MAKALAH KEPERAWATAN KOMUNITAS III “ASUHAN ASU HAN KEPERAW KE PERAWAT ATAN AN PADA LANSIA LAN SIA DENG D ENGAN AN GANGGUA GAN GGUAN N SOSIOCU SOS IOCUL LTURAL” BAB 1 PENDAHULUAN 1.1. Latar Belakan Se!r!n "enan #erke$%anan !l$& #eneta'&an "an te'n(l(! )an %an)ak $e$% $e$%a* a*a a #er& #er&%a %a'a 'an n ter ter'a"a 'a"a# # ke'!" e'!" an an $an&+ an&+!a !a %a!k %a!k "ala "ala$ $ 'al 'al #er& #er&%a' %a'an an #(la #(la '!"& '!" # $a $a&n &n tata tatanan nan +(+! +(+!al al ter ter$a+& $a+&k k "ala "ala$ $ %!"a %!"an n ke+e' ke+e'atan atan )an )an +er!n +er!n "!'a"a# "!'a"a#kan kan "ala$ "ala$ +&at& +&at& 'al )an )an %er'&% %er'&%&na &nan n lan+& lan+&n n "enan "enan n(r$a n(r$a "an %&"a)a %&"a)a )an )an "!an&t "!an&t (le' (le' $a+)ar $a+)arak akat at )an )an %er$&k!$ "ala$ +&at& te$#at tertent&. Penar&' Penar&' +(+!al +(+!al %&"a)a "ala$ $a+)arakat $a+)arakat $e$%er!k $e$%er!kan an #eranan #eranan #ent!n #ent!n "ala$ $en,a#a! "era-at ke+e'atan )an +et!n!t!n!n)a. Perke$%anan +(+!al %&"a)a "ala$ $a+)arakat $erakan +&at& tan"a %a'*a $a+)arakat "ala$ "ala$ +&at& +&at& "aera' "aera' ter+e% ter+e%&t &t tela' tela' $ena $enala$ la$!! +&at& +&at& #er&%a #er&%a'an 'an "ala$ "ala$ #r(+e #r(+e+ + %er/k! %er/k!rr. Per&%a' er&%a'an an +(+!al +(+!al "an %&"a)a %&"a)a %!+ %!+a a $e$%e $e$%er!k r!kan an "a$#ak "a$#ak #(+!t!0 $a&n neat!e. H&%& H&%&na nan n antar antara a %&"a %&"a)a )a "an ke+e' e+e'at atan an +an +anat atla la' ' erat erat '&%& '&%&n nann ann)a )a22 +e%aa! +ala' +at& ,(nt(' +&at& $a+)arakat "e+a )an +e"er'ana "a#at %erta'an "enan ,ara #en(%atan tertent& +e+&a! "enan tra"!+! $ereka. Ke%&"a)aan ata& k<&r "a#at $e$%ent&k ke%!a+aan "an re+#(n+ ter'a"a# ke+e' e+e'at atan an "an "an #en) #en)ak ak!t !t "ala$ "ala$ +ea +eala la $a+) $a+)ar arak akat at tan# tan#a a $e$a $e$an" n"an an t!nka t!nkatan tann)a n)a.. Kare Karena na !t&la' !t&la' #ent!n #ent!n %a! %a! tenaa tenaa ke+e' ke+e'ata atan n &nt&k &nt&k t!"ak t!"ak 'an)a 'an)a $e$#r $e$#r($( ($(+!k +!kan an ke+e' ke+e'ata atan2 n2 ta#! ta#! -&a -&a $e$%&a $e$%&att $erek $ereka a $ener $enert! t! tent tentan an #r(+ #r(+e+ e+ terter-a" a"!n !n)a )a +& +&at at& & #en) #en)ak! ak!tt "an %aa! %aa!$a $ana na $el& $el&r& r&+k +kan an ke)ak!nan ata& %&"a)a )an "!an&t '&%&nann)a '&%&na nn)a "enan ke+e'atan.
1.3. R&$&+an Ma+ala' A#a "e/n!+! lan+!a 4 Baa!$ Baa!$ana ana a+#ek a+#ek +(+!al +(+!al %&"a)a %&"a)a )an )an %erka! %erka!tan tan "enan "enan #enar #enar&' &' +(+!al +(+!al %&"a)a #a"a #a+!en lan+!a 4
Baa!$ Baa!$ana ana ,ara ,ara $enk $enka-! a-! tentan tentan $ata $ata ranta! ranta! antara antara ke%&" ke%&"a)a a)aan an "an ke+e'atan 4 A#a +a-a #enar&' +(+!al %&"a)a ter'a"a# ke+e'atan #a"a #a+!en lan+!a 4 Baa!$ana ,ara $enka-! tentan ke%&"a)aan "an #er&%a'ann)a 4 A+#ek +(+!al "an k<&ral a#a +a-a )an $e$#enar&'! #ela)anan ke+e'atan lan+!a 4 A#a +a-a k(n+e# k(n+e# )an relean "enan %&"a)a 4 Baa!$ana k(n+e# "a+ar M.Le!n!ner 4 Baa Baa!$ !$an ana a A+ A+&' &'an an Ke#er e#era* a*at atan an #a"a #a"a lan+ lan+!a !a "en "enan an an an& &an an +(+! +(+!al al k<&ral4
1.5. T&-&an 1.5.1 T&-&an U$&$ Unt&k $eneta'&! a+&'an ke#era*atan lan+!a "ar! a+#ek +(+!al %&"a)a .
1.5.3 T&-&an K'&+&+ Aar #en)&+&n le%!' $eneta'&! tentan #eran +(+!al "an %&"a)a lan+!a. Se%aa! %a'an re0eren+! re0eren+! )an terka!t $enena! a+ke# a +ke# lan+!a. Se%aa! %a'an %ela-ar "an #eneta'&an tentan #enananan lan+!a "ala$ l!nk&nan +(+!al .
BAB 3 PEMBAHASAN
3.1 Penert!an Lan+!a Lan+!a a"ala' ta'a# ak'!r +!kl&+ '!" $an&+!a2 $erakan %a!an "ar! #r(+e+ ke'!"an )an tak "a#at "!'!n"arkan "an akan "!ala$! (le' +et!a# !n"!!"&. Pa"a Pa"a ta'a# !n! !n"!!"& $enala$! $enala$! %an)ak #er&%a'an %a!k +e,ara /+!k $a&n $ental2 k'&+&+n)a ke$&n"&ran "ala$ %er%aa! 0&n+! "an ke$a$#&an ke$a$#&an )an #erna' "!$!l!k!n)a. Per&%a'an Per&%a'an #ena$#!lan /+!k +e%a!an "ar! #r(+e+ #en&aan n(r$al2 +e#ert! ra$%&t )an $&la! $e$&t!'2 ker&t ker&t ket&aan ket&aan "! *a-a'2 %erk&rann)a keta-a$an #an,a !n"era2 +erta ke$&n"&ran ke$&n"&ran "a)a ta'an t&%&'2 $erakan a,a$an %a! !nter!ta+ (ran &+!a lan-&t. Bel&$ la! $ereka 'ar&+ %er'a"a#an "enan ke'!lanan ke'!lanan #eran "!r!2 ke"&"&kan ke"&"&kan +(+!al2 +erta #er#!+a'an "enan (ran (ran )an "!,!nta!. Se$&a 'al ter+e%&t $en&nt&t ke$a$#&an ke$a$#&an %era"a#ta+! )an ,&k %e+ar &nt&k "a#at $en)!ka#! +e,ara %!-ak 6S(e-(n(2 37778. Pen&aan $erakan #r(+e+ n(r$al #er&%a'an )an %er'&%&nan "enan *akt&2 +&"a' "!$&la! +e-ak la'!r "an %erlan-&t +e#an-an '!". U+!a t&a a"ala' 0a+e ak'!r "ar! rentanke'!"an. Penert!an Penert!an lan+!a 6Lan-&t U+!a8 a"ala' 0a+e $en&r&nn)a ke$a$#&an akal "an /+!k2 )an "! $&la! "enan a"an)a %e%era#a #er&%a'an "ala$ '!". Se%aa! $ana "! keta'&!2 ket!ka $an&+!a $en,a#a! &+!a "e*a+a2 !a $e$#&n)a! ke$a$#&an re#r("&k+! re#r("&k+! "an $ela'!rkan anak. Ket!ka k(n"!+! '!" %er&%a'2 +e+e(ran akan ke'!lanan t&a+ "an 0&n+! !n!2 "an $e$a+&k! +elan-&tn)a2 )a!t& &+!a lan-&t2 ke$&"!an $at!. Ba! $an&+!a )an n(r$al2 +!a#a (rann)a2 tent& tela' +!a# $ener!$a kea"aan kea"aan %ar& "ala$ +et!a# 0a+e '!"n)a "an $en,(%a $en)e+&a!kan "!r! "enan k(n"!+! l!nk&nan)a 6Dar$(-(2 37798.
Penert!an lan+!a 6lan-&t &+!a8 $en&r&t UU n( 9 ta'&n 1:;< a"ala' +e+e(ran )an $en,a#a! &$&r << ta'&n2 t!"ak %er"a)a $en,ar! na0ka' +en"!r! &nt&k ke#erl&an '!"n)a +e'ar!'ar! "an $ener!$a na0ka' "ar! (ran la!n 6Wa')&"!2 37778 +e"ankan $en&r& UU n(.13 ta'&n 1::= tentan ke+e-a'teraan lan+!a 6lan-&t &+!a8 a"ala' +e+e(ran )an tela' $en,a#a! &+!a "!ata+ ;7 ta'&n 6De#+(+2 1:::8. U+!a lan-&t a"ala' +e+&at& )an 'ar&+ "!ter!$a +e%aa! +&at& ken)ataan "an 0en($ena %!(l(!+. Ke'!"an !t& akan "!ak'!r! "enan #r(+e+ #en&aan )an %erak'!r "enan ke$at!an 6H&ta#ea2 377<8. Lan+!a 6lan-&t &+!a8 a"ala' kel($#(k #en"&"&k )an %er&+!a ;7 ta'&n ke ata+ 6Har")*!n(t( "an Set!a%&"'!2 1:::8. Pa"a lan-&t &+!a akan ter-a"! #r(+e+ $en'!lann)a ke$a$#&an -ar!nan &nt&k $e$#er%a!k! "!r! ata& $enant! "an $e$#erta'ankan 0&n+! n(r$aln)a +e,ara #erla'anla'an +e'!na t!"ak "a#at %erta'an ter'a"a# !n0ek+! "an $e$#er%a!k! ker&+akan )an ter-a"! 6C(n+tant!n!"e+2 1::98. Lan-&t &+!a $erakan !+t!la' ta'a# ak'!r "ar! #r(+e+ #en&aan. Dala$ $en"e/n!+!kan %ata+an #en"&"&k lan-&t &+!a $en&r&t Ba"an K((r"!na+! Kel&ara Beren,ana Na+!(nal a"a t!a a+#ek )an #erl& "!#ert!$%ankan )a!t& a+#ek %!(l(!2 a+#ek ek(n($! "an a+#ek +(+!al 6BKKBN 1::=8. Se,ara %!(l(!+ #en"&"&k lan-&t &+!a a"ala' #en"&"&k )an $enala$! #r(+e+ #en&aan +e,ara ter&+ $ener&+2 )an "!tan"a! "enan $en&r&nn)a "a)a ta'an /+!k )a!t& +e$ak!n rentann)a ter'a"a# +eranan #en)ak!t )an "a#at $en)e%a%kan ke$at!an. Hal !n! "!+e%a%kan ter-a"!n)a #er&%a'an "ala$ +tr&kt&r "an 0&n+! +el2 -ar!nan2 +erta +!+te$ (ran. Se,ara ek(n($!2 #en"&"&k lan-&t &+!a le%!' "!#an"an +e%aa! %e%an "ar! #a"a +e%aa! +&$%er "a)a. Ban)ak (ran %erana#an %a'*a ke'!"an $a+a t&a t!"ak la! $e$%er!kan %an)ak $an0aat2 %a'kan a"a )an +a$#a! %erana#an %a'*a ke'!"an $a+a t&a2 +er!nkal! "!#er+e#+!kan +e,ara neat!0 +e%aa! %e%an kel&ara "an $a+)arakat. Dar! a+#ek +(+!al2 #en"&"&k lan-&t &+!a $erakan +at& kel($#(k +(+!al +en"!r!. D! neara Barat2 #en"&"&k lan-&t &+!a $en"&"&k! +trata +(+!al "! %a*a' ka&$ $&"a. Hal !n! "!l!'at "ar! keterl!%atan $ereka ter'a"a# +&$%er "a)a ek(n($!2 #enar&' ter'a"a# #ena$%!lan ke#&t&an +erta l&a+n)a '&%&nan +(+!al )an +e$ak!n $en&r&n. Akan teta#! "! In"(ne+!a #en"&"&k lan-&t &+!a $en"&"&k! kela+ +(+!al )an t!n! )an 'ar&+ "!'(r$at! (le' *ara $&"a 6S&ara Pe$%a'ar&an 19 Maret 1::>8.
