Hicri 1306 (1890) yllmda ilk dda yaymlanan «ROMA TARtHi» adh eserin birinci fasikliliindeki yaZilardan kn~ulanan II. Ab· diilhamit, Ydd1z Saraymdan NAMIK KEMAL'e ~u telgrafi gondertm~ti:
Osmanh Tarihine giri~ olarak ((ROMA TARtH!» ad1yla ilk fasiklilti yaymlanmr~ olan btiytik eseriniz Hakan'Imizca gortilmti~ ve begenilmi~tir. Ancak yazrlardaki baZI terim ve kelimeler birtaklm insanlar tarafmdan kottiye ~ekilerek, hakkrmzda Padi~ah<;a devam edegelmekte olan iyi niyetlerin yokolmasma meydan vermeme yontinden Tarih'in yaymmm durdurularak, <;1km1~ olanlann ortadan ka1dmlmasr i<;in gerekli yerlere talimat ve bilgi verilmesi rica olunur. Padi~ahm
Y akmlanndan
BEStM (1)
(1)
'Yalnn' deyimi (Kurena) kar:,thgi olarak kullamlmt;;br. Bir hiikiimdarm bizmet ve sohbetinde bulunanlar, yakm adamlan ic;in bu terim kullamhrdi.
11
ONSOZ Tarih ki ge~m~ten gelecege haber verir, goriinii~te bir hikaye samhr, fakat gerf;ekte bilimlerin en yiiksegidir, devlet yonetiminin biiyiik yardrmctlarmdandrr. Gerf;ekte bir milletin tarihi bilinmezse ya~amas1, ilerlemesi if;in gerekli sebeplerin varh~ ve yoklugu nereden ogrenilecek? Siyasi olaylar maddi degildir ki gozle goriilsiin, elle tutulsun. Tabiat ve Matematik bilimleri degildir ki aletle olf;iilsiin, ddnklemle f;OZiilsiin. Yontem vardrr ki, hif; faydas1z samlrr, f;are bnlunur ki pek yararh goriiniir; oysa o faydasiZ santlan yontemi kaldrrmak, o yararh goriinen f;areyi kabul etmek bir devletin iler· lemesine engel olur, ya~amas1m tehlikeye dii~iiriir. 1000 tarihinden biraz sonra, ah~ma devresini beklemeden Timar verilmege (1) b~lamm~, Yenif;eri Ocagma da d1~ardan yiiz bin ki~i kahlmi~h. Timar if;in orada once f;~arak o i~ hakkmda bilgi edinmeden kahlmak gibi yarars1z goriinen bir yontemi kaldrrarak, birdenbire yiizbin er kazanmak gibi yararh bir oh;iiniin kabulii, bu iki olay, CELA.Lt belasmm ortaya pkmasma, Yenit;eri Oca~nm sik slk b~ kaldrrmalarma ~ebep oldu; Devlet bu yiizden birf;ok defa yokolmak tehlikesine ugrad1. Toplumsal uygarhk denilen manevi ki~ilik it;in bilgi ya~la olmaz. Omm gerf;ek hayah, ilerlemektir; bilinir ki; ilerleme yolunda zamamn uygun oldugu amaca az~ok uzak bulunmal{, kokmaga ba~lam1~ oliiler arasmda kalmakla birdir. Bu durumda bulunan toplum if;in ya~ama giicii miimkiin olsa da hif;bir zaman milli tehlikelerden kurtulmak miimkiin olamaz. Uygarhk araf;lanndan biri de son yillarda ortaya f;Ikan demiryoludur. Dii~iince yoniinden dev adrmlarla ilerleyen uygarhk yan~ma kan~abilmek ise, bir millet if;in diger milletlcrde varolan ara~ ve gerecin ortaya t;Iki~mi bilip ken· di biinyesiyle ka~da~hrd1ktan sonra yapt!mas1 olumlu, kabulii yanh~hklardan uzak olanlan almaga, aldiktan sonra da kullamrken birt;ok yonlerini degi~tirerek, milli yaptya uydunnaga ihtiyaf; gosteriyor. De viet adamlarma bu yolda gerekli bilgiyi vermek if;in T ARtH BtLtMt'nden ba~ka bir yol yoktur. (1)
12
Timar, Ziamet, Has: Biiyiik,
kii~iik
toprak sahibi.
1
Evet, siyaset diinyas1 denilen bu yabanc1 diinyada Nadir ~ah (1) gibi, Kavalab Mehmet Ali gibi, tarihten degil, okumaktan, yazmaktan bile yoksun olduklan halde bir ulnsu yokoL'ltaktan kurtarm1~ veya bir memlekeii uygarhk bakoomdan yiilksek bir seviyeye ula~tmn~, birtaktm iistiin olaylar ortaya pkh~m bize yine TARi.H gosteriyor. ~u kadan var ki, yaratan bu noksanhklar diinyasnu oyle iistiinliiklerle dolo yaratmam~! Ozellikle insan toplulugunun tabiah, daima bir iistiin ki~inin demir pem;esiyle ~ekile ~ekile veya insafs1z bir k1h~la diirtiile diirtiile bir noktaya yoneltilip gitmege dayamkll. degildir. Hatta o, insan an~acmm son noktasi olsa bile. Siyaset iHeminde Tarili bilmeden yapdan ~eyler yalmz, zararh degil, baZI ke·e giiliin~ de olur! Hiikiimetin ciddiyetini, ~erefini zedeler : Yiizyilinnzda MISrr ordusunu diizenlemekle, disiplin kurmakla gorevli bir tngiliz subay1 (Ba~ parmagiDI kesmeyi veya goziiniin birini ~rkarmay• askerliktcn kolay sayan ve halleriyle Mehmet Rliiyi bir pannalmz, bir de kor Alay1 kurmak zonmluluguna dii~iiren) M1srr'hlann arasmda askeri disiplini bozanlan, askerlik gibi bir biiyiik ~ereften uzakla~tmnakla cezalandrracagt dii~iinccsinde idi. Memlekdin tarihi durumuna bakdmadan iahnmaik :istenilcn bu tedbir ile arandan sonu~ arasmdaki farlo.n ise, ne derece giiltin~ oldugu anlatdmaga degmez. insan hayahn bru:;lang.cmdan sonuna kadar ~cklinin bir~ok yonlerini, organIanum yapiSnn meydana getiren maddeleri siirekli veya siireksiz olarak beraber ge~me ve beden a~mmasm1 derece derece ortaya ~Ikard1~ gibi, her par~as1 bir insanda meydana gelen bir manevi varhk olan toplum dlinyas1 da nitelik ve ge!eneginden, eski bir hoy ve adetlerinden birden bire stynlarak yeni bir ~ekil; yeni bir nitelik alamaz. Bu olaylara dayanara..\ verilen dini hiikiimler de zamanla degi~mek zonmlulugunda ise, adetler oldugu gibi kalmaktadrr. t~te bu hallerden dolayi bir ulusnn ge~mi~i goz oniine abnmadan, veya ba~ ka bir deyimle Tarih'i bilinmeden, gelecegi i~in ne yap1brsa genellikle hata, ondan kotii, alulstzbk damgasmdan kurtulamaz. Kurtulsa bile, uygulama miimkiin olmaz. Son zamanlarda biiyiik filozof!ardan Locke, ile J. J. Rousseau (1) Devletler Hukuku yarahcdarmdan oldukJan halde biri KAROLiNA, digeri LEHtSTAN ve KORStKA i~in Yasalar diizeruediler. Oralann ge~m~inden daha ~ok teorilk fikirlerle ugra~hklan i~in yaphklan ~eyler, nygulanma yoniinden biis(1)
(1)
Nadir !;lah (1688-1747) Bir deve c;obanmm oglu iken, kervanlari vurarak ~ah Abbas'm hizmetine girm~, onun oliimii ile 1736 da ~ah olmu!?, Hindistan ile Orta Asya'nm bir ktsmmt tran'a katmi~, sonunda da gaddarhgt yiiziinden kendi askerleri tarafmdan oldiiriilmii~tiir. Locke (1632-1704) tngiliz filozofu «lnsan Zihni Hakkmda Deneme» eserinin yazart.. Jean Jacques Rousseau (1712-1778) FraiiSIZ filozofu Nutuk'lar, Toplumsal Anla:;:ma, !tiraflan en tarulUlll§ kitaplarxdtr.
13
biitiin olumsuz gi:iriindii. Y alniZ devletin y~ay1~ma ve i:iliimiine ait olan ~Jerde dcgil, adi hukuki o!aylarda bile devlet adamlan, Tarih'in yardtmmdan uzak kalamaz. Herkesce bilinir ki ABBASt'Ierde «Kaim bi-Emtillalm devrinde Hayber Y ahudileri tarafmdan Peygamber'in anla~ma hiikiimlerini gosteren belgedeki ~a hitlerden birinin Hayber'in ahm~mdan evvel i:ildiigii, biriniu de bin;ok zaman sonra Miisliiman oldugu tarih ile sabit bulundugundan anla~mamn hiikiimsiiz oldugu kabul edilmi~ti. TARi.H, yalmz hiikiimet adamlan i~in degil, herkes i~in Hinmdrr. Hele Devlet'in degi~mez kurallanndan olan ~u di:irt usulden Siinnet ve tcma'a ym-ayan, Peygarnber'in hayah ile ilk~aglardaki olaym1 anlatan bir eser olduguna gore, boyle degerli bilgiyi veren Tarih Bilimi, islam uluslari arasmda ne olmsa olsun ogrenihnelidir. Tarih'in herkese Iiizumu giiniimiizde a~Ik~a kabul edilen bir ger~ektir. Herkesi egitim mecburiyeti ile baglayan biiyill( uluslar T ARtH bilimine, yaza gibi, matematik gibi «i:igrencilerinin binde biri devlet hizmetinde vazife almayaca~ bilinen» ilk okul egitiniine mecbur ediliyor. Ger~ek : herkes i~in dainta si:iyledigi kelimeyi yazamamak, veya hergiin ald•ga ~eylerin kar~llagam hesap edememek ne ~adar insanhga kii\iiltecek bir olay ise, vatanda~I oldugu, y~ad1ga toplumun ve belki insanhk diinyasmm biiyiiklerinden, biiyiik olaylanndan biitiin biitiin habersiz ohnak da o kada:r ay1p sayllacak bir cahilliktir. Tarih'in uluslara hizmeti, yalmz bu kii~iikliikten kurtarmak dcgildir, zekamn olgunla~masmda pek biiJ'iik yardmllan goriiliir.
Akll i:iyle bir cevherdir ki, ue kadar ~ab~hnlrrsa o kadar parlar. Bu haldcf; zaman ve mekan atlarcasma, biitiin insanbgan bir ka~ bin senelik biiyiik olaylafllll, her zaman goz oniinde tutarak, bu kadar eseri ve aynntilanm birbirleriyle kar~da~hnuaga, bunca gizli ve gii~ i~leti sonu~landmnaga hizmet eden, tarih gibi dii~iinceyi geli~tinnege uygun bir bilgi hazincsi mi bulunur? Ger~ektc bulundugumuz ',ilerlemc devrinde, ilk devirleri ogrenmek her insan i~in zorunlu olan bir ~ok bilim dab, eger benzehne ~irkin goriihnezse, fikri yalan saldmsmdan korumnak i~in yapahnt~ bir demir kaleye benzetilebilir ki, onun bir onemli buren da Tarih'tir, bunlann hangisi eksik olsa, dii~iince ve kuruntu o yone kayar. Kozmografya'dan habersiz olanlar, bir kuyruklu ydd1z goriir, diinyanm bir felaketc ugrayacaguu samr! Tarih bilmeyenler, Ki:iroglu'nun drotamm i~itir, ermi~ligme, kerantetine inanu. Tarih, yalUIZ fikri ge~mege degil, vicdan temizligine de en ~ok hizmet eden bir bilimdir. Bir ilim adam1, ge~mi~in ahlak~a dii~iikliik ve yiiccligini inceler, diinyamn da ilerleme hcdefinde oldugunu dii~iiniirse, o noksanh~n biitiiniinii zamamn tesirlerine yiiklemekle beraber tamammt kendince sakmllmi~ saymak, o ululuguu bir tak.unnn o zamamn niteligmden iistiin gonnekle beraber, hi~ ol14
mazsa bazdannda olson oncekileri ge~mekle kendi zamanmm gidi~ine uygulamaga ~~mak tabiidir. Bu yiiksek bilimin l'icdamnda yarath~ etkidendir ki, A r i s t o, Tarih)i ikinci bir ~iir kabul eder. Roma'nm en biiyiik devlet adamlanndan olan iinlii (.; i ~ e r o (1) ise daha ileri giderek, Tarih, insanh~n her halinden bahsettigine gore ogrenilmesini terbiyenin en liizumlu ~am sayar ve o gorii~le Tarih'e «HAYAT OGRETMENi» adm1 verir. Fransa edip ve devlet adamlanndan G u i z o t (2) insan i~in, «Ulusunu hakkty!e sevmek bile Tarih:ini bilmekle olur,» der. Ger~ekte otuz seneden beri, hi~ arahksiZ olarak bir~ok dii~manlarla ugra~ tiklan ltalde, bir tiirlii fedakarbktan vazge~meyen Tiirk'ler millet sevgisinde ne yiiksek bir durumda bulunduklanm gosterdiler. Oysa i!;lerinde bu sevgiyi ileri gotiirenlere de denilse ki : «DeYietimizi knranlanmiz, Hoca Sadettin ve Ali Tarihlerinin dedigi gibi, elli bin haneden kumlu iken TATAR-'Iar ortaya pkmca, yurt aramaga kalkarak, <;ekile <;ekile AHLAT'a kadar gelm~ ve yine Tatar korkusuyla oradan da dagdmL~ bir ~iretin ~anssiZ insanlan» ndan kumlu degildir. Arap, A cern VC A vmpa Taribleriyle bilinen ve ozellikle en giivenilen ger~ekleri en dogru ~ekilde bize gosteren tarihe gore, Tiirk'lerin biiyiik kahramanlanndan, insan yaradd~Imn en parlak omeklerinden olan Celalettin Harzem Sah, Toran, tran, Hindistan ve Giircistan'I dola~arak Tatar belasma kar~I koymak amaoyla, birka~ devlet kunnak i~in, insan takatinin d1~mda sayt!abilecek bir gayret ile ortaya <;IkmL5h. Tiirkliigun yiicelmesi i~in kenrline yard1m etmesi gereken, tslam Hiikiimdarlannm, kendi adamlanmn, hatta kairde~lerinin yapmad:ddan kotiiliik kalmam1~h. tslfun'm ya~amasma, tstamiyet'in yiiksebnesine hizmet eden o kahramanm sava~larma kahlm1~ saYJSIZ fedai vard1. Ydlarca kan deryalarmda yiizdiiler; ate~ tufanlanndan ge<;tiler. Nihayet giivendikleri Celalettin'in oliimiinden sonra, Tatar-'larla ngr~maktan aciz kalddar. Dii~mana boyun egmeyi de ken· dilerine yediremediler. Tatar'lara yenilmeyip Suriye'ye, Konya'ya dogru <;ekil· diler. t~te «CABER» ge<;idinde bogulan SVLEYMAN SAH Suriye'ye giden kolun b~larmdan biriydi. Oliimiinden sonra oglu Gazi Ertugrul'un bayra~ alhna toplanarak Konya'ya gelen bir ka<; yiiz kahraman da onlardan geriye kalanlardir.>>
Bu ger~ekleri bilmek insanda Millet sevgisini bir kat daha arthm. Bu faydalann hi<; biri olmasa, Tarih'in yine de bir faydas1 vard1r ki, o da, her faydamn iistiindedir; 0 fayda da insanm bir ~ey bilmesine, ogrenmesine ettigi hizmettir. (1)
(2)
Qic;ero (M.O. 106-43) Romah hatip, edip, Devlet adam1. Philippiques adh iinlii eseri vard1r. Guizot (1787-1874) Frans1z tarihc;isi ve devlet adami, «Medeniyet Tarihi» adh iinlii bir eseri vard.Ir.
15
Franstz yazarlanndan, mizahda iistiin ha~anlan olan Rahelais, «Bir yemek icat etmek bir yild1z ke~fetmekten insanhk i~in daha faydahdtr,» demi~! Ger.;ek· te menfaat yalntz maddede aramlacak ise, hu soz dogru olahilir; fakat insanm hir de rub alemi oldugu dii~iiniiliirse, yeni bir yiidtz hulmaktan insanhgm duydugu zevk, ilim .;evrelerinde hertiirlii maddi zevklere iistiin goriinecegi de kabul edilmelidir. Tarihin verdigi bilgi ne kadar geni~, ne kadar ogrenmege deger ~eylerdir. lnsan kendi giiciiyle biiyiicek hir t~I yerinden kaldtramaz. Manevi giiciiyle ise yeryiiziinii elinin altmda bir oyuncak yapmt~ttr. lsterse denizini karaya, karasmt denize, ovastm daga, dagm1 ovaya .;evirehiliyor. Toprak altmda nehirler, gokyii.ziinde alemler ke~fediyor, denizde yiiziiyor, havada u.;uyor, Tahiatm her giiciine iistiin geliyor, yiidlfDilma, giine~ine kadar kendi hizmetinde kullamyor! l~te insaniig.n maddi giiciinde bilinen aczi ile, kavrayt~ ve bulu~u sayesinde kendini vah~etten yine kendi .;~rna giicii ile kurtararak hu kadar yiiksek ilim ve ilerlemeyi yaratmcaya kadar ge.;irdigi durum ve deg~ikligi en kii.;iik par~a sma kadar goz oniine koyan yine Tarih'tir. Diinyada hundan daha lezzetli, daha m.crakh hir ilim mi olur? Asuri tarihleri hir yana hnaluhrsa, ilk yaZilan Tarihler, Eski Yunan'blarm eserleridir. Vnlii tarih.;i Cesar Canto gerek Yunanh'lann gerek onlan izleyen Romaltlarm tarihe dair ne kadar ktymetli eserleri varsa, hirer hirer inceledikten sonra hepsinin apk.;a hir ulus, hir ki~i, ya da olayt yiikselten, ya da kii.;iilten -herkese bir hakikat ogretmek i~in degil- bir fikre yoneltmek i.;in ya:Zlhill~ ~eyler oldugunu anlahr. Bu yonde olan eserleri ise; giivenilir hir Tarih degil, hir dereceye kadar Tarihten hilgi veren hir hikaye saymak dogru olur. ~ Boylece. asii Tarih ibninin ilk yaZihna ~erefi, biiyiik Arap yazarlanna a!it· tir. (1) Ozellikle lslam hilginleri Tarihin Peygamher devrine ve o devrin hiiyiiklerinin ozelliklerini anlatan seriivenleri kuvvetli incelemeleridir. lslam'da ibnin bu derece ilerlemesiyle hera her A vrupahlar da tarih.;e onlardan ~ok ve helki onlar kadar kusursuz eserler ortaya ~Ikannam~lardrr, denilse fazla miihalaga edilmemi~ olur. Arap Tarib.;ilerinin tstam'dan once goriilen uluslarm y~ay~lanm anlatall Mitoloji'ye ait kiSimlan yazmakta gosterdikleri miisamaha ne kadar teessiife deger ise, lslami olaylann kaydmda gosterdikleri dogruluk oguniilecek derecededir. Bir memleketin, yahut hir devletin Tarihini yazanlardan h~ka, tsiamlarm genel durumundan hahseden Tarih.;iler olarak, Taheri, thni Esir, Ebfil Feda gibi pek .;ok hilginler saydahilir. Bu olgun smtf arasmda ise en~ok kendini gosteren hiiyiik Tarih~i thni Haldun'dur. lbni Haldun'un tslam devletlerinden berhirini ayn ayn hilgi siizgecinden ge~irerek onemli olaylan sehebleriyle derinligine, geni~ligine hir ka~ sayfaya stg(1)
16
Tarih ilmiilin bugiin i~
dmnakta gosterdigi olgunluk ~a~niicidir. Oysa tbni HaldfmJun ele ald1g. o yiiz yildaki olaylardan bir kism1 eksiktir; fakat bu noksau tbni HaldunJun okuyup incelemesindeki kusurdan degil, elindeki belgelerin ve ba~ vurdugu kaynaklann tam olmamasmdan ileri gelm~tir. Ufak tefek baZI yanh~Iar da vardtr; Iakin ne denilebilir ki hi~ kimse en biiyiik bilgin de olsa, insanhktau biitiin biitiin kurtulamiyor, kul hatas1z olmuyor. ibni Haldfm (1), biiyiik bir Tarih bilgini oldugu gibi, bu ilme bir usul koymak, olaylann dogrusunu, uydunna olanlardan aymuak i!;iD bir Ol~ii bubnak istemi~, t~Idigi bilginin ~okluguna ve degi~ik olu~una gore eserine, bir kitaphk dolusu bilgiyi ta~Iyan on soz koymu~tur. Boylece Tarih tlminin bir nevi kurucusu olmu~tur. Onsoziinde devletlerin «ya~ama devri» gibi bir takim yanh~ dii~iince ler de goriiliir; falkat yanb~ gorii~ler kitabm meziyetine halel getirmez. Tabiatm elinden bile hi\=bir ~ey miikemmel olarak ~Ikmiyor. Eseri ne kadar noksan olsa, tbni Ha!dfm)a yine bu ilme esas koymu~ olmak ~erefi yeti~ir. Biitiin insanbk i~in de boyle bir mutluluk, bir ka~ yiiz ki~iye ya nasip olmu~, ya da olmrum~tir. A lTIIpa'da iki ii~ yiiz yrldan beri her ilim gibi, tarih ilmi de deryalar kadar her Iisanda yalmz kendi ulusunun degil, butiin diinya olaylanm kapsayan miikemmel ve mufassal bir ~ok tarihler yaymlanmi~tlf. Tarih ilmine dair :yaziian eserler bir yere toplansa, bir lkii~iik kitapbk meydana gelebilir. geni~lemi~,
~
Bizde ise Tarih'i bir tarafa birakalim, devletimizin biitiin olaylanm bir araya getiren bir tarihi yoktur. Par~a par~a baZI zamanlann olaylanm aksettirenleri de, hi\=bir zaman okuyam tatmin etmez. (.;iinkii diger noksanlar bir tarafa, hi~ birinde sava~tig.miz veya miinasebetimiz olan uluslara dair Iiizumlu bilgi yoktur. Mcsela, bizim t~rihler okunurken, Timur'un Ankara olaymdan sonra, Osmanb lmparatorlugu onbir yd kadar duraklama ve ka~Ikhk i~inde kalmi~tlf. Ondan biraz once, Osmanhlan AvrupaJdan siiriip atmak amaciyla, Sultan Birinci Be:yaZit iizerine yiiz otuz bin ki~ilik bir miikemmel ordu gonderen A vrupa devletIerinin bC:rle bir fusattan faydalanmaga kalkmadiklarJ hayretle goriiliir. Bu mii· samaitamn sebebi de bir tiirlii anl~Ilamaz. Oysa, tarih\=ilerce, A vrupa'mn i~ durumu ar~tmlabilseydi pek kolay ogrenilirdi !ki Birinci BeyaZit devrinde asd iizerimize hareket eden Macar hiikiimeti ve onun kuvvetli yardimCISI da Fransa asilleriydi. Macaristan)m d~y:md•it kuvvet ise lhiikiimdiD"I olan Biiyiik Sigismund'un b~arili idaresi idi. Oysa ki, Sigismund, Nigbolu yenilgisinde ~ekilme yolunun suvarilerimiz tarafmdan ~evrilmesi iizerine, Macaristau'a ge~emiyerek Rodos ~o valyelerinin reisi ile Tuna'dan Karadeniz'e ve istanbul yoluyla Rodos)a gelmi~, oradan da Macaristau)a dondiigu zaman, Kralhitmn d~manlan tarafmdan elinden almdJ~ gibi kendi de tutuklaunu~b. (1)
ibni Haldfm (1332-1406) Tarih felsefesinin kurucusudur. islam diinyasxm dola!)mi~, Timur ile gorii~mii!jtiir. Eserinin birinci kismi (Ba.'ila.ngu;) Nam1k Kemal'in ovdiigii klSllDdlr.
17 F: 2
t~te Sigismund, bizim k~Ikbk devrimizde hayat:Im tutuklu olarak ge~irdigi gibi, sonradan hapisten kurtulm~ ve tekrar Kralbk tac1m giymi~ ise de, o zaman da, biitiin giiciinii Almanya tmparatorlugunu ele ge~irmege sarfet:In~ti. Fransa'da ise, Kral Altinci CharlesJm deliligi giinden giine ilerledigi gibi, ir ve d~ sav~Iann da ard1 aras1 kesilmedi. 0 yonden Macaristan hiikiimetinfu, ne bizimle ugr~maga vakti vard1, ne de ugra~acak olsa, Frans1z asillerinden yarlun gorebilmesine imkan kalm~ti. t~te kudretimin d~mda, viicut~a rahatstzbgrm, devlet i~leriyle beraber OSMANU T ARtHt ad1 alt:Inda ~u kitabm yazdmasma beni te~vik eden sebep, tariii yoniinden dilimizde mevcut noksanm tamamlanmasma elden geldigi kadar hizmet edebilmek arzusudur. Tarihe b~lamadan once, bir (Girl~) hazrrlamaga mecbur oldum. Birinci bOliimii (Roma Tarih'i) nden • tslanun dogu~una) kadar ozettir.
Olabilir ki bu ozetin uzunlugu okuyanlardan bazdarma bikkmbk verir; oysa daha ~ok ktsaltmay. miimkiin gortnedim. Evvela, Roma tarihi bilinmedik~e, yok olmasma kadar tslam Devletleriyle miinasebet ve sava~ halinde bulundugu Dogu imparatorlugunun, Endiiliis'te ortadan kalkan hiikiimctin, bahda tslam'm istila yolunu kesen kuvvetin halinden dogru bir fikir verebilmek kabil deglldi. tkinci olarak, ArapJtan once ortaya pkan devletlerin en biiyiigu olan Roma devletini, Arap devletiyle kar~II~hrmak i~in, okuyanlara bir Ol~ii vermek istedim, Iisanumzrla ise bu maksatlara hizmet edebilecek yolda yaZilmi~ bir Roma tarihi yoktur ki, ona ba~vnrmak tavsiyesiyle yetinilsin. (1) tlk tslamJdaki savaey~IIar alaymm ilk saldmsma ugrayan SASANt'lerin MUHAMMEDt1erle k~II~mast birka~ yd dayanabilmekten ote gidemedi. Bkn kar~I yazarlarm dedigi gibi, bu devletin de tsliim elinde yok oldugu zaman, Tarihten silinmi~ ufak bir topluluk olmadtg.m gostermek i~in, ikinci boliim olarak ktsa tarihini ekledim. tran'm ote taraflarmda zaptedilen yerler, Tiirk ve Tibet Han'lanndan almm~h. 0 zamanki Han'Iann asbnda tarihleri yaZilmt~ degildi, bunlar <;in Hiikiim· dar'larma Iafla bagb idiler, fakat kendileri her hareketlerinde miistakil olduklan i~in, <;in'in Tiirk ve Tibet miinasebetile olson, tslam Hiikiimetleriylc ~ileri (1)
18
Yaymi durdurulan Roma tarihinde yaz1h olan Kuyruklu Yild1z, Tenvir-i Efkar, Vatanperver gibi bir ka~ kelime 1304 (1888) yihilda Nam1k Kemal SakiZ mutasarnfhgma siiriilmii~ bulundugu s1rada ~Ikm~ti. Hafiyeler, Saray'a jurnaller yagdiriDI!J ve (Osmanh Tarihi) Abdiillhamid, suretini b~ta gordiigiiniiz telgrafla yay1m durdurtmu!]tur. Nannk Kemal bu olaym tesiri ile biraz sonra hayata gozlerini kapami!?, Tarihine bir kelime Have edememi!?tir. Eserini tamamlamak isteseydi bile omrii yetmeyecekti. Osmanh Tarihi yiiksclll] devrine kadardir. islam tarihini de tamamlayamaml$tir. Biz once bunu yaymlamay1 dogru bulduk.
pek az oldugundan, o devirde bulunan ~in Hiikiimdar ailesinin taribini yazmakta bir fayda gonnedim. Giri~te lslam devletlerine drur olan boliimler belki ba~lang1ca miinasebet almayacak kadar uzun oldu, o da zamridir, ~iinkii dilimizde Sehayif-iil-ihbar ~eviri· sinden b~ka, islam Devletlcrinin olaylanm anlatan bir tarih yok. Sehayif-iil-lhbarm i~indekiler ise eksik olduktan ba~ka tafsilatmm derecesi olaym onemliligiyle miitenasip degildir. Mesela, E b u - A b d u II a h - e I - B e r i d i nin fitne pkarcihgmdan e~ kiya reisliginden ibaret olan hareketleri, yedibu~uk sayfa doldurulmu~ ta, biiyiik sava~p ~ehabettin'in hareketi i~in, yalmz iki sahr yaZiyla kabmm~tu. Bu sebep· le Sehayif-iil-lhbar, tarih yazanlar i~in giizel bir kaynak olmakla beraber, tarih okuyanlar i~in bir ozet olmaktan ileri gitmez. Hele A vmpa ile ilgili haberler biitiin yanh~, eksiktir, lslam Devletleri hakkmda yalmz bu kaynaktan abnacak bilgiyle Tiirk Devleti olaylanna ait ger~ek bilgiler bulmak ve buna giivemnek asia dogm olmaz. Bunun i~in baZI kiSimlara fazla gibi gori.inecek bilgiler eklemeyi liizum!u gordiim. Bu arada ozet ve fakat onemli olaylann hepsini toplayan bir lslam Tarihi yazmaktan meydana gelecek fayda, giri~in bu kadar uzamasmm dogru oldugunu gosterecek vaziyetlerden biridir. Asii Osmanh Tarihini ise, kaynaklan miisait bulduk~a ge~ ~ekilde anlat"1 tun. lslfuni olaylar eksik kalmamak, yararh kar~Ila~hrmalar kaybolmamak i~in her boliimde, ba~ka lslam Devletinin olay1 He ilgili hirer ozet yazmag. tasarla. dtm. lslam ohnayan devletler olaylarmdan ise bizimle ilgili olanlarm yeri geldik~e eklenmesiyle yetindim. lsL-lm kitaplarmdan ve A vrupa tarihlerinden bir~ok ~y okudmn. Ar~tirmalarimda Osmaru1 Devleti olaylannm en onemlilerinden baZilan uyduru!mu~ me~hur hlkayelere aykm pkti. Bu nedenle asii Tarih'te olaylarm tamam1 i~in kaynak gostennege mecbur oldum. Giri~te ise bu kadar kayda liizum gormedigim i~in, yabnz kaynak gostennesini biitiin biitiin yeni veya yanh~ aksettirilmi~ olaylara ayud1m. Tarihin diizenlemnesinde izlenen ilmi gorii~e gelince; zamaniiDizm en biiJiik tarih~ilerinden biri, j
19
Tarih~ilik
gorevinin gerekliligine uymaya, kitabt miimklin oldugu kadar sade bir diJ ile yazmaga ~al~too. t~inde sade dile aykm terim veya kelimeler gorliliirse, inarulsm ki onlan koyu~um, diledigim fikri ba~ka yolda yazamamamdandrr. Zamamnnzda ba~ka dillerden Tiirk diline ahnan kelimeler, FransiZ sOy· Ieyi~iyie yazthyor. Oysa Franstzlar, batjka dilden aldtklan kelimelerin ~ogunu kendi soylcyi~lerine gore de~tiriyorlar. Bir yabanct kelimeyi ise dogruca bagh oldugu dilden ahnak miimklin iken, arada Franstzca'nm aracdtg.m io;teyip dogru yazdabilecek ~eyi yanh~ yazmakta bir anlam goremedim. Mesehl, Turk Tariliinden bahseden Rum yazarlardan birinin adt «Halko Kondili» dir. Franstz'lar ise bu adt «~ALKONDiLn !jeklinde yazarlar, Lisan kendilerinindir, istedikleri gibi yazabilirler, fakat bizim oyle bir degi~ikligi kabul etmekligimize hi~bir sebep ve liizum yoktur. Bu fikre uyarak kitabooda yeri dli~tiik~e yabanc1 adlardan (Kayser vc Hergiil) gibi blitiin blitlin dilimize uydurulmu~ olanlardan b~kasmt, mensup olduklari diide nasd soylenirse oyle yazmaga ~ah~tim. Bu kitabm yanh~lardan uzak ka!masma elimden gelen gayreti esirgemedim. Fakat diinyada en biiyiik yazarlara bile nasip olmayan boyle bir mutluluk, benim gibi bir yazara da mliyesser olmayacag.m bildigiin i~in, okuyanlardan belki her sahifede kar~da.
RODOS, 1889
NAMIK KEMAL
20
OSMANULAR!N DOGU$U
'f
Hicretin yedinci yliz yth, 1slamiyet ic;in en kanh, en mlithi~ bir ugursuzluk devri olarak ba~lamt~tl. Altmct yiiz yilda ba~hyan vc online gelen Baymdtrhk eserlerini kiikremi~ bir sel gibi silip sliplirerek ugradtgt yerleri tahrip eden Ehl-i Salip kuzeyden glineye dogru akip gelerek, Suriye'de - 1nsanbk aleminin en bli'ylik dcvlet adamlanndan oldugu kabul edilcn Selahaddin Eyyubi'nin c;elik gogs~ c;arparak, daha o yliz ytl ic;inde dag1bp parc;alanmJ~tlr. /Ehl-i Salip belasmm serpintileri, yedinci yCz y1l ic;inde MlSlr'hlann dayanmast ile blitlin blitlin eriyip ortadan kalkmt~tt. Zorbabgm ylizyillardan beri Endiili.is'te yarattigt cehennem hayat1 ve etrafa sac;tiklan ate~, oralarda bulunanlan tedirgin etmekte idi. X Yedinci yliz y1l ba~lannda, Endiiliis'lin (1) bir ko~esinde, parlak bir gelecegin I~Igi olan (BENt AHMER) (2) devlcti biiylik bir hlinerle ya~amasmt siirdiirebil-
mi~ti.
Y edinci yiiz y1l ba~lannda, bir vah~et ordusunun ba~mda Ccngiz, Asya'yt alt list etmekteydi. Daha sonra da kan dokiicliliigli ile ona rahmet okutacak olan HELAGO'nlin her tarafa saldtran, Ollim sac;an ordulan, Himalaya'dan Sibirya steplerine, Konya ovalanndan Japon denizine kadar oyle zullim ate~leri yakttlar, o kadar masum kanlan doktliler ki, o ate~lerin alcvlcri, yanardaglann goklcre yiikselen ktsmryla, o kanlann dalgas1 goklcrden yerlere akan Nuh Tufam'nm dalgalanyla adeta yan~Iyordu.· Turan'da, 1ran'da bulunan devletlerden ba~ka, Bagdat'taki Abbasi islam Halifeligi de, o atc~in yakici alevlcri arasmda, hakstz yere ortadan silinmi~ti. 1slambgm kutsal Mescidi Aksa's1 birer bilim yuvas1 olan yerler, Tatarlann tahtadan yontulma putlart, insan kemiginden yap1bna kuleleri arasmda kaybobnu~ gitmi~tt.~ MtSir'da Memllik'lerin biiyiikliigli, Batrda (Beni Ahmer) in ilim ve san'att,. Nevruz beyin sava~lan ile GAZAN Han'm actil idaresi, yedinci yiiz ytbn sonlarmda Tatar'lann mlisllimanhgr kabul edi~leri ile Cengiz ve Helagli saldmlanmn 1slamhgm d~mekte oldugu gerilikten kurtarmaga yetmedi. I (1)
(2)
ispanya yarrmadas1 anlablmak isteniyor. Beni Alrmer devleti, tspanya'da Endiiliis devletinin yikili~mdan sonra 1232. 1492 ydlan arasmda ya$ayan Arap devleti.
22
NAMIK
KEMAL
(:linkli Abbasi kahntJ.lanndan (Al~Mustansir Bi'llah Ebu Kalem Ahmet) MIsir'da Memltiklerin en bliytik Padi~ah1 BAYBARS tarafmdan Halifelige getirilmi~ti. M1s1r'm Yavuz Sultan Selim tarafmdan ele ge<;irilmesine kadar bu halifelerin <;ocuklarma da Halife ad1 verilmi~ ise de, bunlar M1Slr Memlfik htikiimdarlanmn emrinde idiler ve hi<; bir i~e kan~tmlmadilar. Din ve dtinya i~lerini kendinde toplayan lsHim Halifeligi, burada tamamen kuru bir addan ba~ka bir ~ey degildi. Beni Ahmer ise, kii<;tik vatam, jeopolitik bakimdan kritik durumu dolayistyle onemli idi; birka<; milyon lsHimt, li<;:yiiz yd kadar miistakil kalabilme yoniinden bagnnda ya~atiyordu. Asya'da Tatar'larm lslam olmas1yla beraber, Tannya ve lslami kaidelere uyma, yalmz inam~ta kalm1~, ba~larm kan dokiiciiliigli, halkm kay1ts1z boyun egmesinden yine eskisi gibi devam etmi~, Cengiz'in yasas1 boylece yiiriirliikte kalmi~ ti. 1~te
bu kotliltikler yiizyi11, diinyamn be~te birini kana boyar, ate~lere atarken OSMANLI DEVLETl'nin ylizlerce yil lslamhk filemi ve belki biitlin insanl!ga bilim 1~1klan sa<;an Ay ve YildlZI ANADOLU'nun batismda bir giine~ parlakh~ ile dogmaga ba~lad1.
OSMANLILARIN ASLI Abbasi Hilatetinin, kurulu~undan iki yiiz elli, ti~ yiiz y1l sonra, zay1flamasi iizerine, 1ran'dan ve Turan'dan g69 edenler, kii9iik !slam Hiikiimdarlanna bazan hizmet eden, bazan da kar~1 duran hirer topluluk halindeydiler. Bu sava~91 a~iret ler, muharebelerde bulunarak her tiirlii gti91iiklere katlamyor, devirlerinin de sava~ usuliinii <;ok iyi bildiklerinden, en iyi se9kin asker sayrhyorlard1. 1~te bu temiz Osmanh soyunun ash olan (Kayi Han'h) a~ireti de hiirriyetini hhc; hakkl ile alan kahraman Oguz Tiirkmenlerinin bir kalu idi. Arap ve Acem tarihlerinde adlan yanh~ yazrlm1~ olan Oguz'lann kahramanhk ve meziyetleri oyle bir derecede idi ki, 1ran'daki Selc;uk Sultanlanmn en biiyiiklerinden biri alan ve bir ~ok yerleri ele gec;irmesi dolaylSlyla, tkinci tskender adm1 alan Sultan SANCAR'r (1) daha a~iret halinden devlet durumuna gec;meden yenmi~ ve esir etmi~lerdi. Bu kahramanhkla beraber ahlfikc;a yiikseklikleri de, ellerinde esir alan Sultan Sancar'a Padi~ahhg1 zamamnda aldugundan fazla sayg1 gostererek, ozgtirliigune dokunmamr~lar ve baghhklanndan aynlmam1~lar, tarihlerde az gorliliir ~ekilde biiyiikliik eseri gostermi~lerdi. Kayi Hanh kolu, Oguz Tiirkmen'leri i9inde en asil olanlanndand1. Soyluluklanndandrr ki, Sultan Osman gibi, insanhk filemince oviiniilecek bir devlet adamx, her zaman: «Osman, Ertugrul oglusun, Oguz Kayi Han soyundansm!" sozleriyle hem Oguz'a hem Kayi Hanh'ya baglx olmakla oviiniirdii. Bizim tarihc;ilerden bir c;aguna gore, Kayi Hanh a~ireti, Oguz soyundan bir kol olan Selc;uklularla beraber, Dogu Asya'dan Seyhun, Ceyhun nehirleri bOlgesine gelerek bir miiddet oralarda durduktan sonra, Sultan Gazneli Mahmut'un emriyle, Horasan'a gec;mi~ ve Merv, Sahcan bOlgesinden Mahan'da konaklamx~lardt. Buraya kadar tarihlerde beraberlik vardrr. Selc;uklularla, Kay! Hanh'larm, 1ran'dan beraber geldigini, Selc;uklu Hiikiimdan ikinci Alaattin'in, Sultan Osman'a gonderdigi Tiirkc;e fermandaki «eski bir anla~ma ile uzak ellerden yiiriiyerek gelen atalanm1z, Tann yard1m1 ve eseri olarak Turan'dan 1ran'a, Ahlat'tan batlya go<; edip yerle~meb ibaresi de bunu gos(1)
Sultan SANCAR, iran Sel~uklulartmft en biiyiik Hiikiimdarlarmdandi. 29-4-1157 de oliimii He iran'daki Biiyiik Sel~uk Saltanat1, Anadoluya devredilmi~ti.
24
NAMIK
KEMAL
terir. Oysa bu Ferman'a gore, Kayi Hanli'lar Ahlat'tan batiya Sel<;uklularla beraber gelmi~ oluyor; fakat bu yanh~hk dilimizde oteden beri kafiye dii~ki.inliigii manastzhklanndan ba~ka bir ~ey degildir. 1htilafh nokta, Kayi Hanh a~iretinin Mahan'1 terketmesinden ba~lar. Ne~teri, Kayi Hanh a~iretinin, Tatarlardan yi.iz yetmi~ yd once Ahlat'a geldigini soyler, fakat bu bir <;ok tarih<;ilerin ara~tirmalanna aykm bir anlay1~ oldugundan kabul edilmemi~tir. Katip <;elebi, Si.ileyman ~ah'm Tatar saldmsmdan tedirgin olarak, 1243'te Mahan'dan aynhp, Haleb'e gelirken, Ftrat'ta boguldugunu yazar. Bu soylenti, hem bilinenlere, hem de akla aykmdtr. <;i.inki.i Katip <;elebi, Takvim-i.il Tevarih'ine gore Cengiz, Mahan bolgesine 1238 de gelmi~ ve Si.ileyman ~ahm oliimii ise 1251 de olmu~tur. Si.ileyman ~ah bu saldmdan kurtulmak isterse Tatar istilasmdan, be~ sene sonra m1 harekete ge<;erdi? Bir de, Mahan'dan Haleb'e gitmek i<;in 1243 de yola <;tkmt~ olsa, gidecegi yere sekiz yd yol yiiriimek mi gerekirdi? Diger Osmanh tarih<;ileri ise derler ki, Kayi Hanh a~ireti, Tatar'lann Horasan'a saldtrmast iizerine, Mahan'1 btrakarak Ahlat'a gelmi~tir. On bin aileden kurulu bu a~iret, Tatar'larm oralara kadar gelmesi iizerine, Ahlat'ta da tutunamam1~ ve bazl soylentilere gore de, hayvanlanm banndtramadtgmdan geldigi yere donmek arzusuna dii~mii~ti.i. Bu kararla Haleb'e dogru giderken, a~iretin ba~I olan ve Osmanh soyunun atas1 Si.ileyman Sah Ca'ber ge<;idinde herkesten evvel Ftrat'a atim siirmii~, girdigi yer ise u<;urum oldugundan geri donemeyip nehre yuvarlanilll~, ayagt ozengide kaldtgmdan bogularak olmii~tiir. ' Bu olay iizerine, Si.ileyman Sahm dort oglu arasmda, gorli~ aykmhg1 ba~ gosterdi. 1<;lerinden Sungur Tekin bey ile Giindogdu bey, a~iretin <;oguyla beraber Cizre ve Bagdat yoluyla, Loristan ve Isfahan i.izerinden dola~arak yine Horasan'a dogru gittiler. Ertugrul Bey ile Diindar bey'de dortyiiz k1rk kadar ath ve onlann aileleriyle beraber kuzeye yonelerek Pasin ovasmda, Siirmeli<;ukur'a yerle~tiler. 1ngiliz yazar ve fikir adamlarmdan Gibbon, <
~
OSMANLI TARiHi
25
Si.iieyman ~ah ki, Harzem ordusunun ya oncii, ya da ana kuvvetine komuta etmekteydi. Fuat nehrini ge<;:erken boguldu. Oglu Ertugrul, Alaattin'in hiikiim~ darhgrm ve emrinde kalmasrm kabul ederek, Sakarya nehri bolgesinde, SOOOT bucagma, dortyiiz <;:adrr, ya da aile ile ycrle~erek, elli yll kadar, bunlann idaresinde ve askeri te~kilatmda hizmet etmi~tir. » Kayi Hanh'larm Ahlat'a geli~inden, Siileyman ~ah'm oltimune kadar olan olaylar, bizce kendi tarihlerimizin yazdrklanndan ibaretse de bunlar, bugiinkii Tarih ara~tirmalan kaqrsmda pek kuvvetli gorlilemezler: Bizim Tarih((iler Devletin kurulu~unu ytiz, yiizelli yrl ·sonra yazmaga ba~ladrklan gibi, Tarih ele~tirmeleriyle ugra~madrklanndan bu yolda yazdrklan soylenti kabilinden olabilir. Oysa « Gibbon» m kaynaklan Batrh yazarlardrr. Onlann zaman ve yeri, Stileyman ~ah olayrm ogrenmege bizim Tarih((ilerden bin kat daha fazla uygundu; batt kaynaklanndan oyle bir bilginin ozel ara~tuma ile <;:rkaracagr sonu<;: kesin delillerle ortaya konulmu~ olur. J> <;iinkti, evvela Kayi Hanh a~ireti, Tatar'lar ortaya ((tkar((Ikmaz kadm, ((oluk <;ocuk alayt gibi, sava~madan yurtlanm buakarak, Mahan'dan Ahlat'a kadar ka<;:mr~ olmasmr akll kabul etmez. bzellikle bu a~iretin on bin athdan kurulu ve sava~a en a~agr on bin ath <;Ikaracak bir topluluk oldugunu tarihler yaz1yor. Boylece, bu on bin haneden bir krsmr, dort yiiz, dort yliz elli athsr, U(( klt'aya Mkim bir devlet kurmaga yetiyor ve Osmanh kahramanlannm atalan oluyor. ikinci olarak, Mahan bolgesi o devirde Harzemlilerin elindeydi; Harzemlilerin, Tatar'larla sava~mak i<;in ta~lardan, aga((lardan yard1m umduklan bir zamanda, yenilmemek i<;in ya~amalanm devam ettirecek on bin aileyi durup dururken, istedikleri yere ka((Ip gitmekte serbest brrakm1~ olmalanna nas!l ihtimal verilebilir? 0((iincli olarak, Kayi Hanh'lar, Tatar'lann ortaya ((Ikmasryla Mahan'1 terk ettikleri halde tran'da, Hindistan'da, Anadolu'da, Arabistan'da srgmacak yer bulamayan Cela.Iettin Harzem ~ahm, on iki yrl at tizerinde diinyamn bir<;ok yerlerini dola~ttktan sonra, batrya dogru <;:ekile <;ekile, yamnda kalmr~ ~ehit olacaklann, en son dayanak yaptrg1 Ahlatl, kendilerine srgmak olarak se<;meleri, iyi bir muhakemc ile pek kolay kabul olunamtyacak, tuhaf bir rastlanti degil midir? Dordilncii olarak tarihler, Kayi Hanh a~iretinin Mahan' dan gelerek Ahlat' a ula~masmr, Cengiz'i islam yurtlarma ilk saldmsr olan 1238 ydr olayr srrasmda, vc Cela.Ieddin Harzem ~ah'm ortadan silinip olmesi lizerine, yurtlanna donli~e kalki~trklan 1250- 51 yrllan i((inde gosterirler. Buna gore, Kayi Hanh'lann donli~ arzusu, hayvanlanmn Ahlat taraflanndan banndmlmamasma baglanacak ise, on iki yrl hayvanlar orada nasll barmmr~lar da ondan sonra barmamaz olmu~lar. Bir de hayvan barmdrrmak endi~esi ile Ahlat'm brrakllmasma karar verilmi~ olsun, bu bolgede ba~ka bir otlak yokmu~ gibi ta Mahan'a gitmeyi neden dil~linliyorlar. Boyle olmayrp ta, donli~ Tatar'lann Ahlat taraflanna da girmesinden meydana geldi denilecek ise, Tatar'lann saldmsmdan kurtulmak i((in Kayi Hanh'lann Anadolu'ya, Arabistan'a ((ekilmeyip te, can dli~mam sayd1klan ve onlann yakrp y1kt1gr Mahan'a donli~ isteginde bulunmalanna nasrl mantrki sebeb dli~iiniilebilir?
26
NAMIK KEMAL
Cengiz'in kuvvetinden faydalanmak istedilerse rrOktayJ1'm saldmlanndan karunabileceklerine nastl inandilar? Oysa, Oktay'm bir dereceye kadar tslfunlara ~cfkati ve babasmm tapladtgt yan dtinya malt kadar, hazinclcri az zamanda yak etmeye yetecek comertligi vard1. Oysa, bu ~efkat ve comertlik hi~bir zaman Harzemlilere uygulanmad1. Seyhun ve Ceyhun vadisinden, Celilleddin'i arayarak, Musul'a kadar doki.illip gelmektc olan Tatar ordulan, bunun en inandmct delilleri degil midir? Bir <'!c Oktay Han'm adaletinden faydalanmak i~in, Ahlat't b1raklp, Harasan'a gitmege nc li.izum vardt? Ozellikle Cengiz, dort yil evvel Olmti~ken, aglundan bir kottiliik gormemek umudunun meydana gelmesi, Tatar ordulan CeHileddin Harzem ~ah't yokedinceye kadar neden geri b1raktldt? Be~inci olarak, tutuhm ki Kay! Hanlt a~ireti Tatar'm Ahlat'a kadar geli~in den sonra ellerinden kurtulmaktan tiziintli duydular, hayvanlanm da Ahlat'ta barmdJrmadilar, on iki ytl dola~t1ktan sonra garip bir vatan hasretine dti~ttiler. tslam tilkelerind\:n birine ~ekilip tc hlir ya~amayt Tatar'lara bagh alarak Horasan'da oturmaga tercih ettiler. Tatar'lara boyun egerek Harasan'a gidecek bir a~iretin, Tatar admt yeni duymaga ba~laml$ Halep bolgesindeki (Ca'ber) ge~idinde ne i~i vardt? Altmc1 alarak, Kay! Hanh a~iretini, Ahlat'a, Tatar'larla sava$arak veya sav~ madan ~ekilmi$ kabul edelim. Cengiz uevlerinin Celaleddin Harzem ~ah't da yak .ederek gayesine ula$11gt anda elbette bu a$iret kendine kthct ile yol a'
OSMANLI
TARiH!
27
Dordlincli, be~inci ve altmct bollimlerdeki ara~trrmalardan anla~Iltr ki; Kayi Hanh'lar, Ahliit'tan Mahan'a donmek i<;in <;tkmadtlar. Halep iizerinden ge<;erek Suriye'yi ele ge<;iren Celaleddin'in askerlerinin bir ktsmt idiler, Ba~buglan kahraman Hakan'lanm kaybettikten soma, Tatarlarla ugra~maktan vazge<;erek, Suriye'ye giden silah arkada~lanna katlldtlar. Suriye'ye ge<;en Harzemlilerin, on bin kadar sava~<;I oldugu bir <;ok tarihlerde yazthdtr. Bizim tarihlerde, Kay! Hanh'lara on bin <;adtr denilmesi, ihtimal ki Siileyman Sah ile beraber, Halep'e giden Harzem askerinin hepsine birden Kay! Hanh gozliyle bakllmasmdandtr. Kay! Hanh a~ircti on bin <;adtr olsaydt, Siileyman Sah'm dort <;ocugu, birbirinden aynldtklan zaman, ikisine bagh olanlann dort yiiz ktrk ki~iye dii~memesi gerekirdi. Suriye'de on dort ytl kadar islam ve Htristiyan kumandanlanm kth<;larmm deh~etiyle titrettikten soma, Eyyiibilerin MtSll''da sultam olan Melik el Salih Necmettin bin Kamil'in emrinde asker olmu~, 1264 yllmda son defa olarak Kudiis'ii Ha<;h'lar elinden alan Celaleddin'in askerinden kalanlardan hala oralarda (Kay! Hanh) adtyla bir a~iret vardtr ki bu da Kayi Hanh'lann Cclaleddin'in ordusundan bir par<;a olduguna ve hem de bunlann, Ertugrul'dan aynlan bOliimii ve hele bu a~iretin hepsinin iran ve Horasan taraflanna gitmedigini gosterir. Olabilir ki, a~irctin bir par<;ast, Elcezire ve Bagdat'tan dola~arak, Loristan ve Isfahan'a dogru gitmi~tir. Oysa, bununla da kendilerinin Horasan'a donii~ niyetinde bulunduklanna karar verilemcz. <;:iinkii, Ca'ber ge<;idi'nden Horasan'a gitmek isteyenlerin yolu da Elcezire, Bagdat, Loristan ve Isfahan yolu degildir. Kayi Hanb a~iretinden oralara gidcnler varsa rahat<;a izlenecek yol aramak i<;in gitmi~ olmalan dii~iinlilebilir. Kayi Hanb'lann, Harzem Sah askerinden olduklarma en biiylik bir delil de, Ertugrul ile Sel<;uklu iilkesine gelen kahramanlann gosterdigi iistiin niteliklerdir. Hangi sava~ta bulundularsa, kendilerinden say1ca i.istiin dii~manlanna daima galip geldiler. Vc dort yliz ktrk ki~iylc bir koca devlet kurmayt ba~ardtlar. Kahramanhgm bu derecesi yalmz bir a~iret giiciiniin yapabilecegi i~lerden degildir. Askerliklc o derece ylikselmek i<;in, pek <;ok tecriibelcre ve sava~lara girip <;tkmr~ olmak 15zrmdtr. 0 zamanda ise, bu kadar yliksek karaktere sahip bir kahramanlar toplulugunu yeti~tirmeyi Celaleddin Harzcm'den ba~ka kim ba~arabi lirdi.
ERTUGRUL BEY Tarih~ilerin soz birligi ettiklerine gore, Ertugrul Bey ile Diindar Bey, Siilcyman Sah'm oliimunden sonra, a~iretten kalan dort yiiz kirk kadar kahraman ilc, Erzururn bOlgesinde (PAS1N) ovasma geldiler, bir rniiddet ccSiim1cli (ukur)) da oturdular, bu ancak bir yll kadar stirdiiriilebildi. Ertugrul Beyin Siirmeli <;ukur'dan batiya geli~ini tarih<;iler iki ~ckildc anlatirlar : Bir taknmnm anlati~ma gore, Ertugrul Bey, biiyiik oglu San Yati Savct Beyi, iilkesinde kendine bir oturma yeri vermesi i<;in, Konya'daki Sel<;uklu Hakan't Birinci Alaattin'e gondermi~tir. Sultan Alaattin, Kayi Hanh a~iretinin duyulan kahramanhgma kaqt, bu istegi sevin<;le kabul ederek, Ertugrul Beye, Karadag'I yurt olarak vermi~tir. Dlkcler ele ge<;irmesi, dort yiiz elli ytldan <;ok si.irecek bir cihangir devlet kurmayt ba~aran ~u dart yiiz kahramamn istikbaline yarayacak ne tuhaf bir rastlantldtr ki, sava~ halinde iki orduya rastlad1lar: Biri az ve yenilmi~, biri <;ok ve · kazanm10 durumda idi, Ertugrul Bey, ne yaptlmasmt kararla~ttrmak i<;in a~iretin ~ ilcri gelenlerini gorii~mege <;ag1rd1. Hepsi galip gelcn tarafa yardun ederck Tatar'm kotiiliigiinden kurtulmak istediler. Yalmz Ertugrul Bey, maglup dururkcn, galibe yard1mm mertlige yakt~Ir olmad1gmdan s()z ederek, biitiin giiciiyle Tatar ordusuna hiicuma ge<;ti, gosterdigi fedakarhk ve kahramanhkla yenilmi~ olan Sel<;uklulann ordusuna bir gayret a~lSl yapllmt~, sava~m Sel<;uklularca kazamlmast saglannu~ttr.
Tarih<;ilerin bir kismi da, olay1 aynen kabul ctmekte, yalmz San Yati SavBeyin, Birinci Ali'lattin'in yanma gitmesini, bu ba~andan sonra olarak gostcrmektedirler. 1kinci ~ekil dogru olmasa gerektir. <;iinkii o zamanlar adeta bir Tiimen asker kabul edilen a~iretin Sultandan izin almadan bir iilkeye girebilmesi kabil olamazdi. Girmi~ olsa, o iilkenin arazisi ya devletin, ya halkm olaca~ndan, oturacak, almacak yer bulunamazd1. Bu gorii~e gore, yer istemenin olaydan evvel olmasmi kabul etmek dogrudur. Olabilir ki, Ertugrul'un bir siire Siirmeli~ukur'da kalmast da Sel<;uklu Sultamndan izin almak i<;indi. Birinci soylentinin akla uygun gelmeyen bir yonii vardtr ki, o da Ertugrul Bey'in, !slam olmayan bir orduyla, bir !slam ordusunu sava~ halinde gortince, yapacag1 hareket hakkmda gorii~meye ihtiya<; gormesi ve o gori.i~mede de a~iret beylerinin, !slam olmayanlara yardtml ongormesidir. CI
OSMANLI
TARiHi
29
Kayi Hanh a~ireti kendi <;rkarlanm korumak i<;in, 1slam'a kar~r Tatar'a yardun edecek olsalar, Mahan'dan Ahlat'a, Ahlat'tan Anadolu'ya kadar gelmeye ne liizum vardr? Tatar boyundurugunu oralarda iken kabul etmeyip Sel<;uk tilkesinde, srgmacak yer bulduktan sonra mr, kabul ederlerdi? Maksatlan Tatar'm boyundurugundan kurtulmak olunca, onlara yardtm cdip te, galibiyet, yardrm ettikleri tarafta kalmadrgt halde, tilkesinde bulunduklan ve onlara yardrm elini uzatan, Sel<;uklu devletiyle kotii ki~i olmagr ve boylece de dine ve iyiligc kaqt nankorliik damgasmr goze aldrrmaktansa, kar~tla~an iki dii~mam sava~ halinde brrakrp gitmek daha dogru bir yo! degil mi idi? !~te bu dU~Unceyle dam~ma soylentisi, Ertugrul Beyin degerini yiikseltmek i<;in uydurulmu~ bir yalandan, dalkavukluktan ibaret goriinlir ki ortaya atan her kim ise, Ertugrul'un ~anmr, degerini ylikseltirken, a~iretin namusunu, dinini ve mertligini kii<;iiltmii~ oluyor. Kesinlikle denilebilir ki, konu~mada hazrr bulunan Samsa <;avu~, Akc;a Ko giir Alp, Abdurrahman Gazi gibi evH'tt yeti~tiren a~iret bliyi.iklerinin karan Sel<;uklular aleyhine, Tatar'lara yardrma karar vermek kii<;likli.igi.indcn <;ok uzaktJ. Olayr ozetlersek : Ertugrul Bcy'in Selr;uklular tarafmdan vcrilcn bolgeye gelirken bagh oldugu devlet askerinin Tatarlarla sava~trgr yere gclmi~ ve silahrm <;ekerek dli~mana <;ullanmr~, galibiyetin Sel<;uk kuvvetlerinde kalmasma sebep olmu~tur. Bu da olagan bir olaydtr. Hayrullah Tarihi'nde, Ertugrul Beyin bu sava~ta galibiyete sebep olmasr soylentisi de kabul cdilmemekte, dort yiiz krrk ki~inin, bir Tatar ordusuna galip gclmesi mlimki.in olmadrgma dair, uzun uzadrya birtakrm tartr~malar yapmaktadtr. Tarihc;iler, Ertugrul Bey'in Sel<;:uklularm ordusuna galip gelen Tatar askerini yalmz kendi gli'
30
NAMIK KEMAL
birbiriylc yan~a girdi,. ycnilenler bu sefer kazanmaga ba~ladllar, namuslanm taarruzdan, memleketlerini dii~mandan kurtardllar. 0 zamana kadar katland1klan sava~I galibiyetle sonu<;landtrd!lar. Ertugrul Beyin hizmeti, Jan dark olaymdan daha garip bir ~ey midir ki, o olayt tamamiyle kabul etmekte olan Tarih, bu hizmeti kabul etmesin? Bu ba~an iizcrine, Ertugrul Bey, Sultan Alaattin'den biiyiik ilgi gordii. Ve Karadag, yaptlgi hizmete az goriilerek, kendisine Domani<; daglan yaylak, SogUt ovas1 da kt~lak olarak verildi. Ahmet Mithat Efendinin ((Mufassal» adtyla yaymladtgt tarihte: (( Sel<;uklulann Osmanhlan (Kayi Hanblan) So gUt tarafma yerle~tirmesinde tarihi bir onem vardtr ki, bu hi<; bir zaman gozden uzak tutulmamahd1r. 0 onemli olay isc, bu devletin art1k her yonden <;okmege ba~ladigi goriildiigli i<;in, Dogu Roma devleti simrlanna; emniycti saglamak i<;in yerle~tirilmi~ oldugu dii~iince sidir. » deniliyor. Biz bu gorii~e katilamaytz : <;;iinkii Ertugrul Bey'in buralara geldigi zaman, Sel<;uklularda hi<; kimse dag1lma hali gormemekteydi. Aksine, Alaattin, Eyylibilerin evlatlanyla birtakrm anla~malara giri~mi~, Celaleddin Harzem gibi bir kahramam yenmi~, sonunda Tatarlar tarafmdan iizerine gonderilen orduyu bozmu~ ve bu ba~ansmdan dolay1 da (Btiyiik Alaattin) adm1 kazanm1~, memlekctini de atalannm hepsinden <;ok geni~letmi~ti. Bu devrede Scl<;uklular devleti en olgun, en kuvvetli bir <;agmda sayillyordu. Alaattin ise kendine adeta gokten inmi~ bir varhk goziiyle bakiyordu. Hele. Bizans tmparatorlugu'nun saldmsmdan ka<;mmak hi<; kimsenin hayal ve hatmndan bile ge<;en ~eylerden dcgildi. Bununla beraber, Sel<;uklulan Bizanshlardan~ <;ekinir kabul edecek olsak ta, yine Ahmet Mithat Efendinin gorii~iine katiimamaktayiz. Gerek Sel<;uklulann, gerek Bizans imparatorlugunun birbiriyle kar~I la~tmlmasi halinde, Ertugrul Bey a~iretinin, herbiri birer kuvvet ilah1 kabul olunsa, yine bir devletin simrlanm, bir digerinin saldmsmdan korumak i<;in yalmzca, dort, be~ yiiz kahramana btrakllacak hizmetlerden olamtyacagt ortadadtr. BunJar yurt olarak Bizans smmm verecegi yerde, tehlikeli olan Tatar Simnna yerIe~tirirdi.
0 zamanlar Karahisar halki, H1ristiyan oldugundan, her ne kadar goriintirdc Sultan Alaattin'e bagh iseler de, Sel<;uklulann zay1flamasmdan faydalanarak kendilerince bir <;e~it ozgtirliik kazanm1~lardL Bu nedenle yanlannda oylc sava~91 bir toplulugun gelmesi; kendi <;rkar ve dalaverelerine aykm idi. A~ireti kimi vakit a<;Iktan a<;Iga, kimi vakit gizliden bin ttirlii saldiralarla tedirgin etmege ba~ lad!lar. Bu hal iizerine Ertugrul Bey, Alaattin'den izin alarak ani bir baskmla Karahisar'1 ele ge<;irerek dii~manlanm oradan attl ve oray1 kabullenmiycrek Sel<;uklulann idaresine btrakti. Ertugrul Bey, her i~inde gosterdigi kudretle Sel<;uklulann dikkatini <;ekmi~ ti. Sava~ giictine, Rum ve Tatar'lardan kurulu bir dti~mana kar~I Sultan AHl.attin ordusunun Ba~buglugunu kendisine vermi~ti. DU~man tarafmm <;oklugu Ertugrul'-
OSMANLI
TAR1Hi
31
un komutanhk kudreti ve kahramanhg1 ile muvazeneyi saglad1gmdan, sava~ <;ok kanh bir ~ekilde ii<; giin siirmii~tii. Bununla beraber, yine Ertugrul ile a~iretlilerin gosterdikleri kahramanhkla galibiyet onlarda kalm1~t1. Oysa Cengiz'lilerin her taraf1 ele ge<;irmesi, Alaattin'e de bir endi~e a~Ilam1~, bu yumu~ak huylu, ne~'eli ve ban~ sever huylu HAKAN yurdunu saldmdan kurtarmak i<;in Abaka Han tarafmdan gelen «Yarlig» (1) i kabul ile, Tatar'lara peyk olmu~tu. Ertugrul Bey de, yakmlanndaki beylerle sava~tan vazge<;erek, kendi a~iretinin idaresiyle ugra~Iyor du. Sultan Alaattin'in 1237 yilmda oliimii iizerine, yerine ge<;en G1yasettin, devrinde Amasya taraflannda Baba tshak admda bir tarikat kurucusu pkarak, bir magaraya <;ekilmi~, etrafma da bir hayli miirit toplam1~tt. Bir soylentiye gore, diinyayi Islaha gorevli oldugunu soylemi~, peygamberlik iddias1 ile ortaya at1lmr~t1. Amasya ve Tokat bOlgelerini altiist ettigi gibi, Padi~ah' m saltanatmr da tehlikeye dii~iiriiyordu. Ertugrul Bey, Sultan Giyasettin tarafmdan, bu asinin yakalanmasma gorevlen dirilen Miibareziiddin'e yard1m i<;in emir ald1. Bu toplulugun dagrtrlarak Baba 1shak'm yakalamp oldiiriilmesi Ertugrul Gazi'nin biiyiik dirayeti sayesinde olmu~ tur. Ertugrul Beyin Sel<;uklulara son hizmeti, Emir Miibareziiddin'e olan bu yardr'if mrdrr. <;iinkii Baba tshak olaymdan sonra, 1243 de Gryasettin, Tatar'lara ansrzm bir sava~ a<;arak, Baba tshak taraftarlarmm yagmasmdan heniiz kurtulmu~ olan, Amasya ve Tokat taraflanm Mogol askerleri altiist etmi~ti. Amasya KadlSl ile, Beylerden Mezhebiiddin admda biri Sultandan habersiz tlhanhlara ba~ vurarak himaye istemi~, ona vergi vermeyi kabul etmi~ti. 1247 de o da oliince 1zzettin Keykavus, Hakan olmu~sa da, karde~leri Riiknettin, Krhg Asian ve Alaattin Keykubat, ortakla~a Hakanhk ettiklerinden memleket karmakan~rk bir duruma gelmi~ti. Keykhatu tlhani bu durumu ftrSat sayarak, Sultanlarm taht'tan indirilmelerine veya taht'a <;Ikanlmalanna kan~maga ba~lad1, tzzettin'i indirerek yerine Riiknettin'i getirdi. lki karde~ sava~a kalktrlar; kimi zaman biri, kimi zaman digeri yeniliyordu. Yenilen Tatar'a s1~narak ve elinde olam harc1yarak bir ferman ile karde~inin yerine taht'a ge<;iyordu. Son olarak tzzettin, Bizans imparatoruna srgmm1~t1. Yanmda olanlar Bizans'ta da dogru durmadrlar, lmparatoru idam edip tstanbul'u ele ge<;irmege kalktilar. tmparator daha atik davranarak tzzettin'i tutuklad1. Cengiz soyundan ilk tslam olan Krp<;ak Han'1 Berkay veya tslam yazarlarmm degi~tirerek yazdrklarma gore Berke Han, tzzettin'in akrabas1ydt. Almanya s1mrlanna, Balasagun'a kadar, Tuna'y1 ve Karadeniz'i Hazer Denizini, Ceyhun ve Aksu ile Baltrk Denizini ve Kuzey Buz Denizi arasmdaki yerleri ve hiikmettigi. uluslan demir idaresi altmda tutan Berke Han, Krpgak' ta kurdugu orduyla, kr~m buz iizcrinden Tuna'yr ge<;erek tstanbul'u ku~attl ve 1z(1)
dir.
Ferman anlamma gclen «yarlig» den yumu!jatllmJ.li, Tiirkc;e bir kelime-
32
NAMIK KEMAL
zettin'i kurtard1. Bcraber gotlirdligu 1zzettin orada da rahat edemedi. (;linkli, Berke Han olmli~, yerine ge<;en 1zzettin'de bir ugursuzluk gorerek, kendini deniz kiyismda bir yere hapsetmi~ti. Zavalh uzun zaman orada sefalet ic;:inde ya~adiktan sonra 1281 y1llannda hayata gozlerini yumdu. Saltanat ad1yla lizerlerinde bulunan esareti, karde~i 1zzettin ile bir tlirlli payla~maga yana~mayan Rliknettin'i de 1267'de, Tatar'lar oldlirdliler. Yerine gec;:en G1yascttin Keyhlisrev, Hakan oldugu zaman iki buc;:uk ya~mda idi. 1284 yilma kadar Konya tahtmda o bulundu. Oysa hliklimet ger<;ekte Tatar bliyiiklerinin elindeydi. Selc;:uklulan bu kotli durumdan kurtannak ic;:in o zaman 1slamm en bliylik kahramanlanndan olan AI Malik AI Zahir Baybars, muntazam bir orduyla kuzeye dogru ilerlemeye ba~lad1. Selc;:uklular, Mistrhian kendiierine dli~man, Mogol'lan dost imi~ gibi, kendi lilkelerinde kendilerini vergiye baghyan Tatar'larla beraber oldular, kurtancllanna kar~1 koyduiar. Elbesan ovasmda kanh bir sava~a giri~tiler. Baybars'm c;:evik ve aslanca saldm~1 dli~mam <;abucak dag1tt1. Tatar'lar, Cengiz'in ortaya <;tkl~mdan beri boylesine ag1r bir maglubiyete ugramamt~lardt. Baybars bu ba~an lizerine Kayseri'ye gelerek, lilkenin kurtulu~unu gorii~mek iizere Sel<;uklu ileri gelenlerini yamna <;agtrdl. Onlar ise, Tatar'm yeniigisini MlSlr'lilann gliclinden daha korkun<; gordliler. Bir tiirlli 1lhan'm esaretinden aynlamadllar. Baybars'1 bulundugu kotli durumdan memnun olanlann, kendi mutluluguna ~ah ~anlan aytramamalarmdan iiziintliye dii~erek, MlSlr'a donmeye mecbur ettiler. Boyle yakm bir dli~man, yabanc1 ulustan bir dost bulmak budalahgmm ~seri • fitneler, dii~mamn iistiinli.iglinii tamamlamak ic;:in ac;:llmt~ sava~lar, Ertugrul i~in kan~maga ve hizmete deger durumlar degildi. Bununla beraber, uzun omriiniin b.ir <;:ok zamamm a~iretinin i~leriyle gec;:irdi. Sonunda yru;a doksaru gec;:ince 1281 de sesiz sedas1z obiir diinyaya goc;: etti. Katip (;elebi, Ertugrul'un 1288 de oldiigiinli biidirir. Han1mer de bunu kabul cder, fakat bu dogru degildir. (;iinkli Sultan Gtyasettin Seic;:uki tarafmdan Soglit'iin kendisine verildigine dair ilk defa oimak iizere Sultan Osman'a gonderilen ferman 1284 tarihlidir. G1yasettin'in, Ertugrul Bey hayatta iken Sogiit'li onun elindcn altp ogluna vermiyecegi ortadad1r. Ertugrul'un oglu oian Sultan Osman, genc;:lik c;:agma ula~mca, sessiz sedastz bir yerde oturmaga raz1 olamanu~, kendinde buiunan nitelikleri bir ba~ka yone gostererek, daha babas1 sag iken sava~ alanlannda gorlinmeye ba~Iam1~t1.
OSMAN BEY (1258 -
.,.
1324)
Dikkati <;ekecek tesadiiflerdendir ki, yiiz y1llar boyu kurulan imparatorluga adm1 veren Sultan Osman, Bagdat'taki Abbasi Hilafetinin son buldugu 1258 yihnda diinyaya gelmi~ti. Durumunun miisait olmamas1 dolaylSlyla egitim ve ogretim gorememi~ti. Fakat <;ocukluk <;agmdan itibaren ilim ve irfan .sahibi ki~ilerle bulunmaktan zevk ahrd1. Zeki insanlar, okumam1~ da olsalar, ilim sahibi ki~ile rin meclisinde bulunmakla, tahsil gormii~ derecede faydalamrlar. bgretime biiyiik hevesi olmas1 dolayisiyle, bulundugu yerlerin ilim sahibi ki~ileriyle s1k stk ilgi kurar, Seyh Edebali gibi biiyiik alimin yanmda bulunmayt her zaman degerli bulur ve oraya s1k s1k giderdi. Bu gidi~lerde Seyh Edebali'nin klZl olup, sonradan e~i olacak :Mal Hatun'a rastlayarak gonliinde ona kar~t bir meylin uyandtgmi hissetmi~tir.
Bununla beraber, bu biiyiik ve temiz sava~<;t, dtinyamn en biiyiik kahramanlanm yenecek kudrette oldugu halde, sevgisini ii<; ytl saklayabilmi~ti. Nihayet bu hissini Eski~ehir Beyine a<;Ikladt : Seyhin oturdugu yer, onun idaresinde oldu-~undan Mal Hatun'unun istenmesinde yard1m1m diledi. Bu adam, Osman Bey'de gordiigii yiiksek ahlak1 ktskananlardan olmakla beraber. kinini sahte bir uysalhkla sevgi gostererek maskeleyen bir haindi. thanette i;;.e o kadar hiiner gosterdi ki, devlet kuracak ve iyilik yapan bir adamt bile, kandirmakta hiiner sahibiydi. Mal Hatun olay1 ortaya <;:Ikmca yiiziindeki maskeyi atmaga mecbur oldu. ~iinkii «Sekaytk-I Numaniye» de yaztlt oldugu gibi, Seyh Edebali fazlaca, mal, mtilk sahibi oldugundan, mirasma heveslenerek Mal Hatunla evlenmeye bu Eski~ehir hakimi herkesten <;ok hevesliydi. Osman Bey'in hissi bagmt ogrenince, onun arzularma arac1 olmaktansa, kcndi hevesine hizmet etmeye kalkmi~tt. Seyh Edebali'yi, ktzmm kendisine verilmesi hususunda s1kt~ttrmaga ba~lad1. Ahlaks1zhgma kar~1hk gordiigii red cevabi i.izerine, daha ileriye gitmeye kalkt~mca, Seyh Edebali, namusunu ve hayatlm tehlikede gordi.igi.inden, yerini yurdunu terkederek, Ertugrul Beyin i.ilkesine sigmmaga mecbur kald1. Rain ise, Osman Bey gibi bir kahramam kalbinden yaralad1kan sonra kendi hayatm1 da tchlikede gormeye baslami~tt. Btiyi.ik kahramanm viicudunu diinyadan kald1rmak i<;:in firSatlar gozetlemege baslad1. Gi.ivenilir adamlarmdan bir ka<; ki~iyle nihayet bir giin, Osman Bey'in 1nonii hakiminin ziyafetinde bulunduF: 3
3:4
NAMIK
KEMAL
gunu haber alarak, adamlanm yamna toplad1. Harman Kaya'ya sahip olan Kose Mihal'den yard1m istedi. !kisi birden tnonii'yii ku~attllar. Osman Bey'in kendilerine verilmesini 1srarla istediler. Ziyafet sahibi boyle bir olaym ortaya <;IkmaSl lizerine ne yapacagmi ~a~Irdigl halde, Osman Bey, durumu ogrenir ogrenmez, rakibinden intikam almak arzusu ile, yanmda kendi i<;in camm vermekten sakmmayan bir ka<; kahramam ile, ku~atmay1 yararak d1~anya <;~kmag1 ba~ard1. Dti~man, kendi kuvvetine nisbet kabul etmiyecek derecede <;oktu. Fakat hi<;bir kuvvetten ydmayan, saldms1 ile ku~atma <;emberini darmadagm eden Osman Bey, Kose Mihal'i de esir etti. Bu zafer, Osman Bey'in btiytik bir tin kazanmasma sebep oldu. <;tinkii dti~ mamn <;oklugu hakikatte yenilmemelerinin mtimktin olmayacagm1 gosterecek derecede idi. Fakat her ttirlti ytiksek ve derin duygularla ya~att1g1 sevgi baglan, Osman Bey'in kahraman1Igm1 her engeli a~tlracak haldeydi. Bu kahramanhklar ve ba~anlar Osman Bey'e bOlgede biiyiik bir tin saglami~tl.
Ertugrul Beyin oliimti iizerine Osman Beyin amcas1 Diindar ve biiyiik kardeSan Yati Savel Bey dururken, a~iretin Beyligine se<;ilmesinde tnonii olaymda. kazand1g1 ba~anmn btiytik pay1 olmu~tu. Osman Bey i~in bu sava~m en onemli bir kazanc1 da, Kosemihal oldu. Kosemihal, Osman Bey'in can dti~mam iken, esir olduktan sonra, onun yiiksek karakterinin tesirinde kalm1~, Osmanh Devletinin kurulu~ ve geli~mesinde Osman- • li bi.iYuklerinin hepsinden <;ok hizmetlerde bulunmu~tu. !daredeki bilgisi ve ·bag~ hhgi yonlinden Osman Bey, kendisine «Karde~>> diye hitap ederdi. Yiiksek karakterli olanlarla, bunlara bagh bulunanlann bir<;ok kusur ve eksiklikleri gormemesi ve kar~1hkh saygr ve sevgi duymas1 tarihte <;ok goriilen olaylardandir. !nonii ba~ansmm Osman Bey i<;in en parlak sonucu ise, Mal Hatun'a olan sevgisini, Seyh Edebali'nin ogrenerek evlenmelerini uygun bulmasi olmu~tu. Baz1 tarihlerin anlattlgma gore, Osman Beyin gordiigli bir rtiya, Seyh'in bu evlenmeye izin vermesine sebep olmu~tur. Sahayif-iil-ihbar der ki : Osman Gazi, devrinin btiyiik bilim adamlanndan Seyh Edebali'nin yamna s1k s1k gider ve Seyh ile dostluk ederdi. Bir gece riiyasmda Seyh'in koynundan bir nur'un <;1k1p kendi koynuna girdigini gordti. Sonra da gobeginden <;Ikan bliylik bir aga<;, her taraf1 kaphyarak biittin insanhg1 altmda topladr. Bu riiyay1 ogrenen Seyh, Osman Gazi'ye, devletinin <;ok btiyiiyecegini mtijdeledi ve klZlmn Osman Beyle evlenmesini saglad1. Buna yakm iki riiya da Ertugrul i<;in soylenir : Sahayif-iil-ihbar'm bu iki riiya icin yazd1klan ~oyledir. Birinci riiva : Ertugrul Gazi bir gece rliyasmda, ocagmda kaynayan suyun gittikce cogaldigmt, biiytik bir derya oldugunu, dtinyay1 kaplad1gm1 gordii. Ertesi gtinti bu rli~i
OSMANLI
TARiHt
35
yay1 dinleyen bir bilgin, kendisirrden dogan <;ocugun ve onun evlatlanmn diinyaya veya bir k1smma hakim bir devlet kuracaklanm, soyledi. Bundan birkag giin sonra da, Osman Gazi diinyaya geldi. Mufassal'da Ertugrul Bey'in bu riiyay1 daha evlenmeden once gormil~ oldugu ve bunu Sultan Alaattin'in dam~mam ve yardimClSl bulunan Abdiilaziz'e yordurmu~ oldugu yaz1hd1r. Bu rivayet, biraz akla uzaktlr. ~iinkii Mufassal'm anlattlgmda da oldugu gibi, Ertugrul'un biiyi.ik oglu San Yati Savel bey, AHiattin ver ya Abdi.ilaziz ile konu~madan once hayattayd1lar. Hatta Ertugrul onu gondererek, Sultan Alaattin'den a~iret igin konakhyacak bir yer istemi~ti. Ertugrul, Abdiilaziz'e yordurdugu ri.iyay1 gordiigii zaman, daha evlenmemi~ ise nasll oluyor da diinyada, Savel Bey gibi bir delikanh oglu bulunuyordu? 1kinci Riiya : Bir gece Ertugrul Gazi bir bilginin evinde iken bir kitap gordii. Sordu, ((Bu kitap Tanr1'nm Peygamber'ine gonderdigi Kur'an'd1r,» dedi. Sonra ev sahibi uykuya yatt1g1 zaman, Ertugrul Gazi, sabaha kadar bu Tann Kitabmm kar~1Slnda, elpenge divan durdu. 0 Sirada uykuya dahp kendinden gegince bir ses i~itti; ((Sen benim kitab1ma sayg1 gosterdin, ben de senin evladma kiyamete kadar ya~aya):ak bi.iyiik bir devlet bag1~ladrm. » Mufassa! (1), bu ikinci ri.iyay1 yazd1ktan sonra diyor ki : r
Mufassal, Ahmet Mithat Efendinin dort ciltli.k biiyiik eserine verdigi ad-
36
NAMIK KEMAL
1259 yilmda Ertugrul Bey ollinee, yukanda da anlatild1gi gibi, Sogiit yurdunun beyligini, tnonii olaymda biiyiik ba~an ve iin kazanm1~ olan Osman Bey ald1. Halbuki, ameas1 Diindar Bey sag oldugu gibi, kendinden biiyiik olan karde~i, San Yati Savel Bey de vard1. Tarihlerin anlattiklanna gore, Savel Bey, biiyiik bir olgunlukla kii<;iik karde~inin bu beylige ge<;mesini kabul etmi~ti. Yalmz ameas1 Diindar Bey, kardc~ <;oeugunun emrindc ya~amay1 ki.i<;iimsedi, fakat, a~i reti i<;inde de buna onem veren olmam1~t1. <;i.inki.i, zaman sen, ben ile ugr~aeak, adet ve te~rifat arayaeak zaman degildi. Sel<;uklulann kii<;iilerek Tatar'lara vergi odemesi, Tatar'lann da balk! yalmz kendi zevk ve <;1karlan i<;in yaratilmr~ ba~ka bir yaratrk gibi gormesi, yalmz Kayi Hanhlar degil, oralarda:ki dii~iinenlerin hepsi bu Tann belalanndan kurtulmak i<;in, killer altma s1gmaeak bir Bcy'in gelmesini beklemekteydiler. tnonii olayi, Osman Bcy'in, aradrklan meziyette bir insan oldugunu gostermi~ti. Hatta beyliginden <;ok zaman ge<;meden bu iyi dil~i.incnlerin <;ogu, bir sel gibi onun saneagl altma ko~maya ba~ladilar. Bu ko~u~maya Hrristiyan olan halktan da katrlanlar vard1. Osman Bey'c bOlgede olan baghhk korkusundandrr ki, Ertugrul Bey oldiigii zaman, Konya'da Sultan bulunan Riikneddin oglu ii<;iineii Gryasettin, Osman Bey'in beyligini onaylamadrgr gibi, 1282 yllmda Padi~ah olan tzzettin oglu dordilneii Gryasettin'in de bu onaylama i~lemini 1284 yrhna kadar geciktirdi. Fakat o tarihte gonderdigi men~ur, bu bilyilk insanm iktidar ve ahlakma gi.iveni oldugunu gosterir. Bu men~urda, kendisine So gut eyaleti verildigi gibi, bir' de Osman Sah iinvam verilmi~ ve kendisine yazrlan mektupta, aym seviycdc insa~ soylenebilen sayg1 ve sevgi kelimeleri kullamlm1~trr. Osman Bey'in bu bcyligi, Konya Sel<;uk'lularmca ii<; y1l kadar sessizlik i<;inde ge<;i~tirildikten sonra birdenbire ortaya <;1kan bu parlak karar, J?.C yolda bir olaym tesiri ile verilmi~tir, boyle bir yaz1ya tarihlerde rastlamlmad1. Feridun Bey tarihinde, boyle men~ur'un iistiinde Alaattin Sel<;uki tarafmdan gonderildigi yazrhd1r. Halbuki Sel<;uk'lulardan Birinei Alaattin, Hieri 63 7 yilmda olmil~ ve lkinci AH'tattin 696 yrhnda tahta <;1kmr~t1. Men~ur'un tarihi ise 683 y1h Ramazan aymm ilk gi.inleri olarak yazrh idi. Tarihin degi~mesine bir sebep de olmadrgmdan men~uru gondercnin 4. Gryasettin oldugunu kabul etmek lazrm geliyor. Bu men~ur'un verili~ine kadar Osman Bey'in zamam bi.iyilk bir huzur i<;indc ge<;mi~tir. Bu si.ikun devresine Kolca Olayr'nm ortaya <;rkmasr son vermi~ti. Olay ~oyle ccreyan etmi~ti : Kolca Hrristiyanlan, Kayi a~iretinin yayliiya gidip gclcn siiri.ilerine sald1rmaga ba~ladrlar. Kayiler ise boyle bir kale halkmdan degil, bir dcvletten bile <;ckinir ki~iler degillcrdi. Kayi ileri gelenlerinden Ak<;akoca, Gazi Abdurrahman, Kogi.ir Alp, Turgut Alp ve Uygur Alp'i yamna <;agrran Osman Bey, bu saldmnm on!enmesini gori.i~mi.i~ti.i. Kendi gi.i<;lerine ve ba~lanna gi.ivenen bu degerli kahramanlar, yctmi~ ki~i lik kcndiieri gibi yigit arkada~lanyla, Kolca'yr basmaya karar verdiler.
OSMANLI
TARiHi
37
Kolca'nm idaresinde gorevli olan inegOl Muhafrzr (1) Osman Bey'in Kolca hakkmda diizenledigi plfuu ogrenmi~, yol tizerinde bulunan Ermeni Derbendi'nde bir pusu kurmu~tu. KayJ:'ler bu pusuya dti~tiiler. Mahvolmalan muhakkak iken, kendine saldrrandan kurtulmasmr ve yenmesini bilen bu asian sliriileri, pusu kuranlan ortadan kaldmvermi~lerdi. Bazr soylentilere gore de, Osman Bey, yoluna pusu kuruldugunu, Avanos adh bir Hrristiyandan ogrenmi~ ve bilmemezlikten gelerek onden gonderdikleri saldmya ugrarken taarruza ge<;ivermi~tir. Bu iki soylentiden hangisi dogru olursa olsun, bu biiyiik ba~annm olu~ tarihi 1285 yrhdrr. Osman Gazi'nin karde~i San Yati Saver Beyin ogullanndan ((Bay Hoean, bu sava~ta ~ehit olmu~tu. Bu bey ailesinden olan Bay Hoea'nm gen<; ya~mda, ufak bir <;arpr~mada oliivermesi, Kayi Hanh'lar i<;in biiytik bir tiziintii sebebi olmu~tu. Kolca'hlar pusudan beklediklerini alamadrlarsa da Kayi Han a~ireti athlanmn da bir kismr Oldiigli gibi, Kolca'ya baskma imkfm kalmad1gmdan kalenin iizerine gidilmeyerek geriye dontilmti~tti. Fakat hieri 685 yrh ilkbahannda Osman Bey, buraya ait evvelki dti~iinecle rini hatrrlayarak, biraz daha ihtiyath harcketle kaleyi ti<; ytiz athsr ile ba cti. Hrristiyan ahali, Osman Bey'in her dedigini kabul edeecklerini bildirerek aman diledi. Osman Bey, kale'yi tahrip etmekle beraber halkm canlanm bagr~ladr ve kendilerini esir etti. 1negol MuhafiZI bu olaym oeiinti almak i<;in, iki yll durmadan hazrrlanmr~ tt. Yanm ylizyil once Ertugrul tarafmdan almarak Sel<;uklu idaresine brrakllmr~ olan ve sonralan yinc Rum'larm elinc ge<;en KARAH1SAR muhaftzi ile de ittifak yapt1. tki ortak diizcnledikleri kuvveti 1288 yllmda Karahisar mubafrzmm karde~i KALATOS'tin komutasr altmda Kayi Han'hlarm iizerine gondermi~ti. Osman Bey, Kalattis'i.in bareketini ogrenir ogrenmez, topladrgt askerlerle kar~rlamaga ko~mu~tu. iki kuvvet Domani<; taraflannda Egrieederbent'te kar~rla~t!lar. Sabahtan ak~ama ka:dar stiren kanh sava~I Kayi Han'hlar kazandrlar. Neye yarar ki, Osman Bey, oneeki ba~ansmdan btiytik olan bu defaki galibiyetin zevkine varamadt, <;tinkii sava~ta San Yati Saver Beyi kaybetmi~ti. Bazr tarih yazarlan, bu sava~ta olenin Osman Bey'in diger karde~i Glindi.iz Alp oldugunu bildirirler; fakat asrl kabul cdilen San Y ati Saver Be yin oldi.igiidtir. San Yati Saver Bey, 630'da (1233) Ertugrul Bcy'le berabcr Ahlat'a gelmi~, babast tarafmdan da bir yer istenmek i<;in, Sel<;uklu Sultam Alaattin'e gonderilmi~ti. Bir Padi~ah katma gonderilen memur yirmi ya~mdan kii<;iik olamayacagma gore, kendi Osman Bey'den ktrk be~ ya~ kadar btiytik olmast lazrmdrr. Bu kadar ya~ farkl dolayrsryle, Osman Bey'in babasr yerinde sayllaeak bir biiyiik karde~ (1) Osmanh Devletinin ilk kurulu~unda. ele ge()irilen kaleleri savunan Rum memurlan baz1 tarihlerde Ermenice (~ah) anlamma. gelen Takvur'dan hafifletilerek (Tekur) veya (Tckfur), baz1 tarihlerde (Bey) ve Subay, (IIakim) gibi adlarla yaz1hr. Halbuki bunlarm yapmakta oldugu i§i Osmanhcada c~ iyi Muhaflz terimi kar§dadigi kailaatinde oldugumuzdan, tarihimizde bu terimi kullandtk.
38
NAMIK
KEMAL
iken kii~lik karde~inde gordiigii kahramanhg1, diiriistliigii ve biiyiikliigii takdir ederck Beyligini ~ekememezlik degil, bunu kendisi i~in bir iftihar mevzuu kabul etmi~ti. Bu asil hareketleri dolaylSlyle San Yati Savel Bey, Osman Bey i~in; karde~ten ~ok bliylik, babadan az kii~tik, koruyucu bir varhkt1. Bu bliytik mlicahidin kayb1yla Osman Bey de bilylik bir yardlillcldan olmu~tu. Bu btiyiik insan ~ok sevdigi karde~ini kaybetmekle, derin bir liziinttiye kendini kapt1rd1. 0 ytiz ylllarm gelenegine gore, sava~ esirleri ya serbest b1rak:Ihr, ya da oldtirlillirdii. Osman Bey, bu tiziintti ile karde~inin intikamm1 almak istedi ve Kalattis'iin oldiirlilmesini emretti. Kalatiis'iin idan11 i~in Osman Bey tarafmdan verilen emir : «Su itin karmm de~in, yeri e~in,» yolunda oldugundan idam olundugu yer «tt E~ini» ad1 ile amldigl tarihlerde kaytthdtr. Savct Bey, bir biiyiik ~mar altmda ~ehit olunca askerden bazilan, o gece ~mann iistiine nur yagd1gma ~ahitlik etmi~lerdi. Halk bu mezar i~in baz1 inan~ lara uyarak, geceleri ~mann dallanm bir ~ok kandillerle donatmagi adet edindi. Ve o agaca ((Kandilli <;mar» adm1 verdiler. Osman Bey, karde~i i~in bu kandil donatimtm az buldu, babasmm Sogiit'teki kabrine ta~Ittl. Karahisar Muhaf!Zl intikam almaktan bir tiirlii vazge~memi~ti; diger Hlristiyan ~ehirleri ve onlann muhaftzlan ile anla~malar yaparak Osman'hhg1, geli~ meden ortadan kaldtrmaga ~ah~maktayd1. Osman Bey, bunu ogrenince, kendi de • Karahisar'1 elde ederek oradaki fesat yuvasmt ortadan kaldrrmaga karar verdi. Boylesine onemli bir olayda, ~ok hamhkh olmak gerektiginden, Sel~uklu Iljikiimdan G1yasettin'den de yard1m isteginde bulundu. Ancak oradan biraz silah ile baz1 sm1r beylerine yardtm i~in gonderdigi kuru bir fermandan ba~ka bir ~ey gelmedi. Biitiin bunlara ragmen, Osman Bey iiziilmeyerek c;ah~mas1m ilerletti: Yalmzca kendi askeri ile Karahisar iizerine yiirlidli, arahks1z saldmlariyle kaleyi 1289 yllmda ele ge~irdi. BaZI tarihler, Osman Bey'in eline dli~en Karahisar MuhafiZI ve bir kis1m esirleri, hediyeleri karde~inin oglu Aktimur'a vererek, Sultan Giyasettin'e gondermi~ ve Konya Padi~ahmm bu ba~andan ~ok memnun kalarak Eski~ehir'i Osman Bey'in cyaletine eklemi~ olduguna i~aret ederler. Aynca Tabil, Alem ve Men~urdan ibaret olan beylik aH'tmetini gonderdigini bildirirler. Halbuki Eski~ehir'in, Sogiit'e katilmasmi bildiren Men~ur ile Tabil'm ve Alem'in 1299 yilmda, 1kinci Alaattin tarafmdan g5nderilmi~ oldugu tarih! bir cle~tirme ile ger~ektir. Osman Bey, Karahisar'1 ele ge~irdikten sonra emirlik nobeti ~ald1rmad1. (2) Karahisar'm kiliseden ~evrili camiinde ilk cuma namaz1 ki!mdtgl giin, hutbede beylik alameti olmak i.izere, Ertugrul oglu Osman adm1 da, Scl<:_:uklu G1yasettin ad1yla beraber soyletti. Baz1 tarih~iler, cuma namazmm ve hutbeye kat1h~m, Sel(2) Emirlik nobeti c;almak, eskiden Bey ve Sultanlarm c;adn1 oniinde, Tug, Mehter, denilen o devre ait bandolar tarafmda!l sabah, ogle, ikindi, ak!?am zamanlari yapilan torenlerdi.
OSMANLI TARiHi
'1
39
<;uklu Sultammn iznine bagh oldugunu soylerler; Dursun Fakih'in de Osman Bey'e hatirlatttktan sonra, Sel<;uklu Sultam Gtyasettin'den izin alarak Mimberde adtm beraber soylettigini yazarlar. Katip <;elebi ise, Osman Beyin bu hatirlatmaya ktzarak: ((Bu memleketler benim ktltctm ile almdt. Buralarda nastl Sel<;uklu Sultanmm ilgisi vardtr ki iznine ihtiyactm olsun! » yolunda kar~lltk verdigini yazar. Osman Gazi gibi <;ok iyi dti~tinen bir insamn, Karahisar'm Muhaftzmt bile Gtyasettin'e gonderecek kadar Sel<;uklulara baghhk gosterip dururken, Dursun Fakih'e klZlp Sultam giicendirecek ve belki de arada bir anla~mazhgm <;tkmasma sebeb olacak yolda hareket etmesi, nastl dti~tintilebilir. Fakat gerek cuma namazt klldtrmakta, gerek Hutbeye admt katmakta Gtyasettin'den izin almaya ihtiya<; gormedi~i kesinlikle bilinmektedir. <;tinkti, tarihler, Osman Bey'in Karahisar't ele ge<;irdigi hafta, camiye <;evirerek cuma namazmt ki!dtrdtgt kilisede, Giyasettin'in adtyla kendi adtm beraber soylettiginde, soz birligine varmt~lardtr. Osman Beyin birka<; gtin i<;inde, olayt Konya'ya anlahp oradan izin alm1~ olmast imkanstzdtr. Bazt yazarlar, Hutbe olaymdan dolayt Osman'hhgm kurulu~una 1289 ythm ba~langt<; yapmak isterler; bazt bilginler ise Hutbeye katth~, istiklal demek olmadtgma gore buna katilmt~lar. Osman Bey'in Hutbeye kahh~tan sonra belki ba~ardtgt btiytik i~lerin en tistiinii. Karahisar'a bir hakim tayin emesidir. Bu tarihe kadar kurulan Turk Devletlerinde kadtltk kurulu~u yoktu. Ufak hukuki olaylara da Beyler bakard1. Ser'i htikiimler yalmz evlenmelerde ge~rliy di. Sultan Osman'm kadtltk mtiessesesini ortaya atmast, yeni Devlet'in adalet ternelleri tizerinde kurulacagmt gostermekteydi. Y eni Devlet'in birdenbire geli~p ilerlernesinde bunun biiytik bir rolii oldu. tnsanlar maddi gti<; yontinden e~it yarahlmamt~ oldugundan gii<;lii, zaytfa daima iistiin gelmektedir. Zaytft kuvvetlinin ~er'inden kurtarmak i<;in insanlar arasmda, kuvvetliden gti<;lii bir kuvvet bulrnak gerekir ki, o da, toplurnda bulunan giiciin bir araya gelmesinden ortaya <;tkmaktadtr. t~te hiikiimet bu toplanmt~ giicii yoneten varhga verilmi~ addtr. Dti~ kiiniin hakkmt kuvvetlinin taarruzundan korumak i<;in, ortaya <;tkan yeni kurul, gii<;liiniin tiimiinden gii<;lii oldugu halde, her istedigini yapmakta serbest btrakthrsa, zaytfm hakkma, o da saldtrabileceginden, cemiyet hayah i<;in di.i~iiniilen <;are, ortadan kaldmlmasma <;ah~tlan hastahktan bin kat daha koti.i zararlar ortaya <;tkarabilir. <;iinkii hiikiimette zulmetmek kudreti bir veya birka<; ki~ideki iktidara nispet kabul etmiyecek derecede galiptir (3). Boylece toplumu yoneten heyet, bir kanun ile hareket etmezse, vanlmast istenen hedefe ula~amaz. Toplumu yonetecek kurul. uygulayacagt kanunu hem kendi yapar, hem kendi tatbikc kalkarsa, kendi <;tkarlanm kanuna koyabiliyor. Boylcce ara stra yaptlrnasmdan korkulan ziiliimler, yine yapilmt~ olur. Bu yonden kanun koyucu kuv(3) Nam1k Kemal'in Tarihiilin toplatdmasmm ve yaymmm durdurulmasmm sebebini bu satirlarda aramalld1r.
40
NAMIK KEMAL
vetin, icra organmdan aynlarak iki kuvvet halinde ayn ayn birer kurula verilmesi, siyasal hukukun ba~h~a kaidesidir. Bununla beraber, bu ay1rma da, ozel garazlan, kanuni yola koymak iktidanm btitiin btitiin onleyemiyor. <;iinkti, ki~inin i~lem ve i~ine, te~rii gtici.in koydugu kanunla uygun bir hi.iki.im vermek yetkisi kendinde kald1k~a, o i~i istedigi gibi biiytitiip kti~iiltmek, diledigi yolda cezalandmp affetmek, o kanunlara da diledigi gibi manalar veriyor. t~te milleti haks1zhgm bu tiirliisi.inden kurtarmak i~in, insan hukukunda o kanunlara uygun hi.iki.im vermekten ibaret olan yarg!lamanm da ba~kaca bir topluluga birakilmasi, siyasal hukukun bir diger onemli kaidesidir. Kaidelerse bugi.in di.inyanm en ileri memleketlerinde, hi.iki.imet giicii; te~rii, ·. infaz ve kaza olmak tizere boltimlere aynlmi~tlr. tsHun Devletlerinde htiki.imetin yonetim giici.i, tlahi hiiki.imlere dayandigmdan, te~rii iktidar hiiki.imetlerin yetkisi i~inde degildi. Kaza hakk1 ise, Hilftfet ve Saltanat tarafmdan biiytik din adamlanna gordtiriilmekteydi. tslami olaylar, gencllikle kanunlan uygulayanlann degi~cn durum ve kar~1 gori.i~leri, Bcylerin ve ileri gelenlerin verecekleri emirlere kar~I gelmek cesaretini kendilerinde goreceklerinden bunlara kar~1 kanunlann uygulamp uygulanmamasmdan sorumlu biiyi.ik bir kurul idiler. Hiiki.imleri ise, ~eriat adma oldugundan diger milletlerin hakimleri tarafmdan verilen htiki.imlerden daha dogru, daha iyiydi. !slam Devletleri i~inde zuli.im yapanlar- kaza hakkm1 daima ellerinde tutar ve o suretle istedigini yaptmrlard1. tstibdadm1 geli~i giizel siirdiiren ve kotU idare tizerine kurulu kii~iik devletler, kaza hakk1m almaktansa kendi · idareleri i~inde kaza mtiesesesini kurmamay1 dogru bulmu~Iard1r. Miisliiman ol- ;._ duklan halde, kendi idarelerinde bulunan lslamlan yiizy!llarca tslami adalettcn ·· uzak tut.'11u~Iardrr. Osman Bey ise, Hutbe'ye kat1hr kat!lmaz kaza orgamm kurarak yeni Devletini, diizen vererek, kanun ~er~evesinde hareket eden bir Devlet durumuna koymu~tur ki, tslamm ilk zamamndaki biiyiikliik ve yiiksekligine ula~mas1, Osmanh'lann elde ettikleri ba~annm sebebi, bu kaza organmm kurulu~u ohnu~tur. Karahisar'm ahnmasmm iizerinden ti~ seneye yakm bir zaman ge~tikten sonra Osman Bey, Kose Mihal'in uyarmas1 ve yard1m1 ile yine ba~an meydanlanna at!ld1. Sakarya nehrinin asker ge~i~ine en elveri~li bir yerinde bulunan Sorgun tizerine yiiriidti. Babasmm kahrarnan yard1mc!lanndan Samsa <;avu~'un yerle~tigi bOlge oralarda idi. 0 ihtiyar sava~~~. eski Beyinin ogluna, buramn almmasmda btiytik bir yol gosterici oldu. Tiirk yigitleri Sorgun halkma vergiyi kabul cttirdikten sonra, Samsa <;avu~'un gosterdigi yollardan giderek dii~mamn elindc bulunan ve zenginligi ile tamnm1~ Tarakh Y enicesi, Gogniik ve Mudurnu halkllll da kih~lanna ba~ egdirdiler. Bu olaylar Hicri 691, Miladi 1292 y!lmda vukubuldu. Osmanh'lann yddlZl boyle her zarnan ba~ar1yla parlarnakta oldugu gibi, Sel~uklu'larm devleti de Tatarlann durmayan saldmlanyla her an par~alanmakta oldugundan, bizim tarih~ilerde 1293 yllmda Sel~uklu Sultanmm ismini Hutbeler-
OSMANLI
..,.
TARiHi
41
den kald1rarak, yalmz OSMANLI kelimesini soylediklerine deginen bir rivayet vard1r. Buna inamllrsa Osmanh Devletinin kurulu~unun ba~lang1<; tarihi 1293 kabul edilir. Buna gore, Osmanh Devletinin kurulu~una eski ~airier « Al O!,man u kelimesini tarih dli~iirmii~lerdi (1 ). 1292 tarihinden 1298 yllma kadar bir siikun devrcsi hakim oldu. Bu siikun devresi Bilecik sava~1yla son buldu. Osmanh soyunun ikinci Padi~ahm1 diinyaya getirecek olan Niliifcr Hatun, o sava~ s1rasmda Tiirklerin cline ge<;mi~ti. Bunun i<;in Bilecik Sava~1 Osmanh Tarihinde ozel bir yer ahr. Osmanhlann ba~anlan Anadolu'da bulunan H1ristiyanlara pek ag1r goriinmege ba~lami~tl; fakat kendilerinde o kuvvete kar~1 koyacak gli<; olmadigmdan, ylllarca dostluk ve uysalhk gostermek suretiyle durumlanm korumay1 bildiler. Nihayet bu yeni Bey'i, otedenberi dost ge<;indigi Bilecik muhaflZlna olan giiveni dolayisiyla tuzaga dii~iirmek umuduna kaplldllar, kendisini Yarhisar muhaflZlmn k!zt Niliifer Hatun ile Bilecik muhaf1zmm evlenme torenine davet ettiler. Bilecik, Sogiit ile Ertugrul'a verilen yaylamn yolu iizcrinde bulundugundan, a~iret k1~laktan yaylaya ve yayladan kJ~laka gidip geldik<;e ag1rhk Bilecik'te birakllacakti. Fakat her tiirlii ku~kuyu onlemek i<;in gonderilecek e~yamn kaleye sokulmasmm kadmlar eliyle yaprlmas1 kabul edilmi~ti. Ertugrul Bey'in oralara geldigi zaman, Bilecik muhaf1z1 ile yaptig1 anla~mada boyle bir karar ahnm1~tl. Aradan altm1~ ylldan fazla zaman ge<;tigi halde, iki taraf da bu anla~may1 bozmamr~, yiiriirliikte tutmu~tu .. Osman Bey bu ziyafette kendisine suikast yapllacagm1, glivenilir dostu Kose Mihal Beyden ogrenince, o da kotiiliigc kotiiliikle kar~1 koymak yolunda bir oyun hazrrlad1. Bilecik muhaflZlna dtigiin i<;in bir taklm hediyelcr gondermekle beraber, o glinlerde Cavdar Tatar'larmm saldms1m beklediginden, agrrhgm1 evvelce oldugu gibi kaleye gondermek, bir de ~ayet dti~man tarafmdan bir saldmya ugrarlarsa, bo~ bulunmamak i<;in ziyafete biraz askerle gelmek mecburiyctinde bulundugunu bildirdi. Bir de o kadar insam Bilecik'e doldurmaktansa, ziyafetin di~ar da, diizliik bir yerde yap1lmas1m hat1rlatt1. Ag1rhgm kale'ye gonderilmesi Muhaf1z i<;in bulunmaz bir firSattl. Cavdar Tatar'lannm, Osmanh'lara saldmnak i<;in zaman kolladigi H1ristiyan biiyiiklerince bilindiginden, Osman Bey'in biraz asker bulundurmak istemesini hakh gordiiler. Diigiiniin diizliik bir yerde yapllmasmda da hi<;bir mfmi gormediler, biitiin teklifleri kabul ettiler. Bu anla~ma tizerine, Osman Bey, kaleye bir tak1m ag1rhklar gonderdi. Fakat bu ag1rhklarla beraber gidenler kadm degil, Osmanh delikanhlanndan dil ve (1) AI Osman kelimesi, Arap~a Ebced hesabtyle: Elif (1), lam (30), aym (70), se (500), mim (40), elif (1), nun (50), toplam 692 etmektedir. Miladi olarak 1293'e rastlar.
42
NAMIK KEMAL
fizik yaprlan, kadmdan aynlmasr mtimktin olmayacak derecede gew;, krrk kadar arslan yavrusu idi. Osman Bey, kuvvetlerine gtivendigi a~iret 'btiytikleriyle ziyafete geldi. Donecegi yere de muntazam bir pusu kurduttu. Verdigi talimat i.izerine kendileri ziyafette Hrristiyan beyleriyle dostluga ba~lar ba~Iamaz, kalede bulunan yigitler, hie;; bir ~eyden habersiz olan kale muhafrzlanna saldrrarak Bilecik'i ele gec;;irdiler. Kararla~tirdiklan i~aretle de ba~anlanm Osman Bey'e bildirdirler. Bu haber · i.izerine, Osman Bey ziyafette bulunan Beylerle bir anla~mazhk <;Ikararak hemen kac;;ar yollu atma atladr, adamlan da arkasma dti~tUler. Hrristiyanlar da, boyle bi.iyi.ik bir frrsatl kac;;rrmamak ic;;in onlann pe~lerine takildilar. Kac;;anlara yeti~mek i.imidi ile giderken, kurulmu~ pusuya dti~ttiler, peri~an olarak dagrldilar. Baz1 tarihler, Osman Bey'in di.i~manm oni.inden c;;ekilirken bu oyunu hazirlamr~ oldugunu yazarlar. Yine aym tarihler, olaym bir yontinde aynlarak, Osman Bey'in kendi pusuda kald1gmdan, bir takrmr da pusuda biraz asker birakarak, kendi di.i~mam istedigi yere c;;ekinceye kadar gtiya kac;;ar gibi yaptlgmdan bahsederler. Dti~man kovalarken boyle bir pusuyu haztrlamak c;;ok gti<; oldugundan, birinci durum akla daha yakm gortiltiyor. Bu ba~an sonucunda Niltifer de Mi.isli.imanlarm eline dti~erek o zamanlar sekiz ya~mda bulunan, Sultan Orhan'la ni~anlanmi~ti.
Niltifer, Sultan e~leri arasmda misli gori.ilmemi~ bir mutluluga ugramt~tl ki Sultan Orhan' dan sekiz, on ya~ btiytik oldugu hal de, hayatta oldukc;;a kocasmm gonli.ine sahip c;;rkmastm bilmi~, Osmanoglu soyunun kendinden i.iremesini sagla~ nu~t1. Gerek Stileyman Pa~a'mn, gerek Htidavendigar Gazi'nin anas1 bu asil kadmdlr. Osmanh soyunda gortilen bunca iyilik sahibi kadmlann da onci.isti gene Nili.ifer'dir ki, yapt1klanmn en onemlisi, Bursa yakmlannda kendi adm1 ta~1yan nehir i.izerine kurdurdugu koprtidtir. Yunan'hlann Truva'yr ve Kutelbe'nin Baykent'i ve daha baz1 kavimlerin bir taklm kaleleri bu ~ekilde bir hileyle elde ettiklerini gosteren birc;;ok rivayetler vard1r. Baz1 yazarlar, Bilecik'e kadm kiyafetinde asker sokmak olaytm, eski tarihlerdekini taklitten ibaret bir rivayet sayarlar. Oysa bu soylenti gerek kaynagt, gcrek tekrarlanmas1 mtimktin olabilecek gibi gortinmemekle beraber, tarihc;;iler genel olarak bir k1smm1 degi~tirerek kabul etmektedirler. Madem Bilecik kalesinin almmas1, Muhaftzmm yenilmesi dogrudur, kalenin ele gec;;irilmesi ~ekline ait olan soylenti, dogru olmasa bile kale ahndrktan sonra Osmanhlar ic;;in bir ki.ic;;i.ilme di.i~tini.ilemez.
Osman Bey, Bilecik ba~ansmdan sonra Niliifer'in babasmm elinde bulunan Yarhisar iizerine yiiriidii. Hayli ~aba ve k1sa hir zaman i~inde kaleyi ele ge~irdi. 0 zamana gore, Yarhisa!r ~ok iyi yapdm~ bir kale oldugundan kolay \almmaz samhrdt. Oysa Bilecik'teki pusu olayt, Htristiyan Beylerini bir hayli ~~Irtnn~h.
OSMANLI
TARiHi
43
Osmanhlann b~anya ula~mak i~iu gosterdikleri gayret, her tiirlii takdiriu iistiin· de idi, dolayisiyle kaleniu zapti kolay oldu. Osman Bey'iu Y arhisar ba~ansm1 luegol'iiu ele ge~irilmesi izledi. Feridun Bey tarihi'nde, Osman Bey'in, Sultan tkinci Alaattin>e gonderdigi bildirileu mek· tupta olay ~oyle anlahhr : «Biiyiik bir hazrrbk yapilm~h, sava~ i~in tnegol bolgesine yonelmek gere· kiyordu. Goniil birligi ve kesin niyetle bu i~e giri~Herek ne olursa olson doniilmeme)'e karar verildi. Her~eyden evvel ltaleye bir casus gonderdik. Gelen haberde, Hrristiyanlarm biiyiik bir gaflet uykusu i~inde olduklanm ogrendik. Tannnm yok edici giicii sanki gozlerini baglami~h. Bir ~eytan yarang. olan ~arabi i~ip duruyorlardi, i~tikleri ~arapla sarho~ dii~erek arslandan uzak dii~mii~ okiizler gi· bi, ba..5laru1a gelecekten habersiz, oynamaktayddar. Bu habere fazlasiyle sevin· dik ve Tann'ya s1gmdik. tJ~ binden fazla piyade ve suvari ile giin dogarken ba~ larma indik. Tann'nm inayeti ile k1yameti kopardik. Hrristiyanlar sarho~luktan aydarak SI~radilar, ~arap U..adehi yeriue ecel kadehinden i~tiler. Dudaklanna, bo· gazlarma i~ki yeriue, kdicm zelrri ula~h, meze yerine yavrucuklanm sava~ ate~inde pi~irdHer de di.i~manlarma verdiler. Tann yardmuyla elimize giizel bir firsat gc~ti. Ba~lan olan tnemugule ka~ti. Tedbirdc kusur edenlerin ve zalimlerin )'Urdu, Tann yardrm1yla kolay ahmr. «Elimize ~ok degerli e~yalar ges;ti. Bunlardan, beylerinin sizlere Iayik ik1 ile bir k1z1 ve bir oglu ve ii~ karde~i, aynca elli kole ve hizmet~i ile yii'ksek kahmza gonderildi. Bunlardan uygun bulunanlan Biiyiik Sultan Mahmut Gazan i~in Tebriz>e gonderiniz. <;iinkii evvelce boyle buyurmu~tunuz. Tann yar· drm1 ile elimize dii~tii, gonderdim. Her zamau boyle esirler ele ge~mez. <;iinkii bunlarm biiyiigii Kostantiruye'de imparatorun yamna ka~m·~· Orada bizi:m iizeri· mize hazuhk yapmaktaymi~~ar. Bizim onlardan korkumuz yok, sava~tan ve ~ehit olmaktan kapnay•z ... » k~z karde~i
Bu lara
1~1k
~evirinin
ash 1neg01 tutmaktad1r.
ba~ansmm
anlatilmasmdan
ba~ka
tarihi
bir~ok
olay-
Once bu mektup, Feridun Bey Tarihi'ndc, Sultan Alaattin'in olmak i.izcre yaZilan birinci men~ur'a kar~Ihk olarak ge<;mi~tir. Oysa men~ur Miladi 1284 tarihlidir. Ortada tarihin yanh~ oldugunu gosterecek bir olay yoktur. 1295 y1lmda tahta c;1kan ikinci AH1attin olamaz. Biz bu olay1 once de anlatmi~tik. 1~te bu men~ur"tm Alaattin'e verildigi a~1k bir yanh~ ise, bu mektup i<;in, «0 men~m·a cevaptlr,)) denilmesi de oylece bliylik bir yanh~tir. ~tinkti, yazmm tarihi yoksa da, i<;inde Mahmut Gazan'a esir gonderilmesinden soz ediliyor. Mahmut Gazan isc, Tebriz taht'ma Miladi 1295 yilmda ~1kmi~ti. Boylece mektubun o tarihten sonra yaz:!Im~ oldugu ortaya <;Ikiyor. Mektubun yalmz Hicri 694 tarihinden sonra degil, 697 sonundan once yazllmadigi da ortadadtr. ~iinkii anlatllan 1negol ba~an SI ya 698 ba~lannda, ya da 697 sonlannda olmu~tur. Bilinir ki, bir Padi~ah'a men~ur gelmesinden on dort sene sonra cevap yazllmaz. Osman Bey'in mektubu
44
NAMIK
KEMAL
o mcn~ura degil, ba~ka birine kar~Iltk olduguna ~Uphc yoktur. <;Unki.i, ba~ taraflarmda ~oyle bir yaztya rastlamyor : «Biiyiiklerin biiyiigii, iistiin kudretli sultammiZin ulu buyruklan katim1za ula~ti. Yurdun en uzak ko~elerine kadar duyuruldu ve okundu. Biiyiik Hiikiimdarlanna te~ekkiirlerini sundular. ttaatie emirlerinize her zaman hazu oldu'klanm kabul ettiler.» Bu men~ur'un ise Alaattin tarafmdan gonderilmi~ olacag1 di.i~i.inlilmege dcger ~eylerden degildir. <;iinki.i kar~thgmda yazth olaylann rastladtgt zamana gore, Men~ur'unda Hicri 697 sonlannda veya 698 ba~lannda yaztlmt~ oldugu ortaya <;tkiyor. 0 zamanlarda ise Konya'da Sultan olarak tkinci Alaattin bulunuyordu. Bu ara~tlrmadan anla~thyor ki, Osman Bey'e, babasmm yurdu olan Sogiit ile o civarda kthcr ile ele ge<;irdigi yerlcr, Eyalet adtyla btraktlml~ oldugu tkinci Alaattin tarafmdan 1298 veya 1299 tarihinde bir kere daha tekrarlanmaktadtr. tkinci olarak, bundan anla~Ilan bir ger<;ek de, Sel<;uklu'lann Tatar'lara olan baghhk derecesidir. Bu duruma gore, Sel<;uklu'lardan umudunu kesenlerin hiirriyetlerini korumak i<;in, yeni bir stgmacak Bi.iyi.ik aramakta, yerden goge kadar haklan vard1. U<;iincii olarak, bir de ~u anla~Ilryor ki, 1281 y!lmdan bcri Anadolu'nun bat! yonlerindc, bi.iti.in bu ba~anlanyla lin alan ve Htristiyan bi.iyiiklerinin genelIikle hepsini korkuyla 1stanbul'a ka<;trtan Osman Bey'in en biiyiik di.i~mam ijze- • rine gonderecegi asker, piyade, suvari, yekun itibarile ti<; bin ki~iden ibaretmi~. Her taraft ti.irli.i dii~man ile <;evrili olan bir yerde, bu kadar az bir kuvvetle,
OSMANLI
TARiHi
45
Yeni~chir'e varmca bir Sancakhk yer, mutlu olmalan dilegiyle buyurdum ki ... n yazisiyla Osman Beye, Tabll ve Alem getiren bu men~ur'dur. Eski~ehir yonleri de, bu men~ur verildigi zaman, Sogut'e katilmi~tl. Karahisar'm ele ge<;irilmesini izleyen giinlerde, Tabll ve Alem geldigine ve Eski~ehir'in de katildigma dair olan soylentiler yanh~ veya hi<; olmazsa delilsizdir. Osman Bey'in huzurunda. bu men~ur okundugu zaman gelen Mehtcr, nobet <;aln11~, Osman Bey ayakta dinlemi~ti. 0 zamandan Fatih devrine kadar Nobet-i Sultani <;aldik<;a, biitiin Osman Ogullan ayakta dururlard1. Bir yasaya dayanmayan ve ~anh bir gelenekten gelmeyen kaidelere kar~1 istiklalini daima koruyan Fatih. bu bir esasa dayanmayan kaideyi de ortadan kal-
dirmi~ti.
Soz konusu men~urun sonlannda, <>, sozleriyle anlattyor. 1~te, Osman Bey hakkmda, Alaattin'in gosterdigi duruma, onun korku nedir bilmemesi, bir flfSat anmda devletini yok etmege kalkanlara kar~1 durabil-
46
NAMIK
KEMAL
mesi vc yerinc gore iyilikte elinden geleni yapabilmesi, bu baghhgm ba~IH;a scbebi olmu~tur, denilse yanh~ bir gorii~de bulunulmami~ oldugu kamsmday1z. Osman Bey, 1299 ydmdaki sava~lanm, tnonii'niin almmas1, Kopriihisar'mm ku~atilmasiyla baglami~tl. Oysa yilm olaylan bunlarla bitmedi. Osmanhlann kendi aileleri i<;indeki birinci ac1kh ~ey, 1299 yllmm sonlannda ortaya ~1kt1. Ertugrul Bey'in karde~i DUndar Bey, Osman Bey'in bir emri ile odiiriildii. Bu ulu ki~i karde~iyle beraber Hicri 630 ydmda Sogiid'e geldikten sonra, ge<;en altm1~ sekiz yll i<;inde, yalmz Osman Bey'in a~iret ba~kanhgma kar~1 giicenik goriinmekten ba~ka hi<;bir i~te adm1 ettirecek bir olaya kan~mam1~ oldugu halde, birdenbire odi.iriilmii~ olmasm1 akd alm1yor. Goniil, olay1 olmam1~ kabul etmek istiyor. Ekseri tarihler de Diindar Bey'in idammdan hi~ soz etmezler. Biiyiik ilim adam1m1z Bitlisli tdris, tarihinde olay1 anlatm1~ oldugundan, onun elc~tirmesini kabul etmek dogrudur. <;iinkii, bu biiyiik adam, tarihini Yavuz Sultan Selim'in emriyle yazm1~tlr. Devletin kurucusunun degerini dii~iirecek bir olay1, dogru olmasa, kitabma yazmad1. Bir de Diindar Bey'in olUmiinden soz a<;rnayan tarihlerde bu olay, hi<; yazilmami~tir. Bu siikut, i~in olmasmdan ~ok, olaym saklanmasmda fayda goriildUgiinden gibi geliyor. Tarihlerde olaym sebebi ve olu~ ~ekline gore insana bir kanaat vcrecck a<;Ikhga rastlanm1yor. Goriilen rivayetlerin ozeti ~ud:u : « Diindar Bey, a~iret ba~kanhgma se<;ilmedigi i<;in, Osman Beyin hemcn her i~ine kar~I ~1kard1. Fakat bu hareketlerin siyasal bir tesiri olmad1gmdan Osman Bey, amcasm1 hi<; bir ~ekilde cezalandirmazdi. Nihayet Diindar Bey, Bilecik MuhaflZl ile gizlice anla~ma yapm1~t1. Bu olay ogrenilince, Beyler arasmda, Osm~ Bey'in katili olmakla su<;lanmamak i~in, karde~ <;ocugunu ziyafete gitmekten alakoymak yollu tekliflerde bulundu. Bilecik olaymm ba~ans1, Osman Bey'de kalmca, i<;indekini biitiin biitiin ortaya koydu. Hatta oteden beri Osmanhlann can dii~mam alan Kopriikoy H1ristiyanlanmn ele ge<;mesi i<;in bir tedbir dii~iiniilen toplant1da, Diindar Bey, itirazlanm toplantida bulunanlara korku verecek ve asker arasma aynhk dii~iirecek derecede ileri gotiirdii. Bu yonden ~ahsm zaran milletin zarara ugramasmdan daha onde gelir denerek a~iret biiyiiklerinin oy birligi ile kendisinin idamt kararla~tmld1. Suras1 da dikkate deger ki, hi~ yerine durup dururken, bOyle bir kotiiliigiin yap1labilmesi de zor ve belki imkansizdir. <;iinkii temizligine, ya~ma fazlaca saygi ve sevgi gosterdikleri Diindar Bey, su<;lu olmasa, elbette a~iret i~inde onun tarafmi tutan bir~oklan <;tkabilir ve o kadar kolayhkla da ortadan kaldmlamazd1. Kahramam ve kahramanhklan seven Osmanh Beylerinin Osman Bey'e baghhklan ve sevgileri vard1. Fakat diinyaca denenmi~tir ki, bir milletin dogu~u Slfasmda ortaya ~1kan kahramanlar, biiyiiklerine ne kadar bagh, onlan ne derece severlerse sevsinler, o baghhk ve sevgi yi.iz yda yakm ya~am1~ temiz ve saygideger bir insam oldiirmeye kadar gitmez. Bu ele~tirmeye gore, tereddiitsiiz diyebiliriz ki, Diindar Bey ya ihtiyarhk htrst, ya da bunama dolayisiyla, kendisine yap1lan anla~ma teklifini kabul etmi~
OSMANLI TARiH!
47
ve bu a~iret tarafmdan duyulunca da, bu karar verilmi~tir. Ama, Diindar Bey'in ciaayeti kesinlikle ortaya <;1km1~ m1d1r? Bizim zamamm1zm Hukuk anlayt~ma gore ger<;ek kabul edilmi~ti. Soylenebilecek her tiirlii dii~iinii~ o devrin gorii~ii i<;inde kabul edilmelidir. 0 muamelelerin Diindar Bey meselesinde uygulanmasmda de gil. Doksan ya~m1 ge<;mi~, sayg1deger bir ki~inin idam1, ger<;i biraz acr gibi goriiniiyor. Davram~I, bunakhgma baglansa da, ya affa ugrasa veya oldiiriilmcyip ba~ka bir usulle ceza gormii~ olsaydt, o zamamn tarihini okuyanlar i<;in sevinilecek bir i~ olurdu. Oysa ~u ger<;ek de gozden uzak tutulmamahd:r: Diindar Beyi su<;layan olay, din ve millet dii~anlan ile anla~ma:ktir. Boylesine sut;lananlara bu medeniyet <;agmda bile, idamdan ba~ka bir ceza verilmiyor. Akhndaki zayrfhk, hi«bir vakit hafifletici bir sebep olamtyor. Bu ger«eklere dayanarak Osman Bey'in, Diindar Bey hakkmdaki davram~m da onu su«lu gormemek gerekir. Hammer, olay1 ~oyle anlat1r : ((Osman Bey, Kopriihisann MuhaflZI iizerine yiiriimeden once siHih arkada~Janyla bir toplantl yapt1. Y etmi~ yll once Ertugrul Bey ile beraber Ahlat'tan battya gelmi~ olan ve en a~ag1 doksan ya~ma ula~an ihtiyar Diindar Bey de topJantlya katilmi~ti. Konu~mada, Osman Bey'e kar~1 > Olay, Hammer'in anlattig1 ~ekilde, Sultan Osman'm, t~rihlerce yazth hal, hareket ve ahlftkma uymayan ~eylerdir. Aslmda oyle bir olaya diinya siyasal hayatmda degil, tiyatro oyunlannda bile rastlanmaz! Bu gorii~, sadece, Hammer'in tutumunu aksettirir. Bu sebeple, ara~tmcilar i«in, durumu ele~tirmek kabil olamaz. Belki oyle bir olaym vukuuna bile inamlamaz. Fakat diger bir soylenti, olaya inamlacak derecede degilse de, bir dereceye kadar a«tkhk kazandrrd1gmdan ondan bir ger«ek pay1 <;tkarmaga «ah~acagiz. Olay bir defa incelenince akla ~u soru gelir : heqeyden once, acaba Diindar Bey'in Bilecik MuhafiZI ile gizli anla~mas1 dogru muydu? Y oksa, Diindar Bey' in ortadan kaldmlmasi dii~iiniiliiyor da, boyle bir tertip mi diizenlendi? Yahut Diindar Bey, oyle bir tertiple hi!; ilgisi olmadlgl halde, bu izlenimi btrakacak bir davram~ta ill! bulundu? Bu problemler akla geliyor. Durum derinle~tirildik<;e, artan ihtimaller kolayhkla aydmlanam1yor. Diindar Bey'in doksanma varm1~ ve o yila kadar Osman Bey'e bagh oldugu halde, omriiniin sonunda, diinya nimeti ugruna, ahretini kaybetmek pahasma yegeni aleyhine dii~manlanyla anla~masm1 akil ve mantrk kolay kolay kabul etmez. Fakat o derece ileri varm1~ ihtiyarhk sebebile
48
NAMIK KEMAL
amcasm1 ortadan kaldirmasi, o giine kadar yaptlgt i~lere bakarak, kendisine yakt~miyacak bir davram~ oldugunu gosterir. Di.indar Bey, gticenikligini Osman Bey'in a~iret beyligini kabuli.i srrasmda gostermi~, ona ragmen aradan ge~en sekiz yu boyunca onun kendisine kar~1 hi<; bir kotii davram~m1 gormemi~ti. Ondan sonra ~ekinmege degecek ne bir onemi, ne de mevkii kalmt~tl. Boyle ya~h ve temiz bir ki~iyi durup dururken basit bir sebeblc oldiirmek, Tann adaletinc inanan ve siyasi hayatta yanh~hklardan ka~I nan bir devlet kurucusu i~in yak1~1r durum degildi. Dcvlet yaplSlm kan ile tahkim olunur sananlann ve kan doki.iciili.igii kendine zevk edinenlerin bile yapahilccegi bir i~ degildi bu. Osmanhhgm kurulu~u s1ralannda Konya tahtmda bulunan i.i~i.inci.i Giyasettin, Osman Bey'in Beyligini ne red, ne de kabul etmi~ti. 1292 yllma kadar Tatarlara baghhk gosterdikten sonra tahtmdan indirildi. Yerine gelen Dordi.inci.i Giyasettin, saltanahm millet mahm, Tatar'Iara vere vere siirdtirebildi. 1~ o hale gelmi~ti ki, vergi istekleri dogru tlhanh'Iann ba~kentine gider, Sel<;uklu'lann eyaletlcrinin bir klsnu ve halkm kohne elbibesine vanncaya kadar elinde avucunda ne varsa hepsi toplattmld1. G1yasettin'in giicii bu durumun onlenmesine degil, durdurulmas1 i<,:in ~are aramaga bile yetmezdi. Zuliim ve yokluk i<,:inde inleyen Anadolu'nun bir ko~esinde Sogi.it eyaleti, bu korkum; gecenin yamnda, 1~1klar sa<,:an bir Ay'a bir Gi.inefe benzemekteydi. Dordiincii G1yasettin'in takdire deger bir tek davram~I vard1r ki, o da Osman Bey'in Beyligini onaylamasidir. Ondan sonra gelcn tkinci Alaattin de, Osman Bey'i degerlendirmekten ba~ka bir~ey yapmad1. Biiti.in i~i, kendini Padi~aq liga getiren zavalh milleti iizerinde Tatar oyuncag1 olmaktan ba~ka bir ~ey degif-: di. 1299 y1hnda, Mahmut Gazan Han, Alaattin'i Padi~ahhktan uzakla~tJrmi~, ycrine de kimseyi getirmemi~ti. Boylece ortada Osman Bey'in bagh oldugu bir sultan kalmad1gmdan Hutbeyi kendi adma okuttu. Bir~ok tarih<;inin, Osmanh'lann dogu~unu Hicri 699, Miladi 1299 y1h olarak gostermeleri, ikinci Alaattin'in sultanhktan uzakla~tmlmas1 ve Hutbelerin onun adma okutulmam1~ olmasmdan ileri gelir. Sahayif-iil thbar'da, «Anadolu Sel~uklu Devletinin ortadan kalkmas1yla Ti.irkmen Beyleri, Mogol'lara uyduluk etmiyerek, hepsi Osman Gazi'nin 1~1gmda topland1lar. Ve Oguz Han kaidesine gore, oniinde diz <,:oktiiler, Osman Gazi de, herbirine birer bardak k1mrz sundu. Hepsi itaatle i~tiler. Boylece 699 veyahut 700 yrh Devletin kurulu~unun ba~r oldu, » denilmektedir.
Halbuki Sel~uklu'larm dagrlmasr i.izerinc, baghhklanm Osman Bey'e bilolan Tiirkmen Bey'leri hakkmda ba~ka bir tarih bize bilgi vermiyor. Sa· hayii-iil thbar'm yazrlannda da buna dair geni~ bilgi yok. Oysa Osman Bey, istiklaline kavu~tugu zaman, kendi beyleriyle boyle bir ~olen yapmr~ olsun. /rarih n~l_!lda O~!Il_an Bey, yalmz kendi kabilesinin Bey'i olmakla kalmadi, Sel~ukf~-;lara baghhk ortada~ kalkttktan sonra, bi.itiin bOlgeyi etkileyecek bir dirmi~
OSMANLI
TARiHi
49
varhk oldu. Bu sebeble, anlatllanlar arasmda bagimsizhga kavu~madan ve Hutbe nin kendi adma soyleiunesinden ba~ka dogru taraf1 olamaz. Beyligin a~irete tanmmasma ve Bey'e baghhk toreninde k1m1z i<;ilmesine ihtiya<; yoktu. 1~te 699 yllmda bir zamanlar dlinyanm en bliylik devletlerinden Sel<;uklu Devletinin kalanlan dJl,_ yok oldugu gibi, Hicri yedinci yliz ytlla beraber, 1slfun dlinyasm1 karanhklara atan bir devir de son buldu. Her gecenin sonunda dogan gline~ gibi, o kotlillikler ve karanhklar yliz ytb i<;inde de, Osmanh Devletinin yliz ylllarca slirecek saltanat Glinefi, dlinyay1 l~lt maya ba~lam1~t1.
F: 4
BiRiNCi SULTAN OSMAN Sultan Osman, istikla.lini kazamnca, ilk i~i, iilkesini illere bolmek oldu. Her ilin yonetimini de, glivendigi gi.ic;lli ki~ilere verdi. Bu suretle, Sultanozli'nli on dokuz ya~ma basm1~ ve devlet i~leri ile ugra~ma, bagda~ma zamam gelmi~ olan $ehzade Orhan'a, Eski~ehir'i karde~i Gi.indliz Alp'e, tnonli'nli Uygur Alp'e, Yarhisar'I Hasan Alp'e, tnegol'li Turgut Alp'e vermi~ti. Anadolu'da TUrk yoneticiliginin yeni ba~lam1~ olmasi, ve ahlftk saglamhg1 ve temizligi sebebi ile lilkeye iyi bir yonetim saglamak ic;in, sadece adam sec;mek kftfi gelebiliyordu. Bu adam sec;imi pek sade bir tedbir idi. Fakat bir memleketin en kan~Ik, ahlftksizhgm kol gezdigi zamanlarda bile bir dereceye kadar iyi bir yonetime yeterli olabiliyor. Adam sec;iminde ba~anya ula~Ilmadtkc;a, ne yapllma yapllsm iyi idare saglanamtyor. Voltaire, « Kotli kanuna itaat, iyi Padi~aha itaat'tan evladtr. » demi~. Gen;i • insanlar ic;in oyledir. <;i.inki.i kotli kanunun malum ~iddetinden korunmak kolaydir. Fakat bir iyi Hliklimdann gizli kininden korunmak kabil degildir. Hliki.i~t c;e de iyi memur buhnak, iyi kanun yapmaktan daha liizumludur. Ciinkli fena memurlar, iyi kanunu tatbik ederken, in'sam faydah alandan uzakla~tmr. tyi me. mur ise, fena kanunu uygularken zarardan mi.imki.in oldugu kadar uzakla~tlrabilir. Sultan Osman, Padi~ah olunca ilk i~i, Koprlihisar'm ele gec;irilmesine c;alttmak olmu~tu. Koprlihisar, iilkesini.n ic;ine sokulmu~, MuhaflZl da Tlirklere saldmdan geri kalmadtgi ic;in, Osman, daha Bey iken onu birkac; defa ku~atm1~ ve fakat her seferinde bir engelle kar~Ila~1p ku~atmayt kaldirmi~ti. Bu defa tnegOI gibi, Koprlihisar'1 da ans1zm bir sabah bast1. Kaledekiler uykudan uyamp kendilerini toparlaymcaya kadar kale bi.iti.inli ile ele gec;mi~ bulunuyordu. Sultan Osman, Kopriihisar'm ele gec;irilmesinden sonra -Bey iken tkinci Alaattin'e gonderdigi son bildirisinde yazd1g1 gibi- biiylik sava~a giri~erek Marmarahisar't eline gec;irdi ve tznik i.izerine yi.iri.idi.i. Hammer, Rum tarihlerinden aktararak der ki : « Sultam bu kaleleri almaga goti.iren sebep, her ~eyden c;ok kalelerde bulunan muhaf1zlann az1Ig1 idi. Paleolog hanedammn saltanatmdan evvel Bizans'ta sm1r kalelerinde komutan olanlara, bin;ok paralar veriliyor, bin;ok yerler onlara btrakiiiyor. ele gec;irdiklcri mallar da onlann oluyordu. Mihal Paleolog. tstanbul'u Latin'lerden al-
OSMANLI
TARiHi
51
drktan sonra, komutanlara para vermedigi gibi, agrr vergiler de ytiklemege <;a~ mr~ti. Boylece bu ayhkh yabancrlar da, himayesiz brrakilan kaleleri savunmak ic;in c;aba gostermez oldular. Muhafrzlann gayretsizligi azhgma delalet etmez. Bununla beraber, Rum imparatorlugu, bu kalelerin muhafrzlanm arttmna ve te~ vikte mlisamaha etmi~ olsa bile, Sultan Osman'a kar~I mtidafaalannda hic;bir kusur etmemi~ti. Bu sebeple, Padi~ah'm oralara dogru gittigini ogrendigi gibi, kar~~ koymaga, 1mparator'lugun btittin glicli ile kendi komutamm gonderdi. 1ki taraf ordulan Dil tarafmda, Koyulhisar yakmlannda kar~Ila~tilar. Bu defa, o zamana kadar sadece kale muhafrzlanyle ugra~m1~ olan Osmanhlarla 1mparator ordusunun ilk kar~rla~masr olarak iki tarafm kuvvetleri pek nisbetsizdi. Rumlar, Osmanh kuvvetlerinin ilk anda ortadan kaldmlacagma inanmr~lardt. Ama, 1mparator ordusunun da, Turk krhcma kar~r elde ettigi kale muhafrzlannm elde edebildiklerinden fazla olmad1. Gerc;i Rumlar, <;ogunlukla, uzun uzun direni~ de gosterdiler. Hele Koyulhisar onlerinde durabilmelerine im'kan kalmaymca dlizenli bir ~ekilde ve yava~ yava~ c;ekilerek, pek ~iddetli mtidafaada bulundular. Fakat bu ~iddetli savunma, Osmanh yigitlerinin saldm~m1 glic;le~tirmekten ba~ka sonuc; vermedigi ic;in bliylik yenilgiye ugradllar. Osmanll askeri ise, bu ba~an uzerine, bir kac; kale daha ele gec;irdi. Sultan Osman'm karde~i ogullanndan Aydogdu Bey, bu sava~ta ~ehit dti~·>t tli. Sultan Osman ise bu ba~andan sonra askerini tzmit tizerine c;evirdi. Kalenin c;ok dayamkh olu~u, taarruz ile ele gec;irilmesine imkan vermedi. Bir kaleyi uzun zaman ku~atarak oralarda kalmak Sultan Osman'm gorti~line aykm idi. 0 yonden tznik'in geli~ yollanm kesecek bir yerde, kale yaptirarak onu giivendigi Tarkan Bey'in kumandasmdaki bir klic;lik birlige brraktt. Miineccimba~mm rivayetine gore, bu kuvvet krrk ki~iden ibaretti. Gerc;i Tlirklerin yigitlikleri Sultan Osman'm yonetiminde oyle bir seviyeye ula~mt~tl ki, kirk ellisi bir araya gelince koca koca ~ehirleri srkl~tmyor ve bir yere goz da~ verebiliyorlard1. _!znik'in_ku~atma tarihi olan 1302 yilmdan 1307 yilma gelinceye kadar Padi~ah vaktini asayi~ i~lerine adamr~t1. 0 tarihde ise Kete, Bursa, Adranos, Kestel muhafrzlan, Osmanhlann kurulu~ yrllarmdaki gibi ilerlemeleri kar~lSlnda kendileri ic;in yokolmak gerektigini gorerek kesin bir ya yok etmek, ya da yok olmak karan ile asker toplamaga ba~ladllar. Maksatlan Osmanhlara saldrrmaktr; fakat Sultan Osman, onlan fazla yormadt. Alelacele topladtgt yigitleriyle lizerine ylirlidii. Koyulhisar bOlgesinde dti~man ordusuna yeti~ti. Sava~ Padi~ah'm o gi.ine kadar katlldrgt kaqlla~malann hepsinden daha c;etin ve ~iddetli oldu. Bir ara, Sultan Osman'm karde~ c;ocuklanndan Aydogdu Bey'in ~ehit olmasr iizerine askcrlerin arasmda kan~rkhk bile c;rktr. Sultan Osman ise, kendini toparladrktan sonra yaptlgt hiicumlarla ba5anyr saglayabildi. Hammer, Aydogdu Bey'in yedi yrl once, yine Koyulhisar bOlgesinde imparator ordusu ile yaprlmr~ sava~ta, oldiigtinii yazar. Oysa, diger tarihler, Aydogdu Bey'in oliimi.inii bu sava~ta olmu~ gostermekte soz birligi etmektedirler.
52
NAMIK
KEMAL
Padi~ahm hemen her sava~ta soyundan birini kaybetmesi, o zamanm en usta kill~ kullanan Osmanh komutanlan arasmda bile, yigitler yigiti olmak ~erefini Ertugrul Ogullanna verir. Rum Kestel Hakimi de, sava~ alanmda Olmii~tii. Bu ittifaki saglayan Kete hakimi ise, bin gii~liikle Uluabad'a kadar ka~abildi. Fakat ardmdan yeti~ilerek kale komutanmdan istenildi. 0 da Osmanh Padi~ah'lannm Uluabad kopriisiinden ge~miyecegine dair Sultan Osman'dan soz alarak kalesine stgmam Osmanhlara teslim etti. A vrupa tarih~ileri, Sultan Osman'm Kete Hakimini istemekte direnmesini ele~tirirler de, Uluabad Hakiminin kendine stgmmt~ bir adamt, ~tkan ugruna vererek yapttgt al~akhga hi~ bir ~ey demezler. Padi~ah, o ba~andan sonra, Kete Hakimini Uluabad kalesinin kar~lSlna astrrdt. Orasmt da, Kestel kalesini de ele ge~irdi.
