Ankara Üniv. İlahiyat Fakültesi Fakültesi Dergisi, cilt 28, sayı 1, 1987 (?)
KEM KEMAL PA PAŞA-Z ŞA-ZA ADE'Nİ E'NİN
VIII.
DEFTE EFTERİ Rİ
Prof. rof. Dr. Ahm hmet et UGUR
Bilindiği Bilindiği gibi, Kem Kemal al Paş Paşa-Zade a-Zade,, (1468-15 (1468-1534) 34) II. Bayez Bayezid'in id'in isteğiyle isteğiyle ba başlad ladığı ığı Osmanlı Tarih rihini, ini, her padişah için için bir Dcfte fter (cil (cilt) t) yazarak rak, yedi yedi cil ciltt ttc c bitir bitirip ip,, Padiş adişah'a ah'a tesl teslim im etm etmiştir. tir. Bun unda dan n sonr sonra, a, Fatih atih'in 'in ölüm ölümüy üyle le baş başlayan layan VIII. Defterc efterc baş başlamış lamış ve ve 916/1 916/151 510-1 0-11 1 yılına yılına kada kadar r gcçc gcçcn n olay olayları ları kaps kapsay ayan an bu Defte efter'i r'i de biti bitiri rip p II. II. Bayez ayezid id'e 'e takd takdim im etetmiştir. tir. Bu Defte efterd rde e bir bir hati hatim me (son (sonuç uç)) yo yok ktur tur ve Bay Bayez ezid id II dev devrini rinin n olay olayla ları rı eksi eksikt ktir. ir. Yazar azarıı bu bura rada da acel aceley eye e gö götü türe ren n bir bir ş şey ey vard vardır. ır. Bu acel acele e etmen etmenin in sebeb sebebi, i, herha herhalde lde ,Sultan ,Sultan Baye Bayezid zid'in 'in son son zam zamanda anda vü vücu cutt ca ca hasta hasta olm olması ası ve memlek emleketi etin n karış karışık du duru rum mun unda dan n do dola layı yı,, bir bir an önc önce e Sulta Sultan'a n'a eser eserii sunm sunma a çaba çabası sı olab olabil ilir ir.. Daha aha son sonra yaza yazar, r, Kanun anunii devri evrind nde, e, 914 14-918/ 91 8/15 1508 08-1 -151 512 2 yılla yılların rınıı kaps kapsay ayan an,, tekr tekrar ar bir bir VIII. VIII. Defte efterr daha daha yazm yazmış ıştır tır ki, ki, bu Deft Defter er hem hem Bay Bayezid ezid devr devrii için için bir bir hati hatim me, hem de de Yavu avuz devdevri için bir muk ukad add dimed imedir ir.. Bu deft defter erd de daha daha ön önce ce geçe geçen n bazı bazı hadi hadise sele ler r tekr tekrar ar edilm edilmiş iştir ve geni geniş şletilm letilmiş iştir. tir. "9 "915 15/1 /150 509 9 de ola olan n zelze zelzele le,, Selim elimle ilgili ilgili kan kanun unla larr ve v .s." .s." Şimdi Şimdi biz, biz, Bayez ayezid id devr devrin inin in bü büyü yük k bir bir kısm kısmım ım içine içine alan alan esas esas VIII. VIII. Deftere eftere geleli gelelim m: Bu defte defterin rin elim elimiz izde de sade sadece ce,, bilin bilinen en bir bir nu nush shas asıı vard vardır. ır. "Mille "Millett Kütüph tüphan anes esi, i, Ali Emiri Emiri No: 32 "Bun "Bunun un istin istinsa sah h tarih tarihi, i, sonu sonund nda a gö göste steril rildi diği ği gibi gibi,, 10 109 99/16 9/1687 87-8 -88 8 dir. dir. Bun unu u gö göre re,, bu nü nüsh sha a eser eserin in aslı aslı deği değild ldir ir.. Eı;erin Eı;erin Baş Başka Nüshaları: üshaları: Bu eser elim limizd izde bir nusha olara larak k göste sterilm rilme ekte ise ise de, dünya kütü kü tüph phan anele elerin rinde de parç parça, a, parç parça a çeş çeşitli nüsh nüshal alar arıı veya veya ko kopy pyal alan an vard vardır. ır. a- Dresd resden en (D. (D. Alman lmanya ya)) de E 391 391 nu num mara ara ile gös göste teril rilen en ve Kem KemalalPaşa-Z a-Zade' ade'ye ye atfe atfedi dile len n bir eser eser vard vardır ır.. Bayez ayezid id II nin H. 88 886 6/148 /1481 1 da taht tahta a çı~ı çı~ış şıyle ıyle baş başlar lar ve H. 90 906/ 6/14 1400 00 da Müto Müton n (Mod (Modon on)) Kales alesin inin in fetfethine hine hazı hazırl rlık ıkla la son son bu bulu lur. r. Bun unda dan n sonr sonras asıı ok okun unm maz hald aldedir edir.. Olay laylar lar çok çok kısa olarak olarak ele alınm alınmıştır ve Kem Kemal al Paş Paşa'da a'da olmıya olmıyan, n, Farsç Farsça a baş başlık-
AHME AHMET T
270
UGUH UGUH
lar lar kulla kullanı nılm lmış ıştır tır.. Herha erhald lde e bu Kem Kemal Pa~a Pa~a'n 'nın ın eser eserin inde den n kısa kısalt ltm madır adır.. Bu konud konuda a bir bir makal akalem emiz iz vard vardır ır.. "A.Ü "A.Ü.t. .t.F. F. İs. İlim. lim. Der. er. III III - (197 (1977) 7)"" b- Londr ondra' a'da da The Briti ritish sh Museu useum m da anon anonim im bir bir tari tarih h vard vardır ır.. (Tev (Tevar arih ih-i -i Al-i Osm Osman an)) Bu eser eser Dres Dresde den'n n'nin in deva devam mıdır. ıdır. Eser Eser her her ne kad kadar ar İshak shak eeleb eelebi'n i'nin in Selim Selim-n -nam ame e 'sinin 'sinin aynı aynı ise de, de, Kemal emal Paş Paşa ile çok çok yakın yakın benz benzer erli likl kler erii vard vardır ır.. (The (The Britis ritish h Museu useum m Add. dd. 2358 23586) 6) c- Kahire, ire, bu nushan shanın ın 75 'lar 'larak aklı lık k kısm kısmı; ı; tem temamen amen Mille illett ile ile ayaynıdır. Fakat
bu da eksikti iktir. r. II. II. Bayczid'i id'in n Devrini ini tam tamamen alma lmayı}' ı}' 905/1499 dan başlar lar ve Deft Defte erin rin son sonuna kada adar geli gelir. r. VIII. III. Defter fter (V. (V. 105a) da Yavuz'u uz'un n Trab rabzon zondan çıkış ıkışın ınıı konu alan alan bir baş başl~k l~k vardı ardır. r. (103 (103.. Para Paragr graf af)) işte işte bura burada da bir bir nazm nazm parç parças asıy ıyla la baş başlam lamakta aktadı dır. r. Beyteyt-ii Türki ürki Lalel aleler er
çıktı ıktı
kızıl ızılba ba~ ~,iy ,iyla şahil ahile er
gibi ibi /1
Aldı ldı suse susenl nler er ele tığ tığın sip sipahile hilerr gibi ibi (2 Kahire ire Yalnız alnız Kahire ahire (4a) (4a) de şiirin iirin dizileri dizilerind nde e takdi takdim m tehir tehir vard vardır. ır. Kabire abire (llb) (llb) den den (14a (14a)) ya kada kadarr Şah İBmail ail i,;in i,;in bir bir konu konu ayrı ayrıld ldığ ığıı hald halde e elim elimiz izde deki ki nusha shada yoktur. tur. (30 (30a) da yine ine geniş niş hir hir bilg ilgi vard ardır. ır. Yavuz'u uz'un n Erzin rzin-ean' ean'a a yapt yaptığ ığıı akın akın (Il7 (Il7aa-Iı Iı)) Kahir ahire e (41a (41a-4 -45b 5b)) de yine yine elimiz elimizde deki ki nüsh nüshaadan dan daha daha geni geniş şçe yer yer veri verilm lmiş iştir tir.. Yine ine Kahil ahil'e 'e (S2a (S2a)) da bir bir beyi beyitl tlik ik hir hir farsç farsça a nazım nazım parça parçası sı fazlad fazladır. ır. Burad rada hulu ulunan bazı azı kısım ısımla lard rda a daha aha son sonra yazıla zılan n VIII. III. Defte efter r ile ile uyu uyuşmaktad tadır. ır. (Ka (Kabire ire 6Ia c.d= .d=IX. IX. Defte fter Veliy liyuddin Efendi (125 (1258) 8).. Elimizd Elimizdek ekii nush nushan anm m sonu sonund ndak akii arapç arapça a metin etin Kahire ahirede de yokt yoktur ur.. Yazm azma 29 satırd satırdan an oluş oluşan bir talik talik kırm kırmas asıyl ıyla a yazıl yazılm mıştır. ıştır. I2Tv I2Tvar arak ak ve bazı bazı arab arabaş aşlıkla lıklarl rla a bera berabe berr 126 126 baş başlık (pra (pragr graf afta tan) n) oluş oluşmakta aktadı dır. r. Eserd serde e metin etin aral aralar arın ına a scrp scrpiş iştir tiril ilm miş Farsç arsçaa-T Türkç ürkçe e ve baz bazan an da Arap Arap-ça na7. na7.m m par parça çala ları rı vard vardır ır.. Türk( ürk(;e ;e ve Farsç arsça a şiirle iirlerr nöbe nöbetl tleş eşe kulla kullanı nıllmıştır. ıştır. Bir sahif sahife e veya veya bir varak varakta ta veya veya bir bir haş haşlıkta lıkta Türk Türkçe çe şiirler iirler varsa varsa bu~u bu~un n hem hemenge engele leni nind nde e Fars Farsça ça şiirle iirlerr vard vardır ır.. Fars Farsça ça şiirl iirler er (Naz (Nazm m-ı Faris arisi, i, Beyteyt-ii Faris arisii li-m li-mü üelli ellifi fih hi) Türkç rkçe şiirl iirler er de (Bey (Beyti ti Türki rki LiMüell üellif ifih ihi, i, Nazm azm-ı Türki ürki Li-M Li-Miie iielli llifi fihi hi)) diye diye baş başlar. lar. Kur'a ur'an n ayet ayetle leri ri,, Hadisl adisler er,, ata sÖ7. sÖ7.ler leri, i, darh darh.i .i mesell eseller er ve benz benzetm etmele elerle rle eser esere e ve ifade ifadeye ye değişiklik verilmeye verilmeye çalışılmış çalışılmıştır. Eser ser Besm esmeled eleden en sonr sonra a ağır ağır dille dille yazı yazılm lmış ış bir bir mukad ukaddi dim me (gir (giriş işle le)) baş başlar. lar. Tabii abii konu konu Fati Fatih h Sulta Sultan n Mehm ehmed'in ed'in ölüm ölümü ü ve oğlu oğlu II. II. Bayez ayezid id'in 'in taht tahta a dave davetid tidir ir.. 12b. 12b. Baş Başlık Yahya ahya Paş Paşa'nı a'nın n ölüm ölümüy üyle le ilgi ilgili lidi dir. r.
