Art Markman
Lối tư duy của ngườ i thông minh SMART THINKING Bản quyền tiếng Việt © 2013 Công ty C ổ phần Sách Alpha
NHÀ XUẤT BẢN LAO ĐỘNG - XÃ HỘI Chia sẻ ebook : http://downloadsach.com/ Follow us on Facebook : https://www.facebook.com/caphebuoitoi
Chương một. Tư duy thông minh là gì? Tư duy thông minh v{ trí thông minh không giống nhau. Học công thức Tư duy thông minh. Đ|nh gi| h{nh vi bản thân. Thời trung học, vào cuối tuần, tôi làm công việc lau dọn vệ sinh cho một to{ nh{ văn phòng. Tôi đổ gạt t{n, đổ rác, cọ r ửa nhà bếp, nhà vệ sinh và hút bụi các t ấm th ảm. Tôi khởi động một chiếc máy hút bụi công nghiệp ồn {o v{ đẩy nó quanh sàn nhà kh ắp các t ầng. Chiếc túi vải to đằng sau máy hút b ụi cứ phình thêm lên và thỉnh thoảng m ột luồng b ụi trong chiếc túi phun ra ngo{i không khí. Tôi thường về nhà sau khi d ọn dẹp xong và t ắm vòi sen để t ẩy sạch lớp bụi mỏng. Tuy nhiên, tôi không nh ận ra cơ hội nào ở đó cả. Khoảng thời gian đó, James Dyson không h{i lòng chút nào với chiếc máy hút bụi của mình. Ông để ý rằng nó hút b ụi t ừ sàn nhà và lọc qua chiếc túi, lâu dần, bụi sẽ khiến chiếc túi bị t ắc và chiếc m|y cũng l{m việc kém hiệu quả hơn. Dyson khăng khăng rằng phải có một chiếc máy làm việc t ốt hơn v{ t|i thiết k ế chi ếc máy hút bụi. Ông làm một chiếc ống bằng giấy bìa cứng để t ạo ra một buồng khí xoáy. Buồng khí xoáy t ạo ra lực ly tâm. Các hạt bụi bị hút ra kh ỏi buồng khí xoáy và có th ể được thu gom lại trong một hộp chứa. Thiết kế mới n{y đ~ tạo ra một cuộc cách mạng trong ngành công nghiệp máy hút bụi và giúp cho m ột công ty đều đặn đạt mức l ợi nhuận hơn 100 triệu USD mỗi năm. Rất thông minh, phải không? Năm 1999, Fiona Fairhurst, nh{ thiế t kế và là một cựu vận động viên bơi lội đang cùng nhóm của cô ở Speedo tìm kiếm phương ph|p cải ti ến hiệu năng của bộ đồ bơi cho c|c vận động viên bơi lội xuất sắc. Vấn đề trọng tâm của nhóm l{ khi bơi, nước gây ra một số lực nhất định lên cơ thể con người. Những lực n{y được gọi chung là lực cản. Nếu bạn rút tay lại đủ nhanh trong bồn t ắm, bạn có thể c ảm nh ận được rõ ràng lực c ản này. Bạn rút tay càng nhanh thì lực cản sẽ càng mạnh. Nhóm thiết kế bắt đầu với tiền đề rằng phải có c|ch n{o đó để phát triển một loại vải |o bơi làm giảm lực kéo của nước t|c động lên cơ thể. Fairhurst và nhóm c ủa cô quan sát thế giới động vật để tìm kiếm cảm hứng. Họ để ý thấy cá mập là một trường h ợp thú vị. Cá mập bơi rất nhanh cho dù cơ thể c ủa nó lẽ ra phải t ạo ra rất nhiều l ực kéo. Sau khi phân tích nh ững m ẫu da cá mập ở B ảo tàng Lịch s ử t ự nhiên t ại Lu}n Đôn, Fairhurst nhậ n ra rằng trên da cá m ập có những cấu trúc gọi l{ “denticles” (răng nhỏ) có nhiệm vụ giữ cho các phân t ử nước không bám vào da cá. Cấu trúc đó giúp giảm lực cản của nước lên cá mập. Nhóm chế t ạo ra một loại vải phỏng theo những “răng nhỏ” trên da c| mập, sau đó sả n xuất những bộ đồ bơi to{n th}n từ chất liệu này. Kiểu áo mới này t ạo ra ảnh hưởng to lớn t ới môn bơi lội. Rất nhanh sau khi loại đồ bơi n{y được tung ra thị t rường, những kỷ lục bơi lội thế giới liên t ục bị phá vỡ. Chắc chắn đ~ có rất nhiều nhóm cố gắng t ạo ra những bộ đồ bơi nhẵn hơn v{ hiệu quả hơn nhưng tại sao Fairhurst lại l{ người thành công? Làm thế nào Dyson t ạo ra được m ột thiết kế mang tính cách m ạng cho máy hút b ụi trong khi tôi ch ấp nhận để bụi b|m đầy người? Liệu những ví dụ về Tư duy thông minh này có thể được giải thích bằng cái mà chúng ta thường gọi là Trí thông minh hay không?
