MANGGHA
I
FELIKS JASIEŃSKI
Leon Wyczółkowski: Portret Feiks! J!sie"skie#o$ %&'&
"Książki są nieme... Kiedy chcą bronić jakiejś tezy rozwijają ją, nie troszcząc się o świat myśli, który suerują czytelnikowi! nie suchają jeo s#rzeciwów, nie rozwiewają wąt#liwości$ zaostrzają ciekawość, nie zas#okajając jej..." %utor Ciszy ma ma rację. &ak więc, #onieważ od tysięcy lat żaden autor niczeo n iczeo nie dowiód, a ciekawość czytelnika nie zostaa w #eni zas#okojona$ #onieważ, co wielce #rawdo#odobne, będzie tak zawsze, nie szukajmy w książkach teo, czeo nie moy, nie moą i nie n ie będą moy nam dać.
Weszliśmy wszyscy wszyscy późno w stary świat. Już wieki temu wszystko zostało powiedziane: my, autorzy i czytelnicy, powtarzamy myśli innych, a genialnoś polega !uż tylko na mówieniu czegoś inacze! niż to zostało powiedziane.
(((
'Z Warszawy do Londynu przez Jerozolimę ( )erozolima* +ezkrwiści ydzi, wśród nich starcy o ws#aniaych owach #roroków i modzi o twarzach zbiedzonych, zbolaych, o smutnie zamyślonym s#ojrzeniu. &rzeba ich widzieć, jak odziani w szaty z aksamitu czarneo, ranatoweo, -ioletoweo lub czerwono#omaraczoweo, w lisich cza#ach, lamentują w #iątek wieczorem u stó# iantyczneo muru, który ( jedyna autentyczna #ozostaość na tej ziemi, ojczy/nie bawochwalstwa, która staa się dojną krową dla szarlatanów wszelkich obrządków ( wznosi się w ciasnej, śle#ej uliczce, #odtrzymując to, co byo zewnętrznym murem świątyni 0alomona. &rzeba ich widzieć, jak ściskają i caują te niezniszczalne kamienie stwardniae w skaę, jak wy#akują sobie oczy i jęczą nad żaosnym losem roz#roszoneo ludu i nieistniejącej 1wiątyni. &e żale, które zwracają ku +ou, bez ka#ana i obrzędu, mając serce rozdarte #otężnym i szczerym bólem, są chyba naj#iękniejszą i najbardziej #oruszającą rzeczą, jaką można zobaczyć.
G)st!* +!)ern,rein-: Ściana Płaczu w Jerozolimie, %&'.
((( )ak dobrze rozumieliśmy #ana 2erand, dy woa! "+ez idei ide i ojczyzny ludzkość wróciaby
do stanu barbarzystwa3" 4czywiście! ludzkość tworząca jedną i tą samą rodzinę odrzuciaby jeden z #retekstów, by się wzajemnie wyrzynać, i to #retekst szlachetny. 5dyby ojczyzny #rzestay istnieć z #oczątkiem teo wieku, czyżbyśmy widzieli radosny widok żonierzy z 6768, wyciąających z onia na w#ó s#alone kawaki tru#ów i #ożerających je9 ':amiętniki sierżanta +ourone. Kam#ania rosyjska*.
", nie: nie wszystko !est pi#kne w epopei napoleo$skie!. Wspólna cecha: to tchórze, i w chwili walki %ledn& !ak płótno 'sic(. )astanawia si# człowiek, !akim sposo%em *apoleon mógł przechadza si# zwyci#sko zwyci#sko tam i siam z podo%nymi ludźmi. +le gra%i& za to na wyprzódki, martwych i rannych, opowiada!&c o swoich %ohaterstwach. -ahu!ac wymieniał swo!e zdo%ycze, a ariusz opisywał sił# stu kiras!erów, których za%ił własnym mieczem 'to %ardzo /rancuskie(0 /rancuskie(0 przesadne przesadne opowieści rosn& rosn& w na!lepsze. na!lepsze. 1rancuzi wchodz& wchodz& do pewnego pewnego miasteczka. 2&da!& pieni#dzy, pieni#dzy, przyniesiono im !e nie doś szy%ko: 3kłu!cie dzieciarni#, krzyczy o/icer, to otworzy sakiewki matek. 4romada za%itych dzieci spoczywa na szkolnych ksi&ż#czkach. ksi&ż#czkac h. 3za%la rani dro%ne ramionka. 5wadzieścia ko%iet na kl#czkach tłoczy si#, %ohaterscy 1rancuzi przy%ywa!&. przy%ywa!&. 6oczerniałe r#ce r#ce zrywa!& zrywa!& chustki, rozrywa!& rozrywa!& sznurówki, sznurówki, rozdziera!& %ielizn#. 5wadzieścia par pada na ziemi# przy akompaniamencie dźwi#ku sza%el, ordynarnych żartów, rz#żenia, a o/icer da!e przykład, śpiewa!&c 6oświ#my Wenus, mo!e dziatki, czarowny wstyd.
((( ;a trzy lub cztery miliony stuleci jakiś #ro-esor, o#rowadzający licealistów #o muzeum, zatrzyma się #rzed witryną zawierającą ka#elusz bersaliera, kask kirasjera i inne, równie szacowne zabytki, i wyosi taką oto mniej więcej mowę! ludzkość wcale nie tworzya zawsze jednej rodziny! w czasach odleych, ale nie #rehistorycznych, ludzie wkadali sobie na owę okrycia, których różne #róbki tutaj widzicie, widz icie, a #ó/niej, #onieważ byli różnie #rzyozdobieni, strzelali do siebie z armat, z karabinów i zadawali sobie ciosy szablą. &ysiące tysięcy #ozostaway #ozostaway na #lacu. &rudno w to uwierzyć, a jednak te ślady #rzeszości #oświadczają #rawdomówność historyków, którzy uwiecznili ws#omnienie tych rzezi. Kiedy mówię! ludzie, #o#eniam #rawdo#odobnie bąd. +estie, o których mowa, utrzymyway, że są lud/mi #ochodzącymi, jak to widzimy w ich #ismach, od ma#.