KEMALPA AZADE':\"tN
"Temıne bi-avni'l-meliki'l-vehhiib
vni. DEFTERt
271
sene 1099" ibaresi ilc biter.
Esas konular (v. 106b) ye kadardır. Bundan sonra daha çok ölen. lerden ve emekliye ayrılanlarrlan bahseder. Örneğin: Kefe'de olan Sultan Muhammed'in ölümü (108a); Sinan Paşa'nın ölümü (107a); İskender Paşa'nın vefatı (109a); Davud Paşa'nın vefatı (109b); Şehzade Sultan Mahmud'un ölümü (1l7b) ve nihayet (Yahya Paşa'nın ölümü )126b) Eser her yönü ile II. Bayczid devrini (892-918) (1481-1512) hize aktarmaktadır. Olaylar uzun uzun düz yazıyla anlatılır ve bir kaç sa- . t~rlık nazım parçalarıyla özetlenir. Olayların mutlaka tarihi verilir, hazılarında gün, ay yıl, bazılarında sadece yıl verilir. Çok çok tarih düşürülür. Milli Tarihimiz için zengin bir hazinedir. Paşa hurada tarihçiliğini bize sergiler ve Türkçe yazmaktan kaçınan çağdaşlarına, Türkçe tarih yazılabileceğinin örneğini sunarak onlara meydan okur. Bizim tarihimizin yanında o zaman komşularımızrlan Rus, Lehistan, Karaboğdan, Eflak, Ungunus, Arnavud, Venedik, Mısır, İran .v.s. tarihleri içinde çok değerli bir dökümandır. Bu .defterin önemi şuradandır ki. Burada anlatılan olayların pek çoğu, yazarı tarafından bizzat yaşanmış ve görülmüş olmasıdır. Bir kaç olayda yazar bilgiyi başka yerden almış ve bunu da belirtmiştir. Örneğin Kırım Hanı (Deşt İkIimin;n Hakanı) Mengil Giray Handan ve onun askerinden soyundan bahsederken "Han Moğol aslındandır. Cengiz-i Cihan-Kuşanun nesIindendir. Uruğ-ı herr furuğı gün gibi zahirdıır .... Ateş gibi serkeşler amma, meskened-meskeninde turaba döşenürler. Okları av meydanında Av vurursa onu yerler. Sahralarda fil gibi koşarlar. Ne kendileri yorulur ne atları ... Dirler (26a-b) Kurd ve kuşun tuyur ve vuhuşan birisini yemezler, ölüsün ve dirisin yerler. Savaş dağlarımn kurdan emma koyun derisi giyerler ... yüz yaşındakiler şimşir gibi yalın yüzlüler ... yaşları yetmiş fakat gözleri keskin, zırh gibi gözleri küçük fakat kalkan gibi yüzleri büyük. Alınları sahraya benzer başları o sah. ralarda birer oyuk zamanın geçmesiylevücudarında dert yok. İşlerinde bir dişi düşmüşü ve hir bir benzi sararmışı yok. Zamanın geçmesiyle ~el. ler'i bükülmez, gözlerinin nuru dökülmez. Sanasın her biri taştan Gözünün
yerine
yonulmuş
ateş konulmuş.
Nereye gitseler ellerinden, insan değil kurd ve kuşları gizli ve açık bir yaratık kurtulamaz. Ayakları bastığı yer kara yer olur. Atlarımn tırnağı her tarafı pamuk gibi dider. Nchatın kurusu ve yaşı değil, yerin
~.
i
AHMET
~72
UGUR
içinde hulunan kökü hile ellerinden kurtulamaz.
Sular soğuldu, bitecek
otlar yok oldu... Dirler (30a-h) \
Yine haşka bir yerde, gazilerin eline düşen Ungurus (Macar) .p.sirleri gaziIere bir şeyler antatırlar, Paşa bunu anlatırken "Bu kıssayı rivayet edenler, işidenlerden hikayet edenler ... 61 b.." der. Yine başka bir yerde "Okuyanlardan menherdur ki ... 98a..." Arnavudda Deraç denen bir kale vardı. 2400 yıllıktı Kostantiniyye ve Selanikle beraberdi"! Bismi'l-llal.ıi'r-rahman
i'r.ral.ıim.
Dürer-i ğurer-i derad.sena-yi ~ena'yı bi-şümar, ol melik.i milk.j bi.zevalüfi suradık.ı a~amet-ü-eeliiline nj~ar olsun ki, evtiid.ı metin-i seliitin-i tiie.dar-u.tal.J.t-nişinle bünyiid.ı sengin-i zemini üstüviir itmiştir. }5:utb-ı dii'ire.i l.J.ilafct olan memleket-peniih piidişahlaruİi haleflerini seleflerinden ni'mü'l.bedel itmekle, birisi hiliil.mi~al ufk.ı zcviile ü£Ul idince birisünün dal.J.i'~adrini mükemmel etmekle asumiin.ı saltanat-ı eibanı her-karar
etmiştir. na~m-ı türki li-mü'ellifihi:
çarb-.ı gerdunda
böyledür
~anun
Ay tolunsa güneş ıulu' eyler Bu gilür yirine ider iJı:baı Menziline çün ol rücu' eyler Çün Mah-ı asumiin.biirgiih,
şah-ı sitiire.sipiih,
I.ıazret.i piidişiih-ı
milkpeniih-u-felek dest-gah, merhum Sultiin Mel.ımed ljiinuİi mürg.i ciinı Jı.afes-i bedenden çıJı.ıııbnişimen-i gülşen.i Jı.udse girdi, mihr.i si. pibr-i saltanat niişıb.ı rayet.i b-ilafet, sahih-kıran-ı cihan Sultiin Biiyezıd hiina tayr-ı seyr.i bıırid varub, ljiiJı:an.ı sa'idün irtihiilin ve maJı:iilid-imülkün kendüye iıı.tiJı:iilinl.J.ahervirdü. Me~kur merl.ıum.u mağ£Ur }5:ayşer.i fağfilr-gılmiiııun vaşiyet-i mehrur.ı mu~teziismca, İşhillf Paşadan, sii'ir vücuh-ı b-adem ve a'yiin-i haşemün ittifakları.yle, da'. vet.name dal.J.igeldi irdi. İçinde mu~addemiit.ı ta'ziyeye netice-i tehni'e müretteh olmuş; ol sebehden mezbur name şubl.ı-ı pür-nuda şeh.i deyeilrdan mürekkeb olmuş. na~m.i türki li- mü'ellifihi: Biyiizı şubl.ı-ı Şiidiye işiiret Sevadı ğam ~aliimmdan kinayet 1 Biz burada Ali Emirİ nüslıasını esas aldık. Bu defter Hakkında, Kongresine tarafımızdan
bir tebliğ sunulmuştur.