1308 ytlma girildigi zaman, Osmanh yigitlerinin gen~lerinden Kara Ali, ki Uygur Alp'in temiz soyundandtr, bir birlikle gonderildi. Mudanya korfezinin kar~Ismda bulunan Kalolimli, Tiirk adtyla Emirali adast ahnd1. Adadan alman mallann en kiymetlisi, e~siz giizellikte bir Rum kmydt. Padi~ah o bulunmaz giizeli, yararhklanna kar~thk Kara Ali Bey'e verdi. 0 zamanlar Rum !mparatoru bulunan, Andrenikos Paleolog, gonderdigi askerin, o zamana kadar ~apulcu saydtgt Osmanhlann, yenilmez kuvvetine kar~t duramad1gmt goriince, bu yeni dii~mana kar~I daha kuvvetli bir miittefik, bir. da- • yanak bulmak ihtiyactm hissetti. Biitiin cihana hiikmetmege kalkmt~ Tatarlara ta~vurdu. · Bizans !mparatoru kendi iilkesine uzak bulunduklan ve devamh Tiirk'lerle Tatar'lan kendine tabii bir yardtmct bilmi~ ve hele Abbas Ogullanmn Hilafetten uzakla~ttrmasma ~ah~an Hulagu ile ili~ki kurmayt on plana almt~ti. Degerli hediyeler ve biiyiik vaadlerle Hulagu'ye ittifaki kabul ettirmi~ ve ana bir k:tz karde~i olan Prenses Marya'yt da ona e~ se~mi~ti. Hulagu Prenses Marya ile evlenmeden, hatta onun yiiziinii bile gormeden oteki diinyaya go~etti. tmparator verdigi soze uyarak bu defa Marya'y1, Abaka'ya vermeyi dii~iin dii. Boylece Abaka'y1 Tiirklere sata~trrmak istedi. Oysa, hedefine ula~amadan, Abaka'da oteki diinyay1 boyladt. Prenses Marya, ikinci ni~anhsmdan da dul kaldt. tmparator bu defa Marya'y1 Abaka'mn yerine tlhanh Sultam Mahmut Gazan'a vermek istedL 0 ise evlenmeden olmii~, iki kocadan dul kalm1~ bu kadtm, e~ lige kabul etti! Ne boyle bir evlenmenin yaki~tk almayacagmt dii~iindii, ne de Tatarlar arasmda fazlaca onem verilen, «ugursuz ayak» durumunu dii~iinebildi. Mahmut Gazan, Padi~ahlar Padi~ah1 adtyla Asya'nm yansma hakim olmu~ tu. Boyle yiikselmi~ ve btiyiikliigiin zirvesine eri~mi~ bir Sultan'm tantana i~inde ge~en ya~antlSlna, soylu bir aileye mensup bir giizelin kattlmasma onem vermemek miimkiin degildi. Fakat Marya'mn kendisine verilecegi sozii iizerine Mahmut Gazan, Bizans tmparatorluguna saldmlmamas1 i~in Sel~uklu'lann y1ktlmasmdan
ugra~ttklan i~in,
OSMANLI
4
TARiHi
53
sonra, ortaya ~Ilam~ kii~iik devlet~iklere emirler gondermi~ti. Mahmut Gazan'm bu tiir davram~lan ~a~Ilacak ~eylerdendi. <;unkii, Rum'lara saldrrmaktan ahkoydugu devlet~ikler, Miisliiman olduklan gibi, kendi de lslfuniyeti kabul etmi~ti, fakat btiytik yardtillCISI alan ve adaletile tanmmr~ Nevruz Bey'i, ~ekemiyenlerin te~viki iizerine Oldiirmesi, biiyi.ikliigiine hi~ te yara~rr bir hareket degildi. Gerek kendi, gerek iilkesi, a biiyiik insanm dogruluklan ongoren yonetiminden yoksun kaldr. Bundan otiirii tlhanh Devletinin tslfunlrgr s6zden ote gidemedi. tdarede yine Tatar adetleri tslfunhga hakimdi. tlhanh'larm verdikleri emirlerde de, tslfunlrga ve insanlrga uygunluk pek aranmamalrdrr. Ozerinde ittifak edilen bir alaydrr ki, Marya'nm ii~iincii ni~anhsr alan Mahmut Gazan da krzt almaga ve Tiirklere saldrrmaya zaman bulamadan Oliiverdi. Fakat Marya yine sag, Bizans tmparataru da giittiigii politikasmda kararhydr. tmparator a yiizden bir tiirlii evlenemeyen Prensesi, Mahmut Gazan'm karde~i, Hiidabende'ye tekliften ~ekinmedi! Kadmm ~ansma bakm ki, a da kabulden ~ekinmedi. Marya'yt almak i~in, Mahmut Gazan'dan da ileri giderek, karde~inin Anadolu'daki devlet~iklere gonderdigi Rum ~ehirlerine saldmlmamas1 c:nrini yeniledikten ba~ka, ni~anlrsma gerektiginde yardrm i~in otuz bin ki~ilik bir ordu da hazrrlattr. Prenses Marya ise, ni~anlrsmm vaatlerine giivenerek, tznik'e gelmi~, orada bulundugu i~in ~ehrin saldmlmaz duruma getirilmesini istemi~ti. Bu arada, Sultan Osman'a, Tarkan Bey'in a bOlgeden almmasr i<;in basklda bulunarak, tehditkar haberler gondermeye bile kalkr~mr~tr. Bu baskllar, Sultan Osman i~in arslana silah gostermek gibi tesir etmekteydi! Sultan Osman ise, sayunu anayurdundan go~ ettiren Tatar'lann diinyanm ba~ka bir ko~esinde yeni kurdugu devlete bakim almaya kalkr~malarma ve o yiizden bir kadmm, bir yigit milleti korkutmaya kalkr~masma oyle krzmr~tr ki, oralan almak i~in ne lazrmsa yapmaga, giicii neye yetiyorsa ana te~ebbiise karar verdi. Y aradrlr~mdaki olgunluga krzmasma ragmen tedbirde kusur etmedi. <;agmda siyasal alanda tin almr~, gorii~ ve dii~iinii~leri kar~rsmda yenilmiyecek biri varsa, o da eski dostu, Kose Mihal Bey'di. Sultan Osman ona ozel olarak adam gonderdi. 0 zamana kadar Mihal Beyle hi~ din iizerinde konu~mamr~lardr. Ayn dinden olmalanna ragmen, birbirlerine karde~ goziiyle bakmaktan ~ekinme mi~, kendi Padi~ah olunca, hi<;bir ~ey dii~iinmeden Kose Mihal Bey'i tslamiyete davet etrni~ti. Kose Mihal Bey, uzagr goren bir ki~iydi, tslfnu._ahlakmm biiyiiklii.., giinii, Padisah'rn_ ki~iliginde, _a nun dininin _ba~ancrhgmda, hi~bir dii~mamn kar~t smda agzr donmemi~ Tiirk kihcmm parlayan r~rgmda gormii~tii. Bu sebeple, Sultan Osman'ill £ek:Iifi~i sevin<;le kabul etti. Sultan Osman, siyasal incelikleri, ozellikle vefada ve dayam~mada gii~lii bOyle degerli bir ki~iyi, tslfun karde~ligi i~ine aldrgr gibi 1308 tarihinde, Sakarya ve Lefke arasmdaki bolgelere saldrrarak, online gelen kaleleri birbir ele ge~irdi, bu ba~ansmt ta BogaZli~indeki Stavroz'a kadar gotiirdii.
54
NAMIK KEMAL
Bu yigit~e saldmya ka111 ne Tatar ordusunda bir ktptrdam~ oldu, ne Bizans 1mparatorlugu elden ~tkan yerlere yardtm gondermege kalkt~abildi. Osmanblar, bu iilkeleri alma yolunda Kocahisar't, Lebltice, <;:adtrh, Akhisar, Lekova, Y enice, Keyve, Karacabey, Tekirpmar'm1 kah uzla~mayla, kfth zorla ele gc~irdiler. Tarihlerde ornek olan bir diger olay da, kendiliginden Osmanhlara kattlan Lebltice ve <;:adtrh'mn, Samsa <;:avu~ tarafmdan kendisine, Has olarak verilmesi dilcgine, Padi~ahm kurdugu devlctin ~anma yakr~madtgmi soylcyerek ((Bize Siginanlarm iilkcsini elinden ahrsak, kimsc bize bir daha gtivenerek gelmez, heryeri sava~Ia almak zorunda kalmz, n kaqthgmt vermesiydi. Sultan, istedigi yerlere kar~lhk o ya~h sava~~tya kendi Has'lanndan, Yeni~ehir yakmmda bir kale bagr~la mi~tl.
Ele ge~en yerlerden, Ko~hisar'm zaptmda ~ok gli~ltik ~ekilmi~ti. 0 kadar ki, Osmanhlar o bOlgede sava~a giri~tiklerinden beri bOyle bir dayam~ma ile kar~t la~mamt~lardr. Bu gli~ltigtin sebebi de, kaledekilerin ok atmaktaki tistiin kabiliyetleri idi. Ku~atma srrasmda her zamankinden ~ok kaytp verildi. Osmanhlar, Olene kalana bakmadan, olagan yigitlikleriyle gogtislerini siper diye kullandllar, yalmkrh~ kalcnin hendegine girdiler. Hendegi ta~larla, aga~larla doldurdular, duvarlara ~a hin gibi st~rayarak <;tktilar, kaleyi ele ge~irerek i~erdekileri yok ettiler. ~chit olmak ic;in can veren arkadaslanmn oclerini aldllar! 1312 yrhnda Germiyap. Ogullanna baglantist olan ve yagmacthkla tin salmt$ . <;:avdar Tatan'nm Osmanh topraklanna saldrracagt soylentisinin ortada dola~ma- l
OSMANLI TARiHi
55
dtgt <;etin bir nekris yiiziinden her zaman sava~a <;Ikamayan Padi~ahi, oglundaki yiiksek kabiliyetleri gostererek sevindirmi~ti. Bu olay ilk ba~anlardan ise de, Orhan Bey'in kazanmasmm asll sebebi, birligini sava~a zamanmda yeti~tirmesiydi, askeri, sava~ta idare etme kabiliyetini gostermi~ oldugundan, Sakarya ile Karadeniz arasmdaki bolgeye gonderilmesi kararla~tmlmt~ ordunun komutast kendisine verilmi~, bu defa Kose Mihal, Gazi Abdurrahman, Kogiir Alp ve Ak<;akoca da yamna katllmt~lard1. Orhan Bey, once Sakarya kty1smdaki Karacis Kalesinin almmasma giri~mi~ ti. Ordusundan iki birlik ayrrarak herbirini bir pusu bOlgesine yerle~tirdi, soma kalanlarla kaleyi ku~att1. Zaman zaman ufak saldm~lardan soma aldatict bir <;ekili~e giri~ti. Kaledekiler buna kamp <;ekilenlerin pe~ine dii~tiiler. Kaleden <;tkanb::- istenilen yere gelince pusuda bekliyen Osmanh yigitleri saldmya ge<;erek kaleyi ele ge<;irdiler. Orhan Bey'i takip edenler dayandiklan kalenin elden gittigini goriince geri d6;1mek istedilerse de, iki ate~ arasmda kalarak yok edildiler. Orban Bey, gerck bu kaleyi, gerek ba~anyt takiben Alpsofihisar muhaftzlanmn aman dilemesi iizerine orayt Kogiir Alp'e btrakarak Koprlihisar'a gelmi~, ba~ansmt komutanlanndan Kara Ali ile babasma bildirmi~ti. Orban Bey, ondan soma Kogtir Alp'i verdigi kuvvetle Akyazt ve Ak<;akoca'YI bir diger kuvvetle Akova bOlgesine gonderdigi gibi, kendi de Karatikenhisan tizerine ytirtidti. Kalenin teslim olmast i~in gonderdigi teklife, onun Muhaftzt tarafmdan agtr bir cevap almca orasmt da ele ge<;irdi. Gtivenlik yontinden ozel niteligi bulundugundan oranm korunmast ile tinlti sava~<;Ilanndan Samsa (;avu~'u gorevlendirdi. Bu olaylar 1312 ile 1316 tarihleri arasmda cereyan etmi~ti. 1317 ytlmda da Kogtir Alp gorevli oldugu yerden aynlarak kuvvetleri ile Tuzpazan, Kilnik, Bohliye ve Kerestecihisar'lanm ele ge<;irdi. Soma Uzuncayel'de ilerleyi~ini onlemeye kalkt~an bir dti~man birligi ile iki giin, iki gece sava~tp btiytik bir zafer kazandt. Bolu, Kokerya, Akyazt ve Mudurnu'yu ve Ak<;akoca, Kidan, Ermenipazan, Ayangolti ile Kocaeli'nin diger bir <;ok yerlerini ele gec;irdi. !znik kalesi, Tarkan Bey taklillmdan ba~ka, Ak<;akoca, Kogiir Alp ve Samsa (;avu~ birliklerinin ve ozellikle bOlgeyi ele ge<;irecek Karatekin birliginin yakla~masi tizerine adamaktlh stkt~tmlmt~tt. Bu yiizden, kalenin korunmastyla gorevli olanlann £eryadt tizerine, tstanbul'dan deniz yolu ile birka<; gemi dolusu asker gonderilmi~ti. Gelen birligi, Gazi Abdurrahman toplayabildigi yigitlerle Yalakabat iskelesinde kaqllatm~ ve karaya <;tkabilenlerin hepsini yok etmi~ti. 1317 tarihi, yalmz 1323 yllmda son bulan bu zaferlerin ba~langtci degildir. Kurucumuz yeni devletine yara~tr bir ba~ ~ehir bulabilmek i<;in, Bursa'nm ele gec;irilmesine Hicri 717 yllmda karar vermi~ti. t~e ba~lamaya kalkmca da, Kose Mihal ile gorii~erek, once Bursa'nm kilidi gibi olan Adranos Kalesinin ele gec;irilmesine karar vermi~ti. Bu karann uygulanmasmt da, oglu Orhan'a vermi~ti. $ehzade, bu sava~ ic;in yanma yine Kosc Mihal
56
NAMIK KEMAL
Bey ile Turgut Alp'i, ~eyh Mahmut ve Edebali'nin karde~i ile onun oglu Hasan'1 almi~tl.
Osmanh kahramanlan bir silah atrmhk mesafeye yakla~madan once, kale muhafizi kaleyi b1rakarak gitmi~ti; Padi~ah yalmz kalenin ele gegirilmesile kalmadi, MuhafiZinm da yakalanmasm1 istedi. Emir oylesine kesindi ki, komutanlar, hatta ~ehzade onun kagtigi yerlerde, atlann gidemedigi bir arazide saatlerce yiiriiyerek MuhafiZI aradilar. Adranos MuhafiZI ise, Osmanhlann cline di.i~meyi oliimden beter sayd1g1 igin, kendini bir yardan atarak Oldiirmii~, ancak o sayede takipgilerin ellerinden kurtulabilmi~ti. Adranos MuhafiZI, Koghisar olaymda Padi~ah'm karde~ gocugu Aydogdu Bey'in Oliimiine sebep olan adamm oglu oldugundan, bu takibin og almak igin yapildigmi, o yiizden boylesine ~iddet gosterildigini, Hammer soylemektedir ki, bu, o yiizyilm sava~g1hk kurallanna yaki~Ir olaylardand1r. Sultan, Adranos'un ele gegirilmesinden sonra, Bursa'nm da bir baskmla zaptedilmesini istiyordu. Fakat kale surlanmn geni~ligi ve saglamhg1 bu i~in yapilmaSI igin, biiyiik kay1plann goze ahnmasmi gerektiriyordu. Ta~lanm, yigitlerin kanlan ile Islatarak kaleyi almak ise, milletine sevgisi, dii~mamna kini kadar nisbetli Sultan Osman'm kafasma aykm idi. Bursa'nm da lznik gibi ku~atilmasma, siki~ tmlarak ele gegirilmesine karar verildi. Biri kaphca, biri Ke~i~ dag1 taraflannda iki kale yaptmlarak birincisine Padi~ahm karde~ gocuklarmdan Aktimur, ikincisine de sava~ ve yigitlik kabiliyetini, Sultan Osman'm yamnda ogrenmi~ Balaban. Bey tayin edilmi~ti. Bu suretle Bursa'y1 ku~atmakta olan Tiirk yigitleri, Padi~ah'tan ald1klan . . re uyarak, H1ristiyanlardan, parasm1 vermeksizin higbir ~ey almamaktaydilar. Bursa b6lgesinde bulunan Rumlar kole gibi gah~Irlardi, gok fakirdiler, buna aldirmayarak vergi diye kendi mallanm ellerinden alan idarecilerinden kurtulmak igin, Osmanhlann koruyuculuguna siginmaktan ba~ka yol bulamaz olmu~lard1. Osmanh kihcmm deh~eti, Bursa igin, lstanbul'dan yard1m umudunu biiti.in biitlin yok etmi~ti. Sekiz yildan fazla siiren ku~atma Sirasmda Osmanhlarm adaleti bolgedeki Rum'lan hayran birakmi~ti. Bu yakmhk dolayiSiyla Bursa'ya di~ar dan gizli hig bir yardrm yapilamiyordu. Bu durum kalenin biisbiitiin gii<;ten dii~ mesine sebep olmu~tu. 1326 yilmda Rum'lar igin durum hig de iyi degildi. Bursa'mn ku~atJlmasm da vazife alanlar, Padi~ah'1, yiiksek bir yerden ~ehre giri~i seyre davet ettiler. Ne yaz1k ki, diinyalan cline gegirmege kalk1~an Sultan Osman yakaland1~ nekris hastahgi dolayiSlyle yiiriiyemez durumdaydi. Sekiz yild1r bekledigi Bursa'mn ahm~ml goremedi. Kurdugu orduyu, yerine gegecek olan ~ehzade Orhan sevk etti. Rumlar ile yap!lacak gorii~meler igin de devlet i~lerindeki uzak gorii~ii malum olan Kose Mihal Bey vazifelendirildi. Tac-iit Tevarih'in anlatt$na gore, Padi~ah'm Bursa'mn fethine gelmemesinin bir sebebi de, $ehzadenin kale almada da maharet sahibi oldugunu gostererek dii~ man nazannda daha biiyiik iin kazanmas1 idi. Osman'm, diinya i~lerinden el gek-
OSMANLI
TARiHi
57
mege ba~laymc;:a, milletinin gelecegi yoni.inden, ona hizmet i<;:in tedbir almas1 devlet kurucusunun bliyi.ikli.igi.ine yak1~1r ~eylerdendir. $ehzade, Bursa yakmlanna gelince, Ordusu ile Pmarba~1'na kadar sokuldugundan, ku~atmanm uzatilmasmdan usanan Kale MuhaflZl bliti.in bi.itlin kurtulu~tan umudunu kesti, kaleyi teslime karar verdi. Padi~ah'm boyle hizmetlerde kullamldigi ve MuhaflZln eski bildiklerinden Kose Mihal Bey'in giri~tigi gori.i~meler sonucu, Kale ile beraber otuz bin de altm verildigi takdirde kaledekilerin Gemlik yolu ile tstanbul'a gidebilmeleri i<;:in hepsinin hayatlan bag1~land1. Bursa bir kere de Hicri 333 yilmdan 356 y1hna kadar, Halep bOlgesinde bliylik bir devlet kurmu~ olan Arap Hliklimdarlarmdan Seyf-i.it Di.ivel-lei Hemedanl ku~atmas1 ile !slam cline ge<;:mi~ti. Fakat kisa zaman sonra Rum'lar tekrar geri almi~lard1.
Hammer, Bursa MuhaflZlnm son ana kadar dayanm~k karannda oldugu halde lmparator Andranikos'tan kaleyi teslim emrini ald1gmi yazar. Fakat tmparator'un boyle bir emri ne sebeple verdigine inandmc1 bir neden gosteremez. Bursa'nm muhaf1zhgm1 Evrenos Bey'in yapm1~ oldugunu baz1 Rum tarih<;:ikri yazarlar, fakat bu iddia bizce pek gi.ivenilir degildir. Evrenos Bey kolayhkla kale b1rakan takimdan olmak ~oyle dursun, Osmanh devletinin linlii komutanlanndan bulunduguna gore, Osmanhlara kar~I sava~m1~ ki~ilerden olsayd1, elbettc bizim tarihler bu olay1, ibret verici bir ornek olarak gosterirlerdi. t~te Bursa 1326 da boylece kolayhkla almd1. Fakat ne <;:are ki, devletimizin ilk ba~kenti olan ve sonralan bir<;:ok Osmanh bliyi.igllnlin dogum ve ollim yeri olmak ~ohretini kazanan o bliylik ~ehrin elimize ge<;:mesi ba~lang1~ safhasmda, Osmanhlann en bliylik ba~ans1 iken millet sevinememi~ti. Buna ba~hca sebep de. yurdunu geni~letip memleketini zaferlere gotiiren Sultan Osman'm o Sirada hayata gozlerini kapamas1 idi. Sultan Orhan, babasmm hastahgmm artt1gm1 haber ahnca, Sogiit'e ko~a rak onun son demine yeti~mi~ti. Devlet idaresine yarayan bir <;:ok ogi.itii gozlerini kapayan babasmm agzmdan dinledi. Son soz olarak da, Sultan Osman, haylidir ele ge<;:irmegi dli~i.indi.igu Bursa'y1 almas1yla kendi yerine, «Padi~ah olmaga hak kazandigllllD ogluna soyleyerek go<;:i.ip gitti. Tarihlerde, Bursa Muhaf1zmm kaleyi teslim i<;:in Padi~ahm da haz1r bulunmaSim ~art ko~masi i.izerine, Sultan Osman'm yan oli.im halinde gelip, ollirken de kale i<;:indeki bir kubbeyi gostererek: « $u gi.imii~ kubbeye gom! » sozi.iyle Bursa'ya gomi.ilmek istedigini ileri si.iren bir soylenti vardrr. Bunu hikaye edenler, Padi~ah' m once Sogi.it'e gonderilerek gomiildiigi.ini.i, Bursa almd1ktan sonra ~ehre getirildigini s6ylerler. Bu soylentiler bir<;:ok tarih<;:inin kabul ettigi teze aykm olmaktan ba~ka. akla yakm da degildir. Sultan Osman Bursa'da olseydi orada gomiilmegi istedigi i<;:in, Sogi.it'e gotliri.ilmezdi. Bu soylentiye gore, gi.ivenlik sebebi, bahis mevzuuydu. Halbuki bu uydurulrnu~tur ve dogru degildir. Bursa Osmanhlara tes-
58
NAMIK KEMAL
lim oldugu zaman Rumlar <;1klp gitmi~lerdi. Bo~ bir ~ehirde glivcnligc ni~in liizum gorlilsiindti? Ger<;i Padi~ah'm Bursa'y1 ba~kent yapmas1 ve kendini Bursa'ya gamdiirtmesi i<;in ogluna dilegi vard1; ama bu dilekleri, Orhan Sogiit'e geldiginde, ke;1disine soyledi, oliisli de, bu istek iizerine Bursa'dan Sogut'e degil, Soglit'tcn Bursa'ya gotiirlildii. Sultan Osman, kurdugu devletten ba~ka ogluna miras diye, giydikleri ile atlanndan, silahlanndan ve bir iki slirli koyundan ba~ka bir~ey birakmami~ti. Sultan Osman 1257 yllmda dogmu~, 1326 da olmli~tli. Biitlin tarih<;iler saltanat ba~langicrm da 1299 olarak kabul ederler. Buna gore 44 ya~mda Padi~ah olmu~, 26 yll saltanat slirmli~, 70 yll ya~am1~trr. Padi~ahm babas1 kesinlikle Ertugrul, dedesi ise biitlin tarihlerin kabul ettigine gore, Slilcyman ~ah't1r. Ertugrul'un babasmm Gi.indliz Alp admda biri oldugu da soylenir. Bu soylenti, tarih<;ilerce pek tutulmam1~tir. Yalmz baz!lan, Slileyman Sah'm bir ad1 da Giindiiz Alp idi, diyerek ad1 ge~en soylentiye mesnet bulmak istemi~lerdir.
Tarih<;ilerin bir tak1m1 Padi~ah'm soyunu Ays bin 1shak'a, bir tak1m1 da Yafcs bin Nuh'a kadar gotlirlirler. (1) Soyun bu yonden goti.iriili.i~li soylentiden ileri ge<;medigi i<;in s1ralanmasmda fayda goriilmedi. Bir ki~inin evlat ve torunlann alti yliz ytl dlinyamn en bliylik ve en ~anll saltanat ta<;lanndan birine sahip olmu~ bliylik bir saltanat i<;in Hilafeti de alm1~ onca padi~ah ve onlann i<;inde de Fatih gibi, Sclim gibi, Siileyman gibi cihangirIer mevcut iken ge<;mi~ten, ecdattan ~an, ~eref almaya neden ihtiya<; duyulsun? Sultan Osman, kendinden oncekilerle iftihar etmege muhta<; degildir. Aksinc ccdad1 -Hazreti lshak ile Hazreti Nuh'tan ba~kas1- Sultan Osman ile oviinmesi dogru olur. Sultan Osman orta boylu, esmer benizli, yuvarlak ylizlii, <;at!k kash. geni~ gogiislii olup, belden yukans1 a~aglSlndan o kadar uzundu ki, ayakta durdugu zaman kollan diz kapaklanndan a~agt sarkardt. Manevi varl!gma gelince, Sultan Osman olaylann hakiki sebeplerine inmegi iyi biliyordu. Hi<;bir dii~tincenin bliylikliigiindcn, hi<;bir tehlikenin de korkun<;lugui1dan y1lmazdt. Kendine yakm olanlan biiyiikliigiine baglayabiliyor, boyun egdirebiliyordu. Bu da olgun bir dii~iince ve iyi bir yiirek sahibi olu~undan ilcri gcliyordu. Dini inanct herkcsten kuvvctliydi. Zamamnda kimseninkiylc klyaslanmtyacak ahlaki meziyetleri vardt. Sanki gokten yere indirilmi~ bir manevi varl!ktt. Bir koca devlet kurana kadar kendisine yiikletilmek istenen sw;lar, amcasm1 oidiirmcsi ve yakmlanndan iki ki~inin de Oltimiine sebep olan iki dii~manmdan intikam almas1 idi. Diindar Alp olaymt daha evvel anlatmt~tik. Dli~manlanndan intikam almaya gelince, bu, o <;aglann en tabii olay1d1r. Bu ii<; olaya tepki gostc~ok
(1) l\liisliiman milletlerin hiikiimdarlarma yarailmak isteyen yazarlar, milliycti bir tarafa iterek soylartm Hazreti Muhammet yolu ile Hazreti Adem veya Nu~'l-· a gi:iturmek garipligi gosterirler.
~
OSMANLI
TARiHi
59
rip, Osman'm ~iddet taraftan olmasma baglayanlara deriz ki, diger koca devletleri kuranlar, daha az mt ~iddete ba~vurmu~lardt? Belki yiiz kat daha fazla ~id dete ba~vurmu~lardtr. Boyle hareket etmemi~ bir tek ki~i gosterebilirler mi? Padi~ahm yarattlt~mdaki olaganiistii meziyetlerdir ki, diinyamn uzak bir ko~esinden geldigi, dort yiiz ki~ilik bir a~iretle, yiiksek ahlak ve yorulmaz c;ahl;'masiylc, iki yiiz ytlda, yiiz milyonluk, di.inyaya hakim bir devlet yaratmt~trr. Boyle bir devlcti kurmak ic;in, oturdugu yer, hatta Selc;uklular tarafmdan verilen arazi parc;alarmm c;ogu da, kcndi klltcmm giiciiylc almt~ oldugu yerlcrdir. . 0, dcvletini, diinyaya hilkim nc kadar millet gelmi~se, hepsinin yerle~tigi bir bolg~de kurmu~ ve o milletlerin c;ocuklannda ne kadar mcziyet varsa hepsini kcndindc gostermi~ ve onlardan faydalanmayt ba~armt~tlr. Biiyiiklerin bir biiyiik meziyeti de kiic;iik goriinen tedbirlerle biiyiik ba~anlar kazanabilmektir. Nedenle sonuc; arasmda mevcut miinasebeti hakkryle idrak ederck, goruniirde rasgele goriinen te~ebbiislerden azami faydalan elde etmek iktidan, Sultan Osman'm pek biiyi.ik eserlerinde goriilen bir hususiyeti idi. Karahisar'dan ba~layarak ele gec;irdigi yerlerde, ~eriat'i uygulayan hakimler tayin etmesi, devletini ya~atan sade ve saglam bir tedbirdir. Padi~ah balk idaresini biitlin biitiin ~eriat hiikiimlerine brrakttktan ba~ka, dogrudan dogruya kendi hiikmiine ait olan meselelerde de adaletin koruyucusu o!dugunu ispat etmi~ti. Karahisar'r elc gec;irdikten sonra, Germiyan Ogullanna bagh bir Miislliman ilc, Bilecikli bir Htristiyan arasmda c;tkan bir olay, iki tarafm dayatmasr yiizi.inden biiylidii, iki yabanctyt ilgilendiren bu olayt c;ozmesi ic;in Padi~ah'a ba~vurul du. Htristiyan yoksuldu, Miisliiman Germiyan Oglu ise onun yamnda itibarh bir ki~i idi. Padi~ah, Germiyan Ogullannda uyandrracagt ofkeye onem vermcden, Hrristiyam hakh buldu. Bir yoksul Hrristiyanm bir saygrdeger Miisliimandan hakklm alabilmcsi, o gline kadar goriilmli~ olaylardan degildi. Bir glin Sultan'm huzuruna bir adam geldi, bliyiik bir para kar~1hgmda, Karahisar pazarmm Belediye gelirinin kendisine verilmesini istedi. Padi~ah, Belcdiye gelirinin ne oldugunu sordu. Bunun sattlan maldan bir miktar akc;e almak oldugunu ogrcnince, «Halkm pazara getirdigi ~ey sen in maim mtdtr ki on dan para alacaksm?n sozlerile adamt azarlad1. Adam, «Bu verginin ahnmast devlct ic;in gereklidir,» dcmek istedi. Padi~ah o zaman!ar ismi bile bilinmeyen iktisat ilminden habcrsizdi. Ama bir devletin varhkh olmasmm halka konulacak vergi c;oklugu sayesinde degil, tersine azhgt sayesinde olacagmt yaradth~mdaki olaganlistli zekas1 ile biliyordu. « Zuliimle cle gec;en gelirde gozii olmadtgmt » soyleyerek teklifi reddetti. Sonunda ilcri gelenler, «Padi~ah'tmtza boyle bir gelir gerekli degilse, bu pazan bekliyenlere bir iicret vermek lflzlmdtr,» yolunda ornekler vererek, gelen maIm yalmz sattlanlanndan, hirer akc;e vergi almmasm1 ve paranm da bir yere aktanlmakslZln pazar bekc;ilerine verilmesini uygun buldular. Yani Padi~ahm oliimiinden sonra, geriye btrakttklan arasmda elbise, silah ve at1 ile siiri.ilcrindcn ba~-
60
NAMIK KEMAL
ka bir ~cyi bulunmamas1, diinya malma egilmeyip sadece halkm1 dii~iinmesi, diiriist idaresi yiiziindendir. Halbuki aym havalide bulunan Tiirk ve H1ristiyan hiikiimetlerinin hepsince yeni bir gelir kaynag1 dii~iinmek, a<;Iktan bir bazine ele ge<;irmek sayi11r ve bu i~in kotiiliigii asia dii~iiniilmedigi gibi, bunu yapmamak ta delilik sayilirdi. I~te Sultan Osman'm bu adaleti ve dogru dii~iinceleri, diinyadan gii<;lii bir kihei oldugunu, Beylerin keyfi idaresinden iistiin bir adalet prensibi bulundugunu ortaya koyuyordu. Adaletinin 1~1gmdan milletini faydalandirmayi ongoriiyor, onun ag1r vergiler altmda ezilmesini dogru bulmuyordu. Milletinin her yondcn ilerlcme yolunda hiZh ad1mlarla gidebilmesi i<;in de, can, mal ve namusunu, i<; ve d1~tan giiven altma alarak, varhk i<;inde ya~amas1 i<;in yollar anyordu. Halk da biitiin saadetini, Padi~ahm bayrag1 altmda toplanmakta buluyordu. Padi~ah'm yigitlik meziyetlerine milletinin bi.iyiik vastflan da eklenmi~ti. Bir dii~man saldmsma ugramadrk<;a klhca sanlmazd1. Bu sebeple, <;ogu devlet kuruculan gibi, biiyiik bir hiikiimet kuramad1 ama, zamanla geli~ecek ve diinyaya hi'tkim olacak bir devletin temel hazrrhgm1 yapti. Padi~ah yaradili~mdaki sadeligi, idaresinde ve kendi hayatmda da uyguluyor ve milletine bu yolda biiyiik bir ders vcriyordu. Etrafmda toplananlar da bu yolda hareket ediyor, Sultan Osman'm <;ev-' resinde temiz ahlakh insanlardan kurulu bir topluluk meydana geliyordu. 0 sayededir ki Sultan Osman, diinyanm en giizel yerlerine, denizlerine, karalarma hakim oldu. Emevi, Abbasi, Gazneli, Sel<;u1du, Cengiz, Timur gibi biiyiik imparatorluklann arasmda bir tanesi yoktur ki, en ~ok iki yiiz yrl ya~ad1ktan sonra dagllmam1~ veya i<;inde kan~Ikbklar <;tkmami~ olsun. Halbuki Sultan Osman'm kurdugu dcvletin yiikseli~ <;agr yalmz ii<; yiiz yddan fazla siirmii~tiir. t~te Sultan Osman'm bu yiiksek ozelligi ve iistiin ba~ansr goz online almmca. diinya kuruldu kurulah boyle bir devleti ancak onun yaratabilmi~ oldugu ortaya <;Ikar.
SULTAN OSMAN DEVRt BiiYOKLERt Sultan Osman'm ilminden faydalandrgr iistiin ki~iler, ~eyh Edebali, karde~i Semsettin ve onun oglu Ahi Hasan ve ~eyh'in biiyiik damad1 ve Padi~an'm bacanagi olan Dursun Fakih ile Alaattin'i Esvet ve onun okurlanndan <;andar'h Kara Halil idi. Fakat i<;lerinde ~eyh Edebali ile Kara Halil'in devlete hizmeti ba~ kalariyle kiyas kabul etmiyecek derecede iistiindii. tkisi de devletin kurulu~una yardrm eden biiyiiklerdendi. Kara Halil'in hizmetleri daha <;ok Sultan Orhan ve Sultan Murat <;aglannda goriildii. Seyh Edebali ise, Sultan Osman <;agmda dini ve idari yonetiminin yol gostericisiydi. Yiiksek bilgi ve yonetici egitimiyle yeti~tirdigi Sehzade Alaattin Pa~a, onun olgunlugunu t~nnaktayd1. ~eyh Edebali, Padi~ah'tan dort ay, klZI olan Mal Hatun'dan bir ay once olm~tiir. Ya~mm yiiz yirmiye ula~trgm1 tarihler yazar.
OSMANLI
TARtHt
61
Yine devletin kuruculugunda payt bulunan bliyliklerden biri de, siyaset alanmda ve yonetimde, Padi~ah'm bliylik dam~mam olan Kose Mihal Beydir ki, kendisine, « Karde~im, )) diyerek, karde~lerinden <;ok yardtmda bulundugunu anlatmak istemi~ti.
Soyu da; devletin ylikseli~i boyunca yigitler yeti~tiren birka<; sava~<;t soylu silsilelerden biridir. Kose Mihal Bey'in ollim tarihi belli degildir. Sultan Osman'm oliimlinden sonra arttk tarihlerde adt gorlilmemeye ba~ladtgma gore, camndan ktymetli bildigi Sultan Osman'dan sonra pek uzun sUre ya~amadtgt samhr. Yigitlik alamnda en biiylik yardtmctlan da karde~leri olan San Yati Savct Bey ve GUndiiz Alp ile karde~ ogullan Bay Hoca ve Aydogdu Bey'di. Birka<; ki~iden kurulu bu iyi insan toplulugundan ii<;iinlin dlinyadan go<; etmesi aile ba~mm gUttiigU gaye yolunda, u Ki~i ya~ar, soyu ya~amazsa neye yarar? » diyebilecek kadar fedaka.rane bir yol takip ettiklerini gosterir. 1317 ytlmdan sonra Padi~ah adma Osmanh ordusuna ba~kanhk eden Orhan Bey'in <;agmda gorev alanlann ya~ayt~mdan burada konu a<;madtk. Sultan Osman'm kurdugu devlete sava~larda yardtm eden konmtanlara gelince: Sahayif-Ul 1hbar, Ertugrul Bey'e yardtm eden me~hurlan, Ak<;akoca, Kogiir Alp, 'Turgut Alp, Hasan Alp, Saksun Alp, Samsa <;avu~, Solmu~ <;avu~, Abdurrahman Gazi, Akb~ Mahmut, Krike, ~eyh Mahmut, Talgal, Mihmat, Karatekin olarak stralar. Aynca bunlann Sultan Osman'm <;agmda da gorev aldtklanm anlatarak bunlara bir de Salttk Alp admt ekler. Diger bazt tarihlerde ise, bu <;agda bunlardan ba~ka dort asker komutan daha gosteriliyor ki, birincisi 1nonii valisi bulunan ve Padi~ah'm bir<;ok sava~larda arkada~t olan Uygur Alp, ikincisi 1znik'in ku~attlmasmda gorevli olan Tarkan, ii<;iinciisii Aktimur ile beraber Bursa'mn ku~attlmasmda gorevlendirilen Balaban Bey, dordiinciisii de 1mrah Adasmt alan Kara Ali Bey'dir ki Uygur Alp'in ogludur. Bunlardan her biri bir orduya deger bir yigit olmakla beraber, i<;lerinden Ak<;akoca, Kogiir Alp, Samsa <;avu~, Abdurrahman Gazi bir <;ok sava~ta ba~art gostererek hepsine ornek olmu~lardtr. Bu komutanlardan Ak<;akoca ile Kogiir Alp'in Hicri 728 ytlmda oldiiklerini tarihler yaztyor. Digerlerinin ollim zamanlart belli degildir. Hele hi<;birinin dogum ytllan i<;in yeterli bir bilgi yoktur. Mufassal'da, Ertugrul'un yukanda saytlan komutanlannm adlan yaz1ld1ktan sonra (dikkat olunmahdtr ki bunlar i<;inde, Hasan, Abdurrahman, Mehmet, Mahmut gibi Miislliman adlan bulundugu bir ger<;ektir. Yalmz Ertugrul Gazi'nin degil, yamndaki a~iretin de buralara gelmezden once 1sHlmhgt kabul etmi~ bulunmalan ortadadtr) deniliyor. Bu deyim, adtge<;en komutanlann Anadolu'ya Ertugrul Bey'le beraber gelmi.
62
NAMIK KEMAL
Bunlar Ertugrufla beraber geldikleri zarnan ne kadar gene; bulunurlarsa bulunsunlar adlannm olaylar ic;inde gegtigi tarihlere bakilmca, yine ic;lerinden en az ya~arn1~ olamn ytiz y!ldan fazla ya~arn1~ olmas1 gerekir. Ertugrul Bey'in 440 aths1 arasmdan segilen onalt1smdan sekizinin tabii ya~an tlya ula~abilmesi ise, kolayhkla aklm kabul edebilecegi tesadiiflerden degildir. Bunun ic;in bu kumandanlardan hepsinin veya ~ogunun bu vatanm, kendi sicak koynunda ya~am1~ c;ocuklanndan oldugunu bilmemiz gerekir. Tarikat btiytiklerinden ~eyh Muhlis ile Kumral Abdal'm da, Sultan Osman <;;agmm yticeltilrnesinde btiytik yard1mlan olmu~tur. <;tinkti bunlar <;ogunlukla Sultan Osman'm sava~larma kat1hr ve dini inanc;lan gti<;lti iki ~eyhin beraber bulunmalan, Padi~ahm ve ordunun moralini ytikseltirdi. Osmanh dcvletinin ele gegirdigi yerlerde bulunan ilim adamlanndan yalmz Kara Hisari «Yikilan Omtir» ~iirini ac;Iklami~tl. Ondan ba~ka kimsenin boyle tanmmi~ bir eseri yoktur. Sultan Osman, devlet kurrna sava~1 ytiziinden, devlet ic;inde1.. hizmete yarar bina gibi abide eserlerle ugra~rnaya zam.an bulamarn1~t1. En biiyiik eseri kurdugu Osrnanh Devleti'dir.
SULTAN ORHAN Sultan Osman'm en biiyiik evHid1 AHl.attin Pa~a idi. Bu gen;egi baz1 tarih<;iler kabul etmek istemezler. Fakat bir<;ok tarih<;iler de bunun dogru oldugu kanaatindedirler. Ttirk'ler « Pa~a » deyimini biiyiik ogul anlamma kullamrlar. Alftattin'in Pa~a olarak gosterilmesi, Orhan'm ikinci evlat olduguna inananlann kanaatini dogrular. Sultan Orhan'a ~ehzadeliginde Pa~a denilmemesi, biiyiik oglu ~ch zadc Siileyman Pa~a olarak amlmas1, buna kar~thk ~ehzade Murat'm Pa~a olarak yazdmamas1, Pa~a deyiminin btiyiik ogul anlamma kabUl olundugunu gostcrmege yeterlidir. Sultan Orhan ikinci evlat oldugu halde babas1 tarafmdan btiytik karde~i Alaattin bir tarafa btrakllarak, veliaht se~ilmi~ti. Bu se<;imin sebebi Alaattin'in kendini ilme vermcsi, askerlige, komutanhga kar~I bir yakmhk ve ilgi duymamas1d1r. Sultan Orhan da, Sultan Osman gibi iilkesinin geni~lemesini, ilimden ziyade k:hcm ba~arabilecegi i~lerle miimktin goriiyordu. Bu dii~iinceyle idarcyi, o giine kadar ki sava~larda liyakatini ispat etmi~ olan Orhan'a b1rakt1. Bir devlet kurucusuna gore, ugrunda hayat1m verdigi iilkiiniin, gelecekte yi.iceltilmesi i<;in, ogluna sultanhgt btrakabilmesi pek sade ve pek basit tedbirlerdendir. Sultan Osman ise, babastmn yerine biiytik karde~ olarak gelmi~ oldu~'li halde. biiyi.ik evlat hak.kma milletinin gelecegi yoniinden daha <;ok onem veremezdi. Bundan ba~ka, Alaattin Pa~a'ya iyi bir ornek gostermek i<;in amcas1 San Yati Savc1 Bey'in, istegile haklarmdan vazge<;mesi unutulmadtgi gibi, Alaattin Pa~a'mn da, aym yolda devletinin bi.iyi.ik menfaat ve yiiksek ~erefi yolunda kendi <;Ikarlanm bir yarra iterek, millet yolunda <;ah~masi, ornek sayllacak bi.iyiik bir olayd1. Bu hakikat ise, Sultan Osman gibi, kafasmda devlet kurmaga yetecck gii<; bulunan bir insana gore, gizli kalmamahyd1. Bu cihetlerle, kii<;i.ik oglunu bi.iyiik ogluna tercih etmekle, kendinin yoklugundan sonra bir koti.i durumun <;tkmayacagmr gtiven altma ahyordu. Boyle bir karan kabul etmek, Sultan Osman i<;in pek uzak ihtimal degildi. Oysa Alaattin'in olmasr gereken Padi~ahhktan vazge<;mekte gosterdigi biiyiikliige ne kadar hayret edilse yeridir. <;tinkti, Alaattin ulusu i<;in fedakar olsa ve olgun bir tcrbiyeye de sahip bulunsa, d~vletin ozgiirli.iguni.i bilimden <;ok askerlige muhtaG olma meselesinde, Sultan Osman'm istegine kaq1 <;tkabilirdi. Ve belki « S5z. yigitlerin yigitinindir,» kaidesinin bagh oldugu ~er'i ve 1slami kaidelere uyarak ta nazariyat1 fiiliyata tercih reyinde bulunmas1 gerekirdi. Bununla bcraber, babas1-
64
NAMIK KEMAL
nm uygulamak istedigi veliahthk olayt sonunda tahtt karde~ine btrakmaktan c;ekinmedi. Saltanat davasmda bulunmak ~oyle dursun, ilim, irfan ve ahlaki yliksekligine saygt duyan Sultan Orban, agabeyine Padi~ahhkta ortakhk teklif etmi~ iken o. kesinlikle buna yana~mad1. Hatta babasmdan kalan padi~ahhgt karde~ine btrakmasmm ahlakmm yliksekligine ~ahitlik etmesi bir yana, dtinyamn bir mah ile e~it lik kabul etmiyecek kadar ktymetli miras saydabilecek olan, elbise, silah gibi ~eylerden de pay almadt. Uludag kenarmda bir koylin geliri ile yetinerek bir mliddet orada ya~adt. Tiirkleri dart yliz ytl kadar hakimiyete ula~ttran sebeplerin en biiyiigii, idare edenlerin hareketlerinde bu biiyiikltigun gorlilmesidir. Sultan Orhan'm Alaattin Pa~a'ya teklif ettigi ortakhk tarihc;e incelenmege deger. Elbette bu ortakhk, tilkeyi ikiye bolmek anlamma gelmiyordu. Gerc;i tslam devletlerinin c;ogunda, ele gec;en yerlerin padi~ah c;ocuklan arasmda boliindiigii c;ok goriilmii~tii. Ama Sultan Orhan ile yardtmctlan, o devletlerin sonlanmn ne oldugunu da gormti~lerdi. Bu yola giden hiiktimetlerin ya~aya madtgt bilinen olaylardan degil miydi? Ozellikle yurdun biitlinli, gerek etrafmda bulunan kiic;lik hiikiimetlerin, gerek Bizans tmparatorlugunun saldmstm kar~t lamaga ancak yetebilmekte iken, ikiye boltinmesi milletin mahvma raz1 olmak degil miydi? Bu ortak padi~ahhgm, ikisinin aym lilkede padi~ahhk etmesi anlamma gelmedigi de bilinen bir olaydt. <;tinkii boyle bir idare lslam tOresine asla uygun de-, gildi. Bu gorti~lerde Sultan Orhan'm one siirdligu ve Alaattinin kabullenmedigi t< padi~ahhk, vezirlikten ba~ka bir ~ey degildi. Alaattin'in sonradan vezirlik yapmast da, bunu ac;Ikc;a gostermi~tir. Orhan'm teklifi, i.ilkeyi bOlmek veya lslami kurallara aykm olarak, ikiz padi~ahhk etmek ise, bi.iyiik bir hatadlr ve ~ehzade Alaattin tarafmdan gosterilen c;ekingenlik, takdir edilecek bir haldir. Boyle olmaytp ta, padi~ahm teklifi, vezirlik ise, bu, o halde Alaattin'in gosterdigi nazlanmayt neye baglamak gerekir? Alaattin ktzmt~ mtydt? Gerc;i boyle durumlarda, diinyanm en bliyi.ik bilginlerinde bile iizi.inti.i halleri gorlilmi.i~tiir. Fakat Slileyman Pa~a'nm bir ytl son- · ra vezirligi kabul etmesi, padi~ah olamadtgt ic;in kmlmadtgmt ac;tkc;a ispat eder. Tersine, bu nazlamna kendisinin devlete muhtac; olmadtgt gibi, devletin de kendisine ihtiyac1 olmadtgmt gostermek, vezirlik gorevi, liyak::lte bagh olmast gerektiginden, karde~i olmast dolaytstyla kendisine verilmenin bir koti.i ornek te~ kil etmemesi ic;in dli~i.inlilmi.i.\), yiiksek bir uyarma saymak, yanh~ bir di.i~iinii~ olmaz. Mufassal'da «C>tedenberi doguda biiyi.ik evladm baba yerine padi~ah olmaSI geleneksel bir kural bilindiginden Gazi Osman'm oliimi.i iizerine Gazi Orhan, padi~ahhgt bliyiik karde~i Alaattin Pa~a'ya teklif eylediler, » deniliyor.
OSMANLI TAR!Hi
65
Halbuki ~am Emevilerinin tinlti halifesi bmer oglu Abdtilaziz, kendini veliaht yapan, Stileyman'm amca ogullarmdandt. Stileymamn da hem oglu, hem Hi~am gibi, Mtislime gibi cihangir karde~leri vardt. Endtiltis Emevi'lerinin btiytiklerinden olan ti~tincti Abdurrahman'a torunu varis olmu~tur. Oysa, onun da El Muzaffer gibi dtinyamn en btiytik askerlerinden olan bir oglu vard1. Abbas Ogullanndan Me'mun Ali soyundan lmam Rtza'yt veliaht yaparak Padi~ahhk: hakklmn soyunun en uzaklanna da verilebilecegini gosterdi. Halifelerin ~ogunun da, soyun en btiytigti olduklan i~in degil, asker veya halk taraf1ndan soyun en olgunu saylidtklanndan Padi~ahllga getirilmi~ olduklanm tarih pek giizel ispat eder. Samanhlar, Gazneliler, Sel~uklular, Guriler, Harzemliler, Eytip Ogullan gibi soylarda ise, yakmlarm hepsi illkeden pay ahrd1. lsHlm htiktimdarlan arasmda padi~ahhgt erkek evladma tercihan ktzma, btittin yakmlanna kaqt, k6lesine btrakanlar da vardtr. Bu halde doguda btiytik ~ocugun, hatta soyun en btiytigtinlin Padi~ah olmast nastl degi~mez bir kanun htikmtinti alm1~ bir adet saytlabilir? Sultan Orhan'm karde~ine padi~ahllk vermek istemesine, dogru bilinen hi~ bir kaynakta rastlanmamt~trr. Bundan ba~ka, bu akla da yakm gelmemektedir. Sultan Orhan, padi~ahhk i~in nazlansa bile, babasmm vasiyetini nastl olur yerine getirememek mtinasebetsizligini gosterebilirdi? lkinci olarak, babasmm vasiyeti ortada olduk~a, Alaattin'in bu padi~ahhgt ·kabul etmeyecegi de malumdur. Sultan Orban teklif ettigi padi~ahhgm agabeysince kabul olunmayacagmt bildigine gore, onun btiyiikliigiinde ve ahlakmda bir zatm oyle bir makam1 tevcih etmesi mtimktin miiydti? Sultan Orhan, babasmm oltimiintin ertesi gtinti, (1320 Yilt Ramazan'm 17 nci gtintine rastlar) Saltanat tahtma oturmu~tu. Bugtin Tann, saltanat ailesinden ~aybolan birinin yerine bir yenisini vermekteydi : Ertugrul'un oltimtine rastlayan H. 680 yllmda Sultan Orban dogdugu gibi, Sultan Osman'm oltimti olan H. 726 yllmda da, Birinci Sultan Murat dtinyaya gelmi~ti. Sultan Orban, babasmm oltim aclSlm, oglunun dogu~ sevinci kar~Ilarken, padi~ah olmanm, kendine ytikledigi gorevleri, devlet kurucusu babasmm yigitlik alamndaki bo~lugunu doldurmak: istiyordu. Ger~i Sultan Orban sava~ alanlannm yabanctst degildi. Devletin dti~manlan daba babastmn saghgmda onun kthcmm tadtm tatmt~lardt. Yalmz Sultan Osman gibi yigit bir devlet kurucusunun <;agmda yaptlmt~ sava~lann, kaydedilen ilerlemelerin, onun yardlffit ile ger~ekle~tigi bilindiginden, Orban'm da b~bug olarak giri~tigi sava~larda, babasmm ogtit ve mtidabalesini aramak gerekir. Orban, babasmdan ogtit alan bir sava~~~ niteliginde gi>iriiltiyordu. 1~e devleti, dosta dti~mana kar~t ~ah~ma gtictinden yoksun gosterip, onlan kcndisi ile ugra~maga yoneltmemek i~in kumandanlannm Sultan Osman c;agmda ba~ladtklan i~leri ~abukla~ttrmast gerekiyordu. Boylece de Ak~akoca ile Koglir Alp'e, Kocaeli ve Akyazt yonlcrindeki gorevlerini bitirmeleri i~in emir verdigi gibi, Orban, Akba~ Mabmut'u da Karadc-
F. 5
66
NAMIK KEMAL
niz ve Karamiirsel'i Marmara klyilannda iilkesine biti~ik olan yerlerin ele gc<;irilmesiyle gorevlendirdi. Orhan'm ilk ba~anst, Samandtra kalesinin zaptt oldu. Ak~akoca ile Kogiir Alp, ele ge~irilmesiyle gorevli olduklan yan yoldaki bir kalenin etrafmda silah gosterisi yaparak kalenin ele ge<;irilmesi i<;in uygun am beklemekteydiler. Bir gi.in Samandtra Muhaftzmm oglunun oldiigtinti haber alarak haztrltga ge<;tiler. Kalcdekiler oliiyti gommek i~in dt~an <;tktiklan zaman, aniden bir saldm ile, cenaze t6renine kati!anlann arasma girdiler. Sava~a haztrhkh <;tkmamt~ ve yanlannda silah bile getirmemi~ alan Htristiyanlar, boyle bir baskma ugradtklanm goriince, dagtlmak zorunda kaldllar. Osmanhlar da stkl bir takiple MuhaflZl csir aldtlar. Subaystz ve ersiz kalan kale, Tiirk'ler tarafmdan kolayca almd1. Samandtra'nm ele ge<;irili~ tarihi 1316'drr. Bizans tmparatoru Samandtra'ya yardtm etmedi. Kale MuhaflZlm kurtarmak i~in para odemedi. Fakat fidye Aydos MuhaflZl tarafmdan verilince esir serbest btraktldi. Bazt tarih<;iler, Kogiir Alp'in Bolu - Kogriye- Akyazt- Mudurnu - Ak~ako ca - Kandrra - Ermeni Pazan - Ayvangolii - taraflanm Sultan Orhan'm padi~ah hgmm son ytllannda almdtgmt, Tiirk tarihine kaynak alan bir <;ok kitaplannda gorii~ birligi ile yazmaktadrrlar. Hoca Sadettin «Tac-iit Tevarih» inde olaylan birbirine baglamak i<;in, kale - Sultan Osman c;agt olaylanndan olmadrgmt ac;rklamakla beraber Sultan Orhan bOliimiinde anlatir. Sonrakilerin hatalan, Tac-iit TevarihJin ac;tkIamasma onem vermeksizin, yazllam hangi Padi~ah'm boliimiinde gormii~lcrsc, o padi~ahm zamamnda gec;mi~ kabul etmelerinden dogmu~ olsa gerektir. ~ Katip <::elebi'nin belirttigine gore H. 727 tarihinde, Alaattin Pa~a <;ekildigi ko~esinden c;rkarak, karde~inin yanma geldi. Devlet ic;in bazt kaideler konulmast gerektigini ona anlattl. Yaptlmasmr istedigi ~eylerden biri para basrlmastydi. 1slamm devlet kuraImca para bastlmasr, 1stiklalin ilk ~artiyd1. Alaattin, karde~ine Osmanh'lann, yirmi sekiz ytl once tarihe goc; etmi~ Selc;uklu'lann parasmt kullanmalannm dogru olmayacagtm soyledi. Alaattin Pa~a'mn ikinci istegi, munzam bir ordu kurulmast idi. Osmanh halkt az, dii~manlan c;ok oldugundan, goniillii askerle devletin korunamtyacagr ortadaydt. Devlet, ic;inde bulundugu cografi durum sebebiyle, meydan sava~la nndan c;ok, kaleleri ele gec;irmege c;ah~acagmdan bu i~ ic;in athdan c;ok yaya ere ihtiyac; oldugunu anlatarak, devamh askerin, yayalardan kurulmasrm karde~ine anlatti. Pa~a'mn lic;iincii istegi ise, askerin donatilmast baklmmdan, onu halktan aytracak bic;imde bir ktyafetinin olmastydi. Sultan Orhan, onceleri karde~inin bilgisinden faydalanmadrgma c;ok ·i.izgiindii. Aiaattin Pa~a'nm bir kenara c;ekilip vezirlik kabul etmemesini krrgmhgma baglayan Sultan Orban, bu duruma Janet ediyordu. ~imdi ise, onun bu devletin ya~amast ic;in gereken dtizeni almaya kendisini zorlamasr, Padi~ah't ~ok memnun ahm~lanm
OSMANLI
TARiHi
67
etmi~ti. Bu yeni diizeni yerinde bulmakla ,beraber, bunlann yapilabilmesi r<;m kendisinin desteginin mecburi oldugunu soyleyerek vezirlik gorevini kabul etmesini ondan istedi. AHlattin Pa~a'mn di.i~iindiigu mahzurlar ortadan kalkmr~ oldugundan, karde~inin vezirligine razr olarak biiyiikliigiinii gostermi~ oldu. Padi~ah ise bu ba~anyla manevi giiciini.i bir kat daha arttirarak, devlet i~inde <;alt~malan m htzlandtrmi~ti. Devlet kurucusu bir babamn iki yeti~kin oglundan kii<;iigiinii Padi~ah ve bir biiyiik milletin b~mda, biiyi.iguni.i ise ona yardtmct vezirlikte devlet i<;in beraber <;ah~an bir topluluk halinde gormek, <;ok sevindirici bir durumdur. Alaattin Pa~a, Padi~ah'm siyaset ve sava~ alanmdaki ugra~malanndan bu i~ i<;in gerekli haztrhklan yapabilmek i<;in midir, her nedense para bastlmasmt iki ylla yakm bir zaman geciktirdi. Asker toplanmasma ise o yll ba~Jamlmi~ti. Alaatin Pa~a, o zamanlar Bilecik Kadtst bulunan biiyiik bilgin, uzak goriirliigi.i ile tanmm1~ Kara Halil'i de yamna getirtti, durumu gorii~tiiler. Bu gorii~me sonucu, Osmanh <;ocuklanndan, sava~ srrasmda ayhk vermek ve sava~ olmadtgi siirece ziraat ilc ugra~mak i.izere, vergilerden affedilmi~ bir daimi asker tcrtibine karar verildi.
ORHAN GAZi'NlN SA VA~LARI : 1328 ytlmda Aydos kalesi ahnd1. Tarihlerin yazdigma gore, Ak<;akoca, Kogi.ir Alp ve Abdurrahman Gazi beraberce kalenin ku~atilmast ile ugra~maktay dilar. Kalenin saglam surlan, onu ele ge<;irmenin pck <;abuk ve siiratli olmayacagma kumandanlan inandrrmi~ti. Bir giin kalenin etrafmda gezinirken kulelerin birinden atrlan bir ta~ Ak<;akoca'mn atmm ayagma dokundu. Ya~h sava~<;I, ((Kalede o kadar silah varken bu ta~ neden atildt, elbet bunda bir i~ var,» diyerek ta~1 ald1. Ta~m iizerine bir kagxdin sanh oldugunu gordii. O<;ii bir araya gelip kfigrdi a<;tllar, kagtttaki Rumca yaztyr birine okuttular. Kale Muhaftzmm kiZI ri.iyasmda pis bir suya di.i~mii~, neredeyse bogulacak. Bagmyor yardtmma kimse gelmiyor, sonunda yamna nur yiizli.i bir gen<; gelip onu kurtanyor. Ktz da gordi.igii gencin a~kmdan duramaz oluyor. Bir gi.in kalenin bir kulesinden Osmanh askerlerini seyrederken gozi.i Abdurrahman Gazi'ye ili~iyor. Gori.iyor ki riiyada kendini bogulmaktan kurtanp a~k ate~ine atan bu gen<;tir. t~te kaleden ta~ ile attlan kagtt o ktz tarafmdan Abdurrahman Gazi'ye yazdmt~ti. Ktz, mektubunda, ri.iya olaymt anlattiktan sonra, Abdurrahman Gazi'ye, ku~atmayt btrakarak, bir ka<; giin i<;in oradan <;ckilmelerini, bildirecegi gece liizumu kadar askerle doni.ip, mektubu attigr kalenin altma gelirse, kaleyi kolayca ele ge<;irebilecegini bildiriyordu. Durumu aralannda tarti~tiktan sonra ku~atmayt orada brrakmaga karar verdiler. Aydos'un etraftru ytkarak <;ekildiler. Ku~attlanlar, Osmanhlarm gittigini, kaleyi ele ge<;iremedikleri i<;in de i.iziildiiklerini zannederek eglenceye kaptldilar. Sonra, Abdurrahman Gazi silah arkada~lanndan se<;tigi seksen kadar yigitle klZln istedigi yere geldi. Hemen kuleden onlerine bir ip atlldt. Abdurrah-
68
NAMIK KEMAL
man Gazi ipe tutunarak burca <;tkt1. Arkada~lanndan bir kac; ki~iyi de yukan c;ekti. Uykuda bulunan kule muhaftztm Oldi.irdiikten sonra bulduklan anahtarla kaptyi ac;arak, dt~arda bekliyen arkada~lanm da ic;eri aldtlar. 0 gece baskm1 ile kale de ellerine gec;ti. Padi~ah, bu ba~an iizerine, kalenin ele gec;irilmesini saglayan ktzt, Gazi Abdurrahman ilc evlendirdi. Tarihlerin yazdtgma gore, Abdurrahman Gazi'nin bu klzdan, Kara Abdurrahman admda bir oglu di.inyaya geldi ve Kara Abdurrahman'm yigitligi oyle tin saldt ki, Htristiyanlar, c;ocuklanm, (1Kara Abdurrahman geliyor,» diye korkuturlard1. Boyle, bir hayli sava~ gormii~, ya~h tic; sava~c;mm, bir ktz adma kalcden attlan kagtdt, bir .sava~ oyunu saymaytp, dogru kabul etmeleri bize oldukc;a uzak bir ihtimal olarak goriiniiyor. Gerc;ekte olmu~tur. Soyle ki, teklifin neticesi iki tic; gi.in kaleden uzakla~makt1. Kaleyi bir, i'ki gi.in ic;inde ele gec;irmek zaten kolay olmtyacagma gore bu kaytp kendileri ic;in onemli degildi. Kara Halil, bu karann icrasma memur edildi. Birkac; gi.in ic;inde bin kadar er topland1. Bu ask ere « Yaya >> adt verildi. Egitim ve idareleri ic;in onba~t, yi.izha~t, binba~I adlanyla birbirinin komutam olan subaylar tayin olundu. Bu askere ayhk ,sadece sava~ta verildiginden, devlete bir yiik te~kil etmiyorlardt. Erler diger zamanlarda tanm i~leri He ugra~tlgmdan, milletin zirai serveti azalm1yordu. Bu ~ekilde kurulan bir birligin goniilliilere iisti.inliigi.i de yaptlan emek nisbetinde bir fayda saghyamad1. <;i.inki.i asker kt~lasmda oturup kalkmad!k<;a, devamlt silah egitimi yaparak sava~ ve silah giiciini.i arttirmadtkc;a, komutanlanmn emirlerine sorgusuz sualsiz ba~egemege ah~Ip egitimden gec;mcdikc;el
Alaattin Pa~a'mn iic;i.inci.i istegi olan asked ktyafet, bu ayhkh birligin kurulu~u ile kararla~tmldt. Mahlmdur ki, asked klyafet, ordular ic;in en onemli meseledir. Askere (Orduya) giydirilecek elbisenin, Ordular sava~ s1rasmda daha heybetli gori.inmek zorunda olduklanndan erlerin, canlanm koruyucu, c;abuk ve c;evik hareketlerini temin, di.i~mana ni~an ahnada kolayhk saglaytci veya kan rengini gostererek kar~lSlndakine korku verecek ~ekilde olmast ve hazineye masraft agtr gelmemesi ic;in de kuma~mm ucuza temini dii~iiniili.iyor ve bu yonde birc;ok haztrhklar yapthyordu. Yayalar ic;in istenen ktyafet, yalmz ba~a giyecek ba~hktan ibaret oldugundan bunun sozii edilen klyafet meselesine yeterli olup olmadtgi di.i~iini.ilecek bir konudur. 0 c;aglarda, asker tarafmdan ba~a giyilenin klhcm saJdmsma dayamr durumda olmast gerekiyordu. Piyadeler ic;in kabul edilen ba~hk iri ve beyaz bir kavuk idi ki, gerek bi.iyi.ikli.igii, gerek dayamkhhgt, ba~I klhc; darbelerinden korumaya fazlas1yla kafi idi. Hammer, yaya askerin kurulu~undan soz ettiginde, Sultan Osman'm sava~larda kulland1~ askerin, yalmz si.ivari akmcilardan kurulu oldugunu soyler. Halbuki Padi~ah'm Bilecik muhafiztm yendigine dair tkinci Alaattin'e gonder-
OSMANLI TARiHi
69
digi mektubunda, «ath ve bin yayadan <;ok er ilell dedigi gortiliiyor. Sultan Osman, askerinin arasmda piyade de bulundugunu kendi mektubunda bildirirken, Padi~ah'm askerinin yalmz siivariden kurulu oldugunu iddiaya kalki~mak dogru degildiro Fakat klz ile ilgili olay, kolay kabul edilebilecek soylentilerden degildir. Osmanhlar, onsekizinci ytizylldaki i.inlti Frans1z yazarlanndan Montesquieu'niin ((Romahlann Yi.ikseli~ ve Di.i~i.i~ii '' adh tarihindc soyledigi gibi, «Diinyamn en <;:irkin milleti '' degil, aksine, insanhk fileminin en gi.izel orneklerinden biridir. Hatta giizel sanatlarda biiyiik yetkileri bulunan Arap yazarlan «Tiirklcrin diinyada btrakt1g1 eserler gok gtirlemesi gibi yaytlmt~tlro Onlar ban~ta melek, sav~ta ise ~eytan gibill diyen (1) ~iirlerle Osmanhlann giizelliklerini, yigitliklerini tabiata i.istiin bir dereceye <;Ikarmi~lardtr. 1ran'hlardan Haftz'm, << Eger An-1 Ti.irk ~irazi bedest. 00" ~iirinde gori.ildiigu gibi Tiirk kelimesi giizele e~ olarak gosterilmi~tir. 0 cihetle bir Tiirk yigitinin bir Rum klZlm a~kma baglayacak giizel bir yaradih~a sahip olmast, kimseye garip goriinmezo ~u kadar ki, Aydos MuhaflZlmn ktZllll a~kma bagladtgi anlatilan vc o tarihlerde gen<; diye tammlanan yigit, Sultan Osman'a babas1 Ertugrul'dan kalmt~ komutanlardandt. Eger o yigit Mufassal'm dedigi gibi, Anadolu'ya Ertugrul'la berabcr gelmi~ ise, kundakta bile olsa, Aydos'un almd1gt ytl, doksandokuz ya~mda bulunmast -.Tt gerekir. Bizim dii~iindi.igi.imi.iz gibi, Anadolu'da dogan komutanlardan olsa bile, yine ya~J seksenden a~agt olamazo Ciinkii Ertugrul olcli kirk dokuz yll olmu~ tuo A~iretin ya~hhga verdigi onemle, kirk ya~ma varmamt~ bir adamm, Kayi Hanltlar i<;inde biiyi.iklerden saytlmasi ve ozellikle Ertugrul gibi doksan ya~mda bir sava~<;1mn <;agmda, en onde gelenler arasma girebilmesi, akla ve tOreye aykm gibi goriini.iyoro Ger<;:i gen<;: kadmlara, mevkileri, servet ve ilmi scviyeleri ile yava~ yava~ ve sayg1 yaratarak yakla~mt~ bir ,<;ok ya~hlar vardtr. Mesela, sekseni ge<;mi~ olan Tepedelenli Ali Pa~a'nm sevdigi bir Rum klzmm ona son derece baghhk gostcrdigini tarihler yazaro Fakat bir adam, ne kadar giizel ve yaki~rkh olursa olsun, seksen, yi.iz ya~ma vardlktan sonra, bir di.i~man kizmm riiyasma girerek onu kendine baglayacak durumda olamazo 0 ya~ta birinin, bilmedigi bir klz tarafmdan kendine yapllan sevgi gosterisini gi.ilerek kar~tlamast gerekiro Di.inyaya gi.ili.in<; olmamak i<;in, ona inamp sava~ gayretlerinin brrakllmasmt teklif edemezo Crldtrmadtk<;a, bir iple tek ba~ma kaleye <;tktp da camm di.i~mana teslim edemezo Belki iple kaleye bile tirmanamazo Gazi Abdurrahman'm o ktzdan kendi gibi Abdurrahman admda bir de oglunun dtinyaya geli~inden soz edilmesi ve ozelliklc ktzm sevdiginin sava~ di.izenini degi~tirecek komutanlardan olmas1, sevilenin ba~ ka bir Abdurrahman olmasma yer btrakmryoro Yalmz kizm sevdigi Abdurrahman Gazi'nin oglu ve kizdan dogan Kara (1)
Genceli Nizami de Farsc;a !;iiirlerinde <> kelimesini giizel anlanundl!
kullanmi§tlro
70
NAMIK
KEMAL
Abdurrahman da torunu olacagma ve bu soyun hepsi Gazi adryla amld1gma dair bir kitapta yaz1lar goriilmii~tii. Bu yol akla uygun dii~Uyor. Fakat tarih kitaplannda bu olayr kabul eden bir ~eye rastlanmadrgr i~in, dogru gorlilemez. Bununla beraber, bu pek dogru olmayan yazrlara inamlmazsa ilgi olaymm -her devlctin kurulu~undaki mitolojiye gore- yazann kafasmda ya~att1g1 ~airane hayallerin hakikatle ilgisi olamaz. Bu krzdan dogup da dli~man ~ocuklanna amcahk eden Kara Abdurrahman'm ise hi<; bir sava~ta adma rastlanmamr~tir. Bu da hikayenin blitlin biltiin uydurma oldugunu gosterir. Gazi Abdurrahmamn bi.iylikli.igii ise, goniil avlamakta ve evlat yeti~tirmekte degil, kale almakta oldugundan, Aydos'un .ele ge<;irilmesinde ba~ansr goriiliince, goniil olayr dogru olsa da olmasa da bir ~ey lazrm gelmez. Yine 1328 yrlmda, Ak~akoca'nm istegi iizerine, tzmit'e sava~ a~rlmr~t1. tzmit hiikiimeti, o yrllarda -Tatar Hanlanndan birbirini izliyen dordiinlin ni~an llSl olan- Prenses Marya'ya ge~mi~ti. Bu kadm bizim tarihlerde «Bilakonya» diye tamnnu~tlr ki, soyunun adr; «FlayonSJJ dan gelme samhr. tzmit bOlgesi Tlirklerin ilerlemesine bir engel olaca:k kadar onanlm1~ bir yerdi. Tiirklerin ele ge~irdikleri yerlerdeki varhkh ki~iler, korunabilmek i~in, denizden Rumeliye ge~mesi kolay olan bu yerlere go~mli~lerdi. Bolgede bulunan Yalova kaphcalarmm, bazr hastahklar i~in yararh olmasr, bir .~ok ailelerin de devamh veya ge~ici olarak ,orada toplanmalanyla iyice geli~mi~ti. Ak~akoca, Padi~ahr davet etmeden once, tzmit bolgesinde sava~ yoniinden gereken yerleri ele ge~irmi~ ve Karamlirsel'de, 1zmit korfezinin glineyinde buhi- · nan bendleri alarak, kalenin denizle ,alan yol baglantlsrm da kesmi~ti. tzmit kor- k fezine gonderilecek ordunun .ilerleyi~ini gii~le~tirecek bir tek Koyulhisar kalmr~- · t1 ki, onun korunmasmdan Prenses Marya'nm karde~i Kalyonis gorevliydi. Bu kalenin almmasma Uygur Alp oglu Ali Bey memur edilmi~ti. Kalyonis, savunmada cesaretle direniyor, gereken tedbirleri· de allyordu. Bir gUn, sava~1 yonetirken kale bur~larmda, gogsiinden bir .okla vurularak bulundugu yerden tepe iistii hendege yuvarlamp Oldii. Ku~atllanlarsa, komutanlannm idaresinden mahrum kalmca kaleyi teslim .cttiler. Bu Slfada Ak~akoca, onun ardmdan, Kogiir Alp olmii~lerdi. Bu iki komutan Tlirk'ler gibi kahraman bir milletin ylizyrlhk sava~ tarihinde, abidele~mi~ iki yigittiler. Kay1plan Padi~ah<;a yeri doldurulamryacak kadar bliyiik sayrhyordu. Kill~ gi.icliyle ele ge~irdikleri illerin geni~ligi ve onemi o derece bliyliktli ki, Ak~akoca'nm $ehzade Siileyman Pa~aya, Kogiir Alp'inki ise Sehzade Murat'a verildi. Si.ileyman Pa~a, memleket idaresine muktedir bir ya~ta oldugundan, eyalctini kendi cline ald1. 1326 yrlmda dogmu~ olan Sultan Murat ise henliz iki ya~mdaydi. Eyaletinin idaresi i~in bir vekil gonderildi. Ak~akoca, izmit'in almmasr istegini oliimi.i srrasmda da vasiyetinde tekrarladrgmdan, Padi~ah, bu i~e onem vererek ordusunun onctiliigli ile Gazi Abdurrahman'r gorevlendirmi~ti. Gazi Abdurrahman, sava~ bilgisindeki tecrlibesi ile komutanlann en ondekilerinden oldugu gibi, bir yll once Samand1ra .Muha-
OSMANLI TARtHi
71
flZlmn fidye parasm1 konu~mak iizere !zmit kalesine girmi~ oldugundan, bu saidare etme ~erefine herkesten ziyade o lay1k bulunuyordu. Sultan Orhan, kaleyi ku~atmaga ,<;:ah~tigi srrada, Ali Bey, Koyulhisar'm ele gc<;:irildigini miijdeliyerek, Muhaf1Z1 Kalyonis'in ba~m1 da Padi~aha getirmi~ti. 0 kanh ba~ kalenin kar~Isma asildi. Gerek Prenses Marya, gerek muhaf1zlar o goriinii~tcn korktular. !zmit'in korunmasmdan umudu kestiler. ,Padi~aha bir <;:ok armaganlar gondererek mallanyla denizden 1stanbul'a gitmelerine izin istediler. Kaledekilerin pktp gitmesine izin verildi. Bu ~ekilde o kale de Tiirklerin eline ge<;:mi~ oldu. va~I
it
Katip <;elebi, 1zmit'in 1320 yilmda ve Ak<;:akoca tarafmdan ahndtgmt yazar. Fakat Ak<;:akoca'nm dilegi ve Padi~ahm 1zmit iizerine yiiriiyi.i~ii konusundaki soylenti, oncii komutanmm adma .vanncaya tafsilath olarak yazilmi~ olduguna gore uydurulmu~ olamaz. Bununla berabcr, Katip <;elebi'nin soylentiye aykm olan yaztsi ise, Ak<;:akoca'nm 1zmit bolgesini ele ge<;:irmesinden <;:tkzmlan, anlam yanh~hklan olsa gerek. Boylece biz de tarih<;:ilerin birle~tigi gorii~ii kabullendik. Rum tarih<;:ilerinden Nisfura Gregora, 1zmit'in 1339 yilmda yani Tiirk tarihlerinin yazdtgmdan on bir yil soma almdtgmi yazar. Hammer de hem bu soylentiye, hem ,de Tiirk tarihlerinin yazd1gma uyarak, orasmm iki defa almdt~m yazar. Halbuki bir yerin iki defa ahndtgma bizim tarihlerde <;:ok<;:a rastlandrgma gore 1zmit de boyle olsaydt, ikinci alm1~1 saklanrnazd1. Bu iki ahm~m birini Ti.irk, otekini Rum tarih<;ilerinin yazmas1 ve ozellikle Rumlar tzmit'i bir defa alabilmi~lerse, kendi tarihlerinde oyle bir ba~an i<;:in hi<;:bir ~ey soylemeyip yalmz bizirnkileri yazmt~ olmalanna makUl bir sebep bulunamaz. Bu gori.i~lere gore, lzmit iki 1defa almm1~ olamaz. Ahm~ tarihine gore Gregora'mn bilgisi Tiirk tarih<;ilerinin tevatiirlerine kaqt giivenilir sayilamaz. Paparigopolo'nun Rum tarihlerinden ozetledigi giivenilir kitabmda da, 1zmit'in 1znik'ten once ahndi~ yazlll'dlr. izmit'in ele ge<;:irilmesini tamamlayan olaylardan biri de Hereke Kalesinin bu gorevi Samandirayi alan Ali Bey'e vermi~ti. Ali Bey, kalcnin uzun uzad1ya ku~atilmasmi liizumsuz buldu, bir saldm ile ele ge<;:irip, zaptetti. Fakat hiicum masmda, kale duvarma <;:Ikaiken goziinc rastlayan bir oku, eliyle <;:Ikararak yere atm1~, cesaret VG .gayrctinden hi<;:bir ~ey kaybetmcden kuleyc <;:Ikmayi ba~armt~ti. l~te o kutsal <;:aglarda goriilen ba~anlar, boylesine insaniistii <;abalann sonucuydu. almi~Iydi. Padi~ah,
"Tac-iit Tevarih n, lzmit'in Makedonya adtyla amlan biiyiik kent olarak 1skcnder'in babas1 Filip'in ba~kenti oldugunu ve Yalova kaphcalanmn da Bizans 1mparatorlanndan birinin k!Zlmn ugradtgi ciizam illetine deva getirdigi i<;in mamur duruma getirildigini yazar. Halbuki Makedonya'nm ~ehir degil, Rumeli'nde bir bOlge oldugu bilinir. 1zmit'in ad1 Nikomed:ya oldugundan, bunun Makedonya samlmast, yazth~mdaki benzerlikten olsa gerektir. Filip'in ba~kenti saytlma~t da, Makedonya sayilmasmdan ileri gelmi~tir. lskender'in babast Filip, lsa'-
72
NAMIK KEMAL
dan 336 yll once olmi.i~ :ve Nikomedya ~ehri ise, Mili.1ttan 281 yil once Bursa bOlgesinde Kral olan Birinci Nikomet tarafmdan kurulmu~tur. Yalo:va kaphcalanna gelince; buras1, tstanbul'un kurucusu olan Kostantin'in anas1 tarafmdan birkac;: e:v ile donat1lm1~ :ve Kostantin de anasmm adma, oralan bir ~ehir haline getirmi~ti. Bu yap1~ :ve bi.iyi.iti.ili.i~te, Yalo:va sulannm ci.izam illetine iyi gelmesinin rol oynad1g1, Bizans tarihlerinde gori.ilmez. bzellikle ci.izama kaphca sulanmn hie;: bir faydas1 yoktu. Hoca Sadettin ile onu izliyenler, piyadenin kurulu~unu, tzmit'in ahm~mdan sonra, tznik'in ahm~mdan da once oldugunu yazarlar. Yenic;:erilerin kurulu~unu da piyadeden sonra oldugunu soylerler. Katip (;elebi ise, piyadenin 1327, Yenic;:erilerin 1331 de kuruldugunu yazar ki, dogrusu budur. (;i.inki.i, Yenic;:eriler'in kurulu~una, yaya askerlerinin sa:va~ta :ve ban~ta kan~ikhk c;:lkarmalan sebep gosterilmektedir. tzmit'in ahm:;;mdan tznik'in ele gec;:irilmesine kadar hic;:bir sa:va~a c;:lkllmami~tl. Piyadenin tzmit'in ahm~mdan once kuruldugunu gosteren Katip (;elebi'nin soylentisi kabul olunmazsa, bu askerlerin kan~lkhk c;:tkardtgml ortaya koyacak bir sa:va~ kalm1yor. «Mufassah da bu gori.i~ iizerine, Yenic;:eriler'in kurulu~u, tznik'in ahm~mdan sonraya btrakllmak istenmi~tir. Halbuki Katip (;elebi'nin «Takvim-iit Tevarih»'· inde yaya askerinin 1337 :ve Yenic;:eri'nin a~ag1da anlatllacag1 gibi 1330 yllmda kuruldugunu soyledigine :ve bu iki tarih arasmda bir tzmit sava~1 varsa da, yayaIann c;:tkardtgl ve kan~lkhk sebebile, bu tarihi soylentinin tersine olarak Yenic;:eri ocagmm tznik'in ahm~mdan sonra kuruldugunu kabul etmek gerekmez. , Katip Celebi, Alaattin Pa~a'mn istegile devletin kurulu~ kanunlanm 132~ yllmda koydugunu anlatt1ktan sonra, ktyafet kabulii ve para bastlmas1m 1328 yihnda olmu~ gosterir. Ocret ve vergi vermekten kurtulmak ic;:in az zamanda bir hayli c;:ogalm1~ olan «Y aya Askeri » nin sava~ta ve ban~ta kan~1khklar <;:IkarmaSl iizerine, Padi~ah, devlet biiyiiklerini toplam1~, iicretli askerin bir dtizen altma ahnmasmi, duruma bir c;:are bulunmastm istemi~ti. Gorii~melerin ozeti olarak, esirlerden ve dev~irme yolu ile Htristiyan c;:ocuklanndan toplanarak k~lalarda ogretim ve egitime almmalan ve bunlara askerlikten gayn higbir gorev verilmemesi, diizenli ve devamh bir ordu kurularak bunun devletin biiyiimesine de yarillm1 olacag1 gorii~ii, biiytik bilgin AHiattin tarafmdan ortaya atllmi~tl. Bu gorii~ uygun bulunarak hemen icrasma gec;:ildi. Yenic;:eri denilen askerin ash, Sultan Orhan'm diizenledigi bu askerdir. Hammer der ki : «Y enic;:eri te~kilatmm kurulu~u munzam ordulann Ortac;:ag tarihinde kurucusu sayllan Fransa Krall Yedinci Sarl'dan yiiz yll oncedir. )) Y ani, hie;: ~tiphe yoktur ki, diinya iizerindeki ilk munzam orduyu Ttirkler kurm~tur, bu ordu da YENt<;ERt OCAGI'drr. Yukanda soziinti ettigimiz anla~mazhklardan da goriiliiyor ki, daimi ordu, ktyafet ve para bast1rllmas1mn ayn ayn zamanda yapllm1~ gibi goriinmesi, tarihleri Alaattin Pa~a'nm eserlerini anlatirken, olaylar1 degerlerine gore stralamt~ olmalarmdan ileri gelmektedir. Katip (;elebi, «Alaattin Pa~a'nm vezirlige ge-
OSMANLI TARiHt
73
lirgelmez ilk i~i daimi orduyu kurmaga <;ah~mak olmu~tu, » diyor. tkinci olarak da para ve ktyafet meselelerini iki yll sonra ortaya attlgmt gosteriyor. Bu bilgine gore, bu farkhhktaki dikkat de g6z6niinden uzak tutulamayacak bir incelemenin sonucu oldugunu gostcrir. Yeni<;erilere glindelik iki~er dirhem ulufc verihnekteydi. Bu ocak ilk a<;tldtgt zaman Htristiyanlar da <;ocuklanm oraya vermekte yan~ ediyorlard1. Goniilllilerlc kadrolar tamamlanamaymca, ortalara csirler ve dev~irmeler konulmaktaydi. Bunlann ogretim ve egitimleri o kadar iyi tutuluyordu ki, kurulu~lanndan itibaren zamammn en iyi askeri oldular. II. Murat zamamnda kurulu~lanndan iki yliz elli sene sonra Y eni<;eri Ocagt'na dt~ardan adam ahmp disiplinleri bozuluncaya kadar, dlinyamn en bliylik askeri olarak bilindiler. Disiplinleri bozulduktan sonra bile ba~lanna iyi kumandanlar ve subaylar ge<;tigi zaman yine bu bi.iylik meziyetlerini dlinyaya gosterdiler. Hatta 1675 tarihinde Koprlilii FaZil Ahmet Pa~a'mn kar~tsma <;tkan Avusturya gencrali Monte Kukuli; ki asked usul ve kaidelerin kurucularmdan kabul edilir, eserlerinde; Avrupa devlctlerinc, Y eni<;eriler gibi dlizenli bir askeri te~kilat kurmalanm tavsiye etmi~tir. Egitim ve disiplinleri bozulduktan sonra yalmz bagh bulunduklan askeri otoritc sayesinde Monte Kukuli gibi dahi bir generali kendilerine hayran btrakan Y eni<;crilerin, disiplinlerinin en yi.iksek devrinde meziyetlerinin ne oldugunu anlamak pek kolay olur .. Alaattin Pa~a, zamanm sava~ ihtiya<;lanm gozonline alarak, ilk defa piyadeyi slivariye tercih etmi~, aym zamanda yeni kurallarla munzam orduyu kurmakla beraber, askerlige kabiliyeti olmadtgt i<;in saltanatt istememi~ti. Alaattin Pa~a askerlik ve devlet dlizenine ilmi ile orantth bir<;ok yeniliklcr getirmesine ragmen, askerlikte ~imdiye kadar babas1 ile beraber bin;ok sava~ta bulun.'llu~ olan Orban derecesinde tecrlibe ve liyakat sahibi degildi. Hammer, Yeni<;eri Ocagt'nm dev~irme yoluyla kurulmast fikrinin Kara Halil'den geldigini sayler. Halbuki, Osmanh tarihlcri, bu ocak a<;tldtgt zaman Kara Halil yalmz Tlirk <;ocuklanmn almmasmda tsrar ettigini yazarlar. Yeni<;eri Ocagt'mn kurulmast i<;in devlet bliylikleri toplanmt~, uzun tartt~ma vc konu~ma sonucu Ocagm dlizenlenmesi karan ahnmt~ti. Yalmz «Hadika)) bu ahnan tedbirlerin, Alaattin Pa~a'nm gorli~li sonucu oldugunu anlatmaktadtr ki, boylece Hammer'in yukanda soylediklerine gore daha dogru olmast laztm gelir. Hammer, Htristiyan <;ocuklarmdan, !slam terbiyesi verilerek bir ordu kurulmasmt daima tenkit etmi~ir. Acaba, o zamanlar yeni ahnan yerlerde yenilmi~ milletlere edilen muamelelerin ne derece dtirlist ve insanca oldugunu sorsak, mensup oldugu Katolik mezhebinin ileri gelenlerinin Endlillis'te ellerine ge<;en Mlisllimanlan bin tlirlli i~kencelerle Hrristiyanhga ge<;irdikten soma, ((Ruhu oblir dlinyaya temiz gitsin,» diye diri diri ate~e atttklarmi kendisine hatirlatirsak de dcr? Y eni<;erilerin kurulmas1 lizerine yaya askeri d '! blisblitlin kaldmlmad1. Y aJ
74
NAMIK KEMAL
mz ilgileri kesilcrek para kar~Ihgi kendilerine biraz arazi verilerek <;agmldiklan zaman arduya da katllmalan usulii kabul edildi. Ban~ta vc sava~ta fesat <;~kard1klan i<;in, ycrlerine ba~ka asker z:tirilen yayalann serbest bJrakilmalan biraz garipir. Fakat kaldmlmalanr::l, bircienbirc karar verilen bir kuvvet i~siz kahnca daha biiyiik bir isyan <;Ikarabilirdi. Bundan ba~ka Y eni<;erilcrin disiplininin, yayalara bir ornek alarak anlan da intizama sokabilecegi dii~i.iniiliiyardu. Bu hallere gore, yayalann da elde tutulmas1 gerektiginde, asll arduyu biiyiitme bususunda anlardan faydalamlacaktl denilebilir. Bu tertibat arasmda, yaya askeri gibi, ulufeye kar~1hk arazi verilerdc egitimden uzak tutulan Miisellem ad1yla bir de siivari te~kilat1 kuruldu. Bu si.ivari de, yaya askeri gibi, onba~I, yiizba~1, birrba~1 adlan ta~tyan subaylann idaresine verildi. Devletin kurulu~u s1rasmda ikinci bizmeti de, diizen yoni.inden Alaattin Pa~a saglam1~ aluyardu. Osmanh devletini Sultan Osman kurmu~, AHiattin Pa~a da di.izenlcmi.?tir, demek dagru olur. Sultan Orban bu yeni askeri te~kilatl kurdugu zaman kerameti ile tamnan me~hur Hac1 Bekta~1 Veli'ye giderek baklannda dua ve niyaz etmesini istemi~ ve Hac1 Bekta~ Veli de elini baz1r bulunan bir erin ba~ma kayarak: « Yiizleri ak, lah<;lan keskin alsun!)) yallu bir duadan sanra kendilerine « Yeni<;eri » adm1 vermi~ti. Hac1 Bekt~I Veli, Yeni<;eri erinin ba~ma elini kaydugu zaman ciibbesinin ucu a~agqa sarkm1~ aldugundan bun a i~aret almak iizere Y eni<;erilerin kavuklanndan arkalarma dagru bir ke<;e sarkitllmak adet aldugunu da tarihler yaztnak- • tad1r. Y eni<;eriier daima << Hac1 Bekta~ Ko<;ekleri ,, almakla iftibar ederlerdi. Bu yufandaki bikayenin dagrulugunu anlatmaktad1r. Yeni<;erilerin kiilabma eklenen ke<;eye gelince : Evvelce askerin ba~mdaki kiilahlann hepsinde enseyi karuyacak bir ortii yaktu. Hatta onceki kavuklardan arkaya sarkanlar, feslerin koca pi.iskiilii bep o maksat i<;in kullamldigi gibi, Yeni<;erilerin arkaya sarkan ke<;:esi de bu maksatla icat edilmi~tir. Hac1 Bekta~'m ciibbesinin sarkmas1 meselesi sanradan ocak bilgi<;leri tarafmdan uydurulmu~ bir ~eydir. Bu te~kilat kurulmakla beraber, iilkenin geni~letilmesinde de kusur cdilmiyardu. 1znik civarmda yapllan iki kaledeki asker lznik'in halkm1 pek siki~tlnyar du. Bunun i.izerine Bizans 1mparataru tarafmdan bu bolgeye asker gonderildigini habcr alan Sultan Orban, ba~ma aglu Si.ileyman Pa~ay1 ge<;:irdigi biiyi.ik bir arduyla kar~I kayma hamhgma giri~ti. Heniiz anbe~ine girmi~ alan Siileyman Pa~a, bOyle bir ardunun ba~ma gc9incc babasmdaki kudreti kendinde goriir gibi almu~tu. Gonderdigi ke~if kallan dii~manm Balakabad'a <;Iktigmi ogrenince, Siileyman Pa~a kendine alan giiveniyle bir gece baskmma karar verdi. Bizans ardusuna gece yans1 yeti~erek hcmen .>aldmya ge<;ti. K1sa siiren sava~ sanunda Bizans ardusu ycnildigi gibi ba~kamu tanlanyla generallerinden bazllan da esir di.i~tiiler. Hammer, bu alay1, Rum tarihlerinden ahrkcn hikayeyi tamamcn degi~tirc-
OSMANLI
TARiHi
75
rek ~oy le ozetler : «tmparator Gen!; Andronikos tstanbul civan ile Dimetoka ve Edirne taraflarmdaki askerini siiratle toplath. Bu asker, yediyiizotuzbir Hicri y•· lma rasthyan 1330 y•hmn haziram ba~lannda Vskiidar'a gelm~ti. Sultan Orhan, Rum ordusunun hareketini ogrenince piyade ve siivarisile sahile dogru uzanan Alemdag ve Kay1~dag silsilesinin iizerine geldi. Andronikos dort saatlik yeri iki giinde ge~erek Tiirklerin kuvvetlerini toplamaya vakit kazandrrdlktan soma ii!;iincii giin sabahleyin Maltepe'ye ordu kurdu. Bizansblar bir askeri meclis kurarak Tiirklerin tuttugu bogazlarda, derede, muharebeye giri!?ilmeyerek meydan muharcbesine gidilmezse, tstanbul'a donmeye karar verdiler. Sabahleyin duadan sonra Bizans askerine sava!? diizeni almas1 i~in borularla emir verildi. Orban, kendi askerini dag.n ar'kasma alarak biraZim da ilerde diizliikte gizledi. Sonra en mahir ok~ulardan !i~ yiiz siivariye, sava!?a ba!?lamalan emrini verdi. tmparatorun ordusu diiz bir sahada Tiirk siivarisinin arablmz saldmsma hedef oldug..mdan, Orhan'm ordusu ise d~mana k1yasla dagbk ve derelerle aynlmJ!? bir yerde bulundugundan ok~u siivariler aldiklan emri ~ok etkili bir !?ekilde yerine ~etirmekteydiler.
((Orban, Tiirk ordusunu meydana getiren sekiz bin ki!?iden binini sag, binini de sol 'kanad11, bin erini ise ortaya ayumi!?h. Muharebeye giri!?memek ve yalmz ka~a.rak ok atmak i~in emir vemii!?ti. Orban, ka~an siivariyi Rumlar takip edince, ansiZin iizerlerine hiicum i!;in bu ii~ kuvvete emir vererek tepelerin arkasmda gizlenmelerinde 1srar ehn~ti. Kantagiizen'in anlatttg.na gore, Andronikos, ii~ yiiz atbsmm daglardan indigini goriince, kendi askerinden o kadanm ayuarak hassa komutanmm idaresine vermi~ti. Tiirlder birinci vuru!?mada kuk, ikinci vnru~mada, otuz, iiciincli vuru~ma da da birka~ ki~i kaybettikleri ha!de Rumlardan kimseye bir!?ey olmamJ!?, yalmz birk2\= Id~i yaralamm~b. Orban, bu durum iizerine, ii~ yiiz Rum'a ka~1 bin siivari gonderdiginde, tmparator, Hassa komutamm gosterdi@. lkahramanllk yiiziinden tebrik etti, sonra Tiirkler iizerine Manuel Tagadis komutasmda yeni bir kuvvet gonderdi. Pelk ~iddetli olan bu sava~ta da Tiirklerden elli ki~i oldiigii b.ahlc Rumlardan yalmz bir adamla birka~ hayvan kaybedilmi~ti. Bunun iizerine, Orhan, sakland1g. bogazla derelerden tekmil ordusuyla ortaya ~1kh ve komuta~;t biraderi Alaattin'e buakarak kendisi sava!?m Iiizumlu idaresi i!;in dag iizerinde kaldt. tmparator ise son derece harbe taraftar oldugu i~in Tiirklere sald1rmaya giri~ti. Yandaki kuvvetlerin komutasm1, Kantagiizen ile akrabasmdan Ynvanes Anjelo'~·a buakarak 'kendi ortadaki askerin ba~ma gecti. Bu yeni sava~ta Tiirklerden yiiz clli ki~i oldiigii halde Kantagiizen'in anlatt1g.na inaml~cak olunursa, Rumlardan bir adam, hatta bir hayvan bile olmedi. Gece de bir hayli ilerlemi!? oldug..mdan Kantagiizen askere hitapla kahramanhkhmm tebrik cttikten sonra tstanbul'a doniilmesini teklif etti. Fakat Bizanshlann ~iddet ve gayretini azaltmak hi~bir ~ekilde miimkiin olmadt. t~Ierinden birtakmi subay ve erler saflarmdan ~Ikarak dii~mana hiicum ettiler. Boyle intizams1z bir sava~m dogurabilecegi sonuca meydan venneme'k i~in gerek Kantagiizen, gerek tmparator yine sava~ ala-
76
NAMIK KEMAL
nma atlldilar. Birdenbire bir avo~ Rum askeri, Tiirkler tarafmdan .;evrildi. Kan· tagiizen'in bindigi at vuruldu, lmparator da bacagmdan hafif.;e yaralanarak az kaldt Orhan'm elinde esir dii~ecekti. Sililhlan diizensiz ii~ yiiz askerle 1mparatorun imdadma gelen Sisastopolos, Kantagiizen'in itirafma gore yirmi be~ olii ver· mi~ti. lmparator hemen firer ederek askerini tstanbui'a ge~irmek iizere gemiler hazrrlanmasnn emretti. Bu suada lmparatorun Oldiigiine dair orduda bir soylenti p.koo~ti. Herkes lstanbul'a ka~maktan ba~ka bir ~ey dii~iinmemeye b~lam~ti. Bazt ilcri gelen ccsur ~iler lmparatoru bir kilim i~ine koyarak gcmisine kadar gotiirebildilcr. Tiirkler de geri donmii~tii. lmparator tckrar gcyrete gelerck TaY· ~ncd'a kadar ilcrlem~ ordusunu birka~ gruba boliip Gebze, Danca ve Eski· hisar iizerine siinnii~tii. Orban ise, Hoca Ali ile Samsa ~a~'un reyine kar~1 ge~, geri donme karan nrmi~ti. Sava~ alamnda d~manm hareketlerini gozlemek i~in yalmz ii~ yiiz ath buakmt~b. Bu athlar Bizans ordusundaki dagilllkli~ ordugahm da terke• di~ oldugunu goriince iki kola ayrilddar. tki yiiz athdan kurulu bir kol ordu· gah1 ele gc~irerek imparatorun ~adulanyla kirmiZI egerli atlanna el koydu; di· ger kol ise ka~anlan Klofren'e kadar takip etti. Bir tesadiif eseri o suada kale kapdarmm anahtarlan da kaybohnn~ oldugundan, ordunun bir ktsnn tekmil e~ yalanyla beraber pe~ durum altinda toplanm~lardt. Burada idam olunan otuz iki Rumdan Manuel ile Tisfor admda ikisi, Kantagiizen'in akrabast~·ddar. Ka~anlann buakti~ elli esir ile dort yiiz at, Tiirkler tarafmdan ele ge~irildi. Er· tesi giin de )'apdan diger bir sava~ta kukyedi Rum i!e Hasa kuwctlcrinin komu-· tam Efzo Trokos oldiiriihn~tii.»
Eger Tiirkler bir dii~man oldiiriinceye kadar elli, yine bir dii~man oldiirmeden yiiz elli ~ehit verecek takimdan olsalardt elli ylldtr Rumlarla giri~ tikleri sava~lara nereden adam bulup yeti~tirirlerdi, bilemeyiz. Kantagi.izen'in sava~m Hk anlannda anlatttklanm, akh ba~mda bir insanm cicldi kabul etmesine imkan yoktur. Bu soylentileri tarihine ge~Siren Hammer. Kantagiizen i~Sin der ki : « Vatanda~lannm ~erefini ve Andronikos'un kahramanbgmt ovmek i~Sin onca gayret sarfettigi halde, sava~m sonuna dair bize anlattiklan a~Stktan a~Stga kendisini yalanlamaktadtr. » Kantagiizen, Rumlann degerini yiikseltmek i~Sin uydurdugu masal ile TurkJere ne kadar biiyiik bir kahramanllk, kendi kavmine ne al~Sak~Sa bir korka..'<:hk yaki~ttrdtgmt elbette dii~iinememi~ti. Anlattiklan dogru olsaydt Tiirkler bir adam oldi.irmek i~Sin elli ~chit verdikleri halde dii~manlanna galip gelmek i<;in boyuna insan fedaya devam cdeccklerdi. Rumlar ise hi'S kaytp vermeksizin Ti.irklerden bir ka<; yiiz ki~i oldiiri.ip dururken yalmz askerlerinin bir ktsmmdan yirmi bq ki~i kazaya ugraymca ordu, meydam bo~ btrakip ka~Sacaktir. Bir millet i~Sin ne, elli cana kar~1 bir adam kaybettigi haldc dii~man kar~l smda direnecek bir ordu, ne de di.i~mandan dort be~ yiiz ki~i oldiirmi.i~ken yirmi be~ adam kaybetmekle ka~Sacak kadar al~Sak bir millet dii~iiniilebilir.
~
0 SMA N L I
L'
A R :t H 1
77
Kantagiizen, Rum askerinin bir ktsmmm sava~ ile pek ba~mm ho~ olmadtgma ve bir kismmm da silahlannm mlikemmel olmadtgma dair bilgiler vererck yenilgi ic;in mazeret aramaktadtr. Bu askerin, Tiirklerden az oldugundan hie; bahsetmiyor. Kantaglizen'in, «TUrk ordusu sekiz bin ki~iydi. 11 dedigine inamltrsa, Rum ordusunun da en a~agt sekiz bin ki~i olmast laznngelir. !~te Kantaglizen'in gorli~lince, yalmz yirmibe~ olli verince meydan muharebesinden kac;an asker de bu kuvvette bir ordudur. Kantaglizen Tarihi, insan ahlakrm ve milletinin ozelliklerini bu derece listlinkorli incelemekle boylesine yanlt~ fikirlere dli~mek te, ba~kalanm da dli~lirmek istemektedir. Hakikatte ise ne bizim asker sekiz bin ki~tydi, ne de Padi~ahm komutasmda bulunuyordu. 0 zamana kadar Ttirkler hi<;bir meydan sava~ma sekiz bin ki~i gondermemi~lerdi. Askerimiz ne o kadar c;oktu, ne de gerc;ekten o kadar ~k olsaydt tarihlerimiz bu zaferi, o derece btiyiitebilirlerdi. Ozellikle Padi~ahm kazandtgt zaferi bir ba~kasma da yiiklemek cesaretinde bulunmazlardt. Hele tic; yliz athsmm eserine baktp, Kantagtizen'e inanarak, Tiirklerin sekiz bini bir yere toplamnca yirmi bq ki~iyi Oldiirmekle iktifa edip geldikleri yere donmiyecekleri meydandadtr. Bir de, Padi~ah ordusuyla beraber bulunsaydt askeri ba~kasmm idaresinde btraktp kendi dag ba~lannda gozciHiikle mi vakit gec;irirdi? Kantagiizen, Sultan Orhan'm hangi haline bak1p bOyle bir durumu yakt~tlrabiliyor?
Su ara~tmnaya gore, Kantagiizen'in, bu sava~ta Sultan Orhan'm da bulundugundan sozetmesi, bir yanh~hk eseri degilse, bunun Bizans !mparatoru tarafmdan idare olunan bir ordunun kar~tsmda bir padi~ah bulunmakstzm bozulmu? olmasmdan bahsetmeyi ~anma yakt~ttramamasmdan ba~ka bir ~eye yorulamaz. Zaten bunlan anlatirkcn, Kantagiizen o kadar yalan uydurmaktadtr ki bir tarih<;inin rivayete ait ~eyleri kitabma gec;irmesi hayret edilecek ~eydir. TUrk askerinin ba~mda bulunup ta Kantagiizen'in Alaattin Pa~a zannettigi komutan, Siileyman Pa~a'dtr. Tarih<;e bilinen bir hakikattir ki, Alaattin Pa~a askerlikle hi<; bir zaman ilgilenmemi~ti. Ve hi<;bir sava~ta da bulunmamt~tt. Hatta asker olmadtgt ic;in padi~ahhktan da mahrum kalmt~tt. Bunlar boylece meydanda olunca, Tiirk tarihlerinin anlatttklanmn daha .dogru oldugu meydana <;tkar. ~ehzade Siilcyman Pa~a'nm zaferi Rum !mparatorlugunda bir daha ktptrdanacak hal btrakmadtgt gibi, uzun mtiddettir tehdit altmda bulunan !znik halkmda da ne limit, ne de dayanma glicli btrakmt~tt. Ku~attlmt~ olanlar, canlannm bagt~lanarak !stanbul'a gitmelerinc izin verilmesi ~artlyla kaleyi teslim ettiler. Padi~ahm !znik'e giri~inden sonral halka yaptlgt bagi~Iar ve gosterdigi adalet dolaylSlyle, Htristiyanlann yiizde biri bile 1stanbul'a donme izninden faydalanmak istememi~tir. Sultan Orhan'm adaleti altmda birc;oklan TUrk teb'as1 olarak memleketin imanna hizmet ettikleri gibi, muharebeden, hastaltktan, e~lerini, ba:ba veya analanm kaybeden birc;ok kadmlar da Tiirk delikanhlanyla evlendirilerek ntifusun boylece artmasma dikkat olunmu~ tu.
78
NAMIK
KEMAL
TUrk bUyUklerinden tznik'i ilk olarak, Konya Sel<;:uklulanmn kurucusu SUIeyman Sah ele g~irmi~ti. Ha<;:hlar, Kilt<;: Asian zamanmda birka<;: yUz bin ki~iyle kaleyi ku~atmt~ti. 1znik'te bulunan Sel<;:uklu askerinin bu ku~atllma Sirasmda gosterdigi kahramanhklar diinya tarihinin me$hur bir sava~ olaytdJr. Sel<;:uklular o biiyiik kuvvetin ku~atinasmdan ~ok stklldlklan halde 497 ytlmda Ha<;:hlar'a degil, kaleyi Bizans 1mparatoruna teslim ettiler. Bizans 1mparatoru da 506 yllmda Ha<;:hlar'a ragmen kaleyi Sel<;:uklulara iade etti. Kale bir miiddet sonra tekrar Rum lmparatorlugunun cline ge<;:ti ise de Sultan Orhan 731 yllmda kesin olarak onu zaptetti. Fetihten sonra, 1znik'teki kiliselerin bir ktsmt camiye <;:evrildi. DUnya piskoposlannm lznik'te toplannu~ oldugu kili:se bile bunlann arasmdayd1. Padi~ah onlardan birini medrese haline getirerek Kayserili Davud'u da mUderrislige tayin etti. Sultan Orhan, 1znik'te bunlardan ba~ka bir de imaret yaptirmt~, a<;:th~ giiniinde ~ehire ziyafet vermi~ ve o ziyafette misafirlerin yemegini kendi taksim ettigi gibi, mumlan da kendi eliyle diikip yakarak milletine hizmet eden biiyiik bir 'l_i.ikiimdar oldugunu gostermi~ti. BUyi.ikliigi.in bir yolu da ki.i<;:i.ik ve emri altmda bulunam sevmek, ona bir baba -\)efkat ve muamelesi yapa:bilmektcdir. Ai<;:akgoniilliiliikle yapllan bu hareketlerde biiyi.ikler daima emrindekilerin gonlUnU ahr. Tarih sahnelerinde bu ~ekilde goniil alma olaylanna <;ok az rastlamr. Sultan Orhan'm ilk hayratt bu camilerle medrese ve imarettir. lznik: med- resesi HlZlr Bey gibi, Hoca Za:de gibi, Ha~iye-i Me~hur'e sahibi Hayali gibi TUrk bilginlerini ulularmdan bir<;oklannm ders verdigi ve faydalandtgi yer olmu~tur. ~ Birinci miiderrisi (1) olan Kayserili Davut, Medeni bilgileri Kadi-i Ermevi'den ve Tasavvufu Sadreddin-i Kmevi'den ogrenmi~, engin bilgi sahibiydi. Muhiddin-i Arabi'nin tasavvufi gori.i~lerini a<;:tklayan bir kitabt da oldugunu «$ekayib sahibi yazmaktadtr. Ha<;:hlar, 1stanbul'u elc ge9irdikleri s1rada Rum 1mparatorlan lznik'i hiikiimet merkezi yapmt~ olduklanndan 1znik diger Anadolu ~ehirlerine nazaran daha bakimh, daha iistiin bir durumdaydt. Bir arahk Sultan Orban tarafmdan hiikiimet merkezi bile yaplld1. 0 Strada Bursa, $ehzade Sultan Murat'a ve ondan kalan Kokerya da padi~ahm amcas1 olan ve Sultan Osman tarafmdan 701 y1hndan beri Eski~ehir eyaletine bakan GiindUz Alp'e verilmi~ti. 732 yilmda $ehzade Siileyman Pa~a, Goyniik, Tarakh ve Mudurnu'yu ele ge<;:irerek !znik civanndaki Fetihleri tamamlami~ti. Goyniik ve Tarakh'y1 691 ythnda Sultan Osman'm ve Mudurnu'yu sonradan Kogiir Alp'in ele ge<;:irdikleri tarihte yaz1h iken ~imdi bir de $ehzade Siileyman Pa~a tarafmdan o kalelerin ele ge<;:irildigine dair goriilen yaztlar, dikkati <;:ekiyor. Acaba, bu kaleler bir kere almd1 da sonradan yine dli~man tarafma m1 ge<;:ti? Bu ihtimal pek varit degildir. (1)
Miiderris, Medreselerde ders veren ogretmenlere denirdi. lUedreseler, tlni. versite anlammda kabul edildigi i<;i n Miiderris o devir i~tin Profesor demekti.
OSMANLI
TARiHi
79
<;UnkU o zamanm TUrkleri, ellerindeki yerleri dii~mana kaptmp ta ses ~Ikarmt yacak taklmdan degildiler. Herhalde evvelce oranlarm ele ge~irilerek, kalelerin tahribiyle yetinilip korunmasma kiymet verilmemi~ oldugundan boyle bir hi.ikme vanlmaktad1r. Sonradan topraklann geni~lemesi dolay1siyle buralann da yurda kat!lmas1 gerekmi~tir. Olaylarda as1l dikkati ((eken, bu tiy kalenin muhafizlan, rahat ve saadetlerini Tiirklerin himayesine girmekte goren halkm diretmesi iizcrine teslim olmu~Iard1r. Buranm kcndiliginden teslim olmasr iizerine de askerler, ganimetten mahrum kalmca soylenecek .gibi oldular. ~ehzade Si.ileyman Pa~a zaptedilen arazideki halka ait olm1yan kismr askerlere dagrtmak suretile bu soylentiyi onledi. SUleyman Pa~anm olayr bu kadar isabetli bir .gorii~le sizmtrya mahal brrakmadan halletmesi, Sultan Orhan'm pek ho~una gitmi~ti, o yiizden oglunu takdir ctmi~ ti. 73 7 yll1 olaylan, ~ehzade Siileymim Pa~a'nm tznik eyaletinin idaresiyle bcrabcr hem Vezirlik, hem de Beylerbcylik rtitbesine ula~tmlmasmdan ibarettir. AgiZ:dan agrza nakledilerek zamammrza kadar gelen bir hikayeye gore, bir gUn Alaattin Pa~a karde~inin yanma .gelir, Vezirlikten affm1 ister. Padi~ah scbebini sorunca : <
Fezleke, o srrada Alaattin Pa~a'mn Oldiigii i~in vezirlige Siileyman Pm)a'mn getirildigini yazarsa da «Ha:dikat-iil Viizera» da Alaattin'in vezirliktcn ~ckil digi, «Hadika» da ise bu olaya l?ahit olundugu ifade edilmektedir. ~ehzade Siileyman Pa~a, ~ocukluktan gen~lige ge~mi~ bir yigitken ordu ve memleket idaresinde tecriibe sahibi olmu~ ve kendinden evvel bu yolda hizmet edenlere parmak 1s1rtacak kabiliyet gostermi~ti. Daha birinci sava~1 olan Maltepe Olaymda gosterdigi kahramanhk, bunca
80
N AMIK E:EMAL
sava~larda sa'!mt sakalm1 agartm1~ olanlann da kabul ettikleri gibi, devletin ilk kuruldugu andan beri siiregelen kahramanhgt siirdiirecek bir olgunlukta idi. Daha ilk idari gorevi, Kocaeli V aliliginde gosterdigi adalet, dill ere de stan olmu~, Htristiyanlar istiklftl ve milliyet duygulanm hattrlarmdan bile ge'!irmeyerek Rum idareciler zamanmda ge'
OSMANLI TAR!H!
~
81
ise, konu~malar bu kadar uzar m1? 1326 yllmdan 1333'e kadar siiren sekiz y1l i~inde Sultan Orban Anadolu'da bulunan Rum memleketlerinin hemen hepsini ele ge~irmi~ti. Hatta 1znik'in imdadma ko~mak i~in 1mparator bizzat sava~a gir~mi~ti. Sonunun ise btiyiik bir yenilgiyle bittigi bilinen bir ger~ektir. Boyle olunca Hammer'in naklettigi, biraz garip ve biraz da tuhaf bir dostluktur. Hi~ bu kadar memleket ele ge~irdikten sonra Sultan Orhan'm durup dururken Anadoludaki Bizans topraklarma taarruz etmemeyi kabul ederek 1mparatora ban~ teklifine ihtimal verilir mi? Bu soylentilerin, Bizans halkmm yatl~ tmlmasi ve kendilerinin herkesten iistiin olduklanm gostermek iddias1yla uydu~ rulmu~ yalanlardan ba~ka bir ~ey olmad1gmdan ~tiphe edilemez. Yalmz tarih~e bilinen, imparatorun hediyeler ve yalvarmalarla Padi~ahtan ban~ istemi~ olmas1, onun da kabuliinden ibarettir. Bu antla~mada; Anadoludaki Rum memeleketlerine taarruz edilmemesi ~ar t! olmaz. Eger bu ~art mevcut olsayd1, daima soztine sadakati bilinen Sultan Orhan, bu antla~madan sonra Armutlu taraflanm ele ge~irmezdi. 734 yllmda da Gemlik almdl. Tarihlerin yazd1gma gore, Sultan Orban, bir gtin Gemlik'in kendi iilkesine biti~ik oldugu halde ele ge~irilmemesini tenkit ederek kumandanlanna bunun nedenini sormu~tu. Sultan Osman zamanmda Ak~akoca ile oralara giden asker, Demirta~ Bey'in kumandasmda buhinmu~tu. «Kalenin durumunu o bilir,» dediler. Padi~ah, Demirta~'1 ~ag1rarak bilgisine ba~ vurdu. Demirta~, uGemlik'e orduyla hasat zamam hiicum edilir ve mahsul i~eri almmadan tahrip olunur, k1~m da ku~atllrrsa ilkbaharda kaleye yapllacak saldmyla ele ge~irilmesinin mtimktin, » oldugunu soyledi. Tecrtibeli askerlerin gorti~ti olan bu tedbiri begenen Padi~ah, b~ yiiz erie Timurta~ Bey'i buna memur etti. K1~m kaleyi ku~atan Demirta~, ilkbaharda Padi~ah'm da ordusuyla gelmesi tizerine Gemlik'e taarruza ge~ti. Kale halki, teslimden ba~ka ~are bulamadiklanndan, boyun egip canlanm kurtard1lar. Demirta;; Bey, Hereke fatihi Kara Ali Bey'in, o da Sultan Osman devri ileri gelenlerinden Uygur Alp'in ogludur. 0~ nesilde de Emir yeti~tiren bu aile~ den Demirta~ Bey, Devlete pek biiyiik hizmetlerde bulunarak evvela Ordu komutanligl, sonra da Vezirlik payesine ula~mi~tlr. Gemlik'in ele ge~irilmesinden sonra bir ii~ yil kadar hi~ sava~ olmami~ti. Bu mtiddet srrasmda Sultan Orban yurdunun imanyla ugra~t1. 736 y1hnda Bursa'da bir cami ile imaret yaptirmi~, bir manastm da medreseye ~evirmi~ti. Sel<;uklu devleti zamamnda, kti<;iik hiikiimetler halinde Anadoluda ya~1yan Beyliklerden biri de Karasi Beyligi idi. Bahkesir'den Aydmc1k, Manyas, Bergama, Edremit, Kerner Edremit, Bekar Hisan, Ayazmant, Bigadi~, Mezahurya, Smdirgi, Gordes, K1Z1lcatuzla, Ba~kilime taraflan Karasi'ye aitti. Bu devletin ba~mda bulunan Aclan Bey, ytiksek ahlakh bir insan oldugu i~in Osmanhlan pek severdi. bzellikle Sultan Orhan'a sayg1 duyard1. Hatta evlatlannqan kabiliyetine glivendigi Dursun Bey'i insanca bir egitim gorsiin ve btiytik oglunun ~errinden korunabilsin diye Padi~ahm hizmetine vermi~ti. F: 6
82
NAMIK KEMAL
Aclan Bey, 737 yllmda oldli. Yerine Padi~ah olan bliyiik oglu isc zalim vc sefih tanman, cline hliklimet glicli ge<;ince etrafa saldtran biriydi. Davram~lan hallu. camndan bezdirdigi gibi, ileri gelenleri de ku~kuya dli~lirmti~tli. Aclan Bey' in veziri olan Hact 11 Bey'i ileri gelenler Sultan Orhan'la ittifak yapmast i<;in el<;i diye gonderdiler. Ba~larmdaki belamn dcfedilerek Dursun Bey'i babasmm yerine ge<;irmesini istediler. Sultan Orban, gelen haberi Dursun Bey'e iletince zeki ve glizel konu~an bu zat: «Padi~ahillllZ i<;in bir kuluna memleket vcrmek kolay bir i~tir. Benim i<;inse hizmetinizde bulunmaktan bliylik devlet olamaz. Tarafmtzdan kabul edilirse, Padi~ahtmt memnun edecek hizmetlerde muvaffak olurum. Bana kalan illerden Aydmctk, Manyas, Bergama ve Bahkesir devletinizc yakl~tr. Mlilklin geri kalanlarm1 bana vermekte ferman sizindir,» yolunda ccvap verdi. Sultan Orhan'a gore, koca bir memleketin bir par<;asma dogrudan dogruya el koymak, diger taraflarmt da Dursun Bey gibi terbiyeli ve asil bir insana vercrek kendi devletine baglamak ka~mlacak flrsatlardan degildi. Hemen ona liizumu kadar asker vererek Bahkesir lizerine yolladt. Uluabad civannda _yo luna tesadlif eden Kotliyus ve Etliyus admda iki kaleyi elc ge<;irdikten sonra, Kirmasti'nin kadm hakimi olan Kirmastiirye vc onun karde~i Mihalic;'in komutam olan Mihali<;e, onlardan sonra da Uluabad MuhaftZI, hediyelerle Padi~ahm yamna gelerek emirlerinde olduklanm bildirdiler. Padi~ah onlann itaatini kabul ederek lilkclcrinin i<; i~lerinin idaresini kcndilcrine btraktt. Aclan Bey'in oglu ise Htristiyan ululanmn durumlarmdan ders almayarak Osmanhlara kar~t geldi. Bergama kalcsinin saglamltgma glivenerek <;ocuklan ve ~ e~iyle oraya stgrndt. Aym zamanda kaleye bir hayli de asker toplad1. Hact 11 Bey ile Karasi devletinin ileri gelenlerinden Aca Bey, Faz1l Bey, Evrenos Bey, Padi~aht kar~Ilam:aya <;Iktilar. Sultan Orban, Bahkesir'de pek az kald1ktan sonra Dursun Bey ile Karasi ileri gelenlerini de yamna alarak Bergama'yt ku~atmak lizere harekete ge<;ti. Sav~a ba~lamadan evvel Sultan Orban, Karasi bliylikleri de haztr oldugu halde Dursun Bey'i yamna getirerek, «!slam arasmda ~er'i bir aynhk yokken sava~a kallu.~mak haramdrr. Sava~ halkt da zarara sokar. Madem ki, bu memleketin ileri gelenleri seni istiyor, karde~inden korku ve nefret duyuyor, en dogru hareket karde~inle konu~arak onu anla~maya <;agtrmak ve bir <;arc bulmakttr. tlerigelenlerle bera-ber kalenin yamna gitsen kendisiyle gorii~sen herhalde bir hal ~ekli bulursunuz, » yollu nasihatte bulundu. uTac-lit Tevarih» te, Karasi eyaletinin iki karde~ arasmda insaflt bir taksimini ~are olarak tavsiye etmi~ti. Halbuki Aclan Bey'in oglunun, zalim oldugu i<;in idareden uzakla~tmlmasma karar verilmi~ti. Bir zalimi, mlilklin yansmdan mahrum ederek diger ktsmma musallat etmek Sultan Orhan'm siyaset ve adaletine yakl~acak ve inamlacak ~eylerden degildir. Dursun Bey nasihatt dinliyerek ble civanna gitti, karde~inden gorii~me
OSMANLI
TARiHi
83
talep etti. Cevap beklerken kaleden atllan hain bir ok bis:areyi canmdan etti. Ekseri tarihler bu oku Aclan Bey'in biiyiik oglunun attigmi soylerler. Oku ister kendi atlm~, ister birine emrederek attimu~ olsun bu biiyiik karde~in yaptlgi lfmetlenecek bir hareketti. Gen;i Dursun Bey'in, babasmdan kalan miilkii bir ba~ka devletin kuvvetiyle karde~inin elinden almak istemesi ihanetten ba~ka bir ~ey degi.ldir. Bu bakrrndan karde~i onu ortadan kald1rmakla haks1z sayllamaz, hatta Dursun Bey'i sava~ta yahut ba~ka bir ~ekilde yakalay1p ta idam etseydi bu hareketinden dolay1 da tarih<;e tenkit edilemezdi. Karasi ileri gelenlerinin tavsiyeleri de, Dursun Bey is;in yapt1g1 te~ebbiisii mazur gosteremez. Halkm kendisini istedigine o kadar giiveniyor idiyse Karasi'ye Osmanh kuvvetinden yardrrn istemeden gitmesi lazrrn gelirdi. Bu gorii~ler dogru olmakla beraber, miizakere i<;in gelmi~ birini ne derece sw;lu olursa olsun her tiirlii korunma imkanmdan mahrum oldugu zamanda bir okla oldiirtiivermek meselenin biitiin biitiin rengini degi~tirir. Esasmda biiyiik su<;u oldugu kabul edilen Dursun Bey'i, muz1r ve hiyanet gordligii birini idam etmi~ bir biiyiik karde~i, aksine cani gosterir. <;tinkli insanhk kaidelerince, insan yilan oldiiriir gibi Oldiiriilemez, SU(f ne olursa olsun odiirmemek laztmdlr. Karasi halkt sevdikleri, hayrr bekledikleri Aclan Bey'in oglunun bu ~ekilde ~ oliimiine <;ok liziildtiler. Bu iizlintiileri aym zamanda kcndileri i<;indi de. Bazt ileri gelenleri Padi~aha gondererek Aclan Bey'in bliylik oglundan ac1 act ~ikayet ettiler. Sultan Orban ise, miizakere i<;in gonderdigi Dursun Bey'in ugrad1g1 hiyanetten dolay1 hiddetlenmi~, Aclan Bey'in bliyiik ogluna aman vermiyerek Karasi hiiklimetini ortadan kald1rmt~ ve ona baglt her yeri de kendi mtilkiine katmt~tt. Aclan Ogluna her kim uymak isterse, idam edecegini de telHHlarla ilan ederek halka duyurmu~tu. Memleketin ileri gelenlerini de aym vazifelerinde btrakrm~ti. Ahali zaten Osmanh hliklimetinin idaresine ge<;megi cana minnet bilmekteydi. Karasi hanedamnm hizmetinde bulunan biiyliklerin bir ktsm1 Dursun Bey'in ollimline liziilerek Padi~ahm hizmetine ge<;mi~ler, bir yilamn zehrini tecrlibe etmektense bir arslana hizmeti daha faydah buhnu~lard1. Aclan Oglu'nun kininden korkmtyanlar da Sultan Orban gticiine kar~t koyrnanm imkanstzlt~m dii~line rek ister istemez Orhan'm hizmetini kabul etmi~lerdi. Bu suretle Osmanh klhcmdan bir damla kan dokiilmeksizin Karasi miilkli tamamen ele ges;irildi. Yalmz Aclan Bey'in bliyti:k oglu Bergama'da kalede teslim olmuyordu. Fakat her taraftan limit kesilince daha fazla dayanamad1, ahali, iizerine hiicum etti : uBir memleket teslim olduktan soma bir kasabamn Osmanhlara kaqt durmasmm ne hiikmli olur? Kar~t koymakta direnmek hepimizin ve evlatlanmtzm mahvmdan ba~ka hi<;bir sonu<; vermez. Padi~aha b~vurarak affmt iste. Bundan soma yapmayacagma soz ver. Padi~ah su<;unu itiraf edenlerin giinahtm affeder. Bir memleket halkma kiymaz ama biz seni tutmazsak Sultan Orban seni affetmez, biz de tutar seni ona gotiirlir, hayattmizi kurtarmz! » yollu tehditlerle kendisini razt ettiler.
84
N AMIK KEMAL
Nihayet Bursa'da oturmak t?arttyla hayatl bag1~lanarak Bergama kalesi rJe silahSIZ ele ge<;mi~ oldu. Sultan Osman devrinde <;:avdar Tatan'na kaq1 takmilan tav1r, e~ktya cezalandmlmasi gibi oldugu halde, Osmanhlann diger bir TUrk Beyligine a<;tigi sava~, bu Karasi olayrdrr. Bu sava~ bir koca memleketi ele ge<;irmekle sonu<;landigi halde, karde~i tarafmdan hryanetle idam edilen Dursun Bey'den ba~ka kimsenin kam dokiilmedi. Padi~ah, Karasi vilayetini faal ve akilh ~ehzade Slileyman Pa~a'ya brrakarak Hac1 11 Bey'i ~ehzadenin vezirligine tayin etti. Ace Bey ile Fazrl ve Evrenos Beyleri de, eskisi gibi, aym hizmetlere tayin etti. Sultan Orhan bu i~leri bitirdikten sonra Bursa'ya donerken Uluabad Muhafrzmm htyanetini ogrenmi~, onu idam ederek, yurdunu Osmanh lilkesinde katmr~tl.
Uluabad Muhaf1zmm ne gibi bir hryanette bulundugu tarihlerde yazil1 degildir; fakat bir sebep bulunmamasma kar~I dump dururken bir memleketi zaptetmek i<;in bu hryanet mazeretinin uydurulmu~ olmasr muhtemel degildir. Sultan Orhan boyle bir gaddarhg1 yapabilecek insan degildi. Hele teslim olmu~ bir kimseye sebepsiz yere onun mlilklinli ele ge~irmek i<;in bOyle bir hata i~lemi~ olmasr olgunluguna yaklt?trrilamaz. Uluabad Olayr'ndan sonra Sultan Orhan, ordusuyla Anahor'u ku~atarak, kaledekilerin aman dilemesi i.izerine onlarla anla~arak, Anahor'u ele ge<;irdigi gibi Armutlu'yu da birka<; glinllik ku~atma sonunda zaptedip vergiye baglad1. 0 civarda bulunan ve kendiliklerinden teslim olan ufak tefek birka<; kaleyi de llizumsuz olduklan i~in tahrip etti. Anahor'un ele ge~irilmesini izliyen olaylar 738 (1338) yilma rastlar. Sultan Orhan devrinin 738 den 758 yilma kadar olan yirmi yilhk devri bizim i<;in karanhktrr. Tarihlerimizde bu yirmi yrl i~inde ge<;en olaylar kayrth degildir. Halbuki bu yirmi yrl i<;inde elbette onemli bir<;ok olay cereyan etmi~tir. Hatta onlardan birini, Feridun Bey tarihinden <;Ikarabiliyoruz. Bu kitapta Kubat Ogullan'ndan Samsun taraflarmm hakimi olan Canik Han, Karaman Oglu, Germiyan Oglu ile Sultan Orhan arasmda teati edildigi bildirilen yedi mektup vardrr. Bunlarda yazilanlardan anla~Ild1gma gore, Germiyan Oglu, Karaman bOIgesinde baZI koylere el atmi~tlr. Karaman Oglu ise Germiyan Ogullannm oralara kadar uzanmamasmr istemektedir. Germiyan Oglu Sultan Orhan'm yardimmt istiyerek Karaman Ogluna bask! yapilmasm1 ister. Sultan Orhan, Germiyan Oglu'nun bu mliracaatmr kabul ve Karaman Oglu'na bu koylere yaprlacak saldmmn kendine yaprlmr~ sayrlacagmr bildirir. Karaman Oglu ise Germiyan Oglu'nun haks1z yere oralan ele ge<;irmek istedigini bildiren bir cevap sunar. Buna mukabil, Sultan Orhan, koylerin zaptmm kendi fermaniyle oldugunu bildirirse de Karaman Oglu buna inanmaz. Turgutlu a~iretini mlinazaah olan bu yerlere saldrrtmak cesaretini gosterir.
t.-
OSMANLI
rARiHi
85
Sultan Orhan bu saldmy1 bir haysiyet meselesi yapar. Karaman Oglu tizerine sava~a haZirlamr. Germiyan Oglu, sava~a biran evvel girilmesini isterse de Sultan Orhan askerini kl~ gtintinde sava~a sokmak istemez, seferi ilkbahara biraklr. Mektuptan Padi~ahla anla~m1~ durumda oldugu anla~dan Canik Han'a bir name gonderir. Ondan, llkbaharda giri~ilecek Karaman seferine kat1lmasm1 ister. Canik Han da yazd1g1 cevapta seferin ilkabahara b1rakllmasmm dogru oldugunu kabul ederek katllacagm1 vaadeder. Canik Han'a yaZilan Padi~ah mektubu 740 tarihini ta~1d1~na gore, Karaman Oglu tig yll evvelki Uluabad fethini bahane ederek Padi~aha bir mektup gonderir. Bu mektupta, Germiyan Ogullannm kl~k1rtmas1 yiiziinden onlara aclYIP iilkesine bir saldmya giri~ilmesinin dogru olmayacagm1 anlat1r. Aynca doguda, Hasan bin Cohan ile Seyh Hasan llhani arasmda ~tkmt~ anla~mazhkta, Hasan Celayiri birkag defa !bni Coban'a yalvarmt~ken, onun gurura kapthp saldmlanm devam ettirdigi, buna ragmen, sonunda yenilerek tarihten siliniverdigine dair bir hikayeyi de mektuba ekler, soma kastmm kotii bir olay1 hattrlatmak olmadtgmt yemin ile anlatarak nasll isterse o ~ekilde harekette serbest oldugunu da bildirir. Buna kar~t Padi~ah bir tehdit mektubu gonderir, bu mektubun baz1 klstmlanm a~agtda ozetliyoruz : ¥ «Etrabnda bulunanlann Osmanh Devletine itaat ettikleri bilinirken, .sizin bunun d~mda &rnlmak istemeniz gariptir. Sonradan gonnelerin k1~kn1masma aldanmayarak fitne koltugunun altmda saklamlnn~tn. Bonlar kendi kurtu!u~lanm arammn a~dmasmda bolurlar; ehliyetsizlik insanlann aralarma girerek bir ~eyler koparabilmek i~in dii~manhk yaratmaya ~~rrlar. Mayast bozok 'olanlar kendilerini temizlerin arasma koyabilmek i~in daima beyhude ·~eylerle ugra~rrl<~r. Bu dakikalardan gaflet olom:namahdrr. Sorasmi da biliniz ki, kime ba~\'-ursamz bizim arzomuzo sizinkine tercih edeceklerdir. Hi~ kimse size uymak it; in kendi i~ini bozamaz, adaleti ve insanb~ lile ikard~ kabul ettigim Genniyan Bey'i ile ~ki lerimiz o derece kuvvetlidir ki, kimse bunu bozamaz, degi~tiremez ve siz de bizim hizmetimizde bulunmak saadetine eri~meyi kendiniz i~in yiikse~in zirvesi bil· melisiniz. Yardmnnm beklemeli, beraber harekette faydamz oldugunu bilrn.elisiniz. Bunun d1~mda bir hareket tarZI, telafisi kabil olmayacak derecede kotii sonu~lar vcrebilir.» Karaman Oglu, bu mektup iizerine, cevap olarak, yapttgt hareketlerden pi~ man oldugunu bundan bOyle glicendirici davram~larda bulunmayacagm1 yeminlerle bildiren bir mektup gondermi~ti. Mektubunda; Sehzadeler igin, «Hiidavendigar, Zadegammen» gibi terimler kullanarak Osmanh hiiktimetinin emrinde oldugunu anlatacak kadar kii<;tikliik gostermi~tir. Padi~ah, Karaman Oglu'nun bu mektubundan Germiyan Oglu'na bilgi verdi. Germiyan Oglu, Karaman Oglu'nun yeminine inamlmasmm dogru olmayacagmt soyleyerek aray1 klZl~tirmak istedi, fakat Sultan Orban ona ytiz vermedi. Kara:man Oglu'nun uysal tutumunu kabul ederek kan doktilmesini onledi.
86
NAMIK KEMAL
Bu olay, Tiirklerin, devletlerarasr anla~malarda nasu bir yol ve kaide tatbik etmek istedigini gosterir. Bu mektuplardan anla~uryor ki, Sultan Osman zamanmda kar~1 safa g~mek istcyen Germiyan Ogullan'm Sultan Orban ittifakma alm1~ ve adeta kendine bagh bir lilke baline koymu~tu. Orban, bu arada, Kanat Oglu Canik Han'la da bir saldrrmazhk paktl yapm1~t1. Bununla beraber, Bizanshlara kar~I giri~tigi bi~bir sava~ta onlardan yardrm istememi~ ve almaffil~ti. Yalmz Anadoluda bulunan kii~iik biiklimetleri, olduklan gibi tutarak muvazenenin bozulmamasma dikkat etmi~ti. Muvazeneyi bozacak tarzda hareket eden Karaman Oglu'nun saldmsrm onlemek iqin de hakh olarak Kubat Oglu'nun yardrmrm istemi~ti. Bu ~ckilde, Anadoludaki ktiqtik bliklimetlerin en kudretlisi durumuna yiikselmi5 ve bunlarm iqinde kcndine yegane rakip olabilecek alan Karaman Oglu da ona tabi olmak mecburiyctinde kalmr~t1. Bu suretle, H1ristiyanlara kar~1 sav~a giri~erek, devletini geni~letmek yolunda biiylik gayret gosteren Sultan Orban, etrafmdaki kii~iik heylikleri de siyasi basklSl altmda tutarak onlann kendisine kar~1 koyacak derecede gii~lenmemele ri i~in devamh gayret gosteriyordu. 0 devrin siyasi tutumu, daba ziyade kih~ kuvvetiyle diger devletleri emir ve bliklim altma almak iken, Sultan Orban, kii~iik devletlerle anla~malar yaparak bolgcsinde bir muvazene saglamak fikrini daha o devirde ortaya atmr~t1. Bunlar, Sultan Orban karakterinde bir insan i~in ovlinlilecek derecede biiyiik siyasi ba~anlard1. <;iinkii Sultan Orban, Kaniman Oglu'nun tcbditkar ve kaypak, Germiyan Oglu'nun da fesath, kr~krrtrc1 sozlerine ehemmiyet vermedigi gibi, bunlara daba *"'· ag1r bir kar~1hk vermeye de tenezziil etmedi. Bugiin bile d1~ miinasebetlerde ba~an sayllan (( dii~mana yalan soylemeden onu istenilen noktaya getirmek » siyasetini brrakmad1. Karaman Oglu'na iki tarafm da sava~ sonunda dii~ecekleri durumu anlatt1. Hatta ne tarafa ba~ vursa, Osmanh devletinin dostlugunu ~igneyip kendi hatmm tercih edecek kimse bulamayacagm1 ona mektubunda anlatarak kii~iik devletlerle olan gorii~me ve antla~malann ozelliklerini de a~rkqa ortaya koymaktan ~ekinmedi. · Karaman Oglu'nu korkutarak kendisine uydu yapmag1 bildigi gibi, bu yolda da kar~ISindakini aldatarak degil, dr~andan, i~eriden Karaman Oglu'nu yenmeye yetecek kuvvet toplayarak ve bunu ona gostererek ba~anya ula~ti.