((( =hrześcijastwo, czy raczej to, co z nieo się wywodzi, zbądzio, nadając oromną waę aktowi cielesnemu. >ic nie wydaje się tak u#ranione, jak j ak zakazany owoc. 4toczono tajemnicą rzecz najzwyklejszą. ? umysach ascetów dzieją się rzeczy #otworne. Kobieta, która nie byaby niebez#ieczestwem, o której by nawet nie myślano, dyby ją brać taką excellence, #ociąającą, jaka jest, staje się istotą -antastyczną, -antastyczną, diaboliczną par excellence, -ascynującą, której czowiek się obawia, która wzbudza święte #rzerażenie i szalone #ranienia. @czynić ze zwykej, naturalnej rzeczy wstydliwą zbrodnię ( cóż za u#ota i cóż za #rzewrotność3 0tworzyć rzech ( dziwny #omys. 4ddychać, jeść, #ić, s#ać to nie rzech. Alaczeo rozmnażanie się miaoby być rzechem9 &o te dziwaczne idee zrodziy nieuchronnie zorszenie, bezwstyd i wszelką zniliznę moralną. >ic wstrętniejszeo, jak wyobrażać sobie, dostrzeać rzeczy nieczyste w zwykych, naturalnych aktach -izjoloicznych. ?y#aczając nieustannie osąd #okole do#rowadzono je do teo, czym są obecnie, do ze#sucia, dano im obąkacze idee, s#rzeczne z naturą. Katolicyzm #o#eni #rzeoromny bąd, w#rowadzając zamieszanie, nie#okój, bezad, histerię w środowisko swych wyznawców. ycie byo niedyś o wiele #rostsze, o wiele #oodniejsze$ ludzie mniej rzeszyli, bo istniao mniej mn iej rzechów. Bstnieje rzech naturalny i rzech sztuczny. )edynym rzechem jest czynić bli/niemu to, czeo nie chcielibyśmy, by on nam uczyni.
((( Bnny taniec, równie #ociąający, to taniec brzucha.
Jeden z zaprzy!aźnionych %e!ów, który mieszkał w 7uropie przez dwadzieścia lat, wyrzuca mi, że źle mówi# o ta$cu %rzucha. 8 Wasz walc, taniec rzekomo przyzwoity i cywilizowany, cywilizowany, !est niepomiernie %ardzie! %ardzie! godzien wzgardy, wzgardy, %ardzie! wyuzdany. wyuzdany. 9o%ieta 9o%ieta ta$cz&ca ta$cz&ca walca !est !est na wpół naga, a m#żczyzna ściska !& w ramionach, o%macu!e i o%w&chu!e. 2e%y cała ta operac!a mogła %y uznana za niewinn&, trze%a tylko %y od%ywała si# wo%ec pi#dziesi#ciu czy pi#ciuset osó%. *ie wmówi mi pan, mimo całe! me! dzikości, te ta$czycie tylko tylko po to, %y si# poci we dwo!e. o niecna hipokryz!a, wyszukana rozpusta, wymyślona przez zainteresowanych i uświ#cona przez nich, !ako rzecz niewinna, %łaha. -hcie o%macywa tali# ko%iety, gdy ta !est w toalecie wy!ściowe!0 cóż za skandal; "%macywa ko%iet# wydekoltowan& 'cz#sto aż po p#pek(: nic %ardzie! stosownego. 3tarałem si# !ak mogłem, %y wy!aśni %e!owi ogromn& różnic#, !aka istnie!e w o%ydwu przypadkach: przypadk ach: wszystko wszystko to, co przy!#te, przy!#te, !est moralne0 moralne0 to, co nieprzy!#te, nieprzy!#te, niemoralne. niemoralne. 6rzy!#te !est, że mieszka$cy mieszka$cy północne! północne! 3zkoc!i przechadza!& przechadza!& si# wsz#dzie wsz#dzie z gołymi gołymi nogami. *a!wstydliwszaa miss wpatru!e si# w nagie kolana *a!wstydliwsz kolana takiego zucha zucha %ez śladu śladu rumie$ca na twarzy. 6rosz# spró%owa, powiadam %e!owi, wystawi tu, %&dź w
swych nagich łydek, lu% pół kolana, a natychmiast zatrzyma!& pana pośród ko%iet leż&cych w omdleniu 'z przerażenia( i skaz& na dożywo dożywotnie tnie ro%oty, !eśli nie powiesz& 8 za o%raz# o%ycza!ów. o%ycza !ów. + wi#c !esteście szale$cami= 8 powiada %e!. *ie, odpowiadam, !esteśmy cywilizowani, cywilizowa ni, co gorsza... 8 -hwileczk#, powiada %e!: zatrzyma!& mnie i powiesz&, !eśli wy!d# w meloniku, marynarce, spodniach i pokaż# centymetr kwadratowy skóry zakasawszy spodnie. 5oskonale: ale !eśli, zamiast melonika, włoż# %eret z dwiema ślicznymi wst&żeczkami, wst&żeczkam i, spódniczk& w kratk# i wcale nie włoż# spodni, wystawia!& wystawia!&cc gołe nogi, gołe łydki i kolana, pozwol& mi przechad przechadza za si# w spoko!u ile il e zechc#. 8 ) pewności&. 8 + wi#c= 8 + wi#c, drogi przy!acie przy!acielu, lu, cała zna!omoś moralności polega na tym: umie włoży właściwe nakrycie do rodz a!u działa$, !akim człowiek ma si# zamiar odda.