Trí thông minh được định nghĩa l{ mộ t ph ẩm ch ất b ẩm sinh quyết định việc b ạn có thể tư duy t ốt như thế nào. Có lẽ b ạn đ~ ít nhất m ột l ần t ừng làm bài kiểm tra IQ. Bài ki ểm tra IQ thường yêu cầu bạn làm các bài toán, yêu c ầu bạn xếp những mẫu giấy trong t}m trí để tưởng tượng xem chúng sẽ trông thế n{o v{ suy nghĩ xem hình ảnh nào sẽ xuất hiện tiếp theo trong một chuỗi hình ảnh. Thật ra những bài ki ểm tra trí thông minh thườ ng yêu cầu bạn làm những thứ không giống những gì b ạn thực hiện ngo{i đời. Chúng đưa ra giả định cốt lõi rằng những kết quả thu được độc lập với kiến thức cụ thể của bạn. V{ đúng l{ những bài kiểm tra IQ đó đo lường được m ột năng lực tâm lý thực s ự. Điểm s ố bài kiểm tra IQ sẽ không thay đổi quá nhiều trong suốt cuộc đời bạn. Chắc hẳn bạn t ừng biết đến những người “thi giỏi”. Họ thường đạt điểm cao trong các bài kiểm tra IQ, SAT, GRE v{ LSAT. V{i người trong số đó kh| th{nh công. Họ v{o đời, đạt được các mục tiêu, v{ thay đổi c|ch nghĩ củ a mọi người xung quanh. Những người khác không đạt được th{nh công như tiềm năng của mình. Họ chưa bao giờ tìm thấy đam mê của mình. Điểm số cao là chỉ những con số trí tuệ. Hãy xem trường hợp của Bill, tôi biết anh ấy khi còn học đại học. Chúng tôi không quá thân thiết với nhau, nhưng sẽ dừng lại nói chuyện nếu gặp nhau trên đường t ới lớp. Anh ấy luôn đạt điểm cao thời trung học. Khi đang chuẩn b ị n ộp h ồ sơ đại h ọc, anh tham d ự k ỳ thi SAT v{ đạt điểm tuyệt đối. Anh là một sinh viên xuất sắc ở đại học. Điểm s ố c ủa anh thật đ|ng khâm phục. Anh rất dí dỏm và có nhiều bạn bè. Nhưng không lớp học nào khiến anh thực sự cảm thấy hào hứng. Tôi chưa bao giờ th ấy anh kể v ề m ột l ớp h ọc v ới tia sáng loé lên trong ánh mắt. Khi chúng tôi học năm hai, tôi bắt đầ u yêu thích ngành khoa h ọc nhận thức, còn anh vẫn theo các lớp h ọc t ổng quát, không l ớp nào thực s ự khi ến anh đam mê. Tôi nhớ đ~ gặp anh v{i th|ng trướ c khi t ốt nghiệp. Anh vừa đăng ký làm bài kiểm tra năng khiếu vào năm cuối đại h ọc, bài kiểm tra GRE. Bài kiểm tra n{y được s ử d ụng để thi đầu vào cao học và anh lại đạt điểm tuyệt đối. M ột điểm số như thế sẽ giúp anh vào b ất kỳ chương trình cao học nào mà anh mu ốn. Dù vậy, vì không th ực sự yêu thích một chủ đề cụ thể nào, anh quyết định đi l{m. Tôi vẫn thỉnh thoảng nghe tin t ức về Bill. Anh có m ột nghề nghiệp ổn định bằng việc dạy kèm cho học sinh trung học. Ho| ra, năng khiếu th ực s ự c ủa anh là làm những bài kiểm tra. Tôi ngờ rằng điểm trắc nghiệm IQ của Bill chắc h ẳn s ẽ vượt ngoài sức tưởng tượng của tôi. Dù đó l{ loại trí thông minh gì đi nữa thì Bill cũng có nó. Nhưng Bill không phải là Dyson. Anh không được mọi người nh ớ đến qua ph|t minh đ|ng kể n{o. Anh chưa từng ứng d ụng trí thông minh thô nguyên c ủa mình để giải quyết những vấn đề mới. Và Bill không phải trường hợp duy nhất. Những bài ki ểm tra như SAT, GRE v{ LSAT v{ thậm chí những bài ki ểm tra IQ là những chỉ báo t ồi cho thành công ở đại học hay trong cuộc đời con người. May ra thì t ồn t ại mối quan hệ vừa ph ải giữa điểm số của các bài ki ểm tra này với điểm s ố của sinh viên ở trường. Điều n{y nghĩa l{ rấ t nhiều người đạt điểm cao trong các bài kiểm tra trí thông minh nhưng không th{nh công. Những người kh|c đạt điểm số tàm t ạm nhưng tìm ra đam mê của mình v{ l{m được những điều vĩ đại trong lĩnh vực khoa học, toán học, kinh doanh, âm nh ạc và nghệ thuật. Điều này không chỉ đúng với những giai thoại vừa kể trên. Lewis Terman, nhà tâm lý h ọc đầu thế kỷ XX, đ~ nghiên cứu về những bài ki ểm tra IQ. Ông đặc biệt thích thú với những người có điểm s ố cao trong các bài ki ểm tra này, và ông tin r ằng điểm s ố IQ cao là một ch ỉ báo quan trọng cho thành công c ủa con người trong cuộc sống. Với nỗ lực cố gắng chứng minh quan điểm n{y, ông đ~ tiến hành trắc nghiệm IQ với số lượng lớn trẻ em. Từ mẫu thử