Sultan Orban'm bu ba~ans1, kill~ kuvvetile elde edilenlere e~it olclugu gibi iktidan zarfmdan goriilmemi~ bir ~eyclir. Tarih~ilerin sessiz ge~i~tirdikleri yirmi y!l i~incle bu kabilden daba bir~ok olaylar cereyan etmi~, fakat bunlar ogrenilememi~ veya unutulmu~ gitmi~tir. Milletimizin taribi bakimmclan ne kaclar liziilsek bu babiste hakhy1z. Hammer bu yirmi y!lm olaylar1 bakkmda (( Osmanh tarihlerinin stikutunun sebebi; Sultan Orban'm bazr sava~lan kaybettigini yazmamak i~in degilclir; bu ibtimali dii~linmek dogru olamaz. Rum tarihqilerinin de o s1ralarcla Tiirklerin yenilgisini gosteren bir mubarebeden soz etmemeleri bunu kesinle~tiriyor. Bu sli-
OSMANLI TARiHt
87
kuta sebep, sava~lardan gelen yorgunluk da olamaz. ~linkli Tlirk kuvvetlerinin, o zamana kadar giri~tikleri sava~lar, Sultan Osman devrindekiler kadar btiytik degilse de onlardan az faydah degildir. Asll sebep, Sultan Orhan'm o devrede Rum 1mparatoruyla dost<;:a temaslarda bulunmasr ve ikinci derecede de denizde ve Asya kryu;mda kuvvetleri olan Karasi, Aydm ve Saruhan devletlerinin nUfuzlannm Osmanhlannkinden bUyiik olmasrdrr. Yine bu dii~Uncelerledir ki, Tiirk tarih<;:ileri, Sultan Orhan ile Bizans 1mparatoru arasmda yapllmr~ iki anla~mayr ve Padi~ahm bir Rum prensesi ile evlenmesini de stikutla ge¢~tirmeyi adet edin~ mi~lerdi, » dedikten sonra TUrk tarihindeki bu eksikligi tamamlamak i<;:in Tiirklerin Siileyman Pa~a'dan once Rumeliye yaptrklan hiicumlan srralayarak anlatrr. Sultan Orhan'm, Bizans 1mparatorluguyla dostane ili~kiler kurmasr, tarih<;:ilerin yirmi yrlhk olaylan sessizce ge~i~tirmeleri i~in millml bir mazeret degildir. Hi<; ~iiphe yok ki, bu dostane ili~kileri bizim tarh<;:ilerimizin siikutla gec;i~~ tirmeleri ~oyle dursun, hu yonden en ufak bir bilgileri de yoktur. Olsaydr, bunu gec;i~tirmek degil, aksine uzun uzun yazarlardr. ~tinkU dostane ili~ki kurmaktan gaye, yenilenin yenenin emrine uydugunu gostermek oldugundan, tarihc;ilerimiz bu olayr ilerisi ic;in b~an sayarak tiirlli ovgtilerle anlatmaktan geri kalmazlardr. Karasi hiikiimeti, sozii edilen yirmi yrlhk devreden once ortadan kalkmr~ oldugundan, o yirmi yll ic;inde Karasi hliklimetinin nlifuzu altmda cereyan etmi~ ~ bir olay da dU~linlilemez. Saruhan ve Aydm Ogullan'nm saldmsr esnasmda devlet tarafmdan bir kuvvet gonderilmi~ olsaydr elbette galibiyet Osmanlllara kahrdr. ~Unkli Osmanhlar, yUkseli~ devrinde sava~a yanlarmda birc;ok kavimler gotiirdiiler, fakat kirnsenin cmrine girecek kadar kli<;:iilmediler! Hammer'in soyledigi gibi, Sultan Orhan'la Bizans arasmda iki antla~ma yapi!masr ve Orhan'm Rum prenseslerinden biriyle evlenmesinin slikutla gec;i~ tirilmesinin sebebinin ne oldugunu biz anlayamadrk. Buna aki! erdirmek te herhalde mlimkiin degildir. Bu sUkutun sebebi, o yirmi yrl zarfmda lilkeler fethedilmemi~, hayrat falan yaptmlmamr~ oldugu ic;in, tarih<;:ilerin ondan bahsetmemi~ olmalandrr. Tarihten asll maksat bu sUkutun ger<;ek sebebini ogrenmekse, Hammer'in Uzcrinde durdugu olaylan tamamlama bakrmmdan biz ~u ara~trrmayr vazife saydtk:
Hammer, ~ehzade Siileyman Pa~a'dan evvel Mlisllimanlann Rumeli'ye kar~I on yedi hiicumunu anlatrr. Bunlann birincisi; Berke Han'm 622 (1225) yllmda Sel<;:ukilerden 1zzettin Keykavus'u, 1mparatorun elinden kurtarmak ic;in yirmi bin ath ile Tuna'yr buz lizerinden ge<;erek !stanbul'u ku~atmasr drr. tkinci, Turkobul adryla !mparatorun hizmetinde bulunan birtakrm doneklerin davetiyle Aydm Ogullan'ndan dort ytiz kahramanm, 706 (1306) tarihinde Rumeliye ge<;:ip mliteffikleriylc beraber !mparatorun ordusunu bozmalandrr. Fakat galiplerin aralarmda anla~mazlrk <;rkmr~, bunun lizerine, bu birlikler impa~ ratora baglr bir kaleyi ele ge<;irmi~, orada sakh saltanat elbiselerini yagma etmi~, giri~tikleri
88
NAMIK KEMAL
sonra da bir ktsmt Strp Kralma stgmarak onun hizmetine girmi~lerdir. Fakat bu hizmet masmda onlarla da bozu~mu~, bir k1sm1 ayaklanm1~ olanlarla kah birle~ip, kah aynlarak bin;ok olaylara kan~m1~, ic;lerinden pek az1 memleketlerinc donebilmi~lerdir. Bu iki olaym yirmi senelik .Osmanh tarihinin stikut devresile hic;bir ilgisi olmadtgt meydandadrr. Hammer lic;Uncli saldmyt ~oyle anlatrr : cxAydmhlarm hticumundan az sonra, Osmanhlar, Makedonya ve Trakya tarafiannda kendilerini gosterdiler, Yirmi sekiz ay ic;inde onlerine geleni yakttlar, ~ehirler arasmdaki haberle~meyi kestiler, oralan bir uc;tan otekine yagma ve tahrip ettiler. Y agmacihklan; mcmleketi ve devletin mali giiclinti o derece sarsti ki, tmparator biiytik sikmtilar ic;inde kalarak saltanat elbiselerile altm ve mticevherlerini satmaya mecbur oldu. Hatta Veliahtm toreninde, tmparator, tactm yalanct elmaslarla siislemek zorunda kaldt.» Once Hammer'in soyledigi tarihe nazaran, bu hiicum 1321 Miladmda yani 720 Hicri yilmda meydana geldigine gore, ara~tirdtglilltz yirmi yilhk devrenin olaylanyla bir ilgisi yoktur. tkinci olarak, Hammer'in bu soylentiyi, arastra Osmanhlarm Acem oldugundan bahseden Rum tarihlerinden aldtgt da biliniyor. Halbuki Rum tarihc;ilerinin bahsettikleri, Osmanhlar degildir. <;;tinkii 720 tarihlerinde Osmanhlann denizde bir teknesi, Akdeniz sahilinde bir kart~ yeri yoktu ki Selanik ve Makedonya taraflanna asker gondermi~ olmasma ihtimal verilebilsin. Hammer, dordiincii hticumu ise ~oyle anlattyor : «Rum lmparatorlugu ile OsmanWann - hiikiimdarlann istek ve arzulanna gore • hem dost, hem d~man olarak ili~kileri Sultan Orban zamanmda b~la+ d1. 1327 Miladi, yani 736 Hicri tarihinde tmparator Andronikos, torunu gem; Andronikos aleyhine Sultan Orhan'dau yard1m istemi~ti. Gonderileu Osmanh askeri, «;orlu ile Silistre arasmda yenilerek tstanbul'a s1gmm~ ve istek iizerine tmparator onlan Anadoluya gondermi~ti.» Bu olayt. tarihc;iler katiyen kabul etmezler. Sultan Orhan'm, tahta c;Iktlgt yil babast tarafmdan gonderilmi~ kuvvetlerle bir taraftan Bizans elinden Marmara ve Karadeniz sahilinin ve ozellikle tznik ~ehrinin almmasiyle ugra~thrken ayni ytl ic;inde tmparatorun imdadma asker gondermi~ olabilecegi nasil dti~iiniilebi lir? Rum tmparatorunun imdadma asker gitti ise, Osmanli devletinin sahili olmadtgmdan Marmara ve Ege'de lo.ylSl bulunan hangi ktic;iik hiikiimetin muvafakatile gonderilmi~tir de Osmanhlart Acem sanan Rum tarih($ileri bu defa da onIan Osmanh zannetmi~tir? Miladi 1331 ydma rasthyan 730 Hicret ydmda vukubulan altmct ve yedinci saldmlann Aclan Bey tarafmdan 1335 Milacti (734 Hicri) yilmda yaptlmt~ sekizinci saldmnm yaptctstmn ise Aydm Oglu oldugunu Hammer de kabul ve itiraf ediyor. Bu dort saldmmn Osmanll tarihi ile bir ilgisi yoktur. 1337 yilmda vukubulan dokuzuncu hiicumu Hammer ~yle anlatiyor: «Sultan Orhan'la tmparator arasmda ban~ devam edereken, bir giin lmparator, Orhan'm ya o gece, veya bir ertesi gece otuz sekiz gemi ile tstanbul on-
OSMANLI
TARtH:t
89
Ierine gelecegmi ve maksadmm da yalmz ~apul olmay1p tstanbul'un giri~inde bu• lunan baZI yerleri ele g~irmek oldugunu ogrendi. Kantagiizen'i, Zadegandan yirmi ki~i ve krrk askerle, hiicum edilecek ycre gonderdi. Donanmasmdan denize a~Ilabilmesi miimkiin iki gemiye askcriylc berabcr kendi de girdi. Biiyiik <;ekmece'de t;Ikan yangmlar ve feryatlar, kadm ve ~;ocuk ~1ghklan «vah~ilerinn oraya geldiklerini haber veriyordu. Gecedcn oraya gelmi5 olan imparator, sabah olunca, Kantagiizen'in hayvanma Sit;rayarak )'lldrrmJ gibi dii~manlarm iizeriue siirdii. ogleye kadar siiren sav~ta Rumlar hi~bir kay.p vermedigi halde bin kadar Tiirk Oldiiriildli. Osmanii askerinden sag kalanlar, gemilerinin otuz li~iinii brrakhlar, yalmz iit;iine binip ~;ifte yelken a~;arak ka~tiliu. tmparator gemileri de onlara ye~mek i~in t;ifte yelken a~bysa da direkleri anzalanmi~b. Galip gelen ask.erler o gece dii~man oliilcrini soymakla me~gfrl oldular. Ertesi giin tstanbui'a donecelderi srrada sahllde bir yeni d~man daha belirdi. Bu seferhl filo 1,magliip ordunun imdadma gciini~ dokuz gemiydi. Bu ilitiyat kuvvet oteki gibi yenildi. tmparatorun iki gemisinin ise dii~man eline dii~mesine ramak kaldt. Birine Tiirkler yan~m~ olduklan. halde Runilitnn gayreti gemiyi kurtarun~ ve galibiyeti elde etmi~lerdi.» Yirmibir ytl sonra Gelibolu'ya gec;mek ic;in bir gemi bulamaytp ta sal kullanmaga mecbur kalm1~ olan Osmanhlar, acaba kirk iki gemiyi nereden bulmu~, hangi tersanelerden c;Ikarmt~lardt? Osmanh devletinin Sultan Orban zamamnda ktrk iki parc;a degil, iki parc;a gemisi bile olmadtgt tarihl gerc;ektir. Sonra da dii~mamn bir tek erini oldliremeden bin kayrp vermek insanlar insanlarla degil, tilkilerle aslanlar muharebe etseler bile yine de kabil olamaz. Yoksa 1mparatorun bu sava~taki ordusu insan yerine yrldmmlardan mt kurulmu~tu? Oc;iincii olarak, Osmanhlann askeri nastl bir askerdi ki, ic;lerinden bin ki~i telef oldugu halde, gemilerinin on ikide birine srgabildiler. Bin ki~i ordunun on ikide onbiri olunca hepsi bin yiiz ki~i olmak lazrm gelir. Oyle bin yiiz ki~ilik bir kuvvetin bir dli~man oldlirmege muvafak olamadrgr halde, bin ki~isi kaybolunca sava~ta direnmesi insan oglunda goriilecek dayan:rkhhklardan mrdtr? Dordlincli olarak, tzniki yirm~be~ yrldan uzun bir zaman bask! altmda tutmaktan usanmayan devlet ic;in, 1stanbul'un giri~indeki yerleri almaya karar verdiktcn ve bunun ic;in krrk iki gemi bulduktan sonra bu te~ebbiis te ba~anya ula~amadi diye arkasmr brrakmak kabil midir? Be~inci olarak, bu olay dogru olsa, Osmanh askerinin ilk yenilgisi sayrlmak gerekir. Elli yildrr sava~tlanm ba~anyla sonuc;landrran Tlirkler, bu yenilginin oclinii almadan b1rakrrlar rmyd1? Altmc1 olarak, elli ytldrr hep yenilen Rumlann ordusunu ve donanmasm1 yendikten sonra, Osmanhlann bu i~in pe~ini brraklp bu galibiyetten faydalanmak istiyerek, Uluabad taraflarma yardlffi gondermemelerine ne mana verilebilir? Bu bilgilere gore, Rum tarihlerinin hikaye ettikleri dokuzuncu hlicumun da, Anadoludaki kiic;iik devletlerin akmcllan ile yaprlm1~ bir ~ati~manm kotii bir hikayesi, efsanesi oldugu anla~Ilrr.
90
NAMIK E:.EMAL
Hammer, onuncu hiicum olarak, 739 yllmda Rum 1mparatorunun hizmetine Aydm Ogullan'ndan iki bin Ti.irkmen almas1 i.izerine bunlann hem~ehrilerin den sekiz bin kadar adamm, Rumeli'ye ge<;:ip Trakya taraflanm yagma ettigini ve on birinci hiicum olarak ta 740 tarihinde Saruhan Ogullan'ndan Yah~i Bey'in kar~1ya ge<;:mi~ ve onun Kantaglizen tarafmdan yenildigini anlatrrsa da 742 ve 744 ylllannda yapllm1~ alan on ikinci, on i.i<;:i.inci.i, on dordi.inci.i sald1rllann yapiclSl; Hammer'e gore, Aydm Ogullan'ndan Umur Bey'di. Bu ara~trrdiglilliZ olaylar ad1 ge<;en yirmi yllm i<;:ine girmekteyse de Osmanh devleti ile bir ilgisi yoktur. Hammer, 1348 ,1349, 1353 y1llannda ge<;:tigini anlatt1g1 on be~inci, on altmci, on yedinci saldmlan bi.itiin bi.iti.in Osmanhlara yiikler. Onun anlati~ma gore; 1349 tarihinde bir Ti.irk askeri giicii Rumeli'ye ge<;:erek Trakya'y1 yagma etmi~, ondan sonra ikiye aynlarak bir frrkasm1 Kantagi.izen, bir frrkasm1 da oglu, yenerek mahvetmi~ti. Kantagi.izen'in mahvettigi grupta, biri Kara Mehmet, biri Kara Osman admda iki komutan varm1~. Osmanhlann gemilerinin olmamas1 ve i<;:lerinde Kara Mehmet ve Kara Osman admda kimse de bulunmamas1 bu hticumun da ba~ka bir hi.ikiimet tarafmdan yaplld1gma deHUet eder. Bu yazllanlardan anla~thyor ki, ele alman on be~ hiiciim i<;:inde Osmanh tarihinin yirmi senelik bo~lugunu dolduracak bir tek olay yoktu. Hammer, Sultan Orhan'm 1349 yllmda Si.ileyman Pa~a'y1 bir kislill askerle Kantagi.izen'in imdadma gondermi~ oldugunu ve az zaman sonra ~ehzadesini de yanma getirttigini, askeri, 1mparatorun yanmda b1rakml~ oldugunu ve bu askeri limit ettigi kadar ganimete nail olamad1gmdan Srrp kralmm memleketini yagma ettigini yazmaktad1r. On yedinci hi.icum ise, Cenevizlilere yard1m i<;in Sultan Orhan'm Galata'ya biraz asker gondermesinden ibarettir. Bu iki olay i<;:in bir ~ey denemez. Bizim tarih<;iler tarafmdan yazilmamast, onlarm yanh~ veya ~iipheli sayllmalanm gerektirmez. <;i.inki.i olaylann ikisi de, bizim tarih<;ilerce ehemmiyet verilecek l?eylerden degildir. Bunun i<;in, Hammer'in saydtgi yirmi yedi saldm i<;inde aradigimiz yirmi senelik olaydan ~u iki kii<;:iigiinii bulabiliyoruz. Fakat o yirmi yllm yabanCl tarihlerden <;:Ikardigtmtz olaylan, bu iki faslldan ibaret degildir. Sultan Orhan'm o ylllar i<;inde yapllm1~ bir antla~mastyla bir dligi.iniinii de bizim tarihlerde goremiyoruz. Bu anla~ma; Rum 1mparatoru ile 733 tarihinde imzalanan ban~m 741 tarihinde uzatllmasmdan ibarettir. Buna da sebep, Saruhan Oglu'nun Osmanhlara harp a<;arak kuvvetlice bir donanma ile Rumeliye taarruz etmek iizere tmparatorun himayesini istemekten veya hi<; olmazsa imparatoru Saruhan'la ittifak etmekten alakoymakt1. Evvelki sulhun bozulmu~ olmasma arada bir sebep goriilmez. Hammer'in 1337 yllmda ge<;tigini anlatt1g1 hiicum ve antla~mayt, inceleyerek bu iddiamn imkans1z oldugunu yukanda gormii~tiik. 1htimal ki, yaptlan ban~ antla~malan, sonralan pek <;ok emsali goriildiigu gibi, ge<;ici bir mi.itarekeden ibaretti. Mi.iddeti bitince de yenilenmemi~ti. Y oksa muhakkaktlr ki, Hammer' in
OSMANLI TAR1H1
~
91
zannettigi gibi Sultan Orhan 1337 yllmda saziinden donmii~ olsayd1 1341 yilma kadar dort yll Rumlara kaq1 her tiirlli taarruzdan ~ekinip geri kalmazd1. Padi~ahm evlenmesi ise 746 tarihindedir. Sultan Orhan, Rum tmparatorumm kaympederi ve devlet idaresinde yardlfficlSl olan Kantagiizen'e bir el~i gondererek klzlanndan birini istedi. Giizelligile me~hur olan Rum Prenseslerinden birini istemesine Padi~ah1 siiriikleyen sebebi, yalmz haremine bir kadm daha katmaga degil, baZl tarihlerin yazd1g1 gibi Rumelinin fethinde hiZllleti dokunmas1 i~in elde bir vas1tanm bulunmas1 gibi birtakim siyasi gorti~lere de baghyanlar vardl. Hammer der ki : «Kantagiizen, Sefire bir~ok hediyeler vermekle beraber kesin bir lcevap vermedi. Aralannda biiyiik bir dostluk ,olan Ayd:m Oglu Umur Bey'le go~meyi uygun buldu. Ondan bu konuda muvafakat aldiktan sonra, 1mparatorun anas1 ve Kantagiizen'in can d~maru olan Prenses Rossove'nin Sultan Orban ile ittifak etmek ve belki Pad~ahla evlenmek i~in te~bbiiste bulundugunu haber ald1. Hemen, klZl hakkmda evvelce yap!lan teklifin kabul edildigini bildirdi. Sultan Orban, Prensesi almak i~in bir~ok gorevli ile :siivariler gondermi~ti. Kantagiizen ailesi devletin ve askerinin biiyiiklerile Silivri'ye gitmi~ti. Prensesi rengareuk hahlarla ortiilii bir giizel tahtta son defa halka gosterdiler. Bu adet yalmz yaban• ct hiikiimdiix ve hiikiimdar ~ocuklarile evlenen prenslere mahsustu. Yamna i:mparatori~e ile ii~ k!ZI i~in ~adl!'lar kuruldu. iGelinin gidecegi .gece kadmlar ~a drrlanm terketmediler. 1mparator 'atma binip devlet biiyiiklerinin ba~ma ge~mi~, balk da Prensesin goriinecegi am hekleyerek tahtm etrafm1 ~evim1i~ti. Kenarlan srrma i~lemeli ipelkli perdeler bir ~aretle apld1, diz ~okmii~ ve elleri me~aleli bir~ok hadnnagalarile ~evrili oiarak, Prenses goriindii. Bizansb miizisyenler ~aldddan nagmelerle etrafa ne~e veriyorlard1. iSarki~I lar Prensesin gcizelligini .ldile getirmeye b~ladilar. Bu merasimi iki iilkenin biiyiik memurlarile askerlerinin 1birlikte bulunduklan ,ziyafetler takip effi. Prenses, miizik seslerile, altm1~a yakla~mL> Bize kahrsa Hammer'in bu gorii~li de pek dogru degildir. Ger~i arada din farki varsa da yine Prensesin Sultan Orhan'la evlenmesi biiylik bir zaafi sayilamaz. <;unkli Rum 1mparator hanedamnda siyaset oyurilan i~in kiz feda etmek en olagan i~lerden saythrdi. Prenses Marya'nm Hulagu'ye, Abaka'ya, Gazan'a, Hudanbende'ye arahks1z pe~ke~ ~ekilmesi bu gori.i~iimiiziin dogrulugunu ortaya koyar. i~te 738 senesinden 758 senesine kadar ge~en yirmi yll i~inde resmi evraktan ve yabanc1 tarihlerden ~u sonu~lan ~Ikarabiliyoruz. Elbette devletin yirmi yilhk olaylan bu i.i<;, dort maddeden ibaret degildi. Fakat Sultan Orhan kli~lik devlet!eri kth~ yerine ban~ yoluyla kendine bagladigi gibi, Rum 1mparatorunun da
92
NAMIK KEMAL
devletle anla~masma ve Anadoludaki Bizans vilayetlerinden devlete lazrm olanlann hepsinin ele ge<;irilmi~ olmasma gore, o miiddet i<;inde bir sava~m olmadrgma hiikmetmek kabildir. 758 (1357) yrhnda Osmanlllarm Rumeliyc gc<;i~iyle yeni bir devir ba~lamr~, Sultan Orhan'm zamamndaki yirmi yrlhk me<;hul devre sona ermi~, saltanatmm ba~lanndaki gibi parlak bir devir a<;Ilmi~ti. Bu ge~i~in nasil cereyan ettigini olduk<;a a<;Jklrkla biliyoruz, fakat bu ge<;i~in hakiki nedeni bir dereceye kadar karanlrktrr. Bazr tarihlerin anlattrgma gore, $ehzade Slileyman P~a, Anadolu sahillerinde gezinerek kar~I taraflan seyrettigi strada Rumelinin ele ge<;iriimesini dii~iinmii~, bunun i<;in de babasmdan izin almr~ti. Diger bazt tarihlere gore ise Rumeliye ge<;i~i Sultan Orban istemi~, konuyu $ehzadesine a<;:arak bu gorevi onun iizerine almasrm soylemi~tir. Soylentilerin hangisinin dogru oldugu ispat edilebilse dahi, tarih<;e asll tizerinde durulmasr gereken husus halledilmi~ olmaz : Bir ~ehzadenin vcya padi~ahm sahilde gezer, ya da tahtmda otururken kalbinden ge<;en bir arzu lizerine memleket fethine kalkt~rlmaz. L>zellikle Osmanhlar boyle hevese kapdarak harp a~an takrmmdan degildiler. Gerek Padi~ahm, gerek $ehzadenin yirmi yrldrr krh<;lan ktmnda durdugu halde, bu stikunet devrinin yirminci yllmda Rumeliyi fethetmek arzusunun sebepsiz bir tesadiif eseri olmasrm aktl bir tlirlli kabul edemiyor. Acaba o sebep neydi? Bir de Sultan Orhan'm, bilinen ahli'lkma ve temkinine kar~r Rum tmparatoru ile on sekiz ytl evvel yeniledigi anla~mayt kendinin veya oglunun bir hevesiyle bozuvermi~ olmasma da ihtimal verilemez. Acaba bu antla~mayr bozma fikri nereden dogmu~tu? Tarihlerde bu sorunun halline yanyacak bir yazr veya gorii~c rastlanamaz Yalmz Fezleke-i Tarih-i Osmani'de Rum tmparatoru, Osmanh i.ilkesinin bazr Krsunlanna taarruz etmi~ olan Venedikliler ve Cenevizlilerle ittifak ettiginde1 Sultan Orhan'm da tmparatora krzmr~ oldugu ve $ehzade Siileyman Pa~a'nm bunun lizerine Rumeli'ye '<;Ikmr~ oldugu yazrlrdrr. Bu seylenti bizim tarihlerden dayanak bulamryor; fakat aykm dti~medigi ve tarih sayfalan i<;inde tek kaldr~ i<;in kabul etmek de gerekiyor. 758 yrlmda, $ehzade Siileyman Pa~a, babasnrdan Rumeliye ge<;mek i<;in emir ahp Bursa'dan Karasi'ye geldi. Niyetlerinden kimseye haber vermeden etrafa avlanacagmr seyledi. Sonra birka<; yiiz ath ile Aydmcrk'a geldi. 0 civar bliylik bir ~ehre ait kahntilarla doluydu. $ehzade bir bliyiik harabenin, zamanla ~k mli~ bir kalesine <;rktt. Deniz tarafma bakarak dalgm dalgm dii~iinmege ba~Iadt. <;evresinde bulunan Omera bu dii~iinceli haliyle liziintiisiiniin sebebini sordular. Siileyman Pa~a, Rumelinin fethine memur edildigini fakat kar~t yakaya bile asker ge<;irmege degil, dil almak i<;in bir ke~if kolu gondermeye yetecek gerni bulamadt~m soyledi.
OSMANLI TARtHt
93
Karasi Omerasmdan Aca Bey ile Faztl Bey, dil almak i~in her ne suretle olursa olsun Rumeliye ge~megi taahhiit eylediler. Gerek, bu zatlar, gerek arkada~Ian olan Hac1 11 Beyi ile Evrenos Bey, Karasi Aclan Bey'in idaresinde bulundugu strada Rumlara kar~t karada, denizde pek ~ok sava~Iar vermi~, hattii bir, iki defa Rumeliye de ge~erek tecriibe sahibi olmu~ iki miicahit idiler. Sehzade Si.iIeym:m Pa~amn da, Aca Bey ile Fazll Bey'in gerek sava~a, gerek bi::ilgeye ait bilgilerine giiveni vard1. lkisinin, kendisine verdikleri sozden memnun oldu, karar ve azimlerini teyit etti. Bu fedakar iki emir, mi.inasip bir yer aramak ve kullanacak bir vastta bulmak gayesiyle sahil boyunu dola~maya ba~ladtlar. Denizin Anadolu tarafmdaki Lapseki ile Gelibolu civarmda bulunan Cimeni mevkii arasmdaki yeri ge~i~e elveri~li buldular. Rumeli'ye de oradan ge~meye karar verdiler; fakat Osmanblarm elinde tekne olmadtgt gibi Ti.irklerin hiicumundan korunmak i~in lmparator da Rum gcmilerinin Anadolu yakasma ge~mesini yasaklamt~tl. Bu yiizden iki Bey sazlerini tutabibnek i~in ~i.iri.ik bir tekne olsun bulamadllar. Ama beyler gayretli ve zekiydiler; boyle ~eylere boyun egecek kimselerden degildiler; gemi bulamaymca aga~ ki.iti.iklerini yanyana getirip baglayarak bir sal yaptllar. Ve i.izerine binerek aBismillah-i mecriha ve mersihh dualanyla denize a~Ildtlar. ~
0 gece hava ile denizin hali birbirinden korkun~tu. Havayt simsiyah bir bulut, denizi de goklere yiikselen bir ftrtma kaplamt~, yerler gokler korkun~ bir karanltk i~inde kalmt~, uzakta yakmda mi.ithi~ hayali karartllardan ba~ka bir ~y gori.ilmez, kulaklan ytrtan ~ag!lttlardan ba~ka bir ~ey i~itilmez olmu~tu. Beyler saatlerce korkun~ dalgalar arasmda bocaladtktan ·sonra ttpkt Nuh'un Gemisi gibi birka<; tahta par~astyle Rumeli sahiline ge<;tiler. Cimeni Kalesi'nin baglarmda bir Htristiyan esir ettiler. Geldikleri sal ilc o mi.ithi~ dalgalar i<;inde bocalayarak tekrar esirlerile beraber geri Anadolu ya:kasma dondi.iler. Sehzade, deh~et i~indeki esiri o kadar memnun etti ve onu .Q kadar ihsanlara bogdu ki, esir Cimeni Kalesi'nin durumunu biiti.in girdi 9kt1styla anlattlgt gibi Kale'nin almmasma yardtm edecegini de vaadetti. Si.ileyman Pa~a, iki gayretli arkada~mm bir sal ile <;ok ftrtmalt bir havada kar~t sahile gidip gelerek bir de esir getirdiklerini goriince, onceleri teknesizlikten dolayt mi.i~ki.il sandtgt Rumeli seferini zihninde bliyi.itmli~ olduguna lizlilerek, Lapseki civannda hemen iki sal yapllmasmt emretti. Sallar bir glin sabahtan ak~ama kadar <;ab~Ilarak tamamland1. Sehzadenin talihine o ak~am ftrtma dinmi~, bulutlar stynlmt~, fecrin agaran t~tklan deniz iizerinde salla giden mlicahitlere nurdan bir yol a<;mt~tt. Sallann birine Uygur Alp'in torunu ve Kara Ali Bey'in oglu Demirta~ Bey, Bursa'yt ku~atan Balaban Bey'in oglu lnce Balaban Bey, Abut Bey, Kara Cafer, Ak Sungur, Kara Ogian Oglu, Kara Hasan Oglu ve Ak<;akoca Oglu gibi ktrk Osmanh kahramamyla zamanlannda kahramanlar kahramam adma laytk olmu~ Sehzade Slileyman Pa~a, digerine de Karasi Omerasmdan Evrenos Bey, Aca Bey,
94
NAMIK KEMAL
Faztl Bey gibi kirk yigit ile Sehzadenin Vezirlik hizmetinde bulunan Hac1 11 Bey binmi~lerdi. Bu iki sal denizin hi<;bir ~iddetini gormeden klsa zamanda Gelibolu'nun yam ba~mda bulunan ve hala Namaz Tepesi diye bilinen yere ~Iktilar. Ger<;ekte dort yiiz athyla kuruhnaya ba~lanmt~ bir devletin boyle sekscn yigitlc fethc giri~mesi, Htristiyanhk a.Ieminin tbc~yliz ytldan fazla ya~att1g1 saltanatma son darbeyi vurmak lizere giri~tigi insanlan ~a~Irtacak bir siyasi hareketti. Saldakiler oblir yakada karaya ayak basmca, esirlerini kilavuz yaparak gecedcn <;imeni Kalesi'nin civanna vardtlar. Hisann bir tarafmda dokiilmli~ bir si.iprlinti.i ytgmma ttrmanarak surdan i<;eri girdiler. Halkm ~ogu, Hasat mevsimi oldugundan tarlalannda <;ah~tyorlardt; evlerinde kalm1~ olanlar da rahat bir gaflet uykusuna dalmt~tilar. Hemen hi<; kimscden bir kar~thk gormedcn Cimeni Kalesi'ni ellerine ge<;iriverdiler. Kenarma surlan yi.iksekliginde slipri.intli doki.ilmi.i~ bir kale terkedilmi~ bir yer sayilacagmdan, kolayhkla ele ge<;irilmesi askerlik yoni.inden ovi.ini.ilecek bir ~ey degildir. Fakat Sehzadenin cline ge<;mesile Kale onemsiz bir yer olmaktan <;tkmt~, hele Anadolu ile arasmdaki deniz mesafesinin ktsahgt cihetile, orast Ti.irklerin asker! harekatt i<;in bir dayanak noktast olmu~tu. Sehzade, elindeki esiri, tarlalarda bulunan Rum ahaliye, <;imeni halkmm Ti.irklerin eline ve idaresine ge<;tigini bildirmek i.izere gonderdi. Zaten Osmanhlann adaleti, dillere destan olmu~ bulundugu gibi Rumlar da kendi hi.iki.imetlerinin halkt btkttran vergileri ylizi.inden bu ge<;i~e sevinerek evlerine dondliler, i~ Ieri ve gi.i<;leriyle me~gUI olmaya devam ettiler. <;imeni'nin bir hayli gemisi, gemicisi vardt. Sehzade onlan giizel sozlerle ve para kar~thgmda kendisine bagladtgt gibi ordusunu kar~tdan getirmek i<;in Anadoluya gonderdi. !lk seferinde i.i<; yiiz kadar asker obi.ir yakaya ge~irildi. Bu Strada, Bolaytr limanmda bir ka<; Htristiyan gemisi bulunmaktaydt. Bunlann asker ta~tyan <;imeni gemilerine saldtrmasmm mi.imkiin oldugu haber verildigi zaman, Sehzade bir grup si.ivari ile Aca Bey'i gondererek o gemileri yakttrd1. Tarih<;ilerin bir ktsmt bu akmda, Faztl Bey'in de, Aca Bey'le beraber kattlmt~ oldugunu gosterirler. Diger bir ktsmt ise o vazifeyi Ak<;akoca Oglu'nun yaptigtm yazarlar. lhtimal, Beylerin i.i~i.i de bera:berdiler. <;imeni gemileri ise havayt mi.isait buldular. Sehzadenin i.i<; bin yigitten ibaret ordusunu i.i<; gi.in i<;inde Rumeli yakasma ge<;iriverdiler. Sehzade, Rumeliye van~mm besinci gi.ini.i Aca Bey ile Faztl Bey'i bir ka<; yiiz askerle lr~ilonya kalesinin fethine memur etti. Bu iki mi.icahit, gece vakti kale civanna geldiler. Sa:baha kahr da
OSMANLI TARtHt
~
95
0 Strada Padi~aha ktztru vermi~ olan Kantagi.izen 'in, Y ani Palcolog ile beraber si.irdtirdi.igi.i tmparatorluktan <;ekilmesi ytizi.inden, yerine gelen oglu Matyo Kantagi.izen'in rakibi Paleolog'un topladtgt kuvvete kar~t koyamayarak, Sultan Orhan'dan yardtm istedigini, Padi~ahm da ~ehzade Si.ileyman Pa~ayt ona yardlffia memur ettigini Hammer anlatrr ve der ki: «Meri~'in Enez civanndaki mansabma on bin Tiirk aths1 pkti. Bunlar, PaIeolog'un toplayabildigi askerleri bozdular. Ardmdan Bulgaristan'1 yagma ederek pek ~ok e~ya ile ,Anadolu'ya, ~ondiiler. Kantagiizen, bu askerin geri donii~iinden sonra biraz siikunet bularak, «;imeni'yi geri satm almak i~in Siileyman Pa~a ile aniizakereye gir~ti. Karar~hnlan on bin altun gonderir gondermez, ~ehzade tarafmdan gonderilen bir ,memur geldi, kalenin anahtarlarmi Kantagiizen'e teslim eti. Fakat o srrada ~iddetli bir •deprem Rumelinin dogu bolgcsini harap ehni5ti. Bu yiizden Osmanhlar, tabian, kendilerine kuvvetli bir yardunc1 buldular. 0 yiizden, g~tikleri j~in Tann ta:rafmdan da kolay~tmldig.na hiikmettiler. ~ehzade Siileyman'm Gelibolu yakmlannda brrakng. Aca Bey ile Fa-. Zil Bey, duvarlarmda depremin a~ti~ gcdiklerden ~ehre girdiler. Halkm korku ve tela~mdan faydalanarak :Gelibolu'yu ele ge~irdiler. Bu ltaber gelince ~ehza de Siiley:man Pa~a, ~imeni Kalesinin geri verilmesinden 'Vazge~ti.» Hammer'in Meri<; mansabma ge<;mi~ oldugunu soyledigi on bin ath da, Osmanh ordusundan olamaz. ~i.inki.i Si.ileyman Pa~a, Gelibolu taraflannda iken, devlet tarafmdan asker gonderilecek olsa bu askerin onun yamna gonderilmeyip Encz'e <;tkanlmasma, <;tkanlmt~ olsa bile, bu askerin, Paleolog ordusunu bozduktan sonra Bulgaristan't yagma edip, ~imeni Kalesine gelmeden geri donmesine hi<;bir aktl ermez. Zaten ~ehzadenin buldugu kaytklar, oyle Enez'e on bin ki~i lik bir kuvveti ta~tmaga da uygun degildi. Bu asker Osmanltlardan olsaydt ~i meni ba~ansmt bile her ti.irlii aynntllanyla anlatan Osmanh tarih<;ilerinin, bu olayt ihmal etmelerine imkan var mJYdt? Bazt tarihlerimizde; ~ehzadenin Rumeli'ye ge<;meyi ba~armast tizerine, Aydm ve Saruhan taraflannda bulunan Umur Bey'le Yah~i Bey'in de Rumeli yakasma ge<;tikleri ve onlarla beraber yedi, sekiz bin kadar se<;kin insanm da oralara geldigi, hatta Gelibolu ve Bolaytr'm fethine bu kuvvetle gidildigi yaztlrr. Hammer'in sozi.ini.i ettigi Ti.irk athlannm, bunlar oltnast muhtemeldir. Hammer, bu seferden ganimetle donen si.ivarilerin Anadoluya gittigini yazmakta, bizim tarihler ise, Si.ileyman Pa~a'mn yaruna geldigini kaydetmektedirler. Zaten tarihlerde, bOyle goni.illi.i birliklerin hi<;biri gori.iltnez ki, sava~ kazamldtktan sonra toplu halde kalsm, birka<; klsma aynbp her bir akmct grubu ba~ ka bir yone gitmi~ olmasm. 0 Strada Aydm Ogullart'ndan Umur Bey'in kuvvetleri Rumeli'den donmi.i~tti. Fakat Hammer'in anlat1gt on bin si.ivari bu kuvvette olmasa gerektir. ~i.inki.i Umur Bey dort be~ senedir. Kantagi.izen safma yardtm i<;in Rumelideydi, Bulgarlara kar~1 da hayli btiyi.ik ba~artlar kazanmt~tt; hattfi doni.i~i.i srrasmda havamn koti.iltigu yi.izi.inden gemileri Bolayrr tarafma d~m~ti.i. Sehzade Si.i-
9b
N AMIK KEMAL
leyman Pa~a ise oranm ku~atllmasr ile me~gul bulunuyordu. lki kahraman birbirlerini gormek arzusunda bulundular. Kahramanlann kam, birbiriyle ~abuk kaynar. Umur Bey her ne emir ve ar:msu varsa yapmaya hazrr oldugunu, Siileyman Pa~a'ya soylemi~ti. 0 da bir siire kryrdan aynlmayarak o yonden dli~mam oyalamasmr istedi. Umur Bey bu arzuyu memnuniyetle kabul etti. Bir sUre de kendi lilkesine donmeyerek Adalarda ve Rumeli sahillerinde dola~t1. <.;imeni'yi satm almak i~in Kantaglizen ile Slileynian Pa~a arasmda yaprlmakta olan anla~maya gelince: Dlinyada ylikseli~ devrinde ele ge~irdigi yerleri, satmak kli~likliiglind.e bulunacak hi~bir millet mevcut bulunamaz. Hele Tiirkler, oteden beri aldrklan yerlerin bir avu~ topragrm bile kendi canlarmdan aziz tutarlardr. Tarihlerde; para ile yer aldrgrmrza dair soylentilere bir ka~ kere rastlanabilir, fakat hi<;bir zaman, higbir defa yer sattrgrmrz gorlilmemi~tir. Siileyman Pa~a, <.;imeni Kalesinin fethini; frrtmah bir denizde sal ile ge~rek, dii~ man memleketine seksen ki~i ile girerek biiyiik bir cesaretle yapmr~tr. Hayatl pahasma kazamlmr~ bOyle bir yeri, birka~ bin altma nasll satabilirdi? Hakkmda, «Keramet gosterip halka soya seccade saluu~sm Yakasm Rumelinin dest-i takva ile alm~sm!» gibi Evliyahgma hiikmettirecek wzler soyleten bir insanm, para kar~rhgr bOyle bir yer satmasr miimkiin miiydii? Sonra elde edilen yer kar~rhgr istenen on bin altm nedir ki, bir Padi~ahzadeyi azminden ve ~erefinden uzakl~trrabilsin? Osmanh askeri bolgede bulunan Rum ~ehirlerinin en kiigiigiine saldrrsa on bin altmm birkag misli iistiinde servet bulabilirdi. bzetle, bunlann Bizans tarih<;ilerinin hayal mahsulii igreng uydurmalar oldugunu tereddiitsiiz kabul Hizlilldrr. Depremi, Osmanhlann ilahi bir yardrm saydrklanna dair Hammer'in ideiasr da, onun biitiin islam ahlakmdan tamamen habersiz oldugunu gosteriyor: Dii~man aleyhine olsa dahi, ilahi bir yardlillr kendi ba~anlanna oncii saymak bu millet i~in bir lekedir. Tiirklerin Gelibolu'ya deprem yiiziinden surlarda a<;rlan gediklerden girdikleri dogru olsa bile, bOyle hem dii~mana, hem dogaya galebe ~almak i~in miicadele her milletin ba~aracagr kahramanhklardan degildir. Gelibolu fethini Osmanh tarihleri biitiin biitiin ba~ka ~ekilde anlatrrlar. Bunlara gore; Aba~lovina'mn fethinden sonra, Gelibolu Muhafrzr, etraftan toplayabildigi kadar askerle Sehzadenin kar~rsma <;rkmr~ ve yaprlan sava~ta yenilmi~se de, gok cesurane sava~trktan sonra geriye kalan askerleriyle Gelibolu Kalesi'ne kapanmr~tr. Sehzade bu ba~an iizerine Aca Bey ile Fazrl Bey'i Gelibolu ile civannm zaptma memur edip kendi Bolayrr'a gitmi~ti. Aca Bey ad1 ile amlan Aca Ova'yr alarak Gelibolu hisanmn batt cihetlerinde Bizanshlara bagh yer brrakmadrgr gibi, dogu tarafr da <.;imeni' deki askerle kapatJlmr~tr. Siileyman Pa~a da Bolayrr'r alarak Gelibolu'nun kuzeyle olan ge1i~-gidi~ yolunu kesmi~ oldugundan, Gelibolu Muhafrzmm hi~bir yerden yardrm almasJ ihtimali kalmamr~tr. Boylece kalenin ele ge~mesi, kalede yiyecegin tiikenmesiyle ger<;ekle~eceginden, Sehzade de fazla asker kaybetmemek i~in taarruzu siirdiirme-
~
«Osmanb Tarihi» mizin yazan NAMIK KEMAL
F:7
98
N AMIK KEMAL
di. Aca Bey, birliklerine ku~atmay1 devam ettirmelerini bildirdi, sonra yanma aldtgr askerle Tekirdag istikametinde ilerlemeye haztrlamrken, o civarda bulunan Kogtir Kalesinin muhaflZl Kalekotya'nm, askerleriyle beraber, Osmanlt ordusunu basmak ic;in haztrhk yapttgmt haber aldt. Derhal, giivendigi kiic;iik ve sec;kin bir akmc1 birlik sec;erek Kalekotya'ya bir pusu kurdu. Kendini baskm yapabilecek giic;te zanneden zavalh, aksine, ~ehzadenin pususuna dii~tii. Ordusu bozuldu, kalesi almdt, kendi de esir edilerek, 1;)ehzadenin emriyle, en son timidinden de mahrum kaldtgmt Gelibolu Muhaftzma gostermek i<;in kalcnin kar~tsmda aslldt. Kalekotya'mn astlmas1 tenkit edilebilir. Fakat meseleye uygun bir hiikiim vermek gerekirse, Stileyman P~a'mn, sava~ esirlerini affetmesinin veya oldiirmesinin o devirde galibe tamnan haklardan oldugu bilinen hakikatlerdendir. Kalekotya'nm astlmas1 tizerine, Gelibolu muhaftzt yardtm gelmesinden limit keserek Gelibolu kalesini teslim etti ve ~ehzade'nin mtisaadesi tizerine, akrabalarile baz1 adamlarm1 yamna alarak iki gemiyle tstanbul'a yollandt. Gelibolu'nun bu ~ekilde ele get;irilmi~ oldugunda Osmanh tariht;ileri miittefiktirler. Osmanlt askerinin deprem srrasmda surlarda ac;tlan gediklerdcn girerek kaleyi ele gec;irdikleri hususu dogru olsaydt, tariht;ilerimiz bOyle bir alt~t ne dcgi~tirir, ne de o yiizden Rumeli mticahitlerinin galibiyetini kiic;iiltmeyc kalkt~ulardt.
Hoca Sadettin ile ondan sonrakiler Gelibolu'nun 760 (1359) tarihinde almdtgmt yazarlar. Katip <;;elebi ise kalenin 759'da ahndtgmt bildirir. Sehzade Sii- ~:_,_ leyman Pa~a tarafmdan Sultan Orhan'a yaztlan bir mektupta: ((Kogiir Hisan ile Gelibolu Hisan'nm ihtiyac;lan saglandtktan sonra Tann yard1miyle muhaftzlanna ayhklan da tayin kllmdtktan sonra .... » yaz1s1 vardtr ki, bu yazt Gelibolu'nun o tarihte Osmanhlann clinde oldugunu gosterir. Gcn;i bunda bir tarih yoksa da, ic;inde, « t~bu yediytiz elli dokuz ytlt bayram aymm onbirinde » ibaresi vard1r ki, o da bunun, 759 tarihinde yazlldtgmt gosterir. Bu hale gore, Katip <;;elcbi'nin yazdtklan, daha dogrudur ki, Gelibolu'nun 759 ythnda ele gec;tigini bize gosterir. Bolaytr, Gelibolu ve Kogiir Hisan ile civanndan alman ganimet, OsmanltIar ic;in, o zamana kadar elde edilenlerin tiimtinden c;oktu. Altm ve giimii~, Stileyman Pa~a'mn ontinde, tepeler gibi ytglldtgt halde kendi ancak Mevlevi kUlaluna birkac; tane takttrarak, gerisini daha dogrusu, mallann yiizde doksandan fazlastm askerlerine dagttmt~tt. Bu dagtttm sonunda, Miisltimanlar, c;evrclerinde zekat verecek fakir bile bulamaz olmu~lardt. Rumeli'nde ele gec;enlerin bOlii~iilmesinden sonra 1;)ehzade, altm ile donattlgt kiilahtm tat; gibi giymeyc ba~ lamt~ti. Bir koca ordu, halkmm omrti boyunca ihtiyacmt kar~tlayacak kadar ganimetin taksiminde adaletle hareket edcrse, bundan ortaya c;tkan kanaat dlinyanm en biiyiik saltanatmdan daha ktymetli, daha yiiksektir.
OSMANLI TARiHi
99
i~tc Kantagiizen'in, on bin altm ic;in, <;imeni konusunda pazarhk etmek istedigi Stileyman Pa~a, hhc1 ile ald1g1 ganimet sayesinde memleketinde zekat verebilecek bir tek fakir b1rakmayan yiiksek karakterli bir insand1. Hammer'in soyledigine gore, Sehzade, <;imeni'yi satmaya raZI olmu~ken Aca Bey'in Gelibolu'yu fethetmesi i.izerine kaleyi Kantagiizen'e satmaktan vazgcc;mi~, o da onu Sultan Orhan'a ~ikayet etmi~ti. Sultan Orhan da, kcndisine kirk bin altm verilirse, oglunu, ele gec;irdigi yerlerin geri verilebilecegi konusunda kandrrabilecegini soyliyerek Kantagiizen'i $ehzadenin hazrr bulunacag1 bir ziyafete davet etmi~. Kantagiizen bu davet iizerine !Zinit'e kadar gitmi~. Fakat Sultan Orhan, yalandan hastalanarak gelmeyince, !mprator da bir i~ goremiyerek yine !stanbul'a donmii~. Bu derece mi.inasebetsiz bir vaka olam1yacagt bir yana, ~uras1 da dikkate deger ki Sultan Orhan zamanmda biri Yani Kantagi.izen, digeri de Manyo Kantaglizen admda iki de imparator bulunmaktayd1. Yani KantagUzen 750 Hicri ytlma rasthyan 1355 ve digeri 758 yrhna rasthyan 1356 yilmda !mparatorluk makamm1 terketti. Gelibolu ise, Hammer'de de yaztldtgi gibi, 749 Hicri yilma rasthyan 1357 MiH1dmda almmi~tl. Kalenin o tarihten sonra ele gec;tigine dair birc;ok soylentiler vard1. Daha evvcl almdtgma clair hic;bir tarihte, hic;bir kay1t gori.ilmemi~tir. Bundan da anla~Ilryor ki, Yani Kantaglizen, Gelibolu'nun fethinde degil, hatta Osmanhlann Gelibolu'ya gec;i~i srrasmda bile tmparator degildi. Manyo. Kantagiizen ise, Ge'>t libolu'nun fethinden bir yil once 1mparatorluktan c;ekilmi~ti. Su halde, Sultan Orhan ile Gelibolu'nun fethinden .sonra haberle~ecek, 1Zinit'te ziyafete gide. cek tmparator Kantagtizen'in arada bulunmasma ihtiyac; kalmryor. Rum tarihc;ileri gibi yalan soylemcyi adet edinmi~ kimselcrin, fethedilmi~ bir kalenin ah~ veri~ini bahis konusu etmeleri, olaym aptalhga varan bir yalan oldugunu meydana c;tkanr. Schzade, Gelibolu fethinden sonra askerini iki gruba aytrarak, bir kismim kcndi emrinde tuttu, digerini de Hac1 !1 Bey'in emrine verdi. Hac1 11 Bey, Malkara ve tpsala'y1 fcthederek Silivri'ye gelmi~, Si.ileyman Pa5a da Tekirdag1 ile civanm ele gec;irdikten sonra <;orlu, Hayrabolu, Slizebolu yonlerini vurarak Hac1 11 Bey grubu ile birle~ip Biiyi.ik <;ekmece'yi ku~atmi~ti. 0 SJrada Kc~an'm fethi ile vazifelendirdigi Evrenos Bey, bir adarnla Sehzade'ye mektup gonderdi. Dimetoka ve Edirne muhaftzlanmn Osmanh askerine bir gece basklm haztrladtklanm haber veriyordu. $ehzade, yeni yeni kahramanhklan gortilen Ebud- Yigitb~I'yt bin si.ivari ile Pirgos tarafma gonderdi, Evrenos Bey'e de Ke~an'dan Pirgos'a dogru hareket eden askere kat1lmas1 bildirilmi~ti. tki kuvvet birle~erek Pirgos civanm vurduktan sonra bir hayli ganimetle dti~mam beklemege ba~ladtlar. Edirne' den Dimitri tstovan admda bir Bey Dimetoka MuhaflZl ile birlikte baskma gelirken onlann hareketlerinden haberdar olan Evrenos Beyle, Ebud Yigitba~I pusuya girdiler. Ortada yalmz bir grup asker ile Kara Cafer'i btraktJlar. Gelen dii5man sabahleyin Kara Cafer birligine saldtrarak sava~1 klZl~tir-
100
NAMIK KEMAL
d~1 suada pusudakiler iki kanattan hlicuma ge~tiler. Dli~manm be~ylizden fazlasmt oldlirlip iki ylizden ziyadesini de esir ederek gerisini peri~an ettiler.
Sayam dikkattir ki Osmanhlar, kurulu~lanndan beri dli~manlan lizerine bin;ok baskmlar yapmt~, hemen hepsinde de ba~anya ula~mt~lard1. Halbuki Rurnlar ne vakit baskma kalksalar, bu onceden duyulmu~ ve kendileri pusuya dli~mii~lcrdi.
Bu hal ise, Osmanhlann Rumlar arasmda kendi milleti aleyhine daima casus bulup kullandtklanm gostermektedir. Rumlar, Osmanltlar i~inden kendilerine casus bulamamt~lardtr. tki milletin terbiyesiyle ahHl.kmdaki fark burada da kendini gosterir. Zaten ahlakta o kadar fark olmasa, dort yliz elli altt ki~iden kurulan ufac1k bir devlet, koca bir Bizans tmparatorlugunu nastl yak edebilirdi? Schzadenin, <;ekmcce'yi ku~atmast i.izerine, Rum lmparatoru hcdiyeler gondererek Sultan Orhan'dan merhamet dilenmi~ ve Padi~ah da 1mparatora actyarak taarruzun geri btrakdmasmt Slileyman Pa~a'ya emretmi~ti. Rum tmparatoru tarafmdan ~ehzade'ye de bir~ok hediye ginderilerek, taarruzun kaldmlmasi rica edilmi~ti. Sultan Orban, Bizans tmparatorlugu ile siyasi antla~malar yaparken, ~eh zadesini, !stanbul civanna taarruzdan ahkoydugu gibi Galata'daki Cenevizlilerle de bir ticarct anla~mast yaparak, devletin etrafmdaki hi.iklimetlerle resmi muamelelere giri~mi~ bulunuyordu. Ne yaztk ki, ~ehzadenin tstanbul'a geli~i son seferi, Sultan Orhan'm da Di~metoka ve Kuklareli'nin almmast hakkmdaki emri de son emri olmu~tu. Bazt tarihlerin yazdtklanna gore, Strp, Bulgar ve Eflak hliklimetleri, Osmanldann Rumelinde yerle~mesinden korkarak Rumlara yardtm i~in otuz bin ki~ilik bir mlittefik ordusu kurmu~Iard1. Bu, ~ekzade tarafmdan ogrenilmi~ o yi.izden ~ehzade Dimetoka seferini geri buakarak dii~mam daha elveri~li bir yerde kaqtlamak i~in Bolaytr'a gelmi~ti. 0 suada kendisine mahzun bir hal ~okmli~, sozlerinde hiizlin, hareketlerindc bir dli~lincelilik belirmi~ti. Bir giin beraberindeki Omerasm1 yanma ~a~rarak, olecek olursa Bolaytr'a gomlilmesini, dii~manm ~oklugundan iirklilmemesini, Tannnm takdirine boyun egilmesini vasiyet etti. 0 malarda, karde~i Sultan Murat'a biraz ktzgm oldugunu bilenler bu sozlerden anlamt~lard!. Hepsi, •Allah yoklugunuzu gostermesin, hepimiz yo lunda olmeye hazmz! )) gibi s6zlerle onu teselliye ~ah~mr~lard1. 0 lizi.intlilii devrede bir glin, ~ehzade, ava ~tkmt~tl. Oniinde beliren yaban kazmm ardmdan elindeki dogan't koyuverdi. Dogan'm arkasmdan da at1m ko~ turdu. Altmdaki kiihcylan, ku~larla yan~trcasma siiratle giderken birden ayag1 bir kostebek yuvasma girerek sendeledi. ~ehzade, hayvamn dii~ecegini anlaymca atlamak istedi fakat, muvazenesini koruyamayarak yere dli~tii, ba~1 ~iddetle bir ta~a ~arpmca orac1kta ruhunu teslim etti.
OSMANLI
TARiH:i:
101
Her ne kadar «Tac-tit Tevarih,» ~ehzadenin ava ~tkt~mt bir gen~lik hevesi diye gosterirse de, dogumu 715, oliimti de 761 olan ktrk altt ya~mdaki ~ehzade nin av seferi bOyle izah edilemez. Rumelideki asker, bu act olaydan dolayt Oliimden bin kat beter bir liziintliye kaptlmt~ti. <;tinkli salla denizi a~tp, seksen ki~iyle bir koca yurt cle ge~iren ve ordusunu zaferden zafere ula~trran bu insamn kaybt yeri doldurulamryacak ka~ dar bliyliktli. Slileyman Pa~amn kendilerini ula~tlrdtgt zaferlere ba~ka birinin ula~trrabilecegine ihtimal vermiyorlard1. Stileyman Pa~anm oliimiinli, memleketin ilerlemesinin sonu gibi kabul ederek ktyametin kopacagmt zannettiler. Yamnda bulunanlarm Siileyman Pa~a i~in duyduklan biiylik sevgi, memleket yolunda gosterdigi gayretten ve kahramanhktan dogmaktayd1. Siileyman Pa~a'nm oltimii, Rumeli'ye ge~mi~ olan Tlirkleri o kadar sarsmt~ ve mateme bogmu~tu ki kendilerini Rumeliden ~1kanp atmak i~in harekete ge~n dli~mana dair haberler gelmege ba~laymcaya kadar, bu tesirden kurtulamadtlar. Strp, Eflil.k ve Bulgar hiikiimetlerinin ittifak ederek kurduklan otuz bin ki~ilik ordudan on be~ bininin, otuz gemiyle Bolaytr civanndaki Tuzla online geldigini ve Seydi Kavagr bOlgesine ~tktlklanm, bir yansmm da diger otuz gemiyle Gelibolu civanna <;:tkacak bir miinasip yer aradtklanm casuslar haber verdiler. -, Osmanhlar, dii~mamn dortte biri kadar olduklan gibi, ~ehzade'nin yoklugu yiiziinden bazllan bOlgeyi terkedip Anadolu yakasma donmek tavsiyesinde bulundular. Fakat Dmera bu kadar kuvvetli dii~man online kaqt yakaya ge~ip kurtulmamn onlarla sava~rp galip gelmekten bin kat mli~kiil oldugunu soyledi. $ehzadenin son demlerinde soyledigi vasiyet yollu sozleri herkesin hatmna getirdiler. Kumandanlarla askerlerin gonllinde bir giiven belirdi. Miicahitler, sevgili ba~buglannm mezanna giderek onun ruhaniyetinden yard1m dilediler. Bolaytr'da ya kazanacak, ya da oliinceye kadar dayanacaklardt. Buna soz verdiler. Bir baytra yaslanarak dii~mam beklediler. Bolaytr'da sava~a kattlacaklann mevcudu, bir rivayete gore be~ bin, «Sahayif-lil thbarn a gore ise bin ki~i kadardt. Muharebe ba~laymca, o koca dii~man Tiirkleri htrpalayamadan peri~an oluverdi. Bir ~ogu Oldlirtildti, bir <;ogu da esir edildi. Esirler Gelibolu'ya gonderildi. Orayt ku~atmaya gelenler ise kendilerinden evvel gelenlerin yenildigini, esirleri goriip anlaymca, Bolaytr'daki kuvvetlerle Gelibolu'dakilerin birle~mesinden korkarak, ku~atmayt btraktp geri donmii~lerdi.
Tiirkler, ellerine ge~en esirlere, saytca o kadar ~ok olmalanna ragmen neden yenildiklerini sordular. «Falanca yigidin ardmda beyaz elbiseli, boz ath bir taktm askerler vardt. Onlann hiicumuna dayanamadtk,n cevabmt aldtlar. Miichitler ise, esirlerin tarifinden $ehzadenin ~ehitlerin ba~mda kendilerine yardtma geldigine hiikmettiler. Avrupa tarih~ilerinden baztlan bOyle manevi yardrmlan her milletin kurulu~ devresinde goriilen mitolojik olaylardan sayarlar. Bir krsm1 da, yenilmi~ ve yaralanmt~ esirleri can korkusu ile gozlerine bir takrm hayallerin goriindtiglinii kabul ederler. Bu gorii~leri incelemek, tarihe dii~en vazife degildir. Hammer, manesava~ta
102
NAMIK KEMAL
vi yardunt inkarla bu sava~1 kabul etmemektedir. Gerek!;esi de, Rum ve Ha9t tarihlerinde bu olaya dair bir fasla rastlamadtgtdtr. Eflak, Srrp ve Bulgar hiiktimetleri tarafmdan gonderilmi~ bir ordudan bahsetmek Rum ve Ha~h tarihlerince bir vazife sayllamaz ki, onlarm siikutu olayla dogrudan dogruya ilgili milletin tarihlerini yalanlamaya yarayabilsin. Tarih!;ilerimize her ne kadar kusur ytiklesek de, yalam ve olay yaratmak miinasebetsizligini yiikleyemeyiz. <;;iinkii tarihlerimizde, ~u Bolayrr ba~ansmdan ba~ka yabanct tarih~iler tarafmdan inkar edihni~ tek vaka yoktur. Altt yiiz ytlhk bir milletin tarihiyle ugra~an ytizlerce yazar, yalan olarak yalmz bir galibiyet yaratmakla mt kalrrlardt. Aksine, tarihimizin bu devri, oviiniilecek bir~ok olaylarla doludur ki, tarih!;iler arasrra gaflete, unutu~a kapilarak yazmamt~, fakat kendiliginden bir ~ey de eklememi~tir. Bu ba~anmn sevinci Sultan Orhan'a evH1dmm kaybt haberiyle beraber ula~ tl. Zafer mtijdesi Padi~ahm metin kalbini, evHldmm kaybtyla yaralanmaktan koruyamadt. Evet, Tiirkler kadar fedakar bir milletin ba~mda bulunan Padi~ahm, diinyamn her felaketini siikunetle kaqllamast lazrm gelirdi. Fakat ~ehzade Siileyman Pa~a gibi her zaman yeti~mesi miimkiin olmayan bir evladm vakitsiz kaybmt omriiniin son ytllanna gelmi~ bir baba kolay kolay tahammiil edemezdi. Bu act haber, Padi~aht diinyadan biitiin biitiin sogutuvermi~ti. Btiyiik tiziintiiye kapllan Padi~ah, hemen tahtlm teslim edip bir ko~eye ~ekilmek tizere, ~eh zade Murat't yanma ~a~rdt. 0 gelene kadar !;ektigi azap viicudunu sarsmakta ve onu her an hayat ve saltanattan biraz daha uzakla~ttrmaktaydt. Og!uyla birkag giin kalabildi. Memleketini adalet 1~1~nda ytikseltmek ve ilerletmede babasmda~ aldtgt vasiyetleri ogluna anlatarak bir hazin a! em i!;inde ahrete g6!;etti. -· Bazt tarih~iler, Sultan Orhan'm, 678, bazilan da 687 (1288) tarihinde dogdugunu yazarlarsa da iyi tetkik edenlerin kabul ettigi tarih Ertugrul'un Oltimii olan 680 ythdtr. 726 yllmda padi~ah olup 761 de oldtigiine gore, otuz b~ yl] Padi~ahhk etmi~, seksen bir ya~mda da hayata gozlerini yummu~tu. Bursa'da yapttrd1g1 tiirbeye gomtilmii~tii. Sultan Orhan yuvarlak ve beyaz pembe <;ehreli, !;attk ka~h, top sakalb, uzun boylu, geni~ gogiislii, giizel yiizlii, heybetli ve vakur, kuvvetli, temiz bir insand1. Tabiatm biiyiik yarattlgt insanlann zaman ve mekanm ihtiya!;larile olan ili~ kileri daima mlitenasip oluyor. Sultan Osman bir devlet kurma meziyetlerine sahip oldugu gibi, Sultan Orhan da pevleti biiyiitmeye yarayacak yiiksek gii<;le yarattlmt~tt. Sultan Osman a~iret gadmnda dogdu, kthcma dayanarak Padi~ahlt ga yiikseldi. Sultan Orhan ise, bu saltanat iginde dogdu, o saltanatm ilerlemesine yardtm etti. Babasmdan aldtgt asker! terbiye ile Padi~ahbk giiciinii iilkesinin geni~lemesine, yurdunun imanna, i<;diizenin saglanmasma ve bunlann bir kanun igcrisinde yerlc~mesine hasretti. Sava~1, babast gibi, yalmz dli~man tarafmdan yaptlacak taarruz ~eklinde gormedi, liizum gordiik<;e kendi de taarruza gcgti. Fakat saltanatmm asayi~ i~inde ge<;mi~ ylllan babasmm zamanmdan fazla oldu. Sultan Orban hakimdi, halimdi. Otuz ytlhk Padi~ahhgmda kizdtgt hi<;bir ~ey yoktur ki tenkit cdilebilsin. Merhameti zamanm terbiyesinden beklenccek dere-
OSMANLI TAR!H!
103
ceden bit kat tisttindti. Halka ~iddetle muamele ~oyle dursun, sava~a ko~an askeri kendinden ~ok korurdu. Birka~ ki~inin hayab. onun i~in bir memleketten de k1ymetliydi. Bir kalenin yillarca muhasartsmt birka~ ytiz askerin oltimti pahasma ele ge~irmege tercih ederdi. Siyasetteki mahareti yaradill~mm bir ozelligiydi. Da· ima harp ile vakit ge~iremedigi, Karasi'den ba~ka !sHim memleketlerinden hi~bir yere taaruz etrnedigi halde pederinden devrald1gr i.i~ bin kadar tebaasmt i.i~ rnilyo.. na ~lkarnu~t1. Sultan Osman zamamnda ordu mevcudu ti~ bini ge~medigi halde, Sultan Orban zamanmda otuz iki bini bulmu~tu. Adalette e~sizdi. Memleket za~ tederken halkl ittaate mecbur ederken insaf ile kllic1 beraber kullamrd1. Y almz !slam memleketlerinde degil, Htristiyan memleketler i~inde de Sultan Orhan'm idaresini, kendi soylanndan hanedanlara itaata tercih ederek hevesle Ti.irk idaresine ge~mi~ ~ehirler, eyaletler vardt. Sultan Orhan'm adalette ve yigitlikte gosterdigi kudret kadar siyasette de bUyUk yetkisi, devlet i~lerinde de btiytik mahareti vard1. Anadoludaki ki.i~i.ik devletler arasmda bir muvazene yaratarak onlan birbirinin manevi dayanagr altmda ya~atmak ve boylece milletin huzurdan faydasmt saglayarak marifet alanmda ye· ti~mesine imkfm b1rakmak dtinyanm btiyi.ik siyasi kabiliyetlerini hayrette brrakacak bir ba~and1r. Sultan Osman yalmz kth<; kullanmak i~in disiplin gormi.i~ bir asker oldugu .,_, halde halkt Seriat hi.iki.imlerine gore idare edecek bir devlet kurdugu gibi, Sul. tan Orban da karde~iyle beraber idare ve askerlik alanmda devlete nizam vermegi bilmi~, yaya ve muvazzaf asker usuli.ini.i koyarak i.ilkesinin, cihangir mertebesine ytikselmesini saglamt~tl. 0 yi.iz ylllarda en bi.iyi.ik askerlerin bile hatmna gelmcdigi halde, Orhan yaya askerl kurarak devletin di.izen i~inde geli~mesini saglayacak mahareti gostermi~, babasmm koydugu ~er'i hi.iki.imler ve karde~inin yarat!lmasmda yardtmct oldugu kanunlarla bunlann uygulanmas1 onun mahir ida· rcsi zamamnda mi.imkiin olmu~ ve Osmanhlar Anadoludaki o devirde mevcut klic;tik devletlerin en gti~ltisii haline gelmi~ti. Sultan Orhan'm en btiyi.ik yardm1cts1 Alaattin Pa~a'drr. Sultan Orhan i~in ne btiytik bir mazhariyettir ki, devlete hizmet hususunda karde~inden sonra Sii· leyman Pa~a gibi bir evlat ta oli.imtine kadar kendisine yard1mct olmu~tur. Y ardimcilan i~erisinde, Alaattin Pa~a'mnkine e~it bir hizmette bulunan bir diger kimse de Kara Halil'dir. Askerler ic;in Si.ileyman Pa~a'dan sonra da Karasi fethiyle dtinyalara bedel genimet saglamt~ olan Hac1 !1 Bey, Aca, Evrenos, ve FaZil Beyler'dir. Bu dort zat askerlik sanatmda, Sultan Orhan zamanmm en btiyUk kumandanlandrr. Bunlara tamnan imiyazlann en btiyi.ik nedeni, Karasi hi.iklimcti hiZJ.-netinde iken birka~ defa Rumeliye ge~meleri cihetiyle o taraflar hakkmda bilgi sahibi olduklarmdan bu yonde kullamlmalan ve biiti.in meziyetlerini o alanda ortaya koymalandrr. Ger~i Uygur Alp Oglu Ali Bey, Hereke sava~mda bu Aclan Emirlerinden i.isttin kahramanhk gostermi~tir, fakat Ali Bey, Sultan Osman devrinde serdar olmaya ba~lamgr i~in o devrin bi.iyi.iklerinden saytlmak laz1m gelir. Sultan Osman devri Omerasmm haiz olduklan imtiyazlar ise sonra
104
NAMIK KEMAL
gelenlerle kryas kabul etmez. ~u kadar ki, Ali Bey'in halefi olan Demirta~ Bey de Orhan devrinde serdarhga ylikselmi~ti. Bu zatm Murat ve Beyazrt devirlerinde gosterdigi cesareti hesaba katarsak ~amm Aclan Omerasmm kudretinden yliksek buluruz. Yalmz Sultan Orhan devrinde onlar kadar hizmet etmemi~ti. Bunlardan ba~ka, Sultan Orhan zamanmda serdarhga ba~lamr~ iki kimse daha sayabiliriz ki, biri Abud, digeri de Kara Cafer'dir. Ak~akoca'mn, Kara Hasan'm, Kara Oglan'm Bursa ku~atan Balaban Bey'in ogullan da Slileyman Pasa ile Rumeliye gec;en kahramanlardrr. t~lerinden, Akc;akoca Oglu'nun, Bolayrr limanmdaki dli~man gemilerini yakmak ic;in gonderilen kuvvete serdar tayin edildigi bazr tarihlerde kaydediliyor. Digerlerinin askeri bir birlige komuta ettigine dair bilgiye rastlayamryoruz. Karasi Beylerinden bekledigimiz hizmetler asil bu kahramanlann gocuklarmdan beklenirdi. Ancak Rumeli'yi iyi bilmeleri dolayrsiyle onlara bu vazifeler verilmi~ti. Sultan Orhan devrinin en me~hur i.ilemasr Davud-u Kayseri, Taceddin-i Klirdi, Alaattin-i Esfet'dir ki, bunlar Padi~ahm tznik'te kurdugu medreseye birbirini izleyerek miiderris olmu~lardrr. Davud-u Kayseri halk indinde keramet sahibi oldugu ic;in hepsine on almr~ti. tznik Medresesi, kurulu~unda onun idaresine verilmi~ti. bltimi.inden sonra mi.iderrislik Taceddin-i Ki.irdi'ye verildi. Bu zat Sultan Osman'm kaym pederi olan Edebali'nin kaym pederi olup, hanedana da bir yaklnlrgr vardr. Taceddin-i Kiirdi'nin biyografisinde garip bir hikaye yazrhd1r: Guya Sultan Orhan tznik'i muhasara ettigi srrada kuvvetli bir dii~man ortaya c;rkar. Padi~ah bu dii~manm yok edilmesini, alacagr ganimet kendinin olmak iizere~ Lala ~ahin Pa~a'mn hakkr oldugunu sayler. 0 da dii~maru yener. Sonra Padi~ah· ganimeti Lala ~ahin Pa~a'nm elinden almak ister ve Taceddin-i Ki.irdi'den sorar, o da, ccLala hiir ise, mal ganimet kendinindir», cevabmr verir. Padi~ah tznik'i ku~atirken ortaya c;rkan dii~maru Lala ~ahin Pa~a degil, Siileyman Pa~a bozmu~tu. Lala ~ahin Pa~a'mn Sultan Orhan devrinde serdarhgr degil, tarihlerde adr bile yoktur. Bir sava~ta ganimet Padi~aha ait olmadrgmdan sava~anlara ait olan mali birine vermege Sultan'm hakki olamazdr ki onceden versin de sonradan geri almak ic;in fetva istesin ve Taceddin-i Ki.irdi'den o yolda cevap alsm. Taceddin'den sonra tznik'e miiderris olan Alaattin-i Esfet, Kara Halil'in hocasr idi. byle bir ogrenci yeti~tirmi~ olmasr bile kftfidir. Bu lie; alimden Davud-u Kayseri ccFususu», Alaattin-i Esfet cc Vikaye»yi ~erheylemi~lerdir. Taceddin-i Kiirdi eser yazmakla me~glll degildi. ~ekayik-i Numaniye, bu ilim adamlarma bir de Abdiil Muhsin-i Kayseri'yi eklemektedir. Bu zatm farzlardan vezinli ve ~erhli bir eseri ile Aruz-ii Endiiliisi'ye bir ~erhi oldugunu soylenir. Sultan Osman'm Kumral Abdal'r gibi Sultan Orhan'mda herkesc;e bilinen bir Abdal Murad'1 vardr ki, baZI sava~larmda onunla beraber bulunmu~ ve birinde kihc; bic;imi egri bir sopayla sava~a giri~erek dii~mandan elliden fazla adam 61diiriip c;ok kimseyi hayrette b1rakmr~t1.
OSMANLI TARiHi
105
Yalmz askerlikle me~gul olan Sultan Orban, Osmanh yurdunda ilk Medreseyi kurarak memlekette kiiltiir alanmm kurucusu olmak ~crefini kazanmt~tlr. Bundan ba~ka, Sultan Orhan'm tznik'te, Bursa'da yapt1rd1gt birc;ok bina vardrr ki, bunlarm kurulu~ tarihleri alan seneler vukuatmda anlatrhm~t1r. iyilik meslcginde herkesten ~ok ona yardtm eden e~i Niliifer ile me~hur Evrenos Bey'dir. Nili.iier bir koprii yapttrmr~ ve bir hayrat brrakmt~tl. Evrenos Bey, Rumeliye ge~ergec;mez Rumeli'de birc;ok kale almt~, o yakada ele ge~irdigi koyler de vaktflara ge~irilmi~tir.
SULTAN BiRi-NCi. MURAT Otuz be~ yildir blitiin maddi ve manevi gtictinli dtinyaya tasdik ettirmi~, idari tecri.i:be ve sava~ bilgilerile devleti degil muhafazaya, yeniden kurmaya muktedir bir padi~ah go~mi.i~tii. Rumelinin ele ge<;irilmesinde gosterdigi kahramanllklarla halkm ve askerin sevgisini kazaniD.l~ alan Si.i:leyman Pa~a da bir kaza sanucu hayata gozlerini yummu~tu. 1kinci ~ehzade alan Sultan Murat o zamana kadar devlet ve ardu i~lerinden uzak tutulmu~, bir ile valilik etmi~ti. Halk bu iki biiyi.i:giinden mahrum kalmca tecri.i:besiz bir ~ehzadeyi yadrrgar gibi olmu~tu. TeerUbe etmeden bir karara varmak <;ok defa hatah sonu~lar dagurabilir. thtimal, Sultan Orban da ~k sevdigi evladr Siileyman'1 klskanmamasr i<;in Murat'r idareden uzak tutmu~tu. Sultan Orhan'a yiikletilebilecek bir hata da belki iki ~cu gunu birbirinden klskanmamak i<;in boyle yapmr~ almasmdayd1. Bi<;are baba sevgili ~ehzadesini feci ~ekilde kaybedince fazla sevgisinin manen cezasmr da <;ekmi~ oluyardu. Sultan Murat'm milletine hizmet bahsindeki eksik taraflarr, belki de yaradrileri geliyardu. Tecri.i:beye dayanmayan zan ve tahminlerin ne dereceye kadar hatah sanu<;lar verdigini hadiseler millete krb<;.tan keskin ~ahitlerle ispat etti. ~ehzade Si.ileyman sag kalsaydr, Sultan Murat'm yaptl~m yapamazdr denilemez. Fakat hi<; ~i.i:phesiz ki onun yapacagmdan fazla yapacak bir ~ey de bulamazdl. 0 devre, a devirde, milletin kudretine gore hi<;bir ~ey yoktu ki, Sultan iYfurat'm gayretile meydana gelmemi~ alsun. Sultan Murat'm 761 de tahtta aturmasr masmda aglu Beyazrt diinyaya geldi. Hi<; Umidi yakken saltanat bah~eden talihi o sene bir veliaht vercrek anu mutlu etmi~ti. 0 zamana kadar iktidara gelen padi~ahiann ii~i.i: de babalannm ikinci agullan idiler. Bunlardan hcrbirinin yerine ge<;ecek alan da, babalanmn tahtma ge<;me srrasr gelip <;athgr zaman dtinyaya gelmi~lerdir. Sanki tabiat Orhan'r Ertugrul'un, Murat'! Osman'm, Bcyazrt'r Orhan'm kaybma mtikafat alarak millete ihsan ediyordu. Sultan Murat padi~ah alunca tebaasmm ve di.i:~manlanmn hakkmdaki te. rcddiidleri artadan kaldmnak vc bir mliddetir, Rumelindc zafcrler pc~inde ka~an bir ba~bugdan yaksun kalmr~ askerin maralini takviyeye llizum gormii~tli. Bu h~mdan
OSMANLI
TAR1H1
107
yonden Bursa'da hftkim bulunan <;andarh Karar Halil' ile ~ocuklugunda yeti~ mesinde btiytik emegi ge<;mi~ olan ~ahin Bey'i ve biraz da asker alarak Rumeli'· ye ge~ti. Bir soylentiye gore, Rumeli'ye ge<;meden, ba~ka bir soylentiye gore ise, ge<;· tikten sonra Ankara'ya hftkim olan Ahi ve Ayan tak1m1 ile Turgutlu ve <;avdar a~iretlerinin devlet smmna saldmlanm haber almi~tl. Bu saldmlarma sebep ise Sultan Orhan'm bask1siyle itaat altmda bulunan Karaman Oglu'nun Sultan Mu· rat'm tahta ge<;mesi tizerine bir ~eyler yapmak istemesiydi. Bu dti~tinceyle, Ahi· leri Osmanhlar aleyhine k1~krrtm1~ bulunuyordu. Germiyanhlar ise Karaman Oglunda Sultan Murat'dan <;ok zafer umduklan i<;in onlarla ittifak etmi~lerdi. Bu olay, Ttirktin Ttirke k1hg <;ekmesi durumunu ortaya <;Ikard1gt i<;in Sultan Murat, ilim adamlanna dam~mak zorunda kalm1~t1. «Htristiyanlarla sava~an bir ordunun memleketine saldmya kalkan mtinaftklan aym ~ekilde kar~Ila mast gazadan on de gelir, » fetvasmt aldt. Bunun tizerine, Padi~ah, Rumelinin korunmasm1 Hact 11 Bey'e verdi. Kendi de yirmi be~ bin askerle Ankara'ya ytirtidti. <;avdar ve Turgutlu a~iretleri, Sultan Murat'm geldigini haber almca ars· Ian sesi i~itmi~ kopekler gibi ka<;arak dagtldtlar. Ahiler ise kar~t koymaya imkan bulamadiklan i<;in, canlanm, Ankara'yt Padi~aha teslim ederek kurtarabildiler. 672 Ytlmm yazt boylece ge<;mi~ti. Rumelinde ise Hact 11 Bey, dti~mana saldm ftrsatt vermemi~, hatta Edirne civanna kadar Merig tizerinde bulunan ve hala Hac1 Bogazt denilen yeri ele ge<;irerek dti~mana kar~t bir gozetleme yeri yapnu~tl. Bu suretle Rumeli'nde Htristiyanlardan korku kalmadtgmdan Bursa'da bir mtiddet yeni bir sava~m haztrhgtyle ugra~tld1. Karaman Ogluyla Mtittefikleri Padi~ahm ktlmcmdaki kudreti gortince bir ko~eye gekiliverdiler, hi<;bir ~eye kalki~ mamt~lar gibi eski tarafstzhklarma devam ettiler. Yi.izy1llar boyu H1ristiyanlardan yer fethine hasret kalm1~ isHl.m milletleri, Osmanhlann Hz. Peygamber zamamm andtran ilerlemelerinden <;ok memnun kalmi~, onlara kalplerinde e~siz bir mevki vermi~lerdir. Karaman Ogullanm Ahileri kt~klrtmast dolay1siyle trandaki ilhanh htikUmdan Dveys'den muaheze eder gibi mektuplar gelmege b~lailll~ti. Sultan Murat ise yeni fethe giri~mek i'bug terimi Emir- iii Umera anlam1 kar§Ihgi olarak kullamlmi~tlr.
108
NAMIK KEMAL
ktlmt~
oldugu halde Padi~ahm yeti~mi~ evHidt olmadtgmdan Beylerbeyligi Lala $ahin'e verdigini yazarlar. Fakat Hammer, bu gorii~ii kabul etmez ve der ki : « Vezareti de ~funil olan Beylerbeylik o zamana kadar Padi~ahlann mutlaka ya pek yakm akrabasma, ya da en biiyiik evlildma verilirdi. Bu mesnetle, Orhan'm karde~i ve ondan sonra oglu Siileyman Pa~alann bulundugunu gormii~tii. Sultan Murat, bunu taht i<;in tehlikeler yaratabilir dli~iincesile terkederek cvladmt meclislere almaz olmu~, askcrinin komutanhgmt da yabanctlann cline vcrmi~ti. Devlete bir nevi giivenlik saglayan bu kaide Sultan Murat'tan sonra da devam edegelmi~ti. >>
Evvela Vezirlikle Beylerbeyilik Alaettin Pa~a'da toplanmamt~tt. Sultan Orhan vezirlikle beylerbeyiligi yalmz Siileyman Pa~a'ya vermi~ti. Sultan Murat'm Lala Sahin'i beylerbeyi yapttgt zaman biiylik oglu olan Beyazit, hentiz iki ya~ma girmi~ti. Vezirlik veya bcylerbeyiligini idare edebilecek akraba ve evlad1 yoktu ki, bu hizmetleri ona verebilsin. O<;tincli olarak, ger<;i Lala Sahin'e beylerbeyilik verildi. Milletin babast hiikmiinde olan Padi~ahm btiytik oglu oldugunu hissini vermek i<;in buna bir de pa~ahk eklendi. Fakat bu beylerbeyilik Slileyman Pa~a'da oldugu gibi Vezirlik riitbesini ta~tmast ~oyle dursun, ordusunun ba~mda Padi~ah oldugundan ba~komu tanhk bile degildi. Dordiincti olarak, Sehzadelere askeri gorev vermemek veya onlan reye ka-· n~ttrmamak kurah, Sultan Murat zamamnda degil, eyalete ~ehzade gondermek adetinin kaldmlmasmdan sonra oldu. 0 zamana kadar ne vakit padi~ahlar harbe t. giderlerse ~ehzadeler de eyaletleri askerile beraber bulunur ve ordulan yanlannda gorev ahrlardt. Hele Sultan Murat'm biiytik oglu olan Beyaztt'I gerek askerlik, gerek idarede en gtivendigi yardtmctsi olarak kullandigi a~agtda, stralanan vakalarda meydana <;tkacakttr. Bu hallere gore, Padi~ah'm idaresi altmdaki biittin iimeraya ba~kanhktan ibaret olan beylerbeyiligin Lala Sahin'e verilmesi bizim tarihlerin dedigi gibi o hizmeti yapacak ~ehzadenin bulunmamasmdan ba~ka bir hale yorulamaz. Lala Sahin'in ula~tl~ yerde astl dikkati <;eken cihet, Rumeli'de onca hizmetler gormii~ ve Sehzade Slileyman Pa~a gibi bir kahramamn ifadesiyle « Erenler Kucagt» gibi bir vasfa ula~m1~ Hact 11 Bey'e tercih olunmastdtr. Bu duruma, Hact 11 Bey'in Tiirk olmamast sebep olamaz. Osmanhlann oteden beri !sHl.m olanlan Ttirkten aytrt etmeyerek vazife verdikleri bilindigine ve onlann arasmda kolelikten, sadarete kadar <;tkanlar da olduguna gore bu tercihte Ttirk olmamamn bir rolti olamaz. Tercihte daha <;ok Padi~ahm Lala $ahin'e olan giiveni rol oynamt~tlr denilebilir. Bir memura gore, iyi hizmet i<;in hiiktimdannm glivenine lay1k olmak yan liyakat hiikmiindedir. Devletlerde, Padi~ahm giivenini almamt~ kimselerden btiyiik hizmetlere getirilmi~ kimse goriilemez. <;iinkti bu kabil tayinlerde, getirilen ki~i ehliyetsiz ise, <;ok defa tayinler kotti sonu<; verni.i~tir. Ondan ehliyetlisi varsa
OSMANLI
L'ARiHi
109
haks1z olarak getirildigi de meydandad1r. Lala 1;)ahin o zamana '\<.adar askerlik yoniinden hi\;bir kudret gosterememi~ti. Onun, Sultan Orhan zamamnda bir ordu bozduguna dair 1;)EK.AYiK'daki yaZI, tarihlerce kabul edilmeyen bir masaldrr. Hammer'in dedigi gibi, Siileyman Pa~a ile beraber <;imeni'ye ge\;en kahramanlar arasmda bulundugu dogru olsa bile, Kara Cafer kadar olsun askerin ba~mda kendini gostermi~ bir kumandan sayllamaz. Bununla beraber, Sultan Murat'm se<;:imi yakmhgmdan ziyade ondak:i liyakati gormesinden ileri geldigi i<;:in alki~lan maya deger bir hadisedir. Saltanata ge\(meden once nas1l Padi~ahm k1ymetleri gizli kalmi~sa, bu kahraman insanm da askerlikteki kudreti oylece vazife almadan bilinememi~ti. Vazife ald1g1 zaman da mevcut kumandanlarm belki hepsinden i.isti.in veya en az onlar kadar kudrette oldugunu gostermi~ti. Sultan Murat'm bu te~ebbi.isii Si.ileyman Pa~a'nm gonderilmesine de benzemedi. <;iinkii vakada Padi~ah Bursa'da kalmr~, Rumeli'ye yalmz 1;)ehzadesini gondermi~ oldugundan Rumlarla orada sava~an kuvvet devletin gliciinden bir par\(a idi. Bundan ba~ka Siileyman Pa~a 1;)ehzade olmakla beraber yine kendinden listUn bir makamm emrinde olmak cihetile elindeki kuvveti istedigi gibi kullanmaya, her beliren fm;attan istifadeye yetkili degildi. Siyasi hilelerde pek usta olan Rum imparatoru, Padi~aha ba~ vurarak 1;)ehzadeyi <;ekmece ku~atmasmdan alakoydugu gibi nas1l olsa merkezle ordunun fikir ve temayiillerinde bir aykmllk yaratarak ondan timide ve istifadeye kalkl~m1~ olabilirdi. Sultan Murat ise, babasmm yerine ge\(erek karde~inin klhcm1 kullandrgr cihetle Osmanhlar tarafmdan Rum imparatorunun oyunu ile birbirinden ayn gorii~te iki ayn kuvvet kalmamr~ oldugu gibi Rumlar tizerine gonderilen kuvvet te devletin biitiin sava~ gticiiydii. Padi~ah o kuvveti tstanbul'u ele gel(irip Bizans devletinin ortadan kaldrnlmasi i<;:in degil Edirne taraflanmn ele ge<;:irilmesi gayesiyle kulland1. 0 zamanlar; Tiirk ordusunda istanbul gibi surlan giil(lii bir yeri zaptcdebilecek silah bulunmamaktaydt. Hele Padi~ah Rumeliye ge\(erken gemi imanna \(are aramak il(in yeni emirler verdigi ve o zamanlar elde bir tek gemi bile bulunmadigi cihetle deniz giicii yoklugu ytiziinden istanbul'un fethi dti~tini.ilemezdi. Sultan Murat, Rumeliye ge<;:er ge<;:mez ilk i~i karde~inin mezanm ziyaret oldu. Biri Olmii~, biri ya~ayan memlekete hiZlllet etmi~ ve edecek iki karde~in bir mezar oniinde bulu~malan diinya ile ahret arasmdaki bir huzur i<;:erisinde bulunmalan ne hazin bir manzara idi. Padi~ah, karde~inin kabri ciVannda bir cami ile bir de imaret yapi1mas1m emrettikten sonra ordusuyla Edirne i.izerine yiiriidii. ilk olarak online \(tkan Nitz Kalesini klsa bir ku~atmadan sonra ele ge\(irip <;orlu tizerine ytirtidti. <;orlu Muhafrzr onun teslim olmasr teklifini kabul etmedi, savunmaya ge\(ti. Fakat Tlirkler tarafmdan atrlan bir okla goziinden yaralanmca askeri yonetemez olmu~tu. Bu Sirada kaleye hiicum emri verildi. Tiirk yigitleri biitiin gli\(leriyle saldmp kaleyi zaptcttiler. Civardaki diger kalelerin halkl il(in ibret olsun diye de onlan esir edip ~ehri de, kaleyi de y1ktllar. Kale MuhaflZlmn da ba~1 kesildi, ornek olmak lizere Mesilli kalesinin muhafrzma g6nderildi. 0 kalenin muhafrz1
110 ~orlu'da
NAMIK KEMAL
olen arkada~1 kadar gayrct sahibi olmadtgmdan aman dileyerck kaleyi Padi~aha teslim etti. $iiphesiz, ~orlu'daki muamele giiniimliz a~;tsmdan bakdmca, pek bi.iylik bir gaddarhk gorlinlir. Fakat vakanm ge~;tigi gi.inlin lizerinden be~ yliz y!ldan fazla ge~;mi~ oldugu unutulmamahdrr. Hi~bir millet ya~adtgi, ~;agm kusurlarmJ ta~Idtgt i~;in muaheze olunamaz. 0 ylizydlarda, dii~man dayatmca ayak direyen~ leri odlirerek korkutmak sava~ kaidelerinden, harp esirlerini oldiirmek te galib~ lerin haklanndan saythrdL Sava~1rken oldlirmekte hakh oldugumuz dii~manm galip geldikten sonra klima bile dokunmaga hakkimiz olmadtgi kaidesine insanlan inandtrabilmek ancak iki yliz yil once mtimklin oldu. Bu fetihte dikkati ~;eken bir taraf vardtr ki, o da ~orlu'nun zapt1 tizerine yagmaya Padi~ah tarafmdan izin verildigidir. Bundan anla~Ilan ~udur : OsmanhIar ele ge~irdikleri yerleri bile Padi~ahtan izin almadlk~;a yagma etmezlerdi. Bu adet gerek devletler hukuku, gerek askerlik yontinden ileri bir adlilldrr ki, ilk defa Osmanhlar tarafmdan uygulanmt~trr. Bir kti<;:tik sal tizerinde Rumeliye ge~en, Gelibolu ve Acaova taraflanm ele ge~;iren Aca Bey ile Faz1l Bey, Sultan Murat'm Padi~ah olmasmdan veya Rumeliye gc~;i~inden evvel Olmti~ olmahlar ki bu devirlerde hi~; isimlerini duymuyoruz. Sultan Orhan'm Ktrklareli'ne gonderilmesini emrettigi Abud Bey'in ve Yigitba~I hk verdigi Kara Cafer'in de adlan gorlilmtiyor. Slileyman Pa~a zamanmdaki kumandanlardan Sultan Murat'm hizmetinde yalmz Hac1 11 Bey'le Evrenos Bey'in adlarma tesadlif ediyoruz. Padi~ah, ~orlu taraflanmn fethiyle ugra~rrken Hac1 11 Bey de akmlanna devam etmi~ti. Dimetoka MuhaflZl da !slam askerini basmak i~;in firSat kolluyor- ~ du. 1ki ordu kar~Il~tllar. Osmanh askeri ~iddetli bir sava~tan sonra dli~maru bozmu~, Dimetoka MuhaflZlm da esir almi~ti. MuhaflZln oglu babasm1 Osmanhlann elinde gorlince onu kurtarmak i~;in bir ~ok mal ile beraber Dimetoka'yt Hact 11 Bey'e teslim etti. Evrenos Bey ise o stralarda Ke~an't ele ge~;irmi~ti. tkisi birbiri ardmca Padi~ahm yanma geldiler, btiylik iltifat gordliler. Sultan Murat, Rumelideki blitlin kuvvetin kendi emrinde toplanmas1 tizerine Edirne'nin ele ge~;irilmesini gorti~mek lizere ileri gelenleri Divana ~;a~rd1. Gorli~me sonucunda Lala Sahin Pa~a'ya bir klslill asker verilerek ileri gonderil~ di. Padi~ah ta geri kalan kuvvetlerle Babaeski'de kaldt. Edirne MuhaflZl toplayabildigi kadar askerle Lala Sahin kuvvetlerini kar~Il::tmaga kalkt1. Sazh Dere mahallinde kar~Ila~an iki kuvvet pek kanh bir muha~ rebeye giri~tiler. Osmanhlar bliylik fedakarllkla sonunda o sava~I da kazamp dti~mam peri~an ettiler. Lala Sahin zafer haberini Padi~aha ula~tmp onu Edirne'nin ku~atllmasm~ da haZir bulunmaga davet etlni~ti. Pa~anm sava~t kazanmas1 ile Edirne halkmda yaratllan korku Padi~ah kuvvetlerinin geli~i tizerine bir kat daha artm1~t1. Bu kuvvete kar~I Edirne'nin korunma gli~;ltigunli anhyan MuhafiZI Meri~;'in sulan~
OSMANLI TARiH!
111
nm yi.ikselmesinden faydalanarak bir gece <;ocuklan ve yakmlanyla bir kaytga binerek Enes tarafma ka<;tl. Ba~stz kalan balk ise kaleyi teslim etti. BaZI tarihlere baktlrrsa; Hact !1 Bey, zaten sonradan Miisliiman oldugundan giiya Osmanh Ordusundan bir giin firar edip Edirne'ye gitmi~ eski dinini bask1 iizerine terkettigini, Lala ~ahin'in ise ~imdi hayatma goz koydugunu hem camm kurtarmak, hem Hrristiyanhga hiZlllet ettnek i<;in ~ehre geldigini soyleyip Muhaftzt kandtrmt~, kendi taraftarlanndan ve Htristiyan olmaga istekli taktmmdan ol~ duklanm soyleyerek Kaleye bir taktm asker de sokmu~. Bunlar, bir gece silaha sanlarak Edirne kalenin kaptsmt a<;mt~lar, dt~ardaki askeri ~ehre sokmu~lar, 1~ te Muhaftzm nehir yoluyla ka<;masma ve ahalinin aman dilemesine sebep budur. Bu soylenti, tarih ele~tirmesine vurulunca uydurulmu~ gibi goriinliyor. (linkii evvel Hact 11 Bey gibi, ktrk, elli ytl tslam i<;inde bulunarak devlette Vezirlik, Serdarhk makamma ula~mt~ ve kthctyla onca hizmet gormii~ bir kimsenin tekrar eski dinine donmesine inanabilecek bir insan, dlinyada kabul edilemez. lkinci olarak, tekrar Htristiyanhga dondligunii soyledigi insanlan bir ftrSat <;tkmca !sIam askerine ezdirmek i<;in gizlice kaleye almak delilerin bile kolay kolay kabul ve yapabilecegi mlinasebetsizliklerden degildir. O<;iincii olarak, Sultan Murat, fetihlerini bildiren yaztlannda boyle bir hileden hi<; bahsetmiyor. Halbuki res~ mi evraklarda sava~m gidi~ini ve olu~unu hakkiyle anlatmak o devrin adetlerindendi. Dordi.incii olarak, hikayenin sonucu ba~langtcma uymuyor. Kalede bulu~ nan Osmanhlar bir kaptsmt a<;tp orduyu i<;eriye davet ettikten sonra ~ehrin aman dilemesini kabule ne sebep, ne mecburiyet dli~iiniilebilir. 763 yth bu fetihle son buldu. 764 te ise boyle parlak ba~an olmadt. Bununla beraber, fetihlerin ardt blitlin biitiin kesilmi~ de degildi. Evrenos Bey, Giimiilcine ve Vardar taraflanm, Lala ~ahin Pa~a da eski ve yeni Zagra'lan fethetti. tki kuvvetin ele ge<;irdigi ganimet te pek btiytiktii. Tarihlerin anlatttgma gore, o zamana kadar ganimetten be~te bir bazine hissesi almak adeti yokken Karaman'm bliyiik ilim adamlanndan gaza (1) i<;in orduya gelmi~ olan Kara Rlistem, miicahitler arasmda be~te bir hazine hissesinin aynlmadtgmt gorlir, Kazasker Kara Halil'e giderek bu hakkm almmamakta ol· mastm tenkit eder. Kara Halil de bunu dogru bulup, Padi~aha bildirerek be~te bi~ rin ahnmasma Kara Rtistem'in teklifiyle ba~lanrr, kendi de bu i~e memur edilir. Hoca Sadettin bunlan aynen kabul ederek tarihine ge<;irdikten sonra bazt dii~iincesiz yazarlann be~te biri Kara Riistem tarafmdan uydurulmu~ gibi gostererek Osmanh Padi~ahlarmm aldattldtgmt ve yanh~ yola sevkedildigini yazarlar. Ganimetten be~te bir almamn Kur'an hiikiimlerinden oldugunu bilmiyenlerin bir !slam devletinin tarihini yaZlllakla ugra~mast arZll edilecck ~ylerdcn dcgildir. Fa~ kat cahillcrin o yoldaki miinasebctsiz <;abalanndan sonra astl Hoca Sadcttin gi(1)
Gaza, din ngrunda
giri~ilen
harplere denir.
112
NAMIK KEMAL
bi biiylik bir iilimin eserlerinde Kara Rlistem vakast gibi hatalar bulunmasma teesslif gerekir. Selguklu Alaattin tarafmdan Sultan Osman'a gonderilen men~urda ~oyle bir ibare gorlili:iyor: «Mal-1 ganaimden Lmsu~er'i ihrag ettikten sonra gazat-1 nusrat ~iardan piyade ve slivare bihasbi istihkakihim tevzi ve taksim eyleylip herbirinin hisse-i ~er'iyesin ifa eyle» (1) bu ibare Osmanh devletinin kurulu~u ile beraber be~te bir ahnmasma ba~lamldtgmt ve bu i~i Kara Rlistem'in hatirlattigt konusunda da bir yanh~bk oldugu meydana gtkar. Belki devlet bagtmsizhgmt kazandtktan sonra Selguklulann bu emri hliktimsliz kalm1~ttr, diye dli~linlilebilir. Sultan Osman omriinlin sonuna kadar Selguklulara saygt duyarak ayakta durmu~ken onlardan aldtgt bu ~er'i hlikmli uygulamamast imkanstzdtr. Sultan Osman, bilindigi gibi, devletini kurar kurmaz kadllar da tayin ederek dini kazay1 uygulam1~ bir devlet bliyligli idi. Bundan ba~ka, Sultan Murat zamanmdan evvel Osmanh devletinde ganimetten be~te bir hi sse almdtgt resmi bir vesikayla sabittir. Sultan Or han tarafmdan 633 tarihinde Sehzade Slileyman Pa~a'ya verilen Vezirlik ve Beylerbeyilik beratmda ~u sozler gorlilliyor : «Oglumu sava~ta ve vesair hallerde kendilerine ba~bug yaptigrm ve kendimin yerine gorevlendirdigim igin, emrime kar~1 gelmekten gekinsinler, alman ganaim vesaireden be~te birini gtkardtktan sonra gerisini oglumun eliyle dagttsmlar. >> Bu ibarede olan «Be~te bin> sozli Kara Rlistem'in hatirlatmasma hacet kalmadan TUrk ordusunda bu sistemini uygulanmakta oldugunu agtkca gosteriyor. Tarihlerimiz bu vakamn tamamlaytctsl olarak, alman esirlere ytiz yirmi be- b !?er akga kiymet bigilerek her esirin ailesinden yirmi be~ akga Humus almdtgmt ve kan!?tkhk olmasm diye de bu humusa bedel bir ka~t verilerek ona da Pencik (2) denildigini yaztyorlar. Buna gore, o zamana kadar yalmz esirlerden be!?te bir almmadtgma, i~te bu usullin Kara Rlistem'in hat1rlatmas1 tizerine uygulanmaga ba~landtgma ihtimal verilebilir. Pencik'ten bahseden tarihlere gore, bir akga dortte bir dirhem glimti~ten ibaret idi ki, Sultan Murat zamammn esirlerine bigilen ktymet yliz yirmi be~ kuru~ ediyor. Bu ktymetin insan aytrmadan toplanmast ve esir rayicinden biraz da dti~lik olmas1 esir saytsmm gok olmasmdan ileri geldigine delalet eder. Sultan Murat, Rumelide bulunan askerinin idaresini Lala Sabin Bey'e brrakarak Bursa'ya dondti. Bu stire iginde tslfun htiklimdarlarile mtinasebetlerini art(1) Humus arapc;a be§te bir demektir. Bi.r §eyin be§ k1smmdan biri. Miisliimanhgm ilk zamanlarmdaki harplerde ele gec;en mallarm be§te dort pay1 sava§taki askerlere verilir, biri de hazineye (Beytiilmal) kahrdi. (2) Pencik, Pen(( (Fars((a be§) soziinden bozmak bir §ey olarak o zaman verilen kag1t, istanbul'dan esir pazar1 kalduilmcaya kadar esirlerle beraber abciSIna verilirdi
. ..,..~ji··;.)l.- ~~:~1 .:..IP'. [:,1: '":'>\.., •.JiJI .i!.-lbl ._r....=:l .J~ ·~"""'-"• • ,:,~.)_,1.:...~1,:,-I!J~ ,L_I ~~J ._,.;,.,:,\'jl _;.;,;;t.,_,..;~ .:!J.;.....ii) .[o;,;.c.·l ~ ,Lr ,.,_~.;> .:,\._;; . . ..s...u.:) - .hAi-' .;..0-1"': ~; ,_i-LT .JiLl - ._;~...JJI ":">_;_; ;,.. 0 ~_,1 ~
~
~
._;::b.i ..£\; T1.).>.:;.:--':• <.:1.)-jl (:b.i~ ',~,_1-.:..L:::""'
fPf.
• J.>...:J'\
·~·.r;; ._;~...JJI"Jj•,!.·
..JI_,> ._;;\., ~'-j•~#.
;:~J ..j-;, Jl.::.l •:.;v-1 3;_,.>.:)".;_1.!; ~ ,s~...JJI J;:k>- v"l.!; a.:_.~Y.
".ir:- . .~.ill ..£t:.._,_._Y. . r;~_l •-4'-.J.; '-i.'~J _,.
_r.l1t' • ,:,........(..._l:: ,:,.>.7_,>-1 ~~ J2.r..l:; d:T,&;_,~ .·.J,,r_,...;.. ..;;;hi ,st:.r..l:; .:..)_;.., ..£l:...__..c,...l ,:,~_,) L.J.; _ :_._,( G~.>.:lJr .;1_;... 1_, ll:ol ·,:,..<.:;), ,s..J ..,..~;~ .Jur _
;x.:u ~Y .J'.IJI. ~-;A
-.1.h.;,.r."-- ·-.t_:f.>" :.,_.;, Wk. )."f' o...>'6..._t~\ JUI:; .o.,Li ,.;,_,:._. {..,,;:,;;.. :.,_.;, D)_r..il)
~;. .£1;_,;.:; .0'6 )_r...il) ._s~.§ c r.Y'if'V>.> ··)~-:. ->~>1 t..;.:;l ~~_,, .k_.o.l:; ·J.>.: ,;& jU-1:; &'..T,.J_..,\ .!.!;_,. .;;u\..JJ~,;. <;)S..._l_l ,Jllt ,t:-:-.__;,>:'· ~ .1.;.1:; .x;.JJ""'. ( r.YY;v"'. ) -.L_I 1.,-~1 ,S"!...I!JI ,_t:-•.;,_,~ ·~~-? :.,_. ; ..£(;_,; j ..:J.i\i
. .;.A~IJ~/..sJ_;_,. !J};~\ &t..t<- ~ ~:.JI r>' .}.J..~o\ ._.;\j 0\..;.J _r..ii) ( He~~ulanufll ] : .J~_,:.. ...s•JI.•\ .:...;_,..,
~'1 .h.
f{:,_,':" r"Y'Y;V' [ Ibc;;tlau;;Ztm).:
.;..>..\ l_.;..:;\
.s-:_...._tr.; J_,r-::- _.;;v_,\
.j:}JI -~.L J:.. -.1-~ ~j~
.:_:.:: . .;,;t... u_1 .... ._,<:_,-'_J ..£\:-~~ < ou >Z!}_r...i~ . ;
:;~ ...;!a;.(;
.:J)J""'
J.r- (v J !!;:::'1
il}i_;,> if·~ ..J)(;>y j)A.::>-1 \.:.;_.
JL.J J;," ~v:" ,JL! ,..<.:-~.L.I ..£\_;l~.J l..)J .:_;lJJI J'~ •-'-;.:Jt: ~ ··\:.;
._s.j•;\ ,S:--1 ,:Lj !J}~'1 ,s-1-"L.
J-i .)') ,:,~ (.J>f~·) .J~_J:I J'.:_,;k:k_;j ~V' _ ..j-, . r->-l:l r\.>.;1 J ""-+:-- ..CJ_-'-::1 ~; ~~"::hi .:!a.i.l: .:..~_,.., !l}-:1.. .i!...I!JL. ,,_,...;.. (p;\j•':"
_ .:·:JI .jlJI l::i.J 0 );'1 J\ c.r<-_1 .;~;; ...s-)1:..1 <;> ;,_
«Osmanh Tarihh> mizin ilk baskiSindan bir yaprak
F: 8
114
NAMIK KEMAL
trrmaga ~ah~arak lran taraflanna bakim olan llbanh biiki.imdan Oveys'e bir mektupla bazr bediyeler gonderdi. Aynca, Karaman Oglunu da cezalandrrmaya kalkr~maktansa korkutarak niifuzu altma almayr daba uygun bulmu~tu. Hatta ona yolladrgr ve Rumelide alman yerleri bildiren mektubunda bir zamandrr dostane geli~en baberle~mede Karaman Oglu'nun Abiler vakasmdaki kr~rrtlcrhgmdan haberi yokmu~ gibi gori.inmek istemi~ti. Karaman Oglu tarafmdan, Ba~bugunun Var~ak Tatanm kan~rkhk ~rkarmaga sevkettigine dair gelen haberler i.izerine yazdrg1 mektupta da : « Onlann bir karr~rkhk ~tkarmasr muhakkak ise biz de elimizden geleni esirgemekten geri kalmaytz. Fakat ~imdiden boyle bir barekete nasrl gec;:elim? llerde ne zubur ederse on a gore hareket ederiz, » gibi sozler ekliyerek li.iziimunda kendine yardlill da edecegini vadediyordu. Bu mektuphtrdan anla~Ild1gma gore, Padi~ab, Rumelinde heniiz kuvvet ve kudret dereceleri yeterince ogrenilmemi~ onca dli~manla ugra~rp dururken bir de Anadolu tarafmdan geride dii~man yaratmak istemiyordu. Lala Sabin Pa~a, Filibe taraflarmm ele ge~irilmesine memur edilmi~ti. Harekata 765 yllmda (1365) ba~lryabildi. Maksadma da pek kolay ula~mt~tr. Ctinkii Filibe'de bulunan Bulgar Prensi ku~atmanm ~iddetine birka~ giinden fazla dayanamamr~ aman· ile kaleyi teslim etmi~ti. Lala Sabin, yalmz ~ehri almakla kalmadt, Meric;: tizerinde bir koprti yaparak imar i~lemine de giri~ti. Filibe onemli bir yol iizerinde oldugu gibi etrafmdaki pirin~ tarlalan cihetiyle btiylik bir servete de malikti. Memleketi Lala Sabin Pa~a'ya teslim eden Bulgar Prensi ise o bolgeden btittin biitlin vazge~mege bir tiirlii razt olamad1. 0 havalinin geri ahnmast ic;in Strbistan'a giderek Htristiyan biikiimetlerinden · yardlill istedi. Onlar ise zaten Osmanlrlann A vrupa kttasmda ilerlemeleri ve yer- ~ le~meleri yonlinden biiyiik tela~e i~indeydiler. Bu ilerleyi~e set ~ekecek ftrsatr kollamaktaydtlar. Filibe Prensinin kendilerine ba~vurmas1 iizerine Strp, Macar, Bosna, Eflak bliklimdarlan bekledikleri glintin geldigine hiikmettiler. Ve Osmanlllarm yakla~tlgrm bildirerek halkr birle~mege davet ettiler. Boylece bliyiik bir ordunun da kurulmasmt ba~ardtlar. Strp Krah etraftan katllan H1ristiyanlarla ilerledikc;:e biiyliyen bu kuvvetin idaresini ele alarak Edirne'ye yoneldi. Lala Sabin boyle bir kuvvetin ytgrhp gelmekte oldugunu ogrenince ~ok tcla~landi. (;iinkii yamndaki asker on bin ki~iden ibaretti. 0 kadar ufak bir kuvvetle hem yurdu korumak, hem de dii~mana kar~I koymak kolay degildir. Hele Bizans imparatoru da arkadan bir harekete kalkt~rrsa Rumelideki kuvvetlerin biiti.in biitiin mahvolmasmdan korkuluyordu. Bu durum kar~lSlnda Lala Sabin padi~aha bilgi vercrek yardtm istedi. Sultan Murat dli~man agzmda olan kuvvetinc yardtmdan geri kalmad1. Giic;lti bir orduyla Rumcliye gec;mek istedi. Ne var ki, Htristiyan ordulan ~ok agrr hareket ettiginden, Padi~ah, Rumcliyc imdat yollamanm acclc olmadtgma kanaat gctirdi, Rumcli i~indcn cvvel Biga'mn clc gec;:irilmcsini istcdi. Biga kalcsi, Sultan Orban zamanmda dcvletc katllmt~sa da, iizerindc fazl:a durulmadrgmdan somadan kimseye tabi olmayan bir c~ktya kuvvctinin cline ge~mi~ti. Etrafa saldmdan
OSMANLI
TARiHi
115
ve ozellikle TUrk askerinin hareketini zorla~tirmaktan geri kalmayan bu haydut kurulu~unun oradan dagttilmast Sultan Murat'ca ~ok mlihim gorlilliyordu. Biga'nm birka~ gUnden fazla dayanabilmesine ihtimal verilmezken, ipten kaZlktan kurtulmu~ kimseler canlan pahasma dayandtlar. Kaleyi ele ge~irmeden . oradan aynlmayan Padi~ah, Biga ile ugra~maya ba~lad1. Diger tarafta, Hrristiyan ordusu, kendisine katilan Bulgarlarla altm1~ bin ki~iye ~Ikarak Edirne'ye iki konak kadar yakla~nn~ti. Lala ~ahin Pa~a, dU~ mamn o kadar yakla~mas1 ve Padi~ahtan da bir eser gorUlmemesi Uzerine UzUlerek ne yapacagma dair karar vermeden evvel dU~manm yerini ve ordu mevcudunu iyice ogrenmeye karar vermi~ ve dort yUz ath ile Hac1 11 Bey'i ke~if i<;in ileri <;I.l<.armi~ti. Hac1 11 Bey bir tepeden dU~mam ke~fedince, dU~man ordusunun kalabahgt kar~Ismda Lala ~ahin Pa~a ordusunun sava~ta onlara dayanatmyacagma karar vermi~ti. Fakat dU~manm sayt ~okluguna gUvenerek gururlanmas1 ve pek intizamstz bir halde bulunmas1 da dikkatinden ka~mad1, bu belanm !slam Uzerinden yokedilmesi i~in bir ~are dU~UndU. H1ristiyanlann bulunduklan bOlgedeki dagtmkhktan faydalanarak bir gece baskm1 tertibini uygun gordU, bu hareketi planladt. Hac1 11 Bey, gece yans1 yakla~1p ta her yere iyice karanhk ~oktUgU bir strada yanmdaki dort yUz athy1 dort tarafa dagttarak herbirini bir ayn taraftan dU~ l man ordusuna saldrrtti. Magrur ve sarho~ bir vaziyette uykuya dalnn~ olan Htristiyanlar tekbir se. dalan, tabll ve nekkare avazlariyle uykudan uyandllar, tela~ ve ~a~kmhk i~inde yalmz arkada~lanm degil, kendi karartllanm bile TUrk sanarak birbirlerine saldirmaya ba~ladllar. Subay emri, kumanda sesi kulaklanna girmez oldu. Bir korku dalgas1 etraft sarmt~ti. Orduda ne mevcutsa hepsini ortada btrakarak karanllkta birbirlerini klra klra mahv ve peri~an oldular. 0 baskm yeri yillar yth «Sirp Smd1g1» adtyla amld1. · Bu ba~an ilk defadrr Tlirklerle kar~Ila~an Macarlan deh~ete salm1~ ve Osmanh klhcmdan bin gU~IUkle kurtulan Macar Krall kurtulu~unu gogsUnde ta~tdt gt ha<;m kerametinden bilerek Meryem adma bir kilise bile yapttrmi~ti. Hammer der ki, «Bu kiliseye tsnat olunan mucizelerin en tuhafl Htristiyanlann bu maglubiyetini Osmanblara kar~1 bir ba~ar1 ~ekline dondUrmU~ olmas1drr. » Macarlar, boylesine ovlinlilecek bir yalan da yaymt~lardt. Fakat bu yenilgi oylc kilise yapmakla ba~anya ~evrilebilecek ~eylerden degildi. ccSahaiflil 1hbar» dU~man ordusunun miktanm yUz bin ki~iye 9kanr. Bu ordu, dort hUkUmet tarafmdan te~kil edildigi ve araya Bulgarlar da kan~t1g1 cihetle efradmm yUz bin ki~iye <;1km1~ olabilmesi imkan dt~mdadtr. 0 <;okluk ordunun baskm ile bozulmasmt onleyemez. Fakat ekseriyet altmt~ bin miktanm kabul ettiginden biz de o adedi se~tik. Tarih<;ilerin baztlan da dU~man ordusu mevcudunu otuz bine indirirler. Hact 11 Bey kuvvetinin de on bin akmctdan kurulu oldugunu hikaye ederler. Ta-
116
NAMIK KEMAL
rihi incelemeyle bu gorli~ te yanh~ttr. (;Unkli Hact 11 Bey'e verilen ke~if kolu on bin ki~i olunca Lala ~ahin Pa~a'nm yamnda onun iki veya hi~ olmazsa bir misli asker bulunacagmdan Pa~a'mn kuvveti de dii~manm yekunu veya ii~te ikisi kadar olmak laztm gelir. Bu nisbette bulunan dli~mandan ise Tiirkler hi~bir zaman ka~mazlard1. Lala ~ahin Pa~a ihtimal ki miibaH'tgah bir taklm haberler almt~ ta ondan tela~lanmt~tr. Boyle olsa, bu hal Pa~a'nm uzak gorii~ ve askerligine yakt~mayacagmdan ba~ka Hact 11 Bey'in yapttgt gece baskmt da Turk ordusunun kurtulmastm saglayacak bir fedakarhk degil, dii~manm gafletinden faydalamlarak yapllan bir baskmdr. Gen;i dort yiiz ath bir orduyu bozmak biraz tuba£ goriiniir. Fakat gece baskmlannda azhgm ~oklugun hiikmii olmadtgt malumdur. Gece vakti i~ine girilebilecek kadar uykuda ve dagtmk disiplinsiz bir orduyu ka~ ki~i olsa bozabilir. Bazt tarihler, Hact 11 Bey'in bir iki ytl evvel vefat ettiginden bahsederek bu zaferi, Evrenos Bey'in eseri olarak gosterirler. Fakat tarih~iler ~ogunlukla Hact 11 Bey iizerinde birle~mektedir. Biitiin tarih~iler boyle kabul ettikten ba~ka Hact 11 Bey'in bu ba~anst ile Beylerbeyiligin elinden almacagmt dii~iinen Lala Sabin Pa~a tarafmdan zehirletilerek oldiiriildiigiinii de yazarlar. Voltaire kendi zamanmdaki 1ngiltere Krahmn ktz karde~i ve Fransa Krahnm karde~inin e~i olan «Madam Hanriyet»'in kocast tarafmdan zehirletilerek 61diigiine clair Franstzlarca yaytlan soylentileri ele~tirdigi Strada «Madam Hanriyetn nin Avrupaca pek ziyade bilinen ve halinden ~iipheli olan kocast bu vakadan ne evvel, ne sonra kendini yiizli yerde gezecek bir harekette bulunmu~tur. Yalmz bir tek bliyiik cinayetle kalmt~ cani isc diinyada pek nadir goriiliir. Bu kotiiliikleri yapmak ta yaplldtgma inanmak kadar ~ok olsaydt insanhk a.Iemi sonsuz bed" t.. baht olurdu», demi~tir. Madam Hanriyet'nin oliimii S1fasmda zehir satan bir kurulu~un mevcut bulundugu ve stk stk bir~ok kimseler de zehirlendigi cihetle bu cinayeti i~leyenin oyle ~eylerle tanmmamast tenkitleri gayet ~iddetli olan ve insanhk ahlakma kotiiliiglin galip geldigine inanan Voltaire nazannda bile blitlin Avrupanm gorli~ii nii yaralamaya kilfi gelmi~tir. Bu dtistur Hact 11 Bey vakasma daha yakt~tk ahr: Lala ~ahin Pa~a'nm hal terciimesinden bahseden tarih<;ilerin ~ogu Hact 11 Bey'i zehirlemekten ba~ka kotii bir hareketi olmadtgmt yazarlar. Boyle her tiirlii kotiiliikten uzak bir insanm din ve devlete bunca hizmetlcri dokunmu~ bir ihtiyar miicahidi zehirleyebilmi~ olmasma nastl ihtimal verilebilir? Kurulu~ devresinde herkesin iktidar kthct elindeyken gizli adam zehirlemek gibi kotlillikler kimsenin hatmna gelmezdi. Yalmz Sultan Murat zamamnda degil, yiiz elli ytl sonralara gelene kadar tarihlerimizde hi~ kimsenin zehirle oldiiriildiigline clair bir rivayet yoktur. Bu hale gOre, Osmanlllarm ylikseli~ devrindeki iki yiizytl zarfmda yalmz bir zehirlenme cinayeti olmu~, o da omrlinde ba~ka bir kotlillik yapmamt~ insan tarafmdan olmu~ tur. Bu kadar garip, bu kadar yak1~1kstz bir istisnaya nastl inamlabilir? Bu zehirlenme i~in ortaya attlan Beylerbeyilik bahsi de dikkat ~ekicidir. Hact 11 Bey'in
OSMANLI
TARiHi
117
S1rp ordusunu bozmaktaki ba~ans1 askerlik sanatmdaki maharetinin degil, cesaretinin eseridir. Halbuki, o zatm, daha Lala ~ahin Pa~a beylerbeyi olmadan devlete o kadar hizmetleri vard1 ki askerlik yoniinden kendisini timeranm hepsinden tistiin saydirtmi~ti. Hatta Sultan Murat, tahta <;Ikti~ s1rada, Ahileri yola getirmek igin Anadolu'da kalmaya mecbur oldugu zaman da Rumelinin korunmasim Hac1 i1 Bey'e b1rakmi~I. Hal boyle iken Sultan Murat, beylerbeyilik igin Lala $ahin Pa~a'y1 tercih etti. Hac1 11 Bey'in iilkeler fethetmedeki mahareti, askerlikte heniiz hi<; ~ohreti olmad1g1 zamanlarda bile kendisinin tercihine sebep olmam1~ken Edirne'deki orduyu mahv1 ve Filibe'yi fethi gibi birgok ba~anlar kazand1ktan sonra Hac1 11 Bey'in o baskm iizerine kendisine tercih edilecegine Lala $ahin Pa~a nasll kanaat getirebildi? Sultan Murat gergek bir asker oldugu ve askerligin biiti.in kaidelerini bildigi igin, Hac1 11 Bey'in galebesinin, her yigitin verebilecegi ani bir karann sonucu oldugunu dii~iinemez miydi? Tarihlerin dilinde dola~a dola~a bize kadar gelen bu i~in, soylentiden ibaret oldugunu elbette Sultan Murat ta biliyordu. $ayet oyle olsayd1, Padi~ah kendine ve memleketine bu kadar hizmeti dokunan bir insam zehirleyerek oldiireni cezasiZ birakir miydi? Elbette ki bu soylenf ·nin asilSIZhgi ortadayd1. 1~te yukandaki gori.i~lere dayanarak ve gi.iniimiizde t1bbi ara~tlrmalara ba~ . vurarak mahkemelerde ylllarca ugra~Ild1g1 halde bir zehirlenmenin ispat1 kolay olmad1gma gore, Lala $ahin Pa~a'ya isnat olunan cinayet te yersiz olsa gerektir. «Sahaif-iil !hbar»'daki zay1f bir ihtimal de, Lala $ahin'in Padi~ah emriyle Hac1 11 Bey'in gozlerine mil <;ektirmi~ olmas1d1r. Buna hi<; inamlmaz, <;i.inkii Padi~ah iktidan boyunca hi<;bir yak1mm cezalandirmami~tlr. Hatta Osmanhlann ilk bozgunu Lala $ahin Pa~a'nm kumandas1 SIrasmda orduda <;Iktigi halde Padi~ah onu tekdir bile etmemi~tir. Yenik dii~mii~ kumandanma bile iltifatm1 esirgemeyen bir Padi~ahtan galip kumandana boyle bir muamele nasil beklenir? 766'da kaydedilen Hac1 11 Bey'in ba~ansmm miijdesi geldigi srrada Sultan Murat da Biga'y1 ele gegirmi~ bulunuyordu. Bu kaleye s1gmanlar etrafa yaptiklan saldmlarla biiyiik huzursuzluk yaratt1klan gibi sava~ sanatmda da hayli bilgin insanlard1. Ku~atmanm <;ok uzayacag1 anla~Ildigmdan, Sultan Murat, verilecek kay1ba bakmadan askere hiicum igin emir, yagma i<;in de izin verdi. Miicahitler kale zaptetmedeki hiinerlerini bir kere daha gosterdiler. Her taraftan hisann surlanna sanlarak birka<; saat sava~t1ktan sonra kaleye girmege muvaffak oldular. Sultan Murat, o arada Marmara sahillerinde ufak tefek gemiler yaptirarak Biga kalesini denizden de siki~trrmi~tir ki Osmanhlann kulland1klan ilk sava~ gemileri bunlard1r. Sultan Murat, Bursa'ya dondti.kten sonra $ehzade Beyaz1t, Yakup ve Savel Beyleri siinnet ettirip bir hafta siiren bir diigiinde yaptirtmi~ti. Devlet tarafmdan tertiplenen bu ilk diigun, 767 (1365) y1hna rastlar.
118
NAMIK
KEMAL
Sultan Murat o yll i<;inde bir taknn hayrat yapttrmak istediyse de onlan in~a edecek mimar bulamamt~tr. 1stanbul'la da arast iyi olmadtgmdan oradan da mimar getirtilemiyordu. Bu Strada Bizans imparatorlugu Yalakabad sahiline birka<; gemiyle bir miktar asker gondermi~, o. asker de o civardaki Tiirkler tarafmdan yenilgiye ugrahlmt~tl. Nihayet esirler arasmda iyi bir mimar bulundu, Padi~ahm yaptlrtmak istedigi binamn in~aasma verildi. Bu rivayet Hoca Tarihi'nde yazthysa da ba~ka yerlerde goriilmez. Hoca'mn Bizans !mparatorluguyla yaptlmt~ bir muharebeyi binalar i9in mimar aramak mi.inasebetine baglamast ger9ekten ~a~Il~cak bir ~eydir. Vaka ne kadar ki.i9iik olsa da, buna dair verilecek tafsilat, yapllan binalann mimarinin nereden geldigini bilmek baklmmdan mi.ihimdir. Hammer, Sultan Murat'm yaptirdtgi binalardan bahsederken diyor ki: «Avrupa'da bina yaptrrtan prensler, onlan Giizel Sanat eserleriyle siisletir· ler. Sultan Murat ise yaptrrttig. binayt yalmz dini maksatla illl;ia ettirm~ti. Sultan Murat'm cahil olduguna dair tarihlerde bir bahis gormiiyorsak ta zikredilen sene (767) zarfmda Ragoza halln ile yapng. antla..5maya attig. iniza cehaletini gosterir. Venedik korfezinin bir ko~esine s•g.nm.~, politikasmdaki uyamkhk sayesinde, yiizyillarca kendini maceraya atmam1~ olan bu kii~iik cumhuriyet OsmanWann ikbal ve istikbalini herkcsten once sezn1~ ve onun hiniayesine ginni~tir. Ragoza'dan gonderilen sefirle yapdan gorii~meler sonunda bir antla~ma hazrrlandi. Osmanhlarla bir Hrristiyan hiikiimeti arasmda yapdan antla~mamn her yd birinci maddesinde, cumhuriyetin Tiirhlere bagbhg. ve her yii be~ yiiz altm ka~Ihgmda dogu su!armda gemi gczdirme ticaret serbestisi hakkmda Padi~ahm miisaadelerini saglann~hr. Sultan Murat, iniza atmasrm bilmedigi i~in elini miirekkebe bahrarak anl~mamn iizerine basmi~trr.» Hammer, bazr gorii~ ve ele~tirmelerinde o derece act ve hakikatten uzakhr ki, insanda, tarihinin strf Osmanlt devletini tahkir maksad1yla yazlldrgr kanaat1 uyamr. Siiphe yok ki, Sultan Murat'm yaphrmak istedigi bina dini gayelerle kullamlacaktr, yapilann giizel olmasrm istemesi bu nedenledir. Hammer, mimarhgi !slam dinine tabi bir meslek sayacak kadar cahil degildi. Hammer'in, binalan Avrupa'da prens yaphrmr~ olsaydt giizel sanatlarla siisleme bilgisine sahip olabilecegine dair sozleri Asyahlann Giizel Sanatlara duydugn sevgiyi bilmedigini ve kotii bir taassuba kaptldrgrm gostermektedir. !slam devletlerinde imzanm bir itiban var m1d1r ki, Sultan Murafm o antla~maya pan9asrm basmast, imza atmayt bilmedigine delil olsun. Padi~ah imza koymak bilmezse miihiir de mi basamazdr. Hammer tarihinin dip notunda bu antla~manm hftla Ragoza resmi evrakr arasmda bulundugn yazrhdrr. Demek ki, iizerinde el bastlmr~ oldugn dogrudur. Buna ~a~mak gerekmez. <;;iinkii yazr bilmiyen Cengiz Han resmi evraka miihiir yerine pan9a basmayi adet haline koymu~tu. Elini ktrmtzt miirekkebe batmp, emrin iizerine basardr. Hatta o yiizyrllarda «El Damga» tabiri men~ur ve berat ile beraber soylenir olmu~tu. Mesela, «Men~ur-u Cengizi>> yerine «El Damga-yr Cen-
~
OSMANLI TAR1Hi
119
gizh de derlerdi. Cengiz'in adetleri ise, biiti.in TUrk ve Tatar devletlerindeki hiikiimdar adetlerinden oldugu i~in 0 yiiz yillarda Arabistandan ba~ka !slam memleketlerinin hepsinde Padi~ahlar boyle hareket ederlerdi. Sultan Murat'tan yiiz elli yil evvel konulmu~ bir adeti o icat etmi~ gibi gostermek, sonra da bunu cahillige yormak garazdan ba~ka bir~ey degildir. Hammer'in bu davram~mdan ba~ka andla~mamn yapilmasma dair sozleri de tarihlc <;eli~mektedir. Ragoza Cumhuriyetinin istanbul ile yogun ticareti bulundugu ve geli~ yolunun kilidi olan Akdeniz Bogaz1, Osmanlilann eline ge~mi~ oldugu cihetle ticaretini koruma bakimmdan boyle bir harekete mecburdur. Bu nokta ortada iken, Cumhuriyetin bu hareketini gelecege baglamak ve politikasxm uzak goriirliiliikle damgalamak, ispatx mlimkiin iddialardan m1d1r? Kald1 ki, Sultan Murat'm Ragoza Cumhuriyetiyle yapt1g1 andla~ma da Osmanhlann Hxristiyan devletleriyle yapt1g1 ilk andla~ma degildi. ~linkli Sultan Orhan'm Bizans tmparatoruyla ban~ andla~masx yapt1g1 ger<;ektir. Maksat ticaret andla~mas1 ise, Ragoza Andla~mas1 i<;in de ilk denemez. ~linkii Sultan Orban zamanmda Cenevizlilerin de Osmanh sulannda serbest<;e dola~abilmeleri i<;in andla~ma yapilmi~ tir. Padi~ah
o y1hn sonlanna dogru Rumeliye ge<;erek Dimetoka Saray1'nda kaldi. Sultan Murat, Dimetoka'yx sevmi~, havasnn da begenmi~ti. Rumeli'de bulunduk<;a daima orada kalrrd1; fakat bu defa saltanat merkezini nakil karan ile geldiginden havasmdan memnun olmadigi Edirne'yi Dimetoka'ya tercihle me~hur olan saraymx orada kurdurdu. Istanbul ele ge<;inceye kadar Rumelide hiikiimet merkezi olarak Edirne'den uygun bir yer yoktu. 0 giine kadar Sultan Osman Sogiit'te, Eski~ehir'de, Karahisar'da, Yeni~e hir'de oturmu~tu. Sultan Orban ise kah Bursa'yx, kah tznik'i merkez yapmi~tl. Sultan Murat da payitahtm1 daima Bursa'da tutmu~tu. Bu degi~ikligin esasta siyasi bir yonii yoktu. Ne var ki, Padi~ah nerede oturursa oramn imar ve bak1nn ilerlerdi. Fakat hiikfunet merkezinin Rumeli'ye kayd1rilmasx onemli ve esash bir dii~iince mahsuliiydii. Devletin miilkii Anadolu'da olduk<;a ve Rumeli yakasma ge<;tikten sonra zaptedilen yerler de Marmara kiyilanna miinhasrr kald1k<;a Hxristiyan aleminin i<;inde olunur ve etrafi imparatorlugun tabii dli~mam yalmz Rumlarla <;evrili kahrd1. Rumlar ise aralanna girmi~ ahlak fesad1, siyaset dalavereleri, mezhep anla~mazl1klan yiiziinden biiyiik zaaf i<;indeydiler. Bulgarlarla S1rplar daima Avrupa ile ili~kilerine engel olduktan ba~ka Bizansa da saldirdik· lanndan artik Osmanhlann elinde mahvolmaya mahkfundurlar. Giivendikleri ba~h<;a kalelerin arkasma gizlenmi~ olduklanndan o kalelerin zaptiyla Rum devIetinin ortadan kaldmlmas1 uzun siirmeyecekti. 0 bak1mdan payitahtm Bursa veya !znik gibi Bizansa yakm bir yerde bulunmas1 dogru olacakt1. Halbuki Edirne ve Filibe ele ge<;ince, devletin durumu biitiin biitiin degi~ ti. ~iinkli Bizans tmparatorlugunu kiska<;a alarak bir an once sonuca ula~mak fir· sati meydana <;Ikmi~ti. Diger taraftan, Osmanldar, Rumlarla Bulgarlann arasma sokuldugundan Rumelinin kuzeyinde, bat1smda ne kadar H1ristiyan hiikiimeti
120
NAMIK KEMAL
varsa hepsinin dikkatini tizerine ~ekmi~ti. Bu Htristiyan htiktimetlerinin Ortodoksmk sebebiyle birbirlerine yakmbklan oldugu gibi ahlftk uyu~mas1 gibi birtaktm nedenlerle de Ttirklere kar~1 birle~erek cephe kurmalar1 mtimktindti. Her ne kadar Bizans kilisesine bagbysalar da, Rumlar gibi ayn bir kiliseye sahip olmak iddiastyle birtaklm mezhep mlicadelelerine giri~memi~ ve Katolik kilisesinin rekabet ve dti~manbgmt da tizerlerine ~ekmemi~ olduklarmdan Avrupadaki Katolik devletlerden istedikleri kadar yardtm gorebilirlerdi. t~te bu cihetlerle Rumeli'deki TUrk kuvvetlerinin biitiin Htristiyanbk saldtnsma kar~1 koyabilmesi i~in Anadolu'daki kuvvetini Rumeliye ytgmak adeta ~art olmu~tu. Devlet merkezinin Rumeliye ge~irili~i de bundan ileri geliyordu. Bu sayede ordu da Rumeli'de toplanacaktt. Ytllar ge~,;tik~e kattlan ~,;ocuklar ve koleler sayesinde ordu mevcudu iyice artmt~ti. t~te koca Rumeli kttasmm pek az zaman i~inde ya fetih, ya da vergiye baglanmt~ olmalanmn en btiytik sebeplerinden biri de Edirne ile civannda Tiirklerin her yonden gelip toplanmt~ olmalanydt. Sultan Murat yapttrmagt dti~iindtigii saraym in~ast i~in Dimetoka'dan Edirne'ye giderken, <;ermen kalesini, yolladtgt bir kuvvetle, ele ge~,;irtmi~ti. 767 yiltnm ba~bca vakalan Yalakabad'a yap1lan Rum akm1 ile <;ermen'in ele ge~irilme sinden ibaret kalmi~ti. 768 yllmda Lala Sabin Pa~a, Balkan daglanmn kuzeyine ge~meye, Demirta~ Bey de Yanbolu taraflanm zapta memur edildi. Demirta~, KlZllaga~'l ban~ yoluyla ele g~irerek Yanbolu'yu ku~attt. Bir soylentiye gore, Yanbolu bir baskmla ele ge~,;irilmi~ Hoca Sadeddin Efendinin yazdtgma gore de, ku~atilanlar k. havamn Sicakhgmdan rahats1z olup aman dilemi~lerdi. Lala Sahin Pa~a ise, Bal- kan daglanm a~m1~, yalmz Samokov ile thtiman taraflanm vurarak btiytik ganimetle donmti~tti. 769 bahannda Sultan Murat bizzat sefcre ~,;tkmt~ti. Aydos ve Karinabad Muhafizlan, Ttirk onctileri gortintir gortinmez, teslirn olduklan gibi Stizebolu halk1 da k1sa bir ku~atmadan sonra Osmanblara vergi odemeyi kabul etmi~, Hayrabolu kalesi de ban~ yoluyla ele ge~,;mi~ti. Ertesi yll Padi~ah ordusunun ba~ma ge~erek Ktrklareli'ne ytirtidti. Askerlik hayatmda yeni gortilen Kose Mihal'in oglu Mehmet Bey de Vize'nin ku~atllmasma memur edildi. Mehmet Bey, bir soylentiye gore, evvela Pmar Hisan'm, sonra K1rklareli'ni ve Hoca Sadeddin'in yazdrgma gore de, once Ktrklareli'yi, sonra Pmar Hisar'1 ele ge~,;irip oradan Vize tizerine ytiriimti~tti. Vize ise Mehmet Bey'in stki~tirmast tizerine iyiden iyiye endi~elen mi~ti. Ku~atllanlar bizzat Padi~ahm tizerlerine yiirtidtigiinti gorti~ce aman dilediler. Vize'nin mevki bak1mmdan onemi bulunmas1 ve tstanbul'a yakmbgt sebebiyle tmparator tarafmdan oraya her ftrsatta taarruz mtimktin oldugundan, korunmasma, giivenilen kahramanlardan Siar Mert Bey tayin olundu. 770 y1h, <;andarb Kara Halil'in Pa~a tinvaniyle sadarete ge~mesile ba~la mi~ti. Halil Pa~a otedenberi Padi~ahm ba~dam~mam olarak bir nevi Vezirlik gorevi ifa etmekteydi. Bu vezirligin resmiyete doktilmesi Pa~amn ger~ek riitbesinin
OSMANLI TARiHi
"if
121
umuma ilanmdan ba~ka bir ~ey degildi. 0 zamanm ilim adamlan arasmda ileri durumda olanlara verilen, kazaskerlik rtitbesi ile pa~ahgt da ~ahsmda birle~tiren Kara Halil, devletin mtilki ve ihni en ytiksek payesine ula~m1~t1. Sultan Murat bir ytl kadar Edirne'de kahp saraymm yapllmas1m bekledikten ve haztrhklanm tamamlayarak orduyu Lala $ahin Pa~a'nm komutasmda Balkanlann kuzeyine gonderdikten sonra Bursa'ya dondii. Lala $ahin Pa~a 772 (1370) yllmda ordusuyla Kapulu Derbendi yontinde ilerleyip Derbend yolu yakmlanndaki setleri ytkarak lhtiman taraflanm da vergiye baglam1~, Sonra Samokov'a giderken Camuslu'da Strp ve Bulgar Krallanmn ordusuyla kar~lla~mi~tl. Dii~man ordusu saytca kendi askerinden <;ok fazla olmasma ragmen Lala $ahin Pa~a sava~tan <;ekinmemi~, mtithi~ bir taarruza giri~mi~ ve zafere ula~mi~tl. Galibiyet o kadar kesin olmu~tu ki, dti~man agtrhklanndan hi<;birini gottirememi~, her~eyi oldugu gibi btrakmi~ ka<;m1~t1. Pa~a, bu ba~an iizerine Samokov'a ytiriiyiip orasm1 da ele ge<;irdikten soma Filibe'ye donmi.i~tii. Fakat havay1 mtisait buldugundan orada da kalmam1~, eline ge<;en ganimeti harcaytp ordusunu geli~tirerek Balkanlarm ote tarafma ge<;mi~ti. Bu seferde, Pa~a, Sanyar denilen dag eteklerini de vurduktan sonra Sofya taraflanm taradt. Padi~ah, 773 senesinde Rumeliye ge<;erek ordusuyla Kostendil tizerine yiirtidti. Kostendil, o zamanlar Kostantin admda bir Bulgar prensinin idaresinde idi. Prens, Padi~ahm o taraflara dogru geldigini haber almca zengin hediyelerle onu kar~tlamaga ko~tu ve vergi odemeyi kabul etti. Kostendil'in i<;i~leri di.izene sokulduktan sonra, Sultan Murat, yine Bursa'ya dondti. 0 s1rada, Bizans lmparatoru - Padi~ahm ti<; y1l evvel tahmin ettigi gibi - Vize'ye saldtrmt~tl. $iar Mert Bey, bir taraftan dti~mana dayattrken, bir yandan da durumu Padi~aha iletince hiddetlenen Sultan Murat, Rumeliye ge<;erek Malkara'dan biiyiik bir kuvvetle smmn kuzey ve batt cihetlerinde bulunan Lala $ahin Pa~a ile Evrenos Bey'i yanma <;agtrdt. Biiytik bir kuvvetle lmparatorun tizerine yiiriimeyi yigitlige yakt~tlramryan Sultan Murat, «lmparatoru yenmege bu kadar asker fazla gelir,» diyerek Lala Sabin Pa~a'y1 bir ktstm kuvvetle Frecik tizerine gonderdi. Kendi de ordusuyla lstanbul civarma ytiriidti. Ordusunu bolmesinden de anla~thr ki, Padi~ah bu sefer de yine lstanbul'u zaptedebilecegini ummuyordu. Padi~ah, lstanbul'a bir giinllik mesafede bulunan lnciyis adh kaleyi ~iddetli taarruzlarla ele ge<;irmi~, oradaki ku~atmanm deh~etiyle etkilenen Liileburgazhlar kendiliginden teslim ohnu~tu. Bu Strada Lala Sabin Pa~a da Frecik'i zaptetti. Padi~ahm yanma geldi. Her iki kuvvet lnciyis civannda Bolonya adtyla tamnan kaleyi ku~attllar. Osmanli miicahitleri ellerindeki biitiin ara<;larla ugra~tlk lan halde ne kalede bir gedik a<;abildiler, ne de i<;erdekileri ylldtrabildiler. Padi~ah, kar~rla~1lan gii<;liige iiziilerek; «Bu harabede bekleyip durmak, astl almamtz gereken yerleri zaptetmemizi engelliyor. Meger ki Tann ytka! » diyerek ku~atmay1 bazt kumandanlara brrakt1. Kendi Karadeniz ktyrsma inerek bir <;mar altma oturdu. 0 zamana kadar yonettigi hi<;bir harekatm ba~mdan ba~anya ula~madan ay-
122
NAMIK KEMAL
nlmadtgi hal de boyle ufak bir kalede ugrad1g1 gi.i~liik gururuna dokundugundan ~iddetli baz1 tedbirler dii~iinmekteydi. Bu srrada kaleden dolu dizgin bir si.ivari geldi, surlardan birinin ytklldtglill haber verdi. Padi~ah itikad1 biitiin bir kimseydi. Bu ani geli~meye ~ok sevinerek Tannsma ~iikreden Padi~ah, kaleyi Lala ~a hin Pa~a'ya zaptettirdi. Ku~atmada haztr olan askerler zaferi Padi~ahm kerametine bagladllar. Golgesinde oturdugu ~mara «Gii~lii <;mar», Kaleye de «Tann Yikti» adm1 verdiler. 775 y!lmda beklenmeycn bir diger geli~me vard1r ki, o da Sadrazam Hayrettin Pa~a'nm Ba~komutan stfatiyla battya gonderilmesidir. Bizim tarih~iler Pa~anm giri~tigi harekati bir miiddet Giimiilcene'de oturmak, oradan Evrenos Bey'i etrafa gondererek baz1 yerler ele ge~irmekten ibaret gibi gosterirler. Hayrettin Pa~a gibi bir zatm o ya~a ula~tiktan sonra haysiyet ve ikbali bir tarafa iterek, Evrenos Bey gibi birini kendi yerine sefere ~Ikarmasmi akll almaz. Bat1 tarihlerinin anlattigma bakihrsa, gorii~ ve idarede biiyiik bir kudret sahibi olan Hayrettin Pa~a gen~liginde ilme hizmet ettigi kadar, sonradan da askerlik ve idare alanmda kudret sahibi oldugunu gostermi~tir. Rodop eteklerindeki Siroz ve civanna Dragi ve Bugdan admda iki Slav beyi hiikmetmekteydi. Rumelindeki kii~iik Htristiyan devletlerini ortadan kaldtrmagi hedef tutan Padi~ah, Siroz'u da ku~atm1~t1. Rumelindeki devletler hakkmda geni~ bilgisi olan Evrenos Bey'i de Hayrettin Pa~a'nm yamna vermi~ti. Seferi kuvvetler evvela Kavala'y1 muhasara ettiler. Kale ~ok saglamd1. Hayrettin Pa~a, onun fethinden umudunu kestigi s1rada kale civannda dola~Irken surlardan ~ birinin dibinde adam ge~ecek kadar iki su deligi gordii. Fedai birka~ genci gece oradan i~eri sokturdu, fedailer nobet~ileri oldiiriip kale kapiSllll a~t1lar, ordunun i~eri girmesini sagladilar, kale de b6ylece fethedilmi~ oldu. Kavala bu ~ekilde ele ge9irildikten sonra Drama bolgesine yiiriiyii~ yapilmi~ ti. Drama, Borla, tske~e birbiri ardmdan almarak Marulya ad1 ile bilinen Avrathisan ku~atilmt~ti. Bu kale, Siroz Beyinin akrabasmdan bir kadmm idaresindeydi. Kadm Siroz'dan imdat bekliyordu. Bu baktmdan Hayrettin Pa~a'mn teslim teklifine yana~mad1. Pa~a, bunu padi~aha arzederek o taraftan kaleye gelecek yardtmm onlenmesi ricasmda bulundu. Padi~ah ta Deli Balaban'1 bu i~le vazifelendirdigi gibi Lala ~ahin Pa~a da bir diger kuvvetle Hayrettin Pa~a'nm yardtmma ko~tu. A vrathisan'mn kadm Mkimi Siroz'un da ku~attlmt~ oldugunu ogrenince yardtmdan umudunu keserek canlannm bagt~lanmasi ~artiyle kaleyi teslim etmi~ ti. 0 s1rada Lala ~ahin Pa~a kuvvetleri de gelmi~ oldugundan, Sadrazam, o devir komutanlarmm en biiyiigii olan Lala ~ahin Pa~a ile Evrenos Bey'i de yamna alarak Vardar Y enicesi'yle etrafmda bulunan birtaktm koylerle kentleri ele ge~ir diler. Baz1 tarihler, bu yerlerden 9ogunun zaptim yalmz Evrenos Bey'in ba~ans1 gibi gosterirler. Buna Sadrazam ile Lala ~ahin Pa~a'mn o taraftaki bir~ok hareka-
OSMANLI
TARiH!