((( 4bcowanie z kobietami jest dla subtelnych natur o wiele bardziej atrakcyjne od obcowania z mężczyznami. Kobieta chwyta w #ó sowa i w #ó s#ojrzenia, jeśli wolno imi się tak wyrazić. Kobieta odaduje to, czeo nie wie, i czuje to, czeo nie #ojmuje. %żeby % żeby mężczyzna coś zrozumia, trzeba mu to kaść o#atą do owy, i najczęściej czowiek nie jest w stanie osiąnąć zadowalających wyników, nie licząc #rzy#adków, dy metody metody tej nie da się zastosować. >ajciekawsze, najsubtelniejsze rozmowy nidy nie skadają się ze sów! #ewien rodzaj wymownej ciszy, w której krzyżują się s#ojrzenia i uśmiechy, wystarczy. Awie subtelne istoty będą drżay unisono, zrozumieją się i #owiedzą # owiedzą sobie wiele nie otwierając ust.
o, że zako$czenie naszych dawnych miłości nie odstrasza nas od rozpoczynania nast#pnych, dowodzi, że doświadczenie niczego nie uczy. 'o całkiem proste: nie zależy od nas czy kochamy, czy też nie. -zyż można %y pewnym, że si# nie zachoru!e dlatego, że !uż si# %yło chorym= iłoś !est rodza!em choro%y, która nas ataku!e %ez nasze! wiedzy.( en, kto przeklina ko%iety, gdyż !edna z nich wyrz&dziła mu zło, podo%ny !est podróżnemu, który przeklina las, gdyż przechodz&c przeze$ dostał w łe% such& gał#zi&. 6ewni m#żczyźni na!%ardzie! nie mog& prze%aczy ko%iecie, że pociesza si# po tym, !ak !& zdradzili. 'a myśl ma, !ak s&dz#, godn& zachwytu gł#%i# i słusznoś.( 9ochanka, która nas opuszcza wówczas, gdy !& na!%ardzie! kochamy, oszcz#dza nam miesi#cy i lat rozczarowa$. #żczyzna nie %ywa wdzi#czny za t# przysług#, podo%nie !ak za inne Jest si# naprawd# wyleczonym z ko%iety dopiero wówczas, gdy nie !est si# !uż nawet ciekawym tego, z kim o nas zapomina 'zdumiewa!&co słuszne(. 9o%iety nigdy lepie! nie trzyma!& nas przy so%ie niż wówczas, gdy nie ro%i& niczego, o co !e prosimy.
Jedyny przypadek, w którym m#żczyzna a%solutnie niczego nie ryzyku!e o%cu!&c z ko%iet& to wówczas, gdy !est ona malowana 8 ole!em na płótnie, rzecz !asna. + i to...
((( =hartres(la(
*otre85ame de -hartres; Jeden z na!pi#knie!szych na!pi#knie!szych kościołów świata. świata. Wn#trze tonie !uż w półcieniu gasn&cego gasn&cego dnia, czaru!&cym, czaru!&cym, intensywnym intensywnym i ta!emniczym. W górze %łyszcz& %łyszcz& !edynie !edynie szkiełka wspaniałych witraży, pochodz&cych z >??? wieku. @ozkoszne dni, sp#dzone na %adaniu katedry z zewn&trz i wewn&trz, na radowaniu si# różnymi o%liczami, !akie ukazu!e w zależności od wcześnie!sze! lu% późnie!sze! pory, lepsze! lu% gorsze! pogody. 6i#kna katedra !est !ak pi#kny poemat, w którym odkrywa si# ci&gle nowe pi#kności, i którego którego czytaniem czytaniem człowiek nigdy nigdy si# nie nie nuży.
((( >aj#iękniejsza z dziewcząt... #rawdziwa #oezja, nie może istnieć we Francji, dyż ludy romaskie nie mają #oezji we krwi. )est tylko jeden wyjątek od tej reuy! Aante. +audelaire #owiedzia, sam nie wiedząc, jak dalece ma rację! "Francja nie jest krajem urodzonych artystów". >iestety3 Francja nie jest bynajmniej też krajem #oetów. =zuje wręcz, #rawdę rzekszy, konenialny wstręt do #oezji. >a Krymie jest wino, ale co to za wino. ?e Francji jest #oezja, ale co to za #oezja.
((( ( @ :etita sześćdziesiąt #ócien =laude orweii, widoki jednej z odnó 0ekwany, namalowane o różnych #orach dnia i #rzy rożnej #oodzie, wreszcie siedem wieków katedry w Gouen o różnych #orach dnia. ;waszcza ta ostatnia seria jest cudowna. Aobitny dowód rubiastwa boaczy to to, że nie #orwano tej serii od #ierwszej chwili. =o więc robią z #ieniędzmi ludzie boaci9 ?ielcy artyści, odni teo miana, a zatem oryinalni, w HH #rocentach zdychają z odu. +iedni i tem. ;a#omniaem o restauracjach i kokotach. 4to dzie idą #ieniądze. 5dyby =laude
#rzynajmniej byy na maśle...
słońcu, %0&. /!)-e Monet: Katedra w Rouen w słońcu, 1Lo)*re$ P!ris2
((( ( '>a ?oyniu*. )est #oowa maja. :owoli nadchodzi wieczór$ jabonie, rusze tworzą oromne kę#y, a sowiki zdzierają sobie arda. Kręty Iory wije się #ośród bladozielonych wierzb$ w aodnym i #achnącym #owietrzu okolicznych ąk rozlea siE koysząca sym-onia sym-onia żab. :atki śnieiem #okrywają trawę i aleje, a na bladoniebieskim niebie lśni #odobny do wąskieo sier#a #óksiężyc.
