Ord. Prof. M. Şemscddln Gûnaltay 1883 Kemaliye doğumlu Ş. Günaltay Vefa İdadisi ve Darülmuallimîn-i Aliye (Yüksek Öğretmen okulu) mezunu. Özel öğrenim görerek Arapça ve Farsça öğrendi. Lozan Üniversitesi'nde doğa bilimleri dalında okudu. Çeşitli şehirler ve İstanbul liselerinde matematik öğretmenliği yaptı. Tarih ala nında kendini yetiştirdi ve Darülfünun’un yeniden düzenlen mesi sırasında (1914) Edebiyat Fakültesi Türk ve İslam Tari hi müderrisliğine getirildi. Süleymaniye Medresesi'nde Din ler Tarihi ve İslam Felsefesi müderrisliği yaptı. Üyesi okluğu Ittihad ve Terakki'den Ertuğrul mebusu seçildi (1915-19). Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin İstanbul teşkilatında görev aldı (1920). Sivas (1923-50) ve Erzincan (1950-54) milletvekili olarak parlamentoda bulunurken Üni versitedeki görevini sürdürdü ve İstanbul Üniversitesi yöne timince tarih profesörlüğü ve ordinaryüs profesörlüğe getiril di. 1949’da kurulan CHP hükümetinde Başbakanlığı üstlen di (16.1.1949-22.5.1950). 27 Mayıs ihtilateilerince oluşturu lan Kurucu Meclis'e (1960-61) ve Cumhuriyet Senatosu üye liğine seçildi. 1941'de üstlendiği Türk Tarih Kurumu Başkan lığı görevini 1961'de İstanbul'da vefatına kadar sürdürdü. ESERLERİ; Maziden Âtiye (1913), Hurafatfan Hakikate (1916), Zulmetten Nura (1917), Tarih-i Edyan (1922), Islâm Tarihi (1922), Islamda Tarih ve Müverrihler (elinizdeki eser,1923), İslam Dİni Tarihi (1924), Mufassal Türk Tarihi (5 cilt, 1928-33), Uzak Şark Tarihi (1937), Yakın Şark Tarihi (4 cilt, 1937-51), Türk Tarihinin İlk Devirleri (1937), Iran Tarihi (1948), Persleıden Romalılara Kadar Selevkoslar, Nebâtiler, Galatanlar, Bitinyave Bergama Krallıkları (1951), . Hürriyet Mücadeleleri (1958).
Endülüs Yayınian İslam Medeniyeti ve Tarihi
Hazırlayan Dizgi-Mizanpaj Baskı Kapak Kapak Resimi
; 18 : 3
: Yüksel Kanar ; Endülüs : Doğan Ofset ; Mevsim Ajans : Osman Hamdi Bey’In "Cami avlusunda konuşan hocalar" tablosu Redaksiyon>Tashih : Ahmet Özalp İndeks ; Cevat Dağcıoğlu 1. Baskı : Ekim-1991 ,
endülüs yayınlan çatalçeşme sok. no:27/26 34410 cağaloğlu/istanbul p.k.; 1377 sirkeci/İstanbul posta çeki no; 477370 tif’ 528 38 74
Ord. Prof. M. Şemseddin Günaltay I
I
I
İSLAM TARIMIN KAYNAKLARI - T a r i h ve M ü v e r r i h l e r
hazırlayan Yüksel Kanar
YAYINLARI
İstanbul, 1991
İÇİNDEKİLER: Başlangıç ................................................................... 11 Islâm Dünyasında Tarin Ne Şekilde Başladı............. 17 TARİHÎ KAYNAKLAR......... .......................................23 Ebu Abdullah Muhammed bin Ömer el-Vâkidî.......... 26 Kîtabu'l-Megâzî........................ ............................. 26 Ebu'l Münzir Hişam bin el-Kelbî................................. 30 Ahmed bin Yahya el-Belâzurî................................... 32 Fütûh el-Bûldân ................................................... 32 Ebu Cafer Muhammed bin Cerîr Taberî................... 34 Târihu'l-Ümem ve'l Mûlûk....................................... 34 Ebu Hanife Ahmed bin Davud el-Dîneverî................ 51 Kitâbu'l-Ahbârel-Tıvâl......... .................................. 51 Ebu Muhammed Abdullah bin Kuteybe el-Dineverî.. 57 Kitâbel-Maârif...................................................... 57 Ebu Bekir Muhammed bin Yahya el-Sûlî................... 61 Ebu Hüseyin Ali bin Hüseyin bin Ali el-Mes'ûdî......... 68 Mûrûcu'z-Zeheb ve Maâdin el-Cevâhir.................... 68
Ebu'l Ferec Ali bin Hüseyin el-Isfehânî......................81 Kitâb el-Ağânî............................ .......................... 81 Hamza bin Haşan el-Isfehânî.................................... 85 Târih el-Isfehânî................................................... 85 Mutalıhar bin Tahir el-Makdisî..... ............................. 89 Kitâb el-Bed' vet-Târih.......................................... . 89 Ebu Ali Ahmed bin Muhammed bin Yakub bin Miskeveyh................................................ 96 Tecârib el-Ûmem ve Teâkub el-Himem ................... 96 Ebu'l-Ferec Muhammed bin İshak bin Ebi Yakub el-Nedim....................................................... 106 Fihrist................................................................. 106 Ebu'l Kasım Abdurrahman bin Abdülhakem............ 108 Fûtûh Mısr ve'l-Mağrib......................................... 108 En Eski Endülüs Tarihçileri..................................... 115 1- Ebu Men/ân Abdülmelik bin Habib el-Sülemî.. 115 2- Ahmed bin Muhammed el-Râzî el-Kurtûbî.... 116 3- Ebu Bekir Muhammed bin Ömer bin Abdülaziz el-Kûtiye..................................... 116 Târih el-Endûlüs............. .................................... 116 Ebu'n Nasır Muhammed bin Abdülcebbar el-Utbî....122 Târih ei-YemînJ.................................. ................ 122 Ebu'l FazI Muhammed bin Hüseyin el-Beyhakî....... 126 Târih-i Beyhâki................................................... 126 Ebu Saîd Abdülkerim el-Sem’â n î.......... ................. 131 Necnneddin Ebu Muhammed Umâre bin Ali el-Yemenî............................. ....................................133 Kitâb Ahbâr el-Yemen.......................................... 133 Ebu’l-Muzaffer el-Devle Mecxjeddin Üsâme bin Münkiz........................ ........................... 136 Imadüddin Ebu Abdullah Muhammed Kâtib Isfehânî................................... ............... . 144 el-Feth el-Kussî fî el-Feth el-KudsI......................... 14^
Yusuf bin Bahaeddin Halebî.................................... 149 el-Nevâdir el-Sultâniye........................................ 149 Ibn el-Esir Ebu'l Haşan Izzeddin Ali bin Ebi’l Kerem Muhammed el-Cezerî.............................................. 151 Târih el-Kâmil...................................................... 151 Kemaleddin Ebu’l Kasım Ömer bin el-Adîm............ 164 Buğyet el-Taleb fî Târih Haleb............................... 164 Şihabeddin Ebu Şâme Abdurrahman bin İsmail...... 166 Kitâb el-Ravzateyn fî ahbar el-Devleteyn............... 166 Abdullah bir Ömer el-Kadı Beyzâvî......................... 169 Nizâm el-Tevârih ................................................. 169 Şihabeddin Muhammed bin Ahmed bin Ali bin Muhammed el-Münşî el-Nesevî.............................. 172 Siret Celâleddin Mengübirti.................................. 172 Gemaleddin Ebu’l Haşan Ali bin Yusuf el-K ıftî........ 179 Ihbâr el-Ulemâ bi-ahbâr el-Hukemâ...................... 179 Muvaffak el-Din Ebu'l-Abbas Ahmed bin Ebi Usaybia........................................... 186 Uyûn el-Enbâ fî Tabakât el-Etıbbâ ........................ 186 Şemseddin Ebu’l Abbas Ahmed bin İbrahim bin Ebi Bekr bin Hâllikan................. .............................. 189 Vefeyât el-A 'yân ve Enbâ-i Ebnâi'z Zaman............ 189 Ibnü’l Amîd Corcis................................................... 192 e/-Afecmû' el-Mübarek........................... .............. 192 Ibnü'l Jbrî Ebu’l Ferec Gregorius bin Ehrûn............. 195 Târihu Muhtasaru'd Düvel.................................... 195 Şemseddin Ebu Abdullah Muhammed bin Ahmed ez-Zehebî.....................................................201 Tarih Düvel el-lslâm ............................................ 201 Melik el-Müeyyed Imadüddin Ismâil Ebu’l Fidâ....... 204 Kitab el-Muhtasar fi Ahbâr el-Beşer...................... 204 Takvim el-Büldân................................................. 204 Alaeddin AtameliK Cüveynî..................................... 219
Tarih-iCihângûşâ................................................ 219 Safiyyüddin Muhammed bin Ali bin Tabataba......... 241 Târih el-Fahrî:........... ......................... j............ . 241 Şihabeddin Ebu’l Abbas el-Nüveyrî................ ........ 251 Nihâyetö'l Ereb................................................... 251 Zeyneddin Ebu Hafe Ömer bin ei-Verdî................ . 254 Ravzu'l Menâzır.................................................. 254 Fazlullah Reşidüddin bin Ebu'i Hayr Imadüddin ei-Hemedânî........................................................... 260 Câmiu't-Tevârih................................................. 260 Câmiu’t-Tevârih Zeyli.......................................... 284 Abdullah bin FazI Şirazî (Vassâf el-Hadra)............. 301 Tecziyetu'l Emsâr ve Tecziyetü'l-A’s â r ...................301 Ebu'i Kasım Abdullah bin Muhammed el-Kâşânî.... 303 Târih-i Olcaytu Sultan Muhammed........................ 3Ö3 Fahreddin Ebu Süleyman Davud bin Ebi'l FazI * Muhammed Benâkitî............................................... 305 Ravzat Uli'l Elbâb fîTevârîh el-Ekâbir ve'lEnsâb........................................................ 305 Hamdullah bin Ebibekr Ahmed bin Nasr Müstevfî-i Kâzvînî.................................................... 309 Zafemâme.............................. .......................... 309 Târîh-i Güzide..... .............................................. 309 Ebu Abdullah Muhammed bin Abdullah bin Muhammed bin İbrahim el-Levati el-Tancî.............. 320 Tuhfetü'l Nüzzâr fî Garâibi'l Emsâr ve Acâibi'l Esfâr................................................. .... 320
Salahaddin Halil bin Aybek es-Safedî..................... 326 el-Vâfî b il Vefeyât............ ................................. . 326 İsmail bin Ömer bin Kefir Dımeşkî.......................... 328 el-Bidâye ve'n Nihâye............................. ............ 328 Bedreddin Ebu Muhammed el-Hasan bin Habib el-Halebî.... ....................................................330
Dûrreiû'l E slik fîD evleti'lEtrâk ............................. 330
üsanüddin Ebu Abdullah Muhammed bin el-Hatîb.. 332 Ebu Zeyd Abdurrahman b. Haldun.......................... 336 Umrânû'l Iber ve Dîvanû'l Mûbtede' ve'l Haber....... 336 Muhammed b. Abdürrahim b. el-Furât................... 347 Târîh-ilbnFurât.,................................................ 347 Bedreddin Mahmud b. Ahmed el-Aynî.................... 349 Ikdü'l Cûmân fî Tarih Ehli'zZamân.............. ......... 349 Takıyyüddin Ebu'l Abbas Ahmed el-Makrîzî........... 352 El-Mevâiz ve'l l'tibâr bi-Zikr el-Hitât ve'l Âsâr......... 352 Şihabeddin Ebu’l FazI Ibn Hacer el-Askalânî.......... 358 Inbâû'l Ğumr fi Ebnâi'l Umr.................................. 358 Arabşah Ahmed b. Muhammed b. Abdullah........... 360 Acâib el-Makdûr fî Nevâib Timûr.......................... 360 Hâfız Ebru Nureddin b. Lutfullah............................. 365 Zûbdetûl Tevârih................................................. 365 Mevlana Şerefeddin Ali Yezdî................................. 371 Zafernâme.......................................................... 372 Turağan Muhammed Uluğ B e y ............................... 380 Şeceretû'l Etrâk ev Ulûs-i Erbaa-i Cengîzî............. 380 Kemaleddin Abdûrrezzak Celaleddin Ishak Semerkandî............................... ............................. 384 Matlai's Sa'din.................................. .................. 384 Muinüddin Muhammed el-Isfirâzî................. ........... 387 Ravzatü'l Cennât fi Evsâf Medîneti'l Herât..:.......... 387 Ebu’l Mehasin Cemaleddin b. Tannvirdi.................. 390 el-Nücûmûz Zahire fi Mülûk Mısr ve'l Kahire ......... 390 h^evridû'l Letâfe fi men Velîye's Saltana ve'lHilâfe ............... ........................................... el-Menhei es-Sâff...............................................
392 392 Celâleddin Ebu'l FazI Abdun-ahman Süyûti............ 394 Hûsnû'l Muhadara fi Ahbâr Mısr ve'l Kahire .......... 394 Mevlana Mirhond b. Seyyid Harizmşah.................. 398
Ravzâtu's Safâ.................................................... 398 Ebu’l Haşan Nureddin Ali b. Ahmed el-Semhûdî.... 403 403 el-Vefâ bi Ahbâr Dâr el-Mustafa...... /.................... ı Gıyaseddin Hondmîr Muhamrried b. Hamidüddin Mirhond...... .................... .................................... .405 Habib el-Siyer.................................................... ..405 Şihabûddin Ebu'l Abbas Ahmed b. Muhammed el-Makkarî................................................. , ............ ..409 Nefh el-Tıb fî Ğusn el-Endelus vel-Ratfb............... ..409 Ebu'l Gazi Bağatur H an.......................................... ..412 Şecere-i Türkiye................................................. ..412
SELÇUKNAMELER........................................ 416 Tarihi Aydmiatan MESLEK VE ÜLKELERE AİT KİTAPLAR...... Ebu'l Kazım Ubeydullah b. Abdullah b. Hurdâzbih ... Kitâb el-Mesâlik ve'l Memâlik............................... Ebu Isihak İbrahim b. Muhammed el-lstahrî............ Kitâbu'l Ekâlim ................................................... Ebu'l Kasım Muhammed b. Havkal................ ........ Kitâbu'l Mesâlik ve'l Memâlik........................ ....... Ebu Abdullah Şihabeddin Yakut er-Rumî el-Hamevî. Mu'cemu'l Bûldân.............................................. Şihabeddin Ebu'l Abbas Ahmed b. Yahya b. Fazlullah el-Kâtib el-Dımeşkî.................................. Mesâlik el-Ebsâr fî Memâlik el-Emsâr............. .....
421 422 422 429 429 432 432 435 435 443 443
isim indeks...................... .........................................445 Kitap indeks............................................................. 456
BAŞLANGIÇ
Sun4ugumuz bu eser, yayınına başladığımız İslâm Tarihi ile Türk Tarihinin İslâmî dönemine ait bölüm leri için bir giriş niteliğindedir. Türk tarihinin İslâmdan önceki dönemlerine ait kaynaklar da Türk Tarihinin Kaynakları adı altında aynca yayınlanacaktır. Batı dünyasında tarih araştırmalannın bilimsel metodlan belirlendikten sonra, ilk aşamada üzerinde en çok durulan nokta eski kaynakların incelenmesi olmuş tur. Doğu milletleri hakkında tarihî araştırmalara giri şen oryantalistlerin de aynı yolu izlemiş olduklarını gö rürüz. Bu konuda bizim de, ileri milletlerin gittiği ana yoldan ayrılmamız için hiçbir neden yoktur. Aksine zen gin ve verimli sonuçlarına tanık olduğumuz bu yolu izle meye çalışmak bizim için zorunlu bir görevdir. Bu eserde inceleme konusu yapacağımız kitaplar ait oldukları devirlere nisbetle en eski ve en değerli kabul
11
edilen ve bugün mevcut olan ana kitaplardır. Bu kitapla rın İlmî ve tarihî değerleri ile, ne derecede ve hangi nok talarda vesika değeri taşıdıkları, yazarlarının içinde ya şadıkları hayat şartlarının bilinmesine bağlı olduğun dan, zorunlu olarak bunların özel hayatlarıyla; yaşadık ları dönemlerden de bizi ilgilendireceği oranda söz edil miştir. Konunun önemini takdir edebilmek için, Batı dünyasının bizden uzun zaman önce bu eserleri incele meye başladığını, hatta bunlardan bir bölümünü de ay nen yayınlamış olduklannı hatırlatmak sanırım yeterlidir. tslâm tarihçileri, emek ve çabalan, ihata genişlikleri ve eserlerinde topladıkları bilgilerin zenginliği bakımın dan daha sonra gelenlerin şükran ve minnetine gerçek ten hak kazanmışlardır. Gerçi bıraktıkları eserler bugü nün bilimsel anlayışına göre metodik birer tarih kitabı sayılamazlar. Ama modern metodlara uygun olarak tarihî araştırmalarda bulunacaklar için değerli birer ve sika hazinesidirler. tşte bu açıdan ele alındıklarında, es ki tarihlerimizin değeri çok büyüktür. AvrupalI eleştirmenlerin tslâm tarihçilerinde kuru bir üslûp ve eleştirisiz bir metod izlemiş olmak gibi iki kusur bulduklannı görüyoruz. Fakat Batılı yazarlara bir açıdan kusur olarak görünen bu şeyler, bir başka açıdan büyük faydalar içermektedir. Batılılann, özellikle Arap ça yazılmış olan tarihlerin dilini soğuk ve haşin bulmala rı, Doğunun dili ve ruhuyla kaynaşamamalannın bir so nucudur. BiUndiği gibi, dilin bir gereği olarak Arapçada cümleler kısa, canh ve serttir. Bu nedenle Homeros, Lamartine ve Emest Renan'm üslûplarıyla içli dışlı olanla rın Belâzuri, Taberi ve Mes'ûdî'yi az büyüleyici ve hatta haşin bulmaları çok doğaldır. Fakat bir Voltaire'in dili İbn Miskeveyh'ten daha çok yumuşak ve daha mı az ha
12
şindir? Evet İslâm tarihçilerinin dilleri daha az heyecan verici, daha az liriktir. Fakat buna karşılık bu üslûpta derin bir incelik, güçlü bir açıklık ve kesinlik vardır. Bi limsel bir eser için de böyle bir üslûp daha uygun değil midir? Yine de Arap diliyle yazılan tarihlerin sert üslûbuna karşılık, Farsça ve Türkçe tarihler Batılı eleş tirmenleri tatmin edecek derecede renkli ve büyüleyici dir. İslâm tarihçilerine yüklenen en büyük kusur, eserle rini yazarken eleştirel düşünceye yer vermemiş olmalandır. Bu yön doğru, fakat genel değildir. İbn Miskeveyh ve İbn Haldun gibi tarihçilerin eserlerinde gerçek bir eleştiri eğiliminin egemen olduğu göze çarpmaktadır. Eğer bu yazarlar bütünüyle başarılı olamamışlarsa, bu nun nedenini biraz da yaşadıkları çağın politik ve top lumsal şartlarında, kamuoyundan tam bir destek göre memelerinde ve son olarak da iyi bir yargıya ulaşmak için gerekli olan bütün şartlan ve vesikaları bulamama larında aramak gerekir. İbn Haldun'un Mukaddinle'si, tarih felsefesinin bu gün de değerini koruyan yüksek ilkelerini içermiyor mu? Hatta el-Bîrûnî, değerli bir ilim ve tarih vesikası olan el sârul-B âkıyye mukaddimesinde, insanları gerçeği tahrife sürükleyen nedenleri açıklarken psikolojik bir hata teorisinin temelini atmış değil midir? Herhalde es ki büyük İslâm tarihçilerinin parlak ve keskin zekâlı müstesna birer bilgin olduklarım itiraf etmek kadirşinashk gereklerindendir. Fakat İslâm tarihçilerinin, genellikle eleştiriye çok az önem vermiş olduklarını da itiraf etmek zorundayız. İslâm tarihçileri, olaylarla ilgili rivayetleri birbirler^le karşılaştırıp kritiğini yaptıktan sonra, ona göre kesin hükümler çıkaran biren hâkim rolü oynamış debilerdir.
13
Bunlara duyduklarını, inceleyip araştırdıklarını topla yan ve hiçbir şekilde tahrifatta bulunmaksızın eserleri ne aynen geçiren birer haber ve bilgi kolleksiyoncusu gö züyle bakmak gerçeğe daha uygundur. Hedefleri, doğru dan doğruya gerçeği keşfetmek değil, gerçeğin keşfine çalışacaklar için gerekli bilgi ve rivayetleri gelişi güzel toplamaktan ibarettir. Topladıkları bilgi ve rivayetlerin karşılaştırma ve kritiğini, sonuçta bunlardan bir hüküm çıkarılmasını bütünüyle okuyuculara bırakmışlardır. Öyleyse îslâm tarihçilerine birer eleştirmen gözüyle de ğil, rivayet ve olguların sadık birer aktarıcısı gözüyle bakmaya mecburuz. Fakat, bir bakıma kusur olarak görülebilen bu du rum, sonrakiler için daha güvenli ve daha zengin bir in celeme alanı bırakmış olmak gibi esaslı bir fayda sağla mıştır. Çünkü araştırıcılar bu sayede tarihçinin kişisel yargılannın etkisi altında kalmaksızın doğrudan doğru ya rivayet ve olgularla karşılaşmaktadır ki, bu da gerçe ğe ulaşma imkânını artıracak bir etkendir. Eğer tarihçi ler eleştirel bir metod izlemiş olsalardı, doğal olarak, top ladıkları bilgi ve vesikalardan yalnız kendi muhakeme leriyle ulaştıkları sonuçlara uygun olanlan, bunları des tekleyenleri kitaplarına alacak, kendilerine doğru gö rünmeyen rivayetleri ise dışarda bırakacaklardı. Halbu ki îslâm tarihçileri böyle yapmamışlardır^ Aksine onlar, tarihî rivayetler kendilerine ne şekilde ulaşmışsa öylece kayıt ve zaptetmeyi göreV bilmişler; bunları ta'lil ve tef sir etmekten ne kadar kaçınmışlarsa, kişisel kanatlerine uygun bir biçime sokmaktan da o derece sakınmışlardır. Bundan dolayıdır ki, İslâm tarihçilerinin olaylar ve riva yetler kolleksiyonu niteliğinde olan eserleri, ilim ve tarih noktasmdan eski Yunan ve Roma yazarlarının edebî ta rihlerinden daha değerlidir.
14
Evet, İslâm tarihçileri; genel olarak rivayetleri uz laştırma ve birleştirmeyle uğraşmamış, eserlerini büyü leyici bir biçime sokma yapmacılığında bulunmamışlar dır. Bu eserler samimî ve bilinçli bir doğrulukla toplanıp aktarılmış birer vakayinâmedir. Fakat bugün, bilimsel metodlarla tarihî araştırmalarda bulunacak kimselerin de arayacakları bu gibi kaynaklar değil midir?.. Eserimiz, tslâm ve Türk tarihleri hakkında bilimsel araştırmalarda bulunacak gençlere, başvurulacak ana kitaplarla bunlann yazarlanm ve ne derecelerde güveni lir olabileceklerini gösterebilir ve çalışmalarında kendi lerine az çok rehber olursa, yazar çalışmasının manevî mükâfatını görmüş olacaktır. Tevfîk yalnızca Allah'tandır.
Ord. Prof. M. Şemseddin Günaltay
15
tSLÂM DÜNYASINDA TARÎH YAZARLIĞI NE ŞEKİLDE BAŞLADI
îslâm dünyasında tarih yazarlığı, siyer ve megâzi ile başlamıştır. Bu alandaki faaliyet temellerinin daha Emevîler zamanında atılmış olduğunu görüyoruz. Ger çekten daha o zamanlarda kutsî bir mahiyete sahip olan Peygamberlik dönemine ait olaylar ve menkıbeler mu kaddes anılar halinde korunup rivayet ediliyor; bu şekil de mazbut kalıyorlardı. Kur'an ayetlerinin tefsiri ve hadîslerin açıklanması, bunlann iniş ve söyleniş neden lerinin bilinmesini gerektirdiğinden, Peygamberlik dö nemi hakkında rivayet edilen menkıbe ve olayların çok erken bir zamanda toplanıp kayıt altına almması mecbu riyeti doğmuş, bu şekilde ilk kez Peygamberimizin haya tından bahseden siyer ve megâzi kitapları meydana gel miştir. Kur'an-ı Kerim'de geçmiş nebilerin ibret verici olaylanna ilişkin birçok ayetlerin bulunması iSe, zorun lu olarak peygamberler tarihi hakkındaki araştırmaları doğurmuştur. Tefsir, hadîs ve fıkıh ilimleri gelişince Peygamber dönemi gibi, raşid halifeler döneminin de bilinmesine ge rek duyulmuştur. Özellikle fıkhî ve hukukî ictihadlar başladıktan sonra; ilk halifelerin idari, askerî, siyasî ve
17
ibadî hayatlarının da incelenmesi gerekmiş, bu suretle özellikle İslâmî dönemle peygamberler tarihine ait tarih çilik başlamıştır. Bu alanlardaki çalışmalar devam eder ken Kuran ve hadîslerin tefsiri yolundaki gayretler de Arap diliyle ilgili incelemeleri gerektirmiş, bu inceleme ler de cahiliye dönemi şiirleriyle, kabileler arasında yay gın olan mesellerin toplanmasıyla sonuçlanmıştır. Hal buki cahiliye dönemi şiirleriyle darbı mesellerin birçoğu îslâm öncesi Arap tarihiyle ilgiliydiler. Bunların anlaşı labilmesi Eyyâm-ı Cahiliye adı verilen tarihî olaylann bilinmesine bağlıydı. Çünkü cahiliye dönemi şiirlerin den önemli bir bölümü tarihî olaylara temas ediyordu. İş te bu zorunluluk da doğrudan doğruya Arap tarihinin in celenmesi ve zaptı yolunda bir faaliyeti başlatmıştı. Arapları, ülkelerinin doğal durumunun bir gereği olarak İslâm'dan önce, diğer kavimler hakkında çok az şey biliyorlardı; bildikleri de Suriye'de Gassânîler, Irak'ta Benî Lahm ile temas ve ilişkide bulunan Doğu Ro malılarla Sâsânîlerin güçlü birer hükümetleri bulundu ğundan ibaretti. Hâris bin Kildetu s-Sekafî ve Adiy bin Zeyd gibi birkaç kişi dışarda bırakıbrsa, diyebihriz ki Ro malıların ve Iranblann geçmiş yaşantıları hakkında hiç kimse bir şey bilmiyordu. Fakat İslâmî dönemde meyda na gelen olağanüstü fetihler, Arapları o zamana kadar kendileri için meçhul kalan birçok kavimlerle karşıkarşıya getirdiğinden, pek tabii olarak tarihin alanı giderek genişlemiştir. Iranhlar ve İbranîlerin destanlan, efsane leri Arapçaya çevrilmiş ve bunlara az çok tarihî bir nite lik verilmiştir. Hicrî dördüncü yüzyıl tarihçilerinden Mes'ûdî’nin Mürûcü'z-Zeheb adlı tarihinin girişinde, kendisinden önce tarih yazan seksen kadar tarihçiden söz etmesi, tarihî incelemelerin çok az bir zaman içinde ne kadar ge
18
lişmiş olduğunu göstemektedir. Sayılan bu sebeplerden dolayı ilk önce siyer ve megâzi türünde başlayan tarihî fikir hareketlerine bir de tabakât faaliyeti eklenmiştir. Bugün biyografiler (terâcim-i ahvâl) dediğimiz Tabakât konusundaki çalış ına, özellikle Peygamberimizin hadîslerinin senetlerini inceleme mecburiyetiyle başlamıştır: Nakledilen bir hadîsin sıhhat ve kıymeti hakkında bir görüşe varabil mek için ravîlerin biyografilerini ve diğer özelliklerini inC (!d e n inceye araştırıp incelemek gerekmiş ve bu şekilde ilk olarak Tabakâtü'l-Muhaddisîm denilen eserler meydana getirilmiştir. Daha sonra tefsir, fıkıh, kelâm, edebiyat, dil... bilginlerinin biyografilerini toplayan Tabakâtü'l-Müfessirîn, Tabakâtü'l-Fukaha, Tabakâtü'lMütekellimîn, Tabakâtu ş-Şuarâ, Tabakâtü'l-Lügaviyyûn... adlanyla birtakım eserler yazılmıştır. Keşfü'z-Zünûn'dan anlaşıldığına göre megâzî ve si yere dair ilk eser Urve bin el-Zübeyr tarafindan yazılmış tır. Hicrî birinci yüzyılın sonlanna doğru H.93 (M. 711) jnlında vefat eden bu zatı, Hicrî ikinci jrüzyılın başların da H. 114 (M. 732) yıhnda vefat eden Vehb bin Münebbih izlemiştir. Bunlardan sonra da Hicri 141 (M. 758) yılında vefat eden Musa bin Ukbe bin Ebî Ayyâş ve Muhammed bin tshak ile Ebû Abdullah Muhammed bin Âid elKureşî, Muhammed bin Müslim Zührî ve Hicrî 191 (M. 806) yılında ölen Ebû Muhammed Yahya bin Saîd bin Ebân el-Emevî birer siyer ve megâzi kitabı yazmışlardır. Musa bin Ukbe bin Ebi1-Ayy«.ş'm eserini. Benî Ümeyye (Emeviler) hanedanı yönetiminin sonlarında yazdığı an laşılmaktadır. Medine'de Zübeyr ailesinin azatlıların dan olan İbn Ebi Ayyâş, tarihte Îmamü'l-Meğâzi adını almış ve eseri daha sonra Kadı îbn Şuhbe tarafindan top lanmıştır. Fakat bu dönemin siyer ve megâzi konusunda
19
en önemli şahsiyeti Ebu Abdullah Muhammed bin îshak'tır. Gerçi İbn îshak'ın ilk örneği oluşturan ve çok önemli olan eseri olayların girdabı arasında kaybolmuş tur/*^ fakat Muhammed bin Hişâm bu kitabın önemli bir kısmını Sîretü'n-Nebi adlı eserine almış olduğundan, bu sayede daha sonrakilerin ondan faydalanmaları mümkün olabilmiştir/^^ İbn tshak önceleri Medine'de oturuyordu. .Fakat basımlarının davranışı daha sonra kendisini Irak'a göçe zorladıgmdan ünlü eserini orada yazmıştır. tşte, özel bir mahiyette olmak üzere tslam dünyasın da tarihe dair yazılan en eski eserler bunlardır. Fakat üzülerek söylemek gerekir ki, bu eserlerin hepsi kaybol muş, yalnız Muhammed îbn tshak'm siyerinden alınan Sîretü tbn Hişâm^**^ zamanımıza kadar gelebilmiştir, îbn Hişam'ın eseri ilk kez Wüstenfeld tarafından yayın lanmış, Weil’in çabasıyla da Almancaya çevrilmişti. Da ha sonra Mısır'da da basılıp yayınlanmıştır. Sözü edilen kitaplar içinde en güvenilir ve en değerli olanının Musa bin Ukbe bin Ebi Ayyâş'ın eseri olduğu iddia edilmektedir.^*> En eski siyer ve megâzi kitaplarından çoğunun kay bolmasına rağmen, Hz. Peygamber dönemiyle ilgili tarih için elimizde çok değerli kaynak ve belgeler vardır. Bun ların en önemlisi Kur'an-ı Kerim ile, sahih hadîsleri içine alan Kütûb-i Sitte'dir. En eski tefsirlerle Sahîh-i Buhâri ve Sahîh-i Müslim ve bunların şerhleri Hz. Mu hammed (s)'in hayatı için en feyizli birer inceleme kayna ğı teşkil ederler. Bunlardan sonra da tbn Hişam, Vâkidî ve tim Burhâneddin'in eserleri incelemeye ve kaynak ol maya değer eserlerdir. Abbâsiler'in iktidar mevkiine yükselmelerinden sonra başlayan tercüme dönemi, doğal olarak düşünce
20
hareketi açısından büyük bir devrim başlatmış ve bu devrimden tarih de etkilenmiştir. Mes’udınin eserleriyle ondan önceki tarihçilerin eserleri karşılaştırıldığı za man bu etki açık bir biçimde hissedilmektedir. Ibn Mukaffa, Zâdeveyh bin Şâheveyh Isfehanî, Muhammed bin Cehm el-Bermekî, Muhammed bin Behrâm bin Mityâr Isfehanî, Ömer bin el-Ferhân gibi mütercim lerin Farsçadan; Minkeh, Ibn Dihn, Kenküh el-Hindi, Sanachel ve Bakher'in Sanskritçeden; Bahtişû#, Cercîs, Serapyıofı, Mahzûeh, Hımeyn aileleri üyeleriyle, sayıla rı yüzleri bulan diğer mütercimlerin Süryanice ve Yunanca'dan tercüme ettikleri kitaplar, bu devrimde çok önemli birer amil olmuşlardır. Tercüme döneminde eski İran'ın tarih ve destanlarına ait birçok şeyler Arapçaya nakledilmiştir. Fakat İskenderiye ve eski Yunan’ın ilim ve felsefesine ait eserleri hemen bütünüyle Arapçaya ak tarıldığı halde, Mısır ve Yunan mitolojisi ile tarihlerine ilişkin hiçbir şeyin çevrilmemiş olması dikkat çekicidir. İslâmî dönemde yazılan eski eserlerde, eski İran tarihim den ayrıntılı olarak bahsedilmiş ve hatta bütün efsane ler aktarılmıştır. Buna rağmen aynı eserlerde Yunan, „ Roma, Mısır ve Fenikeliler hakkında hiçbir şey bulımmamaktadır. Gariptir ki Abbasîler, üzerinde saltanat tahtlarını kurdukları Mezopotamya'nm tarihini bile me rak etmemiş, Akadlar, Sümerler, Elamlar, Keldanîler ve hatta Asurlular hakkında İlmî hiçbir çalışmada bulun mamışlardır. Halbuki, Saîd Kajryumî'nin E sfâr-ı T evrat'ı İbranîceden, Huneyn bin îshak'ın ise Yunancadan Arap çaya çevirmeleri, Amr bin Saîd'in teşvikiyle de patrik Yahya (Jean) tarafından İncillerin Arapçaya aktarılma sı, İslâm tarihçileri üzerinde çok derin etkiler bırakmış, bu dönemden itibaren yazılan tarihler, bütünüyle Tev-
21
Tat’ın nüiuzu altında ve onun çizdiği kadro içinde kalmış tır. Tevrat ve İncillerin etkileri ne yazık ki yalnızca tarih üzerinde kalmamış, en tanınmış müfessirler bile kendi lerini bu etkilerden kurtaramayarak eserlerini, bir bilgi hâzinesi olarak kabul ettikleri Tevrat'ın içeriğiyle dol durmuşlardır.
DİPNOTLAR: (*) Muhammed Hamidullah, bu önemli eserin büyükTjir bölü münü, yorucu bir çalışmayla yazmalardan derleyerek yeni den gün ışığına çıkardı. Sezai Özel tarafından Türkçe'ye çevrilen bu derleme Siyer adıyla Akabe Yayınlarınca 1988'de yayımlandı (R.). (1) Ibn Ishak, Medine'de oturuyordu. Fakat burada karşı karşı ya kaldığı düşmanlık kendisini İskenderiye'ye çekilmek zo runda bıraktı. Ibn Ishak burada da çok kalmadı. Önce Kûfe'ye, sonra Rey'e ve daha sonra IBre'ye gitti. Irak'ta do laştığı sıralarda Abbasî halîfesi Mansur ile görüştü. Mansur kendisini, yeni kurduğu Bağdat şehrine davet ederek topladığı Hz. Peygamber dönemine ait bilgi ve vesikaları bir kitap haline getirmesini teklif etti. Ibn Ishak, Halife Mansur'un isteği üzerine meşhur eserini yazarak kendisine sun du. Ibn Ishak H. 151 (M. 768) yıhnda Bt^dat'ta vefat etmiş tir. (**) Siret-i Ibn Hişam, ç. Haşan Ege, Kahraman Yayınlan, İs tanbul, 1985, 4 dit. (2)Keşfû*z-Zûnûn, c. II, s. 294.
22
TARİHÎ KAYNAKLAR
İslâm Tarihi ile İslâmî döneme ait Türk Tarihi için kaynak olacak eserler pek çok ve çeşitlidir. Bu eserleri konulan bakımından başlıca dört sınıfa ayırabiliriz: 1- Genel tarihler 2- Özel tarihler 3- Tabakât ve biyografilere ait kitaplar 4- Mesleklerle ilgili kitaplar Genel tarihler, o dönemlerdeki anlayışa göre Adem’in yaradılışından başlayarak yine o çağın bilgi dai resi oranında sayılı kavimlerden bahseden, fakat daha çok müslüman kavim ve hükümetleri inceleme dairesine alem eserlerdir. İbn Vazıh, Muhammed bin Cerir, İbnu'lEsîr ve Mes’ûdî'nin eserleri bu niteliktedir. Özel tarihler ise, ya bir dönemin, ya bir hükümdarın veya bir sülâlenin, veyahut bir ülkenin veya bir bölgenin tarihinden bahseden kitaplardır. Bir döneme ait olarak zamanımıza kadar ulaşabilen en eski eserler, Hicrî 207 (M. 822) yıhnda ölen Vâkidî'nin Fütûhu'ş-Şam'ı ile 279 (M. 892) yılında ölen Belâzurî'nin Fûtûhul-Büldân'ıdır. Ülkieler tarihiyle ilgili eserler arasında İbn Asâkir'in seksen ciltten oluşan T arîh-i Dım eşk'i ile Hatîb Bagdâdî'nin Tarîh-i Bagdâd adlı eseri zikre şa yandır.
23
Tabakât ve biyografilerle ilgili kitaplara gelince, bu konuda yazılan eserlerin en eskisi Hicrî 230 (M. 844) yı lında ölen Muhammed tbn Saad'in Tabakâtü'sSahâbe'si ile, 276 (M. 889) yılında ölen İbn Kuteybe'nin Tabakâtü'ş-Şuarâ'sıdır. Bunlardan ilki Almanya'da, İkincisi de Leiden’de basılmıştır. Biyografilerle ilgili ki taplardan, ileride söz edeceğimiz Vefeyâtül-A'yân, Fevâtü'l-Vefeyât ve el-Vâfi fi’l-Vefeyât adlı kitaplar la, Ibn Nedim’in Fihrist’i, tbn Rıftî’nin Terâcim ü'lHükemâ'sı, îbn Ebi Usaybia'nın Uyûnu'l-Enbâ’ fî Tabakâtil-Etıbbâ'sı, Ebu'l-Kâsım Sâid bin Ahmed'in Tabakâtül-Umem'i çok önemli kaynaklardır. Tarihî incelemeleri kolaylaştıracak mesleklere ait kitaplar da, bu noktadan çok büyük bir öneme sahiptir. Bu tür kitapların en eskisi Ebu Zeyd Belhî tarafından Hicrî dördüncü yüzyılın başlarında yazılan Suveru'lEkâlîm ile Ebu tshak Istahrî'nin yazdığı M esâlikulMemâlik adlı eserleridir. Bu kadro dışında İslâmî dönemlerdeki dinler v r mez heplere, politika ve yönetim işlerine, edebî ve toplumsal hayata ilişkin, tarihî araştırmalar için kaynak olacak birçok kitaplar yazılmıştır. Dinler ve mezhepler hakkın da, Hicrî 429 (M. 1037) yılında ölen Ebu Mansur Abdulkâhir bin Tâhirü'l-Bagdâdi ile Ebu'l-Muzaffer Tâhir bin Muhammedu 1-îsfehânî’nin Milel ve Nihâl'leriyle, 403 (M. 1012) tarihinde ölen Kadı Ebubekir Mu hammed bin et-Tayyibu 1-Bakıllânî'nin eseri, 456'da (1153) ölen Muhammed bin Abdulkerim eş-Şehristani'nin Kitâbu'l-Milel ve'n-Nihâl'i en önemli ve en eski yazılanları teşkil ederler. Politika, yönetim, edebî ve top lumsal hayat hakkmdaki araştırmalar için de İmam Ebu Yusuf un Eitâbul-H arâc'ı, Mâverdî'nin Ahkâmu'sSultâniye'si, Nizâmü'l-Mülk'ün Siyâsetnâme'si, Me
24
lik Saîd’in el-lkdü.l>Ferîd'i, tbşîhî'nin e l Mustadraf/*\ Ebu'l-Ferec el-Isfehânî’nin Kitâbul-Egânî'si, tbn Abd Rabbih'in el-Ikdû’l-Ferîd'i, Âmilî'nin Keşkûl'ü, Teâlibî'nin L etaifü l-M aârif i, Mâverdî'nin Edebü'd-D ünyâ ve'd-Dîn'i, Câhız'm el-Beyân ve't-Tebyîn'i ile el-Felâke ve'l-M eflûkîn zengin birer kaynak olabilirler. Şimdi en eskilerden başlamak üzere, tarihî araştır malar için kaynak olabilecek ana kitaplarla yazarların dan söz edelim:
DİPNOTLAfi: (*) tbşihi'nin bu es«ri Seyyid Muhammed Esad tarafindan çev rilerek iki cilt halinde yayınlandı (1271/1854). (R.).
26
EBU ABDULLAH MUHAMMED BİN ÖMER EL-VÂKÎDÎ K itâbül-M eğâzî
İslâm'ın Hristiyan dünyasına karşı kazandığı ilk şanslı zaferleri, vakur fakat ateşli bir dille tasvir eden Vâkîdî, eseri zamanımıza kadar ulaşan birinci dönem ta rihçilerinin en tanınmış bir simasıdır. Suriye, Irak, Mısır ve Afrika fetihlerini heyecanlı bir dille tasvir eden Vâkidî; bu dönem mücahitlerinin idealleri uğrunda ne bü}Tük fedakârlıklar, ne kadar oleığemüstû kahramanlık lar gösterdiklerini anlatırken, özellikle gelecek İslâm kahramanlarında ideal için derin ve bitimsiz bir aşk uyandırma amacım gütmüş, eserlerini olağanüstü ve he yecan verici menkıbelerle doldurmuştur. Vâkidî, Hicrî 130 (M. 747) yılında Medine-i Münev vere’de doğmuş, gençliğinde buğday ticaretiyle uğraş mıştı. Fakat kendisi ruhen tüccar değil bir ilim adamı, bir tarihçiydi. Fazla olarak da, asil ve cömert bir yaradılı şa sahipti. Kazandığından daha fazlasını dağıtır, hatta kendisine başvuranları umutsuz bir şekilde geri çevir memek için sermayesinden verirdi. Doğal olarak ticaret işlerinde başarılı olamadı. Sermayesini de tüketerek bir pula muhtaç kaldı.^^^ Perişan bir durumda Medine'den
26
Bağdat'a göç etti. Bu sırada Bağdad, Abbasîlerin mağ rur, fakat tedbirli veziri Yahya el-Bermekî’nin idare ve dirayetini, cömertlik ve adaletini terennüm ediyordu. Değerbilir Yahya, Vâkidî’nin erdemini ve zekâsmı takdir etmekte gecikmedi. Kendisini zengin edecek derecede ih sana boğdu. Fazla olarak da, hilâfet merkezi olan Bağ dat'ın batı mahalleleri kadılığına tayin etti. Halife Me'mun dönemine kadar bu görevde kaldı. Daha sonra Me'mun kendisini aynı görevle Bağdat’ın Rusâfe adı ve rilen doğu kısmı kadılığına atadı. Nezih bir memuriyet hayatı geçiren Vâkidî, Hicri 207 (M. 28 Nisan 823) yıbnda Rusâfe'de sonsuzluk yurduna göçtü. Vâkidî, büyük müctehidlerden Malik bin Enes ve Sevrî gibi ünlü kişilerden ders almış, bilgisinin genişliği ve zekâsının keskinliği ile, erdemli kişileri seçmesini ve takdir etmesini çok iyi bilen Me'mun'un dikkatini çek miş, büyük ihsanlannı görmüştü. Vâkidî'nin Fütûhü'şŞam'dan başka, Hz. Peygamber'in irtihalini izleyen yıl larda Arapların dinden dönüşüyle, Tuleyha bin Huveylid ve Müseylemetul-Kezzâb gibi peygamberlik taslayıcılannın ortaya çıkarak ayaklanmalarıyla ilgili olarak K itâbü'r-Ridde adıyla ayrıca bir kitap daha yazdığı ri vayet edilir. Vâkidî vefat ettiği zaman, eserlerinden an cak dört nüshası mevcuttu. Bunlardan biri kâtibi Ebu Abdullah bin Saad'm elinde bulunuyordu. Hicrî 230 (M. 844) yılmda vefat eden İbn Saad,^*^ kendisindeki nüshayı istinsah ettirerek çoğaltmış ve yaygınlaşmasını sağla mıştır. Vâkidînin önce Avrupa'da^*^ ve sonra Mısır’da ba sılmış olan eseri, özellikle Suriye ve Mısır fütuhatı hak kında en eski bir vesikadır. Zaten eserin önemi de özel likle buradan gelmektedir.
27
DİPNOTLAR: (1) Vâlddî, servetini yitirdikten sonra acınacak bir duruma düş müş, çok zor günler geçirmeye başlamıştı. Mes'ûdî, tarihçi nin dilinden şöyle bir menkıbe anlatmaktadır: "îki samimi dostum vardı. Bunlardan biri Benî Hâşim'e mensuptu. Bu dostlarla aramızdaki sevgi o kadar içtendi ki, bizi görenler, ayn bedenlere girmiş tek bir ruh sanırlardı. Zor zamanlanmdaydı ki. Ramazan Bayramı gelip çattı. Halbuki cebim de bir para bile yoktu. Karım dedi ki; "Biz sefalet ve yokluğa dayanabiliriz. Fakat zavalb çocuklarımızın sefaleti kalbimi parçalıyor. Yann bayram olunca komşu çocukları güzel ve yeni elbiseler giyecelder; oysa bizimkilerin yırtık ve yamalı giysilerinden başka bir şeyleri olmadığından onlan görüp mahzun olacaklar. Çocukları sevindirecek kadar da olsa yardım isteyecek bir dostun yok mu?" Bunun üzerine Benî Hâşim'den olan dostuma bir mektup yazarak durumu an lattım, yardımım istedim. Dostum bana derhal, ağzı mü hürlü bir kese gönderdi ve içinde bin dirhem olduğunu bil dirdi. Fakat henüz keseyi açmamıştım ki, ikinci dostumdan bir mektup geldi. O da benden para yardımı istiyordu. Ben de keseyi açmadan kendisine gönderdim. Kanmın yamna çıkmaya cesaretim kalmadığından gece camiye gittim. Ge ceyi orada geçirdim, ancak ertesi gün eve gittim. Fakat kanm, bu davramşımdan dolayı beni kınamadı, aksine takdir etti. Bu sırada kapı çahndı ve Benî Hâşim'den olan dostum, elinde aym kese olduğu halde içeri girdi. Kese tıpkı bana geldiği gibi mühürlü olarak duruyordu. Dostum dedi ki: "Sana gönderdiğim keseyi ne yaptığım bana açıkça söyler misin?" Ben de macerayı olduğu gibi anlattım. Bunun üzeri ne dedi İd: "Mektubunu aldığım zaman bende, size gönder diğim keseden başka on para yoktu. Bunu sana gönderince ben de diğer dostuma yazarak ondan para istedim. O da ba na, üzerindeki mührüm halâ duran kendi kesemi gönderdi." Dostumun bu açıklamaları üzerine, kesenin içinde bulunan parayı üçe bölerek o üç dost aramızda paylaştık. Fakat bu paylaşmadan önce Benî Hâşim'den olan dostum kanma ve rilmek üzere yüz lira ayırdı." (2) Ibn Saad da Peygamberimizin hayatı ile ashab ve tabiinden
28
bahseden Kitâbu Tabakâtü's-Sahâbe adıyla on dldi aş kın bir eser yazmıştır. Çeşitli kütüphanelerde dağınık bir halde bulunan bu önemli eseri Almanlar toplayıp yayınla maya teşebbüs etmişlerdir. [Batı'dald en önemli basımı, Sachau tarafindan sekiz dldi metin, üçü indeks olmak üze re onbir dit halinde gerçekleştirilmesidir. Hollanda, 1904. R.] Kitap, tabakâta ilişlün en eski bir eser olması bakımın dan doğal olarak çok değeriidir. Vâkidî ile tbn Saad, bu eser lerini meydana getirirken Hicrî 223 (M. 837) yılında vefat eden Muhammed bin Abdülkerim el-Ezrakî de, cahiliye dö neminde Araplar arasında yaygın olan menakıb ve rivayet lere dayanarak Mekke'nin bir tarihini yazmış, bu konuda Benî Gassân'a mensup olan büyük babası Ebul-Velîd el-Ezrak'm toplamış olduğu notlardan büyük ölçüde yararlan mıştır. Ezrakî'nin eseri, yazılan ilk Mekke tarihidir.[Ezraki, Mekke Tarihi, Çagn Yayınlan, İstanbul. R.] Kendisin den sonra Ebu Abdullah bin İshak bin Abbas el-Meliki elFâkihi, Hicrî 275 (M. 888) yıllarına doğru Mekke tarihi hak kında ikinci bir eser yazmıştır. Bu iki kitap Wüstenfeld ta rafından Avrupa’da yayınlanmıştır. Bu son iki eser, çeşitli şehirlerin tarihini yazmak gibi bir çığır açmıştı. Ibn Zübâle'nin Ahbârü'l-Medîne'si, Ömer bin Şâbbe’nin Bas ra ve Küfe tarihleri. Eşlem bin Sehl'in Vâsıt tarihi, Ebu Urûb el el-Harranî’nin Harran tarihi, Ahmed bin Seyyâr'ın Merv tarihi, Ibn Münde'nin Isfehan tarihi, Muhammed elBuhârî'nin Buhârâ tarihi, Abdurrahman el-Idrisî'hin Asterâbâd ve Semerkand tarihleri bu akımın ürünleridir. Pakat üzelerek söylemeliyiz ki, bu eserler tslâm alemini al tüst eden olaylar sırasında yok olmuştur. Bu nitelikteki eserlerden yalmz Horasan’ın esld bir hanedânına menâup olan Ebu’l-FazI ahmed bin Ebu Tâhir Tayfûr'un muazzam B ağdad Tarihi’nin altı cildi British Museum’du bulun maktadır. (*) Daha sonra yeni bir yayım Marsden Jones tarafindan ger çekleştirildi. Kitab el-Megazi, Londra, 1966, 3. cilt. (R.)
29
EBITL-MÜNZİR HtŞAM BÎN EL-EELBÎ
Arapların soyları ile îslâm'dan önceki dinî ve top lumsal hayatları bakımından bizi en fazla aydınlatan îbn el-Kelbî, bir asker oğludur. Babası, Emevîler'in amansız diktatörü Haccac'a karşı ayaklanan kahraman îbn el'Eş’as'ın yanında bulunmuş, ünlü Deyr el-Cemâcim savaşına katılmıştı. îbn el-Eş'as’m feci sonu üzerine askerlik hayatından çekilerek Kur'an tefsiri hakkında incelemelere dalmıştı. Bu sırada büyük bir özenle eski Arapların soyları ve tarihiyle ilgili değerli birçok notlar toplamıştı. Hicrî 146 (M. 763) yılında vefat edince, oğlu îbn el-Kelbî, babasının toplamış olduğu bu notlan esas alarak Arap soylarına dair büyük bir eserle, cahiliye Araplannın putları hakkında önemli bir kitap^*' yazdı. Bu iki eserden birincisinin bazı bölümleri Paris ve Escurial kütüphanelerinde bulunmaktadır. İkincisinin de birçok yeri Yakût Hamevî tarafından özetlenerek M u'cem ül-Büldân’ına alınmıştır. îbn el-Kelbî'nin cahiliye döneminin din ve putlarını tasvir eden ikinci eseri, zamanın aşın mutaassıplannca hoş görülmemiş, birçok eleştirilere uğramıştı. Hatta eski putperestlik dönemlerinin anılanna karşı derin bir nef
30
ret besleyenler, bu anıların diriltilmesini, İslâmî hayatın saflığını bozmaya yönelik bir girişim olarak görmüş, tbn el-Kelbî aleyhine feveran etmişlerdi. İbn el-Kelbî'nin bu eserinden çok şeyler alan Yâkûtî, bu haksız suçlamalara karşı yazan savunmaktadır. Bu gün de tarih, cahiliye dö nemi hayatı ve dini hakkındaki aydınlatıcı bilgilerinden dolayı Ibn el-Kelbî'ye minnet duymaktadır. Hafızası çok güçlü olan İbn el-Kelbî, Küfe'de doğmuştu. Daha sonra Bağdad'a gitti ve Hicrî 204 (M. 819) yılında vefat etti. Eski tarihçiler arasında Ebu Abdullah ez-Zübeyr'e de bir yer vermek gerekir. Birçok tarihçi tarafihdan hali feler arasında sayılan Abdullah bin Zübeyr’in torunlanndan olan bu zat Medine'de yaşıyordu. Daha gençliğin de hadîs, tarih ve soylar hakkındaki geniş bilgisiyle ün kazanmıştı. Hz. Ali'nin torunlanyla aralarında çıkan so ğukluk üzerine Bağdad'a gitmek zorunda kaldı. Fakat Abbasî sarayında umduğu korunmayı bulamadı. Aksine Hz. Ali'nin soyundan gelenlerin tarafını tutmakla suç landı. Bunun üzerine tekrar Hicaz’a dönmek zorunda kaldı. Burada Mekke kadılığına atandı. Hicrî 257 (M. 870) yılında, çok ihtiyar bir yaştayken evinin damından düşerek öldü. Ebu Abdullah'ın, Kureyş kabilesinin soy ve kollan hakkında yazdığı eser bugün Bodlein Kütüp hanesinde bulunmaktadır. Halife Mütevekkil'in oğlu elMuvafFak adına yazdığı el-M uvaffakıyyât adındaki ikinci tarihî eserinin de sadece son üç bölümü Goettingue'de korunmaktadır. DİPNOTLAR; (*) Kitabul-Esnam (Putlar Kitabı), çeviren Beyza DUşüngen, ilahiyat Fakültesi Yayınlan, Ankara, 1969. (R.)
31
AHMED BİN YAHYÂ EL-BELÂZURÎ Fütûhul-Büldân
tran'h bir soydan gelen Belâzurî, halife Mütevekkil ve Müstaîn dönemlerinde Bağdad sarayanm müdavimlerindendi. Halife el-Mu’tezz, kendisini oğlu Abdullah'ın eğitimiyle görevlendirdiği için Abbasîlere bağlılığı daha fazla güçlenmişti. Belâzurî Bağdat sarayına devam eder ken Hicrî birinci jrüzyılda gerçekten olağanüstü İslâm fütühatıyla ilgili olarak ütilü Fütûhul-Büldân^*^ adlı eserini yazmıştır. Bu eseri yazarken dayandığı belgele rin doğruluğunu sağlamak için çok uğraşan Belâzurî, kendisinden önce yazılan eserleri incelemiş, ağızdan duyduğu rivayetlerin birbirleriyle ve bu eserlerle karşı laştırılması konularında büyük bir özen göstermiştir. İş te Fütûhu'I-Büldân'ın üstün değerde bir vesika sayıl masının nedeni budur. Belâzurî'nin başvurduğu kay naklardan en önemlisi Ebu'l-Hasan Ali el-Medâyinî'nin Kitâbu’l-Megâzî'si ile Târîhul-Hulefâ'sıdır.<ı> Bu eserler aynı zamanda, Belâzurî gibi tbn Cerîr (TabeTİ)'in de kaynaklandır. Belâzurî, E nsâbul-E şrâf adıyla tarihle ilgili diğer bir kitap daha yazmıştır. Fakat bu eserin ancak iki cildi
32
zamanımıza ulaşabilmiştir. Belâzuri'nin sonu çok feci olmuştur. Hafızasını güç lendirmeye büyük önem veren Belâzurî, bir adamın tav siyeleriyle, hafızasını güçlendirmek için "belâzur" deni len bir tür Hindistan cevizinden fazla miktarda yemiş ve bunun etkisiyle hafızası güçleneceğine, aksine aklî gücü sarsılmıştır. Koca tarihçi bu zihnî sarsıntı sonucunda delirdi.^**^ Kendisini zorunlu olarak tımarhaneye soktular ve hayatının son yapraklarını burada kapadı (H. 284/M. 897). Fütûhu'l-Büldân Avrupa'da ve Mısır'da basılmış tır.
DİPNOTLAR: (*) Fütuhu'l-Büldân Türkçeye iki kez çevrildi. 1- Zakir Kadiri Ugan, Maarif Vekaleti, 2 cilt, İstanbul 1955-1956. 2- Prof. Dr. Mustafa Fayda, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınlan, Ankara, 1987. (R.) (1) Büyük bir İlmî değeri olduğu anlaşılan Medâyinî, H. 136 / M. 753 yılında, adının da gösterdiği üzere Sâsânîler'in başken ti olan Medâyin (Ctesiphon) de doğmuş, M. 830 veya 845 yı lında ölmüştür. Fihrist yazan Ibn el-Nedîm, bu zatın yaz dığı eserlerin adlanın kaydetmektedir. Bunlardan anlaşıl dığına göre Medâyinî, meşhur kadınlar ve bunlann bayatlanyla ilgili birçok kitaplar yazmıştkır. (**) Bu şekilde öldüğü için kendisine Belâzuri lakabıran veril miş olduğu söylenir. Fakat bunun yalmzca, bu lakabı açık lamak için uydurulan bir hikâye olduğu ihtimali daha güçlüdür(Y.K)
33
EBU C A TE R MUHAMMED BÎN CERÎRTABERÎ Târîhü'l-Umem vel-M ülûk
Hicrî üçüncü jrüzyılın en seçkin simalarından olan Ebu Cafer Muhammed, Hicrî 224 (M. 839) yılında Taberistan'ın Amul şehrinde, şöhreti kendisiyle başlayan or ta halli bir ailenin Herat ırmağı kenarındaki evinde doğ muştur/^^ İbn Cerîr'in doğum zamanı, geçmişinin par laklığına muazzam kalıntılarının tanık olduğu Amul un en mamur bir dönemine rastlar. Geleceğin ölümsüz bir şöhretine aday olan îbn Cerîr, henüz sinesinde Nüşirevân döneminin medeniyet izlerini taşıyan Amul'ün terkedilmiş ve ıssız ateşgedelerini delici ibret bakışlarıyla seyrederek büyümüş, kendisinde tarihçilik hevesi de bu unutulmuş, fakat uzun ve debdebe dolu haş metli bir mazi geçirmiş olan madeblerin telkinleriyle uyanmıştır. Yaşadığı jrüzyıhn savaş olaylan, tanığı oldu ğu olayların etkileri ise daha çocukken uyanan bu eğilimi geliştirmiştir. İbn Cerîr'in çocukluk çağ\, Tâhir Zû'l-Yeminejm ta rafından 207 (M. 822) yıhnda Horasan'da kurulan Benî Tâhir sülâlesinin adaletli yönetimleri altında geçmiş;
34
genç dâhi, Âmul'ün en tanınmış bilginlerinden feyz ve ilim almıştır. Daha sonra öğrenimini tamamlamak ve bilgisini genişletmek için Suriye ve Mısır taraflarına se yahat etmiş, irfanlarıyla ün kazanmış birçok büyüğün derslerinde bulunmuştur. Sem'ânî bunlardan on kadar zatın adını vermektedir, işte bu uzun ve sürekli çaba sa yesindedir ki, sonsuza kadar sürecek yaygın bir ün ka zanmıştır.^^’ Sem anî, kendisinden söz ederken şu satırları yazı yor: "İbn Cerîr gerçek bir uzmandı. Çağdaşlarından hiç birinin ulaşamadığı derecede geniş V)ir ilme sahipti. Kur'an'ı ezbere biliyordu. Kıraat ve tefsirde çağının biri cik ustasıydı. Düşmanlan bile onun hadis ilmindeki ge niş yetkisini itiraf ediyorlardı. Hadisleri konularına göre tasnif etmişti. Tarihteki bilgisi ise bunlardan daha az de ğildi. Kendisi hayret edilecek derecede çalışkandı. Her gün kırk kağıt yazmak üzere kırk yıl düzenli olarak çahştığı söylenmektedir." İbn Cerir, ilim dünyasında büyük bir ün kazandık tan sonra, hilâfet merkezi olan Bağdat'a gitti. Orada ilim öğretmeye, özellikle fıkıh ve hadis dersleri vermeye baş ladı. Bağdat'ta tanığı olduğu kanlı maceralar, içindeki tarih yazarlığı eğilimini büsbütün geliştirdiğinden, ken disinden sonrakilere yüzyılların bazan müthiş, bazan asûde, fakat her halde sürekli değişen bir panoramasını göstermek hevesine düştü. Hicretin üçüncü yüzyılı, Abbasî hilâfetinin acı bir karışıklığa süreklendiği zamandı. Horasan'daki Benî Tâhir ailesinin düşmesi, Abbasî saltanatına ilk bölünme darbesini vuran SafFâriler'in ortaya çıkışı, Ebü'l-Abbas ve Ebu Cafer'in kanlı ve amansız faaliyetleriyle kurula rak Harun Reşid ve Me'mun dönemlerinde kemalinin do ruğuna yükselen Abbasî hilâfetinin Mütevekkil'den iti
35
baren düşmeye başlaması tbn Cent'in dikkatli bakışlanndan kaçmamış, ondaki tarih yazarlığı hevesini büsbü tün coşturtnaya hizmet etmişti. tşte bu yüzyılda, İran'da Tahirîler’in ardından Saffarîler çıkmış, Mısır’da Tolunoğullan başgöstermiş, Mağrib'de Aglebîler bağımsızlık ilânına kalkmış, Kûfe'de Tâlibîler'den Hüseyin Muhammed, Mekke’de İsmail bin Yusuf ayaklanmış, Basra dolayları ise Sâhibü’z-Zenç'in mezalimine sahne olmuştu. Bağdat’ta ise askerî tahakküm başgöstermiş, Abbasî saltanatının temelleri sarsılmaya başlamıştı. Gerçekte hilâfet merkezi, İbn Cerîr'in doğumundan iki yıl önce şı marık ve serkeş askerlerin baskınından bıkmış, halife Mu'tasım mağrur askerleriyle Bağdat’tan 12 fersah uza ğa yeni kurduğu Samarra’ya çekilmek zorunda kalmıştı (H. 220 / M. 835). Bu şekilde başlayan askerî baskı, zo runlu olarak bütün hüküm ve nüfuzun Eşnas’lar, İtah’lar, Vasîf 1er ve Bağalar gibi sergerdelere geçmesini doğurmuş, bunlar arasındaki çekişme devleti düşüşe doğru götürmeye başlamıştı. Bağdat, hızlı adımlarla mahkûm olduğu müthiş sona doğru yuvarlanıyordu. Halifeler kumandanlara, ku mandanlar halifelere güvenemiyor, hangi taraf üstün gelirse öbür tarafi yok ediyordu: Halife Mütevekkil, ser gerdelerden Itâh’ı öldürtmüş, kendisiyle sevgili veziri Feth bin Hâkân da, kumandanlardan Vasîf, Küçük Boğa ve Bâğar’ın intikam hançerlerine hedef olmuşlardı.^®' Hatta, Hz. Ali soyuna karşı beslediği sevgiyi: "Zaman bu yaptıklarına he zaman son verip İstemese de bana boyun eğmek zorunda kalacak? Kendimi umutla avutuyorum;
Bana kötülük yapana mutlaka karşı koyacağım." gibi kıt; larla açıklayan Mustansır bile, kendisini veli
3ü
ahtlıktan azlederek diğer kardeşi Mu'tezz'i yerine geçiren babasının öldürülmesi faciasına katılmıştı/^* Başta saray olmak üzere, Bağdat'ta İslâmî asalet o derece düşmüştü ki, pençeleri babasının kanına bulaşan Mustansır'a biate çağrılanlar arasında tek bir kişi bile itiraz etmeyi düşünmemişti. Mütevekkil'in tahta çıkışı sıralarında kendisine: "Cafer'in hilafeti peygamberlik gibiydi; sahibi onu arzu etmeden ve onun için uğraşmadan verildi Allah Peygamber'e nübüvveti verdiği gibi ona da
hilafeti hibe etti."^®^ gibi riyakârca kasideler yazanlar, felâketi karşısında susmuş, birkaç satırlık mersiye yazm ayı bile gereksiz görmüşlerdi. Yalnız îbn Ebi Rebîî adındaki ince kalbli bir şâir, "Ey uyamk kişinin cesedi içinde uyuyan kişi neden gözün yaş akıtmıyor Feleğin Haşimî'ye ve Feth b. Hakan’a yaptığım görmüyor musun?"
ve: "Ey göz ağlayabildiğin kadar ağla, yaş dök Mütevekkilin katli kıyamet alametidir.
gibi bir iki kıta söylemiş, fakat bu etkileyici parçaların kendisi tarafından söylendiğini saklamak zorunda kal mıştı. Başta halife oğullarıyla komutanların menfur ihti rasları olmak üzere her gün bir başka şekil alan trajedi ler, devlet bünyesini durmadan yıprandırıyor, saltanat tahtını kemiriyorda Mustansır’a halef olan Mustaîn Billah, sevgili veziri Ötemiş’in, rakipleri olan Vasîf ile Kü çük Boğa'nın intikam oklarına uğradıklarını görmüş, kendisi de bunlara karşılık askerî sergerdelerden Bâğar'ı sarayında boğdurmuş, yandaşlarının isyanına
37
nedön olmuştu. Bu sırada Ahmed bin Hâris el-Yemâmî adında bir şa ir, Bâgar'm öldürülmesini ve bu yüzden feveran eden fit ne ve ihtilâli, ibret verici bir şekilde tasvir ettiği halde, yi ne hiçkimsede bir uyanma duygusu meydana gelmemiş, herkes adeta isteyerek, bütün çabalarıyla devletin yıkıl masına çalışmakta devam etmişlerdi/^^ Güven ve bağış sığınağı olması gereken halife sarayı, entrika ve cinayetlere sahne olmuş, cinayetleri isyanlar, isyanları cinayetler izlemeye başlamıştı. Öldürülülen Bâğar'ın yandaşlan, hapiste bulunan Mütevekkilin oğlu Mu’tezz'i zindandan çıkararak halife ilân etmiş, Bağdat’ı kuşatmışlardı. Bu sırada Bağdat en feci günlerini yaşamış, sokak lardan kan ırmakları akmıştı. Kuşatmacıların zülüm ve şiddeti o kadar müthiş olmuştu ki, hilâfeti elde etmek için isyancılann başına geçen Mu'tezz Billah bile bu du rumdan ürkmüş, kumandanı Ebu Ahmed'e gönderdiği azarlayıcı mektupta duygu ve üzüntülerini belirtmekten kendini alamamıştı.^®^ Nihayet el-Mu'tezz Billah, binlerce suçsuz insanın Bağdat sokaklarını dolduran cesetleri üzerinden geçerek Dârü’s-Selâm'a girmiş, Mustaîn'in yerine hilâfet maka mına geçmişti (H. 252 / M. 866). Fakat Mu'tezz Billah Muhammed de uzun süre yeri ni koruyamamış, korkulu bir kargaşalık içinde bulunan askerin sürekli isyanları, annesinin ulûfe isteyenlere karşı cimriliği yüzünden iki küsur yıl sonra tahttan indi rilme felâketine uğramıştı (H. 255 / M. 868). îbn Cerîr, derin bir şevkle ilmî ve tarihî araştırma larda bulunurken muazzam hilâfet yapısı da, bu şekilde müthiş gümbürtülerle yıkılmaya devam ediyordu, elMu'tezz'in halefi el-Mühtedî Billah'ın vera ve takvası,
38
kararlı bir şekilde yürüttüğü ıslahat girişimleri bile çö küşün önünü alamamıştı. D evlet yapısı o kadar sarsıl mış, çöküş o derece hızlanmıştı ki, tek bir kişinin, ne ka dar yüksek ahlâkî meziyetlere sahip olursa olsun, bunun önüne geçmesi mümkün değildi. Çünkü başta hanedan ve saltanat erkânı olmak üzere, bütün emirler ve serger deler her şeyi unutmuş, ihtirasları için devletin her türlü çıkarlarını feda etmeye koyulm uşlardı. Gerçekte yalnız vera ve takvasına güvenerek ıslahat girişimlerine koyulan el-M ühtedî, en başta, ölen halife lerden M ütevekkil’in oğullarını girişim lerine karşı bul muştu. Nihayet bunların teşvikiyle kopan bir askerî is yan el-Mühtedî'yi silip süpürdü. Hilâfet hakkından ken di isteğiyle ferağat etmediği için, halifeliğinin ikinci yılı nın başında çeşitli hakaretlerle öldürüldü (H. 256 / M. 869). İşte böyle müthiş bir dönem içinde olgunlaşan İbn Cerîr, olayları derin bir ibret bakışıyla araştırmaya za man bulabilmiş, tarih yazarlığına başlamıştır. Ibn Cerir, bir tarihçi olarak ne kadar tanınmışsa, müfessir, muhaddis, fakîh ve hukukçu olmak bakımından da o derece bü yük etkinlik kazanmıştır. Otuz ciltten oluşan ibn Cerîr tefsiri, senetleriyle birlikte zikredilen hadîslerle aydın latılm ış en tanınm ış tefsirlerdendir. İbn Cerîr aynı za manda hukuk ilminde de derin bilgi sahibi bir kişi olarak yetişmişti. Hatta îbn H allikan'ın belirttiği üzere Şeyh Ebu İshak Şirazî kendisini büyük müctehidler arasında göstermiştir.*®^
İbn Şıhne'nin rivayetine göre, en büyük müfessirler ve en mevsuk muhaddisler derecesine ulaşan Ibn Cerîr, müctehidlerin mesleklerinden söz ettiği bir eserinde, Ahmed bin Hanbel'i fukahadan değil muhaddislerden saydığı için aleyhinde birçok dedikodular yapılmış, vefa
39
tından sonra da bağnaz Hanbeliler kendisini rafizîlikle suçlayacak kadar ileri gitmişlerdi/^®^ Önceleri Şafii mezhebine bağlı olan Ibn Cerîr'in daha sonra başlı başına içtihada kalkışarak bir özel ekol kur ması da, karşısındakiler için aynca bir suçlama vesilesi olmuştur. Belirli mezheblere bağlanan ve düşüncelerin de bağlı olması gerektiğini kabul edenler, ibn Cerîr'in bir "müctehid" gibi ortaya atılmasını hoş görmemişler, ken disine düşmanlık beslemeye başlamışlardı. Fakat Ebu İshak Şîrazî gibi takva sahibi ve gerçek ten şeriatın ruhuna nüfuz etmiş kişilerin iyi tanıklığı, bu yoldaki yakıştırmaların koyu bir bilgisizlik ve çok adi bir düşmanlıktan doğduğunu çok güzel anlatmaktadır. Kuş kusuz îbn Cerîr sahip olduğu ünü hakkıyla kazanmış olan tslâm büyüklerinden biridir. Çeşitli ilimler hakkın da yazdığı kitap ve risalelerle tefsir ve tarihi kendisine kalıcı ve sürekli bir ün sağlamıştır. îbn Hallikan'm riva yetine göre İbn Cerîr, bu kadar ciddi konular arasında şi irle de uğramış, birçok manzum parçalar yazmıştır Bağdat, el-Mu'temid Billah, el-Mu’tezıd Billah ve elMuktefî Billah zamanlarım az çok huzur ve sükûn içinde geçirmişti. Hele el-Muktefî döneminde şanlı devirleri ha tırlatacak mutlu günler görülmüş, Mısır gibi merkezden ayrılmış olan ülkeler yeniden hilâfet sancağı altına gir mişti. Herkes gibi îbn Cerîr de bu sükûn döneminden ya rarlandı. En önemli eserlerini yazmak için uğraşmaya başladı. Fakat Abbasî devletinde görülen bu rahatlama eğilimi ne yazık ki sürekli değildi. Devlet yapısı temelin den sarsılmış, hilafet tahtı içinden kemirilmiş olduğun dan, bu üç halifenin çabalan da sürekli bir ilerleme ve yükselme sağlamamıştı. îbn Cerîr, hayatının sonlarında düşüş hareketinin yeniden büyük bir hızla ilerlediğini görmek bedbahth-
40
gından kurtulamadı. Onüç yaşında hilâfet makamına getirilen el-Muktedir Billah zamanındaki isyan ve kı yımların tanığı oldu. Başta ileri gelen emirler olduğu hal de, kadı ve kâtiplerden birçoğunun idamlarını, genç ve tecrübesiz halifenin kadınlar ve harem ağalannın oyun cağı haline geldiğini, tslâm dünyasının nihilistleri sayı lan Karamıta topluluğunun İslâm ülkesini karıştırmaya başladıklarını gördükten sonra Hicrî 310 yıh Şevval ayı nın 26. Cumartesi günü akşamına doğru irtihal etti (M. 932). Ertesi Pazar günü irfanının minnettarı olan öğren cilerinin kanlı yaşlan, Dâru 1-Hilâfe halkının saygı ve tebcilleri arasında evi içindeki özel mezarına deftıolundu. Kabri bugün Bağdat'ta halka açık bir ziyaret yeridir, îbn Cerir, esmer tenli, siyah gözlü, ince ve uzun boylu bir insandı. Gayet fasih konuşur, sesindeki tatlılık, anlatı mındaki güçlülük ve belâgatla dinleyicilerini büyülerdi.
Târihul-U m em vel-M ülûk: Bir savaş ve kavga dönemi içinde yazılmış olan Târihu'l-Umem ve’l-Mülûk,^*^ ajmı zamanda Ahbâru'rRüsûl ve’l-Mülûk, Târîh-i Ca'ferî, Târîh-i Taberî adlarıyla da tanınır ve en önemli tarihî klasiklerden sayı lır. tslâm dünyasının Herodot'u kabul edilen tbn Cerîr’in, kendisinden sonra gelen tarihçileri için geniş bir inceleme kaynağı olan bu eseri, yaratılıştan başlaya rak Hicrî 302 (M. 924) yılına, yani ölümünden sekiz yıl öncesine kadar olan olayları içermektedir. Kitap, derin bir vukuf ve uzun bir çalışmanın ürünü olup İslâm tarihinin başlıca abidelerinden biridir. Bu eserde İslâm’ın ilk dönemleriyle ilgili olarak, hiçbir eser le kıyaslanamayacak derecede önemli bilgiler vardır. Birçok hadîs ve menâkıb, birçok rivayet ve olay, tasarruf
41
edilmeksizin, aynen toplanmıştır. Rivayetleri telif ve tevhid etmeyi bile bir tür tahrif kabul eden tbn Cerîr, bunları aynen ve birer birer eserine almış olduğu gibi, ravilerinin adlarını da yazmajn ihmal etmemiştir. Eskiliği, yazarının kalitesi ve yüksek kişiliği, bu eseri en yüksek değere sahip kaynaklar sırasına çıkarmıştır. Daha sonra gelen tarihçiler, genellikle Târih-i Ca’ferî’yi esas kabul etmişlerdir. Yazar, eserinin girişinde, içeriğinden söz ederken mü'min bir tarihçi sıfatıyla söze başlamış,^*^’ ya ratılış hakkında, mukaddes kitaplardan mülhem olarak uzun ayrıntılar vermiştir. îbn Cerîr, kendi itirafına göre, eserinin seçkin bir eser olması için çok büyük özen göstermiştir. Gerçekten, diğer Islâm tarihlerinde olduğu gibi, Târîh-i Ca'ferî'de anlamsız kelime oyunlarına çok az rastlanır. Fakat bu durum, eserin çok kuru olması sonucunu doğurmuştur. Olayları toplayıp zaman sırasına göre bölümleme endi şesi, terkibe ve genel düşünce belirtmeye pek az yer bı rakmıştır. Bizzat olaylara ilişkin gerçek ve özel ihtimam, yazarı sanata veya kişisel düşüncesine geniş yer ver mekten alıkojTnuştur. Gerçi îbn Cerîr’in eseri, bugünkü tarih anlayışına göre, eleştiriye pek o kadar dayanıklı de ğildir. Fakat T ârih-i Ca’fe rî’nin sayfalan; Târih-i Vassâf ve benzeri eserler gibi; gereksiz kelime kalabahğıyla doldurulmuş da değildir. Olaylar o çağda mümkün alabilen bir ayıklama, bir açıklık ve bir sıralama içinde toplanmış, gerektiğinde tarihî nedenleri açıklanmıştır. Olaylar sırasıyla ve özel bir hünerle aktarılmıştır. Dile, karakterlere, ahlâka ve adetlere ilişkin binlerce değerli ayrıntı, bazan renkli bir şekilde yer almıştır, tslâm'ın başlangıç dönemlerine ait bu karma esere iyice nüfuz edilince, ilk bakışta önemsiz gibi görünen bütün bu kü çük değimlerde büjrük bir hareket, derin bir coşku ve
42
güçlü bir hayatın saklı olduğu hissedilmektedir. Olaylann doğası gereği ve ysızann kalemine edebî bir serbesti vermiş olduğu yerlerde ise, izlenen üslûp gelişerek par lak bir biçim almıştır. Özet olarak o dönemlerde İslâm dünyasının tarih konusundaki anlayış biçimi ve bilgisi İbn Cerîr'in eserinde açık bir şekilde görülebilmektedir. Onbir ciltten oluşan Târih-i Ca’fe rî’yi içeriği bakı mından iki bölüme ayırmak mümkündür. Îslâmî döneme kadar olan birinci bölüm, tarih açısından eleştiriye hiç tahammüllü değildir. Bu bölüm Israiloğullan ve Zerdüştlerin geleneklerine ve efsanelerine dayanan birçok hurafelerle doludur. Yeizar, eserinin girişinde bu özelliği bizzat itiraf etmiş, bu rivayetleri doğruluklarına inandı ğından dolayı değil, aksine öyle görüp duyduğu için ak tardığını söylemiş, sorumluluklannı onlan rivayet eden lere yüklemiştir.^^^' Târih-i Ca'ferînin en önemli bölümü, Peygamberi miz zamanından Hicrî dördüncü yüzyılın başlanna ka dar olan olayları içeren ikinci bölümüdür. Bu bölüm İslâm tarihçileri için bereketli bir inceleme kaynağı ol muştur. Tarihu’l-Umem ve'l-Mülûk, o yüzyıldaki Müslü manların kapasitelerine göre yazılmış olduğundan, bu eserde İslâm’dan önceki Türklere ilişkin yeterli ve zincir leme bilgiler yoktur. Yalnız yazar, önce Sasanîlerden söz ederken, daha sonra da İslâmiyetin Maveraünnehir ve Kafkasya'dan Türk dünyasına nasıl sokulduğunu tasvir ederken sırası geldikçe ulusal tarihimizi aydınlatacak birçok bilgiler vermiştir. Bu bilgilerden dolayı İbn Cerîr tarihi, ihmal edemeyeceğimiz bir inceleme kaynağıdır. Çin, Bizans, Ermeni, Gürcü vakajnnameleriyle İbn Cerir tarihi karşılaştırıldığında Batı Türkleriyle, Mâveraünnehir, Toharistan ve Hazar Türklerinin tarihî
43
olaylan çok iyi aydinlanmaktadır. Batı Türkleri tarihi bakıınından Târib-i Ca'ferî ile Çin'in Tang sülâlesi vakayinameleri birbirinin bütünle yicisi gibidir. Ancak İslâm ve Çin kaynaklarının karşı laştırılması sayesindedir ki, Türk tarihinin şimdiye ka dar meçhul kalan karanlık noktalan az çok aydınlemabilmektedir. Târih-i Ca'ferî, eskiliği bakımından önemli bir de ğere sahip olduğu gibi, Islâm tarihçilerinin gözünde gü venilirlik bakımından da birinci sırada kabul edilmekte dir. Ibn Hallikân, bu eserden övgü dolu bir dille söz et mekte ve bunu en güvenilir ve sağlam bir tarih kitabı ola rak nitelemektedir.^^'*^ Târih-i Ca'ferînin ikinci bölü mü, Ibn Hallikân'ın bu nitelemesine hakkıyla lâyıktır. îbn Cerîr Tarihi, daha o yüzyılda İslâm dünyasında önemli ve bü3rük bir yer kazanmış, Sâmânoğullarından Ebu Salih Mansur bin Nuh’un emir ve teşvikiyle veziri AK Muhammed el-Bel’amî tarafindan özet halinde Farsçaya çevrilmiştir.^^®^ Fakat Bel'aTnî, Ca'ferî tarihinin özet halinde çevrisiyle yetinmemiş, eserinin girişinde kendi sinin de itiraf ettiği gibi astronomi kitaplanndsm, Iran'lı Mecusî tarihçilerin eserlerinden ve Yahudilerin hurafe lerinden de birçok şeyler eklemiştir.^^®* Târih-i Taberî adıyla ünlü olan Türkçe tarih, asıl Târih-i Ca'ferî'nin çevirisi olmayıp Târih-i Bel'am fnin hurafelerle dolu bir özetidir. Keşfü'z-Zünûn'dan anlaşıldığına göre Taberî tari hine Ebu Muhammed Abdullah bin Muhammed elFergânî tarafından ez-Zeyl bi's-Sılet adıyla bir zeyl ya zılmış olduğu gibi, Hicrî 521 (M. 1127) yıhnda vefat eden Ebu Haşan Muhammed bin Abdülmelik bin İbrahim bin Ahmed el-Hemedânî tarafından da başka bir zeyl daha yazılmıştır.
44
Târih-i Ca'ferînin en önemli zeyli Arîb bin Sa'd elKurtubî’nin Sılletü T ârih-i T a berî adlı eseridir. Arîb'in, bir zamanlar Avrupa dillerine çevrilmiş olan bu eseri, ilk kez meşhur D ö^ tarafindan incelenmiş ve Goeje’nin çabalarıyla Leiden'de basılmıştır. Arîb, bu zeyli tbn Cerîr'in metoduna göre yazmış, Abbasî hilâfetinin en karışık bir dönemi olan Hicrî 290320 (M. 902-932) yıllan arasındaki olayları almış, fazla olarak Ispanya ve Afrika’ya ilişkin de birçok bilgiler ver miştir. D'Herblot’nun iddiasına göre Batılılar, İbn Cerîr'in bu önemli eserini Erpenius’tan öğrenmişlerdir. Bu adam îbn el-Âmid’in Târih-i Ca'ferî’yi özetleyerek kaleme al dığı eserini ilk kez lâtinceye çevirmiş, bu tarihten başla yarak îbn Cerîr adı Batı kültür dünyasında büjöik bir yer kazanmıştır. îbn Cerîr tarihi, daha sonra Avrupalılar tarafından lâyık olduğu derecede önemle incelenmiş, önce Bel'amî tarafından Farsçaya çevrilmiş olan özeti 1867 yılında Dubeux tarafından Fransızcaya çevrilmeye başlanmış ve bu çeviri 1874 yıhnda Goeje'nin yardımıyla tamamla narak yayınlanmıştır. Târihu'l-Umem ve'l-Mülûk'un aslı da 1879-1900 yıllarında yine Groeje'in çabalarıyla nefis bir biçimde Leiden’de basılmıştır. Yayıncı bu önemli kitabın doğru bir şekilde basılmasına çok büyük bir önem verdiğinden Jong, Prym, Thorbecke, Fraenkel, Guidi, Müller, Houtsma, Guyard ve Bosen gibi en ünlü oryantalistlerin yar dımlarına başvurmuş ve gerçekten nefis ve güvenilir bir biçimde basılmasına muvaffak olmuştur. Târih-i Ca'ferî, Leiden'de basılan bu nüshası esas kabul edilerek Seyyid Muhammed Abdullâtif el-Hatîb tarafından, Mısır'da Matbaa-i Hüseyniye'de tekrar bas-
45
tınimıştır. Seyyid Muhammed, Arîb bin Sa'd elKurtubî'nin zeylini onikinci cild olarak Târih-i Ca'ferî’ye eklediği gibi, İbn Cerîr'in ashab ve tabiinin tarihî durumlarını tasvir eden Zeyl el-M üzeyyel adlı eserini de onüçüncü cilt olarak yayınlamıştır. T ârih-i Ca’ferî, Noldeke tarafından Almancaya çevrilerek 1879 yılında (Leiden) basılmıştır. Çevirmen, eserin Sasânîlere ait olan bölümlerini engin bir vukufla genişletmiş ve birçok ilâvelerle donatmıştır.
DİPNOTLAR: (1) Yakut Hamevî'nin açıklamasına göre, Abbasîler döneminde İran'ın kuzey yönüne, yani bugünkü M^enderân yöresinin bir kısmına Taberistan adı veriliyordu. Âmul şelıri ise Sâsânîler döneminden beri Taberistan yöresinin merkeziydi. (2) La grande encydop6die, t, 39, 1, 834. (3) Ibn Cerîr, Târihu'l-Umem v e ’l-Mülûk, c. 11, s. 62. (4) Ibn Hallikân, Vefeyâtü’l-A'yân. (5) Ibn Cerîr, a.g.e., c. 11, s. 68. (6) Ibn Cerîr, a.g.e., c. 11, s. 66-67. (7) Ibn Cerîr, Ahmed bin Hâris el-Yemâmî'ye isnat edilen bu destanı aşağıdaki gibi tesbit etmiştir: "Vallahi Bâğar'ı öldürdüler. Bâgar şiddetli bir savaş başlatınca Halife ve komutanları gemiyi gizleyerek geceleyin kaçtılar Gemi sürücüsünü çağırdılar çabucak geldi Onlan gemiye alarak götürdü. Ibn Maremme'nin kaderi kendisi hakkında bu savaşlar yazılacak kadar değildi. Lâkin çabaladı ve Allah düşmanlarım yendi
46
Bağdad'a güneş dogmadan önce vardı ve insanların hoşlanmadığı şeyler meydana geldi Keşke gemi gelmeseydi, Allah onu ve içindekilerini suya gömseydi Türkler ve Magribunlar geldiler, Firavunlar Daravn'a girdiler Silahlarla kuşanmış yaya ve atlılar halinde dolaşıyorlar. Aralannda savaş konusunda tecrübeli biri başlanna geçti Onlan kuşatıncaya kadar iki tarafa sur yaptı. Surların üstündeki kapılarını sağlamlaştırdı ve Mustııin'i korudu." (8) el-Mu'tezz Billah'ın, kumandanı Ahmed'e gönderdiği bu manzum mektubun bir parçasıra Ibn Cerîr aşağıdaki gibi ki tabına almıştır: "Arzuladığımız şeylere ulaşmak için zamaran içinde daralıp genişleyen bir yolda yürümek gerek Geçirdiğimiz günler insanlara bir ibrettir. İçlerinde yollar, tümsekler Ve öyle felaketler vardır ki, çocuğun saçlarını beyazlatır; dost dostuna ihanet eder. Öyle bir surdur ki, gözler zirvesini göremez; ve derin bir deniz gibidir. Öldürücü bir savaş, keskin bir kılıç, şiddetli bir korku, sağlam bir kale Sabahı bekleyenlere uzun bir çağrıdır: Haydi uyan. Biri ölü, biri yarah, öbürü yanmış, diğeri boğulmuş Öteki öldürülmüş, başkasım mancınık vurmuştur. Bir yerde gasb, sonra da yağmalama. Bir vakitler rahatken harab olan evler vardır Herhangi bir yola ulaştığımazda birde bakarız ki, yolumuzu tıkıyor İstediğimize Allah'ın yardımıyla ulaşır, güç yetiremediğimizionun yardımıyla defederiz." (9) Cemaleddin Firûzâbâdî adıyla da anılan Ebu İshak Şirazî'nin asıl adı Şeyh İbrahim bin Ali bin Yusuf tur. Hicrî 393 (M. 1002) yılında Firûzâbâd'ta doğmuş, 83 yaşında ol duğu halde Bağdat'ta vefat ederek Bâb-ı Izer'de defnolun-
47
muştur. Ebu Ishak Şirâzî, irfan ve fazileti, vera ve takva sıyla Bağdat'ta herkesi kendisine hayran bıraktığından meşhur Nizâmü'l-Mülk kendisini, kurduğu medreseye mütevelli tayin etmişti. Zamanının imamı olarak tanınan bu saygıdeğer ve erdemli insaran Ibn Cerir hakkındald ta nıklığının, her türlü taraftarlık şaibelerinden uzak olacağı şüphesizdir. Ebu îshak vücutça nahif, yaratılış olarak nazik ve düşünce ba kımından arif bir kişiydi. O zaman Asım adında bir şair ta rafından bu zat ipin söylenen şu kıta: "Onun zekası çok, bedeni zajoftı Bir kişinin yüceliğine onun zayıf bedeni zarar vermez.” bütünüyle bir gerçeği tasvir ediyordu. Vefatında Bağdat genel bir matem tutmuş, irfamna hayran olan binlerce öğrencisi ta butunu kanh yaşlar dökerek baş üstünde taşımıştı. Ebu’lKâsım Abdullah bin Nâkıya' adında bir kişi vefatı dolayısıyla yazdığı şu: Gözlerimden kanlı yaşlar boşanıyor Gecelere ne oluyor ki Ebi Ishak'tan sonra bir türlü toparlanamıyor Öldü dense de ölmemiştir, geceler sürüp gittikçe de ölmeyecektir. mersiyesiyle genel üzüntüye tercüman olmuştu (Ibn Hallikân, Vefayât el-A'yân ve Enbâi Ebnâi'z-Zaman, c. I, s. 5). Ebu Ishak Şîrazî’nin, ne kadar gerçek dostu ve özgürlük aşığı olduğu şu kıtasından çok güzel anlaşılmaktadır: "İnsanlara sadık dostun kim olduğunu sordum Mümkün olmadığım söylediler Eğer bir hür kişiye rastlarsan eteğine yapış, Çünkü dünyada hür çok azdır." (Kitâbu Dâireti'l-M aârif, c. I, s. 781, Beyrut baskısı) (10) "Ölümünden sonra onu rafizîlikle suçladılar. Çünkü ule manın ihtilafi hakkında yazdığı bir kitapta Ahmed b. Heuibel'den bahsetmemiş onun fakih değil muhaddis olduğunu söylemişti." (Ebul-Velîd Ibnü'ş-Şıhne, Ravzatü'l-Menâzır fî Ahbâri'lEvâil ve'l-Evâhir, s. 8). (11) Şu parçalar Ibn Cerîr'dendir: "işler zorlaşınca kardeşim bilmez, dostumsa
48
ilgilenmedi ilgilenmez. Hayam benim yüzakımdır. Bir şey isterken sahip olduğum gururbenim yoldaşımdır.
Eğer yüzakımı düşünmeden hareket etseydim, çok kolay zengin olurdum. (*) Târihul-Umem ve'l-Mülûk'un Osmanlılar zamamnda yapı lan, yazann sözünü ettiği özet çevirisinden başka Zakir Ka diri Ugan ile Alımet Temir'in yaptıkları tam bir çevirisi var dır. Mlletler ve Hükümdarlar Tarihi adım taşıyan buyeni çevirinin Maarif Vekaletince yürütülen yayını (1954-1958) ne pazık ki yedi kitaptan oluşan dört ciltten sonra kesilmiş ti. Bu eserin, son günlerde başlamlan ikinci baskısının ta mamlanması, büyük bir kazanç olacaktır. (R.) (12) "Ben bu kitabımda kudreti ulu olan Rabbimizin mahlukla rı yaratmasından (hilkatten) başlayarak: tik önce onun ni met ve ihsanlarına nail olan, bu bağışlanna şükreden ve haberleri bize erişen her devir peygamberlerinin, hüküm darlarının ve geçen halifelerin tarihlerini anlatacağım. Tann bunlardan nimetlerine şükredenlerine, evvelce ih san etmiş olduğu nimetlerini, dünya hayatında artırdı. Bunlardan bazısına olan lütuf ve ihsanını ahretleri için topladı ve sakladı. îlk ihsan etmiş olduğu nimetleri inkar edenleri bunlardan mahrum bıraktı ye cezalandınlmalannı çabuklaştırdı. Nimetlerini hiçe sayanlardan bazıları na, bunlann arkasını kesmeden, ömürleri müddetince de vam ettirdi. Ben bu kitabımda bunlardan her birini, onlara ihsan edilen nimetleri, hükümet sürdükleri çağlarda olup biten olay ve hadiseleri fasaca anlatacağım....." (Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, Maarif Basımevi, Ankara 1954, c. 1, s. 6.) (13) Ibn Cerîr, bu yönleri açıklarken "Benim bu kitabımı gözden geçirenler bilsinler ki, bu eserimde dercedilen her bilgi ve haber, pekazı hariç olmak üzere, akli delillere, insanlann fikir ve akıllanylâ düşünerek bulduklan sebeplere dayanmayıp, ancak senetleriyle ravilerini gösterdiğim haber ve rivayetlere dayarar. Çünkü geçip gidenlere ve sonra gelen lere dair olan haber, olay ve hadiselerden her biri, bunlan gözleriyle görmeyen ve o zamanlan idrak etmeyenlere, an cak o halleri gören ve işitenlerin haber vermeleri, o haber
49
leri nakletmeleriyle bilinir, akıl ve fikir ile bilinmez. Geçip gidenlerin bazılarına dair naklettiğimiz haberlerin bir lösmını doğru ve hakiki bulmayıp inkar edenler veyahut çir kin sayanlar bulunursa, onlar bilsinler ki, bu haberler ta ralımızdan uydurulmadan ravilerce bize nakle«]ilnûştİT. O haberler bize nasıl nakledilmiş ise, biz de o şekilde alarak dercediyoruz." diyerek kendisine yöneltilecek eleştirilerin gerçekte nakledvcilere ait olacağım ahlatmak istemiştir. (Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, c. 1, s. 8.) (14) "Ibn Cerir tarihçilerin naklinde en güveniliri, tarihi de ta rihlerin en sıhhatlisi ve sağlamadır." (Ibn Hallikân, Vefeyâtü'l-A'yân ve Enbâi Ebnâi'z-Zamân, 1/456 Mı sır bnskısı). (15) Kâtip Çelebi, Keşfii'z-Zünûn, 1/176, Mısır baskısı. M. 996 yılında vefat etmiş olan Belamî'nin bu eseri Zotenberg tarafindan Fransızcaya da çevrilerek 1874 yılında 10 cilt ola rak yayınlanmıştır. (16) D'HerbIot, Bibliotheque Orientale 843.
50
EBÜ HANİFE AHMED BİN DAVUD EL-DÎNEVERÎ K itâbu'l-Ahbâr el-Tıvâl
Ebu Hanîfe bin Dâvûd, Hicrî üçüncü yüzyılın başla rında Irak-ı Acem'in Dînever^^’ kasabasında doğmuştur. Matematik ve fizik ilimleri tarihinde çok seçkin bir yeri olan Dîneverî, tarih yazarlığı bakımından da seçkin kişi lerdendir. Üçüncü yüzyılın ilk yansının en güçlü edebi yatçı ve dilcilerinden İbn Sikkît’ten^^^ ders almış, daha sonra hocasını bile irfanına hayran bırakacak eserler yazmayı başarmıştır. Tabiat bilginleri, Ebu Hanîfe’yi en büyük botanikçi lerden sayarlar. Ebu’l-Fidâ ondan "Kitâbu'l-Nebât sahi bi" ünvanıyla söz ediyor. İslâm botanikçileri (nebâtiyyûn) arasında en yüksek bir kişilik olan ünlü tbn Baytar bile Dîneveri'nin eserinden pek çok yararlanmış, birçok şeyler a lm ış tır.îb n Baytar gibi, Dîneveri'nin bilgileri ne çok şey borçlu olan kimselerin rivayetlerine göre, Dîneverî o zamana kadar bilim dünyasına meçhul kalan iki bitkiyi tanıtmış, bunlann nitelikleriyle ilgili olarak Kitâb el-Nebât'ında önemli tafsilât vermiştir. Dîneveri'nin matematik ilimlerindeki ihtisasına, aritmetik, ce bir ve astronomi konularında yazdığı eserler tanıktır.
51
Onun hayatını yazan tarihçiler, ölümünden bir yüzyıl sonra Dînever'de bir yerin "Ebu Hanîfe Rasathanesi" adıyla anıldığını haber vermişlerdir. Dîneverî’nin sayı sız kitapları arasında bir de tefsirinin bulunduğu anlaşı lıyor. Dîneverî, Hicrî 282 yılının Cemaziyelulâsının 4'üncü Pazartesi gecesi vefat etmiştir (24 Temmuz 895)/®^
el-Ahbâr el-Tıvâl: Mes udî gibi tanınmış bir tarihçinin övgü dolu bir dil le söz ettiği Dîneverî tarihi, Hicrî üçüncü yüzyılda ysızılmış ve güvene lâyık bir kalemden çıkmış olmak bakımın dan büyük bir değere sahihtir. Kâtip Çelebi, Mes udî'ye dayanarak tanınmış tarihçi İbn Kuteybe'nin bile Dîneverî tarihini esas aldığını haber vermektedir. Dîneverî, bu önemli eserinde geleneklerin izin verdi ği ölçüde tarihin aydınlatılmasına çalışmış, eski îran ta rihi hakkında çok esaslı araştırmalara girişmiştir. Hali felerin tarihine ayrılan bölümlerde de tranlılar için önemli olan tarihî olayları özetlemiş, İskender'e, Sasanîler'e ve mücahitlerin Irak fütuhatına ilişkin hayli bilgiler vermiştir. Dîneverî tarihinde Kadisiye Savaşı, Hz. Ali ile Muaviye arasındaki mücadeleler, Haricîlerin olayları, Emevîler saltanatı, Muhtar'ın isyanı, Emevîler’in düşü şü, Alevîlerin Horasan yöresindeki entrikaları uzun uza dıya açıklanmıştır. Özellikle, yalnız siyasî tarih bakı mından değil, İslâm dini tarihi bakımından da inceleme ye değer bir konu olan Haricîler hakkında çok esaslı bil giler verilmiştir.^®^ Haricîlerin çeşitli fırkaları, siyasî ni telikleri, dini taassupları, itikadi ve toplumsal görüşleri,
52
Emevî ve Abbasî dönemlerini kanlı kargaşalıklara bo ğan sürekli ihtilâller için Ahbâr el-Tıvâl en değerli bir tarih vesikasıdır. Dîneverî'nin eseri, Türk tarihinin Milâdî VI. yüzyıl dan K . yüzyıla kadarki dönemleri için en eski ve en sağ lam Islâm kaynaklanndandır. Yazar Sasânîlerden söz ederken Batı Türkleriyle Mâverâünnehir, Toharistan ve Hazar dolaylarındaki Türklerle ilgili hayli bilgiler ver miştir. Bu bilgiler diğer kaynaklarla karşılaştırıldığı taktirde birçok karanlık nokta aydınlanmaktadır. Dîneverî tarihi Avrupa kültür dünyasında oldukça önem kazanan Doğu kitaplarından birisidir. Ünlü müs teşrik Wiladimir Geogrgias tarafından tashih edilen Arapça metni 1888 yılında W. Guirgass tarafından Leiden'de Brill basımevinde basılmıştır. Daha sonra Kratchavsky, Ahbâr el-Tıvâl'in içinde kileri tetkik etmiş, mükemmel bir indeks düzenleyerek 1912 yılında Leiden’de yayınlatmıştır, tran’h tarihçile rin birçoğu gibi Ebu Hanife de, İran'ın ulusal tarihine te mas ettiği yerlerde kalemine bir serbesti vermiş, olaylan derin bir ilgiyle kayd ve tesbit etmiştir. Eserin her satı rında ulusçuluğun güçlü ve baskın etkisi dujoılmaktadır. Fakat buna rağmen, ysızarm olaylan tasvir ederken tarafsız bir tarihçi özelliğini korumaya samimi gayret göstermiş olduğu da inkâr edilemeyecek bir gerçektir.
53
DİPNOTLAR: (1) Dînever Irak-ı Acem'de Hemedan'dan yirmi fersahtan fazla bir uzaklıkta bulunan eski bir şehirdi. Bugün haraptır. (2) Ibn Sikkît, üçüncü hicri yüzyılda Abbasî halifelerinden Mü tevekkil Billah döneminin edebiyatçı ve dilcilerinin arasın da seçkin bir kimseydi. Mütevekkil onun bilgi ve irfanına tutkun olduğundan kendisini hem nedimleri arasına almış, hem de Mu'tezz ve Müeyyid adlanndaki oğullannın öğre tim hizmetine tayin etmişti.Fakat halife Mütevekkil ile ne dimi Ibn Sikkît arasında duygulan bakımından çok büyük bir fark vardı. Bu fark samimi ilişkilerin devam edemeyece ğini gösteriyordu. Ibn Sikkît Hz. Ali'nin oğullarına derin bir sevgi besleyenlerden, mutaassıp bir Şii idi. Halbuki Müte vekkil Billah, aksine aleytarlık taassubunda çok ileri git miş, taassubunu HzAli'nin çocuklanna kin ve düşmanlık derecesine götürmüştü. Evlâd-ı Ali'den söz edilince birisi nin gözlerinden sıcak yaşlar akıyor, diğerinin bakışların dan ise ateşler fışkırıyordu. Mütevekkil hilâfet hakkımn Ali soyuna değil Abbasîlere ait olduğu düşüncesinin genelleş mesini istiyor, Mervân bin Ebil-Cenûb gibi dalkavukların takdim ettikleri şu: "Halife Cafer'in saltanatı din ve dünya için selamettir Peygamberin mirası sizindir, adaletinizle zulüm ortadan kalkar Kızların torunları mirası istiyorlar, oysa hiç haklan yok Damat miras almaz, kız ise imamete varis olamaz Dini izlemiyorsunuz, mirasınız sadece pişmanhk olacaktır Veraseti hak sahipleri aldı neden hala onun işaretini kötü!üyorsunuz Eğer imamet sizin hakkımz olsaydı, kıyametleri kopanrdınız Hayır, vallahi miras yalnız sizindir (Abbasiler) Sizleri destekliyorum, sizi çekemeyenler de sizin işaretinizdir." gibi şiirlerden fazlasıyla memnun oluyor, şairi hil'atlara v6 ih sanlara boğuyordu. Hatta çok fazla ziyaretçi gittiği için Hz.
54
Hüseyin’in Kerbelâ'daki türbesini yerle bir ettirmiş, yerine bitkiler diktirmişti. Bu tecavüz bütün Ali yandaşlan gibi Ibn Sikkît'i de çok fazla üzmüş, koca şii, Vallahi, Umeyye gelmiş olsaydı, Peygamberinin kızının oğlu haksız olarak öldürüldü. Akrabalan ona benzerini getirdiler, İşte onun mezan jakılmış vaziyettedir Öldürülmesine ortak olmadıklan için üzüldüler, kıtasıyla bu üzüntüsünü göstermiştir. Bu durumlar Ibn Sikkıt ve Mütevekkil'in arasını açmış, zavallı şairin felâketine neden olmuştu. Ibn Hallikân ve Ibn Şıh ne’nin rivayetlerine göre, bir gün Mütevekkil, oğullarını okutan Ibn Sikkît'e: "Bu iki oğlumu mu çok seviyorsun, yok sa Hasan'la Hüseyin'i mi?" şeklinde bir soru sormuş. Ibn Sikkît aslında Mütevekkil'in Hz, Ali'nin oğullarına göster diği kin ve düşmanlığa üzüldüğünden, bu karşılaştırma dan dolayı üzüntüsü büsbütün artmış ve sevgi coşkunlu ğuyla: "Değil Hasan'la Hüseyin'i, Ali'nin kölesi Kanber'i bi le ne kendisiyle ve ne de oğullarıyla değiştiremeyeceği" yo lunda ağır bir cevapla karşılıkta bulunmuş. Mütevekkil, hiç beklemediği bu cevabı alınca son derece sinirlenerek he men Ibn Sikkît'in dilini koparttırmış ve zavallı şairi bu şe kilde öldürmüştür (H. 243 / M. 857). (Ibn Şıhne; Ibn Hallikân, H/309-312, Târihu'l-Umem ve'l-Mülûk, c. 11). (3) Ibn Baytar, Hicrî altıncı y ü ^ l sonlarında Endülüs’te Malaka şehrinde doğmuş, İtalya ve Yunanistan'da uzun süre se yahatte bulunmuş Islâm büyüklerindendir. Botanikteki ihtisasından dolayı kendisine "Nebâtt” ve "Aşşab” la:kaplan verilmiştir. Ibn Baytar, Islâm dünyasında olduğu kadar, Batılı bilginler arasında da büyük bir üne sahiptir. Doğu ve Batı'da Islâm botanikçilerinin reisi sayılmaktadır. (4) Dîneverî'nin matematik ve astronomiye dair eserleri şun lardır; 1- Kitâb fi’l-Cebr ve’l-Mukâbele, 2- Kitâb fi'l-Hisâb, 3- Kitâb fil-Vesâyâ (Bu eser vasiyetlerle ilgili hesaplamala rın çözüm şekillerinden sözeder), 4- Kitâbu'l-Ehvâ (Bu eserde yazar, Doğulu bilginlerin sema ve hava boşluğuyla ilgili bilgilerini toplamıştır.) Kâtip Çelebi Keşfü’zZünûn'da Dîneverî’nin "Zîc-i Ebu Hanîfe" adıyla bir de yıl dızların yerlerini ve yörüngelerini göstermek için hazırlan
55
mış cetvelinin bulunduğunu haber vermektedir. (5) Dîneverî'nin Kitâbu'n-Nebât adındaki eserinin Ibn elMesîh hattıyla yazılmış bir nüshasının sırtında, Dîneverî’nin vefat tarihine ilişkin olarak "Ebû Hanife Ahmed bin Dâvud el-Kneverî 282 yılının Cemaziyel-ulâsımn pazartesi gecesi vefat etti” şeklinde bir kayıt vardır. Bu nunla birlikte Dîneverî'nin 281 veya 290 yıllarında vefat et tiğine ilişkin rivayetler de vardır. Fakat 282 tarihi, Keşfil'z-Zûnûn'un Târih-i Ebi Hanîfe'den bahseden bölümüyle de desteklenmektedir. (6) Ahbâr el-Tıval'in içeriğini, yazar, kitabın girişinde şu şe kilde açıklamaktadır: "Bu kitapta. Ademden Yezdgerd b. Sehriya b. Kisra Ebruveyz'e kadar gelip geçen kralların ve hüküm sürmüş Kahtan, Rum, Türk hükümdarlann, imam ve halifelerin haberlerini, Nehrevan'i, Hüseyin b. Ali'nin katlini, îbn Zübeyr fitnesini, Ezarika'nın ortaya çıkışını ve savaşlarım, Muhtar b. Ebi Ubeyd’in haberini, onun, sonra da İbnü'l-Eş'as’ın Haccac'a isyan sebebini, aralarında olup bitenleri, Abdülmelik b. Mervan'ın ve oğlu Velid'in, Ömer b. Afadülaziz'in ve Emevi devletinin sonuna kadar halifelerin siretini, Abbasi devletini, Ebu Müslim’in hikayesini, Mansur'un Bağdad'ı inşasım, Emin’in hilafetinin sonuna kadar halifelerin yaptıklarım, Me’mun ve Mutasım'ın siretini, Babek'in hayatı ve savaşlarım özet halinde zikrettim."
56
EBU MÜHAMMED ABDULLAH BİN KUTEYBE EL-DÎNEVERÎ Kitâb el-Maârif
Tarih ve hadiste olduğu kadar Arap dili ve edebiya tında da önemli bir yeri olan İbn Kuteybe, Ebu Hanîfe elDîneverî'nin çağdaşlarındandır. Babası Merv'li olduğu için eski kitaplardan bazılannda "Mervezî" nisbesiyle de anılmış olduğunu görüyoruz. Fakat kendisi Merv'de de ğil Bağdat'ta doğmuştur (H. 213 / M. 828).^*^ tbn Kuteybe, çağının en seçkin kişiliklerindendi. tshak bin Râheveyh, Ebi tshak İbrahim bin Süfyan ve Ebi Hâtim es-Sicistânî gibi değerli kişilerden ders almış, kendisi de oğlu Ahmed ve İbn Dersteveyh Fârisî gibi seç kin insanları yetiştirmiştir, tbn Kuteybe Arap dilinin en büyük imamlarından sayılır. Lügat ve nahivde bir otori te olduğu kadar hadîs, tefsîr ve Kur'an ilimlerinde de ta nınmıştı. Bağdat’ta geçen hayatı kitap yazma ve ders verme ile özetlenebilir. Büyük bir vukuf ve özenle yazdığı eserleri ve bizzat verdiği dersler, yaptığı değerli açıkla malarla dinleyicilerini büyülerdi. Bir ara kadılık göre viyle Pînever’e gitti. Fakat ders verme ve eser yazma uğ raşılarını her mevkinin üstünde gördüğü için bu görevde fazla kalmadı. İstifa ederek Bağdat'a döndü ve orada
57
eserlerini yazmaya ve ders vermeye devam etti. Hayatı nın son gününe kadar bu tatlı uğraşı bırakmadı. İbn Kuteybe'nin ölümü ani ve feci olmuştur: Rivaye te göre bir gün sabahleyin fazlaca keşkek yemiş. Kendisi ni birdenbire ateş bastığından acı acı feıyat ederek bayıl mış ve bir daha ayılamamıştır (H. 276 / M. 889). Ibn Kuteybe'nin çeşitli konularda birçok eserleri vardır. En önemlileri G arîbü'l-K ur'an, Garîbü'lHadîs, Uyûnü'l-Ahbâr, Edebü'l-K âtib, M üşkilü'lK u r'a n , M ü şk ilü 'l-H a d îs, T a b a k â tü 'ş-Ş u a ra , K itâ b ü 'l-H a y l, Kitâİ) f î D elâ iiü 'n -N ü b ü v v e, Câmiü'n-Nahv el-Kebîr ve Kitâb el-M aârif adlı eser leridir.^**^ İbn Hallikan, bunlardan başka birkaç eserini daha sajrmaktadır. İbn Kuteybe’nin bütün yazdıklannı, ken disi gibi erdemli ve aynı zamanda fakîh bir kimse olan oğ lu Ebu Cafer Ahmed istinsah etmiş ve çoğaltmıştır. Bü tün bu eserleri içinde İbn Kuteybe'nin adını yaşatan, özellikle halife Mu'temid Alallah'ın veziri Ebu'l-Hasan Ubeydullah bin Yahya bin Hakan adına ithaf ettiği Edebü'l-Kâtib ile Kitâb el-M aârif tir. Bunlardan Ede bü'l-Kâtib, Ebu Muhammed bin es-Seyyid el-Batalyûsî tarafından el-İktidâb fî Şerh Edebü'l-Küttâb adıyla şerh ve izah edilmiştir. Kitâb el-Maârif: İbn Cerîr ve Mes'ûdî gibi en büyük tarihçilere kay nak olan bu eser, Ahbâr el-Tıvâl gibi, Hicrî üçüncü yüz yıldan bize kadar ulaşabilen en değerli belgelerdendir. İbn Kuteybe, Ahbâr el-Tıvâl yazan Ebu Hanife’den altı yıl önce vefat ettiğine göre, Kitâb el-M aârif ile Ahbâr el-Tıvâl’e, aynı dönemin ürünleri gözüyle bakabiliriz. Bununla birlikte Kitâb el-Maârif i yazarken bu eserden
58
yararlandığını savunanlar da vardır. Fakat bu iddiaya rağmen, içerikleri bakımından bu iki eser arasında açık farklar göze çarpmaktadır. Ahbâr el-Tıvâl'de daha çok İran tarihine önem verilmiş, İslâmî dönemden bahseden sayfalarda bile en büyük pay İran'la ilgili olaylara ayrıl mıştır. Kitâb el-M aârif ise daha çok Arap tarihiyle ilgi lidir. Ahbâr el-Tıvâl'e oranla daha iyi bir düzene sahip olan Kitâb el-Maârif, Islâm'dan önce Arapların soy ve teşkilâtları, Yemen ile Şam ve Irak'ta kurdukları hükü metler hakkında önemli aynntılan içine almaktadır. İs lam öncesi İran tarihine ayrılan sayfalar ise çok azdır. Kitâb el-Maârif, Peygamberimizin hayatı ile Hicrî üçüncü yüzyıl ortalanna kadarki olaylar bakımından da büyük bir değere sahiptir. Özellikle tabiin ve müctehid1er ile bu çağlarda yetişen hadisçi, kıraatçi, dilci, şair ve ilim adamları hakkında verdiği bilgilerle İslâm medeni yeti tarihini oldukça aydınlatmaktadır. Herhalde Kitâb el-Maârif, içerdiği eski şeylerle Hicrî birinci ve ikinci yüzyılların toplumsal çehresini tanıttığı gibi, cahiliye Araplannın dinlerine, siyasî konumlarına, kabile ve soy teşkilâtına ve tarihi savaşlarına ilişkin olarak verdiği bilgilerle İslâm öncesi Arap tarihini oldukça aydınlat maktadır. Kitâb el-M aârif Mısır'da basılıp yayınlan mıştır.^***’
59
DtPNOTLABî (*)
Ibn Kuteybe Bağdat'ta değil Kttfe'de doğmuştur. Zaten nisbelerinden birinin de el-Kûfî olması bunu gösterir (Bkz. İslâm Ansiklopedisi, Ibn Kuteybe maddesi) (Y.K.). (**) Ibn Kuteybe'nin eserleri arasında şunları da sayabiliriz: Kitâb Te'vîl el-Rüya, K itâb el-M esâil ve'l*Cevâbât, K itâb T e'vîl M uhtelif el-Hadîs, Kitâb el-RahI ve'lMenzil, Kitâb el-Şarâb. (Y.K.) (♦**) Kitâb el-Mârârif, bundan daha önce Wüstenfeld tarafindan (Göttingen, 1850) yayınlanmıştır. (Y.K.) Kiiâb el'M aârif ve Kitâb Te'vîl M uhtelif el-Hadîs Türkçeyc çevrilerek yayınlandı: el-Maarif, ç. Haşan Ege, Şelale Yayınlan, İstanbul, tarihsiz. Hadis Müdafası, çev. M. Hayri Kırbaşoğlu, Kayıhan Yayınlan, İstanbul, 1979. (R.)
60
EBUBEEtR MUHAMMED BÎN YAHYA EL-SÛLÎ
Hicrî dördüncü yüzyılda Islâm kültürü başlıca üç önemli şahsiyet tarafından temsil ediliyordu. Bunlann her üçü de Türktür. İçlerinden' Ebu Nasr Fârâbî felsefe, hikemiyât, sosyoloji ve musikîde; Emîr Ebu Nasr bin Arak matematik ve astronomide; Ebubiskir el-Sûlî ise edebiyat ve tarihte Türk dehasının hayret verici gücünü gösteriyordu. Ebu'r-Reyhân Bîrûnî gibi bir derya tara fından "Üstadım" hitabıyla yüceltilecek kadar yüksek bir erdem ve irfana sahip olan Emîr Ebu Nasr bin Arak/^^ ünlü İbnü't-Türk el-Cîlî’den sonra matematikte Türk de hasının keşfedicilik gücünü temsil etmiş, Fârâbî ise fel sefede özel bir ekolün kurucusu, musikide yaratıcı bir sa natçı olma mertebesine yükselmişti.^^^ Ebubekir bin Sülî'ye gelince, bu da Arap edebiyatı nın şaheserleri arasında sayılabilecek değerde parçalar bıraktığı gibi, Arap edebiyatı tarihiyle Abbasîler tarihini de yaşatmıştır. Büyük babası olan Cürcân emirlerinden Sol'Tigin, bir zamanlar sinesinde Mazdeizm'in hiç sön meyen en büjrük ateşgedelerini saklamış olan Gürcan'da ileri gelen emirlerden birisiydi. Müebbid'lerin sürekli telkinleri sonucunda Firuz adındaki kardeşiyle birlikte Mecusîliği kabul etmişlerdi. Fakat Hicri birinci yüzyılın
61
sonlanna doğru cömertlik ve elaçıklıgı, nüfuz ve sulta ba kımından Emevîlerin Bermekîleri sayılan Âl-i Muhalleb'in cesur ve amansız oğlu Yezid bin Muhalleb, halife Süleyman döneminde Taberistan, Dehistan ve Gürcan bölgelerini kanlara boğarak fethettiği zaman, eman ver diği binlerce Türk'ü boğazlatmasına rağmen, kahraman lığına tutkun olduğu Sol-Tigin'i öldürtmeye kıyamamış, aksine kendisine büyük iltifatlarda bulunarak emirleri arasına katmıştı. Sol-Tigin, halife Süleyman'ın amansız komutanına kendisini çok çabuk sevdirdi. Hatta onun teklifiyle tslâm dinini kabul etti. Sol-Tigin, Yezid bin Muhalleb'in ikbal çağında kurulan bu dostluğa, Ömer bin Abdülaziz'in tah ta çıkışıyla başlayan talihsizlik zamanında da sadık kal dı. Hatta Yezid bin Muhalleb, can düşmanı olan Yezid bin Abdülmelik'in tahta çıkışını haber alır almaz hapis ten kaçarak Basra'da Emevîler hanedanına karşı Benî Muhalleb devletini kurmaya kalkıştığı zaman, en sadık destekçilerinden biri de Sol-Tigin oldu. Türkler, Emevîlerin Mâverâünnehir, Harizm ve Ho rasan dolaylanndaki kanlı saltanatlarından o kadar bık mışlardı k’ eman vermiş olmasına rağmen binlerce Türk'ü yine Emevîler adına boğazlayan bir komutana ar ka çıkmaya karar vermiş, birçok savaşçı Sol-Tigin'e ka tılmıştı. Sol-Tigin, emri altındaki bu yiğitlerle Yezid bin Muhalleb ile Benî Ümeyye prenslerinden meşhur Mesleme arasında meydana gelen kanlı maceralara katıldı. Muhalleboğullannın bu kahraman, fakat bahtsız çocu ğunu, Akr savaşında ölünceye kadar savundu. Sol-Tigin ve oğulları Emevîler döneminde askeri ba kımdan ne kadar parlak başarılar gösterdilerse, torunla rı da Abbasîler döneminde ilim ve edebiyat alanında o kadar yüksek bir mevki kazanmışlardır. Ebubekir Mu-
62
hammed eİ-Sûlî'nin babasının amcası İbrahim bin Abbas el-Sûlî, Arap edebiyatının en büyük sanatçıları sırasına yükselmiş, el-Mu’tasım ve el-Mütevekkil gibi halifeler tarafından büyük makamlara çıkarılmıştı/®^ Ebubekir Muhammed bin Yahya el-Sûlî, ötedenberi tanınan tarihî bir aileye mensup olduğundan ve irfan di rayetiyle ün kazandığından çok erkenden Abbasî halife lerinin takdirini kazanmış, Bağdat saraylanna gidip gel meye başlamıştı. Halife el'Muktefî Billah, Arap edebiyatı ve tarihine vakıf ve meclislerin süsü olan Sûlî'yi nedimleri arasına aldı. Sûlî'nin satranç oyunundaki ustalığı ise onun elMuktedir Billah döneminde de nedimlikte kalmasını sağladı. Hatta el-Muktedir Billah kendisini oğlu Ebu'l-Abbas Ahmed'in öğretimiyle görevlendirdi. Bu münasebetle kö tü yönetimin ve ahlâkî sefaletin merkezi olan Bağdat sa rayına bağlanarak Abbasî Devletinin çöküşe doğru iler leyişini daha yakından izlemeyi başardı. Bu sırada Bağdat sarayı ibret verici bir sahne görünüşündeydi. Halife Muktedir Billah, devletin yönetimini saray kadınlarıyla hadım ağalanna bırakarak zamanını zevk ve safa içinde geçiriyordu. Vilâyetlerde valiler, ku mandanlar bağımsızlık ilânı ile kanlı karışıklıklar mey dana getirirken hilâfet sarayının kapı ve penceresinden saz ve tef seslerinden başka bir şey duyulmuyordu. Doğuda Samânîler, Necd ve Bahreyn'de Karmatîler, Deylem ve Taberistan'da Atruşîler Abbasî saltanatını sarsarken ateşli bir şii olan Ebu Abdullah da Mağrib di yarında hüküm süren Ağlebîlerin sefih ve ayyaş varisi Ziyadetullah'ı yenip uzaklaştırarak Ca'fer-i Sadık'ın büjrük oğlu İsmail'in torunlarından Abdullah el-Mehdî'yi irşad postundan saltanat tahtına çıkarmış, Asya'daki
63
Abbasî hilâfetine rakîp olarak Afrika'da bir Şii hilâfeti kurmuştu. Sûlî, nefsî arzulannın esiri olan kararsız ve iradesiz Muktedir Billah'ın, bu duruma karşı gereken önlemleri alacağına, Hadım Munis ile nasıl bir serüvene atıldığına, feci sonuna nasıl yuvarlandığına tanık oldu. Siyasî alan da olduğu kadar dinî ve toplumsal alanda da çok garip bir görünüş arzeden bu dönemin bütün olaylarını derin bir ilgiyle izledi. Tarihçi îbn Cerîr'e karşı Hanbelîlerin ayaklanışını, Hallac-ı Mansur'a Muktedir'in veziri Hâmid’in işkencelerini, Maveraünnehir'de peygamberlik iddiasıy la ayaklanan bir hokkabazın sonunu. Mutezile ile Cebri ye taraftarlarının mücadelelerini, Arap yazısını Kûfî'den Nesih'e çeviren büyük sanatkâr, fakat hilekâr îbn Mukle'nin hayret verici entrikalarla Muktedir Billah'ın hale fi ve kardeşi Kâhir Billah'ı nasıl düşürdüğünü gördü. Bu serüvenler sonucundaSulî'nin öğrencisi Ebu'l-Abbas Ahmed, vezir îbn Mükle ile emîr Sıma tarafından hilâfet makamına getirildi. Öğrencisinin ikbali, Sülî'nin bilgi alanını daha çok genişletm eye yardım etti: Şelemğânî'nin ve bağnaz Hanbelilerin siyasî buhranlar dan yararlanarak dinî ve toplumsal alanda çıkardıkları kargaşalıkları gördü. Gerçekten bu zamanlarda Şelemğânî, hulûl ve tenasüh gibi, ilkel dönemlerin küflü inançlarını yayarken bağnaz Hanbeliler de aynı nitelik te olmak üzere; Allah'ın yeryüzüne inip çıktağına dair ca milerde vaazlar veriyor, müslümanlığa pek kaba bir mücessemelik kisvesi giydiriyorlardı. Îlhâdî bir amaç izle yen Karamıta ise, yer yer meydana getirdiği kanlı ^vaşlarla müslümanlara kan ağlatıyordu. Abbasî İmparator luğunun geleceği bu parçalanmalarla belirleniyordu: Mı sır'da Ihşîd, Diyarbakır ve Musul'da Benî Hamedân, Bahreyn ve Yemâme'de Karmatîler, Basra'da îbn Râik,
64
Ehvâz'da tbn Berîdî, Fâris'te Büveyhoğullan, Kirman'da Muhammed bin îiyâs... bağımsız olarak hüküm sürüyor, merkezi her vesile ile tehdit etmeye devam ediyorlardı. Sûlî, Râzî Billah'ın bu zorluklar karşısında nasıl didindi ğine, Ibn Mukle'nin entrikalarıyla nasıl oyalandığına ya kından tanık oldu. Fakat, gerek sarayda ve gerekse dışarda dönen entrikalara asla karışmadı. Bütün bu facia lara ibretle bakan bir seyirci olmakla yetindi. Grerçi eğitimi altında yetişen Râzî Billah'ın tahta çı kışıyla sarayda yeni bir hayat başlamıştı. Edîb ve cömert bir kimse olan Râzî, Dârüs-Selâm'ın saz ve tef sesleri ta şan salonlarını birer ilim ve edep yeri haline sokmuş, kendi ihtiraslarını değil, halkın refah ve mutluluğunu düşünen kimselerin telkinleriyle orduyu düzene koyma ya ve devlet işlerini bizzat yönetmeye kalkışmıştı. Fakat Abbasî devletinin temelleri sarsılmıştı. Razî Billah tu tulduğu istiskâ Gtannda su birikme) hastalığından dolajn vefat edince (H. 229 / M. 843), yıkıhş alabildiğine hız landı. Râzî'nin halefi el-Muttakî Billah döneminde Bas ra valisi Ibn Berîdî, hilâfet başkentini istilâ ederek hali feyi yirmi atlı ile Musul'a, Hamedanoğullanndan prens Nâsıru'd-Devle'nin yanına kaçarak sığınmak zorunda bıraktı. Sûlî, büyük bir edip olduğu kadar bir sanat dehası da olan İbn Mukle'nin siyaset alanında çevirdiği entrikalar, beslediği ihtiraslarla sürüklendiği feci ve ibret verici so nun seyircisi oldu. îbn Râik'in emriyle sağ eli kesilen ve servetine el konulan bu bedbaht dahinin, hayatını ka zanmak için sol eliyle yeni baştan yazı yazmaya çalıştığı nı, arkadan sol eliyle dih de kesildikten sonra sefalet ve çaresizlik içinde can çekişerek öldüğünü; İbn Berîdî'nin Bağdat'a doldurduğu vahşet sürülerinin burada oturan lara reva gördükleri kötülükleri ve zalimlikleri ibretle
65
seyretti. Bağdat'ın ne kadar vahşice talan edildiğine tanık oldu. Sûlî, Hulûliye ve Mücessime gibi ilkel mezheplerin çarpışmalarından başka, yeni ortaya çıkan filozoflarla kelâmcıların tartışmalarına da karıştı. Her yanı saran dinî bunalıma karşı Ebu'l-Hasan el-Eş'arî’nin açtığı mü cadelenin bütün aşamalarını izledi. Eş’arî'nin, kırk yaşı na kadar bağlı kaldığı Mutezile mezhebine karşı isyan bayrağını açarak hocası ve mezhebin imamı Ebu Ali Cübbâî'yi susturduktan sonra sarsılmaz bir kararlılıkla dinî bunalımın önünü aldığını gördü. Sûlî, zorbalardsuı Torun'un Sindiye'de el-Muttakî Billah'ın gözlerine mil çekerek el-Müstekfî'yi iktidara geti rince, kanlı facialarla matem yerine dönen Dârü'sSelâm'dan uzaklaştı. Bu arada kendisi de Hz. Ali'nin oğul larının tarafını tutmakla suçlanarak sıkı bir takibata uğ radı. îbn Mukle'nin sonuna uğramamak için Basra'ya ka çarak gizlenmek zorunda kaldı. Hayatının kalan kısmını burada eserlerini yazmaya ayırarak Hicrî 335 (M. 946) yı lında vefat etti. Sûlî, Arap edebiyatı hakkında çok derin incelemelerde bulunmuş, şairlerin biyografileriyle ilgili olarak alfabetik bir Tabakâtü'ş-Şuarâ yazmıştır. Bun dan başka Ebu Temmâm, Ebu Nüvâs ve eİ-Buhterî ile di ğer birkaç büyük şairin hayatları ve edebî eserlerine dair birçok incelemeler yazmıştır. Sûlî'nin en önemli eseri Ahbârü'l-Karâmıta adlı kitabıyla A bbasiler Tarihi'dir. Büyük bir öneme sahip olan bu eserin yazma bir nüshası Kahire kütüphanelerinde bulunmaktadır.(*) DİPNOTLARi (1) Ebu Nasr bin Arak, Hicrî dördüncü yüzyılın ünlü matematik çilerinden olup hayatımn büjrük bir bölümünü Harizm'de ge çirmiş, daha sonra Ebu Reyhan Bîrûnî ile birlikte Sultan
66
Mahmud Gaznevî'nin başkentine gitmiştir. Veinrick gibi bazı AvrupalI yazarlar, Ebu Nasr künyesine bakarak bu zatı
Fârâbî ile kanştırmışlardır. Arap yazarları ise adım Eıiiîr Nasr Mansur bin Ali bin Arâk şeklinde kaydetmişlerdir. Bu radaki Arâk sözcüğünün Türkçedeki Erak'tan bozulduğunu kesin olarak söyleyebiliriz. Kaşgarlı Mahmud’a göre "Ank" zayıf ve nahif adam, "Erk" ise yürekli, bahadır ve hükmü ge çen adam demektir. Emir Ebu Nasr matematik ve astrono miyle ilgili birçok eser yazmıştır. Kürevî trigonometrinin çö zümünde şekkü'l-kıta' yerine en önce şeklü'l-mugniyi kul lanma metodunu kullanmakla ünlüdür. Ebu Reyhan Bîrûnî, bu zatın el-M acastii'ş-Şâhî eseriyle, diğer on kita bından büyük bir takdirle söz etmektedir. İslâm dünyasında yetişen matematikçilerin reisi olan Ebul-Fazi Abdülhamîd bin Vâsi' el-Hasîb'e gelince,bu zat Cîlli bir Türkün oğlu oldu ğu için İbnü't-Türk el Cîlî adıyla tamnmiftır. îbn el-Rıftî'den öğrendiğimize göre İbnü't-Türk el Cîlî'nin özellikle hesap ko nusunda yazdığı önemli kitaplan vardır. (2) Türk Filozofu Fârâbî adh eserimize bakınız. (3) İbrahim bin Abbas el-Sûlî, Arap edebiyatımn en büyük şair lerinden (mübdi') biridir. Nazımlan kadar nesirleri de birer belagat örneğidir. Abbasî vezirlerinden meşhur Muhammed bin Abdülmelik bin el-Zeyyât aleyhine yazdığı hicviye ler o zamanlarda herkes tarafindan ezbere okunuyordu. Hicrî 243 (M. 857) yılında Sermenre'y’de vefat etmiştir. (*) Sûlî'nin Abbasîler tarihi "Kitâb el-Evrâk fi A hbâr elA bbâs v e Eş'arihim " adını taşımaktadır. Şimdi ancak parçalar halinde mevcut olan bu kitabın beş veya altı ciltten oluştuğu, fakat tamamlanmadan kaldığı anlaşılmaktadır. Avrupa'da bu kitabın bâzı bölümleri değişik isimlerle basıl mıştır. Önemli eserleri arasında Kitâb el-Vüzerâ ile, dev let memurları için edebî ve teknik bir el kitabı olan Adab el* Küttâb'ı da sayabiliriz. Sûlî bir edebiyatçı olarak özellikle Abbâsîler dönemi şairlerinin Dîvan'lannı toplayıp tertip etmekle de ün kazanmıştır. Yu karıda Günaltay'ın andığı üç şair'in Divan'lanndan başka Müslim bin el-Velid, Ibn el-Mu'tezz, Abbas bin el-Ahnef, elSenevberf ve Ali bin el-Cehm gibi şairlerin Divanları da tu arada sayılabilir. (Y.K.)
