Pemetari Speciale
2
1. PEMET FRUTORE..........................................................................................................................5 1.1. Kushtet ekologjike për kultivimin e mollës................................................................................6 1.2. Kultivarët e mollës.....................................................................................................................6 1.3. Masat agropomoteknike për kultivimin e mollës.....................................................................11 1.4. Nënshartesat për mollën.........................................................................................................14 1.5. Kushtet ekologjike për kultivimin e dardhës............................................................................16 1.6. Kultivarë te dardhës.................................................................................................................16 1.7. Masat agropomoteknike për kultivimin e dardhës..................................................................20 1.8. Nënshartesat për dardhën.......................................................................................................22 1.9. Kushtet ekologjike për kultivimin e ftoit..................................................................................24 1.10. Kultivarët e ftoit......................................................................................................................25 1.11. Masat agropomoteknike për kultivimin e ftoit........................................................................25 1.12. Nënshartesat për ftoin............................................................................................................25
PEMET BERTHAMORE....................................................................................................................28 2.1. Kushtet ekologjike për kultivimin e kumbullës.......................................................................29 2. 2. Kultivarët e kumbullës............................................................................................................29 2. 3. Masat agropomoteknike për kultivimin e kumbullës.............................................................33 2. 4. Nënshartesat për kumbullën.................................................................................................34 2. 5. Kushtet ekologjike për kultivimin e pjeshkës........................................................................36 2. 6. Kultivarët e pjeshkës..............................................................................................................36 2. 7. Masat agropomoteknike për kultivimin e pjeshkës...............................................................42 2. 8. Nënshartesat për pjeshkën....................................................................................................45 2. 9. Kushtet ekologjike për kultivimin e qershisë dhe vishnjës....................................................46 2.10. Kultivarët e qershisë dhe vishnjës.........................................................................................47 2. 11. Masat agropomoteknike për kultivimin e qershisë dhe vishnjës..........................................52 2.12. Nënshartesat për qershinë dhe vishnjën...............................................................................53 2. 13. Kushtet ekologjike për kultivimin e kajsisë..........................................................................54 2.14. Kultivarët e kajsisë.................................................................................................................54
Pemetari Speciale
3
Pemetari Speciale
2
1. PEMET FRUTORE..........................................................................................................................5 1.1. Kushtet ekologjike për kultivimin e mollës................................................................................6 1.2. Kultivarët e mollës.....................................................................................................................6 1.3. Masat agropomoteknike për kultivimin e mollës.....................................................................11 1.4. Nënshartesat për mollën.........................................................................................................14 1.5. Kushtet ekologjike për kultivimin e dardhës............................................................................16 1.6. Kultivarë te dardhës.................................................................................................................16 1.7. Masat agropomoteknike për kultivimin e dardhës..................................................................20 1.8. Nënshartesat për dardhën.......................................................................................................22 1.9. Kushtet ekologjike për kultivimin e ftoit..................................................................................24 1.10. Kultivarët e ftoit......................................................................................................................25 1.11. Masat agropomoteknike për kultivimin e ftoit........................................................................25 1.12. Nënshartesat për ftoin............................................................................................................25
PEMET BERTHAMORE....................................................................................................................28 2.1. Kushtet ekologjike për kultivimin e kumbullës.......................................................................29 2. 2. Kultivarët e kumbullës............................................................................................................29 2. 3. Masat agropomoteknike për kultivimin e kumbullës.............................................................33 2. 4. Nënshartesat për kumbullën.................................................................................................34 2. 5. Kushtet ekologjike për kultivimin e pjeshkës........................................................................36 2. 6. Kultivarët e pjeshkës..............................................................................................................36 2. 7. Masat agropomoteknike për kultivimin e pjeshkës...............................................................42 2. 8. Nënshartesat për pjeshkën....................................................................................................45 2. 9. Kushtet ekologjike për kultivimin e qershisë dhe vishnjës....................................................46 2.10. Kultivarët e qershisë dhe vishnjës.........................................................................................47 2. 11. Masat agropomoteknike për kultivimin e qershisë dhe vishnjës..........................................52 2.12. Nënshartesat për qershinë dhe vishnjën...............................................................................53 2. 13. Kushtet ekologjike për kultivimin e kajsisë..........................................................................54 2.14. Kultivarët e kajsisë.................................................................................................................54
Pemetari Speciale
3
Pemetari Speciale
3
2.15. Masat agropomoteknike për kultivimin e kajsisë..................................................................55 2.16. Nënshartesat për kajsinë.......................................................................................................57
PEMET THELBORE.........................................................................................................................62 3.1. Kushtet ekologjike për kultivimin e arrës................................................................................62 3. 2. Kultivarët e arrës....................................................................................................................63 3. 3. Masat agropomoteknike për kultivimin e arrës.....................................................................64 3. 4. Nënshartesat për arrën..........................................................................................................65 3. 5. Kushtet ekologjike për kultivimin e lajthisë...........................................................................66 3. 6. Kultivarët e lajthisë.................................................................................................................67 3. 7. Masat agropomoteknike për kultivimin e lajthisë..................................................................67 3. 8. Nënshartesat Nënshartesat për lajthinë.................................................................. ....................................68
PEMET E IMETA..............................................................................................................................72 4. 1. Kushtet ekologjike për kultivimin e luleshtrydhes.................................................................73 4. 2. Kultivarët e luleshtrydhes......................................................................................................73 4. 3. Masat agropomoteknike për kultivimin e luleshtrydhes.......................................................76 4. 4. Kushtet ekologjike për kultivimin e mjedrës dhe manaferrës..............................................77 4. 5. Kultivarët e mjedrës dhe manaferrës....................................................... ............................80 4.6. Masat agropomoteknike për kultivimin e mjedrës dhe manaferrës.....................................82 myrtilli s ).................................................................................................82 4.7. Boronica (Vaccinum myrtilli ).................................................................................................82
4.8. Rrushi serezi (Nënshartesat)..................................................................................................82
KULTURA TE TJERA TE RENDESISHME........................................................................................84 5. 1. Bajamja ...................................................................................................................................84 5. 2. Fistiku ose pistaku.......................... pistaku.................................................................................................................89 .......................................................................................89 5. 3. Gështenja................................................................................................................................93 5. 4. Fiku ........................................................................................................................................95 5. 5. Hurma....................................................................................................................................100 5. 6. Mushmolla ............................................................................................................................102 5.7. Nespulla.................................................................................................................................107
Pemetari Speciale
4
Pemetari Speciale
4
Pemetari Speciale
5
KAPITULLI I 1. PEMET FRUTORE 1.1. Kushtet ekologjike për kultivimin e mollës 1.2. Kultivarët e mollës 1.3. Masat agropomoteknike p ër kultivimin e mollës 1.4. Nënshartesat për mollën 1.5. Kushtet ekologjike për kultivimin e dardhës 1.6. Kultivarë te dardhës 1.7. Masat agropomoteknike p ër kultivimin e dardhës 1.8. Nënshartesat për dardhën 1.9. Kushtet ekologjike për kultivimin e ftoit 1.10. Kultivarët e ftoit 1.11. Masat agropomoteknike për kultivimin e ftoit 1.12. Nënshartesat për f toin
Pemetari Speciale
1. PEMËT FARORE DRUFRUTORËT FARORË Llojet e këtij grupi i bashkon tipi i frutit që është i rremë. Pjesa që konsumohet përbëhet nga inde që rrjedhin nga zhvillimi i bazës së kupës, vezores dhe karpelat që mbështjellin farat. Në këtë grup bëjnë pjese: 1. Molla ( Malus pumilla ) 2. Dardha ( Pyrus communis ) 3. Ftoi ( Cydonia oblonga ) Është grup i rëndësishëm pasi ka përshtatshmëri të mirë në zonat klimatike të vendit tonë dhe ka prodhim të lartë. Frutat ruhen për një periudhë të gjatë duke plotësuar kështu nevojat e konsumatorit gjatë gjithë vitit.
Karakteristika të tjera të farorëve janë: - Kanë element prodhues degëzat e shkurtra, torbeste dhe ato të holla njëvjeçare. - Prodhueshmëri të rregullt, por që paraqet periodicitet sidomos në kushte të një agroteknike të dobët. - Frutat përdoren të freskëta dhe të përpunuara. - Shfrytëzojnë mirë pjellorinë e tokës. - Jetëgjatësia dhe sidomos atë ekonomike e ka më të gjatë se bërthamorët. - Kërkojnë toka pjellore për tu kultivuar dhe klimë të freskët. - Nuk pësojnë dëmtime nga ngricat e hershme në pranverë pasi lulëzojnë më vonë se bërthamorët. MOLLA (Malus pumila)
5
Historiku Molla është e njohur nga njeriu qysh në kohërat parahistorike si në formë të egër edhe në atë të kultivuar. Fosilet e gjetura dëshmojnë për njohjen e saj që nga viti 4000 p.e.s, dhe prejardhja e saj konsiderohet Azia Juglindore. Në Europë molla u përhap nëpërmjet udhëtimeve të popullsisë të lashta si romakët, ilirët, grekët etj. Përzgjedhja e kultivarëve filloi të bëhej sistematikisht nga fundi i shekullit të 13-të. Përhapja Në shkallë botërore molla zë vendin e parë midis specieve frutorë ( mbi 50 % të tyre ). Vlerat Ushqyese Frutat kanë vlera të larta ushqyese pasi përmbajnë 14-16 % sheqerna, 7-10 % lëndë të thatë, acide organike, vitamina etj. Frutat ruhen të freskëta për rreth 6 muaj në temperaturën 0ºC në frigorifer të zakonshëm dhe më të gjatë në frigorifer me atmosferë të kontrolluar. Në saj të kultivarëve me sezon të ndryshëm pjekjeje sigurohet prodhim për një interval kohor më të madh. Frutat përdoren të freskëta dhe të përpunuara. Klasifikimi botanik Molla bën pjesë në familjen trëndafilore ( Rosaceae), Nënfamiljen pomoideae. Molla e kultivuar njihet me emrin Malus pumila (Mill) që e ka prejardhjen nga Malus sylvestris (molla e egër) dhe specie të tjera. Në të njëjtën familje futen edhe specie të tjera si: 1. Malus baccata Bockh. 2. Malus floribunda Sieb. 3. Malus micromalus Mak.
Pemetari Speciale
6
Pemetari Speciale
4. Malus prunifolia Borkh. 5. Malus atrosanguinea Schneid.
1.1. Kushtet ekologjike për kultivimin e mollës Molla është pemë e zonave të ftohta e me lagështi. Kërkon verë të freskët (temp.max.29⁰C) dhe i duron temperaturave të ulëta deri - 40⁰C.Temperatura e ulët në dimër është e nevojshme për ndërprerjen e qetësisë relative të sythave. Molla ka nevojë për 1200-1500 orë me temperature nën 7⁰C. Vera e freskët përmirëson cilësinë e frutave pasi rrite përmbajtja e karbohidrateve në frutë në sajë të fotosintezës së lartë dhe kufizimit të frymëmarrjes.Molla kërkon toka pjellore, të thella, të kulluara dhe jo gëlqerore. Gjithsesi i qëndron më mirë përmbajtjes së gëlqeres në krahasim me dardhën dhe ftoin. Në zona fushore shkojnë mirë mollët e gjelbra e të verdha, ndërsa në zona kodrinore molla e kuqe që prodhohet me cilësi të lartë pasi rrezet ultraviolet dhe temperaturat e ulëta në këto zona rrisin përqendrimin e antocianeve që japin ngjyrën e kuqe.
1.2. Kultivarët e mollës Në botë ekzistojnë me mijëra kultivarë molle nga të cilat më të përhapurit janë: Red Delicious dhe shpërthimet e saj, Golden Delicious, Granny Smith, dhe në sipërfaqe më të vogël Black Ben Davis, Jonathan dhe kultivarë verorë ose mollët e tharta. Kultivarët e mollës ndahen në bazë të karakteristikave si : A. Ngjyra
6
1. Mollët e kuqe (Delicious me shpërthimet e veta, si Red Delicious, Starking Delicious, Redchief, Imperial Double Red Delicious, Jonagored, Gloster etj.). 2. Mollë të verdha (Golden dhe shpërthimet e saj). 3. Mollë të gjelbërta (Granny Smith, Mutsu). 4. Mollë që nuk i përkasin asnjë prej kategorive të mësipërme.
B. Aciditeti 1. Mollë të ëmbla (Red Delicious, Golden Delicious etj.). 2. Mollë të tharta (Granny Smith). C. Koha e pjekjes 1. Mollë të hershme-verore (Stark Earliest, Astrahan, Jerseymac, Summerred). 2. Të mesme (Red Delicious, Golden, Starking Delicious etj.). 3. Të vona-Vjeshtore (Starkrimson, Jonathan, Jonagold, Granny Smith).
D. Përbërja gjenetike 1. Kultivarë diploid (Red Delicious, Golden etj.). 2. Kultivarë triploidë (Jonagold, Mutsu etj.) . Kultivarët me pjekje të hershme Stark Earliest Pema: është mesatarisht e fuqishme dhe shumë prodhimtare. Kultivari është autosteril dhe lulëzon herët. Pjalmuesit: e këtij kultivari janë: Golden Delicious, Jonathan, Dedelicious dhe starkrimson.
Pemetari Speciale
7
Pemetari Speciale
Fruti: është i vogël dhe mesatar në formë plloçake me ngjyrë të verdhë dhe nuancë të kuqe. Tuli është i bardhë, i lëngshëm dhe majhosh. Koha e pjekjes: është 15 korrik e ne vazhdim. Pjekja fillon në mes të korrikut dhe fruti i duron transportit dhe proceseve të ndryshme të pasvjeljes. Pllenues: të mirë për kultivarin janë Red Delicious dhe Golden Delicious. Summerred Pema: është e zhvilluar me prodhim të stabilizuar e të lartë. Fruti: është mesatar me lëkurë të kuqe e me pika të bardha (lenticele). Pllenues: të mirë për kultivarin janë Red Delicious dhe Golden Delicious. Koha e pjekjes: është Korrik-Gusht. Astrahan i bardhë Pema: është me rritje mesatare dhe shumë prodhuese. Fruti: është mesatar, cipëhollë, me ngjyrë të verdhë të zbardhur. Tuli është i bardhë, i lëngshëm dhe i ëmbël. Nuk i qëndron transportit dhe ruajtjes. Pjekja: fillon në fund të Korrikut. Veçori biologjike: kultivari është pjesërisht autosteril dhe lulëzon herët. Pjalmusit e këtij kultivari janë: Abondanca, Parmena, Stark delicious. Është rezistent ndaj të ftohtit.
Kultivarët me pjekje të mesme Delicious ( Ermira ) Pema: është e fuqishme. Fruti: është i madh, konik i zgjatur, brinjëzuar në gjatësi, cipë trashë dhe me kurorë karakteristike në formë të gungave të
7
gishtave. Ngjyra është variacion i ngjyrës së kuqe në të verdhë në varësi të kultivarit të këtij grupi dhe zonës së kultivimit. Pjekja: futi piqet në fillim të Shtatorit dhe ruhet deri në maj cilësi e mirë realizohet në zonat kodrinore- malore. kultivari është Veçori biologjike: hermafrodit me fertilitet të lartë dhe me lulëzim të mesëm. Pjalmues: i këtij kultivari është Golden Delicious. Kultivarët që rrjedhin nga Delicious janë : Starking Delicious, Redchief, Topred Delicious, Imperial Double Red Delicious, Hi-Early, Superstarking, Red DeliciousSpur.
Në grupin Spur janë: Starkrimson bashkë me shpërthimet e vet si Heavy Stripe dhe Super Early Stripe, Oregon Spur, Redchief, Spured Royal, Elite- cooper 800. Stark Delicious. Pema: është e fuqishme. Fruti : është mesatar i madh, konik i zgjatur, lehtësisht i brinjëzuar në gjatësi, cipëtrashë. Fruti është i kuq, me tul të bardhë, të ëmbël, të shkrifët aromatik. Pjekja: futi piqet në fund Shtatorit mesi i Tetorit dhe ruhet deri në Prill-Maj. Veçori biologjike: kultivari është autosteril dhe ndërsteril me Richared dhe Starking. Pjalmues: të këtij kultivari janë: Golden Delicious, Astrahan i kuq, Abondanca, Jonathan. Starking Delicious Pema: është e fuqishme. Fruti: është mesatarisht i madh, me formë trungu konik i zgjatur, i brinjëzuar në
Pemetari Speciale
8
Pemetari Speciale
gjatësi të frutit, cipëtrashë. Ngjyra e frutit është e kuqe e errët e ndritshme. Tuli është i verdhë në krem, i ëmbël, i shkrifët aromatik.
Pjekja: Fruti piqet në fund Shtatorit mesi i Tetorit dhe ruhet deri në Prill-Maj. Veçori biologjike: Kultivari është autosteril. Pjalmues të këtij kultivari janë: Golden Delicious, Jonathan, Astrahan i kuq, Abondanca, Kalvil, Parmena. Starkrimsom Pema: është me rritje të dobët dhe shumë prodhuese. Fruti: është i madh, në formë trungu konik i zgjatur, lehtësisht i brinjëzuar në gjatësi të frutit, cipëtrashë me pak dyllë. Ngjyra e frutit është e kuqe e errët uniforme. Tuli është i bardhë në krem, i ëmbël, i shkrifët aromatik. Pjekja: futi piqet nga fillimi i Tetorit. është Veçori biologjike: Kultivari autosteril. Pjalmues të këtij kultivari janë: Golden Delicious, Jonathan, Astrahan i kuq, Starking, Parmena.
8
Pema: është mesatarisht e fuqishme me lulëzim të vonë dhe shumë prodhuese. Fruti: është mesatar, me formë konike i shtypur, cipëhollë me pak dyllë. Ngjyra e frutit është e verdhë me nuance të kuqe. Tuli është i bardhë në krem, i ëmbël, i shkrifët, aromatik.
Pjekja: futi piqet nga mesi i tetorit dhe ruhet mirë 4-6 muaj. Veçori biologjike: kultivari është autosteril. Pjalmues të këtij kultivari janë: Abodanca, Belfior, Golden Delicious, Delicious Starkrimson, Parmena e artë. Golden Delicious Kultivar i verdhë që kultivohet në të gjithë kontinentet. Pema: është mesatarisht e fuqishme, me lulëzim të vonshëm dhe shumë prodhuese. Fruti: është mesatar, me formë vezakekonike i zgjatur, cipëtrashë me dyllë. Ngjyra e frutit është e verdhë me pikëzime. Tuli është i bardhë në krem, i ëmbël, i shkrifët, aromatik.
Jonathan
Pemetari Speciale
9
Pemetari Speciale
Pjekja: futi piqet nga mesi i Tetorit dhe ruhet mirë 4-6 muaj. është Veçori biologjike: Kultivari autosteril. Pema shkon mirë me nënshartesa të ulëta (nane) si EM9, MM106. Për prodhim të lartë duhet të sigurohet pllenimi. Red Delicious, Abodanca, Delicious Starkrimson, Golden Smith janë të përshtatshëm. Një problem për Golden është ndryshku sidomos në zona me lagështirë të lartë. Spërkatjet me Acricid, Dithane e Mancozeb keqëson gjendjen. Gjatë ruajtjes në frigorifer problem është vyshkja prandaj lagështia duhet të sigurohet e lartë mbi 90%. Kultivarë të tjerë që rrjedhin nga Golden janë : Golden B, Ed Gould, Golden, Smoothee, Lysgolden, Delbarestivale, Primgold, Earlygold, Sungold, Newgold, Royal Gala. Kultivarë spur janë: Golden Spur dheYellowspur. Kryqëzime të Golden : Jonagold, Gala, Elstar, Charden, Chantecler.
9
Parmena e Artë Pema: është e fuqishme dhe shumë prodhuese. Fruti : është mesatar, me formë të rrumbullakët, cipëtrashë me dyllë. Ngjyra e frutit është e verdhë me vijëzime të kuqërreme. Tuli është i bardhë në krem, i ëmbël, i shkrifët, aromatik. Pjekja: futi piqet ne mes të Tetorit dhe ruhet mirë 5-6 muaj. kultivari është Veçori biologjike: autosteril. Pema futet shpejt në prodhim. Pjalmuesit më të mirë janë: Belfior, Reneta Bauman. Kalvil i Bardhë, Jonathan. Reneta e Kanadasë Pema: është mesatarisht e fuqishme me kurorë të hapur prodhuese dhe paraqet periodicitet. Fruti: është i madh, trung konik, lehtësisht i brinjëzuar në gjatësi, cipëtrashë i lëmuar. Fruti është i verdhë me nuanca të gjelbra, me tul të bardhë, të shkrifët, majhosh dhe aromatik. Pjekja: futi piqet në fund te Shtatorit mesi i Tetorit dhe ruhet deri në Prill. Veçori biologjike: kultivari është autosteril dhe ndërsteril me disa kultivarë. Pjalmues të këtij kultivari janë: Abondanca, Anurka, Belfior, Jonathan, Reneta Baman etj. Shkon mirë në zona kodrinore të freskëta. Reneta bauman Pema: është e fuqishme me kurorë të hapur, me lulëzim të vonë dhe prodhuese. Fruti: është i madh, i rrumbullakët, i shtypur në pole, lehtësisht i brinjëzuar, cipëlëmuar. Fruti është i verdhë me nuancë të kuqe, me tul të bardhë, të shkrifët, majhosh dhe aromatik.
Pemetari Speciale
10
Pemetari Speciale
Pjekja: futi piqet në fillim Tetori dhe ruhet mirë. Veçori biologjike: kultivari është autofertil, me lulëzim të vonë dhe futet shpejt në prodhim. Kultivarë me pjekje të vonë Jonagold Pema: është e fuqishme dhe prodhuese. Fruti: është i madh. i verdhë me nuancë të kuqe, i ëmbël e lehtësisht acid dhe me cilësi të mira organoleptike. Veçori biologjike: Kultivari është triploid dhe kërkon dy pllenues, Golden dhe Rome Beaty. Shpërthim ka Jonagored. Granny Smith Pema: është e fuqishme dhe mjaft prodhuese. Fruti : është i gjelbër e acid. Periudha e frutifikimit është 200 ditë dhe nuk rekomandohet për zonat malore.
Shkon mirë me nënshartesat EM9, EM26 dhe MM106. Pjekja: futi piqet në Tetor- fillim Nëntori. Ruhet në frigorifer rreth 180 ditë. Pllenues i mirë është Golden.
10
Belfior i verdhë Pema: është e fuqishme me kurorë të gjerë dhe degë të përkulura në drejtim të tokës. Fruti: është mesatar, me formë konike të zgjatur dhe i brinjëzuar. Ngjyra e frutit është e verdhë me vijëzime të kuqërreme. Tuli është i verdhë në krem, i ëmbël, i shkrifët, aromatik, pak i athët. Pjekja: futi piqet në mes të Tetorit dhe ruhet mirë 4-5 muaj. Veçori biologjike: kultivari është autosteril. Pjalmuesit më të mirë janë: Jonathan, Delicious, Reneta Bauman, Kalvil i Bardhë, Parmena e Artë. Kalvil i Bardhë Pema: është e fuqishme me kurorë të gjerë dhe shumë prodhuese. është i madh, me formë të Fruti: rrumbullakët, i shtypur dhe i brinjëzuar, cipëtrashë pa dyllë. Ngjyra e frutit është e verdhë me nuanca të gjelbërta. Tuli është i bardhë në krem, i ëmbël, i fortë , aromatik. Pjekja: futi piqet në mes Nëntori dhe ruhet mirë 5-6 muaj. Veçori biologjike: kultivari është autosteril. Pema futet shpejt në prodhim. Pjalmuesit më të mirë janë : Abondanca, Belfior, Parmena e artë. Abondanca ( Nëntor ) Pema: është mesatarisht e fuqishme, me kurorë të shtrirë dhe shumë prodhuese. Fruti: është mesatar, me formë globoze, cipëtrashë. Ngjyra e frutit është e errët, me vijëzime në ngjyrë vishnje dhe pak pikëzime. Tuli është i bardhë në krem, i ëmbël, i fortë majhosh dhe aromatik. Pjekja: futi piqet në fillim të Nëntorit dhe ruhet mirë 4-6 muaj.
Pemetari Speciale
11
Pemetari Speciale
11
Veçori biologjike: kultivari është autosteril. Për prodhim të lartë duhet të sigurohet pllenimi me kultivarë : Anurka, Delicious, Richared, Astrahan i kuq. Anurka Pema: është e fuqishme me kurorë të shtrirë anash dhe prodhuese. Fruti: është i vogël mesatar, me formë globi të shtypur, cipëtrashë. Ngjyra e frutit është e kuqe me vijëzime vishnje. Pjekja: futi piqet në mes të Nëntorit dhe ruhet mirë. Veçori biologjike: kultivari është autosteril diploid. Pjalmues të mirë janë : Delicious dhe Abondanca. Kultivarë të tjerë molle janë: Gjyle, Gjeçe, Mice, Duke, Vile, Ozark Gold, Mutsu, Gloster 69, Lysgolden, Golchard, Mondial gala, BlackBen davis, Idared, CoxãOrange, Pippin, McãIntosh, Winesap, Stayman, Welthy, Cortland etj.
Pamje e kultivarit Wellspur
Pamje e kultivarit Gloster 1.3. Masat agropomoteknike kultivimin e mollës
Pamje e kultivarit Mutsu
për
Sistemi i mbjelljes Sistemi i mbjelljes së mollës është katror ose rombik për nënshartesa të fuqishme dhe në rreshta për nënshartesat nane. Format e kurorës që aplikohen janë kryesisht ajo piramidale me kate të përmirësuara, palmetë e lirë që shkon me të gjitha
Pemetari Speciale
12
Pemetari Speciale
nënshartesat si dhe ato atraktoide që kombinohen mirë me EM9. Distancat e mbjelljes përcaktohen në varësi të nënshartesës, kultivarit, formës së kurorës, sistemit të shfrytëzimit si dhe faktorë të tjerë klimatiko - tokësorë. Tab.1. Distancat e mbjelljes (m ) së disa kultivarëve me nënshartesa të ndryshme. Nënshartesë EM26 MM106 MM 101
Kultivari
EM9
Golden Delicios us Golden Spur Red Delicios us Red Spur Granny Smith
3.5x1. 4x1.8 5
4x2
-
-
4.5x2. 5 4.5x2 -
-
4x1.5 3.5x1. 4x2 5
-
4.5x2. 5 4.5x2. 5x3 5
12
plotë vjen në vitin e 5të-6të në rastin e parë dhe në vitin e 10të-12të në rastin e dytë.
Krasitja prodhuese Organet prodhuese tek molla janë degëzat e shkurtra, degëzat torbeste të thjeshta dhe të përbëra si dhe degëzat e holla njëvjeçare (15-20cm) në disa kultivarë. Krasitja prodhuese synon në një frutifikim të ekuilibruar që lejon prodhimin normal për çdo vit. Degëzat e shkurtra frutore tek molla zhvillohen për dy vjet prandaj për të siguruar formimin e tyre normal tek molla lastarët njëvjeçarë nuk shkurtohen. Ata hiqen nga baza ose mbeten në pemë. Degëzat e holla frutore gjithashtu nuk shkurtohen. Shkurtimet bëhen gjithnjë mbi degëzim dhe në dru 2 ose me shumë vjeçar për ruajtjen e kurorës.
4x2
Prodhimtaria Prodhimtaria varet nga nënshartesat, kultivari, kushtet e kultivimit etj. Molla është pemë frutore me rritje të fuqishme dhe jetë të gjatë. Ajo jeton mesatarisht 50-60 vjet, ka raste deri 100 vjet kur është e shartuar me mbi nënshartesa farore, ndërsa e shartuar me nënshartesa vegjetative ka rritje të dobët dhe jeton rreth 25 vjet. Futja në prodhim e pemëve të një kultivari mesatarisht të fuqishëm por mbi nënshartesë klonale, EM 9 ose MM106, ndodh në vitin e 2-të-3të, kurse mbi nënshartesë të ardhur nga fara në vitin e 5të-6të. Prodhimtaria e
Krasitja sistematike, rrallimi i frutave, plehërimi, si dhe trajtime të tjera e bëjnë pemën të prodhojë rregullisht e të shmanget kështu prodhimi i alternuar. Gjithashtu me anë të krasitjes rinohen organet e frutifikimit.
Lidhja e frutave Lidhja e frutave kërkon tek molla vendosjen e pemëve pllenuese në parcelë pasi shumica e kultivarëve janë vetështerpë. Pllenuesit vendosen në skema të ndryshme si katrore, rombike, në rresht etj. Dhe përbërja zakonisht 11-13 % të numrit të pemëve. Vendosja e kultivarit pjalmues realizohet sipas skemave të caktuara si : 1:8, 1:12 etj. (1 pemë e kultivarit pjalmues kombinohet me numrin e dhënë të kultivarit kryesor të prodhimit). Rrallimi i frutave
Pemetari Speciale
13
Pemetari Speciale
Rrallimi i frutave synon në mënjanimin e thyerjes së degëve, në rritjen e madhësisë së frutit dhe në sigurimin e diferencimit të sythave frutorë për vitin e ardhshëm. Me rrallimin rritet numri i gjetheve (30-50) për frutë dhe për rrjedhojë rritet madhësia e frutave dhe përmirësohet cilësia e tyre. Rrallimi i frutave bëhet me dorë, me mjete mekanike dhe me preparate kimike si DNOC, NAA, SEVIN. Rrallimi i frutave kryhen brenda 40 ditëve nga lulëzimi i plotë, kur ka mbingarkesë të frutave dhe të paktën njëherë në dy vjet kur është viti me prodhim të lartë. Tab.2. Përdorimi i preparateve kimike për rrallimin e frutave tek molla Preparati
Koha e Doza aplikim Cv. Veteshterpe it Cv. Vetepllenues
125DNOC-20 % Lulëzim 63i plote 84ml/10 167 0l ml/100 l 15-25 100 15-20 NAA ditës ppm ppm pas L.Plote 15-25 30 ppm 50 NAA ditës ppm pas L.Plote 30-35 75-100 120 SEVIN-50 dite pas ppm gr/100 % L. plote l 60 90 MORESTA 20-30 dite pas gr/100 l gr/100 N-25 % L. plote l 100 200 ETHEPHO 20-30 dite pas ppm gr/100 N L. plote l
13
Ujitja Molla ka nevojë për afërsisht 1000 mm reshje në vit dhe në rastet e mosplotësimit të kësaj sasie uji dhe në kushtet e verës së thatë ajo plotësohet me ujitje. Për shfrytëzimin e mirë nga pema të ujit dhe elementeve ushqyes është e nevojshme luftimi i barërave të këqija. Në rresht kjo realizohet me spërkatje me herbicide dhe me kultivim ose prerje e barishteve midis rreshtave. Shërbim tjetër i rëndësishëm është luftimi i dëmtuesve dhe i sëmundjeve si karpokapsa, afidet, fuzikladi, hiri, monilia, kalbëzimi i rrënjës etj
Plehërimi Plehërimi i mollës me azot (N) kryhet çdo vit, me kalium (K) një herë në dy vjet dhe me fosfor (P) më rrallë. Elementët e tjerë si hekur (Fe), magnez (Mg), mangan (Mn), zink (Zn) dhe bor (B) aplikohen atëherë kur ka mungesë të tyre dhe shfaqen simptomat përkatëse. Plehërimi i pemës bazohet në moshën e saj, në ngarkesën me prodhim, diagnostikimin gjethor dhe analiza të tokës. Dozat e plehërimit varen nga mosha e pemës, rendimenti, kultivari dhe bazohen në analizat gjethore që tregojnë nivelin e elementëve ushqyes në pemë.
Pemetari Speciale
14
Pemetari Speciale
Tab.3. Dozat e plehërimit sipas moshës së pemës (kg/ha, lëndë aktive) Mosha e N pemës ne vite
P
K
1 2 3 4 5
10 5 10 20 20
10 30 60 60 120
24 24 48 72 98
Nënshartesat vegjetative (klonale) kufizojnë zhvillim e kurorës së pemës, rrisin numrin e pemëve për njësi të sipërfaqes dhe japin qëndrueshmëri ndaj sëmundjeve e faktorëve dëmtues. Ato janë të grupit EM (stacioni East Malling) dhe MM ( E. Malling të zonës Merton): Këto nënshartesa në varësi të lartësisë së pemës renditen në tabelën e mëposhtme: Tab.5. Nënshartesat klonale të mollës Kategoria
Tab.4. Dozat e plehërimit sipas rendimentit Rendimenti P
Kv/Ha lëndë aktive 105 200 150 300 205 400 240 500
Nënshartesa
N K
Kg/Ha, 20 30 40 50
14
120 180 240 300
Përqendrimi kritik i elementëve ushqyes është ai që siguron 90% të prodhimit maksimal. Analiza e gjetheve të mollës në Korrik duhet të tregojë afërsisht këto përqendrime : N>2.3%, P>0.23%, K>1.53%, Ca>1.4%, Mg>0.41%, Mn>98ppm, Fe>220ppm, B>40ppm, Cu>23ppm, Zn>30ppm.
1.4. Nënshartesat për mollën Molla shtohet me shartimin e kultivarit të kërkuar mbi nënshartesë të prejardhur nga fara (sporofite të M. Sylvestris ose molla e egër dhe M. domestica ose molla e butë) ose nga shtimi vegjetativ me copa. Shartimi me syth të fjetur bëhet në Gusht-Shtator.
1 2 3 4
Shume ulet E ulet E larte Shume larte
e EM 27, EM 9, EM 26 EM 7, MM 106 EM 2, EM 1 e EM 16, EM 25
Lartësia e pemës (m)
1.8-2.7 3.0-3.6 3.6-4.8 6.0-9.0
EM27: Është tepër e ulët dhe përdoret për pemëtore intensive e “livadh” me distancë mbjellje 0.5 x 1.0 m. Pemëtorja konsiderohet më intensive por me kosto të lartë të ngritjes. EM9: Është nënshartesë nane që lejon zhvillim të mbishartesës baras me 20-25 % të asaj të vendosur mbi nënshartesë nga fara. Numri i pemëve që sigurohet është deri 200/ dynym dhe kërkon sistem mbështetje. EM26: Nënshartesë me interes që shkakton nanizëm deri 30% të pemës mbi nënshartesë farore dhe siguron 125 pemë për dynym. MM106: Është më pak e ulët se EM26 dhe sjell 50 % nanizëm. Nuk kërkon sistem mbështetje. Siguron 65 pemë për dynym.
Pemetari Speciale
15
Pemetari Speciale
EM27: Sjell nanizëm po aq sa MM106 por nënshartesa nxjerr shumë thithakë. DARDHA ( Pyrus communis) Historiku Dardha ashtu si dhe farorët e tjerë është kultivuar qysh në lashtësi nga Ilirët, grekët dhe romakët. Prejardhja e saj konsiderohet sipas Vavilovit të jetë nga tre qendra : Azia, Kaukazi dhe Kina. Përhapja Është përhapur kudo në botë, sidomos në vendet me klimë të freskët. Dardha zë vendin e dytë në botë pas mollës. Vlerat Ushqyese Frutat kanë vlera të larta ushqyese pasi përmbajnë 8-21 % sheqerna, 15-18 % lëndë të thatë, acide organike, vitamina, 1.5-4 % lëndë minerale etj. Frutat ruhen të freskëta për rreth 4 muaj në temperaturën 0⁰ C në frigorifer të zakonshëm dhe më gjatë në frigorifer me atmosferë të kontrolluar. Frutat përdoren të freskëta dhe të përpunuara. Klasifikimi botanik Dardha bën pjesë në familjen trëndafilore (Rosaceae), në gjininë Pyrus me rreth 60 specie të përhapura në Europë, Azi, Afrikë dhe Amerikë. Shumica e kultivarëve të kultivuar i përket dardhës Pyrus communis. Llojet e dardhës ndahen: 1. Evropiane a) Pyrus communis (dardha në formë zemre) b) Pyrus nivalis (dardha e egër) c) Pyrus amigdaliformis (gorrica)
15
2. Aziatike a) Pyrus pyrifolia (e përshtatur në klima të ngrohta) b) Pyrus ussuriensis (i duron të ftohtit dhe ndaj bakterit që shkakton sëmundjen Fire blight (djegia bakteriale), tharje e pemës por e ndjeshme ndaj pear decline, (thyerja e trungut) c) Pyrus serotinia (dardha japoneze) d) Pyrus betulaefolia e) Pyrus calleryana
Dy të fundit janë të pangrënshme por rezistente ndaj sëmundjeve të dardhës.
1.5. Kushtet ekologjike të kultivimit të dardhës Dardha i përshtatet klimës kontinentale dhe kultivohet në zona me temperaturë minimale deri në - 25⁰c dhe maksimale deri në 35⁰C. Për ndërprerjen e qetësisë relative të sythave duhet të plotësohen kërkesat që ka për temperatura të ulëta (<7⁰C) që arrijnë në varësi të kultivarit nga 600 deri në 1000 orë. Dardha lulëzon herët në pranverë dhe në raste të ngricave të hershme pëson dëme të konsiderueshme. Temperaturat e ulëta që mund të shkaktojnë dëme janë -3.9⁰C deri -1.9⁰C në stadin kur maja e sythave është rozë, -2.2 deri -1.1 ⁰C në lulëzim dhe -1.2⁰C deri -1 ⁰C në stadin e formimit të frutave. Për këtë arsye duhet të evitohet kultivimi i dardhës në zona me ngrica të hershme. Shirat në kohën e lulëzimit janë të dëmshme pasi pengojnë pllenimin e kryqëzuar të luleve. Dardhë me cilësi të mirë prodhohet në zona me verë të nxehtë (temperaturat maksimale (30-35⁰C), periudhë vegjetative të gjatë dhe ujë të mjaftueshëm.
Pemetari Speciale
16
Pemetari Speciale
Dardha kërkon verë të ngrohtë dhe për kufizimin e sëmundjes djegia bakteriale (fire blight) por edhe ujitje të mjaftueshme. Në kohën e lidhjes së frutave temperature duhet >10⁰C. Kërkon toka të thella, të pasura, rano-argjilore të kulluara. Kur pH i tokës është deri 7.5 mund të përdoren si nënshartesa bimë të prejardhura nga fara (sporofite) dhe ato vegjetative si ftoi dhe klone të tjera, kurse në toka me pH mbi 7.5 mund të përdoren si nënshartesa bimë të prejardhura vetëm nga fara të P.communis ose P.beatulifolia.
1.6. Kultivarët e dardhës Sot në të gjithë botën gjenden mbi 5000 kultivarë, gjithsesi duhet pranuar se rëndësi praktike kanë 150-200 kultivarë. Klasifikimi i kultivarëve bazohet në formën e frutit, qëllimin e përdorimit, kohën e pjekjes së frutit, kohën e lulëzimit.
A. Sipas kohës së lulëzimit: a) lulëzim të hershëm (Gentile bianco, Coscia, Butira xhifard) b) lulëzim të mesëm (Abate Fetel,Buona Luiza, Passe Crassane) c) lulëzim të vonët (William, Prekoce e Morettinit, Favorita) B. Sipas kohës së pjekjes : a) Kultivarë të hershëm (Elberore, Gentile bianco, Butira xhifard) b) kultivarë të mesëm (Williams, Butira hardy, Abata Fetel) c) kultivarë të vonë (Passe Crassane, Decana)
16
Kultivarë të hershëm (verorë) Elberore Pema: është e fuqishme me prodhim të rregullt. Fruti: është i vogël me formë të zgjatur dhe me bisht të gjatë. Fruti është i verdhë me nuancë të kuqe në pjesën e ekspozuar nga dielli me tul të bardhë, të shkrifët, të lëngshëm dhe aromatik. Pjekja: futi piqet në fillim të Qershorit dhe përdoret për konsum të freskët. Veçori biologjike: kultivari është prodhues, por kombinimi i tij me kultivarë të tjerë është pozitiv. Gentile Bianco (Labinoti) Pema: është e fuqishme e shartuar mbi dardhën e egër dhe goricën, me prodhim të rregullt. Me nënshartesat e ftoit nuk ka afinitet të mirë. Fruti: është i vogël deri mesatar me formë të zgjatur tipike të dardhës. Fruti është me ngjyrë të verdhë të artë, cipëhollë me pikëzime, me tul të bardhë, të lëngshëm pak kokrrizor dhe aromatik. Pjekja: Fruti piqet në mes të Qershorit deri në 10 Korrik dhe përdoret për konsum të freskët. Coscia (Koshia) Pema: është e fuqishme me prodhim të rregullt. Fruti: është i vogël me bisht të gjatë. Fruti është i verdhë me pikëzime jeshile me tul të bardhë të verdhë, të lëngshëm, kokrrizor, të ëmbël dhe aromatik. Pjekja: futi piqet në mes Korrikut përdoret për konsum të freskët dhe nuk ruhet në frigorifer.
