bir hüviyete büründüğünü; dinî, siyasî ve ekonomik alanda bu statükodan beslenenler olduğunu;
352
bunları kırmak veya değiştirmek isteyenlerin ise en acımasızca bastırıldığını ve yok edildiğini görmekteyiz. Bu bilgiler tarihi bilgilerle de uyuşmaktadır. “Şah” demenin yasaklandığı, “Şah” diyenin öldürüleceği dile getirilmiştir: “Yoksa Şah diyeni öldürürler mi Açılın kapılar Şah’a gidelim (223. şiirden.) Siz de Şah diyeni öldürürlerse Ben de bu yayladan Şah’a giderim. (225. şiirden) Bu yasağı uygulayacak ve buna uymayanları cezalandıracak olan ise Hızır Paşa’dır: “Hızır Paşa bizi berdar etmeden Açılın kapılar Şah’a gidelim Siyaset günleri gelip çatmadan Açılın kapılar Şah’a gidelim (223. şiirden). Elbette ki burada bahsedilen yasak sadece “Şah” adının söylenmesi değildir. Şaha duyulan sevgi ve özlemin de dile getirilmesidir. Buradaki mücadele Hızır Paşa ile Pir Sultan arasındadır. Burada Pir Sultan’ın bir kafa tutması, meydan okuması değil; bu yasağa karşı ülkeyi terk etme isteği ve yenilgiyi kâbullenişi görülmektedir. Cumhuriyet devrinde Ali İzzet’ten derlenen şiirlerde ise hem taraflar farklılaşmakta, hem de Pir Sultan cephesinde kafa tutma ve meydan okuma görülmekte ve ifâdeler sertleşmektedir. Pir Sultan’ın katline ferman verecek olan veya veren Padişahtır, Sultan’dır. Bu fermanı alan ise Hıdır Paşa’dır: Padişah katlime ferman dilese Yine geçmem ala gözlü Şah’ımdan Cellatlar karşımda satır bilese Yine geçmem ala gözlü Şah’ımdan (232. şiirden.) Hakk’ı seven âşık geçmez mi candan Korkarım Allah’tan korkum yok senden Ferman almış Hıdır Paşa Sultan’dan Pir Sultan Abdal’ı asayım deyü (313. şiirden.) Bir de fetva verilmiştir. Bu fetvayı veren ise Koca Başlı Kör Kadı’dır:
353
Fetva vermiş koca başlı kör kadı Şah diyenin dilin keseyim deyü Satır yaptırmış Allah’ın lâneti Ali’yi seveni keseyim deyü (313. şiirden.). Önce de üzerinde durduğumuz gibi Cumhuriyet’ten önceki yıllarda anlatılan Pir Sultan Hikâyesi (veya Dersatını) nde doğrudan doğruya Padişah suçlanmamakta; Hızır Paşa suçlanmaktadır. Kafa tutma veya meydan okuma değil; masumiyet sergilenmektedir. Cumhuriyet döneminde ise açıkça Padişah, Sultan taraf olarak görülmektedir. Bu yasaklarda fetva veren kişi olarak da Koca Başlı Kör Kadı gösterilmektedir. Bu şekildeki şiirler masum Pir Sultan’dan Devrimci Pir Sultan’a geçişi sağlayan, ona zemin hazırlayan şiirlerdir. Ancak bu şiirlerde tarihin de doğruladığı ipuçları vardır. Osmanlı belgelerinden anlaşıldığına göre Türkmen/Kızılbaş katliamı bazan padişah fermanlarıyla, bazan da kadı veya şeyhülislam fetvalarıyla yapılmaktadır. Bu şiirlerden Pir Sultan Abdal’a ait olanlarda Pir Sultan’ın masum olduğu, zulme uğradığı, şehit olduğu anlatılmakta; idamı gerektirecek bir suçu olmadığı dile getirilmektedir: Aslımız Muhammet kıyman cellatlar Üstümüzde bite davacı otlar (223. şiirden.) Yaradan Allah’tır benim vekilim Kalsın benim davam divana kalsın Yaradan Allah’tır benim vekilim Kalsın benim davam divana kalsın Dünya kadısından ben sorulmazam Kalsın benim davam divana kalsın Ben de vekil ettim Bâri Huda’mı O da kulu gibi zulüm ede mi Pir Sultan Abdal’ım dünya kovandır Gitti âdil beyler kalan avamdır Muhammet divanı ulu divandır Kalsın benim davam divana kalsın (241. şiirden.)
354
Bize de Banaz’da Pir Sultan derler Bizi kem kişi de bellemesinler Paşa huddamına tenbih eylesin Kolum çekip elim bağlamasınlar (264. şiirden.) Bir taş oynamasın yerli yerinden Duysun canlar deyü bizi asarlar (265. şiirden.) Koç babamı kurban verdim Sıvas’ta Dar ağacı ağlar Pir Sultan deyü (314. şiirden.) Pir Sultan Abdal’ım yücedir şanın Kudretten çekilmiş pir senin hunun Hakk’a teslim ettin ol şirin canın Dostlar ağlar ağlar Pir Sultan deyü (314. şiirden) Pir Sultan Abdal’ım ey yüce gani Bizlere biçildi şehidin donu On İki İmama karıştı kanı İmamlar ağlaşır Pir Sultan deyü (315. şiirden.) Pir Sultan’ın tutuklanıp zindana atıldığı, işkence gördüğü yine bu şiirlerden anlaşılmaktadır: Banaz’dan sürdüler bizi Sıvas’a Erler himmet edin ben gidiyorum Garipçe canıma kıldılar cefa Erler himmet edin ben gidiyorum Gidi kâfir gelir dedim imana Kuzular ağlıyor hem yana yana Getirip de hapsettiler zindana Erler himmet edin ben gidiyorum (230. şiirden.) Her nereye baksam yolum dumandır …………………………………….. Zincir boynum sıktı halim yamandır Açılın kapılar ah’a gidelim (223. şiirden.)
355
Kalenin kapısı taştan demirden Yanlarım çürüdü yaştan yağmurdan Bir kimsem de yok ki dellal çağırtam Açılın zindanlar pire gidelim Çıkarım bakarım kale başına Mümin müslim olan gider işine Bir ben mi düşmüşüm can telaşına Açılın zindanlar pire gidelim (224. şiirden.) Çıkardılar ağ bedenden atmaya Şimdi indirdiler yine dahmeye Kandırıldım çevrildim baktım zahmaya Duysun canlar deyü bizi asarlar Varlığın çevresi dopdolu incir Severim demeye canım zarıncır Elimde kelepçe boynumda zincir Duysun canlar deyü bizi asarlar (265. şiirden) Pir Sultan’ın bu zindan hayatındayken sorgulandığını, sonra da asıldığını tahmin edebiliriz. Bu zindan hayatındayken Şah’ın gelip kurtaracağını veya Pirinden (O zamanın yaşayan bir şeyhi veya Hacı Bektaş Veli) himmet beklediğini ancak hiç birinin olmadığını, böylece onun tam bir ümitsizlik ve çaresizlik içine düştüğünü söyleyebiliriz: Gidi dideceğim yoldan kalmadı Güzel Şah’a gelir dedim gelmedi Pirimizden bize himmet olmadı Erler himmet edin ben gidiyorum (230. şiirden.) Bu mısralarda da bir gerçeği görüyoruz. Osmanlılar, Safevi taraftarlarını o kadar sıkı takip altında tutuyorlardı ki Şah’ın veya onun bir adamının ona ulaşması ve onu kurtarması imkânsızdı. Pirinden medet umması ise ancak kerametle olacak bir yardımdır; o da olmamıştır. Bu şiirlerdeki bir dörtlükte Osmanlı – Türkmen/Kızılbaş ilişkileri ile ilgili bir gerçeğe daha rastlamaktayız:
356
Urganım çekildi sığındım dara Üstüme döküldü ağ ile kara Muhbirim üstünde çıralar yara (yana, olmalı. H.D.) Erler himmet edin ben gidiyorum (230. şiirden). Üçüncü mısradaki “yara” kelimesi, “yana” olmalıdır. Kelime “yarıla” olsaydı mısra mânâlı olabilirdi, ancak “yarıla” değil, yana. Bu durumda mısra mânâsız olmaktadır. “Muhbirim üstünde çıralar yana” dendiğinde çok büyük bir beddua edilmektedir: Muhbirin üstüne çıhalar konacak ve o halde çıralar tutuşturulacaktır. Bu çıralarla birlikte muhbir cayır cayır yanacaktır. Pir Sultan’ın bir “muhbir”in ihbarı ile tutuklandığını ve asıldığını tahmin edebiliriz. Osmanlı kayıtlarında Türkmenlerin/Kızılbaşların muhbirlerle takip edildiği, yaptıkları dini toplantıların da (cemlerin) bu şekilde kontrol edildiği görülmektedir. Şiirdeki bu bilgi ile tarihi belgeler uyuşmaktadır. Bu muhbire (ama içlerinden ama dışarıdan) Pir Sultan’ın tutuklanıp asılmasına sebep olduğu için bu şekilde ağır bir beddua edilmektedir. Bu şiirlerden hareket ederek Pir Sultan’ın idamının şu şekilde olduğunu tahmin edebiliriz: Osmanlı idaresi, kuruluş yıllarında beraber olduğu, devleti beraber kurduğu Türkmenlerle (o zaman Kızılbaş ve Kızılbaşlık, Bektaşîlik, Alevîlik yok) XVI. yüzyıla doğru zıtlaşmaya başlamış, sonra da onları iyice dışlayıp en büyük düşman olarak görmüştür. Kendi devletlerinden ümidini kesen Türkmenler/Kızılbaşlar ise, kendilerine her bakımdan benzeyen ve kendilerine değer veren Safevî Türk Devleti’ne ve onların Şahlarına büyük bir samimiyetle bağlanmışlardır. Osmanlı ise hem siyasî olarak, hem de dinî yönden kendisine alternatif olan ve içindeki Türkmenlerle ayrı bir devlet olup imparatorluk olma yolunda ilerleyen Safevileri, hem siyasî bakımdan reddetmiş, hem de “İslam’ın dışında” kabul etmiştir. Müdahale etmemesi durumunda devletin Anadolu topraklarının yarısından fazlasının Safevilerin eline geçeceğini görerek hem Safevileri harp
yoluyla
ortadan
kaldırmak
istemiş,
hem
de
Safevilere
gönül
veren
Türkmenleri/Kızılbaşları ezmek, sindirmek, hiç olmazsa kontrol altında tutmak istemiştir. İşte Pir Sultan’ın idamı, bu gelişmelerin ve bu arzunun sonucu gerçekleşmiş olmalıdır. Bunlara bağlı olarak bir muhbirin ihbarı sonucu Pir Sultan’ın Banaz’da yakalanıp Sivas’a götürüldüğünü, orada zindana atıldığını, hemen idam edilmeyip belki
357
sorgulandığını, belki de İstanbul’dan hakkında ne yapılabileceğine dair bir görüş sorulduğunu, oradan cevap gelinceye kadar türlü sıkıntılarla, çaresizlik içinde bir zindan hayatı yaşadığını, sonra da idam edildiğini tahmin edebiliriz. Pir Sultan’ın da, bu hikâyeyi anlatanların da Pir Sultan’ın, idamı gerektirecek bir suç işlemediğine inandıklarını söyleyebiliriz. Devlete isyan ettiğini veya devlete karşı bir hareketinin olduğunu anlatan veya ima eden tek bir mısraya ise rastlamamaktayız. Onlara göre Pir Sultan Hak yolunda idam edilmiştir; şehit olarak ölmüştür. Kendisi Muhammed soyundandır. Buna göre Muhammed soyuna Emevilerin, Abbasilerin yaptıklarının benzeri Pir Sultan’a yapılmıştır. Böyle bir inanışın gerçeği epeyce yansıttığını kabul edebiliriz. Ancak Pir Sultan’ın devlete baş kaldıran, isyan eden veya isyan hazırlığında olan bir kahraman olduğu şeklindeki görüşlerin hiçbirine halk rivayetlerinde rastlamadığımız gibi yukarıdaki şiirlerde de rastlamamaktayız. Bu bilgiler oldukça yenidir ve özellikle 1960’lardan sonra bazı aydınların bu meseleyi kendi beklentileri doğrultusunda şekillendirme arzularıyla birlikte ortaya çıkmıştır. Bu şiirlerde de, halk rivayetlerinde de Pir Sultan bir âsi değil; bir mazlumdur. Allah, Muhammed, Ali ve On İki İmamlar yolunda bir dindardır. Ancak onun bu dindarlığını kabul etmeyen, dindar kabul etmek şöyle dursun onu dinsiz kabul eden, siyasî ve kültürel farklılıktan dolayı da düşman olarak gören yöneticiler (Hızır Paşa) tarafından idam edilmiştir. Bu idamda asıl suçlu olarak açıkça Hızır Paşa’nın adı geçmektedir: Hızır paşa bizi berdar etmeden Açılın kapılar Şah’a gidelim Siyaset günleri gelip çatmadan Açılın kapılar Şah’a gidelim (223. şiirden.) Hızır Paşa bizi berdar eyledi Kesti kollarımı kızak bağladı İşiten muhipler hep kan ağladı Açılın zindanlar pire gidelim Pir Sultan Abdal’ım hey Hızır Paşa Yazılanlar gelir sağ olan başa Hasret koydun beni kavim kardaşa Açılın zindanlar pire gidelim (224. şiirden.)
358
Bunun
dışında
Padişah’ı,
devleti
hedef
alan,
suçlayan
mısralara
rastlanmamaktadır. Ancak genel bir ifadeyle “Yezitler, münafıklar ve Mervan”dan şikâyet edilmekte, onların baskın olduğu, Pir Sultan’ı ve onun gibileri zulme uğratıp acı çektirdikleri anlatılmaktadır: Kurtulmadık yezitlerin zulmünden Dağlar da ağlaşır Pir Sultan deyü Aramışlar künyesini bulmuşlar Canlar da ağlaşır Pir Sultan deyü (315. şiirden.) Münafığın her dediği oluyor Gül benzimiz sararuben soluyor Gidi Mervan şad oluben gülüyor Kâtıp ahvalimi Şah’a böyle yaz (320. şiirden.) Bu mısralarla Emevi zulümleri, onların Ehl-i Beyt’e yaptıkları hatırlatılıyor, Pir Sultan zamanında da onlar gibi olanların ve Ehl-i Beyti sevenlere zulüm edenlerin var olduğu dile getiriliyor, belki de Hızır Paşa onlardan biri olarak kabul ediliyor. Ancak bunların arasına Padişah veya devlet açıkça katılmamaktadır. Pir Sultan veya Pir Sultan’ı anlatan Pir Sultan Abdal’a göre bu zulümlerin sona erdirilmesi, âdil bir idarenin olması bu devirde artık mümkün görünmemektedir. Artık âdil beyler yoktur. Şu anda onların yerine geçenler ayak takımıdır. O halde bu meselelerin çözümünü öbür dünyaya, Yaradan Allah’a, Bâri Hüda’ya, Muhammed divanına bırakmaktan başka çare yoktur. Öbür dünyada kendisi hakkında dünya kadılarına sorularak karar verilmeyecektir. Orada her şey ayan beyan ortaya çıkacak; yalan söyleyenlere, iftira edenlere gerçekler bir bir söyletilecektir: 1
2
Ben de şu dünyaya geldim geleli
Yorulan yorulsun ben yorulmazam
Kalsın benim davam divana kalsın
Derviş makamından ben ayrılmazam
Yaradan Allah’tır benim vekilim
Dünya kadısından en sorulmazam
Kalsın benim davam divana kalsın
Kalsın benim davam divana kalsın
359
3
4
Ben de vekil ettim Bâri Huda’mı
Pir Sultan Abdal’ım dünya kovandır
O da kulu gibi zulüm ede mi
Gitti âdil beyler kalan avamdır
Orda söyletirler bir bir adamı
Muhammet divanı ulu divandır
Kalsın benim davam divana kalsın
Kalsın benim davam divana kalsın (241.
şiirden.) Bu satırlardaki teslimiyet tam bir İslami tavır ve olgunluktur, tam bir tevekküldür. Kişi çeşitli kişi ve güçlerin şartlı zorlamalarına karşı suçsuzluğunu, masum olduğunu anlatamıyorsa, karşıdaki kişiler de bu kişiyi bu şekilde kendi kafalarında suçlu ilân etmişlerse ve de güçlü iseler artık Allah’ı, Muhammed’i vekil edip Muhammet divanına işi havale etmekten başka çare yoktur. Bu satırlarda Pir Sultan’ın da böyle yaptığı anlatılmaktadır. Bu tam bir İslamî tavırdır, gerçek mânâda tevekküldür. Bunun hesabını soracak ve mazlumun hakkını alacak olan Allah’tır. Onun hükümranlığında, Muhammet divanında hiçbir oyun, tezgâh veya tedbir işe yaramayacaktır. Haklı-haksız, suçlu-suçsuz belli olacaktır. XX. yüzyılın başlarına kadar Pir Sultan’la ilgili şiirlerde veya Pir Sultan Hikâyesi (Destanı)nde durum böyledir ama XX.. yüzyılın başlarında bu olayı anlatan hikâye ve şiirlerde, padişah da çok ön planda olmasa bile taraf olarak görülmektedir. Hızır Paşaya destek verdiği veya ona âlet olduğu için padişaha sitem edilmektedir. Halkın anlattığı Pir Sultan Hikâyesi (Destanı)nden Devrimci Pir Sultan’a zemin hazırlayan şiirlerde bunu görmekteyiz. Önceden de üzerinde durduğumuz gibi Ali İzzet’in söylediği veya Ali İzzet vasıtasıyla derlenen şiirler buna örnektir: Padişah katlime ferman dilese Yine geçmem ala gözlü Şah’ımdan (Ali İzzet, 232. şiirden.) Hızır Paşa gibi zalim var ise Ne yapayım benim de bir âhım var Senin tuğlu padişahın var ise Benim arkam kalem bir Allahım var
360
Şol icra Tanrı’sı yatmaz uyumaz Kimsenin hakkını kimseye komaz Hünkâr sağır olmuş ünümü duymaz Masumlar bağdurur padişahım var (Ali İzzet, 268. şiirden.) Bir arzuhal yazdım gül yüzlü Şah’a Gelsin beni elden alsın ha n’olur Beni yalvartmasın o Padişah’a Carıma yetişsin gelsin ha n’olur (Ali İzzet, 291. şiirden.) Hakk’ı seven âşık geçmez mi candan Korkarım Allah’tan korkum yok senden Ferman almış Hıdır Paşa Sultan’dan Pir Sultan Abdal’ı asayım deyü (Ali İzzet, 313. şiirden.) Hakk sevmek bize suç oldu olsun Bize kemlik eden belâsın bulsun Padişahın tahtı dönsün yıkılsın Zırlasın ahrette eşek sıpası (Ali İzzet – Kara Âşıkoğlu Mustafa’dan. Gölpınarlı-Boratav, s. 70, 22. şiirden.) Elbette ki bu aşırılaşmada Cumhuriyet devrinin yeni politikasının da rolü vardır. Artık korktukları paşalar, hatta padişah bile yoktur. Bir de XVI. yüzyıldan XX. yüzyıla gelinceye kadar her iki tarafın biraz daha sertleşmesinin, karşı tarafa iyice düşman olmasının payı da olabilir. Bu aşırılaşmaya rağmen Pir Sultan’ın masum olduğu, Hakk’ı çok sevdiği için asıldığı şeklindeki anlayış, yukarıda ve önceki şiirlerde olduğu gibi burada da dile getirilmektedir. C. PİR SULTAN VE HIZIR PAŞA Gerek Pir Sultan Hikâyesi (veya Destanı)nde, gerekse Pir Sultan’la ilgili şiirlerde hep Pir Sultan’ı astıran kişi olarak HIZIR PAŞA gösterilmektedir. Bundan dolayı Pir Sultan’la ilgili çalışmalar başlar başlamaz bu Hızır Paşa’nın kim olduğu üzerinde durulmaya başlanmıştır. Ancak henüz bir sonuca varıldığı söylenemez. Prof. Dr. M. Fuat Köprülü’ye ve onun Hayat mecmuasındaki tesbitine katılan Sadettin Nüzhet’e göre bu Hızır Paşa I. Ahmet zamanındaki (1603–1617) Hızır
361
Paşa’dır. Bunlar bu sonuca, XVII. asırda Şeyh Aziz Mahmut Hüdayi’nin padişaha yazdığı bir mektuptan varmaktadırlar. Bu mektupta adı geçen şeyh, Bedreddinlilerle Kızılbaşları bir ve beraber göstermekte ve kendisinin de onların içinde bulunup baba bile olduğunu (Babalık, Alevîlik-Bektaşîlik’te bir dinî rütbe ve makamdır.); bunların Kur’an’ı inkâr ettiklerini, namaz kılanı, oruç tutanı, Kur’an’a riayet edeni katlettiklerini, bunları ve bunların suçlarını Hızır Paşa’nın çok iyi bildiğini ve ona sorulması gerektiğini söylemektedir. Bunların ortadan kaldırılmasının farz olduğu dile getirilmekte ve padişah üzerlerine kışkırtılmaktadır276. Burada ihbar edilenler Filibe ve Dobruca’daki yani Balkanlar’daki Bedreddinliler ve Kızılbaşlardır. Bu ihbarın Sivas ve yöresi ile hiçbir ilgisi yoktur. Sadece Pir Sultan olayında olduğu gibi bir “Hızır Paşa” adı geçmektedir. Onun da Osmanlı tarihindeki meşhur bir casus olan Kara Yakup gibi bir casus olması muhtemeldir. Buradaki Hızır Paşa’nın Pir Sultan’ı açıkça astıran Hızır Paşa olması çok zayıf bir ihtimaldir ve sadece bir isim benzerliği söz konusudur. C. Öztelli de yukarıdaki kanaati paylaşmaktadır. Ancak bir de bilgi yanlışlığı yaparak bu Hızır Paşa’nın Deli (Divane) Hızır Paşa olduğunu belirtmiş, 1597’de öldüğü kesin olan bu Hızır Paşa’yı 1607 yılına kadar yaşıyor gibi göstermiştir. Yukarıdaki Hızır Paşa ile Deli Hızır Paşa’yı bir şahıs gibi anlatmıştır277. Gölpınarlı-Boratav, bu Hızır Paşa’nın Kanunî (1520–1566) ve Şah Tahmaib (1524–1576) zamanlarındaki Hızır Paşa olması gerektiğini ileri sürmektedirler278. Bu Hızır Paşa’nın 1547–1551 yılları arasında Sivas’ta olduğu bilinmektedir. A. Bezirci’ye göre Pir Sultan’ı astıran Deli (Divane) Hızır Paşa’dır279. Bu Hızır Paşa III. Murat (1574–1595) dönemi paşalarındandır. 1588’de Sivas Beylerbeyidir. 7 Mayıs 1590’a kadar Sivas valisidir. 1597’de öldüğü kesindir. Mehmet Bayrak’a göre de Pir Sultan’ı astıran Deli (Divane) Hızır Paşa’dır. Deli (Divane) Hızır Paşa, 1587-1596 yılları arasında Sivas da dahil olmak üzere devlet hizmetinde bulunmuş, 1597’de işten çıkarılmış halde iken
276
taun hastalığından
Yaltkaya, M. Şerafettin: Sımavne Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin, İstanbul, Kitapevi, Yayınları, 1994, s. 166-169; (Ergun), Sadettin Nüzhet:XVII.’nci Asır Saz Şairlerinden Pir Sultan Abdal, s. 14-15; Yıldırım, Ali: Osmanlı Engizisyonu, Ankara, Öteki Yayınevi, 1996, (?), s. 226-231; Savaş, Doç. Dr. Saim: XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik, s. 151-152. 277 Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 33-38. 278 Gölpınarlı-Boratav: Pir Sultan Abdal, s. 83-94. 279 Bezirci, Asım: Pir Sultan . S. 63-66.
362
ölmüştür280. M. Bayrak, Pir Sultan’ın öldürülmesini 1578’de ortaya çıkan Düzmece Şah İsmail olayına, daha sonra da 1590’da Kiğı bölgesindeki yeni bir Düzmece Şah İsmail olayına bağlamakta, Pir Sultan’ın bunlara ilgi duymuş olabileceğini belirtmekte, son ayaklanmada 1590’da Sivas’ta Vali olan Deli (Divane) Hızır Paşa tarafından önce hapsedilip sonra da asılmış olabileceğini ileri sürmektedir. Bu izah tarzı Pir Sultan’ın isyan ettiği senaryosuna dayanmaktadır. Ancak isyan etmeden de bir Osmanlı paşasının rejim muhalifi ilan edilen bir kişiyi astırması gayet mümkündür. Doç. Dr. Saim Savaş da Mehmet Bayrak’ın yukarıdaki görüşlerine katılmakta ve onun Hızır Paşa tarafından Düzmece Şah İsmail olaylarına bağlı olarak idam edilmiş olabileceğini söylemektedir. Ayrıca 17 Eylül 1585’te Çorum beyine ve kadısına gönderilen bir hükümde Çorum ve Bozok vilayetlerindeki Kızılbaşların halifesi olan Şeyh Haydar’ın asılan Pir Sultan olabileceğini kesine yakın bir ifadeyle dile getirmektedir. Şeyh Haydar 1585’te yakalanıp Çorum Kalesi’ne hapsedilmiştir. Akıbeti hakkında bilgi yoktur. Şeyh Haydar’ın babası Türâbî de Kızılbaş olduğu için Şeyh Haydar, Kızılbaşoğlu Kızılbaş’tır. Onun için hakkından gelinmesine karar verilmiştir281. Bir akademisyen olan Saim Savaş, çalışmalarında daha çok Osmanlı dönemi Sivas bölgesinin toplumsal ve dinî hayatı üzerinde yoğunlaşmakta ve bu yöre ile ilgili tarihî belgeleri toplayıp yayınlamaktadır. Ancak onun buradaki izah tarzı da çok sonradan ortaya çıkan ve Pir Sultan’ın isyancı olduğunu ileri süren sun’i teze ve Pir Sultan adına söylenen şiirlere dayanmaktadır. Bu hususun üzerinde önceden durmuştuk. Türabi oğlu Şeyh Haydar, Çorum bölgesinde takibe uğrayan ve tutuklanan bir şahıstır. Bunun doğma büyüme Sivas-Banazlı olan Pir Sultan olabileceği imkânsız gibidir. İkisi aynı kişi olsaydı, takip emrini çıkaranlar onu da kaydederlerdi. Kaldı ki asılan Pir Sultan’ın adının Haydar oluşu bile kesin değildir. Bizce Çorumlu şeyh Haydar ile Banazlı Pir Sultan iki ayrı dinî-tasavvufî şahsiyettir. Ortak noktaları devlet nazarında ikisinin de imhâ edilecek kişilerden olmasıdır. Hızır Paşalar hakkındaki en derli toplu bilgiyi veren araştırmacı ise İbrahim Aslanoğludur. İ. Aslanoğlu, Şeyh Aziz Mahmut Hüdâyi’nin Birinci Sultan Ahmed’e yazdığı tavsiye mektubunda geçen ve muhbir olduğu anlaşılan Hızır Paşa’dan hiç 280 281
Bayrak, Mehmet: Pir Sultan Abdal, s. 123-133. Savaş, Doç. Dr. Saim: XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik, s. 5, 74-86.
363
bahsetmemektedir. C. Öztelli’nin ve S.N. Ergun’un çalışmalarını bildiği halde ondan hiç bahsetmemesi, aranan Hızır Paşa’nın burada bahsedilen Hızır Paşa olduğuna ihtimal bile vermediğinden olmalıdır. İ. Aslanoğlu’nun üzerinde durduğu Hızır Paşalar şunlardır: 1. Vakıf sahibi Hızır Paşa: Bu Hızır Paşa Türkmen katliamlarıyla çok meşhur olan Yörgüç Paşa’nın kardeşidir. Ölümü 1484’tür. Sofular ve İnallu köylerinde vakıfları vardır. Ayrıca Sivas’tan Samsun’a kadar bu çok geniş bölgede pek çok mülkü bulunmaktadır. İ. Aslanoğlu’na göre Banaz köyünde anlatılan ve Pir Sultan’ı astıran kişi olarak gösterilen Hızır Paşa’nın Sofular köyünden olması ve Pir Sultan’ın onun piri olarak gösterilmesi bu vakıf sahibinin adının ve adına kayıtlı mülklerin varlığının bilinmesinden dolayıdır. Ona göre halk nazarında, Pir Sultan’ı kim astırırsa astırsın önemli değildir. Onu astıran adını ve mülklerini bildikleri Hızır Paşa olmalıdır. Gerçekte bu Hızır Paşa’nın Pir Sultan’ı astıran Hızır Paşa ile bir ilgisi yoktur. Bunlar iki ayrı şahsiyettir282. 2.
Sivas Valisi Hızır Paşalar: Bunlardan birincisi Kanunî Sultan Süleyman devrinde
(1520–1566), ikincisi ise III. Murat devrinde (1574–1595)
devlet hizmetinde
bulunmuştur: a. Birinci Hızır Paşa: Önemine binaen İ. Aslanoğlu’nun bu paşa ile ilgili olarak verdiği bilgileri aynen aktarıyoruz: “Birinci Hızır Paşa’nın Sivas valiliğine atanma tarihini bilmiyoruz. Başbakanlık Arşivi Rüus ve Mühimme defterlerindeki kayda göre: 954/1547 tarihinde Sivas Valisi Hızır Paşa’dır. (Başbakanlık Arşivi, Divan-ı Hümayun Rüus Defteri; genel sayı: 208, özel sayı: 1) 25 Rebiül Evvel 957/13 Nisan 1550 ve bundan üç ay sonra Hızır Paşa yine aynı görevdedir. (Aynı kaynak, Defter 2, s. 27). 19 Zilhicce 961/15 Kasım 1554. Özetle: Sivas Sancağında Bahtâbât köyü çavuşu Cafer’in feragatinden dolayı bu hizmetin sabık Rum Beylerbeyi Hızır’ın arzı veçhile bu köyden Hüseyin’e verilmesi hüküm. (Başbakanlık Arşivi, Mühimme Defteri, gs. 184, sıra: 1055). Sene 1554. 282
Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 44-45.
364
Mah-ı mezburun 23. günü Erzurum’a gelindi. Ertesi (gün) divan olup Halep Beylerbeyi Hızır Paşa diyar-ı Arabistan harasetine …… verildi (Âli, Künh-ül Ahbar, c. 2, yaprak 58). Kaynaklardaki bu bilgilere göre Sivas’a atanma ve ayrılma tarihleri belli değil. Atanma tarihinin 1547, ayrılmasının 1552 ile 1554 tarihleri arasında olduğu yaklaşık bir ihtimalle kabul edilebilir. Birinci Hızır Paşa’nın biyografisi: … Hızır Paşa idi ki, Harem-i Muhtereme’den hasıl oldu. Bilahare Halep ve Şam ve Bağdat nüzhet-i makam eyaletlerine vasıl oldu. Şanı yok ve tumturak ü unvanı yok, fatn-ı tav’ından kanaati artık kimesne idi (Âli, Künh-ül Ahbar, c. 2 yaprak 59/2). Bir başka: Saray-ı Hümayun’dan bitefeyyüz Mirâhur-i Şehriyâri oldu.
956 (1549)da
Köstendil Beyliği ile taşraya gidip, 962 (1554)de de Şam Beylerbeyisi, 968 (1560)de Bağdat Beylerbeyisi oldu. 975 (1567) salinden sonra vefat eylemiştir. Mutedil, tamasız idi. (Sicill-i Osmanî, c. 2, s. 278). Başbakanlık Arşivi’ndeki Mühimme ve Divan-ı Hümayun Rüus Defterleri’nin dışındaki kaynaklar Sivas valisi olduğunu bile yazmıyorlar.”283 b) İkinci Hızır Paşa: “III. Murat devrindeki Sivas Valisi Hızır Paşa’nın da kimliği şöyledir: 30 Temmuz 1587 Serdar, Minuçehr’in tekrar itaate davet edilmesi için ‘Kars Beylerbeyi Divane Hızır Paşa’yı askerleriyle beraber yola çıkarmıştır.’ (İsmail Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, c. 3, s. 24) Aralık 1588 Mehmet Paşa’nın yerine, ‘Sivas Beylerbeyliğine meşhur Deli Hızır Paşa tayin edildi.’ (Amasya Tarihi, c. 3, s. 333). 7 Mayıs 1580 (7 Mayıs 1590 olmalı. İzahı ilerde H.D.) Hızır Paşa’nın yerine Receb’in ikinci günü, Arnavut Ayazpaşazâde Mustafa Paşa Sivas Beylerbeyisi olup gelmişti (Amasya Tarihi, c.3, s. 335). Temmuz 1590 283
A.g.e.: s. 45-46.
365
Serhat-i Mansure askeri ve beylerbeyileri ve bahadırları alel ıtlak Kızılbaş askerinin hayaline gelmez yerden yani ardlarından basıp hiç ihtimal vermedikleri mahalden yetişip Deli Hızır Paşa ümera ve sipah zaferpenah ile ordularına girip hay-i huy-i merdanî berzar birle işleri tamam olup ancak birkaç… (Selâniki Tarihi, s. 267). 17 Temmuz 1591 Halep Beylerbeyliği Yemen’den gelen Deli Hızır Paşa’ya buyuruldu. (Aynı eser, s. 294). Ocak 1592 Ferhat Paşazâde Mehmet Bey Halep Beylerbeyliği ile serefraz oldu Hızır Paşa’nın yerine. (aynı eser.). Bundan sonraki yıllara ait Sicilli Osmanî’de şu bilgi var: 1006’da (1597) mazulen taundan fevt oldu. Malını şecaane vermekle müflis oldu. (Sicilli Osmanî, c. 3, s. 297)”.284 İ. Aslanoğlu, Selâniki Tarihi’nin basılmış bölümlerini bizzat inceleme fırsatı bulamamıştır. Onları da Prof. Dr. İlhan Başgöz’ün makalesinden şu şekilde aktarmıştır: “1596 Dilaverliği ile tanınmış Divane Hızır Paşa, Gürcistan’da Kral Simon lâininin üzerine varıp, onu mağlup eder. (Selânikî, Uppsala Üniversite yazması, B. Nr. 12611, s. 274). 1596 Şevval ortaları, yani bir evvelki tarihten beş ay sonra, İstanbul’da sefere niyetlenince, Gürcistan serhatlerinde şecaatları ile tanınmış Deli Hızır Paşa, Sefer-i Hümayun’a yarar yoldaşları ile gelip, saltanat tahtına yüz sürer ve sefer için emre hazır olduğunu bildirir. (Selânikî Tarihi, adı geçen yazma, s. 297). 1597 Muharrem sonlarında Deli Hızır Paşa, mallarının hepsini yiğit kişilere dağıtarak müflis olur ve taun hastalığından ölür. (Selânikî, adı geçen yazma, s. 345). Sicilli Osmanî’ye göre, öldüğü vakit Deli Hızır Paşa işten çıkarılmıştı. Amasya Tarihi’nin verdiği bilgiye göre, Aralık 1588’de Sivas Valiliğine atanmış, 7 Mayıs 1590’da Sivas’tan ayrılmıştır. Sivas Valiliği süresi 18 aya yakındır. 284
A.g.e.: s. 46-47.
366
Elbette ki bu zamanın tümünü Sivas’ta geçirdiği söylenemez. Özellikle Sivas askeri sınır boylarında iken valisinin de onlarla birlikte olması tabiidir. (…) Yukarıdaki belgelere dayanarak Pir Sultan’ın 1547–1551 veya 1587–1590 yılları arasında idam edildiğini kabul etmemiz gerekiyor.”285 Görüldüğü gibi İ. Aslanoğlu Pir Sultan’ı astıran Hızır Paşa’yı bulmaya çalışırken vakıf sahibi olan ve 1484’te ölen Hızır Paşa ile I. Ahmed zamanında (1603-1617) muhbir olduğu anlaşılan Hızır Paşa’yı dışta bırakmaktadır. O, mutedil Hızır Paşanın veya daha da kuvvetli olarak Deli (Divane) Hızır Paşa’nın Sivas valiliği (veya beylerbeyliği) zamanında asıldığı kanaatindedir. Ali Haydar Avcı ise bu iki Hızır Paşa’nın dışında üçüncü bir Hızır Paşa’nın varlığını belgelere dayanarak bulduğunu söylemektedir ki verdiği bilgilerle belgeler ve İ. Aslanoğlu’nun bu Hızır Paşa ile ilgili verdiği yukarıdaki bilgiler, ayrıca Asım Bezirci’nin şu notu bu Hızır Paşa’nın yukarıdaki Birinci Hızır Paşa ile aynı kişi olduğunu ortaya koymaktadır: “…Önceki
Hızır
Paşa,
Kanunî
Süleyman
(1520–1566)
dönemi
yöneticilerindendir. Başbakanlık Arşivi Rüus ve Mühimme defterlerindeki kayıtlara göre, 1547-1554 yılları arasında Sivas valiliği yapmıştır. Daha sonra Halep, Şam (1554) ve Bağdat (1560) beylerbeyliğinde bulunmuştur. Ilımlı, tutkusuz bir kişidir. 1567’de ölmüştür.”286. Bu durumda 1567’ye kadar yaşayan bu Hızır Paşa’nın 1547’den 1551’lere kadar Sivas’ta bulunduğuna dair yukarıdaki bilgilere, onun 1560’da da Rum (Sivas) eyaleti beylerbeyi olduğu bilgisi de eklenmektedir. Bu Hızır Paşa’nın 1551-1552’lerden sonra 1560’ta tekrar Sivas’a tayin edilmesi olmayacak bir şey değildir. Ali Haydar Avcı’nın tarihi kayıtlardan yaptığı tesbitlere göre bu Hızır Paşa 5 Ekim 1559’da Bağdat beylerbeyidir. Mart 1560 tarihinde ondan sabıka (önceki) Bağdat beylerbeyi olarak bahsedilmektedir. 27 Şaban 967 (Nisan 1560) de kendisine gönderilen bir hükümden anlaşıldığına göre Sivas beylerbeyidir. Temmuz 1560’ta Dulkadirli beylerbeyine gönderilen bir hükümde de “sancak defterlerinin Rum beylerbeyi Hızır
285 286
A.g.e.: s. 47-48. Bezirci, Asım: Pir Sultan , s. 64 ve dipnotları.
367
Paşa’ya gönderilmesi” istenmektedir287. Bunlardan Rum (Sivas) beylerbeyisi Hızır Paşa’ya gönderilen belgeyi aşağıya aynen alıyoruz: “Hüküm: 1 Yazıldı. Hüsrev Beg’e virildi. Fi 27 Şaban sene 967 Rum Beglerbegisi Hızır Paşa’ya hüküm ki: Hâliya il-voyvodası olup fevt olan Kasım Voyvoda’nın âdemlerinden şekvâ olınup Südde-i Sa’âdet’üme arz-ı hâl sunılmağın teftiş olınub görilmesin emr idüb ve arz-ı hâlün sûreti aynı ile ihrâc olınub sana gönderilüb buyurdum ki: Vusûl buldukda arz-ı hâlde mastûr olan ahvâli malûm eyleyüb dahı mezkûrları her kandeyse ele getürüb teftiş eyleyüb zuhûr iden mevaddı yazub bildiresin. Bu husûsı kimesneye ifşa itmeyüb ele getürüb göresin. (3 Numaralı Mühimme Defteri, 966– 968/1558-1560. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara 1993, Sayfa 513, Hüküm No: 1167)”288. Burada önceki araştırmacıların bu Hızır Paşa’nın 1560’ta Bağdat Beylerbeyi olduğunu söylemeleri ile bir uyumsuzluk var gibi görünüyor ama onun izahını şu şekilde yapmak mümkündür: Hızır Paşa Muharrem 967 (Ekim 1559) tarihinde Bağdat beylerbeyidir. 967 Receb (Mart 1560) ayında ondan “sâbıka – önceki” diye bahsedilmektedir. 27 Şaban 967 (Nisan 1560) yılında Rum (Sıvas) beylerbeyidir. Bu durumda Mart 1560 öncesine kadar Bağdat beylerbeyidir. Nisan 1560’ta da Sivas (Rum) beylerbeyi olmuştur.289 Bu durumda A.H. Avcı’nın üçüncü bir Hızır Paşa dediğini de birinci Hızır Paşa olarak kabul etmek daha doğru olur. Pir Sultan’ı astıran Hızır Paşa ise, bu iki Hızır Paşa’dan birisi olmalıdır. Onu astıran birinci Hızır Paşa ise (Kanuni zamanında) 1547–1551 veya 1560’ta asılmış olmalıdır. İkinci Hızır paşa ise (III. Murat zamanında) 1588-1590’da asılmış olmalıdır. Biz de vakıf sahibi olan Hızır Paşa (ölümü 1484) ile I. Ahmed zamanında yaşayan ve bir muhbir olduğu anlaşılan Hızır Paşa’nın Pir Sultan’ın asılmasıyla ilgili olacağına ihtimal vermiyoruz. Çünkü bunlardan, ilki zamanında Türkmen/Kızılbaş – Devlet 287
Avcı, Ali Haydar: Bize de Banaz’da Pir Sultan Derler, s. 87-90. A.g.e.: s. 87-88. 289 A.g.e.: s. 87-90. 288
368
sürtüşmesi çok ileri boyutlarda değildir. İkincisinin ise Balkanlarla ilgisi vardır; Sivas’la bir ilgisi yoktur. Bir idareciden ziyade muhbirdir. Bu durumda Hızır Paşa ve Pir Sultan’la ilgili olarak şu ihtimalleri sıralayabiliriz: Pir Sultan’ı kimin idam ettirdiği hâlâ kesin olarak bilinmemektedir. Daha açık bir belge ortaya çıkıncaya kadar bu belirsizlik devam edecektir. Şimdilik, söylentilerde ve Pir Sultan adına söylenen şiirlerde geçen Hızır Paşa’dan hareket edilerek, tarihte geçen Hızır paşalardan birisinin bunu yaptırdığı ispat edilmeye çalışılmaktadır. Bu durumda Pir Sultan’ı astıran Hızır Paşa bile olmayabilir. O zaman şöyle olmuş olabilir: Pir Sultan’ın idam edildiği bir gerçektir. Halk bu trajik idamı anlatırken, buna şiirler yakarken, onun kim tarafından idam edildiğini bilmediğinden veya zamanla unuttuğundan, o civardan adına birçok vakıf arazisi bulunan Hızır Paşa’yı (Yörgüç Paşa’nın kadreşi olan ve 1484’te ölen) bu idamın faili gibi anlatmaya başlamış olabilir. Bu arada Türkmen/Kızılbaş kıyımlarında adı çok geçen ve Kara Davut gibi bir cusus olduğu anlaşılan bir Hızır Paşa’nın varlığı da bu saptırmada rol oynamıştır diyebiliriz. Ancak görüldüğü gibi bunlardan birisi çok önce, diğeri de çok sonra yaşamıştır. Fakat halkın nazarında ve gözleri önünde adına mülkleri, otlakları bulunan, bir Osmanlı paşası olan Hızır Paşa vardır. Bir de ihbarlarıyla belki de nice canları aldıran, ocakları söndüren ve zulümlere sebep olan muhbir Hızır paşa vardır. Çok şey unutulsa bile bunlar unutulmamış ve Hızır Paşa’nın idamına bunlar hem bir kişiymiş gibi, hem de bu idamın failiymiş gibi eklenmiştir. Pir Sultan’ı astıran gerçekten Hızır Paşa ise yukarıda üzerinde durduğumuz iki Hızır Paşa’dan birisi astırmış olabilir. Araştırmacılar bu iki Hızır Paşa’dan birincisinin gösterişsiz, unvansız, halim selim birisi oluşuna dikkat ederek bu Hızır Paşa’nın değil; dilaverliği, cengâverliği, Kızılbaş savaşlarındaki mahareti ile bilinen ve Deli (Divane) lakabıyla anılan Hızır Paşa’nın astırmış olabileceğini söylemeye çalışmaktadırlar. Ancak Osmanlı’nın Türkmen/Kızılbaş politikası belli olduktan sonra sadece atak ve cesur olanlar değil, halim selim olanlar bile böyle bir idamı gerçekleştirebilirler. Hatta bu tipler yukarıya yaranmak için, bunu daha rahat yapabilirler. Aksi takdirde görevlerinde kalamazlar veya yükselemezler. Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz: Pir Sultan’ı astıranın Hızır Paşa olduğunu veya hangi Hızır Paşa olduğunu şimdilik kesin olarak söyleyemeyiz. A. Refik’in “Osmanlı
369
Devrinde Rafizilik ve Bektaşîlik” isimli araştırmasındaki belgelerde de, çalışmalarında daha çok Osmanlı döneminde Sivas bölgesine yoğunlaşan ve bir akademisyen olan Doç. Dr. Saim Savaş’ın “XVI. Asırda Anadolu’da Alevîlik” isimli eserindeki belgelerde de buna dair bir bilgiye rastlayamamaktayız. Bu idamı yaptıranın kim olduğu veya hangi Hızır paşa olduğu elbette önemlidir. Fakat bunu şimdilik açık olarak bilemiyoruz ama şunu kesin olarak söyleyebiliriz: XVI. yüzyıldan XIX. yüzyıla kadar herhangi bir Osmanlı paşası veya idarecisi böyle bir idamı din ve görev aşkıyla rahatlıkla yapabilir. Osmanlı fetva, ferman ve kayıtlarında bunun birçok örneği görülmektedir. Önemli olan da budur. D. PİR SULTAN’IN İDAMI Pir Sultan’ın ne zaman idam edildiği de hâlâ belgelerle ortaya konamamıştır. Pir Sultan araştırma ve incelemeleri neredeyse 100 yılını doldurmaktadır. Buna rağmen gerek yukarıda bahsettiğimiz belgelerde, gerekse diğer Pir Sultan araştırma ve incelemelerinde böyle bir idama ait tek bir belge bile yoktur. Türk Halk Bilimi otoritelerinden İ. Melikoff da Pir Sultan adının hiçbir belgede geçmediğini söylemektedir290. Her araştırmacı kendi meyline veya arzusuna göre – yine elbette tahminlere dayanarak – Pir Sultan’ın idamını ve hangi sebeplerle idam edildiğini isbat etmeye çalışmaktadır. Kimisi bunu İran’a yapılan seferler öncesindeki temizlik hareketlerine ve ordunun arkasını garantiye almak düşüncesine; kimisi de Düzmece Şah İsmail olaylarına bağlamaktadır. Güya Pir Sultan da bu olaylarla ilgilenmiş veya bu olayın içinde yer almıştır. Halbuki Düzmece Şah İsmail olayını Osmanlı belgeleri en ince detaylarına kadar kaydetmişler, yardımcı olan ve ilişki kurulan kişileri bir bir kayda geçirmişlerdir291. Bu belgelerde de Pir Sultan adına hiç rastlanmamaktadır. Pir Sultan’ın bu ayaklanmaya ilgi duyduğunu veya içinde yer aldığını söyleyenlerin başında araştırmacı Mehmet Bayrak gelmektedir. Onun iddiası da yine tahminlere ve yorumlara dayanmaktadır292. Ancak şunu söyleyelim ki Osmanlı’nın Türkmen/Kızılbaş kıyımı, sadece İran seferleri 290
Okan, Murat: Türkiye’de Alevilik, s. 177 (Dipnot: 27. Pir Sultan Abdal Kültür ve Sanat Dergisi’nin Kasım 1998 tarihli 29. sayısından naklen.) 291 Savaş, Doç. Dr. Saim: XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik, s. 74–76 ve 73. 74. ve 78. belgeler. 292 Bayrak, Mehmet: Pir Sultan Abdal, s. 111–127.
370
arefesinde veya isyanlar sırasında olmamış, Şah Kulu isyanı’(1511)ndan ve Müftü Hamza’nın fetvasından (1511-1512’lerde) sonra her fırsatta – büyük küçük olaylara, endişelere, tahminlere veya taassuba bağlı olarak – devamlı yapılmıştır. Bütün bunların sayısız belgeleri vardır. İddia edildiği gibi bir isyana katılsaydı veya ilgi duysaydı, bu isyanları çok önemseyen ve çok sıkı kontrol eden idareciler tarafından bu isyan, hem suçlu bulmanın, hem de bunu yakalayıp idam etmenin övüncü için yine belgelere geçirilirdi. İdareciler de bu sayede göze girip daha iyi makamlara gelmek için bunu mutlaka yaparlardı. Bu durumda Pir Sultan’ın isyan ettiği ve isyanın bastırılıp kendisinin idam edildiği şimdilik tamamen hayâl mahsulüdür; beklentilere göre icat edilmiş bir senaryodur, diyebiliriz. Kaldı ki gerek şiirlerde, gerekse halk rivayetlerinde böyle bir isyan geçmemektedir. Daha önce bu husus üzerinde durmuştuk. Onun idamı gerçektir ama bu bir isyan sonucu değil, daha sıradan bir sebebe ve tedbire bağlı olarak yapılan bir idam olmalıdır. Osmanlı belgelerinde bu gibi idamların birçok örneğine rastlanmaktadır. Osmanlı idaresi (saltanatı) merkezî bir devleti oluşturup imparatorluk haline gelinceye kadar gerek siyasette, gerekse dinde kendine göre birçok düzenlemeler yapmış, birçok engelleri kendi lehine olacak şekilde ortadan kaldırmıştır. Pir Sultan’ın veya Pir Sultan gibilerin idamı siyaset ve dindeki bu düzenlemelerden sonra artık çok basit bir uygulama haline gelmiştir. Çünkü bu gibi idamların, sindirmelerin, baskıların ve zulümlerin alt yapısı çok itinalı bir şekilde hazırlanmıştır. Tezimin giriş bölümünde kısaca üzerinde durduğumuz bu alt yapı ile ilgili önemli hususları şöyle sıralayabiliriz: Selçuklu’nun dışladığı Türkmenlerle, Ahilerle, din ve tasavvuf önderleriyle kurulan Osmanlı Devleti, çok kısa bir süre sonra Türkmenleri, Ahileri dışlamaya başlamış, XVI. yüzyılın başından itibaren de özellikle Türkmenleri düşman ilân etmiştir. İslam, ideal şeklinde uygulanıyor gibi gösterilmiş, ancak ulema kullanılarak veya korkutularak saltanatın istediği şekle çevrilmiştir. “Hükümdarlar dine değil, din hükümdarlara uydurulmuştur.”293. Yunus Emre ve onun gibi tasavvufçular takdir edilmek şöyle dursun “kâfir” ilân edilmiş, o yolda olanlar da öyle kabul edilip yok edilmeye çalışılmıştır. Şeyh Bedreddin gibi bir din ve tasavvuf âlimi, Molla Lütfi gibi bir medrese müderrisi “dinsiz ve kâfir” ilân edilerek asılmıştır. Bunların her ikisi de – 293
Kevserânî, Dr. Vecihi: Osmanlı ve Safevîlerde Din-Devlet İlişkisi, İstanbul, Denge Yayınları, 1992, s. 221; İslamoğlu, Mustafa: İslamî Hareket, Anadolu – I, İkinci Baskı, İstanbul, Denge Yayınları, 1991, s. 96.
371
kâfir olmaları şöyle dursun– İslam’ı ideal şekliyle anlayan, kavrayan ve yaşayan âlimlerdir. Daha sonra, Kanuni ile görüşmesi neticesinde canını kurtarabilen Aksaraylı büyük âlim ve tasavvufçu Pir Ali’nin oğlu olan İsmail Ma’şukî (Oğlan Şeyh. Öld. 1528), Ankara’nın Kutlu Han köyünde yaptırdığı camide müritlerini irşat eden Ankaralı Hüsameddin (eziyetle ölümü 1556), içtikad yapmakla suçlanan Zeynuddin b. Ali (şehid edilişi: 1558). Ankaralı Hüsameddin’in müridi ve halifesi Bosnalı Hamza Bali (zındık ve mülhidliğine dair verilen fetva ile idamı: 1561–1562 veya 1573) gibi şahsiyetler, hem İslamı tam manâsıyla yaşadıkları, hem de ideal mânâda tasavvufçu oldukları halde “kâfir, mülhid, zındık” olarak suçlanıp ortadan kaldırılmıştır. Osmanlı idaresi ve uleması şehirlerde yaşayıp devletin imkânlarından faydalanan ve kendilerini din ve tasavvuf alanında yetiştiren, bu sayede din ve tasavvufu ideal mânâda yaşayan bu insanlara bile bu muameleyi yapabilmiştir. Çeşitli baskılarla şehirlerin dışına atılan, kendilerini yetiştirme imkânlarından mahrum bırakılan ve devlete alınmayan Türkmenlerin/Kızılbaşların ise samimi dindar olmalarına rağmen dinî vecibeleri tam olarak yerine getirmeleri elbette ki zordur. Bundan dolayı, yukarıdaki zihniyetin Türkmenleri/Kızılbaşları, Pir Sultan gibi dinî önderleri çok daha kolay suçlaması mümkündür ve ortadan kaldırması gayet normal karşılanmalıdır. Çünkü bu dönemdeki taassubun boyutları bu kadar yükseklerdedir. Devletten, şehirlerden, medreselerden dışlanan Türkmenlerin yerini devşirmeler almış, bunlar devletin has elemanları olmuş, Türkler /Türkmenler /Kızılbaşlar ise üvey evlat muamelesi bile görememiştir. Ülkenin geniş coğrafyasında en küçük idarecilikten daha yukarıdaki vezirliklere, sadrazamlıklara çok defa devşirmeler getirilmiştir. Bunlar görünürde bir parti gibi – aslında gizli bir örgüt gibi – faaliyet göstermişler, dayanışma içine girmişler, İstanbul’un fethinden sonra çok az istisnalar dışında istedikleri padişahı tahta çıkarmışlar, istemediklerini her türlü ayak oyunlarına ve komplolara başvurarak saf dışı etmişlerdir. Din ve devlet gücünü arkalarına alan bu kadrolar atalarının intikamını alırcasına, devletin aslî sahibi Türklerin ve Türkmenlerin sonra da Kızılbaşların üstüne hücum etmişlerdir. Türkler Müslüman oluşlarıyla birlikte hem tasavvuf ile tanışmışlar ve onun hoşgörüsü ile Müslüman olmuşlar, hem de tasavvufun içinde mutlaka ağırlıklı olarak yer alan Ehl-i Beyt ve Hz. Ali sevgisini ön plânda tutmuşlardır. Osmanlı idaresi ve
372
uleması ise özellikle XVI. yüzyıldan itibaren tasavvufu, onun hoşgörüsünü reddetmiş; Hz.Ali ve Ehl-i Beyt sevgisini ise beşinci ve bâtıl mezhep olarak kabul ettiği Şiiliğin bir özelliği olarak görmüş ve bu sevgi içinde olanları da İslam dışı ilân etmiştir. Osmanlının ve Osmanlı ulemasının din anlayışı, zamanla XIX. yüzyılda ortaya çıkacak olan ve Osmanlı’ya
da
cephe
alıp
kök
söktüren
Vehhabiliğin
çekirdek
fikirlerini
hatırlatmaktadır. Ancak bütün bunlar İslam ve “Dört Hak Mezhep” adına yapılıyormuş gibi gösterilmiştir. Aslında sergilenen padişaha uydurulmuş bir dindir ve mezhep de dört –hiç olmazsa üç– mezhep değil; “Osmanlı Sünniliği”dir. Böyle bir din ve mezhep anlayışında Türkmenin/Kızılbaşın, hatta Türkün yerinin olmayacağı âşıkârdır. Saydığımuz bu kesimler, bu din ve mezhep taassubunun bu kalıplarına hiçbir zaman girmemişlerdir. Bu özellikteki idareci ve ulemanın da bunları kabullenmesi elbette ki imkânsızdır. Safevîlerin; Osmanlı’nın reddettiği, dışladığı, dinsiz-imansız kabul ettiği Anadolu Türklerine/Türkmenlerine dayanarak Safevî Türk devletini kurmaları, bu devletin çekirdeğine Anadolu Türklerini ve Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisini yerleştirmeleri, hazır hâle gelen kutuplaşmayı daha da şiddetlendirmiştir. Osmanlı hem bu Türkleri dışlamış, devletin dışına atmış; hem de İran’a gidip Safevilere katılmalarına engel olmuştur. Böylece Türkmenler tam bir sıkıştırılma politikasına tâbi tutulmuştur. Osmanlılarla bütün köprüleri attıkları ve uzlaşma ihtimalinin de kalmadığını gördükleri için, iki tarafın çatışması kaçınılmaz olmuştur. Bu çatışmada, yukarıda özelliklerini vermeye çalıştığımız Osmanlı idarecileri (Saltanat mensupları) “Siyaseten katl”i kendilerinin tabiî bir haklarıymış gibi kullanmışlar, bunu dinin kendilerine verdiği bir yetki olarak görmüşler ve göstermişlerdir. Hükümdarların kullandığı bu yetki ayrıca ulema fetvalarıyla takviye delmiştir. Bu fetvaların çoğu da İslam’a göre verilmiş gibi gösterilmiştir ama aslında bunlar saltanatın arzularını, ulemanın taassubunu tatmin için verilmiş fetvalardır. Bu durumda Osmanlı’nın hedef olarak seçtiği veya rakip olarak gördüğü kim olursa olsun –ister Türkler, Türkmenler veya başkaları, ister ulema veya tasavvuf ehli v.b.– herkes gerek siyasî olarak, gerekse dini yönden çok kolay bir şekilde din ve devlet düşmanı ilân edilebilmiş ve ortadan kaldırılmaları çok kolay hale getirilmiştir:
373
“… Siyaseten katl ibaresini kelime anlamı itibarı ile tahlil edebiliriz. Siyaset, sözlük anlamı bakımından ülke idaresi ve politika kavramlarını belirtir. Siyaseten katletmek böylece hükümdarın ülke idaresi ve politika zaruretleri ile verdiği ölüm cezasını göstermektedir. Bu ibarenin belirttiği kurum İslam kamu hukukuna o derece yerleşmiştir ki, hele Osmanlı Devleti’nde siyaset kelimesinin sözlük anlamına bir de ölüm cezası kavramı eklenmiş ve siyaset kelimesi bir çok hallerde yanında katl kelimesi olmaksızın bile hükümdarın verdiği ölüm cezası anlamında kullanılmıştır.”294. Aynı yazar Dört Halife devrinde İslam esaslarına bağlı kalındığını ve “siyaseten katl”in olmadığını belirttikten sonra şöyle diyor: “Siyaseten katl bir hukukî kurum olarak Abbasiler zamanında ortaya çıkmıştır. Bu kurum çeşitli köklerden gelmiştir. İslamdan önceki Arap gelenekleri Emeviler devrinde kısmen uygulanmış, sonra doğunun hükümdara mutlak egemenlik tanıyan Sasanî ve Bizans gelenekleri ile Arap kültürünün birleşmesi, tarihî ve sosyal âmillerin de etkileri ile siyaseten katl kurumunu İslam hukukuna sokmuştur. İslam medeniyetine giren Türklerde de, zaten daha önce hükümdarın böyle bir yetkisi tanındığından kurum derhal benimsenmiş ve Osmanlı Devleti’ne gelinceye kadar bütün Türk-İslam devletlerinde yaşamıştır.”295. “Kur’anda ölüm cezası kabul edilmiş, fakat sadece iki çeşidine cevaz verilmiştir: Yol kesmeden dolayı verilen ölüm cezası ve kısas.”296 Bu ibarenin dipnotunda şöyle denilmektedir: “Yol kesme ile ilgili ayet, Allah’a ve Rasulüne savaş açanlarla, yer yüzünde bozgunculuk etmeye kalkışanların cezaları ancak öldürülmektir, yahud asılmaktır…. (v. 33. Gölpınarlı, 128)”. Buradaki “bozgunculuk etmeye kalkışanları” yol kesenler olarak kabul edersek, Allah ve Resulüne savaş açanların da ölüm cezasına çarptırılacağını kabul etmeliyiz. Böyle bile olsa Kur’an’da üç çeşit ölüm cezası var demektir. “Şu halde İslam hukuku sistemi, esas olarak ölüm cezasını son derece az bir şekilde uygulamak istemektedir. Fakat kitabın bu insanî isteği ile yetinmek mümkün
294
Mumcu, Dr. Ahmet: Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, s. 2. Mumcu, Dr. Ahmet: Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, s. 12, 27; Ayrıca Bak: Eröz, Doç. Dr. Mehmet: Türkiye’de Alevilik-Bektaşilik, İstanbul, Otağ Matbaacılık, 1977, s. 288; Eröz, Prof. Dr. Mehmet: Eski Türk Dini ve Alevilik-Bektaşilik, İstanbul, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1992, s.78. 296 A.g.e.: s. 43-44. 295
374
olmamıştır
ve
kitaptan
sonra
gelen
kaynaklara
dayanılarak
ölüm
cezaları
genişletilmiştir. (…) Peygamberden sonra, iki ölüm cezası daha ortaya çıkmıştır. Zinada bulunanlara ölüm cezası verilmiştir; bir de irtidat ölümle cezalandırılmıştır. (…) Kur’an’ın açık hükümleri, yalnız iki tane ölüm cezası kabul etmişken, daha İslamın ilk devirlerinde, iki ölüm cezası daha bunlara eklenmiştir. Zina hakkında Kur’anda yalnız sopa cezası hükmü vardır ve bu açık hüküm, sünnet ile değiştirilmiştir; öbürü Kur’an’la çatışmaktadır ve devlet menfaati zarureti ile konulmuştur. Şu halde anlaşılıyor ki örfi hukuk, ceza alanında derhal gelişmeğe başlamıştır. Ölüm cezası da hemen Peygamber’den sonra Kur’an’a aykırı, fakat şeriata uydurulmak suretiyle derhal konulmağa başlanmıştır. Şeriatın bu konudaki zaafından, hükümdarın örfî hukuk adına faydalanması muhakkaktır ve nitekim öyle olmuştur.”297 Böylece zina edenler, sanki Kur’an’a uygunmuş gibi ölümle cezalandırılmış, İslam’ı resmi çevrelerden farklı bir şekilde algılayıp yaşayanlar da irtidad etmiş (İslamı reddetmiş) gibi kabul edilerek ve dinin emriymiş gibi gösterilerek yine ölümle cezalandırılmışlardır. Bu iki ölüm cezasını dinle irtibatlandırdıktan sonra artık bu cezanın infazı gayet kolay bir hale gelmiştir. İdarecilerin elinde Kur’an’a göre “Allah’a ve Resulullah’a savaş açanların, yol kesenlerin, bozgunculuk edenlerin öldürülmeleri” hükmü bulunmaktadır. Ancak burada önemli olan şudur: Şahıs veya şahısların bu hükmü ihlal edip etmemeleri önemli değildir; idarecilerin hedefteki şahıs veya şahısları bu şekilde kabul edip etmemesi önemlidir. Osmanlı idaresi de bu maddeyi, ortadan kaldırmaya çalıştığı şahıs veya şahıslar için çok rahat bir şekilde kullanmıştır. Hedefe konulan şahıs veya şahıslar, Kur’an’da belirtilen suçu işlememiş bile olsalar, hatta Allah ve Peygamber aşkıyla yanıp tutuşsalar bile, idare, öyle kabul etmek istiyorsa artık ister halk olsun, ister âlim veya tasavvuf ehli olsun onun kurtuluş şansı yok gibidir. Yunus Emre’nin şiirleri hakkındaki fetvayı hatırlarsak, Yunus Emre de XVI. yüzyıllarda yaşasaydı, bu zihniyet onu da “kâfir” kabul edip katledilmesinin vacip olduğuna dair fetva verirdi, diyebiliriz298. Çünkü XVI. yüzyıldı Ebussuud’un, Yunus Emre’nin bazı şiirlerini ilâhi şeklinde söyleyenlerin de, bunu söyleyenlere ses çıkarmayan, bunu normal karşılayan 297
A.g.e.: s. 44-47. Düzdağ, M. Ertuğrul: Şeyhülislam Ebussuud Efendi Fetvaları, İkinci Baskı, İstanbul, Enderum Kitapevi, 1983, s. 87. 298
375
başlarındaki şeyhlerinin de kâfir olduklarına, katledilmelerinin vacip olduğuna dair çok meşhur bir fetvası vardır. Yunus Emre’nin şiirlerini ilâhi halinde okuyan ve onun yolundan gitmeye çalışanları bu şekilde gören ve katledilmelerine dair fetva veren ulema anlayışı Pir Sultan ve Pir Sultan gibi olanlara elbette daha ağır cezaları lâyık görecektir. Osmanlı idaresi, isyancılarla veya isyancı kabul ettiği kimselerle mücadele ederken de İslam hukukunun isyancılarla ilgili emirlerini kendine göre yorumlamış, bunları İslam adına ve İslama uygun olarak yaptığını söylemiş, ancak hiç de bu şartlara riayet etmemiştir: “… Bütün fıkıh bilginlerinin oybirliği ile belirttiğine göre henüz ‘kıtal’e başlamamış isyancılar ile savaşılamaz. Gerçi ‘kıtal’e başlanmadan zaten yukarıda belirttiğimiz eşkiyalık suçunun unsurları tamamlanmamıştır. Fakat bir şart daha vardır. Kıtal başlamadan, isyancılar bunun hazırlığına girişirler ve bir veya birkaç beldeyi zaptedenlerse, artık eşkiyalık belirmiştir. Zira “silahlı dolaşarak baskınlar yapma” unsuru yerine gelmiştir. Fakat isyan hukukuna göre “itaate” davet etmek ve bu kabul edilmez ise cihat hakkındaki hükümlerin uygulanması gerektir. (Ö.N. BİLMEN III, 442). Bu işe girişildikten sonra bile silahını bırakan eşkiyanın artık katli caiz değildir. Böyle bir isyancı âniden katl edilse, şüphe-i ibaheye mebni katline kısas lâzım gelmezse de diyet gerektir. Gene isyancıların başlarının kesilerek teşhiri de caiz değildir. (Ö.N. BİLMEN, III, 445). Halbuki Osmanlı Devleti’nde büyük eşkiyalık hareketlerinde
bu
şartlara
riayet
edilmeden
de
eşkiyaların
katledildikleri
görülmüştür.”299. Aynı şekilde cesetlerin veya kesilen kafaların teşhiri yoluna da gidilmiştir. Buradaki eşkıya takibini, sadece eşkiyalar için zannetmemek gerekir. Osmanlı idaresi ve uleması ortadan kaldırmak istediği şahıs veya şahısları –isterse o şahıs âlim olsun, isterse evliya olsun– rahatlıkla eşkıya kategorisine sokabilmektedir. Bu hususta bölgesel idareciler ve ulema da jurnallerle, fetvalarla devlete istediği yardımı çok rahatlıkla yapabilmektedir. Daha önce de söylediğimiz gibi burada önemli olan hedefteki zümre veya şahısların ne olduğu ve nasıl yaşadığı, nasıl inandığı değil; devletin bunları nasıl görüp nereye yerleştirdiğidir. Büyük din âlimi ve tasavvuf ehli olan Şeyh Bedreddin’in isyan bahanesiyle idamı bunun sayısız örneklerinden birisidir. Devletin ve ulemanın, isyancı olarak gördüğü veya isyancı olabileceğini tahmin ettiği 299
Mumcu, Dr. Ahmet: Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, s. 134.
376
kişilere karşı tavrı bu olunca, devletin hedef kabul ettiği her şahsı ölümle cezalandırması elbette çok kolay olacaktır. Osmanlı idaresinde idarecilerin istediği tarzda ve onların işini kolaylaştıracak şekilde ölüm cezası vermek hususunda Osmanlı uleması çok aktif rol almıştır. Şeyh Bedreddin gibi gerçek bir din ve tasavvuf âlimi, Molla Lütfi gibi bir âlim ve müderris “isyancı” ve “imansız” suçlamalarıyla ortadan kaldırılınca, bunların karşısındaki taassup zihniyeti, zamanla hâkimiyetini kurmuş ve saltanat mensupları ile el ele vererek nice ölüm fermanlarına fetvalar vermişlerdir. Bu ferman ve fetvalar imparatorluk içindeki herkesi
ilgilendirdiği
gibi
onlardan
daha
fazla
da
Türkmenleri/Kızılbaşları
ilgilendirmektedir. Çünkü devletin aslî kurucuları arasında yer alan Türkmenler zamanla devletten tamamen dışlanmış, Safavî Devletinin kuruluşu ile bu dışlanma çok kuvvetli bir düşmanlığa dönüşmüştür. Bunlar Ehl-i Kitap kabul edilen Musevî veya Hıristiyanlar kadar bile imanlı kabul edilmemiş, onlar kadar bile bir hoşgörüye lâyık görülmemiştir. Çünkü bunlar bir taraftan isyancı, bir taraftan Safevî işbirlikçisi kabul edilmiş, daha kesin çözüm için de bunların “dinsiz, imansız, kâfir mülhid, zındık v.b.” olduklarına dair müftülerden, şeyhülislamlardan veya ulemadan fetvalar alınmıştır. Saltanat mensupları için artık gerek ferdî olarak, gerekse kitlesel olarak Türkmenlerin/ Kızılbaşların ölüm cezasına çarptırılması çok kolay hâle gelmiştir. Bir Türkmen şâiri olan Pir Sultan’ın idamını da bu çerçevede değerlendirmek gerekir. Müftü Hamza’nın, İbni Kemal’in ve Ebussuud’un Türkmenler/Kızılbaşlar v.b. ile ilgili olarak verdiği fetvaların çoğunun, İslam’ın özüyle, bugünkü ilahiyat ilmiyle uyumlu olduğunu söyleyebilmek imkânsız gibidir. Ama bütün bu fetvalar din adına ve dine uygunmuş gibi verilebilmiştir. Bu fetvaların en önemlilerinden birisi Yavuz’un, Şah Kulu İsyanı (1511)nın hemen sonrasında (1511-1512’lerde) Müftü Hamza’dan (Nureddin Hamza Sarı Görez, Sarı Kerez, Nureddin Yusuf Karesi. Ölümü 1521) aldığı fetvadır. Bu fetva “Müslimanlar bilün ve âgâh olun, şol tâyife-i Kazılbaş ki reisleri Erdebil-oğlu İsmail’dür” diyerek başlamakta, sonra Kızılbaşlar’a çeşitli suçlar isnad edilmekte ve şöyle devam etmektedir. “… Biz dahi şeri’atün hükmi ve kitâblarımuzun nakli ile fetvâ virdük ki ol zikr olınan tâife kâfirler ve mülhidlerdür ve dahi her kimse ki ânlara meyl idüb ol bâtıl
377
dinlerine râzı ve muâvin olalar, ânlar dahi kâfirler ve mülhidlerdür, bunları kırub cemâatlerin dağıtmak (cemi’ müslimanlara) vâcib ve farzdur, müslimanlardan ölen sa’îd ve şehîd cennet-i a’lâdadur ve ânlardan ölen hor ve hakir cehennemün dibindedür, bunların hali kâfirler halinden eşedd ve ekbahdur, zira bunlarun boğazladukları ve dahi saydları gerekse doğanla ve gerekse ok ile ve gerekse kelb ile olsun murdardur ve dahi nikâhları kendülerden ve gerekse gayrden olsunlar bâtıldur ve dahi bunlar kimseden mirâs yemek yoktur (ve bir nâhiye ehli ki bunlardan ola) Sultan-ı İslam e’ezze’l-lahu ensârehu içün vardur ki bunlarun (ricallerin katl idüb) mallarını ve nisâlarını ve evlâdlarını guzat-ı İslam arasında kısmet ide ve bunların ba’del-ahz tevbelerine ve nedâmetlerine iltifat ve i’tibar olınmayub katl oluna ve dahi bir kimse ki bu vilayetde olub ânlardan idügi biline ve yahud ânlara giderken tutula katl oluna ve bilcümle bu tâyife hem kâfirler ve mülhidlerdür ve hem ehl-i fesaddur, iki cihetten katl(leri) vâcibdür.(…)”300. Türk ve İslam dünyasında büyük kutuplaşmalara, sonra da çarpışmalara yol açacak olan ikinci önemli fetva ise sonra şeyhülislam olacak olan İbn Kemal’e (Kemal Paşazâde, Şeyhülislam oluşu 1526, ölümü: 1534) aittir. Aslında bir risale olan bu fetvada İbn Kemal, Müftü Hamza’nın fetvasında ileri sürdüğü suçlamaların benzerlerini sıralamıştır. Özetle Kızılbaşların öldürülmelerinin caiz, mallarının helal, nikâhlarının geçersiz, çocuklarının zina çocuğu (veled-i zina), kestikleri hayvanların murdar; mallarının, kadınlarının ve çocuklarının Müslümanlara helal, bunlarla yapılan savaşların kâfirlerle yapılan savaştan farksız olduğunu ve cihad sayılacağını söylemiş ve ülkelerini de Dar’ul-Harb olarak ilan etmiştir. Bu risaleden daha sonra 1526 yılında şeyhülislam olan İbn Kemal, Bayramiyye şeyhi İsmailMaşukî (Oğlan Şeyh: 1508– 1529)nin idam fetvasını da (1529’da) veren şeyhülislamdır. İbn Kemal’in; vahdet-i vücudu, ilm-i bâtını v.b. savunanların dinsiz olduğunu ve katledilmeleri gerektiğini,
300
Savaş, Doç. Dr. Saim: XVI. Asırda Anadolu’dan Alevilik; s. 137-139.; Özkırımlı, Atilla (Şehabeddin Tekindağ’dan naklen.): Alevilik-Bektaşilik, 2. Basım, İstanbul, Cem Yayınevi, 1993, s. 170-171. Ayrıca bak; Tansel, Dr. Selahattin: Yavuz Sultan Selim, Ankara, Milli Eğitim Basıevi, 1969, s. 33-36; Yıldırım, Ali: Osmanlı Engizisyonu, s. 79–80; Celalzâde Mustafa: Selim-nâme, (Hazırlayanlar: Prof. Dr. Ahmet Uğur-Öğr. Görevlisi Mustafa Çuhadar), Ankara, Kültür Bakanlığı, 1990, s. 356–357.
378
devran ile Allah’ı zikreden imamın arkasında namaz kılınamayacağını belirten fetvaları da vardır301. Osmanlı İmparatorluğu’nda Müftü Hamza ve İbn Kemal ile başlayan taassup ve kutuplaşma, İbn Kemal’in öğrencisi ve Kanunî’nin meşhur şeyhülislamı Ebussud ile daha da derinleşmiş ve kemikleşmiştir. Ebussud’un fetvaları M. Ertuğrul Düzdağ tarafından bir seçme yapılarak 1972 yılında kitap olarak yayınlanmıştır. Kitap aslında Düzdağ’ın mezuniyet tezidir. Tez danışmanı Prof. Dr. Fahir İz’dir. Tezin hazırlanışında Mahir İz de büyük katkılarda bulunmuştur. Bu şekilde hazırlanan kitabın “ALTINCI KISIM” başlığı içinde “GAYRİ MÜSLİMLER” bölümündeki üç ana başlıktan birisi MÜRTEDLER’dir. Kitabın sözlük kısmında mürtedler için şunlar söylenmektedir: Önceden Müslüman olduğu halde, dinini terk eden kimseler. Dinini terk ettiklerini açığa vurur ve yakalanırlarsa hapsedilirler. Tekrar iman ve İslama dönmezlerse öldürülür. MÜRTEDLER başlığı altında ise şunlar sıralanmıştır: A. Kızılbaşlar B. Küfür, ilhad ve zındıka ile mürted olanlar C. Kâfire benzeyenler Kitabı hazırlayan M. Ertuğrul Düzdağ ve tez danışmanı Fahir İz, Ebussuud’un fetvalarından hareket ederek GAYR-I-MÜSLİMLERİ bu şekilde sınıflandırmışlardır. Ebussud’un fetvalarına hiçbir itirazda bulunmayan bu şahısların bu tavrı da önemlidir. Kitabın hazırlanışında katkıda bulunanların da, kitabı hazırlayanın da, Ebussuud’un fetvalarını doğru ve haklı buldukları anlaşılıyor. Bu durumda XX. yüzyıl biterken önemli bir profesörün gözetiminde hazırlanan bir kitapta Kızılbaşlar, “Gayri Müslim” olarak kabul edilmekte ve “mürted” olarak gösterilmektedir. Bunlar önce Müslüman iken sonra dönmüşlerdir. Yani artık Müslüman değildirler. Yakalanıp hapsedilirler. Tekrar iman edip İslama dönmezlerse öldürülürler302. Bunların bu şekilde Müslüman 301
Tekindağ, Şehabeddin: “Yeni kavram ve Vesikaların Işığı Atında Yavuz Sultan Selim’in İran Seferi”; İ.Ü. Ed. Fak. Tarih Dergisi, İstanbul, 1967, s. 22, shf: 53, 55, 1967, Avcıoğlu (1978) I/195 v.d. Ayrıca; a) İslamoğlu, Mustafa: İslami Hareket, Anadolu-I, s. 121, 137–143, s. 266. b) Öztürk, Prof, Dr. Yaşar Nuri: Tasavvufun Ruhu ve Tarikatler, 5. Baskı, İstanbul, Yeni Boyut, 1997, s. 298–301. c) Yıldırım, Ali:Osmanlı Engizisyonu, s. 70-76. d) Öz, Baki: Osmanlı’da Alevi Ayaklanmaları, s. 125–126. 302 Düzdağ, M. Ertuğrul: Ebussuud Efendi Fetvaları. Önsöz. S. XI-XII, s. 89-117.
379
saymadığı Kızılbaşlar, aslında Türk kültürünü koruyarak Müslümanlığı kabul eden Türklerdir, Türkmenlerdir. Yunus Emre gibi olmaya gayret eden insanlardır. Ancak Ebussuud Efendi bunlar için model insan olarak kabul edilen Yunus Emre’nin ilahîlerini terennüm edenleri de “kâfir” olarak görmekte ve itikatlarından dönmezlerse katledilmelerinin vacip olduğunu söylemektedir. Fetvanın özeti şudur: Bir zaviyenin mescidinde;
“Sen bir ulu sultansın Canlar içinde cansın Çün ıyan gördüm seni Pinhan kapısı değil” veya;
“Cennet cennet dedikleri Bir ev ile birkaç hûri İsteyene ver sen anı Bana seni gerek seni” diyerek ilâhi söyleyen insanlar ve bunlara engel olmaya lüzum görmeyen şeyhleri kâfirdir. Bunların katledilmeleri vaciptir.303 Ebussuud’un Kızılbaşlarla ilgili fetvalarına geçmeden önce birkaç fetvasını daha özet olarak verelim: Zeyd-i zımmiye (zımmî bir erkek), Müslüman olduktan sonra tekrar kâfir olursa İslama cebr olunur, gelmezse katlolunur.304 Müslümanlığı kabul eden bir kadın (Hind-i zımmiye) sonra bundan dönerse katledilmez; fakat zindana atılır, ölünceye kadar çıkarılmaz305 Bu kitapta gayrimüslim kabul edilip mürtedler başlığı içinde gösterilen Kızılbaşlarla ilgili olarak Ebussuud fetvalarından bazılarının özetleri de şu şekildedir: Kızılbaş taifesinin katledilmesi şer’an helaldir. Onları katledenler gazi olur. Kızılbaş tarifesi tarafından öldürülenler şehid olurlar. Kızılbaşlarla savaş en büyük gazadır. Bu savaşta ölmek en büyük şehitliktir.306 Kızılbaş taifesi hem bagi (devlete isyan etmiş) olduklarından, hem de birçok yönden kâfirdirler.307
303
A.g.e.: s. 87;353. mesele. A.g.e.: 2. 90; 370. mesele. 305 A.g.e.: s. 90; 371. mesele 306 A.g.e.: s. 109; 479. mesele. 307 A.g.e.: s. 109; 479. mesele. 304
380
Şiadan olduklarını iddia eden Kızılbaş taifesi “Lâ ilahe illallah” demelerine rağmen yukarıdaki cezalara müstehaktırlar. Çünkü Hz. Muhammed “Yetmiş üç fırkadan ehl-i sünnetten başkası ateştedir.” demiştir. Bu taife tam olarak yetmiş üç fırkanın hiçbirinden değildir. Bunların katledilmeleri mübah olup bunların kâfir olduklarından şüphe edenler de kâfir olurlar.