67
EBU HÜSEYN ALt BİN ALİ EL-MES'ÛDÎ Mürûcü'z-2^heb ve Maâdin el-Cevâhir
Saygıdeğer atası îbn Mes'ûd'a nisbetle Mes udî laka bıyla anılan bu ünlü tarihçi, Irak'm ilim bakımından şan lı bir döneminde, yani Hicrî üçüncü yüzjnlın sonlarında Bağdat'ta doğmuş^^^ ve 346 (M. 957) yılında Mısır'da Fustat (eski Kahire) şehrinde vefat etmiştir Öğrenimini, Harun Reşid'lerin, Me'mun'lann bütün dünyanın beğenisini kazanan çalışmalarıyla dördüncü yüzyılda tslâm kültürünün merkezi haline getirdikleri Bağdat'ta tamamladıktan sonra, Hicrî 300 (M. 912) yı lında, yani henüz nisbeten genç bir yaştayken uzun ve yorucu bir geziye çıkmış, gençliğini görmek ve öğrenmek arzusuyla seyahatlerle geçirmiştir. Mes'ûdî, bu gezi sırasında İslâm dünyasının çeşitli yörelerini dolaşmış, kendi deyimiyle, bugün Uzak-Doğu’da ise yarın batıya gitmiş, yorulmak bilmeyen güneş gibi hiçbir kervanın geçmediği yerleri görmüş^®\ Hicrî 300 yılında Multan ve Mansûre'yi ziyaret ettikten sonra Fâris ve Kirman'ı dolaştırmıştır. Bağdat'tan çıktıktan üç yıl sonra Mes'ûdî'jri Hindis tan'da görüyoruz. Hindin Kambay ve Saymur şehirlerin de bir süre kalarak dinleniyor. Sonra yılmaz bir kararlı-
68
hkla Hindistan'dan Seylan adasına geçiyor (H. 304 / M. 916). Oradan Kanbalou'ya, yani bugünkü Madagaskar'a veya Zengibar'a gidiyor. Bu yol üzerinden Amman taraf larına uğruyor. Soiıra Suriye, Mısır, Mağrib ve Endülüs yöresine ziyaretle İlmî incelemelerine devam ediyor. Mürûc ez-Zeheb'in fazla aydınlık olmayan bir iba resi, Mes'ûdî'nin Malezya kıjnlannı ve Çin sahillerini de ziyaret ettiği sanısını vermektedir. Fakat Hazar Denizi yöresi ile Kızıldeniz'in doğu sahillerini dolaştığına dair hiçbir belge yoktur. Mes'ûdî hayatının en parlak yıllarını bu şekilde, bir ülkeden diğerine gezmekle geçirmiş, fakat nüfuz edici bir bakış ve eleştirici bir düşünceyle her gördüğü, her uğ radığı ülkenin tarihî ve coğrafî durumlarını araştırmış, bu sayede adını ölümsüzleştiren o büyük eserlerini orta ya koymuştur. M ürûc ez-Zeheb'den, Mes'ûdî'nin Hicri 314 (M. 926) yıhnda Filistin'de Taberiye'de bulunduğu, arkasın dan Sûriye'ye geçtiği ve Hicri 332 (M. 943) yılında da Bas ra'ya gittiği anlaşılıyor. Büyük tarihçiyi hilâfet merkezini bırakarak uzun bir geziye çıkmaya sürükleyen etkenlerden en önemlisi, o sıralarda îslâm dünyasının çeşitli bölgelerinde yeniden yeniye ortaya çıkan ilim merkezlerinin çekiciliği oldu ğunda kuşku yoktur. Eserlerini nasıl bir etki altında yaz mış olduğunu anlamak için, doğduğu ülkenin ve içinde yaşadığı yüzyılın kültür düzeyini araştırmak gerekir: Mes’ûdî, üçüncü yüzyılın sonlarına doğru Bağdat'ta doğ muştu. Bu yüzyılın başlarında Me'mun'un açtığı Dârü'lHikme'lerle en jrüksek açılımına kavuşan Bağdat, yüzyı lın sonlarında ve özellikle dördüncü yüzyılda eski par laklığını yitirmeye başlamış, siyasî bölünmelere uğra yan geniş tslâm ülkesinin her yanında yeni yeni bilgi
69
merkezleri yükselm eye başlam ıştı. Bu yeni merkezler görkem li kültürleriyle Bağdat'la rekabet ediyorlardı. Uzak yörelerde yetişen genç zihinler Bağdat'a koşacak larına, bu yeni kurulan merkezlerde toplanıyorlardı. Kuşkusuz Mes'ûdî de öğrenimini Bağdat'ta tamam ladıktan sonra, öğrendiklerinin zihnini doyurmadığını anlamış, zamanın adetlerine uyarak o yeni merkezleri ziyaret etmek hevesine düşmüş, oralardan daha çok fe yiz almak umuduyla bu uzun seyahat yolunu seçmişti. Gerçi bu yüzyılda Bağdat, son gayretleriyle geçmiş teki ihtişamını korumaya çalışıyordu. Fakat artık îslâm ufuklarında batan irfan yıldızlarını kendi yörüngesine çekecek kadar cazibeli değildi. Hatta Mes'ûdî gibi, sine sinde doğmuş keskin zekâları bile kendi çevresinde tuta mıyordu. Çünkü siyasî bölünmeler, ötedenberi düşünce faaliyetlerine de önderlik edene halifelerde eskisi kadar nüfuz ve etki bırakmamıştı. Bağdat, Mes'ûdî'nin vefatından sonra, yani dördün cü yüzyılın sonlarına doğru Adudu'd-Devle sayesinde ge çici bir süre için eski kültürel parlaklığını kazanmış, di ğer ilim merkezlerini etkisi altında bulundurmuştur. Fa kat bu dönemden sonra ise ebediyen sönmüştür. Büveyhoğullannın en gayretli çocuğu olan Adudu'd-Devle, kül türün de aydın bir koruyucusu olduğundan, Bağdat'taki sarayı alimlerin toplantı yeri ve edebiyatçıların mahfeli haline getirmiş, Abbasîlerin hilâfet başkenti yine şenlik li bir merkez görünümü kazanmıştı. İşte Mes'ûdî, Islâm dünyasının siyasî bakımdan bö lünmelere uğradığı, fakat buna rağmen her yanda geniş bir fikir hareketliliğinin görüldüğü böyle bir yüzyılda,
yılmaz bir kararbhk ve sarsılmaz bir cesaretle îslâm ege menliği altındaki her tarafi dolaşmış, her yöreyi gezmiş, tarihî ve coğrafî incelemelerini gözlemleriyle de genişlet-
70
miş ve desteklemiştir. Hem tarihtçi hem fakîh ve hem coğrafyacı olan Mes udî, doktorlar arasmda da (Tabakatu'l-etibba) özel bir yer işgal eder. Adı yüzyılın tıb bilginleri arasında da geçmektedir.^"*^ Mes udî'nin bir eserini çeviren Silvestre de Sacy, araştırmalarına dayanarak Mes udî'nin toplam eserlerinin ondokuzu bulduğunu ifade etmektedir.*®^ Fa kat Ebu'l-Mehâsin, tarihçinin eserlerinin sajnsını yirmiüçe çıkarmaktadır. îbn Kutbî ise, Feyâtül-Vefeyât'ında^ bu kitaplardan yalnız on tanesinin adını anmış, di ğerlerini sessizlikle geçiştirmiştir,*®^ Fakat tarihçilerin bizzat kendisinin, en son eseri olan Kitâb el-Tenbîh v e'l-isrâ f ında, yeri düştükçe adlarını andığı kitapları nın sayısı ondokuza ulaşmaktadır.*’ ^Keşfü'z-Zünûn'da bunlardan ancak bir kısmının adlan geçmektedir. Mes'ûdî'nin kendi ifadelerine bakılırsa bu kitaplardan Ahbâr el-Zaman ve Kitâb el-Evsat gibi bazıları 20-30 ciltten daha az değildi. Tarihçinin büyük bir kısmı seyahatlarle geçen hayatında bu kadar muazzam eserler yaz mayı başarması gerçekten hayret vericidir. Fakat onun tarihle ilgili eserlerinden bize ancak M ürûc ez-Zeheb ile Kitâb el-Tenbih'i ulaşabilmiştir. Öteki kitaplarına şimdiye kadar ne Avrupa'da ve ne de Doğu kütüphanele rinde rastlanamadığına göre, bunların zamanla yok ol duğu yargısına varmamız gerekmektedir.*®^ Mes'ûdî daha çok tarih ve coğrafya bilgini olarak ta nınmasına rağmen, tıb alanında da önemli buluşlarının olduğu îbn Baytar gibi büyük ilim adamlarının tanıklı ğıyla sabittir.*®' Silvestre de Sacy, Mes'ûdî'nin eserleriyle ilgili incelemesinde bu duruma dikkatleri çekmekte dir.**»' Mes’ûdî'nin en son eseri Kitâb el-Tenbih'tir. Bu eserini o, Hicrî 344 (M. 955) yılında Fustat'ta yazmıştır.
71
Goeje.bu önemli eseri 1894 yılında Leiden'de nefis bir şe kilde basarak yayınlamıştır. Silvestre de Sacy ise daha önce bu eser hakkında uzun bir inceleme yazmıştı. Daha sonra Baron Carra de Vaux, Kitâb el-Tenbîh ve'lİşrâ f 1 Fransızcaya çevirerek Le Livre de l'Avertissement et de la Revision adıyla Paris’te yayınlanmıştır. Birçok coğrafi kıssalardan oluşan Kitâb el-Acâyib adlı eser de Mesudî'ye isnat edilmektedir.^^’ Fakat Kitâb el-Acâyib, ilmî olmaktan çok efsanelere dayanan bir derlemedir. Mes udî'nin en büyük tarihî eseri A hbâr ez-zaman'ıydı. Yarar uzun gezilerinin ve derin incelemeleri nin ilk ürünü olarak bu eserini yazmıştı. M ürûc ez-Zeheb'in başında Ahbâr ez-Zaman'ın içeriğiyle ilgili hayli bilgiler verilmektedir. Buradan anlaşıldığına göre, yazar bu eserinde coğrafyadan dâ uzun uzadıya bahsetmiş, yeryüzünün şekli, dağlan, denizleri, nehirleri, gölleri hakkında ayrıntıU bilgiler vermiş, jeolojik dönemlerden söz etmiş, denizden karaya ve karadan denize dönüşen yerleri göstermiş, yeryüzündeki iklimleri açıklamış, dağların durumlarının ve yıldızların hareketlerinin ik limlerin değişmesi üzerindeki etkilerini anlatmış, tarih öncesi zamanlar hakkında Hindlilerle diğer kavimlerin inancını naklettikten sonra, semavî kitapların bu konuy la ilgili olarak verdikleri bilgileri aktarmıştır. Bu girişin arkasından ilk çağların hükümdarlarını, yıkılan ve yok olan milletlerin tarihlerini, çeşitli ırkları ve dinleri, bun ların felsefelerini anlatmış, sonra peygamberler tarihine geçmiştir. Hz. Muhammed (s)'e gelinceye kadar geçen peygamberlerin tarihlerini ayrıntılarıyla aktardıktan sonra İslâmî döneme girmiş, Hz. Peygamberin doğu mundan irtihaline kadar bütün hayatını ve savaşlarını geniş olarak tasvir etmiştir. Yirmi cildi aşkın olduğu an
72
laşılan A hbâr ez-Zaman'm son ciltleri Râşid Halifeler ile Emevî ve Abbâsîler’e aynimış, halife el-Muttakî Billah dönemine, yani Hicrî 332 (M. 943) yılına kadar mey dana gelen olaylar ayrıntılarıyla anlatılmıştır/ Mes udî, daha sonra Ahbâr ez-zaman'ını özetleye rek Kitâb el-Evsât'ını yazmıştır/^^^Kitâb el-Evsât da Ahbâr ez-Zaman gibi Islâm dünyasında birbiri peşin den ortaya fikan müthiş karışıklıklar arasında kaybolup gitmiştir. Şükretmek gerekir ki, bu iki eserin seçilmiş bir özeti olan M ürûc ez-Zeheb, zamanın yıkıcılığından kurtularak bize kadar ulaşabilmiştir. Ömrünün büyük bölümünü ülkesi dışmda geçiren Mes udî, seyahatini bitirdikten sonra da yine Irak'ta kal mamış, bizce bilinmeyen bazı sebeplerden dolayı Irak dı şında yaşamaya mecbur olmuştur. Böylece görüyoruz ki bu büyük tarihçi, hayatının son on yılını bazan Suriye'de ve bazan da Mısır'da geçirmiş ve nihayet Fustat'ta vefat etmiştir (H. 345 veya 346 / M. 956 veya 957). M ürûc e2-Zeheb ve M aâdin el-Cevher: Mes'üdî’nin eserleri içinden bize kadar gelebilen bu değerli tarih, kendi anlattıklarına göre, Ahbâr ez-Za man ve Kitâb el-Evsat'ın seçilmiş bir özetidir. Mes'ûdî, bu iki büyük eserinin içeriğini özetleyerek ve en önemli gördüğü noktalan aynen bırakarak, ilmi ve tarihî birçok faydalı konular ekleyerek M ürûc ez-Zeheb’i düzenle-
miştir.^*^^ M ürûc ez-Zeheb, iki bölümden oluşmuş, kavimler ve devletler bakımından birçok ara bölümlere ayrılmış tır. Yazar aynı zamanda, kozmografik ve coğrafî bir nite lik taşıyan birinci bölümde, Islâm'dan önceki kavimlerin tarihî durumlarından söz etmiş, Hz. Peygamber döne minden yüzyıhn sonuna kadar olan olaylan içeren ikinci 73
bölümde ise, özellikle îslâm tarihini incelemiştir. M ürûc ez-Zeheb dikkatle incelendiğinde ilk göze çarpan şey, onun konular bakımından zengin, fakat ter tip açısından düzensiz oluşudur. Görülüyor ki Mes'ûdî, gerek inceleme ve gerekse gözlem bakımından pek çok bilgi toplamış, fakat kalemine hücum eden bu bilgileri düzenleme ve sıralamaya zaman bulamamış, hepsini ge lişi güzel yazmıştır. Keskin zekâsı bir anda tarihi, coğraf yayı, dinleri, ırkları, ilim ve sânatlan, gelenekleri ve ri vayetleri hep birlikte kavramış, bunları okuyuculanna öğretmek için belirli bir metod izlemeksizin olduğu gibi yazmıştır. Dinlere, mezheplere, tarihe, sosyolojiye, savaşlara, edebiyata özel biyografi ve hayat hikayelerine, zarafet ve nüktedanlığa, coğrafyaya, tabii tarihe, madenlere, gemi ciliğe, ziraat ve ticarete ait gelişi güzel yazılan yığın yığın bilgilerle, bu eser, tıpkı eski attar dükkânlarına benzer. Yüzyılın bütün ilimlerini, tüm sistemlerini bu eserin in celenmesiyle çok iyi bir şekilde kavramak mümkündür. Mes'ûdî, eserini aynı zamanda az bulunur kıssalar, çeki ci mizahlarla da süsleyerek ona büyüleyici bir ruh ver miştir. Batılı bilginler M ürûc ez-Zeheb’in tarihî değerini Doğululara oranla daha iyi kavramış, Mes’üdî'nin diğer eserleri gibi bu kitabı da, Doğuda ya kütüphane köşele rinde çürümeye veya yangınlarla yok olup gitmeye mah kum bırakıldığı bir zamanda Batıda basılarak yayınlan mıştır. Milâdî 19’uncu yüzyılın ortalarına doğru Londra'da ki çeviri topluluğu, M ürûc ez-Zeheb'i değerli notlarla açıklayarak çevirme}^ kararlaştırmış ve bu önemli göre vi Sprenger'e vermiştir. Fakat bu girişimin ürünü olarak 1841 yılında Barbier de Meynard ve Pavet de Courtcille
74
gibi en tanınmış oryantalistler tarafından Fransızcya çevrilmiş ve Societe Asintique tarafından, Arapça met niyle birlikte dokuz cilt halinde Paris'te basılmıştır. Ese rin birinci cildi 1861 yılında ancak bir cilt yayınlanabilmiştir. Daha sonra 1861 yılında yayınladığı halde, orta ya çıkan bazı engeller yüzünden ancak 1877 yılında tamamlanabilmişitir. Paris'te basılan M ürûc ez-Zeheb'in dokuzuncu cil dinin sonuna, Silvestre de Sacy tarafından Kitâb etTenbîh ve'l-tşrâf hakkında yazılan uzun bir inceleme eklenmiştir. Mes'ûdî'nin bu önemli eseri Mısır'da ancak H. 1303 (M. 1885) yılında Ezheriyye Matbaasında basılabilmiş tir. Mısır baskısı iki cilt halinde düzenlenmiş, kenanna da İbn Şıhne tarihi konulmuştur. Mes'ûdî birçok bakımlardan, çok fazla takdir ettiği ünlü selefi îbn Cerir’den ayrılır. îbn Cerîr, derin bilgili bir fakîh, keskin hafızalı bir muhaddisti. Tarihinde en çok İslâmî geleneklere dayanmayı kural haline getirmiş ti. Halbuki Mes'ûdî'de daha çok bir ilim ateşi görülmek tedir. Onu harekete geçiren şey, geleneklerden çok ince den inceye araştırma şevki ve merak eğilimidir. Her an iyi düşünen cevval bir ruh, üstün bir zekâ, Mes'ûdî'ye özellik veren iki etkendir. Mes'ûdî araştmr, inceler, so rar, bir çok şeylere, kısaca çeşitli dinlere, bu dinler içinde ortaya çıkan mezheplere, eski filozoflara, başka milletle re ait hikemiyata, tartışmalara, şiir ve edebiyata, coğrafî konulara, ticaret ve yüzücülüğe, tabiî tarihe büyük bir il gi gösterir. Düşüncesi, sık sık İslâmî sınırlar dışında do laşmayı sever. Hıristiyanlarla konuşur, onlarm kitapla rını okur, yalnızca İslâmî ilimler ve eserler içinde kuşa tılmış kalmaya razı olmaz. Zamanındaki Hıristiyan alimleriyle görüştüğünü,
75
kitaplarını incelediğini bizzat kendisi söylemektedir. Bundan başka eski Yunan ve Hind felsefesine büyük bir önem vermiş ve incelemiştir. Yahudilerden başka Sabiî alimleriyle, Karmatî daileriyle dostluk etmiş, mezhebleri, toplumsal yaşayışları, ahlâk ve adetleri hakkında esaslı bilgiler edinmiştir. Hatta İskenderiye'de bulundu ğu zaman buranm patriği olan tarihçi Eutychius ile gö rüşmeyi ihmal etmemiş, tarihî eserini okumuştur. Bağ dat'tayken de Ya’kûbî Hıristiyanlardan Ebu Zekeriyya adındaki biriyle dost olmuş, bununla gerek Bağdat'ta Ümmü Ca'fer mahallesindeki evinde ve gerekse Tekrît'te Yeşil Kilisede teslise ve diğer Hıristiyan inanç larına dair uzun tartışmalarda ve sohbetlerde bu lunmuştur. Fakat Ahbâr ez-Zaman'a aldığını söylediği bu tartışmalar ne yazık ki bizim için meçhul kalmıştır. Mes’ûdî'jri, Hıristiyan papazları kadar Yahudi hahamla rı da meşgul etmiştir. Filistin'de Yahudi bilgilerinden Ebu Kesîr adındaki birisiyle "şeriatlann neshi" konu sunda mühim tartışmalarda bulunmuştur. Rakka'da meşhur Sâbit binKurra'nın öğrencilerinden biriyle felse fe ve doktorlukla ilgili ateşli tartışmalara girişmiştir. Karmatîler, hilâfet merkezi Bağdat'ı tehdide başla dığı dönemlerde, Mes'ûdî'jri bu garip mezhep hakkında araştırmalar yaparken görüyoruz. Bunların kitaplarını buluyor, tetkik ediyor, araştırmalarının sonucunu da Ahbâr ez-Zaman'da açıklamaya çalışıyor, Yalmz bu ko nu açısından bile Ahbâr ez-Zaman’ın kaybolması, ilim için telâfisi mümkün olmayan bir felâkettir. Mes'ûdî, bunların mezheblerini, metod ve amaçlarını araştırma dan önce uluorta aleyhlerinde bulunan kelâmcılan eleş tirmekte, çabalarım boş görmektedir. Mes'ûdî'nin, çağdaşı olan îslâm fılozoflan arasında en çok değer verdiği kişi, kendisinden birkaç yıl önce ve
76
fat eden Türk filozofu Fârabî’dir: "Bu gün Fârâbî kadar derin bilgi sahibi bir âlim bilmiyorum" diyen Mes udî, bu itirafla Türk filozofunun irfan ve dehası önünde duydu ğu takdir ve saygı duygusunu ifade etmiştir. Kısacası Mes udî, İlmî ve felsefî bir ruhla yürüyen gerçek bir tarih çidir. Eserleri incelendiği zaman, en küçük şeyleri bile gözden kaçırmayan, kişilerin özelliklerini belirten men kıbe ve az bulunur şeyleri toplamayı ihmal etmeyen de ğerbilir ve alim bir tarihçi karşısında bulunulduğunu iti raf etmemek mümkün değildir. Mes udî'nin Kitâb elTenbîh v e'l-îşrâ f ı da tarih açısından büyük öneme sa hiptir. Yazarın bu son eserine M ürûc ez-Zeheb'in daha iyi tasnif ve düzene konulmuş bir özeti gözüyle bakılabi lir.
DİPNOTLAR; (1) Luden Leclere, Histoire de la medicine Arabe, t. 1, p. 392. (2) Fustat şehri, Mısır fatihi Amr bin el-Âs tarafından, şimdiki Kahire yakınında kurulmuştur. Amr bin el-As, Hz. Ömer dömeninde Mısır'ın fethiyle görevli olarak Afrika'ya geçe rek Babilyon kalesini kuşatmış ve kuşatma sürerken kale nin karşısında karargâh olarak haymalar kurdurmuş, ken di adıyla amlan camiyi yaptırmış, bu şekilde yeni bir şehrin temelini atmıştı. Bu şehre, o zaman ordugâh anlamma gel mek üzere Fustat denilmiş ve Hz. Ömer döneminden Fatımîler zamanına kadar Mısır ülkesinin merkezi ölmüş tür. Fatımî halifelerinden Muizeddin, Mağrib'den gelerek Mısır'ı fethettikten sonra Fustat'ın kuzeyinde yeni saraylar ve camiler yaptırmış ve buraya ezici gücünü (kuvve-i kahire) belirtmek üzere Mısr el-Kâhire adım vermişti. Bu tarihten sonra geniş Mısır bölgesinin merkezi burası olmuş tur. (3) Mes'ûdî, M ürûc ez-Zeheb'inde gezilerinden söz ederken şu kıtayı ekliyor:
77
Değişik ülkelerin kâh doğusunu kâh batısını gezdi, Zaman, güneşin seyrini de hakim olunamaz uzuk ufuklara böyle çevirir. (4) Ibn Ebi Usaybia, Tabakât el-Etıbbâ. Lucien Leclerc, Arab Tıbbı Tarihi (LTıistoire de la medicine Arabe), 1/592. (5) Kitâb el-Tenbîh ve'l-tşrâf (Le livre de l'indication et de l’admonition), s. 353, Paris baskısı. (6) Muhammed bin Şâkir bin Ahmed el-Kutbî, Fevâtü'lVefeyât, 11/45. (7) Mes'ûdî'nin en tanınmış eserleri şunlardır: 1- Kitâb Ahbâr e)-Zaman ve men ebâdehul-Hidsân min elUmem el-Mâziye ye'l-Ecyâl el-Hâliye ve'l-Memâlik elDâsire. 2- Kitâb el-Evsat. 3- Kitâb Mürûc ez-Zeheb ve Meâdin el-Cevâhir fî tahifRi'lIşrâf min el Mülûk ve Ehli'd-Dirâyât. 4- Kitâb Fünûn el-M ^rif ve ma cerâ fi'd-Duhûril-Sevâlif. 5- Kitâb Zehâyir el-lİlûm ve ma kâne fî Sâlifi'd-Dühûr. 6- Kitâb Nazm el-Cevâhir fî Tedbîr el-Memâlik vel-Asâkir. 7- Kitâb el-Üstezkâr limâ cerâ fî Sâlifil-A'sâr. 8- Kitâb Nazm el-Alâm fî Usuli'l-Ahkâm. 9- Kitâb Nazm el-Edille fî Usûli'l-Mille. 10- Kitâb el-Mesâil vel-Hel fi'l-Mezâhib ve'l-Milel. 11- Kitâb Hazâyinü'd-Dîn ve Sırru’l-Alemîn. 12- el-Makâlât fî Usûli'd-Diyânât. 13- Kitâb Sırrul^Hayât. 14- Risâletü'l-Beyân fî Esmâi'l-Eimme. 15- el-Ahbârü'l-Mes'ûdiyyât. 16-Kitâb Vaslu'l-Mecâlis. 17- Kitâb Tagallübü'd-Düvel ve Tagayyirül-Ârâi vel-Milel. 18- Kitâb el-tbâne fî Usûli'd-Diyâne. 19- Kitâb el-Tenbîh ve'l-Işrâf. (8) Rodiger, 1849 yılında Kremer tarafından Haleb'te satın alı nan yazma bir kitabın Ahbâr ez-Zamanın birinci cildi ol duğunu savunmaktadır. (Voyez le joumal de la socuĞtâ asiatique, Allemande, t. V, p. 429). (9) Lucien Leclerc, l'histoire de la medicine Arabe, 1 .1, p. 592. (10) Voyez le livre de L'indication et de l'admonition, ^crit par Silvestre de Sacy.
78
(11) La grande encyclopödie. (12)"Biz bu kitabimizi zaman içinde olup bitenler konusuna ayırdık. Öncelikle, yerin yapısı, tarihi, acaiplikleri,deniz leri, çukurlan, dağlan, nehirleri, değerli madenleri, su kaynaklan, adalan, gölleri, büyük binalan, kutsal yerleri ve başlangıcı, kökü, ve nesilleri, ülkelerin farklılıklan; ashnda nehirlerin zamanla deniz, denizken kara, karayken deniz olanlan, bunun nedenini, felekî, tabiî sebeplerini sözkonusu ettik. Bölgelerin önemli gezegenlere göre aynlması, yörelerin ölçümleri, tarihin başı ve başlangıcı konu sunda insanların farklılığı ve ihtilaflan, mülhidlerin grup lan, kendilerine kitap verilenlerin bu konuda söyledikleri, kitaplarda bulunan ve iki dinin belirttiklerini ele aldık. Sonra da türlerinin, cinslerinin, dinlerinin farklılığına rağmen geçmiş krallardan, ümmetlerden, yok olmuş taife lerden ve onlann tarihlerinden, filozoflannın görüşlerin den, krallannın haberlerinden, nebi ve resul ve evliyamn haberlerinden, başlangıcından Allah kerametini gösterip de Muhammedi (s) risaletiyle şereflendirdiği tarihe kadar bahsettik. Sonra Peygamberin doğumu, gençliği ve pey gamberlik verilişini, hicretini, savaşlanra, ölümünü, son ra da hilafetin ortaya çıkışını merhale merhale izah ettik. Bu kitabı yazdığımız zamana kadar ortaya çıkmış Talibîlerin savaşlarını da anlattık (332 hicri, Emirül mü'minin el-Muttaki Lillahin hilafeti)" (Müruc ez-Zeheb, c. 1, s. 3-4, Paris baskısı. (13) Sonra da onu tarihle, geçmiş yıllarda olup bitenlerle, baş langıçtan en büyük kitabımızı bitirdiğimiz yıla kadarld olaylan içeren ortaboy (vasat) kitabımız takibetti. Geniş açıklamalarda bulunduğumuz mevzulan özetlemeyi özet olarak verdiğimiz konulan biraz daha açarak güzel bir ki tapta sunmayı uygun gördük. Bunu diğer kitaplanmızla birlikte içindeki konular ve değişik ilimler, geçmiş milletle rin haberleri ve daha önce zikretmediğimiz bilgilerle bera ber sunuyoruz. Eğer çok özetlenmiş ya da fazla tafsilat ver miş isek veya yanhş yapmışsak özür dileriz. Bunun sebebi, kah denizde, kah karada değişik milletleri izler, farklı böl geleri müşahade ederken (Sin, Çin, Zenc ülkelerini baştan başa geçmemiz, Dağu ve Batıya gitmemiz kah, Horasamn
79
hammed Muhallebi, erdemli, fakat kalendermeşrep Ebu'l-Ferec'e karşı çok büyük bir yakınlık göstermişti. Ebu’l-Ferec, geniş kültürüne rağmen, yaratılış bakımın dan oldukça pis bir adamdı. Elbisesine asla özen göster mez, kir içinde yüzer, en yüksek meclislerde bile herkesi tiksindirecek durumlarda bulunurdu. Ebu Muhammed Muhallebi, bütün bu tiksindirici hallerine rağmen, ken disini daima meclisinde bulundurur; ince yaratılışma rağmen, yüksek kültürüne saygısmdan dolayı, tiksintiyi andıran bir yüz ifadesinden kaçınırdı. Tarihçiler, bu ince yaratılışlı vezirle kalendermeşrep Ebu’l-Ferec arasında geçen birçok menkıbeler anlatırlar. Ebu'l-Ferec, hayatının sonlarına doğru aklî gücünü yitirdi. Sonunda Hicrî 356 (M. 967) yılında vefat etti. Ebul-Ferec Arap dil ve edebiyatının eşsiz bir kişiliğiydi. Kendisinden sona da bu alanda hiçkimse topuğuna eri şememiştir. Aynı zamanda hadis, tıb ve astronomiyle de uğraşmasına rağmen, bu alanlardaki başarısı edebiyat ve taihteki derinliğine oranla fazla önem taşımaz. Ebu'l-Ferec, kendisine sonsuz bir ün kazandıran Kitâb el-Ağânî'den başka birçok eser daha yazmıştır. Bun ların içinde tarihle ilgili olanların en önemlileri, Ahbâr H uctatül-B erm ekî, Kitâb M ekâtil el-Tâlibiyyîn, Kitâb el-Deyyârât, Kitâb Ej^^âmül-Arab, Kitâb elFa’dîl ve'l-İntisâf fî Müessiri'I-Arab adlı kitaplandır. Kendisi Emevîlerin son hükümdarı Mervân-ı Hımâr nes linden olmak bakımından Endülüs Emevîlerine karşı derin bir tutkunluk besliyor, onlarla gizli ilişkide bulu nuyordu. Araphğa ilişkin birçok eser yazarak gizlice En dülüs hükümdarlarına gönderdiği rivayet edilir. Kitâb Nesebi Benî Abdi Şems, Kitâb Nesebi Benî Şeybân, ve Kitâb Nesebi Benî T a lib ve Neseb Benî KiUâb ile Kitâb Eyyâmül-Arab, bu şekilde Endülüs'e gönderdiği
82
eserlerdendir. Mekâtil el-Tâlibyyîn, Şiî Ebu'l-Ferec'i, Kitâb Ne sebi B enî A bd i Şems de Emevî Ebu'l-Ferec'i temsil ederler. Bunlardan birincisi Ebi Talib soyundan öldürü lenlerin hal tercümelerine ayrılmış, Peygamberimizin amcası Cafer Tayyâr'ın şehadetinden başlayarak Muk tedir Billah zamanına kadar Hz. Ali soyundan öldürü lenlerin felâketli serüvenlerine dair geniş bilgiler veril miştir. Yazarın ifadesine göre. Yemen yöresi ile Taberistan'a çekilmiş olan Hz. Ali soyundan başkasının tarihini içeren Mekâtil el-Tâlibyyîn, Hicrî 313 (M. 925) yıhnda yazılmıştır.^^* Bu eser Ebu'l-Ferec'in Arap ensabı hakkındaki geniş bilgisinin kanıtı olduğu kadar, Şia fırkası nın Zeydî mezhebine bağlı olduğunun da kesin tanığıdır. Şiiler, aralarında dolaşan Kitâb Nâzelü fî Emîr elMü'minîn ve Ehlihi, Kitâb fîhi Kelâm Fâtımetü fî Fedek ve Kitâb T af dîl Z il-H icce adlı üç eseri de Ebu1Ferec Îsfehânî'ye isnat ederler. Kitâb el-Agânî: İslâm medeniyetinin en parlak dönemini, en küçük olaylarına kadar yaşatan bu kitap, aynı zamanda Arap edebiyatı tarihinin şaheserlerinden biridir. Yazar yirmi cilde ulaşan bu büyük eseri meydana getirmek için uzun süre çalışmış, sonunda adını yaşatacak bir anıt ortaya koymayı başarmıştır. Kitâb el-Agânî H. 1285 CM. 1869) yılında Mısır’da Bulak matbaasında basılmıştır. Brunnovv da, yirmi bir cilt olarak Leiden'de nefis bir şekilde yeniden bastırmış tır. Kitâb el-Agânî, ilk bakışta bir Arap edebiyatı tarihi gibidir. Fakat içerdiği nadir fıkralar, tarihî olaylar ve bu olayları canlandıran şiirlerle Hicrî ilk üç yüzyılın dinî, toplumsal ve siyâsî bir tarihidir. Özellikle bu üç yüzyılda
83
yaşayan önemli kişilerin biyografilerine ilişkin olarak yeri geldikçe verilen bilgiler, son derecede öneme sahip tir. O jrüzyılda çölde, köylerde ve şehirlerde geçen haya ta; emirlerin, vezirlerin ve halifelerin özel hayatlarına ilişkin hiçbir yerde bulunmayan bilgileri içine alması, bu önemli esere, Isâm medeniyetinin en parlak yüzjnllannı gerçekten yaşatan bir anıt değerini vermiştir, Kitâb elAgânîye, bu bakımdan, yazıldığı parlak dönemin kültü rel ve toplumsal düzeyini incelemek için zengin bir hazi ne gözüyle bakılabilir.
DİPNOTLAR; (1) Ibn Hallikân. (2) Nâme-i Dâneşverân, 11/23. (3) Ebul-Ferec, Ebu Muhammed Muhallebî'yi öven çok parlak kasideler yazmış, Muizü'd-Devle'nin vezirini bu kasidele riyle tarihte yaşatmıştır. İran'a geldiğizaman vezir tarafindan hürmetle karşılanmasını, teşekkür makamında, şu be yitlerle anlatmaktadır: "Talihe kavuşmak emeliyle gölgesine sığındığım zaman Dostluk gösterdi ve hatın rencide olmadı. Bağışta bulundu, minnet koymadı. Ona yalvancı olarak geldik, zengin olduk İhsanım istemeye geldik, bolluk içine düştük." (4) Ebu'l-Ferec Ali b. el-Hüseyn el-isfehanî şöyle der: "Bu, Resûlullah (s) zamamndan başlayarak bu kitabın derlenip bitirildiği Cemaziyel-Ulâ 313 tarihine kadar geçen zaman içinde Ebi Talib (R.A) ailesinden öldürülenlerin tarihidir. Onlar Yemen bölgesinde ve Taberistan'da hüküm sürmüş lerdi. Ancak nakledilenlerin azlığından dolayı onların ha berleri bize eksik gelmiştir" (Kitâb Mekâtil el-Talibîn).
84
HAMZA BİN HAŞAN EL-İSFEHÂNÎ Târih el-îsfehânî
Hicrî dördüncü yüzyıl tarihçileri arasında dikkate değer simalardan biri de Hamza Îsfehânî’dir. Bu yüzyı lın ortalarına doğru Bağdat'ta yaşadığı anlaşılan Ham za, Şuûbiye fırkasının en önemli kişiliklerinden biriydi, tslâm tarihi içinde incelemeye değer bir firka olan Şuûbi ye, Emevîlerin, Arapları diğer tslâm unsurlannın üstün de tutan politikalarına bir tepki olarak doğmuştu. Emevîler, fethedilen yerlerin halkını asalet ve soy temiz liği bakımından Araplardan aşağı tutuyor, onların en ileri gelen ailelerini bile Arapların dengi olarak görmü yor, Arap olmayan müslümanlara "Mevali", yani "Azatlı lar" adını veriyorlardı. Mevaliden en yüksek bir şahsiyet bile, devlet teşkilâtında herhangi bir Araptan daha aşağı tutuluyor, bir Arap kızıyla evlenmelerine izin verilmi yor, maaş ve ganimetlerden ya mahrum bırakılıyor veya çok az bir pay ayrılıyordu. Hatta savaşlarda bile Mevali, piyade olarak savaşa sürülüyordu. Emevîlerin bu politi kasının bir sonucu olarak Araplar, yalnızca yönetim ve politika işleriyle uğraştıklarından sınaat, ziraat ve kül tür gibi konulan tümüyle mevâliye bırakmışlardı. Bu nun sonucu olarak İslâm toplumunun en seçkin simaları
85
doğal olarak mevali arasında yetişmişti. Egemen Arap1ar kabile ve aile düşmanlıklarıyla didişirken, Arap ol mayan İslâm unsurları da îslâm ilim ve medeniyetinin yükselmesine çalışıyorlardı. Şairler, hafızlar, münşiler, müfessirler, muhaddisler, fakîhler, tarihçiler, astronomi bilginleri, matematikçiler, doktorlar, sanatçılar... hep mevali arasından yetişiyordu. Mevali, sanat ve kültür bakımından Araplara üstün olduklannı görmekle birlikte, hükümet ve askerî gücün Emevîlerin elinde bulunmasından dolayı, toplumsal ya pıda kendilerine verilen aşağı mevkilere tahammül ede miyorlardı. Fakat Kerbelâ faciasının intikamım almak maskesi altında, saltanatı elde etmek hırsıyla mücadele ye atılan Muhtar es-Sakafi, Benî Ümeyye ve tbn Zübeyr'e üstün gelmek için mevaliyi her türlü hakları ve eşitliği vererek ordusuna alınca bu durum değişmiş oldu. Askerî alanda da güçlü olduklarını gören mevali, bu tarihten sonra, içinde bulundukları aşağı durumdan kurtulmaya, İslâm'ın bütün müslümanlara sağladığı her türlü eşitli ğe kavuşmayı istemeye başladılar. Emevî devletinin yıkılmasında önemli bir etken olan bu hareket, abbasîler döneminde daha başka alanlarda da ortaya çıktı. Halife Emin döneminde Arap asabiyeti yine başgösterdiğinden, tepki olarak mevali arasında güçlü bir karşı-hareket doğurdu. Mevali arasında da ko yu bir asabiyet propagandası başgösterdi. Bunlar, Araplann istilâsı sonucunda unutulmaya mahkûm olan dille rini diriltmeye, Arapların bozduğu ulusal adların aslî bi çimini yaşatmaya, mensup oldukları ulusların gelenek lerini ve tarihlerini bulup çıkarmaya çalıştılar. İşte Şuûbiye denilen fırka bu şekilde doğdu. Şuûbiye'nin ilk bay raktan, Emevî halifelerinden Velid döneminde yaşayan Iran'lı şa’r tsmâil bin Yâsir'dir. Galip Arapların mağlup
86
uluslara üstünlüğü politikasına karşılık olarak Şuûbiye hareketini uyandıranlar arasında Cin Horozu (Dîk elCinn) denilen Humus’lu şair Abdusselâm ile Basra'lı Ebu Ubeyde Ma'mer bin el-Müsenna da önemli bir yer tu tarlar. Harun Reşid döneminde yaşayan Ebu Ubeyde'nin, Arapların eksikliklerini tasvir etmek üzere yaz dığı el-Metâlib adlı eseri çok acı bir etki bırakmış oldu ğundan, Basra'da vefat ettiğinde Araplardan hiçkimse cenazesine katılmamıştır. Bununla birlikte Arap olmayan unsurlar içinde Şuûbiye akımına karşı şiddetle düşmanlık besleyenler de yok değildi. Hemedan müderrislerinden Fahrüddevle'nin oğlu Ebu Talib'in hocası Ebu'l-Hüseyn Ahmed bin Fâris el-Râzî ile, Arap edebiyatının en büyük kişilikle rinden olan ünlü müfessir Ebu'l-Kâsım Mahmud ezZemahşerî, Şuûbiye aleyhtarlarının en ateşlileri arasın da gösterilebilir. Hamza-ı Isfehânî, sözünü ettiğimiz Şuûbiye hare ketlerinin en ateşli savunucularından ve en heyecanlı hatiplerinden biridir. Fakat, Arapların üstünlük iddia larına karşı ayaklanan Şuûbîler, ulusçuluklarını, galibi yetin güçlü işareti demek olan Arap diliyle gösterdikleri ni unutuyorlardı!.. Hamza-ı tsfehânî, başlangıçtan Abbasî halîfesi elMuti Lillah dönemine, yani Hicrî 334 (M, 945) yıhna ka dar genel bir tarih yazmıştır. Fakat Şuûbiye'den ve dolajnsıyla koyu bir ulusçu olan Hamza, bu eserinde daha çok İran tarihine önem vermiş, İslâm'ın zaferi üzerine İran'da dağlık ve izbe yerlere çekilerek ateşgedeleri ya şatmaya çalışan Mecusîlerin büyük alimlerini bularak eski İran tarihi hakkında naklettikleri menkıbeleri ve halk arasında yaşayan destanları toplamış, İslâm'dan önceki İran'ı diriltmeye ve yaşatmaya çalışmıştır. Ham-
87
za, aynı zamanda, o zamanki bilgilere göre Âsurlulann, Süryânîlerin, Îbranîlerin ve Mısırlılann tarihleriyle de temas etmek suretiyle eserini zenginleştirmiştir. Fakat Hamza-ı Îsfehânî'nin tarihinde, kaynak olması bakımın dan bizim için en önemli bölüm, İslâm'dan önceki İran ta rihine ayrılan sayfalarla, İslâmî döneme ait olan bölüm dür. Birinci bölüm Türklerin tarihi, ikinci bölüm de Islâm tarihi noktasından incelemeye değerdir. Hamza'nın, ne kadar ateşli bir Şuûbiye yanhsı oldu ğu bu eserinde açıkça göze çarpmaktadır. Yazar, Araplar tarafından bozulmuş olan İran'a ait isimleri orijinal imlâlanyla yazmayı bile ihmal etmemiştir. Hamza'nın bu önemli eseri Gottwaldt tarafından Lâtince çevirisiyle birlikte Petersburg'ta basılmıştır. Yazarın, tarihinden başka darbı mesellerle ilgili bir eseri daha vardır. Bu so nuncu kitabın bir nüshası Münih Kütüphanesinde bu lunduğu gibi, Kahire Kütüphanesinde de Farsça karşılıklanyla birlikte bir diğer nüshası korunmaktadır.
88
MÜTAHHAB BİN TAHİR EL-MAKDtSÎ Eitâb el-Bed' ve't-Târîh
Hicrî dördüncü yü2yıl ortalarında tslâm kültürünün alanı ve ilerleme derecesi hakkında bizi aydınlatan önemli şahsiyetlerden biri de Mutahhar bin Tahir elMakdisî’dir. Fakat, zamanındaki îslâm kültününün seç kin önderlerinden olduğu anlaşılan bu zatın, hayatı hakkındaki bilgiler ne yazık ki çok azdır. "Makdisî” nisbesine bakarak Filistin'de doğmuş olması muhtemel olan Mutahhar'ın Hicrî 355-356 (M. 966) yılında Sicistan'da Büst şehrinde kaldığını biliyoruz. Bu tarihlerde Sicistan'da egemen olan Samanoğullan tahtında Mansur bin Nuh bulunuyordu. Büveyhîlerden meşhur Adududdevle'yi, yıllık yüzelli bin dinar vergi vermeye ve kızını kendine nikâhlamaya zorlayan Manzur'un vezirlerinden birinin teşvikiyle Kitâb el-Bed' ve't-Târîh'i Bust'ta yazmıştır. Yazar, eserinin girişinde bu veziri överken birçok üstün nitelikler saymaktadır. Fakat kendisini bu önemli eseri yazmaya teşvik etmekle yüksek bir şahsiyet olduğunu gösteren bu zatın adım açıklamamış olması hajrret veri cidir. Kitâb el-Bed' ve't-Târîh’in girişinde, eserin Hicrî 356 (M. 966) yılında yazıldığı belirtildiğine göre, adı ve
89
kimliği bildirilmeyen bu vezirin, Hicrî 350 (M. 961) yılmda kardeşi Abdülmelik'e halef olan Samanoğullan hü kümdarlarından Nuh bin Mansur'un vezirlerinden biri olduğunu kabul edebiliriz. Kitâb el-Bed' ve't-Târîh, ötedenberi filozof el-Kindî'nin öğrencilerinden meşhur Ebu Zeyd-i Belhî'ye isnat edilmektedir. Hatta, Kitâb elBed' ve't-Târîh’in Hicrî 663 (M. 1264) yılında Halil bin el-Hüseyin el-Kürdî el-Velâşcerdî*^^ adında bir zat tara fından istinsah edilen ve bugün İstanbul'da Damad İbra him Paşa Kütüphanesinde 918 numarada kayıtlı olan tek yazma nüshasının baş tarafında bile Ebu Zeyd-i Belhî'nin eserlerinden olduğu belirtilmiştir. Bunun için dir ki, İbrahim Paşa Kütüphanesindeki biricik nüshayı istinsah ederek Avrupa'da bastıran Cl. Huart, birinci ve ikinci ciltlerin üzerine yazar olarak Ebu Zeyd-i Belhî'yi göstermiştir. Fakat daha sonra bu hata anlaşılmış ve eserin yazannm Mutahhar bin Tahir el-Makdisî olduğu ortaya çıkmıştır. Kitâb el-Bed' ve't-Târîh'i Ebu Zeyd-i Belhî'ye isnat eden en eski yazar îbn el-Verdî'dir. Hicrî 749 (M. 1348) yı lında vefat eden Zeyneddin Ömer bin el-Muzaffer bin elVerdî, H arîdetül-A câib ve Ferîdetü'l-G arâib adlı e s e rin d e ,K itâ b el-Bed' ve't-Târîh’in Ebu Zeyd elBelhî'nin eseri olduğunu savunmuştur.^®^ Bundan da an laşıldığına göre, Kitâb el-Bed,' ve't-Târîh'in Ebu Zeyd-i Bfelhî'ye nisbeti oldukça eskidir. Keşf el-Zünûn’da bile, bu eserin Ebu Zeyd el-Belhî'ye ait olduğu belirtilmiştir. Fakat, Ebu Mansur Abdülmelik bin Muhammed bin îsmail es-Seâlibî'nin, daha sonra Zotenberg tarafından yayınlanan Kitâb el-G urer fî's-SIyer el-M ülûk ve Ahbârihim adlı eseri, ötedenberi süregelen bu yanlışı düzeltmiştir. Çünkü Kitâb el-Bed' ve't-Târîh'in yazıl dığı sıralarda, yani Hicrî 350 (M. 961) yıbnda doğup 429
90
(M. 1037) yılında vefat eden Seâlibî,bu eserin iki yerinde Kitab el Bed* ve*t-Tarih'ten söz etmiş ve bunun Büst şehrinde oturan Mutahbin Tahir el-Makdisî tarafihdan yazıldığını belirtmiştir. îbn El Verdî'den çok eski ve daha güvenilir olan Seâlibînin bu açıklaması sorunu kesin bi çimde çözümlemektedir. Bundan başka Hicri 377 (M. 987)yazılan Fihrist'te, Ebu Zeyd Belhî'nin bütün kitap ları sayıldığı halde Kitâb el-Bed' ve't-Târîh’ten hiç söz edilmemiştir. Ebu Zeyd Belhî ile çağdaş olan Fihrist ya zarının, bu zatın diğer eserlerini zikrettiği halde, en de ğerli eserlerinden olması gereken Kitâb el-Bed' ve'tTârîh'i anmamış olması da gösteriyor ki, bu eser Ebu Zeyd el-Belhî'nin değildir. Aslında Yâkut Musta'sımî'nin daha sonra Avrupa'da basılan M u'cem el-Udeba sında Ebu Zeyd Belhî'nin Hicri 322 (M. 933) yılında vefat ettiği behrtilmiştir. Halbuki Kitâb el-Bed' ve't-Târîh'in bu tarihten üç-dört yıl sonra, yani 355-356'da (M. 965-66) yazılmış olduğu kesindir. Dikkatli bir bilgin olan Kâtip Çelebi'nin de İbrahim Paşa Kütüphanesindeki nüsha dan dolayı yanılmış olması muhtemeldir. Kitâb el-Bed' ve't-Târîh: Siyasî tarih kadar dinler tarihi ve medeniyet tarihi bakımından da çok önemli kaynaklardan biri olan bu eser, Hicrî dördüncü yüzyılın ortalarındaki îslâm kültü rünün genişliğini ve alanını öğrenmek için zengin bir ve sikadır. Makdisî bu eserinde yalnız çağının ilimlerini özetlemekle yetinmemiş, kendi inceleme ve araştırmalanyla da eserine ayn bir değer vermiştir. Eser yirmi iki bö lümden oluşmaktadır. Birinci bölümden onuncu bölüme kadar olan kısımlar felsefî ve dinî bir nitelik taşımakta dır. Eserin, o yüzyıllarda yaşayan İslâm düşünürlerinin metafizik (mâba'd et-tabîa) konusundaki düşünce ve
91
inançlannı toplayan bu sayfalan, fikir hareketleri tarihi açısından incelemeye değerdir. Fakat E itâb el-Bed* ve't-Târîh'in, konumuz bakımından bizi daha çok meş gul etmesi gereken kısmı, onuncu bölümden sonraki say falandır. Bu ikinci kısımda peygamberler tarihi ve eski İran tarihi özetlenmiş, onikinci bölümde, 'Teryüzünde yaşayanların dinleri, milletleri ve mezhepleri, görüş ve düşünceleri ele alınmış; Muattıla'ya, Hint dinleri ve kanunlanna; Çinlilerin ve eski Türklerin din ve kanunlanna.^'‘* Harrânîlerin, Senevîler’in, putatapıcıların, Mecûöilerin, Hürremiyelerin dinlerine; cahiliye insanla rıyla Yahudi ve Hıristiyanlann şeriatlerine dair" aynntılı bilgiler verilmiştir. Onüçüncü bölüm coğrafyaya ay rılmıştır. Bu bölümde de eski tarihi aydmlatacak önemli bilgiler vardır. Makdisî, ondördüncü bölümde Arapların soylannı, cahiliye dönemindeki meşhur günlerini (savaşlarmı) özetledikten sonra, onbeşinci bölümle İslâmî döneme gir miştir. Eserin bundan sonraki bölümleri, tarih bakımın dan daha çok önemlidir. Özellikle Müslümanlar arasın da ortaya çıkan mezhepleri bildiren ondokuzuncu bölüm, İslâm dini tarihi açısından gerçekten incelemeye değer dir, Makdisî, o yüzyılda Isâm dünyasında ortaya çıkan ve yaşayan mezhepler hakkınde kesin bilgiler edinebilmek için uzun seyahatlere katlanmış, inceleme ve gözlemleri ni bir araya getirerek tarihe büyük hizmet etmiştir. Ken di ifadesine göre, bir aralık Şapur yöresinde ortaya çıka rak o zamana kadar bilinen mezheplerden büsbütün farklı bir yol izleyen, hatta ilâhlık iddiasına kalkışmış olan bir adamı görmek, inanç ve mezhebini araştırmak üzere, uzun ve yorucu bir yolculuğa katlanmıştır. Bu araştırıcı insan Mücessime, Mutezile ve Vücüdiye gibi mezheplerden başka. Mâniye (Manizm) ve Zerdüştiye
92
(Mazdeizm) hakkında da derin araştırmalarda bulun muştur. Fakat kendisi güçlü bir Müslüman, koyu bir Sünnî'dir. Zamanında başgöstermiş olan, fakat adını açıklamadığı bir mezhep hakkında şu bilgileri vermekte dir "Bu mezhebe inananlara göre Allah, ne cisim ve ne de arazdır. Ne ona ilim taalluk edebilir, ne de ondan bir şey bilmek mümkün olur. Allah'ı düşünmek bile caiz değil dir. Allah’tan sonra "Aklı-ı Küllî" vardır. Akl-ı Küllî'nin altında da "Nefs-i Külliye" vardır. Nefsin altında madde, maddenin altında duman (esîr), eri sonra da tabiî kuvvet ler (kuvâ-yı tabîiyye) gelir. Bu mezhebe mensup olanlar, duyumlanır veya akledilir her hareket veya kuvvetin Al lah tarafından meydana getirildiklerine inanırlar..." Bu açıklamaya göre, kurucusunun Gnostisizm (bilinememezcilik)'e ulaştığı anlaşılan bu mezhebin, o yüzyılda he nüz doğmaya başlamış olan Ismâiliye mezhebi olması muhtemeldir. Makdisî, o yüzyılda İslâm düşünürlerini çok fazla uğraştırmış olan Kaza ve Kaderden söz ederken şu satır ları yazıyor: "Kaza hakkında fikir yoran kimse, güneşin merkezini incelemek isteyen insana benzer. Bu adam ba kışını güneşe ne kadar kuvvetle yöneltir ve ne kadar devamb ve sabit tutmak isterse, gözleri o oranda çok ve şid detli kamaşır, o oranda görmez olur. Kader hakkında Purkân-ı Mübîn'de yazılı olan şeyle yetinenler, umarım ki mutlu kimselerden olacaklardır." Makdisî, eserinin son bölümünde Hz. Peygamber dö neminden başlayarak kendi zamanına kadar olan olay ları en güzel bir şekilde toplamış ve Hicri 350 (M. 961) yı lında sonuçlandırmıştır. Makdisî'nin, kitabın girişinde ki şu ifadeleri bu eserin içeriği hakkında bize iyi bir fikir verebilmektedir; "Eserimizi gözden geçirecek olan kim se, alemin hareketlerini ve hayret verici fiillerini yük
93
sekten seyretmiş, dünyanın terkîb ve yaratılışından ön ce bulunmuş, âlem parlayıp belirsiz olduktan sonra da hayatta kalmış bir adama benzeyecektir. Eserimizde İlmî bir yol izlenmiş olduğundan, okuyucu bu kitabı izler ken ilim yollan üzerinde yürüyecek, din bağlılan tetki kinden kuvvet alacak, öğrenci ise bilgsini genişletecek ve sağlamlaştıracak rahatlığı bulacaktır. Eserimizde, onu canında saklayanlar için huzur, içeriğini düşünecekler için de meseleleri dikkatle kavrayış ve ibret vardır. Kita bımız ahlâkî olgunluğa çağrı, alçaklıklardan uzaklaştırı cıdır. İçindekilerin bana ve okuyuculara yararlı olmasını ve bizi gaflet uykusımdan uyandırmasını Allah'tan dilerim..."(") Kitâb el-Bed' ve't-Târîh, hem İslâm'daki fikir ha reketleri bakımından, hem de Hicrî dördüncü yüzyıl or talarına kadar olan tarihî olaylar açısından en büyük kaynaklardan biridir. Yazarın Mazdekizm filozofları ve Yahudi hahamlarıyla tartışmalarını içeren satırlar da tarih bakımından çok önemlidir. Fransa'nın Doğu Dilleri Okulu profesörlerinden Cl. Huart, Kitâb el-Bed' ve'l-Hılka'nın İstanbul'da Damad İbrahim Paşa Kütüphanesinde korunan yegâne nüshası nı kopye ederek Paris'te, Fransızca çevirisiyle birlikte beş cilt olarak nefis bir şekilde basarak yayınlamıştır.
94
DİPNOTLAR: (1) Velaşcerd, Hemedan ile Kirmanşah arasında bir köydür. (2) Yazar burada iki tbn el-Vertü'yi, Zeyneddin Ömer bin el-MuzafTer bin el-Verdî ile, Sirâceddin Ebu Hafs Ömer Ibn elVerdî'yi birbirine kanştırmış görünüyor. Çünkü Günaltay'ın, Zeyneddin Ömer bin el-Muzaffer bin el-Verdî'ye ait olarak gösterdiği H a rîdetü 'l-A câib v e F erîdetü 'lGarâib adlı kitap, gerçekte Şafii ulemasından olan ve Hicrî 861 yılında vefat eden Sirâceddin Ebu Hafs Ömer Ibn elVerdî'nin eseridir. İlmî hiçbir değeri olmayan bir eser ola rak nitelenen Harîde, bir coğrafya ve tabiî tarih kitabıdır. De Guignes, Hylander, Tomberg, ve Mehren gibi birçok oriantalistler tarafından bu kitabın birçok parçalan çevrilip yayınlandığı gibi, Kahire'de de birçok kez basılarak yayın lanmıştır. Kitabın aynca Frasça ve Türkçe çevirileri de var dır. (Y.K.) (3) Ibn el-Verdf, yedi ciltten oluşan bu kitabmda iklimler ve ül kelerden, madenler, bitkiler ve hayvanlardan sözetmiştir. Fakat Kâtip Çelebi bu eseri şiddetle eleştirmekte, aklî ilim lere vakıf olmayan yazann eserini anlamsız haberler ve saçma şeylerle doldurmuş olduğunu söylemektedir. Bu eser Osman bin İskender Paşa'mn yardımlarıyla Türkçeye çevrilmiştir. H arîdetü'l-Acâib daha sonra Mısır'da basıl mıştır. (4) Kitâb el-Bed' ve't-Târîh'te Türklerin Islâm'dan önceki din ve kanunlarına ait kitapları olduğu belirtilmiş, fakat ne ya zık ki bu kitapla ilgili bilgiler verilmemiştir. (5) Mutahhar bin Tahir el-Makdisî, Kitâb el-Bed' ve'l-Hılka, C.I,
95
EBU ALİ AHMED BİN MUHAMMED BÎN YAKUB BÎN MİSKEVEYH Tecârib el-Ümem ve Teâkub el-Himem
Filozof bir tarihçi olan İbn Miskeveyh, tran'ın Rey şehrinde doğmuş, öğrenimini de burada tamamlamıştır. Hayatının ilk dönemlerinde Muizüd-Devle-i Deylemî’nin bilgili veziri Ebu Muhammed Muhallebî'ye bağ landığını görüyoruz. Değerbilir vezir, zekâ ve kültürünü takdir ettiği Ibn Miskeveyh'i sarayına alarak dirayet ve kültür bakımından olgunlaşmasını sağlamıştır. Bu saye de; daha çok genç yaştayken; bilgisinin genişliği, edep ve temizliği, yüksek ahlâkî nitelikleriyle büyük bir ün ka zanmıştır. Ahlâkta (hikmet-i ameliye) çağdaşlan arasın da Ibn Sina'dan başka kendisiyle aynı rütbeyi paylaşa cak kimsenin bulunmadığı, o dönem tarihçilerinin itiraf ettikleri bir gerçektir, tbn Ebi Usaybia, felsefî ilimlerde sivrilmiş erdemli kişilerden biri olarak tasvir ettiği Ebu Ali Ahmed'in, tıb ilminin aslına ve onun dallarına da hakkıyla vakıf olduğunu belirtmektedir. tbn Miskeveyh bu kültürel seçkinliğini Ebu Muham med Muhallebfden sonra başlıca iki bü3rük kişiliğe borç ludur. Bunlardan biri, Büveyhoğullarından meşhur Adudud-Devle'nin babası Rükneddin'in sadrazamı tbn
96
el-Amîd; diğeri de onun oğlu ve vezirlikte halefi olan Ebu'l-Feth Zülkifâyeteyn'dir. Zamanının en büyük nesİTCilerinden, en büyük tarihçi ve edebiyatçılarından olan tbn el-Amîd, Tecârib el-Ümera yazarının gerçek bir üstadıdır. Siyaset bilimi ve devlet yönetimi konusun da göstermiş olduğu güç ve yeterlilik kadar ahlâkî üstün lüğüyle de tarihte şerefli bir isim bırakan îbn el-Amîd, bu ateşli gence tarihçilik düşüncesini aşıladı; ondaki münşilik yeteneğini ortaya çıkardı. Ebu'l-Feth Zülkifâyeteyn de, babasının ölümünden sonra îbn Miskeveyh'i bir irfan mahfili olan sarayından ayırmadı. Kendisini, araştırmalannı genişletmeye yöneltecek ilmî tartışma lara şevketti. Ebu'l-Feth Zülkifâyeteyn'in feci akıbetinden sonra îbn Miskeveyh, Büveyhoğullannm en güçlü ve en büyük prensi olan Adudud-Devle'nin yanına gitti. Değerbilir prens tarafından çok iyi karşılandı. Adudud-Devle ken disini hazinedarlığa atadı. Hazinedarlık göreviyle Adudud-Devle’nin sarayında bulunduğu sırada Tecârib elUmem ve Teâkub el-Himem adını verdiği değerli tari hini yazmaya başladı. Adudud-Devle Hicrî 366 (M. 976) yılında, amcasının oğlu Bahtiyar bin Muizud-Devle'yi tahtından indirerek Irak’ı istilâ ettiği zaman, îbn Miskeveyh hazinedarlık gö reviyle yanında bulunuyordu. Kavra3nşlı, tedbirli, hey betli, kültür ve erdem düşkünü bir hükümdar olan Maizüd-Devle'nin Bağdat'ı istilâsı, yıllardan beri devam eden anarşi yüzünden sönmeye yüz tutan fikir hareketi ne güçlü bir açılım sağlamıştı. Herkes gibi îbn Miske veyh de bu hareketten yararlandı. Adudud-Devle'nin sa rayına dolup boşanan müfessir, muhaddis, fakîh, kelâmcı, edebiyatçı, tarihçi, mühendis, doktor... binlerce kültürlü kişinin, sarayın özel mahfilindeki ilmî konuşma 97
ve tartışmalanna katıldı. Bu şekilde iyice olgunlaştı. Hatta Abbasî halifelerinin Mısır'daki rakipleri olan Fatımî halifelerinden Aziz Alevî tarafından gönderilen elçiler topluluğunun kabul töreninde bulundu. AdududDevle, bütün siyasî ve maddî güç ve nüfuzu kendinde top lamakla birlikte halife Tâyi Billah'ı, Razî Billah döne minden beri seleflerinden hiçbirinin görmemiş olduğu yüksek bir manevî mevkiye çıkarmış olduğundan, Mısır elçilerinin kabul töreni çok gösterişli olmuştu. O yüzyıl tarihçilerinin verdikleri bilgilere göre Adudud-Devle, Fatımîlere karşı halife Tâyi Billah'ın manevî yerini yük seltmek için kabul törenine büyük bir önem vermişti. Adudud-Devle'nin emir ve düzenlemesiyle Dârüs-Selâm sarayının büyük divanı hayret verici bir şekilde süslen di. Hilâfet başkentinin bütün ileri gelenleri ve alimleri, devletin ileri gelenleri ve emirleri divanda belirlenen yerlerde saygı ile saf bağladılar. Fatımî halifesi Aziz Alevî'nin elçisi de kendisine ayrılan yerde durdu. Bu sı rada Adudud-Devle, arkasında süslü elbiseler bulunan, fakat silâhsız bir bölük askerle divana girdi. Askerler de, kendileri için ayrılan yerlere dizildiler. Verilen işaret üzerine divanın baş tarafındaki gösterişli perde kaldırıl dı. Halife Tâ)d, elinde asa, belinde Peygamber kılıcı oldu ğu halde hilâfet tahtı üzerinde oturuyor çevresinde de kırk kadar silâhlı ve süslü elbiseler giyinmiş askerler du ruyordu. Bu durumdan şaşıran elçi, önünde duran Adudud-Devle'ye eğilerek: "Bu ne ağırlama ey Emîr?!..." de mekten kendini alamadı. Adudud-Devle de: "Yeryüzün de Resulün halifesi işte budur!.." cevabını vererek büyük bir saygıyla ilerledi. Teşrifatçılık görevini yapan Hâcib Hâlis, Adudud-Devle'yi halifenin huzuruna götürdü. Ha lifenin elini öptükten sonra kendisi için ayrılan koltuğa oturdu. Tayi Billah, tüm hazır bulunanlann önünde: "Al
98
lah'ın doğuda ve batıda bana ihsan ettiği devlet yöneti miyle ilgili işleri sana bırakmayı uygun gördüm. Sen de kabul et!" dedi. Adudud-Devle de: "Mü'minlerin Emin olan efendimizin taat ve hizmetinde bulunan Allah yar dımcım olsun!" karşılığını verdi. Bunun üzerine halife nin işaretiyle, Mısır elçisinin önünde, Adudud-Devle'ye hil’at ve saltanat tacı giydirildi. Bu törenin arkasından da elçi huzura çağırıldı. Hazinedar İbn Miskeveyh, gö revli olarak bütün bu törende bulunmuş, Şii AdududDevle'nin, Alevî halifenin elçisine karşı siyaset gereği olarak Sünnî halifeye nasıl ihtiramlar gösterdiğine tanık olmuştur!.. Adudud-Devle'nin vefatından sonra tbn Miskeveyh'in Irak'ı terkederek Maveraünnehir ve Harizm ta raflarına gittiği anlaşılıyor. Burada, Harizm prensinin sarayında bulunan İbn Sina, Ebu Sehl Mesihî, Ebu Rey han Birünî, Ebu Nasr Irakî ve Ebu'l-Hayr Hummâr gibi, yalnız o yüzyılın değil, bütün Îslâmî dönemlerin en bü yük simaları olan büyükler arasında İbn Miskeveyh'i de görüyoruz.^^* İbn Miskeveyh, bu seçkin kişilerin oluşturduğu ilim mahfiline devam etmekle birlikte, Harizm prensinin de nedimleri arasında bulunuyordu.Hatta bu yüzden İbn Sina ile arası açılmıştı. İbn Miskeveyh bir gün, kalabalık ve seçkin bir öğrenci topluluğuna ders anlatırken, toplu luğa giren İbn Sina kendisini mahçup bırakacak bir soru sormuş, fakat buna karşılık ondan susturucu bir cevap almış olduğu meşhurdur. Fakat her ikisinin hayatını ilgilendiren bir olay, bu iki kültür dehasına aralanndeiki düşmanlığı unutturdu; İbn Miskeveyh’in ölümüyle sonuçlanan bir yol arkadaşhğı yapmalarına neden oldu: Sultan Mahmut Gaznevî, bu seçkin topluluğım Harizm prensinin yanında bulunma-
99
lannı hoş görmediğinden, onlan Gazne'ye götürmek üze re Ebu'l-Fazi Haşan bin Mikâl admdaki birini elçi olarak Harizm prensine gönderdi. Prens olayı daha önce haber almış oldu^undsm durumu bu kişilere bildirdi. Bu sırada Mahmut Gaznevî'nin, Ibn Sina ile İbn Miskeveyh'e karşı politik bir kırgınlık beslediği haberi de yayılmıştı. Bu nun üzerine Mahmut Sebüktekin'in elçisi gelmeden da ha Önce, bu iki erdemli kişi Irak'a kaçmayı kararlaştıra rak yola çıkarlar. Yolda kendilerini Irak'a götürmek üze re iki kılavuz tuttular. Fakat yolculuklaır sırasında müt hiş bir boraya tutuldular. Kılavuzun yolu yitirmesiyle bir kum çölüne düştüler. Aç ve susuz kaldılar. Yaşlı tbn Mi sheveyh açlığa, susuzluğa ve yol zahmetine güç yetiremeyerek vefat etti. Kılavuz da daha önce susuzluktan ölmüştü. Bu sondan yalmzca îbn Sina kurtulabildi.*®^ tbn Miskeveyh'in vefat tarihi Hicrî 420 (M. 1029) yılına rast lar. Bazı yzızarlar, bu olayla îbn Süia ile birlikte bulunan ve yolda ölen kişinin îbn Miskeveyh değil, Ebu Sehl Mesihî olduğunu iddia etmişlerdir. Bunlara göre tbn Miskeveyh, îsfehan'da vefat etmiş, "Hoca" mahallesinde defnedilmiştir. Bu olay gerçeğe uygun olsun olmasm, ke sin olan bir şey varsa, o da îbn Miskeveyh'in uzun bir ömür sürdüğü ve bu ömrünü de refah ve mutluluk içinde geçirmiş olduğudur.^^^ îbn Miskeveyh, sözünü edeceğimiz tarih kitabından başka ahlâk, mantık, matematik ve megazî ile ilgili ola rak da birçok kitap yazmıştır. Kitapları içinde en önemli leri şunlardır: 1- Kitâb Câvidân Hıred, 2- Kitâb Âdâb elArab ve'l-Fars, 3- Kitâb Tertîb el-Saâdât, 4- ICitâb elSiyâse, 5- Üns el-Ferîd, 6- Kitâb el-Fevz el-Ekber, 7 Kitâb el-Fevz el-Asgar, 8- Kitâb el-Müstevfâ, 9- KitâJ Mecmûat el-Havâtır, 10- Kitâb el-Câmi’, 11- Kitâb es-Si yer... Bu lardan Üns el-Ferîd, haber ve şürleri, hikmf
100
ve atasözlerini (emsâl) içeren edebî ve felsefî bir eserdir. Sonraları Mısır'da basılan el-Fevz el-Asgar da, o yüzyıl da tslâm düşünürlerinin felsefe hakkındaki vukuf ve an layışlarının bir özetidir. Kitâb el-Siyer ise, nefsin te mizlenmesiyle ilgili olup, ayet, hikmetli sözler ve şiirle riyle süslenmiştir. Felsefî bir ruhla temayüz eden îbn Miskeveyh, aynı zamanda tslâm ahlâkçılarındandır. Kitâb el-Tahâre^*^ ve Âdâb el-Arab ve'l-A cem adlı eserleri bu konuya ilişkin yazılan Îslâmî eserlerin en degerlilerindendir.^®* Yâkût, Ibn Miskeveyh'in Zerdüştlükten dönme oldu ğuna ilişkin bir rivayet kaydetmektedir.^®^ Fakat bu riva yeti nereden aldığını açıklamamıştır. Bazı yazarlar da tarihçiye Şiîlik isnat etmişlerdir. Büveyhogullarına bağ landığı düşünüldüğünde W iddianın doğruluğunu kabul etmek gerekir. Her halde Ibn Miskeveyh, her şeyden faz la ulusçu, koyu bir îran'lıdır. Eseri incelenirken bu nok tayı hep akılda tutmak gerekir.
Tecârib el-Umem ve Teâkub el-Himem: Kitâb el-Tahâre, îbn Miskeveyh'i nasıl en büyük ahlâkçılar arasına yükseltmişse, Tecârib el-Umem de, en yüksek tarihçiler düzeyine çıkarmıştır. Hatta bir ba kıma tarihçi Ibn Miskeveyh, ahlâkçı Ibn Miskeveyh'e oranla daha çok orjinalite göstermiştir. Bu muazzam eser, Ibn Miskeveyh'in kültür genişliği, yargı isabeti ba kımından şaheseridir. Tecârib el-Umem, Adudud-Devle'nin vefatına, ya ni Hicrî 372 (M. 982) yılına kadar gelişen olayları içer mektedir. Dördüncü Hicrî jrüzyıl bakımından bizi en çok
101
aydınlatan yazar îbn Miskeveyh'tir. Keşfü’z-Zünûn, bu önemli eserin değerini "o, çok faydalı bir eserdir" sözle riyle ifade etmektedir. T ecârib el-Umem’de rasyonalist bir eğilim ege mendir. Yazarm, tarihe karıştînlan mitolojilere karşı derin bir nefret beslediği eserin her sayfasında hissedil mektedir. Bununla birlikte fazla ulusçu olan tarihçi, Tecârib el-Umem’in büyük bir bölümünü İran tarihine ayırmış, tslâmî döneme ait sayfalan bile en çok İran'da geçen serüvenlerle doldurmuştur. îbn Miskeveyh'in üslûbu fazlalıklardan arınmıştır. Fakat olayları aktarırken, gerektiğinde ayrıntılara gir meyi ihmal etmemiştir. Bununla birlikte bu ayrıntılarda yazann felsefî düşünceleri, kişilerin psikolojileri ve ge nel düşüncelerle çok güzel kaynaştırılmıştır. Tecârib el-Umem'in her sayfasında ortaya çıkan ulusçuluk eği limlerine rağmen; orijinal yazıhşında, olaylar içinde yoğ rulmuş, olayların günü gününe ortaya çıkışlarından ib ret ala ala olgunlaşmış tecrübeli ve sağlam bir ruh seçil mektedir. Çok güzel görülüyor ki, îbn Miskeveyh tarihi, kitaptan çok hayatta araştırmış, elde ettiği tarihî belge leri, içinde yuvarlandığı olaylann sağladığı tecrübeli bir düzenleme fikriyle tertib ederek eserine gerçekçi bir kimlik verebilmiştir. îbn Miskeveyh’de siyaset felsefesine olduğu kadar, ekonomik sorunlara karşı da derin bir eğilim görülmek tedir. İdare metodu ve mülkiye teşkilâtıyla da ilgilenmiş, bu konulara sık sık dokunmuştur. Bu bakımdan T ecâ rib el-Umem, îslâm medeniyeti tarihi için değerli bir araştırma kaynağıdır. îbn Miskeveyh, özellikle Abbasîler dönemine ait olayları aktarırken, zamanın ahlâkî durumunu, idare metodunu, bu büyük hükümeti çöküşe sürükleyen küçük-büyük nedenleri, açık olay
102
larla okuyucularına anlatmak konusunda eşsiz hüner göstermiştir. Önemsiz görünen olayları açıklarken, yüz yılın ruhunu, siyaset adamlarının durumlarını da ka bartma bir levha gibi tasvir etmiştir. T ecârib el-Umem, İngilizceye kısaltılarak çevril miş ve bu özet aslıyla birlikte Gibb yayınlan arasında ba sılmıştır. Mısır'da da, Ferecullah Zeki el-Kürdî tarafın dan, İbn Cerîr Tarihi’ne zeyl olarak beşinci ve altıncı ciltleri basılmıştır, tbn Cerîr Tarihi Hicri 302 (M. 914) yılında son bulmakta, Tecârib el-Umem'in beşinci cildi ise 295 (M. 907) yılından başlamaktadır. Tecârib elUmem, Hicrî üçüncü ve dördüncü yüzyıl olayları bakı mından hiçbir zaman kendisinden habersiz olunamaya cak kadar önemli ve değerlidir. İbn Miskeveyh'in Tecârib el-Umem'i ile Ebubekir es-Sûlî'nin Kitâb elEvrâk'ı Abbasîlerin çöküş dönemlerini incelemek için en değerli iki kaynaktır. Tecârib el-Umem'e, önce Hicrî 488 (M. 1095) yıhnda vefat eden Ebu Şüca Muhammed bin el-Hüseyn, sonra da Muhammed bin Abdülmelik elHemedânî tarafından birer zeyl yazılmıştır. Halife elMuktedî Billah tarafından Amîdu d-Devle Mansur bin Cehîr'in azlinden hemen sonra vezirlik makamına geti rilmiş olan Ebu Şüca'a Muhammed bin el-Hüseyn'in ese ri Hicrî 369 (M. 979) yılından 389 (M. 998) yılına kadar olan olayları içermektedir.
103
DİPNOTLAR: Cl) Nâme-i Dânişverân, 1/50. (2) Habîb es-Siyer, Zînet el-Mecâlis, Nigâristan. (3) Güya bu felâketten önce İbn Miskeveyh, kendi yıldız fah cet veline (zâyiçe) göre, uğrayacağı sondan îbn Sina'yı haber dar etmiş ve durum söylediği gibi çıkmış imiş. Olayı anla tan Nâme-i Dânişverân şu açıklamayı veriyor: "Bir gün Ebu Ali Miskeveyh Şeyhü'r-Reis'e şöyle dedi: Tükselen yal dızımdan, bu çölde yolumuzun uzun sürmeyeceği, benim aşın susuzluktan ahirete göçeceğim ve senin de oldukça maceralı bir süreçten sonra hedefe ulaşacağın sonucunu çı karmış bulunuyorum'. Nitekim aym gün kara bir bulut be lirdi, sert bir rüzgar esmeye başladı; gökgürültüsü, şimşek ve şiddetli bir yağmur patlak verdi. Dünyayı, deneyimli bir aklın bile hayret vadisine sürükleneceği ölçüde karanlık kapladı. Bu karanlık, yolculuk süresini kısaltmalanna yolaçtı. Sonraki gün, hiç bir yanında herhangi bir yolun gö rünmediği bir sahraya vardılar. Güneş tam tepeye ulaştığı için sıcakbğın şiddetinden yer ışık saçıyordu. Bir damla su yoktu. Aşın susuzluktan dolayı mahvoldular. Ebu Ali Mis keveyh ise Allah'ın rahmetine kavuştu." (4) îbn Miskeveyh, ömrünün tamamım izzet ve mutluluk içinde geçirdi. Sultanlarla, sadrazamlarla ve emirlerle daima dosttu. Tarihu'l Hukema ve diğerlerinde, Ebu Ali b. Miskeveyh’in 420 yılında vefat ettiği ve asrının yaşlılarından ol duğu kayıtlıdır. (Nameri Dânişverân, c. 1, s. 40). (*) Tehzibül-Ahlâk diye de bilinen Kitab el-Tahare, Kültür Ba kanlığınca Türkçe'ye çevirtilerek "Ahlakın Olgunlaştırıl ması" adıyla yayınlani (1983). (R.) (5) tbn Miskeveyh'in ahlâkla ilgili en önemli eseri Kitâb elTahâre adını vermiş olduğu eseridir. Ünlü filozof Nasîreddin Tûsî, çok meşhur olan Ahlâk-ı Nâsıri adh Idtabıran yazıhş nedeninden söz ederken şöyle bir menkıbe an latmaktadır: "Kuhistan'da bulunduğum zaman, bir gün buramn hakimi Nâsıreddîn Abdurrahîm bin Ebi Mansur'un sohbetinin mutluluğuyla büyük bir zevk duymuştum. Mec liste erdemli üstad, olgun filozof Ebu Ali Miskeveyh'in er demlerinden söz edildi. Söz, bu biricik erdemli kişinin
104
Kitâb el-Tahâre adlı eserine geldi. Bu eseri tasvir eden şu dört beyit okundu (Anlam olarak): Her fazileti içine alan ve yaraülnuşlann olgunlaşmasını anlatan bir kitaba canım feda olsun. Bu kitabın yazan Ibn Miskeveyh, kapalı kalan gerçek istekleri bu eserinde açığa çıkardı. Ona Kitâb el-Tahâre adım verdi ve bu ismin anlamını hakkıyla yerine getirdi. Eserim meydana getirmek için pek çok çahştı. Halka verilmesi gereken nasihatlerin hiçbirini ihmâl etmedi. Karşılığım Allah versin... Nasfreddin Tûsî diyor ki; "Bu sohbet üzerine Nâsıreddîn Abdürrahîm, bu değerli kitabın Arapçadan Farsçaya çevril mesini bana emir ve tavsiye etti." Nasîreddin Tûsî'nin bu itirafına göre Ahlâk*ı Nâsırî'nin aslı, Ibn Miskeveyh'in Kitâb el-Tahâre'sidir. Kınalı-Zâde Ali Efendi merhum da Ahlâk-ı A lâî adh eserini, AJılâk-ı Nasırı yi esas alarak yazmış olduğuna göre, Ibn Miskeveyh'e, İslâm ahlâkçılannın piri gözüyle bakabiliriz!.. (6) Yâkût Rûmî'nin kayda değer bu ifadesi aynen şudur; "Ibn Miskeveyh bir mecusiydi sonra müslüman oldu. Ulum-i Evâil konusunda iyi bilgisi vardı." (Yâkût Rûmî, Mu'cem. el-Udebâ, 11/91.
105
EBITL-FEPIEC MUHAMMED BİN tSHAK BİN EBt YAKUB EL-NEDÎM Fihrist
Kendisine verilen "Varrâk-ı Bağdadî" unvanından, Bağdat'ta kitapçılıkla uğraşmış olduğu anlaşılan Ibn Nedim'in hayatıyla ilgili bilgilerimiz ne yazık ki oldukça azdır. Yazdığı Fihrist'e, kendi türünün yegâne eseri ola rak bakılabilir. Üçüncü yüzyılda îslâmi Doğu'da ilimler ve bilgilerin yayılış derecesini takdir ve tahmin için de ğerli bir belge olan Fihrist, daha sonra İslâm dünyasını karma karışık eden büyük felâketler arasında yanan ve yok olan birçok eserin adlannı, yazarlarını ve konularını bize tanıtması bakımından takdirin üstünde bir değere sahip olup Hicrî 378 (M. 988) yılında yazılmıştır. Sanıldığına göre îbn Nedîm, bu eserini tamamladık tan sekiz jrıl sonra, yani 386 (M. 996) yılında vefat etmiş tir. Sprenger, Ibn Nedim’in Fihrist'inin o zaman Bağ dat'ta bulunan kütüphanelerden birinin katoloğu olması ihtimalini ileri sürmektedir. Fakat bu iddia doğru ola maz. Çünkü Fihrist öyle gelişigüzel bir katalog değildir. Aynı zamanda bu kitap birçok tarihî bilgileri de içermek tedir. îbn Nedîm'in bu eseri, tslâm medeniyeti ve fikir hareketleri tarihi bakımından alelâde bir katalog sayıla
106
mayacak derecede zengin ve ayrıntılıdır. Fihrist, Hicrî 378 (M. 988) yılında yazıldığından, Hicri dördüncü yüzyılın son yarısına kadar olan îslâm dünyasındaki fikir hareketleri tarihini aydınlatacak en önemli bir kaynaktır, tbn Nedim'in bu eseri on makale den oluşmaktadır: Birinci makalede çeşitli yazılara (hat) ve bu arada Himyeri yazılarına ve Kur'an’ın ilk istinsah şekline iliş kin bilgiler verilmiştir. Yazar bu bölümde Arap dili ve edebiyatının en önemli kişiliklerini tanıttığı gibi, bizi eserleri konusunda da aydınlatmıştn-, Fihrist'in özellik le beşinci makalesinden sonraki bölümleri çok önemli dir. Beşinci makalede ilk mutasavvıflardan söz eden ya zar, tsmailiye mezhebine dair hayli bilgiler vermiştir. Al tıncı makalede tslam dünyasında yetişen ilim ve sanat adamları ile eserlerinden; yedince makalede de felsefe den ve Yunan filozoflarından, ilk tslâm filozoflarıyla kelâmcılardan söz edilmiştir. Eserin dokuzuncu ve onuncu makaleleri ise, özellikle dinler tarihi ve İslâm di ni tarihi açısından önemlidir. Bu makalelerde Sabie, Se neviye, Hürremiye, Mazdekiye, Babekiye gibi mezhep lerden başka, İslâm'da ortaya çıkan mezheplerle ilgili olarak da hayli bilgiler verilmiş, eski Hint ve İran dinleri açıklanmıştır. İbn Nedim'in bu önemli ve değerli eseri Gkıstave Flügel tarafından 1871 yılında Leibzig'de basılarak yayın lanmıştır. Fihrist'in İstanbul'da Köprülü Kütüphânesi'nde yazma bir nüshası bulunmaktadır.
107
EBTJL-KASIM ABDURRAHMAN-BİN ABDÜLHAKEM Fütûhu Mısr vel-Magrib
Mısır ve Kuzey Afrika’nın, eserleri bize kadar ulaşa bilen eski tarihçilerinden en önemlisi Ebu’l-Kasım Abdurrahman bin Abdülhakem’dir. Mısır'ın soylu bir ailesi ne mensup olan Ebu'l-Kâsım Abdurrahman'ın Hicrî 214 (M. 830) yılında vefat eden babası, hadîs ve fikıhta geniş bilgiye sahip bir kimseydi. Bu iki konuyla ilgili birçok eserler yazmış, erdem ve kültürü sayesinde Mısır'da Malikî mezhebi imamı olmuştu. Bu zatın Mahammed, Abdülhakem, Sa'd ve Abdurrahman adlarındaki dört oğ lundan herbiri, yaşadıkları çağda Mısır'ın en seçkin si malarım temsil ediyorlardı. Muhammed geniş ilim sahi bi bir fakîh, tanınmış bir yazardı. Babasına halef olarak Malikî mezhebi imamı olmuştu. Abdülhakem ve Sa'd da ilim ve irfanlarıyla tanınmış, önemli mevkiler işgal et mişlerdi. Abdurrahman ise büyük bir tarihçi olmuştu. Halife Me'mun döneminde, Kur'an'm mahlûk (yara tılmış) olup olmadığı sorunu birçok kimsenin felâketine sebep olduğu gibi, Vâsık Billah zamanında da (H. 227232 / M. 841-846) bu ailenin felâketini getirmişti. Emevî1er dine karşı kayıtsız kaldıkları halde, Abbasî halifele
108
rinden bazılan kendilerinde dinî konularda ictihad gü cünü ve yetkisini görmüş, Hicrî üçüncü yüzyılda alabil diğine yayılan mezhep kavgalarına karışmışlardı. Felse feye karşı derin bir hayranlık gösteren Me'mun, Selefîye taraftarlarının nasslara dayanan anlayışlarına karşı ayaklanan İtizal (Mutezile) yanlılarını tutmuş, bunların inanç ilkelerini herkese kabul ettirmeyi en önemli siyasî amaç edinmişlerdi. Mutezile ileri gelenleri kendisini Eseriye yanlıları aleyhine kışkırtıyor, imam Ahmed bin Hanbel, Kavarîrî ve Mahammed bin Nuh gibi Selefîye yo lunda gidenleri tehdite, hatta dayağa ve sürgün etmeye teşvik ediyorlardı. Vâsık Billah da bu konuda Me’mun’u izlediğinden, baş kadı Ahmed bin Ebi Dev'ed'in telkiniy le, Malikî mezhebinin en ateşli izleyicilerinden olan ve Kur’an'ın mahlûk olduğuna bir türlü inanamayan Abdülhakem ailesini bir hayli hırpalamıştı. Ebu'l-Kasım Abdurrahman bin Abdülhakem, Hicrî 257 (M. 871) yılında eski Kahire'de, yani Fustat’ta vefat etmiştir. Tarih kadar hadîs ilmiyle de uğraşmış, muaz zam ve değerli eserler ortaya koymuştur. Bunların için de bizi en çok ilgilendiren eseri Mısır ve Kuzey Afrika ta rihiyle ilgili olarak yazmış olduğu kitaptır.
Fütûhu Mısr ve’l-Magrib: îbn Abdülhakem'in bu eseri, kendisinin geniş bilgisi ni sergileyen güçlü bir tanıktır. Fakat içeriğinin zengin liğine rağmen, diğer tarihler gibi bu eserde de hakim bir eleştiri fikri yoktur. Yazar rivayetleri ve olayları topla ma konusunda büyük bir ustalık göstermesine rağmen karşılaştırmalar yapmayı, olayları eleştiriye tabi tutma yı asla düşünmemiştir. Eserde özellikle ashab dönemi ile tabiin dönemine ağırhk verilmiştir. Ibn Abdülhakem ay nı zamanda derin bilgi sahibi bir muhaddis olduğu için, 109
bu dönemlerde daha fazla bir çekicilik bulmuş, tslâm'm doğuş ve gelişme dönemlerini hakkıyla tanıtmak ve ya şatmak için, dinî bir aşkla çalışmıştır. Bunun içindir ki, eski imamlar, fakîhler ve kadılar hakkında oldukça ge niş bilgiler verdiği halde, kendi zamanına doğru indikçe, kademeli olarak sözü kısaltma yolunu tutmuş olduğunu görüyoruz. îbn Abdülhakem'in bu eseri, aşağıdaki yedi bölümden oluşmaktadır: 1- Mısır ülkesi ve Mısır'ın eski tarihi. 2- Mısır'ın fethi. 3- Fustat ve çevresi. 4- Amr bin el-As zamanında Mısır'ın idare ve teşkilâtı, fetihlerin Mısır dışında güneye ve batıya doğru genişlemesi. 5- Amr bin el-As'ın vefatından sonra. Kuzey Afri ka'nın ve Ispanya’nın fethi, 6- Hicrî 246 (M. 860) yılına kadar olan Mısır kadılan. 7- Mısır’a gelmiş olan Ashab-ı Kiram’dan rivayet edi len hadîsler.' îbn Abdülhakem'in bu eseri. Mısır tarihçileri için de ğerli bir kaynak olmuştur. Yeni eserlerin büyük bir kıs mında da bu eser kaynak olarak kabul edilmiştir: Hüsn el-Muhâdara, bu değerli eserin bir kopyası gibidir. Makrîzî'nin Hıtat-ı Mısr'ı bile kısmen Fütûhu Mısır ve'l Mağî'ib'den alınmıştır. Hatta bu iki eserde metin ler, îbn Abdülhakem'in kitabına göre değer bakımından daha aşağıdır. Yâkût Hamevî de, Mısır ülkesinin tasviri için yazdığı sayfaların önemli bir bölümünü olduğu gibi tbn Abdülhakem'in bu eserinden almıştır. Fütûhu Mısr ve'l-Magrib'in yazma nüshaları British Museum ile Fransa Millî Kütüphanesinde ve Leiden Kütüphanesinde bulunmaktadır. îbn Haldun tarihinin Berberîlerle ilgili bölümlerini çevirerek B erberîler Ta
110
rihi (L'Histoire des Berberes) adıyla yayınlayan de Slane, bu esere eklediği sayfalara Fütûhu Mısr ve'l-Mağrib'in birçok bölümlerini olduğu gibi nakletmiştir. tbn Abdülhakem’in tarihinin bazı bölümleri de Ewald, Karle, Jones ve Torıy tarafından çevrilerek yayınlanmıştır. Sonraları Gibb yayınlan arasında bu eserin orijinal me tinlerinin de yayınlanması kararlaştırılmış ve bir de gi riş yazılmıştır. 1914 yılında da Mısır'da birinci cildi ya yınlanmıştır. * * * Mısır tarihine ilişkin en eski ve önemli kaynaklar dan biri de, İslâmî eserlerde Saîd bin el-Bıtrîk adıyla anı lan İskenderiye patriği meşhur Eutychius'un Nazm elCehâr adlı eseridir. İslâm tarihçilerinin en seçkin bir si ması olan Mes udî'nin, Mısır'a yaptığı gezide İskenderi ye'ye giderek kendisiyle görüşmek ihtiyacını duyduğu Saîd bin el-Bıtrîk, Hicrî 263 (M. 876) yılında Fustat’ta doğmuş ve 328 (M. 939) yılında İskenderiye'de ölmüştür. Mes'ûdî Mısır'a gittiği zaman Saîd bin el-Bıtrîk, 321 (M. 933) yılından beri işgal etiği İskenderiye patrikliğinde bulunuyordu. Söz konusu edilen genel tarihini burada yazmıştır. Bu eser Pocock tarafından Lâtinceye çevril miştir. * * * Mısır'da ilk kez bağımsız bir hükümet kuran Tolunoğullan (Âl-i Tolun) tarihine ait en eski vesika da, Hicrî 334 (M. 945) yıbnda vefat eden Ahmed bin Yusuf tarafın dan yazılmış olan eserdir. İbn Yusuf bu önemli eserinde, Hicrî 200 (M. 815) yılında Buhara valisi olan Nuh bin
111
Esed Samânî taraündan halife Me'mun katına gönderi len Türk Tekinlerinden Tolun'un oğlu Ahmed’in hayatı nı, Bağdat'taki Türk generallerinden olup Mısır valisi seçilen Bayık Bey (Bayakbek) tarafından Mısır'a müte sellim tayin edildikten sonra, yüksek karekteri, hayrete değer azim ve görüşü sayesinde nasıl bağımsız bir devlet kurmuş olduğımu tasvir ettikten sonra, oğlu ve halefi Ebu'l-Ceyş Humaraveyh'in hükümet dönemini de a)Tintılı olarak açıklamıştır. Ibn Yusuf, eserinde gerek Ahmed bin Tolun'un ve gerekse Ebu'l-Ceyş Humareveyh'in karakterini ve hüküm sürdüğü dönemi çok'güzel canlan dıran değerli bilgileri toplayarak, tarihin bu iki kişiliğini bütün özellikleriyle sonrakilere tanıtmak ustalığını gös termiştir. Ahmed bin Tolun'un, İlmî ilerlemeler ve Mı sır'ın uygarhğı için harcadığı çaba ile Ebu'l-Ceyş Huma reveyh'in halife Muteazzid Billah'a nikâhladığı kızı Katrünnidâ'nın âleme destan olan düğünü hakkında bu eserde verilen bilgiler, Hicrî üçüncü y ü ^ b n son yansın da Mısır'daki toplumsal hayatı bütün anlarıyla yaşat maktadır. * * * Ebu Ömer Muhammed bin Yusuf adındaki diğer bir tarihçi de, yine Maveraünnehir Türklerinden ve Fergana prensi Hâkan torunlarından Muhammed Ahşid bin Tuğc (Tuğğac)’un Hicrî 324 (M. 935) yılında Mısır'da kur muş olduğu hükümete, ölümünden sonra Atabek sıfatıy la tahakküm eden harem ağası Kâfur dönemine ait de ğerli bir tarih yazmıştır. Bu eserde Ahşîd'in oğlu ve halefi Ebu'l-Hasan Ali'nin hükümeti dönemlerinde önce vesayeten, daha sonra da bağımsız olarak ne şekilde sultanhk yaptığı, erdemli veziri Ebu'l-Fâdıl Cafer bin el-Furat'ın
112
İlmî ilerlemeler konusundaki yüksek himmeti tasvir edilmiş, Mısır'ın coğrafi durumuyla, o zamana kadarki tarihî özetlenmiştir. Ebu Ömer Muhammed’in bu kitabı Oestrup tarafından Danova diline çevrilmiştir. * * * Ebu’l-Hasan Muhammed İskender! adında bir tarih çi de Fâtımîlerden Muiz Lidinillah dönemini yaşatmış tır. Mehdiye şehrinde atalarının tahtına oturup bütün yukarı Mağrib'i egemenliği altına alan Muiz Lidinillah’ın Mısır'ı fethine, Kahire şehrini ve Camiu 1-Ezher’i kurmasına, Filistin ve Şam'ı ele geçirmesine dair en gü venilir bilgileri bu esere borçluyuz. Ebu’l-Hasan îskenderî, Kâfur'un ölümünden sonra Mısır'ın nasıl kanştığnı, Muiz Lidinillah'ın bu karışıklıklardan ne şekilde ya rarlandığını çok güzel özetlemiştir. Eserinin yazma bir nüshası bugün Ispanya'da Escurial Kütüphanesinde bu lunmaktadır. Bunlardan başka Hicrî 388 (M. 998) yılında vefat eden Haşan bin İbrahim el-Leysî'nin Mısır'ın eski tari hinden söz eden eseri de anılmaya değer bir kitaptır. Bu eserin yazma nüshalan Paris ve Ğuta Kütüphanelerinde bulunmaktadır. Hicrî 366 (M. 76) yılında Mısır’da, eski Kahire’de, Harran’lı bir aile arasında doğan İzzü'l-Melik Emîr elMuhtâr el-Mesîhî’nin Mısır tarihi de önemli vesikalar arasındadır. Bu zatın hayatı hakkındaki bilgiler çok az dır. Anlaşıldığına göre öğrenimini bitirdikten sonra, hü kümet hizmetine girmiştir. Hicrî 398 (M. 1007) yılında kendisini Fatîmî halifesi Hakem'in kâtiplik hizmetinde görüyoruz. Sonra yukarı Mısır'da bazı kazaların idare siyle görevlendiriliyor. Daha sonra da, aylıkların dağıtıl
113
masıyla görevli maliye idaresi başkanlığına geçiyor ve Hicrî 420 (M. 1029) yılmda vefat ediyor. Bu zat birçok ki tap yazmış, fakat bu değerli eserlerin hepsi de kaybol muştur. Yalnızca, Mısır tarihiyle ilgili olarak yazdığı bü yük eserin tek bir cildi Ispanya'da Escurial Kütüphane sinde korunmaktadır. Cezayir'de doğan Ebu Zekeriyya Yahya bin Ebubekir de Muzâb îbadiyeleri imamlannın tarihine ait bir eser yazmıştır. Milâdî 1078 yıhnda vefat eden Ibadiye şeyhi Süleyman bin Ahlâf tan ders alan Ebu Zekeriya, bu mez hep hakkında çok esaslı bilgiler edinmiş olduğundan, eseri büyük bir değere sahiptir. Masqueray, bu eseri ba sarak yayınlamıştır.^*’
DİPNOTLAR: (*) Ebu Zekeriyya'nın bu eserinin adı Kitâb el-Sîre ve Ahbâr el-Eimme'dir. Kitap, Ibadî tarihçilerinden Cercînî tarafindan, Tabakât el-Meşayih'in birinci cildinde, hemen he men aynen iktibas edilmiştir. Masqueray Kitâb el-Sîre'yi Chronique d'Abou Zakaıya (Cezayir, 1878) adıyla çevir miştir. (Y.K.)
114
EN ESKİ ENDÜLÜS TARÎHÇİLERÎ
1- EBU MERVAN ABDÜLMELÎK BİN HABÎB EL-SÜLEMÎ Tank bin Ziyad ve Musa bin Nusayr gibi iki büyük komutan tarafından fethedilen Endülüs'ün en eski ta rihçisi, Hicrî 180 yılında (M. 796) Gırnata civarında Hısn Vât'ta doğan Ebu Mervan Abdülmelik bin Habîb elSülemî'dir, Abdülmelik, Harameyn'i ziyaret etmek üzere Hicaz'a gittiği zaman, Medine-i Münevvere'de Malikî mezhebini öğrenmiş, ülkesine dönüşte bu mezhebin ya yılması ve tutunması için çalışmıştır, t'râb el-Kur’an, Reâib el-Kvır'an, el-Vâdıha, Tabakât el-Fukahâ ve Şerh el-Muvatta gibi değerli eserleriyle îberik yarıma dasında İslâm kültürünü oturtan Abdülmelik, Hicrî 238 (M. 853) yılında Kurtuba'da vefat etmiştir. Müslüman Endülüs hakkında önemli bir tarihî eser yazmış olan Dozy, Bodleyn Kütüphanesinde korunan bir tarihî ese rin Abdulmelik'e ait olduğunu iddia etmişti. Fakat daha sonra bu iddianın gerçeğe uygun olmadığı ortaya çıkmış tır. Ne yazık ki, Abdülmelik'in diğer eserleri gibi tarihi de kavga ve gürültüyle dolu olaylar arasında kaybolup git miştir. Yalnızca bir eserin giriş bölümü zamanımıza ka dar gelebilmiştir.
115
2- AHMED BİN MUHAMMED EL-RÂZÎ EL-KURTUBÎ Endülüs’ün en değerli tarihçilerinden biri de Ahmed bin Muhammed el-Râzî el-Kurtubî'dir. Büyük bir hatip ve edebiyatçı olan babası, Rey şehrinde doğmuş, daha sonra Endülüs'e hicret ederek orada yerleşmişti. Tarihçi, Hicrî 272 (M. 885) yılında Endülüs'te doğduğu halde, ba basının doğduğu yere nisbetle "Râzî" nisbesini almıştır. Endülüs’ü coğrafî ve tarihî yönden tanıtmak için yazdığı Kitâb fî Ahbâr M ülûk el-Endülüs ve Kitâbihim ve Hattatuha adlı eseri değerli bir belgedir. İspanyolca Cronica del M oro Rasis adlı eser, Ahmed bin Muham med el-Râzî'nin bu tarih kitabını esas alarak yazılmıştır. Ahmed bin Muhammed el-Râzî, Endülüs'te yetişen meş hur kişilerin biyografilerini içine alan ve beş ciltten olu şan diğer bir büyük tarihî eser daha yazmıştır.^^^
3- EBUBEKİR MUHAMMED BÎN ÖMER BİN ABDÜLAZtZ EL-KÛTtYE Târih el-Endülüs Eski Endülüs tarihçileri arasında en tanınmış kişi lerden biri de Ebubekir Muhammed bin el-Kûtiye'dir. Atası Abdülfiziz’in b ü j ^ babası tsa bin Müzâhim^*’, Got kralı Oppas'ın kızı Prenses Sâre ile evlendiği için Araplar kendisini Ibn'ül-Kütiye adıyla anmışlardır. Sâre, Emevî halifelerinden Hişam bin Abdülmehk döneminde, amca sı Ardabast’tan şikâyet etmek üzere Şam'a geldiğinde, İsa bin Müzâhim onunla evlenmişti. Bir süre sonra İsa,
116
halife tarafından görevli olarak Endülüs'e gönderilmiş ve karısını da yanında götürerek İşbiliye'de yerleşmiş ti... Tarihçi Ebubekir Muhammed, Kurtuba'da doğdu. îşbiliye'de Muhammed bin Abdullah bin el-Kûk^**^ Haşan bin Abdullah el-Zebîdî^***\ Saîd bin Câbir gibi büjniklerden ders aldığı gibi, daha sonra doğduğu şehre giderek Tahir bin Abdülaziz, tbn Ebi'l-Velîd el-A’rec ve Muham med bin Abdülvehhab bin Muğis gibi zamanın seçkin üstadlanndan yararlanıp öğrenimini tamamladı.^****^ Arap dili ve edebiyatında zamanının üstün kişilerinden sayı lacak bir yere ulaştı. Aynı zamanda hadîs, fıkıh ve tarih te de derinleşti. Endülüs emir ve fakihlerinin, şair ve edebiyatçılarının tarihî durumları ve hayatları, İlmî ve özel yaşamları hakkında kuşatıcı bilgisinden dolayı her kesin kendisine başvuracağı bir kimse oldu. Uzun bir ha yat süren tbn el-Kütiye, yaşlıhğında bile fikrî bakımdan bir bitkinliğe düşmedi; güçlü hafızasını hep korudu. En dülüs'te yetişen kültür adamları için uzun zamanlar ger çek bir üstad oldu. Büyük bilginlerden ve tanınmış kişilerden Ebu Ali el-Kâlî, doğudan Endülüs'e gittiğinde, tbnü'l-Kûtiye Avrupanm güney-batısındaki yarımadada İslâm ilim ve ir fanını yajmıak için uğraşıyordu. Halife Hakem el-Muntasır. Doğu mûslümanlannın bu ünlü bilginini huzuru na kabul ettiği sırada, ona Endülüs'teki bilginlerden en çok kimi beğendiğini sormuş ve ondan"İbnü'l-Kütiye!.." cevabını almıştı. Tarihçimiz aynı zamanda büyük bir şairdi. Gençli ğinde çok ince, duygulan temiz, büyüleyici ve aynı za manda aydınlık bjr üslûpla dile getirmekte büyük bir ba şarı göstermişti. Fakat daha sonra kendisini araştırma ve eser yazmaya verdiğinden şiir ve edebiyattan uzak
117
laşmıştır/^^ İbn el-Kûtiye Hicrî 367 (M. 977) yılının Rebiülevvelinde Kurtuba’da vefat çtti. Endülüs'ün bütün kültür adaınlarının katılmasıyla, ikindi namazının arkasından Kureyş mezarlığında defnolıındu. Ibn el-Kûtiye, tslâm mücahidlerinin Ispanya'yı fethettikleri tarihten Hicrî 280 (M. 893) yıhna kadar geçen olaylan toplayan önemli ve değerli bir eserin yazandır. Târîh el-Endülüs adı ve rilen bu eserin yazma bir nüshası, Paris’te Milli Kütüphane'de korunmaktadır. Oryantalistlerden Houdas bu nüshayı bastığı gibi, özet halinde Fransızcaya da çevir miştir. Tarihçi Gardonne de, Afrika ve İspanya hakkındaki tarihî araştırmasına tbn el-Kûtiye'nin bu eserini te mel olarak almıştır. Tarihçimizin, îbn Hallikan tarafın dan "benzersiz" deyimiyle yüceltilen Kitâb Tasarîf elE f âl adlı bir eseri daha vardır. Bu eser de J. Guidi tara fından basılarak yayınlanmıştır. *
* *
Bu dönemde, Afrika ve Endülüs hakkında yazılan eserler arasında Merâkeşînin el-Beyân el-Magrib adlı eseri de incelenmeye değer bir kitaptır. Bu eser Dozy ta rafından Leiden'de basılarak yayınlanmıştır. Endülüs'te yetişen büyük bilginlerin biyografilerini içeren ve Ebu'lVelîd Abdullah tbn el-Faradî tarafından Târihi ülem â'ı Endülüs adıyla yazılan tarih de Codera tara fından basılmıştır, Ebu’l-Kâsım Halef bin Beşküvâl tarafından yazılan Kitâb es-Sıla adh esere de Ebu'I-Velîd Abdullah’ın, En dülüs bilginleri hakkındaki tarihinin bir zeyli gibi bakı labilir. Hicrî 479 (M. 1101) yılında doğup 578 (M. 1183) de vefat eden Ibn Beşküvâl'm bu eseri Codera tarafından
116
yayınlanmıştır, tbn Beşküvâl bundan başka Târîh-i En dülüs ve Ahbâru Kudâtu Kurtuba adlarını taşıyan iki tarihî eser daha yazmıştır. Sıla'sı Ebu Abdullah Muhamed bin el-Ebbâr el-Kudaî tarafından Müşkil es-Sıla fî Târîh-i Endülüs adıyla genişletmiştir(tezyil). İbn elEbbâr Belensiye'de doğmuş ve Belensiye valisi Muhammed bin Ebu Cafer'in kâtiplik hizmetine girmişti. Muhammed bin Ebu Cafer'in oğlu Zeyd, Aragon kralına sığı nıp dinden döndüğü zaman İbn el-Ebbâr’ın Belensiye'yi kuşatan Hıristiyanlara karşı yardım istemek üzere gö revli olarak Afrika'ya gönderilmiş olduğunu görüyoruz. İbn el-Ebbâr Afrika'ya gittikten sonra, Tunus'ta el-Mustansır tarafından vezirlik makamına yükseltilmiştir. Fakat daha sonra el-Mustansır aleyhine düzenlenen sui kastta girişimci görülerek bu emirin emriyle idam edil miştir (H. 66 / M. 1269). îbn el-Ebbâr, Tuhfetü'l-Kâdim fî’t-Tâuîh adlı bir tarihî eser daha yazmıştır. Ispanya'da yetişen kadın ve erkek meşhurların biyografilerinden söz eden Bugye'yi de bu arada anmak gerekir. Ebu Cafer Ahmed bin Yahya Kurtubî tarafından yazılan bu eserde, aynı zamanda Endülüs'ün fethine, bu ülkede kurulan Benî Ümeyye devleti tarihine ilişkin de önemli bilgiler verilmiştir. Bu kitap da Codera ve Ribera tarafından ba sılmıştır. Endülüs hükümdarlarıyla vezirler, edebiyatçı lar, bilginler ve kadılarının hayatlanna âİL bİrpk kıbe ve eşsiz bilgileri içeren K alâid el-İkyân ve Mehâsin el-A’yân adlı eser de, o yüz3alda Endülüs'ün toplumsal hayatını tanıtan önemli bir kitaptır. Ebu Nasr el-Feth bin el-Hâkân tarafından yazılmış olan bu edebi eser Paris'te basıldığı gibi, Bourgade'ın gayretleriyle Fransızca'ya da çevrilmiştir. Feth İbn Hâkân bir de Kitâb Matmah el-Enfüs ve Mabrah el-Teennüs fî Mülah ehl el-Endelüs adında
119
bir eser yazmıştır. îbn Hallikan bu eseri çok fazla takdir ederek müslüman doğuda yayılmamasından üzüntü duymaktadır. Hicrî 250 (M. 864) yılında vefat eden Kadı Ebu'lKâsım Sâid bin Ahmed'in Tabakât el-Ümem'i de zikre değerdir. Bu eser daha sonra Mısır'da basılmıştır.
DİPNOTLAR: (1) Yâkût Rûmî, M u'cem eMJdebâ, 11/77. (*) İbnül-Kûtiye'nin tam adı şöyledir: Ebubekir Muhammed b. Ömer b. Abdülaziz b. İbrahim b. İsa bin Müzâhim b. elKûtiye. (Y.K.) (**) el-Kûn olmalıdır. (Y.K.) (***) el-Zübeyrî olmalıdır. (Y.K.) (****) Hocaları arasında aynca Muhammed bin Ömer bin Lübâbe, I ^ ım bin Esbağ, Muhammed bin Abdülmelik bin Eymen de sayılabilir. (Y.K.) (2) Endülüs şairi Ebubekir Yahya bin Hüzeyl el-Temîmî, tarih çi tbn el-Kûtiye ile arasında geçen bir maceraya ilişkin ola rak şöyle bir menkıbe anlatmaktadın "Bir gün Kurtuba da ğı eteğinde sulak, havası temiz ve manzarası güzel bir bah çeye gitmiştim, içeri girerken Ebubekir el-Kûtiye ile karşı laştım. O da geri dönüyordu. Beni görür görmez iltifatta bulundu. Bûn de kendiâne düşünmeksizin birdenbire şu beyitle karşılık verdim: "Ey benzeri olmayan kişi nereden geldin Güneş ve dünyamn feleği olduğu bu kişi kimdir," Ibn Kûtiye güldü. Hemen oracıkta içine doğan şu beyitle cevap verdi: "Münzevinin bile hayret edeceği bir evden Skandal yapanlann skandalim bile gizler." Hemen üstadın elini öptüm ve kendisine hayır duada buluna rak bahçeye girdim."
120
(3) Ebu'l-Velîd Abdullah bin el-Faradî, Hicrî 350 (M. 962) yılın da Endülüs'te Rurtuba şehrinde doğmuştu. Öğrenimini En dülüs'te bitirdikten sonra Hicaz'a gitmiş, döşününde Mısır ve Kayravan'a uğrayarak İlmî araştırmalarda bulunmuş tur. Endülüs'e geldiği zaman Belensiye (Valencia) kadılığı na tayin edildi (H. 400 1 M. 1009). Berberîler Hicrî 403 (M. 1012) yıhnda Kurtuba'yı istilâ ve yağma ettikleri sırada, ka dı Ebu'l-Velîd Abdullah burada bulunuyordu. Kargaşalık sı rasında ölmüştür. (4) Ebu Nasr el-Feth bin Hâkân, Ispanya'da Gırnata civarında doğmuştur. Hayatıran ilk yıllan bütünüyle sarhoşluk ve ser serilik ipinde geçmiştir. Fakat daha sonra Emir Taşfin bin Ali'nin yakınbğına mazhar olmuş ve kâtiplik hizmetine gir miştir. Milâdî 1134 veya 1140 yılında Merakeş'e gönderile rek orada öldürülmüştür (H. 535). Feth bin Hakan'ın, İbra him bin Yusuf bin T a^ n ’e övücü kasideler yazmış olmasına sinirlenen kardeşi Ali bin Yusuf bin Taşfin’in emriyle boğdu rulmuş olduğu samimaktadır.
121
EBU'N-NASR MUHAMMED BtN ABDÜLCEBBAR EL-UTBÎ Târih el“Yemînî
Ebu'n-Nasr Utbî, Hicrî dördüncü yüzyılın son yan sında yetişen en ünlü yazar ve tarihçilerden biridir. Orta Asya, Afganistan, Iran ve Maveraünnehir dolaylan Samanoğullan, Hakânîler ve sonra Gazneliler arasındaki çekişmelere sahne oldu|ıı bir yüzyılda, Rey'de doğmuş tur; fakat soy bakımından Araptır. Çocukluk dönemi, Samanoğullannın en şanlı zamanlanna rastlar. İlk öğrenimini yaptıktan sonra, Hora san'da bir memuriyet görevinde bulunan dajnsımn yanı na giderek yüksek öğrenimini de burada tamamladı. Ka leminin gücüyle kendisini çok kısa bir sürede herkese ta nıttığından, kolayca Horasan valiliğinde bulunan Emîr Ebu Ali’ye bağlanmajn başardı. Fakat Utbî’nin bu şekil de hayata atıldığı zam£uı, Samanoğullannın çöküş döne mi başlanuştı. Onüç yaşında Samanoğullan tahtına otu ran (H. 366 / M. 976) Ebu’l-Kasım Nuh, dirayetli veziri nin güzel idaresi sayesinde, ülkesinin bir süre mutlu günler geçirdiğini görmek bahtiyarlığına ulaşmıştı. Fa kat çok geçmeden her yanda fesatlar, ihtilâller başgöstermişti. İhtilâlleri düzenleyenlerden biri de Ebu'n-Nasr
122
Utbî'nin kâtipliğini yaptığı, Horasan valisi Emîr Ebu Ali'ydi. Ebu Ali, valilikten hükümdarlığa yükselme hırsı içindeydi. Nuh’un çocukluğundan yararlanarak Türkis tan hakanı Buğra Han'ı Samanoğulları ülkesini ele ge çirmeye teşvik etmeye başladı. Amacı bağımsızhğını ilân etmeye uygun bir ortam hazırlamaktı. Bu sırada Samanî emirlerinden Fâik el-Hâssa ve Bektorun da, aynı hedefe daha acımasız bir hırsla yürü yorlardı. Bu iki ihtiraslı adam Nuh'un oğlu ve halefi Man sur'un gözlerine mil çektirerek Samanlılar devleti nin kendiliğinden çökmesine çalışıyorlardı. Bütün bu se rüvenlerin tanığı olan Utbî, Ebu Ali'nin yenilerek Ebu Mansur Sebüktekin'e teslimine kadar (H. 386 / M. 7 Ağustos 996) kâtiplik hizmetinde kalmıştı. Daha sonra, tanınmış Kitâb el-Tecnîs yazan Ebu'l-Feth el-Bustî ile birlikte Emîr Ebu Mansur Sebüktekin'in kâtipliğine gir di. Bu şekilde Sebüktekin (Sebük-Tigin) hanedanına bağlanan Utbî, gerek Ebu Mansur Sebüktekin'in ve ge rekse oğlu Gazneli Mahmut'un bütün başan ve zaferleri nin tanığı olmuş, arkasından meşhur tarihini yazmıştır. Bir aralık Utbî'yi, Ebu'l-Meâlî'ye vekil olarak Hora san valiliğinde görüyoruz. Meşhur yazar, bu yeni görevle kâtiplikten mülkiye idaresine geçmiş oluyordu. Utbî’nin Horasan valiliği, o çevre için büyük bir nimet olmuştur. Nisabur'u merkez alan Utbî, bütün çabasını Horasan'da ilim ve kültürün yayılmasına adamış ve bunu başarmış tır. Hayatının son dönemlerinde Ebu'l-Hasan elBağavî'nin entrikalarından çok rahatsız olan tarihçi Utbî, Milâdî 1036 yılında vefat etmiştir.
