/
I
o ANDELIC
goviste, varos i qrad u srednioviehovnoi
Bosni
Prilog tipologiji naselja LE MARCHE, LA BOURGADE ET LA VILLE EN BOSNIE MEDIEVALE Supplement
a.
lo, typologie
des locutttes
Proucavanjem naselja, posebno pitanjem njihove kategorizacije, obicno se bavi tnologija i antropogeografija. U nesto manjoj mjeri ovu problematiku tretira ekonomska geografija, povijest arhitekture (urbanizam), zatim opea historija i neke druge nauke. Medutim, kada je rijec 0 naseljima sr ednjovjekovne Bosne, ove naucne discipline su dobrim dijelom nemocne. Njihova sredstva nisu dovoljna da problem kategorizacije naseljenih mjesta cjelovito rasprave i dokumentiraju. arheologija ovdje ucestvuje svojim metoda ma rada.
Stoga se namece potreba
de: i
Prvi i najvazniji kriterij za tipolosko razvrstavanje naselja jest privredna djelatnost ljudi koji u naselju zive. Karakter ekonomike direktno se odrazava na samom naselju, pa odreduje i njegovu vrstu. Za epohu srednjega vijeka vazan kriterij kategorizacije, zapravo uze tipologije, predstav lja i polozaj naselja u drustvenorn organizmu, odnosno njegov pravni status shvacen u najsirern smislu r ijeci (kao svjesna intervencija drustva u formiranju i organizaciji naselja). U ovome radu pokusaji kategorizacije naselja vrsice se prvenstveno prema kriteriju privredne djelatnosti stanovnika, s tim da ce uza tipologija voditi racuna i 0 pravnom statusu naselja. Prema takvom It riteriju mogu se izdvojiti ove osnovne vrstc naselja u srednjovjekovnoj Bosni: selo, kat un, zanatlijsko naselje, trgoviste, varos, grad, grad-varos. U ovom radu razmatrace se samo problem kategorizacije trgovista, varosi, grada i grada-varcsi zbog toga sto se na ov e vrste naselja mogu u vecoj mjeri prim ijeniti metode arheologije, nego, na primjer, u razmatranju tipologije sela i katuna. Pored toga, upravo pojmovi trgovista, varosi i grada jos nisu rascisceni u nasoj historiografiji, pa ce biti od koristi da se na pojedinim historijsko-pravnim podrucjima, pokusaju Iiksirati sadrzaji ovih pojmova kao historijskih pojava. U okviru samih arheoloskih istrazivanja, ova preliminarna kategorizacija, oclnosno tipologija jednog dijela naselja u srednjovjekovnoj Bosni, trebalo bi da posluzi kao uvod u sistematski rad sirih razmjera u svome domenu. Kronoloski okvir, u kojemu se krecu ova razmatranja, obuhvaca vrijeme od XII do XV vijeka, tj. uglavnom vrijeme fomiranja i zivota srednjovjekovne bosanske drzave. Dokumentarna grada prikupljena je samo na podrucju koje je u tome historijskom periodu ulazilo u sastav Bosne, 12*
/
( PAVAO
180
ANDELIC
TrgoviSte sla je Kao sto se iz samog imena vidi, privrednu osnovu naselja eini trgova Iatnost. Kako zanatski proizvodi po pravilu imaju robni karakter, to njihov P takode zahtijeva trgovacku aktivnost; stoga su u uslovima srednjega vijeka trg zanatstvo usko vezani. Fizionomija trgovista kao naselja stoji u direktnoj ovisnosti od nacina _ nja i organizacije zanatske djelatnosti, Da bi se sa razumijevanjem mogao prati vitak trgovista kao historijske pojave, potrebno je prije toga ukazati na osnovne u razvoju tehnike trgovackog i zanatskog poslovanja, koliko se to moze pratiti u njovjekovnoj Bosni. Jedan od najprimitivnijih oblika trgovine je naturalna razmjena dobara. snici u razmjeni su uglavnorn sami proizvodaci, koji su istovremeno i potrosaci. trgovanja nije nicim poblize odredeno, ali je to obicno prebivaliste jednog od uce Uvodenjem novca kao sredstva razmjene u prvo vrijeme dolazi do tzv. po ne trgovine. Ovdje se petrosae jasno odvaja od proizvodaca, a kao vazan ucesnik vljuje se profesionalni trgovac. Trgovanje se odvija vecim dijelom u mjestu pro' daea, odnsono potrosaca",
Neposredno
vina
dur nih no
ali
visu fazu u sistemu razmjene dobara predstavlja sajamska L.-E=organizirani sastanci u svrhu trgovanja. Takvi sastanci su sajam, vasar, panai slicno; oni se obicno odrzavaju jedanput ili dvaput godisnje u -olizini utvrd gradova, znacajnijih crkava ili u vecim naseljima. Uloga posrednika-trgovca znatje ojacana u odnosu na ranije stanje: on doduse, jos uvijek putuje sa svojom roborz vise od sajma do sajma nego od potrosaca do potrosaca". ~
Kao posljedica opceg ekonomskog razvoja, nastaje i potreba povecanja robn razmjene. Zbog toga se sastanci u svrhu trgovanja odrzavaju sve eesce., da bi se konacno uveo sistem nedjeljnih trgova (tjedni ili nedjeljni sajam, trg, pijaca, pazar i sl.), La ovaj- sistem trgovackog poslovanja najbolji je naziv periodicna trgovina. Izmedu ueesnika u trgovackoj razmjeni najvecu korist od ovakve organizacije dobili su profesionalni trgovci, koji se sada mogu u pojedinim mjestima duze zadrzavati, podizati skladista trgovacke robe, pa osnivati i staln a n aselja+,
Dalji i, u okviru srednjeg vijeka, zadnji stepen razvoja sistema trgovaekog poslovanja predstavlja trgovanje u stalnim radnjama tzv. stacionirana trgovina. Trgovanje se ovdje obavlja svakodnevno, i to u lokalu profesionalnog trgovca. U odnosu na proizvodaca i potrosaca, polozaj posrednika-trgovca ovdje je dobio jos vecu prednost", 1 Relikti ove prastare trgovacke razmjene jos uvijek se mogu primijetiti u Bosni. Nije rijedak sluca] da se na bosanskom selu vrriednost oznacuje brojem volova, brava i sl. Razmjena voca za zito, vunu, sir i maslo jos uvijek se susrece u planinskim krajevima oko Fojnice, Kreseva i Konjica. 2 Putujuci trgovci u srednjovjekovnoj Bosni su pretezno Dubrovcani, zatim stanovnici drugih primorskih gradova i Mlecani, Sve trgovacke povelje bosanskih vladara govore 0 trgovcima koji sa -svoiom robom putuju po Bosni. Od domaceg stanovniStva u ovoj trgovini nesto aktivnije sudjeIuju Vlasi, koji se uz transport povremeno bave i preprodajom trgovacke robe. 3 M. Ve g 0 je utvrdio da se u prvoj polovini XIV vijeka kod crkve sv. Jurja blizu danasnjeg Citluka u Hercegovini odrzavao godiSnji sajam 0 Jurjevu. Tu je i do danas saeuvan toponim SajmiSte CGZM Arheologija 1959, 223). Panadur kod Srebrenice spominje se 1427. g. (Ji r e c e k, Istorija Srba, Beograd 1923, 226). 'I'oponomasticka grada nesto je bogatija: Poznato je staro groblje na Sajmistu kod Listice (A. Ben a c, Siroki Brijeg, Sarajevo 1952, 2); u okolini Visokog zabiljezena su tri Panadurisca i jedan Iokalitet Panaduri (M. F i lip 0 vie, Visocka nahija u 25. xnjizi Naselja, Beograd 1928, 459, 416, 640, 643). Panadurisca sam zabiIjezio i u okolini Srebrenice i Kaknja. GodiSnji sajmovi ili vasari koji se i danas odrzavaju u svim starijim varoskim naseljima Bosne predstavIjaju relikte stare sajamske trgovine, Iz susjednih oblasti mogao bi se u tome pravcu pr i kupiti bogat komparativni materija1. 4 Dokumentacija 0 trgovistima iznosice se postepeno tokom izlaganja. N. K I a i c pod pojmom pertodicne trgovine obuhvaca i razmjenu na godisnjim sajmovima. 5 Stacionirana trgovina cini privrednu osnovu varosi pa ce se odgovarajuca dokumentacija donijeti prilikom izIaganja 0 varosi.