Pemetari Speciale
17
Pemetari Speciale
kultivari është Veçori biologjike: vetështerpë, pllenohet me B. P Morettini, Cakonika B. Hardy.
Butira Gifard (gjalpore 4) Pema: është me zhvillim mesatar, me lulëzim të mesëm dhe pjalmëzues i mirë. Fruti: është i vogël deri mesatar në formë tipike të dardhës. Fruti është me ngjyrë të verdhë në të gjelbër, me tul të bardhë në të verdhë, të lëngshëm pak kokrrizor dhe aromatik. Pjekja: futi piqet në fund të Qershorit deri ne fillim të Korrikut dhe përdoret për konsum të freskët. Buttira P. Morettini ( gjalpore 20 ) Ky kultivar është hibrid i B.C.Williams x Coscia Pema: është e fuqishme, me lulëzim të mesëm dhe shumë prodhuese. Nuk ka afinitet të mirë me ftoin dhe nuk i qëndron të ftohtit. Fruti: është i madh, me ngjyrë të verdhë, me sipërfaqe jo uniforme dhe rrëzohet lehtë pas pjekjes. Fruti ka tul të bardhë në të verdhë, të lëngshëm pak kokrrizor dhe aromatik. Pjekja: futi piqet në fillim të Gushtit, përdoret për konsum të freskët dhe nuk ruhet gjatë në frigorifer. Veçori biologjike: është kultivar autosteril (vetështerpë) dhe pllenohet me Coscia, Butira Hardy, Buona Luiza etj. Favorita Kllap (Lëngështore) Pema: është mesatare, me lulëzim të mesëm deri në të vonë dhe prodhuese. Fruti: është mesatar, me ngjyrë të verdhë si të kashtës dhe me pikëzime. Fruti ka tul të
17
bardhë në të verdhë, të lëngshëm, të shkrifët dhe shumë të ëmbël. Pjekja: futi piqet në fillim të Gushtit, përdoret për konsum të freskët. Veçori biologjike: është kultivar diploid, autosteril (vetështerpë) dhe pllenohet me Butira Hardy, Williams, Abate fetel, Conference etj.
Kultivarë me pjekje të mesme (vjeshtorë) Williams (Gushtakë) Ky kultivar ka disa nënkultivarë (shpërthime) nga të cilat më të rëndësishme janë : a) Williams i gjelbër qe është më i përhapuri dhe nuk ka afinitet me ftoin. b) Williams i kuq që nuk ka gjetur përhapje të madhe. c) Klonet P.415 dhe PI 277940 që kanë afinitet me ftoin. Williams i gjelbër është kultivar i njohur për fruta të mëdhenj dhe shumë të përshtatshëm për konservim. Pema: është me zhvillim mesatar dhe shumë prodhuese. Nuk ka afinitet të mirë me ftoin dhe është e ndjeshme ndaj Pear decline. Për këtë arsye rekomandohet shartimi i ndërmjetëm me Beurre Hardy. Fruti: është i madh në formë ftoi, me bisht të trashë me ngjyrë të verdhë në të gjelbër. Fruti ka tul të bardhë të shkrifët dhe aromatik si moskat. Pjekja: futi piqet në fund të Gushtit, përdoret për konsum të freskët dhe përpunim industrial. Veçori biologjike: është kultivar autofertil (vetëpjellor) ose autosteril (vetështerpë) në vartësi të ambientit ku kultivohet. Në zona me temperature të ulëta në kohën e lulëzimit
Pemetari Speciale
18
Pemetari Speciale
është autofertil, kurse në zona me temperature të larta në kohën e lulëzimit është autosteril. Pllenohet me kultivarë që lulëzojnë vonë si Santa Maria, Passe Crassane, Kaiser Alexander, Decana del Comizio, General Leclerc dhe Highland.
18
Fruti: është i madh me qafë të gjatë tipike me ngjyrë të verdhë me pikëzime ndryshku, me tul të bardhë në të verdhë, të lëngshëm dhe aromatik. Ruhet mirë në frigorifer.
Butyra Hardy (gjalpore e fortë) Pema: është e fuqishme dhe shumë prodhuese. Fruti: është mesatar vezake, cipëtrashë me ngjyrë të gjelbër në të verdhë me njolla ndryshku. Fruti ka tul të bardhë, të lëngshëm, pak kokrrizor, i ëmbël dhe aromatik.
Pjekja: futi piqet në fund të Shtatorit. Veçori biologjike: A.Fetel është kultivar triplod dhe pjalmohet mirë nga P.Crassane, William, Buona Luisa etj.
Pjekja: futi piqet në fund të Gushtit. Veçori biologjike: është kultivar diploid por ka nevojë për pllenim të kryqëzuar me Williams, P. Crassane, Favorita etj. Abate Fetel (qafëgjata) Pema: është me zhvillim të fuqishëm me prodhim të rregullt dhe pjalmëzues i mirë i kultivarit P. Crassane. Frutifikon kryesisht në degëzat e shkurtra. Ka mospërputhshmëri me nënshartesat e ftoit (EMA, EMB) ndaj kryhet shartim i ndërmjetëm me B. Hardy. Shkon mirë me klonin BA 29.
Curato (vjeshtore) Pema: është me zhvillim mesatar, me prodhim të rregullt kryesisht të vendosura në degëzat e shkurtra. Fruti: është i madh me formë tipike të dardhës së zgjatur në qafë dhe bisht të pjerrët. Fruti ka ngjyrë të verdhë me pikëzime të hinjta, me një vijë karakteristike ngjyrë ndryshku që e përshkon frutin në të gjithë gjatësinë e tij. Tuli është i bardhë, pak kokrrizor. i lëngshëm dhe i ëmbël. Ruhet mirë në frigorifer. Pjekja: futi piqet në Shtator. Veçori biologjike: është kultivar triploid dhe pjalmohet mirë nga P. Crassane, William etj.
Pemetari Speciale
19
Pemetari Speciale
Kultivarë me pjekje të vonë Passe Crassane Pema: është me zhvillim të kufizuar dhe me prodhim mesatar. Frutifikon kryesisht në degëzat e shkurtra dhe torbeste. Ka përputhshmëri me nënshartesat EMA, EMB dhe BA 29. Fruti: është i madh sferik, i shtypur me cipë të trashë të ashpër me ngjyrë të gjelbër në ndryshk, me tul të bardhë, kokrrizor, të lëngshëm majhosh dhe aromatik. Ruhet mirë në frigorifer dhe prodhon fruta të përshtatshme për komposto.
Pjekja: futi piqet në mes të Tetorit dhe konsumohet në Dhjetor-Janar. Veçori biologjike: është kultivar diploid dhe pjalmohet mirë nga A. Fetel, William dhe Kaiser Alexander. Decana (dimërore) Pema: është me zhvillim mesatar me prodhim të rregullt. Frutifikon kryesisht në degëzat e shkurtra. Ka mospërputhshmëri me nënshartesat e ftoit (ndaj kryhet shartim i ndërmjetëm).
19
Fruti: është i madh në formë vezake i shtypur në majë me cipë të ashpër me ngjyrë të gjelbër në të verdhë me pikëzime ndryshku. Tuli është i bardhë në të verdhë, i lëngshëm dhe aromatik. Pjekja: futi piqet në Tetor dhe konsumohet Dhjetor-Mars. Veçori biologjike: është kultivar diploid dhe pjalmohet mirë nga P. Crassane, William dhe Kasair Alexander.
General Leclerc Ky kultivar ka përhapje të mirë kohët e fundit pasi paraqet cilësi të mira. Pema: është mesatare me prodhim të rregullt. Nuk ka përputhshmëri të mirë me nënshartesat e ftoit. Fruti: është i madh me formë tipike dardhe me ngjyrë të verdhë në të gjelbër me pikëzime ndryshku, me tul të bardhë në të verdhë, të lëngshëm dhe aromatik. Ruhet mirë në frigorifer deri në Janar. Pjekja: futi piqet në fund të Shtatorit. Veçori biologjike: pjalmues të përshtatshëm janë William, Decana del Comozio dhe Conference.
Pemetari Speciale
20
Pemetari Speciale
Highland Ky kultivar është hibrid i William dhe Decana del Comizio. Filloi të përhapet qysh në vitin 1974. Pema: është me zhvillim të fuqishëm dhe shumë prodhuese. Fruti: është i madh në formë dardhe ose ftoi me ngjyrë të verdhë në të gjelbër me tul të bardhë, të lëngshëm dhe të ëmbël. Përdoret për konsum të freskët dhe për konservim. Ruhet mirë në frigorifer. Pjekja: futi piqet në fund të Shtatorit. Veçori biologjike: pjalmues të përshtatshëm janë William, General Leclerc, Decana del Comozio dhe Conference. Kultivarë të tjerë janë: Conference, Anjou, Winter etj.
Kultivari Conference
Doyanne du comise Kultivarë aziatikë: janë Shinseiki, Kosui, Hosui, Chojuro, Njitaka, Njisseiki, Shinko, Okusankichi.
20
1.7. Masat agropomoteknike për kultivimin e dardhës Sistemi i pemëtores Në pemëtoret e vjetra dardhës i jepet formë piramidale ose kupore dhe sistemi i mbjelljes ishte katror ose rombik me nënshartesë dardhë e egër, me distance 6-8m x 6-8m që siguronte 200-250 pemë/ha. Ky sistem ka kosto të ulët në fillim pasi numri i rrënjëve për hektar është i vogël, por ka kosto të lartë të prodhimit sepse pemët futen vonë në prodhim, janë të larta dhe vështirësohet agroteknika e kultivimit. Sistem më i përshtatshëm për mekanizmin dhe uljen e kostos së prodhimit është ai i mbjelljes në rreshta 3-4m distancë ku nënshartesa është ftua dhe pemët formohen palmetë me krahë të pjerrët dhe me mbështetje. Numri i pemëve është 10001400/ha. Në këtë sistem dardha futet herët në prodhim, vitin e 3-4të dhe në prodhim të plotë vitin e 7-8të. Kostoja fillestare është më e lehtë se në sistemin klasik, kurse kostoja e prodhimit është më e ulët. Pemëtoret intensive të dardhës kanë jetëgjatësi më të shkurtër se ato klasiket (25vjet) dhe kjo nga disa është quajtur si dobësi, por në të vërtetë kjo i jep mundësi prodhuesit që të rinojë pemëtoren dhe të aplikojë teknika të reja më efikase. Zgjedhja e kultivarit që do të vendoset bëhet me kritere kohën e pjekjes, cilësinë e frutit, mundësinë e ruajtjes në frigorifer dhe tregtimin e produktit si dhe rendimentin për hektar të pemëtores. Vendosja e pjalmuesve është e domosdoshme në shumicën e kultivarëve të dardhës që paraqesin
Pemetari Speciale
21
Pemetari Speciale
vetështerpësi dhe që kanë nevojë për pllenim të kryqëzuar në mënyrë që të sigurohet prodhim i lartë. Kultivarët pjalmues duhet të jenë të tregëtueshëm pasi ato zënë rreth 1533% të pemëtores.
Krasitja prodhuese Tek dardha aplikohet e njëjta krasitje prodhuese si tek molla pasi kanë të njëjtat organe frutifikuese. Në kultivarët që prodhojnë kryesisht në degëzat e holla duhet kryer rrallimi i tyre në mënyrë që të sigurohen fruta të madhësisë së përshtatshme për treg. Lidhja e frutave Frutifikimi i dardhës bëhet në degëza të shkurtra, torbeste dhe ato të holla. Në shumicën e kultivarëve dardha kërkon pllenim të kryqëzuar i cili kryhet nga insekti (bleta) kur në pemëtore është vendosur kultivari pllenues sipas skemash të caktuara (rombike, katrore etj) ose në rresht. Zgjedhja e kultivarit pjalmues duhet të plotësojë këto kritere : - Të ketë lulëzim të njëkohshëm me kultivarin kryesor duke mbuluar 70-90% të kohës së tij të lulëzimit - Pjalmuesi dhe kultivari kryesor të ketë afinitet në pllenim - Kultivari pjalmues të jetë i tregëtueshëm - Frutifikim i kënaqshëm tek dardha konsiderohet kur 5% e luleve japin frutë. Plehërimi i dardhës Plehërimi me azot duhet të jetë i kufizuar për kultivarët e fuqishëm dhe ata të ndjeshëm ndaj fuzikladit dhe më i plotë kur nënshartesa e pemës është ftoi ose klonet e
21
tij. Pemët në prodhim të plotë kanë nevojë për 200-500 njësi azoti/ha. Fosfori aplikohet njëherë në 3-4 vjet, por me sasi sa ½ e azotit dhe kaliumi një herë në 3 vjet sa ½ e azotit. Mungesa e Fe plotësohet me aplikim në tokë atëherë kur ka mungesë të tij, kurse mungesa e Mg dhe Zn me plehërim gjethor me spërkatje. Mungesa e B shkakton tharje të lulërisë që mbetet në pemë, ndërsa në fruta plasaritje të lëvores dhe tapëzim. Kjo mënjanohet me aplikim të borit në tokë (30-50kg/ha).
Ujitja Ujitja e dardhës kryhet në varësi të kushteve të klimës, prodhimtarisë, nënshartesës, moshës së pemës dhe sistemit të kultivimit. Për kultivarë të shartuar mbi nënshartesa klonale çdo 15-20 ditë. 1.8. Nënshartesat për dardhën Dardha shtohet me shartim të kultivarit të dëshiruar mbi nënshartesë të prejardhur nga fara ose me shtim vegjetativ. Gjithashtu mund të shtohet direkt kultivari me copa në fidanishte. Nënshartesat e dardhës ndahen në dy grupe : a) Nënshartesa farore 1. Dardha e egër ( P.Nivalis) ka afinitet me kultivarët e dardhës, jep jetëgjatësi, transmeton cilësinë prodhueshmërisë. Ajo adoptohet mirë në mjedise të papërshtatshme tokësore dhe klimatike. 2. Dardha e butë ( P.Communis) është e përshtatshme vetëm për toka fushore, të thella dhe kur zbatohet agroteknikë e nivelit të lartë. Kjo nënshartesë ka afinitet të mirë me gjithë kultivarët e dardhës me përjashtim të Williams dhe
Pemetari Speciale
22
Pemetari Speciale
në këtë rast kryhet shartim i ndërmjetëm me Beurre hardy. 3. Gorica (P.amygdaliformis) transmeton mbishartesë me jetëgjatësi prodhuese dhe prodhueshmëri të lartë. Kjo dardhë është rezistente ndaj thatësirës, tokave skeletike dhe të varfra në lëndë ushqyese. 4. Murizat (Crataegus exyacantha dhe Crataegus Azarolus) janë nënshartesa farore me vlera për mjedise të vështira tokësore. Me shfaqjen e djegies bakteriale (Erwinia Amylovora) u provuan nënshartesa farore të dardhës aziatike si P. pyrofolia, P. ussuriensis, P. calleryana dhe P. beatulifolia. Nga këto u konstatua se tre të parat i rezistonin mirë sëmundjes, por kultivarët e shartuar mbi P.pyrifolia dhe P.ussuriensis paraqesin nxirrje të kurorës së frutit. Më vonë u krijuan hibride të kultivarëve Old Home (OH) dhe Farmingdale (F), pra (OHxF) që ishin rezistente ndaj bakterit Erwinia amylovora. Ndaj sëmundjes tjetër të rëndësishme të dardhës që quhet Pear decline (thyerja e pemës në pikën e shartimit) e cila shfaqet si rezultat i mungesës së afinitetit, mykoplasmës ose nga viruse nënshartesa rezistente ndaj P.beatulifolia dhe hibridi OHxF. Në tabelën e mëposhtme jepen kërkesat që kanë farat për ndërprerjen e qetësisë biologjike (letargjisë) para mbjelljes në vllaja të fidanishtes :
22
Tab.6. Kërkesat e farave për temperature të ulëta për ndërprerjen e qetësisë biologjike Lloji
Koha e Temperatur shtresimi a ne grade t (dite) Celcius
P. Amygdaliformi s P.betulaefolia P. Calleryana P. Communis P. Nivalis
15-25
7
10-55 10-30 60-90 60-110
4 7 4 4
Nënshartesat e prejardhura nga fara japin bimë të fuqishme, por që futen vonë në prodhim pas 5-7 vjetësh dhe në prodhim të plotë pas 12-15 vjetësh. b) Nënshartesa vegjetative (klonale) Në Europë përdorimi i nënshartesave vegjetative dhe kryesisht i ftoit filloi të përhapet qysh nga 1667 dhe meqenëse të gjitha qendrat përdornin dhe emëronin subjektivisht klonet e ndryshme u bënë përpjekje për një klasifikim të tyre. Stacioni East Malling (EM) i emërtoi ato duke përdorur 7 germa të alfabetit si A, B, C, D, E, F dhe G. Nga këto EM A dhe EM B rezultuan nënshartesa më të mira.
Ftoi (Cydonia Vulgaris) është nënshartesë vegjetative që duhet të përdoret në toka fushore, të thella e të freskëta, të pasura me lëndë ushqyese që përmbajnë shumë pak gëlqere aktive. Dardhët e shartuara mbi ftua futen shpejtë në prodhim dhe janë jetëshkurtra. Prodhojnë shumë dhe japin fruta të cilësisë së mirë. Kultivarët e ftoit që përdoren si nënshartesë të dardhës janë kryesisht Orlean, Anger dhe
Pemetari Speciale
23
Pemetari Speciale
Prov Provaance. Ekz Ekzistojn istojnëë gjitha ithashtu shtu disa kultivarë kultivarë dardhe dardhe si Williams, Williams, Butira Butira Hardi, Dr.Gijo, Dekanka dimërore, Favorita Kllap që nuk ka kanë afin finitet itet me me nën nënsh shaartes rtesaat vegjetative egjetative të ftoit. ftoit. Në këto raste raste këshilloh këshillohet et shartim shartim i dyfisht dyfishtëë me ndërm ndërmjet jetës ës kultiv kultivarët arët me afinitet me ftoin f toin si Kurato dhe Xherber. Xherber.
23
kultivarin - Nuk ka afinitet të mirë me kultivarin emperature minimale minimale në dimër dimër është është - Temperature më e ulët ulët se -23 -23⁰C 7.5 - pH i tokës është më i lartë se 7.5 nuk ka ujë ujë të mjaftue jaftueshëm shëm për për ujitj ujitjee të - nuk pemëtores. pemëtores.
Ftoi Prej ftoit toit janë janë seleksi seleksionu onuar ar klone klone që që paraqesin paraqesin vlera ler a të larta si nënshartesa nënshartesa për dardhën dardhën si A, A, B, BA 29, 29 , etj. etj . EM B) B) jep bimë bimë me Ftoi Anger (EM A, EM kuror rorë të ulët rreth reth 50% 50% dhe ësht shtë i përshtatshëm për për kultivimin kultivimin intensiv të dardhës dardhës me sistem mbështetje mbështetje dhe dhe me formë formë palmete. Afiniteti i këtyre kloneve kloneve është i lartë lartë për për kulti kultivvarë si Passe Passe Cras Crassan sanee dhe dhe Beurre Hardy, i mesëm për Abate fetel, Santa maria, General Leclerc dhe Highland dhe i ulët ulët për Williams, Williams, Coscia Coscia dhe Keiser Keiser Alexander. Klone Klonett e ftoi ftoitt sht shtohen ohen me cop copaa të drunjëz drunjëzua uara ra të cilat pasi pasi traj trajttohen me me 5005001000 ppm ppm IBA IBA mbillen mbillen direkt direkt në në fidan fidanishte ishte në dimë dimër. r. Në fun fund të verës erës sha shartohe rtohenn dhe vitin e ardhsh ardhshëm ëm shiten shiten si bim bimëë të gatshm gatshmee për tu mbjellë në pemëtoren pemëtoren e përgatitur përgatitur më parë. lonet e tij janë janë më Fto Ftoi i Prova rovances. Klonet rezistent ndaj thatësirës dhe gëlqeres se klonet EM A dhe dhe EM B të të Angerit dhe dhe japin 40% reduktim reduktim të kurorë kurorëss (nanizëm). (nanizëm). Kloni Kloni më i rëndës rëndësishëm ishëm është është BA 29 për për kul kultiv tivim im me sistem sistem mbështetj mbështetjeje eje dhe dhe kurorë të formës formës palmete. Me kultivarin kultivarin William nuk ka afinitet afinitet të lartë lartë dhe dhe preket nga nga Pear declin decline. e. Si konklu konkluzion zion mun mundd të thuhet thuhet se ftoi nuk nuk rekomandohe rekomandohett si nënsha nënshartesë rtesë e dardhës dardhës në rastet kur:
(Cydonia oblonca Mill)
Kultivari Cotogno Historiku Ftoi është kultiv kultivar ar nga nga njeriu njeriu qysh qysh në në kohërat parahistorike parahistorike (mendohet (mendohet që nga viti 3000 p.e.s.) dhe prejardhja e tij konsiderohet Azia Juglindore (Kaukazi). Përhapja Në Europë ftoi u përhap nga popujt e lashtë romakë, grekë, Ilirët. Tek ne përhapja e ftoit përfshin pothuaj pothuaj të gjitha gjitha rajonet. rajonet. Vlerat ushqyese Ftoi ka vlera vlera të larta ushqyese ushqyese pasi pasi përmban 10-12% sheq sheqerna, erna, 9-12% 9-12% lëndë lëndë të thatë, thatë, 0.80.82% acide organike, vitamina, element inorgan inorganikë ikë etj. Fru Frutat tat përdoren përdoren të freskëta reskëta dhe të përpunu përpunuara, ara, si komposto, mermala mermalatë, të, gliko etj. Kl asi asi fi ki mi botani otani k
Pemetari Speciale
24
Pemetari Speciale
Ftoi bën bën pje pjessë në fami familljen trënd rëndafilor filoree Rosaceae ), ( Rosaceae gjinia Cydonia , specia C.Oblonca dhe Vulgaris Mill.
Përshkrimi Për imi i pemës dhe veço eçoritë itë biologjike Pema është është shkurrore shkurrore që që shkon shkon 3-4m lartësi. lartësi. Sistemi Sistemi rrënj rrënjor i ftoit ftoit është i degëzu degëzuar ar (xhufk (xhufkor), or), i pasur pasur dhe dhe i duron duron lagësht lagështisë isë në tokë. tokë. Gjethet jethet jan janë të thje thjesh shta ta,, të mëdh mëdha dhe dhe të pushëzu pushëzuara ara në anën anën e poshtme. poshtme. Madh Madhësia ësia e tyre varet nga kultivari, kushtet e kultiv kultivim imit it dhe dhe zhvilli zhvillimi mi i pemës. pemës. Lule Lulett e ftoit jan janëë të mëdha, ëdha, të vetmuara etmuara dhe dhe shfaqen shfaqen në majë të lastarë ve të të vitit të të vo në në pranverë pranverë.. Fruti ruti ësht është i ma madh , i rrem remë me ngjy ngjyrrë të verdhë erdhë.. Tu Tuli ësh është të me ngj ngjyr yrëë të bardh ardhëë në të verdhë me shumë shumë qeliza gurore. Fruti Fruti mund mund të ketë etë form formëë dardh rdhe (py (pyrifo riforme rme) ose ose si të mollës (mali ( maliforme). forme). Në shumë vende kultivarët kultivarët e ftoit kanë kanë marrë emërtime emërtime lokale, lokale, por ka dhe dhe kulti kulti varë të njohur njohur si Portugal, Portugal, Mammoo Mammooth, th, Profilic Profilic etj. etj. Atje Atje ku ku ku kultiv ltivimi imi i ftoit ftoit ësh ështtë më sistematik. Ftoi hyn shpe shpejt jt në prodhim prodhim (3-4 (3-4 vjet vjet pas mbjelljes), mbjelljes), por por prodhimin rodhimin e plotë plotë e nis nis në vitin e 8-10të. 8-10të. Lul Lulëzon ëzon më vonë se molla molla e dardh dardha, a, për këtë këtë arsye arsye nuk nuk dëmtohet dëmtohet nga nga ngricat pranvero pranverore. re. Kultiv ltivaarët e fto ftoit it jan janë në përg ërgjith ithësi autofertil autofertilëë me lul l ulee hermaphrodi ermaphrodite te (përjasht (përjashtoo kultiv kultivarin arin Portug Port uges es që kërkon kërkon pjalmim pjalmim të kryqëz kryqëzua uar). r). Ftoi prodhon prodhon mirë mirë deri deri 30-40 30-40 vjet, por mund mund të jetojë jetojë deri 50-70 50-70 vjet. vjet. Frutat piqen 5-6 muaj pas pas lulëzimit. l ulëzimit.
24
1.9. Kushte ushtett ekolo ekologjik gjikee të të kultiv kultivimit imit të ftoit Ftoi ka ka kërkesa ërkesa të pakta për temp temperatu eratura ra të ulëta se molla e dardha për ndërprerjen e qetësi etësisë së relativ elativee të të syth sythaave. Ngric Ngricaat e pranverë pranverëss nuk e prekin prekin pasi pasi lulet shfaqen shfaqen vonë onë në majën jën e la lasta starëv rëve të zhvillu illuaar njëvjeç jëvjeçaar. Ftoi shk shkon mir mirë në toka toka të kullua kulluara, ra, të pasura pasura.. Nuk Nuk zhvillohet zhvillohet mirë mirë në toka toka të të tha thata, ta, të të varfra rfra e gëlq gëlqeerore rore seps sepse bimët vua vuajnë jnë nga klor kloroza oza dhe dhe thahen. thahen. 1.10. Kultivarët ultivarët e ftoit ftoit Ekzistojn Ekzistojnëë rreth 30-40 30-40 kultiv kultivarë arë ftoi. ftoi. Ndër Ndër ta ta më të përha ërhapur jan janë : (Llakatund, Vlore, lor e, Shqipëri) Portugez (Llakatund, është e fuqishme fuqishme Pema: është është i madh madh (800-1 (800-100 000g 0g), ), në formë formë Fruti: ësht dardh dardhe. e. Ngjyra Ngjyra është e verdhë. verdhë. Tuli është është i verdhë i çelët, çe lët, lëngështo lëngështorr dhe pak pak kokrrizor kokrrizor.. futi piqe piqett në Tetor. etor. Pjekja: futi Kultivari ari ësht ë shtëë prodhues, prodhues, Veçori eço ri bi ologji ologji ke: Kultiv i nd ndjeshëm jeshëm nd ndaj të ftoh ftohttit dh dhe i duron thatësirës.
Berecki (Vora) Pema: është është me rritje rritje të fuqishm fuqishme. e. është i madh madh (800-1 (800-100 000g 0g), ), në formë formë Fruti: ësht dardh dardhe. e. Ngjyra Ngjyra është e verdhë. verdhë. Tuli është është i verdhë dhe lëngështor mesatar. mesatar. Pjekja: futi futi piqe piqett në mes të Tetori etorit. t. Kultivari ari ësht ë shtëë prodhues, prodhues, Veçori biologjike: Kultiv i nd ndjeshëm jeshëm nd ndaj të ftoh ftohttit dh dhe i duron thatësirës.
Gjigand Gjigandii i Vranjës ranjës (Korabi) është më rrit rritje je mesatare. esatare. Pema: është
Pemetari Speciale
25
Pemetari Speciale
është i mad madh në në form formëë dardh ardhee dhe dhe me me Fruti: ësht ngjyrë jyrë të verd erdhë. tuli tuli ësht është i verdh erdhë dhe lëngësht lëngështor, or, i ëmbël ëmbël në të athët. athët. piqet në në Tetor dhe dhe ruhet ruhet deri deri në Pjekja: futi piqet Janar.
Ftoi Ftoi i Elbasan lbasanit it Është shtë i përha ërhapur në në Elba lbasan san, Gjiro Gjirokkastër, stër, Korçë dhe dhe Tiranë. Tiranë. shtë me rri rritje tje mesa esatar tare dh dhe Pema: ësht prodhuese. prodhuese. shtë i madh në në form ormë dardh rdhe me me Fruti: ësht ngjyrë jyrë të verd erdhë i push pushëz ëzuuar. Tu Tuli ësh është i verdhë dhe lëngështor lëngështor dhe majhosh. futi piqet iqet në Tetor. etor. Pjekja: futi duhet të shtohet shtohet mbi mbi cv. cv. Veçori eçori të tje tjera: ra: duhet Anger ose o se ftoin ftoin e egër egër të Elbasanit. Elbasanit. I madh madhii i Nepravi epravi shtës shtës (Gjirokastër) është me rritje rritje mesatare. esatare. Pema: është shtë i mad madh py pyrifo riforme rme ( në në formë ormë Fruti: ësht dardh dardhe), e), me ngjy ngjyrë rë të verdhë erdhë të shndritsh shndritshme. me. Tuli Tuli është është i verdhë erdhë dhe dhe lëng lëngësht ështor, or, i ëmbël ëmbël në të athë thët. piqet në në Tetor dhe dhe ruhet ruhet deri deri në Pjekja: futi piqet Janar. 1.1 1.11. Masa Masatt agr agrop opoomotek motekn nike për kultiv kulti vimin e ftoit ftoit Krasitja prodhuese Krasit Krasitja ja prodhu prodhuese ese e ftoit konsi konsist ston on në rrallimin rrallimin e degëv degëvee për të siguruar siguruar ndriçim ndriçim të të mirë mirë të kuro kurorë rës, s, po por nu nuk shk shkuurton degë degëzzat pasi ato ato frut fr utifikojn ifikojnëë në majat e tyre. 1.12. Nënshar Nënshartesat tesat për për ftoi ftoi n Për prodhimin prodhimin e fidan fidanëv ëvee të kultiva kultivarëv rëvee të ftoit, si nënshartesa përdoren ato gjenerative dhe vegjetative. Nënshartesat Nënshartesat gjenerative gjenerative për ftoin janë janë :
25
Murri zi i bardhë njëbërthamorë (Crataegus monoguna Jacq.) paraqet paraqet nënshartesën kryesore nga grupi gjenerativ. Kjo Kjo nën nënsh shaartes rtesëë ka kom komppatibi tibilitet litet të mir mirë me kultivarët kultivarët e ftoit. ftoit. Mbi këtë këtë nënshart nënshartesë esë kultiv kultivaarët e ftoit ftoit kanë bujshmër jshmërii të dobët, obët, hyjnë hyjnë herët në prodh prodhim im e japin rendim rendimente ente të rreg rreguullta, llta, të larta larta e cilë cilëso sore. re. I përsh ërshta taten ten tokav tokave të thata thata dhe e përbal përballon lon mirë mirë gëlqeren, gëlqeren, ku kultivarët kultivarët e ftoit jetojn jetojnëë gjatë. gjatë. Vojsa - vadha vadha e rëndomtë rëndomtë Vjo sa (Sorbus domestica L.) nuk ka kompa kompatib tibili ilite tett të të mirë irë me kul kultivarët tivarët ftoit. ftoit. I përballon mirë mirë tokat e thata dhe ranore. ranore. Vojsa suedez suede ze Kjo nënsha nënshartes rtesëë ka disa veti veti të mira mira në në radhë radhë të parë parë përba përballon llon mirë mirë temperatu temperaturat rat e ulëta ulëta.. Ftoi Ftoi (Cydonia oblonga Miller ) si nënsh ënshaartesë rtesë e mir mirë për ftua ftua i përshta rshtattet tokave tokave pjellore, pjellore, ka kompatib kompatibilit ilitet et të mirë mirë me kultivarët kultivarët e ftoit. Dardha Dardha e egër e gër Pyrus communis L.) si Dardha e egër ( Pyrus nënshartesë nënshartesë gjenerativ gjenerative, e, nuk nuk pref preferohet, erohet, për shkak të shkallë s së lartë të inkompatibilitetit me shumicën e kultivarëve të ftoit ftoit dhe dhe bujshmë bujshmërisë risë mjaft mjaft të të madh madhe. e. Nënshartesat Nënshartesat vegjetati vegjetati ve për ftoin ftoin janë janë : seleksionuar ar dhe dhe i shumu shumuar ar në Ftoi MA, i seleksionu East East Mallin Mallingg të Anglisë, nglisë, është është me bujshm bujshmëri ëri të dobët deri mesatare mesatare dhe dhe rrënjëzohet rrënjëzohet mirë. mirë. Kultiv Kultivarët arët e shart shartua uarr fillojn fillojnëë herët herët me frutëdh frutëdhënie, ënie, arri arrijn jnëë rendim rendiment entee të larta, larta, të të rregullta dhe cilësore.
Pemetari Speciale
26
Pemetari Speciale
26
Përveç ftoit MA, si nënshartesë vegjetative për kultivarët e dardhës mund të përdoren edhe ftoi i provansaut (BA 29), i cili është i liruar prej viruseve, klonet pilnitz (R3 dhe R5) me origjinë gjermane. Me qenë se kohët e fundit, edhe te ftoi po insistohet të mbillet sa më dendur, në mënyrë që të konstatojmë se si do sillen kultivarët mbi ftuan MC, i cili është dukshëm me bujshmëri më të dobët dhe mundëson një mbjellje më të dendur.
PYETJE 1. Cilat janë kushtet ekologjike për kultivimin e mollës? Përshkruaji ato. 2. Permendni varietetet kryesore te molles? Pershkrimi i tyre. 3. Cilat jane neshartesat kryesore te Molles? 4. Cilat janë kushtet ekologjike për kultivimin e dardhës? 5. Permendni varietetet kryesore te dardhes? Pershkrimi i tyre. 6. Cilat jane neshartesat kryesore te dardhes? 7. Cilat jane kushtet teknologjike për kultivimin e Ftoit? Përshkruaj ato. 8. Permendni varietetet kryesore te Ftoits? Pershkrimi i tyre 9. Cilat jane neshartesat kryesore te Ftoit? 10. Cilat janë masat agropomoteknike për kultivimin e mollës? 11. Cilat janë masat agropomoteknike për kultivimin e dardhës 12. Cilat janë masat agropomoteknike për kultivimin e ftoit?
Pemetari Speciale
27
Pemetari Speciale
27
KAPITULLI II PEMET BERTHAMORE 2.1. Kushtet ekologjike për kultivimin e kumbullës 2. 2. Kultivarët e kumbullës 2. 3. Masat agropomoteknike për kultivimin e kumbullës 2. 4. Nënshartesat për kumbullën 2. 5. Kushtet ekologjike për kultivimin e pjeshkës 2. 6. Kultivarët e pjeshkës 2. 7. Masat agropomoteknike për kultivimin e pjeshkës 2. 8. Nënshartesat për pjeshkën 2. 9. Kushtet ekologjike për kultivimin e qershisë dhe vishnjës 2.10. Kultivarët e qershisë dhe vishnjës 2. 11. Masat agropomoteknike për kultivimin e qershisë dhe vishnjës 2.12. Nënshartesat për qershinë dhe vishnjën 2. 13. Kushtet ekologjike për kultivimin e kajsisë 2.14. Kultivarët e kajsisë 2.15. Masat agropomoteknike për kultivimin e kajsisë 2.16. Nënshartesat për kajsinë
Pemetari Speciale
28
Pemetari Speciale
28
KUMBULLA ( Prunus sp.)
KAPITULLI 2. PEMËT BËRTHAMORE Llojet e këtij grupi i bashkon tipi i frutit që është bërthokël, një frutë i thjeshtë ( në gjenezën e tij merr pjesë një lule e vetme), frutë i vërtetë (produkt i vezores) dhe monokarpik (me një farë të rrethuar nga guacka e fortë ose endokarpik). Në këtë grup futen: 1. Kumbulla ( Prunus domestica ose Prunus sp.)
2. 3. 4. 5.
Pjeshka ( Prunus persica) Qershia ( Prunus avium) Vishnja ( Prunus cerasus) armeniaca Kajsia ( Prunus P.vulgaris)
Historiku dhe përhapja ose
Bërthamorët të krahasuar me farorët dallohen nga: - Prodhueshmëri më të rregullt (pa periodicitet) - Shfrytëzojnë më mirë pjellorinë e tokës - Futen më shpejt në prodhim - Jetëgjatësinë dhe sidomos atë ekonomike e kanë më të shkurtër për tu - Kërkojnë toka më pjellore kultivuar dhe agroteknikë më të kushtueshme - Lulëzojnë më herët dhe pësojnë dëmtime nga ngricat e hershme në pranverë - Kanë rritje dhe vegjetacion më të vrullshëm - Fidanët në fidanishte prodhohen më shpejt element prodhues degëzat - Kanë buqetore, degëzat e holla dhe degëzat e parakohshme.
Llojet e ndryshme të kumbullës e kanë prejardhjen nga zonat e detit Kaspik dhe të Azisë së mesme, me përjashtim të Prunus salicina me origjinë nga Kina. Kumbulla evropiane, Prunus domestica kultivohet në Europë qysh nga kohët e lashta, 2000 vjet p.e.r. dhe u përhap në Amerikë e Kanada. Një lloj tjetër kumbulle , Prunus insititia ekziston në gjendje të egër në rajonet e Kaukazit. Të dhëna për kumbullën qysh në lashtësi janë gjetur në Izrael dhe Itali. Ndër specie më të përhapura janë : Prunus spinosa (kulumbria), Prunus domestica (kumbulla e butë evropiane ), Prunus coromila (kumbulla e egër), Prunus insititia (kumbulla shtëpiake ), Prunus triflora (kumbulla japoneze), Prunussimoni (kumbulla kajsi) dhe Prunus ceracifera (mirobolanat). Disa nga vendet evropiane më prodhuese të kumbullave janë: Rumania, Gjermania,
Pemetari Speciale
29
Pemetari Speciale
Jugosllavia, Bullgaria, Hungaria, Franca, Italia, etj.
Vlerat ushqyese Kumbulla ka vlera të larta ushqyese. Ajo mund të përdoret si e freskët ashtu dhe e përpunuar, për prodhim lëngjesh, marmelatash, komposto, fruta të thatë si dhe prodhim pijesh alkoolike, raki. Tab. 7. Përbërja kimike e kumbullave të freskëta dhe atyre të thata Komponentët
Kumbulla Kumbulla të freskëta të thata
Ujë (%) Karbohidrate (%) Proteina (%) Yndyra (%) Elementë inorganikë (%) Vlera kalorike cal/100g
86.6 12.3
78.7 19.7
0.50 0.20 0.40
0.80 0.20 0.60
48.0
75.0
Përmban shumë vitamina : vitamina A, tiaminë, riboflavin, niazinë, vitamina C si dhe shumë kripëra minerale dhe mikroelemente të dobishëm për organizmin. Klasifikimi botanik Kumbulla futet në familjen Rosaceae (trëndafilore), nënfamilja Prunoideae, gjinia Prunus e cila përmban 32 specie të cilat ndahen në 4 grupe të mëdha ekologjoegrafike që janë : 1. Kumbulla evropiane-aziatike (P.domestica, P.spinosa, P.insititia, P.cocomila, P.cerasifera).
29
2. Kumbulla kino-japoneze (P.salicina, P.triflora, P.simoni). 3. Kumbulla amerikane (P.americana, P.angustifolia, P.hortulana, P.munsoniana).
4. Kumbulla hibride
2.1. Kushtet ekologjike për kultivimin e kumbullës Përgjithësisht kumbulla evropiane ka kërkesa më të pakta për temperatura të ulëta se sa molla me përjashtim të kultivarit President i cili ka të njëjtat kërkesa sa molla P. insitita i duron më shumë të ftohtit, deri 20⁰C, ndaj dhe oreali i shtrirjes mbrrin deri në vendet Skandinave. Kumbulla Japoneze (P.salicina ) kërkon më pak temperatura të ulëta dhe i duron më pak të ftohtit. Kjo vjen ngaqë ajo lulëzon më herët se kumbullat e tjera. Kumbulla i duron lagështisë në tokë më shumë se bërthamorët e tjerë prandaj dhe rekomandohet si nënshartesë e tyre. Lagështia e tepërt ajrore në stinën e pranverës shkakton infeksion në lule nga monilia. Gjithashtu temperaturat shumë të larta të verës (>37⁰C) mund të shkaktojë djegie në epikarpin e frutit, ndërsa në temperaturat e ulëta (<15⁰C) keqësojnë shijen e frutave. Kumbulla prodhon mirë dhe me cilësi në toka pjellore të thella dhe të kulluara. Toka më të mira kërkon P.salicina , kurse P.domestica mund të kultivohet në toka më të rënda.