3.3 Penert!an S(+!al S(+!al "a#at %erart! ke$a+)arakatan. S(+!al a"ala' kea"aan "!$ana ter"a#at ke'a"!ran (ran la!n. Ke'a"!ran !t& %!+a n)ata an"a l!'at "an an"a ra+akan2 na$&n -&a %!+a 'an)a "ala$ %ent&k !$a-!na+!. Set!a# an"a %erte$& (ran $e+k!#&n 'an)a $el!'at ata& $en"enarn)a +a-a2 !t& ter$a+&k +!t&a+! +(+!al. Be!t& -&a ket!ka an"a +e"an $enel#(n2 ata& ,'att!n 6n(%r(l8 $elal&! !nternet. P&n %a'kan +et!a# kal! an"a $e$%a)ankan a"an)a (ran la!n2 $!+alkan $ela$&nkan #a,ar2 $en!nat !%& %a#a2 $en&l!+ +&rat #a"a te$an2 $e$%a)ankan %er$a!n +e#ak%(la %er+a$a2 $enenan t!nka' lak& %&r&k "! "e#an (ran2 +e$&an)a !t& ter$a+&k +(+!al. Sekaran2 ,(%a an"a !nat!nat +!t&a+! "!$ana an"a %et&l%et&l +en"!r!an. Pa"a +aat !t& an"a t!"ak +e"an "ala$ #enar&' +!a#a#&n. B!+a "!#a+t!kan an"a akan $enala$! ke+&l!tan $ene$&kan +!t&a+!n)a. ?a"!2 $e$an %enar kata Ar!+t(tele+2 +an /l+&0 @&nan!2 tatkala $enatakan %a'*a $an&+!a a"ala' $a'l&k +(+!al2 karena 'a$#!r +e$&a a+#ek ke'!"an $an&+!a %era"a "ala$ +!t&a+! +(+!al.
3.3.1 Interak+! S(+!al Interak+! +(+!al a"ala' kea"aan "!$ana +e+e(ran $elak&kan '&%&nan +al!n %er%ala+ re+#(n "enan (ran la!n. Akt!!ta+ !nterak+!n)a %eraa$2 $&la! "ar! +al!n $ele$#ar +en)&$2 +al!n $ela$%a!kan tanan "an %er-a%at tanan2 $en(%r(l2 +a$#a! %er+a!n "ala$ (la'raa. Ter$a+&k "ala$ !nterak+! +(+!al a"ala' ,'att!n "! !nternet "an %ertel#(n ata& +al!n +$+ karena a"a %ala+ re+#(n antara $!n!$al "&a (ran "!"ala$n)a. Ber"a+arkan +!0at !nterak+! antara #elak&n)a2 !nterak+! +(+!al "!%e"akan $en-a"! "&a2 )akn! !nterak+! )an %er+!0at akra% ata& #r!%a"! "an !nterak+! )an %er+!0at n(n#er+(nal ata& t!"ak akra%. Dala$ !nterak+! +(+!al akra% ter"a#at "era-at keakra%an )an t!n! "an a"an)a !katan erat antar #elak&n)a. Hal !t& $en,ak !nterak+! antara (rant&a "an anakn)a )an +al!n $en)a)an!2 !nterak+! antara +e#a+an keka+!'2 !nterak+! antara +&a$! "enan !+tr!2 ata& !nterak+! antar te$an "ekat "an +a&"ara. Se%a!an %e+ar !nterak+! +(+!al $an&+!a a"ala' !nterak+! +(+!al t!"ak akra%. U$&$n)a !nterak+! "ala$ +!t&a+! ker-a a"ala' !nterak+! t!"ak akra%. Ter$a+&k -&a ket!ka an"a $en(%r(l "enan (ran )an %ar& +a-a an"a
kenal2 !nterak+! antar +e+a$a #en(nt(n +e#ak%(la "! +ta"!(n2 !nterak+! "ala$ *a*an,ara ker-a2 !nterak+! antara #en-&al "an #e$%el!2 "an +e%aa!n)a.
3.5 Peran #a"a Lan+!a Sa$a +e#ert! (ran %er&+!a $a")a 'ar&+ %ela-ar &nt&k $e$a!nkan #eranan %ar& "e$!k!an -&a "enan ka&$ lan+!a. Dala$ ke%&"a)aan "e*a+a !n!2 "!$ana e/+!en+!2 kek&atan2 ke,e#atan "an ke$enar!kan %ent&k /+!k +anat "!'ara!2 $enak!%atkan (ran lan+!a +er!n "!ana# t!"ak a"a &nan)a la!. Karena $ereka t!"ak "a#at %er+a!n "enan (ran(ran )an le%!' $&"a "ala$ %er%aa! %!"an tertent& "!$ana kr!ter!a n!la! +anat "!#erl&kan2 "an +!ka# +(+!al ter'a"a# $ereka t!"ak $en)enankan. Le%!' -a&' la!2 (ran lan+!a "!'ara#kan &nt&k $en&ran! #eran akt!0n)a "ala$ &r&+an $a+)arakat "an +(+!al. De$!k!an -&a "enan "&n!a &+a'a "an #r(0e+!(nal!+$e. Hal !n! $enak!%atkan #en&ranan -&$la' ke!atan )an "a#at "!lak&kan (le' lan+!a2 "an karenan)a #erl& $en&%a' %e%era#a #eran )an $a+!' "!lak&kann)a. Karena +!ka# +(+!al )an t!"ak $en)enankan %a! ka&$ lan+!a2 #&-!an )an $ereka 'a+!lkan "!'&%&nkan "enan #eran &+!a t&a %&kan "enan ke%er'a+!lan $ereka. Pera+aan t!"ak %er&na "an t!"ak "!#erl&kan la! %a! lan+!a $en&$%&'kan #era+aan ren"a' "!r! "an ke$ara'an2 )a!t& +&at& #era+aan )an t!"ak $en&n-an #r(+e+ #en)e+&a!an +(+!al +e+e(ran. S(+!al "!+!n! )an "!$ak+&"kan a"ala' +eala +e+&at& )an "!#aka! +e%aa! a,&an "ala$ %er!nterak+! antar $an&+!a "ala$ k(ntek+ $a+)arakat ata& k($&n!t!2 +e%aa! a,&an %erart! +(+!al %er+!0at a%+trak )an %er!+! +!$%(l +!$%(l %erka!tan "enan #e$a'a$an ter'a"a# l!nk&nan2 "an %er0&n+! &nt&k $enat&r t!n"akant!n"akan )an "!$&n,&lkan (le' !n"!!"&!n"!!"& +e%aa! an(ta +&at& $a+)arakat. Se'!na "enan "e$!k!an2 +(+!al 'ar&+la' $en,ak le%!' "ar! +e(ran !n"!!"& )an ter!kat #a"a +at& ke+at&an !nterak+!2 karena le%!' "ar! +e(ran !n"!!"& %erart! ter"a#at 'ak "an ke*a-!%an "ar! $a+!n$a+!n !n"!!"& )an +al!n %er0&n+! +at& "enan la!nn)a.
3.5.1 Peran "ala$ S(+!al Ma+)arakat
Se%a!an %e+ar t&a+ #erke$%anan &+!a lan-&t le%!' %an)ak %erka!tan "enan ke'!"an #r!%a"! +e+e(ran "ar!#a"a ke'!"an (ran la!n. Oran t&a "!'ara#kan &nt&k $en)e+&a!akan "!r! "enan $en&r&nkan kek&atan2 "an $en&r&nn)a ke+e'atan +e,ara %erta'a#. Hal !n! +er!n "!art!kan +e%aa! #er%a!kan "an #er&%a'an #eran )an #erna' "!lak&kan "!"ala$ $a&n "!l&ar r&$a'. Mereka -&a "!'ara#kan &nt&k $en,ar! ke!atan &nt&k $enant! t&a+t&a+ ter"a'&l& )an $en'a%!+kan +e%a!an %e+ar *akt& "!kala $a+!' $&"a "a'&l&. Ba! %e%era#a lan+!a %erke*a-!%an $en!k&t! ra#at )an $e)ank&t ke!atan +(+!al "an ke*a-!%an +e%aa! *ara neara +anat +&l!t "!lak&kan karena ke+e'atan "an #en"a#atan )an $en&r&n +etela' $ereka #en+!&n. Ak!%at "ar! $en&r&nn)a ke+e'atan "an #en"a#atan2 $aka $ereka #erl& $en-a"*alkan "an $en)&+&n ke$%al! #(la '!" )an +e+&a! "enan kea"aan +aat !t&2 )an %er%e"a "enan $a+a lal&.
3.9 Per&%a'an Dala$ Peran S(+!al "! Ma+)arakat Ak!%at %erk&rann)a 0&n+! !n"era #en"enaran2 #enl!'atan2 erak /+!k "a n +e%aa!n)a $aka $&n,&l an&an 0&n+!(nal ata& %a'kan ke,a,atan #a"a lan+!a. M!+aln)a %a"ann)a $en-a"! %&nk&k2 #en"enaran +anat %erk&ran2 #enl!'atan ka%&r "an +e%aa!n)a +e'!na +er!n $en!$%&lkan ketera+!nan. Hal !t& +e%a!kn)a "!,ea' "enan +elal& $ena-ak $ereka $elak&kan akt!!ta+2 +ela$a )an %er+ank&tan $a+!' +an aar t!"ak $era+a tera+!n ata& "!a+!nkan. Karena -!ka ketera+!nan ter-a"! akan +e$ak!n $en(lak &nt&k %erk($&n!ka+! "enan (ran la!n "an ka"an ka"an ter&+ $&n,&l #er!lak& rere+! +e#ert! $&"a' $enan!+2 $en&r&n "!r!2 $en&$#&lkan %aran%aran tak %er&na +erta $erenekrenek "an $enan!+ %!la kete$& (ran la!n +e'!na #er!lak&n)a +e#ert! anak ke,!l. Dala$ $en'a"a#! %er%aa! #er$a+ala'an "! ata+ #a"a &$&$n)a lan+!a )an $e$!l!k! kel&ara %a! (ran(ran k!ta 6%&"a)a ket!$&ran8 $a+!' +anat %er&nt&n karena an(ta kel&ara +e#ert! anak2 ,&,&2 ,!,!t2 +anak +a&"ara %a'kan kera%at &$&$n)a !k&t $e$%ant& $e$el!'ara 6,are8 "enan #en&' ke+a%aran "an #en(r%anan. Na$&n %a! $ereka )an t!"ak #&n)a kel&ara ata& +anak +a&"ara karena '!" $e$%&-an2 ata& #&n)a #a+anan '!" na$&n t!"ak #&n)a anak "an #a+anann)a +&"a' $en!nal2 a#ala! '!" "ala$ #eranta&an +en"!r!2 +er!nkal! $en-a"! terlantar.
3.< Per$a+ala'an S(+!al terka!t Ke+e-a'teraan Lan+!a Ber%aa! #er$a+ala'an +(+!al )an %erka!tan "enan #en,a#a!an ke+e-a'teraan Lan-&t U+!a2 antara la!n +e%aa! %er!k&t Per$a+ala'an Ma+!' %e+arn)a -&$la' La-&t U+!a )an %era"a "!%a*a' ar!+ ke$!+k!nan. Mak!n $ele$a'n)a n!la! kekera%atan2 +e'!na an(ta kel&ara )an %er&+!a lan-&t k&ran "!#er'at!kan2 "!'ara! "an "an "!'(r$at!2 %er'&%&n ter-a"! #erke$%anan #(la ke'!"an kel&ara )an +e,ara /+!k le%!' $enara' #a"a %ent&k kel&ara ke,!l. La'!rn)a kel($#(k $a+)arakat !n"&+tr!2 )an $e$!l!k! ,!r! ke'!"an )an le%!' %ert&$#& ke#a"a !n"!!"& "an $en-alankan ke'!"an %er"a+arkan #er'!t&nan &nt&n r&!2 l&a+ "an e/+!en2 )an +e,ara t!"ak lan+&n $er&!kan ke+e-a'teraan lan-&t &+!a. Ma+!' ren"a'n)a k&ant!ta+ "an k&al!ta+ tenaa #r(0e+!(nal #ela)anan lan-&t &+!a "an $a+!' ter%ata+nn)a +arana #ela)anan "an 0a+!l!ta+ k'&+&+ %a! lan-&t &+!a "enan %er%aa! %!"an #ela)anan #e$%!naan ke+e-a'teraan lan-&t &+!a. Bel&$ $e$%&"a)a "a$ $ele$%aan)a ke!atan #e$%!naan ke+e-ateraan lan-&t &+!a Per$a+ala'an K'&+&+ Men&r&t De#arte$en S(+!al Re#&%l!k In"(ne+!a 61::=82 %er%aa! #er$a+ala'an k'&+&+ )an %erka!tan "enan ke+e-a'teraan lan-&t &+!a a"ala' +e%aa! %er!k&t Berlan+&nn)a #r(+e+ $en-a"! t&a2 )an %erak!%at t!$%&ln)a $a+ala' %a!k /+!k2 $ental $a&n +(+!al. M&n"&rn)a kea"aan /+!k )an $en)e%a%kan #en&aan #eran +(+!aln)a "an "a#at $en-a"!kan $ereka le%!' terant&n ke#a"a #!'ak la!n. Berk&rann)a !ntera+! +(+!al Lan-&t U+!a2 ak!%at #r("&kt!!ta+ "an ke!atan Lan-&t U+!a $en&r&n. Hal !n! %er#enar&' neat!0 #a"a k(n"!+! +(+!al #+!k(l(!+ $ereka )an $era+a +&"a' t!"ak "!#erl&kan la! (le' $a+)arakat l!nk&nan +ek!tarn)a.