"
kog p( one at izvodi: djeljn stalni} ga je statir; odraz mjetu orgar ove j utica muli tako
stalr vanj djel, lje, selj. nasi
stve nas eko
Bre trg da sta skr vii na de m
l« ji m 0'
r
S "\i
1
/
I TRGOVISTE,
VAROS
I GRAD
U SREDNJOVJEKOVNOJ
BOSNl
181
Zbog robnog karaktera svojih proizvoda, organizaeija zanatske djelatnosti prosla je sve razvojne faze koje smo istakli prilikom prikazivanja razvoja tehnike trgovackog poslovanja. U prvoj fazi zanatlije direktno razmjenjuju svoje proizvode i usluge za one artikle koji su im potrebni za zivot. U drugoj fazi zanatlija putuje sa svojim proizvodima da bi ih rasprodao (za novae). OdrZavanje godisnjih sajmova i, kasnije, nedjeljnih trgova gotovo se ne moze ni zamisliti bez ucesca zanatlija. Konacno, otvaranje stalnih trgovina i stalnih zanatskih radnji tece potpuno paralelno", Iako navedeni opis predstavlja sliku opceg razvitka trgovackog prometa, ipak ga je trebalo navesti jer se svaka od spomenutih faza razvoja moze i pojedinacno kenstatirati u srednjovjekovnoj Bosni. Organizaeija trgovackog poslovanja, zapravo oblik te organizaeije, direktno se odrazava i na fizionomiji naselja gdje se trgovina obavlja. U epohi naturalne razmjene i sistema pokretne trgovine znacaj trgovackog prometa je tako malen, a sama organizaeija trgovine u svemu se prilagodava postojecim formam a naselja. Zbog toga, ove forme trgovanja ne vrse nikakav utieaj na fizionomiju naselja. Sajamska trgovina jos uvijek ne mijenja osnovni karakter naselja, ali je njezin utieaj na fizionomiju naselja vrlo snazan. U ekonomskom pogledu, godisnji sajmovi stimuliraju razvoj naselja u kome se odrZavaju; urbanisticki, sajamska trgovina djeluje tako sto se u samome naselju ili u njegovoj neposrednoj blizini formira prostor koji stalno sluzi za odrZavanje sajmova. Sa pravnog aspekta znacajno je da pravo odrzavanja sajmova predstavlja u feudalnom sistemu odredeni privilegij koji redovno podjeljuju vladari", Periodiena trgovina vec predstavlja tako vazan faktor u opcoj ekonomiei zemlje, da ona formira i posebnu vrstu naselja prilagodenu svojim potrebama. Takva naselja nastaju kao trgovacka vec u samome pocetku, ili cesce tako sto vei: postojeca naselja poprime trgovacki karakter. Trgovei i zanatlije postaju, ekonomski pa i drustveno, najsnazniji elemenat u naselju, te se takvoj situaciji prilagodava i sam naziv naselja-trgoviste, Sada je moguce formu1irati i blizu definieiju: trgoviste je naselje Ci3u ekonomsku osnovu . cini trgovacka djelatnost periodicnog karaktera. Medu stanovnistvom bosanskih trgovista mogu se izdvojiti tri osnovne grupe. Brojcano najmanja, ali ekonomski i organizaciono najsnaznija je redovno kolonija stranih trgovaea, zanatlija i drugih poslovnih ljudi, Za etnicki sastav ove grupe karakteristicno je da u njoj daleko pretezu Dubrovcani, ali je bilo u manjem broju i drugih stranaea (gosta)", Drugu grupu sacinjavaju domaci trgovei i zanatlije. Na zalost, 0 broju, ekonomskoj snazi i organizaeiji ove grupe znamo vrlo malo", 'I'reca skupina stanovnistva u trgovistu jesu zemljoradniei; u vecini trgovista oni su brojcano najjaCi, ali njihov polozaj u naselju nije moguce blize odrediti na temelju podataka kojima danas raspolazemo". Za urbanisticki izgled trgovista karakteristicni su ovi elementi: stambene zgrade trgovaea i zanatlija, vjerovatno grupisane u manjim kvartovima i rasporedene prema etnickoj pripadnosti; magazini sa trgovackom rob om i zanatske radionice!'. Poseb6 Relikti svih nabrojanih nacina plasmana zanatskih proizvoda mogu se jos uvijek konstatirati u predjelima eentralne Bosne. Navodim kao primjer putujuce zanatlije, medu 1;:0jima ima mnogo Cigana, ali i drugog stanovnistva. Od starijih Ijudi na selima i danas se moze saznati ponesto 0 putujucim terzijama, brdarima, stolarima i dr. Etnografski studij u ovome praveu mogao bi dati vrlo vrijedne rezultate. 7 Vise podataka 0 sajamskoj trgovini na podrucju Srbije ima kod J ire c e k a, Istorija Srba Ill, 225-226. 8 Dubrovacke kolonije postojale su u: Olovu, Jajcu, Borcu, Visegradu, Gorazdu, Kresevu, Fojniei, Vrhbosni, Foci, Dezevicama, Visokom i nekim drugim mjestima (D. Ko vac cvi c, 'I'rgovina u srednjovjekovnoj Bosni, Sarajevo 1961, 65-88). Posebno organizirane saske kolonije postojale su u Srebrenici i Fojnici (M. Din i c, Za istoriju rudarstva u srednjovjekovnoj Srbiji i Bosni, Beograd 1955, 18, 20). 9 Din i c, o. c., 96; D. Ko vac e v i C, Prilog proucavanju zanatstva u srednjovjekov .. noj Bosni, GodiSnjak Istorijskog drustva NR Bosne i Hercegovine 1959, 288-295. (Za ovaj casopis ubuduce upotrebljavam kraticu GID.) 10 0 poljoprivrednom stanovnistvu oosanskih trgovista u pocetku turske uprave vidi N. F i 1i P 0 v i C, Pogled na osmanski feudalizam, GID 1952, 130-140. 11 'Vidi nap. 8, te izlaganje 0 »kucamas-hanovima na kraju ovoga rada.
"
--.., "
/
I 182
PAVAO ANDELI6
no je znacajan dio naselja otvoren prostor n a kojemu se obavljaju nedjeljoi se naziva trgoviste ili trgl2. Ostali, po pravilu stariji, dio naselja zauzima nicko stanovnistvo, eventualno vlastelinski dvor, zatim crkva i dr.13 Ne tre isticati da je mjesto gdje se odvija glavna privredna aktivnost-trgoviste (trg. zar) dalo glavnu znacajku i odredilo kategnriju naselja. Ako bismo htjeli ukratko rezimirati evoluciju pojma trgoviste, 'I'rgoviste je prvotno samo mjesto - slobodan prostor gdje se obavlja peri vacka djelatnost, u tome stadiju razvitka trgoviste je prvenstveno ekonomska rija. Kasnije ono postaje i urbanisticka (naseobina) kategorija, najprije kao a zatim kao naselje u cjelini.
samo
'oj da nosim
Sa pravnog aspekta, za trgovista su karakteristicne vladarske povlas legiji ili milosti). U okviru tih povlastica, u bosanskim trgovistima moguce je rati: relativno slobodan Iicni status stanovn ika, odreden step en politicke san:~~ cvrste organizacije pojedinih etnicko-socijal nih grupav, Pravilo je da trgovista nastaju u e konomskirn centrima odredenog ~~ blizini znacajnijih rudnika i u podgradima utvrdenih gradova koji fungiraju ticki centri svoga kraja. Prema tome kriteriju mogu se izdvojiti i tipovi trgo
__
1. trgovista - centri sireg geograEskog rajona; 2. trgovista uz gradove; 3. trgovista u rudarskom rajonu (rudarska trgovista). Vaznu klasifikaciju trgovista predstavlja i kategorizacija prema vrsn kog prom eta koji se u odredenom trgovistu pretezno obavlja. U tome smislu izdvojiti ovi glavni tipovi:
pogu dOVE za t
1. trgoviste poljoprivrednih proizvoda; 2. trgoviste zanatskih proizvoda; 3. rudarsko trgoviste; 4. trgoviste soli. Najstarije poznato trgovacko naselje na podrueju srednjovjekovne Bo ma je Neretva ili Drijeva koja je lezala kod danasnje Gabele. Kao trgoviSte se spominje jos 1186. godine u mirovnom ugovoru izmedu Dubrovnika, s jedne. re kog zupana Nemanje i njegove brace Miroslava i Stracimira, s druge strane'< viste Drijeva bilo je tokom cijelog srednjeg vijeka bez sumnje najzivlje trgovaes. sto u Humskoj Zemlji. Sve do polovine XIV vijeka nema podataka 0 drugim ~_ •• kim naseljima u Bosni i Humu, ali s obzirom na bolje poznatu situaciju u susjedrazz mljama (Slavonija i Srbija), mora se pretpostaviti da je vec u XIII vijeku bilo i . trgovista po Bosni i Humu. Jedno od prvih naselja u uzoj Bosni, za koje se sa kom vjerovatnoscu moze tvrditi da je vei: tada imalo karakter trgovista, jeste Pra istocnoj Bosni. Ona se prvi put spominje 1336. godine, a zatim cesto u drugoj po, XV vijeka'". Ostruznica, Neretva, Gradac i Dvoriste bili su trgovista koja je ban -=" ko polovinom XIV vijeka izdavao pod zakup dubrovackim trgovcima'". U dru
Vidi podatke na kraju izlaganja 0 tr govistu, I:J Znade se za crkve i samostane 1I Fojnici, Kresevu, Sutjesci, Olovu, Srebz Zvorniku, Jajcu i drugdje. U Srebrenici se spominje i neki pop (presbiter) Marko 1376. g n i c, Za istoriju rudarstva, 53-54). 14 0 razvoju samouprave u trgovistu i varosi bice govora i kasnije. 15 Neretva se ovdje spominje kao luka u vezi sa dubrovackom trgovinom (N 0 v a v 1 eSt 0 j an, Zakonski spomenici srpskih drz ava srednjega veka, Beograd 1912, 133). ~e vorim 0 Stonu, jer je on rano dobio karakter p rimorskog (mediteranskog) grada. 16 Libri Reformationum V, 392-393; Din i cM., Dubrovacka srednjovekovna kara ska trgovina, Jugoslovenski istoriski casopis 1937, 127. Trg soli spominje se u Nevesinju 1306, ali se ne moze znati da li se radi 0 nase lju, jer kasnije 0 njemu nema vijesti (A:'. fur slavische Philologie, 22, 174). 12
17
L j. S t
0
j an
0
vie,
Stare srpske pcvelje i pisma I, 1, str. 71, Beograd 1929.
po1i1 Sta nos slw KrE sve
r
sta ner sm je uc' on g\.:
se bi ia
p: z:
SI
S
/
...