123
Târih el-Yemînî: Utbî'nin bu eseri, yaşadığı yüzyılın en büyük hü kümdarı Yemînüd-Devle Ebu'n-Nasr Mahmud Sebüktekin'in tarihî hayatını tasvir eder. Bu nedenle yazar eserine Gazneli Mahmud'un Yemînu'd-Devle ünvanına nisbetle Târih-î Yem înî adını vermiştir. Eser, Asya kahramanının hayatı ve fetihleriyle birlikte, Harizm olaylarını da içermesi bakımından dördüncü yüzyılın tarihî belgelerinden sayılır. Fakat Ebu’n-Nasr Utbî, bu eserini ağır bir dille yazmış, birçok edebî nüktelerle doldurmuş olduğun dan, bizdeki Şefiknâme gibi anlaşılması için daha sonra şerh edilmesine gerek duyulmuştur. KeşfuzZünün'un verdiği bilgilere göre Şeyh Mecdeddin Kirmânî, Kasım bin Hüseyin el-Hârizmî, Taceddin Isâ bin Mahfûz, Hamîdeddin Ebi Abdullah Mahmud bin Ömer el-Necâtî el-Nisâburî ve Şeyh Ahmed el-Meninî gibi kişiler ayn aynU tbî Tarihini şerh etmişlerdir. U tbi Tarihi, Ebu'l-Şeref Nâsih bin Zafer elGerbedekânî tarafından Farsçaya çevrilmiştir. Yazılan şerhlerden en önemlileri Şeyh Ahmed el-Meninî'nin Feth el-Vehbî fî Şerh Târîh el-Utbî'siyle, Hamîded din Ebi Abdullah Mahmud bin Ömer el-Necâtî elNisaburî'nin Besâtîn el-F udalâ ve R eyyâh în elUkalâ adlı eseridir. Feth eIrVehbî, Mısır Hidivi Mehmed Tevfik Paşa zamanında Kahire'de kurulan İlmî cemiyetin yardı mıyla, asıl metinle birlikte, iki cilt halinde Mısır'da ba sılarak yayınlanmıştır. Feth el-Vehbî'nin birinci cil dinde Türkistan hakanlarından Buğra Han’a, ikinci cildinde İlk Han’a dair önemli bilgiler vardır. Hamî deddin Nisaburî’nin Besâtîn el-Fudalâ'sı matbu de ğildir. Fakat İstanbul’da Hamidiye Kütüphanesinde
124
yazma iki nüshası bulunmaktadır. Bunlardan biri ka talogun 859, diğeri de 966’ıncı numaralarında kayıtlı dır. Tarihçi Utbî, Gazneli Mahmud'un bir zaferler dizi si olan şanlı dönemini Hicrî 409 (M. 1018) yılına kadar kafiyeli ve secili bir yüce üslûpla tasvir eden bu tarihi ni, kendisini görevinden uzaklaştırmayı başaran Ebu'lHasan el-Bağavî'nin entrikalarını etkisiz bırakmak amacıyla yazmış ve Gazneli Mahmud'a sunmuştu. Bu eserde Gazneli Mahmud'un, Horasan ve Sicistan’ı Samanîlerden nasıl aldığı anlatılırken, Samanoğullan hakkında da önemli bilgiler verilmiş, İslâmî Doğunun çok karışık olan bir dönemi oldukça aydınlatılmıştır. Utbî Tarihi, Gazneliler ve Samanoğullan kadar Karahanhlar tarihi için de değerli bir kaynaktır. Fakat Firdevsî, Unsurî, Ferahı, Menucherî, Berrâmî, Esedî ve Yeminî gibi şairler, Ebu Reyhan Bîrûnî gibi filozof larla aynı mecliste oturan ve dostluk eden Utbî, eseri ne bir tarihten çok edebî bir düzyazı ve yüksek bir nu tuk niteliği vermiş, bu şekilde kitabının tarihî değerini azaltmıştır. Târîh-i Yemînî, Arapçadan İngilizceye de çevrilmiştir.^*^ DİPNOTLAR: (*) Cerbedekânî tarafından Parsçaya yapılan çevirisinden J. Raynolds'un The Kitab-i Yamini, historical niemoirs o f the Sultan M ahmud o f Ghazne adıyla İngilizceye aktardığı Târîh-i Yemînî'nih bu çevirisinin hatalı bir çe viri olduğu belirtilmektedir. Cerbedekânî'den sonra da bu eser iki kez Farsçaya çevrilmiştir: Muhammed Keramet Ali bin Hayat Ali-i Dihlevî, Tercem e-i Yem înî; Mevlevi Muhammed Fazl-i tmam Hayrâbâd, Tercem e-i Târîh-i Yemînî. (Y.K.)
125
EBITL-FAZL MUHAMMED BİN HÜSEYİN EL-BEYHAKÎ Târih-i Beyhakî
Hicrî 402 (M. 1011-1012) yılında onalb yaşında oldu ğunu bizzat haber veren Ebu'I-FazI Muhammed, hem şehrisi Ebu'l-Hasan Ali^^^nin rivayetine göre Hicrî 386 (M. 996) yılında Horasan'ın Beyhak**^ nahiyesine bağh olan Hârisâbâd kasabasında doğmuştur. Vefat tarihi Hicrî 470 yılının Sefer ayına (M. 1077) rastlar. Beyhakî Hicrî 412 (M. 1021) yılına doğru, üstadı Ebu Nasr'ın yolgöstericiliği ve korumasıyla Al-i Sebüktekin’e bağlanarak Gazne devletinin politik ve yazışma işleriyle uğraşan Divân-ı Kisâlât erkânı arasına katılmıştı. Divan'm başkanlığını yürüten Ebu Nasr vefat edince, Beyhakî henüz çok genç bir yaştaydı. Üstadına halef olan Ebu Sehl Züzenî ise hakkında pek olumlu şeyler düşün müyordu. Yeni başkan, genç katibi istifaya mecbur etti. Divhan-ı Risâlât'tan uzaklaştınimasının Beyhakî'dfrçok acı izler bırakmış olduğu eserinden anlaşılmaktadır. Ebu'l-Fazi Beyhakî, Sultan Mes'ud ve Sultan Mevdûd zamanlarında olduğu gibi, jârmi dokuz yaşında vefat eden Mevdûd'un henüz çocuk olan halefi II. Mes’ud dönemlerinde de Divan'dan uzak kaldı. Mes'ud'un halefi
126
Bahaed-Devle Ali'nin saltanatı sırasındaki kanşıklıklara da bigâne kaldı. Sultan Mahmud'un oğlu Abdü'rReşîd Cemâlüd-Devle ünvanıyla Gazne tahtına çıktığı zaman (M. 1049-1053) Beyhakî tekrar devlet hizmetine çağrılarak Divân-ı Risâlât başkanlığına tayin edildi. Ebu'l-Hasan Ali’nin Târîh-i Beyhak'ta verdiğ bilgiye göre, Ebu'l-Fazi Beyhakî'nin bu defaki ikbal dönemi de uzun süre devam edememiştir. Abdu r-Reşîd'in hüküme tinin sonlarına doğru usule aykırı olarak mührü boz makla suçlanarak Gazne kadısı tarafından hapse mahkûm edildi. Beyhakî, Gazne hapishanesinde inler ken Al-i Sebüktekin tahtı da gıcırdamaya başlamıştı. Cemâlüd-Devle, Abdü'r-Reşid'in Hâcib'i Tuğrul saltanat iddiasına kalkmış, Abdü'r-Reşid ile Sebüktekin haneda nından on şehzadeyi boğazlayarak hükümeti ele geçir mişti. Tuğrul, Sebüktekin hanedanına bağlı olan emirleri imha ederken Beyhakî'yi de Gazne hapishanesinden çı kartarak bir kalede yaşamaya mahkûm etti. Beyhakî bu kez de kale zindanlarından birine atıldı. Fakat, Tuğ rul'un bu yolsuzluk dönemi çok sürmedi. Bu zorba ve yağmacı saltanat 57 günlük hükümetten sonra cezasını buldu. Kalelerin birinde hapis olan Sultan Mes'ud'un oğ lu Seyfüd-Devle Ferruhzâd, Gazne tahtına oturdu. Kale lerde hapis olan bütün memurlarla birlikte Beyhakî de zindandan çıkarak eski görevine döndü. Ebu'l-Hasan Ali'nin verdiği bilgiye göre, Beyhakî, Sultan Ferruhzâd'ın vefatına kadar (H. 451 / M. 1059) bu göre vinde kalmış, Sultanın vefatından sonra ömrünün geri kalan kısmını kitap yazmakla geçirmiştir.
127
Târih-i Beyhakî: Gaznelilerin en şanlı günleri gibi, en felâketli ve en kanşık dönemlerine de tanık olan Beyhakî, Sultan Ferruhzâd çağında bu hanedanın, kendisinin de içinde yuvarlandığı tarihî serüvenini yazmaya başlamış, otuz ciltten oluşan dev bir eser meydana getirmişti. Fakat bu önemli tarih belgesinin en büyük bölümü Moğol istilâsına kurban olan birçok eser gibi mahvolmuş, yal nız beşinci cildin sonundan onuncu cilde kadar olan kı sımları kalmıştır. Elde olan bu küçük kısım Hicrî 421 yı lından 432 yılına kadar (M. 1030-1041) hükümran olan Sultan Mes'ud Gaznevî döneminin tarihî olaylarını içer mektedir. Beyhakî Tarihi, Gazneliler devletinin içişleri ve dış politikasıyla yakından ilgilenen bir memunm anılan ol ması bakımından son derece önemli bir tarihî belgedir. Bugün elde bulunan kısımlarda, Gaznelilerin Sultan Mes'ud dönemindeki saray yaşamlarını, Mes'ud'un kur duğu hükümetin yönetimine dair önemli bilgiler bulmak mümkündür. Târih-i Beyhakf nin bugün elde buluneuı kısımları ilk kez Morley tarafından 1862 yılında Bibliothecas İndias yayınları arasında Kalküta'da yayınlanmıştır. Daha sonra H. 1307 (M. 1889-1890) yıhnda, ikinci bir düzenle meyle Tahran'da yayınlanmıştır. Yazarın büyük bir kıs mı kaybolan bu esere ne ad verdiği bilinmediğinden, Morley ilk baskısını Târih-i B eyhakî adıyla yayınlan mış ve Tahran baskısında da aynı ad kullanılmıştır. , Gerek Gazneliler ve gerekse o dönemde Ortaasya, Doğu İran ve Maveraünnehir dolaylarının en eski bir tarihî belgesi olan bu eser, Avrupalı araştırıcılar arasın da çok önemli bir araştırmaya zemin olmuştur. Elliot ta
128
rafından yazılan H îstory o f İndia adlı esere Târîh-i Beyhakî'den pek çok parçalar alınmıştır. 1887 yılında Paris’te yayınlanan Divân-ı M enûçehrî'ye yazılan giri şin çoğu kısımları da Beyhakî'ye dayanmaktadır. Beyhakî, dostlarından Mahmud Verrâk adında bir kişi nin Hicrî 409 (M. 1018) yılına kadar Gazneliler tarihini yazmış olduğunu haber veriyorsa da, ne yazık ki bu eser de, Târîh-i Beyhakî'nin önemli bir bölümü gibi kaybol muştur. Beyhakî'nin eseri, Gazneliler devleti tarihi açı sından Târih-i Yemînî'nin zeyli gibidir.
DİPNOTLAR: (1) Ibn Funduk (veya Fındık) adıyla tanınan Ebul-Hasan Ali bin Zeyd el-Beyhakî de Hicrî altıncı yüzyıl tarihçilerindendir. Keşfü'z-Zünûn, bu zatın Târih-i B eyhakî ve Meşârib el-Tecârib ve Gâvarib el-Garâib adlı iki eserin den söz etmektedir. Ibn el-Esfr ve Alaeddin Cüveynî gibi meşhur tarihçilerin kaynak kabul ettikleri M eşârib elTecârib; Cüveynî'nin belirttiğine göre, Hicrî 421 (M. 1030) yılında vefat eden Ebu Ali Ahmed bin Muhammed bin Miskeveyh'in Tecârib el-Umem ve Teâkub el-Himem adh kitabımn bir zeyli niteliğindeydi. Çok önemli bir tarihî vesi ka olduğu anlaşılan M eşârib el-Tecârib'in de, Asya'yı al tüst eden zamamn olayları arasında kaybolduğu anlaşıl maktadır. Çünkü şimdiye kadar ne Avrupada ve ne de Do ğuda elde edilememiştir. Ebu'l-Haaan Ali'nin kendi ülkesi olan Beyhak hakkında yazmış olduğu Târih-i Beyhak adındaki küçük eseri ise zamanın çalkantılarından kurtularak günümüze kadar gelebilmiş tir. Ebu'l-Hasan Ali bu eserinde M eşârib el-Tecârib adb
129
tarihini, ünlü tarihçi Utbfnin Târih-i Yemînî'sine ek ola rak yazdığını belirtmektedir. İbn Funduk, Târih-i Beyhak'ta, hemşehrisi Ebu’l-Fazi Muhammed Beyhakî hak kında da bilgi vermiştir. ( - îbn Punduk'un bugün elde bulunan diğer bir eseri de Tetimme Sivân el-Hikme veya Târih-i Hukemâ el-tslâm'dır. Bu eser, Ebu Süleyman Sicistânî'nin Sivân el-Hikme adh eserini tamamlamak amacayla H. 553-563 (M. 1158-1170) yıllan arasında ve büyük bir ihtimalle H. 558 (M. 1163) den sonra yazılmıştır. Beş ayn yazma nüshamn karşılaştırıl masıyla meydana getirilen tenkitli bir baskısı, Muhammed Şafi' tarafından Lahor'da yayınlanmıştır (Puncab Universty Oriental Publication Series, nr. 20). Islâmdan sonra yetişen filozoflann biyogafilerini ve özellikle onlann felsefî vecizelerini ve hikmetlerini içeren bu eserde, X-XII. yüzyıl larda Horasan ve Maveraünnehir'de yetişen filozoflar, dok torlar, müneccimler ve matematikçiler hakkında çok değer li bilgilere rastlamr. Başka hiçbir kaynakta karşılaşılma yan bu bilgileri, Şemseddin Muhammed bin Mahmud Şehrzûrf, 586-611 yıllan arasında yazdığı Nüzhet el-Ervah adlı eserine kısaltarak almışsa da, kaynağını her ne dense göstermemiştir. Yazann, ilim tarihi bakımından çok önemli ve yeni bilgileri içeren Cevâm i el-Ahkâm elNücûm adlı henüz yayınlanmamış, fakat İran'da yazmalanna rastlanan bir Farsça eseri ile Meşhed Kütüphanesinde (M. 362) bulunan ve Kitâb el-Lûbâb fi Ma'rifet el-Ensâb adını taşıyan diğer bir Arapça eserinden de burada söz edil melidir. Y.K.) (2) Beyhak; Horasan'ın Nisabur sancağı içinde Kums ile Cüveyn arasında büyük bir kasabaydı. Yâküt Hamevî Beyhak’ın 321 köy ve kasabayı içine aldığım idare merkezinin de Hüsrevcird şehri olduğunu söylüyor.
130
EBU SAÎD ABDÜLKERÎM EL-SEM'ÂNÎ
Hicri 506 (M. 1113) yılında Horasan'ın Merv şehrin de doğan Sem anî, hadîs ve tarih ilimlerine büyük hiz metlerde bulunan bü3niik kişilerden biridir. Kendisine, bu yüce hizmetinden dolayı Tâc el-lslâm (İslâm'ın Tacı) adı verilmiştir. Büyük babası Ebu'l-Muzaffer Mansur Sem'ânî de en büyük fakîhlerden biridir. Başlangıçta Hanefi iken, Hicaz'a gittiğinde Şafii mezhebini kabul et miş olduğundan, ülkesine dönünce bir takım bilgisiz kimselerin taşlamasına ve ayıplamasına hedef olmuştu. Bunlar, Benî Temim'den Sem'ân kabilesine mensup ol dukları için, tarihte Sem'ânî nisbesiyle tanınmışlardır. Tâcu 1-tslâm Sem'ânî, öğrenimini o yüzyılda İslâm dünyasının en büyük ilim merkezlerinden biri olan Merv'de tamamladı. Daha sonra hadîs ilmi konusunda araştırma ve incelemelerde bulunmak üzere vatanını terkederek uzun bir geziye çıktı. Horasan, Maveraünnehir, Irak, Suriye ve Hicaz bölgelerinde uzun bir inceleme gezisinde bulundu. İncelemelerini bitirdikten sonra yine Merv'e döndü. Hicrî 562 (M. 1167) yılında burada vefat etti. Sem'ânî, Milâdî 1002 yılında, Bağdat yakımnda, Dic le nehri üzerinde bulunan Darzican kasabasında doğan
131
ve Hatîb Bağdadî adıyla tanınan Ebubekir Ahmed'in, Bağdat'ta yetişen bilginlerin biyografilerini içeren ve kırk ciltten ibaret olan Târih-i Bagdâd adb büyük ese rine, onbeş ciltten oluşan bir zeyl yazmıştır. Bıuıdan baş ka sekiz cilt olarak Eitâb el-Ensâb adını taşıyan başka bir eser daha yazmıştır. Bu son eserin yazma nüshası İs tanbul'da Köprülü Kütüphanesinde korunmaktadır. Bu eser coğrafî ve tarihî isimler açısından büyük öneme sa hip olduğu gibi, Orta Asya tarihi açısından da son derece değerlidir, tzzeddin İbn el-Esîr bu eseri özetleyerek üç ciltlik Lübâb adlı eserini meydana getirmiştir. Süyûtî'nin Lübb el-Lübâb'ı ise bu son eserin bir özeti dir. Sem'ânî, vatanı olan Merv'in, yirmi ciltten oluşan ge niş bir tarihini yazmıştır. Oğlu Ebu'l-Muzaffer Abdülkerim adına da M u'cem el-Meşâjdh adında diğer bir tarihî eser daha yazmıştır. Sem'ânî'nin büyük babası Ebu'l-MuzafFer Mansur da birçok değerli eserler yazmış tır. Minhâc Ehl el-Sünne, el-tbtisâr, ve el-Redd alâ el-Kaderiye adlı eserleri kendisini tarihte yaşatmıştır. Sem’ânî'nin oğlu Abdülkerim ise fıkıh, edebiyat ve hadîs ilimlerinde tanınmış olmakla birlikte, tarih yazarlığı ko nusunda babasına ulaşamamıştır.
132
NECMEDDİN EBU MUHAMMED UMÂRE BÎN ALtEL-YEMENÎ Kitâb Ahbâr el-Yemen
Kâhtan oğullarının bu ünlü şairi, Hicrî 515 (M. 1121) yılında Yemen bölgesinin Tihâme kısmında bulunan Murtan nahiyesinde doğduğu için Yemeni nisbesiyle anılmıştır. Ebu Muhammed Umâre, öğrenimini Zebid'te tamamladı. Daha sonra Kâbe-i Muazzama'yı ziyaret et mek amacıyla Mekke'ye gitti ve orada araştırmalarına devam etti. Mekke'de bulunduğu sırada şerif Kâsım bin Hâşim tarafından elçi olarak Fatımî halifelerinden elFâiz İsa bin Zâfir'e gönderildi (H. 550 / M. 1115). Necmeddin Yemem, bu görevi başarıyla yerine getirdi. Gerek hü kümdar ve gerekse veziri Salih bin Ruzzîk tarafından bü yük saygı gördüğünden^**, geri dönünce ikinci kez yine el çilik göreviyle Mısır'a gönderildi. Bu kez Mısır'da yerleş ti. Selaheddin Eyyûbî'nin zaferlerini parlak şiirleriyle yaşatmaya çalıştı. Fakat daha sonra, son Fatımî halifesi nin oğlunu yeniden iktidara getirmek için oluşturulan topluluğa girerek suikast düzenleme işine katıldığından, Mısır fakihlerinin fetvaları ve Selâheddin Eyyûbî'nin emriyle Hicrî 569 (M. 1175) yılının 6 Nisan'ında idam edildi.
133
Necmeddin el-Yemenî, Mısır’da iktidara gelen vezir ve emirlerin hayatlarına ilişkin el-Nüket el-Asriye fî Âhbâr el-Vüzerâ el-M ısriye adında önemli bir eser yazmıştır. Bu eserde, yeri düştükçe Mısır’ın edebî ve top lumsal yaşamına ilişkin de önemli bilgiler verilmiştir. Yazar ajTiı zamanda bir de Yemen tarihi yazmıştır. Ahbâr el-Yemen, H. Cassels Kay tarafından çevrildiği gibi, Arapça metni de basılıp yayınlanmıştır. Yazarın, büyük İslâm mücadihi Selâhaddin Eyyûbî hakkındaki ünlü şiirini Makrîzî aynen Hıtat’a almıştır. Hammer de Necmeddin Yemenî'nin Mısır ehramlan hakkındaki şii rini Almancaya çevirmiş ve Les Mines de l’orient’te ya yınlamıştır. Necmeddin Umâre, mutaassıp bir sünnî, de rin bilgi sahibi bir Şafii fakihiydi. Buna rağmen şii olan Fatımîlerin veziri olup Melik Salih lakabıyla anılan Talai’ bin Ruzzîk ile, oğlu ve halefi Adil bin Ruzzîk, Ebu Şüca Şâver Sa'dî ve oğlu Kâmil bin Şâver arasında çok sami mi bir dostluk vardı. Pek çok iyilik ye ihsanlannı gördü ğü Ruzzîk hanedanı hakkında yazdığı methiyeler, Arap edebiyatının şaheserlerinden sayılır. Şâver Sa'dî, Mı sır'da zorbalıkla Adil bin Ruzzîk’ı öldürünce Necmeddin Ümâre'de Şâver ailesine karşı eski sevgi kalmamıştı. Önceleri samimi dostu olan Kâmil bin Şâver’e, babasının vezirliğinden sonra ibret verici bir kıta yazarak gönder miş olduğu meşhurdur.^^'
134
DİPNOTLAR: (*) Umâre, vezir Talai’ bin Ruzzîk tarafindan kabul edildiğinde ona bir kaside sundu. Vezirin büyük ihsanlarına mazhar olan şair, onun huzurunda edebiyat dünyasının büyük isim leri ve ileri gelen devlet adamlanyla tanışmak firsatı buldu. Umâre, vezire daha sonra da kasideler yazacaktır. (Y.K.) (1) Bu manzumenin bir parçası şudur: "Zaman seninle banşmasa savaş Akrabalar fayda vermiyorsa uzâklaş Zayıfın hilesini küçük görme, belki Yılanlar akrep zehiriyle ölürler Belkıs'ın arşını Hüdhüd'ün adımı yıktı (...) Eğer Sermayen ömrünse dikkat et Gerekli olmadığı halde infakından sakın. Gece ile gündüz arasında bir çatışma vardır. Bütün acaipliklerini üstümüze boşaltır. Gençliğin hiyaneti beni korkutmaz. Çünkü herşeyden çok bu varhğa ısındım (...)"
135
EBITL-MUZAFFER MÜEYYED EL-DEVLE MECDEDDÎN ÜSÂME BİN MÜNKIZ'"*
Haçlılar dönemi yazarlan arasında çekici üslûbuyla dikkat yeken bir sima daha görüyoruz: Üsâme bin Münkız!.. Bu zat tarihçi değildir; fakat. Haçlılarla yaptığı sa vaş ve mücadelelerine ilişkin olarak yazdığı anılarıyla ta rihçiler arasında anılmaya hak kazanmıştır. Batıda çok rağbet gören anı yazarlığına, Islâm düşü nürlerince o kadar önem verilmemeştir. İbn Sina ve Beyhakî gibi bir-iki kişi dışarda bırakılırsa kendi hayat hikâyesine dair anılar yazan yazarlara çok seyrek rastla nır. Doğuda büyük kişilerin hakkıyla tanınamamasının nedenlerinden biri de budur. Biyografi yazarlarından ba zı tarihçiler, ara sıra kişilikleri ve karekterleri yansıtan bazı aktarmalar yapmasalardı, büyük kişilerin yaşamla rı hakkındaki bilgilerimiz doğum ve ölüm tarihlerinden ibaret kalacaktı. Bunun içindir ki Üsâme bin Münkız'ın aynntıh,değerli ve güzel bir eser olan anılanna. Doğuda, bu alanda yazılmış tek kitap gözüyle bakabiliriz. Üsâme bin Münkız, Hicrî 488 (M. 1095) yılında Suri ye'de Hamâ yakınlannda Urunet vadisindeki Şeyzer ka lesinde doğmuştur. Bu kale Hicrî 474 (M. 1081) yılmda, atalarmdan Ebu'l-Hasan Ali bin Mukallid bin Münkız ta rafından Kumlardan alındığı zamandanberi, bağlı bulun
136
duğu Münkız hanedanının egemen olduğu emaretin yö netim merkeziydi. Üsâme'nin Şe3rzer dolaylarına ötedenberi egemen olan ataları, seçkin ve dindar kişilerdi. Kendisi de zamanının tanınmış bilginleri arasına yük selmiştir. Babası, Şeyzer’de durmaya razı olmamış, hak kını kardeşlerinden birine bırakarak hayatını İlmî ince lemelere, sanata ve ibadete adamıştı. Çok güzel yazı yaz dığından, zamanının bir bölümünü Kur'an-ı Kerim yaz maya ayırmış, hat sanatı açısından çok değerli olan 46 kadar mushaf yazmıştır. Genç Üsâme, erdemli ve güzel ahlâk sahibi olan ba basının eğitimi altında iyi bir öğrenim gördü. Sağlam bir karakter, güçlü bir iman ve ahlâkla yetişti. Fakat Üsâme’nin doğduğu yüzyıl ve yaşadığı çevre, bir kavga gürül tü dönemi, bir savaş ve karışıklık sahnesiydi. Küçük Şeyzer kalesi çevresinde Sekçuklu Türkleri, Haçb Frenkleri ve tsmailiye Batınîleri çarpışıp duruyorlardı. Üsâme'nin doğduğu tarihlerde Frenkler Antakya'yı ele geçirmiş, bir süre sonra da Kudüs'e doğru yürümüşlerdi (M. 1099). Şeyzer kalesi, bu savaşlar karşısında güvenlikte değildi. Bunun için Üsmâme bin Münkız, daha çocuk yaşlarday ken savaş ve kavgayla ülfet etmiş, askerî eğitimde sağ lam bir meleke kazanmıştı. Milâdî 1108 yılında Haçlı komutanlarından Tankred (Tancrede), bizzat Şeyzer kalesi yakınında görünmüş, çevresindeki köyleri talan edip yıkarak geri dönmüştü. Bir başka zaman da Emir, çevredeki Hıristiyanlann bay ramlarını görmek üzere, emri altındakiîerle birlikte ora ya gitmişti. Kalede bulunan îsmailîler, durumu kaleye göz dikmiş olan Batınîlere haber verdiklerinden, bunlar ansızın kale önünde görünmüş ve kaleyi kuşatmışlardı. Buradaki kadınların cesaret ve maharetleri olmasaydı, kaleyi kesin olarak ele geçireceklerdi. Fakat kadınlar,
137
geri dönen Emir ve askerlerini iplerle içeri alnuş ve bu sa yede kaleyi kurtarmışlardı. Milâdî 1110 yılında Emîr, Frenklerle bir anlaşma imzaladı. Bu anlaşmayla Tankred, bütün bir Şeyzer ha valisinin yönetimini ve Emîr'in bu alanda bağımsızlığını tanıyordu. Buna karşılık Emîr de yıllık 4000 altın verme yi taahhüt ediyordu. Fakat birkaç yıl sonra Üsâme'nin Frenklerle bizzat çarpıştığına ve büyük ustalık ve kahra manlık gösterdiğine tanık oluyoruz. Üsâme, Antalkya prensi Roger'in yenildiği ve öldürüldüğü savaşa katılı yor. Bu savaşa ilişkin duygularını şu şekilde anlatmak tadır: "Frenkler, acı acı savaş velvelesi kopardılar. Çev remdeki halkın benimle birlikte ölümle burun buruna geldiğini görünce ölümü küçümsüyordum. Frenklerin önünde bir süvari yürüyordu. Daha hafif ve çevik olmak için zırhını çıkarmıştı. Hemen onun üzerine atıldım. Tam göğsünün ortasından vurdum. Cesedi fırlayarak ye re yuvarlandı. Ben de arkadan gelmekte olan diğer süva riler üzerine koştum. Hemen geri döndüler. Kuş gibi hızlı bir ata bindim, izlemeye koyuldum. Bir yandan üzerleri ne atılıyor, bir yandan da onların karşı darbelerinden kendimi koruyordum. Gerilerinde deve kadar yüksek si yah bir kanadaya binmiş, son derece donanmış bir süvari vardı, bu adam cesaretimi kırıyordu. Aniden dönerek mızrağını üzerime atmasından korkuyordum. Fakat baktım ki, bu adam atını zorladıkça, hayvan kuyruğunu sallamaktadır; bundan hayvanın yorulmuş olduğunu anladım. Hemen üzerine atılarak bir darbe indirdim. Mızrağım vücudunu deldi ve önünden bir delik açarak çıktı. Fakat ben de, atma hızı ve vücudumun hafifliği do layısıyla, darbenin şiddetinden kendimi tutamayarak yerimden firladım. Sonra kendimi toparladım, hasmımı tepelemiş olmanın verdiği sevinçle mızrağımı salladım.
138
Sonra geri dönerek arkadaşlara katıldım ve onlan sağ ve salim buldum..." Milâdî 1127 yılında Üsâme'yi, Musul emiri büyük mücahid Atabek Zengi bin Atasungur’un hizmetine gir miş olarak görüyoruz. Zengi, mükemmel bir ordu dona tarak Selibon’a karşı cihad açmıştı. Üsâme bu savaşlara katıldı ve on yıl kadar Zengi'nin yanında kaldı. Haçlılar la birleşen İstanbul imparatoru tarafindan ele geçirilen Şeyzer'in geri alınmasına çalıştı. Şeyzer yirmi dört gün kuşatma altında tutuldu. Üsâme bu kuşatma hakkında sanat bakımından büyük değeri olan çekici ayrıntılar vermektedir: "Rumlar, Hicrî 532 (M. 1137) yılında Şeyzer önüne geldiklerinde, ülkele rinden getirdikleri mancınıklarla kaleyi zorlamaya baş ladılar. Mancınıklar, şehre taş yağmuru yagdınyor, yir mi beş okka ağırlığındaki güllelerini oktan daha uzağa atıyorlardı. Bir keresinde dostlarımdan birinin evine bunlardan daha ağır bir gülle düşmüş, dostumun evi bu tek güllenin darbesiyle bir anda yerle bir olmuştu. Emir'in karargâhındaki kule üzerinde bir direk, bunun üstünde de bir mızrak demiriyle tutturulmuş bir sancak bulunuyordu. Kulenin altından da bir yol geçiyordu. Mancınıkla atılan güllelerden biri direğe çarparak ikiye böldü. Sancağın tutturulmuş olduğu parça döne döne, kulenin altından geçen yola düştü. Bu sırada adamları mızdan biri yoldan geçiyordu. Direğin üzerindeki mızrak demiri, zavallının göğsüne çarparak hemen öldürdü. Ba bamın kölelerinden biri de şöyle bir olay anlattı: Donan mış ve silâhlanmış olarak kalenin avlusunda oturuyor duk. Bir yaşlı adam koşarak geldi ve "Rumlar arkamız dan içeri girdiler..." diye bağırdı. Hemen kılıçlarımızı alarak koştuk. Rumların, mancınık güllelerinden birinin duvarda açtığı delikten içeri girmiş olduğunu gördük.
139
Kılıçlarla üzerlerine atıldık. Girdikleri delikten tekrar çıkıncaya kadar kılıç vurduk. Bunları dışarıya attıktan sonra geri dönerek yerlerimize dağıldık. Ben, durumu bi ze haber veren yaşh adamla kalmıştım. İhtiyar, ihtiyacı nı görmek için duvara doğru döndü. Ben de biraz uzak laştım. Tam bu sırada bir gürültü koptu. Arkama döner dönmez, mancınıklarla atılan güllelerden birinin zavallı ihtiyarın başını kopararak duvarın dibine sıkıştırmış ve beyninin de çevreye dağılmış olduğunu gördüm. Zavalbnın cenaze namazını kılarak cesedini oraya gömdük. "Bir keresinde mancmık güllelerinden biri, adamla rımızdan birinin ayağını ezdi. Adamcağız kale avlusun da oturan amcamın yanına götürüldü. Amcam çıkıkçının çağrılmasını emretti. Şeyzer'de kırık ve çıkık tedavisin de usta bir adam vardı. Bu adamı bulup getirdiler. Çıkık çı adamın ayağım sarmak üzere kale kapısının dışında güvenli bir yere oturdu. Fakat bu sırada ikinci bir gülle gelerek zavallı yaralının başını kopardı. Çıkıkçı hemen avluya girdi. Amcam kendisine, 'yaralının ayağını ne ça buk sardın?" diye sordu. Çıkıkçı da cevap olarak: "Efen dim, ikinci bir gülle geldi ve beni adamın ayağını sar maktan kurtardı' dedi." Bu kanlı ve feci savaşlardan sonra, Üsâme'nin Suri ye’de dolaştığını görüyoruz. Amcası Izzeddin, kahraman yeğeninin üstün dirayet ve zekâsına dayanan ihtirasın dan kuşkulanarak kendisini Şeyzer'den sürüyor (M. 1238). Bunun üzerine Üsâme, Suriye'de başıboş olarak dolaşmaya başlıyor. Bir süre Kudüs'te kalıyor. Burada Templier şovelyeleriyle dost oluyor. Sonra Şam'a giderek orada yerleşiyor. Burada avla, şiirle, musikiyle ve biraz da politikayla uğraşıyor. Avcılık konusunda az çok sanat değeri gösteren uzun sayfalar yazmıştır. Örnek olarak bunlardan bir parçayı aşağıya aktarıyoruz:
140
"Vahşi hajrvanlarla ilgili garip olaylardîîn biri şudur; Bir aralık Şeyzer dolaylarında bir arslan ortaya çıkmıştı. Birkaç arkadaşla bu arslanı avlamaya çıktık. Yammızdaki adamlardan bazıları yaya idi. Yanlarında birkaç uşak la bir de köpek vardı. Arslan önce atlar üzerine saldırdı. Atlar ürkerek kaçtılar. Bunun üzerine arslan yayalar üzerine atıldı. Uşaklardan biri arslana doğru gitti. Köpek de sıçrayarak arslanın sırtına bindi. Arslan, adamı bıra karak orman içine daldı. Bu adam koşarak babamın kar şısına geldi ve "Efendim, hayatınıza yemin ederim ki, gör düğünüz gibi arslan beni ne parçaladı, ne de herhangi bir zarar verdi" dedi. Arslan öldürüldü. Uşak da evine gitti, fakat o gece öldü. Zavalh korkusundan ölmüştü. Köpeğin arslana saldırdığını görerek şaşırmıştı. Çünkü hayvanla rın tümü arslandan korkar ve kaçarlar..." Üsâme bir süre sonra Mısır’a gitti. Orada Fatımî hali felerinden Hâfiz Lidinillah Abdülmecid'e bağlandı. Fa kat Mısır'da rahat duramadı. Cinayete kadar varan ent rikalara katıldı, Anılarında suçsuzluğunu savımmuş ol masına rağmen Hâfız Lidinillah'ın halefi olan Zâfîr'in öl dürülmesinde (H. 549 / M. 1154) girişimcilerden olduğu sanılmaktadır. Fatımî halifeliği sarayında dönen entri kalardan tiksinmiş olmalı ki, bir süre sonra yeniden Suri ye’ye döndü. Fakat katıldığı kervan, yolda Frenklerin saldırısına uğradı. Bu olay sırasında yanmda götürdüğü değerli kitapları kayboldu. Şam'a yerleştikten sonra ha yatını şiir ve edebiyata adadı. Fakat bu huzur ve sükûn hayatı çok sürmedi. Bir gün meydana gelen müthiş bir zelzeleyle Müslümanlara ve Frenklere ait onüç şehrin yerle bir olduğu haberini aldı. Bu şehirler arasında, ata larının malikânesi olan Şeyzer de bulunuyordu. Bu felâket sonucunda Şeyzer de harap olmuş, Üsâme’nin mensup olduğu el-Münkız hanedanı bireylerinden bir tek
141
kişiden başka herkes tümüyle ölmüş, ötedenberi bu ha valiye göz diken Frenkler de, felâketten yararlanarak kaleyi ele geçilmişlerdi. Fakat daha sonra Ismâilîler ge lerek Frenkleri kovmuş ve Şeyzer’e yerleşmişlerdi. Bere ket versin ki bu sırada Suriye'de egemen olan büyük mücahid Nureddin Türkî, buraya bir bölük asker gönderdi ve Îsmailîleri atarak Şeyzer'i kurtardı. Hatta kalenin onanimasma gözcülük etmek üzere, bizzat buraya kadar geldi. Üsâme, Nureddin‘in ordusunda, Haçlılarla yapı lan savaşlara katıldı (M. 1162). Sonra Irak'ta Hısn Keyfe çekildi. Burada İlmî ve edebî incelemeler yapmakla za man geçirmeye başladı. Bu sıralarda büyük ve şanlı mücahid Selâhaddin Eyyûbî, İslâm semasında görünmeye başlamıştı. Selâladdin Eyjrûbî kendisini Şam'a davet etti. İhtiyar Üsâme, yaşının sekseni geçmiş olmasına rağmen, cihad ufuklannda doğan bu yeni güneşin ışık demetleriyle ye niden canlandı.^^’ Büyük mücahidin Kudüs-ü Şerifi Frenklerden geri aldığını ve Mescid-i Aksâ'yı haçın ağır lığından kurtardığını görmek mutluluğuna eriştikten sonra, Hicrî 584 yılı Ramazanın yirmi üçüncü günü (M. 1188) vefat etti. Şam civarında Kâsyûn dağmın doğusun da hazırlanan özel kabre konuldu. Hayatının sonlarına doğru fıkıh öğretiminde bulunduğu anlaşılıyor. Hayatının önemli bir bölümünü Haçlılarla savaş ve çekişmede geçiren Üsâme bin Münkız, bu arada epeyce de kitap yazmıştır. Bu eserler arasında en Önemlisi, Haç lı savaşlarını yansıtan anılandır. Bu önemli ve değerli eser Derenbourg tarafından aynen bastırıldığı gibi, ayrı ca Fransızca'ya da çevrilmiştir.^**^ Yazarın edebiyat ko nusunda Kitâb el-Bâdî^*'"'*’ adh bir eseri vardır. Üsâme bin Münkız ayrıca Kitâb el-Asâ adıyla garip bir eser yazmış ve bu kitapta Hz. Musa'nın asası başta olmak
142
üzere, meşhur asalara ilişkin olarak nakledilen menkı beleri aktarmıştır. Derenbourg bu son eserden bazı par çalan özetleyerek Fransızca'ya çevirdiği gibi, yazarın şi irlerinden bazılarını da toplamıştır. Üsâme bin Münkız'in siyasî ahlâk hakkındaki kitabıyla kadınlar hakkmda birçok menkıbe ve olayları içeren diğer bir eseri de sözü edilmeye değer kitaplar arasındadır. DİPNOTLAR: (*) M. Şemseddin buradaki "Münkız" adını "Munkad" veya "Münkıd" okunacak şekilde "dal" harfiyle yazmıştır. Biz onu doğru şekli olan "Münkız" şeklinde düzelttik. (1) Usâme bin Münkız, yaşlılığın neden olduğu güçsüzlüğü şöy le bir beyitle tasvir etmiştir: "Kalem taşımayan ellerimin zayıflığına şaşıyorum. Bunlar ki, aslanın ağındaki dişleri kırmışlardı." (**) Üsâme Bin Münkız'ın gençlik ve olgunluk dönemlerindeki anılarım anlatan bu kitabın adı Kitâb el-t’tibâr'dır. Aym zamanda edebî nesrin çağındaki en güzel örneklerinden biri olan kitap, Derenbourg'tan sonra Ph. Hitti tarafindan da ya yınlanmıştır (Princeton, 1930). G. Schuman tarafindan Almancaya (Innsbruck, 1905) M. Sallier tarafindan Rusçaya (Petersburg, 1922), G.R. Potter (London, 1929) ve Ph. ICtti (Princeton, 1930) tarafından da İngilizceye çevrilmiştir. Üsâme bin Münkız'ın tarih alanında zamammıza kadar ulaşan bir başka eseri T elhîs Menâkıb el-Ö m ereyn li tbn elCevzî'dir. Onun tarihle ilgili olan, fakat bugün elimizde bu lunmayan eserleri de şunlardır: Hz. Peygamber'den ve Be dir Savaşına katılan sahabelerin hayatlanndan söz eden elTârîh el-Bedrî; Hicretten kendi zamanına kadarki olay lardan söz eden Fazâil el-Hulefâ el-Râşidîn, Târîh elIslâm ve aynca K itâb fîhi Zikr el-B ilâd ve'l-M ülûk ellezîne kânû fî Zamânihi. (Y.K.) (***) Doğrusu, Kitâb el
143
tMADÜDDÎN EBU ABDIJLLAH MUHAMMED KÂTİBİSFEHÂNÎ el-Feth el-Eussî fi Feth el-Kudsî
Nizâmiye Medresesinin yetiştirdiği şeçkin simalar arasında, ilim ve edebiyat alanmda çok parlak izler bıra kan îmadûddin Kâtib, büyük mücâhid Selâhaddin Eyyûbî döneminin ateşli bir tarihçisidir. Hicrî 519 (M. 1125) yılında Isfehan’da doğmuştu. Öğrenimini Bağ dat'ta Nizamiye Üniversitesi'nde tamamladı. Selçuklu ların iyilik kanadı altında Bağdat'ta uyanan edebî yenili ğin parlak bir temsilcisi olarak yetişti. İmadüddin'in ilk olarak vezir Avnüddin Yahya bin Hübeyre’ye bağlandığı nı görüyoruz, tbn Hübeyre'nin koruması ve yol gösterici liğiyle siyaset ve yönetim hayatına atılan tmadüddin, önce Basra ve sonra Vâsıt şehrinin yönetim işleri bakan lığına tayin olundu. Fakat Milâdî 1165 yılında îbn Hübeyre vefat edince, köruyucusuz kaldı ve görevinden uzaklaştı. Hapishaneye kadar sürüklendi, tki yıl perişan bir hayat geçirdikten sonra Hicrî 562 (M. 1166) yılında kendini Dımeşk-i Şam'a atmayı başardı. O sırada Şam'da Türk hükümdarlarından Atabek Zengi'nin oğlu Melik Adil Nureddin egemenlik sürüyor du. tslâm tarihinde ilmin ve erdemin en büyük koruyucu larından sayılan Nureddin'in sarayı, bir kültür oceığı ha lindeydi. tmadüddin de çok geçmeden Selâhaddin
144
Eyyûbî'nin babası Emîr Necmeddin ile Kadı Kemâleddin Ebul-Fazl'm değerbilir kılavuzluğuyla bü ocağa girebil di. Bilgi ve erdemiyle kendisini Nureddin'e çok kolay sev diren îmadüddin, çok geçmeden sultanın seçilmiş dostla rı arasına girdi. Münşîliğe, yani özel kâtipliğe yükseldi. Bu görevi yaptığı sırada, Nureddin'in kahramanlık dersanesinde yetişmekte olan Selâhaddin Eyyûbî ile tanış mış, aralarında samimi bir sevgi kurulmuştur. Melik Adil Nureddin, sır ortağı edindiği kâtibini, bir ara el^i olarak Bağdat’a, halife Müstencid'e göndermişti. Kendisine verilen görevi hakkıyla yerine getiren İmadüddin, dönüşünde yeni kurulan ve kendi adı verilen İmâdiye Medresesi müderrisliğine tayin olunduğu gibi, divana, yani temsilciler meclisine de memur edildi (H. 568 / M. 1172). Fakat İmadüddin'in ikbal 3aldızı parlaklı ğını sürdüremedi. Nureddin'in ölümü, onun yerini sarstı. Sultana halef olan (M. 1173) oğlu Melik Salih, henüz ço cuktu. İmadüddin'in rakipleri bu durumdan yararlana rak kendisini, görevini bırakmak ve saraydan ayrılmak zorunda bıraktılar. O da Bağdat'a gitmeye karar verdi. Fakat Şam’dan çıktıktan sonra yolda hastalandı ve Mu sul'da kaldı.. Bu sırada Selâhaddin Eyyûbî'nin Şam'ı istilâ ederek hükümeti ele geçirdiğini öğrenerek Bağ dat’a gitmekten vazgeçip Şam'a döndü (H. 570 / M. 1174), Selâhaddin, eski dostunu çok iyi karşıladı. Onu sefer lerinde yanında bulundurdu. Daha sonra özel kâtipliğine tayin ederek danışmanlığa yükseltti. Bu şekilde Nured din döneminde ulaştığı yeri, Selâhaddin zamanında da yeniden elde etti. Kâtib tsfehânî, Selâhaddin'in bütün şanlı savaşlarının takdir edici bir tanığı oldu. Haçlı sa vaşları kahramanının vefatına kadar bu şerefli yeri koru du. Fakat Selâhaddin Eyyûbî'nin vefatından sonra (M. 1193), halefi Melik Efdal kendisine yüz vermediğinden,
145
gözden düşmüş olarak yine inziva köşesine çekildi/^^ Bu defadaki talihsizliği ölümüne kadar sürdü. Fakat îmadüddin, hayatının bu felâketli günlerini eser yazmaya ayırarak, bugün adım saygıyla hatırlattıran büyük eser lerini ortaya koyduktan sonra Hicrî 597 (M. 1201) yıhnda Şam'da Allah'ın rahmetine kavuştu. Babu'n-Nasr dışın daki sûfı mezarlığına defnolundu.^^^ Kâtib Isfehânî, edebiyat ve tarihe ilişkin önemli eser ler yazmıştır. Divân ve münşeat'ından başka Seâlîbî'nin meşhur Yetîmetu'd-Dehr'ine zeylin zeyli olarak Harîdetu'l-Kasr ye C erîd etu l-A sr adıyla Hicrî 500 (M. 1106) yılından 592 (M. 1195) yılına kadar çıkan edebiyatçı ve şairlerin biyografilerini anlatan ve on ciltten oluşan de ğerli bir eser yazmıştır. H arîdetul-K asr, bu süre içinde Irak, İran, Şam, Mısır, Elcezîre ve Mağrib taraflarında ye tişen şeıirlerin hemen hepsinin biyografilerini içermekte dir. tslâm Tarihi adlı eseriyle çok fazla ünlenmiş olan Dozy, Imadüddin'in Leyden Kütüphanesindeki bu değerli eserini incelemiş, kütüphanenin yazma kitaplanna iliş kin olarak düzenlediği kataloga muntazam bir cetvel ek lemiştir.^®^ Harvvig Derenbourg ise H arîdetul-K asr’m bazı parçalarını Örnek olarak Nouvaux Melanges orientaus arasında ve 1886 yılında Paris’te yayınlanmıştır. Imadüddin’in ikinci önemli eseri, el-Bark el-Şâm î’sidir. Yazar, yedi ciltten meydana gelen bu eserinde hayatına, Irak’tan Şam'a nasıl geldiğine, Nureddin Mahmud ve Selâhaddin Eyyûbî ile olan ilişkilerine ve bu iki ünlü hükümdarın tarihî olaylarına dair çok önemli bilgi ler vermiştir. Bu eserin beşinci cildi BodlĞi^nne Kütüpha nesinde bulunmaktadır. el-Bark el-Şâmî, Suriye’nin Hicrî altıncı yüzjnidaki tarihine ilişkin olarak gözlem ve incelemeye dayanarak yeizılmış önemli bir tarih kitabıdır.
146
tmadüddin, Selâhaddin Eyyûbî’nin vefatından sonra içinde bulunduğu felâketli döneminde, Haçlı savaşlannı tasvir eden çok kıymetli bir başka tarih daha yazmıştır. el-Feth el-Kussî fî'l-Feth el-Kudsî adındaki bu eser, Selâhaddin’in gözlemlere dayanarak yazılmış hayat ta rihçesini, Haçlılarla olan savaşlarını, Kudüs ve Suri ye’nin geri ahnışını tasvir etmesi bakımından. Doğudan çok Batıda ün kazanmıştır. Hicrî 583 (M. 1187) yıhnda Selâhaddin'in vefatına kadar Suriye ve Filistin'de mey dana gelen olayları içeren el-F eth el-Kussî'de, Selâhaddin'in Anadolu Selçuklulan sultanı Kılıç Arslan, Musul Atabeki tzzeddin Mes'ud bin Mevdûd bin Zengi bin Aksungur, Hemedan meliki Atabek Mıızaffer el-Din gibi Türk hükümdarlarıyla olan ilişki ve savaşlarına dair ol dukça fazla belgeler vardır. Selâhaddin Eyyûbî'nin şanlı zaferlerini sağlayan Türk kumandanları ve Türk askerleri hakkında da bu eserden pek çok yararlanılabilir. İmadüddin'in bu önemli eserini Trabluşşam'da ele geçirmeyi başaran de Landberg, Avrupaya dönüşünde Sûriye ve F ilistin 'in Selâhaddin Tarafından Fethi (Conquete de la Syrie et de la Palestine par Salah ed-Din) adı altında ve 1888 yıhnda Leiden’de bastırarak yayınlamıştır. Kâtib Isfehânî'nin öncekiler kadar önemli olan diğer bir kitabı da, Nusret el-Fetre ve Usrat el-Katre fî Ahbâr el-Devle el-Sulçûkiye adlı eseridir. Fakat elKâtib'in bütün eserleri gibi bu kitabı da bizdeki Siyer-i Veysi tarzında iki üç kelimeyle ifade edilebilecek bir dü şünce ye bir olay için sayfalar dolusu kelimeleri bir araya getirmiştir. Bu esere Şerefeddin Enûşirvan'ın Farsça ola rak yazmış olduğu Selçuklular tarihinin, edebî sanatlarla süslü Arapça bir çevirisi gözüyle bakabiliriz. el-Bundârî, imadüddin'in bu eserini kelime kalabalığından kurtara-
147
Tak Ziibdetül-N usret adı altında ayıklanmış bir Selçuknâme meydana getirmiştir.^^^ Houtsma, elBundârî'nin bu eserini Irak S elçuklu ları Tarihi (L'Histoire des Seljoukides de riraq) adı altmda 1889 yı lında Leiden'de yayınlamıştır. Zübdetü'l'N usret daha sonra Mısır'da da basılmıştır.**^ DİPNOTLAR; (1) Kâtib Isfehânî, el-Feth el-Kussî fî'l-Feth el-Kudsî adlı eserinde, Selâhaddin'in vefatını ve kendisinin gözden düşü şünü şu renkli satırlarla tasvir etmektedir: "Saferin 16. cumartasi gecesi meclisine oturdu. Biz pürdikkat vaziyettey dik. Gecemn üçte biri geçinceye kadar bir birimize birşeyler anlattık. Sonra onun imamı bize namaz kıldırdı. Kalkma vakti gelince, ona minnettar olarak aynidık. Cumartesi gü nü sabahı avluya çıkıp oturduk ve çıkışını bekledik. Bazı hizmetçiler dışan çıktı. Melik-el Efdal yemekte onun yerine oturmak için emir verdi. Sonra da geldi ve oturdu. Bizim ha limiz değişti. Pazar gecesi de onu ziyarete gittik. Hastalığı artmış vaziyetteydi. Ayın yirmiyedisinde çarşamba günü de vefat etti. Allahu Teala onu a'la-i illiyine kaldırdı. Kahramanlann temenni ettiği gibi öldü. Onun ölümüyle iyilerin dünyası karardı. Rızıklar kesildi, ufuk karardı, umutlananlann umutlan kınldı, güvende olan korkuya kapıldı, misa firler kovuldu, maruf inkar edildi. Kaledeki evine defnedil di. (;..) Onun ölümünden sonra gece ile gündüzü ayıramaz oldum, gönlüm karardı aklım başımdan gitti. (...)" (2) Kadı İbn Hallikân, Vefeyât el-A'yân ve Ebnâi Enbâi'zZaman, 11/74-76, M sır baskısı. (3) Le Catalogue des manuscrits de Leyde (11, 209-88). (4) Ebu'l-Feth Bündârî Isfehan'da doğmuştur. Zübdetü'nNusre'yi Milâdî 1226 yılında yazmıştır. Bundan başka Pirdevsî'nin Şehnâme'sini de Arapçaya çevirmiştir.' (*) Zübdetü'n-Nusret, Irak ve Horasan Selçukluları Tari hi adıyla Kıvâmüddin Burslan tarafindan Türkçe'ye de çev rilmiştir (T.T.K. 1943). (Y.K.)
148
YUSUF BtN BAHAEDDÎN HALEBÎ el-Nevâdir el-Sultâniye
Büyük mücâhid Selâhaddin Eyyûbî'nin tarihî serü venlerini yazanlardan biri de Yusuf Halebî'dir. Yusuf, Milâdî 1145 yıhnın 16 Mart'ında Musul’da doğmuştu. Öğrenimini burada tamamladı. Daha sonra Nizâmiye Medresesi'nin büyüleyici çekiciliğiyle Bağdat’a gitti. Orada hem incelemelerini genişletti, hem de üzerine bir görev aldı. Musul'a geri döndüğü zaman, İlmî üstünlük leriyle tanınan bir bilgin sıfatıyla karşılandı. Bir süre öğ retimle uğraştıktan sonra Hicaz’a gitti. Geri dönüşte Şam’a uğradı. Burada Selâhaddin Eyyûbî ile tanıştı. Üs tün kişiliğini takdir eden büyük mücahid, kendisini Milâdî 1188 yılında ordu hâkimliği göreviyle Kudüs-ü Şerif kadılığına tayin etti. Selâheddin’in vefatından sonra Yusuf Haleb’e çekil di. Fakat Selâhaddin’in halefi kendisini boş bırakmadı. Kendisine Haleb kadılığı görevini verdi. Haleb’te oturdu ğu sırada, kendi kişisel servetiyle iki önemli medrese yaptırdı. Hayatının son üç yılım bu iki ilmîlıuruma adayareık memuriyetten büsbütün çekildi. îşte bu sırada elNevâdir el-Sultâniye adındaki kıymetli eserini yazdı. Bu eser Albert Schultens tarafından basılmış ve yayın
149
lanmıştır. Bahaeddin, bu değerli kitabında, çok yakın dan izlediği Selâhaddin'in hayatını, yaptığı işleri ve ba şarılarını renkli bir şekilde tasvir etmiştir. Bahaeddin, Haleb tarihiyle ilgili olarak da bir eser yazmıştır. Bu ese rin yazma bir nüshası Petersburg Kütüphanesinde bu lunmaktadır. Fıkıhla ilgili kitapları ise Mısır, Paris ve Bodl6i6nne kütüphanelerinde bulunmaktadır.
150
İBN EL-ESÎR EBLPL-HASAN tZZEDDİN ALÎ BİN EBİ'L-KEREM MUHAMMED EL-CEZERÎ Târih el-Kâmil
Hicrî altıncı yüzjnhn son yansında, Musul'un üç ko nak uzağındaki ufak bir kasaba, kendisine Doğu kültürü tarihinde büyük bir ün kazandıracak olan üç kardeş ye tiştiriyordu. Bu kasaba, uzak ve karanlık zamanlardan beri sayısız serüvenlere tanık olan Dicle ırmağı kıyısında bulunuyordu. Dicle, Fırat'la bir an önce kucaklaşabil mek için, hızla Mezopotamya'ya doğru inerken hilâli zındıran bir kavisle üç yandan kuşattığı bu kasabaya bir ada görünümü verdiğinden, burası ötedenberi îbn Ömer Adası (Cezîre-i İbn Ömerf*^ adıyla anılmaktadır.^^^ Altıncı yüzyılda, bu adada yerleşmiş olan Ebu'l-Kerem adında bir kişinin Mecdeddin, İzzeddin ve Ziyaeddin adlarındaki üç oğlu, o zamema kadar adı hiç de duyulma yan bu küçük kasabayı, sonsuza kadar sürecek olan ün leri arkasında, hep hatırlatmaya aday bulunuyorlardı, işte tarihte "îbn Esirler" diye şöhret bulan üç büyük si ma, Ebu'l-Kerem'in bu üç^ogludur. Ebu'l-Kerem oğullarına iyi bir öğrenim gördürebilmek için daha sonra Musul’a çekilmiş olduğundan İbn Esîrler burada mükemmel bir biçimde öğrenim görebil-
151
inişlerdir. İbn Esîrlerin en büyüğü olan Mecdeddin, çe şitli ilimlerle ve özellikle hadîs ilminde tamndı. En kü çükleri olan Ziyaeddin ise, şiir ve inşa da kendini göster diği gibi, o savaş ve kavga yüzyıhnm siyâsî kişileri ara sında da büyük yer kazandı. Üç kardeşin ortancaları, ya ni îzzeddin de, İslâm dünyasının yetiştirdiği en tanınmış tarihçileri arasına yükseldi. îzzeddin ile çağdaş olan ve kendisiyle görüşen Ibn Hallikân, onu aynı zamanda ha dis usulü ve hıfzında da İmam olarak tasvir etmektedir.^^^
İbn Esîr İzzeddin, Hicrî 555 (M. 1160) yılının Cemaziyel evvelinde, İbn Ömer Adası'nda doğmuştu. Ailesiyle birlikte Musul'a göçtüklerinde Ebu'l-Fazi Abdullah bin Ahmet Hatib gibi büyüklerin derslerine devam ederek az zamanda büyük bir ilmî şöhret kazandı. Çok geçmeden Musul Atabek'inin dikkat ve saygısını üzerine çeken Izzeddin'i, bu prensin sırdaşlan arasında görüyoruz. Ata bek kendisini elçilik göreviyle Bağdat halifesine, Şam ve Kudüs prenslerine gönderiyor. İzzeddin bu elçilik görevi ni parlak bir biçimde yerine getirdikten sonra, bunu tarihî ve ilmî araştırmaları için bir firsat biliyor.Henüz o zaman Hülâgu'nun yıkımma uğramamış olan Bağ dat'ın zengin kütüphaneleriyle, Kudüs ve Şam'ın tarihî anıtlarını yılmaz bir azim ve sönmez bir şevkle araştırıp inceliyor. İbn el-Esîr İzzeddin, çocukluğundan beri tarihî araş tırma ve incelemelere karşı merak duymuştu. Daha son ra, büyük ve önemli olayların geçtiği yerleri görmek için, ortaya çıkan her fırsatı değerlendirmekten geri durma dı. İnsanlık tarihinde önemli bir devrim dönemi açan İslâmiyet'in ortaya çıktığı beşiği görmek, yazmaya baş ladığı büyük tarihini yalnız rivayete değil, aynı zamanda gözlemlere de dayandırmak için birkaç kez Hicaz bölge
152
sine kadar gitti. Bağdat'tan geçerken o yüzjahn en büyük bilginlerinden sayılan Ebu'l-Kâim Yaîş bin Sadaka ve Ziyâeddin Ebu Ahmed Abdülvehhab bin Ali Sûfî gibi kişi lerden pek çok yararlandı. Özellikle Abbasî hilâfeti tari hine ilişkin birçok belgeler topladı. Bu uzun ve zor araş tırma gezilerinden sonra Musul’a dönerek evine kapan dı. Adını sonsuzlaştıran o bü3^k eserlerini yazmaya baş ladı. İzzeddin İbn el-Esîr, Hicrî 626 (M. 1128) yıh sonlannda Haleb'te Şehabeddin Atabek Tuğrul'un yanında misafir olarak bulunduğu sırada, ünlü tarihçi Kadı Şemseddin Ahmed bin Hallikân ile görüşmüştü. Eyyubîlerden Haleb hükümdarı Melik Aziz bin Melik Zâhir'in Atabeki olan Şehabeddin Tuğrul, çok büyük say gı gösterdiği İzzeddin’e kendi sarayında özel bir daire vermişti. İbn el-Esîr'i bu dairede ziyaret eden İbn Hallikân, izlenimlerini anlatırken, İzzeddin'in kültür ve erdemini, ahlâk ve alçakgönüllülüğünü takdir edici bir dille anmakta, babasının bu bilgin dostundan büyük ik ramlar gördüğünü yazm aktadır.Tarihçi İbn el-Esîr, Hicrî 630 (M. 1232) yıhnda Musul'a vefat etmiştir. İzzeddin İbn el-Esir, Musul'daki inzivası sırasında kültür dünyasına yadigâr ettiği üç büyük eseriyle tarihte sürekli bir ad bırakmıştır. Bu üç eserden birincisi Kitâb el-Ensâb, İkincisi Üsdül-Ğâbe fî Ma'rifet el-Sahâbe, üçüncüsü de Târih el-KâmiI'dir. Kitâb el-Ensâb, Şeyh Ebu Saîd Abdülkerim bin Sem'ânî'nin sekiz büyük ciltten oluşan büyük eserinin düzeltme ve ayıklanmasıyla meydana getirilmiştir. Üç cilt halinde düzenlenmiş olan bu eser, soylar bilginleri arasında büyük bir değere sahiptir. Üsdü'l-Ğâbe ise, Ashâb-ı Kiram'ın isimleri ve biyografilerinden söz et mekte ve beş ciltten oluşmaktadır. Bu da, İslâm tarihi ve
153
hadîs ilmiyle uğraşanlar için en değerli ve en güvenilir bir kaynaktır. Üsdü'l-Ğâbe, Hicrî 1280 (M. 1863) yılın da Mısır'da Vehbiye matbaasında basılmıştır. İbnulEsîr’in bizce en önemli eseri ise meşhur tarihidir.
el-Kâmil fi’t-Târih: İbn el-Esîr adını Doğu ve Batı dünyasında saygı ve takdirle yaşatan bu eser, insanlığın yaratıhşından Hicrî 628 (M. 1230) yıh sonuna kadar geçen dünya olaylannı içeren genel bir tarihtir. tbnü'l-Esîr el-Kâmil'i^**^ yîizmak için en güvenilir kaynaklan incelemiş, İslâm dün yasında seyahet eden tüccar ve bilginlerin ağızdan anlat tıkları ve yazdıklan bilgileri ve kendi gezilerinden edin diği izlenimleri toplamış, bunları birbirleriyle karşılaş tırmış ve ondan sonra eserini yazmaya başlamıştır. İzzeddin, eserinin girişinde, zamanında tarihe karşı rağbet gösterilmemesinden, kültürlü olduklarını iddia eden kimselerin bilgisizliğinden acı bir dille yakınır ve bu anlayışı çürütmek için tarihin gerekliliği ve önemine iliş kin anlamlı görüşler ortaya koyar; o zamana kadar tarih yazarlarının izledikleri pıetodu eleştirdikten sonra, elKâmil fi't-Târih’i yazarken izlediği metod konusunda önemli Açıklamalar verir İbn el-Esîr, Muhammed Cerîr Taberî'nin izleyicisi dir. Fakat Tarih el-Kâmil, derin bir ihtiyacın ürünüdür. İbn el-Esîr’in yaşadığı kargaşalık döneminde Târih elUmem ve'l-Mülûk'un nüshaları çok az bulunuyordu. Herkes bu eseri kolayca edinemiyordu. Edinebilenler de geleneksel metodunu hoş bulmuyorlardı. İbn el-Esîr bu değerli eserin açık ve akıcı bir özeti olarak Tarih elKâmil'i meydana getirdi. Bu eserini diğer kaynaklardan topladığı bilgilerle zenginleştirdi. Özellikle İslâm'dan
154
önceki Araplann yaşamları ve savaşlarıyla ilgili olarak "Eyyâmu 1-Arab" adı altında özel bir konu ekledi. îbn Cerîr tarihinin sona erdiği zamandan, kendi bulunduğu zamana kadar (H. 628 / M. 1230) geçen olayları da topla yarak eserinin değerini artırdı. Tarih el-Kâmil'in değe rini arttıran nedenlerden biri de, Batı îslâm dünyasına dair birçok bilgiler vermiş olmasıdır. Çünkü kendi zama nına kadar ki Doğuda yetişmiş tarihçiler Batıdan hiç söz etmemiş veya pek az bilgi vermişlerdir. İbn el-Esîr, tari hini yazarken, Musul'da, kültür ve dirayetiyle meşhur olan Bedreddin Lü'Iü egemenlik sürüyordu. Musul Ata beklerinden Nureddin Arslan Şah'ın vefatından sonra oğlu İkinci îzzeddin Mes'ûd’a ve onun ardından da, bu nun oğlu İkinci Nureddin Arslan Şah'a vesayetle ve ger çekte bağımsız olarak saltanat süren Bedreddin Lü'lü, o kargaşalık döneminde İbn el-Esîr'e tarihini yazabileceği sakin bir çevre sağlayabilmişti. Yazar, eserinin girişinde bu durumu minnettar bir dille anmaktadır. el-Kâmil, biri İslâm öncesi ve diğeri de İslâm sonrası olmak üzere iki bölümden meydana gelmiş ve oniki cilt halinde düzenlenmiştir. Eserin birinci bölümüyle ikinci bölümünün başlarında, Türk tarihinin ilk dönemini ay dınlatacak hayli bilgi bulabilmek mümkündür. Tarih el-Kâmil’in biçimi Târih el-Umem ve'l-Mülûk'u an dırmaktadır. Fakat Tarih el-Kâmil, birçok konuda da ha toplayıcı ve daha canlıdır. Yazar üslûptaki kuruluğa rağmen, konunun uygun düştüğü yerlerde gerçek birer dram levhası yaratmak gücünü göstermiştir. Eserin, İslâmî döneme ait Türk tarihi açısından en önemli bölü mü, 10, 11 ve 12. ciltleridir. Tarih el-Kâmil 1851-1876 yılları arasında Tornberg tarafından ondört cilt olarak Leiden'de basılarak yayınlanmıştır. Daha sonra Mı sır’da, Bulak matbaasında iki kez basılmıştır. İkinci bas
155
kısı Hicrî 1290 (M, 1873) yılında yapılmıştır. îbn el-Esîr’in Türk tarihi açısından Önem taşıyîm di ğer bir eseri de, Musul Atabekleri tarihidir. Bu kitap, de Slane tarafından Fransızcaya çevrilmiş ve orijinal met niyle birlikte H açlılar D evrinin D oğu Tarihçileri (Historieris orientaux des croisades) külliyatı arasında basılıp yayınlanmıştır. 1290 (M. 1873) yılında Mısır’da basılan el-Kâmil'in kenarında, Karamanî Ebu'l-Abbas Ahmed bin Yusuf un Ahbâr el-Düvel ve Âsâr el-Üvel adlı tarihiyle, îbn Şıhne ve Utbî tarihleri de yayınlanmış tır. İtalya'lı bilim adamlarından meşhur Aman, Arapla rın Sicilya'daki egemenlikleri hakkında yazdığı muaz zam eserini (Bibliotheca Arrabo-Sicula) hazırlarken, özellikle Tarih el-Kâmil'den çok yararlanmaktadır. Arapça yazılmış olan tarihlerdeki Mağrib'le ilgili parça lan çevirmek için Fransa Hükümeti tarafından görevlen dirilen Fagnan da, Tarih el-Kâmil'in bu ülkeyle ilgili bö lümlerini bütünüyle Fransızca'ya çevirmiş ve birçok not lar ekleyerek 1901 yılında Cezayir’de yayınlamıştır.^®^ İbn el-Esîr'in kitabı, genel bir tarihtir. Fakat eserin en önemli bölümleri, Hıristiyan Batıyla Müslüman Do ğunun çarpıştığı dönemleri anlatan bölümleri olduğun dan, Cezîre'li yazar, Haçlılar dönemi tarihçilerinden sa yılmaktadır. Tarih el-Kâmil yazarının üslûbunu anla mak için, Hıristiyan Avrupa Müslüman Doğuyu boğmak ve mahvetmek üzere doğuya aktığı zaman, Kur'an'ı ve onun izinde jâirüyenleri savunmuş olan Türk kahramanı Nureddin bin Zengi'nin övülmesiyle ilgili olan şu satırla rını okumak yeterlidir; "Nureddin, esmer tenli ve uzun boyluydu. Sakalı sey rek ve yalnızca çenesinin altındaydı. Alnı geniş, j ^ ü gü zel, gözleri tatlı ve şirindi. Egemenliği altındaki ülke çok
156
fazla genişlemişti. Harameyn-i Şerifeyn (iki Harem-i ŞeT if)'d e adına hutbe okunuyordu. Şemsü’d-Devle Eyyûb’un, Yemen'i fethetmesinden sonra burada da Nureddin adına hutbeler okunmuştu. İslâm'ın bu şanlı mü cahidi, Hicrî 511 (M. 1117) yılında doğmuştu. Adalet ve doğruluğu, âlicenap hareketi nedeniyle ünü bütün dün yayı tutmuştu. Geçmişteki sultanların hepsinin özel ve siyasî hayatlarını inceledim; Raşid Halifeler ve Ömer bin Abdülaziz müstesna olmak üzere, fazilet bakımından Nureddin'in topuğuna yetişen hiçbir hükümdar görme dim. Adaletin yerine getirilmesi için Nureddin kadar ça lışan hiçbir emîr bulamadım... Nureddin'in yüksek nite liklerinden, özellikle riyazet ve takvası, merhameti, ir fan ve fazileti benzersizdir. Savaşlarda elde ettiği gani met mallarından şahsına bir şey ayırmaz, Müslümanla rın Beytül-Mal'inden kendisi için tek tane bile almazdı. Yediği şeylerle, çok sınırlı olan kişisel harcamalarını kendi malı olan mülklerin geliriyle sağlardı. Hanımı hep içinde bulundukları ihtiyaçtan dolayı şikâyet ettiği hal de, yine Beytül-Mal'den on para almamış, onun, bir hü kümdar karısının harcamaları için yıllık yirmi altını azımsaması karşısında Nureddin: 'Benim başka malım yoktur. Elimdeki bütün mallar ve hazineler benim değil, Müslümanların Beytül-Mal'ınındır. Ben ancak bu hâzi nelerin bekçisiyim. Bunun için de Beytul-Mal'den kendi me ve aileme hiçbir şey harcayamam. Sana olan sevgim den dolayı da kendimi cehennem ateşine atamam” karşı lığını vermişti,"*’ ^ İbn el-Esîr'in bu satırlan,T.ürk kahramanı ve İslâm mücahidi Nureddin'in, yapmacıksız, teklifsiz ve tabii, fa kat çok güçlü bir portresidir. Yazar bu tasvirin bütün gü cünü, çok güzel seçilmiş birkaç seçkin çizgiden almıştır. Güçlü bakışıyla keskin bir psikolog olan îbn el-Esjr, sa-
157
vaşlann tasvirinde de büyük bir ustalık göstermektedir. Suriye'de bulunan Hârim kalesinin Nureddin tarafın dan Haçlılardan alınmasım tasvir eden şu parça, bize bu konuda bir fikir verebilir; "Nureddin, Hicrî 559 (M. 1163) yılı Ramazanında Hârim kalesini Frenklerin elinden al mıştı. Bu hayırlı fetih şu şekilde gerçekleşmiştir: Daha önce aktardığımız gibi Nureddin, Bukîa'da yenilmişti. Fakat orduları az zamanda zayiatlarını telâfi ederek in tikamlarını almak üzere yeni bir cihada hazırlandılar. Bu sırada Frenklerin bir bölümü krallarıyla birlikte Mı sır'a gitmişlerdi. Nureddin, Frenkleri şaşırtmak düşün cesiyle, ülkelerine saldırma girişiminde bulundu. Bu amaçla, Musul emiri olan kardeşi Kudbeddin Mevdûd ve diğer emirlere elçiler göndererek yardımlarını istedi. Kudbeddin, ordusunu toplayarak hemen harekete geçti. Fakat Hısn Keyf emiri Fahreddin Karaaslan, "Nureddin oruç, namaz, zühd ve taatla güçsüz düşmüş, düşünce gü cünü yitirmiş olmalı ki, kendisine bağlı olanlarla birlikte sonu çok kötü olacak bir tehlikeye atılmak istiyor..." diye rek başlangıçta bu teklife kulak asmadı. Fakat ertesi gün o da ordusuna cihada hazırlanma emrini verdi. Çevre sindekiler, onun ansızın fikir değiştirmesinden hayrete düşerek, bunun nedenini sordular. Dedi ki: "Nureddin bana karşı öyle bir siyaset izledi ve beni öyle bir durumda bıraktı ki, eğer kendisine yardım etmeyecek olursam, idarem altındaki ülkelerin halkı bana karşı ayaklanarak ülkeyi elimden alacaklardır. Nureddin, bütün şeyhlere ve bilginlere, inzivaya çekilmiş kimselere, dünya ihtiraslanndan el çekmiş olanlara mektuplar gönderdi. Onlara, Müslümanlann Frenklerin kahrı altında nasıl ezildikle rini, ne kadar acı ızdıraplar çektiklerini anlattı. Her gün Frenklerin ne kadar Müslümanı şehid ettiklerini ve ne kadar Müslümanm da zindanlarda inlediğini ayrıntıla-
158
nyla bildirdi. İslâmın kurtulması için dualarım istedi ve Müslümanların cihada teşvik edilmesini rica etti. Bun lar da müritlerini, öğrencilerini ve dostlarını topladılar. Nureddin'in mektubunu, kanlı yaşlar dökerek bütün bu topluluğa okudular. îşte ben de bunun için Frenklere karşı yürüme gereğini duydum ve size hareket emrini vermeye mecbur oldum..." İbn el-Esîr, o çağın psikolojisini çok güzel bir şekilde gösteren bu satırlardan sonra, savaşın aynntılanna gir mektedir: "Nureddin, bu çeşitli ordulann başında, Hârim üzerine yürüdü. Kaleyi kuşattı. Mancınıklarla döv meye başladı. Sayısız saldırılar yaptı. Bunun üzerine Su riye kıyılarında kalmış bütün Frenkler toplandılar. Bü tün güçleriyle prenslerinin, şövalyelerinin, piskoposları nın ve papazlarının başkanlığı altında imdada koştular. Yüksek bir yerden Nureddin'in ordusu üzerine saldırdı lar. Haçlıların kumandanlığında, Antakya prensi Boemond, Trablos Kontu Kommus, Prenklerin en ünlü emir lerinden biri olan İbn Josselin ile Rome ülkesinin en güç lü ve en nüfuzlu Dük'ü bulunuyordu. "Haçlıların yaklaşması üzerine Nureddin, Hârim'in kuşatılmasından vazgeçip kaçar gibi göründü. Fakat umduğunun tersine, Frenkler kendisini izlemeye cesa ret edemediler. Kalenin çevresine çekildiler. Nureddin, bunun üzerine savaşa karar verdi. Önce Frenkler, Müs lümanların sağ kanadına yüklendiler. Bu kanat Nured din'in ustalıklı plânı gereğince, aldatıcı bir şekilde kaç maya başladı. Nureddin'in plânı, geri çekilen sağ kanadı takip edecek olan düşman atlılarını, piyade kıtasından ayırmaktı. Düşman atlısıyla piyadesini bu şekilde birbi rinden ayırdıktan sonra mücahidler, korunmasız kalan düşman piyade kıtasına kılıçlarıyla saldıracak ve işleri ni bitireceklerdi. Sonuç Nureddin’in plânladığı gibi oldu.
159
Haçlı süvarileri kaçanları kovalamak için ordugâhlanndan ayrılınca, Musul ordularının başında bulunan Zeynelâbidîn, piyade kıtalarının üzerine atıldı. Bütün bu kıtaları imha etti ve kalanlan da esir aldı. Düşman süva rileri geri döndüklerinde, kendilerini aldatmak için ka çan mücahidleri peşlerinde buldular. Dönen düşman sü varileri, piyade kıtalarının müthiş sonunu görerek cesa retlerini yitirdiler. Her yandan kuşatılarak mahvolduk larını anladılar. Bununla birlikte üzüntülü olarak yap tıkları savunma çok şiddetli oldu. Fakat bu sırada birço ğu öldü. Sonunda kesin bir biçimde yenilgiye uğradılar.Düşmanın karşı koyma gücü kırılınca, muzaffer mücahidler de kıhçianm kınlarına koydular. Esirleri topla maya başladılar. Pek çok esir aldılar. Antakya prensi Boemond ile Frenklerin şeytanı olan ve Müslümanlara kar şı en fazla kin ve düşmanlık besleyen Fransız Kontu, Rumların Dük’ü ve İbn Josselin esirler arasında bulunu yordu!..".^®* Fakat, İbn el-Esîr yalnızca Haçlılar dönemini anla tan ve yalnızca Doğu Müslümanlanna ilişkin olaylan us taca tasvir eden bir tarihçi değildir. Târih- el-Kâmil'de, Endülüs ve Magrip olaylarını da canlı bir biçimde tasvir eden değerli sayfalar bulmak mümkündür. İbn el-Esîr, ünlü selefi İbn Cerîr'in üslûbunu andıran, fakat ondan daha canlı ve daha kapsamlı olan üslûbu, Fas'ta geçen bir trajediyi tasvir eden şu satırlarda daha açık bir şekil de görülmektedir; İbn el-Esîr, Murabıtlar hanedanını or tadan kaldırarak Fas ülkesinde kendi sülâlesinin ege menliğini sağlayan Abdülmu min'in Merakeş'i ele geçiri şini şu canlı satırlarla yaşatmaktadır: "Abdülmu min Fas ve çevresini ele geçirdikten sonra, Mağiib'in en bü yük şehirlerinden biri ve Murabıtlar'ın başkenti olan Merakeş üzerine jrürüdü. Bu sırada Murabıtlar tahtında
160
oturan İshak bin Ali bin Taşfin, henüz çok gençti. Abdülmü'min, Hicrî 541 (M. 1146) yılında şehrin batısında bir yeri tuttu. Karargâhım bir tepe üzerine kurdu. Ordusu nun yerleşmesi için evler yaptırmaya başladı. Bir de ca mi yaptırdı. Bundan başka, şehir içindeki halkın hare ketlerini gözlemek ve orduların çarpışmasını izlemek üzere, başkente hâkim yüksek bir kule yaptırdı. Abdülmü'min onbir ay, Murabıtlann çeşitli aralıklarla yaptık ları ayaklanma hareketlerini bastırdı. Onlarla birçok sa vaşlar yaptı. Sonunda kuşatma altındakilerin yiyecekle ri azaldı. Aralarında kıtlık başgösterdi... Murabıtlar hü kümdarı İshak bin Ali'nin yaşının küçüklüğü dolayısıy la, idare işleri ülkenin ileri gelenlerinin eline geçmişti. Bunlardan biri Abdülmü'min'in ordugâhına gelerek ka lenin zayıf noktalarını haber verince, kulelerinden ve mancınıklarından şehre dehşet yağdıran kuşatmacılann umut ve cesaretleri arttı. Şehirde kıtlık bütün şidde tiyle hüküm sürmeye başlamıştı. Askerler atlarını kesip yiyorlardı. Bu müthiş kıtlık yüzünden yüz binden fazla insan ölmüştü. Açlıktan ölenlerin kaldırılamayan ceset lerinin kokusundan hiçbir yerden geçilemiyordu. Hükü metin hizmetinde kullandığı Avrupailı bir askerî kıta, kuşatmanın devamından bıktıkları için, hayatlarının bağışlanması şartıyla, şehrin kapılarından birini Abdülmü’min'e teslim ettiler. Muvahhidler, ellerinde kılıçlarla Bâb-ı Ağmat denilen bu kapıdan içeri daldılar. Önlerine çıkan veya kendilerine karşı koyan askerlerin tümünü kılıçtan geçirdiler. Saraya gjrdiler. Emir İshak ile Murabıtlann emirlerini saraydan çıkardılar. Emirler birer bi rer boğazlanırken, genç Emir İshak da sürekli olarak ağhyor, Abdülmü'min'e hayatının bağışlanması için yalvariyordu: Elleri arkasında bağlı olarak yanında duran bir zabit, genç hükümdarının böylesine alçalmasını görünce
161
yüzüne tükürdü; "Ne ağlıyorsun, anana mı, babana mı?.. Güçlü ol! Mertçe dur! Yalvardığın bu adam bir kâfir, bir dinsizdir!.." dedi. Muvahhidler hemen bu zabitin üzerine atıldılar. Kafasını sopalarla ezerek öldürdüler. Ertesi yıl da tshak bin Ali'nin başı kesildi. Abdülmü'min, yedi gün süren katliamdan sonra sağ kalanlara genel af ilân etti!.. Sokaklardan cesetleri toplattı. Merakeş’i başkent yap tı... İç kalede güzel ve şirin bir cami yaptırdı. Daha önce Yusuf bin Taşfin tarafından yaptırılan camiyi yıktırdı..."‘®>
DİPNOTLAR: (*) Bugün Mardin iline bağh bir ilçe merkezi olan Cizre. (R.) (1) Ibn Hallikân'ın, bu kasabaya "Ibn Ömer Adası" adımn veril mesi konusundaki incelemelerini aşağıya aktarıyoruz; "Zikredilen adaya Ibn Ömer adası diyorlar ama hangi Ibn Ömer'i kastettiklerini bilmiyorum. Irakeynin emiri Yusuf b. Ömer el-Sekafi'y® nisbet edildiği söylenir. Sonra doğrunun ne olduğunu öğrendim. Abdülaziz b. Ömer adında Berkîd halkından bir adam orayı imar etti ve onun adına nisbetle amldı. Bazı tarihlerde Musul'a tabi yörelerden olup Ömer'in iki oğlu Evs ve Kamile nisbet edildiğini okudum. Bunlann da kim olduğunu bilmiyorum. Sonra İbnül Müstevfı'nin ta rihinde adı geçen Ebul Hasan'm kardeşi, Ebu's-Saâdât elMübarek b. Muhammed'in biyografisinde onun Ömer b. Evs el-Sa'lebinin iki oğlu Evs ve Kamilin adasından olduğunu öğrendim. (îbn Hallikân Vefayât el Ayân 1/348) (2) "Hadis hıfzı ve bununla ilgili mevzularda bir önderdi. Eski ve yeni tarihleri hıfzetmişti. Arab ensabı, haberleri, eyyamı ve olaylan konusunda da uzmandı."(Ibn Hallikân Vefayât el Ayân 1/347 Mısır Baskısı) (3) Nâme-i Dânişverân-ı Nâsırî, 1/640, Tahran baskısı. (4) "626 yılımn sonlannda Haleb'e vardığım zaman adı geçen
162
İzzeddin orada Haleb hakimi el-Melik el Aziz b. Zahir'in Atabeği Tavaşî Şihabüddin Tuğrul el-Hadim'in yaranda mi safir olarak ikamet ediyordu. Tavaşî ona çok güveniyor, ilgi gösteriyor ve ikram ediyordu. Onu taradıktan sonra fazilet li, ahlaklı, mütavazi bir kişi olduğunu gördüm. Onu sık sık ziyaret etmeye başladım. Onunla babam arasında (Allah rahmet eylesin) çok iyi bir dostluk vardı, bu yüzden çok özel ilgi ve cömertlik gösteriyordu. Kendisi 627'de Şama gitti, sonra 628'de Halebe geri döndü. Bende eskisi gibi onu ziya rete başladım. Daha sonra Musula gitti." (Ibn Hallikan 1/347-48 Mısır Baskısı) (**) el-Kamil fi't-Tarih, İslam Tarihi, Bahar Yayjnevi, İstan bul, 1985-86, 13. cilt. (R.) (5) "işte bundan dolayı hadisenin tamamını, konuyu bozmadan bir araya topladım. Bunlan ardı ardına bir birini takibeder şekilde sıraladım. Eğer herhangi bir yörede kısa süreli haki miyet kuran bir hakimden bahsettiysem, onun tüm haberle rini baştan sona kadar anlattım. Çünkü onunla ilgili haber ler birbirinden ayrılırsa bir şey anlaşılmaz. Yine her sene nin sonunda, sene içinde vefat eden bilginleri, toplumun ile ri gelenlerini adlarıyla zikrettim. Lafizda ve okunuşta şüp heli isimleri şüpheyi giderecek şekilde not ettim. Eserin ço ğunu yazdıktan sonra, ortaya çıkan ve peşi sıra gelen bir ta kım olaylar sebebiyle uzun müddet ondan ayn kaldım... Bu nunla beraber yine de kusurlarım vardır. Bu kusurlann ka lemimden çıktığını ve onun sebebiyet verdiğini söyleye mem. Aksine bilmediklerimin bildiklerimden çok olduğunu itiraf ediyorum. Kitabımın anlamına uygun birisim aradım ve ona el-Kamil fi't-Tarih adım verdim." (Ibnü'1-Esîr, Târîh el-Kâmil, 1/403. Mısır Baskısı). (6) Ibnel-Athir, Annales des M aghreb et d'leşpagne. (7) Ibn el-Esîr, Târih el-Kâmil, 11/181. (8) Ibn el-Esîr, Târih el-Kâmil, 11/135-136. (9) Ibn el-Esîr, T ârih el-Kâmil.
163
KEMALEDDİN EBUTL-KASIM ÖMER BtN EL-ADÎM Buğyet el-Taleb fi Târihi Haleb
Milâdi 1191 veya 1193 yılında Haleb'te doğan Kemaleddin Ebu'l-Kâsım, bu eski şehrin tarihiyle ilgili olarak yazdığı eserleriyle tanınmıştır. Ibn el-Adİm, aile bakı mından ünlü bir ilim ailesine mensuptu ve babası kadıy dı. Öğrenimini tamamlamak üzere bir süre Suriye, Irak ve HicEiz’a seyahet etti. Buralarda birçok değerli hocala rın derslerine devam etti. Haleb'e dönüşünde idari ve po litik hayata atıldı. Kâtiplik ve elçilik gibi önemli görev lerde bulundu. Haleb emiri Melik el-Nâsır'ın Moğol saldınlan karşısında hükümet merkezini terketmek zorun da kalışıyla, Kemaleddin de emirle birlikte Kahire'ye git ti. Fakat daha sonra Cengiz Han'ın torunu Hülâgu, ken disini Suriye kadılığına tayin etti. Kemaleddin, Moğol istilâsı yı^ünden bir harabeye dönen ülkesine döndü. Fakat Haleb'in bu felâketi ve yıkıntısı, üzerinde çok acı etkiler bıraktı. Etkili şiirlerle bu felâkete ağladı. Ha lep'te duramadı. Yine Mısır'a döndü ve Hicrî 660 (M. 1262) yıhnda burada öldü.^*^ Kemaleddin Ömer'in Bugyet el-Taleb adlı büyük eseri, Haleb’te yetişen meşhur kişilerin biyografilerin den, ha at ve eserlerinden bahseder ve on ciltten oluşur.
164
Yazar, daha sonra bu kitabını Zübdetu'l-Haleb adıyla özetledi. Oryantalist Blochet bu eseri Fransızcaya çevir miş Ve Freytag da bir özetini yajfinlamıştır. Kemaleddin bin el-Adîm'in H aleb Tarihi'ne daha sonra birçok yazar tarafından "Zeyl"ler yazılmıştır/*^ 843 (M. 1439) yıhnda vefat eden Ebu'l-Hasan Ali bin Muhammed bin Hatîb el-Nâsıriye'nin el-D ürr el-Müntehab fi't-Târih adlı eseriyle, Hicrî 884 (M. 1479) yılında vefat eden Muvaffakuddin Ebu Zer Ahmed bin İbrahim Halebî'nin Kim ûz ez-Zeheb fî Târihi H aleb adındaki eseri bunlardandır. Aynca Hicrî 971'de (M. 1563) vefat eden Muhammed bin İbrahim bin Yusuf el-Hanefi^**^ de DürrüTl-Habeb fî Târihi A'yânı Haleb adh eseriyle bu son kitapları tamamlamıştır (tezyîl). DİPNOTLAR; (1) Kemaleddin Ibn el-Adîm, aym zamanda o yüzyılın en büyük hattatlanndandı. Kendi el yazısıyla bir-iki levhanın Petersburg Kütüphanesinde bulunduğu söylenmektedir. (*) Buğyet el-Taleb, çok büyük hacimli bir kitap olması dolayı sıyla hiçbir zaman temize çekil ememiştir. Timur istilâsında dağılmış olan bu eser, örneği tbn Şıhne tarafından bile tam olarak görülememiştir. Ibn Şıhne bu eserin ancak bir cildini görmüştür. Münferit parçalar Paris (Bibi. Nati, de Slane, Cat., nr. 2138), Londra(Cat. Codd. Ms. Or. in Mus. Brit., 2. bölüm, nr. 1290) ve İstanbul’da (Ayasofya Kütüp., nr. 3036) korunmaktadır. Aynı eserin özeti olan Zübdetü'lHaleb'in temize çekilmesi bitmeden yazan ölmüştür. (Y.K.) (**) Hanefî değil, Hanbelî olması gereken (Muhammed bin İb rahim bin Yusuf el-Hanbelî) bu yazann kitabı Dürrü'I-Habeb, olayları 6 Rebiülahir 951 (28 Haziran 1544) yıhna ka dar getirmektedir. Bu eserin hepsi Sami Dehhan'tarafindan yayına hazırlanmış ve ilk cildi 1951 yılında basılmıştır (Institut Français de Damas). (Y.K.)
165
ŞtHABEDDÎN EBU ŞÂME ABDURRAHMAN BİN İSMAİL Kitâb el-Ravzateyn fî Ahbâr el-Devleteyn
Şihabeddin, Hicrî 599 yılı Rebiülevvel'inde (M. 10 Kanun-u sânî 1203) Şam'da doğmuştu. Sol kaşının üze rinde siyah bir ben bulunduğu için Ebu Şâme (Benli) künyesiyle tanınmıştır, ilk öğrenimini Şam’da görmüş, sonra Mısır'a giderek öğrenimini İskenderiye'de tamam lamıştır. Hadîs, fıkıh, edebiyat ve tarih gibi çeşitli konu lara ilişkin derin incelemelerde bulunduktan sonra Şam’a dönmüş, orada Rükniye Medresesi müderrisliğine tayin olunmuştur. Burada öğretimle uğraşırken adını duyuran büyük eserlerini yazmıştır. Fakat Ebu Şâme de, birçok büyük insan gibi iğrenç suçlamalara hedef olmaktan kurtulamadı. Aleyhindekilerin bozgunculuğu yüzünden acı bir faciayla sonuçlanan heyecanlı bir hayat geçirmek zorunda kaldı. Kendisini çekemeyen bazı aşağılık kimseler bu özgür düşünceli bil gini inançsızlıkla suçlayarak avam takımını kışkırtma ları sonunda halk; ellerinde bir fetva olduğu halde; bir gece yansı evini bastı. Zavallıyı fena halde dövdüler. Bir süre sonra yapılan ikinci bir baskında, iki azgın adam za vallıyı hunharca öldürdüler. Şehadeti, Hicrî 665 yılının
166
19 Ramazanına (13 Haziran 1268) rastlar/^^ Ubu Şâme çeşitli konularda birçok eserin yazandır. Bizce bunlar içinde en önemlileri, İbn el-Asâkir’in Dımeşk-Şam Tarihi'nin özetiyle Kitâb el-Ravzateyn ’dir.
el-Ravzateyn fî A hbâr el-Deyleteyn: Haçlı savaşları hakkındaki en önemli kaynaklardan sayılan ve iki ciltten oluşan bu eser Nureddin Şehid ile Selâhaddin Eyyûbî dönemlerinin ayrıntılı bir tarihidir. Ebu Şâme bu meşhur eserinde, Nureddin ve Selâhaddin Eyyûbî'den başka, Irak Selçukluları, özellikle de Melikşah ile veziri Nizamü'l-Mülk ve Melikşah'ın halefleri dö nemlerine dair önemli bilgiler vermiş, Musul ve Şam Atabekleri tarihini aydınlatmıştır. Şam'da bıraktığı mu azzam eserlerle adı halâ saygıyla anılan Nureddin'i, bir çok konularda Selâhaddin'e bile tercih eden Ravzateyn, aynı zamanda o dönemin edebiyat ve düşünce hayatının da bir aynasıdır. Ebu Şâme’nin bu önemli eseri Barbier de Meynard tarafından Fransızcaya aktarılmış ve orijinal metniyle birlikte 1896-1906 yıllarında R ecueil des H istoriens des croisades'da Paris'te yayınlanmıştır.*^' Ravza teyn daha önce, yani 1879 yılında E.PL. Georgens ve R. Röhricht tarafından. Almanca çevirisiyle birlikte Ber lin'de basılmıştır. Daha sonra Hicrî 591-665 (M. 11951266) yıllarının olaylarım içermek üzere Ravzateyn'e bir zeyl yazılmıştır. Ravzatejm'i yazarken Ebu Şâme’nin, İmâdüddin Kâtib Isfehânî'nin el-Bark elŞâm adlı eserinden çokça yararlsınmış olduğu görülüyor. Ebu Şâme, aynı zamanda şiir kitaplanyla da tanın
167
mıştır. îmanı Busîrî'nin meşhur kasidesini de şerh et miştir. * * *
îslâm mücahidi Selâhaddin Eyyûbî döneininde Mı sır'da kurulan yönetimin biçim ve metoduna ilişkin Kavânîn el-Devvâvîn adlı önemli eseri de burada ha tırlatmak gerekir. Bu eser, Selâhaddin'in Mısır'ı alması üzerine Müslüman olan Ebu'l-Mekârim Esad tarafindan yazılmıştır. Harbiye Nezaretine kadar yükselen Ebu'lMekârim, büyük mücahid döneminde Mısır'ın idaresini yakından inceleyebilecek bir mevkide bulunmuştu/®' Kavânîn el-D evvâvîn bu incelemenin ürünüdür. Ebu’l-Mekârim başka bir eserinde, emirlerden Kara kuş'un yönetimini, alaycı bir şekilde küçük düşürmüştür.^^^ Casanova, bu son eser üzerinde hayli incelemeler de bulunmuştur. DİPNOTLAR; (1) Muhammed bin Şâkir el-Kutbî, Fevât el-Vefeyât, 1/252253; Süyûtî, Tabakat e l-H u ^ z . (2) Barbier de Meynard, çevirisini şu adla yayınlamıştır: Chamah, le livre desdeu s jardin s, ou H istoire des deux regnes, celui de N oured-din et celui de Salahed-din. (3) Ebul-Mekârim, vezir Safiyyud-Din Abdullah'ın düşmanlı ğını üzerine çektiğinden, daha sonra Mısır'dan kaçmak zo runda kalmış ve Halep hükümdarı Melik Zâhir'e sığınarak Milâdî 1209 yılında, 61 yaşında olduğu halde Haleb'te vefat etmiştir. (4) Halk arasında yaygın olan "hükm-i Karakuşi" deyimi, vezir Karakuş yönetiminin Ebul-Mekârim tarafindan alaycı bir şekilde küçümsenmesinin bıraktığı bir hatıra olmalıdır.
168
ABDULLAH BİN ÖMER EL-KADIBEYZÂVÎ Nizâm el-Tevârih
Tarihçilikten çok Kur’an tefsirciligiyle tanınan Ebu'l-Hayr Abdullah bin Ömer, İran'da îstahr yakının daki Beyza şehrinde doğduğu için, buraya nisbetle Beyzâvî adıyla tanınmıştır. Kadı Beyzâvî, îslâm dünyasının karmakarışık oldu ğu bir zamanda doğmuş ve yine öyle bir kanşıklık içinde büyümüştü. Gerçekten de o jrüzyılda Harizmşahlar sal tanatını yıkarak İran'a doğru akan Moğol seli her tarafi dehşetler içinde bırakmış, İran'da saltanat süren Sel çuklu Türkleri yıkmtılarmdan Salguriye hanedanı prensleri de onlara boyun eğmek zorunda kalmışlardı. Bu belâlar yetmiyormuş gibi, bir de Hindistan'dan geri dönen Celâleddin Harizmşah'ın saldırılan, Atabek Sa'd'm bütün gayretlerine rağmen ülkesinin bir kısmını perişan etmişti. Fars Atabek'i ve Sa'd bin Zengi'nin oğlu Atabek Ebubekirbin Sa'd (H. 623-658 / M. 1226-1260), Cengiz Han'ın İran'ı istilâ etmekle görevlendirdiği oğlu Oktay Kağan'a bağlılığını bildirmek üzere, oğlunu ve kardeşini, yanlanna birçok değerli hediyeler vererek Moğol karargâhına
169
gönderdiği zaman, Kadı Beyzâvî'nin babası Fars ülke sinde, Ülkeler Kadısı olarak bulunuyordu. Doğu Müslü manları korkvmç bir felâket gürültüsü içinde yuvarlanır ken, Ebubekir Sa'd'ın dirayeti ve iyi idaresi sayesinde Fars, onlara oranla mutlu bir hayat geçiriyor, çevreden kaçıp gelen ilim adamlarını sinesinde topluyordu/^' Şeyh Sadi, bir hikmet ve edep anıtı olan Gülistan’ını Ebubekir adına ithaf ederken. Kadı Beyzâvî de o şırada en büyük bilginlerin sığınak yeri olan Şîraz’da ilim tahsil etmekle uğraşıyordu. Beyzavî, bir yandan hadîs, tefsir, edebiyat, felsefe ve kelâm gibi ilimleri öğrenirken, diğer yandan da ibret alan bakışları önünde meydana gelen büyük olayları in celiyor, tarihe karşı derin bir tutkunluk duyuyordu. Öğ renimini bitirdikten sonra Beyzavî’yi Tebriz kadıhğında görüyoruz. Burada bir yandan resmî göreviyle uğraşıyor, diğer yandan da kitaplarım yazmaya çalışıyor. Daha sonra kadıhğı bırakarak Tebriz'e çekildi. Orada kendisi ne yapılan devlet hizmeti tekliflerini geri çevirerek haya tını bütünüyle ilme verdi. İşte bu sıralarda, Sünnîler arasında çok büyük ve saygın bir yer kazanan Envâr el-Tenzîl ve Esrâr elTe'vîl adlı tefsirini yazmış^^^ fıkıh konusunda el-izâh, ve Şerh el-Tenbîh'i, kelâmla ilgili olarak da el-Tevâli’ ve el-Minhâc'j kaleme almıştı. Fakat Ebubekir Sa'd'tan sonra, Salgurlulann ikbal dönemi sönmeye başladığından ve Hülâgu bütün İran'ı egemenliği altına almış olduğundan, Kadı Beyzavî de Tebriz'e çekilmiş, Safedî'ye^^* göre Hicrî 685 (M. 1282) yı lında; Sübkî'ye göre^'*^ de 691 (M. 1291) yıhnda bu şehirde vefat etmiştir.'®^
170
Nizâm el-Tevârih: Diğer eserlerini Arapça olarak yazan Kadı Beyzâvî, N izâm el-T evârih 'in i Farsça olarak yazmıştır. Beyzâvî'nin tarihi, insanlığın yaradılışından Hicrî 674 (M. 1275) tarihine kadar olan olaylan içine alması nede niyle bir genel tarih sayılabilir. Yazar bu eserinde pey gamberler tarihi ve Raşid Halifeler'den sonra Emevî, Abbasî, Safarî, Sâmânî, Gaznevî, Deylemiler, Selçuklu ve Salgurlular ile Harizm devletlerinin tarihlerini topla mış, Moğollarla ilgili olarak da hayli bilgiler vermiştir. Nizâm el-Tevârih, özellikle Fars Selçukluları ve Atabeklerinin tarihleri açısından dikkate değerdir. Çün kü Beyzâvî, Salgurlular devletinin yükselme ve çöküş dönemlerini görmüş, Moğolların İran'ı istilâ etmelerine tanık olmuş, gördüğü bu olaylan temiz bir dille tasvir et miştir. Nizâm el-Tevârih, Avrupa ve İstanbul kütüp hanelerinin çoğunda bulunmaktadır. İstanbul'da Nuruosmâniye Kütüphanesindeki nüsha 3450 numara da kayıtlıdır. DİPNOTLAR: (1) Mirhond, Ravzatü'l-Safâ, c. 4, Tahran baskısı. (2) Kadı Beyzâvî'nin tefsiri Doğuda olduğu gibi Batı dünyasın da da dikkatleri üzerine çekmiş, 1844-1848 yjllannda Dr. Fleischer tarafından nefis bir şekilde iki cilt olarak Leipsig'de basılmıştır. 1878 yılında ise Dr. Fell, yine Leibsig'de In dices ad Beidhaw i com m entarium in Coranum'u basarak yayınlamıştır. (3) Salahaddin Halil bin Aybek es-Safectf, el-Vâfî bi'l-Vefeyât. (4) Taceddin Ali bin Abdülkâfî es-Sübkî, el-Tabakât elKübrâ. (5) Kâtip Çelebi, Beyzâvî'nin ölüm tarihini 684 olarak göster mektedir. (Keşfü'z-Zünûn, 2/394, Mısır baskısı).
171
ŞÎHABEDDtN MUHAMMED BİN AHMED BİN ALt BtN MUHAMMED EL-MÜNŞÎ EL-NESEVÎ Siret Celâleddîn M en^birtî
Asya tarihinin en kanlı bir kargaşalık dönemine ta nık olan Şihabeddin Muhammed el-Münşî, İran'ın bü yük ve ünlü tarihçilerindendir. Horasan'ın Nesâ şehrin de doğduğu için, oraya nisbetle Nesevî adıyla tanınmış tır/^^ Nesevî, İran’ın en büyük münşilerinden ve Hora san'ın eski hanedanlarından birine mensuptu. Ailesinin malikânesi Nesâ ile Nişabur arasındaki Karandeız (Harandiz) kalesinde bulunuyordu. Kudbeddin Muhammed Harizmşah'ın, Cengiz Han orduları karşısındaki ağır yenilgisi üzerine Moğollar'ın Asya'ya dehşet saçmaya başladıkları sırada, Harizmşahlar’ın geniş ülkeleri altüst olmuş, henüz Moğolların gir mediği ülkelerdeki valiler bağımsızlıklarını ilân etmiş, kargaşalığı daha fazla şiddetlendirmişlerdi. Bu sırada Nesâ havalisi de önce Melik Nasreddin Hamza'ya, sonra da İnanç Han'a geçmişti. Melik Nasreddin Hamza, hü kümet işlerinin hepsini Şihabeddin Muhammed Nesevî'ye bırakmıştı. Fakat Nesâ yönetimi İnanç Han’a geçince Nesevî’nin nüfuzu kırılmış, İnanç'la aralan bo zulmuştu.
172
Muhammed Nesevî, inanç ve oğlunun zulümlerin den kaçarak o sırada Hindistan'dan İran'a dönen Celâleddin'e sığındı. Onun üstün niteliklerini değerlen diren Sultan, kendisini baş kâtipliğe tayin etti. İşte bu şekilde Celâleddin'le bağlanan Nesevî, Moğollarla yapı lan kanlı kavgalarda hep Celâleddin'le birlikte bulun muş; ancak Amid baskını sırasındaki kargaşalıkta Celâleddin'den ayrı düşmüştü. Şihabeddin Nesevî, Mo ğolların yaklaştığını haber veren bir Türkmen'in sözleri ne önem vermeyerek ihtiyatsızca davranan Celâleddin'i eleştirdikten sonra, bu trajediyi şu şekilde tasvir etmek tedir; "O müthiş olay gecesi, gece yansından sonraya ka dar yazıyla uğraştığımdan, çok yorgun bir halde yatağa serilmiş, başımıza gelecek felâketten habersiz olarak uy kuya dalmıştım. Hizmetçi aniden: "Eyvah, mahvolduk!" çığlığıyla beni uyandırdı. Alelacele giyindim. Bütün herşeyimi orada bırakarak atımın üzerine atladım. O sırada Moğolların, Celâleddin'in otağını sardıklarını görüyor dum. Sultan, akşamki zevk ve safadan dolayı büyük bir şaşkınlık içinde bulunuyordu.. Böylesine korkunç bir zamanda Celâleddin'den ayrı lan Nesevî, kendi anlatbğına göre, bir mağaraya giderek orada üç gün kalmış, daha sonra Amid'e gitmiştir. İki ay kadar Amid'den dışan çıkmadı. Ortalık biraz yatıştıktan sonra Erbil'e ve oradan da Azerbeycan'a geçti. Bütün ser vetini yitirmiş, geçimini sağlayacak kadar olsun hiçbir şeyi kalmamıştı. "Yanımda on para olmadığı halde, geç tiğim yerlerde Celâleddin’in hayatta olduğunu ve bir or du kurmakla uğraştığmı duyarak umutlanıyordum. Me ğerse aldanıyormuşum. Meyyâfârikîn'e geldiğimde müt hiş gerçeği öğrendim. Celâleddin öldürülmüştü. Bu acı haberi aldıktan sonra hayatta kalmaktan tiksindim. Kurtulduğuma üzüldüm. Keşke mümkün olsaydı da
173
kendi ömrümden kesip ona verseydim. Fakat hey hat!.."/®) Nesevî, tanığı olduğu bu müthiş trajedinin etkisi al tında yıllarca inlemiş, yakından tanıdığı, üstünlüklerini çok iyi bildiği Celâleddin için göz yaşlan dökmüş, sonun da o acı dönemde eline geçen tbn el-Esîr'in Târih el-Kâmil’inden esinlenerek, Harizm kahramanının, şanlı ol duğu kadar da feci ve kanlı serüvenlerini yazmaya karar vermiştir. Nesevî, yine kendi söylediğine göre, Kudbeddin Harizmşah'ın feci sonuna ve oğlu Celaleddin'in şanlı hareketlerine ilişkin olarak İbn el-Esîr’in verdiği bilgileri eksik bulmuş, kendisi Celâleddin'i nasıl tanımışsa, son rakilere de öylece tanıtmak istemiş, Sîret Celâleddin M engübirtî adını verdiği tarihini yazmıştır.'"*^) Nesevî, üstlendiği bu ağır görevi gerçekten başarıyla sonuçlandırmış, Celaleddin'le birlikte kendi adını da son suza kadar yaşatmıştır.
Sîret Celâleddin Mengübirtî: Celâleddin Harizmşah'ın vefatından onbiryıl sonra (H. 639 / M. 1241) tamamlanan bu kitap, Hicrî yedinci yüzyılda Moğolistan içlerinden kopararak hemen bütün Kuzey Asya'yı altüst eden müthiş akıntının dalgaları önünde yuvarlanan bir kişinin kaleminden çıkmış olması bakımından çok büyük bir önem taşımaktadır. Bu eser, Moğol saldırılan sırasında, olayların tanığı olan bir ya zar tarafından yazılmış tek kitaptır. Nesevî, çöküşüyle Asya Müslümanlannın büyük bir felâketin içine düşmesine neden olan Harizmşah devleti nin feci sonunu tasvir ederken Mısır’da da Muhyiddin Ebu'l-Fcizl es-Sa'di (öl M. 1293), Mısır hükümdarlanndan Sultan Baybars ve Sultan Eşrefin tarihî serüvenleri
174
ni yazıyordu. Nesevî bu eserinde, Kudbeddin Muhammed Harizmşah'ın saltanatının sonlarından, meşhur şair Enverî'nin hâmisi olan bu hükümdarın Moğollar'a yenilişinden, Âbuskun'a kaçışından, annesi Türkân Hatun'la oğulları nın hakeketleri ve sonlarından, bunlardan özellikle Celâleddin'in savaşlarından ve diğer olaylarından ayrın tılarıyla söz etmiştir. Bu haliyle kitap, Moğolların Batı harekâtından başlayarak Celâleddin'in ölümüne (H. 628 /M . 1231) kadar Orta Asya'nın tarihî durumunu içeren bir belgeler toplamıdır. Moğol istilâsı ve Harizmşahlar tarihi ile, özellikle Celâleddin Mengübirtî'nin savaşları için, Nesevî'nin bu kitabı en değerli bir başvuru kaynağı dır. Kitap 108 konudan (bab) oluşmaktadır. Esas olarak Celâleddin'in serüven ve savaşlarını tasvir etmek üzere yazılmışsa da, bu münasebetle Moğollardan ve Harizm şahlar tarihinden de söz edilmiştir. Celâleddin bedbaht babasına halef olduğu zaman, Cengiz Han Buhara'yı istilâ etmiş, Nesâ'ya saldırılara başlamıştı. Bu şehir düştükten sonra Celâleddin, Hanzm'e gelmiş, fakat burada çok kısa bir süre durarak Hindistan'a doğru çekilmişti. Sind nehri boylarında Cen giz Han'ın ordulanyla karşılaştı. Burada kanlı bir savaş oldu. Nesevî, "savaşın en müthişi, felâketlerin en acısı" cümlesiyle tasvir ettiği bu savaşı şöyle anlatıyor: "Bu savaşta Celâleddin, bizzat Cengiz Han ordusu nun merkezine hücum etti. Merkezi yardı, ikiye böldü. Bu baskın karşısında Cengiz Han atını üzengileyerek ölümden kaçmak zorunda kaldı. Yenilgi felâketinin Moğollara yüklenmesine ramak kaldı. Fakat Cengiz, savaşa başlamadan önce en seçkin süvarilerinden bin kadar sa vaşçı ayırarak pusuya yatırmıştı. Bunlar aniden Celâleddin'in sağ yanına saldırdılar. Bu kanadı bozarak
175
merkez üzerine atılmayı başardılar. Bu durum, merke zin de sarsılmasına neden oldu. Celâleddin’in ordusu Mogollar taraûndan Sind nehri üzerine püskürtüldü. Bu kanlı gün, savaş alanmı kan4 bulanmış cesetler, nehirde boğulan insanlarla doldurarak sona erdi. Celaleddin'in yedi veya sekiz yaşındaki bir çocuğu savaş sırasında esir alınmıştı. Çocuk Cengiz’e götürüldü ve gözü önünde bo ğazlandı. Celaleddin savaş alanından nehir kıyısına gel diği zaman annesini ve kanlannı burada buldu. Bahtsız kadınlar, çığlık içinde Celâleddin’in kendilerini bizzat öl dürmesini, düşmana esir bırakmamasını dilediler. Celâleddin dediklerini yaptı ve ölülerini nehre attırdı. Kendisi de, sırtında zırhı olduğu halde atını nehre sürdü. Eşsiz hayvan nehirin müthiş dalgalan ve düşmanın ok yağmurlan arasında kendisini karşı kıyıya geçirdi. Bu kahramanlığa hayran olan Moğollar, ellerinde olmaya rak bu şanlı düşmanlannı alkışladılar..." Nesevî eserine, geniş görüşlülüğü, isabetli yargıları ve açık anlatımıyla çekiçi bir canlılık vermiştir. Fakat yazann, bazan konusunun biraz kanşıklığı ve tekdüzeli ği arasında yorularak kendini yitirmekte olduğu göze çarpmaktadır. Ama bu eksikliği, yazann içinde bulundu ğu çağn ve toplumsal yapının karışıklığına olduğu kadar düşüncelere de egemen olan anarşiye yormalıdır. Nesevî'nin eserinde büyük trajedileri tasvir eden levhalardan başka, küçük fakat ilgi çekici ve önemli ay rıntılara da rastlanabilir. Hatta bazan eğlenceli, ama ço ğunlukla facialı olaylar da az değildir. Sultan haremleri ne ve doktorlarına ilişkin bilgiler vermeyi bile unutma yan yazar, Îsmailîlere, bunlann taassup ve cinayetlerine dair de önemli ve dikkat çekici satırlar yazmıştır, Nesevî'nin bu kitabı millî tarih bakımından en güve nilir kaynaklardandır. Yazar, içinde yaşadığı ve tanığı
176
olduğu olayları ince bir bakışla yakından araştırarak; hiçbir etkiye kapılmaksızın; üstün bir dille olduğu gibi tasvir etmiştir. Sîret Celâleddin Mengübirtî'nin, edebi yat açısından ne kadar eşsiz bir yeri varsa, tarih açısın dan da onun kadar, belki daha yüksek bir yere sahiptir. Kitabın her sayfasında bir içtenlik, bir sağlamlık ve bir kesinlik göze çarpmaktadır. Eser, sahip olduğu değeri de aslında buna borçludur. Nesevî'nin bu eserinin değer ve niteliğini bizden çok önceleri takdir eden Avrupalılar, hem Arapça metnini yayınlamış, hem de dillerine çevir mişlerdir. Paris Doğu Dilleri Okulu hocalarından O. Hoüdas, Fransız Millî Kütüphanesi'ndeki yazma nüshaya dayanarak 1891 yılında, Harizmşahlann son soylu dev letinin ibret verici serüvenini tasvir eden bu kitabı Pa ris'te yaymlamıştır. Sîret Celâleddin Mengübirtî, Pa ris Doğu Dilleri Okulu yayınlarından üçüncü dizisinin dokuzuncu cildini oluşturmaktadır.
DİPNOTLAR: (1) Nesâ, Horasan bölgesinde birçok ilim adamı ve meşhur kişi lerin doğum yeri olmakla ünlüdür. Selçuklulardan bir kısım halk, Seyhun'u geçerek Horasan'a indikleri zaman, Gazneli Mahmut kendilerini bu şehre yerleştirmişti. Yâkût elHamevî, M u'cem el-Büldân'da Nesâ'nın Serahs'tan iki, Merv'den beş, Nisabur'dan altı günlük bir uzaklıkta bulun duğunu ve o zaman mamur bir yer olduğunu haber vermek tedir. (2) Geceleyin kendisine bir Türkmen gelerek, "dün keddığım ev de senin askerlerin gibi giyinmeyen askerler gördüm. Çoğu nun güçlü atlan vardı" dedi. Fakat kendisi onu yalan söyle mekle suçlayarak "bu ülkeleri fethetmemizden hoşlanmayanlann bir hilesidir" dedi ve sabaha yakın bir vakte kadar eğlencesine devam etti. Bu arada Tatarlar kendisini' kerterini kuşatmış bulunuyorlardı.
Akşamlan halı kaplıdır altlan. Sabahleyin altlannda ise toprak vardır. Onlann mızraklarını eline almış bir kişi, Eline kına sürmüş gibidir. (...) Ben o gece geç vakte kadar yazıyla uğraşmış, sabaha karşı uyu muştum ki, hizmetçim "dışarıda sanki kıyamet kopuyor" di yerek beni uyandırdı. Çabucak giyindim ve mallanmı terkederek korkuyla dışan çıktım ve kendi kendime şöyle dedim: "Ey gönül eğer biz kurtulmuşsak, hayır dileyen ama dileği gerçekleşmeyen bir geyik gibiyiz ' Canımız kurtulması gereken en kıymetli şeydir, canımızı kurtardık." Ata bindiğim zaman, Tatarlar Sultanın çadırını kuşatmışlardı bile, o ise sızmıştı... (Nesevî, Sîret Celaleddin, s. 243.) (3)Nesevî, Sîret Celaleddin, s. 245. (4) Nesevî, eserinin girişinde, kitabın yazılış nedenini şu şekil de anlatıyor: "îbn el Esir adıyla maruf Ali b. Muhammed b Abdülkerim'in yazdığı el-Kamil'i gördüm. Bütün milletle rin tarihini. Acemlerin garip haberlerini içeriyor. O muhak kak ki, kitabına el-Kamil adını vermekle isabet etmiştir Tarihleriyle ilgili kendi lisanlarıyla yazdıklan bazı şeylen de görmüştür. Yoksa kıyasla elde edilebilene ne denir; Idta bında mevcut olanlar insanlann dilinde dolaşandan çok da ha fazladır. Din ve dünyanın ışığı sultan-ı a'zam Ebul Feth Muhammed b. Tekiş b. Ilarslan b. Atsız b. Anuştegin'le ve oğlu Celaleddin Mengübirti’nin (Allah onlara rahmet eyle sin ve mekanlarım cennet kılsın) başından geçenlerle ilgili yazdıklarını incelediğimde gördüm ki, önemli haberlerden hiçbirisini atlamamış, ve olaylan doğru anlatmıştır. Dedim ki, gayreti onu Çin ve Hind haberlerini toplamaya iten bu Şamhyı serbest bırak. Haber toplamak ve onlan ölümsüz leştirmekten gaye tecrübe edinmek, ders almaktır. Celaleddin'in başından geçenler, hayatındaki iniş çıkışlar (...) eski destanlarda bulunmayan türde acaiblikler, gariplikler bu lunur ki, bunları uzun uzadıya özellikle Türk diyanndan Hint diyanran en uzak köşelerine oradan Rum diyanmn or talarına kadar bölgeyi içeren ondört meşhur olayda anlat tım. işte ben, gördüğümü veya görenden işittiğimi sizlere anlatıyorum." (Nesevî, Sîret Celaleddin Mengübirtî, s. 2.)
178
CEMALEDDÎN EBU’L-HASAN ALt BÎN YUSUF EL-KIFTÎ thbâr el-Ulemâ bi-Ahbâr el-Hukemâ
îslâm medeniyeti ve İslâm dünyasmdaki fikir hare ketleri tarihini aydmlatmalan dolayısıyla adlan her za man saygıyla anılacak yazarlardan biri de vezir îbn elKıftî'dir. Hicrî 568 (M. 1172) yıhnda yukan Mısır'da, Kıft denilen eski Coptos nahiyesinde doğduğu için îbn elKıftî adını alan Cemaleddin Ebu’l-Hasan Ali, hayatının hemen tümünü Filistin ve Suriye'de geçirmişti. Öğreni mini Mısır'da bitirdikten sonra Kudüs'e gitmiş, bir süre burada oturmuş, daha sonra Milâdî 1202 yılında Haleb’e çekilmiştir. îbn Kıftî hayatını ilme harcamak, kitapları arasında tatlı bir ömür sürmek ve zamanını araştırma ve ders ver mekle geçirmek istiyordu. Haleb'e yerleşmesinin nedeni de buydu. Fakat, Melik Zâhir kendisini bu rahat hayatta bırakmadı. Onun istememesine rağmen, kendisine ve zirlik vererek Haleb'in yönetimiyle görevlendirdi. İbn Kıftî, değerbilir emiri kırmamak için bu yorucu görevi kabul etti ve başarıyla yerine getirdi. Fakat Melik Zahir vefat eder etmez hemen istifa ederek yine ilmî hayatına döndü. Vezir Cemaleddin, ilimde olduğu kadar idarede
179
de başan göstermişti. Kendisinin çekilmesi uygun görül medi. Yeniden memuriyete tayin olundu. Hicrî 646 (M. 1248) yılmda vefat ettiği zaman bu görev kendi üzerinde bulunuyordu. İbn Kıftî, babası kadı Eşref Ali gibi, zamanınm en ün lü yazarlanndandı. ^ rap dili ve edebiyatında olduğu ka dar, fikıh, hadis, Kuı’an ilimleri, usûl, mantık, matema tik, astronomi ve tarih ilimlerinde de seçkinleşmişti. Fa kat daha çok tarihle uğraşmış, çok değerli kitaplar mey dana getirmiştir. Tarihte iz bırakan en meşhur kitap me raklılarından biri de Ibn Kıftî'dir. Topladığı değerli ve az bulunur kitaplanna adeta aşıktı. Hatta kitaplarıyla uğ raşmasına engel olur korkusuyla evlenmemişti. Bütün servetini bu yolda harcamıştı. îslâm dünyasının herhan gi bir yerinde bir kitap haberi aldığında, eğer onu satın alamazsa mutlaka istinsah ettirir, kütüphanesinde bun lardan birer tane bulundururdu. Kitaplanna olan merak ve sevgisine dair birçok garip menkıbeleri vardır. Vefa tında, o zamanın parasına göre ellibin dinar gibi büyük bir değer biçilen kütüphanesini Haleb emiri Melik Nâsır'a vasiyet etmiştir. Çeşitli konularda yazı yazmış olan îbn el-Kıftî’nin tarihî eserleri de az değildir. Başlangıçtan büyük mücahid Selâhaddin Eyyûbî'nin yönetiminin son yıllarına ka dar, altı ciltten oluşan, Kitâb A hbâr el-M ağrib ve Kitâb Târih el-Yemen, Târih Mahmud bin Sebüktekin, Kitâb Târih el-Selçûkiye ve Kitâb el-îsti'nâs fî Ahbâr Âl-i Mirdâs gibi eserler de yazmıştır.^^^ Fakat ne yazık ki bu önemli eserler günümüze kadar gelememiştir. tbn Kıftî'nin bize kadar ulaşan tarihî eseri İhbâr elUlemâ bi-Ahbâr el-Hukemâ adlı kitabıdır. Bu önemli ve değerli eser Avrupa'da ve Mısır'da basılmıştır. Yaza-
180
nn Kitâb Ahbâr el-Nahviyyîn adlı eserinin Zehebî ta rafından özetlenen nüshası da Leiden Kütüphanesinde bulunmaktadır. Paris Kütüphanesinde de "Muhammed" adındaki şairlerden bahseden bir eseri vardır.