T.T.
Kurumunun
IX,
Burada bana örnekleriyle ve yanlışlarıma
düzelterek, yardımını esirgemiyen sayın hoeaın J.R. Wal.h'a
teşekkürü bir borç bilirim, tık
tık örnekler hocamın kolleksiyonundan ve onun kontrolünden geçmedir.
KEMALPAŞAzA.DE'Nı~ VIII. DEFTERİ
Bar-ı ~ışşa-ı kuşşa-vu-ğam
~addin
27 3
Jıam itmiş
Siye-pıış olup, Şah-ı 'alem için matem itmiş ol aza-nameyi imla iderken, Jıame-yi siyah-camenün gözinden yaş yİrıne Jı;.aral!:an revan olmış. lJat-, pençe-i şikence-i elemde pic-ü-ham olub, başına topral!: l!:oymuş. ~alh-i devat ğam odunun dııdi-yle !olmış. Çün mezbür mektübun mühr-i mükerremi, ki Jıatem-i saltanatdan 'arüs-ı cülüs-ı mergüba nişan getürmişdi, fetJ:ı olub, mefhüm-ı merl!:iimı l.ıuzür-ı pür-J:ıubür.ı şehriyar-ı kamkara merfü'-u-maQüm oldı, saray-ı beJı;.a-yı sultan-ı cihan 1].arab-u-ycbab olub, erkan-i bünyan-ı i'rab gibi zir-ü-zeber olmağla, l!:alb-i şulb-i ehl-i İslam, belki püşt-i dürüşt-i kiiffe.i enam, kesr olduğı tamam ma~tü'-u-meczüm oldı. ol kesr- cebri içün, Şehriyar-ı kişver-penah, leşker-i garet-ger-i gam-u-matem kar-ü-bar-ı şabr-u-Jı;.arann t'ir-u-mar itmişken, buyurdı: [2a] bi-imhal-ü-ihmal sipah-ı ~afer-e~er yaragın görditer. Cihan-girlige 'azm iden mihr gibi seJ:ıer-Jıiz ve sipihr gibi seyrinde !iz gerek diyü, fi'l-J:ıiil semend-i şimal-isti'ciile bindi, ve seyl gibi revan oldı. Yanınca badem-ü-J:ı~şem yil gibi yügürdiler. [Na?-m-ı farisi] Sü-yı tabt-ı şahi Şeh.i kam-yab Reviin geşt fetJ:ı-ü.~afer der rikab Çü 1Jürşid şüd ez siya1].ibirün Rub -ı riiyet-eş çün şafalı: We-gün Ayas Paşa, ki Bosna !ivasına vali olub, 'ali menazile vuşül bulınışdı, devran-ı Sul!an MeJ:ımed lJanda Anatoh mülkinde melikü'lümera da1].i olmışdı, ol zamanda darül-mülk-i Amasiyede atabeglik bizmetinde l!:a'İm bulınub, Şehriyar-ı gerdün-i~tidar 'İnan-ı kişversitamm taht-gab-ı asüman-iştibah tarafına şarf idicek, bile gidüb, r ikab-ı kam-yabında mülazim oldı. l:Iamze Beg-oglı Munafa Paşa, ki Boli vilayetinde vali idi, mevkib-i meymün-ı hümiiyün-mal!:deme isti~bal idüb, sa'ir ümerii-yı 'i~am ve vüzera-yı kİramdan dabi işidenler arJı;.urı yola gelüb, bile gidüb, badem-ü-J:ıaşenıle (alem toldı. tIayl-i cerrar-ı seyl-reftar cüybar-ı kühsar gibi derelere al!:dılar. Tiz-taz taziler ayağındağı na'l-i ateş-biirla taglar başına odlar yaJı;.~llar; bayl-i bad-gerd-ü-biik-neverdün süm-İ seng-rengi-yle kimuht-ı sabt-ı zemine tab virdiler. MerJ:ıüm Sultan MeJ:ımed tIanun vefatı zamanından on yedi gün geçince Üsküdara irdiler. (Beyt-i farisi)
AHMET VtUR
274
Şaf arast çün ber leb-i bal.ır Şah Seran piş reftend ez taIJt-gah Şiil;ıib-lpran-ı cihan Sul~an Büyezid tliin devletle
darü'l-miilk-i
irdiigini,
'arüs-ı
hiimayünı-ylc
ıs.:ostaniyeye
pür-bchcet-i
e-:iIiis-1
serir.i gerdün-na~ir-i
l)iliifete zinet virdiigini beyiin cyler. Yevm-i i~neynde, rebi'ü'l-evvclayı:nun rüz pirüz ve 'alem l).urrem olub, [mışril':
yigirmi
ikinci güni,
ki
Cihiınun tali'i olmışdı mcymün (Beyt] J:Ia~ret-i şaı~ib.lpran
!Jan-ı sa'id
Afitab-ı mülk Sultan Bayezid mevakib-i keviikib-şiimar-u.gerdün-iJı:tidiırla uf~-I asüman-ı sa'adetden ~ulü( idüb, canib-i şar~dan ~uhür itdi. Fülk-i felek.mi~al ile ol melik-i melek-IJişal dery3-yı semasimadan ber~-ı cihan-peyma gibi bir anda 'ubür itdi. rNa?-m-1 türki, li-müellifihi] Çün geçdi2 Şiih keşti-yi
gerdün-nıi~iil ile
Şandum ki iifitab geliirdi hilül ile Keşti-yi
mihr 3 bal;ırde geçdi 'accb didi
Şahun yüzin gören kef-i derya-neval
ile
ol ebr-i saIJanun seviid-ı mevkib-i bad-piiyın ki ~arşundan gelür gördi, sü'il.i baJ:ır kasc.i zevrai5.i4 kenilnna alub, reh-güiıarında turdı. Derya-yı seyyalün her yeri kef-is su'al olub, Üsküdarla İstanbul arası şaff-ı sü'ille toldı ıs.:adırgalaruii tamam ..ı endiimı. muşavver şikem.i tama'ı6 olub, e~rüf-u-ekniifı scraser desı;..i 1aleb oldı. ' Ol Cemşid-i Sikender-der IJurşid-i gerdün-ı saltanatun küsüfı-çün matem tutub, mah-ı münhasif gibi şeh~;ün cameye girmişti. OL [2b] Minüçehr.j7 fer!)unde-çehrüii, ki mihr-i sipihr-i sa'iidetdür, yüzi se2 geçdi: keşti. / / 3 zevral:ıi: ? zevrakı. / / 4 kef-;: Or, keff-i / / 5 mihr: Text, bahr (?). / / 6 1 tama'; ? mutma'. / / 7 Minüçehr-i : Minüçehre-i. /
KEMALPAŞAZADE'NİN
VIII. DEFTERt
27 5
l.ıiib-ı :(.ulmiini içinden afitiib-ı nürani gibi tiih Yirmişdi. Zlilmiini came ve rubiimi8 cimiime ile ol şemc-i kHür cihiinı münevver idüb, [Mışriit] Yüzinden
bahş ~ıldı caleme nür
fBeyt-i fiir;si J Her ki na?:ar kerd be-rüy-eş zı dür
/
CAtse der amed Le-dimii~-eş zı nür Çün ol ?:ulmet ciime seyiıd-ı dide şeş-cihatını ~ulmat met altında ~aldı.
içinde bu niir-ı gibi menbac-ı aldı. Görenler [Beyt-i türki,
şuhl.ı-ı saCadet nıestür oldı, eginindeki nür oldı. Ser-çeşme-i "iiL-ı ~ayiit gibi ta caccüb itdiler ki, bu nür niçün ~ulli-müellifihi]
Veli ol va?:c !.ıikmctden degül dür Ki ref c cylcr hemişe :(.ulmeti nür Güya ki, ol !.ıalet ~mlmet-i :(.ulm-ü-bidCati nür-ı cadl-ü-şeriCate götürmege işaret oldı. O L işiiret-i pür-beşiirctlc ciilemüii içi gam-ı miitemdcn boşalub, sürür-u-!.ıubür toldı. Biyayet iderler ki, çün I:ıazret-i Padişiih-ı lJilafet-pcniih saltanat beşiiretini işitmişdi, ol mehd-i cahd-i ca~l_ı reşid 9 "Hiidi l:Ia~dur" hidayeti-yle şöyle Cahd itnıişdi ki, çün serir-i fclek-na?-ir-i mülke geçüb, saltaııat ferşine~adem başa, eevr-ü-sitemüii yayın yaşub, cadl-ü-daadun ~IIıClll şeriCat carşında aşa; ol rüsiim-ı birlcati, ki merJ.ıüm Sul~iin Mel.ımed tIiinun müddet-i saltanatınun evabirinde tal.ıştl-i mal maşall.ıatiçün hed-fical yezirler te.dhiri-yle vaz( olınmışdllO , ref( eyleye; etrilf-ı memiilik-i Rümda mugayyer olan ey~afı şart-ı valpf üzerine muJı:arrer ~utuh, melakinden alınan cmliiki gene maliklerine yirüb, !.ı.a~ipmüsl.ıa~~ına ref( eyleye. etraf-ı memiilik-i Rü'mda mugayyer olan eyJı:afı şar~-ı ya~f üzerine mu~arrer tutub, melakindeIl alınan emliik~ gene maliklerine Yİrüb, ı.ıa~~ı müsta!.ıa~~na ref( eyleye.
ol hüma-himınet,
didügİ gibi, serir-i sa(iidete ki saye şaldı, itdügi (ahdüii. (uhdesinden çlJı:ub, mizan-ı (adiileti eline aldı. Ayet-i şeriCati göklere çı~aruh, rayet-i ~mlm-ü-hidCati yere çaldı. [Bcyt-i türki, li-mü'ellifihi] Cihiin Cadlinde oldı şöyle iibiid Ki yiran bulmayuh 8 ruhami:
'?
ruljni.