I TRGOVISTE,
VAROS
I GRAD
U SREDNJOVJEKOVNOJ
BOSNl
183
lovini XIV i poeetkom XV vijeka na podrucju bosanske drzave ima veliki broj trgovista. Pisani spomenici su samo za neka od njih sacuvali izr iciti naziv trga i slicno (trg Gorazde"; Gobza mercatum'", Deseviza mercado'"). Za veci broj mjesta moze se iz sadrzaja izvora opravdano zakljuciti da se radi 0 trgovistima. U izvorima na latinskom i talijanskom jeziku trgovista ponekad imaju i opci apelativ locus, loco (Ustikolina, Jelee, Brodar, Mokro, Neretva). Vjerovatno je to i najadekvatniji prijevod rijeCi mjesto koja se nalazila i u sluzbenoj nomenklaturi bosanske drzavne administracije. Danas nije moguce ustanoviti tacan broj trgovista u srednjovjekovnoj Bosni. Samo radi ilustracije donosim popis trgovista koja se javljaju u drugoj polovini XIV i prvoj polovini XV vijeka na podrucju srednje Bosne. Pri tome uzimam kao pretpostavku da je i svaka varos u jednoj ranijoj fazi razvoja imala karakter trgovista. Popis donosim prema srednjovjekovnim zupama. U najuzoj Bosni: Podvisoki, Dubrovnik; u Vrhbosni: Vrhbosna, Mokro, Blazuj; u Lepenici: Fojnica, Ostruznica, Milodraz, Dusina, Dezevice, Podkresevo, Gradac; u Neretvi: Konjic, Podvrabac, Podb oksevac; u Rami: Podprozor; u Lasvi: Travnik, Busovaca, 'I'orican; u Brodu: Zenica, Podvranduk; u Trstivnici: Kakanj, Sutjeska, Borovica; u Olovu: Olovo, Kamenica, Dubosti cau. Zanimljivo je ukazati na neke momente koji pokazuju izvjesnu zakonitost· u pogledu razmjestaja trgovista. Trinaest takvih naselja smjesteno je uz utvrdene gradove koji su istovremeno i politicki centri svoga kraja. Rudarstvo kao privrednu osnovu za trgovinu ima 10 trgovista. Osim rudarskog podrucja oko Fojnice i Kreseva, sve ostale politieko-geografske cjeline (zupe) imaju uglavnom ravnomjerno rasporeden broj trgovista (1-3). To ukazuje na direktnu ovisnost trgovackih naselja 0 ekonomskim mogucnostima i potrebama- pojedinog kraja. U drugoj polovini XV vijeka na ovome podrucju kao trgovista, ciji je status i sluzbeno priznat od turskih vlasti, £ungiraju: Visoko, Dubrovnik, Vrhbosna, Blazuj, Kresevo, Fojnica, Konjic, Prozor, Travnik, Zenica, Kakanj, Sutjeska, Olovo, Zrnovnica svega 14 naselja'". Kao sto se vidi, neposredno nakon turske okupacije broj trgovista spao je na polovinu. U bosanskim trgovistima druge polovine XV vijeka gotovo i nema zanatlija niti stalno naseljenih trgovaca. Prema tome, sva ova naselja mogu se smatrati trgovistima u onom smislu kako je u ovom radu definirano. Ipak mislim da je dobar dio ovih naselja prije turske okupacije bio dostigao rang varosi. Ratne prilike ucinile su da svi trgovci i najveci broj zanatlija pobjegnu iz naselja. Ostali su samo oni stanovnici trgovista koji su bili [ace vezani za zemlju. Kako neka naselja postaju trgovistima, a sticajem prilika taj karakter brzo gube, vidi se iz turskih popisa u zupi Vrhbosni kroz drugu polovinu XV vijeka. Tako se, na primjer, 1455. godine kao »jaki« trgovi u Vrhbosni spominju sela Kotorac, Turbici, Bulagaj'". Nikada prije ni poslije ova naselja nisu vise spomenuta kao trgovista, iako postoje dobri popisi ovoga kraja. Stoga, naprijed izlozene statistieke podatke treba primiti samo kao osnovnu orijentaciju u ovoj problematici. Samo nekoliko naselja u danasnjoj Bosni i Hercegovini sacuvalo je u svojim nazivima uspomenu na nekadasnji status trgovista. Kao dio naselja - prostor na kojemu se odvijala periodicna trgovina, trgoviste je ostavilo nesto vise tragova u toponomastici. Na podrucju uze Bosne zabiljeZio sam takve nazive u Sarajevu (Vrhbosni), KraljeS t 0 j a n 0 vie, o. c. 292. Din i c, Zemlje Hercega sv. Save, Glas SKA 182, 1940,217, nap. 168. 20 N. J 0 r g a, Notes et extraits pour servir a l'histoire des Croisades, 134-135. 21 M. Ve g 0, Naselja i literatura ondje navedena. Toponimi varos registrirani su u vecem broju mjesta. 0 njima ce biti govora prilikom izlaganja 0 varosi, 22 N. F i li p 0 vie, o. c., 140. 23 Dr Ha z i m Sa ban 0 v i c, Bosansko KrajiSte, GID 1958, 194, 195. 18
19
/
/ 184
PAVAO
ANDELIC
voj Sutjesci, u Porijecanirna kod Visokog, u Bakicima kod Olova, Parizevicima k ljaka i Ostroscu kod Konjica. Najveci dio riekadasnjih trgova dobio je u tursko d ziv pazar i u toj formi sacuvao se do danas; svako, pa i najmanje trgovacko mBosni i danas ima svoj pazar.
zar'". Bosne trgova
Bogat komparativni materijal mogao bi se navesti sa susjednih historij -pravnih pcdrucja, posebno iz stare Srbije, Slavonije i Hrvatske. Pojedinacno na-rs nje analogija ipak ne bi bilo od velike koristi, buduci da se radi 0 problematici koja mora rjesavati putem posebne analize svakog pcdrucja.
sa trgr skog r dicnu (u vel odvoje novnii da bo
Varos U izlaganju 0 trgovistu pokazano je kako je razvoj robnog prometa periodicne trgovine stvorio ' posebnu vrstu naselja. Slijedeci stepen u razvitku trgovackog poslovanja i organizacije zanatske djelatnosti - trgovanje i zanatska nost u stalnim radnjama - stvorio je takoder posebnu vrstu naselja prilagod jim potrebama. To naselje dobilo je i posebno ime - varos. Kraca definicija =: _ glasiti: Varos je naselje ciju privrednu osnovu cini stacionirana trgovina i zana nosno trgovacka i zanatska djelatnost koja se obavlja u stalnim lokalima)": O<1:-a•.• ba naglasiti da u ekonomici varosi prtblizno jednako ucestvuju trgovacka i v;.•.. ..;; djelatnost. Ovo je i bitna razlika izmedu v arosi i trgovista u kojem dominira ~~
koje , guce statir:
k'
Toponomasticka i topografska grada srednjovjekovne Bosne omogucav identificira i jedan drugi - historijski stariji - pojam varosi. Sva danasnja ~",-..,.-.i_-naselja u Bosni, koja svojim postankom sezu u srednji vijek, imaju posebne koji se nazivaju varosima. U prvim stoljecima turske uprave u varosima-kvar vecinom stanuje staro krscansko stanovnistvo'". Gje god je bilo moguce provjerf stay odgovarajuceg naselja u srednjem vijeku, svugdje je varos oznacavala re:.a.::..~ mali prostor i cinila samo jedan dio naselja. Takav je slucaj u Borcu, Vrhbo kom, Olovu, Kraljevoj Sutjesci, Jajcu, Foci, Konjicu, Prozoru itd. Ovakva situa mece zakljucak da je prvotno, u odredenoj fazi historijskog razvoja, pojam varos cavao samo onaj relativno mali dio naselja (kvart ili ulicu) gdje se odvijala trg i zanatska djelatnost'". Tu su bile smjestene zgrade sa trgovaekim i zanatskim ra ma. Kao sto se vidi, varos je ovdje u prvom redu ekonomska, a tek sekundar seobinska kategorija. Prakticno, to znaci da su naselja - uglavnom trgovista - :.. redenoj fazi razvoja dobivala nove kvartove - varosi, a s vremenom su ovi kvar zbog svoje privredne dinamike udarili pecat i dali ime citavom naselju. Evoluciia ma varos u velikoj mjeri podsjeca na razvojni put pojma trgoviste: u pocetnom varos oznacuje same trgovacke i zanatske radnje; kasnije taj pojam se prosiruje na . naseobinski kvart; u trecem stadiju varos je naselje u cjelini. Varos u znacenju kvarta, odnosno ulice sa trgovackim radnjama, odgovara skom terminu carsija koji je poznat po cijeloj Bosni i Hercegovini. U odredenoj razvoja pojam carsija oznacuje i ulicu sa tr govackim i zanatskim radnjama koja je krivena. To je, dakle, u osnovi isto ono znaeenje koje na orijentu danas ima termin 2~ Razumije se da jedna Hi samo nekoliko staInih radnji ducana nece od trgo napraviti varos. Tek kada ekonomika stacionirane trgovine i zanatstva postane znacajniia periodicne trgovine u nekome naseIju, mijenja se i karakter naseIja, pa trgoviste prerasta varos. Jos dugo u tursko doba razlikuje se bazar (trgoviste) od varosi (kasabe). 23 H. 8 a ban 0 vie, Postanak i razvoj Sarajeva, Radovi Naucnog drustva Bosne Hercegovine, Sarajevo 1960, 86. 26 Tako se moglo desiti da se varos formira na jednome mjestu, a kasnije se premjesti na drugo mjesto negdje u blizini. 0 tome svjedoce toponimi Stara varos i Varos na podrucju sadasnjeg Sarajeva (8 a ban 0 vie, o. c. 79). Ima vijesti i 0 premjestanju varosi u podgradu Jajca.
nu 0: goj p Most: viti e kojet
tret 1441 Sri( da, sko ope se kat ree Tu
da dr Vl:
o.