İhbâr el-Ulemâ bi-Ahbâr el-Hukemâ: Ibn Kıftî’nin Târih el-Hukemâ adıyla da anılan bu önemli ve değerli eseri, Hicrî altıncı yüzyılın sonlarına ka dar, İslâm dünyasında yetişmiş olan büyük düşünürlerin biyografilerinden ve eserlerinden söz etmesi dolayısıyla düşünce hareketleri tarihi açısından değerli bir belgedir. Târih el-Hııkemâ'da, aynı zamanda kitaplan Arapçaya çevrilmiş olan eski filozoflardan ve çevrilen kitapların dan da söz edilmektedir, tbn Kıflî'nin Târih el-Hukemâ'sıyla İbn Nedim'in Fihrist'i ve daha sonra söz edece ğimiz tbn Ebı Usaybia'nın Uyun el-Enbâ fî Tabakât elEtıbbâ'sı ilimler ve eski felsefenin İslâm dünyasına ne şekilde girmiş ve İslâm düşünürleri tarafından hangi oranda geliştirilmiş olduğunu araştırmak için verimli bir kaynaktır. Bu eserlerden anlıyoruz ki, halife Mansur Divanegî’den itibaren Abbâsiler, eski ilim ve felsefe kitaplannm çevrilmesine bü3rük bir önem vermiş, felsefeye, matematik ve astronomiye, fizik ve tıbba ait elde edilebi len büyük kitaplan Arapça'ya aktarmışlardır. Bu sayede Bağdat, yedi yüzyıl kadar medeniyetin başında bulun muş, Yunan ve İskenderiye medeniyetiyle günümüz me deniyeti arasındaki geniş alanı çok şanlı bir şekilde dol durmuştur. YaTcûbi Süryanîlerinden Corces Re'su 1-Aynî ile başlayan tercüme çalışmaları başlıca üç büyük devre geçirmiş, birinci devrede Cibril bin Bahtişuğ, Davud bin
181
Serapyon gibi gayri müslimler çalıştınlmıştır. Bağdat halifelerinin Ganj ırmağı boylarından Atlas Okyanusu kıyalarına kadar egemen oldukları ikinci dev rede, tercüme çalışmaları olgunluk noktasına ulaşmış, Müslümanlar arasında bilgin mütercimler, derin alimler yetişmiştir. Gerçekten bu dönemde Mâseveyh, Huneyn, Sabit bin Kurra gibi gayri müslim mütercimler yanında Ebu Cafer Muhammed bin Musa, el-Kindî, Müsellem, Ebül-Hasan, Ebu Hafs Ömer bin el-Ferhân ve Fazi bin Hâtem gibi büyük bilginler, güçlü mütercimler görüyo ruz. Bu gibi seçkin simalar yetiştikten sonra verimli bir düşünce hareketi başlıyor, bir İlmî deha gelişiyor. Olay lar bir metoda uygun olarak tasnif ediliyor ve soyut ilim ler kuruluyor. Bilinenden bilinmeyene yürümek, meyda na getirilmiş olan şeyden meydana getirene çıkmak için olaylar hakkında açık ve doğru fikirler edinilmesine önem veriliyor. Bu şekilde deney ve tümevanm (istikra) metodlan kuruluyor. Tabiatta egemen olan evrim kanu nu keşfediliyor. Cebirde, geometride, trigonometride, fi zik ilimlerinde, mekânik sanatlarda önemli gelişmeler meydana getiriliyor. Kimyada alkoller, asitler bulunu yor. Aritmetikte ondahk metod kuruluyor, fizikte sarkaç ve'pusula icad ediliyor, sanayide barut yapıhyor, cebirde ikinci ve üçüncü derece denklemleri çözülüyor. Ansiklo pediler yazılıyor!.. Târih el-Hukemâ'da, bütün bu alanlarda çahşan ve kendini gösteren mümtaz kişiliklerin hayat ve eserleri belirtilmiş, düşünce hareketinin yönü ve gelişme şekille rini belirlemeye yarayacak bilgiler verilmiştir, tbn elKıftî’nin bu eseri, Hicrî dördüncü yüz)alda Basra'da ku rulan thvânu's-Safâ Cemiyeti hakkında bizi aydınlatan tek eser olması bakımından çok önemlidir. Bu cemiyet gizli bir biçimde kurulmuş, eserlerini anonim bir şekilde
182
yayınlamış olduklanndan, içyüzleri daha o zamanlar l>ile gizli kalmıştı. İbn Kaflî, yazdıkları eserlerle düşünce ler üzerinde çok derin iz bırakmış olan bu topluluğun üyelerini öğrenmek ve amaçlarını anlamak için; kendi ifadesine göre; pek çok araştırmalar yapmış ve sonunda bu cemiyetin kuruluşu zamanında hayatta olan Ebu Hayyân el-Tevhîdî'nin (öl. Hicri 380 veya 400 / M. 990 ve ya 1009) İhvânu's-Safa Cemiyetinden bahseden bir ese rini ele geçirerek hem kendisi meraktan kurtulmuş, hem de sonrakileri aydınlatmayı başarmıştır. Ibn Kıftî'nin, Târih el-Hukemâ'da Ebu Hayyân'dan aktararak verdi ği bilgilere göre bu topluluk, Ebu Süleyman Muhaujmed bin Nasr el-Bustî, Ebül-Hasan Ali bin Harun el-Zençânî, Ebu Ahmed el-Mihrecânî, Ebu'l-Hasan el-Avfî ve Zeyd bin Rifâa tarafından Basra'da kurulmuş, kısa bir zaman içinde her yana dal budak salarak her sınıftan birçok kişijâ "Halîfu's-Safâ" veya "Nedımüs-Safâ" adıyla sinesin de toplamıştı. Görünüşte İlmî ve felsefî bir kisveye bürü nen cemiyet, gizli bir dinî ve siyasî amaç izliyordu. Yer leştikleri şehirlerde bir tür özel locaları bulunuyordu. Buralara ancak cemiyete üye olan kardeşler girebiliyor du.^^’ Prensip olarak herkes cemiyete üye olabilirdi Ve herkesin yeteneğine göre bir rolü vardı: K m i ders verir, kimi para verir ve kimi de cemiyet lehine propagandada bulunurdu. Îlmî ve maddî varlıkları bulunmayanlar da daha aşağı işlerde kullanılırlardı. Bütün bunlar gösteri yor ki, görünürde İlmî bir cemiyet niteliği taşıyan İhvânu's-Safanın gerçek rengi daha çok siyasî, dinî ve devrimle ilgiliydi. Şeriatın bilgisizlikle pislendiğini ve sapıkhkla kanştığını savunuyor ve ancak hikmet ve fel sefeyle temizlenebileceğini söylüyorlardı.^^’ îbn Kıftî'nin, Ebu Hayyân Tevhîdî'nin eserinden ak tararak cemiyet üyelerinden Zeyd bin Rifâa hakkında
183
verdiği şu bilgiler, bu adamlann ne yaman insanlar olduklanm ve ne gibi amaçlar güttüklerini çok güzel anlat maktadır: "Zeyd bin Rifâa zekâsı keskin, zihni aydınlık, şiir ve nesirde fikri geniş, matematik, belagat ve tarihte benzerlerine üstün, milletler ve devletlerin görüşlerinde, dinlerinde basiret sahibi, her ilimde söz söylemeye güç yetirebilir bir kişiydi. Zeyd bin Rifaa'dan, her zaman beni şüpheye düşüren bir söz, bilmediğim bir mezhep, anlaya madığım bir kinaye, kavrayamadığım bir işaret duy maktaydım. Harflerden ve noktalardan birtakım anlam lar çıkarmaktaydı. "Ba"nın altına, bir nokta konulması bir nedene dayandığı gibi, "Tâ"nın üzerine iki nokta konulmasımn da yine bir nedenden doğduğunu savunurdu, "Elifin noktasız olması da, ona göre yine bir amaca daya nıyordu. Zeyd bin Rifâa'nın hep buna benzer iddialarına tanık olmaktayım..." Cemiyetin ileri gelenleri, İhvan arasına kabul edecekleri kişinin mezhebini, inancını, ahlâk ve ahşkanhklanm, huylarım ve hareketlerini göz lerler ve araştınrlar, davranış ve sözlerinden hiçbir şeyi kaçırmazlardı. Bu konuda görünür olan durumdan iç du rumunu anlama yolımu izlerler, böylece o adamın bağlı lık derecesine, sevgisinin saflığına, kardeşler arasına girmeye ehliyeti olup olmadığına karar verirlerdi. İbn el-Kıftî'nin verdiği bilgilerden ve cemiyetin ya yınlanan eserlerinin incelenmesinden, îhvan-ı Safâ'nın din ile Yunan felsefesini birleştirmek iddiasıyla, aydın lar arasında Mutezilî düşünceleri yaymaya çalışırken, halk arasında da Batıniye inancını yaydıkları anlaşıl maktadır İhbâr el-Ulemâ bi-Ahbâr el-Hukemâ, Mısır'da Hidivlik Kütüphanesindeki nüsha esas alınarak sonra dan Kahire’de, Matbaa-i Seâdet'te basılarak yayınlan mıştır.^*’
184
DİPNOTLAR: (1) Muhammed bin Şâkir bin Ahmed el-Kutbî, Fevât elVefeyât, 2/97. (2) Cemiyetin yaymış olduğu "Tuhfe-i Ihvânu's-Safâ ve Hûllânül-Vefâ"yı oluşturan risalelerden birinde aynen şu parçayı görüyoruz; "ihvanın bulundukları her şehirde, be lirli zamanlarda toplanmalarına yarayacak bir yer bulun malıdır. Bu toplantı yerlerine cemiyet üyelerinden bakasının girmeye hakkı yoktur. Cemiyet üyeleri, localarla ilimle rini tetkik ve sırlannı birbirine açabilirler!.." (3) Ibn el-Kıftî, Ihbâr el-Ulemâ fî Ahbâr el-Hukemâ, s. 59. (4) Ibn el-Kıftî, a.g.e., s. 59. (5) Ihvanu's-Safâ cemiyeti ve bu cemiyetin görüş ve felsefesi ile gizli amaçlan hakkında hazırlanmakta olduğumuz eseri yakında yayınlayacağız. (*) Ibn cl-Kıftî'nin bu eseri, Ib n al-Kiftî’s târih al-hukamâ adıyla Juhus Lippert tarafından (Leipzig, 1903) yayınlan mıştır. (Y.K.)
185
MUVAFFAK EL-DİN EBU’L-ABBAS AHMED BİN EBİ USAYBİA Uyûn el-Enbâ fî Tabakât el-Etıbbâ
Hicrî yedinci yüzyılın büyük bir kültür siması olan İbn Ebi Usaybia, Milâdî 1203 yılında Şam’da doğmuştur. Babası Kâsım, bu şehirde göz doktorluğu ile uğraşıyor du. İlk öğrenimini Şam'da gördü. Tıp öğrenimini tamam lamak üzere Mısır'a gitti. Burada İslâm botanikçilerin den doktor İbn Baytâr ile görüştü. Bu ünlü bilginin teşvi kiyle, İlmî araştırmalarına daha fazla bir istekle devam etti. Meşhur Abdullatîf ile ilmî birçok yazışmalarda bu lundu. Nihayet Mısır'da kurulan büyük hastahanenin baştabibliğine tayin edildi. Fakat bu görevde bir yıldan fazla durmadı. Emir İzzeddin Aydemirin çağnsı üzerine Suriye'ye gitti. Havran'da, Şam sınırında Sarhad nahi yesinde çekilerek orada vefat etti (H. 668 / M. 1270).
Uyûn el-Enbâ fî Tabakât el-Etıbbâ: İbn Ebi Usaybia, tabii ilimler, doktorluk ve felsefe alanlarında ortaya çıkan İslâm bilginlerini yaşatan bu eserini Melik Salih bin Melik Adil'in erdemli veziıi Emi186
nu d-Devle bin Gazzâl'in önerisiyle Hicrî 643 (M. 1245) yılında Şam'da yazmıştır. Eser, adından anlaşılacağı üzere, İslâm dünyasında yetişmiş olan doktorların hayat ve eserlerinden söz eder. Fakat o dönemlerde doktorluk la uğraşanlar, tıb ilimleri, fizik ve tabii tarih kadar felse fe ve hikemiyatta da derinleşmeye çalıştıklarından, do layısıyla bu gibi kişilerden de söz edilmiştir. Yazar diyor ki: "Bu eserimde, tıb sanatına düşünce ve yardımları do kunan birçok filozoflardan da bahsettim. Durumlarına ve özel hayatlarına, kitaplarının adlarına ilişkin bilgiler ve her birinden, tabaka ve mertebelerine göre uygun yer lerde söz ettim..." Târih el-Hukemâ, özellikle matematik, astronomi ve felsefede derinleşen kişilerin hayat ve eserlerini tanıt tığı gibi, Uyûn el-Enbâ da, tabii ilimler (fizik) ve felsefe de tanınmış kişileri yaşatmaktadır. Bu iki eserle, İbn Nedîm'in Fihrist'i ve Kadı Sâid'in Tabakât el-Ümem'i, İslâm'daki fikir hareketleri tarihi için en esaslı kaynak lan oluştururlar.. İbn Ebi Usaybia bu eserinin girişinde, İslâm dünyasında yetişen bütün filozof ve ilim adamlanndan, seçkin düşünür ve görüş sahiplerinden söz ede ceği Kitâb Meâlim el-Ümem ve Ahbâr Zevil-H ikem adlı büyük ve kapsamlı bir eser yazacağını söylemekte dir. Fakat çok değerli olması gereken bu eserin yazıhp yazılmadığı bilinmemektedir. Uyûn el-Enbâ, 1884 yılında ünlü oryantalistlerden A. Müller tarafından Königsberg'de yayınlanmış olduğu gibi, H. 1299 / M. 1882 3nhnda da İmrii'l-Kays bin elTahhân'ın çabalanyla Mısır'da da yayınlanmıştır. Onbeş bölümden oluşan eser, iki cilt olarak basılmıştır. Lucien Leclerc, Arap Tıbbı Tarihi (L'Histoire de la m^dicine Arabe) adlı iki ciltlik eserini, özellikle îbn Ebi Usaybia'nın kitabını esas alarak yazmıştır.
187
Uyûn el-Enbâ'da, Abbasilerin ilk ortaya çıkışlannda Mezopotamya'daki düşünce hareketleri ve Süryanîlerin bu konudaki rolleri hakkında verilen bilgi ler tarih açısından çok önemlidir. Hicri ikinci ve üçüncü yüzyıllarda Irak’ta başlayan ve hajnret verici bir şekilde gelişen ilmî ilerlemenin seyrini izleyebilmek bu bilgiler sayesinde mümkün olabilmiştir. Yine bu sayede Hind'ten, eski İran'dan Müslüman dünyasına giren fikir hareketlerinin niteliklerini bugün inceleyecek bir du rumda bulunuyoruz.^*^
DİPNOTLAR; (*) Ibn Ebu Usaybia'mn, yukanda sözü edilen Ü3^ el-Enbâ fi Tabakât el-£tıbbâ adlı kitabından başka üç kitap daha yazdığı, bizzat kendi sözlerinden anlaşılmaktadır. Bize ka dar gelmemiş olan bu kitapların adlan şöyledir: Kitâb elHikâyât el-£tıbbâ fî ilâcât el*Edvâ, lütâb el-tsâbet elMüneccimîn, Kitâb el>Tecârib ve'l-FevâidL Herhalde bunlardan ilk ikisi tıbbî fikralann ve kendisi ile hocalarının hastanelerdeki önemli gözlemlerinin güzel bir siciliydi. Ya zar üçüncü kitabını bitirememiştir. (YJC.)
188
ŞEMSEDDİN EBU’L-ABBAS AHMED BİN İBRAHİM BÎN EBÎ BEKİR BİN HALLİKÂN Vefeyât el-A'yân ve Enbâi'z-Zaman
Ibn Hallikân, halife Hârun Reşid döneminin satvetli depdebesi arasında hazin bir şekilde kaybolan Bermekî hanedanına mensuptur. Hicrî 608 (M. 1211) yılında, o za man ilim bakımından çok büyük bir ünü olan Erbil'de doğdu. Ceyhun ırmağının ruh okşayan zümrüt yeşili kı yılarında büyüdü... Babası, Melik-i Muazzam Muzaflferüddin bin Zeyneddin tarafından bu şehirde kurulan Muzafferiye medresesi müderrislerindendi. Şemseddin Ebu'l-Abbas Ahmed, ilk öğrenimini, babasının da mü derrisi bulunduğu bu medresede tamamladı. Kendisinin söylediğine göre, o yüzyılın büyük simalarından olan Ümmu 1-Müeyyed el-Nisaburî adındaki hanımdan da ay rıca ders okudu ve ve bu hanımdan diploma aldı. Sonra da Erbil'de hadîs okutan Şeyh Salih bin Hibetullah'ın derslerine devam etti. Hicrî 621 (M. 1224) yılında, yani henüz 14 yaşındayken Buhari’yi bitirmeyi başardı. O yüzyılda kültür öğrenimiyle uğraşan bütün genç ler gibi Ibn Hallikân da, 18 yaşındayken bilgisini geniş letmek için seyahate çıkarak Haleb'e gitti. Burada altıyedi yıl kadar kaldı. Öğrenimini ve araştırmalarını ol dukça ilerletti. Ibn Hallikân'ı, Hicrî 633 (M. 1235) yılında
189
Şam’da ve dört yıl sonra da Mısır’da görüyoruz. Bu geniş bilgili erdemli kişi, Mısır’da Sultan Baybars'm iltifat ve teveccühünü kazandı. Hatta başkadı Yusuf bin el-Hasan el-Sencânî'nin yerine geçirildi. 651 (M. 1253) yılında da Suriye başkadılıgına tayin edildi. Mısır’dan Suriye’ye gi derek Şam’daki görevine başladı. Bu genç ilim adamı Şafiî başkadılığına tayin edilmişti. Bu yıllarda Şam’da Şafiî mezhebi egemendi. Dolayısıyla İbn Hallikan da, di ğer üç mezhep kadılarının üstünde bir nüfuza sahipti. Fakat Milâdî 1266 yılında Sultan Baybars, Şam'a bağım sız birer Hanefi, Maliki ve Hanbelî kadısı tayin ettiği için, doğal olarak tbn Hallikân’m nüfuzu azalmış oldu. Beş yıl sonra da (H. 660/M . 1261) başkadıhktan uzaklaş tı. İbn Hallikân görevinden alınınca Fahriye medrese sinde ders vermeye devam etmek üzere Kahire’ye çekil di. Yeniden ders vermeye başladı. Bu sırada, daha önce başlamış olduğu büyük eserini yazmaya çalıştı. Bu kita bı yedi yılda bitirdi. Milâdî 1280 yılında yeniden Şam ka dılığına tayin edildi. Fakat iki yıl sonra, valinin ayaklan masında ilgisi bulunduğu düşünülerek hapse atıldı. Biriki hafta hapiste kaldı. Soruşturma sonucunda suçsuzlu ğu ortaya çıktığından görevine başladı. Fakat bir yıl son ra tekrar görevden alındı. Geçimini sağlamak için Eminiye medresesinde ders vermeye başladı. Fakat çok geç meden Hicrî 681 (M. 1282) yıhnda vefat etti.
Vefeyât el-A’yân: İbn Hallikân'ın bu önemli ve tanınmış eseri, îslâm dü yasında yetişen büjniiklerin biyografileri ve eserlerinden söz eden bir tür ansiklopedidir. Yazar bu eserine Milâdî 1256 yıhnda Mısır’da bîişlamış ve 1274 yılında yine bura da bitirmiştir. Hicrî birinci yüzyıldan sonra gelen İslâm
190
büyüklerinin hayat saj^alannı tasvir eden bu eser, tarihî araştırmalar için eşsiz bir değere sahiptir. Yazar, incelemelerini esaslı bir şekilde yapmış, aktardığı şeyle rin sağlamlığını temin etmek için pek çok çalışmıştır. Vefeyât el-A'yân'ın, yazann kendi eliyle yazmış olduğu nüshası Britisch Museum’da saklanmaktadır. Eserin de ğerini çok iyi takdir eden oryantalistlerden Wüstenfeld, Britisch Museum’daki yazann kendi el yazısıyla yazıl mış nüshayı esas alarak 1842-1871 yılında Goetting'de basarak yayınlamıştır. Oryantalist de Slane de, çeşitli yazma nüshalara göre Vefeyât el-A'yân'ın basımına gi rişmiş ve birinci cildi yayınlanmışsa da, ölümü üzerine bu eseri tamamlamak mümkün olamamıştır. Bununla birlikte, bu çalışkan insan, kitabın tümünü İngilizceye çevirmeyi başarmıştır. Bu çeviri dört cilt olarak Paris'te basılmıştır. Vefeyât el-A'yân'a, çeşitli tarihlerde Taceddin Abdülbaki. Haşan Aybek, Zeyneddin Abdürrahim, Bedreddin Zerkeşî ve Muhammed bin Şâkir bin Ahmed el-Kutbî gibi kişiler tarafından birçok zeyller yazılmıştır. Bazı ya zarlar da bu eseri özetlemişlerdir. Hicrî 930 yılında vefat eden Izhareddin Erdebilî, Vefeyât el-A'yân'ı Farsçaya çevirmiştir. Rodoslu Muhammed Efendi adındaki bir ki şi de Türkçeye çevirmiştir. Fakat merhum Muhammed Efendi, eseri aynen değil, anlam olarak çevirmiş ve özet leme yoluyla birçok yönlerini terketmiş olduğundan, çe viri, ashndaki değeri yitirmiştir. Vefeyât el-A'yân'ın bu Türkçe çevirisi 1280 yılında iki cilt olarak İstanbul'da Matbaa-i Âmire'de basılmıştır. Vefeyât el-A'yân'ın zeyllerinden en meşhuru Hicrî 864'te (M. 1459) vefat eden İbn el-Kutbî'nin Fevât el-Vefeyât adlı eseridir. Vefeyât el-A'yân'la birlikte Fevât el-Vefeyât da Mı sır'da birkaç kez basılmıştır.
191
ÎBNÜ'L-AMÎD CORCÎS el-Mecmû' el-Mübârek
Islâm tarihi araştırmalanna temel olabilecek kay naklardan söz ederken, Arap diliyle İslâm tarihi yazmış olan İbnü'l-Amîd, İbnü'r-Râhib ve Ibnu I-İbrî gibi gayri müslim tarihçileri de unutmamak, kadirşinaslığın bir gereğidir. Tarihî gerçeklerin ortaya çıkabilmesi için, yal nızca İslâm kajmaklarının incelenmesi yeterli değildir. Müslüman olmayan tarihçilerin eserlerini de inceleyip bunları İslâmî eserlerle karşılaştırmalıdır ki, gerçeğe yaklaşma imkânı daha fazla doğmuş olsun!.. Hicrî altıncı ve yedinci yüzyıllarda Islâm ülkelerinde yaşayan ve hatta siyasî hayata bile katılmış olan bu gay ri müslim tarihçilerin eserleri, Haçlı facialarının kanlı hatıraları henüz unutulmadığı dönemlerde, İslâm hükü metleri içinde yaşayan gayri müslimlerin İslâm tarihi hakkındaki görüşlerini göstermesi bakımından incele meye değerdir. Bu üç tarihçiden Ibnü'1-Amîd Corcîs, Milâdî 1205 yılında Mısır'ın Kahire şehrinde doğmuştur. Daha önce rahiplik yapan babası sonraları bu mesleği bı rakarak o zamanlar Mısır'da egemen olan Eyyûbîler dev leti hizmetine girmiş ve kendisine Umur-u Harbiye Nezareti'nde bir görev verilmişti. Fakat Melikü’l-Kâmil
192
Ebu’l-Feth Nâsıreddin döneminde Suriye valisi Alaaddin Teybers’in gözden düşmesi üzerine, Mısır'da Umûr-u Harbiye Nezaretindeki kendisine mensup olan bütün memurlar hapsedildiği zaman Îbnul-Amîd ile babası da hapse atıldı. Melik Adil Ebubekir'in tahta çıktığı yıl, yani Milâdî 1238 yılında, babası hapishanede öldü. ÎbnulAmîd de affedilerek eski görevine tayin edildi. Fakat Ibnü’l-Amîd bir süre sonra yine suçlanarak tekrar hapse atıldı. Hapisten çıktıktan sonra artık memuriyet hayatı na girmedi. Şam'a çekildi. Eyyûbîlere halef olarak Mı sır'da bir Türk devleti kuran Bahrî Memlûklerinden**^ Melik Zâhir Baybars Bundukdârî döneminde ve Milâdî 1273 yılında Şam’da vefat etti.
el-Mecmu' el-Mübârek: Îbnul-Amîd tarafından yazılan el-M ecm û' elMübârek, genel bir tarihtir. Eser, biri İslâm’dan önceki dönemlere, diğeri İslâmî döneme ait olmak üzere iki bö lüme ayrılmıştır. Bunlardan en önemlisi ikinci bölüm dür. Hz. Peygamber zamanından. Milâdî 1260 yıhna ka dar meydana gelen olayları içeren bu bölüm, Erpenius tarafından basılmış ve Lâtinceye çevrilmiştir. Daha son ra Purchas tarafından İngilizceye, Vattier'in gayretleriy le de Fransızcaya çevrilmiştir. Ebu Şükr Batris İbnü’r-Râhib'e gelince, eski ICahire’de bir kilisede diyagos olan bu adam da, Bahriye Memlûkleri denilen Türk kölelerinin Mısır'da egemen ol dukları dönemde genel bir tarih yazmıştır. Milâdî 1259 yılında, yani Bahriye meliklerinden Melik Mansur Nureddin Ali'nin hükümetinin sonuna kadar olan olayları
193
içeren bu önemli eser 1651 yılında İbrahim Ekşelensi (Abrahamus Ecchellensis) tarafından Lâtinceye çevril miştir. Milâdî 1282 yılında, yani Melik Mansur Kalaun döneminde hayatta olduğu anlaşılan İbnü'r-Râhib’in bu eseri, özellikle Hicrî altı ve yedinci j^ yıllara ait olaylar açısından büyük bir öneme sahiptir.
DİPNOTLAR;
(*) "Bahrî", Eyyûbî sultanı Salih Eyyûb'un satın almış olduğu Türk memlûklerine verilen isimdir. Bunlar Nil nehrinde Ravza adasındaki kışlalara yerleştirilmişlerdi. (Y.K.)
194
İBNÜ'L-İBRÎ EBUX-FEREC GREGORİUS BİN EHRÛN Târihu Muhtasaru'd-Düvel
Gregorius, Ortaçağda Küçük Asya'nın en tanınmış şehirlerinden olan Malatya'da doğmuştur (M. 1226). Ba bası, Malatya'nın ileri gelen Yahudilerinden, Ehrun adında büyük ve saygın bir doktordu. Ehrun, daha küçük yaşlarda zekâ ve yeteneğiyle dikkati çeken Gregorius'a Arapça, Süryanîce ve Yunancayı öğretmiş, daha sonra yüksek ilimler^*^ öğrenimine sevketmiştir. Gregorius, o zamanlar Malatya'da bulunan birçok ilim adamından felsefe ve ilâhiyât okumuştur. Aynı zamanda gerek baba sından ve gerekse diğer ünlü doktorlardan tıb öğrenimi görmüştür. Bu tarihlerde Küçük Asya, çeşitli ihtirasların çatış ması sonucu olarak en karışık zamanlarını yaşıyordu. Rumlar, Müslümanlar ve Frenkler (Haçlılar) arasındaki mücadeleler, Anadolu'nun diğer yerleri gibi, Malatya do laylarını da çok fazla sarsıyordu. Gregorius, bu gürültü lere rağmen sönmez bir istekle öğrenimine devam edi yordu. Fakat, Karakurum'dan kopan Moğol seli bu ara lık İran'ı kaplamış. Doğu Anadolu'ya sarkmış olduğun dan, Gregorius da bütün ailesiyle birlikte memleketini
195
terkederek güney-batıya, Antakya'ya (Antioche) çekildi (M. 1243). Yahudi Gregorius'u Antakya’da, Yakubî mez hebine bağh bir Hıristiyan, hem de bu mezhebin ateşli bir zahidi olarak görüyoruz. Beriye'de bir mağaraya çeki lerek ruhbanlık hayatına atılıyor. Öyle ki, erdem ve tak va konusundaki ünü, Yakubî patriği tgnatius Sabayı bi le, mağarasına kadar giderek bu genç zahidi ziyaret et mek zorunda bırakıyor. Gregorius bir süre sonra Trablusşam'a iniyor. Nastûrilerden Yakub adında bir arkadaşıyla birlikte be yan ve tıb ilimleri öğrenimi tamamlıyor. Bunun arkasın dan her iki arkadaş İgnatius Saba tarafından Antak ya'ya davet edilerek; Gregorius, Malatya'ya bağlı Joubas ve Yakub da Akka piskoposluğuna tayin olunuyorlar (M. 1246). Henüz yirmi yaşında bulunan Gregorius'un görevi, bir süre sonra Joubas yakınındaki Lakbin'e aktarılıyor. Patrik İgnatius'un ölümüne kadar, yedi yıl bu görevde kalıyor. Fakat Ignatius’un ölümünün ardından, halefi nin seçilmesi konusunda Yakubî papazları arasında çı kan çekişmeler, Gregorius’u da sürüklüyor. O da, ikiye ayrılan gruplardan birine, yani Diyonis)Mis Anecur gru buna katılıyor ve mükâfat olarak Haleb’e getirilerek do ğudaki Yakubî Süryanîlere Mafreyana, yani Metropolit tayin ediliyor (M. 1253). Fakat diğer grup, Halep prensi Melik Nâsır’la anla şarak Gregorius’un yeni görevine gitmesine engel olu yor. O da Malatya yakınlarında Barsuma manastırına çekilerek iki yıl münzevî bir hayat geçiriyor. Daha sonra Dımeşk-Şam’a gidiyor. Orada bir yolunu bularak Melik Nâsır’la karşılaşıyor. Halep metropolitliği beratını ala rak görevi başına gidiyor.^*^ Fakat, Milâdî 1258 yılında Hülâgu, Bağdat'ı alarak
196
halife Muşta'sım'ı öldürdükten sonra Dogu İslâm dünya sının siyasî çehresi değişti. Suriye ve Doğu Anadolu da Bağdat'ın akıbetine uğradı. Moğol orduları Haleb'i ku şattı. Gregorius, Hülâgu'nun huzuruna kadar çıkarak Yakubî Hıristiyanlan hakkında bağış dileğinde bulundu ve bu dileği kabul ettirmeyi başardı. Gregorius, Haçlı kıyımlarının etkisi altındaki Müslümanlara oranla, hiçbir dinle ilgili olmayan Moğollarla daha kolay uyuşabildiğinden, patrik tarafından Doğu Mafreyana'hğına, yani Maveraünnehir ve Irak-ı Acem metropolitliği görevine getirildi (M. 1264). Gregorius, Hülâgu'dan hem kendisi hem de Yakubî patriği için iki berat almayı başardıktan sonra, Moğolla rın bütün dinlere karşı gösterdikleri kayıtsızlıktan ya rarlanarak Doğuda Yakûbî mezhebinin yayılmasına, ye ni birçok kiliseler yapılmasına çalıştı. İbnü'l-Ibrî Grego rius, 22 yıl süren Doğu Mafreyana'lığmdaki çalışma ve başarılarını Târih-el-Kinâis el-Süryânî adlı eserinde uzun uzadıya anlatmıştır. İbnul-İbrî Gregorius, Müslümanlarla fazla ilişkide bulunduğu için, Hz. İsa'da "Tek Tabiat" kabul eden Yakubî mezhebine girmişti. Hz. İsa hakkındaki şu "zât-ı vâhid ve şahs-ı vâhid ve uknüm-i vâhide ve meşîet-i vâhide ve kuvvet-i vâhide ve amel-i vahid" ibaresiyle, "inner-rûhul-kuds gayri münbesikun mine'l-ibn" iddiası Katoliklikten ne kadar uzaklaşmış olduğunu göstermek tedir. Beyrut'taki Hıristiyan papazlarından Antuan Salhân, Gregorius'un erdem ve kültürünü övgü dolu bir dille andığı halde, Yakubî bidatına saparak teslis'e (ekânîm-i selâse) karşı çıkmış olmasını, taassup nede niyle, bağışlanmaz bir cinayet gibi tasvir etmekten ken dini alamamıştır.
197
Îbnü'l-tbrî'nin yazdığı kitaplar otuzu aşkındır. Allame Sem'ânî'den anlaşıldığına göre edebiyat, felsefe, ilâhiyat, tarih, tıp ve nahive ait olan bu eserlerden bir bö lümü Arapça ve bir bölümü de Süryanîce yazılmıştı. Ebu'l-Ferec Gregorius, Milâdî 1286 yılının 3 Tem muz Pîizartesi gecesi, altmış yaşında olduğu halde Meraga'da ölmüştür.
Târîhu Muhtasaru'd-Düvel: İbnü'l-İbrî Gregorius, Haçlı saldırıları ve Moğol istilâsı gibi Asya'da en kanlı serüvenlerin meydana gel diği bir zamanda yaşamış olduğundan dolayı, eserleri büyük bir öneme sahiptir. Moğolların her istediğini yap tıkları bir dönemde Ebu'l-Ferec'in Maveraünnehir taraf larına giderek onların içinde yaşaması, eserlerine daha fazla bir değer verilmesine neden olmuştur. Ebu'l-Fereç, Türkler arasında Hıristiyanlığın duru muna ilişkin önemli bilgiler vemiş, Süryanî kilisesi tari hinden başka, biri Süryanîce ve diğeri Arapça olmak üze re iki genel tarih yazmıştır. Her ikisi de Adem'in yaratılı şından başlayan bu tarihlerden, Süryanîce yazdığı tarih daha ajrnntıh ve diğerinden daha önce olup 1292 yılına kadar olan dünya olaylarını içermektedir. Gregorius'un Süryanîce tarihi, daha sonra bir başka yazar tarafından genişletilmiştir. T ârîh u Muhtasaru'd-Düvel^*** adını taşıyan Arapça eseri ise, bazı önemli eklerle Süryanîce tarihinin özetlenmiş bir şeklidir. Bu eserin girişinde, yazar tara fından verilen bilginlere göre Muhtasaru'd-Düvel'de başlıca on devletin tarihî durumımdan söz edilmiştir. Bu
198
kitabın, konumuz bakımından bizce en önemli olan bö lümleri, yazarın dokuzuncu ve onuncu devletler adlan altında topladığı kısımlardır. Yazar, İslâmiyeti'n doğu şundan Bağdat'ın çöküşüne kadar olan îslâm devletleri bölümünde, İslâm'ın Türkler arasında yayılışından, Abbasiler zamanında Bağdat'taki Türklerden, Selçuklular dan ve bunların kollarından esaslı bir biçimde söz etmiş tir. Eserin son kısmı ise Moğol istilâsına ve Moğol hükü metine ait bilgileri içermektedir. Yazarın bu kısımda, Cüveynî'nin Cihângüşâ'sını kaynak edinmiş olduğu an laşılıyor. Târihu M uhtasaru'd-Düvel, Avrupa'da çok erken dikkatleri çekmiş, Pocock 1663 yılında Arapça metinle Lâtince çevirisini Oxford'ta basarak yayınlamıştır.*^^ Eser daha sonra Bauer tarafından Almancaya çevril miş ve 1783-1785 yılında iki cilt olarak Leibzig'de basıl mıştır. Daha sonra Buruns ile Kirsch, Ebu'l-Ferec'in hem Arapça ve hem Süryanîce tarihlerinin birinci bö lümlerini Lâtinceye çevirerek orijinal metinleriyle bir likte 1879 yılında Leibzig'de yayınlamışlardır.*^' Avrupa'da, Doğu tarihî kaynaklan özel bir önem ka zanınca, Gregorius’un eserlerine daha fazla rağbet uyan mış, Mayer, A.J. Amolds ve G.H. Bemstein gibi bilginler, bu iki tarih hakkında önemli araştırmalarda bulunarak birer eser yayınlamışlardır.^'^' Târihu Muhtasaru'd-Düvel, 1890 yılında Beyrut Hıristiyan papazlanndan Antuan Salhânî'nin inceleme si ve tashihiyle Matbaa-i Yesûiye'de basılmıştır. Eserin Beyrut baskısı, doğruluk ve güzellik bakımından Avru pa'daki baskılanndan üstündür. Bazı AvrupalI yazarlar tarafından, İskenderiye Kütüphanesi'nin Hz. Ömer'in emriyle Amr bin el-Âs tara fından yakıldığı yolundaki iddia, Ebu'l-Ferec Gregori-
199
us’un, eserinden alınmıştır. Fakat Hicri yedinci 3Tİ2 yılda yaşayan Gregorius'un Hicrî birinci yü2yılla ilgili olarak verdiği bu haberin hiçbir tarihî değeri yoktur. Hıristi yanlık taassubuyla kıvranan tbnü'l-tbri, Kudüs fâtihi Hz. Ömer'e karşı duyduğu kin ve nefreti bu iğrenç iftira ile biraz dindirmek istemişse de, gerçek karşısında başa rılı olamamıştır.
DİPNOTLAR;
(*) Metafizik, îlâhiyat. (Y.K.) (1) Hristiyan babalanndan Antuan Salhânî, Târihu Muhtasaru'd-Düvel mukaddimesi, s. 1-2. (**) Abu'l-Farac Tarihi, T.T.K. Yayınlan, Ankara, 1945, 2. cilt. (R.)
(2) H istoria C om pen d iosa dynastiarum , H istoriam Com plectens a m undo con dio usque ad auctoris. (3) Chronicon Syriacum Arabicum et Latinum codicibus Bodleianis descriptum . (4) Marbourg, 1805; Vienne, 1882.
200
ŞEMSEDDÎN EBU ABDULLAH MUHAMMED BİN AHMED EZ-ZEHEBÎ Târih Düvel el-tslâm
Dördüncü ceddinin el-Türkmânî adıyla anılmasın dan dolayı, soy bakımından Türk olduğu anlaşılan Zehebî, Hicrî 1 (veya 3) Rebîülâhir 673 (M. 5 veya 7 Teşrin-i evvel 1274) tarihinde Meyyafârikîn’de doğmuş, 3 Zilhicce 748 Pazar (4 Şubat 1348) günü Şam'da vefat et miştir. tslâm tarihçileri arasında, olayların toplanmasında gösterdiği dikkat ve özenle tanınan Zehebî, ilk öğrenimi ni Meyyafârikîn'de bitirdikten sonra 690 (M. 1291) yılın da Şam’a gelmiş, Ömer bin Kavvâs ve Ahmed bin Hibetullah gibi büyüklerden ders almıştır. Daha sonra Baalbek, Halep, Nablus, Mekke, İskenderiye ve Kahire'yi zi yaret ederek birçok bilginden yararlanmış, hadîs ve târihde haklı olarak zamanının imamı olmuştur. Zehebî, hadîs, tarih ve biyografilere dair değerli ki tapların yazarıdır. Eserleri arasında en önemlisi, 12 bü yük ciltten oluşan Târih Düvel el-İslâm adlı büyük ki tabıdır. Zehebî'nin Tezkiret el-Huffâz, el-Müştebih fî E sm âi'r-R icâl, M îzan el-İ'tidâl fî Nakd er-R icâl, T ecrîd Esmâ es-Sahâbe adındaki kitapları Mısır ve Hindistan'da ya3^nlanmıştır. 201
Bunlardan, T ezk iret el-Huffâz, Hindistan’da, Haydarabad'ta basılmıştır. Zehebî bu eserinde, hafızları 21 tabakaya ayırmış, her tabakada bulunan hafızların biyogafılerine ilişkin geniş bilgiler vermiştir. Süyûtî da ha sonra bu eseri kısaltmış ve ilaveler yaparak Tabakât el-Huffâz adındaki eserini meydana getirmiştir. Süyûtî’nin Tabakât el-Huffâz'ı da Wüstenfeld ta rafından 1833 yılında Göttingen’de (Lâtince) yayınlanmıştır.*^^ Hadîs kitaplarında rastlanan birbirine benzer (ve kolayca birbirine kanştınlabilen) kişi ve kavim isimleri ni alfabetik sırayla içine alan el-Müştebih fî Esmâi'rRicâl adındaki kitabı da 1881 yılında Yung tarafından Leiden’de yayınlanmıştır. Zehebî'nin Mîzân el-İ'tidâl fî Nakd er-Ricâl adındaki eseri -ki hadîs rivayet edenler arasında zayıf olanların adlarını alfabetik olarak içerirHicrî 1301 (M. 1883) yılında Lucknov'da ve 1325 (M. 1907) yılında Kahire'de basılmıştır. Ashab-ı Kiram'm adlarını içine alan T ecrîd Esmâ el-Sahâbe adındaki eseri ise, Hicrî 1315 (M. 1897) yılında Haydarabad'ta ya yınlanmıştır.^*’
Târih Düvel el-İslâm: Zehebî'nin en önemli ve en büyük eseri olan Târîh Düvel el-tslâm, üzüntüyle söylemek gerekir ki, ne Av rupa'da ve ne de Poğuda henüz yayınlanmamıştır. İslâm'ın doğuşundan Hicrî 700 (M. 1300) yılına kadar, İslâm dünyasında geçen olayları içeren bu eser 12 büyük ciltten oluşmuştur. Zehebî, bu eserinde yediyüz yıllık olayları, her biri onar yıldan ibaret olmak üzere; 70 taba kaya ayırmış, her tabakadakiler hakkında ayrıntılı bilgi202
1er vermiştir. Hicrî 906 (M. 1500) yılında vefat eden Şemseddin Muhammed bin Abdurrahman es-Sehâvî, Zehebî’nin bu eserine bir zeyl yazmıştır. Zehebî'nin kendisi de sağlığın da Düvel-i İslâm'ın birçok bölümlerini ayrı ayn eserler haline getirmiştir. el-İber, Siyer el-Niibelâ, Tezkîret el-H uffâz, T abak ât el-K urrâ,T ârih el-S agîr ve Târih el-Evsat adlı kitaplar bu şekilde meydana gelmiş tir. Târih Düvel el-İslâm, İstanbul'daki bazı kütüpha nelerde bulunmakla birlikte, hiçbirinde bütün ciltler ta mam değildir. Aynı durum Avrupa kütüphaneleri için de geçerlidir. Zehebî tarihinin bütün ciltlerinin yalnızca Leiden Kütüphanesinde bulunduğu söylenmektedir. Dağı nık bir halde İstanbul ve Avrupa kütüphanelerinde bu lunan ciltleri istinsah ederek yayınlamak, bizim için İlmî bir ihtiyaç ve bir görevdir.
DİPNOTLAR; (1) L iber classium viroru m qui korani et traditionum Cognitione ex celluerunt. (*) Zehebî'nin yayınlanmış eserleri arasında, aynı zamanda Süyûtî’ye isnat edilmiş olan el-Tıbb el-Nebevî de bulun maktadır. Tıbbın esâslan; ilâçlar, yiyecekler ve hastahklann tedavisi adlarındaki üç bölüme aynlmış olan bu kitap, La m edicine du Prophete adıyla Perron tarafından Fran sızca'ya tercüme edilmiştir. (Cezayir, 1860). Zehebî’nin, birçoğu tarih ve biyografilerle ilgili olan ve ancak el yazması halinde bulunan 17 eseri daha vardır. (Bunlann isimleri ve konulan hakkında bkz. İslâm Ansiklopedisi, Zehebî mad.).(Y.K.)
203
MELtK EL-MÜEYYED İMADÜDDİN tSMAÎL EBITL-FİDÂ
Kitâb el-Muhtasar fî Ahbâr el-Beşer Takvim el-Büldân
Ebu'l-Fidâ, her konuda talihin lûtfuna mîizhar olan az sayıdaki insanlardan biridir. Keskin zekâsı ve geniş kültürüyle kendini gösteren bu önemli sima, savaş ala nında büyük bir kahraman, edebiyat mahfilinde büyük bir şair, dostlar meclisinde sevimli bir çelebi, büyük hü kümdarların yakınlığını kazanma konusunda becerikli bir politika adamı, ülke yönetiminde dirayetli bir prens ti. Soy bakımından büyük mücahid Selâhaddin Eyyûbî'nin kardeşi Şahan Şah sülâlesindendir. Dedesi Takiyyüddin, İslâm'ın büyük mücahidi tarafından Ha ma ve çevresinin Emirliğine tayin edilmişti. Ebu'l-Fidâ’nın babası Melik Efdal Nureddin, veraset yoluyla Hama ve çevresinde egemen olan kardeşi el-Melik el-Mansur'un yanında bulunuyordu. Moğol akınları Halep sınırına yanaşınca, Melik Efdal ailesiyle birlikte Hama'dan kaçarak Şam'a sığınmak zorunda kalmıştı. Hicrî 672 yılının Cemaziyelevvelinde (M. 1273), Ebu’lFidâ Şam'da doğdu.^^' Ebu'l-Fidâ, îslâm dünyasının sarsıldığı bir karışık lık döneminde, çeşitli ihtirasların çarpışma alanı olan
204
bir çevrede doğmuştur. Suriye, Haçlılar ile Mogollar'ın ihtirasları önünde ve Mısır sultanlarının yönetimi altın da bulunuyordu. Ebu'l-Fidâ bu döğüş ve kavga çağı için de ilk öğrenimini çok esaslı bir şekilde bitirdi. Fakat çok erkenden savaş alanına atılmış olmasına bakarak, çok geniş olduğunda şüphe bulunmayan bilgilerini nasıl ka zandığı hayret vericidir!.. Ebu'l-Fidâ, daha çok genç yaşta, bağlı bulunduğu ha nedana lâyık bir evlat olduğunu göstermiş, o sırada he nüz Suriye kıyılarının bazı kısımlarında tutunmakta olan Haçlı kalıntılarına karşı yapılan savaşlara katıl mıştı. Henüz 12 yaşındayken Merkab (Marcab) şatosu nun fethine koşan mücahidlerin arasında olduğunu gö rüyoruz. Milâdî 1289 yılında, yani 16 yaşındayken baba sıyla birlikte Trablusşam'ın geri alınması için yapılan savaşta bulunmuş, ertesi yıl da Suriye kıyılarını Haçhlardan temizlemek için yapılan askerî hareketlere katıl mıştır. Hicrî 691 (M. 1291) yılında da Fırat boylarına ege men olan Rum kalesinin alınmasıyla görevlendirilen or duda bulunmuş ve büyüle yararlılıklar göstermiştir. Hicrî 697 (M. 1297) yılında. Sultan Lacin idaresinde. Küçük Ermenistan üzerine yapılan askerî harekete ka tılmıştır. 698 yılında Hama prensi Melik Muzaffer Takıyyüddin Mahmud, yeğeni Ebu'l-Fidâ ile, çevredeki Alaruz dağında kartal avlamaya gitmişti. Dönüşte her ikisi de hummaya yakalandı. Ebu’l-Fidâ kurtulduysa da, Melik Muzaffer Takıyyüddin vefat etti. Bunun üzerine Ebu'l-Fidâ'nın mensup olduğu aile Hama prensliğini kaybetti. Ülke Karasungur yönetimine geçti. Ebu'l-Fidâ da onun hizmetine girerek servetini koruyabildi. Hicrî 701 (M. 1301) yılında Hama'da saltanat naibi olan Katbuğa yönetiminde Sîs üzerine yeniden askerî bir hareket yapıldı. Ebu’l-Fidâ, bu savaşa katıldı. Bir süre sonra 205
Ebu’l-Fidâ’yı Mogollar'la mücadelede görüyoruz. Bunla rın Palmîr yakınlarında bir ordularını geri çekilmek zo runda bırakıyor. Ebu'I-Fidâ’nın 12 yaşındanberi göster diği kahramanlıklar, o sırada Mısır ve Suriye’ye egemen olan Melik Nâsır tarafından takdire mazhar olduğun dan, bu ateşli mücahid, geride çocuk bırakmadan ölen ye ğeni Hama prensinin makamına geçirildi. Ebu'l-Mehâsin Tannverdî (Tagribirdî)'nin ifadesine göre, Ebu'l-Fidâ Hama sultanlığına yükseltilmesinin ar kasından Melik Nâsır'a teşekkürünü sunmak için Suriye ve Mısır’a gitmiş, Kahirede parlak bir şekilde karşılan mış, Emir Argun bile, saygı amacıyla, bütün emirlerle birlikte prensin önünde yürümüştür. Melik Nâsır, fazilet ve dirayet bakımından o çağın en yüksek kişiliklerinden biri olarak tanıdığı ve kendisini sultanlığa kadar yükselttiği Ebu’l-Fidâ ile karşılaşmak tan son derece memnun kalmıştı. Yakınlığını, kendine ve emirlerine değerli birçok armağanlar vererek göster miş ve gönlünü hoş ederek Hama'ya göndermiştir (H. 710 Cemaziyelâhir / M. 1310 Teşrin-i Sâni). Ebu'l-Fidâ, Mısıra yaptığı seyahatini ve Melik Nâsır tarafından gördüğü ikram ve armağanları, kitabında minnettar bir dille aktarmaktadır.*^* Melik Nâsır, bu zi yaret dolayısıyla EbuM-Fidâ'ya "Melik Sâlih" ünvanını vermiştir. Ebu'l-Fidâ, Hicri 719 (M. 1320) yılında. Melik Nâsır'm yanında ziyaret amacıyla Mekke'ye gitmişti. Dönüşte Melik Nâsır kendisine "el-Melik el-Müeyyed" ünvanını vererek Hama sultanlığı içinde, adının hutbe lerde okunmasına izin verdi. Vefatına kadar Ebu'l-Fidâ, o yüzyılın kavgalı tarihinde benzeri görülmeyen bir olay olarak. Melik Nâsır'la iyi geçinmiş ve birçok kez Mısır'ı ziyaret etmiştir. Melik Nâsır'm, küçük Hama'nın erde
206
mini takdir ettiği bu büyük prensine karşı gösterdiği say gı ve sevgi günden güne artmış, hatta Ebu'l-Fida yı ken disiyle eşit tutarak mektuplarında "kardeş" hitabında bulunmak gibi büyüklükler göstermiştir. Sultan bunun la da yetinmemiş, Suriye ve Filistin valilerine gönderdiği genelgede, Ebu’l-Fidâ ile mektuplaşmalarında, onun hakkında çok saygılı bir dil kullanılmasını emretmiştir. Şam valisi Emir Tengiz’in Ebu'l-Fidâ'ya gönderdiği mek tuplardaki saygılı dil, şüphesiz bu ihtarla ilgilidir.^^* Ebu’l-Fidâ'nın, Melik Nâsır yanında elde ettiği bu saygın mevki, kendisinin İlmî üstünlüğü kadar, siyasî ustalık bakımından da üstün olduğunu gösteriyor. O çağda, Mısır ve Suriye prenslerinin rekabet ve ihtiras üzerine kurulmuş olan siyasetleri ötedenberi devam ederken küçük prensliklerin birer birer yok olmalarını doğurduğu halde, Ebu'l-Fidâ'nm dirayeti sayesinde, on lara oranla daha güçsüz bulunan Hama prensliği sürekli kalmıştır. Ebu'l-Fidâ'nın, o kadar karışık durumlara, o derece müthiş rekabetlere rağmen hiçbir taraftan teca vüze uğramaksızın emirliği koruması, Mısır sultanı baş ta olmak üzere herkesten saygı görmesi, öyle rasgele bir siyasî ustalıkla elde edilebilecek başarılardan değildir. Ebu'l-Fidâ, aynı zamanda, kendisini devirerek Ha ma prensliğini ele geçirmeye çalışan kardeşlerinin entri kalarını da çürütmek zorunda kalmıştı. Ebu’l-Fidâ, tari hinin dördüncü cildinde zamanının kronolojik bir tablo sunu çizmektedir. Ebu'l-Fidâ, bir yandan ihtiras çekişmeleriyle uğra şırken, diğer yandan İlmî araştırmalarla uğraşıyor, adı nı yaşatan eserlerinin yazılmasına çalışıyordu. Sara)n, İlim ve sanat adamlarının toplantı yeri, yetenek ve dira yet sahiplerinin mahfili halini almıştı. Hama prensi fı kıh, tefsir, usûl, nahiv, tarih, felsefe, mantık, tıp, aruz, 207
belâğat, takvim, coğrafya ve tabiî ilimlerdeki geniş bilgi ve kültürüyle bu mahfile zengin bir renk veriyordu. Ebu'l-Fidâ gibi talihin lûtfuna mazhar olmuş adamlar çok azdır. Zekâsı keskin, anlayışı çabuk, bilgisi genişti. Ken disini savaş alanında, savaşçı bir kahraman, ilim ve ede biyat mahfilinde geniş kültürlü bir kişi, hükümet yöneti minde basiretli bir Emir olarak görüyoruz. Sultanların hırs ve saldırganlığı önünde prensliklerin yıkıldığı, prenslerin mahvolduğu bir kargaşalık zamanında mevki ve nüfûzunu korumuş olması, beceriklilik ve dirayetinin bir kanıtıdır. Hayatında saygı ve hürmet gösterilen bu adamı, sonra gelenler de saygı ve minnettarlık duyula cak bir tarihçi ve coğrafyacı olarak tanımaktadır. Ebu'l-Fidâ, aynı zamanda güzel sanatlara ve edebi yata da büyük bir tuckunluk göstermiş, birçok manzum ve mensur şiirler yazmış, döneminin edebî gelişmesine önderlik etmiştir. Ebu'l-Mehâsin'in Şeyh Cemaleddin el-tsnevî’nin tabakâtmdan aktardığına göre, Ebu’l-Fidâ, Mısır’a yap tığı seyahatlerin birinde o zamanın en ünlü d.oktor ve ilim adamlarından Selahaddin bin el-Bürhan, Şeyh Zeyneddin bin el-Kubu' ve Şeyh Cemaleddin el-lsnevî ile bir toplulukta İlmî tartışmaya giriyor. Süren tartışma daha sonra botaniğe sıçrıyor, Ebu'l-Fidâ hangi bitkidein söz edilirse, onun niteliklerine, yetiştiği yerlere, tıpta hangi konularda kullanılabileceğine ilişkin o kadar geniş bilgi veriyor ki, Şeyh Zeyneddin ve Ibn el-Burhan gibi o zama nın en büyük tanınan iki doktoru bu geniş kültür karşı sında hayrete düşüyorlar. Şeyh Rükneddin huzurdan çıktıktan sonra, hayret ve şaşkınlığını saklayamayarak îslâm melikleri arasında ilim bakımından bu aşamaya ulaşmış başka bir kimse tanımadığını itiraf etmek zo runda kalıyor.^^^
208
Ebu'l-Fidâ gibi büyük bir kişilik, bazan aşk hevesle rine boğun eğiyor, ince şiirler söylüyordu/®^ Ebu'l-Fidâ, 23 Muharrem 732 tarihinde, altmış yaşmda olduğu halde vefat etmiş, Hama’da daha önce yap tırdığı türbeye defnolunmuştur (M. 1331). Ebu'l-Fidâ'nın vefatı, o zamanın kültür adamları üzerinde ne kadar derin bir üzüntü bırakmışsa, adaletli yönetimi sayesinde refah ve mutluluk içinde yâşayan halkı da o derece eleme boğmuştur. Ebü'l-Mehâsin'in, onun hakkmdaki şu tanıklığı, ahlâkî erdemlerinin güzel bir levhasıdır: "Alim, adil, cömert, akıllı, dindar, hayır sahibf, yetenekli, fazıl, tedbirli, idareci, ilim ve hayır sa hiplerini seven, cömert, çok sadaka ve ikramda bulunan bir sultandı." Haşan bin Ömer adındaki diğer bir yazar da, Ebu'lFidâ'dan daha saygılı bir dille söz etmiş, nitelik ve üstün lüklerinin daha zengin bir tablosunu çizmiştir.'®^ Ebu'l-Fidâ, yüksek üstünlükleriyle İslâm dünyasın da büyük bir ün kazanmış olduğundan, vefatı duyulur duyulmaz her yerde genel bir matem tutulmuştu. O dö nemin en tanınmış şairlerinden olan Şeyh Çemâleddin Ebubekir Muhammed bin Nebâtetü'l-Mısrî, dokunaklı bir mersiye ile genel üzüptüye tercüman olmuştu.*^^ Za manın diğer bir şairi ise bu genel üzüntüye etkili bir mer siye ile katılmıştır.^®^ Ebu'l-Fidâ'nın fıkıh, tıp, tarih ve coğrafya konuların da yazdığı eserler, derin vukufunun ve geniş bilgisinin sürekli tanığıdırlar, İbn el-Kutbî, Ebu'l-Fidâ'nın fıkıh konusunda el-Hâvî adlı manzum bir eseri ile, tıp konu sunda birkaç ciltten oluşan el-Nükkâş adında yeni bir kitabı bulunduğunu haber veriyor ve Kitâb el-Mevâzîn adındaki bu eserini övgülü bir dille kaydediyor.'®^ Ebu'lFidâ'nın adını yaşatan en tanınmış eserleri el-Muhta-
209
sar fî Târih el-Beşer ile Takvim el>Büldân adlı eser leridir. Ebu'l-Fidâ, çağının genel siyasetine vakıf adaletli bir hükümdarı olarak ne kadar ün kazanmışsa, fakih, coğrafyacı ve tarihçi olarak da o derece tanınmıştır. Tıb tarihinde de Ebu'l-Fidâ ismi, çağının en tanınmış tıpçıları arasında saygın bir yer tutmaktadır.^^®’
el-Muhtasar fi Târih el-Beşer: Doğuda olduğu kadar Batı'da da büyük bir ün kazan mış olan Ebu'l-Fidâ'nın bu eseri dört ciltten oluşmakta dır. Kitap genel yapısı bakımından iki bölümden meyda na gelmiştir. îslâm öncesi dönemlere ilişkin olan birinci bölümü, toplu bir giriş gibidir. Yazar bu bölümde, Doğu kaynaklarına dayanarak Hz. Adem’in yaratılışından Hz. Peygamber'in doğuşuna kadar süren yüzyıllara hızlı bir şekilde göz gezdirmiş, Mukaddes Kitaplara dayanarak kısa bir peygamberler tarihi yazmıştır. Hz. Muhammed'in doğumundan Ebu'l-Fidâ'nın ya şadığı döneme kadar meydana gelen olayları içine alan ikinci bölüm, kitabın en önemli parçasıdır. Bu bölümün yazarın zamanına kadar olan sayfaları, kendi itirafıyla, diğer tarih kitaplarının ve özellikle Târih el-Kâmil'in özeti gibidir. Fakat kendi yaşadığı döneme ait kısmı son derece büyük bir önem taşımaktadır. Ebu'l-Fidâ bu kı sımda, bizzat tanık olduğu veya öğrendiği olayları zen gin bir şekilde tasvir etmiştir. Bununla birlikte Ebu'lFidâ'nın da Batı Hıristiyan hükümetleri hakkında verdi ği bilgiler, o yüzyılda Doğudaki Müslümanlar içindeki diğer tarihçilerden fazla değildir. el-Muhtasar fî Târih el-Beşer’in sahip olduğu ün, değerli birçok tarihî eserlerin seçilmiş bir özeti olmasın dan dolayıdır. Ebu'l-Fidâ bu eserini, geniş tarih kitapla210
nnın içeriğini özetleyerek ortaya koymuş, okuyucularını o büyük kitapların tetkiki zahmetinden kurtarmıştır. Esas olarak aldığı kitap, işaret ettiğimiz gibi, îbn elEsîr'in el-Kâmil'dir. Fakat yazar, eserine daha büyük bir değer sağlayan diğer birçok kitaplardan da yararlanmıştır. Bu kitapla rın çoğu zamanımıza kadar ulaşamadığından, onlardaki bilgileri içermek bakımından da Târih-i Beşer değerli bir kaynaktır. Ebu'l-Fidâ'ya kaynak olan kitaplardan en önemlileri, İbn Miskeveyh’in Tecârib el-Ümem'i ile Târih-i Ebi tsa, Târih el-Muzafferî, Târih Hamza eltsfehânî, Târih el-Ahlat ve Târih Ali bin Musâ gibi değerli kitaplardır. Ebu'l-Fidâ, eserinin İslâm tarihine ait bölümünü, İbn el-Esîr'in el-Kâmil'ine uyarak yıl üze rine yazmıştır.* Avrupa'da çok erkenden dikkatleri çeken Ebu'lFidâ'mn bu önemli tarihi, önce bölüm bölüm Latince ve diğer dillere aktarılmış ve çevrilmiş, her çeviri aslıyla birlikte yayınlanmıştır: İkinci bölüm, daha 1722 yılında J. Gagnier tarafından Lâtinceye çevrilmiş ve orijinal metniyle birlikte Oxford'ta basılmıştır. Bundan 60 yıl sonra, yani 1789-1794 yıllarında, bu ikinci bölüm daha büyük bir özenle J.J. Reiske'in çabalarıyla tekrar Lâtinceye çevrilerek çok değerli notlarla Abulfedae Annales Muslemici arabe el lat. adı altında Adler tara fından beş cilt halinde Kopenhag'da basılmıştır.*'^’ Birinci bölüm ise Fleicher tarafından Lâtinceye çev rilip Arapça metniyle birlikke 1831 yılında Abulfeda H istoira ante-İslam ica adıyla yayınlanmıştır. Fleic her bu baskıyı birçok değerli notlarla zenginleştirmiştir. J.J. Reiske ise 406 (1015-1016) tarihine kadar olan bölü mün bazı parçalarını Vie de Mohanuned adıyla İngiliz ce'ye çevrilerek Londra'da yayınlanmıştır. Yazıldığı yüz 211
yıldan başlayarak Doğu'da büyük bir önem kazanmış olan Ebu'l-Fidâ tarihj*^^\ bu önemini daha sonraki yüz yıllarda da korumuş, istinsah edilen nüshaları îslâm dünyasının her yanına dağılmıştır. 1856 yılında da Urdu diline çevrilerek Delhi'de basılmıştır. Ebu'l-Fidâ tarihinin orijinal metni 1286 (M. 18691870) yıhnda İstanbul'da Matbaa-i Âmire'de ve birçok kez Mısır'da basılmıştır. Eserin, Doğu kaynaklarına göre doğru ve incelemeye dayalı olarak yazılmış olması ve ifa desinin temizliği, yayılması ve tanınmasını sağlayan ne denlerdendir. el-Muthasar fî Târih el-Beşer'in, yazan kontrolünden geçmiş bir yazma nüshası Fransa Milli Kütüphanesi’nde korunmaktadır. Hicrî 749 (M. 1348) yı lında vefat eden meşhur İbnü'l-Verdî” '*^el-Muhtasar fî Târih el-Beşer'e bir zeyl yazmıştır.'*' Cevdet Paşa mer hum da Kısâs-ı Enbiyayı yazarken Ebu'l-Fidâ'nın bu eserini kaynak olarak almıştır. el-Muhtasar fî Târih el-Beşer, İslâm tarihi açısın dan, ne Târih el-Ümem ve'l-M ülûk gibi nisbeten eski bir kaynak, rie de Câmiü't-Tevârih gibi esaslı bîr kay nak değildir. Fakat bugün elde edilmeleri mümkün ol mayan birçok tarih kitabının seçilmiş bir özeti olması ba kımından herhalde incelemeye değerdir, İslâmî döneme ait olan sayfalan, özellikle Haçlılar, Eyyûbîler, Gazneli1er, Harizmliler, Guriler, Selçuklular, Atabekler ve Moğollar'a ilişkin tarihî olaylarla, yazarın içinde yaşadığı yüzyılın olaylarını içeren ciltleri oldukça önemlidir. Özellikle yazarın bizzat kanştığı olaylar konusunda ver diği ajrrıntılar gerçekten incelemeye değerdir.
212
Kitâb Takvim el-Büldân: Daha yazıldığı zaman alkışlarla karşılanan^^®' Kitâb el-Ekâlîm, daha sonraki dönemlerde de ününü korumuş, Doğuda coğrafya ile ilgili en önemli bir eser olarak kabul edilmiştir. Fakat gerçekte bu eserin ancak bazı bölümlerinde bir özellik görülmektedir. Ebu'l-Fidâ, Suriye, Mısır ve Hicaz'ın bir kısmı ile Kuzey Suriye'den Fırat boylarına kadar uzanan alan dışında bir yer görme mişti. Bizzat gidip görmediği yerler hakkında verdiği bil gileri, kendinden önce yazılmış olan eserlerden almıştır. Bu eserlerin en önemlileri İbn Havkal, İdrîsî ve İbn Hurdâzbih gibi ünlülerin mesleklere ilişkin yazdıkları kitaplardır. Ebu'l-Fidâ, Takvîm el-Büldân'da zamanın meşhur seyyahlarının bilgilerinden de yararlanmıştır. Hindis tan konusunda verdiği kısa, fakat açık ve doğru bilgiler, bu ülkeyi ziyaret etmiş olan bir seyyahın rivayetlerine dayanır. Takvîm el-Büldân, İdrîsî’nin K itâb elMesâlik'i gibi bölgeler bakımından bölümlenmiş değil dir. Her önemli yerden boylam ve enleme göre söz edil miştir. Yazar, izlediği metoda, yeryüzünün iklim bakı mından bölümlerine, denizlerine, göllerine, nehirlerine, dağlarına... ilişkin uzanca bir girişten sonra tasvir bölü müne geçmiştir. Her ülkeye ayırdığı sayfalara bir de cet vel eklemiş, bu cetvelde o ülkelerdeki şehirlerin adlarını, boylam ve enlemlerini, gerçek ve idari bölümlerini, bun larla ilgili olarak bilinen haber ve nitelikleri ayrıntılarıy la açıklamıştır. Takvîm el-Büldân, yazarın ölümünden az sonra ünlü Zehebî tarafından özetlenmiştir.^^®' Sultan III. Murad dönemi bilginlerinden Sipahizâde Mehmed bin Ali, Takvîm el-Büldân'ı birçok eklerle, noktalı harflere gö re düzenleyerek bir sözlük haline koymuş ve Evzahü'l213
Mesâlik ilâ M a'rifetül-Büldân vel-M em âlik adı al tında 980 (M. 1572) yılındaIII. Murada sunmuştu/*’ ^ Takvim el-Büldân, Batıda Doğudan daha az ün ka zanmamıştır. Lâtin, Fransız, Alman ve Ingiliz yazarla rından birçoğu bu eseri incelemiş ve birçok sayfalarını aynen almışlardır. Alexandridfes Demetrius adındaki bir Yunanlı da Yunancaya çevirmiş, 1807 yılında Viyana'da basarak yayınlamıştır.^'*^ Eserin Arapça metni ise, uzun bir Fransızca giriş ilâvesiyle İnstitü de France de Sociate Asiatique üyelerinden meşhur Reinaud ve de Slane tara fından 1840 yılında Paris'te basılmıştır. Almanya'da da Wüstenfeld, 1882 yılında (Göttingen) yayınladığı eserin 167 ve devam eden saj^alannda Ebu'l-Fidâ'nın Takvim el-Büldân’ı hakkında uzun araştırmalarda bulunmuş tur. Ch. Schier ise 1846 yılında Dresden'de otografi ile nüshalarını çoğaltmıştır. Reinaud, orijinal metnini ya yınladıktan sonra Takvîm el-Büldân'ı Fransızcaya çe virmiş ve 1848 yılında Doğuluların Coğrafyasına Ge nel Giriş adıyla Paris'te yayınlanmıştır.^^®’ Takvîm el-Büldân'ın Sicistan, Sind, Çin, Taberistan, Horasan, Zablistan, Gur, Taharistan, Harizm, Maveraünnehir ve Türkistan ülkeleri hakkında verdiği bil giler, Çin kaynaklarıyla karşılaştırıldığında, Türk tari hinin birçok noktalarını aydınlatabilmekte, Çin kitapla rında görülen birçok nahiye ve kasabaların yerleri anla şılmaktadır. Bu nedenle Takvîm el-Büldân, İslâm kay nakları arasında önemli bir yere sahiptir.
DİPNOTLAR; (1) Ebul-Mehâsin, el-Menhel el-Sâfî. (2) Ebul-Fidâ, el-M uhtas^ fî Târih el-Beşer, 4/67-68, Haseniye Ma. baası baskısı; Muhammed b. Şâldr el-Kutbî, Fevât
214
el-Vefeyât, 1/16-17, Mısır baskısı. (3) "Hama'daki baskı sebebiyle Ebul Fida Şam'dan Kahire’ye gitti. el-Melik el-Nasır Muhammed b. Kalavun onunla ilgi lendi, ikram etti. Ona saltanat sembolü verdi ki, emirler ve' ileri gelenler hatta Mısır diyarının naibi Emir Argun ona hizmet ettiler. Sonra el Melik el-Nasır kendisine ihtiyacı ol duğu şeyleri verdi, ona hediyeler sundu, altın işlemeli atlar ve başka şeyler hibe etti. Aynca, onu el Melik el-Salih laka bıyla lakaplandırarak emirlik merkezi olan Hama'ya yolla dı. O da Mısır'ı sultanların yaptığı gibi büyük bir ihtişam içinde terkederek Hama tarafina yöneldi. Hama’ya 710 yılımn Cumadel Ahiresinde vardı. Az zaman sonra sultan onun lakabını değiştirerek el-Melik el-Müeyyed lakabını verdi. Bunun sebebi 719 senesinde onunla beraber Hacc etmesidir. Sonra da onunla Kahire'ye döndü. Orada (eski Hama sultanlannın yaptıg) gibi) Hama ve çevresinde hutbenin kendi adı na okunmasına izin verdi. el-Melik el-Müej^ed en ufak bir meselede Kahire'ye gidiyor ve yamnda Muhammed b. Kalavun'a değişik güzel hediyeler götürüp sonra geri dönüyordu. Yine en ufak bir münasebetle el-Melik el-Nasır'a güzel hedi yeler gönderiyordu. Hatta el-Melik el-Nasır Şam yöresi emirlerine, onunla yazışırken "el-makamüş-Şerif el-Ali elMevlevi el-Sultani el-lmadi el-Meleki el-Müeyyedi" şeklin de hitab etmelerini ve "Hama Sultam" ünvanını kullanmalannı istedi. Şam naibi Dengiz de ona bu şekilde hitab etti." (Ebu'l-Mehasin Tannverdî, el-Menhel el-Safî) (4) "Mezkur şahıs Hama'da kitap tasnifiyle meşguldü. Etrafı her ilimden alimlerle, şairlerle, değerli şahıslarla doluydu. Kendisi, fıkıh tefsir, Kur'an, sünnet, nahiv, tarih, felsefe, mantık, mikât ilmi, tıb ilimlerinde mahirdi, itikadı sahih, şairler onda faydalı şeyler bulur, aruz, nazm, nesir bilirdi. Onu şeyh Cemaleddin el-lsnevi tabakatında zikrederek, şunları anlatıyor: O bazı seneler Mısır'a geliyordu. Beni meclisine katılmak üzere Zeyneddin el-Kuba' aracılığıyla davet etti. Ben de gittim. Orada meşhur tabib el-Salah b.Burhan da bulunuyordu. Bazı ilimlerden sözaçıldı, bu ko nularda iyi şeyler söyledi. Sonra ot ve bitkilerden sözedildi. Her bitkiden sözedil^ğinde onun özelliğini, faydasıra, yetiş tiği yeri tafsilatlı olarak açıkladı. Orada bulunan iki tabib
215
Ibn Kuba ve Ibn Burhan bunlan biliyordu ama tabiblerin çoğunun bu konulardan haberi bile yoktu. Bilgisi bizi hayre te düşürmüştü. Ehşan çıktığımızda Şeyh Rükneddin, hiçbir Müslüman sultan bu seviyeye ulaşamamıştır dedi." (EbulMehâsin Tannvirdî, el-Menhel el-Sâfî) (5) Şu beyit Ebu'l-Fida mndır: "Ne kadar kan akıttı ise yine de pişman olmadı; istediğini yapıyor, yok nedir bilmiyor Eğer güneş ulaştığı yerleri yok etseydi, muhakkak ki olmazdı."
zamanın şairi ise; Yemin ederim ki, el melikü'l Müeyyed zamanın görmüş olduğu en cömert kişidir O, faziletin Kâbesi, Talibiler için Hicaz neyse onun gibidir.
gibi kıta ve kasidelerle onun cömertlik ve erdemlerini yücelti yorlardı. (6) 732 senesinde, el-Melik el-Müeyyed İsmail b. el-Melikül Efdal Ali b. el-Melik el-Muzaffer Mahmudb. el Melikül Mansur Muhammed b. el Melikül Muzaffer Ömer b. Şahin Şah b. Eyyüb b. Şadi b. Mervan (Hama meliki), gölgesiyle dünyayı gölgeleyen, sancakları zaferle dalgalanan, kdemi halk için çalışan, otoritesi bakî, güçlü, isteyenleri geri çevirmeyen, kapısı, fazilet sahiplerine açık büyük sultan vefat etti. Ken disi cömert, yüce, övgüye layık, tedbir ve siyaset, onur ve ön derlik sahibi faziletli ve ahlakh, adaletli, insaflı, iyilik sever, ilim ve edeb ehlini seven, onlara ihsan eden, yıldızlar gibi yü ce alim, içinde çok faydalı şeyler bulunan bir tarih ve başka meşhur kitapları da olan bir kimseydi. Hama'da önce naibti, sonra Hama -uzun müddet- sultanı oldu. Orada şükredile cek şeyler yaptı." (Haşan bin Ömer). Haşan bin Ömer'in, Ebu'l-Pidanın ha] tercümesini içeren bu önemli eseri, Paris Milli Kütüphanesi'nde korunmakta ve 688 inci numarada kayıtlıdır. Takvim el-Büldânı yayınlayan de Slane, bu eserde Ebu'l-Pidâ'ya ait parçayı aynen girişine almıştır. (7) Ebu'l-Mehâsin Tannvirdî, el-Menhel el-Safî. (8 )
216
"el-Melik ül-Müeyyed'i kaybedişimiz sevincin her zaman devam etmeyeceğine delildir Eyyüb ailesinin müsamahası çiğ dalgalarıyla dolu bir deniz gibidir Eğer bu konuda feleği suçlarsam bana kaderde olanın kötülenmeyeceğini söyler.
el-Müeyyed'in nerde olduğunu sorarsam, bana MuzalTer'in ve ondan önoeMansurun nerde olduğunu sorar."
(9) Muhammed bin Şâldr bin Ahmed Kutbî, Fevât el-Vefeyât, L/16-17, Mısır baskısı. (10) Ibn Ebi Usaybia, 1/; Leclerc, His de la medicine Arabe, t. 2, p. 277. (11) Ebu'l-Fidâ, el-M uhtasar fî Târîh el-Beşer’i yazarken başvurduğu kaynaklar ve izlediği metod konusunda aşağı daki bilgileri vermektedir: "Bu kitabımda eski ve Islami ta rihlerden bazı malumatlar alma fırsatı oldu ki, beni uzun malumat bulunan büyük kitaplara başvurmaktan kurtar dı. Bende şu kaynaklardan seçip özetledim. Ibn el-Esir adıyla meşhur İzzeddin Ali'nin el-Kamili ki, başlangıçtan 628 (1280) yılına kadarki zamara ele alıyor. Bu kitap yakla şık olarak 13 cilt civarındadır; Ebu Ali Ahmed b. Miskeveyh’in Tecarib el-Ümemi, Ebu İsa Ahmed b. Ali el-Müneccim’in Kitab el-Beyanı ki, eski tarihlerden bahseden güzel bir cilttir; Şihabeddin b. Ebi'l-Dem el-Hamevi'nin el-Tarih el Muzafferi'si ki, İslam ümmetiyle alakalı olup 6 cilttir; Ibn Hallikan'ın Vefeyat el-A'yân'ı ki, harflere göre tasnif etmiş olup dört cilttir; Pakih Ammara'mn Tarih el-Yemen'i ki, bir cilttir; Sinhacî'nin el-Cem’ü el-Beyan adıyla bilinen Tarih el-Kayravan'ı; Ibn Ebi Mansur'un Tarih el-Düvel el-Münkatia'sı ki dört cilt civarındadır; Ali b. Musa b. Muhammed b. Abdülmelik b. Said el Mağribi el Endelüsî’nin Lezzet elAhlâm fi Tarih Ümem el-A'câm ki, iki cilttir; adı geçen Ebu Said'in el-Muğrib fi Ahbar ehl el-Mağrib adıyla bilinen ese ri ki, onbeş cilt civarındadır; Kadı Cemaleddin b. Vasıl'ın Müferric el-Kürûb fi Ahbar Beni Eyyub (3 cilt civarında); Hamza el Isfehanî'nin Tarihi ki güzel bir cilttir; Şeref b. Ebu’l-Mutahhar el-Ensari'nin Tarihü Ahlat'ı... Bu kitapta eski tarihleri bir mukaddime ve beş fasılda verdim. İslam tarihini ise Ibn Esir'in Kamil'ine uygun olarak senelere gö re tertib ettim. Kitap tamamlanınca el-Muhtasar fi Ahbar el-Beşer adım verdim. (12)Brockelm ann ve E ncyclopedie de I’islam, t. 1, p. 88. (13) Ebu'l-Fidâ dönemi edebiyatçılarından Cemaleddin Ebubekir Muhammed bin Nebâtetü'l-Mısrî, el-Muhtasar fî T ârîh el-Beşer hakkında o zaman şu kıtayı söylemiştir: "Vallahi öyle bir tarih ki, dalındaki taneleri gibi
217
özel bir güzelliği ve tadı vardır Neredeyse tüm zamanın bilgileri içinde bulunur."
(14) Siraceddin Ebu Hafs Kadı Ömer bin Muzaffer. (Yazar, da ha Önce de geçtiği gibi, Siraceddin Ebu Hafs'ı, Zeyneddin Ebu Hafs ile karıştırmaktadır. Bkz. s . , dipnottaki sadeleştirenin notu.) (Y.K.) (*) Tetimmet el-Muhtasar fi Ahbâr el-Beşer adım taşıyan bu zey], Ebu'l-Pidâ tarihinin özeti ve H. 749 (M. 1347) yıhna kadar olan olayların eklenmesi ile meydana getirilmiştir. Bir kez daha belirtelim ki, bu eser Siraceddin Ebu Hafs Ka* di Ömer bin Muzalfer Ibnü'l-Verdî’ye değil, Zeyneddin Ebu Hafs Ömer bin el-Muzaffer Ibnül-Verdî'ye aittir. (Y.K.) (15) Ebul-Fidâ dönemi şairlerinden Şerefeddin el-Hüseyin bin Rabbân adındaki biri, Kitâb el-Ekâlîm hakkında yazdığı şu manzumeyle o yüzyıldaki Doğu İlmî mahfillerinin dü şünce ve duygulanna tercüman olmuştu: "Kitabın telifi, tasnifi, ortaya konuluşu çok güzeldir Ülkelerin garipliklerim, güzelliklerini vasfeder, akıllar ondan faydalanır Tertibinin güzelliği ise çok açıktır, lafızları lezzet verir Bu işin üstesinden gelene ikram et ki, o biınunla yedi ulku aydınlatmıştır O, göklere yücelen kahraman bir sultandır ilimleri sever, öğrenir ve çok kıymet verir Fazilet nurunu, söndükten sonra o yeniden yakmıştır insanlar onunla rahat etmiştir, gerektiğinde deniz gibi cömerttir savaş zamanı da savaşır Ordusuyla sefere çıktığında zafer takibeder Ve o halen düşmanlarına karşı muzafferdir."
(16) de Slane, G eographie d'Aboulfeda, pJC, L. Şemseddin Ebu Abdüllah Muhammed bin ahmed ez-Zehebî Hicrî 673 (M. 1284) yıhnda, yani Ebu'l-Fida dan bir yıl sonra doğmuş ve 748 (M. 1347) yıhnda vefat etmiştir. (17) Kâtip Çelebi, Keşfü'z-Zünûtı, 1/246, Mısır baskısı. (18) J. Preux, La Grande E ncyclopedie, t.l, p. 110. (19) Brockelmann, Encyclopedie de l'islam, 1.1, p. 88. Reinaud, Takvim el-Büldân'ın çevirisini bitiremeden öldüğünden, eser daha sonra Staislas Çuyard tarafindan tamamlanmış ve 1883 yılında Paris'te basılmıştır.
218
ALAEDDİN ATÂ MELİK CÜVEYNÎ Târih-i Cihângüşâ
Alaeddin Cüveynî, millî tarihimiz bakımından bü yük bir önem taşıyan Târih-i Cihangüşâ adlı değerli eserin yazarıdır. Moğollar dönemine ait tarihî olaylar açısından önem taşıyan bu eserin kıymet derecesini an lamak üzere, yazann hayatı kadar, kitabın hangi şartlar altında yazıldığının araştırılması da faydadan uzak de ğildir; Alaeddin, Selçuklular, Harizmliler ve Moğollar dö neminde saygı görmüş bir aileye mensuptur. Ataların dan birçoğu bu hükümetler tarafından "Sâhib-i Dîvan" rütbesiyle onurlandırılmışlardır.^^* Bazı tarihçiler, Alaeddin'in mensup olduğu sülâleyi, Abbasî halifelerinden Harun Reşid'in vezirliği ve hâcibliğinde bulunmuş olan Fazi bin Rebî’a kadar çıkarmışlardır.^^* Cüveynî ailesinin tarih sahnesinde önemli bir yer edinmeleri, Selçuklulardan Sultan Sencer'in divanında şöhret bulan Kâtib el-Cüveynî ile başlamıştır.^®* Hicrî 588 (M. 1198) yılında Harizmşahı Sultan Tekiş, son Sel çuklu Sultanı Tuğrul'a kesin bir darbe vurmak üzere Rey üzerine yürüdüğü sırada, Alaeddin'in dördüncü atası Bahaeddin Muhammed, Cüveyn'de Sultan'ın hizmetine
219
girmiş, Cüveyn ailesi bu şekilde Harizmşahlar'a intisap etmiştir. Daha sonra Alaeddin'in büyük babası Şem şed din Muhammed bin Muhammed bin Ali Cüveynî de, Muhammed Harizmşah tarafından müstevfî-i dîvan görevi ne tayin edilmiştir... Moğol istilâsı sırasında Şemseddin Cüveynî, Harizmşah'la birlikte Nişabur'a kaçmıştı. Celaleddin Mengübirtî, Harizm şahlığını ele geçirerek babasının makamını aldığı zaman, Şemseddin Cüveynî'yi görevin de bırakmıştı. Cüveynî ailesinden ilk kez Moğollara iatisap eden, Şemseddin Cüveynî'nin oğlu Bahaeddin Cüveynî’dir. Şöyle olmuştur: Hicrî 630 (M. 1232) yılında Oktay (Ügedey) Kaan tarafından Horasan ve Mazenderân eyaletleri meşhur Cintimur’a verildiği za man, Bahaeddin Cüveynî Nişabur'da bulunuyordu. O sı rada Nişabur, Celaleddin Harizmşah'ın emirlerinden Karaca ile Doğan Sungur adlarında iki kişinin elinde bu lunuyordu. Cintimur'un, emirlerinden Külbulat'ı Nişa bur'un alınmasıyla görevlendirdiği haberi yayılır yayıl maz, Bahaeddin Cüveynî Nişabur emirleriyle birlikte şe hirden kaçarak Tus muhafızı Taceddin Ferîzenî'nin ya nına sığındı. Külbulat, Nişabur'u istilâ ettiği zaman, ül ke ileri gelenlerinin Tus'a kaçmış olduklarını öğrenince, Tus muhafızı Taceddin'e bir memur göndererek kendisi ne sığınanların geri gönderilmesini istedi. Taceddin mec buriyet karşısında Nişabur ileri gelenlerini Moğol ku mandanına teslim etti. Bahaeddin Cüveynî de bunların arasında bulunuyordu. Bunlar Külbulat tarafından Cintimur'a götürüldü, Cintimur, Bahaeddin Cüveynî'nin ik tidar ve dirayetini takdir ederek kendisini Horasan ve Mazenderân Sâhib-i Divân'lığına tayin etti. Bahaeddin Cüveynî, bu görevi yerine getirmekte bü yük bir başan sağladığından, Cintimur kendisini Hicrî 220
633 (M. 1235) yılında, Uygur Türklerinden Kürküz ile birlikte elçi olarak Karakurum'a, Oktay (Ügedey) Ka an’a gönderdi. Oktay Kaan, Bahaeddin Cüveynî’yi bü yük iltifatlara boğdu ve kendisine Sâhib-i Dîvan ünvanını verdi. Bundan başka bir pâyze^'*’ ve bir de "Al Damgalı Yarlığ"*®^ bağışında bulunarak, ona verdiği değerin üs tünlüğünü gösterdi. Daha sonra Bahaeddin, Horasan ve Mâzenderân eyaletleriyle Batı eyaletleri emirliğine tayin olunan Kür küz ile, onun halefi olan Emîr Argun dönemlerinde çok büyük bir nüfuz kazandı. Hatta Kürküz 637 (M. 1239) yılında saygısını sun mak üzere Oktay Kaan'ın yanına gittiğinde, Beyliğin idaresini, kendisine vekâleten Bahaeddin Cüveynî'ye bı raktı. Emir Argun da 643 (M. 1245) yılında Güyük Han’ın yanına gittiği zaman aynı şekilde hareket etmiş tir. Hicrî 651 (M. 1253) yılında, 66 yaşında olduğu halde vefat eden Bahaeddin, Şemseddin ve Alaeddin adında iki çocuk bırakmıştır ki, bunlardan İkincisi, konumuz olan tarihin yazarıdır. Alaeddin, Hicrî 623(M. 1226) yılında doğmuştu. Târih-i Cihangüşâ'nın girişinde yazdığı gibi, yirmi yaşına kadar Emir Argun'un özel kâtipliğinde bulundu.^®^ Bu nedenle Alaeddin, beş-altı kez İran’dan Moğolistan’a ka dar gidip gelmiş, Türklerin oturduğu yerleri beş-altı kez gezmiştir. Alaeddin’in, Türkistan’dan Moğolistan'a ilk seyaha ti, Emîr Argun’un yanında, 644-645 (1246-1247) yıhnda olmuştur. Bu sefere Alaeddin’in babası Bahaeddin de ka tılmıştı. Fakat yola çıkan topluluk Tıraz'a vardığında Güyük Kaan'ın ölüm haberini alarak Karakurum’a git mekten vazgeçmiş ve tekrar İran'a dönmüştü. 221
Güyük Kaan'ın vefatından Mengü (Mönke) Kaan’ın tahta çıkışına kadar (645-649 / M. 1247-1251) geçen fet ret döneminde, Moğol saltanatı Güyük Kaan'ın kansı Oğul Gaymış'ın üzerinde kalmıştı. Bu sırada Emir Argun'un düşmanlan, aleyhinde birçok kovuculukta bu lunduklarından, Moğol başkentine kadar giderek kendi ni temize çıkarmak zorunda kaldı. Bu seferde Âlaeddin de, Emir Argun’la birlikte Karakurum'a kadar gitti. Âlaeddin, Emir Argun’un Yargu'da yargılanması so na erinceye kadar Moğolistan'da kaldı.^^’ Bu sırada tari hine temel olacak bilgileri toplamaya çalıştığı gibi, Mo ğol prenslerinden Cengiz Han'ın torunu Yesü bin Çağa tay ile de ilişkide bulundu. Âlaeddin, Mengü Kaan'ı Moğol hakanlığına çıkaran büyük Kurultay'da bulunmak üzere, Emir Argun’la bir likte, üçüncü kez Karakurum'a gitti. 20 Safer 650'den Receb 651 (M. 1252-1253) yılına kadar süren bir süre içinde Türkleri ve Moğolları iyice inceleyebilecek zamanı ve fırsatı buldu, Cihangüşanın girişinden anlaşıldığına göre, Alaeddin, Moğol egemenliği altında bulunan Orta Asya’da tam on yıl kadar dolaşmış ve bir kaç kez Maveraünnehir, Türkistan ve Uygur ülkelerine sokulmuş, gezisini Çin'e kadar uzatmayı başarmıştır. Moğol hanlarının hizme tinde bulunması kendisine, Türk ve Moğolların durum larını bilen kimselerle yakından ilişkiye girme ve herke sin görüp bilemeyeceği birçok olaylara tanık olma fırsatı nı vermiştir, Âlaeddin, Oktay (Ügedey) Kaan tarafından eski Uyguristan'ın merkezi olan Ordu-Balık şehrinin yıkıntıları üzerinde kurulmuş olan Karakurum'da bulunduğu sıra da, Ordu-Balık harabesinden çıkarılan kitabeleri incele yerek Uygurlar hakkında tarihî birçok bilgiler toplaya 222
bilmiştir. Hicrî 645 (M. 1247) yılından başlayarak Alâeddin'i Hülâgu'nun yanına girmiş olarak görüyoruz, tlhanlılar sarayında parlak bir şekilde karşılanan Alaeddin, Hülâgu'nun Îsmailîler üzerine yaptığı sefere katılıyor. Hülâgu, Alamut kalesinin en müstahkem hisarı olan Meymun kalesini -ki îsmailiye Şeyhul-Cebel'Ieri burada otururlardı- kuşattığı sırada, teslim şartlarını içeren ve son îsmailiye hükümdarı olan Rükneddin Hûrşâh'a yazı lan yarhğ'ı düzenleyerek tarihe geçiyor. Hicrî 654 (M. 1256) yılında Ismaililerin kökünün ka zındığı ve Alamut kalesinin düşürüldüğü sırada, Alaeddin'in tarihe karşı çok büyük bir hizmetine tanık oluyo ruz; Zenginliği dünyanm her yanına yayılmış olan meş hur Alamut Kütüphanesini kısmen Hülâgu ordularının yağma ve tahribinden kurtarıyor. İran’ı yıllarca korkunç bir tehdit altında bulunduran îsmaililer, Alamut Kütüphanesi'ni çok sayıda nefis ki taplarla doldurmuşlardı. Hülâgu, Haşan Sabbah zama nından Alamut Kalesi'nin düşüşüne kadar, yani 170 yıl içinde burada toplanan kitapların incelenmesi görevini Alaeddin'e verdi. Alaeddin, kütüphanedeki nefis İlmî eserlerle Rasathânedeki aletleri ayırarak Batıniye mez hebinin aslı ve ayrıntılarına ilişkin diğer kitapları yaktırmıştı.*®’ Alaeddin bu olayı bizzat kendi kalemiyle şu şekilde aktarıyor: "Lammasar’da bulunduğum sırada, îsmaililerin, ünü afaki tutmuş kütüphanelerini ziyaret ve orada ki kitapları inceleme hevesine düştüm. Buradaki nefis kitapların zarara uğratılmamasını cihan padişahı Hülâgu Han’a bildirdim. Ricamı iyi karşıladı. Beni kü tüphaneyi incelemekle görevlendirdi. Gittim ve incele dim. Mushafları ve güzel kitapları "Ölüden diriyi çıka223
nr" anlamınca ayırdım. Rasad aletlerini, nücum kitaplannı, tam ve yanm yıldız gözleme aletleri (usturlâb) ve di ğer aletleri de faydalı kitaplann yanma koyduktan sonra İsmailîlerin sapıklık ve taşkınlıklarını içeren, ne akla ve ne de nakledilen temellere dayanmayan öteki kitapları da yaktırdım..." Alaeddin'in Alamut Kütüphanesi'nden aldığı değerli kitaplardan biri, Batınîler'in Sergüzeşt-i Seyyidinâ dedikleri, Haşan Sabbah’ın biyografisinden söz eden bir eöerdi. Alaeddin, bu kitabın içindekileri özet olarak Cihangüşâ'nın üçüncü cildine almıştı.*®* Hülagu, İsmailîlerin kökünü kuruttuktan sonra, Hicrî 655 (M. 1257) yılının Muharrem ayı başlarında Halife Musta'sım Billah'ın üzerine yürümüştü. Bu seferde Alaeddin de Nasîr Tûsî ile birlikte Hülâgu'nun ordusunda bulunu yordu. Hülâgu, Bağdat'ı aldıktan sonra, yani 657 (M. 1258) yılında, Bağdat valiliğini Alaeddin'e verdi.*^®^ Alaeddin, Hülâgu'nun ölümüne, yani 19 Rebiülâhir 663 (M. 1264) tarihine kadar tam bir bağımsızlıkla Bağ dat'ı idare etti.***’ Hülâgu'nun halefi Akaba Han, Alaed din'in kardeşi Şem şeddin Muhammed Cüvejmî'yi vezir lik hizmetinde tuttuysa da, Irak ve Fars ülkelerini Alaeddin'den alarak Moğol emirlerinden Suncâk Aka'ya verdi.*’ ^’ Fakat bu değişiklik yalnızca şekilden ibaretti. Çünkü Suncâk Aka, kendi yerine vekâleten Alaeddin'i yeniden Bağdat valiliğine gönderdi. Tarihçi Zehebî, Târih el-îslâm'da, Alaeddin'in Bağ dat valiliğinden söz ederken diyor ki: "Alaeddin, Moğol yıkımım bütünüyle onarıp gidererek Bağdat’a eski uy garlık ve refahını yeniden sağladı. Köylüleri ağır vergi lerden kurtardı. Moğol yıkımını onarmak ve halkın gü venliğini sağlamak için çok çalıştı." Târîh-i V assâf ta da şöyle deniliyor: "Alaeddin yüzbin altın harcayarak En-
224
bar kasabası yakınından Necef e kadar Fırat'tan bir ka nal açtırdı. Kanalın iki yanında 150 kadar köy kurdu. Enbar ile Necef arasındaki tanma elverişsiz arazi böylece ekilir duruma geldi. Bundan başka Alaeddin, Necef te Meşhed-i Ali civarında büyük bir ribat, yani kervansa ray kurdu." Alaeddin'in bu çalışmaları, bir olayın etkisiyle bir sü re gecikmeye uğradı: Alaeddin bir gün Bağdat sokakla rında atla dolaşırken, Batınîlerden birkaç haydut üzeri ne atılarak kendisini birkaç yerinden hançerlediler. Fa kat yaralar çok ağır ve tehlikeli olmadığından kurtulabildi. Saldırganlar halk tarafından hemen o anda parça parça edildiler. Alaeddin'in Bağdat valiliği Hülagu, Abaka ve Teküdar (Sultan Ahmed) hanlar dönemlerinde, yani 24 yıl sürmüştür. Bu süre içinde Alaeddin, düşmanlarının pek çok dedikodusuna uğramış, aleyhinde Moğol hanlarına birçok tezviratta bulunulmuştur. Fakat bütün bu iftira lar son zamanına kadar yerini sarsamamıştır. Bir kere sinde, Moğol emirlerinden Bağdat emniyet görevlisi Ka ra Buğa, İsak adındaki bir Ermeninin telkinlerine kapı larak Alaeddin'in hiyanetine dair Ilhan'a bazı ihbarlar da bulunmuş, Alaeddin'i Mısır sultanıyla haberleşmekle suçlamıştı.* Fakat araştırma sonucunda, bunun Erme ni tsak tarafından düzenlenmiş bir tuzak olduğu ortaya çıktığından, Alaeddin, kafasını Moğol kılıcından kurta rabildi. Ebu'l-Ferec Gregorius, iftira ettiği ortaya çıkan Ermeni tsak'ın idam edildiğini haber veriyor Alaeddin bu tehlikeyi atlattıktan sonra, ikinci bir if tiraya uğradı. Bu ikinci darbe, Bağdat Baş Nakib'i ve Eitâb el-Fahrî yazan Safiyyüddin'in babası Taceddin Ali bin Muhammed bin Ramazan el-Hasenî el-Alevî tara fından düzenlenmişti. Taceddin, Irak'ın en zengin kişile-
225
rindendi/^®* Her nedense Alaeddin'e düşmanlık besleye rek Abaka Han'a aleyhinde bir şikâyet mektubu yazarak görevden alınmasını rica etti. Alaeddin’in kardeşi ve Abaka Han'ın veziri Şemseddin Muhammed Cüveynî, bu şikâyet mektubunu aynen kardeşi Alaeddin'e gönderdi. Uyanık davranması gerek tiğini hatırlatmak için yazdığı mektuba da şu iki beyti ekledi: "Ne zamandır uykudakini uyandırmaya çalışıyorum, her ikazımda daha da uyuyor Sanki salladıkça daha derin uykuya dalan beşikteki çocuk gibisin."
Alaeddin, Taceddin tarafından hayatına kastedildi ğini anlayınca, karşılık olarak o da Taceddin'i ortadan kaldırmaya karar verdi. Birkaç adam bularak onlan çe şitli vaatlerle kandırdı ve Taceddin'i öldürmeye razı etti. Plâna göre adamlar, gecelejan Taceddin'in evine girerek kendisini öldürdükten sonra, Alaeddin tarafından belir lenecek bir yere sığınacaklar ve böylece izlenmekten kurtulacaklardı. Adamlar plânladığı şekilde Taceddin'i öldürdükten sonra belirlenen yere saklandılar. Alaed din, adamlarını göndererek bunları orada yakalattı. Hiç konuşturmaksızın, Taceddin'in katilleri olarak idam et tirdi. Böylece Alaeddin en zorlu düşmanından kurtul muş oldu. Fakat, Mecdü'l-Mülk Yezdî tarafından düzenlenen üçüncü bir darbe, Alaeddin'i büyük bir şekilde sarstı. Şöyle ki: 678 (M. 1279) yılınm Zilkade ayında Abaka Han, Tebriz’den Horasan'a doğru yola çıktığı zamanda, oğlu Argun babasını karşılamaya çıkmıştı. Mecdü'lMülk, Argun'un yakınlarından Abâcı'nın kılavuzluğuyla şehzadenin huzuruna çıkarak şu maruzatta bulundu: "Bir yıldanberi, Sâhib-i Divân Şemseddin ve kardeşi
226
hakkında bazı şeyler sunmak istiyorum. Fakat Sâhib-i Divân'dan korktuğum için, sunmak istediğim şeyi yazılı olarak takdim edemedim. Bugün huzurunuza kabul edil mek şerefinden cesaret alarak bazı gerçeklerin ortaya çıkması için ihbarlarda bulunacağım. Mutlaka biliyorsu nuz ki, bugün Sâhib-i Divân'm geliri, devlet hâzinesine giren gelirin toplamına ulaşmaktadır. Sâhib-i Divân, hü kümdar mülklerinin yarı gelirini çalmakla yetinmeye rek babanıza karşı küfran-ı nimetten de çekinmiyor. Ha nedanınız hakkında Mısır sultanıyla gizli ilişkilerde bu lunduğu muhakkaktır. Anadolu Selçuklu hükümdarı nın veziri Pervane^^’ ’, Sâhib-i Divân’ın gizli tahrikiyle Mısır Sultanı Melik Zâhir Baybars Bundukdâr ile birleşerek birçok Moğol emirini öldürmüştür.^*®' Sâhib-i Divân'ın kardeşi Alaeddin ise, adeta Bağdat ve Irak'ı kendi mülkü haline getirmiş, başına hükümdarlara özgü kıymetli taşlarla süslü tac gijmıeye başlamıştır. Bugün Sâhib-i Divân'ın serveti milyonlara ulaşıyor. İlhan haz retleri bendenize izin verirlerse Sâhib-i Divân'ın gizli servetini tüm olarak ortaya çıkarabilirim. Sâhib-i Divân, benim bütün bu sırlan bildiğimi bildiğinden, susmam için onbin dinar vererek beni Sivas valiliğine tayin etti!..’’ Şehzade Argun, Mecdü'l-Mülk'ün ihbarlarını uygun bir zamanda babasına iletti. Bu kovuculuklar Abaka Han'ın zihninde bir şüphe izi bıraktı. Ertesi yıl bir sebep bahane ederek Sâhib-i Divân'ın hesaplarının incelenme sini emretti. Sâhib-i Divân Şemseddin Cüveynî sonucun ağırhğını ve hayatının tehlikede olduğunu anlayarak Hülgu'nun karısı ve Mengü Timur'un annesi Olcaytu Hatun'a sığındı. Bütün mal varlığını Ilhan'a terkederek Olcaytu'nun araya girmesiyle başını kılıçtan kurtarabildiyse-derflttftiz ve servetini tamamen yitirdi. Abaka Han'ın emriyle Mecdü'l-Mülk Yezdî, veziri
227
kontrol etmeye başladı. Mecdü’l-Mülk, Sâhib-i Divân'ı büsbütün gözden düşüremeyeceğini anlayınca, bu kez de kardeşi Âlaeddin Cüveynî hakkında suçlamalarda bu lunmaya başladı. Alaeddin'in devlet hâzinesinden iki milyon beşyüz bin dinar çaldığı yolunda ihbarlarda bu lundu. Abaka Han, iki milyon beşyüz bin dinarın geri alın masını emretti. Biçare Âlaeddin, Tesliyetü'l-İhvân adh eserinde yana yakıla anlattığı gibi, bu parayı bulabilmek için nesi var nesi yoksa hepsini sattı. Fakat bu parayı el de etmek mümkün olmadı. Sâhib-i Divân Şemseddin Cüveynî ile oğullan da nakit para ve eşya adına ellerinde olan herşeyi verdiler. Epeyce de borç para buldular. Fa kat bütün bu çabalara rağmen toplanan miktar, Abaka Han’ın istediği paranın onda biri kadar bile olmadı. Mecdu 1-Mülk, Alaeddin'in paralan sakladığını id dia etti. Abaka Han, Tağacarya Guci'yi Mecdü’l-Mülk'le birlikte Alaeddin'in gizli hâzinesini bulmakla görevlen dirdi. Bunlar Bağdat’a giderek Alaeddin’i evinde tutuk ladılar ve boş yere hazine arayıp durdularsa da, doğal olarak bir şey bulamadılar, Alaeddin'in adamlanna iş kence ettiler. Bağdat’ta yaptırdığı medrese ile ribatı ara yıp taradılar. Hatta taze mezarlan bile açtılar. Yine de hiçbir şey bulamadılar. Âlaeddin epeyce hapishanede kaldı. Sonunda Abaka Han'ın kansı Buluğun Hatun’la, Abaka'nın kardeşi Konkur Ata'nın araya girmesiyle ha pisten kurtulabildi. Fakat Mecdü'l-Mülk, bir türlü Alaeddin'in peşini bı. rakmıyorduL Bu kez de Alaeddin’in gizli olarak Mısır sul tanıyla haberleştiğine dair, Hıristiyanlar içinden birkaç yalancı şahit bularak, Abaka Han’ı kandırmaya çalıştı. Âlaeddin Bağdat'ta tutuklanarak koruma altında Il han'ın ordugâhına gönderildi. Fakat yoldayken, Abaka
228
Han'ın ölüm haberi ile yerine geçen kardeşi Teküdar (ya ni Sultan Ahmet)'ın serbest bırakma fermanı geldi. Teküdar, Şemseddin Cüveynî'yi vezirlik görevinde, Alaeddin Cüveynî'yi de Bağdat valiliğinde bıraktı. Ken dilerine birçok iltifatlarda bulunarak geçmiş acılarını unutturmaya çalıştı. Mecdü'l-Mülk'ün, Abaka Han döneminde, devlet hâ zinesi adına Alaeddin'den aldığı mallan saklamış olduğu ortaya çıktığı gibi, çevirdiği dolaplar da anlaşıldığından Sultan Ahmed (Teküdar), idam edilmesini emretti. Moğollar, cesedini parça parça ederek her organını bir di yara gönderdiler.^^®^ Alaeddin, can düşmanının feci sonunu gördükten sonra çok yaşamadı. Aym yılm (681 / 1282) Zilhicce'sinde eceliyle hayat kavgasından çekilip gitti.^^^’ Sultan Ah med, Alaeddin’in ölümünden sonra, Bağdat emirliğini Sâhib-i Divân Şemseddin Cüveynî'nin oğlu Harun Cüveynî'ye verdi. Cüveynî ailesi, Hülâgu'nun saltanatının son yılla rından başlayarak Sultan Ahmed'in (Teküdar) ölümüne kadar ikbal mevkiinde kalmışlarsa da, Argun'un İlhanî tahtına çıkması bu aile için kesin bir felâket olmuştur. Gerçekten, Argun Han tahta oturur oturmaz Sâhib-i Divân Şemseddin Cüveynî ile oğullarını, Cüveyn ailesi ne mensup olan birçok kimseleri tümden idam ettirdi. Cüveynî ailesinden Şemseddin Cüveynî'nin Zekeriya adındakLoghından başka tek bir kişi hayatta bırakılmad ı.(2-2T ^
Cüveynî ailesi, Asya kıtasının baştanbaşa insan ka nıyla sulandığı bir dönemde, ilim ve irfan sahibi kişileri korumak, İlmî yaygınlaşmayı sağlayacak girişimlerde bulunmak gibi başarılarla tarihte devamb kalacak bir ad bırakmışlardır. Gerek Şemseddin Cüveynî ve gerekse 09 9
Alaeddin Cüveynî, çağdaşlan olan Şeyh Sadi-i Şirazî’yi devamlı olarak iltifatlara boğarlardı.^^®^ Bu iki kardeşin ilim adamlarına karşı gösterdikleri cömertlik dolayısıy la, haklannda birçok kasideler düzenlenmiştir.
Târîh-i Cihangüşâ: Alaeddin'in yazmış olduğu bu tarih, daha o yüzyılda bile en değerli eserler arasına girmişti. İzleyen asırlarda kitabın değeri büsbütün artmıştır. Târîh-i Cihangüşâ, üç ciltten oluşmaktadır. Birijnci ciltte: Uzun bir girişten sonra, eski Moğollann adet ve usullerinden. Cengiz Han Yasasından, Cengiz’in fetihlerinden, Uygur Türklerinden, Uygurların adetleri ve inançlarından. Cengiz ordularının Maveraünnehir ve İran'ı istilâ etmesi ve buradaki yıkımların dan, Harizmşahlar Devletinin çöküşünden, yani 610-624 (M. 1213-1226) yılları olaylarından, Oktay Kaan döne minden (639-643 / M. 1241-1245), Güyük Han'ın saltanat zamanından (643-644/M . 1245-1246) söz edilmiş olduğu gibi. Cengiz'in oğullarından Cuci ile Çağatay'ın durumlan da kısaca yazılmıştır. İkinci ciltte: Harizmşahlar tarihinden, Hicrî 512607 (M. 1118-1210) yılına kadar Maveraünnehir ile Cey hun'dan Kaşgar, Hoten ve Balasagun'a kadar Doğu Tür kistan’da egemenlik süren Karahıtay Kürhan'lanndan, Samanilerden sonra ve Moğollardan önce, Karahıtaylann ve daha sonra Harizmşahların himayesinde ve Tür kistan'da Afrasiyabiye, Karahanlılar, Hakanoğullan ve Ilig-Hanlar adları altında saltanat süren MüslümanTürk meliklerinden bahsedilmiş, cildin sonuna Oktay Kaan döneminden Hülâgu'nun İran’a girişine kadar
230
(626-653 /1228-1255) İran ve ona bağlı olan yerlerde ege men olan Cintimur, Nosal, Kürküz ve Emir Argun gibi Moğol hakimleri ve şahlannın tarihî serüvenleri eklen miştir. Üçüncü ciltte; Mengü (Möngke) Kaan'ın tahta çıkı şından (649 / 1251) ilk saltanat yılındaki olaylardan, Hülâgu’nun İran'a gelmesinden (653 / 1255), İsmailîlerin yokedilmesinden, Alamut İsmailîlerinin ayrıntılı tari hinden, mezheplerinden ve Hicrî 655 (M. 1257) yılında çöküş biçimlerinden sözedilmiştir. Cihangüşâ'hın bazı nüshalarına, Hülagu tarafın dan Bağdat'ın alınışıyla ilgili olarak Nasıreddin Tûsî'nin yazdığı bir tarihçe eklenmiştir. Bazı nüshalarına da Alaeddin'in diğer iki risalesi ilâve edilmiştir. Bu risaleler den biri Tesliyetü'l-İhvân adını taşımaktadır. Fakat diğerinin adıyla ilgili olarak kitabın içinde herhangi bir kayıt görülmemektedir. Tesliyetü'l-Ihvân'ın yazma bir nüshası Paris Milli Kütüphanesinde bulunmaktadır. Alaeddin bu risalesin de 680 (1281) yılında Mecdu 1-Mülk yüzünden uğradığı belâ ve nıihnetleri kaydetmekte, Abaka Han'ın ferma nıyla 680 yılının 4 Ramazan gününde hapisten nasıl kur tulduğunu açıklamaktadır.^^'^' Alaeddin'in ^ı-biTfnmeyen ikinci risalesi, Tesliyetü'l-İhvân'ın eki gibidir. Atâ Melik Cüveynî bu risalede, Teküdar'ın (Sultan Ahmed) tahta çıkışına kadar geçen süre içinde uğradığı felâketleri tasvir etmekte ve Mecdul-Mülk Yezdı’nin öldümlüş şeklini açıklamaktadır. Bu risalede, Alaeddin'in vefatından altı ay önce yazılmış tır. Paris Milli Kütüphanesinde bu risalenin de bir nüs hası bulunmaktadır. Ne yazık ki Alaeddin, îsmailiye Devleti'nin çöküşüyİe sonuçlanem tarihine, ölümü zamanına, yani 681 (1282) 231
yılına kadar uzayan 27 yıllık olaylan yazmamıştır. Hülâgu'nun Bağdat’ı istilâsı, Abaka Han'la Teküdar Han'ın saltanat dönemleri gibi önemli olaylann yazılma ması Târih-i CUıangüşâ'da büyük bir boşluk bırakmış tır. Anlaşıldığına göre Alaeddin, Cihangûşa'mn yazımı na 650 (1252) veya 651 (1253) yılında başlamış ve 658 (1259) yılında tamamlamıştır. Alaeddin'in tarihi, Türk ve Moğollardan söz eden ilk ve tek eser olması bakımından büyük bir değere sahiptir. Bu yüzdendir ki Doğulu ve Batılı yazarlar eserlerine kay nak olarak Cihangüşayı almışlardır. Cihangüşâ'nın daha o yüzyılda büyük bir değer kazanmış olduğunu gö rüyoruz. Gerçekten tanınmış birisi olan Abdullah bin Fazlullah Şirazî, 699-727 (1299-1326) yıllarında yazdığı T â rih -i V a ssâ f adlı eserine kaynak olarak Cihangtişâ'yı almıştır. Bu nedenle Târih-i Vassâf, Cihangüşâ'nın bir zeyli sayılabilir.^^®^ Cihangüşâ'nın birinci cildi 1911 yılında Muhammed bin Abdülvehhâb Kazvinî'nin tashihiyle Gibb Vakfı başkanı Browne tarafından Leiden'de bastırılmıştır.^*^ Safîyyüddin Muhammed bin Ali bin Tabataba'nın da Kitâb el-Fahrî adıyla tanınmış tarihini yazarken bir çok olayları Cihangüşâ'dan aldığı anlaşılıyor.
DİPNOTLAR: (1) O yüzyıldaki teşkilâta göre "Sâhib-i Divân" ünvam, maliye işlerinin yönetimi, ve ülke gelirlerinin toplanması gibi işler le görevli olan kimselere verilirdi. Bugün İran'da bu görevle uğraşanlara "Müstevfii'l-Memâlik" deniliyor. Bizdeki teşkilâta göre Maliye Bakam demektir. (2) Allama Şemscddin Muhammed bin Ahmed el-Zehebî, Târih-i Kebîr'inde bu rivayeti tekrarlıyor. Halbuki Kadı
232
Nunıllah Şüşterî M ecâlîs el-M ü'm inîn adlı eserinde, Alâeddin Cüveynî’yi İmâm el-Harameyn torunlanndan gös termektedir. Mecmau'l-Fusahâ'da da Şüşterî'nin iddiası na katılınmıştır. Fakat Mecâlis el-Mü'minîn ve Mecmau'lFusahâ yazarlarının bu yanlışa, imâm el-Harameyn'in de Cüveynî nisbesini taşımış olmasından dolayı düşmüş olduklan kuşkusuzdur. Çünkü Alâeddin Cüveynî ile çağdaş olan tarihçilerden hiçbirinin bu iddiaya katılmadıklan görülü yor. Aksine Alaeddin'in çağdaşı ve düşmanlarından Safiyyüddin Muhammed bin Ali bin Tabâtabâ el-Alevî -ki İbnü’tTiktaka adıyla tanınmıştır-, Târîh el-Fahrî adıyla tanınan m tâb Münyetü'l-Fudalâ fi Târih el-Hulefâ ve'l-Vüzerâ adlı eserinde, Alaeddin'in Fazi bin Rebî sülâlesinden olması rivayetini belirttikten sonra, Fazi bin Rebî, lakîta (buluntu çocuk) veya köle-zâde olduğundan, bu nesebin Alâeddin için bir şeref vesilesi olamayacağını telmih etmektedir. Târîh el-Fahrî'nin bu konudaki ibaresini aynen aktarıyoruz; "Öğ rendiğime göre Sahib-i Divan A laedin Ata Fazİ b. Rebi'ye intisab ediyordu. Eğer bunu uydurmuşsa açık bir skandal dir. Eğer doğruysa da salim akıl bunun saklanmasını gerek tirir. Çünkü bu nesepten daha düşük ve adi bir nesep yokturj Birincisi Fazi b. Rebi, hür değildi ve onun büyük günah işle diği söylenirdi. İkincisi, Fazun nesebinde şüpheler vardı. Bazan onun anasımn babasımn belli olmadığı, bazan piç ol duğu söylenirdi. En iyimser haliyle Osman b. Affan'ın kölesi Ebu Ferve oğlu olduğu söylenirdi. Bu da yeterince utanıla cak bir şeydir. Çünkü Ebu Ferve adî birisiydi. Mekke'de Me zar kazıcısı olan Haris'in kölesiydi. Bu Haris'te Osman b. Affan’ın kölesiydi. O halde Ubu Ferve Osman'ın kölesinin köle si idi. Bu konuda şair şöyle diyor; Bir zamanlar Medine'de mezar kazan Haris'in kazanacağı bir şey yoktur.
Bu Ebu Ferve, Osman'ın kuşatıldığı gün isyancılar arasında yer almıştı. Bu da ona ayıp olarak yeter de artar bile. Bak ba kalım bundan daha adi ve rezil birisini bulabilecek misin?” (3) O sırada ünlü Kâtib Bağdâdî (Bahaeddin Muhammed bin Müeyyed) de, Sultan Tekiş'in yanında bulunuyordu. Sultan Tekiş, çoğunlukla önünde Kâtib Cüveynî ile Kâtib Bağdâdî'ye İlmî tartışmalar yaptınrdı. Buna benzer toplan
233
tılardan birinde Kâtip el-Cüveynî, Sultan Tekiş'c dönerek açıkça: "Lütfün, incinin parlaklığını örtüyor Köpük cömertliğin Ceyhun'un güzelliğine gidiyor Hükmün bir an eğer hey derse imkansız muamele hayatımızdan çıkar”
kıtasını söylemiş, Sultan’ın iltifatlanna mazhar olmuştur. Leiden'de basılmış olan Lübâb el-Elbâb adlı kitapta Kâtip Cüveynfnin biyografisinden sözedilirken, Rıkyetü’l-Ka* lem ve Utbe-i Ketebe adlı iki edebî eseri olduğu belirtil mektedir. Petersburg Kütüphanesi'nin Şark Dilleri bölü münde Kâtip Cüveynî'nin bir mecmuasımn bulunduğu söy lenmektedir. (4) "Payze", bugünkü "nişan" karşılığı olarak Moğol kaanlan tarafından, teveccühlerini kazanan kişilere verilirdi. Payze altın, bakır ve bazan da tahtadan yapılmış olup yanm zira boyunda ve el ayası genişliğinde bir levhaydı, Levhamn üze rine Tann ve kaanın adı ve özel işareti kazırdı. Payze, özel likle yüzbaşı ve binbaşı gibi zabıta ve emirlerden Tûman’lara verilirdi. Bu levhamn "Pâyze-i ser-i şîr" denilen diğer bir türü daha yardı. Bu tür Payze'nin bir yüzünde arslan kafası işlenmiş olurdu. Pâyzenin en büyüğü, Pâyze-i ser-i şîr deni len türüydü. (5) Moğol Kaanlannın fermanlarına "Yarlıg" denilirdi. Yarlıg'lara basılan kırmızı mühürlere "Al Damga" adı verilirdi. Al Damga, dörtgen şeklinde bir mühür olup fermanlara, kaanlann mektuplarına ve kanunnâmelere basılırdı. Vaktiyle Moğol hanlarından Argun ve Olcaytu tarafından Fransa kralı Güzel Filip'e(Philippe Le Bel.) gönderilmiş olan iki Al Damga'h mektup bugün FVansa'nın A rchive Nationales'inde bulunmaktadır. Argun'un mektubu 15 cm. boyutlannda, Olcaytu'nunki 13 cm. boyutlarında ve her ikisi de penbe kâğıda yazılmıştır. Damga altın olursa "Altın Damga", si yah mürekkeple olursa "Siyah Damga" denilirdi. (6) Emir Argun, Moğol Hanlanndan Kazan Han’ın İslâmiyet! kabul etmesinde büyük gayretler göstermiş olan meşhur Emîr Nevruzun babasıdır. (7) Moğol diline göre Yargü; adliye, kânun, davalı ve davacının savunulması anlamına gelmektedir. Moğolca "Yargucu",
234
kadı, savunucu ve hâkim demektir. (8) Quatremere, Mines de l'Orient (Doğu Hâzineleri) te (s. 224), Alaeddin'in rasat aletlerini yaktırdığını söylüyorsa da, bu nun gerçekle ilgisi yoktur. Çünkü Alaeddin, Cihangiişâ'da olayı anlatırken gözlem aletlerini koınduğunu şöylece itiraf etmektedir: "Nitekim yüce Tanrı cihan şehzadesi Hülagu'nun azim ve gayretleriyle o mel'unlann (Batıniyye) kale lerini ve evlerini yok edip, şerlerini de uzaklaştınnca ve Alamut fethedilince bu kitabın müellifine, hâzinedeki emanet ler ve kütüphanede bulunanlar konusunda uygun biçimde dökümünü yapması için toplama görevi verildi. Bunun sebe bi, onlann yıllarca biriktirdikleri, insanları yoldan çıkaran mezhepleriyle ilgili kitaplardan Kuran ve diğer faydalı ki tapları "ölümden hayat çıkarıyor" hükmünde olduğu gibi ayınp çıkarmıştı. Onlann arasından Horasan Sahbah'ın ha yatından bahseden Sergüzeşt-i Seyyidinâ adlı kitabı alıp on da yazılanları kendi yazdığı bu tarih kitabında nakletti... orada bulduğum faydalı ve nefis kitapları ayınp çıkardım. Rasat aletlerini, nücum kitaplannı, tam ve yanm usturlablan ve diğer aletleri de faydalı kitaplann yanına koyduktan sonra, nakle dayanmayan, akla uymayan ve sapıklık aşıla yan neler varsa hepsini yaktım.” (9) Ebu'l-Fazi Reşîd, Câmiut-Tevârih'in ikinci cildinde Ser güzeşt-i Seyyidinâ adlı kitabın içindekilerden daha geniş bir şekilde bahsetmiş, Ismailîler hakkında çok değerli ve gü venilir bilgiler vermiştir. (10) Câm iu’t-Tevârih yazan ile ondan yararlanan diğer tarih çiler, Alaeddin'in Bağdat valiliğine tayininin Hicrî 661 (M. 1262) yılına, yani Hülâgu'nun, Veziriazamı Emir Seyfeddin'i öldürterek vezirliği Alaeddin'in kardeşi Şemseddin Muhammed Cüveynî'ye verdiği zamana rastladığım yazı yorlarsa da bu rivayet doğru değildir. Çünkü Alâeddin Tesliyetü'l-îhvân adlı risalesinde (Bu risale Paris (Milli) Kü tüphanesinde bulunmaktadır), Badat valiliğine tayin edil mesinin Hicrî 657 (M. 1258) yıhna rastladığını belirtmiştir. Elbette ki Alaeddin, kendi hayatıyla ilgili olaylan başkalanndan daha iyi bilir. Alaeddin Tesliyetü'l-îhvân'da bu olayı şu şekilde yazıyor: "Mülkü dilediğine veren ve diledi ğinden de alan mülk yurdunun hakimi; Irak, Bağdad ve
235
Huzistan bölgelerini Abbasogullan'mn tasarruf ve egemen liğinden âlaralı, Bağdad olayının üzerinden henüz bir yıl geçtiği halde 657 senesinin aylannda cihan padişahı Hülagu'nun ellerine teslim etti. O da, bölgenin malzeme ve mü himmat meselesini bu hallerin yazanna devretti ve halkın işlerinin bir düzene koyulması, malzemenin de sağlanması için elini... (11) Quatremere, Doğu Hâzineleri (Mines de l'Orient, s. 225226)’nde, Ebul-Ferec İbnü'l-Ibrî'nin Süryanice yazdığı bü yük tarihine dayanarak Alaeddin'in Bağdat valiliği sırasın da meydana gelen bir olaydan ve bu olayın Alaeddin tarafın dan büyük bir ustalıkla kapatılmış olduğundan söz etmekte dir. Quatremere, Ebu'l-Ferec'ten aktararak olayı şu şekilde anlatıyor: "Alaeddin'in Bağdat valiliği sırasında Nastûrî Hıristiyanlanndan biri Islâm dinini kabul etti. Bağdat'taki Nastûrî papazlannjn başkanı Câselîk (Câselîk, Doğu ülke lerindeki Nastûrî papazlarının başında bulunanlara verilen isimdir), bu adamı Dicle’de boğdurmak amacıyla yakalattınp Câselikhâne'de hapsetti. Müslüman halk olayı öğrenin ce galeyana geldi. Alaeddin, Câselik'e haber göndererek, Nastûrîlikle hiçbir ilişkisi kalmayan bu adamı bırakmasını teklif etti. Fakat^ Moğol emirlerine dayanan Câselîk, bu tek lifi kabul etmedi. Galeyan içinde bulunan halk, câselîkhaneye hücum etti. Sonucun çok kötü olacağım anla yan Alaeddin, adamlarını göndererek gizli bir kapıdan Câselîk'i kaçırdı. Böylece çıkacak korkunç bir olayı önledi." (12) Bombay'da basılan Vassaf Tarihi'nde bu isim "Suğuncak" şeklinde kayıtlıdır. Beyzâvî'nin Nizâmü't-Tevârih’inde ise "Soğıncak" biçiminde yazılmıştır. (13) O yüzyılda Ilhanhlar ülkesinde bir insan için en büyük felâket, Mısır sultanıyla haberleştiği yolunda bir suçlamaya uğramaktı. Mısır'da ise Moğol hanlarıyla ilişkide bulunul duğu şaibesi en büyük bir cinayet sayılıyordu. İran'da her hangi bir emirin mahvını isteyenler, onun Mısır sultanıyla haberleştiğini yayar, Mısır'da da Moğol hamyla ilişkisi oldu ğunu söyleyerek bir tuzak kurarlardı. O yüzyılın modası da buydu. (14) Târih Muhtasar el-Dûvel, s. 397-398, Beyrut baskısı. (15) Cemaleddin Ahmed bin Ali el-Hasenî el-Alevî, Kitâb Um-
236
detü't-Tâlib fî Ensâb'i Âl-i Ebî Tâlib adlı eserinde Taceddin hakkında şu bilgileri veriyor; "îbn Tiktaka adıyla bi linen Taceddin Ali b. Muhammed b. Ramazan'a talihi yar dım etmiş çok miktarda mal, emlak ve köy sahibi olmuştu. Başına gelen garip şeylerden birisi de şudur: ilk zamanlannda divan arazilerine ait topraklarda ziraat yapıyordu. Kendisi o sırada Fırat yöresinde görevliydi. Ürünleri henüz tamamlayamadıgı binasına doldurmuş, divanla olan hesa bım yapmış ve kendisine çok fazla miktarda ürün kalmıştı. O sırada bir kıtlık olunca Taceddin ürünlerini satmaya koyulıjıuştu. Mallar ve emlaklannı sattı. O zâmamn pahahhğıyla ilgili atasözleri bile söylendi. Ibn Tiktaka’ran pahahhgı deniyordu. Çünkü onun dışında hiç kimsede satılacak bir şey yoktu. Duvarlar arasına bile tahıl doldurmuştu, bunlar bir ara ortaya çıkınca hemen örtmeye çalışmış ancak başa ramamıştı. Bir miktar daha sattıktan sonra bitti. Hatta öy le bir yükseldik) Hülagu’nun oğlu Abaka'ya Sahibüd Divan Ata Melik'in azledilmesi için mektup bile yazdı." (16) Mecdü'l-Mülk, Yezdî, Yezd Atabeklerinin vezirliğinde bu lunan Safîyyüddin Yezdî’nin oğluydu. Isfehan'da bulundu ğu sırada, Abaka Hsuı'ın veziri Şemseddin Cüveynî'nin oğlu Bahaeddin Cüveynfye bağlanmıştı. Bahaeddin'in aracılı ğıyla Vezir Şemseddin'le tanıştı. Şemseddin Cüveynî, Mecdül-Mülk'ün eğitim ve öğretimi için büyük özen gösterdi ve birkaç kez önemli görevlere tajdn etti. Fakat son görevinde kendisinde güvensizlik belirtileri görülmeye başladığın dan gözden düştü. Mecdü’l-Mülk, vezirin gözünden düştü ğünü anlar anlamaz görevinden ayrılarak Yezd'e döndü. Bir süre sonra yeniden Isfehan’a giderek yine Bahaeddin Cüveynî’nin aracılığıyla Vezir Şemseddin'e yanaştı. Şem seddin onu görevli olarak Rum ülkesine gönderdi. Dönü şünde Vezir Şemseddin’in yanında kaldı. Mecdü'l-Mülk, yaratılış olarsJc bozguncu ve ihtirash bir adam olduğundan külâh kapabilmek umuduyla velinimeti olan Cüveynî aile sinin yokedilmesi için yollar araştırmaya başladı. Bir gün Alaeddin Cüveynî'nin yardımcısı Mecdeddin ibnül-Esîrle konuşurken, onun, söz arasında Mısır sultamndan övgü do lu bir dille söz etmesini vesile ederek Moğol emirlerinden Bîsû Boga Gürgân'a bir jurnal verdi. Jurnalde,
237
Cüveynîlerden Vezir Şemseddinle kardeşi ve Bağdat valisi Alaeddin'in Mısır sultanıyla anlaştıkları ve uygun bir fır satta Bağdat'ı Mısır sultanına teslim edecekleri, kendileri nin de Mısır'a kaçacaklan ihbar ediliyordu. Bîsû Boğa, Mecdü'l-Mülk'ün jurnalini Abaka Han'a sundu. Abaka Han, Mecdeddin ibnü'l-Esîr'i çağırarak konu hakkında ko nuştu. Gerçeği söyletmek için Mecdettin'e beşyüz sopa vur durdu. Sonuçta ihbarın yalan olduğu ortaya çıktı. Olay da geçici olarak kapandı. Vezir Şemseddin,Mecdü'l-Mülk'ün pis yaratılışını bildiğinden, adamış gönlünü okşayarak kö tülüklerine son vermek istedi. Mecdü'l-Mülk'e çokça para verdikten başka, Sivas valiliğini de ona verdi. Fakat Mecdü'l-Mülk huyundan vazgeçmeyerek iftiralarına devam et ti. 678 (1270) yıhrfda şehzade Argun'un aracılığıyla Cüveynî ailesi hakkında Abaka Han'a birçok iftiralarda bu lunarak velinimeti olan bu aileyi korkunç felâketlere sü rükledi!.. (17), "Pervane" lakabıyla tanınan bu zatın asıl adı Muîneddin Süleyman bin Ali bin Muhammed'tir. Pervane, hayatının ilk yıllannda bir ilkokul öğretmeniydi. Zekâ ve dirayeti, ka rarlılık ve cesareti sayesinde Konya Selçuklulanhın vezir lik görevine kadar yükselmişti. Hicrî 675 (1276) yılında Mı sır Sultanı Melik Zâhir Baybars, Anadoluyu istilâ ederek buraya dağılmış olan Moğollar'ı tümden kılıçtan geçirdiği sırada, Pervane Konya'daki Selçuklu hükümetinin vezirli ğinde bulunuyordu. Moğollar bu olay üzerine Pervane'yi gizli olarak Melik Zâhir'le işbirliği içinde sanarak organla rını parça parça doğramak suretiyle zavallıyı öldürmüşler, kinlerim teskin için etlerini yiyecek kadar vahşet göster mişlerdir. (18) Bu olayda öldürülen Moğol emirleri arasında Tugû veya Tugûn, meşhur Emir Çoban'ın atası Tudan Bahadır ve Arktu gibi,kimseler bulunuyordu. (19) Mecdü’l-Mülk Yezdî, Hicrî 681 (M. 1282) yılının Cemaziyelulâsında öldürülmüştür. (20) Moğollar, Mecdü'l-Mülk'ün başını Bağdat'a, elini Irak'a, ayEiğını Fars'a götürmüşlerdir. Bir adam da yüz dinar kar şılığında Serdar'dan dilini satın olarak Tebriz'e kadar gö türmüştü. O yüzyılın şairlerinden birisi, bu olaya işaretle
238
şu beyti söylemiştir: "Günlerce koguculuk defterinin en başına yazıldın! Mal ve mülk, ikbal ve ululuk arkasında koştun! Şimdi her organın bir diyan tuttu Sonunda bir haftada cihangir oldun!"
