Kulmiye Manifesto - Final 13 July 2017

Tusmada Barnaamijka

3.4.9. Warshadaha Yar-yar ................................................................69 ................................................................69 3.4.10. Tamarta ....................................................................... ..................................................................................70 ...........70 3.4.11. Macdanta, Shidaalka iyo i yo Khayraadka Dabiiciga ah ...............71 3.4.12. Dhiirri-gelinta Maalgashiga Maal gashiga Caalamiga ah.............................73 .........................................................75 3.4.13. Dhimista Shaqo la’aanta .........................................................75 3.4.14. Sicir-bararka iyo Suuqa Sarrifka Lacagaha Qalaad................75 3.4.15. Baananka iyo i yo Suuqa Maaliyadda ...........................................76 ...........................................76 3.4.16. Dalxiiska ............................................. .................................................................................7 ....................................78 8 Tiirka 4aad: Garsoorka Iyo Caddaaladda ..................................................81 ..................................................81 4.1. Horumarinta Hanaanka Caddaaladda iyo Garsoorka ......................82 4.2. Dastuurka ....................................................................... ........................................................................................83 .................83 4.3. Dib-u-habaynta Shuruucda Dalka ............................................. ...................................................83 ......83 4.4. Caddaaladda Carruurta ....................................... ....................................................................84 .............................84 4.5. Xabsiyada ....................................................................... ........................................................................................84 .................84 Tiirka 5aad: Siyaasadda Arrimaha Dibedda ..............................................87 ..............................................87 5.1. Siyaasadda iyo i yo istiraatijiyadda arrimaha dibedda ...........................88 5.2. Aqoonsiga....................................................................... ........................................................................................89 .................89 5.3. Midowga Afrika ........................................................... ..............................................................................90 ...................90 5.4. IGAD ..................................................... ......................................................................................... ..........................................91 ......91 5.5. Midowga Yurub ........................................................................ ..............................................................................92 ......92 5.6. Boqortooyada Ingiriiska ..................................................................93 ..................................................................93 5.7. Maraykanka ...................................................... .....................................................................................93 ...............................93 5.8. Jaamacadda Carabta ........................................................... ........................................................................94 .............94 5.9. Xidhiidho Cusub ....................................................................... .............................................................................95 ......95 5.10. Wada-hadallada Somaliland iyo Soomaaliya ................................95 ................................95 5.11. Qurbe-joogga ....................................... ........................................................................... ..........................................95 ......95 Tiirka 6aad: Horumarinta Maamul-Wanaagga ..........................................97 ..........................................97 6.1. Maamul Wanaagga ..................................................................... .........................................................................98 ....98 6.2. La dagaallanka musuqmaasuqa .......................................................99 .......................................................99 vii

Barnaamij Siyaasadeedka Xisbiga Kulmiye 2017-2022

6.3. Dib-u-habaynta Dib-u-habaynta Shaqada iyo i yo Shaqaalaha Dawladda ....................100 6.4. Tiknoolojiyadda oo Loo Adeegsado Isku-Xidhka Hay’adaha Dawladda......................................................................... ..............................................................................................101 .....................101 6.5. Maamul-daadejinta ........................................... ........................................................................101 .............................101 Tiirka 7aad: Deegaanka Iyo Isbeddelka Cimilada ...................................104 ...................................104 7.1. Xeerarka, siyaasadaha iyo nidaamka deegaanka...........................105 7.2. Horumarinta deegaanka...................................... .................................................................105 ...........................105 7.3. Maaraynta Masiibooyinka Dabiiciga ah........................................10 ah........................................106 6 7.4. Daraasadaha ......................................................................... ..................................................................................107 .........107 Xisbiga KULMIYE: Sawirro ...................................................................10 ...................................................................108 8

viii

Tusmada Sawirada Barnaamijka

Tusmada Sawirada Barnaamijka Sawir 1: Ardayda Dugsiyada Sare ........................................................ ........................................................13 Sawir 2: Jaamacadda Hargeysa............................................................. .............................................................15 Sawir 3: Ardayda Dugsiyada H/Dhexe, Laas-caanood.........................17 Sawir 4: Dal Jacaylka (Waddaniyadda) ................................................ ................................................20 Sawir 5: Kulliyadda Kal-kaaliyayaasha Caafimaadka Jaamacadda Camuud ....................................................................... ................................................................................................. ..........................23 Sawir 6: Adeegga Caafimaadka ........................................................... ...........................................................25 Sawir 7: Biyo Xidheenka Xumbo -wayne ........................................... .............................................30 Sawir 8: Tartanka Ciyaaraha Gobollada ............................................... ...............................................36 Sawir 9: Tartanka Ciyaaraha Bisha Ramadaan..................................... .....................................38 Sawir 10: Radio Hargeysa, Codka Xoriyadda ...................................... ......................................40 Sawir 11: Xubno ka mid ah Suxufiyiinta JSL (Sawirkii Xamse Zabri)42 Sawir 12: Ciidanka Booliska – (Sawirkii Lamaj) ................................. .................................45 Sawir 13: Ciidanka Qaranka (Sawirkii Lamaj)..................................... .....................................47 Sawir 14: Ciidanka Qaranka – (Sawirkii Lamaj)..................................49 Sawir 15: Dhismaha Waddada Ceerigaabo (Sawirkii Nuural Huda)....54 Sawir 16: Garoonka Caalamiga ah ee Cigaal .......................................56 Sawir 17: Dekedda Berbera .................................................................. ..................................................................57 Sawir 18: Xoolaha dalkeena ................................................................. .................................................................59 Sawir 19: Dalagga Beeraha................................................................... ...................................................................63 Sawir 20: Wax-soo-saarka Kalluumaysiga ........................................... ...........................................67 Sawir 21: Dhismaha Wasaaradda Tamarta iyo i yo Macdanta – (Sawirkii (Sawirkii Rio Architects) ..................................................................................... .......................................................................................71 Sawir 22: Heshiiskii Maalgashiga Shirkadda DP World ......................73 Sawir 23: Buurta Dalxiiska ee Daallo – (Sawirkii Canbe) ...................78 Sawir 24: Xaruntii Daraawiishta ee Taleex .......................................... ..........................................79 Sawir 25: Jasiiradda Sacaadadiin – (Sawirkii Future Brothers) .......... 79 Sawir 26: Garsoorka iyo Caddaaladda.................................................. ..................................................81 Sawir 27: Kulankii Madaxweyne Siilaanyo iyo i yo David Cameron .........87

ix


Sawir 28: Guddoomiyaha, ahna Murrashaxa Xisbiga KULMIYE iyo Raiisal Wasaaraha Ethiopia .................................................................. ..................................................................89 Sawir 29: Guddoomiyaha, ahna Murrashaxa Xisbiga KULMIYE iyo Wasiirka Arrimaha Dibadda Kenya ...................................................... ......................................................90 Sawir 30: Guddoomiyaha, ahna Murrashaxa Xisbiga KULMIYE iyo Madaxweynaha Djibouti ....................................................................... .......................................................................91 Sawir 31: Kulankii Gudoomiyaha, ahna Murrashaxa Xisbiga KULMIYE, KULMIYE, Midawga Yurub iyo UK ................................................... ...................................................92 Sawir 32: Madaxweyne Ku Xigeenka JSL iyo Safiirka Safii rka Maraykanka .. 93 Sawir 33: Guddoomiyaha, ahna Murrashaxa Xisbiga KULMIYE iyo Ra'iisal Wasaare Ku Xigeenka UAE .................................................... ....................................................94 Sawir 34: Degmadda Gudmo-biyo-cas, Gobolka Sanaag – (Sawirkii (Sawirkii Nuural-Huda) ...................................................................... ...................................................................................... ................104

x

Tusmada Sawirada Barnaamijka

xi

Ereyga Madaxwaynaha Jamhuuriyadda Somaliland

Ereyga Madaxwaynaha Jamhuuriyadda Somaliland Waxa marag-ma-doon ah in xukuumadda aan hoggaaminayo ee Xisbiga KULMIYE ay tahay xukuumad waxqabad. Waxa kale oo muuqata, ishu qabanaysaa, maankuna garwaaqsanayaa, muddadii xukuumaddaydu talada dalka haysay in lagu tallaabsaday horumar la taaban karo. Xukuumadda naga dambaysaa waxay naga dhaxli doontaa jid cad oo Somaliland ku gaadhi doonto horumar bulsho iyo mid dhaqaale oo ay kula tartanto dalalka dunida. Muddadii xukuumadda aan hoggaaminayaa talada dalka haysay waxa ay wax weyn ka qabatay dhinacyada dhaqaalaha, waxbarashada, caafimaadka, ammaanka, dib-u-habaynta hay’adaha dawladda, nabadaynta iyo horumarinta dalka. Waxyaabaha xukuumaddayda sida gaarka ah loogu xasuusan doono wax ka mid ah: 

 





Kordhinta Miisaaniyadda dalka Jamhuuriyadda Somaliland. Markii aan hoggaanka dalka qabtay miisaaniyadda hawlaha qaranka lagu qabtaa waxa ay ahayd toddoba iyo afartan malyuun oo Doollar ($47,000,000) oo keli ah. Miisaaniyadsannadeedka 2017-ka ee qaranku waxa ay gaadhaysaa ($362,517,393) milyan oo doollarka Maraykanka ah, oo ka kooban miisaaniyadda Dawladda Dhexe, Dawladaha Hoose iyo Deeqaha caalamiga ah. Kordhinta mushahaarada shaqaalaha dawladda iyo ciidammada. Bixinta darajooyinka ciidammada qalabka sida iyo kuwa amniga. Yagleelka iyo dayactirka dhismayaasha wasaaradaha iyo hay’adaha qaranka. Ballaadhinta mashaariicda horumarineed ee qaranka.

1


  





  





Kor-u-qaadidda tirada iyo tayada shaqaalaha dawladda. Horumarinta iyo dayactirka kaabayaasha dhaqaalaha. Hirgelinta qorshayaasha biyo-soo-saarka ee dhulka oomanaha ah iyo qorshaha biyo gelinta magaalo madaxda Hargeysa oo hadda socda. Waxbarashada dugsiyada hoose/dhexe oo laga dhigay lacag la’aan. Lacagtii giimbaarta ahayd oo laga beddelay gobollada bariga dalka. Samaynta qorshaha horumarineed ee qaranka. Abuuridda Sanduuqa Horumarinta Somaliland. Furista ururrada siyaasadeed oo ay ka soo dhex baxeen saddexda xisbi-qaran. Adkaynta amniga iyo nabadgelyada iyo bilaabista wadahadallada nabadda ee Gobollada barri, gaar ahaan Khaatumo. Bilowga dhismaha waddada Ceerigaabo iyo qorshaha ballaadhinta iyo casriyeynta dekedda dekedda Berbera.

Tan iyo intii aan hoggaanka dalka qabtay waxa aan abuuray jawi iyo nidaam aan sare ugu qaaday magaca iyo haybadda dalka. Qaddiyadda Somaliland waxa aan gaadhsiiyey meelo aanay hore u gaadhin oo caalami ah. Waxa aan kor u qaaday kalsoonida ay beesha caalamku ku qabto Somaliland, taas oo keentay in la kordhiyo mashaariicda horumarineed ee beesha caalamku ay u fidiysay Somaliland. Waxaan qirayaa in Somaliland wadajir iyo wadashaqayn ay ku soo gaadhay halka maanta ay taagan tahay, waxa kale oo aan qirayaa in taageerada ummaddayda la’aanteed aanay su urto gasheen horumarkii iyo wax-qabadkii aan xaqiijiyay muddo xileedkayga.

2

Ereyga Madaxwaynaha Jamhuuriyadda Somaliland

Waxa aan hubaa in taariikhdu ka marag kici doonto horumarka qarankani ku tallaabsaday muddadii aan madaxweynaha ka ahaa. Barnaamij-siyaasadeedkani waxa uu ku taagan yahay gaadhista iyo dhammaystirka higsigii iyo himilooyinkii aan u aasaasay Xisbigan KULMIYE sannadkii 2002-dii. Waxaanan rajaynayaa in ummaddaydu mar labaad kalsooni siin doonto murashaxiinta Xisbiga ee doorashada 2017-ka. Guul iyo gobannimo ayaan Jamhuuriyadda Somaliland.

u

rajaynayaa

dadka

Mudane Axmed Maxamed Maxamuud (Siilaanyo) Madaxweynaha Jamhuuriyadda Somaliland (JSL)

3

iyo

dalka


4

Ereyga Guddoomiyaha, Ahna Murrashaxa Xisbiga KULMIYE

Ereyga Guddoomiyaha, Ahna Murrashaxa Xisbiga KULMIYE Shacabka Jamhuuriyadda Somaliland waxay halgan qadhaadh u soo galeen sidii ay ugu noolaan lahaayeen sharaf iyo cisi, ay kow ka tay in masiirkoodu iyaga oo kaliya uu ka go’o. Geeddigaa adag ee aynu soo marnay, midhihiisana ay ka mid tahay in maanta aynu xukunka dalka kula kala wareegno doorashooyin qof iyo cod ah, waxa uu waajibinayaa in wixii guul ah ee illaa hadda aan gaadhnay ku fara adaygno, wixii innaga qabyo ahna aan gufaynteeda guntiga dhiisha isaga dhigno, innaga oo dhammaanteen gacmaha is haysanna. Sidaa madaxweyneheennu tibaaxay, idinkuna aad marag ka tihiin, Xukuumadda KULMIYE intii ay talada waddanka haysay wax-qabad la taaban karo ayay ka hirgelisay waddanka. Qabyo se ma dhammaato. Waxa tusaale innoogu filan halka ay Xukuumadda KULMIYE ka soo qaadday waxbarashada dugsiyadeenna hoose-dhexe iyo sida aanay aana y weli fari uga qodnayn heerka aan la jeclaan layn in waxbarashada carruurteennu gaadho si aan caalamka ula tartanno. Waxa aannu halkan idiinku soo gudbinaynaa ballan-qaadka Xisbiga KULMIYE ee 2017 – 2022, oo xambaarsan qorshaha iyo aragtida aannu Xisbi ahaan damacsanahay in aannu ku maamulno dalka shanta sanno ee soo socota. Waa barnaamij xudduntiisu tahay, “Berri Maanta ka Fiican”, isla markaana weelaynaya wixii wanaagsanaa ee hore innoogu soo qabsoomay. Dhanka kalena waa barnaamij maali doona waayo-arragnimadii uu Xisbigu dhiteeyay muddadii uu xisbulxaakimka ahaa. Barnaamij-siyaasadeedka cusub ee Xisbiga KULMIYE waxa uu ka kooban yahay toddoba (7) tiir. Tiirarkaasi waxa ay kala yihiin: 1. Tiirka

5


Arrimaha Bulshada, 2. Tiirka Amniga iyo Nabadda, 3. Tiirka Dhaqaalaha, 4. Tiirka Garsoorka iyo Caddaaladda, 5. Tiirka Siyaasadda Arrimaha Dibedda 6. Tiirka Horumarinta maamul-wanaaga iyo 7. Tiirka Deegaanka iyo Isbeddelka Cimilada. Waa barnaamij Xisbiga KULMIYE ugu talo galay in uu xambaaro hanka iyo himilada Qarankani higsanaayo shanta sanno ee socda. Waxa nasiib wanaag ii ah – Allena ugu mahadnaqayaa – in tan iyo maalintii la yagleelay Jamhuuriyadda Somaliland 18 May 1991-kii aannan waddanka meelnaba uga guurin. Dhex-joogga aan dhex joogay waddankayga iyo ummaddaydu muddadaa dheeri, waxa ay ii sahashay in aan si dhaba uga war hayo una fahansanahay waayaha dhan walba leh ee dalka iyo dadkuba ku sugan yihiin. Aniga oo ah Murrashaxa Madaxwayne ee Xisbiga KULMIYE waxa aan halkan ummadda Jamhuuriyadda Somaliland uga ballan qaadayaa in aanay marnaba dhici doonin in dawlad aan ka madax ahay ay madmadow geliso madaxbannaanida Jamhuuriyadda Somaliland. Waxa aan si hagar la’aana – itaal waa halkiisa e – uga shaqaynayaa horumarka dalkeenna, wada-jirka iyo midnimadda bulshadeenna. Waxa aanan ku hawl galayaa ka midho-dhalinta himilada ah in berrito ummaddeenna uga roonaato maantu. Ugu dambayntii, waxa aan halkan uga mahadcelinayaa dhammaan aqoonyahankii Jamhuuriyadda Somaliland, ee tiradda badnaa, guddo iyo dibadba kala joogay, ee maskaxdooda, aqoontooda iyo waayoaragnimadoodaba u maroojay, una miiray qoraalka barnaamijsiyaasadeedkan cusub.

Muuse Biixi Cabdi Guddoomiyaha Xisbiga KULMIYE, ahna Murrashaxa Madaxweynaha Jamhuuriyadda Somaliland (JSL)

6

Ereyga Guddoomiyaha, Ahna Murrashaxa Xisbiga KULMIYE

7


Ereyga Madaxweyne ku Xigeenka JSL, Ahna Murrashaxa Madaxweyne ku Xigeenka ee Xisbiga KULMIYE Xisbiga KULMIYE waxa uu ku suntan yahay “xisbigii wax -qabadka”. Muddo-xileedkii uu xisbigu talada dalkeenna hayey waxa uu horumar ballaadhan ka sameeyey dhinacyada arrimaha bulshada, kaabayaasha dhaqaalaha; dib-u- habaynta hay’adaha dawladda, maamul daadejinta; nabadaynta, dhismaha iyo tayeynta ciidammada ammaanka. Shanta gu’ ee soo socda waxa naga go’an in aannu sii ambaqaadno horumarka dhaqaale, siyaasadeed iyo amni ee uu Xisbiga KULMIYE dalkeenna gaadhsiiyey tan iyo 2010-kii. Waxa aan u arkaa in xidhiidhinta muddo-xileedkii hore ee wax qabadka muuqda laga dhaxlay iyo ka innagu soo foolka leh inay lama huraan u tahay geeddisocodka horumarka dalkeenna si loo taabo-galiyo, loona rumeeyo riyada iyo himilada Madaxweynaha Jamhuuriyadda Somaliland, ahna aasaasaha Xisbiga KULMIYE tilmaamay in loo yagleelay Xisbigan. Annagoo ka faa’iidaysanayna waayo -aragnimadii aan korodhsannay muddadii uu Xisbigu xilka soo hayey, Xisbiga KULMIYE waxa uu u ballan qaadayaa shacabka Jamhuuriyadda Somaliland aragti ku dhisan horumar, mustaqbal ifaya iyo xaqiijinta jiritaanka Jamhuuriyadda Somaliland ee fagaarayaasha Caalamiga ah. Aniga iyo Murrashaxa Madaxweyne ee Xisbiga KULMIYE ee doorashada 2017-ku waxa aannu nahay murrashaxiin ka waayo-aragsan, ugana aqoon badan tartamayaasha axsaabta kale duruufaha iyo sooyaalkii la soo maray iyo halka dalka Jamhuuriyadda Somaliland ku jihaysan yahay oo ah in uu noqdo Qaran Madaxbannaan.