/
( TRGOVISTE,
VAROS
I GRAD
U SREDNJOVJEKOVNOJ
BOSNI
185
zar ". Sadrzajno, to odgovara i pojmu varosi-kvarta koji je zasvjedocen u toponomastici Bosne i Hercegovine. U tehnici trgovanja ovaj nacin predstavlja prelaz iz periodicnog trgovanja na otvorenom prostoru ka stacioniranom trgovanju. Urbanisticku strukturu bosanske varosi (naselja) karakterizira prvenstveno kvart sa trgovaekim i zanatskim radnjama, koji se i posebno zove varos. Ostali dijelovi varoskog naselja su po pravilu isti kao i u trgovistima. To su: otvoren prostor za periodicnu trgovinu - trgoviste koje ima svaka varos; kolonija stranih trgovaca i zanatlija (u velikom broju varosi); kuce za stanovanje domacih zanatlija i trgovaca (vjerojatno odvojene od poslovnih prostorija); stambene i gospodarske zgrade poljoprivrednog stanovnistva; eventualno dvor feudalca, crkva, samostan i slicno. Posebno treba naglasiti da bosanske srednjovjekovne varosi nikada nisu smjestene unutar zidina'". Pravni status varoskog naselja karakterizira dalji razvoj istih onih elemenata koje smo naveli govoreci 0 trgovistu. Zbog pomanjkanja dokumentarne grade nije moguce pojedinacno pratiti pojedine municipalne institucije, ali se nesumnjivo moze konstatirati opca tendencija ka sirenju samouprave'", i nastajanje varoskih opcina,
o velicini bosanskih srednjovjekovnih varosi ne moze se mnogo reci. Za osnovnu orijentaciju navodim samo nekoliko podataka iz najranijih turskih popisa: u drugoj polovini XV vijeka najvece bosanske varosi su - Fojnica sa 349 i Foca sa 227 kuca. Mostar u to vrijeme ima samo 19, a Konjic (Biograd) - 13 kuca'", Moze se pretpostaviti da je u vrijeme samostalnosti broj varo skog stanovnistva bio nesto veci. Uza tipologija varoskih naselja moze se provesti prema istom kriteriju prema kojemu je to ucinjeno i za trgovista. Tako, prema karakteristikama smjestaja, postoje: 1. varosi uz gradove; 2. rudarske varosi; 3. varosi Prema
centri sirih geografskih rajona.
vrsti rob nog prometa
koji se u varosima
odvija, postoje osnovni tipovi:
1. varosi u kojima prevladava prom et poljoprivrednih voda vezanih za poljoprivredu, i
dobara i zanatskih
proiz-
2. rudarske varosi. U pisanim historijskim izvorima za varosi kao trgovacko-zanatska naselja upotrebljavaju se razni termini. Sam izraz varos spominje se u povelji kralja Tomasa iz 1446. godine (»grad Kljuc i varos Podkljue, Mrin i poda n' varos, grad Glaski i poda n' Srida varos, Tetumio i poda n' varos«)!'. Vrlo cesto su varosi oznacene imenom pograda, a vjerojatno je sluzbeni naziv drzavne administracije za varos bio »mjesto«. U latinskom prevodu mjesto je prevedeno rrjecju locus, ali treba voditi r acuna da se pod ovim opcim izrazom cesto kriju i trgovista, kao i druga naseljena mjesta. Nema sumnje da su se ranije formirani termini: trg, trgoviste, forum, mercatum cesto odrzali i u vrijerne kada je trgoviste vet: bilo preraslo u varos, Zanimljivo je pogledati i neke statisticke podatke 0 varosirna te njihov raspored u odredenim geografskim rajonima. Kao ilustraciju opet navodim centralnu Bosnu. Tu su se mogle identificirati ove varosi: S a ban 0 v i c, o. c. 87-88. Tako, Kraljeva Sutjeska ima kvartove: Varos, 'I'rgoviste, predio sa stambenim zgi adama (danasnje Prijeko), zatim kraljevski dvor i Franjevacki samostan; Vrhbosna (Sarajevo) u drugoj polovini XV stoljeca ima starije dijelove: Varos, Trg (danasnja Bascarsija) i dubrovacku koloniju (Latinluk), zatim tri nove (turske) mahale, dzamije, dvor i dr. (8 a ban 0 v i c, 27
28
o. c. 86, 94, 95). 29 30 31
Vidi i izlaganje 0 razvoju municipal ne samouprave. H. Sa ban 0 vi c, Bosanski pasaluk, Sarajevo 1959, 125; N. F i 1i po vi No v a k 0 v i C, Zakonski spomenici, 339-340.
"
c,
o. c. 131.
/
( PAVA6 ANDELlC
186 U u u u u u u u u
uzo] Bosni (kasnija Visocka nahija) - Podvisoki'", Dubrovnik'": Vrhbosni - Vrhbosna'" i B1azuj35; Lepenici - Kozograd'"; Fojnicas", Dusina'"; Neretvi - Konjic'", Boksevacw; Rami - Podprozorv; Lasvi - Travnik, Varosluk (Tori canr'"; Brodu - Vranduk+"; Trstivnici - Sutjeska, Borovica+'; Olovu - Olov045.
Svega je registrirano 17 naselja koj a su imala u odredenoj fazi raz= varosi - kvartove, a neka vjerojatno su imala i status varosi - nase1ja. Posmatr •• pored varosi po zupama, vidimo da je on uglavnorn ravnomjeran. Pojedine Zu 1-3 varosi. Njihov broj se povecava u rudarskim krajevima. Od 17 varoskih nase, 5 je izrazito rudarskog karaktera (Kozograd, Fojnica, Dusina, Borovica, Olovo najveci broj varosi nalazi se u blizini utvrdenih gradova, koji obicno predsta upravne centre svoje okoline (14). Samo varosi u Dusini, Blazuju i Borovici ne ~ u kakvoj vid1jivoj ovisnosti od grada. Nijedna varos ne nalazi se unutar grads na, kako na poblize ispitanom podrucju, tako ni u cijeloj Bosni i Hercegovini. o vremenu postanka varosi kao ekonomske kategorije (bazara) u Bosni samo radi orijentacije ukazati na prelaz sa periodicne na stacioniranu trgovinu. _ sumnje da je taj proces trajao prilicno dugo, a bio je vrlo intenzivan u XIV 1 X;- .~ ku. Kada su se forrnirala prva varoska naselja u Bosni takoder nije moguce poblize rediti. U Slavoniji proces nastajanja varosi kao posebnog nase1ja poCinje u XIII vrie S obzirom na historijske podatke 0 pojedinim mjestima koja su se kasnije razvila roska naselja i s obzirom na opci drustveno-ekonomski razvoj, mislim da se 0 varos naseljima u Bosni prakticno moze govoriti istom od kraja XIV stoljeca. Grad Tokom historije pojam grada dobivao je razlicite sadrzaje. Svaka drustvez. '. -ekonomska formacija, sve znacajnije historijske epohe i civilizacije imale su svoj : grada. Svjetska strucna literatura 0 tome p roblemu vrlo je bogata. Na za1ost, prouca+, nje historijskog razvoja gradova na podrucju Jugoslavije jos uvijek se nalazi u I!! prikup1janja grade. Izmedu ostaloga, treba priznati da nije formirana ni osnovna SITu:::Kvart na desnoj obali rijeke Fojnice (M, F i 1 i p 0 v i C, Visocka nahija, 440). D. M a z a 1i c, GZM 1939, 34. 3~ Sa ban 0 v i c, Postanak i razvoj Sarajeva, 86. 35 Danasnje selo Varosiste lezi blizu Blazuja (8 a ban 0 v i c, o. c. 119). 36 Rusevine naselja pod imenom Varosiste nalaze se ispod gradskih zidina, visoko :. sumama Zec-planine. 37 Fojnica je posljednjih godina sarno stalnosti bila jedna od najvecih bosanskih varosi. D. Ko vac e v i c, GID 1959, 286. Stacun trgovackog drustva kralja 'I'omasa i Nikole Trogiranina trebalo je da bude otvoren i u Fojnici (S t 0 j an 0 v i c, o. c. I, 2, str. 481-482). 38 Jedan predio u selu Dusini i danas nosi ime Varos, 39 Dio Konjica na lijevoj strani Neretve, odmah do staroga mosta, zove se Varos. 40 Jedan predio u selu Kostajnici, u bl izini rusevina grada Boksevca, zove se Varosilite (P. And e 1 i C, Srednjovjekovni gradovl u Neretvi, GZM Arheologija 1958, 220). 41 Jedan kvart danasnjeg Prozora zove se Varos. 42 U danasnjem Travniku postoji kvart Varos; dalje prema zapadu, u blizini gradu Tortcana, lezi selo Varosluk, 43 Prema kazivanju, u danasnjem Vranduku ima lokalitet Varos, 44 U Sutjesci jedan dio naselja nosi irne Varos; u Borovici kod Varesa jedan zaselak zove se Varos. 45 U Bakicima kod Olova postoje Iokaliteti Varosiste i 'I'rgoviste, 46 N. K 1a i C, Prilog pitanju postanka slavonskih varosi, Zbornik radova Filozofskog fakulteta Sveucilista u Zagrebu, 1955, 57. 32
33
'.