(21) Alaeddin'in ölüm nedenini şu şekilde anlatıyorlar: Teküdar (Sultan Ahmed) bin Hülâgu'nun tahta çıkışından bir süre sonra, Abaka Han'ın oğlu Argun, saltanat hevesine düştüğü için amcasıyla aralan açılmıştı. Bu nedenle Ar gun, Teküdar taraftarlarını kendisinin düşmanı kabul edi yordu. Alaeddin Cüveynî-ile kardeşi Şemseddin Cüveynî, Teküdar'ın yakınlarının ileri gelenlerinden olduğu için, bunlara karşı Argun derin bir kin besliyordu. Bundan baş ka Argun, babası Abaka Han'ın, Sâhib-i Divân'ı Şemseddin Cüveynî tarafından zehirlendiği hakkında söylentiye ina nıyordu. Bu da, Argun'un Cüveynî ailesine karşı duyduğu intikam hissini körüklüyordu. Argun, Hicrî 681 (M. 1282) yılında kışlamak üzere Horasan'dan Bağdat'a gitmişti. Oraya ulaşır ulaşmaz, Alaeddin yanlıla rım toplayarak hapsettirdi. Alaeddin'in vekili olup o sırada henüz vefat eden Necmeddin'in cenazesi kabrinden çıkarı larak sokaklara atıldı. Alaeddin bu olayı duyunca çok üzül dü. Aşın üzüntüsünden kendisine şiddetli bir başağnsı gel di ve yatağa düştü. Hicrî 681 yılının Zilhicce ayımn dördün cü günü Mugan'da vefat etti. Cesedi Tebriz'e götürülerek Çerandab mezarlığında toprağa verildi. (22) Alaeddin'in kardeşi Şemseddin Cüveynî, 661 (1262) yılın dan 683 (1284) yılına kadar yirmi bir yıl Ilhanlılann Vezir-i Azam'ı olmuştu. Hülâgu ve Abaka Hanlarla Sultan Ahmed dönemlerinde çok büyük bir ikballe İran, Anadolu ve Hin distan'ın bir bölümüyle Suriye'de hüküm sürdü. Günlük geliri onbin dinara ulaşacak derecede servet ve zenginlik kazandı. Pakat Argun'un saltanat makamına geçmesiyle, yani Hicrî 683 yılında Şemseddin Cüveyenî'yi Azerbeycan'daki Karadağ yakınında Aher denilen yerde idam etti rerek bu ailenin ocağını söndürdü. Şemseddin'in öldürül mesinden bir süre sonra Yahyeı, Ferecullah, Mes'ud ve Ata bek adlanndaki dört oğlunu da idam ettirdi. Şeinseddin'in torunu Ali bin Hoca Bahaiddin'i de 688 (1289) yılında Ka
239
şan'da öldürdüler. Ali'nin kardeşi Mahmud, korkusundan hafakan hastalığına tutularak Kihatu'nun saltanatının sonlarında öldü. Alaeddin'in oğlu Mansur'u Bağdat köprü sü üzerinde şehid ettiler. Cüveynî ailesinden, bu feci katli amdan yalnız o sırada Abhaz'da bulunan, Şemseddin’in Zekeriya adlı oğlu kurtulabildi. (23) Şeyh Sadi, Alaeddin hakkında: "Sen cömertlik dağı, bense yoksulluk uçurumunun kenannda Kabul etmezsen aşağına düşerim."
demiş olduğu gibi, şu beyitleri de yine Alaeddin'e hitaben söyle miştir: "Bilhassa, Sa'dî sana yakınlaşmaya güç yetirdi, Doğrudur, anılması zamana kaldı. Sen yine de onun geniş imkanını yazık etme, Ki o kalmasın, ama bu anı sonsuza dek kalsın."
(24) Alaeddin, Mecdü’1-Mülk un dedikodulanyla bu işkencelere uğradığı sırada, hapishaneden kardeşi Şemseddin Cüveynî'ye manzum bir mektup yazmıştı. Çok meşhur olan bu manzume Târîh-i Vassâfın 101-102. sayfalannda ka yıtlıdır. Kasidenin en parlak parçasını aşağıya aktarıyo ruz: "Eğer zaman bana yan gözle bakarsa, sakın daralma gönlüm sana feda olsun Allah'a güven çünkü vallahi bu işte bir sır görüyorum Eğer zamanım beni fırlatıp atarsa aldırmam, onu zorlukta da kolaylıkla da yaşadım Hadiseler bir şeyi yapmaya karar vermişse beni sabit ve tahammülkar bulursun Sabır dağları sarsılsa bile kalbimin mutmain olduğunu görürsün Sabrımda bir fütur gördüysen, azmimi sabrıma yardımcı kıldığım içindir."
(25) Tarih-i Vassâf, Kitâb Tecziyetü'l-Em sâr ve Tezciyetü'I-A'sâr adını taşımaktadır. (**) Tarih-i Cihangüşa, çev. Doç. Dr. Mürsel Öztürk, Kültür ve Turizm Bak. Yay. Ajıkara, 1988, 2. cilt. (R.)
240
SAFİYYÜDDİN MUHAMMED BÎN ALÎ BtNTABATABA Târih el-Fahrî
İbnü't-Tiktaka lakabıyla tanınan Muhammed bin Ali'nin Milâdî 1262 yıllarına doğru doğmuş olduğu sanıl maktadır. Hayatı hakkındaki bilgilerimiz ne yazık ki çok azdır. Onu, Hicrî 701(M. 1302) yılında Musul'da görüyo ruz. Tebriz'e gitmek üzere yola çıkan İbn Tiktaka, kış ge çinceye kadar Musul'da kalmaya mecbur oluyor. Bura dayken Musul Emiri Fahreddin İsa bin İbrahim'in övü lüp yüceltilmesiyle ilgili birçok menkıbeler duyuyor. îbn Tiktaka'nın Musul'da bulunduğunu öğrenen Emir, ken disini saraya davet ediyor. İbn Tiktaka, gıyaben takdir ettiği Emir'le görüşüyor. Onu, duyduklarının kat kat üs tünde buluyor. Bir saygı ve teşekkür anısı olmak üzere, sultanlara ait adab ve İslâm devletleri hakkında Kitâb el-M ünyetü'I-Fudalâ fî T evârih ei-HuIefâ ve'IVüzerâ adh bir eser yazarak Emir Fahreddin İsa adına ithaf ediyor. îbn Tiktaka, o zamana kadar yazılmış olan tarihler den çoğunun ağır bir üslûpla yazılmış olduklanndan, on lardan herkesin yararlanamadıklarını görmüş, eserini açık ve sade bir üslûpla yazmaya çalışmıştır. Bu konuda
241
izlediği esaslan şu satırlarla özetlemektedir: "Bu eseri yazarken şu iki şeye dikkat ettim: 1- Gerçeklerden sapmamak, adalete aykırı bir şey söylememek, kişisel eğilim ve heveslerime uymadan, ak tardığım olaylar karşısında bütünüyle tarafsız kalmak. 2- Fesahat Ve belagat gösterm ek gibi zorlamalara düşmeksizin açık bir üslûp izleyerek herkesin yararla nabilmesini sağlamak.
Görüyorum ki, belagat isbatı ve fesahat gösterişi amaçlarını izleyenlerin eserleri o kadar rağbet görmü yor. Okuyucuları ve dolayısıyla yararlan çok smırh kalı yor. İbn Sina "Kanun’'unu anlaşılmaz cümleler ve belir siz terkiplerle doldurduğu için, amaçladığı genel fayda yok olmuş, tıpla uğraşanlar anlaşılması daha kolay olan el-Mülkî'yi Kânun'a tercih etmişlerdir..."''* İbn Tiktaka bu eserine, Hicrî 70KM. 1301) yılının Cemaziyelâhirinde başlamış, aynı yılın Şevval ayı başın da tamamlayarak Fahreddin İsa bin İbrahim'e sunmuş tur. Bundan dolayı eseri Târih el-Fahrî adını almıştır. Târih el-Fahrî, iki bölüm halinde düzenlenmiştir. Bi rinci bölümde sultanlara ait işlerden, yönetim politika sından, hükümdarlann sahip olmaları gereken nitelik lerden, sakınmaları gereken davranışlardan, hükümdann halka, halkın da hükümdara olan karşılıklı durumla rından söz etmiş, sözlerini hazan âyet, hazan hadîs, ha zan da zarif hikâyeler, nezih şiirlerle süslemiştir. Kitâb el-Fahrî'nin ikinci bölümü ise, ilk İslâm hali fesi Ebubekir zamanından, Abbasîlerin son halifesi olan el-Musta'sım Alallah dönemine kadar olan halifelerle ve zirlerinin tarihlerinden söz eder. Yazar Hicrî 656(M. 1258) yılında Hülâgu'nun Bağdat’ı alarak son Abbasî ha lifesi Musta'sım'ı öldürüp Abbasî hilâfetine son verdiği zamana kadar geçen olaylan aktanrken Büveyhîlere,
242
Selçuklulara ve Fatımîlere ilişkin de hayli önemli bilgi ler vermiştir. Îbnü't-Tiktakâ, eserinde dikkate değer yenilikler göstermiştir: Halifelerin hayat ve karakterlerini, vezir lerin entrikalarını; Raşid Halifeler, Beni Ümeyye ve Be ni Abbas gibi zamanlarında bütün Müslümanlarca bo yun eğilen hükümetlerin yönetim şekli ve gerçek kimlik lerini canlı bir biçimde ortaya çıkaran birçok değerli bel geleri Safıyüddin bin Tabataba'ya borçluyuz. Kitâb elFahrînin birinci bölümü de ikinci bölümü kadar incele meye değerdir. Bu bölüm bize, İlhanlıların tasallut döne mine kadar İslâm dünyasının devlet ve hükümeti ne yol da anlamış olduklarını göstermektedir: Fransa kralı XIÎI. Lui gibi, İbn Tiktakâ'ya göre de devlet demek, hükümdar demektir. îdeal devlet güçlü, fakat adalet dağıtan erdemli bir hükümettir. Bu konuda dayandığı esasları Sasanîlerden ve belki de daha eski zamanlardanberi Doğuda egemen olan hanedanların ta rihlerinden almaktadır. İbn Tiktakâ'ya göre devlet işle rini bizzat yöneten, vezirlerinin, nedimlerinin hareket ve davranışlarını yakından gözleyen, bütün devlet gücünü şahsında toplayan cebbar fakat adaletli bir hükümdar, en iyi bir hükümdardır. Bundan dolayı "Erdemli melikte birtakım hasletlerin varlığı ne kadar gerekliyse, birta kım hasletlerin de bulunmaması o derece gereklidir. Er demli melikte bulunması gerekli olan hasletlerin en baş ta geleni akıl ve dirayet, adalet ve doğruluktur." İbnü't-Tiktakâ, hükümd,' rın adaletle donanmasının gerekliliğini açıklarken şöyle bir menkıbe anlatıyor: "Hicrî 656(M. 1258) yılında, Hülâgu Bağdat’ı aldığı za man, adaletli fakat kâfir sultanla, Müslüman fakat za lim sultandan hangisinin daha üstün olduğu konusunda alimlerin fetvasını emretti. Bunun üzerine Bağdat'taki .243
alimler Mustansıriye'de toplanarak durum kendilerine bildirildi. Bir türlü cevap veremediler. Bağdat bilginleri nin en ileri gelenlerinden Razıyüddin Ali bin Tavus da topluluk arasında bulunuyordu. Herkesin cevap ver mekte güçlük çektiğini görünce, fetva sorusu bulunan kağıdı aldı. Altına kendi el yazısıyla, kâfir fakat adaletli hükümdarın, Müslüraan fakat zalim hükümdardan da ha üstün olduğuna ilişkin fetvayı yazdı. Diğerleri de bu nu imzaladılar..." Ortaçağ boyunca Doğuda hükümet ve hükümdar hakkındaki anlayışın niteliğini bu fetva bize çok güzel bir biçimde anlatmaktadır. Tarihin nüfuz edebildiği en uzak dönemlerden beri Doğuda "halk" tam anlamıyla bir sürü; hükümdar da, sürü üzerinde mutlak bir tasarruf hakkına sahip ve "Yezdan" tarafından seçilmiş insanüs tü bir şahsiyettir. Halk sürü, hükümdarsa sürünün sa hip ve mutasarrıfıydı. Bu anlayışa göre, tasarruf hakkı ötedenberi yerleşmiş olan esaslara uydurulan ve bireyler arasındaki uyumu korumak lütûfkârlığını gösteren hükümdann üstün görülmesi çok doğaldı. Hükümdarın ta sarruf hakkı mutlak olduğundan, adaletli olması müm kün olduğu gibi, zahm olması da mümkündü. Öyleyse adaletli olması bir üstünlük teşkil ediyordu!., Sasanîler döneminden intikal eden hükümdar ve sürü anlayışının götüreceği mantıkî sonuç ancak bu olabilirdi! İran Kisrası Hüsrev Nûşerevan da, vaktiyle babası tarafından ge rekli sayılan Mazdek inancını kaldırarak hükümeti Zer düşt ilkelerine göre yönettiği için "Adil" ünvanını alma mış mıydı?!.. Doğunun bu geleneksel anlayışının etkisi altında yü rüyen ve başka türlü düşünemeyen Ibn Tiktakâ, hüküm darın âdil bir müstebid olmasında hiçbir sakınca görme mektedir. Târih el-Fahrî yazan aynı zamanda, hüküm-
244
dann âlim olması gerektiğine inanmaktadır. Fakat bu ilim, bilginleri takdir edebilecek derecediebir melekeden ibarettir. Bu iddiasını Muaviye'nin şu sözleriyle destek lemektedir: "Bir hükümdar için, ilimlerden birini tahsil de mübalağa etmek ne kötü bir şeydir." îbn Tiktaka nın meliklerin siyasetine ayırdığı birinci bölüm o yüzyıllarda halk, hükümet ve hükümdar anla yışlarını derin bir samimiyet ve temizlikle tasvir etmesi bakımından hem tarih, hem de sosyoloji açısından dik kate değerdir. Bu bölümde, îslâm tarihinin birçok kanlı ve karanlık olaylarını açıklamak için esaslı ımsurlar bul mak mümkündür. Eserin ikinci bölümü ise, diğer tarihî kaynaklarda rastlanılamayan küçük, fakat şahsiyetleri, toplumsal hayatı canlı bir biçimde belirten önemli şeyle ri içirmesi bakımından daha çok araştırmaya değerdir. Bu sayfalarda Raşid Halifeler idaresiyle Emevî ve Abbasî devletlerinin idareleri arasındaki farklar çok açık bir şekilde görüldüğü gibi, Şam ve Bağdat saraylannda çevrilen entrikalara, vezir ve emirlerin çekememezlik ve koğuculukları, Emevî ve Abbasî devletlerinin çöküş nedenleri, İslâm’ın toplumsal yapısını kemiren mikropların kaynaklan da açıkça seçilebilmektedir. İbn Tiktakâ, yalnızca politik hayatı ayrmtılanyla or taya koyan olayları aktarmakla yetinmemiş, eserini, toplumsal ve dinî hayatı da izlemeye yarayacak değerli belgelerle süslemiştir. Halife Muktedir Billah dönemin den söz ederken, dinî hayat bakımından çok önemli bir rol oynamış olan Ebu'l-Muğîs Hüseyin bin Mansûr elHallâc’m hayatı ve öldürülmesi hakkında şu satırları ya zıyor; "Hallâc-ı Mansur, İran halkından aslen Mecusî bir adamdı. İlkönce Vâsıt veya Tüster'de ortaya çıktı. Muta savvıflarla düşüp-kalktı. Sehl Tüsteri'den ders aldı. Son 245
ra Bağdat'a gelerek Ebu'l-Kâsım Cüveynî'ye kavuştu. Hallaç garip bir adamdı. Bazan suflyün) giyer, hazan ki lime bürünür, bazan rengârenk bir elbise giyerdi. Bazan başına büjniik bir sank sarar, arkasma bir ferace veya bir kaftan giyer, bazan da asker kıyafetine girer, köy köy, kasaba kasaba dolaşırdı. Sonunda Bağdat'a gelerek özel bir ev yaptırdı ve burada yerleşti. Birçok kimse kendisine bağlandı, birçokları da söz ve hareketlerini tenkide haş ladılar. Bu yüzden birçok karışıklıklar doğdu. Mezhep değiştirmeler oldu. Hallâc, halkı kandırma ve azdırma yollarını çok iyi biliyordu. Belirli yol başlarına gizlice çu kurlar kazarak beizılanna su ile dolu tuluklar, bazılanna da yiyecek şeyler gömer, üzerlerini iyice örterdi. Sonra müridlerini' arkasına takarak gezmeye çıkar, o havalide dolaşırdı. Abdest alma veya su içme zamanı geldiği za man, ya da acıktıklannda yolunu o yönlere çevirir, su ve ya erzak gömülen yere gelince müritlerine; "Burayı ka zın da su için! Şurayı kazın da kamınızı doyurun!" der, onlar da yeri kazarak suyu ve yiyeceği derin bir hayret içinde çıkarırlar, bunu Hallac'ın kerametine yorarlardı. Hallaç, yazın meyveleri saman içine veya başka bir yere gömer, kışın zamansız olarak bunları arkadaşlarına da ğıtırdı. Onlarda bunu, şeyhin kerametinin meyvesi ola rak kabul ederlerdi!.. "Bu gibi maharetlerle kendisini keramet sahibi gös terdiğinden cahil insanları kolayca büyülüyordu. Mutasavvıfane sözleriyle düşünceleri bulandırıyor, hulûlle il gili olarak her aklın alamayacağı sözler söylüyordu. Hal kın kendisine inancı ve eğilimi o dereceyi buldu ki, her kes onun sidiğinde şifa aramaya başladı. Bağlılarına, "Siz Musa, îsa, Mühammed ve Ademsiniz! Onlann ruhu size geçti!.." gibi sözlerle avutuyordu. Bu gibi sözleri ve hulûlle ilgili görüşleri yayılınca,^îilife Muktedî Billah,
246
veziri Hamid bin Abbas'a Hallac’m da hazır bulunacağı bir tartışma yapılmasını emretmek zorunda kaldı. Ha mid, Hallac'ı getirdi. Kadı ve imamlan da topladı. Bunlar huzurunda HalIac'Ia tartışmaya ve konuşmaya başladı lar. Bu sırada Hallaç, öldürülmesini gerektirecek ilerigeri sözler söyledi. Vezir Hamid, kendisine, ölünceye ka dar bin kamçı vurulmasını emretti. Fakat Ölmedi. Bu nun üzerine elleri ve ayaklan kesildi, başı koparıldı. Ce sedi de yakıldı. Öldüğü sırada çevresine toplansın müridlerine: "Bu olay sakın moralinizi bozmasın. Bir ay sonra ben, yeniden aranıza döneceğim" dedi. Arkasından da şu beyti okudu: "Her yerde huzuru aradım, hiç bir yerde istikrar bulamadım. Tamahlarıma itaat ettim beni esir aldı, kanaatkar olsaydım şimdi hür idim."
"Hallaç Hicrî 309(M. 921) yılında öldürüldü. Kabri Bağdat'ın batı tarafında Ma'ruf Kerhî’nin meşhedi ya nındadır."*^’ İbn Tiktakâ'nın ibret verici sayfalan, halkın ruhunu gösteren menkıbeleri çok zengindir. Büveyhoğullan dev letinin doğuşuna ilişkin şu menkıbe bu türdendir: "Bu hanedanın atası olan Ebu Şücâ Büveyh'in dostlarından Şehriyar bin Rüstem Deylemî şöyle bir menkıbe anlat mıştır; Bir gün dostum Ebu Şücâ Büveyh'in evine gittim. Zavallının hanımı ölmüş, üç oğlu anasız kalmıştı. Ebu Şücâ, eşinin ölümünden dolayı çok üzüntülüydü. Kendi sine başsağlığı diledim. Oğullan Ali, Haşan ve Ahmed'le birlikte kendi evime götürdüm. Yemek ikram ettim. Bunlar bizim evdeyken kapının önünden: "-Müneccim, rüya yorumcusu, tılsımcı!.. diyerek ba ğırarak bir adam geçti. Ebu Şücâ bu adamı çağırdı. Ona dedi ki; "Benim bir rüyam var, bunu yorumla da göre lim!.. Rüyamda işiyormuşum. Sidik yerine benden bü
247
yük bir ateş çıktı. Sonra bu ateş uzamaya ve yükselmeye başladı. Göğe kadar çıktı. Sonra parçalanarak üçe bölün dü. Bunlardan da birçok dallar çıktı. Bütün dünya, bu ateşle ışıklandı." Müneccim dedi ki; "Bu rüya çok önemli! Bunu ancak bir at ve bir de kaftan karşılığında yorumlanm! Ebu Şücâ Büveyh de "Yemin ederim ki sırtımdakinden başka elbi sem yoktur!.. Bımu da sana verirsem çıplak kalacağım!" Müneccim: "Öyleyse on altın isterim" dedi. Büveyh de: "Yemin ederim ki, iki altınım bile yok; sana on altını ne reden bulup vereyim!,." cevabını verdi. Cebini karıştıra rak bulduğu beş-on parayı müneccime uzattı. Müneccim rüyayı şu şekilde yorumladı: "- Üç oğlun olacak. Yeryüzüne ve üzerindekilere sa hip olacaklar. Şan ve şerefleri ufuklarda yükselecek. Bunların çocuklarından, gördüğün dallar kadar hüküm dar gelecek!.." Ebu Şücâ, müneccimin bu sözlerini duyunca dedi ki: Behey adam, benimle eğleniyor musun? Ben yok sul bir adamım! Çocuklarım da gördüğün zavallılardır. Bunlar nerede, hükümdarlık nerede?" "Müneccim, çocuklarının birer birer doğum tarihleri ni sordu. Ebu Şücâ da söyledi. Müneccim usturlabına, takvimlerine baktı. Aniden başını kaldırdı. Karşısında yırtık giysileri, soluk yüzüyle duran çocuklardan Ali(İmadüd-Devle Ebi’l-Hasan)nin elini tuttu: Yemin ederim ki, ülkelere ilk sahip olacak budur, diye bağırdı. "Ebu Şücâ da oğullarına dönerek; Bu adam bizimle yeterince eğlendi, şuna bir iki to kat atın" dedi. Biz de müneccimin sözleriyle, bunların durumlarını düşünerek gülüyorduk..." İbn Tiktakâ, Büveyhoğullarından Muizzü’drDevle
248
bin Büveyh'in Bağdat’a girmesini de şu satırlanyla anla tıyor; "Hicrî 333(M. 944) yılında Halife el-Müstekfî'ye biat edildi. Muizu d-Devle bin Büveyh’in Bağdat’a gelmekte olduğu haberi geldi. Halife son derece korktu. Halk da sı kıntı ve telâş içine düştü. Halife Müstekfî Muizü’d-Devle’ye birçok hediyelerle meyveler gönderdi. Muizu d-Dev le Müstekfî'nin huzuruna geldiği zaman, halife kendisi ne Baş Emirlik ünvanını verdi ve saltanatını onayladı. Kendisine Muizu d-Devle ve kardeşine de İmâdü'd-Devle ünvanlanm verdi. Sikkeler üzerine adlarının kazınma sını emretti... Muizü'd-Devle bir gün hilâfet merkezine geldi. Halife Müstekfî'yi selâmladı. Müstekfî, bir sandal ye getirilmesini emretti. Muizü'd-Devle sandalyeye çıktı, oturdu. Bu sırada Muizu d-Devle'nin yanındaki Deylem’li iki adam halifeye doğru giderek ellerini uzattılar. Halife Müstekfî, bunların elini öpmek istediklerini san dı, ellerini bu adamlara doğru uzattı. Onlar da hemen ha lifenin ellerini tutarak hızla çektiler. Oturduğu yerden yüzüstü düşürdüler. Başındaki sarığı çıkararak boğazı na bağladılar, sesi çıkmayacak şekilde çektiler. Oturdu ğu yerden olayı seyreden Müizu d-Devle'nin verdiği işa ret üzerine davullar, darbukalar çalmaya başladı. Halk birbirine karıştı. Deylemliler halifenin harem dairesine girdiler. Müstekfî, Muizu d-Devle'nin sarayına götürül dü. Orada bağlandı. Kendisi hilâfetten indirilerek sarayı yağma edildi. Gözleri oyuldu. Hicrî 338(M. 949) yılında ölünceye kadar hapiste zincirli olarak kaldı..." Birçok olayları rahat bir dille anlatan İbn Tiktaka nın, Hülâgu ve Moğollardan söz ederken saygılı bir dil kullanması, altında ezildiği otoritenin ne kadar müthiş olduğunu anlatmaya yeterdir. Hatta Bağdat'ın alınıp tahrip edilmesinden söz ederken, lafi çok kısa kes-
249
Dârü’l-Hilâfenin alınışının sorumluluğunu Musta'sım'ın güçsüzlüğüne ve gafletine yüklemiştir. îbn Tiktakâ'nın ibret verici sayfalarla dolu olan bu önemli eseri Avrupa'da önce Ahlwardt ve daha sonra Derenbourg tarafından basılarak yayınlanmıştır. Hicrî 1317(M. 1899) yılında Mısır'da el-Mevsuat matbaasında güzel bir biçimde tekrar basılmıştır.^*^
DİPNOTLAR: (1) İbnii’t-Tiktakâ, s. 12, Mısır baskısı. (2) Ibn Tiktakâ, Kitâb el-Fahrî, s. 234-235. Hallac'ın hayatı, surguya çekilmesi ve öldürülmesi konusunda Ibn Miskeveyh’in Târîh el-Umem i ile, Ebubekir es-Sûlî'nin Kitâb elEvrâk'ında, Ibn Hallikan'ın Vefeyât el-A'yân'ında daha çok bilgi vardır. Önceki iki yazar, Hallacın çağdaşı olduklan için eserleri güvene daha lâyıktır. (3) Ibn Tiktakâ, Bağdat'ın düşüşü ve felâketi hakkında ancak şu satırları yazabilmiştir: "Sultanın askerleri hücum edip İçeri girdi. Canice öldürmeler, işkenceler ve yağmalamalar oldu. Özetlemek bile kişiyi dehşete düşürür, bir de tafsilatlı olarak anlatılırsa ne olur? Hatırlayamadığım çok şey, olanlar oldu. Zannınla yetin ve haberim sorma."
(*) Bu eser, 1910 yılında M. Emile Amar tarafından Pransızcaya çevrilmiştir. (Y.K.)
250
ŞtHABEDDİN EBU'L-ABBAS EL-NÜVEYRÎ Nihâyetü'l-Ereb
Mısır'da, Nüveyre nahiyesinde doğduğu için Nüveyrî nisbesiyle anılan Ebu'l-Abbas Ahmed, Melik Nâsır Kalavun döneminde Mısır'da yaşayan büyük tarihçilerindendir. Nüveyrî hem tarihçi, hem de bir hukukçudur. Aynı zamanda tanınmış bir hattattı. Hicrî 732 yılında(M. 1332) vefat etmiştir. Nihâyetü'l-Ereb fî Fünûnü’l-Edeb adını verdiği muazzam eseri, beş konuya ayrılmış bir tür ansiklopedi dir. Her konu beş bölüme ayrılmış, birinci bölümde gök ve gök cisimlerinden, yeryüzü ve süflî âlemden; ikinci bö lümde insanlardan, üçüncü bölümde hayvanlardan, dör düncü bölümde bitkilerden ve doktorluktan beşinci bö lümde ise tarihten söz edilmiştir. Nihâyetü'l-Ereb'in bizce önemli olan bölümü, beşinci bölümüdür. Albert Schultens, yazdığı Yem en Tarihi'ni Nihâyetü'l-Ereb'ten özetlediği gibi, eserin Sicilya tari hiyle ilgili bölümü de Caussin tarafından Fransızcaya çevrilmiştir. Nihâyetü'l-Ereb'in, Kuzey Afrika’nın Müslümanlar tarafından fethiyle ilgili bölümleri Ottr ta rafından incelenmiş ve de Slane tarafındîîn da Fransızcaya çevrilmiştir. Syîvestre de Sacy, Nüveyrî'nin
251
Dürzi'lerle ilgili olarak verdiği bilgileri özetleyerek ya yınlamış, Hammer de, Mısırdaki Hıristiyan ve YahudileTİn giyim biçimleri konusunda bu eserden birçok bilgiler almıştır. Defremery ise bu kitaptan, Sultan Baybars'ın özel hayatını tasvir eden birçok menkıbe ve olay çıkar mıştır. Nüveyrî'nin Nihâyetü'l-Ereb'i, Mısır ve Müslüman Sicilya tarihi açısından ne kadar önemliyse, Gırnata'lı Ebu'l-Hasan Ali'nin^*^ Mağrib hükümdarları tarihine ayırdığı Ravzu'l-Kırtâs da Fas tarihi bakımından o ka dar önemlidir. Bu eser Tornberg tarafından Upsala'da basılmış, daha sonra Almanca ve Pransızcaya çevrilmiş tir. Beaumier tarafından da Fransızcaya çevrilerek 1860 yıhnda yayınlanmıştır. Milâdî 1185’in 10 Temmuz günü Merakeş'te doğan ve Fas'ta öğrenimini tamamlayan, sonra da Ispanya'ya giden Abdülvâhid Ali el-Merakeşî'nin Kitâb el-Mucib adlı eseri de Muvahhidler Devleti tarihi için önemli bir kaynaktır. Milâdî 1224 yılında yazılan bu önemli eser Dozy tarafından basılmış ve daha sonra Batı dillerine çevrilmiştir.^**’ Mısır'da hükümet süren Türk Kölemenleri tarihine ait daha birçok önemli kaynaklar vardır. Bunlardan Me lik Zâhir Baybars dönemini yaşatan Hüsn el-Menakıb el-Seriye el-Münteziat min el-Sîret el-Zahiriye adlı eser,gerçekten önemlidir. Bu eseri yazan Şâfi el-Kâtib, Melik Zâhir Baybars'ın özel kâtibi Muhyiddin Ebu'l-Fazi Abdullah'ın, günlük olayları içine alacak şekilde düzen lediği vakayinamejn esas almış olduğundan, kitabın tarihî değeri çok büyüktür. Hüsn el-Menâkıb'ın yazma bir nüshası Paris Millî Kütüphanesinde korunmaktadır. Melik Mansur Kalaun'un özel bir tarihi niteliğinde olan Teşrîfül-E yyâm ve'l-Asûr bi-Sîreti's-Sultani'l252
M elik el-Mansûr adlı kitap da incelemeye değerdir. Ya zan bilinmeyen bu eserin yazma bir nüshası Paris Kü tüphanesinde bulunmaktadır. Fakat bu nüshanın son bölümü kaybolmuştur. Bu eserle Şemseddin el-Şücâî elMısrî'nin yazdığı Tevârih el-Selâtîn vel-M ülûk ve'lAsâkîr adlı kitap, Melik Mansur Kalaun ile haleflerinin dönemi için zengin ve kıymetli birer kaynaktır. Akıcı bir üslûpla yazılmış olan bu son eserin Muhammed bin Ka laun dönemine ait bölümü yine Paris Kütüphanesinde bulunmaktadır.
DİPNOTLAR; (*) Yazarın tam adı Ebul-Hasan(yahut Ebu Abdullah Ali) Ibn Ebi Zer el-Pâsî'dir. Eserinin tam adj ise el-Enîs el-Mutrib bi-Ravz el-Kırtâs fî A hbâr Mülûk el-M ağrib ve Tarih M edînet Fâs'tır. Tornberg'in notlar ekleyerek yaptığı Lâtince çeviri iki cilt halindedir. Ebu'l-Hasan Ali'nin muhte melen kaybolmuş olan Zühret el-Bustân fî Ahbâr el-Zam ân adlı diğer bir tarih kitabı daha vardır. (Y.K.) (**) Tam adı Kitâb el-Mu'cib fî Telhis Ahbar el-Mağrib olan bu eser T he h istory o f the A lm ohades adıyla (Leiden,1847,1881) İngilizceye çevrilmiştir. Kitap, Fagnan ta ralından da Fransızcaya çevrilmiştir (Cezayir,1873). (Y.K.)
253
ZEYNEDDİN EBÜ HAFS ÖMER BİN EL-VERDÎ Ravzul-M enâzir
Selahaddin ibn Kutbî tarafından çağının edebiyatçı ve hukukçuları arasında seçkin bir kişilik olarak tasvir edilen İbnü'I-Verdî, Hicrî 690 (M. 1290) yılında Suriye’de Maaretu’n-Nu'man'da doğmuştu, ilk öğrenimini burada gördü. Sonra Hama'ya giderek hukuk ve fıkıh öğrenimi ni tamamladı. Keskin zekâsı sayesinde kendini çok ça buk kabul ettirdi, Haleb kadısı İbnü'n-Nakîb'in danış manlığına tayin edildi. Süyutî, kendisini fıkıh, nahiv ve edebiyat gibi ilimlerde çağının seçkin bir imamı olarak tasvir ederken, şiirlerinin sanat ve akıcılık bakımından benzersizliğine işaret etmektedir.^^* İbnü'l-Verdî, kadı danışmanlığı görevine uzun süre devam etmedi. Gördüğü bir rüya üzerine bu görevden ay rılarak hayatım kitap yazmaya adadı. Önemli ve değerli eserler meydana getirdi. Çoğunluğu dil ve edebiyata ait olan kitapları arasında Ebkâru'l-Efkar ve Mantıku'tTayr fi't-Tasavvuf gibi az-çok hukukî, felsefi ve tasavvufî eserleri de vardır.-^' Fakat bizce jtbnü’l-Verdî'nin en önemli eseri Ravzul-M enâzır adını taşıyan tarihidir. Bu kitap Ebu’l-Pidâ tarihinin bir özeti gibidir. Bu kitabın özellikle, yazarın vefat ettiği yıla kadar olan son bölümü incelemeye değerdir. Daha önce dolayh olarak söylediği 254
miz gibi, coğrafya ve tabiî tarih alanındaki H a rîd e tü 'lA c â y ib adlı eser de Ibnu 1-Verdî'ye isnat edilmiştir. Faat birçok hurafeleri içinde barındıran ve daha sonra M ı sır'da basılan bu eser Necmeddin Ahm ed el-Harranî elHanbelî tarafından yazılm ış olan C âm iu 'l-F ü n û n 'd a n aynen istinsah edilmiştir. Dolayısıyla H a r îd e tü 'l-A câ y ib'in İbnü'l-Verdî'ye ait bir eser olduğu şüphelidir.^*’ İbnul-Verdî Hicrî 749 (M. 1349) yılında çıkan ve bü tün İslâm dünyasını büyük felâkete sürükleyen veba sı rasında, bu yılın Zilhicce ayında Halep'te vefat etmiştir. Tıp ilminin o zamanki durumu, halkın bilgisizliği ve ko runmaması yüzünden bu müthiş vebanın meydana ge tirdiği yıkım konusunda Süyûtî şu ibret verici satırları yazmaktadır: "Bu yıl (yani Hicrî 749) da, M ısır ve Şam'da felâket son dereceyi buldu. Emir ve vezii'in her ikisi de zalimdi ler. Bu felâket yetm iyorm uş gibi, aynı yılda bir de veba çıktı ki, tarihte böyle müthiş bir veba görülmemiştir. Bu büyük Ve bulaşıcı hastalık başlangıçta Hicrî 748 yılında Horasan'da çıktı. 749 yılının Muharrem ayında birdenbi re korkunç bir hal aldı. Aynı yılın Zilkade ayına kadar sürdü. Mısır'da bu hastalığın şiddet kazandığı Şaban ve Ramazan aylarında her gün on-onbeş bin insan öldü. Bunların yıkanm ası, kefenlenmesi ve gömülmesine güç yetirilemedi. Ölenleri otuzar, kırkar çukurlara doldur maya mecbur oldular. Hayret verici bir şeydir ki, doğuda, batıda, kuzeyde ve güneyde bu müthiş vebadan ne insan, ne havyan, ne de kuş ve balık, hiçbir varlık kurtulamadı. Hastalık önce Çin'de, Kaan'ın memleketinde çıkmıştı. Bu memleket halkı tümüyle yok oldular. Hastalığın şid deti öyle bir dereceyi buldu ki, birçok süvariler atları üze rinde ölüyor, ondan inmeye bile zaman bulamıyorlardı. Çin'in yalnızca insanları değil, atları, canavarları da yok
255
oldu. Leşleri bütün yeryüzünü kapladı, kokulan rüzgâr larla uzak ülkelere kadar gitti. Sonra bu ülkeden diğer memleketlere sıçradı. Nerede hastalık çıktıysa oranın tüm canlı varlıklan yok oldu. Kaan ve çocuklarının hepsi de öldüler. Ülkede, hükümeti yönetecek kimse kalmadı. Ölenlerin hesabını ancak Allah bilir. Ülkedeki bu olay 742 yılında olmuştu. Sonra doğu bölgelerine sıçradı. Ora dan İstanbul'a, İstanbul'dan Anadolu'ya ve Anadolu'dan da Antakyaya geçti. Hiçbir kişi bu felâketten kurtulama dı. Bazıları Antakya’dan kaçmak istediler, fakat hastalık çevreyi ve bütün yönleri kaplamıştı. Kaçacak yer yoktu. Şehirden çıkan halk, bir anda hep birlikte mahvoldular. Veba, Antakya'dan Karaman dağlarına sıçradı. İnsan, at, deve, eşek, ne varsa hepsi yok oldular. Altmış, yetmiş kişi olan yerlerde bir tek kişi kalmadı. Sonra Çin’de, ben zeri görülmedik müthiş yağmurlar yağdı. Atlar, koyun lar, develer ve diğer bütün hayvanlar boğuldular. Bunla rın kötü kokusundan, hayatta kalan yabanî hayvanlar ve kuşlar da öldüler. Böylece bütün ülkenin bölgeleri baştan başa boş kaldı. Üç ay içinde onaltı hükümdar öldü. Hasta lık Çin'den Hindistan'a geçti. Burada da birçok ölümler meydana geldi. Hastalık daha sonra Bağdat’ta başgösterdi. Hastalığın işaretleri, yüzlerde meydana gelen şişlikle ortaya çıkıyordu. Sabahleyin kalkan bir kimse, yüzünde meydana geılen şişkinliğe elini dokunduruca o anda helâk oluyordu. Hastalık Bağdat’tan Haleb'e, Halep'ten Şam, Mardin, Diyarıbekir, Tebriz, Kudüs ve Keren tarafına geçti. Kıyılarda ve çöllerdeki her yere yayıldı. Her yerde sayısız ölümlere yol açtı, şehirler boşaldı. Kudüs’te tek bir yaşlı kadın kaldı. Gazze’de bir adam, yirmi kadar Öküzü kıra götürmüştü. Bunlar yolda öldüler. Dönüşte kendisi de öldü. Söylendiğine göre, hastalık sırasında altı hırsız bir eve girerek eşyaları toplamışlar, fakat bunları kapı
256
dan çıkanrken birer birer ölmüşler!.. Gazze de bütünüy le boşaldı, şehir halkı tümden öldü. Şehrin hakimi ile iki çocuk ve bir yaşh kadından başka kimse kalmadı. Hasta lık daha sonra Frenk vilâyetinde başgösterdi. Önce hay vanlarda, sonra çocuklarda ortaya çıktı. Daha sonra da genelleşti, Kıbnslılar bu durumu öğrenince, gerek tut sak olarak ve gerekse başka biçimlerde bu adaya gitmiş olan Müslümanları, tümden kılıçtan geçirdiler. Bir gece çok şiddetli bir fırtına koptu. Denizdeki bütün gemiler battı. Kıbns halkı kıyametin koptuğu düşüncesine var dılar. Kudüs’te vebanın çıkışının ilk haftasında birbiri arkasından üç hükümdar telef oldu. Dürdüncü hüküm dar, yanındakilerle birlikte bir gemiye binerek yakının daki bir adaya kaçtı. Birçoğu yoldayken gemide öldü. Adaya varanlar da orada öldüler. Arkalarından bu adaya gidenler de tümden yok oldular. Kıbrıs’a kaçan öndört ki şiden ancak dördü oraya ulaşabildi; diğerleri yolda helak oldu. Bu adamlar Kıbrıs'ta kimseyi bulamadılar. Trab lus'a döndüler. Frenk vilayetlerine giden gemiler, bura larda da halkı çoğunun ölmüş olduğunu gördüler. "Bu sırada İskenderiye’ye birkaç gemi geldi. Bu ge milerde yalnızca dört adamla bir çocuk hayatta kalmıştı. Veba hastalığı Endülüs'e de geçti. Afrika'daki Araplar bu durumu işitince, yağma için birçoğu bu vilâyete gitti ler. Fakat oraya gidince çoğu öldü. Hastalık koyunlara da geçti. Sürüler tümden telef oldu. Hastalıktan ölen koyunlann etleri simsiyah oluyor ve kokuyordu. Bu durum Berka’da da ortaya çıktı. Berka'ya bir gemi gelmişti ve üzeri kuşlarla dolmuştu. Halk, bu kuşların ne olduğufiu anlamak için gemiye yaklaşınca, içindekilerin hepten öl müş olduklarını ve bunların leşleri üzerine toplanem kuşlann da birçoğunun öldüklerini gördüler. Hastalık Berka'dan Ceyre'ye sıçradı. Burada birçok balıkçı bulu 257
nuyordu. Bunlar tuttukları balıklan Mısır halkına sa tarlardı. Gemiye binerek balık avlamaya giden balıkçı lardan bazıları, gemilerde öldüler. Balık tutup geri dö nenler de evlerinde öldüler. Getirdikleri balıklar da fena halde koktu. Hastalık buradan Mısır'ın batı bölgelerine geçti. Buralarda da o kadar insan telef oldu ki, ziraat yü züstü kaldı. Müezzinler minarede ölerek aşağı yuvarlan dılar. Bir mescidde namaz kılarken bütün cemaat birden öldü. Köpekler, cesetleri yemek için mescide doldular. Veba, bundan sonra Mısır'a geçti ve son derece müthiş te lefe yol açtı. Şehir halkı başı açık olarak dışarı çıktılar. Bu belânın gitmesi için dua ettiler. İmam, ellerini kaldınp dua ederken birdenbire öldü. Cemaat da dağıldı. Has talık giderek şiddetlendi. Sapasağlam bir insan, vücu dunda birdenbire bir ateş hissediyor, sonra da ağzından kan kusuyor ve ölüyordu. Onun arkasından evdeki bü tün bireyler, birer birer aynı şekilde ölüyorlardı. Veba nın şiddeti Şevval ayında sının aştı. Ölenlerin sayılması bile mümkün olmadı. Koca Kahire şehri, sanki boşaldı. Şehrin bir başından diğer başına gidenler çarşıyı pazarı bomboş buluyorlardı. Evlerden gelen çığlıklardan başka canlı sesi duyulmuyordu. Mallar, eşyalar çarşılarda açık duruyor, kaldıracak kimse bulunmuyordu. Şevval ayın da, bir günde yirmi bin cenaze sayıldı. Kahire'de dokuzyüz bin kadar insan öldü. Yıkayıcılar, cenaze yıkarken ölüyor, mezarcılar defnederken telef oluyorlardı. Bütün müezzinler öldüler. Ancak iki-üç kişi kaldı. Miras bir günde altı-yedi kişiye geçiyordu. Saîd bölgesinde, sahra daki kuşlar ve canavarlar tümden telef oldular. Vebanın şiddetini ve ölümlerin çokluğunu anlatmak için, bu satırlarda bireız mübalağa edildiğini kabul etsek bile, bu salgın vebanın, gerçekten müthiş yıkımlara ne den olduğunu diğer tarihçiler de doğrulamaktadır, Haçh
258
istilasına oranla, bu vebanın İslâm dünyasında daha bü yük bir yıkım meydana getirdiği anlaşılmaktadır. Ibnu 1Verdî gibi birçok büyük insan, bu iğrenç hastalığın kur banı olmuşlardır. DtYNOTLAR: (1) Ibnül-Verdî’nin hikemiyat, aşk ve sevda konularında birçok şiirleri vardır. Şu iki beyt kendisinindir; "Allah aşkına ey dostlanm ilim ve edebimi talan ediniz." "Yaşlılık başıma çöktü, bu kesin Yanma almadan beni gitmeyecektir."
Ibnü'l-Verdî şu beyitlerle de meslektaş olduğu kadılan hicvet mektedir: "Dünya senden yüz çevirir yoksullaşırsan Sakın kadıdan bir şey isteme, cömert insanlara başvur." "Paranın büyük mal olduğuna inanandan Nasıl nzık umulabilir!"
Şu beyit de âşıkane şiirlerindendir; "O dilber bir araya gelme arzusunu gösterdi Güzel kadınlarlâ'konuşmaktan başka işlerim var, dedim. "Ya? dedi, öyle mİ? Güzel yüzlere kıtlık geldi Evet, dedim, yüzlerde tazelik kalmayınca rağbetkârlara kıtlık gelir!"
(2) İbnü’l-Verdî'nin Divan'ı İstanbul'da basılmıştır. (3) Ibnü’l-Verdî, ölümünden önce, Ravzu'l-Menazır'da 749 yı lı olaylannı yazarken: "Bu yıl Mısır'da, Şam'da ve Maarre'den başka yerlerde veba çıktı" dedikten sonra şu beyti yazmıştır: "Güzel siyah gözlü olduğunu görüyorum, ama kaşlarında hilale benziyor Bu veba şehirde ne yapıyor, her an zulüm veba salıyor."
Fakat, biçare bu yılın olaylarını tamamlayamadan, kendisi de bu hastalıktan vefat etmiştir. (*) Daha önce de belirttiğimiz gibi, burada sözkonusu edilen Ibnü'l-Verdî ile H. 861 yıbnda ölen diğer bir İbnül-Verdî hep kanştınlmaktadır. Hapidetü'l-Acâyib, 861 yılında ölen Ibnül-Verdî'nin eseridir. (Y.K.)
259
FAZLÜLLAH KEŞİDÜDDÎN BİN EBU'L-HAYR tMADÜDDtN EL-HEMEDÂNÎ Camiu't-Tevârih
Doğu tarihini inceleyenler arasında en önemli bir ki şilik olarak Reşidüddin, Milâdî 1240 yılında Hemedan'da doğmuştur/^^Reşid'in hayat alanına atıldığı dö nemde İran, en müthiş bir serüveni atlatarak yeniden hayata dönmüş, huzur ve sükûn kazanmıştı. İran'ı baştan başa istila eden Moğollar, geçici olarak; her yerde olduğu gibi, kültür ve uygarlık ışığını söndür müşlerse de, bu karanlık uzun süre devam etmemiş, Hhanlılar ülkesinde önceki kadar olmasa bile, zengin bir kültür hayatı uyanmıştı. Gerçi bu yüzyılda (Milâdî 13. yüzyıl) Iran bölgesinde bir İbn Sina, bir Farâbî, bir Fahreddin bulunmuyordu. Fakat ilm ve uygarlık ışığını ye niden alevlendirecek zihinler de yok değildi. Semerkant'ta doğarak Herat’ta ölen Necmeddin’in öğrencileri, istila seli önünde yıkılan kültür ve uygarlık anıtlannı ye niden kurmayı başarmışlardı. İslâm uygarlığı,manen istilâcılara egemen olmuş, Bağdat'ı yıkan Hülâgu Han Meraga’da bir rasathane kurmu;, Nasıreddin Tusînin yönetimine vermişti. Hülâgu nun halefleri daha ileri giderek Müslüman ol
260
muş, doğrudan doğruya ilim ve fenni himaye etmişlerdi. Ahmed Han'm Müslüman olması, İslâm medeniyeti nin kuvvet ve satvete baskm çıkması demekti. Bu başarı nın kahramanı da, o yüzyıbn en büyük tıb bilginlerinden olan Kudbeddin Şirâzâ ile kardeşi Kemâleddin idi. Bu iki büyük sima, Moğolların Islâmiyeti kabul etmelerinde en önemli rolü oynamışlar, ajTica Ahmed Han'la Mısır Sul tanı Kalaun arasında alevlenmek üzere olan ihtilâf ate şini de bastırmış, bir savaşa meydan vermemişlerdi. Fahreddin Razî'nin en ünlü öğrencisi olan Kudbed din Mısrî, savaş ve kargaşalık ortamında kaybolmakla karşı karşıya kalan felsefenin canlanmasına çalışmış, İbn Sinâ tıbbim diriltmekle uğraşmış, Kudbeddin Şirâzî'ye şerh ve haşiyeler yazılacak birçok eserler bırak mıştı. Moğol istilası yüzünden geçici olarak tutulan kül tür güneşi, hidayete ulaşan Moğol prenslerinin teşvikle riyle yeniden ışık vermeye başlamıştı. Cüveynî gibi bir tarihçi yetişmiş, Doğu Pelin’i (Pelin de l'orient) adıyla anılan Zekeriyyâ el-Kazvînî gibi astronomi, coğrafya ve tabiî tarih bilginleri çıkmış, edebiyat Vassaf el-Hadra gi bi bir büyük insan doğurmuştu. işte Reşidüddin, İran'da ilim ve fennin tekrar gelişti ği böyle bir zamanda öğrenimini tamamlamış, iyi bir dok tor, güçlü bir kalem sahibi olarak yetişmiştir. Tıb alanın daki ustalık ve geniş bilgisi sayesinde, kolayca llhanhlar sarayına girebildi. Çok geçmeden hükümdarın teveccü hünü kazanmayı da başardı. Reşid, yalnız bilgin bir doktor, kalem sahibi bir ede biyatçı değildi.,Aynı zamanda ilahiyat, kelâm, tarih, hat ta ziraat ve mimarlıkta bile esaslı bir bilgi sahibiydi. Bunlardan başka Reşid, Arap, Acem, Moğol, Türk, İbranî ve belki de Çin dillerini biliyordu.^^* Hiç kuşkusuz, bu geniş ve bulunmaz kültürü, kendisini Gazan Han'a
261
seviirmiş, vezirliğe kadar çıkmasına yol açmıştır. Reşidüddin, yarım yüzyıl kadar îlhanlılarm vezirlik hizmetinde kalmış, çok büyük servete ve rahatlığa ka vuşmuştu. Bu servetin cömertlikle harcandığı, dinî ve İlmî birçok kuruluşlara ayrıldığı o yüzyılın vakayiname lerinden anlaşılmaktadır. Reşid’in, velinimeti Gazan Han'ın eserini örnek ala rak "Tevriz"de^*^ kurduğu mahalle, mimarî sanatındaki bilgi ve zevkinin göstergesiydi. O zamana kadar Doğuda görülmeyen estetik bir düzenle yaptırdığı yüksek yapı lar, güzellik ve büyüklükleriyle herkesi hayran bırak mıştı. O çağın tarihçilerinden birinin bu mahalleyi, "dünyada bir benzeri daha görülmemiştir" şeklindeki tasviri, o yapıların özellikle Reşid'in dehasının ürünü ol duğunu çok güzel bir şekilde göstermektedir. Anlaşıldığına göre Reşid, Moğol prenslerini bölgenin imarına sevkederek, istilâ dönemlerinin İran’da bıraktı ğı yıkımı gidermeye çalışmış, bizzat yaptırdığı şirin ve muazzam yapılarla Gazan ve Olcaytu Hanların çalışma larına katılmıştır. Reşid, "Rub-ı Reşidi" adını alan ma halleye, dağlan deldirerek yaptırdığı bir kanal vasıtasıy la Serurud suyunu getirmiş, böylece Tevriz'i yeniden di ril tmiştir. Bütün bunlara rağmen Reşid'in, en büyük harcama ları kitaplara yaptığı görülüyor: Çeşitli eserlerin istin sah ve çoğaltılması, cildi ve süslemeleri için altmış bin di nar, yani altın para ile 600.000 frank gibi büyük bir top lam harcadığı söylenmektedir. Reşid, Rub-ı Reşidî'de yaptırdığı türbesinin yanındaki büyük kütüphaneyi, bü yük paralar karşılığında' satın aldığı Önemli kitaplarla doldurmuştu. Bu kitaplar arasında, kendi eserlerinin de oldukça güzel yazılmış ve son derece sanatlı bir biçimde süslenmiş ve ciltlenmiş nüshaları bulunuyordu. Moğol 262
istilasının pek çok değerli eseri imha ettiğini gören Reşid, kendi eserlerinin de daha sonra aynı sona uğrama ması için, daha hayattayken nüshalarını çoğaltarak İslâm ülkelerindeki büyük şehirlerin kütüphanelerine göndermişti. Gazan Han'ın saltanat döneminde nüfuz ve debdebe si günden güne artan Reşid, Olcaytu'nun ilk hükümet yıllarında da yerini korumuş, vezirlik hizmetinde kendi sine arkadaş olan Sadeddin ile bilikte Moğol saltanatı nın yükselmesine çalışmışlardır. Fakat Hicrî 710 (M. 1310) yılının Şevval ayında Sultan Olcaytu, büyük tevec cühünü kazanan genç ve hırslı Taceddin Alişah'ı da ve zirlik makamına getirip Sadeddin ile Reşidüddin'e arka daş yapınca, bu iki vezirin arasındaki dostluk ve ahenk birdenbire bozuldu. Moğol saraylarında çok fazla revaç bulan entrikalar, iftiralar bütün şiddetiyle artmaya baş ladı. Sonunda her iki vezirin de feci şekilde öldürülmele riyle sonuçlandı. Sadeddin, yeni vezirle ortak çalışmaya giren Reşid'in bir gün kendisini sarsabileceğinden kor kuyor, onu sultanın gözünden düşürmek için hiçbir fırsa tı kaçırmıyordu. Önceleri gizli bir şekilde başlayan bu so ğukluk, sonunda bir gün patlak verdi. Ebu Kâsım Abdul lah el-Kâşânî'nin Olcaytu Tarihi'nde tasvir ettiği gibi^^', Sadeddin, Sultanın huzurunda rakibi Reşide karşı duyduğu düşmanlığı açığa vurmaktan çekinmedi. Reşid hakkında ağır suçlamalarda bulundu. Hayatını hile ve koğuculukla geçirdiğini söyledi ve sonunda onu, Moğol prenslerini çokfazla kuşkulandıran sihirbazlıkla suçla dı. Hatta dinine ve inançlarına bile saldırmaktan kendi ni alamayarak Reşid'i Yahudilere yakın olmakla itham etti. Önceleri birbirine içten duygularla bağlı olan, hayat ve mevkilerini de ancak aralarındaki birliğe ve dostluğa borçlu olan bu iki vezir, artık birbirlerinin can düşmanı 263
olmuşlardı. Daha uzak görüşlü ve daha îhtiyath olan Reşid, Sultanın huzurunda, felâketinin sebebi olabilmesi muhtemel bir tartışmaya meydan vermemek için Sadeddin'in feveranına karşı yumuşaklık ve sessizlikle karşı lık verdi. Sadettin'in bütün suçlamaları ve saldınlanna karşı; "Bugüne kadar paha biçilmez bir köleniz vardı, el hamdülillah şimdi kendisini azat ettiniz!" şeklinde, edibane, fakat çok anlamlı bir cümleyle yetindi. Reşidüddin'in yumuşak ve ihtiyatlı davranışıyla tar tışma o gün için kapandıysa da, nifak ateşi alttan alta bü tün şiddetiyle devam ediyordu. Çağının entrikalarında çok büyük ustalık gösteren Reşid, Sultan Olcaytu yanın da hergün nüfuzu artmakta olan üçüncü veziri Alişah’a yanaşmakta gecikmedi. Taceddin Alişah, hırslı, zeki ve aynı zamanda fettan bir adam olduğundan, birinci vezir Sadeddin'in gözden düşürerek ve hatta onu bütünüyle ortadan kaldırarak yerini almak istiyordu. O da, Reşid ile Sadeddin arasın daki olaydan yararlanmak istedi. Saldırılacak hedefin birliği, daha sonra birbirlerine amansız düşman olacak bu iki düzenci veziri birbirine yaklaştırdı. Sadeddin akilli, dürüst bir kişiydi. Fakat emri altın da bulunan adamlar, efendilerinin zararına olarak ülke yi kasıp kavuruyor, hâzineyi soyup duruyorlardı. Alişah, rakibini ezmek için bu zayıf noktasını çok çabuk keşfetti. Kâşânî'nin uzun uzadıya anlattığı gibi^"*’, Sadeddin ile adamlarının hesaplarını kontrol etmek için Olcaytu’dan izin kopardı. Hırsızlık ve rüşvet olaylarını ortaya çıkar dı. Sultan Olcaytu, Reşidüddin'in de telkinleriyle, yol suzluklarına inandığı tecrübeli ve sadık veziri feda et mekten çekinmedi. Zavallı Sadeddin, felâketin yaklaştı ğını görerek, can düşmanı Reşidüddin'in merhametine sığındıysa da riyakâr bir aldatılmadan başka yardım gö
264
remedi. Zorbanın bir emriyle idam edildi, gitti... Bedbaht Sadeddin'in felâketini hazırlayan ve Alişah'Ia Reşidüddin'in ektikleri yalan tohumlannın meyve vermesini heızırlayan etkenlerden biri de, hanımıydı. Ya hudilikten dönmesi çok muhtemel olan bû genç ve güzel kadm, yaşlı Sadeddin'i büyülemiş, Olcaytu gibi bir hü kümdarı ve tran gibi bir ülkeyi yöneten koca Sadeddin, fettan karısının elinde oyuncak olmuştu. Kadm, vezire her istediğini yaptırıyor, böylece kocasının rakiplerine birçok suç nedeni hazırlatıyordu. Kaşanî'nin şu; "Sadeddin'in en büyük olumsuzluğu, insan suretinde bir şeytan olan karısının şekavetinden geliyordu. Uğursuz konuş maları ve davranışları Sadeddin’in güzel ve aWakla be zenmiş hayatını rüzgara savurdu, aziz bedenini de çuku ra." beyitiyle çok güzel tasvir ettiği gibi zavallı Sadeddin, karısının karşısında bir kâfirin eline düşmüş bahtsız bir esir durumunda bulunuyordu.' ' ' Sadeddin öldürüldükten sonra, yerine Taceddin Alişah geçti. Fakat Alişah’la Reşid'i birbirine yaklaştıran ortak rakiplerinin ortadan kalkması, doğal olarak, çok geçmeden bu iki vezirin de aralarının açılmasını doğur du. Alişah, Reşid'i ortadan kaldırarak bütün bütüne ba ğımsız kalmak, İran’da istediği gibi egemen olmak, 01caytu'yu istediği gibi yönetmek istiyordu. Öldürülen Sa deddin'in fettan kan sı da, ailesinin felâketine sebep ola rak kabul ettiği Reşid'in yojt edilmesi için alttan alta sü rekli çalışıyordu. İftira^^ entrikalann çok fazla revaç bulduğu bu garip dönemde en önemli rolleri Yahudi dön meleri çeviriyor, vezirler ve emirler arasındaki kavgalar dan çok güzel yararlanıyor, türlü hile ve yalanlarla bu anlaşmazlıkları sürekli körüklüyor, sonuçta her iki tarafdan da bol bol para alıyorlardı.
265
Sadeddin'in Yahudi dönmelerinden olan fettan karı sı, Reşid'in yok edilmesi için, yine Yahudi dönmelerinden ve saray doktorlarından olan Necîbu d-Devle ile gizli fe sat kaynatıyorlardı.*®^ tlhanhlar tarihi baştan başa Yahudi dönmelerinin yalan ve hileleriyle doludur. Olcaytu ve Ebu Saîd dönem lerini kanlı bir şekilde gösteren feci öldürme ve idamlar da Necibu d-Devle ve ona benzer dönmelerin parmaklan çok önemli roller oynamıştır. Zekâ ve hilekârlıkta çok ile ri giden Reşidüddin bile, rakiplerinin ortadan kaldmlması için daima bu gibi dönmelerin yardımına gerek duy muş, yüklü paralar karşılığında bu vicdansızlan iftira lar, suikastlar düzenlemekte kullanmıştır. Hatta ileride görüleceği gibi Reşid'in entrikalı işlerde sürekli olarak Yahudileri kullanması, daha sonra kendisinin de aslen Yahudi dönmelerinden olduğu sanısını doğurmuştur. Reşid, Sadeddin'in karısıyla Necibu d-Devle tarafın dan düzenlenen tehlikeyi yine hile yoluyla savuşturabildiyse de, günden güne nüfuzu artan Alişah’la arasının açılması, sonunda felâketini doğurdu. Gerçi büyük ihti malle Reşidüddin'in entrikalarıyla, Alişah Hicrî 715 (M. 1315) yılında birdenbire görevden alınmıştı. Fakat bu dönem uzun sürmedi. Emir Tokmak ve Vezir Reşidüddin gibi güçlü düşmanlarının çalışmaların rağmen, çok geç meden daha geniş bir nüfuzla tekrar iktidara geldi. Habîb es-Siyer'in aktardığına göre, Olcaytu’nun son zamanlarına doğru bütün nüfuz ve iktidan kendisinde toplayarak Reşidüddin'in yerini hiçe indirdi. Olcaytu'dan, vezirlikte arkadaşı olan Reşid'le görüşmeksizin her işi çözmek ve sonuçlandırmak yetkisini aldı. Sonun da Reşid, bu çekilmez durumdan Olcaytu’ya şikâyet et mek zorunda kaldı. Durumun doğal olmayışını ve eğer Alişah bağımsız olarak ve tek başına vezirlik yapmakla
266
görevlendirilmişse kendisinin görevden affedilmesinin gerektiğini üstü kapalı olarak anlattı. Bu durumu berta raf etmek için Sultana üç yol gösterdi. Reşid'in teklifi gö revden ayrılmaktan başka bir şey degildi.^^^ Fakat günden güne Taceddin Alişah’m nüfuzu altına giren Olcaytu, genç ve faal vezirini darıltmak istemiyor du. Reşid'in bu şikâyetlerini dinlemekle yetinmek gibi bir yanlışta bulundu. Halbuki, devlet işlerinin düzenli olarak j^rümesi bu iki vezirin birlik içinde çalışmasına bağlıydı. Anlaşmazlığın sürmesinden zarar gören daima ülkeydi. Reşid, dirayetli, alim ve tecrabe sahibi bir vezir di. Alişah ise ihtiraslı, çalışkan ve oldukça yetenekli bir gençti. Reşid'in Alişah hakkında şefkatli bir durum al ması, Alişah’ın da yaşlı vezire saygıyla davranması, 01caytu'nun ise, devletin bu iki sadık ve fedakâr vezirini hiç olmazsa aynı düzeyde tutması, bu amacı sağlayacak tek yoldu. Oysa iş böyle olmadı. Olcaytu, son saltanat yılları na doğru Alişah’a büyük bir nüfuz verdi. Onu Reşid'in üs tüne çıkardı. Yaşlı vezir, ihtiraslı Alişah'ın tahakkü münden bıkmakla birlikte kinini açığa vurmadı. Her iki si de bir diğerinin can düşmanı gibi yaşadılar. Görüleceği gibi Sultan Olcaytu'nun vefatının arkasından yine birbi rine saldırdılar. Moğol sarayın(^bu iki vezirin ihtiraslarının çarpış tığı bir zamanda, Horasan valisi ve Olcaytu'nun oğlu Ebu Saîd, askerin maaşı için babasından bir miktar para iste di. Halbuki vezirler birbiriyle uğraşmaktan ülkelerini unuttukları için hazine tamtakır kalmıştı. Olcaytu, sev gili oğlunun isteğinin hızla yerine getirilmesini vezirleri ne emretti. Reşid, maliye ve divanın işlerinin tümden Ta ceddin Alişah'ın elinde olduğundan söz ederek, istenen paranın bulunmasının ona ait olduğunu ileri sürdü. Ali şah ise, vezirlik hizmetinde ortak oldukları gerekçesiyle
267
Reşid'in bu iddasmi yersiz buldu. Böylece iki vezir ara sındaki anlaşmazlık bütün şiddetiyle ortaya çıktı. Her iki taraf da birbirlerini ağır bir biçimde suçlamaya başla dılar. Olcaytu, bu anlaşmazlığa bir son vermek ve oğlu nun istediği paranın bir an önce gönderilmesini sağla mak için, ülkenin bir bölümünün maliye ve yönetim işle rinin Reşid, diğer bölümünün de A Iiş^ tarafından yürü tülmesini emretti. Bu fermana göre Irak-ı Acem, Fars, Kirman, Şebankâre, Büyük Lur, Küçük Lur Reşid'in yö netimine; Tebriz, Diyarbakır, Diyar-ı Rebîa, Mugan, Arran, Bağdat, Basra, Vâsıt, Hılle ve Küfe de Alişah yöneti mine verilmişti. Olcaytu, görünüşte vezirlerine yardımcı olmak, gerkeçteyse bütün maliye ve yönetime ilişkin muamelelerde gözcülük etmek üzere, bunlara birer de yardımcı tayin etti. Yardımcı olarak Reşid'e Muhammed tmadüddin'i, Alişah’a da İzzeddin Kuhedi'yi vermişti.^®* Fakat bu sırada Reşid hastalandı. Dört ay boyunca dışanya çıkamadı. Ebu Saîd ise sürekli olarak babasın dan para istiyordu. Olcaytu, tekrak Alişah'ı sıkıştırdı. O da hâzinede beşpara olmadığından, bütün devlet mülkü nün Reşid'in hâzinesinde toplandığından söz ederek özür diledi. Bunun üzerine Sultan, Emir Çoban’ı, devle tin son üç yıllık hesaplarını araştırmakla görevlendirdi. Emir Çoban, Alişah’ın yardımcılarının hesaplarını inceleyerek üçbin tümen açık buldu. Yolsuzluğun ortaya çıkışı, Reşid'in ihtiraslı rakibini zor bir duruma düşürdü. Fakat gece, Alişah hükümdarın huzuruna çıkarak ağla dı, sızladı ve istenen açığı bağışlattı. Alişah'ın bu başarı sı, Reşid'in sonun çok açık bir şekilde gösteriyordu. O za mana kadar; Moğol sarayında protokole göre; vezirler sultanın huzuruna çıkabilmek için, mutlaka emirlerin, yani Moğol beylerinin iznini almak zorunda oldukları
268
halde, Alişah bu zorunluluğa uymayacak kadar Olcaytu'ya nüfuz etmişti/®^ Reşid'in, müthiş rakibinin bu dere ce nüfuz kazanması, yaşlı vezirin yakmda bir fekâkete uğrayacağının göstergesiydi. Alişah, Reşid’in hastalı ğından yararlanarak hâzinenin boş kalmasının nedeni olarak Reşid ile adamlarının hırsızlığını gösterdi. Birçok yalanlarla Olcaytu'yu Reşid'in aleyhine kışkırttı. Çeşitli yollarla devlet malının üçte birini hâzinesine doldurdu ğuna Sultan'ı inandırdı. Hatta yazdığı Câmiu't-Tevârih'e mükâfat olarak her yıl Reşid’e verilmekte olan pa rayı bile bu arada saydı. Bir zamanlar bir zenci köle ala-, cak parası bulunmadığı halde, hâzineden çaldığı para larla bugün Karun kadar mala sahip olduğunu, birçok Türk ve Moğol köleler edindiğini, kölelerinin bile servet ve sâman sahibi olduğunu uzun uzadıya anlattı. Sultan Olcaytu bu durumlara üzülerek zavallı Re şid'in idam edilmesi için emir verdi. Fakat her ne sebebe dayanıyorsa, Alişah birçok rica ve yalvarmayla, vezirin idamı için yerilen emri geri aldıri. Reşid, durumun ağır lığını görerek hâzinenin paraşizlığını kapatmak üzere epeyce para verdi, Horasan’a/ Ebu Saîd'e çokça arma ğanlar gönderdi. Olcaytu, bunun üzerine Reşid ile Alişah’ın baba-oğul gibi iyi geçinmelerini ve birleşerek dev let işlerini düzene koymakla uğraşmalarını emretti. Fa kat, idamına emir verildikten sonra yaşh vezirin nüfuzu büsbütün kmlmıştı.^^'^^ îlhanhlar'ın bütün hüküm ve nüfuzu Taceddin Alişah'ta toplanmıştı. Olcaytu'nun ilk saltanat yıllarında Sadeddin gibi büyük veziri entrikalarına kurban etmek te hiç güçlük çekmeyen Reşidüddin, aym sultamn son za manlarında, o zamanki yalancılık arkadaşının ihtiraslanna kurban olmuştu. En sonra vezirlik makamına geti rilmiş olan Taceddin Alişah, o yüzjnlın yükselmek için
269
tek vasıtası olan iki jrüzlülük, yalan ve entrika işlerinde gerçekten olgunlaşmış, mevkilerini bu konudaki ustalık larına borçlu olan Sadeddin ile Reşüdiddin'i bile çok geri de bırak m ıştı/S u ltan Muhammed Olcaytu’nun ünlü tarihçisi Kâşânî, şu katisıyla bu gerçeği açık bir biçimde itiraf etmektedir: "Şahın tahtının hizmetinde güzellik yarattı Cihan Sultanı Muhammed'in temiz yaşantısı Vezirler artık akıllandı Çünkü başlarına vezirlerin tacı geçti."
Reşid, son uğradığı darbenin etkisi altında Olcaytu'nun son saltanat yıllarında sahneden hemen büsbü tün çekilmiş, hayatım kurtarmak için Emir Çoban'm hi mayesine sığınmıştı. Alişah, artık Sultan Olcaytu’nun gözünden bütünüyle düşmüş olan bu yaşlı rakibinin ken di isteğiyle inzivaya çekilmesi üzerine düşmanlığını da ha ileriye göstermek gereğini duymuş, indirdiği son dar beyle yetinmişti. Fakat yaşlı vezirin sinmesi geçiciydi. Sahneye atılmak, rakibine kesin vuruşu indirmek için uygun bir fırsat kolluyordu. İhtiraslı ve tecrübesiz Alişah'ın Moğol emirlerini rencide etti^ni görüyor. Sultan Olcaytu’dan sonra bir tehlikeye uğrayacağını biliyordu. Devlet işlerinde her gün biraz daha belirginleşen ihtilâllerin bir gün yine kendi tecrübesine sunulacağını ve o zaman rakibinden kolayca intikam alabileceğini dü şünüyordu. Reşid'in bu umudu çok geçmeden gerçekleş ti. Günün birinde Olcaj^u, sürekli bir ishale tutularak öl dü. İktidara geçen Ebu Saîd zamanında bütün nüfuz ve güç, Reşid'in hamisi Emir Çoban'a geçti. Bu yeni durum Taceddin Alişah için çok tehlikeliydi. Geçmiş dönemde entrikalarıyla en nüfuzlu vezirin idam fermanlarını çı karmakta büyük ustalıklar gösteren Alişah, aynı sonun
270
kendisi için de ortaya çıkabileceğini bildiğinden, gelece ğini tehdit eden bu rakipten kurtulmaktan başka bir şey düşünmüyordu. Reşid ise, yaşlılığın eski ateşli ihtiraslannı söndürmüş olmasından veya başka nedenler yüzün den, bu fırsattan yararlanmak istemedi. Hatta saltana tın değişmesi üzerine Alişah'ın nüfuzunun kırıldığını gö ren Ziyau'l-Mülk, Hoca Izzeddin Kûhedî ve Hoca Alaeddin Hindu, gibi bazı büyükler, Reşidüddin'e başvurarak izin verdiği takdirde Alişah'ı yok edebileceklerini söyle dikleri halde, Reşid bu konuda izin verici bir tutum içine girmemiş, büyük bir adam olan Alişah'a kıjonanın doğru olmayacağı düşüncesini belirtmiş, rakibinin hayatını kurtarmıştı. Fakat Reşid'in rakibi böyle düşünmüyordu. O, bir fırsat bulur bulmaz Reşid'e son ve öldürücü darbeyi in dirmek istiyordu. Alişah'ın yok edilmesi için Reşid'e baş vuran, fakat ondan yüz bulamayan Ziyau'l-Mülk ile ar kadaşları, bu kez Alişah'a yanaşarak Reşid aleyhinde kışkırtmalara başlamışlardı. Taceddin Alişah ise rakibi ni düşürmek için hiçbir fedâkârlıktan çekinmiyordu. Ni tekim bolca dağıttığı rüşvetler sayesinde emirleri Reşid aleyhine çevirmeyi başardı. Emir Çoban'ın ileri gelen adamlarından Ebubekir Ağa, uğraşa uğraşa Emir Çoban'ı Reşid aleyhine tahrik etmekte başanlı oldu. Sonuç ta yaşlı vezir Divan'dan alındı.**^* Fakat çok geçmeden tecrübeli vezirin Divan'da bu lunmasının gerekliliği anlaşıldı. İşler karışmaya başla dı. Emir Çoban, Reşid'i görevden aldığına pişman oldu. Kendisini tekrar iktidara getirmek için davet etmek zo runda kaldı. Fakat Reşidüddin, artık ihtiraslı mücadele lerden usanmıştı. Hayatının son yıllarını huzur ve sükûn içinde geçirmek, biraz da ahiret hayatı için hazır lıklarda bulunmak istiyordu. Emir Çoban'dan özür dile
271
di, fakat kabul ettiremedi. Emir Çoban, kendisinin çekil mesinden sonra artık divanın eski güzelliğinin kalmadı ğından söz ederek ısrar etti^^®^ ve durumu Sultan Ebu Sâid'e bildirerek kendisini yine vezirlik makamına getir teceği vaadinde bulundu. Sultan'dan izin ahncaya kadar evinde dinlenmesini rica etti. Alişah ve yandaşlan, Emir Çoban ile Reşid arasında geçenlerden ve yaşlı vezirin tekrar iktidar mevkiine geti rilmesi düşüncesinden haberdar olunca, bu kez gerçek ten dehşete düştüler. Çünkü Sultan Ebu Saîd, Emir Çobeun'ın sözünden çıkmıyordu. Şayed Reşid, Emir Çobanm koruyuculuğu altında iktidar mevkiine gelirse artık Ali şah ile adamları bütünüyle susturulmuş olacaktı. Böyle bir sona uğramamak için Reşid'in yokedilmesine karar verdiler. Aynı zamanda doktor olan Reşidüddin'in, Sul tan Olcaytu'ya ilâç yerine zehir vererek öldürdüğü konu sunda bir söylenti çıkardılar.^^'^^ Olcaytu'nun özel doktorunu da kandırarak bu oyunu öylesine mükemmel bir biçimde ortaya koydular ki, so nunda Sultan Ebu Saîd ile Emir Çoban bile böyle bir sui kastın gerçekleştiğine inandılar. İbn Hallikan'a "Zeylü'z-Zeyl" yazan o yüzyıl yazarlarından birinin, rivayete dayanarak verdiği bilgilere göre Emir Çoban, Reşidüddin’i Sultaniye şehrine çağırarak sorguya çekti. Reşid yine rivayet edenin ifadesine göre- yoksul bir Yahudi ak tar ve doktoruyken, Sultan Gazan'la kardeşi Olcaytu’nun teveccühleri sayesinde devletin yüksek mertebe lerine ulaştığmı, bütün maliye ve yönetim işlerinin ken disine verildiğini ve bu yüzden pek çok mülkler, değerli taşlar, sonsuz servet ve zenginlikler kazandığını; dolayı sıyla böyle bir cinayete cesaret etmesinin mümkün ola mayacağını ileri Sürdü. Böyle bir suçlamanm, düşmanla rının oyunundan başka bir şey olamayacağını savundu.
272
Bunun üzerine Olcaytu nun doktoru Celâleddin Harran çagınldı. Celâleddin, Sultan'ın ölümü konusunda kendi sine sorulan soruya karşılık olarak şöyle dedi: "Sultan Olcaytu, kusmayla karışık çok şiddetli mide rahatsızlı ğından muzdarip olduğundan beni çağırmıştı. Gittim. Sultan sürekli bir ishale yakalanmıştı. Aynı zamanda devamlı olarak kusuyordu. Öteki dortorlan da çağırarak Reşidüddin’in başkanlığı altında bir konsültasyon yap tık. Hepimiz mide ve bağırsaklan güçlendirecek kabızlık ilâçlar verilmesini önerdik. Yalnız Reşidüddin, Sultan'ın mide dolgunluğuna yakalandığından söz ederek, önce midenin temizlenmesi gerektiğini ve dolayısıyla müshil verilmesi görüşünü savundu. Bunun üzerine Reşid'in gö rüşü doğrultusunda Sultan'a müshil verildi. Bunun ar kasından yetmiş kez ishal meydana gelerek Sultan'ın ölümüyle sonuçlandı." Celâleddin Harran'ın hiçbir kötü niyet göstermeyen bu ifadesine dayanarak, zavallı Reşid'in idam edilmesi ne karar verildi. Cesedi parça parça doğranarak her par çası llhanlılann hükümran oldukları topraklann bir kö şesine gönderildi.^'®^ Başı da Tebriz’e götürüldü. Bu baş, orada: "Allah'ın kelâmım değiştiren Yahudinin kafasadır. Allah’ın lâneti üzerine olsun!.." diye bağınlarak so kaklarda dolaştınldı.^^®^ Reşid’in ölüm faciası Hicrî 718 (M. 13 Eylül 1318) yı lına rastlar.^'^’ Kendisiyle birlikte oğlu İbrahim de öldü rülmüştü.*'®^ Reşidüddin’in, Sultan Muhammed Harbende Olcaytu'yu*^®^ zehirlemiş olduğu rivayeti inandırıcılıktan uzaktır. Gerçi Olcaytu’nun son saltanat yıllarında olduk ça zeki ve şeytanca bir vezir olan Taceddin Alişah Sul tan’ın yanında büyük bir bir nüfuz kazanmış ve devlet gelirlerinin dörtte birini kendine ayırmış, Reşid'in nüfuz
273
ve gelirlerini hiçe indirmiş olduğu düşünülürse, yaşlı ve zirin eski yerini kazanmak için Olcaytu'nun ölümünü is temesi ihtimali akla gelebilir. Reşid’in dostu ve koru3aıcusu olan Emir Çoban ve Emir Tokmak'ın, salatanat veliahtı Ebu Saîd yanında çok fazla nüfuz sahibi olmalan da bu ihtimali destekleye bilir. Fakat bu ihtimaller, Reşid'in, hastalığından yarar lanarak Olcaytu'jru zehirlemiş olduğunu kabul ettirecek kadar güçlü değildir. Reşid gibi zeki ve tecrübeli bir vezirin, gerek doktor lar arasında ve gerekse vezirler ve emirler arasında bir çok düşmanlarının bulunduğunu bilip dururken böyle tehlikeli bir girişime cesaret etmesi çok uzak bir ihtimal dir. Aslında biraz önceki dipnotta görüldüğü üzere Ibn Hallikan'ın Zeylü'l-Zeyl'inde bu olayı aktaran yazarın "ona bu suçlama dayandırıldı" ifadesiyle söze başlaması da, bu rivayetin kendisine göre de pek güçlü olmadığını anlatmaktadır. Bu zat olayın doğruluğuna inansaydı, ri vayeti başkasına dayandırmaz, sorumluluğu kendi üze rine alır ve o şekilde aktarırdı. Bu zehir meselesini önem le kaydeden sonraki tarihçilerin, ilk haber verenin bile doğruluğunda tereddüt ettiği böyle bir rivayete dayan maları gariptir. Halbuki Olcaytu ve Reşid'in ölüm tarih lerine çok yakın bir zamanda yaşamış olan iki büyük ta rihçi, yani Makrîzî ile Ebu'l-Mehâsin Tannverdî zehir konusundan hiç söz etmemişlerdir. Câmiu't-Tevârih'e zeyl yazan yazar ise Reşid'e karşı yapılan bu suçlamayı şiddetle reddetmekte ve bunun Taceddin Alişah’ın onu etkisiz bırakmak için uydurduğu müthiş bir iftira oldu ğunu savunmaktadır. Taceddin Alişah'ın hile ve iftirada ne kadar usta bir adam olduğuna, ölümüne kadar tam bir bağımsızlıkla vezirlik makamını işgal etmesinden, Sadeddin ve Reşi-
274
düddin gibi iki büyük ve nüfuzlu vezirin sonuna uğrama masından daha büyük delil olamaz. Zehir konusu bir iftiradan ibaret olduğuna göre, Reşidüddin'in suçlanma nedeni olarak geriye, öteki doktor ların görüşleri hilâfına Olcaytu'ya müshil vermesi keyfi yeti kalıyor. Halbuki o zamanın tıp anlayışına göre bu yüzden Reşid'i suçlamak doğru değildi. Çünkü Olcaytu'nun özel doktoru Celâleddin Harran, Emir Çoban ta rafından sorguya çekildiği zaman Sultan'm güçlü bir ko leraya tutulmuş olduğunu söylemişti. O dönemin tıp ki tapları kolerayı ağnnm fesat ve çokluğundan doğan kus ma ve mide bozulması hastalığı^^®^ olarak tanımlarlar ve tedavisi için de midenin boşalmasını ve perhiz yapılma sını tavsiye ederler.^^^' Bu nedenle Reşidüddin'in müshil vermesi, o zamanki tıbbın önerisine uygundu. Ne çare ki, Alişah'ın iftirasına inanan Emir Çoban, konuyu usta ve tarafsız doktorlardan öğrenmeye gerek görmemiş, hatta kendisinin de daha sonra aynı akıbete uğrayacağını hatı rına bile getirmemiş, bir sanı, daha doğrusu asılsız bir if tira üzerine yaşlı dostunu çok feci bir biçimde idam ettir miştir. Reşidüddin'e bir de Yahudilik suçlaması yapıldığmı görmüştük. Bunun da Sadeddin ve Alişah gibi Reşıd'in tehlikeli düşmanlan tarafından uydurulduğu şüphesiz dir. Bir yandan bû suçlama, diğer yandan Reşıd'in büyük entrikalarında Yahudileri veya Yahudi dönmelerini kul lanması ve Yahudilikle ilgili hükümler konusunda tam bir bilgisinin bulunması, bazı tarihçilerde indî olarak Yahudi asıllı olduğu yargısını doğurmuştur Reşid'in Olcaytu'yu zehirlediği hakkındaki rivayet gibi, Yahudi asıllı olduğu iddiası da ilk kez es-Sikâyî zeylinde yazılmış ve daha sonra gelen tarihçiler, olayın doğruluğunu araştırma gereği duymaksızın bunu bir 275
gerçekmiş gibi kabul ederek eserlerine almışlardır. Daha önce söylediğimiz gibi, Reşidüddin'e Yahudilik isnadının kaynağı îbn Hallikan’a"Zeylü’z-Zeyr’ yazan yazar tarafından, güya Reşid'in Emir Çoban'ın sorgula ması sırasında söylemiş olduğu rivayet edilen "ben dok torluk ve attarlıkla uj,Taşan yoksul bir Yahudiydim" söz leridir. Yine aynı yazar, Reşid idam edildikten sonra, ba şının bir mızrağa geçirilerek "işte Allah'ın kelâmım de ğiştiren Yahudi başıî.." diye Tebriz sokaklannda dolaştı rılmış olduğunu da belirtmektedir. Bu ikinci rivayetin doğruluğuna ihtimal verilemez. Reşid'in düşmanlannm, bu yaşh ve ünlü vezirin ölümün den dolayı genel üzüntüyü ortadan kaldırmak ve kendi sini dinsizlikle suçlanan birisi olarak göstermek için böy le bir yola başvurmuş olmaları çok muhtemeldir. Fakat Yahudi asıllı olduğunu doğrudan doğruya Reşid'in itira fına dayandıran birinci iddianın uydurma olduğu kesin dir. Aslında bunu aktaran yazar da, bu rivayetin doğru luğu konusundaki sorumluluğu üzerine almamış, aksine başkalarına dayandırmıştır. Bu rivayet doğru olsaydı, o yüzyılda yaşamış olan Makiizî ve Ebu'l-Mehâsin gibi ya zarların eserlerinde de buna ilişkin bir kayıt bulunabilir di. Halbuki Makrizî, bu Yahudilik konusuna ilişkin hiç bir şey yazmadığı gibi, Ebu'l-Mehâsin de es-Sülûk 11magrifet-i Düveli 1-Mülûk ve el-Menhel es-Sâfî adlı eserlerinde, Reşid'den söz ettiği halde bu isnada doku nan hiçbir kelime yazmamıştır. Anlaşıldığına göre Yahudilik suçlaması, Reşid'in ilk siyasî düşmanı olan vezir Sadeddin tarafından çıkarıl mış, daha sonra Alişahla tarihçi Kâşânî bu söylentinin yayılmasına çalışmış, herkesi bunun bir gerçek olduğu na inandırmaya gayret etmişlerdir. Çünkü Reşid'in ne eserinde, ne de özel ve genel hayatında Müslümanhğın-
276
dan şüphe ettirecek hiçbir şey görülmemektedir. Gariptir ki, bu uydurma isnat daha sonra revaç bul muş, Devletşah'm rivayetine göre, Timur'un oğlu Miranşah, Reşid'in vücud parçalannm gömülü olduğu kabri -ki Tebriz'de kendi adma nisbetle Reşidiye denilen yerdey di- açtırarak kemiklerini Yahudi mezarlığına naklettir-
miştir!../^®^ Reşid, bir doktor ve tarihçi olarak iUm dünyasında ne kadar iyi bir ad bırakmışsa, İran'ı 17 yıl büyük bir usta lıkla idare etmek suretiyle de Doğu vezirleri arasında büjoik bir ün kazanmıştır Reşid'e bir vezir olması bakımından isnat edilecek tek kusur, ilim ve erdemine rağmen, büyük bir faaliyetle çağında çok revaçta olan menfur entrikalara karışması, diğer iki arkadaşı Sadeddin ve Alişah gibi, para ve servet toplamaya çok fazla istekli olmasıdır. Bu kusuru, çağın gerekleriyle tevil etmek mümkün görünürse de, Reşid gi bi bir tarih bilgininin bu kirli girdaplara sapması hiçbir biçimde takdir edilecek bir davranış sayılamaz. Nitekim bu iki kusur, felâketine neden olmuştur. İlhanlılann bu üç ünlü veziri ceplerini doldurmak, görevlerinin sağladığından daha fazlasını elde etmek, emri altındaki görevlilerden kendilerine başvurmak zo runda kalanlardan mümkün olduğu kadar çok rüşvet al mak peşinde koşmuş, huzur ve sükûn bilmeyen bir kavga ve heyecan hayatı içinde yaşamış, birbirlerinin yok edil mesi için akla-hayale gelmeyen entrikalar çevirmekle zaman geçirmiş, kısaca para yığmak hırsıyla hayatlarım zehirlemiş, huzur ve sükûnlarını bu hırsa feda etmiş, İran tarihinde rüşvet, ve hırsızhğın çok kötü örneklerini göstermişlerdir. Sadeddin hakkında uygulanan mallannm devlet ta rafından zabtedilmesi, Reşidüddin'in bıraktığı mallar 277
hakkında da uygulanmıştır. Gerek Reşid'in ve gerekse ona bağlı olanların mal ve eşyaları tümden yağma edildi. Üzüntüyle söylemek gerekir ki, bu yağma sırasında Reşidüddin'in, o çağın bir sanat anıtı olarak Tebriz'de yap tırdığı Rub-u Reşidî de tamamen yıkılmış, o şirin ve sa natlı binalar, zengin ve değerli kütüphaneler bütünüyle yağma ve tahrip edilmiş, hatta Reşid'in vakıfları bile geri alınmıştır. Câmiu't-Tevârih'i ile en büyük tarihçiler arasına giren Reşidüddin, tıb tarihinde de adını yaşatacak önem li eserler yazmıştır. Lucien Leclerc, Kopenhag Kütüpha nesinde XXXVI nurnarayla kayıtlı olan ve Reşid'in Argun Han’ın emriyle yazmış olduğu gıdaların fayda ve za rarlarından, içecek ve giyeceklerden söz eden tıbbî bir eserinin bulunduğunu haber vermektedir.'^®' Reşid’in tıp konusundaki bu eserinden başka bir de el-M ecm ûatü'r-Reşîdiye adı altında dört kitaptan olu şan büyük bir eseri daha vardır. Bunlardan el-Tevzîhât adındaki kitapta inançlara dair olan Kur’an ayetleriyle Hadîs-i Şerifler çeşitli bakış açılarından açıklanmış ve tefsir edilmiştir. Miftâhü't-Tefâsîr, adındaki ikinci ki tapta ise, hayret verici bir vukuf ve kültürle Kur’an’ın, Arap edebiyatının şaheseri olduğunun isbatına çalışmış tır. es-Sultâniye adındaki üçüncü kitapta Reşidüddin, önemli birçok problemi incelemiş, özellikle kelâm ilmi konularıyla uğraşmıştır. Mecmuanın Letâifü'l-Hakayık adındaki dördüncü kitabı da kelâm ilminden söz et mektedir. el-M ecm ûatü'r-Reşîdiye’nin bir nüshası Fransa Milli Kütüphanesindedir ve Arapça eserler katalogunu 2324 üncü numarasında kayıtlıdır. İstanbul’da Nuruo v maniye Kütüphanesinde de Mecmua-i Reşid'in bir nü; hası vardır.'**’
278
Câmiu’t-Tevârih: Reşidüddin adının en büyük tarihçiler arasında sayıl masını sağlayan Câmiü't-Tevârih, İslam dünyasında Türk tarihine ilişkin ysızılmış olan eserlerin en önemlisi dir. Câmiü't-Tevârih, iki büyük ciltten oluşmaktadır. Yazar, eserine bir üçüncü cilt daha ekleyeceğinden söz etmişse de, bu düşüncesini gerçekleştirememiş olduğu anlaşılıyor. Birinci cilt, ilk bölümü Türk ve Moğol kabilelerin den, ikinci bölümü de başlangıcından itibaren Gazan Han'ın ölümüne kadar kısaca Moğollar tarihinden söz eder. İkinci cilde gelince, bunun da tıpkı birinci cilt gibi, başlıca iki bölüm olarak düzenlenmesinin düşünüldüğü anlaşılıyor. Fakat, bu cildin Olcaytu Sultan dönemi tari hini içermesi gereken ikinci bölümü, üçüncü cildin kade rine uğramış, yani yazılamamıştır. İkinci cildin birinci bölümü ise. Doğuda izlenen me toda uygun olarak, yaratılıştan Hicret'in 700 (M. 1300) üncü yılına kadar meydana gelmiş olan dünya olaylannı içerecek şekilde düzenlenmiş bir tür genel tarihtir. Reşidüddin’in çok önemli tarihî belgelerden sayılan bu eserinin birinci cildi Târîh-i M übarek Gazânî adı altında yazılmış, ikinci cildin yazılmasından sonra kita bın tümüne Câmiü't-Tevârih adı verilmiştir. Birinci cilt, Sultan Gazan'ın emriyle ve onun döne minde yazılmıştır. Türk ve Moğol kabileleriyle Gazan Han dönemi sonuna kadar Cengiz Oğullan tarihini içe ren bu önemli cilt, özellikle, İlhanhlar hâzinesinde sakla nan "Altan Debter", yani Altın Kitap'a dayanılarak yazıl mıştır. Eski Türk kabilelerinin adlarını içeren Altan Debter Farsçaya çevirtilerek Reşid'in notlarına esas ol muştur. Gazan Han, kendi adım taşıyacak olan bu eserin mü
279
kemmel bir kitap olmasını sağlamak için, llhanlılar'ın evrak hâzinesinde saklı olan bütün belgeleri Reşid'in faydalanması için ortaya koyduğu gibi, ülkesinde bulu nan Çinli, Hintli, Uygur, Kıpçak ve diğer milletlere men sup olan bilginleri de yanında görevlendirmiştir. Büyük Kaan Kubilay Han'ın îran sarayındaki elçisi Poulad'Tcheng-Siang da bunlar arasında bulunuyordu. Ordu Başkumandanlığıyla büyük Noyan ünvanını taşı yan Poulad Tcheng-Siang, eski Türk destanım, Türk ve Moğol uluslarıyla boylarının adlannı, taksimat ve kuru luşlarını herkesten daha iyi bildiği için, Reşidüddin bu zatın geniş bilgisinden çok yararlanmıştır. Reşidüddin, îlhanhlar Evrak Hâzinesindeki belge lerle Poulad Tcheng-Siang ve diğer bilginlerin rivayetle rini büyük bir ustalıkla inceleyip birbiriyle karşılaştır dıktan sonra, anlatımındaki akıcılıkla ünlü olan Câmiu't-Tevârih’in birinci cildini, yani Târih-i M übarek Gazanî'yi yazmıştır. Gazan Han'ın asıl amacı, eski Türk v« Moğol desta nından, şehnâme biçiminde manzum bir destan yazdır maktı. Reşid'in bu eseri bu destana zemin olmak üzere düzenleniyordu. Destanın nazmı da meşhur Şemseddin Kâşânî’ye ısmarlanmıştı. Şemseddin Kâşânî, Şems-i Şehnâme adı altında bu destanı yazmışsa da, eseri FiTdevsî'nin Şehnâme'si yanında çok sönük kalmış-
tır.^27)
Târih-i M übarek Gazânî, Câmiu't-Tevârih’in en önemli bölümüdür. Gazan Han, Hicrî 700 yılında Reşid'i bu eserin yazılmasıyla görevlendirmişti. Ebu Süleyman Benâkıtî'nin rivayetine göre Reşid, Poula^ Tcheng-Siang'dan başka, o sırada îlhanh başkentinde bulunan Litatzeu (Li-ta-çu) ve Yuk-soun adında tıp, astronomi ve ta rih alanında büyük bilgin olan iki kişinin yardımlanyla
280
Çin kaynaklanndan da yararlanmıştır. Aslında Moğol1ar, bir yandan Çin ve diğer yandan İran'da saltanat kurduklanndan beri, İran'la Çin arasında ilmî ilişkiler baş lamış, Çin’den İran'a birçok alim gelmişti. Hülâgu zama nında Zîc-i İlhanî'yi yazan Nasireddin Tusî bile, bu şe kilde İran'a gelen Tou-mi-tzen (Tu-mi-çu) adında Çin'li bir bilginden pek çok yararlanmış, astrolojinin kurallanna ilişkin birçok şeyler öğrenmişti.*^®^ İşte Reşidüddin, gerek bu iki Çinlinin ve gerekse Poulad Tcheng-Siang ile Uygur bilginlerinin yardımıyla Hicrî 703 (M. 1303) yılı Şevvalinde eserini tamamlamayı başardı. Târih-i M übarek Gazanî adını verdiği bu ese rini henüz temize çekmeden Gazan Han öldüğü için (11 Şevval 703 / 17 Mayıs 1304), zorunlu olarak ertesi yıl, ha lefi Olcaytu'ya takdim etmek durumunda kaldı (H. 704/ M. 1304). Kitabın önem ve değerini hakkıyla takdir eden 01caytu, vezirine birçok iltifatlarda bulundu. Fakat, eserin kendi adına ithaf edilmesini kabul etmedi. Kitabın Târih-i M übarek Gazânî adını taşımasını ve kendi adına da aynca bir genel tarih yazılmasını emretti, işte Olcaytu'nun bu emri üzerine Reşidüddin, Câmiü'tTevârih'in ikinci cildim yazmıştır. Câmiü't-Tevârih'in ikinci cildi, birincisi kadar önemli değildir. Yazar bu ciltte, o zamana kadar Islâm dünyasında yazılmış olan genel tarihleri özetlemiş, özel likle Taberî’nin Târihu'l-Umem ve'l-Mülûk'u ile Ibn el-Esîr'in el-Kâmil'inden, Râvendî'nin Râhatü’sSudûr adındaki Selçuklular tarihinden çok yararlan mıştır. Bu cildin en önemli kısımlan, Hind ve Çin tarihle riyle Ismailiye fırkasından söz eden sajfalandır. O yüzyıl tarihçilerinden Ebu'l-Kâsım Muhammed bin Ali el-JCâşânî bü cildin yazılmasında Reşidüddin'e
281
yardım ettiğini, bazı eserlerinde ima etmektedir. Reşidüddin, Câmiü't-Tevârih'de bu konuyu itiraf etmiyor sa da Hicrî 704 (M. 1304) yılında görevlendirildiği bu işi; vezirlik meşguliyetleri arasında; iki yıl kadar az bir süre içinde tamamlamış olması ICâşânî’ye hak verdirebilir/^®* Reşidüddin, Câmiü't-Tevârih’i Sultan Olcaytu'ya sunduğu zaman armağan olarak kendisine elli tümen değerinde mal ve emlâk ile toprak verilmişti/^®* Schefer'in hesabına göre, elli tümen o zamanın parasına göre bir milyon dinar demektir. Bununla birlikte Reşidüddin Doğu'da hiçbir yazann alamadığı bu önemli meblağın büyük bölümünü yine eserinin temize çekilmesi, ciltlen mesi ve istinsahına harcamıştır. Taberî ve İbn Esîr gibi büyük tarihçilerin eserlerinin daha sonra nasıl parçalandıklarını ve ne derecede tahrif edildiklerini gören Reşidüddin, kendi eserlerini böyle bir sondan kurtarmak için büyük harcamalar yapmış, Teb riz'de kurduğu Rub-ı Reşîdî'ye bir de kütüphane ekle mişti. Reşid, tarih konusundaki eserlerini Câmiü'tTevârih, diğer eserlerini de el-M ecm ûatü'r-Reşîdî adı altında iki büi^ük ciltte toplayarak Rub-ı Reşidî'deki kü tüphanesine koymuş, istinsah ve çoğaltılmalan içinde birçok mallar vakfetmişti.^^** Vakfiyeye göre, isteyen herkes Rub-ı Reşîdî Kütüp hanesine başvurarak kitapları inceleyecek ve istinsah edebilecekti. Fakat kitapların asıllan bu kütüphaneden çıkanlamayacaktı. Reşid, kitaplannın istinsah ve çoğal tılması için birçok vakıflar ayırmış olduğu gibi, ciltlen meleri ve tezhiplenmelerine harcanmak üzere aynca ge lirler ayırmıştı. Kitapların yanlış istinsah edilmelerinin önüne geçmek için, istinsah edenlerin bilgin ve edebiyat çılardan olmaları vakıfhâmede belirtilmişti. Bu kimseler
282
yılda ikişer nüsha istinsah ederek İslâm ülkelerindeki kütüphanelere göndereceklerdi. Üzülerek söylemek gerekir ki, Reşid'in böylesine bir özenle kütüphanesine ayırdığı vakıflar, Ebu Said Baha dır Han'ın emriyle öldürülmesi ve Rub-ı Reşîdî’nin harap edilmesi sırasında kaldırılarak gasbedilmiştir. Hatta bu sırada el-M ecm ûatü'r-Reşîdiye ile Câmiü't-Tevârih nüshalarının çoğu da yok olmuştur. Rieu tarafından verilen bilgilere göre Britisch Museum Kütüphanesinde Câmiu't-Tevârih’in iki nüshası bulunmaktadır. Bunlardan 7628 numarada kayıtlı olan nüsha Timur'un oğlu Şahruh Bahadır zamanında ve BaysungurMirza'nın ölümünden (H. 837/M . 1433)biraz önce yazılmıştır, 728 yapraktan meydana gelmiş olan bu eserin birinci cildinin başındaki besmele Baysungurun yazısıdır. Aynı kütüphanede 16688 numarada kayıtlı olan ikinci nüsha ise Reşid Havânî lakabıyla anılan Muhammed bin Hamza adındaki birisi tarafından istinsah edilmiştir. Bazı delillerden, müstensihin Reşid dönemi kişilerinden olduğu anlaşılıyor. Câmiü't-Tevârih'in birinci cildinin birinci bölümü Rus bilginlerinden Benzin tarafından Rusya'da basıl mış, ikinci bölümün Cengiz Han dönemi sonuna kadar olan bölümleri de Quatremere'in çabalarıyla yayınlan mıştır. Daha sonra Schefer, diğer bölümlerinin yayınlan masına girişmiş ve birinci cildin ikinci kısmının Oktay Kaan döneminden sonraki bölümlerini basmıştır. İslâm kavimlerinden Türklerin birinci ve ikinci çağı için en zengin bir kaynak olan birinci cildin -parça parça da olsa- basılmış olması, tarihî araştırmalar açısından şükrana değerdir. Havard'ın M oğollar Tarihi adlı ese rinde derin bir vukufla ispatlandığı gibi, Reşîdüddin, bu eserinde Türk oldukları kesin olan bazı kabileleri Mogol-
283
lardan göstennek gibi bazı yanlışlara düşmüş, Moğol hanlanna yaranmak hevesiyle» eski Türk geleneklerini Moğollara maletmeye çalışmıştır. Bu yanlışlardan kaçınılırsa, Reşidüddin'in eseri îslâm öncesi Türk tarihi için en değerli ve en önemli bir belgedir. Gâmiü’tTevârih'in Türkçeye çevirisi millî kütüphanemizde de rin bir boşluğu dolduracaktır.
Câmiü't-Tevârih Zeyli; Timurlular, Cengiz oğullan saltanatını Ebu Said Ba hadır Han’la birlikte çökmüş kabul ettiklerinden, Reşidüddin'in, Cengiz Hanedanının özellikle Iran bölümü ta rihini içeren eserinin tamamlanmasına çok büyük bir önem vermişlerdir. Câmiü't-Tevârih, Gazan Han'ın saltanat dönemiyle son bulmuştu. îlhanlılar tarihinin tamamlanması için buna Olcaytu Harbende ile Ebu Saîd Bahadır dönemlerinin de eklenmesi gerekiyordu. îşte bıi düşünceye bağlı olarak Timur’un oğlu Şahruh zamanın da Câmiü't-Tevârih'e bir zeyl yazılmıştır. Zeylin yaza rının kim olduğu bilinmemektedir. Girişinde, Şahruh Mirza’nın emir ve uygun görmesiyle düzenlediği belirti liyorsa da^®^^ yazar kendi adını anmıyor. Bunun Şahruh’un tarihçi ve nedimlerinden Hâfız Ebru veya Şerafeddin Ali Yezdî'den birinin olması kuvvetle muhtemel dir. Câmiü’t-Tevârih Zeyli, Muhammed Harbende Ol caytu ile Ebu Saîd Bahadır dönemleri tarihini içermek tedir. Eserde bütünüyle Reşidüddin'in metod ve üslûbu izlenmiştir. Zeylin yazılmasında Ebu'l-Kâsım Abdullah el-Kâşânî'nin Târih-i Pâdişah-ı Said Olcaytu Sultan
284
adlı eseriyle diğer bazı kitaplann esas kabul edildiği an laşılıyor. Câmiü't*Tevârih Zeylinin bir nüshası Paris Millî Kütüphanesinde korunmakta ve Farsça yazma ki taplar kataloğunun 209. numarasında kayıtlı bulun maktadır. (Man. spupl. Persah 209, fol. 443). Diğer bir nüshası da İstanbul'da Ayasoiya Kütüpha nesinde bulunmaktadır. Güzel bir hatla yazılmış ve 3271. numarada kayıtlı olan bu eser, katalogda yanlış olarak Câmiü't-Tevârih-i R eşidî adıyla yazılmıştır. Eserin incelenmesinden anlaşılacağı üzere, bu küçük ha cimli kitap Reşid'in kaleminden çıkmamıştır. İhtimal ki girişinde Reşidüddin ve Câmiü’t-Tevârih adlarının anılmış olması katalogda bu yanlışa neden olmuştur. *
*
*
Câmiü't-Tevârih, daha yazıldığı yüzyılda lâyık ol duğu önem ve yeri kazanmış, gerek o yüzyılda, gerekse ondan sonra yazılan kitaplarda esas kabül edilmiştir. Daha Reşidüddin hayattayken Şemseddin Kâşânî, Câmiü't-Tevârih’in birinci cildini, yani Târih-i M übârek Gazanı admı taşıyan bölümünü Şehnâme tarzında nazmetmiş ve onbin bej^ kadar yazmıştır. Fa kat Şemseddin bu konuda, Zafernâm e sahibi Hamdul lah el-Müstevfî gibi Firdevsî'nin değerini yükseltmekten başka bir sey yapamamıştır. Şems-i Şehnâme, tarih açısından da Ravzatü's-Safâ ve Târih-i Güzîde'nin al tındadır. Blochet, bastırdığı Câm iü't-Tevârih’e giriş olarak yazdığı değerli eserinde Şahruh zamanında adı bilinmiyen bir yazarın Câmiü.'t-Tevârih'i özetleyerek Müntehab el-Tevârih adında bir eser meydana getirdiğini ha
285
ber veriyor. Bolchet'den öğrendiğimize göre Müntehab el-Tevârih'in bir nüshası Fransa Milli Kütüphanesinde ve 1651 numarada kajnthdır.
DİPNOTLAR; (1) Iranlı tarihçilerin çoğunluğu gibi Quatremfere de bu düşün cededir. Fakat Kâtip Çelebi, tarihçimizin Tebriz'de, Ebu'lGazi Bahadır Han ise Kazvin'de doğduğunu savunuyorlar. (2) Lucien Lerclerc, H istoire de la M edicine Arabe, c. 2, s. 133. (*) Tebriz ismi değişik birkaç şekilde de okunmuştur; Azerbeycan şivesiyle (harflerin yer değiştirmesi sonucu) Terbiz şek linde söylendiği gibi, başka kaynaklarda da Tevrez, Tevreş ve Tevrez biçimlerinde de geçmektedir. (Y.K.) (3)"Hâcegan Sadeddin ve Reşidüddin arasıda bir söz yanşı, çe kingenlik ve nefret oluşmuştu. Sadeddin, paşidahın huzu runda ona karşı çıktı, düşmanlık gösterdi ve inatçılık, kav gacılık, doğru ile yanlışı birbirine karıştırma ve sahtekar lıkla itham eden ölkeh hitaplarda bulundu; öyle ki sadakat düşmanbkla, yakınlık öfke ile ve muhabbet de çekişmeyle yer değiştirdi. Reşid ise yumuşakhk, olgunluk, iyimserlik, neticeye nza ve göz yumma göstererek şöyle dedi: Ey Sa deddin, bugüne kadar değersiz bir kulun vardı, Allah'a hamd olsun şimdi onu özgürlüğüne kavuşturdun... Bundan sonra Taceddin Alişah, eğitim ve öğretim hizmetine getiril di..." (Ebu'l Kasım Abdillahi'il Kâşânî, Olcaytu Tarihi). (4) ”Ve Hace Taceddin Alişah şöyle arzetti; Eğer padişahın yüce görüşleri arzu ederse, Sadeddin'in ve naiblerinin padişahın malından her gün ne kadar kaçırdıklanra gösterelim. Emir bujrurun, üç günlük mal girdisi ve kullanıma verme hazır lansın ve saygıdeğer zatınızın görüşlerine sunulsun. Padi
286
şah, bu işaretin etkisiyle enur verdi; O da, hepsi beyaz lira lar olan 20 TümenTik meblağı hazırladı ve verilen emir uya rınca ayrıntılı olarak ve net bir şekilde durumu bildirdi. Pa dişah olan biteni müşahade ettikten sonra çok şaşırdı ve hayretler içerisinde kaldı; şöyle dedi: Maliye sorumlulannın her üç günde bir benden bu kadar mal çaldıkları aydın lanmış oldu.. "Kapıma açgözlülük için can veren kişi, ismi büyük, kaderi ise buraya kadar..."
Sadeddin, ithama dayalı ve asılsız bu yargıyı gözardı etti; bu nun, İran bölgelerinin tamamının mutasarrıflardan geri alınacağına ve kimisinde muazzam hanlar, kimisinde bü yük emirler olan, tıpkı Rum diyan emiri Irençen gibi, kimi sinde de Reşidüddevle'nin sahip olduğu vakıf ve diğerleri gi bi kurumlar bulunan bu bölgelerin kendisine verileceğini, böylece her yıl yönetimin hâzinesine 500 Tümen katkı sağ layacağım delil teşkil ettiğini düşündü. Sultan, bir sene son ra öözkonusu meblağı kendisinden talep etti. Cevap olarak, bu miktan Iran bölgelerinin tasarrufunun kendisinde oldu ğunu bilmesi halinde sağlayabileceğim söyledi. Bu cevap tan padişahın hatın incindi ve Emir Tokr^ak, Taceddin Alişah ve Hezare Muhammed'in herbiri, Sade»Mn'in bu mebla ğı taahhüd ve kabul ettiğini tasdiklediler. Sultan ondan 500 Tümen mal istedi. O’nun ise bu kadar nakiti yoktu. Ne yapa cağını şaşırmıştı. Biraz duraladı ve bir vesile arayışına gir di... Büyük bir mutluluk içerisinde Bağdat'a ulaştı. Sah gü nü Saadeddin ve naiblerinin tutuklanması için emir verildi. Çarşamba günü ümera toplandı ve onlan yemin etmek suç lamasıyla muhakeme etti. Hallerinin inceleme ve araştınlmas] neticesinde mahkeme hiçbir günah ve ihanet tespit edemedi. Ama Sadeddin padişahın lutüfsuzluğunun kızgınlığımn ve öfkesinin belirtilerini müşahade ediyordu. Korku ya karşı sevinç ve müjde beklentisi içinde bulunuyor, kurtu luş yolu ve bir sığınak arıyordu. Hace Reşidüddevle'nin dostluğu ve ona iltica dışında bir sığınak göremiyordu. Onun biraz ilerisinde Sadeddin'e kriz geldi; daralıp ferahlı yor ve yüreğinde taşıdığı eziyet görme korkusundan dalka vukluk ve gösteriş yapıyordu... 711 yılının 10 Şevval Sah gü nü ikindi vaktinde vezir Sadeddin'i iki üç ifrit cellad ve ce
287
hennem zebanisinin ellerine verilmesi kararlaştınldı... Ve eşi bulunmaz veziri şehid ettiler, ondan sonra, Mübarekşah Savî, Zeynuddin Masterî, Celaleddin Taberî'nin oğlu Nasıruddin Yahya, güzel ahlâklı Davud Şah ve Kerimuddin gibi beş yakın hiçmetçisini de tek tek getirip şehit ettiler..." (Kâşânî, Olcaytu Tarihi) (5) "Sadeddin'in en büyük olumsuzluğu, beşer suretinde bir şeytan olan kansıran şekavetinden geliyordu. Uğursuz konuşmâlan ve davramşlan, Sadeddin'in güzel ve ahlâkla bezenmiş hayatını rüzgara savurdu, bedenini de çukura..." (Kâşânî, Olcaytu Tarihi) (3) "Sadeddin'in kansı, insanlann Reşid'in durumundan ha berdar olduğu bu fetret ve kanşıklık döneminde hayatına son vermek üzere Necibuddevle ile meşveret ettiği, ikisi bu maksatla biraraya gelip sırdaş olduklarında, üçüncüleri Şeyh Necdî, dördüncüsü ise doğru ile yanbşı birbirine kanştırmakla iştigal eden iblisti..." (Kâşânî, Olcaytu Tarihi) (7) "Hace Alişah bu üç şekilden her birini değerlendirdi ve mu vafakatim belirtti; Birincisi, tüm işlerin yürütümesi Divan’a yüklenmeliydi; böylece önceki yıllann muhasebe ile il gili sorunlarının cevaplan verilebilecekti. İkincisi, vezirlere ait önemli işlerin tamamı kendisine iade edilecekti; böylece sultanın yardımıyla güvenli bir konuma gelecek ve onun kontrolundan çıkacaktı. Üçüncüsü, korunmuş beldeleri ve bölgeleri iki kısma ayıracak ve her birinin başına kendisi ge çecekti." (E. Blochet, introduction â ITıistcire de Mongoles, p. 32, n.l) (8) Durum bu vaziyette iken Horasan'da bulunan cihan şehzadesi, Ebû Sa'îd'in yanından askerin maaşını istemek için mütemâdiyen geliyordu. Pâdişâh vezirlerden mal tedârik etmesini istedi. Hâce Reşidüddîn "eğer padişahın ül kesinde benim veya adamlarımdan birinin nişâmnı taşıyan bir berat olsaydı, malın hepsini benim karşılamam gerekir di" diyordu. Tâcüddîn ise benim vezirlik, pamuklu kumaş tan bir elbisem ve geçici bir bineğim var. Padişahın in'âmı olan vazife ve rütbeler dışında maaşın bir kısmını bile öde meye kadir değilim. Mâdem ki her ikimiz birbirimize yar dım ederek işleri yürütüyoruz; gelişler, menfaatler ve istifadeler eşittir, o halde nasıl olurda masraflar ve ihtiyaç-
288
1ar istenildiği zaman yardımcı ve ortak olmuyorsun." diyor du. Reşid"... berat ve nişanlarınla halkın malım tahsil etti ğin için" dedi. Vezirlerin aralannda cereyan eden bu durum padişahın kulağına ulaşanca, Reşid'e divan işlerine bakma sını emretti. Reşid cevap olarak "hem, bir vilâyette toplana cak bir malı bir âmil eliyle telef eden, cevap olarakta fazla yetkisi, tamahı olmadığını ve pamuklu elbisemden başka birşeyim yoktur diyen bir kişi ile nasıl işbirliği yapabilirim. Senin nâib ve yakınlann da önceki günlerde paramn bir kıs mını (ödemeye) kâdir değillerken, şimdi herbiri birer Karun'dur." dedi. Hâce Alişah: "Askerin (ihtiyacı olan) er zak ele geçen mallardan fazla; giren çıkandan az ve mahsü1ün azı ele geçmişse, benim suçum nedir? diye karşılık verdi. Padişah ülkenin vezirler arasında ikiye taksim edilmesini emretti. (Buna göre) Ab-ı Meyâne'den Pûl-Zençe kenarına kadar Irâk-ı Acem, Fars, Kirman, Şebankâre ve Horasan sı nırına kadar olan Büyük Lûr, Küçük Lûr Reşidüddevle'nin yönetimine, Tebriz, Diyarbakır, Diyâr-ı Rebi’a, Mûğân, Arran, Bağdat, Basra, Vâsıt, Hılle ve Küfe vezir Hâce Tacuddin Alişâh'ın yönetimine verildi. Ondan sonra her iki kısım birleşti ve her biri kendi hükmünü icrâ etti. Aynca Reşid'e yardımcı olarak Alâeddin Muhammed b. Imâdüddîn'i Horasan'a; Hâce Tâcuddin'e de îzzeddin Kuhedî'yi görev lendirdi... (Kaşanî, Olcaytu Tarihi). (9) Hâce Reşidüddîn İErraniye-Kalamış'ta adağındaki ağn yü zünden dört ay boyunca hasta kaldı. Pâdişâhın huzuruna gidip gelmesi mümkün olmuyordu. Şehzadenin yanından, askerler için mal talebinde bulunmak üzere devamlı elçiler geliyordu. Bu esnâda padişah ava gitti. Parayı ve üç yıllık hesâbı Emir Çoban'a havâle etti. O da nâibleri hesâba çekti. Ve üçyüz tümen açık çıktığı için onlan dâva etti. Nâibler bu durumdan korkup Hâce Alişâh'ı eğer bu bütçe açığı kapatıl mazsa iş işten geçer diye tedbir alınmasını istediler. Hâce Alişâh gece padişahın huzuruna çıkarak ağladı ve nâiblerden istenilen mal(para) kulunuzun maaşıdır. Nâibler onu hesab etmezler diye arzetti. Sabahleyin Emir Irençen(01caytu'nun kayınpederi idi) nâiblerden malı iste di. Pâdişâh "zavalh Alişâh hesabı kitabı bilmez, bu mallann hepsini göndermiş ve unutmuş, şimdi hatırlamıştır" dedi.
289
Irençen bu hâdiseyi Emir Çoban'a ulaştırdı. Emir Çoban de di ki: Yazıklar olsun Hülâgü Han ve Abaka Han zamanında eğer bir kimse padişaha bir söz arzetmek istediğinde, ilk ön ce bütün emirler izin vermeden mümkün olmazdı. Şimdi ise iş o dereceye vardı ki, bir emirle bile istişâre etmeden, gece yansı padişahla halvet hâlinde görüşülüyor, emirlerin gö rüşleri zâyi' ve boşuna oluyor... Emir sabahleyin müstevfî Alâeddin Muhammed'e şöyle diyor: "Eğer Tâceddin Alişah'ın üç yıllık nâib hesaplan bu minval üzere ise sizin yirmibeş yıllık hesâbınız nasıl olacak." (Kaşanî, 01ca3^u Tari hi). (10) Ondan sonra Hâce Alişâh şöyle dedi: "Reşid evde hasta nu marası yapıyor, Vezir Sa'deddin'e yaptığı gibi düşünce ve hilelerle rahatça bütün tuzak ve hilesini uygulamak için beni hizmetçilerle oyalamak istiyor, eğer yarhgın(yasanın) hükmü imzalamp yürürlüğe girerse, Hâce Tâceddin ilk ola rak Reşid'in büyük oğlu Celâleddin'e "Tuster şehrinden Gazan Han'ın kızı Olcay Sultana tahsis edilen üçyüz tü men tutanndaki mal senin adına yola çıkanimıştır." dedi. Celâleddin, eğer bu iş bana verilecek olursa, bir kısmı bile benim zimmetime geçerse günaha girerim diye yazıverdi. Hâce de ahlâkım n yüceliği ve asâleti sebebiyle onun üzeri ne gitmedi. Mahmudâbâd köyünden göç ettiklerinde Hâce Alişah hizmetindekilerle birlikte yenildi ve düşmanlar gâlib ve muzaffer oldu. Oradan bir fersah gidince durum tersine döndü, bukalemun dünyanın hali değişti. Tâbi’ du rumunda olan kendisine tâbi olunan, muktedî durumunda olan kendisine uyulan oldu. Pâdişâh toplanan mallardan dörtte birini Reşid'in götürdüğü kanaatina vardı. Bir diğer yönüyle, râyiç üzerinden ona aynlan para, Gazan vakıf mallanndan, Yezd Şehri mallarından, bir miktar Havâtin malından, Câmiü't-Tevârih caizesi olarak her yıl verilen 8 tümen, benim sorumluluğumda olan Bağdat ve Tebriz mahsûlünün üçte biri Reşid'e aittir. Zira o soyu sopu belli olmayan, nâiblikten, büyük çabalarla vezirliğe ulaştı. Çünkü babasının ve dedisinin siyah kölelere sahip olacak güç ve kudreti yoktu. Şu anda ikiyüz Türk ve Moğol kölesi var. Her biri bir tümen veya daha fazla maaşla ona hizmet veriyor. Beytimur’un sahip olduğu gibi onun da yüz Türk
290
kölesi var. Bütün bunlar, onun çalmış olduğu padişahın malıdır. Hâce Reşid'i cezalandırmak için ferman çıkarttı. Hâce Tâceddîn mürüvvet, cömertlik, babalık ve evlatlık sebe biyle onu affetti ve padişaha "yaşlanmıştır ve bu saraya Ergun (Han) zamanından beri hizmet etmiştir" diye arzetti. Padişah da onun idâmından vazgeçti. Reşid çare göreme yince kendini mal vermeye mecbur hissetti ve Horasan’a birçok hediyeler gönderdi. Pâdişâh, vezirlerin birbiriyle "sulh hayırlıdır" (emri mûcibince) baba oğul gibi iyi geçin melerini emretti... (Kaşanî, Olcaytu Tarihi). (11) Quatrem6re, Hülâgu Tarihi, s. 11, XXXIV. (12) Makâma ortak olmaları sebebiyle Hâce Reşîdüddîn ile Hâce Alişah arasında devamlı çatışma ve mücadele bulu nuyordu. Hâce Reşid bir yolunu bulup Emir Çobana olan ihlâsım kuvvetlendirip, yeniden makbul hizmetler yaptı ve bağlılığını yeniledi. Hâce Alişah, Emir Çoban’ın Sultan üzerindeki kuvvetli bir tasarruf ve nüfuzu olduğundan do layı, bu durumdan son derece korkuya kapıldı... Hâce Alişah gece gündüz Hâce Reşid'in derecesini düşürebile cek açığını ortaya koyma çarelerini anyor, fakat müyesser olamıyordu ve aralarındaki çatışma ve niza' artıyordu... Birgün Ziyâü'l-mülk, Hâce Reşidüddin'in yamna gidip şöy le dediler: "Eğer siz izin verirseniz biz Hâce Alişah ile mücâdele edelim ve onun tasarrufât ve hıyanetlerini açığa çıkaralım." Hâce Reşidüddin uzun bir müddet düşündük ten sonra onlara "büyük bir adamdır, ona kasdetmek uy gun değildir. Ben ona sizin nizâmzı alması için nasihat ede rim." dedi. Onlar Hâce'nin huzurundan ayrılıp birbirleriyle müşavere ederek "bize bu Hâce'den hayır yoktur (iş çık maz). Mümkündür ki ona söylediklerimizi Hâce Alişah'a söyler de, o da bize düşman olur" dediler ve Hâce Alişah ile ittifak ettiler. Hâce Alişah, Emirlerin nâiblerine, emirin Hâce Reşid'e olan düşüncesini değiştirsinler diye çok rüş vet verdi. Emir Çobanın beiş hizmetkârı olan Ebû Bekir Aga’yı, Hâce Reştdüddin'e kastı için hazırladı. Dcvamh ola rak Emir Çoban'ın yanında ondan şikâyet ediyordu. Nihâyet iddialar o dereceye ulaştı ki, Hâce Reşid'i divan dan azlettiler... (Camiu't*Tevârih Zeyli, Blochfet, Moğollar Tarihine Giriş).