(((
0#otkaem się #rzed laty ( w warszawskiej ;achęcie 'dziwna nazwa3* z :anią Aulską #rzed im#resjonistycznie namalowanym obrazem :odkowiskieo. :ani Aulska, obdarzona wybornym wzrokiem, staa tuż #rzed obrazem i ... wściekaa się. &o jest ajdactwo, krzyczaa, to są k#iny, to są #lamny, a nie obraz3 ;a#ro#onowaem nieśmiao! niechaj się #ani dobrodziejka oddali od obrazu, a wtedy #lamy zmieszają się na oku #ani dobrodziejki i wszystko będzie w #orządku. :ani Aulska s#iorunowaa mię wzrokiem, i zaczer#nąwszy #owietrza jak hi#o#otam, który zamierza #ó odziny s#ędzić #od wodą, ryknęa! śliczny #orządek3 ja za moje #iętnaście ko#iejek mam #rawo stawać #rzed obrazem tak, jak mnie się #odoba3 :rzyzwoita kobieta nie może do#uścić, by ją ktoś od#ycha i miesza jakieś #lamy na oku, które się waśnie nidy n idy nie s#lamio #atrzeniem na jakąkolwiek #lamę3
W te! odpowiedzi tkwi cała /ilozo/ia /i lozo/ia stosunku pomi#dzy artyst& a naszym społecze$stwem. 3połecze$stwo da!e pi#tnaście kopie!ek tylko takiemu artyście, który gra i t a$czy, !ak ono mu gra i ta$czy każe. Aiada artyście, który na%ierze pani& 5ulsk& i 8 za BC kopie!ek 8 gra i ta$czy, !ak !emu si# podo%a. 8 )dycha!cież so%ie z głodu. *o i cóż artyści ma!& ro%i= )dycha!&, !eżeli s& rzeczywiście artystami. Ao prawdziwy artysta może uprawia tylko sztuk# dla sztuki, to !est wyśpiewywa 8 w taki czy inny sposó% to, co mu w duszy śpiewa, %ez ogl&dania si# na postulaty panów i pa$ 5ulskich. 6rzypatrzmy si# rzekomemu potworowi 'mowa o sztuce dla sztuki(. 6onieważ artysta !est 6rzypatrzmy człowiekiem, którego wyda!e !akaś rasa, !akaś epoka, !akieś środowisko, ponieważ zwi&zany !est, tym sposo%em, sposo%em, z ras&, z epok&, ze środowiskiem, ponieważ ponieważ ży!e, cierpi, kocha, kocha, nienawidzi i umiera !ak inni ludzie, ponieważ odczuwa tak, !ak inni, ale stokro intensywnie! i umie, czego inni nie potra/i&, zakl& świat przeczu, odczu i wraże$, świat cierpie$, marze$ i uniesie$, w słowo, dźwi#k, kształt, %arw#, ponieważ nic, co !est ludzkiego nic może mu %y o%cym, trze%a %ezdenne! %ezmyślności, %y prawi o sztuce, która !ako%y nie powinna %y dla sztuki, gdyż w takim razie !est czymś sto!&cym poza światem, poza ludzkości&. *a!%ardzie!, chociaż%y, od świata oderwana sztuka musi %y z tego świata i zna!d& si# zawsze tacy, do których przemówi.
((( ad Krakowem, tonącym w bocie, ciąży #onure, oowiane niebo. Bdę do ?ys#iaskieo, uwięzioneo, dzięki okolicznościom i chorobie, we wstrętnej kamienicy 'ostatnia na #rawo, narożna #rzy torze kolejowym*, #rzy wstrętnej ulicy ( Krowoderskiej, na druim #iętrze. %rtystę zastaję, jak zwykle, siedząceo #rzy stole, umieszczonym na środku #okoju narożneo o trzech oknach, z widokiem na tor kolejowy i Ko#iec Kościuszki, #okoju #omalowaneo bardzo #rzykrym ( dla mnie ( kolorem zjadliwie zjadliw ie bękitnym.
Wyspia$ski chmurny, małomówny, cierpi&cy. "rzeł, zamkni#ty w ko!cu dla kur... Wielki talent dekoracy!ny, któremu potrze%a kościołów, pałaców, gmachów pu%licznych, %y si# mógł wypowiedzie... wypowie dzie... 6rzestrzeni; Wielki talent dekoracy!ny, skazany, skazany, po skr#powaniu mu skrzydeł, na malowanie... główek...
u, w tym poko!u, dzikie plemi# uda!&ce kulturalny naród dokonu!e dokonu!e mordu na duszy wielkiego artysty. 3tokro lepie! za%i ciało !ednym zamachem, aniżeli, nieu%łaganie, przez szereg lat, mordowa dusz#. -zu w so%ie możnoś tworzenia rzeczy wielkich i nie %y dopuszczonym do wypowiedzenia si# 8 czyż może %y m#czarnia wi#ksza, tragedia %ardzie! wstrz&sa!&ca= Wysypu!# worek wiadomości, które opatru!# komentarzami. Wyspia$s Wysypu!# Wyspia$ski ki słucha mego so%aczenia, a od czasu do czasu, przy dosadnie!szych wyrażeniach, %olesny uśmiech, ledwie dostrzegalny, zarysowu!e si# w k&cikach ust... ( )akże z malowaniem9 ( >ie maluję... cóż malować9 jeszcze ówki9 ( % dyby się zabrać do krajobrazu9 ( >ie jestem #ejzażystą i doktor zabroni mi nawet wyjeżdżać. Bstnieją już trzy serie "Ko#ców", których nazwany zostaem #rzez twórcę "ojcem chrzestnym". :okazao się, że ?ys#iaski jest #ejzażystą. 4statnia seria, najtęższa, skada się z dwudziestu #asteli, największeo -ormatu na wysokość. Awie #o#rzednie, -ormatu mniejszeo na szerokość, skadają się ( ącznie ( z dwudziestu mniej więcej #asteli. ?szystkie te dziea #owędroway #ojedynczo w świat, albowiem u nas ci, którzy by moli, nie chcą, ci, którzy by chcieli ( nie moą. ? moim #osiadaniu znajduje się #ierwszy #astel z #ierwszej serii, jeden z druiej i trzy z trzeciej. ?ys#iaski i ja #orównywaliśmy #astele tej trzeciej serii i dyskutowaliśmy bardzo duo, by wybrać dziea najtęższe i najbardziej się nastrojem różniące. % więc! dzie szary, cichy$ dzie soneczny, mro/ny$ zadymka. >ie olądaj tej "zadymki" szanowna #ubliczności! ko#ca, toru kolejoweo ( ani śladu$ #a#ier, #o#lamiony #astelem. ?ielkie nic...
p racowni na Kopiec Kościuszki, %&'4 St!nisł!w Wys3i!"ski: Widok z okna pracowni 1M)ze)5 N!ro-owe$ Kr!ków2
?ys#iaski mia w duszy dla "szanownej" #ubliczności najębszą #oardę$ ale bywa, zwykle, dla niej u#rzedzająco rzeczny w stosunkach osobistych$ osobistych$ ta rzeczność krya dużą dozę im#ertynencji, rzecz #rosta, dla "szanownej" #ubliczności niedostrzealnej. )ako artysta nie zniży się nidy do żadneo z nikim kom#romisu. :isa i malowa tak, jak mu sumienie artystyczne #isać i malować kazao.