termiI! jedina 1
F
.. jsko-prc a napon
1 .•a osobi: opce ne dino u " ao refu ::;:arakteI sta]: fur njegova sanskih \Tijeme dom sv grad b benim terijala mjera. katego vjedni u grac porodi Iicini, sredir. vilo j van z
apart gledi u ko dese' JajcE u Pr Ija, lije, dovi
ovi sko vih ni
gr< dr
Dl
ct n:
r:
r
/
( TRGOVISTE,
VAROS
na terminologija, nisu postavljeni pojedina pravna podrucja,
I GRAD
kriteriji
U SREDNJOVJEKOVNOJ
BOSNI
za tipolosko razvrstavanje
181 niti
su obradena
Posmatrajuci srednjovjekovnu Bosnu kao pi iblizno cjelovito i zaokruzeno historijsko-pravno podrueje, mogu se utvrditi tri osnovna zriacenja pojma grad. Odmah treba napomenuti da u sva tri znacenja neizostavno ulaze gradske zidine. Primarno, gradovi su objekti izrazito vojno-obrambenog karaktera. Njihova bitna osobina su zidine-bedemi zidani kamenom od krecnog maltera. U gradu ovoga tipa uopce nema stalnih naseljenika. 0 nekom e konomskorn zivotu takoder nema govora. Jedine u vojno-obrambenom pogledu oni predstavljaju centre jednoga kraja kojemu sluze kao refugiji u slucaju opasnosti ili su istaknuti punktovi u sistemu obrane. Refugijalni karakter velikog broja srednjovjekovnih gradova objasnjava i njihov geografski smjestaj: funkcija vojnog centra odreduje situiranje grada u sirem geografskom pcdrucju, a njegova uza lokacija odredena je iskljucivo ciljevima odbrane. Bar jedna polovina bosanskih gradova, ciji se broj cijeni na preko 200, sacuvala je takav karakter za cije!o vrijeme svoga postojanja. Vecina ostalih gradova, ciji je razvoj otisao dalje, rasporedom svojih gradevina i tehnikom gradenja, jasno pokazuje i jednu stariju fazu kada jc grad bio samo fortifikacija. U gradovima utvrdama nema traga nikakvim stambenim objektima, a sto je jos vaznije, u njirna nema gotovo nikakvog arheoloskog materijala. Cesto su podignuti daleko od normalnih uslova za zivot i obicno su malih razmjera. Ne treba posebno isticati da ovi gradovi - utvrde ne spadaju u naseobinsku kategoriju uopce'". U jednom dijelu gradova postepeno su se poceli stalno naseljavati vojni zapovjednici i posada, zatim upravno-politicki cinovnici i pojedini feudalci. Poznato je da su u gradovima imali svoje dvorove bosanski banovi i kraljevi kao i najmoenije feudalnr: porodice. Samo pojedinacno, ovdje su irna li svoje kuce neki trgovci i zanatlije. Po velicini, znacaju i stepenu razvoja, ovi gradovi sa vojnim, cinovnickim naseljem stoje ri" sredini izmedu malih gradova - utvrda i velikih gradova sa gradskim naseljima. Pravilo je da se u blizini ovih gradova - poli tickih centara pocinje razvijati i naselje izvan zidina - pograde"', 'I'reca vrsta gradova, osim fortifikacija i stambenih objekata za ,vojno-upravni aparat, ima i posebno, bedemima opasano naselje. U gradevinskom (urbanistickom) pogledu, ovdje se jasno izdvaja citadela i dcugi objekti obrambenog znacaja, od dijelova u kojima je smjesteno naselje. Velicina naselja varira od prostora za smjestaj nekoliko desetina do prostora za nekoliko stotina ku ca, Najveci bosanski gradovi ove vrste su: J ajce, Bobovac i Borac. Njima se priblizuju: Cresnjevo i Boksevac u Neretvi; Pavlovac u Praci, te Pocitelj i Zvornik koji su znatno manji. Osim vojnog i administrativnog osobIja, te pojedinih feudalaca i svecenstva, u ovim naseljima su stanovali trgovci i zanatlije, koji su imali svoje radnje izvan zidina u varosima, Po stepenu razvoja ovi grudovi oznacuju najvisi domet u srednjovjekovnoj Bosni. Ne treba posebno isticati da ovi gradovi iungiraju i kao centri sire oblasti u politickom, vojnom i ekonomskom pogledu. Privrednu osnovu grada - politick og centra cini drustvena djelatnost njegovih stanovnika. Funkcija u vojnim formacijama, upravnom aparatu ili uopce drustveni polozaj osigurava i ekonomsku egzistenciju ovih gradana. Sredstva za odrzavanjc grada i njegovih stanovnika daje citava upravna jedinica kolektivno (»gradozidanije i druge rabote i dace«) ili sela - posjedi, koja su data gradu u feudalno podloznistvo. Na47 U srednjoj Bosni takvi su gradovi: Krusevac, Grad kod Bara, Grad u Repovcima, Dbar, Borovac, Dragic, Kom i Gradac kod Glavaticeva (svi u Neretvi), zatim Tuhelj kod 'I'arcina, Kastela kod Fojnice, Cajangrad ked Visokog, Teferie kod Krupca (Sarajevo) i Gradina na Palama. 48 Biograd i Vrabac u Neretvi, Gradac kod Hadzica blizu Sarajeva, Hadidjed kod Sarajeva, Dubrovnik kod Visokag i sam Visoki, Kresevo, U ostalirn krajevima u tame pogledu karakteristicni su: Blagaj kod Mastara i Samobo r na Drini
",
/
I j:> A V AO
188
ANDELIC
selja u gradovima trecega tip a imala su i svoju vlastitu ekonomiku, koja se sas iz privredne djelatnosti zanatlija i trgovacaw. o pravnom statusu gradova moguce je staviti samo nekoliko napomena, je naglaseno da je veci dio gradova bio upravno-politicki centar svoga kraja. ~;-_ funkcioner u gradu obicno je nosio titulu kneza i bio je, svakako, vlastelin'". Velis gradova sa svojom okolinom cinio je jednu administrativnu cjelinu'", Za org~_ grada vazno je istaknuti i vec spomenuti sistem njegova odrZavanja - ukmecena gdje se grad pojavljuje kao jedna vrsta feudalnog gospodara. Razvojni proces srednjovjekovnoga grada u Bosni mogao bi se ukratko r rati ovako: grad-utvrda, grad-upravni centar sa manjim naseljem, grad sa pos naseljems-. Nema nikakvih
blizih podataka 0 vremenu kada se pojavljuju prvi grado _ Bosne i Huma. 0 gradovima koje u X vijeku spominje F stantin Porfirogenet ne znamo gotovo nista. Sve do danas u Bosni nije otkriveno n; no slavensko gradiste, Pr vi objekti koji hi se mogli svrstati u pojam srednjovjeko grada jesu neka munitiones et castra 0 kojima govori jedan podatak iz polovine jeka53. Znacajnija aktivnost u podizanju gradova zapaza se tek u prvoj polovini _ vijeka, za vrijeme bana Stjepana II Kotromanicav, U Tvrtkovo doba ta se akt znatno pojacava"; a nastavlja se i kasnije, sve do dolaska Turaka. Orijentacioni kronoloski okvir izgleda ovako: podaci XIII vijeka govore s gradovima-utvrdama. Gradovi kao politicki centri u izvorima se spominju tek od stoljeca. Sto se tice gradova sa naseljima, mislim da nijedno nije starije od pocetka _ stoljeca. Po dolasku Turaka najveci broj gradova propada. OdrZavaju se samo kao ni objekti neki gradovi uz drzavne granice i pokraj vasnijih puteva i naselja. Od skih naselja do danas su ostala samo dva: Jajce i Pocitelj. Izvjestan bro] gradova ~ vrijeme zadrzava svoju upravno-politicku funkciju, ali nakon nekih 100-200 go ,. toga -nestaj e. podrucju srednjovjekovne