8

Ereyga Madaxweyne ku Xigeenka JSL, Ahna Murrashaxa Madaxweyne ku Xigeenka ee Xisbiga KULMIYE

Barnaamij-siyaasadeedka cusub ee Xisbiga KULMIYE ballanka kula galayo shacabka xariirta ah ee Jamhuuriyadda Somaliland waa barnaamij ku dhisan rumaynta qaddiyadda Jamhuuriyadda Somaliland, dhawrista sharciga iyo dhismaha nolol waarta. Sida Musharraxa Madaxweynuhu tilmaamay, waxa uu ka kooban yahay toddoba Tiir oo waaweyn oo mid kastaa leeyahay furuuc koobaya nuxurka wax-qabad toolmoon iyo dhismaha Qaran cuddoon. Waxa uu hore u sii wadayaa hayaankii horumarka Jamhuuriyadda ee Xisbiga KULMIYE bilaabay. Horaa loo soconayaa; waxa aannu hilaadinaynnaa berri maanta ka fiican.

Cabdiraxmaan Cabdiraxmaan Cabdillaahi Ismaaciil (Saylici) Madaxweyne Ku Xigeenka JSL, ahna Murrashaxa Madaxweyne Ku Xigeenka ee Xisbiga KULMIYE

9


Himilada Xisbiga KULMIYE Barnaamijka Xisbiga KULMIYE wuxuu ka tarjumayaa xaqiijinta himilooyinka hoos ku xusan: 1. Xisbiga KULMIYE waxa uu u hawl-gelayaa xaqiijinta iyo taabbo-gelinta madaxbannaanida Jamhuuriyadda Somaliland isaga oo u halgemaya in Somaliland noqoto Qaran ka mid ah dawladaha la aqoonsan yahay iyo ururrada Caalamiga ah. 2. Xisbiga KULMIYE waxa uu hiigsanayaa inay bulshada Somaliand noqoto mid isku filan, kana xor ah saboolnimada, jahliga, dulmiga, caddaalad-darrada iyo guud ahaan maamulxumo weji kasta oo ay leedahay. 3. Xisbiga KULMIYE waxa uu u taagan yahay bulsho dimuqraaddi ah oo ay saldhig u yihiin mabaadi’da talo wadaagga, kuna qotoma diinteenna suubban, dhaqankeenna soo jireenka ah iyo sidoo kale waayo-aragnimada togan ee aynu ka soo dheegan karno horumarka sayniska iyo teknoolajiyada aadamuhu ku tallaabsaday. 4. Xisbiga KULMIYE waxa uu mudnaan siinayaa bulsho nabdoon oo u hiilisa sinnaanta, is-xaq-dhawrka iyo nabad-ku-wadanoolaanshaha ummadda Somaliland, kana dheeraata yasidda, kala-faquuqidda iyo is-qabyaaladaynta. 5. Xisbiga KULMIYE waxa uu u taagan yahay tayaynta hay’adaha dawladda dhinacyada aqoonta, kartida iyo qalabka si ay si wax-ku-ool ah ugu gutaan hawlaha ay a y ummadda u hayaan. Xisbiga KULMIYE si uu u gaadho himilooyinkiisa waxa lagama maarmaan ah fulinta tiirarka soo socda:

10

Himilada Xisbiga KULMIYE

11


Tiirka 1aad: Arrimaha Bulshada Xisbiga KULMIYE waxa uu mudnaan weyn siin doonaa adeegyada aasaasiga u ah nolosha iyo horumarka aadamaha, gaar ahaan waxbarashada, caafimaadka, biyaha, wanaajinta duruufaha nololeed ee dhallinyarada, haweenka, beelaha la hayb sooco iyo i yo kobcinta Mihnadda Saxaafadda dalka.

12

Tiirka 1aad: Arrimaha Bulshada

Sawir 1: Ardayda Dugsiyada Sare

Xisbiga KULMIYE waxa uu u arkaa waxbarashada furaha horumarka Jamhuuriyadda Somaliland . Waxbarasha la’aani waa iftiin la’aan. Xisbiga KULMIYE muddadii uu xilka hayey wuxu lacag la’aan ka dhigay waxbarashada dugsiyada hoose/dhexe ee dalka. Waxa uu lix (6) jeer kordhiyey miisaaniyadda waxbarashada dalka. 2010 illaa 2017, Xisbiga KULMIYE KULMIYE waxaa uu dhisay 277 277 dugsi waxbarasho oo cusub.

13


Jaantuuska 1: Guulihii Waxbarasho 2010 – 2017 2017 Ujeedo

2010

2017

% Kordhay

Tirada Dugsiyada

942 Wadar 861 Hoose/Dhexe 81 Sare

1,219 Wadar 1083 Hoose/Dhexe 136 Sare

29% Korodh 26%Hoose/Dhexe 68% Sare

Tirada Ardayda Dugsiyada Hoose/dhexe ee Korodhay

30,343

50,345

66%

Tirada Ardayda Jaamacadaha ee Korodhay

6,000

15,000

150%

Miisaaniyadda Waxbarashada ee Korodhay

14,633,732,140 SL Shiling

102,615,623,952 SL Shiling

601.2%

Xigasho: Wasaaradda Waxbarashada JSL

Xisbiga KULMIYE muddo xileedkiisa labaad, waxa uu hiigsanayaa in waxbarashada JSL noqoto tacliin casri ah oo waafaqsan hal-beegga waxbarashada caalamiga ah. Si hiigsigaas loo gaadho, Xisbiga KULMIYE waxa uu hirgelin doonaa arrimahan soo socda.

14


Sawir 2: Jaamacadda Hargeysa

1.1.1. Helitaanka Waxbarashada

1. Waxa uu hirgelin doonaa Barnaamijka Wax qorista iyo Wax akhriska Qaranka. Hadafka Barnaamijku waa in 80% muwaadiniinta JSL noqdaan kuwo wax qora, waxna akhriya sannadka 2022. 2. Waxa uu gaadhsiin doonaa qorista ardayda ee dugsiyada 70% sannadka 2022. 3. Waxa uu gaadhsiin doonaa waxbarashada ardayda saami ah in halkii macallinba uu wax u dhigo 30 arday oo keli ah (30:1) marka la gaadho sannadka 2022

15


4. Waxa uu ku abaal-marin doonaa sannad kasta deeq waxbarasho 10-ka arday ee ugu sarreeya dugsiyada sare ee gobol kasta. 5. Waxa uu dugsiyada dalka u qaabayn doonaa in ay noqdaan goobo ku habboon in ardayda naafada ahi ay wax ku dhigan karaan. 6. Waxa uu ka dhisi doonaa gobol walba hal dugsi oo u gaar ah carruurta qabta baahiyaha gaarka ah. 7. Waxa uu bilaabi doonaa waxbarashada carruurta aan wakhti dugsiyeedka gaadhin. 8. Waxa uu xoojin doonaa waxbarashada gabdhaha isaga oo dejin doona qorshe iyo mashaariic lagu sii xoojinayo waxbarashada gabdhaha si mustaqbalka gabdhuhu ay u heli karaan fursad la mid ah ta wiilashu helaan. 9. Waxa uu waajib ka dhigi doonaa waxbarashada hoose/dhexe ee dalka. 10. Waxa uu sii xoojin doonaa waxbarashada diiniga ah, gaar ahaan malcaamadaha Qur’aanka iyo madarasadaha.

16


Sawir 3: Ardayda Dugsiyada H/Dhexe, Laas-caanood

1.1.2. Tayada Waxbarashada

1. Waxa uu aasaasi doonaa Komishanka Hirgelinta Tayada Waxbarashada iyo Hal-beegga Heerka Waxbarashada ee Dalka si loo sugo heerka tayada waxbarashada ee la beegsanayo. 2. Waxa uu sugi doonaa in hal-beegga tacliinta sare ee dalku waafaqsan tahay heerarka caalamiga ah. 3. Waxa uu dhisi doonaa laba (2) dugsi oo ah Dugsiyada Tababbarka Macallimiinta.

17


4. Waxa uu ka dhigi doonaa dhammaan macallimiinta dalka kuwo gaadhsiisan heer jaamacaddeed ama sita Shahaadadda Dugsiga Tababbarka Macallimiinta si uu wax u dhigi karo. 5. Waxa uu siin doonaa tababbar maamul dhammaan maamulayaasha dugsiyada dalka. 6. Waxa uu dib u eegi doonaa Manhajka Waxbarashada Dalka si uu qayb uga noqdo Himilada Himi lada 2022. 7. Waxa uu hirgelin doonaa in dugsiyada dalku dhigaan manhajka waxbarashada ee qaranka. 8. Waxa uu u suurtagelin doonaa ardayda dugsiyada hoose/dhexe iyo dugsiyada sare in ay helaan buugaagta dhammaan maaddooyinka Manhajka Waxbarashada dalka oo bilaash ah. 9. Waxaa uu dugsiyada sare ee dalka u dhisi doonaa kombiyuutar laab, saynis laab iyo maktabado casriya muddo shan sanno gudahood ah. 10. Waxa uu dhisi doonaa toddoba (7) maktabadood oo dadweyne (Public Libraries) oo casriya si loo dhiirrigeliyo dhaqanka wax-akhriska dadkeenna sannadka 2022. 11. Waxa uu horumarin doonaa Af Soomaaliga maadaama uu yahay afka hooyo ama koowaad ee dalkan JSL lagaga hadlo sida ku cad dastuurka JSL, Qodobkiisa 6-aad. 12. Waxa uu waajib ka dhigi doonaa in ardaydu bartaan, si heer caalami ahna ugu hadlaan afafka Carabiga iyo Ingiriisiga. 13. Waxa uu hirgelin doonaa Barnaamijka Laylinta Dhallinyarada ka qalin-jebisa jaamacaddaha dalka muddada ka horraysa shaqada rasmiga ah. 14. Waxa uu soo rogi doonaa in abuurista ganacsiga iyo halabuurka cusubi noqdo qayb ka mid ah manhajka waxbarashada dalka.

18


1.1.3. Waxbarashada Farsamada Gacanta

1. Waxa uu dhisi doonaa saddex (3) dugsi oo ah Dugsiyada Farsamada Gacanta. 2. Waxa uu dayac-tiri doonaa dugsiyadii hore ee Farsamada Gacanta ee dalka. 3. Waxa uu samayn doonaa dugsiyo bixiya Waxbarashada Farsamada Gacanta ee ku habboon haweenka. 1.1.4. Mushaharka iyo Gunnada Macallimiinta Macall imiinta

1. Waxaa uu kordhin doonaa mushaharka macallimiinta dalka. 2. Waxa uu siin doonaa macallimiinta gunno ah 25% mushaharka macallinka, taas oo dheer mushaharkooda, si mihnadda macallinnimada ay u soo galaan dadka kartida iyo aqoonta lihi. 3. Waxa uu siin doonaa gunno dheeraad ah macallimiinta dugsiyada ku yaalla miyiga. mi yiga. 1.1.5. Cilmi-baadhista iyo Horumarinta

1. Waxa uu mudnaanta siin doonaa Tacliinta sare, Cilmi-baadhista iyo Tignoolajiyadda. 2. Waxa uu samayn doonaa sanduuq u gaar ah cilmi-baadhista iyo ikhtiraaca wixii cusub, si loo maalgelin karo cilmi-baadhista iyo ikhtiraaca jaamacadaha qaranka. 3. Waxa uu samayn doonaa Sanduuqa Maalgelinta Deeqaha Waxbarasho ee Aqoonta Heerka Labaad ee Jaamacadda iyo PhD. 4. Waxa uu abuuri doonaa “Waaxda Daraasadaha Waxbarashada” ee Wasaaradda Tacliinta Sare oo sahan joogto ah ku samayn doonta caqabadaha iyo fursadaha waxbarashada, talooyinna ka

19


bixin doonta sidii waxbarashada loo sii horumarin lahaa loona hirgelin lahaa.

Sawir 4: Dal Jacaylka (Waddaniyadda)

1.1.6. Dal jacaylka (Waddaniyadda)

1. Waxa uu hirgelin doonaa Waxbarashada Dal jacaylka (Waddaniyadda/Civic Education) oo aad u heer sarraysa laga soo bilaabo waxbarashada dugsiga hoose illaa dugsiga sare. 2. Waxa uu hirgelin doonaa dugsiyada waxbarasho ee hoyga ah (Boarding Schools) iyada oo ujeeddadu tahay in ardayda JSL isku dhexgalaan, gobol-ka-gobol. 3. Waxa uu qaramayn doonaa dhammaan dugsiyadda hoyga ah (Boarding Schools) ee gaarka ay u maamulaan jaaliyadaha ama

20


deegaannada gaarka ahi si aan loo qabyaaladayn waxbarashada carruurta JSL. 1.1.7. Siyaasadda Waxbarashada Qaranka

1. Waxa uu samayn doonaa Xeerka Waxbarashada dalka si waxbarashada dalku u yeelato nidaam qumman oo la isku hallayn karo. Waxa uu dardargelin doonaa dhaqangelinta Siyaasadda 2. Waxbarashada Qaranka (2015 – 2030) 2030) ee la sameeyey 2015-kii. 1.1.8. Dhaqaalaha Waxbarashada

1. Waxa uu u qoondayn doonaa 10-15% miisaaniyadda guud ee Qaranka Waxbarashada.

21


22


Sawir 5: Kulliyadda Kal-kaaliyayaasha Caafimaadka Jaamacadda Camuud

Xisbiga KULMIYE horumar la taaban karo ayuu ka sameeyey dhinaca adeegga caafimaadka dalka lixdii sanno ee la soo dhaafay. Xisbiga KULMIYE waxa uu dhisay, oo qalabeeyey 16 Cusbitaal oo cusub. Waxa uu kordhiyey in ka badan kala badh (54%) Xannaanooyinka Hooyada iyo Dhallaanka. Waxa uu ku dhawaad shan (5) jeer kordhiyey Gaadiidka Gurmadka Caafimaadka Deg-degga ah (Ambulances). Waxa uu sagaal (9) jeer kordhiyey Kooxaha Gurmadka Caafimaadka Dalka. Waxa uu sidoo kale lix (6) jeer kordhiyey miisaaniyadda qaranka ee ku baxda adeegga caafimaadka.

23


Jaantuuska 2: Guulaha Adeegyadda Caafimaadka 2010 – 2016 2016 No

Adeegyadda Caafimaadka

2010

2016

Korodhka

% Kordhay

1.

Cusbitaallo Guud

15

17

2

13%

2.

Cusbitatallo heer Degmo

1

15

14

1400%

3.

Xannaanada Hooyada & Dhallaanka Rug caafimaad (heer Tuulo)

87

134

47

54%

159

165

6

4%

11

64

53

482%

6

17

11

183%

0

1

1

6

60

54

4. 5. 6. 7. 8. 9.

Tirada Gaadiidka Gurmarka (Ambulances) Xarumaha lagu daweeyo Qaaxada Tirada Shaybaadhada Qaaxada Kooxaha Gurmadka Caafimaadka Miisaaniyada Caafimaadka ee Kordhay

h

h

h

L

L

L

0

4

4

900%

S

S

S S

S

S 6

7

1 7,

8,

9,

8

609%

9 0 1

2

1 5,

7,

8, 3

9

5 4

6

8 2,

4,

7, 8

2 6

3 5

Xigasho: Wasaaradda Caafimaadka Caafimaadka JSL

Muddo-xileedka labaad, Xisbiga KULMIYE, isaga oo ogsoon muhiimadda caafimaadku u leeyahay horumarka aadamaha, waxa ay himiladiisu tahay in JSL yeelato cusbitaallo casri ah oo bixin kara adeeg caafimaad oo hufan iyo dawo tayo leh oo dhammaantood bilaash ah. Si loo xaqiijiyo himiladaa sannadka 2022-ka, Xisbiga KULMIYE:

24


Sawir 6: Adeegga Caafimaadka

1.2.1. Helitaanka Adeeg Caafimaad

1. Waxa uu awood u siin doonaa cisbitaallada iyo xarumaha caafimaadka ee ay dawladdu maamusho in ay bixiyaan adeeg caafimaad iyo dawooyin bilaash ah oo tayo leh. 2. Waxa uu ka dhisi doonaa Gobollada dalka 5 Cusbitaal oo cusub, iyada oo mudnaanta la siin doono Gobollada iyo Degmooyinka adeeggooda caafimaad hooseeyo marka la gaadho sannadka 2022. 3. Waxa uu ka dhigi doonaa Cusbitaalka Guud ee Hargeysa, Cusbitaal Qaran oo casri ah oo yeesha dhammaan takhasusaadka loo baahan yahay, maarayn kara dhibaatooyinka caafimaad ee cusbitaallada cusbitaallada gobolladu u caal waayaan, bixinna

25


4. 5. 6.