Aieda gniotła artyst#. życzliwi wydrapali od !akiegoś kołtuna kilkadziesi&t re$skich, wmówili w niego, iż powinien si# portretowa u Wyspia$skiego, Wyspia$skiego, zanieśli malarzowi pieni&dze i zapowiedzieli przy%ycie kołtuna. Wyspia$ski chowa pieni&dze do szu/lady stolika, ści&ga pasek kamizelki kamizelki i czeka. )!awia )!awia si# kołtun. Wyspia$ski Wyspia$ski ogl&da ogl&da kołtuna od stóp do głowy i milczy. 9ołtun siada. Wyspia$ski o%chodzi kołtuna dookolusie$ka i milczy. 9ołtun, zdziwiony, zaniepoko!ony, zaniepoko!ony, otwiera %uzi#: wi#c !akże z tym portretem= Wyspia$ski wy!mu!e mamon# z szu/lady, wtyka do garści kołtunowi i nareszcie przemawia: nic widz# powodu, dla którego %y si# pan miał kiedykolwie kiedykolwiek, k, u kogokolwiek, portretowa... portretowa... a%leau;
((( ?ys#iaski umar, sta się wielkim, "bo nam z oczu zszed". C...D
Wyspia$ski umarł. 3zanowna pu%licznoś martwi si#... genialny, przedwcześnie Wyspia$ski przedwcześnie zgasły... niecha! si# troch# pomartwi: %#dzie miała lepszy apetyt.D...E
W dziennikach płyn& potoki wody o Wyspia$skim pisarzu. )apomniano, )apomniano, że ten pisarz %ył 8 przede wszystkim wszystkim malarzem. a a literatura !ego, to o%razy malowane słowami. słowami. *aród zwi&zał malarzowi r#ce0 nie pozwolił mu si# wypowiedzie wypowiedzie tam, gdzie !edynie mógł si# wypowiedzie. wypowie dzie. 9ościół /ranciszka$ski 8 to pró%a. 5om lekarski 8 to pró%a. *a!pi#knie!sz& rzecz, świ#t& 3alome#, !edyny o%raz rzeczywiście religi!ny w sztuce europe!skie! od paruset lat, ośmielono si# wyrzuci wyrzuci,, zast&pi %ezecnym /a%rykatem niemieckim. *aród mógł zamordowa malarza i te! uciechy so%ie nie posk&pił. Ao u nas !est, po prostu, !ak powiedział kiedyś Wyspia$ski, Wyspia$ski, nienawiś do sztuki. +le naród nie mógł wydrze pisarzowi pióra z r#ki, a na papier i atrament sta nawet człowieka %ardzo u%ogiego. u%ogiego. Wi#c Wyspia$ski pisał. +le, według mnie, malarz %ył%y przewyższył pisarza. D...E
((( :ónoc bije! z wieży mariackiej #ynie melodia hejnau$ smutne miasto uożyo się do snu.
6rzed niespełna godzin&, tam w teatrze, na setnym przedstawieniu Wesela, kurtyna skryła o%raca!&cee si# senne pary... 3koro świt zaczn& wstawa kole!no aktorzy polskie! szopki: lalki o%raca!&c żywe. ? ta$czy %#d& lalki, automatycznie, w takt muzyki -hochołów, %o -hochoły t#go gra!&... A#d& ta$czy cały rok, lata całe, życie całe... w kółko, sennie... ? nie usłysz& rozpaczliwego wołania Jaśka 8 3kargi, 9alinki, Wyspia$skiego... Wyspia$skiego... wołania prze%rzmiały %ez echa... +le wołanie takie rozlega si# nie %#dzie: dzisia! 8 małe czasy 8 mali ludzie. "ngi łotry w wielkim stylu, zdradza!&ce o!czyzn# za wielkie pieni&dze, wielkie zaszczyty, marz&ce o koronie0 dzisia! 8 rzezimieszki polityczne, /ałszu!&ce legitymac!e legitymac!e wy%orcze0 gra idzie o /otel poselski lu% %urmistrzowski0 szczytem marze$ 8 tytuł radcy, kameriunkra, kameriunkra, emerytura ministerialna i... co na!smutnie!sze 8 płaszczenie si# 8 dla płaszczenia si#, za które wróg płaci li tylko pogard&... 0ursum =orda3
1eliks Jasie$ski
J!cek M!czewski: Portret Feiks! J!sie"skie#o$ %&'6
=o#yriht J 6HH(8LLL
MANGGHA
Zwoje
II
FELIKS JASIEŃSKI
Leon Wyczółkowski: Portret Feiks! J!sie"skie#o$ %&%%
4trzymaem wczoraj, z :aryża, dwunasty tom "
Wytworna Japonia pogardza Fokusai0 dla 7uropy !est 8 z artystów !apo$skich, na!%ardzie! podziwu podziwu godnym, godnym, na!wi#ce! znanym. znanym. W o!czyźnie o!czyźnie niedoceniony, niedocenion y, w 7uropie 8 przecenion przeceniony. y. Jeżeli chodzi o styl, o su%telnoś 8 Fokusai !est niczym, !eżeli chodzi o %u!noś temperamentu, wszechstronnoś, wszechstronno ś, szczeroś 8 Fokusai !est z!awiskiem niezwykłym, niezwykłym, artyst& %udz&cym %udz&cy m podziw i szacunek. szacunek. -o znaczy: anggha= @óżnorodne szkice. -o zawiera= "dpowiedzie można: czego nie zawiera= anggh& anggh& zachwycali si# tak su%telni znawcy, !akimi %yli %racia %racia de 4oncourt0 4oncourt0 7dmund w swe! monogra/ii monogra/ii o Fokusai Fokusai poświ#cił andze andze ust#p entuz!astyczny entuz!astyczny.. 6ierwszy tom ukazał si# w r. BGBH, dwunasty w r. BGI. 5wa ostatnie 'B i BC( ukazały si# po śmierci artysty. ó! egzemplarz nie !est późnie!szym przedrukiem. przedrukiem. 2e%racy oyohiro odznacza!& si# rozmachem iście hokusaiowskim. Aył to widoczni# artysta umie!&cy chwyta i oddawa ruch. ego rodza!u artyst& 8 u nas 8 !est -hełmo$ski. 6odo%ie$stwo uzdolnie$ uzdolnie$ i temperamen temperamentów tów musi wywoła podo%ie$stwo upodo%a$. 4dy !ednak chodzi o indywidualności wy%itne, przy odtwarzaniu !ednych i tych samych z!awisk, musi wyst&pi różnica tych indywidualności, indywidualności, ewentualnie 8 różnica kultur. oyohiro ma rozmach hokusaiowski, hokusaiowski, ale 8 poza tym 8 różni si# zasadnicz zasadniczoo od Fokusai.