Ren"a'n)a #r("&kt!!ta+ ker-a lan-&t &+!a "!%an"!nkan "enan tenaa ker-a $&"a "an t!nkat #en"!"!kan +erta ketra$#!lan )an ren"a'2 $en)e%a%kan $ereka t!"ak "a#at $en!+! l(*(nan ker-a )an a"a2 "an ter#ak+a $enan&r. Ban)akn)a lan-&t &+!a )an $!+k!n2 terlantar "an ,a,at2 +e'!na "!#erl&kan %ant&an "ar! %er%aa! #!'ak aar $ereka teta# $an"!r! +erta $e$#&n)a! #en'a+!lan ,&k. Ber&%a'n)a n!la! +(+!al $a+)arakat )an $enara' ke#a"a tatanan $a+)arakat !n"!!"&al!+t!k2 +e'!na Lan-&t U+!a k&ran "!'ara! "an "!'(r$at! +erta $ereka ter+!+!' "ar! ke'!"an $a+)arakat "an %!+a $en-a"! terlantar. A"an)a "a$#ak neat!0 "ar! #r(+e+ #e$%an&nan +e#ert! "a$#ak l!nk&nan2 #(l&+! "an &r%an!+a+!)an "a#at $enan& ke+e'atan /+!k lan-&t &+!a.
3.; K(n+e#k(n+e# )an Rele0an "enan B&"a)a a. H(l!+$e Se&t&'n)a. Antr(#(l(! #er,a)a %a'*a ke%&"a)aan a"ala' 0&n+! )an ter!ntera+! +el&r&'n)a "enan %a!an !nterela+! "an !nter"e#en"en+!. De$!k!an -&a %&"a)a le%!' %a!k "!#an"an "an "!anal!+a +e,ara $en)el&r&'. Ber%aa! k($#(nen "ar! %&"a)a +e#ert! #(l!t!k2 ek(n($!2 aa$a2 #er+a&"araan "an +)+te$ ke+e'atan2 $elak&kan 0&n+! )an ter#!+a' teta#! ke$&"!an %er,a$#&r $e$%ent&k #er%&atan )an $en)el&r&'. ?a"! &nt&k $eneta'&! +)+te$ "ar! +e+e(ran 'ar&+ $e$an"an $a+!n$a+!n '&%&nan)a "enan (ran la!n "an "ar! ke+el&r&'an k<&rn)a 6Bene"!,t2 1:598. Per&%a'an %&"a)a %!a+an)a $en&n"an tantanan tantanan %ar& "an %er%aa! $a+ala'. Per&%a'an $el!#&t! a"a#ta+! kreat!0 "ar! #er!lak& )an ter"a'&l& )an "!+e%a%kan Karena %a'a+a2 a"a#t2 ke#er,a)aa2 +!ka#2 t&-&an2 &n"an &n"an2 tra"!+! "ank ("e $(ral. Pa"a +aat )an ter"a'&l& +&"a' kel&ar "ar! $("e ata& k&ran %!a+ "!ter!$a "an $en-a"! +&$%er k(n!k )an #(ten+!al 6Ell!n2 661:>>8. %. Enk<&ra+! A"ala' #r(+e+ $en"a#atkan #eneta'&an "an $en'a)at! n!la!n!la!. Melal&! #r(+e+ !n! (ran %!a+ $en"a#atkan k($#eten+! "ar! %&"a)an)a +en"!r!. Anak
anak $el!'at (ran t&a "an $ena$%!l ke+!$#&lan tentan #erat&ran "e$! #er!lak&. P(la #(la #er!lak& $en)a-!kan #en-ela+an &nt&k ke-a"!an "ala$ #en'!"an +e#ert!2 "!la'!rkan2 $a&t2 re$a-a2 'a$!l2 $e$%e+arkan anak2 +ak!t #en)ak!t . ,. Etn(+entr!+ A"ala' +&at& ke#er,a)aan %a'*a 'an)a +en"!r! )an ter%a!k. Sanat #ent!n %a! #era*at &nt&k t!"ak %er#en"a#at %a'*a 'an)a ,aran)a +en"!r! )an ter%a!k "an $enana# !"e (ran lka!n t!"ak "!keta'&! at&a& "! #an"an ren"a'. ". Stere(t!# Stere(t!# ata& +e+&at& )an %er+!0at +tat!+ teta# $erakan ke#er,a)aan )an "!%e+ar %e+arkan "an a$%aran )an "!l&k!+kan "enan #(#&ler "ala$ $e"!a $a++a "an !l$& ke%an+aan. S!0at !n! -&a $en)e%a%kan t!"ak %eke$%ann)a #e$!k!ran +e+e(ran.
e. N!la! n!la! B&"a)a S!+te$ %&"a)a $enan"&n %er%aa! (r!enta+! n!la!. N!la! $erakan %ent&k ke#er,a)aan %aa!$ana +e+e(ran 'ar&+ %er#er!lak& 2 ke#er,a)aan a"ala' +e+&at& #ertan)aan )an t&-&ann)a %er#ean ke#a"a ke%enaran ta#! $&nk!n %(le' ata& t!"ak %(le' %erlan"a+kan ken)ataan e$#!r!+. Sala' +at& ele$en )an #al!n #ent!n ter%an&n "ala$ %&"a)a "an n!la!n)a. N!la! !n! %er+a$a +a$a $e$!l!k! %&"a)a )an #al!n #ent!n ter%an&n "ala$ %&"a)a "an n!la!n)a. N!la! !n! %er+a$a $e$%er!kan +ta%!l!ta+ "an kea$anan %&"a)a2 $en)a-!kan +tan"art #er!lak&. B!la "&a (ran %er+a$a +a$a $e$!l!k! %&"a)a )an +era "an #enala$an)a ,en"er&n +era n!la! n!la! $ereka akan +era 2 *ala&n "&a (ran ter+e%&t t!"ak $&nk!n #(la n!la! )an teta# +era 2 na$&n $ereka ,&k +era &nt&k $enenal ke+a$aan "an &t&k $en!"ent!0ka+!” )an la!n +a$a +e#et! +a)a” 6G((en(&'2 1:;;8 . K(n+e# %&"a)a $en&r&t L!nt(n a"ala' +&at& tatanan #(la #er!lak& )an "!#ela-ar!2 "!,!#takan2 +erta "!t&larkan "! antara +&at& an(ta $a+)arakat tertent& . Bata+an %&"a)a $en&r&t K(ent-aran!nrat a"ala' ke+el&r&'an +)+te$ aa+an 2 t!n"akan "an Ha+!l kar)a$an&+!a2 "ala$ ranka ke'!"an %er$a+)arakat2 )an "!-a"!kan $!l!k "!r! $an&+!a "enan %ela-ar.Karakter!+t!k %&"a)a $en&r&t TO. I'r($! a"ala'
B&"a)a "!,!#takan "an "!tran+$!+!kan le*at #r(+e+ %ela-ar . B&"a)a "!$!l!k! %er+a$a (le' +ekel($#(k $an&+!a "an $erakan #(la kelak&an &$&$. B&"a)a $erakan $ental %l&e #r!nt. Pen!la!an ter'a"a# %&"a)a %er+!0at relat!0 . B&"a)a %er+!0at "!na$!+2 a"a#t!0 "an !nterat!0.Pe$a'a$an akan k(n+e# %&"a)a2 $e$%a*a k!ta #a"a ke+!$#&lan %a'*a aa+an2 #era+aan "an #er!lak&$an&+!a "ala$ ke'!"an +(+!aln)a +anat "!#enar&'! (le' %&"a)a )an %erlak& "! $a+)arakat. De$!k!an#&la #ere+eran ata&n #er&%a'an #a"a tatanan %&"a)a "ala$ +&at& $a+)arakat akan "!!r!n! "enan#er&%a'an #er!lak& "ar! !n"!!"& )an '!" "! "ala$n)a.B&"a)a ter,!#ta +e%aa! a)a $an&+!a &nt&k %era"a#ta+! ter'a"a# $a+ala' $a+ala' )an t!$%&l "ar! l!nk&nan '!"n)a. Selan-&tn)a %&"a)a $e$#enar&'! #e$%ent&kan "an #erke$%anan ke#r!%a"!an $an&+!a "ala$ kel($#(kn)a. Interak+! ke"&an)a $e$%ent&k +&at& #(la +#e+!/k #er!lak&2 #r(+e+ #!k!r2e$(+! "an #er+e#+! !n"!!"& ata& kel($#(k "ala$ %ereak+! ter'a"a# tekanantekanan ke'!"an. Denan "e$!k!an "a#at "!$enert! #eranan %&"a)a "ala$ $a+ala' ke+e'atan -!*a.
3.> Per%e"aan B&"a)a Se+&n&'n)a karena tra"!+! %er%e"a %&"a)a "an #en!nkatan $(%!l!ta+ "an $e$!l!k! +tan"art #er!lak& )an +a$a. In"!!"& )an "!%e+arkan "ala$ kel($#(k +e#ert! !t& $en!k&t! %&"a)a (le' n(r$an(r$a )an $enent&kan -alan #!k!ran "an #er!lak& $ereka . a. K(lekt!/ta+ Etn!+ a"ala' kel($#(k "enan a+al )an &$&$2 #era+aan !"ent!ta+ "an $e$!l!k! +tan"art #er!lak& )an +a$a. In"!!"& )an %e"a+arkan "ala$ kel($#(k +e#ert! !t& $en!k&t! %&"a)a (le' n(r$an(r$a )an $enent&kan -alan !k!ran "an #er!lak& $ereka 6 Har*(("2 1:=1 8 . %. S'(k B&"a)a a"ala' +ala' +at& +e%a% karena %eker-a "enan !n"!!"& )an latar %elakan k<&rn)a %er%e"a. S'(,k %&"a)a +e%aa! #era+aan )an t!"ak a"a )an $en(l(n ket!"akn)a$anan "an k(n"!+! "!+(!renta+! )an "!ala$! (le' (ran l&ar )an %er&+a'a %era"a#ta+! +e,ara k($#re'en+!0 ata& +e,ara e0ekt!0 "enan kel($#(k )an %er%e"a ak!%at ak!%at #araktek n!la!n!la! "an ke#er,a)aan.6 Le!n!ner2 1:>;8. Pera*at "a#at $en&ran! +'(,k %&"a)a "enan $e$#ela-ar! tentan #er#e"aan
kel($#(k %&"a)a "!$ana !a terl!%at. Pe$t!n &nt&k #era*at $ene$%ankan '(r$at ke#a"a (ran la!n )an %er%e"a %&"a)a +a$%!l $en'ara! #era+aan "!r!n)a. Prakt!k #era*atan ke+e'atan $e$erl&kan t(leran+! ke#er,a)aan )an %ertentanan "enan #era*at. ,. P(la K($&n!ka+! Ken"ala )an #al!n n)ata t!$%&l %!la ke"&a (ran %er%!,ara "enan %a'a+a an %er%e"a. Ke%!a+aan %er%a'a+a "ar! kl!en a"ala' +ala' +at& ,ara &nt&k $el!'at !+! "ar! %&"a)a. Men&r&t Kl&,k'('n21:>32 %a'*a t!a# %a'a+a a"ala' $erakan -alan k'&+&+ &nt&k $ener(#(n "an !nter#re+ta+! #enala$an t!a# %a'a+a $e$%&at tatanan +el&r&'n)a "ar! a+&$+! )an t!"ak "!+a"ar! tetan "&n!a "an #en'!"an. Ken"ala &nt&k k($&nka+! %!+a +a-a ter-a"! *ala&n !n"!!"& %er%!,ara "enan %a'a+a )an +a$a. Pera*at ka"an ke+&l!tan &nt&k $en-ela+kan +e+&at& "enan %a'a+a )an +e"er'ana2 %e%a+ "ar! %a'a+a )an -l!$et )an kl!en %!+a $enaka#. Sanat #ent!n &nt&k $enent&kan a'*a #e+an k!ta %!+a "!ter!$a "an "!$enert! $ak+&"n)a .
". ?arak Pr!%a"! "an K(ntak ?arak #r!%a"! a"ala' !katan )an t!"ak terl!'at "an ek+!%el. Penert!an tentan -arak #r!%a"! %a! #era*at ke+e'atan $a+)arakat $e$&nk!nkan #r(+e+ #enka-!an "an #en!nkatan !nterak+! #era*at kl!en. Pr(0e+!(nal ke+e'atan $era+a %a'*a $ereka $e$#&n)a! !-!n ke+el&r&' "aera' %a"an kl!en. K(ntak )an "ekat +er!n "!#erl&kan #era*at +aat #e$er!k+aan /+!k2 #era*at 'en"akn)a %er&+a'a &nt&k $en&ran! ke,e$a+an "enan $enenal ke%&t&'an !n"!!"& akan -arak "an %er%&at )an +e+&a! &nt&k $el!n"&n! 'ak #r!a+!. e. Pa"anan S(+!(k<&ral tentan Pen)ak!t "an Sak!t B&"a)a $e$#enar&'! 'ara#an "an #er+e#+! (ran $enena! e-ala ,ra $e$%er! et!ka ke#a"a #en)ak!t2 -&a $e$#enar&'! %!la$ana2 "an ke#a"a +!a#a $ereka 'ar&+ $enk($&n!ka+!kan $a+ala' $a+ala' ke+e'atan "an %era#a la$a $ereka %era"a "ala$ #ela)anan. Karena ke+e'atan "!%ent&k (le' 0akt(r 0akt(r %&"a)a2 $aka ter"a#at ar!a+! "ar! #er!lak& #ela)anan ke+e'atan2 +tat&+ ke+e'atan2 "an #(la #(la +ak!t "an #ela)anan "!"ala$ "an "!antara %&"a)a )an %er%e"a %e"a. Per!lak& #ela)anan ke+e'atan $er&-&k ke#a"a ke!atanke!atan +(+!al "an %!(l(!+ !n"!!"& )an "!+erta! #en'(r$atan ke#a"a $e$#erta'ankan
ak+e#ta%!l!ta+ +tat&+ ke+e'atan ata& #er&%a'a% k(n"!+! )an t!"ak %!+a "!ter!$a. Per!lak& #ela)anan ke+e'atan "an +tat&+ ke+e'atan +al!n keterka!tkan "an +!+te$ ke+e'atan 6 Ell!n2 1:>> 8.
