MODERNA
Pojam Moderne jedan je od onih često eksploatisanih termina za koji osjetimo da imenuje nešto
odlučujuće, premda je konkretnija odredba toga često zamagljena i nejasna. Po svom fundamentalno i odlučujuće, premda civilizacijskom i opšteljudskom značaju, Moderna predstavlja preokret ravan grčkom čudu“, preokret koji je na potpuno radikalan usmjerio sudbinu Zapada i čovječanstva uopšte.
Sam termin potiče od latinskog modernus, modernus, a ovaj od modus što znači „način, mjera‟.1 Očigledno su srodni termini modernizam ; moderan“ [kao svojstvo] ; modernizacija“ [kao proces]; teorija modernizacije“ [kao model tumačenja društvenih promjena]; te suprotnost i opozitnost
tog pojma
prema
tradicionalnom“.2 Najčešće
se
značenje
Moderne kao
istorijsko/povijesne epohe razdvaja u dva pravca. U jednom značenju taj pojam se vezuje uz istorijsko-
materijalne uslove i transformaciju zapadnjačke civilizacije s kraja XVI i početka XVII vijeka. U tom smislu Moderna označava kako jedan istorijski period – početak početak industrijalizacije Zapada, uz sve one političke i socijalne uslove koji su ga omogućili i pratili. Ali Moderna istovremeno znači i dubinsku i revolucionu antropološku transformaciju u kojoj čovjek formira jednu radikalno novu sliku svijeta. Najčešće se ona karakteriše kao kao povijesni zaokret zamjene teološkog mišljenja racionalitetom. U prvom smislu Moderna se manifestuje kao ubrzan razvitak trgovine i ekspanzija
industrijalizacije. Uspjeh u ovim oblastima ekonomske reprodukcije društva manifestovao se snaţno na interpretaciju čovjekovog odnosa sa svijetom, prije svega u smislu povećanja povjerenja čovjeka u
vlastite mogućnosti. I to kako u smislu ovladavanja silama prirode tako i u smislu neograničenih potencijala spoznaje. Što je objedinjeno u vjeri da su ovi odnosi uzajamno zavisni: veća spoznaja povećava kapacitet svladavanja prirode, koji koji opet omogućava rast spoznaje. spoznaje. Kardinalni datumi tog ranonovovjekovnog preokreta počinju u drugoj deceniji XVI vijeka: 1513.god. pojavljuje se Machiavelli-jev Vladar ; 1515.god. Nicolaus Copernicus počinje svoja
revolucionarna istraţivanja ; 1516.god. izlazi i zlazi More-ova Utopia ; a 1517.god. Martin Luther kači svoje teze na vrata crkve u Vitenbergu. Dok je Machiavelli postavio temelje modernog političkog realizma, 1
Bezić Ţivan, Moderna i postmoderna [u: Obnovljeni život, vol.44, no2., travanj 1989, str.155-164], str.155. Krajem V vijeka Kasidor je skovao pridjev modernus, modernus, koji je tada primarno značio svremen“, a tek nakon toga i nov“. To značenje izraz je zadrţao kroz čitav srednji vijek premda je kasnije spojen s francuskim izrazom á la mode“. S obzirom da termin moda“ označava vrlo širok spektar područja, ta je promjena u značenju termina bila od bitnog značaja. Tako se moda“ odnosi na način ţivota i običaje ljudi u nekom vremenu; na duh vremena“; na prilagoĎavanje većini; na diktat odreĎenog ukusa“ itd. 2 Enciklopedija političke kulture [Savremena administracija, Beograd 1993], str.692. 1
More je spisom Utopia pokazao smjer modernog političkog idealizma. Ta dva pravca snaţno će
obiljeţiti Modernu u njenim ključnim aspektima. Odlučujući uticaj na tok, prirodu i shvatanje savremene političke teorije i prakse odigrao je uspon kartezijanske racionalnosti iz XVII vijeka. Osnovna stavka te nove racionalnosti“ je vjera da se
pomoću ljudskog razuma moţe u potpunosti objasniti svijet, savladati priroda i izgraditi društvo u skladu sa zahtjevima i principima racionaliteta, pri čemu se i sam čovjek treba podrediti isključivo tim principima, dakle principima koje je sam postavio iz svog uma. Na bazi takve nove, tj.