này, ông nhận dạng nhóm trẻ em có điểm số cao và theo dõi chúng trong nhi ều năm sau đó. Nhóm thiên t{i được đặt tên là những “Con Mối”. V{i người trong nhóm “Con Mối” thự c s ự thành công trong nghề nghiệp, nhưng không phải ai cũng th{nh công vĩ đạ i. Một trong số những đứa trẻ làm bài kiểm tra IQ mà Terman quan sát – William Schockley – sau n{y đoạt giải Nobel Vật lý vì phát tri ển thành công chất bán dẫn. Thế nhưng điểm số IQ của Schockley đ~ không đủ cao để được Terman đưa v{o nhóm theo dõi. Schockley được vinh dự trao t ặng danh hiệu cao quý nhất cho một nhà vật lý học dù không thuộc nhóm “Con Mối”. Vài nhà nghiên cứu tranh luận rằng trí thông minh không ph ải chỉ là một thứ mà là t ổng hợp c ủa r ất nhiều y ếu t ố khác nhau. Họ cho rằng các bài ki ểm tra IQ không đủ để d ự đo|n th{nh công vì chúng không đo lường hình thái chính xác c ủa trí thông minh hay m ột t ổ hợp đúng để dự đo|n con người sẽ h{nh động t ốt thế nào trong nh ững tình huống thực t ế. Nhưng thậm chí cả suy nghĩ khôn ngoan hơn rất nhiều về trí thông minh đó vẫn chưa lý giả i đầy đủ thế n{o l{ Tư duy thông minh. Đo lường IQ của ai đó không cho bạn bi ết li ệu người đó có Tư duy thông minh hay không vì hầu như tấ t cả những h{nh động thông minh không được đo lường b ằng các bài ki ểm tra trí thông minh. Đó l{ bởi những bài kiểm tra IQ hầu như chỉ t ập trung vào khả năng lý luận trừu tượng. Còn Tư duy thông minh dẫn đến sự ra đời của máy hút bụi buồng khí xoáy và b ộ đồ bơi Fastskin thì không liên quan gì đến kh ả năng lý luận tr ừu tượng. Tư duy thông minh thực sự liên quan đến những kiến thức mà bạn biết và cách thức sử dụng nó. Tổng h ợp những kết quả nghiên cứu của tôi với những kết quả khác trong ngành khoa h ọc nhận thức, tôi đưa ra miêu t ả hết sức khác biệt về yếu t ố dẫn đến những ý tưởng cách tân. Tư duy thông minh: Khả năng giải quyết vấn đề mới thông qua sử dụng những kiến thức hiện t ại Khoa học ch ỉ ra rất rõ rằng Tư duy thông minh không phả i là một năng lực bẩm sinh. Nó là một kỹ năng có thể phát triển được. Nghĩa l{ bạn không được sinh ra với một khả năng đặc biệt để làm những việc thông minh. C|c phương ph|p tư duy thông minh đ~ l{ mộ t phần trong hộp công cụ trí tuệ của bạn. Để thấy được sự khác biệt giữa Tư duy thông minh v{ trí thông minh, h~y liên tưở ng t ới việc đ|nh cờ. Nhìn bên ngoài, b ạn có thể nghĩ rằng đ|nh cờ là một ví dụ tuyệt vời về khả năng tư duy trừu tượng. Ấn tượng phổ bi ến c ủa chúng ta về các kỳ th ủ là những người r ất thông minh đang bận rộn với một trò chơi phức t ạp. Những nhà nghiên cứu trí tuệ nhân t ạo (AI) đ~ bị trò chơi n{y thu hút mộ t phần vì nó có quy t ắc rõ r{ng, do đó rất phù hợp với máy tính và một ph ần vì nó được xem như tiêu chuẩ n xác nhận trí thông minh. Các nhà nghiên cứu trí tuệ nhân t ạo cho rằng n ếu h ọ có thể gi ải m~ được các thế c ờ, h ọ có thể ch ứng minh được rằng các máy tính r ất thông minh. Điều khiến đ|nh cờ khó khăn l{ vì có vô số nước đ|nh khả dĩ trong trò chơi n{y. Nếu b ạn liệt kê ra t ất cả những nước đi khả dĩ thì có tới hàng triệu những thế cờ tiềm tàng chỉ sau ba nước di chuyển của mỗi người chơi. Khi m|y tính học chơi cờ, đa phầ n những gì nó làm là lý luận tr ừu tượng giống kiểu đ|nh gi| của các bài kiểm tra trí thông minh. M|y tính đ|nh cờ tìm kiếm trong một t ập hợp những nước đi có thể được thực hiện t ừ vị trí hiện t ại trên bàn cờ. Máy tính mô phỏng những gì một k ỳ th ủ giỏi s ẽ l{m, v{ đi nước c ờ hứa hẹn nh ất. Máy tính cố g ắng nhìn xa nhất có thể trong trò chơi. Chiế n thuật n{y đ~ kh| th{nh công v{ v{o năm 1977, chiếc máy tính Deep Blue c ủa IBM đ~ đ|nh bại đương kim kiện tướng cờ vua Garry Kasparov.
Các nhà tâm lý học cũng hứng thú với cờ vua và nghiên cứu cách thức những kỳ thủ chơi trò chơi n{y. Ho| ra c|ch thứ c các kỳ thủ chơi cờ rất khác so với những gì máy tính làm. Nh ững kỳ th ủ c ờ vua học r ất nhiều nh ững nước m ở c ờ thường d ẫn đến các thế c ờ có lợi. H ọ cũng học r ất nhiều nh ững thế c ờ báo hiệu th ời điểm m ột trong hai bên có thể giành chiến th ắng trong trò chơi. Giữa trận cờ, những tay kỳ thủ h{ng đầu thế giới học cách nhận ra những thế cờ dẫn đến nước đi mới. Họ có thể thử vài khả năng qua một số nước đi để xem chuyện gì sẽ xảy ra nhưng họ không th ực hiện những cuộc tìm kiếm hàng triệu nước đi khả dĩ mang tính hệ thống như những gì máy tính làm. Nghiên cứu này cho th ấy chính những gì các k ỳ thủ đ~ biết ảnh hưởng đến cách họ chơi chứ không phải do khả năng lý luận trừu tượng của họ. Chủ đề n{y đ~ được nghiên cứu thử nghiệm trong một nhóm nhỏ các kỳ th ủ. Tôi chơi cờ không giỏi lắm, nên