123
ta Evrenos Bey'i gondermeleri ve Evrenos Bey'in daha sonralan da oralarda kalarak bin;ok hayrr i~lerine giri~mi~ olmasr sebep olmu~tur. Sadrazam, yanmdaki kahramanlarla beraber, Sangol tarafmdan kuzeyde Anbarkoyii ve Be~ta~ cihetinden giineyde Selanik'e kadar uzanan yerleri dola~a~ rak ordusunun parlak eserlerini gordiikten sonra Siroz'da bulunan kuvvetlerin yardtmma ko~mu~tu. Bu kuvvetlerin gelmesinden evvel Strp Krall gii~lli bir or~ duyla Deli Balaban'a saldu;dt. 1ki tarafm kuvvetleri arasmda biiylik fark olma~ sma ragmen, Deli Balaban, oliimii goze alarak dii~mana cesaretle kar~1 koydu. 0 yarah aslam goren askeri de yigit~esine sava~arak kendilerinden ~ok tistlin olan S1rp ordusunu peri~an ettiler. Sava~ masmda Kaledekilerin tela~mdan faydala~ mp d1~ bur~lan da ele ge~irdiler. Balaban Bey'in bu ba~arlSlndan sonra Sadrazam ordusu da gelince, Siroz'da bulunan Dragi ve Bugdan, direnme umudunu btittin biitiin kaybederek, hayatlannm bagt~lanmasi ~artiyle kaleyi teslim ettiler. Hayrettin Pa~a Rumelideki seferini tamamlaytp yamna Dragi ile Bugdan Bey'i de alarak hiikumet merkezine dondii. Bu Beylerin, Siroz'da gosterdikleri gayret ve cesaretin Tiirkler tarafmdan da takdir edildigi Rum tarihlerinde yazrhdtr. Padi~ahm bu muamelesi kar~I koymada 1srar eden baz1 kalelerin muhaftzla~ n hakkmda yapllan ha~in muameleye ters dii~tiyor. Fakat biraz dikkat edilirse anla~Il1r ki, o ~iddet, ban~a yana~mak istemeyen dii~manlara gosterilmi~ti. Nihayet teslim olan dii~manlara ~iddet gostermektense boyle bir ornek vermek daha iyiydi. Boyun egmi~ bir kimseye kotii muamele ba~kalanm mukavemette inada te~vik olurdu. Hayrettin Pa~a, payitahta doniince Rumelide kalan Lala ~ahin Pa~a ile Evrenos Bey'in Kara Ferye'yi ban~ yoluyla almalanyla 775 ve 776 ylllanmn sava~lan son bulmu~tu. 777'de ise, Sultan Murat, bizim tarihlerde Las Oglu diye tanman Strp Kra~ h Lazar' dan Siroz ku~atmas1 s1rasmda gosterdigi dii~manhgm intikamm1 almak i~in biiytik bir orduyla Balkanlann ote tarafma ge~mi~ti. Kral, Osmanlllara si~ lahla kar~I koyamayacagmdan sazdan, kam1~tan yaptlmi~ koylerini yakarak Balkan daglanna ve kalelere ~ekilmi~ti. Padi~ah ordusuyla dort ay Balkanlarda dola~t1g1 halde dii~mana rastlayamad1. Ne duracak yer, ne de yiyecek bulabildi. Ordu, ni~ hayct o harap bolgeyi bo~ yere dola~maktan fena halde stkddt; kJ~ ta yakla~tlgt i~in donmek isteginde bulundular. Padi~ah o k:adar eziyet ~ckildikten sonra eli bo~ donmeye razt olamad1. 1leri gelenlerle gorii~tiikten sonra Ni~ Kalesinin ku~ ~ati!masma karar verdi. Ordu bir ~ey yapamadtgt i~in donmek istiyordu. Bir muhasaraya giri~ilince canlaba~la sav~arak Ni~ Kalesinin almmasma gayret goster~ diler. Kale ~ok saglamdt. Yagmaya izin verilmesi, ozellikle Demirta~ Pa~a'mn gen~ ve yigit oglu Yah~i Bey'in onciiliigii ile Ni~ Kalesinin ele ge~irilmesini sag~ ladt. Kale burcuna ilk ~1kan Yah~i Bey, Demirta~ Bey'in, Demirta~ ise KaraAli'nin, Kara Ali de Uygur Alp'in ogluydu. Bu dort btiytik adam ilk devirlerde Tiirk ordusunda biiyiik hizmetlerde bulunmu~lardt.
124
NAMIK KEMAL
S1rp Krahyla btiytiklerinin Ni~ Kalesinde pek ~ok maHan vard1. Bunlann hepsi Ttirklerin cline ge<;mi~ti. Ni~, S1rbistan ile Bulgaristan'm smmnda miihim bir askeri bOlge oldugundan Bizans 1mparatorlugu tarafmdan tahkimine ~ok dik~ kat edilmi~ti. 1mparatorlugun birinci derecedeki dort istihkfunmdan biri ve o zamanlar S1rp Krahmn idaresinde bulunan bu Kale S1rp Kralmm en btiytik umudunu baglad1g1 yerdi. Ylllarca dayanmaga elveri~li ve belki de zapt1 imkans1z say1lan kale Ttirk ordusu tarafmdap. en yorgun zamamnda dort ay i~inde ele ge<;irilivermi~ti. Bu durum kaqlSlnda S1rp Krall Padi~aha itaattan ba~ka bir kurtulu~ yolu olmad1gm anlad1. Bir<;ok hediyelerle sefirler gonderdi. Osmanh tahtma baglanma dilegi, devlete her yll elli okka gtimti~ti vergi vermesi ve istenildigi zaman bin ath gondermesi ~artJyla kabul edildi. Goriinti~te bir kale, ger<;ekte ise bir tilkenin almmas1 demek olan bu olay, Padi~ahm en btiytik ba~anlanndan biridir. Ni~ fethinin tebrikine dair Hamideli Hakimi Htiseyin Bey, Padi~aha takdim ettigi mektupta has1mlannm kendi hak~ kmda bir<;ok ~eyler uydurduklanm, bir kotli hareketinin olmadigmi bildiriyor ve Sadrazama da bu yolda emir buyurulmasmt istiyordu. Anadoludaki bir<;ok kti<;iik hiiktimette onun kazand1g1 bliylik ~ohretten <;ekinerek himayesini istemekteydiler. Kara Halil de idaredeki hlineri ile bu durumu pek glizel idare etmekteydi. Hliseyin Bey'e yazllan mektupta kimseden ~ahitlik istenmeyecegi bildirilerek korkmamas1 ve liztinttiye kap!lmamas1 istenmi~ti. Padi~ah, S1rbistan fethinden Bursa'ya donerek 777 k1~m1 orada ge<;irdi. Sonra 778 bahannda bizim tarihlerde Susmanos ad1yla amlan ve Tlirk dli~manlany- t,. la sozbirligi halinde bulunan Bulgaristan Krall Sezman'1 cezaland1rmak i<;in Rumeliye ge<;ti. Fakat S1rbistan seferinden gerekli dersi alm1~ olan Sezman, Padi~ahm tizerine geldigini haber ahnca onu kar~Ilamaya ko~arak, aman diledi ve bu sayede devletini kurtarabildi. Padi~ah bu boy egi~ten fevkalade memnun oldu, kan doktilmemesi sevincinin asll sebebi olmu~tu. Sezman, Padi~ah tarafmdan emrolundugu zaman askerile beraber orduya katllma ~artlm da kabul etmi~ti. Hammer dcr ki: ((Sezman vergi vermekten kurtulmak i<;in Padi~aha kiZim takdim etmi~tir. » Bu iddiaya gore, Bulgar Kralmm kiZl, ya Padi~aha veya Sehzadelerden birine veriliyorsa da bizim tarihlerde boyle bir kayda rastlayamiyoruz. 778 yllmm onemli vakalanndan biri de Demirta~ Bey'in Pa~ahk unvamyla Rumeli Beylerbeyi tayin olunmasidir. Lala Sahin Pa~a ne olmu~tur? Baz1 tarihIer, onun sekseni ge<;tigi i<;in emekliye aynld1gmdan bahsetmekte ve baz1lan da Oldliglinli yazmaktad1rlar. Lala Sabin Pa~a, Sultan Murat'm ilk saltanat1 sirasmda hizmete ba~layarak, sava~ alanlarmdan Beylerbeyilik gorevine ylikselmi~ti. Hangi milletten, hangi s1mftan, ne zaman dlinyaya gelmi~ olduguna dair tarihlerde bir bilgiye rast1ayam1yoruz. Bu bakimdan ya~1 me<;hfildlir. Ya~I dolaylSlyle emekliye aynld1gma ihtimal verilemez. 0 s1rada olmli~ olmasx ihtimali de hi<; dogru degildir. <;:tinkli ilerde, daha pek c;ok sava~Iarda adx ge<;ecek. Bu cihetle,
OSMANLI
if
TAR1Ht
125
tarih<;e ger~;ek olan, Pa~anm ilerlemi~ ya~1 sebebile gorevden uzakla~tmlmt~ oldugu ve Padi~ahm goziinden de dli~medigi halde, Beylerbeyiliginden aynliDI~ olmasmdan ibarettir. 778'den 784 yllma kadar ge<;en zaman devletin siikfmet ve asayi~i i<;in gerekli kanunlann <;tkanlmast ve yararh antla~malarla saltanatm gii<;lendirilmesi i<;in harcand1. Bu devrede kurulan ocaklardan biri de Sipahi Ocagt'dtr. 0 zamana kadar devletin muvazzaf si.ivarisi Miisliimanlardan kuruluydu; bunlann gorevleri de hayatlan boyunca kendilerine teslim edilmi~ yerlerin gelirini toplamaktan ibaretti. Demirta~ Pa~a askerlikteki mahareti kadar idaredeki bilgisiyle de siivariye verilecek araziyi biiyiikliik ve ki.i<;iikliigiinc gore ikiye aytrarak, biiyiigi.ine «Zeamet11, kii<;iigi.ine «Timafll admt vermi~ti. Timarlar, siivari askerlerine hizmetleri siiresinde Padi~ah tarafmdan verildigi gibi oliimii halinde evlatlarma ge~;mesini, Zeametlerin de hizmeti gori.ilen Timarhlara miikatat olarak verilmesi i<;in kanun yapllmt~tl. Sipahi Oca~ i~te ilk defa boyle kuruldu. Sipahiler ellerindeki timara veraset yoluyla ula~Ildtgmt, hizmet ve liyakatine ise zeamet gibi bi.iyiik bir miikafatt oldugunu goriince <;ocuklanm dogumlanndan itibarcn sipahilige yazdtrmaya ve onlan kii<;iikliiklerinden itibaren disiplin ve asked bilgilerinin artmlmasma ~;ah~maga ba~lamt~lard1. Y eni~;eri kl~lala nndaki gibi her sipahinin evinde de bu sayede bir asked okul a<;thyordu. Boylece memleket terbiyesinde kemale varan bir geli~me ba~hyordu. Sipahiler, sayllan arta arta ikiyiiz ellibin klhct bulmu~lardt ve devirlerinde diinyamn en diizenli si.ivarisi idiler. Disiplinleri bozulana kadar Osmanh saltanatmm yiikselmesinde biiyiik hizmetlerde bulundular. Timurta~ P~a, Sipahi Ocagmt kurmakla askerlik diizenine Yeni~;er.ilik teskilatmt kuran Alaattin Pa~a kadar biiyiik bir hizmette bulunmu~tur. Sipahi Ocagt, Y eni~;eriler gibi birden bire kurulmamt~, o zamanlar Avrupada mevcut zadeganhk sistemi esas almarak i.ilkede uygulanmastyle meydana c;;ikmt~tl. Fakat o sistem ahmrken zadegamn koyliiye basktsmt saglayacak, hiikiimete kar~1 elinde bir<;ok imtiyazlar verecek durumlardan ka<;tmlmt~, tlmarlar da bir asker besliyecek kadar kii<;iik tutulmu~, sipahilerin de zadegan gibi muztr ve i~siz bir hale gelmesine meydan btrakllmamt~tl. Bi:iylece sipahi stmft taklitten ziyade yeni kurulmu~ bir ocak havasmt ta~1maktayd1. Timurta~ Pa~a bir de Htristiyanlardan « Venib grubu te~kil etmi~ti. Ordulann her ti.irlii hizmetleri bunlar tarafmdan gi:iri.ilmekte, asker yalmz silahla di.i~ man kaqtsmda gorevini yapmaktaydt. Bugiiniin ordulannda bir<;ok hizmetler askerlere gi:irdiiriildiigiinden hal a en muntazam A vrupa ordularmda bile mevcudun be~te dordi.i muharip sm1fmm dt~mda kahr. Yine bu devrede Germiyan Oglu Ali Bey'in klzt Sehzade Yildmm Beyaztt' la evlendirildi. Bu vesileyle 738'de Bursa'da biiyiik bir diigun tertip edilmi~, etraftaki Ti.irk devletlerine davetler gonderildiginden hepsinden sefirlerle hediyeIer gelmi~ti. Me~hur iimeradan Evrenos Bey, diigiin miinasebetile Padi~aha yiiz kole ile yi.iz cariye gondermi~ti. On kOlenin elinde altmla dolu on giimi.i~, on ca-
126
NAMIK KEMAL
riyenin elinde giimii~ ile dolu on altm tepsi, digerlerinin elinde ise ~amdan, ma~ rapa, legen, ibrik gibi giimii~ takunlar vard1. Bu hediyeler diger hiikiimetlerden gelen hediyelerin hepsine iistiindii. Osmanh Devletinin bir eyalet beyi tarafmdan gonderilmi~ hediyelerin, el~ilerce, Osmanhlann seviyesine delil gosterildigini tarihler yazmaktad1r. Sultan Murat, Evrenos Bey'in hediyelerini oldugu gibi MISlr Melikine, onun hediyesini de Evrenos Bey'e verdigi gibi, babasmdan ve biiyiik dedesinden tevariis ettigi comertligi ile gelen biitiin hediyeleri kendine biqey ayrrmadan tilemaya ve iimeraya dag1tmi~ti. Gelecekte devletin ikinci kurucusu olacak <;elebi Sultan Mehmet, bu evlenmenin mahsulii olarak dogacaktir. Bu evlenme ile Osmanh devleti kom~ulany la da iyi miinasebetler kurmu~ oluyordu. Evvela, Germiyan Hanedam dcvlete baglanm1~ oluyordu. Gen;i ((mtilfrk'un akrabas1 olmaz>> sozii, tarihin her sayfasmda delilleri bulunabilecek kaidelerdendir. Akrabahgm siyasi vazifelerde ve devlet yonetiminde bir hiikiim ve tesiri olamaz. Sadece Germiyan Ogullan bu evlenme ile Osmanh Hanedam ile akraba olmak ~erefine nail olmu~lard1. Tarihlerin yazd1gma gore, Germiyan Oglu Ali Bey, Karaman Hanedamna kar~1 Sultan Orhan'm himayesinde bulunmakla ya~ama imkamm ve istiklalini saglayabilmi~, Sultan Murat'm tahta ge~i~iyle de Osmanh devletinin askerlikte ve idarede geriledigini zannederek Karaman Oglu tarafma donmii~tii; fakat Sultan Murat'm babasmm brraktig1 saltanat1 Rumeli taraflannda yiiceltmesi kar~l smda Osmanhlann himayesinde bulunmadlk~a ya~anam1yacagma kanaat getirerek oglu Yakub Beye Osmanhlarla iyi ge~inmesini nasihat etmi~, sonra da klZlm ~ehzadeye vermesi i~in <;:ah~masm1 da ilave etmi~ti. Ali Bey'in bu vasiyeti Germiyan hanedamnm Osman Ogullanna bir baglantis1 idi. Diigiin dolay1sile de gelinin cihaz1 olarak Kiitahya, Simav, Tav~anh ve Egrioz kaleleri ile civan Osmanhlara devredilmi~ti. Germiyan Oglunun arazisi kii~iik, kudreti de azd1. Buralan Osmanhlara verince elindeki gelirle asker besleyecek yeri kalmad1gmdan Germiyan Ogullan siyaset alamndan biitiin biitiin silinerek Osmanhlara bagh, yalmz i~i~lerinde bag1ms1z bir eyalet haline girmi~ti. Germiyan Ogullanmn ba~ka bir ~ekilde davranabilmeleri de miimkiin degildi. Germiyan Oglu diger hi.ikfrmetlerden hangisine baglanmaya kalksa bir k1s1m arazi bag1~lamaya mecbur olacakt1. Boylece Osmanh hiikiimeti Anadoludaki miilkiiniin bir yamm daha emniyete alm1~ oluyordu. Padi~ahm Anadolu tarafmda onemli bir diger hedefi de kii~iik devletlerin en kudretlisi olan Karaman Oglunun ~errinden korunmakt1. Bunu saglamak i~in Hamit Oglu Hiiseyin beyin elinde bulunan yerlerden Bey~ehir, Seydi~ehir, Ak~ehir, !sparta ve Yalva~ kalelerinin Osmanhlara ge~mesi laz1m geliyordu. ~eh zade Beyaz1t'm diigiinii mi.inasebetile Hamit Oglu tarafmdan gelen sefiri Padi~ah yamna ~ag1rarak: (
~
OSMANLI TARiHi
127
0 s1rada kendi de gelinin cihaz1 olan Kiitahya'y1 gormege ve o civann idaresini diizenlemeye gitti. Hiiseyin Bey, sefirinin donmesi ile beraber Padi~ahm da Kiitahya'ya gidi~ini onun talebini destekleyen bir kuvvet gosterisi zannetti, be~ kalenin satilmasma ister istemez raZI oldu. Padi~ah bu tedbirlerle ve ele ge<;en kalelerle Anadolunun s1mr ve asayi~ini saglad1ktan sonra 784 yilmda Demirta~ Pa~ay1, kendisine dahil olmayan Arnavutluk cihetlerine gonderdi. Pa~a Pirlepe'yi ban~ yoluyla, Manastm sava~arak ve hiiciimla ele ge<;irdi. Daha sonra Karh 11 ve t~tip taraflanm da dize gelmege mecbur etti. Buralan ele ge<;irdikten sonra kuvvetlerini giineye indiren Demirta~ Pa~a SeHl.nik'i bir hayli siki~tirdi ise de de ge<;iremeyerek yalmz civanndaki araziyi zapt ile iktifa ctmi~ti. Sultan Murat, S1rp ve Bulgaristan'a kihcma ba~egdirdigi gibi Arnavutluk, Bosna Hersek taraflanm da kendi miilkiine katmay1 kararla~tmm~, Rumelide bulunan arazisinin geni~letilmesi i<;in Timurta~ Pa~ay1 o cihetlerin onemli yerlerini se<;ip ke~fe memur etmi~ti. Pa~a biiyiik bir orduyla ald1g1 emrin uygulanmasma gayret ederek Arnavutlugun ve Bosna'nm bir<;ok yerlerini ele ge<;irmi~, ertesi y1l Hersek Hanlanm pek ziyade zedelemi~, aynca Arnavutluk ve Bosna beylerinin de <;ogunu vergiye baglam1~tL
i~te 785 ve 786 yillannm bu zaferleri, Rumelinin dogu ve kuzeydogu bolgesi gibi bat1 ve kuzey batlSlnda da Tiirk egemenligi saglandtktan sonra, Anadolu biitiin biitiin Tiirk hilkimiyeti altma girmi~, Osmanhlarm belli ba~h bir dii~mam kalmamt~ti. Yalmz ~ehzade Savel Bey Vakas1, Padi~ahm babahk gururuna indirilmi~ en biiyiik darbeydi. Bah tarihlerine gore, Bizans tmparatoru Yani Paleolog, Osmanhlarm ula~ ttklan ba~anlar, fetihler iizerine, kendi kuvvetiyle veya Rumeli taraflannda bulunan kii<;iik hiiki.imetlerin yardimtyla devletinin korunacagmdan tamamen iimidini kesmi~, Roma'daki Katolik hlikiimetlerine ba~vurmak zorunda kalmt~tl. Onlardan yard1m saglayabilmek, Katolik ve Ortodoks kiliseleri arasmda olan anla~ mazhgm giderilmesiyle mlirnkiindii. Bunun i<;in Roma ile anla~arak kendi Katolik mezhebine girecek ve teb'asmt da katolik yapmay1 kabul ettirecek, buna kar~thk Papa da on be~ gemi, bin be~ yliz slivari, bin ok<;u ile imparatora yardtmda bulunacakti. tmparator, Katolik oldugunu iHln i<;in Roma'ya gitmi~. Papanm elini, ayagmt ve bindigi hayvanm dizginini tutmak gibi kli<;liklliklerin hi<;birini yerine getirmekten <;ekinmemi~ti. Papa bunun iizerine, katolik hliklimetlerini, Osmanhlar aleyhine ki~lmtmakta kusur etmediyse de, kimseye soz ge<;irmeye giicii yetmedi. imparator onca iimitlerle Roma'ya gitmi~ken, bekledigi yardtmdan zerre kadar faydalanamadtgl gibi, listelik Venedik'ten ge<;erken ora tliccarlan onlara olan ki.illiyetli bor<;lanm odemesini istediler. 1mparator onlann istedigi teminatl
128
NAMIK KEMAL
vcremeyince, Senato tarafmdan borcuna kaq1hk gostermedikc;e Venedik'i terkedemiyecegi kendisine hat!rlatllllli~tl. tmparator bunun iizerine, tstanbul'da yerine bakan biiyiik oglu Andronikos'a ba~vurarak, gerekirse kiliselerin mallanna vanncaya kadar her~eye el koyarak borcuna yetecek paranm teminini ve gonderilmesini istedi. Andronikos bu istege hie; ald1rmad1. Nihayet 1mparator'un Selanik'te bulunan diger oglu Manuel, mahm, miilkiinii satarak borcu odedi de, babasm1 Venedik tiiccarlannm elinden kurtarabildi. 1mparator bu tiziintiiyle 1stanbul'a gelince her ~eyden once Katoliklerle soz birligi etmege kalk1~masma bozulan Padi~ahm ofkesini gidermeye c;al~arak lic;iincii oglu Todori'yi Sultan Murat'm yamna rehin olarak gonderdi. Bu kiic;iilii~, zaten tmparatoru hakir goren Padi~ah1 teskine kilfi gelmi~ti. 1mparator, o taraftan emin olunca, hiikiimetini, hareketlerinde babasma kar~1 hie; te iyi tav1r takmmayan biiyiik oglu Andronikos'un ~errinden koruyabilmek ic;in i~lere kan~mamaya ba~lam1~t1. Andronikos ise, babasmm tacm1 ve tabtim ele gec;irmek i~in btitiin giiciinii kullanmaga kararhyd1. Diger taraftan, 787 bahannda Padi~ah, yeni bir sava~ ic;in Rumeliye gec;tigi mada $ehzade Beyaz1t'1 Karaman Ogullanna kar~1 memleketi korumak ic;in Kiitahya'ya, Sehzade Yakub'u da Karasi'ye gondermi~ ve Bursa'da Savel Bey'i de yerine vekil b1rakm1~t1. Edirne'den Sehzade Beyaz1t'a 787 senesinin ba~lann da gonderdigi mektupta, Yakub Beyin, «Hallinden haberdar olup ... Savc1 Bey tarafmdan gaflet etmeyiip tahkikat1m huzur i~'ar» eylemesini emretmi~ti. Ve $ehzadenin takdim ettigi cevapta, « Yiiksek katm1zm karde~im Yakub Bey'e verdigi- · niz vazifede adalet iizerine devam ettigi, lakin Savc1 Bey ahvali ic;in Bursa kad1s1 h. bir vesika gonderdi, aymyla size takdim ediyorum» denilmi~tir. Bursa kad1smm, Savc1 Bey hakkmdaki ahvali dogrudan dogruya Sehzade Beyaz1t'a bildirdigine gore, Padi~ahm zaten Savel ve Yakub Beylerden ~iiphesi oldugu ve Beyaz1t'a onlara goz kulak olmas1, vesair memurlara da her ne goriirlerse Sehzadeye bildirmeleri hakkmda emir verdigi anla~1hyor. Edirne'den gonderdigi mektup ise, Padi~ahm Rumeliye gec;tikten sonra ~iiphesinin daha da arttlgml gosteriyor. Fakat bu ~iiphe nereden geliyordu? Bursa kadlSlnm Sehzade Beyaz1t'a yazd1g1 «ahvah den ne kastedilmi~ti? Padi~ahm ~iiphesini arttiran ~ey Andronikos'un yapacaklanm ogrenmi~ olmas1 m1yd1, yoksa ba~ka biqey miydi? Biitiin bu cihetleri o devrin tarihinden ogrenemiyoruz. Yalmz, ~uralan biliniyor ki, Padi~ah, Edirne'de ve Sehzadesi Beyaz1t ve diger Sehzadelere dair haberlqme halindeyken, Savel Bey, Bursa'da hazineye elkoymu~, etrafma toplad1g1 birtaklm adamlarla Hutbeyi de kendi adma okutarak, babasma kar~1 isyan bayragm1 c;ekmi~ti. !htimal, Bursa kad1s1mn $ehzade BeyaZit'a gonderdigi mektup bu olaya dairdi. Padi~ah durumu ogrenir ogrenmez Rumeliye donerek Savc1 Bey'e bir mektup yollad1. Mektupta onun yapt1klanm bilmemezlikten gelerek kendini Biga'da gidecegi stirek avmda bulunmaga davet ediyordu.
OSMANLI TARiHi
129
Savet Bey'in isyamm yalmz Padi~ah degil, herkes ogrenmi~ti. Bu emri almea davetten gayesi kendini kolayca ele ge~irmek oldugunu anladt, kendikendine tedbirler almaya kalkt~ti. Pan~asm1, Hrristiyanlik aleminin biikemedigi babastna, zaytf akh ve ~elimsiz viieuduyla galip geleeegini samyordu. Toplayabildigi ba~Ibozuklarla siirek av1 yerine sava~ meydanma ko~tu. Baba ogul Kete meydanmda kaqlla~tllar. Padi~ah kuvvetleri, gen~ ~ehza~ denin asilerine ~iddetle saldtrarak hepsini ktsa zamanda mahvettikleri gibi Savel Bey'i de esir ettiler. Tarihlerin anlattt~na gore, ~ehzade, Padi~ahm yamna gotiiri.ildiigii zaman, zavalh baba ogluna bunu ni~in yaptigma dair ve onu af dile~ meyc te~vik eden sozler soyledigi halde, Savex Bey, aym dik ba~llltkla ve bir babaya gosterileeek hiirmet di~l sozlerle babastmn nasihatlanna aci sozlerle kar~I koydu ve o dereee ileri gitti ki, Padi~ah oglunun akhm ba~ma toplamasmdan ve yola gelmesinden umudunu keserek gozlerine mil ~ektirtti. Hammer, Savel Bey Vakasmx Rum tarihlerinden alarak btitlin biitiin ba~ka ~ekilde anlat1r ki, yazdtklannm ozeti ~oyledir :
l
<
F:9
130
NAMIK KEMAL
Arada isim uygunlugu olmasa, ba~ka ba~ka iki olay sayilaeak kadar ayn anlat!lan bu hikayede aeaba hangi a<;Iklama dogrudur? Tetkik edinee an.lanz: evvela vaka oldugu s1rada Sultan Murat'm Anadoluda, Savc1 Bey'in Rumelide bulunduguna; sonra da Sultan Murat'm Rumeliye ge<;erek vakanm orada ge<;tigine; ti<;tineti olarak da Savel Bey ordusunun sava~ yapilmadan bozulduguna; dordtineti olarak Save1 Bey'in, Dimetoka'ya s1gmarak bir mtiddet soma a<;hktan aman diledigine; be~inei olarak gozlerine mil <;ekildikten soma idam edildigine dair Hammer'in Rum tarihlerinden aktard1g1 bilgilerin hi<; biri dogru degildir. <;tinkti bu vakaya dair Sultan Murat tarafmdan Karaman hil.kimine yazllan mektubun sureti eldedir. 0 mektupta ise ~oyle denilmektedir : «Rnmelinde dii~manla sava~a giderken Bursa'da yerimize btrakhgmuz oglum Savel, bir kiSlill insanlara uyarak isyan etti. Bunu ogrcnince, Gelibolu'dan donerek Uluabad'a geldikte, kendisine haber gonderilerek, gelip elimi opmesi isteudi; o ise kotiiliikte ayak direyip Niliifer Nehrine ge~digimiz zamai! askerlerinin siu Iah1 ile ka~IIand1k. Yapdan sav~ta yenilerek esir edildi. Ve gozleri kor edildi.» Sultan Murat'm, Anadoludan Rumeliye gidip de Rumeliden Anadoluya geldigini soylemesi, sava~ alamm degi~tirmesine, kavgas1z dagltt1gr bir ordu ile harp ettiginden, Dimetoka'da aman dileyen bir adam1 Niltifer Nehri kenanndaki kavgada tuttugundan bahsetmesine hi<; bir sebep olamaz. tdam olunmu~ bir zat hakkmda da, «Tann 1slah etsim> denmez. Rumelide kar~Ila~Ildigmm ve Dimetoka'da Sultan Murat tarafmdan ku~a trldigmm hi<; ash yok mu? Bizim tarih tetkikimize gore bu iddia asia dogru degildir. <;i.inkti evvela bu vakay1, Osmanh tarihleri, Padi~ahm mektubundan, ba~mdan sonuna kadar hikaye edilmi~ ~ekliyle almt~lardtr. Bunlarm hi<;birinde Rumelinde bir kar~Ila~manm olduguna veya Dimetoka ku~atmasma dair kay1t yoktur. tkinci olarak, bu vakay1 hikaye eden Rum tarih<;ilerinin hepsi, Fatih devri btiytiklerinden oldugu gibi, anlattiklan da hi<; bir kitaptan ahnmamr~tlr. Oyle bir yiizydda ag1zdan ag1za dola~t1ktan soma tarihe yazllan ve tarih<;inin milletine de ait olmayan bir soylentiden ne dogruluk beklenebilir? Ama Save1 Bey'in Andronikos ile anla~mas1 var m1yd1? Andronikos'un babas1 tarafmdan gozleri kor edildigi muhakkak iken Savel Bey'le ortakh~ var m1yd1? tki asi <;oeuk arasmda bOyle bir ittifakm oldugu da, tarih<;iler tarafmdan kesin olarak iddia edilmektedir. thtimal, Sultan Murat'm mektubunda (( baz1 ehli fesad ile ittifak edtip» ibaresi o anla~may1 ima i<;in yazilrm~tlr. Save1 Bey hakkmda verilen eezaya gelinee : Bu zavalh ba~ka dinden biriyle anla~arak babasmm hayatma, saltanatm, milletinin ytikseli~ine ve geleeegine kasteylediginden idam eezasm1 haketmi~ti. Dtinyaya ne kadar cil.ni gelmi~se hi<;birinden a~ag1 tutulamaz. Fakat madem ki, idam olunmadt, gozlerine mil <;ekmek dogru muydu? Bu eeza idamdan daha ag1r degil miydi? Ger<;i bu ~ekil eezalar, ilk and a ins ana idamdan agtr geliyor, fakat idam ile mahkum olanlara olmek ile kor olmak arasmda hangisini tercih ettikleri sorulsa i<;lerinde gozlerini hayatma tereih edecek bin de bir ki~i bulunmaz zannederim. Bu cihetle, «Savel Bey' in ug~ekilde
OSMANLI
~
TARiHi
131
rad1g1 ceza idamdan agtrd1, » denilemez. Am a gozleri ~1kanlaca~na omrli boyun ca hapis edilse, veya bir tarafa slirglin edilsc daha glizel olmaz m1yd1? Elbette kor edilmese daha hay1rh olurdu. Fakat o zamanlann hlikmlince yerin alt tabakas1 zindan, dlinyanm en uzak ko~esi slirglin yeri olsa fitne ~tkaracak vcya fitne <;tkarmaga vesile arayacak olanlann fesatlanna kar~I yine a<;rlabilecek bir kaptdan vc gidilecek mesafedcn ba~ka bir set konmu~ olmazd1. Bu goz <;1karma, saltanata ge<;mesi onlenmek istenilen ~ehzadeler hakkmda !slam devletlerinin pek <;ogunda uygulanan bir ceza idi. Savel Bey de, hiiklimet etme hakkmdan uzakla~tmlmak ic;in bu cezaya ugratlld1. Bu hale nazaran, devlete hiyanet etmi~ bir ~ehzadeyi, saltanat hakkmdan mahrum etmek i<;in yapllmt~ muameleden dolayt Padi~aht tenkit hi<; te dogru olmayacaktrr. 787 ytlmda, Karaman Oglu Ali Bey, Padi~ahm ktzt Nefise Sultanla evlenmck arzusunu gosterdi. Padi~ah, Kara Halil'i, Karaman Oglu da kendi ~eyhlilis lami Muslihiddin'i vekil ederek ramazan sonlannda nikahlan ktytldi. Padi~ah, Nefise Sultan <;ehizi ile beraber Ak~ehir, Jlgm ve Aksarayt da Karaman Ogluna verdi. Padi~ah, Karaman Ogullarile akrabahk yoluyla arada bir baglanti, uyu~ma ve yakmla~ma olaca~m ummu~tu. Fakat Ali Bey'in ahlaksrzltgt o derece idi ki, bu akrabaltk ne kadar ilerlemi~ olursa olsun o yolundan ~a~mamakta, gizli gizli Osmanhlar aleyhinde tertiplere giri~mekten <;ekinmemekteydi. Bir hliklimdann bir yere hakim olmast ~ahs1 i<;in degil, devleti i<;indir. Halk ise onun esaretinde degil, idaresindedir. Bu nedenle, bir hliki.imdann bir memleketi altp- satmaya, <;ehiz veya hediye olarak ~una buna vermege hakkt yoktur. Bunu aktl da kabul ctmcz. 0 cihetle Germiyan Oglunun <;ehiz ve Hamid Oglunun sati~ suretile Sultan Murat'a bir tak1m yerleri vermeleri gaynme~ru, aktl dt~l bir harekettir. Bu yerleri aym ~ekilde Padi~ahm da almas1 dogru addedilemez. <;iinkli bir ~eyin fayclalt olabilmesi i<;in me~ru olmast gerckir. Su var ki, Germiyan ve Hamid Ogullanndan altnan yerler Mlisliiman ve TUrk oldugu gibi, balk ta bu idarelerden memnun degildi. Sonra Osmanh Hlikiimeti gibi TUrk ve Mi.isliiman olup, diizenli ve adalet i<;inde ya~ayan bir devlet i<;ine gircliklerinden bura halkt da memnundu. Fakat <;ehiz bahanesile bir tak1m yerlerin devlet tarafmdan Karaman Ogluna verilmesi usulsiiz olduktan ba~ka, oraJar ahalisini mutlu bir hayattan <;ekip bir cehenncm idarcsine atmak, tenkitten kurtu!mast imkanstz bir muamele degildir. Vakta Padi~ahm, ktzma <;ehiz olarak verdigi memleketler pederinden miras kalmt~ veya millet ktltctyla ele ge<;mi~ yerlerden degil, Germiyan Oglundan para ile aldt~ yerlerdi. Buna ragmen, !slam lilkelerinden bir par<;anm <;iftlik, ahalisinin de kole gibi sattlmasma goz yumulamaz. Hususiyle devletin ne kadar kii<;iik olursa olsun bir par<;asmt aymp onu zayiflatmak, bir<;ok !slam! da adil bir hiikiimetten kari~tk dlizende bir devlete devretmek hi.;,:bir sebeple mazur gori.ilebilecek muamelelerden degildir. Y almz Pacli~ah, zamammn adetlerine uymu~ olmas1 baktmmdan belki muaheze olunamaz. Fakat o zaman da adetleri, ~eriatm diisturu onlinde koruyacak
132
NAMIK KEMAL
bu kadar ilim adamt vardtr. Tann adma teblig ettikleri ~er'i hliklimlere Padi~ah lann kaqt koydugu gorlilmemi~tir. Onlann bu memleketin verilmesine kar~t <;tkmamalan affedilir ~ey degildir. Hele <;ehiz verilmesi kabul edilen nikahta Hayrettin Pa~a gibi zamanmm alimi olan bir ki~inir.. haytr dememesi kendi i~in bliylik bir noksanbkttr. Mtilki ve ilmi yetkisi dolaytsiyle Padi~aha <;ehiz olarak memleket vermesinin caiz olmtyacagmt hattrlatabilirdi. 1nsan ne derece kabiliyetli ve ilim yonlinden ne kadar ylikselmi~ olursa olsun, noksanlardan kendini kurtaramtyor. Nisyan, gaflet, menfaat gibi ylizytlm tesirlerinden btitiin blitlin kendini kurtaramtyor. Tarihlerde Kara Halil gibi bliylik insanlann devrin zaaflarma boyun egmelerinden dogmu~ o kadar garip geli~meler vard1r ki dikkatli bir incelemeden sonra, insan aczinin o bi.iylik ba~anlanm goriip onlann yaradtb~ma ~a~mamak elden gelmiyor. 1mparator Yani Paleolog'un oglu olup, Selanik ve civanm yoneten Manuel Paleolog, 1mparatorlugunun babast tarafmdan Osmanh devletinin emrine verilmesine razt olmak istemedi. Karde~i Andronikos'un akibetinden de ders almayarak anstzm Siroz'a asker gonderip orasmt ele ge<;irdi. Sultan Murat, Bizansm kendisine oyle bir saldmda bulunamtyacagmt bildigi halde, Manucl'in hareketine <;ok liziilmii~tii. Bu durum kar~tsmda, Sadrazamm kumandasma haztrladtgt orduyu gonderdi. Osmanh lilkesine taarruzda bu derece ciiret gosteren Manuel, ba~ka taraftan imdat bekleyip te gelmediginden midir, yoksa ba~ka bir sebepten midir, Sadrazamm lizerine geldigini haber ahnca Siroz'un hatta Selanik'in bile savunmasma giri~meyerek memleketini yiiztistii btrakmt~, !stanbul'a ka<;mt~ti. 1mparator Yani Paleolog ise Sultan Murat'tan <;ekindiginden oglunu kabul etmedi. Manuel onun lizerine o stralarda Cenevizlilerin elinde bulunan Midilli'ye stgmmak istedi. Fakat Cenevizliler de Murat'tan <;ekindiklerinden onlar da kabul etmeyince Manuel Padi~aha stgmmaktan ba~ka <;are bulamadt. Nihayet gelip, etegini operek Sultan Murat'tan kusurunun affmt diledi. Dli~manhga ~iddet gosteren, yalvarmaga kaqt dayanamayan bliylik Padi~ah, onu af ettikten sonra kendisine iyi muamele edilmesini tavsiye ederek babasma gonderdi. Rum tarihlerinin yazdtgma gore; Hayrettin Pa~a bu seferinde Selanik'i ele ge<;irmi~, fakat Manuel'in Padi~ahm himayesini kabul etmesi lizerine de ~ehrin idaresini Prense btrakmt~ti. Osmanh tarihlerinde bu olaya ait fazla tafsilata rastlanmaz. Hatta bu tarihler, Hayrettin Pa~anm oralara gonderilmesini Manuel'in Siroz'a taarruz etmesine de baglamazlar. Rum tarih<;ileri Osman'hlann iftihanm gerektiren olaylardan bahsetmedikleri i<;in bunu uydurmadtk:lan da ortadadrr. Osmanh tarihlerinin olayt yazmamalan, Selanik'in kolay ahnm1~ olmasmdan ve idaresinin Manuel'e btraktlmast sebebiyle lizerinde durmaga deger bir hadise olmadtgt kanaatine varmalanndandtr.
t--
OSMANLI
TARiHi
133
788 (1386) yrhna rastlayan SeH1nik ba~ariSI, Hayrettin Pa~anm Osmanh Devletine son hizmeti olmu~tu. Bu hizmetten soma da omriinii tamamladrgmdan, vefat etmi~ oldugunu goriiyoruz. Bir Devletin en mii~kiil zamanlannda gorev yiiklenerek, onlann hallinde Padi~ah'a biiyiik yardrmr goriilmii~ bu devlet adammm kaybma Sultan Murat <;ok iiziilmii~tii.
Bo~alan
-.,
Sadarete bir, iki yrl evvel, vezirlikle kazasker yaptrgr Hayrettin Papmn oglu Ali Pa~ayr getirmi~ti. Y eni sadrazam goreve ba~ladrktan soma, hem Ordunun ba~mda bulunmak, hem de babasmdan kalanlan teslim almak iizere Selanik'e gitmi~ti. Sadrazamhk gibi miihim bir mevkiin, oyle sipahilik gibi babadan ogula ge<;mesi kaidesi, tenkit edilebilir. Fakat Ali Pa~a, Sultan Murat devrindeki ba~an lan ile o goreve o derece layrk ~ekilde hareket etmi~tir ki, kimin oglu olursa olsun, sadaret onun hakkrdrr, demek <;ok dogru olur. Bu olay da Padi~ahm krymet bilirligi ile adam se<;medeki hiinerini gosterir. Ama bu insan, ne kadar H1yrk olursa olsun, Sadareti babadan o~~1la devrederek, Devletin ilk zamanlannda saltanat hanedanma yakm bir de vczirlik soyu meydana getirmek dogru mu idi? Hi<; de degildi. Fakat emrindekilerin ve onlann <;ocuklannm fesat <;rkarabileceklerini dii~iinmek, Sultan Murat'm tabiat ve gorii5lerine aykm idi. Hammer'in, $altanatma tehlike gelir di.i~iincesiyle <;ocuklanna vezirlik, beylerbeylik vermediginden bahsettigi Sultan Murat, vezirligi kend; evladma hatta vezirinin ogluna vermekten <;ekinmedi. Bununla beraber, <;andarhlardan be~ vezir geldigi halde, hi<;birinde saltanata katrlma hevesi veya Padi~ah aleyhinde bulunmak hareketleri goriilmemi~tir. Bazrlanna tarih tarafmdan yukletilmi~ kabahatlar varsa da bunJar biitiin biitiin ba~ka yolda ~eylerdir. Bundan ba~ka, sadaret, liyakatine kar~I llk Ali Pa~a'ya verildigi i<;in, o hanedanm niteliginden uzak olanlara elbette boyle bir makam verilcmezdi. Devletin kurulu~unda bulunan siyaset adamlan i<;inde, Padi~ahlardan soma en biiyiigii olan Hayrettin Pa~a'nm ge<;mi~i hakkmda tarihlerde hi<; bir ize rastlanamaz. Hatta Ni~ancr Tarihi, Hayrettin Pa~a adr ile Sadarete gelen zatm, Sultan Orhan zamanmda Kayserili Davud'un yerine gelip, 1znik medresesinde ogretmenlik yapan Taceddin-i Kiirdi oldugunu yazar. Fakat diger tarihlcr bu nam altmda <;andarh Kara Halil'in Sadarete getirildiginde soz birligi etmi~lerdir. tstanbul'un almmasma kadar sadaret makammda kalmr~ olan bu hanedamn, <;andarhlar diye me~hur olmast da Ni~ancr'mn tarihinde yanlr~ yazrldrgmr gosterir. Nefise Sultan'm nikahmda, Feridun Beyin kitabmdaki vesikaya gore, bu zata Hamullah «<;andarh Zade)) adr verildigi goriilmektedir. Buna nazaran, asrl adr Halilullah olarak yaztlmt~, yalmz bu ismin kullamlt~r zor oldugundan Halil denilrnekle iktifa edilmi~tir. 0 vakitler mertlik alameti sayrlan esmerligi de adrmn sonuna getirilerek, Kara Halil denildigi anla~rhyor. <;andarlr Zade denilmesi ise, kendinin degil, baba veya soyunun <;andarh
134
NAMIK
KEMAL
ailesinden oldugunu gosterir. Yalmz Pa~a'mn nerede dogdugu bilinemiyor. Kara Halil'in siyaset alanma ~Iki~I da ~?i.ipheli gosterilmek istenmi~, yani devlet hizmetine giri~?inin Sultan Orban zamanmda olduguna dair bir soylenti ortaya <;IkanlIDI~tlr. Fakat Taceddin-i Klirdi'nin btiylik kizim, ihtiyarhg1 zamamnda ~eyh Edebali ile evlendirdigi, kli~lik kizmi da Kara Halil'e vererek gen~lik devresinde o aciz ihtiyara bacanak oldugu soylenir. Bu yolla da Sultan Osman'm hizmetine girmi~ oldugu ve Padi~ahm son zamanlannda Bilecik KadlSl bulundugu, tarihlerin hemen hepsinde yaz1hdtr. Hatta baz1 soylentilere gore de; Bilecik almdigi zaman, oraya Kad1 tayin edilmi~?ti. Bu rivayet dogru ise, doksan sene kadar hizmet etmi~ oluyor. Kad1hga Sultan Osman'm son zamanlannda ba~lam1~ olsa, hizmet miiddeti 65 y1Idan fazlad1r. Bu hizmct yalmz Kad1hk, Kazaskerlik degil, ii~ Padi~ah'a mii~avirlik yapmak ~erefidir. Hayrettin Pa~a'nm hayatJ, yalmz daima ilerleme yolunda olan uzun bir omtirdlir. Sultan Osman ~agmda, saltanatm gtivenilir yakmlarmdan iken, Sultan Orhan devrinde Alaattin Pa~amn takdiri ve tavsiyesile Padii?ah'a en yakm miiste~ar olmu~, onun reyi ahnmadik<;a hi~bir ii?e ba~? lanmaz olmu~?tu. Sultan Murat ise, Kazaskerlik payesi ile ilmi otoritesine sayg1 gostererek sava~ta ve bani?ta onu hi<; yamndan ay1rmadt. Daha sonralan kendisine kumandanhk bile verildi. bmriiniin son demlerinde ba~ladigi askerlik mesleginde de, bliylik iktidar gostererek devrin en biiylik askerlerinden Lala $ahin Pa~a, Evrenos Bey gibi k1ymetli askerleri de emrinde kulland1. Onlarm da bulundugu bir orduda, savai? hile ve diizeni ald1rmak maharetini gosterdi. Devletin kurulu~?Undan beri savai?, siyaset ve adalet ii?lerinde ne kadar kiymetli hamleler varsa, ~ hepsinde kendisinin oviinUlecek pay1 vard1r. Boyle gen~likten itibaren ihtiyarhgma kadar kendinden hi<;bir i?ey kaybetmeyerek memlekete hizmet edccek milyonlarca insan arasmdan bir tane 9kabilir. Pa~a'nm hayatmda gorlilen ylikseli~ ise, Osmanhlarda ve tslam devletlerinde kimseye nasip olmami~tir diyebiliriz. Ger~i Sel~uklulann Vezir-i Azam1 olan Nizamiil Mlilk'i.in devri de parlaktJ. 01duk<;:a uzun slirdii, fakat Hasan Sabbah'm izindeki bir katilin han~eri ile hayat1 son buldu. <;ocuklanm ise Sel<;uklular yok ettiler. Halbuki Hayrettin Pa~a, Padii?ahmm, milletinin muhabbet ve sevgisi arasmda ahrete go~mii~, kendinden sonra i.i<; nesil evlad1, birbirini izliyerek babalannm zamanmda Kazaskerlik'e, ollimiinden sonra da Sadarete ges;mi5, bu suretle 770'ten 850 tarihine kadar mi.ilki ve ilmi hanedam yai?aiDI~tlr. Yiiz yildan fazla devlete hizmetle yi.ikselerek omi.ir si.irmek, devlet hizmetinde kazand1g1 mi.ilki: ve ilmi payeyi evlatlanna btrakarak, bir hahtiyarhk ic;:inde go<;iip gitmek pek az insana nasip olmu~tur. Lala Sahin Pa~a, evvelce ordusu ile Balkanlarda dolai?tlgt strada Sofya kalesinin saglamhg1 yiizi.inden onu alamami~, sadece etraftm tahrip ve yagma ile yetinmi~ti. Sofya istihkamlanmn Lala Sahin Pa~a'y1 aciz btrakacak derecedeki dayamkhhgt ile beraber Filibe Bey'i olan !nee Balaban, aym yll i~inde o havaliyi ban~ yoluyla ele ge<;irmege muvaffak olmu~tu.
OSMANLI TARiHt
135
Bu 1nce Balaban Bey, Sultan Osman kolelerinden, Bursa'run ku~attlmasma gonderilen, Balabancrk adryla tanman Balaban Beyin oglu olarak Siileyman Pa~a ile sal i.izerinde Rumeliye ge~mi~, seksen kahramandan biridir. Siroz'un ku~attl masryle gorevlendirilen Deli veya Turca Balaban Bey ise ba~ka biridir. Balaban Bey'in maiyetindeki yigitler i~inde Uzunca Sevindik admda bir delikanh vard1 ki, daima bliylik i~ler yapmak isteyen kumandanlann yanmda bulunmay1 arzular, kendini me~hur edecek bir vazife arardr. Bu dli~iince ile yalmz ba~ma Sofyayr ele ge~irmegi dli~i.inerek Filibe'den aynlmt~, Sofya'ya giderek, Huistiyanhgr kabul ettigini soylemi~ti. Astl giivendigi hi.ineri de, Sofya'daki Bulgar Muhaf1Z1nm doganla avcrhga olan di.i~ki.inliigi.i idi. Uzunca Sevindik dogan terbiye etmekte, egitmekte ve doganla avcrhkta bi.iyi.ik maharet sahiblydi. Sofya'ya girince, bu bilgisini Kale Muhafrzma anlattr. <::ok ge<;:meden onun Dogancrba~lSI oldu. Muhaftzm sonsuz glivenini kazandt. Bir gi.in muhafrz ile ava <;:tkttlar, ku~ kovalarken dola~a dola~a Tatar Pazarctgr tarafma geldiler. TUrk smmnda bir koy yakmma geldiklerinde vakit ak~am olmu~tu. Sevindik, Muhaftzdan izin alarak kendilerine yiyecek, hayvanlanna da yem almak bahanesi ile koye indi, oralarda dola~an Deli Balaban ile Gazi Ahmet admda iki Tiirk'e durumu anlattJ, sonra Muhaftzm yanma donerek Ti.irk'lerin, o civarda bulunduklanm haber aldrklanru soyledi. Muhaftz, bunun iizerine, Tiirklerden kurtulu~ i<;:in bir ~are bulmak i.izere Sevindik'e yalvardt. Sevindik: Sizi e~yalann i<;:ine saklayrp, ~u ormanda bir yere btrakaytm. Ben de ~u iki atr ~atlatJrcasma ko~turarak Sofya'ya yeti~eyim, biraz asker getireyim. 0 ~ekilde sizi kurtarmr~ olurum; diye bir yol gosterince Muhafrz kabul etti. Sevindik, onu e~yalar ic.inde ormana b1raktJktan sonra Deli Balaban'la Gazi Alimed'i yamna alarak Muhafrzr esir ettirdi. Sofya muhafiZlm 1nce Balaban Bey'e goti.irdi.iler. 1nce Balaban Bey, bu frrsattan faydalamp Muhaftzr, Sultan Murat'a gondermckle beraber, Sevindik'i krlavuz yaparak yarundaki askerle Sofya i.izerine yi.iriidii vc Muhaftzstz kalmt~ Kaleyi kolayltkla ele ge<;:irdi. Vaka biraz gariptir, fakat yalmz tarihlerde goriilen hayal mahsuli.i veya uydurulmu~ sayllabilir. Fakat 1nce Balaban Bey tarafmdan, Sultan Murat'a yaztlan ve sureti Feridun Tarihi'nde bulunan mektupta aynen bOyle anlatrldrgi ic.in, olay: hayal, hikaye mahsulii degil, tarihte kaytthdtr. Tac-i.it Tevarih'de, 1nce Balaban Bey'in yakalanan MuhaflZI, Sofyaya gotiirerek oradaki askerlere gostennesi i.izerine, Kale'dekilerin teslim oldugu yazrhchr. Fakat Balaban Bey'in mektubunda; Sofya'ya gidilmeden evvel, Muhafrzm Padi~ah'a gonderildigi ac.Ikc.a yazllr oldugundan, Hoca Saddettin'in gorii~i.i kabul cdilemez. Kalenin ele gec.irilmesi iizerine, Sultan Murat, 1nce Balaban Bey'e senede 1500 akc.a maa~la Sofya Bey'ligini verdigi gibi Gazi Ahmed'e yigitba~rhk, Sevindik'e de Zcamet verdi.
136
NAMIK KEMAL
Boyle tek ba~ma bir memleket zaptetmek, yaptiklan saydamtyacak kadar btiylik, kahraman bir millet i<;:in de yalmz Uzunca Sevindik'e nasip olmu~tur ki, o da adm1 boylece tarihe ge<;:irtmi~ bulunmaktadtr. Rumelinde memleket i<;in haytrll zaferler kazamllrken, Anadolu'da Padi~ah't tizecek ba~ka bir olay haztrlamyordu. Sultan Murat oteden beri Karamanoglu'dan endi~e ettigi gibi, oradan gelecek bir saldm ihtimalini dii~iinerek, dogru oturup dogru hareket etmesini Karamanoglu'na hattrlatmaktan geri kalmazdt. Hatta Savel Bey Vakast'm bildiren mektubunda; <;ekindigini a<;tktan a<;tga ifade etmi~ ve: ((Tannmn yardtml ile bundan sonra da sava~ hazrrhg1 yaparak yeni gazalara yonelmemiz gerekir. Bliyiik yaratlctdan dilegim ~udur ki, idare ettigim devletin hedefi yalmz tslamm yiikselip selamet i<;ersinde ya~ayabilmesidir. Bunu durdurmak ve geriletmek istiyenlere kaq1 hi<;:bir vakit ftrsat vermiyecegim, » demi~ti.
Sonralan iki aile arasmda kurulan akrabahk, kendine biraz emniyet verFakat onun bu giiveni Karamanoglu'na aksine biiyiik cesaret a~Ilamt~tl. Aym ytl i<;:inde Osmanh iilkesine taarruza kalkt~ti. Baz1 tarihler, Ali Bey'in bu hareketini, Mtstr Sultanlanmn kt~krrtmasma baglar ve Osmanhlann klsa zamandaki gcli~melerini, MlSlr hakimlerinin <;ekemedigini ileri siirerler. mi~ti.
Bu soylentilerin dogrulugunu akll kabul edemez. <;;iinkii, o zam_anlar, Osmanh Devleti ile M1s1r arasmda birka<;: hiikiimet bulunmaktaydt. Bu yonden de Osmanhlardan M1Slr'hlara fenallk gelmesine ihtimal yoktu. Osmanh Devleti'ndc ger<;i yiikselme devri ba~lam1~ gibi ise de bu heni.iz cihana hi.ikmedebilecek dere-t_ celere gelmemi~ti. 0 devrin devletlerinde de; ~imdiki gibi, bir ka<;: yliz yll sonra meydana gelecek geli~meleri onceden kavrayacak devlet adamlan yoktu. Bundan ba~ka, MlSlra yi.ikletilen fesat ile, o fesada gosterilen sebep arasmda bir miinasebet de yoktu. M1s1r igin, Osmanldarm ilerleyi~ini durdurmak arzu ediliyorsa, sava~1 onun yapmas1, Karamanoglu'nun da ona yardtm etmesi lazrm gelirdi. <;;iinki.i sava~m sonunda M1s1r'm diledigi ~artlarla bir antla~ma yapabilmesi ancak arzu ettigi galibiyeti kendi kuvvetleriyle elde edebilmesine baghyd1. Y oksa iki devlet kar~l bkh sava~tlklan halde, Osmanhlar kazanmca Karaman arazisini de topraklanna katarak iyice kuvvetleneceklerinden, Karamanh'lar kazamrsa Osmanhlardan daha kuvvetli ve MlSlr'a daha yakm bir devlet olacaklarmdan her iki halde de geli~mesinin MlSlnn aleyhinde olmas1 gerekecekti. Mtstr Htiktimdanmn, Karamanblan tahrik etmesi ~oyle dursun, o s1rada Padi~ah'a gonderdikleri bir mektupta Padi~ah i<;:in, «Gaza'larm miicahid Sultanm gibi tazirnli sozler ve «Biitiin yap· tiklan tslam'a biiyiik hizmet olan» ctimlesi gibi parlak ctimlelerle Sultan Murat'a MlSlrhlar tarafmdan, htirmet gosterildigini, oviildtiglinii, kar~damp methcdildigini gortiyoruz. Bize kahrsa, Karamanoglu'na ccsaret veren, Padi~ah'm klZlm almasmdan dolayt kurdugu akrabahktan ba~ka bir ~ey degildir. Maksad1 ona <;ehiz olarak
OSMANLI TARiHi
137
verilmi~
-,
yerlerin etrafmdaki yerleri de ele ge~irmekten ibaretti. Nitekim asker yollayarak, oralan da kolayca eline ge~iriverdi. 1~i muharebesiz gc~i5tirir veya muharebe ile kazamrsa mumkun oldugu kadar ~ok yer almi~ olurdu. Yok, yenilirse, e~inin aracihgi ile kendini Padi~ah'a af cttircbilirdi. Giittligu politika bu du~uncelere dayand1g1 gibi olaylann cereyam da bunun dogru oldugunu meydana koymu~tur. Damadmm Ulkesine taarruz ettigini, Padi~ah'a Seydi~ehir'de Vali olan Mahmut Bey bildirmi~ti. Valinin yazd1g1 mektupta; Bey~ehir, Seydi~ehir, Yalva~, Karaaga~ ve civannm Karamanoglu tarafmdan ele ge~irildigi ve Mahmut Bey'in bu i~in ned en yapildigmi ogrenmek uzere gonderdigi adamlara da, «Oral an Padi~ahtan evvel Biz Hamitoglu'ndan ahm~tib yollu kar~11Ik verildigi yazilmi~, arada ufak bir (farpi~mamn da cereyan ettigi anlatihm~ti. Ali Bey ise, olaydan sonra Padi~ah'a gonderdigi mektupta, «Hamitoglu Hiiseyin Bey, Yalva~ ve Karaaga~ koylerinden bazdanm daha evvel bize satmi~ti. Oralarm geri kalamm da Bey~e hir ve Seydi~ehir ile beraber bize satmi~hr. Halbuki sizin memurlanmz ve Mahmut Bey bizim arazimizi alma'k istediler. Her ne kadar bu i~ten vazge~meleri i~in haber gonderdik ise de kabul etmediler. Sonunda i~ bir ufak kavgaya dokiildii. Simdi fitneyi biiylitmekie, olmam~ ~eyleri olmu~ gibi gostererek ortahg. bulandrrmaktadrrlar. Ne diyeJim ki, hal tarZI bizim ifade ettigimiz gibidi.r. Arada ban ~eyler zayi olmu~sa, paras1m sahiplerine veririz, yeter ki, biiyiik bir anla~mazbk olmasm,» yollu sozlerle durumu idareye kalkmi~tl. Mektuptan a({IkGa anla~lldtgi iizere, Ali Bey'in gayesi, baz1 hak sahiplerinin kay1planm odeyerek, Padi~ah'1 kandtrmak, Hamitoglu'ndan almm1~ yerlerin bir klsmmm kendine ait oldugu iddiasm1 kabul ettirmek, klsacas1 yer kazanmakt1. Sultan Murat, durup dururken, arada bir akrabahk da kurduktan sonra Damadmm bu ~ekildeki hareketinden ~ok hiddetlenmi~ ve bunun nasihatla degil, ancak silahla halledilebilecegini anlami~ti. Kumandanlanna, Konya uzerine yilriime i~in haz1rhk emri verdi. Her taraftan gelen askerler Anadolu'da toplanmaga ba~ladllar. Demirta~ Pa~a kumandasmdaki Rumeli askerleri arasmda iki bin ki~ilik bir S1rp Alay1 da vard1. Padi~ah, kuvvetlcrini topladtgi Kiltahya'da bulundugu SJrada Karamanoglu'ndan rica ve ban~ i~in sefirler gelmi~ti. Ali Bey, bir ban~tan ziyade Kutahya'da Padi~ah'm ne kadar asker toplad1gmt ogrenmek istiyordu. Hammer, bu El~inin geli~ini Karamanoglu'nun MlSlrla muharebeye girerse, iki atq arasmda kalmak korkusunun eseri sayar. Halbuki Mtsmn Osmanhlardan ~ekinmesi ve Karamanhlan kl~klrtmas1 ne kadar akla uzaksa, Osmanlllann hatm i~in Karaman'a sava~ a~mas1 da o kadar akll ve mantlk d1~1 bir ~eydir. <;unkil Mtstr, Karamanhlan Osmanhlara ezdirmekle hi~ bir fayda saglayamazd!. Sultan Murat, El~inin geli~i dolaylSlyle devlet biiyilklerini yanma topladt; Sefirin getirdigi af istegi ilzerine yaptlmast gereken hareket hakkmda onlann fikirlerini ogrenmek istedi.
138
NAMIK
KEMAL
Hepsinden cvvel Sadrazam Ali P~a, Karamanoglu'nun ~imdiye kadar kendisine gosterilen miisamahadan ve akrabahktan faydalanarak scbepsiz yere sakhnya giri~tigini, soziinde durmadJgt gibi kendisine giivenilen'.eyecegini de bildirerek devletin sava~la ugra~tlgt strada bunu f1rsat sayarak yine saldiracagim, cezastz btrakllmamasmm ihtiyath bir hareket olacagmt bildirdi. Padi~ah'm fikri de Karamanoglu'nun mutlaka cezalandmlmas1 yolunda oldugundan ve ileri gelenlerden de hepsi bir anla~maya degil, cezalanchrmaga taraftar olduklanndan amla~mamn feshine karar vcrildi. El<;:i, Padi~ah'm huzuruna <;:agnlarak: «Karamanoglu'nun hatmna sayg1 gostermckte ihmalde bulunmadlk. Fakat ne yapttksa fayda etmedi. Ba~ka taraflarda bulunmamlZl ftrsat saydr, memleketimize taarruz etti. Bundan sonra soziinc ve yeminine giivenimiz yoktur. Daha fazla zarar vermesini onlemeye kararhytZ,ll yollu baz1 sozlerle geri donmesine izin verildi. Sultan Murat, bu kesin karar iizerine 788 (1386) yilt Ramazam sonunda Anadolu kadtlarma gonderdigi bir fermanla, Karamanoglu'na sava~ ilfm ettigini bildirerek blitiin kuvvetlerile Konya Uzerine yiirlidU. Ali Bey, harptcn ka({mmanm mlimklin olmadigmt anlaymca, etrafdaki kU<;:lik beyliklere haberler ileterek bir<;:ok tedbirler alm1~ ve kendi kuvvetinden ba~ ka Turgutlu, Bayburtlu, Varsan gibi birtaktm Tlirkmen ve Tatar kabilelerinden de yardtm isteyerek, Sultan Murat'm, ordusuna saytca Ustlin bir ordu toplamaga muvaffak olmu~tu. 1ki taraf, 788 yth Bayram aymm 25 inci <;;ar~amba giinii Konya ovasmda kar~Ila~tllar. Padi~ah, Yeni<;:eri vc Kaptkulu kuvvetleriyle Merkezde, Anadolu Beylerbeyi Sanca Pa~a ve Tuzca Balaban ile 1lyas Bey, Miistecap Bey'in yanlannda bulunan asker ile Sehzade Yakup'un idaresinde sag kanatta, Firuz Bey, Frenk Hoca Bey ve emrinde bulunan askerle Strp slivarisi de Sehzade Beyaz1t'm idaresi altmda sol kanatta yer almi~lardi. Sadrazam Ali Pa~a'yt, oncliye <;:Ikardt, Rumeli Beylerbeyi Demirta~ Pa~a'yt da, ag1rhgt korumakla gorevlendirdi ve gerektiginde her iki yana yard1m etmek iizere ihtiyat olarak ahkoydu. Karamanoglu Alaattin Bey ise sag kanada, Teberriit Bey'i maiyetiyle Varsak ve Tatar kabilelerini sol kanada koyarak Samagar Bey'in er.rine verdi. Bayburt, Turgutlu ve diger Tlirkmen kabileleri de kendi ile bcraber Karaman Askeri 1\.-'lerkezinde tabiiye edilmi~lerdi. Kaynak olan tarihlerin herbiri sava~m tafsilatmt ba~ka ba~ka anlatmak'tadtr. Padi~ah'm, Sultan Ahmet Celayir'e gonderdigi mektupta ise sava~ daha da ba~ka ~ekilde anlatllmaktadtr. Aradaki astl farkh olan klSlm, herbirinin sava~m bir ktsmmr geni~ ~ekilde anlatlp digerine ait fast11ara temas etmemi~ olmasmdan ibarettir. Bu ifadelerin bir araya getirilip toplanmalanndan ~u ozet <;:rkanlabilir : Sava~a ilk defa Sad:.-azam Ali Pa~a ba~lamt~ ve dli~mamn oncli kuvvetlerini bozmu~tu. Ardmdan, Karamanoglu kuvvetlerinin sag kanadt iizerine gclmi~, Ali Pa~a onlarla ugra~maya ba~laymca, bu defa Sehzade Beyaz1t suvarileri taarruza ge<;:mi~lerdi. Sehzadenin dayamlmaz taarruzlan kar~lSlnda; Tatarlann yllmamast Demirta~ Pa~ayt da sava~a katrlmaga mecbur ctmi~ti. Demirta5 P~a'nm da
~
OSMANLI TARiHt sava~a i~tiraki
b1rakacak bir
tizerine, Ylldmm Beyaz1t, taarruzlanm dost ve
139 dii~mam
hayran
~ekilde artt1rmi~tl.
~ehzadenin, Timurta~ Pa~a'nm ve yanlarmdaki kumandanlarla askerin arahksiz taarruzlan, Karamanhlann sag kanadmdaki Tatarlan nihayet dag1lmaya mecbur bJra.\.mi~tl. Diger taraftan Sanca Pa~a da Turgut ve Tiirkmen kabilclerini fazla yorulmadan yenmeyi ba~arm1~ti. Ali Bey, iki kanadm bozuldugunu goriince son limit olmak iizere Karaman askcri ile merkezde bulunan Yeni~eri ve Kap1kulu iizerine ~iddetli bir hiicuma kalkmi~tl.
Fakat ~ehzade BeyaZit; dti~manm sol kanadm1 takip ve yoketme vazifesini yanmdaki kumandanlara b1rak1p, kendi bir miktar asker ile merkeze yeti~mi~ ti ve Karamanhlan, daha Y eni~eri ve Kap1kulu ile <;arp1~maga ftrsat vermeden peri~an etti. Ali Bey, askerinin geride kalanlan ile diizenli bir <;ekilme yaparak ordusunu toplayabilecek miinasip bir yer tutmaga <;ah~1rken, Demirta~ Pa~a kuvvetlerile kar~Ila~mi~, onlarm araltks1z taarruzlan kar~lSlnda da birliklerini toparlayamadan birka<; ki~i ile camm zor Konya'ya atm1~tl. Sultan Osman devrinde <;avdar Tatar'mm cezalandmlmas1 gibi, Orhan devrinde de Karasi, Murat <;agmda da Ankara, ban~ yolu ile susturulmu~ oldugundan Osmanhlann bir !slam Devleti ile ilk sava~1 bu Konya kavgas1d1r ki, Ali Bey sebcp oldugu i~in her zaman nefretle amlacaktlr. Bu sava~, o zamana kadar yap1lmi~ meydan muharebelerinin en biiyiigiidiir. H1ristiyan devletlerinin hi~biri Osmanhlara kar~1 Karamanltlar kadar kuvvet <;Ikaramami~ti. !lerde bir~ok kahramanhklan goriilecek olan Sanca Pa~a, Firuz Bey, Mlistecap Bey, tlyas Bey ve Koca Bey'in adlan ilk defa bu sava~ta i~i tildigi gibi Sadrazam Ali Pa~a'mn da askerlik idaresi bu sava~ta ba5lami~tl. Boylecc Konya muharcbesi; Osmanh devletinin gerek Anadolu politikas1, gerek askerlik yoniinden ozel bir ehemmiyeti haiz goriiniir. •Azep» askerinin ad1 da ilk defa bu muharebede duyulmu~tu. Azep, lugatte; "Bekar, cllenmemi~>> anlammda, Tiirk ordulanna gontillii gelen taklma verilen add1r. !lk zamanlarda diiriist ve disiplinli olmadigl i<;in att olanlar sipahilere, piyade ise yeni~erilere katllarak nizama almmaktayd1. Bunun kimin tarafmdan kurulduguna, Azep konusunun ne zaman ortaya <;Iktigma dair tarihlerde bir kayda rastlanmaz. Bu stmfm ycni~cri ve sipahinin kurulu~u ile meydana ((Iknu~ olmas1 laznn gelir. Azep ad1; sonralan, ba~1bozuklardan toplanarak gemilere verilen ttifek~ile re verilir olmu~tu. 1Ik kurulu~lannda ise Azepler, ban~ zamam i~leri ile me~gUl olurlar, sava~ta yalmz ganimetle ve kumandanlann verdikleri ile kanaat ederek yiyecektcn ba~ka hi<;bir ~eyde hazineye yiik olmazlard1. Bununla beraber, muntazam askerin inzibatma tabi olduklanndan, her muharebede biiyiik hizmetlerine tesadiif edilmi~tir.
140
NAMIK KEMAL
Ocakhlar gibi, fesat <;tkarmaga, iyiliklere engel olmaga kalkr~madtklanndan, <;tkarlan da bulunmadtgmdan kan~tkhgm ic;ine dii~mediler. Bu cihetle dev~ letin, eski asker! stmflan i~inde, onlardan faydallSl, onlardan zararstzi goriihne~ mi~tir. Bununla beraber, faydalan Yenic;eri'lerin nizamlanna tabi olmalanndandt. Esasen yardtmct asker idiler. Fakat yalmz onlar ile i~ gormek te kabil olamaz~ahsi
dl.
Sultan Murat, bu biiyiik ba~anyt kazandtktan sonra kumandanlanna ve askerine hediyeler dag1tt1. Ganimetten kendine dti~en hisseyi de galibiyette biiytik hisscsi gortilen oglu Yildmm Beyaztt'a, Ali Beyin meydanda btrakttgt agtrhklan da onu sava~ meydanmdan ka<;1ran Demirta.5 Pa~a'ya verdi. Demirta~ Pa~a'y1 aynca vezirlik rlitbesi ile Rumeli Beylerbeyi tayin etti. Sultan Murat, sava~m sonunu almak: i~in Konya kalesini de ku~att1, Ali Bey, durumun kotille~tigini anlayarak memleketinin Osmanhlarm elinc gc<;mesini onlemek i<;in, Padi~ahm klZl Nefise Sultam araya koyarak af diledi. Yalva<; ve Karaaga~ taraflannda ele ge<;irdigi yerler geri verilmek suretile, Padi~ah, klzmm hatm i~in kendisini affetti; memleketinin idaresini de kendisinc b1rakt1. Tarihlerin yazdrgma ve fetihnamelerin anlattlgma gore, bu affm sebebi Sultan Murat'm klZlna olan sevgisinden ileri gelmi~tir. Karamanoglu, devlet ve isyanla ugra51rken onu arkadan vurmak gibi kotti bir i~ yapmt~ ve birc;ok defa aym ~eyi tekrarladrgt halde son mtiracaatt reddedilmi~ken, bu kadar kanlar dokiildtikten sonra yalmz baba ~efkati ile bu affm ka- . bul edilmesi mtimkiin miidur? Elbette degildir. Sultan Murat'm, hukiimete kar~1 gelmi~ evlada nasll muhabbet besledigi, Savel Bey had!sesinde ortaya ~1kmr~~,r. Padi~ah, basit bir anla~mazhk yliziinden Damadmm iilkesine goz dikmi~ olsaydt onu almakta tereddiit etmezdi. Ama bu takdirde de Anadolu'da bulunan kii<;tik hlikiirnetlerin Osmanhlara gtiveni kalmazd1. Onlann, Osrnanl!lar alcyhine birle9melcri Anadoludaki topraklan her taraftan sarm1~ o1duklanndan, Bizanshlarla ugra~Ildrg1 mada, Karaman Ogullanyla ortaya <;rkan tehlikeden daha bliylik olurdu. !~te, bize kahrsa, Sultan Murat'm Karamanh arazisine sahip 9Ikmamastmn sebebi, kii<;iik Turk hiikiimetlerini korkutup onlann kendi aleyhine blok te~kil etmelerini onlemekten ibarettir. Padi~ah, Karaman Oglunun arazisinden biraz yer ahp onu gi.ic;ten di.i~ure bilirdi. Fakat bunun da fayda yerine zaran olacakt1. (:unkli Hamit Oglu Htiseyin Beyden para ile yer almast ortaya bir Karaman olay1 <;tkarmt~ken Karaman Oglundan arada mevcut akrabahga ragmen yer altrSa yine Anadoludaki kii<;tik hiikiimetler Osmanlrlardan endi~e duymaga ba~layabilirlerdi. Bundan ba~ka. Ali Bey'i, kaybettigini geri ahnak i<;in evvelkinden daha fazla bir dii~manhk ve htrsa si.iriikleyebilirdi. Karamanltlann miilktinti alarak gii9ten dii~tirmek te kabil degildi. <;tinkti Ali Bey'in btiyi.ik kuvvetlerinin, etrafta a~iretlerden yagma vaadiyle toplad1g1 birtaktm gozii pek insanlardan te~kil edilmi~ oldugu, bu muharebede de meydana <;1kmt~t1. Tabiidir ki, miilkti ne kadar azahrsa azalsm o sava~<;tlan top-
~
\
SULTAN MURAD I. Dogumu: 1319 ; Tahta ~Iki~J: 1359 ; Oliimii: 1389
142
NAMIK
KEMAL
lamaktan aciz olmayacakt1r. 0 cihetle Ali Bey'e, nc yaparsa yapsm Osmanl:larla ba~a lfikamayacagmi gostermekle yetinmek daha dogru olacakt1. Bundan ba~ka. onu yola getirmek ic;in galibiyete bir de onu affetmek gibi bliylikllik iHivesi daha dogru bir tedbir olacakt1. Bu hareketi, mecburmu~ gibi akrabahk perdesi altmda yapmak ta en glizel sebepti. Konya'dan donerken baz1 ileri gelenlcr, Hamit Oglu Hliseyin Beyin sattigr yerlerin Karaman Ogluyla sava~a sebep oldugunu hatirlatmalan iizerine Sultan Murat'm : « Hamit Oglunun miilklinden mlihim olan yerler zaten ahmm~ti, elinde az bir ~ey kald1. Onu da almak bliylikllige yakt~maz. Karaman Oglu olayt ona bir ders olacakttr,» yolunda cevap verdigini Hoca Tarihi yazar ki, bu vakada Padi~ahm Anadolu i~in, siyas! gorli~li, klic;Uk Turk devlct~iklerini korkutmamak esasr Uzerine toplanmaktadtr. Ne~ri ise, bu teklifin, Padi~ah'a, Teke Bey'inin arazisi i'
OSMANLI
TARiHi
143
Karaman Oglu'nun Padi~ahm elindeki memleketlere taarruzu cihetile kendisinin cczalandmlmasma fetva almmt~tl. Me~ru bir sava~ta kullamlacak askerin, Htristiyanlardan ahnmasma hangi kaideye gore bir ~ey denebilir? Sultan Murat'm, boyle bir fetvadan faydalanmast i<;in Strplann iki bin askcrinc hi<; de ihtiya<; yoktu. ~iiphc yoktur ki sonralan oldugu gibi devlet ve memleket ugruna ne kadar fedakarhk laztmsa hepsini kendi vatanda~lanna btrakarak diger milletlerden faydalandtgt, hukuk ve menfaatlerini de Tiirk kamyla korumayt lslamlar i<;in mum goriirdii. 0 cihetle, Htristiyanlann dogrudan dogruya kendi idaresine bagh olanlardan dev~irme usulii ile istifade eyledigi gibi, kendine tabi alan Htristiyan hiikiimetlerindcn de yardnn suretile asker almak istedi. Bu hiikiimetlerin, devlete kalpten bir baglantt, umumi vatan hizmetine i<;ten bir ilgi duyabilmeleri ise, kendilerini sava~a gotiirerek yalmz Htristiyanlan birbirine ktrdtrmak i<;in almm1~ bir tcdbir olmadrgm1 gostermekten ibaretti. Bununla berab.;r, ~er'an sava~ ile cezalandmlmalan gcreken islamlar iizerinc gittigi zaman da, Htristiyanlardan asker ahp kullanmakta tereddiit etmedi. Yalmz Osmanh devletinin kuvvetlenmesi ve yiiksclmesi i<;in uygulanm1~ olan boyle bir tedbiri ele~tirmek ve onu kotiilemek, devletin kurulu~ ve ~er'i diizeninden gaflet etmektir. Sultan Murat, Anadolu smmm Karaman Oglu olaytyla giiven altma aldtktan sonra Rumeli tarafmda yeni bir olay patlak verdi. Tarihlerin kaydettigine go'>t re, Padi~ah, Konya iizcrine yiiriirken, her kim ahalinin malma taarruz ederse idam olunacagmt biitiin askere ilan etmi~ti. Ordusunda bulunan Strphlann birka<;t bu emri dinlemeyerek, saldtrmak cesaretini gosterdiginden, idam olundular. Ordusunun idaresinde bulunan bir Padi~ahm degil, herhangi bir komutanm cmrine kaqt gelmek bile sava~ strasmda idamt icap ettirdigi halde, Strp Krah, yardtma gonderdigi askerden iii$, be~ ki~inin gordi.ig:.i cezayt bahane ederek sava~a kalkt~tl. <;iinkii vaka, ahalinin taassu bunu tahrike miisaitti. Srrp Hiikiimeti, birka<; haydutun yapm1~ oldugu bu harekete bamba~ka renk verdi. !dam edilenlcrin, canlan pahasma Osmanhlara yardtm ettikleri halde Hrristiyan olduklan i<;in ufak bir bahane ile oldiiriildiikleri iddia olundu. Bu te~vik,_ herkesi intikam gayrctine dii~iirdii. Memlckctlerinin korunmast ve Htristiyan dininin miidafaast i<;in; Bulgaristan, Bosna, Arnavutluk hiikiimdarlanm ittifaka <;agtrarak Osmanhlara kar~I kuvvetli bir dii~man cephesi yaratt1. 0 zamana kadar devletin himayesinde bulunan 1~kodra Bey'i yalmz dii~manlarm ittifakma girmekle kalmadt, verdigi sozden donerek buna bir de al<;akca ihanet ilave etti. Strp ve Bosna hiikiimetlerinin ittifakmt dostluk tarzmda Padi~aha haber verdi. Aym zamanda, dii~ mamn Bosna tarafmdan vurulmast ittifakm yokolmasmt icap ettireccginden, oraya asker gonderilirse kendisi iftiharla onciiliik edecegini bildirdi. Devlet<;e bu adamm soziine inamlarak Lala ~ahin Pa~a yirmi bin akmct ile Bosna'ya gonderildi. 1~kodra Beyi de az bir askerle akmctlara kattlmt~tl. Bu kuvvet, Bosna smmndan i<;eri girip de, etra~ta di.i~mam bulamaymca erzak toplamaya ve ganimet almaya dagtldt. Lala ~ahin'in yanmda, iki bin ve bir soylentiye
144
NAMIK
KEMAL
gore de bin siivari kalmi~tl ki t~kodra Beyi'nin gi:inderdigi habcr iizerine otuz bin ki~iden kurulu H1ristiyan kuvvetleri gi:iriinmeye ba~lad1. t~kodra Bey'i de !slam kuvvetlerinden aynlarak H1ristiyanlara kat1hverdi. Lala Sabin Pa~a o kadar kuvvetli bir dii~manla sava~mamn, mabvolmaktan ba~ka netice vermiyecegini ve dag yollanm tutarlarsa savuna savuna kurtulabi~ leceklerini askere anlatmaya «ah~tiysa da o zamana kadar «ekilme denilen ~eyi yalmz dii~manda gi:irmii~, kar~1smda duranlan saymaya ah~mam1~ olan bu kabramanlar, bu tedbire uymay1 namuslanna yediremedikleri i«in mabvolmay1 kavgaSJZ «ekilmeye tcrcib ettiler. Otuz bin ki~iye kaq1 fedakarane bir Oliim kalnn sava~ma giri~tiler. Kendilerinin otuz misli dii~mam yokettiler. l«lerinde yaralanmadik yigit kalmaymcaya kadar sava~tilar. Nihayet «aresiz, kumandanlannm sOziinii dinliyerek dag yollanm tuttular. Dii~man yarah asian avma '!Ikar gibi o geri kalanlan takibe cesaret edemediginden, Lala Sabin, dort yiiz kadar yarah ile kendini kurtard1. Erzak toplamaya, mal yagmalamaya dagilan on sekiz bin akmcmm yalmz be~ bini kurtularak, digerleri oralarda kald1. H1ristiyanhk alemine kar~1 677 taribinde sava~lara giri~en Osmanhlar yiiz yildan fazla kahramanhk meydanmdan aynlmad1klan balde yanhz 789 (1387) tarihinde meydana gelen bu sava~ta ilk defa olarak bir yenilgiye ugradllar. Onda da sava~I kaybetmekle beraber askerlik ~erefini kaybetmediler. Diinyada ba~ka hi<; bir millet gosterilemez ki, zaferleri higbir yenilgiye ugramakslZln bu kadar uzun siirebilsin. Sabayif-iil !bbar, Lala Sahin'in birka<; yil evvel vefat ettigi cihetle Tac-iit Tevarib'te bu vakamn ana aitmi~ gibi gosterilmesinin batadan ileri gelecegini ve mubarebede Demirta~ Pa~a'nm bulunmu~ oldugunu yazar. Hakikatta Lala Sabin ~ Pa~a, Beylerbeyilikten «ekilmi~, Demirta~ Pa~a da Rumeli Beylerbeyligine getirilmi~ti. Ondan soma iki defa Arnavutluk ve Bosna taraflanna giden Demirta~ Pa~a'yd1. Bu bak1mdan sava~ta Demirta~ Pa~a'mn bulunmu~ olmas1 daha dogrudur. Ve bele Sabayif-iilthbar'm dedigi gibi Lala Sahin'in birka<; yil evvel vefat ettigi sabit olsa o halde Tac-iit Tevarib ile onu as1l kaynak olarak kabul eden taribgiler Beylerbeyilik irtibatmdan dogan bir yanl1~hga dii~erek, Demirta~ Pa~a yerine Lala Sabin Pa~a yazm1~ olabilir kanaati dii~iiniilebilirdi. Fakat Lala Sahin'in o tarihten evvel oldiigii degil, bilftkis o taribte sag oldugu sabittir. Ne~ri, bu zatm Bosna yenilgisinden bir y1l sonra oldiigiinii yazarsa da o da dogru degildir. (::iinkii Kosova Mubarebesine dair olan fetihnamede Sehzade BeyaZit ile beraber sag kanaatta bulunan komutanlar i<;inde Lala Sahin'in de ad1 vard1r. Sultan Murat'm oliimiine kadar bayatta oldugu bOylelikle meydana '!Ikmaktad1r. Bu halde Bosna Seferini Timurta~ Pa~a'ya yiiklemek dogru olmaz. Surasi dikkate deger ki, Lala Sabin Pa~a'mn emeklilige aynlm1~ olmas1 kar~Ismda, Demirta~ Pa~a'ya verilen biZlllet te onun Beylerbeyligine benzemiyor. (::iinkii Lala Sabin Pa~a bolgesi simrlandmlmadan bir Beylerbeyiligine getirilmi~, Demirta~ Pa~a isc Rumeli Beylerbeyi olmu~tu. Sonralan tarih sayfalannda, Sanca Pa~a ad1yla bir de Anadolu Beylerbeyiligi meydana getirildi. Demek oluyor
OSMANLI TAR1Hi
145
ki, Lala ~ahin'in emekli olmast, hizmetten biitiin biitiin c;ekilmesini gerektirmedigi gibi ondan bo~ kalan umumi beylerbeyilik te kaldmlarak, Anadolu ve RumeH olmak iizere ayn ayn iki makam meydana getirilmi~ bulunuyordu. 1htimal, Lala ~ahin Pa~a'nm i~ten 9ekilmesiyle gorevi de ortadan kaldmlmt~ oluyordu. Sultan Murat'm, askerinin ilk defa ugradtgt bu yenilginin Htristiyanlara olan gtiveninden dogmu~ bir felak:et oldugunu gorerek uyandtgmt baZI tarihler yazmaktadrr. Halbuki bu fikrin vakaya tatbik edilebilecek bir yonii yoktur. Padi~ah, 1~kodrahlan hi9bir zaman bir evliya kabul etmemi~ti ki hatah bir harekette bulunarak uyamkhk gostersin, t~kodra Beyi'ni himayesine almt~ ve kullanmt~tl. Karamanhlar aleyhine Strplan kullanmaktan «ekinmeyecek kadar tutuculuktan uzak olan bir insan, o yiizyilda 1~kodra Beyi'ni, Bosna Krall aleyhine kullanmayt manevi bir ceza gibi kabul etmesi miimkiin mlidiir? Olsa olsa din aynh~ndan ziyade yenilgi dolaytsiyle dii~man olmast laZim gelen bir adama giiven beslemesi, Sultan Murat i9in bir uyanma vesilesi olmu~tur. ~urast muhakkaktlr ki, Padi~ah, bu yenilgiye ehemmiyet vermeyerek Bursa Yeni~ehir arasmda dii~iindiigu diigtiniin yapllmasmt bile geri btrakmamt~ti. Rum 1mparatoru Yani Paleolog'un bir ktzmt kendi aldtgt gibi, diger ktzlanm da ~eh zade Beyaztt ile Yakub'a verdirmi~ ve Yildmm Beyaztt'm ii9 ~ehzadesini de sunnet ettirmi~ti. Sultan Orhan, Rum 1mparatoru Kantagiizen'in ktzmt aldt~ zaman ~ltmt~ ii« ya~ma varmt~tt. Osmanhlann ilk zamamndan beri 90k ya~adtklan bilinir, ihtiyarhgm sonu saytlan altmt~ ya~ma vardtklan strada bile gen9 sayiltrlardt. Bu hal, daima ifrattan 9ekinmelerinde ve askerlik mesleginde sthhatlerinden nc derecede faydalandtklanm gosterir. Sultan Murat'm o yenilgiye ehemmiyet vermemesi, bir gosteri~ degildi. <;iinkii oyle iiziin•iilii zamanlarda diigiinler yaparak halkt aldatmaya «ah~mak, ytiksek ahlakma yakt~mazdt. Musibeti, oldugundan fazla biiyiitmek, zaytf kalpli insanlarm yapacagt i~lerdir; bu baktmdan, Padi~ah, her zaman ociinti alabilecegine emin oldugundan bu i~e fazla onem vermiyordu. Metin bir kalbe, dogru dli~linen bir akla sahip olan bir hiikiimdardan da, iiziintiiye degil intikam i9in almacak tedbirlere bakmak lfiztm gelirdi. Kumandanlanna, emrindeki askerlerle, Y eni~e bir sahrasma gelmeleri i9in fermanlar gonderdigi gibi kendisine bagh !slam ve Htristiyan htikiimdarlanna da davetnameler gonderdi. Bundan maksadt, o zamana kadar Strp ve Bosna krallan ile ittifakmt ilan etmemi~ olan Bulgaristan Krah ~i~an'm nastl hareket edecegini anlamakti. Osmanh askerini iizerine «ekmemek i9in, o zamana kadar Padi~ahm himayesinden ayrtlmamt~ gibi goriinen $i~man, durumunu a9tklamak gerektigini goriince, 9firesiz, yiiziindeki maskeyi atarak Padi~ahm davetine katilmadt. Halbuki devletle yaptlgt antla~maya gore emir aldtgt zaman hizmete gelmesi gerekirdi. Bu baktmdan, Padi~ah, evvela dost gorlinen dii~manm cezalandmlmast gerektigini dii~iinerek, 790 baharmda Sadrazam Ali Pa~a'yt otuz bin ki~ilik bir orduyla Bulgaristan'a gonderdi. Pa~a, Gelibolu'dan Rumeli'ye ge9erek en degerli komutanlarmdan Demirta~ Pa~a'nm oglu Yah~i Bey'i be~ bin askerle oncii yaP. 10
146
NAMIK KEMAL
parak, Pravadin'in ele ge<;irilmesine gonderdi. Y ah~i Bey i<;in muhasara, dededen kalnu~ bir sanatti. Dedesi, Hereke'yi alan Ali Bey'di. Ni~ Kalesinin ele ge~iril mesinde de bliylik tecri.ibesi olmu~tu. Pravadin'in ku~atilarak ele ge~mesini beklemektense hi.icum ile zaptlm daha uygun buldu. Karanhk bir gecede kaleye yakla~arak, goz gozi.i gormedigi bir srrada, Hisar'a hi.icum ettiler, i<;lerinden Hi.iseyin Bey admda bir sipahi herkesten evvel kement atarak surlara tirmandi. Kendine glivenen diger yigitler de aym ~ekilde hareket ederek ~ehrc girdiler. Ali Pa~a, bu mi.ijdeyi ahnca si.iratle Pravadin'e giderek korunmasmt sagladt. Ardmdan, Yah~i Bey kuvvetleriyle Ttrnava'nm zaptma yoneldi. Az zamanda orayt da aldtktan sonra ~umnu'ya dondi.i. ~umnu halkt ise, Pravadin ve Ttrnava fetihleri i.izerine kar~I koyamayacaklanm anlay1p, Sadrazam1 iki konakhk yerdcn kar~Ilayarak aman dilediler. 0 Sirada, Padi~ah, Rumeliye ge<;mi~ oldugundan Sadrazam bir arahk Edirne'ye gelmi~, Tavuslu ve Nigbolu taraflanmn fethine memur olarak yine Bulgaristana gitmi~ti. Tavuslu'nun ele ge<;irilmesi kolay oldu. Fakat Nigbolu Kalesi pek saglam oldugundan, ku~atma uzadt. Sultan Murat bu dayanmadan dolayt pek ktzmi~, kuvvetlerile Bulgaristan'a girmi~ti. ~i~man, Padi~ahm, Bulgaristan i.izerine yiiriidiigiinli habcr ahnca, mlittefikleri hazrrlanmaya kadar sava~rrsa, memleketinin blitiin blitlin elden gidecegini dii~iinerek biraz vakit kazanmak i<;in Ali Pa~a'ya ba~ vurdu, Padi~ahtan affm1 istedi. Strp ve Bosna Krallarmm her taraftan yard1m aramakla me~gUI olduklan bilinmiyordu. Ali Pa~a, ~i~man'm miiracaatmm acizden ileri geldigini sanarak arac1 olmak istedi. ~i~man'm bir ka<; ytlhk vergiyi bir defada vermesi ve ele ge<;irilen yerlerden ba~ka Silistre'yi de devlete teslim etmek ~art1yla aman dilemesi kabul edildi. ~i~man vergi ve hediyesini gondermekle beraber, Sadrazamt, Nigbolu'dan ve Padi~aht, Bulgaristan'dan savunca bir taraftan Nigbolu'yu tahkime, bir taraftan da Silistre'yi teslim etmemelere ayak diremege ba~ladt. Ali Pa~a tehdit ile, taltif ile ~i~man't yola getiremeyince hakiki durumu Padi~aha arz etti. Padi~ah kendisinin affettirdigi ~i~man't cezalandtrmaya Ali Pa~a'yt memur etti. ~i~man vakast, Ali Pa~a'yt fazlaca etkilemi~ti. Padi~aha af i<;in aracr olma· st kendi durumunu tehlikeye koymu~tu. Bu baktmdan Pa~a hakh olarak ~i~man' a kin beslemekteydi. Sumnu'dan Nigbolu i.izerine yi.iriiyerek Derince kalesini ele ge<;irdigi gibi, Bosna, Strbistan ve Bulgaristan birle~me yerinde bulunan Kosova'mn sava~ yoni.inden devlete li.izumu cihetile oramn hakirnini itaate davet etti. Hakim bu davete uymaymca, Pa~a yigitlerinden yarah Dogan Bey'i bir miktar askerle gondererek Kosova ve etrafmt da yagma ve tahrip ettirdi. Kosova Hakimi, Ti.irklerin cline esir di.i~enlerin brrak!lmast kar~dtgt <;rttrhe· zar Kalesinin devlete teslimini teklif etmi~, Ali Pa~a bunu kabul ile kaleyi aldtktan sonra esirleri de vermemi~ oldugunu tarihler yazar. Pa~a, !slami kurallara ve TUrk ahiakma aykm olan bir soz bozmayt devletin ~eref ve ~anma kendinin ilm1
OSMANLI
TARiHi
147
haysiyet ve dii~iincesine nasd yakr~t1rdi da yapti, bilinemez. Hususile bu hareketin ahlaka aykmh~yle beraber dii~manlar arasmda devletin giivenligini de kaybedeceginden, siyaset yoniinden <;ok hatahyd1. Maksad1 ~i~man'm soztinden don. mesinc kaq1hk ise onun tarafmdan yap1lm1~ bir ~eyden dolay1 ba~kasmdan intikam almaga hakki yoktu. Hammer, bu mukavelenin ~i~man ile yapild1gm1 sayler. 0 halde soziinden donmesi ehven gibi goriintirse de yine tenkitten kurtulamaz. Kotliliige kottili.ikle kar~1hk vcrmek dogru olsa bile, koti.iliik kotiili.igii yapana yapilmahdir. Yarah Dogan Bey, Kosova taraflanyla mqgUl oldugu cihetle, Ali Pa~a da, Bulgaristan'm hemen her tarafm1 <;ignedikten sonra Nigbolu oni.ine gelmi~ ve ka·,eyi ~iddetle ku~atarak siki~tlrmaya ba~lam1~t1. ~i~man ise, mi.ittefikleri haz1rhk· [anm tamamlaymcaya kadar yalmz memleketinin degil, hayatmm da elden gidecegini kesin olarak anlad1gmdan tekrar Pa~aya ba~vurdu, aman dilemege ba~lad1. Fakat bu defa istedigi aman, yalmz can, mal, ve evHJ.d1 ile ailesine aitti. Sadrazam ka<;mci dcfa olursa olsun istenen affi reddetmenin Padi~ahm biiyiikliigiine aykm oldugunu bildiginden, <;aresiz bu defaki istegine de arac1 oldn. Padi~ah yine kabul ederek ::;i~man'm can, mal, evlatlarile ailesine aman verdikten ba~ka kendisine hiiki.imdarlara yetecek kadar maa~ da baglad1. Ali Pa~a, Bulgaristan fethini 890 senesinin sonbaharmda tamamlad1. 'if 0 zamana kadar Osmanh kumandanlan arasmda hi<;birisine bu geni~likte . bir memleket fethi nasip olmam1~ti. Sultan Murat yalmz Bulgaristan'm fethiyle kalmay1p, Sirp ve Bosna Krallanyla 1~kodra Beyi'nin de haddini bildirmek karanndayd1. Bu yonden de Anadolu'ya donmeyerek tlkbaharda harekata ba~lamak i.izere k1~1 Filibe'de ge<;irdi. S1rp Krah ise, ~i~man'm ba~nna gelenleri ogrenince Bosna - Hersek ve Arnavutluk hi.ikiimdarlanna ba~vnrdu, bir an evvel ittifak devletlerinin kuvvetlerini biraraya getirmelerini istedi; diger H1ristiyan devletlerine de mektuplar yazarak S1rbistan'm Tiirk taarruzuna engel oldugunu, bu set y1k1hrsa H1ristiyanhk aleminin sonucunun kotti olacagm1 bildirerek yard1m diledi. Kral her taraftan fazlaca yard1m alacagma dair gelen vaadlere kanarak pek gururlanmi~tl. Padi~aha gonderdigi bir mektupta, askerinin <;oklugundan bahsa<;arak !slam dinini ortadan kaldtrmak niyetinde bulundugunu ve ~chzade· Ierin de sava~ta beraber bulunmasmt arzu ettigini meydan okurcasma yazmaktaydi. Padi~ah ,, 1Ikbahar gelir, kendisine mertligin ne demek oldugunu gosteririz, yeter ki o ka<;maytp kar~ImiZa <;Ikabilsin. Sehzadeler de sava~a benimle beraber geleccklerdir, » yollu ktsa ve hakaret dolu bir cevapla El<;iyi geri gonderdi. H1ristiyan hiiki.imdarlarm ittifak ederek Osmanh memleketine taarruz edecekleri boyle anla~1hnca, Padi~ah, bi.iti.in Anadolu askeriyle Sehzadelerini yamna <;ag1rtt1. Tac-i.it Tevarih'in yazd1gma gore, kom~u Kastamonu, Germiyan, Samhan, Mentqe, Aydm ve Hamiteli Beylerinden de yard1m istedi.
148
NAMIK KEMAL
TUrk ordusu 791 (1389) ilkbahanmn ba~lannda Padi~ahm sancagt altmda ve ileri yiiriiyii~e gec;mi~ti. Fakat Meric; nehrinin ta~mast, agtrb~n naklini engellediginden birkac; giin gecikildi. Tac-tit Tevarih'e gore; bu bckleme strasmda dii~manm durumundan habersiz kahnmamak ic;in tehlikelerle mlicadekyi zevk cdinen Kuhraman Yah~i Bey bq bin slivari ile smtr lizerinde bulunan ~ehirkoyti'ne gonderildi. Bu kuvvet sliratle, o bolgeyi tahrip ve yagma ettikten sonra, aldtgt pek c;ok esirle Filibe'ye dondi.i. Strp Krall bu akmt ogrenince gec;itleri tutarak Tlirkleri ya mahvetmek, ya da esir etmek ic;in on be~ bin ki~i gondermi~ ise de onlar gelene kadar Yah~i Bey orduya donmii~ bulunuyordu. Ne~ri'nin yazdtgt ve Hammer'in de kabul ettigi bir soylentiye gore ise, Srrp Krah once Dimitri admda bir generali on be~ bin ki~i ile gondererek ~ehirkoyiinii zaptcttirmi~ ve kaleye gerektigi kadar asker de btrakmt~tl. Bunun iizerine, birbirini miiteakip Yah~i Bey, Ayna Bey, Suba~I ve Sanca Pa~a maiyetine on bin kadar asker verilerck kalenin behemahal almmast ic;in gonderildiler. Bu iic; kuvvet ~chirkoyii ele gec;irdi. Ondan sonra Yah~i Bey, dii~man arazisine girmek istemi~se de Padi~ah miisaade etmediginden Tiirk kuvvetleri Hisan tahrip ederek Filibe'ye donmii~tii. Bu sava~ta iki tarafm da gayesi ~ehirkoy'iin ele gec;irilerek tahribiydi. Sofya ve Ni~ onceden cle gcc;irilmi~ iki miihim kale olup Bulgaristan yolu lizerindeydi. ~ehirkoyli'niin bu yolun sonunda olmast dolaytsiyle Strplann clindc bulunmamt~ olmas1 Iazun gelir. Bu halde, $ehirkoyii iizerine yaptlan akmm evvela S1rplar tarafmdan ba~Iam1~ olmas1 icap eder ki, Ne~ri'nin anlatng1 daha dogrudur. ~:_.. Askerin donti~ii strasmda isc, Meric; nehri gec;it vermege ba~lad1gmdan, Ordu harekete gec;mi~ti. Balkanlar a~Ildtktan sonra bir iki gtin ordunun dinlenmesine gec;tldi. Padi~aha bagh kalm1~ olan Kostendil Prensi ile yeni himayeye girmij olan Sarac;ova Ptcnsi, askerleriyle beraber gelmi~lerdi. Sultan Murat, prensleri huzuruna alarak kuvvetlerini dcgerlendirdikten sonra Strbistan'a gidecek yollan sordu. Biri Sofya, Biri Kostendil'e c;rkar ik.i yol ddugunu, birincisinin kolayhkla, ikincisinin giic; a~Ilabilecegini soyledikr. Padi~ah, Koslcndil yolu hcdefe daha kestirme oldugu ic;in zorluk c;ekilmesine ragmen onu tercih etti. Ordu yolda iken, Srrp Krah tarafrndan bir Elc;i daha gelerek Osmanliiann gecikmesinden ~ikayet eden sozler yazth birtak1m haberler getirdi. Kendisine ordunun her birligi gezdirilince, cc Maksad1mz ordunuzun biiytikliigiinii ve h~ ;h::tini gostermek. Fakat bizim askerimiz bunun lie; mislidir. Hele on be~ bin ztrhh siivanmiz var ki yalmz onlar, sizin bu ordunuzu dagttmaga yeter,• gibi birc;ok s0zler soyledi. Nihayet, ((Elc;iye zeval olsa bu sozlerin cevabt k1hg ile verilirdi. • denilerek geldigi yere gonderildi. Hayrullah Tarihi'nde Sultan Murat'm ordusu ikiytiz bine, dii~mamn ask:eri be~ yiiz bine gtkanlmi~tlr. toplanabilmi~
OSMANLI TAR1Hi
149
Halbuki o devrin olaylanm en esash iki kaynak olan Ne~ri Tarihi ile Hi~t sozbirligi ederek yazdiklarma gore; dii~manm askeri iki yiiz bin ki~iden ibaretti. Bu miktardan fazlasm1 akll da pek kabul etmez. <;iinkti orduyu te~kil eden dii~mamn; Srrp, EfHlk, Bosna, Macar, Leh, <;ek milletlerinden kurulu oldugu bizim tarihlerde yaZihd1r. Hammer, «Macaristan'm bu ordu ic;inde bir tiimeni bulundugu resmi evrak ile sabittir ve fakat Lehlilerin harbe katlldrklanna dair bir kayrt bulunmmyor. Osmanh tarihleri Herseklileri yaZlllami~ olduklanndan onlar1 Lehli zannetmi~ ohnalan muhtemeldir,)) yolunda fikir ileriye surer. Hangi soylenti dogru olursa olsun, sayllan hiikiimetlerin ortaya koydugu kuvvet iki yiiz bin ki~iyi gec;meyeccgi, daha sonraki yaptrklan muharebelere gonderebildikleri askerlerin miktarr ile ortadad1r. Srrp Elc;isinin gordiigii asker, birc;ok tarihc;ilerin de kabul ettigi gibi, dii~man ordusunun ii<;te biri kadar ise altilll~ bin, Tac-i.it Tevarih'in s6yledigi gibi be~te biri ise krrk bin ki~iden fazla degildir. Kanaatimizce dogru olam Osmanlr ordusunun altmr~ bin ki~iden az olmamasrdrr. <;iinkii Murat devrinde Osmanh devle· tinin topluca bir yere elli bin ki~i gonderecek kadar c;ogaldrgr bilinen bir hakikattir. Padi~ah ise Anadolu'daki kiic;iik hiikiimetlerden bile yardrm istdigi boyle bir muharcbeye elbette ordusunun bir klsm1yla gitmemi~tir. Birkac; hiikiimetin ., gonderdigi askeri yard1m da her halde on bin ki~iden a~agr degildi. Boyle meselelcrin tetkikile ugra~maktan geri kalmayan Hammer, Nqri'nin Hrristiyan askerini iki yiiz bin ki~iye <;1kardigm1 soyleyerek bunun dogru veya yanh~ olduguna dair bir fikir beyan etmez de, yalmz Miittefik ordularmm say1ca Osmanhlardan c;ok daha fazla oldugunu soylemekle yetinir. Behi~t'in
Padi~ah, askerini dinlendirmek ic;in Uluova'da istirahate gec;tigi srrada komutanlanyla bir meclis toplayarak onlan dinlemek istedi. Tiirklerin en eski sava~c;Ilanndan Gazi Evrenos Bey de o Sirada Hac'dan donmii~tii. Padi~ah ilk soruyu Evrcnos'a sordu. Evrenos Bey ne tarafta harp etmek isteniyorsa oraya di.i~ mandan evvel gidilerek miisait yer sec;ilmesini ve muharebeye ba~lamldigr Slfada Hlristiyanlann alaylarm1 hiicum ile, askeri intizamdan c;Ik:armaktan ise hiicumu dii~mana brrakarak kendi saflanm bozdurrnamn daha dogru olacagmr soyledi. Tac-iit Tevarih bu kabilden birkac; rey daha sunuldugunu soyliiyorsa da bunlann ne gibi ~eyler oldugunu yazmryor. Diger bazr tarihlerde ise, Sultan Murat'm Evrenos Bey'den rey isteyince, utanarak soz soylemekten c;ekindigini ve Padi~ah tarafmdan tekrar tekrar teklif olunduktan sonra reyini si::iyledigine dair birtakrm soylentiler var. Bunlar, tarih okuyanlara, bir Padi~ah meclisinin usultinii ogretmek ic;in tarihc;iler tarafmdan uydurulmu~ ~eylerdir. 1nce Balaban Bey tarafmdan Sofya'nm fethine dair Sultan Murat'a gonderilen ve Feridun Tarihinde sureti bulunan mektupta : «Bu sevingli haber ile Dogancr ve Ahmet kullan gonderilmi~tir. Omit ederim ki, yiiksek katimz kendilerinin degerlendirilerek digerlerine bir ornek olmasmr saglarsmrz,)) ciimlesine rastlamr. Daha yeni bir hizmet yapm1~ olan ve Padi~ahm esirzadesi bulunan tnce Balaban Bey'den, boyle resmen yaprlan bir ihtan ho~goren, Padi~ahm
150
NAMIK KEMAL
huzurunda, Evrenos Bey gibi devletin kurulmasmda hizmeti ge<;mi~ olanlardan bir eski sava~cmm muharebede olan tecriibelerinin huHisasmt soylememesi ve wylemekten <;ekinmesi hi<;bir zaman dogru olamaz. Evrenos Bey, reylerini Padi~ah'a kabul ettirdikten sonra dii~mandan bilgi almak i<;in esir almakla gorevlendirildi. Pa~a Yigit te Evrenos Bey'in ernrine verilmi~ti.
Evrenos Bey, dii~man istikametinde ilerlerken yolu iizerindc otuz ki~i ile korunan bir bogaza rastladt. Evrenos Bey'in yanmdaki kuvvet pek az olmah ki bu otuz ki~i kendisine kar~I koymaga cesaret etti. Tac-iit Tevarih'in yazdtgma gore, Evrenos Bey, ok<;ulukta biiyiik hiiner sahibi oldugundan dii~mandan iki ki~iyi birbiri ardmca Oldiiriince, yamndaki asker de kalamm esir ve bir ktsmmt da oldiirerek, orayt ele ge9irdiler. Ertesi giin Ordu, o bogazt ge<;erek Moravya kenanna inmi~, nehirden Mehter'e mar~lar <;aldtrarak geceleyin kar~I sahile ge<;mi~ti. Osmanh Askeri, suyu ge<;erken alti tiimene boltinmii~tii. Bunlann birincisine Sadrazam Ali Pa~a, ikincisine Sehzade BeyaZit, ii<;iinciisiine Ayna Bey Suba~t, dordiinciisiine Sehzade Yakup, be~incisine Sanca P~a, Altmctsma da Padi~ah'm kendisi komuta etmekteydi. 791 Saban aymm ortalannda bu ordu, Osmanhlann en se9kin hatirasmt ta~tyacak olan KOSOVA Ovasma inmi~ bulunuyordu. Tarihlerimizin belirttigine gore, dii~man ordusunun ileri gelenleri, Tiirk Ordusunun asker saytstm goriince son derece kii<;limsemi~lerdi. Hatta bizim kitaplarda, Vthkoglu adt ile tamnan Brankovi<;, ki Srrp Kralmm ktzkarde~inin 90cugu idi, yalmz kendi emrindeki kuv- *::vetlerle Tiirk ordusuna kar~t koyacagmt soylemekten <;ekinmemi~ti. Miittefikler kati olarak galip geleceklerine inanmt~lar, Sultan Murat'r esir alacaklanna muhakkak nazanyla bakmaktaydrlar. Strp Krall, bu limit ile, Padi~ah'r kim tutup huzuruna getirirse, kendisini damat edinecegini, iistelik ona biiyiik ve miistahkem on kale verecegini ilan etti. Bunu b~aracak olan pehlivana he~ kale vermeyi de Bosna Krah vaadetti. Miittefiklcr, Osmanh askcrinin yliz bu kadar yrldan beri sava~ meydanlannda dola~tiklan halde bir kere olsun baskma ugramam1~ oldugunu dii~i.ineme diler. Osmanh ordusuna bir gece baskmt yapmagt dii~iindiiler. t~kodra Beyi Yorgi Kastoryorgar, cc~imdi baskm yaparsak bunlar ka<;arlar, gece vakti takiple kim ugra~acak? Haztr av elimize ge9mi~ken ka<;rrmakta ne fayda var? » yollu baZI fikirler ileri si.irdli. Otekiler ertesi glin muzaffer olacaklarma kesin olarak kanaat getirdiklerinden, bu teklifi kabul ettiler. Geceyi i<;ki i<;erek gururla ge<;irdiler. Diger taraftan Sultan Murat, sava~ alanlannda yeti~mi~ oglu Sehzade Beyaztt't yamna alarak bir tepenin iizerine 91kmr~, dii~man ordusunu tetkikten ge<;irmi~ti. Kar~rsmda zrrhlannm rengi ile bir karanhk denize benzemi~ heybetli 200 bin ki~ilik bir dii~man ordusu goriince, tehlikenin biiyiikliigiinii hatmna getirmeyerek daha ihtiyath ve tedbirli bulunmagr kararla~tirmr~ti. Donii~tc komutanla-
OSMANLI TAR!Ht
151
nm toplayarak gorii~mli~, bazllan, ccHtristiyanlarm atlan deveden ~ekinir, Develeri ordunun online koysak hayvanlann iirkmesi ile saflan bozulur, o zaman muharebe daha kolay olur,» dediler. Sultan Murat, bu fikrin kabule deger olup olmadtgmt, $ehzade BeyaZit'a sorunca, $ehzade, «Biz ~imdiye kadar hayvan arkasmda saklanarak dii~mana iistiin gelmedik, Allahm inayetinden ba~ka kimseye de stgmmadlk. Dii~man kar~tsmda gizlenmek, dinimizin, devletimizin ~a'mna yakt~maz,» ~eklinde fikir beyan etti. Sadrazam Ali Pa~a da, $ehzadenin fikir ve gorii~iinde oldugunu beyan ederek, ccBu gece Kur'am Kerim'den ugur istedim. <;ok az kuvvetlerin kendisinden iistiinlerini yendigi ayetini okudum. tn~aallah biz kazanaca~z, boyle miinasebetsiz tedbirlere liizum yoktur. », demi~, Timurta~ Pa~a da $ehzade ve Sadrazamm gorli~linii tasdik etmi~ti. uHatta aksi olur da dii~man Zlfhhlarmm hareketinden dcveler iirkerek geri donecek olursa Tiirk askeri tehlikede kalmaz mt? Boyle bir tehlikeden pe~inen ka~mmak daha dogru olur,» demi~ti. Bu sozler iizerine, bilindigi gibi tertipler almarak dii~mana kar~1 hareket edilmesi kararla~tlrllml~tl. Evrenos Bey, aynca sag ve sol kanatlann ilerisine biner ok<;u konularak ilerleyecek dii~mana evvela onlarm ok atmalanm, ve dii~manm saflar halinde ilerleyip bu ok<;ulann lizerine gelmeye b~laymcaya kadar askerin hareket etmemesini soyledi. bteden beri ileri siirdiigii fikri tekrar ederek, Padi~ah'a kabul ettirmi~ti.
Sultan Murat, tertibatl kararla~ttrdt; bundan sonrasm1 Tann'mn yardlillmdan ve askerlerinin kahramanhgmdan bekliyordu. Oziintiilli idi, biitiin bir milletin sonu, belki Tiirk'lerin Rumelindeki hakimiyeti, bu sava~a baghydt. Kosova Meydan Sava~1 kaybedilirse, Osmanh Devletinin askeri giicii biitiin biitiin ytktIacagmdan, Rumeli taraflarmda heniiz yerle~mege ba~layan Tiirkler buradaki milletlerin yiizde biri kadar bir niifusa malik olmadtklarmdan, Rumelinden tamamen atllacaklardt. Anadoluda kalacak Osmanltlar da, kii<;iik Tiirk devletleri tarafmdan saldmya ugrayacak, Rumelindeki karde~lerine ve ordulanna yardtm imkamm bulamayacaklard1. Bu kadar onemli bir sava~a ise dii~mamn ancak ii<;tc biri kadar bir ordu ile ba~lanacaktl. Sava~ meydamm da bir ~iddetli riizgar biiriiyerek dli~manm arkasmdan Tiirklerin yiizlerine dogru tozlar, ta~ par~a lan yagdmp duruyordu. tnsanm ta~tan bir kalbi olsa da, bir milletin oliim kabm davasml halledecek bir sava~ta, iradesini kolay kolay sarsmaktan kurtaramaz. Bununla beraber, dii~ man ordusunun kendi askerinin ii<; mislinden ziyade, kendi askerini dii~mandan ba~ka bir de riizgar gibi tabiatm htr<;tnltgt ile kar~1 kaqtya goren bir komutan, eIbette iiziiliir, dertlenirdi. Padi~ah'm bir biiyiik iirnidi ve tesellisi kalmt~tl ki, o da Tannsmm kendisine yardlill etmesiydi. Sultan Murat her yonden din! inanc1 kuvvetli ve kalbi temiz bir insand1. Tannsmdan kendisine ve Milletine zafer ve ~ehadet diledi. Biiyiik yarattlmt~ goniillerin bir hali, bir zamam vardtr ki, her tiirlii dtinya i~lerin den aynlarak Tannsma yakla~abilir.
NAMIK KEMAL
152
Sultan Murat da o gece oyle bir ruh bunahmt i~erisinde Tannst ile b~b~a BeyaZtt tarafmdan Bursa Kadtst ile ikmal i~leri ba~kanma yaztlan ve sureti Feridun Tarihi'nde yaztlt Ferman, Padi~ah'm riiyasmda Tannsmdan istediklerinin kabul edildigine dair bir be~arete mazhar oldugunu hikaye eder .. Padi~ah uykudan uyandtgt zaman duasmm kabul edildigine ~ahit olur. Biraz yagmur yagmt~ ve sava~m yaptlmasma engel alan frrtma dinmi~tir. kalmt~h.
Padi~ah
bu giiven ile Ordusunu tabya durumuna ger,;:irerek, sag kanada $ehzade BeyaZtt ile Rumeli Beylerbeyi Demirta~ Pa~a'yt, Evrenos Bey, 1nce Balaban Bey, Korea Balaban Bey, Lala Sahin, 1sa Bey, Miistecap Suba~t idaresmde alan kuvvetleri; sol kanada eyalet askeri ile ~ehzade Y akub'u ve ko~undu askeri ile Anadolu Beylerbeyi Sanca Pa~a'yt ve Kastamonu Hamiteli, Mente~e, Tcke Beyzadelerini ve Germiyan Sipahisi ile Ayna Bey Suba~t ve Kara Mukbil Beyi tayin etti. Kendi de Y eni~eriler ve kaptkulu ile merkezde kalarak Sadrazam Ali Pa~a'yt onciiye memur etti. Bu tertipten ba~ka Evrenos Bey'in reyi ile Kanatlarm online biner ok~u kondu. Dii~man saflannda Strp Krall, Merkezde, Vthkoglu veya Vmk Barankovi~ sag kanadm, Bosna Krah da sol kanadm idaresini iizerine almt~lardt. Padi~ah'm sava~a gelirken, Kastamonu, Germiyan, Saruhan, Mentqe, Aydm, Hamiteli Beylerinden yardtm istedigini evvelce soylemi~tik. Kosova Fetihnamesinden naklettigimiz ~u ordu tertibinde, Saruhan ve Aydm namt gorli!mi.iyor da onlann yerine Teke askeri goriiniiyor. Kii~iik hiikiimetleri, Sultan Murat'm davet ettigi strada Teke'yi istisna etmi~ olmasmt icap ettiren bir sebep yoktur. Teke Beyi'nin da davetten hari~ tutulacagt halde, imdada asker gonderecek kadar hamiyet gostermesi de dii~iiniilemez. byle bir fedakarhkta bulunmu~ olsaydt, elbette tarihlerin biri, iki kelime ilc bu gayreti anlattrdt. Bu halde Boca Sadettin tarihinde, davet edilen !slam Hiikiimetlerine Teke'nin admm yaztlmamast ya yazarm, ya da yaztlandan kopya edenlerin hatast olsa gerektir. Saruhan ve Aydm Beyleri ile Osmanhlann arasmda o stralarda hi~ bir anla~mazhk olmamakla beraber, buranm halkt Osmanlt'lardan ~ok evvel Rumeli yakasma ger,;:mi~, Htristiyanlarla bir~ok sava~larda bulunmu~ olmasma nazaran diger hiikiimetlerden ziyade onlann kattlmast dogru olur. Astl kaynak sayilacak bazt tarihlerde Padi~ah'm sol kanadmda bulunan birliklcrin i~inde Aydm ve Saruhan askerinin bulundugu yazthdtr. Bu hale nazaran, Saruhan ve Aydm taktmmm Fetihnamede ((Ko~undU» adt ile ge~en askerlerin bunlar olacagma hi.ikmedilebilir.
Zaten Ko~undu, b~ka yerden gelerek Osmanhlara kattlan gontilliilere denilirdi. 0 zaman ise Saruhan ile Aydm'dan ba~ka, goniillii gelecek bir yer yoktu. Diger hiikiimetlerden, yardtm i~in muntazam asker gonderilirken Aydm ve Saruhan'dan gelenlerin Ko~undu kabilinden olmast ise, Aydmoglu 1sa Bey'in kendini ilmi ~alt~malara vermesi, Saruhanoglu Htztr Sah Bey'in de zultim, zevk ve sefaya kendini kapttrmt~ olmalarmdan dolayt goni.illi.iden ba~ka asker gondermegi ba~armalarmdan dogmu~tu.
OSMANLI TARiHt
153
Bunda asll ~ayam dikkat olan cihet, Karamanoglundan sava~a kimsenin katilmami~ olmastdtr. ~uras1 muhakkakt1r ki, Karamanoglu bu sava~a asker gondermemi~tir. Gondermi~ olsa, Padi~ah'm damad1 olmasma nazaran, hizmet ve yardtmmm Fetihnamede, tarihlerde de tantanah methiyelerle anlatilmasi laz1m gelir. Ali Bey, ne hamiyetsiz ve al9ak bir yaratikmt~ ki, Htristiyanlar tslamiyeti yok etmek i9in toplandtklan halde, din ve milletine ve kaympederi olan ve elindeki mi.ilkti zaptettikten sonra yine kendisine btrakan Padi~ahma en ufak bir yardtmdan bile 9ekinmi~ti. BaZI tarihlerin anlattigma gore, Kosova Sava~1'nda bilinen tertibattan ba~ ka iki tedbir daha almmt~tl ki, bunlann ilki kanatlann ilerisine birer ok9u kuvvcti konmas1, digeri de geride Mcrkezde top9uba~1 Haydar Aga idaresinde olarak iki batarya topun bulunmasidir. bnde bulunan iki ok9u kuvveti, sag kanatta bulunanlarm aticthktaki maharetiyle tamnm1~ Hamitoglu Hiiseyin Bey ve sol kanatta olanlann da ~ehftzade Beyaz1t'm 9ocuklanndan Mustafa <;elebi idaresinde oldugunu Hayrullah Tarihi yazmaktad1r. Hamitoglu Htiseyin Bey'in ok9uluktaki maharetine, bir kanadm ilerisindeki ok9ulara ba~kanhk etmesine bir ~ey de-., nemez. Yalmz Mustafa <;elebi'nin, o zaman daha otuz ya~larma varm1~ olan ~eh zade Beyaz1t'm be~inci, bir soylentiye gore de yedinci oglu olduguna gore, onciide ok9ulara ba~kanhk etmek ~oyle dursun. hatta sava~a gidecek bir ya~ta olmamast gerekir. Tarihlerde; onciiniin komutas1 Evrenos Beye verilmi~ oldugundan bu eski askerin di.i~man askerini saflanndan aytrmak i9in sahte bir 9ekilme hareketine giri~tigini Padi~ah'a bildirdigine dair bir soylenti vardtr. Fakat Fetihnamelerde Evrenos Bey'in sag kanattaki kumandanlar arasmda gosterilmesi, bu rivayetin dogru olmadt~m gosterir. Top bahsine gelince: barutun, guya «Barthold ~uvart» admda bir Alman papazt tarafmdan 436 yllmda bulundugu, A vrupah ara~tmc1lar tarafmdan pek benimsenmi~ bir fikirdi. Hatta Hammer bile, tarihinin atlasmda Kosova Sava~I'nm bir plamm yaymlayarak, bunda toplann yerlerini de gostermi~ iken, yine barutun ~uvart tarafmdan bulundugu fikrini kabul ederek onunla kendi lisamna gore bir de cinas yapmt~trr. Kosova Sav~t 1389 yllmda yaplldtgma gore, barutu ~uvart'm buldugu dogru olsa bile, Kosova'da iki batarya top bulunduguna dair olan soyletinin ger9ek olmamast laz1m gelir. Halbuki tarih9iler, 1336 y!lmda olan sava~larda, VenedikIilerin top kullandtklanm yazarlar. Digerleri de daha ileri giderek tngiltere KraIt D9i.incti Edvard'm Fransa Krall Altmct Filip'e kar~t 1346 ythnda kazanmt~ oldugu Kireski Sava.~I'na be~ top getirdigini, bu toplarm pkard1g1 giiriilti.iniin de zaferi sagladtgmt yazarlar. Bunlardan ba~ka, tarihi etiitleriyle tanmm1~ olan Viyardo, Endiiliis tslamlarma ait yazdtgt tarihte, barutun Araplar tarafmdan icat
154
NAMIK KEMAL
olunarak, 1200 ytlmdan beri topta kullamldtgml bin;ok ornekleriyle ispatlatUl~ ttr. Bu nedenle, barutun Suvart tarafmdan bulunmadtgi meydandadtr. Kosova', da da top bulundugu inkftr gotlirmez bir hakikattir. Bunlardan ba~ka, Kosova'da top kullamldrgt, tarihin rivayetine degil, resmi kaytllardan olan Fetihnftrnedeki «sag ve soldan sava~ ve ugra~a ba~lantp ve top ve tiifekler atthp )), yaztst ile kesin olarak meydandadtr. Kosova Fetihnftrnesini yazan Padi~ah, elbette top ve ttifek icat olunmadan bunlann isimlerini uydurmatm~ ttr. bnemli olan Kosova muharebesinde topun kullamhp kullamlmamast degil, yeni bulunmu~ bir silahm, Osmanhlar gibi yeni devlet kurmu~ bir millet tarafmdan kullamlmt~ olmastdtr. Ttirkler, devletlerinin kurulu~undan itibaren yeniliklere kar~t daima bliytik ilgi gostermi~lerdir. 1~te iki tarafm ordulan bu suretle tertip olunduktan sonra, sava~1 Hrristiyanlann ku~atma kuvvetleri ac;ttlar. Bizim taraftan da, kanatlardaki okc;ular ok yagdtrmaga ba~ladtgt gibi, onclide bulunan Sadrazam Ali Pa~a dii~man ku~attnactla rma kaqt koyarak, saldtrganlan c;ekilmege mecbur etti ve yanmda bulunan yigitlerden biri dti~manm oncti komutam olan, elindeki avt kac;rrmamak ic;in gece baskmmt onleyen t~kodra Beyi Y orgi Kastoryayt Oldtirerek, ba~mt, Padi~ah'm online auverdi. Htristiyanlar onctilerinin yenilmesine bakmadtlar, ~iddetli bir hticum ile Tiirk'lerin bir ktsmt, Tiirk olmayan sol kanatta kan~Ikhk c;Ikardtlar. Birc;ok tarihlerin anlattrgma gore, bu srrada Fetihnamenin yazdtgt gibi, Hrristiyanlann merkczc taarruz ettikleri Strada Schzade Beyaztt adeti vec;hile eline giirzlinii alarak, sag kanattan yalmz dli~mam degil, Tiirk'leri bile deh~etc dti~tirecek bir ytldmm hlZiyla Hrristiyanlann online 9kt1. Bu saldm, diger Turk kumandanlanmn da harekete gelerek ileri attlmasrm sagladtgmdan, Timurta~ Pa~a, Lala Sahin, Evrenos Bey, Yah~i Bey, 1sa Bey, Sanca Pa~a, Ayna Suba~1 Bey, Kara Mukbil, ince Balaban Bey, Korea Balaban Bey, Sir Mert Bey, MUstecap Bey birbirlerile kahramanhk ve fedakftrhk yan~ma giri~tiler. Kahramanhkta, askerlerine ornek olmaktaydtlar. Bu yiizden dti~marun blittin hamleleri faydastz oluyordu. Turk ordusunun bulundugu yer, sava~ ic;in en miisait bir yer olarak etraf1 tabii istihkam gibi anzah ve askerin en iyileri ile korunmu~ oldugundan, etrafmm c;evrilmesi kolay degildi. Htristiyanlar c;ok olmalanna ragmen, iyi bir dtizene sahip degildiler. Ayn ayn milletlerden olmalan, birbirinden tisttinliik iddialanm ortaya atmalan, biraz geri kalanlara korkakhk ve hiyanet isnat etmeleri, askerligin mhu olan birle~ik harekatm zedelenmesine sebep oluyordu. Bu hailer sonucu, btittin gayretlcrin bir sonuc; vermedigini gorlince, her millet miittefigini sw;lamaga ba~ladt. Onceleri galip gelememekten dogan ba~anstzhklan, gittikc;e yenilgi halini aldt. Bu hali goren Strp krah c;Ikacak bir felaketin oniinli almak ic;in, sava~ alamnm en onemli yerlerini dola~arak askerini fedakarhga sevkederken Turk yigitleri ken-
~
OSMANLI TARiHt
155
disini tamyarak tarruzlanm o tarafa yonelttiler, karde~ karde~in cesedini 91gneyecek derecede ~iddetle, hi.icum ederek ~evresini sardllar, kendini korumaga 9ah~an askerlerini tepeledikten sonra Krall oldliri.ip, ba~m1 keserek bir direge diktiler, ordu i9inde gezdirmege ba~ladllar. Rlim tarihgilerinden Y ani Dukas, S1rp Kralmm, Ti.irk'ler tarafmdan esir edildikten sonra boynunun Padi~ah'm huzurunda. vuruldugunu yazar. Halbuki bizim tarihlerin hepsinde ve Kosova Fetihnfunesinde yaz1lan rivayet, Krahn sava~ alamnda oldi.igi.idi.ir. Dukas'm yazdrg1, o ylizylla gore ay1p sayrlacak bir hal degildir ki, vakay1 bu ~ekle dondlirmi.i~ olmasma ihtimal verilebilsin. Vakadan hayli zaman sonra kitabmr yazmaga ba~lamr~ ve duydugu balk sozlcrinden ba~ka dayanagr olmayan bir yabanc1 tarib9inin yaz1smm, resmi cvrak kadar elbette dogru ve bakikati anlattrg1 kabul edrlemez. Zaten ba~andan iimidini kesmi~ ve ricat alfunetleri gostermege ba~lam1~ olan Hrristiyanlar, sava~a sebep olan ve ordunun en bi.iyi.ik komutam bulunan Srrp Kralmm, di.inyadan gittigini gori.ince, 9ekilmeleri bozguna gevrildi. Ti.irk si.ivarilerinin takibinden kurtulmak i<;in, ordulannda ne varsa brrakarak gozlerinin gordtigii tarafa dagildilar, gittiler. Gerek di.i~man, gerek Tiirk'ler tarafmdan gonderilen askerin say1s1 cibetile Kosova Sava~1, o zamana kadar yapllm1~ meydan sava~lanmn en biiyiigi.idi.ir. Bundan ba~ka, kazamlan zafer, Ti.irklerin Rumelinde yerle~ip geli~mesini saglayarak, Orta Avrupa'ya dogru ilerlemelerini de temin ettigi gibi, 1stanbul'un ele ge<;irilmesiyle, Orta<;a·g'm son bulmasma yard1m ederek, insanhk taribine de onemli bir olay kazandrrmi~tlr. Askerlik yoni.inden galebeyi bir dereceye kadar anlatacak tafsiHh ~oyle dursun, iki tarafm kayrplanna dair bile bi<;bir taribte bilgiye tesadiif edilmez. Yalmz tarih<;ilerin bepsi, iki tarafm da pek <;ok kay1p verdigini yazarlar. Ne yaz1k ki, Kosova Sava~r'nm bayram glinli diyebilecegimiz sonu, Padi~ah'm Sehadeti ile bir matem giini.i halini almi~tir. Hoca Sadettin ile ona bagh kalanlann ve Solak Zadenin anlattiklanna gore, Sultan Murat'm, duasmm ba~an kJsm1 kabnl edilip, ~?.badet kism1 kabul edilmedigi i<;in pek i.izgi.in bir halde yanmda bir miktar asker ile sava~ alamm dola~1rken Hrristiyan ordusunda bulunan Y edi H1ristiyan Beyin den Milo~ Kablovi<; admda yarah biri Oli.iler arasmdan (flkarak, Mi.isli.iman olmak istedigini ve Padi~ah'm ayagrm opecegini soyleyerek yanma sokulmak istedi ise de <;avu~lar mani oldular. Gizli soyleyecek soztim var, diye yakla~makta rsrar edince, Sultan Murat, onun haline acryarak yamna gelmes:nc miisaade etti. Hairr yakla~mca, ayak opmek bahanesi ilc egildigi mada, sag kolunun i9inden bir ban<;er <;ekti ve Padi~ab'1 teblikeli surette yaralad1. Etrafta bulunanlar, bu elim bali gori.ince bagrrarak, katile blicum ettiler, katil ise gayet <;evik ve kuvvetli bir ki~i oldugundan, bir sr<;rayr~ta sol kanadm bulundugu <;emberden a~agr atladr. Y amndakiler onu takibe ba~ladrlar, katil iki kere daha yiiksekten atlayarak onlann da elinden kurtuldu, fakat son di.i~ti.igli yer, yeni<;eri <;adtrlanmn civan idi. Bu sefer de Yeni<;eri yigitleri etrafm1 aldrlar, elbisesinin al-
156
NAMIK KEMAL
tmda Zlrh oldugundan katile siH1h tesir etmiyordu. Dzerine hiicum edenlere han, <;eri ile mukabele edip birka<; ki~iyi daha yaralayarak oldiirdii. Sonunda, Y eni~ <;erilerden bilegine giivenen bir delikanh, sopa ile katilin elindeki hanc;eri dii~iir dii, sonra beline sanlarak onu yere devirdi. Etrafmdakiler iizerine atilarak katilin ba~m1 sopalarla ezdiler. Katilin ii<; defa atlad1g1 yerin yiiksekligi 30- 35 metre kadar varm1~. (> Hammer'in Rum ve S1rp tarihlerinden toplad1gt rivayetlerin ozeti de mealdedir : ,
~u
Pad~ah'm katili Milo~ Kablovi~, S1rp Krabnm damad! idi. Bir giin bunun olan Mat)'a ile Krahn diger klZl Yolk Brankovi~'in e~i bulunan Yuka~m:da arasmda 9 kocalanmn cesareti konusunda bir tarh~ma ~dmr. Tarh~ma biiyiiyijp kavga halini alrr, Y~arda kiZarak karde~ine bir tokat atar, o da gider kocasma ~ilciyet eder. Milo~ bir kadmdan intikamm1 alamayacaW,ndan, bacana~ olan V olk Brankovi~'i diieUoya davet eder. Krahn izni ile yapdan vuru~ma sonunda Miloey galip gelir. 0 zaman, Yolk kinini yenemeyerek Mil~'un Tiirk'lerle gizJice anla~hg1 iddiasmi ortaya atar. e~i
Bu iftira, hi~ bir delile dayanmazsa da, Su·p ileri geler.!ed arasmda immdmaga ba:tlambr. Kosova sava~mdan, bir gece evvel Kral, ileri gelenlerle i«;ki i~er ken aralannda Strativi~e admda biri kadehini Milo~'a uzatarak, «ger~i seni bize ihanetle itham ediyorlar ama, yine de ~u kadehten benhn ~erefime brr ~arap i~)) deyince Mih)~ da Strativi~e'nin teklifini kabul eder, «te~ekkiir ederim, yarm ~a fak va..~ti sadakatimin delilini gosteririm,» cevabm1 verir. Ertesi giinii Miloey, Zirhh bir ata biner, Tiirk ordusuna giderek, Suplardan oldugunu, Padi~ah tarafmdan kabul edilerek, onun ayag..m opmesine miisaade ister. Kabul olununca da, ayak operken, Pad~ahx kendine dogru ~ekerek han~eri ile gogsiinden yaralar. Ondan sonra oyle siiratle ka~ar ki, 'kendini kovalayanlar bayvanmm yanma kadar gii~ yet~irler. Fakat tam anna atlayacag1 suada Yeni~eriler kendisini par~alarlar. Osmanldar da, Padi~ah'm intikannm abnak i~in d~man iizerine sald1rarak, Kosova zaferini kazamrlar,)) ka~nn~
OSMANLI
TAR1H1
157
Ylldmm Beyaz1t tarafmdan Bursa Kadtsi ile Hassa Mal Miidiirii Slileyman Bey'e gonderilen fermanda Sehadet olay1 : «Allahm Takdiri ile Kosovada yapilmakta alan fetih vc zaferden sonra sava~ta ~chit alan Babam Sultan Murat Han, gordiikleri riiyada ~ehadet duasmda bulunmu~. Sonradan muharebe sahasmda yig!lmi~ insan le~lerinin arasmda dola~Irken Milo~ Kopilik admdaki Huistiyan, bir diizenle, < diye ba~vurarak Padi~ahm yanma <;Ikmak istemi~, ayak opmek bahanesi ile yakla~tlgl Sirada, korkusuzca kolu altmda gizledigi zehirli han<;eri, pederimin o temiz viicuduna vurmakla ~ehadet ~erbetini i<;irdi,)) sozlerile anlatmaktadir. Bu muhtelif rivayetlerin tetkikine gelince; Milo~ i<;in kullamlan Kopilik kelimcsinin, Kablovi<;'ten tahrif edilmi~ oldugu, meydanda bulundugundan katilin hiiviyetinde bir ihtiHlf yoktur. Hammer'in soyledigi gibi, bu adamm Osmanh ordusuna gelinceye kadar alan klsmmda, aktl d1~1 bir hareket yoktur. Osmanh ordusuna geldiktcn sonra ise, Padi~ah'm yanma <;Ikmak i<;in bunlann dedigi gibi firarilik vcya Solak Zadenin yerlilerden naklettigi gibi el<;ilik nam1 ile girmi~ olmasi, Sultan Beyaztt'm fermanmdaki rivayete aykm oldugundan dolay1, kabul edilcmez. Sultan Beyaztt, vakamn mahallinde ham oldugu gibi yap1h~ ~eklini de degi~tirmesine bir sebep olmadi~ndan, fermandaki rivayet, tarih<;e dogru kabul edilmek laz1m gelir. Solak Zade bu rivayetin altmda, <
158
NAMIK KEMAL
mer'in si::iyledigi gibi, Padi~ah't sava~ strasmda vurmu~ olmast, fcrmanm kayttlanna tamamen aykm olmaktan ba~ka, akla da yakm degildir. <;:iinkii Kosova'daki Osmanh ordusunun ne derece disiplinli oldugu bilinmektedir. Boylece o zamana kadar kar~Ilannda hi<; gi::iri.ilmemi~ kuvvetteki onlarclan ii<; misli fazla bir dii~ma m yenerken, Padi~ah'm ugradtgt kazayt goriip de sebat edebilmesine ihtimal verilemez. Sonra ordunun bir ktsmt da, diger hiikiimetlerin ba~tbozuk askcrlerinden ibaretti. Hammer der ki; «Mesele Padi~ah'm Oldiiriilmesi hakkmda olan rivayetlerin hangisinin hakikate uygun oldugunda degildir. Hangisi dogru olursa olsun, Sultan Murat'm e~it silahlar ile iki adam arasmda vukubulan bir vuru~mada olmemesi hususunda sthhatine halel gelmez! Belki Htristiyanlann rivayeti, Osmanh Tarihlerinin yazdtgt hiyanet tarzmdan ziyade nefrete laytktJr. » Milleti i<;in fedakarhk, kahramanhk yapan ve canmr tehlikeye atarak Padi~ah't i::ildiiren Milo~, Strplar i<;in tarihl bir kahramandtr; fakat ahlak yoni.inden katil olmaktan kurtulamaz. Aksine bir cinayet su<;una vatanseverlik gibi bir mazeret en biiyiik hatadtr. Padi~ah yaralandtgr srralarda, ~ehzadeler di.i~mam takiple mc~guldi.iler. Gonderilen haber iizerine, ~ehzade Beyaztt donerek Padi~ah'm son anlarma yeti~ti. Babasmr kanlar i<;inde ve gozlerini kaparken goriince; aglayarak feryada ba~ladr. Padi~ah, duasmm ~ehadet krsmmm da hakikat oldugunu gordi.igiinden, sevin<; i<;indeydi. ~ehzadesine, «Diinyada kim bu aktbetten kurtulmu~ ki, bcnim i<;in aghyorsun? Aglayacaksan Miisliimanlar i<;in agla! Onlan peri~an etme, yerim sana kahyor ... Adaletinle, comertliginle beni de haytr ile yad ettirmege <;ah~. Padi~ahhgm sermayesi adalettir. Saltanatt rahat bir ~ey sanma: diinyada en biiyiik me~akkat saltanattJr. Diinyada bir giizel nam brrakmaga gayret et. Yapttklann ~anma laytk olsun! » yollu nasihatler ettikten sonra devletinin en ~anh bir giiniinde ruhunu teslim eyledi. Boyle, dii~mamm yenerek, milletini ya~atmak i<;in hamladtgr en biiyiik gi.iniinde ~chit olmak gibi diinyanm en ~anh, ahret i<;in en miibarck hal ile omrtinii tamamlayan hi<;bir padi~ah goriilmemi~tir. Padi~ah'm bir asker kilrc1 ile ~chit olup da olayda ~ahsi bir zaaft goriilmektense bir hain han<;erle hayatmm son bulmasr da iftihar edilecek bir olaydtr. Sultan Murat bu yiiksek sonuca layrk biiyiik bir insandt. .. Sultan Murat'm dogumunun 726 (1326), Padi~ah olu~unun 761 (1360), oliimiiniin 791 (1389) senesinde oldugunda biitiin tarihler miittefiktir. Padi~ah; orta boylu, iri govdeli, yuvarlak <;ehreli, ~ahin bakr~h, biiyiicek burunlu, arslan gibi iri di~li, heybetli ve vakar sahibi idi. Sultan Murat, her olayt derinligine dii~iinebilen, hadiselere derinlemesine niifuz edebilen, kahramanhkta e~siz ve her engeli a~mak kudretine sahipti. Yigitliginin derecesini; zaptettigi kalelerin, kazandtgt sava~lann adedi apa<;rk gosterebilir. En belirli meziyeti askerlik olmakla beraber, kuruculukta biiyiik babast-
OSMANLI
TAR:tHt
159
nm, kanun yapmada bi.iyi.ik amcasmm, memleket yonetiminde de babasmm bi.iti.in melekelerine sahip olmakla beraber, hepsinden daha azametli, daha kudretliydi. Kuruculuk gi.ici.i sayesindedir ki, Sultan Osman'm Anadoluda kurdugu devleti, Rumeli'ye ge<;irerek iki kttanm, en bereketli iki denizin birle~tigi yeri devletinin havuzu yaptt. Dedesinin kurdugu Kadthgt, ordulanna bile sokarak, Vezirini bile ~eriat di.izenine sokacak derecede adaletini yerle~tirmi~ti. Kanun koyuculuguna, Demirta~ Pa~a'nm yardtmile tertip ettigi Sipahi Ocagt yeter delildir. Sipahi Ocagmt ger<;i Demirta~ Pa~a tertip etti, fakat tertibi kabul eden, yaptiran Sultan Murat'dt. Di.i~iinmek ~erefinin Demirta~'a ait olmast Sultan Murat'm, kanun koyuculuguna halel getirmez. Sultan Murat'm, idaredeki iktidanna en bi.iyiik ~ahit de, lilke, bu kadar bi.ioldugu halde, hem de ekseri halk Htristiyan bulunmasma ragmen, memleketi korumak i<;in gereginde Sultan Orban zamanmdaki kuvvetin iki misline yakm bir ordu kurabilmi~ olmastdtr. Vergiler hi<; denecek kadar az oldugu halde Sultan Murat askerini sava~ta ve ban~ta en iyi ~ekilde idare edebildi. Memleketi kt~la derecesinde muhafazah iken, Saray bah<;eleri kadar mamur hale soktu. Devlet i~lerinde babasmdan i.isti.indi.i. (;i.inkii o kadar kahramanhgt, o kadar asker! iktidan ile beraber Anadolu'daki ki.i<;i.ik Ti.irk hi.ikiimetlerine kar~t, Sultan Or-if han'dan daha tahammiillii, daha idareli davrandt. Hepsine kar~I koruyucu gorevini kazandt. Kendi a~amalanm, Osmanldann yokolmasma .bagh goren bu hiikiimetlerden <;ogunu, Kosova sava~ma imdat gonderterek kendi devletine hizmet ettirdi. Bizans !mparatorlugu'nun durumunu ise, bi.iyi.ik sava~lara ihtiya<; gostermeksizin adeta himayesine alacak ~ekle soktu. Her yonden comertti. Nesi varsa bagt~lar, verirdi. Kimseden bir~ey almazd1. Padi~ah iken elbisesinden, siH1hlanndan, atlarmdan b~ka bir ~eyi yoktu. Bir kth<; kabzasmt yaldtzlayacak kadardan fazla altm, bir miihiir yaptlracak miktardan ziyade gi.imii~e ragbet etmedi. Kalbi o derece temiz, fikrinde o kadar kararh idi ki, Bosna yenilgisini, ilk defa olmu~ bir felaketken, onu diigunti tehir edecek kadar onemli bulmadt. Evladmdan, akrabasmdan gordtigii htyanetlerden zerre kadar endi~e duymad1. yi.imii~
Oglu Savct Bey'i affetmemi~ olmast, damadt Ali Bey'i affetmesi, ceza ve yetkisini yerinde kullanmastm bildigine iki bilyiik ~ahittir. Tenkit ettigimiz taraflarmm ne derece onemsiz oldugu, srrast geldik<;e goriilm~tiir. !~te Padi~ah bu kadar faziletle ve vicdan ile Padi~ahltgmt yiiriltmii~, zamam kendine uydurmayt bilmi~, devletini, kabiliyetiyle alabildigine yiikseltmi~, ilerletmi~ bi.iyiik bir insandt. bagt~
Padi~ahm en biiyiik yardtmcdanndan biri, Hayrettin Pa~adtr ki, hal terciimesini daha evvel yazmt~ttk. Yalmz ~urastm da soylemek gerekir ki, Pa~amn, Sultan Murat zamanmda birinci gorevi, yalmz miilki idareye ait degildi. AskerIikte de birinci olamadtysa da en onde gelenlerden olmak ~erefini daima elde tutmu~tu. <;tinkii komutanlan arasmda, Sultan Orban zamanmdan kalma Demir-
160
NAMIK KEMAL
ta~ Pa~a
ile Evrenos Bey d1~mda, hizmette kendine e~it olabilecek bir tek Lala ile bir de kendi Oglu Ali Pa~a vard1. Padi~ahm, askerlik sahasmda en bliylik yardllllCISI, Demirta~ Pa~a'yd1. Bu zat, Sultan Orhan devrindc ba~lad1g1 hizmctini, Sultan Murat devrinde tamamladi. Fakat en bliylik hizmcti bu devirde olmu~tur ki, o da, devletin iki kuvvetinden biri olan Sipahi Ocagmm kurulu~una ettigi hizmettir. Kendisinin ileride, daha bin;ok ovlinlilecek eserlerini gorecegiz. Evrenos Bey de kuruculuga yardllll edenlerden olmakla beraber bu i~i ylirliten ve bir~ok sava~ta galip gelmesi dolay1sile Osmanh bliyliklerinin hi9birinden a~ag1 kalmaz. Sultan Orhan devrinde ba~layan kumandanhg1, Sultan Murat'a kadar iki padi~ah iktidannca slirmti~tlir. Bu zatm da ileride daha bin;ok kahramanb~m gorecegiz. ~ahin Pa~a
Sava~ alanlanna, Sultan Murat devrinde atllm1~ olan Lala ~ahin Pa~a, askeri meziyetlcri yontinden o kahramanlardan hi9 te a~ag1 degildi. Gen;i Osmanh askerinin ilk yenilgisi, onun kumandanbgt zamanmda olmu~tu. Fakat bu maglubiyete, onun asked bilgisinin kithgt degil, devlet~e bir Beye gosterilen glivcn sebep oldugundan, bu olay, Pa~a i9in bir noksan saytlamaz. Aksine, iki bin ki~iyle otuz bin ki~ilik dli~mana saatlerce dayandtktan sonra, yine kendisiyle beraber askerin bir ktsmtm kurtarabilmesi, askeri glictinli azaltmaz, ylikseltir. Yine Sultan Murat devrinde; gticlinli kalemden ktltca yoneltmi~ olan Sadrazam <;andarb Oglu Ali Pa~a da, saydtglllltZ kumandanlar kadar 90k muharebelerde bulunmadt; fakat Bulgaristan't ba~tanba~a cle ge~iri~iyle memleket zaptetmek bahsinde o zamanm kumandanlanmn hepsinden listlindli. ~ Bunlardan ba~ka, Sultan Murat'm yalmz ba~ma kuvvet komutam olarak memleket fethine gonderdigi zatlar, Mihal Oglu Mehmet Bey, Demirta~ Pa~a Zade Yah~i Bey, !nee Balaban, Torca Balaban Beylerdi. Devlete saytstz hizmetlerde bulunmu~ bliylik insanlard1. F akat i~lerinde soy dan gelme sava~~~ Y ah~i Bey, kahramanltkta hepsinden iistlindti. Omeradan Sanca Pa~a, Anadolu Beylerbeyligine nail olacak kadar, Padi~ahm gtivenini kazanm~t1. Sartca Pa~a'mn Sehirkoyli'ne giden kli~tik bir kuvvetin ba~mda, Ayna Bey Suba~t ile Yah~i Bey'e kattlmasmdan b~ka ordu ba~kam olarak bir sava~a gonderildigine, tarihlerde rastlanmaz. Fakat sonralan bazt eserleri gortilecektir. Padi~ahm emrinde kuvvet kumandanltgt yapanlar arasmda !sa Bey, Mlistecap Bey, Ayna Bey Suba~1, Kara Mukbil, Sir Merd Bey, Firuz Bey, Yaralt Dogan Bey, se~kin ve yigit hirer kumandand!lar. Sultan Murat devrinde ilim yoluyla milletin terakkisine hizmet ise, ~eka yik'e bakllrrsa, Kadt Mahmut'a mlinham gortiniir. Fakat ~emseddin-i Fenari ve hatta oglu Mehmet $ah ile «Fetva-i Tiraziye» sahibi Mehmet Kerveri ve Alaattin-i Esvet'in bliyiik oglu Hasan Pa~a ve Seyh Kudbiddin-i tzniki, Sultan Murat zamamnda yeti~en ulemadandtrlar. Yalmz daha sonralan ~ohrete eri~tiklerinden, ~ekayik'teki hal terctimeleri de Beyaztt devrine yaztlmt~trr. Hammer, nedense
OSMANLI TAR1H1
161
Sultan Murat'm cahil oldugunu soyledigi gibi ulema ktymetini de bilmedigini a<;Ik<;a iddia ettigi srrada demi~tir ki : uMurat'rn cahilligini ve ilme hakaret nazarile baktlgrnt, bu da ispat eder ki, Saltanati zamamnda Dogunun tarihinde, ilminde ve edebiyatmda btiylik yer tutmu~ ti<; alimin ktymetlerini bilmediginden bunlar ba~ka diyarlara go<;etmi~lerdir. » Hammer'in bahsettigi ti<; zat, Kad1 Zade-i Rumi ile, Seyh Cemaleddin-i Aksarayi ve Kad1 Burhanettin'dir. Halbuki Kad1 Zade-i Rumi daha talebelik zamanrnda tran tilemastmn ~oh ret ve faziletine meftun olarak tahsil i<;in Doguya gitmi~ti. Yoksa kendi ilmine layik bir i~ aramaga degil. Seyh Cemaleddin-i Aksarayi ise daha Aksaray, devletin idaresine girmeden evvel Karaman'da mtiderris olmu~tu. Ne devletin mtilktinde dogdu, ne de ba~ka mtilke gitti, ne de Osmanh mtilktine geldi de itibar gormedi. Kad1 Burhanettin ise zaten ne Osmanhdtr, ne de Osmanh mtilktine gelmi~ takimdandtr. Yildmm Beyaz1t'm ontinden ka<;maktan ba~ka Osmanhlarla hi<;bir ili~igi · yoktur. Bizim tarihler de, Sultan Murat'!, cahil degil, ilim yontinden kendinden evvelkilere tisttin sayarlar. Osmanh Sultanlar1 i<;inde evvela ~iir soyleyen bu zat oldugu ~air tezkerelerinin bazilannda yazthdtr. lime verdigi ktymet, vezirlerinden ikisini de, ilim sahibi insanlardan se<;mi~ "if olmasmdan bellidir. Zamanmda gontillerin sahibi, devlet gtictintin arttmlmas1 it; in de himmetinden yardtm beklenen zat is€, Y eni<;erilerin kurulu~unda duas1 · olan Hac1 Bekta~ idi. Sultan Murat'm, hayrat olarak, Bursa'da bir medresesi, iki camii ve bir imareti vard1r.