7. 8.

kara adeeg caafimaad oo gaadhsiisan hal-beegga caalamiga ah sannadka 2022. Waxa uu hirgelin doonaa 50 xannaanooyin iyo rugo caafimaad marka la gaadho sannadka 2022. Waxa uu tirada gaadiidka gurmadka caafimaadka (Ambulances) ee hadda jira gaadhsiin doonaa 200 sannadka 2022. Waxa la abuuri doonaa Waaxda Maamulka iyo Maaraynta Gaadiidka Gurmadka Caafimaadka Deg-degga ah, oo leh nidaam (system) shaqo oo casri ah oo sahli kara hawshooda. Waxa uu bixin doonaa doonaa tallaalka cudurrada dilaaga dilaaga ah ee faafa oo bilaash ah, si loo xakameeyo x akameeyo cudurradaas. Waxa uu kordhin doona tirada carruurta tallaalan ee 5 jir ka yar 50% sannadka 2022. Kaas oo noqon doona lacag la’aan.

1.2.2. Maaraynta iyo Siyaasadda Caafimaadka

1. Waxa uu dejin doonaa Siyaasadda Caafimaadka Qaranka (National Health Policy), taas oo hagi doonta dhammaan qorshayaasha iyo adeegga caafimaadka JSL. 2. Waxa uu diyaarin doona Xeerka Adeegyada Caafimaadka Somaliland (National Health Services Act) 3. Waxa uu kor u qaadi doonaa awoodda waxqabad ee Wasaaradda Caafimaadka iyo hay’adaha madaxa bannaan ee caafimaadka ku shaqada leh. 4. Waxa uu curin doonaa Xafiiska Agaasinka Wasaaradda Caafimaadka, kaas oo u xil-saaran kormeerka, dabagalka hufnaanta iyo tayada adeegyada caafimaad ee bulshada loo fidinayo. Agaasinkaas oo yeelan doona awoodo sharci oo ay hawshooda ku gutaan. 5. Waxa uu kobcin doonaa hab-maamulka cisbitaallada iyo goobaha caafimaadka ay xukuumaddu x ukuumaddu maamusho.

26


6. Waxa uu dejin doonaa siyaasad lagu hubinayo hab-maamulka iyo tayada xarumaha caafimaadka ee gaarka loo leeyahay. 7. Waxa uu dejin doonaa Siyaasadda Dawooyinka Qaranka (National Drug Policy) oo ah siyaasadda lagu hagi doono dawo soo dejinta, dhoofinta, iibinta, kaydinta, isticmaalka iyo ka baayac mushtaraynta mushtaraynta dawooyinka. 8. Waxa uu dejin doonaa hannaan wax-ku-ool ah oo lagaga hortago laguna xakamayn karo xanuunnada dilaaga ah ee bulshada dhakhso ugu dhex fidi kara iyada i yada oo ahmiyad gaar ah la siin doono ka-hor-tagga/dawaynta AIDS-ka, qaaxada, joonisyada iyo duumada duumada (kaneecada). 9. Waxa uu wacyigelin ka samayn doonaa dhibaatooyinka cunista qaadka iyo cabbista sigaarka, isla markaana la dagaallami doonaa maandooriyeyaasha kale ee halista ku ah caafimaadka shakhsiga ah. 10. Waxa uu xakamayn doonaa iibsiga dawooyinka aan dhakhtar qorin marka laga reebo kuwa la isla yaqaan ee aan u baahnayn warqad dhakhtar. 1.2.3. Tayada Adeegga Caafimaadka

1. Waxa uu kordhin doonaa tirada iyo tayada Dhakhaatiirta, Kalkaaliyeyaasha iyo Maareeyayaasha goobaha caafimaadka si loo buuxiyo baahida caafimaad ee Qaranku qabo. 2. Waxa uu dhiirrigelin iyo tayayn ku samayn doonaa Jaamacadaha iyo Kulliyadaha soo saara Dhakhaatiirta, Kalkaaliyayaasha, Shaybaadheyaasha Shaybaadheyaasha iyo i yo Maareeyayaasha goobaha caafimaadka. 3. Waxa uu dedaal gelin doonaa sidii ay dadka reer Somaliland u heli lahaayeen dawooyin tayo leh.

27


4. Waxa uu dhisi doonaa Xarunta Shaybaadhka Qaranka (National Laboratory Centre), kaas oo awood u leh in uu hubiyo tayada dawooyinka, shidaalka, biyaha, cuntada iyo kimikooyinka dalka la keeno. 5. Waxa dib loo qaabayn doonaa Wakaaladda Maamulka Tayada (Quality Control Agency), waxaana loo beddeli doonaa Wakaalad Madaxa-bannaan oo hubisa fayo-qabka, tayada cuntada, daawooyinka iyo dhammaan kiimikada dalka la keeno (National Food, Drugs and Chemicals Control Agency). 6. Waxa uu u dhisi doonaa Cusbitaalka Guud ee Qaranka Shaybaadh casri oo awood u leh in uu baadho dhammaan dhiigagga iyo xanuunnada u baahan farsamo casri ah. 1.2.4. Daraasadaha 

Waxa uu abuur i doonaa “Waaxda Daraasadaha Caafimaadka” oo sahan joogto ah ku samayn doonta dhibaatooyinka caafimaadka, bixinna doonta talooyin la xidhiidha sidii adeegga caafimaadka kor loogu qaadi lahaa.

28


29


Sawir 7: Biyo Xidheenka Xumbo -wayne

Helitaanka biyo nadiif ahi, waxa ay muhiim u yihiin caafimaadka iyo fayo-qabka bulshada. Xisbiga KULMIYE waxa uu qoday 200 oo ceel biyood muddo 7 sanno ah. Taas oo ka dhigan in sannad kasta la qodi jiray 28 ceel biyood. Kontankii sanno ee ugu dambeeyey (1960 – 2010), Somaliland waxa ay yeelatay 174 ceel biyood. Taas oo ka dhigan in sannad kasta la qodi jiray 3 ceel biyood muddo 50 sanno ah. Waxa la dhisay biyo-xidheenkii ugu horeeyey noociisa, oo qaban kara 1,800,000 oo foosto oo biyo roobaad ah.

30


Jaantuuska 3: Guulaha Xisbiga KULMIYE ee dhinaca biyaha – 2010 2010 2017 Ujeedo

Tirada Ceelasha la qoday 2011 2016

1960 2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

Total

174

20

42

30

19

60

26

3

200

Muddo-xileedka labaad, Xisbiga KULMIYE: 1.3.1. Maamulka iyo Siyaasadaha Khayraadka Biyaha

1. Waxa uu kobcin doonaa awoodda wax-qabad ee Wasaaradda Khayraadka Biyaha iyo Wakaaladaha Biyaha magaalooyinka Somaliland. 2. Waxa uu samayn doonaa hannaan isku xidhan oo lagu soo saarayo biyaha dhulka hoostiisa ku jira, gaar ahaan meelaha dalka ka mid ah ee biyuhu ku yar yihiin, isaga oo sidoo kale ka qodi doona ceelal dhaadheer meelaha ku habboon. 3. Waxa uu samayn doonaa nidaam isku xidhan oo lagu tashiilayo laguna maamulayo khayraadka biyaha ee dalka. 4. Waxa uu dhiirrigelin doonaa dhawrista meertada biyaha iyo deegaanka saacida sida buuraha, kaymaha, dooxyada, laagaha, harooyinka iyo badda 1.3.2. Xoojinta Tayada Wax-soo-saarka khayraadka Biyaha

1. Waxa uu qodi doonaa 350 ceel biyood oo cusub shanta gu’ ee soo socda, waxaana muhiimadda koowaad la siin doonaa gobollada biyo yaraantu ka jirto.

31


2. Waxa uu dhisi doonaa 5 biyo xidheen oo waaweyn oo cusub marka la gaadho sannadka 2022. 3. Waxaa uu qodi doonaa 50 balli oo cusub marka la gaadho sannadka 2022 4. Waxa uu dhammaystiri doonaa nidaamka biyo ballaadhinta Caasimadda Hargeysa, dad-weynaha Caasimadduna waxa ay heli doonaan dhammaantood biyo ku filan oo nadiif ah. ah . 5. Waxa uu kor u qaadi doonaa qalabka iyo tiknoolajiyadda dalku kaga faa’iidaysanayo qabashada biyaha roobka, s oo saarista biyaha dhulka hoostiisa iyo iyo ka manaafacaadsiga guud ee biyaha. biyaha. 1.3.3. Fayo-dhawrka iyo Nadaafadda Biyaha

1. Waxa uu samayn doonaa Siyaasad Ilaalisa Amniga iyo Nadaafadda Biyaha, kana hor tagta dikhowga iyo sumawga biyaha. 2. Waxa uu abaabuli doonaa sidii ay bulshadu uga qayb qaadan lahayd nadaafadda biyaha, dayac-tirka ilaha biyaha iyo tashiilidda adeegsiga biyaha. 1.3.4. Daraasaadka

1. Waxa uu samayn doonaa daraasad dhammaystiran oo la xidhiidha khayraadka biyaha ee dalka. 2. Waxa uu abuuri doonaa “Waaxda Daraasaadka Biyaha” oo sahan joogto ah ku samayn doonta dhibaatooyinka biyaha la xidhiidha, bixinna doonta talooyin khayraadka biyaha lagu sii horumariyo.

32


33


Siyaabo badan oo kala duwan ayaa loo faquuqaa dadka laga tirada badan yahay. Iyada oo ay ugu wacan tahay hab-dhaqan cunsuriyadeed oo ku dhacay beelahaas, saameynna ku yeeshay xaaladdooda bulsho, dhaqaale iyo xuquuqdooda muwaadinnimo. Xisbiga KULMIYE waxa uu xoogga saaray sidii beelahaasi ay u heli lahaayeen xuquuqaha ka maqan. Haddana Xisbiga KULMIYE waxa uu aqoonsan yahay in xuquuq badani weli ka maqan tahay beelahaas. Muddo xilliyeedka labaad, Xisbiga KULMIYE waxa uu qaadi doonaa tallaabooyinka soo socda: 1. In si muuqata looga qayb geliyo talada dalka guud ahaan, gaar ahaan Goleyaasha Qaranka iyo Xukuumadda. 2. In la sii dhiirrigeliyo ka qayb galka bulshadaas ee dhinacyada waxbarashada. 3. In kor loo qaado xaaladda dhaqan-dhaqaale, bulsho iyo horumarineed ee beelahaas. 4. In kor loo qaado shaqo abuurka aqoonyahanka iyo dhallinyarada beelahaas. 5. In maalgelin lagu sameeyo xirfadaha ay leeyihiin kuwaas oo ay kaga qayb qaadan karaan horumarka guud ee dalka.

Xisbiga KULMIYE waxa uu qirsan yahay in ay haweenku yihiin lafdhabarta ummadda, isla markaana wuxu ogsoon yahay kaalintii laxaadka lahayd ee ay haweenku ku lahaayeen dib-u-dhiska dalka iyo guulihii kala duwanaa ee Xisbigu ka soo hooyay doorashooyinkii uu soo galay. Sidoo kale Xisbigu waxa uu ogsoon yahay doorka haweenku

34


kaga jiraan shaqo-abuurka, dhaqaalaha qoyska, nabadgalyada iyo horumarinta bulshada. Xisbiga KULMIYE waxa uu qaaday tallaabo kor loogu qaadayo ka qayb-galka haweenka ee dhinaca siyaasadda. Golaha Wasiirrada Xukuumaddii Xisbiga KULMIYE waxa ka qayb noqday tiradii ugu badnayd taariikhda Somaliland ee Wasiirro haween ah, gaar ahaan waxa masuul looga dhigay wasaarado miisaan leh. Xisbiga KULMIYE waxa uu ka hawl galay sidii loo meel-marin lahaa Qoondada Haweenka ee kuraasta Golaha Xildhibaannada (Wakiilada). Muddo xileedka labaad, Xisbiga KULMIYE: 1. Waxa uu sii wadi doonaa dedaallada kor loogu qaadayo awoodda haweenka ee dhinacyada dhaqaalaha, ganacsiga, caafimaadka, waxbarashada iyo siyaasadda. si yaasadda. 2. Waxa uu sii laban-laabi doonaa sidii haweenka looga qaybgelin lahaa maamulka iyo hoggaaminta hay’adaha dawladda. 3. Waxa uu dedaal gelin doonaa sidii ay haweenku qoondayn uga heli lahaayeen kuraasta baarlamaanka. 4. Waxa uu samayn doonaa barnaamijyo kor loogu qaadayo waayo-aragnimada iyo xirfadda haweenka si ay shaqooyinka sare u hanan karaan. 5. Waxa uu hirgelin doonaa barnaamijyo lagu kordhinayo shaqaalaysiinta gabdhaha xirfadda iyo aqoonta leh. 6. Waxa uu hirgelin doonaa barnaamijyada xirfadaha haweenka oo ay ka faa’iidaysan doonaan gabadhaha aan fursad u helin waxbarashada tooska ah. 7. Waxa uu diiradda saari doonaa dhiirrigelinta haweenka leh ama ka hawl gala ganacsiyadooda gaarka ah. 8. Wuxu tallaabo adag ka qaadi doonaa nooc kasta oo ka mid ah tacaddiyada ka dhanka ah haweenka. 9. Waxa uu dhiirrigelin doonaa mac-hadyada daraaseeya horumarinta haweenka.

35


Sawir 8: Tartanka Ciyaaraha Gobollada

Xisbiga KULMIYE waxa uu aaminsan yahay in dhallinyaradu tahay xoogga iyo cududda dalkeenna gaadhsiin karta mustaqblka horumar isgaadhsiisan. Xisbiga KULMIYE waxa uu fursad u siiyey dhallinyarada ka qayb-galka siyaasadda dalka, waxa uu dib-u-eegis ku sameeyey xeerarka doorashooyinka, taas oo horseedday in 40% Goleyaasha Deegaanka la soo doortay noqdaan dhallinyaro, halka qaarkoodna noqdeen maayarrada magaalooyin waaweyn. Xisbiga KULMIYE waxa uu in ka badan lix jeer (6) kordhiyey miisaaniyadda Wasaaradda Dhallinyarada iyo Ciyaaraha JSL. Waxa uu ka soo qaaday 1,320,256,960 SL Shillings, waxaanu gaadhsiiyey

36


9,322,482,448 SL Shillings. Xisbiga KULMIYE waxa uu gobollada ka dhisay 4 garoon oo cusub, waxaanu dib-u-habayn iyo casriyeyn ku sameeyey 11 garoon oo ku kala yaalla magaalooyinka waaweyn. Waxa uu dhiirrigeliyey ciyaaraha gobollada JSL. Waxa uu dhisme casri ah u sameeyey Wasaaradda Dhallinyarada. Waxa uu qaybta ugu weyn ka qaatay hirgelinta dhismaha Dalladda Dhallinyarada ee SONYO. Xisbiga KULMIYE isaga oo ku baraarugsan in dhallinyaradu yihiin aqlabiyadda bulshada Somaliland, awoodda qaranka ee maanta iyo kaydkii mustaqbalka ee berrito, muddo- xilliyeedkiisa labaad waxa uu hirgelin doonaa arrimahan soo socda: 1.6.1. Shaqo-abuurka Dhallinyaradda

1. Waxa uu kor u qaadi doonaa awoodda wax-qabad ee Wasaaradda Dhallinyarada iyo hay’adaha kale ee daneeya horumarinta dhallinyarada. 2. Waxa uu dib-u-habayn ku samayn doonaa xeerarka shaqada iyo shaqaalaha si loo ilaaliyo caddaaladda, hufnaanta iyo shaqaaleysiinta dhallinyarada. 3. Waxa uu hirgelin doonaa Barnaamijka Laylinta Dhallinyarada Qaranka (National Internship Program), kaas oo ay ka faa’iidays an doonaan dhallinyarada ka qalin-jebisa jaamacadaha dalka iyagoo fursad u heli doona in ay helaan fursad waayo-aragnimo oo u suurtagelisa in ay shaqo rasmi ah helaan. 4. Waxa uu hirgelin doonaa barnaamijyo dhallinyarada lagu siinayo xirfado ay iskood ugu shaqaysanayaan, noloshoodana ku dabari karaan. 5. Waxa uu hirgelin doonaa in dhammaan shaqooyinka ay qaban karaan muwaadiniinta JSL, gaar ahaan dhallinyaradu, ee ay

37


bixiyaan Hay’adaha Caalamiga ah, shirkadaha caalamiga ah iyo Shirkadaha maxaliga ahba, aanu qaban qof shisheeye ah. 6. Waxa uu dhiirrigelin doonaa hal-abuurka ganacsi ee dhallinyarada. Si taasi u hirgasho, waxa uu fududayn doonaa daymanka bangiyadu bixiyaan oo aan dulsaar lahayn si dhallinyaradu u helaan dhaqaale ay ganacsiyo fudud ku abuuri karaan. 7. Waxa uu u qoondayn doonaa 60% shaqaalaha dawladda Somaliland in ay noqdaan dhallinyaro.

Sawir 9: Tartanka Ciyaaraha Bisha Ramadaan

1.6.2. Kobcinta Ciyaaraha Dhallinyarada

1. Waxa uu xoojin doonaa tayada waxqabad ee Xidhiidhada Ciyaaraha Somaliland. 2. Waxa uu dhisi doonaa Gegida Ciyaaraha Qaranka (National Stadium) oo casri ah oo u dhisan sida garoommada caalamiga ah.

38


3. Waxa uu ka hirgelin doonaa dhammaan degmooyinka dalka iyo kuwa magaalooyinka waaweynba garoommo dhalliyaradu ku ciyaarto oo kala duwan. 4. Waxa uu sii joogtayn doonaa ciyaaraha gobollada ee heer qaran iyo ciyaaraha horyaalka naadiyada Somaliland. 5. Waxa uu dejin doonaa barnaamijyo dhiirrigeliya dhiirri geliya jimicsiga, dhisidda jidhka iyo fayo-qabka guud guud ee caafimaadka jidhka iyo maskaxda. maskaxda. 1.6.3. Ka Qayb-galka Dhallinyarada ee Xukunka Dalka iyo Siyaasadda 1. Waxa uu dhiirrigelin doonaa ka qayb-galka dhallinyarada ee xukunka dawladnimo ee dalka, xilalka Xukuumadda Xisbiga KULMIYE dhallinyaradu waxa ay ka heli doonaan saami ka weyn intii hore. 2. Waxa uu sii xoojin doonaa in dhallinyaradu saami intii hore ka badan ku yeelato Golayaasha Deegaanka JSL. 3. Waxa uu dhammaystiri doonaa, isla markaana fulin doonaa Siyaasadda Horumarinta Dhallinyarada heer Qaran oo shan sanno ah (2017- 2022).