novovjekovne“ interpretacije racia dogodila se emancipacija različitih sfera društvenog ţivota. Tako se u renesansi počinju emancipovati nauka, umjetnost, politika i privatni ţivot, u reformaciji sloboda savjesti i vjerovanja, u XVI i XVII vijeku drţava, i konačno u XVIII vijeku ekonomija, da bi sa graĎanskim revolucijama bio dovršen put raĎanja modernog društva“.3 Dakle, ono što je tada stvoreno prevazilazi obim pojedine oblasti ljudskog ţivota, već zahvata kompletnu sliku svijeta i zapravo znači
raĎanje nove slike svijeta, koja na primjer, jasno dolazi do izraţaja u promjeni moralne paradigme, gdje se u novovjekovlju jasno odbacuje hrišćanski asketski moral i nasuprot njega promoviše putenost i ţivotnost čovjeka, naročito u umjetnostima.
Čovjek kao Subjekt Nakon pada geocentrične slike svijeta
pala je i teološka interpretacija univerzuma i čovjeka.4
MeĎutim, paradoksalno, to nije značilo umanjenje vaţnosti čovjeka, već naprotiv, njegovo uzdizanje na jedan viši pijedestal, gdje čovjek, i kao generički pojam i kao pojedinac, postaje subjekt . Descartes je pr očetno ime Moderne jer je načelom ego cogito, subjekta kao prve izvjesnosti, definisao njenu
ključnu premisu. U intelektualnom smislu otvaranje prostora za pojavu Modernog subjekta vezano je za razaranje arstotelovske hijerarhijske strukture kosmologije. Prvobitno se to manifestovalo u Reformaciji i protestanskoj borbi protiv dogmatizovane religije i institucionalizovane Crkve. Spas postaje individualni akt. U svjetovnoj misli potpuni zaokret od tradicionalnog antičko-hrišćanskog naslijeĎa značio je da
čovjek više nema unaprijed dati transcendentni smisao egzistencije, jedan sistem normi i stavova kojio bezbjeĎuje smisao, već ga mora sam stvarati. Upravo to znači da je čovjek postao subjekt, naime
3 4
Vujačić Ilija, Politička teorija, [Čigoja, Beograd 2002, str.23 -96], str.24. Prema: G.V.F.Hegel, Istorija filozofije III [BIGZ, Beograd 1970], str.204-212. 2
subjekt istorije – onaj činilac koji stvara istoriju, proizvodeći je kako u smislu konkretne prerade prirode tako i u smislu misaone interpretacije.
Ovaj dogaĎaj označio je podizanje rada na “metafizički rang” [M.Heidegger], s obzirom da je rad
način na koji čovjek djeluje kao subjekt i na koji obezbjeĎuje smisao: “izbavljenje” je sada mišljeno kao sve veće svladavanje prirode u kategoriji progresa,- tj. put istorijske emancipacije ljudstva. Ili, prema čuvenim Marx-ovim formulama: “Radom čovjek svladava divljinu izvan sebe i
u sebi” i
“čovjek sam sebe proizvodi u procesu historije”. Dominantna uloga rada vidi se naročito jasno u anglosaksonskoj misaonoj sferi. Na primjer, Locke-ova teoriji vlasništva, prema kojoj definicija legitimnog vlasništva glasi: “miješanje rada i
resursa” prenosi pitanje legitimiteta u čistu imanenciju – to postaje odnos čovjeka kao pojedinca prema materijalnom svijetu. U tome se krije značaj koji se u novovjekovnoj teoriji drţave i prava pridaje kategoriji vlasništva: to je način na koji čovjek ispunjava kardinalni uslov subjekta. Utilitarizam je jedna izvedba načela ljudski rad/priroda: s obzirom da je čovjek ukotvljen u
ovostranost njegov kriterij više nije, i ne moţe biti transcendentan, već je utilitarian – dobro je ono što podrţava interese individue/čovječanstva.5 Tom procesu konvergira kantovska teorija saznanja koja objektivnu stvarnost preformuliše u fenomene, koji čovjeku ostaju principijelno nesaznatljivi, i koje on više nema zadatak saznavati – jer je
to u ontološkom smislu nemoguće, već radom osvajati – “popredmećivati”. Već kod Fichte-a, svrha i smisao ljudskog djelovanja isključivo je u slobodnoj djelatnosti: nasuprot cogito ergo sum postavljeno
je: “Radim dakle jesam”. Sva naša teoretska pitanja su izvedena – proizilaze iz naše prakse. Akt [čin] prethodi faktu [činjenici]: ” Mi ne djelujemo jer spoznajemo, već spoznajemo jer smo odreĎ eni da
djelujemo.” Praktični um postaje izvor svakog uma. Marx će to, u 11 tezi o Fojerbahu elegantno
izreći: “Filozofi su svijet samo različito interpretirali, radi se o tome da ga se izmijeni”.