9 Text, reşidün ki. 10 "lınmışdı: olmışdı.
hüm it di feryiid
I'
i
276
AHMET UtUR
Nüeüm-ı
~urüm
mah-ı
asümaıı-hargiihui'i
talj.t-gaha
~udümım işitdük1erini, kenar-ı deryiı-yı sema-mi~ale müetemi< oluh, istil~bal itdük1erini heyan eyler. Dergah-ı felek.iştibahda gah-u-hi-giih ı.ıazır olan leşker-i alj.terşümiir, Padişah-ı kişver-peniihun diirü'l-ınülkine geli-turdugın ki gördi. ler, leb-i deryii-yı cihiin.-peymiidan sariiy-ı seına-sim~ya varınea kenar-ı rehgü2;ilrda iki taraf şa.f-şaf oluh, ıniyan-ı gülzarda şafşiif gibi turdılar. Sipahinün dülbendinden ve Yeniçerinün hörkinden şehr güli-vü-zan balp. açılmış gülşene heiizerdi. So~iiı.daruii keniirlarında dizilen I).arbeler saltanat gülzarında iki. sıra dikilmiş süsana benzerdi. Şağ-u-şol iki ~ol dikilüb turan I).arbeler dil uzaduh (2eniiitdiler. I:Iişar burdannda dizilen .hedenler seraser el ~aldurub du
Jı,:alduruh eller du
I>-apular açdılar ağız ~eniiya OL mihr-i ruJı.şende-çilır-i sipihr-i sa'iidet, tala'at-ı meymün ve ıali'-i hümayfinla evc-i bürüe-i saltanata -iimet-i mevzUn [3a] -Jı.ilkatine l.J.ilafet hil
şöyle akçe
Ki olur üsti beligün akça akça Sultan-ı eüvan-baI.J.tun, ki cisıni miirde-i eihana taze can olmışdi, iiteş-ü-ab gibi belki iifitiih-u-sal:ıab gibi, bavaşş-u-
KEMALPAŞAZADE'='Itl"
VIII. DEFTERt
277
otuz bin mi~tarı vardı, Sultaniyeden ve Filuriden gayrı mükerreren ikişcr bin a~ça virdi. Sipahinün erbab-ı meniişıbdan olanmun ~iiline mün:jsib her birinün timarını artırub, esl.ıab-ı vazaifden olan taviıifinüii cihet-i yevmiyesine bcşer aJı.ça ziyade itdi. Yeniçerİnün l].aylisi atlu bölüklerine çıkub, bakisİnün ycvmi vazifeleri beşer aJı.:çaya, i,i ayin-i selapn-i cO~maniyede eihct-i macişetlerinun kemal-ı nisabıdur, yitdi. Vüzera-yı asaf-raya ve ümera-yı şaf-araya diledükleri yerde köyler temlik ohnub, baran-ı iJ:ısan-ı Süleyman-ı zamanla her birinün kiştezar-ı arzüda ektüği tol].m-ı muriıd bitdi. Kcff-i sel,ıab miııali cbr-i Nisan gibi gevher-efşan oluh, dest-i deryii nevali kise-perdaz-ı ba~r-Il-kan oldı. Şit-ı cadli sebeb-i Jı.:ayd-ışeviirid-i zaman ve avaze.i bezli müeib-i şayd-ı cvabid.i cihan oldı. Şada -yı pür-safa-yı derya-yı kiirbiin-ı inşaf-u-intişarun, Şam-u-cIrakda belki tamam-ı etriif-ı iifaJı.da olan ebna-yi zaman işitdi. Cevr-i devr-i eyyamdan reneide olub, Rumdan cArab-u-cAeeme giden eela-yı vatan iden kİriim-! enam gene makamlarma gelüb, ara m itdi, Mevlana Şemseddin Fenarinüii, ki çerug-ı derarı-fürüğ-ı (av~rif-i maarifi vasat-ı nel,ıarda mihr-i ruşcn-çihr-i pür-envar gibi her diyarda iştiharı var, nebiresi fal].rü'l-vüzera 'il-'i?,am ve Zial].rü'l-ümera'il-kidm Al,ımed Paşa Hindistana gidüb, müddet-i medid-ü-cahd-i ba'iddi, vatan-ı ma'rflf-u-mesken-i me'IUfinden avare olm~şdı, Şada-yı pür-safa~yı kiıs-ı cü1iıs-1 eedid-i Şehriyar-ı sa'id gu~-ı huşma İrieek, mevlid-i Jı.adim-ümaJ:ı.did-i kerimine gc1üb, dergah-ı asuman iştibah-ı I.ıazrct-i Padişah-ı lıilMet-penal].un asitan-ı sa'adet-aşiyanında l].iZimetle rifCat.ü-iCtibar huldı. Şadr-ı mesned-i Şeriat, bedr-i asüman-ı ma'rifet, kuh-ı vakar-ui:ıilm, bahr-i evJı.:iir-ı 'ilm, ta'birde VaşşM, tedbirde Aşaf, 'ilmde Bu I;Ianife, J:ıilmde Al,ıncf, kelam-ı fetva ve Jı.idem-i taJı.vada Nucman-uŞahit, dcran.yi cn~arla tahC-ı pür-envarı felek-i ~evabit, calem-i tedkik vc c~jJ~m_ital)l!:ı~, tam-ı
'ilmde refıJı.ı TcvfiJı....
Beyt-i Türki Li-müellifihi Asüman
calem-i zaman
Dehrcaııamc-i ~azm-ı
dir ana
cihan dir ana
Farisi
Deh çu mebsut. der yeki müş-teş Sad işaret der her engüş-teş Ruşcn ender Keşf-i
dil-i çü-mişbal,ı-eş
Keşşiif-u-feth-i
Miftal,ı-eş
278
AHMET
ı;(;ım
Efazıl-u-a'yiln ve erkan-u-'iyi'uliçün re's-ü-vech-ü-şadr-u-yed, Sultanu' I-me vali, hurh,lnll-I-rna'aIi, Mevlüna , ol hümanun sayeyİ hümayum bUm-1 Rfıma maye-i iftibiir oldI. Merloıüm-u-mağfilr, sa(id-ü-şehid Suhan Muloıammed IJanuii ~alih-i mutabharı mer~ad-ı münevverİnde medmn olınduğunu, ol mihr-i sİpihr-İ
Türki
çübine
bindirüb,
li-müellifihi
Geçti I~iliifet tabtına
Şah-ı cİvan-babt-ı
sa(id
Hiltif didi ta (ribini tfiııı oldı Sultan Bayezıd )886) lsm-i münifi Hüdavendigar, (O~manuii. şerif el~abıııdandur, musemmasma tamam mu~ahık .\i.aribetü
ki salatin-ı Hm-yab-ı (aıı-cenab, AI-i meı;kur şehri yar-ı kamkaruii l,ı.a.\i.l;.ında oldı. Me~bur kelamuii şı!~l,ı.atına.\i.arıne-i mesfi'ır (ibaretüii hurüfmuii, ki :ı;urUf-1 ta'ri!)-i 'tım-ı cülüsa muvafı~ oldı.