1.6.4. Dhallinyarada iyo Xoojinta Dhaqanka Wax-akhriska

1. Waxa uu dhisi doonaa toddoba (7) maktabadood oo casri ah oo dhallinyarada u suurtagelin karta in ay aqoontooda, xirfadahooda iyo dhaqankooda wax-akhris kor ugu qaadaan. 2. Waxa uu dhiirrigelin doonaa barnaamijyada iyo bandhigyada la xidhiidha akhriska.

39


1.6.5. Maaraynta Suudalka(Tahriibka) Dhallinyarada

Xisbiga KULMIYE waxa uu u arkaa suudalka ama tahriibka dhallinyarada masiibo qaran balse dad-samee ah, kana dhalatay qawadka nolosha ee dhallinyarada. Sidaas darteed Xisbigu: 1. Waxa uu dabargoyn doonaa shabakadaha ku hawlan suudalka dhallinyarada. 2. Waxa uu wacyigelin ballaadhan siin doonaa dhallinyarada JSL si loo saaro qawadka iyo yidi-diilo xumada x umada dhallinyarada. 3. Waxa uu dejin doonaa siyaasado cadcad oo kaalin muuqda siin kara shaqaalaysiinta dhallinyarada, taas oo si dadban uga hortegeysa suudalka (tahriibka).

1. Waxa uu qoondada miisaaniyadda Wasaaradda kordhin doonaa 10 jeer.

Sawir 10: Radio Hargeysa, Codka Xoriyadda

40


Xisbiga KULMIYE wuxu aamminsan yahay in warbaahintu tahay tiirka afraad ee qarannimada. Warbaahin madaxbannaan oo firfircooni waxay muhim u tahay tisqaadka qarannimada iyo maamul-wanaagga. Balse kaalintaa muhiimka ah waxa qaadan kara warbaahin leh mihnad saxaafadeed oo sarraysa, akhlaaqiyaad suubban iyo dheelitirka xogaha iyo wararka. Si loo gaadho hankaa iyo i yo himiladaas, Xisbiga KULMIYE: 1.

2.

3.

4. 5.

6.

7.

Waxa uu dhawri doonaa madaxbanaanida saxaafadda Somaliland si waafaqsan dastuurka iyo xeerarka saxaafadda JSL. Waxa uu hirgelin doonaa dugsi ama kulliyad saxaafadda lagu barto iyadoo Jaamacadaha lagu dhiirrigelin doono furista Kulliyadaha Saxafadda. Waxa uu dhammaystiri doonaa Xeerka Saxaafadda JSL ee qabyada ah, iyada la tashi lala samaynayo waayo-araga iyo rug caddaaga saxaafadda JSL. Waxa uu suurtagelin doonaa in la abuuro Guddida Heer Qaran ee Anshaxa iyo Maamulka Saxaafadda oo madax banaan. Wuxu suxufiyiinta siinayaa xorriyad buuxda oo ay shaqadooda suxufinimo ku qabsadaan hannaan waafaqsan dastuurka JSL, shuruucda saxaafadda ee maxaliga ah iyo kuwa caalamiga ahba. Waxa uu hubin doonaa in suxufiyiinta la soo eedeeyaa ay caddaalad buuxda oo madaxbannaan helaan iyada oo la raacayo Xeerka Saxaafadda iyo Dastuurka Qaranka. Waxa uu u fududayn doonaa sidii ay bulshada caalamku saxaafadda wax ula qaban lahayd, isla markaana uga mid noqon lahayd ururrada saxaafadda ee caalamiga ah iyo kuwa heer gobol.

41


Sawir 11: Xubno ka mid ah Suxufiyiinta JSL (Sawirkii Xamse Zabri)

8.

9. 10.

11.

12.

Waxa uu suxufiyiinta iyo ururrrada saxaafadda ka kaalin doonaa sidii ay u heli lahaayeen fursadaha tababarrada dibedda iyo deeqaha waxbarasho ee suxufinimo ee caalamiga ah. Waxa uu kor u qaadi doonaa awoodda waxqabad ee ururada saxaafadda. Waxa uu si gaar u dhiirrigelin doonaa gabdhaha suxufiyiinta ah isaga oo dejin doona barnaamijyo ay ku helaan tababbarro iyo waayo-aragnimo saxaafadeed. Waxa uu fududayd doonaa qaadashada liisannada ee qaybaha kala duwan ee warbaahinta si waafaqsan shuruucda saxaafadda dalka. Waxa uu meel marin doonaa nidaam suxufiyiintu ay ku heli karaan aqoonsi suxufinimo si aanay saxaafaddu u noqon mihnad cid wal oo aan xirfad u lahayn si fudud isaga soo gasho.

42


43


Tiirka 2aad: Amniga Iyo Nabadda Qaranka Somaliland waxa gundhig u ah jiritaankiisa wadajir, midnimo, wada-tashi iyo isu-tanaasul lagu kasbaday waaya-aragnimo iyo dhaxal ka soo jeeda sooyaalka ummadda. Sidoo kale Jamhuuriyadda Somaliland waa dal lagu majeerto amni, xasillooni iyo jaar-wanaag uu kula dhaqmo waddammada deriska ah iyo caalamkaba. Muddadii uu Xisbiga KULMIYE xilka hayey amhiyadda koowaad ayuu siiyey amniga waxaanu kordhiyey miisaaniyadda qaranka ee ku baxda amniga. Waxa Wax a uu bixiyey bix iyey darajooyinka Ciidanka kala duwan ee ee JSL taas oo hagaajisay kala dambaynta iyo haykalka maamul ee Ciidammada amniga Qaranka JSL. Waxa uu kordhiyey mushahaarka Ciidanka JSL si loo wanaajiyo nolosha Ciidanka kala duwan ee JSL. Sidoo kale, Xisbiga KULMIYE waxa uu wada hadal ku soo af-jaray colaadihii ka aloosnaa bariga JSL. Waxa kale oo la gaadhay meelo ku dhaw xuduudaha Jamhuuriyadda Somaliland sida Taleex iyo Dharkeyn-geeyo. Sidaa daraaddeed, muddo-xileedka labaad, waxa uu dhisi doonaa qorshe iyo siyaasad cad oo lagu hagayo amniga iyo xasilloonida dalka, iyada oo xoogga la saari doono arrimaha soo socda:

44

Tiirka 2aad: Amniga Iyo Nabadda

Sawir 12: Ciidanka Booliska – ( ( Sawirkii ) Sawirkii Lamaj )

2.1. Amniga Gudaha

1. Waxa uu dib-u-eegis ku sammayn doonaa, si dhammaystiranna u hirgelin doonaa Siyaasadda Amniga Qaranka. 2. Waxa uu sii xoojinayaa sugidda soohdimaha dalka ee cirka, dhulka iyo badda si loo adkeeyo amniga, xasilloonida iyo degganaanshaha siyaasadeed ee qaranka. 3. Waxa uu xoogga saari doonaa xoojinta, dib-u-habaynta, tayaynta iyo casriyeynta Ciidanka Booliska qaybihiisa kala duwan, iyo dhammaan hay’a daha amniga. 4. Waxa uu samayn doonaa xeerarka Xakamaynta Tacadiyadda iyo Nidaamka Anshax marinta Ciidanka Booliska.

45


5. Waxa uu sii xoojin doonaa awoodda Hay’adda Sirdoonka Qaranka oo kaalin mug leh kaga jirta amniga dalka, waxaanu ka dhigi doonaa Ciidan casri ah. 6. Waxa uu sii xoojin doonaa kaalinta dadwaynuhu kaga jiro sugitaanka amniga iyo nabad gelyada dalka. 7. Waxa uu ahmiyad weyn siin doonaa ilaalinta amniga qofeed, hantiyeed iyo ka mujtamac ahaaneed si loo sugo xuquuqaha amni ee uu Dastuurku muwaadiniinta u dammaanad qaaday. 8. Waxa uu dar-dargelin doonaa go’aan daadejinta iyo tayaynta maamulka amniga ee heer gobol iyo heer degmo si jawaabta laga bixinayo falalka amni-darrada ahi ay u noqoto mid degdeg ah. 9. Waxa uu mar walba ka shaqayn-doonaa nabad-ku-wada noolaashaha beelaha Somaliland wuxuuna ka hor tegi doonaa wax kasta oo keeni kara in beelaha walaalaha ah ay xurgufi ku dhex marto waddanka dhexdiisa. 10. Waxa uu sii wadi doonaa ahmiyadda uu siiyo amniga magaalooyinka gudahooda, wuxuuna ka hortagi doonaa isla markaana jawaab adag ka bixin doonaa fal-dambiyeed kasta oo ay ku kacaan kooxaha dhaqankoodu baydhay ee caadaystay dambiyada magaalooyinka dhexdooda. 11. Waxa uu Ciidanka Asluubta Qaranku siin doonaa maxaabiista xirfado ay ku shaqaysan karaan marka muddada xabsigoodu dhammaado.

46


Sawir 13: Ciidanka Qaranka (Sawirkii Lamaj)

47


2.2. Cuqaasha Dhaqanka

Xisbiga KULMIYE wuxuu ogsoon yahay kaalinta xooggan ee ay Cuqaashu kaga jiraan nabadda Somaliland, mar haddii ay ku suntan yihiin nidaamka xallinta khilaafaadka waafaqsan dhaqankeenna suuban. Cuqaashu waxa ay si joogto ah ula shaqeeyaan Wasaaradda Arrimaha Gudaha, Ciidammada Booliska, Maxkamadaha, Guddoomiyaasha Gobollada iyo Degmooyinka. Sidaas darteed, Xisbiga KULMIYE: 1. Wuxuu kor u qaadi doonaa tayada iyo aqoonta Cuqaasha, si ay hawlahooda shaqo ee dhaqan u gudan karaan, waxaana la sugi doonaa jiritaanka asalnimada caaqil kasta. 2. Wuxuu dib u eegis ku samayn doonaa mushaharkooda oo aad uga hooseeya mushaarooyinka mushaarooyinka dalka ee lagu noolaan karo. 2.3. Amniga Dibedda

Xisbiga KULMIYE, isaga oo aaminsan nabad kula noolaanshaha dalalka deriska iyo kuwa caalamkaba, waxa uu xaqiijin doonaa ujeeddooyinka hoos ku xusan: 1. Waxa uu xoojin doonaa cududda amni ee Ciidanka Qaranka si looga hortago khatar kasta oo ka iman karta dalka dibaddiisa iyadoo xoogga la saarayo tayaynta iyo qalabaynta, dib-uhabaynta, dhismaha ciidammada iyo istiraatijiyadaha mustaqbalka. 2. Waxa uu kordhin doonaa mushaharka ciidammada qalabka sida. 3. Waxa uu dhisi doonaa cusbitaal casriya oo u gaar ah Ciidanka Qaranka Jamhuuriyadda Somaliland, si loo daryeelo caafimaadkooda.

48


4. Waxaa uu kordhin doonaa tirada ciidammada qaranka ee kala duwan. 5. Waxa uu furi doonaa Dugsiyada Tababbarka Saraakiisha Ciidanka dalka si loo sugo dhismaha maamul ee ciidanka. 6. Waxa uu ku dhiirrigelin doonaa Ciidanka Qaranka JSL in ay ka qayb galaan horumarinta wax-soo-saarka beeraha, Kalluumaysiga, Dhismaha Waddooyinka iyo Guryaha. 7. Waxa uu si dhow ugala shaqayn doonaa waddamada deriska ah, beesha caalamka iyo ururrada caalamiga ah dhinacyada la dagaallanka argagixisada iyo budhcad badeedda. 8. Waxa uu sii xoojinayaa xidhiidhada diblomaasiyadeed ee la xidhiidha dhinacyada amniga ee heer gobol iyo mid caalami labadaba.

Sawir 14: Ciidanka Qaranka – ( ( Sawirkii ) Sawirkii Lamaj )

49


50

Tiirka 3aad: Dhaqaalaha

Tiirka 3aad: Dhaqaalaha Xisbiga KULMIYE waxa uu aaminsan yahay kobcinta dhaqaalaha iyo horumarinta suuqa ganacsiga xorta ah, taas oo ah tallaabada ugu habboon ee kor loogu qaadi karo nolosha dadka Somaliland, laguna yarayn karo saboolnimada, shaqo la’aa nta iyo suudalka. Xukuumadda KULMIYE waxay mudnaanta koowaad siisay horumarinta dhaqaalaha dalka iyada oo kor u qaadday kalsoonida ay dadka reer Somaliland iyo bulshada Caalamku ku qabaan q abaan maalgeshiga dalka, arrintaas oo keentay horumar iyo koboc dhaqaale oo Somaliland ku tallaabsato. Muddoxileedka KULMIYE ee labaad wuxuu hirgelin doonaa arrimahan soo socda:

Xisbiga KULMIYE waxa uu aqoonsan yahay in saboolnimadu ka mid tahay caqabadaha ugu waaweyn ee halista ku ah horumarka iyo jiritaanka Jamhuuriyadda Somaliland. Sidaas awgeed, waxa uu Xisbigu hiigsanayaa in uu heerka saboolnimada si mug leh hoos ugu dhigo mustaqbalka dhaw. 1. Waxa uu kor u qaadi doonaa dakhliga danyarta, isaga oo fursad u siin doona in ay yeeshaan awood dhaqaale oo ay ku samaysan karaan ganacsiyo yaryar iyo kuwa heerkoodu dhexdhexaadka yahay. 2. Waxa uu dhiirrigelinayaa sidii loo abuuri l ahaa hay’ado maaliyadeed oo kaaliya bulshada danyarta ah. 3. Waxa uu xoogga saarayaa sidii aanay bulshadu u kala tegi lahayn dhaqaale ahaan, dalkana aanay uga abuurmin dabaqado dhaqaale oo aad u kala fog. Si ujeeddadaas loo xaqiijiyo, KULMIYE waxa uu meel-marin doonaa siyaasado haga hawlaha lagu baahinayo

51


dakhliga soo gala dalka si muwaaddin kasta dheefta dhaqaale wax uga soo gaadhaan.

Xisbiga KULMIYE waxa uu ka soo qaaday miisaaniyadda JSL 47 Milyan oo Dollar, sannadkii 2010 – kii, kii, waxaanu soo gaadhsiiyey in ka badan 360 Milyan oo Dollarka Maraykanka ah sannadka 2017-ka. Waxa ay ka dhigan tahay Miisaaniyadda Qaranka JSL waxa la kordhiyey in ka badan lix (6) jeer. Xisbiga KULMIYE muddo xileedkiisa labaad: 1. Waxa uu awoodda saari doonaa tayaynta iyo dib-u-habaynta nidaamka soo-xeraynta dakhliga iyo bixinta kharashaadka dawladda. 2. Waxa uu hiigsanayaa in miisaaniyadda qaranka la gaadhsiiyo ugu yaraan $500 oo milyan sannadka 2022-ka. 3. Waxa uu korodhka miisaaniyadda mustaqbalka u isticmaali doonaa mashaariicda horumarinta sida shaqo-abuurista, waxsoo-saarka, arrimaha bulshada, iyo adeegyada lama-huraanka u ah horumarka bulshada. 4. Waxa uu Miisaaniyadda Qaranka uga qoondayn doonaa 2% Nidaamka Doorashooyinka JSL. Waxa arrintani suurtagelin doontaa in Nidaamka Doorashooyinka JSL noqdo nidaam Qaran, kana madaxbannaanaado qaadhaan ururin. 5. Waxa uu Miisaaniyadda Qaranka uga qoondayn doonaa 4% maaraynta masiibooyinka dabiiciga ah, si aan u helno dhaqaale Qarankeennu leeyahay oo lagu maareeyo maaree yo aafooyinkaas.

52


Iyada oo miisaaniyadda qaranku u korodhay sida kor ku xusan, haddana cashuuraha dawladda Somaliland ururisaa aad bay uga hooseeyaan heerkii loo baahnaa si ay dawladdu u fidiso adeegyada looga baahan yahay ee lama huraanka u ah koritaanka dhaqaalaha iyo horumarka bulshada. Sidaas awgeed, Xisbiga KULMIYE waxa uu xoogga saari doonaa dibu-habaynta habka ururinta cashuuraha, gaar ahaan: 1. Waxa uu kobcin doonaa awoodda wax qabad ee hay’daha ku hawlan soo-xeraynta cashuuraha. 2. Waxa uu dib-u-habayn ku samayn doonaa cashuuraha dalka iyada oo xoogga la saarayo saara yo cashuuraha berriga. 3. Waxa uu wacygelin ka samayn doonaa sidii kor loogu qaadi lahaa bixinta cashuuraha ee muwaadiniinta. muwaadiniinta. 4. Waxa uu gunnooyin iyo tababbar ku filan siin doonaa shaqaalaha cashuur-ururinta qaabilsan. 5. Waxa uu suurtagelin doonaa qaab-cashuureed ku dhisan caddaalad taas oo horseedi doonta in la yareeyo ama meesha laga saaro faraqa cashuur-bixinta ee u dhexeeya maal-qabeenka iyo danyarta. 6. Waxa uu cashuur dhimis u samayn doonaa mashaariicda maalgashi ee horseedaysa shaqo-abuur iyo koboc dhaqaale. 7. Waxa uu cashuur dhimis u samayn doonaa maalgashiga gobollada dalka ee dhaqaalahoodu hooseeyo ama shaqo la’aantu ku badan tahay, si loo dheelli-tiro koboca dhaqaale ee bulshada Somaliland. 8. Waxa uu cashuur dhimis u samayn doonaa daruuriyaadka nolosha ee aynu dalka dibaddiisa kala soo degno si loo dhiirri geliyo hoos u dhaca sicirka badeecadaha asaasiga ah.