5
Kriterij korisnosti: manifestuje se i šire, zahtjevm da filozofija i nauka, zasnovane na novim metodološkim osnovama, imaju svrhu gospodarenja nad prirodom“, i da kriterij korisnosti znači konačni raskid sa antičkim poimanjem lar -pur-lartističkog“ poimanja filozofije kao znanja koje je svrha samom sebi. Ovakvim zahtjevom za korisnošću, Dekart je, zajedno sa Bekonom, moţda napravio i najveći obrt u istoriji filozofije, koji će poroditi utilitarističku usmjerenost moderne filozofije i nauke, politički racionalizam kao intelektualno traganje za racionalizaci jom politike i prosvetiteljstvo kao intelektualni i politički pokret za praktičnim ostvarenjem ideja za (re)organizovanjem društva i drţave prema unapred skrojenom ‟racionalnom planu‟.“ Suština nije samo u tome što su praktička znanja povezana sa teorijom, već i u tome što je teorijskoj filozofiji ispostavljen zahtjev za praktičnom korisnošću. TakoĎe, ne radi se ni samo o tome da paganska“ teorijska filozofija predstavlja skup nekorisnih metafizičkih apstrakcija, već i o tome da je grčka praktička filozofija“ isto tako skup beskorisnih apstrakcija o društvu i ljudima kakvi bi trebali biti, o idelima, i stoga neprimjenjiva za stvarnu praktičnu reformu društva. Dolazi do obrta da aristotelovska praktič k a filozofija postaje praktič n a, na taj način što se cj elokupna filozofija svodi na korisnost.“ [I.Vujačić, op.cit., str.79-80.] 3
Čovjek se tako na izvjestan način odvaja od prirode, izdiţe se iznad nje, tretirajući ju kao “objekt”, predmet neograničenog radnog izrabljivanja. Tendencija je u svojoj idealističkoj liniji nastavljena u racionalnom teizmu Fenomenologije duha, koja kao ključnu kategoriju dijalektičkog hoda uvodi negaciju, a rad postaje način na koji čovjek “negira” postojeći svijet jer ga radom mijenja. Dijalektika gospodarenja i robovanja ocrtava matricu izdizanja iz ropstva radom. Model progresa tu je
interpretiran u formuli “istine kao cjeline”, spoznaje koja tek na kraju procesa ostvaruje refleksiju o sebi. Ipak, tu čovjek još uvijek ostaje sredstvo jedne transcendentne sile, tj. odreĎen je posredstvom Duha[Geist ]. Kako su kasnije pokazale novogeleovske recepcije, naročito Feuerbach, pravi subjekt povijesti nije Duh , već čovjek: subjekt i predikat u svakoj rečenici mogu zamijeniti mjesta – čovjek je stvorio boga a ne bog čovjeka. Marx-ova recepcija ove tematike ide odlučujući korak dalje i, u kritici Feuerbach-a, dokazuje da subjekt znači: ne samo kreator svih ideja, već djelatni čovjek praksisa, -
način na koji čovjek kreira svijet je rad. Kako će Heidegger kasnije reći čovjek postaje “radna ţivotinja prepuštena zanosu svojih proizvoda”, koja egzistira na način da proizvodi ono proizvodivo. Kult rada postaje k arakteristična crta novovjekovnog čovjeka, u dijametralnoj suprotnosti prema
antičkoj i feudalnoj etici gospodarenja i viteštva i prezira prema radu.