Nazm-ı farİsi Ez cüIus-i Ijiisrev-i
Ferru!J-ru!)-ı
Gülşen-İ i~hal tıurrembağ-ı Servct-i
şaMn-ı
hcft-i~lim
An ki pay-ı ta bt-ı Ta he-hvaned Çar 'unşür
ü
ferlJunde-fer
devlet: nev-ber-est Sultan
Bayezid
bel' far~-ı keyvan efser-est
J;ıutbe-i mülk-eş melek endcr felek paye-ha-yı
nerdüban-ı
mİmber-est
ol serv-İ cüy-har-ı sa'adet, güIzar-ı sahanata saye şalduğı gün, merloıilm-u-nıağmr, me'a~ir-i meşhurla illerde ına'Iı1m ve mefal]ir-i me' turlu dillerde mcz;kfır Sultan Mebmed Gazinüii namazın ~ılub, 'İmaret-i amiresi kurInndağı kahr-i ma'muresinde defn itdİ.Sipihr-i piyade-
KEMALPAŞAZADE'NİX
VIII. DEFTERİ
279
l'Iw-i ferzine-[ i rii-'nüma ]-refUr, ol ferziine-i zemfmeyi, ki şehsüvar-ı meydan-ı sa'fıdetdi, ınihr gibi güne-i gürda ınestur eyledi. Ah-ı revan-ı gülistan.ı
milk gene gibi ınağak-ı bake batı gitdi. Nazm-ı
türki
li-müellifihi
Virdi yile gül gibi seririn Şaldı yere lale-veş külahı Far~-ı felek-i beğenmeyen ~urdı
yer içinde tabt-ı
i4a] Ma'mure-i
arza
malı gahı
sığmayan
Şah
Viriineye ~urdı bilr-ıgiihı OL
eüviin-ı tüviin-ü-pir-tadhir-i
eihan-giri,
ki niheng-i şimşirinün
!5.or-
~usundan a~sii-yı deryu-yı Fir~ngde küffar-ı bak-sar uy~u uyumazdı, daye-i zemin tıfl-ı şir-i hvare gibi meht-i tabtada nice uyutniışdur. ol ~ağan arslanı, ki şikence-i pençe-i tiz-eengi bavfinden peleng-i du-reng-i çarh-ı gerdim Li-direng olub, figana gelmişti, ~u'hfm-ı gür, ki dehan'ı vadi-yi bevadi-yi 'adcmdür, gel gör ki hir demde urub, nice yutmuştur. Nazm-ı (arisi Çün be binam gur-i ü-ra hii-dilem güyem 'aceb Kin heman
sul!tlO-1 heybet-güster-ü-ferman
In hcmun k-ez padişahan Geşt ba-bi-çaregan
reva-st
hiç-kes hem-ta ne-daşt
zinan be zir-i bak rast.
Cevalıfr-i zevahir-i ahterle araste olan efser-i asüınan nıee taç-darun başından girü !5.alubdur, mifreş-i müna~~aş-ı gebze -zar-ı bahilrla piraste olan serir-i zemin niee tabtogiri üstinden yire çalubdur. Leşker-i garetger-i ~ıavadi~ elinden, kaşr-ı şevket-i I>.ayser ve dar-ı l,ıaşmet-i Dara harah-u-yebab olubdur. Gurpasban-ı bam-ı saray-ı Behram, 'ankebqt perde dar-ı ta~-ı Kisra, büm nevbp,t-zen-i ~al'a-i Afrasyab oluhdur. Mi'mar-ı ruzgar ~an~i şa~ib-devlctüii bina-yı saray-ı sa'adetin yaptı ki, şoura yıkadı 't Cihan-durlardan bu eihan darına kim girdi ki, ahir-i kar ~abu-yı bekadan
'uri olub çı~madı?
Murşid-i baht-ı Ceınşid dolanub, bedr-i ~adr-i Feridun sell.J,-ühı-fer olup, meşreb-i 'ayş-i Nüşinrevan tel b oldı. Sedd-i mülkoi Sikender yı~luh, dıvan-ı saltanat-ı Süleyman bozılub, eam-ı şafii-yı Cem hiide-i 'ana ile told,
280
AHMET
Nazm-ı
türki
VCUR
li-ınüellifihi
Dahhal~-u-Key~ubUd-u-Cem-ü-Erdevfm
~ani
Sultan Mui)ammed ol şeh-i şahib-kıran
~ani
ol şeh ~aDi ki meh gjhi eneiim-sipahdı ol şch ~ani ki her kulu bir pfıdişahdı OL şadef-i derya-yı sal!anat-ı eihan, seng-i Met-i zamanla şmdıysa, gevher-i şeref-balJ.ş-i efser-i şahi yerini tudmuşdur. Şavn-ı 'avn-i ilahi ile tabende ve payende olsun. AI.ırar-ı zaman dergah-ı asüman- mi~darmda ferman-ber-dar olup, a'da-yı fasid-ray-u'fbed-fercamı ma~am-ı siyasetde ber-uar olub, emrine ram olmayan serkeşlerüİi başı payinde olsun. Beyt.j türki li-müeIIifhi Hemişe devleti payende olsun ,Adüsınuİi başı payında
olsun
Melik-i felek-~adrün eşraf-ı evsafı cami' ol~n zat-ı me1ek-şıfatınuİi ta' rifinde ve evşaf-ı eşrafun meema'-u-menba'ı olan tab'-ı latifinüİi. ve nefs-i şerifinüİi tavşifindedür. OL padişah-ı mdek-sipah-u-fe1ek-dest-gah; ki devranında püşt-ü. penah-ı İslam ve püştiban-ı ehl-i imandur, tufan-ı l~avadi5-i eyyamdan l)aşş-u-'amm-ı enamı l)alaş itmege, £Ülk-i ınülki badbaıı-ı 'adlle yüridiir keştibandur. . Beyt-i farisi Çi ğam divaroı ümmetom ki dared çün püştiban Çi bak ez mevc-i bal~r an-ra ki başed Nu!). keştıban [4b] Zat-ı bi-hemtayı va~idü'l-enam, keff-i derya-nevali Şani'l-ğamam, re'y-i zaman-aray-u-eihan-pirllyla 5ali~-i ~amereyn, il~ya-yı siret-i 'adalet ile rabi'-i Ebi Bekr-u-'Ömereyn, tarikoi J:Iazret-i A!).med-i Mul}tara i~tida ve ı~tifada' Ç,ır-yar-ı al)yara l)amis, Milk-i na~ma ni?!am virse ]jüsrev-i emirü'l-Kdfl,m, eş'ar-ı dürer-bari penç Gene-i Ni?!amiye sadis, ayet-i faşahat-ı na?!m, ki l;Iazret-i Ras"lüii - 'aleyhi's-selam- yanında tamam ma~fıl-ü-müsta!).abb, belki al)abb idi, anun şamnda nazil 01 mışdur. Kelam-ı mevzunun ni?!am-ı !).aseni, ol eihanun l)a~am olan ~ahir-i enam-u-l,ıMı~-1 İslamuii tab'-ı envcrinüİi ihtimilmiyle kemal bulmişdur. Deha-yı tab'-) na~~ad ve ?;cka-yı zihn-i va~~adla şöhre-i dehr-ünadire-i cihandur. I:Iaşafet-i ray-ı 'iilem-aray ve feşahat-ı zeban-ı şirin beyanla ser-am ed-i zamandur.
KE!lIALPAŞAZADE'N1N VIII. DEFTERİ
28 1
Beyt.i farisi Küned Der
tiğ-i zeb.ln-ı
i~lim-i
sühan
kamkar-eş şalı.ib-kıranı
Keff-i gevher.ni~arı menşe-i sehab-ı Nisan-u-Azfır olduğu gibi, tab'-ı dlirer-barı dauı menba'.ı bulyur-ı eş' ar-ı latif-ü-abdardur. Rengam-ı ni~am-ı kelam-ı rengın-i me'anide l:Iassan-ı faşihu'l-Lisan-ı eyyam, zaman-ı ni~ar-ı ne~rde Sübl.ıan-ı bedi'u'l-beyan-ı nlzgardur. 'Alem-i na~m-ı kelama ni~am virmege ~adem başıea~, şi'r-i siJ.ır-e~eri ekser-i üslub-i merğub-derideduT. Tu~i-yi keHim-ı müşgın-demi, ki cihan Mısrmda nadiretü'l-arsdur, 'Arabun şekerin yir filrisi söyler. /
Beyt-i türki 'Alemün
li-müellifihi
~ulm-ü-sitemden
'Adle mansub
aldığiçün
aldı 'Adlı ma!}lası oldı 'Adli mablası
Bu beda'i-i me'aninüii beyanını cami' olan ma'mur beyitler, ki ol şadef-i giran-baha-yı derya-yı şerefden çıkan lü'lfı-yı menşuruii silkoi kilke na~nı olanlarındandur. Peder-i fcr!Junde-ahterinüii, ki devrfmında bedr-i rul). şende-man~ar-ı eve-i bure-ı fclek-i mülk-i cihandı, Merib-i faşilıinuii düreünde
dere eyledügi dürerüii
ğurerindendür.