Bu taifenin katledilmesi diğer kâfirlerin
katledilmesinden daha elzemdir, önceliklidir.308 Bu kitaptaki 484. meselede yüzlerce yıl önce yaşamış olan İmam Ebu Hanife’den nakledilen bir rivayetten bahsediliyor: İmam Azam, mürtedde (İslamdan dönen kadın) harp bölgesine dahil olmadan (eklenmeden, ulaşmadan) alınıp esir edilebilir, demiş. Bu rivayete dayanarak Kızılbaşların kadınlarının esir edilmesiyle İslam askerine kuvvet ve cesaret; sağlam dinin düşmanlarına (yani Kızılbaşlara) son derece zayıflık ve aşağılık (moral bozucu bir durum) meydana getirirse (getirecekse) Kızılbaşların kadınlarının esir edilmesi şeraite göre caiz olur.309 Görüldüğü gibi bunların dinlerinden dönmüş oldukları yani kâfir oldukları peşinen kabul ediliyor. Halbuki aksini iddia ve isbat etmek pekâla mümkündür. Sonra bu büyük iftira ve suça Ehl-i Beyt dostu ve büyük İslam âlimi İmam Azam Ebu Hanife âlet ediliyor. Oradan da İslamdan dönmüş kabul edilen bu kadınların harp bölgesinde olmasalar bile (yani Osmanlı sınırları içinde olsalar bile) esir edilip Müslüman askerlere verilerek morallerinin yüceltilmesi, Kızılbaşların da morallerinin son derece bozulması hedefleniyor. Bu şekildeki İslam dışı uygulamalara büyük İslam âlimi İmam Azam da alet ediliyor. Ayrıca o zamanın Kızılbaşlarının, daha sonraki yıllardaki Alevîlerin neden bu büyük âlime düşman olduklarının sebebi de ortaya çıkmış oluyor. Bu maddedeki asıl niyet bir sonraki 485. meselede ortaya çıkıyor: Esir edilen bu Kızılbaş kadınlarının her türlü hizmette kullanılması, vat’ olunmaları (cinsel birleşme) şeriata göre helal midir? Helal denecekse askerler bu kadınları o doğrultuda kullanacaklardır. Zaten verilen cevapta her türlü hizmette kullanılmalarının şeriata göre helal olduğu bildiriliyor.310 Fakat yine bir problem var: Bu kadınlar İslamdan dönmüş oldukları için İslama gelmeden vat’ olunmaları helâl
308
A.g.e.: s. 110-111; 481. mesele. A.g.e.: s. 112. 310 A.g.e.: s. 112. 309
381
değildir. Yine de istedikleri cevabı alamayan bu soruların sahipleri cinsel birleşme (tecavüz) için kimbilir hangi akıl almaz kılıfları, hile-i şer’iyeleri icat etmişlerdir. Bir başka fetva ve bir başka hukuk faciası: Dört Halife’ye (Aslında bunların içinde Hz. Ali de vardır) sayıp sövdüğü için, Kızılbaş olarak bilinen Zeyd’i, Amr’ın oğlu Bekir katl eylese, şer’an bir ceza gerekir mi? Cevap: Sövüp saydığı vakit katlettiği muhakkak ise ta’arruz olunmaz (yani bir ceza gerekmez).311 Bu tezgâha uygun olarak istenildiği kadar istenilmeyen kişiler öldürülebilir. Yani devlet, fertlerin arzularına göre adam öldürmelerini âdeta teşvik etmektedir. Hıristiyanlara ve Ermenilere göre Türkmenlerin durumu: Nahcivan Seferi’nde esir edilen Kızılbaş çocukları “kul” olur mu? Cevap: Olmaz (Çünkü onlar ehl-i kitap değildirler. Bu imtiyaz ehl-i kitap sayılan Hıristiyanlar, Museviler içindir. H.D.).312 Padişahın emriyle Kızılbaş taifesi kırılıp küçük ve büyüğü esir edildiğinde içlerinde bulunan Ermeniler kurtulurlar mı? Cevap: Kurtulurlar. (Çünkü içlerindeki Ermeniler, Türkmenlere/Kızılbaşlara göre çok daha imtiyazlıdır, makbuldür. Onun için serbest bırakılırlar, esir edilemezler. Kızılbaşlar ise esir edilirler ve esir muamelesi görürler. H.D.).313 Bir başka taassup örneği: Kâfir düğününe “mübarek olsun” diyen Zeyd’e ne lâzım olur? Cevap: “Mübarek” dediyse kâfirdir.314 Zeyd memleketine gitmesi gerektiğinde, yerlerine yakın yerde dar-ül harp olduğundan, kâfir elbisesi giymeyince geçmesi mümkün olmadığından, bu elbiseyi giydiği takdirde zevcesi boş olur mu? Cevap: Kâfire mahsus elbise ise bâin olur.315 “Bâin”, çok şiddetli, kesin ve dönüşü olmayan bir boş olmadır. Görüldüğü gibi böyle bir zaruretten dolayı bile kâfire has bir elbiseyi giyen kişinin karısı “boş” olmaktadır. Bir tarafta zaruret halinde bazı haramları bile helal sayan İslam, diğer tarafta Ebussuud’un, masum bir tebdil-i kıyafeti bile en ağır şekilde cezalandıran fetvası… Bu fetvalar
311
A.g.e.: s. 112; 486. mesele. A.g.e.: s. 111; 482. mesele. 313 A.g.e.: s. 111-112; 493. mesele. 314 A.g.e.: s. 114; 501. mesele. 315 A.g.e.: s. 118; 529. mesele. 312
382
üzerinde durulması gereken bir başka husus da şudur: İnsanlar çok kolay bir şekilde “kâfir” ilân ediliyor, bunların “katledilmeleri vacip” görülüyor, karılarının da “boş” olacağı kararı veriliyor. Bunların devamında da cezalandırılan bu insanların kadınlarının, nikâhlı karılarının başkalarına peşkeş çekileceğini kesinlikle söyleyebiliriz. Bir büyük iftira: Semavetlü taifesinden bir taife, şarap içtiklerinde, kendi rızalarıyla birbirinin avratlarını tasarruf eyleseler (cinsel birleşme. H.D.) bunlara ne lâzım olur? Cevap: Katl lâzımdır.316 Semâvetlü tâifesi, Şeyh Bedreddin’e uyan topluluktur. Anadolu’daki Türkmenlerin/Kızılbaşların benzeri, hatta aynısı Trakya’daki Bedreddinlilerdir. Burada bu toplulukların en mukaddes ibâdetlerden saydıkları “Cem Âyini”nden bahsedilmekte, cemin mukaddesliği bir tarafa, bu insanların “toplu seks” yaptıkları ileri sürülmektedir. Yani “Mum Söndü” iftirasının bir başka şekli ile karşı karşıyayız. Kaldı ki böyle bir şey yaptıkları neye göre kesinlik kazanacaktır? Anlaşılan yabancıların alınmayışına bakılarak, onları kötülemek ve ortadan kaldırmak için beklentiler doğrultusunda bu kadar iğrenç bir iftira yapılabilmektedir. Bir başka örnek: Bir kasabanın şeyhi olan Zeyd, çalgılı düğüne katılanların, yemekler önünde gidip peşkir çeken kimselerin (oyun oynayanlar olmalı. H.D.) kendileri kâfirdir ve avratları bâindir (boştur) dese, şeriata göre bu şeyhe bir ceza gerekir mi? Cevap: Çalgılı düğün olduğu için derse, çalgı çaldıranlar, oyun ve eğlence yaptıranlar bunları helal kabul ederler veya ettirirlerse, şeyhe bir ceza gerekmez.317 Yani buna göre bu suçlamayı yapan kişi doğru söylemiştir. Haklıdır. Görüldüğü gibi burada da çalgılı ve oyunlu Türk düğünleri günah kabul ediliyor. Çalgılı düğünlere katılanlar, bu tören anında davetlilere merasimle götürülen yemeklerin önünden gidenler, bu arada oynanan oyunlarda ellerinde peşkir, mendil v.b. sallayanlar oranın şeyhi tarafından kâfir kabul edilebilir, bu merasimlere katılanların avratları da en şiddetli ve kesin olarak “boş” sayılabilir. Bu ağır ithamları yapan dini yetkili haklıdır; ona bir şey yapmak gerekmez. Burada dinin temelleri ile tezat teşkil etmeyen Türk töresine, oyunlarına ve âdetlerine hem kâfirlik suçlaması yapılıyor, hem de bu düğüne, eğlencelere ve oyunlara katılanların hanımlarının nikâhlarının kesinlikle geçersiz olduğu fetva ile pekiştiriliyor. Böylece bu mâsum Türk âdetlerine birbirinden ağır bu iki ceza uygun görülüyor. Bunlar 316 317
A.g.e.: s. 193; 970. mesele A.g.e.: s. 202; 996. mesele.
383
da yine din adına yapılıyor. Bu ve benzeri meselelerde hedef alınanlar sadece Türkmenler/Kızılbaşlar da değildir. Kendi hallerinde Müslüman olan, Türk töresince yaşayan, eğlenen, düğün yapan Anadolu Türküdür. Bu hareketleriyle onlar da Kızılbaşlar gibi dışlanmakta ve törelerine göre yaşamalarına fırsat verilmemektedir. İşte Osmanlı’nın Türk’ü/Türkmen’i Kızılbaşlaştırması bu şekilde olmalıdır. Yukarıdaki fetvalardan anlaşıldığına göre devlet, dinî yetkililerden bu şekilde destek bularak İslam’ın aslında olmayan “siyaseten katl”i ve diğer idamları dinî bir çerçeveye yerleştirmiş, çok basit suçlarda bile birçok insanı öldürmüş veya siyaseten katletmiştir. Devletin çeşitli birimlerine gönderdiği fermanlarla bir de siyasi baskı uyguladığı, sadece baskı ve kontrolle yetinmeyip çeşitli bahanelerle, bahane bulunamazsa suç isnad ederek birçok insanı öldürdüğü de yine Osmanlı kayıtlarında açıkça görülmektedir. Böylece Anadolu Türkü/Türkmeni, hatta Anadolu’daki geniş halk kesimleri hem dinî taassup yani dinî baskı ve terör, hem de siyasî baskı ve terör cenderesine alınmıştır. Aynı yüzyıllarda İstanbul’dan devlet yetkililerine gönderilen fermanlar, yukarıda üzerinde durduğumuz fetvalardan geri kalmamaktadır. Ahmet Refik’in; 1932 yılında Dar’ül Fünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası’nda 1558–1591 yıllarında imparatorluğun çeşitli yörelerine gönderilen fermanlar, Hazine-i Evrak Mühimme Defterlerinden çıkararak yayınladığı belgeler, Doç. Dr. S. Savaş’ın XVI. Asırda Anadolu’da Alevîlik isimli eserine aldığı 108 adet belge bunun örnekleriyle doludur. Araştırmalar devam ettikçe kimbilir daha ne kadar başka belgeler ortaya çıkacaktır. Ahmet Refik, yukarıdaki çalışmasında belgelere geçmeden önce Osmanlı tarihinin 1558 öncesindeki önemli dinî ve sosyal hareketleri üzerinde durmuş, isyanları, isyanların sebeplerini ve bunlarla ilgili olarak devletin uygulamalarını anlattıktan sonra şöyle demiştir: “Fakat, gerek dinî hareketler ve gerek dinî içtihada taallük eden hadiseler Osmanlı idaresinde hiçbir zaman eksik olmamıştır. Rafızîlerin ‘defter idilüb’ öldürülmeleri, bazılarının “Kızıl Imağ’a ilka”, bazılarının “ihrakı binnar” edilmeleri, muntazam bir sistem dahilinde tatbik edilmiştir.”318. Doç. Dr. S. Savaş da II. Bayezit’in, oğlu Sultan Şehinşah’a gönderdiği bir hükümden hareketle yakalananların mecal 318
Ahmet Refik: “Osmanlı Devrinde Rafızîlik ve Bektaşilik”, Darü’lfünûn Edebiyat Fakültesi Mecbuası, Nisan 1932, Cilt VIII, sayı: 2, s. 30.
384
verilmeyip derhal siyaset olunması (yani öldürülmesi), gönderilen hüküm tarihinden itibaren ne kadar sufî siyaset olundu ise ayda bir, ya da iki ayda bir yazılıp İstanbul’a gönderilmesi emrini kaydediyor ve şöyle diyor: “Bu bilgilerden hareketle, Osmanlıların daha II. Bayezit devrinden itibaren, Kızılbaşları sıkı takibe aldıkları ve Kızılbaş takibatının ve dolayısıyla önemli ölçüde siyaset yani ölüm cezası uygulamasının, rakamsal değeri çok yüksek olmasa da, Yavuz döneminde ve bilhassa Çaldıran öncesi ve sonrasında da yoğun bir şekilde tatbik edildiğini söylemek, sanırız tarihi realiteye fazla aykırı düşmeyecektir.”319. Bu fermanlardan bazıları şunlardır: No: 18: Bursa beği İstanbul’a şu bilgileri veriyor: Beğpazarı kazasında Yörük tayifesinden Ergayib isimli bir kimse vardır. Bu Yörük, Sultan Bayezid ‘in (II. Selim’in kardeşi Şehzade Bayezit. H.D.) mensuplarındandır. Konya Muharebesi’nden sonra gelip Beğpazarı civarındaki bir derbentte boş bir yerde mekân tutmuştur. Haramilik ettiği, kendisinden kelime-i küfür duyulduğu, hakkında katline dair fetva olduğu, bu yaptıklarına dair Müslümanların adaletlilerinden birçok şahitler olduğu, bu kişinin bazı suç ortakları ile Bursa zindanında hapis tutulduğu bildirilmektedir. Bu bilgileri alan padişah ilgili Bursa beğine şu emri göndermektedir: “İmdi mezbur ihrakı binnar olunmasın emir buyurdum ki vusul buldukta mezburu ihrakı binnar idüb emir yerine vardugın yazub arz eyleyesin.” 975 (1567)”320 No: 29: Padişahın Amasya beyine gönderdiği fermandan anlaşıldığına göre Budak Özi kazasında Süleyman Fakih diye bilinen bir kimse vardır. Bu kişi Safevilerin halifelerindendir. Bazı mülhid ve müfsidlerle birleşerek cemiyet kurup halkı dalalete düşürmektedir. Bu kişi için padişah şöyle diyor: “Buyurdum ki vusul buldukda mezkûr Süleyman’ı sayir tevabii olan melâhid ve müfsidin ile hafiyyeten tetebbü idüb dahi mezkûr sahih yukaru canibin hulefasından olub küfr ü ilhad üzre olub nâmeşrû evza’ ve harekât etdükleri vaki ise toprak kadısı marifeti ile mezkûrları hüsn ü tedârik ile ele getürüb dahi kimesne ifşa eylemadiyen el altından Kızıl Irmağ’a iletüb iğrak eyliyesin. Ve yahud ahar vecih ve münasib
319 320
Savaş, Doç. Dr. Saim: XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik, s. 110. Ahmet Refik: “Osmanlı Devrinde Rafizîlik ve Bektaşîlik”, s. 39.
385
görüldüğü üzre hırsızlık ve haramilik eylediler deyu iddia eyleyüb haklarından gelesin, 976(1568)”.321 Din devleti olduğu iddia edilen bir devlette, bu devletin padişahı, “Hiçbir canlıyı suda boğmayınız, ateşte yakmayınız” hadisine rağmen, hem de iftira ettirerek yukarıdaki cinayetlerin işlenmesine emir verebilmektedir. Belge No: 78: BA. MD.35/223/583: Bozok beyine gönderilen hükümden anlaşıldığına göre Şah İsmail namına bedbaht bir kişi ortaya çıkmış, birçok kimseyi dalalete düşürmüştür: Bunun için “Buyurdum ki vüsul buldukda müfsid-i mezburu her kande ise hüsnü tedbir ve tedârikle ele getürüb muhkem habs eyleyüb dahi halife nâmına olanları ba’de’s-sübût kadı ma’rifeti ile mecal virmeyüb gereği gibi haklarından gelesin ki, sair eşkıyaya mûcib-i ibret ola” (170) denmektedir…322 Belge No: 60: BA.MD.29/210/491; “Mehmed Çavuş’a virildi fi 15 Zilhicce sene 984. Rûm beğlerbeğine hüküm ki, hâlâ Yukarı Cânibden casus gelüb Vilayet-i Rûm’a müteallik Sivas’a karip yerlerde Kangallı ve Alipınarı ve ol etrafın ahâlisi ve sınurının berü cânibi Amasya ve Çorum ve Hüseyinâbâd ve Merzifon Ovası ve sâir ol havâlide olan halkın ekseri rafz ve ilhâd ile meşhur olub Yukaru Cânibe meyl ve muhabbetleri ve alâkaları ve adamları muttasıl varub geldüğü ve nuzur sadakât götürdüklerin i’lam eyledi imdi ol cevânibde olan melâhideden gaflet câiz değildir buyurdum ki, vüsul buldukda bu bâbda bizzat mukayyed olub ol cevânibde olan melâhidenin ahvâlin hafiyyeten tetebbu tecessüs idüb göresiz anun gibi Yukaru Cânib ile mu’âmeleleri ve adamları varub gelüb alâkaları olduğu sâbit olanları birer tarikle ele getürüb dahi âher töhmet ile haklarından gelüb vücud-ı habâset–alûdların sahife-i rüzgârdan mahv nâbid eyleyesiz”323 Bir önceki belgede Şah İsmail namına ortaya çıkan kişi muhkem hapsedilecek, onun halifelerinin ise –başka eşkiyalara ibret olacak şekilde– haklarından gelinecektir. Yani öldürüleceklerdir. İkinci belgede ise mülhidlerin durumları gizlice incelenecek, suçları sabit olanlar herhangi bir şekilde ele geçirilecek ve başka bir töhmetle ortadan kaldırılacaktır. Pir Sultan’ın idamı da bu iki maddede anlatıldığı gibi olmuş olabilir. Ancak isim verilmediğinden nasıl ve ne zaman idam edildiği belirsiz kalmıştır, denilebilir. 321
A.g.m.: s. 44. Savaş, Doç. Dr. Saim: XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik. s. 217. 323 A.g.e.: s. 209. 322
386
Belge No: 54: BA.MD.29/21/49; Mehmed Çavuş’a virildi fi 23 ramazan sene: 984. Rum beylerbeyine ve Artukâbâd kadısına gönderilen hükümden anlaşıldığına göre Artukâbâd kazasının bir köyünde Hamza Halife isimli bir şahıs vardır. Gönderilen emir gereği teftiş edilerek, ele geçirilip hapsedilmiştir. Eski Rum beylerbeyi Behzat’ın bildirdiğine göre,
Hamza Halife Kızılbaşları cem edip konuklayıp ağırlamakta ve
ashâb-ı güzine dil uzatmaktadır. Ancak tutuklanınca bazı kimseler, onun Sünnî olduğunu, beş vakit namazı eda ettiğini, geleni gideni misafir edip ağırlayan yüce bir kişi olduğunu, oğullarından birinin Ömer, birinin de Osman isimlerini taşıdığını söylemişlerdir. Buna rağmen beylerbeyi ve kadıya şu emir veriliyor: “…Buyurdum ki… rafz ve ilhadına müteallik mevâddan sabit olan maddelerinin sicil itdürüp dahi şer’le haklarından gelüp vücud-ı habâset-alûdların sahife-i rüzgârdan izâle eyleyüb ol cânibleri tathir ve pâk eyleyesiz”324 No: 1. Seydi Gazi ışıklarının tedibine dair: Padişah Eskişehir kadısına bir ferman göndermiş, Eskişehir ve Seydi Gazi ışıklarının fesad ehli olduğu için yakalanıp Kütahya kalesine hapsedilmelerini ve suçlarını defter etmesini emretmiş ve bunlar yerine getirilmiştir. Ancak Eskişehir kadısı iki kişi hakkında bir icraat yapmamış, fakat bunu yukarıya bildirmekten de geri durmamıştır. Padişahın buna cevabı ve emri şudur: “… Emri âli mucibince teftiş olundukda Eskişehir kadılığında iki nefer ışık bulunub biri yirmi yıldan ve biri on beş yıldan ehli sünnet cemaat tarıykına sulûk idüb ve ikisi dahi teehhül idüb ehil ve ayalleri olub kendü hallerinde olduklarından maada hiçbir veçhile töhmeti sabıkaları dahi olmıyub eyiliklerine ol kazanın halkı şehadet eylediklerin bildirmişsin. İmdi buyurdum ki emri sabık ile amel idüp onun gibi ehli fesada ruhsat virmiyesin Fi 23 Ramazan 966(1558)”325 Bir önceki belgede eski beylerbeyinin ve padişahın ne kadar koyu bir taassup içinde oldukları anlaşılmaktadır. Müslümanlığı –hatta ehl-i sünnetten olduğu– dinî vecibeleri de tam olarak yerine getirdiği apaçık ortada olan bir şahsı yine de Rafızî ve mülhid olarak kabul ettikleri görülmektedir. Padişahın verdiği emre göre mülhid ve rafızî olan Hamza Halife’nin pisliğe bulaşmış vücudu şeriat ile dünya sayfasından 324 325
A.g.e.: s. 207. Ahmet Refik: “Osmanlı Devrinde Rafizilik ve Bektaşilik”, s. 31.
387
kaldırılacak ve böylece o taraflar temizlenip pâk edilecektir. İkinci belgede de biri 15, diğeri 20 yıldan beri ehl-i sünnet ve’l cemaat üzere yaşayan, evlenip çoluk çocuk sahibi olan, hiçbir şekilde töhmeti, sabıkaları bulunmayan kişiler hakkında kadı bir ceza vermek istemiyor. Bu bakımdan mâkul gibi görünüyor. Ancak Eskişehir kadılığına kadar yükselmiş ve mutlaka iyi bir dinî eğitim görmüş bir kimsenin (kadı’nın) bu kişilerin “Müslüman” olduklarına karar vermemesi ve bütün meziyetlerine rağmen bu kişileri padişaha sorması, üzerinde önemle durulması gereken hususlardan birisidir. Her iki belgedeki mantığa ve ölçülere bakıldığında Pir Sultan’ın asıldığı yıllarda, bir avuç medrese mensubunun dışında “Müslüman” bulmak gerçekten zor görünmektedir. Bu durumda asılacak, pisliğe bulaşmış vücudu ortadan kaldırılacak bir çok insan var demektir. Bu fermanlarda din adına hareket edildiği belirtilmekle birlikte aslında dinin en belirli emir ve yasaklarının dışına çıkıldığı, bunların hiçe sayıldığı görülmektedir. Dinsizlikle suçlayarak insanların canını almak bu kadar kolaylaşmıştır. Daha çok kırsal alanlarda, göçebe veya yarı göçebe yaşayan Yörüklerin, Türkmenlerin/Kızılbaşların ise hiç yaşama şansı yoktur. Bu gruplardan birisine mensup olması gereken Pir Sultan da bunlardan birisidir. Dinî önder ve ocakzâde olması ise bir önceki belgede idama mahkûm edilen Hamza Halife’ye çok benziyor. Pir Sultan’ın tutuklanıp Sivas’taki Toprakkale’ye hapsedilmesi, daha sonra asılması şeklindeki bilgilere; gerek Pir Sultan’ı anlatan şiirlerde, gerekse halk rivayetlerinde rastlanmaktadır. Bu açıdan da Hamza Halife’nin idamı ile bir benzerlik görülmektedir. Birçok araştırmacının da kabul ettiği gibi Pir Sultan da tutuklanıp hapsedilmiş, hemen idam edilmemiş, muhtemelen durumu İstanbul’a sorulmuş ve oradan gelen emir doğrultusunda asılmış olmalıdır. Ancak bugün iddia edilenin aksine ya o zaman çok meşhur değildi; adına fermanlar, fetvalar gönderilmedi, yahut da bu fetva veya fermanlar henüz bulunamadı, şeklinde bir yorum yapmak mümkündür. Şurası önemlidir ve ki bu zihniyet, Pir Sultan’ı da çok kolay bir şekilde asabilir. Pir Sultan’ın durumuna çok benzeyen bir ferman daha: No: 49. Bu hükümden anlaşıldığına göre Elbistan kadısı mektup gönderip Elbistan kazasına bağlı İnac isimli kariyyeden Yitilmş Abdal isimli kimsenin Kızılbaş olduğunu ve şeriata göre hakkından gelinmesi gerektiğini padişaha bildirmiştir. O da Zülkadriye beylerbeyine ve Elbistan kadısına bu kişinin bir başka suçla suçlanarak ele
388
geçirilmesini, şeriata göre durumunun teftiş edilmesini emrediyor ve “… Arz olunduğu üzre rafız ve ilhadı sabit olursa sabıkan rafız ve ilhad üzre olanlar hakkında irsal olunan hükmü hümayunum mucibince amel eyliyüb bunun dahi şer’ile hakkından gelâsin. Fi 25 receb 985 (1577)”.326 Anadolu tasavvuf kültüründe “yitilmiş, yetilmiş” sıfatı “ermiş, veli, evliya, Allah’a ulaşmış” mânâlarında kullanılır ve bu kişilerin Allah’ın en sevgili kullarından olduğuna inanılır. “Abdal” kelimesi de yine “kendisini dine, tasavvufa adamış, Allah adamı, derviş” manâlarında kullanılır. Türk kültüründe bu insanlara karşı, eski yıllardaki Şamanlara olduğu gibi korku ile sevgi arasında bir saygı duyulur. Bu belgeye göre ise, halkın gözünde bu kadar yüce kabul edilen bir kişiye önce başka bir suç isnad edilecek – mülhidsin, rafızisin demeden – ve bu kişi yakalanacak, sonra da “şeriata göre” deniliyor ama aslında “Osmanlı Sünniliği’ne göre teftiş edilecek, mülhid ve rafızî olduğu anlaşılırsa mülhidler ve rafızîler için önceden gönderilen padişah fermanları doğrultusunda hareket edilecek ve şeriat ile ortadan kaldırılacaktır. Yitilmiş Abdal’ın da ortadan kaldırılmış olmasına kesin gözüyle bakabiliriz. Ebussuud’un fetvasıyla başlayıp yüzyıllardır devam eden iğrenç iftiraların birçok örneği fermanlarda da yer almıştır: Belge No: 34. BA.MD. 12/416/816 yazıldı. Karye-i mezbûre halkından Hızır’a virildi. Fi 8 rebi’ülevvel sene 976(1571). Padişahın; Kastamonu beyine, Küre ve Taşköprü kadılarına gönderdiği hükümden anlaşıldığına göre Taşköprü kazasına bağlı Hamzabükü isimli kariyye halkından İlyas isimli kimse padişahın huzuruna gelmiş ve kendi köyü civarındaki Hacıyülük, Karacakaya ve Kızılcaviran isimli köylerde Kızılbaş olarak bilinen nice kimselerin bulunduğunu söylemiştir. Hatta bunlardan Hacıyülük isimli kariyyedeki Kara Recep isimli kişi de Kızılbaştır. Bunun hanımı şeriat meclisine gelip kocası Receb’ın Kızılbaş olduğunu, kendisi gibi olan Kızılbaşlarla toplanıp gece tenha bir eve girip saz, çalgı ve başka eğlence ve oyun aletleriyle kadın-erkek bir araya gelip sonra mumu söndürüp birbirlerinin avratlarını tasarruf ettiklerini söylemiştir. Bu söylenenler sicillere kaydedilip padişaha takdim edilmiştir. Bunun üzerine şöyle bir ferman gönderilmiştir: 326
A.g.m.: s. 55.
389
“… Buyurdum ki, vardukda bu bâbda gereği gibi mukayyed olub bu hususu onat vechile tetebbu ve tefahhus eyleyüb dahi onun gibileri vech-i mestur üzere meclis iken ele getürüp habs idüb isimleri ve resimleri ile yazub vâki’ olan ahvallerin südde-i sa’adetime arz eyleyesiz.”327 İhbarı yapan İlyas’ın, bu köylere komşu Hamidbükü köyünden olduğu ve padişahın
huzuruna
bizzat
çıkabildiği,
sarayın
önemli
casuslarından
olduğu
anlaşılmaktadır. Bu belgede padişahın bizzat Türk/Türkmen köylerini böyle casusları vasıtasıyla kontrol ettirdiği görülmektedir. Ancak bu şekilde takip edilenler vatana ihanet eden ve bunun için cemiyet kurup toplanan insanlar değil; dinî ibadetlerini yerine getiren kendi halindeki köylülerdir. Görüldüğü gibi adlarına daha sonra Alevî-Bektaşî denen Türkler/Türkmenlerdir. Cem âyinini icra etmek için toplanmaktadırlar. Tarikat icabı yapılan Cem ayininin dinî, millî, tasavvufî, sosyal ve eğitici birçok fonksiyonu vardır. Bu çok yönlü toplantılara kadın-erkek, büyük-küçük herkes katılır. Manevi bir üstünlüğü olduğuna inanılan din büyüklerinin (dedelerin) önderliğinde icra edilir. Burada eğitici, öğretici, dinî-tasavvufî ve ahlâkî nasihatlar yapılır. Kur’an’dan ayetler okunur. Saz ve musikî eşliğinde deyişler söylenir. Bu merasimi yönetenin (dede) de, bu deyişlerdeki şiirlerin de kutsiyeti olduğuna inanılır. Yine bu âyinin bir parçası olarak saz ve deyiş eşliğinde semah dönülür. Bunların tamamı İslamın içinde kabul edilir. Bu şekiliyle, dinin en ideal şekilde yaşandığına ve yaşatıldığına inanılır. Bu, şeriatın bir üst basamağı olan ve öyle kabul edilen tarikata göre dinin yaşanmasıdır. Burada özellikle üzerinde durulan Kara Recep de bu merasimi yöneten dinî önder (dede) olmalıdır. Çünkü sayıları çok olduğu bildirilen Kızılbaşlardan sadece onun adı veriliyor. Türk/Türkmen/Kızılbaş nazarında bu kadar önemli ve kutsal kabul edilen cem âyini için, o zamanlardan başlayıp yüzyıllardır devam eden ve günümüze kadar gelen iğrenç bir iftira yapılıyor: Bu insanlar sazlı-çalgılı, kadınlı-erkekli eğlence yapıyorlar ve sonra mumları söndürüp birbirlerinin avratlarını tasarruf ediyorlar… Bu meşhur “Mum Söndü” iftirasıdır. Bu arada Kara Receb’in karısı –muhtemelen zorla ve işkence yapılarak– güyâ yapılan bu cem âyinini devlet yetkililerine bizzat gelerek jurnallemiştir.
327
Savaş, Doç. Dr. Saim: XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik, s. 199. Benzer fermanlar için ayrıca bak: 65, 66, 89 ve 91 nolu belgleer; Ahmet Refik: “Osmanlı Devrinde Rafızilik ve Bektaşilik”, s. 40 (Belge No: 19), s. 44 (No: 30), s. 58 (No: 53).
390
Bütün bunlar iftira ve senaryodur ama saray ve Osmanlı bürokrasisinin nazarında gerçektir ve büyük suçlardandır. Bu ahlâksızlıkların önüne geçilmelidir: Kastamonu beyine, Küre ve Taşköprü kadılarına emir veriliyor. Bu hususun önemle araştırılıp incelenmesi isteniyor. Bahsedilen ahlâksızlıkları işleyenlerin, kendilerine yazılı olarak verilen sicillerde olduğu gibi toplantı halindeyken yakalanmaları, hapsedilmeleri, isimleriyle davranış ve hallerinin yazılıp padişaha takdim edilmesi isteniyor. Bunların ve özellikle Kara Receb’in de suçlu bulunacağına ve idam edileceğine kesin gözüyle bakabiliriz. Çünkü Şeyhülislam Ebussuud’un daha önceki yıllarda cem âyinine katılanların katledileceğine dair bir fetvası bulunmaktadır. Bir ocakzade, aynı zamanda dede ve âşık (şair) olan Pir Sultan’ın da bu gibi cemlere bizzat katılması ve bu merasimleri bizzat yönetmesi gayet normaldir. Onun da bu şekilde jurnallenip, hapsedilmesi ve sonra asılmış olması mümkündür. Kanuni Sultan Süleyman da Nahcivan seferine çıkmadan önce Diyarbakır Beylerbeyi Ayas Paşa’ya gönderdiği Hatt-ı Hümayun’da (1551) şu emri vermektedir: “Kızılbaş lekesi olanlar hapis ile iktifa edilmemeli, bu gibiler isabetli tedbirlerle elde edilerek habis vücutları ortadan kaldırılmalıdır. Kızılbaşlığa meyledenlere gecikmeden fırsat ve mecal vermeyesin.”328 Anadolu’da kurulan Türk devletlerinin genel çizgileri göz önüne alındığında Pir Sultan
ve
Pir
Sultan
gibilerin
asılıp
ortadan
kaldırılması
da,
Türklerin/
Türkmenlerin/Kızılbaşların düşman ilan edilip kırılması, sürülmesi ve çeşitli zulümlere uğratılması da gayet sıradan olaylar gibi görülmelidir. Büyük Selçuklular, daha sonraları kendileri kozmopolitleşince beraber devlet kurdukları ve devletin aslî unsuru olan Oğuzları dışlamışlar; düşman ilân etmişlerdir. Bunun üzerine Büyük Oğuz İsyanı patlak vermiş, isyan bastırılmış ama Büyük Selçuklular da artık iflah olmamış, yıkılış sürecine girmiş ve sonra da yıkılmıştır. Anadolu Selçuklu Devleti, Büyük Selçukluların dışladığı Türkmenlerle ve onların dinî-tasavvufî önderleriyle kurulmuş ve gelişmiştir. Sonra da Anadolu Selçuklu idaresi kozmopolitleşmiş; Türk unsurunu horlamaya, devletten dışlamaya başlamıştır. Bu gerginlik Babaî İsyanı ile sonuçlanmıştır. Babaî İsyanı, Oğuz İsyanı’ndan farklı 328
Yıldırım, Ali, Osmanlı Engizisyonu, s. 126-127, s. 93 (Nazmi Sevgen’den naklen: Kürtler, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, sayı 9, Haziran 1968)
391
olarak aslında bir kadro harekatına dayanmaktadır. Anadolu Selçuklularının önce Türk aydınlarını, önderlerini, tasavvufçularını ve Ahileri dışlaması, devletten uzaklaştırması üzerine bir tepki olarak filizlenmiş, Türkmen halktan da büyük destek görmüştür. Bu isyan da bastırılmış, Türk/Türkmen kadrolar ve bunların mensubu halk, tasfiye edilip devletten dışlanmıştır. Ancak Anadolu Selçukluları da dağılma sürecine girmiş ve çeşitli beylikler kurulmuştur. Bu beyliklerden birisi de Osmanlı Beyliği’dir. Osmanlı Beyliği, Anadolu Selçuklularının dışladığı kadrolar, Âhiler, çeşitli dervişler ve Türkmenlerle kurulan bir Türkmen devletidir. Bu devlet de kuruluşu takip eden yıllarda merkezileşmeye, tabanı ile zıtlaşmaya, onlarla köprüleri atmaya başlamış ve buna karşı devşirmeleri devlete hâkim hale getirmiştir. Ayrıca bu devşirme faktörü; din adına sergilenen fetvalarla, devlet adına gönderilen fermanlarla, ulema kullanılarak hâkim kılınan taassupla takviye edilmiştir. XVI. yüzyılın başlarına böyle gelinmiştir. İşte Pir Sultan’ın idamı da, onun mensup olduğu Türk/Türkmen/Kızılbaş halkın düşman kabul edilip yok edilmeye çalışılması da Büyük Selçuklulardaki ve Anadolu Selçuklularındaki “tarih-i tekerrür”den ibarettir. Hemen her defasında devletteki, yani merkezdeki Türk kadrolar zamanla saf dışı edilmiş; sonra da bunların dayandığı halk (Türk unsuru) zulümlere, kıyımlara maruz bırakılmıştır. Yani önce merkezdeki kadrolar yok edilmiş, sonra da kadrosuz, öndersiz kalan çevre (Türk halkı)ye yüklenilmiştir. Merkezdeki kadrolar Şiî, Rafizî, mülhid, kâfir, zındık v.b. olmadığı halde bunların herhangi birisiyle suçlanarak ortadan kaldırılmıştır. Daha sonra bunların dayandığı çevredeki halk, çok daha kolay bir şekilde suçlanıp fetvalarla, fermanlarla, siyaseten katllerle öldürülmüş, ezilmiş veya kontrol altına alınmaya çalışılmıştır. Bu durumda merkezdeki gizli veya açık mücadele kaybedilince, çevre (Türk halkı, aslî unsur); savunmasız, öndersiz kolay bir hedef haline gelmiştir. Bu çark sadece devletin reddettiği Türkmenler/Kızılbaşlar için değil, bütün Türkler için aynı şekilde işlemiştir. Ancak Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisine daha çok önem veren Türkmenler/Kızılbaşlar bu özellikleriyle “Şiî, kâfir, mülhid, ehl-i fesat, zındık, mürted, Kızılbaş v.b.” sıfatlarla İslam dışı kabul edilmişler; böylece daha açık ve kolay bir hedef haline gelmişlerdir. Bu sıfatların tamamı Osmanlı din ve devlet anlayışında “Müslüman olmayan, Allah’ı inkâr eden veya Müslümanlıktan dönen” mânâsında kullanılmıştır. Halbuki istisnalar olsa bile gerek hedef alınan kadrolar, gerekse halk; Allah’a inanmakta, Kur’an’ı kabul etmekte,
392
peygamber olarak Hz. Muhammed’i bilmekte ve ayrıca onunla birlikte Hz. Ali’yi de çok sevmektedirler. Ahiret’e de şüpesiz olarak inanan bu insanlar, Cennet ve Cehennem’i kabul etmekte; kendilerini “Müslüman” olarak görmektedirler. Bütün bunlara rağmen gerek siyasîler, gerek ulema ve gerekse dinî kadroların nazarında bunların önemi yoktur; devletin ve ulemanın dışladığı ve hedefe koyduğu bu insanlar “Müslüman” değildir. Müslüman kabul edilmeyen bu insanlar kendi haline de bırakılmamış, İslam’ın esasında olmayan ölüm cezaları İslam’ın emriymiş gibi gösterilmiş, “siyaseten katl” saltanatın (padişahın) meşru hakkıymış gibi kabul edilmiştir. Artık bundan sonra gerek devlet kadrolarından, gerekse halktan olan insanların canına kıymak sıradan olaylar haline gelmiştir. Aynı mantık sarayda kundaktaki çocuğu da, devlet bünyesindeki âlim veya tasavvuf ehlini de, çevredeki Türk/Türkmen/Kızılbaş halkı da rahatlıkla ortadan kaldırmıştır. Bütün bunlar da İslam adına yapılıyor gibi gösterilmiştir. Böylece bu cinayetlere din de âlet edilmiştir. Din ve devlet korunmaya çalışılıyor gibi yapılmıştır ama Şerif Mardin’in de dediği gibi (ilerde üstünde duracağız.) asıl korunmaya çalışılan “Saltanat”tır. Padişahın otoritesidir. Pir Sultan ve onun gibilerin idamı veya yok edilmesi de aynı zihniyetin eseridir. Bu İslam dışı idamlar, zulümler, insan haklarına aykırı uygulamalar v.b. hakkında bir ilâhiyat profesörü ve bir de araştırmacının tesbitleri ve görüşleri ise şu şekildedir: “Bu insanlar Müslümanlığı sadece ve sadece kendi çizdiği çerçeve içine girenlerin hakkı ve sıfatı olarak gören bir ilahiyatçı için, iltifata, hatta ilgiye mazhar olmayabilir ama (…) size Müslüman olduğunu bildirene, dünya hayatının geçici menfaatine
göz
dikerek,
sen
mü’min
değilsin,
demeyin…
emrine
uyarak
Müslümanlığımızın ‘akıbetini’, ‘Rabbü’l-Alemin’ olan Allah’a bırakan, yaradılmışlara da Yaradan’dan ötürü sevgi ve hayranlıkla bakan biri için – bugün ibadet ve muamelattaki birtakım farklı ve ilmî olmayan anlayış ve yorumlara rağmen – samimi birer dostturlar; mümin kardeşidirler.”329. “Can emniyeti, insanlarla yapılacak bir işte ilk sağlanması gereken emniyetlerden biridir. Ağzına kadar cânilerle dolu bir gemide bulunan bir tek masum hatırına söz konusu geminin batırılmasına izin vermeyen İslâm hukuku, nasıl olur da 329
Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi: Türkiye’de Alevilik, Bektaşilik, 2. Baskı, İstanbul, Selçuk Yayınları, 1981, Önsöz, s. IX-X.
393
mevhum gerekçeler ardına sığınılarak masum insanların öldürülmesine cevaz verebilir? Bunu söylemek İslam şeriatına bilerek ya da bilmeyerek iftira atmak olur”330. “Siyasî yönetimler ilmi ve âlimi alet ederek iktidarlarını sağlama almışlar, bu tartışmalardan geriye ise koca bir aldanış kalmıştır. Tekfir hastalığı, kin, tarihi nefret ve kör edici taassup da geriye kalan bu miras arasında sayılabilir. ‘OSMANLI TİPİ SÜNNİLİK’ işte bu noktada gündeme gelmiştir. Çünkü kadim sünniliğin koyduğu temel ilkelerden biri ‘ehl-i kıble tekfir edilemez’ genel kuralıdır. Eğer birileri bu kuralı bile bile çiğneyip kendilerine muarız olan Müslümanların kanını, malını ve ırzını helal kabul eden fetvaları hem de sünnilik adına imzalıyorlarsa bu bariz çelişkiden yola çıkarak bu sonuncuların başka bir tip ‘sünni’ oldukları sonucuna varmamız gerekir ki, biz de bu yeni tip Sünniliği ‘Osmanlı Tipi Sünnilik’ olarak adlandırdık.”331 Biz de çok isabetli ve önemli olduğuna inandığımız bu terimi “Osmanlı Sünniliği” olarak kullanmayı uygun bulduk. Bu terim bu sahadaki kavram kargaşalığını önleme hususunda çok işe yarayacaktır. Devletin; beraber devlet kurduğu halkı, din ve tasavvuf önderlerini ve onların uzantılarını bu şekilde düşman görüp onların canını alma noktasına gelmesi belirli aşamalardan sonra ortaya çıkmıştır. Devlet XVI. yüzyıl öncesinde ve XVI. yüzyıl başlarında bu çevreleri yine kontrol altında tutmuş, onlara şüpheyle bakmış ve onlardan daima korkmuştur ama “idam” gibi bir uygulama ulema veya siyasetçiler için yapılsa bile tasavvuf ehli için o kadar kolay ve yaygın yapılmamıştır: “… Şeyh Bedreddin vakasından sonra bu hükümet ihtiyatlı davranmakla beraber memleketteki serbest fikir hayatına dokunmamıştır; hatta hükümetin bu ihtiyatı neticesinde müridlerinin çokluğundan dolayı Ankara’da bir hâdise çıkaracağı ihbar edilen Hacı Bayram-ı Veli (vefatı 833 H./1430 M.) II. Murad tarafından Edirne’ye getirtilerek söylenen şeylerin aslı olmadığı görülüp vaâz ve nasihatte bulunarak kendisine lâyık olan hürmetle Ankara’ya avdet etmiştir.”332. “Hacı Bayram’a intisap edenler çoğalınca bu hal, hükûmetin dikkatini çekmiş, esâsen tarikat zincirinin Erdebil sûfilerine ulaşması da, hakkında bazı iftiralara yol 330
İslamoğlu, Mustafa: İslamî Hareket, Anadolu – I, s. 265. A.g.e.: s. 269. 332 Uzunçarşılı, Ord. Prof. İ. Hakki: Osmanlı Tarihi, cilt. 1,2 Baskı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1961, s. 534. 331
394
açmış ve padişah kendisini görmek istemiştir. Hacı Bayram, boynuna, ellerine, ayaklarına zincir vurularak Edirne’ye götürülmüş, II. Murad kendisiyle görüşünce onun büyüklüğünü anlamış, özür dileyerek Ankara’ya gitmesine müsaade etmiştir. Aynı zamanda Hacı Bayram’a intisap edenlerden vergi alınmamasını buyurmuştur.”333. “İkinci devre Melâmîlerinin, Osmanlı yönetimince takip edildiklerini, hapis, hatta idamla cezalandırıldıklarını görmekteyiz. Gerçekten de, dini, şekil ve kaba kurallar açısından ele alan Osmanlı yöneticileri ve onların çevresini saran çıkarcı fakih takımı, aşk ve samimiyeti esas alan Melâmilere iyi gözle bakamazdı ve bakmamıştır. Nitekim Dede Ömer’in (Ölümü: 1475. H.D.) halifesi Ayaşlı Bünyamin (Ölümü: 1510 veya 1526. H.D.) hapsedilmiş, Aksaraylı Pir Ali (Ölümü: 1538. H.D.) takibe uğramış, oğlu İsmail Mâşûkî de 12 müridi ile idam edilmiştir.(945 yılı sonlarında – 1539)”334. Pir Ali ve oğlu İsmail Mâşuki’nin ölüm tarihleri başka kaynaklarda 10 yıl erken gösterilmektedir. Ancak A. Gölpınarlı kaynak göstererek bu tarihin doğru olduğunu iddia etmektedir. (Aynı eser, s. 264, dipnotta.) “Emir Sıkkînî (Ömer Dede. H.D.) 880’de vefat etmiştir (1475). Ona uyanlar kendisinden sonra Ayaşlı Bünyâmin’e uydular. Bünyâmin, 916, yahut 26’da vefat etti (1510, 1526); Ayaş’ta câmiinin kıble tarafında medfundur. Ondan sonra Melâmîler, Konya Aksaray’ında doğmuş, orada yerleşmiş olan Pir Ali Bahâüddin’i, yollarının ulusu olarak kabul ettiler. Melâmîlik, artık Osmanoğulları ülkesinde epeyce yayılmıştı. Pir Ali’nin, kendisine Mehdî dediğini, cennetin dört ırmağı bendedir gibi sözler söylediğini padişaha duyurdular. Kanûnî Süleyman, kendisiyle bizzat görüşmek istedi ve 940’ta (1533) Irak seferine giderken Aksaray’da kendisiyle görüştü; söylenenlerin uydurma olduğunu anladı. İstanbul’a gelmesini istedi. Fakat o, ben gelemem; fakat oğlumun adı İsmail’dir; kurban olmaktan çekinmez, onu yollarım dedi.”335. “İkinci devre Melâmilerinden Ankaralı Hüsameddin de devrin yönetiminden epey çekmiş bir sûfidir. Ankara’nın köylerinden biri olan Kutlu Han’da, yaptırdığı cami
333
Gölpınarlı, Abdülbaki: 100 Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatler, Birinci Baskı, İstanbul, Gerçek yayınevi, 1969, s. 236-237; Ayrıca bak. Birdoğan, Nejad: Anadolu Aleviliğinde Yol Ayrımı, Birinci Baskı, İstanbul, Mozaik Yayınları, 1995, s. 319. 334 Öztürk, Prof. Dr. Yaşar Nuri: Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, s. 298. 335 Gölpınarlı, Abdulbaki: Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatler, s. 263; ayrıca Bak: Zelyut, Rıza: Osmanlı’da Karşı Düşünce ve İdam Edilenler, İkinci Baskı, İstanbul, Yön Yayıncılık, 1995, s. 196198, 200; Yıldırım, Ali: Osmanlı Engizisyonu, s. 109.
395
etrafında topladığı müritleriyle irşat hizmeti verdiği bir sırada, ‘başına adam topluyor, ahvali teftiş edile’ gerekçesiyle yakalanıp Ankara kalesine hapsedilen bu zat, çektiği bir yığın eziyet ve ıstırap sonucu 954/1556’da ölmüştür.”336. Osmanlı idaresi tarafından takip edilen, soruşturulan, eziyet gören yukarıdaki şahsiyetler yine de canlarını kurtarmışlardır. Çünkü bu yıllarda Osmanlı önceden değer verdiği bu gibi tasavvuf büyüklerine hâlâ tam cephe almamış, onları soruşturmakla, takiple veya zindana atmakla yetinmiştir. Ayrıca bunlar hem şehirdedirler, hem de mutaassıp idareciler olmasa devletle uyum içinde yaşayabilecek bir dinî ve tasavvufî hayat sergilemektedirler. Ancak saray dahil her tarafa İslam âlet edilerek koyu bir taassup hâkim olunca, artık bunlar gibi din ve tasavvuf büyüklerinin de idam edilip ortadan kaldırılması devri başlamıştır. İsmail Mâşûki’de olduğu gibi… İşte Türkmen bir tasavvufçu olan Pir Sultan, bunlar gibi şehirde değildir. Okumuşlarla irtibatı veya onlardan çevresi de yoktur. Üstelik ilk önce dışlanan ve hor görülen Türkmen halktandır. Ayrıca onun zamanında Osmanlı idaresi Hacı Bayram Veli, Aksaraylı Pir Ali gibi tasavvufçuların uzantılarına da artık hoşgörüyü terk etmiştir. Bunların uzantıları da din ve tasavvufu kitabî ve aslına uygun bir şekilde yaşamalarına rağmen Osmanlı idaresi ve uleması tarafından dinsiz kabul edilmeye başlanmışlardır. Osmanlı idaresi bunları takip, soruşturma veya zindana atmakla yetinmemiş, kimisini asmış, kimisini de kesmiştir. İsmail Mâşûki (Oğlan Şeyh), Bosnalı Hamza Bali, Beşir Ağa bunların başında gelmektedir. Bunların imkânlarına sahip olmayan ve kırsal alanda kendi dar imkânlarıyla din ve tasavvufu yaşamaya ve etrafındaki Türkmen halkı eğitip irşad etmeye çalışan Pir Sultan’ın bu kadar taassuba saplanmış çevreler tarafından ortadan kaldırılması elbette daha kolay olacaktır. Üstelik Pir Sultan yukarıdaki tasavvufçulardan farklı olarak, artık Osmanlı’nın bir numaralı düşman olarak gördüğü, dinsizliğine, sapıklığına kesinlikle inandığı bir başka Türk devleti olan Safevileri tutmaktadır. Diğer İslam devletlerinin ve Osmanlı idaresinin bu dinî-tasavvufî çevrelerden niçin korktuğunu, niçin onları daima kontrol etmeye çalıştığını, bir noktadan sonra da bunları niçin idam ederek ortadan kaldırdığını aşağıdaki tesbitlerde açık olarak görmekteyiz: 336
Öztürk, Prof. Dr. Yaşar Nuri: Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, s. 300.
396
“… Başka bir ifade ile, İslamiyet, esas itibariyle mevcut olan bir şehirsel yapının üzerine kurulmuş bir yapıdır, fakat bu şehirsel yapı gelişmemiş olduğundan dinin birleştirici rolü burada her zamankinden kuvvetli olmuştur.(…) İslâmî inancın bu yapısal – pekiştirici rolü dolayısıyladır ki İslam dininden – az da olsa – ayrılanlar İslam devletinin dışında kalırlar. Bunlar böylece bir anda hem zındık, hem toplum dışı ve hem de devlet dışı kişiler olurlar. İslamın (aslında “devletin” demek daha doğru olur. H.D.) kendinden ayrılma eğilimi gösteren küçük
dinsel
grupların ihaneti üzerinde bu kadar sert bir şekilde durmuş olması her dinsel grubun, potansiyel olarak yeni bir devlet kurma tehlikesi getirmesindendir.”337. “Patrimonyal hizmetin başındaki seçkinler, meşru iktidar kaynağı sınırları dışında görünen herhangi bir iktidar kaynağını dikkatle denetimleri altında tutmaya aşırı bir özen göstermişlerdir.”338 “İlginç olan nokta, Osmanlı devlet adamlarının bir kısmının da, en eski devirlerden beri, kontrolleri atına alamadıkları, devamlı olarak bir tür memur statüsünün dışında kalan pir ve şeyh gibi din adamlarına şüphe ile bakmış olduklarıdır. Bunu anlamak için Osmanlı devlet anlayışının bir özelliğini hatırlamak gerekir. Osmanlı devleti, söylenenlerin aksine bir ‘teokrasi’ değildi. Osmanlı devleti yalnız Şeriat’la idare edilen bir devlet olmamıştır. Şeriatın ötesinde, eski Orta Doğu geleneklerinden ve Orta Asya Türk devletlerinden kaynaklanan bir devlet görüşü (devletin devlet olarak yaşamını sağlamanın en önemli öğe olduğu fikri) devlet adamlarının izledikleri ilkeler içinde önemli bir yer tutuyordu. (…) Osmanlılar, devletin din adamları üzerinde etkinliğini sağlamak için din adamlarının maişetini devlete bağlamışlardı. Devlet, bu yolla hem din adamlarını, hem de eğitim sisteminin ve adaletin personelini kontrolü altına almıştı. Devlet, bu örgütün dışında kalan, ilâhi güçlerle doğrudan bağları bulunduğunu iddia eden, geçimini devletten sağlamayan dinsel kişileri tam anlamıyla hazmedememiş, tehlikeli gördüklerini sürmüş veya idam etmiştir.”339. “Patrimonyal yönetim, herhangi bir kümelenmeye göz yumduğu anda kolayca yara alabileceği için çabalarını topluluk üstündeki denetimini korumaya çevirmiştir. 337
Mardin, Prof. Dr. Şerif: Din ve İdeoloji, 5. Baskı, İstanbul, İletişim Yayıncılık, 1992, s. 70-71. A.g.e.: s. 107. 339 Mardin, Şerif: Türkiye’de Toplum ve Siyaset, 3. Baskı, Ankara, İletişim Yayıncılık A.Ş., 1992, s. 193. 338
397
Rejimin parolası, sosyal hareketleri denetim altında tutmak, sosyal kümelenmeleri izlemek ve topluluğa sürekli olarak ‘düzen’ vermeye çalışmaktır.”340 “Devlet’e tehlike nereden gelirse gelsin yok edilmeye çalışılır. Örneğin, Osmanlı İmparatorluğu İslâmî bir devlettir ve İslam dini Müslüman uyrukların birlik olmasını sağlayan temel değerdir. Oysa, dinsel kurumlar da devlet tarafından sıkıca kontrol edilir. Din adamları (ulema), geçimlerini devletin denetlediği kaynaklardan sağlarlar. Bu açıdan, ilmiye (ulemadan oluşan kurum), Batı’daki ‘kilise’ye benzemez. Batı’da kilisenin devletinkinden ayrı bir hiyerarşisi, geniş toprakları, zengin kaynakları vardır.(…) Devlet, bununla da kalmayarak, İslamcı inancın biçimini de denetler. Devlet dışında beliren dinsel odak noktaları kovuşturulur ve bastırılır. ‘Ayrımcı’ sayılan ‘Şıh’lar devletin erişebileceği yerlere sürülür ya da idam edilir. Şiî-Alevî’ kümesine ‘beşinci kol’ olarak bakılır. Bağımsızlık belirtileri gösteren dinsel liderler (Rafiziler) kovuşturulur ve etkisiz duruma getirilir. Osmanlı bürokratlarının üstlendikleri bu koruma işlevinin formül olarak açıklanma biçimi, Din ü Devlet’tir. Burada ‘din’ başta gelir, oysa asıl korunmaya çalışılan devlet’tir.”341 “Konunun bir başka görünümü de şudur: Anılan ortamda, kitlelere hareket ve iman enerjisi sunmada bir numaralı role sahip tarikat-tasavvuf odakları ve özellikle, bunların başını çeken kişiler aynı anda hem çok hürmet gören hem de tehlikeli olabilecekleri ihtimali gözünde (göz önünde, olmalı. H.D.) tutulduğu için, saf dışı edilmeleri daima istenen unsurlardır.”342. Yukarıdaki satırlardan anlaşıldığı ve birçok da örneği olduğu üzere; takip edilen, sürülen veya idam edilip ortadan kaldırılanlar sadece Türkmenlerin / Kızılbaşların dinîtasavvufî önderleri değildir. Ulemanın kafasında şekillendirdiği ve dine uygun olduğunu iddia ettiği taassup kalıbına uymayan herkes belli bir noktadan sonra din-dışı, dinsiz, kâfir, mülhid v.b olarak kabul edilip yok edilmeye çalışılmaktadır. Bu uygulama, din adına yapılıyor gibi gösteriliyor ama aslında din âlet edilerek devlet ve saltanat adına yapılmaktadır. Ancak bu kontrol ve mücadelede en kolay lokma, elbette ki Türkmenler ve onların dinî – tasavvufî önderleridir. 340
A.g.e.: s. 209. A.g.e.: s. 210. 342 Öztürk, Prof. Dr. Yaşar Nuri: Tarihi Boyunca Bektaşilik, s. 60. 341
398
Ş. Mardin ve Y.N: Öztürk’ün tesbitleri devlet-mutasavvuf arasındaki mücadeleyi ve bu mücadelede Türkmenlerin /Kızılbaşların ve onların dinî-tasavvufî önderlerinin takip edilmelerini, sürülmelerini veya idam edilmelerini, bunların sebeplerini çok güzel izah etmektedir. Ancak bu izahlara Türkmenlerin/Kızılbaşların bir özel durumunu da eklemek bu mücadelenin bir başka sebebini daha ortaya koyacaktır: Osmanlılar içindeki Türklerin/Türkmenlerin/Kızılbaşların durumu Emevi ve Abbasiler içindeki Ehl-i Beyt mensuplarına ve onları sevenlere benzemektedir. Peygamber sülalesi (Ehl-i Beyt) mensupları, önce Emeviler, sonra da Abbasiler tarafından her zaman kendi devletlerine bir rakip olarak görülmüşlerdir. Her iki hânedan da İslam devletinin idaresini Peygamber ailesinden haksızlıkla aldıklarının farkındadırlar. Bunların halkla birleşerek devletlerini ellerinden alacakları korkusunu daima taşımışlar, bu oranda da onlara baskı uygulamışlar, gerektiğinde de onları öldürmekten, zehirlemekten veya sürmekten çekinmemişlerdir. Kozmopolitleşen Osmanlı idaresi de devletin aslî sahibi olan, kuruluşta halk ve aydın kadro olarak birinci planda yer alan Türkleri/Türkmenleri ve onların önderlerini zamanla devletten uzaklaştırmışlar, onların devletlerini ellerinden almışlardır. Ancak onların da şuur altında, her zaman bu çevrelerin önderlerinin halk ile bütünleşerek devlete rakip olabilecekleri korkusu var olmuştur. Emevî ve Abbasilerin peygamber soyunu kontrol altında tuttuğu gibi onlar da Türkleri/Türkmenleri, onların dinî-tasavvufî ve siyasî önderlerini sıkı kontrol altında tutmuşlar, devlete dahil olmalarına veya devleti ele geçirmelerine fırsat vermemişlerdir. Bu mücadele ve kutuplaşmada bir başka benzer nokta daha vardır ki Osmanlı’nın zamanla en büyük düşman kabul ettiği Türkler/Türkmenler/Kızılbaşlar ve onların dinî-tasavvufî, siyasî önderleri Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisini her zaman daha ön planda tutmuşlardır. Osmanlı idaresi ise sıradan bir Hz. Ali sevgisini kabullenmekle beraber, diğer Ehl-i Beyt sülalesi mensuplarına oldukça mesafeli davranmışlar, özellikle onları ön plâna çıkarmaktan uzak durmuşlardır. Hz. Ali ve diğer Ehl-i Beyt sülalesini sevmeyi ön plâna çıkaran Türkleri/Türkmenleri/Kızılbaşları hak mezhep olarak kabul etmedikleri Şia mezhebinden olmakla ve kâfilikle suçlamışlardır. İki taraf arasındaki bu kutuplaşma ise beraberinde çarpışmaların şiddetlenmesini doğurmuştur. İşte Pir Sultan da bu mücadelede
devletin
karşı
olduğu
ve
sıkı
kontrol
altında
tuttuğu
Türk/Türkmen/Kızılbaşlardandır. Türkmenliğinin yanı sıra Hz. Ali ve Ehl-i Beyt
399
sevgisini ön planda tutmaktadır. Üstelik de gerçekten Osmanlı devletine bir rakip olarak ortaya çıkan, Anadolu’daki Türkmenlerden bir farkı olmayan, kuruluş safhasındaki Osmanlı Türkmen devletine çok benzeyen Safevî Türk Devletini, kozmopolitleşen Osmanlılara göre tercih etmektedir. Bu tavır ve özellik, ayrıca onun ocakzâde ve şair (âşık) oluşu, kitlelere yön verebilecek özellikte olması Osmanlılar için çok tehlikeli bir durumdur; ortadan kaldırılması gerekir. Neticede de öyle olmuştur. Pir Sultan’la ilgili halk rivayetlerinden, Pir Sultan’ı anlatan şiirlerden, yukarıdaki belge ve tesbitlerden hareket ederek Pir Sultan’ın idamının gerçek olabileceğini kabul edebiliriz. Ancak onun idamı ile ilgili bir tek belge bile bulunamadığına göre ne zaman idam edildiğini–şimdilik–bilememekteyiz. Hızır Paşa’lar üstünde dururken bu husustaki görüşlerimizi belirtmiştik. Onun XVI. yüzyılın ilk çeyreğinde doğduğunu, Kanunî zamanındaki birinci Hızır Paşa tarafından astırıldı ise 1547-1551 veya 1560’a kadar yaşadığını; III. Murat zamanında ikinci Hızır Paşa tarafından astırıldı ise 1588-1590’a kadar yaşadığını söyleyebiliriz. (Tezimizin Hızır Paşalar bölümüne bakınız). Gerek halk rivayetlerinde, gerek Pir Sultan’ı anlatan şiirlerde, gerekse şimdiye kadar ele geçen belgelerde Pir Sultan’ın isyan ettiğine, isyana öncülük ettiğine veya isyan kahramanı olduğuna dair bir bilgiye rastlanmamaktadır. Ali İzzet’in uydurduğu şiirlerde bile tam olarak onun isyanı görülmemektedir. Ancak bu şiirlerde sadece “kafa tutar”, “meydan okur” tarzda bazı tavırlar vardır. Onun bir isyan şâiri ve kahramanı olarak takdim edilmesi ise daha çok 1960’lardan sonraki bazı Pir Sultan araştırmacılarının senaryolarına bağlı olarak ortaya çıkmıştır, denilebilir. Eğer bir isyan olsaydı bununla ilgili bazı bilgiler Ali İzzet’in Pir Sultan şiirlerinden önceki şiirlerde ve halk rivayetlerinde mutlaka az veya çok yer alırdı. Ezilen, horlanan bu insanlar böyle bir olayı abartarak anlatıp onu bu haliyle destanlaştırırlardı. Tıpkı Köroğlu Hikâyesinde olduğu gibi… Halbuki önceki Pir Sultan şiirlerinde bir isyan kahramanın ruh hali görülmemektedir. Bu şiirlerde din ve tasavvufun da emrettiği tarzda ezik, mağlup, mazlum ve mahçup bir insanın ruh hali hâkimdir. Bu özellikler büyük bir devletin sıkı kontrolü altında kıskaca alınan Türkmenlerin/Kızılbaşların da ruh haline uygun düşmektedir. Pir Sultan’ın idamını şu ihtimallerden birisine bağlayabiliriz: a) Onun tutuklanması, yukarıdaki fetva ve fermanlarda birçok örneğini gördüğümüz gibi bir jurnalle veya teftiş sonucu gerçekleşmiş, bir müddet zindanda tutulmuş,
400
durumu padişaha sorulmuş ve sonra da idam edilmiş olabilir. Bu durumda yazılı belge olmalıdır; ancak henüz ele geçmemiştir. b) O, iddia edildiği gibi bir isyancı olsaydı, bu gibi isyanları Osmanlı idaresinin çok sıkı kontrol ettiğini bildiğimize göre bu isyan da mutlaka kayıtlarda yer alırdı. Rum eyaletinin merkezi Sivas olduğuna göre bu bölgedeki belgelerde şimdiye kadar onun adına, isyanına, asılışına dair bilgilere de rastlanırdı. Yukarıda da belirttiğimiz gibi bu isyan halk rivayetlerinde veya Cumhuriyet’ten önceki Pir Sultan şiirlerinde az veya çok mutlaka yer alırdı. Bu ihtimali çok zayıf olarak kabul etmek daha doğru olur. c) Bu durumda onun idamı yukarıya yazışma yapılarak ve çok önem verilerek yapılan bir idamdan ziyade sıradan bir idam olarak gerçekleştirilmiş olabilir. Osmanlı fetva ve fermanlarında birçok örneği olduğu gibi bir Türkmen/Kızılbaş önderi, dede, ocakzâde olarak takip edilip “rafızî, mülhid, kâfir, Kızılbaş v.b….” suçlamalarla tutuklanıp belki de gizlice idam edilmiştir. Çünkü Osmanlı belgelerinde idamına karar verilenlerden bazıları başkalarına ibret olması için açıkça; bazıları da gizli tutularak, başka bir suçla suçlanarak gizlice idam ediliyordu. Eğer ibret olması bakımından açıkça idam edilseydi o zaman yine böyle bir idam belgelere de yansırdı. Böyle bir belge olmadığına göre bu şekilde idam edilmiş olması ihtimali daha kuvvetlidir.
III. BÖLÜM A. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNİN TAHLİLİ ve İKİ ÖRNEK: Tezimizin bundan önceki bölümlerinde din ve tasavvufun XIII., XIV. ve XV. yüzyıllarda Anadolu’da altın çağını yaşadığını belirtmiştik. Bu altın çağın en önde gelen isimleri olarak Baba İlyas, Âhi Evren, Hacı Bektaş, Yunus Emre ve Şehy Bedreddin’i verebiliriz. Çeşitli tarihî, siyasî, kültürel ve sosyal sebeplerle bu altın çağın XVI. yüzyıldan itibaren duraklamaya ve sonra da gerilemeye başladığını ve bu sürecin de günümüze kadar devam ettiğini söyleyebiliriz. Şiirlerin tahlilinde de görüleceği gibi Pir Sultan’ın şiirlerinin ana teması da din ve tasavvuftur. Ancak Pir Sultan’ın yaşadığını tahmin ettiğimiz XVI. yüzyıl, yukarıda bahsettiğimiz Türk tasavvufunun altın çağının içinde değildir, fakat o altın devirden de henüz çok uzaklaşılmamıştır. XVI. yüzyılda başlayan duraklama ve gerileme günümüze kadar devam etmiş, böylece günümüzdeki Alevî-Bektaşî anlayışına gelinmiştir. Bu durumda Pir Sultan’ın şiirlerindeki din ve tasavvuf motifleri, unsurları, bunların kitabîliği, günümüz Alevî-Bektaşîliğindeki kadar Türk tasavvufunun altın çağından uzak olmamalıdır. Yani yukarıda bahsettiğimiz iki uç arasındaki bir yerde bulunmalıdır. Şiirlerdeki dinî-tasavvufî derinlik için de aynı şeyi söyleyebiliriz. Çünkü aradan geçen 4-5 asır içinde ana kaynaktan – elde olmayarak ve tarihi zaruretlerle – gittikçe uzaklaşılmış, kitabîlik ortadan kalkmış, âdeta folklorik bir kültür oluşmuştur. Ana kaynağa çok yakın bir yüzyılda yaşayan Pir Sultan’ın şiirlerinde ise henüz bu noktaya gelinmediğini, Baba İlyas, Âhi Evren, Hacı Bektaş ve Yunus Emre kadar olmasa bile, yine de ana kaynaktan beslenmenin devam ettiğini görmekteyiz. Pir Sultan’a mal edebileceğimiz 131 şiirden sadece 9’u DİNDIŞI diyebileceğimiz şiirdir. Bunlar; 21, 35, 59, 102, 125, 130, 133, 147 ve 439 nolu şiirlerdir. Bunların dışındaki 122. şiir dinî-tasavvufî özelliklerdedir. Önsözde de belirttiğimiz gibi bu şiirlerin tamamını şiir şiir veya dörtlük dörtlük tahlil etme yoluna giderek tekrarlara düşmek istemiyoruz. Bunun için Pir Sultan diye bir halk şairinin var olduğunu ispat eden, Pir Sultan’ın şiirlerinin en eski derlemesi olan, Menakıb’ül Esrar Behcet’ül Ahrar isimli esere alınan (XVI. yüzyılın sonu veya XVII. yüzyılın başında, iki şiiri tahlil edeceğiz. Ondan sonra Pir Sultan’a ait olarak kabul edebileceğimiz diğer şiirlerde Pir Sultan’ın üzerinde durduğu kavramları, inançları, verdiği öğüt ve tavsiyeleri, yücelttiği veya kötülediği şahısları ortaya koyarak onun
402
inanç dünyasını, fikir yapısını, değer yargılarını tanımaya ve tanıtmaya gayret edeceğiz. Bu iki şiir Pir Sultan yaşarken veya onun idamından hemen sonra yazılan bu esere kaydedildiği için Pir Sultan’ın diğer şiirlerinden çok önemli bir özelliğe ve öneme sahiptir. Aşağı yukarı 400 yıl önce kaydedilen bu şiirler hiç değişmeden günümüze ulaşmıştır. Diğer Pir Sultan şiirleri ise sözlü kültürde yaşamış, çok sonraları derlenerek yazılı eserlere girmiştir. Bunların Pir Sultan’a aidiyeti, dolayısıyla Pir Sultan’ı yansıtması bir kesinlik arzetmez. Onun için bu iki Pir Sultan şiiri, çok ayrı bir öneme sahip olarak kabul edilmelidir. Gerek muhteva, gerekse dil olarak bu iki şiir Pir Sultan’ı en iyi tanıtan en eski ve en sağlam belge durumundadır. Bu iki şiirden birisi daha önce de üzerinde durduğumuz 148 no’lu şiirdir: -148- (Pir Sultan’ın) 1
2
Gönül gel karardan aşma
Şeriattan edep öğren
Sözüm sana meveddettir
İlimle üstad olur oğlan
Gafillen bacadan düşme
Al bu pendi belin bağlan
Evvel kapu şeriattir
Kimi farz kimi sünnettir
3
4
Eğer bu sırra erersen
Gelin girelim bu bâbı (görelim, olmalı. H.D.)
Dolan kapudan girersen
Açılsın âşık kitabı (aşkın, İ.A.)
Tarikat farzın sorarsan
Eğer anlarsan hesabı
Yedi farz üçü sünnettir
Andan sonra tarikattır
5
6
Tarikat bir oddur yakar
Tarikatta kâmil olan
Kimi ham kimi has çıkar
İlmi ile âmil olan
Her âşık bir çakmak çakar
Bu yolda mükemmel olan
Çırağın yakan üstaddır
Evvel mertebe hizmettir
7
8
Hizmet erenler yoludur
Kend’özümüze gelelim
Cümle ilmin evvelidir
Tarikat nedir bilelim
Ahdimiz “kalû belî”dir
Yoklukta sefil olalım
Bundan dönen kişi mattır
İbtida yüz iradettir
403
9
10
İbtida tâlib olunca
Hakikat genc-i nihândır
Düşmana galib olunca
Marifet gevher-i kândır
Dört can bir kalıp olunca
Yedi yüz yetmiş mizandır
Menzili bî-nihayettir
Ötesi ilm-i hikmettir
11
12
Mürebb’olan Ali gerek
Pir Sultan der “kalû belî”
Dört kapuda eli gerek
Dedik ya Murtaza Ali
Musahibin hali gerek
Kim kadeh içer kim dolu
Zira Ali Muhammed’dir
Bu bize bir acep derttir (Men. Es. Beh.
Ahrar’dan). Gölpınarlı-Boratav: s. 133–135. Bu şiirde diğer dinî-tasavvufi temaların yanında özellikle “Dört Kapı” (Şeriat, Tarikat, Marifet, Hakikat) üzerinde durulmuştur. Dört Kapı ve bunların her birisindeki 10’ar makamdan ibaret olan 40 makam daha önce Ahmet Yesevî ve Yunus Emre’nin şiirlerinde de çok üstünde durulup önem verilen dinî-tasavvufi esaslardandır343. Hacı Bektaş’ın Makalat’ında da Kur’an’dan ve hadislerden de faydalanılarak “Dört Kapı Kırk Makam” çok tutarlı bir şekilde tanıtılmıştır344. Bunlardan 3-4 asır sonra yaşayan Pir Sultan da özellikle Dört Kapı’yı bu şiirinde aslına uygun bir şekilde işlemiştir. Kırk Makam’ın da bazıları üzerinde durmuştur. Birinci ve ikinci dörtlükte şeriattan bahsedilmekte ve ilk kapının şeriat olduğu belirtilmektedir. Bu kapıyı bırakıp da tarikata veya diğer kapılara geçmek isteyenler, eve kapı dururken bacadan girmek isteyenlere benzetilmekte ve hoş karşılanmamaktadır. Pir Sultan bu tavrıyla, daha sonraları “Biz şeriat makamını atlayarak tarikata girdik” deyip şeriatı reddedenlerden ayrılmakta ve Hacı Bektaş’ın Makalât’ındaki hassasiyete uygun bir tavır sergilemektedir:
343
Kurnaz, Prof. Dr. Cemal-Tatçı, Yrd. Doç. Dr. Mustafa: Yesevîlik Bilgisi, Ankara, Eğitim Basımevi, 2000, s. 303–310 (Tatçı’ya ait Yunus Emre Divanı – İnceleme isimli eserden naklen). 344 Coşan, Prof. Dr. Esad: Hacı Bektaş-ı Veli MAKALÂT. Ayrıca bak: Yalçın, Aziz: Makalât-ı Hacı Bektaş Veli, s. 188-238; Eğri, Yrd. Doç. Dr. Osman: Bektâşîlikte Tasavvufî Eğitim, İkinci Baskı, İstanbul, Horasan Yayınları, 2003, s. 13–59.
404
“Şeriata bağlılığı mükemmel olmayan kimseye Tarikat, Marifet ve Hakikat mertebeleri kapanık olur. Bu mertebeleri usulüne uygun olarak tamamlayan kimse sonradan Şeriat’a bağlılığını bozarsa, Tarikat, Marifet ve Hakikatı da bozmuş olur.”345. İkinci dörtlükte şeriattan edep öğrenileceği, ilimle gençlerin üstat seviyesine yükseleceği, bu öğütle belini bağlayanların farz ve sünnetlere uyması gerektiği belirtiliyor ki şeriat’ın esası da farz ve sünnetlerden ibarettir. Şeriatla edepli hâle gelmek, ilimle üstat olmak, farz ve sünnetlere uymak şeriat’ın esaslardır ki bunlar da Makalât’ta Şeriat’ın içindeki 10 makam içinde yer alırlar. Makalât’ta Şeriat’taki bu 10 makam şu şekilde sıralanmıştır. Bunların ilki inanmak yani iman etmek (Amentü’nün şartlarını yerine getirmek. H.D.), ikincisi İslam’ın şartlarını yerine getirmek (İslam’ın 5 şartı. H.D.), üçüncüsü ilim öğrenmek, dördüncüsü Allah’a ihsanla kulluk etmek, beşincisi evlenmek, altıncısı helal yemek ve helal giymek, yedincisi ehl-i sünnet ve cemaatten olmak, sekizincisi şefkat ve merhamet sahibi olmak, dokuzuncusu helalden kazanmak ve faizi haram kılmak, onuncusu iyiyi emredip kötüyü yasak etmektir346. Pir Sultan bu 10 makamın hepsini sıralamıyor ama şeriat kapısını birinci ve vazgeçilmez bir basamak olarak gördüğüne göre diğerlerini de kabul ediyor demektir. Gerek Makalât’taki Şeriat ve 10 makam, gerekse Pir Sultan’ın bu şiirindeki farz ve sünnetlerden ibaret olan şeriat İslam’ın esası ile büyük bir uyum içindedir. Her ikisinde de tasavvufun temeli olan İslam’ın emir ve yasaklarına tam bir uygunluk görülmektedir. Üçüncü ve dördüncü dörtlükte Şeriat’ın incelikleri kavranılırsa, Şeriat iyice hazmedilirse, bacadan düşme gibi bir anormal yol takip edilmeyip kapıdan girilirse, yani önce şeriat’ın icapları yerine getirilirse bundan sonra Tarikat kapısının başlayacağı ve tarikatın vecibeleri (farzları) olan “Yedi Farz Üç Sünnet”in gündeme geleceği anlatılıyor. (Üç Sünnet Yedi Farz için ilgili bölüme bakınız. H.D.). Tarikat bâbına girildiğinde artık ilim değil aşk kitabı rol oynayacaktır. Tarikatta rehber aşk olacaktır. Aşk sâyesinde Allah’a ulaşılacaktır. Buradaki aşk ilahî aşktır; Allah’a bu dünyada iken kavuşmak için duyulan aşktır. Makalât’ta “aşk”, Tarikat kapısının 10. makamında yer almaktadır. Makalât’a göre Tarikat’taki 10 makam da şu şekilde sıralanmaktadır:
345 346
Coşan, Prof. Dr. Esad: Hacı Bektaş-ı Veli MAKALÂT, s. 112. A.g.e., s. 112-116, 19-22.
405
Tarikatta ilk makam dervişler yoluna girmek, şeyhten el almak ve günahlardan tövbe etmektir. İkincisi kulun bir şeyhe bağlanıp onun müridi olmasıdır. Üçüncüsü başı tıraş etmek; giyimi, tarikatçilerin giyimine döndürmek, şahsını onlara benzetmeğe çalışmaktır. Dördüncüsü, kulun korku ile umut arasında olmasıdır. Beşincisi hizmet etmektir. Altıncısı nefsi ezmek ve kahretmektir. Yedincisi Allah’a dönmek ve ondan gayrileri bırakmaktır. Sekizincisi hırka, makas, zenbil, seccade, icâzet, ibret ve hidâyettir. Dokuzuncusu cemaat sahibi, nasihat sahibi, Allah’ın kullarına karşı sevgi sahibi olmaktır. Onuncusu aşk, şevk, fakirlik ve kanaatkârlıktır347. Beşinci dörtlüğe göre tarikat bir ateştir ki bu yola girenleri yakar kavurur. Bu ateş aşk ateşidir ki tarikate giren müritler bu ateş içinde yanarlar. Bunlardan bazıları bu aşk ateşinden ham çıkarlar; olgunlaşıp mesafe alamazlar. Bazıları ise bu aşk ateşinde pişerler, olgunlaşıp has müritler haline gelirler, tasavvuf yolunda mesafe alırlar. Buradaki âşığın aşk ateşine düşüp yanması da Makalât’ın yukarıdaki 10 makamında değil ama Türkçe tercümesinde (Coşan, s. 26)
tarikat içinde dördüncü makamda
“göyünmek” olarak geçmektedir. “Göyünmek” alev çıkarmadan için için yanmaktır. Yine bu dörtlükte her âşığın bir çakmak çaktığı, Allah’a ulaşmak için tarikata girip mücadele ettiği, ancak çerağını yakabilenin (aşk ateşini tutuşturabilenin) üstad (mürşit, pir) olabileceği anlatılıyor. Böylece her âşığın bu seviyeye gelemeyeceği belirtiliyor. Buradaki çakmakla ateşin tutuşturulması da aşk ateşine tutulmaktır ve yine Tarikat içindeki dördüncü makamda yer alan göyünmekle ilgilidir. “Üstad” (mürit, pir) de tarikat’ın ilk makamında yer almaktadır. Buna göre mürit bir pire bağlanıp ondan el almalı ve tövbe etmelidir348. Altıncı dörtlüğü göre Tarikata girip insan-ı kâmil olanlar, şeriata göre ilim öğrenip bu ilim ile icraatta bulunanlar ve Allah’a ulaşma yolunda mükemmel olanlar için birinci mertebe “hizmet”tir. Bu seviyelere gelebilmek için hizmet etmek şarttır. Yedinci dörtlüğün ilk mısrasına göre de hizmet erenlerin yoludur. Bütün ilimlerin de evvelidir, başlangıcıdır. Mürşide, üstada ve halka hizmetten sonra Şeriat’ta ve Tarikat’ta ilerleme sağlanıp mesafe alınabilir. Bu mısralarda çok değer verilen “hizmet” de Tarikat
347 348
A.g.e., s. 116-118, 23-28. A.g.e., s. 116-117, 23-25.
406
içindeki 10 makamdan beşincisidir349. Buna göre mürşit olmak isteyen de, âlim olmak isteyen de önce başkalarına (mürşide, üstada ve halka) hizmet ederek işe başlamalı ve bu makamda pişmelidir. Aynı dörtlüğün üçüncü ve dördüncü mısralarında Kur’an’daki A’raf süresinin 172. âyetine telmih vardır.350 Bu âyete göre Allah, yaratacağı insanların ruhlarını daha önce yaratmış ve onlara “Ben sizin Rabbiniz değil miyim = Elestü bi-Rabbiküm?” diye sormuştur. Ruhlar da “Evet = belî (belâ)” diyerek karşılık vermişlerdir: Kâlü beli (Dediler evet). Allah’ın ruhları toplayıp yukarıdaki soruyu yönelttiği meclise Bezm-i Elest (Elest Meclisi) denmektedir. Böylece Allah, insanları yaratmadan önce onların ruhları ile bir sözleşme yapmış, onlar da Rabb olarak Allah’ı kabul ettiklerini ifade etmişlerdir. Bezm-i Elest’te Allah’a verilen sözden dönüp Allah’ı inkâr eden kişi(ler) mat olmuştur, kesin yenilmiştir, mahvolmuştur. Bu duruma düşmemek için verilen ahde sadık kalınmalıdır. Sekizinci dörtlük: Kendi özümüze (içimize, nefsimize) gelelim, dönelim. Onu bilelim, tanıyalım. Nefsimiz bilinip tanındığında Allah’ı da bilip tanırız. Makalât’ta Muhipler (hakikat) kavmi tanıtılırken şöyle denmektedir: Çalap tanrıyı kendü” özümüzden bildük ve hem kendümüzi çalap tanrıdan bildük, sözümüzün şartı delili budur kim; Hazratı Rasûl alayhis-salam buyurur: Her kim kendüyi bildi bayık, Tanrıyı bildi, dimek olur.”351. Aynı eserde kişinin kendisini bilip tanıması Marifet Kapısı’nın içindeki onuncu makamdadır ve şu şekilde yer alır: “Onuncusu, kendisini bilip tanımasıdır. Nitekim Hz. Peygamber - ona selâm olsun - “Kendisini tanıyan Rabbını tanır.” buyurmuştur352. İkinci mısra: Tarikat’ın ne olduğunu bilelim. Oraya nasıl ulaşıldığını ve burada (tarikatta) nelerin yerine getirilmesi gerektiğini öğrenip bunları yerine getirelim. Durada da açıkça söylenmiyor ama burada yine Tarikat ve tarikat’taki 10 makam imâ edilmektedir. Bunların neler olduğunu yukarıda vermiştik.