53


Sawir 15: Dhismaha Waddada Ceerigaabo (Sawirkii Nuural Huda)

3.4.1. Jidadka

Xisbiga KULMIYE waxa uu aqoonsan yahay muhiimadda jidadku u leeyihiin horumarka dhaqaalaha, isku xidhka iyo isku socodka bulshada. Muddadii uu talada dalka hayey, Xisbiga KULMIYE waxa uu dhisay 356 KM oo waddooyin laami ah, oo ay ka mid tahay waddooyinka Burco – Ceerigaabo, Ceerigaabo, Kalabaydh – Borama, Borama, Kalabaydh – Wajaale, Ina Afmadoobe – Qoryaale. Waxa la dayactiray waddada u dhaxaysa Dacarbudhuq – Berbera. Waxa kale oo uu dhiirrigeliyey waddooyin badan oo lagu dhisay iskaashi dad-weyne sida Waddadacad – Sallaxley, Sallaxley, Dawga Cad, Balliguble iyo i yo Allaybaday.

54


Shanta gu’ ee soo socda 2017 illaa 2022, Xisbiga KULMIYE waxa uu xoogga saari doonaa:

- Dhammaystirka waddada Burco – Ceerigaabo. Ceerigaabo. - Dhammaystirka waddada Balli-gubadle – Hargeysa Hargeysa - Dhammaystirka waddada Sallaxley – Hargeysa. Hargeysa. - Dhammaystirka Burco – Oodweyne. Oodweyne. - Dhammaystirka waddada Dawga cad. - Dhammaystirka waddada Arabsiyo – Allaybaday Allaybaday Xisbiga KULMIYE shanta gu’ ee soo socota waxa uu bilaabi doonaa dhismaha waddooyin cusub oo taabbud u ah isku socodka iyo isku xidhka dalka, kuwaas oo ay ka mid yihiin: - Borama – Lawyacado Lawyacado - Berbera – Raari-buul Raari-buul - Burco – War-Cimraan War-Cimraan - Wadaamagoo – Qurilugud Qurilugud – Balli-dhiig. Balli-dhiig. - Laas-caanood - Adhi-caddeeye - Xuddun - Waddada ganacsi ee Berbera – Wajaale Wajaale (Berbera Corridor).

Dhismaha waddooyinka waxa dheer oo Xisbiga KULMIYE awoodda saari doonaa: Calaamadaha badbaadada waddooyinka (Road Safety Signs)

55


Sawir 16: Garoonka Caalamiga ah ee Cigaal

3.4.2. Garoommada Diyaaradaha

Xisbiga KULMIYE waxa uu wax weyn ka qabtay casriyeynta garoommada diyaaradaha ee magaalooyinka Berbera iyo Hargeysa oo maanta ah garoommo caalami ah. Waxa kale oo la sugay dhulka ay leeyihiin garoommada diyaaradaha ee magaalooyinka Burco iyo Borama. Muddo xileedkiisa labaad, xisbiga KULMIYE: 1. Waxa uu sii casriyeyn doonaa, gegooyinka diyaaradaha ee magaalada Hargeysa, gaar ahaan waxa muhiimad la siin doonaa dhismaha terminal cusub. 2. Waxaa uu garoon cusub ka dhisi doonaa magaalada Berbera. 3. Waxa uu dhisi doonaa garoonka diyaaradaha ee magaalada Burco. 4. Waxa uu dhisi doonaa garoonka diyaaradaha ee magaalada Boorama.

56


5. Sidoo kale waxa uu dayactir iyo dib u habayn weyn ku samayn doonaa garoommada magaalooyinka Laascaanood iyo Ceerigaabo.

Sawir 17: Dekedda Berbera

3.4.3. Dekedaha

Xisbiga KULMIYE waxa uu dib u habayn iyo ballaadhin kooban ku sameeyey dekedda caalamiga ah ee Berbera. Muddo xileedka labaad, Xisbiga KULMIYE: 1. Waxa uu casriyeyn iyo ballaadhin mug leh ku samayn doonaa dekedda magaalada Berbera. Waxa laga dhigi doonaa Marso caalami ah oo u adeegta waddammada gobolka Geeska Afrika iyo maraakiibta maraysa biyaha caalamiga ah ee Gacanka

57


Cadmeed, iyada oo la dhammaystirayo hirgelinta heshiiska maalgelinta shirkadda DP World. 2. Waxa uu kordhin doonaa adeegga, qalabka iyo shaqaalaha ka hawl-gala dekedda magaalada Berbera. 3. Waxaa uu hirgelin doonaa dhismaha dekedo yar yar oo laga fulin doono magaalooyinka Saylac, Lughaya, Bulla-xaar, Xiis, Maydh iyo Laasqoray. 3.4.4. Wax-soo-saarka Si dadka reer Somaliland uga baxaan saboolnimada iyo shaqo la’aanta, una gaadhaan horumar waara, Xisbiga KULMIYE wuxuu xoogga saarayaa kobcinta wax-soo-saarka dalka, sida:     

Xoolaha Xabkaha iyo Faleenka Beeraha Kalluumaysiga Warshadaha fudud.

Si wax-soo-saarka dalka uu u dhiirri geliyo, waxa uu Xisbiga KULMIYE qaadi doonaa tallaabo kasta oo uu ugu raadinayo wax-soosaarka dalka suuqyo caalami ah oo kala duwan, isaga oo Xisbigu si gaar ah xoogga u saari doona xidhiidhka ganacsi ee aynu la leenahay dalalka deriska iyo kuwa Bariga Dhexe.

58


Sawir 18: Xoolaha dalkeena

3.4.5. Xoolaha

Xooluhu waa laf-dhabarta dhaqaalaha dalka. Boqolkiiba soddon (30%) wax soo saarka guud ee dalku waxa uu ka soo baxaa xoolaha nool. Boqolkiiba konton (50%) dadweynaha reer Somaliland waxa ay nololmaalmeedkooda si toos ah ama si dadban uga helaan dhaqashada xoolaha. Sidaa darteed, Xisbiga KULMIYE waxa uu xal u raadinayaa dhibaatooyinka haysta xoolaha iyo xoolo-dhaqatada, sida nabaadguurka, aasaaska tuulooyinka cusub, waddo dhuxuleedka sababa qulqulka biyaha, dhuxulaysiga, ceshiimooyinka dhulka, biyo la’aanta, dawooyinka dhacay ama tayadoodu liidato iyo dhakhaatiir yarida xoolaha. Si loo daryeelo caafimaadka xoolaha, Xisbiga KULMIYE waxa uu wax badan ka qabtay daryeelka iyo caafimaadka xoolaha. Xukuumadda 59


Xisbiga KULMIYE shantii sanno ee la soo dhaafay waxay tallaashay in ka badan 15 milyan oo neef oo xoolaha dalka ah. Muddo-xileedka labaad Xisbiga KULMIYE: 1. Waxa uu kor u qaadi doonaa awoodda waxqabad ee Wasaaradda Xannaanada Xoolaha. 2. Waxa uu tixgelin gaar ah siin doonaa daryeelka iyo caafimaadka xoolaha nool: sida in uu kabo ama cashuur-dhaaf u sameeyo soo-dejinta dawooyinka iyo tallaallada xoolaha. 3. Waxa uu dhiirrigelin doonaa mashaariic lagu naaxiyo xoolaha oo ka hirgala deegaanno ku habboon guud ahaan dalka si xoolaha dalku tartan ganacsi ula geli karaan xoolaha dalalka kale ee safka hore kaga jira dhoofinta xoolaha nool. 4. Waxa uu xoogga saari doonaa ilaalinta deegaanka daaqsinta ah ee dalka oo dhan si loo suuro-geliyo helitaanka deegaan ku fiican dhaqashada xoolaha. 5. Waxa uu unkayaa xarun cilmi-baadhiseed oo ku fooggan helitaanka iyo tijaabinta habab lagu nafaqeeyo nafaqee yo xoolaha nool. 6. Waxa uu dhiirrigelin doonaa warshado xoolaha qala isla markaana hilibkooda iyo haragoodaba dhoofiya si qiimaha hilibka aynu dhoofinno sare loogu qaado shaqo-abuurna loo sameeyo. 7. Waxa uu dhiirrigelin doonaa farsamaynta wax-soo-saarka caanaha xoolaha, sida subagga, burcadka, caana-fadhiga iyo ciirta, iyo weliba wax-soo-saarka laga sameeyo lafaha xoolaha. 8. Waxa uu dardar gelin doonaa wax-soo-saarka wax -soo-saarka ku tiirsan hargaha iyo saamaha. 9. Waxa uu kordhin doonaa miisaaniyadda xoolaha maadaama ay xooluhu kaalinta koowaad kaga jiraan dhaqaalaha dalka.

60


10. Waxa uu suuqyo cusub ku soo kordhin doona suuqyadii ay ganacsatada xooluhu u dhoofin jireen xoolaheena. 11. Waxa uu ku dadaali doona sidii xoolaha loogu heli lahaa calaf ku filan, waxa kale oo uu daraasad ku samayn doonaa sidii loo heli lahaa calaf kaydsan (fodder banking) oo xoolaha la siiyo xilliyada abaaraha. 12. Waxa uu kordhin doonaa tirada iyo tayada dhakhaatiirta, kalkaaliyaasha iyo daryeelayaasha caafimaadka xoolaha. 3.4.6. Xabkaha iyo Faleenka

Somaliland waxa ay ka mid tahay dalalka hodanka ku ah dhirta ay ka baxaan Xabkaha qaaliga ah, sida Beeyada, Maydiga, Malmalka iyo Cadaada, waxaana loo yaqaannaa Xabag iyo Faleen. Dhirtani waxa ay ka baxaan qaybo badan oo ka mid ah buuralayda Gobolka Sanaag iyo qaybo ka tirsan buuralayda Gobollada Bari ee Jamhuuriyadda Somaliland. Xabkaha iyo Faleenku waxa ay qayb muhiim ah u yihiin nolosha aadamaha iyo dhaqaalaha dalkeenna Jamhuuriyadda Somaliland. Xabkaha iyo Faleenka laga helo Jamhuuriyadda Somaliland waxay ka mid yihiin noocyada ugu qaalisan adduunka, looguna jeccel yahay. Maydiga, Beeyada, Malmalka iyo Caddaadu waxay ka mid yihiin kaabayaasha dhaqaalaha Jamhuuriyadda Somaliland haysato, sannadkiina waxa Qaranka uga soo xerooda dakhli xoog leh. Xisbiga KULMIYE isaga oo aqoonsan Muhiimadda Xabkaha iyo Faleenku u leeyihiin dhaqaalaha dalka iyo kan bulshada ba, waxa uu abuuray Wakaaladda Xabkaha iyo Faleenka Jamhuuriyadda Somaliland.

61


Muddo Xileedka labaad, Xisbiga KULMIYE: 1. Waxa uu tayayn doonaa jiritaanka iyo waxqabadka Wakaaladda Xabkaha iyo Faleenka Jamhuuriyadda Somaliland. 2. Waxa uu taageeri doonaa nidaamka wax-soo-saarka Xabkaha iyo Faleenka. 3. Waxa uu dhimmi doonaa cashuuraha ka ganacsiga iyo dhoofinta Xabkaha iyo Faleenka. 4. Waxa uu sahamin doonaa suuqyo cusub oo loo iib geeyo waxsoo-saarka khayraadkeenan dabiiciga ah. 5. Waxa dhiirrigelin doonaa in dalka gudihiisa lagu warshadeeyo, loona dhoofiyo suuqyada caalamiga ah. 6. Waxa uu ka taageeri doona bulshada deegaannada dhirta Xabkaha iyo Faleenku ka baxaan in ay helaan baahiyahooda aasaasiga ah sida, Waxbarashada, Caafimaadka, Biyaha iyo Waddooyinka. 7. Waxa uu xoogga saari doona ilaalinta iyo dhaqaalaynta dhirta Xabkaha iyo Faleenku ka baxaan, si aanay u dabardabar -gu’in.

62


Sawir 19: Dalagga Beeraha

3.4.7. Beeraha

Beeruhu waxay kaalinta saddexaad kaga jiraan dhaqaalaha dalka marka laga yimaddo xoolaha iyo baayac-mushtarka. Tirada dadka Somaliland 35% ayaa qiyaas ahaan si toos ah ugu tiirsan wax soo saarka beeraha. Wax-soo-saarka beeruhu waxa uu aad uga hooseeyaa heerkii loo baahnaa in dalku ku gaadho isku-filnaansho cunto. Caqabadaha hor yaalla waxa ka mid ah isbeddelka cimilada, abaaraha soo noqnoqda, biyo-yaraan, suuq-xumi, kayd la’aanta dalagga beeraha, qalab yaraan iyo aqoon darro hab-qodaalka casriga ah. Si haddaba Somaliland u gaadho isku-filnaansho dhanka wax-soosaarka beeraha iyo cuntada ah, isla markaana loo yareeyo ku tiirsanaanta midhaha, khudradda iyo raashinka la soo dejiyo, Xisbiga KULMIYE waxa uu dardargelin doonaa sidii beeraleyda dalku u soo

63


saari lahaayeen cunto dalka ku filan isaga oo hirgelin doona qodobadan hoose: 3.4.7.1. Kor u qaadista qaa dista waxbarashada Beeraha

1. Waxa uu xoojin doonaa kulliyadaha beeraha ee jaamacadaha dalka. 2. Waxa uu samayn doonaa Jaamacad u gaar ah culuunta beeraha ama wuxuu xoojin doonaa kulliyadaha beeraha ee imminka ka jira jaamacadaha qaar. 3. Waxa uu ku kordhin doonaa manhajka waxbarashada dugsiyadda hoose dhexe maaddada culuunta beeraha si da’yarta loogu dhiirrigeliyo wax soo saarka beeraha. 3.4.7.2. Kor u qaadka qaadka Adeegga Adeegga Wasaaradda

1. Waxa uu kor u qaadi doona awoodda wax-qabad ee e e Wasaaradda Beeraha oo u igman adeegga wax-soo-saarka beeraha dalka. 2. Waxa uu ku dhiirrigelin doonaa Malgashadayaasha caalamiga ah in ay maalgashadaan beeraha dalka. 3. Waxa uu kor u qaadi doonaa tayada shaqaalaha beeraha si loo helo dalag tayo leh kana caafimaad qaba xanuunnada ku dhaca dalagga. 4. Waxa uu beeralayda siin doonaa barnaamijyo casriya oo kor u qaadaya xirfadda iyo wacyiga la xidhiidha wax-soo-saarka iyo suuqgeynta midhaha beeraha. 5. Waxa uu beeralayda ka kaalin doonaa adeegsiga dhammaan farsamooyinka lagula dagaalamo cayayaanka halista ku ah waxsoo-saarka beeraha. 6. Waxa uu sii kordhin doonaa hawsha kala-xadaynta beeraha iyo sugidda mulkiyadda beeraha.

64


7. Waxa uu hirgelin doonaa nidaam lagu kala xadeeyo dhul beereedka iyo dhul-daaqsimeedka. dhul-daaqsimeedka. 8. Waxa uu samayn doonaa, isla markaana hirgelin doonaa Siyaasadda Wax-soo-saarka Cuntada. 3.4.7.3. Xoojinta iyo Tayaynta wax-soo-saarka Beeralayda

1. Waxa uu kor u qaadi doonaa aqoonta iyo i yo xirfadda beeralayda. 2. Waxa uu dardar gelin doonaa mashaariicda fidinta beeraha. 3. Waxa uu dhammaystiri doonaa kaabayaasha lagama maarmaanka u ah beeraleyda dalka sida cagafyada, mishiinnada biyo-soo-saarka, tuumbooyinka, qalab gacmeedka kala duwan iyo agabyada casriga ah ee beeraha. b eeraha. 4. Waxa uu awoodda saari-doonaa wax-ka-qabashada nabaadguurka baabiinaya dhul-beereedka dalka. 5. Waxa uu dhisi doonaa biyo-xidheenno lagu qabto biyaha loogana faa’iidaysto waraabka beeraha. 6. Waxa uu kordhin doonaa miisaaniyadda beeraha. 3.4.7.4. Farsamooyinka Casriga ah ee Wax soo saarka beeraha

1. Waxa uu xoogga saari doonaa sidii biyo ku filan loogu heli lahaa beeraha, si kor loogu qaado wax-soo-saarka beeraha. 2. Waxa uu baadigoobi doonaa qalab casri ah si loo kordhiyo waxsoo-saarka beeraha. 3. Waxa uu abuuri doonaa Baanka Abuurka (Shinnida) Qaranka oo kaydin doona abuurkii asalka ahaa ee dalka iyo abuur kasta oo tayo leh. 4. Waxa uu ka kaalin doonaa beeraleyda sidii loogu heli lahaa meelo ku habboon oo ay ku kaydiyaan wax-soo-saarkooda si loo yareeyo, ugu danbayntana meesha looga saaro midhaha xumaada.

65


5. Waxa uu ka dhisi doonaa shaybaadho casri ah oo sii horumariya baadhitaannada la xidhiidha carrada iyo fayo-qabka dalagga. 6. Waxa uu beeralayda ku tababbari doonaa waraabka nooca loo yaqaan Waraab Dhibiceed (Drip irrigation) oo tashiila biyaha, wax-soo-saarka dalaggana kor u qaada. 3.4.7.5. Shirrabidda (Tijaabinta) Dalagyo Cusub

1. Waxa uu kordhin doonaa tirada beer-tusaaleedyada lagu shirrabo (tijaabiyo) qaababka cusub, isku-dhafka dalagyada iyo kuwa cusub ee la jaanqaadi kara cimilada deegaankeenna. d eegaankeenna. 2. Waxa uu dhiirrigelin doonaa guri-beereedyada (green houses) si loo kordhiyo tirada iyo tayada dalagyada ku habboon. Deegaammada wax-soo-saarka ku habboona wuxuu ku fidin doonaa guri-beereedyo lagu sameeyo shirrabaadda (tijaabooyinka) iyo tababbarrada ay beeralaydu u baahan tahay. 3. Waxa uu dhiirrigelin doonaa beerashada bariiska noocyada lagu guulaystay shirrabaaddooda (tijaabadooda) ee ka bixi kara dalka, isagoo beeralayda u samayn doona tababbaro, bixin doona shinnida (abuurka) ku habboon, isla markaana ka kaalin doona qalabka galka lagaga saaro.