2.2. Kultivarët e kumbullës Njihen rreth 3000 kultivarë kumbulle që mund të klasifikohen në bazë të origjinës, kohës së pjekjes, kohës së lulëzimit dhe mënyrës së përdorimit të tyre.
Pemetari Speciale
30
Pemetari Speciale
30
Kultivarë të hershëm Sipas species kultivarët e kumbullës ndahen : 1. Prunus salicina : Santa Rosa, Laroda, Late Santa Rosa, Burbank, Burmosa, Formosa 2. Prunus domestica : Regina Claudia, Regina Claudia Verde, Regina Claudia d’Altan, Cezar, President, Italian prune, Agen, Sugar, Stanley, Bluefre, French Improved, Hasi etj Sipas kohës së pjekjes kultivarët e kumbullës ndahen : 1. Kultivarë të hershëm: Matley, Shiro, Formosa, Santa Rosa etj. 2. Kultivarë të mesëm: Regina Claudia verde, Burbank, Agen, Rosa giant etj. 3. Kultivarë të vonë: Italia, Hasiane, Sugar, Stanley, President etj. Sipas kohës së lulëzimit kultivarët e kumbullës ndahen : 1. Me lulëzim të hershëm: Santa Rosa, Matley etj. 2. Me lulëzim të mesëm: Burbank, Shiro etj. 3. Me lulëzim të vonë: Agen, Italia, Rosa giant, Sugar, Tropojane etj. Sipas mënyrës së përdorimit të tyre kultivarët e kumbullës ndahen : 1. Kultivarë për konsum të freskët : Shiro, Burbank, Santa Rosa, Italia, Florencia. 2. Kultivarë për tharje : Agen, Italia, Sugar, Stanley, Pogradeci, Tropojane etj. 3. Kultivarë për industri: Regina Claudia, Mirobolanat, Agen etj.
Matley (Adriatik) Origjina: hibrid (P.ceracifera x P.triflora) Pema: e zhvilluar, me kurorë të hapur dhe prodhimtari të lartë. Fruti: i vogël, në formë zemre, me ngjyrë vjollcë të errët dhe me një shtresë praline në sipërfaqe. Tuli është i kuq, i ëmbël dhe lehtësisht i athët në afërsi të bërthamës. Koha e pjekjes: mesi i Qershorit. Përdorimi : për konsum të freskët dhe përpunim industrial. Veçori biologjike : është kultivar autosteril dhe pjalmohet me mirobolanat e verdha. Florencia (Floresha) Origjina: P.Salicina (grupi kino-japonez). Pema: shumë e zhvilluar, me kurorë mesatarisht të hapur dhe prodhimtari të lartë. Fruti: i vogël deri mesatar, në formë sferike, me ngjyrë të kuqe të ndritshme me nuance vjollcë. Tuli është i verdhë, i butë, i pandashëm nga bërthama, i ëmbël dhe lehtësisht i athët. Koha e pjekjes: mesi i Qershori. Përdorimi: për konsum të freskët. Veçori biologjike: është kultivar autosteril dhe pjalmohet me Matley, Shiro, Mirobolana etj. Shiro (Cipwartw) Origjina: P.Salicina. Pema: e zhvilluar dhe prodhimtaria është e lartë. Fruti: mesatar, në formë sferike, me ngjyrë të verdhë të ndritshme. Tuli është i fortë, i pandashëm nga bërthama, i ëmbël dhe lehtësisht i athët. Koha e pjekjes: fillimi i Korrikut.
Pemetari Speciale
31
Pemetari Speciale
Përdorimi: për konsum të freskët. Veçori biologjike: është kultivar autosteril dhe pjalmohet me Santa Rosa, Burbank.
31
Fruti: mesatar, ne formë sferike, me ngjyrë të verdhë dhe nuance të kuqe nga ana që zë dielli. Tuli është i verdhë, i ëmbël, lehtësisht i athët, aromatik dhe i ngjitur me bërthamën.
Formosa (Sazani) Origjina: P.Salicina (grupi kino-japonez). Përhapja: në zona të ngrohta. Pema: shumë e zhvilluar dhe me prodhimtari të lartë. Fruti: i madh, në formë zemre, me ngjyrë të verdhë të ndritshme me nuance të kuqe nga ana që zë dielli. Tuli është i verdhë, i ëmbël, lehtësisht i athët dhe shumë aromatik. Koha e pjekjes: mesi i Korrikut. Përdorimi: për konsum të freskët. Veçori biologjike: është kultivar autosteril dhe pjalmohet me Burbank e Santa Rosa. Santa Rosa (zemërkuqe) Origjina: P. Salicina (kultivar amerikan). Përhapja: kultivohet në zona të ngrohta Pema: në formë piramidale, e zhvilluar dhe me prodhimtari të lartë. Fruti: i madh, në formë ovale, me ngjyrë të kuqe të errët dhe me një shtresë dyllore në sipërfaqe. Tuli është i trëndafiltë, i ëmbël, shumë aromatik dhe i ndashëm nga bërthama. Koha e pjekjes: mesi i Korrikut. Përdorimi: për konsum të freskët. Veçori biologjike: është kultivar pjesërisht autosteril dhe pjalmohet me Burbank e Shiro. Burbank (Pjellore) Origjina: P. Salicina (grupi kino-japonez) Përhapja: në zona të ngrohta. Pema: mesatarisht e zhvilluar, me kurorë të hapur, degë të përkulura dhe me prodhimtari të lartë.
Koha e pjekjes: gjysma e dytë e Korrikut. Përdorimi: për konsum të freskët. Veçori biologjike: është kultivar autosteril dhe pjalmohet me Formosa, Shiro e Santa Rosa. Shëngjine Origjina: kultivar vendi. Pema: mesatarisht e zhvilluar, me formë kupore dhe me prodhimtari të lartë. Fruti: i vogël, në formë sferike, me ngjyrë të verdhë në të gjelbër. Tuli është i bardhë në të gjelbër, i ëmbël, lehtësisht i athët dhe i pandashëm nga bërthama. Koha e pjekjes: fillimi i qershorit. Përdorimi: për konsum të freskët. Veçori biologjike: është kultivar rezistent ndaj sëmundjeve që prodhon mirë më shumë tipe tokash pa shumë kërkesa agroteknike dhe i qëndron temperaturave të ulëta.
Pemetari Speciale
32
Pemetari Speciale
Kultivarë me pjekje të mesme Regina Claudia Verde (Claudia e gjelbër) Origjina: P. domestica(evropiane). Pema: mesatarisht e zhvilluar dhe me prodhimtari të lartë. Fruti: mesatar, në formë të rrumbullakët, me ngjyrë të verdhë në të gjelbër dhe nuance të kuqe nga ana që zë dielli. Tuli është i gjelbër në të verdhë, i ëmbël, i shijshëm, aromatik dhe i ndashëm nga bërthama. Koha e pjekjes: fundi i Korrikut. Përdorimi: për konsum të freskët dhe industri. Veçori biologjike: është kultivar autosteril dhe pjalmohet me Regina Vittoria, Prune d’Ente 707, Hasiane etj. Regina Claudia d’Altan Origjina: kultivar me origjinë farore të Klaudias së gjelbër. Pema: mesatarisht e zhvilluar dhe me prodhimtari të lartë. Fruti: i madh, në formë të rrumbullakët, me ngjyrë të trëndafiltë deri në vjollcë të errët. Tuli është i verdhë, i fortë, i ëmbël, i shijshëm, aromatik dhe i ndashëm nga bërthama. Koha e pjekjes: mesi i Gushtit. Përdorimi: për konsum të freskët dhe industri. Veçori biologjike: është kultivar autosteril dhe pjalmohet me Regina Claudia, Prune d’Ente 707, Burbank. Agen ose Prune d’Ente Origjina: Franca. Pema: mesatarisht e prodhimtari të lartë.
zhvilluar
dhe
32
Fruti: mesatarisht i madh, në formë ovale, me ngjyrë të kuqe në vjollcë, me shtresë dylli në sipërfaqe. Tuli është i verdhë, i fortë, i ëmbël dhe i ndashëm nga bërthama. Koha e pjekjes: mesi i gushtit. Përdorimi: për konsum të freskët, tharje dhe përpunim industrial. Veçori biologjike: është kultivar autofertil megjithatë prodhimi rritet kur pjalmohet me Regina Claudia. Rosa gi ant (Rozarta, Roza gjigante) Origjina: (P.domestica ). Pema: mesatarisht e zhvilluar dhe shumë prodhimtare. Fruti: i madh, në formë vezake të zgjatur, me ngjyrë të kuqe të hapur me shtresë praline gri në sipërfaqe. Tuli është i verdhë, i fortë, i ëmbël, i lëngshëm dhe i ndashëm nga bërthama. Koha e pjekjes: fundi i Gushtit. Përdorimi: për konsum të freskët, tharje dhe përpunim industrial. Veçori biologjike: është kultivar autofertil. Kultivarë me pjekje të vonë Italia (Iliria) Origjina: P.domestica (evropiane) Pema: mesatarisht e zhvilluar dhe me prodhimtari të rregullt. Fruti: mesatar deri i madh, në formë vezake të zgjatur, me ngjyrë blu të errët dhe me shtresë pruline ngjyrë hiri. Tuli është i gjelbër në të verdhë deri portokalli me nuanca të kuqërremta afër bërthamës, i fortë, i lëngshëm, i ëmbël dhe i ndashëm nga bërthama. Koha e pjekjes: fundi i Gushtit. Përdorimi: për tharje, konsum të freskët dhe industri.
Pemetari Speciale
33
Pemetari Speciale
Veçori biologjike: është kultivar autofertil dhe jep prodhim të lartë kur pjalmohet me Agen, Stanley.
33
Koha e pjekjes: mesi i Shtatorit. Përdorimi: për tharje, konsum të freskët dhe industri. Veçori biologjike: është kultivar autofertil dhe prodhimtari të lartë kur pjalmohet me President, Prune d’Ente 707 dhe Bluefre. President Pema: është mesatarisht e zhvilluar dhe me prodhimtari të kënaqshme. Fruti: shumë i madh, në formë vezake, me ngjyrë të kuqe të ndritshme. Tuli është i verdhë, i fortë, i ndashëm nga bërthama.
Sugar (Sheqere) Origjina: Kaliforni-USA, kultivar i prejardhur nga fara e Agen. Pema: mesatarisht e zhvilluar dhe shumë prodhimtare. Fruti: mesatar, në formë vezake, me ngjyrë blu të errët dhe me shtresë pruline ngjyrë hiri. Tuli është i verdhë, i butë, i lëngshëm, i ëmbël (24-26% sheqer) dhe i ndashëm nga bërthama. Koha e pjekjes: fundi i Gushtit. Përdorimi: për tharje dhe industri. Veçori biologjike: është kultivar autofertil. Stanley Origjina: USA, hibrid midis Agen dhe Grand Duke. Pema: mesatarisht e zhvilluar dhe me prodhimtari të kënaqshme. Fruti: i madh, në formë vezake të zgjatur, me ngjyrë blu të errët dhe me shtresë pruline ngjyrë hiri. Tuli është i gjelbër në të verdhë deri portokalli me nuancë të kuqërremtë afër bërthamës, i fortë, i ndashëm nga bërthama dhe i duron transportit.
Koha e pjekjes: mesi i Shtatorit. Përdorimi: për tharje, konsum të freskët dhe industri. Veçori biologjike: është kultivar autosteril dhe pjalmohet me Stanley, Regina Claudia d’Althan. Hasiane (Tropojane, Hoshafe, Shliva e Ballkanit) Origjina: Shqipëri (Hasi). Pema: mesatarisht e zhvilluar, me formë piramidale dhe me prodhimtari të kënaqshme. Fruti: i madh, në formë ovale të zgjatur, me ngjyrë blu të errët dhe me shtresë pruline ngjyrë hiri. Tuli është i verdhë, i fortë, i ëmbël, i ndashëm nga bërthama. Koha e pjekjes: 15 Shtatori - 15 Tetor. Përdorimi: për tharje, konsum të freskët dhe industri. Veçori biologjike: është kultivar autofertil me lulëzim të vonë. 2.3. Masat agropomoteknike kultivimin e kumbullës
për
Pemetari Speciale
34
Pemetari Speciale
Sistemi i pemëtores zakonisht është katror ose rombik me distancë që varirojnë sipas nënshartesës. Nënshartesat e fuqishme hapësirën e pavarësisë duhet ta kenë 6-8 x 68m, kurse nënshartesat e dobëta 5 x 5m. Në pemëtore planifikohet dhe vendosja e pllenuesit për kultivarët autosterilë në raport 1:5 - 1:8. Pllenuesit kur janë të nevojshëm duhet të zënë rreth 20% të pemëve në pemëtore. Forma të preferuara të kurorës janë ajo kupore dhe kupore - piramidale. Kumbulla frutifikon në degëza të përziera njëvjeçare, rozetat dhe degëza të holla. Zakonisht kumbulla prodhon përvit por ka edhe kultivarë si Sugar që ka tendencë prodhimi periodik. Krasitja Krasitja e kumbullës kryhet çdo vit dhe konsiston në prerjen e thithakëve, rrallimin e lastarëve, si dhe në rinovimin e organeve të frutifikimit. Krasitja prodhuese e kumbullës kryhet në periudhën e qetësisë biologjike, në dimër. Zhvillimi i frutit Zhvillimi i frutit tek kumbulla është i ngjashëm me bërthamorët e tjerë duke ndjekur një kurbë të dyfishtë sigmoidale. Rrëzimi i luleve dhe frutave në faza të caktuara të zhvillimit. Faza e parë është ajo e pas lulëzimit ku lulet që nuk janë pllenuar rrëzohen. Rrëzimi i frutave ndodh në Qershor me frutat e formuar kurse më vonë vërehet në disa kultivarë ku rrëzimi i frutave të zhvilluar ndodh për shkaqe të ndryshme. Spërkatja me 10-12 ppm 2,4,5-TP dy javë pas fillimit të forcimit të bërthamës ndalon rrëzimin e frutave.
34
Rralli mi i frutave Rrallimi i frutave nuk është i nevojshëm për shumicën e kultivarëve të kumbullës, por në kultivarë si Santa Rosa dhe në raste të mbingarkesës mund edhe të kryhet, duke lënë 1 frutë në çdo 10 cm degëze. Rrallimi i frutave mund të bëhet me dorë ose me preparate kimike si dinitroothocresol në kohën e lulëzimit. Plehërimi dhe ujitja Kumbulla ka prodhim të madh frutash dhe lastarësh e për pasojë plehërimi i saj duhet të jetë i rregullt. Kumbulla ka kërkesa sidomos për K dhe N dhe më pak për P. Plehërimi me elementët e tjerë bëhet kur ka mungesë të tyre. Në toka të rënda e të lagështa gjithashtu vërehen simptoma të klorozës së gjetheve. Plehërimi azotik lidhet me moshën e pemës : për pemë 1-3 vjeçare përdoren 100gr, për 3-5 vjeçare 400gr dhe mbi 5 vjeçare 1-1.5 kg nitrat amoni / rrënjë. Plehërimi potasik aplikohet njëherë në dy vjet duke përdorur 2.5 kv/ha sulfat potasi. Megjithëse kumbulla i reziston thatësirës për prodhim të lartë dhe me cilësi ajo ka nevojë për ujitje sidomos në periudhën e rritjes së frutit deri në pjekjen e tij. Pemët e reja ujiten shpesh dhe me sasi të vogla uji, kurse pemët në prodhim kanë nevojë për ujitje të mjaftueshme (200-300 m³ /dynym).
2.4. Nënshartesat për kumbullën Shtimi i kumbullës bëhet me farë dhe me shartim të kultivarit të dhënë mbi nënshartesë farore ose mbi nënshartesë vegjetative. Shartimi bëhet në fund të verës dhe mënyra e shartimit është ajo në formë T.
Pemetari Speciale
35
Pemetari Speciale
Nënshartesat e kumbullës janë: P. ceracifera (Myrobolan A dhe B) është nënshartesë e mirë pasi shkon në toka të rënda, i reziston përmbajtjes së lartë të Ca, lagështisë dhe fitoftorës, por jo nematodeve. Shtohet me farë që shtresohet për 3 muaj në temperaturën 2-3 ⁰C. Myrobolan B shtohet dhe me copa. Kjo nënshartesë jep pemë të fuqishme por që futet vonë në prodhim. Marianna 2624 ( P.ceracifera x P.munsoniana) është nënshartesë e përshtatshme për toka të lagëta, i duron nematodeve dhe fitoftorës por jo kancerit bakterial. si nënshartesë e kultivarëve të saj por jo për rata të P.domestica ndërkohë që e kundërta ndodh normalisht.
35
Shkakton nanizëm të pemëve. Shtohet me copa por rritet ngadalë në fidanishte.
Bajamja përdoret rrallë si nënshartesë, sidomos në rastin e tokave të varfra dhe me kalcium të lartë. Pemët janë të ulëta, por jetojnë pak. Në Angli përdoren edhe Brompton dhe common Mussel. Lloje të tjera që përdoren kryesisht për pemë të ulëta (nane) janë P.tomentosa dhe P.bessey. Këto mund të shtohen me copa të drunjëzuara. U qëndrojnë mirë temperaturave të ulëta por duhet ditur se nuk janë studiuar mjaftueshëm
P.salicina përdoret
Pixy është klon i P. Insititia. Shkakton nanizëm të pemëve. E fut pemën herët në prodhim dhe lejon mbjelljet e dendura. Damas. Kjo nënshartesë si dhe kloni i saj MRS 2/5 përdoret më shumë si nënshartesë e pjeshkës. Damas GF-1869, përdoret gjerësisht si nënshartesë. Është e përshtatshme për toka të rënda, por në disa raste paraqet klorozë të lehtë. Shkakton nanizëm rreth 20% dhe fut shpejt pemën në prodhim. Shtohet me copa dhe mikroshumëzim. Prodhon shumë thithakë në trung. S. Julien GF-655/2 është seleksionuar nga P. insititia. Duron lagështinë dhe tokat e rënda. E fut pemën herët në prodhim. Nuk është rezistente ndaj kancerit bakterial.
PJESHKA (Prunus persica) Historiku dhe përhapja Prejardhja e pjeshkës konsiderohet Kina ku dhe sot gjenden forma të egra të saj. Nga Kina u shtri në Persi dhe Azinë e vogël dhe më vonë grekët dhe romakët e përhapën në vendet mesdhetare. Në vendin tonë njihet qysh prej 300 vjetësh p.e.s dhe ka përhapje të madhe sidomos në zonën e ulët. Ajo kultivohet kryesisht në zonën bregdetare , por edhe në Shqipërinë e mesme. Sot është përhapur kudo në botë, sidomos në vendet me klimë të ngrohtë. Pjeshka zë vendin e tretë në shkallë botërore midis specieve drufrutore (pas mollës dhe dardhës). Evropa ka peshën më të madhe të prodhimit të pjeshkës e sidomos Franca, Italia, Greqia, Turqia etj.
Pemetari Speciale
36
Pemetari Speciale
Vlerat ushqyese Frutat kanë vlera të larta ushqyese pasi përmbajnë 9-10% sheqerna, 0.3% acideorganike, vitamina, 0.1% lëndë azotike dhe 82-95% ujë. Frutat përdoren të freskëta dhe të përpunuara si komposto, lëngje e reçelra. Klasifikimi botanik Pjeshka bën pjesë në familjen trëndafilore ( Rosaceae ), në gjininë Prunus dhe specien P.persica me 2n=16 kromozome. Pjeshka e zakonshme mund të gjendet në bibliografi dhe me emrin Persica vulgaris. Pjeshkë të tjera janë : a) b) c) d)
P. Davidiana P. Ferghanensis P. Kansuensis P. Andersoni
2.5. Kushtet ekologjike për kultivimin e pjeshkës Pjeshka është bimë e zonës eukrate që kërkon klimë të butë me temperaturë minimale që nuk shkon nën 15⁰C dhe maksimale jo mbi 35⁰C. Pjeshka kultivohet mirë në zonat e ullirit dhe të hardhisë me lartësi 700-800 m mbi nivelin e detit. Në zona me lagështi të lartë luftimi i gjethepërdredhëses, monilias dhe korinës është i vështirë. Temperatura gjatë verës nuk duhet të jetë më e lartë se 35⁰C pasi bie cilësia, frutat mbeten të vegjël dhe vitin e ardhshëm formohen fruta binjakë . Në temperaturën -17⁰C shkatërrohen sythet frutore që janë në qetësi relative megjithëse pema mund të rezistojë deri - 25⁰C. Rënia e menjëhershme e temperaturës deri në -5⁰C
36
në Nëntor, para se sythet të futen në qetësi mund të sjellë shkatërrimin e tyre. Meqenëse lulëzon herët në pranverë në zonat e larta rrezikon të dëmtohet nga ngricat e hershme. Ngricat e pranverës shpesh dëmtojnë rëndë prodhimin prandaj është e këshillueshme që zonat me ngrica me shumë se një herë në 5 vjet duhet të evitohen. Shumica e kultivarëve të pjeshkës kërkojnë 700 deri më shumë orë me temperaturë nën 7⁰C gjatë dimrit për ndërprerjen e qetësisë biologjike. Pjeshka ka shumë nevojë për ujë gjatë verës prandaj nuk mund të mendohet pjeshkore pa ujitje. Pjeshka shkon mirë në toka rano-lymore dhe jo të rënda të cilat ndikojnë keq në cilësinë e frutave dhe jetëgjatësinë e pemës. Në tokat e rënda vërehet klorozë e përgjithshme që shkaktohet nga lagështia e lartë ajrore e keqe e tokës. Ujërat nëntokësore duhet të jenë nën nivelin e 1.5 m thellësi. Tokat kalcike (me gëlqere aktive mbi 7-8%) nuk janë të përshtatshme për pjeshkën pasi shkaktojnë mungesë të ndjeshme të hekurit në bimë. Pjeshka kur rimbillet në të njëjtin vend nuk shkon mirë, ndaj në këto raste ose duhet që toka të mbillet pas 10 vjetësh qarkullim ose duhen përdorur nënshartesa rezistente si GF 677 (bajame x pjeshkë) dhe MRS 2/5 (kumbull). Gjithashtu tokat kalcike duhet të evitohen.
2.6. Kultivarët e pjeshkës Në shkallë botërore ekzistojnë mbi 5000 kultivarë pjeshke që grupohen në bazë karakteristikash të ndryshme dhe që vazhdimisht kjo gamë pasurohet me kultivimin e kultivarëve të rinj.
Pemetari Speciale
37
Pemetari Speciale
Tre kategoritë kryesore të pjeshkës janë : a) pjeshkë për tryezë (me push) b) nektarina (pa push) c) pjeshkë për konservim
Disa kultivarë sipas kritereve të ndryshme janë : - Primrose, Early Crest, Royal Gold, Springtime të hershëm,, Starlite, May Crest, Springcrest, Spring Lady, Early Coronet, Cardinal etj. - të mesëm, Domiziana, Flavorcrest, Coronet, Rosider, Merador, Redhaven etj. - të vonë, Hale, Red Cal.Fireder, Aurelia, Padana, Michelini, Laure, Fairtime etj. isa kultivarë me tul të verdhë : Early Crest, Royal Gold, Spring Crest, Coronet, Merador, Lisbeth, Emilia, Padana, Flaminia etj. Disa kultivarë me tul të bardhë : Primrose, Starlite, Grezzano, Iris Rosso, Botto, Triestina, Maria Bianca etj. Disa kultivarë nektarinash sipas pjekjes : Maybelle, Starmay, Early star, Red June, Anderson, Morton, Flavor top, Stark Delicious, Superstar, Niagara, Fantasia, Nektaross, Claudia etj. Kultivarët për konservim duhet të plotësojnë këto karakteristika : a) Tul të verdhë dhe mos të ketë ngjyrë të kuqe rreth bërthamës. b) Fruti të mos zbutet gjatë pjekjes në masë. c) Të mos vërehen rrëzime masive të frutave para vjeljes. d) Pema të jetë prodhuese.
37
e) Të mos jetë e ndjeshme ndaj viruseve si Sharka. Rëndësi ka të programohet prodhimi në mënyrë që të përpunohet. Në bazë të kohës së pjekjes së frutit dallohen këto grupe : 1- Pjeshkë me pjekje shumë të hershme Maj-15 Qershor 2- Pjeshkë me pjekje te hershme 15 Qershor-15 Korrik 3- Pjeshkë me pjekje të mesme 15 Korrik15 Gusht 4- Pjeshkë me pjekje të vonë 15 Gusht-15 Shtator 5- Pjeshkë me pjekje shumë të vonë 15 Shtator-15 Tetor Klasifikimi i kultivarëve që bazohet në kohën e lulëzimit ka më tepër rëndësi për qëllime të studimeve ekologjike dhe seleksionuese.
Kultivarë shumë të hershëm Spring time (Pranvera) Fruti: i vogël-mesatar, i rrumbullakët, me ngjyrë të verdhë dhe njolla të kuqe, pushëzim mesatar. Tuli është i ngjitur me bërthamën, ka ngjyrë të bardhë në krem, është i lëngshëm dhe pak i ëmbël. Pema: me zhvillim mesatar dhe prodhim mesatar. Koha e pjekjes: fundi i Majit – 5 Qershor. Kërkesat për klimë: nuk i reziston temperaturave të ulëta. Destinacioni i frutit: për konsum të freskët (tryezë). Lule Maji (Mayflower)
Pemetari Speciale
38
Pemetari Speciale
Fruti: i vogël - mesatar, i rrumbullakët me majë të zgjatur, me ngjyrë të gjelbër dhe njolla të kuqe, pushëzim mesatar. Tuli është i ngjitur me bërthamën, ka ngjyrë të bardhë në krem, është i lëngshëm dhe pak i ëmbël. Pema: me zhvillim mesatar dhe prodhim mesatar. Koha e pjekjes: fundi i Majit. Kërkesat për klimë: nuk i reziston temperaturave të ulëta. Destinacioni i frutit: për konsum të freskët (tryezë). Morettini 1 Fruti: mesatar, i rrumbullakët, me cipë në ngjyrë të bardhë në të verdhë dhe njolla të kuqe në pjesën që zë dielli, me pushëzim mesatar. Tuli është i ngjitur me bërthamën, ka ngjyrë të bardhë, është i lëngshëm dhe pak i ëmbël dhe aromatik. Pema: me zhvillim të fuqishëm me prodhim të rregullt. Koha e pjekjes: një javë pas lule Majit (Mayflower) në fillim të dhjetëditëshit të dytë të Qershorit. Kërkesat për klimë: i reziston temperaturave të ulëta. Destinacioni i frutit: për konsum të freskët. Amsden (tulverdha) Fruti: i vogël, i rrumbullakët, me ngjyrë të verdhë me nuanca të gjelbërta dhe njolla të kuqe, pushëzim mesatar. Tuli është i ngjitur me bërthamën, ka ngjyrë të bardhë, është i lëngshëm, pak i ëmbël dhe aromatik. Pema: me zhvillim mesatar dhe prodhim mesatar. Koha e pjekjes: 15 ditë pas lulemajit. Kërkesat për klimë: nuk i reziston temperaturave të ulëta.
38
Destinacioni i frutit: për konsum të freskët (tryezë). Cardinal (Tiranka) Fruti: mesatar, vezak me gropëz në majë, me cipë me ngjyrë të verdhë dhe njolla të kuqe, pushëzim të lehtë. Tuli është i ngjitur me bërthamën, ka ngjyrë të verdhë-portokall dhe është i fortë aromatik. Pema: me zhvillim mesatar dhe prodhim të lartë. Koha e pjekjes: 10 Qershor. Kërkesat për klimë: Nuk i reziston temperaturave të ulëta. Destinacioni i frutit: Për konsum të freskët (tryezë). Dixired (Drita) Fruti: mesatar, i zgjatur me gropëz në majë, cipa ka ngjyrë të verdhë dhe njolla të kuqe dhe pak push. Tuli është i ngjitur me bërthamën, ka ngjyrë të verdhë me nuanca të kuqe nën lëkurë dhe është i fortë e aromatik.
Pema: me zhvillim mesatar dhe prodhim të lartë. Koha e pjekjes: 2-3 ditë pas Amsden
Pemetari Speciale
39
Pemetari Speciale
Kërkesat për klimë: nuk i reziston temperaturave të ulëta. Destinacioni i frutit: për konsum të freskët (tryezë). Kultivarë të hershëm Admiral devi (Korrike) Fruti: mesatar, i zgjatur me gropëz në majë, cipa ka ngjyrë të verdhë me vijëzime të kuqe dhe ka shumë push. Tuli është i ngjitur me bërthamën, ka ngjyrë të verdhë portokalli dhe është i butë e aromatik. Pema: e fuqishme dhe prodhim të lartë. Koha e pjekjes: 1 - 5 Korrik. Kërkesat për klimë: i reziston të ftohtit. Destinacioni i frutit: për konsum të freskët (tryezë). Merygold (Lushnja) Fruti: mesatar, i zgjatur me gropëz në majë, cipa ka ngjyrë të verdhë me vijëzime të kuqe dhe ka pushëzim mesatar. Tuli është i ndashëm me bërthamën dhe ka ngjyrë të verdhë portokalli. Pema: e fuqishme dhe prodhim të lartë. Koha e pjekjes: fundi i Qershorit - fillim i Korrikut (ose 10 ditë më herët se Red Haven). Destinacioni i frutit: për konsum të freskët. Coronet (Kurora) Fruti: mesatar, i zgjatur me gropëz në majë, cipa ka ngjyrë të verdhë me vijëzime të kuqe dhe ka pak push. Tuli është i ndashëm me bërthamën dhe ka ngjyrë të verdhë portokalli me nuanca të kuqe në zonën e bërthamës. Pema: e fuqishme dhe prodhim të lartë. Koha e pjekjes: fillimi i Korrikut ( ose 3 ditë më herët se Red Haven). Kërkesat për klimë: i reziston të ftohtit.
39
Destinacioni i frutit: për konsum të freskët. Dixijem (Mifoli) Fruti: mesatar, i rrumbullakët, me gropëz në majë, cipa ka ngjyrë të verdhë me vijëzime të kuqe në zonën e bërthamës dhe është i ndashëm me bërthamën. Pema: shumë e fuqishme dhe me prodhim të lartë. Koha e pjekjes: fillimi i Korrikut (ose 3 - 5 ditë më herët se Red Haven). Kërkesat për klimë: i reziston të ftohtit. Destinacioni i frutit: për konsum të freskët. Red Haven (Kamza 1) Fruti: mesatar, i rrumbullakët, asimetrik me gropëz në majë. Cipa ka ngjyrë të verdhë me njolla të kuqe në zonën e bërthamës dhe është jo shumë i ndashëm me bërthamën. Tuli është i lëngshëm, i ëmbël dhe aromatik. Pema: mesatarisht e fuqishme dhe me prodhim të lartë. Koha e pjekjes: i reziston të ftohtit. Destinacioni i frutit: për konsum të freskët. Coronado Fruti: mesatar, i rrumbullakët, pak vezak me thumb në majë. Cipa ka ngjyrë të verdhë me njolla të kuqe dhe ka pak push. Tuli ka ngjyrë të verdhë portokalli, shumë i fortë dhe i ndashëm me bërthamën. Pema: e fuqishme dhe me prodhim të lartë. Koha e pjekjes: 2 - 3 ditë pas Red Haven. Destinacioni i frutit: për konsum të freskët. Vezuvi (Vullkani) Fruti: mesatar, i rrumbullakët, pak vezak me gropëz në majë. Cipa ka ngjyrë të verdhë portokalli është i fortë dhe jo i ndashëm me bërthamën.
Pemetari Speciale
40
Pemetari Speciale
Pema: është e fuqishme dhe me prodhim të lartë. Koha e pjekjes: fundi i Korrikut. Kërkesat për klimë: i reziston pak të ftohtit. Destnacioni i frutit: për konsum të freskët. Kultivarë të mesëm Southland (Sukthi) Fruti: mesatarisht i madh, i rrumbullakët, pak i shtypur në pole dhe me gropëz në majë. Cipa ka ngjyrë të verdhë me njolla të kuqe dhe ka pak push. Tuli ka ngjyrë të verdhë me nuancë të kuqe në zonën e bërthamës dhe është i ndashëm nga bërthama. Tuli është i lëngshëm, i ëmbël dhe aromatik. Pema: është e fuqishme dhe me prodhim të lartë. Koha e pjekjes: fundi i Korrikut - fillimi i Gushtit. Destinacioni i frutit: për konsum të freskët. Morettini 9/14 Fruti: i madh, i rrumbullakët, pak i zgjatur dhe me gropëz në majë. Cipa ka ngjyrë të bardhë në krem me njolla të kuqe dhe ka pak push. Tuli ka ngjyrë krem me nuance të kuqe në zonën e bërthamës dhe është i ndashëm me bërthamën. Tuli është i butë, i lëngshëm, i ëmbël dhe pak aromatik. Pema: shumë e fuqishme dhe me prodhim të lartë. Koha e pjekjes: 10 ditë pas Kamza 1. Destinacioni i frutit: për konsum të freskët. Early Elberta tulverdha)
(Elberta
e
hershme,
40
Fruti: mesatar, i zgjatur me gropëz në majë dhe me thumb karakteristik. Cipa ka ngjyrë të verdhë me njolla të kuqe dhe ka pak push. Tuli ka ngjyrë të verdhë me nuancë të kuqe në zonën e bërthamës dhe është i ndashëm me bërthamën. Tuli është i lëngshëm, i ëmbël dhe aromatik. Pema: e fuqishme dhe me prodhim të lartë. Koha e pjekjes: fundi i Korrikut. Kërkesat për klimë: i reziston të ftohtit. Destinacioni i frutit: për konsum të freskët dhe industri. Elberta e vonshme (Gushtake) Fruti: mesatar, i zgjatur me gropëz në majë. Cipa ka ngjyrë të verdhë në të gjelbër me njolla të kuqe dhe ka pak push. Tuli ka ngjyrë të verdhë portokalli me nuancë të kuqe në zonën e bërthamës dhe është i ndashëm nga bërthama. Tuli është i fortë, i lëngshëm, i ëmbël dhe aromatik. Pema: e fuqishme dhe me prodhim të lartë. Koha e pjekjes: mesi i Gushtit. Kërkesat për klimë: i reziston të ftohtit. Destinacioni i frutit: për konsum të freskët dhe industrinë ushqimore. Karmen (Kuqaloshe) Fruti: mesatar, i rrumbullakët me cipë të bardhë me njolla të kuqe dhe ka pak push. Tuli është i ndashëm me bërthamën, i lëngshëm, i ëmbël dhe aromatik. Pema: është e fuqishme dhe me prodhim të lartë. Koha e pjekjes: fundi i Korrikut. Destinacioni i frutit: për konsum të freskët. Hale (Hëna) Fruti: i madh, i rrumbullakët me gropëz në majë. Cipa ka ngjyrë të verdhë në të gjelbër
Pemetari Speciale
41
Pemetari Speciale
me njolla të kuqe dhe ka pak push. Tuli ka ngjyrë të verdhë portokalli me nuancë të kuqe në zonën e bërthamës dhe është i ndashëm me bërthamën. Tuli është i fortë, i lëngshëm, i ëmbël dhe aromatik. Pema: mesatarisht e fuqishme dhe me prodhim të lartë, ka nevojë për pjalmim të kryqëzuar dhe shkon mirë me Amsden, Mayflower, Elberta etj. Koha e pjekjes: mesi i Gushtit. Kërkesa për klimë: i reziston të ftohtit. Destinacioni i frutit: për konsum të freskët dhe industrinë ushqimore.
Kultivarë të vonë Vivian (Vera) Fruti: i vogël, i zgjatur me gropëz në majë. Cipa ka ngjyrë të verdhë me njolla të kuqe dhe ka pak push. Tuli ka ngjyrë të verdhë portokalli me nuancë të kuqe në zonën e bërthamës dhe është i pandashëm me bërthamën. Tuli është i fortë, i lëngshëm, i ëmbël dhe aromatik. Pema: mesatarisht e fuqishme dhe me prodhim të lartë. Koha e pjekjes: 15 ditë pas Hale. Korana Fruti: mesatarisht i madh, i rrumbullakët, pak i shtypur me gropëz në majë. Cipa ka ngjyrë të verdhë me nuancë të kuqërremta. Tuli ka ngjyrë të verdhë me nuancë të kuqe në zonën e bërthamës dhe është i pandashëm me bërthamën. Tuli është i fortë, i lëngshëm, i ëmbël dhe aromatik. Pema: e fuqishme dhe me prodhim të lartë. Koha e pjekjes: mesi i Shtatorit (25 ditë pas Hale).
41
Destinacioni i frutit: për konsum të freskët dhe industrinë ushqimore. Redkal Fruti: mesatar, i rrumbullakët, me cipë të kuqe, uniforme dhe lehtësisht të pushëzuar. Tuli ka ngjyrë të verdhë dhe është i ndashëm me bërthamën. Tuli është i fortë, i lëngshëm, i ëmbël. Pema: mesatarisht e fuqishme dhe me prodhim të lartë. Koha e pjekjes: fundi i Gushtit - fillimi i Shtatorit (pas Elberta dhe Hale) Destinacioni i frutit: për konsum të freskët dhe industrinë ushqimore. Kultivarë shumë të vonë Meryl Sondanse Fruti: mesatar, i rrumbullakët, me thumb në majë. Cipa ka ngjyrë të verdhë me nuanca të gjelbërta, njolla të kuqe dhe lehtësisht e pushëzuar. Tuli ka ngjyrë të verdhë me nuance të kuqe në zonën e bërthamës dhe është i ndashëm me bërthamën. Tuli është i fortë, i shijshëm. Pema: mesatarisht e fuqishme dhe me prodhim të lartë. Koha e pjekjes: fundi i Shtatorit - fillimi i Tetorit. Kul ti varë të tjerë të pjeshkës janë: Alexandra, Aline, Anita, Barbara, Bienvenue, dasy, Dolores, Dorothee, Fairtime, faytte, Felicia, Fidelia, flamina, Flavorcrest, Meryl Early O’Henry, Meryl Elegant Lady, Meryl Lisbeth, Meryl O’Henry, Meryl Springlady, Red Top, Regina, Royal April, Royal Glory, Royal Gold, Springcrest, Springtime, Sun crest.
Pemetari Speciale
42
Pemetari Speciale
42
Kultivari Andros Kultivari Earlired
Kultivari San pedro
Kultivari Merril Lisbeth
Kultivari Royal glory
2.7. Masat agropomoteknike kultivimin e pjeshkës
për
Sistemet e mbjelljes së pjeshkës Sistemi klasik i mbjelljes së pjeshkës është katror ose rombik me kosto të ulët ngritjeje por të lartë prodhimi. Forma e kurorës është kupore dhe piramido-kupore me distance 5 x 5m. Sistemi me rreshta ka këto forma kurore dhe distance mbjellje : - Palmetë me krahë të pjerrët me distance 4 x 4m - Palmetë e lirë 3.5 - 4m x 3.5-4 m, ka kosto më të ulët se e para pasi nuk kërkon lidhje me drejtim rigoroz.
Pemetari Speciale
43
Pemetari Speciale
Atraktoid ose spindle bush, me formë sferike të kurorës që plotëson rreshtin qysh vitin e tretë. Pemët krasiten lehtë, zbatohet dhe krasitje e gjelbër dhe rrallim frutash. Kur si nënshartesë përdoret GF 655-2 distancat janë 2 x4m (1250 pemë/ha) kurse me nënshartesat farore 4 x 4.5 (550 pemë/ha) - Kurorë pingule me drejtim të rreshtit në formë Y e cila lehtëson proceset mekanike në pemëtore. Distancat janë 1 x 6m.
Krasitja e gjatë konsiston në rrallimin e lastarëve dhe jo në shkurtimin e tyre (degëza buketore dhe ato të holla prodhuese nuk preken).