Podgrade. - Kako vec samo ime kaze, podgrade je naselje koje se formir ispod nekog grada (utvrde). Iz imena pod grade saznajemo samo njegov geografski nos prema gradu, ali 0 ekonomskoj strukturi taj term in ne vodi raeuna. U jednoj logiji, koja se bazira na ekonomici, podgrade se ne pojavljuje kao posebna katego::. naselja: ono moze biti selo, trgoviste ili varos, vet: prema tome kakvom se privredn djelatnoscu bave njegovi stanovnici. Kao naseobinske aglomeracije, podgrada su karazteristicna za srednji vijek u svima slavenskim zemljama. 49 Obaveza zidanja i cuvanja gradova opcenito je poznata u Srbiji i Hrvatskoj. N nikakve sumnje da je tako bilo i u Bosni, iak o 0 tome nema izravnih vijesti. IzdrZava:: grada putem ukmecenih sela zasvjedoceno je za Livno - Bistricu 1400. g. (N 0 v a k 0 v i C, 0 322). Mislim da je i sistem izdrZavanja gradskih posada u prvo vrijeme turske uprave (Hoc..:..djed, Cresnjevo, Borovac) putem ukmecenih seoskih posjeda bio preuzet od Bosanaca. 50 Poznato je vise visockih i srebrenickih knezova. Pojedinacno se zna i za neke kn zove u manjim gradovima kao sto su Vrabae i Kom u Neretvi, Veletin u Zagorju i dr. S~srecu se i drugi nazivi kao: castellanus, gradise ak i dr. 51 Podsjecam .samo na popise gradova u posjedu Hercega Stjepana polovinom XV vrjeka (Di n i c, Zemlje Hercega sv. Save; Glas SKA 194). 52 U nasoj strucno] literaturi odavna se uvrijezio obica] da se neki manji gradovi 02zivaju dvorcima, zamcima i sl. Takvi nazivi nemaju osnova ni terminoloski ni sadrZajno. svim slucajevima gdje se mogao provjeriti prvotni naziv, bilo putem pisanih izvora, bilo tot nomastieki, nailazi se na termin grad, Dvor je nesto drugo; to je poseban objekat namijenj za stanovanje, a smjesten je na imanjima, u selima, podgradima ili u samome gradu. Ocito ovakva terrninologija bez dovoljno kontrole preuzeta iz zapadnoevropske (i to ne strucne) lit rature. Ne treba posebno napominjati da je u zapadnoj Evropi odnos grad-dvor dozivio sv: specificni razvoj. 53 Nadbiskup kalocki prilikom provale u Bosnu 1246-1247. bio je podigao neka u denja koja su Bosanci brzo osvojili (F e r men d z i n, Acta Bosnae, Zagreb 1892, 14). (;4 Bobovac i Visoki spominju se kao castra polovicom XV vijeka. 55 Podsjecam samo na podizanje Novoga (kasniji Herceg-Novi),
"
jevim funkc bolje na. I ne ili gradnoms. jedin: ros u kom, ka, g skog kog ( nih ( puno govo: nije je ve i vai
visol mar Olov nice! havi SUdE
takv mini ticno turi st~ j bi SE ovaj nik od
I
tucij grad (bos skirr stay visti
poja riju
skih
/
( TRGOVISTE,
VAROS
I GRAD
U SREDNJOVJEKOVNOJ
BOSNI
189
Grad-Varos Snazan razvoj varosi, s jedne, i grada, s druge strane, doyen je u nekim slucajevima do njihova medusobnog stapanja. Pri tome je varos dala svoju ekonomiku, a grad funkciju politickog centra, pa se tako stvovila kvalitativno nova vrsta naselja, kojoj najbolje odgovara ime grad-varos" Formiranje grada-varosi moglo se vrsiti na dva nacina. U jednom slucaju varosko naseIje dobilo je znacaj politickog centra i podiglo zidine ili grad, pa kao novo naselje dobilo karakteristike grada-varosi'". U drugom slucaju grad-varos je nastao tako sto se izrnedu grada i varosi u njegovu podgradu stvorilo ekonomsko i organizaciono jedinstvo, pa je ova urbanisticka aglomeracija dobila karakter jedinstvenog naselja'". U svojoj konacnoj formi, bez obzira na nacin postanka, grad-varos uglavnom odgovara njernackom terminu der Stadt i mediteranskom, u stvari antickom, pojmu civitas (grad). Kasnije, u vrijerne koje vec izlazi iz okvira srednjega vijeka, grad-varos se razvija pretezno u ekonomskom pogledu, sto znaei da osobine varoskog naselja dolaze do sve jaceg izr azaja, Od grada zadrzava se samo funkcija politickog centra (koja polagano gubi na svome zn acaju), te irne - grad, Zidine, jedna od bitnih osobina srednjovjekovnoga grada, kao efemeran objekat u naselju, vremenom potpuno nestaju. o ekonomici i etnicko-socijalnom sastavu grada-varosi nije potrebno posebno govoriti, jer su njegovi sastavni dijelovi vec obradivani, a u periodu srednjega vijeka nije bilo doslo do snaznije nivelacije stanovnistva u naselju. Jedino treba podsjetitLda je varos aktivno sudjelovala vec pri samom nastajanju gradskog naselja. Urbanisticki izgled grada-varosi kar akterizira gradsko naselje sa fortifikacijama i varos smjestena izvan zidina, ali u neposrednoj blizini. U organizaciono-pravnom pogledu treba podvuci relativno cvrstu organizaciju, visok stepen samouprave (opcina) i brojne »milosti i zapisanija«, koja su ovim naseljima podijeljena od strane vladara'". Status grada-varosi u srednjovjekovnoj Bosni postigli su sigurno Srebreruca, Olovo i Jajce, vjerovatno i Fojnicas''. Osobine grada-varosi ima i Kozograd kod Fojnice'". Proces stapanja grada i varosi primjecuje se kod nekoliko gradova i njihovih podgrada u Donjim Krajevima, kao i kod svih gradova sa gradskim naseljima'". Sudeci po formulacijama nekih povelja Losanskih kraljeva Dabise, Ostoje i Tvrtka Il, takvih naselja moralo je biti vise63. U izvorima se za grad-varos upotrebljavaju termini: grad, citta, civitas, mjesto, varos. 56 Sam term in grad-varos je novo U takvoj formi nikada nije upotrebljavan. U praktienom zivotu ova vrsta naselja zvala se grad, varos, mjesto, a u strucnoj historijskoj literaturi pretezno se zadrzao termin grad, rake nesto preglomazan, naziv grad-varos ima prednost sto je jasan i adekvatan, pa bi ga trebalo uvesti barem u domen uze strucne literature. Time bi se omogucilo da strucna literatura operira sa dovoljno jasnim pojmovima. U tome pogledu ovaj prijedlog ide korak dalje od N. K I a i C,koja pledira na uvodenje termina varos (Zbornik radova, 40). 57 Sudeci po imenima gradova Srehrenik i Olovac, oba ova grada su mlada od naselja. 58 Takvo je, npr., Jajce. 59 Od bosanskih gradova-varosi detaljnije se mogu pratiti pojedine municipalne institucije u Srebrenici i Neretvi, a znatno slabije u Fojnici, Olovu i Jajcu. Ukazujemo samo na gradsko vijece sastavljeno od purgara u Srebr enici i Olovu; na tri vrste sudova u Srebrenici (bosanski, dubrovacki i saski); na saski sud u Fojnici; na dubrovacke stalne konzulate sa sudskim funkcijama u Srebrenici. Najvisi funkcioner u gradu-varosi je knez koji je ujedno i predstavnik centralne vlasti (u Srebrenici, npr.). U svim takvim naseljima kao i u varosima i trgovistima neobicno je vazan polozaj carinika, koji cesto zauzimaju Dubrovcani, U Srebrenici se pojavljuje i poseban vojni zapovjednik - vojvoda. (Vidi citiranu Din i c a studiju: Za istoriju rudarstva). 60 Vidi Din ice v rad, citiran II nap. 59. 61 D. Ba s I e r, Kresevo-Kiseljak---Fojnica, GZM, Arheologija, 1954,306. 62 No v a k 0 vie, Zak. spomenici, 339-340. Vec je naglaseno da se naselja unutar gradskih zidina formiraju od stanovnika varosi u podgradu. 63 Vidi na kraju ovoga rada napomene 0 mjesnoj autonomiji.