66


Sawir 20: Wax-soo-saarka Kalluumaysiga

3.4.8. Kalluumaysiga

Kalluumaysigu waa il dhaqaale oo illaa hadda aanu dalku uga faa’ideysan si la taaban karo. Muddadii uu KULMIYE xilka hayey wuu dhiirrigeliyey wax-soo-saarka kalluumaysiga hase ahaatee weli dalku wuxu soo saaraa 3,000 oo tan oo kalluun ah, halka aynu ka soo saari karno sannadkii inta u dhexaysa 18,000 illaa 20,000 oo tan. Xisbiga KULMIYE isaga oo ogsoon ahmiyadda uu kalluumaysigu u leeyahay dhaqaalaha dalka, waxa uu qaadi doonaa tallaabooyinkan soo socda:

67


1. Waxa uu xoojin doonaa awoodda waxqabad ee Wasaaradda Kalluumaysiga iyo Khayraadka Badda. 2. Waxa uu kor-u-qaadis ku samayn doonaa wax-soo-saarka kalluunka iyo dhoofintiisa taas oo wax ka tari doonta yaraynta dhibaatooyinka dhaqaale korna u qaadi doonta shaqaalaysiinta da’yarta. 3. Waxa uu kor u qaadi doonaa qalabka, xirfadda iyo waayoaragnimada kalluumaysatada si ay uga faa’iidaystaan khayraadka baddeenna. 4. Waxa uu la dagaallami doonaa cid kasta oo ku lug leh kalluumaysiga sharci-darrada ah. 5. Waxa uu dejin doonaa xeerka iyo siyaasadda daryeelka kalluunka iyo ilaalinta xeebaha. 6. Waxa uu kor u qaadi doonaa wacyiga bulshada ee ku saabsan nafaqada iyo waxtarka cunidda kalluunka. 7. Waxa uu ku jihayn doonaa ganacsatada dalka inay maalgashadaan ma algashadaan kalluumaysiga si shaqo la’aanta loo dhimo isla markaana loo dhiirrigeliyo maalgashiga warshadaha kalluunka. 8. Waxa uu horumarin doonaa waddooyinka ka yimaadda xeebaha si kalluunku si fudud ugu soo gaadho suuqyada magaalooyinka dalka. 9. Waxa uu raadin doonaa suuqyo caalami ah oo kalluunka dalka loo iib-geeyo gaar ahaan dalalka aan badda lahayn iyo Khaliijka Carbeed. 10. Waxa uu xoojin doonaa taageerada la siiyo Kulliyadda Culuumta Badda si xirfadda kaluumaysiga saro loogu qaado si loo soo saaro dad aqoon dheeraad ah u leh culuumta badda. 11. Waxa uu kordhin doonaa miisaaniyadda kalluumaysiga ee heer qaran.

68


12. Waxa uu samayn doonaa qaboojiyayaal casri ah oo lagu kaydiyo kulluunka. 13. Waxa uu kala xadayn doonaa goobaha kalluumaysiga iyo beeraha shacaabiga. 14. Waxa uu unki doonaa Mac-hadka Cilmibaadhista Kalluunka. 3.4.9. Warshadaha Yar-yar

Warshadaha yar-yari waa hab muhiim ah oo lagu yarayn karo shaqo la’aanta, waana hannaan Somaliland u suuro gelin kara in ay gaadho horumar dhaqaale oo dheellitiran. KULMIYE intii uu xilka hayey wuxu sameeyey wasaarad gaar u ah warshadaha, waxaanu dejiyey siyaasado taageeraya in ay ganacsatadu si hawl yar warshado uga samayn karaan dalka. Si dalku uga baxo dheelliga ganacsi isla markaana uga maarmo badeecado badan oo la soo dejiyo wakhtigan, waxa uu KULMIYE dhiirri gelinayaa in ay dalka ka abuurmaan warshado yaryar, waxaanu qaadi doonaa tallaabooyinkan soo socda: 1. Waxa uu fududayn doonaa nidaamka lagu yagleelo warshadaha yar-yar ee dalka gaar ahaan kuwa u baahan shaqaale sh aqaale badan. 2. Waxa uu xal u raadin doonaa caqabadaha hor taagan warshadaha isaga oo diyaarin doona xeerar dhiirrigelinaya maalgashiga warshadaha yar-yar iyo nidaamka shuraakada ee maalgashiga. 3. Waxa uu cashuurta ka jebin doonaa alaabta ay u baahan yihiin warshadaha dalku si ay wax-soo-saarkooda u kordhiyaan. 4. Waxa uu maalgelin ku samayn doonaa kaabayaasha halbawlaha u ah hano-qaadka warshadaha yaryar, gaar ahaan dhinacyada tamarta, maaliyadda, waddooyinka iyo suuq-geynta wax-soosaarkooda.

69


5. Waxa uu samayn doonaa deegaanno u gaar ah warshadaha (industrial zones) 6. Waxa uu samayn doonaa Waaxda Daraasaynta Warshadaha oo baadhitaanno joogto ah ku samayn doonta sidii loo horumarin lahaa warshadaynta dalka. 3.4.10. Tamarta Helid la’aanta tamar innagu filani waa mid ka mid ah dhibaatooyinka ugu waaweyn ee haysta dhaqaalaha guud ahaan iyo gaar ahaan deegaanka Somaliland. Iyada oo uu dalku adeegsado dhuxusha iyo tamarta shidaalka laga dhaliyo oo ah laba ilood oo dhibaato ku haya deegaanka isla markaana qaali ah oo kharash badani kaga baxo dalka, Somaliland waxay ka mid tahay dalalka kharashka ugu badani kaga baxo korontada. Halkii kW waxa kharashkiisu taagan yahay ku dhawaad hal doolar ($1) guud ahaan dalka. Si loo horumariyo tamarta dalka, Xisbiga KULMIYE muddo xileedka labaad:

1. Waxa uu hirgelin doonaa siyaasado iyo qorsheyaal haga xal u helidda dhibaatooyinka tamareed ee dalka ka jira. 2. Waxa uu xoojin doonaa awoodda wax-qabad ee Wasaaradda Tamarta iyo macdanta, gaar ahaan Waaxda Tamarta ee Wasaaraddaas oo istiraatiji u ah in dalku helo tamar lagu kaaftoomi karo. 3. Waxa uu maalgelin doonaa sidii loo heli lahaa khuburo dhinaca tamarta ah isla markaana loo dhiirri gelin lahaa waxbarashada la xidhiidha dhinaca tamarta si mustaqbalka loo helo aqoonyahanno maarayn kara baahiyaha tamarta ee dalku qabo iyo helitaanka ilo-tamareedyo kala duwan. 4. Waxa uu wacyigelin ballaadhan ka samayn doonaa sidii dadweynaha Somaliland heer qoys iyo heer ganacsiba ay u

70


isticmaali lahaayeen tamarta la cusboonaysiiyo, sida tamarta laga dhaliyo cadceedda iyo dabaysha. 5. Waxa uu dhiirrigelin doonaa soo-dejinta qalabka iyo farsamooyinka fududayn kara adeegsiga tamarta la cusboonaysiiyo. 6. Waxa uu dhammaystiri doonaa Machadka Barashada Farsamada Tamarta.

Sawir 21: Dhismaha Wasaaradda Tamarta iyo Macdanta – ( ( Sawirkii ) Sawirkii Rio Architects )

3.4.11. Macdanta, Shidaalka iyo Khayraadka Dabiiciga ah

Muddo xileedkii uu Xisbiga KULMIYE talada dalka hayey waxa uu ku tallaabsaday hawlo isugu jira heshiisyo shiidaal sahamin iyo mid macdan soo saariseed ah. Dadaalladaa uu xisbigu sameeyey waxa dalka uga soo xerooday dakhli iyo shaqo abuur mug leh. Sidoo kale Xisbigu waxa uu hirgeliyey heshiiskii ugu horreeyey ee macdan soo-saar ee Somaliland yeelato oo xukuumadda KULMIYE la gashay shirkad shisheeye ah.

71


KULMIYE waxa uu ku guulaystay inuu dhacsiiyo caalamka khayraadka Saliidda Qaydhiin ee dalkeena ku duugan, isaga oo ku guulaystay inuu Somaliland ku dhigo maabka khayraadka patroolka Bariga Africa. Xukuumadda KULMIYE iyada oo adeegsanaysa garyaqaano iyo khubaro caalami ah waxay diyaarisay xeerarka shiidaalka, macdanta iyo xeerka wadaagga khayraadka, kuwaas oo ay ansixin doonaan Golayaasha Xeer Dejinta dalku. Sidaa daraaddeed, Xisbiga KULMIYE isaga oo ka duulaya wax qabadkii muddo xileedkii hore: 1. Waxa uu sii wadi doonaa ka midha-dhalinta soo-saarka khayraadka gaar ahaan shiidaalka. 2. Waxa uu sii wadi doonaa mashaariicda macdan soo-saar ee dalka ka socota. 3. Waxa uu dhaqangelin doonaa xeerarka iyo shuruucda maamulka iyo wadaagga khayraadka 4. Waxa uu kor u qaadi doonaa wacyiga bulshada ee ku aaddan soo saarka iyo ka faa’iidaysiga khayraadka dalka 5. Waxa uu horumarin doonaa isku xidhnaanta bulshada, ilaalinta deegaanka iyo tixgelinta bulshooyinka ku dhaqan deegaannada khayraadka laga soo saarayo. 6. Waxa uu sugi doonaa amniga goobaha khayraadka laga soo saarayo.

72


Sawir 22: Heshiiskii Maalgashiga Shirkadda DP World

3.4.12. Dhiirri-gelinta Maalgashiga Caalamiga ah

Xisbiga KULMIYE waxa uu diyaariyay Hagaha Maalgashiga Somaliland oo bixinaya wacaal la xidhiidha fursadaha maalgelinta u baahan ee ay Somaliland haysato. Sidoo kale waxa la diyaariyay Xeerka Maalgashiga Shisheeye oo horyaalla Golaha Wakiillada si maalgashadayaasha caalamku ugu soo dhiirradaan in ay ganacsi iyo maalgashi ka samaystaan Somaliland. Xukuumadda KULMIYE waxay ku guulaysatay in ay abuurto jawi maalgashadaha Caalamiga ahi hantidiisa ugu aamini karo Somaliland. Shirkadda DP World waxay la gashay dawladda Somaliland heshiis maalgashi oo lagu casriyeynayo marsada Berbera oo qaddarkiisu dhan

73


yahay $442 Milyan oo Doollar si ay ula tartanto dekedaha gobolka iyo kuwa caalamkaba. Waxaa kale oo ay xukuumaddu heshiis maalgashi la gashay shariikado sahamin ku sameeya shidaalka Somaliland. Muddo-xileedka labaad, Xisbiga KULMIYE waxa uu hirgalin doonaa arrimahan soo socda: 1. Waxa uu ballan qaadayaa in uu sii xoojin doono xidhiidhada jirey, kuna dhiirran doono in uu abuuro qaar cusub, isla markaana fududeyn doono maalgashiga caalami ah, si taageero wax-ku-ool ah loogu helo waaxaha dhaqaalaha ee u baahan dhaqaale iyo maalgelin baaxad leh. 2. Waxa uu diyaarin doonaa saaxad dhaqaale iyo siyaasad maalgashi oo miisaaman si loo soo jiito maalgashiga caalimaga ah. 3. Waxa uu unki doonaa dhammaan xeerarka sahlaya Maalgashiga iyo Horumarinta Jamhuuriyadda Somaliland. 4. Waxa uu yarayn doonaa muddada diiwaangelinta ay ku qaadato maalgashadaha. 5. Waxa uu meesha ka saari doonaa shuruudaha aan muhiimka ahayn ee lagu xidho maalgashiga. 6. Waxa uu dhiirrigelin doonaa maalgashiga abuuraya shaqoabuurid ballaadhan. 7. Waxa uu taageeri doonaa maalgashiyada farsamaynaya khayraadka dalka isla markaana u dhoofinaya suuqyada caalamka. 8. Waxa uu soo-jiidan doonaa maalgashiyada horumarinaya kaabashayaasha dhaqaalaha sida jidadka, garoomada diyaaradaha iyo marsooyinka. 9. Waxa uu dhiirrigelin doonaa maalgashiga la xidhiidha tiknoolajiga iyo warshadaynta.

74


10. Waxa uu taageeri doonaa maalgashiga wax-soo-saarka beeraha ee cilmiga iyo tiknoolojiga ku dhisan. 11. Waxa uu soo dhawayn doonaa maalgashiga aqoon cusub ku soo kordhinaya bulshada Somaliland. 3.4.13. Dhimista Shaqo la’aanta

haysa bulshada, gaar Shaqo la’aantu waa aafo Qaran oo dhibaato ku haysa ahaan dhallinta iyo qarankaba, taas oo sababta in tiro badan oo ka mid ah xooggii iyo caqligii dalku ay dalka ka haajiraan. Si arrinkaas wax looga qabto xukuumadda kulmiye waxay si laxaad leh u kordhisay shaqaalaha dawladda iyagoo ahaa 6, 000 kuna biirisay in ka badan 12, 000 oo shaqaale ah. Sidoo kale waxa ay xukuumadda KULMIYE bilowday diyaarinta nidaamka hawl-gabka si loo kordhiyo fursadaha dhallinta jaamacaha ka qalin-jebisa ku heli karaan shaqo. Si shaqo la’aanta hoos loogu dhigo, Xisbiga KULMIYE waxa uu qaadi doonaa tallaabooyinkan soo socda:

1. Waxa uu xoojin doonaa goobaha lagu barto xirfadaha lagu shaqo tago, gaar ahaan dhallinyarada. 2. Waxa uu is waafajin doonaa waxbarashada iyo khayraadka dalka ee aynu a ynu haysano. 3. Waxa uu dejin doonaa nidaam fududeeya helitaanka daymaha yar-yar ee bangiyadu bixiyaan. 3.4.14. Sicir-bararka iyo Suuqa Sarrifka Lacagaha Qalaad

Kor-u-kaca sarrifka Doollarka waxa inta badan sabab u ah dhaqaalaha Somaliland oo aad ugu tiirsan badeecaha la soo dejiyo iyo wax-soosaarka dalka oo aad u hooseeya. Labadan arrimood oo is biirsaday waxay keeneen in si joogto ah loogu baahdo Doollar suuqyada dibedda 75


wax lagaga soo iibsado. Si mashaakilka innaga haysta sabbaynta qiimaha Doollarka loo yareeyo, KULMIYE waxa uu xoogga saarayaa arrimahan soo socda: 1. Waxa uu diyaarin doonaa isla markaana hirgelin doonaa Siyaasadda Lacagta ee dalka (Monetary Policy). 2. Waxa uu si dhammaystiran u socodsiin doonaa isticmaalka shillinka Somaliland, waxaanu xakamayn doonaa wax-ku-kalaiibsiga lacagaha qalaad. 3. Waxa uu xoojin doonaa koboca wax-soo-saarka iyo dhoofintooda si dalka ay u soo gasho lacag adagi, looga maarmo qaybo ka mid ah badeecadaha aynu hadda la soo degno una yaraato baahida lacagta qalaad. 3.4.15. Baananka iyo Suuqa Maaliyadda

Xisbiga KULMIYE waxa uu rumaysan yahay in kaalinta Baananku ay lama huraan u tahay koboca dhaqaalaha dalka. Baananku waa habka ugu muhiimsan ee loo abuuri karo maalgashiyo lagu yarayn karo shaqa la’aanta, iyaga oo ah dhexdhexaadiyaha isku xidhaya hantiileyaasha u baahan in ay a y kaydsadaan lacagtooda iyo dadka d adka haya fikrado ganacsi oo meel-mar noqon kara. Xisbiga KULMIYE waxa uu aaminsan yahay in xidhiidhinta labadaa dhinac la’aantood aan lagu tallaabsan karin horumar lagu tanaado. Xisbiga KULMIYE muddadii uu talada dalka hayey waxa uu meel meriyey Xeerka Baanka Dhexe ee Somaliland oo dib-u-eegis iyo kaabis lagu sameeyey iyo Xeerka Baananka Islaamiga ah oo la meel mariyey, si ay dalka uga furmi karaan Baanan ganacsi oo haqabtiri kara baahida maaliyadeed ee muwaadiniinta. Waxa sannadkii 2012 dalka ka furmay baankii ugu horreeyey ee ku shaqeeya hannaanka baananka Islaamiga ah. Maanta waxa si rasmi ah uga furan dalka saddex bangi oo rukhsado

76


rasmi ah ka haysta Baanka Dhexe ee Somaliland, iyada oo baankii ugu danbeeyey ee Islaami ah rukhsad la siiyey sii yey sannadkii 2016. Si loo horumariyo baananka iyo suuqyada maaliyadda, Xisbiga KULMIYE: 1. Waxa uu xoojin doonaa madax-bannaannida sharciga ah ee Baanka Dhexe iyada oo la kordhin doono shaqaalaha xirfadda iyo aqoonta sare u leh maamulka iyo i yo maaraynta Baananka. 2. Waxa uu dhammaystiri doonaa xeerarka maqan iyo kaabayaasha kale ee lagama-maarmaanka u ah in Baananka ganacsigu ku dhiirradaan bixinta daymaha. 3. Waxa uu abuuri doonaa Baanka Ganacsiga Somaliland (Commericial Bank of Somaliland) oo noqon doona Baan ay dawladdu leedahay kuna shaqeeya gebi ahaantiiba Shilinka Somaliland, isaga oo dhigaallada macaamiisha ku qaban doona lacagta dalka, isla lacagta dalkana ku bixin doona daymo, si Shilinka Somaliland u yeesho qiimo dhaqaale. 4. Waxa uu seeska u dhigi doonaa sidii loo abuuri lahaa Baanka Horumarinta Somaliland (Development Bank of Somaliland), kaas oo maalgelin joogto ah ku samayn doona mashaariicda waaweyn ee horumarka dalku u baahan yahay, sida jidadka, cisbitaallada, warshadaha, jaamacadaha, beeraha, ganacsiga IWM. 5. Waxa uu fududayn doonaa in la sameeyo shirkado caymis si loo dardar geliyo ganacsiga aynu la leennahay adduunka intiisa kale, loona maareeyo khataraha ganacsiga.