Sistemi livadh (Meadow orchard), është sistem më intensiv ku pemët mbillen 0.5 x 1.8-2m duke siguruar rreth 10000 rrënjë/ha dhe prodhojnë çdo 2 vjet pasi gjatë vjeljes së prodhimit pema rritet 40cm dhe prodhimi vilet me kombajnë. Kështu pas një viti zhvillim vegjetacioni pema prodhon përsëri.
Degëzat e përziera që vendosen në pjesën e sipërme të degëve skeletore shkurtohen në 2/3 e gjatësisë së tyre, ato që vendosen midis degëve skeletore në 1/2 e gjatësisë dhe ato të bazës në 2/3 e gjatësisë. Zbatohet në kultivarët me fruta të mëdhenj dhe në pemë të mëdha në moshë. Krasitja mikse aplikohet në pemët me prodhim të plotë dhe kryhet me rrallime të lastarëve si dhe me shkurtimet e domosdoshme.
-
Kultivarët e hershëm dhe periudha e gjatë e vegjetacionit mund të japin prodhim të përvitshëm. Mekanizmi i këtij sistemi është i plotë. Sistemi livadh mund të ngrihet dhe me përdorim të kultivarëve nane të pjeshkës por përhapja e tyre është e kufizuar për cilësinë e dobët që paraqesin frutat.
Krasitja e pjeshkës Krasitja është proces tepër i rëndësishëm dhe bëhet çdo vit. Pjeshka prodhon mirë në formën kupore të kurorës dhe në formën kupore të përmirësuar. Krasitja prodhuese e pjeshkës kryhet në periudhën e qetësisë relative biologjike (në dimër) dhe synon ruajtjen e degëve skeletore (formës së kurorës) si dhe në veshjen e këtyre degëve me lastarë prodhues. Zbatohen tre lloje krasitjesh : e gjatë, e shkurtër dhe mikse.
43
Lastarët që lihen duhet të kenë distancë më të madhe se 15 cm. Kjo aplikohet kryesisht në pemët e reja dhe bën tepër të domosdoshëm rrallimin e frutave. Krasitja e shkurtër konsiston në rrallime lastarësh dhe në shkurtime në 6-8 sytha në mënyrë që të kemi frutifikim dhe vegjetacion.
Pjeshkës gjithashtu i kryhet edhe krasitje verore që është përsosje e krasitjes prodhuese dimërore. Me krasitjen verore rrallohen lastarët e rinj që dalin në brendësi të kurorës dhe lastarë të jashtëm të panevojshëm. Ky proces ndihmon në dritëzim dhe ajrosje më të mirë të kurorës si dhe lehtëson shërbimet agroteknike që i kryhen pemës duke siguruar cilësi të mirë të frutave.
Zhvillimi i frutit Pas lulëzimit lulet që nuk janë pllenuar rrëzohen. Pjekja e frutave është jo e menjëhershme por në periudhë 10-25 ditësh prandaj është mirë që frutat të vilen në 2-3
Pemetari Speciale
44
Pemetari Speciale
duar. Pas vjeljes së parë pemët ujiten në mënyrë që të përmirësohet cilësia e vjeljes tjetër. Frutat e majës piqen më herët se frutat e bazës dhe të hijezuar. Rrallimi i frutave kryhet në të gjithë kultivarët dhe analogjia është një frutë të korrespondojë me afërsisht 30-40 gjethe. Rrallimi i frutave bëhet me dorë, në mënyrë mekanike plus plotësim me dorë dhe me preparate kimike si : -
-
Elgetol (dinitroorthocresol 20% dhe kripë natriumi) zbatohet kur 60-70% e luleve janë të çelura dhe shkakton mosmbirjen e pjalmit, kështu që lulet e papllenuara rrëzohen. CPA (2-3 cholophenoxy-propionamide). Është auksin që zbatohet 3-4 javë pas lulëzimit të plotë. Zbatimi i tij duhet lidhur me volumin e frutit, peshën dhe gjatësinë e farës. Për shumicën e kultivarëve aplikohet kur futi është me volum 2.8 cm³ dhe gjatësia e farës 7-10 cm.
Ethephon është një preparat tjetër i provuar për rrallimin e frutave që nxit prodhimin e ethilenit dhe shkëputjen e frutit nga pema, por rezultatet janë të diskutueshme. Rrallimi i frutave është proces i rëndësishëm i cili duhet të fillojë vetëm pas stabilizimit të frutifikimit gjë që përkon me fazën e dytë të zhvillimit të frutit, pra me forcimin e endokarpit (bërthamës). -
Plehërimi dhe ujitja Pjeshka karakterizohet nga një prodhim i madh frutash dhe lastarësh e për pasojë plehërimi i saj duhet të jetë sistematik e i studiuar. Analizat gjethore tregojnë nivele të larta të azotit dhe të kaliumit, ndaj plehërimi
44
azotik dhe ai potasik duhet të bëhet çdo vit. Plehërimi me elementët e tjerë bëhet kur ka mungesë të tyre. Shpesh vërehet mungesa e hekurit në toka kalçike dhe në përgjithësi me pH të lartë. Në këto raste aplikimi në tokë i Sequestren eliminon problemin. Në toka të rënda e të lagështa gjithashtu vërehen simptoma të klorozës së gjetheve. Në këto raste përmirësimi i rrjetit kullues përmirëson gjendjen. Plehërimi azotik në pemët me prodhim të plotë (15-20 njësi azoti/dynym) aplikohet në dy duar. Herët në pranverë në formë të sulfatit të amonit dhe në fillim të verës në formë të nitratit të amonit. Plehërimi potasik aplikohet sa gjysma e atij azotik. Në rastet e shfaqjes së simptomave të mungesës së elementëve ushqyes ato eliminohen me trajtime plotësuese si : Azoti (N) : 700 g azot pemë në prodhim në dimër ose herët në pranverë. Kaliumi (K) : 1-1.5 kg/pemë në prodhim për 2 vjet në dimër. Magnezi(Mg) : 150-300 g/pemë në prodhim. Hekuri (Fe) : 100-300 g/pemë në prodhim Bori (B) : 100-125 g/pemë në tokë ose spërkatje me 0.125 % acid borik. Zinku (Zn) : 1-2 spërkatje në gjethe me 0.25 % ZnSO⁴ + 0.125 % Ca(OH)². Mangani (Mn) : spërkatje në gjethe me 0.25 % MnSO⁴ 0.6 %. Pjeshka kultivohet në zona me verë të nxehtë dhe për pasojë ka nevojë të madhe për ujë. Nuk mund të mendohet pjeshkore pa ujitje të mjaftueshme (300m³/dyn/vit).
Pemetari Speciale
45
Pemetari Speciale
2.8. Nënshartesat për pjeshkën - Nënshartesa e ardhur nga fara (sporofite), kanë afinitet të mirë me mbishartesat, nuk duron lagështi të madhe dhe temperaturave të ulëta, janë problematike për rimbjellje, durojnë CaCO³ deri në 4 %, janë të ndjeshme ndaj nematodeve si Meloidogyne dhe Pratylenchus. - S-37, është rezistente ndaj Meloidogyne incignita por jo ndaj M.javanica. - Nemaguard (P.persica x P.davidiana), rezistente në të dy llojet e nematodeve, e ndjeshme ndaj kancerit bakterial dhe disa kultivarë nuk shkojnë mirë me këtë nënshartesë. Jep pemë të fuqishme por që vonojnë pjekjen e frutave. - G.F. 305, jep pemë të fuqishme dhe uniforme. Farat e saj dallohen për fuqi mbirëse të lartë. - Siberian C, duron deri në -11⁰C, por në toka ranore është e ndjeshme ndaj nematodeve, fitoftorës dhe verticillium. Klone të pjeshkës: Janë nënshartesat Nemaguard, S-37 dhe G.F 305 kur shtohen në mënyrë vegjetative. -Kumbulla e egër (Mirobolana), përdoret si nënshartesë për tokat me lagështi të lartë, por pemët kanë jetëgjatësi të shkurtër ekonomike. Klone të kumbullës: Kumbulla që përdoret si nënshartesë pjeshke : - Gf-43, kumbull evropiane që shkon mirë si me pjeshkën ashtu dhe me nektarinat. Nënshartesë është po aq e fuqishme sa dhe ajo sporofite. Nuk është nënshartesë shumë
45
e përshtatshme për rimbjellje. Shtohet me copa dhe me invitro. -Damas GF-1869, përdoret gjerësisht në Itali, është e përshtatshme për toka të rënda, paraqet klorozë të lehtë në disa raste shkakton nanizëm rreth 20% dhe fut pemën shpejt në prodhim. Shtohet me copa dhe invitro, nuk përputhet mirë me nektarinën dhe prodhon shumë thithakë. -S.Julien GF-655/2: (P.insititia), shkakton nanizëm të pemëve deri në 30-50 % të kurorës, përputhet me pjeshkën dhe nektarinën, nuk rekomandohet për rimbjellje, shtohet me copa dhe rritet ngadalë në fidanishte. - MRS 2/5, zëvendëson Damas 1869 pasi shkon mirë me nektarinën, shkakton lehtësisht nanizëm, shtohet me invitro, rritet ngadalë, përdoret për rimbjellje. - Bajamja, përdoret rrallë si nënshartesë, në raste të tokave me kalcium të lartë, pemët janë të ulëta por jetojnë pak. *Hibridet bajame x pjeshkë: - GF-677, është rezistente ndaj kalciumit deri në 12 % (Ca aktiv), e përshtatshme për rimbjellje, nuk duron lagështinë e tepërt, e ndjeshme ndaj fitoftorës, shtohet me copa dhe me invitro. - Hansen 2168, Hansen 536, janë rezistente ndaj nematodeve, të përshtatshëm për zona të nxehta dhe të thata. Shtohen me copa dhe shkojnë mirë me pjeshkën dhe me bajamen. Lloje të tjera që përdoren kryesisht për pemë të ulëta (nane) janë P.tomentosa dhe P.bessey. Ato shtohen me copa të drunjëzuara dhe i durojnë temperaturave të ulëta por nuk janë studiuar mjaftueshëm pasi pjeshka nga vetë natyra e saj si bimë nuk ka rritje tepër të fuqishme.
Pemetari Speciale
46
Pemetari Speciale
QERSHIA – VISHNJA
Klasifikimi botanik
(Prunus avium – Prunus cerasus)
1. Qershia ( P.aviumL. ose C.avium), i përket familjes Rosaceae dhe nënfamiljes Prunoideae. Pema ka 10-13m lartësi, me degë të drejta që rriten lartë. Kultivohet për prodhim frutash dhe lëndë drusore.
46
2. Vishnja ( P.cerasus L. ose C.vulgaris ), i përket të njëjtës familje dhe ka 4x=32 kromozome. Vishnja rritet në lartësi më të vogël se qershia, ka degë të varura dhe kultivohet për frutat.
Historiku dhe përhapja Qershia (Prunus avium 2x=16) e ka prejardhjen nga zonat midis detit të Zi dhe atij Kaspik nga ku u përhap në Europë dhe zona të tjera. Kultivimi i saj njihet qysh në kohë të lashta. Vishnja ( Prunus cerasus 4x=32) ka të njëjtën origjinë dhe ngjashmëri morfologjike me qershinë. Vishnja e pjalmon dhe pllenon qershinë në një shkallë të lartë ndërsa e anasjelltë ndodh e kufizuar dhe të dy llojet konsiderohen me paraardhës të përbashkët.
Vlerat ushqyese Frutat janë të hershëm se të gjithë llojet e tjera dhe kanë vlera të larta ushqyese pasi përmbajnë 10-13 % sheqerna, 0.4-1.2 % acide organike, lëndë aromatike, pektina, vitamina dhe kripëra minerale të K, P, Ca etj. Frutat përdoren të freskëta dhe të përpunuara si komposto, lëngje e reçelra.
3. P. mahabel (mëzhdrava ose vishnja e egër), është pemë shkurrore me fruta të vegjël dhe përdoret kryesisht si nënshartesë e vishnjës. 4. P. tomentosa, kultivohet në Kinë dhe Japoni për prodhim frutash por dhe si bimë zbukuruese. 5. P.bessey, është shkurre që gjendet kryesisht në Amerikën e veriut dhe përdoret si nënshartesë e pjeshkës, kajsisë, kumbullës dhe nuk është shumë e përshtatshme për qershinë. 6 . P.pseudocerasus, është dekorative dhe përdoret si nënshartesë e qershisë. Hibridi P.pseudocerasus x P.avium është nënshartesë Colt. 7. Hobridi P.aviumxP.cerasus (qershivishnja), jep fruta qe ngjajnë më shumë me qershinë, ka 4x=32 kromozome dhe në këtë grup futen kultivarët e katërplloidë si Dukesha. 2.9. Kushtet ekologjike për kultivimin e qershisë dhe vishnjës Klima dhe toka
Pemetari Speciale
47
Pemetari Speciale
Qershia prodhon cilësi të mirë të frutave në zona me shira të bollshëm gjatë dimrit dhe me klimë të freskët gjatë verës. Meqenëse frutat piqen herët mund të shfrytëzohen zona të cilat kanë shira gjatë periudhës së dimrit dhe që nuk kanë mundësi ujitje gjatë verës.
Klasifikim tjetër është ai që bazohet në kohën e pjekjes dhe në këtë rast kultivarët dallohen në të hershëm, të mesëm dhe të vonë.
Lagështia e tepërt në kohën e lulëzimit kufizon frutifikimin pasi pengon fluturimin e bletës që realizon pjalmimin e kryqëzuar, pengon përhapjen e pjalmit dhe ndihmon përhapjen e sëmundjeve si kalbëzim i hirtë i luleve ndaj duhet të merren masa (spërkatje) për evitimin e tyre. Zonat me verë të freskët bëjnë të mundur të evitohet çarja e frutave në periudhën e pjeshkës. Qershia ka kërkesa më të mëdha se pjeshka e kajsia për temperatura të ulëta (800-1000 orë temperatura <7⁰C) gjatë dimrit për ndërprerjen e qetësisë relative të sythave.
Precose del marcato ( e hershme e tregut ) Origjina: Itali Pema: ka rritje mesatare të fuqishme, hyn shpejt në prodhim dhe është prodhimtare. Fruti: i vogël, sferik i shtypur, me ngjyrë të kuqe dhe tul të kuq e të lëngshëm. Koha e pjekjes: 10 ditëshi i parë i Majit. Përdorimi: për konsum të freskët dhe përpunim. Përhapja: e kufizuar. Veçori biologjike: pjalmues të këtij kultivari janë: Napoleon, Polumina, Lustrina, Bondi etj. Karakteristika të tjera: preket nga ngricat e hershme të pranverës.
Vishnja ka kërkesa më të larta për temperaturë të ulët nën 7⁰C se qershia. Qershia dhe vishnja kërkojnë toka të kulluara por dhe që mbajnë lagështinë e nevojshme (pH 6-8). Në toka të rënda e të lagëta jeta e pemës është e shkurtër.
2.10. Kultivarët e qershisë Në botë kultivarët e qershisë arrijnë deri në shifrën 2000. Në bazë të fortësisë së tulit ato mund të klasifikohen : a. Kultivarë tulfortë: Bigarreau, B.Burlat, Bing, B.Hardy Giant,B.Van, B.Hedelfingen, B.Napoleon, Edessa. b. Kultivarë tulë butë: futen një grup kultivarësh Italian, Stella, Starkrimson etj.
47
Kultivarët e hershëm
Precoce di Magio ( e hershme e Majit ) Origjina: Itali Pema: mesatarisht të fuqishme dhe me prodhim mesatar. Fruti: i vogël, në formë zemre, me ngjyrë të kuqe dhe tul të kuq e të lëngshëm. Koha e pjekjes: 15 Maji. Përdorimi: për konsum të freskët dhe prodhim lëngjesh. Përhapja: e kufizuar. Veçori biologjike: pjalmues të këtij kultivari janë: Napoleon, Polumina, lustrina, Bondi etj. Karakteristika të tjera: vlerësohet për hershmërinë e pjekjes por frutat nuk i rezistojnë shumë transportit dhe ruajtjes.
Pemetari Speciale
48
Pemetari Speciale
Bigarreau H. Burlat Pema: mesatarisht e zhvilluar dhe me prodhim të rregullt. Fruti: i madh, me ngjyrë të kuqe të zënë dhe tul të kuq e të lëngshëm. Koha e pjekjes: 15 Maji. Përdorimi: për konsum të freskët dhe përpunim Përhapja: e kufizuar. Veçori biologjike: pjalmues të këtij kultivari janë: Marmotte, Van, Lambert etj. Karakteristika të tjera: vlerësohet për hershmërinë e pjekjes dhe frutat që i rezistojnë shumë transportit dhe ruajtjes. Bigarreau Morreau ( Librazhdi ) Pema: mesatarisht të fuqishme dhe me prodhim mesatar. Fruti: i madh, në formë zemre, me ngjyrë të kuqe deri në të zezë dhe tul të kuq e të fortë e të lëngshëm që nuk shqitet nga bërthama. Koha e pjekjes: 15 Maji. Përdorimi: për konsum të freskët. Veçori biologjike: pjalmues të këtij kultivari janë: Van, B.S.hardy Giant, Marmotte. Karakteristika të tjera: vlerësohet për hershmërinë e pjekjes dhe frutat që i rezistojnë transportit dhe ruajtjes. Durone Nero 1 Origjina: Italia. Pema: truplartë me lulëzim të vonë dhe me prodhim mesatar. Fruti: i madh, i rrumbullakët, me ngjyrë të kuqe të errët dhe tul të kuq, të fortë e të lëngshëm. Koha e pjekjes: fundi i Majit. Përdorimi: për konsum të freskët dhe prodhim lëngjesh.
48
Karakteristika të tjera: vlerësohet për cilësi të frutave dhe i rezistojnë transportit dhe ruajtjes. Durone Nero 2 Origjina: Modena,Itali. Pema: truplartë me lulëzim të vonë dhe me prodhim të lartë. Fruti: i madh, i rrumbullakët, me ngjyrë të kuqe të errët dhe tul të kuq, të fortë, të lëngshëm dhe aromatik. Koha e pjekjes: 10 ditë më vonë se D.Nero 1. Përdorimi: për konsum të freskët dhe prodhim lëngjesh. Karakteristika të tjera: vlerësohet për cilësi të frutave dhe i reziston transportit dhe ruajtjes. Veçori biologjike: pajlmues i këtij kultivari është Napoleon. Burlat C1 Origjina: seleksionim klonal në Institutin e Frutikulturës në Romë, Itali. Pema: mesatarisht e zhvilluar dhe me prodhim të lartë. Fruti: mesatar (6.5 gr), në formë zemre, me ngjyrë të kuqe të zezë dhe tul të kuq të lëngshëm. Koha e pjekjes: 15 ditë më herët se D.Nero2. Përdorimi: për konsum të freskët dhe përpunim. Përhapja: e kufizuar. Veçori biologjike: pjalmues të këtij kultivari janë: Moreau, D. Nero. Karakteristika të tjera: vlerësohet për fruta me cilësi dhe prodhim të lartë. Durone Nero 2, C1
Pemetari Speciale
49
Pemetari Speciale
Origjina: seleksionim klonal në Institutin e frutikulturës në Romë, Itali. Pema: me zhvillim më të dobët se D.Nero 2. Fruti: mesatar (6.5gr), në formë zemre, me ngjyrë të kuqe të zezë dhe tul të kuq e të lëngshëm. Koha e pjekjes: 10 ditë më vonë se D.Nero 1. Përdorimi: për konsum të freskët dhe prodhim lëngjesh. Karakteristika të tjera: vlerësohet për cilësi të frutave. Veçori biologjike: pjalmues të këtij kultivari janë: Moreau dhe Napoleon. Schattenmorelle Origjina: Gjermania. Pema: me zhvillim mesatar, me lulëzim të vonë dhe prodhim të lartë. Fruti: mesatar, në formë zemre, me ngjyrë të kuqe të zezë dhe tul të kuq, të lëngshëm e të athët. Koha e pjekjes: 5 ditë më vonë se D.Nero 1. Përdorimi: prodhim marmalate dhe lëngjesh. Karakteristika të tjera: vlerësohet për cilësi të frutave. Stella Origjina: Kanada (hibrid Lambert x John). Pema: truplartë me prodhim të mirë. Fruti: i madh, në formë zemre, me ngjyrë të kuqe të errët dhe tul të kuq të fortë. Koha e pjekjes: 10 ditë më vonë se D. Nero 1. Përdorimi: për konsum të freskët dhe prodhim lëngjesh. Karakteristika të tjera: vlerësohet për cilësi të frutave.
49
Veçori biologjike: është kultivar autofertil. Summit Origjina: Kanada (hibrid Van x Sam). Pema: e fuqishme, me lulëzim të rregullt dhe prodhim të lartë. Fruti: shumë i madh (14gr), me ngjyrë të kuqe të ndezur dhe tul të kuq të fortë e të lëngshëm. Koha e pjekjes: më vonë se D.Nero 1. Përdorimi: për konsum të freskët dhe prodhim lëngjesh. Sunburst Origjina: Kanada (hibrid Van x Stella) Pema: mesatarisht e zhvilluar, me lulëzim të vonë dhe prodhimtari të lartë. Fruti: shumë i madh (13gr), i rrumbullakët, me ngjyrë të kuqe të errët dhe tul të kuq e të fortë. Koha e pjekjes: më vonë se D. Nero 1. Përdorimi: për konsum të freskët dhe përpunim industrial. Karakteristika të tjera: vlerësohet për cilësi të frutave. Veçori biologjike: është kultivar autofertil. Vittoria Origjina: Verona, Itali. Pema: e zhvilluar me prodhim të lartë. Fruti: mesatarisht i madh, i rrumbullakët, me ngjyrë të kuqe të errët dhe tul të kuq e të fortë. Koha e pjekjes: 15 ditë më vonë se D. Nero 1. Përdorimi: për konsum të freskët dhe përpunim industrial. Karakteristika të tjera: vlerësohet për cilësi të frutave dhe mund të vilet i mekanizuar.
Pemetari Speciale
50
Pemetari Speciale
Veçori biologjike: është kultivar autosteril dhe pjalmohet me kultivar Burlat. Nero di Vignola (Drenova) Origjina: Itali. Pema: e zhvilluar me prodhimtari të lartë e të rregullt. Fruti: i madh, në formë zemre, me ngjyrë të kuqe të errët në të zezë dhe tul të kuq e të fortë. Koha e pjekjes: java e parë e Qershorit. Përdorimi: për konsum të freskët. Kultivarë të vonë Van Origjina: Kanada. Pema: e zhvilluar dhe prodhimtari të lartë. Fruti: i madh, oval, me ngjyrë të kuqe dhe tul të kuq, të fortë dhe të ëmbël. Koha e pjekjes: më vonë se D. Nero 1. Përdorimi: për konsum të freskët dhe përpunim industrial. Karakteristika të tjera: vlerësohet për cilësi të frutave. Veçori biologjike: pjalmohet me kultivarët: Bing, B.S.H Giant dhe Napoleon. Hedelfingen (Odria) Pema: e zhvilluar dhe prodhimtari të lartë. Fruti: i madh, në formë zemre, me ngjyrë të kuqe dhe tul të kuq, të fortë, të ëmbël lehtësisht të athët dhe shumë i shijshëm. Koha e pjekjes: pas 10 Qershorit. Përdorimi: për konsum të freskët dhe përpunim industrial. Karakteristika të tjera: vlerësohet për cilësi të frutave dhe qëndrueshmëri në transport-ruajtje. Veçori biologjike: pjalmohet me kultivarët Burlat dhe Napoleon.
50
Napoleon (Dibra) Pema: mesatarisht e zhvilluar dhe prodhimtari të lartë. Fruti: i madh, në formë zemre me majë të rrumbullakët, me ngjyrë trëndafili me nuancë të kuqe. Tuli është i verdhë i hapur, i fortë, të ëmbël lehtësisht të athët dhe shumë i shijshëm. Koha e pjekjes: pas 15 Qershorit. Përdorimi: për konsum të freskët dhe përpunim industrial. Karakteristika të tjera: vlerësohet për cilësi të frutave dhe qëndrueshmëri në transport-ruajtje. Veçori biologjike: pjalmohet me kultivarët Bella di Barbandi dhe Van. Belice e zezë Pema: e zhvilluar dhe prodhimtari të lartë. Fruti: i madh, në formë zemre me majë të rrumbullakët, me ngjyrë të zezë. Tuli është i ëmbël, i lëngshëm dhe shumë i shijshëm. Koha e pjekjes: 10 Qershori. Përdorimi: për konsum të freskët dhe përpunim industrial. Karakteristika të tjera: vlerësohet për cilësi të frutave. Dollmas Origjina: kultivar autentik Elbasanas. Pema: mesatarisht e zhvilluar dhe prodhimtari të lartë. Fruti: i madh, me ngjyrë të kuqe me nuanca të verdha. Tuli është i fortë, i ëmbël, i lëngshëm dhe shumë i shijshëm. Kultivarë të tjerë të qershisë janë: Qershia e Podës, Cerckës, Xhakrosa e Burrelit, Kërraba, Mushqetas, Pëllumbas,
Pemetari Speciale
51
Pemetari Speciale
51
Fikas, Shëngjergj, Luznia, Krapie, Zhitonit, Krisja e Nepravishtës etj. Të cilat paraqesin vlera të veçanta gjenetike, agronomike dhe tregtare.
Kultivari Early star
Kultivari Ferrovia
Kultivari Canada Giant
Kultivari Sweet heart
Kultivarë të vishnjës Numërohen mbi 300 por duke u bazuar në karakteristikat e frutave mund të dallohen 3 grupe: 1. Amarelles, që janë me frutë të rrumbullakët, me ngjyrë rozë, me lëng pa ngjyrë dhe të athët. Kultivar tipik i këtij grupi është Montmorency. 2. Morello, janë vishnjat me ngjyrë të kuqe të errët deri në të zezë, me lëng të ngjyrosur dhe me shije të athët e të hidhur. Tipike e këtij grupi është vishnja hungareze. 3. Maraske, janë frutvogëla me ngjyrë të zezë, me lëng të kuq të hidhur dhe pak të
Pemetari Speciale
52
Pemetari Speciale
athët. Ky grup përdoret kryesisht në industri për prodhimin e likerit maraskino. Montmorency (Mallakastra) Fruti: i madh, i rrumbullakët, bishtshkurtër, me ngjyrë të kuqe të hapur, me tul të lëngshëm ngjyrë rozë. Koha e pjekjes: mesi i Korrikut. Karakteristika të tjera: është kultivar autofertil.
Hortencia (Flora) Fruti: i madh. Në formë konike të zgjatur,me ngjyrë të kuqe të hapur, me tul të verdhë me shije të ëmbël në të athët dhe lëng. Koha e pjekjes: mesi i Qershorit. Karakteristika të tjera: është kultivar autosteril. Vishnja Hungareze Fruti: i madh, i rrumbullakët, i zgjeruar në pjesën nga bishti, me ngjyrë të kuqe të errët, me tul të lëngshëm, ngjyrë rozë. Koha e pjekjes: mesi i Qershorit. Karakteristika të tjera: është kultivar autosteril dhe pjalmohet nga Hortencia, Richmond. Kultivarë të tjerë të vishnjës janë: Tiransia, Piemonte (majhoshe), Peza (Mareska e Pezarës), Mezhgorani (Maraskina e Mezhgoranit), Mangulli (Morele e Mangullit). 2.11. Masat agropomoteknike kultivimin e qershisë dhe të vishnjës Sistemi i mbjelljes
për
Qershia mbillet në katrorë me distancë 5-10 x 5-10m sipas kultivarit dhe nënshartesës, kurse vishnja 6 x 6m mbi mahaleb. Në pemëtore duhet të vendosen 2-3 kultivarë
52
pasi qershia jo vetëm ka vetshterpësi por edhe shterpësi të kryqëzuar. Format e kurorës janë :
1. Kupore e lirë me 5-7 degë skeletore bazë. 2. Piramidokupore me 3 degë skeletore dhe 12 degë të dyta skeletore. 3. Sferike e lirë me bosht qendror rreth të cilit vendosen degë skeletore. 4. Palmetat që nuk dhanë rezultate të kënaqshme. Rëndësi të madhe ka dhe mbjellja e kultivarëve pjalmues të cilët mund të vendosen në skema të ndryshme si :
a) 1 rresht i kultivarit bazë i kombinuar me 1 rresht të pjalmuesit b) 2 rreshta të kultivarit bazë me 2 rreshta të pjalmuesit c) 2 rreshta të kultivarit bazë me 1 rresht të pjalmuesit d) pjalmuesi vendoset 1 në çdo 3 rreshta dhe 1 në çdo 3 pemë (skema 1:8). Krasitja Krasitja e qershisë synon në përmirësimin e ajrimit të kurorës në mënyrë që të zvogëlohet rreziku i prekjes nga sëmundjet. Ajo konsiston kryesisht në rrallimin e lastarëve për pemë të moshave të reja dhe në rigjenerim të tyre për pemët në prodhim dhe të mplakura. Ujitja dhe plehërimi Qershia dhe vishnja kanë nevojë për ujin gjatë gjithë periudhës së vegjetacionit por veçanërisht kur në pemë ka fruta. Megjithatë ato mund të kultivohen me më pak ujitje se pemët e tjera gjetherënëse. Shirat në kohën e
Pemetari Speciale
53
Pemetari Speciale
lulëzimit dhe të pjekjes së frutave të padëshirueshme ndihmojnë në përhapjen e sëmundjeve. Plehërimi azotik duhet të bëhet çdo vit ( 1 njësi/pemë) dhe sidomos tek vishnja ndihmon në formimin e vegjetacionit anësor dhe jo kordonët. Elementë të tjerë si K e P pema i merr më lehtë nga toka dhe vetëm në raste mungese aplikohen këto element. Mungesat e mikroelementeve si B, Zn, etj. Plotësohen si në rastet e tjera me aplikim në tokë ose në gjethe.
2.1.12 Nënshartesat e qershisë dhe vishnjës Shtimi i qershisë bëhet me shartim të kultivarit të dhënë mbi nënshartesë. Disa nga nënshartesat e qershisë janë : Mazzard (sporofite), P. avium . Fara e kësaj nënshartese mbin me vështirësi prandaj ndiqet një procedurë e tillë : 1. Lihen farat në ujë për një javë duke e ndërruar ujin çdo ditë. 2. Shtresim i ngrohtë (21⁰C) për 3 javë. 3. Shtresim i ftohtë (2-4⁰C) për 120 ditë. F12/1, është klon i Mazzard, nuk shkon në toka të rënda e të pakulluara. Shtohet me përpajë vertikale. Është resistent ndaj M.javanica, M.incognita por jo ndaj
53
4⁰C për 100 ditë. Nuk duron toka të rënda, por shkon në kushte të thata.
SL. 64 (Saint Lucie), është klon i P. mahaleb me sistem të zhvilluar rrënjor që shfrytëzon mirë toka jo shumë të pasura, gurishtore dhe i duron kalciumit në tokë. Shtohet lehtë me copa dhe nebulozë dhe fut pemën shpejt në prodhim. Stocton morello (P. cerasus), është nënshartesë e përshtatshme për toka të rënda e të lagëta. Lëshon shumë thithakë dhe ka mospërputhshmëri me disa kultivarë të tjerë. Është rezistent ndaj M.javanica por i ndjeshëm ndaj P. v ulnus . Shtohet me copa të gjelbërta. Vladimir (P. cerasus). Emri ka lidhje me një grup vishnjeje që u fut në Amerikë nga Rusia dhe ka dhënë kurorë të ulët të pemës (nanizëm) rreth 50% të F12/1. Ka sistem rrënjor xhufkor ndaj ka nevojë për sistem mbështetjeje. Prodhon shumë thithakë dhe ka mospërputhshmëri me disa kultivarë. Colt (P. avium x P. pseudocerasus). Shkakton nanizëm në mbishartesë. Ka përputhshmëri të mirë me kultivarët e qershisë. Shtohet me copa të gjelbërta dhe me invitro. Është nënshartesë e përshtatshme për rimbjelljen e parcelës me qershi.
P.vulnus. P. mahabel. Pema zhvillohet më pak si
nënshartesë mazzard (70%). Kombinohet mirë me kultivarët e vishnjës dhe disa të qershisë. Shtohet me farë ose me nënshartesa të gjelbërta. Fara që të mbijë vendoset në ujë për 24 orë dhe shtresohet në
Pemetari Speciale
54
Pemetari Speciale
54
Armeniaka me 2n=16 kromozome dhe nga 7
KAJSIA (Prunus armeniaca, P. vulgaris L.) ose Armeniaca vulgaris Mill.)
speciet që njihen më e rëndësishmja është A.vulgaris (kajsia e butë) që ndryshe quhet zerdeli, shefteli etj.
2.13. Kushtet ekologjike për kultivimin e kajsisë Kajsia preferon klimë të butë me temperaturë minimale që nuk shkon nën 25⁰C në dimër dhe maksimale deri 35⁰C në verë. Kajsia zhvillohet mirë në zonat ku nuk ka ngrica në pranverën e hershme pasi pema lulëzon herët dhe ekziston rreziku i dëmtimit të luleve dhe i prodhimit. Gonxhet dëmtohen në -5.5⁰C, ndërsa lulet në -2.2⁰C dhe frutat e porsalidhur në -1.5⁰C. Historiku dhe përhapja Prejardhja e kajsisë konsiderohet Azia juglindore. Sot ajo kultivohet në zonën Eukrate të dy hemisferave sidomos në vendet me klimë të moderuar. Vlerat Frutat kanë vlera të larta ushqyese pasi përmbajnë 6-10% sheqerna (të thata deri 60%), lëndë të thatë 12-18%, vitaminë C 1220%, acide organike 0.8-1.5%, lëndë aromatike, pektinë 0.6-1%, albumin 0.6-1%, vitamina të tjera (sidomos vitaminë A) dhe kripëra minerale të K, P, Ca etj. Frutat përdoren të freskëta dhe të përpunuara si komposto, lëngje e reçelra. Farat përdoren për ekstraktim vaji dhe esencash si dhe përmbajnë 25-30% proteina, 55% vaj dhe 3% kripëra minerale. Klasifikimi botanik Kajsia bën pjesë në familjen trëndafilore (Rosaceae), në gjininë Prunus ose
Kajsia renditet pas bajames për rezistencën ndaj thatësisë. Si pemë i duron temperaturave të ulëta deri -25⁰C gjatë periudhës së qetësisë biologjike dhe kërkon verë të nxehtë 30⁰C për të prodhuar fruta të cilësisë së lartë. Kajsia ka nevojë për temperatura të ulëta gjatë dimrit për ndërprerjen e qetësisë relative rreth 300-600 orë nën 7.5⁰C. Kajsia nuk duhet të kultivohet në zona të lagështa pasi është e ndjeshme ndaj monilias. Kajsia kultivohet mirë në toka të thella, jo të rënda, të pasura e të ajrosura të cilat ndikojnë në cilësinë e frutave dhe jetëgjatësinë e pemës.
2.14. Kultivarët e kajsisë Kultivarët e kajsisë janë të shumtë (mbi 300), por më të përhapur janë : Bebeku, Paviot, Luizet, Royal, Tilton, Montgament (USA), Bullida, Caninos
Pemetari Speciale
55
Pemetari Speciale
(Afrika e Jugut), Reale d’Imola, Precoce d’Imola (Itali) etj. Kultivarët me kërkesa të pakta për temperature të ulëta janë: Amal ose Feriana, Amor Leuch, Ouardi ose Priana, Sayeb ose Beliana.
Kultivari Beliana
Kultivari Priana Kultivarë të hershëm Toscana (Mifoli) Pema: mesatarisht e fuqishme dhe prodhimtare. Fruti: mesatar, i rrumbullakët në vezak, me ngjyrë të verdhë portokalli. Tuli ka ngjyrë të verdhë dhe është i ëmbël, lehtësisht i athët e aromatik. Tuli: është i pandashëm nga bërthama. Koha e pjekjes: Qershor.
55
Përdorimi: për konsum të freskët dhe përpunim. Luizet (Faqekuqe) Pema: e lartë, e fuqishme dhe shumë prodhimtare. Frutë: i madh, i rrumbullakët në vezak dhe është i fortë, i ëmbël, lehtësisht i athët dhe aromatik. Tuli është i ndashëm nga bërthama thelbi i së cilës është i ëmbël. Koha e pjekjes: 15 ditëshi i parë i Korrikut. Përdorimi: për konsum të freskët dhe përpunim. Real di mel Pema: ka rritje mesatare, hyn shpejt në prodhim dhe është prodhimtare. Fruti: mesatar, vezak i shtypur në pjesën e majës, me ngjyrë portokalli me njolla të kuqe. Tuli ka ngjyrë të verdhë -portokalli dhe është i fortë, i ëmbël e aromatik. Tuli është i ndashëm nga bërthama. Koha e pjekjes: pjesa e tretë e Qershorit. Përdorimi: për konsum të freskët dhe përpunim. Desert de Loire Pema: ka rritje mesatare, hyn shpejt në prodhim dhe është prodhimtare. Fruti: mesatar, vëzak me brazdë të theksuar, me ngjyrë portokalli të theksuar. Tuli ka ngjyrë të verdhë - portokalli dhe është i lëngshëm, i ëmbël e aromatik. Tuli është i ndashëm nga bërthama. Koha e pjekjes: dekada e tretë e Qershorit. Përdorimi: për konsum të freskët dhe përpunim.
Pemetari Speciale
56
Pemetari Speciale
Bulida Pema: ka rritje mesatarisht të fuqishme, hyn shpejt në prodhim dhe është prodhimtare. Fruti: mesatarisht i madh, eliptik i zgjatur me brazdë të theksuar, me ngjyrë portokalli me njolla të kuqe në pjesën që zë dielli. Tuli ka ngjyrë portokalli dhe është i fortë, i lëngshëm, i ëmbël e aromatik. Tuli është i ndashëm nga bërthama. Koha e pjekjes: dekada e tretë e Qershorit. Përdorimi: për konsum të freskët dhe përpunim. Kultivarë të vonë Di Nancy (Uznova) Pema: e fuqishme dhe prodhimtare ( shfaq periodicitet ). Fruti: i madh, i rrumbullakët në vezak, lehtësisht i pushëzuar, me ngjyrë të verdhë të artë me pikëzime të murme. Tuli ka ngjyrë të verdhë dhe është i butë, i ëmbël, aromatik. Tuli është i ndashëm nga bërthama. Koha e pjekjes: mesi i Korrikut. Përdorimi: për konsum të freskët dhe përpunim. Karakteristika të tjera: Nuk i reziston të ftohtit. Paviot Pema: e fuqishme dhe prodhimtare. Fruti: i madh, i rrumbullakët në vezak, me ngjyrë të verdhë në portokalli dhe të kuqe në pjesën që zë dielli. Tuli ka ngjyrë të verdhë në portokalli dhe është i ngjeshur, i ëmbël, aromatik. Tuli është i ndashëm nga bërthama. Koha e pjekjes: dekada e tretë e Korrikut.
56
Përdorimi: për konsum të freskët dhe përpunim. 2.15. Masat agropomoteknike kultivimin e kajsisë
për
Sistemi i mbjelljes Sistemi i mbjelljes së kajsisë është katror 68 x 6-8m me formë kurore kupore e lirë ose me kate të përmirësuara. Zakonisht nuk vendosen pllenues pasi kultivarët e kajsisë janë vetëpllenues. Pema frutifikon në lastarë të përzierë të vitit të kaluar, degëza të holla njëvjeçare dhe në rozeta. Krasitja Krasitja e kajsisë është e lehtë dhe konsiston në prerje lastarësh që duhen larguar si dhe degë të dëmtuara ose të infektuara nga shkaqe të ndryshme. Masë e rëndësishme është krasitja e gjelbër (herjet verore) që kryhen gjatë 15 ditëshit të parë të Majit në zonën fushore dhe 15 ditëshit të parë të Qershorit në zonën paramalore. Krasitja e gjelbër krijon kushte të mira ajrimi e dritëzimi të kurorës dhe stimulon formimin e degëzave të parakohshme që lulëzojnë më vonë se degëzat e zakonshme duke evituar dëmtimet e mundshme nga ngricat e hershme. Kjo masë është e dobishme sidomos për kultivarët me lulëzim të hershëm si Belshake, Mati etj.