tôi luôn cho r ằng t ất cả các kỳ thủ đều chơi cờ theo cách giống nhau. Thực t ế, các kỳ thủ cờ vua không khác gì những v ận động viên quần v ợt. Có những v ận động viên quần v ợt thích giao bóng v{ đ|nh bóng trước khi chạm đất trong khi người khác thích nh ững cú đ|nh từ cu ối sân. Những kỳ thủ kh|c nhau cũng ph|t triển c|ch chơi theo c|ch củ a riêng mình. Trong thí nghi ệm này, các nhà nghiên cứu so sánh một nhóm giỏi đ|nh theo một phong cách mở cờ đặt tên là phòng thủ kiểu Pháp v ới nhóm thứ hai giỏi đ|nh theo phong c|ch phòng thủ ki ểu Sicilian. Những kỳ thủ theo phong cách phòng th ủ kiểu Pháp giải quyết vấn đề mới t ốt hơn rất nhiều khi ván cờ bắt đầu với lối chơi phòng thủ kiểu Pháp. Nh ững người thường chơi lối phòng thủ kiểu Sicilian làm t ốt hơn trong những vấn đề phòng thủ kiểu Sicilian. Thật sự trong chơi cờ, cái bạn đ~ biết đóng vai trò rất quan trọng. Một người kỳ thủ giỏi phải bỏ ra r ất nhiều thời gian để tìm hiểu về mở cờ, kết cờ, và những chiến lược chơi giữa ván cờ. Nhiều năm kinh nghiệm đem đến cho chúng ta nh ững kiến thức c ụ th ể về c ờ vua để có thể s ử d ụng trong những ván cờ ở đẳng cấp cao nhất. Nghĩa l{, đ|nh cờ là một kỹ năng, không phải một t{i năng. Ai cũng có thể học được nó. Tư duy thông minh cũng như đ|nh cờ. Thậm chí dù có vẻ như Tư duy thông minh phải là một dạng t{i năng gì đó, nó thực sự là một kỹ năng. Hãy trở l ại v ới James Dyson. Làm thế nào ông ấy có thể nghĩ ra ý tưởng chiếc máy hút bụi như vậy? Đầu tiên, ông ấy biết rất nhiều về cách thức máy móc hoạt động. Ông biết rằng nguyên lý hoạt động của một chiếc máy hút bụi điển hình là hút b ụi khỏi bề mặt bằng lực hút (và có l ẽ có một bàn chải để l{m tơi bụi), không khí và b ụi b ị hút vào cái túi và b ản thân cái túi ho ạt động như một b ộ l ọc. Khi càng nhiều b ụi b ị m ắc vào trong túi, nh ững cái lỗ trong bộ l ọc b ị lấp kín làm s ức hút yếu đi, do đó m|y hút bụi hoạt động kém hiệu quả hơn. C|ch điển hình để c ải thiện m ột s ản phẩm là cố g ắng s ửa t ừng b ộ ph ận c ủa nó để khi ến nó hoạt động t ốt hơn. Ví dụ, ai đó có thể tìm cách khiến bụi không b ị dồn lại trong túi để những cái lỗ luôn hở. Thường thì các sản phẩm theo thời gian sẽ ngày càng phức t ạp hơn khi những nhà thiết kế khác nhau cố gắng cải tiến các bộ phận của nó. Dyson không l{m như thế. Ông lên kế ho ạch tìm ra một gi ải ph|p ho{n to{n kh|c. Phương pháp của ông là cố gắng cải ti ến chức năng của máy hút bụi thông qua khám phá nh ững cải tiến kh ả dĩ đến t ừ nh ững s ản ph ẩm không phải máy hút bụi. Để thành công với chiến lược này, ông phải t ập trung nghĩ về m ục tiêu cần đạt được c ủa m ột chiếc máy hút bụi. H ầu h ết mọi người đều t ập trung vào tìm ki ếm nh ững cách thức t ốt hơn để lọc bụi t ừ lu ồng không khí bị hút v{o trong m|y hút. Nhưng Dyson nhận ra rằng bất kỳ phương ph|p t|ch bụi ra khỏi không khí n{o cũng sẽ không mang lại hiệu quả.
Hoá ra vấn đề tương tự đ~ được giải quyết bởi c|c xưởng cưa gỗ. Khi một xưởng cưa gỗ cắt những khúc gỗ thành t ấm, nó t ạo ra rất nhiều bụi cưa. Nh{ xưởng hút bụi cưa đi bằng cách sử dụng một máy hút buồng khí xoáy công nghi ệp. Không khí và bụi cưa được hút vào trong một lỗ hút đặt trên đỉnh một hình nón lớn với vận t ốc cao. Cấu trúc hình nón c ủa xưởng cưa giúp t ạo ra dòng khí xoáy. Chuyển động vòng xoáy của không khí đẩ y bụi hướng ra ngoài thông qua lực ly tâm và tr ọng lực kéo nó xuống phía dưới ống hình nón. Không khí thoát ra ngo{i đỉnh của máy hút và bụi cưa dính v{o th{nh của ống hình nón cho đến khi nó rơi vào
c|i m|ng đặt dưới đ|y. Dyson đ~ t|i tạo l ại thiết k ế này theo kích c ỡ nh ỏ hơn trong m|y hút bụi. Ông phải m ất r ất nhiều l ần th ử để có thể hoàn thiện chiếc máy hút bụi có khả năng hoạt động d ựa trên khái niệm ban đầu nhưng c|ch tiếp cận này là ví d ụ về việc hình thành một ý tưởng thông minh. Câu chuyện tôi vừa kể rất cuốn hút, nhưng chẳng có phép màu nào c ả. Vì Dyson bi ết cách thức ho ạt động c ủa nhiều th ứ, ông có cái mà các nhà tâm lý h ọc g ọi là kiến th ức nhân quả. Ông cũng biết rằng có thể ứng dụng kiến thức nhân quả t ừ lĩnh vực n{y sang lĩnh vực khác. Trong khi hầu hết mọi người không nhìn th ấy những điểm tương đồng giữa máy hút bụi và m|y cưa gỗ, Dyson nhận ra rằng máy hút bụi