Birinci Cildin Sonu
F. 11
OSMANLI TARiHi tkinci
Cilt
BiRiNCi BEYAZIT Y rldmm Beyaztt, kanlara, ate~lere bliriinmii~, korkun<; bir sa va~ alamnda yerde yatan babasmm oliisli onlinde, saltanat tahtma <;tkmr~ oluyordu. llk i~ olarak, zavalh karde~ini idam ettirmekle o keder verici manzaraya bir de tstrrap yliklii korkun<; manzara ekledi. Tarihlerin yazdt~na gore, Sultan Murat'm oliimlinli, Yakup Bey'e haber vermemi~lerdi. ~ehzade, ka<;an dli~mam takip ederken, babasmm <;agrrdtgmt soyliyerek geri getirtmi~ti. Kard~i geEr gelmez de bir <;adrra gotlirlildli. ~ehzade Babasnu gorecegini limit ederken, kar~lSlna cellatlan <;rkardtlar; onlar da, zavalhyt hayatmdan ettiler. Osman Ogullan arasma ilk kan dti~Uren bu harcket, orf ve su gottirtir taraft olmayan bir gaddarhkttr. Hoc a Sadettin, tarihinde, Y akup <;elebi'nin oldlirlilmesini, btiyliklerin ve komutanlann dti~linti~ ve ortak karanna baglaytp, Padi~ahm bu i~te parma~ -.., olmadtgmr gostermek ister. Bu ortak karan da, Saver Bey vakasmdan dogan olaylarla; saltanat varislerinin <;ogalmasi, memleket ve millete yeni gaile}er <;Ikan}mamast, memleket slikununun ve diizeninin bozulmamas1 i<;in yaptlmt~ oldugunu tecrtibelere dayanarak gostermek ister. Bunlarla da kalmaz, saltanatm millete ve memlekete faydah olabilmesi i<;in, devlet biiyliklerile komutanlann bu karan aJmaga mecbur kaldtklanm anlatrr. Tannmn golgesi say!lan bir Padi~ahm, Allah'a benzemek i<;in kendi karundan birinin oliimline emir verdigi manasmt <;tkarmak, Yakup Bey gibi dti~manla yigit<;e sava~m1~ ve memlekete hizmetten ba~ka niyeti goriilmemi~ bir insam oldlirmek en btiyiik gtinahttr. Saltanat varislerinin <;oklugundan, memleket dtizeninin bozulduguna, devlet biiyiikleriyle komutanlar, hangi tecriibelerine dayanarak karar vermi~lerdir? Devletin kurulu~undan bu vakte kadar iki defa saltanat degi~ikligi oldu. Birinde varis tekti, digerinde ise ikiydi. Fakat kti<;tigtl Padi~ah oldu, btiyligti de onun Vezirligini yapti. Savct Bey olayt ile, bu meselenin ne ilgisi olabilir? 0 bedbaht, babast aleyhine isyan etmi~ti, Yakub Bey kime ne yapt!? Savct Bey'in babasma isyan etmesini Yakub Bey'in de karde~ine isyan edecegine baglamak ve buna gore de ~ehzadenin gen<; ya~mda camna krymak diinyada hangi kaideye baglanabilir? tlerde olacak su<;u dti~tinerek ona daha onceden ceza verilirse, diinyada adaletin nesi kahr? Hoca Sadettin'in yazdtgt gibi, devlet biiytikleri bir taktm art dti~tinceler altmda ~ehzade Y akup' a ktydtlarsa, hepsinin dtinya durduk<;a lanetle amlmast gerekir. Fakat, kimsenin bir Padi~aha durup dururken, karde~inin idamm1 teklif edemeyecegi ortadadrr. Devlet biiytiklerinin bunda bir su<;lan varsa, o da bu emre kar~I gelememelerinden ibarettir. ~ehzade Yakup'un oldlirtilmesindeki rey ve ~ehi! dii~mli~
166
NAMIK
KEMAL
emir, Sultan Beyaztt'tan ba!?ka hi~ kimseden ~1kamayacagmda tereddiit cdilemez. Bu gaddarhgm ise zavalhnm saltanat davasma kalkacag1 korkusuyla yaptldtgma da ~tiphe yoktur. Acaba bu korku dogru muydu? Evvela ~urasm1 soyleyelim ki, olsa bile Sultan Beyaztt'm hareketine cevaz verilemez. <;i.inki.i bir kotiili.igi.in olmadan ontini.i almak korkusuyla adam Oldtirmek derecesine varan bir hareketi ne ~eriat, ne gelenek, ne siyaset, ne de uzakgorli, yerinde bir hareket gosteremez. Bununla beraber, boyle bir endi~eye yer vermek te dogru degildir. <;Unkli, Yakup Bey sava!? glicli ve askerlik yoni.inden BeyaZJttan ~ok a~agt olmak cihetiyle, devlet i~inde fitne ~tkarabilecek kadar giiven ve itibardan yoksundu. Savc1 Bey'in bulundugu hal ve makamda da degildi ki, onun gibi devletin hazinesini eline ge~irip birtaklm koti.i insanlara daii;ttsm da etrafma tophyabilsin, fesat ~1karabilsin. Bu mlitalaalardan ba~ka, Yakup Bey'in hi~bir harekette bulunamayacag1 Sultan Beyaz1t tarafmdan pek a~1k. olarak da bilinmekteydi. Padi~ah, ~ehit oldugu zaman, Sehzadelerin ikisi de di.i~man takibindeydiler. Devlet bliyiikleri, yalmz BeyaZJt'a adam gonderdiler. Ve kanh suikaste yeti~mesini istediler. Yakup Bey ise, orduya ~agmhp ta boguluncaya kadar, babasmm .oliimtinden dahi habersizdi. Olanlardan bu dercce habersiz, taraftardan bu derece yoksun bir Sehzade, nasll isyan edebilirdi. Uzak ihtimal olarak, ~ayet ba~ kaldtracak olsa, ordunun bulundugu duruma gore, bu halin sonucu elbette kotii olurdu. 0 zaman insan, Padi~ahl bir dereceye kadar mazur gormek isterdi. Fakat, bu korkulu hal dogru olmak lazlill gelse de, dii~iiniildtigli kadar ciddi olamazdt. <;iinkli, Kosova'daki *:<-. ha~armm deh~eti, dii~manda bizim orduda ~1kacak karga~adan faydalanmak cesaretini btrakmamt~tl. Bunlardan ba~ka Yakup Bey'in kendi haline btraktlmasmdan ~ok, idam olunmas1 askerin ayaklanmasma yol a~abilirdi. Zira, Yakup <;elebi, Sultan Beyaztt kadar kudretli olmadtgt i~in, kendi haline btraklldtgi takdirde, isyana kalksa bile, taraftar bulamazdt. Halbuki, durup dururken Oldtiriilmcsi, zavalhlara actmak gibi insani duygulan btiytik alan Ttirklerde, Oldiirme tizlinttistiyle herkesin, onun safma donmesi mtimktindii. Hatta bu hal, bir dercceye kadar gortilmemi~ de dcgildir. Bazt tarihlcrin yazdtklanna gore, Yakup'un oldtiriilmesi, orduda ayaklamnaya yol a~acak baz1 durumlara sebep olmu~ ve Padi~ah, ~ok fena sozlere hedef olmu~, heyecam ~ok gli~llikle yatl~tlrabilmi~ti. Askerin heyecam o kadar ~iddet liydi ki, Sultan Beyaztt bu heyecamn halka st~ramasmdan korkmu~tu. Hatta, birdenbire babasmm oli.imi.i ve kendinin tahta ~tkl~Im ilana cesaret edemeycrek, Fetihname'sini bile Sultan Murat namma yazdtrtm1~t1. Bu Fetihnarne'nin, hakikaten Sultan Murat tarafmdan yazdmlmt~ olmasma ihtimal verilemez. Ger~i Fetihnamede, onun otaga doniildiigti zaman yaztldtgt bildiriliyor; Padi~ahm otaga doni.i~iinden ~chit edildigi zamana kadar bir fetihnfune yaztlacak vakit bulunamaz degildi. Fakat Fetihnamede: « Bundan ba~ka or ada
OSMANLI TAR:i:H!
167
Hare Ernini (1) ile, goriilecek devlet i<;in onemli emrim de kesenin (2) i<;indedir. Okuyup uyamk hareket ederek geregini yapmrz!" ibaresi meveuttur ki, Hassa Hare Emini ile goriilecek onemli devlet i~i ise, Sehzade Yakub'un gomiilmesile, Padi~ahm oli.imiiniin kimseye bildirilmemesinden ibarettir. Bu ferman aslmda, BeyaZit tarafmdan yaZilmi~tlr ki, Fetihname'de bu fermandan bahsolunmas1, onun Beyaz1t tarafmdan yazildigmi ispata kafidir. Sultan Murat'm ~ehit edildigini saklamaya, eeelile oldi.igi.i ilan olunan Sehzade Y akup faeiasm1 halkm tahmin veya tahkik edip te bir mi.inasebetsizlige kalkl~masmm ba~ka sebebi yoktu. Padi~ahhk orada, babasmm oliimi.i ile b~lami~tl. Ba~ka yerde degildi kendisinin geli~ine kadar, di.izenin bozulmasmdan korkulsun da bir tedbire tiya.; goriilsi.in. Yakup Bey'in oldiiriilmesinin asker arasmda kotli <;alkantiSl riilmemi~ olsa, oyle bir galeyamn Bursa'daki balk arasmda da goriilebilecegini ~linmek miimkiin miiydli?
~
ki, ihgodi.i-
l~te Sultan Beyaz1t, bir hadise <;1kmas1 korkusuyla, hem haks1z yere kardc~i nin k anma girdi, hem de az kaldt bu hareketiyle bliyiik bir olaya sebep olacakti. l~in sonucu ise, yalruz, Y akup Bey'in hayatma maloldu. Beyaz1t, kendinden sonra geleceklere de Osmanogullan i<;inde oyle kotli bir ornek b1rakt1 ki, sonralan iylcrindc kimbilir ne k1ymette cevherler bulunan pek<;ok giinahsrz ~ehzade de, oylesine k1yilarak oldiirlildii. Bir saltanat i<;in, bundan kotli, bundan feci bir ba~ langu; di.i~i.iniilemez. Onun saltanat devri, hep boyle koti.illikler, einayetler ictinde mi ge<;ti? Hayir. Babasmm sava~ meydamnda oltimi.i ile iktidart ele alan kahraman pen<;e hakSIZ yere karde~ kam ak1tarak lekelenmekle beraber, oyle bir iktidar kudreti gosterdi ki, bununla memleket yi.izy1lda ula~tlgt ilerlemenin iki mislini, on yth biraz a~km bir zaman i<;inde eri~mek irnkamm buldu.
Padi~ahm 791 (1389) Sabanmda ~ehit dii~tiigii ve Yildmm BeyaZit'm da o zaman tahta <;Iktlgi tarihlerde yaZih ve Fetihname ile fermanda oldugu halde Taciit Tcvarih'in 972 Ramazamnm dordlincli giinii padi~ah oldugundan bahsetmesi biitiin blitiin hatahd1r. Sultan Beyaztt, babas1 Oldi.igli yil bir evlat sahibi olmak mutluluguna ula~ mi~tl. Murat da, Osman da, babalan oldligii zaman Tann onlara kaybettiklerinin yerine birer evlat vermi~ti. Dogru kabul edilen bir gorii~e gore, <;elebi Sultan Mchmet'in dogumu da Sultan Murat'm ollim tarihi olan 791 yilmdadir. Fakat ('elebi onlar gibi ikinci evlat olarak Padi~ah olmad1. Hatta ikinci evlada da Pa-
(1) Hare Emini, Hassa Hare Emini, devletin kurul~unda Mali ~lerin en biiyiik yonetmeni, Maliye Bakam (2) Eskiden Fetihnameler ve emirler kese i{:inde gonderilirdi. Evrak dosyalara degil, ayhk torbalar i.yine koilurdu. Muharrem torbas1, sefer torbas1, Cemaziyiil. evvel gibi ...
168 di~ahhk
NAMIK KEMAL
nasip olmadigl gibi, babasmm oliimiinden sonra Tann ona da omrU
~ok
gordli. Padi~aha, Y1ldmm ad1mn, baz1 tarihlerde yurdunun bir tarafmdan diger tarafma <;ok siiratle yeti~mesinden, bazllan da, Kosova Muharebesinde dli~man ordusunu bir kanattan diger kanada kadar yararak ge<;mi~ olmasmdan dolay1 verildigini, yazarlar. Hammer, bu adm dogu~unu, onun ~ehzade Yakup i<;in gosterdigi ~iddete baglar, Mlineccimba~1 tarihi ise, yalmz kahramanhk ve ~iddetindcn dolay1 ona Y lldmm admm takildigmi yazar.
Ortaya konan bu dort soylentinin ii<;ii, yanh~tlr. <;:iinkii, Sultan Murat, 788 yllmda Karaman Oglu Ali Bey'e kar~1 kazand1g1 ba~an iizerine, Sultan Ahmct Celayir'e gonderdigi mektupta, oglu i<;in Ylldmm adm1 kullanmt~tlr. 0 mada ise, ne Kosova kazanllm1~, ne Yakup oldiiriilmii~ ve ne de, Sultan Beyaz1t, Padi~ah olur olmaz memleketinin bir tarafmda samhrken obiir tarafmda goriilmii~tli. BoyIeee elde inamlacak, yalmz Miineccimba~t'nm yazd1g1 sattrlar kahyor. Onda da bu adm Padi~aha ne zaman ne miinasebetle gosterdigi kahramanhk ve hiddet iizerine verilmi~ oldugu anla~llmtyor. BeyaZit'm haZir bulundugu tarihlerde gordiigUmtiz muharebelerin birincisi Karaman Oglu ile yaptlan sava~t1r ki, Ylldmm adm1 da evvela burada kullamlm1~ goriiyoruz. Ondan evvel kahramanhgm1 ne vesile ile gosterdi de bu ad1 kazand1, bilinemez. ~erefli bir zaferle sonu<;lanan Kosova'dan aynld1~ zaman, Evrenos Bey'i yine eski gorevi olan Siroz Beyligi'ne gonderdi. Sadrazam Ali Pa~a'y1 Strbistan ve yalmz Karaman muharebesinde bir kere adma rastlanan Firuz Bey'i de, Vidin tarafmdan Eflak iizerine yollad1. 0 zamana kadar kumandanhkta kullanllmamt~ oldugu halde, ehliyetini takdir ettigi Pa~a Yigit'i de trskiip'ii nierkez yaparak, Bosna taraflannda Tiirklerin silah giiciinli gostermeye memur etti. Padi~ah, gonderdiklerine gorevlerini bir an evvel yaparak ordunun donii~iine yeti~meleri ic;in emirler de vermi~ti. <;iinkii, Anadolu stnmnda bulunan komutanlar, Karaman Oglu ile Aydm, Saruhan, Germiyan, Mente~e Beylerinin birle~erek Osmanh yurduna taarruza karar verdiklerini bildirmekteydiler. Firuz Bey, Vidin'i aldtktan sonra Eflak'a gec;;mi~, Pa~a Yigit'te Bosna'ya girerek bu iki devlete Strplann ittifakma katllmamn cezasm1 verdikleri gibi, Sadrazam da Karatova ve civanndaki kaleleri zaptederek, S1rp Krall Lazar'm oglu Stefan'1 (Etiyen) aman dilemege mecbur etmi~ti. Stefan, yapllan anla~maya gore, y1lda bir miktar vergi verecegi gibi, Padi~ah emrettigi zaman ordusunun, ba~mda olmak iizere muharebelere de, katllacakt1. Rum tarihlerinin anlathgma gore, Krahn ktzkarde~i de Padi~aha verilerek bir antla~ma yapilmt~tl. Kumandanlar, Balkanlarda bu gorevlerle me~gulken, Padi~ah da Bizans tmparatorlugunu bir kat daha kendi hiiktim ve niifusu altma almakla ugra~mak taydl. lmparator Paleolog tarafmdan Sultan Murat'm emrile gozii kor edilen Andronikos Paleolog ile onun oglu ve lmparatorun torunu Yani (biiyiik babaSl onun da gozlerini yan gormez hale sokmu~tu) bulunduklan cezaevinden Sultan Beyaztt'a haber yolladllar. Kiilliyetli bir vergi odeme ~artma kaqdtk, lmpara-
~
OSMANLI TAR!H!
169
torlugun kendilerine teslimini istediler. Padi~ah bu mtiracaatl kabul ederek, alti bin stivari, dort bin piyade ile istanbul tizerine ytirtidii. tmparator ile sevgili oglu Manuel'i yakalatarak hapsettirdi. tmparatorlugu Andronikos'a teslim etti. Fakat bir zaman sonra hapsedilen Yani Paleolog oglu Manuel ile beraber ka~arak Suitan Beyaztt'a s1gmd1. Andronikos'un verecegi vergiyi onlar da vermeyi taahhiit ettiler. Padi~ah tstanbul'a bir el~i gondererek, tmparatorun ogullarmdan hangisine halkm daha ziyade baghhg1 oldugunu tahkik ettirdi, ~ogunlugu Manuel Palcolojfnn tarafmda buldu. Bunun iizerine, Andronikos'un vaadettigi yilhk bir ka~ kantar altm ve giimii~ten ba~ka Padi~ahm hizmetine oniki bin asker gondermek ve Sultan Beyaz1t'm himayesinde bulundugunu kabul etmek, o zamanlann deyimine gore dostuna dost, dii~manma dii~man olmak ~artlanyla tmparatorlugu Y ani Paleolog'a verdi. Andronikos'u da Silivri ve Selanik gibi imparatorluga tabi birka~ ~ehrin idaresiyle gorevlendirdi. imparator degi~ikligine ait alan klSlmlar Hammer'den ozetlenmi~tir ki, onun da kaynag1 Rum tarihleridir. Biz ise bu olaym akll d1~1 bir yerini gormedigimiz i~in bunlan dogru saymaktay1z. <;iinkii, yalmz Andronikos'un bir vergi vermesi, Padi~ahm bu kararma yeter bir sebep olamaz. Padi~ah otedenberi babasmm ve dedelerinin emrinde bulunan Yani Paleolog'u yine imparatorluga tayin etmek i~in Andronikos tarafmdan vaadedilenden ba~ka kabul ettigi bir~ok ~artlan yeterli gormeyip adam gondererek halkm kimden yana oldugunu ogrenmek istemi~ti Padi~ah, boylece yalmz Andronikos'un fazla vergi vermesini yeterli bulmam~, halkm da kurulacak bir idareden memnun olmas1m dii~iindiigii i~in, memleketine sald1rmak isteyen Karaman Oglunun tizerine bile gitmeyerek, Paleolog'un imparatorluktan uzakla~tmlmas1 ile ugra~amazd1 zannolunur. Bizim tarihler, olay1 kii~iimsediklerinden midir, nedir, buna ait hi~bir ~ey kaydetmezler ki, iki tarafm ortaya koyduklanm kar~Ila~t1rarak hakikat ortaya ~~ kanlabilsin. Boylece bu olaym ~1k1~1 da, halli kabul olmayan bir mesele olarak kahyor. Gerek Padi~ah, gerek diger komutanlar, bu ba~anlara eri~ene kadar k1~ ta gelmi~ oldugundan, Anadoludaki kii~iik hiikiimetlerin cezalandtnlmasi, ertesi ylla b1rakllarak, 791 k1~1 da Bursa'da ge~irildi. Ylldmm BeyaZit, Bursa'da bulundugu zaman zarfmda, bir Cami, bir Medrese, bir Misafirhane, bir tmaret ve bir de Hastane yaptlrarak, Akc;aglayan Suyunun ~ehre getirtilmesine giri~mi~ti. 972 y1h ilkbaharmda Padi~ah, Anadolu'daki kendi yurduna sald1rmak isteyen kii~iik hiikiimet~ikler tizerine harekete ge~ti. Fakat Anadoluda Rum imparatorluguna bagh yalmz, Ala~ehir kalmi~ti. Sultan, Anadolu hiikiimetleriyle ~ar pt~maya giri~meden, onu da yurduna katmay1 dii~iindii. Kendine bagh Rum tmparatorlanm antla~ma geregince seferde vermeleri gerekli askerle bu seferc ~agtr dt. Yani Paleolog ile oglu Manuel geldiler. Ala~ehir Bey'inin teslim teklifini kabul etmemesi tizerine, tmparator ile oglu Manuel, hlicuma ge~erek kaleyi zaptettiler
NAMIK
170
KEMAL
ve Padi~aha teslim ettiler. Bu vak'a da, Rum tarihlerindc yazthdtr. Padi~ahm bu hareketini vah~iyane bir muamele gibi gostermek isterler. Halbuki hftdisedc bir ahlilk meselesi varsa, o da, saltanatl oglundan kurtarmak i~in tebaastm zorla ba5ka bir devlete ba~egdirecek ~artlan ta~tyan bir antla~mamn l;nparator tarafmden kabul edilme kii~iikliigiidiir! Yoksa politikada kimseye ve hususiyle kendine merhameti olmayanlara yardm1 kuralt yoktur ki, Sultan Beyaztt'm, bu muamelesinden dolayt tenkidi yaprlabilsin. 0 zamanlar oyle bir harekete kimin gilcli ye~ terdi ki, yap diye emir verildigi zaman yapmaktan ka~mabilsin? 0 zamanlara ne hacet! Hilla en ileri medcni milletler dedigimiz Avrupa devletlerinin vatanda~ lanm birbirine ktrd1rarak bir milletc esaret zinciri vurduklanm az m1 goriiyoruz? Garip tesadiiflcrdendir ki, Anadoluda bulunan Rus memleketlerinin hepsi, de Tiirklerin eline ge~mi~ken, Ala~ehir'i Aydm Ogullan himaye ederdi. En sonunda Bizans imparatoru, onu muhaftzmm elinden zorla alarak, Osman Ogullanna teslim etti. Garip tcsadiiflerdendir ki, Anadoluda bulunan Rum memleketlerinin hepsi de Tiirklerin cline ge~mi~ken, Ala~ehir'i Aydm Ogullan himaye ederdi. En sonunda Bizans imparatoru, onu muhaflZlnm elinden zorla alarak, Osman Ogullartna teslim etti. Padi~ah, Ala~ehir'i aldtktan sonra oramn gelirini, vakfma ay1rm1~ ve Ala~e hir'de bir Cami ile bir de Medrese yapt1rtm1~tt. Ylldmm'm Anadolu taraflanna donli~ii, aralannda anla~m1~ bulunan ora-. daki kii~lik devletlerin ittifakmm par~alanmasma sebep olmu~tu. <_;iinkli, Osmanh giicline hi'
Mente~e
Oglu 1Iyas Bey de, Padi~ahm geldigini duyunca, memleketi tcrk edcrck Kastamonu tarafma ka'
OSMANLI TARiHt
171
rihlerdc, Kara~i ile Saruhan'dan ba~ka Mente~e'nin de birle~tirildigini ve bunlarm hepsinin birden ~ehzade Siileyman'm degil, ~ehzade Ertugrul'un idaresine verildigini yazarlar. Halbuki evvela Aydm'1 ve Saruhan'1 Slileyman Beyaztt'a teslim eden !sa vc HIZlr ~ah Beylerin Timur olaymdan sonra memleketlerine donmii~ olduklan meydanda olduguna, ikinci olarak ta aralannda koca bir Aydm miilkii bulunan Mentqe'nin de Saruhan ile birle~tirilerek Kara~i'ye baglanmast kabil ol-. mayacagma, ii~iincii olarak Kara~i eyaletinin ~ehzade Stileyman'a ve Aydm'm Ertugrul'a vcrildigi bin;ok tarih~iler tarafmdan kabul edildigine gore, bu gorti~ daha dogru olmak Iaztmgelir. Sultan Beyaztt, ordusuyla yapt1g1 bu turun Karaman Ogluna biraz olsun bir ders verdigini sannu~, Mente~e'yi de alarak Bursa'da yaptlrdtklanm tamamlamak i~in geri donmii~tU. Rumelide bir meselc ~tkarsa, Anadolu'da bagh kalmak istemiyordu. 0 sualarda Avrupa tarihlerinin yazdtgma gore, Padi~ah, altmt~ kadar kaytk ile biraz asker gondererek ilk deniz sava~m1 yapm1~ti. Ala~ehir'i kendinin memur ettigi MuhaflZln elinden yine kendi sava~la ahp, Osmanhlara teslim eden lmparator, Saktz vak'asmdan korkarak 1stanbul'un istihk:amlanm pekle~tirmeye kalkt~ml~, ta~ bulamadtgi i~in de gayet glizel ti~ kiliseyi ytktirarak, onlann mermerlerini bu istihkamlarda kullanmt~ti. Padi~ah, lmparatorun kale duvarlanm onardtgmt ogrenince, bur~lan tahrip ctmezse elinde rehin bulunan Manuel'i ~iddetle cezalandtracagma dair baz1 habcrlcr gondermi~ti. 0 mada 1mparator Olmli~, Manuel de Bursa'ya ka~mt~tJ. Padi~ah Rumeliye ge~erek 1stanbul'u stkt~tirmi~, ~ehir i~inde bir !slam mahallcsi kurmak i~in kara yollanm kontrol edecek bir gozetleme birligi btrakmt~ oldugu gibi, aynca Bosna, Eflak, Macaristan taraflanna da bir kuvvet gondermi~ti. Firuz Bey, Eflak Beyi Mir~e'yi bu seferinde vergiye baglam1~t1. Balkanlarda bu ba~anlar son bulmak tizcre idi ki, Hamit Oglu tarafmdan Karaman Oglu Ali Bey'in saldmsmdan dolay1 birbiri arkasma feryatlar gelmeye ba~lad1. Ytldmm, ihtiyatJ sliratte, en emin korunmayt da dli~mamna saldmnakta bulan biiylik bir asker oldugundan, memleketin glineyinde gorlinen bu fesat ktvilctmtm kuzeye swratmamak i~in hemen elindeki askerle Karaman Oglu'nun sozbirligi ettiklerini hirer hirer ezerek ittifakl dagttmak azmile evvela Germiyan i.izerine yariidii. Germiyan Oglu Yakup Bey, Padi~ahm kaymbiraderi oldugundan bagt~la mp 1ltifata da nail olacagmt umuyordu. Aytrdtgl degerli hediyelerle, korkusuz, Padi~ahm huzuruna girdi. Fakat Padi~ah ne babas1, ne de dedeleri gibi dli~man lanm idare ile hiikmline almay1 usul ittihaz edenlerden olmadtgi i~in, hapscttigi gibi mcmleketini de elinden alarak cezalandtrdi. Sultan Bcyaztt Teke Oglu'nun da ortadan kaldmlmasmt Karaman Oglundan evvel yapmay1 dli~iindli. Teke Oglu ise Padi~ahm gcli~ini haber altr almaz memleketi btrakarak ka~m1~t1. Yddmm Beyaztt'm ilerledigi yerlerde kimse kill~ ~ekip silah kullanmaga kalkt~nuyor, memleketinin zaptma boyun egiyordu. Ay-
172
NAMIK KEMAL
dm'm da ele gec;irilmesi i.izerine buralar bir eyalet haline getirilerek, idaresi EfHik seferinde ba~anlan gorlilen Firuz Bey'e verilmi~ti. Karaman Oglu, Ylldmm'dan mi.ithi~ olan bu hlicumlara kar~I kac;maktan ba~ka c;are bulamami~ti, fakat bliti.in bi.iti.in de memleketinden uzakla~mad1. Yine kendisine bagh olan Ta~eli Daglannda saklanarak, Ylldmm'm kininin yatt~ma smi bekledi. Ytldmm ise Karaman'm merkezi olan Konya'y1 ku~atti. Bunca ba~annm en biiyi.ik dayanag1 ordudaki disiplin ruhu idi. Ylldmm Beyazttm kahredici elinde bu disiplin, daha iyi sonuc;lar verdigi halde, adaletten aynlmamaya ve memleketin geli~tirilmesine de, biiyiik onem verilmektcydi. Ku~atma s1rasmda erlerin, halkm yiyecegine asia dokunmamalanm da emretti. Konya dt~mdaki blitiin yiyecek yokedildiginden; askerlerin yiyeceksiz, hayvanlann yemsiz kalmasma tahammiil etti, fakat kimseden zorla bir~ey almad1. Ordu da onun emrinden 91kmad1. Hatta kale civanna gidenler <;tkip da harmanlanndaki mahsullerini satmalan ic;in ku~attlanlara yalvanrlard1. Konyahlar, omiirlerinde boyle bir muamele gormediklerinden, kendileriyle alay edildigini zannederlerdi. Nihayet birkac; ki~i tecrlibe olsun diye kaleden C,:ikmak cesaretini gosterdi. Ku~atanlarm soylediklerinin dogru oldugunu ogrendiler. Bu suretle orduda bi.iyi.ik bir ticaret pazan ac;Ildtgmdan her ne istenirse bulunmaga ve asker de hic;bir ~eyden s1kmti c;ekmemeye ba~lad1. Bu durum kar~I smda halk, Beyaz1t, ordusunun gosterdigi adalete hayran kaldt, kaleyi de Padi~aha teslim ediverdi. Beyaztt, Konya'mn tesliminden sonra kizkarde~ine c;ehiz olarak verilmi~ yerleri geri alarak bir eyalet kurmu~, muhafazasm1 da Demirta~ Pa~a'ya vermi~ti. Karaman Oglu bu durumu ogrenince, yeniden Padi~aha stgmmaktan c;ekinmedi. Gariptir, Ylldmm Beyaztt gibi Anadoludaki ki.ic;i.ik hiikiimetleri ortadan kald1rmayt hedef yapan bir Padi~ahtan, soz vermelerle, bin tiirlti yeminlerle affedilmenin yolunu buldu. <;ar~amba Nehrinin giineyindeki sahil boyurida bulunan yerleri kendisine brraktirtti. Ytldmm Beyaztt, bir yaz ic;inde Konya ku~atmasmdan ba~ka hic;bir bolgede siH1h kullanmakstzm, ordusuyla alti klic;lik hlikiimetten be~ini cle gec;irip, birini de yokolmak derecesine getirerek, en bliylik cihangirlere b!le nasip olmayan bir ba~any1 saglamr~t1. · 0 devirde, devletlerarast hukukun ba~hca halledicisi, kuvvetti. Bu bakrmdan Ytldmm'm, klic;lik hliki.imetleri kaldrrmakta hakh olup olmadtgrm aramak zamana gore dogru olamaz. Fakat bu kiic;i.ik hiikiimetleri ortadan kaldtrmalln Osmanhlara bir faydast var mtydt yok muydu, i~tc dli~liniilecek olan bu noktadrr. Bize kahrsa Padi~ahm bu hareketi devlet ic;in c;ok faydahydr. <;iinkii Osmanh Devletinin meydana c;tkmasma kadar, etrafmda bulunan H1ristiyan hliklimetlerince bile ya~attlmamasma c;ah~tlan ve halk1 Tiirk olan birtak1m klic;tik hiikiimetler, Osmanhlann bu geni~leme ve biiyiimesi Sirasmda, kendilerini ona kattlmaktan komyabilmeleri kolay degildi. Bir taraftan ise Kosova Sava~I, Hrristiyan hii-
OSMANLI TARtHt
173
kiimetlerince, Tiirkleri Rumeliden kovmak i<;in bir Ha<;h ordusu kurmak cesaretini tamamen ortadan kaldrrmi~tl. Ya~amalarm1 Ol>manh Devletinin yokolmasmda arayan H1ristiyan hiiktimetlerine, bir daha toparlamp bir maceraya stiriiklenmeden evvel ortadan kaldmlmalan i<;in gerekli <;arenin almmasma biiyiik ihtiya<; vardt. Beyaz1t devrinin, Sultan Orban devri olmadigmi unutmamak lftzlm gelir. Baz1 tarihler, Timurlenk olaymm vukubulu~una ve Ankara Sava~mm kaybma ortadan kaldmlan kti<;iik htikiimetlerin kahnmn sebep oldugunu soylerler. Bu gorti-\'Un ne derece yanh~ oldugunu a~ag1da etrafhca a<;Iklayacagiz. Padi~ahm bu seferinde bir hata varsa, o da Karaman Ogluna uygulad1g1 af muamelesiydi. <;iinkti i~ o dereceye geldikten sonra bu haini ya btittin btitlin mahvetmeliydi, ya da affolunacak ise zaten onun umumuna kanaat etmedigi memleketinin bir k1smim daha elinden ahp kin ve hirsim <;ogaltmamahydt. Bu muamelenin <;ok kisa zamanda gorlilen kotti sonucu Sultan Murat tarafmdan evvelce <;ok iyi tahmin edilmi~ti. Yeni fetihler, ozellikle Karaman Ogluna uygulanan hatah muamele, devlete bir~ok zorluklar ~1karmaktan geri kalmad1. Ve hatta Padi~ah, Bursa'ya doner donmez bu zorluklann ilk belirtileri kendini gostermeye ba~lad1. Kastamonu hakimi olan Kotlirlim Beyaztt Bey kendi <;Ikarlan i<;in her tiirlii vas1tadan faydalanmayt uygun goren bu davay1 kazanmak i<;in, ba~ka dinden insanlardan bile faydalanan, sozlinde durmaz bir adamdt. Yildmm Beyaz1t'm ba~anlan onda bir endi~e yaratmt~, stranm, kendisine gelmesinin yakm oldugunu anladtgmdan ve elinde de kaqt koyacak yeter kuvvet bulunmad1gmdan, Osmanhlan ba~ka cepheden siki~tlrmayi dti~tinerek, Eflakhlan Sultan Beyazrt aleyhine ki~kirtmt~ti. Karaman Oglu ise, Padi~ah Rumelide ugra~trken, Anadoluyu ele ge"irmeye haztrlandtynda Osmanhlan tehlikeli duruma sokabilmek i~in iki taraftan tizerlerine hticum etmeyi kati bir ba~an "aresi olarak gortiyordu. Ne var ki, Osmanh ordusunun o zamana kadar hi"bir muntazam orduda benzeri gorlilmeyen, tehlikeli yere yeti~me htzt hesaba kattlmamt~ti. Yildmm Beyaztt, Bursa'ya donerek Anadoludaki kti~lik htiktimet beylerinin stgmagt olmu~ olan ve onlan ki~ktrtan Kotiirlim Beyaz1t'm ortadan kaldmlmasr i9n haZirhklara giri~mi~ti. Tahta ~rkttgt zaman, Firuz Bey tarafmdan vergiye baglanan Eflak Bey'i Mir~e. Kottirtim Beyaztt'tan ve Anadoludaki kti<;lik htiktimetlerden gonderilmi~ mektuplara dayamp Macar Krahndan yardtm istiyerek Tuna'yt ge<;:m~, askerini Karinabad'a dogru ilerleterek, Osmanhlara bagh Htristiyanlan ayaklandrrmaya kalkt~mi~ti. Padi~ah bu haberi ahnca stiratle Rumeliye gec;ti. Kara k1~m ~iddeti ge<;ene kadar Edirnede kald1ktan sonra, dti~mana kar~I koymak ic;in harekete ge"erek Nigbolu'ya yeti~ti. Oradan da gemilerle Tuna'yt a~t1. Bir daga sigmmi~ olan Eflak ve Macar ordusunu, bir hticumda peri~an ederek Btikre~'i ele gec;irdi. Mirc;e Bey, durumun kottiltigtinti anlayarak yalvarmaya ba~lamt~, vergisi c;ogaltilarak kendi de affedilmi~ti. Hammer, bu Eflak seferini, bizim tarihlere aykm dti~ecek ~ekilde yazar.
NAMIK KEMAL
174
1392 yllmda Sigismund, muharebeyi Bulgaristan'a ge~irerek, Mir~e'nin askcrile beraber hareket eden Tiirkleri bozmu~ ve ~iddetli bir sava~tan sonra Tuna iizerinde bulunan Kii~i.ik Nigbolu'yu ele ge~irmi~ti. Tiirklerin iistlin kuvveti, onu si.iratle ~ekilmege mecbur etti. Bu ~ekilme Sirasmda Sigismund, Elizabeth Modino'ya a~rk oldu. Me~hur Hunyat, bunlann ge~ici evlenmelerinden diinyaya gcldi. Mir~e'nin askerinin, Osmanhlarla beraber bulunduguna clair Hammer'in anlattrklan bizim tarihlerin yazdrgmm tamamen tersidir. <;iinkli Beyazrt, 1292 yllma rastlayan 793 Hicri tarihinde, Macaristan Kralmm degil, Min;e'nin yola gctirilmesine gitmi~ti. Bu halde nasrl olabilir ki, Mir~e, Macarlann aleyhine bizimle birle~mi~ olsun? Hammer'in anlattrgma gore, Sigismund, Padi~ah kuvvctlerinin gelmesini beklemeden, onun oncli kuvvetleri kaqrsmda, ka~ml~ oluyor. Bizim tarihlerin bu muharebeyi anlatrrken Macar Kralmdan bahsetmeleri de, buradan gelmi~ olsa gerek. Fezleke-i Tarih-i Osmani'de, Hunyad'm, Hacr 1l Bey'in bozguna ugrattrgr Macar Kralmm oglu oldugu yazrhyorsa da, bize gore dogru olan Hammer'in anlattlklandrr. <;iinkii, Hacr 1I Bey, galibiyeti, Fezleke'de de yazrldrgr gibi, 766 tarihinde kazanmr~tl. Bu, Hicretin 776 (1363) yrlma rastlar. Macaristan'da isc 1342 yllmdan 13 82 yrhna kadar Kralhk eden Biiyi.ik Lui idi. Halbuki Biiyiik Lui'nin, 1382 yrlmda vefat etmi~ ve Hunyad'm 1300 ytlmda dogmu~ oldugu meydandadrr. Bu hale gore, olmii~ insandan on sekiz yrl sonra ~ocuk olmayacagma gore, Hunyad'm Hac1 11 Bey'e bozulan Macar Kralmm oglu olmasr ihtimal dr~mdadrr. Mir~e,
Sultan Beyazrt ile anla~masrm yeniledigi mada, Kotiiriim Beyaztt'm kl~krrtmasiyle ayaklanmaya cesaret ettigini, Padi~aha a~Ik~a anlatmr~trr. Mir~e' nin soyledikleri, iki Ti.irk Hi.ikiimetini birbirine tutu~turmak i~in ortaya atilmr~ bir yalan da olabileceginden, buna devlet~e pek giivenilemezdi. Fakat Kotiiri.im Beyazrt'm boyle i~ler yaptrgr daha evvel ogrenilmi~ ve hatta Eflak'ta bu hallerin belirmesi iizerine Kastamonu i~in yapllan hazrrhklar o tarafa yoneltilmi~ti. Mir~e'nin sozleri bu i~in dogrulugunu gosteriyordu. Boylece Eflak i~i hallolduktan sonra, yine Koti.iri.im Beyazrt, i.izerine gidilmege hazrrlamrken o hllekar adamm giineyde hazrrladrgr fesat ate~i, birdenbire alevlenivermi~ti. Karaman Oglu, Padi~ahm Rumeli'ye ge~tigini i~itince, yagma vaadlerile, Varsak, Turgutlu, Sahfat kabilelerinden bir~ok silahhyr toplayarak Ankara'ya hiicum ile, orada bulunan Timurta~ Pa~a'y1 esir etmi~ ve yagmacrhgmr, Bursa yakmlanna kadar ilerletmi~ti. Karaman Oglu, o zamana kadar, Osmanhlara kar~~ bunun onda biri derecesinde bir ba~arr elde edememi~, fakat emelinin, omri.i boyunca bu kadar ansrzm, kendisine yeni bir umut r~rgr gosterecek surette degi~ti gini gormemi~ti. Kendisine, adeta Osmanh yurduna biiti.in biitiin el koymu~ nazan ile bakryor, Eflakhlara kar~r Padi~ahr oyalamak i~in Rumeli'ye geymegi de dii~i.iniiyordu ki, Ylldmm'm, Eflak'r vergiye baglay1p donmesi ve Marmara klyrlanna geldigini duydugu zaman buna inanmak da istememi~ti. Ger~ekte de topu,
OSMANLI TARiHi
175
tlifegi, yiycccgi vc ag1rhg1 ilc bir koca orduyu ii<; ay i<;inde Bursa'dan Bi.ikre~·c kadar gidip te du~mam yendikten sonra nehirler, daglar a~arak yine Marmara'ya gclmesi o ana kadar gorlilmii~, yap1lnu~ ~eylerden degildi. Fakat Padi~ahm Bursa'ya gelerek kendi iizcrine hareket ettigine dair ald1gt haberler, ~iipheye rnahal birakmami~ti. Kudretindcn <;ok iyilige giivenenlerin adetleri oldugu gibi, kuvveti goriince kurtulu~ <;arelcrini aramaya kalkl~arak hapsettigi Demirta~ Pa~a' y1 yanma getirtip bir<;ok ikramlarda bulunduktan sonra, Padi~ahla aras1m bulmak iizere yanma cl<;i olarak verdigi iki, ii<; ki~iyle de Bursa'ya gonderdi. Baz1 tarihler Timurta~ Pa~a'nm Karaman Oglu i<;in af eyledigini yazarlar. Hoca Sadeddin'in tarihinde ise, Pa~a, o hainin af ricasmda bulundugunu bildirir. Yildmm Beyaz1t ise tekrar edilen, sozden donme iizerine aff1 bile hat!ra getirmeyerek kuvvetilc yiiriimege karar verdi. Ye gel en sefirlere, "Af istiyorsa. hiikiimetten el <;eksin! Y oksa kar~1ma <;Ikmaya haz1r olsun! >' yo lunda kesin cevap vererek gcri gonderdi. Karaman Oglu hile ve hiyanette ne kadar usta ise, a:;kerlikte vc kuvvct toplamada da o dcrece hiiner sahibiydi. Bir uzla~madan umudunu kesince taraftan oldugu kabileleri ok~ayarak, ba~Ianna hediyelcr vererek onlan toplad1. Kuvvctli bir ordu kurarak, Ak<;ay Ovasmda Osmanhlarla sava~a tutu~tu.
..,
Ali Bcy'in askeri bu sava~ta umutsuz, fakat pek fedakarca davranmi~ti. Osmanh ordusuna nazaran daha fazlayd!lar. Bu yiizdcn sava~ otuz saat kadar siirdii. Osmanhlar, devletin kurulu~undan bcri bu derece uzun siiren bir sava~ gormemi~tiler. Bu seferki sava~m onemi onun uzamasmdan dcgil, Sultan Beyazlt'm bir yaz i<;inde ordusunu Bursa'dan Biikre~'e, Biikre~'ten Anadolunun giineyine kadar getirmi~ olmasmdand1. Uzayan sava~, Karaman Oglu kuvvetlerinin peri~an olmasiyla sonu<;lanmi~ti. Karaman Oglu Ali Bey ile oglu Mehmet Bey sava~tan ka<;arken esir edildiler. Padi~ah Mehmet Bey'i hapis i<;in Bursa'ya gonderdiyse de, Ali Bey'i, Karamamn tamamen ele ge<;irilmesiyle gorevlendirdigi Demirta~ Pa~a'ya teslim etmi~ti. Tarihlerin yazd1~na gore, ugrad1g1 esaretten ve gordligii hakaretten agZl yanm1~ alan Demirta~ Pa~a'mn, Ali Bey'e bliyiik kini vard1. Hasmm1 boylesine cline ge<;iren Pa~a, Padi~aha sormadan onu idam ettiriverdi. Padi~ah, Karaman Oglunu o ~ekilde onun can dti~mamna teslim ettigi i<;in, <;ok tiztildli ve Demirta~ Pa~a'y1 da ~iddetle azarlad1. Demirta~ Pa~a ise, Ali Bey'e nas!l muamele edilirse edilsin, onun, hiyanetinden vazge<;miyecegini tecrlibelerle ortaya koymu~ oldugundan, devleti onun ~errinden korumak i<;in bOyle hareket mecburiyetinde kald1gm1 soyledi. Bunun tizerine, onun Padi~ah tarafmdan affedilmi~ oldugunda tarihler sozbirligi etmi~lerdir. Eger baZI tarih<;ilerin yazd1g1 gibi, Timurta~ Pa~a'mn, sava~tan evvel Karaman Oglu i<;in Padi~ahtan af istedigi dogru ise, Ali Bey'i sonradan izin almaks1zm Oldlirttiigti hakkmdaki soylentiye inanmamak laz!m gelir. Zira iki hareketin arasmda pek a<;Ik bir tezat vard1r. Sonra da Demirta~ Pa~a'mn, af i<;in arac1 oldugu dogru olmasa da yine Padi~ahtan emir
176
NAMIK KEMAL
almadik\=a Ali Bey'i idam ettirmi~ olmasma inamlamaz. (iinkii Sultan Beyaztt, zamanmda kimsenin oyle bir itaatsizlige cesaret edebilmesi ve ettigi takdirde de hayatta kalmas1 imkansizdi. Karaman Oglunun Padi~ah emriyle idam edilmi~ olduguna inanmak akla daha dogru geliyor. Hayrullah Tarihi'nin yazd1g1 gibi, Ali Bey'in nikahmda bulunan Nefise Sultan tarafmdan tarize ugramamak i<;:in, su<;:u Demirta~ Pa~a'ya yiiklemek istemi~ olmasma ihtimal verilemez. 0 devrin kahramanlanmn ahlak1 ~iddetli zuliimler yapttrtmalarma miisait olabilirdi, fakat boyle adi oyunlara miisait olamazd1. AsIan di~inde zehir bulunmaz. Bize kahrsa, bu olaym Demirta~ Pa~a'ya yiiklenmesi, zavallt Y akup Bey'in idammm komutanlara yiiklendigi gibi, tarih<;:iler tarafmdan Padi~aht zalim gostermemek i<;:in uydurulmu~ bir ~eydir. Ali Bey'in idam1 ele~tirilecekse ve bundan birinin sorumlu tutulmast gerekirse madem ki Padi~ah, Demirta~ Pa~a'y1 cezas1z b1rakmakla bunu kabul etmi~tir, hi<;:bir vakit o bu su<;:lanmadan kurtulamaz; fakat Ali Bey'in idamt bu kadar iizerinde durulacak bir olay m1 sayllmahdtr? Asll iizerinde durulmas1 gereken mesele budur. Eldeki yanm yamalak bilgiler, bu olaym aydmlanmasma imkan btrakmazsa da yine baz1 kar~lla~tlrmalardan <;:tkanlacak sonu<;:larla, bir dereceye kadar akla yakm gelecek bir hiikiim <;:tkarmak kabildir. Bizce asll bilinmeyen cihet Karaman Oglu tarafmdan bozulan son anla~mamn esas1d1r. Bu anla~maya gore <;ar~<'-m ba Nehrinin giineyinde bulunan yerler Ali Bey'in idaresinde, mesela Aydm Oglu'nun !zmir ve Tire taraflarmda kalmas1 gibi, Padi~aha vekaleten hiikiimet siirmesi ~arti ile btrakllmr~ ise, hareketi diipediiz isyand1r. !syamn ba~mdakilerin ise ge<;:mi~te birka<;: defa isyan etmi~lerse, boyle bir hareketin sonucunun idam oldugu herkes<;:e her kanunda, her kaidede bilinir. Boyle olmay1p ta elinde btrakllan memleket, hil.kimiyeti kendine ve bagrms1z olarak verilmi~se o halde Ali Bey'in hiikiimet ~eklinin tetkiki lil.zlmdrr. Buna bir milli hiikiimet goziiyle bak1lacaksa, hi<;: ~iiphe yok ki, klh<;: ile yiiklenilmi~ bir sozii, viicudundan zarar goren hiikiimet silah kuvvetile, ondan almaya <;:alt~makta hakltdrr. 0 milletin ba~kamna bOyle bir hareketinden dolay1 su<;:lu gozii ile bakllmaz ki bir cezaya <;:arptmlma dogru goriilebilsin. ~u var ki, Ali Bey'in durumu bu olaya uygulanamaz. Zira Osmanlllarla, Karamanhlar ne milliyet, ne din, ne de dil yonlinden iki ayn kavim degillerdi ki, birinin hlikiimdannca koyulmu~ kanun, bir millet aleyhine diger bir millet tarafmdan giri~ilmi~ bir hareket goziiyle bakllsm da faill ~ah1s ortadan kaldmlsm. Bu hale gore Ali Bey'in, hlikiimeti yalmzca ~ahsi bir hak olduguna hlikmetmek laz1m geliyor. Kendisinin hakk1, ~ahsi ise hareketine isyandan ba~ka bir anlam vermek kabil degildi. <;iinkli bOyle ~ahsi bir hi.ikiimet hakkma, Karaman Oglu'nun yenilmesinden sonra ula~1lmast, a<;:Ik<;:a Padi~aha itaatine bagltyd1. 0 ise bu kurala, hi<;:bir zaman uymam1~ ve inanmami~tl. Bununla beraber, kabul etsek ki, Ali Bey'e sava~ esiri olarak baktlmak lazrm gelseydi, yine zamamn il.detleri geregince kendisini affedip etmemek Padi~aha ait bir haktl. Fakat merhamet edilerek yersiz yere oldiiriilmesi dogru degilse Ali
~
OSMANLI TAR!H!
177
Bey'in o zaman aff1 da ltizumsuz ve yersiz olurdu. <;iinkii rahat durmak, kotiiliikten ka<;mmak bu adamm ~amndan degildi ve bundan sonra da devleti tehlikeye dii~iirmek i<;in her frrsattan faydalanmaya kalkacagx tecriibeyle kesin olarak anla~Ilmi~ti. Ger<;i Sultan Beyaz1t ile Ali Bey arasmda bir de akrabahk vard1. Fakat bu da Padi~ahm sert tepkisinden <;:ok Ali Bey'in hiyanetile bozulacak veya bozulmasma <;:ah~Ilacak baglardand1r. Bu ele~tirme, Ali Bey'in yalmz verdigi sozden dondiigline goredir. Yoksa Ali Bey'in dini bir, milliyeti bir olan bir devlet milletle sava~ halindeyken kth<;: <;:ekrnek, aleyhine o devlet din dli~mam bir dinine ve milletine yapt1g1 kotiillik gozi:iniine ahmrsa, ~er'an ve aklen bir y1lan gibi ortadan kaldmlmasmda zerre kadar tereddiit etmemek gerekir. Y1ldmm Beyaztt, bu suretle Ali Bey' in sebep oldugu kotiiliige de son verdikten sonra Karamanhlarm memleketlerini ele ge<;irmi~ti. ~imdi stra, kii<;:lik Tiirk hlikiimetlerini Osmanhlar aleyhine k1~k1rtan Kotiiriim Beyaztt'a gelmi~ ti. Fakat buna meydan bulamad1. <;iinkii Sivas, Kayseri, Tokat ve Amasya taraflarmda hiiklimet etmekte bulunan Kad1 Burhaneddin' iizerine yiiriimek Hl.ztm gelmi~ti.
Tarihlerin yazd1gma gore, Kad1 Burhaneddin, Sivas ve Kayseri civannda oturan Tlirkmenlerin hi.ikiimdan, ilim ve irfan sahibi bir insand1. Oralarda hi.ikiimet eden Mehmet Bey oliince, onun e~iyle evlenerek birka<;: ayhk yetimi olan "if Alaattin Bey'e vesayet etmek i<;:in hiiki.imete ge<;:mi~, az sonra da <;:ocuk Oldtigi.in. den hi.iki.imet iizerinde kalmi~tl. Bir arahk MlSlr Memlliklerile ho~ ge<;:indigi i<;in, onlann yard1miyle tehdit ve ni.ifuzunu siirdi.irmeye kalkmi~tl. Osmanhlann kazandiklan ~an'a ve bi.iyi.ikli.ige bakarak o da sava~ yoniinden ilerlemeyi di.i~i.ini.ip askeri gi.ici.ini.i geli~tirmek istedi, fakat bunun i<;:in her ~eyden evvel Osmanhlara galip gelmesi icap ettigini <;:ok iyi anladtgmdan buna bir <;are aramaya ba~lamt~tiBurhaneddin'in, Osmanh devleti hakkmda di.i~iinceleri Yildmm Beyaz1t tarafmdan ogrenilmi~ti. Hatta «Dokuz bin yigit si.ivari kurdum, on bine <;:Ikarmm, Anadoluyu bir ba~tan obi.ir ba~a kadar ele ge<;:irebilirim, Bursa'da da ben otururum, Osmanhlan yalmz Rumelide brrakmm! » gibi birtak1m sozler soyledigi de haber verilmi~ti. Aslmda ki.i<;:iik TUrk hi.iki.imetlerini ortadan kald1rmak karannda olan Padi~ah, bu sozleri kendi aleyhine dondiirmeye sebep olmu~ ve Kad1 Burhaneddin'e harp ilil.nma karar vermi~ti. Kotiiri.im Beyaz1t'm ortadan kaldmlmas1 boylece bu olaydan sonraya brrakilmi~ti. Kad1 ise, Osmanh ordusunun i.izerine geldigini ogrenir ogrenmez, dokuz bin athsi ile sarp daglara <;ekildi, kendini korumaktan ba~ka bir ~ey yapamad1. Sultan Beyaz1t, etrafta gezinerek Kad1 Burhaneddin'i sava~a davet etti ise de, Kad1 Burhaneddin, memleketine donebilmek i<;:in Osmanh ordusunun <;:ekilmesini bekledi. 0 s1ralarda aralannda ~iddetli bir di.i~manhk olan Akkoyunlu Kara Osman Bey, Kad1 Burhaneddin'i sigmdigi yerde bastirarak idam etmi~ ve yamndakiler ise yerine Zeynel Abidin admdaki ki.i·<;:lik oglunu tahta <;:Ikartmaga kalkmt~lardi. Bu haber Padi~aha ula~rr ula~maz, ayagmm tozuyla Amasya bolgesine gitF. 12
178
NAMIK KEMAL
mi~ti.
Oralarm akh ba~mda kimseleri, <
Tarililer, Kastamonu ve Canik fethine ait tafsilatt ikmai eder etmez, Sultan Beyazrt'm igkiye ve sefahate dii~mesinden dolayr, onu ele~tirerek sayfalar dolusu yazdarla doldururlar. Nesri ile tdris tarizle iktifa ederler, Hoca Sadcttin daha da ileri gider. Biz burada bunlarr ozetleyecegiz. Demirta~ Pa~a, Srrbistan taraflanm fethettigi mada, S1rbistan Krall, Padi~ahm Ulkesini bi.iyi.itiip geni~lettigini gorerek kendi devletinin aleyhinde oldugunu anlamr~t1. Emrine girerek, vergi vermeyi kabul etti. Her sene vergisini gonderdik<;e, hareketlerinin dogrulugu Padi~ah tarafmdan takdir edilmekteydi. Kendi
OSMANLI TAR1H1
179
uzag1 gorebilen ve hile ile insan aldatabilecek yaradll1~ta oldugu ic;in dogru gibi goriinerek, Padi~aha yakla~mak istiyordu. Yapmak istedigi ~eyin biri de son derece giizel, zeki ve ahlh olan k1z karde~ini, Padi~aha vermek arzusuydu. S1rp Krah, k1z karde~ine Padi~ah1 zevk ve safaya ali~tirarak, guni.i gelince Semendire ve Giivercinlik kalelerini kendisine verdirtmeye c;ah~masm1 temin etti. Sultan Beyazit, bu guzel kadmm o kadar esiri olmu~tu ki, ic;ki ve zevke kapllarak birka<; giin ic;inde devlet idaresinden hemen hemen elini c;ekti. Hayrettin Pa~a Zade Ali Pa~a da, yalan, ic;ki, kadma du~kunliigu cihetile «Padi~ahlara laz1m olan adalet, devletin namusunu korumakla beraber Tannya baghhktir, kul hukukuna el uzatilmadik<;:a digerler i<;:in tovbe etmek kfifidir,)) yollu si:izler soyleyerek Padi~ah1 o tarafa dogru iterdi. Bu suretle Ali Pa~a, tiirli.i tiirlii safsatalar tertip eder, Sultan Beyazrt, kendini onun te~vikiyle eglenceli i<;:ki filemlerine verirdi. Halk, i~i oluruna brrakmi~ti. Herkes bliyiiklerine uyarak i~rete ve sefahate dald1. Bu hal ile kad1lar da, bir soylentiye gore rii~vet, diger bir rivayete gi::ire, Padi~ahm izni olmakslZln davalardan ucret alarak zenginle~mege ba~ladilar. Kadrlardan ~i kayeti olanlar, Vezire ba~vurduk<;:a zararh c;Ikarlardi. t<;:ki dii~kiinliigii, su<;:larm artmasma sebep oldu. Nihayet asker vc ahali toplanarak, Padi~aha, durumu ~i kayet ettiler . .., Sultan Beyazrt, zulme ugrayanlann feryadr ile uyanmca ilim adamlarmdan bazrlanm mahkemelerin tefti~iyle gi::irevlendirdi. Haklarmda yapllan ~ikayetler dogru <;:Ikanlan da zincire vurdurdu. Hatta hepsini ah~ap bir binaya doldurarak bina ile beraber yakmayr dii~iindii. Sadrazam Ali Pa~a onlann koruyucusuydu. Fakat Padi~ahm hiddetinden <;:ekinerek aracr olmaya cesaret edemedi. Padi~ahm Habc~ nedimi vard1. Sadrazam ona yirmi bin ak<;:e vaadederek Kad!lann brraktmlmasi ricasmda bulundu. Habe~i, yol elbisesile Padi~ahm huzuruna c;rkarak 1stanbul'a gitmek i<;in izin istedi. Padi~ah, istanbul'da ne i~in var? diyince: «Gidcyim, yiiz papaz getireyim de kadllann yerine herkesin davasrm gorsunler,» ccvabmr verir. Padi~ah, bunun iizerine, «Bizde kadrhk edecek adam yok mudur?» deyince de, Habe~: «Dava ilim sahibi olanlarca gi::iriilebilir,>> yollu cevapta bulundu. 0 zaman bu hukuki ger<;:ek Padi~ah iizerinde tesirini gi::isterdi, kadllan affetti. Aynca Ali Pa~a'ya da rli~vet kotiiliigi.iniin ortadan kalkmasr i<;:in <;are bulmasrm emretti. Sadrazam da, kadilann davahlardan para almasmm, ba~ ka taraftan ge<;imleri olmamasmdan dogdugunu ileri siirerek mahkeme muamelelerine bir miktar ucret koydurttu. Evet! Kurulu~ devrinden itibaren Padi~ahlar, yurtlannm geni~lemesine c;ah~tiklanndan zevke, sefaya ayrracak zaman bulamami~lardrr. Htikiimdarlanm her zaman yakmdan izleyen balk da, onlann dii~kiinltigtinli istcmezdi. Son zamanlardaki i<;:ki ve zevk dti~kunliigii kar~lSlnda Yrldmm BeyaZit'a kar~1 halkta bir ktrgmhk havasr esmeye ba~Iamr~t1. Sadaret gibi balk i.izerinde bliytik etkisi olan bir makam sahibinin rli~vet gibi bir kli<;i.ikllige egilmesi, halkm daima temiz olm'!srm dii~iindiigi.i insanlan, o halde gi::irmekle onlardan sogumalan <;:ok tabii idi.
NAMIK KEMAL
180
Bu hallere gore halk, devletin ba~mdaki btiytiklerden tiksinmekte hakhyd1. Hatta Padi~ahm damad1 olan Emir Buhari veyahut Nesri'nin yazd1gma· gore, ~eyh Hamid Aksarai, Padi~ah ile Bursa'da yaptlrtmakta oldugu Biiylik Cami'nin hususiyetini konu~urken; ((Bir kusuru yoktur, arama te~rifinize vesile olmak i~in dort h.0~esinde bircr de meyhane yaptirmahydmtz, » demi~, bu agtr uyarma Padi~ahm ir;kiyi btrakmasma sebep olmu~tu. Aynca Mevlana Ferrari, bir glin, mahkemede Sultan Beyaztt'm ~ahitligini kabul etmemi~, sebebi sorulunca: «Camii ve halkl btraktlgmtz i~in kabul edemem, » cevabm1 vermi~, Sultan Beyaztt'm da, bunun lizerine saraym yanmda bir cami yapt1rttlg1 ve burada halkla namaz ktldtgma dair iki soylenti vardtr. 1lim adamlannm Padi~aha yaptlklan tesir, genellikle takdire deger, yalmz, tarih~e ele~tirilince durum btisbiitlin degi~ir. Padi~aha yaptlan tarizler zamanma gore dogruydu. <;tinkli Padi~ahlar, henliz halktan uzakla~m1~ degillerdi. Milletin her halini yakmdan gorlip izleyebiliyorlard1. Halbuki yiiz yll sonra hi~ de boyle olmad1. Beyaz1d-1 Veli diye amlan sekizinci padi~ah ~ok fazla zevke, sefaya ve i~kiye dii~kiindii. E~ini
scvdigi ve onun tarafmdan i~kiye ah~tmldtgt soylenen Sultan Beyaz1t, 791 yllmda Padi~ah oldu. Kendini i~kiye vererek devlet i~lerinden elini ~ekti dedikleri 796 yllma kadar, dort bu~uk yll i~inde bir defa Strbistan'a, iki defa Bosna, Macaristan, Eflak'a ordu gonderdi; bir defa Saklz'1, bir defa tstanbul'u, bir defa Eflak'1 ~ignedi, iki defa Karaman'1 ele ge<;irdi. Htristiyanlardan Ala~ehir'i ald1. Anadoludaki kli~lik Tlirk hiikiimetlerinden Aydm, Saruhan, Mente~e, Teke, Karaman, Sivas ve Kastamonu memleketlerini ele ge~irdi. Bu kadar ~ah~maya duraklama dersek, ilerleme diyebilmek i~in diinyada nastl ve daha neler yapmahydt acaba? 0 kadarctk zaman i~inde bu kadar ~ok i~i gormli~ kar; padi~ah gosterilebilir? i~ki gibi mf ~ahsma ait olan kusur, o btiyiik hizmetleri unutturacak kadar onemli midir? Beyaztt, gibi otoriter bir padi~aha yapt1g1 i~te te~vik~i aramak ve hele sevgili e~ine, aynca zamanm en iyi idarecilerilerinden olan vezirine yiiklenmek, insafa s1gmayan bir harekettir. Yapt1gm1 yapacagm1 bilen bir insam, onun yoluna aykm bir yere ~ekmek kolay m1d1r? Dlinyaya hakim olmak isteyen bir Padi~aha kim htikmetmege kalkabilir? Tarihlere bakllrrsa, Strbistan Krah, ktz karde~ini Padi~ahm ahlaklm bozmak, elinden memleket almak i~in vermi~ti. Halbuki Osmanh hanedammn Turk olan akrabalan i~inde bile, ona Strp Krah kadar sadakat ve vefa gostermi~ kimse yoktu. Timur sava~mda Ttirk kahramanlanna parmak Istrtacak kadar fedakarhk gosteren Strp Krahm, kotli niyet ve Padi~aha dti~manhkla su~lamak bir tarih ele~tirmecisi i~in hi<; de makbul, bir tutum degildir. Ali Pa~a, oyle ~ehvet ve sefahata dli~klin bir adam olsaydt, Ylldmm'a vezirlik yapabilir miydi? Diyelim ki. i<;kiye ve kadma d~~ktindii. Onun mf ~ahsi olan bu kusuru, Bulgaristan'1 ele ge~irmesini unutturabilir mi? Bu seviyedeki bir insana; sefahat devri yaraticiSI, millet dli~mam diyebilir miyiz? Ali Pa~a, Padi~ahma, ((Hak, adalet ve milletin yi.ik-
~
OSMANLI TAR!Hi
181
selmesi yolunda <;ah~tik<;a ve milletin hukukuna el uzatmad1k<;a butiin giinahlar, tOvbe ile affolunur, >> demi~se fena m1 etmi~tir? Bir Padi~aha fikir bey an edilirken, Allah'm rahmetinden umut kestirecek kadar ~iddet mi gostermek gerekir? Padi~ahm i<;ki ve sefahati, Sadrazamm i<;ki ve kadm du~kunliigiinden <;Ikanlan netice ne oluyor? Padi~ah ile Vezirine yiiklenen bu iki su<;, kadilan halktan rii~vetle mal toplamaya gotiiren sebeplerden midir? Kad1lann o zaman ge<;im i<;in paralan olmad1gmi bildiren yine o tarihlerdir. Yani, Padi~ah ile Sadrazam1 ~arap i<;meseler Kadllar yemek yemeyecek miydiler? Bu hakikatler bOylece belirmi~ken, milletin en buyiigii olan Padi~ahla degerli Sadrazamm1 ~ahsi baz1 hallerinden dolayt, memleket i~lerine bakmamak, ahH\ kt fesada gotiirmek gibi kotii su<;larla itham, tarih<;ilere, ozellikle Turk tarih<;ilcrine yakt~tlrabilecek hatalardan degildir. Hele Hoca Sadeddin'e hi<; yaki~ maz. <;iinkii tarih<;i stfatile, Osmanh Padi~ahlannm, Sultan Osman zamamndan beri arastra zevk ve sefa ile me~glll olduklanm tahkik etmemesi gerekirdi. Kendi ihm sahibi bir insan olduguna gore, yaradth~ta, insanlann heves ve ihtiraslan yoniinden affa deger baz1 hathlan oldugunu bilecektir. Onlan bu dcrece ~id detle ele~tirmek dogru olmaz. Hoca Sadeddin, 1kinci Selim devrinin biiyiiklerinden oldugu i<;in, o devrin i<;kiye, O<;iincu Murat devrinin kadma du~kiinliigunu ~ bir tarafa b1raklp Ylldmm Beyaztt, devrini ele~tirmesi, biraz hakstzhk olur. Hoca Sadeddin, biiyiik alim oldugu gibi, Egri Vakasmda Padi~ah1 harbe devam ettirmesi hususunda gordugu hizmet, siyasi yonden de asker! yondeki ve ilmi kadar kuvvetli oldugunu gosteriyor. 0 yaradilt~ta bir ilim sahibine gore, Beyaztt gibi, Ali Pa~a gibi kahramanlann, sava~ meydanlanmn yigitlerinin ~ohretlcrini bu ufak hatalarla critmek, kli<;iiltmek dogru mudur? Maksat, ge<;mi~i ortaya koyarak gline tariz ise, o giinkiilere hizmet i<;in ge<;mi~i kotiilemek nastl dogru olur? bzellikle birtakJm btiyiitmeler ve kii<;tiltmelerle yipratlCI dereceyc varan ogiidiin dtinyada kime faydas1 olur? Tarihler, Yildmm Beyaztt ile Ali Pa~a'yt, suslii edebi kelimeler i<;ersinde diru inan<;lardan uzak oldugunu ve bu yonden halkm da kendilcrine k1rgm bulundugunu anlatmak isterler. Bu durum, tarih<;ilerin kendi goru~lcri olmakla beraber, tarih<;iler, Pa~a ile Padi~ah'm memleketin ba~ma gelen felakJ'!tin ba~hca sebeplerinden oldugunu gostermege <;ah~maktadirlar. ~ahsi hatalarm, ahlaki muntazam milletler i<;inde boylece gosterili~i, halki heyecana vermekten ileri gidemiyor. Tarihler o zamana kadar, kad1lann hi<;bir yerden maa~ almadigmt yazmaktadJrlar. Koca bir stmfm mensuplan yiiz bu kadar ytl ne ile ge<;indiler bilemeyiz. 0 tarihe kadar, maa~ almadan <;ah~an insanlarm musadesiz iicret almaga veya ru~vet almaga ba~lamas1, yiyecegi olmayan insanlarm mal toplamasma kalkmak demek olamaz. Kadilara, muamele i<;in har<; almmas1 usulii konduktan sonra, ~ikayetlerin de kesildigini gortiyoruz. Halbuki Padi~ah'm i<;ki, Sadrazamm zevk
NAMIK KEMAL
182
alemleri yine dcvam ediyordu. Demek ki, kadllan o muameleye siiriikleyen Padi~ah veya Vezirinin ozel ya~anulan degil, kendi ge<;im srkmtrlan idi. Mahkemelerde alman ilama konan bar<; usulii kadr srmfmm ge<;imini saglamakla, adaleti temin etmi~ oluyordu. Bu devrede Avrupa kaza i~leri sistemini kuramadrW. gibi, kuvvetlinin kendi hakklm kendisi almasr halinde siiriip gitmckte idi. Bu kotii yolu ve usulii, mahkemelerin kurulu~u ortadan kaldrrmr~ bulunmaktadn·. Kadllan da, diger memurlar gibi, hazineden beslemek en dogru, en emin yoldu. Sultan Beyazrt'a zevk ve sefa ile ugra~rr dedikleri, 795 yrlmda, Bursa kalesini her tiirlii taarruza kar~1 dayanabilecek surette tamir ettirmi~. Bogazi<;inde Anadolu Hisan'm yaphrtarak Bizans iizerine bask! yapabilmeyi saglam1~ bulunuyordu. Bunlardan ba~ka yapacak gma kanaat getirilebilsin.
bir~ey kalmamr~
mrydr ki, zevk ve
i~rete
daldr-
Bizim tarihlerin yazdrgma gore, 796 yrlmda, Vcnedik, Fransrz, Ceneviz, Napoli ve 1spanyollardan kurulu bir kuvvet gelerek, gemilerini Selanik limanma sokup civan yagma cttiklerinden Padi~ah ordusu ilc Rumeli'ye ge<;erek Selanik iizerine yiiriimii~, etrafryla bcraber ~ehri de ele gc<;irmi~ti. Hi~t Behi~t'in anlattrgma gore Sclanik, kara tarafmdan ku~atrlarak dii~ma nm merkezden dalgalar halinde gelen ikmal kuvvetlerine ragmen, kahraman Tiirk askerleri, biiyi.ik bir azimle kalenin bun;lanna trrmanarak, ~ehre girmegi ba~armr~Iardrr.
Gariptir, Scli'tnik'in ilk dcfa Hayrettin rr bizim tarihlerde bir kayrt yoktur.
Pa~a
tarafmdan ele ge<;irildigine da-
Tarihlere kaynak olan Ne~ri de, bu ikinci zaptr inkar eder; fakat Hi~t Behi~t'in yazdrg1, A vrupa tarihlerince de kabul edildiginden, daha dogrusu, hatta Hammer, Selanik'in ikinci dcfa e1e ge<;irilmesi srrasmda TUrk gemilerinin kendinden sayre a fazla A vrupa'lr sava~ gemileri iizerine saldrrarak zaferi, elde ettiginden bahseder. Padi~ah,
Selanik'le civanm ele ge<;irdikten sonra Yeni~ehir'e de inmi~, burayr da ele ge<;irmi~, harekatrm boylece tamamlamr~ oluyordu. Avrupa tarihlerinin yazd1gma gore, Tiirk'lerin Bulgaristan'r ele ge<;irmesi, Macar Krahm tedirgin etmi~ti. Kuzeye dogru ilerleyecek Tiirk Ordulanmn kendi memleketini de alabilecegini dii~iiniiyordu. Bu yonden Tiirk'leri hi<; olmazsa Tuna boyundan uzakla~trrmayr biiyiik gaye edinmekteydi. Bu cephedcn de civardaki Hrristiyan hLiklimctlerine ve Fransa'ya ba~vurarak bir hayli yardrm aldrktan sonra harp ilanma sebep olmak iizere, Yrldrnm Bcyazrt'a bir cl<;i gonderdi. El<;i, Padi~ah'tan Bulgaristan'r ne hakla ele ge<;irdigini, soracaktr. El<;i, Padi~ah'rn yamnda bu yersiz soruyu ortaya atmca bir siire ses <;rkarmayarak parmagr ile duvarda as1h silahlanm gostcrdi, El<;i'yi de kap1 dr~an etti.
OSMANLI
TAR!H!
183
Sefirin donti~ti, sava~m ka~1mlmaz oldugunu ortaya koydugu 1~m, Padi~ah, ordusunun gerektigi siiratte hazrrlanmasm1 emrederek Edirne'ye ko~tu. Arzusu, EI~i Macaristan'a varmadan, onciileri ile ilerlemek, ordu basar gibi hasm1 pusuya dli~iirmekti. Sonradan Avrupa'hlann haz1rlanmakta, ilerlemekte gosterdikleri ag1rhga nazaran anla~1hyor ki, Osrnanhlar, Bizansm htyanetine ugramasalardi, bu emellerine eri~mege muvaffak olacaklard1. Padi~ah, Edirne'de iken, Rum'Iann bir casusu tutuldu. Dogru soylemezse camm kurtaramayacagmi anlayan casus, Macar Kralma, Ttirk Ordusunun hareketini haber vermek tizere Bizans imparatoru tarafmdan gonderildigini ve kendinden evvel ti~ casusun daha yola ~Ikanldigmi itiraf etmi~ti. Ya~amasm1, Tiirk'lerin merhametine bor~lu olan imparatorun, perde arkasmdan oynad1g1 bu oyun Padi~ah'1 son derece kizdirmi~tl. Padi~ah, Macarlann onlenmesinden once istanbul'un ele ge~irilmesi hevesine kapild1. Toplad1g1 devlet adamlan ve komutanlan ile gorti~ttikten sonra, gorii~ ve kararlanna giivendigi Demirta~ Pa~a'nm kendi gibi dti~tindtigtinti mii~ahade edince, istanbul'un ele ge~irilmesine oncelik vermek istedi. Beyaztt, 797 (1394) yi11 Rebiiilevvel aymm sekizinci Pazartesi gtinti ordusu ile istanbul iizerine yiirtidti. 0 zamanlann askeri gorti~tine atfen istanbul sur~ lan, ordular tarafmdan ele ge~irilemeyecek kadar kuvvetlendirilmi~ti. Padi~ah; zorluklardan, gii~liiklerden yilmayan bir karakterin insamyd1. lmparator'un yalvarmalanm, ricalanm kabul etmeyerek, alti ay kadar ~ehri ku~at maya devam etti. Fakat nihayet Tuna tarafmdan Macar'lann Turk smmndan i'
NiGBOLU SAVA$1 Yildmm Beyaz1t'm bu gidi~i, Osmanh Devletinin kurulu~undan beri en bliylik sava~ olarak kabul edilen Nigbolu ic;indir. Bu sava~ i<;in tarihlerin yazdlklan c;ok defa birbirinden ayn veya birbirini tamamlar taraf tutan bilgiler oldugundan biz bunlar1 ayn ayn burada yazacag1z: Tarihlerin tdrisi Bitlisi ve Nesri kaynaklarmdan ald1klarma gore, Yildmm Beyaztt dli~man lizerine gittigi s1rada Evrenos Beyi dli~mandan istihbarat yapabilmek ic;in baskmla esir ahnaga gondermi~ti. Evrenos Bey, dli~man ileri karakollan ile ufak bir <;arp1~mada iki esir ele gec;irerek, onlan Padi~ah'a gondermi~, ordunun da bir an once ilerlemesini istemi~ti. Padi~ah, Nigbolu civarma geldikten sonra, Evrenos Bey'i tekrar bir, iki esir almak veya ku~atilm1~ olan Nigbolu kalesinden haber almakla gorevlendirmi~ti. Evrenos Bey, bu emri gerektigi gibi yapmakta kusur etmedi, fakat gelen ordunun c;oklugu ve ilk anda dlizenin yerinde olmas1 dolaylSlyle, yakla~arak bir ~ey ogrenemedi. f;_.. Sultan Beyaz1t, gerek dli~man ordusunun, gerek kalenin durumundan bilgi alamad1gt ic;in, c;ok cam slk1lmt~tl. Evrenos Bey gibi, ordusunun en tecriibeli komutanlm aciz blrakan bu hizmete, tayin edecek kimse de yoktu, bulamadl. Gerekli bilgiyi, yerinde bizzat gozli ile gorlip almaga karar verdi. Kimseye haber vermeden silahmt ku~and1, atma bindi, gece karanlt~nda, dti~man karakollan ic;inden akil almayacak bir cesaretle gec;erek kaleye sokuldu. Kale muhaflZlna «Bre Dogan,» diye seslenerek onu c;ag1rd1, tesadlifen kalenin o tarafmda bulunan, birc;ok sava~larda klikreyen bu sesi tamyan Dogan Bey, bir ordunun ic;inden hie; korkusuz buraya kadar gelebilmeyi, ondan ba~ka kimsenin yapamayacagmt c;ok iyi anlam1~t1. Yiizbinden fazla dli~mamn ku~attlmas1 altmda klVranan bu kli<;lik kale, Padi~ahm ve ordusunun gelmesinden de habersizdi. Fakat bu karanllk gecede ula~an bu ses gokten ona bir yard1m gelecegini mtijdelemi~ gib; oluyordu. Dogan Bey, sevinc;ten ve ~a~kmhktan bir kac; dakika ses veremedi, Padi~ah o gorli~mede, kalenin bozuk burcu olmad1gmt, yiyecek bahsinde noksanhk bulunmadtgml anlad1, ogrendi. Aynca, Dogan Bey ile emrindekilerin de kale~: son an'a kadar savunmaya kararh olduklanm ogrenince geldigi gibi yalmzca. ordusuna dondli. Dti~man askerinden bir ka<; ki~i, Padi~ah'm Dogan Bey ile ko-
OSMANLI TAR1H1 nu~masm1 duymu~
ve o oradan aynld1ktan sonra aray1p, izlemeye
185 kalkmi~larsa
da, bir sonu~ alamami~lardt. Yddmm Beyaz1t'm bu cesaret ve davram~I akhn d1~mda goriiniir: Ordu ba~mda bulunan bir Padi~ah'm, sonucu milletin oliim - kahm davas1 olan bir sava~ta kendini oylesine tehlikeye atmas1 <;ok biiyiik hata sayi11r. Fakat ~uras1 da bilinmelidir ki, baz1 yiiksek kabiliyetlerin akll ve mant!k d1~1 hareketleri bazan iyi sonu<;lar da verebiliyor. Milleti kurtarmak, selamete <;1karmak, devleti ya~atmak, biiyiik sava~lann idaresi·, hep btiyiik i~ler i<;in yarat!lml~ insanlann, yapilmaz denilen ~eyi yapmalan ile meydana gelebilir, vticut bulur. Ertesi gtinii 718 Seferi aymm 11 inci Cuma gtinli (28 Eyliil 1396) iki ordu kar~Ila~t1. Padi~ah, durumun nezaketini tak'dir ederek kuvvetli bir ihtiyat te~kil etmi~ti. Ote yandan, dii~man sava~m sonu gelmeden kendi ihtiyatlanm kullanma• ga ba~lad1. 0 birliklerin de sava~a kat!lmalan, A vrupah orduyu gayrete getirdi, saldmlanm arttlrmaya ba~ladilar. Tiirkler ise, dii~man ordusunun on li<;te biri kadar dahi olmad1klanndan zor durumdayddar. Padi~ah tam o Sirada ordusunun ihtiyatta bulunan yans1m da birinci hatta soktu. Dii~manlar bu yeni kuvvet kar~Ismda ~a~kma ugraddar, fakat biiyiik bir gayretle bir ka<; siivari, hatlan yararak Padi~ahm bulundugu yere kadar gelebildi. Hatta i<;lerinden biri bilmeyerek arkadan giirzle vurup Sultan Beyaztt'I atmdan dii~iirdli. Muhaftz birlikleri dii~ma nm iizerine <;ullanarak ka~Irtttklan gibi, Padi~ah'a da yeni bir at yeti~tirdiler. olay1 da kimseye sezdirmediler. Yildmm Beyaz1t bu ani saldmya kizarak kuvvetlerini daha ~iddet!e taarruza sevketti. Her taraftan taarruza ge<;en Tiirk kuvvetleri didine didine dii~man saflarmda bozgun yaratmaga ba~ladtlar. Htristiyanlann kollannda, ok atacak. yay gerecek derman kalmami~tl. 0 hale gelince kaytplan <;ok arttl, tistelik pek <;ok ta esir btraktliar. Hammer, Nigbolu Sava~a hakkmda Avrupah Tarih<;ilerin yazd1klanm ozetleyerek ~oyle der: «Padi~ah ile Macar Krah Sigismund arasmdaki sava~, kat;mdmaz hale gelmi~, Sigismund Tiirk1erin kuvvett;e iistiinliigunden t;ekinerek, yalmz civardalkikri degil, en uzak Htristiyan Hiikiimdarlar arasmda bile miittefik arl:lmaya gir~ mi5, Kanije Bey'i Nikola'yt, Fransaya gondererek VI net Sarl'dan yardtm istemi~ ve Eftak Voyvodasr Mirt;e ile de anla~mastm yenilemi~ti. Bu Mir~e, Macaristan'a bagbydr, fakat bir kat; yddrr, Osmanh Devletine vergi vermege ba~lamL5t1. Sigismund hazrrbklanm tamamlaymca sav~I kazanma iimidiyle muharebeye karar vererek Tuna)'I get;m~, Nigbolu'yu ikinci defa zorla ele get;irmi~tL Bu sava~ suasmda Macar Ordus3 it;inde, be~·altJ yiiz Franst~ ~ovalyesi vardt. Bunu yeterli bulmadig.ndan, ertesi yil Fransa Krah, Macar hi.ikiimdannm yardiiDma bin kadar er ile bin ~ovalye ve be~ bin de parah asker gondermi~ti. Bu askerler, Fransa Kralmm amcaoglu olarak sonralan «Korkusuz Adam» iinvamm alan ve o srrada 22 y~larmda bulunan Kont De Nover'in b~kanhg. altmda, ii~ii de Krahn
186
NAMIK KEMAL
yakmlanndan bulunan Burbon Diika's• Il'nci Jan ve Hanri Dobar ve Flip Dobar ile Flip Eattova, Amiral Jan Dovin ve Mare~al Bansifoza onun emrindc idiler. Bu ordunun i~inde bulunan A vrupalJ!ann en yeti~kin, en ihtiJar genarallerinden Sirzokos ile Marki do Trenva ve Ruva, Sempol adh generaliei' de buhmmaktaydi. Almanya'dan g~tikleri suada Hohenzolern Kontu Fredrik ve Totonik denilen ~ovalye s1mfmm Grant - Et
OSMANLI
TAR!H!
187
v~
srrasmda ~eref mevkii olarak birinci hattit Frans1zlarm bulunmasm• istedi. Macar Krah, Tiirklerin sav~ tarZim bildiginden ve tedbir i-rin neler Iazmt geldigini anlam~ oldugundan Tiirklerin dag.mk ve iyi te-rhiz edilmemi~ askerine kar~n hafif asker gonderilerek, se-rkin askerin Yeni-rerilerle, Sipahilere k~1 ihtiyatta tutulmasrmn daha dogru olacag.m siiyledi. Zirzogos ile Amiriil Jandovien de Krab desteklediler. Fakat Konatable ile Mare~al gururlarma dokundugundan, kendileri dunnken Dokos ile Amiralin reyleri soruldugu i-rin Sigismunrl'a serzeni~te bulunarak, Fransu siivarisinin hic;bir v:ddt sava~ta Macar piyadesinden geri kalmayac2g.m soy!ediler ve ~eref mevkiinin kendilerine verilmesini istediler. Bu sozleri FransiZiarm hepsi alki~Iada k~Iladdar. «;ok ge-rmeden plgmcasma Osmanhlara sald1ran FransiZ ~ovalyeleri ufak tefek birka-r ba~anmn sarho~ lugu ile esir aldiklanm idam ettiler. Bu liizumsuz gaddarhgm da -rok ge-rmeden cezasim -rektiler. «Bu ba~langt~tan sonra, sonucu Hrristiyanlar i-rin -rok kotii olan sava~ ba~ la£h. Tiirl{'lerin Azeplerden kurulu ilk hatlan, Frans1z athlanmn zrrhh taarruz Ianna dayanamayarak peri~an olmu~tu. Y eni-rerilerin bile saflan dagdara'k, gerilemege ba~!addar. Sav~ alamnda 10 bin kadar Tiirk ~ehit olmu~, birinci ordunun gerisi imdatlanna ko~an Sipahi adaylan arasmda bir kurtulu~ aramaya ba~la nu~n ki, Frans1z siivarisi bu ildnci safm da iizerine hiicum ile onlan yararak, tamamen dagitmi~ ve he~ bin ki~i Oldiirmii~tli. Hayvanlan dinlendirmek ve saflar1 diizerJcmek i-rin, biraz dinlenmi~ ve piyadenin gchnesini bekleyerek, Zirzogos ve Amiral Jan do Vien'in sozlerini dinlese idiler, ba~an FransiZ'larda kalacakh, faka~. FransiZiar bu saldmlann her ~eyi kazanmaga kafi oldugunu sanarak siivarilcri tepelere kadar takip ettilcr. Oraya ~Iktiklan zaman kar~dannda bir orman gibi kuk bin kargmm durdugunu gordiiler. Bu kuvvet ise Turk askerinin en se~kin kiSimyd• ki, o zamana kadar hi~ yerinden k1prrdamami~ ve Padi~ah'!a birlikte dii~mam kar~damaga haztr bcklcm~ti. Huistiyanlarm gayreti, bu manzara iizerine korkuya dondii, ka-rmaga, dag•lmaga ba.~laddar. Bu strada tekrar diizene 'konmu~ Tiirk siivarileri onlarm, -rekilme ycUanm kesti!.er. Sava~ ~iddetlendi, her taraHan ku~ahlmi~, diizensiz FranSIZ birligi, ka~acak delik aramaga b~laddar. Amiral Jan do Vien 12 ~ovalye:ye, «Namusumnzu feda ederek cammizt komr:myi A~_lah bize gostermesin. Ya sava~mahyiZ, ya olmeliyiz» diycrek Tiirk'lere sa~drrd1. Yamnda bulunanlarla beraber hepsi orada oldiiler. Diik do Nover l'e si.Iah arkad~larmdan 24 iinlii ki~!, csir dii~tiiler. Hanri do Var w Zirzogos da bu esirlerin arasmdaydilar.
188
NAMIK KEMAL
Frans1zlarm bir adun gerisinde Macar ordusu saflar halinde durmaktayd1. tstefan Laskovir; sag kanadm, Mirr;e de Eflakhlardan kurulu sol kanadm kumanda· smda sualanm1~, me::kezde de A vusturya ve Bavyerahlarla Kral Sigismund bulunmaktaydt. Macar ordusunun sag ve sol kanatlan, Frans1zlann geriye r;ekilip k3~ hg.m goriince dagllmaga ba~laddar. Sigismund'a gizli dii~manhg. olan Laskovir; ile hain miittefiklerden Mirr;c askerlerile bir kenara r;ekildiler. Yalmz Bavyerahlarla, A vusturyahlar Macar Krabm koruyorlard1. Kar;an Frans1zlarla on iki bin ki· ~iye ula~an Bavyera, A vusturya ~ovalyeleri Tiirklere hiicum ederek, Y enir;erileri r;ekilmege mecbur ettikleri ve Sipahi saflarmda ka~Ikhk pkard1klzn srrada, Be· yazlt'm miittefiki olan S1rp Krah be~bin ki~i ile Pad~ah'm yard1mma ko~tu, sava~m seyrini dcgi~tirdi. Macar Krabmn kuvvetleri biitiin biitiin yokoldu. Bavyera ve Avusturya ~ovalyelerinin hepsi bayraklanm koruyarak can verdiler. Bu ~o valyelerin komutam olan Hermans do Silli ile Sanlm do Velonberg, kendi vii· cutlarim siper ederee.. Krah karg~ahk arasmdan kurtarddar, Tuna iizerinde bir kay1ga koyarak ka~rrdiiar.» Sultan Beyaz1t tarafmdan !sHun memleketlerine gonderilen Fetihname ise bu iki rivayetten de aynca tafsilatla bahsetmemekle beraber bunlarm bir dereceye kadar noksamm ve ayrmtlh kiSimlanm ve ozellikle hatalanm ortaya koydugundan, biz onun ozetini a~ag1ya ald1k. Osmanh ordusu, Padi~ah'm idaresinde Nigbolu'ya hareket ettiginde Evrenos Bey de onci.iye merp.ur edilmi.~ti. Yildmm Beyaz1t ise Nigbolu kalesinin, istihkam ve yiyecek bak1mmdan iyi oldugunu ve di.i~mamn da ilerledigini, Muhaf1z Dogan Bey'den ogrenmi~ti. Ordunun onci.isi.ine Evrenos Bey, sag kanada Sehzade Si.ileyman Sah'la Sadrazam Ali Pa~a, Rumeli Beylerbeyi Firuz Bey, Maiko<; Bey. Demirta~ Pa~a. sol kanada da Sehzade Mustafa <;elebi, Anadolu Beylerbeyi Demirta~ Pa~a, Karaman Beylerinden Mahmut Bey, Turhan Bey, Be~ir Bey ve Tahir Bey gorevlendirilmi~ti. Evrenos Bey muharebeyi ar;arak di.i~manla ugra~tlgi s1rada sag ve sol kanatlarda hi.icuma ger;ilmi~ ve Krahn Veziri bulunan 1~givator admda bir papaz emrinde olarak seksen bin ki~iden fazla di.i~man ordusunu ui.i~ kiirtmi.i~tii. Bu Sirada Kral'm K1randil admda bir komutan emrindeki ihtiyat kuvvetleri, otuz binden fazla askerle ortaya <;Ikarak ve iki takimm da z1rhli olmas1 cihetiyle Anadolu askerinden fark edemediklerinden, onlara kan~arak ilerleyen Padi~ahm sancagma yakla~tilar. Di.i~manm asker arasma sizdigi anla~rhnca, her taraftan hi.icum edilerek bogaz bogaza sava~trktan sonra, H1ristiyanlar pcri~an edildi. 1r;lerinden yalmz Kral'la birlikte Tunayt ger;ebilenler kurtulabildi.
Bu i.ir; soylentiyi bir araya getirirsek, evvcla iki ordunun komutanlannm kimler oldugu ve hangi yonlerde kimlerin bulundugu meydana r;rkmaktadrr. Osmanhlarm tertibini Fetihname'den, H1ristiyan tertiplerini de, Hammer'den ogreniyoruz. Yalmz Fetihname'de H1ristiyan ordusunun ikiye boli.inmi.i~ olup biri meydanda, digerinin de pusuda oldugu ve meydandakinin komutanmm 1~gitavor admda bir papaz, pusuda bulunan ordunun ise K1randil oldugu anla~Ilryor. Hammer
OSMANLI
TAR1H1
189
ise, ordunun bu suretle ikiye aynld1gmt yazmtyor, fakat onun kaynaklan hep Franstz'lar vc hi<; askeri bilgisi olmayanlar tarafmdan yaztlm1~, Macar ve Franstz ~ovalyelerinin kahramanhklanndan bahseden uydurma eserlerdir. Yddmm BeyaZit'm Fetihname'sindeki klsm1 kli<;limseyemeyiz. Avrupa ordusu i<;inde Titonik Grand Piloyorli olan Hohenzollern Kontu Fredrik'ten ba~ka papaz olmadtgmdan, onun rlitbesi ise Krala bagh olanlann hepsinden listlin oldugundan, 1~gi vator adtyla amlan Papazm bu olmas1 Iaz1m gelir. Krrandil ile Yalatine Elektorli Gara olacakt1r ki Fetihnamedeki yazth~ta bir benzeyi~ vardtr. Pusudaki askerin, onun komutasmda bulundugu ve Hammer'in eserinde de muharebeyi stra ile bu adamla arkada~1 Herman Emil'in idare ettikleri yaztlmaktadtr. tkinci olarak, bizim tarihlere gore, dU~manm kuvveti 130 bin, Hammer'in Silgirgcl'den naklettigine gore 60 bin ki~i oluyor. Halbuki Fetihnamede bu miktar 110 bin ki~i olarak belirtilmi~tir. Boyle zamanlarda kendi ba~ans1m bliylik gostermek i<;in dli~mam daima fazla kabul etmek bir adet haline gelmi~se de, Ytldmm Beyaz1t zamanmda devlet dili henliz bu kli<;likllige ah~mam1~t1. Ktsaca, Fetihname'nin yazd1klanm dogru kabul etmek laztm gelir. Hammer'in dayand1g1 kaynak ise, o sava~ta Osmanhlann cline csir dli~mli~ ve <;ocuk oldugu i<;in idam edilmemi~ olan, <::ildirger admda bir yardtmci idi. Boylece rastgele ki~ilerin sozleri iie tarihe hliklim vermek dogru olmaz. Bizim askere gelince, Hammer, <::ildirger'in Osmanh ordusunu iki yiizbin ki~i olarak tahmin ettigini soyleyerek, gen;ektekinin iki katma <;1kartm1~ oldugunu soyler. <;:ildirger, bizim askeri iki misli gosterdigi gibi, Mlittefik ordusunu da yanya indirmektedir ki, bu da bu ifadenin kati oldugunu a<;tkca ortaya koyar. Avrupahlann ordusu, Fetihname'nin yazd1g1 gibi, yiiz bin ki~inin i.istiindedir. Halbuki bizim askerin, Hammer'in dedigi gibi ylizbin ki~i olmasma ihtimal verilemez: Osmanh, Saruhan, Aydm, Mente~e, Germiyan, Teke ve Hamiteli askerlerinden kurulu olarak Sultan Murat'm Kosova'ya gotlirdiigli altm1~ bin ki~iye Sultan Beyaz1t, Karaman, Kastamonu ve Sivas taraflarmdan da onbq bin ki~i ilave edebildi ise ordusunu yetmi~ bin ki~iye <;tkarabilmi~tir ki bu da bir tarihi degerlendirme ile bulunabilecek saymm en son haddidir. Sultan Beyaztt ile Ankara Sava~t'na giden askerin say1s1 da, bunu kolayca ispatlar. D<;iincli olarak, Fetihname, Nigbolu Kalesinin istihkammda, yiyeceginde noksan olmadtgt ve dii~manla sava~a haztr bulundugunu Dogan Bey'den Ytldtnm'm ogrendigini a<;Iklamakta ise de, bunda Padi~ahm ortaya kadar gittigine d?.ir bir i~aret yoktur. Yalmz bu haberin kimin aracthgt ile haber ahndtgt da ya2.Jlmamt~trr. Bu da Padi~ahm kaleye yakla~masmda gosterdigi cesaret ve kahramanhga ciair tarihJerde yazi!r soyJentiyi bir dereceye kadar dogru ((Ikartmaktadlr. Dordi.incli olarak, Fransrz ~ovalyelerinin Hammer tarihinde uzun uzun anlat~'an b1rinci hiicumu Fetihname'de gosterilmemi~tir bile. Sava~m birinci klsmmda Evrcnos Bey'in ilk hatlardan yapt1g1 saldm ile dii5mamn sag ve sol kana-
190
NAMIK KEMAL
dm~ kar$1 sagladrgr i.istiinliik, sava~r sona erdirmi~tir. Hakikatte de boyle olmak H'iztm gcJir. <;i.inki.i Fransrz ~ovalyelerinin saldmsma clair Hammer'de goriilen ya~dann bizim uydurulmu~ efsanelcrden farkr yoktur. Bunlar yalmz bin atlr ile bl1.1 u~akt:m kurulu olduklan halde, Azep'leri, Yeni<;erileri, Sipahileri birbiri ardJstra peri~an ediyorlar, on be~ bin ki~i oldi.iriiyorlar. Hatta Padi~ahm bundugu yere kadar ilerliyorlar, orada ba~ka bir kuvvete rastlaymca birdenbire krz1p rastgde saldrrd1ktan soma i.irkerek gozi.ini.in gordligi.i yere ka<;an deliler gibi, a\abildigine firar ediyorlar. !nsan, bildigimiz insansa, bir sava~ta bu tiirli.i harekete cesarct edcmez. 1ki bin ki~i ne kadar cesur, ne kadar gi.i<;lii olursa olsun silahlan aym ve bin;ok eri z1rhh olan bir ordudan, on be~ bin ki~i oldi.irmeye hi<;bir v-'lkit muktedir ola:oaz. Bqinci olarak, Fetihname'den anla~Ilan bir diger husus ta, Macar ordusunun sag ve sol kanatlannm Hammer'in dedigi gibi, Frans1zlann ~ekili~ini s;oriirken Mir9e ve Laskovik'in hiyaneti ile degil, Tiirk kahramanlanmn hi.icumu i!f> bozulmu~ olmasrdrr. Diinyada hemen ne kadar yenilgi goriilmii~se bir hiyanetf' baglamak adet olmu~tur. Bu hale gore, Fetihname'de, Ti.irklerin sag ve sol kanat ile ugra~t1gr ve hatta di.i~mam bozuncaya kadar bir hayli ~chit te verdigi a<;rkc~ yazrlmt~ken, Hammer'in <;ildirger gibi rastgele bir adamm soylediginden ibaret sozleri SJralamasr, gi.ili.in<; bir ~eydir. Altmc1 olarak, sava~m Avrupa kaynaklannda yaz!ldtgt gibi, Frans1zlanr ilk hiicumuyla degil, Gara'nm komutasmdaki ihtiyat kuvvetlerile yaptrg1 son saldrnlann da onem kazandrgr, Fetihname'de a<;tkca goriili.iyor. Akla yakm o!am da budur. <;i.inki.i Gara'nm kuvveti otuz bin ki~i olduguna ve diger kuvvetlerin kalanlan da onlara katrlmt~ olacagma gore, Tiirkleri tutacak ve sava~m talihini degi~tirebilecek bir kuvvet ortaya 91km1~ olabilir. Hammer'in dedigi gibi, bu kuvvet on iki bin ki~iden kurulu olsa bile yine onemce, iki bin Frans1z'a nisbet kabul etmez. Yedinci olarak, thtiyat kuvvetlerinin zrrhh olmas1 ve Anadolu askerinin de zrrh giyinmi~ bulunmas1, iki askcrin birbirine kan~arak Padi~ahm yanma kadar geldigini dostun di.i~mandan ayirtedilemedigi hususuna Fetihname'de de rasthyoruz. Sol kanatta bulunan Anadolu askerinin bozularak merkeze <;ekildigini ve onlarm arasma kan~an birtak1m dii~man askerinin Padi~ahm yanma kadar sokulmak firSattm buldugunu gosteriyor. Bizim tarihlerde ise, bunlardan birini Padi~a hm bulundugu yere kadar gelerek Padi~ahm i.izerine gi.irz attigi yazihdir. Bu Frans1zlann i~i ise, askerlik alamndaki ~ohretlerini daha arttrran bir olayd1r bu. Sekizinci olarak, bu b~anmn, S1rp Kralmm yardimile meydana geldigine clair batih tarih<;iler tarafmdan ortaya atilan soylentinin de, harbin sonucunu HIristiyanlar kazanamad1ysa da ~erefini olsun bir H1ristiyana baglamak hevesinden ba~ka bir ~eye dayandmlamaz. S1rp Krahnm, bu sava~ta ba~an kazand1racak kadar hizmeti nerdedir, hatta sava~ Sirasmda bulundugu kaydma bile tesadUf edemiyoruz. <;linkii S1rplar hangi muharebede bulundularsa, ne hizmetler yapt!larsa
~
OSMANLI
TAR1H1
191
tarihc;;ilerimiz hi<;birini saklamamt~trr. Bu sava~ta atlanna bile rastlayamryoruz. Olayda adlanm saklayacak, bir durum da yoktur. Aksine, sava~ta bulunmu~ olsaydilar, Strplarm Tiirkler iizerindeki muharebelerini biiylik bir sitayi~le yazan tarihc;;iler, Hrristiyanlara kar~r kazandrklan zaferi elbette daha fazla cesaretle anlatrrlardl. Bize kahrsa, Kral sava'?a katrlmr~ olsa bile Macar ordusu Nigbolu'yu gec;;erken S1rbistan'r yagma ve tahrip etmi~ oldugu i<;in, i~e yarayacak kadar asker gctirememi~ ve cu yiizden orduda misafir tutularak sava~a kan~tmlmami~tlr. Dokuzuncu olarak, Hammer'in yazilarmda dikkate degcr bir fas1l daha vardir ki, o da Macar Krahmn bu sava~tan bir yll once Tuna'y1 ge<;erek Nigbolu'yu zaptetmi~ olmasrd1r. I-Ialbuki gerek Hammer, gerek ba~ka tarihler bir yll evvel Macarlarla Tiirkler arasmda boyle bir sava~ ge<;tiginden hi<; bahsetmezler. Nigbolu'nun zapti ise, bir kere 793 y1hnda olmu~ ve Padi~ah EfH'tk'a giderken orasml tekrar geri almi~ti. Nigbolu ondan sonra tekrar dii~man cline ge<;mi~ olsaydr, sava~ Sirasmda dii~manda bulunmasr lazrm gelirdi. ~iinkii kalenin ii<;iincii defa almd1gma dair ne bizim tarihler, ne de Hammer bir ~ey yazryor. Bu hale gore, Hammer'in Nigbolu muharebesinden bir yll evvel oldugunu anlattrgr askeri hareket, be~ ytl once vukubulan ve Eflak seferine sebep olan saldmdan ibarettir, bundan ~iiphe edilmez. i~te Nigbolu ovasmda kar~rla~an iki ordunun kuvveti ve sava~ di.izeni ile sava~m oJU~U hakkmda eJde edilen soyJentiJerin kar~Ila~tm]maJanndan <;Ikan i::izet budur. 0 zamana kadar kazamlanlardan bu biiyi.ik sava~a, yalmz Kosova Zaferi denk olabilir. Nigbolu zaferi, sonu<;lan yi::iniinden de Kosova Sava~r'ndan a~ag1 kalmaz. Ciinkli, ger<;;i Kosova'da dii~man, Tiirklerin tic;; misli, Nigbolu'da ise yans1 kadar iistiindii. Fakat Nigbolu'daki sava~ta dii~mamn siivarisi olan ~ovalyeler o vakitler A vrupa'mn en sec;;kin askerleri oldugu gibi, piyadenin <;ogunlugunu te~kil eden Macar askeri de orada bulunan Slav'lardan daha muntazam, daha sava~cry drlar. Miittefik ordulanmn ba~mda bulunanlar da, Htristiyan aleminin en set::kin kumandanlanyd1. Bizim tarafta ise, gerc;;ekte biiyiiklerin, kumandanlann c;;ogu kahramanlardan miirekkep, birtakim1 da o kahramanlann akrabasmdan idiler. Fakat Kosova'da Murat'm Beyaztt'r vard1. Nigbolu'da BeyaZit'm· Murat'r yoktu. Zaferin sagladrg1 kazan<;; ise, Kosova'dakinden daha miihimdir. Ciinkii Kosova Sava~r'ndan sonra yalmz Rumeli yanmadasmda bulunan Hrristiyanlar, Osmanhlarm Anadolu'ya geri <;evrilmelerinden umudu kesmi~lerdi. Nigbolu Sava~m da Hrristiyanhk adma silah kullanmaya glicii yeten Avrupa hiiki.imdarlannm hepsi o umudu kaybettiler. Fezleke, bu sava~ta seksen bin insan kaybedildigini, Hammer ise baz1 Avrupa tarihlerinden alarak Osmanhlann yalmz altm1~ bin kayb1 oldugunu yazar. Fezleke'nin bahsettigi kay1p yalmz Hrristiyanlardan ise bunu iki katma <;Ikardrgimiz takdirde, savaeytaki toplam kay1p yi.iz kirk bin ki~iye ula~1r ki, bizim ordu Hammer'in dedigi gibi yiiz bin ki~i de olsa yine iki tarafm toplam askeri iki yiiz on bin ki~iyi gec;;meyecektir.
192
NAMIK KEMAL
Bir sava~ta 140 bin ki~inin Olmesi pek kabul edilemez. Bu 80 bin kisi iki tarafm kayb1 ise, yenilmi~ ve takibe ugrayan bir ordu elbette digerinin lie; .kat1 zayiat vereceginden, Nigbolu sava~mda da esirler idam edildigine gore 80 bin zayiatm hie; olmazsa 60 bini Avrupah olmak gerekir. Hele bizim ordu, ister 100 bin ki~i olsun, 60 bin ki~isini kaybettigi halde direnip dii~mam bozmay1 ba~armas1 buyuk bir kahramanhktlr ki bu i~ ne kadar gu<; olsa da Osmanlllann gucu buna ~etet.
Hammer'e inamrsak, H1ristiyanlarm 60 bin ki~iden ibaret ordusu Osmanl!lann mevcudu kadar adam oldlirdlikten sonra, dii~tlikleri klic;liklliglin derecesini dli~linmek laztm. Mahvedilmi~ bir ordunun kar~tsmdan kac;thr mt? Hatta bizim dedigimiz gibi, 100 bin ki~ilik ordumuzdan 60 bin ki~i oldlirdlikten sonra kac;mak di.inyada hie; bir millette gorlilmemi~ bir alc;akhk, bir korkakhk eseri olmaz mt? Hakiki sayllan ile her iki tarafm kuvvetini gosteren bir belge elde mevcut degildir. Olaym cereyam yoni.inden dli~mamn kaybmm bizden en a~agt lie; kat fazla olmas1 laz1m gelir. Avrupa tarihlerinin anlatttklanna gore, Sultan Beyaztt, bu sava~m esirlerinden yalmz Di.ik do Nover ile 24 arkada~mm kurtulu~ odenegi kar~1hgmda hayatlanm bagt~lamt~ ve diger esirlerin, c;ocukluguna merhameten bir Sehzadenin yalvarmast ile hayatlanm bagt~ladtgt <;ingirger'den ba~kasm1 idam ettirmi~tir. !dam olunan esirlerin miktan 10 bin kadardtr. Hammer der ki : «Macar Kral'1 Venedik'in iane adt i!e yilda 7000 diikayt, bunlarm (Diik do Nover ile arkad~larmm) kurtulu~u i~in vermege b~lad1. Fransa ve Kibns Krallan da o yolda onunla birlik olarak kurtulu~lanm kolayla~tu mak i~in k1ymetli hediyeler verdiler. Ktbns Kral'1 Lorinyadan 10 bin diika alhm ile gayet giizel altm i~lemeli bir kutu, Fransa Kral'1 bir diizine dogan, 6 hayvan yiikii kumlZI kuma~, ince keten bczi, iizerinde biiyiik tskender'in sav~lan i~lemeli bir kilim gonderdi. Boylece iki yiiz bin Diika alhm tamamlamp kar~Jh gmda da esirler sabverildi. Sultan BeyaZit, onlart serbest buakh~ srrada Diik do Nover'e: «Verdigin sozii sana iade ediyorum, bilakis yemin ederim, namusun varsa en ~abuk ~ekilde yine silaha sanl ve A vrupa'mn biitiin kuvvetlerini toplayarak kar~rma ~Ik. Ne yapsan, bana ~eref kazanduacak sebepler yarahlmak kadar beni menmun edemezsin,» demi~ti. Esirlerin idam edildigi, Fetihnfunede de yaz1lrdir. 10 bin ki~inin birden 61dlirlilmesi insana biraz deh~et vermektedir, fakat ~urasm1 dli~linmek gerekir ki, o sava~ta esirleri Oldiirmege ~ovalyeler ba~lami~lard1. Hatta aman dileyen esirleri bile oldiirdiiler. Esirlerin ya~aytp ya~amamas1, muharebeyi kazanan tarafm keyfine bagh degildir. Su medeniyet asnnda bile esirini idam eden bir ordunun insanlanna sava~c;1dan c;ok haydut gozii ile baklhr. Bu hareket sava~ kaidelerine uysa bile, insanhga aykmdtr. Ancak, ~urasm1 da hat1rdan uzak tutmamak gerekir ki, bu vakalar Cengiz Yasasmm tesirlerine
~
OSMANLI TAR!H! kapllmt~
ve hatta bir de Timurlenk
yeti~tirmi~
193
olan sekizinci yiizyll olaylanndan-
dtr. Hammer'in yaztsmdan, esirlerden 25 ki~iden gaynsmm Oldlirtildiigu anla~t hyor. Fakat bizim tarihler bu sava~ta pek ~ok esir almdtgmt, hatta Timurta~ Zade Umur Bey kendi birliklerine iki bin esir d~tiigunii tarih~i A~tk Pa~azadeye soyledigiuden bahsederler. Boyle komutanlardan birine iki bin asker dii~iince esirlerin yekiinu 10 bin ki~iden ibaret kalamaz. Zaten tutulan esirlerin, ~ift~ilik gibi hizmetlerde kullamlmast, dolaytstyla kar da sagladt~ndan, Padi~ah, herkesin elindeki esiri abp, idam ettirirse askerler arasmda huzursuzluk ~tkabilirdi. Bu hale gore Padi~ah'm idam ettirdigi esirlerin kendi hissesi olmak laztm gelir. Hammer de, etraftaki hiikiimdarlara mektuplarla bir~ok esirler hediye edildigini ve hatta ~ovalyelerin gen~ hizmet~ilerinden otuzunu MlSlr Sultanma gonderdigini anlatarak, « Esirlerden yalmz 25 ki~i bagt~landt, digerleri idam edildi », soziinii yine kendi yalanlamaktadtr.
~
Ganimetin be~te biri 10 bin ki~iye ~tkmca, esirlerin saytst 50 bin olmak gerekir. Umur Bey veya Demirt~ P~a kuvvetlerinin hissesine 2000 esir dii~ebil mesi, ancak esirlerin saylSlnm o kadar olmas1 ile miimkiindiir. Fezlekede oldiiriildiigiinden bahsedilen 8000 ki~i eger esirlerle idam edilenlerin toplam1 ise o halde dii~mamn hakiki kaybt 30 bin ki~iden ibarettir denebilir. Ricat yolu btiyiik bir nebirle kesilmi~ bir ordunun, bozgun balinde oliiden ~ok esir vermesi gayet tabiidir. Fetihnamede Htristiyanlardan yalmz Tuna'yt ge~ebilenlerin kurtuldugunun anlattlmasma bakarak, bu sayt ~ok saytlmaz. Bu sava~m ozelliginden biri de Sultan Beyaztt'm Padi~ah olmadan evvel yalmz Karaman sav~mda kii~iik bir devlet adam1 ve komutan arasmda adma rastlanan Firuz Bey' in, Nigbolu'da ~ok kimsenin online ge<;:erek yedi yll i~inde Rumeli Beylerbeyligine yiikselmi~ oldugunu goriiyoruz. Kisa zamandaki bu yiikseli~in sebebini, Firuz Bey'in askerlik yoniinde gosterdigi ebliyette aramak lanm gelir. Timurta~ Pa~a ise o strada Anadolu Beylerbeyi olarak goriiliiyor. Sanca Pa~a'mn da arttk ismine rastlayamtyoruz ki, bundan da Pa~anm vefat etmi~ oldugu anla~lltyor. Emekliye sevkedilmi~ olsaydt, Lala Sabin Pa~a gibi o da sava~ alanlarmdan uzak kalamazdt, oyle zannederim. tlerde bin;:ok hizmetlerini gorecegimiz bir soy kurmu~ alan Maiko~ Bey'in adma ilk defa bu Fetihname'de rasthyoruz. Timurta~ Pa~a'dan ba~ka kumandanlar arasmda bir de Timurt~ Bey goriiliiyor. Fetibnamede kumandanlar arasmda Karaman Beylerinin de, Osmanh ve Aclaniye biiyiikleri gibi se<;kin komutanhklarda kullamldtklanm gormekteyiz. Bunlarm arasmda Turban Bey'in adma tesadiif ediyoruz ki, biiyiik bir ailenin kurucusudur. Karaman fethinin en biiyiik kazancl da o olmu~tur denebilir. F: 13
194
NAMIK KEMAL
Fetihnfune'de tizerinde durulacak bir diger husus goze ((arp1yor; o da Padi~ahm btiytik ogluna Siileyman Sah denilerek, kendisine ozel bir kiymet verilmesidir. Sultan BeyaZit, Nigbolu Sava~1'ndan til( glin sonra Avusturyaya bir kuvvet gonderdi. Bu ordu Tepo ~ehrini basarak on be~ bin esir ald1, askerin bir kism1 da Sava Nehrinden ge((erek, D1rava ile Tuna arasmda bulunan yerleri taramaktan geri kalmad1. Bir diger kuvvet de Bosna'ya girerek tzoronika'ya kadar akm yapt1. Evrenos Bey, Eflak:'a girerek kendine bir ordugah kurdu, etrafm1 hendeklerle tahkim ettikten sonra, zaman zaman oradan akmlara ((Ikarak, Mir((e'nin bliyiik ormanlara dayanan askerini yendi, blitlin Eflak'I tekrar vergiye baglad1. Hammer; Sava, D1rava, Tuna nehirlerinin arasmdaki bolgeye gondcrilen kuvvetten bahsettigi Sirada der ki; uBu kuvvete, Nigbolu Sava~I'nda sol kanat ile en evvel firar eden hain Laskovi(( yol gostermi~tir. Bu adam, Kral Sigismunda olan kini dolay1siyle uzag1 gorememe hastahgma tutulmu~ olarak, Napoli Prenslerinden Larislas'1, Sultan Beyaz1t'm bir kiZlm almak ve sonra da TUrk g'..icli ile onu Padi~ah'm yerine Kral yaptirmak i((in Sultan Beyaztt ile birtakrm anlaeymalara girieymiey ise de isteklerinin ikisine de nail olamam1~tir. » Nigbolu'da, dti~man sol kanadmm nas1l bozuldugunu yukanda incelemi]tik, Laskovi<;'e ylikletilmek istenilen hiyanet ne kadar manas1z ise, Padi~ah ile giri~tigi anlatllan anla~ma ondan da giiltinc;tlir. tshlmda dininden olmayana kiz vermek, dogru goriilmedigi gibi, Sultan Beyazit tarafmdan boyle adamlara asker vererek, o yerlere ylikselmesine destek ol- t>mak ihtimali var midir? Tahminlere bakihrsa; kasten bozguna ugramak, bir !slam Padi~ahmdaP HIristiyan Prens ic;in k1z istemek gibi manas1z, mlinascbetsiz teklifler yliklemekle Laskovic;'i suc;lamak, onun camm kurtarmak ve imkan olursa has1mlanndan da oc; almak ic;in Osmanhlara Sigmmaga mecbur ettikleri anla~Iliyor ki, Macarlar ic;in o bilgic;ligin sonucu yukanda soyledigimiz tic; nehir arasmdaki yerlerin tabrip vc yagmasma yol ac;mak olmu~tur. Osmanh Ordusu, dli~mam memleketlerinin ortalanna kadar takip ettikten sonra onlarm taarruzlanna pi~man ettirerek geri donmti~tti. Sultan Beyazit, himayesinde oldugu halde, dli~mam ic;in casusluk eden Bizans tmparatorundan oc almak tizere, tstanbul'u yeniden ku~atmaga giri~ti. Maksad1, tstanbul'u alarak Bizans 1mparatorluguna blittin blittin son vermekti. 0 srrada blitiin sahilleri kapattp gozetilmesiyle vazifelendirilen Demirta~ oglu Yah~i Bey, Sile'yi ele gec;irdiginde, oramn almmas1 Padi~ah'm 1stanbul hakkmdaki karanm meydana <;Ikarmi~ti. Padi~ah, Kocaeli yolu ile Bogazic;ine gelerek Anadolu Hisanmn yapimmi ba~latmi~ti. Aynca 1stanbul kalelerinin teslim edilmcsini de, 1mparatordan istedi. Teslim edilmedigi takdirde zorla onlan alacagmi da ilave etti.
OSMANLI
...
t'ARiHi
195
Bizim tarihler der ki, lmparator, Tiirk giiciine dayanamayacagmdan, Padi~ah'a on bin altm ile birtaklm giizel at hediye etti, Vezirlere ve kumandanlara da ayn ayn armaganlar verdi. Hatta Sadrazam Ali Pa~a'ya a«tktan gonderdigi hediyeden ba~ka, on tane kocaman bahgm i«ine altm doldurarak gondermi~ti. Padi~ahtan da, vergi vermek suretile geri dondiiriilmesi konusundaki aracthgmt Ali Pa~a'dan rica ediyordu. Ali Pa~a'nm, bu istegini Padi~ah'a kabul ettirmi~ oldugunu bi.iti.in tarihler soz birligi ile yazarlar. Yine o soylentiye gore, Sadrazam, lstanbul'u almamn gii«li.igUni.i Padi~ah'a anlatarak: ((Hazineye her yil onca irat almak var iken boyle almmasl gii« bir kaleye saldtrarak liizumsuz yere askeri oldtirmek dogru degildir. ~ayet ku~atma uzar ve kt~ da gelirse ne burada durmaga imkan kahr, ne de dii~mamn kuru gtirliltiisiinden kurtulmak kabil olur,» yollu sozlerle Padi~ah'1 fikrinden caydtrmaga «ah~ti. Diger komutanlan da bu gorii~de kendisine ortak etm1~t1. Padi~ah ise, o sozlere kaqthk, o biiylik ~ehri !slam memleketlerinin merkezi yapmak fikrinden vergi kar~thgmda vazge«menin, devletin ~anma yaki~mayacagmt soyleyerek karannda israr etti. Vezir ile komutanlar, Padi~ah'm karannda tsranm gorlince dileklerini bir ba~ka ~ekle dokerek: «Madem ki arzunuz 1stanbul'un, Hiikiimet merkezinden ibaret olmastdtr, bu da sava~stz miimkiindiir. 1mparatora 1stanbul'da bir !slam mahallesi kurdurur, cami ve mescit yaptirtarak, bir de Kadt tayin ederiz, hutbe ve para Padi~ah adma olur, yalmz idare Padi~ahm emrile !mparatora verilifl> diye-' rek Padi~ah1 razr ettiler. Tarakh Yenicesi ile Goynlik'ten bir«ok aileler getirtilerek istanbul' da bir !slam mahallesi kuruldu. Cami, bina edildi, kadt, imam ve hatip tayin edildi. imparator'un bir yilhk vergisi almd1. Bu i~ler yapildtktan sonra da Padi~ah ku~at madan vazge«ti. Rum tarihlerinin anlattigma gore; Padi~ah, Nigbolu'dan donii~tinden sonra tstanbul'u ku~atmaya gelmi~ ve Sadrazam, !mparator Manuel Paleolog'u baglthgmt arz etmesi i«in Padi~ah'm huzuruna gelerek, kendisine yi.iklenecek sorumluklan vaad ile ge<;:i~tirmesini de gizlice bildirmi~ti. Sultan Beyaz1t, !mparatorun emrine itaatteki umursamazltgmt gortince, Nigbolu'dan evvel ba~lamt~ ku~atma mn yeniden daha ~iddetle ba~lamasrm Sadrazamdan istemi~ti. !stanbul halkmm «ogu, a«hktan olmektense, memleketi Osmanhlara teslim etmenin daha haytrh olacagmt, a«tktan a«tga soylemekteydiler. Beyaztt, Silivri'yi almak arzusunda bulundugundan Manuel Paleolog'un yerine Silivri Prensi Y ani Paleolog'u tmparator yapmaga halki te~vik etti. Manuel ise daha evvel davranarak hazinesine dokunulmamak ve Mora' da hiikiimet etmesine mlisaade edilmesi ~artiyle tmparatorlugu Yani Paleolog'a brraktt. Yani Paleolog, Padi~ah'm yardtmt ile imparator olunca her~eyden evvel !stanbul'daki kiliselerden birinin camiye «evrilmesi, memlekete kadt tayin edilmesi tekliflerini kabul etti.
•
NAMIK KEMAL
196
Bizim tarihlerin soz birligi ettigi ve Rum tarihc;i.lerinden Halkondil'in anbakdtrsa, Sadrazam Ali Pa~a, Bizans taraftarhgmt adeta devlete ve milletine htyanet derecesine getirrni~ti. Hele bizim tarih9iler bu rli~vet ve htyaneti yalmz Ali Pa~a'ya siirrnekle kalmtyorlar, diger ileri gelenleri de Sadrazamla sue;: ortakhgmda gosteriyorlar. tnsan bu yakt~trrmalara bir tiirlii inanmak is.temiyor. Sava~ ve siyaset i~lerini idarede biiyiik kudret gosteren bir Padi~ah'm boyle oyunlara gelmesine imkan var mtydt? Ali Pa~a gibi bilgin ve dirayetli bir devlet adamtmn oyle bir role kalkt~mamn ne kadar tehlikeli oldugunu anlamamasma imkan var m1d1r? !stanbul'un ahnmasmda gii~liik yoksa biiytik bir kumandan olan Beyaztt'a bunun kolay oldugunu anlatmaya liizum var mtydt? Bir memleketin ele gec;:irilmesiyle, i~ine mahalle, mabet yapmak: arasmdaki fark1 Padi~ah bilmez miydi? Hele memleket servet ic;:inde ylizerken, Sadrazam ic;:in istedigi kadar para bulmak o derece giic;: bir ~ey miydi ki tmparatordan rii~vet almak ic;:in devletin c;:tkarlanm, kendi hayat ve mevkiini ayaklar altma alarak, diinyasJm harap edecek bir giinah i~leyebilsin? latti~na
tarihlerin dedigi gibi, zevke ve sefaya dii~klinliigiinii devlet dii~manlanndan rti~vet alacak dereceye getirmi~ olsun. Ve yine diyelim ki, Sultan BeyaZJt, Vezirlerinin yalanlanm, hilelerini, anlamasm veya anlamak istemesin. Peki, diger komutanlann da tarihlerde gorlildiigli gibi Bizans 1mparatoruna yardtmda Ali Pa~a'ya destek olmas1 nasd kabul edilebilir? Diyelim, Ali
Pa~a,
Senelerce memleket ic;:in sava~ alanlannda kiltci ve kafas1 ile memlekete bizmet ederek eserler btrakmt~ insanlann, rii~vete kapilarak devletlerine, millctlerillf; htyanet etmi~ olduklanm m1 kabul edecegiz? Bundan ba~ka, Ali P~a'mn teklifi, bir rli~vet eseri olacak kadar kotli bir ~ey midir? 1stanbulun ahnmasmdaki zorluk, Nigbolu Sava~t'ndan evvel kalenin alt1 ay ku~atdmasma ragmen bunun hie;: bir fayda vermemeyi~iyle meydanda degil midir? Fatih Sultan Mehmet'in iki yiiz bin ki~iyi a~km askerini aylarca oyalayan bu kale Sultan Beyaztt gi:bi, Ali Pa~a gibi biiyiik kumandanlara gizli kalacak bir ~ey miydi? Ali Pa~a'mn, ku~atma ki~a kadar siirdiigii takdirde, bundan dogacak fenaliklar hakkmdaki wzleri dogru degil midir? Padi~ah tarafmdan ~iddet kullanarak, beyhude yere fazla askerin kmlmas1 bir millet ve memleket i9in biiyiik bir kaytp degil midir ki, bunu vazifeseverligine ve iyi gorii~iine yorrnak varken, dii~man dan rii~vet aldtgma baglamak dogru olsun. Sava~s1z !stanbul'da bir mahalle kurarak s1rasmda ic;:erden yard1m saglayacak, bir kad1 U'lyini ile memleketin ic;: i~lerine kan~acak, bir kiliseyi, camiye c;:evirterek, Hrristiyanhgm en biiylik merkezinde 1sH'tmhgm ~erefini ylikseltecek teklifler kotli ~eyler midir ki bunu rii~vetle baglamak dogru olsun? ~u da bilinir ki, Sultan Beyaz1t'm askerlik bilgi vc iktidan c;:ok yiiksckti. Bu halde Padi~ah'm bii-
OSMANLI TAR:liHt
197
ylik ~lerle ugr~makta gosterdigi ileri gorli~, biraz tadile !(ah~mak, veziri ve kumamlanlan i!(in bir bor!( degil miydi? Ali P~a tarafmdan, Rum 1mparatoruna, Padi~ah'a itaatsizlik tavsiye olunduguna dair Halkondi'nin ortaya attlgt soylentiye nastl glivenilir? Manuel Paleolog, Ali Pa~a'dan o kadar yiiz bulmu~ olsa, lmparatorlugu terk eder miydi? Bundan ba~ka, Ali Pa~a, lmparatordan ne kazanabilirdi ki ona yardiiDI Padi~ahmm hizmetine tercih edebilsin? Ku~atma ilc anla~ma arasmdaki zaman zarfmda, lmparator olan Manuel, cami yapttrmamak ve kadt tayin ettirmemek i!(in lmparatorluktan istifa etmi~ti. lmparatorun, hem Padi~aha cami ve kad1 ile kanaat ettirmege !(ah~mak i\=in Ali Pa~a'ya rii~vetler vermesi, hem de mahkeme ve camiin yaptlmasma muvafakat etmemek i\=in !mparatorluktan !(ekilmesi bali arasmda pek a!(tk bir \=eli~me bulundugu a~ikar degil midir? Hele mahkeme ve cami yapimmt, Padi~ah \=Ok evvel Manuel Paleolog'un lmparator olu~u s1rasmda teklif etmi~ iken, bunun Ali Pa~a tarafmdan lstanbul'u kurtarmak i\=in ortaya .konulmu~ bir tedbir o]arak bakmak, tarihin ak1~1nt inkar demek olmaz mt? Bu gene! gorii~lerden ba~ka, Beyant'm 798 ytlmm ~aban ay1 ba~lannda Sultan Ahmet Celayir'e gonderdigi mektupta: «Bilinizki, istanbul tmparatonmun ...,. soziinden donmcsi iizerine, Se!furik'in ele ge~irilerek tstanbul'un ku~atdmasma doniihnii~tii. Macar Krahmn memieketimize hiicum ederek Rumelinin en saglam kalelerinden Nigbolu'yu ku~athg. haber ahmm~ ve onun halli tstanbul'dan daha miihim say•hn~ti. «Tannmn yardmu ile o tehlikeye kar~I gidilmi~, ortadan kaldrrddiktan sonra Bursa'ya gelinmi~ti. Her ne kadar lmparator af dileyerek vergi kar~Ihgi balP~N lanmak istemi~se de, iizerimizde giivenlik yaratmadig.ndan istegi kabul edilmeyerek tekrar iizerine gidildi. Kalesi almacag. srrada gonderdiginiz haberi ogrendim, imparatorun su~u bag.slanarak anl~ma yoluna gidildi. «llim adamlannm da karan ile, kotiiliik yoniinden Bizanstan daha fazla olan Timur'un ortadan kaldmlmasi i~in Tokat havalisine gelindi.» deniyor. Buna gore, !stanbul ku~atmasmm kaldmh~ sebebini Ali Pa~a'nm aracthgma ve Padi~aht kandtrmt~ olmasma baglamaya ltizum mu kahr? Bize kahrsa, Ali Pa~a'nm, boyle bir iftiraya ugramast da zevk ve sefaya dii~ kiinliigii dolaytsiyle, halk tarafmdan kotii gorlilmekte olmasmdandtr. Hatta tarihc;i Halkondil'in de anlattigma gore; bunun o zaman halk arasmda dola~an dedikodulardan ogrenilmesidir. Halkondil, 15 inci yiizytl devlet adamlanndan olduguna gore, devrinden yiizyd once gec;en olaylar i\=in, kulaktan kulaga soylenilenden ba~ka bir kaynag1 yoktu. t~te kendini zevke ve i!;kiye verdigi i~in, devlet i~lerine bakmadtgmdan ~i kayet olunan Sultan Beyant 798 (1396) yllt 28 Eylilliinde Nigbolu Zaferini ka-
198
NAMIK KEMAL
zanm1~, birka~
ay sonra 1stanbul'u ku~atm% iki ay sonra da Timur'u kar~Ilamak iizere Tokat istikametine hareket etmi~ti. Padi~ah'm asker! harekatta gosterdigi hareket kabiliyeti aklm almayacag1 seviyededir. Sultan Beyaz1t, Timur'un Bagdatl ald1ktan sonra Ktirdistan'a dogru yurumesi iizerine Ahmet Celayir'i ve Kara Yusuf ile MlSlr MemlUklarm1 ittifakma alarak, akmmm online ge<;mek istemi~ ise de, Timurlenk ondan ~ok evvel Kafkasya iizerinden K1p<;ak yoniine hareket ettiginden onunla kar~1la~maya imkan bulamad1. Yalmz, gelirken Timurta~ Pa~a'y1 tayin ederek Ankara'ya bagh oldugu halde devletin cline ge<;memi~ olan Tokat'1 ele ge~irdi. 799 yllmda Beyaz1t, Timurta~ Pa~a emrindeki orduyu doguda, Ttirk ve Ttirk Beylerinin elindeki Malatya, Kemah, Behi~li, Divrigi, Darende taraflanna gonderdi, kendi de Rumeli'ye ge<;ti. Tac-iit Tevarih ile onu kaynak kabul eden tarih<;iler Timurta~ Pa~a'nm Hicri 800 (1397) y1h sonuna kadar bu kalelerle, bolgenin tamamm1 ele ge<;irdigini yazarlar. Halbuki Timur tarafmdan Sivas ahnd1ktan sonra, yani 803 yilmda yazllan mektupta Malatya Kalesinin Padi~ahm kendi ve komutanlar1 tarafmdan 4 ay ku~atlldigi halde ele ge<;irememi~ oldugu bildirilmektedir. Padi~ahm yazdigi cevapta, da, «Malatya'mn bu halde brrakJimas1 ban dii~iincelere gore idi» sozleriyle Timur'un ifadesi kabul edildigine gore Malatya'nm ele ge<;irilmesinin, 799 ve 800 y11lannda olmad1gi hissini veriyor. Halbuki Hoca Tarihinde ve Timur olaylannm en dogru nakledicilerinden olan Ravza - ttis Safa'da, Timur'un, Sivas'tan sonra Malatyay1 ald1g1 yaz1h oldugu gibi, Halep ve ~am'dan donii~iinde BeyaZit'a yazd1g1 son mektupta da: «Malatya eskisi gibi size ait olsun,» yazisi~ mn bulunmasma nazaran Malatyanm da o malarda almd1g1 anla~I11yor. Bu halde Timur'un, onceki mektubundaki sozii, bir defa Malatya'mn dart ay ku~atJldigi halde ahnamadigmi yazmaktan ibaret kahyor. Demek ki Malatya bir defa ku~a tilm% almamam1~, 803 senesinden evvel bir kere daha iizerine gidilmi~..: o zaman ele ge~irilmi~ti. Fakat Kemah'm o s1rada ahnamad1g1 muhakkakt1r. <;tinkii Timur'un sava~, i<;in ortaya attJg1 sebeplerden biri de 803 y1lmda, Beyaz1t tarafmdan Kemah'a asker yerle~tirilmcsidir. Eger Kemah, Osmanhlann elinde olsaydt hatta bir kere ele ge<;irilip sonradan kaybedilmi~ bulunsa bile, Padi~ah'm oraya asker sevk etmesi Timur'un o kadar ~iddetli ~ikayetlerine sebep olmazd1. Padi~ah, Ankara taraflanm Demirta~ Pa~a'ya b1rak1p da Rumeliye ge"tikten sonra, bir sure Karaferiyede kalarak bir cami ve bir imaretin temelini atmt~ti. <;ok ge<;meden Yeni~ehir iizerine ytirtidti, oray1 da Tirhalayi da silah kullanmadan ele ge"irdi. Daha sonra me~hur dar ge"itten Mora'ya inerek sahile kadar olan zeytinlikleri ele ge~irdi. Sultan Beyaz1t, Mora'nm diger k!Slmlannm ele ge<;irilmesini Evrenos Bey ile Firuz Pa~azade Yakup Bey'e birakmi~tl. tlk defa bir ordu ba~ma ge<;irilen Yakup Bey, hareket istikametini Mora'nm bat! taraflanna <;evirerek Namdon ve Kron yonlerine kadar uzanarak elc ge~irmi~ti. EY-
OSMANLI TARtHt
199
renos Bey ise Anapoli bOlgesinde bulunan ve Yunan medeniyetini hatirlatan Ogiis kalesini ele ge<;irdi. Hammer'in anlatt1gma gore, Evrenos Bey, kale'ye iki yandan hi.icum tertiplemi~, i<;inde kalanlar arasmda kalenin sag yanmdan almd1gma dair bir soz <;Ikti~ cihetle sol taraftaki askerler o tarafa dondi.ikleri srrada, Osmnhlar sol taraftan bur<;'lara, surlara trrmanarak kaleyi ele ge<;irmi~lerdi. Atina da bu sefer srrasmda ele ge<;mi~ti. 799 ve 800 Hicri y1llarmda Rumelinde bu olaylar ohnaktayd1. 801 yilmda lstanbul'un fethi i<;in yeniden hamhga giri~ilrni~ti. Aynca BeyaZit, Bizans tmparatoruna, kalenin teslimi i<;in, kesin surette haber de gondermi~ti. Aldigi red cevabi i.izerine tstanbul'u ku~atmak i.izere hareket etmek istiyordu ki en bi.iyi.ik tehlike alan Timur vakasmm belirtileri o Sirada goriilmege ba~land1.
Y!LD;RIM BEYAZIT - TiMUR MONASEBETLERi· Timur, dtinyaya gelmi~ cihangirlerin hepsinden daha <;ok memleket elc gebir htiktimdardrr. Timur, Cengiz'in Kara<;ar, Noyan soyundan Tapa<;ar'm ogludur. Hied 736 (1336) yilmda dogmu~ ve 760 (1359) yilmda amcasmm yerine Barlas kabilesinin ba~ma ge<;erek Ke~ ~ehrinin beyi olmu~tu. Turan'a hakim olan ~agatay Hanhgmm en kan~Ik devirlerine rastlayan bir zamanda, gosterdigi idari kabiliyet ve insan gticti d1~mda bir kahramanhkla 760 yilmdan 771 (1369) yilma kadar btittin kar1~Ikhlann ve sava~larm i<;inde elli adam1 ile 4000 ki~iye kar~I durmu~, felaket ve yenilginin hi<; birinden yilmayarak, akil durduracak eserler yaratarak 1399 yilmda kaymbiraderi Htiseyin Han'm elinden Turan Htiktimetine almaya muvaffak olmu~tu. Timur, Padi~ah olur olmaz cihangirlige giri~erek dtinyay1 kendi miilkii yapmak sevdasma kalk!~t1. Saltanatmdan 801 yilma kadar ge<;en 30 yil i<;inde doguda Ceyhun, batida Hazer, gtineyde Horasan, kuzeyde Aral GOltintin yukansmda- · ki bozkrrlarla <;evrili Harzem Htikiimetini be~ sava~ta ele ge<;irdi. Yine doguda .?. Magor Daglan, batida Turan, kuzeyde Sibirya, gtineyde Tibet ile <;evrili Ka~gar, Rotan, <;ete ve Cengar, Ttirkistan, Mogolistandan ibaret olan ~ete Devletini yedi sava~ta eritti. Sibirya'mn dogusu ile hemen biittin Rusya ve Lehistan'm bir par<;asmi i<;ine alan De~ Hanhg1m (Altmordu) iki sava~ta ele ge<;irdi. Bu sava~lann birinde Aral'm kuzeyinden ilerleyerek dortyiiz bin askerle alti ay <;olde gezmi~ ve digerinde Kafkas'tan girerek, siivarilerini, bizim tarihlerde « Karanhklar Yurdu >> denilen Kuzey Buz Denizi k1yilanna kadar uzatmi~ti. Bunlardan ba~ka, Afganistani, Hindistam, biittin tram, Bagdati, Kiirdistam, Giircistan'1 ve diger bir<;ok kti<;iik htikiimetleri kudretli eliyle yok etmi~ti. Timur'un hiicumu ile, memleketini kaybeden hiikiimdarlardan Bagdat Padi~ah'I Ahmet Celayir ve Karakoyunlulardan, Kara Yusuf ile mamn kcndine gelmesinden <;ekinen M1srr Sultam, arkas1 kesilmeyen miiracatlarla Timur ile kar~Ila~mak i<;in Sultan Beyaz1t'1 ki~krrtinaktan geri durmuyorlard1. <;irmi~
Dtinyamn en biiyiik iki magrur hiikiimdar1 arasmdaki miinasebet, Timur'un Yildmm'a gonderdigi mektupla ba~lad1. Timur, bu mektubunda, «Tanrmm yaratbgx diinya iizeriRde biricik Sultan bulundugundan biitiiu hiikiimdarlar ve beyler bana tabi olm~lardrr. Size s1gmm~ olan Ahmet Cemyir ile Kara Yusuf'u ya memleketinizden uzakl~trrm, ya da idam ettirin» diyerek ve Padi~ahm
OSMANLI TARtHt
201
emrindeki birine yaztlmt~ gibi ifadeler kullanarak, tehditkar ciimleler stralamakta idi. Kahramanlara hakaret olunamaz, aslanlara silah ~ekilemez. Battdaki hiikiimdarlarm en biiyi.igii durumuna yiikselmi~ olan Yildmm Beyaztt, ortadan kaldmlmasi gereken, herkesin yolunu kesen biri saydtgt Timur'dan boyle ag1r bir dille yazilm1~ meketup almca, hiddetinden sogukkanhhgrm kaybetmi~ti. Hakarete, hakaretle kar~I koymak i~in yazd1g1 cevaba, « kudurmu~ kopek» gibi, di.i~man hk diline de yaki~mayacak birtakrm kotii kelimelerle ba~Iadt. Ve, «Ozerime gelmezsen, kanlann ii~ tellik ile bo~ olsun, memleketime geldigin halde ben sava~ tan ka~UID'sam, ii~ kere bo~amak benim hanunlanm i~in de uygulansm» gibi ~ok agtr sozlerle yazth mektubunu Ifmetle bitirmi~ti. !;ii.iphe yoktur ki, Timur'un mektubu Sultan Beyaz1t i~in yenir yutulur ~ey lerden degildi. Fakat Beyaz1t da ona yazd1g1 mektupla intikamm1 almr~ olmad1. Aksine Timur'a manevi bir iistiinliik kazandtrdt: Cihangirlerin hepsinden fazla sava~ kazanm1~, memleketler ele ge~irmi~ olan Timur ic;in, isterse Osmanh Padi~ahma olsun, oyle emredercesine ve tehdit dolu mektup yollamayr kimse c;ok gormczdi. Fakat Ytldmm Beyaztt'm kullandrgr agrr kelimelerin hie; biri kendinc yaki~madtgi ic;in onun hiddetini mazur gorecek kimse bulunamaz. Sultan Beyazrt, hiddetini yenememi~ti. Timur'un gonderdigi el~ileri idam etmek istedi. Lakin ne zaman olursa olsun Padi~ah'I uyarmaktan geri kalmayan devrin biiyiiklerinden Demir Buhari ile Molla Fenari onun boyle bir hareketc kalkr~masmi onlediler. Timur'a yenilenlerden Ahmet Celayir ile Kara Yusuf, Sultan Beyaz1t'a sigmchklan gibi, Yildmm'm yurtlanm elinden aldtgi, Saruhan, Aydm, Mente~c. Teke Beyleri ile !psala'dan firar eden Germiyan Oglu da Timur'a iltihak etmi~ ler, ona stgmmi~lardi. !sfendiyar Bey de epey zamand1r Osmanhlara kaq1 savundugu Sinop Kalesinden ~1karak Timur'un ordusuna katilmt~ti. Bunlar Timur'u, Yildmm aleyhine te~vik etmekteydiler. !sfendiyar Bey de o kadar zamand:r Sinop'u savunmada kudret gosterdigini, kendi orada olmadigi halde kale'nin hala dayand1gmi ornek gostererek Osmanh kudretini ki.ic;i.iltmeye c;ah~makta idiler. 1ki tarafm da birbiri ile ugra~mak arzusunda, d1~ardan k1~k1rtmaya ihtiya~ Ian yok iken Sultan Beyaztt'm ceva:b1 gelmi~ti. Timur'a gore, bu cevabm binde biri kadar bir hakaret diinyanm altm1 i.istune getirmege kftfi idi. Mektubu ahralmaz bi.iti.in gi.ici.i ile Osmanh topraklanna girerek Sivas'1 ku~att1. Sivas, Sel~uklulann bi.iyliklerinden Birinci Alaattin tarafmdan imar edilistihkamlar1 saglam, hendeklerle ~evrili 100 bin ni.ifuslu bir ~ehirdi. Kale'nin kuzey, gliney, batt yonlerinde birer ar~m kazthr kaztlmaz su ~Ikmaga ba~ ladi~ ic;in Timur, yalmz dogu bolgesinde lagimlar kazdrrmi~tl. Sekiz bin lagimci duvarlarm ~ehrin altma sokularak, yerleri kaztyor ve duvarlan direkler ve tahtalarla tutturarak g~mekten koruyorlard1. Lagtmm derinligi istenilen dereceye mi~
202
NAMIK KEMAL
geldikten sonra duvarlan tutan aga<;larla, tahtalar ate~e verilince deh~etli bir giiriiltli ile duvarlann btiyiik klsm1 <;okerek ge<;itler a<;llmaktayd1. Bir taraftan da kaleye dogru siperler kaz1larak mancmiklarla kale duvarlannm tahribine <;ah~1hyordu. Bu usullerle Sivas'm bur<;lan, istihkamlan hirer hirer ortadan kalkmaktayd1. Avrupa tarihlerinin yazd1gma gore; ku~atmanm 18 inci glinii halk, dayanamayarak teslim olmak istedi. Timur, yalmz tslamlara teslim olma hakkm1 tammi~, H1ristiyanlann ve ozellikle kendi askerine fazlaca taarruzda bulunan dort bin Ermeni athsmm, esir olmak iizere idamdan aflarm1 vaad ettigi halde kaleyi ele ge<;irdikten sonra hepsini diri diri topraga gomdiirtmii~tii. Timur bununla da iktifa etmeyerek bolgeyi yildirmak ve sindirmek maksadiyle ~ehrin savunmasmda kendisine kar~1 gelmi~ ne kadar insan varsa onlan da idam ettirdigi gibi, <;ocuklara ve kadmlara bile k1ymaktan <;ekinmemi~ti. tran'da Timur olayma dair ne kadar tarih yazllm1~ ise, hepsini toplay1p ozetlemi~ olan Ravza - tiis Safa'da ise «Mustafa Bey (Kalenin muhaflZl olan Mustafa Bey) ileri gelenler ile ulema <;aresi4ik kar~ISlnda aflarm1 istediler. Miisltimanlara yalmz mallanm b1rakarak diger dine mensup olanlar1 hem esir edip, hem de mallanm alarak, Ylldmm Beyaztt'm askerinden sava~a katllm1~ olan dort bin ki~iyi, diger direnenlere ntimune olmak iizere diri diri gomiilmesine emir verdi>> denilmi~tir.
Bizim tarihimizde, yalmz Sivas'm ele ge<;irilip tahrip edildigini, dort bin erin de diri diri gomlildtiglinii yazarlar. Bu yaz1lara gore; Timu'run Sivas H1ristiyanlanm, hayatlar1m bagi~ladiktan sonra oldtirmii~ olmas1, ger<;ege uygun goriinmiiyor. Ashnda Timur'un kendine kar~1 duranlan Oldtirtecek yaradll1~ta oldugu bilinmekteydi. Ama diinyaya hakim olmak i<;in, verdigi sozli bozacak kadar da kotii bir insan degildi. Bu durumda Timur'u ele~tirecek bir yon varsa, o da, Sivas'ta verdigi af emrini yalmz Mlisllimanlar i<;in vermi~ olmasidir, bozmas1 degil. Diri gomtilmti~ alan dort bin stivarinin, yalmz Ermeni athlanndan ibaret olmadigi, Sivas'taki muhaf1zlann dort bin ki~i olmasiyla meydandad1r. Hatta Hoca Sadeddin'in bunlara verdigi, Miicahit adma baklhrsa i<;lerinde hi<; Ermeni olmamasi laz1m gelir. Ravza-tiis Safa'nm Sivas muhaf1zlan i<;in cc<;ogu ba~ka millettendi, » demesi de, Osmanh askerinin <;ogu H1ristiyan <;ocuklanndan oldugu i(,:in Timur taraftarlannca bunlara tam Miisliiman goztiyle bakilmamasmdandir. Boylece, bu sozle i<;lerinde Ermeni bulundugu kabul edilmez. Eger Ermeni varsa hi<; ~liphe yoktur ki, bunlar dort bin ki~i olamaz. Tarihlere yaz1lacak kadar <;ok da degildirler. Rum tarihleri, Sivas'ta Timur'un, Sultan Beyaz1t'm ogullanndan ~ehzade Ertugrul'u veya Mustafa'y1 tutarak idam ettigini yazarlar. Fezleke-i Tarih-i Osmani'de de bu soylentilere bakllarak, ~ehzade Ertugrul'un Sivas'ta ~ehit edildigi kabul edilmi~tir. Ravza-ttis Safa'da, Ertugrul ile Demirta~ Pa~a, Sultan Beyaz1t
OSMANLI TAR!H!
203
tarafmdan gorevli olarak Sivas ve Malatya taraflarma geldikleri srrada Timur'un bir hi.icumunu i~iterek geri dondi.ikleri ve Sivas'm koruyucusu Mustafa P~a admda bir zat oldugu yazrh oldugu gibi, oramn korunmasr da kendisine brrakrlmr~ bulundugu, bizim tarihlerce de yazrhdrr. Sivas'ta bir ~ehzade bulunsaydr, ~ehrin korunmasr elbette ba~kasma brrakrlmazdr. Bazr tarihlerin anlattrgma gore; Sivas'ta bulunanlardan yalmz Maiko<; Bey idam olundu. Bir ba~ka soylentiye gore; Timur, Maiko<; Bey'i idam ettirmeyerek gordiiklerini anlatmak i.izere Padi~aha gondermi~. Padi~ah, Ertugrul'un Oliimi.i yiiziinden miiteessir oldugu bir srrada, Sivas'm tahrip edildigini de ogrenmi~. Beyazrt, o derece iizgiindii ki, Timur'dan korktuguna baglanmasa Padi~ahhgr bile biiyiik oglu Siileyman'a brrakarak bir ko~eye c;:ekilecekti. Bir gun iizgiin iizgiin Bursa'mn etrafmda gezerken giizel bir su ba~mda, ic;: a<;IC'l bir agacm golgesinde kaval <;alan bir c;:obana rastlad1. <;obam uzun uzun seyrettikten sonra: «<;al c;:oban c;:al! Ertugrul gibi oglun mu oldii? Sivas gibi miilki.in mii yrkrldr?» dedigi tarihlerde yazrhdrr. Timur, Sivas'r tahrip ettikten sonra, Malatya MuhafiZI olan, Sivas Muhafrzr Mustafa Bey'in oglu olan zata bir mektup gondererek kalenin teslimini istedi. Mi.ispet cevap alamaymca, ordusuyla giderek orayr da tahribe giri~ti. Muhafrz ona kar~r koyamayacagrm anlaymca, bir gece vakti ka<;tL Timur orasrm ele ge<;irdikten sonra ~ehri Akkoyunlu Bey'i, Kara Osman Baymdrri'ye vermi~ oldugunu Tac-i.it Tevarih yazmakta, Ravza-tiis Safa da aym gorii~ii savunmaktadrr. Timur'un bir mektubuna kaqr son derece krzan Padi~ah Beyazrt, Sivas'm tahribinden fevkalade miiteessir olmakla beraber, krzmamr~t1. Hatta Timur'dan aldrgr mektuba, bir dereceye kadar yumu~ak ve uysal dilli bir mektupla cevap verdi. Timur'dan gelen mektubun ozeti ~oyleydi: «Kirk yddrr ciham elde etmekle ugra~maktayiZ. Padi~ahlar ve Sultanlar, Tanrmm yardumyla emrimize girmekten geri kabnaddar. ~imdi bazdan emrim ve hizmetimde bulunarak, mem!eketlerinin btiyiikliigiinii koruyarak, beraberce hizmet yolundadtrlar. Siz ni~in bu kadar korkuyorsunuz? Ozellikle y~ca baba· mz yerindeyim. Buna kar~dtk mektuplanmzda tehdit ederek beni yakalamak i~in Tebriz'e gidecegim, yollu ~eyler yaztyorsunuz. Siz beni bilmez iseniz ben kendimi, namusumu ba~kalanmn saldmsmdan korumay1 ~ok iyi bilirim. «Bana bir ka· n~ yakl~ana ben bir ar~m yakht.5mm,» atasoztine uyarak size yakm geldim. Bundan dolayi da ordumla Sivas iizerine yonelmi~tim. Tann yard1mile orada da tutunduk. Bilirsiniz ki siz Malatya Kalesile dort ay gece, giindiiz ugra~tnnz, kale muhafizlarmi ran edip d~anya ~Ikaramadmiz, ne kendinize ve ne de adamlanmza 1\Ialatya'nm zaph nasip obnad1. Uzun miiddetten beri de Sinop'u almak istiyorsunuz, yine muvaffak olamiyorsunuz. Biz ise, Tannya ~iikiirler olson, Sivas'• ktsa zamanda aldik. ~imdiye kadar hangi kaleyi istedikse zaptettik. Gurur iyi ~ey degildir. Mektnplarda yersiz sata~malar akdh i~i degildir. Askerimizin ne kadar oldugunu ogrendiniz, sizin askerin bali de bizce bilinmekte-
SULTAN YILDIRIM BEYAZIT HAN Dogumn : 1347; Tahta ~Ik~1 : 1389; Oliimii : 1403
TtMUR Dogumu : 1336; Tahta pk1~1 : 1369 ; Oliimii : 1405
206
NAMIK KEMAL
dir. Hele Sivas'm fethinde bulundugnmuz asker takumndan ve diger bilenlerden kere askerinizin ne kadar oldugnnu sorduk, ar~tnmamtz evvellki bilgimizi pekle~tirdi. Madem ki, bizim bu hareketten maksadumz, namusumuzu korumaktan ibarettir, Tanrmm yardunile bu da olmu~ demektir. Miisliiman yurdunun barap olmasim, Tann korkusuyla biz de istemiyoruz, bu maksatla bu mektubu gonderdik. Eger siz de memleketinizin harap olmasmt istemiyorsamz iki tarafm namusunu koruyacak ~ekilde oziir dileyici bir mektupla el~i gondererek aradaki dostlugun yaratilmasma ~al~mtz ki biz de inanahm ve S1vas't bnakarak donelim. Boylece din dii~manlanna da f~rsat verilmemi~ olson. Eger bundan sonra, wrdigimiz soz d1..5IDda bir hareketimiz olursa, bizi o zaman din dii~manh gt ile su~!uyabilirsinh. Biz hi~bir zaman o hale dii~meyiz, bu kadar miisait davranmannz, bizim birbirimize d~memizle din dii~manlanna fnsat vennemek i~in dir. t~iL"'lli~sinizdir ki bizim diger hir~ok hiikiimdarlara da ~efkat ve nasihatte bulumnamtz, onlan gurura sev'ketti. Halbuki Tann iyi kalpliligimiz dolaytsile zaferi daima bize verdi. Siz de nasihatten anlamazsamz kanuntzca yine zafer bizim olacaktn. Daima bizint askerimize, din dii~mam ve kotii mezhepli diyorsunuz, Tann esirgesin ki bizim bu hareketimiz onun emriyledir. Sizin askerin ~ogn Miislinnan olmu~ Huistiyan ~ocuklanyken, bizim askerimiz ozbe oz Miisliiman ~ocuk lartdn. Zafer ni~in onlarm olmasm. Kabahatimiz cihangirlik ise Padi~ah olarak tahta ~~k~untzla para bastmp hutbede adJmiZin soylenmesile emir veren kudretli Sultan oldugumuza ~iiphe kalmaz. Kii~iigiin biiyiige itaati ise vacip ve Hlzundrr. Ozellilde biz de t!han soyundamz. tlim adamlan ve memleket ileri gelenleriyle konu~uuuz da, mektubumuzuu cevabmi oyle gonderiniz.» birka~
Sultan Beyaz1t'a Timur'un boyle bir mektup gondermi~ olmas1 mlimklindlir. (;Unkli mektubun ozli, memleketine el atmak degil, tistlinlligtinli kabul ettirerek Padi~ahr tehditle itaate davetten ibarettir. Ger~i, cihangirlik davasmda hakh goriinmek i~in, emrinde bulunanlan kihcma ba~egdirmekteydi. Sava~ meydanlarmda ~ehit olan babasmm cenazesi ontinde tahta ~rkmr~ bir Padi~aha kar~r, boyle yukardan konu~mak pek dogru bir hareket olmayabilir. Devrinde kahramanhgtyla tamnmt~, Osmanh soyuna kar~I, Cengiz gibi bir mcl'unun soyundan gelmi~ olmak btiytikllik diye gosterilemez. Timur, mektubunda yalmz bunlarla kalm1yor, Osmanh Askerinin azli~n dan, Malatya ve Sinop ku~atmalariyle beceriksizliginden deliller gostermeye ~a h~Iyordu. Kendi kuvvetini anlat1p mutlaka galip gelecegini bildirerek Padi~aha kar~I bir~ok tehditler savuruyordu. Ger~i mektubun yaz1h~1 eskisi kadar ag1r degildi, fakat Sivas'1 ele ge~irerek tahrip etmesiyle namusunu koruduguna dair olan evvelki mektubundan, bu seferki daha yumu~ak bir dille yazilmi~, yalmz kar~I smdakini kti~iik gortip, acllllak suretiyle tahrik ettigi de meydandaydr. 0 nedenle, mektup Ytldmm'm tizerinde ~ok kotti tesir yapmt~tr. Timur'un iizerine atihp onu mahvetmek veya mahvolmak karanndaydr. Fakat hareketi ise
OSMANLI TAR!Ht
biitiin biitiin bu vap yollad1:
~
dii~iincelcrin
tersine oldu. 0 da az onceki mektuba
207 ~oyle
bir cc-
«Mektubunuzu ve Sivas'ta kald•g.nlZI ogrendim. Bizim Tebriz'e giderek orada sava~acag.miZI tuhaf gormii~siiniiz. Kefe ve ~irvan yoluyla ge~me'k karann· da clsak kim onleyebilir? K•p~;akblar sizden ise Azeriler de bizimledir. Bir de Malatya ve Sinop i~in latifede bulunuyorsun:uz. Bizim onlardan istedigimiz baZI ~artlar i~indi. Askerin miktanna da dil uzatarak kendi askerinizin ~okluguyla oviiniiyorsunuz. t~itmi~inizdir ki, ailemizin kurucusu Ertugrul Gazi, Aiaattin-i Sel~;uki-yi yenm~ on binden fazla Tatar atbsma alti yiiz siivarile salduarak galip gelmi~ti. Ogul Sultan Osman Gazi de iki yiizden zamanla bine kadar ula~an askerile bir~ok zaferler elde etmi~tir. Tannya ~iikrederiz ki, zamanmuza gelinceye kadar devletimiz daima ilerlemi~tir. Huistiyanlardan aldtglffiiZ kaleleri ne cski sultanlar, ve ne de yenileri hayal ve riiyalannda bile gorcbibn~tir. Ne Sinop'lar, ne MaJatya'!ar onlann burcuna pencerelik edemez. Kastamonu ve Karaman gibi yerierin beylerinden i~ittiginiz maceralar hep onlann bizimle anl~mamasmdan ve biz din dii~manlan iizerine sava~a giderken memle'ketimize saldmnalanndan· dtr. Yoksa diinya malmm bizim i~in zerrece degeri yoktur. Memleket yik•p, halki tedirgin edip, ciliangir obnak isteseydik, dogudan, batiya kadar elimizin i~indeydi. Fakat daima onemliyi gozeterek, Huistiyanlan ycnmeye ~ah~hk. Biitiin islam Padi~ahlan da bu yolda bizi desteklediler. Gfiya on!ann miilkii bizim miilkiimuz demektir. Askerinizin say1ca ~ok bulunmas• ve bizim askcrimizin Huistiyan ~ocuklarmdan olmasma gelince, bunda ay•p yoktur: Peygamberin yanmda· Idler de Huistiyanbktan ge~me idiler. tnsafh bir Huistiyan ~ocugu, insafstz bir tslam ~ocugundan daha hayrrhdrr. Sava~ kazanrnak, askerin ~okluk "c azhgma bagb degildir. Sava~m kazambnasi Tannmn takdirine baghdrr. Kazanmak ve kaybetmenin ikisi de idare edenierin kudretine baghdu. Baham dii~man ordusunu yendi.gi zarnan bir esirin gafletle ani hiicumu iizerine ~chit oldu. Sivas'a taarruz ederek tsiam nanmsunu yikmamza ne diyelim? Gayret Tanndandrr. Bu yazdanlardan kashmz kendinizi etrafa kar~I temize pkarmak i~indir. Arabi ve Farisi kelimelerle dolo mektuplanmzda daima biiyiiklenmekten ba~ka bir mana bulamad}k. Biiyiiklenmek her Padi~ahta bulunursa da bu kadar gurur iyi bir ~ey degildir. Bu kadar zorbalik yaptiktan sonra alttan alarak nasihat yolunu tuhnak bizce kabul edilemez. ~imdiye kadar soyumuzdan kimse dii~manmJ, alttan alarak uzakl~bnnann~ ve hileye ka~mam~trr. Biz giine~ gibi dosdogru yiiriiyenlerdeniz. Herkesin iyiligi, kotiiliibrii isc yarad1~ma bagbdrr. Bu yazdiklarnmn hepsi iyi d~iinenlerin ve idare edenlerin reyi iledir. Biz hi~bir vakit kendi kendimize bir~ey yapmadik ve yapamay1z. Her ne vakit meydana ahhr ve muharcbeye kalki~rrsamz, biz de kadere rau olarak sava~a hazmz. » Padi~ahm bu mektubundaki dokunakh sozler, kinayeler, Timur'a evvelki mektuptaki ag1r sozlerden elbette bin kat fazla tesir etmi~ti. Malatya ve Sinop mcselesine kar~I yalmz ele ge<;irilen kalelere nisbetle bunlann hi<; hi.ikmii olma-
208
NAMIK KEMAL
dtgmt soylemekle kahnsaydt, (Biz onlan oyle istedigimiz ic;:in brrakmt~tJ.k,) sozu gibi zaytf bir sebebe baglanmann~ olsaydt, mektubun ktymeti daha artabilirdi Padi~ahm bali boyle c;:ek~meli bir cevabt verdirecek durumdaydt. Timur'a kar~1 Beyaztt, herhalde daha yliksek bir durumda olurdu. «Benim askerim c;:oktur seni ezerim! ,, tehdidine kar~r, «Benim askerim azdtr, fakat lizerime gelirsen beni sava~a hazrr bulursun! » sozlinli soyleyebilmek bliylik kahramanlara yakt~an bir durumdur. Timur'dan beklenen ise bu cevab1 ahralmaz Osmanll lilkesini tahribe kalkmaktJ. Ama o da, beklenenin dt~mda kinaye ve tarizleri anlamamazhktan gelerek Padi~aha dostane bir mektup daha gonderdi. Arada dogan anla~mazhgm ortadan kaldmlmast ic;:in, aralart ac;tk olan MISlr hliklimdarmdan aract olmasmt BeyaZit'tan istiyordu. Mtsrr Sultamndan uzun uzun ~ikayet ederek aralarmdaki anla~mazhkta Padi~aht hakem yaparak kendinin hakh oldugunu anlatan birc;:ok misaller vermekteydi. Yalmz Ahmet Celayir ile Kara Yusuf'un Osmanh memleketine kabul edilmemesini istemekteydi. Sultan Beyaz1t da buna gonderdigi cevapta; Mtsrr i~ine kart~mastmn tslamhgm ve o bolgedeki halkm iyiligi ic;:in oldugunu soyleyerek Kara Yusuf ve Ahmet Celayir ile eskiden beri mlinasebetleri bulundugunu, kendine stgmmt~ insanlan reddetmenin Osmanlt gelenegine aykm bulundugunu, bunun strf muharebeye sebep aramak ic;in ortaya attlmt~ oldugunu yaZinaktaydt. Hlilagu, Bagdad't ele gec;irip Abbasi Halifelerini ortadan kaldrrdtktan sonra bunlardan MlSlr'a stgmanlan geri istememi~ti. Bu durumda, kendisiyle ugra~ma lan mtimktin olmayacak, iki stgmmt~ htiktimdann kovulmasmt istemenin, Timur'un ~anma yakt~mayacagmt Beyaz1t anlatttktan sonra Ahmet Celayir ile Kara Yusuf yine gelseler, aym hareketi yapmanm ve onlara yardtm etmenin Ttirkltik ~amndan olup hattrlanm krrmanm elinden gelmeyecegini anlatmak istiyordu. Timur ile aralannm dtizelebilmesi ic;:in onun bu ~ekildeki isteklerden vazgec;:mesine, Sivas't da brrakmasma bagh oldugunu da soztine ekledi. Padi~ah'm bu mektubunda Timur ile e~itlikten daha ileri giderek, isteklerinde direnmesi ve uyu~ma ~artlanm boyle gostermesi, Timur gibi biri i<;in tahammtilti kabil olmayan bir hareketti. Fakat o buna da tahammtil etti ve hatta Sivas't da btrakti, ordusunu ba~ma topladt, evvelce elc;ilerini idam etmi~ olan Mtstr Hliklimdanndan intikamtm almak ic;in Halep ve Suriye lizerine yliriidti. Ancak Timur, Sadeddin'in zannettigi gibi, Osmanldarm gtictinden korktugu ic;in bu kadar bir anla~ma ~artmt kafi gorerek mi Suriye'ye c;ekildi? Buna hic;bir zaman ihtimal verilemez, c;tinkli Timur'un, o Strada, yamnda en btiylik ordusu mevcuttu. Kendi ise, dtinya lizerine ytkdsa, hasmma kar~1 durmaktan c;ekinmeyecek bir azme sa.hipti. Yahut gerc;:ekte Yddmm ile sava~mak istemedigi ic;:in mi Mtstrhlara dondti? Ona da nasd imkfm verilir ki ba~ma topladtgt koca orduyu besleyebilmek ic;in, o zamanm servet kaynagt olan Anadolu'dan aynlmak dogru bir hareket olmayabilirdi. Timur mertebesine gelmi~ bir hiiktimdar it;in,
OSMANLI TAR1H1
209
kendisiyle e~itlik davasma kalkmt~, saldmsmdan korkmadtgmt, tizerine gelirse kaqt koyacagm1 ilandan <;ekinmeyerek hakarette bulunmu~ ve e~lerinin bo~an mt~ olacagmt soyleyen, omrtinde bir kere emrine kar~l gelenin bile hayatma son veren biri i<;in bunlan kabul etmek hi<; mlimklin degildi? Ve hele Timur ile sava~mayt, namus ve ~erefini korumak ve devletini ya~at mak i<;in kesin ~art bilen Sultan Beyaztt'a, Sivas olaymdan sonra ne oldu? Ravzattis Safa'mn zannettigi gibi korktu mu? Mtimktin degil: Beyaztt'm da kendini btittin dtinyadan tisttin gorme bahsinde Timur'dan farkt yoktu. 0 da oltim kar~ISl na pksa gozlinii krrpanlardan degildi. Korkan adam, kendine stgman iki ki~iyi kovmak i<;in yaptlan mliracaata oyle ters cevap verir miydi? Muhakkak, sav~m patlamasm1, Timur'un boyle davalardan vazge<;mesine ve Sivas'1 btrakmasma m1 bagh tutar? Aldtgt mektuplara o kadar sata~mah cevaplarla m1 kar~1 koyar? Yoksa muharebeye haw m1 degildi? Buna da ihtimal verilemez. (:tinkii Timur'la miicadeleye iki yll evvel ba~lamt~h. Hazrrhk i<;in, Ytldmm'm aylara ihtiyac1 yoktu. Olaylart iki taraf yontinden de incelersek; btiylik sabtr ve stikfm gosterilmesinin astl sebebi ~uydu: tki taraf ta yanlannda bulunan yoneticilerin, ilim adamlanmn ve halkm tesiri altmdaydtlar. Dlinyaya hlikmetmege kalkan iki mtistebit Padi~ahm bir olayda, kendi emrindekilerin, kendi tebalanmn fikrine uymast, o zamana kadar tarih sahnesinde gortilmti~ en garip olaydt. Beyaztt, Sivas olayt tizerine Timur'un listline gidemedi. (:linkli ahali, Sivas'm ugrad1~ felfikete, Padi~aha hiddetinin sebep oldugunu ogrenmi~ti. Bir<;ok ileri gelenler, Sivas yiiztinden Timur gibi sekiz yliz bin askerli. bir belftyt memlekete musallat etmeyi aktl ve idareye uygun bulmadtlar. Timur, Sivas't btraktrsa daha fazla ileriye gidilmemesini istediler. Padi~ahm ikinci cevab1, kendi itiraft ile de sabittir ki, devlet ve idare adamlanna dam~arak verilmi~ti. Timur da, mektuplardaki sert sozler tizerine ileri gitmek istememi~ti. (:linkti onun da yamnda olanlardan Osmanh Devletinin ~eref ve ~amm takdir edenler vard1. Timur'un azameti ve Beyaztt'm hatas1 i<;in bir sava~ <;tkararak, TUrk Milktini ezip dii~mam sevindirmeye razt olmadtlar. Beyaz1t'm sebep olmasmdan Sivas'm tahribile verilen dersi kfifi ve belki de fazla buldular. tki tarafta da bu fikre can ve gontilden katilmayan yalmz Timur ile Beyaz1t'ti. Onlar bu fikirlere i~tirak etmediler ama uymak zorunda kald!lar. Boylece arada bayag1 bir uyu~ma oldu. Fakat bu uyu~manm ger<;egi, Timurun, Beyaz1tla, Beyaztt'm da Timur'la, <;1karacaklan bir sava~ i<;in etraflanm da yanlannda bulunduracaklan bir sava~ bahanesini aramaktan ibretti. tkisinin de gayelerine eri~meleri i<;in bir tek <;are kalmi~tl: 0 da evvela kar~Ismdakini saldmya ge<;irtmekti. BeyaZit, bunu yapabilmek i<;in Timur'u k1~klrtacak sebeplere ba~vurmaktan geri kahnad1. Timur, Sivas'tan aynhr aynlmaz, Beyaztt, onun Erzincan'a Vali birakt1g1 Taharten Bey'e taarruza ge<;ti. Bu hareket Timur'la sava~m <;tkmasm1 kesinle~tirmi~ti. Buna ragmen Padi~aha, bu hareketinden dolay1 kimse tarizde
F: 14
210
NAMIK KEMAL
bulunmad1. <;tinkii Sivas i<;:in Timur'la harbedilmesini istemeyen balk efkan, biisbtittin intikamsrz kalmmamasrm da isterdi. Padi~ah, Taharten'in iizerine saldirmak i<;:in bahane aramaya hacet gormedi, Sivas'm tahribine sebep oldugu i<;:in, onu ortadan kaldumaya karar vermi~ti. Erzincan'r, civan ile beraber ele ge<;:irerek, Timur'u, daha <;:ok krzdrrd1. Aynca Malatya taraflanmn da Osmanh Dcvleti dti~manlan s1rasma girmi~ Kara Osman'a verilmesine kar~Ilrk Kara Yusuf' a verdi. Bazr tarihlerin yazdrgma gore; Padi~ah, bu seferinde Malatya taraflanm da ele ge<;:irdi. Kara Osman, Erzincan balk! ile uyu~amadt, orasmm yine Taharten'e verilmesini Sultan Beyazrt'tan istedi. Padi~ah bu ricay1 kabul etmi~ fakat Taharten'in <;:ocuklanyla e~ini rehin olarak Bursa'ya gondermi~ti. Sultan Beyazrt'm boylece bir sava~ sebebi <;:tkarmasr, iyi bir ~ey mi oldu? Hayrr! Fakat Padi~ah her ne yapsa ve hatta hi<;:bir ~ey yapmasa iyi olmazdr. <;iinkii sava~ sebebini kendisi <;:Ikarmasa Timur'un <;:rkaracagmdan ~Uphe yoktu. <;iinki.i a~agrda verecegimiz satrrlardan bu daha iyi anla~rhyor. Acaba Timur, Halep ve ~am i.izerine yUrlidi.igi.i Slfada, Taharten ile ugra~a cagma bi.iti.in gii<;:le di.i~man ardmdan gidilse ve Ahmet Celayir de bir tarattan Bagdad kuvvetile, Timur'u yandan siki~trrsa daha akrlhca bir i~ olmaz mryd1? Bize kahrsa, bu mi.imki.indi.i. Faydah olacagr da muhakkakt1. <;Unki.i evvela dii~ mamn pe~ine di.i~ebilmek i<;:in balk efkanm Timur'la ugra~maya li.izum gormedigindcn, muharebe arzusunu Padi~ahm bi.iyi.ikli.ik ve hiddetine baglamaktaydt. tkinci olarak kabul farzedelim ki, balk efkan kabul etti, o zaman da Timur, Bursa'dan Bagdat'tan, Mrm'dan kalkacak ii<;: ordunun birlqmesinc, ne zaman isterse mani olabilecek, digerinin yeti~mcsine meydan vermeksizin herbiriyle ayn ayn ugra~acak durumdaydr. O<;:Unci.i olarak, dU~iinU~iirniizi.i biraz daha ileriye gotiirelim de, ii<;: ordunun irnkan verelim. 0 halde yine bunlann toplam yekunu iki yliz bin ki~iye ula~amazd1. Timur'un sekiz yUz bin ki~ilik ordusuna kar~I, iki yUz bin ki~iyle sava~Ilamazd1. Bu s1rada Timur, Halep, ~am, Bagdat, taraflanm ate~e ve kana bogduktan sonra, Erzincan olayr i.izerine, mlihim klsimlan a~agrda ozetlenen mektubu gonderdi: cc Haylidir sizinle dostluk kurmak isterdik. Bunun i<;:in de eski hiiktimdarlann yapt1g1 gibi birka<;: defa mektuplar gonderdik, fakat iltifat gormedik. Arada taarruz da fazlala~tl. t~ o dereceye geldi ki nihayet Sivas tizerine ytiri.idiik, malum durum meydana geldi. Biz sizin dti~man i.izerine gidecek giiciintizli azalttp, ytpranmamzdan <;:ekindik. 0 nedenle buralan size b1rakarak, ~am taraflanna gittik. Halbuki sizin hastahgmrz duyulmu~tu. Memleketinize gelmek, ~am'a gitmekten daha iyiydi. Siz ise ettigimiz iyiligi bilmediniz, gidi~imizi haber ahralmaz. bunu flfSat bilerek derhal Erzincan'a geldiniz. Yine her tarafa mektuplar yollayarak, bize ktifUr isnat eylediniz. Mi.isliiman olam kiifre nisbet etmek <;:ok gariptir. Ulemamza sorsamz ki, MUsliimanlan kafir bilenlerin hali nedir? Erzinbirle~mesine
~
OSMANLI TAR!Ht
211
can'a vardrgnuzda orada yaptiklanmzi 6grendik. Kuvvetlerimizi oraya gondererek, biz de arkadan Nah~Ivan ve Huy tarafma ula~tigimiz srrada, dondiigi.ini.ize dair haberler gelmege ba~lad1. Taharten de, kendi ~ocuklarile qini iade ederek, hareketinizdeR pi~man oldugunu bildirdi. Fitneye sebep olan Ahmed Celayir'i, yammzdan kovdugunuz gibi Kara Yusuf'un adamlanm da dagrttigmlZl haber ald1k. Biz de o taraflarda hareketimizi durdurduk. Bu s1rada biiyi.ik oglunuz Mehmet Sultan Bahadrr, Semerkant'tan oranm bi.iyiikleri ve askeriyle geldi. Allah ~ahit tir, Kmm ve Kefe taraflarma gitmek karanndayd1k. Hatta kumandanlarla, askerden bir ktsmi Derbend ve Sirvan'a kadar da gitmi~ti. Nitekim adamlanmtzdan bulunan Ahmet ve Sungur da bunu bilmektedir. Bu strada Kemah Kalesine asker koyarak, evvelki gibi aramlZl a~acak olaylara devam ettigimiz haberi geldi. Bu durum kar~1smda haraketinizden pi~man oldugunuza dair Taharten Bahad1r'm bildirdiklerinin dogru olmadrgr anla~rldr. Biz de Erzincan i.izerine hareket c,J:tik. Eger ban~ ile uyu~ma isterseniz yapttklarrmzdan pi~manhgmtzi bildiren bir memur gonderiniz, Ahmed Celayir ile Kara Yusufu da uzakla~tmmz. Biz de bu tarafta size garaz1 olanlann sozlerine inanmayahm. Evvelce Taharten Bahadrr, Cer- · cis Bahadtr, Siileyman Bahad1r ve Hacr Pa~a ile evlatlannm idaresinde olan yerler, bizim tarafa, Sivas gibi, Malatya, Elbistan gibi o tarafa ait olan yerler de yinc size ait olsun. Yaprlacak antla~ma Kabe'nin duvanna astlsm. Herkim bozar--"J sa Ahretc kadar lanetlensin ... » Bu mektuptaki sozlerin Ylldmm't sava~a davetten ba~ka bir mfmas1 yoktu. Timur'a, mademki Taherten tarafmdan Sultan Beyazrt adma, onun giivenligine ait haber verilmi~, Kemah'a asker konarak sozi.inde durulmadrgma hiikme· dilmi~, Sultan Bcyazrt'm Erzincan'a kadar geldigini, bir 6ziir dileme ile affedecegini bildirirken, Kemah'a asker gondermeyi affetmcmek aklm kabul cdecegi mcsele midir? Kasrt ban~ ise, Kemah'a asker gondermekten dolayr Padi~ahtan sual sormak ve nihayet kalenin bo~altrlmasm1 istemek yeter iken, Kara Yusufun kovulmasr, Sultan Bcyazrt'm hi~bir zaman kabul edemeyecegi bir meselcyi kan~tlrmasi, Timur'un mutlaka bir sava~ sebebi yaratmak fikrinde olduguna kafi delildir. Bundan anla~Ild1gma gore, Timur, bu sefer cline ge~en sebebi kendini hakh gostermeye kafi sayarak, sava~a karar vermi~ti. Hatta Beyazrt'm yalmz bir mektupla iizerine geleceginden pek emin olmadtgt i~in de, mektubunun cevabtm bekler ~ekilde agtr ag1r Osmanh topraklanna dogru ilerlemege ba~lamr~tr. tran tarihlerinin yazdtklarma gore, Timur'un kumandanlan, Osmanhlarla sava~maktan katiyen ~ekinmekte ve onlarm zedelenmesini arzu etmemekteydiler. Timur gibi mi.istebit bir hiikiimdara dogrudan dogruya bunu soylemege cesaret edemedilerse de boyle anlarda kendilerine yardrm eden ve Timur l
212
NAMIK KEMAL
aksini s6yli.iyor. K6ti.illik yangmt bir kere yaythrsa s6ndi.iri.ilmesi <;ok zor olur. Ytldmm gibi, kuvvetli ve din di.i~manlanna kar~t tslam smmm koruyan bir Padi~ahm i.isti.ine varmamz size yakl~maz. Olgunluk gostermeniz laztm geliyor. Kar~t taraf galip gelirse durum malum. Biz galip geldigimiz takdirde ise din di.i~manlanm gi.ildi.irmi.i~ oluruz, n yollu nasihatlarda bulundu. Timur, onca itirazdan yalmz kuyruklu ytldtz olaytm kabule ~ayan gordi.i. Y tldtza bakanlara ba~vurdu. He psi bunu sava~t onun kazanacagma, Sultan BeyaZit'm ycnilecegine delil saydtlar. Timur, hakikaten boyle hurafelere inamr mtydt, bilinemez. Fakat mi.ineccimlerin s6zleri, ordusundaki askerlere de dayanak oldugu i<;in, bu kehanetlerin onu memnun ettigine ~i.iphe yoktu. Bir<;oklan yanh~ oldugunu bildigi halde s6ylenegelen bir<;ok halk deyimlerine kendilerini inand1rmaktan alakoyamazlar. Ve insanhgm noksan bir taraf1 olan bu olaya en ulu insanlar bile kendilerini kaptlrmt~lardtr. Timur da bu a<;tklamadan kendi payma bir gi.iven duymu~ olmahydt. Timur bu suretle sava~t kararla~tmnca kendinin saydtgt Kemah Kalesinin zaptt i~ini, Semerkant'tan askeri ile gelen torunu Mehmet Mirza'ya vermi~ti. Mirza, Kemah't ele ge<;irmi~, Timur da dayanakhhgt ile i.in yapmt~ kaleyi g6rmeye gclmi~ti ki Sultan Bcyaz1t'a gonderdigi El<;iler, ellerinde metni agtr kelimelerle dolu bir mektup getirdiler. Mektubun 6zeti, Timur'un cevap alamadtgmdan, mektup evvelce kendisine ula~tmlamamt~ oldugundan, kullamlan agtr dil sava~a sebep sayllacaksa o i~e de . cvvela Timur'un ba~lamt~ oldugundan, yalvarmak bahis konusu olursa, Osmanl1 Padi~ahlanmn Allahtan ba~ka kimseden yardtm ve af dilemediginden ibaretti. Sul- ~ tan Beyaztt'm bu mektubunda; sava~a kesinlikle karar verdigi ve yazdtgt s6zler i<;in asia af dilemek kararmda olmadtgt, bunun da kendisinin bi.iyi.iklenmek yolundaki bir 6zentiye kaptlma olarak bilinmemesini istedigi bildiriliyordu. Timur da, Osmanh yurdunun ele ge<;irilmesinc ve tahribine karar vcrerek. tehditlerini ileri siirmekten geri kalmadt. Bir gi.in si.irgiin avt tertip etti. Sultan Beyaztt'm sefirlerine, askerlerinin <;oklugunu gosterdikten sonra : «Beyazit'a soyleyiniz, en ufak isteklerimize bile kabul gostermedi. Hep agtr cevaplar gonderdi. Kendi din di.i~manlanna kar~t sava~la ugra~ttgt'ic;in i.izcrine giderek onu yenmek istemedik. Nihayet i.ic; konuda anlayt~ istemi~tik : biri Kemah'm bize btraktlmast idi. 0 gayeye, kendi giici.imi.izle eri~tik. Diger isteklerimizi kabul eder ve evlatlanndan birini yammtza gonderir ise bu kadar fenahgma kar~thk yine affeder, dostluk yoluna gideriz, >> yollu sozlerle El<;ileri geri gonderdikten sonra kendi de ordusuyla Kayseri i.izerine yi.iri.idi.i. Osmanh devletinin kurulu~undan beri kar~tla~tlgt en bi.iyi.ik tehlike, Timur'la oldu. Daha yiiz ytl evvel kurulmu~, halklan arasmda menfaat baghhklan kurulmamt~ olan Osmanh Devleti, bir tehlike ile ortadan kalktp yurdun her parc;ast bir hi.ikumet olarak aynhrsa, halk arasmda Tiirkliik baglanttsl kalmamt~ hiiki.imetle beraber, millet te mahvolmu~ demektir. sava~
OSMANLI
TARiHi
213
t~te
bundan dolaytdtr ki, olay, biiyiik bir fikri c;ah~maya ihtiyac; gosterir. Her evvel, konu devletc;e, bu saldmnm uzakla~tmlmasma bir c;are olup olmadtgmm ara~tmlmastdtr. Biitiin tarUic;iler, Timur'u idare miimkiinken, Padi~ahm ha~in tutumunun sava~a sebep oldugu kamsmdadtrlar. Hatta Hoca Sadeddin, Timur'un devrine hakim oldugunu bildigi halde, alttan almast gerekirken, Padi~ahhk gururu ile sava~I arzuladtgmt si:iyler de on iki bin sekbam olan Padi~ahm Timur'a itaatt a~ag!ltk kabul ederek, kendini tehlikeye atmasmm ~a~Ilacak bir ~ey olmadtgma kanidir. ~eydcn
~
Evet! Osmanhlar gibi, yiizy!ldan beri klhcmm agzt donmemi~ bir milletin Padi~aht kcndine hiikmctmege kalkan birine kaqt ne kadar gururlansa hakktdtr. bzeilikle o Padi~ah, Sultan Beyaztt gibi cihangir yaradth~ta biri olursa. Hele oyle bir Padi~ahm giivendigi asker, yenic;eri ve sipahi gibi diinyaca tamnmt~ munzam askcri olursa, elbette zaferden umudunu kesmez ve gururlanmakta hakhdtr. Su kadar ki, Timur, oyle yalmz talihi sayesinde bugiine gelmi~, biiyiik bir kuvvete ula~ mt~, rastgele bir adam degildi. Cihangir oldu, altt ay Ktpc;ak c;ollerindc dort yiiz bin asker besleme kudretini gostererek o cihangirlige hak kazanmt~ti. Asyada bulunan birc;ok milletlerle sava~mt~, herbirinden sava~ma konusunda hayli bilgi ve teerube edinmi~; yal~rm kayalardan, salmcaklarla, iplerle adam sarkttarak magaralara, dag kovuklanna saklanmt~ vah~ilere bile silfth giiciinii eri~tirebilmi~, zaferIerinin ~roklugu ile, cline ge~rirdigi iilkelerin geni~ligi ile biitiin cihangirlerin iistiinde oldugunu ispat etmi~ti. Yamndaki dort yiiz bin asker ise yeni~reriler, sipahiler dereccsinde olmasa bile yagmaciltkta ~ohret kazanmt~ hiikiimdarlann askeri gibi, dermec;atma taktmmdan degildi. En tsstz ~rollerde yiiriimege, en yiiksek daglara lftkmaga, Sibirya'mn sogugu ile Hind'in stcagmt denk bulmaga, her milletle ugra~maga, her silaha kar~I c;tkmaga ah~mt~, yirmi otuz ytldtr sava~ alanlannda kocam1~ kahramanlardt. Boylece hepsi Timur askerinin sekizde biri olan Osmanh askerinin ne kadar disiplittli olursa olsun, oyle dii~mana kar~1 zafer kazanmak kolay degildi. Padi~ahm askerlikte mahareti de ne kadar biiyiik olursa olsun Timur'un kudretine iistiin, belki e~it bile olamayacagmdan, Sultan Bcyaztt i~rin az bile olsa, bir kazanma ~ansi yoktu. Bu halde Beyaztt'm hareketi, kazanmayt umut ettiginden degil, mf Timur'a kar~t itaati gururuna yediremedigine baglamyor. Ger~rek oyle bile olsa, bu hareket de hakh olamaz. <;iinkii hm:eketin sonucu yalmz Padi~ah1 ilgilendirse, gosterdigi biiyiikliigii alkt~lamak gcrekirdi. Ne var ki, mesele devletin \;tkarmt, belki de hayatm1 ilgilendiriyordu. Evet, bir millet Padi~ahmm namusu ic;in her fedakarhg1 yapmaktan c;ekinmemelidir. Fakat bir Padi~ah ta bo~ gururu ic;in milletinin hayatmt tehlikeye atmakta hic;bir zaman hakh olamaz. Bununla beraber, tarih ara~tirmalan gi::istermi~tir ki, o talihsiz kahramanm sava~ istemesi, yalmz gururundan, azametinden ileri gelmiyordu. Sava~ istcmese bile onun online gec;ilemeyecegini c;ok iyi biliyordu. 0 nedenledir ki bu tehlikeyi bekleyerek tedirgin ya~amaktansa bir an once sonucunun meydana c;Ikmasmt arzuladt. 0 zaman da Sultan Beyaztt derecesinde cesaretiyle tamnmt~ bir kim-
214
NAMIK KEMAL
se yanmda olmadtgl i<;in, Timur ile sava~1 kimse istememi~ti. Timur'un zorbahgtmn derecesini bilenler, Sultan Beyaztt'm kendi kadar gururlu ve kendini begenen biriyle kaq1 kaqtya olmas1, sulh ve anla~mamn kolay olmad1gm1 apa<;Ik ortaya koymaktayd1. Padi~ah, Timur'a yazd1g1 ilk mektubunda, kendi askerinin Hintlilerle, Tatarlarla ktyaslanmamasmt ima eden magrur ihtarlarda bulunmu~ ve disiplinli ordusuna gi.ivenerek ytiksekten konu~mu~, Timur da Osmanh smmna geldikten soma askerinin tisttinltigi.inli ortaya koyarak Timur'un kudretini kli<;limsemeye kalkmi~ti. Beyaz1t'm askerinin disiplini sayesinde, Timur'a galip gelebilecegine herkes inanmtyordu. <;tinkli yukanda da soyledigimiz gibi, Timur, kendisile a~lk atmaga kalkl~anlann <;ogunu ezebilmi~ bir hliktimdard1. Beyaz1t kendini feda edip Timur'a .itaat ise, hatti'i Kemah'm ve memleketinin bir<;ok yerlerini de b1raksa, onunla sava~m online ge<;emezdi. <;tinkli Timur'la olan anla~mazhgm ozti ortada duruyordu. Mekti.fpla~maya dikkat edilirse, anla~d1r ki, Timur'un Beyaz1t'm battda H1ristiyanlarla ugra~masma kaq1 gosterdigi anlay1~ hi<; te glivenli bir ~ey degildi. 1steklerinin en ufagmdan bile vazge<;miyordu. Zaten o tarzda yeti~mi~, oylesine btiylik bir devlet kurmu~ insan i<;in, soztini.i yutmak, kolay bir i~ degildi. Ne yapdtrsa yapdsm, Ahmet Celayir ile Kara Yusuf'un Osmanh memleketine kabul edilmemesi i<;in Timur'un diretecegi muhakkakt1. Buna kaq1 Beyaz1t ne yapmahyd1? Kendine s1gmanlan teslim veya kendi tabirince dti~mana vermek, Osmanh soyuna ve Ttirklere yak1~1r bir davram~ degildi. Ozerinde durulacak asd mesele buydu. Timur belki o soziinti yerine getirdikten sonra sava~a sebep bulamaz, belki Yddmm gibi heqeye ba~ egmeyen bir Padi~ah1, kendine s1gmanlan iade ettirdikten sonra ba~ka bir sebep aramazd1. Fakat milleti tehlikeden kurtarmak i<;in yapdacak bu fedakarhk o tehlikeden daha m1 az ehvendi? Hay1r: «namussuz ya~amaktansa namusuyla Olmek hayirhdir,» sozii oyle bir ahlak kurahyd1 ki yalmz ki~iyi degil, milletleri de kapsard1. S1g1nanlan korumak gibi, her zaman milletlerin namusuna kalm1~ bir konuda Osmanhlar bir zorbanm emrine uymu~ olsalard1, ger<;ekten namuslanm korumam1~ olurlard1. Bir kere de namusa leke dti~tince artik millette kendine gtiven kalmayacagmdan, devletin hayat1 da Timur'un yumrugu kadar yik1c1 bir tehlike i<;ine girerdi. Zaten bir milletin yapiSinda ba~ egmek, yenilmekten bin kat daha tehli.keliclir. Yukanki hususlardan ~u ger<;ek meydana <;Iklyor; Sultan Beyaz1t Timur ile mesele <;1karmaktan sakmmad1. Zaten sakmmak istese de, milletin namusuna halel getirmedik<;e kurtulmasma imkan yoktu. Boylece bu tarihi ele~tirme, as1l sava~m patlamasma sebep olan mesele, Padi~ahm gururundan <;ok Timur'un onu emri altma almak istemesi ve stgmanlan kovmas1 i<;in diretmesidir. Timur'a itaat! kabul etse de, Osmanhlara s1gmanlann uzakla~tmlmas1 konusunda Beyaz1t'm direnecegi muhakkakt1. Timur'un taleplerindeki kesinlik ve onlann yerlerine
~
OSMANLI TARtHi
215
getirilmesi i~in dayatmas1, herkes<;:e bilinmekteydi. $iiphe yoktur ki, Timur'un etrafmda bulunan sekiz yiiz bin ki~iye, «Htristiyanlarla sava~an bir milletin namusunu mu <;:igneyelim? » dese, binde dokuz yiiz doksan dokuzu muhakkak ~oyle cevap verirdi: «Peki, Timur'un emri yaptlmasm mt! » Bu cevap ta sorudan bin kat daha fazla mantlga, ahlfika ve devrin siyasetine herhalde uygundu. Timur'un Osmanh iilkesine saldtrmast iizerine sava~tan ka<;:tmlmasmt isteyenler de arttk ondan ka<;:tmlmasmm miimkiin olmad1gma karar vermi~lerdi. BaZl tarihler, komutanlarm ve askerlerin sava~ta goniilsiiz davrand1klanndan bahsederler. Halbuki kumandanlann Ankara Sava~mda gosterdikleri, kahramanbk hi~bir yerde, belki hi<;:bir millette goriilmemi~ derecede biiyiik olmu~tu. <;iinkii, Timur, onlara da Padi~aha oldugu kadar biiyiik kin baglam1~ bulunuyordu. Bundan ba~ka, arzular1 d1~mda bile olsa, askerin ba~mdaki komutanlar daima milletlerine laytk bir kahramanhkla sava~arak devletlerine hiyanet edecek kadar kiic,:i.ilmcmi~lerdi.
Baz1 tarih<;:iler de, Padi~ahm, <;:ok sert davram~lan ve askerin ayhklanm muntazam vermeyecek kadar hasislik gostermesi yiiziinden, askeri giicendirdiginden bahsederler. Hammer, bu tarih<;:ilerin yazllanm ozetleyerek der ki: «Sadrazam Ali Pa~a ile oglu tbrahim Pa~a, Padi~ahm cimriliginden <;:ekinerek, tertipienen Ayak Divam'nda dii~mamn <;:oklugundan soz ederek dagbk bolgede, bogazlarda, ormanlarda sava~llmasm1, bir meydan muharebesiyle genel sonuca gidilmemesini, <;:ete sava~lanmn sayllan az kuvvetler i<;:in daha tesirli olacagm1 soylediler. Kararlannda 1srar edecekse, biraz klrgm olan askeri harekete getirmek i<;:in, hazinede mevcut paradan askere ayhklanmn verilmesini Beyaz1t'a hatirlattrlar. Sozlerinin hi<;: faydas1 olmad1. Beyazrt hem sava~a girmekte, hem de hazineyi korumakta kararhyd1. .. » Bu soylentiler de hi<;: aklm alacag1 ~eylerden degildi. Malumdur ki, devletin muvazzaf askeri Sipahilerle Yeni<;:erilerden kuruluydu. Sipahilerin paralar1, TImarlann mahsuliinden kar~llanmakta oldugu i<;:in, hazine ile bir ili~kileri yoktu. Y eni<;:eriler ise sava~a ne hislerle gittiklerini, sava~ alanmda o kadar yigit<;esine meydana koymu~lard1 ki, onlar boyle laflarla lekelendirilemez. Hikayenin pek as1lsrz olarak uydurulmu~ oldugunu ifade i<;:in destek aramak gerekmez. Hi<;:bir Sadrazam, Padi~ahma, harbin genel yoniinii degi~tirmek i<;in hazineden para dagrtarak, askerin gonliiniin ho~edilmesini tavsiye edemez. Devlet o giinedek askeri hangi sava~a para ile, hediyelerle gotiirmii~tii ki, bu sefer de hazineyi dagitmaga ihtiya(( gorsiin. Boyle, devletin ve ordunun durumunu ortaya koyan bir fikir Ayak Divam'nmda soylenebilir mi? Bundan ba~ka sava~1 daglarda, ormanlarda yapmak ic;in hazineden para verilmesi dii~iintilmiiyor da meydan muharebesi ic;in, askerin gayrete getirilmesi i<;in para verilmesine liizum goriiliiyor. Bir de o zamanlar Anadoluda tabii bir smrr var mtydr? Onca biiyi.ik sahralarla dolu bir yurdu, daglara, ormanlara <;:ekilmekle, sekiz yiiz bin ki~inin saldmsmdan koru-
216
NAMIK KEMAL
mak kabil miydi ki, komutanhk sanatmda mahareti bilinen Sadrazam, oyle bir fikirde bulunabilsin? Bizim tarihi tetkikimiz, btitlin bu soylentilerin dt~mda, komutan ve askerlerin ya yokolmak, ya yoketmek i~in kesin kararla sava~a gittiklerini gosteriyor. Padi~aha kmldtklanna dair hi~bir ize de rastlamtyoruz. Ger~i asker arasmda i~leyen bir htyanet ~ebekesi vardt, fakat bu hiyanet tertibi Osmanhlarda degil, yeni gelen kabilelerden ve yeni kattlan yerlerin ahalisinden kurulu birliklerdeydi. Sava~ durumunda ise, kolay savunulacak yerde durmak veya meydan muharebesine giri~mek yonlerinden hi~bir ~ey kararla~tmlmamt~ti, kararla~ tmlmast ihtimali de yoktu. Tac-lit Tevarih'te, Hammer'in Ali Pa~a'ya soylettigi soz, btittin ileri gelenlcr tarafmda11; soylenmi~ gibi gosteriliyor. Her ne kadar kar~1 tarafm ~oklugu, meydan muharebesine mtisait degilse de, kar~t konmadtgt takdirde dti~man, memleketi harap edeceginden, neye malolursa olsun sava~a devamdan ba~ka ~are gorlilemiyordu. Timur, Kayseri tizerine Tokat yoluyla hareket etmek isteyince, gidi:;; yolu savunmaya ~ok mtisaitti. Dag sava~lan da yaptlabilecekti. Fakat dag ve orman olmayan bOlgede meydan sava~mdan ba~ka dii~man nastl durdurulabilecek ti? Esasen sava~a, ~ogunlukta bulunan ve saldmya ge~en tarafm kabul ettigi ~e kilde uymak ta gerekiyordu. Azhk ve savunmada kalan taraf i~in dii~mamn hareketine uymak mecburiyeti vardt; ~linkii dii~man savunma bolgesini dola:;;tp ta gidcbilirdi. Bin;ok tarihlerin kabul ettigine gore, Timur'un Anadoluya soktugu kuvvet, sekiz yiiz bin ki~iydi. Hammer, Ttirk askerinin saytca o civarda oldugunu hem Arap, hem Rum tarih~ilerin yazdtklanm sayler de birbirinden ayn iki tarih~inin bir yalanda sozbirligi edemeyeceklerine inanarak, askerin sekiz yliz bin ki~i oldugunu soylemesi ~ok dogrudur. Timur'un, elinde bulunan geni~ yurduna baklhrsa, onun i~in sekiz yliz bin asker toplamak gli~ bir i~ degildi. Ttirkiye tizerine ise ~tkarabilecegi kuvvetin ttimlinti getirmi~ti. Hatta o kadarla da yetinmedi, torunu Mehmet Sah ile Semerkant'ta btraktigt askeri de yamna aldrrtt1. Timur'un o kadar btiyiik bir ytgmak yapmasmm nedeni, Osmanh askerinin ~oklugu ve disiplinli bir kurulu~ oldugu hususunda i~ittikleriydi. Sivas't ele ge~irdikten sonra Sultan Beyaztt'a gonderdigi mektupta; Beyaztt'm askerinin saytsma dair aldtgt habere sevindigini, Malatya ve Sinop ku~atmalanndaki ba~a nstzhklardan Osmanh devletinin kuvvetinin kendi gtictinden a~agt olugunu gordtigiinii belirtir yollu sozlerle, onceden i~ittigi Ttirk gtictintin gonltinde endi~e yarattt~m hissettirmi~ti. Bundan ba~ka, Timur i~in bu sava~larda zafer umudunu gerektigi kadar gli~lendirmege ~alt~mak gerekiyordu. Sava~1 kaybederse, bu ilk yenilgisi olacagmdan biitlin bilinen ~ohretini de kaybedecekti. Aynca o gtine kadar !slam dininin koruyucusu bilinen Osmanhlarm kar~tsmdaki maglubiyeti Tann tarafmdan cezalandmhnas1 ~eklinde kabul edilecek, kendi kabahatli gortilecek, biitiin ~ohret de Ytldmm'a kalacakt1. Bu Timur'un mahv1 demekti. Ozellikle Sultan Beyaztt, Timur gibi bir cihangire kar~1 galip gelince cihangirlerden biiyiik bir ~ey
OSMANLI TARiHi
217
olacagmdan, Timur'un elinde bulunan ve !slam memleketlerini yagma eden askerin, Htristiyan memleketlerini de dola~mak i~in Sultan Beyaztt'm bayragt altJna ge~.
218
NAMIK KEMAL
Birkas; giin sonra Sultan Beyaz1t'm onciileri bolgede gorunmege ba~ladigi zaman, Timur, ku~atmay1 kald1rarak <;ubuk Ovasmdaki ~aym berisine ge(fti, bir taraf1 ~ay, bir taraf1 yaptlrd1g1 hendeklerle ~evrili bolgede ordugahm1 kurdu, Beyaztt'm gelmesini bekledi. Sultan Beyaz1t'm dii~man ordusunun kar~ISina gelerek onun kuzeyinde yer ald1ktan sonra dU~mana hi~ onem vermedigini gostermek i~in ordusuyla bir siirgiin avma <;:tktlgmi, ii~ giin dola~arak av bOlgelerinde su bulunmamas1 dolayisiyle s1caktan be~ bin kadar olii verdigini, geri dondtigti zaman ise yerinin dti~man tarafmdan ele ges;irildigini, civarda bulunan kaynaklann hepsinin tahrip edilerek pislikle doldurulmu~ oldugunu gordiigiinti baz1 yabanc1 tarih<;iler yazmaktadtr. 1ki tarafm kar~Ihkh kuvvetleri meydanda iken, Ylldmm'm, s1cakta be~ bin ki~i kaybedinceye kadar ordusunu av pe~inde dola~tirmasmi bir tiirlii akll almaz. Hele Timur'un, av pc~inde mahvolacak derecede yorgun dii~mti~ Osmanh ordusunun yorgunlugundan, peri~anligmdan faydalanmaya kalkmay1p tis; giin uzaktan onu seyretmesi aklm his; almayacag1 bir ~eydir. Bizim tarihlerde, Timur'un, kaynaklan daha cvvel tahrip ettigi ve ordu donmeden civarda kalm1~ bir s;e~meyi de pislikle doldurdugu yazihdir. Biri cihangir olmu~, biri cihangirlige yakla~m1~ iki biiyiik Hiikiimdar 804 yil1 Ziihicce aymm 9 uncu Cuma giinii (20 temmuz 1402) <;ubuk Ovasmda ordularuun ba~mda kar~1 kar~tya geldiler. 1ki biiyiik Kumandanm harp sahasmdaki bu kar~Ila~mast, diinya yaratJ!ali beri o zamana kadar ancak, be~, alt1 defa goriilmii~ bir s;arp1~ma idi ve bir sava~ alanmda oylesine 900 bin ki~inin toplandtgt o giine dek hi<; gori.ilmemi~ti. 0 asker mah~eri i<;inde, diinyadaki milletlerin yansmdan insan bulundugu gibi her tiirlii silah da gori.iliiyordu. 1ki ordunun birliklerine de Osmanh hanedam ilc Timur ogullanndan, Serklran, Geylan, Diyarbak1r, Kiirdistan, Selistan, Bedah~an, Tatar, Tiirkistan, S1rbistan hiikiimdarlanndan yirmi kadar Padi~ah ve ogullarile, zamanm en iinlii, en kudretli komutanlan ba~kanhk etmekte oldugundan, bu sava~, e~i goriilmemi~ bir tarihi olayd1r. Fakat his; ~Uphe yoktur ki, sava~m en dikkati <_;eken ozelligi iki ordu arasmdaki nisbetsizlik idi. Padi~ah, adeti iizere, ordusunun yerini se<;tikten sonra kuvvetlerini de ~oyle tabya etmi~ti; sag kanada Anadolu askerini koydu; Strp Kralim da, -bizim tarihlcrin yazd1gma gore, 20 bin, yabanc1 tarihlerin daha dogru olmas1 Iaztm gelen tahminlerine gore 10 bin- Strp askeriyle sag kanada yard 1m ile gorevlendirdi. Tarihlerde, bu kanadm komutasmm kime verildigi hususunda bir a<_;Ikhga rastlanamami~tir. Hammer, bu baklmdan komutanhgm, S1rp Kralmda oldugunu yazar. Oyle olsaydt, Krahn sadakatini ve vefasm1 geni~ ~ekilde oven Osmanh tarih<;Ileri onu yardtmci birlik komutam olarak gostermezlerdi. Sol kanat ise, Rumeli kahramanlan ile Sehzade Siileyman Sah'a verilmi~ti. Sultan Beyaztt yeni~eri ve Azeplerle kap1kullanm emrine alarak merkeze yerle~mi~ti.
OSMANLI
TAR1H:i:
219
Padi~ah, bir yag1z ata binerek arkasma hafif bir orme z1rh giymi~ti. (Bu z1rh Timur'un ogullanndan olan Hint Padi~ahlannm hazinesinden tngiliz'lere ge<;mi~, Londra'da silah miizesi olan London Corde'de bir camh dolap i<;inde muhafaza edilrnektedir.) TUrk ordusunda kap1kulu denilen asker, sipahi, silil.htar, peyk, solak, ulufeci, gureba-1 yemin ve yesar adlan ile alt1 bin kadar hassa askerinden ibaret olup, bunlara sekiz bin kadar da sekban ilave edilmi~ti. Sekban ev kopegi muhaf1Z1 demekti. Sultan BeyaZit'm biiyiik siirgiin avlanna fazla merakt vardt. Avm himaye ve korunmas1 i<;in dev~irme ve esirlerden sekiz bin kadar insan ay1rarak onlardan ozel bir birlik te~kil etmi~ti. Bunlar sava~larda yeni<;eri vc kap1kulu ile bcrabcr ordunun merkezinde bulunur, inzibatt korumada ve av eglencelerinde hizmct ederlerdi. Durum, birinci hattm kuvvetli bulunmasuu gerektirdiginden.. Sultan Beyazit askerinin en se<;kininden bir k1s1m ay1rarak, <;elebi Sultan Mehmet'in idaresindc en ileriye koymu~tu. Sadrazam Ali Pa~a, oglu Halil Pa~a, Timurta~ Pa~a, Rumeli Beylerbeyi Firuz Pa~a, Gazi Evrenos Bey, Maiko<; Bey, tsa Bey, Yakup Bey, Balaban Bey, Pa~a Yigit, Be~ir Bey, Tahir Bey, Mukbil Bey ve isimleri ilk dcfa bu sava~ta i~itilen Hiiseyin Pa~a, Murat Pa~a, Davut Bali, Elagoz, Ahmedi ve J\Iuhammedi bu se<;kin ordunun, se<;kin kumandanlan idiler. Komutanlan, TUrk kahramanlanmn hemen en biiyiiklerinden olan boyle bir kuvvetin tertibi on hatta verilen onemi gosterir. <;elebi Sultan Mehmet, on dart ya~ma heniiz girmi~ti. Daha biiyiik ~ehzadelerdcn one a!mmas1, kabiliyetinin babas1 katmda o zamandan takdirini gosterir. Arkada b1raktlan ihtiyat kuvvetleri ise, ~ehzade Mustafa, 1sa vc Musa <;elcbi ilc idaresine verilmi~ti. Fars<;a tarihlerin, bizim tarihlerdeki yaz1lana aykm, fakat bizim tarihlerden daha giivenilir olarak anlatt1klanna gore, Timur ordusunun sag kanad1, biiyiik oglu Miran ~ah'a ve sol kanad1 Mirza ~ah-1 Ruh ile Mirza Halil'e verilmi~ti. Ebubekir Mirza, babas1 Miran ~ah'm ve yine Timur soyundan ~ah RUseyin Mirza ~ah Ruh'un cmrine verilmi~ti. Merkezde, k1rk tiimenle, ba~ta bi.iyiik oglu oldugu halde birka<; ytl once Olen Mirza Cihangir'in oglu Mirza Mehmet btrakllm1~ ve amcas1 Orner ~eyh ile ogullan Mirza Pir Mehmet, Mirza 1skender de onun emrine verilmi~ti. Timur ise, ihtiyattaki ordunun idaresini kendi Uzerine almt~t1 ki, bu orduda iki fil ile 40 bin ztrhh suvari mevcuttu. Sava~ glinli sabaht olunca, susuzluktan ktvranan Tlirk'lerin talihsizligine, gtinqin ktzgm 1~1klan bir kerbela havast ekledi. Askerin <;oklugu, havamn durgunlugu ve stcakhgt yliziinden insanlar <;athyacak hale gelmi~lerdi. Bu stcakta bir gomlek bile fazla gelirken, memleketlerinin namusunu korumak i<;in okkalarla agtrhkta demirden yap1lm1~ ztrhlanm giyerek sava~ alamna atildtlar. Timur askeri de, ~afagm sokmesiyle beraber sava~a haztrdt. Daglan, dereleri, sahralan, ormanlan kaplamt~ dli~man askerinin rcngarenk giysileri, san-
220
NAMIK KEMAL
caklan, c;:qit c;:e~it atlan, siH'thlarile bi.iti.in di.inya ordulannm bir yerde topland1g1 hissini veren mi.ithi~ bir manzara meydana gelmi~ti. Bu kuvvetler toplulugu yerlerinden kopup, Osmanhlar <
vi~ler
~ah-1 Ruh, birliklerinin ba~ans1zhg1 i.izerine kuvvctlerinin ba~ma gec;:erek bi.iyi.ik bir azim ile saldmnca bizim birlikler, sars1lmaga ba~ladr. Birinci hatta bulunan <;elebi Sultan Mehmet, sag kanadm yard1mma ko~tu. Aslanca saldm1ar ile o taaruzlan kirmaga muvaffak oldu.
Diger taraftan ise, Miran ~ah, kuvvetlerinin c;:ogunu, ~ehzade Si.ileyman'm emrindeki Rumeli askerinin tizerine si.irmi.i~ti.i. Rumeli yigitleri de ~ohretlerine laytk bir direnmede bulundular. <;arpl~mada sag kanattakiler ile adeta yan~mada idiler. Daha sonra Miran ~ah da askerinin yard1mma ko~tugundan, iki kanatta bulunan Ti.irk askerleri i.izerine arahks1z yap1lan saldmlan k1hc;:lan, z1rhlan ilc kar~Ilayarak bi.iyi.ik bir gayretle iki taraf birbirini ilerletip, gerileterek zafere ko~ makta adeta yan~a girdiler. Timur ise, saldmnm kolayca galibiyeti saglayamadigmt gordi.ikc;:e, askerinin yardtmma yeni birlikler sevkediyor, taarruzhnm yeniliyordu. Sonucu belli olmayan bu c;:ok kanh sava~ altl saat kadar devam etti. Timur ordusu o alt1 saatte, o zamana kadar girdigi 100 sava~ta verdiginden c;:ok kayba ugram1~tL Bizim tarafm kayb1 da o gi.ine kadar Osmanh ordusunda gori.ilmedik dereceye ula~ml~tl. Kanatlann vuru~mastyle bir sonuc;: almamadtgma i.izi.ilen Timur'un ordusunun merkezindeki askere komuta eden Mirza Mehmet ~ah, dedesinden izin ald1, emrindeki kuk ti.imenle sava~a kat!ld1 ve Padi~ah'm bulundugu merkez k1smma saldtrd1. Fakat Yenic;:erilerin yagdtrd1g1 oklarla ilk saflan yok olmak raddelerine geldi. Ote yandan <;elebi Sultan Mehmet ~ah-1 Ruh birliklerini geri attlgmdan
OSMANLI
TAR!Hi
221
Mehmet Mirza, askerinin birazm1 Y eni.;erilerin kar~lS!nda savunmaya birakarak .;ogu ile ~ah-1 Ruh'un yardmuna ko~tu. Timur ise, bu s1rada bir kac,: ttimen daha gondererek Miran ~ah'm kuvvetlerini takviye etti. Birbiri ard1 s1ra sava~a kat!lan dti~manlann c,:oklugu kar~1smda, Osmanhlarda dayanacak gii.; kalmaymca, Sultan Beyaz1t, ti.; ~ehzadenin emrinde ihtiyatta tuttugu tiimenleri, kanatlann yard1mma gondermi~ti. Bunun tizcrine iki ordu adamakilh birbirlerine kan~t1lar. Sava~m en kanh anlanndan evvela Tatar suvarileri, sonra Germiyan, Aydm, Saruhan, Mente~e Beyligi askerleri Timur'un safma ge.;erek Osmanhlara ok atmaga ba~lad!lar. Boyle bir hiyanet, kuvvetleri arasmda e~itlik de olsa galibiyet timidindeki bir orduyu dag1tmaya kftfidir. Bu hiyanet Osmanh ordusu gibi sava~tan yilmami~sa da zedelenmi~ ve kuvveti bakimmdan zafer ~ansmdan mahrum bulunan bir ordunun, kahramanca da olsa mahvma yeterdi. Zaten kazanmaktan c,:ok namusunu korumak i.;in sava~an Osmanh ordusu, yine de o olaydan korkmad1, ugrad1g1 hiyanete aldirmadan dayanmaga devam etti. Fakat hayinlerin dii~man safma ge.;mesinden sonra, kuvvetle, kahramanhkla kar~t koyulamayacak bir durum meydana geldi. 0 da tiimenlerin arasmda bir kac,: yerin savunmastz btrakilmt~ olmastydt. Timur taktmt bunu ftrsat bildi ve o ac,:1k yere sizdilar. Osmanh saflanm birbirlerine yard1m edemeyecek ~ekilde bir kac; parc,:aya boliiverdiler. 0 ana kadar, Timur ordusuna kar~t Osmanh ordusunun gosterdigi direnme ve sava~ giicti, her tiirlti kahramanhgm tistiindeydi. Sadrazam Ali Pa~a, Tatar'lann <;ekilmesile <;elebi Mehmet Birliginden aynlarak bogaz bogaza ugra~a ugra~a Ordunun sag kanadmdan sol kanadma kadar gelmi~, orada Siileyman Pa~a birliklerinin arasma sizmayi ba~arm1~tt. Yine Tatar'm bo~altmast ile sag kanattan aynlan Strp Krah da, ordunun arkasmdan dolanarak. Padi~ahm bulundugu merkeze gelmi~ti. Bu i.iziicii kar~lla~mada Rumeli askerinin ii.;te ikisi yok olmu~, sol kanadt ile merkez arasma biiytik bir Tatar birligi girmi~ti. Sava~ta ba~anya ula~maktan, hatta Padi~ahtan limit kesilince Sadrazam Ali Pa~a ve onunla bcraber gelen Murat Pa~a, Ayna Bey Suba~t ve Padi~ah oniinde, askerinin ba~mda da bulunmas1 lftz1m gelirken bilinmeyen bir sebeple ~ehzade Siileymamn birliginde bulunan Yenic,:eri Agast Hasan Aga, Padi~ah elden giderse memleket vc Osmanh soyunu yok etmemek dti~tincesile ~ehzade Siileyman't yanlanna alarak sava~ alamm terketmi~, Bursa'ya dogru c,:ekilmi~lerdir. Srrp Krah da biittin ugra~malanna ragmen Padi~ah'1 c,:ekilmege kandiramadtgmdan Tatar saldmsmdan kurtulmu~ askeri ilc ~ehzade Siileyman kuvvetlerini art<;I olarak takibe giri~mi~ti. Sol kanadt yok etmi~ olan Miran ~ah tiimeninin geri kalam, merkeze dondtigti gibi bir taktm da ~ah-1 Ruh'un yardtmma yeti~tiginden, o taraftaki sava~ta baskismt artttrmt~tt. ~ehzade Sultan Mehmet, babasmm gtivenilir oglu, Osmanh Komutanlan Sultan Murat ve Y!ldmm'm giivenilir silah arkada~lan olduklanm hakkile ispat eylediler; c,:trpmmalan, oltime kucak ac,:ttklanm gosteriyordu. On,
222
NAMIK KEMAL
onbe~ dli~man neferine kar~1 bir adam kalmcaya kadar geri donmegi hattrlanna bile getirmediler. Nihayet olliden, yarahdan, askere komuta edecek bas basa bo.' · yun egecek yigit kalmad1. Sava~ alanlanmn kahramam Demirta~ Pa~a'nm oglu Y ah~i Bey ve onda~ sonra Firuz Pa~a, Mustafa Bey, Davut Bey, ~chit oldular. Demirtas Pasa ile diger oglu Ali Bey yarah olarak esir dli~tiiler. Evrenos Bey, Pa~a Yigit,, Balaban Bey, dii~manm saldmsma gogiis gererken kendilerinden aynlm1~ bir kalabahk kuvvetle birle~mege imkfm bulamadtklanndan yanlannda kalan kirkar, elli~er ath ile, ordunun biitlin peri~anhgm1 gordlikten sonra sava~ alamm terkettiler. Sava~ alamnda komutanlann en sonunda kalan <;elebi Mehmet Sultan'! da Padi~alun ve diger ~ehzadelerin hayatm1 korumak isteyen baz1 komutanlar, atimn dizginine sanlarak zorla sava~ alanmdan uzakla~tilar. Sehzadelerden Mustafa <;elebi kaybolmu~, !sa <;elebi karga~ahk arasmda camm kurtarabilmi~, Musa <;elcbi ise esir du~mli~tti. Fars tarihleri, Sehzade Si.ileyman ile Strp Kralmm gosterdigi kahramanhg1 takdirle kar~Ilarlar. Fakat, <;elebi Sultan Mehmet'in kuvveti hakkmda yazdtklan methiyeler, Timur Sehzadelerine dair yazdtklan miibalagah ovgiilerin dahi tistlindedir. Hatta bu sava~m en bliytik ~erefinin Sultan Mehmet'e ait oldugunu bile, bir dereceye kadar itiraf ederler.
Sabah onda ba~laytp sekiz saat arahks1z devam eden bu sava~m sonunda, sameydam oltiler ve yarahlarla dolmu~tu. Boylece dlinyanm en kanh muharcbesi manzarasm1 gosteriyordu.
va~
Hakikatte sava~1 Timur kazanm1~, Osmanh Ordusu mahv1 peri~an olmu~, fakat dokiilecek kan son bulmami~ti. Dii~manhk kihei kmma girmedi, mcrtlik meydam kahramanstz kalmadt, Osmanhlarda ~ehitlige gogiis a<;mayacak, esarete kol uzatmayacak insan kalmad1. Yildmm, on bin yeni<;eri, bir ka<; bin kaptkulu ile o ollim tepelerinin, o kan akan yerlerin arasmda kthcma dayanm1~, olacaklan beklemekte idi. Komutanlanndan tek yamnda kalam Minnet Bey, dti~manm <;oklugunu ve o gtice dayanma imkanstzh~m gorerek, «Beyhude yere Olmektense beni btrakm1z, Askerle berabcr camm1 yolunuza feda edeyim. Siz de bu tehlikeden kurtulunuz! » yollu sozlerle Padi~ah'1 <;ekilmege raz1 etmek istediyse de muvaffak olamad1. Ordunun dagildtgi halde, bir kistm kuvvetin sava~makta direnmesi. Timur'u hiddetlendirmi~ti. Btitiin kuvvetleri ile bunlan da ele ge<;irmek i<;in saldmya ge<;ti. Fakat yeni<;erilerin palasma kth<;la, ztrhma okla galip gelemeyeceklerini anlad!lar. Sava~I son bulmu~ sanan Timur'a, bu son engeli bildirdiler, Timur isc herkcstcn fazla o dircni~e sinirlenmi~ti. 1htiyatta bulundurdugu kirk bin ztrhh suvariyi en se<;kin komutanlannm emrine vererek, o engelin de ortadan kaldmlmasmt ernrctti. Sabahtan beri a<;hktan, susuzluktan, stcaktan, bay!lma derecesine gclen, ztrhlannm, silahlannm altmda ezilmi~ sava~m en ~iddctli taarruzlanna goglis ger-
OSMANLI
TAR1H!
223
mi~ olan yeni~eriler canlanm di~lerine takarak, Padi~ahlanmn felaketinden, milletlerinin bu ac1 glinlinden sonra ya~amak istemediler. Askerligin ~erefine, Osmanhhgm ~anma can verdiler. 0 kirk bin suvari ile alti saat ugra~tilar. Bulunduklan yerden bir ad1m gerilemediler, hepsi, ~ehit olduktan, ya da yaralandiktan sonra ellerindeki silahl yere dli~lirdliler. Tlirk yigitleri, hi~bir sava~ta kahramanbgt bu kadar abidelqtirmemi~lerdi. Bu Tlirk kahramanlan, Kerbela'da, Tann yoluna ba~mi veren Hazreti Muhammed'in torunu Hliseyin'le beraber Beni Ha~im soyunun ~ocuklan gibi bir ki5i kalmaymcaya kadar direnmi~lerdi.
0 fedekarhk ve kahramanhk, onlan ~ehadet mertebesine ylikseltirken Osmanh ordusunun da ~erefini tarihe yazdmyordu. Bu kahramanhk, Osmanh ordusuna zafer getirseydi elbette daha iyi olacakt1. Fakat yeni~eriler o maglubiyeti tatmadan, canlanm sava~ meydamnda verdiler. Yeni~eriler hayatlan pahasma sava~Irken, Padi~ah da etrafm1 ku~atan dli~ man saflanm yara yara Timur ordusuna dogru ilerlemekteydi. Timurnamenin yazan ile onu kaynak edinenlerin yazd1klanna gore; Beyazit, kah elindeki ~e~beri ile, kah kihei ile online ~Ikanlan yika yika Timur'un bulundugu yere dogru ilerlemekteydi. Kendisine kar~I duracak kimse olmadigi i~in online ~Ikanlan yara yara Timur'un gorebilecegi bir yere kadar sokuldu.
Timur, bir avu~ kahramandan kurulu bir kuvvetin, onca kudretli ku~atma ya kar~I gosterdigi cesareti takdirle seyrederken, yanmda bulunan Germiyanoglu oylesine cesaretle sald1ranm Yildmm'dan ba~ka kimse olamiyacagmi bildirmi~ ti. Timur sava~1 kazanmaktan ~ok Padi~ah't ele ge~irmek istedigi i~in Cengiz soyundan <::agatay Hanhg1 adt ile ordusunda bulunan Mahmut Han't bliylik bir kuvvetle Padi~ah't yakalatmaya gonderdi. Bu dU~man, Padi~ah'm yanmdaki kapikulunun <;ogunu Minnet Bey ile beraber ~ehit edecek ve Padi~ah't yakalamak i<;:in kement atacak kadar yakla~mi~ti. Sultan Beyaz1t, yamnda birka~ ki~i kaldtgt halde hil.la dli~manla sava~maktan geri kalm1yordu. BUtiin ~iddetiyle her yone sald1rarak, Tatar alaylanm yarmaga <;:ah~trken, bindigi yagtz atm ayag1 birden bir ta~a siir~erek yikildi, Padi~ah da hayvanm dli~mesile yere atladigt s1rada elinden kihct da firlamt~tL Tatarlar dort tarafuu sard1lar, Y1ldmm, belindeki han<;:eri <;:ekerek bir slire onunla vuru~maktan geri kalmadt. Hatta birka<;: dU~m.am bile tepeledi. Nihayet sald1ranlar olmege, yaralanmaga bakmad1lar, onu, on be~i birden iizerine ylirlidliler, kollanna, ayaklanna sanldtlar, insan i<;:in dayamlmast kabil olmayan bir <;:oklukJa o talihsiz kahramam esir aldtlar. Y Ildmm'm esir dU~ii~Une dair bilgiler !ran tarihlerinden almmt~tlr. Bizim tarihler, Padi~ah dli~manla sava~makta iken Mahmut Aganm gelip kendisini esir ettigini bildirirler. t~lerinden yalmz Solakzade, <
224
NAMIK KEMAL
Bunlardan ba~ka, yine 1ran tarihlerinin bir ikisi, Sultan Beyaztt'm, bulundugu tepeden ak~amiistii ka9mak iizere a~agt indigi strada tutuldugunu yazarlar. Hammer de Padi~ah'm, hattrlattlma iizerine 9ekilmege karar vermi~ oldugundan bahseder. Bu iki soylenti de, Padi~ah'm yapttgma degil, yapmak istedigi ~cylere ait olmaktan oteye ge<;emez. <;iinkli Padi~ah'm bulundugu tepeden a~a gr iyi niyetle indigine karar vermek gli9tiir. Ordunun yenilgisini goriince, dii~mandan intikam almak i9in bir kurtulu~ 9aresi aramak elbette Beyaztt'm hakkt idi. Yalmz, bu, herhalde olayda anlattldtgt gibi olmamt~tt. <;Unkii Beyaztt, askerinden bir ktsmtmn dii~man tarafma ge9tigini, sagdaki ve soldaki kuvvetlerinin peri~an oldugunu gordiikten sonra, yalmzca yeni9eri ve kaptkulu kuvvetleri ile, Timur'un diinyayt yenecek kuvvetine iistiin gelemeyecegini anlamt~tl. Sayet Strp Kral't yamna geldigi vakit, 9ekilmesine izin verseydi, giindiiz en sadtk komutanlarmt kaybettirmeyip 9ekilmek i<;in geceyi beklemesine de hi9bir liizum yoktu. <;ekilmesini temin i9in Minnet Bey ile yeni9eri'lerin daha be~ altt saat dii~mana kar~t duracaklanm, o miiddetin ise kendisini Timur'un saldmsmdan koruyacak bir yere ula~masmt saglayacagmt 90k iyi biliyordu. Bu halde sava~ alamnda ak~ama kadar durursa ondan sonra 9ekilmesine hi9bir sebep bulunamazdt. · Haytr! Padi~ah 9ekilirken degil, Timur'un bulundugu yere ula~arak candli~ mam ile kar~tkar~tya 9arp1~mak isterken tutuldu. Ne Hammer'in, ne Sadettin ile onu kaynak yapanlann hi9bir ~eyden bahsetmemeleri, bu hakikati inkara sebep olamaz. Evet, Padi~ah oyle bir 9alt~ma i9inde tutuldu, Ytldmm oyle yere dii~tii, Osmanh kthct oyle kmhp bir tarafa attldt. Din dii~manlanna kar~t bir Tann kalesi halinde duran Osmanlt Ordusu, bir gUn i9inde eridi, Padi~ah't esir dli~tli. Yiiz ytlhk parlayt~lanndan, yiikseli~lerin den, ortada, <;ubuk Ovasmdaki manzarast insana deh~et veren bir oliiler manzumesindcn ba~ka eser kalmadt. Bu sava~m 91kt~ ~artlanna ait gorii~iimlizli evvelce yazmt~ttk, bozguna gelince bunun sebebini tarih9iler, yalmz Tatarlarla, Anadoludaki kii9iik hliklimet askcrlerinin dii~man safma ge9i~ine baghyorlar. Bazllan da, (( Ytldmm Beyaztt, Anadolu Beyliklerini eline ge9irmeseydi, onlann askerinden htyanet gormezdi. Belki Kosova'da Sultan Murat'a yapttklan gibi bur ada da kendisine yardtm ederlerdi, » demektedirler. Ger9i bozgun, bu askerin htyaneti ile ba~ladt, fakat onlar dayansalardt da yine yliz yirmi, ytiz otuz bin ki~i ile Timur'un sekiz yiiz bin ki~ilik ordusuna galip gelmek miimkiin degildi. Dstelik Timur'un askerleri ~iiphe yok ki, Sultan Beyaztt'a degil yardtm etmek, askerlerinin htyanetine oncii olmu~lardt. Din dii~mam ile sava~ ba~ka, hiikiimet merkezi diinyanm obiir ucunda olan Timur ile muharebe yine ba~ka ~eydir. Htristiyanlara kar~t Sultan Murat ile beraber olmayt, Anadoludaki Beyleri oralann halk efkan mecbur etmi~ti. Hal bOyle iken i9lerinde onlara kar~t bile Osmanhlarla beraber olmayanlar ve belki Osmanhlara kar~t Bizansla
~
OSMANLI TAR!Hi
225
uyu~anlar
vard1. Bir taraftan da Htristiyanlar, Osmanhlara listlin gelirse, gordlikleri son tecriibe iizerine Anadoluda hi<;:bir !sHim Hiiklimcti btrakmamak i<;:in elden geldigi kadar <;:ah~acaklarmi Anadolu Beyleri de biliyorlard1. Halbuki Timur'un kazanmas1, Anadolu Beyleri i<;:in Osmanli mlilkiinden hirer par<;:a koparmaktan ve hi<;: olmazsa ya~amalanm tehlikeye sokan bir kom~uyu ortadan kaldtrmaktan ba~ka bir ~ey saglamayacakt1. Bu faydalar ortada iken, nasll dii~linlillirse dii~ii niilsiin, Anadolu Beyleri Osmanlilara kar~I Timur'a yardiiD zorunda idiler, ba~ka ~ey yapama71ardi. Baz1 tarihlerde; komutanlann, ~ehzadeleri alarak hirer tarafa <;:ekilmi~ olmalan da yenilgi sebeplerinden olarak gosterilmektedir. Halbuki ~ehzadeler de, yanlannda bulunan kumandanlarla beraber kahramanhkta yan~arak bu haklanm dii~manlara bile teslim ettirmi~lerdi. Nihayet, zaferden iimidi kesince, soylanm, ortadan kaldtrtmamak i<;:in sava~ alanmdan <;:ekildiler. Bu tedbirli davram~ ta Osmanogullan soyunun devamim saglad1. Muharebede oliinceye kadar direnselerdi, Devlet de, onlarla beraber yok olur, yerine sadece sahifeleri ~an ve ~erefle dolu bir tarih ka1Ird1. 0 ~erefi; sav~ alanmda kalan Padi~ah ile Yeni<;:eri'ler tamamladilar, devleti de sava~tan <;:ekilen ~ehzadelerin biriyle komutanlar kurtard1. BaZI tarih<;:iler, bu yenilgiyi, Padi~ah'm bir miiddet i<;:kiye dii~kiinliigune verilmi~ bir manevi ceza olarak gostermektedirler. Din! inan<;:lara a~m bagli olanlar, bOyle felaketler kar~ISlnda <;:ok defa fanatik ararlar. Fakat bu tesirler, ~er'i kaidelere uymayacak bir tarzda yorumlanmak istenirse tuhaf olmaz mt? Farz edelim ki, Sultan Beyaztt, i<;:kiye dii~kiin oldugu i<;:in Tann tarafmdan cezalandmlm:~ olsun, peki, Padi~ah'm sancag1 altmda toplanm1~ 90 bin insamn ne kabahati vardt? Tatar atlannm nallan altmda ezilen yiiz binlerce kadmm kabahatleri ne idi ki onlar da aym cezaya ugradtlar? Kur'an'da herkesin ancak kendi su<;:undan dolayt cezalandmlacag! izah edilmi~ iken, bir adamm i<;:ki i<;:mesinden dolay1 koca bir milletin cezalandmlmasmt aktl vc manttk, ~eriat kabul edemez. «Diinyada her felaket bir kabahatin manevi kar~thgt kabul edilecekse, ibret almayanlar, bliyiik stkmtilara haztr olmahdtr, >> hadisine ne demeli? Ohiit ve Kerbela Vak'alanna ne anlam vermek gerekir? Sultan Beyaztt'm ugrad1g1 felaket bir giinah sonucu gosterilmek isteniyorsa, neden Yakup Bey'i hakstz yere idam ettigi ortaya konmuyor da, i<;:ki i<;:mesinden bahsediliyor? aKan i<;: de diinyada i<;:ki i<;:me,» kuralma baglanan bu sozler taassup ve riya sonucu degil de nedir? Bir Padi~ah'm oz karde~ini durup dururken idam etmesi affoluyor da i<;:ki i<;mesi bir memleketin harabiyetine sebep gosteriliyor. Bu kafadaki insanlarm mensup olduklan cemiyete ne demek lflZim gelir? Tarilwilerimiz, Padi~ah i<;:ki kullandtgt i<;:in memleketin harap olduguna da
F: 15
226
NAMIK KEMAL
deginmckle kalmiyorlar, Timur'un Tann tarafmdan gonderildigini, hatta devrinin en biiyiik aliminin, hayvammn dizginlerini c;ekip ona seyislik ettigini soylerler. Bilinir ki, Tannmn iradesi olmadikc;a, Timur degil, yer yanlsa bir sinek kanadmi kip1rdatamaz. Fakat Timur'un zaferini oyle bir nedene baglamak ba~ka mcsele, kendinin Tann tarafmdan bir !slam memleketinin, bir miicahit milletin tahribine memur edildigini ve buna bir biiyiigiin onciiliik ettigine inanmak ba~ka meseledir. tkinci inam~, Tannya zu!iim, !slam biiyiiklerine cellihhk yiiklcmektcn ba~ka bir ~ey olmaz. · Cengiz soyundan olan Mahmut Han'm, Padi~ah'1 yakaladigi zaman onun ellerini baglam1~ oldugu, Turan Tarihlerinde yazlld1. Mahmut Han'dan bu kotii nareketi beklemek dogrudur, c;iinkii zaten kotii yaradll1~ta idi. 0 derecede kotiiydii ki <;agatay Hanhg1 iizerinde oldugu halde, Timur, guya ona bagh bulunuyordu. Halbuki hem Timur'un hizmetinde, cellathgmi yapard1, hem de tiyatro Padi~ahlan gibi Han'hk davas1 ile ogiinmektcn geri kalmazd1. Mahmut Han o kadar alc;akti ki, bir insanm zavalhhg1 kar~1smda ona hiirmet gerektigini anlayacak kalbc miilik degildi. Mfikus talihini yenmege c;ah~an Padi~ah'1, o esir haliyle onun ugruna can vermi~ yigitlerin cenazeleri iistiinden atlatarak Timur'un huzuruna c;Ikardilar. ((Ravza-tiis Safa» yazanmn babasmdan, onun da o giin Timur'un c;adm yanmda bulunan Seyyid Ahmed Turhan'dan naklettigine gore, Timur, huzuruna getirilen Beyaz1t'a sava~taki cesaretine ragmen kibir ve gururu yiiziinden bu hale dii~tiigii nii anlatan sozler soyledikten sonra, Padi~ah'm ellcrini c;ozdiirtmii~, onu yanma oturtmu~, ignelcyici hitaplardan sonra ok~ayici ciimlelerle bOyle hallerin herkesin ba~ma gelebilecegini beyanla onu teselli etmi~ti. Padi~ah da oziir dileyici birkac; soz ile cevapta bulundu. Bu anlatllanlar Timur'un karakterine uygun goriilmektedir. <;iinkii Timur'da cihangirlige, Cihan'a hiikmetmege yarayan biitiin nitelikler mcvcuttu. Bir dereceye kadar zalim ise de, hic;bir zaman ba~kalanm ezmekten kendini alamad1. Timur'un ad1 Cengiz'ler, Hulagularla beraber hep boyle bilinecektir. Sivas'1 y1kt1ktan sonra nasi! iizi.ilmedi ise, Padi~ah'm kalbini k1rmaktan da oylece miiteessir olmadt. Fakat bu ~iddeti de, ancak birkac; dakika siirdii. Ondan sonra birkac; giinde bir yapt1g1 eg!ence toplantllanna Padi~ah'1 da daveti ihmal etmedi. Hatta Osman Ogullanna bir kasti olmadigtm gostermek ic;in, Timur, Padi~ahm kizlarmdan birini torunu Ebu Bekir Mirza ilc evlendirdi. Bu konuya dair tarihlerin yazdiklanm bir kere inceleyelim: Bir soylentiye gore, giiya Timur, Beyaz1t'1 goriince « Oziilme! Diinyamn Tann katmda bir degeri olsaydt, onu senin gibi bir korle benim gibi bir topal'a vermezdi? » diyerek Sultan Beyaz1t'm gozlerinin zaytfhgmt ima etmek istemi~ti. Halbuki Timur'un, omriinde ciddiyetten aynlmadtgt ve hi<; kimse ile ~aka yapmad1g1 herkesc;e bilinmektedir. 0 karakterde bir insanm, boyle kendini bile elaleme giiliinc; edecek bir soz s6ylemi~ olduguna nastl ihtimal verilebilir?
OSMANLI
TARiHi
227
Diger bir soylentiyc gore, Sultan Beyaztt, Timur'un yamna gittigi Strada, kendisine yemesi i<;in yogurt getirmi~ler. Padi~ah ~a~1rm1~, Timur o ~a~kmhgm sebebini sorunca, « bnsczi ile maruf Ahmet Celiiyiri' den bir glin sizinle gorli5menin miimklin olup olmayacagmt sormu~tum. (Olacaktir ve ilk gorli~tiigiiniiz zaman meclisinizde yogurt bulunacak,) demi~ti, cevabmt verince Timur da, «Ahmet Celayiri pek aktlli bir insandt. Ben de o kabiliyetini takdir ediyorum. Ciinkii o sizin yammza gelmeseydi, siz ~u and a bur ada bulunmazdtmz, )) diyerck kar~thk vermi~ti.
Bu yolda haztr cevaphk, Timur'un karaktcrine uymadtgt gibi, o zamana kadar izledigi dii~iince ve hareketlere de aykmdtr. Clinkii Timur, hi<;bir vakit Beyaztt ile sava~mak istemedigini soylcmcktcn geri kalmadt: 0 halde, Ahmet Celayir'in Padi~ahla sava~a sebep oldugundan dolayt minnettan oldugundan bahs ile nastl memnuniyet gostcrebilir? Tekrar ediyoruz, Timur boyle ~akalardan daima uzak kalmt~tlr. Yine bir soylentiye gore, Timur'un alay i<;in Padi~ah'a kopek vc ~ahin gibi av malzemesi yolladtgt, Padi~ah'm da kar~thgmda, "Evet avcthk onun gibi vah~i saldtrganlara yaki~maz, benim gibi Padi~ah oglu Padi~ahlara yaki_~tr, )) sozii ile kar~thk verdigi bildirilir. Halbuki gerek ~akanm, gerek cevabmm duruma yakt~ madtgt meydandad:r. Avcthgm ileri gelenlere ait oldugu, Avrupahlarca da kabul -... edilmi~ olduguna gore bu soylenti de, Avrupahlann uydurmasmdan ba~ka bir ~cy olamaz. Yine bir diger soylentiye gore, guya Timur, Padi~ah'a, «Simdi sizi btraksam, evladtmz size itaat eder mih yollu bir sua! sorunca, «Siz benim zincirimi kaldmmz, ben onlan itaatime almaktan aciz kalmam)) diye cevap verir. Soru ne kadar yavan, cevap ne kadar goniil sadeligi ile verilmi~ olursa olsun gerek Padi~ah'm, gerek Timur'un sozleri hep zamana gore uydurulmu~ ifadelerden ba~ka ~eyler degildir. ~erafcddin Erzi, tarihinde, Osmanhlann cihatta, din biitlinliigi.inde sagladtklan ~ohreti kii<;liltmek i<;in Padi~ah'm e~i olan Strp Krah'mn ktzkarde~inin Bursa'dan gonderildigi Strada Timur'un zoru ile tslamiyeti kabul ettigini yazar.
Bu ifadeleri ile Timur'u dindar gostermek isterken, dindarhgt da zorlama ile yapt1rdtgrm gosteriyor. 1sH1miyette kimsenin dinine kan~mak caiz olmadtgt gibi, zorla din degi~tirilmesine de miisaade edilmezdi. Bu yonden Timur hi<;bir zaman hakh gorlilemezdi. Bu sozler arasmda bir de Timur'un BeyaZit'I demir kafes i<;ine koydurdugu rivayeti vard1r ki, Avrupa Tarih<;ileri katmda onemli bir yer tutar. Hammer, bu hususu a~agtda ozetini verdigimiz ~ekilde anlattyor: Celebi Sultan Mchmet, babastm esaretten kurtarmaga <;ah~mt~tl. Osmanh Ordusundan lagtmctlar, Padi~ah'm bulundugu yerin yakmmdaki bir yeri kazmaga ba~Jad1Jar; lagtmcJ!ar <;admn ortasma geJdikJeri Strada muhaf1zlar durumu ogrendiJer, Padi~ahla yanmda bulunan hadtm agas1 Firuz Bey'in o s1rada uyamk
228
NAMIK KEMAL
bulunmalan da kagmaga hazirlandiklanna dair haklarmdaki ~lipheyi kuvvetlendirdi. Timur, Padi~ahm bu te~ebblisline pek k1zarak Firuz Beyi idam ettirdi. Ondan sonra Beyaz1t geceleri de zincire vurulmaga ba~Iand1, muhaf1zlann sayisi arttmldi. Timur'un gasterdigi ~iddet ve zincire vurulma yanh~ olarak, kafes efsanesini dogurmu~tu. Avrupa tarihgilerinden K1sensa Franzi ile Arap Sah bu efsaney~ tarihlerinde nakletmcktedir. Bavyerah Silderger, Nigbolu Sava~mda esir olarak H1ristiyanlarm aldliriilmesini en ince aynntdanna kadar yazm1~, fakat demir kafesin varhgmdan ~lip he ettirecek bir kelime kullanmami~tlr. Ankara Sava~1'nda ikinci defa esir olmu~ ve Sah-I Ruh ile Miran Sah'a bizmet etmi~ bulunan Silderger, Ankara Sava~1'na ve Padi~ah'm esaretine dair hayli bilgi verdigi igin, bu demir kafes olaymdan bahsetmemesine imkan var illldir? Bogiko, hfitiralannda, Sultan BeyaZit'm dayamlmaz eziyetler iginde Oldliglinli yazar, fakat bu da demir kafes olaymm dogrulugunu gastermez. Zincire vurularak olmek, bir gazap sonucu olmasa da, ac1d1r. Sultan Beyaz1t'm esirligine dair bilgi veren ii<; Rum Tarihgisinden giivenilen Duka ve Halkondil, Padi~ah'm yalmz zincire vuruldugunu yazarlar. Hatta Duka, zincirin, Beyaz1t'm ka<;mamasi i<;in yalmz geceleri kullamldlgrm sayler. Demir kafesten yalmzca Franzi bahseder ki onun da doguya ait verdigi bilgiler daima yanh~tlr. !ran edip ve ~airlerinden, gerek Se&afeddin, gerek Timurname sahibi Hakifi demir kafcsten bahsetmezler. Laride, Cenazi de bir saz saylemezler. Aym devrin adamlanndan tbn Hacr ve tbn Sahne, Franzi'nin sazlerini teyid edecek higbir ~ey yazmami~lardir. Bu alti yazann slikutu, her hakikati.k yaz1da seci sanatmm aklhc1gma feda eden Arap Sah ile Franzi'nin saylentilerini. · yalanlamaga kilfidir. Osmanh Tarih<;ilerinin en eskisi Akif Pa~azade, o zamanlar Padi~ah'm hizmetinde bulunan ve sonralan Amasya Valisi olan bir zattan naklen anlatt1gma gore, Padi~ah iki hayvan arasma bagh kafesli bir taht1revan ile gezdirilmi~tir. Nesri de Timur'un bir kafesi taht1revan yaptlrtarak Sultan Beyazit'I onunla ta~Ittlgmi sayler. Halbuki kafes Sehzadclerin <;ekildikleri yerleri:: pencerelerine konan artii olarak bilindiginden, bu kafesten de adi kafes manas: anla~Ild1gmdan, yanh~hk meydana gelmi~tir. Bize kahrsa, Franzi'nin anlattiklarmda yalan olan, yalmz, kafes meselesi degildir. Sehzade Sultan Mehmet'in, Padi~ah1 ka<;Irmak te~ebbiisiinde bulunduguna dair olan sozlere de inanmak kabil degildir. byle bir ~ey olsa elbetteki bizin: tarihlcrden birinde olurdu, yaz1hrdi. Hele hi<; ~iiphe yoktur ki, boyle bir te~eb biis iizerine Timur, Beyaz1t'I da, <;elebi Mehmet'i de ve belki blitlin Osman Ogullanm da yok etmeden Anadolu'dan ~ekilmezdi. Boyle bir firar tahakkuk e:meyince de Padi~ah'm zincire veya demir kafese konmu~ olmas1 dli~iiniilemez. Bu kafes sazii, Abbasi Halifelerinin bir odaya <;ekilerek Divan'a bulunduklan yerin kafesinden bakmaga ba~lad!klan zamandan kalma bir terimdir. Sonr~ dan Halifeler herkesten ka<;tlk<;a « Kafestedir » deyimi kullanilmi~tlr.
OSMANLI
~
TAR1H1
229
Nitekim, bir ~air in vakti zamanmda soyledigi, « Halife kafesinde ve koltugunda» beytinden de anla~Ihyor. Ondan sonra ~ahlann, ~ehzadelerin oturduklan yere de kafes denilmi~tir. Bizim tarihlerin yazd1gma gore, Sultan BeyaZit, mafsal romatizmasmdan rahatsiz bulundugu i<;in, esirligi Sirasmda kimseye goriinmek istemediginden, parmakhkh bir tahtirevan ile geZinekteydi. Padi~ah'm bir taraftan kafeste oldugunu i~iten, bir taraftan Padi~ah'1 demir tahtrrevan i<;inde goren halkm, onu demir kafeste sanarak bu yanh~hg1 <;Ikardigma ~iiphe yoktur. Sultan Beyaz1t, oyle kafeste hapsolunmad1. Fakat memleketinin i<;ine dii~ iiigii hali gordiik<;e, ~ok Istlrap <;ekiyordu. Zincire vurulmad1, fakat dii~tiigli esaret hayati ate~li zincirlerden de fed idi. bmriiniin son zamanlannda ugrad1g1 ruhi ve cismani Istiraplara alti ay ancak tahammiil edebildi. 805 y1h ~aban aymm 14 iincii Per~embe giinii (8 Mart 1403) de Ak~ehir'de diinya denilen bu musibetler yurdundan ebedi ~Heme go<;iiverdi. Kosova'da, dii~manlanm pcn~esinde mahvolmu~ gordiikten soma, bir azametle sava~ alamnda Padi~ah iken, devletini dii~mamn pen<;esinde b1rakarak esaret ko~esinde yiiz bin cefa ile omriinii tamamlayan bu talihsiz kahramamn, ba~ langici ile sonu arasmdaki fark, diinyanm vefas1zhgma ne ac1, ne miithi~ bir ibret dcrsidir. Beyaz1t'm na~I, ~eyh Mahmut Seyran Tiirbesine muvakkaten gomiildii. Sultan Beyaz1t'm dogumu 761 (1359) tahta <;Iki~I 791 (1389), esirligi 804 (1402) yllmdad1r, yani omrii kirkbe~, Padi~ahhg1 da ondort yll siirmii~tiir. Padi~ah'm dogumunu 748, tahta <;Iki~Im 792 olarak gosterenler varsa da bu dogru degildir. Kendi, kirmiZI ile sanya bakan degirmi yiizlii, iri burunlu, mavi gozlii, kumral sakalh, saglam yap1h, ~a~I baki~h, goriinii~ii, insana sayg1dan <;ok korku veren bir kahramand1. Y aradih~I yoniinden, soyundakilerden hi<;birine benzemezdi. Sert bak1~h idi. !<;inden dogam, olaylardan ibret almaga tercih eder, <;ok defa tahminleri ba~ kalannm ara~t1rmalanndan dogru <;Ikard!. Her i~i <;abuk kavrar, seri ve azimle <;ah~Irdi. Bir ~eye karar verir vermez onun hemen yapilmasi i<;in tertibat ahr, yapar, yaptmrd1. Ba~kalanmn imkans1z gordiigii ~eyleri o, kii<;iimser ve yapmag1 ba~anrd1. Yurdunun bir ucuna gittigi zaman, diger ucunda saldigi korku diizenin ko · runmasma yeterdi. Gidecegi yere sesi i~itilmeden gittigi gibi, bir dii~man saldms1 kar~ISlnda haberi ula~madan da o dii~mana ula~Irdi. Sultan Osman gibi, kuruculuk ve adaletseverlikle hareket etm~zdi. Tahta <;Iktigi giin, karde~ini oldiirtmek gibi bir gaddarhktan ~ekinmedi. Kadllarm mala dii~kiinliigiinii i~itir i~itmez, adalete uymayan, hepsini yakmak gibi bir ceza uygulanmasma kalki~ti. <;abuk kizd1gmdan ve insani ihtiraslara kaplld1gm-
230
NAMIK
KEMAL
dan zalimdi. tslami terbiyesi bir yerde yaradth~mdaki biiyiikliik ve dogrulugu, yamlmasmt kabul edebilmek meziyetini dogurmu~tu. Bunun i<;;indir ki, onu en 90k tenkit edenler bile, karde~i Yakup'u oldiirmesi ve i9kiye dii~kiin olmasmdan ba~ka bir ~ey soylememi~lerdir. Dededi Orban gibi, kanun koyuculukta ve dt~ iilkelerle anla~malarda da kudret gosteremedi. Kanun koyuculukta ktymetli bir hareketi olmadtgi gibi dt~ miinasebetler baktmmdan da; Anadoluda'ki Tiirk Beyliklerini yok etmek, Rum tmparatorlugunu da bir kat daha kii<;iiltmekten ileriye gidemedi. Strp Krall ile akrabahk tesis ederek vefah bir miittefik buldu. Fakat bu sonu<;;, onun idarcsinden <;ok Strp Kralmm menfaat dii~kiinliigii ve saglam ahlakt sayesinde oldu. Timur olaymdaki mektupla~malarda, sonralan ~erefini, onurunu korudu, fakat ilk zamanlarda kudretine vc makamma yakt~mayacak surette sinirli hareket etmi~ti.
Babast gibi, elindeki kuvvetle orantth olacak surette yerler ele geyirerek, devletine tabi stmrlar tayin etmegi dii~iinemedi. Aksine, yurduna diinya gibi sonsuz bir stmr tammaktaydt ki, en onemli vasft bu cihangirlik meziyeti idi. Sarstlmaz derecede, saglam, ~im~ek baki~h bir yiiz, engel tammayan bir <;ah~ma giicii ile bezenmi~ olan bu biiyiik insan, hakikaten diinyalar kadar geni~ bir gorii~e sahipti. Onu tahakkuk ettirecek glicii de kendinde gorecek kadar gurur ve inan<; sahibi idi. Timur ile olan yazt~malannda; istese Mtstr ve Sam't da zaptedebilecegine, t
0 halde Osmanh Devleti degi~ir, <;ok biiyiik bir devlct olma yoluna Osmanh diinyaya hiikmeder, fakat Osmanh Milleti de ortadan kalkard1.
girer,
Bu gorii~ te <;ok sthhatlidir. Fakat Sultan Beyaztt'tan sonra <;elebi Mehmet, tkinci Murat, Fatih, Selim, Slileyman gibi biiyiik Padi~ahlar, devleti yeniden kurup cihangirlik seviyesine yiikselterek, Osmanhlan Cezayir'e, Yemen'e kadar ilerlettikleri halde, eger devleti, ondan sonrakiler, Siileyman Devrindeki durumdan ba~latmi~ olsalardt, Emevi Hiikiimeti gibi hiikiimdar degi~tirmeksizin diinya.nm bir ucundan obiir ucuna kadar sozlerini ge<;irtir ve hiikiimet kurmaktan geri kalmazlardt. Ne yaztk ki, devletine oylesine biiyiik bir limit haztrlamt~ olan Sultan Beyaztt'a talih yar olmad1.
OSMANLI TAR!H!
231
Yildmm gibi parladt, ciham nura bogacak zannederken, devrildi, yok oluverdi. Talihsizlikler i<;inde yokoloup eridi BeyaZit. Biitlin bunlara ragmen, devrinin en biiyiik Padi~ah1 oldugu ve askeriyle kendisine galip gelen Timur'u metanet, ahlak: ve diger sava~lannda elde ettigi ~ohretile yenmi~ oldugunu kabul etmek H1ztmdir. Sultan Murat'm iinlii kumandanlanndan Sadrazam Ali Pa~a, Beylerbeyi Demirta~ P~a, Gazi Evrenos, Mihal Oglu Mehmed Bey, Demirta~ Zade Yah~i Bey, ince Balaban Bey ve birlik komutanlarmdan Ayna Bey, $uba~I, Kara Mukbil, Firuz Bey, Sultan Beyaztt zamamnda sava~ meydanlanmn sayth ki~ilerindendi ler. Beyaztt'm en yakm dam~mam Bulgaristan Fatihi olan Ali Pa~a, en kudretli komutam ise Strbistam ele ge<;iren Demirta~ Pa~a idi. Gerek bunlar, gerek Gazi Evrenos Bey ile diger komutanlar onun idaresinde bir kat daha gi.i<;lendiler. Vidin'in ve Eflak:'m ele ge<;irilmesinde gosterdigi kudretle komutanhga ytikselen, Rumeli Beylerbeyliginde de Demirta~ Pa~a'yt izleyen, Firuz Bey iken Firuz Pa~a olan, komutanla Demirta~ Pa~azade Yah~i Bey de, Ankara Sava~t'n da kahramanca ~ehit dti~ttiler. Kendi devrinde yeti~en kahramanlardan Pa~a Yigit ile Firuz Pa~a ve Yakup Bey, ordu komutanhklannda bulunmu~lardt. lkisi de ilerde birtaktm olaylarm kahramam olacaklardtr. Birlik komutanhklannda Kara Mukbil'den ba~ka bir Mukbil Suba~I, Demirta~ Pa~adan ba~ka bir Demirta~ Bey ve Sadrazamzade ibrahim Pa~a, Murat Pa~a, Minnet Bey, Mustafa Bey, Karamanh biiyiiklerden Turban Bey, Be~ir Bey, Tahir Bey, Mehmet Bey, Davut Balig, Ela Goz Ahmed! ve Mehmedi, adlanm tarihlere ~erefle ge<;irtecek biiyiik hizmette bulunmu~lardt. Bunlardan Mustafa Bey, Minnet Bey, Davut Balig Bey, Ankara Sava~t'nda ~ehit dti~ttiler. Digerleri hayatta kalmt~larsa da, $ehzadeler arasmdaki kavgalar i<;eride rol oynamt~, bir ktsmt da ge<;mi~in si.ikun ve gizliligi i<;inde kaybolup gitmi~lerdir. Beyaztt devrinin ilim adamlan ise, eskilere gore daha fazlaydt. Osmanh devletinde bir biiyiik ilim soyu kuran Molla Ferrari, Fetva-i Bezaziye yazar1 Htfzettin Mehmet Kerveri ve Seyh Cezri, Fenari'nin biiyiik oglu Mehmet $ah ile, Alaeddin-i Esved'in bi.iyiik oglu Hasan Pa~a, Kutbettin-i izniki; Babasmm devrinden kendine kalan Kamus sahibi Necmettin Firuz Abadi, Fenariogullanndan Yusuf Billi, $eyh Cezri Ogullanndan Mehmet Ekber, Mehmet Asgar, Ahmet ve Abdtilvahit irani, Ahmedi, Seyh Bedrettin, lbni Arap~ah, tip yontinden btiytik htiner sahibi Hac1 Pa~a, o devrin en biiyiik ilim onderlerindendi. Herbirinin yazdtgt eserlerin isimlerini stralayabilsek, ayn bir kitap olur. 11m! ve dini bilgileri toplayan Emir Buhari, dogu~ yeri itibarile Kayseri ve bulu-
232 nu~
NAMIK KEMAL
mahalli ile de Aksarayi ad1 ile tanman Seyh Hamid ve Hac1 Bayram1 Veli de, o devrin biiytiklerindendi. Bu biiyiikler manzumesi i<;inde, hepsinden <;ok Padi~ah'a yard1m eden ve tslam'a hizmette bulunanlar ise Emir Buhari ile Molla Fenari oldu. Sultan Beyaz1t, Bursa'da Ulu Cami ile bir medrese, imaret ve hastane yaptirtmi~ti. Ak<;aglar suyunu ~ehre getirtti. Kendi tarafmdan abnan Ala~ehirde de cami, medrese, hamam yapt1rd1. Fakat lstanbul'u fethetineden ~ehirde camiye gevirttigi kilise, dini eserlerinin en dikkati gekenidir.
SULTANL!K FASILASI (Sehzadelerin Taht Kavgast)
Sultan Beyaz1t'm esir almmasiyle Osmanh Devrinde, bir saltanat fas!las1 ba~lar ve bu ara <;elebi Sultan Mehmet'in iktidarda tek ba~ma kalmasma kadar devam eder. Timur, Ankara Sava~1'm kazanmak ve Osmanhlann Padi~ahm1 esir etmek gibi bi.iyi.ik ba~anlan kilii saymaytp Osmanh Devletini de mahva kalkt~tl. Tutumundan ikide bir ~ikayet ettigi Sultan Beyaztt'm, arttk hi.ikmi.i kalmamt~tl. Timur'un bu davram~I, Beyaz1t ne yaparsa yapsm kendini onun saldmsmdan kurtaramayacagam gi::isteren kanaatimizi pekle~tirmege kafidir. Timur, Ankara Sava~t'ndan sonra ~ok sevdigi torunu Mehmet Sultan'! otuz bin ath ile Bursa'nm ele ge~irilmesi ve ~ehzade Si.ileymanm takibiyle gi::irevlendinni~ti. Torunlanndan Ebu Bekir Mirza, ile, bi.iyiik kumandanlanndan ~eyh Nurettin'i de onun yanma vermi~ti. Mehmet Sultan, Bursa'daki Padi~ah'm hazinesini, ~ehzade Si.ileyman yeti~meden ele ge~irebilmek ve ~ehzadenin ka~a bilecegi yollan da kesebilmek i~in, o kadar si.iratle gitmi~ti ki, yorgun otuz bin si.ivariden yalmz, di::irt bini yanmda kalmt~, digerleri yollarda di::ikiilmi.i~ti.i. Bununla beraber, Sultan Mirza Mehmet, ne hazinedeki para ve mi.icevherleri bulabildi, ne de Si.ileyman <;elebi'yi tutabildi. Fakat ~ehzadenin goti.iremedigi gi.imi.i~ tak1mlar, kuma~lar ve diger birtak1m ag1r e~yay1 alarak Bursa ~ehrini de yagma ve tahrip etti. Osmanhlar Devrinde bi.iyi.ik imftr gormi.i~ olan Bursa'da, Turan tarihlerinin yazd1gma gore, Mirza tarafmdan yagma edilen malm toplam1 bu devrin paras1yla altt milyon altm liray1 bulmaktadtr. Bundan ba~ka, e~lerile Ahmet Celayiri'nin ~ehzade Mustafa'ya ni~anh olan kiZI da ellerine di.i~mi.i~, Bursa'da tutuklu bulunan Karamanh Oglu Mehmet Bey de kurtanlm1~tl. "Mirza Mehmet ~ah, Bursa'y1 ele ge
NAMIK
234
KEMAL
Teke, Hamideli, Harzem Ham, Emir ~ah Melik'i de Aydm, Saruhan, Mente~e'ye gonderdi. Timur'un onun safma ge<;mi~ yerleri de Osmanh yurdu gibi aym ~ekil de hem soydular, hem tahrip ettiler, onlara Osmanh miilkiinden ayn bir muamele yapmadrlar. Timur, Ankara bolgesinin, ~;ok srcak oldugundan ~ikayetle, yazr ge~;irmek iizcre Kiitahya'ya gelmi~ti. Bursa'mn muhafazasmda bulunan ~eyh Nurettin, Padi~ah'm ailesi ile Ahmet Celayiri'nin klZlm, Karaman Ogullan ile Emir Buhari, Molla Fenari vc ~eyh Cczri'yi Kiitahyaya gondcrdi. Bizim tarihlerden bazllan; Emir Buhari, Molla Ferrari ve 1mami Cezri'nin, Timur huzuruna prangaya vurularak ~;rkanldrklanm yazarlar. Halbuki Timur, ilim adamlanna kendinden evvelki sultanlann hi<;birindc gi:iriilmeycn bir saygr gostcrdi. Asya'nm yansrm kan vc ate~ i<;inde brraktlgt halde, hi<; bir ilim adammm krlma dokunmami~tJ. Bir zamanlar i~ i<;in gi:inderdigi bir Tatar'm, « Yolda rastladtgm hayvam al, istcrse <;ocugumun olsun korkma! n demi~, Tatar, yamna gelip de yolda at! <;atladrgrm, Sadcttin Teftazani'nin hayvamm almak istedigini, kendi cmrini soyledigi halde, Mcvlfma'dan hayvam alamadrgr gibi bir de dayak yedigini soyleyince, Timur: '' Nc yapahm? Kabede benim hutbem okunmuyor, onun eserlcri okunuyofJJ cevabrm vermi~. 0 yaradth~ta ve ilme boylesine saygrh bulunan bir Hiikiimdarm huzuruna, ilim adamlannm zincirc vurularak <;rkanlamayacagt meydandadrr. Giivenilir tarihlere gore; Timur bu ilim adamlanna bi.iyiik bir krymet vererek Emir Buhari ile Molla Fenari'yi kendisile beraber gitmek ya da, Bursa'da kalmak hususunda scrbcst brrakm1~, yalmz lmami Cezri'yi zorla yanmda alakoymu~tu. Emir ile Molla Bursa'da kaldrlarsa da, Cezri, <;aresiz, Timur'a kat!lmak mecburiyetinde kaldr. Timur askeri yagmacthkla ugra~t1g1 srrada, ~ehzade Siileyman <;elebi Rumeli'ye <;ekilerek ve Timur'dan gelen daveti savmak i<;in kendi bi.iyiiklerinden ~eyh Ramazan'r bazr hediyelerle ona gondermi~; babasmm brrakrlmasr vaadedilirsc kendi gelmege hazrr oldugunu bildirmi~ti. Seyh Ramazan bir, iki defa gidip geldikten sonra, Rumeli'nin kendisine verilecegini bildiren bir Men~ur'un Timur tarafmdan gonderildigini, Turan Tarihleri yazmaktadrr. Rumeli bu suretle saldmdan kurtuldugu gibi, <;elebi Sultan Mehmet de Anadolu"da kalan miilkiin, Amasya ve Tokat taraflanndakileri eline ge<;irebilmi~ ti. <;elebi Sultan Mehmet'in bu ba~ansr, yalmz bir el<;i gondermekle saglanmi~ trr. Ger<;i Timur tarafmdan dogrudan dogruya onun aleyhine bir hareket olmafakat Timur'a mtlanm dayayan birtakrm yeni dii~manlar, Sehzadeyi bir
mi~tr;
hayli
ugra~trrdilar.
Ankara Sava~r ile Timur'un mcmleketten aynlmasr arasmda gec;en zaman i<;inde Sehzade daima sava~ halinde olmu~ ve bulundugu yerleri krhc; kuvvetile koruyabilmi~ti.
OSMANLI
TARtHi
235
Sehzade, Ankara'dan dondtigli mada, vilayeti bulunan Tokat ve Amasya taraflarma girmesini onlemek i~in oralann eski htiktimdart olan tsfendiyar Bey, Sehzadenin kizkarde~inin oglu Kara Y ahya'yt bin kadar stivari ile gondermi~ti. Kara Yahya, Ankara ile Bolu arasm1 Sehzadeye kapamt~ti. Sehzadenin yorgun askerini okla vurulacak av sanarken, yarah aslanm saldmsma ugrad1. tlk kar~Ila~mada btiyiik bir yenilgiye ugrayarak, e~yasm1 dahi btraktp Tosyaya kadar ka~t1. Sehzade, bu ba~an iizerine, Bolu'ya gelmi~, bolgenin ve dii~manm halini ogrenmek i~in etrafa adamlar gondermi~ti. Yamnda bulunan tecrtibeli ki~i ler, bu kan~Ik zamanda, o kadar az askerle her taraftan ku~atllmast mtimktin bir yerde barmmayt dogru bulmadllar. Amasya ve Tokat'a gitmeyi daha dogru gordiiler. Bu mada, Sehzadenin durumu ogrenmek i~in gonderdigi adamlar da gelmi~ ve Timur'un Aydm'da kt~lamak istedigini bildirerek Bursa'ya gitmenin imkansrzhgmr ona anlatmr~lard1. Bu karardan sonra, Sehzade, Ttirkmen ileri gelenlerinden Kara Devlet Sah'm Timur'dan eline bir Men~ur alarak ve ba~ma birtakrm adamlar toplayrp idaresindeki yerlere saldtrdrgmt ogrendi. $ehzade kumandanlanm topladt, a~m ihtiyatm memleketin biitiin biitiin elden ~Ikmasma sebep olacagrm soyledi. Kumandanlar ise kendileri Bursa'ya gidip goz gore gore tehlikeye atllmamak i<;in, onun soylediklerini ileri siirerek, ((Mahmtz ve cammrz Sehzademize feda olsun, devlet dii~manlanmn yok edilmesini biz de li.izumlu biliriz, emir senden yardrm Tanndand1r, n dediler. Sehzade, bu itaat gostcrisinden ~ok memnun kald1, Kara Devlet Sah'm nc halde oldugunu ogrenmek i~in adamlar gonderdi. Kara Devlet Sah'm, adamlanm yagma i<;in etrafa dagrtmr~, kendi une adryla bilinen bir yerde bin kadar adarmyla zevk illemi yaptrgmi ogrenince bunu frrsat bildi, iizerine harekete ge~ti. Sava~ ba~lamadan Kara Devlet Sah, Osmanh Ordusunun Ankara bozgunundan ve ~ehzadenin <;ocuklugundan tutturarak, kendi gibi tecriibeli ihtiyar ile sava~ maya cesarct etmesinin, oliimiinii aramak gibi oldugunu soyleyincc gerekli cevab! ~ehzadeden almr~t1. Nihayet, i~ sozden krhca doniince, iki taraf sava~a giri~ tiler. Sava~ kan~tkhgmda; $ehzadenin emrindeki ya~1t1 bir gen~, Kara Devlet $ah't bir olda goziinden vurup attan dii~tirdii. Bunu goren askerler, dti~mandaki tela~tan faydalanarak yanma ko~tular, onun ba~mr kestiler, bu hali goren askerleri de <;il yavrusu gibi dagrldrlar (H. 850). Timur'un Men~ur verdigi Canik Bey'i Kubatoglu, Schzade'nin elindeki yerlerden Niksar Kalesini almaya kalkt1. Ahalinin feryadt tizerine Sehzade, kalenin yardrmma ko~arak onu dti~man saldmsmdan kurtard1. Hoca Sadettin'in yazdtgma gore, Kubatoglu, sava~ta Ta~anoglu kalesine <;ekildi. Sehzade ise Filtebil veya Filtebik admda bir kaleyi <;evirmi~ti. 0 devre gore, kale <;ok gti<;li.i oldugundan kumandam miidafaada dayatmaktayd1. Vaadlerle kandmlamach. Niha-
236
NAMIK KEMAL
yet ~ehzadenin gosterdigi gayretle askerler merdivenlerle kalenin bun;lanna duvarlanna > yollu sozlerle askerini te~vik etmek istemi~se de yine <;elebi'nin hlicumlanna kar~1 koyamam1~, her~eyini terk ederek, Hoca Sadettin'in ~oyledigi gibi, bir ahret yolculuguna <;Ikar gibi ka<;m1~t1. ~ehzade, bu ba~anlardan sonra geri doner donmez yine Tiirkmen ileri geIenlerinden Gobekoglu admda biri Kazovasma gelerek yagmaya giri~mi~ti. Bir gece baskm1 ile bu kimse de ortadan kaldmlarak blitiin mallan ahnm1~t1. Gobekoglu Vakas1'ndan sonra ~ehzade nedimi, Beyaz1t Pa~a'y1 Haram! Me-
OSMANLI TAR!Ht
237
cid'in ortadan kaldmlmasma gondermi~ti. Mecid, Sivas harabelerini kendine SJgmak yapm1~, yol kesmekte, herkesi rahats1z etmekteydi. Beyaz1t Pa~a, Sivas'a vasll olunca, Mecid ac;rk ac;rk ona kar~1 koymaga cesaret edemedi, yamndaki haydutlarla Sultan Camiine srgmarak orada teslim olmasr soylendi ise de, kabul etmedi. Nihayet Camiin duvan yrklhnca, Mecid oramn da bir kurtulu~ yeri olmadrgmr anladl. Fakat inadmdan donmedi, minareye c;rktt. Orada da savunmaya devam edince minare ate~e verildi, nihayet Harami yanmamak ic;in de teslim olmaga mecbur kaldt. Beyazrt Pa~a, Mecid'i sag olarak $ehzade'nin huzuruna getirdi. Kumandanlar ibret olsun diye kendisinin idamm1 istedilerse de, $ehzade, cesaretini takdirle kar~lladr, onu affederek Sivas'm imanna memur klldt. Timur'un katliamlan ve tahriplerile yrkllmr~ ~ehre ve halkma kar~1 $ehzadenin gosterdigi bu iyi davram~ halkm gonli.inii ona c;evirmi~ti. Sehzade, bu i~leri tamamladrgr Sirada Timur tarafmdan Hoca Mehmet admda bir Elc;i geldi, kendisine bir davetname getirdi. Davetname'de Timur, Sehzade'yi damat etmek istedigini yeminlerle anlatmaktaydt. Sultan Beyazrt'tan da Timur'un c;agnsma uymasr ic;in ogluna hitap eden ozel bir mektup gelmi~ti. Hoca Sadettin'in yazdrgma gore; ileri gelenler, Sehzadenin bu c;agnya uymasmr dogru gormediler. Fakat o nasihatleri dinlemedi, kadere nza gostererek gitmek kararmda bulundu. Sahayif-lil 1hbar, Sehzadenin, biiyiiklerin tavsiye ettikleri gibi, gitmemek arzusunda bulundugunu yazmakta, fakat Elc;i, Hoca Mehmet'in, «Bu davete gitmezseniz, Timur size de saldmr, rahats1z eder, dogrusu gitmektir. Gitmemekte direnirseniz biraz gidin, yolda bir bahane bulup geri doniin,» mealinde akll da vermi~ti. Sehzade de bunu kabul etti. Bize kahrsa Timur, kendine ihanet edecek birini elc;i yapacak kadar gorii~ kabiliyetinden mahrum bir adam degildi. byle olsaydr, o mertebeye yiikselemezdi. 0 cihetle, dogru olam Hoca Sadettin'in soyledigi gibidir. bzellikle Sultan Beyazrt'tan oyle bir mektup geldigine gore, c;ekinmek ve ihtiyath hareketi dii~iin mek Sultan Mehmet ic;in dogru olmazdt. Sehzade, Timur'un yanma giderken, kendisinden zarar gormii~ olan Kara Yahya'mn Osmancrk'ta saldmsma maruz kaldt ise de o saldm kolaybkla atlatildJ. Sehzade, Bolu bi:ilgesine geldigi zaman Tatar kabilesi ba~lanndan Savcroglu Ali Bey, Ahi Mustafa admda bir elc;i gondermi~ti. Adamda; elc;iligini gosterir bir hal ve tavtr yoktu. Savcroglu'nun Sehzadeyi baskmla yakalamak istedigi ogrenilince Ahi Mustafa'mn casusluk yapttgr ogrenildi, donerdonmez pe~ine dii~iildii ve baskma ugramadan Savcwglu'nun kuvvetlerine baskm yap1larak peri~an edildi. y ol boyunca devamh saldmlarla kar~rla~masr iizerine, Sehzade, soziinden donerek Timur'un Elc;isini yanma c;agrrdr, u Davete uyarak yola <;!ktrgtmlZl son-
238
NAMIK KEMAL
ra da, yollarda kaqlla~trgumz tehlikeleri gordiiniiz. Kendilerinin davetini reddetmedik. Ozellikle sebebi hayatimrz olan Babamrzr gormegi cammrza minnet bilirdik, yollarda mah1m emniyet yok, dii~mammrz da <;oktur. Beyhude yere oldiirUImemizi herhalde arzu etmezler. Miinasip sozlerle kendilerine anlatmrz, >> yollu bazr sozlerle Timur'u inandirmak i<;in hocaSI Sofu Beyazrt'I da El<;inin yamna katarak geri gonderdi, kendi de yine Tokat ve Amasya taraflarma dondii. Hoca Sadettin, Timur'un, <;elebi Sultan Mehmet'in lran smmna yakm bir bolgcye yerle~erek gii<;lenmesini tehlikeli gordiigiinden, Tiirkmen Beylerini onun iizerlerine saldirttigrm ve ~ehzade'yi boylece yakalatmak istedigini yazar. <;elebi Sultan Mehmet, Ankara Sava~r'nda biitiin Timur ordusunu hayran b1rakacak kadar biiyiik bir cesaret gostermi~ti. Hatta kii<;iikliigiinden beri giire~i sevdigi i<;in kendisine (Pehlivan) ad1 takrlmr~ti. Timur bu lftkab1, sava~<;I olarak kabul ettiginden dogu tarihlerinde kendisinden "Giire~<;i (clcbi >> diye bahscdilir. Ankara Sava~mdan sonraki sava~lan da <;elebi Sultan Mehmet'e biiyiik ~ohret kazandrrmaktayd1. Fakat oyle dort bin ki~ilik bir kuvvetle dag ko~elerine <;ekilmi~ bir kahraman hi<;bir zaman Timur gibi bir Cihangir'le ba~edemezdi. Tiirkmen Beylerinden baz!lanna Timur'un Men~ur vermesi ~ehzade'yi 61diirtmek istedigini ortaya koyamaz. Bunlann Osmanh'lara dii~man olmasr, sava~tan once de, sonra da ellerine oyle bir Men~ur verilmcsi i<;in yeter sebepti. Timur, Sultan Mehmet'den <;ekinseydi, onu degil, daglan devirecek kudrete sahipti. Gocundugu kimseyi istedigi anda ortadan kaldrrtabilirdi. Timur, iyi bir asker ve bir kahraman oldugu i<;in, Kahraman ~ehzade'yi takdir etmi~ti. Sultan Mehmet heniiz on be~ine girmemi~ bir <;ocuk iken onda gordiigii bu kahramanhk hasleti ile kendisini damat edinmek istemesi pek tabii bir hareketti. Ozellikle babasmm da <;agnsi vard1. Sultan Beyaz1t, zorla ve korkutarak oglunu dii~man pen<;esine vcrecek, yahut onun Timur'la gorii~mesinden bir zarar gelip gelmeyecegini takdir edemeyecek insanlardan degildi. Sehzade bu i~lerle ugra~1rken, Timur da, Rodas ~ovalyelerinin elindeki lzmir'i onbe~ giinliik bir ku~atmadan sonra ele ge<;irmi~tir. Sehrin di.i~mesinden duyulan korku ile Cenevizlilere bagh Fo<;a'lar, Saklz, Midilli Beyleri hediyeler ve vergilerlc emrinde olduklanm kcndinc bildirdilcr. Timur, Bizans lmparatorlugunu da daha evvel gonderdigi El<;isi ile vcrgiye baglamr~t1.
Timur, lzmir'in ahnmasmdan sonra donii~te Egridir'i de ele ge<;irmege gitOranm kalesi i<;in «Zaptedilmez bir yerdir» denilmesi onu oraya kadar gotiirmii~tii. Egridir Kalesi zaptedilmemek ~oyle dursun, kar~1 dahi koymad1.
mi~ti.
Sehirde bir tekkesi bulunan ve herkesin sevdigi bir Seyh orduya gelerek. balk adma af diledi. ,. Timur, her i~i kolayhkla halleden talihine giivendigi bir s1rada sevgili torunu Mirza Mehmet, Sultan Beyaz1t'dan dort giin sonra anslZin oliivermi~ti.