3.= H&%&nan +(+!al %&"a)a "enan lan+!a Ke%&"a)aan $erakan +!ka# '!" )an k'a+ "ar! +ekel($#(k !n"!!"& )an "!#ela-ar! +e,ara t&r&n te$&r&n 2 teta#! +!ka# '!" !n! a"a kalan)a $ala' $en&n"an re+!k( %a! t!$%&ln)a +&at& #en)ak!t . Ke%&"a)aan t!"ak "!%ata+! (le' +&at& %ata+an tertent& )an +e$#!t 2 teta#! $e$#&n)a! +tr&kt&r+tr&kt&r )an l&a+ +e+&a! "enan #erke$%anan "ar! $a+)arakat !t& +en"!r!. Ke%&"a)aan )an "!an&t (le' $a+)arakat tertent& t!"akla' kak& "an %!+a &nt&k "! r&%a'2 tantanann)a a"ala' $a$#&ka' +e(ran #era*at $e$%er!kan #en-ela+an "an !n0(r$a+! )an r!n,! tentan #ela)anan ke+e'atan a+&'an ke#era*atan )an akan "! %er!kan ke#a"a lan+!a . S!ka# %&"a)a ter'a"a# *ara &+!a lan-&t $e$#&n)a! !$#l!ka+! )an "ala$ ter'a"a# ke+e-a'teraan /+!k $a&n $ental $ereka. Pa"a $a+)arakat tra"!+!(nal *ara &+!a lan-&t "!te$#atkan #a"a ke"&"&kan )an ter'(r$at2 +e%aa! P!n!+e#&' ata& Ket&a A"at "enan t&a+ +(+!al tertent& +e+&a! a"at !+t!a"atn)a2 +e'!na *ara &+!a lan-&t "ala$ $a+)arakat !n! $a+!' ter&+ $e$#erl!'atkan #er'at!an "an #art!+!#a+!n)a "ala$ $a+ala' $a+ala' ke$a+)arakatan. Hal !n! +e,ara t!"ak lan+&n %er#en&ra' k(n"&+!0 %a! #e$el!'araan ke+e'atan /+!k $a&n $ental $ereka. Se%al!kn)a +tr&kt&r ke'!"an $a+)arakat $("ern +&l!t $e$%er!kan #eran 0&n+!(nal #a"a *ara &+!a lan-&t2#(+!+! $ereka %ere+er ke#a"a +eke"ar #eran 0(r$al2 ke'!lanan #enak&an akan ka#a+!ta+ "an ke$an"!r!ann)a. Kea"aan !n! $en)e%a%kan *ara &+!a lan-&t "ala$ $a+)arakat $("ern $en-a"! le%!' rentan ter'a"a# te$a te$a ke'!lanan "ala$ #er-alanan '!"n)a. Era l(%al!+a+! $e$%a*a k(n+ek&en+! #ere+eran %&"a)a )an ,e#at "an ter&+ $ener&+ 2 $e$%&at n!la! n!la! tra"!+!(nal +&l!t %era"a#ta+!. Wara &+!a lan-&t )an '!" #a"a $a+a +ekaran2+e(la'(la' "!t&nt&t &nt&k $a$#& '!" "ala$ "&a "&n!a )akn! ke%&"a)aan $a+a lal& )an tela' $e$%ent&k +e%a!an a+#ek "ar! ke#r!%a"!an "an kek!n!an )an $en&nt&t a"a#ta+! #er!lak&. Kea"aan !n! $erakan an,a$an %a! !nter!ta+ e(n)a2 "an #(ten+!al $en,et&+kan %er%aa! $a+ala' ke-!*aan .
3.: Mata Ranta! Antara Ke%&"a)aan "an Ke+e'atan Lan+!a D!"ala$ $a+)arakat +e"er'ana2 ke%!a+aan '!" "an a"at !+t!a"at "!%ent&k &nt&k $e$#erta'ankan '!" "!r! +en"!r! "an kelan+&nan '!" +&k& $ereka. Ber%aa! ke%!a+aan "!ka!tkan "enan ke'a$!lan2 kela'!ran2 #e$%er!an $akanan %a)!2 )an %ert&-&an +a)a re#r("&k+! %er'a+!l2 !%& "an %a)! +ela$at. Dar! +&"&t #an"an $("ern 2t!"ak +e$&a ke%!a+aan !t& %a!k. A"a %e%era#a )an ken)ataann)a $ala' $er&!kan. Men-a"! +ak!t $e$an t!"ak "!'ara#kan (le' +e$&a (ran a#ala! #en)ak!t #en)ak!t )an %erat "an 0atal. Ma+!' %an)ak $a+)arakat )an t!"ak $enert! %aa!$ana #en)ak!t !t& "a#at $en)eran +e+e(ran. In! "a#at "!l!'at "ar! +!ka# $ereka ter'a"a# #en)ak!t ter+e%&t. A"a ke%!a+aan "!$ana +et!a# (ran +ak!t "!!+(la+! "an "!%!arkan +a-a. Ke%!a+aan !n! !n! $&nk!n "a#at $en,ea' #en&laran "ar! #en)ak!t#en)ak!t !n0ek+! +e#ert! ,a,ar "an TBC. Bent&k #en(%atan )an "! %er!kan %!a+an)a 'an)a %er"a+arkan ana#an $ereka +en"!r! tentan %aa!$ana #en)ak!t !t& t!$%&l. Kala& $ereka $enana# #en)ak!t !t& "!+e%a%kan (le' 'al'al )an +ranat&ral ata& $a!+2 $aka "!&nakan #en(%atan +e,ara tra"!+!(nal. Pen(%atan $("ern "!#!l!' %!la $eraka "&a #en)e%a%n)a a"ala' 0akt(r !l$!a'. In! "a#at $erakan +&$%er k(n!k %a! tenaa ke+e'atan2 %!la tern)ata #en(%atan )an $ereka #!l!' %erla*anan "enan #e$!k!ran +e,ara $e"!+. D!"ala$ $a+)arakat !n"&+tr! $("ern !atr(en!, "!+ea+e $erakan #r(%le$a. B&"a)a $en&nt&t $era*at #en"er!ta "! r&$a' +ak!t2 #a"a 'al r&$a' +ak!t !t&la' te$#at !"eal %a! #en)e%aran k&$ank&$an )an tela' re+!+ten ter'a"a# ant! %!(t!ka .
3. 17 Per$a+ala'an A+#ek S(+!al B&"a)a Men&r&t Set!a%&"'! 61:::82 #er$a+ala'an +(+!al %&"a)a lan+!a +e,ara &$&$ )a!t& $a+!' %e+arn)a -&$la' lan+!a )an %era"a "! %a*a' ar!+ ke$!+k!nan2 $ak!n $ele$a'n)a n!la! kekera%atan +e'!na an(ta kel&ara )an %er&+!a lan-&t k&ran "!#er'at!kan2 "!'ara! "an "!'(r$at!2 %er'&%&n ter-a"! #erke$%anan #(la ke'!"an kel&ara )an +e,ara /+!k le%!' $enara' #a"a %ent&k kel&ara ke,!l2 ak'!rn)a kel($#(k $a+)arakat !n"&+tr! )an $e$!l!k! ,!r! ke'!"an )an le%!' %ert&$#& ke#a"a !n"!!"& "an $en-alankan ke'!"an %er"a+arkan #er'!t&nan &nt&n r&!2 l&a+ "an e/+!en )an +e,ara t!"ak lan+&n $er&!kan ke+e-a'teraan lan+!a2 $a+!'
ren"a'n)a k&ant!ta+ tenaa #r(0e++!(nal "ala$ #ela)anan lan+!a "an $a+!' ter%ata+n)a +arana #ela)anan #e$%!naan ke+e-a'teraan lan+!a2 +erta %el&$ $e$%&"a)an)a "an $ele$%aan)a ke!atan #e$%!naan ke+e-a'teraan lan+!a .
3.17.1 Ke%&"a)aan "an Per&%a'ann)a Tent& +a-a ke%&"a)aan !t& t!"ak +tat!+ 2 ke,&al! $&nk!n #a"a $a+)arakat #e"ala$an )an ter#en,!l . H&%&nan antara ke%&"a)aan "an ke+e'atan lan+!a %!a+an)a "!#ela-ar! #a"a $a+)arakat )an ter!+(la+! "!$ana ,ara ,ara '!" $ereka t!"ak %er&%a' +ela$a %e%era#a enera+! 2 *ala&n $ereka $erakan +&$%er "ata "ata %!(l(!+ )an #ent!n "an $("el antr(#(l(! )an %er&na 2 le%!' #ent!n la! &nt&k $e$!k!rkan %aa!$ana $en&%a' ke%&"a)aan $ereka !t&. Pa"a Neara "&n!a ke 5 la-& #erke$%anan !n! ,&k ,e#at2 "enan %erke$%ann)a +&at& $a+)arakat #erk(taan "ar! $a+)arakat #e"e+aan. I"e!"e tra"!+!(nal )an t&r&n te$&r&n2 +ekaran tela' "! $("!/ka+! "enan #enala$an#enala$an "an !l$& #eneta'&an %ar&. S!ka# ter'a"a# #en)ak!t #&n %an)ak $enala$! #er&%a'an .Ka&$ $&"a "ar! #e"e+aan $en!nalkan l!nk&nan $ereka $en&-& kek(ta. Ak!%atn)a tra"!+! %&"a)a la$a "! "e+a $ak!n ter+!+!'. Me+k!#&n l!nk&nan "ar! $a+)arakat k(ta $("ern "a#at "! k(ntr(l "enan tek'n(l(!2 +et!a# !n"!!"& "!"ala$n)a a"ala' +&%-ek "ar! #a"a t&nt&tan !n!2 terant&n "ar! ke$a$#&ann)a &nt&k %era"a#ta+!. Pr(%le$a "ala$ $enanal!+a #er&%a'an ke%&"a)aan a#aka' $e$%er!kan "a$#ak )an +anat %e+ar +&l!t "!&k&r2 +e%aa! ,(nt(' kena!kan tekanan "ara' #a"a #ara #en"&"&k )an %er!$!ra+! ke k(ta. Ken)ataan !n! t!"ak "a#at "! #&nk!r! . B!la $ana %&"a)a !t& %er&%a' +&at& a"a#ta+! )an +&k+e+ t!"ak 'an)a terant&n #a"a Set!a# $a+)arakat 0akt(r l!nk&nan "an %!(l(!+. Ke$a$#&an &nt&k $e$("!/ka+! %e%era#a +e! %&"a)a -&a #ent!n .
3.17.3 Ke%&"a)aan "an A+&'an Ke#era*atan #a"a Lan+!a B!la +&at& %ent&k #ela)anan ke+e'atan %ar& "!#erkenalkan ke "ala$ +&at& $a+)arakat "!$ana 0akt(r0akt(r %&"a)a $a+!' k&at. B!a+an)a "enan +eera $ereka akan $en(lak "an $e$!l!' ,ara #en(%atan tra"!+!(nal +en"!r!. A#aka' $ereka akan $e$!l!' ,ara %ar& ata& la$a2 akan $e$%er! #et&n-&k ke#a"a k!ta akan ke#er,a)aan "an 'ara#an #(k(k $ereka la$%at
la&n akan +a"ar a#aka' #en(%atan %ar& ter+e%&t %er0ae"a' 2 +a$a +ekal! t!"ak %er&na2 ata& la$%at $e$%er! #ear&'. Na$&n $ereka le%!' $en)&ka! #en(%atan tra"!+!(nal karena %er'&%&nan erat "enan "a+ar '!" $ereka. Maka ,ara %ar& !t& akan "!#er&nakan +e,ara +anat ter%ata+2 ata& &nt&k ka+&+ka+&+ tertent& +a-a. Pela)anan ke+e'atan )an $("ern (le' +e%a% !t& 'ar&+ "!+e+&a!kan "enan ke%&"a)aan +ete$#at2 akan +!a+!a -!ka !n!n $e$ak+akan +ekal!&+ ,ara ,ara $("ern "an $en)a#& +e$&a ,ara,ara tra"!+!(nal . B!la tenaa ke+e'atan %era+al "ar! la!n +&k& ata& %an+a2 +er!n $ereka $era+a a+!n "enan #en"&"&k +ete$#at . !n! t!"ak akan ter-a"! -!ka tenaa ke+e'atan ter+e%&t %er&+a'a $e$#ela-ar! ke%&"a)aan $ereka "an $en-e$%atan! -arak )an a"a "!antara $ereka. Denan +!ka# )an t!"ak +!$#at!k +erta tanan %e+!2 $aka -arak ter+e%&t akan +e$ak!n le%ar. Set!a# $a+)arakat $e$#&n)a! ,ara #en(%atan "an ke%!a+aan )an %er'&%&nan "enan k+e'atan $a+!n$a+!n. Se"!k!t &+a'a &nt&k $e$#ela-ar! ke%&"a)aan $ereka akan $e$#er$&"a' $e$%er!kan aa+an )an %ar& )an +e%el&$n)a t!"ak $ereka ter!$a. Pe$&ka #e$&ka "! "ala$ $a+)arakat !t& 'ar&+ "!)ak!nkan +e'!na $ereka "a#at $e$%er!kan "&k&nan "an )ak!n %a'*a ,ara ,ara %ar& ter+e%&t %&kan &nt&k $el&nt&rkan kek&a+aan $ereka teta#! +e%al!kn)a akan $e$%er!kan $an0aat )an le%!' %e+ar .P!l!'an #en(%atan "a#at $en!$%&lkan ke+&l!tan. M!+aln)a 2 %!la #en(%atan tra"!+!(nal %!a+an)a $en&nakan ,ara,ara $en)ak!tkan +e#ert! $en!r!+!r!+ %a!an t&%&' ata& "enan $e$ana+! #en"er!ta 2 akan t!"ak #&a+ 'an)a "enan $e$%er!kan #!l &nt&k "!$!n&$ . Hal ter+e%&t "!ata+ %!+a $en-a"! +&at& #en'alan "ala$ $e$%er!kan #ela)anan ke+e'atan2 ta#! "enan %er-alann)a *akt& $ereka akan %er/k!r "an $ener!$a.