/
! 190
PAVAO
Opce
ANDELIC
napomene
Na kraju potrebno je dati nekoliko napomena 0 metodama rada, terrnirz pojedinim pojavama karakteristicnim za razvoj naselja. Zadnjih nekoliko godina stvoren je siri program za izucavanje naselja njovjekovnoj Bosni i Hercegovini. Da bi. taj rad imao solidnu sistematsku osno trebno je odmah na pocetku mnoge pojmove sadrzajno i terrninoloski rascistiti. je ovakav rad potreban i na sirem jugoslavenskom planu, vidi se po velikoj nacenosti, kako u pogledu terminologije, tako i u pogledu interpretiranja pojedinic naselja u Historiji naroda Jugoslavije'", Cinjenica da na podrucju Jugoslavije racunati sa 5 ili 6 podrucja na kojima je razvoj trgovacko-zanatskih naselja ima specificnosti namece nuznost da se ispituje svako podrucje posebno'". Ljudski stan-naselje je svakako najznacajnija manifestacija materijalne L. covjeka, pa ono predstavlja i najvazniju oblast u okviru istrazivanja koje vrsi ar loska nauka. Karakteristika je arheologije da za proucavanje materijalne kulture vito koristi sve dokumente koji 0 pojedinorn problemu postoje. Tako, osim jalnih ostataka, takcder i pis ani historijski izvori, likovne predstave, toponomastika, dicija i sirvivali, predstavljaju gradu na temelju koje arheologija dolazi do svoj kljucaka. Proucavanje materijalnih ostataka je specificni domen arheologije, budu se tim poslom cjelovito i sistematski ne bavi nijedna druga nauka. U pogledu 'J'izvora spoznaje, arheologija se sluai rezulta tima drugih disciplina, ali prema potrebi i sama takve izvore prikuplja, proucava i posmatra sa svoga aspekta. Dok ostale rane naucne grane posmatraju pojave materijalne kulture samo sa svoga odredencg uskog) aspekta, arheologija povezuje svu dokumentaciju u jednu cjelinu i nastoj; slika te pojave bude sto cjelovitija i adek vatnija. Zadatak arheologije u prouca+a nekog naselja sastoji se, dakle, u tome da prikupi sve podatke 0 naselju koji jos post zatim da specificnim arheoloskim metodama prouci materijalne ostatk;e i, konacn pokusa dati zaokruzenu sliku naselja kao historijske pojave. Proucavanje naselja ~_ njovjekovne Bosne nalazi se jos uvijek u stadiju prikupljanja grade, koja se sastoj pisanih izvora, podataka 0 danasnjim ostacima srednjovjekovnih naselja, toponomas i sirvivala. Po stepenu vrijednosti u prosjeku su gotovo podjednaki pis ani izvori. <:..I oloski ostaci i toponomastika, dok je vrijednost sirvivala manja, Prikupljena grada, -manjkava, vec zahtijeva da se pocne sa osnovnom sistematizacijom i dozvoljava izvrse bar pocetna uopcavanja. Mislim da ne moze biti spora 0 tome da ekonomika odreduje vrstu n-Koliko je sistematizacija po ovakvom krlteriju opravdana, vidi se i po tome sto i dnevni zivot putem stvaranja naziva brzo i vrlo osjetljivo reagira na sve prornjene ekonomici naselja. Kategorizaciju po vrsti privredne djelatnosti u osnovi usvaja i rijska nauka, etnologija i dr. Samo, to usvajanje je vrlo neujednaceno i nepotpun sve do danas u nasoj strucnoj literaturi nij e ucinjen pokusaj da se ova sistematika radi i formulira. Istovremeno raspravljanje 0 trgovistu, varosi i gradu ima svoga opravdanj cinjenici da su ove tri vrste naselja ucestvovale u stvaranju grada-varosi, odnosno g::--da u modernom smislu r ijeci, Nasa strucna literatura, kao ni strana, jos uvijek nije ~4 Tako je, npr., terminom grad u srednjovjekovnoj Srbiji obuhvacen i grad - u i grad sa naseljem i trgovista i varos i grad-varos (kako specificno srpska, tako i bizantska . ~ manska). (Istorija naroda Jugoslavije I, Beograd 1953, 381-386.) 65 Osnovnu literaturu 0 srednjovjekovnim trgovacko-zanatskim naseljima i grado+i u Srbiji predstavlja jos uvijek studija S t. No -r a k 0 vie a, Grad, trg, varos i odgovarajuca glavlja J ire c e k 0 v e Istorije Srba. 0 slavonskoj varosi postoje dvije solidno napisane ~ dije N. K 1 a i c, objavljene u Historijskom zborniku, Zagreb 1951, 127-131, i u citiran Zborniku radova Fil. fakulteta Zagreb, 1955, 40-59. Slovenska mesta najviSe je proucava Fran Zwitter. 0 razvoju njernackog grada-varosi jedno od najboljih djela je: Die Deu; Stadts im Mittelalter - od Ha n saP 1 ani t 7. a (Graz-Koln 1954), a za opci studij ove --:-: naselja u zapadnoj Evropi [os uvijek je aktuelno djelo Belgijanca Hen riP ire n n e a villes du moyen age, Bruxelles 1927, koje je 1958. g. prevedeno i na slovenacki jezik.
redila trgovi dovol, karak u vrs calo j nizac: dugo kritei Jugo: sifiks
kao zjim, trebl bolji nja: ski 1 upot bolji sred grad godi sirol poja sred van Iatikaz: mul dov [ass ma. kak dve koj strt ter: gra usv
ljir vit ma vH va ko ste se cil
dt;
ga kc
/
I TRGOVISTE,
VAROS
I GRAD
U SREDNJOVJEKOVNOJ
BOSNI
191
redila cvrste kriterije prema kojima bi uvijek bilo moguce razlikovati medusobno trgoviste, varos, grad-varos i grad. Mislim da su u ovome radu upotrebljeni kriteriji dovoljno pouzdani i jasni, te da u vecini slucajeva omcgucavaju sigurno odredivanje karaktera nekoga naselja. Iako razvoj naselja nije tekao skokovito, tj. direktno iz vrste u vrstu, nego polagano i cesto gotovo nevid ljivo, ipak je suvremeno drustvo brzo osjecalo i zapazalo te promjene, pa prema njima stvaralo i nove nazive i davalo nove organizacione forme. Pri tome treba imati na umu da su starije vrste naselja cesto zivjele dugo vremena paralelno sa novijim - vis.m vrstama. Mislim da bi se prema slicnorne kriteriju mogla izvrsiti sa uspjehom i kategorizacija srednjovjekovnih naselja u cijeloj Jugoslaviji. Opci kriterij - nacin privredivanja - primijenjen je i kod tipoloske klasifikacije gradova, sto predstavlja prvi poku saj u svome domenu. U ovome radu dodirnuto je i nekoliko problem a strucne terminologije. Naselja u kojima se odrZavaju godiSnji sajmovi ne pojavljuju se u tipologlji kao posebna vrsta, ali se jednim dijelom uklapaju u grupu naselja sa trgovackim obiljezjima. Stoga bi mozda za njih trebalo uvesti i naziv - sajamsko mjesto, koji bi se upotrebljavao paralelno sa apelativom za oznaku vrste (selo i dr.). Termin trgoviste bolji je od izraza trg, jer je uzi i adekvatn iji. Rijec trg, naime, dolazi u mnogo znacenja: trgovacka djelatnost, trgovaeka roba, ub prostor gdje se obavlja trgovina, naseobinski kvart, naselje, trzne pristojbe i sl. U pis anim izvorima sa podrucja Bosne obicno se upotrebljava naziv trg, ali toponomastika z na samo za trgoviste. Izraz varos svakako je bolji od termina grad, kojim nasa historiografija za sada oznacuje citav niz pojmova: srednjovjekovni grad (i utvrdu i naselje), tr goviste, varos, grad-varos kao i moderni grad. Prednost termina varos dovoljno je j asno istakla dr Nada Klaic prije nekoliko godina'", iako nacetu problematiku nije do kraja razradila: pojam varosi ostao 'je presirok, jer su njime oznaeeni i trgoviste, i va ros, i grad-varos. Mislim da je u ovome radu pojam varosi dovoljno jasno odreden i da odgovara onom sadrzaju kakav je imao 1 u srednjem vijeku. Obilna toponomasticka grada kao i pis ani izvori potvrduju da je terrnin varos sa ovakvim sadrZajem bio uveden u cijeloj srednjovjekovnoj Bosni. Kao Qpci apelativ za otvorena naselja u staroj Bosni dol azi i termin mjesto ili misto. Ipak ima dokaza da se izraz mjesto prvenstveno upotrebljavao za trgovista i varosi. U uvodnim formulama nekih svecanih povelja spominju se zapisanija i milosti, koje -kralj daje »gradovom i mistom«. U Srebrenici se opet govori i 0 zakonu mjesta. Mislim da je ovdje jasan paralelizam sa slicnim terminima u Sloveniji i nekim drugim slavenskim zemljama. Pojam grada kako je formuliran u ovome radu u cjelini odgovara onome sadrzaju kakav je imao u srednjem vijeku i kako ga je sacuvala toponomastika. Termini: zamak, dvor i sl. u znacenju - manji grad, nemaju nikakve podloge u dornacim izvorima bilo koje vrste. Stoga je tesko razumjeti zasto neki nasi strucnjaci uporno nastoje da ove strane termine unesu u strucnu literaturu o srednjovjekovnoj Bosni. Razloge za izbor termina grad-varos iznio sam ranije. Izvor na grada za ovu vrstu naselja donosi imena: grad, mjesto, civitas, varos i to bez nekoga ustaljenoga reda. Mislim da se neki opceusvojeni apelativ jos nije bio ni formirao. Razvoj sistema povlastica i municipalne autonomije ne moze se pratiti u detaljima zbog pomanjkanja izvora. Ipak se moze konstatirati da osnovne faze toga razvitka odgovaraju pojedinim vrstama naselja. Mislim da pravo odrzavanja godisnjeg saj .. ma spada medu prve povlastice (slobode ili milosti) koje je dobilo jedno naselje'". 'I'rgoviste vec ima citav sistem povlastica: osim prava odrzavanja godisnjih i tjednih sajmova (trgova), ono ima i posebnu upravnu organizaciju sa knezom (ili zakupcem?) na eelu, kolonije trgovaca i zanatlija koji su Iicno slobodni i koji cesto sami za se imaju visok stepen samouprave. Sistem privilegija u v arosi stalno se sirio u pravcu autonomije, pa se javljaju i varoski »zakoni«. Najveci stepen samouprave ima grad-varos, gdje narocito treba podvuci sudsku autonomiju. Moglo bi se pomisliti da sacuvani pojediriacni Zbornik radova, 40-59. Sa podrucja Bosne nema nijedne direktne vijesti 0 davanju takvih povlastica. Medutirn, kako u svim susjednim juznoslovenskim oblastima takvih izvora ima dosta, nema razloga sumnjati da je tako bilo i u Bosni, tim prije kada se zna kako su bosanski vladari siroko koristili svoje regalno pravo na trgovinu, 66