Ujitja dhe plehërimi Kajsia zhvillohet kryesisht në zona të nxehta prodhon shumë fruta dhe masë gjethore prandaj ka nevoja të mëdha për ujë dhe duhet të ujitet (200-300m³/dyn/vit). Pas vjeljes së prodhimit është e nevojshme që
Pemetari Speciale
57
Pemetari Speciale
ujitja të vazhdojë në mënyrë që pema të evitojë prodhimin periodik.
sharka (virus) luftimi i të cilave bëhet me spërkatje të programuara.
Kërkesat e kajsisë për element ushqyes janë pothuaj të njëjtë me ato të pjeshkës me përjashtim të azotit që janë më të ulëta. Plehërimi azotik aplikohet çdo vit ( 1-3 kg/pemë ), kaliumi çdo 2-3 vjet dhe elementët e tjerë vetëm në rastet e mungesës së tyre. Gjethet e një peme në gjendje të mirë kanë këtë përmbajtje të elementëve : Në % N P K Ca 2.8 0.1 1.5 1.0
2.16. Nënshartesat për kajsi Kajsia, sikurse dhe llojet e pemëve të tjera mund të shartohet mbi nënshartesa gjenerative dhe vegjetative.
Në ppm Mg Mn 0.25 25
Fe 50
Cu 4
B 35
Zn 18
Në kajsi vërehet shpesh mungesa e borit. Në fruta simptomat janë nxirje e tulit rreth endokarpit që shtrihet më gjerë në vazhdimësi, çarje e tulit deri në 1/3-1/4 e gjerësisë, ngjyra kafe dhe deformim i frutit. Në gjethe shfaqet klorozë mesonervore, tharje të masës së gjethes ose njolla nekrotike të shpërndara që të japin pamjen e gjethes së shpuar. Masa që duhet marrë është aplikimi i borit në tokë (100125gr/pemë) ose spërkatje e gjetheve me acid borik 0.125%. Fruti i shëndoshë i kajsisë përmban 30 ppm bor, kurse gjethja 40-60 ppm. Disa nga dëmtuesit e kajsisë janë: anarsia, fitofagu (gjethengrënësi), kapnodi, breshkëzat. Sëmundje serioze për kajsinë janë: monilia, stereum, coryneum, pucciania,
57
Nënshartesat gjenerative për kajsi Si nënshartesë gjenerativë për kajsi janë: farishtet e kajsisë, kajsi GF 1236, kanino, pjeshka e vreshtave, pjeshka INRA GF 305, nemaguard, bajamja, kumbulla e egër, kumbulla gjatore e bardhë, renkloda, Juliana, mariana, hibridi bajam x pjeshkë, hibridi pjeshkë x bajam etj. Kajsia (P.armeniaca L). Kajsia si nënshartesë gjenerative, dikur ka qenë shumë e përhapur në botë. Tani, me zhvillimin e nënshartesave të reja me veti të mira, kajsia po përdoret shumë rrallë. Kajsia përdoret në vende të nxehta, në toka të lehta skeletore dhe pjellore. Nuk i përballon tokat e rënda me lagështi të tepërt, por përballon mjaft mirë tokat me përbërje gëlqerore. Ka përputhshmëri të lartë me kultivarët e vonshëm të kajsisë, ndërsa me të hershmit jo. Kultivarët e shartuar të kajsisë mbi farishtet e kajsisë, hyjnë në frutdhënie vitin e katërt mbas mbjelljes dhe japin rendimente të larta dhe fruta cilësore. Për shumim duhet shfrytëzuar farat dhe frutat e vogla të kajsisë. Farishtet e kajsisë, si nënshartesë, duhet preferuar vetëm për kultivarë të vonshëm,
Pemetari Speciale
58
Pemetari Speciale
por, në përgjithësi ata duhet mënjanuar nga përdorimi mbasi kultivarët e mirë thahen nga apopleksia herët dhe me shumicë.
Kajsi GF 1236 Kjo nënshartesë është seleksionuar në Francë . Farishtet e kësaj nënshartese janë relativisht të bujshme dhe të njëllojta. Sa i përket shkallës së kompatibilitetit, ajo është e kënaqshme si për kultivarët e hershëm ashtu edhe për ato të vonshëm të kajsisë. Kanino Kanino është nënshartesë me origjinë nga Italia, të cilat dallohen për nga shkalla e lartë e përputhshmërisë me shumicën e kultivarëve të kajsisë. Bujshmëria mesatare e kësaj nënshartese mundëson mbjellje më të dendur të kultivarëve të mirë të pjeshkës e njëkohësisht arritje të rendimenteve më të larta. Pjeshka e vreshtave Pjeshka e vreshtave si nënshartesë përdoret në vende të nxehta, në toka të lehta, mesatarisht të lagështa. Tokat me lagështi të tepërt dhe alkalike nuk i përshtaten. Sa i përket kompatibilitetit me kultivarët e kajsisë, pas viteve të para të shartimit, ai është i mirë te shumica e kultivarëve, ndërsa më vonë shfaqet inkompatibiliteti dhe si pasojë kemi thyerje në vendin e shartimit. Ka bujshmëri mesatare prandaj kultivarët e pjeshkës mund të mbillen më dendur. Pjeshka INRA GF 305 Kjo nënshartesë është seleksionuar në Francë. Kjo nënshartesë zhvillon farishte të bujshme dhe të njëllojshme. Me kultivarët e kajsisë ka kompatibilitet të mirë. Është e ndjeshme ndaj sëmundjeve virusale.
58
Nemaguard Kjo nënshartesë është seleksionuar në Georgi - SHBA, e cila në prodhimtari është që nga viti 1961. Shumohet me farë dhe me copëza. Preferohet për përdorim për toka të lehta ranore. Është e ndjeshme në klorozë, por rezistente ndaj nematodeve. Nuk ka kompatibilitet të kënaqshëm me të gjithë kultivarët e kajsisë. Bajamja Bajamja i reziston mirë thatësisë, kultivohet në toka të thata, ranore,dhe gëlqerore në zona të nxehta. Të gjithë kultivarët e kajsisë nuk kanë kompatibilitet të mirë me bajamen, prandaj përdoret ndërmjetësuesi të cilët janë: Luizet, Royal si dhe pjeshka dhe kumbulla japoneze etj. Kultivarët e kajsisë mbi bajamen kanë bujshmëri mesatare dhe jetojnë më gjatë se mbi pjeshkë. Në frutëdhënie hyjnë relativisht vonë, në vitin e 4-5 dhe japin rendimente mesatare që piqen rreth 10 ditë më herët në krahasim kur, si nënshartesë, është pjeshka e vreshtarisë. Kumbulla e egër Kultivarët e mirë të kajsisë mbi kumbullën e egër pësojnë nga apopleksia, si pasojë e inkompatibilitetit dhe vegjetacionit të zgjatur. Mbasi kumbulla e egër fillon herët me vegjetacion dhe përfundon vonë, kultivarët e shartuar pësojnë shpesh nga ngricat e hershme vjeshtore dhe ato dimërore. Shkalla e inkompatibilitetit mund të mënjanohet me anë të ndërmjetësuesit me trung të gjatë, gjatë shartimit kultivari duhet të shartohet 100cm. në lartësi nga siperfaqja e tokës në ndërmjetësues. Si ndërmjetësues shërbejnë kultivarët e kumbullës Stanley,
Pemetari Speciale
59
Pemetari Speciale
Azhena etj. Megjithatë kumbulla e egër duhet të nxirret nga përdorimi.
Kumbulla gjatore e bardhë Paraqet nënshartesë më të përhapur për kultivarët e mirë të kajsisë. Për prodhimin e farishteve duhet shfrytëzuar farat nga trupat e shëndoshë, me fruta të mëdha, të cilave u ndahet lehta fara nga tuli. Kultivarët mbi këtë nënshartesë janë të bujshëm dhe rrallë herë vuajnë nga apopleksi, sidomos nëse shartimi kryhet rreth 80 cm lart nga sipërfaqja e tokës. Renkloda Kjo nënshartesë është universal mbasi i përballon mirë si tokat e lehta ashtu dhe të rëndat. Me një numër të kultivarëve të kajsisë ka kompatibilitet të mirë . Në pemëtore jep kamëza, veti negative, sepse pengon zbatimin me sukses të masave agroteknike. Juliana Përdoret në tokat e rënda, por që nuk përmban shumë gëlqere. Ka bujshmëri mesatare, ndërsa shkalla e kompatibilitet me kajsinë nuk është në nivel të duhur. Mariana Kjo nënshartesë u përshtatet tipeve të ndryshme të tokave. Hyn në radhën e nënshartesave të bujshme. Hibridi bajam x pjeshkë dhe hibridi pjeshkë x bajam Janë hibride të rinj të përhapur në Afrikën Jugore, ndërsa në vende të tjera janë në fazën eksperimentale. Nënshartesat vegjetative për kajsi INRA kumbulla e egër GF 31
59
Kjo nënshartesë është hibrid i krijuar në Francë. Si prindër gjatë hibridizimit kanë shërbyer: kumbulla e egër x kumbulla japoneze. Ka kompatibilitet me shumicën e kultivarëve të kajsisë. Kjo nënshartesë duhet shartuar 50cm. mbi sip. e tokës. Preferohet për përdorim në tokat e lehta me ajrim të mirë, meqë sistemi rrënjor në toka të rënda është i ndjeshëm në asfiksion.
INRA mari ana GF 8-1 Kjo nënshartesë është seleksionuar në Francë, nuk preket nga viruset. Për kultivarë inkompatibilë duhet përdorur ndërmjetësues, si kultivarin stenli. Përdoret në toka të ndryshme. INRA renkloda GF 1380 Kjo nënshartesë është krijuar në Francë pranë stacionit në Grande Ferrade të Bordos. Kultivohet në toka të ndryshme, shumëzohet lehtë me copëza të marra në kohën e qetësisë relative. Kumbulla gjatore e bardhë Kjo nënshartesë shumohet me ndihmën e kamëzave, ka kompatibilitet të mirë me kultivarët e kajsisë të cilët arrijnë bujshmëri relativisht të madhe, si dhe rendimente të kënaqshme. Në praktikë ky lloj, përveç si nënshartesë, përdoret edhe për formimin e trungut të pemës. Mariana 2624 Kjo nënshartesë është përfituar me seleksionimin e marianës në Kaliforni. Këta kultivarë kanë zhvillim të vonshëm dhe japin rendimente të kënaqshme. Bromton Nënshartesa është interesante për kultivarët e kajsisë, mbasi nuk është konstatuar prania e viruseve.
Pemetari Speciale
60
Pemetari Speciale
60
Piksi (Pixy) Kjo është nënshartesë e re me bujshmëri relativisht të dobët, e krijuar në Angli. Me kultivarët e kajsisë ka shkallë të kënaqshme të kompatibilitetit.
PYETJE 1. Cilat janë kushtet ekologjike për kultivimin e kumbullës? 2. Cilat janë kushtet ekologjike për kultivimin e pjeshkës? 3. Cilat janë kushtet ekologjike për kultivimin e qershisë? 4. Cilat janë kushtet ekologjike për kultivimin e qershisë? 5. Cilat janë kushtet ekologjike për kultivimin e vishnjës? 6. Cilat janë kushtet ekologjike për kultivimin e kajsisë? 7. Cilët janë kultivarët kryesore të kumbullës? Përshkruaji ato. 8. Cilët janë kultivarët kryesore të pjeshkës? Përshkruaji ato 9. Cilët janë kultivarët kryesore të qershisë? Përshkruajë ato? 10. Cilët janë kultivarët kryesore të vishnjës? Përshkruajë ato? 11. Cilët janë kultivarët kryesore të kajsisë? Përshkruajë ato? 12. Cilat janë masat agropomoteknike për kultivimin e kumbullës, pjeshkës dhe te qershisë? 13. Cilat janë masat agropomoteknike për kultivimin e vishnjës dhe kajsisë? 14. Cilat janë nënshartesat e kumbullës, pjeshkës dhe qershisë? Përshkruajë dhe përcaktojë ato. 15. Cilat janë nënshartesat e vishnjes dhe kajsisë?. Përshkruajë dhe përcaktojë ato?
Pemetari Speciale
61
Pemetari Speciale
61
Pemetari Speciale
62
KAPITULLI III PEMET THELBORE 3.1. Kushtet ekologjike për kultivimin e arrës 3. 2. Kultivarët e arrës 3. 3. Masat agropomoteknike për kultivimin e arrës 3. 4. Nënshartesat për arrën 3. 5. Kushtet ekologjike për kultivimin e lajthisë 3. 6. Kultivarët e lajthisë 3. 7. Masat agropomoteknike për kultivimin e lajthisë 3. 8. Nënshartesat për lajthinë
Pemetari Speciale
KAPITULLI III. PEMËT THELBORE ARRA (Juglans sp.)
62
Mesokarpi, endokarpi, gjethet dhe lëvorja e drurit gjejnë përdorim në industrinë kimike, kurse druri i arrës ka vlera të larta në mobilieri. Prandaj dhe arra shpesh quhet edhe bimë “ kombinat”.
Klasifikimi botanik Arra bën pjesë në familjen Juglandaceae, në gjininë dhe specien Juglans regia me 2n=32 kromozome. Dy lloje të tjera të arrës J.hindsii dhe J.regia përdoren kryesisht për nënshartesa dhe prodhim druri.
Historiku dhe përhapja Prejardhja e arrës konsiderohet që shtrihet qysh nga Karpatet e deri në Azinë e vogël dhe Evropën Lindore (Turqi, Iran, Afganistan, Rusi e Jugut). Nga Persia arra u përhap në Greqi e më vonë romakët e përhapën në Itali e pothuajse në gjithë Evropën veriore dhe perëndimore. Nga këtu u përhap më vonë në Amerikën latine (Kili) dhe në atë të veriut (Kaliforni e zona të tjera). Në Mesdheun lindor dhe në Ballkan ekzistojnë edhe sot pyje me arra të egra. Vlerat Ushqyese Pjesa e konsumueshme, fara ose thelbi, ka vlera të larta ushqyese pasi përmban 60-70% yndyrën, 8-21% proteina, 10-13 % karbohidrate dhe kripëra minerale të K, P, Ca, Mg, Fe, S, vitamina (vitamina C rreth 1000mg/100gr) etj.. Rëndësi të madhe ka edhe përpunimi i tyre në industrinë ushqimore, kozmetike dhe farmaceutike.
Specie të tjera të kësaj gjinie janë : J.californica J.sieboldiana J. cinerea J. cordiformis J. rupestris J. manshurica J. major J. boliviensis Gjithashtu disa kultivarë të tjerë që përdoren si bimë dekorative janë : J. regia cv. Laciniata , me gjethe të vijëzuara J. regia cv. Heterophylla, me gjethe polimorfike J. regia cv. Monophylla , me gjethe të thjeshta J. regia cv. Pendula , me degë të varura
3.1. Kushtet ekologjike për kultivimin e arrës Kultivimi i arrës shtrihet në hapësirën fitogjeografike veriore deri 35⁰C. Arra kultivohet në klimë të ngrohtë dhe të mesme por ka kultivarë që mund të shkojnë në zona disi më të ftohta. Shirat e pranverës ndihmojnë përhapjen e bakteriozës ( Xanthomonas), kurse ato të verës së vonë vonojnë pjekjen e frutit dhe dëmtojnë cilësinë e tij. Ngricat e pranverës mund të
Pemetari Speciale
63
Pemetari Speciale
dëmtojnë lastarët, lulet dhe frutat e porsaformuar. Megjithëse pema e arrës duron deri në -25⁰c pemët e reja mund të thahen me rënien e temperaturës në -9.5⁰C. gjithashtu temperaturat shumë të larta të verës (mbi 33⁰C), mund të shkaktojnë përzhitje, tharje dhe nxirje të thelbit dhe për pasojë uljen e vlerës tregtare të frutit. Arra kultivohet dhe prodhon mirë në toka të thella, aluvionale, me mbi 1.5 m, të thella, pjellore, me lagështi të mjaftueshme dhe të kulluara. Ajo ka limite të gjera për pH e tokës që shkon nga 4-8, por është e ndjeshme ndaj ndikimit të Na, Cl dhe Bo.
3.2. Kultivarët e arrës Kultivarët e arrës ndahen sipas mënyrës së frutifikimit (në majë ose anësore), kohës së lulëzimit (i hershëm, i mesëm dhe i vonë) dhe zhvillimit të pemës. Më i përdorshëm është klasifikimi në bazë të mënyrës së frutifikimit. Kul ti varët që fruti fi kojnë në majë (akrokarpike). Franquette: Është kultivar që lulëzon vonë në pranverë dhe eviton dëmet nga ngricat e hershme dhe sëmundjet. Ky kultivar kërkon temperatura të ulëta për ndërprerjen e qetësisë (1500 orë) dhe është i përshtatshëm për zona kodrinore - malore. Fruti është i mbyllur dhe në formë të zgjatur. Prodhon mirë mbi nënshartesë Paradox. Hartley: Pema ka zhvillim mesatar, lulëzon vonë në pranverë. Fruti ka formë konike me pak rrudhosje dhe ka përqindje të lartë të thelbit. Shkon mirë në toka mesatarisht të pasura dhe të ujitshme.
63
XXX Mayette: Fruti ka bazë të gjerë dhe është më i rrumbullakosur se Fraquette. Endokarpi është i hollë dhe lehtësisht i thyeshëm. Thelbi zë 42-50% të frutit. Parisienne: Fruti është i rrumbullakët dhe lehtësisht i zgjatur me përqindje të thelbit 43-49%. Marbot: Kultivari i hershëm me frutë të rrumbullakët dhe me përqindje të lartë të thelbit. Kultivarët që frutifikojnë në gjatësi të lastarit Payne: pema është me pak e zhvilluar në krahasim me kultivarët e tjerë. Vegjetacioni fillon herët në pranverë dhe është e ndjeshme ndaj ngricave të hershme të sëmundjeve bakterioze. Futet herët në prodhim dhe prodhon cilësi të mirë të frutave. Serr: pema është e zhvilluar dhe jep frutë të madh me ngjyrë të hapur dhe përqindje të lartë të thelbit. Është e ndjeshme ndaj ngricave të hershme dhe përshtatet mirë në zona të ngrohta pasi i duron temperaturat e larta. Chico: Pema është mesatarisht e zhvilluar dhe jep frutë të rrumbullakët me ngjyrë të hapur dhe cilësi të lartë. Është kultivar me protogini dhe pjalmues i mirë i kultivarëve me protandri. Gustine: pema është e zhvilluar dhe jep frutë të zgjatur dhe cilësi të lartë të thelbit. Kërkon krasitje të rëndë. Vina: kultivar që i duron temperaturat e larta dhe bakteriozës. Kërkon krasitje çdo vit.
Pemetari Speciale
64
Pemetari Speciale
Midland: pema është e zhvilluar dhe futet në prodhim më vonë se Vina. Është e ndjeshme ndaj temperaturave të larta. Ka pjekje të mesme deri në të vonë. Amigo: pema është e zhvilluar dhe jep frutë të rrumbullakët që nuk mbyllet mirë. Është kultivar me protogini dhe prodhues. Frutat shpesh dalin 4 së bashku. Pedro: jep frutë të madh me përqindje të lartë të thelbit. Është e ndjeshme ndaj temperaturave të larta. Disa kultivarë të tjerë të arrës që kultivohen janë: Gizavezhda: futi është i madh, në formë vezake dhe endokarp të butë që thyhet me lehtësi. Thelbi është i plotë, me ngjyrë të verdhë të artë, i shijshëm e me pak yndyra se kultivarë të tjerë. Dorza: futi është mesatarisht i madh, me endokarp të butë që thyhet me lehtësi. Thelbi është i plotë, me ngjyrë të verdhë të artë, i shijshëm e me përmbajtje të lartë yndyrnash. Sorento: futi është mesatarisht i madh, në formë vezake endokarp mesatarisht të butë. Thelbi është i plotë, ngjyrë kafe, i shijshëm e me përmbajtje të lartë yndyrnash. Frutmadhe: futi është i madh, vezak, me endokarp të butë që thyhet me lehtësi. Thelbi është i plotë, ngjyrë kafe e hapur, i shijshëm e me përmbajte të ulët yndyrnash. Arra e Shupalit: futi është mesatarisht i madh, vezak me majë, me endokarp të butë që thyhet me lehtësi. Thelbi është i plotë, me kafe të hapur, i shijshëm e me përmbajtje të lartë yndyrnash.
64
3.3. Masat agropomoteknike për kultivimin e arrës. Sistemi i mbjelljes së arrës është ai katror ose rombik me distancë 9-13 x 9-13 m në varësi të kultivarit, nënshartesës, tokës etj. Mbjelljet e dendura shpesh shtrojnë nevojë të rrallimeve, largimit të disa bimëve pas 10 vjetëve pasi hijezimi i kurorës nxit rrëzimin e luleve dhe frutifikimin. Arra është bimë dritëdashëse dhe anemofile. Krasitja në pemët e reja synon në formimin e kurorës dhe konsiston në shkurtimin dhe rrallimin e lastarëve për ajrimin e dritëzimin e saj, mënjanimin e lagështisë së tepërt dhe për luftimin e sëmundjeve. Gjithashtu largohen degë të dëmtuara ose të infektuara. Mbas disa vjet prodhimi kryhen edhe shkurtime të degëve me qëllim krijimin e organeve të reja prodhuese.
Ujitja dhe plehërimi Mungesa e ujit shkakton zverdhje dhe rrëzim të parakohshëm të gjetheve, fruta me madhësi të vogël, rendimente të ulëta, mosmbushjen e farës dhe cilësi të dobët. Ujitjet kryhen kryesisht gjatë verës me mënyra të ndryshme si ajo me ulluqe, përmbytje, në formë shiu dhe me pika për pemët e reja. Kërkesat e arrës për elementë ushqyes vlerësohen kryesisht nga analiza gjethore. Kështu përqendrime të azotit nën 2.1% shfaqin simptoma si zverdhje të gjetheve dhe madhësi të vogël të tyre. Plehërimi me azot kryhet duke shtuar 10-15 njësi N/dynym.
Pemetari Speciale
65
Pemetari Speciale
Mungesa e potasit shfaqet më rrallë sidomos në toka të lehta kur përqendrimi i tij në gjethe është nën 0.9% dhe jep tharjen e majave të gjetheve që vazhdon poshtë. Përdorimi i K²SO⁴ 2-3 kg/pemë njëherë në dy vjet eviton shfaqjen e simptomave dhe pasojat e tyre. Fosfori ka si përqendrim kritik në gjethe 0.10.3% dhe mungesa e tij shkakton zverdhje në mënyrë të parregullt të gjetheve kryesisht gjatë verës kur temperaturat janë të larta. Edhe mungesa të Mg shkaktojnë klorozë të gjetheve që është më intensive në bazën e lastarëve. Simptoma të mungesës së Mg duken kur përqendrimi i tij në gjethe është nën 0.3 %. Për evitimin e tyre kryhet plehërim me MgSO⁴. Mungesa e borit shkakton klorozë të gjetheve dhe madhësi të vogël të tyre. Përqendrimi kritik i borit në gjethe është 20 ppm. Deficienca e borit plotësohet me hedhjen në tokë të 2 njësi acid borik/dynym, njëherë në dy vjet.Përqendrimi kritik i bakrit në gjethe është 4 ppm. Mungesa e tij shkakton zverdhje dhe rënie të gjetheve të majës si dhe rrudhosje të thelbit. Mungesa e hekurit plotësohet me përdorimin e 100 gr Sequestrene 138 për bimë.
raste të tjera farat mbillen direkt në fidanishte në vjeshtë.
Mënyra dhe koha e shartimit është: - shartim me syth të fjetur (T, ose katror) në fund të Korrikut deri në fillim të Shtatorit - shartim me kalem në fund të Marsit deri në 25 Prill - shartim anglez në tryezë (si tek hardhia) gjatë periudhës Janar-Shkurt Nënshartesa të arrës janë: J. hindsii . Jep pemë të fuqishme me sistem rrënjor të zhvilluar dhe reziston ndaj Verticillium, Armillaria mellea, nematodeve Meloidogyne. Është e ndjeshme ndaj fitoftorës (Phytophthora), Bacterium tumefaciens, nematodeve Pratylenchus vulnus dhe ndaj vijës së zezë (Blackline). Kjo e fundit është një anomali fiziologjike që shfaqet në pikën e shartimit (krijimi i një shtrese të zezë si rezultat i shkatërrimit të qelizave të kambiumit) dhe shoqërohet me simptoma si zverdhje dhe tharje të gjetheve, të lastarëve dhe pas 4-5 vjetësh tharje të plotë të pemës. Nënshartesa J. hindsii lejon rimbjelljen e arrës në të njëjtin vend dhe i duron mirë kalciumit në tokë. Është nënshartesë shumë e përhapur. (Paradox). Nënshartesë hibride që e fut pemën herët në prodhim. Është rezistente ndaj nematodeve Pratylenchus, por e ndjeshme ndaj Armillaria mellea, Bacterium tumefaciens dhe Blackline. Lejon rimbjelljen e arrës në të njëjtin vend dhe i duron mirë kalciumit në tokë, lagështisë dhe tokave të rënda. J.
3.4. Nënshartesat e arrës Shtimi i arrës bëhet me farë dhe me shartim. Fillimisht fara shtresohet për ndërprerjen e qetësisë letargjike në arka me trofë dhe perlit në raport 1 : 1 dhe vendosen në temperaturë 4.5⁰C për 3 muaj. Shtresimi i farave kryhet në Dhjetor dhe me shfaqjen e rrënjëzave kryhet mbjellja në fidanishte. Në
65
regia
x
J.
hindsii
Pemetari Speciale
66
Pemetari Speciale
J. nigra (arra e zezë). Jep pemë me
zhvillim të kufizuar dhe e fut pemën herët në prodhim. Është rezistente ndaj Bacterium tumefaciens por e ndjeshme ndaj fitoftorës (Phytophthora) dhe ndaj vijës së zezë (Blackline). Kërkon toka të pasura e të thella dhe nuk shkon mirë në ato kalcike pasi shfaq klorozë si rezultat i mungesës së hekurit (Fe) në tokë. J .regia. Është rezistente ndaj fitoftorës
Phytophthora) dhe ndaj vijës së zezë (Blackline), por e ndjeshme ndaj nematodeve Meloidogyne, ndaj Armillaria mellea, Bacterium tumefaciens dhe tokave të kripura. Vonon futjen në prodhim të mbishartesës. Nuk është e përshtatshme për rimbjellje të arrës në të njëjtën pemëtore. Lëndët toksike që grumbullohen në tokë si rezultat i shpërbërjes së sistemit rrënjor të arrës mendohet të jetë një nga faktorët kryesorë që pengon rimbjelljen e saj në të njëjtën parcelë. Në indet e arrës ka lëndë si junglanina që pengojnë zhvillimin e disa bimëve duke vepruar si inhibituese, pra arra është bimë alelopate.
Lajthia (Corylus avellana )
66
Historiku dhe përhapja Lajthia e ka origjinën nga zona e Pontit ku kultivohet qysh para 2000 vjetësh dhe u përhap në Greqi e Itali në zonën Avellino nga ku mori edhe emrin “Avellana”. Vlerat ushqyese Lajthia ka vlera të larta ushqyese pasi përmbajnë mbi 66% yndyra, 15% proteinë, 9% karbohidrate, 35 kitarinë, 1.8% kripëra minerale. Lajthia konsumohet si frutë i thatë, përdoret për industrinë ushqimore sidomos për ëmbëlsira. 3.5. Kushtet ekologjike për kultivimin e lajthisë Klima dhe toka Zonat e kultivimit të lajthisë shtrihen në gjerësi gjeografike 37-67⁰. Lajthia është bimë e zonës kontinentale dhe mund të kultivohet deri në lartësinë 1600 m në zonat jugore dhe 500 m në zona veriore. Pema mund të durojë deri -25⁰C, por organet e prodhimtarisë mund të dëmtohen rëndë në temperaturat nën -10⁰C. Sythat vegjetativë kanë nevojë për 10001300 orë temperaturash nën 7⁰C për ndërprerjen e letargjisë dimërore, sythat që japin lule mashkullore 350-600 orë dhe sythat që japin lule femërore 600-800 orë. Në rastet e mosplotësimit të kërkesave për temperatura të ulëta vërehet rënie e sythave dhe për pasojë ulet prodhimtaria. Lajthia ka nevojë për lagështi tokësore dhe ajrore. Rënia e shirave rreth 700-1000 mm plotëson këto kërkesa. Lajthia kultivohet dhe prodhon mirë në toka të thella, pjellore, me lagështi të mjaftueshme dhe të kulluara, por edhe në
Pemetari Speciale
67
Pemetari Speciale
toka të kategorive më të ulëta. Ajo kërkon pH 6-8 dhe toleron deri 20% praninë e CaCO³ në tokë.
3.6. Kultivarët e l ajthisë Në botë ekzistojnë shumë kultivarë lajthie : - Me origjinë nga Ponti janë: Extra Jagli, Tumbul Jagli, Sivri Jagli, Pallaz, Madem etj. - Spanjolle: Negretta - Italiane: Tonda Delle Langhe, Gentile Delle Langhe, Gentile di Viterbo, Commune etj. - Franceze: Cosford, Princesse, Royale etj. - USA : Barcelona dhe Negretta.
Extra Jagli. Bima është mesatarisht e zhvilluar dhe i duron të ftohtit. Fruti është i vogël, në formë sferokonike, me peshë 1.7 gr, me ngjyrë të kuqërremtë dhe guackë të hollë të thyeshme. Thelbi është i plotë, i shijshëm. Thelbi përfaqëson me më yndyra dhe zë 55% të frutit. Sivri Jagli. Fruti është i vogël me peshë 1.7 gr, në formë të zgjatur me majë të holluar, me ngjyrë të kuqërremtë të hapur dhe guackë të hollë e lehtësisht të thyeshme. Thelbi është i plotë, i shijshëm dhe zë 56% të frutit. Tumbul Jagli. Bima është mesatarisht e zhvilluar. Fruti është mesatar, në formë sfero konike, me peshë 1.74 gr, me ngjyrë të kuqërremtë dhe guackë të hollë të thyeshme. Thelbi është i plotë, i shijshëm dhe zë 53% të frutit. Pallaz. Bima është e zhvilluar. Fruti është mesatar, në formë konike të shtypur, me peshë mbi 2gr, me ngjyrë të kuqërremtë dhe
67
guackë të hollë të thyeshme. Thelbi është i plotë, i shijshëm, vajor dhe zë 54% të frutit.
Madem. Bima është e zhvilluar sidomos në kushte të ujitshme. Fruti është mesatar, në formë pyke të zgjatur, me peshë 2.11 gr, me ngjyrë të kuqërremtë dhe guackë të trashë. Thelbi është i plotë, i shijshëm, i yndyrshëm dhe zë 44% të frutit. Negretta. Bima është e zhvilluar dhe rekomandohet si pjalmues i mirë i kultivarëve me origjinë nga Pondi. Fruti është mesatar, në formë pyke të zgjatur e të shtypur,me peshë 1.96 gr, me ngjyrë të kuqërremtë dhe guackë të trashë që thyhet me vështirësi. Thelbi është i plotë, mesatarisht i shijshëm, i yndyrshëm dhe zë 43% të frutit. Kultivar tjetër përmendim Visoko i cili vlerësohet për cilësi shumë të mira organoshijuese.
3.7. Masat agropomoteknike për kultivimin e l ajthisë Sistemi i mbjellës së lajthisë është ai në rreshta në formë katrore ose rombik dhe formën e kurorës, shkurre-globoze. a) Forma shkurore me shumë trungje, fidanët mbillen në distanca 5 x 5m ose 6 x 6m duke mbjellë 4 bimë në të njëjtin vend. Forma shkurrore formohet në këtë mënyrë : bimët pasi mbillen në vitin e parë shkurtohen në gjatësinë e 4 sythave vegjetativë në mënyrë që të japë degëzimet anësore. Vitin e dytë ato shkurtohen përsëri, për të shpërthyer fundakët nga të cilët zgjidhen 6-8 më të përshtatshmit.
Pemetari Speciale
68
Pemetari Speciale
Vitet e tjera shkurtimet synojnë plotësimin e kurorës me lastarë prodhues. b) Si pemë me një trung lajthia mbillet në distanca 5 x 5m nga një bimë në vendin e mbjelljes. Forma pemë e lajthisë krijohet duke shkurtuar bimën në 40-50 cm lartësi dhe nga degët anësore të reja zgjidhen 5 degët më të mira, kurse fundakët e tjerë largohen. Dobia e kësaj forme qëndron në faktin se agroteknika në pemëtore mund të mekanizohet plotësisht. Krasitja prodhuese, është e lehtë. Ajo konsiston në rrallimin e degëzimeve të panevojshëm e që dendësojnë kurorën dhe në pak shkurtime. Gjithashtu largohen degët shumë të vjetra dhe ato të infektuara.
Ujitja dhe plehërimi Lajthia që kultivohet në lartësi të madhe prodhon mirë pa ujitje duke u mjaftuar në shirat e dimrit dhe lagështinë e tokës. Gjithashtu klima e freskët dhe lagështia ajrore kufizojnë nevojat e bimës për ujë. Në toka fushore të lehta e të kulluara, sipas nevojës së bimëve mund të kryhen 2-3 ujitje gjatë verës. Kërkesat e lajthisë për element ushqyes duhet të plotësohen çdo vit pasi një pjesë e mirë e tyre largohen me prodhimin.
N-2.2% 25ppm P-0.12% K-0.7% 4ppm Ca-1.0% Mg-0.24%
68
MnFe-50ppm CuB-35ppm Zn-18ppm
3.8. Nënshartesat për lajthi Lajthia, si lloj peme, mund të shumohet në mënyrë gjenerative (me farë) dhe vegjetative me (me përpaja, me kamëza, me copëza, me shartim etj.) Në praktikë, si nënshartesë për kultivarë të lajthisë përdoren farishtet dhe pjesë të tjera vegjetative të lajthisë së rëndomtë (Corylus avellana L.) si dhe po ashtu farishtet dhe pjesë të tjera vegjetative të lajthisë stambolleshë (C.colurna L.), e cila nuk jep kamëza në pemëtore. Mosparaqitja e kamëzave në pemishte të lajthisë, konsiderohet më shumë si veti pozitive. Lajthia e rëndomtë Lajthia e rëndomtë ose e maleve (Corylus avellana L), është e përhapur në të gjitha kontinentet e botës. Si prodhuesi më i madh në botë i frutave të lajthisë është Turqia (380.000 t/) me mbi 1/3 e prodhimtarisë botërore.
Skema e plehërimit është 20:10:10 (N, P, K), në masën 50-100 kg/dynym. Megjithatë plehërimi duhet të bazohet në nevojat e bimës sipas analizave gjethore. Përqendrimet kritike të elementëve ushqyes në gjethen e lajthisë janë :
Pemetari Speciale
69
Pemetari Speciale
69
cilësorë. Farat e lajthisë ruajnë mbishmërinë disa vjet. Ato duhet shtratifikuar (shtresuar) në arka me rërë të lagësht dhe të mbahen në temperaturë më të lartë se 0⁰C (2-4⁰C). Pjekja e farave zgjat 90-120 ditë.
Lajthia e rëndomtë është në formë shkurre, e cila është shoqëruese në malebungu, ahu etj. Si shkurre lajthia arrin lartësinë deri 6m ka gjethe sa të gjata aq edhe të gjera në formë zemre, me 6-8 palë nervura, ndërsa në anën e poshtme me push. Është bimë anemofile monoike, e cila lulet mashkullore i ka në formë lëvarëseje, të vendosura në degëza njëvjeçare, sikurse edhe ato femërore, por këto femërore janë më të shkurtra me ngjyrë të kuqe dhe të vendosura në formë brushe ndër ato mashkullore. Te lajthia e rëndomtë është shprehur dukuria e protandrisë d.m.th. lëvarëset më parë fillojnë ta lirojnë pjalmin e më vonë kreza arrin aftësinë ta pranojë pjalmin. Lajthia është pemë që lulëzon në muajin Janar deri në Mars, e varur prej kushteve ekologjike. Te lajthia më parë paraqitet lulëzimi e pastaj gjethet. Frutat piqen si të vetmuara ose nga 2-4 kokrra bashkërisht. Për shumim, me anë të farave, farat duhet të merren prej trupave të shëndoshë që dallohen për rendimente të larta dhe
Lajthia e rëndomtë mund të shumohet edhe në mënyrë vegjetative me ndihmën e përpajave horizontale, vertikale, kamëzave të unazuara, shartim etj. Kultivarët e mirë të lajthisë kanë kompatibilitet të mirë me lajthinë e rëndomtë dhe arrijnë si rendimente ashtu edhe cilësi të frutave. Megjithatë, lajthia shumohet shumë rrallë me ndihmën e shartimit. Lajthia stambolleshë Lajthia stambollëshë (Corylus colurna L.), është me origjinë nga Evropa juglindore dhe nga Azia. Është përhapur në shumë kontinente të botës. Kjo nënshartesë është më e bujshme dhe shumë më adaptive, e sidomos ndaj kushteve ekologjike. Frutat janë më të vogla, të grupuara 4-8 copë me me guackë të trashë por me thelb të vogël.
Pemetari Speciale
70
Pemetari Speciale
70
Fara e lajthisë stambolleshë mbin më vështirë në krahasim me atë të rëndomtën. Lajthia stambolleshë shumohet përveç me farë, shumohet dhe me copëza, përpaja të ndryshme. etj. Kohëve të fundit copëzat, me qëllim rrënjëzimi më të mirë, po trajtohen me fitohormone të ndryshme. Kjo nënshartesë është e përshtatshme, mbasi nuk jep kamëza në pemëtore,por kohët e fundit po gjen gjithnjë e më shumë përdorim për ngritjen e pemishtes me trung dhe kurorë të diferencuar. Lajthia stambolleshë, me shumicën e kultivarëve, ka kompatibilitet të kënaqshëm dhe kultivarët e shartuar mbi të, arrijnë rendimente të larta.
PYETJE 1. Cilat janë kushtet ekologjike për kultivimin e arrës? 2. Cilat janë kushtet ekologjike për kultivimin e lajthisë? 3. Cilët janë kultivarët e arrës? Përshkruajë dhe përcaktojë ato? 4. Cilët janë kultivarët e lajthisë? Përshkruajë dhe përcaktojë ato? 5. Cilat janë masa agropomoteknike për kultivimin e arrës? 6. Cilat janë masa agropomoteknike për kultivimin e lajthisë? 7. Cilat janë nënshartesat e arrës? Përshkrujë dhe përcaktojë ato. 8. Cilat janë nënshartesat e lajthisë? 9. Permendni karakteristikat e tokes per kultivimin e arres. 10. Permendni karakteristikat e tokes per kultivimin e lajthise.
Pemetari Speciale
71
Pemetari Speciale
71
IV. KAPITULLI I KATERT PEMET E IMETA 4. 1. Kushtet ekologjike për kultivimin e luleshtrydhes 4. 2. Kultivarët e luleshtrydhes 4. 3. Masat agropomoteknike për kultivimin e luleshtrydhes 4. 4. Kushtet ekologjike për kultivimin e mjedrës dhe manaferrës 4. 5. Kultivarët e mjedrës dhe manaferrës 4.6. Masat agropomoteknike për kultivimin e mjedrës dhe manaferrës 4.7. Boronica (Vaccinum myrtillis) 4.8. Rrushi serezi (Nënshartesat)
Pemetari Speciale
72
Pemetari Speciale
KAPITULLI IV PEMËT E IMËTA Në këtë grup bëjnë pjesë disa bimë barishtore shumëvjeçare frutdhënëse si luleshtrydhja (dredhëza), manaferra, mjedra, rrushi serez dhe boronica. Ky grup është i rëndësishëm pasi ka përshtatshmëri të mirë në zona klimatike të ndryshme dhe prodhon fruta me shije dhe aroma specifike, lëngje dhe produkte të përpunuara që kërkohen në treg me vlerë të lartë ekonomike.