Nazm-ı £arisı Rest guya nergis ez bayl.i ğulaman-c~ ki tl Düşmen-eş-fi. her zaman Düşmen-eş-ra
her zaman ber far~ şeşpcr mizencd
Geşt düşmen harieü'l-merkez
ez an ru rüml.ı-i tu
Rviş-ra ber ~alb-ı u çün !Jaq-ı miJ.ı.vermizened Evşaf-ı kemalle mevşı1f-u-maruf, yegane-; ruzgardur. Eşniif-ı hünerde kimse dimez, ki bir yerde na!Ji na~iri vardur. O L tı.urş1d'azm-ü. Nahid-bezm, ki menzil-i meymuni eve-i şeref, tali'-i hümayun-metali'j sa'iddur. FaJ.ılde Zül.ıal, ~adrde Bedr, l.ıikmetde Bircış, fitnatde 'Utarid, şemşirde Behram, tirde S'ddur. Tir-i ~ader-te'sir-ü-~aza-mazası şol elifdur ki, miyan-ı ean-ı a'dada yir itmişdür. Nun-ı mü'ekked kemana munzamm olmağla !Jaber-i ~aferi tal.ı~i~-u.ta~rir itmişdür. RuJ.ım-eş zi bat-ı seına güzeşt Tir-eş zi had-i Levhist
bata
güzeşt
cam-eş 'hiyam-eş)
ab-gun-sat}.ı
l:Iarf-eş rakam-ı zi sure-i Fetl.ı
~ıı2
AHMET
Araste Ez
UCUR
hedyeMi serir-eş
nu-u.~aleın
keman-u-tır-cş
Peyker-i tıği, ki gevhı~r-i kan-i ve enzelne'l-I.ıadiddür, beyan-ı şan-ı meha bet-gösteri fihi be'sünşediddür, bin Miüib-ı pür-tabdur, ki semt-i re's-i 'aduya gelse ol bed-fi'alüii semet-i bc's-i zevali ~uhi'ır bulur. M:aşrı~-i Diyiimdan \ulu' tise kenar-ı asuman gibi miyan-ı meydan-ı gir-u-dar bım-ı düşmenle şafak.gun olur. Ayın-i neşfet-ü [5a )-'adalet ve ~avanın-i sal~anat-u-ey,Uetde e:;laf-ı eşraf ve ecdad-ı emcfıdma i~tada ve ı~tiffı yaktedi bi-abai'hi'l-ğurr. etmişdür. )mcsel) Elveledü'Hıurr ~aviiid-i din-i mühinüii te'yid-ü-teşyidinde ve ma'a~id-i al.ıkam-ı İslamun i1~kam-ııibriimıııda ol kira m-ı bayyir-i bayr-e~erün i~rince gitmişdür. >mesel) Şinşinetün Ve men
'arifii-ha
men
abzem
eşl/ehe ebu-Im fe-ma
zalem
OL melik-i melek-şıffıtuii ~atında, ki 'avn-i ljaııiikla ıııcnba'-ı malu1sin-i al}la~dur, I.ıü:m-i tıul~la lJlıIJı:-i l).üsn cem' olmışdur. ol lü!f-i J:IaJı:Jı:uii~ulluğuna tıal~-ı cihan tamam şubl:ı-ıı-şam pervane olsalar, !aii degül ki, zulam.ı deycur-ı ?-ııImi def'içün vücud-ı pür-nun şem' olmışdur. Ciimesinüii,. ki ~arf-ı ?-arf-ı ~dam-ıı-niyam-ı !:ıusam-ı İslamdur, samıır-ı deyçur-! şam gibi içi ~alpm-ı nur-ı şııbl.ı-gahdıır. Bedr-i tamama ta'ne uran 'immacsİnün, ki ğamame-i baran-ı il.ısandıır, şabal.ıda ve reval.ıda hem-sayesi mihr-ü-mahdur. Ol rul.ı-ı muşavverüii, ki ma~har-ı şuret-i lü!f.ü-keremdür, peyker-i ınu!ahharı hem nur-ı mücessem ve hem saye-i Allahdur. Beyt-i
türki
li-müellifihi
İlahi sayesini eyle memdud Ki sen razısm andan balJı: IJoşnud Şah-zade-i mu'aHam SııI!iin Cem, Padişiih-ı hilafetopenaha mul}iilcfet şi'arm i?-ha:r itdügini, Kişver-i ~aramanııii Leşker-i cerrar-ı bi-şumarm ibzar idüb, gelüb diiru'l-mülk-i Bursada ~arar itdügini beyan eylcr. . Çüm sul!an-ı cihôn )u) I}a~an-ı zamfm Bayezid .}Janun keff..i il:ısanı bas\ olulı, bası!-i zemınden bisa~-ı cev~'-devr leff ve ehl-i 'udvan keff oldı, şeınşır-i cihiin-gı]" ve sinan-ı kişver-ı;itanı afitab-u-şihiib gibi şariIı.:ü-lıari~ oluh, asar-ı envar:ı ma'diletiyle şar~-u-ğarb-i alem toldı. Nazm.ı
türki li-müeIIifibi
Taşdı pür-zcr lıaşmda nergisi gör Yalını? rah-ı gülistanda
girer
KE:lIALPAŞAZADE'NİN
Kimseniin
'ahd-i
VIII. DEFTERI
283
'a(ll-i sul~anda
Canı yoJı;.turkim ide egri na?-ar Ana~olı ve Humili diyarında ne, kadar serdar-ı -sipehsalar varsa asitan l)i:?;metine baş indirüb, di"van-ı sultan-ı Rum meydan-ı [ısuman gibi nücum-ı ~urumla toldı. Bölük böliik bilekler çekilüb, müna~~aş-umüz;elıheb kemhalar ve !5:adifelerle ııaJ:ın-ı divan asuman-mi~al olub, altun gümüş kaseler ve ~adal.ılerle ol m?,dan piir-iifitab-ı hilal oldı. Vüzerii-yı ııal.ıib-eezm-ü-ray ve ümed-yı, rezm-aray, vücüh-ı ahiili ve a'yan-ı mevali ve rü'us-ı lıadem-ü-şudfır-ı I~aşem l.ıuzfır-ı pür-I)ubfırunda 'izz-i me~fıle vuşfıl huldular. Şeref-i dest-bilsiIye miişerref-ü-muğtenim oldılar. Nazm-ı filrisİi Z-ehl-i sipeh ta be-l)udavend-i yart
küs
heme kes şeref-i dest-bus
Der !:ıaz-u-dibii h~me divan-ı şah Şilret-i illba şüde bayl-ii-sipah ol Çemşid-i Jı;.amer-' azm-ü-'{j~arid-tıazmüJl ve ol IJurşid.i Eehramrezm-ü-Nahid-bezmün zaman serdadarı, ta'atindc ney gibi daim bel bağlayub, devriin ser-hcngleri ı..ıi~metindc çcnggibi Jı;.aim ~urdılar. Ateş gibi serkeş cihan-gider ferman-ı ~ader-te'~irine boyub tutub rıb-ı şemşiri ~orlj..usundan asitan-ı asuman -na?-irinde afitab-ı alemgerd-ühad-i g.ak-ncvred gibi baş indirüb yüz yire sürdiler. Etrilf-ı eknaf-ı melleketde >ve) ~urfım-ı Humdan [Sb] bir kimse I~almadı, ki dergah-ı eih£ın-penilhına gelüb, i~a'at-ü-in~ıyad Iplmadı. illa birilder-i kıhteri Sultan Cem, ki ol zamanda J:(araman diyarınuıı şchryarıydı, cad de-i 'i~yanda ısrar idüb, ferman-ı fıli'l-emre i'tibar itmedi. İblis-i piir-tclbisüii. idliil-ü-iğvasına ışğa idüb, guş-ı huşla I)İtab-ı müstetab-ı E!i'II.'Uaha ve e!i'u'r-Rasule ve Mi'l-emri minkii.m cmrin işitmedi. Varsa!5:-ı pür-nifaJı;. ve Turğud-ı 'anudın cünud-ı rünudın cem' itdi. IJayl-i seyl-cuş-ii-cevşen pfışün ma}~rftse-İBurusa üzerine aJı;.ıttı. Beyt-i filrisİ Keran ta keran lcşkcr-i kinc-salıt Zi larende ta Bursa yek-~sbc talıt Şchrün şağır-ü-kebiri ğarct-i g.asaretden ~orl5.ub, isti~bal itdilcr. ol j~limüii. a'yan-ü-erkanı pişkcşler çeküb, ta'~im-ü, iclnl itdiler. Sultan Cem çün Bursa tag.t-gahına, ki darü'l-mülk-i Jı;.adımdur, irdi, mülk-i Ruma padişah oldum, şanub, dimağına bad-i ğurur girdi. Adına aJı;.çe
AlUfET ı;t;uR
284
kesdürüh, l).uthe ıl l::udub, ayin-i selatin-i taç-dar-u-ta!,ıt-nişin üzerİne icra-yı ~avanin itdi. Çün ol ~ali, ki mucih-İ ibtilal-i nizam-ı memleket ve lpvam-ı sal~,ana': idi, hazret-i padişah-ı bilMet-penalı işitdi, l,ıizam-ı cemi b-ink-i hurrem-biram-i 'azme teng idüh, ol serkeşün ateşin haran-ı lutfla teskin olmas::, seylah-ı 'unfle söyündürmege i~dam eyledi. AyiDt~-i ruy-i ::;afada vech-i şalaJ:ı.yüz göstermezse, niru-yu baza-yı J:ı;aJ.ırleencümen-İ düşmeni ~ağıdub, cem'-i 'adu-yı kine-cfiyı Jı;am' itmege ihtimin'l-mü'minina'(ftetelu fe-esli1).u, mam eylcdi.' Evvel, Vein taifetani feJ.ıvası mu~tazasınca, başrna, rems-u-ayin-i selatin üzerine ta'?-im-ü-tekrimle resfil gönderildi. Sebil-i iıfı'ate da'vet olınuh, taleb-i ::;ulJ:ı. ~ılındı. Sipahiler cema'atinün ağası Musa Beg, ki şehryar-ı kamkarun ~adim gi~metkarlarından idi, ol ma::;laJ:ı.atuiita~dimine ta'yin olınuh, semend-i ri~;alete hindi. Vardı Sultan Cemc buluşdı. Netice-İ şuıı.ıuii mehadisi tertibinde Mukaddemat-ı tergih-ı tertiLden söylemebeyne-hüma
dük ncsnc ~omadı.