3.17.5 S(+!al "an K<&ral )an Me$#enar&'! A+&'an Ke#era*atan Pa"a Lan+!a @an "!#aka! +e%aa! #(k(k #e$%!,araan "ar! %a% !n! a"ala' tentan ke+e'atan lan+!a )an %&kan 'an)a %er"a+arkan #eneta'&an "ar! #en)ak!t /+!k +a-a 2 teta#! -&a ata+ #enar&' "ar! +(+!al k<&ral . Ser!n kal! #era*at 'ar&+ $eren,anakan "an $e$%er!kan a+&'an ke#a"a !n"!!"& kel&ara #a+!en lan+!a )an ke#er,a)aan ke+e'atann)a %er%e"a "ar! 0a'a$ #era*at . G&na $e$%er!kan #ela)anan )an e0ekt!0 "an ,(,(k #era*at 'ar&+ $enenal #ent!nn)a #enar&' %&"a)a "an la!n la!n k<&ral .
Se,ara +(+!al +e+e(ran )an $e$a+&k! &+!a lan-&t -&a akan $enala$! #er&%a'an #er&%a'an. Per&%a'an !n! akan le%!' tera+a %a! +e+e(ran )an $en"&"&k! -a%atan ata& #eker-aan 0(r$al. la akan $era+a ke'!lanan +e$&a #erlak&an )an +ela$a !n! "!"a#atkann)a +e#ert! "!'(r$at!2 "!#er'at!kan "an "!#erl&kan. Ba! (ran(ran )an t!"ak $e$#&n)a! *akt& ata& t!"ak $era+a #erl& &nt&k %era&l "!l&ar l!nk&nan #eker-aann)a2 #era+aan ke'!lanan !n! akan %er"a$#ak #a"a +e$anatn)a2 +&a+ana 'at!n)a "an ke+e'atann)a. D! "ala$ kel&ara2 #eranann)a#&n $&la! %ere+er. Anak anak +&"a' F-a"! (ranF2 $&nk!n +&"a' #&n)a r&$a' +en"!r!2 te$#at t!naln)a $&nk!n -a&'. R&$a' -a"! +e#!2 (rant&a +e#ert! t!"ak #&n)a #eran a#aa#a la!.
3.11 A+&'an Ke#era*atan Gan&an S(+!al,<&ral #a"a Lan+!a 3.11.1 De/n!+! Pr(+e+ a+&'an ke#era*atan #a"a &+!a lan-&t a"ala' ke!atan )an "!$ak+&"kan &nt&k $e$%er!kan %ant&an2 %!$%!nan2 #ena*a+an2 #erl!n"&nan "an #ert(l(nan ke#a"a lan-&t &+!a +e,ara !n"!!"&2 +e#ert! "! r&$a'l!nk&nan kel&ara2 #ant! *er"a $a&n #&+ke+$a+2 )an "!%er!kan (le' #era*at &nt&k a+&'an ke#era*atan )an $a+!' "a#at "!lak&kan (le' an(ta kel&ara ata& #et&a+ +(+!al )an %&kan tenaa ke#era*atan2 "!#erl&kan lat!'an +e%el&$n)a ata& %!$%!nan lan+&n #a"a *akt& tenaa ke#era*atan $elak&kan a+&'an ke#era*atan "! r&$a' ata& #ant! 6De#ke+2 1::5 1%8.
3.11.3 Kla+!/ka+! A"a#&n a+&'an ke#era*atan "a+ar )an "!%er!kan2 "!+e+&a!kan #a"a kel($#(k lan-&t &+!a2 a#aka' lan-&t &+!a akt!0 ata& #a+!02 antara la!n Lan-&t &+!a akt!02 a+&'an ke#era*atan "a#at %era "&k&nan tentan #er+(nal ')!ene2 ke%er+!'an !! "an $&l&t ata& #e$%er+!'an !! #al+&2 ke%er+!'an "!r! ter$a+&k ke#ala2 ra$%&t2 %a"an2 k&k&2 $ata2 +erta tel!na ke%er+!'an l!nk&nan +e#ert! te$#at t!"&r "an r&anan $akanan +e+&a!2 $!+aln)a #(r+! ke,!l %er!!2 %erar!a+! "an $&"a' "!,erna2 "an ke+earan -a+$an!.
Lan-&t &+!a #a+!02 )an terant&n #a"a (ran la!n. Hal )an #erl& "!#er'at!kan "ala$ $e$%er!kan a+&'an ke#era*atan #a"a lan-&t &+!a #a+!0 #a"a "a+arn)a +a$a +e#ert! #a"a lan-&t &+!a akt!02 "enan %ant&an #en&' (le' an(ta kel&ara ata& #et&a+.
3.11.5 Pen"ekatan Pera*atan Lan+!a Pen"ekatan /+!k Pera*atan )an $e$#er'at!kan (%)ekt!02 ke%&t&'an2 ke-a"!anke-a"!an )an "!ala$! kl!en lan-&t +e$a+a '!"n)a2 #er&%a'an /+!k #a"a (ran t&%&'2 t!nkat ke+e'atan )an $a+!' %!+a "!,a#a! "an "!ke$%ankan2 "an #en)ak!t )an "a#at "!,ea' ata& "!tekan #r(re!ta+n)a. Pera*atan /+!k +e,ara &$&$ %a! kl!en lan-&t &+!a "a#at "!%a! ata+ "&a %a!an2 )akn! Kl!en lan-&t &+!a )an $a+!' akt!02 )an kea"aan /+!kn)a $a+!' $a$#& %ererak tan#a %ant&an (ran la!n +e'!na &nt&k ke%&t&'ann)a +e'ar!'ar! $a+!' $a$#& $elak&kan +en"!r!. Kl!en lan-&t &+!a )an #a+!0 ata& t!"ak "a#at %an&n2 )an kea"aan /+!kn)a $enala$! kel&$#&'an ata& +ak!t2 #era*at 'ar&+ $eneta'&! "a+ar #era*atan kl!en lan-&t &+!a !n! ter&ta$a tentan 'al'al )an %er'&%&nan "enan ke%er'a+!lan #er(ranan &nt&k $e$e#erta'ankan ke+e'atann)a. Ke%er+!'an #er(ranan +anat #ent!n "ala$ &+a'a $en,ea' t!$%&ln)a #era"anan2 $en!nat +&$%er !n0ek+! "a#at t!$%&l %!la ke%er+!'an k&ran $en"a#at #er'at!an. D! +a$#!n !t&2 ke$&n"&ran k(n"!+! /+!k ak!%at #r(+e+ ket&aan2 "a#at $e$#enar&'! keta'anan t&%&' ter'a"a# an&an ata& +eranan !n0ek+! "ar! l&ar. Unt&k kl!en lan-&t &+!a )an $a+!' akt!0 "a#at "!%er!kan %!$%!nan $enena! ke%er+!'an $&l&t "an !!2 ke%er+!'an k&l!t "an %a"an2 ke%er+!'an ra$%&t "an k&k&2 ke%er+!'an te$#at t!"&r +erta #(+!+! t!"&rn)a2 'al $akanan2 ,ara $e$akan (%at2 "an ,ara #!n"a' "ar! te$#at t!"&r ke k&r+! ata& +e%al!kn)a. Hal !n! #ent!n karena $e+k!#&n t!"ak +elal&2 kel&'ankel&'an )an
"!ke$&kakan ata& e-alae-ala )an "!te$&kan $e$erl&kan #era*atan2 t!"ak -aran #ara kl!en lan-&t &+!a "!'a"a#kan #a"a "(kter "ala$ kea"aan a*at )an $e$erl&kan t!n"akan "ar&rat "an !nten+!0. A"a#&n k($#(nen #en"ekatan /+!k )an le%!' $en"a+ar a"ala' $e$#er'at!kan "an $e$%ant& #ara kl!en lan-&t &+!a &nt&k %erna0a+ "enan lan,ar2 $akan ter$a+&k $e$!l!' "an $enent&kan $akanan2 $!n&$2 $elak&an el!$!na+!2 t!"&r2 $en-aa +!ka# t&%&' *akt& %er-alan2 "&"&k2 $er&%a' #(+!+! t!"&ran2 %er!+t!ra'at2 ke%er+!'an t&%&'2 $e$aka! "an $en&kar #aka!an2 $e$#erta'ankan +&'& %a"an2 $el!n"&n! k&l!t "an ke,elakaan. T(leran+! ter'a"a# kek&ranan O3 +anat $en&r&n #a"a kl!en lan-&t &+!a2 &nt&k !t& kek&ranan O3 )an $en"a"ak 'ar&+ "!,ea' "enan #(+!+! %er+an"ar #a"a %e%era#a %antal2 -anan $akan terlal& %an)ak "an -anan $elak&kan erak %a"an )an %erle%!'an.
Pen"ekatan #+!k!+ D! +!n! #era*at $e$#&n)a! #eranan #ent!n $ena"akan #en"ekatan e"&kat!0 #a"a kl!en lan-&t &+!a2 #era*at "a#at %er#eran +e%aa! +#(rter2 !nter#reter ter'a"a# +eala +e+&at& )an a+!n2 +e%aa! #ena$#&n ra'a+!a )an #r!%a"! "an +e%aa! +a'a%at )an akra%. Pera*at 'en"akn)a $e$!l!k! ke+a%aran "an *akt& )an ,&k %an)ak &nt&k $ener!$a %er%aa! %ent&k kel&'an aar #ara lan-&t &+!a $era+a #&a+. Pera*at 'ar&+ +elal& $e$ean #r!n+!# “Tr!##le S”2 )a!t& Sa%ar2 S!$#at!k2 "an Ser!,e. Pa"a "a+arn)a kl!en lan-&t &+!a $e$%&t&'kan ra+a a$an "an ,!nta ka+!' "ar! l!nk&nan2 ter$a+&k #era*at )an $e$%er!kan #era*atan. Unt&k !t& #era*at 'ar&+ +elal& $en,!#takan +&a+ana a$an2 t!"ak a"&'2 $e$%!arkan $ereka $elak&kan ke!atan "ala$ %ata+ ke$a$#&an "an '(%! )an "!$!l!k!n)a. Pera*at 'ar&+ "a#at $e$%ank!tkan +e$anat "an krea+! kl!en lan-&t &+!a "ala$ $e$e,a'kan "an $en&ran! ra+a #&t&+ a+a2 ra+a ren"a' "!r!2 ra+a keter%ata+an +e%aa! ak!%at "ar! ket!"ak$a$#&an /+!k2 "an kela!nan )an "!"er!tan)a. Hal !n! #erl& "!lak&kan karena #er&%a'an #+!k(l(! ter-a"! %er+a$a "enan %erlan-&tn)a &+!a. Per&%a'an#er&%a'an !n! $el!#&t! e-alae-ala2 +e#ert! $en&r&nn)a "a)a !nat &nt&k #er!+t!*a )an %ar& ter-a"! 2 %erk&rann)a
kea!ra'an ke!n!nan 2 #en!nkatan ke*a+#a"aan2 #er&%a'an #(la t!"&r "enan +&at& ke,en"er&nan &nt&k t!"&ran "! *akt& +!an2 "an #ere+eran l!%!"(. Pera*at 'ar&+ +a%ar $en"enarkan ,er!ta,er!ta "ar! $a+a la$#a& )an $e$%(+ankan2 -anan $enterta*akan ata& $e$ara'! kl!en lan-&t &+!a %!la la ata& ke+ala'an. Har&+ "!!nat2 ke$&n"&ran !natan -anan "!$an0aatkan &nt&k t&-&ant&-&an tertent&. B!la #era*at !n!n $en&%a' t!nka' lak& "an #an"anan $ereka ter'a"a# ke+e'atan2 #era*at %!+a $elak&kann)a +e,ara #erla'anla'an "an %erta'a#2 #era*at 'ar&+ "a#at $en"&k&n $ental $ereka keara' #e$&a+an #r!%a"! +e'!na +el&r&' #enala$an )an "!lal&!n)a t!"ak $ena$%a' %e%an2 %!la #erl& "!&+a'akan aar "! $a+a lan-&t &+!a !n! $ereka "a#at $era+a #&a+ "an %a'a!a.