291
(13) Emir Çoban'ın Reşid hakkındaki bu sitayişi abartmalı de ğildi. Çünkü Reşid'i idam eden Sultan Ebu Saîd bile 727 yı lında, onun oğlu Gıyaseddin Muhammed'i vezirlik maka mına davet ettiği zaman, babası Reşid’in vezirlik görevini bıraktığı günden başlayarak devleti gönlünün istediği gibi yönetebilen birisini bulamadığım şu sözleriyle itiraf etmek zorunda kalmıştır: "Babası divandan çıktığından beri hükümet işlerinin iyi gittiğini görmedim. Bu göreve getirilenlerin hepsini tecrü be ettim hiçbiri bu işe layık kimseler değildi." Reşid'i idam eden hükümdarın daha sonra ağzından çıkan bu acı itiraf ne kadar anlamlıdır! Babasının siyasî ustalığına ve edebî dirayetine varis olan Gıyaseddin Muhammed, çok geçmeden babasının Gazanla Olcaytu'nun ilk saltanat yıl larında kavuştuğu nüfuz ve gücü kazanmıştır. (14) Emir Çoban Hâce Reşidüddin'i çağırtıp şöyle dedi; Senin bu ülkedeki Varlığın, yemekteki tuz gibi gereklidir. Senin yokluğun devlet işlerini etkilemektedir, bu yüzden müm kün olduğu kadar çabuk orduy-ı hümâyûn'a katılmalısın. Hâce cevap olarak özür beyan ederek geçirdiği bu ömür bo yunca kendisinin vezârette elde ettiğini hiçbir vezirin elde etmediğini, halen de çocuklarının yetiştiğini ve her birinin bir makam ve mevkie sahip olduklarım; şimdi niyetinin ge ri kalan iki-üç günlük ömründe âhireti kazanmakla meşgûl olmak istediğini bildirdi. Emir Çoban o özrü kabul etmedi ve ısrarla gelmesini emretti. Hâce, Emir'in huzuruna gitti. Emir ona tazim gösterdi, saygı ve ihtirâm edilmesini em retti. (Devamla) şöyle dedi: Pâdişâhın huzurunda, divan iş lerinin onun elinden geldiği kadar hiçbirisinin yapamadı ğım, o aynhnca divaran düzeninin kalmadığım arzedeceğini, belirterek; Hâce'ye de sözünü huzurunda arzedip onur. (Reşid'in) adına nişan alana kadar beklemesini söyledi. Hâce Alişah ve divân ashabı bu durumdan haberdar olun ca, tekrar dehşete kapıldılar... Bu kez Hâce Reşîdüddin'in Sultan Olcaytu'ya ilâç yerine zehir verdiğini; Sultamn da bu yüzden öldüğünü ortaya attılar. (Cami'ut-Tevarih Zeyli, Blochet, Moğollar Tarihine Giriş).
(15) Quatremere, Mines de l'Orient. (16) Reş^'iüddin Ebul Fazıl tabib. Gazan Horbenda'nın veziri.
292
Bana nisbet edildiğimle göre Horbenda'ya zehir içirmişti. Yakalanıp sultanın şehrine getirildi ve Çoban'ın huzuruna çıkarıldı. Ona melild öldürdüğü söylendi.Ben attar, tabiblikle uğraşan hâlk arasında zayıf bir Yahudiydim, bunu na sıl yapabilirim, diyerek reddetti. Onun ve kardeşinin za manında ülkenin mutasamfi oldum. Benim iznim dışında hiçbir şey harcamıyordu. Onların zamanında çokça mal, emlak ve mücevherat topladım. Horbenda'mn tabibi Celalüddin b. Harran’ı çağırıp ona Horbenda'mn ölümüyle ilgili sorular sorup "sen öldürdün" dediler. O da şöyle dedi: "Me likin şiddetli bir ishali vardı, çok fazla miktarda da geğirip kusacakmış gibi oluyordu. Beni çağırarak durumu anlattı. Reşid'in de bulunduğu bir mecliste bütün tabibleı^ ona ka bız yapıcı, midesini ve bağırsaklarını güçlendirici ilaçlar verilmesini tavsiye etti. Reşid ise midesinde şişkinlik oldu ğunu ve kusması gerektiğini söyledi. Reşidin’in isteği üze rine kendisine mesir verildi, yetmiş meclis süresince ishalli olarak kaldı ve öldü." Reşid bu söylediklerini doğruladı. Ço ban Reşide "onu sen öldürdün" diyerek öldürülmesini em retti... Reşid'in başı Tebriz'e götürüldü ve teşhir edildi ve Allah’ın kelamım değiştiren Yahudi budur diye ilan edile rek azalan kesildi her yere uzuvlarından bir parça konul du. (17) D'Ohsson, Histoire des M ongols 1 .1, p. XLIV. (18) Lucien Leclerc, H istoire de la M edecine Arabe, t. 2, p, 134. (19) Iran tarihlerinde Sultan Muhammed Olcaytu; "Hazâbende" adıyla anılmaktaysa da, bu kelimenin "Har bende" kelimesinden bozulmuş olduğu şüphesizdir. Reşidüddin'in öldürülme faciasım tasvir eden tarihçinin Olcaytu'yu "Hârbenda" şeklinde yazması da bunu desteklemek tedir. Bu ismin Moğolca'da "üçüncü" anlamına gelen "Horbenda; khorbanda"nın aynısı olduğu görülüyor. Çin tarih çilerinin Olcaytu'nun adını "Ho-eul-pan-ta" şeklinde yazdıklanna bakılırsa, bunun Moğolca "üçüncü" anlamına ge len Horbenda’dan alınmış olduğuna ve "hudâbende"nin bu şeklin bozulmuşu olduğuna hükmetmek gerekir. Aslen Türk olan Ebu'l-Mehâsin'in en-N ücûm ez-Zâhire fî M ülûk el-M ısr ve'l-Kâhire adlı eserinde bu ismi "Hur-
293
ienba" biçiminde yazması da, "Hudâbende"nin îran tarih çileri tarafından bozulmuş bir şekil olduğunu destekle mektedir. (20) Doğudaki eski tıb kitaplannda "kolera" şöyle tammlamr: Bozuk ve fazla yemekten doğan kusma ve bağırsak bozul ması. (21) O tarihlerde Iran ve bütün Doğu Islâm dünyasında geçerli olan tıp kitaplannda kusma ve ishali doğuran hastalık, ya ni kolera hakkında şu önlemler tavsiye edilmiştir: "ishal, kötü ve yağlı yiyecekleri, çok ve düzensiz yemekten kaynaklanır, ishalin sebebi çok yemek olunca ilacı da bir gece-gündüz aç kalmak, az yemek, hafif ve mideyi güçlen direcek kuvvetli yiyecekler seçmek olacaktır." Tıbbın o zamanki bu tavsiyesine göre Reşid'i suçlamak için hiç bir neden yoktur. (22) Reşidüddin, entrika ve yalandaki ustalık ve melanetlerini takdir ettiği Yahudileri -ki Ilhanhlar sarayındaki menfur ve kanh facialann çoğunu bunlar hazırlamışlardır- daima bu gibi işlerde kullarar, hafiyelik ve diğer konul an bunlara havale ederdi. Bunun sonucu olarak Yahudilerle fazla ve gizli temaslan çok olurdu. Düşmanlan, Reşidüddin'in Ya hudilerle sıkı fıkı ilişkilerinden dolayı onun gizli din taşıdı ğı yolunda bir dedikodu çıkarmışlar, Yahudi olduğunu yay mışlardı. Reşid'in düşmanlan, bu dedikodulannı destekle mek için kamt olarak, onun Hz. Musa dini hakkındaki ge niş bilgisini gösteriyorlardı. Reşid'in dostu olmayan Kaşânî'nin anlattığına göre Reşid, Hicrî 705 (M. 1305) yılı Ramazanında Necibü'd-Devle gibi diğer birçok Yahudi doktorlanyla birlikte ihtida etmişti. O dönemin kargaşalık ve heyecanla dolu olan tarihinde korkunç roller ve menfur entrikalar çevirmiş olan Necibü'd-Devle'nin Islâm dinini kabulü, samimî bir ihtida değildi. Sarayın gözde doktoru olan bu adam yalan ve iftiralannı daha güvenli olarak ya pabilmek için adım değiştirme gereği duymuş ve görünüşte Müslüman olmuştu. Reşidüddin, Necibü'd-Devle ve arkadaşlannın ihtidalannda samimi olmadıklanm bildiği için Sultan Olcaytu’ya Musa dininin Yahudilerce bilinen hü kümleri hakkında aynntıh bilgiler vermiş, din değiştiren bir Yahudinin ihtidasında samimi olup olmadığını anla
294
mak için onlara yoğurtla pişirilmiş deve eti yedirilmesini önermişti. Çünkü Musa dininin hükümlerine göre deve eti mekruh olduğu gibi, bunu yoğurtla pişirmek de son derece yasaktı. Reşid'in bu ince hükümleri bulup çıkarması; daha sonra Yahudi olduğu söylentisini desteklemek için ileri sü rülmüştür. Aynca bu Necibü'd-Devle'nin intikam duygu sunu kamçılamış, bu desiseci Yahudinin de Reşid'in düş manlan arasına girmesine neden olmuştu. 705 senesi Ramazan'ında Necibüddevle'nin benî Israilden bir grup tabiple, yoğurtla pişirilmiş deve etinin yenmesi. Bu hikâyeyi arzetmekteld gâye şudur: Hâce Reşîdüddîn; "eğer padişah yahûdilerin Islâma girmelerinin samîmi olup ol madığını öğrenmek isterse, onlan deve eti ile pişirilmiş yo ğurtla imtihan etsin. Çünkü onların dininde et ve yoğurdu birlikte pişirmek haramdır ve deve eti onların ahkâmında mekrûh ve yasaktır." diye arzetti. (Onlan) bununla imti han ettiler. (Kâşânî, Olcaytu Tarihi). (23) Miranşah'ın bu münasebetsiz hareketi Reşid'in aslen Ya hudi olduğu hakkındaki rivayeti hiçbir şekilde güçlendiremez. Çünkü daha önce güzelliğiyle çok ünlü olan Miranşah, bu emri verdiği zaman aklî dengeye sahip değildi. Tarihçi lerin ifadesine göre Miranşah, Azerbeycan hakimliğinde bulunurken bir gün attan düşmüş ve bunun etkisiyle bilin cini kaybetmişti. Artık ne yaptığım bilemez bir duruma gelmişti. Anlaşıldığına göre, şuuru bozuk olan Miranşah, Kâşânî'nin Reşid hakkındaki Yahudilik suçlamasını birin den duymuş, bunun gerçek olduğunu sanarak ünlü vezirin büyük anısına karşı o hakareti yapmıştır. " demezler mi? Miranşah bir yandan Reşid'in mezanna karşı bu hakareti yaparken, diğer yandan da emirleri küçük düşürüyor, kansı Hanzâde Hatun'u dayak altında al kanlara boğuyordu. Miranşah'ın bu gibi delilikleri haddi aşmış olduğ'u için, Ti mur, Azerbeycan'a askeri bir hareket düzenlemek zorunda kalmış, kendisini azlederek yerine oğlu Ebubekir Mirza'yı geçirmişti. Yazık ki Timur, Miranşah'ın nedimlerinden Muhammed Kuhistanî, Kudbeddin Nârî ve Abdülmü'min gibi üç bulunmaz kültür adamım da, oğlunun delice hare ketlerinden sorumlu tutarak Kazvin sımnnda idam ettir miştir.
295
Miranşah b. Emir Timur Gürgân babasının zamanında Horasan'da yedi yıl padişahhk etti. Bundan sonra Emir Ti mur Horasan'ı Şahruh Sultana verdi. Tebriz, Azerbaycan ve mülhakatını Miranşah'a bağışladı. Miranşah birkaç yıl müstakil olarak Azerbaycan'da hükümet sürdü. Çok yakı şıklı, güzel huylu bir padişah idi. Şairler onun güzelliği hakkında şiirler söylemişlerdir: "Herkes senin ikinci Yusuf olduğunu söylüyor. Fakat ben sana dikkatli baktım, ondan daha güzel olduğunu gördüm."
Bir gün attan düştü ve dimağı sarsıldı. Tabibler ne kadar tedavi ettilerse de fayda vermedi. Ara sıra kendisine mal-i hülya gelir ve deliliği artardı. Külhan beyleriyle düşer kalkardı. Emirlere naiplere eziyet ederdi. Yanına kimseyi kabul et mezdi. Büyük adamlara hürmetsizlik gösterirdi. Reşidiyye’de medfun olan Hâce Reşid’in mezardan kemiklerinin pıkanlmasını ve yahudiler mezarlığına gömülmesini emret ti. Kans) olan Hanzâdeyi bağlattı, ona eza ve cefa etti. Hal buki Emir Timur'un bu kadına çok muhabbeti vardı. Hanzâde kocasından kaçtı, Semerkand'a kayınbabasının yanına gitti. Kanlı gömleğini ona gösterdi. Oğlunun kendi sine yaptıklarını anlattı. Bunun üzerine ağladı bir hafta kimse ile konuşmadı. Ordu hazırlayıp yediyüzdoksanbeş yıh Cemazıye'l-evvelinde Azerbaycan üzerine yürüdü. Azerbaycan üzerine yürümesinin sebebi bu idi. Miranşah’ın meclisinin nedimleri arasında şunlar meşhurdur. Mevlânâ Muhammed Kâhkî-i Kuhistanî. Bu zât birçok ilimlerle beraber heyete ve garip ilimlere vâkıf idi. Mevlânâ Kutbü'd-din Nâyî, Abdü'l-mümin-i Gûyende. Emir Timur, oğlunun bunlarla çok düşüp kalkması yüzünden deli oldu ğuna hükmederek bu her üçünün de Kazvin'de asılmalannı ferman etti. Mevlânâ Kuhistanî, Mevlânâ Üstad Kutb-ı Nâyî'ye asılacağı zaman: "Sen padişahın meclisinde bizim en ileri gelenlerimizden idin. Burada da öne düş bakahm" dedi. Mevlânâ Kutb: "Ey talihsiz mülhid, işi bu dereceye ge tirdiğin halde hâlâ lâtifeyi bırakmıyorsun" dedi. Mevlânâ Muhammed öldürüleceği vakit şu kıt'ayı söyledi; "Ey mülhid, işin sonu ve hayatının son devresidir, tster istemez gideceksin. Ihtiyann elinde değildir.
296
Mansur gibi darağactnın ayağına seni götürürler. Hiç korkma, mertçe sebat et. Bu dünya kimseye pâyidar değildir,"
Emir Umur, Miranşah’ın meclisinin nedimlerini böyle ceza landırdıktan sonra ild ay onun yüzünü görmedi. Azerbay can mülkünü onun oğlu Emir-zâde Ebu Böldr'e verdi ve ba basını ona havale etti. Artık saltanat bunun üzerinde ta karrür etti. Babasını o idare ederdi. Saltanatta babasının yalraz adı vardı. Bütün işler oğlunun elinde idi. Bir müddet böyle yaşadı. Nihayet sekizyüzdokuz yılında Kara Yusuf Türkmen'in eliyle öldürüldü. Emir-zâde Ebu Bekir Saha dır hoş bir tabiat sahibi yakışıklı, cesur, himmetli bir şehzâde idi. Kılıcının yedi men ağırhgında olduğunu söy lerler. Miranşah, Cürgân'ınkatlinden sonra Türm eni erin elinden kaçarak Kirman a ptti ve seldzyüzön yıhnda öldü rüldü. Yi'rmiiki yaşında idi. Miranşah Horasan’da dokuz ve Azerbaycan'da onbir yıl hüküm sürmüştür. (Devletşah Tezkiresi, c. 3, s. 395-397). (24) D'Ohsson, H istoire des Mongoles, t. 1, p. XLIV. (25) "Hace Reşid öldürüldüğünde halk herşeyi yağmaladı. Teb riz'deki "Rub-ı Reşidi" de tamamen yağmalandı. Daha son ra onun mal varlığına divana katmak üzere el koydular, vakfettiklerini de geri aldılar.." (Câmiu't-Tevârih Zeyli). (26) Lucien Leclerc, H istoire de la M edecine Arabe, t. 2, p. 134. (**) Reşidüddin’in burada sayılanlardan başka şu kitapların dan da söz etmek gerekir. 1- Tansuknâme-i Îlhanî der Pünûn-i U lûm -i Hitâî; Gazan zamanında Vangi-suku adındaki bir Çin'li bilginin eserinden çevirmiştir. Bu çeviri nin ilk bölümü Ayasofya (nr. 3596) da bulunmaktadır. Reşidüddin tarafından yazılan girişinde medeniyet tarihi açı sından önemli bilgiler bulunmaktadır. 2- Asâr u Ahyâ; Ta bii ve İktisadî ilimler konusundadır. Ölçüler, takvimler, je oloji, mimârî, ziraat, sulama şekilleri, kanallar, hayvancı lık, imar, yol, köprü yapımı, gemicilik, madencilik, ormancıbk, meyvecilik, bahçecilik, şeker, pamuk, keten, yün sa nayii, tahıllann yetiştirilmesi, silolar, kuş, an, balcılık gibi konular işlenmektedir. 3- K itâb-u Siyâset u T ed b îr-i Mülk-i Hıtâiyân: Hk cildi Türk ve Moğol tarihine, ikinci
297
cildi İslâm, Çin, Hind, İsrail ve Frenk tarihine aittir. Son ciltte Oğuzların destanı da yer almıştır. 4- Suver el-Ekalim: Coğrafyaya ilişkin bir eserdir. Günümüze kadar gel memiştir. 5- Şuab-i Pançgana: Arap, Türk, îsrailogullan, Frenk ve Çinlilerin egemen sülâlerinin şecerelerini gös teren bir kitaptır. 6- M ükâtebe-i Reşîdî: Çeşitli emirlere, oğullarına ve diğer memurlara devlet işleri konusunda yazdığı yazılarım içerir. Bu kitaplardan çoğu bölümler Batı dillerine ve Rusçaya çevrilmiştir. (Y.K.) (27) Şemseddin Kâşânî, Câmiu't-Tevârih'in nasıl yazıldığını Zafernâme'sinde şu şekilde anlatmaktadır: "Büyük, liatip ve savaşçı lakaplı Adil hükümdann önünde ağzını açtı Şahların tarihim bunun üzerinedir Ama nazm başkasının işidir. Hace Reşid Şah'a dedi ki, Ey iyi niyetli bilgin önder Mensurda önce Türklerin tarihi Herkes dinlesin doğru söyleyenden O konuşmaları biraraya topladı Onlardan Derce bir nazm çıkardı Hepsini birbirine ekledi ve derin derin düşündü. Başkalarının sözlerine eklemeyi Türkler'in uyanıkhğını ve bilginliğini Tarih bilen toplumdan öğren Poulad Tcheng-Siang ve Hace Reşid Oturdular birlikte, pîr ve mürid gibi Herşeyi anlattı mübarek emir Ve ondan yazdı bilgin vezir Her pîrin ve Türklerin önde gelenlerinin yakınlaşması Bu konuda kötü örnek Kendilerinden herşeyi aldı ve nakletti Onu bu akla kılavuz kabul etti Türkçe ve Farsça yazarlar Aynen iki Farsça gibiydiler Her biri bu işi gösterdiler Altın ve incilerini saçtılar iki üç yıl sürdürdüler aranmayı Bu söyleşi dışında kimseyle görüşmediler Bütün bir coşku ve cehd gösterdiler Böylece her mekanı bilgin yaptılar Nuh Peygamberden bu yana
298
Olan biteni dinledi Herkesin gidişatı hatınndaydı Okuyucunun gönlünü mutlu etti Türk ve Moğal tarihi İran'la ilgili kitaptan daha çok değildi Artık yardır ikbal şah ve vezir Böyle bir büronun eliyle kalbi yatkın Hiçbir zaman böyle bir kitap yazılmadı."
(Şemseddin Kaşanî, Şemş-i Şehname) (28) Onlarla (Çinliler) ilgili tarih kitaplanrun hiçbirinde bu di yar (İran) üzerine bir şey geçmemiş ve uzak mesafe nede niyle hakimleri ve bilginleri de buraya ulaşamamıştır. Pa dişahlar bu vilayetle ilgili olarak araştırma, inceleme eğili mi taşımamışlar ve bir grup hakim ve müneccimin Hülagu Han ile buraya geldiği zamana kadar bu böyle olmuştur. Bu cümleden olmak ürere Şeng-şeng adıyla bilinen Tu-miçu, Hülagu Han'ın emriyle arif Hace Nasıruddin Tusî'ye Zeyc-i Hhanî’den nücum ve tarihin kaidelerini öğretti. Son ra da İslam padişahı Gazan Han, mübarek Gazanhlar tari hini yazması ipin emir verdi. Vezir Hace Reşid; tıb, nücum ve tarih'ilimlerinde uzman olan, bazılanmn ise kitap telif ettikleri Hıtay hakimlerinden Li-ta-ça ve Yuk-soun'u ça ğırttı. Onlar, Hatay tarihi ve bu dönemlerin yıllannın sayı sı her ne kadar sonsuzsa da, bu bölge padişahlarının isim lerinin aynntıh olarak yeraldıgı, öykülerin asıllannın bu lunduğu, şu anda Hıtayhlar arasında şöhret kazanmış ve güvenilir yirmi kitap bulunduğunu ve üç muteber hakimin bu kitaplar üzerinde ittifak ettiğini söylediler. Birinin adı Fon-Hien-Kho-Shang'tır. Fon-Hien isim, Kho-Shang ise sıfattır. Thai-Kan-Tcheou şehrindedir. Diğerinin adı FeiHo-Kho-Chang'tır ve Kan Tcheou şehrindendir. Üçü de ta rihi eski kitaplardan seçerek çıkarmışlar, bütün hakimler ve bilginler de onlan tashih etmiş ve mukabelede bulun muşlardır... (Ebu Süleyman Benâkitî, Târih-i Benâkitî) Benakitî'nin sözünü ettiği bu tarih kitabımn Milâdî 1553 yılın da ölen Nah-Hien tarafından yazılan Tong-Kien-KangMo adındaki eser olması muhtemeldir. Gerçekte bu eser, Çün’de hüküm süren sülâlelerin bir tür isimler takvimi gibi bir şeydir. (29) Ebul-Kâsım Abdullah el-Kâşânî, Câmiu't-Tevârih'in 01-
299
caytu'ya sunulmasından söz ederken ”706 senesi Şevvali'nin Onuncu Cum'a günü Iranh vezir Hâce Reşidüddin, Câmiü't-Tevârih adlı eserini padişaha takdim etti." ifade siyle kitabın tamamlanma ve sunma tarihini açıkladığı gi bi, yazan bilinmeyen Câmiu't-Tevârih Zeylinde de "706 senesi Şevval’inin Onuncu Cum'a günü Hâce Reşîdüddin (Allah toprağım rahatlatsın) Câmiü't-Tevârih adlı Idtabım yüce padişahın görüşüne arzetti ve çok hüsn-i kabul gör dü. "denilerek Kâşânî'nin sözleri desteklenmektedir. (30) Asnnın biriciği Şeyhimiz Mahmud b. Ebu'l-Kasım elÎsfahanî Allah uzun ömür versin, bana anlattı ki, Reşidüddevle hoca Camiü't-Tevarih adını verdiği bir Idtap telif ede rek Sultan Hudabende'ye takdim etmişti. Ona Aristonun telif ettiği kitabı İskender'e takdim ettiğini ve ona bir mil yon dinar verdiğini söyleyerek sen İskender'den aşağı kal maya nza göstermezsin demişti. Reşid Hoca bu parayla üç katı miktannca emlak satın aldı ki, dediğine göre bu emlak hala evladı ve torunlanmn elinde bulunuyor." (31) "Rub'u Reşidi adı verilen Tebriz şehrinin yakımnda bulu nan Ebvabülberr'de hayatının sonlarına doğru inşa ettir diği büyük kubbede..." (Ebu'l-Fazi Reşidüddin, Mecmuatü’r-Reşîdiye) (32) Zeylin girişinde, kitabın yazıbş nedeni hakkında şu ifade görülmektedir "... geçmiştekilerin halindeki sevinç nedeniyle sürekli olarak hazretin hizmetinde tarih kitapları okuyorlardı. Ekserisi nin hazreti zikretmesi gibi, bu değerli kitaplar cümlesin den Camiu't-Tevarih-i Reşidî adıyla bilinen kitap, Acem vezirlerinin amiri Hace Reşidu'l-Hak ve'd Nurullah Din Padlullah tarafından yazılmıştır. Sultan Muhammed Hodabende ve oğlu sultan Said Ebu Said Bahadır Mirkodhuma, bu değerli kitabın dipnotlanna ekte bulunmuşlardır. Meliklerin ve sultanların eserleri ve haberlerinden geriye kalan bütün haller, kitabı zeyl eden Hz, Emir Burhane’nin hükümdarlar tarihine dahil edilmiştir."(Zeyl-i Câmiu'tTevârih, Ayasofya Kütüphanesi, no; 3271)
300
ABDULLAH BÎN FAZL ŞÎRAZÎ (VASSÂF EL-HADRA) Teczietü’l-Em sâr ve T ezciyetül-A 'sâr
Vezir Reşidüddin döneminin ünlü edebiyatçıları arasında, tarih yazarlığıyla da tamnan Abdullah, Hicrî sekizinci yüzyıl kişilerindendir. Edebiyattaki başarısını takdir eden Reşidüddin, kendisini hiyamesine almış, Sultan Muhammed Olcaytu'ya takdim etmişti. Abdul lah, Ilhan'ın huzurunda şan ve şerefine dair parlak bir kaside okuduğundan Olcaytu kendisine "Vassâfu'l-Hadra" ünvanını vermiş, o zamandan sonra Abdullah, Vassâf adıyla anılmışır. Vassâf ın daha sonra yazmış ol duğu Teczietü'l-Em sâr ve T ezcietü'l A'sâr adh eseri de Târih- i V assâf adıyla tanınmıştır. Târih-i Vassâf, Hicrî 655 (M. 1257) yılından 728 (M. 1327) yılına kadar Moğollar’ın tran, Türkistan ve Maverâünnehir'deki icraatlarını tasvir eder.VassâfulHadra, aynı zamanda Mısır, Faris, Kirman ve Hindis tan'da geçen olaylardan da söz etmiştir. Teczietü'lEmsâr, Cüveynî'nin Târîh-i Cihangüşâ'sının tabii bir zeylidir. Fakat her iki eserde izlenen üslûp arasında hiç bir ilişki yoktur. Cüveynî, bir tarih kritabı için her şey 301
den önce sade bir üslûp kullanmanın gerekliliğini kabul etmiş, eserinde mümkün olduğu kadar bu amacı gerçek leştirmeye çalışmıştı. Halbuki Vassâfu'l-Hadra, aksine tarihinde çok ağır bir üslûp kullanmış olduğundan, anla şılmaz (muğlak) yerlerini açıklamak için daha sonra şerhler ve haşiyeler yazılmasına gerek duyulmuştur; bu durum eserinin değerini düşürmüştür. Anlaşıldığına göre Vassâfu'l-Hadra bu eserini, bir tarih yazmak amacıyla değil, ustalığını göstermek ve gü zel sözler söylemek düşüncesiyle yazm ıştır.U tbî'nin Arapça olarak yazdığı Târih-i Yem inî’ye, Vassâfın Farsça olarak yazdığı Teczietü'l-Em sâr, tam bir nazi redir. Her ikisinde de tarih kitabı yazmaktan çok, erdem gösterme vesilesi aranılmıştır. Vassâfu’l-Hadra, beş cilt ten oluşan bu eserini Hicrî 711 (M. 1311) yılının Şaban ayında tamamlamıştı. Târih-i V assâf Avrupa'da ve Tebriz'de basılmıştır.
DtPNOTLARî (1) Eserinin ikinci cildinin girişinde, kendisi de şu sözleriyle bu iddiamız] desteklemektedir:"... bilinmelidir ki kopyalamak tan maksat, haberlerin ve eserlerin mücerred takyid edilme si değildir. Kısacası bu evrak, benzersiz biçimde en icazh ibarelerle yazılmıştır. Ama bu kitabın ilimler ve güzel fazi letler mecmuası olduğu, tarih ilminin konusu olan haberle rin ve ahvalin onun içeriğinde yeraldığv gözönünde bulundu rulursa, fuzela ve güzel huylular biraz düşündüklerinde, la fız güzelliği, anlam akıcıhğı ve güzel konuların bu tarzda dercedilmesi bakımından Arab ve Acem'de bir benzerinden daha haberdar olmadıklarım itiraf ederler."
302
EBU'L KASIM ABDULLAH BİN MUHAMMED EL-KÂŞÂNÎ Târih-i O lcaytu Sultan Muhammed
Olcaytu döneminin ihtiraslı entrikalarına çok ya kından tanık olan Kâşânî, üf vezirin rekabet mücadele lerine kayıtsız kalmamış, o da bu kavganın içine karış mıştır. Vezir Sadeddin’in öldürülmesi, Reşiçiüddin'in düşmesi, Alişah’ın yükselmesi gibi 01cajd;u döneminin önemli olaylarını, az çok taraf tutmakla birlikte bütün enlanyla yazan Kâşânî, llhanlı tarihçileri arasında önemli bir yer kazanmıştır. Târih-i Pâdişâh-ı Saîd Gıyaseddin Olcaytu Sultan M uhammed adını taşıyan eseri, bir tarih kitabı olmaktan çok, bir günlük niteliğini taşımaktadır. Kâşânî’nin bu eseri llhanlılar tarihinin belirli bir dönemi için biricik belgedir. Fakat, başta Hâfiz Ebrû olmak üzere Timurlular döneminde yetişen tarihçi ler, Kâşânî’nin bu eserini kaynak kabul etmişler ve içeri ğini başka kelimelerle ifade ederek kendi mallan gibi kullandıklarından, Târih-i O lcaj^u adeta unutulmuş tur. Halbuki Târih-i Olcaytu, az çok taraf tutarak yazıl mış olmasına rağmen Harbende döneminin çağdaş ve 303
yetkin bir vakayinamesi olmak bakımmdan tarihî belge lerden sayılır. Kâşânî, bu eserine Olcajrtu zamanında başlamış ve ancak Ebu Saîd Bahadır Han zamanında bi tirmiştir. Eserinde Hicrî 718 (M. 1318) yılı olaylarından sözedilmesi de bunu desteklemektedir. Târih-i Olcaytu, Gazan Han dönemiyle sonuçlanan Câmiu'tTevârüı’in tabii bir zeylidir. Kâşânînin bu önemli eseri nin tek nüshası İstanbul'da Ayasofya Kütüphanesinde bulunmaktadır. Şari Schefer, Ayasofya Kütüphanesin deki bu nüshayı istinsah ettirerek Avrupa'ya götürmüş tür. Başka bir nüshası bulunmayan bu önemli eserin kaybolmaktan kurtaniması için bir an önce basılması te menni edilmeye değerdir. Olcaytu Tarihi'nin Paris Millî Kütüphanesindeki nüshası -ki Ayasofya'dan istinsah edilmiştir- 1443 nu marada kayıtlıdır. Bu nüshayı inceleyen Blochet, birçok yazım hatasına dikkatleri çekmektedir.
304
FAHREDDÎN EBU SÜLEYMAN DAVUD BÎN EBİ’L-FAZL MUHAMMED BENÂKİTÎ Ravzat û lil-E lbâb fî Tevârih el-Ekâbir ve'l-Ensâb
İlhanlı devleti şairleri arasında kendini gösteren Benâkitî, zamanının tarihçileri arasında da önemli bir yer işgal eden büyük kişilerdendir. Doğduğu yerden do layı Benâkitî^^^ adıyla temınan bu zat, Gazan Han'ın bü yük teveccühünü kazanmıştı. İncelikli şiirlerine tutkun olan Sultan, kendisine "Melikü'ş-Şuarâ" (Şairlerin Sul tanı) ünvanını vermişti.^^^ Harbende Olcaytu'nun iğrenç ihtiraslarla kanlı bir şekil alan saltanat döneminde, Benâkitî'nin fazla iltifat görmediği anlaşılıyor. Fakat Ebu Saîd Bahadır Han tah ta geçtikten sonra yaşlı şairin de ikbal yıldızı yeniden parlamaya başladı. Ebu Saîd, onu, Târih-i M übârek Gazanî'ye nazire olarak bir tarih yazmakla görevlendir di. Onüç yaşında Hülâgu tahtına çıkan bu genç prens, kendi yönetimini de ilim bakımından en azından daha önceki zamanlar kadar renkli göstermek istiyordu. Benâkitî, tahta geçişinin ertesi yılı R avzat û li’lElbâb'ını bu genç sultana sunarak, bu isteğini yerine ge tirdi. 305
Benâkitî, Ebu Saîd dönemine kanlı bir görüş veren Çobanlılann felâketine de tanık olduktan sonra meslek taşı Hamdullah Kazvînî Güzide'sini vezir Gıyaseddin'e sunduğu yılda (H. 730 i M. 1329) ahirete göçtü. Benâkitî'nin ölümü bir bakıma bu duygulu şair için bü yük bir mutluluk olmuştu. Çünkü kendisinden altı yıl sonra, henüz çok genç yaşta Ebu Saîd de vefat ettiğinden, îlhanlılar ülkesi korkunç bir karışıklık içine düşmüştür.
Târih-i Bânâkitî: Asıl adından çok Târîh-i Benâkitî adıyla tanınmış olan bu eser, Olcaytu Han zamanından sonraki dönem lerde yazılan tarihler gibi, Câmiut-Tevârih'in değişti rilmiş ve özet haline getirilmiş bir biçimdir. Girişinden anlaşılacağı üzere, Benâkitî bu eserini Hicrî 717 Şevvali nin 25. günü (M. 21 Teşrin-i Sânî 1317) tamamlayarak Sultan'a sunm uştur.B enâkitî Tarihi, Reşid'in eseri nin bir özetidir. Fakat Benâkitî Tarihinin önemli bir özelliği vardır ki, o da Hıta (Çin), Hind, îsrailoğullan ve Kayserler tarihlerine ilişkin fazla sayfalan içermekte dir. Târih-i Benâkitî, dokuz bölümden meydana gel miştir. Hıta (Çin) tarihinden söz eden sekizinci bölümü A. Müller tarafından 1677 yılında Lâtinceye çevrilmiş ve orijinal metniyle birlikte yayınlanmıştır. Fakat Müller, bu bölümü ünlü Beyzavî'nin Nizamü't-Tevârih'inin bir parçası sandığından, çevirisini Beyzâvî'nin Çin Tarihi adı altında yayınlamıştır.^"*’ Ama daha sonra Quatremere, Müller'in çevirdiği bölümü iyice inceledik ten sonra, bunun Beyzâvî'nin Nizâmü't-Tevârih'inin
306
değil, Benâkitî’nin Ravzat ûli'l-Elbâb fî Tevârih elE kâbir ve'l-Ensâb adlı tarihinin bir parçası olduğunu ortaya çıkarmıştır/®^ Benâkitî Tarihi'nin bir nüshası Aşırefendi Kütüpha nesinde bulunmaktadır ve 254. numarada kayıtlıdır. Ço ğu bölümleri Reşidüddin'in eserinin özeti olmakla birlik te Ravzat ûlil-Elbâb, yine Türk Tarihi kaynaklan ara sında gösterilebilecek kitaplardandır. Benâkitî Tari hi'nin Ayasofya Kütüphanesinde bulunan nüshası ise 3026 numarayla kayıtlıdır.
DİPNOTLAR; (1) Benâkit, Seyhun nehrinin sağ kıyısında Aylak (Hak) ırmağı nın yakınında -bu ırmağa bugün Angeren ytıni Ahengerân adı verilmektedir- bulunuyordu. Moğolların istilâsından ön ce Maveraünnehir'in en bayındır yeri olan Benâkit, Cengiz zamamnda tahrip edilmiştir. Burası Timur'un ortaya çıkışı na kadar bir harabe halinde kalmış, daha sonra Gürgân bu şehri yeniden inşa ederek Şâhrûhiye adını vermiştir. Şahruhiye bugün de harabe halindedir. (2) Fahreddin Binâkitfnin şiirdeki gücüne bir ölçü olmak üzere Tezkire-i Pevletşâhıden şu gazehni aktarıyoruz; "Şevgilinin bana bu itabı acaba nedendir? Bu güzellerin ahdü peymanı bir rüzgar gibi gelip geçicidir. Onun bu gönül alıcılığı bu işvebazlıgı sebebsiz değildir. Acaba onun bu serkeşliği ve şuhluğu nedendir?
307
Bu zamanda bu güzellikte bir yüz, bu zarafette bir boy-bos kime nasib olmuştur. Sevgilinin sevgisiyle hasta olanların hastahfının devası yoktur. Onun devası onun bir an yüzünü görmektir. Ey can, gönlünü kaptıranlara lütuikârfine muamele etmek ajnp değildir. Aşıklara merhamet etmek galiba Allah nzası içindir. Her akşam onun saçlanmn kokulan burnuma geliyor. Sanki o saba rûzgannın hemdem ve hemrazıdır. Sen Fahr-i Benâkitî'yi niçin ucuza satıyorsun. Ey hece, haaımlar arasında parasızlık yaygın mı?"
(.Necati Lugal çevirisi, Devletşah Tezkiresi, Tercüman 1001 Te mel Eser, c. 2, s. 281-282) Benâkitî, Gazan Han'ın bu iltifat ve teveccühünü şu şekilde ak tarıyor: "Bu tarihlerin en kapsamlısı, o hazretin (Gazan Han) duacılarından olan Fahr-i Benâkitî lakaplı Ebu Süley man Davud'a ait olandı. Kendisi bu zayıfin haline rahmet ve acıma nazarıyla bakmış ve Şairlerin krah buyurmuş... (Târih-i Benâkitî, s. 110, Aşırefendi Kütüphanesi, no: 2M) (3) "Ben-i Adem'in başlangıcından günümüze kadar, yüce Şehinşahın, milletleri bo3nınduruğu altında bulunduran, dün ya ülkelerinin sahibi, Arap ve Acem sultani anmn efendisi Sultan Alâe’d-dünya ve'd-din b. es-Sultan Muhammed'in devletinin günleri... Onu, Allah’ın mübarek aylanndan Şevval'in 25'inde, Hicrî 717 yıhnda tamamladım ve dokuza ayı rarak..." (4) Abdallae Beidaw aei H istoria Sinensis. (5) Quatrem6re, Histoire de Mongols de la Perse, p. LıXXXV, LXXXVIet435.
308
HAMDULLAH BİN EBÎBEKR AHMED BÎN NASB MÜSTEVFÎ-İ KAZVİNÎ Zafernâme Târih-i Güzide
Hamdullah, İran'da, îlhanlılar döneminde yetişen tarihçilerin sonuncusudur. Güzide yazan, Asya tarihin de derin izler bırakan bu devletin son çöküş aşamasının seyircisi olmuş, Sultanlık sarayında dönen iğrenç entri kaların kanlı sonuçlarını görmüş, fakat gördüğü kadarı nı yazamamış bir tarihçidir. Hamdullah'ın eserlerini yazdığı dönemde, Îlhanlılar tahtında Ebu Saîd Bahadır Han oturuyordu. Henüz çok genç bir yaşta iktidar mevkiine geçen Ebu Saîd, babası nın ve amcasının tecrübeli vezirleri Reşidüddin'i öldür dükten sonra, devletin divan işlerini Taceddin Alişah'a, askerî ve yönetim işlerini de meşhur Çoban’a bırakmış, kendisi de zevk ve sefahat dünyasına atılmıştı. Alişah, rakipleri Saadeddin ve Reşidüddin gibi iki büyük vezirin idamlannı başarmaktan doğan bir gurur duygusuyla servet toplamaktan başka birşey düşünmü yor, devlet gelirlerinin önemli bir bölümünden başka sağdan soldan hep rüşvet ahyor, gece gündüz para topla makla uğraşıyordu. Emir Çoban ise, Abbasîler'in Bermekîlerine nazire 309
yapar gibi, devlet mansıplarını kendi hanedanı fertleri ne vermekle uğraşıyordu. Emir Çoban, llhanlılann ece liyle ölmek bahtiyarlığına kavuşan tek veziri olan Alişah’ın vefatının arkasından, oğullarından Emir Dımeşk’i vezirliğe getirmiş, Timurtaş'ı Anadolu'ya, Emir Hasan'ı Horasan’a, Emir Mahmud'u Gürcistan’a vali olarak gön dermiş, Siver Han ve Yağbastı gibi yakınlarından her bi rini de devletin en önemli makamlarına geçirmiş, llhanlı Sultanhğmı fiilen kendi eline almaya başlamıştı. Çoban ailesinin bu tahakkümü, diğer emirlerin çekememezliğini doğurduğundan, Olcaytu'nun ölümünden başlayarak sarsılmaya yüz tutmuş olan birlik büsbütün gevşemeye başlamış, her yanda çöküş belirtileri belirmişti. Emir Kutluğ, Kurmeş, Hüseyin bin Akboğa gibi emirler nüfuz mücadelelerine atılmış olduklarından çöküş hareketleri günden güne daha fazla bir hız kazanmıştı. tlhanlı saltanatı bu şekilde çöküş girdabına yuvarla nırken Ebu Saîd Bahadır Han, devletin çıkarlarından çok, kudurmuş bir ihtirasın yönlendirmesiyle. Emir Ço ban hanedanını Bermekîlerin sonuna mahkûm etti. Ga zan döneminden beri tlhanlılara büyük bir sadakat ve bağhhkla hizmet eden Emir Çoban, çocuklarıyla birlikte yok edildi. Ebu Saîd, kafasını kestirdiği Emir Dımeşk'ten boşalan vezirliği makamına, tahta çıktığında parça parça doğrattığı vezir ve tarihçi Reşidüddin’in oğlu Gıyaseddin’i ğeçirdi.^^^ Hamdullah’ın koruyucusu olan Gıyaseddin'in vezirlik makamına yükselmesiyle, bu ta rihçinin ikbal yıldızı parlamış oldu. Hamdullah Kazvinî, "Müstevfîyân" denilen eski bir hanedana mensuptu. Kazvin’de doğmuş, Sultan Olcaytu döneminde devlet kâtipliğinde seçkin bir yere gelmişti. O dönemin bütün düşünce adamları gibi o da vezir Beşidüddin'e bağlanmıştı.^^^ Reşid'in öldürülüş faciası üzerine, bu aileye bağ310
lananlar da acı bir felâket hayatı geçirmek zorunda kal mıştı. Fakat Ebu Saîd, günden güne idaresizlik yüzün den çöküşe yaklaşan devletin dirayetli zihinlere olan ihti yacını sonunda kavrayarak babasının kültür ve dirayeti ne hakkıyla varis olan Gıyaseddin’i vezirliğe çağırmak zorunda kalınca, inzivaya çekilmiş olan yetkin kişiler de tekrar faaliyet alanına atıldılar, işte Hamdullah da bun lar arasında bulunuyordu. Hamdullah, biri çoğrafyaya, diğer ikisi de tarihe ait olmak üzere başlıca üç önemli kitap yazmıştır. Nüzhetül-Kulûb der Mesâlik ve Memâlik adh coğrafya eseri Hicrî 1311 (M. 1893) yılında Bombay’da basılmıştır. Fa kat ne yazık ki basımına, kitabın değeri kadar özen göste rilmemiş olduğundan birçok yanlışlıklar yapılmıştır. Zafernâme: Firdevsî'nin ölümsüz eseri İlhanlılar dönemi şairle rinde Moğollara maledilen Türk destanlarını yazma iste ğini uyandırmıştı. Buna ilk kez girişen Şemseddin Kaşânî, Câmiu't-Tevârih’e dayanarak Şehname tarzın da bir Zafernâm e nazmetmeye kalkışmış, fakat Gülistan’a nazire yazanlar gibi hiçbir başan elde edememişti. Daha sonra Hamdullah da aynı hevese kapılmış, o da İslâmî dönemden, bulunduğu zamana (H. 735 / M. 1334) kadar Arap, Iran, Türk ve Moğol tarihlerim nazmetmeye kalkışmıştır.Hamdullah; "Zafernâme koy bu nâmenin adını işte böyle yenile Şehnâme geleneğini"
beytiyle açıkladığı üzere Zafernâm e adını verdiği bu eserini, Firdevsî'nin Şehnâme'sine bir nazire olarak yazmıştı. Zafernâme, Hamdullah'ın ilk eseridir. Yazar bu eserin yazımına kırk yaşındayken başlamış, yetmişbeş bin beyitten ibaret olan bütün kitabı onbeş yıl içinde 311
tamaTnlamıştı. Fakat Zafernâme'nin nazmına sürekli olarak devam etmemiştir.
Zafernâme'nin üçte ikisi, yani ellibin beyti yazıl dıktan sonra, bunu bırakarak Târih-i Güzide admı ver diği genel tarihini yazmaya başlamış ve 730 (1329) yıbnda bitirmişti. Sonra beş yıl daha çalışarak 735 (1334) yı lında da Zafemâme'yi tamamlamıştır. Fakat Hamdullah'ın Zafernâme'si de diğer benzer leri gibi Şehnâme'nin belâgat üstünlüğü karşısında sö nük kalmış, yazıldığı zamandan başlayarak unutulup gitmiştir. Bu eserin oldukça süslü ve tek olan nüshası British Museum'dadır ve 2833 numarada kayıtlıdır. British Museum'daki bu tek nüsha, Timur'un ölümüyle oğlu Şahruh'un tahta çıkışı zamanında istinsah edilmiştir. British Museum'daki Farsça kitaplar fihristine bir ek yazan Rieu, bu nüsha üzerinde Şahruh döneminde istin sah edildiğine dair bir kayıt (s. 172-174) bulunduğunu belirtmektedir. Târih-i Güzide: Hamdullah'ın en önemli eseri Târih-i Güzide'sidir. Yazarın belirttiği gibi, bu eser birçok önemli tarih kitap larının incelenmesiyle ve onların özeti olarak ortaya ko nulmuştur Hamdullah, eserini Hicrî 730 (M. 1329) yı lında tamamlayarak vezir Gıyaseddin'e hediye etmiştir. Eserin yazılmasında Reşidüddin'in Câmiu't-Tevârih'i esas alınmış, düzenleme konusunda bile o dönemin bu ünlü eseri taklit edilmiştir. Gerçekten de Câmiu'tTevârih'in ikinci cildiyle Târih-i Güzide karşılaştırıl dığında, Hamdullah’ın Ismailîler tarihine kadar bütü nüyle Reşid’i izlediği açıkça görülmektedir. Târih-i Güzide yazan yalnız Câmiu't-Tevârih'in ikinci cildinin ’Târih-i Etrâk ve Çin ve Yehûd ve Frenk ve
312
Hind''e ait bölümlerini almakla yetinmemiş, kendisi de fazla olarak bilgin ve şairlerin biyografileriyle, doğduğu yer olan Kazvin şehrinin tarih ve eserleri konusunda iki bölüm eklemiştir. Kısaca Târih-i Güzide'de tslâmî dö nem içinde İran'da egemen olan sülâlelerin tarihi özet lendiği gibi, İran'da birer hükümet kuran Türklerle Moğollar konusımda da esaslı bilgiler verilmiştir. Yazar, İran'da birbirleriyle sürekli kavga hayatı geçiren, bir denbire parlayan, fakat az bir süre sonra sönen hanedan ların karışık tarihlerini kesin bir açıklıkla özetleyebilmiştir. İbn Haldun’un, bir sülâlenin ancak 120 yıl kadar ayakta kalabileceği konusundaki iddiasını destekleye cek biçimde birbirlerini izleyen hükümetlerin karışık ve çetin tarihlerini aktanrken bu kadar açıklık göstermek bir tarihçi için büyük bir ustalıktır. Adının da gösterdiği gibi bu eser, kısa bir tarihtir. Fakat Târih-i Güzide, İran'da birbiri arkasından yokedilen sülâlelerin yetiştir diği büyük kişilikleri birkaç satır içinde yaşatmaktadır. Büveyhoğullan veya Deylemîler denilen hanedanlann en seçkin siması olan Adudu'd-Devle'den söz ederken şu satırları yazıyor: "Adudu'd-Devle 34 yıl egemenlik sürdü. Deylemliierden hiçbir padişah kendisiyle karşılaştırılamaz. Bu hanedanın en büyük hükümdarı, en seçkin kişisiydi. Eserleri ve başarıları bu kısa eserin içine alamayacağı kadar çok ve parlaktır. Bu konuda birçok kitap yazılmış tır.” Anadolu Selçuklulan hükümdarlarından Kılıç Arslan hakkmda da kısa bir parça ile sonuçlanan şu cümlejd yazıyor: "Kılıç Arslan, saltanat tahtında 40 jal kaldı. Adalet ve hakka uymaja yaydı ve genelleştirdi. Adı, dünya tari hinde şan ye şerefle bir araya geldi!” 313
Alaeddin Keykubat'tan söz ederken de daha kısa olarak şöyle demektedir; "Alaeddin, bu hanedanın en ta nınmış hükümdanydı. Liyakatli bir şekilde hükümran oldu. Fakat 26 yıl hükümetten sonra oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev yanlışlıkla kendisini zehirlettiği için Hicrî 636 (1238) yılında vefat etti." Bu örneklerden de anlaşılacağı gibi, Hamdullah'm rivayet tarzı çoğunlukla kuru, kesik ve sözün bitmesin den dolayı okuyucuyu üzecek kadar kısadır. Fakat oku yucuya yetersiz gelen sözler, tasvir edilen kimseyi tanıt-' mak bakımından iyi seçilmiştir. Bu küçük ve kısa parag raflardaki tarihî açıklık, kişilerin gerçek kimliklerini ta nıttıracak derecede güçlüdür. Eserin bajzı bölümlerinde ise çok önemli ve değerli sayfalar vardır. Hamdullah, eleştiri düşüncesinden yoksun değildir. Luristan halkı nın köklerine ilişkin bir menkıbeyi şu şekilde aktarmak tadır: "Hazreti Süleyman, birkaç güzel bakir kız getir mek üzere Türkistan'a bir haberci göndermiş, bu kızlan her türlü tehlikeye karşı koruyabilmek için de ona sihirli bir tılsım öğretmişti. Fakat haberci Mâberut boğazım ge çerken bu tılsımı unuttu. Şeytan onun kılığına girerek kızların bekâretlerini bozdu. Süle3onan bunu anlayınca, kızları hamile kaldıkları yere gemlerdi. îşte Luristan halkı bunların doğurdukları çocuklardan inmişlerdir. Bu menkıbe asılsız görünüyor. Çünkü aynı menkıbe lülân'ın kökü hakkında da rivayet edilmektedir." Mahmut Gaznevî'nin yaşlı bir kadın tarafından na sıl cevap veremez duruma getirildiği konusunda aktardı ğı bir olay, eserinin renkli sayfalarındandır: "Irak'tan Hindistan'a giden bir kervan çölde haydutlarm saldınsma uğramış, mallar yağma edilmiş, kervan daki birçok insan öldürülmüştü. Ölenler arasında yaşlı bir kadınm oğlu da bulunuyordu. Bu kadın Sultan Mah314
mud'a başvurarak şikâyet ve sızlanmada bulundu. Gazneli Mahmud da cevap olarak: "Bu vilâyet hükümet mer kezinden uzak olduğu için istenildiği derecede kontrol edilememektedir!" dedi. Yaşlı kadın, bu cevaba karşılık şu susturucu karşılığı verdi: "Kontrol edebileceğinden fazla ülke fethetme! Ancak böylelikle ahirette sorumlu luktan kurtulabilirsin!.." Sultan, yaşh kadının bu sözle rinden etkilenerek çölden Hindistan'a gideceklerin ha yat ve mallarının kendi sorumluluğu altında olduğunu ilân etti!.." Hamdullah, hükümet dönemini oldukça güzel bir şe kilde tasvir ettiği Harizmşah Kudbeddin Muhammed Il'nin Cengiz Han önündeki kötü sonunu da şu satırlarla özetliyor: "Harizmşîih sarayı erkânından biri, Sultan'ın kendi hakkındaki teveccüh ve güveninin kaybolduğunu hisse derek kaçtı. Cengiz Han'ın karargâhına sığındı. Burada Harizmşah'ın emirleri adına, Cengiz Han'a sahte mek tuplar yazmaya başladı. Bu mektuplarda güya emirler, Cengiz Han'a bağlılıklarını bildiriyor ve Kudbeddin Muhammec^'i düşürmek için yardım rica ediyorlardı. Cengiz Han da bu mektupların arkasına emirlerine xarşı dost luğunu gösterir birkaç cümle yazıyor, askerî yardımv^J’. bulunmayı vadediyor, sonra da bu mektupları bir casus aracılığıyla iade ediyordu. Kudbeddin Muhammed Şah'ın adamları casusu yakalayarak mektuplan gerçek sanıp kendisine götürüyorlardı. Kudbeddin Muham med, gidip gelen bu mektuplan alınca, emirlerinin hıya netine şüphesi kalmadı. Emirleri ordu başından alarak çeşitli şehirlere gönderdi. Moğollar geldiğinde, Sultan tedbirsizlik yüzünden yaralı bulunuyordu. Emirler de ordunun başında değillerdi. Moğollar, başsız orduya kar şı galibiyet kazanmakta güçlük çekmediler. Sultan Mü315
hammed savaşmaksızm Moğollar'ın önünden kaçtı. Abuskûn adasına çekildi. Hicrî 617 (M. 1220) yılında bu rada öldü ve bu adaya gömüldü. Cesedini saracak kefen bulunmadığı için elbiseleriyle toprağa verilmişti!.." Târih-i Güzîde'nin son bölümü, Hamdullah'a coğ rafyacı olarak da bü30ik bir ün kazandırmıştır. Iran şe hirleri konusunda yazdığı sayfalarda çekici ve renkli tas virler, ticarete, ziraate, halkın ahlâk ve adetlerine, karekterlerine dair kıymetli belgeler çok fazladır. Bundan başka, bu şehirlerdeki anıt ve kuruluşlara, vergilerin cins ve miktarına dair de birçok önemli bilgi bulmak mümkündür. Tebriz hakkındaki şu satırlar bu açıdan tarihî bir değer taşımaktadır: "Rubbetü'l-tslâm adı verilen Tebriz şehri halife Ha run Reşid’in zevcesi Zübeyde tarafından Hicrî 175 (M. 791) yılında kurulmuştur. Hicrî 244 (M. 858) yıhnda ve Mütevekkil zamanında meydana gelen zelzeleden dolayı yıkıldı. Fakat Mütevekkil şehri yeni baştan yaptırdı. Yaklaşık iki yü2yıl sonra, yani 434 (1042) yılı 14 Saferinde meydana gelen daha şiddetli ikinci bir deprem, şehri toprakla bir etti. Kadı Rükneddin bir eserinde bu depre min astronomi bilgini Ebu Tâhir Şîrâzî tarafından, mey dana gelmeden önce bildirildiğini kaydetmiştir. Halk arasında Ebu Tahir'in sözüne inananlar hemen kaçtılar. Fakat kırk bin kadar halk, evlerini terketmedikleri için yıkıntılar altında kalarak can verdi. Tebriz altıbin ayak uzunluğunda bir duvarla çevrilidir. Altı tane kapısı bu lunmaktadır. Moğollar döneminde İran'ın başkenti olduğundem, geçmişte hiçbir zaman ulaşamadığı bir uygarlık ve ilerlemeye kavuştu. Şehirde oturanlar hızla çoğaldı. Şehir çevresinde geniş mahalleler yükseldi. Gazan Han şehre, ikinci ve geniş bir s u t yaptırdı. Bu surun genişliği çok fazla olduğundan şehir çevresindeki bahçelerde 316
Veliyân Tepesi bile sur içinde kaldı. îkinci s u t beşbin adım uzunlugundaydı ve altı kapısı vardı. Fakat Gazan Han'ın ölümü bu faaliyeti durdurdu. Gazan Han, surun altında, Şam denilen yerde kendisine türbe olarak geniş bir site kurdurmuş, burayı muazzam anıtlar ve hayret yerici süslerle doldurmuştu... Şehrin etrafı bahçelik ve Sehend dağından çıkan Mihran-rûd ırmağıyla sulan maktadır. Bu bahçeleri sulamak üzere ırmaktan dokuz yüz kadar kanal aynimaktadır. îklimi soğuk, suyu tath ve saftır. Şehirde kuyu sulan da çok boldur. Şâm mahal lesinde 30 göz, Rub-ı Reşîdî’de de 17 göz su vardır." Bu satırlardan anlaşılacağı gibi, Hamdullah'ın Güzîde’si tetkik edilmeye değer bir belgedir. Bundan başka bu kıymetli eser, nüshaları çok az bulunan Câmiu't-Tevârih'in bir özeti olması ve ifadesinin iyi olması bakı mından da çok değerlidir. Bu nedenle Doğuda çok fazla rağbet görmüş ve birçok kütüphanelere girmiştir, Ham dullah'ın eseri, Batı kültür dünyasında da dikkatleri üzerine çekmiştir. Kitabın Kazvin şehriyle ilgili haber ve eserlerden söz eden altıncı bölümü Bârbier de Mainard tarafından Fransızcaya çevrilerek 1857 yılında Journal Asiatique'te yayınlanmıştır.*^^ İslâm'dan sonra İran'da egemen olan sülâlelerden söz eden dördüncü bölüm ise, Moğollara ait olan 13. fasıl dışında Fransızcaya tercüme edilmiş ve birçok değerli notların eklenmesiyle, orijinal metinle birlikte Jul Ganten tarafından 1903 yılında Pa ris'te basılmıştır. Târih-i Güzîde'nin İran şairlerine ayrılan beşinci bö lümünün altıncı fasb da Edward Browne tarafından İn gilizceye çevrilmiş ve 1900-1901 yılında Asya Kraliyet Encümeni Dergisinde yayınlanmıştır.^®' Daha sonra Cambridge Üniversitesi Farsça profesörü Edward Browne, Târih-i Güzîde'nin 857 (1453) yılında istinsah edil 317
miş asıl nüshasını 1910 (H. 1328) yılında Gibb vakıfları arasına yayınlamıştır. Edvvard Brovvne’m yayınladığı nüshada, Güzi denin orijinal metninde başka Muzafferogullannm ilk ortaya çıkışlarından, çöküş tarihleri olan 795 (1392) yıhna kadar olan tarihî olayları da mevcuttur ki, eserin bu baskısı böylece daha da önem kazanıyor. Târih-î Güzîde'nin Türk tarihi açısından önemli olan bölümü, özellikle dördüncü bölümüdür. Câmiu'tTevârih ve diğer kaynaklar incelenirken Güzide ile karşılaştırılmaları herhalde tavsiyeye değerdir. Ebu Saîd Bahadır Han döneminde ve Hicrî 733 (1332) yılında Muhammed bin Ali bin Muhammed bin Hüse3Tİn bin Ebîbekr el-Şibânkâre tarafından Mecm aul-Ensâb adı altında diğer bir tarih daha yazılmış tır. DİPNOTLAR: (1) Hamdullah Müstevfî, Târih-i Güzide, c. 1, s. 601-602, Edward Browne baskısı. (2) "Bu kitapta yeraldıgına göre Kazvin defterdarı Hamdullah Ahmed b. Ebi Bekr b. Nasr, Vadbul-Vücud Teala ve Tekaddes'in "ben-i Adem'i keremlendirdik" buyruğu gereğince hissî bakımdan anlama ulaştırıldı; ehl-i ilmin muhabbeti ve fazilet ve sanatçıhğı kazanması vesilesiyle şereflendirildi. Herkes o taifenin hizmetinde olmaktan ve faziletlerini itiraf etmekten memnundu. Gerçek mutluluğun kazanılmasına yardımcı olmak için kendisini o kavmin harmarandan bir tu tam olarak görüyordu. Hizmetçisini; vezirlerin sultanı verâda Allah'ın ayeti, eğer belirlenmiş bir hüküm olmasaydı nedeseyse yer ve göğün rabbi tarafindan teyid edilmiş bir ne bi olacak olan bunun da Allah'ın fazh olup dilediğine verdiği hakkında ve dinin Reşid'i, İslam ve Müslümanların direği Allah'ın faziletine, mağfiretine ve razılığına layık gördüğü Hz. Said şehid Hace'ye hizmet etmek şerefiyle mükerrem
318
kıldı ve diğer hizmetçiler zümresinde yerini aldırdı. Devle tin adalet dünyası ve fazilet ve esirgeme atmosferi olan va kıfların çoğu, ehl-i ilim ve İlmî konular ile, özellikle de sayı sız yararlan bulunan tarih ilmiyle oturup kalkmak sayesin de, geçmişlerin işleri üzerinde düşünme hallerini gözönünde bulundurma, her taifenin veya bela sebebi her kavmin devletinin önemli işleri, maslahatları ve eserleri konusunda tecrübe kazanma, geçmiş yüzyıllar ve önceki milletlerden beri yaşanan dünya musibetleri karşısında uzunca soluk lanma ve diğer konularla hayat buldu, gerçekte devletinin dönemi faziletlerle dolu bir biyografi, oluşturduğu atmosfer de ehl-i ilim ve kemal için bir meltem oldu. Bu aciz ise meclis zaviyelerindeki dinlemeleri ile bu konulardan yararlanıyor du. Bu anlamda, tarih kitaplarını mütalaa ve onlarca müra caat etmeye karşı büyük bir hırs duyuyordu..." (Hamdullah, Târih-i Güzide, c. 1, s. 403, Edward Brovvne baskısı). (3) "Her ne kadar bu çalışma genel hatlanyla ve kısaca olsa da, bu devletin iyiliğiyle bu ilim zincirinin bir hulasası, bu sana tın beytul-kasidesi ve bu taifeye mensup üstadlann kitapla rından bir seçme ve derleme olmuştur; örneğin Siretu'n-Nebi (s), Kısasul-Enbiya (a.s), Risaletu'l-Kuşeyrî, Tezkiretu’lEvliya, İmam R afiî'nin Tedvini, Tecaribu'l-Ümem, Meşaribu'l-Tecarib, Divanü'n-Neseb, Muhammed b. Cerir Taberî'nin, Hamza Isfehanî'nin, Imaduddin Ali b. el-Esir Cezerî'nin tarihleri, Cemaleddin Ebul-Kasım Kâşî'nin Zübde-i Tevarih'i, Kadı Nasreddin Ebu Said Beydavî'nin Nizamu’t-Tevarih'i, Ebu Talib Ali b. el-Haber Hazin Bağdadî’nin Uyunu't Tevarih'i, Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kurteybeti'd Dineverî'nin Maarifi, Cüveynî'nin Cihangüşa'sı, Ebî Şeref Ceredekânî'nin Yem ini tercemesi, Nizamulmülkî'nin Siyeru'l-Müluk'u, Firdevsî'nin Şehname’si, Zahîrî-yi Nişaburî'nin Selçukname'si, Kadı Rukneddin Cüveynî'nin M ecm au Erbabilu't-Meslek'i, Kadı Ahmed Danmeganî'nin Istızharul-Ahbar'ı, Said Şehid'in (k.s) Camiu't-Tarîhat'ı gibi bu sanatın musanmflan mecmuasından seçilmiş ve muntazam bir kitap haline getirilerek, adım ..." (4) Journal Asiatique, 1857, Series, V, tome, 10. (5) The Journal of the Royal Asiatic Sociely of Octob. 1900 ande janvvidr, 1901.
319
ÎBNBATUTA
(EBU ABDULLAH MUHAMMED BİN ABDULLAH BÎN^ MUHAMMED BİN İBRAHİM EL-LEVATİEL-TANCÎ) Tuhfetü'l-Nuzzâr fî G arâibil-Em sâr ve Acâİbil-Esfâr
Hicrî sekizinci yüzyılda İslâm'ın nüfuz ettiği bölgele rin hemen her noktasını gezen Ebu Abdullah Muhammed bin Abdullah, Hicrî 703 (M. 1304) yılında Tanca’da doğmuş, öğrenimini burada tamamlamıştır. Çocukluk ve öğrenim dönemi dışarda kalmak üzere, hayatını tbn Batuta adıyla Asya, Afrika ve Avrupa'da gezmekle geçiren Ebu Abdullah Muhammed, 22 yaşında ve Hicri 725 (1324) yılı Recebinde Beytullah'ı ziyaret amacıyla Tanca'dan çıkmış; Kuzey Afrika ve Mısır yoluyla Filistin, Su riye, Hicaz, Irak, İran, Anadolu, Güney Rusya, Harizm, Maveraünnehir, Türkistan, Afganistan ve Hindistan ül kelerini gezmiş; Hind Okyanusundan Seylan, Maldiv, Malabar... gibi adaları dolaşmış; Çin kıtasını ziyaret et miş, hareketinden ancak yirmibeş yıl sonra Tanca'ya ge ri dönebilmiştir/^^ îbn Batuta, Tanca'dan hareket ettiği zaman Magrib'de Ebu Saîd bin Nâsıreddin, Tilemsan (Cezâyir)'da Ebu Taşfîn Abdurrahman, Tunus'ta Sultan Ebu Yahya bin Ebi Zekeriya, Mısır'da Melik Nâsır Muhammed bin Kalaun saltanat sürüyordu. Filistin ve Suriye ise Mısır sultanına bağlı bulunuyordu. Medine-i Münevvere’sâ Kebîş bin Mansur, Mekke-i Mükerreme'yi ortaklaşa ola320
rak Ebu Nümey'lerden Remîse ve Seyfüddin Atîfe adın daki iki kardeş idare ediyordu. Ebu Nümeyye'nin Şerif Zeyd adındaki diğer bir oğlu da Sevâkin adası emirliğin de bulunuyordu. Halî'de Kinâne oğullarından Amir bin Züveyb; Yemen bölgesinde Sultan Nureddin Ali bin Hüzeyrüddin, Makdeşev'de Şeyh Ebubekir bin Şeyh Ömer, Külvâ'da Ebu’l-Muzaffer Haşan, Zifar'da Melik Mugis bin Melik Fâiz, Amman'da Ebu Muhammed bin Nebbân Ezdî hükümet sürüyorlardı. Bu sırada Asya'nın diğer yörelerinde, özellikle Türk hanedanları idaresinde bulunan yerlerin çoğu kısımla rında da korkunç bir anarşi hüküm sürüyordu. îlhanlı devletinin son hükümdarı Ebu Saîd Bahadır Han'ın ölümü (H. 736 / M. 1335) üzerine bu devlet parça landığı gibi, Anadolu Selçuklu devletinin yıkıntısı üze rinde de birçok küçük beylikler türemişti. îlhanlı emirle rinden Şeyh Haşan Irak-ı Arab'ta; İbrahim Şah Musul ve Diyarbakır'da; Melik Salih bin Melik Mansur Mardin'de; Haşan Hoca bin Timurtaş Tebriz, Sultaniye ve Hemedan'da; Emir Tuğ-Timur Horasan'ın bazı bölümlerinde; Emir Haşan Herat'ta; Melik Dîn ar Mikran'da; Muham med Şah Yezd ve Kirman'da; Kedbeddin Turanşah Hür müz, Kîş, Katîf ve Bahreyn'de; Sultan Ebu Ishak Şiraz, Isfehan ve Fâriste; Sultan Afrasiyâb Atabek îzec (Eyzec)'te; Celâleddin Türkmânî Luristan'da bağımsızlıkla rını ilân etmişlerdi. Selçuklu devleti yıkıntısı üzerinde yerleşmeye çalı şan beylikler de, sayı bakımından bunlardan az değildi. Ibn Batuta gezisi sırasında bunların çoğuyla görüşmüş, iltifat ve ihsanlanna nail olmuş, hayat ve hükümetleri hakkında bolca bilgiler vermiştir. Kendi anlattığına gö re, Rum diyannda ilk olarak Alaiyye beyi Kadı Celâleddin Erzincânî ile konuşmuş, sonra Antalya'da Hızır Yu nus Bey; Eğridir'de Ebu Ishak bin Dündâr; Gölhisar'da
321
Mehmed Çelebi; Ladik'te Yinanç Bey; Milas'ta Orhan Bey bin Menteşe; Larende'de Bedreddin Karaman; Birgi'de Muhammed bin Aydın; Manisa'da Saruhan; Bahkesirde Demirhan; Bursa'da Sultan Orhan; Gerede ve Bolu'da Sultan Şah Bey; Kastamonu'da Süleyman Şah; Gü ney Rusya'da Sultan Muhammed Özbek Han; Harizm'de Kutlu Timur Han; Maveraünnehir'de Çağatay bin Cengiz'in torunlarmdan Sultan Alaeddin Tarmaşirin; Herat'ta Sultan Hüseyin bin Gıyaseddin; Hindistan'da Mu hammed Şah bin Tugluk Şah ile görüşmüştür. Muham med Özbek Han'm zevcesi ve Bizans İmparatorunun kızı Beylon Hatun'un, babasını ziyaret etmek üzere İstan bul’a gidişinden yararlanarak beraberinde Kostantıniyye’yi de (İstanbul) ziyaret etmiştir. Hepsi Türk olan bu hükümdarların en büyüğü Cûcî Han bin Cengiz Han sülâlesinden Sultan Muhammed Özbek Han'la, Maveraünnehir ve Türkistan hükümdarı Sultan Alaeddin ve Hind sultanı Muhammed Şah bin Tuğluk idi. îbn Batuta, bütün bu hükümdarların ülkele rini gezmiş, hayat ve yönetim tarzlarını incelemiş, Hin distan’dayken Muhammed Şah bin Tuğluk Şah tarafın dan Delhi kadılığına tayin olunmuştur. Bu uzun ve yorucu gezinin yorgunluğunu çıkarmak için, İbn Batuta'nın, biraz sessizlik ve dinlenmeye ihtiya cı olduğundan, bu görevle iki yıl Delhi'de kaldı. Daha sonra Muhammed Şah bin Tuğluk, kendisini elçi olarak Çin İmparatorluğuna gönderdiğinden, gezisini tamam lamak için bu fırsattan yararlandı. Hindistan'ın çoğu bölgelerini, Hint Okyanusu adalarını gezerek Çin'e gitti. O zamanda da yine Çin'in başkenti olan Pekin'e -ki o za man Han Balık ve Hangû adlarıyla anılıyordu- girdiği za man, Büyük Kaan, Karakurum ve Bişbalık çevresinde egemen olan amcazadesi Firuz'a karşı savaşa gitmiş ol duğundan, Çin'deki müslümanların başkanı bulunan 322
Sadrü'l-Cihân Şeyh Burhaneddin Sâğarcı'ya konuk oldu. Cengiz saltanatının Çin ve Tataristan'daki bu şube si de, İran'daki îlhanlı devleti gibi Kaan ailesi beyleri arasındaki anlaşmazlık yüzünden çöküşe doğru yuvarla nıyordu. Karakurum üzerine yürüyen Kaan ordusunda çıkan bir ihtilâlin arkasından emirler ve askerlerin çoğu Firuz tarafina geçti. Yapılan savaşta Kaan öldü, tbn Batuta, Kaan'la konuşamadı, ama kendisinin ve yüz kadar yakın ve nediminin Hanbahğa getirilen cesetlerinin top rağa verilme töreninde hazır bulundu. İhtilâlciler, öldürülen Kaan'ın amcazadesini impa rator ilân ettiler. Fakat Kaan'a sadık kalan emirler bunu kabullenmeye yanaşmadılar. Ülkede korkunç bir iç ça tışma başladı. İbn Batuta, Sadru'l-Cihan Şeyh Burhaneddin'in tavsiyesiyle alelacele geri dönmek zorunda kaldı. Mürettebatı bütünüyle müslüman olan bir Cava gemisine binerek müthiş fırtınalar arasında, iki ayda. Cava adasına gelebildi. Cava sultanı Melik Nasır bin Me lik Mugîs ile yardımcısı Seyfuddin Ömer Emir Cender etTürkî tarafından çok büyük saygı gördü. Sonra yine bir gemiyle Meskut'a gitti. Oradan Hürmüz yoluyla İran'a geçti. Şiraz, İsfehan ve Tüster'i ziyaret ederek Basra'ya indi. Bağdat ve Tedmür'ü gezdikten sonra Şam'a gitti. O sırada Şam'da müthiş bir kıtlık hüküm sürüyor ve Argım Şah "Meliku 1-Ümera” bulunuyordu. İbn Batuta bu kez Şam'da fazla durmadı Hama ve Humus'u gezdikten son ra Haleb'e gitti. Halep emin Hâcı Ruğtî ile görüştü. Suri ye ve Filistin'i kasıp kavuran kıtlığı korkunç bir veba iz lemişti. Her yerde günde yüzlerce, binlerce adam ölüyor du. İbn Batuta, bu afet karşısında sarsılmaksızm gezisi ne devam ederek, Şam ve Aciun yoluyla Kudüs'e ve ora dan da Gazze'ye geçti. Vebadan günde binyüz ölü veren Gazze bomboştu, tbn Batuta, elbette burada duramadı. Karadan Dimyat'a gitti. Mısır ve Tunus'u tekrak ziyaret
323
ettikten sonra ve 25 yıl süren uzun bir gezinin arkasın dan Milâdî 1350 yılmdantekrar Tanca'ya döndü. Vatanında kısa bir süre kaldıktan sonra, tbn Batuta, ikinci bir geziye çıktı. Bu kez Avrupa'ya gitti. İspanya ile Fransa'nın bir kısmını dolaştı. Oradan tekrar Afrika'ya döndü. Fas'tan üçüncü gezisine başladı. Bu kez Sudan bölgesinin içlerine kadar sokuldu. O zamana kadar bü tün dünyaya gizli kalan Orta Afrika'yı dolaştı. Timboutou şehrine kadar gitti. Hayatı bir bölgeden diğerine seyahetle geçen îbn Ba tuta, kamerî yıl itibariyle 78 yıl yaşamış, Hicrî 880 (M. 1378) yılında vefat etmiştir. Tuhfetû'l-Nüzzâr fî G arâibi’l-Emsâr ve A câibil-E sfâr: îbn Batuta, bu uzun gezisinin geniş bir hatırasını yazmışsa da, ne yazık ki. Doğu ve Batı bilginlerinin uzun araştırmalarına rağmen bu nüsha şimdiye kadar elde edilememiştir. Rivâyete göre îbn Batuta, notlarını daha kendi hayatında kaybetmiştir. T ^ fe tü 'l-N ü z z â r fî Garâibi'l-Emsâr ve A câibi'l-Esfâr adıyla elde bulu nan seyahatnâme, îbn Batuta tarafından rivayet edilen ve Mağrib bilginlerinden Ebu Abdullah Muhammed bin Cüzejry tarafından yazılan notlardan meydana gelmiş tir. îbn Batuta, seyahatnâmesini kaybettikten sonra, yaşlılık döneminde tekrar bir seyahatnâme yazma gücü nü kendisinde bulamıyordu. Fakat o sırada Fas sultanı Emir Ebu înan Fâris bin Ebi'l-Hasan, bilginlerden olan ve kâtiplik hizmetinde bulunan Ebu Abdullah Muham med bin Cüzeyy'i, îbn Batuta'nın anılarını kendisinden dinleyerek bir kitap haline getirmekle görevlendirdi. îbn Batuta, anılarını Cüzeyy'e anlatmış; o da bunları birleş tirip d'.zenleyerek seyyahın hayatında, Tuhfetü'l-
324
Nüzzâr'ı araştıncılann istifadesine sunmuştur. Ibn Batuta seyahatnâmesinde, bizim Evliya Çelebi’nin eserinde olduğu gibi, akıl ve mantığın kabul ede meyeceği bazı garip şeyler bulunmakla birlikte, o y ü ^ lda Türk ve tslâm dünyasının uygarlık ve toplumsal ha yatına ilişkin değerli pek çok belge de bulunmaktadır. Her halde Rıhle-i tbn Batuta, İslâm ve Türk tarihi bakışaçısından önemli eserlerden sayılabilir. Ibn Batuta seyahatnamesinin ilk basımını Batılılara borçluyuz. Bu değerli eser Defrömery ile Sanguinetti tarafından Fran sızca'ya çevrilmiş ve orijinal metniyle birlikte 1853-1859 yılında R ıhle-i îb n Batuta (Voyages d'ibn Batoutha) adıyla beş cilt halinde Paris'te yayınlanmıştır. Daha son ra bu nüsha esas alınarak ve Hicrî 1287 (M. 1870) yılında Mısır'da Vâdî el-Nil matbaasında iki cilt halinde basıl mıştır. Kitap aynı zamanda Damat Şerif Paşa tarafın dan Türkçeye çevrilmiştir.^*’ DİPNOTLAR: (1) "Şeyh Ebu Abdullah dedi ki: Doğum yerim olan Tanca'dan çılaşım 725 yılı Receb ayımn ikinci perşembe günüydü. Ni yetim yalnız başıma, teselli bulacağım hiç kimseyi yanıma almadan, veya aralarında bulunduğum bir grup olmadan Beytullahı hacc ve Peygamber'in mezarını ziyaret etmekti. Çünkü içimde kuvvetli bir duygu beni bu kutsal yerlere git mek için zorluyordu. Ben de karannu verdim ve erkek kadın sevdiklerimden ayrıldım. Kuşların yuvalanm terkedişi ^bi vatammı terkettim. Babam henüz hayattaydı, onlardan aynbga dayandım. O zaman yaşım daha 22 idi. Ibn Cüzey dedi ki, Ebu Abdullah'ın Gırnata'da bana anlattığına göre o 703 senesi Receb'in 17. Pazartesi günü Tanca'da dünyaya gel mişti." (Seyahatname-i Ibn Batuta) (*) Seyahatname-i Ibn Batuta, ç. Mehmet Şeref, İstanbul, 13331335, 2 cilt. (R.)
325
SALAHEDDİN HALİL BİN AYBEK ES-SAFEDÎ V â fîb il-V efey â t
'Filistin'de Safed nahiyesinde doğduğu için Safedî nisbesiyle tanınan Halil, soy bakımından Türk’tü. Doğu mu, Milâdî 1297 yılına rastlar. Başlangıçta Şam, Mısır ve Halep'te devlet kâtipliğinde bulunmuştu. Sonra Şam'da Hazine bakanı oldu. Hicrî 764 yılında (M. 1363) vefat etti. Safedî'nin en önemli eseri V âfî bi'l-Vefeyât adlı kitaptır. Yirmi altı ciltten meydana gelen bu değerli ' eser bir tür biyografiler ansiklopedisidir. Aybek oğlu, bu eserinde sahabeler döneminden başlayarak bütün Islâm büyüklerini yaşatmıştır. Vâfî bi'l-Vefeyât'ta yalnız Islâm emir ve meliklerinden söz edilmemiş, kadılardan, yöneticilerden, hafızlardan, muhaddislerden, fakîhlerden, meşâyihden, evliya ve salihlerden, dil bilginlerin den, şairler ve ediplerden, doktor ve filozoflardan meyda na gelen bütün önemli kişilerin biyografileri yazılmıştır. Eser, siyâsî İslâm tarihi kadar, İslâm medeniyeti ve dü şünce hareketleri bakımından da benzersiz bir hazine dir. Islâm dünyasında ortaya çıkan mezheplerin kurucu larına, çeşitli görüş sahibi kimselere ilişkin Vâfî bi'lVefeyât’ta değerli belgeler bulmak mümkündür. Yazar
326
sözünü ettiği kişileri bütün özellikleriyle tanıtmak için yaratılış ve karakterlerinden, ilmî görüşlerinden, hikemiyatlanndan söz etmiştir. Tarihî araştırmalar için çok önemli bir kaynak olan Vâfî bil-Vefeyât'm ciltleri Doğu ve Avrupa kütüphanelerinde dağınık olarak bulunmak tadır. Bunları toplayarak yeniden istinsah edip yayınla mak kültür dünyası için bir zorunluluktur. Safedî'nin ikinci önemli eseri de A'yân el-Asr ve A’vân el-Nasr adlı kitabıdır ki, bu da değer bakımından önceki kadar önemlidir. Safedî, bu ikinci eseriyle Hicrî sekizinci yüzyı lın erkek-kadın bütün yüksek ve ünlü simalarını yaşat mıştır.^*^
DİPNOTLAR: (*) Bugün korunan kısımlarında 14.000 hal tercümesini içeren Vâfî bi'l-Vefeyât’ın önsözü Amar taralından yayınlanmış tır. Eserin bütün bilinen yazmalara dayanan aynntıh bir in celemesi G. Gabrieli tarafindan yapılmıştır. Bir kısmı bizzat Safedî’nin el yazısıyla olan İstanbul'daki yazmalarıyla bir likte bütün nüshaların incelenmesiyle eserin yayınına baş lanmış ve ilk cildi Ritter tarafından yayınlanmıştır. Diğer ciltlerin yayınlanmasına S. Dedering devam etmiştir (19491959) (Y.K.)
327
İSMAİL BİN ÖMER BİN KESÎR DIMEŞKÎ el-Bidâye ve'n-Nihâye
Tarihçi ve hadîsçi olarak tanınan İbn Kesîr, Milâdî 1302 yılında doğmuştur. Hayatının en parlak dönemin de kendisini Şam'da meşhur bilgin Zehebî'ye halef ola rak öğretimle meşgul görüyoruz. Bir süre de Eşrefiye'de ders okutmuştur. Fakat, daha sonra, bu görevler elinden alındığından, hayatını İlmî ve tarihî araştırmalara ver miş ve Hicrî 774 (M. 1372) yılında vefat etmiştir. îbn Kesîr'in kendisinden sonrakilere armağan bı raktığı el-Bidâye ve'n-Nihâye adlı eser, on ciltten oluş muş muazzam bir genel tarihtir. Yaratılıştan başlaya rak Hicrî 738 (M. 1357) yılında son bulmaktadır. İbn Kesîr tarihinin yazma ve tam bir nüshası Viyana Kütüp hanesinde korunmaktadır. Eserin, Habeşlilerin Ye men'deki egemenlikleri döneminden söz eden bölümü J.F.L. George tarafından Viyana da basılmıştır. îbn Ke sir yalnızca bir tarihçi değildir. Şafiî mezhebinin de en büyük imamlanndandır. ibn Kesîr tarihinde, diğer eserlere oranla daha ince bir eleştiri düşüncesi egemendir. Eski tarihçilerin incelemeksizin kabul ettikleri birçok tsrailî rivayetler bu eser 328
de çok güzel ayıklanmıştır. İslâm'ın ilk dönemine ait olayları tasvir ederken Kur'an ayetlerim ve hadisleri kı lavuz kabul etmiş, Hicret'ten sonra da olayları yıllara gö re toplamıştır/*^ tbn Kesîr tarihine, Milâdî 1332 yılında vefat eden Ebu'l-Abbas Âhmed el-Taberânî tarafındem bir zeyl yazılmıştır. Taberânî Zeyli, Milâdî 1220-1337 yıl lan arasındaki olayları içermektedir. College de France'de D'Herbelot’ya halef olan Berault, Taberânî zeylini Fransızca'ya çevirmişse de, basımını gerçekleştireme miştir. Çevirinin yazmaları Fransa Kütüphanesinde bu lunmaktadır.
DİPNOTLAR: (*) Ibn Kesir'in tarihi çevrilmemişse de rivayet tefsirinin en önemli örneklerinden olan tefsiri dilimize kazandırılmıştır: Hadislerle Kur'an-ı Kerim Tefsiri, Çağn Yayınlan, İstan bul, 1983-1990,16 cilt. (R.)
329
BEDREDDİN MUHAMMED EL-HASAN BİN HABÎB EL-HALEBÎ Dürretûl-Eslâk fî Devletil-Etrâk
Şafiî mezhebi imamlarından olan Bedreddin, hem bir hukuk bilgini, hem de büyük bir tarihçidir. Milâdî 1310 yılında Şam'da doğmuştur, ilk öğrenimini bitirdik ten sonra hadis okutmakla görevlendirilen babasıyla bir likte Haleb’e gitmiş, burada Belediye Zabıtası Müdürlü ğüne tayin edilmiştir. Daha sonra Mekke’yi ziyaret ama cıyla Hicaz’a gidip gelirken Kudüs, İskenderiye ve Kahi re gibi büyük tslâm şehirlerini gezmiştir (M. 1357). Erte si yıl tekrar ettiği Mekke ziyaretinden dönüşünde Halep Emiri Şerafeddin ile Suriye'nin birçok bölümlerini dolaş mış, önemli beldeleri görmüştür. Milâdî 1344 jnlından başlayarak hayatını eser yazmaya adamış ve on yılmı bu şekilde geçirmiştir. Milâdî 1345 yılında Bedreddin’i Trablusşam'da görüyoruz. Vali Seyfeddin Mancak tara fından iyi şekilde karşılandığından, iki yıl kadar Trab lus'ta kalıyor. Seyfeddin, Şam valiliğine yükselince Bed reddin de arkasından Şam’a gidiyor. Şam bilginleri tara fından oldukça gösterişli bir biçimde karşılanıyor. Bura da üç yıl kaldıktan sonra, hayatının sonlarına doğru Ha leb'e dönüyor ve Hicrî 779 (M. 1377) yılında burada vefat ediyor. 330
Dürretül-Eslâk: Mısır'da egemen olan Türk Memlûkleri tarihinden söz eden bu mühim eser Hicrî 648 (M. 1250) yıhndan baş layarak 778 (M. 1375) yılında sonuçlanmak üzere, yılla ra göre düzenlenmiştir. Eserde, komşu ülkelerde geçen olaylara, zamanın büyük adamlarıyla bilgin kişilerin bi yografilerine, bunların temayüz ettiği özelliklere ilişkin çok değerli bilgiler bulunmaktadır. Fakat ifade biçimi bakımından eleştirilebilir. Yazar, çok fazla düşkün oldu ğu seci ve kafiyeyi sağlamak amacını, tarihî gerçekleri ortaya koyma gayesine tercih ederek eserinin değerini düşürmüştür. Hatta Menhel es-Sâfî yazarının belirtti ği üzere, bazan kafiye darlığından "güzel davranışlan beğenilmiş olanları kötülemiş, kötülenmeyi haketmişleri de övmüştür." Dürretü'l-Eslâk’te sözü edilen kimse lerden bazılarının doğum yerleri ve tarihleri ihmal edil miştir ki, bu da yeızar için ayn bir kusurdur. îbn Habib’in oğlu olup 879 (1474) yılında ölen Zeyneddin Tâhir de babasının eserine uygun olarak Hicrî 802 (M, 1398) yılına kadar olan olayları içeren bir zeyl yazmış, fakat bu da babasının secili üslûbunu izleme hastalığından kurtulamamıştır. Gerek îbn Habib'in D ürretü'l-Eslâk’i ve gerekse oğlunun zeyli. Memlûk Sultanları tarihini yazmak için Makrîzî'ye zengin bir kaynak olmuştur. Îbn Habib Halebî, bir de Sultan Kalatm ile çoçüklannın tarihlerine ait bir eser yazmıştır. îbn Habib'in Ne sim el-Sabâ adlı yüksek ve secili bir üslûpla kaleme al dığı üçüncü bir eseri daha vardır. Fakat bu kitap daha çok felsefi niteliktedir. Yazar bu eserinde insanlık haya tının değişim ve seyrini manzum ve nesir, fakat secili ve kafiyeli bir üslûpla tasvir etmeye çalışmış ve başanh ol muştur. 331
LÎSANÜDDİN EBU ABDULLAH MUHAMMED BİN EL-HATÎB
Suriye'den Endülüs'e göç eden bir hanedanın bu soy lu ve hareketli çocuğu. Milâdî 1313 jahnda, Endülüs'te Müslümanların son sığınağı olan Gımata'da doğmuştur. Zekî, gayretli, iradeli, fakih ve ateşli bir kimse olan Ibnu 1-Hatîb, kültür bakımından da çok yüksek bir şahsi yetti. Çağdaşlan tarafından kendisine verilen Buğyetu 1Müctehidîn, Lisânü'l-Mütekellimîn, Hüccetü'l-Münâzırîn gibi ünvanlar, zamanında ne kadar büjrük bir ilmî otoriteye sahip olduğunu göstermektedir. Lisanüddin'in doğduğu yıllarda Endülüs en feci gün lerini yaşıyordu. Muvahhidler devletinin çöküşüyle so nuçlanan facialar yeni yeni serüvenlerle tazeleniyor, İs panyolların aşın kinleri, Endülüs şehirlerini al kanlar içinde boğuyordu. Fakat bir süre sonra Ebu Abdullah Muhammed bin Ahmer, büyük bir gayret ve iradeyle or taya atılarak Endülüs'te sönmekte olan Islâm ışıgmı ye niden canlandırdı. Müslümanlann son sığınağı olan 6ırnata’da bir hükümet kurabildi. Fakat zamanın patlamalanyla devamlı sarsılan bu hükümetin temelleri o kadar dayanıkh değildi. Varlığını, Ispanya’nın Hıristiyan dün yasındaki dağınıklık ve anarşiye borçluydu.
332
Benî Ahmer'in altıncı hükümdarı Muhammed IV öl dürüldüğünde, Lisânüddin bin el-Hatîb Gımata'mn kül tür bakımından en 3rüksek bir şahsiyeti olarak tanınıyor du. Muhammed IV’e halef olsm kardeşi Ebu’l-Haccac Yu suf, alim ve erdemli bir kimse olduğundan Îbnü'l-Hatîb’e karşı derin bir hürmet duygusu besliyordu. Tahta geçişi nin hemen ardından, Ibnu 1-Hatîb'in babasının müsade re edilmiş olan mallarını geri verdi. Bir süre sonra da Benî Ahmer devletinin yönetimini bu ünlü bilginin usta ellerine bıraktı. Lisânüddin, değerbilir ve erdemli hü kümdarla birlikte ülkenin mülkî yönetimini yoluna ko yup şer'î mahkemeleri ıslah ettiği gibi birçok da hayır ku ruluşları meydana getirdi. Gırnataya, eski dönemleri andıran müreffeh bir hayat kazandırdı. Benî Ahmer'in büj^ük ve temiz evlâdı Ebu'l-Haccac Yusuf, camide namaz kılarken bir deli tarafından han çerlenerek şehid edilince (H. 755 / M. 1554) Şevval) Gır nata'nın huzur ve sükûnu sarsılmış oldu. Fakat yerine geçen oğlu Muhammed V de babası gibi adaletli, tedbirli ve olgun bir kimse olduğundan düzeni hızlı bir şekilde sağladı, tbnu 1-Hatîb'i yine vezirlik makamında tuttu. Ama, Muhammed Vin kardeşi İsmail, ihtiraslı an nesinin kışkırtmasıyla kardeşi aleyhine bir komplo dü zenleyerek Hicrî 760 (M. 1358) yılında, 100 kadar çapul cuyla el-Hamra Sarayım bastı. Kardeşini tahttan indire rek yerine kendisi geçti. Muhammed V, bir yolunu bula rak saraydan kaçtı ve veziri Îbnul-Hatîb'le birlikte Afri ka'ya gitti (M. 1359). Bunlar Endülüs'ten gittikten sonra Gımata'da huzur ve sükûn kalmadı. İsmail, çok geçme den, kendisini iktidara getiren ihtilâlin kahramanların dan Ebu Saîd'in tertibiyle tahtan indirilip hapsedildi ve arkasından da öldürüldü. Böylece;
333
"Hiçbir el yoktur ki Allah'ın eli üzerinde olmasın, Muhakkak ki her zalim de bir zalimle karşılaşacaktır."
anlan» bir daha yerini bulmuş oldu. Ebu Saîd, Gırnata'da Benî Ahmet tahtına geçti. Zu lümleriyle halkı kavurmaya başladı. Muhammed V, tah tını kurtarmak için önce Fas emirinden yardım istedi. Emir kendisine yardımcı bir kuvvet verdi. Fakat bu sıra da vefat ettiğinden verdiği asker dağıldı. Bunun üzerine Muhammed V, Ispanya'daki Kıştale (Kastilya) kralı za hiri Don Petro'ya başvurmak zorunda kaldı. Petro'nun vereceği askerle Gırnata’yı geri almak için üç yıl sonra Endülüs'e döndü. Fakat yoldayken, emrindeki Hıristi yan askerlerinin Müslümanlara ait yapı ve anıtları tah rip ve imha ettiklerini görünce onur ve haysiyet duygula rı galeyana geldi. Kişisel ihtiraslarını doyurmak için bu cinayetlere meydan vermek istemedi. Bu askerlerini Don Petro'ya geri verdi. Kendisi de Runda (Ronda) şehri ne çekildi. Fakat Ebu Sâid'in zulümlerinden bıkan Müslüman1ar, Muhammed V.in Endülüs'e geldiğini duyunca bir is yan çıkardılar. Ebu Saîd, yardım isteğiyle Kastilya kralı Don Petro'ya sığındı. Emirler ve kendisine bağlı olan ileri gelen adamlarıyla birlikte birçok hediyelerle îşbiliye'ye gitti. Kral başlangıçta iyi karşıladı. Fakat sonra yanın daki para ve hâzinelere el koydu, yanındaki emirleri ve adamlanyla birlikte kendisini hapsetti. Emirlerini eşek lere bindirerek çevredeki ormana göndertti, her birisini bir ağaca bağlayarak çeşitli işkencelerle öldürttü. Ebu Saîd’i de kendi elleriyle boğazladı. Bu serüven üzerine Muhammed V. Gırnataya giderek el-Hamra’da yeniden tahta çıktı. Îbnü'l-Hatîb'i de yine vezirlik görevine getir di. Endülüs’ün tarihî serüveni içinde yaşayan Lisanüd-
334
din bin el-Hatîb Muhammed V. in ikinci saltanat dönemi ni jâikseltmek için çok fazla çalıştı. Fakat bir süre sonra düşmanlarının kışkırtmalarına kapılan Muhammed V., bütün zorbaların ortak özelliği olan küfram nimetle ken disini suçsuz yere öldürttü (H. 776 / M. 1374). Îbnü'l-Hatîb edebiyata, tarihe ve dilbilimine ait de ğerli eserler yazmıştır. Bunlardan Doğu, Endülüs ve Af rika halifelerinin tarihini konu alan Rakm u’l-Hulel fî Nazmu’d-Düvel adlı eser, Ispanya'da Escurial Kütüp hanesinde- bulunmaktadır. Ünlü Caziri bu eserin Ağlebîler hükümdarlarıyla Mısır ve Sicilya’da egemen olan Fatimîlerle ilgili olan bölümlerini özetlemiş ve Rosario Gı-egorio tarafından Sicilya Tarihi Kolleksiyonu arasında basılmıştır. İbnu l-Haöb, içinde yaşadığı Gımata'nın tarihiyle il gilenmiş, altı cilt olarak el-İhâtatü fî Târihi Gırnata adında bir eser yazmıştır. Bundan başka vezirlik hizme tinde bulunduğu Benî Ahmer devletinin tarihî olaylannı da Taraful-Asr fî Devlet-i Benî Nasr adlı üç ciltte top lamıştır. Yazar Gırnata Tarihi’nde Benî Ahmer Devleti'nin Milâdî 1363 yılına kadar geçirdiği olayları topla mış, Gırnata da yetişen büyük adamların hayatlanyla il gili önemli belgeler koymuştur. Caziri, Gırnata Tarihi'nin bu son bölümünü de özetleyerek çevirmiştir.
335
EBU ZEYD ABDURRAHMAN BÎN HALDUN Unvânûl-lber ve Dîvân el-Mübtedai ve'l-Haber
Geçmiş zamanlarda tarih yazarlığı, yalnızca olaylan toplayıp düzenlemekten veya abartmalarla dolu bir des tan meydana getirmekten ibaret görülüyordu. îbn Hal dun böyle bir anlayışı yıkmış, tarihî araştırmalar için ye ni bir çığır açmıştır. îbn Haldun, olaylann neden ve sonuçlannı felsefî düşüncelerle inceleyerek, önemli devrimlerin kanunlarını araştırmış, milletler ve kavimlerin toplumsal kuruluşlarıyla, tarihî mukadderatları arasın da sıkı ilişkiler bulmaya çalışmıştır. Bizzat kendisi, bu konudaki başarısını, haklı bir gu rurla ve şu şekilde anlatıyor; "Allah'a hamdolsun ki biz. Rabbani ilham ve Samedânî yardımla bu ilmin sırlarına vakıf bir yüce ilim kurmayı başardık. Bu ilim özellikle te miz niyetimizin bir sonucudur. Bu konuda benzerlerimi zi ve geçmiş bilginlerimizi geride bıraktık. Bu ilmi, ken disine benzeyen ve ona ysdun olan ilimlerden, konusu ve faydasıyla ayırmaya güç yetirdiysem, bu başan yalnızca Allah'ın yardımıyladır. Eğer iddia ettiğim gibi İlmî mese leleri gereği gibi ortaya koyamamışşam, eserimi ince
336
leyen olgun kişilerden, meydana gelen yanlışlıklan dü zeltmelerini ve eksikliğimi gidermelerini diliyorum!.." tbn Haldun, Doğuda Abbasî Hilâfetinin, Büyük Sel çuk Devletinin; Endülüs'te Emevîler Saltanatının; Afri ka'da Fatımîler Devletinin çöküşleri üzerine kasırga hı zıyla birçok küçük hükümetlerin doğup battıkları bir za manda doğmuş; Timur'un hiç yoktan muazzam bir salta natı nasıl kurduğunu görmüştür. Düşünce ve çıkanmlannda, yalnız tarihî araştırmalarının değil, yaşadığı yüz yılın da çok derin izleri seçilebilir. Ibn Haldun, aslen Hadramut bölgesinde yaşamış olan Kinde kabilesine mensuptu. Dedelerinden Halid, Hicri üçüncü yüzyılda, bir orduyla Ispanya'ya giderek Endülüs'te yerleşmiş, adını ailesine yâdigâr bırakmıştır. Halid'in soy zinciri, sahabe-i kiramdan Hz. Vâil'e kadar çıkarılıyor. Halid, Endülüs'te Karmuna şehrinde yerleşmişti. Haldun ailesi daha sonra Işbiliye'ye giderek orada yerleş ti. Fakat İbn Haldun'un büyük babası Muhammed bin Haşan, bir askeri bölüğün kumandanlığıyla Endülüs'ten Afrika’ya gittiği zaman Haldun ailesi de Tunus'a geçti. Bu tarihten itibaren Haldun ailesini Tunus'ta görüyoruz. Hicrî 732 (M. 27 Mayıs 1332) yılında Muhammed bin Hasan'ın Tunus'ta Abdurrahman adında bir torunu ol muştu. Daha sonra Ibn Haldun adıyla tanınacak olan Ab durrahman, ilk öğrenimini büyük bilginlerden olan baba sının eğitiminde tamamladı. Bu yüzyılda Tunus, Islâmi kültür bakımından çok ileride bulunuyordu. Seçkin bir çok bilginin yaktığı kültür ateşi, Tunus'a yüksek bir mev ki kazandırmıştı. İbn Haldun da, bu seçkin bilginlerin kültür çağlayanından hakkıyla yararlandı. Zekâsındaki şiddet, anlatımındaki akıcılık, düşüncesindeki genişlik ve sağlamlık, düşüncesini ortaya koymaktaki olgunluk 337
ve intikalindeki sürat sayesinde pek çabuk tanınan tbn Haldun, Tunus hükümdarı Sultan Ebu tshak İbrahim'in takdirini kazanmakta gecikmedi. Divan mensublanndan sayılan Alâmetnüvistlik (Alâme kâtipliği) görevine tayin edildi. îbn Haldun'un politik hayata atıldığı zaman ve çev re, sahne olduğu sürekli değişmelerle tarihçi için gerçek bir ibret dershanesiydi. Tarihî muhakemelerinde ve felsefî çıkanmlannda bu hayatın izlenimleri egemen bir yer işgal etmiştir. Ebu Ishak İbrahim 1352 yılında, yenilmiş olarak Kûta (Ceuta)'ya sığınmalarıyla sonuçlanan savaşa giriş tiği zaman Haldun'lar en ateşli taraftarlan arasında bu lunuyordu. Fakat bundan sonra olgunluğuna ilişkin ününü duyan Fas sultanı Ebu înan'ın çağnsı üzerine Tu nus'tan Fas’a gitti. Sultan bu az bulunur yeteneği özel kâtipliğine aldı. En güvenilir müsteşarlan arasına geçir di. Hükümet işlerini hemen bütünüyle îbn Haldun'un doğru görüşüne bıraktı. Fakat, Sultana bu derece bağlılığını, hükümet işle rinde sivrilmesini çekemeyen kıskanç kimseler, kendisi ni o sırada Fas'ta kale içinde yaşamaya hüküm giymiş olan Bicâye (Bougie) Emiri ile gizli ilişkide bulunmakla suçladılar.^^' Kıskançların söylediklerine inanan Ebu Inân, müsteşarını hapse attırdı. Politik hayatın bu ilk darbesi, her yerde saygı görmeye alışan Îbn Haldun'a çok ağır gelmişti. Fakat daha sonra politik hayatın bu gibi cilvelerine alışacaktı. Hapislik süresi Ebu înan'ın ölü müne (H. 759 / M. 1357) kadar devam etti. îbn Haldun, felâket zamanını araştırmayla geçir mişti. Beş yaşında Ebu înan’a halef olan Ebu Sâlim'in vasîsi Vezir Haşan bin Ömer'in takdirkâr yardımlarıyla kurtarıldığı zaman ilim bakımından daha da yükselmiş, 338
fazla olarak hayatın acı tecrübelerine de alışmıştı. Ha şan bin Ömer, iktidar ve dirayetini takdir ettiği Ibn Hal dun'u eski görevine getirdi. Bir süre sonra da güvenlik ve adliye işleriyle görevlendirerek hakkında beslediği saygı duygularını göstermiş oldu. Fakat Hicrî 763 (M. 1361) yılında Ebu Salim vefat ederek Fas Sultanlığı vezir Ömer bin Abdullah'a geçtik ten sonra, îbn Haldun artık Fas'ta barınamadı. Yeni hü kümdarla aralarındaki düşünce ayrılığı, Endülüs'e göç etmesini gerektirdi. Bu sırada Endülüs'te Sultan Ebu Abdullah bin Ahmer egemenlik sürüyordu. Sultan, İbn Haldun'u gösterişli bir şekilde karşılayarak kendisine sarayda saygın bir yer verdi. Bu büi^ük tarihçi, sarayda, çevresinin sagyılı davranışları arasında gösterişli bir ha yat yaşamaya başladı. Bir süre sonra Ebu Abdullah bin Ahmer, kardeşi İsmail'den Gımata'3^ aldı. İbn Haldun'u da Kastille (Castille) Kralı Don Petro ile barış anlaşması na görevlendirdi. Tarihçi, şanlı bir barış anlaşması yap mayı başardı. Kendisini olağanüstü bir şekilde takdir eden Don Petro îşbiliye'de Haldun ailesine ait olan ve ge nerallerinin ellerine geçen mülkleri tarihçiye geri ver mek gibi bir de cemîle gösterdi. Dönüşünde İbn Ahmer de hizmetine karşılık olarak Gırnata’ya bağlı olan bir kö yün gelirlerini kendisine sundu. tbn Haldun, ailesini Fas'tan çağırarak Endülüs'te yerleşti. Fakat çok geçmeden burada da bir sürü düşman rakiplerle sarıldığını gördü. Bu sırada, vaktiyle Fas'ta hapis arkadaşı olan Bicâye hâkimi Ebu Abdullah tekrar hükümeti ele geçirmeyi başarmış, İbn Haldun'u davet et meye başlamıştı. İbn Haldun, zaten çevresinde dönen entrikalardan huzursuzdu. İbn Ahmer’den izin alarak felâket arkadaşının yanına gitti (M. 1364). Ebu Abdul lah, karışıklıklar içinde yüzen ülkenin yönetimini tama
339
men tarihçimize verdi. îbn Haldun büyük bir başarıyla yönetimi düzenlemeyi, güvenliği sağlamayı başardı. Ka leme olduğu kadar kılıca da hakim olduğunu gösterdi. Fakat bu parlak faaliyet dönemi ancak bir yıl sürebildi. Ertesi yıl Ebu Abdullah, amcazadesi ve Kostantin hü kümdarı Ebu’l-Abbas'a karşı açtığı savaşta yenildi ve öl dü. Bicaye hükümeti de Ebu'l-Abbas'a geçti. îbn Haldun, yeni hükümdann kendisine karşı güvensizlik gösterdiği ni hisseder etmez ülkesinden uzaklaştı. Kendisini ötedenberi davet etmekte olan Tlemsan prensi Ebu Hammu nun yanına gitti (H. 769 / M. 1367). îbn Haldun, bir köşeye çekilerek ilmî araştırmalarla uğraşmayı politikanın gürültülerine tercih ettiğini söy lemesine rağmen, politik hayattan da ilmî hayat kadar zevk aldığından şüphe edilemez. Oradan oraya koşması, her gittiği yerde politik hayata atılarak büyük bir gayret le çalışması, defalarca felâkete uğradığı halde yine poli tik hayattan çekilmemesi başka şekilde açıklanamaz. îbn Haldun, Ebu Hammu nun hizmetindeyken, AbdüİELziz Tilemsan bölgesini alarak Ebu Hammû'yu kov muştu. îbn Haldun bu kez de Abdülaziz’in hizmetine gir di. Bu prensin vefatındaın sonra da, hükümeti aralarında bölüşen Ebu'l-Abbas ile Abdurrahman'a bağlandı. Fakat bir süre sonra Ebu'l-Abbas, tarihçiyi Abdurrahman'a daha yakın olmakla suçlayarak hapse attırdı (M. 1374). Fakat birkaç gün sonra serbest bırakıldı. Yeniden Endü lüs’e gitti. Gımata’da İbn Ahmer tarafından önce iyi kar şılandı. Fakat bir süre sonra yeniden talihsizlik başgösterdi. Ebu Hammunun Tilemsen'da tekrar hükümet kurduğu sırada yine Ainka'ya döndü. Ebu Hammü ta rihçiyi, bedevileri kendi tarafına çekmek göreviyle içeri lere gönderdi. İbn Haldun Mindas bölgesine kadar gitti. Orada Benî Tûcîn ülkesinde îbn Selâme Kalesi'ne çekile 340
rek görevinden istifa etti, işte îbn Selâme Kalesindeki in zivası sırasında, tecrübelerle ağzına kadar dolu bir kül tür ve politika hayatının ürünü olan tarihini yazmaya başladı. Mukaddime'yi burada bitirdi. Fakat, tarih bö lümü ifin gerekli olan kaynaklan elbette bu kalede bula mamıştı. Hem doğduğu yeri ziyaret etmek, hem de gerekh kitaplan bulmak üzere 1378 yılmda Tunus’a gitti. Tu nus hükümdarı Ebu'l-Abbas tarafından çok iyi bir şekil de ağırlandı. Sultanın teşvik ve yardımlarıyla Mukaddime'sini İbn Selâme kalesinde yazmış olduğu tarihini burada tamamladı. îbn Haldun'un ders arkadaşlarından îbn Arrâfe, bu sırada Tunus Müftüsüydü. Çekememezlik jfüzünden îbn Haldun'u sultana tehlikeli bir kişi olarak göstermeye başladı. Bu sırada Sultan Ebu'l-Abbas bir sefere hazırla nıyordu. Müftünün sözlerine kapılmış olduğundan, ken disi sefere giderken îbn Haldun’u Tunus'ta bırakmayı tehlikeli buldu; birlikte götürmek istedi. Sultanın amacı nı anlayan tarihçi, hacca gitmek üzere izin alarak Tu nus'tan çıktı. Deniz yoluyla Mısır'a gitti. îbn Haldun İs kenderiye'ye çıkmadan on gün önce Çerkez meliklerin den ilki olan Sultan Berkûk, Mısır hükümdarı ilân edil mişti. Erdemli tarihçinin ilmî şöhreti daha o zamanlar bü tün îslâm dünyasında yayılmıştı. Kahire'ye gider git mez, gıyaben olgunluğuna hayran olan öğrenciler çevre sini sardılar. Ezher Camiinde ders vermesini rica ettiler. O yıl Mekke'ye kervan gidemediğinden, tarihçi Mısır'a kaldı ve ders vermeye mecbur oldu. Sultan Berkûk, Hicrî 786 (M. 1384) yılında kendisini, arzu etmemesine rağ men, Maliki kadılığına tayin etti. îbn Haldun hüküm ve duruşmalarda adalet ve taraf sızlıkla hareket edip bu konuda son derece dikat ve şid
341
det gösterdiğinden pek çok aleyhtar kazanmakta geç kal madı. Bunlarm telkin ve şikâyetleri üzerine sorgu alüna almdı. Tabii beraet etti. Fakat bu sırada talihin daha müthiş bir darbesi tarihçiyi büsbütün sarstı. Tunus’ta bulunan ailesi Mısır'a gelirken bir fırtınaya tutularak hepsi de boğuldular. Bu facia üzerine îbn Haldun, kadı lık görevinden istifa ederek politika gürültülerinden kurtuldu. Hayatmı ders vermeye ve kitap yazmaya ada dı. Üç yıl sonra da, daha önce tasarladığı Hicaz gezisini yaptı (H. 789/M . 1387). Dönüşte, yine özellikle yazmak ve ders vermekle meşgul olmak istedi. Hayatını yîizdı. Fakat Sultan Berkûk, önceleri F ej^m 'da kendisine verdiği bir görevi alarak tekrar kadılık görevine dönmeye zorladı. Bu defaki kadılığı Milâdî 1400 yılına kadar devam etmiştir. Berkûk’un halefi Melik Nâsıreddin Ferec zamanında kö tü kişilerin ifsatlanyla kadılık görevinden alındı ve hap sedildi. Bir süre sonra hapishaneden çıkarak tekrar ders vermeye başladı. Fakat bu sırada, Orta Asya ve İran'ı istilâ eden Ti mur'un orduları Halep üzerinden Suriye'ye akın etmeye başladığından, Melik Nasır, Suriye’nin imdadına koşmak zorunda kaldı. Ibn Haldun da Sultan’ın yanında bulunuyordu. Mısırlı emir ve zabitlerin bozgunculuk ve ihanetleri sonunda Melik Nâsır’m ordusu yenilgiye uğ radı. Sultan Nâsır, savaş alanından kaçarak Mısır'a git ti. Şam da Timur'un eline düştü. Şamlılar, Timur'un ba ğışım rica etmek üzere, alimlerden oluşan bir temsilciler heyeti gönderdiler. îbn Haldun'da bunlann içinde bulu nuyordu. îbn Haldun büyüleyici konuşması sayesinde, Şamlılar için af ve bağış hakkı aldıktan sonra, aynı za manda Timur'un takdirini de kazandı. Timur, aldığı ül kelerin ileri gelen bilginlerini Semerkant’a gönderdiği
342
halde, îbn Haldun hakkında ayrıcalıklı bir muamelede bile bulundu. Gönlü hoş edilerek Mısır’a dönmesine izin verdi. İbn Haldun, Mısır'a döndükten sonra bir süre Baybarsiye Meşihatında bulundu. Daha sonra Kubbetü'sSâlih'te fıkıh ve hukuk, Sargatmış Medresesinde hadîs okuttuğu gibi, birçok kez de Maliki kadılığına geçti. Hicrî 808 yılı Ramazanının 26 ıncı Çarşamba günü (20 Mart 1406) vefat ettiği zaman Malikî kadılığını yine üzerinde bulunduruyordu. Kahire'de Bâbu'n-Nasr dışında Sufîye Kabristanında medfundur.
Unvânül-İber ve Dîvânü'l-Mübtedâi ve’l-Haber: Büyük îslâm tarihçileri arasında müstesna bir sima olan İbn Haldun, bu eseriyle tarih yazarlığı açısından önemli bir devrim yapmıştır. îbn Haldun, derin bir bilgin olduğu gibi, hayat hikâyesinden de anlaşılacağı üzere, bazan bir devlet adamı, bazan da bir şeriat kadısı sıfatıy la Hicri sekizinci yüzyılda çok önemli roller oynamıştı. Çok kapsamlı ve derin olan araştırmalanna eklenen bu uzun basiret dönemi ona, İslâm tarihinin ruhuna nüfuz edebilecek bir güç bağışlamıştı. U nvânül-İber'in girişi (Mukaddime) bu bakımdan îslâm tarihinin bir felsefe sidir. Fakat ne yazık ki İbn Haldun, Unvânü'l-tber'in asıl tarih bölümünde aynı tarzı izlememiş, veya buna za man bulamamıştır. Çünkü eserinin tarihî olaylara iliş kin sayfalarında, kaynaklan açık bir şekilde anlaşılama yan olayların çok olduğu görülüyor. Bu açıdan Ulıvânü'l-îber'in tarih bölümü, devşirme bir olaylar toplamı olarak kabul edilebilir. îbn Haldun’un izlediği üslûp klâsik değildir. Fakat, tarih felsefesini açık bir biçimde tartışma alanına sunan 343
Mukaddime bölümü, açıklığın ve netliğin bir örneğidir. U nvânül-tber, başlıca üç bölümden oluşmuştur. Mukaddime-i İbn Haldun adındaki ilk bölüm, hemen bütün dillere çevrilmiştir. Tarihçi ününü özellikle eseri nin bu bölümüne borçludur, tbn Haldun, olaylan iyice tesbit edebilmeye uygım olacağı düşüncesiyle, Mukaddim e’ye tarihî eleştiri kurallannın konulması ve kurul masıyla başlamış; konusuna, kavimleri bedevî ve hadarî diye iki büjrük kısma ayırmakla girişmiştir. Şehirlerin kuruluşımdan, meydana getirdikleri etkilerden, güç ve üstünlüğün nesep asabiyeti ve sebep asabiyetinden nasıl doğduğımdan, hükümetlerin yükselme ve çöküş neden lerinden, çeşitli hükümetlerin niteliklerinden uzun uza dıya söz etmiştir. Tarihçi, bütün bu sayfalarda düşüncesini açıklamak için birçok tarihî deliller ortaya koymuş, teorisini belge ler ve olaylarla güçlendirmeye çalışmıştır. Mukaddime'nin her sayfasında büyük bir genelleme gücüyle do nanmış, inceliklere nüfuz edici ve sağlam bir zekânın iz leri göze çarpar, tslâm tarihini ve Müslüman hükümet lerin j^kselme ve çökme nedenlerini esaslı bir biçimde inceleyebilmek için, herhalde İbn Haldun'un eserini ger çek bir şekilde incelemek gerekir. Gerçi ibn Haldun'un eski Yunan cumhuriyetleriyle Roma İmparatorluğunun kurulma ve düşmeleri hakkında esaslı bilgiler edineme miş olması düşünce ve yorumlarının değerini, genel bir bakış açısından çok azaltmıştır. Fakat, bu inceleme ve düşünceler İslâm kavimleri bakımından bugün de büyük bir önemle incelemeye değerdir. Mukaddime, vaktiyle Quatremiere tarafından çevrilerek Les notices et les estraits adlı dergide basılmıştır. îbn Haldun’un Mu kaddime'sinin bir bölümü Sultan Ahmet döneminde Pirizâde'nin kalemiyle dilimize çevrilmiş, diğer bölümler
344
de Cevdet Paşa ve Suphi Paşalann gayretleriyle Türkçeye aktarılmıştır. Cevdet Paşa, çevirdiği bölümleri çok de ğerli notlarla süslemiştir/*^ Unvânü'l-tber'in ikinci bölümü, Araplarla komşu olan kavimlerin tarihinden söz eder. Üçüncü bölüm ise, Berberîlerle Kuzey Afrika'da egemen olan Müslüman hükümetlerin tarihini içine alır. Ibn Haldun'un Berberi1er tarihi, en önemli kaynaklardan sayılabilir. Gerçi Ku zey Afrika tarihine ait daha eski zamanlarda birçok eser ler yazılmıştı. Milâdî 871 yılında Eski Kahire'de vefat eden Ebul-Abbas Abdurrahman bin Abdülhakem, Mısır, Kuzey Afrika ve Endülüs fetihlerinin tarihini yazmıştı.^^' Ahmed bin Yusuf adındaki bir tarihçi de (Milâdî 945 yılında vefat etmiştir) Tolonlular hanedanının kurucusu Ahmed bin Tolun ile oğlu Hamareveyh dönemlerinin olaylannı yazmıştı. Ebu Ömer Muhammed bin Yusuf da. Kâfur adına ithaf ettiği Fazâil el-Mısr adlı eserinde bu ülkenin coğrafî durumundan ve kendi zamanına kadar olan tarihî olaylarından söz etmişti.^^^ Bunlardan başka Ebu'l-Hasan Muhammed el-Iskenderî, Muizz Lidinillah'ın hükümet döneminin bir vakayinamesini yazmıştı.^^^îbn Zellâk el-Leysî de (Milâdî 998 yılında ölmüştür), Mısır tarihi ve coğrafyasıyla ilgili birçok eser yazmıştı. Bunlardan bazıları Paris ve Qotha Kütüphanelerinde bulunmaktadır. Fakat bütün bu eserler. Kuzey Afrika tarihini aydın latmak için yeterli bir kaynak olamıyordu. Ibn Haldun, U nvânül-îber'iyle bu eksikliği gidermiş, sonrakilere değerli bir inceleme kaynağı bırakmıştır, tbn Haldun UnYânul-İber’in girişinde. Kuzey Afrika tarihini ne kadar büyük bir önemle incelemiş ve açıklamış olduğunu şöyle anlatıyor: "Bu eserimde, geçmiş yıllardan bu ana gelinceye kadar, Mağrib taraflannda meydana gelen de
345
ğişiklikleri yazmaya büyük bir önem verdim. Aslında bu kitabı yazmaktan amacım, öncelikle Batı bölgesinin ve bu bölgedeki milletler ve taifelerin, devlet ve ülkelerin durumlannı açıklamaktır. Diğer tarafların ve özellikle Doğu ülkelerinin durumları konusunda gereği gibi bil gim olmadığından, buraları hakkında faala aynntılara girişmedim. Bu bölgeler hakkında araştırma yapacaklar için Mes'ûdî’nin M ürûc ez-Zeheb'i yeterli bir kaynak olabilir!" tbn Haldun'un Berberîlerle ilgili sayfalan de Slane tarafından çevrilerek aslıyla birlikte Cezayir’de basılmıştır. Unvânü'l-tber'in Ağlebîlerle Sicilya Araplannın tarihine ilişkin bölümleri ise daha önce Noel de Vergers tarafından çevrilmiş ve yayınlanmıştır.
DİPNOTLAR: (1) Bicâye, Cezayir'in Kostantinîn eyaletinde, Kostantınîn’in 226 km. kuzey batısında kendi adındaki körfeze egemen bir dağ etegindedir. (*) Mukaddime daha sonra ilki Zakir Kadiri Ugan, diğeri Süley man Uludağ tarafından olmak üzere iki kez Türkçe'ye çev rildi. Ugan'mn çevirisi Maarif Vekaletince üç cilt halinde 1954 yıhnda (Yeni basım, MilH Eğitim Gençlikve Spor Bak. Yayını, 1988); Uludağ'ın çevirisi de Dergah Yayınlarınca iki cilt halinde 1982 yılında yayınlandı. (R.) (2) Ibn Abdülkerim'in bu eseri Fransa Millî Kütüphanesinde bulunmaktadır. Mac-Guchin, Ibn Haldun'un Berberîler ta rihinin çevirisine bu eserden birçok şey eklemiştir. Bazı par çalan da J. Karle ve John Haaris Jones tarafından basılnuştır. (3) Bu eser, W. I. Oestrup tarafindsm Danova diline çevrilmiş tir. (4) Ebul-Hasan el-Iskenderfnin bu eseri Escurial Kütüphane sinde bulunmaktadır.
346
MUHAMMED BÎN ABDÜRRAHİM BİN EL-FURÂT Târih-i tbn Furât
Mısır'ın soylu bir hanedanına mensup olan İbn Furât, Kahire'de doğmuştur (M. 1334). İlimler tarihinde fakih ve hadisçi olarak'büyük bir ün kazanan bu zat. Haç lılar dönemi tarihçileri arasında da çok önemli bir yer tu tar. tbn Hacer E nbâil-Ğ um r adh eserinde, tbn Furat Tarihi'inden sitayişli bir dille söz etmiş ve birçok konuda kendisine kaynak yapmıştır. Hicrî 807 (M. 1405) yılında vefat eden Furât'ın, bu büyük ve önemli tarihi, Milâdî 1396 jalına kadar İslâm dünyasının bir tür olaylar günlüğü niteliğindedir. Fakat îbn Hacer'in de işaret ettiği gibi yazar, bu değerli eseri nin ancak bir bölümünü temize çekebilmiştir, tbn Furât Tarihi'nin dokuz cildi Viyana Kütüphanesinde bulun maktadır. Milâdî 1107-1396 tarihine kadar olan nüsha olduğu sanılmaktadır. Viyana Kütüphanesindeki bu ciltler 1809 savaşında Paris'e götürülerek 1814 yılına kadar burada kaldığından,bu sırada oryantalistlerden Jourdâin tarafindan incelenmiş ve bu gayretli insan, ese rin bir özetini yapmıştır. Mişo, Haçlılar tarihini yaz&T347
ken bu özetten çokça yararlanmış olduğu gibi, Reinaud da birçok bölümlerini Haçlı Kütüphanesi (La bibliotheque croisades)’nin dördüncü cildine dercetmiştir. Îbnü'l-Furat'm yaşadığı dönemde, Cezayir'de Kostantin kadılığında bulunan Ebu'l-Abbas Ahmed bin Hatîb de, Risâlet döneminden Hicrî 807 (M. 1404) yılına kadar gelen beşyüz kadar büyüğün kısa biyografilerin den söz eden bir eser yazmıştır. Aynı yazarın Merinoğulları hanedanı hükümdarlarından Ebu Fâris Abdülaziz adına ithaf ettiği Benî Hafs sülâlesi tarihine ait Farsiyye adlı diğer bir eseri daha vardır ki, Cezayir'de Kostantin'de bulunan yazma bir nüshası Cherbonneeu tarafın dan özetlenmiş ve Journal Asiatic'de yayınlanmıştır.