LULESHTRYDHJA (Fragaria vesca)
Mount Everest Historiku dhe përhapja Vende të origjinës së luleshtrydhes konsiderohen disa vatra të Evropës, Azisë dhe Amerikës. Luleshtrydhja e egër njihet qysh nga kohërat e lashta prehistorike. Kultivimi sistematik i saj atakohet në periudha relativisht të reja kohore. Kështu
72
ajo u kultivua për herë të parë në Francë në fillim të shekullit të 14-të në kopshtin mbretëror si bimë ornamentale dhe frutore. Në Itali luleshtrydhja frutmadhe u kultivua rreth 2 shekuj më vonë. Disa nga kultivarët e luleshtrydhes frutmadhe u krijuan nga kryqëzimi i Fragaria Chiliensis me Fragaria virginiana. Hibridet u emërtuan F. grandiflora dhe F. ananasa , Duch etj. Në Holandë u kultivua më 1750 luleshtrydhja “Ananas” e cila u përdor edhe në hibridizime të ndryshme për krijimin e kultivarëve të tjerë. Në Amerikë kultivimi masiv i luleshtrydhes filloi fillimet e shekullit të 19-të dhe në Rusi në shekullin e 18-të. Sot ajo është e përhapur në gjithë kontinentet e botës. Vende më të rëndësishme në prodhimin e luleshtrydhes janë USA, Holanda, Franca, Anglia, Italia, Belgjika, Izraeli, Hungaria, Rumania, Bullgaria, Maroku etj.
Vlerat ushqyese Frutat kanë vlera të larta ushqyese pasi përmbajnë substancë shumë të dobishme për metabolizmin e organizmit të njeriut. Në 100 ml lëng luleshtrydheje ndodhen mesatarisht 5.1 mg baza purinike të azotuara, 6-7 mg acid oksalik, 60-100 mg acid askorbik, 0.08 mg karotinë, 0.1 mg laktoflavinë (vit. B2), 0.3 mg niacin si dhe kripëra të K, Ca, Na, Fe, Mg, etj. Frutat përmbajnë 8-15% sheqerna dhe rreth 18% Ca, K, P, Fe, etj. Lehtësisht të asimilueshëm nga organizmi. Disa vlera ekonomike të luleshtrydhes janë:
Pemetari Speciale
73
Pemetari Speciale
-
-
Mënyra e thjeshtë e shtimit (me rozetat e reja), që formohen mbi llastinja të gjata, Hershmëria e prodhimit (fillimi i Majit), Vlerat e larta dietike të frutit ( ajo përmban 3 herë më shumë vitamina C se limoni ), Mundësia e kultivimit të bashkëshoqëruar, Rajonizimi i saj në shumë mjedise, Prodhimi i lartë e i përvitshëm
73
e rëndësishme janë sylvestris dhe Fragolat e kultivuara tek ne i përkasin species F. grandiflora.
Klasifikimi botanik Luleshtrydhja bën pjesë në familjen trëndafilore (Rosaceae), në gjininë Fragaria dhe specien F.vesca. Në të njëjtën gjini bën pjesë rreth 47 specie. Në Evropë njihen 7 specie nga të cilat 4 janë më të rëndësishme: F. elatior, F. vesca, F. colina dhe F. grandiflora. Në Amerikë me rëndësi janë dhe specie si F. chiliensis dhe F. virginiana, kurse në Azi F. orientalis. Emri Fragaria
rrjedh nga frëngjishtja “Fragrans” që do të thotë aromatik ose kundërmonjës.
Luleshtrydhja e zakonshme i përket species F. elatior (Ehrh) ose F. moschata (Duch), kurse luleshtrydhja frutmadhe e kopshtit species F. grandiflora. Fragaria elatior i ka gjethet treshe si dhe F. grandiflora, por me ngjyrë më të hapur, shumë të rrumbullakëta dhe më të dhëmbëzuara. Lulet dhe frutat janë më të vogla se tek grandiflora. Luleshtrydhja e pyllit (F.colina) që ka si origjinë rajonet e Kaukazit jep fruta të vegjël, me ngjyrë të kuqe në rozë, majhoshe dhe aromatike. Ashtu si F.colina edhe luleshtrydhja e zakonshme F. vesca gjendet shumë e përhapur. Nën monophylla. speciet
Kultivari Dana 4.1. Kushtet ekologjike të kultivimit të luleshtrydhes Klima dhe toka Luleshtrydhja gjatë dimrit duron deri në 15⁰C kurse e mbuluar me dëborë mund të rezistojë deri në -30⁰C. Lulja e çelur reziston deri në -2⁰C. Luleshtrydhja ka nevojë për lagështi (70-80%) dhe për ambiente të hijezuara. Ajo shkon mirë në toka subargjilore të mesme, të kulluara dhe të pasura në lëndë organike. Reaksioni kimik i tokës duhet të jetë acid me pH 5.5-6.5. 4.2. Kultivarët e luleshtrydhes Disa nga kultivarët e luleshtrydhes janë: Gorello Origjina: Holanda. Është kultivar hibrid që u afirmua në vitin1960. Bima: e fuqishme, vegjetacion të dendur.
Pemetari Speciale
74
Pemetari Speciale
Lulesa: përmban mesatarisht 8 lule. Fruti: ka përmasa 2.8 x 2.3 cm (9.2 gr). Është me formë konike dhe me majë të rrumbullakët. Gjatësia e bishtit është afërsisht 2.4 cm. Tuli ka ngjyrë të kuqe intensive. Është me konsistencë të ngjeshur me fara pak të dala në sipërfaqe. Fruti përmban 8.8% sheqer, 75-80mg % vitamina C dhe 2.3-2.5 % acid citrik. Llastunjat: fillojnë të shfaqen në mes të Majit. Ky kultivar jep mesatarisht 3 llastunja me 5-6 rozeta për bimë. Veçoritë biologjike: Fillon vegjetacionin në dekadën e dytë të Marsit dhe e mbaron në mes të Shtatorit (afërsisht 180 ditë). Gonxhet e para shfaqen një javë pas fillimit të vegjetacionit dhe vazhdojnë për 40-50 ditë. Lulëzimi ndodh në dekadën e tretë të Prillit dhe përfundon në mesin e Majit. Ky kultivar lidh 27 fruta nga 29 lule të çelura gjë që tregon potencial të lartë biologjik dhe faktik. Pjekja e frutave fillon sapo ka përfunduar lulëzimi rreth 10-15 ditë më herët se kultivarët Perla e Suvenir. Bima frutifikon në masë në dekadën e tretë të Majit dhe përfundon në fund të Qershorit e gjithë periudha e frutifikimit zgjat rreth 4045 ditë. Rendimenti i prodhimit është 200250 gr fruta/bimë ose 60-75 kv/ha. Perla Origjina: e pasaktësuar dhe me përhapje të kufizuar. Bima: jo shumë e fuqishme, me vegjetacion të shkrifët dhe trup të ulët. Lulesa: bima jep 3-4 lulëri, 3-6 cm të gjata me nga 4-5 lule secila. Fruti: është i vogël me përmasa 2.7 x 2 cm dhe peshë 6.5 gr. Fruti ka formë konike dhe
74
ngjyrë të kuqe të hapur uniforme. Tuli ka ngjyrë të kuqe, është me konsistencë të ngjeshur me shumë fara, aromatik dhe shije lehtësisht acide. Fruti përmban 5.5-6% sheqer, 70 mg % vit. C dhe 2.4% acid citrik. Llastunjat: ky kultivar jep mesatarisht 2 llastunja me 3 rozeta secila. Veçori biologjike: periudha vegjetative zgjat 145-150 ditë. Gonxhet shfaqen një javë pas fillimit të vegjetacionit dhe vazhdojnë për 40-42 ditë. Lulëzimi zgjat 20-22 ditë dhe mbaron në mesin e Majit. Frutat e para piqen në fund të Majit kurse të tjerët 20 ditë më vonë. Rendimenti i prodhimit është 8511 gr fruta/bimë. Suvenir Origjina: Belgjika, është kultivar hibrid i vjetër. Bima: e fuqishme me vegjetacion të dendur dhe lule që mbulohen nga gjethet. Gjethet: janë të përbëra nga 3 gjethëza mesatare të dhëmbëzuara. Ana e sipërme e gjethes është disi e valëzuar dhe me shkëlqim. Lulesa: bima formon mesatarisht 4 lulëri me gjatësi 4.5-5 cm që përmbajnë mesatarisht 67 lule hermaphrodite secila . Fruti: është mesatarisht i madh, me përmasa 2.6 x 2.6 cm dhe peshë 9-10 gr. Fruti ka formë zemre, ngjyrë të kuqe intensive dhe bisht të gjatë. Tuli ka ngjyrë të kuqe, nuk është me konsistencë të ngjeshur, aromatik, lehtësisht i athët,por me hapësirë në qendër dhe me fara jo të dala në sipërfaqe. Fruti përmban 7-8 % sheqer, 70-80 mg % vit. C dhe 1.5-25 acid citrik. Llastunjat: ky kultivar jep mesatarisht 3 llastunja me 4-5 rozeta secila. Veçori biologjike: Vegjetacionin e fillon në fund të Marsit dhe e ndërpret në fund të
Pemetari Speciale
75
Pemetari Speciale
Gushtit (afërsisht 150-160 ditë). Lulëzimi ndodh në dekadën e tretë të Prillit dhe mbaron në 20 Maj ( zgjat 25-30 ditë). Ky kultivar mund të cilësohet si kultivar i vonë. Pjekja e frutave fillon sapo ka përfunduar lulëzimi. Frutifikimi zgjat rreth 25 ditë dhe përfundon në fund të Qershorit. Frutat e para peshojnë rreth 12 gr, kurse ato më vonë 7-9 gr. Rendimenti i prodhimit është 135-140 gr fruta/bimë që konsiderohet si rendimenti i mirë.
Oranda Origjina: Holanda, është kultivar hibrid ( Deutch evern x Pemple ). Bima: mesatarisht e fuqishme me vegjetacion të dendur dhe lule që mbulohen nga gjethet. Gjethet: janë mesatare, të dhëmbëzuara me anën e sipërme të valëzuar dhe me shkëlqim. Lulesa: është e gjatë dhe e dendur. Ajo përmban lule të vogla me petale elipside. Fruti: është i vogël, me përmasa 2.5 x 2.1 cm dhe peshë 6 gr. Fruti ka formë konike në majë (zemre të deformuar), ngjyrë të kuqe intensive dhe bisht mesatarisht të gjatë. Tuli ka ngjyrë të kuqe më të hapur se futi, është me konsistencë të butë, aromatik, me hapësirë në qendër dhe me shumë akene të kuqe-portokalli. Fruti përmban 6 % sheqer, 70-80 mg % vitamina C dhe 2.5% acid citrik. Llastunjat: ky kultivar jep mesatarisht 3 llastunja me 3 rozeta secila. Veçori biologjike: fillon vegjetacion në fillim të marsit dhe e ndërpret në fund të Gushtit (afërsisht 170 ditë). Lulëzimi fillon në fund të Marsit (20-30 ditë pas fillimit të vegjetacionit) dhe zgjat 15-20 ditë. Frutat piqen nga fillimi i Majit deri në fund të
75
Qershorit. Frutat e para peshojnë rreth 9-10 gr, kurse ato më të vonët 5-6 gr. Rendimenti i prodhimit është 90-100 gr fruta/bimë ose 25-30 kv/ha.
Suprize Origjina: Franca Bima: mesatarisht e fuqishme, e përkulur deri e shtrirë, me vegjetacion të pakët dhe lule që mbulohen nga gjethet. Gjethet: janë mesatare, me bisht të gjatë, në formë ovale, të dhëmbëzuara dhe në anën e sipërme të valëzuar e me ngjyrë të gjelbër të errët. Lulesa: është mesatarisht e gjatë, me 4-5 lule të vogla hermaphrodite që kanë 7 petale dhe stamina të shumta. Fruti: është i vogël, me peshë mesatare 5-6 gr. Fruti ka ngjyrë të kuqë-rozë të hapur, është me konsistencë të butë, aromatik, me hapësirë në qendër. Llastunjat: ky kultivar jep mesatarisht 3 llastunja me 4 rozeta secila. Veçori biologjike: vegjetacioni fillon në fillim të Marsit dhe zgjat përafërsisht 175 ditë. Lulëzimi fillon në fillim të Prillit dhe përfundon ditët e para të Majit. Frutat piqen nga mesi i Majit deri në mes të Qershorit (1muaj). Frutat e hershme peshojnë rreth 7-8 gr, kurse ato më të vonët 5-6 gr. Rendimenti i prodhimit është 90-110 gr fruta/bimë ose 30-35 kv/ha. Klimaks Origjina: Anglia. Bima: mesatarisht e fuqishme me vegjetacion të dendur, të shtrirë dhe lule që mbulohen nga gjethet.
Pemetari Speciale
76
Pemetari Speciale
Gjethet: janë mesatare, të rrumbullakëta, të dhëmbëzuara dhe me ngjyrë të gjelbër të errët. Lulesa: është mesatare dhe përmban 5-6 lule hermaphrodite me kurorë të madhe petalesh. Fruti: është i vogël, me peshë 7-9 gr. Fruti ka formë konike me majë (si zemër e fryrë), ngjyrë të kuqe dhe bisht mesatarisht të gjatë. Tuli ka ngjyrë të kuqe intensive, është me konsistencë të ngjeshur, aromatik, lehtësisht i athët dhe me akne të ekspozuara lehtësisht. Fruti përmban 8 % sheqer, 70-80 mg % vitamina C dhe 2-2.5% acid citrik. Llastunjat: ky kultivar jep mesatarisht 5-6 llastunja me 3-4 rozeta secila. Veçori biologjike: Vegjetacioni zgjat afërsisht 180 ditë. Ky kultivar ka dy flukse vegjetative, atë pranveror dhe atë vjeshtor. Lulëzimi fillon në fillim të Prillit dhe përfundon në fund në 10 ditorin e parë të Majit. Frutifikimi fillon në dekadën e dytë të Majit dhe përfundon në fund të Qershorit. Frutat e hershëm peshojnë rreth 10-12 gr, kurse ato më të vonët 6-7 gr. Rendimenti i prodhimit është 150-160 gr fruta/bimë ose 40-50 kv/ha. Kembrixh Origjina: Anglia. Bima: është e fuqishme me vegjetacion të dendur, dhe lule që mbulohen nga gjethet. Gjethet: janë mesatare, të dhëmbëzuara dhe me ngjyrë të gjelbër të ndritshme. Lulesa: është mesatare, e degëzuar dhe përmban 7 lule hermaphrodite me kurorë të madhe 7 petalëshe, bima formon 4-6 lulëri. Fruti: është mesatarisht i madh, me peshë 10-11 gr. Fruti ka formë konike, ngjyrë të kuqe të hapur. Tuli ka ngjyrë të kuqe, është
76
me konsistencë të ngjeshur, aromatik, lehtësisht i athët dhe me akne të ekspozuara lehtësisht në sipërfaqe. Fruti përmban 8.5 % sheqer, 80 mg % vitamina C dhe 1.2 % aciditet. Llastunjat: ky kultivar jep mesatarisht 3-4 llastunja me 3-4 rozeta secila. Veçori biologjike: vegjetacioni zgjat afërsisht 160-170 ditë. Lulëzimi zgjat 25-30 ditë kurse frutifikimi 30-35 ditë. Frutat e hershëm peshojnë rreth 10-12 gr dhe pasha e tyre është relativisht konstante, fakt pozitiv ky për këtë kultivar. Rendimenti i prodhimit është i lartë 230-270 gr fruta/bimë ose 60-80 kv/ha.
4.3. Masat agropomoteknike për kultivarët e luleshtrydhes Sot luleshtrydhja kultivohet në ambiente të hapura dhe të mbyllura në sajë të aftësisë adaptuese që ajo ka. Mënyra kryesore e kultivimit në fushë të hapur është ajo e mulçirimit të tokës me material PVC. Kjo mënyrë kultivimi rrit rendimentin e fragolës në masën 15-20 %, përmirëson cilësinë e frutave (evitohet kontakti me tokën), shpejton afatin e pjekjes së tyre dhe ul koston e prodhimit duke kufizuar procese agroteknike si zhdukjen e barërave të këqija dhe konsumin e ujit. Mulçirimi i sipërfaqes së tokës mund të jetë i plotë (në gjithë sipërfaqen) ose i pjesshëm duke mbuluar vetëm rreshtat (30-40 cm), kurse në pjesën tjetër kryhen proceset si në fushë të hapur të pa mulçiruar. Në sipërfaqe të hapur mënyra kryesore e mbjelljes është ajo në lenta 70-90 cm njëra nga tjetra dhe 40-60 x 15-30 cm brenda lentes.
Pemetari Speciale
77
Pemetari Speciale
Kultivimi i luleshtrydhes në serra bëhet në mënyra të ndryshme si duke mbjellë rozetat direkt në tokë, në bokse të ndërtuara mbi skelete metalike, tunele polietileni, shtretër të pjerrët, mbjellje në kolona plastike, arka, vazo, me kate etj. Duhet theksuar se në serra kultivohen ato kultivarë që janë seleksionuar për serra.
MANAFERRA (Rubus sp.)
77
Frutat e manaferrës përdoren si ushqim me vlera të larta, kurse pjesë të tjera të bimës përdoren për vlera medicinal. Nga frutat prodhohen reçelra, lëngje, komposto e ëmbëlsira. Frutat përmbajnë 8-15 % sheqerna, rreth 20-30 mg % vit. C, 0.9-1.4 % acide organike, vitamina B1, PP, E, karoten, kripëra të Ca, K, P, Fe etj. Lehtësisht të asimilueshëm nga organizmi. Manaferra është specie shumë prodhuese. Nga 1 ha pemëtore mund të vilen deri 200 kv fruta cilësore. Mund të përdoren edhe të ngrira (-38⁰ C) ose të ruhen të ngrira (-19⁰ C) dhe të përdoren gradualisht.
Klasifikimi botanik Manaferra bën pjesë në familjen trëndafilore (Rosaceae), në gjininë Rubus dhe specie R. idaeus (mjedra) dhe R.eubatus (manaferra) me 2n=14-28 kromozome. Specia eubatus mbart rreth 400 biotipe dhe mbi 300 forma të egra e gjysmë të egra në gjithë kontinentet, por më shumë të përhapura në Amerikën veriore dhe Europë. Pamje e Manaferrës se zeze Historiku dhe përhapja Manaferra spontane natyrale (e egër) gjendet e përhapur në shumë rajone të globit. Biotipet e kultivuara fillojnë të njihen qysh nga vitet 20-të të shekullit të 19-të në USA. Në Europë manaferra u kultivua nga mesi i shekullit të 19-të në Francë, Gjermani e Rusi. Në Ballkan bullgarët e kultivuan për herë të parë në vitin 1936, ndërsa në Kosovë në 1979. Vlerat
4.4. Kushtet ekologjike për kultivimin e mjedrës dhe manaferrës Klima dhe toka Manaferra dhe mjedra gjatë dimrit duron deri -18⁰ C, -26⁰ C. Ato shkojnë mirë në toka subargjilore të mesme, aluvionale humusore, të freskëta dhe të pasura në lëndë organike me pH 5.5 - 6.5. 4.5. Kultivarët e mjedrës dhe manaferrës Sot njihen 400 kultivarë manaferre që e kanë prejardhjen nga 14 specie amerikane dhe 2 evropiane. Kultivarët mund të ndahen në
Pemetari Speciale
78
Pemetari Speciale
trup trupdrejtë rejtë dhe zv zvarrit rritës ose kultiv ltivarë me gjemba dhe pa gjemba.
Manaferrat Manaferrat me gjemba Boysen USA. Është Është kultiv kultivar ar i njohur njohur në Origjina: USA Amerikë dhe dhe Europë. Europë. Shkurre mesatarisht mesatarisht e fuqishme fuqishme me me Bima: Shkurre degë degë të gjata gjata zvarritëse zvarritëse 3-4 m. m. përmban mesatarisht 8 lule. lule. Lulesa: përmban shumë i mad madh me peshë eshë 7-8 gr, ka Fruti: shu ngjyrë jyrë të zezë, ezë, është shtë i ëmb ëmbël në të athët thët dhe shumë shumë aromatik. aromatik. Korrikutt – mesi i Sezoni Sezoni i pjekj pjekjes: es: mesi i Korriku Gushtit. dhe përpu përpunim nim Përdorimi: konsum i freskët dhe industrial. Karakterist arakteristii ka të tjera: ka qëndrueshmëri mesatare ndaj virozave dhe antraknozës. Nuk duron shumë temperaturat temperaturat e ulëta. ulëta. Himalaia Origjina: Gjermania mesatarish rishtt e fuqishm fuqishme me degë të Bima: mesata gjata gjata gjysmë gjysmë zvarritëse. zvarritëse. mesata tari rish shtt i mad madh me pe peshë shë 4-5 4-5 gr, Fruti: mesa në form formëë globoz oboze, e, me ngjyrë jyrë të zezë. ezë. Tuli ësh është i bu butë, i ëm ëmbël në në të athët thët dhe aromatik. fundi i Korriku Korrikutt – fundi fundi i Sezoni Sezoni i pjekj pjekjes: es: fundi Gushtit dhe përpu përpunim nim Përdorimi: konsum i freskët dhe industrial. Karakterist arakteristika ika të të tjera: ka qëndrueshmëri ndaj ndaj verticilliu verticillium m dhe dhe virozav virozave, e, por është është i ndjeshëm ndaj antraknozës. Duron relat rel ativ ivisht isht temperaturat temperaturat e ulëta. ulëta. Jong Origjina: USA
78
shumë e fuq fuqishme ishme me me deg degëë të gjata jata Bima: shu zvarritëse dhe me gjemba. mesatari risht sht i madh madh me peshë peshë 4-7 gr, Fruti: mesata në formë formë të zgjatu jaturr cilin cilindr drik ike, e, me ngjy ngjyrë rë të zezë. Tuli Tuli është i butë, i ëmbël dhe aromatik. aromatik. Korrik - 20 Gusht Sezoni Sezoni i pjekj pjekjes: es: 20 Korrik onsum m të fres freskkët dh dhe Përdorimi: Konsu përpunim përpunim industr industrial. ial. Karakterist arakteristii ka të tjera: ka qëndrueshmëri mesatar mesataree ndaj ndaj sëmund sëmundjev jeve, e, por është është jo i qëndrueshëm qëndrueshëm në temperaturat temperaturat e ulëta. ulëta.
Isobilna Origjina: Rusi mesatarish rishtt e fuqishm fuqishme me degë të Bima: mesata gjata jata të drej rejta, ta, me me gje gjem mba dhe mja mjaft ft prodhuese. prodhuese. mesatari risht sht i madh madh,, në formë formë konike onike Fruti: mesata të zgjatu jatur, r, me ngjyrë jyrë të zezë. ezë. Tuli është shtë i butë, i ëmbël ëmbël dhe aromatik. aromatik. Sezoni Sezoni i pjekj pjekjes: es: Gusht. dhe përpu përpunim nim Përdorimi: konsum i freskët dhe industrial. Karakterist arakteristii ka të të tjera: tjera: Ka qëndrueshmëri të lartë lartë në tempera temperatura turatt e ulëta. ulëta. Eboni Ki ng Origjina: USA fuqishme ishme me me deg degëë të gjata jata e të të Bima: e fuq drejta, me me gjemba dhe e përshtatshme përshtatshme për për tu mbjell mbjellëë si pemë pemë e vetmu vetmuar ar ose në pemëtor pemëtoree intensive. mesatarish rishtt i madh madh me peshë peshë 4 gr, në në Fruti: mesata form formëë ova ovale, me ngjy ngjyrë rë të zez zezë. Tuli është shtë i fortë, fortë, i ëmbël ëmbël dhe aromatik. aromatik. fundi i Korriku Korrikutt – fundi fundi i Sezoni i pjekjes: fundi Gushtit. dhe përpu përpunim nim Përdorimi: konsum i freskët dhe industrial.
Pemetari Speciale
79
Pemetari Speciale
Karakterist arakteristii ka të tjera: ka qëndrueshmëri mesatare ndaj sëmundjeve dhe në temperaturat e ulëta. Darow Origjina: USA mesatarish rishtt e fuqishm fuqishme me degë të Bima: mesata gjata gjata të drejta, drejta, me gjemba. gjemba. esatarisht i madh madh me peshë peshë 4.5 gr, Fruti: mesatarisht në formë formë oval ovale, e, me ngjy ngjyrë rë të zezë. zezë. Tuli Tuli është është i athët dhe aromatik. aromatik. 5-6 dit ditëë më vonë onë se Ebo Eboni ni Sezoni Sezoni i pjekj pjekjes: es: 5-6 King. dhe përpu përpunim nim Përdorimi: konsum i freskët dhe industrial. Karakterist arakteristii ka të të tjera: tjera: Ka qëndrueshmëri të lartë lartë ndaj ndaj tempera temperatura turavve të ulëta. ulëta. Beily Origjina: USA fuqishmee me degë degë të gjata gjata të të drejta drejta,, Bima: e fuqishm me gjemba gje mba.. esatar tarish isht i madh, me ngjyrë jyrë të Fruti: mesa zezë. ezë. Tul Tulii është është i for fortë, të, i ëmb ëmbëël në të athët thët dhe aromatik. Sezon ezonii i pjekj ekjes: 5 -6 ditë më vonë se Darow. freskët dhe përpun përpunim im Përdorimi: konsum i freskët industrial. Karakterist arakteristii ka të tjera: ka qëndrueshmëri në tem temperatu ratura ratt e ulë ulëta ta dhe mu mund të kultiv kultivohet ohet në lartësi relativ relativisht isht të mëdha ëdha mbi mbi nivelin nivelin e detit. Fruti Fruti i qëndr qëndron on mja mjaft ft transportit. Manaf Manaferra erra pa gjemba gjemba Kultiv Kultivarët arët e këtij grupi grupi mund mund të kulti kultivvohen afër ndë ndërtes rtesës ës së së fermerit fermerit ose në pemët pemëtore, ore, nuk nuk kanë kanë shumë shumë kërkesa kërkesa gjatë gjatë kultiv kultivimit imit të tyre, vilen vilen lehtësish lehtësishtt dhe dhe frutat i qëndrojn qëndrojnëë mirë transpo transportit. rtit.
79
Thornfree Origjina: USA fuqish ishme me me deg degëë të gjata jata të Bima: e fuq harkua harkuara, ra, pa gjemba dhe dhe shumë prodhuese. esatarisht i madh madh me pesh peshëë 4-5 gr, gr, Fruti mesatarisht në for formë sferi ferikke, me ng ngjyrë jyrë të zezë. ezë. Tuli është i ëmb ë mbël ël dhe dhe aromatik. aromatik. Gusht – Shtato Shtator. r. Sezoni Sezoni i pjekj pjekjes: es: Gusht dhe përpu përpunim nim Përdorimi: konsum i freskët dhe industrial. Karakterist arakteristii ka të tjera: tjera: ky kultivar është tepë tepër pr prodh odhues në në kushte shte të kultiv ltivimit imit modern intensive (deri 200 kv/ha), por nuk duhet duhet të kultiv kultivohet ohet në lartësi lartësi mbi mbi 600 m mbi mbi nivelin e detit pasi frutat nuk piqen normalish normalisht. t. Rezu Rezultat ltatee shumë shumë të mira mira jep jep në në rajone rajone të ngrohta ngrohta.. Smoothstem Origjina: USA fuqishm shme me degë egë të gjata të Bima: e fuq harkuara, pa gjemba dhe prodhuese. Fruti: mesatar esatar me me peshë peshë 3.5-4.5 3.5-4.5 gr, në form formëë ova ovale, me ngjy ngjyrë rë të zezë. ezë. Tuli uli ësh është i athët dhe aromatik. Sezon ezonii i pjekj ekjes: 6 -7 ditë më vonë se Thornfree. dhe përpu përpunim nim Përdorimi: konsum i freskët dhe industrial. Evergreen Origjina: USA mesatarish rishtt e fuqishm fuqishme me degë të Bima: mesata gja gjata gjysmë jysmë të përk përkuulura lura,, pa gjem gjembba dhe dhe shumë shumë prodhues prodhuese. e. mesatari risht sht i madh madh me peshë peshë 3-4 gr, Fruti: mesata në for formë sferi ferikke, me ng ngjyrë jyrë të zezë. ezë. Tuli është është i ëmbël ëmbël dhe dhe aromat aromatik. ik.
Pemetari Speciale
80
Pemetari Speciale
Sezon ezonii i pjekj ekjes: 6 -7 ditë më vonë se Thornfree dhe se Smoothstem. Smoothstem. dhe përpu përpunim nim Përdorimi: konsum i freskët dhe industrial. Karakterist arakteristii ka të tjera: tjera: ky kultivar është prodhues dhe dhe jep cilësi të mirë të frutave. frutave. Vigane ( Giganta dei gardin) Origjina: Evropa Bima: mesatarisht e fuqishme dhe prodhuese. prodhuese. mesatar, r, me me peshë peshë 3-4 gr, gr, në në formë ormë Fruti: mesata sferike, sferike, me ngjy ngjyrrë të zezë, zezë, tuli tuli është është i ëmbël ëmbël dhe aromatik. Sezon ezonii i pjekj ekjes: es: pak ditë më vonë se Thornfree. dhe përpu përpunim nim Përdorimi: konsum i freskët dhe industrial. Direksen Origjina: USA fuqishme me me degëzime degëzime të shumta e Bima: e fuqishme pa gjemba. ogël-mesat satar, ar, në në formë ormë sferike sferike pak pak Fruti: i vogël-me të zgjatu jatur, r, me ngjyrë jyrë të zezë. ezë. Tuli është shtë i fortë, fortë, i ëmbël ëmbël dhe dhe aromatik. aromatik. dhe përpu përpunim nim Përdorimi: konsum i freskët dhe industrial. Karakterist arakteristii ka të tjera: lulëzon më herët herët se Thornfree. Black satin Origjina: USA esatarisht e fuqishm fuqishme, me degë të Bima: mesatarisht gjata pa gjemba dhe shumë shumë prodhuese prodhuese.. madh me peshë eshë 5-7 5-7 gr, gr, në formë ormë Fruti: i mad konike konike me ngjy ngjyrrë të zezë. zezë. Tuli uli ësht është pak pak i ëmbël dhe aromatik. aromatik. Sezon ezonii i pjekj ekjes: es: 1 5 ditë më herët se Thornfree.
80
dhe përpu përpunim nim Përdorimi: konsum i freskët dhe industrial. Karakterist arakteristii ka të tjera: tjera: ky kultivar është prodhues dhe dhe jep cilësi të të mirë të frutave. frutave.
Hall thornl thornl ess Origjina: USA shumëë e fu fuqish qishme me me me degë degë të gjat gjataa, Bima: shum të trasha trasha,, pa gjemba gjemba dhe dhe shum shumëë prodhuese. prodhuese. madh tulor tulor e me ngjy ngjyrë rë të zezë. ezë. Tuli Tuli Fruti: i mad është është i ëmbël ëmbël në të athët athët dhe dhe aroma aromatik tik.. dhe përpu përpunim nim Përdorimi: konsum i freskët dhe industrial. Karakterist arakteristii ka të tjera: tjera: ky kultivar është prodhues dhe dhe cilësi të mirë të frutave. frutave. 4.6. 4.6. Masa Masatt agr agrop opom omot otek ekn nike për kultiv kulti vimin e mjedrës mjedrës dhe manaferrës manaferrës Shtim Shtimii i man manaferrë ferrës mund mund të kry kryhet het me me copa, me kamëza, me përpajë, me copa të gjelbërta në në sistem mjegullimi mjegullimi dhe dhe in-vitro in-vitro.. Man Manaferra ferra kulti kultivvohet ohet në fush fushëë të hapur me sistem mbësht mbështetjej etjejee me distanc distancëë 2-4 2-4 m x 1.5 1.5-2 m. m. Proc Proces eset et më më të rën rëndësish sishm me agrotek roteknnike ike jan janë kras rasitjet itjet ( rra rrallim llimet et shkurtimet), aplikimi aplikimi i ujitjes ujitjes me pika, prerja e barërave barërave të këqija këqija midis rreshta rreshtavve, luftimi i sëmundjeve dhe dëmtuesve si dhe lidhja e lastarëve lastarëve në sistem sis temin in e mbështetjes. mbështetjes.
(Vaccinum m myrtillis) 4.7. BORONIC BORONICA A (Vaccinu
Historiku dhe përhapja Boronica rritet në shkurre dhe në male në Evropën veriore, Azinë perëndimore dhe Malet Shkëmbore në perëndim të Amerikës Veriore. eriore . Gjendet edhe në rajonin e Ballkanit Ballkanit duke e përfshirë Kosovën.
Pemetari Speciale
81
Pemetari Speciale
Klasifikimi botanik Boronica është anëtare e Vaccinum myrtillis L. Është shkurre me degë të ashpra dhe rrallëherë rritet më shumë se 30,5 cm në gjatësi. Gjethet e saj kanë formë të rrumbullakët me sipërfaqe të lëmuar ndërsa kokrrat kanë ngjyrë të zezë të kaltër. Kokrrat nganjëherë mund të fshihen nga shikimi, nga lulëzimi ngjyrë hiri të cilin e arrijnë kur piqen. Fruti ka një diametër prej 5-7 mm dhe mund të hahet i papërpunuar, dhe ka një shije të lehtë acidike. Kur gatuhet me sheqer bëhet një marmelatë apo xhelatinë e mirë.
Veçoritë biologjike: Fruti, ose kokrra e Boronicës lulëzon në Maj ose Qershor, por mund të dëmtohet lehtë nga ngrica e vonshme pranverore. Boronica e egër rritet nga Korriku në Shtator. Prodhimi mesatar nga një tokë konvencionale e cila supozohet të jetë e mbushur e tëra me boronicë përmban rreth 100 kg për hektar.
81
Produkti i përpunuar: kokrrat e thara, shumë specialistë besojnë korrja e boronicës duhet të fillojë sapo të piqet. Përdorimi: ekstraktet më të standardizuara të boronicës përmbajnë 25 %“anthocyanoside”. Produktet ushqimore shtesë ku përfshihen tabletat dhe kapsulat të frutave të thara janë të gatshme në tregun Amerikan. Efikasiteti i ekstrakteve të frutave (pemëve) lidhet me një grup të përbërësve të quajtur "anthocyanosides." Këta përbërës janë derivate të “antocineve” – pigmente përgjegjëse për ngjyrën e kuqe, të kaltër apo vjollcë në lule dhe pemë.
Lista e gjatë e të mirave shëndetësore të lidhura me boronicën është bërë e njohur po aq sa ka qenë me vite e njohur tek komunitetet shëndetësore dhe ato hulumtuese dhe tek kultivuesit profesional të boronicave. Boronica është më e fuqishmja në efektin e kthimit të humbjes së memories. Lista e shumë të mirave shëndetësore të boronicës përfshinë:
Pemetari Speciale
82
Pemetari Speciale
përmirësim të të parit, pastrim të arterieve, më shumë antioksidues për mbrojte ndaj sëmundjeve , forcim të enëve të gjakut, shtim të memories ndalim të infeksioneve të traktit urinar, kthim mbrapsht të rënieve të aftësive mendore dhe fizike të lidhura me moshën. Boronica është njëra nga burimet më të mira të antioksiduesve, substanca të cilat mund të ngadalësojnë procesin e mplakjes dhe zvogëlojnë dëmin qelizor që mund të shpien në kancer. Disa fruta dhe perime natyrale i ofrojnë trupit kemikale të cilat reagojnë kundër disa oksiduesve të dëmshëm që janë të asociuar me elementët (radikalet e lirë) të cilët mund të dëmtojnë një mori funksionesh dhe procesesh të brëndshme, duke përfshirë këtu edhe ADN gjenetike në qelizat reproduktive dhe vendeve receptorë në tru. Një studim tjetër i fundit në Japoni ka konkluduar se ekstrakti nga boronica është shumë i dobishëm për parandalimin e dobësimit të të parit dhe se është gjithashtu edhe mënyra më e mirë e çlodhjes së syve të lodhur. Por vetëm 40 kalori në 1/2 gotë me boronica ofron një mori materiesh ushqyese sikur potasium dhe hekur, e përveç të tjerash boronica është edhe një burim i shkëlqyeshëm i Vitaminës C. Dhe mos t’harrojmë se boronica gjithashtu ofron fibër dieatër. Boronicat janë një burim i veçantë i pasur me antioksidues të quajtur anthocyanins (që gjithashtu gjenden tek molla, rrushi, manaferra, rrepka dhe lakër e kuqe). Disa studime sugjerojnë se anthocyanins dekurajojnë formimin e mpiksjes së gjakut dhe kështu zmbrapsin sulmin në zemër.
82
Studimet e fundit gjithashtu sugjerojnë se boronicat munden që në fakt të kthejnë rënien e memories që mund të ndodhë me plakjen. Boronicat janë antioksiduese. Përveç antioksiduesve boronicat gjithashtu përmbajnë tanin të kondecuar që ndihmojnë në parandalimin e infeksioneve të traktit urinar. 4. 8. Rrushi serezi (Nënshartesat) Edhe rrush serezi, sikurse shumëlloje të pemëve, shumohet në mënyrë vegjetative (me fara) si dhe me mënyrën vegjetative, duke përfshirë këtu edhe shartimin, për çka më parë nevojitet të prodhohen nënshartesat. Me ndihmën e farave rrush serezi shumohet në kuadër të institucioneve shkencore, e me qëllim përftimi të kultivarëve të rinj. Shartimi preferohet kryesisht kur dëshirojmë që kultivarët e fisnikëruar të rrush serezit t’i kultivojmë me trung dhe kurorë të diferencuar e jo në formë kaçube. Si nënshartesë për rrush serezin e zi përdoret rrush serezi i artë.
Rrush Serezi i Artë Rrush serezi i artë (Ribes aureum Purch) është pemë në formë kaçube, e cila arrin lartësinë 2 – 3 m dhe është me origjinë nga veriu i SHBA. Ka fruta në formë të rrumbullakët, ndërsa ngjyra mund të jetë e zezë, e kuqe ose portokalli. Mbi këtë nënshartesë shartohen kultivarët e rrush serezit të zi, me trung dhe kurorë të diferencuar, të cilët, njëherazi kultivohen edhe si pemë dekoruese në oborre.
Pemetari Speciale
83
Pemetari Speciale
83
PYETJE 1. Cilat janë kushtet ekologjike për kultivimin e luleshtrydhes? 2. Cilat janë kushtet ekologjike për kultivimin e manaferrës? 3. Cilët janë kultivarët e luleshtrydhes? Përshkruajë dhe përcaktojë ato. 4. Cilët janë kultivarët e manaferrës ? Përshkruajë dhe përcaktojë ato. 5. Cilat janë masat agropomoteknike për kultivimin e luleshtrydhes? 6. Cilat janë masat agropomoteknike për kultivimin e manaferrës? 7. Cilat janë veçoritë biologjike të boronicës? 8. Prshkruani efektet pozitive ne shendet te boronices? 9. Cilat janë mënyrat e shartimit të rrush serezi dhe nënshartesat e tij?
V. KAPITULLI I PESTE KULTURA TE TJERA TE RENDESISHME 5. 1. Bajamja 5. 2. Fistiku ose pistaku 5. 3. Gështenja 5. 4. Fiku 5. 5. Hurma 5. 6. Mushmolla 5.7. Nespulla
Pemetari Speciale
84
Pemetari Speciale
5.1. Bajamja (Prunus amygdalus ose Amygdalus communis)
84
Bajamja bën pjesë në familjen trëndafilore (Rosaceae), në gjininë Prunus ose Amygdalus L. me rreth 40 specie, 2n=16 kromozome.
Historiku dhe përhapja Prejardhja e bajames konsiderohet Azia perëndimore nga ku u përhap në zonën e Mesdheut, Amerikë, Persi, Kili, etj. Katoni në shekullin e 2-të p.k. e ka quajtur "arra greke". Në vendin tonë njihet qysh nga lashtësia dhe për këtë dëshmojnë pyjet me bajame të egra në Skrapar, Berat, Kurvelesh, Shpirag, etj. Bajamja tek ne kultivohet më shumë në zonat e ullirit si: Elbasan, Kavajë, Lushnje, Fier, Vlorë etj. Klasifikimi botanik
Përshkrimi i pemës dhe veçoritë biologjike Pema e bajames ka zhvillim mesatar 4-8 m lartësi dhe sistem rrënjor boshtor të thellë e të pasur. Forma e kurorës është kryesisht ajo kupore ose dhe e parregullt në raste të tjera. Trungu dhe degët në moshë të re kanë
Pemetari Speciale
85
Pemetari Speciale
ngjyrë të gjelbër në rozë, më vonë gështenjë dhe në mplakje vërehen çarje të lëvores Sythat dallohen lehtë, në vegjetativë dhe lulorë. Sythat vegjetativë janë më të vegjël dhe vendosen në majë të degëzave në gjatësi të tyre të shoqëruar me 1-2 sytha lulore në ndërnyje. Sythat lulorë vendosen në rozeta dhe në gjatësi të degëzave.