giống m|y cưa gỗ ở nhiều điểm quan trọng. Cuối cùng, Dyson đ~ rất bền chí. Ông dành thời gian tìm hi ểu máy hút bụi và cách hút b ụi ở xưởng cưa gỗ. V{ ngay khi có được ý tưởng tuyệt vời sử dụng nguyên t ắc của xưởng cưa gỗ để thi ết k ế máy hút bụi thì ông đ~ d{nh ra h{ng năm trời để hoàn thiện nó cho đến khi nó sẵn s{ng để tung ra thị trường. Nếu bạn xem xét kỹ lưỡng t ất cả những người đạt được thành t ựu vĩ đại, những người thành công nhờ Tư duy thông minh, bạn sẽ nhận ra rằng trong câu chuyện của họ không hề có phép màu. Chẳng hạn như Thomas Edison, người có rất nhiều ph|t minh thúc đẩy sự tiến bộ thế giới hiện đại, có một kho kiến thức rộng l ớn về cách thức hoạt động bên trong c ủa các thiết bị điện và máy móc. Ông có th ể giải quyết các vấn đề nan giải một phần nhờ t ập hợp được r ất nhiều ki ến th ức. Khi đang s|ng chế bóng đèn, ông nghiên cứu c ả vấn đề làm thế n{o để ch ế t ạo ra d}y tóc bóng đèn ch|y s|ng trong thời gian dài và c ả cách thức phân phối điện đến c|c gia đình. Hầu hết những người thiết kế bóng đèn đều dùng các cục pin nhỏ trong xưởng của mình, chính điều đó khiến cho thiết kế của họ ít hữu dụng hơn. Edison hình dung hệ thống phân phối điện giống như hệ thống phân phối khí đốt cho các khu d}n cư ở nhi ều thành phố t ới t ừng ngôi nh{ để chi ếu sáng và thắp đèn đường. Truyền t ải điện đi xa đòi hỏi điện thế cao, do đó mẫu bóng đèn của Edison được thiết kế để hoạt động ở m ức điện th ế cao. Edison đ~ th{nh công trong việc sáng t ạo ra một thiết k ế th ực t ế cho bóng đèn nhờ vào việc t ập hợp những hiểu biết lại với nhau bao gồm hiểu biết về điện cũng như c|ch ph}n phối khí đốt. Tư duy thông minh không nhất thiết phải t ạo ra những sáng chế l{m thay đổi thế giới. Ví dụ như c}u chuyện c ủa Keith Koh. Keith không được nhìn nhận như một thiên t{i như Dyson, Fairhurst hay Edison. Ông chỉ là m ột người bình thường có một doanh nghiệp sản xuất văn phòng phẩm. Trong nhà máy c ủa mình, ông có những chiếc đèn đặc biệt cung cấp ánh sáng trắng cho phép công nhân có th ể kiểm tra m{u sơn của thành phẩm một cách chính xác. Không may thay, những chiếc đèn đó rất đắt tiền. Khi sợi dây của một bóng đèn bị cháy, Keith muốn tìm ra cách s ửa những chiếc đèn thay vì bỏ tiền ra mua mới. Trong nhà máy có vài chiếc máy hồng ngoại, và ông quyết định sử dụng chúng để sửa sợi d}y bóng đèn. Để tránh tia hồng ngoại làm vỡ những lớp kính m ỏng quanh bóng đèn, Keith bắn những tia hồng ngoại nh ỏ t ừ nhi ều phía khác nhau vào ph ần d}y tóc bóng đèn bị hư. Sự k ết h ợp c ủa
những tia hồng ngoại nhỏ cùng nhắm vào một điểm cho phép d}y tóc bóng đèn tan chả y sau đó t|i tạo thành một khối. Từng tia hồng ngoại sẽ không đủ mạnh để có thể làm tan chảy lớp thủy tinh bên ngo{i bóng đèn. Keith học được m|nh đó từ một gi|o sư thời đại học. Khi lần đầu tiên học mánh này, ông không hề biết rằng mình sẽ cần đến nó sau này trong công việc. Cách tái sử dụng những kiến thức đó v{o trong nh{ m|y của Keith chính là vận dụng Tư duy thông minh. Vậy t ại sao t ới giờ bạn chưa biết về tư duy thông minh? Chúng ta sống trong một th ế gi ới mà bậc thầy qu ản tr ị Peter Drucker gọi là nền kinh t ế tri thứ c. Th ế giới đ|nh gi| cao gi|o dục, sự cách tân, nghiên cứu và chuyên môn. Mu ốn thành công trong thế giới này, bạn buộc phải tìm ra c|ch để trở nên thông minh hơn. Tuy vậy, có thể bạn chưa biết nhiều lắm về cách thức tâm trí mình v ận hành. Bạn có thể đổ lỗi cho hệ thống giáo dục. Cấu trúc chương trình giả ng dạy khoa học ở các ngôi trường trên thế giới không thay đổi nhiều trong 100 năm qua. Trở lại thời điểm mà những nền t ảng của chương trình giảng dạy khoa học hiện đại mới được xây dựng, chúng ta đ~ có truyền th ống trong việc nghiên cứu khoa học các môn sinh h ọc, hoá học và vật lý. Do đó, người ta kỳ v ọng những người có học th ức ph ải hi ểu biết v ề c|c lĩnh vực khoa học này. V{o lúc đó, ng{nh khoa học nghiên cứu tâm trí – tâm lý học – chưa đầy 50 năm tuổi. Nó chỉ vừa tách khỏi triết h ọc v{ đang gắng sức tr ở thành một b ộ môn riêng biệt. Người ta không có ý niệm về việc giảng dạy bộ môn tâm lý học. Trong thế kỷ XXI, tâm lý h ọc đ~ nghiên cứu được r ất nhiều điều về cách thức tâm trí hoạt động nhưng chương trình giảng dạy xây dựng hơn một thế kỷ trước chưa từng tiếp xúc nhiều với ngành học n{y. V{ đó là vấn đề. Tôi yêu sinh học, hoá học và vật lý. Tôi không mu ốn thấy chúng bị b ỏ ra khỏi chương trình giáo dục khoa học t ổng quát. Nó quan tr ọng với t ất cả mọi người v{ đ|ng để coi trọng vì chúng hình th{nh xương sống cho rất nhiều cách tân kỹ thuật trong thế kỷ XX và XXI. Nhưng thực t ế mà nói, ph ần l ớn m ọi người s ẽ không ứng d ụng những kiến th ức c ụ thể họ học được t ừ nh ững môn khoa học cơ bản này. Chỉ m ột s ố ít người đi theo ng{nh y học hay một ngành khác có liên quan m ới coi kiến thức sinh học là một phần của cuộc sống hàng ngày. Một nhóm nhỏ khác sẽ th ực s ự s ử d ụng những kiến th ức đặc thù về những phản ứng v{ tương t|c ho| học giữa các nguyên t ố nền t ảng của giáo dục hoá học t ổng quát. Tất cả mọi người đều tu}n theo định luật vạn vật hấp dẫn nhưng chỉ ít người cần đến nh ững chi tiết cụ thể trong kiến thức vật lý một c|ch thường xuyên. Tuy vậy, ai cũng có t}m trí. Tất c ả những ai tham gia vào h ệ th ống giáo dục đều k ỳ v ọng sử dụng tâm trí của mình để ra quyết định, giải quyết vấn đề, tương t|c với người khác và giao tiếp. Trên thực t ế, ngày càng nhiều người đang nhận những công việc m{ trong đó họ được kỳ vọng phải suy nghĩ để kiếm sống. Dù t ất c ả m ọi người đều có t}m trí nhưng chẳ ng m ấy ai có trong tay c ẩm nang hướng d ẫn cho chính mình. Nếu tham gia một khoá học tâm lý ở trung học hay đại học thì bạn sẽ có thể được tiếp xúc với v{i thông tin cơ bản về cách thức hoạt động của tư duy chúng ta. Nếu chọn đọc vài quyển sách khoa học tuyệt vời được viết d{nh cho đông đảo độc giả, bạn có thể thu nhận được vài bí mật mà ngành khoa học t}m lý đ~ kh|m ph|. Dù rằng chuyện t ại sao t ới gi ờ b ạn vẫn chưa được ti ếp xúc với tâm lý học có thể đổ l ỗi cho hệ th ống giáo dục về, thì chuyện s ửa ch ữa sai lầm đó ho{n to{n phụ thu ộc vào bạn. Dyson không vô tình v ấp ph ải bản thiết kế chiếc máy hút bụi của mình. Edison không vô tình có một ý tưởng tuyệt v ời cho chiếc bóng đèn. V{ bạn cũng không phải mò mẫm trong đêm tối
để tìm ra công th ức của tư duy thông minh. Ng{nh khoa học nhận thức biết rất nhiều về cách thức con người sử dụng hiểu biết của mình để giải quyết các vấn đề mới. Công thức cho Tư duy thông minh Một ngày nọ, m ột trong những đứa con của tôi đang giải bài t ập v ề nhà. Thằng bé đang vẽ một biểu đồ mạch điện đơn giản thể hiện một cục pin được kết nối đến một điện trở và một bóng đèn. C}u hỏi g}y khó khăn cho nó l{ chuyệ n gì sẽ xảy ra cho mạch điện hiện t ại nếu điện tr ở hi ện t ại được thay bằng m ột c|i có điện tr ở cao hơn. Hôm đó nó không đi học và chưa từng học về điện, nên nó cứ nhìn chằm chằm vào biểu đồ mà không hi ểu gì. Con trai tôi đ~ gặp phải thứ mà các nhà tâm lý học gọi là ngõ cụt. Đó chỉ là cách diễn đạt bóng bẩy để nói rằng nó đang bị b ế t ắc. M ột trong nh ững chìa khóa chính trong gi ải quyết vấn đề là giải quyết thành công những ngõ cụt. Con trai tôi đ~ không th{nh công. Nó ngồi ủ rũ trên b{n v{ đôi mắt bắt đầu đờ đẫn đi. May mắn thay, tôi t ừng lấy bằng sửa chữa vô tuyến nghiệp dư khi còn nhỏ và có học vài lý thuyết điện, nên tôi bi ết câu trả lời. Nhưng trong vai trò phụ huynh, tôi không mu ốn đưa cho con mình c}u trả lời, nên tôi ra d|ng “hiề n triết” v{ đến gần cùng giải quyết vấn đề với cháu. Tôi yêu cầu con miêu t ả l ại vấn đề cho tôi nghe, nhưng tất c ả những gì nó có th ể l{m l{ đọc lại cho tôi bài t ập đó hầu như từng t ừ một. Tôi hỏi con còn bi ết gì về điện nữa. Nó mô t ả cho tôi cách những electron trong m ột mạch điện dịch chuyển t ừ cực âm của nguồn điện qua mạch điện đến c ực dương. Tôi hỏi ch|u điện trở dùng làm gì và nó nói r ằng điện trở khi ến những electron khó dịch chuyển qua mạch điện hơn. Vì thế tôi hỏi con có biết còn thứ gì kh|c cũng dịch chuyển như vậy không. Nó suy nghĩ mộ t lúc và nói r ằng có nước. Tôi bảo con h~y tưởng tượng nước đang chả y trong một cái vòi. Tôi bảo nó thử tưởng tượng rằng c|i vòi nước có một điện trở trông sẽ như thế n{o. Nó nghĩ đến cái vòi b ị bẻ cong như nó v{ anh trai thỉnh thoảng vẫn l{m khi tưới cây hoặc rửa xe. Nó nhanh chóng nhận ra rằng việc l{m điện trở lớn hơn, cũng như bẻ chiếc vòi nước, sẽ làm dòng chảy của nước ch ậm lại. Tâm trạng b ế t ắc