Pen"ekatan +(,!al Mena"akan "!+k&+!2 t&kar #!k!ran2 "an %er,er!ta $erakan +ala' +at& a)a #era*at "ala$ #en"ekatan +(+!al. Me$%er!kan ke+e$#atan &nt&k %erk&$#&l %er+a$a "enan +e+a$a kl!en lan-&t &+!a %erart! $en,!#takan +(+!al!+a+! $ereka. ?a"!2 #en"ekatan +(+!al !n! $erakan +&at& #eanan %a! #era*at %a'*a (ran )an "!'a"a#!n)a a"ala' $ak'l&k +(+!al )an $e$%&t&'kan (ran la!n. Dala$ #elak+anaann)a #era*at "a#at $en,!#takan '&%&nan +(,!al antara lan-&t &+!a "an lan-&t &+!a "an #era*at +en"!r!. Pera*at $e$%er!kan ke+e$#atan )an +el&a+l&a+n)a ke#a"a #ara lan-&t &+!a &nt&k $ena"akan k($&n!ka+! "an $elak&kan rekrea+!2 $!+al -alan #a!2 $en(nt(n /l$2 ata& '!%&ran'!%&ran la!n. Para lan-&t &+!a #erl& "!ran+an &nt&k $eneta'&! "&n!a l&ar2 +e#ert! $en(nt(n tele!+!2 $en"enarkan ra"!(2 ata& $e$%a,a +&rat ka%ar "an $a-ala'. Da#at "!+a"ar! %a'*a #en"ekatan k($&n!ka+! "ala$ #era*atan t!"ak kala' #ent!nn)a "enan a)a #en(%atan $e"!+ "ala$ #r(+e+ #en)e$%&'an ata& ketenanan #ara kl!en lan-&t &+!a. T!"ak +e"!k!t kl!en t!"ak "a#at t!"&r karena +tre++2 +tre++ $e$!k!rkan #en)ak!t2 %!a)a '!" kel&ara )an "! r&$a' +e'!na $en!$%&lkan keke,e*aan2 ketak&tan ata& kek'a*at!ran2 "an ra+a ke,e$a+an. Unt&k $en'!lankan ra+a -e$& "an $en!$%&lkan #er'at!an ter'a"a#
+ekel!l!nn)a #erl& "!%er! ke+e$#atan ke#a"a lan-&t &+!a &nt&k $en!k$at! kea"aan "! l&ar2 aar $era+a $a+!' a"a '&%&nan "enan "&n!a l&ar. T!"ak -aran ter-a"! #ertenkaran "an #erkela'!an "! antara lan-&t &+!a 6ter&ta$a )an t!nal "!#ant! *er"a82 'al !n! "a#at "!ata+! "enan %er%aa! &+a'a2 antara la!n +elal& $ena"akan k(ntak "enan $ereka2 +ena+!% "an +e#enan&nan2 "an #&n)a 'ak "an ke*a-!%an %er+a$a. Denan "e$!k!an #era*at teta# $e$#&n)a! '&%&nan k($&n!ka+! %a!k +e+a$a $ereka $a&n ter'a"a# $e$#&n)a! '&%&nan k($&n!ka+! %a!k +e+a$a $ereka $a&n ter'a"a# #et&a+ )an +e,ara lan+&n %erka!tan "enan #ela)anan ke+e-a'teraan +(+!al %a! lan-&t &+!a "!#ant! *er"a.
Pen"ekatan +#!r!t&al Pera*at 'ar&+ %!a+ $e$%er!kan ketent&an "an ke#&a+an %at!n "ala$ '&%&nann)a "enan t&-&an ata& aa$a )an "!an&tn)a2 ter&ta$a %!la kl!en lan-&t &+!a "ala$ kea"aan +ak!t ata& $en"ekat! ke$at!an.+e'&%&nan "enan #en"ekatan +#!r!t&al %a! kl!en lan-&t &+!a )an $enekat! ke$at!an2 DR T(n! Set)(%&"'! $ene$&kakan %a'*a $a&t +er!n kal! $en&a' ra+a tak&t. Ra+a tak&t +e$a,a$ !n! "! "a+ar! (le' %er%aa! $a,a$ 0akt(r +e#ert!2 ket!"ak#a+t!an #enala$an +elan-&tn)a2 a"an)a ra+a +ak!t#en"er!taan )an +er!n $en)erta!n)a2 "an keel!+a'an &nt&k t!"ak k&$#&l la! "enan kel&aral!nk&nan +ek!tarn)a. Dala$ $en'a"a#! ke$at!an2 +et!a# kl!en lan-&t &+!a akan $e$%er!kan reak+!reak+! )an %er%e"a2 terant&n "ar! ke#r!%a"!an "an ,ara $ereka $en'a"a#! '!" !n!. Se%a% !t&2 #era*at 'ar&+ $enel!t! "enan ,er$at "! $anaka' letak kele$a'an "an "! $ana letak kek&atan kl!en2 aar #era*at +elan-&tn)a akan le%!' terara' la!. B!la kele$a'an terletak #a"a +e! +#!r!t&al2 +&"a' +eela)akn)a #era*at "an t!$ %erke*a-!%an $en,ar! a)a aar kl!en lan-&t &+!a !n! "a#at "!r!nankan #en"er!taann)a. Pera*at %!+a $e$%er!kan ke+e$#atan #a"a kl!en lan-&t &+!a &nt&k $elak+anakan !%a"a'n)a2 ata& +e,ara lan+&n $e$%er!kan %!$%!nan r('an! "enan $enan-&rkan $elak+anakan !%a"a'n)a +e#ert! $e$%a,a k!ta% ata& $e$%ant& lan-&t &+!a "ala$ $en&na!kan ke*a-!%an ter'a"a# aa$a )an "!an&tn)a. A#a%!la keel!+a'an )an t!$%&l "!+e%a%kan (le' #er+(alan kel&ara2 $aka #era*at 'ar&+ "a#at $e)ak!nkan lan-&t &+!a %a'*a kel&ara ta"! "!t!nalkan2 $a+!' a"a (ran la!n )an $en&r&+ $ereka. Se"ankan %!la
a"a ra+a %er+ala' )an $en'ant&! #!k!ran lan-&t &+!a2 +eera #era*at +eera $en'&%&n! +e(ran r('an!a*an &nt&k "a#at $en"a$#!n! lan-&t &+!a "an $en"enarkan kel&'ankel&'ann)a $a&n #enak&an #enak&ann)a. U$&$n)a #a"a *akt& ke$at!an akan "atan2 aa$a ata& ke#er,a)aan +e+e(ran $erakan 0akt(r )an #ent!n +ekal!. Pa"a *akt& !n!la' ke'a"!ran +e(ran !$a$ +anat #erl& &nt&k $ela#ankan "a"a kl!en lan-&t &+!a. Denan "e$!k!an #en"ekatan #era*at lan-&t &+!a %&kan 'an)a ter'a"a# /+!k2 )akn! $e$%ant& $ereka "ala$ keter%ata+an /+!k +a-a2 $ela!nkan #era*at le%!' "!t&nt&t $ene$&kan #r!%a"! kl!en lan-&t &+!a $elal&! aa$a $ereka.
3.11.9 T&-&an A+&'an Ke#era*atan Lan+!a Aar lan-&t &+!a "a#at $elak&kan ke!atan +e'ar!'ar! +e,ara $an"!r!. Me$#erta'ankan ke+e'atan "an ke$a$#&an "ar! $ereka )an &+!an)a tela' lan-&t &+!a "an -alan #era*atan "an #en,ea'an. Me$%ant& $e$#erta'ankan +erta $e$%e+arkan +e$anat '!" kl!en lan-&t &+!a. Mera*at "an $en(l(n kl!en lan-&t &+!a )an $en"er!ta #en)ak!t ata& $enala$! an&an tertent& 6kr(n!+ $a&n ak&t8. Meran+an #ara #et&a+ ke+e'atan &nt&k "a#at $enenal "an $eneakkan "!an(+a )an te#at "an "!n!2 %!la $ereka $en-&$#a! +&at& kela!nan tertent&. Men,ar! a)a +e$ak+!$al $&nk!n2 aar #ara kl!en lan-&t &+!a )an $en"er!ta +&at& #en)ak!t ata& an&an 2 $a+!' "a#at $e$#erta'ankan ke%e%a+an )an $ak+!$al tan#a #erl& +&at& #ert(l(nan
3.11.< (k&+ Ke#era*atan Lan+!a Pen!nkatan ke+e'atan 6'ealt' #r($(t!(n8. Pen,ea'an #en)ak!t 6#reent!08.
Men(#t!$alkan 0&n+! $ental. Menata+! an&an ke+e'atan )an &$&$.
3.13 APLIKASI TEORI MADELEINE LEININGER 3.13.1 K(n+e# A*al Le!n!ner 61:>=8 $en"e/n!+!kan tran+k<&ral "! ke#era*atan +e%aa! “ %!"an ke$an&+!aan "an #eneta'&an #a"a +t&"! 0(r$al "an #rakt!k "ala$ ke#era*atan )an "!0(k&+kan #a"a #er%e"aan +t&"! %&"a)a )an $el!'at a"an)a #er%e"aan "an ke+a$aan "ala$ #era*atan2 ke+e'atan2 "an #(la #en)ak!t "!"a+ar! ata+ n!la!n!la! %&"a)a2 ke#er,a)aan "an #rakt!k %&"a)a )an %er%e"a "! "&n!a2 "an $en&nakan #eneta'&an &nt&k $e$%er!kan #enar&' %&"a)a )an +#e+!/k #a"a $a+)arakat.” T!a t!#e %&"a)a )an %er'&%&nan "enan ke#&t&+an "an t!n"akan "!#aka! &nt&k $en)ak!nkan %a'*a #ela)anan ke#era*atan $e$%er!kan #en)e+&!an tentan n!la! "an n(r$a. Hal ter+e%&t a"ala' B&"a)a a+&'an k<&ral Ke#&t&+an "an t!n"akan "!ran,an &nt&k $e$%ant& $en"&k&n2 ata& $en!nkatkan ke$a$#&an #a+!en &nt&k $e$el!'ara ata& $e$#erta'ankan ke+e'atan2 $en)e$%&'kan +ak!t "an ke$at!an. Ak($("a+! a+&'an k<&ral Ke#&t&+an "an t!n"akan "!ran,an &nt&k $e$%ant&2 $en"&k&n ata& $en!nkatkan ke$a$#&an #a+!en &nt&k $ena"a#ta+! ata& $er&n"!nkan ke$a$#&an ata& ke#&a+an +tat&+ ke+e'atan ata& ke$at!an. Pen(la'an &lan a+&'an k<&ral Ke#&t&+an "an t!n"akan "!ran,an &nt&k $e$%ant&2 $en)(nk(n ata& $ena$#&kan #a+!en &nt&k $er&%a' ,ara '!" ke #(la )an %ar& ata& %er%e"a )an +e,ara %&"a)a %erart! "an $e$&a+kan ata& $en"&k&n #e$an0aatan "an #(la '!" +e'at.
3.13.3 Para"!$a Ke#era*atan Te(r! Ke#era*atan Le!n!ner a.
Man&+!a #a+!en
Man&+!a a"ala' !n"!!"& ata& kel($#(k )an $e$!l!k! n!la! n!la! "an n(r$an(r$a )an "!)ak!n! )an %er&na &nt&k $eneta#kan #!l!'an "an $elak&kan t!n"akan. Man&+!a $e$!l!k! ke,en"er&nan &nt&k $e$#erta'ankan %&"a)an)a #a"a +et!a# +aat "!$ana#&n "!a %era"a. %.
Ke+e'atan
Ke+e'atan a"ala' ke+el&r&'an akt!/ta+ )an "!$!l!k! #a+!en "ala$ $en!+! ke'!"annn)a ,.
L!nk&nan
L!nk&nan "!#an"an +e%aa! +&at& t(tal!ta+ ke'!"an "!$ana #a+!en "enan %&"a)an)a +al!n %er!nterak+!2 %a!k l!nk&nan /+!k2 +(+!al "an +!$%(l!k.
".
Ke#era*atan
Ke#era*atan "!#an"an +e%aa! +&at& !l$& "an k!at )an "!%er!kan ke#a"a #a+!en "enan %er0(k&+ #a"a #r!lak&2 0&n+! "an #r(+e+ &nt&k $en!nkatkan "an $e$#erta'ankan ke+e'atan ata& #e$&l!'an "ar! +ak!t. 3.13.5 K(n+e# Uta$a Te(r! Tran+k<&ral 1. C<&re Care N!la!n!la!2 ke)ak!nan2 n(r$a2 #an"anan '!" )an "!#ela-ar! "an "!t&r&nkan +erta "!a+&$+!kan )an "a#at $e$%ant& $e$#erta'ankan ke+e-a'teraan "an ke+e'atan +erta $en!nkatkan k(n"!+! "an ,ara '!"n)a. W(rl" J!e* Cara #an"an !n"!!"& ata& kel($#(k "ala$ $e$an"an ke'!"ann)a +e'!na $en!$%&lkan ke)ak!nan "an n!la!. C<&re an" S(,!al Str&,t&re D!$ent!(n Penar&' "ar! 0a,t(r0akt(r %&"a)a tertent& 6+&% %&"a)a8 )an $en,ak rel!!&+2 kekel&araan2 #(l!t!k "an leal2 ek(n($!2 #en"!"!kan2 tekn(l(! "an n!la! %&"a)a )an +al!n %er'&%&nan "an %er0&n+! &nt&k $e$#enar&'! #er!lak& "ala$ k(ntek+ l!nk&nan )an %er%e"a Gener!, Care S)+te$
B&"a)a tra"!+!(nal )an "!*ar!+kan &nt&k $e$%ant&2 $en"&k&n2 $e$#er(le' k(n"!+! ke+e'atan2 $e$#er%a!k! ata& $en!nkatkan k&al!ta+ '!" &nt&k $en'a"a#! ke,a,atan "an ke$at!ann)a. Pr(0e+!(nal +)+te$ Pela)anan ke+e'atan )an "!%er!kan (le' #e$%er! #ela)anan ke+e'atan )an $e$!l!k! #eneta'&an "ar! #r(+e+ #e$%ela-aran "! !n+t!t&+! #en"!"!kan 0(r$al +erta $elak&kan #ela)anan ke+e'atan +e,ara #r(0e++!(nal. C<&re Care Pre+erat!(n U#a)a &nt&k $e$#erta'ankan "an $e$0a+!l!ta+! t!n"akan #r(0e++!(nal &nt&k $ena$%!l ke#&t&+an "ala$ $e$el!'ara "an $en-aa n!la!n!la! #a"a !n"!!"& ata& kel($#(k +e'!na "a#at $e$#erta'ankan ke+e-a'teraan. C<&re Care A,($("at!(n Tekn!k ne(+!a+! "ala$ $e$0a+!l!ta+! kel($#(k (ran "enan %&"a)a tertent& &nt&k %era"a#ta+!%er&n"!n ter'a"a# t!n"akan "an #ena$%!lan ke+e'atan. C<&ral Care Re#atter!n. Men)&+&n ke$%al! "ala$ $e$0a+!l!ta+! t!n"akan "an #ena$%!lan ke#&t&+an #r(0e++!(nal )an "a#at $e$%a*a #er&%a'an ,ara '!" +e+e(ran. C<&re C(nr&ent N&r+!n Care S&at& ke+a"aran &nt&k $en)e+&a!kan n!la!n!la! %&"a)a ke)ak!nan "an ,ara '!" !n"!!"& (l(nan ata& !n+t!t&+! "ala$ a)a $e$%er!kan a+&kan ke#era*atan )an %er$an0aat. 3.13.9 Tran+k<&ral Care Denan Pr(+e+ Ke#era*atan M("el k(n+e#t&al a+&'an ke#era*atan tran+k<&ral "a#at "!l!'at #a"a a$%ar %er!k&t Penera#an te(r! Le!neer 6S&nr!+e M("el8 #a"a #r(+e+ ke#era*atan "a#at "!-ela+kan +e%aa! %er!k&t Pr(+e+ Ke#era*atan S&nr!+e M("el
Penka-!an "an D!an(+!+ Penka-!an ter'a"a# Leel +at&2 "&a "an t!a )an $el!#&t! Leel +at& W(rl" !e* an" S(,!al +)+te$ leel Leel "&a In"!!"&al2 a$!l!e+2 Gr(+ ,($$&n!t!e+ an" In+t!t&t!(n !n "!er+e 'ealt' +)+te$ Leel t!a (lk +)+te$2 #r(0e++!(nal +)+te$ an" n&r+!n Peren,anaan "an I$#le$enta+! Leel e$#at N&r+!n ,are De,!t!(n an" A,t!(n C<&re Care Pre+erat!(n$a!ntanan,e C<&re Care A,,($("at!(nne(t!at!(n+ C<&re Care Re#attern!nre+tr&,t&r!n Eal&a+!