348
BEDREDDtN MAHMUD BİN AHMED EL-AYNÎ Ikdûl-Cümân fî Târihi Ehli'z-Zamân
Milâdî 1360 yılında Ayıntab’da dünyaya gelen Bedreddin, bu şehrin kadılığında bulunan babasından hu kuk ve fıkıh dersleri alarak daha çok genç yaşlarda bü yük bir ün kazanmış, hâkim yardımcılığına tayin edil mişti. Daha sonra ailesinin asıl şehri olan Haleb'e gitti. Babasının ölümünden sonra Suriye'de geziye çıktı. Son ra Hicaz'a gitti. Dönüşünde Şam ve Kudüs'ü ziyaret etti. Kudüs'te, mutasavvıflardan Alaeddin Ahmed esSeyrâfî'ye bağlandı. Bununla birlikte Mısır'a giderek ye ni kurulmuş olan Berkûkiye tekkesine girdi. Daha sonra hamilerinden birinin önerisiyle Melik Hakem tarafın dan Makrizî'ye halef olarak Kahire Belediye Zabıtası Ko miserliğine tayin edildi. Fakat İdarî memuriyetlerdeki kararsızlık yüzünden birkaç kez görevden alınmak ve tekrar göreve dönmek durumuyla karşı karşıya geldi. Sultan Melik Müeyyed Şeyh zamanında gözden düştü; işkenceye uğradı. Fakat daha sonra hükümdar kendisini bağışlayarak kurduğu medresenin müderrisliğine tayin etti. Bir süre sonra da elçi olarak Doğu Roma împarator-
349
luğuna gönderdi. İstanbul'dan dönüşünde Melik Müeyyed Şeyh'in haleflerinden Melik Zâhir Tatar ve Melik Eşref Bars Bey tarafından çok büyük saygı gördü. Melik Eşref Bars Bey, kendisiyle dinî meseleler hakkında Türkçe sohbet edebildiği için yanından hiç ayırmıyordu. Melik Aziz Yusuf un tahta geçişi üzerine, yeniden mü derrislik görevine döndü (M. 1438). Aynî bir ara, hem müderrisliği, hem Henefî kadılığı nı, hem de Vakfılar Bakanlığını kendi üzerinde topla mıştı. Fakat düşmanlarının entrikaları, çok geçmeden Vakfilar Bakanlığından düşmesi sonucunu doğurdu. Bu nun üzerine memuriyet hayatından büsbütün çekildi ve Hicrî 855 (M. 1451) yılında vefat etti. Aynî’nin Ikdül-Cüm ân'ı, insanlığın yaratılışından. Milâdî 1446 yılına kadarki olayları toplayan bir genel ta rihtir. Aynî, Sultan Melik Müeyyed’in hayatını anlatan el-Cevhere adlı tarihî bir eser daha yazmıştır. Bunlar dan başka kelâm, diniyât ve fıkıhla ilgili çok önemli ve değerli eserler meydana getirmiştir. Aynî ile çağdaş olan Ebu'l-Abbas Şehabeddin elKalkaşandî de (öl. M. 1418), İslâm'dan önceki Arap kabi lelerinin soy ve tarihlerine ilişkin, az-çok mitolojik bir eserle Mısır ve Suriye'nin tarihine, coğrafyasına ve uy garlığına ait bir başka önemli eser yazmıştır. Bu son eser Wüstenfeld tarafından incelenmiş ve Sauvaire tarafın dan da özetlenmiştir. Wüstenfeld aynı zamanda Ebu’lTayyib Takıyyüddin el-Fâsî'nin Mekke'nin tarih ve to pografyasıyla ilgili el-Ikdü'l-Semîn adlı eserinin özeti olan Şifâ el-Ğarâm'ı da özetleyerek M ekke Olayları (Chronique de Mecgue) adlı eserinde yayınlanmıştır.^*’
350
DİPNOTLAR; (*) Aynî, Iran Şahlarının tarihleriyle ilgili olarak Târih elEkâsire (Kisralar Tarihi) adlı Türkçe bir tarih kitabı daha yazmıştır. Aynca, Sultan Melik el-Zâhir Tatar için, Kudûrî’nin fıkıhla ilgili eserini de Türkçeye çevirmiştir. Aynî, ölümünden iki yıl kadar önce Melik el-Zâhir Çakmak'ın gözünden düşmüş ve bütün vazifeleri elinden alın mıştı. Bu yüzden, geçimini sağlamak için bütün mülklerini ve kitaplarını satmak zorunda kalmış ve böylece vefat et miştir. Kendisinin kurduğu Ayniye Medresesine gömül müştür. (Y.K.)
351
TAKIYYÜDDİN EBU’L-ABBAS AHMED EL-MAKRÎZÎ el-Mevâiz ve'l-t'tibâr bi-Zikr el-Hıtat vel-Âsâr
Makrîzî, Mısır'da yetişen tarihçilerin en ünlüsüdür. Kendisine verilen "Makrîzî" adını, büyük babasının Şam'a hicretinden önce Baalbek yakınında oturduğu Makrîz nahiyesinden almıştır. Babası Alaeddin, Şam'dan Kahire'ye göç etmiş olduğundan, Makrîzî bura da doğdu (H, 766 / M. 1364). Babası ve büyük babasının Hanefî fukahasından olmalarına rağmen, Kahire’de Şafiî mezhebini öğrenen Makrîzî, Hanefîlerin güçlü bir muarızı olarak yetişti. Milâdî 1385 yılında Hicaz'a gitti. Dönüşünde kadı yardımcılığına tayin edildi. Daha sonra Kahire medreselerinden birinde hadîs müderrisliğine geçti. Hicrî 811 (M. 1408) yılında Şam'a gitti. Kalânisîye vakıfları ve Nuriyye Hastanesinin yönetimiyle görevlen dirildi. Aynı zamanda Şam medreselerinde de ders okut maya devam etti. Mısır'ın en tanınmış bir tarihçisi oldu. Milâdî 1431 yılında, ailesiyle birlikte ikinci kez hacca git ti. Yolda bedevilerin saldırısına ugradi ve dört yıl sonra Kahire'ye döndü. Uzun bir hastalıktan sonra Hicrî 845 (M. 1442) yılında vefat etti.
352
Makrîzî’nin hayranlanndan diğer bİT tarihçi, Ebu'lMehâsin Tannvirdî, kendisinden söz ederken şu satırla rı yazıyor; "Makrîzî, çeşitli ilimlere vâkıf, derin, sağlam ve dindar bir alimdi. îyi, ehli sünnete karşı derin sevgi besleyen ve sünneti seniyyeye tutkun bir kişiydi. Hare ket ve davranışlarını sünnete uydurmaya çalışırdı. Fa kat Hanefî fukahasına karşıydı. Onlar hakkında gerçek olmayan bir kötü zan beslerdi. Yazılarında bu duygula rın izleri görülebilir!.." Makrîzî, yazılarında çok ateşlidir. Her konuya yapı şır, bunu açıklığa kavuşturmak için didinmekten çekin mez, kaynaklan arar, bulur ve aktarır. Bunun içindir ki, Makrîzî'yi inceleyen bazı Batılı yazarlar, eserlerinde bü yük bir orijinalite görememektedirler. Gerçekten de Makrîzî'nin eserlerinde, diğer eserlerden hemen aynen aktarılmış sayfalar pek çoktur. Fakat Makrîzî’nin hiz meti bundan ibaret olsa bile, yine de takdire lâyıktır. Çünkü aldığı parçalardan birçoğu, asılları kaybolmuş eserlerden derlenmiş kıymetli belgelerdir. Bu parçalar, eserlerini yalnız zenginleştirmemiş, aynı zamanda onla ra çekici, zengin ve ilginç bir nitelik vermiştir. İhtimaldir ki Makrîzî, bir derlemeciden başka bir şey değildir. Fa kat zekî ve mutlu bir derlemecidir. Makrîzî'nin değişik türlerde eserleri vardır. En önemlisi Hıtat-ı Mısriyye diye tanınan el-Muvâız ve'lî'tibâr adlı eseridir. Bu eser Mısır'ın hem coğrafyası, hem de tarihidir.Yazar aynı zamanda Kahire’nin topoğrafyasını da çizmiştir. Bu konuda kendisinden öncekile rin eserlerini tanık olarak kutlamıştır. Hıtat-ı Mısriyye, ülke veya mahallelere, kısmen de konular arasındaki mantıkî ilişkilere göre düzenlenmiştir, tslâm tarihçile rinden çoğu, eserlerini yıl üzerine tertip ettikleri halde, Makrîzî bu genel metottan ayrılmıştır. Bununla birlikte,
353
Makrîzî’den önce de genel metottan aynlanlar olmuştur. Ebu Ömer el-Kindî'nin Mısır kadıları ve valileri konu sunda yazdığı önemli eser -ki sonraları Leiden'de basıl mıştır- de bu şekilde düzenlenmiştir. Makrîzî, gözlemci bir tarih yazandır. Politik, top lumsal ve ekonomik sonuçlar doğuran hiçbir olayı kay detmeyi ihmal etmez. Her şeyi, olduğu gibi ve samimi bir şekilde aktarır; Hicrî 457 ve 464 (M. 1064-1071) yılları arasında, Mustansır zamanında Mısır'ı kasıp kavuran kıtlıktan söz ederken şu satırları yazmaktadır; "Mısır’da artık, cenazeye benzeyen, bir deri bir ke mik insanlardan başkası kalmadı. Gezen birer ölü olan bu bahtsızlar açlıktan sararmış, askerlerin tedhişinden, yiyeceklerin azlığından, zenci kabilelerin yağmasından meydana gelen acı ve müthiş bir korku altında yüzlerine korku çökmüştü. Toprağı sürecek güçlü kuvvetli kimse kalmamıştı!.." Kahire, Melik Nâsır bin Kalaun döneminde ise, aksi ne mutlu bir haldeydi. Halk çoğaldıkça çoğalmış, şehir den taşacak bir duruma gelmişti. Fakat daha sonra çıkan kıtlıklar ve diğer felâketlerle Kahire tekrar boşalmıştır. Makrîzî, Mısır'ın geçmişine ait birçok mitolojiler de top lamıştır. Fakat folklor açısından bunlara da bir değer ve rebiliriz. Yaşadığı yüz)aldaki insanlann enkaz kalıntıla rına tanık olduklan eski uygarlık hakkındaki anlayışla rını aynen yazmak, tarihe az hizmet midir? Makrîzî, Mısır'ın eski gelenekleriyle ilgili olarak top ladığı rivayetlerle dünyanın anasının eski hayatını en iyi tanıtan tarihçiler sırasına geçmiştir. Hıristiyan Kıptîlerin Martiyer paskalyalarım alaycı bir üslûpla tas vir eden şu satırlar, eski çağlan canh olarak yaşatmakta dır; "Vaktiyle Mısır'da yapılmakta olan şeylerden biri de
354
Martiyer bayramının kutlanması için yapılan büyük tö rendir. Mısırlıların en büyük şenlik günlerinden birini teşkil eden bu bayram, lûptî aylarının sekizine düşüyor. Kiptiler ölmüş atalardan birinin parmağı bir sandık içi ne konularak NiVe atılmazsa o yıl nehrin coşmayacağına inanıyorlardı. Bu parmağın Nil e atıldığı gün, Hıristiyan Kıptîlerin bayramıdır. O gün şehirlerde, kasabalarda ve köylerde herkes atlanır. Kahire'nin çoğu halkı da sınıf sı nıf toplanır, Nil kenarına, nehrin adacıklarına gider, ça dırlar kurarlar. Kadın ve erkek şarkıcılar, oyuncular, eğ lence yeri sahipleri, fahişeler, sefihler, zamparalar, şak labanlar, palyaçolar; kısaca istisnasız herkes bu bayra ma katılırlar. Bayram yerinde toplanan kalabalığın sa yısını Allah'tan başka kimse bilmez. Burada hesapsız paralar harcanır. Bu yüzden bazan cinayetlerle sonuçla nan kargaşalıklar olur. Bu bayramda en çok satılan şey şaraptır. Şarap için yüz bin dirhemden, yani on iki bin di nar altından fazla para harcanır. Bir Hıristiyan sadece bir günde on iki bin dirhemden fazla şarap satmıştır..." Hicrî 702 (1302) yılında, Melik Nâsır bin Kalaun'un vekili olan ve hükümdarı vesayeti altında tutan tarihçi Emîr Baybars, bu bayramları yasaklamak istedi. Kiptiler kendi milletlerinden, emirin kâtiplik hizmetin de bulunan biri aracıbğıyla, eğer bu bayramlar yasakla nırsa devlet gelirlerinin azalacağını, Nil nehrinin de taş mayacağını, sonuçta Mjsır'ın harap olacağım Baybars'a bildirdiler. Fakat Baybars, bu sözlerle alay etti: "Eğer Nil, bu parmak atılmayınca coşmayacak olursa, hiç coş masın! Eğer Nil'i coşturan Allah ise, Hıristiyanların bu inançlannın yanlış oldğunu göstermiş oluruz!" cevabını verdi... Bayramlar yasaklandı. Bu yasak 738 yılma ka dar sürdü. Makrîzî, köken (menşe) meseleleriyle de ilgilen
355
miştir. îlk zamanlara ait Mısır hüküTnetlerine ayırdığı bir bölümde, yersiz bir şekilde jeoloji problemlerine de değinmiştir: Makrîzî'ye göre "Nil, başlangıçta bütün Mı sır ülkesini kaplamış bir deniz halindeydi. Su, yavaş ya vaş çekilerek yüksek yerlerin açığa çıkmasını sağladı. Ülkede insanlar görülmeye başladı. Sonunda köy ve ka sabalar doldu." Makrîzî'nin Hıtat’ında meraklı ve eğlenceli sayfalar pek çoktur. înce bir bakış, bu eğlenceli sayfaların içinden tarihi aydınlatacak birçok gerçekler bulup çıkarabilir. Mısır'ın bu tanınmış yazan, aynı zamanda bir folklorcu dur. Halkbilimle (halkıyât) ilgili şeyleri toplamaya son derece meraklıdır. Meraklı, bilgin, iktisatçı ve arkeolog bir tarihçidir. Makrîzî'nin HLıtat'ı, Silvestre de Sacy tara fından özetlenerek yayınlanmıştır. Welger de. Kiptiler tarihiyle ilgili bölümleri yayınlamış, Wüstenfeld tarafindan da Almanca'ya çevrilmiştir.^*^ Eserin tümü Mısır'da Bulak Matbaasında basılmıştır. Makrîzî'nin tarih bakımından önemli olan başka eserleri de vardır. Bunlardan es-Sülûk li -magrifeti D üvel el-M ülûk adlı eseri Mısır'da saltanat süren Memlûklerin değerli bir tarihidir. Quatremfere bu eseri Fransızcaya çevirmiştir. Diğeri de Mısır'daki Fatımî ha lifelerinin tarihidir. Bu son eserin, yazarın kendi el yaz masıyla olan bir nüshası Gotha Kütüphanesinde bulun maktadır.^**^ Makrîzî bunlardan başka bir de Mısır'da eğemen olan beylerin ve Mısır'ın ünlü simalarının biyog rafilerine dair muazzam bir esere başlamış, fakat seksen cilt halinde düzenlediği bu büyük eserin ancak on altı cil dini temize çekebilmiştir. Bu
356
hanesindeki nüshadan istinsah edilerek Avrupada basıl mıştır. Mısır tarihçisinin ölçü aletlerine^*” ^, Mısır’daki Arap iTklarına^****^ Habeşistan'daki müslüman hüküm darlara ait de birer risaleleri vardır/****** Bu risalelerin üçü de Avrupada basılmıştır.
DİPNOTLAR: (*) Hıtat, E. Blochet tarafından Fransızcaya da çevrilmiştir (Paris, 1908). (Y.K.) (**) Makrîzî’nin Fatimîler tarihi tttiâz el-Hunefâ bi-Ahbâr el-Eimme v e’l-Hulefâ adını taşımaktadır. Gotha Kütüp hanesindeki yazar hattıyla yazılmış nüshasına dayanarak 1908 yılında H. Bunz tarafından yayınlanmıştır. 1948 yı lında Cemaleddin el-Şelyel'in notlan ve tashihleri ile Kahire’de yeniden basılmıştır. (Y.K.) (***) Makrizî'nin Islâm sikkeleri ve ölçülerine ait kitabı Nüb zet el-Ukûd fî Umûr el-Nukûd adım taşıyor. Yazar tarafindan gözden geçirilmiş şekliyle Şuzûr el*Ukûd fî-Zikr el-Nukûd adındaki bu eser, 1928 yılında İstanbul'da elNukûd el-Kadîme ve'1-tslâmiye adıyla basılmış, aynca notlar ve tashihlerle İbrahim Artuk tarafindan Türkçeye çevrilmiştir (Belleten, Ankara, 1953, XVII/367-391). (Y.K.) (****) Mısır'a hicret etmiş Arap kabileleriyle ilgili olan bu eser ei-Beyân ve'l-ÎVâb amma bi-Arz M ısr m in el-Arab adını taşımaktadır. (Y.K.) (*****) Makrizî'nin bu kitabının adı el-îlm âm bi-Ahbâr men bi-Arz el-Habeşe min Mülûk el-îslâm'dır. (Y.K.)
357
ŞtHABEDDÎN EBU’L-FAZL İBN HACER EL-ASKALÂNÎ înbâü'l'Gumr fî Ebnâil-Umr
Şafiî okulunun bu ateşli savunucusu, Miladi 1371 yı lında Askalan'da doğmuştur. Çocuk yaşlarda babasını yitirdiğinden, yakınlanndan birisinin vesayeti altında büyüdü. Daha onbir yaşındayken Mekke'ye gitti. Olağa nüstü yeteneği olduğu için, az zamanda büyük bir geliş me gösterdi. Şiirleri Mekke’yi dolduran belâğat üstadlarının hakkıyla takdirini kazandı. Daha sonra hadîs il miyle uğraşmaya başladı. İnceleme ve araştırmalarını tamamlamak amacıyla uzun bir geziye çıktı. Kahire'ye gitti, Filistin'i, Yemen'i dolaştı. Tekrar Kahire'ye döndü (M. 1403). Burada büyük bir başarıyla hadîs ve fikıh okutmaya başladı. Fıkıhta yeni bir nesil yetiştirdi ve bu sayede dünyaca tanınan bir kişi oldu. Başkadılık mevkii ne yükseldi. Milâdî 1432 yılında Haleb'e gitti. Burada da genel dersler vermeye devam etti. Hicrî 852 (M. 1448) yı lında Kahire'de Hakkın rahmetine kavuştu.
358
lnbâü.'1-Gumr fî Ebnâil-Um r: Ibn Hacer'in bu önemli eseri, yaşadığı dönemin (H. 773-852 / M. 1371-1449) edebî ve siyasî bir tarihidir. Ya zar, zamanındaki olayları, devletlerin durumunu, tanın mış kişilerin vefatlarını yıl yıl izleyerek yazmış, özellikle hadisçilerin (muhaddîsler) hayat ve biyografilerine bü yük bir önem vermiştir, tbn Hacer bu önemli kitabım ya zarken en çok Nâsıreddin bin Furat, Sarimuddin bin Dokmâk, Makrizî ve Bedrü’l-Aynî gibi büyük yazarlann eserlerinden yararlanmıştır. Inbâü'l-Gumr, olaylar bakımından îbn Kesir tari hinin, vefeyât ve teracim bakımından da Zeynüddin bin Râfi'in eserinin birer zeyli gibidir. Hicrî 870 (M. 1465) yı lında ölen Burhaneddin İbrahim bin Ömer el-Bekâî bu esere Izhârül-Asr li-£srâri Ehli'l-Mısr adıyla bir zeyl yazmıştır. İbn Hacer tarihinin İnbâü’l-Mısr fî EbnâilAsr adında bir zeyli daha vardır. İbn Hacer’le çağdaş olan Ebubekir Takıyyüddin bin Kadı Şuhbe de (M. 1377-1448) değerli bir tarihçidir. îbn Hacer gibi Şafiî mezhebinin bir savunucusu ola bu zat, Şam kadılığında bulunmuş, bir aralık da Nuriye Hasta nesi müfettişliği yapmıştır. Zehebî tarihine zeyl olarak yazılan bu eserde, on yılhk olaylar düzenli bir biçimde toplanmıştır. Takıyüddin aynı zamanda Milâdî 1433 yı lına kadar geçen Şafiî mezhebi taraftarlarının biyografi lerini toplamıştır. Wüstenfeld, Arap Akademisini yazar ken, Takıyyüddin'in bu eserinden çok yararlanmıştır.
359
ARABŞAH AHMED BİN MUHAMMED BÎN ABDULLAH Acâib el-Makdûr fî Nevâib Timur
Asya tarihinde çok önemli bir siyasî devrim yapmış olan Timur Gürgân zamanında yaşamış ve onun tarihini yazmış iki ünlü tarihçi vardır. Bunlardan biri Timur'un övgücüsü olan Şerefeddin Yezdî, diğeri de Arabşah’tır. Biri hanedanının iyiliklerine gömüldüğü için kayıtsız şartsız Timur’un bütün davranış ve icraatlarım güzel ve meşru göstermeye çalışmış, diğeri de kahrına uğradığı bu hükümdara karşı amansız bir yergici kesilmiştir. Şerefeddin, Timur'u dünyanın düzeni için Allah tarafındîîn gönderilmiş bir kurtarıcı olarak tasvir eder, döktüğü kanlan, söndürdüğü ocakları, yıktığı saltanatlan, onla rın lâyık olduğu cezaların bir tecellisi gibi gösterir. Ona göre Sahibkıran, Sübhanî takdirin masum ve azimli bir icra görevlisinden başka bir şey değildir. Arabşah, aksine Timur'un ortaya çıkışını en büyük bir uğursuzluk, en korkunç bir belâ, en müthiş bir felâket gibi tasvir etmektedir. Timur’u zalim, gaddar ve yıkıcı bir afet olarak tanıtmaya çalışmaktadır. Arapşah, Hicrî 791 (M. 1389) yılında Şam'da
360
doğmuştur .Timur Şam'ı aldığı zaman (M. 1400) bilgin ler, doktorlar, meslek ve sanat sahiplerinden birçoğunu Semerkand'a göndermişti, tbn Arabşah da annesi ve kar deşleriyle birlikte bunlann arasında bulunuyordu. Semerkand, her yandan toplanan ilim ve kültür adamlarıyla bir erdemliler topluluğu halini almış oldu ğundan Arabşah burada derin bir şevkle İlmî araştırma lara atıldı. Farsça ve Türkçeyi hakkıyla öğrenerek birçok konuda derinleşti. Milâdî 1408 yılında Çin'e kadar seya hat etti. Dönüşünde Harizm ve Kıpçak stepini (dest-i Kıpçak) dolaşarak Hacı Turhan (Astırağan) şehrine ka dar gitti. Fıkıh ve hukuk ilimleri hakkındaki araştırmalannı tamamlamak için 1411 yılına kadar o zamanlar birçok bilgine vatanlık yapan bu şehirde kaldı. Daha son ra Kırım'a geçti. Kınm bilginlerini ziyaret ettikten sonra Edirne’ye gitti. Bu sırada Mehmet Çelebi, kardeşlerinin saltanat davası yüzünden çıkardıkları sıkıntıları gidere rek devleti yeniden kurmayı başarmıştı. Mehmet Çelebi, Arabşah’ı iltifatlara boğdu. Emir Çakmak tarihçiyi Şam’a davet ettiği halde, yanından ayırmaya kıyamadı. Kendisini Farsça ve Arapça yazılmış değerli kitapları Türkçeye çevirmekle görevlendirdiği gibi, özel kâtipliğine de aldı. İslâm devletleriyle olan haberleşme lerin taslağını hazırlamakla görevlendirdi. Mehmet Çelebi'nin ölümünden sonra; vatanını çok fazla özleyen Arabşah; izin alarak Şam’a gitti. Fakat Şam'da umduğu iltifatı bulamadı. Vatandaşları kendisini "Acemî" laka bıyla anmaya başladılar. îbn Arabşah, Şam’da yalnız ba şına (münzeviyâne) bir hayat geçirmek zorunda kaldı. Eserlerini bu münzevî hayatı sırasında yazmıştır. Arapşah'ın bu sessiz hayatı 1428 yılında Hicaz'a gitmesine ka dar sürdü. Mekke'den dönüşünde Mısır'a uğradı. Burada felsefi araştırmalarına devam etmek istiyordu. Mısır'ın
361
çok bol olan bilginleriyle samimî ilişkiler kurmakta ge cikmedi. Fakat, çok geçmeden kendisini burada beklen medik bir felâket karşıladı: Emir Çakmak, Milâdî 1438 yılında Melik Zâhir ünvanıyla sultan ilân edildi. Yeni sultan, daha önce yaptığı davetine uymayan Arabşah'a gücenmişti. Bu duygularla aleyhinde yapılan dedikodulara kolayca inandı. Tarihçi'yi hapse attırdı. Zavallı Arapşah hapishanede hasta landı. Oniki gün sonra serbest bırakılmasına rağmen, bu hastalık yüzünden öldü (25 Mayıs 1450). Arabşah, Tevhîd konusundaki bir eserinden başka, iki de tarihî eser bırakmıştır. Bunlardan biri Timur'un fetih ve savaşlarını tasvir eden A câib el-M akdûr fî Nevâib Timur, diğeri de, ölümünden iki yıl önce yazdığı Fâkihet el-Hulefâ ve M efâkehet el-Zurefâ'dır.
Acâib el-Makdûr fî Nevâib Timur: Şerefeddin Ali Yezdî’nin Zafernâme'si, taraf tuta rak yazılmış olduğu gibi, Arabşah'm bu eseri de; adından da anlaşılacağı üzere; düşmancadır. Arabşah, Timur'un ortaya çıkışını en müthiş bir felâket olarak gördüğün den, daha eserinin girişinde; "Olayların en gariplerinden hatta en büyük belalardan birisi, akıllının dehşete düş tüğü, iyinin rezilleştiği, kıymet sahibinin kıymetsizleştiği, cömert ve doğrunun itilip kakıldığı, fasıklann başı, to pal deccal Timur'un fitnesidir. O tek ayağı üzerinde doğu ve batıda fitne koparmıştır. Dünyayı fesatla doldurdu, ekinleri, nesilleri helak etti. Kılıcıyla her şeyi silip süpür dü ki, bununla necasetini ortaya çıkardı. Gördüklerimi ve bana rivayet edilenleri anlatmak istedim. Çünkü olanlar anlatılması gerekli büyük ve ibret dolu olaylar
362
dır." sözleriyle hayatının tarihçesini yazmaya giriştiği Timur hakkındaki düşüncelerini göstermiştir. Tarihin bugünkü anlayış tarzına göre Timur'u tanımak ve temıtmak üzere, ne yalnızca Şerefeddin'e ve ne de Arabşah'a dayîmmak doğru olmaz. Aleyhte ve lehte yazılmış bütün belgeleri toplayarak bunları tarihî metodun koyduğu ku rallar doğrultusunda incelemek gerekir. A câib elMakdiîr, nadir deyimler, seciler ve kafiyelerle doludur. Çoğu tarihçiler gibi Arabşah da bu eserinde kaleminin gücünü göstermek istemiş, iddialı bir üslûp kullanmış tır. Fakat bütün bunlara rağmen bu eser, Timur zama nında yazılmış olması bakımından tarihî belgelerden bi ridir. Acâib el-Makdûr, çok eski bir zamanda Golius ta rafından Lâtinceye çevrilmiş ve orijinal metniyle birlikte 1636 yılında Leiden’de basılarak yayınlanmıştır.^ Avrupa'da Timur'ım ve kurduğu devletin tarihi ince lenmeye başlandığı zaman Acâib el-Makdûr dikkatleri üzerine çok fazla çekmiş olduğundan Pierre Vattier bu eseri Fransızcaya çevirmiş ve 1638 yılında yayınlanmış-
tır.'2) Arabşah’ın Fâkihet el-Hulefâ'sı da Preytag tara fından Lâtinceye çevrilerek 1832-1852 yıllarında Bonn'da basılmıştır. Fâkihet el-Hulefâ, hikaye kisvesi ne büründürülmüş siyasi bir eserdir. Arabşah'ın bu iki eseri de daha sonra Mısır'da basıl mıştır. Acâib el-Makdûr, Nazmi-Zâde tarafından kısal tılarak Türkçeye çevrilmiş ve Târih-i Tim urlenk adı al tında yayınlanmıştır. Fakat Nazmi-Zâde kitabın bir kıs mını atladığından, çevirisi değerini yitirmiştir.**^ Arabşah'ın iki oğlu da, babalan kadar olmasa da, herhalde kültür dünyasında oldukça ün kazanmışlardır. Milâdî 1411 yılında Hacı Turhan'da doğan Taceddin
363
Abdülvehhab, manzum bir eser bırakmamıştır. Abdulvehhab, babasıyla Şam'a gelmiş, sonra Mısır’a giderek 1495 yılında orada vefat etmiştir. Arabşah’ın ikinci oğlu Haşan da Milâdî 1446 yılları na doğru Nablus beyi İbrahim'in hayat ve fealiyetlerini tasvir eden îzâh el-Zolm adında tarihî bir eser yazmış tır. Bu eserin yazma nüshası Berlin Kütühanesinde bu lunmaktadır. el-Hasan eserini 1446 yılında Şam'da ku mandan olan İbrahim'in korku salıcı bir yönetim kura rak yıkıp yakmasından doğan bir etki altında yazmış, bu gaddar adamın zulümlerini göstermeye çalışmıştır.
DİPNOTLAR: (1) Ahmede Arabsiadoo vitoe et renua gestarum T im ur iri qui volgo Tamerlans dicitu r Hisioria. (2) Portrait du grand Tamer lan avsc la süite deson histoire jusque â ietabliissem ent de I’em pire du mongoL (*) Nazmi-zade Murtaza'mn bu çevirisi 1131 (1718)de baalmıştır. (R.)
364
HÂFIZ ÂBRÛ NUREDDÎN BİN LUTFULLAH Zübdetü't-Tevârih
Doğuda Timurlularla başlayan İlmî ve edebî rönesans döneminin seçkin kişilerinden biri de Hâfız Âbru dur. llhanhlar zamanmda gelişen fikrî ilerlemeler, bu hanedanın çöküşüyle birlikte sönmeye başlamış, Cüveynî, Reşidüddin, Vassâf, Kâşânî... gibi bulunmaz zekâlar yetiştiren o çevre gerek yönetim ve gerekse ilim ve edebiyat bakımından acıklı bir durum almıştı. Hatta diyebiliriz ki, İlmî düşüş siyasî düşüşten daha önce, yani Sultan Harbende Olcaytu'nun ölümüyle başlamıştı. Çünkü Olcaytu'nun ölümüyle; Ebu Saîd'in idaresizliği yüzünden; llhanlı devleti kargaşalıklar içine düşmüş, bu hükümdarın ölümünden sonra müthiş bir biçim alan anarşi Timur Gürkân'ın ortaya çıkışma kadar sürmüştü. Bir yüzyıl kadar süren bu kargaşahk dönemi sırasında Maveraünnehir ve İran'da ilim ve edebiyatı koruyacak kişiler görülmemiş, kargaşahk ve ilgisizlik yüzünden kültür ve edebiyat da sönmeye yüz tutmuştu. Gerçi bu süre içinde ötede beride bazı bilginler yeni yeni eserler yazmış, bazı müstensihler mevcut eserlerin çoğaltılması
365
için çalışmışlarsa da, koruyucu bir teşvikçi bulunma ması, Türkistan'dan Küçük Asya’ya kadar uzanan ala nın korkunç bir karışıklık içinde yüzmesi sonucu olarak bunların sayısı sınırlı bir miktarı aşamamıştır. Hâfız Âbrû, bu dönemin fikrî sefaletini, tarihe ait önemli eserlerin yazılamamış olmasını şikâyetçi bir dille anlatmaktadır.^ Gerçekten Hâfiz Abrû'nun söylediği gi bi, Timur’un ortaya çıkarak saltanat kurmasıyla birlik te, İran ve Maveraünnehir'de yeni bir fikrî gelişme başla mıştı. Bu akım, Timur’un halefleri zamanında devam et ti. Horasan, Fars ve Maveraünnehir'deki prensler bütün gayretleriyle ilim ve kültürün yayılmasına çalıştılar. Hatta Timur’un bağışlanması mümkün olmayan bir şid detle kurmuş olduğu muazzam saltanat parçalandığı ve ülke birbirine karşı birçok küçük beyliklere bölündüğü halde, İlmî ve edebî ilerlemeler durgunluğa uğramadı. Aynı hızla yürümekte devam etti. Hatta Timurlular Ho rasan ve Maveraünnehir tacını yitirdikleri zaman, Hin distan'da yükselmeye başlayan şubeleri aytıı çahşmaya bu kez orada devam ettiler. Bu şekilde Hindistan’da yeni bir edebiyat, yeni bir kültür doğmuş oldu. İşte Timurlular'la başlayan bu "Rönesans" dönemi nin kişiliklerinden biri olan Hâfiz Abrû, Timur’la birlikte tarih sahnesine çıkmıştır. Kendisi Herat’ta doğmuş, öğ renimini Hemedan’da tamamlamış, Timur'un İran’ı istilâ ettiğinde, bir vesileyle bu cihangire bağlanmıştı. Sahibkıran Timur Gürkân'ın saygı ve gözetimine mazhar olan Hâfiz Âbrû, çok geçmeden oğlu Şahruh'a da bağlandı. Bu tarihten sonra, ilim ve edebiyat dünyasında tanınmaya başladı. Bir süre sonra Hâfiz Abrû'yu, Şahruh’un oğlu Baysungur’un nedimleri arasında görüyo ruz. Âbrû’, Zübdetü't-Tevârih’ini Baysungur’ım öneri siyle yazmış ve ona ithaf etmiştir. Şahruh Bahadır’la oğu
366
Baysungur Mirzâ’dan her ikisi de edebiyat ve tarihe çok fazla sevgi beslediklerinden, Hâfız Abrû da; himayeye mazhar olan diğer büyükler gibi; Hicn 834 (M. 1430) yıhna kadar rahat içinde ve mutlu bir hayat geçirdi. Bu ta rihte öldü. Timurlular dömeni kültürünün üstün kişile rinden sayılan ve: "O'nun mahallesi oldu Baysungur Padişahın sevgili mahallesidir." gibi güzel şiirler bırakan Baysungur da, Hâfiz Âbrü'dan üç yıl sonra (H. 837 / M. 1433) ve babası daha hayattay ken (Şahruh 850 / 1446 yılında ölmüştür) vefat etmiştir.
Zübdetü't-Tevârih: Hâfız Abru nun ifadesine göre, Zübdetü't-Tevârih, Baysungur Mirzanın emriyle yeızılmıştır. Eser, insanlı ğın yaratılışından, Hicrî 829 (M. 1425) yılına kadar olan olayları içermektedir. Zübdetü't-Tevârih'in, Gazan Han dönemi sonuna kadar olan bölümü, hemen hemen Câmiu't-Tevârih'in bir kopyası gibidir. Yazar, bu kısmı yazmak için birçok eseri gözden geçirmiş olduğunu açık lamasına rağmen^^\ o kadar zahmete girmemiş, Reşidüddin'in eserini kendi kalburundan geçirmekle yetin miştir. Hatta çalma olduğunu açıkça belli eden bazı cüm leleri değiştirmek zahmetine bile girmemiş olduğu açık ça görülmektedir. Baysungur Mirza, Hicrî 826 (M. 1422) yılında Hâfız Âbrû'yu, bu eserin yazımıyla görevlendirmişti. Kendisi nin açıkladığı gibi, yazar eserinin birinci bölümünü -ki Hz. Adem döneminden Sasanîler devletinin sonuna ka dar olan tarihî olayları içermektedir- bu emri aldıktan birkaç ay sonra tamamlanmıştır. Bu itiraf da, fazla araş tırmaya girişmediğinin bir kanıtıdır.
367
Anlaşıldığına göre Baysungur Mirza, Târih-i M ü barek Gazanî gibi kendi adına da bir Târih-i Mübârek Baysungurî yazdırmak hevesine düşmüş, bu görevi Hafız Âbrû'ya yüklemişti. Mirza'nın asıl amacı, insanlı ğın yaratılışından başlayan bir tarih yazdırmak değil, Gazan Han’ın ölümünden kendi zamanına kadar geçen 123 yılın olaylarını yazdırmaktı. Çünkü böylece Reşid'in Câmiu't-Tevârih'i tamamlanmış olacaktı. ' Fakat, Ebu Saîd'in, Reşidüdin'e reva gördüğü davra nış sonunda, Câmiu't-Tevârih nüshaları kaybolmuştu. Bazı kişilerin elinde kalan bir-iki nüsha da ortaya çıka rılmıyordu. Bu yüzden Baysungur Mirza, yaratılıştan başlanılarak bu eksikliğin giderilmesini de istemişti. Bu durum Zübtedü't-Tevârih'in ifadesinden de anlaşıl maktadır.'"*^ Timurlular, Ebu Saîd Han'la Moğol saltanatının söndüğünü kabul ediyorlardı. Sahibkıran'la başlayan Gürkâniye Devletim Moğol saltanatından ayiT\yoT\ardı. Şahruh ve Baysungur tarafından çizilen ve Zübdetü'tTevârih’te uygulanan bu plan Ak Timur döneminde ya zılan tarihlerin hepsi için esas olmuştur. İyi bir kaynak olması bakımından, Zübdetü't-Tevârüı'in önemini açıklamaya gerek yoktur. Câmiu'tTevârih incelenirken, bu eserin de birlikte gözden geçi rilmesi gerekir. Zübdetû't-Tevârih'in bir nüshası Da mat İbrahim Paşa Kütüphanesinde 919 numarayla ka yıtlı bulunmaktadır.
368
DİPNOTLAR: (1) 'Tüz yıllık bir tarihin seçilmesinden sonra hiçkimse bu ilim de bütün taifeleri kapsayan bir kitap tedvin edememiştir; yapılmış olsa bile, bu diyara ulaşmamış ve mütalaa edileme miştir. Bunun sebebi, tüm beldelerde hükmü uygulanan paişah Sultan Ebu Said Nurullah'ın iktidar günlerinin so na ermesi değildia. Ülkenin her yarandan pek çok işgalci is tibdat ve istiklal davası güdüyordu. Bu, alem padişahı, fa tih, milletlerin yönetimini elinde bulunduran, Arab ve Acem ülkelerinin mevlası, Allah'ın dostlarının yardımcısı, Al lah'ın düşmanlarının kahredicisi, sema tarafından destek lenen Emir Timur Gürkan Enaruhlah Burhane'nin devlet güneşinin Maveraünnehir'in doğusundan yükselmeye baş lamasına kadar sürdü. Onu her ülkenin ve vilayetin salta nat semasının yıldızı olarak gören padişahlar batıya yönel meye, zeval bulmaya ve batmaya başladılar. Emir, Hıtay sı nırından uzak Rum'a ve Frenk'e, Hindistan'ın bitiminden Mağrib'in başlangıcına kadar ele geçirdi..." (2) "Hz. Şehzade makbul bir hitapla iftihar etti ve vahiy lafzıyla şöyle buyurdu; "Bir kitap, enbiya ve evliyanın zikrini kapsa malı; muhtevası geçmişteki sultanların, meliklerin ve önce ki milletlerin haberlerini, eserlerini aktarmalı; eski zamanlann keyfiyetinden ve kadîm çağlann nasıllıgından sözetmeli. Eğer tüm olaylar ve meşhur yöneticiler Adem-i Safiyy (Rahman'ın salatı üzerine olsun) zamanından Humayun'un günlerine kadar hiçbir şey kaybolmazsa... Anlatı lanlar; Kısasu'l-Enbiya, Siyeru'n-Nebî, Muhammed Cerir Taberî, Murucu’z-Zeheb, Ali b. Abdillah el-Mes'ud elHezlî'nin Meadinu’l-Cevahir'i, Firdevsî'nin Şehname'si, Utbî'nin Yeminî’si, Esir'in Kâmilu't-Tevarih'i, Kitabu'lMu’cem fî Âsâri Müluki'l-Acem, Zahirî’nin Selçukname'si, Nasırı el-Cürcanî'nin Tabakat'ı, el-Mevaiz ve'l-Hükm fî Ahbarî Müluki'l-Acem, Ata Mülk Cuveynî’nin Cihangüşa'sı, Kadı Beydavî'nin Nizamu't-Tevarih'i, Firuzâbâdî'nin Tarih-i Vassafı, Reşid'in Camiu't-Tevarih'i ve Hamdullah elMüstevfî'nin seçkisi gibi çok sayıda hadis, tefsir ve tarih ki taplarından seçildi.” (Hafız Âbrû, Zübdetü't-Tevârih) (3) "Padişah Yezdcerd'in ilk günü Fars tarihinin de başlangıcı-
369
dır. Nitekim şu anda takvim sayfalannda kullanılan ve yü rürlükteki yıldız çizelgesi ile ilgili çoğunluk usul de bu tarih üzerinedir. Bu kitabın yazılış günü, 11 Dey (Ocak) 792 idi." (Hafız Âbrû, Zübdetü't-Tevârih) (4) "Bu esnada Sultan, Allah mülk ve SjBİtanatım ebedi kılsın, şöyle buyurdu: Reşidi'nin başı kaybolan kitabını tamam lamak gerekiyor. Bu fakire arzedildiğine göre bu kitabın bi rinci kısmı, Adem zamanından Hz.Resul (s)'ün ahvalinin başlangıcına kadarmış. Şu anda yazılmış olan bu kitap, Reşidî, Taberî ve Kâmil’in mütalaasından sonra birkaç nüs ha çoğaltılacak. Oradan nakledilmişse de bu ilk olacak." Bu yurdular ki; "Belki bundan dolayı ilk dört mukaddime, Şehzade-i azamin kütüphanesinde yazılan o kitabtan nakledil miş."
370
MEVLANA ŞEREFEDDİN ALİ YEZDÎ
Hicri dokuzuncu yüzyılın ilk yansında ünlenen Şerefeddin Ali, Zerdüştlerin en önemli merkezlerinden olan Yezd şehrinde doğduğu ipin ’Tezdî" adıyla tanın mıştır/^* Iran ve Maveraünnehir'de Timurlularla başla yan rönesans döneminin Ebu tshak Şîrâzî, Şeyh Âzerî tsfehânî, Hayalî-i Buharı, Muîni-i Cüveynî, İsmet Buharı, Gıyaseddin Şirâzî... gibi üstün simaları arasında Şerefeddin, çekingen yaratılışıyla müstesna bir yer işgal ediyordu. "Rıza gölgesinde oturan kişi Hayret, minnet güneşinden çekildi Akıldan bir payı olsaydı Bilgin boşuna zahmet şekti Kişi izzet bulur ümit üzere olursa Rica çaresizlik zilletine sürükler Ne mutlu vakannı koruyan insana Şerefi onu uzlete çeker."
Diyen Şerefeddin, Sultan Şahruh'un oğlu İbrahim Mirza’nın Fars ve Irak emirliğine tayin edilmesine kadar, onurlu ayağını uzlet eteği altına almış, münzevî
371
bir hayat içinde ilmî araştırmalara dalmıştı. Fakat, İbrahim Mirza, Sultan Şahruh tarafından Fars ve Irak emirliğiyle görevlendirildiği zaman, kültü rünün genişliği, ifadesinin akıcılığı ve özellikle tasavvuf taki erişilmez vukufuyla dikkatleri üzerine çeken Şerefeddin'in yalnızlık köşesinden çıkarak inzivaya eğilimli olan bu insanı kültür nedimleri arasına almıştır.^^^ Şerefeddin, o zamana kadar; "Sufî, münkir olma meyperest rindleri Kadehin ipinde dostun yansıması var" gibi sözleriyle hassas ruhlu, nezih ve aynı zamanda kül tür sahibi bir mutasavvıf olarak saygı görüyordu. Hatta ünlü Türk bilgini Ali Şir Nevâî, Tezkiresinde yazdığı gi bi, çocukluğunda babasıyla birlikte Yezd’e gittiğinde Şerefeddin'in dergâhına koşmuş, duasını almıştı. Şerefeddin, İbrahim Mirzaya bağlandıktan sonra, şehzadenin zorlamasıyla, yaşlılığına rağmen Sahipkıran Timur'un tarihini yazmış, bu önemli eseriyle Do ğunun ünlü ve büyük tarihçileri arasına girmiştir.*^^ Şe refeddin, Zafernâme adını verdiği bu eserini tamamla dıktan sonra bir süre daha yaşamış, Hicrî 850 (M. 1454) yılında ölmüştür.
Zafernâme: Devletşah ve Hond Mîr gibi tanınmış kimselerin, ifa desindeki tatlılık, cümlelerindeki güzellik bakımından o zamana kadar Farsçayla yazılmış olan tarih kitaplarının hemen hepsine tercih ettikleri Zafernâme^‘‘ \ Sahipkıran Timur'un tarihî olaylarını tasvir eden eserler ara sında çok önemli bir yer tutmaktadır. Şerefeddin'in bu eseri Çağatay nesepleriyle uluslarının durumundan söz eden Târih-i Cihangir adında bir giriş ile Şahruh'un 372
ikinci oğlu İbrahim Mirza’nm son dönemlerine kadar Timuroğulları tarihinden oluşmaktadır. Yazar, girişte, Türklerin efsanevî köklerinden başlayarak Timur'un or taya çıkışına kadar gelmiş, bunun arkasından da eseri nin asıl konusunu oluşturan Sahipkıran'ın fetih ve zafer leri hakkında ayrıntılı bilgiler vermiştir. Zafernâm e, Timur'un torunu İbrahim Mirza'nın emriyle düzenlendiğinden, doğal olarak birçok yönleri ta raf tutarak yazılmıştır. Bu nedenle Timur dönemi tarihi ni inceleyenler için Zafernâme ile yetinmek doğru ol maz. Aynı zamanda îbn Arabşah'ın Acâibü'l-M akdûr fî Nevâib Timur'uyla diğer yEizılanlara da başvurmak ge rekir. Çünkü biri tarafgir, diğeri düşmanca yazılmış olan bu iki kitap birlikte incelenmedikçe ve diğer eserlere de başvurmadıkça, tarihin büyük bir şahsiyeti olan Timur hakkında doğru bir düşünceye varmak mümkün değildir. Zamanmın tarihine çok fazla önem veren, hatta Tüzük-i Tim ur adıyla bir de eser yazan Sahipkıran Timur, hayatında meydana gelen olayları büyük bir dikkat ve özenle yazdırmayı adet edinmişti. Şerefeddin, kayıtlann gerçeklere uygun olmasını sağlamak için ne kadar büyük bir özen gösterdiğini uzun uzadıya anlatıyor.^®' Hatta, Zafernâme'nin rivayetine göre; Timur ço ğunlukla bu kayıtlan huzurunda okutur, gerçeklere, da ha doğrusu arzusuna uygun biçimde yazılıp yazılmadık larını bizzat araştırırdı. Timur gibi bir dahinin o kadar meşguliyet arasında, tarihî kayıtlar hakkında gösterdiği bu özen kuşkusuz bir amaca dayanıyordu. Bu amaç, o ka yıtlan kaynak olarak kullanan Şerefeddin'in eserinde çok güzel bil* biçimde göze çarpar!.. îbrahiır Mirza, Hicrî 822 (M. 1419) yılında Şerefeddin'i, Timur'un ortaya çıkışına kadar olan olaylan yaz makla görevlendirmişti. Zafernâme'nin girişi mesabe
373
sinde olan Târih-i Cihangir, bu şekilde yazılmıştır. Şerefeddin eserinde, Cengiz Han'la Timur arasındaki ben zer çizgileri açık ve kesin bir biçimde göstermeye çalış mıştır. Şerefeddin tanınmasının asıl sebebi olan Zafernâme'yi bu küçük eserden sonra yazmıştır. Yazarın ifa desine göre, İbrahim Mirza bu eserin sağlam esaslara da yanmasını sağlamak için birçok fedâkârlıklara katlanmış^®\ atasının tarihî hayatına ait olarak yazılmış Türk çe, Farsça manzum ve mensur bütün eserleri toplamış, bu konuda derinleşmiş kişilerden üç kurul oluşturarak bu belgelerin incelenmesiyle görevlendirmişti. Türk ve Acem olan kültür adamları ve yazarlanndan meydana gelen bu kurullar, toplanan belgeleri incelemişler ve o belgelerin ait olduğu olaylara tanık olanlarını alıp riva yetlerini kabul etmişler, doğruluğuna inandıktan sonra kayda geçmeye ve yazmaya başlamışlardır.^^^ Bir konuya şüpheye düştükleri veya kayıtlarla, olay lara tanık olanların rivayetleri arasında bir çelişki gör düklerinde, durumu İbrahim Mirzaya bildiriyorlardı. İbrahim Mirza da, Timur oğullan yönetiminde bulunan ülkelerin her yanına özel görevlilerle mektup göndere rek üzerinde şüpheye düşülen problem hakkında bilgisi olanların ifadelerini topluyor, kurula veriyordu.^®^ Kurul uzun süre uğraştıktan sonra, nihayet Timur dönemi tarihi hakkında, kendilerince kesin görülen bel geleri ayırarak İbrahim Mirzaya sunmuşlardı. Bu hazır lık çalışmalarından sonra İbrahim Mirza, Şerefeddin'i, bu belgelere dayanarak mükemmel bir tarih yazmakla görevlendirmişti. İşte Sahibkıran Timur döneminin en meşhur bir ta rihi olan Zafernâme, bu uzun çalışma sonunda ortaya konulmuştur. Şerefeddin Zafernâme'yi dört yılda ta mamlayarak Hicrî 828 (M. 1424) yılında İbrahim Mir 374
za'ya sunmuştur. Zafernâme'ye daha sonra Tâcü'sSelhânî adındaki bir kişi tarafından Şahruh Bahadırla Ulug Bey dönemlerindeki olayları içine almak üzere bir zeyl yazılmıştır. Zafernâme'yi Hafız Muhammed bin Ahmed el-Acemî adında bir zat Türkçeye çevirdiği gibi, Cengiz Han Tarihi adlı eseriyle büyük bir ün kazanmış olan Fransız oryantalistlerinden Petis de la Croix de Fransızcaya çevirerek Paris’te yayınlamıştır. Şerefeddin'in kitabı, İstanbul Kütüphanelerinin ço ğunda bulunmaktadır. Hamidiye Kütüphanesi içindeki Lala İsmail Efendi Kütüphanesinde bulunan nüsha 359 uncu numarada, Ayasofya Kütüphanesindeki nüsha da 1031 inci numarada kayıtlıdır. *
*
*
Zafernâm e adı altında Timur'un galibiyetleri ve za manındaki olaylar hakkmda iki eser daha vardır. Bun lardan biri Nizam Şâmî'nin Zafem âm e’sidir. Bu kitap Timur zamanında ve onun emriyle yazılmıştır. Nizam bu eserinde Çağatay uluslarının tarihî durumlarıyla Ti mur'un ölümünden (Hicrî 807 / M. 1404 yılında 71 yaşın da olduğu halde Seyhun nehri kıyısındaki Atrar kasabasmda ölmüştür) bir yıl öncesine kadar olan tarihî olayla rını tasvir etmiştir. Bolchet'in verdiği bilgilere göre Zafernâm e-i Şâmî'nin bir nüshası Britich Museum'de bu lunmaktadır ve 23980 numarada kayıthdır. Timur'un fetihlerini tasvir eden üçüncü Zafernâme de, meşhur Abdurrahman Câmî'nin yeğeni (kızkardeşinin oğlu) Mevlânâ Abdullah el-Hâtifî tarafından yazıl mıştır. Mağrur Hatifî’nin kırk yılda tamamladığı bu manzum eser, Nizâmî'nin tskendernâme'sine nazire olarak düzenlenmiş ve Timur'ım torunlarından Hüseyin
375
Baykara’ya sunulmuştu. Hâtifî, Timurnâme adıyla da anılan Zafernâme'sini, Şerefeddin Yezdî'nin tarihini esas alarak nazm etmiştir. Bunu, Timurnâme'nin bir parçasmdan anlıyo ruz.^®^ Belagat bakımından Şehname’nin yanında çok sö nük kalan Tim um âm e, Firdevsî'ye benzeyen abartma larla doludur. Bu bakımdan tarihî değeri nisbeten fok az dır. Edebî değer bakımından da Kâşânî ve Hamdullah elMüstevfî'nin Zafernâme'lerinin kaderine uğramış, ya zıldığı dönemde bile rağbet görememiştir. Muîzzü'l-Ensâb fî Şecereti Selâtîn-i Moğol: Şahruh Mirza zamanında ve Hicrî 830 (M. 1426) yı lında yazılmış olan bu eserin yazarı bilinmemektedir. Kitap büyük bir özenle düzenlenmiştir. Cengiz ve Ti mur'un; kadınlar da içinde olmak üzere; soylarını içeren bu esere daha sonra birkaç kişi tarafindan zeyller yazıl mıştır. Fakat bunları yazanlardan Mirza Bediuzzaman'dan başkası adlarını belirtmemişlerdir. Tabii bu eserde de, eski Türk hakanları Cengiz'in ataları olarak gösterilmiştir. Vaktiyle Reşidüddin’in de Câmiu't-Tevârih'e böyle bir kabile cetveli eklemiş olduğu eserden anlaşıhyorsa da, daha sonra müstensihler bu cetveli yaz mamış olduklarından kaybolup gitmiştir. Muizzü’lEnsâb, Câmiu't-Tevârih'in kaybolan cetvelinin bıraktı ğı boşluğu doldurmaktadır. Farsça olarak yazılan Muizzü’l-Ensâb'ın bir nüshası Paris Kütüphanesinde bu lunmaktadır. M ogollar Zamanında Türkistan adlı meşhur eserin yazan Barthold, bu esere kaynak olan ki taplar arasında Muizzü'l-Ensâb'ın da önemli parçaları nı Petersburg'ta basarak yayınlamıştır.
376
DÎPNOTLAB: (1) Yezd, İran'da Fars ile Irak-ı Acem arasında ve Şirkuh ete ğinde eski zamanlardan beri çok ünlü bir şehirdir. Şehrin yeri, Isfehan'm 230 km. güney-doğusunda, Şiraz'ın 290 km. kuzey-doğusunda ve Kirman'm 325 km. kuzey-batısındadır. (Kâmûs el-A'Iâm, c. 6, s. 4796). (2) "Şerefeddin, Sultan İbrahim bin Şahruh Bahadır zamamnda Irak ve Fars büyüklerinin ve fazıllarının yegane mercii idi. Bu şehzade daima onunla görüşür, konuşur, kendisine fok hürmet ederdi." (Tezkire-i Devletşah, Tercüman, 1001 Temel Eser, c. 3, s. 447) (3) "Birgün ondan Emir Timur’un hal tercümesini yazmasıra ri ca etti. O da ihtiyarlık zamanında, şehzadenin ricasıyla telif ettiği bu eserini "Zafername" adıyla adlandırdı."(Tezkire-i Devletşah, Tercüman, 1001 Temel Eser, c. 3, s. 447-48). (4) "Fazıllar bu eserde onun belagat ve fesahatin hakkım lakıy la verdiğinde müttefiktirler. Bu eser sayesinde Emir Ti mur'un soy sopunun adı kıyamete kadar zikredilecektir. Hakikaten böyle bir tarih kimse tarafindan yazılmamıştır. Çok yazmışlardır, fakat Zafername gibi değildir. Bu sade dir, tekellüften azadedir, tabiata yakındır. Şerefeddin'in bunu dört yılda bitirdiği söylenir." (Tezkire-i Devletşah, c. 3, s. 448). (5) "Hz. Sahipkıran, seferde ve hazarda; ulema, fukaha, ehl-i fa zilet ve ilim öncülerinden büyük üstadlara bağlılıkla Uygur bölgelerinde ve Fars katiplerine hizmet ediyorlardı. Onlar dan bir grup daima ferman uyannca, o Hazret'in söz ve davramşlanndan ve melik, millet ve devlet erkanının hallerin den kajmaklanan her şeyi ipceliyor ve büyük bir itina ile ya zıya geçiriyordu; hüküm böyleydi. Böylece, vuku bulan olaylann açıklığa kavuşması ve aslında gösteriş,^ dalkavukluk yapan kişilerin asalet ve cesaretleri konusuna ayrılan bo lümde fazlalık veya eksiklik yaparak tasarrufta bulunul maması sağlanmış oluyoı^du; özellikle de o Hazret'in sahip olduğu ve hiçbir mübalağası bulunmayan mertlik konusun-
377
da. Aynı zamanda Hazret'in yüce işareti ile, ashab-ı lügat ona ibare elbisesi giydirmiş, nazım ve nesirle telif etmişti. Kaydı geçen aym şart, defalarca yüce mecliste mübarek ku lağına ulaşmış, böylece sıhhati konusunda tam bir vukufun hasıl olması temin edilmiştir. Bu Türkçe manzume ve Fars ça derlemenin herbiri o Hazret'in ahvalinin muazzamlığım içerecek biçimde nazm ve telif edilmişti. Bundan başka, sı ğınma dergahının kimi hizmetçileri o Hazret'in tarihini ted vin etmeye el attılar, teftiş ve tahkiki için yoğun gayret sarfettiler. Konuşmacı fazıllar, kendisini tertip ye riayeti göl gesinde onu Türkçe ve Farsça nazım ve nesir olarak düzen lediler ve kamil hale getirdiler..." (Şerefeddin, Zafemâme) (6) "Sultan İbrahim bu uğurda çok para sarfetmiştir. Emir Ti mur zamanında münşiler ve ruznameciler geçen olayları zaptetmişlerdi. Bunları civar memleketlerin sultanlanmn hâzinelerinden getirttiler, doğru söyleyen, sözüne güveni len ve Emir Timur zamanında mühim işlerin başında bulu nan ihtiyarlardan bilgi topladılar. Tann tevfikini yoldaş et ti. Böylece bu mübarek tarih tamam oldu." (Tezkire-i Devletşah, c. 3, s. 448). (7) "Bu tasnifin toplanması ve tertibi konusunda baştan şerefli zatma buyurduğu iltifat diyar tarafindan kabul gördü, Türkçe ve Farsça manzum ve mensur olan sözkonusu nüs haya tüm bölgelerden talep geldi. Halkın üç kesimi olan okuyucu, bilgin ve yazarlar geniş haşiyeler sayesinde görev ve hizmetlerini yerine getiriyorlardı. Türkçe bilenler ve Parsça konuşanlann herbiri kendilerine uygun nüshayı okuyorlardı. Herbir olayda o olayın vukuu sırasında orada bulunan ve olan biteni gözleriyle gören topluluğun ifadeleri yer alıyordu. Nüshaların içeriğinden bilgi sahibi olduktan, vukuf ustalarının takririnden keşif ve soru sormeımn tekranndan sonra o Hazret’in ıtır kokusu hatınna onun sıhhat ve doğruluğuyla mutlu oluyorlardı..." (Şerefeddin, Zafemâme)
(8) "Eğer bir parça şüphe ve hata ukde olarak kayşaydı ya da nüshalar ve raviler arasında bir farklıhk bulunsaydı çevre bölgelere gönderilen elçiler ve bu konuda sözlerine oldukça
378
güvenilen vukuf sahibi mutemetler sorgulamrdı. Bu yolla lussa kıssa tahkik edilir, hükümdarın meclisinde yeniden okunur ve düzeltilirdi. Bu tarihin toplanması ve telifin ken disinden ibaret olduğu uygun mahaldeki olayın tertip tarn, mutlak olarak, o Hazret'in feyzinden kaynaklanan iltifat ve neticelerin güzelliklerindendir. Bundan sonra ferman uya rınca, üzerinde karar kılınan ibarenin yazımına geçilirdi. Başka bir seferinde yüksek meclisde dinlenirdi.” (Şerefeddin, Zafemâme) (9)
"Zamanın eskimiş belgelerinde İskender’den bahsedildiğini görmedim Sahih bir söz aktarayım Kamış kalemle süsleyeyim Donuk bir efsane yazmadım Ölmüş İskender'in yalan rivayetini. Söz yaratıcıları kelam hassaslan Özel ve genele temsilciliğin başındaydılar Rakipler mutlu görüş sahibi oldu Tim ıırnâm e'm e doğru kılavuz Bunun benzeri Name-i Husrev'di Name-i M anuy'un güneşinde Onda pınl pınl bir kıssa gördüğüm için Zafemâme'yi yalansız buldum Dönemin bilgini not verdi Yazdıkları etrafa inci saçıyor."
379
TURAĞAN MUHAMMED ÜLUĞ BEY Şeceretû’l-Etrâk ve Ulûs-i Erbea-i Cengîzî
Uluğ Bey, Hicrî 850 (M. 1446) yılında büyük babası Timur’un tahtına oturduğu zaman, yalnız bir hükümdar sıfatıyla değil aynı zamanda o dönemin en büyük bir dü şünürü olarak da selâmlanmıştı. Uluğ Bey, babası Şahruh döneminde gelişen düşünce hareketinin başında bu lunmuştu... Henüz onaltı yaşındayken, yani Hicrî 812 (M. 1409) yılında Türkistan ve Maveraünnehir emirlik lerine tayin olan Uluğ Bey, Semerkant’ta hem hükümeti yönetmiş, hem de Bursalı Kadızâde Selâhaddin, Gıyaseddin Cemşîd, Hoca tsmetullah Buharı, Bedahşi-i Semerkandî, Celâleddin Nefâsî gibi büyüklerle İslâm kültürünün yükselmesine çalışmıştı. Hatta kanlı savaş lar, müthiş yenilgiler bile ilmi yayma konusundaki çalış malarını durduramamıştı. Hicrî 830 (M. 1326) yılında bir taraftan Özbek hanı Borak Oğlan'ın saldırılarına karşı savaşa koşarken, diğer yandan Semerkant’ta yapı mını başlattığı medresenin tamamlanmasına çalışmış, 824 (1421) yılında kurduğu Rasathane’de meşhur Zîc'ine temel olacak bilgilerin toplanmasına gayret gös
380
termişti. Bu şekilde babası Şahruh'un hayatında, kırk yıl kadar Türkistan ve Maveraünnehir'de çok mutlu bir şekilde saltanat sürmüş ve adaleti yaymıştı. Fakat 850 (1446) yılında babasına halef olduktan sonra Timuroğullan prenslerinin bağımsızlık mücadeleleriyle çarpışmak zorunda kaldığından, şehzadeliğindeki rahat ve huzuru yitirmiş oldu/^^ timî çalışmalarına sekte vuran bu mücadelelerle tam iki yıl uğraştıktan sonra, Hicrî 852 (M. 1448) yıhnda babasının başkenti olan Herat'ı aldıysa da, arkasından daha büyük ve daha feci bir ihtilâl karşısında kaldı. Bu defaki ihtilâli çıkaran, büyük oğlu Abdüllatif ti. Herat'ta ele geçen hâzinelerden kendisine pay verilmemesini ba hane eden Abdüllatif, babasına karşı isyan silâhına sa rılmıştı. Uluğ Bey isyancı oğlunun yola getirilmesiyle uğraşırken Timur'un torunlarından Ebu Saîd Mirza da nankörlük ederek hükümdarına karşı başkaldırdı. So nunda Uluğ Bey oğluna yenilerek perişan bir şekilde Semerkant’a kaçmak zorunda kaldı. Uluğ Bey için artık her yerde felâketler başgöstermiş olduğundan, Semerkant'a ulaştığında, ötederberi iyilikleriyle beslenmiş olan Mîranşah Kuçin tarafından şehre girmesine izin verilmedi. Bu kez Türkistan sınırla rına doğru kaçmak zorunda kaldı. Mağrur ve muzaffer Abdüllatif de kendisini Semerkant'ta hükümdar ilân et ti. Uluğ Bey sonunda, oğlunun merhametine sığınmaya mecbur oldu. Fakat bu kötü yaratılışlı adam, münase betsiz bir bahaneyle babasını öldürttü. Hicrî 796 (M. 1393) yılında Sultaniye'de doğan Uluğ Bey'in şehadeti 853 yılı Ramazınının onuncu gününe (7 Teşrin-i Evvel 1449) rastlar.^^^
381
Ulûs -1 Erbaa-i Cengîzî: Hem matematikçi ve hem de büyük bir gökbilimci olarak tanman Uluğ Bey, tarih konusunda da önemli bir eserin yazandır. Şeceretül-E trâk veya ülûs-i Erbaai Cengîzî admı taşıyan bu eser; mitolojik başlangıçtan Hicrî 851 (M. 1447) yılına kadar olan olayları içerir. Kita bın 703 (1303) yılına kadar olan bölümü Câmiu't-Tevârih, Cihangüşâ ve Zübdetü't-Tevârih’in bir özeti gibi olduğundan o kadar büyük bir öneme sahip değildir. Fa kat 703 yılından 851'e kadar olem bölümü çok önemli kaynaklardan sayılır. Ulûs-ı Erbaa-i Cengizî’nin kısa ve yazma bir nüshası British Museum'da bulunmakta ve 26190 numarada kayıtlıdır.
DÎPNOTLAB: (1) "Sultan Uluğ Bey Gürkan (Tann rahmet eylesin) adaletli, bilgili, kahhar ye himmet sahibi bir padişah idi. Yıldızlar il mindeki derecesi yüksekti. Bu ilmin inceliklerine valüftı. Alimlere çok hürmet ederdi. Onun zamamnda ilim ve fazilet sahiplerinin mevkii çok yüksek idi. Kendisi hendese ve he yet ilimlerini çok iyi bilirdi. Alim ve fazıllar İslam devrinde ve hatta İskender-i Zül-karneyn zamanından şimdiye ka dar geçen müddet içinde onun gibi bir padişahın saltanat tahtına oturmadığında müttefiktirler. Riyaziye ilminde bü yük bir kudret sahibi idi. Yıldızların rasadı ile meşgul ol muştur, Bu asnn hakim ve alimlerinin en ileri gelenlerin den olan Kadızade-i Rumi ve Gıyasüd-din Cemşid bu işi tamamlayamadan ölmüşlerdi. Sultan olanca himmetini bu meselenin halline sarfetmiş ve rasadı tamamlamıştır. Zeyci Sultani'yi ortaya koymuştur. Hala bu zeyç, hakimlerin ya
382
nında makbul ve muteberdir. Bazıları bunu Zeyç-i Nasır-ı Öhaniye tercih ederler. Semerkand'ta öyle mükemmel bir medrese yaptırmıştır ki, süsü ve teferruatı bakımından bü tün dünyada kimse eşini gösteremez. Bugün bu medresede yüzden ziyade talebe vardır. Orada yatıp kalkarlar ve maaş alırlar. Babası Şahruh Bahadır'ın zamanında kırk yıl Semerkand'ta ve Maveraünnebir'de müstakilen padişahlık etmiştir. Çok beğenilecek adetleri vardır..." (Devletşah Tez kiresi, Çev. Necati Lugal, Tercüman 1001 Temel Eser, c. 3, s. 428-429, İstanbul, 1977). (2) "Küçük oğlu Abdül-aziz'e karşı çok lütufla bulunduğundan, Abdul-latif kızdı ve şeytana uyarak isyan etti. Ceyhun kenannda babasıyla üç yıl savaşlar yaptı. O sırada Türkistan Türkmenlerinden olan Argunlar Ebu Said'i padişah yapa rak Uluğ Bey’in ordusundan aynidılar ve Semerkand şehri ne geldiler. Şehri muhasara ettiler. Uluğ Bey ister istemez dönerek Semerkand'a gitmek istedi. Abdül-latif de az za manda Ceyhun'u geçerek Semerkand üzerine yürüyüp ba basıyla karşılaştı. Böylece seldzyüzelliüç yılının şabanında baba-oğul Semerkand civannda savaşa tutuştular. Bunda Abdü’l-latif muzaffer oldu. Uluğ Bey, Semerkand kalesine sığınmak istediyse de kendi yetiştirmelerinden olan Miranşah-ı Kurci içeri sokmadı; velinimetine karşı nankörlük etti. Bunun üzerine Uluğ Bey mecburi olarak Türkistan tarafina kaçmaya karar verdi. Abdü'l-latif de Semerkand tahtına oturdu. Onun adamları Uluğ Beyi Şahruhiyye'ye sokmadı lar. Bunun üzerine Ebul-hayr Han'a sığınmak istediyse de sonradan baba ve oğul arasında bulunması lazımgelen şef kate güvenerek Semerkand'a gitmeyi tercih etti. Bu yılın ra mazanında ansızın oğlunun yamna gitti. Abdü'l-latif evvela babasına hürmet gösterdiyse de sonradan şeytana uyarak onu öldürmeyi kararlaştırdı. Semerkand şehrinin dışında Ab-ı Sûc denilen yerde o adaletli padişahı şehid etti..." (Dev letşah Tezkiresi, c. 3, s. 431, İstanbul, 1977).
383
KEMALEDDÎN ABDÜRREZAK CELALEDDİN tSHAK SEMERKANDÎ Matlau's-Sa'deyn
Abdürrezak Semerkandî, Timur'un oğlu Şahruh'un saltanat döneminde, Hicrî 816 (M. 1413) yılınm 12 Şaban gününde Herat’ta doğmuştur. "İlim Evi" olarak kabul edilen bir aile içinde yetişmiş olduğu gibi, yaşadığı dö nem de ilim ve edebiyat bakımından İran'ın en parlak bir zamanıydı. Erdemli ve olgun bir insan olan babası Şah ruh'un meclislerinde bulunuyor, İlmî tartışmalara katı lıyordu. Asıl görevi ise ordu kadılığıydı. Timur'la başla yan rönesans, Şahruh zamanında daha çok gelişmiş, yal nız Gürkânlılar başkentinde değil, Timuroğullan yöneti mindeki ülkelerin her yanında birçok ilim ve edebiyat merkezleri yükselmeye başlamıştı. Cîerek aile ve gerekse çevre bakımından talihin iznine fazlasıyla mazhar olan Abdürrezzak, babasının ölümünden sonra (H. 841 / M. 1437) Kadı Adudiddin’in bir risalesine yazdığı şerhle dikkatleri çekmiş, Şahruh’un sevgisini kazanmıştı. Bu tarihten başlayarak Şahruh'un sarayına bağlanan Ab dürrezzak, çok geçmeden babasmın bulunduğu yeri dol durmuş, hatta Timur'un oğlu tarafından bir kere de elçi olarak Hindistan'a gönderilmişti.
384
Şahruh'un ölümünden sonra da Abdürrezzak'ın bu aile ile olan ilişkileri kesintiye uğramamış, Sahipkıran Timur'un torunlarından Mirza Abdüllatîf, Mirza Abdul lah, Mirza Bâbür ve Mirza İbrahim gibi prenslerin hiz metinde bulunmuştur. Timur'un torunlarından meşhur Hüseyin Baykara, iktidan elde ettiğinde, çevresine toplanan bilgin ve er demli kişiler arasında Abdürrezzak da bulunuyordu. Hüseyin Baykara, mensup olduğu hanedanın bu emek tar kulunu Şahruhiyye Hankâhı şeyhliğine tayin ederek değerbilirliğini göstermişti. Abdürrezzak Semerkandî, Hicrî 887 (M. 1482) yılına kadar burada kalmış ve aynı yılın Cemaziyelahirinde vefat etmiştir.^^’
Matlau's-Sa’deyn: Hüseyin Baykara döneminin klasik eserleri arasın da, anlatımındaki süslülük, üslûbundaki renklilik ve hoşlukla seçkin bir yer kazanan bu değerli eser, doku zuncu yüzyıla ait önemli belgelerden biridir. Ali Şir Nevâî, Mevlânâ Câmî gibi eşsiz kişiler arasında büyük bir ün kazanabilmiş olan Kemaleddin’in bu eseri, Sultan Ebu Saîd Bahadır Han'ın doğumundan, yani 704 (1304) yılından Ebu'l-Gazî Mirza Sultan Hüseyin Baykara’nın tahta çıkış tarihine (H. 875 / M. 1470) kadar geçen 171 yıl içinde İran'la Çağatay ulusu içinde meydana gelmiş olan olayları konu edinmektedir. Bu bakımdan Matlau'sSa'deyn’i, Câmiu’t-Tevârih Zeyli'nin bir devamı ola rak kabul edebiliriz. Abdürrezzak bu eserini yazmak için Hâfız Âbrû'nun Zübdetû't-Tevârih'ini başlıca kaynak olarak kullan mıştır. Fakat, Abdürrezzak bir çok noktalan diğer kay naklara göre daha açık bir duruma getirmiş olduğundan,
385
bu dönemle ilgili tarihî belgeler içinde büyük bir değere sahiptir. Abdürrezzak, Timuroğullanna mensup prenslerin hizmetinde bulunmuş olmakla birlikte, diğer birçok îran'lı tarihçi gibi bu hanedanm körü körüne bir medda hı olmamış, olaylan son derece tarafsız bir biçimde ince lemiş ve bu şekilde yazmıştır. Tarihin önemli kaynaklanndan olan Matlau's-Sa'dejoı, İstanbul'da Esad Efendi Kütüphanesinde 2125 numarayla kayıtlı bulunmakta dır. Eser katalogunda yanlış olarak Ravzatü's-Safâ adıyla anılmıştır. Aynı kütüphanede ve 2008 numarada Matlau's-Sa'deyn'in ikinci bir nüshası daha vardır. Fa kat bu nüsha eserin yalnızca birinci bölümünü içermek tedir. Halbuki bu bölüm Hâfız Âbrû’nun Zübdetü't-Tevârih'inin bir özeti oldUğundan o kadar önem taşıma maktadır. Eserin asıl önemli bölümü, ikinci cildidir. Şahruh döneminde Çin'le İran arasındaki ilişkilere ilişkin olarak Matlau's-Sa'deyn'de hayli bilgiler vardır. Hatta Abdürrezzak Şahruh tarafından Çin İmparatoru Day-Ming'e gönderilen elçiler topluluğu arasında bulu nan Hoca Gıyaseddin Nakkaşın meşhur Sefâretnâme'sini bile aynın Matlau's-Sa'dejm'e koymuştur. Daha son ra Hond Mir tarafından aktarılarak Habibü's-Siyer'e de alınan bu sefaretnâme, Damad İbrahim Paşa döne minde Kara Çelebi Asım Efendi tarafından Türkçeye çevrilmiştir.^^^ DİPNOTLAR: (1) Mîrhond, Ravzatü'-Safa, 7/120-121. (2) Çelebizâde Asım Efendi'nin bu çevirisi, daha sonra, Acâibü'l-Letâif adı altında, merhum Ale Emirî tarafindan basılarak yayınlanmıştır.
386
MUİNİDDİN MUHAMMED EL-ÎSFİRÂZÎ Kitâb Ravzatü’l-Cennât fî Evsâf Medîneti'l-Herât
Doğu Müslümanlannın en müthiş bir kargaşalık dö nemine tanık olan Muinüddin Isfirâzî, İslâm tarihinin en kanlı ve en kanşak facialarına sahne olan Hicrî doku zuncu yüzjnlın tanınmış kişilerindendir. Herat sınırlan içindeki Isfiraz kasabasında doğduğu için, bu şehre nisbetle kendisine Îsfirâzî denilmiştir. Sekizinci Hicrî yüzyılın son yarısında (H. 771 / M. 1369) tarih sahnesine çıkarjık Arabistan çöllerinden baş ka bütün Müslüman Asya'yı alan Timurlenk, dokuzuncu yüzyılın başlarında (H. 807 / M. 1404) bir türlü doyamadıgı dünyaya ebediyen veda etmiş, geniş ülkesini kor kunç bir anarşi içinde bırakmıştı. Timur'un dört oğlundan üçü kendisinden önce ölmüş olduğundan, ölümünden sonra yerine dördüncü oğlu Şahruh geçmişti.^^’ Şahruh, saltanatım ilân ettikten son ra, babasının geniş ülkesini altüst eden kardeşinin oğul larıyla uzun süren savaş ve kavgalarla uğraşmış, bunla rı birer birer öldürerek saltanatta tek kalmışsa da, vefa tından sonra anarşi yine başgöstermişti.
387
Şahrah'a halef olan Uluğ Bey'i öldürerek saltanatı elde eden hain oğlu Abdüllatif de cinayetinin cezasını çekmiş, Timuroğulları arasındaki kanlı savaşlar daha fazla şiddetlenmişti. Bu savaş ortamındaki Maveraiinnehir ve Herat taraflarında yerleşmiş olan Timur’un to runlarından Ebu Saîd bin Mîranşah'ın Uzun Haşan ta rafından tutsak edilerek öldürülmesi üzerine ülkesi bö lünmüş, bu arada yine Timuroğullanndan Hüseyin Ba hadır, Herat taraflarında yalnız kalmıştı (H. 873 / M. 1468). işte Muinüddin Muhammed el-Isfirâzî, tarümar olan İslâm diyannm Timur'dan sonra karşı karşıya kal dığı bu müthiş ve kanlı karışıklık ortamında yetişmiş, Hüseyin Bahadır zamanında Herat'ta büyük bir yer ve saygı kazanmış, bu prensin emriyle adını sonsuzlaştıracak Herat tarihini yazmıştır. Muinüddin, zühd ve takva sı, erdem ve kültürüyle herkesin saygısını kazanmış, ta nığı olduğu kıyımlar ve facialar ruhunda çok acı izler bı rakmıştır. Gerek tarihinde ve gerekse diğer eserlerinde, bu ızdırabın gizli sızlanmaları duyulmaktadır. Muinüd din aynı zamanda nezih bir şairdi. Sonrakilere armağan olarak bıraktığı parçalarda ruhunun yüksekliği, duygu sunun inceliği çok açık olarak göriiİTnektedir.^^^
Ravzatü'l-Cennât fî Evsâf M edîneti'l-Herât: Muinüddin'in bu değerli eseri, adının gösterdiği gibi, yalnızca Herat ve çevresinin tasvirine tahsis edilmemiş tir. Eser önce Yue-Çi, daha sonra Eftalit (Heyatıle) Türkleri tarafından işgal edilmiş olan Horasan ve Herat çev resinin, Müslümanlar tarafından elde edilmesinden Hü seyin Bahadır Han dönemine (H. 873 / M. 1468) kadar
388
olan tarihî olaylarım içermektedir. Muinüddin'in Herat tarihinde bu çevrede geçen olayları aydınlatacak birçok bilgiler verilmektedir. Eser özellikle bu çevrelerin İslâmî döneme ait en önemli kaynaklarından sayılır. Muinüddin, Moğol istilâsı sırasında Herat ve Horasan havalisi nin durumunu çok güzel bir şekilde tasvir ettiği gibi, Cengiz Han ordularının yıkımları hakkında da, bu eser de acı levhalara rastlanmaktadır. Yazarının ifadesine göre Ravzatül-C ennât, Hüseyin Bahadır'ın teşvikinin bir sonucu olarak yazılmış ve bu prensin hükümet döne minin yirmi altıncı yıhnda tamamlanıîmışür (H. 899 / M. 1493).
D İP N O T L A R :
(1) Timur'un Gıyaseddin, Muizüddin Ömer Şeyh ve Mîranşah adlarındaki üç oğlu, kendisinden önce öldüğünden, vefatın dan sonra dördüncü oğlu Şahruh babasına halef oldu. Fakat bütün Türk hanedanlanmn saltanatlannda olduğu gibi, ve raset sorunu bu ailede de belirlenmemiş olduğundan herbiri bir vilâyetin valisi olan Timur'un torunlan, bulunduklan ülkelerde bağımsızlıklarım ilân etmiş, bu yüzden Müslü man ülkeler müthiş bir kargaşalık içinde kalmıştı. (2) Şu kıta onundur; "Şevk badenden mest olduğum habersiz hale geldiğim için Tüm cemalini görüyorum nereye baksam Sen hiçbir hicabın Tarkında değilsin Bense attığım narayla yüz hicabı yırtıyorum."
389
EBITL-MEHASİN CEMALEDDÎN BİN TANİllVERDÎ el-Nücûmü’z-Zâhire fî Mülûk Mısr vel-Kâhire
Türk dehasının övünülecek örneklerinden olan Ebu’l-Mehâsin, Başboğa adındaki büyük bir tüccann kö lelerinden Tannvirdî adında bir Türkün oğludur. Melik Zâhir Berkûk, ilk hükümet yıllarında (M. 1382) Tanrıvirdî'yi yanına aldığından Mısır sarayında esaslı bir eğitim ve öğretim gördü. Yüksek meziyetleriyle say gıdeğer bir yer kazandı. Kültür ve iktidarını takdir eden hükümdar, kendisini Haleb valiliğine tayin etti. Melik Zâhir Berkûk'ım halefi Melik Nâsır Ferec döneminde Atabek ünvanıyla birkaç kez Şam valiliğinde bulundu. Hicrî 815 (M. 1412) yılında öldüğü zaman, bu görev üze rinde bulunuyordu. Tannvirdî'nin temiz çocuğu Ebu'lMehâsin Milâdî 1411 yıhnda Mısır’da doğdu. Öğrenimini burada tamamladı. O döneme ait kitaplarda kendisinin Büyük Emir ünvanıyla anılmış olduğu görülmektedir. Bu ünvanın Atabek oğlu olmasından veya kendisine ve rilen görevlerden dolayı verilmiş olması muhtemeldir. Milâdî 1459 yılında Şihabeddin Ahmed el-Tatârî Mekke Kadılığına tayin edildiği zaman, Ebu'l-Mehâsin
390
burada bvılunuyordu. Ölümü, Hicrî 874 (M.i469),yiîında olmuştur. Ebu 1-Mehâsin aşağıdaki eserleriyle tslâm ta rihçileri arasmda yüksek ve seçkin bir yer edinmiştir.
el-N ücûmü'z-Zâhire: Ebu'l-Mehâsin'in bu önemli ve değerli eseri Amr bin el-As'ın istilâ ettiği zamandan, Milâdî 1453 yıhna, yani Eşrefiyye Devletine kadar mükemmel ve önemli bir Mı sır tarihidir. Eser, yjl üzerine düzenlenmiştir. Yazar, ön ce Hz. Ömer döneminde Amr bin el-As tarafmdan Mısır'm fethinden başlamak üzere, olayları yıl yıl izlemiş tir. Her yıla ait olaylan kaydederken, o )ol vefat eden bü yüklerin biyografilerini, karekterlerini de gösterecek bir şekilde yazmıştır. Bu nedenle çevredeki melik ve hü kümdarların tarihleriyle ilgili olarak da hayli bilgiler vermiş, bu uzun süreler içinde Mısır'ın dış ilişkilerini de belirlemeye yarayacak belgeler toplamıştır. Yazar aynı zamanda, Mısır'ın refah ve ekonomisiyle ilişkili olan Nil'in taşmalarıyla ilgili olarak da ayrıntılar vermeyi unutmamıştır. I. Selim Mısır'ı fethettiği zaman, Mısır Kütüphane lerinde gördüğü bu eseri olağanüstü takdir ederek Kadıasker îbn Kemal'i Türkçeye çevirmekle görevlendirmiş ti. îbn Kemal, daha Mısır'dayken çeviriye başlayarak ilk parçasını tamamlajap Başçızâde'ye temize çektirerek dönüşü sırasında I. Selim'e sunmuş ve takdirini kazan mıştı. Ebu'l-Mehâsin bu eserini el-Kevâkibu'l-Bâhire m ine'n-Nücûmi'z-Zâhire adıyla kısaltmıştır. enNücûmü'z-Zâhire, daha sonra Mısır'da basılarak ya yınlanmıştır.
391
M evridül-Letâfe fîm en Veliye's-Saltana vel-H ilâfe: Ebu'l-Mehâsin'in bu ikinci eseri, Peygamberimizin doğumundan kendi zamanına, yani halife Kaim BiUah Hamza dönemine kadar süren genel bir İslâm tarihidir. Yazar, Peygamberimizin hayatından özet halinde söz et tikten sonra, halifelerin tarihini yazmış, Mısır'daki Ubeydîler ile Eyyubîler ve Çerkezler Devleti hakkında önemli bilgiler vermiş, kendi zamanına kadar Mısır'da vezirlik makamına gelmiş olan kişilerin biyografilerini yazmıştır. Ebu'l-Mehâsin'in bu eseri Milâdı 1792 yılında J.E. Caryle tarafından basılmıştır.
el-Menhel es-Sâfî: Yeizann üç ciltten oluşan bu üçüncü eseri, harf sırasınagöre ileri gelenlerin (ayan) biyografilerini içermek tedir. Yazarın, Melik Salih'in biyografisine ait sayfada açıkladığı üzere, M enhel es-Sâfî Mısır'da egemen olan Türklerin devletiyle başlamaktadır. Önce Muiz Aybek Türkmanî'nin biyografisinden söz eden yazar, daha son ra eserine harf sırasıyla devam ederek kendi zamanına kadar gelmiştir. Ebu'l-Mehâsin'in bu eseri Safedî'nin elVâfi'sine bir zeyldir. Yazar eserine el-Menhelü's-Sâfî ve'l-M üstevfî ba'de'l-Vâfî adını vermekle bu Özelliğe işaret etmiştir. Ebu'l-Mehâsin daha sonra bu eserini edD elîlü’l-Şâfi alâ'1-MeiıheIi’s-Sâfî adı altında özetle miştir. Ebu'l-Mehâsin bunlardan başka bir de el-Bahru’zZâhir adında büyük bir tarih daha yazmıştır. Fakat bu eser ne yazık ki kaybolmuştur. Yalnız Hicrî 652-690 (M. 1254-1291) yıllan arasındaki olayları içine alan bir cildi Paris Kütüphanesinde bulunmaktadır.
392
Türk tarihçisi Ebu'l-Mehâsin'den söz ederken, çağ daşlarından Kutlu Boğa adında diğer bir Türkün soylu çocuğu olan Ebu’l-Fazi Kâsım’ı da an m fi gerekir. Hicıî 804 (M. 1399) yılında Kâhire'de doğan ve öğrenimini bu rada tamamlayan Kutlu Boğa oğlunun hayatıyla ilgili ayrıntı bilinmemektedir. Bildiğimiz şey, Mısır’da öğreni mini tamamladığı, sonra Şam ve diğer şehirleri gezerek araştırmalarını genişlettiği ve Hicrî 879 (M. 1474) yılın da vefat ettiğinden ibarettir. Ebu'l-Fazi Kâsım, Ebu'lMehâsin'in el-Menhel es-Sâfısi tarzında, fakat özellik le Hanefi Mezhebi fakîhleriyle yazarlannın hayatların dan söz eden Tâcü't-Terâcîm fî Tabakâti'l-Hanefiye adlı önemli bir eseriyle adını tarihte ölümsüzleştirmiştir. Hukuk ve düşünce hareketi bakımından incelemeye değer bir kaynak olan bu eser Flügel tarafından yayın lanmıştır.
393
CELALEDDtN EBITL-FAZL ABDURRAHMAN SÜYÛTÎ Hüsnü’l-Mııhadara fî Ahbâr Mısr vel-Kâhire
Süyûtî, geriye en çok eser bırakan ansiklopedist ya zarlardan biridir. Soy bakımından îran'h plan atalan Mısır'a hicret ederek Süyût kasabasına yerleşmiş olduk larından, buraya nisbetle tanınmıştır. Babası Hemmâmüddin, Kahire kadısı olduğu için, kendisi de Hicrî 849 (M. 1445) yıhnda burada doğmuştur. Fakat he nüz beş buçuk yaşındayken babasını kaybettiğinden, ba basının dostlarından takva sahibi bir kişi, yetim kalan Abdurrahman'ı himayesine alarak eğitim ve öğretimiyle ilgilenmiştir. Daha sekiz yaşındayken Kur’an'ı ezberle yen Süyûtî, nisbeten çok kısa bir süre ipinde belirli öğre nim silsilesini tamamlayarak 866 (1461) yılında diploma (icâzet) almış, Dimyat, İskenderiye ve Mekke’yi gezdik ten sonra Kahire’ye dönerek 870 (1465) yılından itibaren ders vermeye başlamış, Şeyhûniye Medresesinde verdiği derslerle tanınmıştır. SüjTİtî, pek çok eseri incelemiş, çok fazla okumuştu. Fakat kültürüne fazla güveniyordu. Şu satırlarda, daha sonra kendisi için gözden düşme nedeni olan bu gururun derecesi çok iyi anlaşılabilir;
394
"Tefsîr, fıkıh, hadîs, nahiv, meânî, beyân ve bedi ilimlerinde derinleşenlerden oldum. İktidar derecem belki üstadlanmın bile üstüne çıktı. Yalnız, üstadım Şeyhülislâm îlmüddin el-Bulkınî'nin fıkıhtaki gücü ben den fazladır. Feraiz sanatındaki gücüm, diğer ilimlerde ki gücümün altındaysa da, yine çağdaşlarımın gücü üs tündedir. Çeşitli ilimlerdeki bilgilerim okyanusa benzer. Feraiz'deki gücüm de bu sonsuz denize oranla Nil nehri gibidir. Halbuki çağdaşlarımın Feraiz’deki bilgileri Nil'den ajmlan bir kanal gibidir. Nil’in yanında kanallann ne hükmü olabilir. Şer'î hükümler, hadîs ve Arabî ilimlerde mutlak ictihad derecesini almayı başardım. Bu üç konuda mutlak ictihad mertebesi önce Takiyyüddin Sübkî'de, ondan sonra da yalnız bende toplanmıştır..." Fakat bu kadar yüksekten atan Süyütî, sayısının çokluğuyla övündüğü eserlerinde geniş oranda başkası nın yazdıklarının kendisine mal etmiş olduğundan bir çok eleştiri ve taşlamalara hedef olmuş, çağdaşlarının haklı düşmanlıklarını kazanmıştı. İlmî sohbet ve tartış malardaki alaycı davranışları işe kendisine karşı genel bir kin ve nefret uyandırmıştı. Medrese vakıflarını öğ rencilerinden çok kendisine ayırması ve bu konuda ola ğanüstü cimri davranması, sonunda genel bir fevarân kopardığından, Tomanbay tarafından Şeyhuniye Med resesindeki görevinden alındı. Bundan sonra münzevice bir hayata atıldı. Zamanını kitap yazmaya ayırarak, so nunda Hicrî 911 (M. 1505) yılında vefat etti. Bâbü'lKarâfe'de toprağa verildi. Süyûtî hemen her konuda bir veya iki eser yazmıştır. Bizzat kendisi üçyüz kadar eserinden söz etmektedir. Flugel'in düzenlediği cetvelde, yazdığı eserlerin beşyüz altmış bire ulaştığı görülmektedir. Fakat çağdaşlarının ve daha sonrakilerin ispat ettikleri gibi, bu eserlerden
395
birçoğu başkalanndan almadır. Süyûtî, kendisinden ön ce gelen yazarların eserlerini az çok değiştirip renklendi rerek kendisine maletmiştir. Fakat buna rağmen Süyûtî, ilim tarihi bakımından yine çok önemli bir kişi liktir. Çünkü kaybolan birçok eski eserin konularına ye dolayısıyla düşünce hareketlerinin gelişme şekli ve seyri hakkında ancak Süyütî’nin çalma eserleri sayesinde bil gi sahibi olabiliyoruz. İslâm dünyasında o zamanlar bili nen bütün ilim dallan konusunda Süyütî'nin sayısız eserleri vardır. Bunlardan, tarih açısından bizi ilgilendi renlerin sayısı otuzu bulmaktadır. En önemlileri Tabakâtu'l-H uffâz, Tabakâtu'l-Lügaviyyîn ve'nNuhât, el-Vecîz fî Tabakâtu'l-Fukahâ, Tabakâtu'lMüfessirîn adlı kitaplarla, üç ciltten oluşan Hüsnü'lMuhadara fi A hbâril-M ısr ve'l-Kâhire veTârihu'lHulefâdır. Süyütî'nin Târihu'l-Hulefâ'sı, kendisinden önce yazılmış olan kitapların özetidir. Ebubekir zamanından başlayarak Milâdî 1497 yılına, yani el-Müstemsik Alallah’ın Mısır'da halife olduğu zamana kadar devam et mektedir. Târijıul-H ulefâ, Kalküta'da basılmış ve Jarrett tarafından İngilizceye çevrilmiştir. Eserin sonunda, sırasıyla halifelerin isimlerini içeren bir manzûme var dır. Mısır tarihini konu alan Hüsnü'l>Muhadara ise 28 eserden özetlenmiştir.^*^ Süyütî'nin Lübbü*l-Lübâb'ı Leiden'de, ttkân'ı Kalküta'da basıldığı gibi^**^ elSimârîh fî Ulumi't-Tevârih'i de 1796 yılında Seybold tarafindan yayınlanmıştır. Süyütî'nin çağdaşlarından Halil bin Şâhîn ezZâhidî'nin Zübdet Keşfu’l-M emâlik adlı eseri de zik retmeye değerdir. Milâdî 1410 yılında doğup, 1435 yıhnda İskenderiye Mutasarrıflığında bulunan Halil'in bu eseri. Milâdî üçüncü yüzyıldan 15. yüzyıla kadar
396
Memlûkler tarafından Suriye, Hicaz ve Mısır'da kurulan hükümetlerin İdarî ve politik bir tablosudur. Bu eserin Arapça metni Ravaisse tarafından yayınlanmıştır. Süyûtî'nin çağdaşlarından ve yine onun gibi Süyûtî nisbesini taşıyan diğer bir yazar da Kudüs'teki Mescid-i Aksâ'nın tarih ve tasvirine ilişkin İthâfül-thsâ biFadâili'l-M escidi'l-Aksâ adıyla tarihî bir eser yazmış tır. Bu eser 1836 yılında Reynoyld tarafından İngilizceye çevrilmiştir.
DİPNOTLAR: (*) Hüsnü'l-Muhadara'mn, biri Mahmud bin Abdullah bin Muhammed e]-Bağdadî (Süleymâniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2215), diğeri Ahmed bin Süleyman (Süleymâniye Kütüp hanesi, Damad İbrahim, nr. 910) tarafından yapılan iki Türkçe çevirisi vardır. (Y.K.) (**) el-Itkan fi Ulûmi'l-Kur'an (Kur'an ilimleri Ansiklopedisi), Hikmet Neşriyat, İstanbul, 1987, 2 cilt.(R)
397
MEVLANA MtRHOND BİN SEYYÎD HARtZMŞAH Ravzatu's-Safâ
tnsanhk tarihine yeni bir çağ açan Türklerin, hilâli sonsuaa dek İstanbul surlan üzerine diktiği bir yüzyılda, Türk ve tslâm dünyasında biri İstanbul, diğeri Herat ol mak üzere iki kültür ve uygarlık merkezi yükseliyordu. Türkler, doğuda ve batıda birbirleriyle yarışırcasına ilmi yaymaya çalışıyor, İslâm diyarının en ıssız köşesindeki kültür adamlarını başkentlerinde topluyorlardı. Gerçi, zaferden zafere koşanr Batı Türklerinin heybet ve şiddeti yanında Doğudaki Türkleri temsil eden Hüseyin Baykara saltanatı çok sönük kalıyordu. Fakat Hüseyin Baykara'nın vezirlik makamını dolduran eski okul arkadaşı Ali Şir Nevâî'nin kültürlü kişiliği bu sönüklüğü gideriyor, Herat sarayındaki ilmî mahfilleri İstanbul surlan için deki erdemliler topluluğuyla aynı mertebede bulunduru yordu. İstanbul'daki Molla Güranî, Molla Hüsrev, Ahmed Hayalî, Hızır Bey-zâde, Ali Kuşçu ve Molla Fenârî'lere karşılık, Herat’ta da Molla Câmî'ler, Mirhond’lar. Şeyh Ahmed Süheylî'ler, Hoca Asafî’ler yük seliyorlardı.
398
İstanbul'da birçok ilim abideleri kurulurken, Türk bilge şairi Ali Şir Nevsa de, Hüseyin Baykara ülkesinin her yanım medreseler, hayır yapılan ve zengin kütüpha nelerle dolduruyordu.^ Ali Şir Nevâî'nin Herat'taki kültür meclisine her yandan koşanlar arasında o çağın en seçkin zekâları gö rülüyordu. Hüseyin Baykara’nın hem şair hem de büyük bir bilge olan vezirinin kütüphanesinde başta Mevlânâ Çelebi olmak üzere, Nevâî okulunun kararlı ve heyecanh bir örneği olarak tanınan Muhammed Mirhond da bun lar arasında bulunuyordu. Belh’in ünlü bir hanedanına mensup olan Seyyid Harizmşah'ın oğlu Mirhond Hamidüddin Hicrî 837 (M. 1433) yılında Belh'de doğmuştu. Çocukluğundan beri tarihe karşı çok fazla düşkünlük gösteren Mirhond, o çağın diğer büyük kişileri gibi, Hora san ve Mazenderân hükümdarı Hüseyin Baykara'nın ve ziri Ali Şir Nevâî'ye bağlandı. Onım dünyaca ünlü kütüp hanesine devama başladı. O sırada Ali Şir’in kütüphane sinde, başta bilge vezir olmak üzere Abdurrahman Çele bi, Şeyh Ahmed Süheylî, Hoca Abdullah Mervarid, Hoca Efdalüddin Muhammed, Mevlânâ Hoca Âsafî ve Devletşah Semerkandî... gibi o yüzyıhn en seçkin simalarından oluşan bir dostlar topluluğu kurulmuştu. Mirhond da, Ali Şir e bağlanması dolayısıyla bu topluluğa girmeyi ba şardı. Kurulun büyük bilginleriyle yakın ilişki, Mir hond’un araştırma şevkini büsbütün artırdı. Tarihî ve İlmî incelemelerine daha fazla bir aşkla devam etmeye başladı. Ali Şir Nevâî, ilim ve kültürün bu ateşli tapınıcısı, hayatını bütünüyle İlmî çalışmalara vermek için ve zirlik görevinden istifa gibi büyük bir fedâkârlık göster dikten sonra, kurul üyeleri de başkanlarına uyarak sönmez bir şevkle kitap yazmaya ko3aıldular. Mirhond da bu sırada sessiz ve huzurlu bir hayat içinde meşhur ta
399
rihini yazmak üzere Herat tekkelerinden birine çekildi. Ali Şir Nevâî, M ahbûbü'l-Kulûb, Mecâlisü'nNefâis, H ayret-i Ebrâr, M uhakem e-i Lügateyn, Ham setü'I-M ütehayyirîn, Nazm u'l-Cevâhîr, Tercüm e-i Nefahatü'l-Üns, Sirâcü'l-M üslim în... gibi eserlerini ortaya koyarken, kurulun diğer üyeleri de son suza kadar şerefle amlacak birçok kitaplar yazıyorlardı. Öyle ki, kurul üyelerinden Semerkand'lı Devletşah, bu çabaların sonrakilere yadigâr bıraktığı eserleri göz önü ne alarak Ali Şir'in dilinden: "Eserlerimiz bizim ne oldu ğumuzu gösterir. Bizden sonra o eserlere bakınız."^*^ fahriyesini yazarken hiç de abartmamış, yalnızca ortadaki bir gerçeği itiraf etmiştir. Mirhond, Herat tekkesinde bir yandan eserler kafi lesine yeni bir bölüm eklemeye çalışırken, diğer yandan da Ali Şir'in kültür okuluna devam eden oğlu Gıyaseddin Hondmîr'in eğitim ve öğretimiyle uğraşıyordu. Mirhond, geceli gündüzlü uzun bir çalışma sonunda büyük tarihi ni yedinci cildine kadar yazdığı bir zamanda, ecelin pen çesi ansızın kendisini kavradı. Bu cilde başlamadan ön ce, Hicrî 904 (M. 1498) yılında altmış yedi yaşında olduğu halde, Herat'ta vefat etti. Mirhond'un bu önemli eserinin tamamlanması, oğlu ve hayırlı halefi Gıyaseddin Hondmîr'e nasip olmuştur.
Ravzatu's-Safâ: Timurlular döneminde İran'da yazılan tarih kitapla rının genişlik ve kapsam bakımından en önemlisi Mirhond’un bu eseridir. Ravzatu's-Safâ bir bakıma adeta Doğu tarihinin bir ansiklopedisi niteliğindedir. Mirhond da diğer Doğu tarihçileri gibi, bu muazzam eserine ilk ya ratılıştan başlamış, peygamberler tarihi ve eski îran
400
hakkında uzun aynntılar verdikten sonra, İslâmî döne me geçmiştir, tslâmî doneme ait ciltlerde, tslâmiyetin doğuşu ve yayılmasıyla halifelerin tarihî durumlarının anlatılmasından sonra Türk, Tatar ve Moğol tarihlerine geçilerek Sultan Hüseyin Baykara zamanına kadar olan olaylar bütünüyle incelenmiştir. Mirhond, tslâm dünyasında kendi zamanına kadar yazılmış olan tarihî eserlerin hemen büyük çoğunluğunu inceledikten sonra Ravzatu's-Safâ'ya başlamış oldu ğundan, eseri, Doğudaki kitaplanh bir özeti niteliğini al mıştır. Ravzatu's-Safâ nisbeten muahhar olmakla bir likte, bu bakımdan Türk tarihi için en kapsamlı kaynak lardan sayılabilir. Eserin birinci bölümünde İran'la Tu ran mücadelelerinden söz eden sa}^alan Şehnâme'nin bir özeti olduğu gibi, ikinci bölümündeki bilgiler de Cüveynî, Reşidüddin, Hafız Abrü, Şerefeddin Yezdî ve İbn el-Esîr... gibi yazarların eserlerinin araştırılmasıyla meydana gelmiştir. Ravzatu's-Safâ Avrupa'da çok erkenden dikkatleri çeken Doğu eserlerinden biridir. Kitabın çoğu bölümleri çeşitli tarihlerde Avrupa dillerine çevrilmiş ve bazı bö lümlerinin Arapça metinleri de basılmış ve yayınlanmış tır. İlk çevrilen bölüm Tahirîler’le SafFâriler'den söz eden ciltleridir. Jenisch, bu bölümleri Latinceye çevirmiş ve bu çeviri 1792 yılında Viyana’da basılmıştır. De Sacy de, kitabın Sasâniler bölümünü Fransız ca'ya çevirmiş ve çevirisi 1793 yılında Paris'te basılmış tır.^^* Daha sonra, yani 1808 yılında Samanoğullan bölü mü Trâd. Wilkem tarafından Latinceye çevrilerek Götting'de yayınlanmıştır. Daha sonra Wilkem, Ravzatu's-Safâ'nın Gbzneliler tarihinden söz eden kısmını da Latinceye çevirmiştir. Gazneliler bölümünü 1845 yılmda Fremeıy de Fransızca'ya çevirmiştir.
401
Ravzatu's-Safâ'nın çevrilen bölümleri Avrupa kül tür adamlarının dikkatlerini çektiği için geri kalan bö lümlerinin en önemlileri de peşpeşe Avrupa dillerine ak tarılmaya başlanmıştır. Bu arada Langies, Cengiz Han'a ait bölümü, Jourdain ise tsmailîler bölümünü çevirerek yayınlamışlardır. Avrupa'da önemi hakkıyla takdir edi len Ravzatu’s-Safâ, Doğuda da; daha erken zamanlar da dikkati çekmiş, tümü önce Hindistan'da ve daha sonra da İran'da basılmıştır.^**^
DİPNOTLAR; (1)
O dönemin nezih bir edibi olan Semerkantlı Devletşah, Alişir'e hediye ettiği meşhur Tezkire'sinde şu: "Ey raiyetin sı ğınağı emir; kalbin şâd ve müslümanhk senin çahşmalannla abad olsun, Tann sana civanmerdlik, bilgi, adalet gibi la yık olduğun şeyleri verdi. Kutlu Horasan ülkesi senin hiz metinle Yunan ve Rum topraklarının şerefini hiçe indire cek bir hale gelmiştir. Lütufta bulunmak adetin ve herkesi mükafatlandırmak da yolundur. Sen bunları yapmaya de vam et. Tannnın tevfiki senin arkadaşın olsun. Dünyaya gelmekten maksat ancak iyi bir ad bırakmaktır. Hiçkimscnin geriye iyi bir namdan başka birşey kalmaz. Hayır, ih san, iyilik ve iyi nam ebediyete kadar seninle beraber olsun vesselam."(Tercüman 1001 Temel Eser, c.l, s. 42-43 R.) manzumesiyle; hiç kuşkusuz; gerçeği tasvir etmiştir. (*) Devletşah Tezkiresi, Tercüman 1001 Temel Eser, c. 1, s. 42. (R.) (2) Historia priorum regum Persarum Postnatum islamusmum. (3) LTıistoire des rois de Persse Sassanides. (**) Ravzatu's-Safâ, önce Balatî-zâde Kemalî tarafından Türkçeye çevrilmeye başlanmış, fakat ancak birinci ve ikin ci ciltleri tamamlanabilmiştir. 3 ve 4. ciltleri ise, Sadrazam Rüstem Paşa'ran emriyle Mustafa bin Hasanşah tarafindan Türkçeye çevrilmiştir. Balatî-Zâde çevirisd 1338'de İs tanbul'da basılmıştır. (Y.K.)
402
EBITL-HASAN NUREDDÎN ALÎ BİN AHMED EL-SEMHÛDÎ el-Vefâ bi-Ahbâr Dâr el-Mustafâ
"Peygamber Şehri Tarihçisi" olarak şöhret bulan Nu reddin Semhûdî, yukarı Mısır’da Nil nehri kıyısındaki Semhûd kasabasında doğmuştur. Öğrenimini Kahire'de tamamladıktan sonra Mekke’ye gitmiş ve daha sonra Medine'ye çekilerek orada ders vermekle uğraşmıştır. Semhûdî bu sırada, Medine tarihiyle ilgili olarak da önemli incelemelerde bulunmuş, sekiz ’b a b ’tan oluşan bir tarihî eser yazmıştır. Yesrib’in eski sakinlerine, İslâm’dan sonraki değişimlerine, yapı ve mabedlerine ilişkin değerli bir kaynak olan bu eserin önen^i bölümleri Wüstenfeld tarafından istinsah edilerek Gröttingen'de yayınlanmıştır. Bu eserin yazar tarafından özetlenmesiyle meydana gelen Hülâsatü'l-Vefâ da, sonralan Mı sır'da basılmıştır. Semhûdî bir yangın sırasında yanan Mescid-i Nebevî'yi Mısır Sultanı Kayıtbay’a yeniden yaptırmayı başarmış, hayatının son zamantenm Kayıtbay tarafın dan hediye edilen değerli kitaplar arasında geçirmek suretiyle Hicrî 911 (M. 1505) yılında Medine'de ölmüş tür.
403
Süyûtî'nin öğrencilerinden Ebu'l-Berekât Muhatnmed bin lyâs Mısrî tarafından yazılan Bedâiu'z-Zuhûr fî Vekâiu'd-Dühûr adlı eser de Mısır tarihine ait önem li kaynaklardan biridir. Yemen tarihi için de Ebu Abdul lah Muhammed el-Cünâdî'nin es-Sülûk'i ile Abdurrahman Yemenî'nin Bugyetü'l-M üstefîdi önemli kaynak lardandır. Aynı yazar, Melik Muzaffer Emir bin Tâhir'in tavsiyeleriyle el-Ikdü'l-Bâhir adı altında Benî Tâhir hanedanının da bir tarihini yazmıştır. Johannsen,'Avru pa'da değerli kaynaklardan sayılan Yemen Tarihi (Historia Jemanea) adlı eserini yazarken B ugyetülMüstefîd’den pek çok yararlanmıştır.
404
GIYASEDDİN HONDMÎR MUHAMMED BİN HAMİDÜDDtN MÎRHOND Habîb el-Siyer
Ali Şir Nevâî'nin kültür okulunda yetişen Hondmîr, Ravzatu's-Safâ yazarı Mirhond'un oğludur. Mirhond, Hüseyn Baykara’nın şaşaalı döneminde, Asya kıtasının en önemli kültür merkezlerinden sayılan Herat'ta ilmî araştırmalarla uğraştığı sırada doğan (H. 880 / M. 1475) oğlunu, kendisine hayırlı bir halef ve Ali Şir Nevâî okulu na da yetenekli ve çalışkan bir öğrenci olarak yetiştirmiş olduğundan genç Hondmîr daha babasının hayatında büyük bir ilmî şöhret kazanmıştı. Ali Şir, Hondmîr'in zekâ ve yeteneğini çok fazla tak dir ettiğinden, gençliğine rağmen çağın en bü3oik alimle rinin toplandığı meclislere devamına izin vermişti. Genç Hondmîr çok geçmeden ortaya koyduğu eserlerle bu özel iltifata lâyık olduğunu ispat etmiş oldu. Fakat Ali Şir'in toplanblan uzun süre devam etmediği gibi, Herat'ın kül,tür parlakbğı da ayakta duramadı. Hüseyin Baykara'nın bilge veziri 906 (1500) yıhnda vefat edince düşünce faali yetleri de eski gücünü yitirdi. Vezirinden beş yıl sonra da (H. 911 / M. 1505) Hüseyin Baykara ölünce, Herat göğü
405
nün kültür güneşi giderek sönmeye başladı. Gerçi Hüseyin Baykara'nın tahtına ortak olarak oğullan Mirza Bediüzzaman ve Mirza Muzaffer Hüseyin geçmişlerse de, devletin güç ve kuvveti babalarıyla bir likte sönmüş olduğundan, bunlar önceki dönemleri de vam ettiremediler. Aslında siyâsî durum da buna uyşun olmadı. Sultan Hüseyin Baykara'nın ölümünden iki yıl sonra Maveraünnehir'e egemen olan Timur'un oğulla rından Sultan Ali Mirza'yı ve mülkünü ele geçiren (H. 904 / M. 1498) Özbekler Hanı Şahî Bey (Şeybek Han) bin Budak Sultan Hasan'a da saldırarak bu iki prensi Şah Ismail-i Safevî'ye sığınmak zorunda bırakarak Sultan Hü seyin Baykara'nın ülkesini de ele geçirdi. Şâhî Bey'in (Şeybek Han) bu galibiyeti Baykara ha nedanının tükenişini doğurdu. Çünkü Mirza Muzaffer Hüseyin, kaçtığı Esterabad'da aynı yıl içinde öldü. Şah İsmail'e sığınan Mirza Bediüzzaman da Çaldıran yenil gisinde tutsak düştüğünden. Sultan Selim tarafından İs tanbul'a götürüldü. Gerek kendisinin ve gerekse babası nın koruyucusu olan bu hanedanının acı sonu Hondmîr'i çok fazla üzmüştü. Bu üzüntüsünü gidermek için babası gibi inzivaya çekilerek kitaplarını yazmakla uğraşmaya başladı. Babasının bitirmeyi başaramadığı Ravzatu'sSafâ'nın yedinci cildini; eserin tümünde izlenen üslûp ve metod dairesinde tamamladı. Daha sonra Ravza'yı özet leyerek Hülâsatü'l-Ahyâr adlı eserini istifadeye sundu. Hondmir, en büyük ve en değerli eseri olan Habîb el-Siyer'ine de bu sırada başlamıştı. Mirhond-zâde, Müessirü'l-Mülûk, Düstûrü'l-Vüzerâ, Îhbâru'l-Ahbâr, M ekârim ü'l-A hlâk, M üntehab T â rih -i Vassâf, Cevâhirü'l-Ahbâr ve Garaibül-EsTâr gibi çeşitli ad larla türlü eserler yazarken Herat ve Horasan çevreleri de Özbeklerle Safevîlerin ihtiraslı mücadeleleriyle de
406
vamlı olarak sefalet ve harap olmaya do;gru sürüklenme ye başlamıştı. Hondmîr, Ali Şir Nevâî'nin çok büyük fedâkârlıklar la Belh ve Herat'ta kurduğu zengin kütüphanelerinin metruk kaldığını, Hüseyin Baykara nın şirin ve mutlu ülkesinin harap bir sefalet yerine döndüğünü görüyordu. Ülkeyi sürekli olarak sarsmakta olan kavgalar sonunda Herat da oturulmayacak bir şekle girince, Hondmîr Hicrî 932 (M. 1525) yılında çok fazla sevdiği ülkesini terketmek zorunda kaldı. Timurlularla birlikte İran ve Maveraünnehir'de baş layan edebî ve İlmî rönesans, bu hanedanın Horasan ve Maveraünnehir bölgelerinin çökmesiyle sönmüş oldu ğundan, sevgili vatanı Hondmîr'e bir zindan kesilmişti. O sırada l ’imurlulardan Hindistan'da yükselen Bâbür Şah, İran ve Maveraünnehir'de sönmeye yüz tutan bilgi ışığını Hindistan ufuklarında parlatmaya çalışıyordu. Hondmîr de Akra’ya, büyük hükümdarın yanına gitti. Orada büyük bir kabul gördü. Hindistan ve Afganistan’da muazzam ve şevketli bir devlet kurarak dünya tarihinde ölümsüz bir ad bırakmış olan Bâbür Şah, Çağataycanın anıtlarından olan Tüzük-i Bâbürî'siyle ilim ve kültür dünyasında adını ölümsüzleştirmeye çahşırken, her yandan Hindistan’a koşmaya başlayan yetkin kişileri de ihsan ve iltifatları na boğuyordu. Hondmîr, Hüseyin Baykara ve Ali Şir'in kültür oku lunun bu seçkin siması da; çok doğal olarak; Hint hükümdannın sevgi ve teveccühünü kazandı. Bâbür, Sahipkıran Gürkân’la hanedanının büyük tarihçisini ya nından ayırmak istemediğinden, Bengal'e seferinde bile beraberinde bulundurmuştu. Hondmîr, Bâbür Şah'ın oğ lu ve halefi Hümayua Şah döneminde de sarayda sahip
407
olduğu saygın yeri korudu. Bir süre sonra mazhar olduğu saygı ve teveccühün şükranesi olarak Hümâyunnâme'sini yazıp hükümdara ithaf etti. Hayatının son dö nemlerini çok mutlu geçiren Hondmîr, Hümâyun Şah'm 942 (1535) yıhnda Gucerat'a yaptığı seferde, yanında bu lunuyordu. Yolda hastalanarak az bir süre sonra vefat et ti (H, 942 / M. 1535). Hümayun Şah, çok fazla saygı gös terdiği Hondmîr'in cesedini Delhi'ye göndererek Emir Hüsrev Dihlevî ve Nizamüddin Evliya gibi büyüklerin türbeleri yanında defnettirdi.
Habîb el-Siyen Hicrî dokuzuncu yüzyıl sonlarından onuncu yüzyıl ortalarına kadar Asya tarihinin tanığı olan Hondmîr'in en önemli tarihî eseri Habîb el-Siyer’dir. Bir tür genel tarih olan bu eser, Hondmîr'in hocası Kerimüddin Habîbullah Erdebilî’ye karşı beslediği iyi duyguların ni şanesi olarak onun adına yazılmıştır. Habîb el-Siyer, yaratıhştan Şah Ismail-i Safevî'nin ölüm yılma kadar (M. 1524) olan dünya olaylarını içir mektedir. En önemli bölümleri Timurlular'dan söz eden sayfalandır. Habîb el-Siyer, son zamanlarda Hindis tan'da basılrnıştır.^*^ Şah İsmail-i Safevî'nin ölüm tarihinden Kaçarlar dö nemine kadar doğuda geçen olaylar için de Mirza Takıyyüddin'in Nâsıhü't-Tevârih'i ile Mirza Kalî Han tara fından yazılan Ravzatü's-Safây-i Nâsirî ve Tevârih-i Nâdir Şah gibi eserlere başvurulabilir. D İPN O TLA R :
(*) Eserin Türklerle ilgili bölümü III. Ahmet döneminde Tûrkçeyc çevrildi. (R.)
408
ŞİHABÜDDtN EBITL ABBAS AHMED BİN MUHAMMED EL-MAKKARÎ Nefh el-Tıb fi Gusn el-Endelus el-Ratîb
Endülüs'te parlayan ve hazin bir şekilde sönen İslâm egemenlik ve uygarlığını yaşatan büyük tarihçi lerden biri de Şihâbüddin Ebu'l-Abbas Ahmed'tir. Milâdî 1561 yılına doğru Tilemsan’da doğan Şihabüddin’in ata ları, bu şehrin yakınlanndaki Makkara denilen nahiye den geldikleri için Makkarî nisbesiyle tanınmıştır. Makkarî, öğrenimini, amcasının uzun süre müftü bulun duğu Tilemsan’da tamamladı. Bu sırada Tilemsan, Fas sınırlarına kadar uzanan Türk egemenliği altında, bü yük ve bayındır bir beldeydi. Mağrib ülkesi ise Mulay Ahmed el-Mansur'un yönetimi altında bulunuyordu. Fas Emin bu tarihlerde Mağrib ülkesinin dinî ve edebî mer kezi olan Fas şehrinde oturuyordu. Makkarî, öğrenimini Tilemsan'da bitirdikten sonra, İlmî araştırmalarda bulunmak üzere iki kez Fas şehrine gitti. Orada birçok ilim adamlarıyla görüştü. Tilem san’da elde edemediği önemli ve değerli eserleri ince lemeyi başardı. Sonra Merakeş şehrine geçti, tçinde Muvahhidler hanedanının şevketli anısını saklayan Büyük Camiin yıkıntısıyla birçok abideleri ziyaret etti. Fakat Milâdî 1617 yılında Fas’ta siyasî karışıklıklar çıkarak
409
her yer karıştığından, huzur ve sükûn içinde İlmî çalışmalanna devam edemeyeceğini anlayarak Hicaz'a git mek üzere bir gemiye atladı. Mekke'yi ziyaret ettikten sonra Kahire’ye döndü. Burada evlendi. Fakat Mısır'da çok durmadı. Milâdî 1620 yılında Kudüs'e çekildi. Ertesi yıl tekrar Hicaz’a gitti. Medine'de bir süre hadîs ve tarih dersleri verdi. Milâdî 1627 yılında birkez daha Kahire'ye geldi. Fakat yine çok durmadı. Mısır'dan Kudüs’e; bura dan da Şam’a geçti. Suriye’de birçok Mağribliler vardı. Ünlü hemşehrilerinin geldiğini haber alınca, kendisini parlak bir şekilde kaşıladılar ve dinlenmesi için bir ev heızırladılar. Aynı zamanda Çakmakıyye Medresesi mü tevellisi de Makkarî*yi, gösterişli bir manzumeyle bu müesseseye davet etti. Kuruluşun düzen ve mükemmelliği karşısında hayran kalan Makkarî burada kalmayı tercih etti. Büyük Cami’de halka tarih ve hadîs dersleri verme ye başladı. Parlak bir başarıyla sonuçlanan bu dersler, hakkında genel bir saygı duygusu uyandırdı. Genç ve ateşli öğrencilerinin hürmet çemberi arasında son ko nuşmasını yaparak Mısır'a gittiği zaman, arkasında unutulmaz bir am bıraktı. Kahire’de büyük bir hürmetle karşılanmış olmasına rağmen, Şam’daki öğrencilerini bir türlü unutamadı. Kahire’den kesin olarak Şam’a dön mek üzere hazırlanırken hummaya yakalandı. Hicrî 1041 yıhnda (M. 1632 Kanunusani) Allah’ın rahmetine kavuştu. Makkarî, nisbeten son dönem tarihçilerindendir. Fakat eski tarihçilerin eserlerini izlemekte büyük bir ba şarı göstermiştir. Onlar gibi uyanık, meraklı, zekî ve aynı zamanda ciddî bir tarihçidir. Üslûbu anlaşılır, anla tımı olaylar ve menkıbeler bakımından zengin ve ayrın tılıdır. Bu bakımdan, bir tarihçiden fazla, bir biyografi yazarıdır.
410
Nefh el-Tıb: Makkarî'nin bu önemli ve değerli eseri iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Müslüman İspanya tari hi ile, bu ülkede yetişen bilginlerin hayatı anlatılmış, En dülüs’te doğan bilginlerle, Doğudan Endülüs'e gelenler ayrı ayrı gösterilmiştir. Bu bölümde Abbasîlerin kan dö kücü kurucusunun katliamından kurtularak Endülüs'e kaçan ve burada Benî Ümeyye hanedanını kureın Abdurrahman el-Dâhil'de ait sayfalar incelenmeye değerdir. Nefh el-Tıb'ın ikinci bölümü ise, vezir Lisanüddin elHatîb'in biyografisinden söz eder. Eser bütün olarak Müslüman Endülüs'teki İlmî ve medenî hayata ilişkin geniş bir araştırma alanıdır. Nefh el-Tıb, hem Kurtuba, Gırnata ve İşbiliye gibi büyük şehirlerde, hem de Mayorka adası gibi nisbeten önemsiz bölgelerdeki İslâm kültür ve uygarlığını yaşatacak belgeleri içermektedir. Makkarî, fukahâ ve fikıh okullarına da büyük önem verdiği için, eseri fıkıh ve hukuk tarihleri açısından da önemlidir. Nasıl ki Endülüs'te mıısikî v^ tıp ilimlerinin gelişme dereceleri hakkında bizi aydınlatan Nefh elTıb'tır. Makkarî, Endülüs'te yetişerek ilimler ve sanat larda, edebiyat ve felsefede, fikıh ve musikîde, hadîs ve tarihte bir yer kazanmış olan kadınlan da yaşatmaya özel bir önem vermektetir. Endülüs'ün değişik şehirle rindeki arat ve kuruluşlar, halkın durumu ve alışkanlık ları hakkındaki tarihî tasvirleri çok değerlidir. Nefh elTıb'ın, Müslüman Endülüs'ün acı sonunu tasvir eden sayfalan, uygarlık görkemini yaşatan bölümleri kadar değerli ve acı vericidir. Bu önemli eser Avrupahlar tara fından daha çok erkenden incelenmiş, birinci bölümü Dozy,‘Dugat, Krehl taraflanndan çeşitli tarihlerde basıl mıştır. Siyasî bölümü de kısaltılarak İngilizceye çevril miştir. Bütünü ise daha sonra dört cilt halinde Mısır'da, Bulak Matbaasında basılmış ve yayınlanmıştır.
411
EBtTL-GAZt BAĞATUR HAN Evsâl-i Şecere-i Türkiye
Türkiye tarihinde adı çok geçen Ebu'l-Gazi Bağatur, Cengiz Han'ın torunlarından olan ve Harizm'de saltanat süren Arab Muhammed Han'ın oğludur. Hicrî 1014 (M. 1605) yılında babasının başkenti olan Ürgenç şehri civa rında doğmuştur. Ebulgazî, daha çok gençken Cengiz Han sülâlesi prenslerince alışılnuş olan ihtiras mücadelelerine atıla rak kardeşleriyle uğraşmaya başladığından, babası ken disini Kat valiliğine göndermişti. Arab Muhammed Han, Ebulgazî’yi başkentinden uzaklaştırmakla oğullan ara sındaki çatışmalara son vereceğini umuyordu. Fakat Isfendiyar adındaki oğlu, Moğol prenslerince doğal görü len bir abşkanhğa uyarak hükümeti elde etmek ihtirası na kapılmış olduğundan, bu önlemle güvenliğin sağlan ması mümkün olmadı. Oğullan yine kendisine karşı başkaldırdılar. Arab Muhammed Han'ın, yenilmiş ola r^ Semerkand hükümdan tmam Kulı Han'ın yanına sığın masını doğuran kanlı savaşta, Ebulgazi, ordusunun sağ kanadına kumanda ediyordu.
412
îsfendiyar, babasının yerine Harizm Hanlığına ge çince, Ürgenç’i hass olarak kardeşi Ebülgazi’ye sundu (H. 1033 / M. 1623). Fakat Ürgenç yöresi 1575 tarihin den, yani Ceyhun nehrinin akıntı yönünü değiştirerek Aral gölüne akmaya başladığı zamandan beri adeta bir çöl halini almıştı. Tabiî olarak Ebülgazi bu durumdan memnun olmadı. Hoşnutsuzluğunu çok geçmeden gös termeye başladığından tran'a sürgün edildi. Kardeşinin ölümüne, yani tam on yıl kadar tsfehan'da kaldı. Milâdî 1644 yılında tsfendiyar'ın ölümünün arkasından Ha rizm Hanlığına davet olundu. O jrüzyılda Asya'nın çeşitli yerlerinde saltanat süren Moğol prenslerinin bir düziye ve ahşılmış serüvenlerine benzer bir hayat geçirdikten sonra Harizm tahtına çıkan Ebülgazi, saltanatmın ilk yılında Türkmenlere karşı sa vaş açtı. Onları yenip perişan ederek Hîve'yi aldı. Sonra Kalmuklara karşı savaş açtı. Hicrî 1065 (M. 16455) ve 1072 (M. 1662) yıllarında Buhara yöresine akıncılar gön derdi. Çevreye korkular saldı ve sonunda 23 yıllık salta natının arkasından Tavşan yılında, yani Hicrî 1074 (M. 1663) yılında vefat etti.