349
A.g.e., s. 118, 26. Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meâli: s. 172; Uludağ, Prof. Dr. Süleyman: Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 99. 351 Coşan, Prof. Dr. Esad: Hacı Bektaş-ı Veli MAKALÂT, s. 12-13. 352 A.g.e., s. 118-119. 350
407
Üçüncü mısra: Yoklukta, fakirlikte sefil hâle gelelim. Zaruret ve ihtiyaç içinde yaşayıp acınacak halde olalım. Nefsin istediği bu dünyaya bağlılığı ve bu dünya nimetlerini hor görüp reddedelim. Çünkü bu dünyaya ve nefsin isteklerine bağlı kalındıkça manevî âlemde ilerlemek, Allah’a ulaşmak zorlaşmaktadır. Buradaki yokluğa ve sefil olmaya özenmekte Hz Muhammed örnek alınmaktadır. Bu anlayış da Tarikat Kapısı’nın 10. makamında yer almaktadır: “Onuncusu aşk, şevk, fakirlik ve kanaatkârlıktır. (…) Hz. Peygamber - ona selâm olsun – ‘Fakirlik benim övüncümdür, kıyamet günü onunla iftihar edeceğimi’ buyurmuştur.”353. Dördüncü mısra: (Kendi özümüze gelip kendi nefsimizi, dolayısıyla Allah’ı tanımak için; tarikatın ne olduğunu bilip bunun icaplarını yerine getirmek için, yoklukta sefil olup Hz. Muhammed’e benzemek için) ilk yapılacak olan (ibtida yüz) arzu ve istektir. Nefsin isteklerine göre değil, Allah’a ulaşmak için çaba gösterip bu yolda irade sahibi olmaktır. Ancak bundan sonra diğerleri elde edilip mesafe katedilecektir. Dokuzuncu dörtlük: İlk defa tâlip olup (Allah’a ulaşmayı isteyip) mürid olunca; düşmana (nefse, nefsin insanı bu dünyaya bağlayan isteklerine) galip gelince; dört can (musahipler, evli karı-koca iki aile) bir kalıp (yek vücut gibi) olunca (bunların) manevî merhaleleri, menzilleri nihayetsizdir. O zaman, Allah’a kavuşma yolunda önemli mesafeler alınır. Bunlardan “talip olmak” yani Allah’a ulaşmak arzusuyla bir tarikata girip mürit olmak yine Makâlât’taki Tarikat Kapısı’nın ikinci makamında yer almaktadır: “İkincisi kulun (bir şeyhe) mürid olmasıdır. Allahu Taâlâ’nın şu sözü sebebiyle: ‘Eğer bilmiyorsanız zikir erbabına (bilenlere) sorunuz.’ (el-Kur’an XVII/43)”354. Düşmana (nefse, insanı bu dünya nimetlerine bağlayan, onları cazip kılan her şeye) galip gelmek, bu arzuları yenip yok etmektir. Tasavvufun bu prensibi de Tarikat Kapısı’nın dördüncü makamında yer alır: “Ve dahı Tarikatun dördüncü makamı mücâhadada göyünmekdür.”355. Aynı prensip Makâlât’ın Arapça bir başka nüshasında altıncı makamdadır ve şu şekildedir: “Altıncısı nefsi ezmek ve kahretmektir. Allahu Taâlâ’nın şu sözü gereğince: ‘Nefsinize karşı cihad ediniz.’ (âyet değildir)”356. 353
A.g.e., s. 118; ayrıca s. 28. A.g.e., s. 117, 25. 355 A.g.e., s. 26. 356 A.g.e., s. 118. 354
408
Üçüncü mısrada musahiplerin (Dört can, evli karı-koca iki aile) nasıl olması gerektiği anlatılıyor ki bu hususta “Musahiplik – Yol Kardeşliği” bölümünde daha geniş bilgi verdik. Bu mısrada da asıl vurgulanmak istenen musahiplerin birbirlerine çok yakın olmaları gerektiğidir. O kadar birbirine yakın olmaları, birbirlerini kollamaları, birbirlerine her şartta yardım etmeleri gerekir ki dört ayrı şahıs âdeta bir şahıs gibi olmalıdır. Onuncu dörtlük: Hakikat gizli hazinedir. Gizli hazine ise Allah’tır. Hakikat Kapısı’na eren mürid “bir gizli hazine olan ve bilinmeyi, tanınmayı arzu edin Allah’a” ulaşacaktır. Bütün maddî unsurları yok edecek ve ilâhî unsurlardan ibaret bir hâle gelecektir. Allah’ın varlığı içinde yok olacaktır. Fenafillah makamına erecektir. Makalât’ta Hakikat dördüncü ve son kapıdır. Hakikat’taki 10 makam ise şunlardır: “… Hakikatun evvel makamı doprak olmakdur; ikinci makamı eline geleni men kılmamakdur; dördünci makamı dünya içinde yaradılmış mecmû’ı nesne andan emin olmakdur; bişinci makamı mülk ıssına yüzin sürüb yüz suyın bulmakdur; zire kim vahdet evindedür. Altıncı makamı sohbetde Hakikat esrârın söylemekdür; yedinci makamı seyr-i sülûkdur; sekizinci makamı sırdur (Arapça asli nüshada ‘kendinden sâdır olan kerametleri saklamak’ deniyor.). Dokuzuncı makâmı münâcâtdur; onunıcı makamı (…) çalap ta’âlâ’ya ulaşmakdur.”357. Hakikat’e eren mürid yukarıdaki özelliklerle donanacaktır; böylece evliya mertebesine ulaşacaktır. İkinci mısra: Marifet maden ocağının cevheridir, mücevheridir, özüdür. Allah’a âşık olup ona ulaşmak için tasavvuf yoluna giren mürid (talip) bir maden ocağında mücevher arayan kişi gibidir. Onun aradığı cevherdir, özdür. Her şeyin esası olan Allah’tır. O cevher (öz) ise Marifet Kapısı içindedir. Marifet Kapısı’nın şartları yerine getirilerek ona ulaşılabilir. Makalât’ta Marifet üçüncü kapı olarak verilmektedir. Bu şiirde ise Şeriat, Tarikat ve Hakikat’ten sonra dördüncü sırada verilmiştir. Ancak gerek bu dörtlükteki mânâya, gerekse çok bilinen sıralamaya göre bir uyumsuzluk vardır diyebiliriz. Bu dörtlüğün ilk mısrası ile ikinci mısrası yer değiştirdiğinde uyumsuzluk ortadan kalkmaktadır. Bu dörtlüğün aslının böyle olduğunu, ancak yazıya geçirilirken yukarıdaki gibi mısraların yer değiştirmiş olabileceğini tahmin edebiliriz. Tasavvufî 357
A.g.e., s. 30, ayrıca s. 119-121.
409
yolculukta maden ocağının mücevheri gibi değerli olan, müride ilerlemeler sağlayan Marifet Kapısı’nın içindeki 10 Makam, Makâlât’ta şu şekilde sıralanmıştır: “… Ma’rıfatun evvel makamı edebdür, ikinci makamı korkudur, üçünci makamı perhizkerlikdür, dördünci makamı saburdur ve kanaatdur, bişinci makamı utanmakdur, altıncı makamı cömerdlikdür, yidinci makamı ilimdür, sekizinci makamı miskinlikdür, dokuzıncı makamı Marifetdür, onuncu kendüzin bilmekdür”358. Burada dokuzuncu makam şu şekildedir: Dokuzuncusu kalp ve gönüle rayet (rü’yet olmalı. H.D.) etmek ve hoşnut kılmaktır. Nitekim Hz. Peygamber - ona selâm olsun – “Mü’min kulun kalbi Allah’ın arş’ı (gibi)dır.” Bu esaslara uyan mürid maden ocağındaki (Marifet) mücevheri, her şeyin aslı olan Allah’ı bulacak ve ona kavuşmak için mesafe alıp ilerleyecektir. Üçüncü mısra: (Marifet) Yedi yüz yetmiş mizandır. Marifet kapısında yukarıdaki 10 Makam’ın dışında uyulması, yerine getirilmesi gereken yedi yüz yetmiş mizan (ölçü, tartı, imtihan) daha vardır. Bunlar da başarıyla geçilmelidir. Buradaki “Yedi yüz yetmiş” sayısı 10 Makam’daki gibi bilinen esasları değil, çokluğu ifade ediyor diyebiliriz. Sayısız imtihanlara işaret etmektedir. Son mısra: Bu yediyüz yetmiş mizandan (imtihandan) sonrası ilm-i hikmettir. Buraya gelindiğinde Allah’ın hikmet ilmine (gücüne, kudretine, esrarında) ulaşılabilir ki buradan itibaren yukarıda tanıttığımız Hakikat Kapısı başlayacaktır. Bu kapıda fenafillah’a erilip Allah’ın varlığı içinde yok olunacaktır. Âşık (mürid, tâlip) ma’şukuna (Allah’a) kavuşacaktır. Ölmeden önce ölecektir. Görüldüğü gibi Pir Sultan buraya kadar Türk tasavvufunun önemli esaslarından (Dört Kapı) çok açık olarak bahsetmektedir. Her bir kapının içindeki 10’ar makamdan (Kırk Makam) da epeycesini vermektedir. En çok da Tarikat Kapısı’ndaki makamları zikretmektedir. Hacı Bektaş gibi 40 Makam’ın kırkını da bir bir saymamıştır. Çünkü O, Hacı Bektaş gibi nesir yoluyla didaktik bir eser kaleme almamaktadır. Şiir yoluyla, şiirin imkânlarıyla bunlardan bazılarını sıralamaktadır. Gerek Şeriat, Tarikat, Marifet ve Hakikat’te, gerekse bunların içindeki 40 Makam’da Hacı Bektaş’ın verdiği bilgilere benzer bilgiler vermektedir. Pir Sultan’ın gerek daha sonraki yıllarda derlenen şiirlerinde, gerekse bu sahada şiir söyleyen başka âşıklarda bu tutarlılığı bulmak zordur. 358
A.g.e., s. 29; ayrıca s. 115-119.
410
Çünkü ana kaynaktan her geçen gün uzaklaşılmaktadır. Şeriatı bırakıp diğer kapılardan başlayan veya onlardan birinde olduğunu ileri süren kişiyi, bir eve kapı dururken bacadan giren insana benzetmesi, böyle yapanı hiç hoş karşılamaması Hacı Bektaş’ın bu husustaki uyarısına büyük bir uyum göstermektedir. Şeriatla ilgili bilgi verirken bu husus üzerinde durmuştuk. Hacı Bektaş’ın 40 Makam’ım 40’ına da harfiyen uyulmasını istediği sözleri de şu şekildedir: “Eğer bu 40 makamdan birisi eksik olsa, gerçeğe (Hakikat’e) ulaşamaz; çünkü şartları eksik kalmış olur. Meselâ, Allah’ın birliğini dili ile kabul edip, fakat kalbi ile bunu doğrulamayanın imanı tamama ermez. Şartlardan bundan başka biri de böyledir; çünkü
şartın
olmaması,
şart
sonucunun
(meşrutun)da
tahakkuk
etmemesini
gerektirir.”359. On birinci dörtlük: Mürebbi olan(lar) Hz. Ali gibi olmalıdır. Onun özelliklerine sahip olmalıdır. Mürebbi; mürşit ve pirden sonra gelen ve tarikata yeni girenleri eğitip pir veya mürşide teslim eden kişidir. İşte bu kişinin Hz. Ali gibi olması istenmekte ve yine Hz. Ali gibi onun da Dört Kapı’da (Şeriat, Tarikat, Marifet ve Hakikat) elinin olması yani bunların icaplarına uyması şart görülmektedir. Hz. Ali’nin İslam içinde mümtaz bir yerinin olduğu ve onun Kur’an’ın mecazî mânâlarına da vakıf olduğu bilinmektedir. (Hz. Ali ile ilgili bölüme bakınız). Ancak Hz. Ali zamanında Anadolu sûfilerinin, özellikle de Türkmenlerin/Kızılbaşların ileri sürdüğü gibi Tarikat, Marifet, Hakikat gibi esaslar, kısacası tarikatlar yoktu. Türk/Türkmen/Kızılbaş sûfiliği gündeme gelince Hz. Ali de bu kalıplar içine yerleştirilmiştir. Hz. Ali’nin Kur’an ve Hz. Muhammed nezdindeki üstün meziyetleri ve bunlar doğrultusundaki kendi meziyetleri de buna imkân vermiştir. Bunlardan hareketle Hz. Ali’nin Dört Kapı’ya ve bunların icaplarına harfiyen uyduğu gibi kabüllere ulaşılmıştır. Onun için mürebbilerin de Hz. Ali gibi Dört Kapı’nın icaplarına uyması ve Hz. Ali’nin özellikleriyle donanması istenmektedir. Müsahiplerin hâli de Hz. Ali ile Hz. Muhammed’in hali gibi olmalıdır. Onlar gibi birbirlerine benzemeli ve onlar gibi birbirlerine yakın olmalıdır. Sanki Ali, Muhammed’dir; Muhammed Ali’dir… Bu benzerlik ve yakınlık okadar ileri bir
359
A.g.e., s. 121.
411
safhadadır. Zaten ikisi aynı nurdan bölünüp yaratılmıştır. (Muhammed – Ali bahsine bakınız). On ikinci dörtlük: Pir Sultan “kalü belî” der. Rabb olarak Allah’ı kabul ettiğini söyler. Hz. Ali’ye de “Ya Murtaza Ali” diye hitap ederiz. Çünkü o Tanrı’nın rızasını almıştır ve Tanrı’nın seçtiği, beğendiği kişidir. Kimin kadeh, kimin dolu içtiği bizim için şaşılacak bir derttir. İkisi de içkidir ama birisi kadehtir, birisi doludur. Bunlardan kadehle içilenin insanı sarhoş eden maddi içkidir. Dolu ise insanı Allah aşkıyla sarhoş eden manevî içki, tasavvuf bilgilerinin özü olabilir. Dolu, İslamiyet öncesi Türk yaşayışında dinî törenlerde içilen içkidir. Manevî bir özelliği vardır. (Dolu ile ilgili bölüme bakınız). O halde kadeh içip sarhoş olanlar Allah aşkı içinde değillerdir. Zevk için içki içmektedirler. Dolu (Tolu) içenler ise manevî bir içki içmektedirler. Allah aşkı ile sarhoş olmaktadırlar. Bu ikisi arasında şaşılacak ince bir fark vardır. -85- (Pir Sultan’ın) Gelsin ikrarına beli diyenler İniltim derdim Muhammed Ali’dir İsmin anınca salavât verenler Meşrebim virdim Muhammed Ali’dir Gör’e Mansur kabul eyledi dârı (Gör ki. İ.A.) Âlemde nesne bulmadı serseri Her kande bakarsam mürşidi piri Gözümle gördüm Muhammed Ali’dir Kimse bahane bulmadı naklime Haktan gayrı nesne gelmez aklıma Düşünceğiz bu gurbet iklimine Mekânım yurdum Muhammed Ali’dir Gezeyim âlemde bir yâr bulayım Bu akan çeşmimin yaşın sileyim Arıttım pâk ettim gönlüm sarayın İçeri girdim Muhammed Ali’dir
412
Dosttan haber geldi inili inil Unul yürekteki yaralar unul Pir Sultan der melûl olma ey gönül Kalmışa yardım Muhammed Ali’dir (Menakıb-ül Esrar Behcet-ül Ahrar’dan.) Gölpınarlı-Boratav: s. 130, s. 15). Birinci dörtlük: Tarikata girerken ikraz verip (söz verip) tarikatın şartlarına “evet” diyenler gelsin. (Bunlar bilsin ki) benim ıztırabım, derdim Muhammed Ali’dir. Onların sevgisi, aşkı için dertliyim, inliyorum Hz. Muhammed’in ismini anınca salavat verenler (ona saygı gösterip onun için hayır dua edenler), (bilin ki) benim tuttuğum yol Muhammed Ali’nin yoludur. Şeriat ve tarikattir. Devamlı adını andığım da MuhammedAli’dir. İkinci dörtlük Mansur’un dârı kabul eylediğini görüp ibret alsana... O “Ene’l Hak = Ben Hakkım” deyip bu sözünden dönmemiş ve bu yüzden darağacında asılmayı kabul etmiştir. Bu sayede Allah’a kavuşması da mümkün olmuştur. Ten kafesinden kurtularak maşûkuna (Allah’a) kavuşmuştur. Tarikata girmeyip başıboş, gayesiz ömrünü tüketenler ise bu âlemde hiçbir nesne elde edememişlerdir. Mansur’un ulaştığı merhaleye ulaşamamışlardır. (Ben ise) her nereye bakarsam mürşidi, piri gözümle gördüm. O da Muhammed-Ali’dir. Mürdişim Muhammed’dir, pirim Ali’dir. Ben onların yolundayım. Şeriattaki mürşidim Hz. Muhammet, tarikattaki pirim de Hz. Ali’dir. Üçüncü dörtlük: Benim naklime (nakil yoluyla verdiğim bilgilere) kimse bahane bulmadı. Bunların doğruluğu kabul gördü. Hakk’tan (Allah’tan) gayrı hiçbir nesne aklıma gelmez. Aklım hep Hakk (Allah) iledir. Bu dünyanın hiçbir nimeti, maddî imkânları gönlümde yoktur. Bu gurbet iklimine düşünce mekânım, yurdum Muhammed Ali’dir. Yaratılıp bu dünyaya gelince aslî vatanımdan, yurdumdan ayrı düştüm. Gurbetteyim. Bu gurbet ikliminde (bu dünyada) mekânım yurdum, sığınağım Muhammed Ali’dir. Bu dünyada sığıntı gibiyim. Aslî vatanım, Allah ile bir olduğum öbür dünyadır. Dördüncü dörtlük: bu âlemde gezeyim ve bir yâr bulayım. Bu yâr (sevgili) ilahî sevgili (Allah) olacaktır. Bu yâre ulaşamadığım için devamlı ağlamaktayım. Yârimi bulabilirsem o zaman gözyaşlarımı silerim. Ağlamam durur. Gönlüm sarayını arıttım,
413
tertemiz ettim. Nefsin isteklerinden, her türlü maddî unsurlardan, bu dünyaya bağlılıktan tamamen uzaklaştım. Bu tertemiz hâle gelmiş olan gönlüm sarayına girdim ki arada Muhammed Ali var. Gönlüm onların yerleşeceği bir hâle gelince arada sadece Muhammed Ali’nin var olduğunu, başka sevgilerin yer almadığını gördüm. Beşinci dörtlük: Dosttan (sevgili, ilâhî sevgili, Allah) inil inil (inilte halinde, belli belirsiz) haber geldi. (Onun için) yürekteki yaralar artık unulsun, iyileşsin. İlâhî sevgiliye (Allaha) ulaşmanın belirtileri başlamıştır. Bundan dolayı Pir Sultan gönüle “Melûl (üzgün) olma” der. Zaten kalmışa, çaresize Muhammed Ali yardım eder. Onların yardımı sayesinde Allah’a ulaşma ihtimali belirmiştir. Artık yürekteki yaralar iyileşecektir. Ey gönül üzüntüyü, kederi terk edip sevinmek gerekir. Bu şiirlerdeki dil özellikleri: Halk edebiyatı ürünlerinde kullanılan dilin özelliklerini tespit etmek oldukça zordur. Çünkü bunlar eser haline gelir gelmez yazılı eserlere o haliyle geçmezler. Yüzyıllarca sözlü kültürde değişikliklere uğrayarak yaşarlar. Ancak Pir Sultan’ın bütün şiirleri değil ama yukarıda tahlil ettiğimiz iki şiiri ya Pir Sultan yaşarken veya ölümünden çok kısa bir süre sonra (1576 öncesi yani Şah Tahmasb zamanında veya 1608’de) Menakıb’ül Esrar Behcet’ül Ahrar isimli esere (Büyük Buyruk) kaydedilmiş ve bu sayede o yüzyılın özellikleriyle günümüze kadar gelmiştir. Bu iki şiir Pir Sultan’ın şiirlerindeki dil için çok iyi birer kaynak durumundadır. Ancak Pir Sultan’a mal edebileceğimiz diğer şiirlerde kullanılan dil de genel özellikleri itibariyle bu şiirlerde kullanılan dilden çok farklılık arzetmemektedir. Buna rağmen Pir Sultan’ın şiirlerinde kullandığı dil için bu iki şiiri örnek olarak almak daha doğru olur. Pir Sultan’ım yaşadığı yüzyıla gelinceye kadar Türk yazı dilinin Eski Türkçe dönemi sona ermiş, Batı Türkçesi (Oğuzca) teşekkül etmiş ve Batı Türkçesi’nin birinci dönemi olan Eski Anadolu Türkçesi (Yunus Emreler, Aşık Paşalar dönemi) de devrini tamamlamış ve Osmanlı Türkçesi devri başlamıştır. Osmanlıca; Arapça ve Farsça asıllı kelimelerle, Arapça, Farsça kaidelerle dolu bir Türkçedir. Bu haliyle halk Türkçesinden çok uzak bir Türkçedir. Dolayısıyla halk ile iç içe yaşayan ve onların inanç ve duygularına tercüman olan Pir Sultan’ın dilinden de çok uzak bir Türkçedir. Osmanlıca halkın anlamadığı veya zor anladığın bir Türkçe iken, Pir Sultan’ın kullandığı dil halkın Türkçesidir, halkın anladığı bir Türkçedir.
414
Bununla birlikte onun Türkçesi Eski Türkçe veya Eski Anadolu Türkçesinin aynısı da değildir. Çünkü X. yüzyılda Türkler toplu halde Müslüman olduktan sonra karşılaştıkları yeni kültürlerden (Arap ve Fars kültürü) ve yeni dinden (İslam) dil olarak da etkilenmeye başlamışlardır. Pir Sultan devrine gelinceye kadar aradan altı asır geçmiştir. Bu kadar zaman zarfında aydınlar kadar olmasa bile halk da bu kültürlerden ve dinden epeyce etkilenmiştir. İşte Pir Sultan’ın şiirlerindeki Türkçe de bu özellikleri taşıyan bir Türkçedir. Onun Türkçesi günümüzde çok kullanıldığı şekliyle “Öztürkçe” değildir. Karşılaşılan yeni kültürlerden, yeni dinden ve onun içinden doğan tasavvuftan alınan bir hayli kelimeye yer veren bir Türkçedir. Meselâ pir Sultan’ın birinci şiirindeki 171 kelimeden 90’ı Türkçe asıllı iken 81’i Arapça veya Farsça asıllıdır. İkinci şiirindeki 90 kelimeden 45’i Türkçe, 45’i de Arapça veya Farsçadır. Birinci şiirde %50’ye yakın, ikinci şiirde ise %50 oranında yabancı kelime kullanılmıştır. Bunların çoğu “karar, edep, ilim, evvel, ham, has, hizmet, düşman, kadeh, serseri, Hak, akıl, mekân, âlem, yâr, dost” gibi nerdeyse Türkçe zannedilecek kelimeler iken, bazıları da “meveddet, pend, bâb, kalû beli, genc-i nihan, mürebbi, mizan; vird, pâk” gibi ancak belli bir seviyede kültürü olanların anlayacağı ve kullanacağı kelimelerdir. Pir Sultan’ın da böyle bir kültür seviyesinde olduğunu söyleyebiliriz. Ancak bu kelimelerin çoğu halkın da bildiği ve kullandığı kelimeler olduğu için onun Türkçesi Osmanlı Türkçesi gibi halkın anlamadığı veya zor anladığı bir Türkçe değildir. Halkın anladığı bir Türkçedir. Pir Sultan’ın bu şiirlerinde “bi-nihayet, genc-i nihan, gevher-i bân” gibi Farsça kaidelere (olumsuzluk, tamlama gibi) de rastlanmaktadır. Ancak bunların sayısı hiçbir zaman Osmanlıcadaki kadar çok olmadığından ve çok bilinen kullanışlardan ibaret olduğundan dolayı Pir Sultan’ın Türkçesi halkın anladığı bir Türkçe olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu iki şiirde tespit ettiğimiz yukarıdaki özellikler Pir Sultan’a mal ettiğimiz diğer şiirlerde de görülmektedir. Ancak bu şiirlerdeki gerek telaffuzlar, gerekse kelimeler sözlü kültürde değişerek gelebildiğinden, bunlar Pir Sultan’ın kullandığı dil için yukarıdaki şiirler kadar sağlam delil olamazlar. Pir Sultan’ın bu şiirlerinde “kapu, andan, özümüz, unulmak” gibi Eski Anadolu Türkçesi söyleyiş veya kelimelere, “od, kande” gibi Eski Türkçe dönemi kelimelerine, “kâlû belî = dediler, evet!” gibi doğrudan doğruya Arapça cümleye de rastlanmaktadır.
415
Bütün bunlara rağmen onun şiirleri halkın anladığı ve sevdiği, yüzyıllardır yaşattığı şiirlerdir. Çünkü bu şiirlerdeki dil, halkın dilidir; halkın Türkçesidir. B. PİR SULTAN’IN ŞİRLERİNDE ÇOK KULLANDIĞI DİNÎ KAVRAM VE ŞAHISLAR: 1. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDE “ALLAH” Pir Sultan, 131 şiirinde ALLAH ismini ve onun yerine geçen veya aynı mânâya gelen HAKK, RABB, TANRI, HÛ, MEVLÂ, HÜDA, BÂRİ HÜDA, BÂRİ TAALA, SIRRI YEZDAN, YARADAN, RAHMAN, HALLÂK ve HÂLIK kelimelerini; tasavvufta yine mecazî olarak ALLAH demek olan CÂNÂN, DİDAR, SULTAN, DİLBER ve ELİF kelimelerini toplam en az 269 defa kullanmıştır. Ayrıca ALLAH’ın herhangi bir adı anılmadan yine “ALLAH”ın dile getirildiği birçok mısra vardır: Gök ekine misal âdem Anı eken biçer birgün (140/2. dörtlükten) mısralarında olduğu gibi… Bu sayıya bu gibi kullanışlar dahil edilmemiştir. Bunlar dahil edildiğinde 269 rakamının çok üstüne çıkılacaktır. Buna göre Pir Sultan ortalama olarak her şiirinde en az iki defa ALLAH’ı zikretmiştir. Mevlid şairi Süleyman Çelebi’nin; “Bir kez ALLAH dise aşk ile lîsan Dökülür cümle güneh misl-i hazan” mısralarındaki öğüde veya tavsiyeye Pir Sultan en az 269 defa uymuş ve “ALLAH”ı zikretmiştir. Böyle bir kişinin de aralarında bulunduğu TÜRKMENLERİ, Osmanlı fetvaları ve fermanları ise şu şekilde kabul etmekte ve tanıtmaktadır: Kâfir, mülhid, mürted, kestikleri yenmez, nikâhları bâtıl, tövbe ve pişmanlıklarına bakılmaksızın katledilmeleri vacip, malları, kadınları İslam askerlerine helal; halleri kâfirlerden
daha kötü ve feci, katledilmeleri diğer
kâfirlerden daha öncelikli olan bir topluluk veya onun fertleri… Halbuki Pir Sultan ALLAH’ı ve onun yerine geçen kelimeleri İslâmi mânâda kullanmakta ve Allah sevgisini aşk ile dile getirmektedir. Şiirlerinden çıkardığımız ve özünü koruyarak yazdığımız bu kullanışlar aşağıdadır: ALLAH: Yüce Yaratıcı’nın en büyük ve en muazzam ismi, mutlak ilâh, mânâsında.
416
Müezzinlerin ALLAH ALLAH diye çığrışması, cömert Allah, gani Allah, Allah’ın kulu, Allah’ın kuluna rahmet etmesi, Allah’tan dilek dilemek, ALLAH’ın hidayet eylemesi, Allah’ın bir ve tek olması, ALLAH ALLAH demek, ALLAH’ın yaratması, ALLAH’ın kādir olması, Allah’ın üstümüze koruyucu olması, her kulun işinin Allah’a mâlum olması, ALLAH dostu, haram yiyenin “Zikrullahım” demesinin inandırıcı olmadığı, benliğin yalnız ALLAH’a yakışması, Ali’nin ALLAH’ın dostu olması, bir olan ALLAH’tan büyüğün olmaması, ALLAH’tan gayri nesne bilmemek; dağda, denizde, ovada (her yerde) ALLAH’ın olması, ALLAH’ın pâk gönüllerde mekân tutması, ALLAH’ın tecellide nur olması… HAKK = ALLAH mânâsında: HAKK’a uymak, HAKK’a uymamak, HAKK’a kul olmak, HAKK’ın emri, HAKK’a niyaz, HAKK’a teslim, HAKK’ın cemali, HAKK’ı yitirmek, HAKK cemi, HAKK’tan dilemek, HAKK’ın nasip eylemesi, HAKK katı, HAKK yanı, HAKK’ı söylemek, HAKK’ın müminleri kayırması, HAKK’a ulaşmak, HAKK’ı bilmek, HAKK’ın kolay kılması, HAKK’ın nasip vermesi, HAKK’ın birliği, İblis’in HAKK’a karşı gelmesi, HAKK’a şükretmek, HAKK’ın dîdarı, HAKK aşkına yanmak, HAKK’a canını teslim etmek, HAKK’ın rahmetinin bolluğu, HAKK’tan gelene râzı olmak, HAKK’ın emrinde olmak, HAKK’ın emrinde olmamak, HAKK’ın sırrına akıl ermemesi, HAKK’a yarayan amel kazanmak, HAKK’a yaramayan huyu terk etmek, HAKK ehli kardaşlar, HAKK ehli kullar, HAKK’ın kelamı, HAKK’a ermek (düş olmak), HAKK’ı mihmanda görmek, HAKK’ın ayn-el yakin olması, HAKK’ın rızası, HAKK’ı zikretmek, HAKK’a boyun eğmek, HAKK’ın kurduğu yapının yıkılmaması, HAKK’tan başkasını akla getirmemek, HAKK’ın Muhammed’in nurunu yaratması, HAKK’ın kudret eli, el ele elin HAKK’a bağlı olması, HAKK’ın menşuru, HAKK’ın Azazil’e secde et diye emretmesi, HAKK’ın İblis’e lânet etmesi, HAKK’tan gelen nida; meylin, nazarın HAKK’a doğru olması, nasibin HAKK’tan verilmesi, HAKK dergâhı , HAKK’ın nişanı (insanda), canı HAKK’a kurban vermek, özünü HAKK’a bağlamak, HAKK’a ısmarlamak, HAKK’ın mri, HAKK yoluna can ü baş vermke, yolun HAKK’a ulaşması, HAKK’ın yazdığı yazı = kader, gönülde şüphe olursa HAKK’ın perde çekeceği, virdin HAKK’la olması, haram yiyenin HAKK’la bir işinin olmaması, gönülün HAKK’a ulaşması, HAKK’a âşina olmak, HAKK’ın edna kulu = derviş, ben
417
HAKK’ım HAKK’tan gelirim (Ene’l Hak), HAKK saklasın cehennemden, HAKK yoluna canını kurban etmek, HAKK için canını vermek, HAKK’a âşık olmak, HAKK’ın her yerde hazır – nazır olması, tarikatin sonunun HAKK olması, Ali’nin HAKK’a yetmesi (ulaşması), özünü HAKK’a bağlamak, HAKK korkusu çekmeyenin kulun kadrini bilmeyeceği, Nesimi’nin HAKK’la HAKK olması (=Ene’l Hak), durmadan HAKK (=Allah) demek, dilleri HAKK’ı (=Allah’ı) zikreden misafirler, dâim HAKK yolunda işleyenler… Yukarıdaki kullanışlardan “Ben Hakk’ım Hakk’tan gelirim (Ene’l Hak) ile Nesimi’nin Hakk’la Hakk olması (Ene’l Hakk) tamamen tasavvufi bir kullanıştır ama diğerlerinin hemen tamamı dinî ve İslâmî kullanışlardır. RABB; kâinatın mâlik ve sahibi olan ALLAH, TANRI mânâsında. RABB’im uyumazken sen ne uyursun? RABB’imin sözü pişirmesi, aman RABB’im diyenlere kıyılmayacağı.. TANRI; ALLAH mânâsında: Pir Sultan’ın Allah karşılığı kullandığı iki Türkçe kelimeden birisi TANRI’dır. Ancak bu Türkçe kelimeyi sadece üç defa kullanmıştır. Bunların üçünde de Hz. Ali’nin TANRI’nın arslanı olduğu dile getirilmiştir. HÛ; Allah mânâsında. Bu kelime daha çok tasavvufçuların zikir halinde ALLAH mânâsında kullandıkları bir kelimedir: HÛ demek, HÛ diye (ALLAH’ı) çağırmak, yerde gökte HÛ diyenler, Hz. Ali’nin HÛ demesiyle Zülfikar’ın kesmesi, HÛ ALLAH, ALLAH HÛ diyerek Allah’ın zikredilmesi… MEVLÂ: ALLAH MÂNÂSINDA: MEVLA’nın nasip etmesi, MEVLÂ’ya şükretmek, ululanmanın bir MEVLÂ’ya yakışması, MEVLÂ’nın kâdir olması, Mevlâ’nın yaratan olması, yaratan MEVLÂ’ya şükretmek, işini MEVLÂ’ya bırakmak… HÜDÂ: ALLAH mânâsında: Dâima HÜDÂ’yı zikretmek, HÜDÂ’dan mürvet beklemek… BARİ HÜDÂ: ALLAH mânâsında: Yeyip yedirenin nimetini, Bâri Hüdâ’nın eksiltmemesi… BARİ TAALÂ: Yüce ALLAH mânâsında:
418
BARİ TAALÂ’NIN hoş nazar kılması… YARADAN: Yoktan var eden, yaratan, ALLAH: Pir Sultan’ın ALLAH mânâsında kullandığı iki Türkçe kelimeden birisi de bu YARADAN kelimesidir. Bunu da sadece iki defa kullanmıştır: Seni beni YARADAN’ın aşkına, YARADAN’dan yardım istemek… RAHMÂN: rahmeti bol olan, ALLAH mânâsında: Kur’an’ın ARŞ-I RAHMAN’da yazılması, defter-i RAHMAN’a yazmak… HALLÂK: Her daim yaratan, ALLAH mânâsında: HALLÂK-I cihan = Cihanı halk eden, yaratan = ALLAH… HÂLIK: Yoktan var eden, yaratan, yaratıcı, ALLAH: Nefsin bilmeyince HÂLIK’ın bilinmemesi veya nefsini bilenin HÂLIK’ı da bilmesi.. YEZDÂN: ALLAH mânâsında: Sırr-ı YEZDAN’a şükretmek (Allah’ın akıl ermeyen hikmetine şükretmek). Pir Sultan doğrudan doğruya ALLAH’ı karşılayan yukarıdaki kelimelerden başka bir de mecazi mânâda ALLAH’ı karşılayan ve daha çok tasavvuf ehli tarafından kullanılan aşağıdaki kelimeleri de şiirlerinde zikretmiştir: ELİF = ALLAH, Allah’ın mutlak tekliği ve birliği mânâsında: Doksan bir kelamın başının ELİF olması, Cümle mahlûkata cism ü can olanın ELİF olması, ELİF’in kendisinin görünmeyip pinhan olması, ELİF’in gönül hâresinde SULTAN olması, ELİF’in canların içinde CÂNÂN olması, Kâf-ü nün emrini tekrar eyleyenin ELİF olması, Kâinatta kendini izhar eyleyenin ELİF olması, Gözlere görünen seyranın ELİF olması, Âdem’in gözünün yaşının ELİF olması, Gözlerle kaşı nakşedenin ELİF olması, Doksan bin kelâmın başının ELİF olması (Bir başka şiirde…) Göklerde sırrolan SULTAN’ın ELİF olması, Yedi kat göklerin kehkeşanının (samanyolu’nun) ELİF olması,
419
Yerlerin şu hal ve suretinin mucidinin (mübde; mübdî’den bozulmuş olmalı. H.D.) ELİF olması, Arşın direği (üstüva, üstüvâne’den bozulmuş olmalı. H.D.) ve nişanının ELİF olması, İlâhi takdirin, mukadderatın yazılı bulunduğu mânevî levha (levh-i mahfuz)daki delilin ELİF olması, Ezelin ELİF olması, başlangıcın ELİF ve sonun (dönülecek yerin, ahiretin) ELİF OLMASI, Gökte meleklerin tesbih ettiklerinin ELİF olması, Feleklerde dönen devranın ELİF olması… SULTAN: Hükümdar; ALLAH (Mecâzî mânâda.): Gönül evindeki SULTAN, kalp evi arıtılırsa orada SULTAN’ın oturacağı, elifin gönül hânesinde SULTAN olması, elif’in göklerde sırrolan SULTAN olması… DİDAR: Yüz, çehre; sevgilinin güzel yüzü; mecâzî olarak Tanrı’nın güzel yüzü, sevgili, ilahî sevgili; TANRI: Cümlenin maksudunun bir DİDAR olması, gerçek âşıkların DİDAR’ı bulması, cümle eşyanın aşk ile DİDAR karşısında yanması… DİLBER: Gönül alan, gönül götüren güzel, sevgili; mecâzî olarak ve tasavvufta ilâhî sevgili, TANRI. Pir Sultan’ın cümle cihanın yekta cevheri olan bir DİLBER’ i sevmesi. (Bu şiirin bütününde ise bu DİLBER’in ilâhî sevgili yani TANRI olması). CÂNÂN: Sevgili, mecâzî olarak ve tasavvufta ilâhi sevgili, TANRI: Mert olanların CÂNÂN’a ikrar etmesi, can içindeki CÂNÂN, elifin canların içindeki CÂNÂN olması… Pir Sultan’ın ALLAH’ı zikrettiği veya onun yerine kullandığı yukarıdaki kelimelerin geçtiği şiirler ve bu şiirlerin dörtlüklerini aşağıda veriyoruz. ALLAH: Pir Sultan’ın şiirlerinde mutlak ilâh mânâsında kullandığı bu kelime, HAKK kelimesinden sonra ikinci sırada yer almaktadır. Pir Sultan’a ait kabul ettiğimiz 131 şiirde ALLAH adı 52 defa zikredilmiştir. ALLAH isminin zikredildiği dörtlük veya mısralardan örnekler verip diğerlerinin de hangi şiir ve dörtlükte yer aldığını belirtelim:
420
Balçıktan yarattı ALLAH âdemi Ben ol vakit anın belinde idim (43. şiir, 3. dörtlükten.) Kadirsin ALLAH’ım sen de kadirsin Üstümüze dört direkli çadırsın Çağırdığımız yerde hâzır nâzırsın Cümlemiz üstüne yürüyüp gider (üstünü bürüyüp olmalı. H.D. 71. şiir, 3. dörtlük). Allah bir Muhammed hakdı Rehberim kemendi takdı Çekti pire teslim etti Firdevs-i âlâ içinde (113/2. dörtlük). Şah’ımın ırmağı aktur Lezzeti şekerden çoktur Bir Allah’tan büyük yoktur Hak didim durdum yalınız (157/4. dörtlük). İki bülbül durmuş öter Yükün açmış cevher satar Pâk gönülde mekân tutar Allah bir Muhammed Ali (432/3. dörtlük). Ayrıca bakınız: 7. şiir /3.3.4. dörtlük; 17/2.4,5; 31/1; 32/1; 33/6.6; 55/1.4; 62/6; 127/2; 143/5; 150/4; 432/1.1.2.4.5.5.6.6; 436/1.1.1.1.2.2.2.2.3.3.3.3.4.4.4.4., 5.5.5.5., 6.6.6.6. dörtlük HAKK: Pir Sultan, şiirlerinde bu kelimeyi 118 defa kullanmıştır. ALLAH ve ALLAH mânâsında kullandığı isimler arasında en çok bu kelimeyi zikretmiştir. HAKK; adalet ve hakkaniyetin kendisi olan veya doğru olup batıl olmayan ALLAH demektir. Örnekler:
421
İki melek gelir sual sorarlar Döker hurcunu da gevher ararlar Bir kılın üstüne köprü kurarlar Geçemezsin HAKK’a kul olmayınca (1. şiir / 6. dörtlük Ulu yol üstünde köprü kurmadım Hatırlar hoş edip gönül yapmadım Hakk’ın emrettiği yola gitmedim Ben nice varayım HAKK divanına (3/2. dörtlük) Arıduben kalbin pasın silersen Bahrileyin ummanlara dalarsan HAKK’ın cemalini görmek dilersen Gel Muhammed Ali dergâhına gel (31/2. dörtlük). Gizlidir gizliden haber alınmaz Gönle girmeyince sırlar bilinmez Benlik ile HAKK’a kulluk olunmaz Gel Muhammet Ali katarına gel (32/3. dörtlük) Günde bin kez HAKK’a şükür ederken Veysel erenler katarın yederken Mûsâ HAKK’ın didârına giderken Hızır müşkilini anarken gördüm (Hızr’a, olmalı. H.D. 51/2. dörtlük.) Pir Sultan’ım ismin aldım kaleme Biz de razı olduk HAKK’tan gelene Gösteren değil mi cümle aleme Cümlenin muradın verir sabahtan (55/5. dörtlük) Kırkımız da bir katara dizildik HAKK Muhammed ümmetine yazıldık Hakikat şerbeti olduk ezildik (Hakikate şerbet. İ.Aslanoğlu.) Biz içeriz bize sunan Ali’dir (82/2. dörtlük)
422
Kimse bahane bulmadı naklime HAK’tan gayrı nesne gelmez aklıma Düşünceğiz bu gurbet iklimine Mekânım yurdum Muhammed Ali’dir (85/3. dörtlük) Azazil ider mi Âdem’e ikrar Secde it diye HAK emritti tekrar Boynun eğmez gider Âdem’e her bâr Kendi bildiğine bir yola düştü (105/4. dörtlük) Pir Sultan’ım eyder niyazım HAK’tan Sensin cümlemizi var eden yoktan Âşıklar usanmaz bayırdan sarptan Erenler yol kurmuş yola gideriz (112/5. dörtlük) Alna yazılmış yazıyı Besili körpe kuzuyu Hakk’ın yazdığı yazıyı Bozmak elinden gelir mi (122/2. dörtlük) Gel bu öğüdü al benden Yarın fırsat gider elden Hak saklasın cehennemden Karanlıktır çıkamazsın (134/3. dörtlük) Koyup dünya dâvâsını Hakk’a verip sevdasını Doğrulayıp öz nefsini Şeytanı öldüren gelsin (137/4. dörtlük) Olayım der isen Hızır İrfan defterine yazıl Hak her yerde hazır nâzır Görür de var görmez de var (141/3. dörtlük)
423
Sofra kıyısın bükmeyen Meydana ekmek dökmeyen HAKK’ın korkusun çekmeyen Kulun kadrini ne bilir (152-2/3. dörtlük Ayrıca bakınız: 1. şiir/2. dörtlük; 9/2; 14/5; 41/3; 44/5; 49/7; 57/1; 65/2.2.2; 73/5; 77/7; 78/4; 126/3; 157/4; 436/4; 194/1. dörtlük. 3/1.2.4.5; 6/5.5.5.; 8/1; 14/2; 15/4; 17/1; 18/1.4.5.7; 21/6; 31/1.1.6.6; 32/5; 40/2; 48/2.5; 49/1; 51/2; 53/1.5.; 55/2; 62/3; 65/4; 72/2.6; 75/5.5; 77/1; 78/1; 80/6; 87/2; 88/1; 89/4; 92/5; 94/4; 97/2.4.; 99/5; 105/2.3.3.5; 106/4; 110/2.3.; 111/3.6; 112/2; 113/7.7; 115/1.2.3.6; 121/3.4.6; 124/2.3.; 126/2.4; 127/2; 129/5; 131/2.4; 132/3.3; 135/1; 138/1; 146/1; 147/3; 150/2; 154(2)/5.5; 161/1; 432/4.5; 436/3. dörtlük. RABB: Pir Sultan kâinatın mâlik ve sahibi olan TANRI, ALLAH mânâsındaki bu kelimeyi 3 defa kullanmıştır: Allah’ım cömertsin cömert ganisin Halil gelsin hulle donu biçilsin Rabbim uyumazken sen ne uyursun Doğdu seher vakti kalk hacet dile (7. şiir/4. dörtlük). Ayrıca bakınız: 98//5; 70/2. dörtlük… TANRI: İlah, Mevlâ, Huda, Çalap, mâbud mânâlarına gelen bu kelime Türkçe asıllıdır. ALLAH mânâsında kullanılmaktadır. Pir Sultan Hz. Ali’yi anarken 3 defa bu TANRI kelimesini kullanmıştır: Tanrı’nın arslanın alan (alıp. İ.Aslanoğlu.) Düldülü dağlara salan (salıp. İ.Aslanoğlu.) Yedi kere ıssız kalan (kalıp. İ.Aslanoğlu.) Kalan dünya değil misin (Dolan dünya değil misin. İ.Aslanoğlu.). 136. şiir 3. dörtlük. Ayrıca bakınız: 8. şiir/2. dörtlük; 119/1. dörtlük HÛ: Pir Sultan’ın ALLAH mânâsında en çok kullandığı üçüncü isim HÛ kelimesidir. Pir Sultan Allah’ın bu ismini şiirlerinde 38 defa kullanmıştır. “O, üçüncü şahıs zamiri” demek olan bu kelimenin tasavvuftaki mânâ ve kullanışı hakkında S. Uludağ şu bilgileri vermektedir:
424
“Allah’ın mutlak gayb olan hüviyeti, künhü, temâşâsı mümkün olmayan zâtı. (…) Dervişler ve tarikat ehli zikirde genel olarak HÛ’yu tercih eder. Dervişler: ‘Hû, Hû; yâ Hay-ya Hû’ diyerek zikir ederler. (Prof. Dr. Süleyman Uludağ: Tasavvuf Terimleri Sözlüğü: s. 245). Pir Sultan’ın şiirlerinde HÛ: Ben hocamdan böyle aldım dersimi Okur idim elifi de be deyü (elif deyü be deyü. İ.Aslanoğlu.) Kimse bilmez şu cihanın harfinden Tâ ezelden çağırırım Hû deyü (107/1. dörtlük). Hey erenler hey babalar Yerde gökte HÛ diyenler Rıza lokmasın yiyenler Gönder bizi safa ile (115/4. dörtlük). Ayrıca bakınız: 13/7; 28/4; 62/7; 73/3; 150/4; 436/2. dörtlük. 11/7; 13/4; 436/1.1.1.1.3.3.3.3.4.4.4.4.5.5.5.5.6.6.6.6.; 277/1.1.2.3.4. dörtlük. MEVLÂ: Sahip, mâlik, efendi mânâsına gelen bu kelime ALLAH mânâsında da kullanılmaktadır. (Hayat Büyük Türk Sözlüğü). Pir Sultan şiirlerinde ALLAH mânâsını karşılamak üzere MEVLÂ’YI 7 defa kullanmıştır. Örnekler: Mevlâm Kur’an nasip olsa bir kula (etse, olmalı H.D.) Kudretten okunur onun Yâsin’i (22/3. dörtlükten) Ululanmak bir Mevlâ’ya yaraşır Nasihatim dinle sakın gururdan (54/2. dörtlükten) Pir Sultan’ım ider sözün hatâsın (eydür. İ.Aslanoğlu.) Kadir Mevlâ’m bilir bunun ötesin Var bir amel kazan Hakk’a yetesin Aman mürvet günahkârım erenler (73/5. dörtlük) Kimi baydır, kimi fakir Ol yaradan Mevlâ’ya şükür (Ol, fazla. H.D.) Ne akıl kodu ne fikir Del’eyledi zaman bizi (125/4. dörtlük Ayrıca bakınız: 14/5, 29/3; 137/3. dörtlük. HUDA: Allah. Pir Sultan HÜDA kelimesini şiirlerinde 2 defa kullanmıştır:
425
Pir Sultan’ım eydür, vur gidiyi Dilim zikreder dâim Hüdâ’yı On İki İmam’ı nesli sultanı Turnalar Ali’mi görmediniz mi (23/6. dörtlük) Pir Sultan Abdal’ım Mürvet Hudâ’dan Çıkıp gidelim şu fâni dünyadan El’aman dilerim Pirim Mehdî’den Gel Muhammed Ali dergâhına gel (31/7. dörtlük). BÂRİ HÜDA: Yaratıcı Allah, Allah. Pir Sultan, Allah’ın bu ismini 1 defa kullanmıştır: Yeyüp yediren bir âdem Eksik etmez Bâri Hüda’m Gök ekine misal âdem Anı eken biçer bir gün (140/2. dörtlük). BÂRİ TAALÂ: Yaratıcı yüce ALLAH mânâsına gelen Allah’ın bu ismini de 1 defa kullanmıştır: Bak Bâri Taalâ hoş nazar kıldı (Bakıp Bâri Tâlâ, olmalı. H.D.) Yedi iklim dört köşeyi Ali’ye verdi Biri Düldül, biri Zülfikar oldu Fatma da Kanber’i ana götürdü (Fatm’ana Kanber’i, olmalı. H.D.). (15/5. dörtlük). YARADAN: Yoktan var eden, Allah mânâsındaki bu Türkçe asıllı kelimeyi Pir Sultan 2 defa kullanmıştır: Bakmaz mısın akan suya coşkuna Gökten inip otur gönlüm köşküne Seni beni Yaradan’ın aşkına Ötme turnam ötme gönlüm hoş değil (35/3. dörtlük.) Pir Sultan’ın yardımcın Yaradan olsun Âşık olan âşık didarın bulsun Ârif olan anlar câhil ne bilsin Her mânâdan dilleri var turnanın (59/4. dörtlük
426
RAHMAN: Rahmeti bol olan, ALLAH. Allah’ın sıfatlarından olan bu ismi Pir Sultan, şiirlerinde 6 defa kullanmıştır: Kur’an yazılırken Arş-ı Rahman’da Kudret kâtibinin elinde idim Güller açılırken kevn ü mekânda Bülbül idim gonca gülünde idim (43/1. dörtlük). Ayrıca bak: 39/1.1.2.3.4. dörtlük. HALLÂK: Allah’ın “çok yaratma” özelliğini anlatan bir isimdir. Yine ALLAH mânâsında kullanılmaktadır. Pir Sultan, Allah’ın bu ismini şiirlerinde 1 defa kullanmıştır: Âşık olan canlar bu gün gelürler Sultan Nevruz günü birlik olurlar Hallâk-ı cihandan ziya olurlar Himmeti erince Nevruz Sultan’ın (60/6. dörtlük) HÂLIK: Yoktan var eden, yaratan, yaratıcı; ALLAH mânâsındaki bu kelimeyi Pir Sultan, şiirlerinde 1 defa kullanmıştır: Kâmile varmadan kâmil olunmaz Her mürşit olanda kemâl bulunmaz Nefsin bilmeyince HÂLIK bilinmez Okuduğum cimse dal bana yeter (77/5. dörtlük) YEZDAN: ALLAH mânâsına gelen bu ismi Pir Sultan, şiirlerinde 1 defa kullanmıştır: Mert olanlar ikrar eder cânâna Erenler yolunda gelir meydana Şükür Mevlâ’ya ol sırr-ı Yezdan’a Mansur’un darında erkâna geldik (29/3. dörtlük) ELİF: Mecâzi olarak ve tasavvufta Allah’ın mutlak tekliği ve birliği demektir. Yani Allah’ı karşılar. Pir Sultan bu mânâsıyla bu kelimeyi şirilerinde 22 defa kullanmıştır.
427
Eliftir doksan bin kelâmın başı Var Hakk’a şükreyle be’yi n’eylersin Arıdırsan kalbin evini arıt Yüzünü yumağa suyu n’eylersin (65/1. dörtlük). Cümle mahlûkata cism ü can olan Kendisi görünmez pinhandır elif Gönül hanesinde hem sultan olan Canların içinde canandır elif (427/1. dörtlük. Ayrıca aynı şiir de 2.3.3.3.3.4.5.6.7.8.9.10..11.11.12.12.12.12. dörtlüklerde). SULTAN:
Hükümdar, ALLAH (Mecazi mânâda). Pir Sultan, şiirlerinde
SULTAN kelimesini ALLAH’ı karşılayacak şekilde 4 defa kullanmıştır: Arıdup kalp evin sultan otursun Tacın tahtın terkitmezsen epsem dur (90/5. dörtlükten). Gönül hanesinde hem sultan olan Canların içinde cânândır elif (47/1 dörtlük). Ayrıca bak: 69/3; 427/3. dörtlük. DİDAR: Yüz, çehre, sevgilinin güzel yüzü; mecâzî olarak Tanrı’nın güzel yüzü, sevgili, Tanrı mânâlarına gelen bu kelimeyi Pir Sultan şiirlerinde Tanrı mânâsını karşılamak üzere 3 defa kullanmıştır: Cümlenin maksudu bir didar imiş Hakk’a karşı duran Şeytan’ı buldum (48/5. dörtlükten). Ayrıca bak: 59/4; 60/2, dörtlük. DİLBER: Gönül götüren, güzel, sevgili; mecazi olarak ve tasavvufta TANRI mânâlarına gelmektedir. Pir Sultan şiirlerinde DİLBER kelimesini ilahî sevgili yani Tanrı mânâsında 1 defa kullanmıştır: Pir Sultan’ım sever böyle dilberi Bu cümle cihanın yektâ güheri Kahrın lütfun çeker isen gel beri Sevdiğimin nerede menendi var (69/5. dörtlük).
428
Bu dörtlükte bahsedilen dilberin beşerî sevgili olma ihtimali de vardır ama şiirin bütünü ve özellikle şu 3. dörtlük dikkate alındığında bu sevgilinin ilâhî sevgili yani ALLAH olduğu anlaşılmaktadır: Gâh bahçeye girer gülden görünür Gah mânâ söylenir dilden görünür Gâh gönül evinde Sultan görünür Âşıkına dürlü dürlü ferdi var (69/3. dörtlük). CÂNÂN: Sevgili. Mecâzî olarak ve tasavvufta İlahî sevgili, TANRI mânâsına gelen bu kelimeyi, Pir Sultan şiirilerinde 3 defa kullanmıştır: Gerçek âşıklara salâ denildi Dertli olan gelsin dermanı buldum Ah ile vah ile ceylân ederken Canımın içinde cânânı buldum (48/1. dörtlük) Ayrıca bak: 427/1; 29/3. dörtlük. Görüldüğü gibi Pir Sultan 131 şiirinde en az 269 defa direk veya dolaylı olarak ALLAH’ı zikretmiş ve onun özelliklerinden bahsetmiştir. Diğer Pir Sultanların şiirlerinde geçen ALLAH ve onu karşılayan isimler bu sayıya eklendiğinde bu rakam iki-üç katına çıkabilir. Pir Sultan’ın şiirlerindeki ALLAH, özellikleri itibariyle İslam’daki ALLAH’tan başkası değildir. Allah’ın birliği, gücü, kudreti, yaratıcılığı, hükümranlığı v.b. bir aşk heyecanı içinde şiirlere nakşedilmiştir. Buna rağmen Osmanlı fetva ve fermanlarında Pir Sultan’ın da mensup olduğu Türkmenlerin “KÂFİR, İslamdışı, kâfirden de beter” kabul edilmesi İslam’ın aslına, özüne, rûhuna aykırıdır. Çünkü Kur’an’da “Size, Müsülman olduğunu bildirene, dünya hayatının geçici menfaatine göz dikerek ‘sen mümin değilsin’ demeyin” (4 Nisa, 94)360. emri bulunmaktadır. O halde 131 şiirde en az 269 kere ALLAH diyen kişi veya kişilere “KÂFİR” diyenlerin İslâm içindeki durumları tekrar gözden geçirilmelidir. Bu sonuca göre tarihimizin çalkantılı – kavgalı dönemleri ve kardeş kavgaları yeniden değerlendirilmeli, sonra da günümüz ve geleceğimiz bu sonuca göre şekillendirilmelidir.
360
Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi: Çağımızda İtikadî İslam Mezhepleri, 3. Baskı, İstanbul, Selçuk Yayınevi, 1986, s. 21.
429
2. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDE “HZ. MUHAMMED” Pir Sultan’ın şiirlerinde Hz. Muhammed tartışmasız bir şekilde Allah’ın sevgili kuludur. Peygamberidir. Manevî üstünlük olarak ALLAH’tan sonra ikinci sırada yer almaktadır. Pir Sultan’ın olarak kabul edebileceğimiz 131 şiirde 54 defa tek olarak Hz. Muhammed’den bahsedilmiştir. Buna Hz. Muhammed ile Hz. Ali’nin birlikte anıldığı şiirdekiler ile Allah-Muhammed-Ali’nin birlikte zikredildiği şiirlerdeki Hz. Muhammed dahil değildir.
Bunların üstünde ayrıca durulacaktır. Pir Sultan, sadece Hz.
Muhammed’in geçtiği mısralara göre Hz. Muhammed’i şu şekilde anlatmıştır: Hz. Muhmmed mürşittir (Hz. Ali ise rehberdir). Hacı Bektaş Veli Hz. Muhammed neslindendir. Davet gününde Hz. Muhammed Mirac’a gitmiştir. Hz. Muhammed Mirac’dan inmiştir. Peygamberin (Hz. Muhammed’in) varisi (Hz. Ali ve çocukları olmalı. H.D.)
bırakılmış, onların karşısındaki Mervan’a (Emeviler
kasdedilmiş olmalı. H.D.) uyulmuştur. Muhammed Mustafa Mi’rac’a çıkmıştır. Şeriat yolunu Muhammed açmıştır. (Tarikat menzilini ise Ali seçmiştir). İki cihan serverinden (Hz. Muhammed’den) medet umulmaktadır. Muhammed Mustafa dünyadan göçmüştür. Nebi Medine’de, Musa Tur’dadır. Muhammed’in nuru kimdedir? Onu kim temsil etmektedir? Muhammed’in cemâli (güzel yüzü) seyran edilmek istenmektedir. Mürvet kânı (ocağı) Hz. Muhammed’den medet umularak onun yardımına gidilmektedir. Karlı dağlar gibi yığılan günahların affedilmesi için Hz. Muhammed’in yardımı istenmektedir. Muhammed gönüllerin aynasıdır (parıltısıdır). Ona salavat verenin sesi nur olsun. Muhammed on sekiz bin âlemin Mustafa’sıdır (peygamberidir). Muhammed din için emekler çekmiştir. Ona salavat verenin dilekleri kabul olur. Bunca peygamberler, Muhammed’e imdâda gelmişlerdir. Pir Sultan da imdad için ona gelmiştir. Pir Sultan ab-ı hayatı (Tasavvuf bilgileri, ilâhî nasip) içerken Hz. Peygamber’i de ab-ı hayatı kana kana içerken görmüştür. Hz. Muhammed iki cihanın fahridir (övüncüdür). Akgül Muhammed’in alın terindendir. Kerem Muhammed’dendir. Muhammed serverdir. Pir Sultan aşka düşmüş, gece gündüz server (önder, ulu) Muhammed’in nurunu aramaktadır. Muhammed Mustafa’nın nuruna uğrayan ırmağın (mürür = “müren”den bozulmuş olmalı H.D. Müren: ırmak) yolunun nerde olduğunu sormaktadır. Evveli Muhammed’dir (âhiri ise Ali’dir). Din Muhammed dini’dir (yani İslam’dır.). Allah, Muhammed’in nurunu güzel yaratmıştır. Muhammed’in nuru gelip
430
zuhur etmiş, âleme yayılmış ve bütün âlem velveleye düşmüştür. Fatma Ana, Muhammed Mirac’a giderken onun elini öpmüştür. Fatma Muhammed’in bergüzarı (hatırası)dır. Cebrail, Muhammed’e rehber olmuştur. Hazreti Muhammed Ali’ye “er” (yiğit, kahraman) demiştir. Erkânın, yolun evveli Muhammet’dir (âhiri ise Ali’dir). Allah birdir; Muhammed haktır; gerçektir. (Ay Ali’dir), gün Muhammed’dir. Gökten Muhammed kopunca âleme nûr dolmuştur. Dünya acımasızdır; Muhammed’i bir top beze sarmış (öbür dünyaya) göndermiştir. Hüseyin Muhammed’in gözü nurudur. Musahib olanlar Ali ile Muhammed gibi olmalıdırlar. (Ali Muhammed’dir, Muhammed de Ali’dir). Sanki ikisi bir vücut gibi olmalıdır. Pir Sultan’ın Muhammed’i bu şekilde tanıttığı şiirlerden örnekler: Mürşidim Muhammed bildim yolumu Rehberim Ali’dir virdim elimi Tığbent ile bağladılar belimi Evliya erkânın gördüm bu gice (6. şiir/2. dörtlük). Şeriat yolunu Muhammed açtı Tarikat menzilini Ali seçti Bu meydandan nice erenler geçti Turnalar Ali’mi görmediniz mi (23/5. dörtlük) Medet senden medet ey mürvet kânı Yâ Muhammet sana imdada geldim Karlı dağlar gibi yığdım günahı Yâ Muhammet sana imdada geldim Muhammet’tir gönlümüzün aynası Salavat verenin nur olsun sesi On sekiz bin âlemin Mustafa’sı Yâ Muhammet sana imdada geldim. Muhammet din için çekmiş emekler Salavat ver kabul olur dilekler Cennet’in kapısın açar melekler Ya Muhammet sana imdâda geldim
431
Pir Sultan’ım adayanlar buldular (arayanlar, olmalı. H.D.) Varıp bir gerçekten elin aldılar Bunca Peygamberler sana geldiler Ya
Muhammet
sana
imdada
geldim
(44/1.2.3.4.
dörtlükler) Şeytan benlik ile yolundan azdı Âşık mâşukunu aradı gezdi İki cihan fahri bir engür ezdi Fakr ile fahr olmaz bayı neylersin (65/3. dörtlük). Ak gül Muhammed’in alın terinden Kerem Muhammed’den, mürvet Ali’den Pir Sultan’ım böyle aldık uludan Bir kanım var, bin mürüvvet erenler (74/5.dörtlük) Hû erenler bir müşkülüm var benim Server Muhammed’in nuru kandedir Aşka düştüm gece gündüz yanarım Muhammed Ali’nin nûru kandedir Serim verdim erenlerin yoluna Gönül arzu çeker Cennet bağına Ol Muhammed Mustafa’nın nuruna Uğrayan mürürun yolu kandedir (müren’in olmalı. Müren: Irmak. H.D.). 79/1.2. dörtlükler. Evveli Muhammed âhırı Ali Erenler kurdular erkânı yolu Üçyüz altmış altı servinin dalı Bahçesinde bülbül nedir gül nedir Din Muhammed dini taptığım tapu Yıkılır mı Hakk’ın kurduğu yapu Kırk sekiz bahçedir on iki kapu Eşiği bekliyen iki kul nedir (80/5.6. dörtlükler).
432
Halil Kâbe yaptı oldu yâ delil (ol, olmalı. Ol: o. H.D.) Vardı varan kaldı varmayan melil Muhammed’e rehber oldu Cebrâil Yine bir mürşide varmadan olmaz (109/4. dörtlük). Pir Sultan’ım söyler ganidir gani Evveli Muhammed âhırı Ali Anlardan öğrendik erkânı yolu Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (111/7. dörtlük) Halil Kâbe’yi yapınca İslâm dinine tapınca Gökten Muhammet kopunca Nûr âleme dolu geldi (119/4. dörtlük). Bak şu kışa, bak şu güze Ciğer kebap oldu köze Muhammed’i bir top beze Saran dünya değil misin (136/4. dörtlük). Mürebb’olan Ali gerek Dört kapuda eli gerek Musahibin hali gerek Zira Ali Muhammed’dir (148/11. dörtlük. Menakıb’ül Esrar Behcet’ül Ahrar’daki şiirden). Ayrıca bakınız: 28/2.2.3.3.; 88/1; 105/2; 114/2,3. dörtlükler. 11/1.2.3.5; 13/1.2.3; 14/3; 15/1.2.; 23/2.4; 27/3; 29/1; 44/4.5.; 51/1; 107/4; 113/2; 117/7; 139/2. dörtlükler… Yukarıdaki şiirlerde de görüldüğü gibi Hz. Muhammed peygamber olarak kabul edilmektedir. Peygamber özlemi, sevgisi, hatta Peygamber aşkı açıkça dile getirilmektedir. Özellikle yukarıya aldığımız dörtlüklerde Hz. Muhammed ve İslam dini ile ilgili bilgiler İslâmî ve kitabî bilgilerdir. Bu bilgiler objektif İslam tarihiyle de uyuşmaktadır. Hz. Muhammed bu şekilde tanıtılırken onun yanı başında sık sık Hz. Ali’den de bahsedilmektedir. Fakat Hz. Muhammed ile Hz. Ali arasında İslam’a ve onun özüne aykırı gelebilecek bir değerlendirme yapılmamaktadır. Hz. Muhammed şeriat, Hz. Ali de tarikat önderidir. Hz. Muhammet mürşittir, Hz. Ali ise rehberdir.
433
İslâm tarihinin ilk yıllarındaki ihtilaflı meselelerden sadece Hz. Muhammed’in vasisinin, yani Hz. Ali’nin bırakılıp, yok sayılıp onun karşısına Mervan’ın konduğundan bahsedilmektedir ki burada ya bilgi yanlışlığı yapılmıştır veya şiir sonradan bu hale gelmiştir. Çünkü Hz. Ali’nin halifeliğe getirilmeyişi sırasında Mervan’ın lehte-aleyhte hiçbir rolü yoktur. Herhalde tarihî gerçeklere ve zaman faktörüne dikkat etmeden Emevî düşmanlığı Mervan adıyla dile getirilmiştir. Hz. Muhammed’in ölümüyle ortaya çıkan gerçek ihtilaflardan, bu ihtilafın kahramanlarından veya isimlerinden ise hiç bahsedilmemektedir. Genelde tutarlı ve gerçeğe yakın kabul edilebilecek yukarıdaki bilgilerin yanında Hz. Muhammed’den bahseden bazı mısralarda da tutarsızlıklara, tarikat menkıbelerine bağlı olarak ortaya çıkan bazı olaylara rastlanmaktadır: “Kerbelâ çölünden bir koyun geldi Kuzum diyüp Muhammed’im ağladı” (Muhammed’e olmalı. H.D.) mısralarıyla başlayan şiirde Kerbela’da Hz. Hüseyin’in şehit edilişi anlatılmaktadır. Şiirin tamamında sanki hepsi hayattaymış gibi Hz. Muhammed, Hz. Ali ve Hz Fatıma Kerbelâ’da Hz. Hüseyin’in şehit edilişine ağlamaktadırlar. Bilindiği gibi bunların hepsi Kerbelâ Olayı’ndan önce vefat etmişlerdi. Muhammet Mirac’da davet gününde Arslan hamle kıldı rahı önünde Kim idi görünen arslan donunda Var mı hacı Bektaş Veli’den gayrı (13/2. dörtlük). Ayrıca: İki cihan fahri bir engür ezdi Fakr ile fahr olmaz bayı neylersin (65/3. dörtlükten). Burada Hz. Muhammed’in Mirac’ında bir arslanın hamle kılarak yolunu kesmesi, iki cihan fahri Hz. Muhammed’in bir üzüm tanesini ezip kırklara içirmesi menkıbesi anlatılmaktadır. Burada anlatılanların çok benzerlerine Yunus Emre’de de rastlamaktayız361. İlerde bu husus üzerinde ayrıca duracağız. Ancak burada anlatılanların izahı İslam’la değil, ancak evliya menkıbeleri ile yapılabilir, kanaatindeyiz. 15 No’lu şiir için de aynı şeyleri söyleyebiliriz. 58 No’lu şiirin 3. dörtlüğünde ise; 361
Gölpınarlı, Abdülbakî: Yunus Emre ve Tasavvuf: s. 96, 233-235.
434
İbrahim varından geçti Halil’dir Ateşi gülistan eden Celil’dir. Rehber Muhammed’dir, mürşit Ali’dir, denilmektedir. Son mısranın aslında “Mürşit Muhammed’dir rehber Ali’dir” şeklinde olması, sonradan iki kelimenin yer değiştirebileceği izahı zor bir durum değildir. Zaten yukarıda örneklerini verdiğimiz dörtlüklerde de bu şekilde görmekteyiz. Buna göre Hz. Ali’ye, Hz. Muhammed’den daha üst bir mevki verilmemiş olmaktadır. Bunlar gibi bilgi noksanlığına veya evliya yorumlarına bağlı şiirler hariç Pir Sultan’ın şiirlerinde Hz. Muhammed İslamdaki yerinde ve konumunda tanıtılmaktadır. O; bütün insanların, bütün peygamberlerin şefaatçisidir. İslam dininin tebliğ edicisidir. Din, Muhammed dinidir yani İslam’dır. Pir Sultan’ın mensup olduğu o zamanın Türkmenleri nazarında da Hz. Muhammed’in bu şekilde bilinip kabul edilmiş olacağına da kesin gözüyle bakabiliriz. Buradaki peygamber sevgisi, hatta aşkı karşısında da Osmanlı
fetva
ve
fermanlarının
yeniden
gözden
geçirilmesi
ve
yeniden
değerlendirilmesi gerekmektedir, kanaatindeyiz. Allah’ı kabul edip Hz. Muhammed’i bu kadar seven ve onu Peygamber olarak kabul eden Türkmenlerin, Osmanlı fetva ve fermanlarındaki ağır suçlamaları hak ettikleri kolay kabul edilecek bir tespit olmamalıdır. 3. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDE “HZ. ALİ” Buraya kadar üzerinde durduğumuz şiirlerden anlaşıldığına göre Pir Sultan açık ve kesin bir biçimde ilah olarak ALLAH’ı peygamber olarak Hz. Muhammed’i, din olarak da Hz. Muhammed’in tebliğ ettiği İSLAM’ı kabul etmektedir. Bunlara ilaveten onun şiirlerinde Hz. ALİ sevgisi de büyük bir yer tutmaktadır. Elbette ki bunun sebepleri arasında Hz. Ali’nin, İslam’ın ilk yıllarında daha küçüklüğünden itibaren Hz. Muhammed’in yanında yer alması, ona din uğruna yapılan mücadele ve savaşlarda büyük destek vermesi, Hz. Ali’nin âyet ve hâdislerle övülmesi, ayrıca Hz. Ali’nin Hz. Muhammed’in yakın akrabası (amcasının oğlu) ve aynı zamanda damadı olması, Peygamber neslinin Hz. Ali ve Hz. Fatıma evliliğinden doğan çocuklarla devam etmesi, İslam âleminde doğan ve bugünlere kadar hemen her devirde İslam toplumlarını şekillendiren tasavvufun ve tasavvuf ekolleri demek olan tarikatların hemen tamamına
435
yakınında Hz. Ali’nin önder ve rehber kabul edilmesi gibi sebepler ilk akla gelenlerdir. Hz. Ali’yi, Hz. Muhammed’in Ehl-i Beyt’ini (Hz. Ali, Hz. Fatmayı, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin) öven birçok âyet ve hadisten bahsedilmektedir. Şii kaynaklarda bunların sayısız örnekleri vardır. Ancak objektif olması açısından bu kaynaklardan değil, Sünni kaynaklardan birkaç örnek vermekle yetineceğiz. Önce âyetler: “… Resûlullah (s.a.s.), bir gün zevcelerinden Ummu Seleme’nin evinde otururken Hz. Hasan gelir; onu kucağına alarak sağ dizine oturtur ve öper. Sonra Hz. Hüaseyin gelir; onu da sol dizine oturtarak öper. Sonra Hz. Fâtıma gelir; onu da karşısına oturtur ve sonra Hz. Ali’yi çağırır ve der ki: Ey Ehl-i Beyt! Şüphesiz Allah sizden rics’i (günah veya Allah hakkında herhangi bir şüphe) gidermek istiyor ve sizi tamamiyle temizliyor. (33. Ahzâb, 33).”362. Prof. Muhammed Ebu Zehra da aşağıdaki âyetlerin Hz. Ali ile eşi Hz. Fatıma hakkında nâzil olduğu rivayetini kaydetmektedir: “Allah sevgisiyle yoksulu, yetimi ve esiri doyuranlar” (Dehr suresi, 8) “Malı Allah sevgisiyle akrabaya, yoksullara, yolda kalmışlara, dilenenlere, köle ve esirlere verenler…” (Bakara Suresi, 8)363. Araştırmacı Mehmet Kırkıncı da; “Âl-i Beyt’e Allah için muhabbet etmek, dinimizde vâcibdir (İmam-ı Şâfi’ye göre farzdır)” dedikten sonra; “Cenab-ı Hak Şûrâ süresinde şöyle buyurmaktadır: Resûlüm, sizden peygamberlik vazifesine mukabil ücret istemez. Yalnız Âl-i Beyt’ine meveddet (sevgi ve saygı) istiyor” (Şûrâ sûresi, 23) âyetini zikretmektedir364. Hadislerden bazı örnekler: E.R. Fığlalı yukarıdaki âyetten sonra Ümmü Seleme’den şu hâdisi ve onunla ilgili şu bilgileri vermektedir: “Hz. Peygamber benim yanımda idi. Ali, Fâtıma, Hasan ve Hüseyin de vardı. Onlara hâzire (parça et ve unla yapılan bir Arap yemeği) pişirdim. Yediler; sonra da
362
Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi: İmâmiye Şiası, İstanbul, Selçuk Yayınevi, 1984, s. 90. Ayrıca bak: Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi; Çağımızda İtikadî İslam Mezhepleri, s. 234-235; Gölpınarlı, Abdulbaki: Tarih Boyunca İslam Mezhepleri ve Şiilik, s. 38. 363 Ebû Zehra, Prof. Muhammed: İslam’da Fıkhî Mezhepler Tarihi, İkinci Baskı, İstanbul, Hisar Yayınevi, 1978, s. 194. 364 Kırkıncı, Mehmet: Alevilik Nedir?, 7. Baskı, İstanbul, Cihan Yayınları, 1992, s. 58.
436
uyudular. Hz. Peygamber onların üzerine bir örtü örttü ve ‘Allah’ım, onlar benim Ehl-i Beytim’dir; onlardan kusuru gider ve onları tertemiz kıl’ dedi.365” Fığlalı’ya göre bu rivayette sözü geçen örtü (abâ)den kasdedilenler Hz. Peygamber, Ali, Fatıma, Hasan ve Hüseyin’den ibaret olan beş kişidir. Bunlara Ehl-i Beyt veya Âl-i Abâ (Abâ’nın altındaki soy) denmektedir. Araştırmacı M. Kırkıncı da Hz. Ali ve Ehl-i Beyt hakkındaki şu hadisleri zikretmiştir: Ben kimin dostu isem, Ali de onun dostudur. Ali’yi yalnız müminler sever, O’na yalnız münafıklar buğzeder. Ben size iki şey bırakıyorum: Kur’an ve Ehl-i Beyt’im. Bunlara temessük ederseniz kurtulursunuz366. Bu hadislerle ilgili olarak da şunları söylemektedir: “Bu mânâda Hz. Ali’yi sevmek, dini sevmek, Hz. Peygamber’i (S.A.V.) sevmek demektir.” (Aynı Eser, s. 14). Aynı araştırmacın bu hususla ilgili olarak verdiği şu hadisler de bu sevgiyi pekiştirmekte ve Hz. Ali’nin Hz. Muhammed nezdindeki itibarını açıkça göstermektedir: “Size verdiği nimetlerden dolayı Allah’ı sevin. Beni de Allah için sevin, Âl-i Beyt’imi de benim için sevin”367 “Ben ilim şehriyim, Ali de o şehrin kapısıdır.”368 M. Kırkıncı “Hz. Ali (ra.) Efendimiz, İslam’ın bütün inceliklerine vakıftır.” dedikten sonra şöyle demektedir: “Kendisi de yeminle, ‘Tevrat, Zebur ve İncil’in de esrârından haberdarım’ demişti.”369 Yukarıda dile getirilen iki emanetten “Kur’an ve Ehl-i Beytim”le ilgili olarak şu hususu belirtelim: Anlaşıldığına göre hadisin orijinali yukarıdaki gibidir. Ancak bu hadis diyanet çevrelerinde daha çok “Kur’an ve sünnetim” şeklinde biliniyor ve aktarılıyor. Elbette ki ikisi de genelde aynı şeyi karşılar ama, yukarıdaki gibi bilinip yaygınlaştırılması, ancak açıklamalarda sünnetin de dile getirilmesi daha doğru olur, kanaatindeyiz. Burada Osmanlı’nın resmî din anlayışının yönlendirme ve Ehl-i Beyt’i gözlerden uzak tutma çabasının bir yansıması vardır, diyebiliriz. M. Kırkıncı’dan aktardığımız bilgileri yine onun şu sözleriyle bitirelim: “.. Şu hakikatı da ifade edelim ki, bizim Âl-i Beyt’i sevmemiz onların sadece mücerret
365
Fığlalı, Prof. Dr. E. Ruhi: Çağ. İti. İslam Mezhepleri, s. 234-235. Kırkıncı, Mehmet: Alevilik Nedir? , s. 14. 367 A.g.e.: s. 59. 368 A.g.e.: s. 157. 369 A.g.e.: s. 157. 366
437
şahsiyetleri için değil, Kur’an’a yaptıkları hizmetleri, İslâm Dini’nin neşrinde gösterdikleri büyük fedakârlıkları, ilim ve irfan sahasında yaptıkları hizmetleri içindir.”370 Prof. Dr. Y.N.Öztürk de, Hz. Ali’ye verilen Haydar-ı Kerrâr (mükemmel hücum yapabilen kişi), Seyfullah (Allah’ın kılıcı) ve Esedullah (Allah’ın Arslanı) lâkaplarını andıktan sonra şöyle demektedir: “Bu meziyetlerin birleştiricisi olması ona Hz. Peygamber tarafından ‘en ideal feta’ yani en ideal delikanlı denmesine yol açmıştır. Böylece Ali, Müslüman gencin örneği olarak, bizzat Hz. Muhammed tarafından gösteriliyordu. (…) O, bir yandan ‘ilim beldesinin kapısı’ olarak nitelendirilirken öte yandan Allah’ın Arslanı unvanını alacak ölçüde büyük bir cihat ve gaza kahramanıdır. Hayatı boyunca İslam için verilen tüm savaşlara katılmış,
Hz. Peygamber’in bir numaralı cengâveri olarak görev
yapmıştır.”371. Yaşar N. Öztürk Hz. Muhammed’den “Ben ilim beldesiyim, Ali de o beldenin kapısıdır. O halde, ilim peşinde olan o kapıya yaklaşsın” hadisini verdikten sonra da şöyle demektedir: “… Hz. Muhammed’in temsil ettiği ilim ve hikmet değerlerinin diğer insanlara ulaşma noktasında Hz. Ali’nin yer aldığı bir gerçek olarak karşımıza çıkar. Nitekim sadece Şiî ekoller değil, en koyu Sünnî ekoller bile ruhsal eriş ve oluşların Hz. Peygamber’e bağlandığı noktaya Hz. Ali’yi yerleştirmekte hiç tereddüt etmemişlerdir. Ve Ali, istisnasız bütün tarikat şecerelerinde, mürşitleri Hz. Peygamber’e ulaştıran silsile (kişiler zinciri) de yer almıştır.”372 Aynı araştırmacı; bir başka eserinde bâtınî mânâ esprisinin bütün dinlerde var olduğunu belirttikten sonra Kur’an ve Hz. Ali ile ilgili olarak şu hadisi nakletmektedir: “Kur’an yedi nüans üzere indirildi. Onun hiçbir harfi yoktur ki bir zâhir, bir de bâtın mâna taşımasın. Ebu Talip’in oğlu Ali’de bu zâhir ve bâtına ait ilim mevcuttur. (Ebû Nuayım; Hilye, 1/65)”373.
370
A.g.e.: s. 61. Öztürk, Prof. Dr. Y. Nuri: Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, s. 100-101. 372 A.g.e.: s. 99. 373 Öztürk, Prof. Dr. Y.Nuri: 400 Soruda İslâm, 8. Baskı, İstanbul, Yeni Boyut, 1999, s. 98-99.
371
438
Y.N. Öztürk, Hz. Peygamber’in “kalbî bilgiler” konusunda bazı seçkin sahabeleri aydınlattığını bildirdikten sonra, buna örnek olarak da şu hadisi vermektedir: “Ey Ali! Rabbim bana, seni din incelikleriyle iyice eğitmemi emretti ki sen iyice kavrayıp kalbini dolduracak bir kudrete erişesin.”374 Devamında şöyle diyor: (…) “Demek oluyor ki, bizzat Hz. Peygamber’in terbiyesi altında, eğitim yapan ve böylece bir yeteneği kazanması için özel çaba sarf edilen kişiler vardı.”375 Yani Hz. Ali gibi… Ayetlerle, hadislerle, yaptığı hizmet ve mücadelelerle İslâm içindeki mümtaz yeri apaçık belli olan Hz.Ali – bu esnada diğer Ehl-i Beyt mensupları – Hz Muhammed’in ölümünden sonra özellikle siyasette gereği gibi takdir edilip değerlendirilmemiş, olması gerektiği gibi birinci plânda değil, ikinci veya üçüncü plânda tutulup gösterilmeye çalışılmıştır. Özellikle ilk iki halifeden sonra Emevîler’in iktidarı ele geçirmeye başladığı Üçüncü Halife Hz. Osman zamanında bu gidişat başlamış, Emevilerin Muaviye ile birlikte İslâm devletini ele geçirmesi ve sonrasında ise artık plânlı bir politika haline gelmiştir: “Emevîlerin işe el atmaları yani Affan oğlu Osman’ın hilâfetiyle, Kur’an’ın dieal insanı yozlaşmaya başladı ve madde hesaplarında başarılı olan kurnaz, politika düzenbazı tip, ideal insan olarak algılanır oldu. Bunun anlamı, Kur’an’ın insanın kozmik mihverinin değiştirilmesi idi. Bu mihver değişikliği, vahyin değerlerini kristalleştirmesi gereken insanı koltuk ve saltanat cambazlığında başarılı adam olmaya yönelterek Kur’ansal toplumun omurga değerlerini sarstı. Sonuçta iyileri ve kötüleriyle tüm toplum, canının derdine düşme noktasına geldi. Bu gidişi fark eden Hz. Ali ve birkaç kişilik samimi ekibi sarsılan değerleri yerine koymak ve dengeyi yeniden kurmak için tavizsiz bir mücadele verdilerse de maalesef başarılı olamadılar. Çünkü Kur’an’ın insanı, toplum bazında sonsuzluk değerlerini her şeye rağmen sonuna kadar savunacak kıvama gelebilmiş değildi. Hz. Ali ve evladının yenik düşerek büyük zulümlerle ortadan kaldırılmalarından sonra Kur’an’ın mesajı, ideal toplumunu oluşturma sürencinden çıkarılıp saltanat hesaplarının kutsal gösterilmesi için sömürülen bir araç haline getirildi.”376. 374
A.g.e.: s. 101-102. A.g.e.: s. 102. 376 Öztürk, Prof. Dr. Yaşar Nuri: 400 Soruda İslam, s. 189. Ayrıca bak: Fığlalı, Prof. Dr. E. Ruhî: mamiye Şiası, s. 50-55. 375
439
Muaviye zamanında Hz. Ali’yi kötüleme ve Hz. Osman ile adamlarını rahmetle anma kutuplaşmayı derinleştirmiş; Muaviye’den bu gibi hareketleri önlemesi istenmiş, o da müdahale etmeyerek bu çirkin hareketi teşvik eder duruma düşmüş; bu çirkin harekete karşı çıkanlara ise baskı uygulanmış; bunlardan Hucr b. Adiyy (51/671) öldürülmüştür377. Hz. Ali ve imamların (12 İmam yani Hz. Muhammed’in necip soyunu devam ettirenler) hemen tamamı – çoğu zehirlenerek – kabile asabiyeti, kıskançlık ve siyasî gayelerle öldürülerek İslâm tarihinde onulmaz yaralar açılmıştır378. Hz. Ali – ve sülalesi – tarihî açından bu şekilde saf-dışı edilip zulümlere uğratılırken mânevî olarak da hak ettikleri şekilde ve konumda gösterilmemiştir. İlk Dört Halife’nin halifelik sırası, sanki ilâhi tebliğ gibi kabul edilmiş, sahabilerin mânevî değerleri belirtilirken de Hz. Ali dördüncü sırada gösterilmiştir. Bunun kaynağı Emevî zihniyetinde olmalıdır ama Osmanlı uleması da aynı sıralamayı genelde kabul etmiş ve bugünlere gelinmiştir: “Emevî politikacıların etkin ve yaygın propagandalarıyla gelenekleşen bazı kabulleri bir yana bırakıp tarafsız bir gözle İslâm tarihine, özellikle Hz. Peygamber devrine baktığımızda şu gerçek hemen ve çok açık bir biçimde gözümüze çarpar: Hz. Ali, İslam inkılâbının, Hz. Peygamber’den sonra, bir numaralı adamı ve Hz. Muhammed’i madde ve mânâda temsil kabiliyeti bakımından en yüksek şahsiyettir. Geleneksel kabullerin, Hz. Peygamber’den sonraki halifelik makamına seçilmiş olmayı, sahabilerin değerlerini tespitte esas almasının ve böylece ‘en büyük sahabi Ebu Bekir, sonra Ömer, sonra Osman, sonra Ali’ gibi bir kural koymasının, İslam esasları ve genel tarih perspektifinden bakıldığında, ifade ettiği hiçbir mâna yoktur. Ve inanıyoruz ki bu kabul, Emevî yöneticileri ve onların meddahları tarafından, Müslümanların kalp ve beyinlerine bir pranga gibi vurulmuştur.”379. “Bilindiği gibi Ebubekir, halifeliğe, Ömer’in getirilmesini isteyerek ölmüş; aynı şekilde Ömer, ölümünden önce, içlerinde Osman’ın da bulunduğu 6 kişiyi halifeliğe aday göstermiştir. Bütün bunlar; eğrisi-doğrusuyla siyasal, sosyolojik gelişmelerdir. 377
Fığlalı, Prof. Dr.E. Ruhi: İmamiye Şiası, s. 88-89. Fığlalı. Prof. Dr. E. Ruhi: İmamiye Şiası, s. 82, 89, 103-105, 154-156, 160-162, 163-165, 166-168, 169, 170, 171. Gölpınarlı, Abdülbâkiy: Tarih Boyunca İslam Mezhepleri ve ŞİİLİK, s. 388-528. 379 Öztürk, Prof. Dr. Yaşar Nuri: Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, s. 98.