Ovaj je tok na jedan temeljni način označio novovjekovno uzdizanje racionalizma: ključna podloga praksisa je Ratio, um čovjeka kojim čovjek tek razaznaje šta jeste a šta nije proizvodivo. Povratak na
scenu racia kao determinante vuče direktne paralele sa antikom i Reformacija je često interpretirana kao povratak grčke racionalnosti. 6 Animal rationale je neodvojivo vezan sa Homo Faber i čini jednu cjelinu. U Moderni, r acionalizam se meĎutim pojavljuje u dvije magistralne linije. Prva od njih označava
tzv. kartenzijanski racionalizam, koji smatra da se na bazi ljudskog racia moţe modelirati vanjsko okr uţenje. Različiti modeli Utopije proizilaze iz ovog i ovakvog shvatanja racionaliteta. Druga vrsta
racionaliteta, vezuje se uz škotske mislioce, prije svega Adam Smith-a i Hume-a, i shvata racionalizam kao individualno sredstvo orjentisanja čovjeka koji egzistira kao subjekt. Razlika je više nego fundamentalna i odvešće kontinentalnu i anglosaksnsku političku praksu u dijametralno suprotnim smjerovima, koji će se na kraju sukobiti u masovnim ratovima XX vijeka. Predominacija racionalizma ogleda se u tome što Modernom dominira pretenzija odbacivanja i negacije svega što je iracionalno i što opstaje samo na bazi moći i sile – kako u smislu duhovne sile Dogme, tako i u smislu političke sile tiranije ili apsolutizma. Smisao je da se vrijednosti utemelje na racionalnim principima. Pokret Humanizma reflektuje čovjeka-subjekta koji autonomno definiše
vrijednosti koje kao ljudsko biće prihvata kao obavezne principe. To prihvatanje opravdano je na bazi 6
Racionalite Moderne dobiće oštru reakciju u romantizmu, naročito u njemačkom govornom području, koji će na bitan način uticati na novovjekovnu sudbinu Evrope i svijeta. 4
rigora uma, a ne na osnovu autoriteta. Racio postaje vrhovni autoritet, a vrlina prestaje biti hrišćanska
duhovna krepost već ţivot po zahtjevima uma. Ovaj je preokret od bitnog značaja za praktični uspjeh graĎanskih slojeva koji su bili nosioci cjele ove uistinu revolucionarne epohe. Naime, graĎanski slojevi trgovaca i industrijalaca nisu se, naročito u prvoj fazi, mogli boriti protiv starog poretka trona i oltara“ silom, već samo širenjem datog
vrijenosnog sistema putem humanističkog obrazovanja i demonstracije njegove moći u stvarnom svijetu. Pojam Prosvećenosti na ovoj tački izraţava vrijednosni sud. Provećenost vladara postaje jedan od kriterija legitimne vlasti. Karakteristična pojava u knjiţevnosti tog doba su traktati napisani vladarima7, a figura platoničarskog vladara-filozofa je čest lajtmotiv.
Istovremeno, na scenu stupa pitanje moći kao racionalno opravdane kategorije, i to kao kardinalno pitanje Moderne. Ono dobija svoje temeljne manifestacije kako u filozofskom tako i u političkom
smislu. U filozofskom značenju moć je pojavljuje u formi znanja – kako to iskazuje jedna od temeljnih odredbi moderne: „’Znanje je moć‟‟ [Bacon]. To znači da se progres interpretira kao povećanje moći nad vanjskom i unutrašnjom prirodom na bazi spoznaje racionalnih principa koji vladaju Univerzumom. Projekat Enciklopedije francuskih Prosvetitelja proizilazi iz ovog temeljnog uvjerenja.8
U političkom aspektu, pojam moći zaoštrio je Machiavelli. U makijavelističk om diskursu oslikavaju svu dubinu problema s kojim se susreće čovjek -subjekt, bačen u situaciju u kojoj nema heteronomnih rigora djelovanja. S obzirom da nema spoljašnjih, autoritetom propisanih orjentira
meĎuljudskih odnosa, čovjek je primoran da na bazi vlastitog racionaliteta odredi ono što je poţeljno u društvenom ponašanju. Machiavelli je akcentirao kriterij moći, postavljajući formulu prema kojoj racionalan čovjek, u odsustvu transcendentnih zapovjesti, jedino što moţe je teţiti ojačavanju svog poloţaja. K ada se to primjeni na politički praksis, dobijamo neke od najozloglašenijih makijavelističkih preporuka za djelovanje. MeĎutim, ispravno shvaćeno, ovo samo predstavlja konsekventno izvedene posljedice iz novovjekovne slike svijeta.