bi ến mất và nó ti ếp t ục làm bài t ập. Nó giải xong t ất cả phần bài t ập còn lại của trang đó bằng c|ch suy nghĩ về những chiếc vòi nước hơn l{ những mạch điện. Theo cách riêng của mình, con trai tôi làm gi ống những gì James Dyson đ~ l{m. Nó sử dụng những hiểu bi ết s ẵn có để gi ải quyết m ột vấn đề m ới. Cũng như Dyson, nó đ~ sử d ụng kiến thức t ừ một lĩnh vực chuyên môn khác. Ví dụ này nhấn mạnh hai yếu t ố chính trong công th ức t ổng quát về Tư duy thông minh. Điều cốt yếu là phải có Kiế n thứ c chất lượ ng cao và Tìm ra nh ữ ng kiế n thức đó khi cần thiế t. Con trai tôi rơi v{o ngõ cụ t vì nó không th ể tìm ra bất kỳ kiến thức nào nó biết liên quan đến vấn đề. Bằng cách gợi ý để mô t ả lại vấn đề, tôi đ~ giúp nó nghĩ đến dòng nước chảy qua vòi nước. Vì hiểu c|ch nước chảy b ị ảnh hưởng thế nào bởi m ột nút thắt trên vòi, nó đ~ có những hiểu biết mới về ảnh hưởng của điện trở lên một dòng điện. Trong trường hợp này, con tôi không thể t ự tiếp cận kiến thức mình cần. Nó cần ai đó giúp đỡ để có thể đi tiếp. Nhìn chung, ngõ c ụt mang lại cảm giác chán nản vì bạn không bi ết phải làm gì tiếp theo. Cảm giác bị b ế t ắc đó khiến b ạn th ấy lo lắng. Lo lắng và bị áp lực khi đang cố giải quyết một vấn đề không thường gặp là công th ức cho tư duy th{nh công. Giải quyết vấn đề có thể g}y căng thẳng phần vì thói quen tâm trí hình thành trong nhi ều năm thực h{nh tư duy của bạn. Không may thay, không ph ải t ất cả những thói quen tâm trí đều dẫn đến Tư duy thông minh.
Không phải t ừ khi sinh ra, b ạn đ~ có được những thói quen tư duy như vậy. Chúng hình thành qua nhiều năm đi học r ồi được c ủng c ố bằng t ất c ả nh ững tư duy bạn th ực hi ện sau đó. Tư duy thông minh đòi hỏi phát triển những thói quen mới để hoàn thiện những thói quen đ~ mang lại thành công cho b ạn. Nó cũng buộc ta phải thay đổi nh ững thói quen c ản đường Tư duy thông minh. Khi gặp phải ngõ cụt, bạn cần có những thói quen kh|c như những gì tôi đ~ l{m giúp con trai mình. Bạn phải phát triển những thói quen t ạo ra Kiến thức chất lượng cao và thói quen t ự mình tìm ra chúng khi c ần. Nếu rút ra t ừ c|c trường h ợp c ủa Dyson, Fairhurst, Edison, các kỳ th ủ và thậm chí con trai tôi, chúng ta có được công thức cho Tư duy thông minh: Tư duy thông minh đòi hỏi phát triển những thói quen thông minh để có được nh ững kiến thức chất lượng cao v{ để ứng dụng những kiến thức của bạn nhằm đạt được các mục tiêu Có rất nhiều ví dụ tuyệt vời minh họa cho các thành phần cấu t ạo nên công th ức Tư duy thông minh. Một ví dụ hay và nổi ti ếng về việc sử dụng Thói quen thông minh để giải quyết một ngõ cụt có thể gặp trong lĩnh vực phát triển sản phẩm. Vào cuối những năm 1960, nh{ hóa học c ủa công ty 3M, Spencer Silver, đang tìm kiế m một chất keo dính mạnh. Chẳng có gì ng ạc nhiên khi rất nhiều công thức mà ông thử đều không phát huy tác dụng. Thậm chí có công thức còn thất b ại th ảm h ại. Thay vì t ạo ra độ dính mạnh giữa hai bề m ặt, nó vón cục và trở nên dính nhớt. Nó cũng dính đôi chút nhưng nhữ ng vật dính vào nhau có thể được tách ra một cách dễ dàng. Silver có linh cảm loại keo dính này sẽ h ữu d ụng với sản phẩm n{o đó nhưng ông chưa thể x|c định được. Ông rơi v{o ngõ cụt. Thay vì bỏ cuộc, Silver t ạo ra thói quen nhắc đến h ợp chất này mỗi khi có cơ hội nói chuyện với đồng nghiệp. Một lần Art Fry, đồng nghiệp của Silver tham gia vào câu chuyện. Fry là một trong rất nhiều người Silver kể v ề lo ại keo dính y ếu ớt c ủa mình. Tình c ờ thay, Fry đang cố gi ải quyết m ột vấn đề ngoài phạm vi công việc của mình. Nhiệm vụ của ông l{ đặt những thẻ đ|nh dấu sách bằng giấy vào quyển s|ch th|nh ca nhưng mỗi khi mở sách ra là chúng l ại rơi ra ngo{i. Ông không muốn dán các thẻ đ|nh dấu sách bằng băng dính vì như thế s ẽ làm hỏng trang sách. Với thông tin Fry có đượ c t ừ đồng nghiệp của mình, ông thử bôi một lớp keo lên những miếng giấy dài. Nó phát huy tác d ụng hoàn hảo – giữ cho thẻ đ|nh dấu ở nguyên vị trí mà không làm hỏng trang giấy. Công ty 3M đ~ giới thiệu s ản phẩm giấy ghi chú Post-It này vào năm 1980. Giờ đ}y chúng ta khó lòng tưởng tượng ra nếu thiếu chúng sẽ thế nào. Một ví dụ kinh điển nữa về việc sử dụng Kiến thức chất lượng cao đến t ừ phát minh c ủa George