OSMANLI
TARiHi
239
Bu ac1 iizerinc Timur, Anadoluda daha fazla kalmamn ugursuzluk getireccgine inanarak geri donmege karar ald1, Bursa'y1 bir Men~ur ile ~ehzade Musa <;elebi'ye verdi. ~ehzade Musa, Sultan Mehmet'e sevinc;li haberler gonderdi. Anadolu Beylerinden tsfendiyar Bey'i Kastamonu'ya, Yakup Beyi Germiyan'a, Bursada hapisten kurtard1g1 Mehmet Bey'i Karaman'a, Aydm, Saruhan, Mentc~c, Tekc, Hamid Beylerini de yine yerlerine gonderdi. Yiyemedigi av1, pan;:alamadan btrakmayan kaplanlar gibi, Timur da, Osmanh yurdunu bir daha toplanmasma imkan olmayacak surettc bOlerek Semerkant'a dogm c;ekildi gitti. Anadolu o hale geldigine gore, Timur c;ekilir c;ekilmez, Anadolu Beylerinin, Osmanhlann bir daha toparlanmasma meydan vermemeleri laZim gelirdi. Helc Kosova'ya, Nigbolu'ya toplu halde gelen Avrupa Hiikiimetleri ic;in, Tiirk'leri Rumeliden kovacak bir giin varsa o da o giindii. Halbuki Anadolu Beyleri daha Timur aynlmadan, <;elebi Sultan Mehmet'e sata~an tiirediler kadar olsun hareketc cesaret edemediler. Avrupa Devletlerinde de bir hareket goriilmedi. Bu hiikiimetlerin hareketsizlikleri neden ·i!eri geliyordu? ~iiphe yok ki, Anadolu Beyleri, memleketlerinin idaresine yeni geldiklerinden Timur Ordusunun ytktrklanm tamirle ugra~mak mecburiyetinde idiler. Bu yonden ~ehzadelerle ugra~amadtklan gibi, onlann da birbirile bogu~arak en son kalacagm zay1f dii~mesini beklediler. Bolgedeki H1ristiyan hiikiimetlerinin hic;biri, ~ehzade Mehmet <;elebi vcya Rumeli'yi elinde bulunduran Sehzade Siileyman ile de yalmz ba~ma sava~a gire- · cek durumda degildi. Aralannda bir toplantrya onciiliik edebilecek tek kuvvet Macaristand1. Macaristan Kral'1 Sigismund da Nigbolu Sava~mda Rodos ~ovalyelerinin kumandam ile beraber Tuna'da bir kay1ga atlayarak camm zor kurtarabilmi~ti. Sigismund, Ulah'lara giivenemediginden mi nedir, memleketine, Karadenizden, istanbul - Venedik yolu ile donmii~ ve aynh~mdan on sekiz ay sonra gidebilmi~ti.
Memleketine vard1gmda; yerine gec;enlerin cline dii~erek hapse atlldt; o yiizden Macaristan, Osmanhlardan fazla kari~Ikhk ic;inde kald1. Nigbolu'da zaytf di.i~en Frans1z ~ovalyeleri, daha biiyiik bir hac;h ordu kurmak isteseler bile, Fransa Krall VI met ~arl'm deliliginin artmas1, Avrupa ileri gelenlerinin birbirleriyle sava~a tutu~malan, lngilizlerin saldmlanna ugramalan dolayistyle, Fransa da kendini toparlayarak d1~anya ordu yollayacak durumda degildi. t~te bu durumlar, H1ristiyan hiikiimetlerini Rumeliye saldmdan alakoymaktayd1. Timur olaymdan yalmz istanbul tmparatorlugu biraz faydalanabilmi~ti. Rumlar, Ankara yenilgisini i~itir i~itmez, tstanbuldaki islam mahallesini yok ederek cami yap1lan kiliseyi de eski haline c;evirmi~Ier, aynca on sene evvel tmparatorlugu karde~inin oglu Yani Paleolog'a b1rakm1~ olan Manuel Paleolog da, Sultan Beyaztt'm oli.imi.i iizerine tekrar tahta c;tkarak, Yani'yi Ttrhala'da kalan yerlerin idaresine gon-
240
NAMIK KEMAL
dermi~,
Anadolu ile Rumelinin ge<;i~ yollanm kapatmamak i<;in Rumlarla ho~ ge<;imneyi diistur, edinen Siileyman <;elebi ile bir anla~ma yapmt~tl. Selanik ve <;evresindeki yerler ile tstanbul ve Varna arasmda kalan Karadeniz sahillerinin tmparatora btrakilmasmi da bu anla~ma ile kabul etmi~ bulunuyordu. Devlet i9in en biiyiik teh1ike; Sehzadeler arasmdaki ge<;imsizlikti. Ger<;i tslam Tarihinde de, Abbasiler devrinde Harun Re~id'in oliimii iizerine ogullan Emin ile Memun arasmda memleketin hakimi olmak htrsiyla 9ok kan dokiilmii~tii. Boylece yurdun karde~ler arasmda taksimi Meta kaide haline gelmi~ gibiydi. Sultan Beyaztt'm karde~i, Yakup'u oldiirmesi, Sehzadeler i<;in saltanat bahsinde, kanh bir ibret levhas1 olmak gerekirdi. Sehzadeler arasmdaki bagtmstzhk davasmm ortaya <;Ikardtgi glivensizlik ve can korkusu Siileyman ile Miislime gibi kii<;iigu, biiyiigiiniin valisi, komutam veya Orhan ile Alaattin de oldugu gibi, biiyiigii kii<;iigiiniin veziri olarak devlete bizmet dii~iiniilebilseydi, yahut memleketin hali dii~iiniilerek Sehzadelerden herbirinin kavgayt bir tarafta btrakmast iilkeye kotiiliik edilmesine mani olurdu. Fakat mademki, bu birle~me imkanstzdt, aralannda meydana <;tkmasi tabii kavgalann. oylc etrafm firSat sayabilecegi, dii~mandan yoksun bulundugu bir zamanda olmas1 da memleket i<;in biiyiik bir ~ans eseriydi. Hatta Sehzadeler, ellerindeki yerlerle kanaat' edip te bogu~maya ba~lamasa lardt, bu, devlet i<;in ugramlan i<; kan~Ihktan daha kotii olurdu. <;iinkii Macaristan'm i9 durumu diizelir diizelmez Avrupahlann yine iizerimize sald1racagt muhakkakt1. 6yle ii<;e, dorde boliinmii~ bir devletin bir par<;as1 ile bir Kosova veya Nigbolu kazamlamayacag1 gibi, o par<;alardan hi<;biri de ya~ ~ayamazd1. Diinyada karde~in karde~e, akrabamn akrabaya cana kastedercesine bir i9 kan~tkhk, diinyamn en tehlikeli olaylarmdandtr. Ozellikle bunun kotiiliigii yalmz Padi~ah soyuna degil, din dii~manlanmn biitiin yurdun istikbalini mahvedecek ~ekilde harekete ge<;mesini de te~vik edecek ~artlardand1r. Sehzadeler arasmda i<; sava~, <;elebi Sultan Mehmet ile tsa <;elebi arasmda vukubuldu. Timur donerken yamnda bulunan askerini besleyebilmek i9in birka<; kisma aytrarak; bunun bir ktsmtm Miran Sah emrinde Amasya ve Tokat lizerinden gondermi~ti. <;elebi Sultan Mehmet, Timur'un davetine giderken, birbirini izleyen saldmlardan kurtulan Tatar askerinin tehdide ba~ladigi Tokat ve Amasya'yt btrakarak, Gerede bolgesinde Bolu Daglarma stgmmi~tl. Timur'un ise Sehzadeye bir kotiiliik niyeti olmadtgi i<;in, ona dokunmaytp ge<;ip gitmi~, onun iizerine Sultan Mehmet daglardan inerek Mudurnu taraflanna gelmi~ti. 0 s!rada Ankara Sava~mda kahramanhg1 goriilen Firuz Pa~a Oglu Yakup Bey, hizmetine girdiginden kendisini oncii kumandam yaparak Bursa iizerine yiiriidii. Timur'un donii~iin den sonra tsa <;elebi, bir yilillr saklandigi yerden meydana <;tkti, Bursa'y1 ele ge<;irdi.
OSMANLI TARtHt
241
tsa <;;elebinin adamlan, <;;elebi Sultan Mehmet'in yolu i.izerinde bulunan Ermeni Derbendini ele ge<;irmi~ bulunuyorlardt. Burayt sava~la almak pek zor oldugundan, Domani<; yoluna doniildii. tsa <;;elebi'nin askeri, o yolu da kapam1~tt. Sehzade orada da bir engelle kar~Ila~mca, yeni bir yol aramayarak saldmya ge<;ti, yolu a<;maga muvaffak oldu. Yakup Bey, taarruzunu geli~tirerek Karasi'ye kadar olan bolgeyi cline ge<;irdi. Oramn Valisi ve kendi daylSl bulunan Ayna Bey Suba~t'ya, <;;elebi Sultan Mehmet'in geli~ini haber verdi. Ayna Bey, Sehzadeyi kar~Ilayarak Bahkesir'e gotiirdii. Atmm yoluna agtr kuma~lar do~eyerek ona bi.iyiik bir saygt gosterdi. Bu zat, Ankara Meydan Sava~mdan Sehzade Siileyman <;;elebi ile beraber <;tkmt~tl. Sonra Karasi'de kime bagh oldugu da belli degildi. Yalmz bu olaydan sonra, <;;elebi Sultan Mehmet'in hizmetine girdigini goriiyoruz. Boyle omriinii sava~ meydanlannda ge<;irmi~ bir insanm, bir ytl i<;inde birkag Sehzadeye bagh kalmast biraz garip gelebilir, fakat Ayna Bey Suba~t'nm Sehzadeleri birbirinden aytrdetmek istemedigini ve aralanndaki kavgada sonu<; almmcaya kadar hepsine aym gozle baktlgmt goriiyoruz. Hatta <;;elebi Sultan Mehmet, karde~inin kendisine saldtrmak i.izere oldugunu habcr ahnca, Ayna Bey Suba~t'mn bu sava~a meydan vermektense, tsa <;;elebi'ye Anadolunun taksiminin daha dogru olacagmt soyledigini ve bunu kabul de ettirdigini goriiyoruz. ha <;;elebi'ye bir el<;i ile bir mektup gonderilerek Bursa'dan Sivas'a ve Tokat'a kadar uzanan bOlgenin dogusuyla, kuzeyindeki bolgelerin kendisine, batt ve giincyinin de Karasi, Saruhan, Aydm, Germiyan, Karaman bolgesinin tsa <;;elebi'ye kalmas1 teklif olundu. Ayna Bey Suba~t'nm bu fikri, bir iyiniyet eseri ise de hatahydt. <;;i.inki.i yurdun boli.inmesiyle i<; sava~m onii almsa bile, bu ilerde devletin bi.iti.in biitiin ytkilmasma sebep olabilirdi. Fakat samhr ki, <;;elebi Sultan Mehmet bu hataya pek ciddi ~ekilde kattlmadt. Sivas ve Ankara, Amasya'ya kar~1 yalmz Karasi ile Timur'un hiicumundan sonra, zaten elden <;tkmt~ yerlerin btraktlmasmdan ve Bur5a'n.m da istenmesinden ibaret olan bu teklif ger<;ekte kabul edilecek bir ~ey degildi. Hatta Sultan Mehmet'in El<;isine: << Hi.iki.imet merkezi elimde oldugu gibi, ya~ yoniinden de Padi~ahhga hakk1m var iken, o <;ocugun benimle boyle sava~lara kalki~arak kendi miilkiimden bana yerler dagttmaga ne hakki vardtr? Boyle bir teklifin cevabt ktltc;la verilir, saltanatm kime ait oldugu yakmda belli olur, » yollu agtr sozler soylemi~ti. El<;inin donii~i.i i.izerine sava~m ka<;tmlmaz oldugu anla~tld1. <;;elebi Sultan Mehmet, askerini toplayarak Bursa i.izerine yiiriidi.i. Devletin boliinmesinden ehvcn olmakla beraber, en biiyiik siyasi karga~a olan i<; sava~, Osmanh kahramanlan arasmda da aynhk yaratmt~ti; Ayna Bey Suba~1 ile Yakup Bey, <;:elebi Sultan 1'1ehmet'in Demirta~ Pa~a ise 1sa <;;elebi'nin yanmda gorev alm1~lard1.
F: 16
242
NAMIK KEMAL
lki karde~, Uluabat Ovasr'nda kar~lla~trlar, orada bir miras kavgasr kadar hazin bir sava~a giri~tiler. Ayna Bey Suba~r, esasen, ic;: sava~m ~iddetle aleyhinde oldugu halde, Sultan Mehmet'in, teklifinin lsa <;elebi tarafmdan reddolunmas1 tizerine sava~a mecbur kalmr~tt. Bu kahraman, sava~ alamnda canverene kadar sava~trgr gibi bir soylentiye gore de onu sava~ alamnda tsa <;elebi oldlirtmi.i~tli. Bu kahramanm bu ~ekilde yokolmasJ bi.iti.in eski yolda~lanm kedere bogmu~, o yi.izden, daha bi.iyi.ik bir gayretle sava~a sanlmr~lardt. <;elebi Sultan Mehmet'in kahramanhg1 ile Yakup Bey'in asked gi.ici.i, Demirta~ Pa~a'mn hi.inerini yeniverdi. lsa <;elebi'nin adamlan adeta yokolurcasma dagrldrklan gibi, kendi de Yalova'dan bir kalyona binerek lstanbul'a gitti, Bizans tmparatoruna srgmdt. Demirta~ Pa~a ise, bi.iti.in gayretine ragmen yenilince, geri c;:ekilirken, kendi adamlan tarafmdan hanc;:erlenerek Oldi.iri.ilmi.i~ti.i.
Kendisini yakalayanlar, son nefesini vermek i.izere olan Demirta~'r Sultan Mehmet'in ordusuna goti.irdi.ilerse de, Pa~a, o srrada, aldrgr hanc;er yarasr ile hayata. gozlerini yumdu. Bir bi.iyi.ik sava~ta olmege bin kere hak kazanm1~ Demirta~ Pa~a'mn boylesine kaybt acmacak bir haldir ki, oli.imi.inden sonra ba~I kesilerek kuvvet gosterisi ic;:in ~ehzade Si.ileyman <;elebi'ye gonderildi. Devleti yeniden kuran bir insan ic;:in, Ankara Sava~mda gosterdigi kahramanhk meydanda iken, tsa <;elebi'yi tercih etmesi kabahat olsa bile, onca hizmeti gec;:mi~ ve baba yadigan, gazi ve ~ehitler babasr bir insana bu muamelenin yaprlmas1 <;elebi Sultan Mehmet'e yak1~1r bir ~ey degildi. Ne yazrk ki, ic; sava~lar daima bOyle koti.i olaylara ortam hazrrlar. Kimbilir hangi insafsrz, ~ehzadenin genc;:liginden faydalanarak ona bu karan verdirtmi~ti. Gerc;:ekte Sultan Mehmet yaratili~ itibariyle bu derece vah~i blr davram~a uygun degildi. C:elebi Sultan Mehmet, o zafer i.izerine Bursa'ya gitti, orada halk tarafmdan bi.iyi.ik bir sevgi ile kar~rlandt. ~ehzadenin ~ohreti, bi.iyi.iye bi.iyi.iye oralara kadar ula~mr~t1. $ehzade, Bursa'dan sonra lznik i.izerine yi.iri.iyiince oradaki askerler de ona kar~1 gelmeyerek kaleyi kendi$ine teslim ettiler. <;::elebi Sultan Mehmet, oradan da Yeni~ehir'e gitti, ora halkr tarafmdan da aym ~ekilde kar~Iland1. Bu mada Saruhan'dan ~ikayetler gelmekteydi. ~ikayet ic;:in gelenler onun bayragt altmda toplamp yeni bir ordu te~kil ettiler: ~ehzade, orada bulundugu srrada Germiyanoglu Yakup Bey'den, emaneten Mahmut Ceylan ti.irbesine gomi.ilen babasmm na~r ile karde~i Musa <;elebi'yi istedi. Yakup Bey, ikisini de gonderdi. Devlet ileri gelenleri o bi.iyi.ik insanm cenazesini biiyiik bir saygtyla kar~rlayarak hazrrlanan ti.irbeye gomdi.ilcr. Musa <;elebi ise, karde~i tarafmdan c;:ok iyi kar~tlandt. 0 s1rada Amasya ve Tokat taraflannda bazi kan~tkhklar 9kt1 ise de, Sui-
~
OSMANLI TARiHi
243
tan Mehmet, en glivendigi o bolgedeki olaylan yati~tlrmak tizere o yone hareket etti. 0 zamana kadar Anadolu cihetini btittin blittin hatirdan <;rkarmr~ gibi gortinen Siileyman <;elebi, karde~i tsa'yr tstanbul'dan getirtti, yanma biraz adam verip onu <;elebi Sultan Mehmet'in elinde bulunan yerlere saldrrttr. Hoca Sadettin ile onu kaynak alanlann anlattrklanna gore; Stileyman <;elebi, Sultan Mehmet'in giinbegiin artan kudretini <;ekememeye ba~lamr~ ve Anadoluya gc<;mek istemi~ti. Kendi kumandanlan, «Sultan Mehmet, her ne kadar kti<;tik ise de tali hi yaver goriiniiyor, Ankara Sava~r'nda ve ondan sonra gosterdigi kahramanlrklar meydandadrr. Boyle zafer bayragt ytikselmi~ biriyle sava~a kalkt~mak ihtiyatlr bir hareket degildir. Dogru olan onunla ho~ ge<;inmektir. «Bu teklifimiz kabul edilmezse, bari, tsa <;elebi tizerine gonderilsin, galip gelirse bize ayak uyduracaktrr. Uydurmazsa, imhasr kolay olur. Yenik dti~erse, hi<; olmazsa biz Sultan Mehmet ile kar~Ila~rp dti~manhk yaratmr~ olmayrz» yolundaki fikirlerini bildirdiklerinden, SUleyman <;elebi Anadolu'ya tsa <;elebi'nin gonderilmesini kendisinin gitmesine tercih etmi~ti. Bu soylenti dogru olamaz. <;tinkli tsa <;elebi de, evvelce istikHllini ilan etmi~ bir Sehzadc oldugundan, galebeden sonra Slileyman <;elebi'ye boyun egmesine '4 rhtimal verilemez. Hele oyle bir teklif yaprhr da tsa <;elebi sonradan itaat etmezse, kopacak gtiriilttinlin sorumlulugunu komutanlar tizerlerine almr~ olacaklard1r. tsa <;elebi'yi tstanbul'dan getirttikten sonra yanma asker vererek Anadoluya ge<;irtir de <;elebi orada yenilirse, bu Sul~an Mehmet'in nazannda Siileyrnan <;elcbi'yi <;ok kti<;tik dti~iirecekti. Bu iddiaya <;ocuklan bile kandrrmak mtimktin degildir. Olaylarm akr~ma bakrhrsa; isa <;elebi'nin Anadolu'ya gidi~ine, Sehzade Slileyman'm Sultan Mehmet'e kafa tutmakla beraber zevkini ve rahatmr brrakamad!gr i<;in bir ~ansrm denemesine giri~mek arzusundan ba~ka sebcp gosterilemez. tsa <;elebi, askeri ile Anadoluya ge<;ince ilk i~ olarak Karasi'yi elc ge<;irdi. Oradan da Bursa'ya ge<;erek, kalenin teslim olmasmr teklif etti. Bursa halkr o Padi~ah <;ocuguna hlirmet edip, kendisine ziyafet verdilerse de, kalenin teslimini karde~i ile olan anl~mazhgrn halline brraktilar. 1sa <;elebi, ondan sonra hangi kaleye ugradt ise aym cevabr ald1. Bu ba~arJs1zhklar i.izerine, 1sa Celebi, karde~ine mektup gonderdi, maks.admm ba~kaldrrmak olmadrgrm, o taraflara misafir olarak geldigini bildirerek kr~ sonuna kadar oturmasr i<;in <;elebi Sultan Mehmet'den izin isteginde bulundu. Sultan Mehmet de bu istekte bir koti.ili.ik gormedigi i<;in, onu Beypazan civarma tayin etti. Hic;bir srkmtr <;ekmemeleri i<;in de oradaki adamlanna emirlcr verdi .. 0 kan~rk devrede kendisine kar~r krh<; kullanmr~ ve Rumelinden bir Sehzadenin yardrmr ile yurdunu elinden almaga kalkl~mr~ olan karde~ine kaqr, Sultan Mchmet'in g3sterdigi bu tutum btiyiik bir olgunluk cseridir.
244
NAMIK KEMAL
1lkbahar gelince, !sa <;elebi, Karaman'a ilerleyerek, bazr kaleleri ele ge<;irdi. Ona da kanmadr, ba~ma on bin kadar adam toplayarak yine Sultan Mehmet'in yurduna girdi. Karde~i ile anla~mr~ oldugunu soyleyerek ugradrgr yerlerden vergiler ala ala Bursa'ya kadar geldi. Orasmr da yine anla~ma bahanesiyle ele ge<;irmege kalktr. Bursa ahalisi kaleye srgmdr ve Sultan Mehmet'e baglr kaldr. tsa <;elebi, bunun iizerine hiddetini teskin etmek i<;in kale dr~mdaki mahalleleri yagma ettirdi. Diger taraftan, Sultan Mehmet, karde~inin saldmsmr ogrenir ogrenmez toplayabildigi askerle onu kar~rlamak iizere Bursa'ya ko~tu. Bursa yakmmda sabahtan ikindiye kadar siiren bir sava~ta kendi kuvvetleri az olmasma ragmen !sa <;elebi'nin ordusunu peri~an etti. !sa <;elebi'nin adamlanmn on bini a~km oldugunda, ~ehzadenin askerinin ise azhgmda, biitiin tarihler sozbirligi ediyorlar. Sultan Mehmet'in askerini Nubbet-iit Tevarih, ii<; bin atlr olarak gostermektedir. De;: bin erie on bin ki~iyi bozmak, <;elebi Sultan Mehmet gibi bir giire~<;i i<;in gii<; degilse de, bu, bin zrrhsrz atlr ile hi<; kayrp vermeksizin 1naloglunun on bin ztrhh siivarisini bozmakla bir tutulamaz. !sa <;elebi, Bursa civanndan <;ekildikten sonra dag yollanndan ge<;erek 1sfendiyar Bey'e srgmdr. Hoca Sadettin'in yazdrgma gore; 1sfendiyar Bey, Yrldmm Beyazrt zamanmda, Bursa'da iken Sehzadenin annesinden himaye gordiigii ic;:in, onu minnettar ktldrgmdan ve Sehzadeler arasmda en ziyade Mehmet <;elebi'den c;:ekindigi i<;in, tsa <;elebi'yi kabul etmi~ti. Anadolu Beylerinin arasmda, Osmanlr Devletinin yeniden toparlanmasmr~ arzu etmeyenler de vardr. Bu bakrmdan Sehzade, kuvveti ile onu kaldrrabilmek ic;:in !sa <;elebi'ye yardtm ederek Selaset Kalesini ku~attr. ~ehzade Sultan Mehmet, ii<; bin atlrst ile on giin ic;:inde Bursa'dan Selaset'e gitti. tsfendiyar'm ordusunu peri~an ederek, hem onu, hem de tsa <;elebi'yi Kastamonu'ya kadar kac;:maya mecbur brraktr. Bu srrada Karamanoglu, <;elebi Sultan Mehmet'in kazanacagrm anlayarak el<;i gondermi~, ona baglrlrgmr bildirmi~ti. Yine o srralarda Mara~'ta hiikiimet eden Ziilkadiroglu Siileyman Bey de ktzmt ~ehzade ile evlendirmi~ti. 1sa <;elebi, bu yenilgiden yrlmadr, Kastamonu'dan Bursa taraflarma akmla etraft yagmaya ba~ladr. Sultan Mehmet, bunu haber almca o tarafa ko~tu, tsa <;elebi karde~iyle yalmz ba~ma kar~tla~maya cesaret edemiyerek, Giineybat1daki Anadolu Bey'lerine ba~vurdu. Saruhan, Aydm, Mente~e ve Teke Beyleri Sultan Mehmet'i yenmek ve kendi istikballerini korumak endi~esiyle biitiin giic;:lerini toplayarak, tsa <;elebi'nin emrine yirmi bin siivari verdiler. 1sa <;elebi, Sultan Mehmet'in iizerine gitmege hazrrlandrgr srrada, <;elebi on bin atlr ile onlann bulundugu yere yeti~ti, karde~inin emrindeki ordulan az zamanda peri~an etti. Boyle degi~ik Beylerin askerinden kurulu, disiplinsiz bir orduyu sayrsr iki misli de olsa yenmek, kolaydr. tsa Celebi, o yenilgi iizerine Karaman'a gitmi~
OSMANLI TARiH!
245
ise de Karamanoglu <;ekinerek onu kabul etmedi. Onun tizerine, tsa ~elebi'nin daglara Sigmarak kayboldugu soylenir. Bazi soylentilere gore ise, tsa ~elebi'nin Eski~ehir civannda bulundugu, Sultan Mehmet'e haber verilmi~, bunun tizerine Sultan 200 ath gondererek karde~ini bir hamamda yakalatm1~ ve idam ettirmi~ tir. Bizim tarihler, tsa ~elebi'nin Mihali<;'ten dogruca tzmiroglu Ciineyt Beye ba~vurdugunu, Anadolu Beyleri arasmdaki anla~may1 onun aracthgt ile sagladigmi ve Ctineyt yenildikten sonra onun kefenini boynuna takarak Sultan Mehmet tarafmdan affedildigini yazarlar.
~
Bu dogru olamaz, <;tinki.i ~elebi Sultan Mehmet tarafmdan 818 yilt Rebitilahtr'mm ortalannda !zmiroglu Hamza Beye yazilan mektupta; Ctineyt Bey'in oltinceye kadar kendine taraftar oldugu yazilmaktadtr. Bu da, beyler arasmdaki anla~maya Ciineyt Bey'in dahil bulunmadtgmi ispatlar. Yine de Rum Tarih<;ilerinden Dukas, Ctineyt Bey'in Sehzade Stileyman ~elebi aleyhine bir ittifaka dahil oldugunu bildirir ki, onu Sirasi gelince anhltacagtm. Sehzade, o ba~an iizerine anla~manm ba~lanndan olan HIZ1r Sah iizerine yiirlidii. Onu bir hamamda yakalayarak idam etti. Bu hiddete sebep, HIZ1r Sah Bey'in halka zulmetmesi, i<;kiye dti~kiinltigii ve trz dti~mam olmastydt. 0 akibete laytk oldugu gibi, Timur'un ordusuna ge<;erek kendi mtilktintin bir ktsmma saldtrmi~ adi bir dti~mandan <;ok, ~elebi tarafmdan bir vatan haini gibi gortilmekteydi. Olmeden evvel Sehzadeden, babalanmn ttirbesine gomtilerek, onlann vakfinm yagma ettirilmemesini istemi~ti. !dam olurken, btiytik cesaret ve metanct gosterdi. Padi~ah kendisini idam etmekle beraber, vasiyetini degi~tirmeden yerine getirdi. $ehzadenin, Timur olay1 dolaytsiyle elinden <;Ikan yerleri, kendi memleketi olarak gormekte hakkt vard1. HlZlr Sah olaymdan sonra, ~elebi Sultan Mehmet, Germiyan tizerine ge<;ti. Germiyanoglu Yakup Bey, hakikati goren bir insan oldugundan aczini bilerek Sehzadeyi kar~tladt, kalesinin anahtarlanm kendisine verdi. Sehzade ise, hi<;bir hizmetin mtikafatstz kalmasm1 istemedigi i<;in, Yakup Bey'e kendi memleketinin idaresini verdi. ~elebi Sultan Mehmet i<;in en btiytik tehlike ondan sonra b~lad1. <;tinkti Sehzadelerin en btiytigli olan Stileyman <;elebi, Rumelide Padi~ah h~m ilan etmi~, bin;ok devlet adamlan da onu.n yanmda yer almt~lard1. Anadolu'da Sultan Mehmet'in yalmz kalarak kendisiyle boy ol<;ti~ecek hale gelmesi ytiziinden nihayet, tela~a kapild1, ordusu ile Anadolu'ya ge<;meye karar verdi. Katip <;elebi, Sehzade Stileyman'm 807'de Anadoluya ge<;tigini yazar. Bu hale ve Sultan Beyaz1t 805'te Oldtigtine gore, 1sa <;elebi ile Sultan Mehmet arasmdaki olaylar bir birbu<;uk ydhk bir stire i<;inde cereyan etmi~tir.
246
NAMIK KEMAL
Sultan Mehmet, karde~inin hi.icumu i.izerine ne yapmak gerektigini kararla~trrmak i<;in, kendi kumandanlan ile bir meclis kurmu~tu. Bunda, « Siileyman <;elebinin bi.iylik kuvveti ile a'Slktan a'Stga c:;arp1~mak tehlikelidir, Ankara taraflanna c;ekilerek orada y1~nak yapmak, Siileyman <;elebi i.izerimize gelirse ikmal yollarm1 kesmek ve her frrsatta ordulanna baskmlar yaparak kar~t koymak laztmdlr, » dediler. 0 da, bu teklifi kabul ile Ankara'ya <;ekildi. Hammer, Rum tarih<;ilerinden Dukas'a atfen der ki: Sultan BeyaZit, Aydmoglunu memleketinden uzakla~tudtg. suada oralann onemsiz olmayan bir olay ~abukla~tudt ki, o da lzmir hakimi Ciineyt Bey'in myaneti idi. «Sultan BeyaZit, Aydmoglunu memleketinden uzakla~tudtg. snada oralann idaresini Karasubast admda birine vererek kendini lzmir'e (1) btrakmi~ti. Cii· ne)'1 Bey, Karasub~mm ogluydu. Ciineyt Bey, Timor tarafmdan memlelketine iade edilen ve Ala.
~
Ciine}1, Memelos admda bir kalede bulunan babasmt kurtard1ktan sonra, yi· ne Ala.
dan
ahmru~ti.
OSMANLI TAR!H!
247
Karaman ve Germiyan Ogullan, sabahleyin Ciineyt Bey'in radmm b~ go~ riince teia~a kapd1p siiratle firar ettiler. Siileyman <;elebi o ba~an iizerine Ala~~ hir'e ginli, adeti ve~hile i~ki alemlerine yeniden b~ladJ.)) Hammer'in bu yazistmn kaynag1 olan Dukas, o devrin adam1 olmadtgl gibi, bildirdigi olaylar da gorgi.isi.ine dayanm1yordu, o yi.izden yazd1klan, Osmanh Tarihc;ilerinin yazdlklanndan daha gi.ivenilir degildir.
<;elebi Sultan Mehmet'in yukanda yazdtgtmtz mektubundaki olaylar daha dogrudur. Ci.ineyt Bey'in ondan ba~ka hic;bir vak'as1 yoktur ki, <;elebi Sultan Mehmet'in mektubunda bahsettigi arac1hga dellliet etsin. Bizim tarihc;ilerin ise, bu olay1, <;elebi Sultan Mehmet aleyhine 1sa <;elebi, Saruhan, Aydm, Mente~e Ogullan arasmda yapilm1~ sozbirligi anla~mas1 ile kan~tlrdiklan anla~Ilmaktadtr.
Siileyman <;elebi, lzmir olaym1 6ylece gec;i~tirdikten sonra Ankara i.izerine yiiriidii. Hoca Sadettin'in anlatttgma gore; <;elebi Sultan Mehmet, karde~inin kar~lSindan kac;may1 kendi kahramanhk anlayt~ma aykm buldu, onun kar~Isma 9kt1. Y ardimctlanndan BeyaZit Pa~a ile Mukbil Suba~1, Si.ileyman <;elebi'nin bi.iyiik karde~i olmas1 yoni.inden onunla ac;tktan ac;1ga sava~manm tehlikeli olabilecegini, Seliiset Kalesinin korunmasm1 bir komutana b1rakarak, daghk b6lgeye c,:ekilmesini, oralarda firSat kollamanm daha dogru olacagm1 ileri si.irdiiler. Sultan Mehmet bu fikri hbul ederek, SeH1set Kalesinin idaresini Firuz Pa~azade Y akup Bey'e biraktl, sm1ra dogru c;ekildi. 0 srrada bir mi.iddet evvel $ehzadenin hizmetine girerek bi.iyi.ik ikramlar gormi.i~ Tatar bi.iyi.iklerinden Toyuran Bey'in, Si.ileyman <;elebi olaym1 firSat bilip memleketi yagmaya kalki~acagmi Sultan Mehmet haber aldigi ic;in onun, bulundugu yeri basm1~ ve a~iretini dagitmi~tl. Toyuran Bey, baskmdan <;Iplak bir ata binerek kac;abilmi~ti. <;elebi Sultan Mehmet, o yagmacilarla ugra~1rken, Si.ileyman <;elebi Ankara'ya gelerek halki kendine iltihak ettirmi~ti. Selaset Kalesini de ku~atarak Yakup Bey'i birkac; kere teslime davet etmi~, ondan sonra, askerine hi.icum emri vermi~ti. Yakup Bey o saldmdan bunalmca, Ayna Hoca ve Bulgar Aga admda iki adamla $ehzadeye haber gondermi~ti. <;elebi Sultan Mehmet, daha fazla ihtiyatl dogru bulmayarak Yakup Bey'e iki giine kadar yard1mma gelecegini bildirdi. Ayna Hoca ile Bulgar Aga donerken $ehzade Si.ileyman <;elebi'nin adamlanna esir dii~ti.iler. Ali Pa~a, Sehzadenin Yakup Bey'e yolladigi mektubunu, aDayanma ve dogrulugunuzdan memnun oldum. Fakat bizim ~imdi o taraflara gelmemize imkan mi.isait degildir. Kaleyi harap ettirtme, teslim ol, Tann yard1m ederse kolayd1r,» ~ekline c;evirterek Ayna Hoca ile Bulgar Aga verir gibi, <;elebi Sultan Mehmet'e gizli baghhgmdan bahsederek kendilerini, guya ordudan kac;Irdi. 1ki adam kaleye girdiler, mektubu Yakup Bey'e· verdiler. 0 da kalenin savunmas1 giic; olunca teslim emrini yerine getirdi. <;elebi Sultan Mehmet, bu Strada, mektubunda vaadettigi gibi harekete gec;mi~, Ankara'ya yakla~m1~t1. Kalenin teslim oldugunu yolda ogrendi. Yanma ge-
248
NAMIK KEMAL
lebilenler de mektubunun metninin degi~tirilerek Y akup Bey'in aldatrldtgmt soylediler. Esasen bu geli~ tehlikeli oldugundan kalenin elden gitmi~ olmast ylizi.inden sava~tan vazge~ti, Beypazan taraflanna ~ekildi. Sava~ i~in Sehzadeyi, Ankara oni.inde beklemekte olan Ali Pa~a, o i.imidin suya di.i~ti.igi.ini.i goriince Slileyman Celebi'nin ordusuna o civarda bulunan kalelerin ele ge~irilmesi gorevini verdi. Bu kaleler hem iyi tahkim edilmi~, hem de dirayetli kumandanlara btraktlmt~tt. Si.ileyman Celebi hangisine saldtrdt ise muvaffak olamadt. Birka~ ay si.iren ugra~madan usanarak yine Bursa'ya dondii, zevk sefa alemlerine dald1. Celebi Sultan Mehmet, karde~inin yine evvelce oldugu gibi kendini i~kiyc kapttracagmt ke~if ve tahmin etmi~ti. Onun kendini sefahate yeniden verip vermedigini ogrenmek i~in adamlar gondermi~. tahminlerinde yamlmadtgml haber almca topladtgl sekiz bin askerle ordusunu basmaga karar vermi~ti. Celebi Sultan Mehmet kaq1 tarafm baskm1 haber almasma ftrSat vermeden bi.iylik si.iratle Sakarya kiytsma iniverdi. Fakat Sakaryamn ta~km bir devrine tesadiif etmesi karanmn tatbikini engelledi. Sultan Mehmet'in ordusu, Sakarya ktytsmda sulann azalmasmt beklerken Siileyman Celebi'nin vergi ve sair i~ler i~in o havaliye gonderdigi Sub~1 admda biri bu askerlerin kim oldugunu ogrenmek istemi~ti. Onlar da Suba~1'm yakalamak istedilerse de muvaffak olamamt~lar, Suba~1 si.iratle, Bursa'ya vanp hamamda buldugu Sehzade'ye durumu haber vermi~ti. Si.ileyman Celebi, karde~inin haztrhkh oldugunu ogrenince, onun kumandanhgmi bildiginden teli'i~lanarak Bursa'yt btraktp Rumeline ka~maga karar verdi. Sehzadeyi sefahat ve zevk alemine atmakla su~landmlan Sadrazam Ali Pa~a; «Ne oldu? Neden yenildik? Kar~t taraf bizi nerede yendi ki ka~maga liizum goriilslin? Buradaki askerle Yeni~ehir'e gideriz, civarmda bulunan Kafir Pman tahkim edilmi~ bir yerdir. Orayt tutanz, etraftaki askeri toplanz, bizim ordumuz her zaman bliyi.iyebilir, onlar ancak mevcut kuvvetleri ile gelmi~ olduklanndan, gi.inden gline kuvvetleri azaltr, erzaklanna saldtrabilirz. BaZI tedbirlerle aralanm a~mak da kabildir. » yolunda konu~unca sozi.inden dondi.i ve Y eni~ehir' e gitmeyi kabul etti. Celebi Sultan Mehmet te karde~inin kuvvetleriyle kar~tla~mak i.izere yola ~Ik Celebi Oglu Mehmet ve Horozoglu Ahmet Bey komutasmdaki onclileri Slileyman Celebinin oncii komutam Evrenos Bey'le kar~tla~ttlar. 0 eski asker ilk defa Sultan Mehmet'in askeri kar~1Slnda bozuldu. Onun i.izerine, Celebi Sultan Mehmet'in onci.ileri kac;anlarm pe~ine dli~tliler, kendi de onclisi.inlin ardmdan Si.ileyman Celebi kuvvetlerinin kar~1Slna c;tktt. Fakat ordu o tarihe kadar Kafir Ptnanna varmt~, hftkim yerleri de tutmu~tu. 0 yi.izden Sadrazam Ali Pa~amn tertipleri iistiin geldi, Celebi'nin ordusu Si.ileyman Celebi kuvvetlerini yerinden sokemedi.
mt~ti.
~
OSMANLI
TAR1Ht
249
Ali Pa~a, ordunun bulundugu yeri kale haline getirmi~, Sultan Mehmet de o kuvvetleri her taraftan sarmt~ oldugundan hergiin sabahtan ak~ama kadar sava~a devam edildigi halde zafer kimseye giilmiiyordu. Nihayet Ali Pa~a, Sultan Mehmet'e bir mektup yolladt. Mektupta, Osmanh Hanedanma atalanndan beri bagh oldugunu anlattyor, komutanlanmn htyanet kastinde bulunduklanm, kcndisini sevdigi i~in ihbar ediyordu. Sultan Mehmet, Yakup Bey'e gonderilen eski mektup hikayesini bildiginden Ali P~a'mn bu hilesine inanmadt. Hatta mektubun geldigini bile kimscye soylemedi. Fakat 0 Strada kumandanlanndan ~araptar tlyas, Stileyman Celebi tarafma ka~tlgt i<;:in adamlarmdan ~iiphelenmege b~Iadt, durumu en giivendigi Beyaztt Pa~a'ya a~t1. Beyaztt Pa~a, mektubun Ali Pa~a'nm bir oyunu oldugunu, kumandanlanndan ~iiphe etmemesini ona soyledi. Fakat kemli de, soylediklerine inanmamt~ olm.ah ki, inanmam1~ veya ~ehzadeyi endi~ede gordiigii i~in mi, nedendir, Stileyman Celebi'yi yerle~tigi mevzilerden atmanm gii~liigiinii anlatt1, yagmur mevsimi de gelmi~ oldugundan bu i~i ba~ka zamana btrakmak iizere Amasya ve Tokat taraflanna cekilme tcklifini ileri siirdii. Celebi Sultan Mehmet de buna razt oldu. Siileyman Celebi'nin karde~inin pe~ine dii~me~e cesareti yoktu. Yine de, kendini hakh gordi.igiinden onun bolgesine akmlar yapttrtarak i~ sava~m ~iddetini siirdiirmek suretile halki camndan usandtrdt. Sivrihisar ahalisi, ~ehzade Siileyman'a adam gondererek kaleyi teslim edcceklerini bildirdiler, fakat ~ehzade kaleye yakla~mca sozlerinden caydtlar, kaleye kapamp kar~I koymaga ba~Iadt!ar. $ehzade de askerinin biiyiik ktsmmt etrafa yagmaya gonderdi, kendi de karde~i ile Sivrihisar'm ku~at!ltp siki~tmlmasma devam etti. Kale halkmm once teslime razt olup sonradan vaadinden donii~ii. Karaman Oglunun bir hilesi olmak gerektir. Nitekim ani bir hareketle Osmanh topraklanna girdi, Siileyman Celebiyi esir etmek amac1 ile ilerlemege ba~ladt. Siileyman Celebi, Karamanoglu'nun ileri harekatm1 haber ahnca Evrenos Bey'in komutasmda ona kar~I bir kuvvet gonderdi, Mehmet Bey o zaman ani bir akmdan iimidini kesti, Aksaray'a dogru ~ekildi, Evrenos Bey de onu takibe giri~ti.
Karamanoglu bu Siki~ttrma iizerine memleketin tamamm1 kaybetmektense, yarlSlm Celebi Sultan Mehmet'e verip, karde~ine kar~t yard!ffitnt istemi~, Sultan Mehmet de bu teklifi kabul ederek onunla anla~maya giri~mi~ti. Karde~i aleyhine d~manla birlik olmak; i~ sava~m en kotii facialanndan biridir. Yine de Celebi Sultan Mehmet'i bu davram~mda mazur gormek laztmdtr. Ciinkii Siileyman Celebi, kendi askerine Anadolu'yu yagma ettirmek emrini verm4, Karamanoglu da bundan ciiret bularak ayaklanmt~, Sultan Mehmet'e stgmmi~tt. Boylece halkm korunmas1 baklffimdan boyle bir zaruret de dogmu~ oluyor-
250
NAMIK KEMAL
du. Bundan ba~ka, Karamanoglu'nun memleketinin yanstm vererek ittifaka giri~ mesi, Osmanh himayesine girmek demek oldugundan reddedilemezdi. Evrenos Bey, Sehzade'nin Karamanoglu ile birle~tigini haber almca, kar~t duramadt, yanmdaki askerle Sehzade'nin bulundugu yere '
«Musa <;elebi, Sup Krait istepanla, Eflalk Hiikiimdan Eflak askeri ile karde~ine kar~I y~riimekteydi.
Mir~e'nin
verdigi Srrp
tki ordu ilk defa tstanbul bOigesinde kar~nla~tdar. S1rplan, Bizans lmparato· ru kar~1 !k~1ya getirtm~ oldugundan, bunlar sava~ b~larba~lamaz Siileyman <;elebi'nin safma ge~tiler. Sehzade ise bir sav~ hilesiyle istanbul surlannm hendegme kadar ~ekildi, Musa «;elebi kuvvetlerinin Anadolu'dan gelen asker ka~ak lamu takibine meydan vennedi. Kendisiyle beraber hendeklerde saklanan be~
OSMANLI
TAR1Hi
251
yiiz siivariyle ansiZm ortaya ,;IktJ.. D~mam bir saldmtla bozguna ujrattJ.:, sonra Musa <;elebi'nin ordugaiuna kadar girdi, hi~bir mukavemete rastlamadan onu cline ge,;irdi. Musa <;elebi, bu yenilgi iizerine, askeri kendisine sadlk nin mcmleketi Eflik'a SI~ndi.
kalm~
olan Mir,;e'·
Bizim tarihlere gore ise; Eflak Bey'i Mir~e, Musa <;elebi'yi Tuna'nm obiir sahiline ge~irince, Rumeli Beylerbeyi kendisine itaat etmi~, fakat Siileyman Celebi Rumeli'ye gelip de karde~ile sava~a tutu~unca, Beyler yine oblir tarafa ge~e rek Musa Celebi'nin yenilmesine sebep olmu~lardr. Halbuki Si.ileyman <;elebi'nin yanmdaki ordu; Rumeli Beylerinden, Rumeli askerlerinden kuruluydu. Bu halde Rumelinde Bey yoktu ki, Musa <;elebiye once itaat edip sonra donmii~ olsun. Bi:ka~ ki~i kalm1~ olsa, onlarm da Siileyman <;elebi'ye kaq1 bir ordu te~kil edemeyccegi meydandad1r. Bir de bu Beylerin, Siileyman <;elebi'nin durumundan b1kkmhk getirerek Musa <;elebi'nin tarafma ge~meleri inamhr bir nedene dayanamaz. Bu gorli~e atfen samnz ki; bizim tarihlerdeki Rumeli Beylerinden Strp komutanlannm kastedildigini yazan Hammer'in gorii~li dogrudur. lki karde~i Rumelinde birbiriyle ugra~lf ve yakmlarmdan iken Sultan Mehmet, Ali Pa~a'nm mektubu Uzerine Slileyman <;elebi'ye esir dli~mli~ ve emrine girmi~ti. Sultan Mehmet Anadolu Beylerbeyligi ile Ankara'ya gonderilmi~ olan F1ruz Pa~azade Yakup &y'den, kendisine gizlice baghhgm1 bildiren ve kuvvetlerile yamna gelmesini isteyen bir mektup aldt. Onun iizerine, Tokat bolgesinden yola <;1karak Ankara'ya geldi. Y akup Bey'le ~ehzade Siileyman'm or ada b1raktigi diger komutanlar da kendisinin emrine girdiler. ~ehzade, bu ba~ans1 Uzerine Slileyman <;elebi'nin gelmesiyle yanda biraktrgi, Anadolu Beyleri iizerine seferini yeniledi. <;elebi ile aleyhine ittifak etmi~ olanlardan; Aydm, Mente~e, Teke Ogullarmm ellerindeki yerleri, birer birer zaptetti. Beyler, siH'th kullanmaga kalk1~madan aman dilediklerinden, oralann idaresini bir vali gibi yonetmeleri i~in onlara b1rakt1. Celebi Sultan Mehmet, Anadolu'da kuvvetlenince babasmm Anadolu BeyJeri hakkmda izledigi siyaseti yeniledigi gibi, ~ehzade Siileyman da karde~i Musa <;elcbi'nin sakland1gt yerc kuvvet gondererek, A vusturya idaresindeki Korinol havalisini tahrip etti. Venedik Cumhuriyeti, Osmanlt askerinin stmrlanna kadar ula~ttgmt gorunce, tela~landt. Hemcn bir El~i yollayarak Arnavutluk'ta bulunan yerlerin karsiltgmda yilda 1600 altm odemek suretile, Osmanlt Ordusunun Venedik bolgesine taarruz etmemesi i~in ilk defa bir teklif ve ardmdan bir anla~ma yaptt. (Hicri 812, M. 1409). Hammer der ki: «Onun ardmdan Bosna Kralhg1 i~in birbirile kavga eden Tuvarko ve Ustopo admda iki Prens, Slileyman Celebi'ye ba~vurarak ona ~ok para vermi~ ve kendisinden yardtm istemi~lerdi. Slileyman, Prens'lerin teklif etti-
252
NAMIK KEMAL
gi on bin altrm kabul etti, fakat Prens'in i.izerinde hak iddia ettikleri memlekcti yagmadan da gekinmedi. » Hammer'in, Losiyi.iz admda bir yazardan aldrgr bu pasaj, !slam alemi aleyhinde bulunmak i~in giri~ilmi~ bir tertipten ba~ka bir ~ey olamaz; gi.inki.i geki~me halindeki iki Prensin ikisinden de vergi ahp sonra da oralan yagma etmek, ikisinin de vergi vermesini onleyecektir. Olaym ahlaki yoni.ine onem verilmese bile bu,
menfaat gozeterek de yap1lacak bir i~ degildir. Mesele bliyi.iti.ilmi.i~ti.ir. 1yi niyetten uzakla~Ilarak Prenslerden birinden vergi digeri ise itaat etmediginden oralan yagma edilmi~ olabilir. Kuvvetleri bu ba~anlan saglarken, Sehzade Si.ileyman <;elebi, kendini gurur ir;inde igki ve zevk alemine vermi~ti. Bu da onun ve zevk aleminin sonu oldu. (814 H. 1411 M.) Musa <;elebi, 814 ba~mda, anstzm saklandrgr yerden meydana r;tkti, toplayabildigi kuvvetlerle Edirne i.izerine saldrrdr. Kose Mihal Zade Mehmet Bey, daha evvel Musa <;elebi'nin tarafma ger;mi~ti. Onun ve Musa <;elebi'nin adamlanndan Koyun Musa adtyla tamnan komutanm idaresindeki onci.ileri goren bir zavalh, Edirne'ye ko~arak hamamda ir;ki aleminde bulunan Si.ileyman <;elebi'ye gordiiklerini anlatt1. Sehzadenin ir;kiye di.i~ki.inli.igii, o srralarda, Bizans 1mparatorluguna vanncaya kadar her yerde ogrenilmi~ oldugundan, Si.ileyman <;elebi, bu haberi ke.ndisini zevk ve sefadan mahrum brrakmak igin uydurulmu~ bir yalan saymr~, zavalhyr hakaretle kovmu~tu. Nihayet Musa <;elebi kuvvetlerinin, Edirne baglanna kadar sokuldugu ogrenildi. Ya~ ve hizmet yoni.inden kumandanlann en kidemlisi olan Evrenos Bey hamama z;iderek Sehzadeye bu igki ve zevk di.i~ki.inli.i- .~ gi.ini.i kmayan birkag soz soyledi, sonra, di.i~manm kaprya geldigini, kurtulu~ r;aresini di.i~i.inmek zamammn gelip gatmr~ oldugunu soyledi. ahnmr~,
Sehzade o nasihatlarr ve uyarmalan yine kendini eglenceden ahkoymak ir;in uydurulmu~ bir keHim sanarak: «Haca Lala! Neden benim zevkime engel olmak istersin? Musa gibi bir gocugun ne haddine ki benim i.izerime gelmeye cesaret edebilsin! » diyerek gururlanmaktan ba~ka bir ~ey yapmadr. Evrenos Bey, sozi.ini.i dinletemedigini gori.ince, dr~an r;rktl, Sehzadeyi uyarma i~ini yine eskilerden Yenir;eri Hasan Aga'ya btraktr. 0 zavalh ir;eri girdiginde, Sehzade, bi.isbi.iti.in huzuru kar;mldrgr ir;in adeta kendinden ger;mi~, akll ve di.i~i.inceden tamamen uzakla~mr~ haldeydi. Yenir;eri Agasmm aym uyarma ve 1srar1 i.izerine, Sehzade fena halde krzd1, zavalhy1 sakahm tra~ ettirmek gibi bi.iyi.ik bir hakaretle yamndan kovdurttu. Hasan Aga bu halle hamamdan gtkmt~, getirecegi cevab1 bekleyen komutanlara aglaya aglaya, «Bu sarho~ gaddardan ne hay1r umarsrmz? Bu kadar hizmetimden, baghhktan sonra sakahm1 kestirterek namusumu be~ parahk ettirenin kime merhameti olur? Ben Musa <;elebi'nin yanma gidiyorum, akh olan benimle gelir, » diyerek atm1 si.irdi.i, orad an aynldr. Olaya herkes o derece i.izi.ilmi.i~tii ki, Hasan Aga'mn gordi.igu hakaret iizeri-
OSMANLI
TAR!Ht
253
ne Sehzade'den limit kestiler. Karaca Bey, Kara Mukbil Bey, Demirta~ Zadc Orut; Bey'den gayri hepsi Aga ile birlikte, Musa <;elebi'nin safma gec;tiler. Bu durum, olaym ne derece tehlikeli oldugunu Stileyman <;elebi'ye anlatmaya yetti. Sehzade yanmda kalan lit; kara glin dostu ile istanbul'a gli<;: bela ka((abildi. Hoca Sadettin'in yazdtgma gore, Sehzade Stileyman'm kac;arken kdavuz diye aldrg1 bir Ttirkmen, kasten yanli~ yoldan giderek kafileyi Dlivenciler denilen bir koye gotlirlir, orada bulunan hem~erilerine, ka<;:anm kimligini bildirerek, eger onu tutmazlarsa Musa <;elebi'nin kendilerini cezalandtracagmt soyler. Tlirkmenlerin, Stileyman <;elebi tarafmdan gonderilen memurlardan agtzlan yanm1~ oldugundan, tizerlerine hlicum ederek Karaca Bey ile Kara Mukbil Bey'i oldlirlirler, Sehzade'nin de atm1 vurup kendini yere dli~iirerek esir ederler. Yapacaklan gorli~me Sirasmda da Musa <;elebi'nin adamlanndan Koyun Musa gelerek Stileyman <;elebi'yi Oldtirlir. Diger bazr tarihlere gore ise; takipt;iler gelmeden Tlirkmenler, Sehzadeyi idam etmi~, Musa <;elebi de Padi~ahma ba~kaldtran Hrristiyanlara ibret olsun diye o koytin halkm1 ate~e vermi~tir. Osmanh 1mparatorlugunun kurulu~undan beri Musa <;elebi'nin bu koy halkma yapt1g1 muamele gibisi, ne hliklimet<;:e, ne de yol kesenlerden hit;birince yapllmami~tl. Musa <;elebi'nin bOyle zalimce ba~layan hliklimet icraati yalmz mazlum kam dokmekle kalmad1, yabanc1 tarihlere gore, $ehzade Stileyman <;elebi ile ilk sava~mda htyanet gordtigti Strphlardan intikam almak it;in Srrbistan lizerine yi.irliyerek lit; kaleyi almt~, muhaftzlanm idam ettigi gibi oralann kadmlanyla, c;ocuklanm esir etmi~ ve digerlerini oldlirtmli~tli. Hatta Rum Tarihc;ilerinden, Dukas'm yazdtgma gore; kumandanlara verdigi ziyafetin sofrasrm, Musa <;elebi dti~ man cesetlerinin listtine kurdurtmu~tur. Musa <;elebi, S1rp zaferinden sonra kuzeyden gtineye inerek Selanik'i ku~at mi~ ve Ptravadi, Koprlilli taraflanm ele ge((irdigi gibi Sadrazam Ali Pa~a Zade ibrahim Pa~a'y1 vergi ic;in istanbul imparatoruna gondermi~, o da imparatordan bir mektup alarak Sultan Mehmet'e gitmi~ti. Bizim tarihlerin yazdtgma gore; ibrahim Pa~a, Sultan Mehmet'e imparator arac11Igt ile bir mektup sunarak, aldtgi muvafakat cevabt lizerine Bursa'ya gelmi~, <;elebi Sultan Mehmet tarafmdan da Sadrazamhga getirilmi~ti. Musa <;:elebi kotli muameleleri ile ibrahim Pa~a'yt kendinden nefret ettirdigi gibi vezirliginde kullandtgi Kor Sah Melek de o zamana kadar tamnm1~ bir adam olmad1g1 halde onun sayesinde o derece yi.ikselmi~ken efendisinin ~iddetin den c;ekinerek tstanbul'a kac;mt~tl. J\,fusa <;elebi, istanbul imparatorunun harac; vermediginden ve $ehzade Siileyman'm, Hammer'in yazdtgma gore, Ertugrul ve Kara <;elebi Zadenin de belirttigi ve<;:hile, Kor Mustafa admda kli<;tik bir oglu 1stanbulda bulunarak onunla ken-
254 disini korkutmaga
NAMIK KEMAL kalkl~trgmdan
Selfmik'ten dogruca 1stanbul'a geldi, kalenin ku-
~atmasma giri~ti.
Bir taraftan da, Musa <;elebi, onca vaadler, yeminlerle karde~ine itaat vadetmi~, onun yardrmr ile Rumeliye ge((mi~ iken, ~ehzade Siileyman ortadan kalkmca <;elebi Sultan Mehmet'i hi((e sayarak HUTBEY! kendi adma okutup istiklalini ilan ettiginden, <;elebi Sultan Mehmet, kii((iik karde~inin kendisini aldatarak saltanat davasma giri~mesine ~ok tiziilmti~ ve onun cezalandmlmasr i9in frrsat kollamaga ba~lamr~t1. Bu suretle, !brahim Pa~a'mn ve ~ah Melek'in, birbiri ardmdan karde~ini terkettiklerine, diger komutanlann da kirgm bulunduklanna dair bin;ok haberler gelmesi tizerine, (Tam vaktidir), diyerek Rumeliyi ele ge((irmege karar verdi ve bir meclis kurdu. Solak Zadenin yazdrgma gore, tbrahim Pa~a, tstanbulda bulunan ~ah Melegi tmparator'la fazlaca sikrfikr olmasr yontinden, Rumeline gec;mek ic;in 1stanbulca yapllacak te~ebbtislerin mtizakeresinde bulunmak iizere davet edilmesini istcdi. bzel bir mektupla 9agnlan ~eyh Melek'in reyi ile epey zamandrr Gebze'de Kadr oldugundan tstanbul'un durumuna vakrf olan Mevlana Fazlullah memur edildr. Gaye, Sultan Mehmet'e yapacagr yardrmdan elde edecegi faydalan Siralayarak !mparatoru kandumak, boylece ~ehzadenin ordusunun Rumeliye ge9mesi i((in gerekli gemilerin saglarrmasmr mtimktin kilmakt1. Rum tarihleri, Musa <;elebi'nin baskrsr altmda bulunan tmparatorun o beladan kurtulmak i9in Sultan Mehmet'i Rumeli'ye davet ettiginden bahsederler. Rum tmparatoru, Musa <;elebi tarafmdan srkt~tmlmr~ oldugundan zaten kotti durumdaydr. <;elebi Sultan Mehmet te kar~r sahile gec;ebilmek i<;;in onun gemilerine muhtac; oldugundan, bu i~ Bizans'hlarm da i~ine gelmi~ti; bu yiizden, Rum tarih((ileri, olayr <;elebi Sultan Mehmet'e yardrm gibi gostcrmektedirler. Mcvlana Fazlullah'm donti~ti tizerine, <;elebi Sultan Mchmet onbe~ bin kadar askerle Bogazm Anadolu yakasma geldi, tmparator tarafmdan kar~Ilandr, iki taraf arasmda bir ittifak yaprldrktan sonra ordu, Rumeli yakasma gec;irildi. Yabancr kaynaklarm yazdtgma gore, <;elebi Sultan Mehmet iic; giinti !stanbul'da ziyafetlerle gec;irdikten sonra ordusu ve !mparatorun verdigi ufak bir yardliD kuvveti ile Musa <;elebi'nin tizerine ytirtidii. Hoca Sadettin, <;elebi Sultan Mehmet'in, vaktile babasmm ba~ma gelenlerden dolayr Hrristiyan askerinin kullamlmasmdan korktugunu yazmaktadrr. Bu korku bir tarafa, ~ehzade, karde~ine kar~r giri~tigi sava~ta ba~ka dinden olam kullanmayr dogru bulmuyordu. 0 cihetle bu sava~ta yardrmcr asker olarak Rumlann bulundugunu yazan yabancr kaynaklarm olaylan dogm gostermedikleri a~l kardrr.
OSMANLI
TAR!H!
255
lki $ehzade, lnciyiz Ovasmda kar~Ila~tllar. lkisinin de askerlik giicii fazla olduktan ba~ka yanlarmda da Osmanh Ordusunun en se~kin kumadanlan bulunmaktaydt. Hoca Sadettin'in yazdtgma gore; Mihal oglu Mehmct Bey sava~ masmda Sultan Mehmet'in tarafma ge<;mek i<;in kumandanlardan bazllan ile sozbirligi ettiginden Musa <;elebi'ye gelip kendisine yardtm edilmesini istedi. Maksadt da, kumandanlara yakla~ma vesilesi bulup i.izerinde durup durmadtklanm anlamakt1. Ald1gt izin i.izerine komutanlarla gorii~erek sozlerinden donmediklerini ogrenince arkada~lariyle beraber Sultan Mehmet tarafma ge~ti. Geri kalan kumandanlar da bu hali gori.ince ka<;maga ba~ladtlar. Solak Zadenin yazdtgma gore! Mehmet Bey, hangi taraf galip gelirse ona itaat etmek i~in Musa <;elebi'ye, «Bana biraz asker ver, karde~inin ba~ma ciham ytkaytm,» gibi sozler soyledigi halde diger taraftan da Sultan Mehmet'e, «Ne duruyorsunuz? Biraz gayretle karde~inizin ortadan kalkmas1 kolaydtr, » gibi iki yiizlii te~viklerde bulunmu~tu. Mehmet Bey'in bundan sonraki hareketleri, Solak Zadeyi hakh gosterir. Musa <;elebi'nin askeri, boylece dagllmca kendi de kazanma imkammn olmadigmt anlamt~, ka~maya kalkt~mi~sa da Yeni<;eriler, atmm dizginine sanldllar; ka<;acak olursa sipahi atlanmn naHan altmda kalacagm1 haber verdiler. Alelade bir ~ekilde olmcktense namusuyla direnerek olmenin daha haytrh oldugunu da ilave ettiler. <;elebi Sultan Mehmet'in komutam ve askeri ise, kaqr tarafm peri~anhgtm gori.ince Yeni<;erilerin topluca bir yerde bulundugunu di.i~tinmcden kcndi ba~ma btrakml~, ka~anlarl takip i~in oteye beriye dagilmt~lardi. Musa <;elebi, Yeni<;erilen direnme karannda olduklarm1 ve karde~inin yanmda da pck az adam kaldrgm1 gori.ince yine umuda kaplldt, yanmdaki yedi bin kadar ask:erle Sultan Mehmet'e kar~I ~iddetle hi.icuma ge~ti. Tarihlerin yazd1gma gore, yamnda yalmz dort yi.iz ki~i kalmi~h. 0 bundan da korkmad1, gelenlerin i.izerine saldtrd1, oyle bir ~iddetle ustaca taarruza ge<;ti ki di.i~manlan bile ona hayran kaldtlar. $ehzade, yaralamp atmdan ytkdmcaya kadar onlar da sava~ meydanmdan aynlmadtlar. 0 olaydan sonra bu kalabahk, di.i~mamn i~inden <;Ikarak $ehzadeyi !stanbul'a getirdi. Musa <;elebi kuvvetlerinin pe~ine di.i~mi.i~ olan komutanlar ise dondlikleri zaman, $eh.zadelerinin yenildigini anlaymca, Musa <;elebi'ye baglanmaya mecbur oldular. Rum Tarih<;ilerinden Dukas, Sultan Mehmet'in lstanbul'dan huru~ ederek bir kere daha Musa <;elebi ordusuna hi.icum ettigini, fakat muvaffak olamadtgmt yazar. Fakat bizim tarihlerde boyle bir kay1t olmadtgt gibi, Sultan Mehmet askerinin ycnilgiden sonra Musa <;elebi'ye itaat mecburiyetinde kalmast da bu ikinci hi.icuma ihtimaJ brrakmtyor.
256
NAMIK KEMAL
$ehzadenin bu yenilgisi 1stanbul'da duyulunca 1zmir Hliklimdan Clineyt Oglu Hamza Bey, ftrsatl ganimet bilerek Sel<;uk'a hlicumla kaleyi ku~att1. Bir soylentiye gore, <;;elebi Sultan Mehmet, bu haber i.izerine hemen Anadolu'ya ge<;mi~, karde~inden evvel o yeni dti~mam oradan <;rkarmak i<;in etraftaki kumandanlanyla, askerlerini yamna <;agtrtmt~tl. !<;lerinden yalmz AnkaraYJ koruyan Firuz Pa~a Zade Y akup Bey, bolgesinin Karaman'a yakm oldugundan bahisle Ankara'dan aynlmamn dogru olmayacagmt bildirmi~ti. btedenberi kendisine glivendigi en sadtk adamlanndan biri olan Yakup Bey'den boyle bir davram~ beklemediginden <;;elebi Sultan Mehmet, fazlastyla liziilmi.i~tti. Hamza Bey, $ehzade'nin i.izerine geldigini haber almca, ku~atmayt btraklp tzmir kalesine stgmmi~ ve yalvarmast i.izerine affedilmi~ti. Hutbe ve para Padi~ah adma olmak i.izere, tzmir'in idaresi yine kendine btrakllmt~tl. Bazt tarih<;iler, bu olaym kahramam tzmir Hakiminin Ci.ineyt Bey oldugunu yazarlar. Hammer de bunu kabul eder. Fakat Ctineyt Bey'in oltinceye kadar Padi~ahm tarafmt tuttugu yukarda bildirdigimiz mektupla meydanda olduguna gore, olay, Ci.ineyt Bey Oglu Hamza Bey tarafmdan yarat!lmt~tlr. Sehzade bu i~i de halledince, Ankara Valisi Yakup Bey'in yola getirilmesi i<;in o tarafa gitmege haztrlandt. Yakup Bey, durumu ogrenir ogrenmez emirlere itaatsizliginin mf devlcte hizmet ve memleketi koruma endi~esinden ileri geldigini yeminlerle temin etti. Fakat Sehzadenin hiddetini bir ti.irli.i yenemedi. Sultan Mehmet, onun idammt istediginde de komutanlar, evvelki hizmetlerini hattrlattllar. Ona reva gortilecek bir. cezanm digerlerinin de gtivenini ktracagmdan bahsettiler. Yakup Bey'in Ankara Kalesinde bulunan oglunun bu haberi i~itince isyan edip, Ankara Vilayetini, o zaman Anadoludaki en btiyi.ik istihkam olan Selaset Kalesini Karamanhlara teslim edebilecegini, bu idamm bir fayda saglamayacaguu ileri si.irdi.iler. Boylece Yakup Bey'i oliimden kurtardtlar. Fakat Sehzade bu hareketinden sonra onu kullanmaga, hatta serbest btrakmaga bir ttirlti razt olamadt. Tokat'ta Bedevi <;;ardak'ta hapsi i<;in Yakup Bey'i Baltaoglu'na teslim etti. Boylelikle Osmanh komutanlanndan ilk cezaya ugrayan, siyasi suglu Yakup Bey oldu. Yakup Bey, <;;elebi Sultan Mehmet'in ilk meydana <;tkl~mda kendisine saytstz hizmette bulunmu~, onun tamttlmasma sebep olmu~ ve Siileyman <;elebi tarafmdan Anadolu Beylerbeyligi'ne getirildigi halde, yine kendisine baghhktan aynlmayarak ftrsat bulunca elindeki yerleri teslim etmi~ti. Bu hale gore, emre uyup Ankara'dan gelmemesi, htyanetten <;ok Ankara'mn korunmas1 maksadile olabilir. Ne var ki, siyasi olaylarda iyi niyet hi<; bir zaman mazeret kabul etmiyor. Sehzanin, memleketinden bir par<;ayt korumak igin dahi olsa emrini yerine getirmcmek, hi<;bir gorevli ve komutan i<;in ho~gori.ilmeyecek bir hareketti. bzellikle <;;elebi Sultan Mehmet'in, karde~ine yenilmi~ olmast, Yakup Bey'in hareketini ba~ka ti.irlii anlamaya da sebep olmaktadtr. Komutanlarm bu kadar serbest hareketine musaade eden devlet, kendi kthct ile kendini oldiirmeye raz1 olmu~ demektir. Buna gore, Celebi Sultan Mehmet, Yakup Bey'i her ne niyetle olursa olsun yaptlgt hare-
~
OSMANLI TAR!Hi
257
kettcn dolayr hapsetmek degil, hatta idam bile etse yine hakh olurdu. Bir adamm veya devletine biiyiik hizmetleri dokunmu~ olmasr, devleti tehlikede brrakacak bir su~unun afla kar~Ilanmasmr icap ettirmez. Sultan Mehmet, oyle bir yenilgiyle gayesinden uzakla~abilecek zayrf adamlardan olmad1gr i~in, giiciinii Musa <;elebi'yi yrpratmaya ayrrarak, bir taraftan, Rumelindeki Beylerle gizlice mektupla~maya, ate taraftan da Anadoludaki kuvvetlenni ~ogaltmaga giri~mi~ti. Hatta kaympederi Dulkadir Oglu Siileyman Beyden miimkiin oldugu kadar fazla kuvvetle kendisine yardrm edilmesini istedi. Siileyman Bey de biitiin kuvvetile, Ankara'ya geldi. << Padi~ahlann akrabasr olmaz, » kurahmn da degi~ebilecegini gosterdi. Sehzade, Siileyman Bey'e ~ektigi ziyafette, ne kadar altm, giimii~ avani ve diger krymetli e~yasr varsa, -arkasma giydigi elbiseye varana kadar- kaympederine hediye etti ki bu Osmanh Hanedanm biitiin ilerlemelerine ragmen eski a~i ret t6resini ya~atmaga devam ettigini gosterir. Sultan Mehmet, bu hazrrhklarla me~gulken, Musa <;elebi, yanmdaki komutanlarla ululan hareketleriyle kendinden sogutmaktaydr. Karde~ini yendikten sonra emrine giren biiyiiklere evvela ~iddet gostermi~, yalmz bazr yakmlarmm hatlrlatmasr iizerine, iktidan ve askerinin sevgisini iizerinde toplamayr isteyerek: <
Musa <;elebi seksen yrldrr devlet hizmetinde bulunan ve Osmanhlarm en ~e refli galibiyetlerinde biiyiik hissesi alan ya~h savasc;r Evrenos Bey'den de ~iiphe lenmekten c;ekinmedi. Zavalh adam hi~ yoktan ama taklid~iligine kalkr~arak onun ~errinden camm ve namusunu kurtarmaya muktedir olamadt. <;elebi Sultan Mehmet, askerinin sayrsrm karde~iyle ugra~maya kafi goriiyordu ama, durumu da komutanlann kendi safma c;agmlmasma miisait bulunca Hoca Sadettin'in ve Sahaif-iil thbar'm yazdrgma gore, kaympederi Diilkadir O!Hu Siileyman Bey'le beraber yine Bizans tmparatorundan tedarik ettigi gemilerle Rumeliye gec;ti, kuvvetlerini Vize'de topladr. Hoca Sadettin'in yazdrgma gore; bu srrada Kose Mihal Oglu Mehmet Bey, kendi oglu Y ah~i Bey'i Sehzadenin huzuruna gondermi~ ve ordular birbirlerine yakla~tlklan zaman onun tarafma ge~ecegini bildirmi~ti. Ba~ka tarihlerde ise, bu Yah~i Bey, Mehmet Bey'in oglu degil, karde~i olarak gosterilmektedir. Yah~i Bey'in geli~inden sonra Evrenos Bey de: «Musa <;elebi ile sava~ta acele etmeyiniz, Srrbistan smmna gidiniz, oralann komutanlan sizin taraftarlanmzdandrr. Bundan ba~ka, gerek Srrbistan Krah, gerek Pa~a Yigit ve Burak Bey, gerek Trrhala Beyi Sinan Bey sizin Padi~ahhgmrza karar vermi~Ierdir. Musa Ce-
F: 17
258
NAMIK KEMAL
lebi'nin askeri buna mani oldugundan hizmetinize gelemiyorlar. Ben aciz kullanmz da en miisait zamanda yammza gelirim, » ~eklinde bir mektup gonderdi. Bazt tarihlerin yazdrgma gore, bu mektubu Evrenos Bey'in ogullarmdan Ali Bey getirmi~ti.
Sehzade, o ya~h gazinin tavsiyelerini kabul ederek Yah~i Bey'i oncii komutanhgma memur ve kuzeye dogru hareket etti. Vizeden aynhr aynlmaz Sultan Mehmet'in onclileri, Musa <;elebi'nin Kara Halil admda yeni birinin komutasmda bulunan onciisiiyle kaqlla~arak ~iddetli bir sava~ verdiler ve Musa <;elebi kuvvetlerini kagmaga mecbur ettiler. Musa <;elebi, yaradrh~ itibarile ku~kulu, kendi komutanlanna giiveni kalmamr~ oldugundan, bu yenilgiyi komutanlanmn hryanetine bagladr, sava~ yeri olarak segtigi Edirne'yi btrakti, Zagra'ya dogru gekildi. Sultan Mehmet ise karde~inin bu hareketini ogrenir ogrenmez Edirne'nin ele gegirilmesine ko~tu. Fakat halk, kendisine hlirmetlerini sunmakla beraber, eger sava~m, sonucu. durumu degi~tirirse, kadmlarla, gocuklann ayaklar altmda kalacagmr soyleyerek. kalenin tesliminin, Musa <;elebi meselesinin sonuna btrakllmasmt istediler. Sehzade bir nevi direnme olan bu hareketi yaradrh~mdaki merhamet duygusuyla tereddiitsiiz kabul etti, sonra Zagra'da bulunan karde~inin iizerine yliriidii. Musa <;elebi orada da kar~1 koyamryarak Balkanlara gekildi. Sultan Mehmet, Musa <;elebi olayma dair Bursa Kadtsma gonderdigi fermanda Edirne civannda muharebe olacakken, vaziyeti gormemezlikten geldigini bildirir. Sultan Mehmet, Zagra' dan hareketle Filibe iizerine vard1, orad an da Sofya Uzerine gitti. Musa <;elebi ise Suluderbend'i muhafaza igin Yigit ve tzmir Oglu'n~ <;ekilmeye mecbur ederek, ge<;i~ yerlerini ele gegirmi~ti. Hoca Sadettin, bu sava$ta Beyaz1t Pa~a'yr da Mihal Oglu ile beraber gosterir. Halbuki Beyaztt Pa~a'nm o devrede <;elebi Sultan Mehmetle beraber olmadtgt a~agtdaki olaydan anla~:la cakttr. Sultan Mehmet, Balkanlan ge<;erek Sofya'ya gelmi~, orada ikmalini yaptlktan sonra, bir gece Sofya ve Sehir Koyli arasmdaki bogazlan a~mr~, Musa <;elebi'nin oralara btrakttgt kuvvetler, bu saldmya kar~1 koymak cesaretini gosterememi~lerdi.
Musa <;elebi, bu ba~anstzhklar iizerine komutanlanna olan glivenini tamamen yitirmi~ ve karde~inin kuvvetleri hakkmda dogru bir haber almak igin kimseye glivenemediginden Haydari dervi~i kryafetile ordu igine girerek ara~tlrmay1 bizzat yapmr~t1. Musa <;elebi, bu cesaretile Nigbolu'da gece yans1 tek ba~ma dli~man ordusu iginden ge<;erek, kale muhaftzl Dogan Bey'den dii~mamn halini ogrenmek gibi bir kahramanhk gi:isterene Ylldmm Beyazrt'm asil evH'tdt oldugunu ispat etmi~ti. Fakat yapt1g1 ara~tlrma, kendini biitiin biitiin umutsuzluga dii~iirecek derecede idi. Cclebi Sultan Mehmet'in kuvveti ise karde~inin ara~trrd1g1 derecede kalmadt. Sehir Koyii'nden Nife ula~tlgr zaman Beyaz1t Pa~a, Musa <;elebi ordusunu bt-
OSMANLI
~
TARiHi
259
rakarak Sultan Mehmet'in tarafma ge<;ti. Tarihler, Beyaz1t Pa~a'nm Musa <;clebi ordusunda iken kaq1 tarafa ge~tigine ait hi<;bir ~ey yazmazlar. Fakat <;elebi Sultan Mehmet, Bursa Kadtsma gonderdigi fermanda: «Ni~ Ovasma kuvvetlerimle ula~tigtmda, komutan Beyaz1t Pa~a, Musa'dan aynlarak yamma gelmi~ olup, bir<;ok komutanlar da onu takip ederek bana katrldllar. » dcmektcdir. Beyaztt Pa~a'nm Ni~'te Musa <;elebi'den aynldtgmi bildirerek, yalmz onun geli~ine onem verir. Ve belki diger komutanlann geli~ine de Beyaz1t Pa~a'mn sebep oldugunu gosterir. Dikkate deger ki Musa <;elebi, karde~i ~ehzade Siileyman <;elebi ile ugra~mak i<;in Rumeliye gittikten sonra, <;elebi Sultan Mehmet'in yamnda en yakm dam~mam olan Beyaz1t Pa~a'nm ad1 i~itilmez. Bu hale gore, Pa~a'mn Rumelideki olaylan idare ve geli~tirmek i<;in Musa <;clebiyle beraber bulunmas1 veyahut onun ilk ba~anstzhgmdan sonra, <;elebi Sultan Mehmet tarafmdan gonderilmi~ olmast, miimkiin oldugu gibi Sultan Mehmet'in 1nceyiz bozgununda Musa <;elebi'ye itaate mecbur olan komutanlar arasmda kalmas1 da m.uhtemeldir. Beyaz1t Pa~a, gelir gelmez, Strp Krahm ahp getirmeyle gorevlendirildi. Beyaztt Pa~a, Krall getirdigi Strada Pa~a Yigit, Burak Bey, Sinan Bey askerlerile orduya katrldilar. Evrenos Bey de bir<;ok askerle gelerek, o ihtiyar ya~mda devletinin kuvvctlenmesine yardtm etti. Sahayif-iil thbar <;elebi Sultan Mehmet'in, o ihtiyar askcri ta <;adtr kaptsmdan kar~Ilami~ oldugunu yazar. Hoca Sadettin'in anlattigma gore; Evrenos Bey'in aractllgt ilc Kiirglir'dc askeriyle, Padi~ahm yamna geldi. Bu zatm, Sultan Murat'm emrile gozleri kor edilmi~ olan Andronikos Paleolog'un oglu Yani Paleolog olmas1 gerekir. Bu adarum on yll kadar 1stanbul 1mparatorlugunda bulunduktan sonra, Manuel Paleolog tarafmdan T1rhala taraflannda elde kalan Rum memleketlerinin idaresine gonderildigini yukanda yazm1~tik. Sultan Mehmet, vakit ge<;tik<;e karde~inin kuvvetinin azahp, kendisinin <;ogaldigmi goriince sava~1 uzatmaya ba~Iad1. Ordusuyla Tuna kenarlannda dola~ tr, Srrbistan'a girdi, Kosova'ya indi, birka<; glin dedesinin ~ehit oldugu yerde kald1. Tarihlerin yazdtgma gore, Kosova'dan Kiirgiir'iin vilayeti T1rhala taraflanna gittiginde, Ciineyt Oglu Hamza Bey, Musa <;elebi'den aynlarak Mchmet'e bir itaat mektubu gonderdi. Karde~iyle ilgili bir taktm haberler vererek emrinde oldugunu bildirdi. Aldtgt cevap iizerine de, be~ yiiz siivari ile Sultan Mehmet'in kuvvetlerine kat1ld1. Musa <;elebi'nin yanmda, Beylerbeyi'si olan Mihal Oglu Mehmet Bey ile Demirta~ Pa~a Zade Umur Bey'den ba~ka kimse kalmamJ~ti. Musa <;elebi, uygun bir zamanda Gelibolu'ya geldi. Oradan, Anadolu'ya gec;erek Karaman Oglu'yla birle~mek ic;in Sofya Daglannda dola~trgma dair Hamza Bey'in mektupla verdigi habcr ger<;eklqince, karde~inin Anadoluya gc<;ip de bir kan~1khk yaratmam:Jm i.,;in ordusuyla Sofya iizerine yiiri.idii. Asabi ve giivensiz ki~iler, <;ok defa vesvese ilc kendilcrine hagl1 olanlarla baglanm kopanrlar. ~iddet de aym durumu yarattlgmdan, Musa <;elebi'nin ya-
260
NAMIK KEMAL
nmda bulunan tanmm1~ bin;ok kimseler ondan aynlmi~ti. Bu giivensizlikten dolayi Musa <;elebi, Kara Halil, Koyun Musa gibi kotii ki~ileri kendi tarafma gec;irmek ic;in, Rumeli Beylerbeyligi gibi biiyiik makamlan vererek, devlet adam1 sec;mesini bilmedigi gibi, yanmdakiler de kendisinin ~iiphesine ugramaktan kurtulamadilar. Hatta ic;lerinden Nemeci Oglu admda birini, Sultan Mehmet tarafma gec;ecek zanmyla hapsedince, kendi adamlan da hirer iki~er yamndan aynlmaya ba~ladrlar. Bi.iyiik kumandanlardan Mihal Oglu Mehmet Bey, Demirta~ Pa~a Zade Umur Bey, ~ehzadenin yakmlanndan Azep Bey, kendisini yalmz bJrakmayarak sekiz bin kadar askerle <;elebi'nin ugrunda her tiirlii fedakarhktan <,:ekinmediler. Sultan Mehmet, Feridun Tarihi'ndeki fermanda yazildigt gibi, Musa <;elebi'nin ordusunu bir hafta kadar arad1ktan sonra Alaattin Ovasmda buldu. Musa <;elebi sekiz bin askeri ile kendisinden birka<,: misli iistiin Sultan Mehmet birlikleri ile saatlerce ugra~tlktan sonra sarsrlmaya ba~lad1. Osmanh soyunun sec;kin yigitlerinden olan Musa <;e!ebi, biitiin umutlannm bir anda yokoldugunu goriince, krhcim eline alarak meydana atrld1. En biiyiik kahramanlar gibi dovii~erek sava~m talihini degi~tirmesine az kalm1~t1. Diger taraftan Beyazrt Pa~a, Sehzadeyi tammi~, gosterdigi gayretin verecegi sonuc;lan hissetmi~ oldugundan, kumandanlarm en gi.ic;liilerile onun bulundugu yere ko~arak etrafm1 sard1lar. Musa <;elebi, etrafma c;evrilen bu yanlmaz seddi kill<; kuvvetile yararak ordusunun merkezine gelmi~se de, askerinin kalam da biisbiitiin yarah ve halsiz kalmi~ti. Sultan Mehmet kuvvetleri ise giic;lerini daima yenileyip c;ogalttigmdan, saldmlanmn arkas1m kesmeyerek, Musa <;elebi'nin biitiin kuvvetlerini bozguna ugratt1. Kendi ise felaket arkada~lanmn oliilerini c;igneyerek oradan kac;t1. Beyaz1t Pa~a, Mihal Oglu Yah~i ""Bey ve Burak Bey, arkasma dii~tiiler. Biraz ilerde zavalhyr, hayvam c;amura batmi~ ve kendi de bir tarafa yigilmi~ olarak tutup karde~inin yanma getirdiler. Turk ileri gelenleri hakkmda oteden beri uygulanan bir garip kaideye uyularak yaymm kiri~ile boguldu. Hammer'in, Dukas'tan anlattigma gore; sava~ s1rasmda Yenic;eri Agas1 Hasan Aga, Y enic;erilerin Mus a <;elebi yamnda dayanmakta oldugunu, gorerek o tarafa dogru at siirmii~ ve ask ere: (( Ogullar, neden adaletli, merhametli Padi~ahJ mrzm hizmetine gelmekte gec; kahyorsunuz? Boyle ne kendine, ne ba~kasma hayn olan bir adamm hakaretini niye c;ekeceksiniz? » yollu sozler soylemi~. Mus a <;elebi bu sozleri i~itince, Agamn iizerine hiicum ederek kendisini bir krhc;ta, ikiye bolercesine yaralami~ti. Hasan Aga'nm imdadma, Sanca Pa~a komutasmda bir kisim slivari gonderilmi~se de olii halde bir batakhkta bulunmu~tu. Sava~
hakkmda soylenenler, pek birbirine aykm goriinmez. <;iinkii Hammer. digerlerinin anlatr~ma yalmz bir Yenic;eri Agasr olaymr eklemektedir ki, bizim tarihlerde olmayt~I yanlt~hgmt gostermez. Yalmz, Kosova Muharebesinden sonra hic;bir sava~ta adt goriilmeyen Sanca Pa~a'mn, <;elebi Sultan Mehmet devrine kadar hic;bir i~e kan~mazken, Musa <;elebi'yi takibe memur olmast biraz tuhaftrr.
OSMANLI TARiHt
261
Fakat Sanca Pa~a'mn, <;elebi Sultan Mehmet degil, Fatih Sultan Mehmet zamanma kadar sag ve bir ko~ede kalarak ara stra sava~ alanma katdmt~ oldugu tarih9e sabit oldugundan, bu takipte de digerleri ile beraber bulunmasma bir~ey denemez. Hayrullah Tarihi'nde, Sanca admda bir adamm Musa <;elebi'nin hayvamm karg1 ile vurdugu yazthdJr. Sartca Pa~a olay1 herhalde burdan gelmektedir. Yalmz degi~ik kiSim ~ehzadenin oliisUndedir. Boylece tarihlerimizin anlatttgt dogru oldugu gibi fermanda da, << birgtin Aliiattin Ovasmda, bilinen dag eteginde arkasmdan yeti~ilip mukadder ecelile bogularak ahrete go9ttigi.inden » bahsedilmektedir. Musa <;elebi'nin ka91~mdan sonra, askeri kar~I tarafa ge9ti. ~ehzadenin yakmlanndan Azep Bey ise, ancak birkacr ki~iyle Eflak taraflanna ula~t1. Tac-i.it Tevarih'te, ~ehzade 9eki~melerine dair ba~ka ttirli.i bir anlat1~ gorUImektedir ki, Hoca Sadettin, bir9ok tarih9inin bu dii~Uncede oldugunu yazmaktadtr. Buna gore ~ehzadeler arasmdaki sava~, once Musa <;elebi'nin Bursa'da istiklalini ilan etmi~ olan !sa <;elebi'ye harp ac;masile ba~lar. Musa <;elebi, !sa <;elebi'yi ortadan kaldtrd1ktan sonra, SUleyman <;elebi onun Uzerine gelerek kcr:lisini yener. Musa <;elebi de Karaman'a ka<;ar. <;elebi Sultan Mehmet ise, o s1rada SUleyman <;elebi'ye itaat eder, SU!eyman <;elebi, Musa <;elebi'nin kovulmasi icrin Ka4 raman Oglu'na musallat olur. Musa <;elebi de korkarak Karaman'dan kac;ar. tstendiyar Bey'in yardtmile Eflak'e ge<;er. SU!eyman <;elebi'nin ic;ki dU~kUnlUgiin den faydalanarak kendisini ortadan kaldtrtlp, ondan sonra Sultan Mehmet'le aralannda 9eki~meler ba~lar. Once, tic; karde~ birbirini yok edinceye kadar, <;elebi Sultan Mehmet'in bir ko~ede seyirci duracak yaraddt~ta bir kahraman olmadtgmi Anadolu'dan c;ekilmeyerek yanmdakilerle katildtgi sava~lar meydana koymaktad1r. tkinci olarak, Musa <;elebi, Rumeli ve Anadoluyu ele gec;irinceye kadar Tokat ve Amasya'da beklemi~ olsaydt, ondan sonra elindeki kuvvetle karde~ine Usttin gelemiyecegi de meydandaydt. D<;i.incii olarak, <;elebi Sultan Mehmet'in, Si.ileyman <;elebi'ye galip geldikten sonra itaat edip te Musa <;elebi, SUleyman <;elebi'yc galip geldikten sonra ona kar~I koymasma, hi<;bir sebep dU~Uni.ilemez. Dordiincli olarak, Si.ileyman <;elebi, Musa <;elebi'yi maglfrp edip te Sultan l\1ehmet'i de itaatine alm1~ olsaydt tarihlerin ona Be~inci Padi~ah ve Musa <;elebi'ye de sonraki hareketinden dolayi asi gozi.iyle bakmalan gerekirdi. Bu gori.i~leri de bir tarafa btraktrsak, <;elebi Sultan Mehmet, Bursa KadiSina gonderdigi fermanmda, «Tann'nm ResulU ve Resultin vekilinin emrinden <;tkip emrime itaat eylemiyen merhum Musa <;elebi)) diyor. Eger Musa <;elebi zaten kendine bagh bulundugu halde Rumeliye yardtmile ge<;meyip te kendisi !sa ve Slileyman <;elebilere galip gelerek istikHHini ilan etmi~ olsayd1, Sultan <;elebi Mehmet karakterinde birinin karde~ile boyle alay edecek bir lisan kullanmasmm ihtimali var miydt? Karaman Oglu Sultan Mehmet'e gonderdigi bir mektubunda: cl~itildigine gore bu sefer de Musa <;elebi b~kaldtrmasi da bertaraf edilerek o
262
NAMIK KEMAL
da Slileyman <;elcbi ve !sa <;:elebi ayaklanmalan gibi bu giin ortadan kalklvermi~ tir. » diyor. Sultan Mehmet de yazdtgt cevapta bunlan kabul etmektedir. Eger !sa <;elebi'yi kendisi ortadan kaldtrmamt~, Siileyman <;elebi iizerine Musa <;:elebi'yi yine kendi gondermemi~ olsaydt, Karaman Oglu boyle bir soze cesaret edemez ve Sultan Mehmet de onu kabul etmezdi. ~ah-1 Ruh Mirza, Sultan Mehmet'e gonderdigi bir mektupta: «$oyle duyduk ki Siileyman Bey, !sa Bey, Musa Bey sizinle fikir aykmhgt ve kavgaya kalkt~mt~lar, herbiri de saltanat ic;in kavga ederken diinyadan goc;mii~lerdir. Karde~ler arasmda boyle bir olay tlhanlt toresine gore hie; de dogru degildir. Birkac; giinliik saltanat ic;in, ktsa olan omrii bu yolda harcamak degmez. n yollu tarizler ediyor. Sultan Mehmet de verdigi cevapta: a Saltanatm ortak kabul etmemesi bilinen bir olaydtr. Giilistan sahibinin, on dervi~ bir kilimc stgar, iki Padi~ah bir iklime stgmaz, sozii bunu gosterir. bzellikle din ve devlct dii~manlan, kiic;iik fmatlan beklemektedirler. Miilkiin ya~aytp kaybolmast, edilen idarcye goredir. Eger bolgede bulunan hiikiimdarlar !sHim olsaydllar korkulmazdL Fakat Tann esirgesin, frrsat din dii~manlanna dii~erse yok olmak mukadderdir,» soziiyle cevap veriyor. Eger olay, tarihc;ilerin c;ogu tarafmdan kabul edilen ~ekilde olmu~ olsaydt, <;elebi Sultan Mehmet « Sava~1 Mus a ac;ti, iki karde~imin oliimiine sebep oldu, stra bana gelince c;aresiz hayatlmt korumaya c;ah~ttm. Yakmlan ic;in ac;tJgt kuyuya dii~tii, ettiklerinin cezasma ugrad1. » yollu deliller var iken bunlan btrakir da olmayan bir tarizi kabul eder miydi? Bu anlati~tan meydana <;tkar ki, <;elebi Sultan Mehmet iki karde~ini kendi ve birini de iizerine gonderdigi Musa <;elebi aracthgile yoketmi~ti. ...,.. Sultan Mehmet, Siileyman <;elebi ve Musa <;elebi ile ugra~makta hakh idi, c;iinkii Siileyman <;:elebi ona saldtrdJ. Musa <;elebi ise Sultan Mehmet'in yardiiDiyle Rumeliye sahip olduktan sonra kendisine ba~kaldtrdi. <;elebi Sultan Mehmet, !sa <;:elebi ile ugra~makta hakstz degildi. <;iinkii ciddi veya gayn ciddi olsun, kisa bir miiddet ic;in de olsa Anadolu'nun aralannda boliinmesini istemi~, !sa <;elebi ise kabul etmemi~ti. Bu olaydan sonra durumun nazikligini gormeyerek, Tokat, Amasya'ya c;ekilip durmak, oliimii beklemekten ba~ ka bir~ey degildi. Mcmlekete hizmet yoniinden, ne olursa olsun meydana <;tkip goreve cl atmahyd1. Memleketi bu kan~Ik zamanda !sa <;elebi'nin maharetsiz cline, Siileyman <;elebi'nin zevk ve sefah hayatma, Musa <;elebinin zulmiine btraklp da yokolu~unu seyretmek onun yaradth~ma yaki~mazdt. Karde~lerini idam etmese olmaz m1ydt? 0 zamana kadar, !slam devletlerinde bir ~ehzade ba~kaldirdtysa, o, hayatta bulundukc;a bunu onlemek kabil olmadigmdan, boyle tecriibe eclilmi~ bir~eyi yeniden tecriibeye kalkmak, hem kendini hem devleti tehlikeye atmak olurdu. Gerc;i, birbirini ortadan kalclrrdtktan sonra, en sonda kalan ne kadar hakh sebep gosterirse gostersin, tarih ve dogru dii~iinenlerin tenkidinden kurtulamaz. Boyle, ~iddet gostermedcn hie; kimse bir ayaklanmay1 bastmp bir devlet kuramtyor. Bu olay iizerine yaptlan tenkitler, bir doktorun hastasmt iyi etmede aldtgt parayt tilriz etmeye benzer. bzelliklc <;elebi
OSMANLI
>;
TAR1Hi
263
Sultan Mehmet, bu hareketi milleti dii~mandan korumak ve memleketin i9 diizenini saglamak i9in yaptigmr soylemektedir ki, bunun kabul edilmesine imkan yoktur. :Musa <;elebi, karde~i Siileyman'm hizmetinde bulunan komutanlara ve biiyiiklcre fena muamele etmedigi gibi, Sultan Mehmete de Musa <;elebi'nin yamnda olanlar bir~ey demedi. Yalmz i9lerinden, Mihal Oglu Mehmet Bey'i, Bedevi 9ardakta hapsetti. Bunda da hakhyd1. <;iinkii, Mehmet Bey, babas1 Sultan Osman tarafmdan karde~im diye hitap edilen bir soydan geldigi i9in, iki yiizliiliik ona yak1~1r bir hareket degildi. 1nciyiz olaymda, iki taraft ba~ka ~ekilde te~vik edcrek i~i murakabe tarzmda bir karga~ahk halinc soktu. Sultan Mehmet'in devletini, hayatm1 tehlikeye dii~iirdii. Sultan Mehmet'e komutzmlann hepsinden evvel kendi tarafma ge9ecegini haber verdi. Musa <;elebi'nin yanmda hepsinden sonraya kald1. Esir oluncaya kadar dayandr. Musa <;elebi'ye o kadar bagh olan bir kimsenin bu tarafa gonderdigi haberler elbette h1yanet ve kand1rmadan ba~ka bir~ey olamazd1. Hryanetin ise hi9bir vakit cezasrz birakilmasi dogru degildir. Hammer, Mihal Oglu'nun gordiigii cezayt, Musa <;elebi'nin yamnda kahp direnmesine baglar. <;elebi Sultan Mehmet, bu karakterde bir insan olsaydt Demirta~ Pa~a Zade Umur Bey'i de boyle bir cezaya 9arpt1rmas1 gerekirdi. Halbuki onun i9in hi9bir ~iddet hareketinde bulunmadt. ~ehzadelerin 9eki~me devresinde diger biiyiiklerin takmd1klan hareket, tarih ve ahlak yoniinden dikkate ~ayan dtr: Ger9i Siileyman <;elebi'yi btrakarak Musa <;elebi tarafma ge9en devlet biiyijklcrinc bir~ey denilemez. <;iinkii ~ehzadeyi i9ki rueminden kaldmp ta ordunun ba~ma getirmek miimkiin olamaymca, Musa <;elebi'ye srgmarak kurtulmak veya onun saldmsile olmek ~rklarmdan birini kabule mecburdular. Canlanm korumak kaygrsryla emrinde olduklanm brraktilarsa da, diger bir Sehazcnin yamna gittiler. Siileyman <;elebi'nin yolunda Olmii~ olsalar kendisine hi<;bir faydalan dokunmamt~ olacakt1. Musa <;elebi'yi yiiziistii btrakan komutanlara gelince: i9lerinden 1brahim Pa~a gibi, ~ah Melek gibi can korkusuna dii~tiiklerinden veyahut Evrenos Bey gibi zaten Musa <;elebi'nin, hizmetine girdikleri halde ~iddet ve hakaret gordiiklcrinden dolayr Sultan Mehmet'e s1gmanlann mazur olduklan meydandad1r .
• Sultan Mehmet'in, iisti.in meziyetlerinden ba~ka, Musa <;elebi'nin hali ona nisbetle adeta isyan sayrhrken, Pa~a Yigit gibi birtaknn Sancak Beylerinin tnciyiz' de galip gelmesi iizerine kar~1 tarafa gitmek veya bu tarafta kalmakta serbest btraktldrktan sonra, yine Musa <;elebi'nin yamnda kalmalan namuslanm koruma gibi iistiin bir davraru~tan ba~ka bir~eye atfolunamaz. Durum Sultan Mehmet'in Iehine dondiikten sonra, Musa <;elebi'yi b1rakarak ona silah 9ekmeleri de adlanm lekeliyecek bir harekettir. Arada can korkusu var ise o yalmz hizmeti b1-
264
NAMIK KEMAL
rakmak i<;in bir mazeret olabilir. Hizmet ettigi tarafa silah <;evirmeyi hi<;bir zaman icap ettirmez. Hele Sultan Mehmet'e baghhgt bilinen Beyaztt Pa~a'mn hareketi, ba~langtcmdan beri Musa <;elebi'ye hizmet maksadma dayanamtyacagmdan, kasdi bir htyanettir. Hareketin ba~langtct Musa <;elebi'ye hizmet kastma bagIt olmak laztm gelse, o zaman htyanetin katmerle~mesine hlikmetmek gerekir. Ger<;i Beyaztt Pa~a'mn bu harekette, kendince bir fayda yoktu. Hatta Musa <;elebi'nin yanmda bulunduk<;a hayatt da tehlikedeydi. Bunun bliylik bir fedakarhk oldugu ~liphesizdir. Fakat ihanet gibi kotli bir~eyi, bir bliylik maksat i<;in kullanmak yine cinayettir. Yapanm girdigi hareket de su<;un mahiyetini degi~ tirmez. ~ehzade <;eki~melerinin en biiyiik kaybt, ~ehzadelerdir. Ger<;i zavalhlar devletin ya~ama, birle~me ve kuvvetlenmesine hizmet ettiler, fakat bir siyasi zaruret, ~ahsi meziyetlerini ortadan kaldtramtyacagt gibi, talihsizliklerinin goniillerde yarattlgt etkiyi de zaytflatamaz. tsa <_;elebi, toplayabildigi kuvveti kullanmada, bir maharet gosteremedi. Fabulunan da, (;elebi Sultan Mehmet gibi dlinyaya e~i az gelen ve giri~tigi i~te engel dinlemeyen siyasi bir zeka idi. Hele tsa (;elebi'nin, bir<;ok ytl i<;mde dort defa Sultan Mehmet'e, kar~1 kuvvet <;tkarabilmesi, ger<;ekten akhn almayacagt bir~eydir. Siileyman <;elebi ise; glizelligi, iyi davram~lanyla kalpleri kazanan, comert, son derece kahraman, haytr i~lerine ve maarife meyilli bir insan olarak tstanbul tmparatorunu kendi tarafma <;ekmi~, bazt kaleleri on;,. btrakarak, milletinin askerlik ~crefine dokunacak bazt hareketlerde 13ulunmu~tu. Devrin zaruret ve emniyetine nazaran, bu hareketi yapmakla beraber, kom~u Htristiyan hliklimetlerini oyle kan~tk bir zamanda titretecek kadar kudret gostermi~ti. Eger blitiin meziyetlerini yokedccek derecede i<;kiye yenilmi~ olmasaydt, her yonden Osmanh soyunun en biiyliklerinden olmas1 gerekirdi. Musa (;elebi, cesareti kahramanhk derecesine <;tkartmt~, Htristiyan devletlerini Slileyman'dan ziyade ytldtrm% (;elebi Sultan Mehmet gibi ikinci bir kurucunun adeta himayecisi ve memuru iken onu bile senelerce ugra~tirmi~, hatta bir kere maglfrp etmeye bile muktedir olmu~ bir zeka idi. Karde~inin ordusu; hemen yan yanya kendisinden aynlanlardan ve tamyanlardan iken, ktyafet degi~tirip onlann arasma girebilmek, herkesin kolayca yapabilecegi bir i~ degildir. Hliklimetin ve milletlerin hayatmt sarsan en bliylik ~eylerden biri de, zullim ve vesvesedir. Musa (;elebi, bu nitelikleri dolaytsile Sultan Mehmet'i pek <;ok ugra~tlrmt~, fakat galip gelememi~tir. Son sava~mda, yalmz sekiz bin ki~iyle karde~inin otuz bin kadar askerine saatlerce dayanabilmek kahramanhgmt gostermi~tir. ~ehzadeler, bu Tannsal meziyetleriyle eger Sultan Orban devri gibi, akrabahk ve htrsa galip gelmenin uygulandtgt bir devrede gelmi~ olsalardt, kusurlariyle beraber, yine devlete hizmet edebileceklerinde ~iiphe yoktu. Sadrazam Ali P~a, Demirta~ Pa~a, Ayna Bey Suba~t, Yeni<;eri Agast Hakat
kar~tsmda
~
OSMANLI
i
TAR1Hi
265
san Aga, Kara Mukbil, Karaca Bey, Firuz Pa~a Zade Yakup Bey, bu kan~Ikhk devresinin en bilinen kay1planndand1r. Sadrazam Ali Pa~a, i<;ki ve sefahate dli~klinltigi.i yoni.inden kotli tanmm1~t1. Fakat bu i<;ki ve sefahatin, siyasi olaylarda koti.i bir tesiri gorlilmedi. Bizans tmparatoru'ndan para aldi~na dair yapllan soylentinin ne kadar yersiz bir yaki~tir ma oldugunu ve Ankara Muharebesinden <;ekilmesinin de yanb~ bir hareket olmadigmi, Sultan Beyaz1t olaylan s1rasmda gostermi~tik. Sehzadelerden Slileyman <;;elebi'nin yamnda kalmas1, i<;ki ve sefahat severliginden <;ok, Sehzadenin bliylik evlat olmas1 ve onun sadarette bulunmasi gibi, siyasi sebeplerde aramak lazrm gelir. Sehzade ile aym karakterde olsa bile, siyaset bakimmdan tarize sebep olamaz. <;;Unki.i Pa~a, hayatta olduk<;a, Sehzadenin ayya~bgmdan sava~ vc siyaset alamnda hi<;bir zarara ugramlmami~ti. Ali Pa~a'nm tarih yonlinden ele~tirilecek bir yonii varsa, o da, <;;elebi Sultan Mehmet'in Yakup Bey'e yazd1g1 mektubu degi~tirerek, Sehzadeye komutanlan hakkmda iftira ve h1yaneti gosteren mektup gondermek gibi hallerle Tlirklerin o zamana kadar aynlmad1g1 di.irlistli.ige, Bizansm hile ve desiselerini kari~tlrmasidir. Fakat bu kusur, onun Birinci Murat ve Y1ldmm BeyaZJt devirlerinde kill<; ve fikrile yapt1g1 bi.iyi.ik hizmetleri yokedemez. Sehzade Siileyman'I idarede gosterdigi maharete ise, fevkalade kudretini, ondan evvelki hizmetlerinden daha a<;Ik bir surette ortaya koyar. Fazla sofu olanlar ne derlerse desinler, Pa~anm siyaset alanmda bi.iyi.ik bir zeka oldugu, uzun sliren Sadaretinde hi<;bir hareketin ba~ans1zhkla son bulmamas1yla meydandad1r. Bulgaristam ele ge<;irmesi dolay1sile, devlete hizmet edenlerin en bliyliklerinden sayilrr. Demirta~ Pa~a, o zamana kadar goriilen komutanlann hepsinin Ustiinde oldugu gibi, Sipahi Ocag1'nm kurulu~una hizmet etmi~ olmak dolay1sile, devlete faydab mi.iessese kazand1ran birka<; ki~iden biri olnm~tur. Bu iki ~ereften herbiri, insam bliylikllik mertebesine ula~tmrken, ahlak<;a da devrinin en biiylikleri i<;inde sayilmas1 itibarile Kose Mihallere, Kara Halillere bile i.istiinli.ik kazand1rml~tlr. Timur, Ki.itahya'ya geldigi zaman, Demirta~ Pa~a'mn orada fazlaca mall oldugunu gori.ip, onu <;a~rarak cc bu kadar mah sakhyacagma, sarfetsen de Padi~ahma asker toplasaydm olmaz m1yd1? » yollu sozlerle Pa~a'y1 tenkide kalki~nu~, o da, cc benim Padi~ah1m <;ocuk degildir ki, vasiye muhta<; olsun, sonradan gorme degildir ki emrindeki adamlann mahyla asker toplasm,)) cevabm1 vermi~tir. Pa~a'nm hareketlerinde dikkati <;eken iki olay vard1r ki, biri, Karaman Oglu Ali Bey'in idam edilmesi, digeri de Sehzadeler i<;inde en silik olan tsa (elebi'yi tutmas1drr. Karaman Oglu'nun emirsiz idam edilmi~ olmas1, imkansrzd1r. isa <;elebi'ye gelince, Demirta~ Pa~a'mn Anadolu Beylerbeyliginde bulunmasr ve Anadolu'da da tsa <;;elebi'nin istiklalini ilan etmesi dolay1siyle ona tabi olmas1 <;ok tabii idi. Bir Sehzadenin, kendinden istedigi fedakarhg1 reddetmek, Demirta~ Pa~a gibi, karde~inin galip gelip takipte bulundugu halde, bir hizmetkanm yaya birakmamak i<;in atmm arkasma alacak kadar biiyi.ikli.ik gosteren bir kahraman i<;in elbette kabil degildi.
266
NAMIK KEMAL
Demirta~ Pa~a'nm adma ilk once, Ak<;akoca'nm emrinde 725 tarihinde Kocaeli'ye gonderilen askerler arasmda rasthyoruz. ilk komutanhg1, 733'te Gemlik Kalesinin almmas1 i<;indi. Bu hale gore Pa~a, arahkstz seksen yll askerlik, yetmi~ iki yll komutanhk yapm1~t1r. Kahramanhk ve hizmet bakimmdan hcpsinden tistlindil. 0, baba ve b\.iyilkbabasmm adlanm yiizyii kadar ya~attlgi gibi, ogullan da kendinden soma bunu bir yiizyrl daha ya~atttlar.
Ayna Bey Suba~I, Sultan Murat devrinden beri sava~ meydanlanndan aynlmayan bir kahramand1. Yiiksek ahlakl ve temiz vicdam ile ~ehzadeler arasmda bir an\a~maz.\1k ~1kmama~ma ~ah~tl. Mak~adma
a;ykm o\arak me;ydan.a g,e\en an\a~
mazhgm ilk ~ehicii oldu. Elii altm1~ yll sava~ meydanlannda arad1g1 bu riitbeye, bir Osmanh kthctyla ula~m1~ olmast iiziiciidiir. Yeni<;eri Agas1 Hasan Aga'nm, bulundugu yere gore bir hizmetine rastlanamaz. Ad1, Ankara Sava~mda goriiltirken, ~ehzade Siileyman <;:elebi ile beraber sava~ alamm terketmi~ti. Boyle bir hareket Sadrazam ve digerlerine laztm iken Y eni<;cri Agasma gore bir luyanettir. Onun gorevi; memleket i<;in bir adam kahncaya kadar hayatm1 feda eder silah arkada~larmm yamnda ve belki de oniinde bulunmaktL Siileyman <;:elebi zamamnda ismini goriiyorsak da, dii~man tarafma ge<;mek gibi hakh da olsa dogru goriilmeyecek bir harekette bulunmu~ olmas1 iiziiciidi.ir. Bunlardan ba~ka Musa <;:elebi hizmetinde kalan Yeni<;erileri, <;:elebi Sultan Mehmet'e ka<;rrmakla ugra~rrken Musa <;:elebi tarafmdan idam olunmas1 miinasebetiyle Rum Tarihlerinde adma rasthyoruz. Bu ii<; hareketi de, bir askerin ismini yiikseltmcyc yetmiyecegi gibi Hasan Aga da sayg1 ile amlacak bir ad brrakanlar- ~ dan degildir. Kara Mukbil, Sultan Murat ve Yildmm Beyazrt'm sava~lannda bulunmu~ kahramanlardandrr. ~ehzade Slileyman olaymda efendisinin hareketlerine ~id detk kar~1 koymu~ olmakla birlikte yolunda camm feda etmekten <;ekinmedi. Karaca Bey, Kara Mukbil ~ohretinde bir zat degildi. Fakat vefa ve fedakarhkta ondan geri kalmadr. ~ehzade Siileyman gibi kendine haym olmayan biri i<;in bu kadar fedakftrhk dogru goriinmliyor. Fakat vefada, baghhkta bir garip hassa vard1r ki, olmayacak sayllan yonlere sarfedildik<;e klymeti ve bliylikliigti artar. ~ehzadelerin saltanat kavgasmda, Sultan Beyaztt'tan kalan veya sonradan meydana <;rkan bir<;ok komutanlarm, siyaset alanmda adlanm gormii~tlik. Bunlardan Koyun Musa gibi, Nemeci Oglu gibi iyi olmayan insanlardan ba~kas1, Sultan Mehmet devrinde hizmet ettikleri i<;in onlardan bahsetmeyi o ktsma btrakttk.
Dikkate deger ki, a~iret <;admndan dogruca saltanat sarayma giren Sultan Osman, devleti kurdugu Sirada memlekete hizmet edecek binalar yapmay1 dii~tin mti~ ve bu i~e giri~mi~ti. Kendi soyundan olan Padi~ahlar, daha dordtincii batma
OSMANLI
TARiHi
267
vant varmaz hayrr ve imar merakm1 en tehlikeli vakitlerde, en kan~1k zamanlarda bile b1rakmami~lar, bir~eyler meydana getirmek istemi~lerdi. $ehzade Stileyman, diinya ile ugra~1rken Edirne'deki Ulu Camii yaptlrmaya ba~Iad1. Ondan sonra da siyasi gaileler iginde, $ehzade Siileyman'dan daha rahat durumda bulunmayan Musa <;elebi, onun ikmruine gah~t!. Tamamlanmas1 ise <;elebi Sultan Mehmet'e nasip oldu. lkinci Cildin Sonu
CElEB! SULTAN MEHMET Tarihler, Musa <;elebi'nin oltimti ve Sultan Mehmet'in tahta ~Ikt~I olarak 816 (1413) tarihinde soz birligi etmi~lerdir. Hatta Hoca Sadettin, tarihinde buna o kadar inanmt~ olarak yazar ki, Musa <;elebi'nin htiktimdarhgt iki ytl, yedi ay, yirmi gUn slirmli~ttir der de, saat dakikastm soylemez. ' Halbuki saat dakika degil, yilt bile ~tiphelidir. Yeni yaymlanan Haber-i s~hib adh kitapta, <;elebi Sultan Mehmet tarafmdan o zaman Bursa Kadtsma yaztlan ferman da Musa <;elebi'nin ollim tarihini Ebcet hesabt ile 818 (1415) olarak bildirmektedir ki, buna gore <;elebi Sultan Mehmet'in hliki.imdarhgmm 1415'de ba~ lamt~ olmas1 gerekir. Bu fcrmanm, Feridun Tarihi'nde yazth olan suretinde: ((Biiti.in TUrk'ler ve idarem altmdaki halk, bize itaat etti ve fesat ortadan kalkt1, dli~manhk son buldu, 818'de talih bize glildli. Bu sevin~li haberi Kenan <;avu~'la gonderdim. Herkese a~1klayarak, halkm, Htristiyan'lann stikun i<;inde ya~amasm1 saghyasm, n denilmektedir. <;elebi Sultan Mehmet, tarih~ileree ugramlan saltanata ~Ikt~mdaki hatayt boylece dtizeltmi~ oluyordu. Tarih~ilerin yamlmasma delalet, yalmz bu ferman ile knlm1yor. Musa ('elebi'nin, Mihal Oglu Mehmet Bey, Demirta~ Oglu Enver Bey ve 8000 si.ivari ile Sofya Daglannda bulunduguna, Gelibolu'dan Anadoluya ge~erek Karamanhlar ile ittifak fikrinde olduguna dair gonderdigi mektup i.izerinc Musa <;elebi'nin, o da Balkan Daglanndan aynhp Karamanoglu ile birle~se de hareketlerinin iyi bir sonu<; vermiyecegini bildiren yaztya gore Musa <;elebi'nin olmedigini bildiren Padi~ahm cevabmda tarih 818 ve Musa <;elebi'nin oltimti ile Sultan Mehmet'in hliklimdar olduguna dair Karamanoglu tarafmdan gelen tarihsiz bir tebriknamenin cevabmda da 818 tarihi yazthdtr. Ve yine Musa <;elebi'nin oltimti ile son bulan Sehzadeler olayma dair Sah Ruh-i Mirza tarafmdan Sultan Mehmet'e gcl.?n bir mektupta da 818 tarihi yazthdtr. Musa <;elebi'nin hangi ydda Oldtigiinli iyi bilemiyeceklerine gore onun Ebced hesabt ile tuttugu 818 tarihini hlikiimdarhgnun b~langici saymak dogru goriiniiyor. Fak:at yine Feridun Tarihi'nde, <;elebi Sultan Mehmet'in, Mtstr Sultam EbulNasr'a gonderilmi~ fakat yanh~hkla Sultan Beyaz1t namma yaymlanm1~ bir mektubu vardtr ki, Mtsrr Sultam'mn tahta ge~mesini tebrike dair oldugu halde mek-
272
NAMIK
KEMAL
tupta ((Aramtzdaki mektupl~mamn gecikmesi, karde~lerimle olan anla~mazhk ve bunun uzamas1 ile Bizans tmparatorunun onlara yaptigt yardtm ve kt~ktrtma dtr» der. Aynca (( Ba~an ve firS at bize giildti, » ~eklindeki bir ctimle ile altmdaki 817 tarihi, ~elebi Sultan Mehmet'in karde~lerini yenerek tahtta yalmz kalm1~ oldugu 818 tarihinden bir yil evveli gostermektedir. Evrakm hepsi, resmi hiiviyeti ta~tdtgmdan ikisi aym, biri ba~ka olunca bunlarm hangisine gtivenmek gerektigini tetkik laztm gelmektedir. Ebced hesab1 ile tarihlerin dii~iiriilerek kullamlmasi, boyle bir hatfmm meydana gelmesini onleyecegine daha da kan~tirmi~tir. ~iinkii Ebced hesab1 ile bulunan kelimenin fermandaki yazth a<;tkhgma kar~~ elde olan delil, yalmz Mtsir Sultanma yazllan mektup degildir ki ondaki yanh~hga hiikmetmemekle bu i~ halledilmi~ olsun. Osmanh Tarihleri soz birligi ile ~elebi Mehmet'in hiiktimdarhgmi 816 tarihinde ba~lattiklan gibi, Rum Tarih<;ilerinden Halkondil ve Dukas, Mus a ~elebi' nin oliimii ve ~elebi Mehmet'in hiikiimdarhgmt 816 (1413) olarak gostermektedirler. Rum tarih<;ilerinin, kendilerini gormedikleri Osmanh tarih<;ilerile bir yanh~hkta soz birligi etmelerine ve hele boyle mahsus yapar gibi MiH1di y!l ile Hicri yth 816 ve 1413 olarak gostermelerini aktl almaz. Buna gore Ebced hesabmda 818 tutturan kelimede bir yanh~hk aramak zaruri gorliniiyor. Ama bir fermanm yazth~mda boyle bir ihmal kabil midir? Kabil olsa resmi evrak arasma Ebced hesabmm kan~tmlmamast da laztm gelirdi. Madem ki Ferman'm yazan bunu yapacak kadar laubali imi~, hesapta da bir dikkat gostermemi~ olmas1 gozden uzak tutulmamahdtr. Padi~ah'm fermamm yazan, yanh~hkla hesabm Ebced'de oldugunu dti~Un seydi, altma bir kelime ekliyerek bunu dtizeltebilirdi. Boylece bizde de tereddtide meydan kalmazdt. Bir kere yanh~ kabul olunursa, Hamza Bey'e ve Karamanoglu'na yaztlan mektuplann tarihi de ayni Ebced hesab1 ile yanh~ olarak uydurulmazdt. ~alu Ruh-i Mirza'dan gelen mektubun da, iki devletin kom~u olmamas1 cihetile ve mesafenin de <;ok uzak bulunmasma gore 818 yilmda gelmi~ olmast ve duyularak yazilmi~ olmas1 mtimktindtir. t~te bu gorti~lere uyarak biz de, ~elebi Sultan Mehmet'in tahta yth olarak kabul etmekte ve ekseriyete katilmaktaytz.
ge<;i~ini
816
Musa <;elebi'nin kumandanlanmn aynh~mdan sonra, yanmda kalan sekiz bin aths1 ile Anaclolu'ya ge<;mek ve Karamanoglu ile birle~mek niyetinde oldugunu yukartda gormti~ttik. Bu te~ebbtislin sonucu olmak gerekir ki, Karamanoglu o stralarda birden bire smm a~arak rastgeldigi yerleri yagma edip Bursa'ya kadar gelmi~ti. Bursa'da muhaftz olan, o zamana kadar askerligine ait bilgimiz olmayan Ha-
SULTAN MEHMET (:ELEBt ~Ik~1 : 1403; Oliimii : 1421
Dogumo : 1374; Tahta
F: 18
274
NAMIK KEMAL
c1 Avuz Suba~1, en bi.iyuk Turk komutanlanm imrendirecek bir direnme ile kale'nin hucumla, hatta ku~atma ile ele ge~irilemiyecegini hissettirdi. Karamanoglu, bu hiddetle Bursa'nm mutlaka ele ge<;irilmesine karar vererek ~ehire gelen sulan ~evirmek istedi. Suba~I bu davram~I gori.ince kale'de bulunan kahramanlan ile dt~anya bir ka~ saldmda bulunarak, Karamanh'larm kaleyi almastm onlemi~ti. Avuz Suba~I, mecbur kaldtgi i~in yapmaga ba~ladtgi bu ~Ikt~larda bir kolayhk, bir ba~an gordi.igi.inden hergi.in tekrarlamaga ba~lamt~tl. Karamanhlarm etrafta yaptlgt zulum ve talana kar~1 i~lerinden tuttugu esirleri kale duvarlanna astyorlardr. Karamanoglu, elindeki kuvvetin kaleyi ~lmaga kafi gelmiyecegini anlaymca. bir sava~ hilesine ba~vurmak istedi: Yanmdaki adamlara ertesi gi.ini.i i~in kendilerine imdat geleceginden ve kaleyi zorla alacaklanndan bahsederek, Bursa halki kendi arzulan ile teslim olmazlarsa kendileri i~in c;ok fena olacagmt bagtrarak soyletiyordu. Avuz Suba~I, Tann ne gostermi~ ise onun olacagmt, boyle adi sozlerle halkl korkutmak istediklerini soyliyerek halki teselli ediyordu. Karamanhlar, o gece, Bursa'yt goren bir tepenin i.isti.ine <;tktllar, ate~ler yaktllar, dt~andan imdat geldigini anlatmak istediler, Hac1 Avuz Suba~1 durumu anlami~ veya hissetmi~ oldugundan bir iki adam gondererek Karamanhlann_ eski yerinde olmadtgmi ogrendikten sonra, askeri ile dt~anya <;Ikarak <;adtrlarda bulunan e~yanm bir c;ogunu ele gec;irmi~ti. Yiyeceksizlikten ic;erdekilerin hftli pek fenala~m1~ ve Hac1 Avuz Suba~I, dt~ar1 yapt1g1 akmlar ve saldmlardan yararlanmt~ oldugundan, bunu da sakhyarak Padiha~'m yardtma gelmekte oldugunu bildiriyor, boylece ic;erde olanlarm dayanma giici.ini.i arttmyordu. Boylece Bursa'nm ku~atdmas1 otuz dort gun surdukten sonra, Musa (,;elebinin tabutu, kaphcalar yoni.inden gori.indi.i. Karamanoglu, Sehzadenin Oldi.igune inanmak istemedi. Tabutu ac;tlrdt, yi.izi.ini.i gorunce aralannda tam~ma oldugundan ogrendi, ana actdtgmdan veya istediginin olamtyacagmdan aglamaya b~ ladi. Ertesi guni.i, kapanmam1~ oldugunu ogrendigi Kirmastt Bogazmdan gec;erek yine Karaman'a dogru firar etti. Karamanoglu'nun, «Harman Danasi» lftkaph bir yakmt varmt~, Bursa'dan kac;arken: ((Osmanoglunun oli.isi.inden boyle ka~tyor, dirisi gelse ne yapacaktm?» demi~. Karamanoglu'nun da o zavalhyt bu sozi.i i.izerine bir agaca ast1rm1~ oldugunu soylerler. Adamm sozi.i ~akadtr, fakat ilk di.i~manhgmdan beri Osmanogullarma kar~I bir ba~an kazanamayan Karamanoglu ic;in bu ~aka, bir bi.iyi.ik ders olmaya laytktL Hayrullah Tarihi'nde; Karamanoglu tarafmdan Sultan Beyaz1t'm Ollisline hakarette bulundugu yazilmi~ ve Hammer, Karamanoglu'nun, babasmm intikamtm almak ic;in Beyaztt'm mezanm ac;arak cesedini yakmt~ oldugunu yazmaktadtr.
~
OSMANLI
TARiHi
275
Hayrullah Tarihi'ndeki beyamn kaynagr gosterilmiyor. Hammer ise nc gariptir ki, yazlSlna kaynak olarak Sadettin, Nesri, Ali, Solak Zade'yi gosteriyor. Halbuki tarihlerden goriilebilenlerinde, Sultan Beyazrt'm kabri a~lldrgma ve cesedinin yakrldrgma dair bir harf bile yoktur. Btiti.in btittin dayanaksrz olan bir soylentinin dogru olabilmesine aklen dahi imkfm gortilemez. <;tinkti Karamanoglu, bir mtiddet sonra Sultan Mehmet'in cline esir dti~tligli halde affolundu. Hi~ babasmm kabrine bOyle bir hakarette bulunsaydr cezasrz kalmasma ihtimal verilebilir miydi? Padi~ah ise, Bursa olayrm i~ittigi srrada onem bile vermedi. Hatta Musa <;elebi'nin ollimti tizerine Karamanoglu tarafmdan gtiya arada hi~bir hadise yokmu~ gibi gonderilen mektuba yazdrgr cevapta, Bursa olaymdan otlirti yaptigr hareket af edilmi~ gibi, btittin btittin bilmemezlikten gelerek Karamandan Arap ve yerli atr satm almak tizere gonderdigi Pulat Sara~'a yardrm edilmesini istemekte ve tzmiroglu Hamza Bey'in, Musa <;elebi olaymda hizmeti gortildtigtinden dolay1 dostluguna gtivenebilecegi gibi sozler yazllmaktaydr.
·~
~tiphe yoktur ki bu i~lemler, davram~lar hep kottiltige kotiiliikle kar~I koymaktan, Karamanoglu kendini kandrrmaga ugra~uken onu uyutarak Rumeli'nin siikfrnunu saglayana kadar Anadolu' da bir huzursuzluk yaratmamak fikrinden doguyordu. <;Unkti tstanbul'da bulunan Osmanh ~ehzadelerinden birini, Rum tmparatoru, Sultan Mehmet'le olan anla~masma dayanarak oradan ~rkardrgmdan, zavalh, Eflak'a gitmek i~in Karinabat'a gittigi srrada ba~ma bir takrm adamlar toplanarak s:ocugun adma bir ayaklanma yaratmaga kalkr~tllar. Padi~ah da bu olaym bastmlmas1 i~in Anadoludaki i~leri sonraya brraktl. Bu topluluk ise, Padi~ah'm harekete ge~mesi ile dagrhverdi. <;ocugu, Lalas1 olan Dlirziba~I Zagnos, Padi~ahm ordusuna getirdi. Bir karga~ahk <;rkarmasrm onlemek i~in zavalh ~ocugun gozlerini krzgm bir mil ile kor ettiler. Tarihlerin yazdrgma gore, Sultan Mehmet, ~ehzadeye pek fazla acrm1~tr. Her ne zaman Bursa'ya gelse, yamna s:agrrarak ikramda bulunurdu. Bizim tarihlerden Hoca Sadettin, Solak Zade, Sahaif-Ul Nuhbe-ttil Tevarih, Kara~elebi Zade, bu ~ehzadenin Stileyman <;elebi'nin oglu oldugunda soz birligi ettikleri gortillir. Hoca Sadettin 832 ydmda meydana gelen salgm hastahgrn kaytplanm sayarken Stileyman <;elebi'nin oglu Ertugrul'un da o yll oldtiglinden bahseder. Sahaif-Ul thbarda ise Ertugrul'un o yd oldtiglinti anlattigr strada evvelce gozlerine mil ~ekildigini de sayler. Kara~elebi Zade, Abdtilaziz Efendinin Ravza-tiil Ebrar admdaki eserinde yazdrgma gore ise, Kannabad olaymda gozlerine mil cekilen ~ehzadenin ismi, Mustafa'drr. Solak Zade ile Nuhbe-ttil Tevarih'te ise ~ehzadenin ismine dair hi~ bir ~ey soylenmez. Halbuki Hammer, Karmabat olaymdan hi~ bahsetmedigi halde tmparator Manuel kendi yamnda bulunan Sultan Beyazrt cvladmdan olan Kasrm <;elebi'yi Sultan Mehmet'e teslim etmi~ oldugunu ve gozlerine mil <;ektiktcn sonra
276
NAMIK KEMAL
Ak:hisar'm verilmesile gonlli ahnan ve kizkarde~i Sancak Beylerinden birine verilen Kasm1 ~elebi oldugunu yazar. Bir diger yerde de Siileyman ~elebi'nin tmparator tarafmdan Sultan Mehmct'c teslim cdilen oglunu, Zaganos elile idam ettirdigini soyler. Hammer, Kas1m ~elebi hakkmdaki yaz1lanna bir kaynak gostermez, Si.ileyman ~elebinin hakkmda olan sozleri de A~1kpa~azadenin yazd1g1 ile diger Osmanh Tarihleri arasmdaki aynlma ise ~ehzadenin gozlerinin kor edilmesile idam edilmesi arasmda kahr ki, bunda ((ogunlugun tarafm1 tutmak gerekir. Hele bu ~ehzade, Mehmet'in karde~i olduguna ve ~ehzadenin admm Mustafa bulunduguna dair sozlere yalmz bir yerde rastlandtgmdan, dogru olmamak !aztm gelir. ~ehzade, Sultan Beyaz1t evladmdan olsayd1, bir ayaklanmamn yanmda bulunduktan sonra diger karde~leri gibi Oldi.iri.ilmeyip, yalmz gozleri kor edilmekk kalmn11yacagma ~i.iphe etmemek Hl.zJmdtr. Bu gorii~e gore Kannabat olaymda ~ehzadenin, Ertugrul Bey olmas1 daha akia yakm gorlinliyor. Bu olaym tarih((e ele~tirilmesine gelince: Olaym oliimle sonu((lanmast; Sultan Mehmet'in, bir klsliD halkm ~ehzade tarafm1 tutarak memlekette karga~ahk yaratmak korkusu oldugu gibi, diger taraftan da Osmanhlan da y1pratmak isteyen Bizanshlann bundan faydalanmasmt onlemek i((indi. Hammer der ki: «~elebi Sultan Mehmet, Padi~ah olur olmaz, tmparator, El\filer gondererek Padi~ahhgm1 tebrik ve hizmetlerine kar~1hk verdigi soziin tutulmasmi istcdi. Sultan Mehmet, kendinden evvelkilerden daha politik davranarak, Karadeniz ve Marmara kiyilannda cline ge<;irdigi kalelerle Y eni~ehir'i Rum tmparatoruna teslim etti. El((ilere bir((ok hediye vererek, tmparatora soyleyin, yar- t:. d1m1 sayesinde tahta sahip oldum. Bu hizmetlerini hatirltyarak blr babanm evlada olan baghhg1 gibi, kendisine sad1k kahr ve her mlinasebetle memnun etmege ~a lt~mm. » demi~ti.
Sultan Mehmet, o s1rada Strbistan, Eflftk, Bulgaristan Hi.ikiimdarlan ile Yanya ve Yunanistan taraflannda bulunan kli((lik Prenslerin de el((ilerini kabul ederek, hcpsi ile yeniden anl~malar yapmt~tl. Venedik Cumhuriyeti de Sultan Mehmet'in iyi niyetinden faydalanarak bir antla~ma yapmay1 ba~arm1~t1. Ragoza Cumhuriyeti yine o yll
i~inde
diger bir si:iylentiye gore iki ytl sonra
antla~masmt yenilemi~ti.
Rum !mparatoru ile olan antla~maya gore, Hammerin soyledigi dogru olamaz. Once Karadeniz'de bulunan yerlerin, Rum tmparatorluguna, Siileyman ~elebi tarafmdan btraklldtgmi, yine Hammer yazmaktadrr. Sonra da Marmara ktytlarmda bulunan yerlerin, Timur olayt Sirasmda dii~man eline dii~tliglinli, bu yerlerin lkinci Murat zamamnda geri almdtgmi, bizim tarihler a((Ik<;:a yazmaktad1rlar. Hakikatin de bOyle olmas1 Iaz1m gelir. ~iinkii Rumelinde biitiin kiyllar elde iken Anadolu'da sahillerin pek aztm dahi olsa bir dii~man devlete btrakmak Sultan Mehmet i((in yaptlmayacak bir hareketti. Saht Ruh'a gonderdigi mektubun, «Selanik gibi bir ((Ok zaptedilmi~ ~ehirler
OSMANLI TARiHi
277
elimizden <;rkt1. 0 sebeptendir ki, htikiimdarhgm bir elde birle~mesine karar verdib diyerek karde~lerile olan <;ekismesine, birtakrm yerlerin elinden <;rkmasm1 sebep gosteren bir hliktimdar Rum tmparatoruna, sava~madan yer brraklr mr? Bu bilgilere goz atmca, Rum tmparatoruna, Karadeniz ve Yeni~ehir taraflann, kan~rkhk zamanlannda ya Sehzadeler tarafmdan verilmi~ veyahut RumJar tarafmdan almmr~ yerlerin tmparatorda kalmasma dair bir anla~ma yap1lm1~ olabilir. Bundan daha ilerisini dti~tinmek mtimktin degildir. Hatta bu antla~manm Marmara klyrlanndaki yerleri kapsamamr~ olmasr laz1m gelir. 822 y1h olaylannd.a, oralara dair verilecek geni~ bilgi, bu hakikatr ispathyacaktir. Sult!l.n Mehmet'in, tmparatora kale vermek degil, Sefirlcrile o kadar alttan alan haberler bile gondermesine ihtimal verilemez. Padi~ah'm, Mrm Sultamna gonderdigi mektupta; lmparatorun karde~ine yard!m cttigi ve onu ki~kirttigmdan dolay1 soyledigi sozler, Rumlar hakkmdaki dii~uncesini gostermektedir. Sehzade Ertugrul olayr da k1zgmh~m artirmi~tlr. tmparatorun P~di~ah ile anla~m1~ oldugunu bildirerck, Musa <;elebi olayr biter bitmez, Sehzadcyi memleketin bir tarafma brrakrvermesi, bir hizmet degil, akllhca bir hiyanettir. Sultan Mehmet ise klzmakla beraber, yurttan par<;a vermege, yalandan gijler yi.iz gos·..:; termege tenezziil etmeyecegi meydand1r. Bizim tarihler, Sultan Mehmet'in, Ertugrul Bey kan~Ikhgmi bastmr bastrrmaz Karamanoglu'nu cezalandrrmaga gittigini yazarlar. Halbuki Hammer, Karamanoglundan evvel, tzmiroglu'nun cezalandmldigrm yazryor. Bu tzmiroglu, bir<;ok tarihlerde Ci.ineyt Bey ad1 ile ge<;mcktedir. Fakat resmi kay1tlardan anla~Ild1gma gore; Ciineyt oglu Hamza Bey' dir. Ger<;i <;elebi Sultan Mehmet tarafmdan Karamanoglu'na yaz!lan mektupta; «1":miroglu Hamza Bey, Merhum Musa <;elebi sava~mm hallinde iyi niyetini belirtmi~ oldugundan kendisini de iyi niyetlilerden saymrz, » dcnildiginden, Ertugrul olay1 biter bitmez; Hamza Bey'in iizerine gidildigine dair Hammer'in yazdtgr yanh~ gibi gori.iniiyor. Fakat Musa <;elebi ile Karamanoglunun arasmda boyle bir anla~ma yaprhp da arada bir h1yanet frrsatr <;rkmca onu Hamza Bey'in bo~ gec;irmesi de kabil degildi. Halbuki Hamza Bey, isyan ettigi halde onun gibi cesaret ve h1yanette e~i az bulunur bir dli~mam arkada brrakrp Karaman'a gitmek dogru olamazd1. Padi~ah'm Karamanogluna gonderdigi mektupta da onu oyalamak ic;in yazilmr~ oldugundan, Hamza Bey'e ait olan krsma ciddi olarak bakmamak gerekir. Ciddi olsa bile, Hamza Bey'in hryaneti'nin mektuptan sonra <;rkmasr da herzaman mlimki.indli. Boylccc Hammer'in yazdrklan pek de tarihi olaylara aykm olamaz. Zaten noksansrz olmadrklarr bilinen Osmanh tarihlerinde bu olaya deginilmemesi, yapdmamr~ oldugundan degil, ehemmiyet verilmemesindendir. Bu gorli~e gore Hammerin yazd1klanm kabul ederek Karaman seferinden one ald1k.
278
NAMIK KEMAL
Sultan Mehmet, Anadolu'ya ge<;tigi srrada dogruca Bergama'ya giderek Ctineyt oglu Hamza Bey'i kendine itaate davet etti. Fakat kabul etmeyince, elinde olan yerleri tahkime ba~lad1. Sultan Mehmet, Kima'y1 alarak halkl bagi~lam1~sa da, muhaf1zlanm k1h<;tan ge<;irmi~ti. Ondan sonra Menemen ovasmda bulunan Ka<;ik kalesini ve ondan sonra da Nif taraflanm ele ge<;irdi. Nif, Ctineyt oglunun damadt olan Abdullah admda (1) bir Arnavut'un idaresinde idi. Vaktile, Beyaz1t Pa~a, Ciineytoglunun klZlm istemi~ ve hutbesine vekil ettigi adama hitaben Ciineytoglu, «Abdullah, bu da senin efendin gibi Arnavut'tur, aralannda o kadar fark var ki, bu daha gen<; ve daha dirayetlidin diyerek klZlm ona vermi~ti. Bu olayda ise Abdullah, Beyaz1t Pa~a'mn eline dii~mti~tii. Pa~a, intikam almak i<;in erkekligini yok ettirdi. Sultan Mehmet, Ciineytoglu'nun ayaklanmasma kati bir son vermek istediginden, Ctineytoglu tarafmdan son derece tahkim edilerek almmaz bir hale getirilmi~ olan 1zmir iizerine ytiriidti. · Kalede Ciineytoglunun karde~i Beyazrt ile annesi kalm1~t1. Sultan Mehmet, 1zmir'e ula~t1g1 zaman, Rodos ~ovalyelerinin ba~lm, orada Timur tarafmdan y1kllan istikamlann, Gtineydogunun men ve tenbihine aykm olarak onarma ile ugra~1rken buldu. Sultan Mehmet, 1zmir civannda konaklad1g1 gibi civarda bulunan adalar ve memleketlerin hakimleri Padi~ah'a s1gmarak vergilerini getirdiler. Bir k1sm1 da Ciineytoglu'ndan ~ikayette bulundu. Fo<;alar, Midilli, Sakrz Bey'leri ve Rodos ~ovalyelerinin ba~kam ile Germiyan, Teke, Mente~e Beyleri hep beraber gelmi~lerdi. Sultan Mehmet, bunlar tarafmdan bildirilen itaatlerini kabul ile Ciineyt Bey i<;in verdikleri askerleri ald1. 1zmir ku~atmasmdan on gtin ge<;ince Ciineytoglunun anas1, e~i ve <;ocuklan kaleden <;Ikarak Padi~ahm ayaklanna kapamp merhamet dilediler. Padi~ah, kale kayLtSlZ teslim olmak ~artile Ciineytoglunun su<;unu bag1~lad1. Padi~ah 1zmir'i ahnca ilk i~i tahkimat1 tahrip etmek oldu. Rodos ~ovalyelerinin biiyiik pederi, yani ba~kam, limanm i<;inde yaptirdrgl Kalenin bir gece i<;inde yrkllm1~ olmas1 dolay1Slyle Padi~ahm huzuruna giderek, bu kalenin Aydmoglu zamamnda ~ovalyelerin verdigi para ile yapllm1~ oldugunu, tahribinin Papa ile, belki de diger H1ristiyan hiikiimetleri ile bir sava~a sebebiyet verebilecegini soyledi. Sultan Mehmet, bu soylenenleri siikG.netle dinledikten sonra: «Biitiin H1ristiyanlan bir baba gibi korumak ve onlar1 hi<; kimseden ay1rm1yarak mtikafatland1rmak isterim, <;iinkii Padi~ahlar i<;in kotiiliik edenlere ceza, iyilere ise mtikafat vermek gereklidir. Tebamm saadetini dii~iinmek, benim gorevimdir. Timur, Asya'y1 tahrip etmekle beraber tzmir'in kalesini ytkttgrndan dolay1 sevin<;le kar~Ilamyor. <;tinkti bizden ka<;an esirlerimiz hep 1zmir'de saklanmakta idiler. Bundan ba~ka karada, denizde dola~an birtaklmlan da 1) Bu ad, Odula ~eklinde yazilmi~sa da oyle bir miisliiman adt olmadlgmdan ve Ciineytoglunun damadt miisliiman olmak Iiiztmgeldiginden, bu adm en yakm soyleni§i olan Abdullah olmasma Rum lehc;esi ile soylenmesi dolaytsl ile bu hale geldigine ihtimal verildi.
~-
OSMANLI
TAR!H!
279
esir edilerek tzmir'e getirilmekte, bu ise bizim ile ~ovalyeler arasmda sava~lann si.irdiiriilmesini mucip olmaktaydt. Tatar hiikiimdar1 olan Timur, tzmir kalesini y1kmak akllhhgmi gosterdiginden dolay1 oviilmege deger. Benim Timur'dan daha az m1 dinsever olmam1 istersin? Ama tslfunm istedigini yerine getirmekle beraber seni de memnun etmek it;in Mente~e'de bir yer veririm, bir kale yapabilirsin. » demi~ ve ~ovalyelerin ba~kam bu yerin Padi~ahm iilkesinde olmasm1 ve ba~ ka bir yerde, ba~ka bir devletin arazisinde bulunmamasm1 istiyerek Padi~ah'tan, « Verdigim yer bana aittir, '
Ci.ineyt Bey, af edilmcsi iizerine padi~aha gelip el etek optii ise de, yalmz can vc mahna dokunulmayarak, yaptlgi bunca sozden donmcler kar~ISinda Hiikumct idaresi elinden almdr. Ctineyt Bey'in, damad1 hakkmda Beyazrt P~a tarafmdan yaptmldrgr bildirilen muamele hakikatten ziyade efsaneye doniik oldugundan, halkm uydurmu~ olmas1 pek muhtemeldir. <;iinkti, evvela Beyazrt Pa~a gibi Devlet adamlan arasmda ciddiyet ve zekasr ile tanmmr~, Padi~ah katmda da emniyet has1l etmi~ bir insanm, Padi~ah'tan t;ekinmeden her zaman haline giivenilmeyecek Ciineyt gibi bir insana damat olmak istemesini ak1l kabul etmez. tkinci olarak boyle hafif bir ba~ ile intikama doniilmek, o mevkide o ahlakta bir devlet adamma yakr~maz. Bilinir ki, o ya~ta bir btiyiik Devlet adammm sevgilisi; ba~an, nikahhs1; ytikselme yoludur. Padi~ah ile Rodos ~ovalyeleri arasmda yapdan gorti~meler, o devrin siyasi karakterine tamamen uygundur. Konu~malarda belki aykmhklar vardrr ama, hakikat her halde o yoldadrr. Sovalyelerin ba~kam, Nigbolu Sav~r'nda bulunmu~ ve Macar Krall Sigismund ile Tuna yolundan kat;abilmi~ olan Fielire de Nilac'd1r ki, Tiirklerin ne kahraman olduklanm Ylldmm Beyazrt'tan ogrenmi~ti. Kendisine verilen yer, Mente~e Sancag1 it;indeki Bodrum iskelesi idi. Bizi vah~ilikle itham eden A vrupa'lllarm en terbiyeli, en nezih ~ovalyeleri Bodrum'da yaptrklan kalenin in~a SI i~in Mozole (1) namile amlan mezann harabelerindeki giizel heykelleri yakarak, kire<; yapm1~ ve bu mermerlerin bir takrmrm da kaleye temel veya duvar ta~~ olarak kullanmr~ olduklan, tarih sahifelerinde yaz1lmr~ acayipliklerdendir. <;elebi Sultan Mehmet, Ciineyt Bey olaymr tamamladrktan sonra, Karamanoglunun cezalandmlmasma karar vermi~ kii<;iik hiiktimetlerden cmrinde bulunan Genniyan Hakimi Yakup Bey'i ordunun yolu iizerinde yiyecek bulundurmaga (1) Bu Mozole, :isa'mn dogumundan 377 senesinden 353 senesine kadar, Karye denilen Mente§ie taraflanna hakim olmU§i olan Mozol admda bir Kral ic;in, hem kizkarde§i, hem e!;li buluf1an Eltimes tarafmdan yaptinlmi§itlr. Bu heykel ve mezar o kadar giizel yapilmi§h ki, biitiin diinya sanatkarlan, diinyayi hayrette btrakan sanat eserlerinden biri de bu mezard1, derler. Devrin hadiselerinden ve ozel. likle ~ovalyelerin kirec; yakmak merakmdan kurtulan baz1 parc;alari, ingiltere'ye gotiiriilerek miizeye konulmu§itur.