Rekacija na problem moći postavila je pitanje odnosa meĎu ljudima u društvu kao kardinalno pitanje politike. Na taj način na scenu stupaju različite teorije društvenog ugovora, kojim slobodni ljudi snagom razuma poimaju sebe i svijet, i na osnovu toga stvaraju zakone. Čovjek, u kooperaciji sa sebi istima, mijenja društvenu str ukturu i stvara institucije. Premda je primarni impuls za to potreba da se omogući društveni ţivot i rješe problemi koje je akcentirao Hobbes. Doktrine podjele vlasti, poput 7
MeĎu poznatijim su naravno Machiavelli -ev Il Principe, jedan od teorijskih ekstrema tog ţanra namjenjen porodici Medici; zatim Erasmov Institutio principi Cristiani namjenjen Karlu V; i dr. 8 Pod rukovodstvom Didroa i Dalambera pokrenut je projekat bez presedana – pisanje Enciklopedije kao evidentiranja dotadašnjih naučnih i filozofskih znanja. U periodu od 1751. do 1780 -te godine Enciklopedija je izašla u 35 tomova i na njoj je radila većina f ilozofa prosvetiteljstva. 5
Montesquieu-a ili Locke-a su jedna od izvedbi rješenja problema političke moći. Ali u društvenom
ugovoru postaje jasno još i to da novovjekovni čovjek prestaje biti puki podanik i objekt vlasti, već postaje graĎanin - subjekt vlasti – onaj koji sam stvara zakone kojima se samoograničava. Čovjek postaje suzakonodavac u kantovskom smislu. Deklaracija o pravima, i koncepti prirodnog prava su
okvir u kojem se on moţe kretati.
Progres
Moderna je dovela na scenu i sasvim novo tumačenje Istorije. Antički svijet shvatao je istoriju kao ciklični tok u kome se, na primjer kod Empedokla, u beskonačnom vremenu smjenjuju “godine bitka”. Hrišćanstvo je promovisalo linearno shvatanje istorije, koja se dogaĎa kao “ Pad ” iz stanja savršenstva u Istoriju, koja se na kraju završava momentum izbavljenja kojim počinje nova vanistorijska egzistencija čovjeka. Nasuprot ovome, Moderna istoriju interpretira kao linearni sukcesivni i beskonačni tok uzdizanja čovjeka ka sve savršenijim formama egzistencije. Istorija postaje sukcesivni proces Progresa. Pri tome termini Moderna i Progr es imaju u izvjesnoj bitnoj nijansi specifičan smisao brzog i ubrzanog razvitka, i u tom su smislu suptilno različiti prema pojmu “razvoj”. Podizanjem rada na metafizički rang kreacija je mišljena kao stvaranje istorije od strane
čovjeka/subjekta putem radnog porobljavanja svijeta u formi ideje Progresa. Istorija sada postaje sukcesivno podizanje ka sve većem stepenu slobode, koje će na kraju osloboditi čovjeka neznanja, a samim time i straha – s obzirom da strah nestaje sa isčeznućem nepoznatog. Čovjek se samostvara u procesu vlastitog ovladavanja prirodom. Čovjek je mišljen kao neustanovljena ţivotinja“ [Nietzsche],
nesavršeno [razvojno“] biće koje se progresivno usavršava zahvaljujući radu i razumu. Veličanje Francuske Revolucije, te njena utemeljenost na Prosvetiteljstvu, par excellence je primjer povezanosti teorije i prakse, filozofije i politike - ratia i praksisa. Simbol te sinteze je čuvena parola kojom je Robespierre definisao Revoluciju, "De fonder sur la terre l' empire de la sagesse, de la justice et de la vertu" [Na zemlji uspostaviti carstvo mudrosti, pravde i vrline]. Revolucionarne
armije trebale su da silom nametnu “raščaravanje svijeta” protiv reakcionarnog starog poretka trona i oltara, a marširanje Napolenovih armija vodila je misija da to prošire na narode Evrope.