67
/
( PAVAO
192
ANDELIC
izvori predstavljaju i stvarne iznimke, tj. da je veci stepen muruci gao samo mali braj naselja. Ipak, postoje nesumnjivi dokazi da je siroko primjenjivan u srednjavjekavnaj Bcsni, barem u XV vijeku. vise kraljevskih povelja. Tako, kralj Dabisa 1392. cini »rnilosti i zar'-""-- •.r vom i vladanjem malim ze i velicirns'". Ostoja 1399. dili »ze milostigradovom i mjestam vsakomu ze po dostajaniju jega«69; iste godin cini milosti i zapisanija, te daje vjeru gradavima i vladanijem malirs _ komu po dostojaniju jega«. Ovdje se spominju i »povele i zapisanija koni i uvjeti«, koje su dubrovacki trgavci dobivali ad basanskih bar, Tvrtka Tvrtkovic 1420. takoder cini zapisanija i dili rnilosti »gradovom ze po dostojaniju jego« ". Slicnu farmulu upatrebljava i Stjepan 0 Milosti, dari i zapisanija sporninju se i u pavelji Stjepana Tomasevie Vazno je podvuci da su sve povelje, u kojima se spaminje postupas vilegija gradavima i mjestima, danesene uz saglasnast velikag broi a Diniceve studije a bosanskom drzavnom saboru, maze se pouzdano vanje municipalnih sloboda trebala saglasnost drzavnog sabora. Ova zriacaja i za poznavanje ustavnog uredenja srednjavjekavne Bosne. utvrdena jas jedna vazna funkcija bosanskog drzavnog sabora, Odnos opisanih vrsta naselja prema feudalizmu kao drustvenl)-"'1i!::=:=::::::..:.. maciji je uglavnorn jasan. Trgoviste, isto kao i njegava privredna a. trgovina, u cjelini pripada epohi razvijenaga feudalizma. Unutar feudatr.,,":.::"'--__ viste postaje jedan ad glavnih nosilaca ekonomskag i drustvenog P!Q;~5L ~!2 • vjekavni grad u Bosni takcder je prcdukt epahe razvijenaga feudalizma, grad nastaje i razvija se, a sa feudalizmom (i s bosanskom drzavom' i P:::-..:-i grad-varos kao drustveno-ekonomski fenomeni jasno pokazuju proees r=s.:==dalizma i stvaranja novog drustvenog uredenja - kapitalizma, Ciji varosani (burzoazija), Na kraju, bice ad kcristi aka se da nekoliko napomena a .posz u srednjavjekavnaj Bosni. Sama arhitektura poslovnih zgrada nije poh~ l .....:.. se maze nesto reci a njihavaj funkciji. Za jednag seoskog zanatliju - k....~ mu je ista zgrada sluzila za radionicu i za st anovanje/". Na slican zakljue govi nekih zgrada u gradskom naselju Pay lovica Borca'". 'I'rgovackom i F-'-metu sluzile su pasebne zgrade kaje su u cjelini imale poslovni karakter, sluzile su za srnjestaj putnika i kao skladista za trgovacku robu, pa u ve:~' sjecaju na turske hanave. Ove zgrade nosile su opce ime »kuca« (domes' poznato, prva takva »kuca« spominje se 1349. g. u Ostruznici kod Foi .. vaeki trgavac Mencetic ima kucu, dvor i rudnik. Slicne kuce u posjed lja (Tvrtka Tvrtkovica) spaminju se u Kanjicu 1428. g. Pripadnici bosaas dinacno ili kao druzbe imali su kuce u Pod biogradu (Konjic), Bradini ! ~ Srebrenici je slicnu kucu drzao jedan vlastelin. Da je takvih kuca-han po cijeloj Bosni, vidi se iz trgovaekog ugavara sto ga je kralj Ostoja nima 1404. Tu se kralj izricito abavezuje d a ce se pobrinuti da mletacki u Bosni imaju kuce za stanavanje uz odgovarajucu naknadu. Kakvo je iz;g"-=~ hava stanavanje vidi se iz iste isprave, kada se sporninju: trgovci, njiho.p.!.~---'::_ S to j an ov i c, o. c. 172-173. o. c. 421. 70 o. c. 424-425. 71 o. c. 503. 72 o. c. 558. 73 o. c. Il, 163. 7. P. And e 1i C, Dva srednjevjekovna nalaza iz Sultica kod Konjica. gija, 1959, 209-214. 7.> P. And e 1i C, Izvjestaj 0 probnorn iskopavanju na srednjevjekovn GZM, Arheologija, 1962, 159-163. 76 0 »kucarna« vidi citirani rad Din i c a u Jugoslovenskom istor. Cas 136. Dinic ukazuje na jos jednu vrstu poslovnin zgrada - svratista: to su stan vade stanjani. 68
69
"
-"
-::.:::-'
/
I TRGOVISTE,
VAROS
I GRAD
U SREDNJOVJEKOVNOJ
BOSNI
193
sonji, trgovacka roba, itd.?". »Kuce« u svojih »mistih« obecava i kralj 'I'omas SVO-govackom kompanjonu Nikoli Trogiraninu 1449.78 Ne treba posebno isticati da su sladista trgovacke robe i svratista za putnike bila podesena u prvom redu za peritrgovinu. Posebne radnje u kojima se iskljucivo i stalno trguje karakteristika su U Bosni takve radnje nose naziv stacun. Tako je, npr., u trgovackom ugovoru .!U kralja Tomasa i trgovca Nikole Trogiranina odredeno da Nikola otvori stacune ,;:itu, Fojnici i J'ajcu'". RESUME Cette etude represente une partie d'une typologic plus large des localites de Bosnie .::evale. Dans une courte introduction, l'auteur traite du criterium observe lors de la catego::ion des localites et de I'epoque etudiee, L'auteur a pris comme critere I'activite ecomo~:le des habitants des localites et I'epoque etudiee se situe entre le XIIe et XVe siecle, dates zquant le debut de la formation de l'etat bosniaque medieval. L'auteur souligne egalement aeceessite d'etudier ces problernes a part suivant chaque region du point de vue historique uridique. Traitant les marches, l'auteur parle d'abord du developpement de I'organisation du erce et des metiers, et soutient que cette organisation ou technique influencait directement apparltion des marches et centres artisanaux. Les formes de commerce les plus anciennes: "';"ange en nature et commerce ambulant, n'ont pas pu influencer directement le caractere de ocalite. Le commerce pratique pendant des foires annuelles n'a pas entraine de nouvelles :egories de localites. Cependant le commerce periodique pratique a l'occasion de marches hobadaires joue un role plus important et cree une forme particuliere de localite: »trgoviste. marcne). En analysant ce »marche«, I'auteur parle de ses habitants, de son aspect urbain et de statut juridique. La population en est composee le plus souvent d'etrangers - en majeure par-.e les habitants de Dubrovnik, de marchands et artisans de la region, et enfin d'un nombre ssez important de paysans. Quant a l'aspect urbain, le marche est caracterise par un cspace _ore destine au commerce periodique, appele Iui-merne »marche«, Dans le »marche« on peut -oir des entrepots, les maisons d'habitation de marchands et d'artisans, des maisons de paysans, etc. Le statut juridique est caracterise par le systeme de privileges, par un statut libre de tous es habitants, par un certain degre d'autogestion municipale et par une puissante organisation e differents groupes ethniques. Dans le cadre position geographique et marche a proximite artisanaux ou miniers,
d'une typologie plus restreinte, l'auteur classifie les marches suivant la (marche-centre d'une region plus etendue, marche a proximite des villes de la mine), suivant les marchandises (marche aux produits agricoles, marche de sel etc.).
La documentation s'appuie sur des SOurces ecrites. Le marche et le port le plus ancien ur le territoire de l'ancienne Bosnie et du Hum est Neretva ou Drijeva (1186). Il n'existe pas de documents relatifs aux marches du XIIe siecle, mais on sait qu'aux XIVe et XVe siecle il y avait de nombreuses localites de commerce (forum, mercatum, locus) sur le territoire de Bosnie et de Hum. Pour documenter son etude l'auteur presente la liste des marches du XIVe et XVe siecle sur le territoire de la Bosnie centrale. Cette liste comprend 27 localites possedant ce caractere. Il cite le nom de certains marches - documentation toponomastique - et souligne qu'a I'epoque turque les marches anciens portaient le nom de »pazar«, ce qui est reste jusqu'a nos jours. Le developpernent du commerce et des metiers a entraine l'apparition des boutiques c'est -a- dire le commerce en lieux fixes. L'apparition du commerce et des metiers stables a marque la fondation des bourgades - localltes, d'ou la definition: la bourgade est une localite dont la base economique repose sur le commerce stable et sur les metiers (activite cornmerciale et artisanale exercee dans des emplacements fixes). Grace au materiel toponomastique, l'auteur a reussi a identifier une nouvelle notion - historiquement plus ancienne - celle de la bourgade: dans to us les localites commerciales et artisan ales plus anciennes de BosnieHerzegovine il existe un quartier special qui s'appelle »varos« - bourgade. C'est grace a cela que l'auteur conclut que le terme »varos. a ete pendant un certain temps identique au terrne turc de »carsija«, L'evolution d'une bourgade s'eUectuait done comme suit: bourgade - bouti77 No v a k 0 vie, Zakonski spomenici, 271. Ugovor kralja Tvrtka II 'I'vrtkovica sa Mlecanima 1422. takoder osigurava trgovcima kuce (case), a pored toga dozvoljava se Mlecanima kupovina i gradnja kuca po Bosni (Ibidem, 225). Povelja kralja 'I'omasa iz 1444. takoder obecava Mlecanima: habebunt domos pro eorum habitatione solvendo quantum erit convenientis (Ibidm,287). 78 S t 0 j an 0 vie, o. c. I, 2, str. 481. 70 Ibidem.
13 -
Glasnik Zemaljskog
muzeja -
Arheologija