de Mestral, một kỹ sư người Thụy Sỹ. De Mestral không định thực hiện khám phá nào cả nhưng khi đi săn cùng chú chó của mình về, những hạt giống của cây Cocklebur (Cây ké) luôn bám vào lông thú và qu ần áo. De Mestral phải dành thời gian gỡ những hạt giống lì lợm ra khỏi lông chú chó và chi ếc áo khoác của mình. Thay vì b ực mình với việc này, de Mestral tò mò muốn biết vì sao các hạt giống lại bám vào lông chó dai như thế. De Mestral quan sát vài h ạt giống dưới kính hi ển vi và khám phá ra r ằng chúng có những chiếc móc nhỏ xíu. Lông chó không th ẳng, có rất nhiều ch ỗ r ối và xoắn. Khi những cái móc của hạt giống móc vào những cái vòng, chúng m ắc ở đó cho đến khi bị gỡ ra. De Mestral suy luận rằng n ếu ông có thể t ạo ra một thứ tương tự như những chiếc móc kia thì chúng sẽ dính chặt vào bề m ặt có những vòng nh ỏ. Làm việc v ới vài chuyên gia d ệt địa phương, ông ph|t minh ra một c|ch để t ạo thành những chiếc móc nhân t ạo (hạt giống) và
vòng (lông chó). Đúng như dự đo|n, bộ đôi n{y tạo ra một bề mặt dính có th ể dễ dàng tháo ra dán lại và t ừ đó, loại kho| d|n ra đời. Để th ấy được vai trò của Ứng d ụng kiến th ức t ừ nh ững lĩnh vực khác nhau, hãy xem ví d ụ về Mark McCormack. Thời đại học, McCormack là một tay chơi gôn kh| cừ. Ông có may m ắn được thi đấu v ới huyền thoại gôn tương lai Arnold Palmer, người lúc đó l{ một sinh viên ở trường đối thủ của ông. Sau khi k ết thúc đại học, McCormack nhận bằng cử nhân luật và người bạn Palmer t ìm đến ông để nhờ tư vấn luật. Lúc đó, c|c vận động viên th ể thao vẫn chưa xuất hiện nhiều trong văn ho| bình d}n v{ quảng c|o như ng{y nay. Nhưng McCormack nhận ra rằng những vận động viên thể thao cũng tương tự như những ngôi sao truyền hình: Họ có những c ổ động viên hâm m ộ mu ốn gặp trực tiếp họ và nếu có thể, sử dụng những sản phẩm họ dùng. Vì là luật sư, ông hiểu cách những tay đại diện của các diễn viên gi{nh được sự công nhận và nh ững quyền lợi khác cho khách hàng c ủa mình như thế nào. Sử dụng mô hình đó, McCormack có thể sắp xếp cho Arnold Palmer chơi gôn cùng c|c viên chức l~nh đạ o các công ty với m ức phí hậu hĩnh v{ chấp thuận để đưa hình ảnh của ông vào các sản phẩm giống như c|c diễn viên thường làm. Thu nhập của Palmer nhanh chóng tăng vọt. Những tay gôn khác nhanh chóng đăng ký tham gia v{ McCormack th{nh lập IMG, công ty đại diện quản lý thể thao quy mô lớn đầu tiên. Câu chuyện c ủa McCormack trở thành hình mẫu trong việc Ứng dụng kiến th ức. Triết lý cá nhân của ông l{: “H~y l{ người giỏi nhất, học cách kinh doanh và mở rộng bằng cách ứ ng d ụng nhữ ng gì bạn đã biế t.” Trong trường hợp của mình, bằng cách nhận ra những tương đồng giữa các vận động viên và di ễn viên, McCormack đ~ ph|t kiến ra cả một lĩnh vực mới. Hiểu rõ mình: Bước đầu tiên của Tư duy thông minh Mục tiêu trọng tâm của cuốn sách này là cung c ấp cho bạn công cụ để có tư duy thông minh và hiệu quả hơn. Lần đầu tiên tôi trình bày nh ững hiểu biết này khi gi ảng dạy t ại lớp đ{o tạo c|c gi|m đốc doanh nghiệp về việc nâng cao hiệu suất của nhân viên. Bằng cách áp d ụng những bài học n{y cho nh}n viên, c|c nh{ l~nh đạo đ~ ph|t triển được cái mà tôi gọi là Văn hoá thông minh. Để b ắt đầu con đường Tư duy thông minh, điều b ạn c ần l{m trước tiên l{ đ|nh gi| h{nh vi của chính mình. Trong l ớp, tôi thường cho bài ki ểm tra dưới đ}y để t ạo cơ hội cho mọi người suy nghĩ về một số h{nh vi liên quan đến Tư duy thông minh m{ họ thường xuyên thực hiện. Bảng câu hỏi dưới đ}y bao gồm một nhóm hành vi mà bạn đ~ từng làm hoặc chưa. H~y đ|nh dấu vào ô cạnh mỗi mục nếu bạn cho rằng đó l{ thứ nên l{m. Đ|nh dấu vào ô th ứ hai nếu b ạn cho rằng đó l{ thứ b ạn thự c sự làm. H~y đ|nh dấu vào cả hai ô nếu cả hai
đều đúng.
Không có ai ngoài b ạn biết câu trả lời cả, do đó h~y trung thực với chính mình.
Trước khi tiếp t ục, tôi muốn b ạn làm thêm một vi ệc n ữa. Vài mục trong danh sách trên có thể là những việc bạn không hoàn toàn ch ắc chắn liệu mình có nên làm hay không. N ếu gặp trường hợp này, hãy khoanh tròn chúng. Khi làm một bài kiểm tra dạng n{y, thường thìbạn có điểm số bằng c|ch đếm những câu trả lời đúng v{ không đúng v{ sau đó, bạn sẽ nhận được một l ời khuyên chung chung d ựa trên số điểm vừa đạt được.