U antropološkom smislu time se postavlja okvir za darvinističku teoriju
evolucije –
progresivnog odabira netranscendentnom selekcijom. Čovjek se prilagoĎava [mutira] prirodi, u
pokušaju da je savlada. Ta prilagodba je s jedne strane biološka, ali s druge strane i racionalna, s obzirom da čovjek kao animal rationale savladava prirodu i druge vrste upotrebom Ratia. 6
Već je Bacon formalizovao ovaj zahtjev u dva bitna aspekta: prvo, zahtjevom da se čovjekov racio oslobodi svih idola,-naslijeĎenih zabluda koje zamagljuju spoznaju; i, drugo, da se odbace
metafizičke interpretacije bitka kao puke metanaracije i Velike bajke koje odvode na krivi put, i zamjene metodologijom indukcije. Uspon razuma i koncentracija na ovostrano traţili su i sasvim novu metodologiju propitivanja, jer stara metodologija spekulativnih metafizičkih graĎenja misaonih
sistema nije više bila dovoljna kao sama. Zato se promovisala u punom sjaju induktivna metoda kako ju je postavio F. Bacon i metodička sumnja koju vezujemo za Descartes-a. 9
Kako je koncept Pada napušten odbačena je i moralna uloga drţave, kojoj je sada pripisana funkcija obezbjeĎenja uslova za nesmetano odvijanje ljudske radinosti putem sistema pozitivno pravnih normi. Čovjek i ljudska priroda nisu više tretirani kao vrijedni u zavisnosti od odnosa sa nekim spoljnjim autoritetom, već kao vrijednosti po sebi, čime je uspostavljen temelj za filozofije individualizma i napuštanje kolektivističkih matrica.
TakoĎe, delegitimiranje heteronomnih autoriteta otvorilo je prostor ideji tolerancije, s obzirom da bez dogmatskog slijeĎenja propisanih normi nema osnova za isključivost. S druge strane, sloboda sada postaje mišljena kao “sloboda od”, sloboda od vanjskih ograničenja – bilo prirodnih [materijalni progres], bilo društvenih [politički liberalizam], a ne više “sloboda za”, npr. hrišćanska sloboda za moralni izbor. Klasična šema u kojoj Dobro prethodi pravu, zamijenjena je novim poretkom u kome
pravo prethodi Dobru: razdvajanje javnog i privatnog znači i razdvajanje prava i pravde, morala i pravnog poretka. Etička pitanja, moral, religijskog itd., ostaju sada u domenu privatnog, dok se javni prostor gradi kroz sistem ugovornih odnosa garantovanih drţavom. Ideja jednakosti, kao jedna od parola sa barjaka Revolucije, afirmisana je na novim temeljima,
i to na dva suštinski različita kolosjeka. Prva ideja je ostala baština do danas: pravna jednakost, na osnovu konstitutivnog ugovora. Jednaki ljudi kreiraju sistem pravnih normi kojima se potčinjavaju. Locke-ova ideja društvenog ugovora, i Kantov koncept čovjeka kao suzakonodavca, najviši su izrazi ove misaone tradicije. One spajaju koncept slobode i koncept jednakosti u integralnu cjelinu. S druge strane, neke struje u okviru epohe, prije svega Rousseau, vodile su u totalitarne posljedice i svakako su odgovorne kao inspiracija za onaj terorski aspekt Revolucije. Rousseau-ova kritika privatnog
vlasništva neposredno je motivisala klasni teror u kritičnim fazama Revolucije. Ta ideja jednakosti poima jednakost kao antropološku kategoriju, za razliku od Locke-a i koncepta političkopravne jednakosti. 9
Nova metoda oslanja se na mehanicističku sliku svijeta , shvatajući i ljude i ţivotinje kao mašine čije se funkcionisanje principijelno moţe u potpunosti shvatiti i determinisati ukoliko se i kada se postigne potreban stepen znanja. Proces izrastanja sjemena u biljku, ili fetusa u dijete, potpuno je mehanički i podlijeţe matematičkom proračunu i mehaničkoj kontroli. Filozofi francuskog prosvetiteljstva su kartezijansku metodu iz matematike i fizike univerzalizovali i primijeni li na područje etike i politike, ostvarujući time pretpostavke za moguće ontologiziranje etike i politike“. Pretpostavka je da, ako tretira ljude kao racionalne i interesom voĎene jedinke, moţemo koncipirati pravne i političke norme koje će oni podrţati u koliko im pojedinačno da im donese korist. 7
U ovoj kratkoj rekapitulaciji novovjekovne metafizike kao temeljne ideje/ideale Moderne, one koje je
Prosvetiteljstvo na odlučujući način pounutrilo i iskazalo, označene su: ideja racionaliteta čovjeka, kategorija rada, koncept slobode - i to kako slobode kao filozofske ideje, tako i slobode u političkom smislu, zatim ideje tolerancije, progresa i jednakosti. One su sve objedinjene u vjeri da racionalnom upotrebom radnih potencijala čovjeka može biti ostvareno postepeno progresivno oslobaĎanje od svih stega, kako prirodnih tako i društvenih. To i takvo razumjevanje svijeta je karakteristično i konstitutivno za Modernu i novovjekovlje.
8