378
440
Fakat bakıyoruz, Sünnî inanış, halifelerin bu seçim sırasını, Hz. Peygamber’den sonra en mükemmel insanı tespit için bir ölçü kabul ediyor. Buna göre, Hz. Peygamber’den sonra ümmetin en büyüğü Ebubekir, sonra Ömer, sonra Osman, sonra Ali’dir. İslam’ın ilâhî ve evrensel prensiplerine göre, böyle bir hükmü ancak Allah verebilir.”380. Bu tarihi ve siyasî gelişmeler yaşanırken Türkler henüz Müslüman olmamışlardır. Bu kutuplaşmalar bu dönem itibariyle Türk tarihiyle değil Arap tarihiyle ve İslam tarihinin ilk dönemleriyle ilgilidir. Ancak X. yüzyılda Türkler Müslümanlığı kitleler halinde kabul etmeye başladığında ve bunun hemen öncesinde bu kutuplaşmalar, zıtlaşmalar, Peygamber sülalesine yapılan baskılar, kıyımlar, zulümler devam ediyordu. Bu buhranlara, çalkantılara, zıtlaşmalara Türkler üçüncü şahıs, hatta sanki bir hakem gibi şahit oldular. İdareci Türkler önce ve sonra kısmen de olsa Emevi veya Abbasî politikalarına yakın olsalar bile, onlar gibi Peygamber sülalesine zulm etmemişler, hatta onlara büyük bir saygı göstermişlerdir. Bu çizgi Büyük Selçuklu, Anadolu Selçukluları ve Osmanlılarda da devam etmiştir. Ancak idarecilerin bu tavrı, her zaman Emevî ve Abbasilerin bazı kabüllerine açık bir vaziyette olmuştur. Çünkü onların kaynağı Arap tarihidir, Arap eserleridir. İdarecilerin dışındaki halk ise çok büyük bir ekseriyetle bu hakemlikte çok açık olarak Hz.Ali ve onun sülâlesini haklı görmüş, onun tarafında yer almış ve onları aşkla sevmiş, gönüllerinde yaşatmıştır. Temiz havalı yaylalarda, dağlarda, berrak su başlarında yaşayan, temiz kalpli Türk halkı Hz.Ali’nin ilk seçimlerde dikkate alınmamasını, dışlanmasını, daha sonra ona ve çocuklarına yapılan zulüm ve kıyımları hiçbir zaman tasvip etmemiştir. Ulemanın direk veya dolaylı baskısı karşısında bazan bu tavrını gizlese bile, gönülden onları sevmeye ve haklı bulmaya devam etmiştir. “Türklerde Alevîliğin menşei konusunda, burada, şu kadarını ifade etmeliyiz ki, Türkler, İslam kültür çerçevesine girişlerinden itibaren tamamen Sünnî anlayışı benimsemiş olmalarına rağmen, esas itibariyle Hz. Muhammed (s.a.s.) ve Ehl-i Beyt sevgisini ön planda tutan sûfilik cereyanının kuvvetle etkisi altında kalmışlardır.”381. “… Biz İslâmiyeti severek ve isteyerek seçişimizden beri, Hz. Muhammed (s.a.s.)in aşkı ve muhabbeti ile dolmuş, onun hayatını ve yolunu hayatımıza örnek 380 381
Öztürk, Prof. Dr. Yaşar Nuri: 400 Soruda İslam, s. 195-196. Fığlalı, Prof. Dr. E. Ruhi: Çağ. İti. İslam Mezhepleri, s. 237.
441
tutmuş emsâlsiz bir milletiz. Öyle ki, onun sevdiklerini sevmek, kızdıklarına kızmak, bizim ayırıcı bir vasfımız olmuştur. O, “Ehl-i Beytim” dediği, ailesi, damadı Hz. Ali, torunları Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin ve diğerleri ile kızı Hz. Fâtıma’ya, ashabına sevgi ve bağlılık gösterilmesini mi istemiştir; Türk milleti bunu, diğer bazı İslâm milletleri gibi, siyasî bir istismar vasıtası kılmaksızın, bir emir telakki edip, inancını buna göre ayarlamış, Hz. Peygamber’in aile fertlerini, kızını, damadını, torunlarını sevmeyi, onlara bağlanmayı, saygı göstermeyi bir iman borcu bilmiştir.”382 Böylece bir tarafta gizli veya açık olarak Emevî-Abbasî zihniyeti, diğer tarafta Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisi ile bugünlere gelinmiştir. Emevî-Abbasî zihniyetinden ve onların sempatisinden kurtulamayan İslam dünyası Hz. Ali ve onun Ehl-i Beytini ikinci plana iterek veya lâyık olduğu şekilde önemsemeyerek eşyanın tabiatına aykırı bir şekilde hareket etmiş ve – tabiri caizse – suyu yokuş yukarı götürmeye çalışmıştır. Onun için İslam dünyası çalkantılardan, mezhep kavgalarından kurtulamamıştır. Çünkü gerçekler başka tarafta, güç başka taraftadır. İşte aynı durum, hatta biraz daha fazlası XVI. yüzyılda halk ve idareciler arasında da vardı. Geniş halk kitleleri Allah’ı, Peygamber’i, Kitab’ı can ü gönülden seviyor ve kabul ediyordu ama bu kabuller Osmanlı uleması, müftüsü, şeyhülislamları ve idarecileri için yeterli değildi. Onlar İslam âlemine en büyük fitneyi sokan Muaviye’ye saygı beslemeyi, Hz. Muhammed’in torunu ve göz bebeği Hz. Hüseyin’i şehit eden YEZİT’e ise lânet etmemeyi de şart koşuyorlardı383. İş bu noktaya gelince ipler kopuyor, sigortalar atıyor, kutuplaşmalar, çekişmeler kaçınılmaz oluyordu. İlk üç halife ve bunların seçim şeklinin, birer siyasi ve sosyal tercih oluşu, normal tarihî şartlar içinde ortaya konulmuş olsaydı, bunların yanına MUAYİYE ve YEZİT yukarıdaki gibi yerleştirilmeseydi yaşanan kutuplaşmalar, zıtlaşmalar, çalkantılar, din ve kardeş kavgası bu boyutlarda yaşanmayabilirdi. Ancak 382
A.g.e.: s. 243-244. Düzdağ, M. Ertuğrul: Şeyhülislam Ebussuûd Efendi Fetvaları, s. 112: 488. MESELE Muaviye hayırlı kişi değildir dese, şer’an Zeyd’e ne lâzım olur? ELCEVAP: Ta’zir olunur. (İlgili kitabın sözlük kısmında Ta’zir için şu mânâlar veriliyor: Hakkında muayyen bir ceza bulunmayan çeşitli suçlara karşı tertip ve tatbik edilecek olan ceza, te’dib. Hatayı yapanın hal ve seviyesine göre, ihtar etmekten İDAMA kadar on yedi kısma ayrılır.) 489. MESELE: Sahâbe-i kiramdan Muâviye’ye lâ’net eden Zeyd’e şer’an ne lâzım olur? ELCEVAP: Ta’zir-i beliğ ve hapis lâzımdır. (Yani ta’zir cezasının daha ağırlarından birisi verilecek ve hapsedilecektir. H.D.) 487. MESELE: “Yezid’e lâ’net ve ona lâ’net etmeyene dahi lâ’net” diyen Zeyd’e ne lâzım gelir? ELCEVAP: La’net etmeyene lânet nâmeşrûdur. Lâ’net etmemek onun ef’âlin kabul değildir. (nâmeşrû: meşru değil. H.D.).
383
442
Emevî idarecilerine has olan bu anlayışı özellikle XVI. yy.dan itibaren Osmanlı ulema, müftü, şeyhülislam ve idarecileri de benimsemişler, Hz. Ali, Ehl-i Beyt sevgisi ile birlikte Müslüman olmuş olan Türk milletini bu taassuba ve din dışı kalıba sokmak istemişlerdir. İlk Müslüman olan Türkler, özellikle XII., XIII., XI., XV. yüzyıl din ve tasavvuf büyükleri bu hakemlik görevini lâyıkıyla yapmışlar, Emevi-Abbasî zihniyetine teslim olmamışlar, İslam’ı aslına, özüne ve ruhuna uygun şekilde yaşamışlar, ilk üç halifeye saygılı olmuşlar, fakat İslam’daki yeri ve önemi oranında Hz. Ali ve Ehl-i Beyt’i daha çok sevmişlerdir. Ahmet Yesevi, Ebü’l Vefa, Baba İlyas, Hacı Bektaş, Ahi Evren, Yunus Emre ve başkalarında bunu açıkça görmek mümkündür. Çünkü onlar birer âlimdi, kitabî bilgilerle donanmışlardı ve oradan tasavvufa geçmişlerdi. Bizzat Kur’an ve Hz. Muhammed’den besleniyorlardı. XVI. yüzyıla gelince âlimler, idareciler, Emevî-Abbasi zihniyeti tahakkümüne girmiş, Ahmet Yesevi, Ebü’l Vefa, Baba İlyas, Hacı Bektaş, Ahi Evren, Edebali ve Yunus Emre zihniyeti ve anlayışı terk edilmeye başlanmış, hatta onların görüşleri suçlanır olmuştur. Geniş halk kesimleri ise bu din ve tasavvuf büyüklerinin fikir ve düşüncelerini kendi imkânları ölçüsünde yaşatmaya devam etmişlerdir. Fakat artık şehirden, mektepten, kitaptan, devletten uzaklaştırılmışlardır. Bunların içindeki sevilen, sayılan kişilerin kendi imkânları içinde dinî önderlik etmesi, halkı irşat edip eğitmesi, hatta kitap bulundurması ve bunları okuması ölümü gerektiren büyük suç haline getirilmiştir. Onlar bu imkânsızlık içinde, yüzyıllar boyunca birçok kitabi bilgiyi unutmuşlar, bunlardan mahrum kalmışlar, fakat ALLAH’ı, KUR’AN’I, HZ. MUHAMMED’i ve onun EHL-İ BEYTİ’ni unutmamışlar, bunları aşk derecesinde sevmeye devam etmişlerdir. Bunlar; imkânsızlıklar, dışlanmalar, zor hayat şartları ve çetin siyasi baskılar içinde yüzerken sevdiklerine, inandıklarına zaman zaman hurafeler, İslam-dışı motifler, ölçüsüz yüceltmeler de eklenmiştir. Çünkü ellerinden kitap alınınca, şehirden, mektepten, medeniyetten uzaklaştırılıp, önderleri bir bir ortadan kaldırılınca veya sıkı kontrol altında irşat yapamaz hâle gelince onların evvelden âşina oldukları “destan kültürü”nden başka kaynakları kalmıyordu. Bu gelişmelere bağlı olarak meselâ Hz.Ali; Ahmet Yesevî, Hacı Bektaş ve Yunus Emre’de daha kitabî ve gerçeğe yakın bir şekilde tanıtılırken, XVI. yüzyılda Pir
443
Sultan’da ve daha başka Kızılbaş ve Bektaşî şairlerde ise destanlarda olduğu gibi bazan gerçek, bazan da olağanüstülülüklerle anlatılmıştır. İşte Pir Sultan’ın şiirlerinde çok yer alan ve onun şiirlerinde en az 151 defa zikredilen Hz. Ali’yi bu bilgiler çerçevesinde ele almalıyız. Bu sayıya Hz Muhammed’le Hz. Ali’nin birlikte anıldığı mısralardaki Hz. Ali kullanımları dahil değildir. Bundan dolayı oradaki Hz. Ali sevgisi ve Hz. Ali tanımı bazan gerçeğe uygun bir şekilde, bazan da olağanüstülüklere büründürülerek verilmiştir. Fakat ondaki Hz. Ali sevgisi genelde ALLAH’ı, KUR’AN’ı, PEYGAMBER’i yerli yerinde tutan, onların konumlarına halel getirmeyen bir sevgidir. Bunlara ters gelebilecek mısralar ise ya tasavvufun çetrefilli yorumlarıyla, ya yukarıdaki olağanüstülüklerle veya yukarıda bahsettiğimiz imkânsızlık ve bilgi noksanlığıyla ilgilidir. Bunlar sadece kendi içinde böyle bir özelliktedir. Onun şiirlerinde ALLAH’ın varlığını, birliğini; Kur’an’ı, Peygamber’i reddetmek gibi bir düşünce asla bulunmamaktadır. Ancak önce Emevî ve Abbasî’lerin reddettikleri, sonra da Osmanlı ulema ve idarecilerinin –adeta– Muaviye ve Yezit’le birlikte sevmeye mecbur ettikleri Hz. Ali – ve bu arada Ehl-i Beyt sevgisi – daha çok vurgulanmıştır. Çünkü bu hem dinin emrinden, hem onların uğradığı zulümlerden, hem Türklerde ve Türk tasavvufunda Hz. Ali’nin önder ve rehber kabul edilişinden, hem de tarikat silsilesinin hemen tamamının Hz. Ali vasıtasıyla Hz. Muhammed’e ulaşmasından dolayıdır. Bu bilgilerden sonra Pir Sultan’ın şiirlerindeki Hz. Ali’yi şu üç başlık içinde incelemeyi uygun bulduk: a) Dinî ve tarihî olarak Hz. Ali b) Tasavvufî (tarikat) olarak Hz. Ali c) Menkıbevî/destanî olarak Hz. Ali. a. Pir Sultan’ın Şiirlerinde Dinî ve Tarihî Olarak Hz. Ali Hasan ile Hüseyin Ali’nin oğludur. Bunların, Yezit’in elinden ciğerleri dağlıdır. Mümin olanlar Şah’a (Hz. Ali’ye) ikrarlar bağlıdırlar, onun yolundan dönmezler (14. şiir/4. dörtlük). Zâhir, bâtın bilgilerine vâkıf olan kâmil bir kişinin Tanrı’nın Arslan’ı Hz . Ali’yi, onun nerde olduğunu bilmesi gerekir. (91/1. dörtlük)
444
Müderrisler, müftüler Tanrı’nın arslan kulu Hz. Ali’nin nerde olduğunu, onun değerinin ne kadar yüce olduğunu haber verebilirler. (91/5. dörtlük). Hz. Muhammed; Ali’nin yiğit, kahraman bir er olduğunu söylemiştir. Bunu bilip kabul etmeyenin işinin zor olduğunu belirtmiştir. (109/5. dörtlük) Kur’an’da okunduğuna göre dünyada Ali; hocadır, âlimdir. (117/4. dörtlük). Ali, gazilerin başıdır. Hızır onun yoldaşıdır. (119/2. dörtlük). Bu dünya, Tanrı’nın arslanı Hz. Ali’yi almış ve Düldül’ü sahipsiz bırakmıştır. (136/3. dörtlük). Ali, Allah’ın dostudur, sevdiği kişidir (950/4. dörtlük). Örnek iki dörtlük: Hasan ile Hüseyin Ali’nin oğlu (Hasan’la Hüseyin; İ.Aslanoğlu.). Yezid’in elinden ciğeri dağlı Mümin olan Şah’a ikrarı bağlı (ikrarla; İ.Aslanoğlu.) İkrara bend olan yoldan dönmedi (14/4. dörtlük) Pir Sultan’ım bu durakta dur dedi Hazret-i muhmmed, Ali er, dedi Bunu bilmeyenin işi zor dedi Yine bir mürşide varmadan olmaz (109/5. dörtlük). Hz. Muhammed’in vasisi olan Hz. Ali bırakılıp başkaları (Burada Mervan deniyor. Ancak ya bilgi yanlışlığı yapılmıştır veya şiire sonradan Mervan eklenmiştir. Fakat ilk iki halifelik seçiminde Hz. Muhammed’in en yakını ve damadı Hz. Ali’nin fikri bile sorulmadan halife seçildiği tarihi bir gerçektir. H.D.). Hz. Muhammed’in yerine halife yapılmıştır. (14/3. dörtlük). On İki İmam’ın sultanı Hz. Ali’dir. Diğer İmamlar onun neslinden türemiştir. (23/6. dörtlük). (Pir Sultan döneminde) tarihler (veya tevatür, anlatılanlar) çoğalmıştır. Farklı farklı fikirler haddi aşmıştır. Anadolu’daki sofular (dervişler) bildiklerinden şaşmıştır. (33/3) Bu mısralarda da XVI. yüzyıldaki yeni yeni cereyanlar, fikirler, bunların insanları tereddütlere düşürmesi tarihe uygun bir şekilde anlatılmıştır. Gidi Yezit (Yezitler) bize Kızılbaş demektedir. Şah’ı (Hz. Ali’yi) seviyorlar deseler yeridir, doğrudur. Ancak öyle demeyerek “Kızılbaş” diyerek hakaret etmektedirler. Yetmiş iki millet Şah’ı (Hz. Ali’yi) sevmez. Biz severiz. O Şah-ı Merdan
445
Ali’dir. (82/1. dörtlük). Buradaki ifadeler sadece Osmanlılar için isabetli değildir ama, Emeviler ve Abbasiler de dikkate alındığında çok da yanlış bir teşhis değildir. En azından Türkmenler nazarında böyledir. Gidi Yezit (Yezitler) bizler haram yemiyoruz. Gizlice yapılanları gördüğümüzde bunları başkalarına yaymıyoruz. İkrar birdir dedik, geri dönmedik. (Hz. Ali’ye ikrarla bağlandık, ondan dönmedik). Biz yedileriz, birincimiz, önde takip ettiğimiz Ali’dir. (82/3. dörtlük). Hüseyin, Muhammed’in gözünün nurudur. Ali’nin de yâdigârıdır. (139/2. dörtlük). Ali, Fatıma’nın yâridir. Zülfikâr’ı çekip kullanan Ali’dir. (147/2. dörtlük). Örnek dörtlükler: Tevarih çoğaldı da hadden aştı (Tevatür, de olabilir. H.D.) Urum sofuları bildiğin şaştı Şimdi gayret Şah-ı Merdan’a düştü Beklerim yolların gel efendim gel (33/3. dörtlük) Gidi Yezit bize Kızılbaş didi (demiş. İ.Aslanoğlu.) Meğer Şah’ı sevmiş dise yoludur (yeridir. İ.A.) Yetmiş iki millet sevmezler Şah’ı Biz severiz Şah-ı Merdar Ali’dür Gidi Yezit bizler haram yemedik Batındaki gördüğümüz dimedik İkrar birdir didik geri dönmedik Yedileriz birincimiz Ali’dür (82/1.3.dörtlükler). b. Pir Sultan’ın Şiirlerinde Tasavvufî (Tarikat) Olarak Hz. Ali: Yukarıda verdiğimiz bilgilerden de anlaşıldığı gibi Hz. Ali’nin Kur’an’da, Hz. Muhammed nezdinde diğer sahabelere göre daha özel bir yeri ve itibarı vardır. Hz. Ali’nin de yine Kur’an’ın ve Hz. Muhammed’in yolunda ve izinde olmak üzere diğer sahabelere göre olayları değerlendirişi, yorumu, aldığı tavır, dini yorumlayışı farklılık gösterebilmektedir. Hz. Ali’nin küçük yaştan itibaren Hz. Muhammed’in yanında kalması ve bizzat Hz. Muhammed tarafından yetiştirilip eğitilmesi, Hz. Muhammed’in
446
ve Hz. Ali’nin de ifadesine göre Kur’an’ın sadece zâhiri değil, batınî mânâlarına da vakıf oluşu ona dinî açıdan kendi zamanından itibaren bir üstünlük ve itibar sağlamıştır. Kur’an ve Hz. Muhammed nezdindeki Hz. Ali’nin bu itibarı, sonradan Müslümanlığı kabul eden Türkler tarafından da kabul edilip benimsenmiştir. Türklerin sûfilik yoluyla Müslümanlığı kabul etmesi bu sevgiyi daha da beslemiştir. Bu sevginin XVI. yüzyılda da artarak devam ettiğini görüyoruz. Ancak bilhassa Türkmenlerde- yine yukarıda izah ettiğimiz tarihî ve sosyal mecburiyetler ve imkânsızlıklar yüzünden kitabî bilgilerden ve kitabî yetişmiş önderlerden mahrum kaldıkları için- bu Hz. Ali sevgisi zaman zaman destan özelliğine büründürülmüş ve gerçekten uzaklaşılmıştır. Meselâ Hz Ali’nin bizzat bir tarikat kurmadığı bilindiği halde onun tarikat kurduğuna çok samimi olarak inanılmaktadır. Tasavvufî ekollerin (tarikatların) Hz. Ali’ye, oradan da Hz. Muhammed’e bağlanmaları ve bu kaynaktan beslenmeleri bir gerçektir. Hz. Ali’nin Kur’an ve Hz. Muhammed nezdindeki değer ve itibarı gerçektir. Fakat Hz. Ali XVI. ve daha sonraki yüzyıllardaki tarikat mensuplarının ileri sürdüğü ve zannettiği gibi bir tarikat kurmamıştır. Ancak İslam’ı, çok samimi bir şekilde onun zâhir ve bâtınına vakıf olarak, ruhuna ve özüne uygun bir şekilde yaşamıştır. Pir Sultan’ın şiirlerinde ise Hz. Ali tarikatın kurucusudur, önderidir, rehberidir: Şeriat yolunu Muhammed açtı Tarikat menzilini Ali seçti Bu meydandan nice erenler geçti Turnalar Ali’mi görmediniz mi (23/5. dörtlük) Muhammed Ali’nin eli değil mi Hak deyüp tuttuğum el bana yeter Bu yolun sahibi Ali değil mi Ali’nin kurduğu yol bana yeter (77/1. dörtlük) Pir Sultan’ım söyler ganidir gani Evveli Muhammed âhırı Ali Anlardan öğrendik erkânı yolu Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (111/7. dörtlük)
447
Pir Sultan’ım der Şah’ımız Hakk’a ulaşır rahımız On’ki İmam katarımız (Onik’imam olmalı. H.D.) Uyamazsın demedim mi (121/6. dörtlük) Ayrıca bak: 82/4; 65/4; 76/4; 80/5; 92/1; 116/1,5; 277 (C.Öztelli’de) /3. dörtlük Görüldüğü gibi bu mısralarda şeriatın önderi olarak (yani Peygamber olarak) Hz. Muhammed, tarikatın önderi olarak da Hz. Ali kabul edilmektedir. Şeriat-tarikat; Hz. Muhammed – Hz. Ali sıralamasına da harfiyen uyulmakta; kitabî ve ideal tasavvufa uygun bir bilgi verilmektedir. Şeriatın üzerine tarikat bina edilmektedir. Ancak bu tarikatın herhangi bir adı yoktur. Sadece “tarikat”tır. Bu da Hz. Muhammed ve Hz. Ali’nin yoludur. Aslında buradaki “tarikat”tan kastedilen “gerçek İslam”dır. Buradaki bilgi de tarihle uyuşmaktadır. Çünkü Pir Sultan’ın yaşadığı yıllarda (XVI. yy.) isim olarak henüz “Bektaşîlik” veya “Alevîlik” yoktur. Sadece “Kızılbaşlık” vardır. O da daha ziyâde aşağılamak maksadıyla Osmanlıların verdiği bir isimdir. Aslında ve başlangıçta bu terim mezhep veya tarikattan ziyade “Türk veya Türkmen”i karşılar. Bu tarikatta mürşit Hz. Muhammed, rehber ise Hz. Ali’dir. İkisi beraber kullanıldığında yine bu sıraya uyulmakta, önce Hz. Muhammed, sonra Hz. Ali zikredilmektedir: Mürşidim Muhammed bildim yolumu Rehberim Ali’dir virdim elimi Tığbent ile bağladılar belimi Evliya erkânın gördüm bu gece (6/2. dörtlük). Evveli Muhammed âhırı Ali Erenler kurdular erkânı yolu Üç yüz altmış altı servinin dalı Bahçesinde bülbül nedir gül nedir (80/5. dörtlük) Hz. Ali tek olarak kullanıldığında bazan mürşit, bazan rehber, bazan pir, bazan da mürebbî olarak zikredilmektedir ki hepsi de tarikatın önderi veya yetkili kişisi mânâsına gelmektedir:
448
Muhammed dinidir bizim dinimiz Tarikat altından geçer yolumuz Hem Cibrilîemin’dir rehberimiz Biz mü’miniz mürşidimiz Ali’dir (82/4. dörtlük) Mürebb’olan Ali gerek Dört kapıda eli gerek Musahibin hali gerek Zira Ali Muhammed’dir (148/11. dörtlük. Menakıbü’l Esrar Behçet’ül Ahrar’daki Pir Sultan şiirinden). Kimdir bunu böyle diyen Erenlerden öğüt alan Yeşil âlem çekip gelen Pirim Ali kendisidir (154(2)/4. dörtlük) Bildim a sultanım sâhipnazarsın Sevdiğin âşıka dilde pazarsın Hazret-i Ali pirim deyü gezersin Âşık mevâliye benzer gözlerin (62/2. dörtlük). Ayrıca bak: 77/1; 82/2; 111/7; 121/6; 148/12; 29/2.5; 45/1; 73/3; 92/1; 97/5; 99/1; 106/1; 129/2.3; 194 (A. Bezirci’de)/2. dörtlükler… Tarikat kurucusu, mürşit, pir, rehber, mürebbi olarak kabul edilen Hz. Ali, Pir Sultan’ın şiirlerinde çeşitli özellikleri ve meziyetleri itibariyle de övülmektedir: Ali’m bilmezdi benliği Dilde tutmazdı kinliği Zülfikar’ın keskinliği Zerrecesi kılıçtadır (149/3. dörtlük). Alçağa tutmuş yüzünü Hakk’a bağlamış özünü Kırklar ile bir üzümü Yiyen Murtaza Ali’dir (150/2. dörtlük) Zâhirde, bâtında var olan, söz sahibi olan, bütün bunları bilen Ali’dir. (13/4. dörtlük). Oniki İmamlar (bunların birincisi Hz. Ali’dir) gelmişler ve hepsi Şah’a
449
(Allah’a) secde eylemişlerdir. (118/5. dörtlük). Mürebbi olanın Hz. Ali gibi olması ve dört kapıda (Şeriat – Tarkat – Marifet – Hakikat) elinin olması, bilgi sahibi olması gerekir. Musahiplerin halleri Hz. Muhammed ile Hz. Ali’nin hali gibi olmalı, ikisinin bir ve beraberliğine benzemelidir. (148/11.
dörtlük). Hz. Ali’ye bu şekilde değer
verilmesi ve onun övülmesi gerek dinî, gerekse tasavvufî (tarikat) açıdan Hz. Ali’nin dindeki yerine, konumuna ve Hz. Ali’nin özelliklerine de uygun düşmektedir. Pir Sultan’ın şiirlerinde bir de “Ali Sırrı”ndan bahsedilmektedir. Buradaki “Ali Sırrı”nı Hz. Muhammed’in Hz. Ali’yi öven, onu Allah’ın talimatı üzerine özel bilgilerle eğitmesini istediğini söyleyen, Kur’an’ın yedi nüans üzere indirildiğini, onun her bir harfinin bir zâhir, bir de bâtın mânâsı olduğunu ve Ebu Talip’in oğlu Ali’de bu zahir ve bâtına ait ilmin mevcudiyetini dile getiren hadislerdeki bilgilere dayandırmak mümkündür. Ancak yüzyılların imkânsızlıkları, kitabî irşat ve bilgi noksanlıkları yüzünden bu sırrın neler olduğu, hangi âyet veya hadise dayandığı unutulmuş ve sadece esrarlı ve muğlak bir terim olarak “Ali Sırrı” kalmıştır. Hz. Ali’nin ve ancak onun gibi “veli, ermiş” olabilenlerin bilebildiği bilgiler, hikmetler, tasavvufî gerçekler “sır veya Ali sırrı” olarak kabul edilebilir: Can bülbülü ne gezersin kafeste Ali’nin sırrını söylen nefeste Dünya kurulmadan oturan posta Birisi Muhammet birisi Ali (19/1. dörtlük). Girelim Ali seyrine (Erelim Ali sırrına, olmalı. H.D.) Çıkalım meydan yerine Küfrümüz iman yerine Sayamazsın demedim mi (121/5. dörtlük) Sır Ali’deki sır idi Seyredeni sever idi Ben kulu da kemter idi Pir aşkına düştü gönül (129/3. dörtlük)
450
Gelin yiyelim içelim Bu güzellik geçer bir gün Âlem yâran yaran olmuş Ali’m sırrın açar bir gün (140/1. dörtlük) On İki İmam’ın bizdedir nuru Şah-ı Velâyet’in bizdedir sırrı Açıktır aynımız gönlümüz duru Sedefli memanlı gönüllerimiz (194/5. dörtlük. A. Bezirci’de) Pir Sultan’ın şiirlerinde Hz. Ali, tasavvuf düşüncesine bağlı olarak da işlenmiştir. Ancak yukarıda üzerinde durduğumuz dinî-tasavvufî bilgi sığlaşması ve Türk tasavvufunun altın çağından (XII. XIII. XIV. XV. yy.lar) uzaklaşılması ve benzeri sebeplerle Hz. Ali-tasavvuf ilişkileri sığ ve klâsik bir şekilde bu şiirlere yansımıştır: Cemali geliyor hayâlde duşta (düşte. İ. Aslanoğlu) Canım Asuman’da Kandil’de Arş’ta Uzakta yakında yemînde pişte (önünde, olabilir. H.D.) Her nereye baksan Ali’m kendi var (69/2. dörtlük). Bu dörtlükte tasavvufun vahdet-i vücud ve tecelli nazariyelerinden beslenildiğini görmekteyiz. Allah her şeyde, her yerde tecelli etmiştir. Her yerde farklı farklı görülen aslında bir Allah’tır. Burada ise Ali’dir. Onda da tecelli etmiştir. Ene’l Hak demenin bir başka şekli ifade edilmektedir: “Ben Hakk’ım” yerine “Ali Hakk’dır”. Aynı izah tarzı şu dörtlükte de görülmektedir: Pir Sultan’ım şu dünyaya Dolu geldim dolu benim Bilmeyenler bilsin beni Ben Ali’yim Ali benim (132/1. dörtlük). İkimizin de özü esası aynıdır. Allah ikimizde de tecelli etmiştir. Bu açıdan ikimiz de aynıyız. İkimizin özü, esası Allah’tır. “Ben Hakk’ım”, “Ali Hakk”dır. Burada ikisinin de fenafillah’a erdiği, Allah’ın varlığı içinde yok olduğu anlatılıyor.
451
Ağaç kurur devran döner Kuş yuvaya bir dem konar Doldurmuş dolusun sunar Ali’m kendi eli ile (116/4. dörtlük).
Ayrıca bakınız: 100/5; 150/5.
dörtlük. “Dolu=tolı > tolu” içki mânâsına gelir ve İslamiyetten önce de Türk kültüründe, dinî törenlerde önemli bir yer tutar. Ancak İslâmiyetin içinden doğan tasavvufta yine dinî – tasavvufî bir mânâ taşımakla birlikte, ilâhî içki, manevî içki, tasavvuf bilgilerinin özü; bu bilgileri alan ve bununla yoğrulan kişileri sarhoş eden, kendinden geçiren, âşık eden ilâhî bilgiler, hikmetler mânâsını da kazanmıştır. Tasavvufun bilgi kısırlığı içine düştüğü sonraki yıllarda “mey, dolu” uyuşturucu manasındaki içki, şarap v.b. olarak kullanılsa ve bazı tarikat mensupları tarafından bu içkiler içilse bile aslında Yunus Emre başta olmak üzere bütün büyük ve bilgili tasavvufçularda “mey, dolu, süçi” bu mânâda bilinmiş ve kullanılmıştır Yukarıdaki dörtlüklerde bu ilâhî bilgileri sunan Ali’dir. Çünkü tasavvuf ekollerinin büyük bir kısmında kurucu pir olarak Hz. Ali kabul edilmektedir. Pir Sultan’ın şiirlerinde, Hz. Ali’nin din ve tasavvuftaki önemine binaen çok derin, sarsılmaz bir Hz. Ali sevgisi görülmektedir: Hak nasip eylese dergâha varsam Bir dem divanına dursam yâ Ali Eğilsem eşiğine niyaz eylesem (eşiğne, olmalı. H.D.) Yüzüm tabanına sürsem yâ Ali Yüzüm tabanına sürdüğüm zaman Zerrece gelemez gönlüme güman (gelmezdi, C.Öztelli.) Ali’m Düldül’üne bindiği zaman Önünce Kanber’in olsam ya Ali Kanber gibi hizmetine yeldirsen Bir dem ağlatırsan bir dem güldürsen Çekip Zülfikar’ın beni öldürsen Elim eteğinde kalsam yâ Ali (18/1.2.2. dörtlük v e diğer dörtlükler).
452
Yüksek isem ben gönlümü endirmem (Yükseklerden, olmalı. H.D.) Endirsem de ben Ali’den ayrılmam Azrail’i ak göğsüme kondurmam Kondursam da ben Ali’den ayrılmam Kıratım kıratım benli kıratım Arş’alaya çıktı ünüm firkatım Kesilse kefenim yunsa meyyitim Yusalar da ben Ali’den ayrılmam (38/1.2. dörtlükler ve diğer dörtlükler). Diğer şiirlerinden örnekler: Pir Sultan zâkir olup Ali’yi zikretmektedir. Furkan’ı okuyup Ali’yi methetmektedir. Şah Meyit’i (Hz. Ali) arzulamaktadır. (27/Dörtlüklerin tamamı). Gönlü hoş olmadığı için turnanın ötmemesini istemekte, “Ali’yi seversen ötme” demektedir. (35/4. dörtlük). Cümle erlerin (tasavvuf erbabının) durmadan tekrar edip adını andıkları Ali’dir (49/3. dörtlük). Pir Sultan (ve onun gibiler) başlarını Şah’a (Hz. Ali) evvelden kurban etmişlerdir. Onlar şehittir. Bu şehitlerin serdarı ise Ali’dir. (82/5. dörtlük). Pir Sultan, Şah’ı (Hz. Ali) görmüştür ve artık onun yolundan dönmeyecektir. Hz. Ali’nin elinden içtiği bâde dolu olmuştur (ilâhi içki, tasavvuf bilgileri ve bunların özü haline gelmiştir).(100/5. dörtlük). Şah’ın illerinden gelen turnalar çağrışıp karışıp Şah (Hz. Ali) diyerek konarlar. (106/1. dörtlük). Pir Sultan Ali’nin kemter bir kuludur, kölesidir. (129/3. dörtlük). Pir Sultan bezm-i elestte “kalü belî” demiştir. Tanrı olarak Allah’ı kabul etmiştir ve Hz. Ali’ye de “Murtaza” demiştir. (148/12. dörtlük). Ali’nin sesi güzeldir. Onun sesi ile gönüllerdeki pas silinip yok olacaktır. (227. şiir/2. dörtlük. C. Öztelli’de). Pir Sultan’ın, bazı şiirlerinde de Hz. Ali’den yardım, şefaat veya bağışlanma dilediği görülmektedir. Bu, Hz. Ali’nin hem tarikatın kurucusu olarak kabul edilmesiyle, hem de Ehl-i Beyt mensuplarının öbür dünyada da şefaat edeceklerine inanılmasıyla ilgili olabilir: Zahir bâtın On’ki İmam aşkına (Oni’ki, olmalı. H.D.) Aman Şah’ım mürüvvet deyü geldim Pirim nazar eyle şu ben düşküne Aman Şah’ım mürüvvet deyü geldim
453
Bakmaz mısın cesedimin nârına Elim ermez oldu cihan kârına Yüzüm yerde geldim durdum dârına Aman Şah’ım mürüvvet deyü geldim (45/1.2. dörtlükler ve diğer dörtlükler). Ene’l Hak dedik de çekildik dâra Âdâb erkân bize doğru yol oldu Sorgucular geldi sual sormaya Yardımcımız Şah-ı Merdan Al’oldu (100/1. dörtlük) Biatımız aldık biz de uludan Mürvet kimden kaldı Hazret(i) Ali’den Bizim ikrârımız Kalû-beli’den Eldedir etekte bu ellerimiz (194/2. dörtlük. A. Bezirci’de). İlk dörtlüğünü aşağıya yazdığımız şiir de ilk bakışta Hz. Ali’den yardım ve şefaat istenen bir şiir gibi görünmektedir: Hak Muhammed, Ali geldi dilime Kalma günahlara mürvet yâ Ali Yine ihsan senden ola kuluna Kalma günahlara mürvet yâ Ali (17/1. dörtlük). Burada ve şiirin devamındaki diğer dörtlüklerde Hz. Ali sanki tarikat önderi olmanın biraz daha ötesinde kabul edilerek övülmektedir. Böyle düşünülürse Ali’yi Allah yerine koymaktadır, diyebiliriz. Fakat şiirin “Hak, Muhammed, Ali geldi dilime” diyerek başlaması; ikinci dörtlükteki “Allah’ım kuluna edersin rahmet”; dördüncü dörtlükteki “Allah’ım eydirme amanla zârı”; beşinci dörtlükteki “Allah’ım hidayet eylesin bize” mısralarında Allah’ı tam İslâmî bir şekilde anması dikkate alınırsa şu iki ihtimalden birisini söyleyebiliriz: Pir Sultan; “Yine ihsan senden ola kuluna Kalma günahlara mürvet yâ Ali” deken ve bu son mısrayı her dörtlüğün sonunda tekrar ederken, Hz. Ali’nin bu şekilde övülmesinin, Hz. Ali’yi “Tanrı” yerine koymak demek olduğunu bilmemekte, böylece Hz. Ali’yi tarikat önderi olarak, Allah’ı
454
da Tanrı olarak övmektedir. Bu durumda onun Hz. Ali’yi Tanrı yerine koymak gibi bir düşüncesi yoktur. Buradaki düşünenin tasavvuf teorilerine dayanan bir özelliği de görülmemektedir. İkinci bir ihtimale göre ise şiirin aslında “Ali” yerinde “Allah” vardı, sözlü kültürde zamanla ve Hz. Ali ile ilgili tartışmaların da artmasıyla Allah’ın yerine Ali söylenmeye başladı. Ali ile Allah’ın hece sayısı da aynı olduğundan söyleyişte hiçbir pürüz meydana gelmedi: “Hak Muhammed, Ali geldi dilime Kalma günahlara mürvet yâ Allah Yine ihsan senden ola kuluna Kalma günahlara mürvet ya Allah” şeklinde. Şiirin genelinde Allah’ın bu kadar çok ve Tanrı mânâsında ele alınması dikkate alınırsa bu ihtimali daha güçlü olarak kabul edebiliriz. Bu durumda şiirin tamamı dinî ve tasavvufi bakımlardan uyumlu hâle gelmektedir. Şiirin ölçüsü ve ahengi ise değişmemektedir. O zaman aynı şiirin ikinci dörtlüğü de şöyle olacaktır: Hatice, Fatıma mihr-i muhabbet Allah’ım kuluna edesin rahmet İmam Hasan, İmam Hüseyin mürvet Kalma günahlara, mürvet yâ Allah (derlemelerde Ali. H.D.) Ayrıca bakınız: 3.4.5.6.7. ve 8. dörtlükler. Yukarıdaki örnek ve açıklamalarda da görüldüğü gibi Pir Sultan’ın bu şiirlerinde Hz. Ali tasavvufa ve tasavvuf anlayışlarına bağlı olarak övülmekte, ona tarikat önderi ve rehber – bazan da mürşit, pir, mürebbi – olarak değer verilmektedir. Pir Sultan’ın bu şiirlerinde elbette Yunus Emre’nin şiirlerindeki derin tasavvufî bilgiler, izahlar yoktur. Ancak bu şiirlerde -kitaptan mektepten, şehirden uzak bir kültürel çevrede yaşanmasına rağmen- yine de ideal Türk tasavvufundan çok uzaklaşılmadığını söyleyebiliriz. c. Pir Sultan’ın Şiirlerinde Menkıbevî / Destanî Olarak Hz. Ali Hz. Ali’nin âyet ve hadislerle övülmesi, onun ilim ve hikmet sahibi oluşu, Kur’an’ın mânâlarını en iyi anlayanın Ali olduğunun Hz. Muhammed tarafından dile getirilişi, ayrıca yine Hz. Muhammed tarafından Müslüman gençlerin örneği (en ideal
455
feta; Lâ feta illa Ali) olarak gösterilişi, Hz. Ali’nin ihsan ve hidayet üstünlüğü yanında bir o kadar da beden üstünlüğü olduğunu, göstermektedir. Bunu İslam’ın yayılışı sırasında yapılan savaşlara Hz. Muhammed’in yanında katılıp, cesurca savaştığından, bu hususta diğer İslâm kahramanlarından daha önde olduğundan, birçok azılı İslâm düşmanını bizzat öldürdüğünden, bu savaşlarda yeri geldiğinde Hz. Muhammed için canını siper ettiğinden anlamak mümkündür384. O, bu özellikleriyle bizim sözlü kültürümüzdeki destanlarımız için de ideal bir kahramandır. Öyle de olmuştur. Hz. Ali’nin bu yiğitlikleri, kahramanlıkları, savaşçılığı Türkler arasında çok sevilmiş ve onun hayatı hakkında menkıbeler (destanlar) oluşturulmuştur. Hz. Ali’nin bu üstünlükleri kitaplarda zaten var olduğundan onu alıp hayallerine, ideallerine göre şekillendirilip menkıbeler (destanlar) oluşturmak da halka düşmüştür. Bu Türk olsun, Türkmen olsun bütün Türk halkı için geçerlidir. İşte bu menkıbeler (destanlar) Pir Sultan’ın şiirlerinde de yer almaktadır: Talip olmayınca yârem sarılmaz (Tabip, olmalı. H.D.) Mürşit olmayınca pire varılmaz Yüz bin asker olsa küffar kırılmaz Eli Zülfikar’lı Ali olmayınca (Al’ olmayınca, olmalı. (H.D.) (1/3. dörtlük) Pir Sultan’ım yaraları yeniler Şah’ın sesi kulağımda çınılar Ali’m nârâ ursa dağ taş iniler Şu gelen ses yoksa Düldül sesi mi (22/7. dörtlük) Şah’ım Hayber kalesini yıkarken Nice Yezit halka olup bakarken Muhammed Mustafa Mirac’a çıkarken (Vezin tutmuyor. H.D.) Turnalar Ali’mi görmediniz mi (23/2. dörtlük, ayrıca 1.3.4. dörtlükler)
384
Gölpınarlı, Abdulbakiy: Tarih. Boyunca İslam Mezhepleri ve Şiilik, s. 343-352; Öztürk, Yaşar Nuri: Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar. S. 100-101.
456
Yunus’un deryaya daldığı zaman Kırk gündüz kırk gece kaldığı zaman Ali Zülfikar’ı çaldığı zaman Hayber kalesinde kolunda idim (43/4. dörtlük) Nerden düşman gelir ise duyardı Dost uğruna can ü başı kayardı Her gün Hamza âşıkâre gezerdi Ali’yi Düldül’e binerken gördüm (51/4. dörtlük). Ali’dir gaziler başı Hızır Nebî’dir yoldaşı Ali manendi bir kişi Sultan Seyit Veli geldi (119/2. dörtlük ve 1. dörtlük) Nerde Pir Sultan’ım nerde Özümüz asılı darda Yemen’den öte bir yerde Dahi Düldül savaştadır (149/5. dörtlük, ayrıca 1.2.3. dörtlükler) Turnaya vermiş sesini Âşıklar tutsun yasını Hem önünce devesini Yeden Murtaza Ali’dir Gülün bağlar baka baka Bağlar da gönderir Hakk’a Ejderhayı iki şakka Bölen Murtaza Ali’dir (150/3.7. dörtlükler; ayrıca 1.2.4.6.8. dörtlükler) Ayrıca bak: 11/7; 15/1.2.3.4.5; l147/2. 3. dörtlükler. Gerek yukarıya aldığımız, gerekse örnek olarak belirttiğimiz dörtlüklerde olağanüstülükler, masal unsurları, tarih itibariyle uyumsuzluklar vardır. Bunlar menkıbe (destan)lerin özelliklerindendir. Tarihî olay ve kişilerin halk muhayyilesinde aldığı şekillerdir: Şah’ın (Hz. Ali’nin) Hayber kalesini yıkarken nice Yezit’in halka olup bakması, Yemen’den öte bir yerde Düldül’ün hâlâ savaşta olması, Ali’nin kendi cenazesini devesine yükleyip önüne alıp götürmesi gibi…
457
4. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDE “ALLAH-MUHAMMED-ALİ” ve “MUHAMMED-ALİ” Pir
Sultan’ın
şiirlerinde
“ALLAH-MUHAMMED-ALİ”
üçlemesi
ile
“MUHAMMED-ALİ” şeklindeki söyleyişler çok önemli bir yer tutar. Bunlardan AllahMuhammed-Ali üçlemesinin Hıristiyanlıktaki teslise benzediğini veya ondan alındığını söyleyenler de olmaktadır. Hıristiyanlıktaki üçleme (teslis) için Nisa Suresi’nin 171. âyetinde şöyle denmektedir: “171. Ey ehl-i kitap! Dininizde aşırı gitmeyin ve Allah hakkında, gerçekten başkasını söylemeyin. Meryem oğlu İsa Mesih, ancak Allah’ın resulüdür. (O) Allah’ın, Meryem’e ulaştırdığı “kün: Ol” kelimesi(nin eseri)dir. O’ndan bir ruhtur. (…) Şu halde Allah’a ve Peygamberine iman edin. “(Tanrı) üçtür” demeyin, sizin için hayırlı olmak üzere bundan vazgeçin. Allah ancak bir tek Allah’tır. O, çocuğu olmaktan münezzehtir. Göklerde ve yerlerde ne varsa hepsi O’nundur. Vekil olarak Allah yeter.”385 Bu âyetin açıklaması yapılırken de şu bilgiler verilmiştir: “… Hıristiyanlar ‘Allah; baba, oğul ve rûhu’l-kudüs’ten ibaret olmak üzere üçtür, yahut Allah üç unsurdan meydana gelmiştir, bunların üçü de birbirinin aynıdır, her biri tam ilâhtır ve üçü birden bir tek Tanrıdır’ diyerek çelişkiye düşerler. Yukarıdaki âyetler onları, gerçek Allah inancı üzerinde aydınlatmak üzere gelmiştir.” (Aynı eser s.104) Hıristiyanların “Tanrı üçtür” demeleri veya Allah’ı “baba, oğul ve rûhu’lKudüs”ten ibaret kabul etmeleri, üçünün de birbirinin aynısı, bu üç’nün her birinin tam ilah ve üçü birden tek tanrı olduğuna inanmaları Türk tasavvufundaki “AllahMuhammed-Ali” inancına taban tabana zıttır. Burada üç rakamından başka bir benzerlik yoktur. Çünkü Türk tasavvufunda bir tek Allah vardır. O’nun varlığı ve birliğinin, gücü ve kudretinin tartışması bile yapılmaz. “Pir Sultan’ın Şiirlerinde Allah” bölümünde de bu durum açıkça görülmektedir. En çok sevilen O’dur. Sevgi sıralaması bakımından ikinci sırada Hz. Muhammed, üçüncü olarak da Hz. Ali yer almaktadır. İddia edildiği gibi Allah’ın üç olması, üç unsurdan ibaret olması veya bu üç unsurun her birinin (Allah-Muhammed-Ali) ayrı ayrı Allah olması gibi bir inanış ve anlayış kesinlikle yoktur. Buradaki Allah-Muhammed-Ali üçleme ve sıralamasının kaynağı yine İslam’da 385
Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meâli, s. 104. (Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ank. 1993)
458
aranmalıdır. Prof. Dr. A. Gölpınarlı, Maide Suresi’nin 55. ayetini şu şekilde tercüme etmektedir: “Sizin veliniz, ancak Allah’tır ve Rasulüdür ve iman edenlerdir ki onlar, namaz kılarlar ve rükû hâlinde zekât (sadaka) verirler”386. Bu ayetteki rükû halinde zekât (sadaka) veren kişi olarak Hz. Ali’nin kasdedildiğini belirten iki de hadis aktarılmıştır. Bunların birisi Ebû-Zerr’il-Gıfârî’den, diğeri de İbn Abbas’tandır. Bu hadislerde bildirildiğine göre bir namaz esnasında bir yoksul gelmiş ve namaz kılanlardan bir şey istemiştir. Kimse bir şey verememiş, ancak Hz. Ali rükû’da, elindeki gümüş yüzüğü işaret etmiş. O yoksul da gümüş yüzüğü almıştır. Namazdan sonra Hz. Muhammed o yoksula bir şey verenin olup olmadığını sormuş, o da Hz. Ali’nin gümüş yüzüğünü verdiğini söylemiştir. (Aynı eser: s. 35–39). Bu âyete göre Müslümanların velisi (dostu) ancak ALLAH’tır, RESÛL’dür ve Ali gibi iman edenlerdir. “Hasılı, âyet-i kerimede ‘Veli’ olarak önce Allah ve Rasûlü, sonra namaz kılarken rükû’da sadaka veren, yâni Ali (A.M.) anıl” (Aynı eser: s. 39)mıştır. Bunların üçü de sevgilidir, sevilmelidir, ancak sıralamada önce ALLAH, sonra PEYGAMBER, sonra da ALİ yer almaktadır. Birisi tek olan İlah’tır (ALLAH), diğeri onun elçisidir (PEYGAMBER), diğeri de onun sevgili kuludur (Ali). Bunların her birisinin konumu ve değeri ayrı ayrıdır. Biri diğerinin yerine geçmez. Türk tasavvufunda ve Pir Sultan’ın şiirlerinde sık sık dile getirilen bu AllahMuhammed-Ali sevgisinin bir dayanağını da Türk tasavvufunun önemli yazılı kaynaklarından olan Yeminî’ye ait FAZİLET-NAME’de görmekteyiz. Hicri 925 (m. 1519)te yazılan 7904 beyitlik bu eser, Hz. Ali’nin faziletlerinden bahsetmekle beraber hep âyetlere, hâdislere dayanılarak, İslâmî ve kitâbî bilgiler esas alınarak yazılmış bir Türkçe eserdir. Türk halk şiirindeki birçok tasavvufî inanç ve motiflerin kaynağını bu eserde bulmak mümkündür. Türk tasavvufunun bozulma ve sığlaşma döneminden de önce yazılmış olması ve bugünlere gelmesi esere ayrı bir önem kazandırmaktadır. Bu eserde Hz. Muhammed’in ağzından şöyle denmektedir:
386
Gölpınarlı, Abdülbaki: Tarih Boyunca İslam Mezhepleri ve Şiilik; s. 35.
459
“Ali’yi hem beni nûrından ol hak Yakîn hilkat kılupdur bil muhakkak Buyurdı bu hadisi nur-ı ekber Kemâl-i vâhidîyetden peygamber” dedikten sonra bu hadisin orijinali dört beyit halinde verilmiştir. Bu hâdisin Türkçesi ise kitabın sonunda şu şekilde açıklanmaktadır: “Âdem yaradılmadan on dört bin yıl önce ben ve Ali Allah’ın katındaydık. Allah Âdem’i yarattı. Bu nur onun sulbine nakledildi. Bu nur bir sulbden diğerine geçe geçe nihayet Abdulmuttalib’in sulbine geldi (…).”387. Hz. Muhammed’in ifadesiyle Allah kendi nurundan Hz. Muhammed’i ve Hz. Ali’yi yaratmıştır. Adem yaratılmadan on dört bin yıl önce Ali ile Muhammed Allah’ın katındaydı. İşte Allah-Muhammed-Ali üçlemesi veya sıralaması bu gibi âyet ve hadisler ışığında dinde ve tasavvufta bir klişe haline gelmiş ve kullanılmıştır. Bu kullanışın Hıristiyanlıktaki teslisle hiçbir ilgisi yoktur. Bu kullanışta İslam’a ters düşecek ve onu zedeleyecek bir kullanış da asla söz konusu değildir. Bu sıralama ve klişe bazan da “Hakk-Muhammed-Ali” şeklinde söylenebilmektedir. Pir Sultan’ın şiirlerinden örnekler: Allah birdir Hak Muhammet Ali’dir Anın ismi cümle âlem doludur Bu yol Hak Muhammed Ali yoludur Gel Muhammed Ali dergâhına gel (31/1. dörtlük). Allah bir Muhammet Ali’dir Ali Gel Muhammet Ali katarına gel İsmin bu cihanda doludur dolu Gel Muhammet Ali katarına gel (32/1. dörtlük) Hocam bana ilimleri sorarsa Hak Muhammed Ali derdim okurum (virdim, olmalı. H.D.) Kur’an’ın kilidi ihlas-ı şerif Hasan u Hüseyni sevdim okurum (49/1. dörtlük)
387
Tepeli, Dr. Yusuf: Derviş Muhammed Yemini, Fazilet-nâme -I-, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2002, s. 360, 609.
460
Özüm zulmete salmazam Allah bir Muhammed Ali Ben gayrı nesne bilmezem Allah bir Muhammed Ali (432/1.ve diğer dörtlükler) Hak, Muhammed, Ali geldi dilime Kalma günahlara mürvet yâ Ali (Allah, olması gerektiğinden bahsetmiştik. H.D.) Yine ihsan senden ola kuluna Kalma günahlara mürvet yâ Ali (Allah. H.D.). Pir Sultan’ın şiirlerinde Allah-Muhammed-Ali sıralamasından daha fazla olarak Muhammed-Ali söyleyişine rastlamaktayız. Bunun kaynağı da yine İslam’da ve İslâmî kültür eserlerinde, bilhassa tasavvufta bulunmaktadır. A. Gölpınarlı, Hz. Muhammed’le Hz. Ali’nin yakınlığını, yakınlıklarını derecesini ve
Hz. Ali’nin değerini belirtirken Hz.
Muhammed’den şunları
nakletmektedir: “’Ben hikmetin şehriyim, Ali kapısıdır.’ demişler, bir rivayette ‘Hikmeti dileyen kapıya gelsin’ sözünü de bu sözlerine eklemişler; ‘Hikmet on bölüğe bölündü; dokuzu Ali’ye verildi, biri ondan başkalarına, insanlara ihsân edildi; o, bu bir bölükte de en bilgili kişidir’ buyurarak Ali’nin kadrini tebcil etmişler, Hz. Ali de (A.M.), ‘Hamdolsun Allah’a ki hikmeti, biz Ehlibeyt’e ihsan etti’ diyerek hamd-ü senâda bulunmuşlardır. (…) ‘Ali bendendir, ben ondanım; ben kimin mevlâsı, veliyy-i emri isem, Ali onun mevlâsıdır’ (…) hadisleriyle Ali’nin derecesini ümmetine bildirmişlerdir”388. Yukarıdaki alıntıya ek olarak dipnotta belirttiğimiz sayfalarda da yine Hz. Muhammed ile Hz. Ali’nin birbirine benzerliğini, yakınlığını, ortak noktalarını, kardeş sayıldıklarını –yine hadislerden– anlamaktayız. Hz. Muhammed’le Hz. Ali’nin yakınlığı ve beraberliği ile ilgili olarak önceki sayfalarda bahsettiğimiz Yeminî (Derviş Muhammed Yeminî)nin Fazilet-name’sinde de oldukça doyurucu bilgiler vardır. Bunlardan birisi şudur:
388
Gölpınarlı, Abdulbakıy: Tarih Boyunca İslâm Mezhepleri ve Şiilik, s. 29-30; ayrıca bak: s. 24-25, 31, 31-32, 34,39, 343, 348.
461
Allah Âdem’i halketmiş, alnına emanet bir nur koymuştur. “Bu nur habibim Mustafa’nın nübüvvet nurudur.” demiştir. Alemin yaratılışının sebebi bu nurdur. Bu nur ile Âdem halife olmuştur. Bu nur Âdem Peygamber’den sonra sırasıyla diğer peygamberlere geçmiş, sonra Abd-ı Menaf’a, ondan da Hâşim’e erişmiştir. Nübüvvet nuru Abdulmuttalib’e erişince onda ikiye bölünmüştür: İki bölindi andan nûr-ı tâhir Nübüvvet hem vilâyet oldı zâhir (…) Nübüvvet nûrı Abdullaha irdi Atası anı Abdullâhda gördi Muhammed Mustafa’ya ol pederdür Bu söz nakli siyerden muhtasardur Birisi ol nûrun kim gayba gitdi Ebû Tâlibüñ alnın mesken itdi Ebû Tâlib bilinden geldi Haydar Kim oldur fâtih-i hissin-i Hayber389. Âdem’den Abdulmuttalib’e erişen nur, ikiye bölünmüş, nübüvvet nuru Hz. Muhammed’in babası Abdullah’tan Hz. Muhammed’e gelmiştir. İkiye bölünen nurun diğeri ise Hz. Ali’nin babası Ebu Talib’den Hz. Ali’ye intikal etmiştir. Bunlardan birincisi nübüvvet nuru, ikincisi ise velâyet nûrudur. Her ikisinin aslı ise bir nurdur: İkimüz bir nûrdan halkuz didi hayrü’l – beşer Kim anuñ şânına münzeldür bu Kur’an-ı mübin390 Aynı eserde (s. 396) 4. beyit yerine yazılan hadisin Türkçesi kitabın sonunda şu şekilde verilmiştir: Ali benden, ben de Ali’denim ve benden sonra hak Ali’dir. Allah’ın Resulü doğru söyledi. S. 610. Bu hadis açıklanırken verilen beyitlerden ikisi şu şekildedir:
389
Tepeli, Dr. Yusuf: Derviş Muhammed Yemini, FAZİLET-NÂME -I-, s. 112–113; ayrıca bak; s. 108–112; s. 117, beyit no: 3; s. 118, beyit no: 17,1. 390 A.g.e.:s. 197; ayrıca bak: s. 202, beyit no: 16; s. 361–362, beyit no: 16, 17, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16; s. 370–371, beyit no: 4–8; s. 518–519, beyit no: 13, 16, 17, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7; s. 611–612, 154 no’lu açıklama.
462
Ali benven Ali benden ibâret Alinüñ hakkıdur nur-ı emânet (…) Anuñçün böyle buyurdı peyember Ki gendünüñ nûrıdur rûh-ı Haydar391 Bu arada Pir Sultan’da ve daha sonraki yıllardaki Alevî-Bektaşî şiirinde, sık sık kullanılan “Bilmeyenler bilsin beni Ben Ali’yim Ali benim” söyleyişinin sadece sözlü kültürde değil, hicri 925/M. 1519’da yazılan ve köklü İslamî bilgilere dayanan Yeminî’nin Faziletname’sinde de aşağı yukarı aynı şekilde kullanıldığını görmekteyiz: Ali benim Ali benden ibâret… (İlk beyitin 1. mısrasının bugünkü Türkçe ile ifadesi…). Aynı beraberliğe dâir başka örnekler: Benüm rûhum resûlün nûrıdur bil Yakîn tanı gümanun dûr kılgıl.392 Aynı eserde Hz. Muhammed’in Hz. Ali’yi gömleğinin içine alması, ikisinin bir yakadan baş çıkarması, gövdenin bir, başın iki görülmesi, sonra başın bir tenin iki olması, en sonra da Hz. Muhammed’in gömleği çıkardığında veli ile nebinin bir olması da anlatılmaktadır: Çıkardı göñlegi mahbûb-ı rahman Nebi vü hem veli olmışdı yeksân Görüp ashâbı peygamber serâser Didiler cümlesi Allâh u ekber393 A. Gölpınarlı, Fazilet-name’den faydalanarak H. Muhammed ile Hz. Ali’nin nurunun daha dünya yaratılmadan önce havada asılı bir kubbede birlikte olduğunu şu şekilde anlatmaktadır: “Allah kâinatı yaratmadan önce bir kandil yaratmış. Bu kandil havada bir kubbe içinde asılıymış. İçinde bir nur parlar dururmuş. Sonra bir melek yaratmış, ben kimim, sen kimsin diye sormuş. Melek, ben benim, sen de sensin diye cevap verince gazaba gelmiş, bu meleği kahır oduyla yakmış. Bundan sonra yaratılan melek de (aslında “melekler de” H.D.) bu akıbete uğramış. Nihayet Cebrâil yaratılmış. Fakat o da bu 391
A.g.e.: s. 396. A.g.e.: s. 418 ve ayrıca 15 ve 16. beyitlerdeki hadisler ve bunların Türkçesi... 393 A.g.e.: s. 516, ayrıca bak: 513-516. 392
463
soruyu cevaplandıramamış. Şaşkın bir halde kalıp gezer dururken bu kandile rastlamış. Kandilden, ben kulum, sen Rabbimsin de diye ses gelmiş. Cebrâil soruya bu cevabı verip kurtulmuş. Kandil’deki nur, Muhammed’le Ali’nin nuruymuş.”394. Çü gördüm nûr iki yaşıldur akdur Sözi togru direm tanık çü hakdur Bu kandil içre yaşıl hak nûrıdur Ki ol âhır zamân peygamberidür Bu yaşıl nûr Muhammed Mustafanuñ Nûrıdur bilgil o sıdk u safânuñ Benümdür işbu ak nur kim Aliyem Resûlüñ ibn-i ammi hem veliyem395. Bütün bunlar XV-XVI. yüzyılda kaleme alınan ve Türk tasavvufundaki inanışları yansıtan eserlerdeki Hz. Muhammed’le Hz. Ali’nin özde beraberliğini göstermektedir. Bu anlayış sözlü kültürde ve Pir Sultan’da “Muhammed Ali” klişesi şeklinde sık sık dile getirilmiştir. Bu beraberliğin ve ikisinin peşpeşe anılmasının kaynağı yine Kur’an’dır ve hadislerdir. Şia kültüründe bunları perçinleyen birçok bilgi ve yorum olduğu gibi – o kadar olmasa bile – Sünni kültürde de bir hayli malzeme bulmak mümkündür. Bu arada şunu da belirtelim ki bu beraberlikte ve beraber söyleyişte peygamber ilk sıradadır ve Hz. Muhammed’dir. Hz. Ali ise ondan sonra gelmektedir ve o da veli’dir. Bütün bunlar Kur’an ve hadislerle bir uyumu sergilemektedir. Hz. Muhammed – Hz. Ali beraberliğini vurgulamak için Yeminî’nin Faziletnâme’sinde, Bisatî’nin Menâkibü’l Esrâr Behçet-ül Ahrâr’ında (İkisi de XV. yüzyılın sonu, XVI. yüzyılın başı) dile getirilen kandil, kandildeki nur, Hz. Muhammed’le Hz. Ali’nin bir gömleğe girmesi; bir gövde, iki baş; sonra iki gövde bir baş; daha sora da ikisinin de “bir” olması, Türk halk tasavvufunda yine çok kullanılan kırklar ve bunların birine kılıç vurulunca kırkından da kan gelmesi gibi inanışların çok benzerleri Türk tasavvufunun altın çağında yaşamış olan Yunus Emre’nin şiirlerinde de görülmektedir. 394
Gölpınarlı, Abdulbâki: Yunus Emre ve Tasavvuf, s. 181. Ayrıca bak; Gölpınarlı – Boratav, Abdulbâki-Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 189–190 (Menâkıb ül-Esrar Behcet ül-Ahrâr’dan naklen). 395 Tepeli, Dr. Yusuf: Derviş Muhammed Yeminî, FAZİLET-NÂME -I-; s. 232. ayrıca bak; s. 227– 235.
464
Demek oluyor ki sözlü kültürde ve bu arada Pir Sultan’da görülen bu inanışlar yazılı eser veren ve oldukça kitabî ve İslamî özelliklerle eserini yazan Yeminî (Derviş Muhammed Yeminî) de, Bisatî’de (Menâkib’ül Esrar, Behcetü’l Ahrar’ın ona ait olduğu çok kesin değildir ama XV. yüzyılın sonu ile XVI. yüzyılın başında yazıldığı kesindir), bunlardan üç asır önce yaşamış olan ve artık Türk kültürünün en ideal tasavvufçularından kabul edilen Yunus Emre’de de görülmektedir: Yetmişbin yıl öndinden yaratdı Muhammed’i Kendüsi âşık oldu behâne bir yılduzdan Ol yılduz ki varıdı kandaydı Âdem cânı Ve bunca peygamberler anılmadın ağızdan396 İy yârenler iy kardeşler sorun bana kandayıdum Işk denizine daluban deryâ-yı ummandayıdum Ol kim beni bekleridi her handasam saklarıdı Işk urganı ucundağı kandildeki candayıdum397 Sabrıla kanâatı viribidüm bunlara Kırk kişi bir gönlekden başın çıkaran benem Ol kırklardan birine neşteri çaldumıdı Kırkından kan ahıdup ibret gösteren benem398 Bütün bu inanışların dayandığı bir kaynak eserin olması gerektiğini söyleyebiliriz. Bu kaynak eseri ve onun sahibini Yunus Emre’den de önceki devrede aramak gerektiği kanaat indeyiz. Pir Sultan’ın şiirlerinde sık sık dile getirilen “Muhammed-Ali” kılişesi de Kur’an’daki, hadislerdeki ve Türk tasavvufundaki Hz Muhammed ve Hz. Ali sevgisine, bunların âdeta bir ve beraber oldukları inancına dayanmaktadır. Ayrı ayrı Hz. Muhammed ve Hz. Ali sevgisi dile getirilmekle birlikte çok defa da ikisi birlikte anılmakta ve söylenmektedir:
396
Gölpınarlı, Abdulbâki: Yunus Emre ve Tasavvuf, s. 181. A.g.e.: s. 181. 398 A.g.e.: s. 180, ayrıca bak: s. 167-169. 397
465
Yola hor bakanın yamandır hali Kaldırın aradan kîyl-ü kali Evvel ebet pîrim Muhammed Ali Böyle günde odur imdat edici (9/3; 1. 4. dörtlükler). Şu dünyada benim gönül verdiğim Birisi Muhammet birisi Ali Adına şanına kurban olduğum Birisi Muhammet birisi Ali (19/1. dörtlük; 2.3.4.5. dörtlükler) On iki imamdır ulu şahımız Muhammet Ali’ye çıkar râhımız On dört masum bizim hem-penâhımız Hidayet bahrinde cevlâna geldik (29/4. dörtlük) Arıduban kalbin pasın silersen Bahrileyin ummanlara dalarsan Hakkın cemalini görmek dilersen Gel Muhammed Ali dergâhına gel (31/2. dörtlük; 1. 3. 4. 6. 7. dörtlükler) Gizlidir gizliden haber alınmaz Gönle girmeyince sırlar bilinmez Benlik ile Hakk’a kulluk olunmaz Gel Muhammet Ali katarına gel (32/3. dörtlük ve ayrıca 1. 2. 4. 5. dörtlükler ) Evvel Cebrâil’in ilk kelâmında Kırklar meclisinde aşk meydanında Muhammed Ali’nin sır kelâmında Nihan söyleşirken dilinde idim (43/2. dörtlük). Pir Sultan’ım Hak Muhammed Ali’den Tâ ikrarım vardır Kalû Beli’den Şefaat umarım güzel Veli’den (“nebiden” de olabilir. H.D.) Muhammed Ali’yi sevdim okurum (49/7. dörtlük)
466
Ak gül Muhammed’in alın terinden Kerem Muhammed’den, mürvet Ali’den Pir Sultan’ım böyle aldık uludan Bir kanım var, bin mürüvvet erenler (74/5. dörtlük; 4. dörtlük) Muhammed Ali’nin eli değil mi Hak deyüp tuttuğum el bana yeter Bu yolun sahibi Ali değil mi Ali’nin kurduğu yol bana yeter (77/1. dörtlük) Gelsin ikrarına beli diyenler İniltim derdim Muhammed Ali’dir İsmin anınca salavât verenler Meşrebim virdim Muhammed Ali’dir (85/1. dörtlük; ayrıca bak; 2. 3. 4. 5. dörtlükler). Biz tüccar değiliz alup satmayız Erenler mâline hile katmayız Gönlümüz geniştir biz kin tutmayız Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (111/5. dörtlük, ayrıca bak; 1. 2. 3. 4. 6. 7. dörtlükler). Ay Ali’dir Gün Muhammed Okunan seksen bin âyet Balıklar suyuna hasret Çerhi döner göl içinde (114/3. dörtlük) Allah birdir, bir oluptur Hak içinde sır oluptur Tecellide nur oluptur Allah bir Muhammed Ali (432/5. dörtlük; ayrıca bak; 1. 2. 3. 4. 6. dörtlükler). Diğer örnekler için bakınız; 23/5. dörtlük; 11/1.6. dörtlükler; 14/5. dörtlük; 15/6. dörtlük; 22/1. 4. 5. dörtlükler; 57/5. dörtlük; 64/4. dörtlük; 70/1. dörtlük; 113/1. dörtlük.
467
C. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDE DİĞER DİNÎ MOTİF VE KULLANIŞLAR 1) Kur’an’dan Bahseden Veya Âyet ve Hadislerden İlham Alınarak Söylenen Dörtlük Veya Mısralar: Evliyalar enbiyalar vârisi Kalkar hacet diler gece yarısı Çığrışır ötüşür arşın horozu Doğdu seher vakti kalk hacet dile (7/2. dörtlük; ayrıca bak: 1. 3. 4. dörtlükler). Mevlam nasip etse bir kula Kudretten okunur onun Yâsin’i (22/3. dörtlükten; ayrıca 4. dörtlük) Furkan’ın okurum mehdin eylerim Zakir oldum zikrederim Ali’yi (27/1. dörtlükten; ayrıca. 3. dörtlük) Arıduban kalbin pasın silersen Bahrileyin ummanlara dalarsan Hakkın cemalini görmek dilersen Gel Muhammed Ali dergâhına gel (31/2. dörtlük; ayrıca bak; 1. 4. dörtlükler). Kâbenin yapısı bina yapısı İman etse âsilerin hepisi Beş vakit okunur Âyet-el kürsî Ya Muhammed sana imdada geldim (44/4. dörtlük; ayrıca bak: 1. 2. 3. 5. 6. dörtlükler). Hocam bana ilimleri sorarsa Hak Muhammed Ali derdim okurum (virdim, olmalı. H.D.) Kur’an’ın kilidi ihlas-ı şerif Hasan-u Hüseyni sevdim okurum (49/1. dörtlük; ayrıca bak: 6. 7. dörtlükler). Kadir Allah kula ihsan ederken (ederse, olmalı. H.D.) İner ibadetin eder sabahtan (kul da, olmalı. H.D.) Eğer nefse uyup yoldan çıkmazsa Cennetten bir koku gelir sabahtan (55/1. dört.; ayrıca bak: 4. dört.).
468
Pir Sultan’ım söyler bu hikâyeti Yirmi sekiz harf, yedi âyeti (Yiğirmi sekiz, olmalı. H.D.) Nefsini bilmektir sözün gayeti (gayesi, olabilir. H.D.) Bilmeğe irfandan rehber isterler (76/6. dörtlük; ayrıca bak: 3. dörtlük): Kâmile varmadan kâmil olunmaz Her mürşit olanda kemal bulunmaz Nefsin bilmeyince Hâlık bilinmez Okuduğum cimse dal bana yeter (77/5. dörtlük; ayrıca bak: 7. dörtlük) Pir Sultan Abdalım Kuhlüvallahü ahed (Pir Sultan’ım, olmalı. H.D.) Can cesetten ayrılmıyor bir saat Dünü günü zikrim Ali Muhammet (Âl-i Muhammed, olmalı. H.D.) Seher vakti on iki imam sen yetiş (on ik’imam, olmalı. H.D.) (95/5. dörtlük) Er değildir er nefesi tutmayan Arıdıp kalbini temiz etmeyen Özünü rızaya teslim etmeyen Sürdüler dergâhtan hal nice oldu (99/4. dört.; ayrıca bak: 5. dört.) Dünyanın ötesi neden ma’lûmdur (nedir, de olabilir. H.D.) Anın asılına iren âlimdir Az yaşa çok yaşa sonu ölümdür Bana hırkayla şal çul neme yetmez (hırka ile çul,, İ.Aslanoğlu).(110/4. dörtlük; ayrıca bak: 1. dörtlük) Ben kutlu postuma geçtim Sekahüm şerbetin içtim Ol saat kıl-kalden geçtim Firdevs-i âlâ içinde (113/4. dörtlük; ayrıca bak: 2. dörtlük). Türaplık cümlenin başı Daim çiğnenmektir işi Üstüne atarlar leşi İncinme gönül, incinme (27/2. dört.; ayrıca bak: 4. dört.).
469
Alna yazılmış yazıyı Besili körpe kuzuyu Hakk’ın yazdığı yazıyı Bozmak elinden gelir mi (122/2. dörtlük) Yer pamuk olur atılır Cümle deryalar katılır Dilin damağın tutulur Doğru cevap veremezsin (134/4. dörtlük; ayrıca bak: 1. 2. 3. 5. dörtlükler.) Yeyüp yediren bir âdem (yedirse; S. M: Yurdatap) Eksik etmez Bâri Hüda’m Gök ekine misal âdem Anı eken biçer bir gün (140/2. dörtlük; ayrıca bak. 4. dörtlük) Olayım der isen Hızır İrfan defterine yazıl Hak her yerde hazır nâzır Görür de var görmez de var (141/3. dörtlük). Kur’an oldu delilimiz Sırr-ı hakikat yolumuz İmam Cafer’dir ulumuz Mürüvvet kerem erenler (146/3. dörtlük) Gönül gel karardan aşma Sözüm sana meveddettir Gafillen bacadan düşme Evvel kapu şeriattır Hizmet erenler yoludur Cümle ilmin evvelidir Ahdimiz “kalû belî”dir Bundan dönen kişi mattır (148/1. ve 7. dörtlük; ayrıca bak: 2.12. dört.)
470
Ateşim yanıp pişmeden (bitmeden, C.Ö.) Ruh girip bu ten koşmadan Ana rahmine düşmeden Bu dünyaya gelen kimdir(151/2. dörtlük. Ayrıca 4. dörtlük). Ezelden kendüye ikrar eyleyen Kaf-ü nun emrini tekrar eyleyen Kâinatta kendin izhar eyleyen Gözlere görünen seyrandır elif (427/2. dörtlük; ayrıca bak: 1.3.8.9.10.11. 12. dörtlükler). Diğer örnekler için bakınız; 1/2.6. dörtlükler; 3/1.2.4. dörtlükler; 11/6. dörtlük; 13/2.3. dörtlükler; 21/2.6. dörtlükler; 23/2.5.6. dörtlükler; 43/1.3.4. dörtlükler; 53/4. dörtlük; 65/1.2.3. dörtlükler; 72/3.6.7. dörtlükler; 80/6.7. dörtlükler; 82/2.4. dörtlükler; 91/4. dörtlük; 92/5. dörtlük; 97/2.3. dörtlükler; 98/5. dörtlük; 100/1.2.4. dörtlükler; 105/1.2.3.4.5. dörtlükler; 107/2. dörtlük; 109/3.4. dörtlükler; 111/3.5. dörtlükler; 112/3. dörtlük; 114/3.4. dörtlükler; 123/1.2. dörtlükler; 136/2.3. dörtlükler; 143/4.5. dörtlükler; 147/4. dörtlük; 150/2. dörtlük (1. ve 2. mısra); 161/4. dörtlük; 436/Nakaratlar; 439/3 dörtlük; 277 (C. Öztelli’de) / 1. dörtlük; 194 (A.Bezirci’de) / 2. dörtlük. 2) Bismillah, Salâvat, Namaz, Oruç, Hac, Hacı, Tevekkül vb. Nefse uyan Hakk’a uymuş değildir Gaziler namazın kılmış değildir Bu gezen abdallar derviş değildir Arkasında hırka şal olmayınca (1/2. dörtlük) Muhammett’tir gönlümüzün aynası Salavat verenin nur olsun sesi On sekiz bin âlemin Mustafa’sı Ya Muhammed sana imdada geldim (44/2. dörtlük; ayrıca 3.4. dörtlük) Pir Sultan’ım ismin aldım kaleme Biz de razı olduk Hakk’tan gelene Gösteren değil mi cümle âleme Cümlenin muradın verir sabahtan (55/5. dörtlük. Ayrıca 1. dörtlük)
471
Mürebbisi musahibi yoğ ise Ölüsü murdardır namazın kılman (57/3. dörtlükten). Halil Kâbe yaptı oldu yâ delil (ol; olmalı. H.D.) Vardı varan kaldı varmayan melil Muhammed’e rehber oldu Cebrail Yine bir mürşide varmadan olmaz (109/4. dörtlük) On İki İmam’a uyanlardanız Hakk’a doğru gider bu yollarımız Biz Âl-ü evlâdı sevenlerdeniz Her seher tesbih eder dillerimiz (194-A. Bezirci’de/1. dörtlük). Diğer örnekler için bakınız: 14/2. dörtlük; 85/1. dörtlük; 110/5. dörtlük. 3) Günah – Sevap: Günah:
Ulu yol üstünde köprü kurmadım Hatırlar hoş edüp gönül yapmadım Hakk’ın emrettiği yola gitmedim Ben nice varayım Hak divanına (3/2.dörtlük; ayrıca bak: 4. dörtlük)
Medet senden medet ey mürvet kânı Ya Muhammed sana imdada geldim Karlı dağlar gibi yığdım günahı Yâ Muhammet sana imdada geldim (44/1. dörtlük). Hünerin var ise yerini devşir (kendin. İ.A. kendini, olmalı. H.D.) Bir söz söyleyicek kalbinde pişir Ululanmak bir Mevlâ’ya yaraşır Nasıhatım dinle sakın gururdan (54/2. dörtlük, ayrıca 1.5. dörtlükler). Yalan söyleyip de geçme sıraya Evliya nefesin verme araya Var bir amel kazan Hakk’a yaraya Hakk’a yaramayan huyu neylersin (65/2. dörtlük; ayrıca bak: 3.4. dörtlük)
472
Bir kardaşa meyil verip Tuz ile ekmeğin yiyip Azıcık noksanın görüp Tez başına kakma gönül (128/2. dörtlük; ayrıca 4. dörtlük). Gel gönül karardan aşma Sözüm sana meveddettir Gafillen bacadan düşme Evvel kapu şeriattır (148/1. dörtlük; ayrıca bak; 7. dörtlük). Diğer örnekler için bakınız; 39/3. dörtlük; 57/1.2.3.4. dörtlükler; 63/2.4.5. dörtlükler; 72/7. dörtlük; 75/4. dörtlük; 78/1. dörtlük; 87/4. dörtlük; 90/2.3. dörtlükler; 92/2.3.4. dörtlükler; 99/3.4. dörtlükler; 108/4. dörtlük; 121/3. dörtlük; 127/1.2.3.4.5. dörtlükler; 152(2)/4. dörtlük. Sevap: Gönül ne yatarsın gaflet içinde Doğdu seher vakti kalk hacet dile Özünü zulümden kurtaram dersen Doğdu seher vakti kalk hâcet dile (7/1. dörtlük; ayrıca bak; 2.3.4.5. dörtlük) Alçaklık dediğin bir eyi şeydir Erden, evliyadan kalma bir huydur Toprağı sorarsan atası nurdur Gel gönül yerlerden alçak olalım (41/2. dörtlük; ayrıca bak: 1.3.4.5. dörtlükler) Elif’tir doksan bin kelâmın başı Var Hakk’a şükreyle be’yi n’eylersin Arıdırsan kalbin evini arıt Yüzünü yumağa suyu neylersin (65/1. dörtlük; ayrıca 2.3. dörtlükler).. Koyup dünya dâvâsını Hakk’a verip sevdasını Doğrulayıp öz nefsini (Doğrayıp da öz nefsini, olmalı. H.D. Şeytanı öldüren gelsin (137/4. dörtlük). Diğer örnekler için bakınız; 1/6. dörtlük; 3/1.2. dörtlükler; 39/2.3.4. dörtlükler; 54/1.2.5. dörtlükler; 57/1.2. dörtlükler; 63/4.5. dörtlükler; 68/1.4. dörtlükler; 72/5.6.7. dörtlükler; 73/5. dörtlük; 75/2.5. dörtlükler; 76/3. dörtlük; 90/3.5. dörtlükler; 92/4.