Çün nuş!).-upend sfidmend
Bcyt-i
türki
lj-müellifihi
Sükfin bıı~madı seyl-i tuğyan-ı Bilüh ferman-ı
am şah-ı
vavİbü'l-i~'an-ı
olmadığı bilindi,
Cem
FerİdfinJ.ıaşem Fe-in
bağat
iJ.ıdii-hümii
'ale'l-urii
fekiiıilü'l-
leti tebği 1).atıiitefie aii emri-Ilah a imti~al etdi. AşJ:tab-1tuğyanun
ve erbaboı baği-vü- 'udvanun ref'ine itmam-u-ihtimam yasalı: görüh,~ıtale i~bah itdi. '
def'ine üzerine yaraJ:ı;-u-
Beyt-İ farisi Be-Ietfıfet çü her ne-yayed
kar
Ser be-bi-J:ı.urmeti kesed. na-çar
'Keşed)
Ayas Paşa iki bin Yeniçeri ile Bursaya varub, mağlüb çeng-i ceng-i hasm-i peleng-ahengle libas-i be's-ü-şevketi old/ğın beyan eyler.
olduğın meslub
ŞablJ:ı;a Sulıan Camün 1J.adem-ü-b-aşem ile Bursaya 'azın jtdügi ~uhfir bulıcak, ol ~aziye.j na-merziye I.ıuzur-ı pür-l.ıubilr-ı Sultan-ı cihana 'arz olıcak, m:ıhmudu'I-1J.i:zal-ü- mal~sudu'ı-imti~al, yegane-i zemane Ayas Paşaya, ki ve zir-i ııalisdi, düsturd a'~am İshak Paşa [6a] ve na~ir-ı mu'a?-~am Mustafa Paşa ~adim vezirler idi, ol hadhdi, iki binit saz-u-selehi müretteli Yeniçeri l,I:.oşulub,buyurulmıştı, ki varub me~kfır şehri a'dayı bed-raydan IJlfz ide, Kat'-ı mera !).ilde ve tayy-i meniizilde peykoi şimal gibi İzti'dl idüb, bad-pay keştilerle derya yüzinden !oğrı gide. Paşa-yı me~k:ur mezbfir ferman-ı ~aza-mezaya il/j'an-u- imti~al
KEMALPAŞAZADE'NİN
VIII.
DEFTERİ
285
gösterüb, fi'l-~al yarağın görmiş, gemiye girmişti. Bilesince ~oşulan iki bin merd-i neberdle deniz yüzinden toğn ~udanıyaya çıkub varmış, Bursaya irmişti. Bunlar berüden varınca, Sultan cem anarudan gelüb, me~kfir şehri almıştı. Varan Yeniçeri içeri giremeyicek, alay ile şal]ra-yı hayrette ~almıştı. ol diyarun nabekarlan, ki 'azab-ı bikarlaridi, Yeniçeri ile peykara 'sebeb ararlaridi, Fırşat buldılar, Jı.adem-ü-!J.aşem-iSULtan Ceme muvara~at-u-mutaba 'at şiarın i~har idüb, ol bed-kirdarlannun a'vn-ü-anşarından oldılar. Bir taraftan hayl-i ~araman Yeniçerinün üzerine seyl-i revan gibi a~ub, tir-baraıi. itdiler. Bir taraftan şehrün levendi ve evbaşı başlarına taşı tolu gibi yağduruh, cem'iyetlerin tağıtdılar. Beyt-i £arisi Zi seyl-ab-ı hun-riz tUfan şude . Ki ez bani-u-der seng rizan şude ol bed-gümanlaruii arasından çı~ub, kenar-ı kfihsara tir gibi gürizan olmca, bu şimşir-zenler siper gibi dest-gir oldılar. Kemend-i ta~dir pay-ı tedbirlerini bend eylemişdi, la-cerem, zİncire düşmiş şir fibİ her biri bir levendin elinde esir oldılar. Me~kur Jı.adem-ü-Jı.adem-i mfir-haşr bu şlrleri zebfin idüb, libas-ı be'slerini soydılar, şimşir gibi 'uryan itdiler. Nize gibi serkeşler tuğ gibi başı ~aba ve ateş gibi yalın ala~ aldılar SUL. tan Ceme iletdiler. Beyt-i farisı Ez an feth Cem şfid besi şad-kıim Be 'işaret çü çemşid bi-girift elim Gonca-i bağ-ı fetl;ı açılduğına feral.ı-nak olup, can-ı !J.andan-u-mesrtlr oldı. Gül gibi göiili şad ve bend-i ğamdan azad olub, dimağıbad-i ğururla toldı. Tedbir-İ hamla nefs-i bed-fercam kendüyi tağrir itmişdi. Me~kur dam-ı fasid- ser-enclimun danesine, ki ol savaş hengamında kesilen başlardur, mağrfir olmak, tavr-ı' (a~ıldan dUrdur. )mesel) Rubbe
nari keyyin, 1}ıleı nan e şeyyin Hazret-i padişah-ı bilMetepenah, sipah-ı giya!J.-şümarı il,ızar idüb, Sultan Cemün üzerine gitdügini, ol dabi bademi ve I.ıaşemiyle eidal-ü-~itale i~bal idüb, aheng-i cengi dürüst )derdest) ve Cazm-i rezmi cezm itdügin bildürir. Çün ol leşker-i cerrarun lJ.aber-iinkisan lJ.atır-ı (atır-ı şebryar-ı kam. kan mükedder itdi, hatıf-ı devlet-i paydan, ki vakıf-ı esrar-ı nihiin-ı cihandur, baJı.t-ı bidarma !J.itab idüb eyitdi.
286
AHMET
UCUH
Mul,ı.alifib-ı tu mUl'un büdend ü mur şüdcnd Ber-uver ez scr-i mu ran-ı mar-geştc
dcmar
Sultan-} cihan ~:arLllduşınun te vsen-i nefsinde lieam-ı in'am-ı ihsanla ram olaea~ başı yoli: gördi, >mesel) A'ıi a{}uke temreten fe-in eM fe-cemreten deyüb, a~diirn-ı i~dam ve (azm-i rezm üzerine [6h J mUQ.kem turdı. Uitiib-ı nuş1:,ı.u-pendi guş itmeden ve eevub-ı şulJ.ı-ı sudmendi nuş itmeden, ol serkeşin tab'-ı abı olup, ateş-i sitızı tız itdügini işitdi. ElMdiyü e~lamii diyüb buyurdı. Sipah-ı 'iHempenah ol fitne odını, ki dud-ı güşen-i mülki kiill,ı.ana döndül'mişdi, söyündürmesine seyl gibi IJlz itdi. Be',rt-i türki li-müellifihı Cuşc geldi leşker-i derya-şükfih Toldt se/I-i IJaylile şal:ıra-vu-kuh Ferman-ı 'alı-şan-ı sultanı şöyle varid oldı ki: Rumili diyarının leşker-i kişver-pcnahı, sipehsalar-ı A.şaf-i't:bar Yahya Paşa-yı şaf-darla Şofyada turalar; ba~ı ümera-yı rezm-aray-u-leşker-i kişver-küşay Süleyman-ı zamanuii dıvan-ı ,::ihan-pirayna l:ıazır olub asitan-ı asuman- fersa-yı sultanlden 'alern-i 'alcm-sitan-ı ba~anı ref' olıcak. kfis-ı nJ:ılet-i vuralar.