3.13.< Anal!+!+ Te(r! Tran+,<&ral N&r+!n 1.
Ke$a$#&an te(r! $en'&%&nkan k(n+e# "ala$ $el!'at #en($ena
Te(r! Tran+,<&ral N&r+!n )an "!a$%arkan "ala$ S&nr!+e M("el $en&n-&kan %a'*a leel +at& "an "&a "ar! te(r! $e$!lk! %an)ak ke+a$aan "enan %e%era#a te(r! ke#era*atan la!nn)a +e"ankan #a"a leel ket!a "an kee$#at $e$!l!k! #er%e"aan +#e+!/k "an %er+!0at &n!k -!ka "!%an"!nkan "enan te(r! la!nn)a. 3.
T!nkat General!+a+! Te(r!
Te(r! "an $("el )an "!ke$&kan (le' Le!n!ner relat!0 t!"ak +e"er'ana2 na$&n "e$!k!an te(r! !n! "a#at "!"e$(ntra+!kan "an "!a#l!ka+!kan +e'!na "a#at "!%er!kan -&+t!/ka+! "an #e$%enaran %aa!$ana k(n+e#k(n+e# )an "!ke$&kakan +al!n %er'&%&nan. 5.
T!nkat Kel(!+an Te(r!
Kel(!+an te(r! Le!n!ner a"ala' #a"a 0(k&+ "ar! #an"anan)a "enan $el!'at %a'*a latar %elakan %&"a)a #a+!en 6!n"!!"&2 kel&ara2 kel($#(k2 $a+)arakat8 )an %er%e"a +e%aa! %a!an #ent!n "ala$ ranka #e$%er!an a+&'an ke#era*atan. 9.
Te+ta%!l!ta+ te(r!
Te(r! C<&ral ,are "!er+!t) an" Un!er+al!t) "!ke$%ankan %er"a+arkan ata+ r!+et k&al!tat!0 "an k&ant!tat!0. <.
Ke$an0aatan Te(r! %a! Pen!nkatan B(") O0 Kn(*le"e
Be%era#a #enel!t!an tentan k(n+e# #era*atan "enan $e$#er'at!kan %&"a)a tela' $e$%er!kan art! akan #ent!nn)a #eneta'&an "an #e$a'a$an tentan #er%e"aan "an #er+a$aan %&"a)a "ala$ #raktek ke#era*atan. ;.
Ke$an0aatan Te(r! #a"a Pene$%anan Praktek Ke#era*atan
Te(r! !n! +anat relean "an "a#at "!tera#kan +e,ara n)ata "ala$ #raktek ke#era*atan2 karena te(r! !n! $ene$&kakan a"an)a #enar&' #er%e"aan %&"a)a ter'a"a# #er!lak& '!" +e'at. Dan "ala$ a#l!ka+!n)a te(r! !n! +anat relean "enan #enera#an #raktek ke#era*atan k($&n!ta+. >.
K(n+!+ten+! Te(r!
Le!n!ner $en)a$#a!kan #ent!nn)a #e$a'a$an %&"a)a "ala$ ranka '&%&nan #era*at #a+!en )an -&a +e-alan "enan te(r! )an "!ke$&kakan (le' I$(e K!n )an $enekankan #ent!nn)a #er+a$aan #er+e#+! #era*at #a+!en &nt&k #en,a#a!an t&-&an.
BAB 5 ASUHAN KEPERAWATAN
5.1 Anal!+!+ en($ena Ke#era*atan Ka+&+
N).A 6;< ta'&n8 t!nal "! r&$a' +e"er'ana "! +e%&a' "e+a "enan #en"&"&k l&$a)an #a"at. Se-ak < ta'&n )an lal&2 ke"&a anakn)a $en!nlakan N). A +en"!r! "! r&$a'2 karena 'ar&+ #er! $eranta& $en,ar! #eker-aan. N).A %an)ak $en'a%!+kan *akt&n)a "! r&$a'. Unt&k $e$en&'! ke%&t&'an +e'ar!'ar!2 N).A "!%ant& (le' tetanan)a2 karena $era+a ka+!'an ter'a"a# N).A. N).A +er!n $enel&'kan n)er! "!%a!an +en"! tanan "an kak!n)a +e-ak 17ta'&n )an lal&. Tetana N).A $ena*arkan %ant&an #a"a N).A &nt&k $enantarkan "!a #er! %er(%at ke "(kter &nt&k $e$er!k+akan #en)ak!tn)a. Na$&n N).A le%!' +enan $e$!-atkan tanan "an kak!n)a ke t&kan #!-at )an a"a "! "aera'n)a. N).A le%!' #er,a)a #a"a t&kan #!-at )an $en-a"! lananann)a +e-ak "&l&. Pet&a+ #ela)anan ke+e'atan -&a %e%era#a kal! $en"atan! N).A2 &nt&k $e$%er!kan #ela)anan ke+e'atan rat!+. Na$&n N).A2 $en(lak "an $en)&r&' #et&a+ !t& #er!. H&%&nan N). A2 -&a t!"ak terlal& %a!k "enan tetanan)a . N).A 'an)a $a& $ener!$a %ant&an2 na$&n enan &nt&k %er!nterak+! terlal& la$a "enan tetanan)a. N).A 'an)a $a& $en-a*a% #ertan)aan "an %er%!,ara +e#erl&n)a +a-a. N).A ta$#ak $enar!k "!r! "ar! l!nk&nan +ek!tarn)a. N).A 'an)a $a& %an)ak %er,er!ta #a"a tetana )an $e$!l!k! '&%&nan #al!n "ekat "enann)a. N).A $enaak& le%!' n)a$an %erk($&n!ka+! "enan anakanakn)a. D! "ala$ r&$a' N). A ter"a#at +e%&a' TJ2 Na$&n TJ ter+e%&t t!"ak #erna' "!0&n+!kan. T!"ak a"a 0a+!l!ta+ tele#(n "! r&$a' N).A2 N).A %!a+an)a $en"a#at ka%ar tentan anakn)a "ar! tetana )an -&a $eranta& "an +e"an #&lan ka$#&n. N).A %!a+an)a $en&nakan -a+a t&kan %e,ak &nt&k %er#er!an +eke"ar $e$%el! ke%&t&'an +e'ar!'ar! +et!a# +at& $!n& +ekal!. N).A $enak& t!"ak ter%!a+aa $en&nakan -a+a ken"araan %er$(t(r #aa"a +aat %e#er!an2 karena tak&t -at&'.
18. akt(r tekn(l(! 6te,n(l(!,al 0a,t(r+8 Tekn(l(! ke+e'atan $e$&nk!nkan !n"!!"& &nt&k $e$!l!' ata& $en"a#at #ena*aran $en)ele+a!kan $a+ala' "ala$ #ela)anan ke+e'atan. Pera*at #erl& $enka-! #er+e#+! +e'at +ak!t2 ke%!a+aan %er(%at ata& $enata+! $a+ala' ke+e'atan2 ala+an $en,ar! %ant&an ke+e'atan2 ala+an kl!en $e$!l!' #en(%atan alternat!0 "an #er+e#+! kl!en tentan #en&naan "an #e$an0aatan tekn(l(! &nt&k $enata+! #er$a+ala'an ke+e'atan +aat !n!.
Dala$ ka+&+ !n! "!&nka#akan %a'*a2 kl!en +e+e(ran )an $e)ak!n! %a'*a +ak!t )an "!"er!tan)a !t& %!+a "!+e$%&'kan ke "&k&n #!-at tan#a 'ar&+ #er! ke #et&a+ ke+e'atan. Denan %er%aa! ala+an2 "!karenakan l(ka+! )an k&ran ter-anka& "an -&a 0akt(r "ar! "ala$ "!r! kl!en +en"!r! )an $enana# %a'*a "&k&n #!-at le%!' $a$#& $enata+! #en)ak!t kl!en. 38. akt(r aa$a "an 0al+a0a' '!" 6rel!!(&+ an" #'!l(+(#'!,al 0a,t(r+8 Aa$a a"ala' +&at& +!$%(l )an $enak!%atkan #an"anan )an a$at real!+t!+ %a! #ara #e$el&kn)a. Aa$a $e$%er!kan $(t!a+! )an +anat k&at &nt&k $ene$#atkan ke%enaran "! ata+ +ealan)a2 %a'kan "! ata+ ke'!"ann)a +en"!r!. akt(r aa$a )an 'ar&+ "!ka-! (le' #era*at a"ala' aa$a )an "!an&t2 +tat&+ #ern!ka'an2 ,ara #an"an kl!en ter'a"a# #en)e%a% #en)ak!t2 ,ara #en(%atan "an ke%!a+aan aa$a )an %er"a$#ak #(+!t!0 ter'a"a# ke+e'atan. Dala$ ka+&+ t!"ak "!&nka#akan +e,ara lan+&n aa$a a#a )an "!an&t (le' kl!en. Na$&n #a"a k(n"!+!+ +ak!t +e#ert! !t&2 kl!en tert&t "enan $a+ala' ke+e'atann)a. Kll!en +&"a' "!na+e'at! (le' tetanan)a &nt&k #er! ke "(kter2 na$&n !a %erana#an "&k&n #!-at le%!' %!+a "!an"alkan.
58. akt(r +(+!al "an keter!katan kel&ara 6k!n+'!# an" +(,!al 0a,t(r+8 Pera*at #a"a ta'a# !n! 'ar&+ $enka-! 0akt(r0akt(r na$a lenka#2 na$a #an!lan2 &$&r "an te$#at tanal la'!r2 -en!+ kela$!n2 +tat&+2 t!#e kel&ara2 #ena$%!lan ke#&t&+an "ala$ kel&ara2 "an '&%&nan kl!en "enan ke#ala kel&ara. T!#e kel&ara )an a"a #a"a ka+&+ !n!2 a"ala' kel&ara "enan lan+!a "!"ala$n)a. D!$ana lan+!a ter+e%&t $e$!l!k! 3 (ran anak )an $eranta& +e-ak l!($a ta'&n )an lal&.
98. N!la!n!la! %&"a)a "an a)a '!" 6,<&ral al&e an" l!0e *a)+8 N!la!n!la! %&"a)a a"ala' +e+&at& )an "!r&$&+kan "an "!teta#kan (le' #enan&t %&"a)a )an "!ana# %a!k ata& %&r&k. N(r$an(r$a %&"a)a a"ala' +&at& ka!"a' )an $e$#&n)a! +!0at #enera#an ter%ata+ #a"a #enan&t %&"a)a terka!t. @an #erl& "!ka-! #a"a 0akt(r !n! a"ala' #(+!+! "an -a%atan )an "!#ean (le' ke#ala kel&ara2 %a'a+a )an "!&nakan2 ke%!a+aan $akan2 $akanan )an "!#antan "ala$ k(n"!+! +ak!t2 #er+e#+!
+ak!t %erka!tan "enan akt!!ta+ +e'ar!'ar! "an ke%!a+aan $e$%er+!'kan "!r!. N). A a"ala' +e(ran !%& r&$a' tana na$&n2 +e-ak 17 ta'&n )an lal& !a +&"a' ter-ank!t artr!t!+. D!a $e$!l!k! 3 (ran anak na$&n +&"a' $eranta& ke"&an)a "an t!"ak t!nal "ala$ +at& r&$a' la!. De$! $e$en&'! ke'!"an +e'ar!'ar! N). A 'an)a $ener!$a %ant&an "ar! tetanan)a. Se+ekal! 61 $!n& +ekal!8 n). A #er! %er%elan-a.