473
dörtlük; 97/3.5. dörtlükler; 117/1.2.4. dörtlükler; 128/4. dörtlük; 134/5. dörtlük; 141/2. dörtlük; 148/1.6.7.8. dörtlükler; 152(2)/3. dörtlük. 4) Helâl – Haram: Helâl: Pir Sultan’ın şiirlerinde nelerin helâl olduğu üzerinde durulmamıştır ama onun bir şiirinde insanların haramı helâli ayırt etmesi ve helâl olanları yeyip haramlardan uzak durması şu şekilde veriliyor: Kalbi kara kallaş sofi Şu cihana gelse gerek Adı Helâl Zâde konmuş Helal haram yese gerek Helal haram yiyen kişi Hakk’ınan yoktur bir işi Oturmuş da sallar başı Zikrullahım dese gerek (127/1.2. dörtlükler) Haram: Hakk’ın emrettiği yola gitmedim Ben nice varayım Hak divanına (3/2. dörtlükten) Gidi yezit bizler haram yemedik Batındaki gördüğümüz dimedik İkrar birdir didik geri dönmedik Yedileriz birincimiz Ali’dür (82/3. dörtlük) Gönül bir ulu şehirdir Rızasız lokma zehirdir Talib yiyemez küfürdür Hak iyesi haklar bizi (126/2. dörtlük). Diğer örnekler için bakınız; 57/1. dörtlük; 127/1.2. dörtlük.
474
5) Cennet – Cehennem; Ahiret, Mahşer (Kıyamet): Cennet
: Muhammet din için çekmiş emekler Salavat ver kabul olur dilekler Cennet’in kapısın açar melekler Ya Muhammed sana imdada geldim (44/3. dörtlük).
Serim verdim erenlerin yoluna Gönül arzu çeker Cennet bağına Ol Muhammed Mustafa’nın nuruna Uğrayan mürurun yolu kandedir (79/2. dörtlük) Müminler Cennet’e doldu Münafık meydanda kaldı Bühtan Fatmana’ya oldu İncinme gönül incinme (117/3.dörtlük). Sen bir Azrail olsan Canımı almaya gelsen Ben bir cennetlik kul olsam Cennet’e girsem ne dersin (138/10. dörtlük; ayrıca 11. dörtlük). Diğer örnekler için bakınız; 15/3. dörtlük; 55/2. dörtlük; 88/3. dörtlük, 91/2. dörtlük; 100/3. dörtlük; 112/4. dörtlük; 120/2. dörtlük; 150(2)/6. dörtlük; 427/6. dörtlük. Cehennem: Musahip musahibe bulsa bahane Anı da sürerler bir ulu hana Âhiri cehennem oduna yana On’ki İmam dergâhına varamaz (Onik’imam, olmalı. H.D.). (108/4. dörtlük) Gel bu öğüdü al benden Yarın fırsat gider elden Hak saklasın cehennemden Karanlıktır çıkamazsın (134/3. dörtlük; ayrıca 2. dörtlük). Diğer bir örnek için bakınız; 427/5. dörtlük.
475
Ahiret, Mahşer; Kıyamet: İki melek gelir sual sorarlar Döker hurcunu da gevher ararlar Bir kılın üstüne köprü kurarlar Geçemezsin Hakk’a kul olmayınca (1/6. dörtlük). Ulu mahşer olur divan kurulur Suçlu suçsuz gelir anda derilür Piri olmayanlar anda bilinür Dönen dönsün ben dönmezem pirimden (53/4. dörtlük) Rehberin var ise olursun insan Rehberin yok ise kalırsın hayvan Arasat gününde açılır meydan Açılan meydanda rehber isterler (76/2. dörtlük; ayrıca bak; 3. dörtlük). Bir kapu açıldı içeri girdim Bir ayak üzere bin saat durdum Mizan terazisin ben orda gördüm İliksizdi kemiklerim halloldu (100/4. dörtlük; ayrıca bak; 1. 3. dörtlük) Yer pamuk olur atılır Cümle deryalar katılır Dilin damağın tutulur Doğru cevap veremezsin (134/4. dörtlük; ayrıca bak; diğer dörtlüklerin tamamı). Diğer örnekler için bakınız; 11/6. dörtlük; 140/4. dörtlük. 6) Melek – Şeytan: Melek:
Din Muhammed dini taptığım tapu Yıkılır mı Hakk’ın kurdu yapu Kırk sekiz bahçedir on iki kapu Eşiği bekliyen iki kul nedir (80/6. dörtlük)
476
Ene’l Hak dedik de çekildik dâra Âdâb erkân bize doğru yol oldu Sorgucular geldi sual sormaya Yardımcımız Şâh-ı Merdân Al’oldu (100/1. dörtlük; ayrıca 3. dörtlük) Yağmur yağar yeller eser Mezarı başına yıkar Seksen bin canavar sıkar Hiç birine vuramazsın (134/2. dörtlük). Ali bindi Düldül ata Can dayanmaz bu firkata Bozkurt ile kıyamete Kalan dünya değil misin (136/2. dörtlük.) Sen bir ulu hasta olsan Yoluma yatmaya gelsen Ben bir Azrail olsam (Ben de… İ.A.) Canını alsam ne dersin (138/9, dörtlük; ayrıca bak; 10. dörtlük) Hayrını şerrini yazan Sağ yanında feriştedir (149/4. dörtlükten). Pir Sultan’ım der varalım Anda günahlar görelim Azrail’den bir soralım Kendi canın alan kimdir (151/4. dörtlük). Diğer örnekler için bakınız; 1/6. dörtlük; 7/3. dörtlük; 11/4. dörtlük; 15/1.2. dörtlükler; 38/1. dörtlük; 43/2. dörtlük; 44/3. dörtlük; 51/3. dörtlük; 82/4. dörtlük; 89/2. dörtlük; 123/2.3. dörtlükler; 135/5. dörtlük; 150(2)/2. dörtlük. Şeytan/İblis: Uzayan ağaçlar göğe değmedi İblis benlik ile menzil almadı Topraktan gayrısına nazar olmadı (gayrıya. H.D.) Gel gönül yerlerden alçak olalım (41/4. dörtlük)
477
Şeytan benlik ile yolundan azdı Âşık maşukunu aradı gezdi İki cihan fahri bir engür ezdi Fakr ile fahr olmaz bayı neylesin (65/3. dörtlük) Koyup dünya davasını Hakk’a verip sevdasını Doğrulayıp öz nefsini Şeytanı öldüren gelsin (137/4. dörtlük). Diğer örnekler için bakınız; 48/5, dörtlük; 94/4. dörtlük; 105/2.4.5. dörtlükler. 7) Miraç: Muhammed Mirac’da davet gününde Arslan hamle kıldı rahı önünde Kim idi görünen arslan donunda Var mı Hacı Bektaş Veli’den gayrı (13/2. dörtlük; ayrıca bak; 3. dörtlük). Muhammed Mustafa Mirac’a çıkarken (1 hece fazla. H.D.) Turnalar Ali’mi görmediniz mi (23/2. dörtlükten) Muhammed’in miracını Gören Murtaza Ali’dir (150(2)/4. dörtlükten) Hz Muhammed’in görüşmek üzere Allah tarafından daveti, bu davete uyarak onun Mirac’ı, bu esnadaki yolculuğu esas itibariyle İslam’daki gibi verilmektedir. Ancak bu Mirac’a evliya ve Hz. Ali menkıbelerine bağlı olarak bazı eklemeler de yapılmıştır: Mirac’a giderken Hz. Muhammed’in yolunun bir arslan tarafından kesilmesi, Hz. Muhammed’in parmağındaki yüzüğü vererek yoluna devam etmesi, dönüşte Kırklar meclisine uğraması gibi… Bu şekildeki eklemelerin daha genişçe ve kitabî olarak anlatıldığını Faziletnâme’de ve Merakıbu’l Esrar ve Behçetü’l Ahrar’da da görmekteyiz399. Yeminî’nin Faziletnâme’sinde bu eklemeler Selman’dan nakledilen hadisler şeklinde verilmektedir. Bu hadislerin doğru olup olmadığı elbette araştırılmalıdır. Ancak bu çevrelerde bu anlatılanlar hadis olarak kabul edilmektedir. 399
Gölpınarlı, Abdulbaki: Yunus Emre ve Tasavvuf; s. 167-169; Tepeli; Dr. Yusuf: Derviş Muhammed Yemini: Fazilet-nâme -I-, s. 357-360.
478
Mirac ile ilgili olarak eklenen menkıbelerin çok benzerlerine Yunus Emre’nin şiirlerinde de rastladığımızı daha önce söylemiştik. (Bak; tez: 463–464) 8) Mihman/Misafir: Mihmanı sevmezin yanına varma Hasta dahi olsa hatırın sorma Muhabbete gelse bile oturma Ben seni defter-i Rahman’a yazdım (39/2. dörtlük ve diğer bütün dörtlükler). Sohbet edip mihmanından kaçanlar Erkândan cüdadır, anı sürsünler (75/4. dörtlükten) Ayn-el- yakın hak olan mihman benim Beni eşya hak mihmanda görsünler (75/5. dörtlükten). Âşık oldum erenler Aşk halinden bilenler Dost cemalin görenler Mihmanlar hoş geldiniz (161/5. dörtlük; ayrıca diğer dörtlük). Misafire bu kadar önem verip misafirperverlik bu kadar yüceltilirken nefsi için misafir olmak ise hoş karşılanmamaktadır: Hem pirinden gülbank alır Nasihata kulak urur Nefis için mihman olur Ben hacıyım dese gerek (127/4. dörtlük). Diğer örnekler için bakınız; 115/Tamamı; 150(1)/5. dörtlük. 9) İslam’dan Önceki Din Büyükleri: a) Peygamberler
b) Hızır
Peygamberler: Balçıktan yarattı Allah Âdem’i Ben ol vakit anın belinde idim (43/3. dörtlükten) Bunca peygamberler sana geldiler Ya Muhammed sana imdada geldim (44/6. dörtlükten)
479
Halil Kâbe yaptı insan gelmeğe Şüphesiz günahlar kabul olmağa (affolunmağa,H.D.) İsmail uğruna kurban kılmağa Bir melek bir koyun yederken gördüm (51/3. dörtlük, ayrıca bak; 2. dörtlük) Gökten indi derler idi İsâ’ya Zebur’u Davut’a Tevrat Musa’ya Üçüncüde İncil indi İsa’ya Dördüncü Resul’e Furkan, dediler (72/3. dörtlük, ayrıca bak; 7. dörtlük) Süleyman’ım kuş dilinden okurum Bana ta’lim olan dil neme yetmez (110/1. dörtlükten) Yusuf’u kuyuy’attılar Hem aldılar hem sattılar Kurtlara bühtan ettiler Mısır’ın sultanı geldi (119/3. dörtlük); ayrıca 4.5. dörtlükler) Pir Sultan’ım der ki kaynar coşunca Tekne hamur kalmaz ekmek pişince Adem Ata öküzün çifte koşunca (Adem At’öküzün; İ.A.) İreçberler hoşça görün öküzü (439/3. dörtlük). Süleyman’a hatem Musa’ya asa Yakub’a Yusuftur Meryem’e İsa Musa ile Tur’dur hem Tur-ı Sina Bin bir kelâm içre yeksandır elif (427/8. dörtlük; ayrıca bak: 7.9. dörtlükler). Diğer örnekler için bakınız; 7/4. dörtlük; 28/3. dörtlük; 48/2. dörtlük; 49/6. dörtlük; 107/2. dörtlük; 109/4. dörtlük; Hızır:
Musa Hakk’ın didarına giderken Hızır müşkilini anarken gördüm (Hızır’a müşkilin, olmalı, H.D.).
(51/2. dörtlükten)
480
Ali’dir gaziler başı Hızır Nebî’dir yoldaşı Ali manendi bir kişi Sultan Seyit Veli geldi (119/2. dörtlük). Olayım der isen Hızır İrfan defterine yazıl Hak her yerde hazır nâzır Görür de var görmez de var (141/3. dörtlük) Diğer örnekler için bakınız; 19/3. dörtlük; 49/3. dörtlük; 151/3. dörtlük. 10) İslam’dan Sonraki Diğer Din Büyükleri: a) Hz. Hatice: Hatice, Fatıma mihr-i muhabbet Allah’ım kuluna edesin rahmet İmam Hasan, İmam Hüseyin mürvet Kalma günahlara, mürvet ya Ali (Allah, olması gerektiğini anlatmıştık. H.D.) (17/2. dörtlük) b) Hz. Fatıma Koç kuzu kurban olmaz niçün oldu Fatmana’nın gözü yaşı çağladı (11/3. dörtlükten; ayrıca 7. dörtlük) Vardım gördüm ötesi yok fâniyi Can arzular kerem ıssı Veli’yi Düldül’ü Kanber’i Fatma Ana’yı Zâkir oldum zikrederim Ali’yi (27/2. dörtlük) Ehl-i dil olmadan söyleme hemen Senin mücadelen benimle neden Muhammed Mustafa güçtü dünyadan Muhammed’in nuru kimdedir âşık (28/2. dörtlük )
481
Ali Fatıma’nın yârı Ali çekti Zülfikarı Düldül atının eğeri O da yine ağaçtandır (147/2. dörtlük). Diğer örnekler için bakınız: 15/5. dörtlük; 17/2. dörtlük; 107/4. dörtlük; 117/3. dörtlük; 150(2)/5. dörtlük. c) Selman:
Cebrail, Mikâil bile geldiler Selman imamların belin bağladı (11/4. dörtlükten)
Bir gece Muhammed evde yatarken Üç melek geldi … nida getirdi (…de … eklenmeli. H.D.) Selman’ın şeklinde bir oğlan girdi Ne güzel izzetle selâm getirdi (salâ getirdi. İ.A.) (15/1. dörtlük) Ali’dir Allah’ın dostu Hû dedi Zülfikar kesti Selman’a sünbüllü desti (deste, olmalı. Bak: Faziletnâme, s. 348–358) Veren Murtaza Ali’dir (150(1)/4. dörtlük) ç) Kanber:
Yüzüm tabanına sürdüğüm zaman Zerrece gelemez gönlüme güman (gelmezdi, C.Öztelli.) Ali’m Düldül’üne bindiği zaman Önünce Kanber’in olsam ya Ali
Kanber gibi hizmetine yeldirsen Bir dem ağlatırsan bir dem güldürsen Çekip Zülfikar’ın beni öldürsen Elim eteğinde kalsam ya Ali (Elim eteğinden çekmen ya Ali; C. Öztelli). (18/2.3. dörtlükler) Diğer örnekler için bakınız; 15/5. dörtlük; 23/3. dörtlük; 27/2. dörtlük; 72/4. dörtlük; 104/1. dörtlük. d) Hamza:
Nerden düşman gelir ise duyardı Dost uğruna can ü başı koyardı Her gün Hamza âşikâre gezerdi Ali’yi Düldül’e binerken gördüm
482
e) Sa’d-i Vakkas:
Ali gitti Hakk’a yetti Zülfikarı derya yuttu Sa’d-i Vakkas bir ok attı O da yine ağaçtandır (147/3. dörtlük
f) Veysel (Veysel Karanî): Günde bir kez Hakk’a şükür ederken (bin, olmalı. H.D.) Veysel erenler katarın yederken (Erenler katarın Veysel yederken; İ.A.) Musâ Hakk’ın didarına giderken Hızır müşkilini anarken gördüm (Hızır’a müşkilin, olmalı. H.D.).(51/2) Pir Sultan’ın şiirlerinde görülen dinî motif ve kullanışlar –örneklerde de görüldüğü– gibi İslamî inançlara, terbiyeye, öğütlere, emirlere, yasaklara ve İslam’ın kabul edip değer verdiği önceki peygamberlere veya Hz. Muhammed ve Hz. Ali ile yakından ilgili şahıslara dayanmaktadır. Bu bölümdeki değerler ve şahıslar, hemen hemen bütün Müslümanların da kabul edip saygı gösterdiği değerler ve şahıslardır. Buradaki inanç ve şahısların, mezhepler ve tarikatlar üstü inanç ve şahıslar olduğunu, bunların İslam’ın ortak değerlerini ve kahramanlarını yansıttığını söyleyebiliriz. İslam tarihindeki önemli ihtilaflardan olan ilk üç halife veya başka sahabelerle ilgili olarak ise –lehte, aleyhte– hiç bahsedilmemektedir. Hz. Ali’nin ve Ehl-i Beyt’in karşısında olarak Mervan ve Yezit’ten bahsedilmektedir ki bunları tarikat ve tasavvufla ilgili motif ve kullanışlar bölümünde vereceğiz. Pir Sultan’ın İslam tarihinin ilk dönemindeki ihtilaflarla ilgili tavrını, Hz. Ali’nin bu ihtilaflardaki tavrına benzetebiliriz: İlk üç Halife’nin seçim şekillerine ve sonucuna karşı memnuniyetsizliği ve burukluğu vardır. Ancak belki İslam zarar görmesin diye, belki de takdir-i ilahîye boyun eğerek tevekkül etmektedir. Bu bölümdeki ilk üç halifeyi ve o saftaki diğer sahabeleri hiç gündeme getirmemektedir. Onları ne övmekte, ne de yermektedir.
483
D. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDE TASAVVUFLA İLGİLİ MOTİF VE KULLANIŞLAR 1. Ehl-i Beyt ve On İki İmamlar Ehl-i Beyt (Hz. Ali, Hz. Fatıma, Hz. Hasan, Hz. Hüseyin) ve On İki İmamlar (Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Hüseyin, Zeynel Âbidin, İmam Bâkır, İmam Câfer, İmam Mûsâ’l-Kâzım, İmam Rızâ, İmam Takıy, İmam Nakîy, İmam Hasan’ül-Askerî, İmam Mehdî): Haktan ola bu çilenin kolayı Merd isen kabul et her bir belâyı Duymadın mı Şehid-i Kerbelâ’yı Düşün Ehl-i Beyti sabret bakalım (40/2. dörtlük; ayrıca 1.3.4. dörtlükler) 1
2
Hak Muhammed Ali geldi dilime
Hatice Fatıma mihr-i muhabbet
Kalma günahlara mürvet yâ Ali
Allah’ım kuluna edesin rahmet
Yine ihsân senden ola kuluna
İmam Hasan, İmam Hüseyin mürvet
Kalma günahlara mürvet yâ Ali
Kalma günahlara mürvet yâ Ali
3
4
İmam Zeynelabidin’e varalım
İmam Bâkır imamların serveri
Derdimizin dermanını bulalım
Ol İmam Cafer imânım nuru
Doksan bin erlere yüzler sürelim
Allah’ım eydirme amanla zârı
Kalma günahlara mürvet yâ Ali
Kalma günahlara mürvet yâ Ali
5
6
İmam-ı Musa-yı Kâzım er-Riza
İmam Taki, İmam Nakî’dir virdim
Günahım çok imiş diyeyim size
Anlara sığındım dayandım durdum
Allah’ım hidayet eylesin bize
Hasan-ül Askere yüzümü sürdüm
Kalma günahlara mürvet yâ Ali
Kalma günahlara mürvet yâ Ali
7 Pir Sultan’ım tamam oldu sözümüz On iki İmam’a bağlı özümüz Muhammed Mehdi’ye var niyazımız Kalma günahlara mürvet yâ Ali (17. şiir)
484
Hakk’ın dergâhına gider yolumuz On İki İmam’ı okur dilimiz Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (111/6. dörtlükten.; ayrıca 2.3. dörtlükler). Diğer örnekler için bakınız; 11/tamamı; 14/3.4. dörtlükler; 22/4.5. dörtlükler; 23/6. dörtlük; 27/Tamamı; 29/5. dörtlük; 31/Tamamı; 35/4. dörtlük; 45/1. dörtlük; 49/Tamamı; 53/2. dörtlük; 59/2. dörtlük; 62/5. dörtlük; 66/Tamamı; 70/1. dörtlük; 76/4. dörtlük; 79/5. dörtlük; 82/5. dörtlük; 96/Tamamı; 108/Tamamı; 112/2. dörtlük; 113/1.5.6. dörtlükler; 139/Tamamı; 142/Tamamı. Ehl-i Beyt’in (Hz. Ali, Hz. Fatıma, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin) âyet ve hadislerle övüldüğünden Hz. Ali bahsinde bahsetmiştik. Bu açıdan bunlar da İslam’ın ortak değerlerindendir. Ancak önce Emeviler siyasi endişe ve hesaplarla Ehl-i Beyt’ten Hz. Ali, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’i düşman kabul etmiş ve bunlara çeşitli şekillerde mağduriyetler yaşatmışlardır. Hz. Ali’nin halifeliğine isyan etmişler, Hz. Hasan’ı zehirleterek öldürmüşler, Hz. Hz. Hüsayin’i de Kerbelâ’da trajik bir şekilde şehit etmişlerdir. Sonra Abbasiler de yine aynı siyasî endişe ve hesaplarla Ehl-i Beyt’in devamı olan diğer imamlara aynı düşmanlığı göstermişler ve onların da çoğunu çeşitli şekillerde öldürmüşler veya öldürtmüşlerdir. Bunların hepsi peygamber neslidir ve peygamber soyu bunlarla devam etmiştir. Peygamber sülalesine yapılan bu eza-cefa ve öldürmeler Müslümanlığı kabul eden Türklerde ise hiçbir zaman tasvip görmemiştir. Hatta Hz. Ali, Hz. Fatıma, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’e özel bir sevgi beslenmiş, gerek halkta, gerekse idareciler nezdinde bunlar “seyyid veya şerif”ler olarak sevgi ve saygıya lâyık görülmüştür. Kısacası Arap siyasîlerin aksine bu ortak değerlere ve emanete Türkler sahip çıkmışlardır. Onlara yapılan zulüm ve kıyımları hiçbir zaman tasvip etmemişlerdir. Bununla birlikte Türk dünyasında da Ehl-i Beyt’i ve 12 İmamlar’ı sevme bakımından şöyle bir farklılık ortaya çıkmıştır: Özellikle idareciler ve onlara yakın olan insanlar Ehl-i Beyt sevgisinin yanına Hz. Ali’ye isyan eden, idareyi zorla gasb eden, Yezit’in iş başına gelmesini sağlayarak “saltanat”ı başlatan Muaviye’yi ve Muaviye sevgisini de koymuşlar; çarpışan taraflardan herhangi birisini öne çıkarmayı uygun bulmamışlardır. Türk halkı ise idarecilerden farklı olarak Ehl-i Beyt’i gönülden sevmeye devam etmiştir. Muaviye ve benzerlerine ise idareci ve dinî çevrelerin telkini
485
doğrultusunda sessiz kalmış veya onları da sever görünmüştür. Tasavvufla birlikte Müslümanlığı kabul eden geniş halk kitleleri ise Ehl-i Beyt sevgisinde, idareci ve dinî çevrelerden daha farklı bir yol takip etmiş, Ehl-i Beyt’e zulüm edenleri, onları öldürenleri açık bir şekilde suçlu kabul etmiştir. Böylece İslam’ın ortak değerleri ve ortak kahramanları olan Ehl-i Beyt mensupları Türk dünyasında iki değişik sevgiye mazhar olmuştur. Türk dünyasında özellikle XVI. yüzyıldan itibaren Arap tesiri artmaya başlayınca, bu arada Ehl-i Beyt sevgisini ve onların intikamını almayı esas alarak Safevî Türk Devleti kurulunca Ehl-i Beyt ve özellikle 12 İmamlar artık ortak değerler olmaktan çıkmış, tarafları belirleyen unsurlar haline gelmiştir. Osmanlı idaresi ve dinî çevreleri Ehl-i Beyt’i kabul etse bile onları fazlaca seven herkesi “Şii” ve ortadan kaldırılması gereken “düşman” görmeye başlamışlardır. Ayrıca Ehl-i Beyt sevgisinin yanında Muaviye sevgisini, Yezit’in ise lânetlenmemesini âdeta şart koşmuşlardır. Hz. Hüseyin’den sonraki imamları ise pek fazla gündeme bile getirmemişlerdir. Peygamber sülâlesi ile onun düşmanını bir arada görmeyi ve sevmeyi gönlüne sindiremeyen ve tasavvuftan beslenip mânevi hayatına yön veren geniş halk kitlelerinin bir kısmı ise özellikle XVI. yüzyıldan itibaren Ehl-i Beyt’e ve 12 İmamlar’a düşman olan, onlara zulüm yapan veya onlara zulüm yapanları öven, seven herkesi reddetmiş, Ehl-i Beyt ve 12 İmam sevgisini öne çıkarmıştır. İşte Pir Sultan bu anlayışta olan Türkler içinde yer almaktadır. Pir Sultan, şiirlerinde, Ehl-i Beyt ve 12 İmam sevgisini açıkça dile getirmiştir. Osmanlı idaresi ve ulemasının Ehl-i Beyt sevgisinin yanına Muaviye sevgisini koyması, Yezit’e ise dil uzatmama telkini ve dayatması olmasaydı ve Ehl-i Beyt’le 12 İmamların kimler olduğu, ne yaptıkları lâyıkıyla bilinseydi o zaman Ehl-i Beyt ve İmamlar yine bütün Müslümanların ortak değerlerinden olmaya devam ederdi. Böyle olsaydı Safevîlerin en büyük dayanaklarından biri –Ehl-i Beyt ve 12 İmamlar– İslam dünyasında bir çatlak sebebi haline gelmezdi. Burada bir başka önemli husus da şudur: Ehl-i Beyt zamanında tasavvuf ve tarikatlar yoktu. Hz. Hüseyin’den sonraki imamlar da İslam’a göre yaşamışlar; tasavvuf ortaya çıktıktan sonra da – İslam’ın özünü bozar endişesiyle olsa gerek – tasavvufa karşı olmuşlar ve tam şeriata göre yaşamışlardır. Tasavvufla Müslüman olan ve tasavvufa çok önem veren Türkler ise Ehl-i Beyt’i ve 12 İmamlar’ı hep tasavvufun içinde
486
zannetmişler, öyle göstermişler ve onları, yollarının öncüsü kabul etmişlerdir. Onun için sadece dinî önder oluşlarından dolayı değil, bu değerlendirişten dolayı Pir Sultan’ın şiirlerinde Ehl-i Beyt ve 12 İmamlar sık sık vurgulanmıştır. Bundan dolayı Ehl-i Beyt’i ve 12 İmamlar’ı “tasavvuf” içinde göstermeyi uygun bulduk. Çünkü Pir Sultan ve onun gibi şairler bunları tasavvufun içinde ve tasavvufun temsilcisi olarak görüyorlardı. 2) Tasavvuf Büyükleri: Mansur, Nesîmî, Muhiddin (Arabî): Pir Sultan’ım hâle geldik Hal içinde yola geldik Mansur gibi dara geldik Mürüvvet kerem erenler (146/4. dörtlük) Pir Sultan’ım dîdara bak Mansur ipin boynuna tak Nesîmî oldu Hak’la Hak Yüzen kendi derisidir (154(2)/5. dörtlük) Pir Sultan’ım ol çelebiye (Pir Sultan’ım Çelebi’ye. İ.Aslanoğlu.) Eyvallahım var veliye Muhiddin’e hal diliyle Yolun sırrın soran gelsin (137/5. dörtlük) Diğer örnekler için bakınız; 22/6. dörtlük; 29/3. dörtlük; 82/5. dörtlük; 88/1. dörtlük; 96/2. 3. dörtlükler; 100/1. dörtlük. Ayrıca 118/3. dörtlükte “Şehcivan’da Hasan Mansur” geçiyor ama bu idam edilen Mansur değil, başka bir tasavvufçu olmalıdır. 3) Hacı Bektaş: Muhammet neslinden şunda kim kaldı Var mı Hacı Bektaş Veli’den gayrı Onulmaz yaraya merhem kim sardı Var mı Hacı Bektaş Veli’den gayrı (13/1. dörtlük ve diğer dörtlükler) Yalancı dünyanın varın getüren Zemheride gonca gülün bitüren Güvercin donuna girmiş oturan Hünkâr Hacı Bektaş Veli kandedür (79/4. dörtlük).
487
Urum erenleri indirdi başın Yürüttü Urum’un kayasın taşın Dediler Ali’dir bildiler neslin Tanrı’nın Aslanı Ali geliyor (89/3. dörtlük, ayrıca 1.2.4.5.6. dörtlükler) Derildi çıktı havaya İndi döşendi ovaya Güvercin donda kayaya Konan Murtaza Ali’dir (150(1)/6. dörtlük) Arzuladım size geldim Hünkâr Hacı Bektaş Veli Eşiğine yüzüm sürdüm Hünkâr Hacı Bektaş Veli (120/1. dörtlük, ayrıca diğer dörtlükler.) Bu dörtlükten ve devamındaki diğer dörtlüklerden hareketle Pir Sultan’ın Hacı Bektaş’ın mezarını ziyaret etmiş olabileceğinden daha önce bahsetmiştik. Hacı Bektaş oğlun günahkâr gördüm Aradım isyanımı özümde buldum (isyanı; İ.Aslanoğlu.) Yüzümün karasın elime aldım Aman Şah’ım mürüvvet deyü geldim (45/3. dörtlük) Bu dörtlükten hareket ederek de Pir Sultan’ın Hacı Bektaş Çelebileri arasındaki bir ihtilafa işaret ettiğini, bunun muhtemelen Kalender Çelebi İsyanı olabileceğini söyleyebiliriz. Diğer örnekler için bakınız; 1/5. dörtlük; 29/2. dörtlük; 49/2. dörtlük; 72/4. dörtlük; 97/5. dörtlük; 119/2. dörtlük; 150(1)/6. dörtlük. Bu dörtlüklerden anlaşıldığına göre Pir Sultan, Hacı Bektaş Veli’ye büyük bir önem vermekte ve saygı göstermektedir. Hacı Bektaş XIII. yüzyılda vefat etmiş bir şahsiyettir. Ebül Vefa, Baba İlyas, Ahi Evren, Yunus Emre ve Edebâli gibi şahsiyetlerle Türk tasavvufunun altın çağını ortaya koyan ve kitabî Türk tasavvufunu temsil eden kişilerdendir. Ancak bu tarihî şahsiyet, sözlü Türk tasavvufunda ve tasavvufun çeşitli zaruretlerle sığlaştığı dönemde menkıbelerle efsâneleştirilmiş, gerçek Hacı Bektaş âdeta tanınmaz hâle getirilmiştir. Bu hüviyete büründürülmüş Hacı Bektaş’ı Pir Sultan’ın şiirlerinde de görmekteyiz. Bu şiirlerde Hz. Ali’nin şahsında Hacı Bektaş, bazan da
488
Hacı Bektaş’ın şahsında Hz. Ali anlatılmakta ve Hacı Bektaş’ın Hz. Ali olarak dünyaya geldiğinden bahsedilmektedir. Hacı Bektaş’ın büyük bir din ve tasavvuf erbabı oluşu ve nesebinin İmam Rıza yoluyla Hz. Ali’ye ve sonra da Hz. Muhammed’e ulaşması dışındaki bilgiler efsaneleşmiş Hacı Bektaş’ı anlatmaktadır. 4) Mürşit, Pir, Rehber, Mürebbi, Kılavuz, Meşayih, Üstad: Şeriat’tan bir sonraki basamak olan tarikatta, tarikata giren ve fenafillah’e ulaşmak isteyen müridleri irşad eden, yetiştiren, aydınlatan kişilere mürşit denmektedir. Pir, rehber, mürebbi, kılavuz, meşâyih (şeyhler) üstad da benzer mânâlara gelmekte ve Pir Sultan’ın şiirlerinde bunlar da mürşit mânâsında kullanılmaktadır. Bu sıfatlar Pir Sultan’ın şiirlerinde Hz. Muhammed, Cebrail, Hz. Ali, Kamber, İmam Hüseyin ve Hacı Bektaş için kullanılmıştır. Hz. Ali; mürşit, pir, rehber, kılavuz veya mürebbi’dir. Cebrail rehberdir. Hacı Bektaş mürşittir, pirdir. İmam Hüseyin yine pirdir. Hz. Muhammed mürşittir. Yani mürşitlik Hz. Muhammed’e tahsis edilmiştir. Muhammed Ali birlikte mürşit veya pir olarak da zikredilmektedir: Mürşidim Muhammed bildim yolumu Rehberim Ali’dir virdim elimi Tığbent ile bağladılar belimi Evliya erkânın gördüm bu gece (6/2. dörtlük; ayrıca 44/6 85/2. dörtlük) Muhammed’e rehber oldu Cebrail Yine bir mürşide varmadan olmaz (109/4. dörtlükten; ayrıca 82/4. dörtlük) Hem Cibriliemin’dir rehberimiz Biz müminiz mürşidimiz Ali’dir (82/4. dörtlükten) Göre Mansur kabul eyledi dârı Alemde nesne bulmadı serseri Her kande bakarsam mürşidî pirî Gözümle gördüm Muhammed Ali’dir (85/2. dörtlük). Diğer örnekler için bakınız; 148/1; 129/2; 9/3; 32/2.5.; 53/Tamamı.
489
Âşıkın başına gelmez hal olmaz Ulaş yetiş pirim İmam Hüseyin Sende bende deyü sual olunmaz Ulaş yetiş pirim İmam Hüseyin (66/1 ve diğer dörtlükler) Kanber önü sıra bindi Düldül’e Pirim Hacı Bektaş Kırklarla bile Âb-ı Zemzem ile cümlesin sile Bir dolu sundular, iç kan dediler (72/4. dörtlük; ayrıca 13/6. dörtlük). Diğer bir örnek için bakınız 104/1. dörtlük. Kanber = Rehber. Bu şiirlerden anlaşıldığına göre asıl mürşit Hz. Muhammet’tir. Diğerleri ona vekâleten pir, rehber, mürebbi, kılavuz, meşâyih veya üstad olarak tarikata girenleri yetiştirip eğitmektedir. Bu manevî önderlerin vazifesini de halihazırdaki mürşitler, pirler, rehberler, mürebbiler, kılavuzlar, şeyhler veya üstadlar yerine getirmektedir. Bunların örnek aldığı kişiler, Hz. Muhammed, Cebrail, Hz. Ali, Kanber, İmam Hüseyin veya Hacı Bektaş Veli’dir. Mürşit, şeriatta değil ama tarikatta ilerlemek için mutlaka gerekli görülmektedir. Müritlerin de hakkıyla mürşit olan bu önderlere mutlaka uyması tavsiye edilmekte, bu önderlerden birisine bağlanmayanın imansız öleceği bile ileri sürülmektedir. Ancak buradaki “imansızlık” fıkhî mânâda değil; sonuçla ilgili olmalıdır. Bu
önderlerden
faydalanmayanların,
onlardan
nasiplenmeyenlerin
sonunda
şaşıracakları, günah işleyip dinden imandan çıkacakları mânâsında anlaşılmalıdır. Örnekler: Mürebbisi musahibi yoğ ise Ölüsü murdardır namazın kılman (57/2. dörtlükten) Muhammet Ali’den açtım pazarım İrehberden kaçıp imansız olman (57/5. dörtlükten) Muhabbet eyleyüp yokla pirini Yusun senin namus ile ârını Var bir gerçek ile kıl pazarını İttiğin pazardan ziyan gelmesin (63/3. dörtlük)
490
Evvel gerek olmuş mürebbi minnet Mürebbi farz olmuş musahip sünnet Farzı farz eylemiş sünneti sünnet Her kardeş akranın bulsun otursun (68/3. dörtlük; ayrıca 4. dörtlük) Rehberin var ise olursun insan Rehberin yok ise kalırsın hayvan Arasat gününde açılır meydan Açılan meydanda rehber isterler (76/2. dörtlük, ayrıca 1.3.4.5.6. dörtlükler) Kâmile varmadan kâmil olunmaz Her mürşit olanda kemal bulunmaz Nefsin bilmeyince Hâlık bilinmez Okuduğum cimse dal bana yeter (77/5. dörtlük) Pir Sultan dâmenin tuttunsa erin Hakk’ın rızasıdır rızası pirin Mürşidin gönlünde var ise yerin Beytullah değil mi ol bana yeter (77/7. dörtlük; ayrıca 2.3.4.6. dörtlükler) Mürşitsiz rehbersiz yollar açılmaz (aşılmaz, da olabilir. H.D.) Mürşit eteğinde elin var mıdır (78/5. dörtlük; ayrıca 3.4. dörtlükler). Bu dünyada sen çok yaşlar yaşarsın Bilip dört kitabın dersin açarsın Her harfine bin bir mânâ verirsin Yine bir mürşide varmadan olmaz (109/3. dörtlük; ayrıca 1.2.4.5. dörtlükler). Pir Sultan’ım varmayanlar Pir cemalin görmeyenler Bir ikrara durmayanlar İmansızca ölse gerek (127/5. dörtlük, ayrıca 4. dörtlük) Tarikat bir oddur yakar Kimi ham kimi has çıkar Her âşık bir çakmak çakar Çırağın yakan üstaddır (148/5. dörtlük; ayrıca 2. dörtlük)
491
Diğer örnekler için bakınız; 1/3.7. dörtlük; 6/1. dörtlük; 8/5. dörtlük; 14/5. dörtlük; 29/1.5. dörtlük; 45/1. dörtlük; 51/6. dörtlük; 60/5. dörtlük; 62/5. dörtlük; 80/7. dörtlük; 87/2. dörtlük ve tamamı; 90/3. dörtlük; 94/2.3. dörtlük; 96/1.2. dörtlük; 97/1.2.4. dörtlük; 100/2. dörtlük; 102/2. dörtlük; 104/4. dörtlük; 106/1.2. dörtlük; 110/2. dörtlük; 113/2. dörtlük; 114/6. dörtlük; 120/2.3. dörtlük; 124/4. dörtlük; 129/3. dörtlük; 135/3. dörtlük; 143/2. dörtlük; 145/4. dörtlük; 157/5. dörtlük; 194/3. dörtlük: (A. Bezirci’de). Bir yol göstericiye bağlanmanın, bu yol göstericiye bu kadar önem vermenin Kur’an’ın emri doğrultusunda olduğunu söylemek de mümkündür. Çünkü Âl-i İmran suresinin 104. ayetinde şöyle denmektedir: “Sizden, hayra çağıran, iyiliği emredip kötülüğü meneden bir topluluk bulunsun. İşte onlar kurtuluşa erenlerdir.”400. Ancak bu sayede, çeşitli baskı ve zulümlere maruz kalmalarına, cahilliğe mecbur edilmelerine rağmen geçmişteki Türkmenler/Kızılbaşlar, bugünkü Alevîler imanlarını koruyabilmiş, Müslüman kalabilmişlerdir. Fakat Osmanlı’nın sistemli bir şekilde onları öndersiz bırakmaya çalışmasından ve mektepten, yazılı eğitim imkânlarından mahrum bırakmasından dolayı bu camia içinde mürşitlik ve rehberlik, olması gerektiği gibi verimli olamamıştır. Bu müessese XVI. yüzyıldan itibaren günümüze kadar seviye kaybederek gelmiştir. Elbette ki mürşit, pir, rehber, mürebbi, kılavuz, meşâyih, üstad kelimeleri her zaman aynı mânâya gelmemektedir. Meselâ tâlibi ilk yetiştirenin rehber olduğu, sonra rehberin onu pire teslim ettiği, mürşidin de pirin üstünde olduğu anlaşılmaktadır: Allah bir Muhammed hakdı Rehberim kemendi takdı Çekti pire teslim etti Firdevs-i âlâ içinde (113/2. dörtlük; ayrıca 76/1. dörtlük; 138/3. dörtlük.) Ancak genelde bu “önder”, karşılığı olarak yukarıdaki kelimelerden herhangi birisinin kullanıldığı da olmaktadır.
400
Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meâli; Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993, s. 62. TDV Yayınları, Ankara 1993.
492
5) Tâlip, Derviş, Âşık, Abdal: Pir Sultan’ın şiirlerinde Fenafillah’a erişmek maksadıyla tarikata giren kişiler bu isimlerle anılmaktadır: Bu gezen abdallar derviş değildir Arkasında hırka şal olmayınca (1/2. dörtlükten) İtikatsiz tâlip boş kovan olur Vızılar arısı bal olmayınca (1/4. dörtlükten; ayrıca 3. dörtlükten). Zikrettiler erenlerin nefesin Cûş etiler tâliblerin hepisin Sildiler cümle gönüllerin pasın Özlerin teslim ettiler dostuna (8/4. dörtlük) Akardı gözümden yaş yerine kan Zerrece görünmez gözüme cihan Deryalar nuş edip kandırmaz iken Âşıklar kandıran ummanı buldum (48/4. dörtlük; ayrıca 1.2.5. dörtlükler). Âşık olan canlar bu gün gelürler Sultan Nevruz günü birlik olurlar Hâllâk-ı cihandan ziya alurlar Himmeti erince Nevruz Sultan’ın (60/6. dörtlük). Dervişler arıdır çiçek devşirir Arıların gömecinde balı var (70/2. dörtlükten). Kalbin pâk olursa var Hakk’a düş ol Erenler önünde dil olma sus ol Dünyanın varından vazgeç, derviş ol Bu yolda dervişe sultan dediler (72/6. dörtlük). Derviş oldum pir eteğin tutarım Hakk’a doğru çekilmiştir katarım Baykuş gibi garip garip öterim Issız viraneler çöl neme yetmez (110/2. dörtlük).
493
6) Er/Eren/Erenler; Veli / Evliya: Pir Sultan’ın şiirlerinde bu kelimeler çok defa sadece “ermiş, evliya” mânâsında kullanılırken bazan da “mürşit, pir” mânâlarında kullanılmıştır. Bunları konum itibariyle “tâlip, derviş, âşık ve abdal”ın bir üstüne, “mürşit veya Pir”in bir altına yerleştirmek mümkündür: Merhemsiz yâreler unar biter mi Bir gerçek veliden el olmayınca (1/1. dörtlükten) Pir Sultan’ım Hakk’a niyaz ederim Erenler râhına doğru giderim Külli varım Hakk’a teslim ederim Hakk’ın cemâlini gördüm bu gece (6/5. dörtlük; ayrıca 1.2.3.4. dörtlük). Evliyalar enbiyalar vârisi Kalkar hacet diler gece yarısı Çığrışır ötüşür arşın horozu Doğdu seher vakti kalk hacet dile (7/2. dörtlük; ayrıca 3. dörtlük). Çeker miyim eteğinden elimi Hak katında kabul ettim ölümü Doğru sürsek erenlerin yolunu Mümin kullarını sevsem yâ Ali (18/4.dörtlük; ayrıca 5. dörtlük). Alçaklık dediğin bir eyi şeydir Erden, evliyadan kalma bir huydur Toprağı sorarsan atası nurdur Gel gönül yerlerden alçak olalım (41/2. dörtlük; ayrıca 3. dörtlük). Pir Sultan’ım ere yettik Vardık pir dâmenin tuttuk Biz ağuyu bala kattık İçebilirsen gel beri (124/4. dörtlük). Nebiye nübüvvet veliye kudret Âşıklara sevda şahlara devlet Âlimlere ilim ârife hikmet Kevni muhit olan ummandır elif (427/10. dörtlük).
494
Eksiğim aldım da meydana geldim Aman mürvet günahkârım erenler Kabahatim andan cürmümü bildim Aman mürvet günahkârım erenler (73/1. dörtlük ve ayrıca tamamı) Dünyadan el çek ey divâne gönlüm Ulaş bir üstada er ile görüş Mürşidin nazarından yad edersen (Mürşit nazarına yâd ile bakma; olmalı. H.D.) İkilikten geçip bir ile görüş (97/1. dörtlük; ayrıca 3.5. dörtlükler) “Er”in “adam, insan, iyi insan” mânâlarında kullanıldığı da olmaktadır: Er değildir er nefesi tutmayan (Örnek: birinci er .) Arıdıp kalbini temiz etmeyen Özünü rızaya teslim etmeyen Sürdüler dergâhtan hal nice oldu (92/4. dörtlük) Diğer örnekler için bakınız; 7/2.3. dörtlük; 8/1.2.3.4. dörtlük;19/5. dörtlük; 22/1. dörtlük; 23/5 dörtlük; 27/1. dörtlük; 29/3. dörtlük; 39/1.4. dörtlük; 45/4. dörtlük; 59/6. dörtlük; 51/1.2. dörtlük; 60/2.3. dörtlük; 63/4. dörtlük; 65/2. dörtlük; 68/1.5. dörtlük; 92/3. dörtlük; 98/tamamı; 99/3.4. dörtlük; 104/2. dörtlük; 108/2. dörtlük;111/5. dörtlük;116/5. dörtlük; 120/6.7.8. dörtlük; 122/1. dörtlük; 129/5. dörtlük; 145/4. dörtlük; 146/Tamamı; 148/7. dörtlük; 154(2)/1.3.4. dörtlük; 157/5. dörtlük; 161/5. dörtlük. 7) Ârif: İrfan ve marifet sahibi, olgun insan mânâlarına gelen “ârif” de gerek tasavvufta, gerekse Pir Sultan’ın şiirlerinde makbul sayılan insanlardandır. Bazan da “ehl-i dil, hâl ehli” yine “ârif” karşılığı olarak kullanılmıştır: Pir Sultan’ım yardımcın Yaradan olsun Âşık olan âşık didarın bulsun Ârif olan anlar câhil ne bilsin Her mânâdan dilleri var turnanın (59/4. dörtlük) Ârifler ârifi gelir (ârife; A. Bezirci) Arife tarif vız gelir Uzak yakın hep bir gelir Hassına Bektaşîlerin (135/4. dörtlük)
495
Firdevs-i âlânın verd-ü reyhanı Âriflerin özündeki irfanı Yedi Cehennem’in dûd u nîranı Müminin kalbinde imandır elif (427/5. dörtlük, ayrıca 10. dörtlük) Ehl-i dil olmadan söyleme hemen Senin mücadelen benimle neden Muhammet Mustafa göçtü dünyadan Muhammed’in nuru kimdedir âşık (28/2. dörtlük; ayrıca 60/4. dörtlük). Diğer bir örnek için bakınız; 1/5. dörtlük. 8) Zâhid, Sofu, Hacı, Kadı, Müderris, Müftü/Hoca: Bunlardan zahid, sofu, kadı, müderris, müftü ve hacı Pir Sultan’ın şiirlerinde olumsuzluğu, tarikata ve dinin özüne uzak ve yabancı olmayı, şekilciliği, Ehl-i Beyt ve 12 İmamlar’a soğuk bakmayı, onları yeterince önemsememeyi temsil eder. Bunlar şeriatı temsil ettiklerinden değil, şeriatın da asıl gayesini kavrayamadıklarından dolayı tenkit edilir: Haber virsin müderrisler müftîler Hah Tanrı’nın Arslan kulu nerd’olur (91/5. dörtlükten) Sofi mezhebimi neden sorarsın Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz Gözlüye gizli olmaz ne ararsın Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (111/1. dörtlük) Muhammed Ali’dir Kırklar’ın başı Anı sevmiyenin nic’olur işi Atalım Yezid’e lâ’neti taşı Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (111/4. dörtlük ve ayrıca 2.3.5.6.7. dörtlükler). Kalbi kara kallaş sofi Şu cihana gelse gerek Adı Helal Zâde konmuş Helal haram yese gerek (127/1. dörtlük)
496
Hem pirinden gülbank alır Nasihata kulak urur Nefis için mihman olur Ben hacıyım dese gerek (127/4. dörtlük; ayrıca 2.3. dörtlükler). Ne yolcular izin ister Ne meşayih sırrın gizler Ne kadı şer’isin gözler Ne beylerde adalet var (143/2. dörtlük) “Hoca” ise Pir Sultan’ın şiirlerinde sadece bir dörtlükte ve ayrıca bir şiirde (80/Tamamı) yukarıdakiler gibi olumsuz, dinden, tasavvufun inceliklerinden uzak ve şekilci olarak gösterilmektedir: Dört kitabı bildim diyen hocalar Ak üstünde karaları heceler Elif’in mânâsın sorsan bocalar Münkirin gözünden nihandır elif (427/11. dörtlük) Pir Sultan’ın diğer birçok şiirinde hoca, hürmet edilen, bilgili ve bilgisini öğreten kişi olarak anılmaktadır: Mushaf alıp hocasına varınca Destur alıp mektebinden dönünce On yaşından on beşine girince Yen’aşlama fidan olmuş misali (21/2. dörtlük). Hocam bana ilimleri sorarsa Hak Muhammed Ali derdim okurum (virdim, olmalı, H.D.) Kur’an’ın kilidi ihlas-ı şerif Hasan-ü Hüseyni sevdim okurum (49/1. dörtlük). Diğer örnekler için bakınız; 107/1. dörtlük; 117/4. dörtlük; 436/2. dörtlük. 9) Dört Kapı, Kırk Makam: Kitabî Türk tasavvufinda Dört Kapı (şeriat, tarikat, mârifet, hakikat), bunların her birindeki 10’ar makam (hepsi kırk makam) ve bunların neler olduğu çok önemli bir yer tutar. Türk Tasavvufunun ve kitabî Türk tasavvufunun altın çağının en önemli
497
temsilcilerinden olan Hacı Bektaş’ın Makalât’ında bunların neler olduğu, özellikleri, her makamda (mevkide) nelere uyulması gerektiği hem kitabî olarak, hem de âyet ve hadislerden faydalanılarak çok güzel bir şekilde verilmiştir401. Aynı devrin yine çok önemli bir temsilcisi Yunus Emre’de de “Dört Kapı Kırk Makam”dan bahsedilmekte, şiir halinde bunlar hakkında bilgiler verilmektedir. Bu bilgiler makâlat’daki kadar tafsilatlı değildir ama ana hatları itibariyle ve şiir imkânlarıyla aynı şeylerden ibarettir402. XIII. Yüzyıla ait bu bilgiler, XVI. yüzyılda Pir Sultan’da da görülmektedir. Ancak bu bilgiler sözlü kültürle yaşatıldığından ve bu üç asır içinde Türkmenlerin her geçen gün mektepten, kitaptan, şehirden ve medeniyetten uzaklaştırılmasından dolayı Hacı Bektaş ve Yunus’taki köklü dinî ve kitabî bilgilerin, Pir Sultan’da çok sığlaştığını görmekteyiz. Pir Sultan’ın şiirlerinden iki tanesini kaydeden (XVI. yüzyılın sonu veya XVII. yüzyılın başında) Menakıbü’l Esrar Behçet’ül Ahrar’da Dört Kapı Kırk Makam diğer şiirlerindekine göre yine de aslına yakın olarak verilmiştir. Pir Sultan’ın diğer şiirlerinde ise Dört Kapı’dan bazan biri, bazan ikisi, bazan de üçü üzerinde durulmuştur. Hacı Bektaş’ın bütün incelikleriyle anlattığı ve Kur’an’dan, âyetlerden, hadislerden faydalanarak tanıttığı Dört Kapı Kırk Makam’ın sözlü kültürde ancak bu kadarı yaşayabilmiştir. Bunların yaşanması hususunda da farklılığın olması gerektiğini tahmin edebiliriz. Bunun sebebi yine yukarıdaki imkânsızlık ve zaruretlerle ilgili olmalıdır. Yoksa niyet aynıdır. Örnekler: Gel gönül karardan aşma Sözüm sana meveddettir Gafillen bacadan düşme Evvel kapu şeriattır (148/1. dörtlük; ayrıca 2. dörtlük; Menakıbü’l Esrar Behcet’ül Ahrar’daki iki şiirden biri). 401
Coşan Prof. Dr. Esad: Makâlât (Hacı Bektaş Veli): Ankara, Seha Neşriyat, Tarihsiz, Tez: 1973, s. 112-121; Daha geniş ve tafsilatlı bilgi iç in bak: s. 1-111. Aynı eserde Makalat’ın Arapça nüshasının sonunda şöyle denmektedir. (Türkçeye tercüme): Eğer bu 40 makamdan birisi eksik olsa, gerçeğe (hakikat’e) ulaşılamaz; çünkü şartları eksik kalmış olur. Meselâ, Allah’ın birliğini dili ile kabul edip, fakat kalbi ile bunu doğrulamıyanın imanı tamama ermez. Şartlardan bundan başka biri de böyledir; çünkü şartın olmaması, şart sonucunun (meşrutunun) da tahakkuk etmemesini gerektirir. (Aynı eser, s. 121) 402 Gölpınarlı; Abdulbakî: Yunus emre ve Tasavvuf: s. 446-447. Ayrıca bak; s. 174, 176-177; Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 177; Uludağ, Prof. Dr. Süleyman: Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 153.
498
Eğer bu sırra erersen Dolan kapudan girersen Tarikat farzın sorarsan Yedi farz üçü sünnettir. (148/3. dörtlük; ayrıca; 4.5.6.7.8. dörtlük) Hakikat genc-i nihandır Marifet gevher-i kândır Yedi yüz yetmiş mizandır Ötesi ilm-i hikmettir (148/10. dörtlük); ayrıca 11. dörtlük. Bir kişi Hakk’ın emrinde olmasa Ana nesne gelmez selâmın alman Dört kapıda bir niyazı yok ise Haramdır lokması ol sunup yemen (57/1. dörtlük) Tarikat babına girmek dilersen Hakikat güllerin dermek dilersen Erenler sırrına ermek dilersen Sır ile pinhandan rehber isterler (76/5. dörtlük) Şimdi bizim aramıza Yola boyun veren gelsin Şeriatı tarikatı Hakikatı bilen gelin (137/1. dörtlük; ayrıca 2. dörtlük) Diğer örnekler için bakınız; 6/1.5.; 23/5.; 80/5.; 126/3.; 141/1.; 146/3. dörtlük. 10) Tarikat / Yol: İslam’da başlangıçta tarikat yoktur ama zamanla İslam’ı (şeriatı) çok iyi yaşayıp hazmedenler bir üst makama geçmek için bir yol kurmuşlardır ki buna “tarikat” denmektedir. İyi bir Müslüman olup ölmeden önce ölmek, bu dünyada iken Allah’ın varlığı içinde yok olmak isteyenler tarikata girmiş ve tarikatı teşvik etmişler, kendilerine uyanları (müridleri) tarikata davet etmişler, herkesin tarikat erbabı olması için çaba sarfetmişlerdir. Pir Sultan’ın şiirlerinden anlaşıldığına göre “mürşit veya pir” ne kadar zarurî ise, o mürşit veya pirlerin tarikatına girip orada eğitilip iyi bir insan (insan-ı kâmil) olmak da o kadar zarurîdir:
499
Yola hor bakanın yamandır hâli Kaldırın aradan kîyl-ü kali Evvel ebed pîrim Muhammed Ali Böyle günde odur imdat edici (9/3. dörtlük; ayrıca 4. dörtlük) Allah birdir Hak Muhammed Ali’dir Anın ismi cümle âlem doludur Bu yol Hak Muhammed Ali yoludur Gel Muhammed Ali Dergâhına gel (31/1. dörtlük; ayrıca 3.5. dörtükler) Pir Sultan’ım eydür kandilde nura Er gerek erenler yolunu süre Mümin müslim derildiler bir yere Muhabbet gölüne dalsın otursun (68/5. dörtlük; ayrıca 2. dörtlük) Muhammed dinidir bizim dinimiz Tarikat altından geçer yolumuz Hem Cibrîlîemin’dir rehberimiz Biz mü’miniz mürşidimiz Ali’dür (82/4. dörtlük) Pir Sultan’ım söyler ganidir gani Evveli Muhammed âhırı Ali Anlardan öğrendik erkânı yolu Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (111/7. dörtlük; ayrıca 6. dörtlük) Bak şu âşıkın haline Ne gelse söyler diline Can ü baş Hak yoluna Koyamazsın demedim mi (121/3. dörtlük; ayrıca 6. dörtlük) Tarikatta kâmil olan İlmi ile âmil olan Bu yolda mükemmel olan Evvel mertebe hizmettir (148/6. dörtlük; ayrıca 3.4.5.8.11. dörtlük) Diğer örnekler için bakınız; 6/2.3.5.; 8/2.5.; 18/4.; 23/5.; 28/4.; 29/3.4.; 32/5.; 75/5.; 77/1.; 80/1.5.; 87/1.; 88/4.; 92/1.; 94/5.; 99/1.; 100/1.; 102/4.; 110/3.; 113/1.; 126/3.; 137/1.; 141/1.4.; 145/Tamamı; 277 (C.Öztelli)/3.; 194 (A. Bezirci)/1.3. dörtlükler.
500
Pir Sultan’ın şiirlerinde tarikat çok lüzumlu görülmekte ve şeriat makamından sonra bağlanılacak ikinci makam olarak gösterilmektedir ama herhangi bir tarikat adı geçmemektedir. Hacı Bektaş övülmekte, ona Hz. Ali ayarında değer verilmekte, “Bektaşîler”den bahsedilirken de aynı saygı gösterilmekte, fakat onlar başka bir topluluk gibi tanıtılmaktadır: Sırlarına güç erilir Remizleri geç bilinir Üstat olan pir seçilir Hünkârı Bektaşîlerin (135/3. dörtlük ve aynı şiirin diğer dörtlükleri). Onların anladığı tarikat, İslamı, olduğu gibi ve aslına uygun olarak yaşamak ve AllahMuhammed–12 İmamlar çizgisinden ayrılmamaktadır. Ehl-i Beyt ve 12 İmamlar’a zulüm ve kötülük edenlere ise iyi gözle bakmamaktır. Buradan hareketle XVI. yüzyılda Pir Sultan zamanında Türkmenlerin hâlâ bir tarikat adına sahip olmadıklarını söyleyebiliriz. Karşı taraftan farklı olduklarını biliyorlar, bu farklılığın İslam’ın esası ve doğru şekli olduğuna inanıyorlar ve buna sadece “tarikat veya yol” diyorlar. 11) Mezhep: Bilindiği gibi Mezhepler İslam’da Hz. Muhammed zamanında, hatta Dört Halife döneminde yoktu. Mezhepler de tarikatlar gibi sonradan ortaya çıkmıştır. Elbette ki mezheplerin doğuşu tarikatlardan daha öncedir. Ancak incelemekte olduğumuz Pir Sultan’da ve Türkmenlerde tarikat kadar ağırlığı hissedilmediğinden dolayı önce “tarikat” üzerinde durduk. Pir Sultan’ın şiirlerinde “mezhep” sadece bir savunma vesilesiyle dile getirilmektedir. Bu savunma ânında bir mezheplerinin olduğu, bu mezhebin ulusunun, önderinin de İmam Cafer olduğu belirtilmektedir. Aslında İmam Cafer’in mezhep kurmadığı, imam Cafer’in İmam Azam Ebu Hanife’nin hocası olduğu, ikisinin anlayış olarak birbirinden çok ayrılmadıkları dikkate alındığında Pir Sultan’ın şiirlerinde “mezhep” olarak dile getirilen yine tarikattır. O da az önce üzerinde durduğumuz gibi İslam’dır, İslam’ın kendilerine göre yaşanmasıdır. Sözlü kültür içinde bu kadar savunma yapılmıştır. Resmi dinî çevrelerin “Dört Hak Mezheb”in dışında– dolayısıyla İslam’ın da dışında – kabul ettikleri Türkmenler, Müslümanlıklarından hiç şüphe etmiyorlar, hatta gerçek Müslümanın kendileri olduğuna inanıyorlar, mesele
501
mezhep ise İmam Cafer mezhebine uyduklarını söylüyorlar. İmam Cafer ise Hz. Muhammed ve Hz. Ali soyundandır ve 12 İmamlar’dan 6.sıdır. Kısacası buradaki tartışma da yine mezhep tartışması değildir. İslam’ın nasıl anlaşılması ve yaşanması gerektiği tartışmasıdır. Pir Sultan’ın şiirlerinde resmi çevrelerin kabul ettiği “Dört Mezheb”in lehinde veya aleyhinde tek mısraya rastlanmamaktadır. Fakat kendilerinin mezhepte İmam Cafer’e uydukları açıkça dile getirilmektedir: Kur’an oldu delilimiz Sırr-ı hakikat yolumuz İmam Ca’ferdir ulumuz Mürüvvet kerem erenler (146/3. dörtlük) Dîdar defterine geçtim Münkir munafıkı seçtim Mezhebde Cafer’e düştüm Firdevs-i âlâ içinde (113/5. dörtlük). Kurban olalım gel Bâkır-oğluna Uymıyalım ol Yezid’in fiiline Gel uyalım İmam Ca’fer yoluna Gel Muhammed Ali dergâhına gel (31/5. dörtlük) Sofi mezhebimi neden sorarsın Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz Gözlüye gizli olmaz ne ararsın Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz Eğnimize biz kırmızı giyeriz Halimizce biz de ma’na duyarız İmam Cafer mezhebine uyarız Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (111/1.2. dörtlükler; ayrıca 3.4.5.6.7. dörtlükler). Bu dörtlüklerden ve bu şiirin diğer dörtlüklerinden anlaşıldığına göre Pir Sultan mezhepsiz olmadıklarını, Hak, Muhammed-Ali ve 12 İmamların yolunda olduklarını, Yezid’i ise sevmediklerini; lanetlediklerini söylemektedir:
502
Muhammed Ali’dir Kırklar’ın başı Anı sevmiyenin nic’olur işi Atalım Yezid’e lâneti taşı Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (Aynı şiir, 4. dörtlük). 12) Kızılbaş, Bektaşî: Pir Sultan’ın şiirlerinde bir tarikat adının geçmediğinden, Hacı Bektaşa saygı gösterilip değer verildiğinden, ancak “Bektaşî”lerin, kendilerinden ayrı bir topluluk gibi anıldığından “tarikat”la ilgili maddede bahsetmiştik. Bak; ilgili madde ve 135. şiirin tamamı. Pir Sultan’ın şiirlerinde bazan doğrudan doğruya, bazan da dolaylı olarak “Kızılbaş” terimi kullanılmaktadır. Ancak bu da bir kabullenmeden ziyade yapılan “Kızılbaş” suçlamasına bir savunma ve itiraz şeklindedir: Gidi yezit bize Kızılbaş didi (demiş. İ.Aslanoğlu.) Meğer Şah’ı sevmiş dise yoludur (yeridir. İ.Aslanoğlu.) Yetmiş iki millet sevmezler Şah’ı Biz severiz Şah-ı Merdan Ali’dür (82/1. dörtlük) Muhammed dinidir bizim dinimiz Tarikat altından geçer yolumuz Hem Cibrilîemin’dir rehberimiz Biz müminiz mürşidimiz Ali’dür (82/4. dörtlük; ayrıca 2.3.4. dörtlükler) Eğnimize biz kırmızı giyeriz Hâlimizce biz de ma’na duyarız İmam Cafer mezhebine uyarız Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (111/2. dörtlük; ayrıca 1.3.4.5.6.7. dörtlükler) Dostumun şükürdür asıl düşmanı (kalkanı, olmalı. H.D.) Kılıçtan keskindir oddan gülblangı Kırmızıdır donu hem aldır rengi (aldır irengi, olmalı. H.D.) İrenginde dürüm dürüm alı var (70/3. dörtlük) Bu mısralardan anlaşıldığına göre Pir Sultan ve onun mensup olduğu Türkmenler “Kızılbaş veya mezhepsiz” olarak suçlanmaktadır. Pir Sultan ise bu
503
suçlamaya verdigi cevapta kendisini Kızılbaş veya mezhepsiz olarak kabul etmiyor. Şah’ı (Hz. Ali’yi) sevdiklerinden dolayı böyle bir suçlama yapıldığını dile getiriyor ve mezhep olarak da İmam Cafer mezhebine uyduklarını söylüyor. Bu arada “kırmızı renge” önem verdiklerini, bu renkte elbise giydiklerini anlatıyor. Buradan Kızılbaşlık veya mezhepsizlik suçlaması yapılamayacağını söylüyor ve kendilerinin suçlama yapan taraftan daha dürüst ve mert olduğunu, İslam’a bağlı olduğunu, Muhammed dininden, Hz. Ali’nin ve 12 İmamlar’ın yolundan ayrılmadıklarını, yollarının Hakk’a çıktığını yani gerçek Müslüman olduklarını belirtiyor. Her iki tarafın görüşünü değerlendirdiğimizde şunları söyleyebiliriz: Osmanlı idaresi, devletin asli unsurları ve kurucularından olan Türkmenleri XVI. yüzyıldan önce “Türkmen”diyerek suçlamaya baslamış, sonra da onların giyimlerindeki kırmızı renge ağırlık verilmesini (aslında bu Türklerin bir özelliğidir), Hz. Ali başta olmak üzere Ehl-i Beyt ve 12 İmamlar’a ayrı bir saygı gösterilip değer verilmesini “Kızılbaşlık”la suçlamış, daha sonra bu suçlamalar resmi çevrelerde ve devletin resmî kayıtlarında “Türk”e en ağır hakaretler ifade eden sözlerin kullanılmasına kadar gelmiştir. Görünüşte Türkler inanç itibariyle suçlanıyor ama asıl niyet Türk’ü suçlamaktır; Türk’ü dinden, devletten uzak göstermek ve gerçekten de uzaklaştırmaktır. Bir ırk özelliği, Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisi önce mezhep veya tarikat, sonra da din farkı haline getirilmek istenmektedir. Suçlanan taraf iddia edildiği gibi olmamıştır ama, suçlayanlar Türkmeni / Türk’ü kendi kafalarında öyle bir yere koymuşlar; bu aslî ve kurucu unsura buna göre muamele yapmışlardır. Kısacası Türkmeni / Türk’ü Kızılbaşlaştıran da, Alevîleştiren de, bugüne uzanan ayrılığı doğuran da devletin kendisi olmuştur. Pir Sultan, şiirlerinde sadece bunları hak etmediklerini, Hz. Ali sevgisinin de böyle bir suçlamaya vesile olamayacağını söyleyerek kendisini–bu arada Türkmenleri–savunmaktadır. Osmanlı– Safevi çekişmesi ve Osmanlı Sünnîliğinin taassubu dışında İslam’a göre karar verildiğinde, savunma durumunda olanların haklı, hücum edip karalayanların, bunları dinsiz, mezhepsiz sayanların haksız olacağı âşikârdır. 13) Cem, Cem Âyini; Âyin-i Cem: Devletten ve medeniyetten dışlanan, kırsal kesimlerde zor hayat şartları içinde yaşamaya mahkûm edilen Türkmenler, dinî önderleri (mürşit, pir, rehber, mürebbi v.s.)
504
ve cem âyinleri sayesinde hem inançlarını koruyup yaşatmışlar, hem de kendi aralarında adaleti,
sosyal dayanışmayı, fertlerini eğitmeyi ve
millî kültürü yaşatmayı
başarmışlardır. Yine bu sâyede bugünlere “Müslüman” olarak gelebilmişlerdir. Cem âyinin kaynağı İslam’dan önceki Türk dinleridir. Kam veya Şaman inanışlarıdır. Kam veya Şaman denilen dinî önderler yönetiminde icra edilen törenlerde içkiler içilir, çalgılar çalınıp oynanır, topluca eğlenilerek ibadet edilirdi. Eğlence tarafı olmakla birlikte oyunlar ve çalınan çalgılar dinî bir özellik taşımaktaydı. İçilen içkiler de bir kutsiyet ifade ederdi. Bu törenlere kadınlar ve erkekler birlikte katılırlardı. Kesilen kurbanlar birlikte yenirdi. Töreni yöneten Kam veya Şaman korku ile karışık saygı duyulan kişilerdi403. Tasavvuf yoluyla Müslümanlığı kabul eden Türkler, bir taraftan eski geleneklerinin büyük bir kısmını koruyarak, bir kısım inanç ve geleneklerini İslâmî renklerle donatarak ve İslamîleştirerek “halk Müslümanlığı”nı teşkil etmişler; diğer taraftan İslamı, kaynağından okuyup, anlayıp, tefsir edip, halk ile de irtibat kuran ve onları irşad edip aydınlatabilen kadrolarını yetiştirmişlerdir: Ahmet Yesevî, Ebûl Vefa, Baba İlyas, Hacı Bektaş, Edeb Ali, Ahi Evren ve Yunus Emre gibi… Bu kadrolar Türkmenlerden ve Türkmen yaşayışından kopmamışlar, kozmopolitleşmemişler, sadece kendilerini değil, kadın-erkek bütün kesimleri irşat toplantılarına almışlardır. Zaten göçebe yaşayışta kadın-erkek beraberdi. Bundan dolayı şekilci dindar kadrolar tarafından tenkit edilip teftişe tabi tutulmuşlar, ancak onlar bu faaliyetlerin doğru olduğunu söyleyip çalışmalarına devam etmişlerdir. Bu takip ve teftiş Ebûl Vefa, Ahmet Yesevî ve Baba İlyas için kesindir ve belgelere yansımıştır. Diğerlerinin de –hep halk tarafından geçmişten günümüze kadar sevilip sayıldığına bakılırsa– aynı şekilde hareket
403
Geniş bilgi için bakınız: Eröz: Prof. Dr. Mehmet: Eski Tür Dini ve Alevilik-Bektaşilik; s. 7,10–11, 12–19, 27,32,34–35, 40– 66, 68–71. Eröz, Doç. Dr. Mehmet: Türkiye’de Alevilik-Bektaşilik; s. 97–97, s. 174, s. 251, 254–256, 304–324; Türkdoğan, Prof. Dr. Orhan: Alevî-Bektaşî Kimliği, İstanbul, Timaş Yayınları, 1995, s. 145-146; Birdoğan, Nejad: Anadolu Aleviliğinde Yol Ayrımı, s. 649 (Prof. Dr. Ş. Yaltkaya’dan naklen); Öz, Doç. Dr. Mustafa: “İslam Mezhepleri Tarihi Açısından Anadolu Aleviliği” Türk Yurdu, cilt: 14, Sayı: 88, Aralık 1994, s. 72; Melikoff, İrene: Uyur İdik Uyardılar, İkinci Baskı, İstanbul, Cem Yayınevi, 1994, s. 125-126, s. 129-130.
505
etmiş olacaklarını tahmin edebiliriz. Bu önderlerin içkili – kımızlı çalgılı toplantılar değil ama kadınlı-erkekli dinî toplantılar yaptıkları anlaşılıyor404. Bu arada ilk üç halifeye saygılı oldukları, fakat sonradan ortaya çıkan siyasî Şiîlikte olduğu gibi değil ama Hz. Ali ve Ehl-i Beyt’e de büyük sevgi ve saygı duydukları görülmektedir. Bu devrede henüz siyasî Şiilik ve Alevîlik, Bektaşîlik, Kızılbaşlık yoktur. Bu önderlerin din ve tasavvuf anlayışları ve mezhepler-üstü tavırları Türk dünyasının kutuplara ayrılmadığı dönemlere damgasını vurmuştur. Bu okumuş ve iyi yetişim kadrolardan çok teşekküllü, çok yönlü ve çok tutarlı bir ekol olan Ahiliğin ortaya çıktığını söyleyebiliriz. Ahi toplantıları ve bu toplantılarda ortaya çıkan birçok motif ve kahramanlar, zamanla Kızılbaşlığa ve Bektaşîliğe (daha sonra da Alevîliğe) geçmiştir405. Bu dönemde bugünkü Cemlerin ilk şeklinin ortaya çıktığını söyleyebiliriz. Ancak Türk tasavvufunun altın çağından Ahilere, oradan da XVI. yüzyıldaki devletten ve şehirden tecrit edilmiş Türkmenlere gelinceye kadar kîtabî ve tutarlı bilgiler azalmış, folklorlaşma sürecine girilmiştir. Bu arada – her zaman, her yerde ve hemen değil ama – belki XVIII ve XIX. yüzyıldan sonra tekrar İslamiyet öncesinin içkili-dinî toplantıları Cem’lerde görülmeye başlanmıştır, diyebiliriz. Bu dinî toplantılardaki müzik ve çalgı ise daha önce başlamış olmalıdır. Bunu Ahilere veya Ahiliğin Bektaşîliğe/Kızılbaşlığa dönüşmesi dönemine götürmek mümkündür. Bütün bunlara rağmen yine de bu toplantılar (Cemler) dinî ve tasavvufî (tarikat icabı yapılan) toplantılardır. Sema ve içki de İslâmiyet öncesinde olduğu gibi dinî bir mahiyettedir ve kutsallık ifade edmektedir. Bugünkü zevk ve eğlence için oynanan oyunlardan ve içilen içkilerden değildir. Buradaki Sema’nın değil ama içkinin; Türk tasavvufunun altın çağından uzaklaşması, bilgisizliğin ve cahilliğin kaçınılmaz oluşu sonucunda tekrar ortaya çıkmış olabileceğini söyleyebiliriz. Ancak hatasıyla sevabıyla Cem âyinleri önceki Türkmenlerin, sonraki ve bugünkü Alevîlerin, Bektaşîlerin en önemli sosyal müesseselerinden, kurumlarından 404
Ocak, Ahmet Yaşar: Babaîler İsyanı, Birinci Baskı, İstanbul, Dergâh Yayınları, 1980, s. 97-98, 99100; Eraslan, Prof. Dr. Kemal: Ahmed-i Yesevi, Divan-ı Hikmet; Seçmeler, İkinci Baskı, Ankara, Kültür Bakanlığı, 1991, s. 20, 21; Köprülü, Prof. Dr. Mehmet Fuat: Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, İkinci Basım, Ankara, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1966, s. 293; Eröz, Doç. Dr. Mehmet: Türkiye’de Alevilik-Bektaşilik, s. 255–256; Çağatay, Prof. Dr. Neşet: Ahilik Nedir? Ankara, Kültür Bakanlığı, 1990, s. 47; Eröz, Prof. Dr. Mehmet: Eski Türk Dini ve AlevilikBektaşilik, s. 10–11. 405 Çağatay, Prof. Dr. Neşet: Ahilik Nedir?, s. 15, 46, 56-57, 102-103, Birdoğan, Nejad: Anadolu Aleviliğinde Yol Ayrımı, s. 160-164.
506
birisidir. Eğitim, adalet, sosyal dayanışma, müzik ve şiir gibi birçok fonksiyonları vardır. Dinî ibadet asıl gayedir. Sonradan ve son yıllarda - o da bazan ve her yerde değil – ortaya çıkan içki hariç bu faaliyetlerin asıl İslam’a ters bir yönü de yoktur. Ancak Osmanlı idaresi taassup dönemine girip Türk’e ait olan her şeye savaş ilan edince Türkmenlerin bu sosyal müessesesi de hedefe konmuş, XVI. yüzyılın başlarından itibaren yüzyıllarca takip edilmiş, bu Cemlere katılanlar, özellikle onların önderleri (mürşitler, şairler, dedeler, mürebbiler v.b…) ölüm dahil her türlü ceza ile cezalandırılmıştır. Bu dinî-tasavvufî toplantılar da dinsizliğin, ahlâksızlığın, hatta toplu sekslerin icra edildiği yerler olarak kabul edilmiş ve öyle gösterilmiştir. Bir örnek: Amasya Beyine ve Amasya, Çorum, Zile, Turhal, İskilip, Osmancık, Artukabâd, Hüseyinâbâd, Gümüş, Ortapâre, Eynepazarı, Mecidözü, Kazâbad, Katar (?) Karahisar-ı demürlü ve Koca (?) kadılarına gönderilen hükümde bu kasaba ve kurâda bazı mülhid ve Kızılbaş tarifesinin olduğu belirtiliyor. Bunların bazı suçları sıralanıyor ve “… gice ile cem’iyet idüb avretlerin ve kızların meclislerine getürüp birbirlerinin avretlerin ve kızların tasarruf idüb…”406 deniyor. Hâlbuki bugün bile yapılan cemlerde böyle bir ahlâksızlık ve onun en küçük bir belirtisi yoktur. Bu cemlerde Allah’tan, Hz. Muhammed’den, Hz. Ali, 12 İmamlar ve Ehl-i Beyt’ten, önceki peygamberlerden bahsedilir. Bunlarla ilgili kıssalar, öğütler, tavsiyeler anlatılır, Kur’an okunur, yine eğitici ve dini tasavvufî mânâda saz eşliğinde nefesler okunur ve semah yapılır. Bu arada sadece Yezid’in aleyhinde sözler söylenip ona lânet edilir. Bunlar Pir Sultan’da da aşağı yukarı aynıdır. Pir Sultan’ın şiirlerine bakarak Cemle ilgili şu tesbitleri yapabiliriz: Hakka niyaz ederek meydan açılmaktadır. Erenler yerli yerine oturmaktadır. Cemdekilerin mürşidi Muhammed, rehberi Ali’dir. Herkes erenlerin yoluna iman etmektedir. Ancak bu sırdan, hikmetten Yezid ü Mervan bir şey anlamamaktadır. Herkes erenlerin yoluna (tarikata) gitmekte ve bütün varını Hakk’a teslim etmektedir. Bu cemlerde Hz. Hüseyin’in Kerbelâ’da şehit edilişi hatırlanmakta, onlara ağıtlar yakılmakta, Hz. Muhammed, Hz.Ali ve Hz. Fatıma’nın da buna üzülmüş olduğuna işaret edilmekte, bu davanın mahşerde görüleceğine inanılmakta, Kırkların semada 406
Savaş, Doç. Dr. Saim: XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik, 1. Basım, Ankara, Vadi Yayınları, 2002, s. 221, belge 89; Bilgi ve diğer örnek için bakınız: s. 48-50, 53-54, s. 199, belge no: 34; s. 212, belge no: 65; s. 213; belge no: 69; s. 214, belge no: 70; s. 222, belge no: 91 ve diğer bilgi ve örnekler….
507
sürdüğü cemin bir benzerinin bu dünyada yapıldığı söylenmektedir. Bu cem Hak cemidir ve buraya mü’min olanlar toplanmaktadır. Bu ceme cümle melekler katılmaktadır. Mümin olanlar da musahipleriyle gelirler. Erenler ceminde bâde sunulmaktadır. (Bilindiği gibi tasavvufta bâde tasavvuf bilgilerinin muhafazasıdır, içindeki içki de tasavvuf bilgileridir. Buna bilinen uyuşturucu içki demek oldukça zordur. Özellikle XVI. yüzyılda…). Ceme katılanlar Hallâk-ı cihandan (cihanın yaratıcısı Allah’tan) ziya alıp faydalanmaktadır. Hz. Ali’nin de bu cemde olduğuna inanılır. Bu cem, Muhammed-Ali’nin cemidir. Ceme katılanlar pirden nasihat almakta; sanki mirac’a çıkmış gibi olmaktadır. Herkesin özü 12 İmam’a bağlıdır. Ayn-ı cemin bülbülü âşıklardır (hem saz çalanlar, hem de Tanrı’ya âşık olanlar). Âyin-i cemde gönüllerin pası silinmektedir. Örnek dörtlükler: Derildi ayn-ı cem kuruldu erkân Erenler oturmuş postu postuna Niyaz edip Hakk’a açıldı meydan Meydancılar çırağın aldı destine (8/1. dörtlük ve tamamı) Mürşidim Muhammed bildim yolumu Rehberim Ali’dir virdim elimi Tığbent ile bağladılar belimi Evliya erkânın gördüm bu gece (6/2. dörtlük ve tamamı) Âşık olan canlar bugün gelürler Sultan Nevruz günü birlik olurlar Hallâk-ı cihandan ziya alurlar Himmeti erince Nevruz Sultan’ın (60/6. dörtlük ve tamamı) Şükür olsun bu sevdaya ulaştım Muhabbet bağını gezdim dolaştım Muhammed Ali’nin cem’ine düştüm Şimdi boynumuzda aşk kemendi var (69/4. dörtlük) Pirden nasihatı aldım Ben kendimi bağlı gördüm Kendimi Mirac’da buldum Firdevs-i âlâ içinde (113/3. dörtlük ve tamamı)
508
Ben Hakk’ın edna kuluyum Kem damarlardan beriyim Ayn-ı cemin bülbülüyüm Meydana ötmeğe geldim (131/4. dörtlük) Güzeldir Ali’nin sesi Silelim gönülden pası Ayn-ı cemde bu nefesi Okuyanın demine Hû (277/2. dörtlük. C. Öztelli’de) Diğer örnekler için bakınız; 11/Tamamı; 13/3, dörtlük; 14/2. dörtlük; 15/6. dörtlük; 18/6.7. dörtlük; 43/3. dörtlük; 65/2.4. dörtlük; 94/3. dörtlük; 100/3. dörtlük; 130/4. dörtlük; 133/2. dörtlük; Görüldüğü gibi İslâmiyet öncesinde Kam veya Şamanların gözetiminde yapılan dinî toplantılar İslâmiyetin kabulü ile İslâmî bir renge bürünmüş, İslamî inanç ve kahramanlarla takviye edilmiş; yine dinî toplantı olma özelliğini devam ettirmiştir: “Türklerin kadınlı erkekli toplantılar yaparak, buralarda içki içip eğlenmeleri, çalgılar çalıp sonra semah (samah, raks) etmeleri, töreleri icabıdır. İslâmiyeti kabul ettikten sonra, bu âdetleri terk edemeyerek, onları İslâmî bir kılığa soktular. İşte AlevîBektaşî Cemi’nin aslı budur. ‘Sekahüm Sırrı’nda da eski Türk içki alışkanlığının, Kur’an’da delil arama, bulma gayretinden başka bir şey değildir. Bu tarikat mensupları, tamamen eski Türk Töresi’ne dayanan içki toplantılarını, Miraç ile ve âyetlerle açıklamağa çalışırlar. Kur’an’da (El İnsan Süresi, 21. âyet) ‘Sekahüm rabbühüm şaraben tahura’ (Rableri de onlara gayet temiz şarap içirmiştir)bulunduğunu söyleyerek âdetlerini kaynağını İslâmiyette bulmağa uğraşırlar. Bize göre, bunların kaynağı eski Türk örf-âdetidir.”407. Biz bunlara katılmakla birlikte içkinin, Müslümanlığın kabul edilişinden sonraki yıllarda devirlere göre kabul veya reddedildiği üzerinde az önce durmuştuk.
407
Eröz, Prof. Dr. Mehmet: Eski Türk Dini ve Alevilik-Bektaşilik, s. 56. Ayrıca bak; Eröz, Prof. Dr. Mehmet: Türkiye’de Alevilik-Bektaşilik, s. 97, 109, s. 255–256; Yalçın, Aziz: Makalat-ı Hacı Bektaş Veli, Dördüncü Basım, İstanbul, Der Yayınları, 2004, s. 449–472; Üzüm, Dr. İlyas: Günümüz Aleviliği, İkinci Baskı, İSAM Yayınları, 2000, s. 104-112.