85
fekondohet dhe jep farën. Ka edhe raste kur të dy spermoblastet japin farë dhe kjo përbën karakteristikë të kultivarit.
Fruti i bajames është bërthokël, i gjelbër dhe lëkura e të cilit më vonë, në kohën e pjekjes hapet. Endokarpi (bërthama që përmban thelbin) mund të jetë i forte, gjysmë i fortë dhe i butë sipas kultivarit.
Gjethet janë heshtake, të lëmuara, me ngjyrë
të gjelbër të hapur dhe pa push. Lulet e bajames janë të vetmuara, me ngjyrë të bardhë me nuanca dhe shfaqen para gjetheve në periudhën shkurt-mars. Lulja përbëhet nga 5 sepale, 5 petale, 30 thekë dhe 1 pistil me 2 ovula nga të cilat njëra
Frutifikimi i bajames fillon në vitin e 3-4-t dhe është i plotë në vitin e 6-8-të dhe zgjat 25-30 vjet. Bajamja jeton rreth 60-70 vjet. Pema frutifikon në lastarë të vitit të kaluar, rozeta, degëza të holla dhe të përziera. Në kushte të ujitshme bajamja prodhon rreth 15 kv/ha kurse në kushte të paujitshme rreth 60 % më pak dhe me cilësi të dobët. Kultivarët që frutifikojnë kryesisht në rozeta si Truoito kanë tendencë të japin prodhim periodik. Ky fenomen mund të evitohet me krasitje të kujdesshme dhe të rregullt. Shumica e kultivarëve të bajames janë autosterilë përveç Truoito dhe Texas, prandaj kanë nevojë për pjalmim të kryqëzuar. Frutifikimi është i kënaqshëm
Pemetari Speciale
86
Pemetari Speciale
kur 40 % e luleve japin frutë. Kultivari pjalmues duhet të lulëzojë njëherësh me kultivarin bazë dhe të jetë i tregtueshëm. Për pjalmim të efektshëm rekomandohet vendosja e një koshereje blete për dynym. Kushtet e vështira të motit në kohën e lulëzimit si, erërat e forta, shirat dhe temperaturat me të ulëta se 12ºC, pengojnë fluturimin e bletëve dhe për pasojë pjalmimin e kryqëzuar. Në këto zona duhet të evitohen kultivarët autosterilë. Disi më i lehtë është problemi për kultivarë autofertilë.
Klima dhe toka Bajamja kultivohet në klimë të ngrohtë kryesisht ngaqë lulëzon herët në pranverë. Kohët e fundit kanë filluar të përhapen kultivarë të vonë në lulëzim që mund të shkojnë në zona disi më të ftohta. Bajamja ka kërkesa të kufizuara për temperatura të ulëta për ndërprerjen e qetësisë relative të sythave, 200-300 orë nën 7ºC. Kjo nevojë mund të plotësohet edhe me temperatura më të larta se 7ºC, p.sh. 10ºC por sasia e orëve është më e madhe. Ngricat e hershme të pranverës shpesh shkaktojnë dëmtime në pemëtore. Kështu një ngritje e temperaturës në 10-14°C për 1 javë ose më shumë, nxit lulëzim të hershëm dhe më pas rënia e saj (fundi i Shkurtit-15 Mars) dëmton lulet duke ulur lidhjen e frutave dhe rendimentin. Frutat e porsalidhur dëmtohen nën temperaturën -1°C, -1.5°C. Bajamja është shumë e ndjeshme ndaj sëmundjeve kërpudhore e veçanërisht nga monilia, prandaj kultivohet në zona të thata dhe të nxehta me lagështi të ulët sidomos në
86
periudhën e lulëzimit. Bajamja i duron thatësisë dhe kalciumit në tokë më shumë se bërthamorët e tjerë, por rendimente të larta merren në toka pjellore, të ujitshme dhe të kulluara.
Shtimi i bajames Shtimi i bajames bëhet me farë dhe me shartim. Nënshartesa të bajames janë: Nënshartese farore e bajames (sporofite). Jep pemë të fuqishme me sistem rrënjor të zhvilluar dhe i duron thatësisë e kalciumit në tokë. Është e ndjeshme ndaj fitoftorës, nematodeve M. incognita, P. vulnus dhe ndaj armillaries. Pjeshka. nënshartesat e ardhura nga fara (sporofite) kane afinitet të mirë me mbishartesat, nuk durojnë lagështi të madhe në tokë, janë të ndjeshme ndaj nematodeve si Meloidogyne dhe Pratylenchus. S-37, është rezistente ndaj nematodeve Meloidogyne incognita por jo ndaj M. Javanica. G.F.305. jep pemë të fuqishme dhe uniforme. Farët e saj dallohen për fuqi mbirëse të lartë. Nemaguard (P. persica x P. davidiana), rezistente në të dy llojet e nematodeve. Jep pemë të fuqishme por që vonojnë pjekjen e frutave. GF-677 (pjeshkë x bajame). Kjo nënshartesë është rezistente ndaj CaC03 aktiv në tokë (deri 12%). Është e ndjeshme ndaj nematodeve Meloidogyne, kancerit bakterial dhe ndaj Stereum purpureum. Mariana 2624. Përdoret në raste të veçanta në toka të lagëta. Sistemi i mbjelljes
Pemetari Speciale
87
Pemetari Speciale
Sistemi i mbjelljes së bajames është ai katror ose rombik me distanca 5-8 x 5-8 m. Para vendosjes së pemëtores duhet të studiohen me kujdes disa faktorë. 1. Të evitohen zona që karakterizohen nga ngrica të hershme të forta në pranverë ose të zgjidhen kultivarë që lulëzojnë vonë. 2. Zonat me shira të shumta, temperatura të ulëta dhe lagështi të lartë ajrore në kohën e lulëzimit nuk janë të përshtatshme pasi frutifikimi dhe prodhimi është i niveleve të ulëta. 3. Tokat e lagëta të evitohen për kultivimin e bajames ose në rast të kundërt të përdoren nënshartesa kumbulle. 4. Te sigurohen kushte të ujitjes së pemëtores pasi prodhimi në kushte thatësie arrin vetëm 30-40 % të pemëtores së ujitshme. parashikohet mekanizimi i 5. Të proceseve të ndryshme agroteknike. Vendosja e kultivarit pjalmues bëhet në rreshta, 2 të kultivarit dhe 1 të pjalmuesit ose 2 me 2. Forma e kurorës së pemës tek bajamja është kupore e hapur ose kupore piramidale.
Krasitja kryhet çdo vit dhe konsiston në rrallimin e lastarëve që të krijohen kushte të mira ajrimi e dritëzimi, për mënjanimin e lagështisë së tepërt dhe për luftimin e sëmundjeve. Gjithashtu largohen degë të dëmtuara ose të infektuara nga shkaqe të ndryshme. Mbas disa vjet prodhimi, kryhen edhe shkurtime të degëve me qëllim krijimin e organeve të reja prodhuese. Zhvillimi i frutit
87
Në shumicën e tyre, kultivarët e bajames janë vetështerpë dhe kërkojnë pllenim të kryqëzuar për frutifikim të kënaqshëm. Kultivar vetëpllenues është Truoito. Vetëpllenimi është karakteristikë e dëshirueshme për bajamen pasi ajo lulëzon herët në pranverë kur kushtet klimatike nuk janë shumë të përshtatshme. Rritja e frutit të bajames ndjek një kurbë sinusoidale të thjeshtë. Në fazat e para të frutit zhvillohet endokarpi dhe ekzokarpi dhe kur ata kanë arritur madhësinë e tyre, thelbi është në fazën e 10% të madhësisë së tyre. Në vazhdim zhvillohet thelbi i cili merr madhësinë përfundimtare pas 30-40 ditësh. Me pjekjen e frutit (Gusht-Shtator) lëvorja çahet dhe kjo është një karakteristikë e dëshirueshme për bajamen. Vjelja e frutave bëhet me goditje të degëzave me shufër ose me tundësa mekanike. Frutat e vjelë më tej transportohen dhe futen në makina të ndarjes së lëvores, thahen dhe ambalazhohen.
Ujitja dhe plehërimi Bajamja i duron thatësisë por megjithatë mos ujitja e pemëve sjell rendimente të ulëta dhe mosmbushjen e farës. Rendimenti i ulët nuk vjen vetëm nga mosdiferencimi i sythave frutore, por nga rrëzimi intensiv i frutave. Kështu, kultivari Texas nuk rekomandohet të kultivohet në kushte të paujitshme. Ujitjet kryhen gjatë verës dhe janë të shpeshta por me sasi të vogël uji pasi bajamja nuk pëlqen lagështinë e tepërt në tokë. Kërkesat e bajames për elemente ushqyes nuk janë shumë të mëdha megjithatë ajo ka
Pemetari Speciale
88
Pemetari Speciale
nevojë të konsiderueshme për azotin pasi duhet të plotësohen nevojat për sintezën e proteinave në farë. Pemët e reja plehërohen me 0.2-0.5 kg sulfat amoni kurse ato në prodhim të plotë me 3kg nitrat amoni ose 5kg sulfat amoni në disa duar, duke filluar me dorën e parë në Shkurt për zona me shira, kurse në zona të thata më herët. Në mungesë të potasit shfaqet tharje e majave të gjetheve dhe rrëzimi i tyre. Përdorimi i K2SO4, 2 kg/pemë 1 herë në 2 vjet, eviton shfaqjen e simptomave dhe pasojat e tyre. Në toka kalcike ranore mund të vërehen edhe mungesa të zinkut (klorozë e gjetheve dhe gjethe të vogla) që evitohen me spërkatje me ZnS04 3% në dimër ose 0,5% në pranverë. Mungesa e borit shkakton rënien e gjetheve të majës së lastarëve që mund të shkojë deri në tharjen e majës së lastarit. Frutat zhvillohen normalisht por fara nuk mbushet. Lëvorja çahet dhe ka ngjyre të rrëshirës. Mund të ketë edhe rënie të frutave. Mungesa e borit plotësohet me hedhjen në tokë të 100-300 gr/pemë ose me spërkatje me 0,125% të acidit borik. Mungesa e hekurit plotësohet me përdorimin e 100 gr/bimë Sequestrene 138.
Dëmtuesit kryesorë të bajames janë: Eurytoma amygdali, Capnodis tenebroides, Myzus persica, Anthonomus ornatus, Ruguloscolytus rugulosus, Rynchytes bacchus, Diaspis pentagona, Quadraspidiotus perniciosus, Meloidogyne incognita dhe M. javanica.
88
Sëmundje kryesore janë: monilia (Monilia laxa ose fruticola); polistigma (Polystigma ochraceum), Phytophthora syringae; Verticillium albo-altrum; Coryneum beijerinkii; Puccinia pruni-spinosae; Stereum purpureum; Sphaerotheca pannosa; Agrobacterium tumefaciens dhe Pseudomonas amygdali. Kultivarët e bajames Kultivarët e bajames ndahen sipas fortësisë së guackës, por edhe sipas kohës së lulëzimit. Kultivarët guackëfortë Truoito: Kultivar me origjinë italiane, prodhon frutë të madh me farë që zë 30%. Është kultivar që lulëzon vonë dhe piqet vonë. Ndarja e lëvores (perikarpit) është e vështirë prandaj duhet realizuar menjëherë pas vjeljes pasi, mund të mbetet i ngjitur me endokarpin. Është kultivar vetëpllenues. Duron thatësinë por është i ndjeshëm ndaj monilias, polystigma dhe euritomës. Ferragnes : Kultivar me origjinë franceze, hyn shpejt në prodhim dhe është prodhues. Prodhon fruta mesatare me 34% farë. Pllenues të mirë për të janë Ferraduel, Ai, Retsu. AI: kultivar francez me 42% farë. Shkon mirë në bashkëshoqërim me Ferragnes dhe e pllenon atë. Feraduel: Kultivar me lulëzim të vonë, prodhues, pllenohet nga Ferragnes dhe AI. Kultivarë me guackë gjysmë të fortë Texas: Kultivar me origjinë amerikane, prodhon fruta mesatare 46% farë. Pllenohet nga Truoito dhe Retsu. Ka përqindje të frutave me dy fara, gjë që nuk është e
Pemetari Speciale
89
Pemetari Speciale
dëshirueshme. Shkon mirë në toka të pasura dhe të ujitshme. Kultivarë me guackë të butë Retsu: Kultivar grek, me lulëzim të vonë, që mundëson kultivimin e tij dhe në zona më të ftohta. Pema hyn shpejt në prodhim, prodhon përvit, i duron thatësisë dhe kalciumit por është e ndjeshme ndaj monilias dhe ndryshkut.
Në vendin tonë kultivohen: Bajame guackë-butë e ngjyrë të bardhë Pema: mesatarisht e zhvilluar, lulëzon herët dhe ka prodhimtari mesatare. Fruti: mesatar, në formë vezake pa majë. Endokarpi: i bardhë, poroz dhe thyhet me lehtësi. Thelbi: vezak, cipëhollë, i shijshëm e me 36-45% yndyrë. Koha e pjekjes: mesi i Gushtit. Bajame guackë-butë e ngjyrë të kuqe Pema: shumë e zhvilluar, lulëzon pak më vonë se e para dhe ka prodhimtari më të lartë. Fruti: i madh, në formë vezake me majë. Endokarpi: i kuqërremtë, poroz dhe thyhet me lehtësi. Thelbi: vezak i fryrë, cipëhollë, i shijshëm e me pak yndyrë. Koha e pjekjes: fundi i Gushtit.
89
Koha e pjekjes: mesi i Gushtit. Veçori biologjike: është kultivar autosteril dhe jep prodhim të lartë kur pjalmohet me Texas. Pizuta Pema: e zhvilluar dhe ka prodhimtari mesatare. Fruti: mesatar, në formë vezake. Endokarpi: i kuqërremtë, i lëmuar, me majë dhe i fortë. Thelbi: eliptik, i mbushur, cipëhollë, i shijshëm. Koha e pjekjes: fillimi i Gushtit. Veçori biologjike: është kultivar autosteril dhe jep prodhim të lartë kur pjalmohet me Avola, Romana. 5.2. Fistiku ose Pistaku (Pistacia vera L.)
Historiku dhe përhapja Fistiku është bimë gjetherënëse, autoktone e Indisë, Sirisë, Palestinës, Persisë dhe Azisë së Mesme. Ka qenë i njohur qysh në kohën e Teofrastit (300 vjet p.K.). Romakët e përhapën në Itali, Spanjë, Francë, Algjeri dhe Tunizi. Në Kaliforni u përhap me 1854. Sot kultivohet në shumë shtete të botës për vlerat e larta që paraqet.
Nonpareil Pema: e zhvilluar, lulëzon herët dhe ka prodhimtari mesatare. Fruti: mesatar, në formë vezake të zgjatur. Endokarpi: i kuqërremtë, i lëmuar, shumë i butë dhe thyhet me lehtësi me dorë. Thelbi: i mbushur, cipëhollë, me rreze 66%, i shijshëm e me 60% yndyrë.
Pemetari Speciale
90
Pemetari Speciale
90
P. terebinthus: Shkurre me lartësi 2-5 m, me gjethe të përbëra (7-13 gjethëza) me frutë të kuq. Nuk përdoret shumë si nënshartesë pasi ka afinitet të dobët me kultivarët. P. palestina: Pemë me lartësi 10-20m, me gjethe të përbëra, me frutë të kuq që kur piqet merr ngjyrë të gjelbër. Përdoret shumë si nënshartesë, pasi ka afinitet të mirë me kultivarët.
Vlerat Ushqyese Pjesa e konsumueshme (farat ose thelbi) ka vlera të larta ushqyese pasi përmbajnë, 55% yndyra, 22.5% proteina, 19% karbohidrate, 5.15% ujë dhe 1.9% kripëra minerale të K, P, Ca , Mg, Fe, etj. Rëndësi të madhe ka edhe përpunimi i tyre në industrinë ushqimore, kozmetike dhe farmaceutike. Gjithashtu rrëshira e tij gjen përdorim në industrinë ushqimore dhe atë kimike. Klasifikimi botanik Fistiku bën pjesë ne familjen Anacardiaceae, në gjininë dhe specien Pistacia vera me 2n =30 kromozome. Specie të tjera të kësaj gjinie janë:
P. lentiscus: Shkurre gjethembajtëse, me frutë të kuq ndaj dhe përdoret si bimë dekorative. Kultivari P.lentiscus cv. Chia përdoret për prodhimin e mastikës. P.atlantica Desf: Pemë gjetherënëse me lartësi 20 m, me gjethe të përbëra. Përdoret si nënshartesë në Afrikë dhe USA pasi ka afinitet të mirë me kultivarët dhe i duron kripërave në tokë. P. chinensis: Pemë gjetherënëse me degë të trasha, me lartësi 20 m dhe gjethe të përbëra (5-7gjethëza). Gjendet kryesisht në Kinë dhe nuk përdoret si nënshartesë pasi ka afinitet të dobët me kultivarët.
Pemetari Speciale
91
Pemetari Speciale
Përshkrimi biologjike
i
pemës
dhe
veçoritë
Pema e fistikut është gjetherënëse, dioike,
mesatarisht e zhvilluar me lartësi që shkon 5-8 m si dhe sistem rrënjor të pasur. Forma e kurorës është kupore natyrale. Trungu dhe degët kane ngjyrë të hirtë dhe lëvore të lëmuar në pemët femër, kurse në ato mashkull të errët me plasaritje. Sythat Sythat janë të thjeshtë. Sythi i majës
është vegjetativ dhe shoqërohet me 2-3 sytha të tjerë po vegjetativë. Sythat lulorë janë më të fryrë sidomos në pemët mashkull. Gjethet janë të mëdha, të përbëra nga 3-5
gjethëza të rrumbullakëta në bimët femër, kurse në ato mashkull dallohen 3 klone (A,B,C), në bazë të morfologjisë së gjetheve. Kështu gjethet A kanë 5-9 gjethëza, ato B 3-7 gjethëza dhe ato C 3-5 gjethëza. Ky i fundit ka më shumë ngjashmëri me bimët femër. Lulet. Fistiku është bimë dioike. Lulet dalin
nga degëzat e vitit të kaluar (1-vjeçare) në lulesë (botri) dhe kanë 5 sepale, pistil të shkurtër me vezore të thjeshtë ( 1 karpofile) dhe nuk kanë petale. Pemët femër lulëzojnë në fillim të Prillit dhe presin pjalmin gjatë 35 ditëve. Pemët mashkull lulëzojnë më herët (fenomeni i protandrisë). Fruti i fistikut është bërthokël me perikarp
të gjelbër që skuqet në pjekje dhe endokarp (guacka që përmban thelbin) të fortë, por që hapet gjatë pjekjes. Piqet në fillim të Shtatorit. Pjesa e ngrënshme është fara e zhvilluar (thelbi) me dy kotiledone të gjelbërta. Frutifikimi i fistikut fillon në vitin e 5-12-të (bimët me prejardhje farore) dhe më herët (bimët me shartim). Pema jeton
91
200-300 vjet. Një rendiment prej 10-15 kg/pemë konsiderohet i kënaqshëm, por ai arrin edhe 20kg. Lastarët frutorë paraqesin rënie të sythave që fillon me rritjen e embrionit. Arsye e mundshme është ajo hormonale, por rezultati është shfaqja e periodicitetit parcial të prodhimit të pemës. Fistiku është bimë dioike, anemofile, dhe për sigurimin e prodhimit të dëshiruar në pemëtore vendosen pjalmuesit (bimët mashkull) dhe gjithashtu kryhet pjalmimi artificial.
Klima dhe toka Fistiku kultivohet në zona me klimë të ngrohtë dhe të thatë. Shirat e pranverës pengojnë pjalmimin e luleve. Pema i duron temperaturat e ulëta njësoj si pjeshka dhe ka kërkesa të pakta për temperatura nën 7°C për ndërprerjen e letargjisë. Gjithashtu temperaturat e larta të verës dhe fillimit të Shtatorit (22-28°C) ndihmojnë pjekjen dhe vjeljen e frutit. Fistiku mund të kultivohet në shumë lloje tokash duke shfrytëzuar akoma edhe toka me 50% CaC03, toka acide, të varfra, bazike ose të kripura, por jo toka të rënda. Rendimente të larta merren në toka të lehta, të pasura, të kulluara dhe që ujiten e plehërohen në bazë të nevojave të bimës. Shtimi i fistikut Shtimi i fistikut bëhet me farë dhe shartim. Fara, që të mbijë, shtresohet për ndërprerjen e qetësisë letërgjike në temperaturën 4°C ose mbillet direkt në fidanishte në JanarShkurt. Gjithashtu mund të trajtohet kimikisht me H2S04 (lorë) në proporcion 1:2 ose me 1 % NaOH (24orë) dhe mbjellja në Mars. Farat e shtresuara ose të trajtuara
Pemetari Speciale
92
Pemetari Speciale
mbijnë për 2 javë, kurse ato të patrajtuara për 2 muaj. Filizit i kryhen shërbimet e nevojshme agroteknike dhe në Gusht pasi ka arritur trashësinë 8-10 mm kryhet shartimi në formën e germës "T". Fidanët e prodhuar në fidanishte shkulen me bukë dheu dhe jo më sistem rrënjor të zhveshur pasi ka dështime në zënien e fidanit.
lehtësuar kështu transportimin e pjalmit me anë të erës (fistiku është bimë anemofile).
Sistemi i mbjelljes Sistemi i mbjelljes së fistikut është ai në rreshta, katror ose rombik i kombinuar me formën kupore të kurorës me distanca 6-7 x 6-7 m, në varësi të kultivarit, nënshartesës, tokës, etj. Mbjelljet e dendura nuk rekomandohen pasi hijezimi i kurorës nxit zhvillimin e sëmundjeve dhe pengon dritëzimin si dhe shërbimet agroteknike. Pjalmuesit vendosen në skema të ndryshme, por skema më e përshtatshme është 8-12 pemë femër me 1 pemë mashkull. Vendosja e pjalmuesve në rresht bëhet në drejtimin që fryn era. Kohët e fundit prodhuesit aplikojnë sistematikisht pjalmimin artificial të bimëve.
Zhvillimi i frutit tek fistiku ndjek një kurbë sigmoide të dyfishtë si tek bërthamorët. Fillimisht ndodh zhvillimi i shpejtë i ekzokarpit dhe i endokarpit. Pasi futi ka arritur madhësinë e tij fillon rritja e farës (rreth 60 ditë pas lulëzimit). Forcimi i endokarpit fillon 50-60 ditë pas lulëzimit dhe plotësohet me pjekjen e frutit. Perikarpi fillon të ndahet nga endokarpi i fortë rreth 30 ditë para pjekjes. Me pjekjen e frutit endokarpi hapet në majë dhe kjo është e dëshirueshme për cilësinë e frutit. Frutat e mbyllura kanë vlerë më të ulët tregtare se ato të hapura. Në kohën e pjekjes perikarpi merr ngjyrë të verdhë në të kuqe. Frutat piqen Gusht-Shtator në mënyrë stadiale që zgjat rreth 25 ditë.
Krasitja Krasitja në pemët e reja synon në formimin e kurorës. Krasitja prodhuese është e lehtë dhe konsiston në rrallimin e lastarëve dhe pak shkurtime në mënyrë që të krijohen kushte të mira ajrimi e dritëzimi të kurorës. Gjithashtu largohen degë të dëmtuara ose të infektuara. Prerjet e rënda duhet të evitohen pasi plagët që shkaktojnë epulohen me vështirësi. Me krasitjen prodhuese nuk duhet të largohet më shumë se 10% e lastarëve të kurorës. Gjithashtu largohen fundakët që pengojnë kryerjen e shërbimeve agroteknike. Pemët mashkull lejohen të zhvillohen më shumë se ato femër duke
92
Zhvillimi i frutit Pas pllenimit të vezores fillon zhvillimi i frutit. Gjithashtu mund të zhvillohet edhe një përqindje frutash të pafekonduar ose me embrion të dështuar (parthenokarpia).
Vjelja e frutave Vjelja e frutave bëhet në 2-3 duar me goditje të lehta të degëve me shufër ose me tundësa mekanike pasi të jetë shtruar poshtë pemës rrjetë ose plastmasë. Frutat e vjelë transportohen dhe futen në makina të ndarjes së lëvores (sepse ndryshe endokarpi nxihet), zbardhen (me sulfit natriumi) thahen dhe ambalazhohen. Ujitja dhe plehërimi. Në shumë raste fistiku prodhon mirë pa ujitje duke u mjaftuar në shirat e dimrit dhe
Pemetari Speciale
93
Pemetari Speciale
lagështinë e tokës m.q.s ka sistem të zhvilluar rrënjor. Vetëm në toka të lehta e të kulluara dhe sipas nevojës së bimëve mund të kryhen me kujdes ujitje gjatë verës. Ujitjet e shumta e drejtojnë pemën ne zhvillim të vegjetacionit të fuqishëm dhe në rënie të prodhimit. Kërkesat e fistikut për elemente ushqyes vlerësohen kryesisht nga analizat gjethore. Plehërimi me azot kryhet në dy doza: 1/2 e sasisë në pranverë herët (sulfat amoni) dhe 1/2 (nitrat amoni) në kohën e zhvillimit të farës. Potasi shton rezistencën e bimës ndaj sëmundjeve, ndihmon në formimin e thelbit, shpejton pjekjen dhe zvogëlon pasojat e tepricës së azotit. Përdorimi i K2S04 3 Vlerat kg/pemë njëherë në Fruti dy ivjet, eviton shfaqjen e simptomave dhe pasojat e tyre. Fosfori ndihmon në zhvillimin e indit drunor dhe thith 15-20% në vit nga toka. Teprica e tij mund të shkaktojë antagonizëm me Zn, Fe dhe Ca. Në pemët e reja 1-3 vjeçare aplikohet plehërimi me skemë 12-12-12 (100-300 g/bimë), kurse në ato në prodhim të plotë 80-120 kg/dynym, gjatë vjeshtës dhe me 30 kg nitrat amoni gjatë periudhës së vegjetacionit.
Dëmtuesit kryesorë të fistikut janë: Eurytoma, afidet, nematodet, thripet, etj. Sëmundjet kryesore janë: Camarosporium, Septoria, Sacharomyches, Armillaria, Verticillium, Fusarium, Roselinia, etj. Kultivarët e fistikut Kultivarët e fistikut në vende të ndryshme janë të ndryshme. Më poshtë jepen disa prej tyre sipas rëndësisë në secilin vend:
93
Italia: Napoletana, Natarola, Agostara USA: Kerman, Bronte, Trabonella, Red Aleppo Iran: Mondaz, Ibrahimi, Shasti, Vahedi, Imperiale Turqia: Uzun, Kirmiz Greqi: Egini, Funtukati, Nikati, Kilarati Siria: Batturi, Aschoari. 5.3. Gështenja (Castanea sativa)
Historiku dhe përhapja Origjina e gështenjës konsiderohet zona e Evropës Mesdhetare. Tek ne njihet qysh në kohëra të lashta në trojet Ilire e Dardane. Fruti i gështenjës ka vlera të larta ushqyese pasi përmban, 8 % yndyra, 10 -12% proteina, 25% amidon, 2.5% celulozë, 2.83% kripëra minerale dhe vitamina sidomos vitamin C. Gështenja konsumohet si frutë i thatë, i zierë, i gatuar, i pjekur dhe përdoret për industrinë ushqimore. Thelbi zë 80-85% të frutit dhe në gjendje të thatë përmban amidon dhe sheqer respektivisht në masën 40 dhe 30%. Druri i gështenjës është shumë i përdorshëm për ndërtim, voza, varka, sisteme mbështetjeje në pemëtore sepse nuk kalbet lehtë pasi ka përmbajtje të lartë tanine.
Klasifikimi botanik Gështenja bën pjesë në familjen Cupulifereae, në gjininë dhe specien C.sativa me 2n =24 kromozome. Përshkrimi i pemës dhe veçoritë biologjike Pema e gështenjës është shumë e zhvilluar, me lartësi që arrin 30-35m, me trung dhe degë të trasha e të fuqishme.
Pemetari Speciale
94
Pemetari Speciale
94
Lulet e gështenjës dalin mbi lastarë të rinj
pranverorë në të gjitha pjesët e kurorës. Disa nga lulet janë njëseksore (mashkull) dhe disa janë dyseksore. Lulet mashkullore janë të vendosura në majë të lulesës dhe ato femërore në pjesën e poshtme. Lulet mashkullore janë me ngjyrë të bardhë e nuanca të verdha. Lulet femërore dalin 2-4 bashkë në formë korimbi. Pjalmimi i luleve tek gështenja kryhet me anë të erës (anemofile) dhe nga kandrat (entomofile). Fruti i gështenjës është aken, i rrethuar me
një perikarp lëkuror të gjelbër e me gjemba, që në kohën e pjekjes hapet në 4 pjesë. Në brendësi të tij ndodhen 2-4 fruta me ngjyrë kafe të errët të ndritshme. Frutifikimi i gështenjës fillon në vitin e 3-5të dhe prodhon rregullisht për shumë vite. Gështenja është drufrutor shumë jetëgjatë që mund ti kalojë 500 vjetët. Rendimenti i gështenjës mund të arrijë 200 deri 300 kg/pemë në varësi të kultivarit, agroteknikës, tokës, klimës, etj.
Klima dhe toka
Pemetari Speciale
95
Pemetari Speciale
95
kultivohet qysh në kohërat prehistorike (para 4000 vjetësh). Për herë të parë është kultivuar nga Fenikasit, Egjiptianët, Grekët dhe Ilirët. Në vendin tonë gjendet në gjendje të egër e të butë dhe është kultivuar si në kopshtin e fermerit ashtu edhe në blloqe masive (Berat, Lushnje, Fier, Tiranë, Shkodër, Lezhë, etj.).
Gështenja është bimë e zonës kontinentale dhe kultivohet në zona të freskëta si Tropojë, Kukës, Dibër, Pogradec, etj. Pema duron temperatura të ulëta, dhe thatësirën, por ka nevojë për lagështi ajrore.
Vlerat Fiku konsumohet i freskët, i thatë e mund të përdoret për prodhimin e reçelrave, marmelatës, etj. Në gjendje të freskët fiku përmban 10-12% sheqer, kurse i thatë 5060% sheqer. Klasifikimi botanik Futet në rendin Morales, në familjen Moraceae, gjininë dhe specien Ficus carica L.
Gështenja kultivohet dhe prodhon në toka subargjilore, kodrino-malore, pjellore, me lagështi të mjaftueshme dhe të kulluara, por edhe në toka të thata e acide. Zonat ku rritet fieri janë tipike të gështenjës.
Shtimi i gështenjës Shtimi i gështenjës bëhet me kamza dhe me shartim me kalem nën lëkurë ose me syth. Kultivarët e gështenjës: janë të shumtë dhe në vendin tonë kanë marrë emrin e zonave të kultivimit, si: Tropojane, Shën Maria, Kukësi, Erbeli i Dibrës, Zervaska e Pogradecit, Iballa e Pukës, Zalldajti i Tiranës, etj. 5.4. Fiku (Fikus carica L.)
Historiku dhe përhapja Është bimë me origjinë nga Azia e Vogël. Në Evropë, sidomos në zonën mesdhetare
Njihen mbi 1000 specie. Ndërtimi gjenetik (2x=26 kromozome), specia F.carica fiori (sativa) ose fiku i butë dhe F.carica caprificus R. ose fiku i egër.
Përshkrimi i pemës dhe veçoritë biologjike Pema. Rritet në lartësinë 6-12 m, por mund të rritet edhe si shkurre 3-5 m. Trungu dhe degët kanë ngjyrë të hirtë dhe druri është palcor në qendër. Sistemi rrënjor i bimës është i zhvilluar e mund të depërtojë deri 10 m thellësi. Gjethet janë të mëdha, pëllëmbore, të ashpra me ngjyrë të gjelbër të errët nga sipër dhe push në sipërfaqen e poshtme. Sythat vendosen në sqetullat e gjetheve 2-3 së bashku ku i mesit është vegjetativ dhe anësorët frutorë. Sythat vegjetativë anësorë zakonisht nuk aktivizohen brenda vitit me
Pemetari Speciale
96
Pemetari Speciale
pasojë formimin e degëve të gjata në sajë të zhvillimit vegjetativ në majë. Lulet. Lulesat (sikonet) dalin në sqetullat e gjetheve dhe përmbajnë 800-1500 lule secila. Bima është dioike dhe pjalmimi i kryqëzuar. Në pemët femër (fiku i egër ose kaprifiku) lulet mashkullore janë krezëshkurtëra dhe me shtyllëza të gjata thekësh. Në anën e kundërt të bishtit ndodhet një vrimë e vogël ku mund të futet e dalë insekti. Lulet femërore tek fiqtë e butë janë krezëgjata duke lehtësuar kështu pjalmimin e kryqëzuar. Fiku i egër ka edhe lule mashkullore edhe lule femërore, kurse fiku i but ka vetëm lule femërore. Fruti është i përbërë (taksikarpik) me
madhësi, formë e ngjyrë të ndryshme që rrjedh nga lulet dhe shtrati i lulesës. Fiku prodhon një lëng qumështor (Latex) që përmban ritinë, rrëshira të ndryshme, qeri, yndyra, enzima protolitike (diastaza, lipaza) dhe që shkakton ngacmim ose edhe alergji në lëkurën e njeriut. Lulëzimi - lidhja – zhvillimi i frutit Fiqtë e butë ndahen në d y grupe të mëdha:
a) fiqtë njëherësh prodhojnë një herë në vit. Frutat formohen në lastarët e vitit (lastarët e rinj) në nyjet 3-5, kurse sythat e vitit të kaluar rrëzohen. Frutat piqen në GushtShtator dhe mund të kenë ose jo nevojë (sipas kultivarit) për pjalmim-pllenim të kryqëzuar nga fiku i egër. b) fiqtë dyherësh prodhojnë dy herë në vit. Frutat e prodhimit të parë dalin nga sythe të lastarëve të vitit të kaluar, zhvillohen në mënyrë partenokarpike, pra nuk kanë
96
nevojë për pjalmim të kryqëzuar dhe piqen në Qershor-Korrik. Frutat e prodhimit të dytë dalin në lastarë të vitit në vazhdim, zakonisht kanë nevojë për pjalmim të kryqëzuar dhe piqen në Gusht-Shtator. Nga pjalmimi dhe pllenimi i kryqëzuar rrjedhin frutat e fikut njëherësh dhe frutat e prodhimit të dytë të fikut dyherësh. Transporti i pjalmit bëhet me insektin Blastophaga grossorum. Insekti dimëron në stadin e pronimfës në fiqtë e egër të ngelur në pemë dhe që quhen “mbajtës” . Në pranverë në pemët e fiqve të egër formohen frutat e rinj. Insekti i cili e plotësoi ciklin e vet, del nga dimërimi dhe i vendos vezët në frutat e rinj të egër që quhen “profiqtë”. Profiqtë kanë 200-300 lule mashkullore në fillim dhe 1000-1500 lule femërore krezëshkurtëra në thellësi afër bishtit. Blastophaga futet në frutë dhe depoziton vezët në lulet femërore. Vezët japin pronimfat dhe më vonë insekt të rritur i cili duke dalë nga fiku i egër, merr pjalmin e luleve mashkullore. Insekti futet në frutat e fikut të butë dhe në përpjekje për të lëshuar vezët transporton pjalm në lulet femërore krezëgjata dhe realizon kështu pjalmimin e kryqëzuar. Për realizimin e pjalmimit të kryqëzuar tek fiqtë e butë është e nevojshme që në pemëtore të ketë disa pemë të fikut të egër ose të kryhet “martesa” e fikut duke vendosur vargje me fiq të egër (para daljes së mizës) në pemën e fikut të butë. Ky proces mund të përsëritet 3-4 herë. Në disa vende bëhet edhe rritje artificiale e mizës dhe lëshim i tyre në pemëtore.
Pemetari Speciale
97
Pemetari Speciale
Klima dhe toka Fiku është bimë subtropikale gjethe rënëse ndaj shkon mirë në zonën e ullirit me klimë të butë. Temperaturat e ulëta (nën 0ºC) dëmtojnë vegjetacionin e bimës kurse, temperaturat nën -10ºC dëmtojnë edhe pjesët drunore dhe sistemin rrënjor. Fiku jep prodhim me cilësi kur temperatura mesatare e verës është 30ºC, ndërsa temperaturat e larta të kësaj stine (40ºC) janë të dëmshme pasi fiqtë bëhen lëkurorë të fortë. Shirat në kohën e pjekjes janë të dëmshëm pasi dëmtojnë frutin duke shkaktuar plasaritje dhe kalbëzime të tij. Fiku prodhon edhe në toka të thata, ranore, gurishtore mjafton që rrënjët të mund të depërtojnë në tokë. Duron përqindjen e lartë të kalciumit dhe të kripërave në tokë. Natyrisht prodhon mirë e me cilësi në toka të pasura dhe të kulluara. Shtimi i fikut Shtimi i fikut bëhet me copa të drunjëzuara që merren me gjithë majë nga lastarët 1vjeçarë. Copat me gjatësi 30-40 cm mbillen në vjeshtë ose herët në pranverë duke lënë sythin e majës të zbuluar. Mënyra të tjera shtimi janë: me copa të gjelbërta në sistem mjegullimi, me farë dhe shartim me syth në formë “T” të përmbysur dhe me kamza ose fundakë të rrënjëzuar. Ngritja e pemëtores dhe forma e kurorës Për ngritjen e pemëtores bëhet zgjedhja e kultivarit dhe bimëve pjalmuese të egra. Në vazhdim kryhet përgatitja e pemëtores (pastrime, punime, sistemime, etj.). Distancat e mbjelljes janë 5-10 X 5-10 m. Preferohen distanca të mëdha kur pemëtorja është e ujitshme dhe distanca të vogla kur
97
nuk aplikohen ujitje. Pemët mbillen në dimër kur nuk ka rrezik ngricash dhe në pranverë në zonat me ngrica. Fiku mund të kultivohet si pemë ose si shkurre në varësi të dëshirës së prodhuesit. Zakonisht kultivohet si pemë duke i dhënë formë kupore të lirë me 5-6 degë skeletore dhe shumë degë të dyta e të treta. Mund ti jepet edhe formë e lirë sferike.
Krasitja prodhuese Krasitja prodhuese realizon kryesisht rrallim të lastarëve në mënyrë që të sigurohen kushte të mira ajrimi e dritëzimi, prodhim i kënaqshëm si dhe vegjetacion për vitin e ardhshëm. Shkurtimet kryhen një herë në 23 vjet në degë të zhvilluara me synim formimin e degëzimeve anësore dhe evitimin e vendosjes së prodhimit larg në periferi të kurorës. Shkurtimet duhet të jenë tepër të kujdesshme pasi mund të shkaktojnë vonesë në pjekjen e frutave. Vjelja dhe ruajtja e frutit Frutat duhet të mblidhen në stadin e duhur të pjekurisë kur shkëputen me lehtësi nga pema. Frutat mblidhen në mëngjes duke përdorur doreza pasi lëngu latex i fikut shkakton eksitime të lëkurës. Frutat e vjelë vendosen në tellaro njështresore me kujdes që të mos goditen e shtypen. Fiqtë e freskët mund të ruhen në frigorifer në temperaturën 0ºC dhe lagështinë 85-90% për 10 ditë. Fiqtë për tharje mblidhen të tejpjekur, vendosen në tellaro dhe thahen në diell. Fiqtë e thatë vargëzohen ose paketohen, ruhen dhe tregtohen për një kohë të gjatë.
Pemetari Speciale
98
Pemetari Speciale
Dëmtuesit e fikut Dëmtuesit kryesorë të fikut janë breshkëzat, miza mesdhetare, nematodet dhe insekte të tjera si lepidopterë të vegjël Phodia dhe Ephestia.