-hełmo$ski, który nigdy sztuki !apo$skie! nie studiował, nigdy drzeworytu o!ohiro nie widział, stworzył rzecz %ardzo podo%n&, %o oko !ego, dzi#ki przypad pr zypadkowi, kowi, spocz#ło na podo%nym z!awisku. W odtwarzaniu odtwarzaniu !ednak tego z!awiska wyst#pu!& wyst#pu!& na !aw !aw różnice kulturowe i indywidualne. D...E
"r#ż straszliwy, arcydzieło niedoścignione wszechświatowe! wszechświatowe! sztuki płatnerskie!. 5zieło sztuki misterne !ako wykonanie, o cechach na wskroś narodowych, wytworne !ako całoś0 klinga zdolna sprz&tn& ł%y z kilku karków, od !ednego tylko umie!#tnego zamachu0 a reszta 8 cacka, pole do popisu dla artystów8rzemieślników artystów8rzemieślników i rzemieślników8artystów: rzemieślników8artystów: rysowników, rysowników, cyzelerów, szmuklerzy, lakierników0 niewyczerpana kopalnia pomysłów, prostych a zdumiewa!&cych0 zdumiewa!&cy ch0 wykonanie wykonanie 8 %ez zarzutu. Wsz#dzie i zawsze u!awnia si# geniusz dekoracy!ny, dekoracy !ny, umiłowanie zadania: starannoś ma!&ca źródło we wrodzone! /inez!i i zapał, którego wynikiem świeżoś, to ni%y coś od niechcenia, poci&ga!&ce niesłychanym wdzi#kiem.
Feiks J!sie"ski n! 7!konie swo8e#o 5ieszk!ni!$ %&'.9%&'4
)edna szabla do druiej nie#odobna$ n ie#odobna$ każda zaś skada się z kilkunastu części$ więc tysiące i tysiące dzie sztuki, z których s#ecjalne kateorie dzie #owstawać moą i... #owstają.
5ro%ny kr&żek metalowy0 siedem centymetrów 8 przeci#ciowo średnicy0 tsuba. en dro%ny kr&żek oddziela!&cy r#ko!eś r#ko!eś od klingi, z otworem na kling#, w środku i dwoma %ocznymi otworami, w których mieszcz& si# główki sztylecików, wsuni#tych wsuni#tych w ścianki pochwy,
zro%ione! z drzewa rozmaicie rzeź%ionego, lakierowanego lakierowanego i zdo%ionego 8 to wymown wymowne, e, zupełnie wystarcza!&ce, świadectwo kultury artystyczne!, sto!&ce! na niesłychanie wysokim poziomie, przenika!&ce! przenika!&ce! całokształt całokształt życia narodowego. narodowego. ?stnie!& ?stnie!& spec!alne spec!alne z%iory gard gard do sza%el, składa!&ce si# z setek i tysi#cy sztuk0 dwie, zupełnie do sie%ie podo%ne, w ogóle nie istnie!&. 2elazo kute, %ardzo rzadko lane, %r&z, żelazo inkrustowane, czasami złotem lu% sre%rem zdo%ione, !eszcze rzadzie! emali&. Japo$czycy drogich kamieni w ogóle do dekorac!i nie wprowadza!& i na so%ie nie nosz&. Jeżeli przepyc przepych, h, to zawsze dyskretny. 4ardy, to cacka cenne, nie z powodu kosztowności materiału, lecz !ako niesłychanie misterne wcielenie, dzi#ki zr#czności cyzelerów, niesłychanie wdzi#cznych pomysłów artystów rysowników, w pomysłowości niewyczerpanych. *a gardach gardach odnaleź można można wszystko wszystko to, co nas otacza, otacza, pocz&wszy pocz&wszy od źdź%ła trawy, sko$czywszy na chmurach0 ale zużytkowanie materiału, przetłumaczenie natury na sztuk#, ogl&dane! indywidualnie przez poszczególne indywidualności pod k&tem narodowościowym 8 oto, co podziw %udzi i w zachwyt wprowadzi musi. otywy geometryczne, świat roślinny i zwierz#cy, kompozyc!e /iguralne i pe!zażowe 8 wszystko tam znaleź można. + wykonanie waha si# pomi#dzy umyśln&, %rutaln& prostot&, z które! dla znawcy wyziera !ednak zawsze zawsze wysoka kultura, a /iligranow& /iligranow& su%telności&, su%telności&, granicz&c& granicz&c& z czarn& magi&. magi&. "l%rzymi popyt i ol%rzymia podaż0 wstr#t do %ezmyślnego, /a%rycznego powtarzania !ednego i tego samego motywu. 3ami artyści, same dusze artystyczne0 różnica polega !edynie na tym, że nie wszystkie te dusze o%darzone s& sił& twórcz&0 poz%awione! możności odczuwania nie ma.D...E