509
14) Dolu, Bâde, Kevser, Mey, Şerbet: Bir önceki madde hakkında bilgi verirken içkinin Türk kültüründeki seyrini, geçmişten günümüze kadar nasıl ve ne mânâda kullanıldığını anlatmıştık. İçkinin – çok açık bir mânâsı yoksa – tasavvufta insanı kendinden geçiren, Allah’a âşık eden tasavvuf bilgileri demek olduğu üzerinde de durmuştuk. Türk tasavvufunun altın çağı dediğimiz Ebül Vefa, Ahmet Yesevi, Baba İlyas, Hacı Bektaş, Edeb Ali, Ahi Evren ve Yunus Emre vb.’de kesinlikle bu mânâda kullanıldığını, İslâm’a tam mânasıyla hâkim olan bu insanların insanları sarhoş eden maddî içkiyi kasdetmediklerini söyleyebiliriz. Bu hassasiyet, aynen değilse bile Pir Sultan’da da görülmektedir. Dolu, bâde, kevser, mey, şerbet art niyetli bir yorum yapılmadığı takdirde ilâhi içki, Kur’an’daki içki, tasavvuf bilgilerinin özü, esası mânâsında kullanılmaktadır. Ancak daha sonraki yıllarda, tasavvufun seviye kaybetmesi ve cehaletten dolayı bunu maddî içki olarak kabul edenlerin ortaya çıkmış olabileceğini söyleyebiliriz. Bu cehalete bağlı olarak, bu insanlar da yine bunu İslam’da varmış gibi anlamış ve “Kevser, şarap” geçen âyetleri bu şekilde yorumlamış olabilirler. Günümüzde de bu anlayışları görmek mümkün olabilmektedir. Ancak gerek Pir Sultan’ın ideal Türk tasavvuf dönemine yakın oluşuna, gerekse şiirlerindeki içki mânâsındaki kullanışlara baktığımızda onun, içki mânâsına gelen bu kelimeleri Yunus Emreler gibi ilâhi içki, ilâhî hikmetler mânâsında kullandığını söyleyebiliriz: Ab-ı hayat çeşmelerin açtıran Dalga urup deryaları coşturan Dolu kevserleri bize içtiren Birisi Muhammed birisi Ali (19/4. dörtlük) Akardı gözümden yaş yerine kan Zerrece görünmez gözüme cihan Deryalar nûş edip kandıramaz iken Âşıklar kandıran ummanı buldum (48/4. dörtlük) Kanber önü sıra bindi Düldül’e Pirim Hacı Bektaş Kırklar’la bile Ab-ı Zemzem ile cümlesin sile Bir dolu sundular, iç kan dediler (72/4. dörtlük)
510
Pir Sultan’ım şerbet içmiş ayılmaz Ezelden yazılan yazı bozulmaz Aman Rabb’ım diyenlere kıyılmaz Ben günahkâr kulum erenler mürvet (98/5. dörtlük) Bir ulu dergâha varıp eriştim Erenler elinden bir dolu içtim Aklımı zay edip hal olup düştüm Kuruldu bir ulu pazar göründü (104/2. dörtlük; ayrıca 3. dörtlük) Pir Sultan’nım şunda bir dolu içti İçti o doluyu serinden geçti Aşkın ateşine yandı tutuştu Kemiğim hal oldu ilik su deyü (107/5. dörtlük) Ben kutlu postuma geçtim Sekahüm şerbetin içtim Ol saat kıl-kalden geçtim Firdevs-i âlâ içinde (113/4. dörtlük) Diğer örnekler için bakınız; 8/2.3; 23/4; 60/2.3.; 62/2.; 65/3.5.; 82/2.; 87/5.; 89/1.; 90/1.; 100/2.; 116/2.3.4.; 120/2.5.; 122/1.; 125/5.; 129/1.4.; 132/1.; 135/2.; 142/4.; 148/12.; 150/2.5.; 150(1)/2.5.; 154(2)/1.2.; 161/4.; 277 (C. Öztelli)/3. dörtlük. 15) Sema / Semah / Samah: Ayin-i cem gibi Türk tasavvufundaki semanın da kaynağı İslamiyet öncesinde Kam veya Şaman’ların yönetiminde icra edilen dinî toplantılardır. Cem bahsinde üzerinde durduğumuz gibi bu toplantılarda “şölen” diyebileceğimiz yemekler yenip, içkiler içilip, vecde gelindikten sonra rakslar yapılırdı. Bu toplantılarda kadın-erkek beraber olduğu için, yapılan rakslar (oyunlar) da kadın-erkek beraber olurdu. (Cem için verdiğimiz kaynaklara bakılabilir). Türkler; Müslüman olduktan sonra; Kam veya Şamanların yönetiminde yaptıkları dinî toplantıları İslâmî motiflerle yeniden şekillendirdikleri gibi, bu toplantılarda yapılan raksları, oynanan oyunları da İslâmî izah ve yorumlarla İslamî bir havaya büründürmüşlerdir. Ahmet Yesevî, Yunus Emre ve Abdal Musa gibi
511
tasavvufçularda bile görülen İslam’daki Mirac’ın çok değişik seyri ve yorumu ortaya çıkmış, Hz. Muhammed, Kırklar’ı Tanrı’nın israrı üzerine ziyaret ettiğinde Hz. Ali’nin de içinde bulunduğu Kırklar’dan biri olan Selman’ın getirdiği bir üzüm tanesini Cennet’ten gönderilen nurdan bir tabak içinde ezmiş ve suyunu Kırklara içirmiştir: “… Seyyid’ün öninde bir nûrdan tabak zâhir olup âşkâre gün gibi şu’le verdi. Seyyid (Hz. Muhammed. H.D.), ol tabağın içine su koyup şakk-al-kamer parmaklariyle ol üzümi şerbet eyledi, Kırklarun önine kodı. Hak taâlâ hazretünün bunda hikmeti varıdı, kudret ızhar olsa gerek idi. Kırklar ol şerbetten içdiler, cümlesi mest-i elest oldılar, kendülerin yavıkıldılar. Bunlara bir hâlet elverdi kim oturdukları yerden ayağ üzere durugeldüler, bir kere yâ Allâh deyüp dest urdılar, uryan ü biryan semâa girdiler, Seyyid dahı bunlarıla semâ’ ederken mübarek başundan imâmesi yere düşdi. Ol imâmeyi aldular, kırk pâre kıldılar, bellerine bağlayup tennûre etdiler.”408. Böylece Türkler Müslüman olup tasavvuf yolunu seçince İslâmiyet öncesindeki rakslarını (oyunlarını)
terk etmemişler, onlara İslâmî-tasavvufî yorumlar getirip
yaşatmaya devam etmişler ve bu kültürlerini de yaşatmışlardır. Elbette ki dinî-tasavvufî toplantılar dışındaki eğlencelerde, düğünlerde yine aynı oyunlar biraz farklı olarak din ve tasavvufa bağlı olmaksızın davul-zurna, saz vb. çalgılar eşliğinde icra edilmeye devam edilmiştir. Bunu yaşatanlar da yine Türk/Türkmen halk kesimleri olmuştur. XVI. yüzyılda “Osmanlı Sünniliği” hâkimiyetini kurunca Türk’ün her şeyine karşı olan ulema ve şeyhülislamlar bu çalgı ve raksları (oyunları) ve hatta semaları yasaklamışlar, bu yasaklara uymayanlara ağır cezalar vermişlerdir: “Sûfî adına olan Zeyd zikr ederken devran edip, ettiği devrânı ibâdet addeylese, nikâhı sahih zebîhası helâl olur mu? ELCEVAP: Devranı ibadet addeyleyecek mürteddir, asla müslimeden zimmiyeden avret nikâhlamak mümkün değil; zebihası meyyitedir.(…)”409. “Raks ve devran eden taifeyi, vâliler ve hâkimler men’etmek üzerine vâcib midir?
408
Gölpınarlı, Abdûlbâki: Yunus Emre ve Tasavvuf, s. 169 (Menakıbü’l Esrar Behcetü’l Ahrar’dan naklen.) Ayrıca bak; Melikoff, İrene: Uyur idik Uyardılar, s. 46-47; Gölpınarlı, Abdulbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 193-194. 409 Düzdağ, M. Ertuğrul: Şeyhülislam Ebussuûd Efendi Fetvaları, s. 85; 348. Mes’ele ve devamı.
512
ELCEVAP: Vâcibdir, vazifeleri emr-i ma’ruf ve nehy-ı münkerdir, etmeyicek, bir imâmet eder müteşerrî’ kimse nasb olunmak lâzımdır.”410 “Bir kasabanın şeyhi olan Zeyd, ‘çalgılı düğüne varıp, ta’âm önünce giden ve peşkir çeken kimseler, kendiler kâfir ve avretleri bâindir’ dese şer’an Zeyd’e ne lâzım olur? ELCEVAP: Çalgılı olduğuyçün der ise ve çalgı çaldıranlar ve lu’b ü lehv ettirenler, istihlâl tarîki ile ederler ve ettirirler ise, şeyhe nesne lâzım olmaz.(…)”411 Osmanlı ulemasından Ömer Ziyâuddin Dağıstanî (1849-1921) ise raks, sema, zikir ile ilgili olarak yukarıdakilerden çok farklı ve doyurucu bilgiler vermiştir: “Soru: Zikir esnasında sûfiyye ricalinden bazılarının vecd ve tevâcüd haline gelerek kendilerinden geçercesine raksetmeleri, devrana girerek dönüp dolaşmaları câiz midir? Cevap: Câiz ve şer’i şerife uygun bir davranıştır. Zira Hz. Peygamber sallalahü aleyhi ve selem, Câfer-i Tayyar Radiyallahü anh’e: ‘Yâ Câfer, sizin simânız, ahlâk ve davranışlarınız bana benziyor’ diye iltifatta bulununca Câfer-i Tayyar Radıyallahü anh hemen ayağa kalkmış ve Hz. Peygamber’in huzurunda raksetmeye ve dönmeye başlamıştır. Efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem de O’nun bu hâlini gördüğü halde sükût ederek Câ’fer-i Tayyar’ın coşkusundan kaynaklanan bu davranışını onaylamıştır. Arşın etrafında bulunan melâike-i kiram’ın vecd ve tevâcüd ile dâimi bir raks içerisinde zikrettikleri rivâyet edilmektedir.”412. “Soru: Sûfiyye topluluğunun ayağa kalkarak zikir halkasına dâhil olmaları, devrâna girip döne döne ve yüksek sesle zikretmeleri ve bir kimsenin bu halkalara girmesi helâldir diyen kimse kâfir olur iddiasında bulunan birinin dinî bakımdan durumu nedir? Böyle kimseye ne lâzım gelir?
410
A.g.e.: s. 87; 351. Mes’ele. Ayrıca bak: s. 83, 341. Mes’ele; 342. Mes’ele; s. 84/343.344. Mes’ele; s. 85/346. 349. Mes’ele; s. 86/350. Mes’ele; s. 87/352, 353. Mes’ele; s. 137/648. Mes’ele. 411 A.g.e.: s. 202, 996. Mes’ele. Ayrıca bak; s. 202/997. 998. 999. Mes’eleler; s. 137/649. Mes’ele. 412
Gündüz, Yrd. Doç. Dr. İrfan - Çiçek, Yrd. Doç Dr. Yakup: Tasavvuf ve Tarikatlarla İlgili Fetvalar Ömer Ziyâuddin Dağıstâni, İstanbul, Seha Neşriyat, (Tarihsiz), s. 93–94.
513
Cevap: Böyle bir inanç küfürdür. Bu fikirde olanların iman ve nikâhını tâzelemesi gerekir. Ayrıca şiddetli bir ta’zir cezasıyla cezalandırılması lâzımdır (Fetâvâyı Ali Cemalî).”413 Aynı eserde bu hususlarla ilgili olarak sorulan bir soruya da Hz Ayşe’den şu hadis nakledilmiştir: “Yanımda Buâs günü ile ilgili şarkı söyleyen ensarın iki câriyesi varken Ebû Bekir içeri girdi ve ‘Bayram gününde Hz. Peygamber’in evinde şeytan çalgıları ha?’ diye Âişe’ye çıkışınca Efendimiz Aleyhissalâtü vesselâm; ‘Yâ Ebû Bekir onları kendi hallerine bırak. Her kavmin bir bayramı var. Bu da bizim bayramımız…’ buyurdu. (Buhârî, Kitâbü’l-Iydeyn). Aynı şekilde Hz. Peygamber, bayram günü mızrak ve kalkanla oynamakta olan Sûdanlıları seyretmesi için Hz. Âişe’yi ardında durdurmuştu. (Buhârî)”.414 Bir başka soru ve cevap: Soru: Fisk ve fücur bulunmayan bir düğünde veya diğer sevinç günlerinde zilsiz def çalınması câiz olduğu gibi, zil eşliğinde çalmak ve çalınırken de elleri birbirine vurmak câiz midir? Cevap: Câizdir. Düğün ve sünnet düğünlerinde zille beraber olsa da def çalmak caizdir. Hz. Peygamber’in hûzurunda def zilsiz olarak çalındı iddiasında bulunan kimse, bunu isbat etmelidir. (İbn-i Hacer, Şehâdet bölümü, mine’l-Hanefiyye, İkametü’d-din, Hutâm).”415 İşte Pir Sultan ve onun gibilerin kutsal kabul ettikleri ve ibâdetlerinin bir parçası olarak
gördükleri
Sema/Semah/Samah,
Ebussuud’un
fetvalarına
göre
değil;
Dağıstanî’nin fetvalarına göre değerlendirilmelidir. Pir Sultan ve Dağıstânî sema’yı aynı şekilde benimsiyor ve değerlendiriyorlar. Semâ’nın İslâm’a aykırı olmak şöyle dursun, teşvik edildiğini söylüyorlar. Pir Sultan’ın şiirlerinden örnekler:
413
A.g.e.: s. 101. Diğer Örnekler için bakınız; aynı eser; s. 65–67; 67–69; 92–93, 97–101; 101–102; 102– 104; 104–105; 105–106; 106–109; 112–113; 119, 119–121; 123–124; 124–125; 125–126; 126–127; 129–130; 131. 414 A.g.e.: s. 127. 415 A.g.e.: s. 127-128.
514
Pir Sultan’ım bahçesini zeyn eder Üstat nazarında erkânın güder Kırklar semâ’ ile Hak yola gider Üçler yediler geldiler erkân üstüne (8/5. dörtlük) Silkinip uçar da kanadın çatar Seçer kılavuzlar önüne katar Hasan Hüseyin’in semaın tutar Kerbelâ’da illeri var turnanın (59/2. dörtlük). Âşıkların sema’ döner Kırk budakta şem’a yanar Dolusun içenler kanar Hünkâr Hacı Bektaş Veli (120/5. dörtlük). Diğer örnekler için bakınız; 23/1.4. dörtlükler. 16) Musahip / Yol Kardeşi / Ahretlik / Ahret Kardeşliği: Türkmenlerin devletten ve medeniyetten dışlandığı dönemde, onları bir arada tutan, dayanışmayı sağlayan, hem maddî, hem de manevî değeri olan bir başka kurum da musahipliktir. Musahiplik bu dönemde mürşitlik ve âyin-i cemler kadar önemli bir fonksiyonu yerine getirmiştir. Halk nazarında musahiplik, Hz. Muhammed’in Medine’de Muhacirlerle Ensarı kardeş yaparak bir dayanışma meydana getirmesine ve kendisinin kardeşi olarak da Hz. Ali’yi seçmesine dayandırılmaktadır. Yani İslâmî bir esasa dayanmaktadır416. Ancak bugünkü halk nazarında böyle olmakla birlikte, aslında musahipliğin aynısı değilse bile benzerine İslâmiyet öncesi Türk yaşayışında da rastlanmaktadır. İskit
416
Gündüz, Yrd. Doç. Dr. İrfan-Çiçek, Yrd. Doç. Dr. Yakup: Tasavvuf ve Tarikatlarla İlgili Fetvalar, s. 190; Bal, Doç. Dr. Hüseyin: Alevi İslam Yolu, Birinci Baskı, İstanbul, Cem Vakfı Yayınları, 2004, s. 25, 67–69, 122–123; Öz, Bakî: Bir Alevilik Yolu – AHİLİK, s. 234; Okan, Murat: Türkiye’de Alevilik, 1. Baskı, Ankara, İmge Kitapevi, 2004, s. 78–79; Üzüm, Doç. Dr. İlyas: Kültürel Kaynaklarına Göre ALEVİLİK, 2. Baskı, İstanbul, Horasan Yayınları, 2004, s. 24, 147; Üzüm. Dr. İlyas: Günümüz Aleviliği, s. 112–113; Gölpınarlı, Abdulbaki: Tarih Boyunca İslâm Mezhepleri ve Şiilik, s. 33, 34, 343; Gölpınarlı, Abdulbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 199–200.
515
(Saka), Türk ve Moğollardaki “Anda/And” yani kan kardeşliği kurma ve bu sayede kan bağının dışında yakınlık tesis etme musahipliğin ilk çekirdeği olabilir417. Prof. İ. Melikoff’a göre musahipliğin kaynağı “And veya Anda” da değil, Ahiliktedir. Ahiliğe kaynaklık eden de tacir veya zanaatkârın ortağı mânâsına gelen “biste”dir. Bu kelime bu haliyle ve bu mânâda Divanü Lûgati’t Türk’te geçmektedir418. Birbirinin iş ortağı (bistesi) bu fonksiyonu ile Ahiliğe, oradan da dinî ağırlıklı bir beraberlik, kader ortaklığı, kardeşlik mânâsı kazanarak ve Arapça asıllı “Musahip” kelimesi ile ifade edilerek geçmişteki Türklerde, daha sonraki yıllarda ve bugünkü Alevilerde kullanılmaya başlanmıştır, diyebiliriz. Bu durumda musahipliğin geçmişteki “And/Anda” (kan kardeşliği) ve “biste” (ticari ortaklık) ile fnoksiyon itibariyle ilgili olduğu kabul edilebilir. Türklerin İslâmiyet’i kabul edişiyle Âhilikte “yol kardeşliği” kelimesi ve tasavvuf içinde aynı fonksiyonu – biraz farklı olarak da olsa – karşılayan “musahip” kelimesi kullanılmaya başlanmıştır. Türk toplumunun şuur altındaki “and/anda” (kan kardeşliği) ve ticarî ortaklık demek olan “biste” ve Âhilikteki “yol kardeşliğ”inden musahipliğe geçilmiştir. Ancak XVI. yüzyıldaki Türkmenlerin ve bugünkü Alevîlerin bildiği ve canlı olarak yaşattıkları, tarikatın en önemli olmazsa olmazlarından olan musahipliktir. Devletin Türkmenleri dışladığı, ortadan kaldırılması gereken düşmanlar olarak gördüğü, Hıristiyanlardan ve Musevilerden daha tehlikeli kabul edip gizli-açık her türlü yola başvurarak savaş açtığı dönemde, musahiplik maddî-manevî önemli bir dayanışma rolü üstlenmiştir. Her türlü zor şartlar karşısında sadece kan bağı olan insanlarla değil; bir de mânevî kardeşlik (musahiplik)le baskılara ve yokluklara karşı konabilmiş ve bugünlere kadar yaşayabilme imkânı elde edilmiştir. Evli iki çiftin (karı-koca dört kişi) bir araya gelip kendilerini yol kardeşi ilân etmesi ve bunun törenle tescil edilmesiyle oluşan musahiplik, öz kardeşten daha makbuldür ve daha tesirlidir. En başta bunların birbirine yan gözle bakması, bir kötü niyet beslemesi şöyle dursun, çocukları ve çocuklarının çocukları arasında bile evlilik yasağı vardır. Bu yasak gidebildiği yere
417
Öz, Bakî: Bir Alevilik Yolu – AHİLİK, Birinci Basım, İstanbul, Can Yayınları, 2001, s. 232, 235; Okan, Murat: Türkiye’de Alevilik; s. 76; Üzüm, Dr. İlyas: Günümüz Aleviliği,. S. 112–113. 418 Melikoff, İrene: Uyur İdik Uyardılar; s. 48–49; 90–92; 98; Ayrıca Bak: Türkdoğan, Prof. Dr. Orhan: Alevî Bektaşi Kimliği, S. 491; Bal, Doç. Dr. Hüseyin: Alevî İslâm Yolu, s. 67–68; Öz, Bakî: Bir Alevilik Yolu – AHİLİK, s. 235–237.
516
kadar gider. İnsanlar bunu inançlarının bir parçası olarak görürler ve buna harfiyen uyarlar. Tıpkı İslam’daki nikâh düşmeyen akrabalar gibi… Bundan dolayı musahipler ve onların çocukları kan bağı olan kardeşlerden daha yakın kabul edilirler. Bu anlayış ile maddî-manevî her mânâda birbirlerinin yardımına koşarlar. Buna karşılık hiçbir maddî menfaat beklemezler. Bunun sevabının öbür dünyada verileceğine can ü gönülden inanırlar419. İşte Pir Sultan’ın şiirlerinde de musahiplik, bu anlayış içinde ele alınıp yüceltilir ve musahipliğe çok önem verilir: Musahipten özün seçen musahip On’ki İmam dergâhına varamaz (Onik’imam, olmalı. H.D.) Musahibin sırrın açan musahip On’ki İmam dergâhına varamaz (On ik’i imam. H.D.) Musahip musahibin sırrın açar Evliyalar anın hışmından kaçar Dünyadan ahrete imansız göçer On’ki İmam dergâhına varamaz (On ik’imam.H.D.) Musahip var musahibin varısı İkisi de bir elmanın yarısı Özü çürük kallaş olsa birisi On’ki İmam dergâhına varamaz (On ik’imam. H.D.) Musahip musahibe bulsa bahane Anı da sürerler bir ulu hana Âhiri cehennem oduna yana On’ki İmam dergâhına varamaz (On ik’imam.H.D.) Musahip musahibe etse bir güman Anda ne din kalır ne de bir iman Şefaatçi olmaz On İki İmam On’ki İmam dergahına varamaz (On ik’imam. H.D.)
419
Yalçın, Aziz: Makalat-ı Hacı Bektaş Veli, s. 450; Çağatay, Prof. Dr. Neşet: Ahilik Nedir? s. 103; Eröz, Doç. Dr. Mehmet: Türkiye’de Alevilik-Bektaşilik, s. 142; Türkdoğan, Prof. Dr. Orhan: AlevîBektaşî Kimliği, s. 136, 227, 491, 516; Bal, Doç. Dr. Hüseyin: Alevi İslam Yolu, s. 67, 69–70; Üzüm, Dr. İlyas: Günümüz Aleviliği, s. 112–114; Öz, Bakî: Bir Alevilik Yolu - AHİLİK, s. 236; Okan, Murat: Türkiye’de Alevilik, s. 74–81.
517
Pir Sultan’ım bed huylardan bezili Yerden gökten umutçuğu üzülü Musahip musahiple gezse küsülü On’ki İmam dergâhına varamaz (On ik’i imam.H.D.) (108. şiirin tamamı) Dokunma yaylasın sahra dağ ise Açma kapağını mübah yağ ise (yoğ ise, olmalı. H.D.) Mürebbisi müsahibi yoğ ise Ölüsü murdardır namazın kılman (57/3. dörtlük) İbtida tâlib olunca Düşmana galib olunca Dört can bir kalıp olunca Menzili bî-nihayettir Mürebb’olan Ali gerek Dört kapuda eli gerek Musahibin hali gerek Zira Ali Muhammed’dir (148/9.11. dörtlükler) Diğer örnekler için bakınız; 18/6; 68/3; 90/3; 94/4; 145/4; 437(2)/4. dörtlük. 17) Kerbelâ Fâciası: İlk Müslümanlar arasındaki siyasî fikir ayrılıkları ilk defa Hz. Ebubekir’in halife seçilişinde baş göstermiş, sonra diğer iki halifenin seçiminde devam etmiş, ancak bunlar Hz. Ali’nin, İslamın zarar görmemesi için yaptığı fedakârlıklarla atlatılmıştır. Hz. Ali ilk üç halifeye bir bakıma müftülük yapmış, onlara yardımını esirgememiştir. Bu çatlak Hz. Ali’nin halife seçilişinde halifenin emrini dinlemeyip ona isyan eden (Bagi) Muaviye ve yaşanan Hakem olayı ile biraz daha derinleşmiş, Müslümanlar birbirleriyle savaşmak durumunda kalmıştır. Bu müdahale daha sonra da Hz. Ali’nin Haricîler tarafından camide şehit edilmesi ile sonuçlanmıştır. Hilafetten saltana geçişin ilk adımını atan Muaviye halifelik makamını ele geçirmiş, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin kerhen de olsa – durumu kabullenmişler, böylece Muaviye zamanında Hz. Ali ile yapılan savaştan sonra Ehl-i Beyt’le ilgili çok büyük olaylar yaşanmamıştır. Ancak Hz. Hasan’ın, kandırılan karısı tarafından zehirlenerek ölümü de bu dönemde yaşanmıştır.
518
Buraya kadar fırkalaşma, mezhepleşme gibi bir durum yoktur. Müslümanlığı herkes aşağı yukarı aynı şekilde yaşamaktadır. Müslümanlar arasında inanç farklılığı, hatta İslam’ın farklı yaşanması bile söz konusu değildir. Bu dönemde farklılık sadece siyasî yöndendir ve İslâm devletini kimin yöneteceği mücadelesi yapılmaktadır. Muaviye’nin, ölümüne yakın oğlu Yezid’i veliahd tayin etmek istemesi ve buna Hz. Hüseyin dahil önde gelen birçok sahabenin itiraz etmesi ile bir çatlak daha meydana gelmiştir. Muaviye’nin ölümüyle Yezid halifeliğe geçmiş ve kendisine biat etmeyenlerle, en çok da Hz. Hüseyin’le mücadeleye başlamıştır. Medine’de duruma Yezit hâkimdir ama Kûfeliler Hz. Hüseyin’i tutmaktadırlar ve onu Kûfe’ye çağırmaktadırlar. Bir hayli istişarelerden sonra – diğer bazı yakın akrabalarının da ısrarına rağmen – Kûfelilerin davetine uyan Hz. Hüseyin, çoluk çocuğunu ve kendisine uyan savaşçılarını da alarak yola çıkmıştır. Yezid ordusu onları Kerbelâ’da kuşatmış ve Fırat ile irtibatlarını kesmiştir. Hz. Hüseyin’in sulh çabaları bir fayda vermemiş, 10 Muharrem (10 Ekim 680) Cuma günü koskoca Emevî ordusuyla, kaç gündür susuzluk ve sıcaktan perişan olan 23 süvari (veya 22) ve 40 piyadeden oluşan Hz. Hüseyin’in askerleri savaşa tutuşmuşlardır. Hz. Hüseyin’in çok az askeri kalınca o da yaya olarak savaşa katılmış, bir süvari gibi cesaretle dövüşmüştür. Ancak Şimr’in emriyle üzerine hücum edilmiş; Sinan b. Enes en – Nehâî Hz. Hüseyin’e önce bir harbe saplamış, sonra da atından inip Hz. Hüseyin’in başını ve saçlarını kesmiştir. Oradakiler de cesedini soyup her şeyini yağmalamışlardır. Hz. Hüseyin’in vücudun da morluklar, çürüklükler hariç 33 mızrak ve ok, 34 de kılıç yarası tespit edilmiştir. Sonra kadınlar ve çocuklar yağma edilmiş, hasta olduğu için erkeklerden sağ kalan Ali bin Hüseyin (Zeynelâbidin) öldürülecekken sağ bırakılmıştır. Hz. Hüseyin’in esir alınan ailesi, çoluk çocuğu, önce Ubeydullah bin Ziyad’a, sonra da Şam’da bulunan Yezid’e götürülmüş, her ikisi tarafından da Peygamber ailesi olmadık hakaretlere, tacizlere maruz kalmışlar, bilahare de Medine’ye gönderilmişlerdir420.
420
Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi: İmâmiyye Şiâsı, s. 90–105, 89; Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi: Türkiye’de Alevilik-Bektaşilik, s. 54–55, 56–69; Sırma, Prof . Dr. Süreyya: Hilafetten Saltanata, EMEVİLER DÖNEMİ, s. 40–48, 48–49, 51, 53; Melikoff, Prof. Dr. İrene: Uyur İdik Uyardılar, s. 131 ve dipnot: 57; Üçok, Doç. Dr. Bahriye: İslam Tarihi, Emeviler-Abbasiler, s. 40–43; Öztürk, Doç. Dr. Yaşar Nuri: Tarih Boyunca Bektaşilik; s. 30; Eröz, Doç. Dr. Mehmet: Türkiye’de Alevilik – Bektaşilik, s. 36–38; Gölpınarlı, Abdülbâkiy: Tarih Boyunca İslam Mezhepleri ve Şiilik, s. 380–397; Gölpınarlı, Abdülbâkıy: Oniki İmam, İkinci Basım, İstanbul, Der Yayınları, 1989, s. 60–77; Sezgin,
519
Hz. Muhammed’in sevgili torunu Hz. Hüseyin’e, ona uyanlara ve onun ailesine revâ görülen bu akıl almaz muameleler, vahşilikler İslam dünyasındaki en büyük çatlak ve yarayı teşkil etmiştir. Yezid tarafından bir bakıma atalarının intikamı alınmış, Hz. Muhammed ve Hz. Ali’ye boyun eğerek Müslüman olan atalarının bıraktığı yerden halife sıfatıyla Yezid, yoluna devam etmiş ve böylece saltanatının önündeki en büyük engeli ortadan kaldırmıştır. Böylece İslam’a uygun bir hareket yaşamayan, gece gündüz içki içip eğlenen, kadın-kızla vakit geçiren Yezid’in saltanatı başlamıştır. Peygamber sülalesine yapılan zulüm ve baskılar Emevilerin hemen hemen bütün iktidarında devam etmiştir. Peygamber sülâlesinin intikâmını almak vaadiyle iktidara gelen ve Hz. Muhammed’in yakın akrabası olan Abbasiler de çok kısa bir süre sonra peygamber sülâlesine Emeviler gibi davranmaya başlamışlar, bu hususta Emevilerden geri kalmamışlardır. Abbasiler zamanında Müslüman olan Türkler, bu hususta bir hakem rolünü oynamışlar ve bu dinin peygamberinin yakınlarına reva görülen zulüm, işkence ve cinayetleri tasvip etmemişler, tavırlarını Peygamber ailesinden yana koymuşlardır. Bu tavır hemen her devirde halk için geçerlidir. İdarî ve dinî kadrolar ise Peygamber ailesine yapılanları tasvip etmemekle beraber, onlara yapılan bu zulümleri “içtihad hatası” olarak görmüşler ve her iki tarafı da bir tutmaya çalışmışlardır. İşte Türk halkının, özellikle de Türkmenlerin gizli veya açık tavrı burada başlamaktadır: Onlara göre Peygamber sülalesine yapılan bu zulümler mazur gösterilemez. Hz.Ali ile Muaviye birlikte sevilemez. Hz. Muhammed’in göz bebeği ve torunu Hz. Hüseyin’i susuz şehit eden, onun ailesine hakaretler, tacizler yapan, yaptıran Yezid’e binlerce lânet edilmelidir. Buna lânet etmeyi engelleyenler de Yezit gibidirler, hatta Yezit’tirler… XVI. yüzyıldan önce bu tavır bu kadar sert değildir ama, Osmanlı idaresinin XVI. yüzyılın başından itibaren Türkmenleri dışlaması, onları dinsiz sayması, onların bu tavırlarını dinden çıkmış olarak akbul etmesi, üzerlerine koskoca ordular göndererek zulümler, katliamlar yapması yolları iyice ayırmıştır. Artık her iki taraf da kendisini “gerçek Müslüman” olarak görmektedir ve her iki taraf da karşı tarafı “dinsiz” kabul etmektedir. Bu ayrılığın ve kutuplaşmanın temelinde birçok sebep vardır ama bu Abdülkadir: “Alevilik-Bektaşilik Üzerine Münakaşalar” Türk Yurdu, Cilt 14, sayı. 44, Aralık 1994, s: 52; Üzüm, Dr.İlyas: Günümüz Aleviliği, s. 86–87.
520
hususta asıl problem; bazı mezhep imamlarının “bagi” olarak kabul ettiği Muaviye’yi ve İslam’a uymayan birçok icraatı sergileyen, Müslümanlar arasına en büyük nifakı sokan, Peygamber ailesinin çoğunu katledip, geri kalanlarına da her türlü hakareti yapan (Bu hakaretlerin bir kısmı da Hz. Muhammed ve Hz. Ali’ye yapılmıştır.) Yezid’i Osmanlı idaresi ve ulemâsının bu kadar öne çıkarması, âdetâ savunur duruma gelmesidir. Şehir ve siyasetteki cambazlıklara, ayak oyunlarına alışık olmayan, özü ile sözünü, özü ile hareketini bir yapmayı düstur edinen Türke/Türkmene bu ikili rol ters gelmiştir. Muaviye ve Yezit hiçbir zaman can ü gönülden sevilmemiştir. Hiçbir Türk’ün çocuklarına “Muaviye veya Yezit” adını vermedikleri örneğinde görüldüğü gibi… Bu yol ayrımında Türk’ün/Türkmen’in bu tavrının ortaya çıkmasında, devlet eliyle yapılan zulüm, baskı ve katliamların Hz. Hüseyin’e, ona uyanlara ve onun ailesine yapılanlara çok benzemesinin de rolü olduğunu söyleyebiliriz. Osmanlı idaresi, uleması ve ordusu karşısındaki yani hedefteki Türkler/Türkmenler, geçmişteki Emevî ordusu karşısındaki bir avuç Peygamber sülâlesine benzemektedir. Bu benzerlik Türkmenlerin nazarında Osmanlılarla Emevîleri, Peygamber sülâlesi ile Türkmenleri özdeşleştirmiştir. Aradaki ince detaylar yüzyıllar içinde unutulup gitmiştir. Ama bu çarpıcı benzerlik hep hatırlarda kalmıştır. Zaten Osmanlı idaresi tek tek idamların dışında, toplu kımıldamalarda bütün Türkleri/Türkmenleri – çoluk çocuk ve kadınlarına varıncaya kadar – öldürüyordu. Bunun birçok örneği görülmektedir. Türkmenlerin Kerbelâ olayının benzerini defalarca yaşadıkları tarihen sabittir. İşte Pir Sultan da İslam tarihindeki bu yürek dağlayan Kerbelâ olayını, orada şehit edilen Hz. Hüseyin’i ve yakınlarını, olayın cereyan edişindeki acıklı durumları şiirlerinde dile getirmiş, onların yasını tutup acılarını paylaşmıştır: Yine tamam oldu senenin başı Aktıkça akıyor gözümün yaşı Mümin olanlara veriyor cûşu Münkir Yezit kıymetini bilmedi (14/1. dörtlük; ayrıca, 2.3.4. dörtlükler) Âlemlerin serverisin Ah Hüseyin, vah Hüseyin Şehitlerin serdarısın Ah Hüseyin, vah Hüseyin
521
Hasan, Hüseyin’in yâri Muhammed’in gözü nuru Hem Ali’nin yâdigârı Ah Hüseyin, vah Hüseyin (139/1.2. dörtlükler, ayrıca tamamı) Hey Yezit Muhammet Ali desene Kin ile kibiri geri kosana Ağu verdin ise İmam Hasan’a Kırarlar başında ağu tasını (22/4. dörtlük, ayrıca 3. dörtlük) Can bülbülü neden ediyor feryat Şah-ı velâyettir cümleye irşat Bektaş-ı Veli’den umarız imdat Kerbelâ aşkına imdada geldik (29/2. dörtlük) Haktan ola bu çilenin kolayı Merd isen kabul et her bir belâyı Duymadın mı Şehid-i Kerbelâyı Düşün Ehl-i Beyti sabret bakalım (40/2. dörtlük ve diğer dörklüklerin tamamı.) 18) Mümin – Müslim, Ümmet, Mevâli: Bunlardan “mümin-müslim” Müslüman, hatta günlük kullanışta “iyi Müslüman” demektir.
Geçmişteki
Türkmenlere,
bugünkü
Alevî-Bektaşîlere
göre
mümin
kendilerinin erkekleri, müslim de kadınlarıdır. (Boratav – Gölpınarlı; s. 200). “Ümmet” bir peygambere bağlı olan mânâsındadır. Mevâlî, “Mevla= efendi’nin çoğuludur; efendiler, ermişler mânâsına geldiği gibi “köleler” mânası da bulunmaktadır. Ayrıca Emeviler’in Arap olmayan Müslümanlara taktıkları bir sıfattır. Bu açıdan düşünülürse Emeviler’in karşı olduğu insanlar mânâsına gelmektedir. Pir Sultan’ın şiirinde “ermişler” mânâsında kullanılmamışsa bu kelimenin “Türkmenler” için kullanıldığını söyleyebiliriz. Kısacası bunların hepsi “Müslüman, iyi Müslüman” mânâlarına gelmektedir. Bir önceki bölümde ve daha önceki sayfalarda da üzerinde durduğumuz gibi XVI. yüzyıldan sonraki kutuplaşmada her iki taraf kendisini “Müslüman, gerçek Müslüman” olarak görmüş, karşı tarafı “Müslüman veya gerçek Müslüman olmamakla”
522
suçlamıştır. İşin daha da önemli tarafı şudur ki her iki taraf da bu “kabul veya suçlama”da samimidir ve öyle inanmaktadır veya öyle inandırılmışlardır. Pir Sultan’ın şiirlerinde bu kelimeler “Müslüman, gerçek Müslüman” olarak kabul edilen “Türkmenler”i karşılar. Şüphesiz Pir Sultan’ı ve Türkmenleri bu noktaya getiren bilgi noksanlığı ve kutuplaşmanın getirdiği saplantıdır. Bu sıfatlar İslam’a göre Türkmenlerin karşısındakilerin de sıfatıdır. Bunlar günahkâr olabilirler Türkmenlerin kendilerini böyle görmesi kendilerini çok samimî olarak “Allah-Muhammed-Ali ve 12 İmamlar” yolunda görmelerindendir. Pir Sultan’ın şiirlerinde kendi mensupları için bu sıfatların dışında “Alevî” veya “Bektaşî” gibi sıfatlar kullanılmamıştır. Çünkü bunlar daha sonra ortaya çıkan terimlerdir. Çeker miyim eteğinden elimi Hak katında kabul ettim ölümü Doğru sürsek erenlerin yolunu Mümin kullarını sevsem yâ Ali (18/4. dörtlük; ayrıca: 5.6. dörtlükler) Üstattan mı aldın sen bu kemâli Bakışına değer dünyanın mâli Ya İmam soyusun ya nesl-i Ali Âşık mevaliye benzer gözlerin (62/5. dörtlük; ayırca diğer bütün dörtlükler) . Bu şiirdeki “mevâli” ermişler, dervişler mânâsında kullanılmıştır. Pir Sultan’ım eydür kandilde nura Er gerek erenler yolunu süre Mümin müslim derildiler bir yere Muhabbet gölüne dalsın otursun (68/5. dörtlük) Kırkımız da bir katara dizildik Hak Muhammed ümmetine yazıldık Hakikat şerbeti olduk ezildik (Hakikate şerbet. İ.A.) Biz içeriz bize sunan Ali’dir Muhammed dinidir bizim dinimiz Tarikat altından geçer yolumuz Hem Cibriliemin’dir rehberimiz Biz mü’miniz mürşidimiz Ali’dir (82/2.4. dörtlükler)
523
Göl içinde çerhi döner Susuzluktan bağrı yanar Mü’minler secdeye iner Seyir var seyir içinde (114/4. dörtlük) Biz müminiz kalbimizde kara yok Bizde yoğa var demezler vara yok Şimden geri ayrılmaya çâre yok Hâr elinden açılır güllerimiz (194/4. dörtlük, ayrıca 3. dörtlük. A. Bezirci’de). Diğer örnekler için bakınız; 7/5; 9/4.5.; 14/1.2.4.; 21/6.; 48/3.; 70/4.; 89/5.; 92/5.; 99/5.;; 100/3.; 117/3.; 427/5. dörtlükler. 19) Kâfir, Küffâr, Münkir, Münâfık, Yezit, Mervan, Haricî: XVI. yüzyılda Türkmenler ve Pir Sultan kendileri için yukarıda belirttiğimiz “mümin, müslim, ümmet, mevâli” sıfatlarını kullanırken karşılarındakileri (Osmanlıları, Abbasileri, Emevileri) “kâfir, münkir, münâfık, yezit, mervan, harici” olarak kabul etmişlerdir ki bunlardan “kâfir, münkir” Allah’ı Peygamber’i inkâr eden, Müslüman olmayan demektir. Münafık görünürde Müslüman, kalben Müslüman olmayandır. Yezit’le Mervan Emevî hükümdarlarıdır, ancak onlardan hareketle Peygamber sülâlesine eza cefa yapan, herkesi karşılar ve yine bunlar da kâfir kabul edilirler. Harici, kendi yollarında olmayan demektir ama Hz.Ali dönemindeki Muaviye’ye de, Hz. Ali’ye de karşı olanları ve Hz. Ali’yi şehit edenleri de çağrıştırmaktadır. Ancak bu şekilde sert suçlama yukarıda izah ettiğimiz gibi bilgi noksanlığına ve Hz. Peygamber soyuna yapılanları akıl ve mantığa, dine sığdıramamaya dayanmaktadır. Aslında her iki tarafta da “günahkârlar” olabilir ama, her iki tarafın karşısındakini Müslüman olmamakla suçlaması İslam’a uygun bir hareket değildir. Türkmenlerin mecburen bilgisizleştiği dikkate alındığında onları mâzur görmek mümkündür ama, Osmanlı ulema ve din adamlarının suçlaması; İslam’ı ölçü aldığımızda gerçekten tehlikeli bir suçlamadır. Çünkü kendisinin Müslüman olduğunu söyleyene kâfir diyenin – karşısındaki kâfir değilse, – kendisinin kâfir olacağı İslâmî esaslardandır. Pir Sultan’ın şiirlerindeki bu kulanışlarla ilgili örnekler:
524
Talip olmayınca yârem sarılmaz Mürşit olmayınca pîre varılmaz Yüz bin asker olsa küffar kırılmaz Eli Zülfikarlı Ali olmayınca (Al’olmayınca, olmalı. H.D.). (1/3. dörtlük) Erenler râhına eyledim iman Kalmadı gönlümde şek ile güman Ne bilsin bu sırrı Yezid ü Mervan Külli varım Hakk’a virdim bu gice (6/3. dörtlük). Şah’ım Hayber kalesini yıkarken Nice Yezit halka olup bakarken Muhammed Mustafa Mirac’a çıkarken (Mirac çıkarken olmalı. H.D.) Turnalar Ali’mi görmediniz mi (23/2. dörtlür). Pir Sultan’ım münkir yola gelir mi Kaplumbağa uçup menzil alır mı Hiç mürşitsiz kişi Hakk’ı bilir mi Gel Muhammet Ali katarına gel (32/5. dörtlük). Horasan’dan kalktı Hind’i yararak Top top olmuş Hariciler kırarak Bendelerin Şah’ına yalvararak Beklerim yolların gel efendim gel (33/4. dörtlük). Müminler cennete doldu Münafık meydanda kaldı Bühtan Fatmana’ya oldu İncinme gönül, incinme (117/3. dörtlük). Pir Sultan’ım nesne bilmez Âb-ı Hayat içip ölmez Kâfir Müslümanı yenmez Ezelden basılı geldi (119/6. dörtlük). Diğer örnekler için bakınız ; 7/5; 14/1; 19/3; 22/2.4; 27/7.; 29/5.; 45/5.; 64/4.; 71/5.; 82/1.3.; 90/5.; 92/5.; 99/5.; 102/3.; 111/4.; 113/1.5.; 126/1.5.; 132/4.; 150(1)/1.; 427/11.; 194/3. (A. Bezirci’de) dörtlük.
525
20) Eba Müslim (Yüceltilen tarihî şahsiyet): Peygamberin yakın akrabalarından Abbasî ailesinin iktidarı, Emevilerden alıp peygamber soyuna vermek üzere başlattığı ihtilalde, aktif rol oynayan, bu ihtilaldeki çalışmaları ve cesaretiyle kahramanlaştırılan ve sonra da Abbasi idaresi tarafından suikastle öldürülen Ebu Müslim, Pir Sultan’ın şiirlerinde yüceltilen ve övülen bir tarihî şahsiyettir. Yüceltilen bir kahramandır. Dinî veya tasavvufî bir kahraman değildir ama idareyi Peygamber ailesine vermek için Emevilerle yaptığı mücadele unutulmamış, hep lehinde ifadeler kullanılmış, hikâyeler anlatılmış ve kahmanlaştırılmıştır: Bu gece seyrimde bir eri gördüm Muhammet Ali’ye benzer kesimi Yine bâtınımda bir ere sordum Dedi bilmez misin Eba Müslim’i Yetmiş batmandan bir teber çekerdi Yezid’in kalesin burcun yıkardı Bunca âlem onun hafvın çekerdi Çok şükür ki bulduk Yezit hasmını (buldu, olmalı. H.D.) (22/1.2. dörtlük). 21) Yezit, Mervan (Aşağılanan yöneticiler): Pir Sultan’ın şiirlerinde Emeviler döneminde Peygamber soyuna yapılan zulümlerde aktif rol oynayan, bunu Hz. Muhammed ve Hz. Ali’den yani İslam’dan Emevî soyunun intikamını alırcasına, devlet terörü şeklinde uygulayan Emevî yöneticilerinden
Yezit’le
Mervan,
bu
kötülükleri
ve
zulümleri
dolayısıyla
aşağılanmışlar, kötülenmişlerdir. Bu zulümler o kadar canlı tutulup yaşatılmıştır ki, bunların devrinden sonra Pir Sultan zamanında bile Allah, Muhammed-Ali yolunda olan ve öyle olduklarına çok samimi olarak inanan Türkmenler, kendilerine yapılan zulmü Peygamber sülâlesine yapılan zulme benzetmişler, bu zulmü uygulayan idaricilere, hatta onlarla bir olduklarını tahmin ettikleri herkese “Yezit, Mervan” demişlerdir. Artık buradaki “Yezit, Mervan” özel isim değil, kendilerinden olmayanları karşılayan bir sıfattır. Yezit ve Mervan yolunda olan insanlar demektir. Bunun yanında Pir Sultan’ın şiirlerinde seçimleri ihtilaflı olan ilk üç halifenin, hatta Muaviye’nin lehinde veya
526
aleyhinde herhangi bir mısraya rastlanmamaktadır. Gerçekten de İslam âleminde en büyük ayrılığı, meşru devlete isyan ederek (bagi olarak) başlatan Muaviye’dir ama bu ayrılığı Kerbelâ ve diğer facialarla onulmaz yara haline getirenler Yezit ve Mervan’dır. Onun için gerek Türkmenler, gerekse Pir Sultan tarafından bu ikisi ve bunlara uyanlar aşağılanmış, lânetlenmişlerdir: İnsallah Yezid’in nesli kırılır Mümin olan Hak cemine derilir Bir orucun binbir hacca yazılır Oruç tutan ebed mahrum kalmadı (14/2. dörtlük, ayrıca; 1. dörtlük) Peygamberin vasisin kodular Alnına da Mervan adın dediler On İki İmamı bir bir yediler Mazlumların âhı yerde kalmadı (14/3. dörtlük) Hey Yezit Muhammet Ali desene Kin ile kibiri geri kosana Ağu verdin ise İmam Hasan’a Kırarlar başında ağu tasını (22/4. dörtlük) Kurban olalım gel Bâkır-oğluna Uymıyalım ol Yezid’in fi’line Gel uyalım İmlam Ca’fer yoluna Gel Muhammed Ali dergâhına gel (31/5. dörtlük) Diğer örnekler için bakınız; 6/3.; 126/5. dörtlük. 22) Kırklar /Kırklar Meclisi: Cem’in kaynağının Türklerin İslâmiyet öncesi Kamlık, Şamanlık dini icabı yapılan içkili, çalgılı, şölenli, oyunlu (raks) ve kadınlı-erkekli toplantılarına dayandığını söylemiştik. Türkler çok iyi yetiştikleri anlaşılan ve çoğu da Peygamber sülâlesine mensup olan sûfiler (mutasavvıflar) yoluyla Müslüman olunca bu toplantıların –içki hariç– İslâmî motiflerle ve İslâmî kahramanlarla yeni bir hüviyete bürünerek tarikat toplantıları (irşat meclisleri) şeklinde devam etmiş olabileceğinden bahsetmiştik. Türk tasavvufunun altın çağından sonra içkinin – yine kutsallık içinde ve İslamî yorumlarla –
527
zaman zaman ve yer yer de olsa bu meclislere (cemlere) girdiğini belirtmiştik. İşte bu meclislerin içinde yer alan ve Kırklar veya Kırklar Meclisi de Türklerin ilk Müslüman olduğu yıllarda icra edilmeye başlandığı anlaşılan tarikat toplantılarında görülmeye başlanmış ve Hz. Muhammed’in Mirac’ı ile ilgilendirilmiştir. Kırklar, İslamiyet öncesinde dinî toplantılarda ve İslamiyet sonrası ortaya çıkan Cem’lerde olduğu gibi kadın-erkek karışıktır. Bunların – Hz. Fatıma dâhil – 17si kadın 23’ü erkektir. Erkeklerden ilk ikisi de Hz.Ali ve Selman-ı Pak’tır. Başlangıcının Türk tasavvufunun altın çağında – Yesevî, Yunus Emre v.b. – olduğu üzerinde durmuş ve bu bilgilerin dinî veya tasavvufî, fakat kitabî ve köklü bir bilgiye dayanması gerektiğinden bahsetmiştik. Gerek Hz. Muhammed’in Mirac’ı, gerekse Miraç sırasında mânevî âlemde veya yine Miraç sonrası bu dünyada Hz. Muhammed’in Kırklar’a ulaşması ve onların sırlarına vakıf olması ilk ortaya çıkışından itibaren her geçen gün folklorlaşmış, değişmiş; İslam dininin bilinen özelliklerinden uzaklaştırılmış, o dereceye varılmıştır ki Hz. Muhammed ikinci plâna düşürülmüş, Hz. Ali ve Kırklar ön plana çıkarılmış, hatta bazan Hz. Ali’nin “Allah” olabileceği noktasına gelinmiştir421. Ancak biz, İslam’ın özüne aykırı bu inanışların geçmişte, özellikle XVI. yüzyıl öncesinde bu şekilde olmadığı kanaatindeyiz. Meselâ XVI. yüzyılın sonunda veya XVII. yüzyılın başında kaleme alındığı tahmin edilen Menakıbü’l Esrar Behcetü’l Ahrar isimli eserdeki Kırklar Meclisi’nde folklorlaşma, İslam’ın esaslarından uzaklaşma ve Hz.Ali’yi öne çıkarıp Hz Muhammed’i ikinci plâna düşürme daha azdır422. Aynı özelliği geçmişi çok eskilere dayanmayan bazı “Buyruk”larda da görmekteyiz. Meselâ bunlardan birinde âyet ve hadislere bağlı bir anlatım ve bunlar etrafında bir folklorlaşma görülmektedir423. Aynı buyrukta her şeyin sâhibi Allah’tır. Önem sırasına göre sonra Hz. Muhammed vardır. Hz. Ali pir’dir. Cebrail de rehberdir. Allah-Muhammed-Ali sıralamasına her zaman uyulmuştur. Sık sık yine âyetlere başvurulmuştur.424 421
Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal. s. 193–194; Melikoff, Irene: Uyur İdik Uyardılar, s. 46–47, 65, 113; Birge, J. Kingsley: Bektaşilik Tarihi, Birinci Baskı, İstanbul, Ant Yayınları, 1991, s. 154–155, 249–250, 264; Eröz, Doç. Dr. Mehmet: Türkiye’de AlevilikBektaşilik, s. 222–223; Türkdoğan, Prof. Dr. Orhan: Alevî-Bektaşi Kimliği. S. 110; Birdoğan, Nejad: Anadolu Aleviliğinde Yol Ayrımı, s. 260–261, 620. 422 Gölpınarlı, Abdülbâki: Yunus Emre ve Tasavvuf, s. 167–169, Dipnot: 117. 423 Üzüm, Dr.ilyas: Günümüz Aleviliği, s. 77 (Buyruk: Fuat Bozurt Neşri): Ayrıca bak: Bal, Doç. Dr. Hüseyin: Alevî İslam Yolu, s. 40, 114–115. 424 A.g.e.: s. 104-112.
528
Menakıbü’l Esrar Behçetü’l Ahrar’dan aşağı yukarı 100 yıl önce yani XVI. yüzyılın başında (h. 925/m. 1519) Yeminî’nin Farsça’dan tercüme ettiği çok hacimli ve manzum bir eser olan Fazilet-nâme’de gerek Miraç, gerekse Kırklar çok daha kitabî ve İslam’a yakın olarak şiirleştirilmiştir. Buradaki Miraç Selman’ın aktardığı bir hadise dayandırılmaktadır. Burada da Hz. Muhammed’in yolunu kesen arslan ve onun ağzına verilen yüzük, sonra Hz.Ali’nin Miraç dönüşü bu yüzüğü Hz. Muhammed’e verişi yer almaktadır. Hadislere dayanarak Allah’ın Hz. Muhammed’le Hz. Ali’yi kendi nurundan yarattığı sonra bunlardan birisinin Nur-ı Muhammedî, diğerinin de Nur-ı Veli olduğu anlatılmaktadır. Bu bölümde Allah ile çok yakın görüşen Hz. Muhammed’dir. Bu görüşme anında onların konuşmalarını dinleyen bir genç vardır. Sonra Hz. Muhammed dikkatlice bakınca onun Ali olduğunu anlamıştır. Buradaki anlatımda yine Allah tarafından en fazla değer verilen Hz. Muhammed’dir. Kısacası Hz. Ali’nin Hz. Muhammed’den üstün gösterilmesi, hele perdenin açılması ile Hz. Muhammed’in görüştüğünün Hz. Ali olduğunun anlaşılması gibi İslâm’ın esaslarına aykırı bir durum asla yoktur. Tanrı olarak Allah, Allah’ın en sevgili kulu ve elçisi olarak Hz. Muhammed ve onların konuşmalarına şahit olan da Hz. Ali vardır425. Tahmin edebiliriz ki daha gerilere gidildiğinde, daha eski metinlere ulaşıldığında çok daha tutarlı ve İslâmî Miracnâmelere ve Kırklar Meclisi’ne ulaşabiliriz. Bunların benzerleri, ilk motifleri Ahmet Yesevî ve Yunus Emre’de (XII.XIII.yy.)de var olduğuna göre asıl kaynak daha öncelerde olmalıdır426. Miraçnâmelerin ve Kırklar Meclisi’nin bugünkü bozulmuş şekillerine bakılarak karar vermemek gerekir. Ahmet Yesevî ve Yunus Emre ve daha sonra Yeminî de görülen bu motiflerin dayanakları bulunmalıdır. Yeminî’nin Fazilet-nâme’sinde Kırklar da buraya kadar verilen Kırklardan çok farklıdır. Bunun Mirac’la ve Hz. Muhammed’le bir ilgisi yoktur. Çok mantıklı olarak ermişler ve onların aralarındaki sınıflandırmalar, dereceler anlatılmaktadır. Buna göre mânevî âlemde ve her devirde Kırklar vardır. Kırklar’ın üstünde ve Kırkların altında başka ermişler bulunmaktadır. Kerâmet ve hüner sahibi olan bu erlerin Kırklarla beraber toplam sayısı 356’dır. Bunların ilk metebesinde 300 veli vardır. Bunların üzerinde 40 evliya (Kırklar), bunların üzerinde 7’ler, bunların üzerinde 5’ler, beşlerin üzerinde üçler, 425
Tepeli, Dr. Yusuf: Derviş Muhammed Yeminî – Fazîlet-nâme - I - s. 358–361. Gölpınarlı, Abdülbaki: Yunus Emre ve Tasavvuf. S. 96, 180–181, 233–235, 405; Eraslan, Kemal: Ahmet Yesevî; Divan-ı Hikmet, Seçmeler, s.296–297, 306–307.
426
529
üçlerin üzerinde bir evliya vardır ki o “Kutb-ı Âlem”dir. Bütün evliyanın serveridir. O olmazsa cihan uçtan uca harabeye döner. Her şey turâbla (toprakla) bir olur, yok olur. Onun için “Kutb-ı Âlem” öldüğünde üçlerin ulusu Kutb-ı Âlem olur. Beşlerin ulusu üçe, yedilerin ulusu beşe, Kırkların ulusu yediye, üçyüzlerin ulusu Kırklara ve bütün halkın içinden biri üçyüze yükselir. Bunların hepsi 356 er (ermiş)dir. Bu resme devr ider nûr-ı vilâyet İdeler hükm tâ rûz-ı kıyamet427 Hz. Muhammed’in Mirac’tan dönerken uğradığı ve içlerine dahil olduğu Kırklar’ın devamı ve her devirdeki karşılığı Yeminî’nin bir silsile dahilinde tanıttığı bu dervişler içindeki “Kırklar” olabilir. Geçmişteki Kırklar’ın rolünü halihazırdaki 356 ermiş arasında yer alan Kırklar oynuyor diyebiliriz. Türk tasavvufunun seviye kaybettiği daha sonraki yıllarda, bunların aralarındaki farklılık ortadan kalkmış ve sözlü kültürde sadece “Kırklar” yaşamaya devam etmiştir, demek mümkündür. Tasavvufla ve ermişlikle ilgili olan bu Kırklar motifi, birçok âşık tarafından kullanılmıştır. Bunu Pir Sultan’ın şiirlerinde de görmekteyiz. Onun şiirlerinde hem geçmişteki Kırklar’dan bahsedilmekte, hem de kendi zamanında yapılan cemlerdeki cemaat, Hz.Muhammed’in dâhil olduğu Kırklar Meclisi’ne benzetilmektedir: Muhammet Mirac’tan indiği demdir Kırkların sürdüğü semada cemdir Zühre yıldızını doğuran kimdir (doğduran, olabilir. H.D.) Var mı Hacı Bektaş Veli’den gayrı (113/3. dörtlük) Kırklar Arş üstüne kurdular cemi Muhabbet halkolup sürdüler demi Balçıktan yarattı Allah Âdem’i Ben ol vakit anın belinde idim (43/3. dörtlük, ayrıca 2. dörtlük) Kırklar meydanında erkân isteyen Arıtsın kalbini girsin otursun Erenler önünde lokma sunanlar Hicap perdesine dönsün otursun (68/1. dörtlük)
427
Tepeli, Dr. Yusuf: Derviş Muhammet Yeminî – Fazilet-nâme -1- s. 235–238.
530
Muhammed Ali’dir Kırklar’ın başı Anı sevmiyenin nic’olur işi Atalım Yezid’e lâ’neti taşı Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (111/4. dörtlük) Çekilip Kırklara vardık Niye geldin can dediler Baş kesip niyaz eyledik Geç, otur meydan dediler (145/1. dörtlük, ayrıca 2.3. d.) Alçağa tutmuş yüzünü Hakk’a bağlamış özünü Kırklar ile bir üzümü Yiyen Murtaza Ali’dir (150–1-/2. dörtlük). Diğer örnekler için bakınız; 8/5.; 11/7.; 53/2.; 63/74.5.; 72/4.; 82/2.; 109/2.; 432/4/.; 437(2)/1.2.3.; 277 (C. Öztelli)/3. dörtlük 23) Üçler – Yediler: Üçler – Yediler; Yeminî’nin Faziletnâme’sinde bahsettiği Üçler – Yediler olabilir. Öyleyse Kutub’dan bir önceki Üçler makamında bulunan 3 er (ermiş), Yediler de Kutub’dan üç önceki 7’ler makamında bulunan 7 er (ermiş) dir428. Gölpınarlı’nın izahına göre erenler arasında her zaman bir er, “Kutub”dur. Buna “Vaktin Kutbu” denir. Derece bakımından buna en yakın iki ermiş vardır: İmam-ı yemin (sağ imam), İmam-ı yesâr (sol imam). Bu iki imamla (ermiş) Kutub, “Üçler”dir. Kutub ölünce yerine İmam-ı yesâr, Kutub olur. Üçler’den aşağıda 7 er (ermiş) vardır. Bu Yediler’den birisi İmam-ı yesâr mertebesine geçer. Yediler’in altında bulunan Kırklar’dan birisi Yediler’e katılır. Kırklardan aşağı mertebede bulunan Üçyüzler’den birisi Kırklar’a, Üçyüzlerden alt mertebede bulunanlardan lâyık olan birisi de Üçyüzlere dahil olur429. Buradaki sınıflandırma ve yükselme, Yeminî’nin Faziletname’sindeki sınıflandırma ve yükselmeye çok benzemektedir. Tek fark Yeminî’de Kutub’dan bir önce “Üçler” vardır. Gölpınarlı’da Kutub’dan bir önce iki imam (ermiş) bulunmakta, 428
Tepeli, Dr. Yusuf: Derviş Muhammet Yeminî – Fazilet-nâme -I- s. 235-237; Ayrıca bak: Uludağ, Prof. Dr. Süleyman: Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 545. 429 Gölpınarlı, Abdulbakî – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 214-215, 196-197.
531
bunlarla Kutub birlikte Üçler’i teşkil etmektedir. Bundan sonrası ikisinde de aynıdır. O halde Üçler ve Yediler, ermiş olduğuna inanılan ve Kutub’a oldukça yakın olan ve hâlihazırda yaşayan, Allah’ın sevgili kullarıdır, evliyalardır. Birçok dervişin içinden bu noktalara gelmişlerdir. Bundan dolayı onlara büyük bir değer verilir, saygı gösterilir, diğer evliyalardan yardım dilendiği gibi bunlardan da yardım istenir. Hatta bunlar Kutub hariç, diğer ermişlerden daha değerlidirler; geleceğin Kutub adaylarıdır. Buradaki mânâsıyla ve özellikleriyle Pir Sultan’ın şiirlerinde de “Üçler”den, “Yediler”den bahsedilmekte ve onlardan medet istenmektedir: Pir Sultan’ım bahçesini zeyn eder Üstat nazarında erkânın güder Kırklar semâ’ ile Hak yola gider Üçler, yediler geldiler erkân üstüne (Üçlerle yediler. İ.A.) (8/5. dörtlük) Pir Sultan’ım eder üçler yediler (eydür, olmalı. H.D.) Yolun kılıcını yola kodular Dil verüp de söyle kılıç dediler On iki imamın yolu kandedir (79/5. dörtlük) Pir Sultan’nım dir görenler Pirlere niyaz idenler Üçler Yediler erenler Mürvete geldim yalınız (157/5. dörtlük). Diğer örnekler için bakınız; 53/2.; 82/.3.; 91/5.; 432/4. dörtlük. 24) On Dört Mâsum/On Dört Masum-ı Pak: On Dört Mâsum/On Dört Masum-ı Pak’tan kimlerin kasdedildiği geçmişte de, bugün de pek belli değildir. Bu konulara vakıf olan A. Gölpınarlı, On Dört Masum hakkında epeyce bilgi vermiştir. Ona göre On Dört Masum’dan kasdedilen 12 İmamlar’a ilaveten Hz. Muhammet’le Hz.Fatıma’dan ibaret ohan 14 kişidir. AlevîBektaşîlerin ileri sürdüğü gibi 12 İmamlar’ın ergenlik çağını girmeden öldürülen çocukları ile bir ilgisi yoktur. Gölpınarlı ayrıca On İki İmam isimli eserinin birinci sayfasına şöyle bir başlık koymuştur: Ondört Ma’sum Hz. Peygamber (S.M.) Hz.
532
Fatıma (A.M.) ve On İki İmam (A.M.). Bu durumda On Dört Masumlar Hz. Muhammed, Hz. Fâtıma ve On İki İmamlar’dan ibarettir. Hepsi 14 etmektedir430. Geleneğin içinden gelen B. NOYAN, Haydar KAYA ve Seyyid Derviş Tur’a göre On Dört Masum, Hz. Ali’den başlayarak (Hz. Fatıma’dan doğan) diğer On İki İmamlar’ın 7 yaşından küçükken öldürülen çocuklarıdır. Bunların adları, kimlerin çocukları olduğu ve kimler tarafından şehit edildiği ayrı ayrı yazılmıştır. Ancak herhangi bir belge verilmemiştir431. Prof. E.R.Fığlalı ise yukarıdaki iki bilgiyi de vermiş, bunların herhangi bir kritiğini
yapmadan
isimlerini
ve
kimin
çocuğu
olduklarını
Alevî-Bektaşî
kaynaklarındaki inanışa göre kaydetmiştir432. Bize göre “Üçler, Beşler, yediler, On Dört Masum ve Kırklar belli şahıslardan ziyade belli belirsiz şahsiyetleri ifade etmektedir. Geçmişte bunların, özellikle On Dört Masum’un belki bilinen karşılıkları vardı. Ama zamanla onlar unutuldu, sadece klişe olarak bu sayı kaldı. Ancak Allah, Muhammed, Ali ve 12 İmamlar’dan sonra birçok dua, gülbank veya niyazda klişe halde kimleri karşıladığı pek belli olmayan “Üçler, Beşler, Yediler, On Dört Masum (On Dört Masum-ı Pak) ve Kırklar”dan yardım istenmekte, bunların yüzü suyu hürmetine dileklerin kâbulü, günahların affı umulmaktadır. Bir Örnek: “Allah Allah Akşamlar hayır ola. Hayırlar feth ola. Şerler def ola. Münkirler mât ola. Münafıklar berbat ola. Sırlar mestur, gönüller mesrûr ola. Hak, Muhammed, Ali yardımcımız ola. On İki İmam, On Dört Masum-ı Pak, On Yedi Kemerbest katarlarından, dîdarlarından ayırmaya. Hünkâr Hacı Bektaş Veli yardımcımız ola. Cenab-ı Hak, münkir ve münafık şerrinden, düşman hile ve iftirasından koruyup saklaya. Dertlerimize derman, hastalarımıza şifa, borçlarımıza edâ, gurbettekilerimize sıla nasip ve müyesser eyleye. Zalime zebun, muhannete muhtaç eylemeye.
430
Gölpınarlı, Abdülbaki: 100 Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatler, s. 49–52; Gölpınarlı, Abdülbâkıy: Oniki İmam, s. 1. 431 Kaya, Haydar: Alevî-Bektaşî Erkânı, Evrâd’ı ve Edebiyatı, 4. Baskı, İstanbul, Engin Yayıncılık, (Tarihsiz),s. 42–44, 319; Tur, Seyit Derviş: Erkânname, İkinci Basım, İstanbul Can Yayınları, 2002, s. 319–321; Noyan, Doç. Dr. Bedri: Bektaşilik-Alevilik Nedir, Üçüncü Baskı, İstanbul, Ant ve Can Yayınları, 1995, s. 437. 432 Fığlalı, Prof. Dr. E. Ruhi: Türkiye’de Alevilik- Bektaşilik. s. 273–275.
533
Kurbanımızı Dergâh-ı İzzetinde kabul eyleye. Lokmaya sevap yazıla. Kazâları, belaları, her türlü âfetleri defetmiş ola. Dil bizden, nefes Hazret-i Hünkâr’dan ola. Nûr-ı Nebi, kerem-i Ali, Gülbang-ı Kurb-ul (Kutb-ul, olmalı. H.D.) Evliya Hünkâr Hacı Bektaş Veli. Gerçekler erenler demine hû…”433 Pir Sultan’ın şiirlerinde de On Dört Masum kullanışına az da olsa rastlanmaktadır. Onda da kimlerin kasdedildiği açık değildir. Ancak şiirdeki ifadeye göre bunların, gelenekteki araştırmacıların iddia ettiği gibi On İki İmamlar’ın küçük yaşta iken şehit edilen çocukları değil, yetişkin kişiler veya ermişler olduğu anlaşılmaktadır. Buna göre Gölpınarlı’nın izah tarzı daha kuvvetli bir ihtimal gibi görünmektedir: On iki imamdır ulu şahımız Muhammet Ali’ye çıkar râhımız On dört masum bizim hem-penâhımız Hidayet bahrinde cevlâna geldik (29/4. dörtlük) Arkası yok deme Şah’ın oğlunun Zâhirde bâtında yüz bin eri var On Dört Masum ile On İki İmam Yanlarında Muhammet’le Ali var (70/1. dörtlük) 25) Üç Sünnet-Yedi Farz: Menakıbü’l Esrar Behcetü’l Ahrar’da ve özellikle “Buyruk”larda Üç Sünnet – Yedi Farz’dan, bunların neler olduğundan sıkça bahsedilmiş, bunlara harfiyen uyulması tavsiye edilmiş, uymayanlara ne kadar fizikî ceza ve para cezası verileceği belirtilmiştir434.
433
Yalçın, Aziz: Makalat-ı Hacı Bektaş Veli, s. 460–461; ayrıca s. 457, 471; Aytekin, Sefer: Buyruk; Ankara, Ayyıldız Yayınları, 2001, s. 202, 206, 209; Tur, Seyit Derviş: Erkânnâme, s. 353–355, 386, 392–393, 405, 415, 443–444, 467–468, 487–488, 493–495, 496–497, 499, 500–502, 504–505, 509– 511, 520–522; Kaya, Haydar: ALEVİ-BEKTAŞİ Erkânı, Evrâd’ı ve Edebiyatı, s. 391, 407, 471. 434 Eröz, Doç. Dr. Mehmet: Türkiye’de Alevilik-Bektaşilik, s. 288–289; Fığlalı, Prof. Dr.E. Ruhi: Türkiye’de Alevilik-Bektaşilik, 295–297; Yetişen, Rıza: Tahtacı Aşiretleri, İzmir, Memleket Yayınları, 1986, s.131–132.; Bal, Doç.Dr.Hüseyin: Alevi İslam Yolu. s.36-38,70-75; Üzüm, Dr. İlyas: Günümüz Aleviliği, s. 143–144; Üzüm, Doç. Dr. İlyas: Kültürel Kaynaklarına göre ALEVİLİK, s. 24–27, 122–135, 150–151; Gölpınarlı, Abdülbakı – Boratav, Pertev Naili, s. 216–217; Aytekin, Sefer; Buyruk, s. 88–90; Ayrıca bak: Melikoff, İrene: Uyur İdik Uyardılar, s. 92–93; Birge, J.K: Bektaşilik Tarihi, s. 114–115; Öz, Mustafa: “İslam Mezhepleri Tarihi Açısından Anadolu Aleviliği” Türk Yurdu, Aralık 1994, cilt: 14, sayı: 88, s. 71.
534
Çeşitli nüshaları günümüze kadar gelen Buyruklar, bugünkü Alevîlerin ilmihali, kutsal kitabı durumundadır. İmam Cafer’in yazdığına inanılmaktadır. Hayatı ve eserleri tarihen bilinen İmam Cafer’in ise, böyle bir eser yazmadığı, hatta yazmayacağı tasavvufa bakışı dikkate alındığında kesin gibidir. Ancak bu çevrelerde onun yazdığına inanılmakta ve böylece inanç esasları Peygamber sülâlesinden 6. İmam olan Cafer-i Sadık’a bağlanmaktadır. Gerek Menakıbü-l Esrar’ın, gerekse Buyrukların Safevî propagandasına bağlı olarak Safevîler tarafından Anadolu Türkmenlerine gönderilen eserler olduğu, bunlardan Buyruklar’ın zaman içinde değişerek bugünlere geldiği ileri sürülmektedir435. Buna göre sözlü kültürde yaşatılmasına rağmen yazılı eserlere dayanmaktadır. Bizce bu tesbitin gerçeklik payı vardır ama XVI. yüzyılın başlarında, Safevîler henüz büyük bir devlet olmadan yazılan Fazilet-nâme (h. 925/m. 1519’da) de çok düzenli bir şekilde ele alınıp belirtilen “üç sünnet” dikkate alındığında436 böyle kitabî eserler Safevîlerden önce de var olmalıdır. Bunun kaynağını da Türk tasavvufunun altın çağı dediğimiz, dinî ve kitabî bilgilerden beslenilen ve bunlara göre yaşanılan dönemde yani 10–15. yüzyıllarda aramalıyız. Bu “Buyruk”lardan bugünlere ulaşan İzmir Nüshası, Maraş Nüshası, AlacaÇorum, Gümüşhacıköy, Malatya, Hacı Bektaş-1, Hacı Bektaş-2 nüshalarını ilk defa 1958’de geleneğin içinden gelen Sefer Aytekin bir araya getirip bir kitap halinde yayınlamıştır. Bugüne kadar çok sayıda baskısı yapılmıştır. Bu eser en sağlam yayın olarak kabul edilmektedir. 1982 yılında da Fuat Bozkurt ulaşabildiği bütün nüshaları göz önünde bulundurarak, bir bakıma bütün nüshalardan hareket ederek bir Buyruk yayınlamıştır437. Bu eserlerde Üç Sünnet’in neler olduğu biraz farklılık olsa da birbirine yakın bir şekilde verilmiştir.
Bunlar, Hakk’ı anmak… Kalpte düşmanlığa yer
vermemek… Tevazu sahibi olmaktır. Yedi Farzlar’da birlik çok daha zorlaşmakta, bir sürü farklılıklara rağmen ortak olarak verilebilecek farzlar şunlardır: 1. Sır saklama, 2. Mürşide teslim alma, 3. Mürebbi veya rehber edinme, 4. Musahipli olma, 5. Taç ve hırka giyme, 6. Tövbe almak (Tövbekâr olmak), 7. Dünyaya önem vermeme.438 435
Üzüm, Dr.İlyas: Kültürel Kaynaklarına Göre Alevilik, s. 123-124. Tepeli, Dr. Yusuf: Derviş Muhammed Yeminî -I-, s. 488-489. 437 Üzüm, Dr. İlyas: Kültürel Kaynaklarına Göre Alevilik, s. 124-126. 438 A.g.e.: s. 127-130. 436
535
XVI. yüzyılın sonlarında veya XVII. yüzyılın başında Bisâtî tarafından yazıldığı tahmin edilen Menakibü’l Esrar Behcet’ül Ahrar, bugünkü Buyruklara göre çok daha eski bir kaynaktır ve Buyruklar gibi yüzyıllar içinde değişerek gelmemiştir. Bu açıdan bizce daha güvenilir bir yazılı kaynaktır. M. Eröz, bu kaynaktan hareket ederek Üç Sünnet – Yedi Farz’ı şu şekilde vermektedir: Sünnetler: 1- Dilden tevhid kelimesini bırakmamak, 2- Kimseye karşı kibirlenmemek, 3- Kin tutmamak, gönül kırmamak ve kimseye düşmanlık etmemektir. Farzlar: 1- Sırrını saklamak, 2- Mezhepdaşları ile birlikte olmak, 3- Yalan ve gıybetten kaçınmak, 4- Hizmette bulunmak, 5- Mürebbisine itaat etmek, 6- Musâhibini görüp gözetmek, 7- Halife’den tac ve kisvet giyinmektir439. Buyruk’lardaki ve Merakibü’l Esrar’daki “sünnet” ve “farz”lar, İslam ilmihalindeki mânâlarıyla kullanılmamaktadır. Sadece kelime olarak bir benzerlik görülmektedir. İkisi farklıymış gibi gösterilmesine rağmen, her ikisi de tasavvufta mürşit postuna oturan dede’nin ve dede’den irşad olacak olan talib’in uyması gereken “kaideler, prensipler, emirler” şeklindedir. XV. yüzyıl öncesine gidildiğinde bunların neler olduğunu ve aralarındaki farkları da anlatan eserlere ulaşılması ihtimal dahilindedir. Çünkü Menakıbü’l Esrar’da Pir Sultan’a ait iki şiirden birisinde şöyle denmektedir:
439
Gönül gel karar dan aşma
Şeriattan edep öğren
Sözüm sana meveddettir
İlimle üstad olur oğlan
Gafillen bacadan düşme
Al bu pendi belin bağlan
Evvel kapu şeriattır
Kimi farz kimi sünnettir
Eröz, Doç. Dr. Mehmet: Türkiye’de Alevilik Bektaşilik, s. 288–289.
536
Eğer bu sırra erersen Dolan kapudan girersen Tarikat farzın sorarsan Yedi farz üçü sünnettir (148/1.2.3. dörtlükler). Buna göre şeriattaki emirlerin, öğütlerin bir kısmı farzdır, bir kısmı da sünnettir. Bu ise İslam ilmihaline göre bir bilgidir. Tarikattaki farzların (emirler, öğütler, tavsiyeler, mutlaka yerine getirilmesi gereken kurallar) ise yedisi farz, üçü sünnettir: Üç Sünnet – Yedi Farz. Pir Sultan bunları da şiirinde verseydi veya bunların dayandığı eserler bulunsaydı bugünkü folklorlaşmış Üç Sünnet – Yedi Faz’ı daha iyi ve kaynağından tanıyabilecektik. Bu ihtimali güçlendiren diğer bir eser ise Yeminî’nin 1519’da kaleme aldığı Fazilet-nâme’dir. Burada Hz. Ali’nin ağzından tutulacak, uyulacak “Üç Sünnet” vasiyet edilmektedir. Bunlar Tanrı sünneti, Enbiya sünneti, Evliya sünneti’dir. Buradaki sünnet yine İslam ilmihalindeki sünnet değil, sözlükteki kelime mânâsıyla “huy, tabiat” tır: (Arapça mısranın mânâsı: Allah’ın sünneti,
Resûl’ün sünneti ve evliyâ’nın
sünneti) Sizün üstünüze olsun vasiyet Diyeyim tutacak üç dürlü sünnet Anun birisi tanrı sünnetidür Dutar ol kim Muhammed ümmetidür Bilün ikinci sünnet enbiyânun Dahi üçünci sünnet evliyanun Didi Selman kim i genc-i kerâmet Nedür hak sünnet i pür-vilâyet Didi şah sünneti Selman hudânun Kim örter aybını mirün gedânun Kaçan setr eyleyesin göricek ayb Hudâ sünneti oldur anla bi-rayb Didi Selman yine i nûr-ı rahman Nebiler sünneti kangıdur i han
537
Didi hoşlugıla itmek müdâre Dirilmek halk içinde âşıkâre Müdârâ bil nebiler sünnetidür Dutan gerçek Muhammed ümmetidür Didiler sünneti ne evliyânun Didi ol hak emini enbiyânun O sünnetdür hû olan evliyâya Bu halkdan irişen cevr ü cefâya Tahammül eyleyüp sabr eylemekdür Yavuz diyene eyü söylemekdür Vilâyet ehlinün sünneti oldur Cefâ idenlere eylügi boldur440. Görüldüğü gibi buradaki sünnetler Tanrı’nın, Muhammed’in ve evliyanın en bilinen özelliği veya özellikleridir, huyudur, tabiatıdır. Bu özellikler de İslam’da karşılık bulacak özelliklerdir. Yani bu bilgiler İslâmîdir, kitabîdir ve tutarlıdır. Bu eserde Üç Sünnet bu kadar güzel anlatılırken Yedi Farz’dan hiç bahsedilmemiştir. Yukarıda belirttiğimiz gibi yedi Farz’ı da böyle İslamî ve tutarlı bir şekilde anlatan eserler olmalıdır, ancak ya bulunamamıştır veya özellikle Yeniçeriliğin kaldırılması sırasında yakılarak yok edilen binlerce eser arasında yakılıp yok edilmiştir. XVI. yüzyıldan sonra Türkmenlerin dışlanması, mektepten ve şehirden uzaklaştırılması, her türlü kitaptan uzak yaşamaya mecbur edilmesi bu kitabî ve İslamî bilgilerin folklorlaşmasını, çeşitlenmesini ve bugünkü Buyruklar’ın ortaya çıkmasını doğurmuştur, diyebiliriz. Zira Hacı Bektaş’ın Makalât’ı bulunup ortaya çıkarılmamış olsaydı, birçok halk şiirinde geçen “Dört Kapı” veya “Dört Kapı Kırk Makam”da neler olduğu pek belli olmayan muğlâk ve folklorik bilgiler olarak kalacaktı. Ayrıca XVI. yüzyıldan sonra dinsizlikle, dine uymamakla veya dini yaşamamakla suçlanan Türkmenler/Kızılbaşlar bir savunma mekanizması olarak İmam Cafer-i Sadık’a, Sünnet ve Farz kavramlarına sarılmışlar ve kendilerinin de farz ve sünnetlerinin var olduğunu, bunlara göre inançlarını yaşadıklarını
söylemişlerdir.
Böylece
kendilerinin
de
Müslüman
olduğunu
belirtmişlerdir. Ancak yazılı kültürden uzak ve hatta mahrum yaşayışları, sözlü kültür 440
Tepeli, Dr. Yusuf: Derviş Muhammed Yeminî, Fazilet-nâme -I- s. 488–489.
538
içinde ve az bilgili dede’lerle inançlarını yaşamak zorunda kalmaları, bugünkü Buyruk’lardaki farklı farklı Üç Sünnet – Yedi Farz’ı ortaya çıkarmış olmalıdır. Fakat gelenekten gelen dedeler bunları çok önemsemekte, bunlara uymayanın dinden, tarikattan çıkacağını ileri sürmektedir. Geçmişte bu iddia ve uygulamanın çok daha hükümran olduğunu tahmin edebiliriz. İ. Üzüme göre ise çoğu dede olan ve günümüzde bu sahada eser yazan önderlerin bu Üç Sünnet – Yedi Farz’a karşı hassas davranmadıkları, korunması ve yaşatılması hususunda bir çaba göstermedikleri müşahede edilmektedir441. Çünkü artık hem bu camiada dindarlık ve tasavvufa göre yaşamak eskiden olduğu gibi birinci sırada değildir, hem de bu emir ve tavsiyeler güzel ve faydalı emir ve tavsiyeler olmasına rağmen, gerek Cafer-i Sadık’a, gerekse Hz. Muhammed, Hz.Ali veya Kur’an’a dayanması hususunda belgeden yoksundur. Folklorik bilgiler mahiyetindedir. Geçmişte ve Pir Sultan döneminde ise bu insanların Üç Sünnet – Yedi Farz içindeki emirler, tavsiyeler, öğütler doğrultusunda yaşadıklarını, bunları inanç ve sosyal hayatlarının bir parçası olarak gördüklerini, bu prensiplere göre kendilerini eğittiklerini ve bunlara dayanarak iyi bir insan olmak için çaba harcadıklarını söyleyebiliriz. Pir Sultan bir şiirinde (yukarıda üç dörtlüğünü vermiştik) Üç Sünnet – Yedi Farzdan bahsetmiş, İslâm’daki farz ve sünnetleri de dikkate alarak kitabî bilgiler vermiştir. Tekrar üzerinde durmuyoruz. Kısacası geçmişte köklü bir dinî veya tasavvufî bilgiye dayansa bile bugün artık Üç Sünnet – Yedi Farz, bunun bir benzeri olan On İki Farz; Üçler, Beşler, Yediler, Kırklar, On Dört Masumlar gibi muğlak motiflerdir; çok önemsenmesine rağmen bilinmesi ve yaşanması hususunda “olmazsa olmaz” emir ve tavsiyelerden değildir. Var olan ve İmam Cafer’e atfedilen Buyruklar ise İmam Cafer’e ait olmadığı gibi, herhangi bir şahsın veya önemli kişinin oturup kaleme aldığı eserler de değildir. Bunlar, uzun yıllar sözlü kültürde yaşayıp XX. yüzyılda yazıya geçirilen folklorik eserler durumundadır. Bunların hayallerde büyütüldüğü gibi bir derinlikleri ve kitabîlikleri asla söz konusu değildir. Görüldüğü gibi bu bölümde ele aldığımız ve Pir Sultan’ın şiirlerinde geçen kahramanların ve kullandığı motiflerin hemen tamamı İslâmî ve tasavvuf kaynaklıdır.