Şecere-i Türkiye: Cengiz Han’ın Cuci adındaki oğlundan süren Şîbaniye prensleri arasında yetişen Ebülgazi Bağatur Han’ı yüzyılların girdabı içinde yaşatan Şecere-i Tür kiye, Türk tarihinin en önemli kaynaklarından biridir. Eserin Çağatayca yazılmış olması da değerini bir kat da ha artırmaktadır. Ebülgazî, hayatının sonlarında kendi isteğiyle salta natı, oğlu Ebul-MuzafFer Enûşah Muhammed Bahadır’a bırakarak kendisi İlmî çalışmalara koyulmuştu, tşte bu
413
sırada Şecere-i Türkiye adlı kitabını yazmaya başla mıştır. Fakat çok geçmeden, yani Hicrî 1074 (M. 1663) yı lında vefat ettiğinden, kitabının tamamlanmasını oğlu na vasiyet etmiş, o da Hicrî 1054 (M. 1644) yılından son raki olayları ekleyerek 1076 (M. 1665) yılında kitabı bi tirmeyi başarmıştır. Şecere-i Türkiye, dokuz "bab" üzerine düzenlen miştir. Birinci ve ikinci bablarda Hz Nuh (A.S.)'un oğlu Yasef ten başlayarak Cengiz Han’ın ortaya çıkışına ka dar Türkistan ve Mogolistan’de egemen olan hanlarla millî destanlardan, başlıca büyük kabilelerden söz edil miştir. Üçüncü babta Cengiz Han'dan, bundan sonraki beş babta ise Cengiz oğullan tarafından çeşitli ülkelerde kurulan hükümetlerden söz edilmiştir. Dokuzuncu bab ise, Ebulgazi'nin ölümüne kadar Harizm'de egemen olan Şîbaniye hanlarının tarihî durumlarına ayrılmıştır. Ebulgazi, büyük atası Cengiz'e ve mensup olduğu Burcik ailesine şanlı bir tarihî geçmiş vermek için daha önce riyakâr tranlı tarihçiler tarafından açılmış olan çı ğın genişletmiş, Moğollan da Türk menkıbeleriyle ilişki li göstermiştir. Türk banlan silsilesi arasına Moğol ve Tatar isimlerinde iki kişinin eklenmesi bu gayretten ol duğu gibi Ergenekon ve Alangu efsanelerinin Cengiz'in atalanna nisbet edilmesi de aynı nedenden dolayı olmuş tur. Bu gibi gerçeği bozan veya ona eklenen şeyler istisna edilmek şartıyla Ebulgazi'nin eseri Türk tarihi için de ğerli bir kaynak sayılabilir. Şecere-i Türkiye’yi Batı dünyasına tanıtan İsveç'li subaylardan Von Strahlenberg olmuştur. Poltawa savaşında esir olarak Ruslar ta rafından Sibirya'ya sürülmüş olan Von Strahlenberg, Şecere-i Türkiye’yi orada elde etmiş, Buhara'lı bir tüc carın yardımıyla Almancaya çevirerek Avrupaya ta nıtmıştır.
414
Şecere-i Türkiye, Rus, İngiliz, Alman ve Fransız dillerine çevrilmiştir. D. Bentinch tarafından yapılan Fransızca çevirisi 1726 yılında Leiden'de yapılmıştır. Messerschmidt ise Şecere-i Türkiye'yi ikinci kez olarak Almanca'ya çevirerek 1780 yılında Göttingen’de yayınlamıştır. Kitabın orjinal metni ise Graf Nikola Romankof tarafından 1824 yılında Kazan'da basılmıştır. Daha sonra Desmaison eseri Fransızca'ya çevirmiş ve orijinal metniyle birlikte 1871-1874 yıllarında Petersburg'da yayınlamıştır.^**
DİPNOTLAR: (*) Şecere-i Terakime, TDK Yayınları, İstanbul, 1937 ve Türklerin Soykütüğü, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul, 1974. (R.)
415
SELÇUKNAMELER
Türkistan içlerinden batıya gelen Selçuklular, Türk ve İslâm tarihinde çok önemli bir yer tutarlar. Bir aralık Maveraünnehir, Iran, Suriye vie Anadolu'da egemen olan Selçuklularla, tslâm dünyası hegemonyahgı Araplardan Türklere geçmiştir, tslâm dünyası ve İslâmiyet'in Doğu dan Batınîler, Batıdan Haçlı ordularınca yok edilmeye çalışıldığı bir dönemde tarih sahnesine çıkan Selçuklu lar, üstlendikleri ağır görevi yerine getirmek için çok bü yük fedakârlıklarda bulunmuş, çok önemli roller oyna mışlardır. Selçuklular tarihi, Türk tarihi açısından ne kadar önemliyse, Islâm tarihi bakımından da aynı derecede öneme sahiptir. Selçuklular sayesindedir ki, İslâmiyet, temelini sarsan çeşitli mezhepler arasında varlığını ko ruyabilmiş, İran'da yeni bir edebiyat doğmuştur. Selçukluların tarihî durumlarına ilişkin Ibn el-Esîr ve Mirhond gibi büyük tarihçilerin eserlerinde hayli bil giler bulabiliriz. Bu tarihçiler, özellikle Irak Selçuklulan'ndan sözetmişlerdir. Halbuki Selçuklular'ın Kirman ve Anadolu’da da birer kolları hükümran olmuşlardır. Bu iki tarihçi, Selçukluların kollanna dair çok az bilgiler ver miştir. Bu eksiklik "Selçuknâme" genel adı altında top lanan özel tarihlere başvurmakla tamamlanabilir. Selçuknameler'in en önemlilerinden biri İmadüddin
416
Îsfehânî’nin daha önce sözünü ettiğimiz Nusret el-Fetre ve Usret el-Katre adlı eseridir. Bu kitap, Selçuklu hükümdarlanndan Sultan Muhammed Berkyaruk bin Melikşah'ın veziri Enûşirvan bin Hâlid'in (Hicrî 532 / M. 1137 yılında vefat etmiştir) Farsça olarak yazdığı Fütûr-ı Zaman el-Sud\ır el-M enbei ani'l-Kurûn elHâliye fî el-Usûr adlı tarihini esas kabul ederek yaz mıştır. Hatta, Imadüddin'in eserine, bu Farsça tarihin bir tercümesi gözüyle bakılmaktadır. Enuşirvân’ın eseri kaybolmuştur. Fakat Kâtib Îsfehânî’nin eseri Paris ve Oxford kütüphanelerinde bulunmaktadır. Imadüddin'in ifadesine göre Sultan Muhammed Berkyaruk'un veziri, ilk Selçuklu hükümdarlarından Tuğrul ile Alpaslan dö nemlerine dair çok az bilgi vermiştir. îmadüddin, bu boş luğu kendi araştırmalarıyla doldurmuştur. Daha sonra, el-Bündâri, Kâtib Îsfehânî'nin eserini özetleyerek bir ta rih yazmıştır. Feth bin Ali el-Bündârî’nin bu eseri 1889 yıhnda Houtsma tarafından Selçuklıılar Tarihi^*^ adıy la bastırılmıştır. Selçuknâme'lerin en eskileri, yani Selçuklular dö neminde yazılanlardan önemli bir bölümü, ne yazık ki, kaybolmuştur. Mirhond ve Ebul-Ferec Mülûk-Nâme adında eski bir Selçuknâmeden söz etmiş olduklan hal de, bugün ne Doğu ve ne de Batı kütüphanelerinde böyle bir eser bulunmamaktadır. Tabakât'i Nâsırî yazan da Târih-i Beyhâkînin zeyli olarak Târih-i tbn Heysem adında bir eserden söz etmektedir. Halbuki bu kitap da kaybol|nuştur. Zahîri-i Nisâbûri de Selçuknâme adın da bir kitap yazmıştır. Hicri 977 (M. 1569) yılında ölen Bursah Ahmed bin Muhammed'in Târih-i Âl-i Selçuk adlı eseri de Anadolu Selçuklularından söz eder. Bu eser, Arabşah'ın Acâibûl-M akdûr'undaki üslûbu taklid ederek yîizılmıştır.
417
Selçuklu hükümdarlanndan Alpaslan'la Melik Şah’ın veziri Nizamülmülk, eserinde, zamanının tarihi hakkında bilgiler vermişse de, çok eksiktir. Herhalde Irak Selçukluları için en önemli kaynak Imadüddin'in eseridir. Sim t el>Ulâ lil-H azret el-U lyâ adındaki Kirmanı tarihinde de Selçuklular konusunda hayli bilgi ler vardır. Bu önemli eser Kirman hâkimesi Türkân Hâ tûn Divanında Reisü'l-Küttâb olan Nâsıreddin Münşî ta rafından yazılmıştır. Simt el-Ulâ'da, Hicrî 619-705 (M. 1222-1305) yıllan arasında Kirman’da egemen olan Karahıtayhlardan söz edilmiştir. Fakat girişinde, önceki ha nedanlar konusunda da önemli bilgiler verilmiştir. Simt el-Ulâ'nın yazma bir nüshası Britanya Müzesi'nde bu lunmaktadır ve Farsça Eserler Katalogunun 749. numa rasında kayıtlıdır. Gerek Simt el-Ulâ'dan ve gerekse Muhammed bin İbrahim'in eserinden anlaşıldığına göre, Efdalüddin Ebu Hamîd Ahmed bin Hamîd Kirmanı adında ki bir kişi Bedâiu'l-Ezmân fî Vakayi-i Kirmân adıyla, Kirman ülkesinin geniş bir tarihini yazmıştır. Fakat ne yazık ki eser şimdiye kadar hiçbir yerde bulunamamıştır. Kirman Selçuklulan konusunda biricik kaynak Muhammed bin İbrahim'in Farsça yazdığı eserdir. Bu kita bın yazma bir nüshası Berlin Kütüphanesinde bulun maktadır. Fakat bu tek nüshanın da baş ve son sayfalan yırtılmış olduğundan, ne adını, ne de yazarının ünvan ve görevini belirlemek mümkün olamamıştır. Bulunan kı sımlarından ancak, yazarın Muhammed bin İbrahim adında birisi olduğu ve Milâdî 1606 yılında hayatta bu lunduğu anlaşılmaktadır. Houtsma,1886 yılında Berlin Kütüphanesindeki nüshayı istinsah ederek bastırmıştır. Anadolu Selçuklulan hakkında en iyi kaynak İbn Bi bi tarihiyle Tezkire-i Aksarâyıdir. Selçuklular döne minde Divân-ı Tuğra başkanlığında bulunan Yahya bin
418
Muhammedbin Bibinin eseri, adı bizim için meçhul ka lan bir kimse tarafından Farsça olarak özetlenmiştir. Bu zat girişinde, İbn Bibi'nin geniş olan tarihinin özetinin kendisinden rica edilmiş olduğundan söz eder ve Anado lu Selçukluların atası olan Süleyman bin Kutalmış bin İsrail ile onun büyük Emirlerinden Emir Mengücek, Emir Artuk ve Emir Dânişmend'in tarihlerinin tamamiyle yazılmadığından, İbn Bibi tarihine Sultan-ı Muaz zam Alaeddin Keybubad'ın babası Sultan Gıyaseddin Kı lıç Aslan Keyhusrev zamanından başlandığını hatırlat maktadır. Bu eser 1902 yılında Houtsma tarafından Sel çuklular Tarihi dizisi içinde bastırılmıştır. Houtsma bu dizi arasında, Anadolu Selçuklulanna ait bir de Türk çe eser yayınlamıştır. II. Murad döneminde İbn Bibi'nin eserine dayanarak yazılmış olduğu anlaşılan bu kitap, üç ciltten oluşan büyük bir Selçuknâme'nin üçüncü cildi dir. Eserin Türk mitolojisinden, Türk uluslarından ve İrak Selçuklularından söz eden birinci cildi Câmiu't-Tevârih ile Muhammed bin Ali el-Râvendî'nin Râhatü'sSudûr'undan alınmıştır. Seyyid Lokman adındaki bir zat da İcm âl-i Ahvâl-i Selçuk ber-M ucib-i Nakl-i Oguznâme adıyla küçük bir eser yazılmıştır. Bu eser de Milâdî 1854 yılında Wilhelm Lakos tarafından Viyana'da bastırılmıştır. Karamanoğullarıyla ilgili ayrı bir tarihî eser daha vardır ki, fotoğrafla alınmış bir nüshası Halis Efendi Kütüphanesinde saklanmaktadır. Houts ma tarafından yayınlanan Selçuklular Tarihi nüsha ları, I. Dünya Savaşı'ndan önce Rusya'dan İstanbul'a ak tarılan Katanof Kütüphanesinde bulunmaktadır. DİPNOTLAR: (*) Bu kitap, daha önce de gördüğümüz gibi Irak Selçukluları Tarihi adını taşımaktadır. (Y.K.)
419
Tarihi Aydınlatan MESLEK VE ÜLKELEKE AİT KİTAPLAR
EBITL-KASIM UBEYDULLAH BİN ABDULLAH BİN HÜRDAZBİH Kitâb el-Mesâlik vel-Memâlik
Hicrî üçüncü yüzyıl yazarlanndan olan îbn Hurdazbih, İran’ın eski sülâlelerinden birine mensuptur. Büyük babası Hurdazbih*’ \ Mecusî reislerinden iken daha son ra İslâmî kabul etmiş, Taberistan valiliğine kadar yük selmişti. Hurdazbih'in eğitimi altında yetişen Ebu’lKâsım Ebeydullah, iyi bir öğrenim görmüş, kendisi de halife Mu’temid zamanında (H. 256-272 / M. 869-885) Cibal yöresi, yani eski Medye tarafları Posta İşleri Müdür lüğüne kadar yükselmişti. Abbasî Devleti teşkilâtına göre Posta Müdürlüğü, adeta bir tür müfettişlik demekti. Posta müdürleri, gö revli olduklan yörenin siyasî ve idari durumu hakkında devamlı olarak Bağdat'a raporlar sunarlardı. Hatta bazan valilerin bile hareketlerini gözler ve teftiş eder, bir yolsuzluk görür görmez hükümet merkezine bildirirlerdi.«)
Makdisî, Posta Müdürlüğü görevinin öneminden söz ederken îbn Hurdazbih’in el-Mu’temid ile doğrudan doğ ruya haberleştiğini bildirmektedir. îbn Hurdazbih, ha
422
berleşmelerde Halife Mu'temid'in dikkatini çekmiş, son ra Bağdat'a çağrılarak sarayın en önemli kişileri arasın da geçirilmiştir. Hükümet işlerini kardeşi MuvafFak'a bırakarak ne dimler meclisinde içki ve işret, zevk ve safa ile hayatını geçiren Mu'temid, tbn Hurdazbih'te meclisine neşe vere cek bir kültür ve yetenek görmüş, kendisini nedimleri arasına almıştı. Mes'ûdî'nin açıkladığına göre edebiyat ve musiki düşkünü olan Halife Mu'temid, sürekli olarak edebiyatçı ve musikişinaslarla birlikte bulunuyor, gece lerini oyun ve eğlence toplantılarıyla geçiriyordu. Bağ dat sarayının "Mahkeme-i Müzâkere" adı verilen salonu, dönemin en meşhur edebiyatçıları, en usta musikişinas larıyla dolar, Halife Mu'temid burada, zarif ve süslü ne dimler, şuh ve gönül çeken şarkıcı kadınlar arasında ay yaşça bir hayat sürerdi. İbn Hurdazbih gibi, zevk sahibi kişiler de bu toplan tılara devam eder, halifeye, İran sarayının çöküş nedeni olan aşırı zevk ve eğlence düşkünlüklerini öğretirler, Bi zans saraylarının içki alemlerini taklit ettirirlerdi. Mu'temid, çevresini saran çeşitli milletlerden oluşan ne dimlerinden; "Hüzünlerinin üzerine çalgı nağmeleri dışında bir şeyle sakın gitme."
gibi sözlerden başka bir şey duymazdı. Aralarında tbn Hurdazbih ve benzeri alim simalar, nezih şairler, za rif musikişinaslar ve kıvrak rakkaslar bulunan bu ne dimler, şiir ve musikiyi koruyor, Mu'temid'e çılgınlık ve musiki dolu bir hayat yaşatıyorlardı. Toplantılarda şiir ve musikinin, raks ve coşkunluğun bütün tarihî safhala rı aktarılıyor, zevk ve eğlence düşkünü hükümdann çılgınlık âlemleri tasvir ediliyor, meşhur şarkıcı kadınla rın hatıraları canlandırılıyordu. Utvî ise bu meclisleri:
423
"O bir selamdır, selamlar bulutudur, onlara ipirmiyorsan bana getir diyorlar Sabaha karşı mutlulukları beni sarhoş eder, akşamlan ölümüm ölüme benzemez Öyle bir eğlence ki halifenin zevk ve eğlencesi bile
ona denk olamaz." gibi manzumeleriyle tasvire çalışıyordu. Tarihçi Mes'ûdî'nin aktardığına göre, Ibn Hurdazbih, Mu'temid'in sarayında kurulan bu içki ve eğlence meclislerine nezih sohbet ve fıkralarıyla büyük bir renk katıyordu. Eski mitolojileri çok iyi bilen îbn Hurdazbih, Halifeye, musikinin doğuşu ve gelişim evrelerim nezih bir dille tasvir ediyor, oyun ve eğlencenin icadını İbrânî efsanelerine dayanarak çok eski zamanlara kadar çıka rıyordu. İbranî mitolojisinin anısını saklayan Lemk bin Metuşulh'un baymasını ilk eğlence meslisi olarak tasvir ediyor, şiir ve musikinin, oyun ve eğlencenin Mısırlılar, Yunanlılar ve Hindlilerjırasındaki biçim ve değişiklikle rini anlatıyor, bu kavimler tarafından bulunan musiki aletlerini sayıyordu. Sonra bedevi Arapların şiir ve mu sikiye niçin o derece vurgım olduklarım açıklıyor ve bu sebeple Eğânî’nin en lâtif hikâyelerini anlatarak Halife Mu temid'i geniş kültürü ve anlatım tarzıyla mest edip büyülüyordu. Onun bu anlattıklarıyla meşgul olan Mu'temid ise Ibn Hurdazbih'i; "Bugün şarkılar ve eğlen cenin çeşitli sanatları için bir çarşı yapmakla iyi ettim. Sözlerin renkli bir kumaş gibi kırmızı, san, yeşil ve diğer renkleri banndırsa da" sözcükleriyle ödüllendiriyor, bu toplantıların ruhu saydığı İbn Hurdazbih’e değerli hilat1ar giydiriyordu.^®^ tbn Hurdazbih, bu iltifatlara teşekkür olarak Halife Mu'temed'in "Eğlenceler ilmi" dediği konulara ilişkin birçok eserler yazarak yiyip içmekten başka bir şey dü
424
şünmeyen Mu'temid’e sunuyordu. tbn Nedîm, Fihrist'inde, tbn Hurdazbih'in bu konu daki kitaplarından Edebii's-Sem â, Kitâbü't-Tabîh, K itâ b ü ’l-L e h v v e 'l-M e lâ h î, K itâ b û 'ş -Ş a r a b , Kitâbu'n-Nüdemâ vel-C ülesâ’mn adlanm vermekte dir. Bununla birlikte îbn Hurdazbih, çağının beğenisine uyarak özellikle bu gibi eserlerle uğraşmamış, kültür dünyasına, sonrakilerin gözünde adını saygıyla andıra cak diğer önemli eserler de armağan etmiştir. îbn Ne dim'in haber verdiği Kitâbu'l-Envâr, Kitâb Cumhûr Ensâb el-Fars vel-N evâkîl ve Kitâbü'l-M esâlik v e lM emâlik bu arada sayılabilir. Mes udî; tbn Hurdazbih’in mükemmel bir tarihi ol duğunu ve kendisinin bu eserden çok yararlandığını söy lüyorsa da, ne yazık ki şimdiye kadar kütüphanelierde bu önemli esere rastlanmamıştır. K eşf el-Zünûn yazan da Mes udî’ye dayanarak îbn Hurdazbih'in bu tarihi hak kında, "Büyük bir tarihtir. Birçok kitaplardan toplan mıştır. İbaresi nazımdır ve milletlerle hükümdarların haberlerini içermektedir." şeklinde nitelemede bulunu yorsa da ifadesinden kendisinin bu önemli kitabı görme diği anlaşılmaktadır, tbn Hurdazbih, Hicrî 300 (M. 912) yılında vefat etmiştir.
Kitâbu’l-Mesâlik ve'l-Memâlik: tbn Hurdazbih'in adım yaşatan en önemli eseri, hac mi küçük, fakat değeri çok büyük olan Kitâbü'lMesâlik ve'l-Memâlik'idir. Bu eser, adından da anlaşı lacağı gibi, bir tür tarihî coğrafyadır. Kitabın girişindeki "Bu kitap yeryüzünün niteliklerini ve oradaki halkın yapısmı, bütün beldelerin nerede olduğunu ve halkını, yer yüzü bölgelerindeki ülkeleri ve onların mesleklerini içi 425
ne almaktadır" cümlesinin de gösterdiği gibi, yazar bu eserinde Abbasî halifeliği idaresinde bulunan veya hali felere bağlı olan ülkelerin adlannı, idare merkezlerini, birbirlerine olan uzaklıklarını, her ülkenin malî vergile rinin miktarım açıklamış, komşu beldelere ilişkin olarak da hayli bilgiler vermiştir. İbn Hurdazbih'in Posta Müdürlüğü görevinde bu lunması, eserine büyük bir güvenirlik (vüsûk) sağlamış tır. Kitâbü'l-Mesâlik vel-M em âlik, Türk tarihini ay dınlatan en önemli eserlerden biridir. îbn Hurdazbih'in Maveraünnehir, Tataristan ve Türkistan yöresindeki ül keler konusunda verdiği bilgiler, Çin kaynaklanyia kar şılaştırıldığında şimdiye kadar karanlıkta kalmış olan birçok noktalan aydınlatmaktadır. Kitâbü'l-Mesâlik ve'l-Memâlik'in, Elkâb Mülûk Horasan ve'l-M eşnk adlı bölümü Maveraünnehir ve Türkistan'daki Türk prensliklerinin unvanlarını içermesi bakımından çok önemlidir. İbn Hurdazbih'in Tokuz-Guzz (Dokuz Oğuz) ülkesi ile Türk ulusları hakkında verdiği bilgiler saye sinde, şimdiye kadar bir türlü çözüme kavuşturulama mış olan tarihî bir sorun bütünüyle açıklığa kavuşmak ta, Çinlilerin Hüey-Hu dedikleri Uygurlar'ın, İslâm kay naklarında Tuğuz-Ğuzz ve Orhun Kitabelerinde TokuzOğuz denilen Dokuz Oğuzlar oldukları ortaya çıkmakta dır. Kitâbü'l-M esâlik ve'l-Memâlik, 19. yüzyılda Ba tılı oryantalistlerin dikkatlerini çekmiş, Reinaud bir bö lümünü D oğuluların Coğrafyasına Giriş adıyla ya yınlamıştır. Daha sonra Barbier de Meynard, Kitâbü'lMesâlik ve'l-Memâlik'in Avrupa kütüphanelerindeki nüshası ile, o sırada Paris elçiliğinde bulunan Ahmet Vefik Paşa’nın İstanbul'dan istinsah ettirdiği nüshayı esas alarak Fransızcaya çevirmiş ve orijinal metniyle birlikte
426
1865 yılında Paris'te yayınlamıştır. Kitâbü'l-Mesâlik ve'l-M emâlik daha sonra birçok araştırma ve düzeltme lerle ikinci kez Fransızcaya çevrilmiş ve Leiden'de basıl mıştır.
DİPNOTLAR: (1) Hurdazbih, Zend lehçesine göre; "güneşin en yetkin bağışı" anlamım ifade ediyordu. (2) Abbasîler zamanında Posta Müdürlerinin, Posta Nazırlan derecesinde oldukları anlaşılıyor. Ibn Haldun ve Maverdî'nin görüş birliği içinde açıkladıkları gibi, Abbasî devletinin mülkiye teşkilâtının en önemli kısımları Sasânîler'den alınmıştır. Abbasîlerdeki Dört Divân'ın, İran Sâsânileri'nin armağanı olduğunda şüphe yoktur. Müslü manların posta kuruluşunu da, daha önce Romalılardan al mış olmaları muhtemeldir. Arapça "Berîd" kelimesiyle, Lâtince "Verdus" ve "Verdarius" kelimeleri arasında gerek telâffuz ve gerekse anlam bakımından görülen yakınlık bu ihtimali güçlendirmektedir. Arapça'da "berîd" tatar, kıla vuz ve mektup anlamını ifade ettiği gibi, Verdus kelimesi de Lâtincede posta haberleşmesini aktaran hızlı at anlamına gelmektedir Bazı sözlüklerde berfd'in farsça "kesmek" anlamına gelen "beriden" masdanndan alındığı belirtilmiş, posta tatarlannın, atlarının kuyruklanm keşmek alışkanlığında bulun maları da adlandırma nedeni olarak gösterilmişse de, bu ya
427
kıştırmanın uyduma bir şey olduğu çok açıktır. Tarihin ta nık olduğu gibi Muaviye veya oğlu Yezid, ilk olarak İslâm dünyasında posta usulünü kurdukları zaman, Romalıların postalan Suriye'ye gelip gidiyordu. Bu gerçek, "berîd” ile "verdus" arasındaki ilişkiyi çok güzel anlatmaktadır. Kitâbu'l'Uarac'tan anlaşıldığına göre Abbast halifeleri döneminde posta işleri, genel görevlerden sayılıyordu. İslâm hükümetinde^ posta kuruluşu hakkında çok önemli araştırmalarda bulunan Codama'da bu düşünceye katıl maktadır. Posta Müdürlerinin, İdarî teşkilâtta bü3âik bir yere sahip ol dukları, Harun Reşid zamanına ait olarak aktarılan bir olaydan anlaşılmaktadır. Bu olayı aktaran tarihçilere göre Harun Reşid, Bermekllerden Pazi bin Yahyâ'yı Horasan va liliğine tayin etmişti. FazI o sırada gençliğin gereklerinden olarak hükümet işlerinden çok, eğlenceleri sevdiğinden, za manım av peşinde geçirmeye başlamıştı. tbnü'l-Eş'aslann, Kuteybe'lerin valiliğini görmüş olan Horasanlılar, genç Fazl'ın eğlence düşkünlüğünü hükümet işlerindeki kanşıkhğı, halkın hoşnutsuzluğunu açıklayıcı nitelikte bir raporu Harun Reşide göndermiş, Bermekîlerin elinde olan nüfuz mevkilerinden hiç çekinmemişti. Bu rapor, rastlantı sonu cu, Fazl'ın babası ve Harun'un veziri olan Yahya Bermekî'nin huzurda bulunduğu sırada Hârun'u sunul muş, o da okuduktan sonra Yahya'ya vermişti. Yahya, rapo runun arkasına bir ihtarname yazarak aynı vasıtayla oğlu na göndermiş, Fazi da bundan sonra eğlenceleri bırakarak hükümet işleriyle uğraşmaya başlamıştır.
(3) Ebu'l-Hasan Ali bin el-Hüseyin el-Mes'ûdî, Mûrûc ez-Ze> heb ve Meâdin el-Cevahir, c. II, s. 323-324, Mısır baskısı. (4) Butrus el-Bustanî, c. I, s. 457, Beyrut baskısı.
428
EBU tSHAE İBRAHİM BİN MUHAMMED EL-ISTAHRÎ Kitâbul-Ekâlîm
İslâm dünyasında ilim ve sanatlar konusunda daha Hicrî ikinci yüzyılda başlayan eğilimler, üçüncü yüz3rı]da bütünüyle gelişmiş, Yunan ve Hint kitaplarından değer li birçok eserler Arapçaya çevrilmişti. Çoğu tıb, felsefe, matematik ve mantık konusunda olan bu eserler arasın da tarih ve coğrafyaya ilişkin olarak da birçok değerli ki taplar bulunuyordu. Batlamyus'un Cografya’sı Müslü man gençlerine yeni bir çalışma zemini hazırlamış, yeni bir inceleme alanı açmıştı. Süren İslâm fetihleriyle tica retin genişlemesi ve gelişmesi, coğrafyaya daha fazla önem verilmesi sonucunu doğurmuş olduğundan, bu ilimle uğraşanların sayısı günden güne artmıştı. Fakat Ebu tshak Istahrî'ye gelinceye kadar hiç kimse kişisel gözlemlerine dayanarak bir coğrafya kitabı yazmamıştı. Coğrafya ile uğraşanlar Batlamyus'un çizdiği dairenin dışına çıkamıyorlardı. Istahrî, ilk kez bu dar çemberin dı şına atılmış, uzun bir seyahat ve incelemenin ürünü olan değerli eserini yazmış, İslâm kültüründe önemli bir
429
devrim başlatmıştı. Üzülerek söylemek gerekir ki, Istahrî'nin hayatı hakkındaki bilgilerimiz çok azdır. Eserinden anlaşıldığına göre, öğrenimini tamamladık tan sonra Hicrî 303 (M. 915) yılında uzun bir seyahate çıkmış, gözlem ve incelemelerini toplayarak Hicrî 307 (M. 919) yılında meşhur eserini yazmıştır, Istahrî'nin Leiden'de basılan eserinin ilk sayfalanna eklenen (tahşi ye edilen) bir parçada bu husus anlatılmaktadır.*^^
Kitâbu'l-Ekâlîm: Istahrî, hem tarih, hem de coğrafya bakımından çok önemli olan bu eserini, o zamanki metoda uyarak bir ta kım bölümlere ayırmış, her bölümü bir "iklim" sayarak coğrafî ve tarihî açıklamalara girişmiştir.*^^ Istahri, eserinde en çok o yüzyılda İslâm sancağı al tında bulunan ülkelerin durumlarından söz etmiş, İslâm beldelerini Arap diyan, Mağrib, Mısır, Şam, Bahr-i Rum, Cezire, Irak, Huzistan, Fâris, Kirman, Mansûre, Hind u Sind, Azerbeycan, Cibal-i Deylem, Hazar, Fâris'le Hora san arasındaki Müfaze, Sicistan, Horasan ve Maveraünnehir adıyla yirmi bölgeye (iklim) ayırmış, her bölgedeki şehir ve kasabalara, bunlann tarihî durumlarına ve me safelerine dair bilgiler vermiştir. Türk tarihi açısından Kitâbü'I-Ekâlîm'in en önemli bölümü, Maveraünnehir ile eski Yueçi'lerin ülkesi olan Sind bölgesine ait olan kısımlarıdır. Istahrî, kitabının ilk sayfalarında Sîn (Çin) den söz ederken Tokuz-Ğ\ızz (Uy gur) ların yurtlarıyla ilgili bilgiler vermiş olduğu gibi Oğuz Türkleriyle Keymak, Karluk, Kırgız... gibi kabile lerin oturdukları ülkelerin sınırlarını da göstermiştir. Gerek Istahrî’nin bu eseri, gerekse İbn Hurdazbih,
430
Ebu'l-Fidâ, tbn Havkal, Yakut Hamevî gibi diğer coğraf yacıların eserleri Çin vekayinameleriyle karşılaştınlarak Türk tarihinin aydınlatılması mümkün olmaktadır. Avrupa'da büyük bir önem verilen K itâbulEkâlîm, ilk olarak J.H. Moeller tarafından 1839 yılında Gotha'da basılmıştır. Daha sonra birçok değerli Doğu eserlerinin basılmasını sağlamış olan De Goeje, Kitâbu'-Ekâlîm in Arapça metnini de nefis bir şekilde Leiden'de basmış ve yayınlamıştır (1870).
DİPNOTLAR: (1) "Bundan sonra şöyle dedi: "Bir ömrü seyahat ve yolculukla geçirdim ve bayındır beldelerin ve diğerlerinin durumlanna muttali oldum. O Sahib devlet'in devletiyle üzengi üzerinde günler geçirdim, aym zamanda onun işaretiyle, İslam hav zasındaki ve yakındaki meşhur ve diğer beldeleri zikretmeyi gerekli gördüm, böylece, görülenler dikkate alınarak bunun üzerinde tefekkür buyuracaklar ve istifade edeceklerdir. Bu fakiri olaylara hakem kılacaklar, yeteri kadar uzun bir öm rün sarfedildiği ve bilgilerin kimisinin gözle görüldüğü, ki milerinin de güvenilir tarihçilerden işitildiği bu beğenilen düzenleme, kitapta yeraldı. Bu kitaba Mesaliku’l-Memalik adını verdim. Telif zamanında mevcut olan geçmişteki meş hur meliklerden bazısı ve sultanların çoğu da bir bölüm ha linde zikredildi." (Kitabul-Mesalik ve'l-Memalik, Kitabu'lEkalim, s. 1-2, Not.l Leiden baskısı.) (2) "Bu kitabımda dünyama bölgelerini zikrederek, İslam ülkesimn şehirlerini daha tafsilatlı olarak anlattım. Onun çevre sindeki yöreleri izah ettim. Ama Dünyadaki diğer yedi böl geyi burada ele almadım. Her bölgeyi başh başına ele alarak onu çevreleyen yöreleri, şehirlerini, meşhur bölgelerini, de nizlerini, nehirlerini ve o bölgenin bilinmesi gerekli şeyleri ni izah ettim. Ancak okuyucuları bıktıran uzatmalardan çe kindiğim için özet halinde vermeyi uygun gördüm." (Istahrî, Kitabu’l,Ekalim.)
431
DİPNOTLAR:
(1) "Mesalik konusunda ikna edici bir kitap okumadım, takip edilen bir resim de görmedim. Bu durum beni bu kitabı yaz maya itti. Yolculuğumun devam etmesi, vatammdan uzak kalmam, kaderin bir gereği olarak nzık temin etmem, arzu larımı gerçekleştirmem, sultanlann zulmünden, feleğin sıkıntılanndan uzaklaşmak istemem, meşrik ehlinin zorluk larla karşılaşması, sultanlarının adaletten sonra zulme yö nelmesi, musibet ve felaketlerin peşpeşe gelişi gibi şeyler de beni teşvik etti. Yolculuğuma 331 yılı ramazan ayının ye dinci perşembe günü Medinetüs Selam'dan başladım. Gençtim, gücüm yerindeydi. Kitabımın sonunda nasıl dün yayı baştan sona dolaştığımı anlattım. Ülkelerin ileri gelen lerini, krallarım ve meşhurlarını yöre yöre güzel bir şekilde vasfettim."
434
EBU ABDULLAH ŞİHABEDDtN YAKUT ER-RUMÎ EL-HAMEVİ Mu'cemû'l-Büldân
Asya tarihinin en büyük devrimine tanık olan Ebu Abdullah Yakut, aslen Rum diyanndandı. Çocukken esir edilerek Bağdat'a götürülmüş, orada Asker bin Ebi Nasr İbrahim el-Hamevî admda bir tüccara satılmıştı. Kendi si bu tüccarın eğitiminde büyümüş olduğundan Hamevî adını almıştır. Doğum tarihi Hicrî 564 (M. 1168) yılına rastlar. Hama'lı tüccar okuma yazma bilmediğinden, ticarî işlerini yazmak ve haberleşmelerini yürütmek için Yakutî'yi öğrenime yöneltti. Esir çocuk bu sayede Bağ dat'ın kültür ışığından yararlanmaya başladı. Üstün ye teneği sayesinde hüsnü hat ve ilk bilgilerde büyük bir ba şarı kazandı. Tüccar, bütün işlerini bu zeki gence bıraktı ğından, o da ticaret dolayısıyla birkaç kez Amman, Kiş ve diğer yörelere gidip geldi. Ticaret seferleri aynı zamanda bu yetenekli gencin fikrî gelişimini de sağlıyor, bu sayede gittiği yörelerin bil ginleriyle daima ilişkide bulunuyordu. Böylece Yakut, ti caret dünyasında uğraşırken Hicrî 596 (M. 1199) yılında efendisi tarafından hürriyetine kavuşturuldu. Bu yeni
435
durum Yakutî’yi hayatını kazanmak zorunda bıraktığın dan, geçimini sağlamak için hüsnü hattından yararlan mak istedi. Kitap istinsah ederek satmaya başladı. Yakutî, bu yeni geçim tarzımn gereklerinden olarak bir çok önemli kitabı inceleyebildi. Kültür alanı günden gü ne genişledi. Daha sonra, eski efendisi kendisini maaşla yanına aldı. Ticaretine ortak etti. Böylece servet bakı mından da kazanmaya başladı. Efendisinin ölümünden sonra, kazandığı sermaye ile bizzat kitap ticaretine giriş ti. Bu sırada, vaktiyle Hz. Ali'ye karşı ihtilâl çıkarmış olan Haricîler fırkasının düşüncelerini yaymak için ya zılmış olan bazı kitaplar eline geçti. Bunların incelemek zihninde oldukça etkiler bırakmış olmalı ki, Hicrî 713 (M. 1313) jnlında Dımeşk-Şam'a giden Yakutî’nin, orada Şiilerle müthiş bir tartışmaya tutuşmuş oluğunu görü yoruz. Önce Bağdatlı bir Şii ile başlayan bu tartışma, da ha sonra korkunç bir kavgaya dönüştü. Bütün Şam ayak landı. Yakutî, galeyana gelen halkın elinden canını güç belâ kurtarabildi. Gizlice Haleb'e ve oradan Musul ve Erbil yoluyla Horasan'a kadar kaçtı. Yakutî'nin ölümünü doğurabilecek bu olay, tersine tanınma nedeni olmuştur. Çünkü oradan oraya kaça ka ça Horasan'a kadar sokulan Yakutî, geçtiği ve gittiği yer lerde birçok incelemelerde bulunmuş ve bunun sonucu olarak adını güçlendirecek o önemli eserlerini ysızmıştır. Yakutî, önce Horasan'ın Merv şehrinde yerleşmiş, oradaki meşhur kütüphanelerde İlmî çalışmalarına de vam etmiş, zaman geçtikçe değerleri de o derecede artan M u'cem ul-Büldân gibi tarihî eserlerini bu kütüphane lerden yararlanması sonucunda yazmıştır. Yakutî, Merv'de araştırmalarını bitirdikten sonra Nesâ, Harizm ve Maveraünnehir dolaylarını gezmiş, Mu’cemu'l-
436
Büldân'ına olağanüstü değer katan gözlemlerini yaz maya başlamıştır. Yakutî'nin Doğu gezisi, o yörelerin en bayındır ve en mutlu olduğu bir döneme rastlar. Harizmşah Sultan Muhammed bin Tekiş, güç ve büyüklüğüyle Maveraünnehir, Horasan, Türkistan ve Harizm taraflarında egemen bulunuyordu. Bütün o taraflar refah ve servetin, gurur ve mutluluğun getirdiği eğlenceli bir hayat içinde çırpı nıyor, herkes geleceğin de bugün gibi olacağı düşüncesi içinde bulunduğundan bir süre sonra uğranılacak felâketi hiç kimse hatırına bile getirmiyordu. Halbuki bu sırada Asya steplerinin gerisinde yeni ve genişleme gücü çok müthiş bir cihangir, bütün Moğolis tan havalisini egemenliği altına almış, ırk ve cinsleri çok çeşitli birçok kavimleri çevresine toplamış, artık dar gel meye başlayan Gobi çölü hayzasından etrafa ve özellikle Batıya doğru keskin ve ihtiraslı bakışlar fırlatmaya baş lamıştı. Milâdî 1162 yılında doğan ’ Timuçin, onüç yaşında babasız kfdmış, Moğol uruklarından bazıları meşhur Camuka ile birlikte kendisini terketmiş olmalarına rağmen sarsılmaz bir azimle ortaya atılmış, Tayciyut'lara kesin bir darbe indirmiş, Naymanlan, Celâyirleri, Uygurları, Merkitleri... emri altına almış, en sonra da Kaı^ahıtay ta cını elde eden Güşlük'i yenmiş, saltanatmm batı sınırlan Sultan Muhammed bin Tekiş'in hükümran olduğu ül keye dayanmıştı. Yakutî’nin Harizm'de bulunduğu sırada. Cengiz ünvMiıyla Asya Hükümdarı ilân edilen Timuçin'in sonsuz orduları Maveraünnehir'e doğru akmaya başlamışlardı. Sultan Muhammed bu akıntıya karşı duramadı. Ordulan dağıldı. Kendisi de evlâtlarını, çocuklannı, tac ve tahtı nı bırakarak oradan oraya kaçmaya başladı. Moğolların
437
istilâsı o kadar hızlı, saldınlan o kadar kesin oldu ki, ön cü ordular şimşek hızıyla, çok az zaman içinde Horasan sınırlanna kadar dayeındılar, Maveraünnehir ve Harizm havalisi de bu hercümerc tufanı içinde yıkıhp gitti. Sul tan Muhammed, birkaç gün önce şan ve haşmetle hüküm 3öirüttügü o geniş ülkelerde sığınacak bir yer bulamaya rak Hazar Denizindeki küçük Abuskun adasına kaçma ya mecbur kaldı. İstilâ çok ani, dağınıklık çok müthiş olduğu için Ya kut Hamevı de hayatını binbir zorlukla kurtarabilmişti. Aç, çıplak ve perişan bir halde Musul'a kaçtı (H. 616 / M. 1219). Bu korkunç serüvenin bıraktığı acı anılar sakinle şinceye kadar Musul’da kaldı. Sonra Sancar yoluyla Ha leb’e çekildi. Ölümüne kadar Haleb dışında bir handa oturdu.^^' Moğol istilâsı, Asya’da yalnız saltanat ve hükümet lerin değil, İlmî eserler ve uygarlık izlerinin de ortadan kalkmasına sebep olan korkunç bir badire olduğundan, Yakut Hamevî bu korkunç tufandan önce Maveraünehir, Harizm, Horasan... yörelerini gezip görmemiş olsaydı bütün o kültür izleri, bizim için belki de sonsuza kadar meçhul kalacaktı. Yakutî, Moğol istilâsından önce, yani Merv’de bu lunduğu sırada oradaki zengin kütüphaneleri gözden ge çirmiş, sönen o uygarlığı yaşatan eserlerinden birçoğunu orada yazmıştır. Îrşâdü'l-A libbâ ilâ M a'rifeti'lÜdebâ adlı eseri Merv'deki çalışmasının ürünüdür. îbn Hallikan, Yakutî'nin bundan başka Mu’cem ü'lBüldân, Mu'cemü'ş-Şuarâ, el-Mûşterik Vaz'an v e lM uhtelif Sak'an (Coğrafya sözlüğü), el-M ebde ve’lM eâl (Tarih), Kitab el-Düvel (Tarih), Kitâb Ahbâr elMütenebbi, Mecmu' Kelâm £ b i Ali el-Fâris, el-Muktadab fi'n-Neseb gibi birtakım eserleri daha olduğunu
438
bildirmektedir/^^ Sözü edilen bu eserler arasında en önemlileri İrşâdü'l-Elibbâ, M a'cem ül-B üldân, Kitâb el-Mebde ve’l-Meâl, K itâbu’d-Düvel ve Mu'cemu’ş-Şuarâ adlı eserlerdir/®^ Çocukluğu kölelik, gençlik dönemi ticaretle geçen Yakutî, son zamanlarında geçim konusunda çok büyük sıkıntılar çekmiş, fakat kendisi; "Kem gözlülere göster ki, ben zamanın özüyüm,
sarsılmam"
diyen gönlü geniş kişilerden olduğu için Horasan'da yi tirdiği servet ve zenginliğini de düşünmeyerek çekildiği Haleb dışındaki handa, eserlerinin tamamlanmasıyla uğraşmıştır. Burada münzevi bir hayat geçirirken Hicrî 726 (M. 1229) yılının 21 Ramazanında vefat etmiştir. Yakutî, hayatında, eserlerini Bağdat'taki Mescid-i Zeydî Kütüphanesine vakfedilmek üzere meşhur Târih elKâm il yazan İbn el-Esîr İzzeddin'e teslim ettiğinden, vefatından sonra kitapları oraya gönderilmiştir. îbn HalHkan, Yakutî'nin vefatmdan sonra Haleb'i ziyaret ettiği zaman, halkın Yakutî'nin erdem ve kültü rünü övücü bir dille andığını yazarak kendisiyle görüş mediğine üzülmektedir. Yakutî vefatında 61 yaşında bu lunuyordu.
Mu'cemü'l-Büldân; Adının da işaret ettiği gibi Yakutî'nin bu muazzam eseri, çok değerli bir Coğrafya Sözlüğü'dür. Yazar, sekiz ciltten oluşan bu eserinin birinci cildine giriş olarak beş "bab" eklemiş^®\ sonra alfabetik sırayla coğrafî isimleri açıklamaya başlamıştır. Yakutî'nin bu eseri, yalnızca bir coğrafya sözlüğü değildir. Yazar her beldeyi ve her bölge yi açıklarken oranın tarihçesi, uygarlık ve kültürü ve
439
orada yetişen ünlu bilginler hakkında da önemli bilgiler vermiştir. Mu’cem ül-B üldân, Türk tarihinin özellikle ikinci çağı için son derece öneme sahip bir kaynaktır. Yakutî bu eserinde, Moğol istilâsmdan önce Türk egemenliği altmda Maveraünnehir, Afganistan, Horasan, Taharistan ve Harizm... yörelerinin içinde bulunduğu kültür ve uygarlı ğı, gözlemlerine dayanarak çok güzel bir şekilde tasvir et miştir. M u'cem ul-Büldân olmasaydı, batan o medeni yetin esaslı izlerini belirleyebilmek için bugün çok zah met çekmek gerekecek ve belki de büyük çalışmalara rağ men bizi tatmin edebilecek bir sonuca ulaşmak mümkün olmayacaktı!.. Mu'cemü'l-Büldân’ın diğer bir önemi de, meşhur Ibn Fadlan'ın Bulgâr şehri ve halkı hakkında yazdığı ri salenin -ki aslı kaybolmuştur- en önemli bölümlerini içer mektedir. Yakut Hamevî'nin "Rus" maddesinde ele aldığı bu tek risale sayesinde, Abbasiler döneminde Kuzey Türklerinin toplumsal yaşayış ve durumları hakkında az-çok bir fikir edinilebilmektedir. Bundan başka, M u'cemûl-Büldân'da Oğuz ve benzeri Türk kabileleri nin bulundukları bölgeler konusunda da bilgiler verilmiş tir. Çin vekayinamelerinde Türklerin yerleştiği bölgeler hakkında görülen bazı isimlerin belirlenmesi konusunda da M u'cemü'l-Büldân’dan çok yararlanılmaktadır. Av rupa İlmî çevreleri, diğer birçok Doğu eserleri gibi, Yakutî’nin bu değerli eserinin nitelik ve önemini takdiri hususunda da bizi geçmişlerdir. Doğuda kütüphanelerde çürüyen bu eserin varhğmı bilen beş-on kişiden fazla kim senin bulunmadığı bir zamanda. Batıda basılması yoluna gidilmiş, Wüstenfeld'in gayretleriyle 1866-1873 yıhnda 6 cilt olarak Leibzig'de basılmış ve yayınlanmıştır.
440
M a'cem ül-B üldân, Avrupada yayınlandıktan 33 yıl sonra, yani 1906-1907 (H. 1324-1325) yılında da Mı sır'da basılmıştır. Yayıncı Seyyid Muhammed Emin elHâncî, M u'cem ül'B ûldân'a zeyl olarak M u'cem ülÜmrân adıyla iki cilt daha eklemiş, bu zeyli de asıl kitap la birlikte yayınlamıştır. M u'cemü'l-Büldân'ın Mısır baskısı, zeyliyle birlikte on ciltten oluşmaktadır.
DİPNOTLAR: (1) Bu tarih, Çin'in Youen sülâlesi vakayinamesiyle, Moğol ta rihçisi Sanang Seçen'in rivayetlerine dayanmaktadır. Ebul-Fazi Reşîd ve ondan sonraki Iranlı tarihçilerin Cengiz'in Milâdî 1227 yılında yetmiş iki yaşında vefat ettiğini haber vermelerine bakarak, doğum tarihinin 1155 yılına rastlamış olması gerekiyorsa da, birinci rivayet daha doğru görünmektedir. (2) "Havarizm'deyken 616 yılında Tatarlann çıkışına tesadüf etti. Haşir günü diriltilmiş gibi perişan oldu. Yolda, anlat sam dinlemekten bıkılmayacak bir çok zorluk ve meşakkat çekti. Sonunda Musul'a vardı. Hör şeyini kaybetmişti, basit yiyecekler yiyor, yıpranmış eski elbiseler giyiyordu. Mu sul'da uzım bir süre kaldı sonra Sincar'a, oradan da Haleb'e geçti. Ölünceye kadar Haleb yakınında bir handa yaşadı." (Ibn Hallikân, Vefeyât el-A'yân, 2/21, Mısar baskısı.) (3) Yakûtî, İrşâdü'l-EUbbâ ilâ M a'rifeti'l-Udebâ adlı eseri nin girişinde, içeriği konusunda şu bilgileri vermektedir: "Bü kitapta nahivciler, lisancılar, nessablar, meşhur kurra1ar, tarihçiler, meşhur kitapçılar ve katipler, yazıh kitaplann sahipleri, bilinen hatlann erbabı ve edebiyat konusunda kim bir şey yazmış veya yazılanları toplamış olanlar hak kında toplayabildiklerimi takdim ettim. Anlatırken özetle meyi, vefat ve doğum tarihlerini tesbit etmeyi, eserlerini ve güzel haberlerini vermeyi tercih ettim. Neseplerinden rözettim, şiirlerinden örnekler sundum. îsnadlan çıkardım.
441
Sadece içinde az kişinin olduğu senetleri ve müracaat etti ğim kitaplan zikrettim. Senedin sıhhatini araştırmak istiyenler bunlara başvurmalıdır." Dört büyük ciltten oluşan bu önemli eserin bir cildi Köprülü Kütüphanesinde bulunmaktadır. (4) Ibn Hallikân, Vefeyât el-A'yân, c. 2, s. 210, Mısır baskısı. (5) Y^kutfnin Mu'cemü'ş*Şuarâ'sı Gibb Vakfi tara&ndan neüs bir şekilde Mısır'da bastırılmıştır. (6) Yakut Hamevî, Mu'cem u'l-Büldan'a eklediği beş bab ile, eserin düzenlenmesinde izlediği metod hakkında şu bilgiler vermektedir: "Bu kitapta beş fasıl sunuyorum ki bunlarla değer kazarar. Birinci bölüm, arzın sureti hakkında. Eskile rin şekli hakkında söyledikleri, sonrakilerin sureti hakkın da rivayet ettikleri şeyler, ikinci bölüm, ekalim lafzının ma nası hakkındaki ihtilaflar, keyfiyeti, iştikakı ve kıblenin nerde olduğuna dair alametler. Üçüncü bölüm, berid, fer sah, mil, küre vs. gibi tekrarlanan lafızlann açıklaması. Dördüncü bölüm, topraklar hakkındaki hükümler İslam'da fethedilen topraklann hükmü, fey ve haracın dağıtımı sulh ve unve ile fethedilen topraklar. Beşinci bölüm, kitabın fay dasının tamamlanması ve bu konuda başka bir kaynağa ih tiyaç duyulmaması için şurada veya burada zikredilmeyen bazı haberlerin genel olarak anlatılması. Daha sonra dönüp kitabı alfabeye uygun olarak yirmisekiz bölüme ayırdım. Sonra her bölümü ikinci harfi esas alarak yirmisekiz kısma ayırdım. Sonra her kelimeyi birinci, ikinci, üçüncü, dürdüncü vb. tertibe uygun olarak sunmam gerektiğini sundum. Kelimenin aslına ve takılarına bakmadım, çünkü zikredi lenlerin hepsi müfred, müsemmalann özel isimleridir ve ço ğu Arapça olmayıp iştikaka da uygun değildir. Bu şekilde tertip etmemin sebebi okuyucuyu yormadan daha çok ya rarlı olmasındandır. Allah yardımcımız olsun... Kitaba Mu'cemül-Büldan adım verdim. Bu isim manasına da uy gundur. Temize çekmeye 625 senesinin Muharrem ayının 21. gecesi başladım." (Yakut Hamevî, Mu'cem'ul-Buldan, 1/12-13, Mısır baskısı.)
442
ŞİHABEDDÎN EBU’L-ABBAS AHMED BtN YAHYA BİN FAZLULLAH EL-KÂTİB EL-DIMEŞKÎ Mesâlik el-Ebsâr fî M emâlik el-Emsâr
Kâtib Dımeşkî adıyla tanınan Şihabeddin Hicrî 700 (M.1300) yılında doğmuş ve 749 (1348) yılında vefat et miştir. Şihabeddin Ebu'l-Abbas'ın yazdığı Mesâlik elEbsâr fî M emâlik el-Emsâr adlı muazzam eser, hem tarih ve hem de coğrafya açısından çok önemli kaynaklar arasında sayılmaktadır. Birçok ciltlerden oluşan bu ese rin bir nüshası Ayasofya Kütüphanesinde 3415-3439 nu maralarda kayıtlı bulunmaktadır. Bu büyük eserin bir takımı da Paris Kütüphanesinde saklanmaktadır. Şiha beddin el-Kâtib'in oğlu Şemseddin Muhammed elKirmânî, babasının bu eserine bir zeyl yazmıştır.**’ DİPNOTLAR: (*) Şihabeddin Ebul-Abbas Ahmed, önce kadı ve sonra nazır ol muş, fakat özellikle yazdığı eserleriyle tanınmıştır. Yukar da adı geçen eserinden başka el-Ta'rîf bi'l-M ustelah elŞ erîf adlı bir resmî münşeat eseri daha yazmıştır, içinde daha başka değerli bilgiler de bulunan kitap 1312 (18941895) yılında Kahire'de basılmıştır. Ibn Fazlullah, Şam'da vebadan ölmüştür.
443
IStM tNDEKSt —A— Abaka Han: 226-228, 232, 237, 239 Abbas bin el-Ahnef: 67 AbduUah el-Mehdt; 63 Ebu Abdullah ez-Zübeyr; 31 Ebu Abdullah Muhammed b. Cüzeyy: 324 Ebu ^du llah Muhammed bin Ishak:20 Abdurrahman Câmî: 375 Abdurrahman Çelebi: 399 Abdülhakem (Ebu'l-Kasım Abdurrahman): 108-111 Ibn Abd Rabbih: 25 el-Acemî: Bkz. Hafız Muhammed el-Adîm (Kemaleddİn Ebu'l-Kasım Ömer b.); 164, 165, Adiyb.Zeyd: 18 Adler:211 Adudud-Devle: 70, 96-99,101 Ahlwardt: 250 Ahmed b. Ebi Dev'ed: 109 Ahmed b. HibetuUah: 201 Ahmed b. Tolun: 112 Ahmed b. Yusuf: 111 Ahmed bin Hanbel: 39,109 Ahmed bin Seyyâr; 29 Ahmed, Ebu'l-Abbas: 35 Ahmed Hayalî: 398 Alaeddin Keykubat: 314, 419 Albert SchulWns: 149, 251 el-Alevî (Safiyyüddin Muham med b. Ali b. Tabâtabâ): 232, 233, 237, 241-250 el-Alevî (Taceddin Ali bin Mu hammed bin Ramazan elHasenî): 225, 236 AIexandridĞs Dâm^trius: 214 Ale Emirî: 386 Hz. Ali: 31. 36, 52,55, 66, 83,436 Ali bin el-Cehm: 67 Ali Kuşçu: 398 Ali Şir Nevâî: 372, 385, 398-400, 405,407 Amari: 156, 433
Âmilî:2S Amir b. Züveyb: 321 Amr b. el-Âs: 77,110,199, 391 Am rb.Said: 21 Antuan Selhânî: 199 Arabşah Ahmed b. Muhammed b. Abdullah: 360-364, 373, 417 Arnolds (A.J.): 199 Ibn Arrâfe: 341 Ibn Asâkir: 23, 167 el-Askalânî (Şihabeddin Ebu'lFazl Ibn Hacer): 358, 359 el-Av(î (Ebu'l-Hasan): 183 el-Aynî (Bedreddin Muhammed b. Ahmed): 349-351 Ibn Ebi Ayyâş: 19 Aziz Alevî: 98 —B— Bagatur Han (Ebu’l-Gazi): 412, 414 BağdâdI (Ebu Mansur Abdulkahirb.Tâhîr): 24 Bahadır Hail (Ebu Saîd): 283, 304, 305, 309-311, 321 Bakher: 21 Bakıllânî (Kadı Ebubekir Mu hammed bin Tayyyibü'l): 24 Balatî-zâde Kemalî: 402 Barbier de Meynard: 74,167,168, 317,426 Baron Carra de Vaux: 72 Barthold: 376 el-Batalyûsî (Ebu Muhammed bin es-Seyyid): 58 Batlamyus: 429 Ibn Batuta (Ebu Abdullah Mu hammed b. Abdullah b. Mu hammed b. İbrahim el-Levati el-Tancî): 220, 224, 225 Bauer: 199 Baybars (Sultan): 174, 190, 252 Bayık bey (Bayak bey): 112 Baysungur Mirza: 283, 367, 368 IbnBaytâr: 51, 55, 71,186 Bedreddin Lü'lü: 155
445
el-Bekâî (Burhaneddin İbrahim b. Ömer): 359 el-Bel'amt (Ali Muhammed): 44, 45,50 el-Belâzuri (Ahmed b. Yahya): 12, 23, 32, 33 Belhî(EbuZeyd):24,90,91 Benâkitİ (Fahreddin Ebu Süley man Davud b. Ebi'l-FazI Mu hammed): 280, 299, 305-307 Bentinch (D.): 415 Berault; 329 Ebıı'l-Berekât Muhammed b. 11yas Mısrî: 404 Ibn Bertdî: 65 Berkûk (sultan): 341 el-Berm ekî (Muhammed b. Cehm): 21,27 Bernstein (G.H) 199 Berrâmt: 125 el-Beyân cl-Magrib: 118 el-Beyân ve't-Tebyîn: 25 el-BeyhakI (Ebu’l-Fazi Muham med bin Hüseyin): 126-130 Beyza Düşüngen: 31 Beyzâvî ( Ebu'l-Hayr Abdullah b. Ömer el-Kadı): 169-171, 236, 369 el-Bıtrîk(Saidb.); 111 Bîrûnî (Ebu Reyhan):13, 62, 66, 67,99,125 Ibn Bibi: 418,419 Blochet (E.): 285, 288, 291, 292, 304, 357, 375 Bourgade: 119 Brockelmann: 218 el-Bundâri; 147 Bundukdârf (Melik Zâhir Baybars): 193, 252 Bunz (H.): 357 BursalI Ahmed b. Muhammed: 417 el-Bustanİ (Butrus): 428 el-Bustî (Ebu'l-Feth): 123 el-Bustî (Ebu Süleyman Muham med b.Nasr): 183 el-Bündârî (Fethb. Ali): 148, 417
446
— C— Ca'fer-i Sadık: 63 Ebu Cafer Muhammed b. Musa: 182 Cafer Tayyfir; 83 Câhız: 25 Casanova: 168 Caussia: 251 Cazirî: 335 Celaleddin Harran; 273, 275 Celaleddin Mengübirtî: 175-177, 220 Cengiz Han; 164, 169, 172, 175, 176,230, 283,315,414 Cerbedekânî: 125 Cerctot; 114 Ibn Cerir: 32, 58,64, 75, 155, 160 Cevdet Paşa: 212, 346 el-Cezerî (Ibn el-Esîr Ebul Haşan Izzeddin b. Ebi'l-Kerem Mu hammed): 23, 129, 132, 151157, 159, 160, 163, 174, 211, 217, 281, 282, 369, 401, 439 Cherbonneeu: 348 el-Ctlî(Ibnü’t-Türk): 61, 67 Cibril bin Bahtişûğ: 21,181 Cl. Huart: 90, 94 Codera: 118,119 Corces (Ccrcîs) Re'sül Aynî; 181 Corrfs (Ibnü'1-Amid): 45,192 Cübbât(Ebu Ali): 66 el-Cürcant (Nasırî); 369 Cüveynî (Alaeddin Atâ MelUc): 129, 199, 219-240, 261, 301, 365, 369, 401 Cüveynî (Bahaeddin): 220, 221 Cüveynî (Şemseddin Muhammed b. Muhammed b. Ali): 220, 224, 226, 229, 235, 237-240 -D — D'HerbIot: 45, 50, 329 D'Ohsson: 293, 297 Damat ^ r i f Paşa: 325 Davud bin Serapyon: 182 Ibn Dersteveyh Fârisî: 57 Desmaison: 415 De Fremery: 252, 401
De Goeje: 431, 433 De Guignes: 96 el-Dımeşkî <Şihabeddin Ebul-Abbas Ahmed b. Yahya b. Fazlullah âl-Kâtib): 443 el-Dîneverî (Ebu Muhammed Ab dullah b. Kuteybe): 57, 58, 60 Dihlevt (Hüsrev): 408 Dihlevî (Muhammed Kerâmet Ali bin Hayat Ali): 125 Dihn (Ibn): 21 Dik el-Cinn (Cin Horozu): 87 Dozy: 45, 115, 118, 146,411 Dr. Fell; 171 D\ıbeux; 45 Dugat: 411 —E Ebu'l-Fazl Abdullah bin Ahmet Hatib: 152 Ebu’l Haccac Yusuf: 333 Hz. Ebubekir: 242 Ebubekir b. Sa’d (Atabek): 170 Edward Browne: 232, 317-319 Elliot: 128 Emin (halife): 86 Eminü'd-Devle b. Gazzâl: 187 Emir Argun: 206, 221, 222, 226, 231, 234 Emir Çoban: 238, 268, 271, 274, 275,291,292,309,310 Emir Ebu Ali: 122, 123 Emir Ebu inan Fâris bin Ebi'lHasan: 324 Emir Fahreddin Isa b. İbrahim: 241, 242 Emir Izzeddin Abdullatîf: 186 Emir Necmeddin: 145 Emir Tokmak: 266, 274 el-Endelüsî (Ali b. Musa b. Mu hammed b. Abdülmelik b. Said el Mağribi): 217 Enûşirvan (b. Hâlid): 417 Erdebilî (Izhareddin): 191 Erdebilî(Kerimüddin Habîbullah): 191, 408 Ernest Renan: 12 Erpenius: 193
es-Sûbkt (Taceddin Ali bin Abdülkâlî): 170, 171 Esedt: 125 Ibnu'1-Esîl': Bkz. Cezeri. Eşlem bin Sehl: 29 Eş'arî (Ebul'Hasan): 66 Ibn el-Eş'as:, 30 Eşref (sultan): 174 Eutychius: 76, 111 Evliya Çelebi: 325 Ewald: m el-Ezrakî (Muhammed bin Abdülkerim): 29 Ebu'l-Fâdıl Cafer bin Furat: 112 _F — Fagnan: 253 Fahreddin Karaaslan: 158 Fahreddin Razî: 261 Fahrüddevle: 87 Fâik el-Hâssa: 123 el-Fâiz Isa b. Zâfır: 133 Fâkihi (Ebu Abdullah bin Ishak bin Abbas): 29 Fârabî: 77 el-Faradî (Ebu’l-Velfd Abdullah Ib n ): 118, 121 el-Fâsî (Ebu'l-Tayyib Takıyyüdd in ): 350 Ebu'l-Fazi Abdülhamld bin Vâsi' el-Hasîb: 67 Ebu'l-Fazi Ahmed bin Ebu Tâbir Tayfûr: 29 FazI b. Hâtem: 182 Ebu'l-Fazi Reşîd: 235, 441 el-Felâke ve'l-Meflûkîn: 25 Feıahî: 125 el-Fergânî (Ebu Muhammed Ab dullah bin Muhammed): 44 Ferhân (Ebu Hafs Ömer b.): 182 Feth b. Hâkân: 36 Ebu'l-Fidâ (Melik el-Müyyed Imadaddin İsmail): 51, 204, 431 Firdevst: 125, 148, 285, 311, 376 Firuzâbâdf: 369 Fleicher (Dr.): 171, 211 Freytag: 165
447
el-Purfit (Muhamıned b. Abduırahimb.): 347, 348
el-Hamevi-Yakutî (Şihabeddin b. Ebil-Dem): 217 Hamidb.Abbas: 247 — G— Ebu Hammfl (prens): 340 el-Hanbelî (Necmeddin Ahmed elGagnier (J.): 211 Gardonne: 118 Harrant): 255 Gazan Han: 261-263, 279-281, el-Hane(t (MuhamjOMd b. İbrahim 284, 292, 304, 305, 308, 316, b. Yusuf): 165 317, 367, 368 Ebu Hanlfe (Ahmed bin Davud elGazneli Mahmud: 123-125, 177 Dîneverî): 51-56 Geoje: 45 Harbende Olcaytu: 305, 365 Georgens (E. PL); 167 el-Hârizmî (Kasım bin Hüseyin): George (J.F.L.): 328 124 Gerbedekânî (Ebul-Şeref Nâsih Harizmşah (celaleddin): 169 bin Zafer) (el-): 124 Harizmşah (Kudbeddin MuhamGıyaseddin Cemşîd: 380 med): 172,175 Gıyaseddin Keyhüsrev: 314, 419 el-Harranî (Ebu Urûb): 29 Gıyaseddin Nakkâş; 386 Harun Reşid: 35, 68, 189, 219 Gıyaseddin Şirâzî; 371 Harwig Derenbourg: 142, 143, Gibb: 103, 111 146, 250 Golius; 63 Ebu'I-Hasan Ali (Ibn Ebi Zer elGustave Flügel: 107, 393, 395 Fâsî): 252, 253 Güyük Kaan: 221, 222, 230 Haşan Aybek: 191 Haaan bin Ömer: 209 —H Haşan Ege: 22, 60 Haccac; 30, 56 Haşan Sabbah: 223, 224 Hafız Âbrû Nureddin b. Lüt- Ebu'I-Hasan Ubeydullah bin Yah fiıUah: 365-370,385, 386,401 ya bin Hakan: 58 tbni Haldun (Ebu &yd Abdurrah- el'Hatib (Ebul-Abbas Ahmid b.): man):13, 110, 312, 336-346, 348 427 Hatib (Lisanüddin Ebu AbduUah Halebî (Bedreddin Ebu MuhamMuhammed b.): 332-335, 411 med el-Hasan b. Habib): 330 Hatîb Bağdâdt (Ebubekir Ah Halebî (MuvafTakuddin Ebu Zer med): 23,132 Ahmed bin İbrahim): 165 Hâtilt(Mevlânâ Abdullah); 375 Hallac-ı Mansur (Ebul Mugîs Hü Havard: 283 seyin): 64, 245, 246, 247, 250 Havkal (Ebu’l-Kasım Muham Ibn Hallikan (Şemseddin Ebu'lmed b.):213, 431, 432 Abbas Ahmed b. İbrahim b. Hayalî-i Buharî: 371 Ebi Bekir); 39, 40, 44, 46, 48, Hayri Kırbaşoğlu; 60 55, 58,84, 118, 120, 148, 152,el-Hemedânî (Ebu Haşan Mu 153, 162, 163, 189, 190, 217, hammed bin Abdülmelik bin 250, 274, 276, 438-442 İbrahim Ahmed): 44, 103 Hamdullah el-Müstevfî: 285, 369, el-Hemedânt (FazluUah Reşidüd376 din b. Ebu'l-Hayr Imadüdel-Hamevi (Ebu Abdullah ŞUıadin): 260-300, 309, 365, 367, beddin Yakut er-Rumi): 30, 369, 376, 401 el-Hezlt (Ali b. Abdillah el46', 110, 177, 431, 435-441
448
Mes'ud): 369 Hızır Bey-zâde: 398 tbn Hişatn: 20 Hitti (Ph.): 143 Hoca Abdullah Mervartd; 399 Hoca Aleaddin Hindû; 271 Hoca Efdalüddin Muhammed: 399 Hoca Izzeddin Kûhedî: 271 Homeros; 12, Hondmîr (Gıyaseddin Hondmîr Muhammed b. Hamidüddin Mirhond): 372, 386 400, 405408,417 Houdas(0,): 118, 177 Houtsma: 148, 417,418, 419 Humaraveyh (Ebu'l-Ceyş): 1İ2 Hummâr (Ebu’l Hayr): 99 Huneyn b. Ishak: 21, 22 Hurdazbih (Ebu'l Kasım Ubeydullah b. Abdullah b.): 213, 422-427 Hülâgu: 152, 164, 170, 196, 197, 223-225, 227, 229, 230, 232, 235, 239, 242, 243, 249, 259, 281, 299,305 Hüseyin Baykara: 385, 398, 399, 401, 405-407 Hüseyin Muhammed: 36 Hüsrev Nâşerevan (Kisra): 244 Hylander 95 —I— el-Istahrî (Ebu Ishak İbrahim b. Muhammed): 24, 429-431, 432 —I— Ibnü'1-Ibrî (Ebu'l-Ferec Gregorius b. Ehrûn): 192, 195-200, 225 İbrahim (Sultan Ebu Ishak); 338 İbrahim Artuk: 357 İbrahim Ekşelensi (Abrahamus Ecchellensis): 194 Ibşîhî: 25 el-Idrisî: 29, 213 Ignatius Saba: 196 imam Busîrî: 168
imam Ebu Yusuf: 24 Imri'1-Kays bin el-Tahhân: 187 Irakf (Ebu Nasr): 99 Ebu Isa Ahmed b. Ali el-Müneccim: 217 Isfehânî (Ebu'l-Ferec Ali b. Hüseyn):25, 81-84 Isfehânî (Ebul Muzaffer Tahir b. Muhammed): 24 Isfehânî (Hamza b. Haşan): 85, 87, 88, 217 Isfehânî (İmadüddin Ebu Abdul lah Muhammed Kâtib): 144148, 167, 417, 417 Isfehânî (Muhammed b. Behrâm b. Mityâr): 21 Isfehânî (Zâdeveyh b. Şâheveyh): 21 Isfirâzî (Muiniddin Muhammed); 387-389 Ishak Râhaveyh; 57 Ebu Ishak İbrahim bin Süfyan: 57 Iskenderî (Ebu'l Haşan Muham med); 113, 346 İsmail b. Abdâd: 81 İsmail b. Yâsir: 86 İsmail b. Yusuf; 36 ismet Buharî; 371, 380 el-Isnevî (Şeyh Cemaleddin): 208, 215 —J— J. Guidi: 118 Jenisch: 401 Johannsen: 404 John Haaris Jones: 346 Jourdain; 347, 402 Julius Lippert; 185 -K — Kadı Cemaleddin b. Vasıl; 217 Kadı Kemâleddin Ebu'l-Fazi: 145 Kadı Sâid: 187 el-Kâlî(Ebu Ali): 117 el-Kalkaşandî (Ebu'l-Abbas Şehabeddin); 350 Karamanî (Ebu'l-Abbas Ahmed bin YusuO: 156
449
Kara Çelebi Asım Efendi: 386 Kudaî (Ebu Abdullah Muham Karle (J): 111, 346 med bin el-Ekbâr): 119 Ebu Kasım Abdullah bin Nâkıya: Kudbeddin Şirâzf: 261 48 Kudûrî: 351 Ebu'l-Kasım Halef bin Beşküvâl: el-Kûk (Muhammed bin Abdullah 118,119 bin): 117 Kâsımbin Esbag: 120 Kûrdî: Bkz. Ferecullah Zeki Ebu'l-Kâsım Sâid b. Ahmed: 24 Kureşî (Ebu Abdullah Muham med b, Aid): 19 Kâşânf (Ebu'l-Kasım Abdullah b. Muhammed): 263, 265, 276, el-Kurtubt (Ahmed bin Muham 284, 286, 288-291, 295, 298, med el-Râzî): 116 299, 303,304, 365, 376 Kurtubî (Arîb bin Sa'd): 45, 46 el-Kâşânî (Ebu'l-Kasım Muham- Kurtubî (Ebu Cafer Ahmed bin med b. A li); 281 Yahya ):119 KâşânS (Şemseddin); 280, 285, Kutbt (Muhammed bin Şâkir bin Ahmed): 71, 168, 185, 191, 299 Kaşgarh Mahmud: 67 209, 214, 217 Kâtib Bağdadî (Bahaeddin Mu Ibn Kuteybe: 24, 52 hammed b. Müeyyed): 233 Kûtiye (Ebubekir Muhammed b. Kâtip Çelebi: 50, 52, 55, 91, 95, Ömer b. Abdulaziz b. İbrahim 171, 218, 286 b. Isa b. Müzâhim): 116-120 Kâtip el-Cıiveynî: 219, 234 Katrünnidâ: 112 — L— Kavarîrf: 109 Lamartine: 12 Kazvint (Hamdullah b. Ebibekir Langies: 402 Ahmed b. Nasr Müstevfİ); Leipsig: 171 309-312, 314, 315, 317, 318 el-Leysî (Haşan bin İbrahim): 113 K a zv in î (M uham m ed b. Lucien Leclerc: 77, 78, 187, 217, Abdillvehhâb): 232 278, 286, 293, 297 el-Kelbî (Ebu'l Münzir Hişam b.): Lui (XIII.): 243 30,31 Kenküh el-Hindi: 21 — M— Ebu'l-Kerem: 151 M. Emile Amar: 250 Ibn Kesîr (İsmail b. Ömer Mahmut Gaznevî (sultan): 67, 99, Dımeşkî): 328, 329, 359 100,314 el-Kıftt (Cemaleddin Ebu’l Haşan Mahzûeh: 21 Makdisî: Bkz. Mutahhar b. Tahir Ali b. YusüO: 24, 179-185 el-Makkarî (Şihab^lddin Ebu'l Kıhç Arslan: 313, Kınah-Zâde Ali Efendi: 105 Abbas Ahmed b. Muham el-Kindî(Ebu Ömer): 90,182, 354 med): 409 Kirmanî (Efdalüddin Ebu Hamid el-Makrizî (Takıyûddin Ebul Ab Ahmed b. Hamîd): 418 bas Ahmed): 110, 274, 276, Kirmanî (Şeyh Mecdeddin): 124 331, 349, 352-357 el-Kirmânî (Şemseddin Muham Malik b. Enes: 27 Mansur (halife): 22, 56 med): 443 Kirsch: 199 Mansur (Ibn Ebi): 217 Marsden Jones: 29 Krehl:411 Kubilay Han; 280 Mâseveyh: 182
450
Masqueray: 114 Maverdî; 24, 25, 427 Mayer; 199 Me'mun (halife): 27, 35, 56, 68, 108, 11? Mecdü'l-Mülk Yezdî: 226-229, 231, 237, 238, 240 Medâyinî (Ebul-Hasan Ali) 32,33 Ebu'l-Mehâsin Tannverdî: Bkz. Tanrıverdî. Mehmed Çelebi: 322, 361 Mehmed Tevfık Paşa (Mısır Hidivi): 124 Mehmet Şeref: 325 Mehren: 95 Ebu'l-Mekârim Esad: 168 Melik Aziz bin Melik Zahir; 153, 179 Melikü'l-Kâmil Ebu'l-Feth Nâsıreddin: 192 Melik Efdal Nureddin: 204 Melik Mansür Kalaun: 252, 253, 331 Melik Muazzam Muzafferüddin b. Zeyneddin; 189 Melik Müeyyed Şeyh: 349 Melik Nâsır: 164, 180, 196, 207 Melik Nâsır Muhammed b. Kala un: 320, 355 Melik Saîd: 25 MeUk Salih b. Melik Adil: 186 Mengü (Monke) Kaan: 222, 231 el-Meninî (Şeyh Ahmed): 124 Menucherî: 125 el-Merakeşt (Abdulvâhid Ali): 118,252 Mervân bin Ebil-Cenûb: 54 Mes'ud Gaznevî (sultan): 128 el-Mes'ûdt (Ebu'l-Hasan Ali b. elHüseyin): 12, 18, 21, 27, 52, 58, 68-78, 111, 346, 424, 425 el-Mesîhî (Izzü'l-Melik Emîr elMuhtâr): 113 Messerschmidt: 415 Mevlânâ Câmî: 385 Mevlânâ Hoca Asafi: 398 Mısrî el-Şücâî (Şemseddin): 253 Mihrecânî (Ebu Ahmed): 183
Minkeh: 21 Mirhond (Mevlana Mirhond b. Seyyid Harizmşah): 171, 386, 398-401,401, 416 Mirza Bediüzzaman: 376, 406 Mirza Kalî Han: 408 Mirza Takıyyüddin: 408 Ibn Miskeveyh (Ebu Ali Ahmed b. Muhammed b. Yakub): 12, 13, 96-97, 99-105, 129, 211, 217, 250 Moeller (J.H.): 431 Molla iFenârî: 398 Molla Güranî: 398 Molla Hüsrev: 398 Morley: 128 Mu'tasım (halife): 36, 56, 63 Mu'tezıd Billah: 37, 40, 47, 54, 67 Mu'tezz (halife): 32, 38 Muaviye b. Ebi Süfyan: 52, 428 Muhammed Ahşid bin Tugc (Tuğğac): 112 Muhammed b. Abdülvehhâb bin Muğis: 117 Muhammed b. Cerîr: 23 Muhammed b. İbrahim: 418 Muhammed b. Müslim Zührî: 19 Muhammed b. Nuh: 108 Muhammed bin Abdülmelik bin el-Zeyyât: 67 Muhammed bin Ömer bin Eymen: 120 Muhammed bin Ömer Lübâbe: 120 Muhammed el Buhârî: 29 Muhammed Hamidullah: 22 Muhammed Ibn Saad: 24, 27, 28, 29 Ebu Muhammed Muhallebi: 81, 82, 84, 96 Muhammed Özbek Han: 322 Muhammed Şafî': 130 Muhammed Şah b. Tuğluk: 322 Ebu Muhammed Yahya b. Said b. Aban el-Emevî: 19 Muhtar b. Ebi Ubeyd: 56 Muhtar es-Sekafî: 86 Muîn-i Cüveynt: 371
451
Muizüd-Devle-i Deylemf; 81, 84, 96 tbn MukafTa: 20 Muktedf Billah Gıalife); 40, 41, 103,245, 246 Muktefi Billah: 40 Murad II: 419 Murad III: 213, 214 Musa b. Nusayr: 115 Musa b. Ukbe b. Elbi Ayyaş: 19, 20 Mustafa b. Hasanşah: 402 Mustafa Fayda (Prof. Dr.): 33 Mustansır: 36, 37,119 Mutahhar b. Tahir el-Makdisî: 89-93,422 Muteazzid Billah (halife): 112 Muti Lillah (halife): 87 Müller(A,): 187 Ibn Münde: 29 Münşî (Nâsıreddin): 418 Mürsel Öztürk: 240 Müsellem; 182 el-Mllsenna (Ebu Ubeyde Ma'ıner b.): 87 Müseylemetü'l-Kezzâb: 27 Müslim bin el-Velid: 67 Müstafn (halife): 32 Müsteklî (halife): 66, 249 Mütevekkü (halife): 31, 32,35-3739, 54, 55, 63 - N Nah-Hieıı; 299 Ibnü’n-Nakîb: 254 Ebu Nasn Fârâbî: 61 Nâsıreddîn Abdurrahîm bin Ebi Mansur: 104,105 Nasııeddin Tusî: 104, 105, 232, 260, 281, 299 el-Nâsıriye (Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed b. Hatib): 165 Ebu Nasr b. Arak: 61, 66,67 Ebu Nasr el-Feth bin el-Hâkân: 119,121 Nasreddin Hamza (Melik): 172 Nazmi-zâde: 363, 364 Necati Lvgal: 308, 383 el-Nedir" (Ebu'l Ferec Muham
452
med b. îshak b. Ebi Yakub): 24, 33, 106, 107, 187, 425 NefâsUCeiaeddin): 380 el-Nesevf (Şihabeddtn Muham med b. Ahmed b. Ali b.Muhammed el-Münşî): 172-178 Nesim el-Sabâ: 331 Nisaburî (Ümmül-Müeyyed): 189 Nisâburi (Hamfdeddin Ebi Ab dullah Mahmud bia Ömer elNecâtî): 124 Nisâbiîrî (Zahîrî-i): 417 Nizamî: 375 Nizâmü'l-Mülk: 24, 167 Nizamüddin Evliya: 408 Nizam Şâmî: 375 Noel de Vergers: 346 Noldeke: 46 Nouvaux Melanges orientaux: 146 Nureddin Ali, b. Hüzeyrüddin (sultan): 321 Nureddin Türkî: 142 el-Nüveyrî (Şihabeddin Ebul Abbas): 251, 252 —
O
—
Oestnıp(W.I): 113, 346 Oktay Kağan: 169,221, 222, 230 Olcaytu (Sultan): 262-270, 279 Osman bin İskender Paşa: 95 Ouseley (W): 433 -
Ö
-
Hz. Ömer: 77, 199, 200, 391 Ömer b. Abdulaziz: 157 Ömer b. el-Ferhân: 21 Ömer b. Kavvâs: 201 Ömer bin Şâbbe: 29 Ebu Ömer Muhammed bin Yusuf: 112,113 i-P Pavet de Courtcille: 74 Pcrron: 203 Pervane (Muîneddin Süleyman b. Ali b. Muhammed): 238 Petis de la Ctoİh; 375
PierreVattier: 363 Pirizâde: 344 Pocock: 111,199 Preytag: 363 Purchas; 193 - Q Quatremiere; 344,356 —
R
—
Ibnü'r-Râhib Ebu Şükr Batris: 192-194 Râvendî (Muhammed b. Ali): 281 Raynolds (J); 125 Razıyüddin Ali b. Tavus: 244 el-Razî (Ebu’l-Hüseyn Ahmid bin Fâris):87 Razt Billah: 65 Ibn Ebi Rebfî: 37 Reinaud: 214,426 Reiske (J.J.): 211 Ribera: 119 Rodiger: 78 Rodoslu Muhammed Efendi: 191 Romankof (Grof Nikola): 415 Rotter (G.R.); 143 Röhricht (R,): 167 — S— Sa'di (Muhyiddin Ebu'l-FazI): 174 Sabit bin Kurra: 76, 182 Sachau: 29 Sadrazam Rüstem Paşa: 402 es-Safedf (Selahaddin Halil b. Aybek): 170, 171, 326, 327, 392 Safevî (Şah İsmail): 406, 408 Sahibkıran Timur Gürkân: 366, 372,407 Sâhibti’z-Zenç: 36 Ebu Saîd b. Nâsıreddin: 320 Safd bin Câbir: 117 Saîd Kayyumî: 21 Ebu Salih Mansur b. Nuh 44 Sallier (M,): 143 Samâni (Nuh b. Esed): 112 Sami Dehhan; 165 Sanachel: 21 Sauvaire: 350
Schier (Ch.): 214 Schuman (G,); 143 es-Seâlibî (Ebu Mansur Abdülmelik bin Muhammed bin İsma il): 90, 91 Sebüktekin (Sebük-Tigin): 100, 123 es-Sehâvî (Şemseddin Muham med bin Abdurrahman): 203 EbuSehIMeihî: 99 Sehl Tüstert: 245 Seka/î; Bkz. Muhtar es-Sekafi. Sekafı (Haris b. Kildetü's-): 18 Selahaddin bin el-Bürhan; 208 Selahaddin Ibn Kutbî: 254 Selaheddin Eyyûbî: 142,144-147, 150, 150, 167, 168, 180, 204 Selim (I.): 391 Sem'ânî (Ebu'l Muzaffer Man sur): 35, 131, 132, 198 Sem'ânî (Ebu Said Abdulfcerim b.): 131, 132, 153 Semerkandt (Bedahşi-i): 380 Semerkandr (Devletşah); 372, 399, 400 Semerkandt (Kemaleddin Abdürrezzak Celaleddin lahak): 384-386 el-Semhûdî (Ebu'l-Hasan Nureddin Ali b. Ahmed): 403 el-Sencânî (Başkadı Yusuf b. elHasan): 190 el-Senevbert: 67 Seybold: 396 Seyfü'd-Devle; 81 es-Seyrâfî(AIaeddin Ahmed); 349 Seyyid Muhammed Abdullâtif elHatîb: 45 Seyyid Muhammed Esad: 25 Sezai Özel: 22 es-Sicistânr (Ebu Hâtim): 57 Sicistânî (Ebu Süleyman): 130 Ibn Sikkît;51, 54, 55 Ibn Sina: 96, 99, 100, 242, 260 Sinhact: 217 Sipahizâde Mehmed b. Ali: 213 Slane: 156, 165, 191, 214, 216, 218,251, 433
453
Societe Asintique; 75 Sol-Tigin: 62 Sprenger: 106 Staislas Cuyard: 218 Sûft (Ziyauddin Ebu Ahmed Abdulvehhab b. Ali): 153 el-Sûlî (Ebubekir Muhammed bin Yahya): 61, 63-67, 103, 250 Suncâk Aka: 224 Suphi Paşa: 345 el-Su)enıf (Ebu Mervan Abdulmelik b. Habîb) 115 Süleyman bin Ahlâf: 114 Süleyman Uludağ: 346 Süyütf (Cclaleddin E^uT Fazi Abdurrahman): 132, 168, 202, 203, 254,255, 394-397, 404 Syivestre de Sacy: 71, 72,75,251, 356, 401 _ Ş _ Şahnıh Mirza; 283, 376 Ebu Şâme (Şihabeddin Ebu Şâme Abdurr^man b. İsmail): 166, 167 Şaıl Schefer: 304 Şehabeddin Tuğrul: 153 eş-Şehristani (Muhammed bin Abdulkerim): 24 Şehriyar b. Rüstem Deylemî: 247 Şehrzûrî (Şemseddin Muham med bin Mahmud): 130 Şehzade Argun: 227 Şemsü’d-Devle Eyyûb: 157 Şeref b. Ebu'l-Mutahhar el-Ensari: 217 Şerefeddin el-H üseyin bin Rabbân: 218 Şerefeddin Enûşirvân: 147 Şerefeddin Yezdî: 360, 376, 401 Şerif Kâsımb. Hâşim: 133 Şeyh ^ m e d Süheylî: 398, 399 Şeyh Âzert Isfehânî: 371 Şeyh Cemâleddin Ebubekir Mu hammed bin Nebâtetü'lMısrî: 209, 217 Şeyh Ebu Ishak Şirazî (Şeyh İbra him bin Ali Yusuf-Cemaled-
454
din Firûzâbâdî): 39, 40, 41, 371 Şeyh Sadi-i Şirazî: 170, 230 Şeyh Salih b. Hibetull^: 189 ^ y h Zeyneddin bin el-Kubu': 208 Ibn Şıhne; 39, 55,156,165 el-Şibânkâre (Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Hüseyin b. Ebibekr); 318 Şirazî (Abdullah b. Fazlullah): 232 Şirâzî (Abdullah b. Fazl-Vassâf el-Ha^ra): 301, 302, 365 Ibn Şuhbe (Kadı): 19 Ebu Şücâ Büveyh: 247, 248 Ebu Şücâ Muhammed b. el-Hüseyn: 103, Şüşterî (Kadı Nurullah): 233 -T — el-Taberânî (Ebu'l Abbas Ah med): 329 Taberî (Ebu Cafer Muhammed Cerir): 12, 32, 34-50,154, 281, 282, 369 Taceddin Abdülbaki: 191 Taceddin Abdülvehhab: 364 Taceddin Alişah: 263-300, 309 Taceddin Isâ bin Mahfûz: 124 Tahir bin Abdülaziz: 117 Ebu Tâhir Şîrâzî: 316 Tâhir Zû'l-Yemineyn: 34 Ebu TaUb: 83, 87 el-Tancî: Bkz. Ibn Batuta. Tannverdt (Ebul Mehasin Cemaleddin): 71, 206, 214-216, 274, 276,293, 353, 390-393, 393 Tank b. Ziyad: 115 Teâlibi: 25 Teküdar Sultan Ahmed: 229, 231 el-Temîmf (Ebubekir Yahya bin Hüzeyl): 120 el-Tevhîdî(Ebu Hayyân): 183 Ibn Tiktaka: Bkz. Tabâtabâ. Tilemsan: 320 Tomberg: 95, 155, 252 Torry: 111 Tred Wilkem: 401
■nıleyha b. Huveylid; 27 Turağan Muhammed Uluğ Bey: 380-382 Türkân Hatun: 175 — U— UnsuTÎ; 125 Urve b. el-Zübeyr: 19 Ibn Ebi Usaybia (Muvaffak el-Din Ebu’l-Abbas Ahmed): 24, 78, 96, 181, 186-188, 217 . Utbî (Ebu’n Nasr Muhammed bin Abdukebbar); 122-125, 156, 302, 369 -
Ü
-
Üsâme b. MOnkız (Ebu'l MuzafTer Müeyyed el-Devle Mecdeddin): 136-143 —V— Vâkidt (Ebu Abdullah Muhammed bin Ömer el); 20, 23, 27, 29 Vâsık Billah: 108 Vasıt Tarihi: 29 Vattier; 193 Ibn Vazıh: 23 Vehb b. Münebbih: 19 Veinrick: 67 el-Velâşcerdî (Halil b. el-Hüseyin el-Kürdî): 90 Ibn Ebil-:Velîd el-A'rec 117 Velîd Ibnü'ş-Şıhne: 48 el-Verdt (Sirâceddin Ebu Hafs Ömer Ibn): 95, 212, 218 el-Verdî (Zeyneddin Ebu Hafs Ömer b.): 90, 91, 218, 254, 255, 259 Voltaire: 12, Von Strahlenberg: 414 —W W. Guirgass: 53 Weil: 20 Welger: 356 Wlladimir Georgias: 53 Wilhelm Lakos: 419
Wüstenfeld: 20, 29, 60, 191, 202, 214, 350, 356, 403, 440 —Y— Yahya (Jean): 21 Ebu Yahya b. Ebi Zekeriya (sul tan): 320 Yaîş b. Sadaka (Ebu'l-Kaîro): 153 Yâkûdî: 31 Yâkut Musta'sımî: 91 YâkûtRûmî: 105,120 Yemâmî (Ahmed b. Hâris): 37, 46 Yemenî (Abdurrahman): 404 Yemenî (Necmoddin Ebu Mu hammed Umâre bin Ali): 133 Yeminî: 125, 369 Yezdgerd b. Sehriya b. Kisra Ebruveyz: 56 Yezdî (Mevlana Şerefeddin Ali); 362, 371-379 Yezid b. Muhalleb; 62 Yusuf b. Bahaeddin Halebî: 149, 150 —Z ez-Zâhidî (Halil b. Şâhîn); 396 Zahirî: 369 Zakir Kadiri Ugan: 33, 346 ZebtdKHaaanbin AbduUah): 117 Zehebt (Şemseddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed) (ez-): 201-203,213, 218, 232, 328 Ebu Zekeriyya Yahya b. Ebubekir: 114 ez-Zemahşerî (Ebu'l-Kâsun Mahmud); 87 el-Zencânt (Ebu'l-Hasan Ali b. Harun): 183 Zerkeşî (Bedreddin): 191 Zeydb.Rifâa: 183, 184 Zeyneddin Abdürrahim: 191 Zeynüddin b. Râfî: 359 Ziyaul-Mülk: 271 Zotenberg: 50 Zotenberg; 90 Ibn Zübeyr: 56, 86 Zülkifateyn (Ebu'l-Feth); 97
455
KtTAP İNDEKSt - A A’yân el-Asr ve A'yân el-Nasr: 327 Abbasiler Tarihi; 66 Abulfedae Annales Muslemici arabe el la t.; 211 Acâibü'l-Letâif: 386 Acâib el-Makdûr fi Nevâib Timur: 360, 362, 363, 373, 417 Âdâb el-Arab ve'l-Acem; 101 Adab el-Küttâb; 67 Ahbâru'r-Rüsûl ve'l-Mülûk; 41 Ahbârü'l-Karâmıta: 66 Ahbârü’l-Medîne: 29 el-Ahbârü'l-Mes'ûdiyyât: 78 Ahbâr el-Eimme: 114 Ahbâr ez-Zaman; 71-73, 76, 78, Ahbâr Huccatü’l-Bermekî; 82 Ahbâru Kudâtu Kurtuba: 119 Ahkâmu's-Sultâniyye: 24 Ahlâk-ıAlâî;105 ^ lâ k -ı Nâsırî; 104,105 Âsâru’l-Bâkıyye: 13, Asâru Ahyâ: 297 Asterâbâd Tarihi; 29 — B— Bağdad Tarihi: 29 el-Bahru’z-Zâhir: 392 el-Bark el-Şâm: 146, 167 Basra Tarihi: 29 Bedâiu'l-£zmâm fî Vakayi-i Kinmân: 418 Bedâiu'z-Zuhûr fî Vekâu'dDûshûr: 404 Berberîler Tarihi (L'Histoire des Berberes): 111 Besâtfn el-Fudalâ ve Reyyâhin elUkalâ: 124 el-Beyân ve'l-I'râb amma bi-Arz Mısr min el-Arab; 357 Bibliptheca Arrabo-Sicula; 156 el-Bidâye ve'n-Nüıâye: 328 Buğyetü'l-Müstefîd: 119, 404 Buğyet el-Taleb ft Tarihi Haleb: 164,165 Buhara Tarihi; 29
456
— C— Cârnlul-FünOln: 255 Câmiu'üt-Tevârih; 212, 235,278285, 298-300, 311, 312, 317. 367, 368, 369, 376, 382, 419 Câmiü'n-Nahv el-Kebfir: 58 Câmiü't-Tevârih-i Reşidt; 285 Câmiü t-Tevârih Zeyli: 284, 291. 292, 300,385 Cel-Cem'ü el-Beyan (Tarih elKayravan); 217 Cengiz Han Tarihi: 375 Cevâhirü’l-Ahbâr; 406 Cevâmi el-Ahkâm el-Nücum: 13C el-Cevhere; 350 Chronique d'Abou Zakarya; 114 Chronique de Mecgue (Mekke . Olaylan): 350 Coğrafya: 429 CroDİca del Moro Rasis: 116 el-Cünâdî (Ebu Abdullah Muhammed: 404
—D— ed-Delîlü'l-Şâfî alâ'l-Menhelj'sSâfi; 392 Devletşah Tezkiresi; 297, 307, 308, 377, 378,383, 402 Divân-ı Menûçehrtye; 129 el-Dürr el-Müntehab fi't-Tarih: 165 Dürretü'l-Eslâk (î Devleti'lEtrâk: 330, 331 Dürrü'l Habeb ff Târihi A'yânı Haleb: 165 Düstûrül-Vüzerâ: 406 -E — Ebkâru'l-Efkâr; 254 Edebü’d-Dünyâ ve'd-Dtn; 25 Edebü'l-Kâtib: 58 Edebû's-Semâ: 425 Enbâi'l-Ğumr: 347 Ensâbu'l-Eşrâf:, 32 Envâr el-Tenzfl ve Esrâr el-Te’vîl: 170
Esfâr-1 Tevrat: 21 Evsâl-i Şecerei Türkiye: 412-415 Evzahü'l-Mesâlik ilâ Ma’rifetü’lBüldân vel-Memâlik: 214 Eyyâmül-Arab: 155 _ F Fâkihet el-Hulefâ ve Mefâkehet el-Zurefâ; 362, 363 Farsiyye: 348 Fazâil el-Hulefâ el-Râşidîn: 143 Fazâil el-Mısr: 345 el-Feth el-Kussî fi’l Felh el-Kudsî; 147, 148 Feth el-Vehbî (î Şerh Târih elUtbî: 124 Fevâtül-Vefeyât: 24, 71, 78, 185, 191, 215, 217 Fihrist; 24, 33, 91, 106, 107, 181, 187,425 Furkân-ı Mübtn; 93 Fütûhu'l-Büldân: 23, 32, 33 Fütûhu'ş-Şam: 23, 27 Fütühu Mısr ve'l-Mağrib: 108111 . Fütûr-ı Zaman el-Sudur el-Menbei anil-KurÛael-Hâliye lîelUsûr: 417 — G— Garaibü'l-Esrâr: 406 Garîbü'l-Hadîs; 58 Gartbü’l-Kur’an; 58 Gâvarib el-Garâib: 129 Gülistan: 170 —H— Habft» el-Siyer; 405, 406 Habibü’s-Siyer: 104, 266, 386 Hamsetü’l-Mütehayyirtn: 400 Harîdetü'l-Acaîb ve Fcrîdetü'lGarâib; 90, 95, 255, 259 Harîdetü'l-Kasr: 146 Harran Tarihi; 29 el-Hâvî; 209 Hayret-i Ebrâr: 400 Histoire des Mongols: 293, 297 Historiens orientauK des croisa-
des: 156 History oflndia: 129 Hulâsata'l-Ahbâru'I-MflsaTır velAcem ft Ma'rifeti Bilâdi Iraku'l-Acem; 433 Hülâsatü’l-Ahyâr; 406 Hülâsatü'l-Vefâ; 403 Hümâyunnâme; 408 Hüstı el-Menakıb el-Seriye elMiinteziat min el-Sîret el-Zahiriye: 252 Hüsnü'1-Muhadara fîAhbar Mısr ve l-Kâhire; 110, 394, 396, 397
—I— Ibn al-Kiftî's târih al-Hukamâ: 185 el-Ikdü'l-Bâhir: 404 Ikdü'l-Cüman fî Târih-i Ehli'zZamân; 349, 350 el-Ikdü’l-Fertd; 25 el-Ikdü'l-Semîn: 350 Indices ad Beidhawi commentarium in Coranum: 171 Izhârü'l-Asr li-Esrâri-Mısr: 359
- I I’râb el-Kur’an: 115 el-Iber: 203 el-lbtisâr; 132 İcmâ-i Ahvâl-i Selçuk ber-Mııcib-i Nakl-i Oguznâme; 419 Ihâtatü ft Tarihi Gırnata (el-); 335 Dıbâru'l-Ahbâr: 406 Ihbâr el-Ulemâ bi-Ahbâr el-Hukemâ (Târih el-Hukema): 179-185 el-lktidâb fî Şerh Edebü'I-Küttâb: 58 el-IImâm bi-Ahbâr men bi-Arz elHabeşe min MulÛk el-Islâm: 357 İmamü'l-Meğâzî: 19 Inbâü'l-Gumr fî Ebnâıl Umr; 358, 359 Inbâü'l-Mısr fî Ebnâi'l-Asr: 359 Irşâdü'l-AIibbâ ilâ Ma'rifeti'lÜdebâ; 438, 439, 441
457
Isfehan Tarihi: 29 Iskendernâme; 375 Ithâfü’l-lhsâ bi-Fadâili'I Mescidil-Aksa: 397 Itkân: 396 Ittifiz el-Hunefâ bi-Ahbâr el-Elmme ve'l-Hulefâ: 357 el-Izâh: 170 Izâh el-Zulm: 364 -K Kalâid el-Ikyâiı ve Mehâsin elA’yân: 119 Kâmilu't-Tevarih: 369 el-Kâmil H't-Târih: 154,163, 211 KÂmûs el-A'lâm: 377 Kanun: 242 Kavânîn el-Devvânîn: 168 Keşfti'z-Zünûn: 19, 22, 44. 50, 55, S6, 71, 90,102,124, 129, 171, 216,425 Keşkül: 25 el-Kevâkibu'l-Bâhire mine'nNücûmi'z-Zâhire: 391 Kısâs-ı Enbiyâ: 212, 369 Kıvâmüddin Burslan: 148 Kitâbu'l-Ehvâ: 55 Kitâbu’l-Ekâlîm: 213, 218, 429431 Kitâbul-Envâr;425 Kitâbu'l-Esnam (Putlar kitabı): 31 Kitâbu'l-Harâc: 24, 428 Kitâbu'l-Megâzî: 32 Kitâbü>-Tabîh: 425 KitâbÂdâb el-Arab ve'l Fars: 100 Kitâb Ahbâr el-Magrib: 180 KitSb Ahbâr el-Mütenebbi: 438 Kitâb Ahbâr el-Nahviyyîn: 181 Kitâb Ahbâr el-Yemen: 133 Kitâb Ahbâr el-Zaman ve men ebâdehu'l-Hidsân min elUmem el-Mâziye ve'l-Ecyâl el-Hâliye ve'l-Memâlik elDâsire: 78 Kitâb Câvidân Hıred: 100 Kitâb Cumhûr Ensâb el-Fars ve'lNevâkfl: 425
458
Kitâb-i Siyâset u Tedbfr-i Mülk-i Hıtâiyân: 297 Kitâbu Dâireti'l-Maârif: 48 Kitâb el-Acâyib: 72 Kitâb el-Ağânî: 81-84 Kitâb el-Bâdî: 142 Kitâb el-Bed' ve'l-Hılka: 94, 95 Kitâb el-Bed' vet-Târih: 89-92, 94 Kitâb el-Bedi' iîNakd el-Şi'r: 143 Kitâb el-Beyan: 217 Kitâb el-Câmi': 100 Kitâb el-Deyyârât: 82 Kitâb el-Düvel: 438,439 Kitâb el-Ensâb: 132, 153 Kitâb el-Evrâk fî Ahbâr el-Abbâs ve Eş'arihim; 67,103, 250 Kitâb el-Evsât; 71, 73, 78 Kitâb el-Fâhrî: 225 Kitâb el-Hikâyât el-Etıbbâ ft ilâcât el-Edvâ: 188 Kitâb el-î: 232 Kitâb el-I'tibâr: 143 Kitâb el-lbâne ft Usûli'd-Diyâne 78 Kitâb el-Isâbet el-Müneccimtn 188 Kitâb el-Isti'nâs fi Ahbâr Âl-i Mirdâs: 180 Kitâb el-Maârif: 57-60 Kitâb el-Megazi: 29 Kitâb el-Mesâil ve'l-llel fi'lMezâhib ve'l-Milel: 78 Kitâb el-Mevâzto: 209 Kitâb el-Muhtasar lî Ahbâr el-Beşer: 204, 210-214, 217 Kitâb el-Nebât: 51, 56 Kitâb el-Sîre el-Sîre: 114 Kitâb el-Tahâre: 101,104,105 Kitâb el-Tecârib ve'l-Fevâid: 188 Kitâb el-Tecnîs: 123 Kitâb el Ffevz el-Ekber: 100 Kitâb el-Üstezkâr limâ cerâ lî Sâlifıl-A'sâr: 78 Kitâb el- Ravzateyn fi Ahbâr elDevleteyn: 166, 167 Kitâb el-FA'dîl ve'l-Intisâf (î Müessiri'l-Arab: 82 Kitâb el-Fevz el-Asgar: 100, 101
Kitâb el-Gurer Fi's-Siyer elMülûk ve Ahbârihim: 90 Kitâb el-Lflbâb ft Ma'rifet elEnsâb: 130 Kitâb el-Mesâil ve’I-Cevâbât: 60 Kitfibel-MesâUk:213 Kitâb el-Mucib: 252 Kitâb el-Müstevfâ: 100 Kitâb el-RahI ve'l-Menzil; 60 Kitâb el-Siyâse: 100 Kitâb el-Şarâb: 60 Kitâb el-Tenbîh ve'l-Işrâf: 71, 72. 75, 77,78 Kitâbu'l-Ahbâr el-Tıvâl: 52, 53, 56, 58, 59 Kitâb el-Üstezkâr limâ cerâ fî Sâlifı'l-A'sâr: 78 Kitâb el-Viizerâ; 67 Kitâb el—Asâ: 142 Kitâb es-Sıla; 118,119 Kitâb es-Siyer: 1,00, 101 Kitâb Eyyâmü'l-Arab: 82 Kitâb fî Ahbâr Mülûk el-Endülüs ve Kitâbihim ve Hattatuha: 116 Kitâbu'I-Mu'cem fi Âsâri Müluki'l-Acem; 369 Kitâb fi Delâilü'n-Nübüvve; 58 Kitâb fihi Kelâm Fâtimetü fi Fedek: 83 Kitâb fihi Zikr el-Bilâd ve'lMülûk Elleztne Kânû fî Zamânihî; 143 Kitâb fi'l-Cebr vel-Mukâbcle: 55 Kitâb fi'l-Hisâb: 55 Kitâb fi'l-Vesâyâ: 55 Kitâb Fünûn el-Maârif ve ma cerâ fi'd-Duhûri'l-Sevâlif; 78 Kitâb Hazâyinü'd-Dîn ve Sırnı'IAlemfn: 78 Kitâb Kafdîl Zi’l-Hicce: 83 Kitâb Matmah el-Enfûs Mabrah el-Teennüs fi Mülah ehl elEndelüs: 119 Kitâb Meâlim el-Ümem ve Ahbâr Zevi’l-Hikem: 187 Kitâb Mecmuat el-Havâtır: 100 Kitâb Mekâtil el-Tâlibiyyîn; 82,
83,84 Kitâb Mürûc ez-Zeheb ve Meâdin el'Cevâhir ff tahifTfl'l-Işrâf mfn el Mülûk ve Ehli'dDirâyât; 78, 428 Kitâb Nâzelil fi Emîr el-Mü'minin ve Ehlihi: 83 Kitâb Nazm el-A'lâm fi Usuli’lAhkâm: 78 Kitâb Nazm el-Cevâhir fi Tedbîr el-Memâlik vel-Asâkir: 78 Kitâb Nazm el-Edille fî Usûli’lMille; 78 Kitâb Nesebi Benî Abdi Şems: 82, 83 Kitâb Nesebi Benî Şeybân: 82 Kitâb Nesebi Benî Tâlib; 82 Kitâb Ravzatil'I-Cennât fi Evsâf Medineti'l-Herât: 387-389 Kitâb Sırru'l-Hayât; 78 Kitâb Tagallübü'd-Düvel ve Tagayyirü'l-Ârâi ve'l-Milel: 78 Kitâb Târih el-Yemen: 180 Kitâb Vaslu’l-Mecâlis: 78 Kitâb’ül-Mesâlik ve'1-MemâIik: 422, 425-427, 432, 433 Kitâbu Tabakâtü's-Sahâbe: 24, 29 Kitâb Târih el-Selçûkiye: 180 Kitâb Tasarîf el-Efal: 118 Kitâb Te'vîlel-Rüya: 60 Kitâb Te'vîl Muhtelif el-Hadîs: 60 Kitâb Umdetü't-Tâlib fi Ansâb-ı Âl-iEbî Tâlib: 237 Kitâbu'l-Milel ve'n-Nihâl: 24, Kitâbu'n-Nüdemâ ve’l-Cillesâ: 425 Kitâbü'l-Hayi: 58 Kitâbü'l-Lehv ve'l-Melâlf: 425 Kitâbü’l-Megâzî: 26 Kitâbü'l Levh ve'l Melâkî: Kitâbü'T-Ridde; 27 Kitâbü'ş-Şarab; 425 Kitâb Zehâyir el-Ulûm ve ma kâne fi Sâlifi'd-Dühür: 78 Küfe Tarihi: 29 Künûz ez-Zeheb fi Târihi Haleb; 165
459
Kütüb-i Sitte: 20 —L— L'Histoire des Seljoukides de H ra q : 148 LlıistoİTe de la medicine Arabe: 78, 187, 217, 286, 297 La medicine du Prophete: 203 Letâiru'l-Maârif: 25 Lezzet el-Ahlâm fi Tarih Ümem el-A'câm: 217 Le Livre de rAvertisscment et de la ■Revision: 72 Le livre de l'indication et de l'admonition; 78 Les notices et les extraits; 344 Lübâb: 132 Ltlbâb el-Elbâb; 234 Lübb el-Lübâb: 132,396 —M— Maâdin el-Cevâhir: 68 Macastii'ş-Şâht(el-): 67 Mahbûbü'l-Kulûb: 400 el-Makâlât ft Usûli'd-Diyânât: 78 Mantıku't-Tayr fi't-Tasavvuf: 254 Matlau's-Sa'deyn; 384-386 Meadinul-Cevahir: 369 el-Mebde ve'1-MeâI: 438, 439 MecâKs el-Mü’minîn: 233 Mecâlisü'n-Nefâis: 400 Mecmau'l-Ensfib: 318 Mecmau'l-Fusahâ: 233 Mecmu’ Kelam Ebi Ali el-Fâris: 438 el-Mecmû' el-Mübârek; 192,193 el-Mecmûatü'r-Reşîdiye: 278, 282,283,300 Mekârimü'l-Ahlâk: 406 Mekke Tarihi: 29 el-Menhel es-Sâff(Ve'l-Müstevfi ba'del-Vâft); 214-216, 276, 331, 392,393 Merv Tarihi:a 29 Mesâliku'l-Memâlik: 24 Mesâlik el-Ebsâr fi memalık elEmsâr: 443 Meşârib el-Tecârib: 129
460
el-Metâlib: 87 el-Mevaiz ve'l-Hükm ft Abbah®i Müluki'l-Acem: 369 el-Mevâiz ve'l-I'tibfir bi-Zikr elHıtat ve’l-Âsâr (Hıtat-ı Mısriyye): 110,352, 356, 356, 357 Mevlevî Muhammed Fazl-i İmam Hayrâbâd: 125 Mevridü'l-Letafe itmen Veliye’sSaltana ve’l-Hilâre: 392 Miftâhü't-Tefâstr: 278 Milel ve Nihâi: 24 Minhâc:170 Minhâc Ehl el-Sünne: 132 Mizan el-I'tidal (î Nakd er-Ricâl: 202 Mogollar Zamanında Türkistan: 376 Molla Camî: 398 Mu'cemü'l-Büldân; 30, 177, 435, 436,438-441, 442 Mu'cemü'ş-Şuarfi: 438,439, 442 Mu'cem el-Meşâyih: 132 Mu'cem el-Udebâ; 91,120 Muhakeme-i Lügateyn: 400 M uizzü'l-Ensâb fî Şecereti Selâtîn-i Moğol: 376 Mukaddime: 13,341, 344, 346 el-Muktadab fı'n-Neseb: 438 el-Mustadraf: 25 Musul Atabekleri Tarihi: 156 el-Muvaffakiyyât: 31 Mflessirü’l-Mtllük: 406 Müferric el-Kürûb fi Ahbar Beni Eyyub: 217 Mükâtebe-i Reşîdî: 298 el-Mülkt: 242 Mülûk-Nâme: 417 Müntehab el-Tevârih: 285, 286 Müntehab Târih-i Vassâf: 406 Mürûcü’z-Zeheb: 18, 68, 69, 71, 73-75,77,78,80, 346, 369,428 Müşkilü'l-Hadts: 58 ^ Müşkilü'l-Kur'an: 58 Müşkil es-Sıla lî Târîh-i Endülüs: 119 el-Müştebüı ft Esmâi'r-Ricâl: 201, 202
el-Müşterik Vaz'an ve'l Muhtelif Sak'an: 438 —N— Nâme-i Dâneşverân Nâsırî: 84, 104,162 Nâsıhü't-Tevârih: 408 Nazmu'l-Cevâhîr: 400 Nazm el-Cehâr: 111 Nefh el-Tıb fî Gusn el-Endelus elRatîb;409,411 Neseb Benî Killâb: 82 Nevâdir el-S\ı\tâniye (el-)-. 149 Nihâyetü'l-Ereb fî Fünûnü'lEdeb: 251, 252 Nizâm el-Tevârih: 171, 236, 369 el-N ukûd el-Kadtm e ve’ltslâmiye: 357 Nusret el-Fetre ve Usret el-Katre fî Ahba^ el-Devİ6 elSelçûkiye: 147, 417 Nübzet el-Ukûd fî Umûr elNukûd: 357 Nücûmü’z-Zâhire fî Mülûk Mısr vel-Kâhlre: 293, 390, 391 el-Nakkâş: 209 Ntlzhet el-Ervah: 130 Nüzhetü'l Kulûb der Mesâlik ve Memâlik: 311 —R— Râhatü's-Sudûr: 281 Rakmu'l-Hulef fî Nazmu'd Düvel: 335 Ravzatil'l-Menâzır fî Ahbâri'lEvâil ve'l-Evâhir; 48 Ravzatül-safâ: 171,285, 386, 398, 400^02, 405, 406 Ravzatü's-Safây-i Nâsîrî; 408 Ravzat Uli'l-Elbâb fî Tevâiih elEkâbir ve'l-Ensâb: 305, 307 Ravzu’l-Kırtas (el-Enîs el-Mutrib bi-Ravz eI-Kırtâ3 ft Ahbâr Mülûk el-Mağrib ve Tarflı Medînet Fâs): 252, 253 Ravzul-Menâzir: 254, 259 Reâib el-Kur'an: 115 Recueil des Historiens des croisa-
des: 167 el-Redd alâ el-Kaderiye: 132 Rıhle-i Ibn Batuta: 325 Rıkyetü'l-Kalem: 234 Risâletü'l-Beyân fî Esmâi'l-Eimme: 78 —S SahÖı-i Buharî: 20 Sahîh-i Müslim: 20 Secere-i Terakime: 415 Sefâretnâme: 386 Selçuknâmeder): 369,416 Semerkand Tarihi; 29 Sergüzeşt-i Seyyidinâ: 224, 235 Sîretü’n-Nebi: 20 Sîret Celaleddin Mengübirtî: 172, 174, 177, 178, Sfretü Ibn Hişâm: 20 es-Sikâyî: 275 Simârîh fî Ulunü't-Tevâı'ih: 396 Simt el-Ulâ lil-Hazret el-Ulyâ: 418 Sirâcü'l-Müslimîn: 400 Sivân el-Hikme (Târih-i Hukemâ el-Islâm): 130 Siyâsetnâme: 24 Siyeru’n-Nebî: 369 Siyer el-Nübelâ: 203 el-Sultâniye: 278 Suveru'I-Ekâlîm: 24,298 es-Sülûk: 404 es-SüIûk li Ma'rifet-i DüvelilMülûk: 276, 356 - Ş Şeceretü’l-Etrâk ve UİÛ3-İ Erbeai Cengîzî: 380, 382 Şefıknâme: 124 Şehnâme: 148, 280,285,311,312, 369, 401 Şemsi ^hnâme: 280, 299 Şerh el-Muvatta: 115 Şerii el-Tenbîh: 170 Şifâ el-Ğarâm: 350 Şuab-i Pançgana: 298 Şuzûr el-Ukûd fî Zikr el-Nukûd: 357
461
—T— Ta'rtf bi'l-Mustelah el-Şerff :443 Tabakâtu'l-HufTâz: 168,202, 396 Tabakâtü'l-Etibba: 71 Tabakâtd'l-Fukaha: 19 TabakâWl-Ümem; 24,187 Tabakâtel-Fukahâ: 115 Tabakât el-Kurrâ: 203 el-Tabakâte)-Kübrâ; 171 Tabakât e]-Meşayih; 114 Tabakât-ı Nâsırî; 417 Tabakâtü'l-LügaviyySn ve'nNuhât; 19, 396 Tabakâtü'l-Mııhaddisîn: 19 Tabakâtü'l-Müfessirîn: 19, 396 Tabakâtü'l-Mütekellimîn; 19 Tabakâtü'ş-Şuarâ: 19, 24, 58, 66 Tâcü’t-Terâctm fî Tabakâti’l-Hanefıye: 393 Takvîmel-Büldân; 204, 210, 213, 214, 216, 218 Tansuknâme-i llhanî der Pünûn-i Ulûm-iHitâî: 297 Tarafijl-Asr fi Devlet-i BenîNasr: 335 Târih-Beyhakî: 126-130, 417 Tarih-i Kebîr 232 Târih-i Âl-i Selçuk; 417 Târih-i Bağdâd; 23, 132 Târih-i Beramî; 44 Târih-i Ca'fert; 41-46 Târih-i Cihangir; 372, 374, Târih-i Cihangüşa; 199, 219, 221, 222, 224, 230-232, 301, 369, 382 Târih-i Dımeşk; 23,167 Târihu'l-Hulefâ; 32, 396 Târih Ali bin Musâ; 211 Târih-i Benâkî; 299 Târih Düvel el-lslâm; 195, 201203 Târih-i EbiHanîfe; 56 Târih-i Ebi İsa; 211 Târih el-Ahlât; 211, 217 el-Târih el-Bedrf; 143 Târih el-Düvel el-Münkatia; 217 Târih el-Ekâsire (Kisralar Tari
462
hi): 351 Târih el-Endülüs; 116,118 Târih el-Evsat; 203 Târih el-Fahrî (Kitâb Münyetü'lPudalâ fı Târih el-Hulefâ velVüzerâ); 233,241-244,250 Târih el-isfehânî: 85 Târih el-Islâm; 143, 224 Târih el-Kâmil: 151, 153-156, 160,174,210, 217, 281, 439 Târih el-Kınâis el-Svlıyânî; 197 Târih el-Muzafferî: 211,217 Târih el-Sağîr: 203 Târih-i Güztde; Bkz. Zafername Târih Hamza el-Isfehânî; 211 Târih-i Ibn Ftırât; 347 Târih-i Ibn Heysem; 417 Târih Mahmud b, Sebüktekin; 180 Târih-i Mübaârek Gazâni: 279281,285, 305, 368 Târih-i Mübârek Baysungurt; 368 Târih-i Pâdişâh'i Said Gıyaseddin Olcaytu Sultan Muhammcd; 284, 286, 288-291, 295303 Târih-i Taberî; 41 Târih-i Timurlenk: 363 Târih-i Ulemâ’ı Endülüs; 118 Târih-i Vassâf: 42, 224,232, 240, 301,302, 369 Târih-i Yemînî; 122, 124, 125, 129,130, 302 Târihu Muhtasara'd-Düvel; 198200, 236 Târihu'l-Unıem ve’l-Mülûk; 41, 43, 46, 49, 55. 154, 155, 212, 250, 281 Tecârib el-Umem ve Teâkub elHimem; 96, 97,101,129,211, 217 Tecrîd Eamâ es-Sahâbe: 201, 202 Teczietü'l-Emsâr ve Tecziyetü’lA'sâr; Bkz. Târih-i Vassâf. Telhis Menâkıb el-Ömereyn li Ibn el Cevzt: 143 Terâcimü'l-Hilkemâ: 24 Terceme-i Târflı-i Yemînî; 125
Terceme-i Yemtnî; 125, Tercüme-i Nefahatü'l-Üns: 400 Tesliyetü'l-Ihvân: 228, 231,235 Teşrtfü'l-Eyyâm ve'l-Asûr biSîretis-Sultani'l-M elik elMansûr: 252 el-Tevâli'; 170 Tevârih el-Selâttn ve'l-Mülûk vel-Asâkîr: 253 Tevârih-f Naâdir Şah; 408 el-Tevzöıât: 278 Tezkire-i Aksarâyî; 418 Tezkire: 372 Tezkiret el-Huffâz: 201-203 The History of the Almohades; 253 The Kitabri Yamini, historical memoirs of the Sultan Mahtnud o f Ghazne: 125 el-Tıbb el-Nebevî: 203 Tisnurnâme; 376 Tong-Kien-Kang-Mo; 299 T uhfe-i İhvânu'a-S afâ ve Hûllânü'l-Vefâ: 185 Tuhfetü'l-Kâdim fi’t-Târîh; 119 Tuhfetü'l-Nuzzâr fî 6arâibi"lEmsar Acâibi'l-Esfâr: 220, 224,325 Tüzük-i Bâbürî; 407 T(lzük-i Timur: 373 - - U
—
Unvânül-Iber ve Divan el-Mübtedai vel-Haber: 336, 343, 344, 345, 346 Utbe-i Ketebe: 234 Utbf Tarihi; 124, 125 Uyûnü’l-Ahbâr: 58 Uyûn el-Enbâ fî Tabakât elEtıbbâ: 24, 78, İŞİ, 186, 187
-
Ü
-
Ûna el-Ferfd: 100 Üsdü'l-Ğâbe ft M a'rifet elSahaâbe: 153,154 —V— el-Vâdıha: 115 el-Vâfî fi'l-Vefeyât: 24, 171, 326, 327, 39?, el-Vecîz fî Tabakâtü'l-Fukahâ: 396 Vefayâtü'l-A 'yân ve Enbâi Ebnâi'z-Zaman: 46, 48, 50, 148, 162, 189-191, 217, 250, 441, 442 el-Vefâ bi-Ahbâr Dâr el-Mustafâ: 403 Vie de Mohanuned: 211 -Y — Yemen Tarihi (Histoira Jemânea): 251, 404 Yetîmetu'd-Dehr; 146 - Z Zafemâme-i Şâmî; 375 Zafernâme; 285, 298, 309, 311313, 315, 317-319, 362, 372377 Zeylül-Zeyl: 274, 276 ez-Zeyl bi’s-Sılet; 44 Zeyl el-Müzeyyel; 46 Zîc-i Ebu Hanîfe; 55 Zîc-i Ilhanî; 281 Ztc: 380 Ibn Zübâle: 29 Zübdetü'l-Haleb: 165 Zübdetü’l-Nusret; 148 Zübdetü’t-Tevârih: 365-370, 382, 385, 386 Zübdet Keşfiı'l-Memâlik: 396
463
YAYI NLANACAK KİTAPLAR
Muhammed Hamidullah SİYASİ
v e s i k a l a r - Vesaik u's-Siyasiyye -
Son yüzyılda İslam dünyasının yetiştirdiği en büyük İs lam bilgini ve araştırmacılardan Prof. Muhammed Hamidullah'm en önemli eserlerinden biri şüphesiz "Siyasi Bel geler (el-Vesaiku's-Siyasiyye)" adlı değerli kitabıdır. Henüz türkçede yayınlanmamış bu önemli eserde, Muhammed Hamidullah yıllar süren yorucu araştırmalar dan sonra Hz. Muhammed (s) ve Dört Halife dönemi ile İslam tarihinin ilk dönemlerine ait bütün resmi yazışma, karar ve belgeleri toplayıp bir araya getimıiştir. Sözkonusu belgeler tanınmadan, bu dönemle ilgili nihai düşünceler öne sürmek hemen hemen imkansız gibidir. Yayınevimiz İslam tarihinin en önemli dönemine ışık tutan bu değerli eseri türkçeye çevirip okuyucularının istifa desine sunmanın hazırlığı içendedir.
Ord. Prof. M. Şemseddin Günaltay
İSLAM TARİHİNİN KAYNAKLA! -TARÎH VE MÜVERRİHLER-
İslam tarihi, İslam tarihini yazanlar ve bu yazarların eser lerinin pratik bir k r o n o lo jis i h a k k ın d a yeterli b ilg ilere sahip m iyiz? İslam d ü n y a s ın d a en gelişm iş ilim lerd en biri tarihtir. B una rağm en , m o d e rn za m a n la rd a İslam ta rih in e ilişkin ya pılm ış çalışm a lar bir elin beş p a rm ağı k a d a r az. Bu y ü zyılın ba şla rın d a , ilim ad am ı ve a raştırm a cı P r o f. Ş em sedd in G ü n a lta y yetkin bir ça lışm a ile b o ş lu ğ u d o ld u r m ak üzere elinizdeki eseri k alem e alm ış. O rijin a l adı “ İs la m ’
da
T a r ih
ve
M ü verrih ler”
o la n
e se r
b a ş ta n
son a
o k u n d u ğ u n d a , İslam d ü n y a sın d a tarih ilm i ve tarih y azım ı k on u su n d a ilg in ç çah şm a la rın y a p ıld ığ ı ve so n d erece ö n e m li eserlerin y a zıld ığ ı g ö rü le c e k tir . P r o f . G ü n a lta y ’ m kitabı, ay m g a m a n d a T a rih F elsefesi k o n u s u n d a da' ö_nemli bir m ü racaat kaynağı o lm a k la d ik k a ti çeker. Y ayın evim iz, bu ön em li eseri -n otla n d ırm a k suretiyle- b u g ü n ü n T ü rk çesin e k a za n d ıra ra k tarih ilm in e v e bu alan daki çalışm alara ön e m li bir katkı sa ğladığı in a n cın d a d ır.