Përdorimi: për konsum të freskët dhe industri. Veçori biologjike: është kultivar që prodhon 1 herë në vit dhe ka nevojë për kaprifikim.
Kultivarët Kultivarët e fikut ndahen sipas prodhimit: në ata njëherësh dhe dyherësh; sipas ngjyrës së lëkurës: në fiq të bardhë e të zinj; sipas përdorimit: në fiq për konsum të freskët, tharje dhe të dyja së bashku. Kultivarët kryesorë të fikut janë:
Fiku i Lezhës
Krec i zi
Origjina: kultivar autentik i Tiranës dhe shtrihet në zonën e Shqipërisë së mesme. Fruti: është mesatarisht i madh (45-50 gr) në formë rrumbullake dhe plloçak në anë të kundërt të bishtit i cili është i shkurtër. Fruti ka ngjyrë të zezë në patlixhan dhe plasaritje të lehtë. Tuli është i kuq në rozë, i ëmbël, i shijshëm dhe ka 20 % lëndë të thatë. Koha e pjekjes: fundi i Qershorit Përdorimi: për konsum të freskët dhe industri Veçori biologjike: është kultivar që prodhon 2 herë në vit dhe ka nevojë për kaprifikim. Krec i bardhë
Origjina: kultivar autentik i Tiranës dhe shtrihet në zonën e Shqipërisë së mesme. Fruti: është mesatar, i zgjatur dhe plloçak në majë. Fruti ka ngjyrë të bardhë dhe plasaritje të lëkurës. Tuli është i kuq në rozë, i ëmbël, i shijshëm dhe ka 20 % lëndë të thatë. Koha e pjekjes: Gusht
98
Origjina: kultivar autentik i Lezhës. Fruti: është i madh (80-90 gr) në formë të rrumbullakët me bisht të gjatë. Fruti ka ngjyrë të hirtë me pika gri dhe plasaritje të lëkurës. Tuli është i kuq në rozë, i ëmbël, i shijshëm dhe ka 21 % lëndë të thatë. Koha e pjekjes: 20 Gusht Përdorimi: për konsum të freskët. Veçori biologjike: është kultivar që prodhon 1 herë në vit. Bradashesh (Fiku i lashtë)
Origjina: kultivar autokton Elbasani dhe shtrihet në zonën e Shqipërisë së mesme, Tiranë, Shkodër, etj. Fruti: është i madh (45-50 gr) në formë të rrumbullakët pak i zgjatur dhe plloçak në majë. Fruti ka ngjyrë vjollcë në blu dhe plasaritje të lehtë. Tuli është i kuq në rozë, i ëmbël, i shijshëm. Koha e pjekjes: fundi i Qershorit Përdorimi: për konsum të freskët dhe industri. Veçori biologjike: është kultivar që prodhon 2 herë në vit. Patlixhan
Origjina: kultivar Shkodran por shtrihet edhe në zona të tjera si Tiranë, Përmet, Elbasan, etj. Fruti: është i mesatar (45-60gr) në formë të zgjatur. Fruti ka ngjyrë të zezë në patlixhan dhe plasaritje të lehtë kur piqet. Tuli është i
Pemetari Speciale
99
Pemetari Speciale
kuq në rozë, i ëmbël, i shijshëm dhe ka 19 % lëndë të thatë. Koha e pjekjes: Gusht-Shtator Përdorimi: për konsum të freskët dhe industri. Veçori biologjike: është kultivar që prodhon 1 herë në vit dhe ka nevojë për kaprifikim. Kultivarët për tharje Bajun
Origjina: kultivar që shtihet në zonën e Tiranës, Lezhës, Shkodër, etj. Fruti: është mesatar (50-60 gr) në formë të rrumbullakët dhe plloçak në anë të kundërt të bishtit i cili është i shkurtër. Fruti ka ngjyrë të gjelbër në të verdhë, me pika gri dhe plasaritje të lehtë. Tuli është i kuq në rozë, i ëmbël, i shijshëm dhe ka 23 % lëndë të thatë. Koha e pjekjes: fundi Gushti-fillim Shtatori Përdorimi: për konsum të freskët, tharje dhe industri Veçori biologjike: është kultivar që prodhon 1 herë në vit dhe ka nevojë për kaprifikim. Kallamata
Origjina: kultivar grek që shtrihet në zonën e Shqipërisë së jugut, etj. Fruti: është mesatar i madh në formë të rrumbullakët dhe plloçak. Fruti ka ngjyrë të gjelbër në të verdhë dhe plasaritje të lehtë. Tuli është i kuq në rozë, i ëmbël, i shijshëm dhe ka 20 % lëndë të thatë. Koha e pjekjes: fundi i Gushtit – fillimi i Shtatorit Përdorimi: për konsum të freskët, tharje dhe industri.
99
Veçori biologjike: është kultivar që prodhon 1 herë në vit dhe ka nevojë për kaprifikim. Perdhikul
Origjina: kultivar që shtrihet në zonën bregdetare. Fruti: është i vogël, me ngjyrë të bardhë në të gjelbër dhe me plasaritje të lehtë. Tuli është i trëndafiltë, i ëmbël, i shijshëm dhe ka 24-25 % lëndë të thatë. Koha e pjekjes: Gusht Përdorimi: tipik për tharje, konsum të freskët dhe industri. Veçori biologjike: është kultivar që prodhon 1 herë në vit dhe ka nevojë për kaprifikim. Tivaras
Origjina: kultivar që shtrihet në zonën Mirditë, Pukë, Shkodër, Lezhë, etj. Fruti: është mesatar në formë këmbane me ngjyrë të bardhë në të verdhë dhe plasaritje të lehtë. Tuli është i trëndafiltë, i ëmbël, i shijshëm dhe ka 20-23 % lëndë të thatë. Koha e pjekjes: Gusht -Shtator Përdorimi: për konsum të freskët, tharje dhe industri. Veçori biologjike: është kultivar që prodhon 1 herë në vit dhe nuk ka nevojë për kaprifikim. Stambolli
Origjina: kultivar që shtrihet në zonën e Beratit, Lushnjes, etj. Fruti: është mesatar (50-60 gr) në formë të rrumbullakët, me ngjyrë të bardhë në të verdhë dhe plasaritje të lehtë. Tuli është i trëndafiltë, i ëmbël, i shijshëm dhe ka 21 % lëndë të thatë.
Pemetari Speciale
100
Pemetari Speciale
Koha e pjekjes: Gusht -Shtator Përdorimi: për konsum të freskët, tharje dhe industri. Veçori biologjike: është kultivar që prodhon 1 herë në vit dhe nuk ka nevojë për kaprifikim. Roshnikas
Origjina: kultivar i përhapur në Berat. Fruti: është mesatar (40-60 gr) në formë të rrumbullakët e plloçak, me ngjyrë të bardhë në të verdhë, me bisht të shkurtër dhe plasaritje të lehtë. Tuli është i bardhë në të trëndafiltë, i ëmbël, i shijshëm dhe ka 24-28 % lëndë të thatë. Koha e pjekjes: Gusht -Shtator Përdorimi: për konsum të freskët, tharje dhe industri. Veçori biologjike: është kultivar që prodhon 1 herë në vit. Kraps i zi
Origjina: kultivar në Shqipërinë e mesme si Tiranë, Elbasan, etj. Fruti: është i madh në formë të zgjatur e plloçak, me ngjyrë të zezë dhe plasaritje të lehtë kur piqet. Tuli është i kuq në rozë, i ëmbël dhe i shijshëm. Koha e pjekjes: fundi i Qershorit. Përdorimi: për konsum të freskët dhe industri. Veçori biologjike: është kultivar që prodhon 2 herë në vit dhe ka nevojë për kaprifikim. Kultivarë të tjerë fiku janë: Celeste, Brown Turkey, Mission, Lemon, Rimpson, Magnolia, Kadota, Hunt, etj.
100
5. 5. Shega (Punica Granatum)
Historiku dhe përhapja Është bimë me origjinë nga vatrat e Azerbajxhanit, Iranit dhe Afganistanit. Shega është kultivuar qysh në kohërat prehistorike nga egjiptianët, grekët dhe ilirët. Në mesjetë u përhap në Evropën JugPerëndimore, Azi dhe më vonë në Amerikë. Në Shqipëri është e përhapur pothuajse kudo në zonat kodrinore e malore. Më shumë gjendet në zonat e ullirit, si përgjatë bregdetit nga Shkodra në Sarandë, ashtu edhe në brendësi në Elbasan, Tepelenë, etj. Vlerat Lëngu i shegës është përdorur qysh në kohë të lashta për vlerat e larta ushqyese kurative. Ai përmban 4-21 % sheqer, acid citrik, vitamina e taninë. Shega konsumohet e freskët por edhe përdoret për prodhimin e lëngjeve. Lëkura e saj përmban taninë, lëndë ngjyrosëse dhe fitoncide. Klasifikimi botanik Futet në rendin apo familjen Punicaceae, gjininë dhe specien Punica Granatum L. (2x=16 kromozome). Përshkrimi i pemës dhe veçoritë biologjike Pema rritet si shkurre në lartësinë 3-5 m. Trungu dhe degët kanë ngjyrë të hirtë dhe janë të pajisura me gjemba.
Pemetari Speciale
101
Pemetari Speciale
Gjethet janë të vogla, të thjeshta, me ngjyrë të kuqërremtë në të gjelbër nga sipër dhe më të hapur në sipërfaqen e poshtme
101
Fruti është i madh, në formë të rrumbullakët ose të shtypur, me ngjyrë të ndryshme që variron nga e verdha në të kuqe. Fruti ka perikarp të lëmuar dhe në brendësi ka dhomëza të mbushura me kokrra të vogla, të kuqe, të lëngshme.
Lulet janë të mëdha me ngjyrë të kuqe të hapur dhe dalin në grumbuj ose të vetmuara në majë të degëzave të reja. Lulëzimi – lidhja - zhvillimi i frutit Shega lulëzon në pranverë dhe jep dy tipe lulesh: a) lule cilindrike që çelin në Maj mbi degëza një-vjeçare që më vonë japin fruta dhe b) lule të vogla në formë zile që dalin në Qershor në majën e degëzave të reja dhe që nuk japin fruta. Lulet e shegës janë autofertile.
Pemetari Speciale
102
Pemetari Speciale
Fruti piqet në muajt Shtator-Tetor. Shega futet në prodhim në vitin 4-5-të pas mbjelljes dhe prodhon mirë për 30-40 vjet. Ajo ka aftësi ripërtëritëse të kurorës me anë të kamzave që nxjerr nga sytha të fjetur të qafës së rrënjës.
Klima dhe toka Shega është e rajonizuar dhe prodhon mirë në zonat e ullirit. M.gj.s u qëndron temperaturave të ulëta deri në -20ºC, kushte më të favorshme ajo gjen në zonën bregdetare dhe kodrinore të ulët ku temperatura gjatë dimrit nuk zbret nën 10ºC, -12ºC. Shega shkon mirë në toka subargjilore të mesme, të pasura në elementë ushqyes, por mund të kultivohet edhe në toka gurishtore. Ajo është rezistent ndaj thatësirës. Shtimi i shegës Shtimi bëhet duke bërë copa me gjatësi 2530 cm, 1-2 vjeçare që merren nga bima mëmë në periudhën Nëntor-Dhjetor. Mënyrë tjetër shtimi është ajo me kamza ose fundakë të rrënjëzuar që merren nga bima mëmë dhe mbillen në periudhën e dimrit ose herët në pranverë. Ngritja e pemëtores dhe forma e kurorës Pas përgatitjes së ngastrës (pastrime, punime, sistemime) kryhet mbjellja e bimëve në pemëtore në distanca 4-6 x 4-6 m në varësi të kultivarit dhe kushteve të kultivimit. Shega zakonisht kultivohet si shkurre në varësi të dëshirës së prodhuesit, duke i dhënë formë të lirë sferike ose globoze.
102
Me krasitjen prodhuese kryhet kryesisht rrallim i lastarëve në mënyrë që të sigurohen kushte të mira ajrimi e dritëzimi, prodhim i kënaqshëm dhe vegjetacion për vitin e ardhshëm. Gjithashtu, me kalimin e viteve mund të kryhen ndërhyrje për ripërtëritje të kurorës me anë të rrallimeve dhe prerjeve të degëve të dendura, të dëmtuara, të thata, thithakëve, etj.
Vjelja dhe ruajtja e frutit Frutat duhet të mblidhen në stadin e duhur të pjekurisë kur kanë marrë ngjyrën e kultivarit, përqindjen e sheqerit dhe shijen karakteristike. Shegët ruhen dhe tregtohen për një kohë të gjatë (2-6 muaj). Kultivarët Biotipet e shegës në vendin tonë janë të shumtë dhe kanë marrë emërtime sipas zonave ku janë më shumë të përhapura. Më shumë të njohura janë shega Devedishe e Shkodrës, shega Elbasanase, ajo e Tiranës, e ëmbla e Beratit, e Lezhës, e Vlorës, etj. Shega Devedishe është shumë e përhapur në Shkodër por dhe në zona të tjera. Ajo ka frutë mesatar, me perikarp lëkuror, me hapësira të mëdha e të mbushura plotësisht me kokrra të kuqe. Piqet në Shtator-tetor dhe ruhet gjatë deri në pranverë.
5.6. Hurma (Diospyrus kaki L.)
Historiku dhe përhapja Është bimë me origjinë nga Kina. Në gjendje të egër gjendet në shumë vende mesdhetare, në Azinë e vogël dhe Afrikën veriore. Në Shqipëri ka ardhur në vitin 1911 në Elbasan nga Turqia. Më shumë gjendet
Krasitja prodhuese
Pemetari Speciale
103
Pemetari Speciale
në zonat e ullirit si Tiranë, Elbasan, Lushnje, Berat, Fier, etj.
Vlerat ushqyese Frutat e hurmës përdoren të freskëta dhe të përpunuara. Ato janë të pasura në sheqer pasi e përmbajnë 13-19 %. Gjithashtu janë të pasura në vitamina A,C, taninë dhe kripëra minerale 0,7 %.
Klasifikimi botanik Hurma futet në familjen Ebanaceae, gjininë dhe specien Diospyrus kaki L.(2x=30, 60, 90 kromozome). Në të njëjtën familje numërohen mbi 200 specie të kësaj gjinie. Speciet më të rëndësishme tek ne janë: 1.Diospyrus lokus L.(hurma e egër). Ka gjethe eliptike të zgjatura, lulëzon në Maj dhe i pjek frutat në Nëntor. Frutat janë shumë të vegjël, të verdhë dhe me fara të mëdha. Kjo specie përdoret më shumë për nënshartesë. 2.Diospyrus virginiana L. Kjo është shumë e egër e cila përdoret si nënshartesë sidomos në zona të ftohta. 3.Diospyrus kaki L.(hurma e butë). Ka dhënë shumicën e kultivarëve të njohur në prodhim. Gjethet janë të mëdha, eliptike ose të rrumbullakëta me ngjyrë të gjelbër nga
103
sipër dhe më të hapur në sipërfaqen e poshtme. Frutat janë të mëdha me ose pa fare (partenokarpikë).
Veçoritë biologjike Hurma është drufrutor monoik dhe diotik (pologame). Kështu ka hurma që kanë vetëm lule mashkullore, vetëm lule femërore, lule hermafroditë ose në të njëjtën pemë mund të ketë të dy tipet e luleve. Kur lulet femërore nuk pllenohen japin fruta (akene) pa farë (parthenokarpikë) që nuk konsumohen menjëherë pas vjeljes, kurse në rastin e pjalmim-pllenimit të luleve femërore frutat janë me farë dhe mund të konsumohen menjëherë pas vjeljes sepse, nuk shkaktojnë rrudhosje të gojës pasi përmbajtja e taninës dhe fenoleve që e shkaktojnë atë, është e ulët. Hurma prodhon degëza frutore 1-vjeçare dhe në lastarë të vitit. Ajo futet në prodhim në vitin 3-4-të pas mbjelljes së fidanit në pemëtore dhe prodhon mirë për shumë vite pasi, është drufrutor me jetëgjatësi të madhe deri dhe shekullore.
Klima dhe toka Hurma kultivohet kryesisht në zonën mesdhetare me klimë të freskët. Ajo u qëndron temperaturave të ulëta deri -17ºC dhe nuk dëmtohet nga ngricat e hershme të pranverës pasi, ka lulëzim të vonë. Faza e lidhjes dhe stadet e para të zhvillimit të frutit janë kritike për prodhimin pasi, pema ka nevojë për lagështi tokësore dhe ajrore gjatë kësaj periudhe. Hurma preferon toka subargjilore të mesme dhe aluvionale, të pasura me elemente ushqyese dhe te kulluara.
Pemetari Speciale
104
Pemetari Speciale
Shtimi i hurmës Shtimi i hurmës bëhet me farë dhe me shartim të nënshartesës me kalem me çarje ose me kalem nën lëkurë. Forma e kurorës Hurma zakonisht kultivohet me formë kupore ose kupore të përmirësuar. Me krasitjen prodhuese kruhet kryesisht rrallim i lastarëve dhe thithakëve n.m.q të sigurohen kushte të mira ajrimi e dritëzimi. Gjithashtu kryhen prerje të degëve të dendura, të dëmtuara, të thata, thithakëve, etj. Vjelja dhe ruajtja e frutit Frutat vilen në stadin kur kanë marrë ngjyrën e kultivarit, përqindjen e sheqerit dhe shijen karakteristike. Hurmat ruhen dhe tregtohen për 2-3 muaj. Kultivarët Sot njihen mbi 800 kultivarë të hurmës por rreth 90 prej tyre paraqesin vlera prodhimi. Klasifikime të kultivarëve të hurmës janë bërë në bazë të ngjyrës së tulit, përmbajtjes së taninave dhe sipas tipit të luleve në pemë. Kështu sipas përmbajtjes së taninave kemi: a)kultivarë me përmbajte të lartë tanine: Costata, Farmacista honorati. b)kultivarë me përmbajte të ulët tanine: Kaki Tipo, Aman kaki, Zenxhi maru etj.
Sipas tipit të luleve kemi: a)kultivarë që japin lule femërore dhe kur ato pjalmohen japin fruta me farë që mund të konsumohen menjëherë pas vjeljes, kurse kur nuk pjalmohen japin fruta partenokarpikë taninozë dhe që konsumohen
104
më vonë, pas pjekjes së plotë. Kultivarë të tillë janë Tipo dhe Aman Kaki. b)kultivarë që japin vetëm fruta partenokarpikë. c)kultivarë që japin të dy tipet e luleve në të njëjtën pemë dhe frutat e tyre përmbajnë 1-8 fara, kanë tul ngjyrë kafe, të ëmbël dhe mund të konsumohen menjëherë pas vjeljes (Zenxhi-Maru). Kaki tipo (Elbasanase)
Përhapja: Elbasan, Tiranë, Vlorë, Lushnje, Fier dhe Berat. Pema: është shumë e zhvilluar dhe prodhimtare. Ajo jep lule funksionale femërore (thekët të pazhvilluara). Fruti: mesatarisht i madh, në formë globoze të zgjatur. Frutat e papllenuar kanë ngjyrë portokalli të cipës dhe të tulit dhe konsumohen vetëm pasi zbuten, kurse frutat e pllenuara kanë ngjyrë kafe në kanellë të tulit, i cili është i ëmbël, i shijshëm dhe konsumohet pas vjeljes. Koha e pjekjes: fundi i Tetorit. Aman kaki (Valiasi)
Përhapja: Elbasan, Tiranë, Fushkrujë, etj. Pema është e zhvilluar dhe prodhimtare. Ajo jep lule funksionale femërore dhe fruta me fare ose dhe partenokarpikë. Fruti: shumë i madh, në formë globoze të shtypur në majë. Frutat e papllenuar kanë ngjyrë portokalli të cipës dhe të tulit, kurse frutat e pllenuar kanë ngjyrë kafe në kanellë të tulit. Koha e pjekjes: fundi i Tetorit Zenxhi-Maru (farëzeza)
Përhapja: Elbasan, Tiranë, Vlorë, Lushnje.
Pemetari Speciale
105
Pemetari Speciale
Pema: është shumë e zhvilluar, me kurorë globoze dhe prodhimtare. Ajo jep lule hermafroditë por dhe femërore të cilat me pllenim japin fruta me farë. Fruti: mesatarisht i madh (150 gr), në formë sferike të zgjatur dhe i plotë në majë. Frutat e pllenuar kanë ngjyrë portokalli me vija rrethore të zeza dhe një katërkëndësh të zi në majë. Tuli ka ngjyrë kafe në kanellë, i cili është i ëmbël, i shijshëm dhe konsumohet pas vjeljes. Ky kultivar pjalmon hurmat e tjera pasi prodhon mjaft lule mashkullore. Koha e pjekjes: dhjetëditëshi i pare i Tetorit.
105
Koha e pjekjes: Nëntor-Dhjetor. Kira kaki (Ajazma)
Pema: është e zhvilluar dhe prodhimtare. Ajo jep lule funksionale femërore (thekët të pazhvilluara). Fruti: mesatar, në formë të rrumbullakët dhe të brinjëzuar. Frutat kanë ngjyrë të verdhë. Tuli ka ngjyrë portokalli dhe përmban shumë taninë. Frutat e pllenuar janë më të ëmbël. Koha e pjekjes: fundi i Tetorit. 5.7. Nespulla (Mushmolla verore) (Eribotrya japonica)
Farmacista honorati (Beratase)
Përhapja: Berat, Vlorë, Lushnje, Tiranë, etj. Pema: është shumë e zhvilluar dhe prodhimtare. Ajo jep lule funksionale femërore. Fruti: i vogël deri mesatar, në formë konike dhe të brinjëzuar. Frutat kanë ngjyrë portokalli. Tuli ka ngjyrë portokalli dhe përmban shumë taninë. Frutat qëndrojnë gjatë në pemë (në varësi të ekzistencës farave) edhe pas rënies së gjetheve. Koha e pjekjes: Dhjetor. Costata
Përhapja: Berat, Vlorë, Lushnje, Tiranë, etj. Pema: është e zhvilluar dhe prodhimtare. Ajo jep lule funksionale femërore (thekët të pazhvilluara). Fruti: i vogël deri mesatar, në formë konike dhe të brinjëzuar. Frutat kanë ngjyrë të portokalli. Tuli ka ngjyrë portokalli dhe përmban shumë taninë (në varësi të pllenimit).
Historiku dhe përhapja Nespola është bimë me origjinë nga rajonet e Lindjes së Largët (Kina). Në Shqipëri më shumë gjendet në zonat e ullirit si Lushnje, Berat, Fier, Vlorë, etj., kurse në zona të ftohta kultivohet si bimë dekorative. Vlerat Frutat e nespolës përdoren të freskëta dhe kanë vlera të larta ushqyese. Ato përmbajnë 9-13 %. Gjithashtu janë të pasura në acide organike, vitamina A,C, taninë dhe kripëra minerale. Klasifikimi botanik Nespola futet në familjen Rosaceae (trëndafilore), gjininë dhe specien Eribotrya japonica. Përshkrimi i pemës dhe veçoritë biologjike Pema është drufrutor tipik mesdhetar me lartësi 4-6 m. Gjethet janë të mëdha, me ngjyrë të gjelbër të errët nga sipër dhe të gjelbër të hapur në sipërfaqen e poshtme.
Pemetari Speciale
106
Pemetari Speciale
Lulet dalin të bashkuara nga degëza 1vjeçare. Fruti ka formë të rrumbullakët në vezak, ngjyrë të verdhë me 1-3 fara të mëdha të vendosura në qendër të tij. Frutat piqen në fund të Prillit -15 Maj. Frutifikimi i pemës fillon në vitin 4-5-të pas mbjelljes, kurse prodhimi i plotë pas 10-15 vjetësh. Disa kultivarë janë autofertilë, të tjerë janë autosterilë dhe kanë nevojë për pjalmim të kryqëzuar.
106
dendura, të dëmtuara, të thata, thithakëve, etj.
Vjelja dhe ruajtja e frutit Frutat duhet të mblidhen në stadin kur kanë marrë ngjyrën e kultivarit, përqindjen e sheqerit dhe shijen karakteristike. Frutat vilen në fillim të Majit dhe përdoren kryesisht për konsum të freskët. Kultivarët Angelino
Klima dhe toka Nespola kultivohet kryesisht në zona me klimë të butë. Ajo u qëndron temperaturave të ulëta deri -10ºC dhe nuk frutifikon në zona të ftohta. Nespula preferon toka subargjilore të mesme, të pasura me elemente ushqyese dhe të kulluara. Nuk shkon mirë në toka të kripura e ato të rënda dhe të papërshkueshme.
Pema është mesatarisht e zhvilluar dhe prodhimtare. Lulëzon në mesin e Nëntorit. Fruti: është mesatarisht i madh (37gr), në formë globoze të zgjatur, me ngjyrë të verdhë portokalli. Tuli ka ngjyrë të verdhë portokalli, është i ëmbël, i shijshëm dhe përmban 3-4 fara. Koha e pjekjes: fundi i Majit Konsiderata: ky kultivar vlerësohet për rezistencë në transport dhe ruajtje. Gjigandi i Bardhë
Shtimi i nespolës Shtimi i saj bëhet me farë dhe me shartim të nënshartesës ose me copa. Si nënshartesë mund të përdoren: Franco: nënshartesë farore e nespolës që ka afinitet të mirë me të gjithë kultivarët; Anger: copat e rrënjëzuara të këtij kloni të ftoit kanë afinitet me disa kultivarë të nespolës. Forma e kurorës Nespola zakonisht kultivohet me formë kupore ose globoze shumë e degëzuar. Me krasitjen prodhuese kruhen ndërhyrje të lehta për ruajtjen e kurorës dhe sigurimin e kushteve të mira ajrimi e dritëzimi. Gjithashtu kryhen prerje të degëve të
Pema është mesatarisht e zhvilluar, me kurorë të hapur dhe prodhimtare. Lulëzon dekadën e dytë të Nëntorit. Fruti: është i madh (55gr), në formë cilindrike globoze të zgjatur, me ngjyrë të verdhë portokalli të ndritshme. Tuli ka ngjyrë të bardhë në krem, është i ëmbël, i shijshëm dhe përmban 3-4 fara. Koha e pjekjes: fundi i Majit Konsiderata: ky kultivar vlerësohet për cilësinë e frutave. Frutmadhi
Pema është mesatarisht e zhvilluar dhe prodhimtare. Lulëzon në mesin e Nëntorit. Fruti: është mesatarisht i madh (35gr), në formë rrumbullake, me ngjyrë të verdhë
Pemetari Speciale
107
Pemetari Speciale
portokalli. Tuli ka ngjyrë të verdhë portokalli, është i ëmbël, i shijshëm dhe përmban 3-4 fara. Koha e pjekjes: fundi i Majit Konsiderata: ky kultivar vlerësohet për hershmëri dhe cilësi të frutave.
aromatik dhe përmban mesatarisht 3 fara të vogla. Koha e pjekjes: fundi i Majit. Konsiderata: ky kultivar vlerësohet për cilësinë e frutave, hershmëri të pjekjes, qëndrueshmëri në transport e ruajtje. 5. 8. Mushmolla dimërore (Mallmuça)
Palermo
(Mespilus germanica)
Pema është mesatarisht e zhvilluar dhe prodhimtare konstante. Lulëzon në dekadën e parë të Nëntorit. Fruti: është i madh (45 gr), në formë globoze, me ngjyrë të verdhë portokalli. Tuli ka ngjyrë të bardhë në krem, është i ëmbël, i shijshëm dhe përmban mesatarisht 4-5 fara. Koha e pjekjes: fillim Qershori. Konsiderata: ky kultivar vlerësohet për cilësi të frutave.
Historiku dhe përhapja Mushmolla është bimë me origjinë nga Kaukazi dhe prej andej është sjellë në Evropë e Ballkan. Në Shqipëri është pak e përhapur në zona si: Tiranë, Shkodër, Lushnje, Fier, Vlorë, Sarandë.
Precoce di Palermo
Pema është mesatarisht e zhvilluar dhe prodhimtare konstante. Lulëzon në dekadën e dytë të Nëntorit. Fruti: është mesatarisht i madh (38gr), në formë globoze, me ngjyrë të verdhë portokalli. Tuli ka ngjyrë të bardhë në krem, është i ëmbël, i shijshëm dhe përmban mesatarisht 4 fara. Koha e pjekjes: fillim Qershori. Konsiderata: ky kultivar vlerësohet për cilësinë e frutave.
107
Vlerat Frutat e mushmollës përdoren kryesisht për konsum. Ato përmbajnë sasira të vogla sheqernash, acide organike, vitamina, pektinë dhe taninë. Klasifikimi botanik Futet në familjen Rosaceae (trëndafilore), gjininë dhe specien Mespilus germanica. Përshkrimi i pemës dhe veçoritë biologjike Pema është drufrutor me trup të ulët si shkurre me lartësi 3-5 m.
Tanaka
Pema është mesatarisht e zhvilluar dhe prodhimtare konstante. Lulëzon në dekadën e tretë të Nëntorit. Fruti: është mesatarisht i madh (35gr), në formë globoze, me ngjyrë të verdhë portokalli. Tuli ka ngjyrë të verdhë portokalli, është i ëmbël, i shijshëm, i fortë,
Pemetari Speciale
108
Pemetari Speciale
Lulet janë të mëdha dhe dalin në majë të degëzave frutore.
108
Klima dhe toka Mushmolla është pemë shumë e qëndrueshme dhe nuk ka kërkesa të mëdha për tu kultivuar. Ajo shkon mirë në zona me klimë mesdhetare dhe në shumë tipe tokash, me përjashtim të atyre shumë të thata dhe shumë të lagura e të rënda. Shtimi i Mushmollës Shtimi i saj bëhet me fara dhe me shartim në fidanishte ose me copa. Vjelja dhe ruajtja e frutit Frutat mblidhen në periudhën Tetor-Nëntor dhe ruhen mirë gjatë gjithë dimrit. Në momentin e vjeljes frutat janë tulforta, me ngjyrë të verdhë trëndafili dhe të pasura me taninë. Gjatë periudhës së ruajtjes futi zbutet, merr ngjyrë kafe dhe aromë të këndshme në saj të proceseve biokimike të pjekjes dhe fermentimit.
Fruti është i madh, 2-3 cm diametër, në formë globoze, i pushëzuar, me ngjyrë kafe dhe në brendësi ka 5 fara të mëdha.
Lulet e mushmollës janë autofertile. Mushmolla hyn në prodhim në vitin 3-5-të pas mbjelljes dhe prodhon mirë 30-40 vjet.
Pemetari Speciale
109
Pemetari Speciale
109
PYETJE 1. Vlerat e bajames. Karakteristikat biologjike dhe kushtet per kultivimin e saj. 2. Vlerat ushqimore te pistakut dhe karakterstikat morfobiologjike. 3. Cilat janë kushtet klimatiko-tokësore në të cilat kultivohet geshtenja. Karakterstikat e bimes. 4. Cilat janë karakterstikat klimatiko-tokësore në të cilat zhvillohet kutura e fikur. Kultivarët e tij. 5. Vlerat ushqimore, karakteritikat e bimes, gjethes dhe lules se Sheges. Vlerat pozitive te saj. 6. Karakteristikat e kulturës së hurmës dhe vespulles. Vlerat ushqimore të tyre. 7. Mushmolla dimerore. Karaktersitikat e bimës dhe vlerat ushqimore te saj.
Pemetari Speciale
110
Pemetari Speciale
110
LITERATURA Abeles, F.B. 1973. Ethylene in plant biology. Academic Press, New York. Anet, E.F.L.J. 1972. Superficial scald, a functional disorder of stored apples. XI. Effect of maturity and ventilation. J. Sci. Food Agr. 23 : 763-769. Anet, E.F.L.J. 1972. Superficial scald, a functional disorder of stored apples. VIII. Volatile products from the autooxidation of farnesene J. Sci. Food Agr. 23 : 605-608. Anet, E.F.L.J. 1974. Superficial scald, a functional disorder of stored apples. IX. Apple antioxidants. J. Sci. Food Agr. 25 : 299-304. Anderson, R.E. and R.W. Penney. 1975. Intermittent ëarming of peaches and nectarines stored in controlled atmosphere or air. J. Amer. Hort. Sci. 100 : 151-153. Bangerth, F. 1979. Calcium related physiological disorders of plants. Ann. Rev. of Phytopathology 17 : 97-122. Bramlage, W.J., M. Drake and J.H. baker. 1974. Relatioship of calcium content to respiration and postharvest condition of apples. J. Amer. Soc. Hort. Sci. 99 : 376-378. Bramlage, W.J. 1982. Chilling injury of temperate origin. HortScience 17 (2) : 165-169. Bramlage, W.J. and S. Meir. 1990. Chilling injury of crops of temperate origin, p. 37-49.In : C.Y.Wang (ed.).Chilling injury of horticultural crops. CRC Press, Boca Raton, Fla. Ben-Arie,R.,S.Lavee and S. Guelfat-Reich. 1970. Control of wooly breakdown of ”Elberta” peaches in cold storage by intermittent exposure to room temperature. J. Amer. Soc. Hort. Sci. 95 : 801-803. Boardman, N.K. 1977. Comparative photosynthesis of sun and shade plants. Annu. Rev. Plant. Physiology. 28 : 355-377. Bruce H. Barritt, Curt R, Rom, Kurt R. Guelich, S.R. Drake, and Marc A. Dilley, 1987. Canopy position and light effects on spur, leaf, and fruit characteristics of “Delicious” apple. HortScience 22 : 402-405. Cain, J.C. 1970. Optimum tree density for apple orchard. HortScience 5 : 232-234. Chandler, H.W. 1957. Decidous Orchards (3d edition). Lea and Febiger, Philadelphia USA. Chaplin, M.H., M.N. Westwood and A.N. Roberts. 1972. Effects of rootstock on leaf element content of Italian prune (Prunus domestica L.). J. Amer. Soc. Hort. Sci. 97 : 641-644. Childers, N.F. 1966. Fruit nutrition, 2nd ed. Horticultural Publications New brunswick, New Jersey. Childers,N.F. 1978. Trend toward high-density planting with dwarfed trees in decidous orchards. Proc. Fla. State Soc. 91 : 34-36.
Pemetari Speciale
111
Pemetari Speciale
111
Couey, H.M. and M.W. Willliams. 1973. Preharvest application of ethephon on scald and quality of stored “Delicious” apples. HortScience 8 : 56-57. Dennis W.D. andJ. Woledge. 1983. The effect of shade during leaf expansion on photosynthesis by white clover leaves. Ann. Bot. 51 : 111-118. Dennis, F.G. 1973. Physiological control of fruit set and development with growth regulators. Acta Horticulturae. 34 : 251-257. Drawert, F. 1975. Formation des aromes a différents stades de l’évolution du fruit ; enzymes intervenant dans cette formation.In : facteurs et Régulation de la Maturation des fruit, Colloques Internationaux C.R.N.S. 238, Paris 1974,57-62. Ferguson, I.B. 1984. Calcium in plant senescence and fruit ripening. Plant, cell and Environment 7 : 477-489. Fidler, J. C., B.G. Willkinson, K.L. Edney and R.D. Sharples. 1973. The biology of apple and pear storage. Commonwealth Agricultural Bureaux, Slough, England.7. fails B.S., A.J. Levins, and J.A. Barden. 1992. Anatomy and morphology of sun and shade grown Ficus benjamina. J.Amer. Soc. Hort.Sci. 107(5) : 754-757. Fletcher, W.A. 1971. Growing chinesse gooseberries. A.R. Government printer, Wellington New Zealand. Goldenberg, N., S. Hammond and L. Firth. 1979. The bulk shipment of aplles : Inhibition of superficial scald by oil-impregnated paper. J. Sci. Food Agr. 30 : 377-380. Hartmann, T.H. and D.E. Kester. 1968. Plant propagation. (Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs, New Jersey). Heinicke, D.R. 1975. High-density apple orchards-planting, training and prunning. USDA Agr., Hanbook No 458. Ingle, M. And M.C. DãSouza. 1989. Physiology and control of superficial scald of apples : A Review. HortScience 24 (1) : 28-32. 8 Jackson, J.E. 1978. Utilization of light resourses by high density planting systems. Acta Hort. 65 : 61-70. Jackson, J.E. 1980. Light interception and utilization by orchard systems. Hort. Rev. 2 : 208-267. Leuty, S.J. and D.J. Pree. 1980. The influence of tree population and summer prunning on producktivity, growth and quality of peaches. J. Amer. Soc. Hort. Sci. 105 (5) : 702-705. Little, C.R. and I.D. Peggie. 1987. Storage injury of pome fruit caused by stress levels of oxygen, carbon dioxide, temperature and ethylene. HortScience 22 (5) : 783-790. Lyons, J.M. 1973. Chilling injury in plants. Rev. Plant Physiology 24 : 445-466.
Pemetari Speciale
112
Pemetari Speciale
112
Lyons, J.M., D. Graham and J.K. Raison. 1979. Low temperature stress in crop plants. Academic Press, Neë York. Norton, R.A.,C.J. Hansen, J.O. Reilly and W.H. Hart. 1963a. Rootstocks for apricots in California. Calif. Agr. Exp. Sta. Ext. Leaf 157. Norton, R.A.,C.J. Hansen, J.O. Reilly and W.H. Hart. 1963b. Rootstocks for peaches in California. Calif. Agr. Exp. Sta. Ext. Leaf 157. Norton, R.A.,C.J. Hansen, J.O. Reilly and W.H. Hart. 1963d. Rootstocks for sëeet cherries in California. Calif. Agr. Exp. Sta. Ext. Leaf 159 Papadopoulo-Mourkidou, E. 1991. Postharvest applied agrochemocals and their residues in fresh fruits and vegetables. J. Assoc. Off. Anal. Chem. 74 (5) : 745-746. Romani R.J. and Jennings W.G., 1971. Stone fruits. In : A.C. Hulme (ed). The biochemistry of fruits and their products, vol. 2, Academic Press, N.Y., p. 411-436. Sams, C. E. And J.A.Flore. 1982. The influence of age, position and environmental variables on net photosynthetic rate of sour cherry leaves. J. Amer. Soc. Hort. Sci. 107 : 339-344. Simon, E.W. 1978. The symptoms of calcium deficiency in plants. New Phytol. 80 : 1-5. Smith, R.L., and Toy, S.J., 1967. Effects of stratification and alternating temperatures on seed germanition of the Chinese Cooseberry J. Amer. Soc. Fort. Sci.Vol 90 : 409-412. Sharples, R.O. 1980. The influence of orchard nutrition on the storage quality of apples and pears groën in the United Kingdom p. 17-28. In; D. Atkinson, J.E. Jackson, R.O. Sharples and W.M. Waller (eds). Mineral nutrition of fruit trees. Butterworths Ltd., London. Shewfelt, R.L. 1992. Response of plant membrane to chilling and freezing, p. 192-219. In; Y.Y. Leshem (ed). The plant membrane: A biophysical approach. Kluwer Press Amsterdam. Taskey E.J.B. and J.S. Shoemaker. 1972. Tree fruit production, second edition. (The AVI Publishing Company, Inc., USA). University of California, Division of Agr. Sciences. 1978. Almond Orchard Management. Priced Publ. No 4092. Wertheim S.J. and J.J. lemmens. 1973. Systemes de plantation pour Pommier et poir. La Pomologie Francaise. XV (7). Westwood, N.M. 1978. Temperate Zone Pomology. (W.H. Freeman and Co., San Francisco, USA). Woodroof, J.G. 1979. Tree nuts. AVI Publishing Company Inc. Westport, Conecticut, USA. Baldini, E. dhe Scaramuzzi, F. Il pero. 1980. Basso, M dhe Faccioli, F. 1978. Le principali prunge cultivate in Italia. Breaudean, j. dhe Faure, Y. 1991. Atlas D’arboriculture fruitiere, Volume 1,2,3,4.
Pemetari Speciale
113
Pemetari Speciale
Fraccosoli, S., etj. 1997. Melicoltura di Pianura; Quale Futuro. Lieutaghi, P. dhe Scribe, C. 1998. Pomologie. Sansavini, S. 1995. Fruticoltura alternative con le specie minori. Sotiri, P. dhe Çakali, D. 1985. Vlerësim pomologjik i pemëve frutore. Zaimi, A. 1997. Pemtaria speciale. Zaimi, A. etj. 1996. Kultivimi i dredhëzës.
113