441
Üzüm, Dr. İlyas: Kültürel Kaynaklarına Göre Alevilik, s. 135–149.
539
İslâmî kaynaklı olmayanlar bile İslâmî bir özelliğe ve renge bürünerek karşımıza çıkmaktadır. E. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDE “ŞAH”: “Şah” kelimesinin; 1- Padişah, şeh, 2- Alevî ve Bektaşîlerde pir, 3- Hz.Ali, 4- İran Safevî Şahı gibi mânâlarda kullanıldığını görmekteyiz442. E. Korkmaz’ın sözlüğünde ise şah şu mânâlarda kullanılmaktadır: 1- Bir şeyin en iyisi, bir topluluğun en büyüğü, 2- Manevî dünyanın, Bâtınî bilgi dünyasının sultanı anlamında Hz.Ali’ye ve kimi tarikat, yol ulularına verilen ad, ünvan, 3- Hem bu dünyanın, hem öbür dünyanın sultanı anlamında Hz Muhammed’e verilen ad, ünvan, 4Bütün evrenin eşsiz ve ortaksız yöneticisi anlamında Tanrı’ya verilen ad443. Görüldüğü gibi şah, sadece İran Şah’ı demek değildir. Ancak bütün Pir Sultan Abdallar’ı Pir Sultan olarak kabul eden C.Öztelli ve diğer birçok araştırmacı bütün Pir Sultanlar’ın şiirlerinde geçen her Şah’ı nerdeyse Safevî Şah’ı olarak göstermişler ve Pir Sultan’ı Safevî Şahları’nın bendesi ve fedaisi gibi tanıtmışlar, içinde “şah” geçen şiirleri keyfî yorumlara tabi tutmuşlardır: “Erenlerin gülü, canların canı Ben seni defter-i Rahman’a yazdım Hoş safa geldiniz Şah’ın mihmanı Ben seni defter-i Rahman’a yazdım” dörtlüğüyle başlayan ve misafir sevgisini dile getiren şiire Öztelli şu yorumu yapabilmektedir: “Bu deme Şah’tan (İran) konuklar geldiğini anlatıyor. Başka deme ve tarih kaynakları karşılıklı gidip gelmeler olduğunu bildiriyor.”444. Bu şiir bizim de Pir Sultan’a ait olarak gösterdiğimiz şiirlerindendir. Ancak yukarıdaki kesin ifadeyi kullanmak imkânsız gibidir.
442
Bezirci, Asım: Pir Sultan ; s. 463. Korkmaz, Esat: Ansiklopedik Alevilik-Bektaşîlik Terimleri Sözlüğü, Üçüncü Basım, İstanbul, Kaynak Yayınları, 2003, s. 391. 444 Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, 7. Baskı, İstanbul, Özgür Yayın Dağıtım, 1989, s. 55. 443
540
Sefil aylarında sökün eyledim Güzel Şah’ım seni görmeğe geldim Yüz sürüp de temennahın eyledim Üstat divanına durmağa geldim, dörtlüğüyle başlayan şiirin bu dörtlüğü için de C.Öztelli şu yorumu yapmıştır: “Bu demenin birinci dörtlüğünden açıkça Şah’ı görmeğe gittiği anlaşılıyor.”445 Hâlbuki Pir Sultan’ın İran Şahı’nı ziyaret ettiğine dair hiçbir delil yoktur. Ayrıca İ.Aslanoğlu.’nun tesbitine göre ise bu şiir Dadaloğlu’na aittir. (İ.Aslanoğlu., s. 495) Zaten şiirin bütününde de bir türbe veya mürşit ziyareti anlatılmaktadır. Ayrıca C. Öztelli’deki (s. 133-134’teki 56 No’lu) şiir, Pir Sultan’ındır ama şiirdeki Şah, Hz.Ali’dir. s. 135-136’daki 58. şiirde şah, ziyaret edilen bir mürşit veya pirdir. S. 136-137’deki 59. şiir Pir Sultan’a değil, Pir Sultan Abdal’a aittir (İ.Aslanoğlu, s. 519). Buradaki Şah da Safevî şahından ziyade Hz. Ali’dir. (Bakınız 5. dörtlük). s. 137-138’deki 60 nolu şiirdeki şah, Safevî şahıdır ama şiir Pir Sultan’a ait değildir. (Bak: Tez s. 301–302) 61. şiir Pir Sultan’a değil, Pir Sultan’ım Haydar’a aittir. (İ.Aslanoğlu., s. 522). 62. şiir Pir Sultan’ındır ama burada anlatılan Hacı Bektaş’ın Anadolu’ya gelişidir. (Bak; Tez s. 233). 63. şiir Pir Sultan’ın değil, Pir Sultan Abdal’ındır (İ.Aslanoğlu., s. 520). 65. şiir Pir Sultan’ım Haydar’a aittir. (İ.Aslanoğlu. s. 522). 66. şiir Abdal Pir Sultan’a aittir. (İ. Aslanoğlu, s. 524) . 67. şiir Pir Sultan Abdal’a aittir. (İ. Aslanoğlu, s. 521). 68. şiir Pir Sultan’ındır, ancak buradaki Şah, Safevî şahı değil, Hz. Ali ve bir dörtlükte de (4. dörtlük) Allah’tır. 72. şiir de Pir Sultan’a ait değildir; Pir Sultan Abdal’a aittir. (İ.Aslanoğlu., s. 519) İ.Aslanoğlu’nun dediği gibi her pir sözünden “Pir Sultan”ın, her himmet sözünden “Kul Himmet”in ve her şah sözünden de “İran şahları”nın anlatılmak istendiğini ileri sürmek çok yanlış bir kanaattir.446 Bunları söylerken Pir Sultan’ın Safevî şahlarına bir yakınlık beslemediğini söylemek istemiyoruz. XVI. yüzyıl ve sonrasında Türkmenlerin/Kızılbaşların hemen tamamının Safevîlere yakınlık duydukları ve onların Osmanlılara karşı galip gelmesini 445 446
A.g.e.: s. 134-135. Aslanoğlu İbrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 59-60.
541
can ü gönülden istedikleri, o zamanı yansıtan belgelerden anlaşılmaktadır. Pir Sultan da bunlardan çok farklı olamaz. Ancak bu bir vatan hainliği veya satılmışlık değildir. Çünkü bunlar, kendilerini Safevî Türk Devleti mensuplarından farklı görmüyorlardı. Bu devleti kuranların da, sahibinin de Anadolu’dan göçe mecbur edilen Türkmenler olduğunu biliyorlardı. Bu Türkmenlerin de kendilerine Osmanlı idaresi ve ulemasından daha yakın olduğu, her iki taraftaki Türkmenlerin aslında Osmanlı Devleti’ni kuran Türkmenlerle aynı özellikte olduğu biliniyordu. Osmanlı Devleti’ni kuran Türkmenlerin de Anadolu Selçuklu Devleti’nin dışladığı Türkmenler olduğu, Selçuklu Devleti’nin dışladığı Türkmenlerin Osmanlı Devleti’ni kurduğu, Osmanlı Devletinin dışladığı Türkmenlerin de İran’a giderek Safevî Türk Devletini kurduğu bugün artık tarihen sabittir. Her iki devlet de Türk devletidir. Her ikisini kuranlar da Türkmenlerdir. Ayrca Safevî-Osmanlı mücadelelerindeki Türkmenler, İran’a yani bir Pers devletine değil, bir başka Türk devletine – Safevî Türk Devleti’ne – gönül veriyorlardı. Bu, Türk devletlerindeki merkez–çevre çatışmasının veya Doğu Oğuzları ile Batı Oğuzları arasındaki dünya hâkimiyeti yarışmasının bir sonucuydu. Bu durum demokrasi ile idare edilen
bugünkü
Türkiye
Cumhuriyeti’ndeki
partilerin
siyasî
çekişmelerine
benzetilebilir. Pir Sultan ve Türkmenlerin Safevîlere ve Safevî şahlarına yakınlık duymaları ve Osmanlılara göre Safevileri tutmaları; Osmanlı idaresi ve ulemasının Türkmenlikten alabildiğine uzaklaşıp kozmopolitleşmesiyle, devşirmelere ve devşirme ruhuna daha yakın
davranmasıyla,
Emevî-Abbasî
taassubuna
yakınlık
gösterip
Türkmen
Müslümanlığı ve Türkmen tasavvufundan uzaklaşmasıyla yakından ilgilidir. Pir Sultan’ın şiirlerinde geçen “Şah” kelimesini ve bundan neyin ve kimlerin kasdedildiğini bu çerçevede değerlendirmek gerekir. Pir Sultan’a ait olarak kabul ettiğimiz şiirlerde kullanılan “Şah”ın, şu mânâlarda kullanıldığını söyleyebiliriz: Şah: Hz. Ali: Getirip elmayı terceman verdi Şah eline alıp dört pare kıldı Bir pâresin Şah’ım nuş edip kandı Üçünü melekler Hakk’a götürdü (15/4. dörtlük).
542
Pir Sultan’ım yaraları yeniler Şah’ın sesi kulağımda çınılar Ali’m nârâ ursa dağ taş iniler Şu gelen ses yoksa Düldül sesi mi (22/7. dörtlük). Gidi Yezit bize Kızılbaş didi (demiş. İ. Aslanoğlu.) Meğer Şah’ı sevmiş dese yoludur (yeridir. İ.A.) Yetmiş iki millet sevmezler Şah’ı Biz severiz Şah-ı Merdan Ali’dür (82/1. dörtlük, ayrıca 5. dörtlük). Yine ılgın gılgın yeller esince Bulutlar kaynaşır, bülbül nic’oldu Şah İmam’a beli diyen gaziler Sürülen tarikat, erkân nic’oldu (92/1. dörtlük). Ayrıca bakınız 3/5.; 14/4.; 23/2.; 33/3.4.; 100/1.5.; 106/5.; 130/Tamamı. Şah: Safevî Şahı. Arkası yok deme Şah’ın oğlunun Zâhirde batında yüz bin eri var On Dört Masum ile On İki İmam Yanlarında Muhammet’le Ali var (70/1. dörtlük) Burada “Şah’ın Oğlu”ndan kasdedilenin Şah İsmail’in oğlu olan Şah Tahmasb olduğu tahmin edilebilir. Pir Sultan’ın şiirlerinde açık olarak Safevî şahlarını dile getiren başka mısralara rastlanmamıştır. Şah: Hz.Ali veya Safevî Şahı: Şah’ın ayağına varsam Hayırlı gülbangin alsam Kızıl ırmaklara dalsam Çağlasam aksam yalınız (157/3. dörtlük, ayrıca 4. dörtlük). Ol benim Şah’ımı Görmeğe kim gider Zevk ile safası (safasın. İ.Aslanoğlu.) Sürmeğe kim gider (436/1. dörtlük, ayrıca 5. dörtlük).
543
Bu örneklerdeki şah, çok net olarak anlaşılamamaktadır. Bunlar Hz. Ali de olabilir, Safevî Şahı da. Hatta 436/1 ve 5. dörtlükteki “Şah”tan “Allah”ın kasdedilmesi bile mümkündür. Şah: Allah: Erenlerin gülü, canların canı Ben seni defter-i Rahman’a yazdım Hoş safa geldiniz Şah’ın mihmanı Ben seni defter-i Rahman’a yazdım (39/1. dörtlük). Pir Sultan’ım kemter kuldur Şah’ına Hünkâr Hacı Bektaş nazargâhına Deli gönül hâk ol düş dergâhına Er olayım dersen er ile görüş (97/5. dörtlük). Hakk’tan nida geldi garip bülbüle Bülbül âşık oldu bahçede güle Ali niyet etti bindi Düldül’e Sultan evlerine gider Şah deyü (106/4. dörtlük ve şiirin tamamı). Karşı karşı karlı dağlar İndi Şah’a secd’eyledi Mülk iyesi ulu beyler İndi şah’a secd’eyledi (118/1. dörtlük ve şiirin tamamı.) Bu dörtlüklerdeki Şah’ın Allah olduğunu söyleyebiliriz. Ancak Hz. Ali’nin kasdedilmiş olması da çok uzak bir ihtimal değildir. Bu bölüme yukarıda bahsettiğimiz 436/1. ve 5. dörtlükleri de katabiliriz. Şah: Hükümdar, padişah: Nebiye nübüvvet veliye kudret Âşıklara sevda şahlara devlet Âlimlere ilim ârife hikmet Kevni muhit olan ummandır elif (427/10. dörtlük)
544
Şah: Mürşit, Pir: Zâhir batın On’ki İmam aşkına (Onik’imam, olmalı. H.D.) Aman Şah’ım mürüvvet deyü geldim Pirim nazar eyle şu ben düşküne Aman Şah’ım mürüvvet deyü geldim (45/2. dörtlük ve şiirin tamamı). Diğer örnekler için bakınız; 13/4.; 29/4.5. dörtlük. Görüldüğü gibi Pir Sultan’ın şiirlerinde kullanılan Şah’ın değişik mânâları vardır. Bunlardan hangisinin kasdedildiği de çok net değildir. Ancak çok açık olarak Safevî Şahının anlatıldığı sadece bir dörtlük vardır: 70/1. dörtlük. Onun için Pir Sultan’ın şiirlerinde görülen her “şah”ı hemen Safevî şahları olarak yorumlamamak gerekir. Burada yeri gelmişken şunu da söyleyelim: Pir Sultan’ın şiirlerinde Osmanlı padişahlarından veya herhangi bir devlet adamından bahseden – lehte veya aleyhte – bir tek mısra yoktur. Bundan şu sonucu çıkarabiliriz: Tasavvuf terbiyesinin rûhuna uygun olarak dünya sultanlarına fazla değer verilmemekte, onlardan uzak durmak istenilmekte ve şahıslar–üstü bir tasavvuf anlayışı segilenmektedir. F. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDE PİR SULTAN’LA İLGİLİ İPUÇLARI 1. Pir Sultan’ın Ne Kadar Yaşadığı Pir Sultan’ın bir de “Yaş- nâme”si şiiri vardır. İnsan ömrünü, doğumundan ölümüne kadar ve çeşitli yaşlardaki özellikleriyle anlatan şiirlere “Yaş- nâme veya Yaş Destanı” denmektedir. Pir Sultan’ın bu şiirinde insan, 100 yaşına kadar yaşatılmakta; “Yüz yaşında talan geldi savurdu. Uçup gider kuşa benzer misali” denilerek şiir de, ömür de sona erdirilmektedir. Pir Sultan bu şiirinde insan ömrünün çeşitli yaşlardaki özelliklerini çok güzel anlatmıştır: Yetmişinde deve gibi muzular Sekseninde ilik, kemik sızılar Doksanında yol göründü gaziler Gazel olmuş güle benzer misâli (21/5. dörtlük ve şiirin tamamı).
545
Böyle bir şiiri genç yaştaki bir insandan ziyâde epeyce uzun yaşamış bir insanın söylemiş olabileceğini tahmin edebiliriz. Buradan hareketle Pir Sultan’ın epeyce yaşlı iken idam edilmiş olabileceğini söyleyebiliriz. 2. Pir Sultan’ın Okur-Yazarlığı Pir Sultan’ın şiirlerinde Kur’an’dan, Kur’an’daki bazı hikâyelerden ve kahramanlardan bahsettiğini, bazı mısralarını âyetlerden ve hadislerden ilham alarak söylediğini belirtmiştik. Bu bilgiler, temeli kitabî kültüre dayanan Türk tasavvufundan XVI. yüzyıldaki sözlü kültüre ulaşmış bilgiler olabilir. Ancak bununla birlikte Pir Sultan’ın; şiirlerinde okuma, okuma sevgisi ve ilim aşkını dile getirmesi, hatta kendisinin okuduğunu söylemesi, onun okur-yazar değilse bile okur bir âşık olabileceğini akla getirmektedir: Âdemoğlu şu dünyaya gelince Yeni açmış güle benzer misali Anasından doğup kırkı çıkınca Kalaylanmış tasa benzer misali Mushaf alıp hocasına varınca Destur alıp mektebinden dönünce On yaşından on beşine girince Yen’aşlama fidan olmuş misali (21/1.2. dörtlük) Hocam bana ilimleri sorarsa Hak Muhammed Ali derdim okurum (vird’im olmalı. H.D.) Kur’an’ın kilidi ihlas-ı şerif Hasan-u Hüseyni sevdim okurum Hocam bana ilim dedi uyardı Sabahın seyrinde virdim okurum (sehrinde olmalı. “seherinde” karşılığı. H.D.). (49/1. dörtlük ve 5. dörtlükten) Ben hocamdan böyle aldım dersimi Okur idim elifi de be deyü (elif deyü be deyü. İ.Aslanoğlu.) Kimse bilmez şu cihanın harfinden Tâ ezelden çağırırım Hû deyü (107/1. dörtlük)
546
Kâmile varmadan kâmil olunmaz Her mürşit olanda kemâl bulunmaz Nefsin bilmeyince Hâlık bilinmez Okuduğum cimse dal bana yeter (77/5. dörtlük) Ayrıca üçüncü mısra “Kendini bilen Rabb’ini bilir” anlamındaki hadisin çok güzel bir Türkçe ile ve şiir diliyle ifade edilmiş şeklidir. Nerdeyse bu hadisin orijinalidir. Zaten Osmanlı kaynaklarında Türkmenlerin/Kızılbaşların Rafızîlikle (!) ilgili kitapları olduğu, bunları bulunduranların ve tabiî ki okuyanların takip edilip cezalandırıldığı bildirilmektedir. Ayrıca bugün bile Cem’lerde Kur’an’dan âyetler de okunmaktadır. Bunun daha öncelerde daha da yaygın olduğunu tahmin edebiliriz. Cemlerde Kur’an okuyanların özellikle XVI. yüzyıllarda Pir Sultan gibi “ocakzâde veya âşıklar” olması daha kuvvetli bir ihtimaldir. Bu bilgiler ışığında Pir Sultan’ın Türkmenler arasındaki az sayıda var olan “okur-yazar veya okur”lardan olduğunu, Kur’an’ı da en azından okuyabildiğini söyleyebiliriz. 3. Pir Sultan’ın Hz. Ali’ye Bağlılığı Pir Sultan’ın; Koyun beni Hak aşkına yanayım Dönen dönsün ben dönmezem pirimden, mısralarıyla başlayan şirinin ikinci dörtlüğünden, bu pirin Hz. Ali olduğu anlaşılıyor. Aynı şiirin üçüncü dörtlüğü de şu şekildedir: Kadılar müftiler fetva yazarsa İşte kement işte boynum asarsa İşte hançer işte kellem keserse Dönen dönsün ben dönmezem pirimden (53. şiir.) Bu mısralara baktığımızda Pir Sultan’ın Hak âşıkı olduğunu, Hz. Ali’yi velâyet önderi oluşundan dolayı pir kabul ettiğini, halifelik seçiminde Hz. Muhammed’in tavsiyelerine uyulmayarak, verilen sözlerden dönülerek Hz. Ali’nin yalnız bırakıldığını çağrıştırdığını ve kendisinin onlar gibi yapmayacağını, ne pahasına olursa olsun Hz. Ali’den ayrılmayacağını görmekteyiz. Bu; isterse kadıların, müftülerin yazdığı fetvalarla önlenmeye çalışılsın, isterse asılacağı veya kellesinin kesileceği tehdidiyle olsun önemli değildir. O pirinden (Hz.Ali’den) dönmeyecektir. Hz. Ali sevgisini bu
547
kadar açıktan seven ve bunu aşk derecesinde dile getiren Türkmenler – Muaviye’yi sevmedikleri, Yezid’e ise saygılı davranmadıkları için – “rafızî”, “mülhid”
diye
suçlanıp takip edilmiştir. Yakalananlar ise öldürülmüş veya sürgün edilmiştir. Ancak Pir Sultan bir “ocakzâde, dede, önder” olduğu için daha kararlı davranarak mensuplarına bu yolda iyi bir örnek olmak durumundadır. Bu şiirde, tarihteki bu takipleri, kararları ve cezaları hiçe sayan bir önderin azimli tavrını görüyoruz. (Ayrıca Bak: Tez s. 199-200; 66/1.4. dörtlük ve Tez s. 210-211) 4. Pir Sultan’da Tevella – Teberra: Bugünkü Alevilik–Betaşilikteki Hz. Ali, Ehl-i Beyt ve On İki İmamları sevme (Tevella); Hz.Ali, Ehl-i Beyt ve On iki İmamlara kötülük edenleri sevmeme, onlardan uzak durma, onların aleyhinde olma (Teberra), bu kültürün kaynağında, yani Hacı Bektaş Veli, Yunus Emre vb.’de bu açıklıkta ve netlikte yoktur. Onların Hz.Ali’yi, Ehl-i Beyt’i diğer sahabelerden daha çok sevdikleri, ancak onlara kötülük edenlere de düşmanlık beslemedikleri, böyle bir tavrı dile bile getirmedikleri bilinmektedir. XVI. yüzyılda Pir Sultan’da adı “tevella-teberra” olarak zikredilmese bile Hz.Ali’yi, Ehl-i Beyti ve On İki İmamları sevme; olara kötülük edenleri, onları sevmeyenleri sevmeme artık bir düstur haline gelmiştir. Böylece Pir Sultan’da “tevella-teberra” anlayışı vardır, diyebiliriz. Ancak teberra anlayışı adeta sadece Yezit ve Mervan ile sınırlandırılmıştır. İlk üç halifenin, Osmanlı padişahları veya ulemasından herhangi birinin, hatta Muaviye’nin bile aleyhinde söylenmiş mısralara rastlamamaktayız. Bu hususta “Yezit ve Mervan” bahsinde bilgiler vermiştik. Ancak Yezitler’den kasdedilenlerin Osmanlı idaresi ve Osmanlılar olduğu söylenebilir. Örnekler: Pir Sultan edelim Yezid’e lânet Mürşidin eteğin tutmuşuz elbet Ali evladına okuruz rahmet Şah’ımın cemalin görmeğe geldik (29/5. dörtlük) Kurban olalım gel Bakır-oğluna Uymıyalım ol Yezid’in fi’line Gel uyalım İmam Ca’fer yoluna Gel Muhammed Ali dergâhına gel (31/5. dörtlük)
548
Diğer örnekler için bakınız, 6/3.; 27/7.; 111/4.; 113/1. dörtlük, Yezit ve Mervan bahsindeki örnekler… Bu şiirler teberra’yı dile getiren şiirlerdir. Hz. Ali, Ehl-i Beyt, On İki İmamlar’ı öven şiirler ise hep tevella örnekleridir. Önceden hepsinin üzerinde durulup örnekleri verilmişti. 5. Pir Sultan’ın Âşıklığı (Saz Şairliği) ve Pir Sultan’da Çalgı: Cem ve sema bahsinde de üzerinde durduğumuz gibi gerek İslâmiyet öncesinde Kam veya Şamanların yönetiminde yapılan dinî âyinlerde, gerekse İslâmiyetten sonraki tarikat toplantıları veya cemlerde bir çalgı âletini çalarak musikî eşliğinde şiir söyleyen âşıklar, cemi yöneten Dede’lere yakın bir değere sahiptir. Onların da Dedeler gibi kutsiyetine inanılır, söyledikleri şiirler, çaldıkları nağmeler kutsal kabul edilir. Bunlara büyük saygı duyulur. Bunların dinin gereği gibi kabul edilip değer verilen şiirleri, nağmeleri ve çalgıları aslında İslamiyet öncesi Türk kültürünün hatıralarıdır. Türkmenlerin bu hassasiyeti sayesinde bütün bunlar XXI. yüzyıla kadar yaşama ve gelişme şansı bulmuşlardır. Çünkü Osmanlı idaresi bunların tamamına karşıydı. Sadece tef hariç. O da Araplarda var olduğu için… Hâlbuki bugün insanları ahlâksızlığa sevketmediği sürece bu türlü şiirlerin, çalınan sazların ve nağmelerin haram olduğuna dair hiçbir ilahiyatçının fetvası yoktur. Fakat önceleri aynı dine dayanarak verilen fetvalarla nice insanlar suçlanmış, tutuklanmış, sürülmüş veya öldürülmüştür. (Cem ve Sema bahsine bakınız.) İşte Pir Sultan’ın sadece saz (veya tanbur) çalıp dinî şiirler (nefesler) söylemesi bile Osmanlı idaresi ve uleması nazarında idamlık bir suçtur. Asılmasında onun bu özelliğinin mühim bir rol oynadığını tahmin edebiliriz. Pir Sultan’ın “Bir nefescik söyleyeyim Dinlemezsen neyleyeyim” mısralarıyla başlayan şiiri ve bu şiirin 4. dörtlüğü onun, Âyin-i Cem’lerde saz çalıp nefesler (ilahiler) söylediğini göstermektedir: Ben Hakk’ın edna kuluyum Kem damarlardan beriyim Ayn-ı cemin bülbülüyüm Meydana ötmeğe geldim (131/4. dörtlük)
549
Pir Sultan’ın bir başka şiiri de; “Ey benim sarı tanburam Sen niçin böyle ağlarsın” mısralarıyla başlamakta ve bu tanburu çeşitli özellikleriyle tanıtmakta, sonra da bu tanburun bağlama olduğunu söylemektedir: Bağlamadır benim adım Arşa dayanır feryadım Pir Sultan’dır üstadım Ben Şah’ım deyü ağlarım (130/5. dörtlük ve şiirin tamamı. 133 ve 147. şiirlerde yine tanbur (tanbura) üzerine söylenmiş şiirlerdir. 6. Pir Sultan’ın Hacı Bektaş Türbesini Ziyareti: Pir Sultan’ın bir şiiri de Hacı Bektaş Veli üzerinedir. Bu şiir; Arzuladım size geldim Hünkâr Hacı Bektaş Veli Eşiğine yüzüm sürdüm Hünkâr hacı Bektaş Veli” mısralarıyla başlamakta ve 5. dörtlükte şunlar söylenmektedir: Âşıkların sema’ döner Kırk Budakta şem’a yanar Dolusun içenler kanar Hünkâr Hacı Bektaş Veli Bu şekildeki ifadeler Hacı Bektaş dergâhını görmeden yapılmış ziyaretlerden ziyade bizzat gidilerek yapılan bir ziyareti akla getirmektedir. Bu hususta C.Öztelli de aynı kanattadır447 ki buna katılmak mümkündür. Türkmenler, bizzat Bektaşî olmasalar bile, Hacı Bektaş’a büyük değer verirler. Onun Hacı Bektaş olarak tekrar dünyaya gelmiş Hz. Ali olduğuna inanırlar. Ehl-i Beyt, Hz. Ali ve On İki İmamlardan sonra en çok Hallac-ı Mansur ve Nesimî’ye, onlardan daha fazla da Hacı Bektaş Veli’ye saygı gösterirler. Elbette ki bu sevgi ve saygıda, kitabîlikten uzak bir kültüre bağlı olarak olağanüstülükler ve dine göre kabulü zor inanışlar da bulunmaktadır. Burada bizim için önemli olan şudur: Bütün Türkmenlerin sevip saydığı ve önder (pir) kabul ettiği Hacı Bektaş Veli’nin türbesini Pir Sultan bizzat ziyaret etmiştir. 447
Öztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 178-179.
550
7. Pir Sultan’ın Şiirlerinde Tarihi Olay (Türk Tarihi İle İlgili): Pir Sultan’ın şiirleri içinden üç tanesinde Türk tarihi ile ilgili bilgiler var gibi görünmektedir: a) Pir Sultan’ın “Aman Şah’ım mürüvvet deyü geldim” nakaratlı şiirin 3. dörtlüğü şu şekildedir:
Hacı Bektaş oğlun günahkâr gördüm Aradım isyanımı özümde buldum (isyanı. İ.Aslanoğlu.) Yüzümün karasın elime aldım Aman Şah’ım mürüvvet deyü geldim (45/3. dörtlük)
Şiirin tamamında bir talip, mürşit postundaki Dede’den mürüvvet istemektedir. Kendi noksanlıklarını görüp bunlardan kurtulmayı, nefsini terbiye etmeyi arzu etmektedir. Bu genel ifade ile “Hacı Bektaş oğlun günahkâr gördüm” mısrasındaki Hacı Bektaşoğlu’nun günahkâr görülmesi uyuşmamaktadır. Kaldı ki Hacı Bektaş sülâlesinin (Çelebilerin) geçmişteki Türkmenlerde, bugünkü Alevî-Bektaşilerde tenkit edilmesi, hele bu mısrada olduğu gibi günahkâr kabul edilmesi asla mümkün değildir. Hacı Bektaş ve Çelebiler mâsum imamlar (On iki İmamlar) kadar değilse bile onlara yakın bir şekilde masum kabul edilirler. Hemen hemen bütün araştırmacılar bu şiire ve bu mısraya bir yorum getirmeden bu şiiri eserlerine almışlardır. Hacı Bektaş oğlunun da hangi Çelebi olduğu belli değildir. Ancak Ali Haydar Avcı bunun Balım Sultan ve öncesindeki postnişinler olabileceğini söylemektedir448. Bu mısrayı doğru kabul edersek sebebi çok bilinmeyen, fakat çok ciddi bir ayaklanmaya (1526–1527) önderlik eden Kalender Çelebi de olabilir. Buna göre Pir Sultan Osmanlılara karşı uyum gösteren Çelebi’yi veya Osmanlılara isyan eden Kalender Çelebi’yi hatalı, hatta günahkâr kabul etmektedir. Ancak böyle bir ifade az önce yukarıda belirttiğimiz gibi bu kültürde imkânsız gibidir. Zaten şiirin diğer dörtlüklerinde mürşitten (dede’den) mürüvvet istemeden başka, yukarıdaki izahları doğrulayacak hiçbir mânâ yoktur. Bizce bu şiirin bu mısrası bir bozulma veya kelime değişmesi ile bu hâle gelmiştir. Bu ihtimali güçlendiren bir ipucunu A.H. Avcı’nın eserinde görmekteyiz. Ancak o verdiği bu ipucunu doğru bulmayarak yukarıdaki yorumu getirmektedir. A.H. Avcı, bu mısraya koyduğu dipnotta “günahkâr gördüm” kelimelerinin bazı derlemelerde” 448
Avcı, Ali Haydar: Bize de Banaz’da Pir Sultan Derler, s. 80-81.
551
keremkân gördüm” şeklinde olduğunu, bu kelimenin ise “lütfedici, gani gönüllü, bağışlayıcı v.b…” mânâlarına geldiğini söylemektedir. Avcı’nın ihtimal vermediği şekli doğru kabul ettiğimizde bütün zıtlıklar, imkânsızlıklar ortadan kalkmakta ve şiirin bütünü ile de bir uyum ortaya çıkmaktadır. Bizce doğru olan da budur, ancak bu kelime zamanla “günahkâr gördüm” şekline dönüşerek bir tutarsızlığı ortaya çıkarmıştır. Buna göre bu şiir zannedildiği gibi herhangi bir tarihi olayı veya Çelebilerin yanlış yolda olduklarını dile getiren bir şiir olarak kabul edilmemelidir. Pir Sultan’ın bir başka şiiri, “Horasan’dan kalktı sökün eyledi Elestü deminin yeli geliyor Urum abdalları akın eyledi Boşandı Kevser’in seli geliyor” dörtlüğüyle başlıyor, Hacı Bektaş’ın Anadolu’ya gelişi, gösterdiği kerametleri, Rum erenlerinin onu çekememeleri, onun gelişini kerametle Kadıncık Ana’nın duyduğu anlatılıyor ve son dörtlükte şunlar yer alıyor: Pir Sultan’ım hile katmaz aşına Yol ehlini karıştırmaz işine Cihanı cem’eyledi hep başına Tanrı’nın Aslanı Ali geliyor (89/6. dörtlük.) Bu şiiri derleyip eserine alan C.Öztelli bu şiir için şu notu düşüyor: “Bir ayaklanma müjdesini haber verir gibi…” (C. Öztelli, s. 139-140). Bu dörtlüklerde ve şiirin bütününde bu yorumu doğrulayacak hiçbir belirti yok. Önce de söylediğimiz gibi Hacı Bektaş’ın Anadolu’ya gelip etrafına çok insan toplanmasını anlatıyor, Hacı Bektaş’ın da Hz. Ali’yi temsil ettiğini veya Hz. Ali’nin Hacı Bektaş olarak tekrar bu dünyaya geldiğini dile getiriyor. Bu durumda bu şiir de Pir Sultan’ın yaşadığı herhangi bir tarihi olayı anlatmamakta; önceden yaşanan bir olayı (Hacı Bektaş’ın Anadolu’ya gelişi) hikâye etmektedir. Pir Sultan’ın şiirlerinden birisinin ilk iki dörtlüğünde ise onun yaşadığı dönem hakkında bilgi verilmektedir:
552
Arkası yok deme Şah’ın oğlunun Zâhirde bâtında yüz bin eri var On Dört Masum ile On İki imam Yanlarında Muhammet’le Ali var. Rabb’im önümüzce sözün pişirir Yaramaz sofular Şah’ı şaşırır Dervişler arıdır çiçek devşirir Arıların gömecinde balı var (70/1.2. dörtlük) İlk Safevî şahı Şah İsmail olduğuna göre buradaki “Şah’ın oğlu” Şah Tahmasb olmalıdır. Anadolu’dan giden Türkmen boylarıyla Safevî Devleti’ni kuran Şah İsmail (saltanatı: 1502–1524) ve onun oğlu Şah Tahmasb (saltanatı: 1524-1576) zamanında devlet; kurucularıyla kadrolarıyla, kültürüyle, hatta diliyle tam bir Türk devleti olarak yaşamış, Türkmenlik, Türkmen Müslümanlığı ve Türkmen sufiliği bu devletin inanç yönünü şekillendirmiştir. Küçük yaşta kurduğu devletini çok kısa sürede imparatorluk noktasına getiren Şah İsmail’in bir başka Türk devleti olan (ancak kozmopolitleşmiş, kendi değerlerine ve insanlarına sırt dönmüş) Osmanlılar karşısında ağır bir yenilgiye uğraması, gerek Şah İsmail’de, gerekse ona bel bağlayan bütün Türkmenlerde (İran ve Anadolu’da) büyük bir hayâl kırıklığı yaratmış ve moralleri bozmuştur. Fakat Şah İsmail’in ölümü ile onun yerine geçen Şah Tahmasb, yeniden bir moral kaynağı haline gelmiştir. Şah Tahmasb devleti ayağa kaldırmış ve bütün Türkmenlerin tekrar bağlandıkları bir hükümdar olmuştur. Ayrıca ilk dörtlükte de görüldüğü gibi onun zâhirde bâtında (maddî ve mânevî âlemde) yüz bin eri vardır. On Dört Masum ile On İki İmam ve Muhammet’le Ali de yanlarındadır. Mânevî âlemde Şah’ın oğlunu desteklemektedirler. Onlara göre Şah Tahmasb bu kadar güçlüdür. Gerçekten de Şah Tahmasb’ın, babasının hatalarını telâfi ederek, Osmanlılarla bir meydan savaşına girmeyerek, ülkesini imar edip bir cazibe merkezi haline getirerek Osmanlılardan daha da öne geçtiği bilinmektedir. Ayrıca Hz. Ali, Ehl-i Beyt ve On İki İmam sevgisi Anadolu Türkmenleri ile Safevî idarecilerinin bir başka ortak noktasıdır. Türkmenlerin onlara meyletme, bağlanma sebebidir. Bu tarihî şartları yaşayan, bu kültürel değerleri paylaşan Pir Sultan’ın da Şah Tahmasb’a bu şekilde değer vermesi ve onu yüceltmesi normal karşılanmalıdır. “Şah’ın oğlu”ndan kasdedilen Şah Tahmasb ise Pir Sultan’ın,
553
Şah Tahmasb’ın hükümdarlık yıllarına şahit olduğunu söyleyebiliriz. Ancak idamı Şah Tahmasb’ın ölümünden önce de olabilir sonra da… İkinci dörtlükteki “Yaramaz sofular Şah’ı şaşırır” mısrası şahların da bazı hatalı hareketlerinin olabileceğini veya olduğunu, ancak bunun Şah’ın etrafındaki “yaramaz sofular”ın şah’ı yanlış yönlendirmesi sonucu ortaya çıktığını anlatmaktadır. Geçmişte bunun bir örneği yaşanmıştı. Şah Kulu İsyanı, Osmanlılar tarafından bastırılıp Şah Kulu öldürüldükten sonra başlarındaki boy beyleri kurtulanları İran’a, Şah’ın huzuruna kadar götürmüştür. Fakat bunların Şah İsmail’den takdir görmeleri beklenirken, Şah İsmail bu beyleri sorguya çekip tahkir etmiş ve diri diri kaynayan kazanlara attırıp öldürmüş, bunların getirdiği Türkmenleri de dağıtarak ülkenin değişik yerlerine iskân etmiştir449. Buna rağmen gerek Şah İsmail, gerek Şah Tahmasb ve gerekse Türkmenlere sırt dönüp devşirmeleri idareye ve orduya alan Şah Abbas zamanında bile Anadolu’dan İran’a Türkmen göçü devam etmiştir. Çünkü her şeye rağmen Osmanlı’ya göre tercih ediliyorlardı. Bir de buna yukarıdaki izah tarzını ekleyebiliriz: Şahların hatalı hareketleri olabilir ama onlara bu hareketleri yaptıranlar Şah’ın etrafındaki “yaramaz sofu”lardır. Pir Sultan’ın bu şiirinin üçüncü dörtlüğünün ilk mısrası hemen bütün araştırmacılarda “Dostumun şükürdür asıl düşmanı” şeklindedir. Ancak bu mısra diğer üç mısra ile ve ayrıca kendi içinde mânâ olarak uyuşmuyor. Bu mısrayı A.H.Avcı kaynağını belirtmeden şu şekilde vermiştir: Teberrâdır dostun asıl mihengi. Bu şekildeki mısra hem kendi içinde, hem diğer üç mısra ile daha uyumlu hale gelmekte, hem de kafiye daha sağlam olmaktadır. Yeri gelmişken bu düzelmeyi yapmayı uygun bulduk. Bu bilgilerden sonra şunu söyleyebiliriz: Pir Sultan’ın Şah Tahmasbla ilgili olduğunu tahmin ettiğimiz bu dörtlüklerinin dışında, Safevî veya Osmanlı tarihiyle ilgili herhangi bir şiirine rastlamıyoruz. G. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDE TASAVVUF TEORİLERİ Görüldüğü gibi Pir Sultan’ın şiirlerinin hemen hemen tamamı dinî-tasavvufî şiirlerden ibarettir. Onun beslendiği kaynak İslamiyet öncesi Türk kültürü de olmakla beraber esas itibariyle İslam dini ve tasavvufudur. XVI. yüzyıla kadar Türk dünyasında 449
Hammer, J.von: Osmanlı Tarihi Cilt-I. s. 349; Sümer, Prof. Dr. Faruk: Oğuzlar (Türkmenler), s. 170-171; Çabuk, Dr. Vahid: Solakzâde Tarihi, Cilt: 1, Ankara, Kültür Bakanlığı, 1989, s. 445-457.
554
altın çağını yaşadığını kabul ettiğimiz Türk tasavvufunun XVI. yüzyıldan sonra seviye kaybettiğini, kitabîlikten uzaklaştığını, mektepten faydalanamaz hâle geldiğini, sözlü kültürün imkânları içinde yaşamak zorunda kaldığını söyleyebiliriz. İşte Pir Sultan’ın şiirlerini de bu zaman diliminde ve bu çerçevede değerlendirmeliyiz. Pir Sultan’ın dinî-tasavvufî özellikteki şiirlerinde tasavvufun vahdet-i vücud, tecelli, a’yan-ı sabite, aşk, fenafillah gibi görüş ve teorileri işlenmiştir ama bu hususta onun şiirlerini üç asır önce yaşamış olan Yunus Emre’nin şiirleriyle karşılaştırdığımızda bir seviye farkı olduğunu da görmekteyiz. Pir Sultan’ın dinî-tasavvufî şiirlerinin çoğunda Yunus Emre’nin şiirlerindeki derinliği, hazmedilmiş İslamî bilgilerden faydalanarak ve bunlara güvenerek söylenmiş cesur ifadeleri görememekteyiz. Pir Sultan’ın bu türlü şiirleri de vardır; ancak çok fazla değildir. Bunun izahı yukarıda belirttiğimiz zaman dilimi ve çizdiğimiz çerçeve ile yapılabilir. Bu durumda onun şiirlerinin hemen tamamı din, tasavvuf ve tarikatla ilgilidir ama çoğunda bu temalar sathî olarak işlenmiş, din, tasavvuf ve tarikatın kahramanları yine çok sathî olarak anlatılmıştır. Çünkü Pir Sultan’ın içinde bulunduğu imkânlar ancak bu kadarına imkân veriyordu. İslâm ve onun içindeki tasavvuf ise adeta birer deryadır; bu deryada yüzmek ve Yunus Emre çapında şiir söylemek için mutlaka “kitabî kültüre”, “mektebe” ihtiyaç vardır. Bu dönemde gerek Türkmenler, gerekse onlardan bir fert olan Pir Sultan bu imkânlardan mahrumdur; mahrum bırakılmıştır. Yunus Emre ise – her ne kadar kendisinin ümmî olduğunu söylese de – mekteplidir, okumuştur, kitabî ve dinî bilgilere vâkıftır. Bu bilgileri de kuru bilgi değildir. Dini, dinin esasını, ruhunu tam mânâsıyla bilmektedir. Bunlara güvenerek ve dayanarak dindar geçinen fakat şekilcilikten kurtulamayan, dinin özünü, gayesini kavrayamayan, üstelik bu sığ bilgilerini “din” olarak gösteren, böylece İslam’ı da yanlış tanıtan ve kötü örnek olan mutassıp kişilere kafa tutabilmektedir. Hakikat makamına erdiği halde dinin esaslarını (şeriatı) hâlâ geçerli saymaktadır: Dört kitabun ma’nisin okudum tahsil etdim Işka gelirek gördüm bir uzun heceyimiş450 Mescidde medresede çok ibâdet eyledüm Işk oduna yanuban andan hâsıla geldüm451 450
Gölpınarlı, Abdulbâki: Yunus Emre ve Tasavvufı. S. 90.
555
Abdestimiz namazımuz doğruluktur tâatımuz Işka bağladuk safımuz safımuzdan kim ayıra452 Yedi deniz ü dört ırmak seni mısmıl eylemeye Çünki işün o Hak ile olmadısa kaldun ırak453 Peygamber yerine geçen hocalar Bu halkun başına zahmetlü oldu454 Sen sana ne sanursan hem ayruğa anı san Dört kitabun ma’nîsi budur eğer varısa455 Duruş kazan ye yedür bir gönül ele getür Yüz Kâ’be’den yığrekdür bir gönül ziyareti456 Dört kitabı şerh eden hakikatte âsıdır Zira tefsir okuyup ma’nisin bilmediler457 Ey kend’özünü bilmeyen söz ma’nîsini bulmayan Hak varlığın isterisen şu ilm ile Kur’ân’dadır.458 Lâ şerîk’ten okursun yine şerîk katarsın Bire iki demeyi kimden fetva tutarsın Din ü iman bünyâdı doğrulukla gerçeklik Ol tamam olmayıcak neyile din çatarsın Çün Kur’an gökten indi onu Allah buyurdu Andan haber versene ha kitaptan ötersin İlim okumak hâsılı ibret olmaktır ancak Çün ibrette değilsin görmeden taş atarsın Dört kitabın ma’nisin Mustafa cem’eyledi Anı unuttun benzer şerh ile söz satarsın Kılarsın riya namaz yazığın çok hayrın az Dinle neye varır söz cehennemde yatarsın 451
A.g.e.: s. 91. A.g.e.: s. 180. 453 A.g.e.: s. 180. 454 A.g.e.: s. 187. 455 A.g.e.: s. 196. 456 A.g.e.: s. 196. 457 A.g.e.: s. 379. 458 A.g.e.: s. 380. 452
556
Halka fetvî verirsin ya sen niçin tutmazsın İlmin var amelin yok günahlara batarsın459 Muhammed Hakk’ı bildi Hakk’ı kendinde gördü Cümle yerde Hak hâzır göz gerektir göresi Hak durağı gönülde âyâtı var Kur’an’da Arştan yukarı ancak ışk burcudur kalesi460 Evvel kapı şeriat emri nehyi bildirir Yuya günahlarını herbir Kur’an hecesi İkincisi tarikat kulluğa bel bağlaya Yolu doğru varanı yarlığaya hocası Üçüncüsü ma’rifet can gönül gözün açar Bu ma’ni sarayının Arş’a değin yücesi Dördüncü hakıykat ere eksik bakmaya Bayram ola gündüzü Kadir ola gecesi Bu şeriat güc olur tarıykat yokuş olur Ma’rifet sarplıkdurur hakikattir yücesi Dervişin dört yanında dört ulu kapı gerek Nereye bakarısa gündüz ola gecesi461 İşte bu bilgi ve imkânlarla donanan ve kendine güvenen Yunus Emre şiirleriyle tasavvuf teorilerini, tasavvufun inceliklerini şekilci dindarları hiçe sayarak cesurca kullanabilmektedir: Işk imamdur bize gönül cemaat Dost yüzü kıbledür dâimdür salât462 Azrail gelmez yanuma sorucu gelmez sinüme Bular benden ne soralar anı sorduran ben oldum463 Şeriat ehli ırak eremez bu menzile Hak’dur aslum şek degül mürşiddür Kur’an bana464 459
A.g.e.: s. 417-418. A.g.e.: s. 440. 461 A.g.e.: s. 446. 462 A.g.e.: s. 100. 463 A.g.e.: s. 144. 464 A.g.e.: s. 162. 460
557
Evvel benem âhır benem canlara can olan benem Azup yolda kalmışlara hâzır meded eren benem465 Ayrıca aynı ilâhî’nin diğer beyitleri ile yine “benem” redifli diğer bir ilâhi için bakınız, s. 163–164. Kün’ü bir kere söyledün her nesneyi var eyledün Yine bir ahar sözile anı kılmak harab nedür466 Sen temaşa kılasın ben hoş yanam Hâşe lillah senden ey Rabb-el Enâm467 (Yunus Emre kadar yetişme imkânına sahip olmadığı anlaşılan Pir Sultan’ın bazı şiirlerinde, Yunus Emre kadar iddialı olmamakla birlikte yukarıda bahsettiğimiz tasavvuf teorilerinin işlendiğini görmekteyiz: Arıduban kalbin pasın silersen Bahrileyin ummanlara dalarsan Hakkın cemalini görmek dilersen Gel Muhammed Ali dergâhına gel (31. şiir/2. dörtlük). Gerçek âşıklara salâ denildi Dertli olan gelsin dermanı buldum Ah ile vah ile ceylan ederken Canımın içinde cânânı buldum (48/1. dörtlük) Elif’tir doksan bin kelâmın başı Var Hakk’a şükreyle be’yi n’eylersin Arıdırsan kalbin evini arıt Yüzünü yumağa suyu neylersin (65/1. dörtlük) Gâh bahçeye girer gülden görünür Gâh mânâ söylenir dilden görünür Gâh gönül evinde sultan görünür Âşıkına dürlü dürlü fendi var (69/3. dörtlük)
465
A.g.e.: s. 163. A.g.e.: s. 184. 467 A.g.e.:s. 454 ve aynı şiirin diğer beyitleri… 466
558
Kalbin pâk olursa var Hakk’a düş ol Erenler önünde dil olma, sus ol Dünyanın varından vazgeç, derviş ol Bu yolda dervişe sultan, dediler (72/6. dörtlük) Pir Sultan dâmenin tuttunsa erin Hakk’ın rızasıdır rızası pirin Mürşidin gönlünde var ise yerin Beytullah değil mi ol buna yeter (77/7. dörtlük) Gezeyim âlemde bir yâr bulayım Bu akan çeşmimin yaşın sileyim Arıttım pâk ettim gönlüm sarayın İçeri girdim Muhammed Ali’dir (85/4. dörtlük ). Pir Sultan’ın dört asır kadar önce derlenen iki şiirinden birisinde. Kaynak: Menakıbü’l Esrar Behcetü’l Ahrar. Sen nefsini öldür, olagör yeksan Erler meydanında olagör kurban Yedi iklim dört köşede lâmekân Erenlerin sırrı nur ile görüş (97/3. dörtlük). Emanet Âdem’de Âdem bir güldür Geldi dost kokusu ol güle düştü Âdem’e âşıklar cümle belî dir Feryad ile figan bülbüle düştü (105/1. dörtlük, ayrıca 2. d.) Pir Sultan’ım dünya fâni Bizdedir Hakk’ın nişanı Hakk’a kurban verdim canı Firdevs-i âlâ içinde (113/7. dörtlük ) Çarşılarda dolanırım Ben Hakk’ım Hak’tan gelirim On’ki’mamı Hak bilirim Dedikleri deli benim (132/3. dörtlük, ayrıca 1. dörtlük).
559
Koyup dünya dâvâsını Hakk’a verip sevdasını Doğrulayıp öz nefsini Şeytanı öldüren gelsin (137/4. dörtlük) Ey benim divane gönlüm Dağlara düştüm yalınız Bu benim âhım yüzünden Bir mihâk gördüm yalınız (157/1. dörtlük. Mihak: Her Arabi ayının son üç gecesi. Burada “çok karanlık” mânâsında.) Cümle mahlukata cisim ü can olan Kendisi görünmez pinhandır elif Gönül hanesinde hem sultan olan Canların içinde canandır elif (427/1 dörtlük ve ayrıca diğer dörtlükler). Diğer örnekler için bakınız; 68/1.; 73/2.; 90/3.; 107/1.; 129/5.; 131/2.; 154(2)/5.; 432/1.2. dörtlükler. Görüldüğü gibi Yunus Emre ile Pir Sultan’ın şiirleri tasavvufun esaslarına göre karşılaştırıldığında Pir Sultan’ın şiirleri daha ılımlıdır. Tasavvufa karşı olanlara göre daha az tenkit edilecek özelliklerdedir. Her ikisinde de tarikat içinde olgunlaşarak belli merhalelerden geçip Allah’a ulaşmak (fenafillah) ve “Ene’l Hak” demek vardır. Bu anlayışı ikisinde de görmekteyiz. İkisi de bu makama ulaştıklarını söylüyorlar. Ancak Yunus Emre buradan sonra; “Evvel benem âhır benem canlara can olan benem Azup yolda kalmışlara hâzır meded eren benem” gibi mısraları ısrarla, defalarca ve cesurca söylemektedir. Elbette Yunus Emre kendi Tanrılığını ilan etmiyor. Tanrı’yı inkâr da etmiyor. Kendisinde var olan maddî unsurlardan sıyrıldığını, Tanrı’nın ilâhî unsurlarıyla baş başa kaldığını, Tanrı’nın varlığı içinde yok olduğunu (fenafillah), ikisinin bir olduğunu söylüyor. Bir kişinin bunları söyleyebilmesi için çok zengin bir din ve tasavvuf kültürüne sahip olması ve bunları iyice hazmetmesi gerekir. İşte Yunus Emre’de bu özellikler vardır. Bu yönüne inanarak ve güvenerek ilk bakışta “din”e çok ters geldiği zannedilen bu görüşleri cesurca söylemektedir. Ondan üç asır sonra yaşamış ve Yunus Emre’nin yetişme imkânlarına sahip olamamış Pir Sultan ise haddini bilmekte
560
ve Yunus Emre’ye göre çok daha ılımlı bir çizgide yer almakta ve durmaktadır. Şiirlerinde tasavvufun bu çetrefilli ince yollarından ziyade Allah, Muhammed, Ali, On İki İmam, Ehl-i Beyt ve Kur’an’ı anlatmakta, iyi bir insan (insan-ı kâmil) olmanın yollarını – yine din ve tasavvufa göre – şiir halinde ifade etmektedir. H. PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDE “KÜFÜR İÇİNDE İMAN OLMASI, KÜFRÜN İMAN YERİNE KONMASI” Pir Sultan’ın şiirleri içinde din ve tasavvuf bakımından derinliği ve inceliği olan iki dörtlükte de birbirine çok zıt gibi görünen yukarıdaki ifadeler geçmektedir: Girelim Ali seyrine (Erelim Ali sırrına olmalı, H.D.) Çıkalım meydan yerine Küfrümüz iman yerine Sayamazsın demedim mi (121/5. dörtlük). Hakikat bir gizli sırdır Açabilirsen gel beri Küfr içinde iman vardır Seçebilirsen gel beri ‘124/1. dörtlük). Bu dörtlüklerden birincisinde Pir Sultan; tarikat ehli olmak isteyen şahsa bu işin zor olduğunu, aralarına katılmak isteyenin, tarikat ehlinin küfrünü iman olarak kabul etmesi gerektiğini söylüyor. İkinci dörtlükte ise tarikata girmek isteyen kişiye küfür içinde (bile) iman olduğunu fark edebilirse kendilerine katılabileceğini söylüyor. Bu ifadeler ilk bakışta tarikata girenin çok höşgörülü alması ve küfr içinde bile iman olabileceğini bilmesi gerektiğini dile getiriyor. Bu anlayış tasavvufun hoşgörüsü ile de uyum göstermektedir. Pir Sultan’ın “küfr-iman” ilişkisini daha iyi anlayabilmek için yine Türk tasavvufunun altın çağındaki Yunus Emre’nin şiirlerine baş vurmamız gerekmektedir. Aynı kullanış Yunus Emre’de de geçmektedir. Ancak Yunus Emre bu hususta da derinliğini ve bu gibi temalara vakıf olduğunu ortaya koymuş ve bu zıtlıkları tasavvuf bilgisiyle takviye ederek daha anlaşılır hâle getirmiştir. Pir Sultan’da sadece bu iki dörtlükte geçen küfr-iman beraberliğini diğer benzer kullanışların da yer aldığı bir çerçeveye yerleştirmiştir:
561
Bir çeşmeden akan su acı tatlu olmaya Edebdür yermek bana bir lüleden sızaram468 Yetmiş iki millete kurban ol âşıkısan Tâ âşıklar safında imam olasun sâdık469 Hâs ü âm mutî’ âsî dost kuludur cümlesi Kime aydıbilesün gel evünden daşra çık470 Din ü milletden geçer ışk eserinden duyan Mezheb ü din mi seçer kendüyi yoğa sayan471 Din ü millet sorarısan âşıklara din ne hâcet Âşık kişi harâb olur harâb bilmez din diyanet472 *** Bir çeşmeden akan su (bir Allah’ın yarattıkları) acı ve tatlı olmaz.Hepsi birdir; tatlıdır, iyidir. Allah’a âşık olanlar yetmiş iki millete kurban olmalıdır. Aralarında hiçbir ayırım yapmamalı, hepsine kurban olmalıdır. Seçkinler ve halk, itaat eden ve âsî bunların hepsi dost (Allah) kuludur. Aşk eserinden duyanlar din ve milletten geçer. Böyle bir ayrımı kabul etmez. Kendini yok sayan (çünkü var olan sadece Allah’tır) mezhep ve din seçmez; ayırt etmez. Hepsini bir kabul eder. Âşıklara din ve milletini sorarsan boşuna sorma. Âşıklar için dine ihtiyaç yoktur. Âşık kişi harâp (perişan) olur; harâp kişi din-diyanet bilmez. O zaten kendinde değildir. *** İlk bakışta Yunus’un bu mısralarında dini, milleti, diyaneti, mezhebi reddettiği zannedilebilir. Ancak Allah’a âşık olup kendinden geçen, “Yaradılmışları yaradandan ötürü seven”, iyi-kötü, itaatkâr-âsî, herkesi Allah’ın kulu olarak görüp değerli kabul eden Yunus Emre din, mezhep, diyanet, iyi-kötü ayırımı yapmadan herkesi
468
Gölpınarlı, Abdülbakî: Yunus Emre ve Tasavvuf, s. 174. A.g.e.: s. 175. 470 A.g.e.: s. 175. 471 A.g.e.: s. 175. 472 A.g.e.: s. 176. 469
562
sevmektedir. Bunların hepsi Allah’ın (Yunus’un sevgilisinin) kuludur; hepsinde Allah tecelli etmiştir. Bu; dinler, mezhepler ve milletlerüstü bir insan sevgisidir. Aslında bu İslam’ın özünde de vardır. Din-millet farkı gözetmeksizin bütün insanlar değerlidir. Hatta buna hayvanlar bile dahildir. Tasavvufçular İslâm’ın bu prensibini alıp daha da yüceltmişlerdir. Hangi dinden, hangi mezhepten, hangi milletten olursa olsun ayırmaksızın, üstelik iyi-kötü de demeden bütün insanları, hatta hayvanlar dahil bütün yaratıkları sevmek tasavvufun önemli prensiplerinden birisidir. İşte bu samimi insan sevgisidir ki Anadolu’yu İslamlaştırıp Türkleştirmiştir. İşte aynı anlayış ve sevgiyi Yunus’un “küfür-iman” anlatımında da görmekteyiz: Küfr ü iman ol yolda assı ziyâna geçmez Assı ziyandan fariğ varluğı levhin yuyan473 Küfr ile îman dahı hicâb imiş bu yolda Safâlaşduk küfr ile iman yağmaya verdük474 *** İnanmama ile inanma tarikatta kâr veya zarara geçmez; iyi-kötü bir şey ifade etmez. Varlık levhasını yuyan, ondan temizlenen (kişi), kâr ve zarardan el çekmiştir; bunlarla uğraşmaz. Küfr ile iman bile bu yolda (tarikatta) bir engel (veya perde örtü) imiş. Bunlarla safalaştık (görüşüp vedalaştık) ve küfür ile imanı yağmaya verdik; yok ettik, bunlardan kurtulduk. Küfürden uzak durmak, Allah’a iman etmek iyi bir dindarın özelliğidir. Şeriat, tarikat, marifet merhalelerini aşıp hakikate ulaşmaya çalışan âşıklar bu kalıpları da aşan bir anlayışa bağlanmaktadırlar. Buna hakikî iman demektedirler. Bu imanda din, millet, mezhep, küfür ve iman’ın bir önemi yoktur. Bütün dinlere ve yetmiş iki millete bir gözle bakmak gerekir: Dinin terk edenin küfürdür işi Bu ne küfürdür imandan içeri – Yunus Emre475 473
A.g.e.: s. 175. A.g.e.: s. 177, ayrıca bak: s. 416. 475 Uludağ, Prof.Dr. Süleyman: Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Üçüncü Baskı, İstanbul, Marifet Yayınları, 1977, s. 265, 327. 474
563
Yunus Emre ve Pir Sultan’ın da kullandığı tasavvufun bu anlayışında din, millet, mezhep, imanlı-imansız farkı gözetmeksizin herkes değerlidir. Çünkü onda Allah tecelli etmiştir. Bunlar farkında olmasalar bile Allah’ın ilâhî unsurlarını taşımaktadırlar. Pir Sultan’ın deyişiyle onların küfrü (inançsızlıkları) iman yerine konmalı, küfr içinde iman olabileceği fark edilmelidir. Kaldı ki küfr içinde olanlara bile bu anlayışla yaklaşılırsa onların da imana gelecekleri uzak bir ihtimal değildir. Bunun canlı örnekleri vardır. Anadolu bu anlayışla Müslümanlaşıp Türkleşmiş, Balkanlar’da Müslümanlık bu anlayışla yayılmış, küçücük Osmanlı Beyliği koskoca bir imparatorluk olup asırlarca yaşamıştır.
IV. BÖLÜM PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNDEKİ NAZIM ŞEKLİ VE TÜRLER A. NAZIM ŞEKLİ Bilindiği gibi Halk Edebiyatı içinde yer alan sahibi belli halk şiirlerinde nazım şekli olarak koşmalar kullanılmıştır. Genel çerçevede Pir Sultan’ın şiirleri de koşma şeklindedir. Koşmaların şekil olarak genel özellikleri Pir Sultan’ın şiirleri için de geçerlidir: 11’li (6+5, 4+4+3 veya bazan duraksız) hece ölçüsü, 4-7 civarındaki (bazan daha fazla) dörtlük sayısı, ilk ve ikinci dörtlüklerdeki, a a a b
a b a b
x a y a
c c c b
c c c b
b b b a
şeklinde kullanılan kafiye şeması v.b. Pir Sultan’ın şiirlerinin aşağı yukarı üçte ikisi bu şekle uyar. Koşmaların en bilinen temaları aşk, tabiat, hasret, yiğitlik v.b.dir. İşte genel özelliği bu şekilde olan koşma nazım şeklini din ve tekke âşıkları da kullanmıştır. Din ve tekke âşıklarının bu türlü koşmalarında dinî veya tasavvufî temalar işlenmiştir. Din ve tekke âşıklarının bu türlü koşmalarına “ilâhî” denmektedir. Yunus Emre ilâhileri gibi… Bunlar yerine göre de bestelenerek musikîli bir şekilde söylenirler. İşte bu genel mânâdaki ilâhîlerin karşılığı geçmişteki Kızılbaşlarda ve bugünkü Alevî-Bektaşîler de “Nefes” veya “Deme”dir. Nefes veya demeler 7’li 8’li veya 11’li hece vezni ile söylenirler. Pir Sultan’ın şiirlerinden 436 no’lu şiir 6’lı, 161 no’lu şiir 7’li, diğerleri ise 11’li veya 8’li hece ile söylenmiştir. Pir Sultan’a ait olabileceğini kabul ettiğimiz 131 şiirden hemen hemen tamamı (sadece üç tanesi hariç) yani 128 tanesi nefes veya deme özelliğindedir; dinî–tasavvufî şiirlerdir. İstisna kabul ettiğimiz üç şiir “Din Dışı Şiir” özelliğindedir. Bunlar 21, 35 ve 439 no’lu şiirlerdir. 21 no’lu şiir;
565
“Ademoğlu şu dünya gelince Yeni açmış güle benzer misali” mısralarıyla başlayan bir “yaş-nâme=yaş destanı”dır. 35. şiir: “Çevrilip çevrilip üstü yanımda Ötme turnam ötme gönlüm hoş değil” mısralarıyla başlayan ve Pir Sultan’ın turna ile dertleşmesini anlatan bir şiirdir. 439 no’lu şiirde ise o zamanın şartları içinde önemi çok olan, insanlara rızık temin etmekte birinci derecede rol oynayan öküze nasıl davranılması gerektiği “İreçberler hoşça görün öküzü” nakarat mısralı üç dörtlük halinde anlatılmıştır. Bunların dışındaki 128 şiirin hemen tamamı dinî-tasavvufî özelliktedir: 1
2
Medet senden medet ey mürvet kânı
Muhammet’tir gönlümüzün aynası
Yâ Muhammet sana imdada geldim
Salavat verenin nur olsun sesi
Karlı dağlar gibi yığdım günahı
On sekiz bin âlem’in Mustafa’sı
Yâ Muhammet sana imdada geldim
Yâ Muhammet sana imdada geldim
3
4
Muhammet din için çekmiş emekler
Kâbenin yapısı bina yapısı
Salavat ver kabul olur dilekler
İman etse âsilerin hepisi
Cennet’in kapısın açar melekler
Beş vakit okunur Âyet-el kürsî
Ya Muhammet sana imdâda geldim
Ya Muhammet sana imdada geldim 5
Melâmet hırkasın giydim eğnime Hakk’ın birliğini koydum kalbime Aşkın kitabını aldım elime Ya Muhammet sana imdada geldim 6 Pir Sultan’ım adayanlar buldular (arayanlar, Göl.-Boratav) Varıp bir gerçekten elin aldılar Bunca Peygamberler sana geldiler Ya Muhammet sana imdada geldim. (44. şiir).
566
*** Gelsin ikrarına beli diyenler İniltim derdim Muhammed Ali’dir İsmin anınca salavât verenler Meşrebim virdim Muhammed Ali’dir Gör’e Mansur kabul eyledi dârı (Gör ki. İ.A.). Âlemde nesne bulmadı serseri Her kande bakarsam mürşidi piri Gözümle gördüm Muhammed Ali’dir Kimse bahane bulmadı naklime Haktan gayrı nesne gelmez aklıma Düşünceğiz bu gurbet iklimine Mekânım yurdum Muhammed Ali’dir Gezeyim âlemde bir yâr bulayım Bu akan çeşmimin yaşın sileyim Arıttım pâk ettim gönlüm sarayın İçeri girdim Muhammed Ali’dir Dosttan haber geldi inili inil Unul yürekteki yaralar unul Pir Sultan der melûl olma ey gönül Kalmışa yardım Muhammed Ali’dir (85. şiir). *** 1
2
Gönül gel karardan aşma
Şeriattan edep öğren
Sözüm sana meveddettir
İlimle üstad olur oğlan
Gafillen bacadan düşme
Al bu pendi belin bağlan
Evvel kapu şeriattır
Kimi farz kimi sünnettir
567
3
4
Eğer bu sırra erersen
Gelin girelim bu bâbı (görelim, olmalı. H.D.)
Dolan kapudan girersen
Açılsın âşık kitabı (aşkın, İ.A.)
Tarikat farzın sorarsan
Eğer anlarsan hesabı
Yedi farz üçü sünnettir
Andan sonra tarikattır
5
6
Tarikat bir oddur yakar
Tarikatta kâmil olan
Kimi ham kimi has çıkar
İlmi ile âmil olan
Her âşık bir çakmak çakar
Bu yolda mükemmel olan
Çırağın yakan üstaddır
Evvel mertebe hizmettir
7
8
Hizmet erenler yoludur
Kend’özümüze gelelim
Cümle ilmin evvelidir
Tarikat nedir bilelim
Ahdimiz “kalû belî”dir
Yoklukta sefil olalım
Bundan dönen kişi mattır
İbtida yüz iradettir
9
10
İbtida tâlib olunca
Hakikat genc-i nihândır
Düşmana galib olunca
Marifet gevher-i kândır
Dört can bir kalıp olunca
Yedi yüz yetmiş mizandır
Menzili bî-nihayettir
Ötesi ilm-i hikmettir
11
12
Mürebb’olan Ali gerek
Pir Sultan der “kalû belî”
Dört kapuda eli gerek
Dedik ya Murtaza Ali
Musahibin hali gerek
Kim kadeh içer kim dolu
Zira Ali Muhammed’dir
Bu bize bir acep derttir. (148. şiir)
Bu üç şiirden birincisi İ.Aslanoğlu tarafından XX. yüzyılda derlenmiştir. Hz. Muhammed’i öven, ondan şefaat isteyen bu şiir, Pir Sultan’daki Hz. Muhammed sevgisini çok güzel ve kitabî bilgilere de uygun bir şekilde anlatmaktadır. İkinci ve üçüncü şiir, sık sık bahsettiğimiz gibi hem Pir Sultan’a aidiyeti kesin olan iki adet şiirdir, hem de dört asır önce XVI. yüzyılın sonu veya XVII. yüzyılın başında Menakıbü’l Esrar Behçetü’l Ahrar isimli esere alınan, yani dört asır önce derlenen,
568
derleniş tarihi bakımından en eski olan iki şiirdir. Pir Sultan’ı ve onun şiirinde işlediği temaları, kullandığı dili ve vezni en sağlam bir şekilde bugüne getiren bu iki şiirdir. Bunlara bakarak onun, dinî-tasavvufî şiirlerini, kitabî bilgilere çok yakın bir şekilde söylediğini iddia ve isbat edebiliriz. Pir Sultan’ım diğer bütün şiirleri, dört asırlık sözlü kültür hayatında öyle veya böyle değişmiş olarabilir. En az değişikliğin bu iki şiirde olabileceğin kabul etmek durumundayız. Çünkü bu şiirler; Pir Sultan’ın idam edildiği yıllarda veya idamından ancak 20–25 sene sonra, Bisatî’nin bu eserine başka tasavvuf şairlerinin şiirleriyle birlikte alınıp yazılı olarak bugünlere gelmişlerdir.
B. TÜRLER Yukarıdaki örneklerde olduğu gibi hemen hemen tamamı dinî–tasavvufî temaları işleyen Pir Sultan’ın şiirleri (nefesleri, demeleri) öğüt, şikâyet, taşlama, beddua, ağıt, şathiye ve muamma ve düvazimam gibi türlere örnek teşkil eder. 1. Pir Sultan’ın Şiirlerinde Öğüt veya Tavsiyeler: Gönül yükseklerden indirilmelidir. Açlar doyurulup susuzlar kandırılmalıdır. Ulu yollar üstüne köprüler kurulmalıdır. Hatırlar hoş edilip gönüller yapılmalıdır. Hakk’ın emrettiği yola gidilmelidir. Kaba sözden uzak durulmalı, elâ göz ile günahlar kazanılmamalıdır. Bunlar yerine getirilmezse kulun, Hakk’ın huzuruna varacak yüzü de yoktur. (3. şiir.) Gönül gaflet içinde yatmamalıdır. Özünü zulmetten kurtarmak istiyorsa seher vakti kalkıp hacet dilemelidir. Enbiyaların varisi olan evliyalar gece yarısı kalkıp hacet dilerler. Rabbimiz uyumazken kul nasıl uyur? Kul, seher vakti kalkıp hacet dilemelidir. (7. şiir). Mihman gelince gönül şadıman olmalıdır. Büyük küçük herkes onun kadrini bilmelidir. Mihmanı sevmeyenin yanına varılmamalı, hasta bile olsa hatırı sorulmamalı, mihman daima hoş tutulmalıdır. Böyle yapanlar defter-i Rahman’a yazılır. (39. şiir). Gönül, Ehl-i Beyt’in yaşadıklarını düşünerek başına gelen musibetlere sabretmelidir. (40. şiir).
569
İnsan, özünü burada türap etmelidir. Burda alçak (mütevazı) olanlar öbür dünyada üstün olacaklardır. Alçaklık (mütevazılık) erden, evliyadan kalma bir huydur. Toprağın atası nurdur (Hz.Ali’nin nurudur). Hak toprağa iyi demiş, onu övmüş ve kulun nasibini topraktan vermiştir. Uzayan ağaçlar göğe değememiştir. İblis benlik ile menzil alamamıştır. Bütün bunlar için gönül topraktan, yerlerden alçak olmalıdır. (41. şiir). Ululanmak bir Mevlâ’ya yaraşır. Gurur ile kahramanlar basılır. Nasihatim dinle sakın gururdan (54. şiir). Hakk’ın emrinde olmayan kişinin selâmını almayın. Dört kapıda bir niyazı olmayanın lokması haramdır; el sürüp yemeyin. İkrarı, imanı bir olmayandan, eksik, gedik gözetip er olmayandan, hanımı kendine yâr olmayandan hayır gelmez, onlara tercüman (aracı) olmayın. Mürebbisi, musahibi olmayanın ölüsü murdardır; namazını kılmayın. Rehberden (mürşitten, pirden, dededen) uzak durup imansız olmayın. (52. şiir): Muhabbeti küfür sayandan uzak dur. Muhabbet eyleyip pirini yokla. O senin namus ile ârını yusun. Bir gerçek (er) ile pazar kıl ki ettiğin pazardan zarar gelmesin. Nefsine uyanlar, gönülde karası olanlar (meclisimize) gelmesin. (63. şiir). Doksan bin kelamın başı Elif’tir (Allah’tır). Var Hakk’a şükreyle be’yi (başka bilgileri, okuyup yazmayı) neylersin. Arıtırsan kalbin evini arıt; yüzünü yumağa suyu neylersin? Yalan söylemeyi huy edindiğin halde, büyük insanlar sırasına geçme. Evliya nefesini (kudretini, kerametini) hiçe sayma. Var, Hakk’a yarayacak bir amel kazan. Hakk’a yaramayan huy ne işine yarar? Şeytan benlik ile yolundan azmıştır. İki cihan fahri (Hz. Muhammed) Kırklara hizmet ederek bir engürü (üzümü) ezip şerbet etmiştir. Böylece “Fakr ile fahr” olduğunu, fakirliği ile övündüğünü isbat etmiştir. Fakirliği ile övünmeyen zengin ne işe yarar? (65. şiir) Kırklar meydanında (cem’de) erkân isteyenler, kalbini arıtıp ceme girsinler. (68. şiirden). Ârif olanlar kalp evini (gönül) saklasın, iyi korusun. (70. şiirden). Kalbi pâk olanlar umman (gibi)dir. Kalbin pâk olursa Hakk’a kavuşursun, erersin. Erenler önünde konuşma, sessiz ol. Dünya varından vazgeç, derviş ol. Tarikata giren dervişe sultan dediler. Her bir yerde sırrın açmak ayıptır. Sır saklamasını bil. (72.şiirden). İnsan eksiğini alıp (bilip söyleyerek) meydana (ceme) gelmeli, günahkâr olduğunu kabul etmeli ve ondan sonra erenlerden mürvet dilemelidir. (73. şiir).
570
Her gün evinde misafir ağırlayanlara hak olan lokmayı versinler. Misafire gereken ilgi ve sevgi gösterilmelidir. Sohbet ettikten sonra misafirden kaçanlar erkândan (yol) düşmüşlerdir; onları sürsünler. Mihman ayn-el yakın Hakk’tır. Hakk’ı mihmanda görsünler. (75. şiir). Rehberin var ise olursun insan. Rehberin yok ise kalırsın hayvan. Sözün gayesi nefsini bilmektir. Bunun için de rehber gereklidir. (76. şiirden). İki yüzlü, iki dilli olanlar; iki pirli, iki yollu olanlar kelptir (köpektir), onlar lânetlenmişlerdir. Kâmile varmadan kâmil olunmaz. Nefsin bilmeyince Hâlık bilinmez. Pirin rızası, Hakk’ın rızasıdır. Mürşidin gönlü Beytullah’tır (77. şiirden). Dervişlik iddiasında bulunanların Hakk’ı zikretmeye dili (Hakk’ı zikredecek özelliği) olmalıdır. Mürşitsiz, rehbersiz yollar aşılmaz. Bunun için müridin eli mürşidin eteğinde olmalıdır. (78. şiirden). Mürşidinin nasihatını tutmayanlar, gönlünü musâhibe katmayanlar (ikisi bir gönül gibi olmayanlar), kalp evini arıtıp temiz etmeyenler iyi bir sonuca ulaşamazlar, iyi bir tâlip olamazlar. Tanrı yolunda tacını, tahtını terk etmezsen bu yola girme. Kalp evini arıt, tertemiz et ki orada sultan (Tanrı) otursun. (90. şiirden) Er nefesi tutmayan (mürşit nasihatını tutmayan) er (insan) değildir. Kalbini arıtıp temiz etmeyen, özünü rızaya teslim etmeyen dergâhtan sürülür, perişan hallere düşer. Mümin olanlar Hakk divanına çıkar; münkir olanların hali perişan olur. (92. şiirden). Musahip musahibe bahane bulursa onu cezalandırırlar. O nihayet cehennem ateşinde yanar ve On İki İmam dergâhına varamaz. 108/4. dörtlük (Bu şiirin diğer bütün dörtlüklerinde musahiplerin nasıl olması gerektiği çok güzel bir şekilde anlatılıyor. Bakınız 108. şiirin tamamı). Dört Kitab’ı bilip bunlardan ders versen de, Dört Kitab’ın her harfine bin bir mânâ versen de yine bir mürşide varmadan olmaz. 109/3. dörtlük. (Bu şiirin tamamında mürşidin niçin ve ne kadar önemli olduğu çok güzel anlatılmış). Kişi kısmetinden ziyâde yemez. Bana kısmet olan mal yeter. (110. şiir 5. dörtlük ve diğerleri). Öyle namert köprüsünü geçmektense akar boz bulanık sele gideriz. (112/4. dörtlükten). Gönül ileri geri söylenen sözlere incinme. Türaplık (toprak gibi olmak) her şeyin başıdır. Toprağın işi daima çiğnenmektir. Üstüne leşi bile atarlar. Gönül yine de
571
incinme. (Bu dörtlükte müşriklerin Hz. Muhammed’in üstüne ölmüş bir devenin işkembesini attıklarına telmih yapıldığını söyleyebiliriz.). Müminler cennete gidecektir. Münafıklar meydanda kalacaktır. Fatma Ana’ya bile iftira edilmiştir. Gönül bu gibi şeylerden sen de incinme. Kur’an’da okunduğuna göre bu dünyada alçak (mütevazı, alçak gönüllü) olanlar öbür dünyada yüce olacaktır. Gönül bu halinden incinme. (117. şiir). Bak şu âşıkın haline ki diline ne gelse söyler. Böyle olma! Herkes Hakk yoluna can ve başını koyamaz. Tarikata girenler (talipler) diğer insanların küfrünü iman yerine sayabilmelidir. (121. şiir 3.5. dörtlükler ve diğerleri). Hakk’ın yazdığı yazıyı bozmak elinden gelmez. (122/2. dörtlük ve diğerleri). Küfür içinde iman vardır. Bunu seçebilirsen (anlayabilirsen) gel beri; bize katıl. Ata, ana, kavim-kardeş, hepimiz Hak ehline yoldaş olduk. Ey kardeş can ile baştan geçebilirsen gel beri, aramıza katıl. (124/1. 3. dörtlük ve diğerleri). Rızasız lokma zehirdir. Onu talip yiyemez; küfürdür. (126/2. dörtlük) Gönül; bir kardeşe meyil verip, tuz ile ekmeğini yeyip, azıcık noksanın gördüğünde ise hemen onu başına kakma. Gönül sana nasihatim olsun, sen hatırlar yıkma. (128/2.4. dörtlükler ve diğerleri). Bir âdem yeyip yedirirse (onun malını) Bâri Hüda’m eksik etmez. İnsan(oğlu) gök ekine misâldir (benzer).Onu eken (Yaratan) bir gün biçer. (140/2. dörtlük ve diğerleri). Bu dergâha gelip kısmet alan da var, alamayan da. Hakk her yerde hâzırnâzırdır. Bunu gören de var, görmeyen de… (141/1.3. dörtlükler ve diğerleri). Gönül gel karardan aşma Sözüm sana meveddettir Gafillen bacadan düşme Evvel kapu şeriattır (148/1. dörtlük) dörtlüğüyle başlayan, Pir Sultana ait olduğu kesin kabul edilen, 400 yıl önce derlenip yazıya geçirilmiş iki şiirden birisi olan ve 12 dörtlükten ibaret olan bu uzun ve güzel şiirin tamamı dinî-tasavvufî öğütlerden ibarettir. Bu bölüme başlarken bu şiirden bahsetmiş ve tamamını yazmıştık.
572
Sofra kıyısını bükmeyen, meydana ekmek dökmeyen (sofralar kurup insanlara ikram etmeyen), Hakk’ın korkusunu çekmeyen kulun kadrini ne bilir? (152–2/3. dörtlük ve diğerleri). Rençberler, her evin dirliğini döndüren (yaşamasını sağlayan) ilk defa Hz. Âdem tarafından çifte koşulan öküze iyi davranın ve onu hoşça görün. (439. şiirden). Diğer örnekler için bakınız; 65. şiir tamamı, 87/tamamı; 88/Tamamı, 97/Tamamı, 99/Tamamı; 102/Tamamı; 115/Tamamı; 134/Tamamı; 137/Tamamı. Pir Sultan’ın öğüt şiirleri ve Pir Sultan’ın öğütlerinin başlıcaları bunlardır. Bu öğütlerin orijinali için şiirlere bakılabilir. Pir Sultan’ın öğüt şiirleri bölümünü, Pir Sultan’ın dini– tasavvufî yönünü, Pir Sultan’ı çok güzel anlatan iki şiirle bitirelim: 1
2
Behey acayip âdem
Yağmur yağar yeller eser
Öldüğünü bilemezsin
Mezarı başına yıkar
Korlar bir karanlık dama
Seksen bin canavar sıkar
Kapı baca bulamazsın
Hiç birine vuramazsın
3
4
Gel bu öğüdü al benden
Yer pamuk olur atılır
Yarın fırsat gider elden
Cümle deryalar katılır
Hak saklasın cehennemden
Dilin damağın tutulur
Karanlıktır çıkamazsın
Doğru cevap veremezsin 5
Pir Sultan’ım der ki deli (beli, olmalı. H.D.) Elden koymaz doğru yolu Ne yanarsın dünya malı Birin alıp gidemezsin (134. şiir) *** Şimdi bizim aramıza Yola boyun veren gelsin Şeriatı tarikatı Hakikati bilen gelsin
573
Kişi halden anlayınca Hakikati dinleyince Üstüne yol uğrayınca Ayrılmayıp duran gelsin Talib olunca bir talib İşini Mevlâ’ya salıp İzzet ile selam alıp Gönüllere giren gelsin Koyup dünya dâvâsını Hakk’a verip sevdasını Doğrulayıp öz nefsini (Doğrayıp da, olmalı. H.D.) Şeytanı öldüren gelsin Pir Sultan’ım ol çelebiye (Pir Sultan’ım Çelebi’ye. İ.A.) Eyvallahım var veliye Muhiddin’e hal diliyle (“Mürşidine” de olabilir. H.D.) Yolun sırrın soran gelsin. (137. şiir). 2. Pir Sultan’ın Şikâyet Şiirleri ve Nelerden Şikâyet Ettiği a. Kendinden Şikâyet: Pir Sultan, üflediği çerağı yandıramamıştır. (Ermişlik mertebesine erememiştir.). Gönlünü yüksekten indirememiştir. Açları doyurup susuzları kandıramamıştır. Ulu yol üstüne köprü kurmamıştır. Hatırları hoş edip gönül yapmamıştır. Hakk’ın emrettiği yola gitmemiştir. Pervaneler gibi aşkın ateşine yanmamıştır. Kaba söz ile yükünü tutmuştur. Elâ göz ile günahlar kazanmıştır. Bütün bunlardan dolayı Tanrı’ya karşı yüzü karadır. Bu kara yüz ile Tanrı’nın huzuruna nasıl çıkacağını düşünmektedir. (3. şiir/1.2.3.4. dörtlükler). Bu şikâyetlere bakarak Pir Sultan’ın ne kadar kötü bir insan olduğu düşünülmemelidir. Aksine kendisi yukarıdaki iyi işleri (amelleri) yapmak istiyor. Bu uğurda çaba sarfediyor, fakat istediği başarıyı elde edemiyor veya elde ettiklerini yeterli bulmuyor. Bu yapamadıklarından dolayı kendisini eksik buluyor. Yapmak isteyip de yapamadıkları onun ideallerini meydana getiriyor. Bu idealleri gerçekleştirebilenler ise ideal insan olarak kabul ediliyor. Ayrıca bakınız; 73/Tamamı, 98/Tamamı, 102/1. (3.4.