Farakiri... spec!alnego rodza!u samo%ó!stwo, przeważnie ze spec!alnym ceremoniałem ceremoniałem i asyst&0 szale$stwo popełniane na trzeźwo.D...E "nego czasu, na poko!ach cesarskich, spotkało si# dwóch głupich Japo$czyków, wysokich dygnitarzy i sza%le ich uderzyły o sie%ie. Wychodz&cy doś cierpko zwrócił na to uwag# wchodz&cego0 wchodz&c ego0 ten zaś odrzekł: cóż, uderzyły o sie%ie dwie sza%le, !edna warta drugie!. 6ytanie: powiedział pierwszy, usiadł usiadł na ziemi i wykonał na so%ie harakiri, to !est rozci&ł so%ie %rzuch. Wchodz&cy Wchodz&cy dygnitarz, dygnitarz, nic nic nie mówi&c udał udał si# dale!, zatatwił czynnoś czynnoś urzedow&, któr& miał załatwi, wrócił do swego przeciwnika, zapytał go czy !est !eszcze przytomny, a usłyszawszy odpowiedź twierdz&c&, siadł i wykonał na so%ie harakiri. + wykonawszy, przemówił w nast#pu!&ce nast#pu!&ce słowa: prosz# prosz# wy%aczy, wy%aczy, iż czynności czynności urz#dowe nie cierpi&ce cierpi&ce zwłoki opóźniły przeprowadzenie przeprowadzenie dowodu z mo!e! strony, że mo!a sza%la nie podle!sza od
waścine!.D...E
*iesłychana pomysłowoś *iesłychana pomysłowoś oraz wdzi#k wdzi#k i /inez!a wysuwa!& wysuwa!& si# na na pierwszy plan we wszystkichh dziełach sztuki !apo$skie!, a wi#c i w %r&zach. 5ział to !eden z na!starszych i wszystkic na!%ogatszych. na!%ogatsz ych. 1orma wazonów, kadzielnic, lichtarzy, przeróżnych przeróżnych cacek !est istn& rozkosz& dla oka. )wierz#ta, traktowane %&dź naturalistycz naturalistycznie, nie, %&dź stylizowane, należ& do na!przedziwnie!szych na!przedziwnie!sz ych arcydzieł sztuki ogólnoludzkie!, a posiada!& zawsze, w wysokim stopniu, charakter narodowościowy. 3u%telne cacka, przedziwne dro%iazgi, wdzi#k, eleganc!a eleganc!a,, słonecznoś, małpia zr#cznoś w wykonaniu, wykona niu, małpi spryt w pomyś pomyśle le i tuta!, t uta!, !ak wsz#dzie i zawsze, ale 8 !ak wsz#dzie i zawsze 8 !est co innego, innego, przy szerokim szerokim a sprawiedliwym sprawiedliwym ogarni#ciu ogarni#ciu całości. całości. 6lastycy 8 przede wszystkim; ? tak %y winno0 %o sztuka plastyczna, która nie !est przede wszystkim plastyczn&, plastyczn&, nie ma rac!i %ytu0 ale plastycy nie %ezmyślni i nie %ezduszni. Jest w te! sztuce wszystko: myśl, dusza, wyraz, szeroki rozmach, groza i melancholia. 5o tego wszystkiego wszystkie go trze%a chcie i umie dotrze poprzez ukwiecone gał#zie, których si# czepia!& w %a!ecznie uchwycon uchwyconych ych ruchach, ruchach, a iście iście po !apo$sku !apo$sku oddane ptaki, ptaki, poprzez tłum ko%iet o twarzach stylizowanych, przy%ranych w cudownie skomponowane %arwne stro!e, al%owiem skomponowanee przez na!su%telnie!szych kolorystów świata. skomponowan 3koro mowa o %r&zach, wystarczy zaznaczy, iż na!wi#kszy pos&g, !aki kiedykolwiek odlany został, arcydzieło wyrazu, mógł %y podziwiany właśnie w Japonii, !uż na pocz&tku ósmego wieku. 6rzedstawia Audd# siedz&cego na lotosie +rcydzielne uzmysłowienie idei /ilozo/iczne! i ogrom rozmiarów.D...E
K!ts)sik! Hok)s!i: Wielka fala w Kanagawa 1Gór! F)-zi2$ %06% 1,r!#5ent2
>a kracach %zji, z 4ceanu 0#okojneo, o krok od naj#rze#astniejszej ębiny, jaka istnieje na kuli ziemskiej, wyrasta cztery niemal tysiące wys#$ wys# ciąnących się, jak rozsy#any szmaradowy naszyjnik, od mrocznej #ónocy ku #oudniowi, #enemu żarów i blasków, órzystych, o #oszar#anych brzeach, #rzedziwnie tym samym malowniczych, o #rzeboatej i różnorodnej roślinności.
+ nad wyspami, ni%y pot#żny i groźny władca, wz%i!a!&c si# nad chmury panu!e, straszliwy niegdyś, a dziś niemy wulkan 1udzi.
K!ts)sik! Hok)s!i: Piękna pogoda prz południowm wietrze 1Gór! F)8i2$ %06%
4lbrzym, -ormy stożka, któreo czub #okrywa śnie ( od wieków na wieki.
"l%rzym, zewsz&d widny, pełen pot#gi i ma!estatu, milcz&cy a trwog# %udz&cy, trwog# i uwiel%ienie. "d wieków kieru!& si# ku niemu oczy pokole$ i pokolenia od wieków pielgrzymu!& do$. "d wieków uwiel%ia!& go rzesze artystów, od na!skromnie!szych do na!genialnie!szych, odtwarza!&c na miliony sposo%ów, miliony mili ony razy.
K!ts)sik! Hok)s!i: Poranek w Kois!ikawa, %06%
>ie byo może, nie ma i nie będzie, w historii sztuki ludzkości #o#ularniejszeo tematu, tematu, któreo o#racowanie wydaoby lub wydać by zdoao taką ilość dzie #ierwszorzędnej wartości, a tak różnolitych, #od wzlędem indywidualneo traktowania tematu i materiaów, w które #omysy wcielone zostay.