Çün sefer-i 2af'~l'-cserün yarağı >ve)yasağı görildi, I>.ayşer-isikenderderün Üsküdar ya~asında otağı kurıldı, bir şabal:ı, ki mellul.ı-ı zamun sipihr-i ruşen-çehriin altundan külegin 'amud-ı şu'ii ile l):aldırub, seflne-i çarb-ı berıne nuranı bad-banla zınet verdi. Melik-i melek-man~ar daru' l-mülk-i I>.ostantınden sa'at-ı sa'd-u-va~t-ı meymunda çıl):ub, baIJt-1 ruz-efzfin vc tiili'i hümayunla keştı-yi gerdfın-gerd-ü-derya-neverde girdi. Çün fülk-.i fdek-peyker ol derya-şükfih-u-kuh-lengeri içine aldı, bad-ı nusret esüb, bar~diraIJş sanca~ları bayrakları dircfşinden bad banlar açıldı. Mabçe-i 'alemün, ki af tab-ı 'alem-tliba benzerdi, pertevinden ab-} derya pür-tab olub, sinan-ı ateş-feşandan deniz yüzine odlar saçıldı. Beyt-i £arisı Kevkebe'ı
çün felek araste
Mah-ı 'alem ta be felek hvaste Dergah-ı asumaıı-ilitibahda dergah J.ıazırolan, nühzat-i padişah-ı bilMct penaha na~ır olan sipah-ı. kuh-şükl1h-u-düşmen-kah, ki yola çıksalardı gerd-i rahdan gökyüzi ruy-i zengı siyah olırdı, Al):denizden ~arabulutlar gibi geçtiler, gitdil~r. Üsküdar ya\ı:asını damen-i gerdun gibi al bayra\ı:lada gülgun idüb, ejdeha-kirdar nizeler ve şir-pcyker 'alemlerIc deşt-ü-
KE;\fALPAŞAZADE'i';tN
VIII. DEFTERİ
287
hamunı mal-a-mal itdiler. Mahiçc-i tuğ )tu~) cvc.i 'ayyu~a irüb, tanin-ı tantaııa-i bu~.u-kus guş-ı gerduna girdi. :r>:ızılvale üstinde sanca~larun altunh başları, kenar-ı şafa~ta afitab gibi tab virdi. Nazm-i
türki
li-müellifihi
Her 'alem bir fitne-i 'alemdürür
zerrinokülah
Mah amma ~add.i serv serv amma haddi mah Gökten inmiş ol !iva-yı nurdur bu zıll-ı I:Ia~~ A~ sancağun dibinde padişah-ı
din-penah
Sultan-ı zamanun ordu-yı hümayun-ı gerdun-muy-u-hamun-gerdi, derya-yı cihan-peymay gibi dcşt-ü-deri ser-a-ser tutuh, çarsuy-ı "zemine toldı. Her diyal'un l)ayl-i cerrarı seyl-i new-bahar gibi Q.uruş-u-cuşla fevç fcvç, her feve-i cevşen-puş bir bal)r-ı a!)enin-meve, revan olub geldi, ol dcryaya ~oyıldı. Mihr gibi wzegÜ2'arIar, sil;ıab gibi tır-~ndazlar, mah gibi siper-darlar) sipihr-i bi-djreng gibi tığ-ı [7a J miğ-reng-ü-bar~drral)şdan yer yüzine ateş-barlar, bedr-i siper ve Iıilal-i "teber ve şiliab-ı tır ve balfr-ı şemşir ve ~avs-j ferruQ.-I keman ve al)ter-i rUQ.şan-1sinanla püşt-i hamun ruy-ı gerdfına döndi. 'fabak-ı şafa~ ve vara~-ı verd gibi güli~ıan-u-asuman gibi sebz-ü-henefş-i direfş-i SÜIQ. ve sefid-ü-zerd-i guna-gunla ruy-ı hava piişt-i bu~alemuna, rayat-ı feth-ayatun bayra~-ı harJı;-tilbl 'arus-ı gerduna gül-ğün ni~ab olub, zağ-ı şam beri~-i sinandan dide-i 'ukab ve tavus-ı bam gerd.i siyah-ı sipahdan perr-i ğurah oldı. Püşt-i düıüşt-i zemin nişan-ı na'l-ü-mil].-i ahewnle pür-hilal-ü pervin olub, şikem-i çarl].-ı berln gerd-i merd-i neberd ve esb-i tlz-gerden nM-ı gazal-i Çin gibi müşg-i l].uşk !oldı. Beyt-i £arisi Ii-müellifi (Ayn-i 'alem l)ire geşt ez gerd-i hing.-i tiz-gerd Mağz-i gerdun (a!sa dadn l;ıalJı;-1derya sürfe kerd Bu mehabetle ol sipah-ı derya-şükuh-u-kuh-şalabet yüridi. BaJ:ır-i ebrl)uruş yeryü~ünü !utub, ebr-i bal.ır-cuş gökyüzini büridi. Ol !araftan Sul!an Cem, dalJi tabl-u-'alemle Bursadan çı~ub, lJaylü-ı~aşeıniyle 'alem !oldı. Cins-i İns ve zümer-i beşerden her ne yerde fettak-i bl.pak varsa yanına cem'idüb, ~anun-ı bezm-ü-rezm üzerine saz-ı kilrzara düzen virüb, aheng-i cengi rast ve 'azm-i ginldan cezm itdi. nihal-i mu~ateIe ve muşMf bayalinde dikilüb, şecer-i nediimet -şemer-ı cidal-ü-bilaf gönlinde bitdi.
28 8
AHMET
UCCR
Beyt-i farisı Be-zed. kus u zi-deşt ber-lı-ast gerd >kerd) Hava pür zı gerd üzemın pür zi merd ij:ayl-i bl-meyl-ii-aman-ı diyar-ı J>.araman seı,.ab-ı nev-bahar v~ seyl-ab-ı kuhsar gibi Q.uruş-u-cuşla revan oluh, derya-yı zemın-peyma gibi şehr önindeki şaJ.ıraya rolub, kulub-ı ins-ü-cana mehabet bıralı:dı. Varsalı:-u-Turğudun fasıd-nihad-ı bed-kirdihları, ki her biri hir fesad pınarınun başıydı, Bursa içinden Gök Dere gibi gürleyüh çılı:dı~Ol bedkiş rağüer Keşiş Tağı kenarından Alı:Çağlalı: gibi çağlayub alı:dı. Me~kfır şehrün alaı-ı darb-u-I.ıarbi müretteh' 'azabı dalJı çı~ub, saz-u-seleble aras te oldı. Meydan-ı neberdün meşhur merdaneleri şavaş lı:umaşıyla gelincik çarşusı gibi piraste oldı. Başlarına kızıl hörkler giyüb, laleler gihi sancaJ!;:larlı:aldurdılar, şal.ıraya çıl!:dılar. Şadii-yı kerre-na-y ve şaflr-i neflrle 'alem-i l)arab-abad-u-süst-bünyadı yılı:dılar. Beyt-i türki li-müellifihi Çeri benzerdi bağ-ı pür-bahara Kenarında 'azablar lale-zara Sultan Cem yanında ol lı-ayl-ü-I.ıaşanıi görieek, l)ayl-i kuvvet-i ~alb bulun, mesrur oldı. Heva-yi bezm-ü-rezm ile tennur-ı sınesi germ olub, kase-~ dimiiğı hade-i ğuruda toldı. Gerçi bilürdi, kendüde olmaye yok, ki, saye-ni~ın-i çetr-i ~ıllu'llahı ji'l-arzı ile, ki leşker-i ?-afer-e~seri tfil-ü-'arz-ı zemine tolmışdı, mu4:abele idebileydi. J>.abil miydi ki nur ile zill mu~abil olaydı, İI.ıtimal mi var idi ki kfih ile kah müşademe kılaydı, mecal mı var idi ki mar ile mur mulı:atele idebilt,ydi, emma kendüyi lı-ayal-i hl-me'alinde mülk-i (O!jmana sultan-ıvaris bilmişdi. Evham-ı bed-fercamında kiştezar-ı memlekete dihkan-ı hadis i'til!:ad kılmışdı. Umardı ki, lı-ayl-ü-l.ıaşemden, belki ümera-yı mu'aHamdan ba'zı hed-raylar kendüye meyl idilirdi. '" Valp'a era~il-i nasda heva-yı nefs-i hasıse ma'il olur, bl-l!:ıyas ve vesvas-ı İblis-i pür-telhise tabi' olur çokdur. (Arz-ı (araz için cevher-i (ırzın bal!:c şalar, mal içün (al!:ar-ı vakarın pa-mal ider M-biiklere !:ıadd-ü-'add ve ğayet-ü-nihayet yo~dur. '" Fırsat ma~amında ve 1}uşfımet hengamında !:ıazret-i Padişah-ı lı-ilafet-penahı ~oyub gidelerdi. Beyt-i Türki lj-müellifihl Beşerün ek!lcri behaimdür Çar-suyı
hevada
qaimdw:
Şekli insan u şureti hayvan Vadi-yi celıl içinde ser-gerdan
.J
KEMALPAŞAZADE':'IIN VIII. DEFTERt
289
Caizdi ki, ol eema'atden teval,<:ku' olman şena'at şadır olaydı. Hengam-ı cengde bi-nam-u-ncnglerden einayet-i biyanet ~ahir olaydı. Emma cşhryar-ı ruşen-zamir, tedbir-İ dil-pezlrle ol il;ıtimali ref' ve ol İ\}.tilalün sebilin sedd idüb, dest-i sim-barı ve keff-i zernisarı \}.ayl-irezli l:ıabl-i bezll;c şedd itmişdi. Dirhem-ü-oinarla mal-a-mal kls-ı mJ~natis- başşiyet ol pwad-nihadlarun ~alb-i şalbin şöyle cclb ~ılmışdı ki, mecal-i in'itaf ve il;ıtimaı-i inl.lİraf bi'l.külliyc selb olub gitmişdi.