<8. akt(r ke%!-akan "an #erat&ran )an %erlak& 6#(l!t!,al an" leal 0a,t(r+8 Ke%!-akan "an #erat&ran r&$a' +ak!t )an %erlak& a"ala' +eala +e+&at& )an $e$#enar&'! ke!atan !n"!!"& "ala$ a+&'an ke#era*atan l!nta+ %&"a)a 6An"re* an" B()le2 1::<8. @an #erl& "!ka-! #a"a ta'a# !n! a"ala' #erat&ran "an ke%!-akan )an %erka!tan "enan -a$ %erk&n-&n2 -&$la' an(ta kel&ara )an %(le' $en&n&2 ,ara #e$%a)aran &nt&k kl!en )an "!ra*at. Pet&a+ ke+e'atan +ek!tar +&"a' $en,(%a %erk&n-&n ke r&$a' N). A na$&n2 +elal& t!"ak a"a re+#(n )an %a!k "ar! kl!en. ;8. akt(r ek(n($! 6e,(n($!,al 0a,t(r+8 Kl!en )an "!ra*at "! r&$a' +ak!t $e$an0aatkan +&$%er+&$%er $ater!al )an "!$!l!k! &nt&k $e$%!a)a! +ak!tn)a aar +eera +e$%&'. akt(r ek(n($! )an 'ar&+ "!ka-! (le' #era*at "!antaran)a #eker-aan kl!en2 +&$%er %!a)a #en(%atan2 ta%&nan )an "!$!l!k! (le' kel&ara2 %!a)a "ar! +&$%er la!n $!+aln)a a+&ran+!2 #enant!an %!a)a "ar! kant(r ata& #at&nan antar an(ta kel&ara. Dala$ $e$en&'! ke'!"an +e'ar!'ar! kl!en le%!' +&ka $ener!$a %ant&an "ar! (ran la!n. Kl!en $en!ra %a'*a %!a)a ke r&$a' +ak!t ata& %er(%at ke "(kter terlal& $a'al -!ka "!%an"!nkan "enan #er! %er(%at ke "&k&n #!-at.
>8. akt(r #en"!"!kan 6e"&,at!(nal 0a,t(r+8 Latar %elakan #en"!"!kan kl!en a"ala' #enala$an kl!en "ala$ $ene$#&' -al&r #en"!"!kan 0(r$al tert!n! +aat !n!. Se$ak!n t!n! #en"!"!kan kl!en $aka ke)ak!nan kl!en %!a+an)a "! "&k&n (le' %&kt! %&kt! !l$!a' )an ra+!(nal "an !n"!!"& ter+e%&t "a#at %ela-ar %era"a#ta+! ter'a"a# %&"a)a
)an +e+&a! "enan k(n"!+! ke+e'atann)a. Hal )an #erl& "!ka-! #a"a ta'a# !n! a"ala' t!nkat #en"!"!kan kl!en2 -en!+ #en"!"!kan +erta ke$a$#&ann)a &nt&k %ela-ar +e,ara akt!0 $an"!r! tentan #enala$an +ak!tn)a +e'!na t!"ak ter&lan ke$%al!. Kl!en $en"er!ta atr!t!+ +ela$a 17 ta'&n terak'!r2 na$&n t!"ak a"a a)a &nt&k #er! %er(%at ke 0a+!l!ta+ ke+e'atan. Kl!en k&ran %!+a %ela-ar +e,ara akt!0 "an $an"!r! ter'a"a# #en)ak!tn)a.
5.1.1 Peren,anaan "an I$#le$enta+! Peren,anaan "an !$#le$enta+! ke#era*atan tran+k<&ral $ena*arkan t!a +trate! +e%aa! #e"($an Le!n!ner 61:=98 An"re* B()le2 1::< )a!t& Perl!n"&nan$e$#erta'ankan %&"a)a 6C<&ral ,are#re+erat!(n$a!ntenan,e8 %!la %&"a)a #a+!en t!"ak %ertentanan "enan ke+e'atan2 Menak($("a+!$ene(+!a+! %&"a)a 6C<&ral ,area,,($$("at!( ata& ne(t!at!(n+8 a#a%!la %&"a)a #a+!en k&ran $en"&k&n ke+e'atan. Men&%a' "an $enant! %&"a)a #a+!en "an kel&aran)a 6C<&ral ,are re#arten!n re,(ntr&,t!(n8.
Pa"a ka+&+ "!ata+2 $aka ka$! $e$%er!kan !$#le$enta+! %era D!an(+a Ha$%atan !nterak+! +(+!al %er'&%&nan "enan ket!a"aan (ran ter"ekat2 ket!"ak+elara+an +(+!al k<&ral2 "e/+!t #eneta'&an ata& ketera$#!lan tentan ,ara $en!nkatakan ke%er+a$aan. I+(la+! +(+!al %er'&%&nan "enan ket!"ak$a$#&an &nt&k ter!kat "ala$ '&%&nan #r!%a"! )an $e$&a+kan2 #er!lak& ata& n!la! +(+!al )an t!"ak %erter!$a
Interen+!
D!an(+a 1 T&-&an ata& Kr!ter!a Ha+!l 6NOC8 Pa+!en $en&n-&kkan ketera$#!lan !nterak+! +(+!al Pa+!en $en&n-&kkan keterl!%atan +(+!al Pa+!en $e$a'a$! "a$#ak #er!lak& "!r! #a"a !nterak+! +(+!al Pa+!e $en&n-&kkan #er!lak& )an "a#at $en!nkatkan ata& $e$#er%a!k! !nterak+! +(+!al Pa+!en $en"a#atakan $en!nkatkan ketera$#!lan !nterak+! +(+!al 6$!+ ke"ekatan "an ker-a +a$a8. Pa+!en $en&nka#akan ke!n!nan &nt&k %er'&%&nan "enan (ran la!n Interen+! 6NIC8 M("!/ka+! #er!lak& ketera$#!lan +(+!al Me$%ant& #a+!en $ene$%ankan ata& $en!nkatakan ketera$#!lan +(+!al !nter#er+(nal. Pe$%!naan '&%&nan k($#lek+ Me$%!na '&%&nan )an tera#e&t!k "enan #a+!en )an ke+&l!tan %er!nterak+! "enan (ran la!n. Pr($(+! !nter!ta+ kel&ara Men!nkatkan #er+at&an "an ke+at&an kel&ara. Pr($(+! keterl!%atan kel&ara Me$0a+!l!ta+! #era*atan kel&ara "ala$ #era*atan e$(+! "an k(n"!+! /+!k #a+!en. Pen!nkatan Hara D!r! Me$%ant& #a+!en $en!nkatkan #en!la!an #r!%a"! tentan 'ara "!r!. Pen!nkatan +(+!al!+! Me$0a+!l!ta+! ke$a$#&an #a+!en &nt&k %er!nterak+! "enan (ran la!n. Akt!!ta+ la!n B&at !nterak+! ter-a"*al I"ent!/ka+! #er&%a'an #er!lak& tertent& I"ent!/ka+! t&a+t&a+ )an "a#at $en!nkatakan ata& $e$#er%a!k! !nterak+! +(+!al
L!%atkan #en"&k&n +e%a)a "ala$ $e$%erkan &$#an %al!k ke#a"a #a+!en "ala$ !nterk+! +(+!al Pen!nkatan +(+!al!+a 6 NIC8 An-&rkan %er+!ka# -&-&r "an a#a a"an)a "ala$ %er!nterak+! "enan (ran la!n An-&rkan $en'ara! 'ak (ran la!n An-&rkan +a%ar "ala$ $e$%!na '&%&nan Bant& #a+!en $en!nkatkan ke+a"aran tentan kek&atan "an keter%ata+an "ala %erk($&n!ka+! "enan (ran la!n Ber! &$#an %al!k #(+!t!0 -!ka #a+!en "a#at %er!nterk+! "enan (ran la!n a+!l!ta+! #a+!en "ala$ $e$%er! $a+&kan "an $e$%&at #eren,anaan akt!!ta+ $en"atan
Interen+! D!an(+a 3 T&-&an Kr!ter!a Eal&a+! 6NOC8 Pa+!en $en&n-&kkan keterl!%atan +(+!al 6 !nterak+! "enan te$an "ekat2 tetana2 an(ta kel&ara2%er#art!+!#a+! +e%aa! +&karela*an #a"a akt!!ta+ ata& (ran!+a+!2"an +e%aa!n)a8 M&la! $e$%!na '&%&nan "enan (ran la!n Mene$%ankan '&%&nan +at& +a$a la!n Mene$%ankan ketera$#!lan +(+!al )an "a#at $en&ran! !+(la+! 6$!+2 %eker-a +a$a8 Mela#(rkan a"an)a "&k&nan +(+!al 6$!+2 %ant&an "ala$ %ent&k "ar! (ran la!n "ala$ %ent&k %ant&an e$(+!2 *akt&2 ke&anan2 tenaa2 ata& !n0(r$a+! 8 Interen+! 6NIC8 M("!/ka+! #er!lak& ketera$#!lan +(+!al Me$%ant& #a+!en $ene$%ankan ata& $en!nkatakan ketera$#!lan +(+!al !nter#er+(nal.
Pe$%!naan '&%&nan k($#lek+ Me$%!na '&%&nan )an tera#e&t!k "enan #a+!en )an ke+&l!tan %er!nterak+! "enan (ran la!n. Pen!nkatan k(#!n Me$%ant& #a+!en %era"a#ta+! "enan #er+e#+! +tre+(r2 #er&%a'an2 ata& an,a$an )an $en'a$%at #e$en&'an ken&t&'an '!" "an #eran. Pr($(+! !nter!ta+ kel&ara Men!nkatkan #er+at&an "an ke+at&an kel&ara. Pr($(+! keterl!%atan kel&ara Me$0a+!l!ta+! #era*atan kel&ara "ala$ #era*atan e$(+! "an k(n"!+! /+!k #a+!en. Pen!nkatan ke+a"aran "!r! Me$%ant& #a+!en $enal! "an $e$a'a$! aa+an2 #era+aan2 $(t!a+!2 "an #er!lak& #a+!en. Pen!nkatan +(+!al!+! Me$0a+!l!ta+! ke$a$#&an #a+!en &nt&k %er!nterak+! "enan (ran la!n. Pen!nkatan +!+te$ "&k&nan Me$0a+!l!ta+! "&k&nan ke#a"a #a+!en (le' kel&ara2 te$an2 "an k($&n!ta+. Akt!!ta+ la!n Bant& #a+!en $e$%e"akan #er+e#+! "an ken)ataan I"ent!/ka+! %er+a$a #a+!en 0akt(r0akt(r )an $e$#enar&'! #era+aan !+(la+! +(+!al Ber! #en&atan ter'a"a# &+a'a&+a'a )an "!lak&kan #a+!en2 kel&ara2 "an te$ante$an &nt&k %er!nterk+! Pen!nkatan +(+!al!+a+! 6 NIC8 D&k&n '&%&nan "enan (ran la!n )an $e$#&n)a! $!nat "an t&-&an )an +a$a Ber!kan &$#an %al!k tentan #en!nkatan "ala$ akt!!ta+ D&k&n #a+!en &nt&k $en&%a' l!nk&nan +e#ert! -alan-alan
Interen+! ke#era*atan %er"a+arakan 5 a+#ek $en&r&t Le!n!ner M("!/ka+!
Me$%er!kan #en)&l&'an "an !n0(r$a+!2 aar #a+!en $a$#& Me$("!/ka+! #(la #!k!r kl!en2 %a'*a +et!a# #en)ak!t 'ar&+ "!#er!k+akan "! #et&a+ $e"!+2 t!"ak 'ar&+ +elal& #er! ke t&kan #!-at. Mener!$a kr!t!k "an +aran "ar! (ran la!n. Ber+!ka# ter%&ka "an %ela-ar %er!nterak+! +(+!al "enan (ran la!n. Bela-ar $e$%!na '&%&nan %a!k "enan tetana. Ma$#& $ener!$a #er&%a'an )an te-a"! "enan l!nk&nann)a 6$en)ank&t #en&naan tekn(l(! "an tran+#(rta+!8.
BAB 9 PENUTUP
9.1. Ke+!$#&lan Penar&' +(+!al %&"a)a "ala$ $a+)arakat $e$%er!kan #eranan #ent!n "ala$ $en,a#a! "era-at ke+e'atan )an +et!n!t!n!n)a. Perke$%anan +(+!al %&"a)a "ala$ $a+)arakat $erakan +&at& tan"a %a'*a $a+)arakat "ala$ +&at& "aera' ter+e%&t tela' $enala$! +&at& #er&%a'an "ala$ #r(+e+ %er/k!r. Per&%a'an +(+!al "an %&"a)a %!+a $e$%er!kan "a$#ak #(+!t!0 $a&n neat!0. H&%&nan antara ke%&"a)aan "an ke+e'atan #a+!en lan+!a %!a+an)a "!#ela-ar! #a"a $a+)arakat )an ter!+(la+! "!$ana ,ara ,ara '!" $ereka t!"ak %er&%a' +ela$a %e%era#a enera+!2 *ala&n $ereka $erakan +&$%er "ata"ata %!l(!+ )an #ent!n "an $("el antr(#(l(! )an %er&na 2 le%!' #ent!n la! &nt&k $e$!k!rkan %aa!$ana $en&%a' ke%&"a)aan $ereka !t&. Pera*at 'ar&+ +elal& $en-aa '&%&nan )an e0ekt!0 "enan $a+)arakat #a+!en"enan +elal& $ena"akan k($&n!ka+! e0ekt!0 "e$! $en!nkatkan +tat&+ ke+e'atan lan+!a "an $en"&k&n ke%er'a+!lan #e$er!nta' "ala$ %!"an ke+e'atan %er%a+!+ #&%l!k .
9.3. Saran