1udzi 8 to prawie Japonia0 1udzi w sztuce !apo$skie!, to prawie sztuka !apo$ska. 1udzi wci&ż i wsz#dzie0 cudowna zmora0 wci&ż "n, zdawało%y si# do znudzenia0 a wciaż inny i w naturze i w sztuce. s ztuce. o w mgły spowity, ledwie dostrzegalny, to na tle szkartatów zachodu pot#żnie si# rysu!&cy, różowy od !utrzenki, od miesi&ca sre%rny, poprzez puchy zadymek i deszczów warkocze, !ak cie$ własny widny... *a o%razach o%razach i drzeworytach, drzeworytach, na wyro%ach wyro%ach z drzewa, żelaza, żelaza, %r&zu, kości kości słoniowe!, laki, wciaż, wciaż "n, "n i dusza entuz!astycznych entuz!astycznych !ego piewców. 6ołowa sztuki tego narodu, to hymn na cześ świ#te! góry 1udzi.
K!ts)sik! Hok)s!i: "ac!#d słońca nad mostem Rogoku, %06%
4to trzy tomiki jednobarwnych drzeworytów Iokusai! sto widoków Fudzi. %rcydzieo sztuki rysowniczej i kom#ozycyjnej. Fudzi bąd/ na #ierwszym, bąd/ na ostatnim #lanie$ Fudzi Iokusai rzecz #rosta, boć jest Fudzi Iiroshie, i setki innych Fudzich, niby do siebie #odobnych, a nie#odobnych.
Ao sztuka 8 to natura przeinaczona przez artyst#, w sposó% !emu tylko właściwy, i nas, widzów8miłośników, nade wszystko właśnie interesu!&cy. Japo$czycy pragn#li%y mie wszystkie, różnolite pi#kności o!czyzny swe! wci&ż przed oczyma. *aród chodzi oczarowany, nienasycony0 patrzy i patrzy na cuda przyrody, a gdy ognista kula, które! wyo%rażenie widnie!e na sztandarach, chyl&c si# z wolna w glorii purpury i złota zniknie wreszcie za pot#żnie oddycha!ac& piersi& wód %ezkresnych, gdy zapłon& różno%arwne, zdo%ione rozmaicie, kuliste, papierowe latarnie, wtedy naród siada na su%telnych, czyściutkich matach, wydo%ywa z kieszeni i szu/ladek stosy al%umów, okaidów i ang i, popi!a!&c her%at#, wchłania w sie%ie te t e cuda przyrody, przetłumaczone przetłumaczone na !#zyk czaru!&ce!, przecudne! sztuki. *aród szalony, cierpi&cy na o%ł#dn& o%razkomani#... o%razkomani#... Wi#c armie artystów rusza!& przed sie%ie, %y tym chorym rzeszom dostarcza uciech, a w so%ie gasi nieugaszaln& ż&dz# tworzenia. ?nteresu!e ich cały świat otacza!&cy: otacza!&cy: od mrówki na źdź%le trawy i siatki pa!#cze!, poprzez nie%otyczne, mroczne %ory szpilkowe i ga!e gi%kich %am%usów, szeleszcz&cych su%telnymi, wydłużonymi listkami, które odtwarza należy !ednym uderzeniem p#dzla, umaczanego w tuszu, miasta ro!&ce si# tłumem różno%arwnym, ciche wioski rozsiane nad zwierciadłami !ezior, ukryte w chłodzie i pachn&ce! pachn&ce! wilgoci wilgoci w&wozów, gdzie gdzie hucz& i lśni& %iał& pian& wodospady, pod ścianami %arczystych a niskich zamków i %a!ecznych, koronk& rzeź% okrytych świ&ty$, śród mroku których ma!acze!& dyskretnie sczerniałym złotem, drzemi&, roztopione w nicości, z m&drym, po%łażliwym, %o wszystko rozumie!&cym, a od wszystkiego
na zawsze oderwanym półusmiechem, pos&gi Auddy, prowadz& nas ci czarodzie!e, mimo żaru, ulew lu% zadymek, %urz i mgieł, na dzikie szczyty, ponad chmury, śród ktorych igra!& zygzakii piorunów i przed niezmierzone i niezgł#%ione zygzak ni ezgł#%ione /ale oceanu szepcz&cego szepcz&cego pot#żn& monotonn&, wiekuist& pieś$ wszech%ytu wszech%ytu.. *a czele kroczy kroczy zgrzy%iały, zgrzy%iały, a cudownie młody, pełen pełen ognia i zapału zapału Fokusai, pracownik pracownik niestrudzony, twórca stu tysi#cy dzieł, podpisu!&cy si#: starzec, dotkni#ty o%ł#dn& mani& rysowania, zapewnia!&cy, po rozpocz#ciu ósmego krzyżyka, ze teraz zaczyna rozumie o co właściwie chodzi i ma nadzie!#, że stworzy wreszcie coś rzeczywiście artystycznego 'żył lat osiemdziesi&t dziewi#( DBKLM8BGNE. )a nim pod&ża Firoshige DBKNK8BGCGE, którego cała twórczoś !est prawie wył&cznie hymnem hymnem na cześ kra!o%razu o!czystego.
;t!#!w! Hirosi#e: Poranek w $i!om%as!i 1/entr)5
)atsu!as!i i poeta *riwara no $ari!ira, $ari!ira, +--'+- ;t!#!w! Hirosi#e: &ato ' (rs prz )atsu!as!i 1/entr)5
;t!#!w! Hirosi#e: .rota na wspie /nos!ima, +01 1/entr)5
=i dwaj artyści nie tylko wznieśli nieśmiertelny #omnik cudownym #ięknościom # ięknościom krainy, stworzonej jak dyby #rzez enialnych artystów dla artystów, nie tylko byli, są i będą dostarczycielami rozkosznych rozkosznych chwil dla d la dusz, sztukę i naturę miujących, lecz, #rzez za#oznanie artystów euro#ejskich z wasnym s#osobem #atrzenia na naturę i odtwarzania natury, s#owodowali rewolucję w euro#ejskim, #ejzażowym malarstwie dziewiętnasteo wieku.
-udowna kraina; -udowni ludzie; -udowna sztuka;
=o#yriht J 6HH(8LLL
Zwoje