77


Sawir 23: Buurta Dalxiiska ee Daallo – ( ( Sawirkii Sawirkii Canbe )

3.4.16. Dalxiiska

Dalkeennu waxa uu aad hodan ugu yahay goobaha dalxiiska. Waana arrin uu Qaranku mudnaan weyn siiyey. Xisbiga KULMIYE waxa uu aad u xoojin doonaa dhaq-dhaqaaqa la xidhiidha dalxiiska. Waxa uu kobcin doonaa Goobaha loo dalxiis tago ee dalka, waxaanu fududayn doonaa socdaalka dalxiisayaasha dalka. Taasi oo wax ka tari doonta koboca dhaqaalaha isla markaana abuuri doonta fursado shaqo oo hor leh.

78


Sawir 24: Xaruntii Daraawiishta ee Taleex

Sawir 25: Jasiiradda Sacaadadiin – ( ( Sawirkii ) Sawirkii Future Brothers )

79


80

Tiirka 4aad: Garsoorka Iyo Caddaaladda

Sawir 26: Garsoorka iyo Caddaaladda

Tiirka 4aad: Garsoorka Iyo Caddaaladda Xisbiga KULMIYE waxa uu aamminsan yahay in caddalladdu tahay xabagta isku haysa bulshada, la’aanteedna aanu Qaranku cago adag ku taagnaan karin. Muddadii uu xilka hayey Xisbiga KULMIYE wuxuu kor u qaaday madaxbannaanida garsoorka, waxaanu dib-u-habayn ku sameeyey hannaanka caddaaladda iyo garsoorka ee Qaranka. Xisbiga KULMIYE waxa ka go’an in uu dhiso kalsoonida ay muwaadiniintu ku qabaan garsoorka iyo hannaanka caddaaladda ee Qaranka. Waxaanu qaadi doonaa tallaabooyinka soo socda:

81


1. Waxa uu sii adkayn doonaa madaxbannaanida iyo hufnaanta garsoorka qaranka. 2. Waxa uu kor u qaadi doonaa tayada shaqo ee Waaxda Garsoorka Qaranka isaga oo kobcin doona xirfadaha iyo aqoonta sharci ee garsoorayaasha, kaaliyayaasha iyo shaqaalaha kala duwan ee garsoorka. 3. Waxa uu sii xoojin doonaa tayada iyo doorka shaqo ee Wasaaradda Caddaaladda sida ku xusan Dastuurka Qaranka. 4. Waxa uu fidin doonaa isla markaana fududayn doonaa helista adeeg caddaaladeed oo hufan heer gobol iyo i yo mid degmo. 5. Waxa uu xoojin doonaa awoodda-waxqabad ee hawl-wadeennada Wasaaradda Caddaaladda. 6. Waxa uu dhammaystiri doonaa barnaamijka dib-u-habaynta caddaaladda. 7. Waxa uu xoojin doonaa xidhiidhka wada shaqayneed ee ka dhexeeya bahda caddaaladda iyo i yo garsoorka. 8. Waxa uu ilaalin doonaa xuquuqda haweenka, carruurta iyo qaybaha bulshada ee nugul iyada oo lala dagaallamayo tacadiyada tacadi yada ka dhanka ah. 9. Waxa uu samayn doonaa xarun tababbar oo kor loogu qaado tayada iyo xirfadaha garsoorayaasha, kaaliyayaasha iyo hawlwadeennada garsoorka. 10. Waxa uu kor u qaadi doonaa wacyiga bulshada ee xaqa iyo xuquuqda sharciyeed ee muwaadinka. 11. Waxa uu ka hor tegi doonaa, isla markaana aanu wax dulqaad ah u yeelan doonin, jaad kasta oo ah ku tagrifal hannaanka caddaaladda iyo garsoorka Qaranka.

82


Dastuurka Jamhuuriyadda Somaliland oo la dejiyey 1997-kii, isla markaana afti dadweyne lagu ansixiyey 31-kii May 2001-dii, waxa muuqata in uu u baahan yahay kaabis iyo dib-u-eegis, iyadoo la eegayo isbeddellada bulsho, nololeed iyo dhaqan dhaqaale ee wadanka ka hirgalay labaatankii sanno ee tegey. Sidaa darteed, Xisbiga KULMIYE waxa uu u saari doonaa khubaro aqoon durugsan u leh arrimaha dastuurka si ay uga soo talo bixiyaan furista iyo dib u eegista Dastuurka Qaranka iyada oo la waafajinayo qodobbada 126-aad iyo 127-aad ee Dastuurka ee qeexaya kaabista iyo wax-ka-beddelka Dastuurka.

Xisbiga KULMIYE waxa uu aaminsan yahay ku dhaqanka shuruucda dalka iyo sarraynta sharciga. Sidaas darteed: 1. Waxa uu xoogga saari doonaa qabyatirka shuruucda, isagoo dib-u-eegis, kaabis iyo iswaafajin ku samayn doona shuruucdii hore ee jirtay si waafaqsan Dastuurka. 2. Waxa uu xoojin doonaa isla markaana awood buuxda siin doonaa hay’adaha qaabilsan dib -u-habaynta iyo faafinta shuruucda iyo xeerarka. 3. Waxa uu si cad u qeexi doonaa kala xadaynta doorarka iyo mas’uuliyadaha hay’daha k u lugta leh bilaabidda sharci samaynta.

83


Caruurtu iyada oo laga duulayo mabaadi ’da shareecada Islaamka, Dastuurka JSL iyo xeerarka caalamiga ah ee xuquuqul insaanka, waxa lagama maarmaan ah in ay helaan caddaalad iyo xuquuqdooda carruurnimo. Sidaa darteed Xisbigu: 1. Waxa uu diyaarin doonaa istaraatiijiyad lagaga hortago fal dambiyeedyada iyo qalalaasaha da’yarta . 2. Waxa uu samayn doonaa maxkamad u gaar ah carruurta. 3. Waxa uu dammaanad qaadayaa in dawladdu bixiso adeegyada sharci ee ay u baahan yihiin carruurta sharciga khilaafta. 4. Waxa uu samayn doonaa xarumo lagu ilaaliyo laguna dhaqan celiyo carruurta sharciga khilaafta.

Xabsiyada dalku waxa ay u baahan yihiin casriyayn iyo dib-u-habayn si aanay u noqon meel dambiileyaashu ciqaabta ku mutaan oo keli ah balse ay a y u noqoto meel dadka hab-dhaqankoodii baydhay lagu toosiyo, maxaabiistuna ay xirfado ku bartaan. Sidaa darteed, Xisbiga KULMIYE: 1. Waxa uu hirgelin doonaa dhismaha xabsiyo cusub oo waafaqsan baahida maxaabiista. 2. Waxa uu dayactiri doonaa xabsiyadii hore u jirey si ay u waafaqaan hal-beega caalamiga ah. 3. Waxa uu dib-u-habayn ku samayn doonaa hannaanka maamulka xabsiyada dalka. 4. Waxa uu ka yagleeli doonaa xabsiyada qaybo ay maxaabiistu aqoon iyo xirfado ku bartaan si marka ay xukunkooda

84


dhammaystraan ay bulshada dib ugu dhexgeli karaan una shaqaysan karaan. 5. Waxa uu dejin doonaa barnaamij ku saabsan sidii xoogga maxaabiista looga faa’iidaysan lahaa, ugana qayb qaadan lahaayeen wax-soo-saarka dalka. 6. Waxa uu kor u qaadi doonaa ilaalinta iyo daryeelka xuquuqda maxaabiista. 7. Waxa uu tayeyn doonaa aqoonta iyo akhlaaqda Ciidammada Asluubta.

85


86

Tiirka 5aad: Siyaasadda Arrimaha Dibedda

Sawir 27: Kulankii Madaxweyne Siilaanyo iyo David Cameron

Tiirka 5aad: Siyaasadda Arrimaha Dibedda Helista aqoonsi caalami ah iyo nabad kula noolaanshaha shucuubta caalamka ayaa ah mudnaanta koowaad ee siyaasadda Arrimaha Dibadda ee shanta sanno ee soo socota. Xisbiga KULMIYE muddadii uu xilka hayey waxa uu bilaabay wada-hadallo kala gurasho Somaliland iyo Soomaaliya sidoo kalena madaxweynaha Somaliland iyo madaxda kale ee qaranku ay gaadheen cid wal oo ay ku tuhmayeen in ay gacan innaga siin karto hadafkeenna aqoonsiga isla markaana soo xidheen xidhiidho ganacsi iyo kuwo amni oo muddada fog ah. Xisbiga KULMIYE waxa uu sii xoojin doonaa dedaallada aqoonsi-raadinta Somaliland, iyada oo la hirgelin doono siyaasado cusub oo lagu soo dhawayn karo, laguna gaadhi karo aqoonsi caalami ah.

87


Xisbiga KULMIYE waxa uu ballan qaadayaa in Jamhuuriyadda Somaliland uu ku hago siyaasad Arrimo Dibeddeed oo deggan, furfuran isla markaana u adeegeysa wanaagga, xasilloonida iyo horumarka Somaliland iyo sidoo kale nabad-ku-wada-noollaanshaha iyo iskaashiga waddamada mandaqadda Geeska Afrika, Jasiiradda Carabta iyo Adduunkaba. Siyaasaddaas oo waafaqsan Dastuurka Jamhuuriyadda Somaliland, oo ay tiirka koowaad u tahay ka mid noqoshada beesha caalamka.

Xisbigu waxa uu diyaarin doonaa Siyaasad iyo Istiraatiyad hor leh oo lagu dardargelinayo Arrimaha Dibedda, kuwaas oo ku qotoma baahida diblomaasiyadeed iyo ta maalgashi ee Qaranka. Xisbiga KULMIYE waxa uu xoojin doonaa Wasaaradda Arrimaha Dibedda iyo Iskaashiga Caalamiga ah miisaaniyad ahaan iyo awood farsamo ahaanba. Wuxuu uu sidoo kale dardargelin doonaa Komishanka Arrimaha Dibedda, iyada oo la abuurayo ururro cilmi-baadhiseed oo ku fooggan helidda xogo iyo xidhiidho cusub oo caalami ah oo uu dalkani yeesho iyo horumarinta Siyaasadaha iyo Istiraatijiyadaha Arrimaha Dibedda. Waxa la kordhin doonaa aqoonta diblomaasiyadeed ee hawlwadeennadda Wasaaradda Arrimaha Dibedda, waxaana la siin doonaa tababaro.

88


Sawir 28: Guddoomiyaha, ahna Murrashaxa Xisbiga KULMIYE iyo Raiisal Wasaaraha Ethiopia

Raadinta aqoonsi caalami ahi waa laf-dhabarta siyaasadda Arrimaha Dibadda ee Jamhuuriyadda Somaliland . Xisbiga KULMIYE waxa uu mudnaan aad u wayn siinayaa gudashada waajibaadka Qarannimo helitaanka Aqoonsi Caalami ah. Haddaba, si loo helo aqoonsi caalami ah waxa la abuuri doonaa agaasin gaar ah oo ka tirsan Wasaaradda Arrimaha Dibedda oo leh miisaaniyaddeeda, khubaradeeda iyo imkaaniyaadkeeda, taas oo shaqadeedu tahay ka midhadhalinta aqoonsigii Qaranka ee aynu aynu raadinayney raadinayney muddada rubuc-qarniga ka badan.

89


Sawir 29: Guddoomiyaha, ahna Murrashaxa Xisbiga KULMIYE iyo Wasiirka Arrimaha Dibadda Kenya

Xisbiga KULMIYE waxa aaminsan yahay in la dhawro Cahdiga u yaalla Midawga Afrika ee dhigaya in aan la beddelin xuduudihii ay ka tageen gumaystayaashii ee ay ku dhisan tahay xuduudaha dhuleed ee dalalka maanta ee Qaaradda Africa. Xisbiga KULMIYE waxa uu sidoo kale ugu baaqayaa in Midowga Africa dhawro xuquuqda ka dhalanaysa sharcigaas u yaalla. Xisbiga KULMIYE waxa uu Midowga Afrika si guud ugala shaqaynayaa dhinacyada amniga iyo xasilloonida. Waxa uu dardar gelin doonaa xidhiidh cusub oo ku dhisan aqoon iyo daraasaad taas oo horseedi karta sidii ay Somaliland xubin uga noqon lahayd Midowga Afrika. Si taa loo suura-geliyana, waxa ay Wasaaradda Arrimaha Dibeddu dejin doontaa siyaasad cusub iyo xafiis hoose oo Wasaaradda

90


Arrimaha Dibaddu kula macaamisho Midowga Afrika (African Union Desk). Waxa xafiiskaa si toos ah uga hawl geli doona khubaro takhasus wanaagsan u leh dalalka Afrika oo si fiican u darsa siyaasadda Midowga Afrika.

Sawir 30: Guddoomiyaha, ahna Murrashaxa Xisbiga KULMIYE iyo Madaxweynaha Djibouti

Xisbiga KULMIYE waxa uu adkayn doonaa xidhiidhka Somaliland la leedahay waddamada xubnaha ka ah urur-goboleedka IGAD, gaar ahaan wax-wada-qabsiga dhinaca ammaanka, isu-socodka ganacsiga iyo iska-kaashiga dhinaca diblomaasiyadda ee gobolka. Waxa Xisbigu xoogga saari doonaa ibo-furka ganacsi cusub iyo sii-xoojinta sii -xoojinta iskaashiga ganacsi ee hadda jira.

91


Sawir 31: Kulankii Gudoomiyaha, ahna Murrashaxa Xisbiga KULMIYE, Midawga Yurub iyo UK

Xisbiga KULMIYE waxa uu sii adkayn doonnaa xidhiidhka soo jireenka ah ee Somaliland la leedahay Midowga Yurub. Xisbigu wuxuu sii dardargelin doonaa iskaashiga iyo wadashaqaynta ay Somaliland la leedahay Midowga Yurub sida kobcinta dhaqaalaha, xoojinta amniga, ka-hor-tagga budhcad-badeedda, xoojinta xuquuqda aadamaha, kor-uqaadidda garsoorka iyo caddaaladda iyo ku-dhaqanka sharciga. Sidoo kale, Xisbiga KULMIYE waxa uu xoojin doonaa xafiiska Somaliland ee xarunta Midowga Yurub si uu u xidhiidhayo Somaliland iyo qaybaha kala duwan ee Midowga Yurub. Xisbiga KULMIYE waxa uu ku ammaanaya dalalka Midowga Yurub gacanta ay siiyaan Jamhuuriyadda Somaliland illaa 1991.

92


Xisbiga KULMIYE isaga oo qiraya kaalmada muuqata ee dawladda Ingiriisku siiso Somaliland, waxa uu labanlaabi doonaa ka-midhodhalinta xidhiidhkii taariikhiga ahaa ee ka dhexeeyeey Somaliland iyo Boqortooyada Ingiriiska, iyadoo xoogga la saari doono sidii loo ballaadhin lahaa iskaashiga ka dhexeeya Somaliland iyo Boqortooyada Ingiriiska ee dhinacyada maamul-wanaagga, maalgashiga, caafimaadka, tacliinta, amniga iyo caddaaladda.

Sawir 32: Madaxweyne Ku Xigeenka J SL iyo Safiirka Maraykanka

Xidhiidhka Maraykanku waa u mihiim taabbagelinta siyaasadda Arrimaha Dibedda. Sidaa darteed, Xisbiga KULMIYE waxa uu mudnaan weyn siin doonaa xoojinta xidhiidh qoto dheer oo

93


Jamhuuriyadda Somaliland la yeelato waddanka Maraykanka. Xukuumadda KULMIYE waxa ay sii dardargelin doontaa in Somaliland iyo Maraykanku ka wada shaqeeyaan iskana kaashadaan arrimaha amniga, tamarta iyo dhaqaalaha. Sidoo kale Xisbiga KULMIYE waxa uu xoojinayaa shaqada iyo adeegga wakiilka Somaliland ee Maraykanka iyo sidoo kale wakiilka Somaliland u qaabilsanaan doona xidhiidhka Somaliland iyo Xarunta Qaramada Midoobay ee New York.

Sawir 33: Guddoomiyaha, ahna Murrashaxa Xisbiga KULMIYE iyo Ra'iisal Wasaare Ku Xigeenka UAE

Xisbiga KULMIYE isaga oo maanka ku haya xidhiidhka sokeeye ee taariikhiga ah ee ka dhexeeya Jamhuuriyadda Somaliland iyo Shucuubta Carbeed, waxa uu yagleeli doonaa xidhiidh aad u wanaagsan oo dhexmara Jamhuuriyadda Somaliland iyo waddamada

94


Carabta gaar ahaan Khaliijka. Xisbiga KULMIYE waxa uu sii xoojin doonaa xidhiidhka iyo iskaashiga dhinacyada dhaqaalaha, ganacsiga, nabadgalyada iyo la dagaallanka argagixisada, tahriibta iyo budhcad badeedda. Sidoo kale, Xisbigu waxa uu xoogga saari doonaa raadinta xubin ka noqoshada Jaamacadda Carabta.

Xisbiga KULMIYE waxa uu sii kordhin doonaa dedaalka la xidhiidha sidii ay Somaliland u kasban lahayd saaxiibbo hor leh, una iib geyn lahayd qiimaha bogcadda istaraatiijiga ah ee ay kaga taallo juquraafisiyaasadeedka dunida.

Si looga midho-dhaliyo himilada ummadda Jamhuuriyadda Somaliland, Xisbiga KULMIYE waxa uu sii wadi doonaa wadahadallada ay Somaliland la furtay Soomaaliya iyada oo ujeeddaduna tahay sidii dalkani u noqon lahaa dal d al madax-bannaan. Waxa ay xukuumadda Xisbiga KULMIYE adeegsan doontaa khubaro sharci yaqaanno ah oo caalami ah oo si joogto ah ugala taliya dhinacyada sharciga ee xidhiidhka la leh wada-hadalka. Ujeeddada wada-hadalka waxa sal u ah in Jamhuuriyadda Somaliland noqoto dal dunida ka mid ah oo si buuxda ugu madax bannaan aayahiisa.