574
mısra): 112/3(1.2.3. mısra); 143/1(3.4. mısra). Bu şiirler de aynı özelliklerdedir. İki örnek dörtlük: Üfürdüm çırağı yandıramadım Gönlümü yüksekten indiremedim Aç doyurup susuz kandıramadım Ben nice varayım Hak divanına (3. şiir/1. dörtlük) Eksiğim aldım da meydana geldim Aman mürvet günahkârım erenler Kabahatım andan cürmümü bildim Aman mürvet günahkârım erenler (73/1. dörtlük) b. İnsanlardan Şikâyet: Pir Sultan, seyyah olup şu âlemi gezerken, hakkına kail (razı) olucu bir kimse bulamamıştır. (9/1. dörtlük). Muhammed Ali’nin kurduğu yola sadakatle nazar kılan kalmamıştır. (9/4. dörtlük). İnsanlardan doğru yola gelen hiç yoktur. Herkes kendi sevdasına bakmaktadır. Şu âlemde Pir Sultan’ın halinden bir bilen ve onu anlayan yoktur. (9/5. dörtlük). Pir Sultan’ın hikmet deryası ölçülemeyecek kadar derindir. Bu hikmetlerden bin nasihat etse biri bile dinlenmemektedir. Gidi (hakaret ifade eden bir sıfat) merkep hiçbir yere bağlanmaz; başındaki yuları sürüyüp gider. (Bu nasihatları dinlemeyen, bunlara uymayan insanlar da bu eşekler gibidir.). 71/4. dörtlük. Olur olmaz münkirlerin sözünden Pir Sultan’ın gölü (hikmet deryası) kuruyup gitmektedir. (71/5. – 3.4. mısra). Pir Sultan seyyah olup şu âlemi gezmektedir. Gün akşam olmuştur, ömrünün sonuna yaklaşmıştır, ancak hâlâ gerçek bir dost bulamamıştır. (101/1. dörtlük ve diğerleri). Pir Sultan şu âlemde gezip dolaşırken bir kanlı zalimden kötülük görmüştür. (102/1 – 1.2. mısra). Pir Sultan gülistan kuşudur; güle gider. Gül’e âşık bir bülbüldür. (Allah’a âşık bir kuldur). Ancak burada kıymeti bilinmemektedir. Onun için muhabbeti candan olan ile gitmektedir. (112/1. dörtlük). Pir Sultan’ın şu eller ile (Hak âşığı olmayan insanlarla)
575
bir davası yoktur. Onun davası Hak ehli kullar iledir; Allah âşıklarıyladır. Onların yola uygun hâle gelmesini istemektedir. (112/2 – 1.2. mısra) Ne yolcular izin istemektedir. Ne şeyhler ulaştıkları manevî mertebelerdeki sırları gizlemektedir. Ne kadılar şeriata göre hareket etmektedirler. Ne de beylerde adalet vardır. (143/2. dörtlük). Ne kızlar, zevceler mahcubiyetlerini saklamakta, ne gelinler usul (gelenek, töre) beklemekte, ne kocalar özlerini yoklamakta, kendi nefislerini muhasebeye çekmekte, ne de yiğitlerde marifet (olgunluk) vardır. (143/3. dörtlük). İki örnek dörtlük: Deryamız derindir bizim boylanmaz Bin nasihat etsen biri dinlenmez Gidi merkep hiçbir yere bağlanmaz Başında yuların sürüyüp gider (71/4. dörtlük) Ne yolcular izin ister Ne meşâyih sırrın gizler Ne kadı şer’isin gözler Ne beylerde adalet var (143/2. dörtlük) c. Din ve Tarikatla (Yolla) İlgili Şikâyetleri Pir Sultan’a göre Muhammed Ali’nin kurduğu yola (din ve tasavvuf yoluna) sadakatle bakan, onların yoluna samimiyetle uyan kalmamıştır. (9/4. dörtlükten). Yola (tarikata) hor bakanın hali yamandır, çok kötüdür. Aradan dedikoduyu kaldırmak gerekir. (9/3. dörtlükten). Pir Sultan’ın devrinde yolcular (talipler) bozulmuştur; yollarda kalmıştır, insan-ı kâmil olamamışlardır. Âyin, erkân gitmiştir, bunlara uyulmamaktadır; Âyin-erkân sadece dillerdedir. Yaşanıp uygulanmamaktadır. (33/5. dörtlükten). Ağızdan ağıza anlatılan şayialar (tevatürler) çoğalıp haddi aşmıştır; alabildiğine artmıştır. Urum sofuları (Anadolu ermişleri) bildiklerini şaşırmışlardır. Şimdi gayret, bütün bu kötü gidişi durdurmak Şah-ı Merdan Ali’ye kalmıştır. Pir Sultan, Hz. Ali’nin veya Hz. Ali gibi birisinin yolunu beklemektedir. Din ve tarikattan uzaklaşmayı ancak o düzeltebilir. (33/3. dörtlük.).
576
Bu bölümde yine insanların din ve tarikata, Hz. Muhammed’in dinine ve Hz. Ali’nin yoluna samimiyetle uyması istenmekte; din ve tasavvufu şeklen değil, bizzat gönülden yaşaması arzu edilmektedir. Yine erişilen nokta ile yetinilmeyip bulunulan noktanın daha ilerisi hedef olarak gösterilmektedir. Her önderin, idealizmi icabı kendisini ve kendisine uyanların geldiği merhaleyi yeterli görmeyip daha iyisini ve ilerisini elde etmek için çaba sarfetmesi gibi… Hedef iyinin de iyisine ulaşmak… d. Felekten, Zamandan, Dünyadan Şikâyet: Yürü bire kahpe felek Gafil gafil gezme bari Biz de doğduk ölmek için Yüzümüze gülme bari (123/1. dörtlük, ayrıca 2.3.4.5. dörtlükler). Felekten şikâyetle başlayan bu şiirde zaman zaman kaderden ve Azrail’den de şikâyete yer verilmektedir. Be yârenler, be kardaşlar Gör neyledi zaman bizi Gözüm yaşını akıttı Sel eyledi zaman bizi (125/1. dörtlük ve ayrıca 2.3.4.5. dörtlükler). Bu dörtlükte ve bu şiirin diğer dörtlüklerinde de zamandan, zamanın acımasızlığından, zamanın insanı nasıl yıprattığından bahsedilmekte ve bunlardan şikâyet edilmektedir. Yürü bire yalan dünya
Bak şu kışa bak şu güze
Yalan dünya değil misin
Ciğer kebap oldu köze
Hasan ile Hüseyin’i
Muhammed’i bir top beze
Alan dünya değil misin
Saran
dünya
değil
misin
(136/1.4.
dörtlükler, ayrıca bakınız: 2.3.5. dörtlükler). Bu dörtlüklerde ve bu şiirin diğer dörtlüklerinde de dünyadan, dünyanın acımasızlığından, onun Hasan ile Hüseyin’i bile aldığından, Muhammed’i de bir top beze sarıp aldığından şikâyet edilmektedir. Gezdim seyrettim dünyayı Şu dünyada melâlet var (143/1. dörtlükten)
577
Görüldüğü gibi Pir Sultan bu şiirlerinde, özellikle tasavvufun ve biraz da dinin etkisiyle dünyadan, zamandan, felekten şikâyet etmekte, onlara fazla bağlanılmamasını ve değer verilmemesini tavsiye etmektedir. e) Yezitlerden, Sofi (Şekilci dindar)den Şikâyet Yezit, Hz. Ali’nin halifeliğine isyan eden ve Hz.Ali’nin Hariciler tarafından şehit edilmesiyle halifeliği zorla ele geçiren Muaviye’nin oğludur. Yine siyasî bir karar olarak Hz. Muhammed’in torunu ve Hz. Ali’nin oğlu Hz. Hüseyin’i ve beraberindeki taraftarlarını Kerbela’da susuz şehit etmesiyle, Hz. Hüseyin’in geride kalan ailesine yaptığı hakaretlerle Müslümanlar arasındaki ilk ve en büyük ayrılığa sebep olmasıyla tanınır. XVI. yüzyılla birlikte Osmanlı-Türkmen mücadelesi şiddetlenince, “Osmanlı Sünniliği” ortaya çıkıp Osmanlı idaresi ve ulemasının Emevî zihniyetine yakın bir din ve siyaset anlayışını benimsemesiyle birlikte Türkmenler kendilerini Ehl-i Beyt taraftarı, Osmanlı idaresini de Yezit taraftarı alarak görmeye başlamışlardır. OsmanlıTürkmen çekişmesinde Yezit, Türkmenler için Emevi hükümdarı Yezit’i karşılamakla beraber artık Yezit taraftarı mânâsına da gelmektedir. Türk tasavvufunun XV. yüzyıl öncesinde görülmeyen teberra (Hz. Ali ve Ehl-i Beyt’e kötülük edenlere düşman olmak) XVI. yüzyıldan itibaren açıkça şiirlerde işlenmeye başlanmıştır. Pir Sultan da şiirlerinde Yezit’i veya Yezitler’i bu mânâda kullanmış ve onlardan şikâyet etmiştir: Gidi Yezit bize Kızılbaş didi (demiş, İ.Aslanoğlu.) Meğer Şah’ı sevmiş dise yoludur (yeridir. İ.Aslanoğlu.) Yetmiş iki millet sevmezler Şah’ı Biz severiz Şah-ı Merdan Ali’dir (82. şiir/1. dörtlük ve ayrıca diğer dörtlüklerin tamamı, 102/3. dörtlük; 111/4. dörtlük; 126/1. dörtlük). Yukarıda bahsettiğimiz kutuplaşma şiddetlenince Osmanlılar Türkmenlere “dinsiz, Kızılbaş, rafızî, mülhîd, kâfir” gibi sıfatları lâyık görmüşlerdir. Bunlardan Kızılbaş’ı da İslamdan önceki Mezdekilik (V. yüzyılın sonu – VI. yüzyılın başı), İslam’dan sonra ortaya çıkan Hürremilik (VIII. yy.), Bâbekîlik (IX. yüzyılın ilk yarısı) ve Karmatilik’i (IX. yüzyılın sonu) çağrıştırarak, Anadolu’ya ve Türkmenlere (Ebul Vefa, Ahmet Yesevi, Baba İlyas, Hacı Bektaş, Ahi Evren, Edep Ali ve Yunus Emre bakiyelerine) uyarlamışlardır.
578
Türklerin hiçbir şekilde ilgisinin olmadığı ve içinde yer almadıkları ne kadar sapık, ahlâksız, isyankâr topluluk ve mezhep varsa onları samimî Müslüman ve Türkmen sûfisi olan Türkmenlere yamamışlar, Türkmenleri İran ve Arap milletlerindeki gerçekten de sapık ve ahlâksız olan Mezdekîler, Hurremîler, Babekîler ve Karmatîler’in uzantıları olarak görüp “kâfir”den de daha kötü olarak nitelemişlerdir. İran ve Araplar içinde doğan bu mezheplerin en bilinen özellikleri mal ortaklığını, hatta kadınların ortaklığını savunmaları, kız kardeş ve hatta anne ile evlenmeyi mübah saymaları, bu sistemi kurmak için devlete isyan etmeleri, İslam’dan sonrakilerin Ehl-i Beyti seviyor gibi görünmeleri ve ayrıca renk olarak kırmızı rengi tercih etmeleridir. Bu özellikler bu sapık mezheplerin hepsine kaynaklık eden Mezdekîlik için geçerlidir476. Mezdekîlik (Mazdekîlik) İran’daki Zerdüştîliğe dayanır. Kurucusu birçok taraftarıyla birlikte 528’de (miladî) öldürülen Mezdek’tir. Diğerlerinde de benzer özellikler görülmektedir. Kesinlikle Allah’a inanan, Kur’an’ı, Peygamberi kabul eden, Hz.Ali’yi örnek olarak alan Türkmenlerin yukarıdaki gibi bir aile-içi cinsel ilişki içinde oldukları hiçbir belge ile isbatlanmadan İran ve Arap kültüründen aşırılarak Türkmenlere uyarlanmış ve Türkmenler tahkir edilmiştir. Halbuki Türklerde en ufak bir ahlâksızlığı teşvik etmek şöyle dursun, böyle bir ahlaksızlığı yapanların yere çakılan kazıklara elleri ve ayakları bağlandıktan sonra boyunlarından itibaren balta ile ikiye bölünerek cezalandırıldıkları belgelerle sabittir. Türklerin/Türkmenlerin bu namus hassasiyeti günümüze kadar
476
Mezdekîlik (Mazdekîlik) için: Çetinkaya, Nihat: Kızılbaş Türkler, Birinci Basım, İstanbul, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 2003, s. 389–397; Büyük Laroussess. 8102–8103; Nizamülmülk: Siyasetnâme, (Türkçesi: Nurettin Bayburtugil), Birinci Baskı, İstanbul, Dergâh Yayınları, 1981, s. 260–281; Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 194–195; Korkmaz, Esat: Ansiklopedik Alevilik-Bektaşilik Terimleri Sözlüğü, s. 286; Hürremilik için: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 4, 10, 18, s. 500–501; Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 194–195; Nizamülmülk: Siyasetnâme, s. 316–317, 317–324. Babek ve Babekilik için: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi; s. 376–377; Nizamülmülk: Siyasetnâme, s. 317– 324; Büyük Larousse: s. 1163; Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 194–195; Karmatilik ve Hamdan Karmat için: Büyük Larousse: s. 6445; Korkmaz Esat: Ansiklopedik Alevilik – Bektaşilik Terimleri Sözlüğü: s. 242; Nizamülmülk: Siyasetname: s. 285–299, 301–310, 310–315.
579
gelmiş, aile-içi ilişki hiçbir surette olmadığı gibi, nikâh düşenlerle yapılan gayrimeşru cinsel ilişkilerin bile en ağır şekilde cezalandırıldığı bilinmektedir477. Buna rağmen Osmanlı idaresi ve uleması; resmi dini (Osmanlı Sünniliğini) kabul etmeyen, bu yüzden devlet tarafından düşman ve kâfir kabul edilen Türkmenlere/Kızılbaşlara aile-içi cinsel ilişki ve grup seks suçlamasını, mum söndü iftirasını yıllarca sürdürmüşler, bunları resmî belgelerde sayıp dökmüşlerdir478. Osmanlı idaresi, Türkmenlerdeki İslama uygun bir Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisini yukarıda saydığımız sapık mezhep mensuplarındaki istismarla bir tutmuş, “Osmanlı Sünniliği”ni İslam’ın yerine koymuş, “Osmanlı Sünniliği” kalıbına girmeyenleri dinsiz, kâfir kabul etmiş, özellikle isyana veya göçe zorlanan Türkmenlerin Safevî Türk Devleti’ne gönül vermesini devlete isyan gibi görmüş, Hz.Ali’nin savaşlarda başına kırmızı başlık taktığı inancına bağlı olarak kırmızı renge değer verip kırmızı başlık giymelerini yukarıda saydığımız Mezdekîlik, Hürremilik, Babekîlik ve Karmatilik alameti olarak kabul edip Türkmenleri susturmak veya göçe mecbur etmek için her türlü suçlamayı yapmıştır. Aslında Türklerin kırmızı renge düşkün olup kırmızı başlık (bone) giydikleri Orta Asya’dan beri bilinmektedir. Bütün bu sapık mezhepleri karşılamak üzere Türkmenlerdeki kırmızı renk düşkünlüğüne de bakarak onlara hakaret ve aşağılama gayesiyle KIZILBAŞ demiştir. Özellikle XVI. yüzyılda Osmanlı’dan çok daha millî olan ve millî kültüre (Türk kültürüne) değer veren Safevî Türkleri de 12 dilimli kırmızı taç giymişlerdir. Osmanlı; KIZILBAŞ suçlamasını yaparken Safevîlerdeki kırmızı tacı da dikkate almış olmalıdırlar479. İşte Osmanlı idaresi ve ulemasının sapık mezheplerle bir tuttuğu Kızılbaşlık hakaret mânâsında kullanıldığı için olsa gerek Türkmenler tarafından benimsenmemiş, hoş karşılanmamıştır. Yukarıdaki dörtlükte bunu görüyoruz. Pir Sultan, Osmanlı’nın saptırma yaptığının da farkındadır. “Şah’ı (Hz. Ali’yi) seviyorlar” dese bir itirazı 477
Eröz, Doç. Dr. Mehmet: Türkiye’de Alevilik-Bektaşilik, s. 287–290. Ahmet Refik: “Osmanlı Devrinde Rafızilik ve Bektaşilik (1558–1591),” s. 47, belge no: 35; Savaş, Doç. Dr. Saim: XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik, s. 199, belge no: 34; s. 212, belge no: 65; s. 213, belge no: 69; s. 214, belge no: 70; s. 221, belge no: 89; s. 222, belge no: 91; Öz, Bakî: Aleviliğe İftiralara Cevaplar, 3. Basım, İstanbul, Can Yayınları, 2005, s. 16–17. 479 Kırmızı taç için: Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 194; Çetinkaya, Nihat: Kızılbaş Türkler, s. 393–397.
478
580
yoktur. Ama onlar öyle demiyorlar; KIZILBAŞ diyorlar. Türklerle ve Türk kültürüne dayanarak Safevî Türk Devleti’ni kuran Şah İsmail ise Kızılbaşlığı bir imtiyaz olarak görmekte ve bu haliyle Pir Sultan’dan ayrılmaktadır: Yüreği dağ olmayınca bağru kanlu la’l-tek Heç kimin haddi yokdur kim Kızılbaş olmağa Yüreği dağ, bağrı kızıl yakut gibi kan olmadan Kızılbaş olmak kimsenin haddi değildir480. Pir Sultan Yezitler’den olduğu gibi sofi (burada şekilci dindar, tasavvufa yabancı mânâsında)den de şikâyetçidir: Sofi mezhebimi neden sorarsın Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz Gözlüye gizli olmaz ne ararsın Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (111/1. dörtlük ve diğer dörtlüklerin tamamı). Tarikata, tasavvufa yabancı şekilci dindar Pir Sultan’ın mezhebini sormaktadır. O da buna cevap olarak “Muhammed Ali’ye bağlı” olduklarını söylüyor ve İslam olduğunu, bunun için mutlaka bir mezhep gerekmediğini belirtiyor ve şiirin devamında Muhammed Ali’ye uymalarına bağlı olarak dinî anlayışlarını sıralıyor ve İmam Cafer mezhebine uyduklarını da söylüyor. Ancak bütün bunlar şekilci dindar (sofi) için yeterli değildir. Çünkü “Osmanlı Sünniliği”nin kabul ettiği Dört Mezheb’in dışındakiler bâtıldır. Bu Hz. Muhammed’in torunlarından İmam Cafer’in yolu bile olsa... Halbuki Allah’ı ve Peygamber’i kabul ettikten sonra ayrıca bir mezhebe bağlanma mecburiyeti yoktur. İslam’a uygun olmak şartıyla Dört Mezheb’in dışındaki bir mezhep de bağlanılacak bir mezhep olabilir. Ancak “Osmanlı Sünniliği” bu kapıları sıkıca kapatarak onların dışındakileri sapık ve din dışı kabul etmiştir. Hz. Ali’ye ve İmam Cafer’e uyduklarını söyleyenleri bile… Görüldüğü gibi Pir Sultan’ın dinî-tasavvufî şiirleri, öğüt şiirleri ve şikâyet şiirleri; insanları, İslam’a göre hareket etmeye, İslam’a göre yaşamaya teşvik etmektedir. Özellikle sırasıyla Allah’ın, Muhammed’in ve Hz. Ali’nin yolunda olmaya davet etmektedir. Önce dine (İslam’a), bu merhaleyi iyice hazmettikten sonra da 480
Melikoff, Irene: Uyur İdik Uyardılar, s. 54–55; Melikoff, Irene: Hacı Bektaş: Efsaneden Gerçeğe, İstanbul, Çağ Pazarlama, Gazete, Dergi, Kitap ve Yayın A.Ş., 1998, s. 182.
581
tasavvufa, yani İslâm’ı daha da dakik yaşamaya yönlendirmektedir. Pir Sultan’ın kendisi de böyle olmayı istemekte ve bu uğurda çaba sarfetmektedir. Pir Sultan’ın çizdiği ideal insan portresi ile Yunus Emre’nin şiirlerinde çizdiği ideal insan portresi hemen hemen birbirinin aynısıdır. Tek fark şudur: Yunus Emre Türk tasavvufunun altın çağında yaşadığından, kitabî kültürden, kitabî tasavvuftan, kitabî dinden alabildiğine faydalandığından hem halka, hem de aydınlara hitabedecek derinlikte ve özellikte şiirler söylemiştir. Tasavvufun çetrefilli görüş ve teorilerini şiirlerinde cesurca, doğruluğuna güvenir bir şekilde dile getirmiştir. Yunus Emre’den, bu bereketli çağdan üç yüz yıl sonra yaşayan ve kitabî bilgilerden, kitabî dinden, kitabî tasavvuftan uzak yaşamak zorunda kalan Pir Sultan, ana çizgi ve kaideleri korumakla birlikte daha çok halka hitab eden, tasavvuf açısından da Yunus Emre’nin şiirleri kadar cesur olmayan şiirler söylemiştir. Bir de aradan geçen yıllarda kutuplaşmanın artmasına bağlı olarak Yunus Emre’deki tevella’ya (Ehl-i Beyt’e dost olmak) artık teberra (Ehl-i Beyt’i sevmeyenlere düşman olmak) da eklenmiştir. Tevvella (Hz. Ali ve Ehl-i Beyt’i sevme)İslam’a uygun bir tavırdır.
Teberra (Hz.Ali ve Ehl-i Beyti sevmeyenlerden uzak durma, onları
sevmeme) da normal ölçüler içinde kaldığında aynı şekildedir. Bu anlayış XVI. yüzyıldan sonra Anadolu’da aşırılaştırılmış ve iki uçlu bir yanlışa dönüşmüştür. Osmanlı idaresi ve uleması Türkmenler’deki Hz. Ali, Ehl-i Beyt ve On İki İmam sevgisine (tevellaya) inanmamış, bunu “Şiilik” kabul etmiştir, Şiilik de Dört Mezheb’in dışında olduğu için Türkmenler de İslam dışı kabul edilmiştir. Halbuki Türkmenlerin bu anlayışları ve sevgileri siyasî Şiilik değildir. İslama uygun bir sevgidir. Böyle bir sevgi içinde olanların İslam dışı, dinsiz kabul edilmeleri İslam’a uymayan bir tesbittir. Türkmenler de Müslüman olduklarını söylemelerine, Allah’a, Peygamber’e, Kur’an’a inandıklarını belirtmelerine rağmen kendilerini “Müslüman” saymayan, her fırsatta kendilerine siyasî, dinî, ekonomik baskı uygulayan Osmanlı idaresini Hz. Hüseyin’i şehit eden Yezit’le bir tutmuş, onlara da “Yezit, Yezitler” demiştir. Çünkü Türkmenler, olayı bir kültürel çatışmadan ziyade Hz. Ali, Hz. Hüseyin, Ehl-i Beyt, On İki İmam – Emevî, Yezit çatışması şeklinde görüyorlardı. Başlarına gelenin Hz. Muhammed’in yakınlarına duydukları sevgiden geldiğine inanıyorlardı. Bu sevgiye karşı çıkanların da Yezit veya Yezit gibi kişiler olabileceğini söylüyorlardı. Osmanlılar Muaviye’yi değil ama Yezit’i sevmedikleri halde Türkmenler bu anlayıştaki
582
Osmanlılar’a da Yezit veya Yezitler diyorlardı. Bu iki uçlu yanlışta Türkmenlerin durumu, çeşitli zaruretlerle bilgisiz ve kültürsüz kalmalarıyla izah edilebilir, onlar mazur görülebilir. Hatta onların masum olduklarını söyleyebiliriz. Ancak yüzyılların birikimine sahip, her türlü eğitim imkânlarından faydalanan Osmanlı’nın Müslüman olduğunu
söyleyen,
İslamî
değerlerin
olmazsa
olmalarını
paylaşan,
Allah’ı,
Peygamber’i, Kur’an’ı kabul eden, bütün bunları aşk halinde yaşayıp dile getiren Türkmenleri İslam dışı, mülhid, kâfir, dinsiz kabul etmesi mazur görülecek bir durum değildir. Müslüman olduğunu söyleyenlere “Müslüman değilsin” diyenlerin kendi imanlarının tehlikeye gireceği İslamî bir esastır. 3. Pir Sultan’ın Beddua Şiirleri Pir Sultan’ın şiirlerinde başlı başına beddua olan şiirlere rastlamamaktayız. Ancak bazı şiirlerinde beddua özelliğinde olan mısralar görmekteyiz: Dilerim onmasın Hakk’ın yitiren (9/2. dörtlükten). Bu şiirde bu mısradan önce “gelmiş geçmiş işlerimizi bitirenin, eksiğimizi yetirenin O (Tanrı, Hak) olduğunu söylüyor, sonra bu nimetlerine rağmen Hakk’ı yitirenin, Hakk’ı unutanın, inkâr edenin onmamasını, ileri gitmemesini dileyerek beddua ediyor. İnşallah Yezidin nesli kırılır (14/2. dörtlükte). Pir Sultan bu dörtlükten önce ilk dörtlükte; “Yine tamam oldu senenin başı Aktıkça akıyor gözümün yaşı” mısralarıyla başladığı şiirinde Hz. Hüseyin’in şehit edildiği Muharrem ayının geldiğini, bunun mümin olanlara heyecan verdiğini, fakat münkir Yezid’in onun kıymetini bilmediğini ve onu öldürdüğünü söylüyor ve beddua ediyor: İnşallah Yezid’in nesli kırılır, ona uyanlar yok edilir. Lâ’net olsun ikrarından dönene (96/2. dörtlükte): Muhammed Ali yoluna giren, tarikata bağlanan kişi ikrar vermiş, bu yolda olacağına karar vermiştir. Bu yoldan ayrılana, ikrarından dönene lânet olsun.
583
Âhiri cehennem oduna yana (108/4. dörtlükte): Musahip musahibine bahane bulursa, onda kusur ararsa, onu bir ulu hana (cehenneme) sürerler. Böyle bir kişi sonunda cehennem ateşinde yana, (yansın). Pir Sultan’ın bu beddua mısralarında da yine onun dinî-tasavvufî hassasiyetlerini ve özelliklerini görmekteyiz. 4. Pir Sultan’ın Ağıt Şiirleri: Pir Sultan’ın ağıt özelliğinde üç şiiri vardır. Bunlar 11/Tamamı, 14/Tamamı; 139/Tamamı. Bunlarda birincisi; Kerbelâ çölünden bir koyun geldi Kuzum diyüp Muhammed’im ağladı (Muhammed’e, olmalı. H.D.) mısralarıyla başlamakta, ağıt koyunun ağzından söylenmektedir. Koyun, kuzusunu aldırmış (kaybetmiş)tir. Buradaki “kuzu”nun Hz. Hüseyin olduğu anlaşılıyor. Bu kaybetmeye Muhammed, Ali, Fatıma da ağlamaktadır. Aslında Kerbelâ’da Hz. Hüseyin’in şehit edilişinde bunların üçü de ölmüştü. Burada bir bilgi eksikliği olduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca bu şiirin, musahip cemine başlamadan önce, kesilecek kurbana yapılan bir dua olduğu anlaşılmaktadır. Bu dua yapılırken biraz sonra kesilecek koç ile Kerbelâ’da başı kesilerek şehit edilen Hz. Hüseyin arasında bir ilgi kurulmakta ve Hz. Hüseyin’in şehadeti hatırlatılmaktadır. İkinci şiir; “Yine tamam oldu senenin başı Aktıkça akıyor gözümün yaşı Mümin olanlara veriyor cûşu Münkir Yezit kıymetini bilmedi” dörtlüğüyle başlıyor ve yine Hz. Hüseyin’in şehit edilişine, sonra diğer On İki İmamlar’ın öldürülüşüne ağıt yakılıyor ve duyulan üzüntü dile getiriliyor. Üçüncü şiir de yine Hz. Hüseyin’in şehit edilişine yakılan bir ağıttır. Diğer On İki İmamlar’dan ve Hz. Muhammet’ten de bahsedilmekle beraber şiirdeki her dörtlüğün sonundaki nakarat mısrası onu, Hz. Hüseyin’e dair tam bir ağıt şekline sokmaktadır:
584
1
2
Âlemlerin serverisin
Hasan, Hüseyin’in yâri
Ah Hüseyin vah Hüseyin
Muhammed’in gözü nuru
Şehitlerin serdarısın
Hem Ali’nin yâdigârı
Ah Hüseyin, vah Hüseyin
Ah Hüseyin, vah Hüseyin
3
4
Zuhur oldun İmam Zeynel
İmam Câfer’dir yârimiz
Muhammed Bâkır’dan evvel
Musa-i Kâzım şahımız
Didene yanayım gönül
Budur şems ile mâhımız
Ah Hüseyin, vah Hüseyin
Ah Hüseyin, vah Hüseyin
5
6
Ali Musa ilim hüner
Ali Naki, Hasan Asker
Muhammed Taki el sunar
Muhammed Mehdî ser-defter
Hüseyin’ler deyip yanar (Hüseyin’im. İ.A.) İmam-ı Seyyid-i Ekber Ah Hüseyin, vah Hüseyin
Ah Hüseyin, vah Hüseyin 7
Pir Sultan haber ver dosttan Bülbül ötüyor kafesten Hem gül ağlar, hem gülistan Ah Hüseyin, vah Hüseyin (139. şiir). 5. Pir Sultan’ın Taşlama Şiiri: Pir Sultan’ın taşlama türünde bir şiiri vardır: O da 127. şiirdir. Bu şiirin birinci dörtlüğünde “kalbi kara kallaş sofi” hicvediliyor. Bu şekilci dindara Helâl-zâde deniyor ama o, helal-haram ayırt etmeden yemektedir: Kalbi kara kallaş sofi Şu cihane gelse gerek Adı Helal-Zâde konmuş Helal haram yese gerek
585
İkinci dörtlükte helal-haram ayırt etmeyen kişinin Hakk’la bir işinin olmadığı, ancak böyle bir kişinin oturup başını sallayarak (zikir çekerek) kendisinin “zikrullah” olduğunu söyleyebileceği anlatılıyor: Helâl haram yiyen kişi Hakk’ınan yoktur bir işi Oturmuş da sallar başı Zikrullahım dese gerek Üçüncü dörtlükte görmediği halde gördüm diyenler, tembel tembel yatanlar, ödünç alıp ödünç satanlar hicvediliyor ve bunların kâr değil zarar edecekleri anlatılıyor: Görmez amma gönül katar (görür, olabilir. H.D.) Çıkmaz yataklarda yatar Ödünç alır ödünç satar Kârı ziyan olsa gerek Dördüncü dörtlükte pirinden gülbank (hayır-dua) aldığı halde nasihate kulak tıkayanlar, nefis için misafir olup kendilerini hacı olarak gösterenler hicvedilmektedir: Hem pirinden gülbank alır Nasihata kulak urur Nefis için mihman olur Ben hacıyım dese gerek Son dörtlükte varıp Pir’in cemalini görmeyenlerin, verdikleri ikrarda (kararda) durmayanların imansız olarak ölecekleri anlatılıyor: Pir Sultan’ım varmaynalar Pir cemalin görmeyenler Bir ikrara durmayanlar İmansızca ölse gerek 6. Pir Sultan’ın Muamma Şiirleri Pir Sultan’ın muamma türüne örnek teşkil eden şiirleri de vardır. Bunlar yine din ve tasavvufla ilgili muammalardır. 28 nolu şiirde; “Kâmil oldum deyü dava edersin Hamakat nişanı kimdedir âşık”
586
şeklinde bir soru sorulmaktadır. (1. dörtlükte). Hamakat, anlamamak, ahmaklık demektir. Bu sorunun cevabı kendisinin kâmil, yetişmiş, ermiş olduğunu iddia eden âşık (talip) olmalıdır. Aynı şiirin ikinci dörtlüğünde; “Muhammet Mustafa göçtü dünyadan Muhammed’in nuru kimdedir âşık” şeklinde bir soru sorulmaktadır. Aynı soru üçüncü dörtlüğün son mısrasında da tekrarlanmaktadır. Bu daha önce üzerinde durduğumuz Hz. Muhammet’le Hz. Ali’nin, aynı nurdan yaratılmasıyla ilgilidir. Hz. Muhammet’teki nur kızı Hz. Fatıma’ya geçmiştir. Hz. Fatıma ile Hz. Ali evlenince iki nur tekrar birleşmiş ve bunlardan Hz. Muhammed’le Hz. Ali’nin soyu devam etmiştir. Bu mısralardaki sorunun cevabı Hz. Fatıma olmalıdır. 79. şiirin ilk dörtlüğü şöyledir: Hû erenler bir müşkülüm var benim Server Muhammed’in nuru kandedir Aşka düştüm gece gündüz yanarım Muhammed Ali’nin nuru kandedir. Bu dörtlüğün ikinci ve dördüncü mısralarında iki soru sorulmaktadır. Bu soruların
cevabı
yukarıdaki
muamma
ile
ilgili
olarak
verdiğimiz
bilgilere
dayanmaktadır: Server Muhammed’in nuru Hz. Fatıma’dadır. Muhammet Ali’nin nuru, Hz. Fatıma ile Hz. Ali’nin evliliğinden doğan çocuklardadır. Aynı şiirin ikinci dörtlüğünün son iki mısrasında şöyle bir soru soruluyor: Ol Muhammed Mustafa’nın nuruna Uğrayan mürurun yolu kandedir Buradaki “mürur” sözlükte, “geçme, geçip gitme” gibi mânâlara geliyor. Ancak bu mısralarda “ırmak” mânâsında kullanıldığını söyleyebiliriz. Öyle ise Muhammed Mustafa’nın nuruna uğrayan ırmağın yolu sorulmaktadır. O ırmağın yolu bulunursa Hz. Muhammed’in nuruna ulaşılacaktır. O ırmağın yolu ise Hz. Ali’de olmalıdır. Hz. Ali’nin yoluna giren (tarikata giren) Muhammed Mustafa’nın nuruna ulaşacaktır.
587
Aynı şiirin üçüncü dörtlüğü şudur: Yedisi sırdadır ayanda beşi (ayandır, C. Öztelli) Allah’a ma’lumdur her kulun işi Üçyüz altmış altı nerdüban başı (deryanın. İ.Aslanoğlu.) Akan ırmakların gölü kandedir Bu dörtlükte birinci mısradaki “yedisi sırda” olan tarikattaki “Yedi farz” yerine getirilmesi gereken kurallar olmalıdır. Tarikat sırdır, herkese açık değildir. Bundan (yedi farzdan) sorumlu olanlar da tarikata girenlerdir. “Ayanda veya ayandır beşi” ise şeriattaki İslam’ın beş şartı olmalıdır. Bunlar Müslüman olan herkesin uyması gereken kurallardır. Bunların gizli tarafı yoktur. Herkesi içine alır, herkes bunları bilir. Üçyüz altmış altı, insanda var olduğu kabul edilen damar sayısıdır. Bunu A.Gölpınarlı Hurûfilikle izah ediyor481 ama, Hurûfilikten haberi olmayanlar da bu motifi “Üç yüz altmış” olarak kullanıyor. O halde üç yüz altmış altı damarın başı, akan ırmakların gölü kalpte olmalıdır. Kalpte gönül vardır. Gönülde ise Tanrı tecelli etmektedir. Bu şiirin son dörtlüğünün son mısrasında “On iki imamın yolu kandedir” denmektedir. Bunun cevabı da yine “tarikatta” olmalıdır. Tarikata giren kişi On İki İmam’ın yoluna girmiş olmaktadır. 80 no’lu şiir de muamma özelliğindedir. Bu şiirin 1.2. ve 3. dörtlüklerinde de cevabı istenen sorular vardır ama bu sorular da, onların cevabı da çok sıradandır; öylesine soru ve cevaplardır: “Arab’ı Acem’i gezüp dururum Derya nedir umman nedir sel nedir” gibi (80/3. dörtlükten). Bu şiirin diğer dörtlüklerinde ise dinî-tasavvufî muammalar vardır: Dört kardaşız bir gömlekte yatarız Gömlek birdir bir vücuda çatarız Kendimizi ateşlere atarız Ateş nedir duman nedir kül nedir (80/4. dörtlük )
481
Gölpınarlı, Abdulbaki-Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 215.
588
Gölpınarlı’ya göre “dört kardeş” veya “dört ana” maddeyi meydana getiren anâsır-ı erbaa = çâr erkân’dır yani ateş, hava, su, toprak’tan ibaret dört unsurdur.482 Bu dört unsur beraberce bir gömlek (şekil, dış görünüş, elbise)tedir. Gömlek (şekil, dış görünüş, yaratılanlar) birdir, hepsi bir vücuda (varlığa) bağlıdır. Buradaki varlık Tanrı olabilir: Hepimiz Tanrı’ya ulaşmaktayız. Dört unsurdan maddeye, maddeden insana, insandan Tanrı’ya ulaşılmaktadır. O’na ulaşmak için âşık olup kendimizi ateşlere atarız. Pervanenin ateşlere atlayıp yanması gibi… Bu ateş ilahî aşk ateşidir. Bu ateşin dumanı, âşığın ahlarıdır. Külü ise ruhun Tanrı’ya ulaşmasından sonra geride kalan cesettir. Bu dörtlükteki muammayı bu şekilde çözmek mümkündür. Bu şiirin beşinci dörtlündeki, “Üç yüz altmış altı servinin dalı Bahçesinde bülbül nedir gül nedir” mısralarındaki “Üç yüz altmış altı”nın insan vücudundaki damarlar olduğundan az önce bahsetmiştik. Bahçedeki “bülbül Tanrı’ya âşık olan tâlip, “gül” de “gönül” de tecelli eden Tanrı olarak yorumlanabilir. Bu şiirin altıncı dörtlüğündeki; “Kırk sekiz bahçedir on iki kapu Eşiği bekleyen iki kul nedir” mısralarındaki “Kırk sekiz bahçeyi” Gölpınarlı insanın elinde ve ayağındaki on dörder mafsal ve bunlara ilaveten parmak ve tırnaklarla beraber (10+10) toplam 48 sayısını ortaya çıkarmaktadır.483 Buradaki izah tarzı pek oturmuyor. Bunu adı geçen araştırmacı da kabul ediyor ve “on iki kapı” insan olduğuna göre “Kırk sekiz bahçe” de insanla ilgili olmalıdır, diyor. “On iki kapı”yı da insandaki on iki delik olarak yorumluyor: İki göz, iki kulak, iki burun, iki meme, bir ağız, bir ön-bir ard olmak üzere.484 Bunların hepsi 11 (on bir) ediyor. 12.si de göbek olmalıdır. Gölpınarlı, “eşiği bekleyen iki kul”un “ceset-ruh”, veya “iki göz” olabileceğini ileri sürüyor ama, bizce eşiği bekleyen iki kul, her insanda bulunan, günah ve sevapları yazan iki melek olmalıdır.
482
A.g.e.: s. 178. A.g.e.: s. 192-193. 484 A.g.e.: s. 204. 483
589
Bu şiirin yedinci ve son dörtlüğünde Pir Sultan; “Menzilim uzaktır belki varamam Cümle şey’e vücut olan bil nedir” demektedir. (80/7. dörtlükten). Muamma son mısradadır. Bütün eşyaya, nesnelere vücut olan, var olma imkânını sağlayan Tanrı’dır. Bunların hepsi Tanrı’nın her şeyde tecelli etmesiyle var olmaktadır. 91 no’lu şiirdeki 1.2.3. ve 5. dörtlükler de muamma özelliğindedir. Ancak bu dörtlüklerdeki muammalar da sıradan muamma özelliğindedir. Ancak dördüncü dörtlük din ve tasavvufa göre önemi olan bir muammadır: Yedisi sırdadır ıyandır beşi Tedbirle bozulmaz takdirin işi Üç yüz altmış altı deryanın başı Çağlayup akan su başı nerd’olur (91/4. dörtlük) Bu dörtlükteki muammanın çok benzerini 79. şiirde çözmüştük. Bu dörtlükte ikinci mısra ise İslam’ın önemli esaslarından birisi olan “Kadere iman”ı tereddütsüz bir şekilde, Türkçe ile ve şiir olarak ifade ediyor: Tedbirle bozulmaz takdirin işi. 93 no’lu şiir yine muamma türündedir. Ancak bu şiirde sorulan soruların cevabı yine aynı dörtlük içinde verilmektedir: – Gitme giden gitme sual sorayım Ya ne bu dünyanın üstünde durur (Ya bu dünya neyin, olmalı. H.D.) – Vallâhi billahi ben onu gördüm Dünya sar’öküz’ün üstünde durur – Gitme giden gitme bir dahi soram Ya bu öküz neyin üstünde durur – Vallâhi billâhi ben onu gördüm Öküz de bir salın üstünde durur – Gitme giden gitme bir dahi soram Ya bu sal da neyin üstünde durur – Vallâhi billâhi ben onu gördüm Sal da bir balığın üstünde durur
590
– Gitme giden gitme bir dahi soram Ya bu balık neyin üstünde durur – Vallahi billâhi ben onu gördüm Balık da deryanın üstünde durur – Gitme giden gitme bir dahi soram Ya bu derya neyin üstünde durur – Vallahi billâhi ben onu gördüm Derya da ikrârın üstünde durur (93. şiir) Bu şiirdeki izah tarzına göre dünya sarı öküzün üstünde, sarı öküz bir salın üstünde, sal bir balığın üstünde, balık deryanın üstünde, derya ise ikrarın (imanın) üstünde durmaktadır. Böylece folklorik olarak dünyanın nelere dayanarak durduğu izah edilmiş, bunların hepsi de ikrara (iman edip inanmaya) dayandırılmıştır. Pir Sultan’daki bu folklorik bilginin çok benzerine Yazıcıoğlu Ahmed Bîcan’ın XV. yüzyılda yazdığı Envâr’ül Âşıkîn’de de rastlamaktayız. Bu eserdeki sıralama ise şu şekildedir: Dünya bir meleğin, melek arştan indirilen çok büyük bir taşın, bu taş Cennet’ten getirilen bir öküzün, bu öküz yaratılan büyük bir taşın, bu taş balığın, bu balık denizin üstünde durmaktadır. Suyun altında da yel yaratılmıştır485. Yazıcıoğlu Ahmed Bîcan ve ağabeyi Yazıcıoğlu Mehmet Bîcan, Hacı Bayram Veli’nin müritleridirler. İkisi de devrin önemli âlim ve şeyhlerindendir. Bu eser Yazıcıoğlu Mehmed Bîcan’ın Arapça olarak yazdığı Megarib’üz Zaman isimli eserin Türkçe’ye tercümesidir. Bu her iki eser folklorik değil, te’lif eserdir. Kitabın Arapça aslını yazan Mehmet Bîcan, Türkçe’ye tercümesini yapan Ahmet Bîcan zâhir ve bâtın ilimlerine vâkıf olarak Kur’an’dan, hadislerden, müfessirlerden ve evliyaların yazdıklarından da faydalanarak bu eserleri yazdıklarını söylüyorlar.486 Pir Sultan’dan aşağı yukarı 100 sene önce yazılan bu eser (tercümesiyle birlikte), kitâbî Türk tasavvufunun önemli eserlerinden kabul edilebilir. Yazılı kültürden uzak yaşamak zorunda olan Pir Sultan’ın bu şiirinde verdiği bilgiler ise, bu ve bunun gibi eserlerdeki kitabî bilgilerin sözlü kültüre yansıyan ve orada yaşayan şekli olarak kabul edilebilir.
485
Yazıcıoğlu Ahmed Bîcan: Envâr’ül Âşıkîn, Sadeleştiren: M. Faruk Güntunca (M. Figanî), İstanbul, Huzur Yayınevi, H. 1389, s. 45-46. 486 A.g.e.: s. 9-18.
591
Pir Sultan’ın 151 no’lu şiiri de muamma türündedir: Yine yeşillendi dağlar Kararıp kocamaz bağlar (karıyıp kocamaz, olmalı. H.D.) Her nereye varsam ağlar Felek senden gülen kimdir (151/1. dörtlük). Dünyanın güzellikleri ve bu güzelliklerin – insanların ölüp gitmesine rağmen – ihtiyarlayıp kocamadan devam ettiği, ölümlü olmaktan dolayı herkesin ağladığı, bütün güzellikleriyle yaşayanın ise dünya olduğu şeklinde bir yorum yapılabilir. Yani sorunun cevabı “dünya” olmalıdır. Ateşim yanıp pişmeden Ruh girip bu ten koşmadan Ana rahmine düşmeden Bu dünyaya gelen kimdir (151/2. dörtlük). Bu dörtlükteki muammanın cevabı Hz. Adem ile Hz. Havva olmalıdır. Yiğit ister yaranlığa Baykuş konar viranlığa On sekiz yıl karanlığa Hızır ile duran kimdir (151/3. dörtlük). Bu muammanın cevabı ilk bakışta Hz. Musa gibi görünüyor. Hızır’ın Musa’ya yol göstericiliği, mürşitliği, onunla arkadaşlığı ve bir yolculuğu bilinmektedir. Ancak bu kıssalarda “uzun süre karanlıkta kalmak” gibi bir durum yoktur. Bu durumda bu muammanın cevabının “Yunus Peygamber” olması akla daha yakın gibi gelmektedir. Yunus Peygamber bir gemi yolculuğunda çekilen kur’a sonucu denize atlamak zorunda kalmış, onu iri bir balık yutmuş ve Allah’ın emriyle canına bir zarar gelmemiştir. Balığın karnında bir, üç, yedi, yirmi veya kırk gün kalmıştır. Balığın karnında karanlıklar içinde “Senden başka hiçbir tanrı yoktur, Seni tenzih ederim. Gerçekten ben zâlimlerden oldum” diyerek niyaz etmiştir487. Bu âyetlerle ilgili olarak darda kalanın imdadına yetiştiğine inanılan Hızır’ın karanlıklar içindeyken Yunus Peygamber’in yanında olduğu şeklinde bir folklorlaşma ortaya çıkmıştır, diyebiliriz. Gün sayısı ise yine folklorlaşma ile yıla çıkarak 18 yıl haline gelmiş olmalıdır. 487
Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, s. 450, Saffat Suresi, 139–148. ayetler; s. 328, Enbiya Suresi, 87. ve 88. ayetler (Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları / 86, Ankara, 1993; Yazıcıoğlu Ahmed Bican: Envar’ül Âşıkîn – Âşıkların Nurları, s. 275–277.
592
Pir Sultan’ım der varalım Anda günahlar görelim Azrail’den bir soralım Kendi canın alan kimdir (151/4. dörtlük). Bu sorunun cevabı yine Azrail’dir. Kıyamet koptuktan sonra her şeyin canını alan Azrail, en sonra da kendi canını alacaktır. Allah’tan başka her şey ölümü tadacaktır488. Görüldüğü gibi Pir Sultan’ın muamma türündeki şiirlerinde de yine dinîtasavvufî temalar işlenmektedir. Onun beslendiği asıl kaynağın yine din ve tasavvuf olduğunu görmekteyiz. 7. Pir Sultan’ın Şathiye Türündeki Şiiri Pir Sultan’ın 123 no’lu şiiri şathiye türüne uygun özellikler taşımaktadır. Pir Sultan bu şiirinde bazan “felek”i, bazan Azrail’i, hatta bazan da Allah’ı kasdederek, bunlarla samimi, senli-benli bir şekilde konuşmakta, bunlardan istek veya şikâyetlerde bulunmaktadır. Bu şiirin birinci dörtlüğünde muhatabı felektir. İkinci dörtlüğün birinci ve ikinci mısralarında Azrail, üçüncü ve dördüncü mısralarında ise Tanrı’dır. Üçüncü, dördüncü ve beşinci dörtlükte de muhatap felekle Azrail’dir: Gafil getirsin yanıma Kıyarsın tatlı canıma Toprak atarsın sineme Sorucuyu salma bari (123/2. dörtlük). Ayrıca bakınız; aynı şiirin diğer dörtlükleri. 8. Pir Sultan’ın Düvazimam ( Düvaz) Şiirleri: Alevî –
Bektaşî edebiyatındaki nefes (deme) lerin 12 İmamlar’dan
bahsedenlerine “düvazimam” veya sadece “düvaz” adı verilmektedir. Bu kelimeler Farsça “düvaz deh İmam=12 İmam” söyleyişinin kısaltılmasıyla oluşmuştur. Bu tür şiirlerde 12 İmamlar (Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Hüseyin, Zeynel Âbidin, İmam Bâkır, İmam Câfer, İmam Mûsâ’l-Kâzım, İmam Rıza, İmam Takıy, İmam Nakîy, İmam 488
Yazıcıoğlu, Ahmed Bican: Envar’ül Âşıkîn.- Âşıkların Nurları, s. 680–681.
593
Hasan’ül-Askerî, İmam Mehdî) sırasıyla zikredilerek övülür veya hatırlatılır. İşte bu şiirlere “düvaz” veya “düvazimam” adı verilir. 12 İmamlar ve bunların Türk kültürü içindeki yeri hakkında “Ehl-i Beyt ve On İki İmamlar” bölümüne bakınız. Pir Sultan da düvaz veya düvazimam tarzında şiirler söylemiştir. Örnekler: -27- (Pir Sultan’ın) 1 Erler himmet eylen niyaz eyleyim Zâkir oldum zikrederim Ali’yi Furkan’ın okurum mehdin eylerim (Furkan’ı, olmalı. H.D.) Zâkir oldum zikrederim Ali’yi 2
3
Vardım gördüm ötesi yok faniyi
Medet senden iki cihan serveri
Can arzular kerem ıssı Veli’yi
Şefaat umarım her dem yalvarı
Düldül’ü Kanber’i Fatma Ana’yı
Hasan Hüseyin’in bunca yarları
Zâkir olalım zikrederim Ali’yi
Zâkir oldum zikrederim Ali’yi
4
5
İmam Zeynel yardım eyle fakirim
Kâzım Musa Rıza ol benim derdim
Şefaat umarım her dem Bakır’ım
Ali-el Rıza’dır dilimde virdim
İmam Cafer kitabını okurum
Takî Naki Asker gerçeğe vardım
Zâkir oldum zikrederim Ali’yi
Zâkir oldum zikrederim Ali’yi
6 Yolundan azmışlar imana gelin Gelin bu mekândan bir haber alın Mehdî alçaktadır birlikte kalın Zâkir oldum zikrederim Ali’yi 7 Yezitlere lânet edin gaziler Zira can iverken ceset sızılar (verirken, olmalı. H.D.) Pir Sultan’ım Şah Meyit’i arzular Zâkir oldum zikrederim Ali’yi (İ. Aslanoğlu: s. 113-114).
594
-49- (Pir Sultan’ın) Hocam bana ilimleri sorarsa Hak Muhammed Ali derdim okurum (virdim, olmalı. H.D.) Kur’an’ın kilidi ihlas-ı şerif Hasan-u Hüseyni sevdim okurum Pirim Hacı Bektaş Zeynel Abâ’ya Gündüzün güneşi gecedir aya Bunda bir gün doğar yoksula baya Anın divanına durdum okurum Ali’dir vird olan cümle erlere Muhammed Bâkır’dan İmam Cafer’e Hazret-i Hızır gibi gerçek ere (Hazret-i Hızır’a gerçek erlere, olmalı. H.D.) Anın divanına durdum okurum Gönül bir deryadır dolar eksilmez Değme bir gönüle güher konulmaz Bu bir gizli sırdır kimseler bilmez Musâ-i Kâzım’ı sevdim okurum İmam Rıza’dan müşkülüm kandı Muhammed Takî’den Nakî’ye vardı Hocam bana ilim dedi uyardı Sabahın seyrinde virdim okurum (sehrinde, olabilir. “seherinde” karşılığı. H.D.) Hasan-ül Askerî, Mehdî çıkınca İsâ Peygamber’i vezir dikince Doksan bin er Horasan’dan kopunca On İki İmam’a yardım okurum Pir Sultan’ım Hak Muhammed Ali’den Tâ ikrarım vardır Kalû Beli’den Şefaat umarım güzel Veli’den (“nebiden” de olabilir. H.D.) Muhammed Ali’yi sevdim okurum (C. Öztelli.) İ. Aslanoğlu: s. 132-133. Diğer örnekler için bakınız; 17, 31, 139 ve 142. şiirler.
SONUÇ Pir Sultan’ın isyan ettiği veya bir isyan lideri olduğu, bütün araştırmalara rağmen belgelerle doğrulanmamıştır. Onun isyanı veya isyan lideri olduğu, sonradan oluşan Pir Sultan Hikâyesi/Destanı icabı ortaya çıkmış olmalıdır. Osmanlı Devleti’nin imparatorluk haline gelmesi sırasında devletin, kendi tabanını, değerlerini ve kültürünü reddetmeye ve kozmopolitleşmeye başladığı yıllardaki merkez-çevre çatışmasında, Pir Sultan’ın dinî önder ve potansiyel tehlike olmasından korkularak idam edildiği söylenebilir. Osmanlı Devleti, XVI. yüzyıla girilirken bütün kurucu unsurları (Ahiler, Dervişler, Alp-erenler, Türkmenler, nüfuzlu beyler v.s.) tasfiyeye başlamış, merkezî bir devlet oluşturmak için her şeyi yeni baştan düzenlemiştir. Pir Sultan da derviş ve Türkmen çevreye mensup olmasından dolayı hedefe konmuş ve idam edilmiş olmalıdır. Osmanlı Devleti imparatorluk haline gelirken ve kuruluştaki hassasiyetlerinden sıyrılırken adı konmadan Emevî ve Abbasî zihniyetinin hakimiyeti altına girmiştir. Bu dönemde “Dört Mezheb”i kabul eder görünmekle birlikte, aslında onlardan farklı bir Sünnilik yani “Osmanlı Sünniliği”ni ihdas etmiştir.
İslâm, bu anlayışa göre
uygulanmış; bu taassup kalıbına uymayan herkes ortadan kaldırılması gereken düşman olarak kabul edilmiştir. Pir Sultan’ın da bu düşmanlardan kabul edilerek idam edilmiş olabileceğini söyleyebiliriz. Büyük Selçuklular’daki Oğuz İsyanı ve sonra devletin yıkılması, Anadolu Selçukluları’ndaki Babâî İsyanı ve sonra devletin yıkılması, Osmanlı Devleti’ndeki Şeyh Bedreddin İsyanı ve bunun sonunda devletin yıkılma sürecine girmesi devlet yetkililerinde bir korku ve hassasiyet meydana getirmiştir. Bu olayları hatırlatan gelişmeler ve onların önderleri çok sıkı takip edilmiştir. Şah Kulu İsyanı da bunların benzerlerinden kabul edilebilir. Pir Sultan’ın da öyle bir hareket başlatmasından korkularak idam edilmiş olabileceğini kabul edebiliriz. Birden çok Pir Sultan olduğunu, bunlardan ikisinin (Pir Sultan, Pir Sultan Abdal) XVI. yüzyılda, diğerlerinin daha sonra yaşadığını görmekteyiz. Lehte-aleyhte çok tartışılan Pir Sultan’ın diğerlerinden ayrılması şarttır. Ancak o zaman çok yönlü tartışılan Pir Sultan, kültürümüz ve tarihimizdeki gerçek yerine oturtulabilir. Pir Sultan’ın şiirlerinin dayandığı temeller İslam, tasavvuf ve İslamiyet öncesi Türk kültürüdür. Onun şiirlerinde İslâm ve tasavvuf vurgulanmakta ve daha ön plânda
596
tutulmaktadır. Türk kültürü ise Türkmen yaşayışına bağlı olarak kendiliğinden var olmakta ve ortaya çıkmaktadır. Dinî önder durumundaki Pir Sultan’ın dinî-tasavvufî şiirler söylemesi, bu şiirleri musikî halinde sazla ve irticalen söylemesi gibi… Onun şiirlerinde tanrı olarak Allah, peygamber olarak Hz. Muhammed, din olarak İslam, kitap olarak da Kur’an hiçbir şüpheye yer bırakmayacak şekilde kabul edilmektedir. Hz. Ali, Ehl-i Beyt, On iki İmamlar ise örnek alınan diğer şahıslardır. Bunlar Hz. Muhammed’in akrabası, yakını veya soyunun devamı olduğu için değer verilen şahsiyetlerdir. Pir Sultan’ın şiirlerinde Cennet, Cehennem, kıyamet, ölümden sonra dirilme, melekler, Şeytan, haram-helâl, günah-sevap, tamamen İslam’a göre anlatılmakta ve yer almaktadır. Onun şiirlerinde İslam’a uygun bir din ve ahlâk anlayışı dile getirilip yüceltilmektedir. Dine aykırı gibi görülen bazı kullanışlar, bilgi noksanlığından, tasavvufun iyi hazmedilmemesinden veya şiirlerin sözlü kültürde zamanla değişikliğe uğramasından kaynaklanmalıdır. Çünkü Türk tasavvufunun altın çağından aşağı yukarı 300 yıl geçmiştir. Türkmen çevreleri bu dönemde şehirden, medeniyetten, mektepten mahrum olarak, sadece sözlü kültürden faydalanarak kültürlerini yaşamışlar ve yaşatmışlardır. Pir Sultan “Ocakzâde ve Dede”dir. Onun soyundan gelenlerin bugün bile çevre illerde de tâlipleri vardır. O, cemlerde saz çalıp nefesler söyleyen, halkı din ve tasavvuf yolunda eğiten bir âşıktır. Onun Marksizmle uzaktan yakından bir ilgisi yoktur. Şiirlerinin özünü, esasını Allah, Peygamber, Hz. Ali, Ehl-i Beyt sevgisi teşkil eder. Onu Marksizme yamamak isteyenler, onun şiirlerini tekrar okumalıdırlar. XVI. yüzyılda Türkmenleri ve Pir Sultan gibi din ve tasavvuf önderlerini “kâfir, dinsiz, kâfirden de beter” kabul eden Osmanlı fetva ve fermanları yeniden gözden geçirilmelidir. Aynı mantığı bugün devam ettirenler de onun şiirlerini yeniden okumalı ve İslam’ın bu hususlardaki referanslarını, esaslarını, ölçülerini tekrar tekrar incelemelidirler. Yukarıdaki özellikleriyle Pir Sultan, Yunus Emre ayarında değilse bile ona yakın bir din ve tasavvuf âşığıdır. Her iki tarafın taassubundan ve saptırmasından kurtulabilenler için Pir Sultan da Türk kültürünün temellerinden ve ortak
597
kahramanlarından birisidir. O da iyi tanındıkça Yunus Emre gibi kültürümüzdeki yerini alacaktır. Yunus Emre’yi görmezlikten gelen veya reddeden aydın sayısı günümüzde ne kadar azaldıysa, gelecekte de Pir Sultan’ı görmezlikten gelen veya reddedenlerin sayısı o kadar azalacaktır. Ortak değerlerimiz ve ortak kahramanlarımız arttıkça da milletimizin bünyesi daha sağlam olacaktır.
598
KAYNAKLAR Ahmet Refik: “Osmanlı Devrinde Rafızîlik ve Bektaşîlik”, Darü’lfünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası, Nisan 1932, Cilt VIII, Sayı: 2. Akdağ, Prof. Dr. Mustafa: Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, Birinci Basım, İstanbul, Bilgi Yayınları, 1975. Anadol, Prof. Dr. Cemal: Pir Sultan Abdal, İstanbul, Beyaz Balina Yayınları, 2001. Aslanoğlu, İbrahim: “Bu da Başka Bir Pir Sultan mı?” Türk Folkloru, Ocak 1986. Aslanoğlu, İbrahim: Pir Sultan Abdallar, İkinci Basım, İstanbul, Can Yayınları, 1997. Aslanoğlu, İbrahim: Şah İsmail Hatayî ve Anadolu Hatayîleri, İstanbul Der Yayınları, 1992. Âşık Paşaoğlu (Paşazâde): Âşık Paşaoğlu Tarihi (Haz. ATSIZ), İkinci Baskı, İstanbul, M.E.B., 1992. Avcı, Ali Haydar: Bize de Banaz’da Pir Sultan Derler, İstanbul, Çağ Pazarlama Gazete Kitap Basım Yayın A.Ş, 2004. Aytekin, Sefer: Buyruk, Ankara, Ayyıldız Yayınları, 2001. Bal, Doç. Dr. Hüseyin: Alevî İslâm Yolu, I. Baskı, İstanbul, Cem Vakfı Yayınları, 2004. Balım, Ali: Pir Sultan Abdal, Ankara, Emek Basım Yayımevi, 1957. Başgöz, İlhan: Âşık Ali İzzet Özkan, Ankara, Türkiye İş Bankası, 1979. Bayram, Dr. Mikâil: Bacıyan-ı Rum, Konya, 1987. Bayram, Doç Dr. Mikâil: Şehy Evhadü’d-din Hamid el-Kirmanî ve Evhadiyye Tarikatı, Konya, Damla Matbaacılık ve Tic., 1993. Bayram, Doç Dr. Mikâil: Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, Konya, Damla Matbaacılık ve Tic., 1991. Bayrak, Mehmet: Pir Sultan Abdal, Birinci Baskı, Ankara, Yorum Yayınları, 1986. Bezirci, Asım: Pir Sultan, Üçüncü Baskı, İstanbul, Evrensel Basım Yayın, 1994.
599
Birdoğan, Nejad: Anadolu Aleviliğinde Yol Ayrımı, Birinci Baskı, İstanbul, Mozaik Yayınları, 1995. Birge, J. Kingsley: Bektaşilik Tarihi, I. Baskı, İstanbul, Ant Yayınları, 1991. Büyük Larousse – Sözlük ve Ansiklopedisi, cilt 3, 12, 16, İstanbul, Milliyet, 1992. Celalzâde Mustafa: Selim-nâme (Hazırlayanlar: Prof. Dr. Ahmet Uğur, Öğr. Görevlisi Mustafa Çuhadar), Ankara, Kültür Bakanlığı, 1990. Coşan, Prof. Dr. Esad: Hacı Bektaş-ı Veli, MakalâtAnkara, Seha Neşriyat, (Tarihsiz, Tez: 1973). Çabuk, Dr. Vahid: Solakzâde Tarihi, Cilt-1Ankara, , Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989. Çağatay, Prof. Dr. Neşet: Ahîlik Nedir, Ankara, Kültür Bakanlığı, 1990. Çalışlar, Oral: Hz. Ali-Muaviye Çatışması, 2. Baskı, İstanbul, Pencere Yayınları, 1992 Çetinkaya, Nihat: Kızılbaş Türkler, I. Basım, İstanbul, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 2003. Düzdağ, M. Ertuğrul: Şeyhülislam Ebussuud Efendi Fetvaları, İkinci Baskı, İstanbul, Enderun Kitabevi, 1983. Ebû Zehra, Prof. Muhammed: İslam’da Fıkhî Mezhepler Tarihi, 2. Baskı, İstanbul, Hisar Yayınevi, 1978. Edirneli Oruç Beğ: Oruç Beğ Tarihi (Haz. ADSIZ), İstanbul, Tercuman Binbir Temel Eser, 1972. Eğri, Yrd. Doç. Dr. Osman: Bektaşilikte Tasavvufi Eğitim, İkinci Baskı, İstanbul, Horasan Yayınları, 2003. Eraslan, Prof. Dr. Kemal: Ahmed-i Yesevî, Divan-ı Hikmet; Seçmeler, İkinci Baskı, Ankara, Kültür Bakanlığı, 1991. (Ergun), Sadettin Nüzhet: XVII’nci Asır Saz Şairlerinden Pir Sultan Abdal, İstanbul, Evkaf Matbaası, 1929. Ergun, Sadettin Nüshet: Bektaşî Şâirleri ve Nefesleri, Cilt: 1-2, İstanbul, 1944.
600
Eröz, Doç. Dr. Mehmet: Türkiye’de Alevîlik – Bektaşîlik, İstanbul, Otağ Matbaacılık, 1977. Eröz, Prof. Dr. Mehmet: Eski Türk Dini ve Alevîlik – Bektaşilik, İstanbul, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1992. Eyuboğlu, İsmet Zeki: Pir Sultan Abdal, İstanbul, Geçit Kitabevi, 1991. Eyuboğlu, Sabahattin: Pir Slutan Abdal, 4. Basım, İstanbul, Cem Yayınevi, 1995. Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhî: İmâmiyye Şiası, İstanbul, Selçuk Yayınları, 1984. Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhî: Çağımızda İtikâdî İslam Mezhepleri, 3. Baskı, İstanbul, Selçuk Yayınları, 1986. Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhî: Türkiye’de Alevîlik – Bektaşilik, 2. Baskı, İstanbul, Selçuk Yayınları, 1991. Fuat, Mehmet: Pir Sultan Abdal, 1. Baskı, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 1999. Gölpınarlı, Abdûlbaki: Yunus Emre ve Tasavvuf, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1961. Gölpınarlı, Abdûlbaki:100 Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatler, Birinci Baskı, İstanbul, Gerçek Yayınevi, 1969. Gölpınarlı, Abdûlbaki: Pir Sultan Abdal, 3. Basım, İstanbul, Varlık Yayınevi, 1969. Gölpınarlı, Abdûlbaki: Tarih Boyunca İslam Mezhepleri ve Şiilik, Birinci Basım, İstanbul, Der Yayınevi, 1979. Gölpınarlı, Abdülbaki – Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, İstanbul, Der Yayınları, 1991. Gölpınarlı, Abdûlbâki: Oniki İmam, İkinci Basım, İstanbul, Der Yayınları, 1989. Gündüz, Yrd. Doç. Dr. İrfan – Çiçek, Yrd. Doç. Dr. Yakup: Tasavvuf ve Tarikatlarla İlgili Fetvalar – Ömer Ziyâuddin Dağıstânî, İstanbul, Seha Neşriyat, (Tarihsiz) Hammer, J. Von: Osmanlı Tarihi, Cilt-I, İstanbul, M.E.B., 1991. İslamoğlu, Mustafa: İslamî Hareket, Anadolu –I-, İkinci Baskı, İstanbul, Denge Yayınları, 1991.
601
Kaya, Haydar: Alevî – Bektaşî Erkânı, Evrâd’ı ve Edebiyatı, 4. Baskı, İstanbul, Engin Yayıncılık, (Tarihsiz) Kevserânî, Dr. Vecihi: Osmanlı ve Safevîlerde Din-Devlet İlişkisi, İstanbul, Denge Yayınları, 1992. Kırkıncı, Mehmet: Alevilik Nedir? 7. Baskı, İstanbul, Cihan Yayınları, 1992. Kurnaz, Prof. Dr. Cemal-Tatcı, Yrd. Doç Dr. Mustafa: Yesevîlik Bilgisi, Ankara, Eğitim Basımevi, 2000. (Komisyon): Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi (Abbasiler), Cilt: 3, İstanbul, Cağ Yayınları Tic.ve San. A.Ş., 1986. Korkmaz, Esat: Ansiklopedik Alevilik – Bektaşilik Terimleri Sözlüğü, Üçüncü Basım, İstanbul, Kaynak Yayınları, 2003. Korkmaz, Esat: Pir Sultan Abdal, Birinci Basım, İstanbul, Alev Yayınları, 2005. Köprülü, Prof. Dr. M. Fuad: Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, İkinci Basım, Ankara, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1966. Köse, Doç. Dr. Nerin: “Pir Sultan ve Hızır Paşa Hikâyesi”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, sayı 4, İzmir, 2000. Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993. Kudret, Cevdet: Halk Şiirinde Üç Büyükler: Pir Sultan Abdal, 2. Baskı, İstanbul, İnkılâp Yayınevi, 1985. Mardin, Prof. Dr. Şerif: Din ve İdeoloji, 5. Baskı, İstanbul, İletişim Yayıncılık, 1992. Mardin, Şerif: Türkiye’de Toplam ve Siyaset, 3. Baskı, Ankara, İletişim Yayıncılık, A.Ş., 1992. Melikoff, Prof. Dr. İrene: Uyur İdik Uyardılar, İkinci Baskı, İstanbul, Cem Yayınevi, 1994. Melikoff, İrene: Hacı Bektaş – Efsâneden Gerçeğe, İstanbul, Çağ Pazarlama, Gazete, Dergi, Kitap ve Yayın A.Ş., 1998.
602
Mumcu, Dr. Ahmet: Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, Ankara, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1963. Nizamülmülk: Siyasetname (Türkçesi: Nurettin Bayburtlugil), Birinci Baskı, İstanbul, Dergâh Yayınları, 1981. Noyan, Doç. Dr. Bedri: Bektaşilik – Alevîlik Nedir, Üçüncü Baskı, İstanbul, Ant ve Can Yayınları, 1995. Ocak, Ahmet Yaşar: Babaîler İsyanı, Birinci Baskı, İstanbul, Dergâh Yayınları, 1980. Okan, Murat: Türkiye’de Alevîlik, 1. Baskı, Ankara, İmge Kitabevi, 2004. Öz, Bakî: Osmanlı’da Alevî Ayaklanmaları, 2. Basım, İstanbul, Ant Yayınları, 1992. Öz, Bakî: Bir Alevîlik Yolu – AHİLİK, Birinci Basım, İstanbul, Can Yayınları, 2001. Öz, Bakî: Aleviliğe İftiralara Cevaplar, 3. Basım, İstanbul, Can Yayınları, 2005. Öz, Doç. Dr. Mustafa: “İslâm Mezhepleri Tarihî Açısından Anadolu Alevîliği”, Türk Yurdu, cilt: 14, sayı: 88, Aralık, 1994. Özkırımlı, Atilla: Alevîlik – Bektaşîlik, 2. Basım, İstanbul, Cem Yayınevi, 1993. Öztelli Cahit: Pir Sultan Abdal, 7. Baskı, İstanbul, Özgür Yayın Dağıtım, 1989. Öztürk, Prof. Dr. Yaşar Nuri: Tarihi Boyunca Bektaşilik, Birinci Baskı, İstanbul, Yıldızlar Matbaası, 1992. Öztürk, Prof. Dr. Yaşar Nuri: Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, 5. Baskı, İstanbul, Yeni Boyut, 1997. Öztürk, Prof. Dr. Yaşar Nuri: 400 Soruda İslam, 8. Baskı, İstanbul, Yeni Boyut, 1999. Savaş, Doç. Dr. Saim: XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik, 1. Basım, Ankara, Vadi Yayınları, 2002. Sezgin, Abdülkadir: “Alevîlik – Bektaşilik Üzerine Münakaşalar”, Türk Yurdu, cilt 14, sayı: 44, Aralık, 1994. Sırma, Prof. Dr. Süreyya: Hilafetten Saltanata – EMEVİLER Dönemi, İstanbul, Beyan Yayınları, 1995.
603
Sofuoğlu, Prof. Dr. Cemal-İlhan, Prof. Dr. Avni: Alevilik-Bektaşilik Tartışmaları, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997. Sümer, Prof. Dr. Faruk: Safevî Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, İstanbul, Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü Yayınları, Tarih Dizisi No: 1, 1976. Sümer, Prof. Dr. Faruk: Oğuzlar (Türkmenler), 3. Baskı, İstanbul, Ana Yayınları, 1980. Tansel, Dr. Selahattin: Yavuz Sultan Selim, Ankara, Milli Eğitim Basımevi, 1969. Tekindağ, Şehabeddin: “Yeni Kavram ve Vesikaların Işığı Altında Yavuz Sultan Selim’in İran Seferi”, İ.Ü. Ed. Fak. Tarih Dergisi, sayı: 22, İstanbul, 1967. Tepeli, Dr. Yusuf: Derviş Muhammed Yeminî, Fazilet-nâme –I-, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2002. Tuncer, Cengiz: “Pir Sultan Abdal’ın Hikâyesi”, Aksam, 3–13 Temmuz, 1966. Tur, Seyit Derviş: Erkânnâme, İkinci Basım, İstanbul, Can Yayınları, 2002. Turan, Prof. Dr. Osman: Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Ankara, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1965. Turan, Prof. Dr. Osman: Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, İkinci Baskı, İstanbul, Nakışlar Yayınevi, 1984. Türkdoğan, Prof. Dr. Orhan: Alevî – Bektaşî Kimliği, İstanbul, Timaş Yayınları, 1995. Türkiye Diyanet Vakfı, İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 4, 10, 18. Uludağ, Prof. Dr. Süleyman: Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Üçüncü Baskı, İstanbul, Marifet Yayınları, 1977. Uzunçarşılı, Ord. Prof. İ. Hakkı: Osmanlı Tarihi, cilt 1, 2. Baskı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1961. Üçok, Doç. Dr. Bahriye: İslam Tarihi, Emevîler-Abbasîler, Ankara, Milli Eğitim Basımevi, 1979. Üzüm, Dr. İlyas: Günümüz Alevîliği, İkinci Baskı, İstanbul, İSAM Yayınları, 2000.
604
Üzüm, Doç. Dr. İlyas: Kültürel Kaynaklarına Göre Alevîlik, 2. Baskı, İstanbul, Horasan Yayınları, 2004. Yağcı, Öner: Pir Sultan Abdal, İstanbul, Gün Yayınları, 1996. Yalçın, Aziz: Makalât-ı Hacı Bektaş Veli, Dördüncü Basım, İstanbul, Der Yayınları, 2004. Yaltkaya, M. Şerafettin: Simavne Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin, İstanbul, Kitabevi Yayınları, 1994. Yazıcıoğlu, Ahmet Bîcan: Envar’ül Âşıkîn, Sadeleştiren: M. Faruk Gürtunca (M. Figanî), İstanbul, Huzur Yayınevi, H. 1389. Yetişen, Rıza: Tahtacı Aşiretleri, İzmir, Memleket Yayınları, 1986. Yetkin, Dr. Çetin: Türk Halk Hareketleri ve Devrimler, Birinci Baskı, İstanbul, Milliyet Yayınları, 1980. Yıldırım, Ali: Osmanlı Engizisyonu, Ankara, Öteki Yayınevi, 1996. (?) Zelyut, Rıza: Osmanlı’da Karşı Düşünce ve İdam Edilenler, İkinci Baskı, İstanbul, Yön Yayıncılık, 1995.
605
ÖZGEÇMİŞ 1950’de İmirler (Gümüşhacıköy – AMASYA) köyünde doğdu. İlkokulu İmirler Köyü İlkokulu’nda, ortaokulu Gümüşyacıköy Ortaokulu’nda okudu. Lise – 1’i Samsun Ondokuz Mayıs Lisesi’nde, lise – 2,3’ü Merzifon Lisesi’nde okuyarak 1968 yılında bu liseden mezun oldu. 1968–1969 öğretim yılında Erzurum Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nin Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’ne girdi. 1972’de bu fakülteden mezun oldu. 1972–1973 öğretim yılında Yusufeli (Artvin) Lisesi’ne Edebiyat Öğretmeni olarak tayin edildi. 1974–1975 öğretim yılının sonunda tayinle buradan ayrıldı ve 1975– 1976 öğretim yılının başında Amasya İmam-Hatip Lisesi’nde göreve başladı. 1,5 yıla yakın bu okulda görev yaptı. 1976–1977 öğretim yılının ortasında tayinle buradan ayrılarak Balıkesir Necati Bey Eğitim Enstitüsü’nde göreve başladı. Bu enstitüde öğretmenlik, Türkçe Bölümü müdür yardımcılığı ve Türkçe Bölümü bölüm şefliği görevlerinde bulundu. Bu arada, adı Yüksek Öğretmen Okulu’na çevrilen Necati Bey Yüksek Öğretmen Okulu’ndan Balıkesir Ticaret Lisesi’ne Nisan-1982’de tayin edildi. Üç öğretim yılı bu okulda edebiyat öğretmenliği yaptı. 1985’te Ege Ünivertesi’nin açmış olduğu okutmanlık imtihanını kazanarak 1985–1986 öğretim yılında Türk Dili Bölümü’nde göreve başladı. Bu bölümde okutmanlık ve bölüm başkan yardımcılığı görevlerinde bulundu. Kendi isteğiyle 1998’de emekliye ayrıldı. Okutmanlık görevine devam ederken Yüksek Öğretim Kanunu’nun Geçici 5. Madde’sine bağlı olarak Pir Sultan’la ilgili doktora çalışmasına başladı. Emekliğe ayrıldıktan sonra da bu çalışmaya devam etti. Kasım 2007 yılında Pir Sultan’ın Şiirlerinin Tahlili ve Dayandığı Temeller isimli doktora tezini bitirdi.
606
ÖZET Osmanlı Devleti, Anadolu Selçuklularının dışladığı Ahî ve Babaî kadrolarının bâkîyelerine ve Türkmenlere dayanılarak kurulan ve sûfî özelliği ağır basan bir devlettir. Bu dönemde taassuptan uzak bir İslam ve İslam’ın özüne bağlı kitabî bir tasavvuf yaşanmaktadır. Ayrıca bâriz bir Sünnîlik, Şiîlik veya Alevîlik de görülmemektedir. Bu yıllarda din, tasavvuf ve kültür bakımından ideal ve ortak bir dönem yaşanmaktadır. XVI yüzyıla gelindiğinde taassup kendisini hissettirmeye başlamış, “Osmanlı Sünnîliği” ihdas edilmiş, Selçuklarda olduğu gibi Türkmen unsurlar dışlanıp düşman görülmeye başlanmış, “kâfir ve kâfirden de beter” olarak kabul edilmişlerdir. Dışlanan Türkmen kadrolarının ve halkın yerine devşirmeler getirilmiştir. İran’da, Anadolu’daki dışlanan sûfi ve Türkmen kitlelere dayanılarak Safevî Türk Devleti’nin kurulması iki Türk devletinin rekabetini ve çatışmasını kaçınılmaz hale getirmiştir. Bu rekabet ve çatışmaya bağlı olarak isyanlar, katliamlar; fetva ve fermanlarla idamlar yaşanmıştır. Pir Sultan’ın idamı da bunlardan birisidir. Pir Sultan’ın idamından sonra halk arasında ve âşıkların dilinde bir Pir Sultan Hikâyesi / Destanı teşekkül etmiştir. Cumhuriyetle birlikte, özellikle de 1960’lardan sonra aydınların kaleminde Devrimci Pir Sultan Hikâyesi / Destanı ortaya çıkmıştır. İdam edilen Pir Sultan başka âşıklar tarafından örnek alınmış ve başka Pir Sultanlar da yetişmiştir. Bunların hayatları ve şiirleri sözlü kültürde birbirine karışmış ve bir “Pir Sultan Geleneği” oluşmuştur. Bunların içinden asılan Pir Sultan’ı ve onun şiirlerin ayırıp çıkarmak oldukça zorlaşmıştır. Pir Sultan; tanrı olarak Allah’ı, peygamber olarak Hz. Muhammed’i, kitap olarak Kur’an’ı, din olarak İslam’ı ve bu dinin olmazsa olmazlarını kabul ettiğini şiirlerinde açıkça ve defalarca dile getirmiştir. Buna rağmen Osmanlılar, onun mensup olduğu Türkmenleri “kâfir, mülhid, rafizî” kabul etmişlerdir. Cumhuriyet döneminin bazı aydınları da onun Marksistliğini ve bir isyan lideri olduğunu bile ileri sürmüşlerdir. Aslında Pir Sultan bu iki anlayışın da dışındadır. O, Yunus Emre ekolünün XVI yüzyıldaki bir uzantısıdır. Dinî-tasavvufî özellikleri ağır basan, bir “ocakzâde” olmasına bağlı olarak sazıyla ve sözüyle halkı eğitip irşat eden bir Türk kültürü mimarıdır. Saltanat ve taassup uğruna idam edilen bir mazlumdur.
607
ABSTRACT The Ottoman Empire established on the strength of the Turkomans and followers of the groups of Ahî and Babaî who were excluded by Anatolian Selçuk Empire is a state predominated characteristics of sofism. In these years, in point of culture and Islamic mysticism, religion, an ideal and collective period has been lived. When it had been 16th century, bigotry distinguished, “Ottoman Sunnism” had been founded, as in Selçuk Empire, Turkoman elements were regarded as enemy and were accepted as “unbeliever and even they were worse than them”. Instead of public and Turkoman staves excluded, recruiting boys for the Jannisary corps had been fetched. The one in Iranian, being founded the Safevi Turkish State being on the strength of Sofi and Turkoman massers excluded in Anatolia made unavoidable competion and conflict of this two Turkish states. Depending on this competion and conflict rebellions, massacres; executions with edicts and fetwa had happened. The execution of Pir Sultan is one of these. After the execution of Pir Sultan, a story/ epic of Pir Sultan was composed by the public and the public poets’ works. During the Republic period, especially after the sixties the intellectuals exposed Revolutionist Pir Sultan’s story/ epic. He was followed by some other public poets and new “Pir Sultan”s were raised after his execution. Their life and poems formed a Pir Sultan tradition in verbal literature. It became quite difficult to select the real Pir Sultan and his poems among all those. Pir Sultan had clearly stated and declared many times that he accepted Allah as God, Mohammed as Prophet, Koran as holy book and Islam as religion. Despite this, Ottomans regarded Turkomans, he belonged to, as unbeliever. In addition, some intellectuals of the period of Repuclic even suggested that he was the Marxist and the lieader of rebellion. Actually he is out of these two viewpoints. He is the follower of Yunus Emre’s influence in the 16th century. He is a Turkish Cultural Architect, whose characteristics of sofism and religion predominates, and, who educates the public by his poems and instrument. He is a wronged person executed for sovereignty and bigotry.