Waayo-aragnimada caalamka waxa laga dheehan karaa kaalinta waxku-oolka ah ee Qurbajoogga kala duwani ka ciyaareen dib-u-dhiska dalalkii ay u dhasheen. Qurbe-joogga reer Somaliland kama duwana dhiggiisa haddii aanu aanu kaba firfircoonayn. Xisbiga KULMIYE wuxu aqoonsan yahay kaalinta dhaqaale, taageerada ka-midho-dhalinta

95


qaddiyadda Jamhuuriyadda Somaliland iyo taageeradii laxaadka lahayd ee Qurbe-joogga ee Xisbiga KULMIYE doorashooyinkii la soo dhaafay. Muddo-xileedka labaad, KULMIYE wuxu diyaar u yahay in la sii xoojiyo xidhiidhka jaaliyadaha Somaliland ee qurbaha si looga dhaqaalahooda iyo faa’iidaysto awoodaha qurba joogga, khibraddoodaba, waxaanu qaadi doonaa tallaabooyinkan soo socda: 1. Waxa uu xoojin doonaa awoodda wax-qabad ee Wakaaladda Qurbe-joogga. 2. Waxa uu abuuri doonaa jawi wadatashi iyo mid wada shaqayneed oo u dhaxeeya xukuumadda iyo qurbe-joogga Somaliland. 3. Waxa uu dhiirrigelin iyo dardargelin ku samayn doonaa dadaallada ay qurbajoogga Somaliland ku maalgashanayaan dalkooda isaga oo fududayn doona wixii nidaam iyo shuruuc suurtagelinaya maalgashiga. 4. Waxa uu dhiirrigelin doonaa soo-noqoshada aqoonyahanka qurbe-joogga ah si maskaxdooda iyo khibraddooda ay uga faa’iideeyaan dadkooda iyo dalkooda. 5. Waxa uu xoojin doonaa awooddooda abaabul ee ay ku barbar istaagi karaan dedaallada aqoonsi-raadiska iyo siyaasadda Arrimaha Dibedda ee Somaliland. 6. Waxa uu dejin doonaa barnaamijyo dhiirrigeliya sidii ay qurbe joogga ubadkoodu ugu soo xidhmi lahaayeen dalka sida wakhtiyada fasaxyada si ay u suurtagasho in jiilasha reer Somaliland ee qurbaha ku dhashay ama ku barbaaray u ahaadaan kuwo xambaarsan dhaqanka, diinta iyo himilada Jamhuuriyadda Somaliland.

96

Tiirka 6aad: Horumarinta Maamul-Wanaagga

97


Tiirka 6aad: Horumarinta Maamul-Wanaagga Xisbiga KULMIYE waxa uu aamminsan yahay in maamul-wanaaggu ka mid yahay tiirarka ugu mudan ee lagu beegsan karo horumarka ummaddani higsanayso, kaas oo ku salaysan daacadnimo, Alle ka cabsi, xilkasnimo, hufnaan, isla-xisaabtan iyo sinnaan. Maamulka suubbani waa laf-dhabarta dawladnimada, waana nidaam lagu kobcinayo qaab-dhismeedka iyo shaqada dawladda si shacabka Somaliland u helaan adeeg hufan. Sidaas darteed, Xisbiga KULMIYE waxa uu sii amba qaadi doonaa, isaga oo ka faa’iidaysanaya muddadii uu xilka soo hayey iyo waayo-aragnimada uu ka kasbaday dhismaha maamulka iyo kobcinta maamul-wanaagga, Barnaamijka Dib-uhabaynta Shaqada iyo Shaqaalaha Dawladda. Waxaanu hirgelin doonaa qodobbadan soo socda:

1. Waxa uu dhisi doonaa Gole Xukuumadeed oo tayo leh, aragti horumarineed ka duulaya kuna shaqeeya Xeerka iyo Nidaamka Xukuumadda. 2. Waxa uu sii adkayn doonaa hannaanka dimuqraaddiga ah si waafaqsan diinta Islaamka iyo dhaqankeenna suubban. 3. Waxa uu xaq dhawri doonaa isla markaana horumarin ku samayn doonaa ku-dhaqanka xeerarka dalka. 4. Waxa uu ka hor tegi doonaa dib-u-dhac doorasho oo dambe oo dalka ku timaadda sifo kasta oo ay ku iman karto. 5. Waxa uu si buuxda u dhawri doonaa xuquuqaha iyo xorriyadda aasaasiga ah ee muwaadinka, waxaanu ilaalin doonaa cirdiga iyo sharafta qofka muwaadinka ah. 6. Waxa uu sii xoojin doonaa siyaasad loo dhan yahay oo ku salaysan wax-wada-lahaanshaha ummadeed iyadoo uu sii

98


kordhin doono ka-qayb-galka talada dalka ee beelaha laga tirada badan yahay, haweenka haweenka iyo dhallinyarada. 7. Waxa uu dib-u-habayn iyo dardargelin ku samayn doonaa hay’adaha dawladd a si ay u gutaan waajibaadkooda, muwaadiniintana u siiyaan adeeg hufan. 8. Waxa uu dhiirrigelin iyo kobcin ku samayn doonaa saxaafadda xorta ah si waafaqsan shuruucda iyo xeerarka dalka. 9. Waxa uu meel marin doonaa mabaadii’da isla-xisaabtanka iyo hufnaanta shaqo iyada oo la dardargelinayo Barnaamijka Dib u habaynta Shaqada iyo Shaqaalaha Dawladda. 10. Waxa uu xoojin doonaa isla markaana qaybaha kala duwan ee xukuumadda ku hoggaamin doonaa nidaamka maamuldaadejinta iyadoo la dhammaystirayo hirgelinta istiraatijiyadda iyo dhabbaha maamul daadejinta. 11. Waxa uu dhiirrigelin doonaa xallinta khilaafaadka ee ku habboon hore-u-socodka maamul-wanaagga.

Xisbiga KULMIYE waxa uu aaminsan yahay in musuq-maasuqu yahay cunsur ragaadiya dhaqaalaha ummadaha, keenana dib-u-dhac noocyo badan ah. Si loola dagaallamo musuqmaasuqa, waxa Xisbiga KULMIYE taariikhda markii ugu horraysay unkay hay’ad ku abuuran xeer oo la dagaallanta musuqa. Muddo-xileedka labaad xisbiga KULMIYE: 1. Waxa uu dardargelin iyo fulin ku samayn doonaa xeerka la dagaallanka musuq-maasuqa. 2. Waxa uu la dagaallami doonaa musuq-maasuqa noocyadiisa oo dhan sida laaluush laga bixiyo bixi yo adeegyada muwaadiniintu xaqa u leeyihiin.

99


3. Waxa uu tayayn doonaa hay’adaha lagula dagaallamo musuqmaasuqa sida Komishanka Maamul-Wanaagga iyo la dagaalkan Musuqmaasuqa, Hanti-dhawraha Guud, Xisaabiyaha Guud iyo Xeer Ilaalinta Qaranka. 4. Waxa uu sii hagaajin doonaa hufnaanta nidaamka maaliyadda Qaranka iyadoo la dhammaystirayo barnaamijka Dib-uhabaynta Nidaamka Maaliyadda Dawladda. 5. Waxa uu sii xoojin doonaa kala madaxbannaanida hay’adaha maaliyadda dawladda. 6. Waxa uu kor u qaadi doonaa heerka nololeed ee hawl wadeennada dawladda si loo xakameeyo musuqmaasuqa. 7. Waxa uu samayn doonaa barnaamijyo wacyigelineed oo bulshada ku baraarujinaya baraarujinaya la-daagaallanka musuqmaasuqa.

Xisbiga KULMIYE waxaa uu dardargelin doonaa Barnaamijka Dib-uhabaynta Shaqada iyo Shaqaalaha Dawladda ee uu Madaxweynuhu unkay 2011. Muddo-xileedka labaad, xisbiga KULMIYE, waxaa uu xoogga saari doonaa: 1. Tayaynta iyo tababbarista Hay’adda Shaqaalaha Dawladda si loo dardargeliyo hawlaha horumarinta shaqada iyo shaqaalaha. 2. Dib-u-habaynta qaab dhismeedka, wada shaqaynta iyo isku xidhnaanta hay’adaha dawladda. 3. Kala xadaynta xilalka iyo waajibaadka shaqo ee h ay’adaha dawladda. 4. Casriyaynta nidaamka maamulka iyo arrimaha shaqaalaha. 5. Diyaarinta xeerarka iyo nidaamka hawl-gabka shaqaalaha. 6. Dib-u-eegista iyo kaabista sharciga shaqaalaha dawladda. 7. Hirgelinta tirakoobka shaqaalaha iyo kaydinta xogtooda.

100


8. Hirgelinta nidaam shaqaalaysiineed oo caddaalad ah, kuna dhisan tartan xor ah oo tartamayaasha lagu kala xusho aqoon, karti iyo hufnaan shakhsiyadeed.

Xisbiga KULMIYE, isagoo garwaaqsan faa’iidooyin ka adeegsiga tiknoolojiyaddu u leedahay isku xidhk a hay’adaha dawladda: 1. Waxa uu hirgelin doonaa in dhammaan hay’adaha dawladdu adeegsadaan tiknoolojiyadda casriga ah iyada oo la fulin doono barnaamijyo ka turjumaya nidaamka nidaamka shaqo ee hay’ad walba. 2. Waxa uu dhiirrigelin doonaa in bulshada loo fududeeyo helidda xogaha iyo adeegyada iyada oo la adeegsanayo tiknoolojiyada cusub (casriga ah). 3. Waxa uu suurtagelin doonaa in dawladdu yeelato hannaan midaysan oo si joogto ah loo geliyo wacaasha iyo xogaha dawladda si loo fududeeyo daah-furnaantooda.

Xisbiga KULMIYE isaga oo tixgalinaya siina xoojinaya doorka sharciga Somaliland ee maamul daadejinta sida ku cad Xeerka Is Maamulka Gobollada iyo Degmooyinka 23/2002-dii ee kaabista lagu sameeyay sannadkii 2007-dii (Xeer lambar 23/2007), waxa uu dardar gelinayaa hawlaha maamul-daadejinta. Muddadii shanta sanno ahayd ee Xisbigu hayay talada dalka waxa uu diyaariyay siyaasadda maamuldaadejinta iyada oo loo jeexay dhabbihii lagu hir gelin lahaa. Adeegyada aasaasiga ee caafimaadka iyo waxbarashada waxa loo daadejiyay degmooyinka Burco, Boorama iyo Berbera. Waxa kale oo la

101


sii xoojiyay isku xidhnaanta bulshada iyo maamullada dawladaha hoose. Xisbigu KULMIYE muddo-xileedka labaad: 1. Waxa uu xoogga saari doonaa sidii adeegyada loogu sii dhawayn lahaa bulshada ku dhaqan dhammaan degmooyinka dalka, gaar ahaan adeegyada caafimaadka, waxbarashada, biyaha, tamarta, iyo nabadgelyada. 2. Waxa uu daadejin doonaa maaliyadda si waafaqsan Dastuurka, isla markaana la jaanqaadaysa Barnaamijka Dib-u-habaynta Maaliyadda. 3. Waxa uu abuuri doonaa jawi isku xidha maamullada dawladaha hoose, ganacsatada iyo ururrada bulshada iyada oo si wadajira loo abuurayo jawi sahlaya ganacsiga maxalliga ah oo horseedi kara horumar ballaadhan. 4. Waxa uu xoojin doonaa maamulka goballada si waafaqsan Xeerka Is Maamulka Goballada iyo Degmooyinka, si loo helo dhisme gobol oo isku duwa qorshayaasha gobolka, adkeeyana nabadgelyada iyo isku xidhnaanta bulshada. 5. Waxa uu degmooyinka oo dhan u samayn doonaa qorsheyaal horumarineed oo degmo walba baahideeda si gaar ah uga jawaabta. 6. Waxa uu adkayn doonaa ka qayb qaadashada bulshada ee dhinacyada go’aan qaadashada iyo la xisaabtanka si loo helo Gole deegaan iyo maamul degmo oo ka turjumaya baahiyaha bulshada. 7. Waxa uu is waafajin doonaa qorshaha maamul daadejinta iyo xeerarka maamul daadjinta si loo helo shuruuc is waafaqsan oo fududeeya hawlaha maamul daadejinta. 8. Waxa uu dardargelin doonaa nidaamka kala xadayta goballada iyo degmooyinka.

102


103


Sawir 34: Degmadda Gudmo-biyo-cas, Gobolka Sanaag – ( ( Sawirkii Sawirkii Nuural-Huda )

Tiirka 7aad: Deegaanka Iyo Isbeddelka Cimilada Xisbiga KULMIYE waxa uu aaminsan yahay in deegaanku yahay lafdhabarta nolosha aadamaha. Waxa kale oo uu rumaysan yahay in aafooyinka dabiiciga ah ee soo noqnoqda sida abaaraha iyo daadadku ay caqabad ku yihiin horumarka dalka iyo nolosha dadka iyo duunyadaba. Waxa deegaanka hadimooyin ku haya nabaad-guurka, isbeddelka cimilada, magaalaynta iyo xaalufinta dhirta. Xisbiga KULMIYE waxa uu hawl weyn we yn ka qabtay dib-u-soo-noolaynta dhulkii xaalufay, horumarinta seerayaal ay ka mid yihiin GacanLibaax, Debis iyo Geed-Deeble. Waxa la baabi’iyey seerayaal si sharci darro ah loo ooday oo ku yaalla Hawd, Maroodijeex, Daad-madheedh, Togdheer, Saaxil, Saraar iyo Sanaag. Sidoo kale, waxa la sameeyey

104

Tiirka 7aad: Deegaanka Iyo Isbeddelka Cimilada

xeerar ay ka mid yihiin Xeerka Kaymaha iyo Duurjoogta, Xeerka Maaraynta Deegaanka Dalka, Xeerka Maaraynta Qashinka Dalka. Muddo-xileedka labaad, Xisbiga KULMIYE waxa uu ahmiyad weyn siin doonaa daryeelka iyo horumarinta deegaanka iyo la-qabsashada isbeddelka cimilada, waxaanu qaadi doonaa tallaabooyinkan soo socda:

1. Waxa uu kor u qaadi doonaa awoodda waxqabad ee Wasaaradda Deegaanka iyo Horumarinta Reer-Miyiga iyo hay’adaha kale ku hawlan deegaanka iyo maareynta masiibooyinka. 2. Waxa uu dhiirrigelin doonaa barashada culuunta deegaanka iyadoo loo marayo warbaahinta iyo manhajka waxbarashada dalka. 3. Waxa uu dejin doonaa siyaasadda iyo xeerarka dhulka, degsiimooyinka, daaqsinta iyo isbeddelka cimilada.

1. Waxa uu xakamayn doonaa jarista dhirta, waxaanu yarayn doonaa adeegsiga dhuxusha dhuxusha isaga oo dhiirrigelin doona doona tamarta beddelka u noqon karta dhuxusha. 2. Waxa uu kordhin doonaa seerayaasha, waxaanu u dhammaystiri doonaa dhammaan kabayaasha ay u baahan yihiin si loo helo calaf ku filan xoolaha iyo mid keyd ah ba. 3. Waxa uu u samayn doonaa xirfado dadka ku hawlan baabinta dhirta (Dhuxusha). 4. Waxa uu horumarin doonaa hannaanka dhaqan-dhaqaale ee reer miyiga si loo yareeyo ku tiirsanaantooda dhirta iyo i yo dhuxusha. 5. Waxa uu hirgelin doonaa barnaamij dib loogu dhiraynayo deegaannada xaalufku ku dhacay.

105


6. Waxa uu ilaalin doonaa, isla markaana horumarin doonaa deegaannada dalxiiska ku habboon sida Daalo, Gacanlibaax, Laasgeel, Gudmo-biyo-cas, Taleex iyo Sacaadaddiin. 7. Waxa uu degmooyinka ku fidin doonaa xarumaha dhir-kobcineedka ah. 8. Waxa la abuuri doonaa Ciidanka Ilaalada Deegaanka iyo Dhirta. 9. Waxa uu daryeeli doonaa isla markaana ilaalin doonaa dhirta halista ugu jirta dabar go’a sida geedka Galoolka.

Xisbiga KULMIYE isaga oo maanka ku haya isbeddelka Cimillada Adduunka, waxa uu waajib Qaran ka dhigi doonaa u diyaar garowga iyo maaraynta masiibooyinka dabiiciga ah. Si taasi u hirgasho, Xisbiga KULMIYE: 1. Waxa si buuxda loo awoodayn doonaa, shaqadeedana loo madaxbannayn doonaa Hay’adda Maaraynta Masiibooyinka . 2. Waxa uu dejin doonaa isla markaana meel marin doonaa Siyaasadda iyo Qorshaha Ka-hortagga iyo Maareynta Masiibooyinka dabiiciga ah sida abaaraha soo noq-noqda. 3. Waxa uu tayayn doona isla markaana fidin doonaa Xafiiska Saadaasha Hawada iyo Xog-ururinta ee fududeeya nidaamka qaylo-dhaanta masiibooyinka dabiiciga ah. 4. Waxa uu uga qoondayn doonaa miisaaniyadda Qaranka 4% u gaar ah maaraynta masiibooyinka dabiiciga ah iyo u diyaar garowgeeda.

106

Tiirka 7aad: Deegaanka Iyo Isbeddelka Cimilada

Waxa uu abuuri doonaa “ Xarunta Daraasadaha Deegaanka Cimilada” oo sahan joogto ah ku samayn doonta dhibaatooyinka deegaanka iyo isbeddelka cimilada, bixinna doonta talooyin deegaanka lagu sii horumariyo, loogana gaashaanto dhibatooyinka dabiiciga ah ee soo socda.

107


Xisbiga KULMIYE: Sawirro

108


109


110


111


112


113

Kulmiye Manifesto - Final 13 July 2017

Recommend Documents