280
NAMIK KEMAL
memur ettigi gibi, Kastamonu Beyi tsfendiyar'1 da askeri ile beraber gelmege veya oglunu gi:indermege memur etmi~tir. 1kisi de bu sadakat imtihanmda Padi~ahm gozline girmege dikkat edcrck, Yakup Bey, gerekli olan yiyecegi fazlas1 ile hamlatttgl gibi tsfendiyar Bey de, oglu Kas1m Bey'i, askerinin en se<;kini ile Padi~ah'm emrine gi:indermi~ti. Padi~ah, bOylece haZirhgmi tamamladlktan sonra Seyitgazi i.izerinden, Karaman'a yi.iri.iyerek evvela Ak~ehir'i ku~attt. Ak~ehir halkt, Karamanoglundan ~ikayet<;i olarak, Anadolu Beylerbeyi Mehmet Pa~a'ya ~u yolda bir dilek<;c vermi~lerdi: «Ak~ehir halkma merhamet buyrulsun ki, Karaman Bey'i, halkm iizerine, idare etmenin ne demek oldugunu bilmeyen birtaklffi kotli niyetli adamlan tayin etmi~tir. Baktmh yurdumuz, onlann elinde harap oldu. F1kara ve zengin, on1arm elinde iizi.inti.i ve 1strrap i<;inc dli~tliler. Bir<;ok balk, yurtlanm dag1tarak etrafa dagtldtlar, ekseri ocaklarda duman gorlilmez, ekseri koylerde horoz scsi i5itilmez oldu. Bir<;ok sanat sahipleri yurtlarmdan go<;tliler, ziraattan el <;ektiler, bugiin yersiz yurtsuz dola~maktadrrlar, biitlin devlet i~leri sekteye ugramt~, yurtta ah~ veri~ yokolmu~, her~ey pahahlanmt~, her taraftan ~ikayetler yagmaga ba~lamt~tr. Zalimlerin elinden mazlumlann feryad1 goklere ylikseldi. Asayi~ elden gitti, bt<;ak kemige dayand1, her tarafta gliven kalmadt, zultim her yeri kaplad1. gelip gidilmez oldu. Kotliliikler birikmege ba~ladt, kotiiler ortaya <;tktL Her kabileden toplananlar istedikleri eve inip istediklerini yaptmyorlar. Onlirr i<;in· Hac1 ile kiilhanct birdir. Sultan Murat devrinde idare i<;in aynlan para ile ge<;inenleri de bun- i?,. dan yoksun ettiler, Padi~ah Hazretlerinden Ak~ehir'in adalet ile idaresi i<;in bir hakim istiyoruz, eger yine hiiklimet onlara kalacaksa sonu <;ok kotiidlir. )) Ak~ehir'in Birinci Sultan Murat zamamnda <;eyiz olarak Karamanhlara verildigi evvelce yaztlmt~tl. Sonra bir ka<; defa Osmanhlara ge<;mi~ ise de yine Karamanh'larda kalmr~t1. Bir dlizene baglanmamr~ bir idarenin elbette boyle kotliliikleri olacakt1. Zavalh Ak~ehir halkt da Osmanhlann adaletine srgmarak, Karamanhlann elinden kurtulmalanm istiyordu. Onlann ba~ma yeniden Karamanoglunun bela olmasim, Timur olayr saglamt~ti. Osmanhlar devrinde boyle bir kotiiliik olmadigi gibi. etrafmdaki memleketlerin halkm1, kendilerinin adamlarmm saldmsmdan bile korurdu. Karamanhlardan bu kadar ~ikayet eden Ak~ehirliler, Padi~ahm geldigini gi:iriince hemen kaleyi teslim ettiler. Sultan Mehmet, Ak~ehirden sonra Bey~ehir'ini ve Seydi~ehir'i, Oklukhisar't, Saiteli'ni de kolayca, ele ge<;irdikten sonra Konya'y1
ku~attL
Karamanoglu'nun bundan sonraki hareketlerini, Nesri, Tarihi'nde ~oyle anlatmaktadir: « Konya ku~atlldigl Sirada, Karamanoglu aman dilemi~, Sultan Mehmet de bliyiik karakteri icabr onun h1yanetini bagt~lamr~ti.
OSMANLI TAR!H!
281
Oradan Samsun taraflanna yiiriiyerek gerekli yerleri ald1ktan sonra da Karamanoglu'nun soziinden dondiigiinii ogrenerek yine Kararnan iizerine yiiriidi.i (818 Hicri).» Padi~ah, Ankara'ya ula~tigi zama.:1 hastalanmi~ti. Doktorlann ald1klan te~ birlerden bir fayda goriilmedi. Hastahk gittikc;e artmakta idi. Germiyanoglu Yakup Bey'in hekimi olan Mevlana Sinan, ki ~eyhi mahlas1 ile tanman ~airdir, o devrin en me~hur edibi oldugu gibi, tlpta da biiyi.ik bilgi sahibi oldugundan Yakup Bey tarafmdan Padi~ah1 tedaviye gonderildi. Seyhi, nabz1m muayene ve halini tetkik ettikten sonra, hastahgm fazla c;ah~ma sonucu oldugunu, istirahat etmesini, sevinc;li haberlerle ruben tedavi edilmesinin lazrm gelecegini soylemi~ti. Seyhi'nin bu tedbiri iizerine, BeyaZit komutasmdaki ordu, Karamanoglu'nun iizerine gonderilmi~ti. Kendisinin evvelden beri Kararnanoglu ile tarn~Ikhg1 oldugundan ona da gizlice adam gondererek: «Padi~ah, pek ag1r hastad1r, iyi olmasmdan iimidler kesildi, bu tarafa bir elc;i gonderiniz, sulh isteyiniz, kendiniz de yakm yerlere dogru geliniz. Padi~ah kurtulamiyacagmdan, sulha mi.isaade edecegine ~i.iphe yoktur, eger iyi olursa sulh halinde bulunursunuz, eger iyi olmazsa Devleti, Osmanhlann elinden alabilecek bir mevkie gelmi~ olursunuz. » meal in de gizli bir mektup gonderdi. Kararnanoglu, once bu haberin bir bile oldugunu sanm1~ ise de ihtiyaten ogrenmek iizere gonderdigi adamlar, Padi~ah'm gerc;ekten ag1r hasta oldugunu ogrenince Beyaz1t Pa~a'nm soziinii, yukar1 yerlere goz diktigini sanarak sevinc;le Ankara'ya yakm bir yere geldi. Beyaz1t Pa~a, Mehmet Bey'in di.izenledigi tuzaga dii~tiigi.ini.i anlaymca, bulundugu yere ko~arak bir gece baskrm ile kendisini ve oglu Mustafa Bey'i esir etmi~ti. Bu sevinc;li haberin ula~mas1 iizerine Padi~ah, sevinerek iyi olmu~ ve Beyaz1t Pa~a'ya vezirlik vererek Rumeli Beyler Beyligine gonderdigi gibi, Mevlana Seyhi Sinan'1 da kendi hastahgma koydugu te~hisinden dolay1 Hekimb~1 yaparak ilk defa Devlette bir hekimba~l11k makamm1 da meydana getirmi~ oldu. Karamanoglu, o kadar biiyiik hiyanetine ragmen yine Padi~ah tarafmdan affa ugrarn1~t1. Bir gi.in yanma c;ag1rtarak : <
Karamanoglu, biiyiik bir korku ic;inde kendi babalanmn da, bi.iyiikliiklerini gordtigiinden bahis ac;arak bundan sonra sadakatten aynlm1yacagma yeminler ederek bir kere daha bag1~lanmasm1, af edilmesini istedi. Hatta elini gogsiine koyarak: «Bu can bedende durdukc;a sadakatten aynhrsam ~oyle boyle olsun,» diyerek ag1r yeminler etti. Her zamankinin bile iistiine <;1kan bu yeminler kar~lSln da Padi~ah tarafmdan af edilerek memleketine gonderildi.
282
NAMIK KEMAL
Y olda giderken koynundan bir giivercin <;Ikararak sahvermi~ ve bu suretle yeminin dii~tiigline inanarak Padi~ah'm hayvanlanm ele gec;irerek sozlinden donmi.i~tii, Sultan Mehmet, bu haberi aldtgi mada, «Bu adam bu ah~kanhg1 devam ettirdikc;e elbette birgiin belasm1 bulur, » demi~ti. Nesri'nin bu anlati~I bir kac; yonden dikkati c;ekiyor, evveHl Padi~ah'm o zaman bir kac; oglu oldugu ve ic;lerinde ~ehzade Murat, 12 ya~ma gelmi~ olmas1 dolaylSlyle, Padi~ahm hastalanmast kar~tsmda yerine gec;ecek namzet varken, Beyaz1 Pa~a gibi Osmanhlar ic;inde bi.iyi.ik yer tutmu~ olan bir adamm Karamanoglu'na boyle bir yer teklif etmesine pek ihtimal verilemez. Beyazrt Pa~a'nm Musa (:elebiye stgmdtgmda yaptrg1 oyunlar bilinirken, Musa (:elebi olay1 ile kiyaslanmtyacak Karamanoglu'nun, kendisinden vefa beklemi~ olmas1 biiti.in blitlin imkamn dr~mdad1r. Sonra da Karamanoglu tutulup af edildikten sonra yine sozi.inden donmi.i~ olsa o zamanlar ba~ka bir tarafa kar~I harekete gec;mesi ic;in haztrhk yapmam1~ olan Sultan Mehmet, Karaman i.izerine yi.iriir ve onu ortadan kaldmverirdi. Yine Ne~ri'nin anlattJk!an, bu olaya ait Padi~ah tarafmdan Karayusufa gonderilen Fetihname'deki anlati~a da aykmd1r. Feridun Tarihi'ndeki, resmi evrakm ba~hklannda, tarihlerinde baz1 yanh~ hklara rastlamyorsa da, yazan tarafmdan yaprlan bu hatalar evrakm tarihi giiclinli azaltamaz. Ebced hesabmdan dogan yanh~ tarih olayt, zihinlerde bir tereddiid b1rakmasm, ona ait delilin birincisi padi~ahm mektubundadtr. Karayusuf'a gonderilen mektupta; Karaman seferi ~oyle anlatilmaktadtr : ccHeniiz Rumelide Musa (:elebi'nin na~Im gondermekle me~gul idik ki, Karamanoglu Mehmet Bey'in anslZln Bursa'ya gelerek biiyiik tahribat yaptiktan sonra geri dondiigli, Bursa muhaf1Zl Hac1 !vas Pa~a tarafmdan haber verilmi~ti. Derhal sliratle Bursa'ya geldik ve tahrip ettigi yerlerin onanlmasrm emrettikten sonra, Konya iizerine yiirlidlik. Ortac;ay denilen yerde iki taraf kar~Ila~ ti. Bir saldm~ta dli~mam berbat ve peri~an ettik. Mehmet Bey oglu Mustafa Bey ile Konya kalesine stgmdtlar. Askerlerimiz de Kaleyi ku~attr. Bir miiddet sonra esirlerden ogrendik ki Mehmet Bey, Ta~eline firar etmi~ ve oglu Mustafa Bey kalede kapah kalmr~. Bu haber iizerine Beyazrt Pa~a'mn onbin z1rhh suvari ile Ta~ eline gonderilmesi kararla~tmldr. Havalann iyi gitmemesinden de rahatsrzlanmi~tim. Beyaz1t Pa~a, Mehmet Bey'in bir gece baskm1 yapmak iizere geldigini ogrenince, ondan evvel davranarak baskmla kendini ele gec;irmi~, esir etmi~ti. Sabahm erken saatinde kendisini eli kolu bagh olarak kar~tmda gorlince biitiin hastahklardan stynlmi~, ~ifa bulmu~tum. Bundan sonra Konya'mn ileri gelenleri ile Mchmet Bey'in oglu Mustafa Bey, kendisinin affm1 rica ettiler. Biz de zaferin zekatl olarak kendisinin suc;unu bagt~hyarak hiikiimetinin idaresini kendine biraktrk. >> Bu mektubun yazrh~ma bakihrsa, Konya ovasmda bir kaqila~ma oluyor, fakat Canik seferinden bir belirti yoktu. Hastahgm iyile~mesi, Nesri'nin anlattrg1 gibi iki sefer arasmda degil, birinci seferde meydana geliyor.
OSMANLI TARiHi
283
Boylece Karaman seferinin de iki kere olmadtgt, meydana ~tktyor. Zaten Karamanoglu eger ikinci defa soziinden donmii~ olsaydt, bu kadar kolay affedil~ mezdi. Bundan ba~ka birinci isyamna, Musa ~elebi ile yapttgt ittifak sebep ol~ mu~tu. 1kinci isyamna bir sebep bulamtyoruz. Bilinen bir ~eydir ki, dump dururken kimse soziinden donmez. Hele iic;iincii isyanm da adt mektupta gec;medikten ba~ka, giivercin hikayesinin halkm uydurmalanndan ibaret bir gariplik olduguna ~iiphe yoktur. Nesri'nin bunu yazmada, biraz gariplik gosterdigi, Beyazrt Pa~a ve ~eyhi olaylan ile de meydandadtr. Beyaztt Pa~a'ya yazdrgt soylenen mektup ve hile dogru olsaydt, hi~ ~iiphe yok ki Uzun Sevindik'in Sofya'yt ele gec;irmekteki hizmeti gibi iistiin ba~art hikayelerinden olarak, resmi evrakta bulunan geni~ ~ekilde anlattlt~ma rastlamrdt. Karamanoglu'nun, Sultan Mehmet'e fazla sadakatle bagh oldugunu bildigi Beyaz1t Pa~a'mn o kadar ac;rk bir hilesine inanmaktan ise, Padi~ah'm hastahgt artmca orduda meydana gelecek kan~tkltktan faydalanarak, bir gece baskmt tertip etmesi daha dogruydu. Mektupta, Padi~ah'm olayt degi~tirmesine hic;bir sebep yoktur. ~eyhi'nin, Padi~ah'm hastahgmm iiziintiiden dogdugunu ve iyi haberler kar~!smda gec;ebilecegini soylemesi dogru olabilir. Fakat hastamn saghgmm yalmz scvin~li habere bagh olmast miimkiin degildir. Ni~anct Tarihi'nin yazdtgma bakthrsa, Karamanoglu, hiikiimetinde btraktldtgt strada evvelce ele ge~irdigi Ak~ehir, Bey~ehir, Seydi~ehir, Oklukhisar't, Saiteli taraflanm geri vermemi~ oldugu anla~thyor. Yine Ni~anct Tarihi, Canik taraflanmn o ytl ic;inde ele gec;irildigini yazmaktadtr. Habulki Canik kalesinin bu defa alman yerlerden olmadtgt bilinmektedir. Buna ait bilgiler ilerde goriilecektir. Hammer, Karaman olaymdan sonra Venediklilerle alan bir deniz kar~rla~ mamlZI anlattr ki, olayr ozetliyerek burada anlattyoruz. a Sultan Mehmet, Rumeli'ne a yak basar basmaz Venedik Cumhuriyetinin elinde bulunan N aksu Dukasmm ve diger adalann hakimleri iizerine bir donanma gondermege mecbur oldu. Her ne kadar Venedikliler bir yrl evvel Sultan Mehmet'den bir anla~ma koparmt~larsa da, Osmanh gemilerini takip etmekten geri kalmadt. Bu saldmyt cezalandtrmak ic;in, elindeki adalan tahrip i~in Gelibolu'dan Kaptan <;ah Bey komutasmda otuz gemi hareket etmi~ti. Bu adalardan birinin beyi olan Venedik ileri gelenlerinden Pijozlo, Osmanl1 Hiiki..imeti ile Venedik arasmdaki muahedeye bagh olmadtgmdan, Ti..irk gemilerine dii~man gibi hareket ederdi. Osmanhlar, Venediklilerden boyle muhtariyet ile bagh olanlanm digerlerinden aytrmadtklanna binaen ktrk iki gemiden kurulu bir donanma ile 1stanbul Bogazt'ndan ~tkarak, Trabzondan Agnboz'a giden Venedik tiiccar gemilerini takip ettiler. <;ali Bey, Agnboz'u ku~atmak karannda iken, Pi~elorezano'nun komutasmda 15 gemiden kurulu Venedik donanmast ile kar~tla~tr. Bu donanmada Osmanltlarla anla~ma yapabilecek iki memur ':ardt. 1ki
284
NAMIK KEMAL
tara£ ta sava~ a<;madtgmdan Lorezano Tiirk donanmasmm <;ekilmi~ oldugu Gelibolu'ya dogru hareket etti. Tiirk'ler Venedik donanmasmm dii~manhk i<;in degil, sulh i<;in yeni teklifler getirdigini haber almca V enedik gemileri iizerine zehirli oklar atm~ga ba~ladllar. Lorezano bu saldmya top ile kar~I koydu. tlk sava~ 1416 yil~ Mayts'mm 29 uncu giinii meydana gelen kanh sav~a oncii olmu~tu. Her ne kadar iki tarafm Kaptanlart birgiin evvel birbirine dostluk ellerini uzatmt~lar ise de bir hatadan dogan bu bareket Gelibolu denizini kan i<;inde btrakmt~tl. Tiirk'ler Venedikli'ler tarafmdan takip edilen bir Ceneviz gemisini kendilerinin sanarak Gelibolu limamndan <;lktilar. Venediklilerin Pa~a gemisine biicum ettiler, Lorezano burnundan, yiiziinden ve elinden okla yaralandtgt halde, yine muharebeye devam etti. Osmanhlann Amiral gemisine <;arparak onunla beraber alti biiyiik, dokuz kii<;iik gemilerini ele ge<;irerek Gelibolu sahilinde sava~t seyreden kadmlarm, <;ocuklann gi:izii oniinde kth<;tan ge<;irdi. Osmanhlarm 28 gemisi Venediklilerin cline dii~mii~tii. Ertesi giinU esirler br ge<;it resminde muayene edildi. Goni.illii olarak, Osmanh hizmetinde bulunan H1ristiyanlann hepsi idam cdildi. Bu idam edilenlerin ar1'tsmda; Franstz, Katalan, Sicilyali, Girit'liler vard1. Hiyanetlige kalkt~an bir Venedikli de par<;a par<;a. edilmi~ti. Tiirk'lerin be~ gemisi Gelibolu yakmlarmda yak!ldr. Gelibolu muhaf1zlan, Venedik gemilerinden atJlan giillelere bile kar~thk vermediler. Lorezano oradan Bozcaadaya gelerek gemilerde olan ii<;yiiz krrk yarahyt karaya <;tkard1. Osmanhlardan aldtgt gemilerin iki':'ini b1rakarak digerlerini yakt1. Miisliiman ve Htristiyanlardan pek<;ok a~tr yarahlar Agnboz'a gonderilmi~ti. Esirlerin ise bir takmu Agnboz'a, birtaktmt da Girit'e gi:inderildi. Venedik donanmast daha sonra bogazdan ge<;erek <;elebi Si.ileymamn Ul.pseki'de yapttrdtgt istihkilmlan top ateeyiyle tahrip ettirdi. Asker 9karmaga cesaret edemedi. Beyaztt Pa~a'mn karde~i Hamza Bey, onbin asker ile o bolgeyi korumGktaydi. Venedik el<;ileri, Sultan Mehmet tarafmdan kabul olundu. UZlm gori.i~me lerden sonra gerek <;alt Bey'in ve gerek Lorezano'nun aldtgt esirler kar~thkh iade edilmek suretile iki devlet arasmda her tiirlii di.i~manhga son verilerek antla~ma kararla~tmld1.
Padieyah, sulh arzulanm ortaya koyarak Marmara ile Ege denizinde korsanhk eden Osmanh gemisi bulunursa haklarmda di.i~man gemisi gibi muamele olunmak i.izere Venedikli'lere mlisaade vermi~l:. Bu sava~, bizim tarihlerde gorlilmez. Yaptlmt~ oldugunda Venedik ve Rum tarihleri soz birligi ettigi gibi, Venedik Cumhuriyeti tarafmdan donamna Amirali olan Lorezano'nun resmi evrakt da Lozyenin Venedik tarihinde kaytthdtr. Boylece haberin dogrulugu meydandadtr. Bizim tarihlerin, yazmamast bu yenilgi olaymt gizlemek istemelerindendir. Lala Sabin Pa~a'mn, Bosna yenilgisini siikut ile ge<;i~tirmeyen tarih<;iler, bilgi almt~ olsalar veyahut i~itmi~ olduklan halde
OSMANLI TAR!Ht
285
ehemmiyetsiz gormeseler bu olaym uzun uzun izahmdan c;:ekinmez ve kac;:mazlardi. Olay, sava~ olarak esasmda pek ehemmiyetli bir ~ey degildi. <;iinkii Hammer, bizim donanmay1 bir kere otuz, bir kere de 42 gemiden kurulu gosteriyorsa da, bu gemilerin derme c;:atma oldugu muhakkakt1. 27 si dii~man eline gec;:mi~ iken ic;:lcrinden ikisini b1raklp digerlerini yakmalan da bunu ac;:1kc;:a ortaya koymaktadir. Zaten sava~m onemi olsayd1, Venedikli'lerin yarahlan 340 ki~iden ibaret kalmazd1. Fakat olaym sava~ olmas1 yoniinden ehemmiyetliligi dii~iiniiliip tarih stizgecinden gec;:irilmemesi dogru olamaz. Bu baklmdan dikkate deger kisimlan, hirer hirer ele ahp ele~tirmek isteriz : Once bu Gclibolu Sava~I deniz kar~Ila~malanmizm ilkidir. Y enilgi ile son bulmas1 Osmanhlarm askerlik ~erefine bir ktic;:liltliciiltik vermez. <;unkii diinyada deniz sava~larma galibiyetle ba~lam1~ hic;:bir millet yoktur. Eskiden kudretli komutanlara sahip kara ordulan, kendilerini sava~ alunlannda ba~anh gosterebilirlerdi. Fakat tarihin ne kadar oncesine gidilirse gidilsin, denizler hakkmda ve deniz sava~lanm idarede tecrtibesi olmayan bir milletin kolayca sava~ kazanmasma tesadiif olunamaz. Osmanh'lar ise o zaman denizcilikte o kadar acemi idiler ki, donanmalannda bir c;:ok erlerin H1ristiyan oldugunu Hammer yazmaktad1r. Hatta «<;all» Tiirk vc miisliiman ismi olmad1gma gore <;ali Bey ad1 ile donanmaya amiral olan zatm da, ba~ka bir millctten olmasma ihtimal verilebilir. Osmanh'lann deniz sava~lanndaki kabiliyetlerine delil aramrsa, bu acemilik zamanmda degil, Hayrettin, Turgut, Piyale ve Kilu;: Ali'nin deniz sava~lannda aranmahd1r. tkinci olarak Hammer, Osmanh'lar Venedik Cumhuriyeti ile onun emrindc olan hiiki.imetleri birbirinden ayirmazlardi, diyerek Venediklileri hakh gostermek ister. Osmanl!lar degil, diinyada hic;:bir hiiklimet bulunmaz ki, anla~mas1 oldugu bir Devletin bir imtiyazh viHl.yetinden, anla~ma d1~1 olan muameleden dolay1 o devleti sorumlu tutmasm. Her zaman gorlilen bu kaideye gore; N aksu Diika'smm hareketlerini, Venedik'in devlet ile olan anla~mas1m bozmu~ olmasma baglamak laz1m gelirdi. Hatta Venedikliler de bunu kabul ettiler ki, donanmalan ile bcraber devlete bilgi vermek ve yeniden mtinasebet kurmak ic;:in iki elc;:i gondermi~ lerdi. Olaym meydana geli~ine goz atmca, Osmanh gemilcri Venediklilerin meydana c;:Ikmasi tizerine Agnboz'da sava~a giri~meyip de Gelibolu'ya kadar gelmi~ iken orada Venedik donanmasma zehirli oklar atmalan hie;: de dogru bir sebebe dayanmaz. Sava~ bir kere ba~lam1~ olduktan sonra bir atim top ate~i ile sava~tan el c;:ekilmesine bir mana verilemez. Korkmu~tular denilecekse o halde, birkac;: glin sonra Venedikli'lerin takip ettigi bir Ceneviz gemisini kendilerinin zannetmeklc izaha.t istemeyi hat1ra getirmeden sava~a kalki~mi~ ve dogruca Amiral gemisi lizenne hlicum etmi~ olmalari, ~imdiye kadar olan tutumlanna aykm olur.
NAMIK
286
KEMAL
Bu hale nazaran, Venedik funiralinin biiyiiyerek ilerde Akdeniz'de kendisine rakip olacak bir donanmay1 daha ba~langtcmda ortadan kaldtrmak istcdigi dii~lincesine varmak daha dogrudur. O~iincii olarak, Venedik Amiralinin donanmadan ald1g1 !slam ve Htristiyan esirlcrini idam etmesi, o devirde harp esirlerinin ya~ama ve oliimiiniin, hakimin elinde oldugunu gosteren bir glizel misaldir. Dordiincli olarak, Osmanh donanmasma Frans1zlarm, !spanyollann, Sicilyahlann, Giritlilerin kendi arzularile geldikleri anla~1hr. Diinyanm iki k1fasm1 birbirine ~arpacak derecede din kini bulunan bir devrede, Osmanhlann, din taas~ubundan uzak olarak bu H1ristiyanlan kendi emrinde ne giizel kullanm1~ oldngunu gosterir. Be~inci
olarak, Sultan Mehmet'in bu deniz maglfrbiyeti i.izerine Venedikliyeniledigini goriiyoruz. Fakat ondan ziyade galip gelen tarafm anla~ma istedigini de goriiyoruz. Hakikatte ise iki taraf da bu antla~may1 yapmaga mecburdu. <;iinkii Sultan Mehmet, Venedik'in bu bi.iyiik donanmasma karst koyabilecek bir donanma giicii yapam1yacagmdan, sahilleri harap olur, ticareti aksard1. Venedikliler ise, Osmanhlann Bosna yolu ile karadan kendi memleketlerine sarkmalanndan korkuyorlard1. Boylece iki taraf da birbirine fazla zarar verebilirdi. Fakat iki tarafm da kazanc1 belki az olacakt1. ler ile
anla~may1
Altmc1 olarak, bu sava~ta en ziyade dikkati ~eken, Marmara ve Akdeniz'dc korsanhk eden Osmanh gemilerine, dii~man gemisi muamelesi edilmesi konusunda tanman selahiyet idi. Ger~i kendisi bu kaidenin kabullinden bir fayda gormcdi. Fakat denizler o zamana kadar her tiirlii can ve mal emniyetinden yoksun oldugundan, idarede bu emniyeti saglamak i~in o devirde diinyada ilk defa korsanhgi hukuk d1~1 sayamn Tiirkler oldugunu Avrupah hukuk fllimleri de kabul etmi~tir.
819 Hicri yllmm miihim olaylanndan biri de; ~eyh Bedreddin hadisesidir. Hoca Sa.deddin ile ona bagh olanlar bunu Sultan Murat devrinin son olaylan olarak gosterirler. Katip <;elebi de Takvim-iil Tevarih'inde olaym 823 tarihinde ge~ mi~ oldugunu yazar. Halbuki bu tarihin yanh~ oldugu bin;ok delillerle sabittir. Birincisi, Bedreddin'in ~ekayik-i Numaniye'de olan biyografisinde !bni Arab ~ah, ~eyh'in sekiz yiiz yirmi y1hnda aslldigmi Ukud-i.il Nasiha adh kitabmda a~1kca gostermi~tir. !bni Arab ~ah ise Bedreddin'in, kendisile hemcins olan ya~Itlarm dan bulunmasma nazaran, sonradan tarih tutanlann anlathklannda onun ~ahitli gine kar~1 gelebilecek kadar bir hiikiim bulunamaz. !kincisi, Venedik amirali Lorezano'nun Gelibolu deniz sava~ma dair olan yaZismda; Osmanh Devleti donaumasmm amirali'nin Venediklilerle sava~a geldigini ve gorevi Mustafa'mn askerine yol vermemekten ibaret oldugunu da ifade ettigindcn bahsedilmi~tir. Bu resmi yaz1 ise, 1406 Miladi yilmda yazilmi~tlr ki Hicri 819 yllma rastlar. Ger~i <;elebi Sultan Mehmet devrinde Di.izmece Mustafa olaymm da ba~gosterdigi Rum tarihlerinden anla~1hyor. Fakat o olaylann 823 yllma dogru meydana geldigi yi-
OSMANLI
;;
TARiHi
287
:1e o tarihlerin yaztsmdan bellidir. Bu halde ise Venedik amiralinin soziini.i ettigi Mustafa'nm, $eyh Bedreddin ayaklanmasmm i:inci.isi.i olan Bi:irkliice (1) Mustafa olmast gerekiyor. tkinci olarak, yine Bedreddin'in ya~ttlanndan bulunan Dukas da bu olaym Karaman isyamndan sonra meydana <;tktigmt a<;tkhyor. Boyle herbii i ba~ka milletten olan ve birbirini gi:irmelerine bile ihtimal olmayan i.i<; anlattcmm da si:izbirligi ettiklerine gi:ire; olaym 819 ydmda ge<;mi~ oldugu kesindir. Sekayik-i Numaniye'nin yazdtgma gi:ire; $eyh Mahmud Bedreddin'in soyu Sel<;uklu vezirlerine kadar dayamyordu, babast da Sel<;uklu Sultam Alaattin'in kurde~i idi. Konya Sel<;uklulan, Sehzadelerini vezirlikte kullanmadtklanndan, Sekayik'teki kardqoglu tabirinin ktz karde~ <;ocugu anlamma kullamldtgi samhyor. Bu zat ki, ad1 tsrail idi, Sultan Or han devrinde ~imdi Simav de nil en Simavna y1 fethederek oraya hem Hakim ve hem de Kad1 olmu~tu. Bedrettin ise, Arabistan tarat1annda tahsile giderek, yarad1h~mdaki iistiinli.ige bir de ilml olgunlugu ekleyerek, bilgi alamnda Seyidler, Sadeddinler derecesine ula~mi~, onlan bile ge<;mi~ti. Hatta tahsil arkada~1 olan Seyyid-i Serif daima adm1 sayg1 ile anard1. llmi niteligi, devrin bilginleri arasmda o kadar bilinmekteydi ki, tsH'lm iilkeleri i<;inde ne kadar ilim adam1 varsa, hepsini yamna getirtmi~ olan Timur'un yamnda, ilmi bir mesele alimler arasmda <;eki~me mevzuu olur da, mesele bir tiirli.i hallolunmazsa, sonunda lmam-1 Cezri'nin hatirlatmasiyle Seyh Bedrettin <;agmhr, verdigi hi.iki.im, ilim adamlarmm hepsince tasdik edilirdi. Biiyiik ilmine ~i:ihretli eseri olan Camiil Fusulin kfifi delildir. Seyh Bedrettin, Osmanh i.ilkesine di:ini.ince, Musa <;elebi tarafmdan Kazasker tayin olunmu~tu. Musa <;elebi'ye son ana kadar bagh kalanlardand1. Bi.iyiik ilmine hi.irmet edilerek, Sultan Mehmet tarafmdan affedilmi~ ve ayda bin ak<;e maa~la tznik'te oturmasma izin verilmi~ti. $eyh Bedrettin, tarikat baghlan arasmda, bi.iyiik ~ohrete sahip oldugundan, bir hayli talebesi oldugu gibi, tarikat<;a da bir<;ok miiridi vard1. Bu miiritlerin biri ve kcndinin en biiyi.ik halifesi kadmskerliginde kethiidas1 olan, Bi:irkliice Mustafa idi. Bedrettin adma tertiplenen ayaklanmada da yine i:inayak olan o idi. 0 devirde ya~am1~ olan Dukas'm anlattlgma gi:ire; Bi:irkliice Mustafa, Karaburun halkmdan ve a~ag1 tabakadan bir adamd1. Bedreddin adma yayd1g1 tarikata da, yine kendi gibi a~a~ tabakadan insanlar i<;inde ve Saruhan cihetlerinde bir tak!m taraftarlar bulmu~tu. Rum Tarihlerinden anla~dd1gma gi:ire Bi:irkliice, en biiyi.ik mutasavvtflann kabul ettikleri haddin de d1~ma <;1karak, hangi dinden olursa olsun kendi tarikatmm miiridligine, kabul ediyordu. H1ristiyanlann hakka ibadet etmelerini inkar edenlerin, dinden hari<; kalacaklanm si:iylemekteydi. Hatta Saktz'a, kendine mi.iridler bulmak i<;in iki vekil gi:inderir. Onlar da ba~lan a<;tk, ayaklannda
(1) Bu isim, Dukas'm ve Hammer'in eski yaz1ya gore yaZI§ta goriilen aykinhkta ortaya c;nkan Tac ve Kiilah anlamma gelen (Bork) kelimesinden geldigi ve bunun i()in kendisine Borkliice denildigi anl~Ilmaktadir.
NAMIK KEMAL
288
sanh oldugu halde, Torlu Tas Manastmnda ya~ayan bir rahibe gelirler. biri: «Ben de senin gibi miinzeviyim, ben de senin ibadet ettigin yaraticiya ibadet etmekteyim. Gece vakti ayag1m1 IslatmakslZln denizdcn yiiriiyerek seni gormeye gel dim» der. Miinzevi rahip de kendisine inamr. Dukas, Mustafa'run bu rahiple gorii~ttigtinti yazar. Onun anlattigma gore, miin zevi rahip, Mustafa'mn as1lmasmdan sonra da, geceleri ayag1m IslatmakslZln denizden ge~erek kendisile gorti~meye geldigini iddia ederm~. ~ekayik'de, Sak1z Hak:iminin !sHim olmak isteyerek, ~eyh Bedreddin'i yamna getirttigine ve onun kuvvetli telkiniyle Mtisliiman olduguna dair bir f1kra gortiliiyor ki, Borkliice Mustafa ile rahip arasmda ge9en olaydan ibaret olsa gerek. Rum Tarihlerinin yazd1gma gore, ~eyh Bedreddin'in bir halifesi de, Hodin Kemal veyahut Torlak Kemal admda bir Yahudi idi. Yine Rum Tarihlerinin yazdigma gore, Torlak Kemal, tarikat miiridleri arasmda yap1lmakta olan karde~lik, yard1m, mal ortakhg1 gibi fikirleri yaymaktayd1. Bunlardan ilk once Borkliice Mustafa, Saruhan taraflannda isyan etti. Hoca Sadettin'in, tdris'ten naklettigine gore, Borkliice Mustafa'nm ba~ma toplad1g1 adamlan on bini a~kmd1. Tarih9i Nesri ise onun, ve Hodin Kemal'in biitiin askerini be~ bin ki~iden noksan olarak gostermektedir. Sahayif-til thbar ise, Borkliice'nin adamlanm on be~ bin ki~iye kadar 9ogalt1r ki, sava~m kazand1g1 oneme gore bu daha dogru gibi goriintir. Hammer'in anlattlgma gore, Bulgaristan Krah olan ve Birinci Murat devrinde yurdu elinden alman ~i~man'm oglu o zaman Miisliiman olmu~tu, Borkliice'nin meydana 91kt1g1 zamanda da Saruhan Valisi idi. Padi~ah tarafmdan. ayaklanmarun bastmlmas1yla gorevlendirildi. Yamndaki askerle Karaburun civannda bir bogazdan ge9mekteyken, oralan koruyan alt1 bin isyanCI tarafmdan ku~at1larak kendisi de, askeri de yokedildi. Asiler bu ba~an tizerine, hem cesaretlendiler, hem de 9ogald1lar. tslfuni kurallara birtak1m hurafelcr kan~tird1ktan sonra, H1ristiyanlan lslama tercih etmeye ba~lad1lar. Sultan Mehmet, Ali Bey admda birini Saruhan ve Aydm Sancaklanna gondererek iki sancagm askerilc, Borkliice'nin ortadan kaldmlmas1m istedi. Asilerin yeni tarikatlanna son derece baghhk ve glivenleri vard1. Ali Bey'in askcri ise kahramanhk ve sava~ bilgisi baknmndan, Osmanh askerinin bilinen niteliginde degildi. Bunun i9in yapllan sava~ta bu ikinci komutan da bozuldu. Ali Bey dti~mamn kar~Ismdan kurtularak pek az askerle Manisa'ya gelebildi. 0 s1rada Padi~ahm btiytik oglu olan lkinci Murat, on dort ya~ma girmi~ti. Bu ya~, Sultan Mehmet i9in omriin en gli91li, en parlak bir devriydi. <;tinkli kendisi daima iftihar edecegi Ankara Sava~mda birinci hat komutanhgm1 o ya~ta iizerine almi~ti. Bliyiik bir htiner isteyen saltanatm ilk kaidelerini o ya~ta uygulamaya ba~lami~ti. Vatamru, milletini Timur'un saldmsmdan o ya~ta kurtarmaya giri~mi~ ti. Kendi yerine ge9ecek olan oglunu da, o ya~ta iken yeti~tirmek istiyordu. ~ehza deyi, o devrin btiyiik belas1 olan Borkliice olaym1 bast1rmakla gorevlendirdi. Kendisine yol gosterme baklmmdan Beyant Pa~a'y1 da yanma verdi. bir
ke~e
1~lcrinden
~.
OSMANLI TARiHi
289
Sehzade, kahredici giictiyle bogazlan a~arak Karaburun Dagmm kar~tsma ve bogaza yaptlan kanh bir sava~tan sonra, isyancllan peri~an ederek, Borkliice Mustafa ile ileri gelenlerden bir~ogunu esir almt~tt. Rum Tarihlerinin anlattlgma gore, Borkliice'yi, tarikat ve hakikat namma meydana koydugu yanh~ yoldan dondtirmeye ~ah~tilarsa da fayda vermedi. Nihayet Ala~ehir'de bir cleve tizerinde ~armtha gererek, bir~ok eziyetlerle dola~trr dtktan sonra oldtirdtiler. Mtiridlerinden tovbeden ka~anlarm hepsi goziintin ontinde idam olundular. Kendine inananlann bagithklan oyle bir dereceye gelmi~ti ki, herbiri «yeti~ ya dede Sultan!» narast ile kendilerini celladm kthct online atmaktan gelmi~
~ekinmiyorlardt.
Diinyada i~kence ve korkutma hi~bir zaman kottiltigti onlemeye yetmemektedir. Daha ~ok kotti yollara varan fikri geli~meyi onleyici ~ah~malar, biiytik cinayetlerin oniinti alabilmektedir. Borkltice hakkmda yaptlan muameleyi gaddarhk saymaktan ziyade, zamanm fikir ve adetlerine baglamak daha dogru olur. Ba~ ka milletlerin gidi~lerini ilk defa taklid edenler, yaptlklanmn sorumlulugundan kurtulamtyarak zamanma gore cezalandrrtlacaklardtr. Sehzade ordusunun tedbirli idarecisi olan BeyaZit P~a, bu i~kenceyi Borkltice ve adamlanna ilk defa uygulamt~ olsaydt, insanhgm nefretini kazanmaktan kurtulamazdt. Yumu~akhgt hiddetine, lutfu kahnna, afft cezalandrrmasma her zaman tisttin olan Sultan Mehmet'in adt da boylece lekelenmi~ olurdu. Fakat Osmanltlar i~inde bilinen haddin dt~ma <;tkmak su~unu, Dtigenci Koytinti halkt ile beraber yakan Musa <;;elebi i~ledigine gore, Padi~ahm da, BeyaZit Pa~amn, Borkltice hakkmda gi:isterdigi ~iddete kar~~ durmasmi, yeni ba~lami~ bir zultim adetine uymaktan ka~mmamak kti~tiklti gtinden ibaret kalrr. Rodin Kemal de ti~ bin kadar adamiyle Manisa taraflannda ayaklanmt~tt. Bi:irkliice i~i son bulduktan sonra Beyaztt Pa~a, Hodin'in tizerine ytirliyerek isyanctlart boZinu~, kendini ve ileri gelenleri esir ederek hepsini Manisa'da asmt~tt. Seyh Bedreddin ise, Bi:irkltice'nin ortaya ~tkmast strasmda 1znik'ten ka~arak, 1sfendiyar Bey'in yanma gitmi~ti. Sekayik-i Numaniye'deki «Seyh hazretleri birgiin ftrSat bularak hapisten ka~mt~, 1sfendiyar Bey'e stgmarak durumu anlatttktan sonra Ttirkistan'a gitmek isterirn diyerek fikrini almak istemi~ti. 1sfendiyar Bey, <;;elebi Sultan Mehmet'den ~ekindiginden o tarafa gitmesine miisaade etmiyerek kendisini Zagra Vilayetine gonderdi. » ~eklindeki si:iylenti ~ayet dogru ise, Seyh'in kamna tsfendiyar Oglu girmi~ oluyor. Soyledigi fikrin sebebi; <;;elebi Sultan Mehmct'den korkmak degil, Osmanlt tilkesinde fitnenin yaratllmak istenmesi arzusudur. <;;iinkti, tsfendiyar Bey'in Osmanltlardan korktugu dogru olsaydt mtiridleri, tiimen tiimen etrafa yaytlmt~ olan bir zatt Tiirkistan'a degil, Osmanh yurduna gi:indermekten ~ekinmesi gerekirdi. Seyh, tsfendiyar Bey'in yamndan Eflak'a gec;erek, Eflftk Beyi Mirc;e ile Musa <;;elebi zamamndan beri tam~tkltgt oldugundan biiylik kabul gordti. V e Min;e'nin mtisaade ve yardtmiyle, Dobruca'yt gec;erek Deliorman't kendine hareket merkezi yaptt. Miirid ve taraftarlar toplamak tizere etrafa adamlar gi:inderdi. Taraftarlart arasmda btiyiik ~ohretinin ve kerametin!n F. 19
290
NAMIK KEMAL
bir hayli meftunlan oldugu gibi, Musa <;:elebi zamanmdaki Kazaskerligi zamanmda bazt memuriyetlere yerle~tirilmi~ olan, iyiligini gormli~ insanlar da bulunmaktaydi. Boylece eski tamdrklanndan ve devlet dii~klinlerinden bir hay!i bilgili ve gli<; sahibi adam, etrafmda toplanmr~t1. Boylece, kuvveti gittik<;e <;ogalmakta ve askeri her tarafa yayrlmakta oldugu anla~rlmca, Padi~ah, Siroz'a dogru giderek <;:e~nigir Ba~1 Elvan Bey'i bir kuvvetle Seyh'i kar~tlamaya gonderdi. Sonra da Borkllice Mustafa ve Rodin Kemal ayaklanmalanm ortadan kaldtran Sehzade Murat ile Beyaztt Pa~a da Bogazi<;inden Rumeliye ge<;erek Elvan Bey kuvvetlerine katrldtlar. Sehzade ordusunun yeti~mesi, Osmanh kuvvetlerini <;ogaltmr~ oldugundan Borkllice Mustafa ile Rodin Kemal birliklerinin de mahvolmu~ oldugunu ogrenen Seyh'in mliridlerindc, kcndisine olan glivcn azald1. Osmanh ordusuyla bir meydan sava~ma giri~tilcrse de az zamanda yenilip dagrld1lar. Seyh Bedreddin, bazr adamlanyla Deliorman'a ka<;mr~ ve orada direnmeyc kalki~mt~t1. Ralbuki Tac-lit Tevarih'in yazdtgma gore, vaktile Beyaztt Pa~a tarafrndan bazt lim era gondcrilerek Seyhin ileri gel en mliridleri arasmda sokulmJ tlardi. Bunlar, o durumu firSat sayarak Bedreddin'i yakalaytp esir ettiler. Sonra da Siroz'daki askerle, Padi~aha gonderdiler. Zamanm yeti~tirdigi bliylik a.Iimlerden Sadettin Teftazani'nin talebelerinden Mevli:lna Raydar-1 Rerevi kendisile, ortaya koydugu tarikat yonlinden bir uzun tarti~ma yaparak yanll~ yolunu kendine itiraf ettirdikten sonra, memleket bliti.inltigiinli bOllicil hareketlerde bulunanlarm katli hakkmda uygulanmakta olan kaideye gore kammn akttrlmasma karar verildi. Bazt tarihlerin anlattigma gore, Seyh, astlacagt daragacmm yanma kadar biiyiik bir cesaretle gitmi~ ve ylizlinde basil olan degi~iklikten dolayt tariz ctmek istiyenlere: «Giine~ de batarken saranr» yollu kar~tltk vermi~ti. Daragacmm yanma gelince izin alarak iki rekat namaz ktldr ve selam verip namazdan c;rkmca kendisi o halile idam edildi. Bedrettin, her ylizytlda birka<; milyon insan arasmda yeti~ebilen, e~i olmryan btiylik bir zeka, ilim ve marifet sahibi kimseydi. Tasavvuf yolunda zamammn en bliyligli oldugunu blitlin ilim ve kalem sahipleri tasdik ettiginden, Seyhin masumiyet ve mazlumluguna inanmt~lardi. Borkllice ile Torlak Kemal'in ortaya atttgt mli~terek mal yollu kotli fikrin, onun ortaya koydugu esas fikrin yanlt~ anIa~tlmasmdan dogdugunu soylerler. Bir<;oklan da, ilim ve kemai yolunda son hadde gelerek ona Tanrrmn ~eha deti nasip ettigini iddia ederler. Kimi ise bu hareketini, Borkliice'nin ayaklanmasrm kendinin hazrrladrgt samlarak cezalandmlacagt korkusuyla bu tlirlli hareket ettigini soylerler. Bazrlart da o kudrette ve o ilmi derecede bir insamn hililfet iddia etmesini hakh bulurlar. Miiridleri tarafmdan yaymlanan akideler ise yalmz !slamhga aykmhk derecesinde kendisine isnat olunabilir. <;:iinkii tasavvufta kabul ettigi mesick, devrin gorii~ ve dii~iinli~iine o kadar aykmydt ki, yalmz ilim adamlan degil, mutasav-
OSMANLI TARiH!
..:,
291
vtflardan bile kcndini klifi.irle suc;layanlar vard1. Hatta bliytik Seyhlik payesine yi.ikseltmek isteycn taraftarlan, Tannya ula5ma yolunda ortaya attigt fikirlerini, hie; bir zaman affolunam1yacak dercceye vardtrdtgtm soylerler. Su kadar ki sozi.i edilen du~i.inceler Seyh'in biiyiik bilgi, yiiksek dii~iincelerine yaki~mayacak surette kaba saba olan ~cyler oldugundan, taassuptan ba~ka bir meziyetleri olmtyan Halifelerinin, basit dii~iince ve hareketlerine baglamak Hiz1m gelir. $eyh'in Tasavvufi eserlerinde oyle dinlerin birle~tirilmesi ve mal ortakhg1 gibi ~eyler goriilmez. Seyh Bedreddin'in ortaya attlgt Tannya yakla~ma ve aradaki orttiyii kald:rma; aklm ve bugiin ic;in ilmin anlayrp, anlatabilecegi bir olay degildir ki tarihce eie~tirmek mlimklin olsun. Yalmz, ~u kadar denilebilir ki, Seyh ic;in aramlan ~ehitlik mertebesine ula~maksa, hayli zamandtr ard1 aras1 kcsilmiyen sava~lar bunun ic;in daha iyi bir ortamdt. Aynca bu mertebeye ula~mak ic;in asllmak gibi kotii bir duruma dli~mektcn de kurtulmu~ olurdu. Seyh'in, can korkusuyla isyana giri~mi~ olmas1 hic;bir zaman di.i~iiniilemcz, Eger bu hal 1znik'ten kac;maktan ibarct olsaydt, boyle bir yakr~tirma dogru olabilirdi. $eyh'in memleket ic;inde biiyiik itiban oldugundan, nereyc gitse Padi~ah tan daha c;ok sayg1 gorebilirdi. Deliorman'a gidip isyan bayragmt c;ekmesinin sebebi can korkusu olamaz. Aslmda o kadar bliyiik bir zekaya sahip bu bliyiik insan ic;in can korkusu dii~iiniilebilir mi? Seyh'in hareketi adeta HilMet iddia etmek gibi bir mesele idi ki, bunda hakh olup olmadtgt ele~tirilebilir: Bilindigi gibi hiiklimete ait i~lerde tslami ve geleneksel kaidelcr, hangi mezhepten, hangi meslekten olursa olsun birc;ok haketme yollan vard1r. Fakat biitiin bu hakedilmi~ niteliklere ragmen, oraya gec;ebilmek ic;in o yerin de bo~ olmas1 Iaz1mdtr. Yoksa bir hiikiimetin ba~1 varken ondan daha iistiin oldugu iddiasiylc hlikUmcti ele gec;irmeyc c;ah~mak en ac;tk ~ekliyle isyandtr. Bunq yapmtya kalkan, ne kudrctte, ne mcziyettc olursa olsun, ortadan kaldmlmasr gcrekir. 0 cihetlc Seyh Bedreddin'in biiyiik ilmi, kendisine isyan bayragrm kald1rmak hakkim vcrmcz. Gerc;i siyaset alemindc kullamlan vasttalann me~rulugunu maksada ula~mak tayin eder. Fakai: Bedreddin hedefine ula~mt~ olsaydt, yine de hareketi me~ru olamazdJ. <;;iinkii dayandtgt kaide, kendinde hak gorenin bu hakkr almak ic;in ugra~abilecegiydi. Siyasi yonden ise kimseye fayda saglamazd1. <;linkii dinlerin birle~tirilmesi ve ifrata varan isteklcri dolaytsile heniiz geli~meye ba~lamt~ bir dlizeni blisbiitiin ortadan kaldtracagma ~iiphe yoktu. Bundan ba~ka o yolda kurulacak bir hlikiimet, o giinkii saltanat her keyfiyeti, Tann emri suretinde gosterebilecegi it;in, boyle bir idareden az zaman ic;inde, Cengizlerc, Haccaclara rahmet okuta.;ak bir zuli.im idarcsi kurmasr muhakkaktt. !~tc tarih1 ele~tinne sonucu, Scyh Bedreddin'in yapt1g1 biiyiik hata, ilmi: bliyiikliigiinii kiic;iiltecegi gibi, o bliyiikliik, hatasmm mahiyetini ortadan kaldtrarak kendisini suc;suz veya hakh gostermeye yetmez. Bu konuda verilecek hiikiim ise; Seyh Bcdreddin gibi ulu bir zatm bile, en
292
NAMIK KEMAL
bUyi.ik hatalar yapabilecek kadar noksanhklan olduguna hayret etmekten ibarettir. 1406 yllmda Eflak ve Macaristan seferleri yapild1. Nigbolu'da Ylldmma yenildikten sonra on sekiz ay ~urada burada dola~Ip, Macaristan'a donen Sigismund, uzun siire dii~manlan elinde tutuklu kaldtktan sonra yine Macar Krall ve 1410'da da Almanya tmparatoru oldu. 1406 yllma kadar yerine oturan rakiplerini de uzakla~ttrdt. Avrupa'da ii<; papa meydana <;~k mt~ken aldtgt tedbirlerle din ba~kanhgm1 <;okluktan kurtard1. Htristiyan hiikiil!ldarlannm hemen hepsile ittifaklar yaptl. Almanlar i<;inde biiyiik bir lin kazanacak kadar mevki kazand1g1 halde, Eflak Beyi Mir<;e'yi, Dan admdaki rakibine kar~1 korumaya kalkt~tl. Hammer'in yazdtgma gore Eflak seferinin a<;Ilmasma bu olay sebep oldu. Fakat bu hareketin Mir<;e'nin, Seyh Bedreddin olaymda yapt1g1 htyanete ceza olmak i<;in yaplldtgma da hUkmedilebilir. c;unkU Mir<;e, devletin ve Padi~ah 'm itaatinde ve himayesinde iken, akrabasmdan bir asi <;tkmca, Padi~ahtan yardtm istemeyip Macar Kralma ba~vurmasmda ve iki taraft da asinin aleyhine kt~krrtmasmda mana yoktur. <;elebi Sultan Mehmet, Eflak'a sava~ a<;arak ordusuyla Tuna klytlanna kadar gitti. Kilya ve tshak<;I Kalelerini tamir ettirdikten ve YerkoklUye yeni bir kale yaptlrdtktan sonra Eflak'a bir akmc1 kuvvet gonderdi. Kimin komutasma gittigine hi<;bir tarihte rastlanmayan bu akmcilarla, dii~ man arasmda yapllan sava~ta, Mir<;e yenilmi~tir. Hammer, Sigismund tarafmdan Mir<;e'ye yardtm i<;in gonderilen Macarlann komutam Etiyen Lozone'nin bu sava~ta oldligUnii yazar. Mir<;e, akmcllardan yedigi darbe iizerine, Musa c;elebi'nin bayraktan olan ve Sehzadelerin oliimii iizerine EfH'tk'a Sigman Garb Beyi, ii<; yllhk vergi ile Padi~aha gondererek her yll vergi odemek suretile kendisini affettirmi~ti. Rum Tarihleri, Padi~ahm bu seferinde Ciineyt Oglunu Nigbolu muhaflzhgma tayin ettigini yazar. c;elebi Sultan Mehmet, Mir<;e'nin kendine stgmmasmdan sonra bir kuvvet daha gondererek Macarlann elinde bulunan Surin Kalesini elege<;irdigi gibi akmctlar da, Bosna, Strbistan ve Macaristan't tahrip etmi~lerdir. Sigismund bu saldmlara kar~t koyamtyarak, Padi~aha, el<;iler gondermek suretiyle antla~ma isteginde bulunmu~, Padi~ah ta kabul ederek siikfm saglanmt~tl. Hammer, bu sefer srrasmda bizim tarihlerde goriilmeyen dort muharebeden bahseder. Biri iki bin Tiirk askerile, on iki bin Htristiyan askeri arasmda Dartgersburg yakmlannda meydana gelmi~, bu sava~ta Tiirklerden Ahmet Bey ile emrindeki kumandanlardan yedi ki~i ve kar~1 taraftan ii<; bin ki~i Olmii~. Hammer'in kaynagt olan JUlyUs Sezar adh tarih<;i, bu sava~ta Ahmet Bey'in OldiigUnii, Sadrazam ve komutanlardan ~ehit olanlarm da, on ii<; vezir oldugunu yazar. Olaym ne dereceye kadar dogru oldugunu bu hikaye gosterir. tkincisi, Bosna'da bulunan askerle tkak adrnda bir Bey'i.v Tamt~var taraflarmt istila etmesi iizerine, onunla Macaristan Beylerinden Nikolas Patrafi arasmda yapllmt~ olan bir sava..~t1r ki, bunda, Patrafi, tkak Bey'i kendisi Oldtirdtikten
~:_..
OSMANLI TAR!Hi:
293
sonra orduyu da dagttlr. Hammer, tkak kelimesinin tslam adlanndan olmadtgmt itiraf etmekle, bunun, tshak Bey olmak laztm geldigini soyltiyorsa da, Sultan Mehmet, tshak Bey admda hi~bir komutam bulunmadtgrm ve Bosna'mn Osmanlr Devletine tabi olmadtgmdan orada askerinin de tislenemiyecegini, boylece de Tamt~ var'a kadar akm yapmasmm kabil olamtyacagrm gormemezlikten gelmi~tir. Bu gorti~lere gore Patrafi olayt, uydurulmu~ olmaktan ileri gidemez. O~tincti sava~, yine Patrafi'nin birtaktm koyltileri silahlandtrarak bir gece baskmmda Ttirklere kar~r elde ettigi ba~andrr ki, dogruluguna inanmak birinci ba~anmn ispatlanmasma baghdtr. Zaten Hammer de bu iki sava~ tizerinde pek durmamaktadtr. Hammer, bu olaylann son tekerlemesi olmak tizere, << sonunda tmparator Ni~ ile Nigbolu arasmda Ttirklere kar~r biiyi:ik bir galibiyet elde etti, >> diyor ve buna da 4 Kas1m 1419 tarihini gosteriyor ki, dordtincti sava~ ta budur. Once, bu sava~I olmu~ kabul etsek bile, 1406 ytlmda ba~lam1~ ve yine o sefer strasmda Sigismund'un istegi tizerine yaprlan antla~ma ile son bulmu~ bir sava~la ilgili olamaz. 1kinci olarak, 822 Hicri ythna rastlayan 1419 yrlmda, Rumeli taraflan her ttirlti endi~eden emin oldugu cihetle, Padi~ah, Anadolu smmnda meyd:~ma gelen gaileleri ortadan kaldmnak i~in Amasya'ya gitmi~ti. O~tincli olarak, 1419'da .i4 Nigbolu ile Ni~ arasmda Ttirklere galip geldigi soylenen Sigismund, o yth, karde~inin oliimtiyle kendisine kalan Bohemya'da ge~irmi~ti. Bir insamn aym zamanda iki yerde birden bulunamtyacagt herkesin bildigi bir~eydir. , Bu hallere gore, Hammer'in bahsettigi ~u dort sava~, Ttirklere kar~I galebeye dair olmayacak ~eylerden bir soz de i~itilse, yazJlmak merakmdan ba~ka hi~ bir bahane ile tarih sayfalanna giremiyecek uydurmalardandtr. Bir iki karakol kavgasmda Ttirk birliklerinin ba~an kazanamam1~ olduklanm farzetsek bile sava~m sonu mcydandad r. Eflilk Beyi vergiye baglanmr~, ilk defa olarak Tuna'mn kar~I tarafmda bir sava~ bOlgesi elege~irildigi gibi, Macar~ lard an da mlihim bir kale almmt~tir. A vrupa'nm hemen her yontinde htikmti ge~en tmparator, el~ilcr gondcrerek sulh istemek zorunda kalmt~tir. Bu ba~anlar ortada iken Macarlann galip gelmesinden sozetmeye imkan var mrdtr? Galip gclmek ~oyle dursun, Nigbo!u sarsmtlsmm heyecamndan kurtulamtyan Sigismund, <;elebi Sultan Mehmet'in altt ay kadar Tuna boyunda dola~arak kendisinin ve Mir~e gibi kendisine yakmlannm memleketlerini tahrip ve kalelerini ele ge~irdigi halde sava~ alamna bile ge1miye cesaret edememi~ti. Ta tkinci Sultan Murat devrindc mc~hur Hunyad'm ortaya ~rkmasma kadar Macarlann, Osmanh krltctmn deh~e tinden kurtulamadtklartm, Hammer de, tarihinin birka~ yerinde itiraf etmektedir. <;elebi Sultan Mehmet, Eflak'te iken attan dti~mti~ ve biraz kolu incinmi~ oldugundan, Edirne'ye, tahttrevan ile geldigini tarihler yaztyor. Feridun Tarihi'ndeki mektuplardan ise; olaym ltizumundan fazla btiytittildligi.ine, Padi~ahm ~ok cammn siktldtgt anla~tltyor. Attan dti~erek kolunda bir anza meydana gelmesi 1
NAMIK KEMAL
294
uzun zaman tedaviyi gerektirmiyecek bir hfil olduguna gore, olaym, birkac; yll sonra oliimiine sebebiyet veren niizfil ba~langtct oldugu fikrini dogurmaktadtr. tsfendiyar Bey'in oglu Kastm Bey, bu seferde beraber bulunarak giizel hareketlerae Padi~ahm ilgisini kazanmt~ ve bir daha Padi~ah'm yanmdan aynlmamt~ tl. Miiracaatt iizerine Kastamonu, (;ankm, Tosya, Kalecik, Baktrkiiresi, kendisine verilmek iizere babasma Padi~ah'tan emir c;tkarttt. 1sfendiyar Bey, bu emri aldtgt gibi, Veziri ve onun yanma verdigi Vaiz Mehmet adh bir el<;i ile: ((Ge<;imim Kastamonu ile Bakrr Madenindendir, oralann bende kalmasmt istirham ederim. Kastm Bey i<;in, istenilen yerler size iltihak etsin, Kastm'a ktrgtmm, ona verilmesine razt degilim! » yollu haberler gondcrmi~ ve bu teklifi Padi~ah tarafmdan kabul edilmi~ti. Hoca Sadettin'in anlaitlgma gore; Padi~ah, Tosya, Kalccik, (;ankm'yt aldL.l(tan soma (;ankm Vilayetini yine Kastm Bey'in Timar'ma eklemi~ti. Bu suretle lsfendiyar Bey'in kendi ogluna kar~1 ileri siirdiigii teklif, oralarm dogrudan dogruya Padi~ahm memleketine kattlmasrm saglamakla beraber, Kastm Bey'in de faydalanmasmt onlememi~ti. Sultan Mehmct'in, buralan Kastm Bey'in oldugu halde, tsfendiyar Bey'in teklifi i.izerine kendi yurduna katm1~ olmast hakstz goriilemez. Ciinkii diinyada kendine verileni almtyacak hi<; bir hiikiimet yoktur. Sonra da oralan Sultan Beyaztt'm evvelce ele gec;irmi~ oldugu yerler oldugundan, Pa&;;ah'm yurdu saymak dogru olur. Kastm Bey'e verilmesini istemesi Vali degi~tirmek gibi bir idare degi~imidir. 1420 yth, tarihlerde olaystz gibi gorliniiyorsa da, Fcridun Tarihi'ndc bulunan resmi evraktan anla~tldtgma gore; Padi~ah, 1420 ytlmda fikren her zamandan ziyade mc~guldii. Kara Yusuf oglu Kara tsfendiyar, Akkoyunlu'lann Hakimi Kara Bi:ilUk Osman Bey'in ~ah-1 Ruh'a gonderdigi bir mektubu ele ge<;irerek Padi~ah'a gondermi~ti.
1420 yth ba~lannda elc gec;en bu mektup; ((M:emleketimin bir c;ok yerleri Kiirt Bey'leri elindedir. Bunlann dt~mda ne kadar kuvvet <;tkarabilecegimi dU~iinmek lazundtr. Bununla berabcr Rum ve Azerbaycan Beylerinden <;ekinmiyorum, gelmenizi bekliyorum. Kara Yusuf, adamlanmzdan birinin kthcma kar~t durabilecek giice sahip degildir. Kara Yusuf degil, belki Rum ve ~am, oraya gelmenizle clinize gec;mi~ olur. Zira Halep ve Sam ileri gelenlerinden durmadan itaat belgeleri geliyor, Karamanh Emir Mehmet, Kastamonulu 1sfendiyar, Ha..'TI~t cli Bcyi Hiis(;yin, !zmirli Cilneyt ogiu Hamza, Ztilkadir o~lu Siileyman Bey ilc istanbul ve Trabzon Krallanndan ve Giircistan hiikilmetlcrinden emrinize girmck isteyen istekler gelmektedir. ~irvan, Geylan, Kiirdistan, Loristan size baglanmaga hazrrdtr. (;agatay Beylerinin ufak bir anla~mazhgt yoniinden durmamz dogru dcgildir)) ~eklinde idi. Mektuptan,
Padi~ah
iki tiirlii bilgiye sahip
olmu~tu.
Bunlardan biri, ctrafta
~.
OSMANLI TAR:iH!
295
bulunan kli<;i.ik Ti.irk hi.iki.imetlerinin Timur Ogullan ile anla~mas1 meselesi idi ki; bunlar, Osmanhlann geli~mesi kar~1smda ya~ama endi~elerine dli~mi.i~lerdi. Kurtulu~lanm, Timur Devletinin korunmasmda bulduklanndan, bu ba~vur magr yapmakta idiler ki, Osmanh Devleti i<;in i.izerinde durulmasma li.izum olmayan bir olayd1. Fakat ikincisi, Osman Bey'in Sah-1 Ruh Mirza'y1 bu tarafa dogru <;agirmi~ olmas1 idi ki, bu onemlidir. Ki.i<;Uk htiki.imetlerin di.i~manhklanmn eseri olan bu haber, asll meselenin ruhunu te~kil ediyordu. Sah-1 Ruh Mirza, karakteri kuvvetli, ilmi yi.iksek, ciddi bir devlet bi.iyi.igli idi. Babas1mn cihana hiikim olmak arzusuna kar~I onda insaf ve adalet ile idare etmek hi.ineri vard1. isyan eden adamlanna bile, insaf ile hakikati anlatlp be~ alti defa affedebilecek bir olgunluga sahipti. Fakat halim selim ve mi.iri.ivvetinin bu kadar1, Timur'a kar~I olan hanedanlar tarafmdan iyi kar~Ilanmadi. Hatta Si.ileyman, tsa ve Musa <;elebi'lerin oli.imleri i.izerinc <;elebi Mehmet Sultan'a gonderdigi mektupta: ((Karde~ler arasmda yapllan bu muamele tlhanli soyu i<;inde hi<; de dogru gori.ilmemi~tir. Bir ka<; gi.inltik devlet i<;in boyle hallere ba~vunnak, hi<; de dogru degildir» yollu sozlerle gi.iya Osmanh Hliki.imetinin de tlhanh hanedan kaidelerine uymas1 gerekirmi~ gibi Padi~ah'a nisahat vermekteydi. Padi~ah da, ((eger civarda bulunan ki.i<;i.ik hi.iki.imetler, Mi.isli.iman olsayd1 boyle ~iddet yoluna ba~vurulmazd1. Fakat Allah esirgesin, H1ristiyanlar ortahga hakim olur. » cevab1 ile ag1rca bir kaq1hk vermi~ti. Esascn iki taraf birbirinden <;ekinerek, bir ihtiyat hareketi izlediklerinden ve ozellikle <;elebi Sultan Mehmet, tahammi.il edemiyecegi bir tahakki.im endi~esin de iken, Karab61i.ik de gizli fitne ate~ini alevlendirmekle Padi~ah'1 son derece i.izmii0tii. Kara Boliik, mektubunun ele ge<;irilmesi i.izerine Padi~ah'a bir mektup gondererek: ((Hoca Mansur-i Ahmedl'yi Sultan Sah-I Ruh'a gondermi~tik. Kara Yusuf'un oglu Cihan ~ah aram1zdaki di.i~manlrktan dolay1 kendisini tutup Oldi.irerek, mcktubu yrrttlktan sonra Tebriz'de mi.ihri.imi.i taklit ettirerek bir mektup uydurup size gondermi~. Yemin ederim ki durum bu yoldad1r. Bizim baghllktan ba~ ka bir dii~iincemiz yoktur. )) gibi yeminli ifadelerle Padi~ah'1 kand1rmaga <;ah~ ffii~ti.
Fakat yine o mektubuna, «limit ederiz ki, di.i~man sozli ile hareket edilerck herhangi bir yanl1~ davram~a gidilmez. Zira onlar rahmetli Hakan Timur'un tayln ettikleri insanlar oldugundan, bunlann yerlerinden boyle oynatilmas1 bu memleketleri evvelce cline ge<;irmi~ olan Sah-1 Ruh hazretlerile bir anla~mazhk sebebi ortaya getirebilir. » sozlerini eklemi~tir. Halbuki mektup, kendi iddias1 gibi Kara Yusuf'un oglu tarafmdan uydurulmu~ olsa, bunda Sultan Mehmet'in diger
296
NAMIK KEMAL
beylerle anla~mazbgma sebep olacak sozler, ancak Kara Boltik tarafmdan yaklnen bilinebilirdi. Kendisinin yemin ile tizerinde durdugu olaylar1 kendinin uydurdugu meydanda idi. Hele slki siliya diger beyliklere saldmlmamas1 tavsiyesi de, Sah-1 Ruh gelinceye kadar herbiri Osmanldar aleyhine kurulmu~ hirer h1yanet tuza~ olan kti<;tik htiktimetler, Padi~ah'm saldmsmdan korumak kastine dayand1gm1 saklamaya hi~ ltizum yoktu. Padi~ah'm kaympederi Ztilkadiroglu Stileyman Bey'in, Timur ogullar1 ile mektupla~an Beyler arasmda isminin bulunmast, Osman Beyin mektubunun uydurma olduguna delaJ.et etmezdi. Ctinkti Stileyman Bey'in, Sultan Mehmet'e ne kadar sadtk ve bagb olsa da, Timur ogullarma kar~1 onlann kottiltiglinden konmmak i~in bagbbgm1 bildirmesi zaruri idi. bzellikle Padi~ah ile Sah-1 Ruh arasmda, bir tarafm dostlugunu diger taraf1 danltmaga gottirecek bir dti~manhkla ortaya koymakta bir sebep yoktu. Bu yonden Padi~ah, Osman Bey'in h1yanetine kesinlikle inanarak, tutumundan iiziilmti~tti. Fakat Osman Bey'in mektubuna, << sizden dostluktan, iyi niyetten ba~ka bir ~ey gormedim, dedikoduculann sozii ile hareket etmeyin. Bu yonden gonltiniiz ferah olsun. Bizi, sizi seven samimi birini dinleyin, o fikri degi~tirmeyin ve daima iyilik dii~iinmekte kalarak kotii insanlara kulak vermeyin. Kom~unuz bulunan Bey'lerle iyi ge~inmegi ogtitleyen sozleriniz yerindedir. Ama ~ok~a onlar soztinde durmuyorlar. Kendilerinden nasihat ve hatirlanm alacak surette iltifatlan esirgemiyoruz. Bundan sonra da esirgemiyecegiz. » sozlerile kar~l lrk verdi. Diger bey'ler ile uyu~ma kendince de uygun goriindii ise de aldanmad1, Kara Boltik'ti aldatmak istedi. Kandtrmakla ugra~anlara kendi silah1 ile kar~1 koyarak aldanm1~ gortinmeli, bundan daha iyi yol olamaz. Bu yolu tutmasma sebep, Sah-I Ruh ile bir anla~mazlrk ~1karmamak dii~tincesi idi. Hatta Yusuf'a gonderdigi mektupta, «Hoca Behram Nahsivani geldi, 1lhan hiikiimdan Sah-t Ruh-un durumuna dair kendisinden sorduklanmtzt ·ogrendik, her birinin cevabm1 da kendisine bildirdik. 0 yolda hareket ediniz, ama itaatle sultamn gozline girmege devam edin, fakat fitne ~tkarmaga kalkt~maym. » der. Bir diger mektubunda da, «tlhan Devletinin halinden gaflet etmeyiniz, mtimkiin olduk~a itaatinde bulunmaga ~a b~mtz,)) gibi ifadelerle daima kotiiliigli onlemege ~ah~ttgt goriiliir. Kara Boliik'e yazdtgt mektupta; Kara Yusuf i~in dedikoducu tabirini kulise de, fikren ve kalben onlarla anla~m1~ bulundugunu, Kara Yusuf'un oglu tskender'e gonderdigi mektuptaki, «babamza yazrldtgt gibi davranarak kotiiltigiin onlenmesine ~ab~m1z, her ne ~ekilde size bir kotiiliik ve hticum vaki olursa bize bildirerek elimizden geldigi kadar yardtm etmege ~ah~ahm, yemin ederim ki, fayda ve kottiltige ugramada beraberiz,)) sozleri ile ispat etmek istemi~ti. lanmt~
Yddmm Beyaztt'm bu asil ogluna babasmm mertligini brraktp da dii~ma nmt igfal etmek kti~tikltigti yakt~tr mt? Bize kahrsa Padi~ah'm bu hareketi de
OSMAN LI
TAR:iH:i
297
pek tarize deger bir ~ey degildir. <;iinkii kotiiliige, kotiiliikie kar~r koymak ahIakstzhkttr. Fakat ahiakm bu giizel kaidesi, insanlann ozel hayatmda uygulanabiiir. Bir milletin hukuk ve menfaatini korumak zorunluiugunda oian deviet adamIan, o millet namma yapacag1 harekette dii~manianna kullandlkian silaha kar~1 aym silahla mukabeie etmek mecburiyetindedirler. Eflatun ~ah1s iie cemiyet ahlakt birbirinden ayn olamtyacagtm iddia etmi~ ve bir c;ok fiiozoflar da bu gorii~ii savunmu~larsa da hakikat oniinde uygulanmasr gereken, daima bunun aksi oimu~ tur. Ahiakc;llardan hie; bir kimse buiunmaz ki, bir kiic;iik maim ba~kasma verilmesinden ibaret oian comertligi kotii kaqtlasm da, hiikiimet yapmca kotiiyii gi::irmemeziikten gelsin. Ama Sultan Mehmet'in yerinde Yildmm Beyaz1t oisa, Kara Boliik'e boyle davranmaz, hemen harekete gec;er ve ona gerekii ceza ve dersi verirdi. Sultan Beyaz1t'a gore, sert davranmak; babasmm karakterine uygundu. Fakat, kendisinin yumu~ak hareket etmesi, babasm1 takiitten her halde daha dogru idi. Biiyiikiiik, ~iddet, maharet ve nezaket tabii oldukc;a kar~1 taraf ic;in yadrrganmaz ve iyi goriiliir ise de, taklid olunca o derece c;irkin di.i~er, Sultan Mehmet'in yaradll1~1 babas1 gibi ~iddetle etrafa hakim olmak degil, maharet ile memleketini idare etmekti. Bu sefer Padi~ah'm yapmak istedigi manevra ise ba~kas1m zarara sokup faydalanmak degil, devletin iizerinden kotiili.igii uzakla~t:rmakt1. Mesele zarara ugramak olunca, zarar vereni uzakla~t1rma yoiunu izlemek, daha dogru olabiiir. Bu dii~iinceler, uyguiamadan ne kadar uzak olursa oisun, her yerde uygulanabiiecek ve ahlakc;llar tarafmdan da dogru kabul edilebilecek bir yoldur. Yoksa, siyaset yoniinden ba~vurulan ~eyin me~rulugu meydanda iken, maksadm ortaya <;Ikmasmdan ba~ka bir ortam aranmadtgmdan, bu yolda sata~malar dile bile getirilmez. 1416 ve 1417 y!llar1, Seyh Bedreddin olay1 ve Karaosman, Kara Yusuf haberle~meleri ile gec;mi~, 1418 y1hnda ise Anadolu smmnda baz1 kan~rkhklar meydana c;tkmt~ti. Soyle ki, once Kara Yusuf Erzincan'I, kanh bir miicadele ile Akkoyuniu'lardan alarak, Pir Orner admda birine vermi~ti. Bu Pir Orner, haris bir adam oldugundan kendinin Kara Yusuf'a ve Kara Yusuf'un Sultan Mehmet'e olan baghhgma giivenerek Sebinkarahisanm Melik Ahmet oglu Hasan Bey'in elinden almt~ti.
Yurdundan mahrum btraktlan Hasan Bey ise, Bedreddin olaymdan sonra Amasya'ya gelerek Sehzade Murat'a stgtmp, ondan yardtm istedi. Sehzade, ilerde gec;ecegi saltanat idaresinde kendisine bir tecriibe saglayacak olan bu i~i, ailesine yak1~1r bir biiyiikliikle kabul ederek kendisine bagh sancak beylerine askerleriyle beraber gelmeleri ic;in emirler gonderdi. Emrinde Pir Omer'i yola getirecek kadar asker toplamt~tl. Kendi de s1mra dogru gitmege hazrrlanmt~ti ki, Amasya, Tokat ve Kastamonu taraflarmdan Bursa'ya kadar olan hat iizerinde ~iddetli bir zelzele ba~ladi. Deprem tic; ay ka-
298
NAMIK KEMAL
dar fasllah devam ettigi i<;in halk, <;ad1rlarda oturmaga mecbur kald1. Bu durumda, stmra gitmektense halkm korku ve ihtiya<;lan ile ugra~mayt daha uygun buldu. S1rur iizerindeki kan~rkhk ise, yalmz ~ebinkarahisar'm Pir Omer'e ge<;mesi ile kalmadt, Alpaslan Oglu adr ile tamnan bir diger Hasan Bey, Canik'in Hakimi bulunan Kubat Ogullanndan Ciineyt Bey'i idam ederek kalesini alm1~ ve tsfendiyar Bey de Samsun ve Bafra'y1 ele ge<;irerek krymetli oglu Hrzrr Bey'e vermi~ti.
Bu memleketlerin l.Jir ktsmt Sultan Beyaztt zamanmda ele ge<;irilmi~ti. Devletin arazisine bu smrr kom~ulan tarafmdan yapllan saldm, memleketin i<; diizeninde karga~allk yarattrgmdan, Padi~ah, saldmlan onlemegi yalmz ~ehzadenin gen<; omuzlanna yiiklemiyerek, Edirne'den lazim oldugu kadar asker ile Amasya'ya harekct etti. Sultan Mehmet'in biiyiik bir ha~met ile Amasya ve Tokat bolgesine gcli~i bu saldmlan onlemi~, hatta Samsun'un bir krsmmda oturan Hrristiyan'lar kalelerini dahi y1karak, btraklp gitmi~lerdi. Sultan Mchmet, bu haberi almca ~ehzadesine yardnnc1 tayin ettigi Bi<;eroglu HanlZa Bcy'i -adr, bu tarihten sonra ge<;mege ba~lar- oranm ele ge<;irilmesine gonderdi. Hamza Bey ise gorevini tamamladrktan sonra, tsfendiyarzade HlZlr Bey'in cmrinde bulunan Samsun'un !slam ktsmmm almmasi i<;in Padi~ah'tan miisaade istedi. Zaten lsfendiyar Bey'in, imtiyazh bir vali oldugu halde izin almakslZln memleket zaptma kalkt~mast, yetkisinin dt~ma <;Ikmt~ olmast devletin glivenligine aykin bulunuyordu. i~gal ettikleri yerleri HlZlr Bey'e vermesi ise, Padi~ah'a bagh olan diger oglu Kasun Bey'e tercih etmesi cihetile Padi~ah'a kar~I cephe almak gibi oluyordu. Hamza Bey'e kalenin ahnmasr i<;in miisaade verildikten ba~ka, Padi~ah ta gerekli yardnm yapabilmek i<;in o tarafa hareket etti. Ordunun Merzifon'a vardlgmi, HlZlr Bey haber almca, oralann zapt1 esasen beklendiginden ve kendi giicii ile Osmanhlara kara~1 duramryacagt i<;in Padi~ah'm yanma gelerek kaleyi teslim etti. Kendisi gereginden fazla iltifata ugrad1g1 gibi, Padi~ah, yamnda kalmasm: dahi teklif etti. Fakat karde~i Kaslill Bey ile aralannda uyu~ma olamtyacagm1 bahane ederek kalmak istemedi. Hoca Sadettin, tarihinde Padi~ah'm, Samsunun ele ge<;irilmesinden sonra bir kuvvet gondererek blitiin Canik bOlgesini ele r;e<;inni~ oldugunu yazar. Bir <;ok tarih<;iler de bunu kabul ederler. Ya:mz Sahayif-iillhbarda o zaman i<;in Canik'in ele ge<;irilmesinden bahsedilmez. Bununla beraber Canik'i Alpaslan oglu Hiiseyin Bey'in Kubatoglu Ciineyt'den aldtgmi ve bu defa da Sultan Mehmct tarafmdan ele ge<;irildigini bildiren Hoca Sadettin, oranm tekrar Hiiseyin Bey'e biraklldtgma dair bir kelime kaydetmeden Canik'i Alpaslan oglu Hiiseyin Bey'den
OSMANLI
TAR!H:i:
299
tkinci Murat'm aldtgmi, Hicri 831 yth olaylan i<;inde bi.itiin aynntllan ile beraber yazmaktadtr. Halbuki bazt tarih<;iler, Canik'in 1419 yth i<;inde ele ge<;irilmesinden hi<; bahsetmezler. Bundan da ele ge<;irme vakasmm, Alpaslan oglu Hi.iseyin Bey'in Padi~ah'a itaat etmesinden ibaret oldugu anla~thyor. Dikkate deger ki, bu tezde 1sfendiyarogluna ve Alpaslan ogluna yapilan hareketten soz ediliyorsa, $ehzadeye sigtnan Hasan Bey'in dii~mam Pir Omer'e dair hi<; bir si:iz edilmiyor. Buna ise, Padi~ah'm Kara Yusufun hatmm sayarak Pir bmer'e taarruz etmemcsinden veyahut Kara Yusuf'un, Padi~ah'a arac1 olarak Hasan Bey'i raz1 ctmi~ olmasmdan ba~ka bir sebcp gosterilemez. Sultan Mehmet, bu seferden doni.i~te tskilip'e ugram1~, orada kalabahk bir a~ir<:tin oturdugunu gormi.i~tii. Padi~ah, a~iretin ashm ogrenmek istedi, Minnet Bey'c bagh bir Tatar kabilesi oldugunu, Bey'lerinin ise Stmgat Oglunun davetinde o!dugunu soyledilcr. Sultan Mehmet hiddetlenerek, «Bu kadar kalababk bir kabile, memlekctimizde oturur, hcrgiin sayemizde rahat cderier de, sava~a giderken ui<;in yardrrna i~tirak etmezler. Buradan ge<;ecegimiz herkes<;e bilindigi halde, bizi kar~Ilamaytp, diigiinc dernege giderler, bu haller bizi saymamaktir. $imdiye kadar Tatar'Iann Timur'la gittigini soyliiyordunuz, nastl oldu da bu sozleriniz yanh~ c;tktt? l' ~eklinde bazt sozlerle ilcri gelenleri azarlad1. Tatar'lann Rumeline getirilmesini emretti. A~irct biitlinii ile $arki Rumelinc gotiiriilerek, Filibe yakmlarmda bulunan Tatar Pazarc1gma yerlqtirildi. Tatarlar, Rumelinde bulundugu siirece istedigi vakit ba~ka bir tslam toprag;na gec;emiycceklerdi. Boylece oteye beriye taarruzdan c;ekindikleri gibi, Rumelindeki halka, kthcma glivenen bir k!Slm daha eklenmi~ oluyordu. Padi~ah, yine bu y1l ic;inde Bursa'da Ye~iltmaret ad1 ile tanman cami, imaret w medrese ile kendisi i<;in bir tlirbe yaptmlmasma giri~ti. Bu i~lere aynlmak ic;in ye:· arandtgt s1rada, Marmara Denizinin Anadolu tarafmda, Sultan Orhan tarafmdan ele ge<;irilen yerlerin bir k1sm1 Timur istilas1 srrasmda Bizans 1mparatorunun cline gec;mi~ oldugundan onlarm tekrar ahnmas1 ile yeni haytr i5leri vc vakiflar meydana getirilmesine ba~land1. Sultan Mehmet de bu fikri begenerek o i~in yap1lmasma, Solak Zade'nin Tarihinde yazd1g1 gibi Demirta~ Pa~a oglu Umur Bey'i gondermi~ti. Umur Bey, biiyiik ve asil soyu Kara Ali Bey'in gozline isabet eden ok'u elile ~1kanp atarak, hiicuma devam edecek kadar cesaret ve metanetle fethettigi Hereke'yi tekrar Osmanh iilkesine katmagt ba~ard1. Bagh oldugu k!ymetli soyun en i:igiiniilecek hareketini torunu ya~ahm~, ruht•nu ~:1c1 ctmi~ti. Vaklf olan yerlerin, boylece ele ge<;irilmi~ olmasiyle, Padi~ah'm yaptirdigt o bliyiik binalar iki yonden hay1r i~i olmak vasf1m yliklenmi~ oluyordu. Rum Tarihlerinin yazdtgma gore, Dlizmece Mustafa olayt 1420 yrhnda meydana <;tkmaga ba~larm~t1. Olaym anlatih~ma bakthrsa, uydurma degildir. Bizim tarihlerde Sultan Mehmet ve ~agma rasthyan kan~1khgm ba~lamasmdan bahscdil-
300
NAMIK KEMAL
memesi ise, pek o kadar ehemmiyet verilmemesinden ve Borkli.ice Mustafa olav1 ile kan~tmlmasmdan ileri gelse gerektir. Olaym tafsilatma gelince, Ankara Sava~mda Y lldmm Beyazrt'm, Mustafa admda bir Sehzadesi kaybolmu~ ve Timur tarafmdan pek <;ok arama yaptmldrgr halde hayatr hakkmda bir ize rastlanamamr~tr. Dukas ve Halkondil'in anlatt1klanna gore, Rumelinde ~ehzade Sultan Mustafa oldugunu iddia eden bir adam ortaya <;rkar. Bu iddia EfHik Bey'i Mir<;e ile evvelce 1zmir Bey'ligi elinde bulunan ve kendisi Nigbolu muhafazasma tayin olunan Ctineyt oglu Hamza Bey tarafmdan da dogru bulunur. Bu iki hain i<;in Osmanhlan zayrflatacak bir olay <;tkarmamak zaten imkfmstzdtr. Dtizmece, kendisinin boyle tanmmasr tizerine Sultan Mehmet'den ya~ baktmmdan daha btiytik oldugunu ve saltanatm kendine ait olmast gerektigini iddia cderek etraft kan~t1m1aga ba~ladr. ~ehzadelerin kar1~1khk zamamndan ve ~eyh Bedrettin olaymdan kalma bir ~ok muhalifleri de ba~ma toplayarak kuvvetlenmi~, Ttrhala taraflarma dogru harekete ge<;mi~ti. Padi~ah, olayt ogrenince yamna toplayabildigi kadar askerini alarak, Diizmece Mustafa'mn aranmasma <;tkt1. 0 da Padi~ah'm kar~lSlna <;tkmt~tt. SeHinik Ovasmda ~iddetli bir sava~ yaptilar, Dtizmece Mustafa'nm kuvvetleri peri~an edildi. Kendisi, Ciineyt oglu Hamza Bey ve diger ileri gelenler canlanm koruyarak Selfmik'e ka<;ttlar. Sultan Mehmet, Selfmik muhaflZlndan Diizmece'nin kendisine teslimini istemi~ti. Muhaftz ise, Padi~aha bagh olmakla beraber 1mparator'un da kendisinin biiyiigii oldugundan, bir ~ehzadeyi degil, stgman adi bir esiri bile 1mparatora sormakstzm veremiyecegini ve bunu lmparatora bildirecegini soylemi~ti. Sultan Mehmet, bu red cevab1 iizerine Selanik Kalesini ku~attr. Bizim tarihler, Padi~ah'm Selanik'i Borkliice Mustafa'mn meydana <;tkttgi zamanda ku5attrgmdan bahsederler. Borkliice vak'ast, 1420 Miladi yilt olaylan i<;inde olduguna gore; anlatttklar,I bu sekrki ku~atma olsa gerektir. Padi~ah bir taraftan ScH'tnik'i siki~trnrkcn, diger yonden de Dtizmece Mustafa'nm kcndine teslimini 1mparator'dan istiyordu. tmparator, bir miilteciyi teslim etmenin bir hiikiimdara yaki~tr hallerden olmadrgmt soyliyerek, olaym kendi nefsi ile kryaslanmastm rica ediyor, Mustafa ile Ciineyt'i teslim etmemekte mazur oldugunu ve Padi~ah hayatta olduk<;a bir tarafa da birakmiyacagrm yemin ile bildiriyordu. Padi~ah, bu hal ~eklini kabul eti. <;tinkti dogu taraflannda birtakim kan~tk hklar belirmege ba~lamt~tr. 1mparator Mustafa ile Ctineyfi 1stanbula getirterek orada tutuklamak ve Sultan Mehmet ile bunlann adamlarmm idaresi i<;in 300 bin ak<;e verilmek tizere bir mukavele yapmr~ ve parayt da Bizans 1mparatoruna gondermi~ti.
Sultan Mehmet bu vak'a ile me~gul olurken, ~irvan Hakimi Sultan Halil tarafmdan ~oyle bir mektup aide '' Sizin ve biiyiik adtmzm, biittin tilkelerde olan iinii-
OSMANLI TARtHt
301
ne saygi duyan dostunuz Sirvan I-Iakimi, gcce giindiiz devletinizin ya~amas1 i<;in duadadrr. Bu Sirada biiyiik Sultan Sah-1 Ruh tarafmdan 1420 Saban aymda Kara Yusuf'un cezalandmlmas1 i<;in, Semerkant'tan Azerbaycan iizerine hareket edecegi ve k1~1 da Karabag'da ge<;irecekleri kararla~tmlm1~ oldugundan Sirvan kumandana, biiyiikleri ve asekerile· tlhanh Hiikiimdannm kar~Ilanmasma ait buyruk gelmi~ tir. Bu mektubu Sevindik Bahad1r ile K1p<;ak Yaylas1 iizerinden gondermi~ler, kendilcri de Horasan yolu ile bu tarafa yonelerek yakmda gelmek iizeredirler. Evvelki ant1a~maya dayanarak bildirmek istedik, taki Tebriz'e geli~lerinden evvel hiikiimdarlan kar~Ilamaga mahsus olmak iizere el<;iler gondererek baghhk duygulanmn bildirilmesi ihmai edilmemi~ olsun. <;iinkii diinyada kuvvet kar~1smda egilmemek imblns1zdrr. » Timur'un ortahgr yak1p y1kmas1, oglu Sah-1 Ruh'un biiyiik ve olgun idaresine ragmen, Osman Ogullarmm Dogudaki iinti, kii<;iik !slam Devletleri katmda daha fazla idi. Sultan Halil'in yukar1daki mektubu da bunu gostermektedir. Sultan Mehmet, bu kadar ugra~t1g1 ve hatta soyu olan Padi~ahlarm dahi yapmadigt kandrrma ve mudaraya giri~tigi halde Sah--1 Ruh ile Kara Yusuf'un arasmdaki sava~1 6nliyemediginden cam srkrlmr~t1. Kara Yusuf, yenilirse kendine srgmacagr ve Sah-1 Ruh'un da onu kendinden almak isteyecegini <;ok iyi biliyordu. <;iinkii Sehzadelerin oldiiriilmesinden dolayr Sultan Mehmet'e ilk yazdrg1 mektupta bile: «Eger Kara Yusuf ve oglu kuvvetlerimizin 6niinden o tarafa ka<;1p s1gm1rlarsa, yakalayarak bizim takip kuvvetlerimize teslim etmekte kusur edilmesin. Kan~1khgm ve kotiiliigiinlin sondiiriilmesine <;ah~1mz, taki H1ristiyan halkm peri~anhgma sebep olunmasm! » sozleri ile Timur'un fikrini takip ettigini gostermi~, Sultan Mehmet ise, cevabmda << babas1 gibi sert ve aldirmamazhkla hareket etmiyerek: «Kara Yusuf'un yaptlklanndan hayretteyiz. Eger hakkmda, katimzda 6ziir beyan edici olsak belki kabul olunmaz, eger memleketimize gelmesine mlisaade etsek Karaman, Hamid, tsfendiyar, Turgutlu ve Ziilkadir Ogullan ile anla~arak ve M1s1r Sultam ile birle~erek biiyiik bir kotiiliik meydana getirebilirler. Ger<;i Osmanl1 Sultam olan biz, boyle kii<;tik hiikiimetlerin birle~mesinden c;ekinmeyiz. Fakat onlann yapt1klan kotiiltik ile sava~ bir hayli ag1r o!ur,» diyerek Kara Yusuf'u memleketinden kovmak gibi hareketin evsahipligine yakt~acak bir hareket olmad1gm1 gostermek istemi~ti. Esasmda, Sah-1 Rub ile sava~may1 elbette o kii<;iiklerin kabultine tercih ederdi. Gerc;i yarad1h~1 biiylikliik gostermek veya 6<; almak gibi hareketlerle devletini tehlikeye atmaga miisait degildi. Sava~mak veya kti<;iilmekten birini kabule zorlan1rsa sava~1 tercih edecegine ~liphe yoktu. Bununla beraber kazanacagmdan da iyiden iyiye iimitli bulunuyordn.
302
NAMIK
KEMAL
Nitckim, Sultan Halil'e gonderdigi mektubunun altmdaki ktsimda ~oyle diyordu: "Her ne vakit sava~ i<;in Rumeli'ye ge<;sem Anadolu tarafmdakiler bir krplrdama gosteriyorlar, ne zaman Bursa'ya gelsem lstanbul 1mparatoru ile o havalinin bcyleri, lsli'una saldtrmaktan geri kalmtyorlar. Bu kadar kavga ve yorgunlukla beraber 1:-hristiyan'lardan ve devletin ozellikle Karamanh'lann tavsiyesinde llhanh hiikiimdarlanndan emirler geliyor. Biitiin bunlan bir uysalhkla uz1a~tlrmaga <;11h~tyorum. Dli~manm hareketlerini gormemezlikten geliyorum, hatti1 kan~tkhg1 yatJ~t,rmak i<;in o insanlarla gorii~mege bile mecbur oluyorum. Ama yine de fayda vermiyor. ~imdiki halde mlidafaadan ba~ka <;are kalmad1. <;linkii fayda, ancak Karamanhlann cezalandmlmasmdadtr. Geciktirilmesine asia razt o1mayacagtm. Onu rica ederim ki, $ah-t Ruh hazretleri ile gorli~mede bu hallerden bahsedilirsc, harcket!erimin savunmasmt yapmaktan <;ekinmeyiniz. Eger yine evvelki gibi Kara Yusuf Bey'e edilecek muameleyi veyahut Karamanh'lann hareketini bahanc cdip te, bu tarafa yonelirlerse Tann nastl isterse oyle olur, llizumsuz yere endi~elen meyin. Evvelki saldmlanndan cesaret alarak bir harekete ge<;erlerse, biz de biitlin gliciimiizle kar~t koyarak kendimizi koruma yoluna gidecegiz. Kur'an'm hakh olanlara daima galebe vaad eden ayeti, bizim i<;in bir diisturdur. Bundan aynlmayacagimtzm bilinmesini limit ederim. n Sultan Mehmet, lizlintli ve giivenle sava~a haztrlanmakta iken, kotliliige sebcp olan Kara Yusuf oltivermi~ti. $ah-t Ruh tarafmdan Padi~aha gonderilen mektupta ise, Kara Yusuf'un ogullanndan ~ah Mehmet ile Kara lskender ~ayet Osmanh memleketine gelirlerse tutularak, kendi adamlanna teslimi istenmekteydi. Kara Yusufun ollimii, olaym ~eklini bir hayli degi~tirmi~ti. (:linkli evHl.dmdan Cihan ~ah, kendine srgmarak babasmm yurdu olan Azerbaycan, onun idaresine verilmi~ ve bu suretle Karakoyunlularm Timur hanedamna oteden beri kar~1 gelmeleri boylece son bulmu~tu. Kara lskender ile ~ah Mehmet'in ise ~ah-1 Ruh'un yamnda hi9bir hiiki.imleri kalmadtgmdan onlann yakalanarak gonderilmesi i<;in herhangi bir soz bulunmamt~tL Yalmz protokol cephesinden bazt resmi kelimeler yer almt~ bulunuyordu. Sultan Mehmet ise, ciddi olmayan bu istegi usulle ve gelcneklerle reddetmektense kabul ile ge<;i~tirmeyi daha dogru bularak ~ah-1 Ruh'a gonderdigi mektuptu: « DEnyaya hi.ikmeden emirleriniz ahnd1. Kara tskender'den smtr taraflannda bir haber ve cser zuhur ederse iizerine gidilmesi i<;in stmrdaki birliklere emir verildi. Ama mademki, Karaosman, arayrctlarmdan imi~, bu taraflara dogru gelecegi. belli degildir. Eger sava~lanmtzdan bilgi almmak isteniyorsa, saadetinize dua eden bizler de sava~ i<;in Eflak yoni.ine gitmek niyetindeyiz. » demi~tir. Padi~ah, bu mektubu gondermekle beraber Kara lskender'in takibine emir vermedikten ba~ka, Karakoyunlularla olan anla~mayt da zedelemek istemedi. Hatta Kara lskender, ~ah-1 Ruh ile yaptlan muharebeden haberdar olsa gerektir ki, Karaboli.ik Osman Bey'i bozduguna dair gonderdigi mektupta: «Eger caiz ise mii-
OSMANLI TAR!Hi
303
saade ve yard1m kap1sm1 ac;arak sevgi ve sayg1 unutulmasm ve namuslu insanlarm glizel sozlerile hareket edilsin, » yollu sozlerle bir ~ikayetc;ik sunmak istedi. Padi~ah gonderdigi cevapta, «Rahmetli babamm 6llimlinden kalan kan~rkhk o zamandan beri bizi lizmli~ bulunmaktadrr. Mekam Cennet olan babamm olaymdan sonra burada meydana gelen hadiselerin saltanat ailesinden kimsenin ba~ma gelmi~ oldugu malum degildir. Bununla beraber, sabrederek her~ey hayra dondii. Dli~manlara dair hatlrlattigmrz hususlara gelince, i~in ash i~ittiginiz gibi degildir, limit ederim ki bu yolda hatmmza ~iiphelenmek gelmez. Her neye kudretimiz varsa bizden esirgenmez, '' sozlerile kar~1hk verilmi~ti. Timur soyu ile Karakoyunlular arasmda tekrar alevlenen ve buralar1 ate~ ve kan ic;inde b1rakacak gibi gi::irlinen kan~1khktan da, devletini kurtarm1J oldu. Muharebenin olu~undan kolayca anla~11Ir ki, iki devlet arasmda sava~m c;t.'-mamasma, <;elebi Sultan Mehmet'in sulhseverliginden ziyade Sah-1 Ruh'un Osrnanhlarla ugra~mak istememesi sebep olmu~tur. Yoksa, karde~leriyle, Kara Yusuf'a dair ilk mektuba ve1digi cevap, Sah-1 Ruh ic;in sava~ a::;maga sebep olabilirdi. Kara Yusuf'u kabul etmemek gibi teklif!erle biraz daha iizerine vanlsa, <;elebi Sultan Mehmefin dli~manca bir dumm alacagt meydandayd1. <;tinkli o, zill-=t ve klic;lilmek derecesine varan boyle bir sulhsevcrligi dogm gormiiyordu. Bununla beraber eger sava~ olursa yiizde doksan kazanabilecegini Sultan Halil'e yazd1g1 mektupta bildirmekteydi. Acaba bu glivende hakll m1yd1? Sliphe yak ki hakhyd1. Zira Yddmm BeyaZ1t olaymda kaybettigi yerleri ele gec;irdigi cihetle kuveti babasmm zamanmdakinden az dcgildi. Timur olaymdan beri, memleket, ki::itliliiglin ve aynhgm her halini gormi.i\' oldugundan, Padi~ah'a kalm1~ clan askerin hemen hepsi Y1ldmmm Yenic;eri'si kadar sad1kt1. Kendisi de siir'atle yeti~me ve ~abuk kavrama gibi babasmdan iki meziyeti tevarlis etlni~ti. Bir meydan sava~1m idare etme yonlinden, babasmm mcziyetlerine sahip ve kimseden apga kalm1yacak bir zekada idi. Sah-1 Ruh ise, askerligi idare yonlinden Timur'dan c;ok a~ag1 derecelerde oldugu gibi, elindeki kuvvet de Timur'un zamamndakinin lic;te biri kadard1r. Evvelce Timur Dcvletinin, Osmanhlara kar~1 listlinlligli, Timur'un ollimii ile ortadan kalkm:~, buna kar~1 Osmanhlann dayanma glicli Yildmm'm vefati ile hie; bir ~ey kaybetmemi~ti. Durum bu merkezde iken, <;elebi Sultan Mehmet ic;in Sah-I Ruh'dan Ankara Sava~mm i::iclinli almak laz1m gelmez miydi? Laz1m gelse bile te~ebblis kabil o!amazd1. <;ilnkli yirmi y1ldan beri ~ekilen me~akkatler ortada iken, galip gelmek ve intikam almak arzusu ile memleketi bir daha tehlikeye sokmak, Padi~ah ic;in hi<:; de dogru bir hareket olmad~g1 gibi, bu davaya ba~kalanm inand1rmak da Gok gi.ic;tli. Kara 1skender'in lizerine sald1rmak i~in smrr komutanlanna emir verildigine
304
NAMIK KEMAL
mutedair mektupta yaprlan sozlin de, belayr uzerinden savma bakimmdan kullamldrgmr herkes anlamr~tr. <;;unku Sultan Mehmet'in karakteri, durumu idare i<;in boyle yalanlar uydurmaga mlisait degildi. Padi~ah ic,:in, bu ~ekilde hareket etmek mecburiyeti ahlak yontinden bir klic,:likliik sayllsa bile, bir sava~r onlemek, hliklimetin sarsrlmasrm onlemek bakrmrndan yaprlmr~ bir hareketti. Padi~ah, Kara tskender'i zor ile yakalamrya te~ebblis etseydi, o zaman her tlirlli tenkide layrk olurdu. Hammer, Dlizmece Mustafa olaymdan sonra, Sultan Mehmet'in, Rumelin'den Anadolu'ya tstanbul yolu ile gec,:mek arzusunda bulundugunu, bazr kumandanlarm, Padi~ah'm yakalanmasmr tmparator Manuel'e teklif ettigini, tmparator boyle bir. hareketin devletlerarasi kurallara uymadrgrm soyleyerek teklif edenleri azarladrgrm soyleyerek, tmparatorun ahlaki seviyesini gostermek istemektedir. Halbuki bu olaya dikkatle bakihrsa, tmparatorun iyi ahlaka sahip olmasmdan ziyade budala olmamasmdan dogmu~ olduguna htikmetmek lazrm geliyor. Padi~ah'r tutup da ne yapacaktr? Timur olaymda, Sultan Beyazrt'm esareti ile batmryan Osmanh Devletini, <;;elebi Sultan Mehmet'in hayatma kastetmekle mi mahvedebilecekti? Y oksa, Padi~ah'r bir sorumluluk altma aldrktan sonra brrakacaktr da hryanetle vaad ettirdigi ~eyleri zorla yaptrrmaga gticti yetecek miydi? Sultan Mehmet, !>ah-r Ruh olaymr uzakla~trrdrgr gibi, mektubunda da an!attrgr gibi Mirc,:e'yi, Dlizmece Mustafa'ya yardrmmdan dolayr cezalandrrmak i<;in Eflak'a ytirtimeye karar verdi. Gelibolu yoluyla Bursa'dan Edirne'ye gec,:ti. Bir glin Edirne'de hayvan tizerindeyken nliztil isabet ederek attan dti~mli~tli. Ertesi glin yine gayret gostererek atma binip askerine gortindli, fakat daha sonraki giin 824 yrh Cemaziylillevvel'inin ilk glinlerine tesadtif eden gtinde inme tekrarlanarak diline indi ve o gece de oldti. Hoca Sadettin, Padi~ahlann herbirine Ollim do~eginde birer nasihat yakr~ trnr. Bunlann nazrm ~eklinde srralanmasma merak etmesi, dogruluguna ~liphe ettirdigi gibi, c,:ogunun birc,:ok yerleri birbirine benzemekle beraber hic,:birinde zamana, mevkiye mahsus bir emir, bir vasiyet bulunmamasr ve ba~ka bir tarihte de bu nasihatlara dair bir~eyin gorlilmemesi, insamn ~liphesini arttrrmaktadrr. Hele dili inme ile tutulan <;;elebi Sultan Mehmet'i uzun uzadrya nasihatte bulundurmak, Hoca Sadettin'in vasiyet naklinde tarihc,:ilikten c,:ok destancrhga ozendigini gosterir. Padi~ahlardan bazllarmm dogru vasiyetleri olup da tarihc,:ilerin ~airlik tashyarak bunlara hayal kan~trrmalarr tizticti bir olaydrr. Bari soylenilen ~iirler de insam tiksindirmekten ba~ka tesir basil edecek ~eylerden olsa!... Hammer de, Padi~ahm diline inme geldigini soyliyerek, yine vasiyet ettiginden bahsetmek noksanhgmr gosterir. Bu vasiyet ise Beyazrt P~a'ya, Sultan Murat'a sadakat tavsiyesinden ve c,:ok klic,:lik olan diger evladmr ollimden korumak ic,:in tstanbul tmparatoruna gondermeyi tenbihten ibarettir. Halbuki bir Miislliman Padi~ahmm c,:ok
OSMANLI TAR!Ht
~
305
kiil;:iik olan gocugunu ba.;;ka bir dinden birisinin terbiyesine vermesi, ne kadar akla ters gelen bir olaydtr. Diyelim ki Padi~ah boyle bir vasiyette bulunmu~ olsun, gocugunu nic;:in kendisi hayatta iken gondermiyor da, yeni Padi~ahm emri olmadtkc;:a bOyle bir harekete kimsenin cesaret edemiyecegi meydanda iken, oltimiinden sonra gonderilmesini vezire tavsiye ediyor. Padi~ahm Oliimiinde Sadrazam tbrahim Pa~a ile Beyaztt Pa~a yanmdaydtlar. Veliaht, Amasya'da oldugundan <;e~nigir Ba~1 Elvan Bey'i Sehzadenin getirilmesi igin gondermekle beraber geli~ine kadar da oliim haberinin saklanmasma karar verdiler. Hergiin, evvelce oldugu gibi divam kurup bir~ey olmam1~ gibi devlet i~ini yiiriitmekteydiler. Asker arasmda bir kan~tkhgm c;:tkmastm onlemek maksadtyla, birgiin Padiljahm bulundugu ko~kten gtkttklan srrada, Anadoluya sefer ic;:in emir aldtklanru bildirerek Yenic;:eri ile Sipahilerin bir miktanm siiratle Biga'ya gec;:irmek iizere harekete getirdiler. Anadolu Beylerbeyine de, elindeki kuvvetle Biga'ya gelmek ic;:in emir gondermi~lerdi. Asker, gitmek iizereyken Padi~ahm hayatmdan ~iipheye dii~tiiler. Sipahiler mutlaka yanma girmek istediler. Viikela bunu onlemek ic;:in c;:ok ugra~trlar. Hastahgm arttlgmt, hareketin daha kotii olabilecegini soylediler. Hele hastaltk halinde kendisini gormek ic;:in edilen tsrardan haberi olursa, Padi~ahm gok iiziilecegini soyleyerek, haya ve hiirmetlerini tahrik etmek istediler. Hic;:biri fayda vermedi. Nihayet arzulanrun yerine getirilmesini ertesi giiniine btraktilar. Ertesi giin, Padi~ahm doktorlarmdan Kiirt Ozan admda birinin tertibiyle Padi~aha elbise giydirilerek bir taht iizerine oturttular, arkasma da yerine gore baljllll oynatacak birini sakladllar ve hava girmemek bahanesile her tarafl iyice kapanmt~ bir odayt biraz karanhkla~tlrarak Sipahilerin gormesine imkan sagladtlar. Sipahiler odaya girecegi zam.an doktor Ozan, ciddi gibi Sadrazamla tarti~ maya ba.;;layarak hastanm bali agtr oldugundan ve keyifsizligin daima niiksetmekte bulundugundan tutturarak, kendilerinin bu kadar gah~malanna kar~lltk bu merasimle her~eyin daha artacagmt ve Sipahilerin odaya girmesinin onlenmesini istedi. Yalmz ba~lanndan birkag ki~i kabul edildi. Onlar da Padi~aht ko~ede goriince hayatta bulunduguna kanaat getirerek veyahut biiyiiklerle sozbirligi ettiklerinden inannu~ goriindiiler. Ve dt~ardakileri buna inandirdtlar. Bunun iizerine Anadoluya gegecek olan asker alkt~lar arasmda yoluna devam etti. Devlet adamlan kirk giin bOylece herkesi oyalamt~, ktrkmct giin Elvan Bey donerek, Sultan Murat'm Bursa'ya gelerek tahta gtkt1gm1 haber vermi~ ve durum herkese ilan edilmi~ti. <;elebi Sultan Mehmet'in dogumu, birc;:ok: tarihc;:inin kabul ettigi gibi Hicri 791 ythndadtr. Bu hal ile Sultan Mehmet, babasmm tahta c;:tkl~ ve biiyiik babastnm Oliimii strasmda diinyaya gelmi~ olmak yoniinden biiyiik bir mazhariyete ula~ F. 20
306
NAMIK
KEMAL
rn1~tlr. Baz1 tarihc;iler 781 y!lmda dogdugunu yazarlarsa da bunun dogru olmas1 imkanstzdtr. Sultan Mehmet'in annesi Germiyan Oglu Yakup Bey'in ktzkardc~i idi ki, Sultan Beyaz1t o e~ile Hici 783 yllmda evlenmi~ti. tdaresinde miistakil kalmast 804 ve saltanattan aynlmas1 ise 816 tarihindedir. Oliimti ise 824 tarihinde olduguna gore otuz dort sene kadar omiir, on iki sene kadar memleketin baz1 klsmmda hiikiimet, sekiz sene kadar da saltanat siirmii~ oluyor. 0 kudrette bir Padi~ahm boyle genc;likte kaybolmas1 Osmanhlar ic;in biiyiik bir actdtr. Gerc;i yerine tkinci Murat geldi, o, babasm1 aratmadi. Fakat gclcnin ~am ne kadar biiylik olsa gidenin vakitsiz kaybm1 tesirsiz btrakmtyor. <;elebi Sultan Mehmet, dedelerine nisbetle ufak yapth, orta boylu ve viicuduna nisbetle geni~ goglislii, c;at1k ka~h, keskin bak1~h, siyah tiiylli, klrmlZiya kac;an beyaz vc yuvarlak c;ehreli, gayet nazik, son derece hattr alan bir insand1. On lie; ya~lannda hliklimet etmeye ba~lami~, yerler alm1~, hatta dcvlet kurmu~ insanlar tarihlerde yok degildir. Fakat c;ocuklugunda bir devleti yok olmaktan kurtarmak mazhariyeti, insanhk aleminin dort bin yllltk tarihi ic;inde yalmz Sultan Mehmet'e nasip olmu~ gibi gorliniiyor. Bir devleti kurtarmak o devlcti ku:·maktan daha zor ve hele fatihlikten bir kat fazla tecriibeye, dikkate, hatadan c;ekinmeye ihtiya<; gosterdiginden, boyle bir ba~anya ya~ kii<;likliiglinlin de nitelik yoklugu kadar engel oldugu bilinmektedir. Bu noksamn ise Sultan Mehmette hi~ tesiri goriilmedi. (:iinkii yaradth~tan terbiyeli ve yiiksek bir zekaya malik olarak her~eyin sonunu tahmin etmekte yamlmtyacak kadar, hi<;bir tedbiri muvaffakiyetsiz kalmtyacak derecelerde kudret gostermi~ti. Elindeki yer Amasya Sancagmdan ibaret iken, baba ve dedelerinin yiiz senede ele ge<;irdigi yerleri yirmi yllda ald1. Herglin diinyamn en biiyiiyk meselelerile ugra~t1g1, herglin kudretine yliklcnebilecek derecelerden biiylik emellerin elde edilmesine kalki~tigt halde, ikisinde de sonu<; alamamt~ti. Onlara da, kqfi kabil olamayacak birer anza mani oldu. Bu ba~ansrzhklar dan biri Siileyman <;elebi'yi Bursa'da basttrmasi idi ki O'nu yakahyamamasma Sakarya Nehrinin zamanstz ta~masr sebep olmu~tu. 1kincisi de Musa <;elebi ile yaptlgt tncegiz sava~1d1r ki, kazandrg1 halde kumandanlann takip etmemek ic;in dagrlmakta olduklanm one siirerek sava~m gidi~ini degi~tirmi~ olmalan idi. Bunlardan ba~ka Sultan Mehmet, birtak1m ahlaki biiyiikli.ikleri de nefsinde toplamr~ti ki, her biiyiikte bunlann bir arada bulunmasma rastlanamaz. Cihangir olacak kadar kahraman, srrasmda sava~1 istemiyecck kadar sulh taraftan idi. isl:lmhgm ylikseli~i ugrunda her~eyi, nefsini, yakmlanm ve devletini tehlikeye koymaktan c;ekinmiyecek kadar idealist, maksadma aykm gelmeyen her tiirlli suc;u af edecek kadar mi.isamahah, Evrenos Bey'i c;admnm kaprsmda kaqthyacak kadar tevazu sahibi, en kiic;iik bir olaya, srrasmda en biiyiik degeri verecek kadar devlet i~lcrinde titiz, cihanm en bi.iylik kotiilliklerini en kiic;iik bir h§.dise gibi siikunetle kar~rhyabilecek mctancte sahip bir kahramanhk numunesi idi. Bu kadar meziyetleri kendi nefsinde toplayrp yerine gore ku!lanmasm1 bilen, ~iddetle itidali beraber kullanan bir fikre ve yarad1h~a sahipti.
~
OSMANLI
;;
TARiHi
307
Bu meziyetleri ile milletini birbirine dii~mekten ve par~alanmaktan kurtard1. Bu ba~anmn bi.iyiik sebebi de; milletinin toplu halde ya~ama arzusu ve Ti.irkliigi.in ahlakmm kuvvetli olmasr idi. Sultan Murat'm Padi~ahhgmm ortalanna kadar Osmanhlar arasmda ~ahsi menfaat, garez ve dti~manhk denen bir ~ey gori.ilmedigi gibi, saltanat bile iki karde~in birbirine rekabetini degil, haWl hasedini bile ~ekmemi~, bir memurdan su<; goriilmedigi gibi, bir amirden cezaland1rma da i~itilmemi~ti. Saver Bey, din ve dcvlet dii~manlan ile soz birligi ederck, babasma kar~1 yaptrgr isyan ile memlekcti bir cennet saadeti halinde gosteren bu ahlak ve fazilet devrine son vererek, Osmnhlar arasmcia ahlak bozuklugunun ilkini ba~latm1~ oldu. Onun ve ortaklanmn gordtigii ~iddet bir ibret dersi olur samlrrkcn, Y1ldmm Beyaz1t'm sebepsiz yere karde~i Yakup hakkmdaki muamelesi, mevki dti~ki.inlti gi.i, menfaaatseverlik iddialan ahlil.kta yer ettigl gibi, devleti idaresinde de hiddet ve ~iddcte ba~vurup ki.i~i.ik beyliklerin ellnden yurtlanmn almmas1, zuliim ve kotiiliiklcr i~inde kalan yerlerin halkmda yerlqen ahlaksizbklann Osmanhlar arasmda da yayllmasma sebep olmu~tu. Bu ki.i<;tik devletlerin halkr, Ankara Sava~mda di.i~man tarafma ge<;mek gibi koti.i bir luyanete numune oldular. Osmanh kumandanlanmn bazllan da Sehzadeler olaymda o koti.i hareket tarzma uyacak kadar ahlaks1zhk gosterdiler. Sehzadelerden lsa (;elebi, soyumm hizmetinde say1lmaya bile Iay1k olmayan ki.i<;ilk beyliklerden karde~ine kar~r yardrm istedi. Si.ileyman (;elebi, babasmm hi.iki.imet idaresinde ve sava~ yonetiminde hic;bir tesiri olmadigi halde, bu kadar sata~malara maruz kalmasma sebep olan ic;kiyc di.iskiinli.igii, hi.iki.imetini degil hatta kendisini unutacak kadar ileri gotUrdii. Musa (elebi, hiiki.imet ile halkl birbirinden nefret ettirecek zuli.im vc vesvescye di.i~i.irdi.i. Biiyiikleri azletmege ba$ladJ. Boylece devlet bi.iyi.iklerini ge~im ve ilerleme i.imitsizligine di.i~i.irdi.i. Menfaatini korumak endi~esi, ahH'tk i.istiinli.igi.inii yok eder oldu. Sadrazam Ali Pa~a, ihbar mektuplan tanzim ederek idarede bir desise yolu a~t1. (elebi Sultan Mehmet ise; tsa (;elebi'ye memleketin taksimini teklif etmck, Siileyman (elebl ile onun tarafmdan taarruz edilmedikc;e sava~mak, Musa (elebi'nin yalmz kcndisine itaatini istiyerek i.izerine varmay1, onun gosterdigi red ve uyu~may1 kendi bi.iyi.iklerinin davetine brrakmak gibi tedbirler ile her i~ini daima hakka dayam1~t1. Devlct bi.iyiiklerinden yi.ikselme arzulan, biitlin bi.iti.in ortadan kalkmam::tkla beraber hcrkes kcndi vazifesi hudutlan ic;inde c;ab~maga donmi.i~tii. Kardc~lerine kotiiltik eden kumandanlan ycrlerinde brrakmakla beraber kullanmak ve iyi muamcleden uzak tutmagr bildi. Musa Celebi ile, son dereceye kadar beraber olan Timurta~ Pa~a Zade Umur Bey'i kumandanbkta brrakarak vefah dti~mam, vefas1z dosta tercih ettigini gosterdi. H1yaneti, sebatsizbgi, yiikselmege vas1ta olmak meylini herkesin kafasm-
308
NAMIK KEMAL
dan ~1kard1. Bu kadar ugra~malar arasmda firSat bulduk~a sava~tan da geri kalmadJ. TUrk ~ocuklanm miicahitlik, kahramanl!k terbiyesinde devam ettirdi. Devletini siyasi yonden babasmm yiikselttigi yere, ikinci defa getirmeyi ba~ard1g1 gibi, milletini de ahlak<;a dedelerinin yiicelttigi yere <;Ikardt. Yalmz bu yiizyllm onlardan farkt, siyaset alanmda yap!lan oyunlard1r ki, takdir edilmemekle beraber, maksada van~ yoniinden Padi~ah bu yonde bir c;ok fayda saglami~ti. Hiikiimet idaresinde siyasi oyunlann, devlet adamlan ic;in noksanhk saytlmayacagmt yukanda yazm1~t1k. Merhum Demirtafm cenazesine yapllan hakareti de, ana benzer ba~ka hi<; bir miinasebetsizlikte bulunmamasma nazaran, insafSIZhgma degil, tecriibesizligine vermek laztm gelir. <;elebi Sultan Mehmet, genel durumu itibarile bir ka<; yiizytlda bir e~i ancak gelen cihangirlerden daha fazla faydas1 dokunanlardand1. Kendi sayunun i~inde ancak Sultan Osman ile mukayese edilebilir. ~u farkla ki, o kurucusu idi, bu yenileyicisi aldu. Yenilemeyi de Sultan Osman'm kurabildigi yll kadar zaman i~inde tamamladt. <;elebi Sultan Mehmet'in en biiyiik yardimctsi, en mahrem dam~mam en kuvvetli siHih1 Beyaz1t Pa~a idi. Kose Mihal'm Sultan Osman'a yakmhgt ne derecede ise, Beyazrt Pa~a'nm da bu yeni kurucuya yakmhg1 a durumda bulunuyordu. Beyazit Pa~a da bu ikbale fazlasile liyakat gostermi~tir. Ger~i baz1 tarih<;ilerin sandlklan gibi her ba~an anun yard1m1 ile olmami~ti. Diinyada bir Padi~ah'm arkasma srgmarak ana bir devleti kurtarmak miimkiin degildir. Fakat bu ba~anlam1 hemen hepsinde, BeyaZit Pa~anm biiyiik bir iftihar hissesi aldugu dogrudur. ibrahim Pa~a, Hac1 lvas Pa~a da, Padi~ah'a hayli hizmet ettiler. Kendileri Sultan Murat ~agma kalan biiyiiklerdendi. Yine saltanat miicadelcsi devrinde artaya <;Ikarak bu <;aga ge<;enlerden, Timurta~zadeler, Evrenas Zade Ali Bey, Sinan Bey ile <;elebi Sultan Mehmet zamamnda adt ge~en Beyaztt P~amn karde~i Hamza Bey de, Sultan Murat ~agma kal~lardt.
Mihal oglu Yah~i Bey'in Musa <;elebi alaymda, Kor ~ah Melek'in <;elebi Sultan Mehmet ile Rum lmparataru arasmdaki anla~manm haztrlanmasmda, Mukbil Suba~t'mn Siileyman <;elebi geldigi zaman <;elebi Sultan Mehmet'in Amasya'ya ~kilmesi fikrinde BeyaZit Pa~a'ya yardlillda, Budak Bey'in Rumeli Bey'lerinin Padi~ah'a uymasmda, Bi~eroglu Hamza Bey'in Samsunu ele ge~irmesinde, Elvan Bey'in ~eyh Bedrettin olayt ile Sultan Murat't payitaht'a <;agtrmasmda birer defa isirnlerine rasthyorsak da, andan sonra kendilerini goremiyoruz. Bu <;agm biiyiikleri i<;inde, en biiyiik kaytp Evrenos Bey'dir. Hangi ya~ta 61mii~ aldugu, tarihlerde goriilemiyorsa da Sultan Mehmet'in istiklaline hizmetten sanra adt i~itilmez, halbuki kendisi saghgmda biiyiik hizmetler yapmaktan geri kalamtyacagt i<;in, a ~aglarda Oldiigli zannedilmektedir. Evrenas Bey, Hicri 737 yllmda Karasu ahndtgt zaman devlct hizmetine girmi~ oldugundan, Sultan Mehmet'in istiklalini kazandtgt zaman olmii~ olsa, yine
~
OSMANLI TARiHi
309
seksen yll devlet hizmetinde bulunmu~ oluyor. Bu bir aml!k olaylann hepsinde bulunarak, tabii omrlinlin sonuna vanncaya kadar, ~an ve hamiyet ve kahramanhgml, hie; degi~tirmekten geri durmad1~ gibi, ylizylllarca Osmanhlara ovlinebilecek bir soy kurmu~tu. Biri de Pa~a Yigit'tir ki, Yildmm zamamnm en parlak kumandanlanndandir. Musa <;elebi'yi b1rakarak Sultan Mehmet'in hizmetine gec;tikten sonra, hie; bir vak'ada adma tesadlif edilmez. Boylece o malarda vefat ettigine hlikmolunabilir. Bosna seferi gibi, gayet parlak bir olayla ba~layan hayatma, bayraktan bayraga gec;mek gibi bir kotlillikle son vermi~ olmas1, hakikaten teesslife ~ayanrur. Firuz Pa~a Zade Y akup Bey'in bali ise, on dan bin kat lizliclidiir. Bic;are, Yunanistan'm ele gec;irilmesinde ve Ankara savunmasmda babasma listlin gelebilecek bir kudret gostermi~ ve hele <;elebi Sultan Mehmet'in devletini ya~atmasm da Beyazit Pa~a'ya yakm hizmeti olmasma ragmen, Bedevi <;ardak hapsinde mahvoldu. Ne yaZik ki suc;u da, iyi niyetten dogmakla beraber gordiigli cezay1 fazlas1 ile odemi~ti. Devrinin bliyiik alimlerinden Fahrettin Acemi ve Bedrettin'in katline fetva veren Haydar Herevi, San Yakup, Kara Yakup, Sofu Beyaz1t, Mevlana Fazlullah, Kftfiyeci Muhiddin ve din biiyiiklerinden Zeyneddini- Hafi hiilefasmdan Seyh Abdlillatif, Seyh Abdlilmuti ile Pir tlyas ve Seyh Suca Karamani idiler. ~ Hadis ilmi ve !slami bilgileri geli~tirme cephesinden Zeyneddin-i Hafi'nin halifelerinden bu lie; zat, din yolunda halkm geli~mesine hizmet yonlinden bliyiik lin yapm1~ ve adlan Sekayik-i Numaniye'de yazdmi~ti. Tanr1 Kulu, en evvel Afrikada, K1rvan yakmlannda yapilmi~ olan Subeyta Sava~mda ba~kanhk eden Abdullah bin Ebaserh, Abdullah bin Abbas, Abdullah bin Zlibeyir, Abdullah bin Orner, Abdullah bin Cafer ve Abdullah bin Orner ibni Asa verilmi~ hirer biiylik ad'd1. Bunlann bulunduklar1 sava~, tarihlerde Tannkulu Sava~1 ad1 ile me~hurdur. Devrinin en bliyiik ~airi ise, tabip olarak Padi~ah'm hizmetine alman Seyhi idi. Ulemadan Sofu BeyaZit, Padi~ah'm hocas1 ve en yakm mliste~an olarak kendisine biiyiik hizmetler etmi~ ve Mevlana Fazlullah da !mparator ile konu~ma larda c;ok i~e yarami~ti. Bu zat, Sultan Murat c;agmda da gorlilecektir. Bu ylizyllm amlmaga deger ~ohretlerinden biri de, Mevlana Sinan Seyh'i idi. Hem ulemadan, hem mesairden olmakla beraber, doktorlukla ~airligi kendinde toplam1~ kiymetli bir insand1. Sultan Mehmet, Edirne'de Slileyman <;elebi tarafmdan ba~lamlm1~ ve Musa ~elebi zamamnda pencerelerine kadar yapdm1~ olan Ulu Cami ve Bursa da Birinci Sultan Murat zamanmda ba~lanm1~ olan camiyi tamamlattiktan ba~ka, Y e~il !maret ad1 ile bilinen caminin ~ubelerinden olan Medrese ve !maret gibi birc;ok ~ey leri memlekete yadigar birakmi~tir. Bunlar Osmanh hayratmm mimarhkc;a hepsinden listlinli idi. Bu eserlerin kubbeleri yapddigi zaman c;ini ile ortlilmii~ ve siislenmi~ti. Bunun ic;in adma Ye~il !maret denildi.
iKi.NCi SULTAN MURAT Timur olaymdan sonra <;tkan Sehzadelcr anla~mazhg1 biiyiik bir huzursuzluk meydana getirmi~ iken, 1kinci Sultan Murat, karde~leri hakkmda babasmm a<;ttgt gaddarhk yoluna gitmedi. Hayatta bulunan kardqleri tahta <;tkttgt zaman her tiirlii taarruzdan emin kaldtlar. Bu muamele Padi~ah'm biiyiik gorli~ ve dii~iinii~line, mert<;e hareketlerine delalet ettigi gibi, halkm da merhamet ve adaletinden faydalanacagt iimidini dogurmu~tu.
Padi~ah, Bursa'ya gelir gelmez devrinin en biiyiik alimlerinden olan ve ailcsi ile yakmhg1 bulunan Emir Buhari'nin yamna gitti. Emir Buhari parlakhgt her yerde goriilecek olan saltanat krhctm kendisine eli ile ku~atm1~t1. Taht merasimlerinde kth<; ku~anma vak'ast bundan sonra adet oldu. Sultan Murat, tahta <;tkt~mdan sonra, Germiyan vc Teke Ogullan ile Rum 1mparatoruna ve Macar Kralma, birer mektup gondererek saltanatmr duyurmu~ ve aralarmda yapllm1~ olan antla~malann yenilenmesini istemi~ti. Hoca Sadettin, 1zmir Oglu gibi beyliklerin diizeni bozmak i<;in harekete giri~ tiklerini, Padi~ah'm bunu ogrenmesi tizerine, her birine kuvvet gonderdigini bildirir ise de, 1zmiroglu o strada Diizmece Mustafa ile beraber Rum tmparatorunun elinde oldugundan, di.izeni bozmaga ugr~masma ve kcndisine mektup gonderilmesine ihtimal verilemez. Hammer der ki: «Ktsa bir siire once, Transilvanya'mn bir par~as~m tahrip ve Kron~tad Bey'ini esir ettigmi gonnii~ olan i:mparator Sigismund, be~ yll i«;in bir miitareke yapti. ikind Murat'm El~ileri tstanbuia gelmeden evvel Sultan Mehmet'in iki oglunun 1mparator'a gonderilmesi hakkmda olan vasiyetini yerine getim~ek i~in Bm:sa'ya iki el~i gonderilmi~ti. Bu el\iler eger vasiyette yazdaruar yapdmazsa Sultan Beya:nt'm oglu ve varisi olan Mustafa'nm hapisten sabverilerek, Rumeli'nh1 mustakil ha~:ni ililn olunacaguu ve Anadolu'nun az zaman i~inde Mustafa'mn Padi~ah bgmt kabul edeceginden ~liphe ohnad1gmt bildirmekle vazifeli idiler. Fakat BeyaZit P~a, bunlara Padi~ah tarafmdan, «Miismman ~ocuklarmm lltristiyan'lar yanmda terbiye edilmesi y~tk ahmyacag. gibi, islami kaidelere de aykm o!acag.m ve Pmli~ah, imparatonm bu vasiligi bll'akarak kendisi ile iyi kom~ulukta bulunmasnnn daha dogru olaca~m» bildirdi.
~
OSMANLI TAR!Hi
311
Rum Tarihlerinin yazdrgma gore, bu cevap i.izerine Limni Adasmda tutuklu bulunan Diizmece Mustafa ile Ciineyt'i getirterek, Mustafa'ya eger saltanati almayr ba~anrsa Gelibolu ile beraber Aynoroz'a kadar uzanan yerlerin ve lstanbul'dan Eflak'a kadar Karadeniz sabilinin kendine brrakrlmasr soziinii aldr. Kendisini Ciincyt oglu ve diger bazr taraftarlan ile beraber Gelibolu'ya gonderdi. Macaristan miitarekesi bizim tariblerde yazrh olmamakla beraber, Macarlar ile arada bir olay <;rkmamr~ olduguna gore; dogru gibi gori.iniiyor. Vasiyet meselesine gelince, bunun olmasmr aklm alamryacagrm daha yukarda bildirmi~tik. ~im di de, yalmz ~urasmr soylemek isteriz ki, faraza Padi~ab oliim do~eginde iken, en yakmr olan Beyaztt Pa~a'ya boyle bir vasiyet yapmr~ olsun. Bunu Rum lmparatoruna kim baber verecekti? lleyazrt Pa~a'mn veyahut boyle bir vasiyete mahrem olacak digerlerinin, Sultan Murat'a kar~r ikbal ve belki de bayatmr teblikeye koyup da en mi.ibim devIet srrlanndan olan boyle bir vasiyeti degil belki, batta Sultan Murat'm tabta <;rkmasmdan evvel Sultan Mebmet'in vasiyet edecek derecelerde agrr basta bulundugunu haber vermesine imkan var mrdrr? Hi<; ~iiphe yoktur ki, Rum lmparatorlugunca, <;elebi Sultan Mebmet'in mazhariyctinin her <;ocukta mevcut olamryacagr di.i~iiniildii. Sultan Murat gen<; oldugundan ve Diizmece Mustafamn amcasr bulundugundan balk tarafmdan saltanata 4 !ayrk gorlilmek hevesine kaprlabilirdi. Yerine gore iki tarafr da idare ederek biraz yer kaplamak i.imidi ile Diizmece Mustafa'yr memleketin ba~ma bela yapmaga kalki~tr. 0 zamanki Bizans politikasma gore, yalancrhk, devlet idaresinin temeli idi. Zaten lmparator, Diizmece Mustafa'yr Sultan Mebmet hayatta bulunduk<;a bir tarafa brrakmamayr taahhiit etmi~, oliimiinden sonra halin gerektirdigi ~ekil~ de hareket edebilecegini, anla~mamn yaprlmasmda bildirmi~ti. Diizmece Mustafa, Gelibolu'ya gelince ora ve civar halkr ko~arak, kendinin Padi~ahhgmr kabul ettiler. Yine Gelibolu'da bulunanlann bir krsmr, Padi~ahlan mn sadakat ve bizmetinde kalmakta direnerek, kale'yi Mustafamn adamlarma tes~ lim etmediler. Diizmece Mustafa, Gelibolu'nun ele ge<;irilmesinden i.imidini keserek ba~ma toplanan taraftarlan ile Aynaroz'a dogru yiiriidii. <;elebi Sultan Mebmet zamamnda, diger ~ehzadelere gosterdikleri hryanetten dolayr iltifattan mahrum olan Rumeli ileri gelenleri, hizmetlerinin kar~rhgmr goremediklerinden, i.izgiin ve krrgm olarak Mustafa'nm yamnda toplanmaga ba~ladrlar. Bunlarm bir takrmr da, Mustafa <;elebi'yi ~ahsen tammadrklarmdan kendisini hakikaten Beyazrt oglu telakki etmekte idiler. tleri gelenlerden bu kadar msanm kendisine tabi olmasr, iddiasma bir hakikat rengi vermi~ti. Mustafa, hakikaten ~ehzade olunca saltanat onun hakkr olduktan ba~ka yirmi yrl gerek saklandrgr ko~esinde, gerek Rum'lann esaretinde <;ektigi mihnet, acryan halk tarafmdan kendisine bir yakmhk ve hiirmet sagladr, taraftarlan giinden giine <;ogaldr. Padi~ah, meydana gelecek olan kotiili.igii haber almca, hazrrhga giri~ti. Her ~eydcn evvcl taht kavgasmda gosterdikleri kahramanhkla, bagh o!duklan haneda-
312
NAMIK KEMAL
nm ~amm bir kat daha yi.ikseltmi~ olan Timurta~ Pa~a Zadelerden Umur Bey, Orug Bey ve Ali Bey'i vezirlikle kendisine dam~man olarak ald1. Mi.izakere srrasmda Sadrazam tbrahim Pa~a ile Hact tvas Pa~a. Rumeli ileri gelenleri Beyazrt Pa~amn tamdrklan oldugundan, olaym yati~tmlmasma onun memur edilmesini ileri si.irdiiler. Birgok tarihlerin anlatttguia gore Beyazrt Pa~a ile Timurta~ Zadeler bunun dogru olmadrgrm anlattnaya galr~ttlarsa da, muvaffak olamadtlar. Hoca Sadettin'in yazdrgma gore Beyazrt Pa~a, askerin sadakatine gi.ivenilemeyecegini bildirerek, ~ayet di.i~man tarafma gegecek veyahut dagtlacak olurlarsa kendisi de, bir frrsatmt bularak Di.izmece Mustafaya katilarak, ftrSat di.i~i.irdi.ikge, askerini kendi tarafma almaga gah~acagmt boyle bir harekette bulunur ise, htyanetine hamledilmemesini soyledi. Sultan Murat'm ise, kendisine bi.iyiik giiveni oldugundan, hareketlerinde tamamen serbest brraktldt. Osmanh ve Rum Tarihleri, Sadrazam tbrahim Pa~a ile Hact tvas Pa~a'nm reyini, BeyaZit Pa~a'yt gekemediklerine baglarlar. Bu gori.i~e inanmak igin sebep yoktur. Gi.iya Pa~alar, gonderilecek kuvvetine muvaffak olamtyacagmt bilerek, Padi~ah't, boyle bir harekete te~vik ettni~ler. Ashnda Beyazrt Pa~a, sava~ ve sulhte zamammn en biiyi.ik adamr oldugundan, kumandanhkta bulunmast galibiyet ihtimalini azaltmaz gogaltrrd1. Beyazrt Pa~a'ya maglubiyet kar~rsmda kar~rya gegmek igin verilen izin her tiirlti tehlikeyi goze almak demekti. Bu cihetle Beyazrt Pa~a, agtktan bir tehlike!?: ye degil, yakmhgr ~galtacak bir hizmete attltyordu. Hele Beyaztt Pa~a, maglup olursa kendini bu sefere siiriikledigi igin Padi~ah yanmda Sadrazamm mes'ul olacagt, ~ayet galip gelirse itibartmn daha da artacag1 muhakkaktt. Bu iki ~ekildeki hareketin de kendisine zarar verecegini, tbrahim Pa~a gibi ilim irfanda ileri bir insan elbette bilirdi. Bu gori.i~lere gore, Sadrazam ile tvas Pa~a'mn fikrine, Demirta~ Zadelerin kar~t koymast, bir tarafm di.i~manhk, diger tarafm baghhgmdan degil, aralanndaki ayn gorii~ten dogmu~tu. Sonunda ugramlan ba~anstzhk, Sadrazamm tuttugu yolun hatalt oldugunu gosterdi. Beyazrt Pa~a, aldtgt emir i.izerine karde~i Hamza Bey ve biraz da askerle, Geliboludan, diger bir soylentiye gore de Anadolu Hisan'nda buldugu bir ka<; kaytkla, tstanbul Bogazt'ndan kar~tya gegmi~ti. Beyaztt Pa~amn iki taraft devletin idaresinde bulunan Marmara'da kaytp bulamaytp ta, Rum'lann memleketleri olan Bogazi<;inde bulmasr garip gibi goriini.irse de, Gelibolu o strada Rum donanmasmm baskrst altmda bulundugundan, Beyaztt Pa~a'mn oradan gemi alabilmesine ihtimal yoktu. Bunun i<;in ikinci ~eki! hakikate daha yakmdt. Hammer'in anlattigma gore, Beyazrt Pa~a, dogruca Edirne'ye giderek yamna otuz bin adam topl~tl. Diizmece Mustafa ise, kendine bagh olan Turban Bey,
OSMANLI TAR!H!
313
Evrenos Zadeler ve taribte adma ilk defa rastladtgtmtz Gtimlli Oglunun kuvveti ile ba~ma bir bayli insan toplayarak, Pa~ayt kar~tlamaga ko~mu~tu. Dukas'm yazdtgma gore; iki asker, Sazh Dere'de kar~tla~ttlar. Dtizmc.:c Mustafa, Beyaztt P~a'run askerine kar~t at slirerek kendisinin Sultan Beyaztt'm oglu oldugunu ve saltanat hakkmm kendinde bulundugunu iddia edip berkcsi itaate davet etmi~ti. Asker de bu manevi baga tutulmu~ gibi onun tarafma ge<;mi~, BeyaZit Pa~a ile Karde~i Hamza Bey de ellerine esir dti~mli~tti. Bizim tarihler ise, askerin, Dlizmece Mustafa tarafma ge~tiginden, Beyazll P~anm da bu bali goriince Padi~ahtan aldtgt izin lizerine Hamza Bey ile, Diizmece Mustafa'ya kattldtgmdan soz ederler. Rum Tarihleri, Sultan I. Murat'm da boyle bir emir ve davet ile Savct Bey'in y~.rundaki askeri itaate mecbur ettiklerinden bahsederler. Buna gore, Dtizmece Mustafa'ya isnad edilen durum onun taklidi oluyordu. Fakat Sultan Murat hakkmdaki rivayet ne kadar dogruya yakm olsa, o derece de uzakttr. <::Unkii Sultan Murat'm daveti yillarca emirlerini gokten gelen bir ses gibi yapmaga ah~mt~ asker tarafmdan ne kadar kolay kabul edilirse, Diizmece Mustafa gibi yeni ortaya <;tkmt~ ve ne oldugu belirsiz bir insanm, kendinin yalanct olduguna biikmeden bir askerin tizerine gidip de ona itaat teklif etmesi ve ozellikle bu teklifi kabul ettirmesi o derece gii<;tiir. ~iiphe yoktur ki, askeri Diizmece Mustafa tarafma <;eviren, Evrenos Zadcler gibi, Turban Bey gibi me~hur kumandanlann Dtizmece Mustafa tarafmda bulunmast idi. Beyaz1t Pa~a ile Hamza Bey'in esir dii~mli~ olmasma ibtimal verilemez. tki askerin sebatstzhgt balinde obiir tarafa ge<;mesi dii~liniilemez, evvelden kararla~ti nldtgt gibi boyle bir hareket Pa~a'mn daima aldtgt tedbirlerdendi. Hatta sava~1 kazanma imkam goremeyince, ordunun kar~tya ge<;mesine kcndisinin sebep olmast pek uzak bir ibtimal degildir. Diizmece Mustafa, Pa~a'yt, yanma geldigi giin gokten inmi~ bir yardtm sayarak vezirlik makamma tayin etmi~ti. Fakat Pa~anm bu yeni talihi <;ok siirmedi. Bir ka<; giin sonra kendisi oldiiriildii. Bizim tariblerin yazdrgma gore, Dtizmece Mustafa, Beyaz1t Pa~a'yt, Ytldmm'm oz oglu oldugunu ispatlamak i<;in yaralanm gosterdigi srrada Pa~anm halindc tereddiit gordtigiinden, yakmlan ile yapttgt gorii~mede, boyle kendi Padi~abma hryanet etmi~ bir adamdan bize haytr mt gelir? diyerek oldtirttliglinli yaZlllaktadrrlar. Rum Tarihlerine gore, Ciineyt Oglu Hamza Bey, damadmm ociinti almak i<;in Beyaz1t Pa~amn oldiirtilmesinde tsrar etmi~ ve hatta oldtiriili.irken: "Boyle. adam yeti~tirmekte mahir bir tistadm kaybedili~ine yaztk oldu! » gibi ycrsiz bir takrm alaylarda da bulunmu~tu. Diizmece Mustafa, evvela Beyazrt Pa~a'yt degerlendirdigi halde, sonradan ~iiphelenmi~ olmast ve buna Ctineyt Oglu Hamza Bey'in rsran da kan~mca oldiiriilmesine karar verdigi gorlilliyor.
314
NAMIK KEMAL
bzellikle BeyaZlt Pa~a'mn Sultan Murat'a h1yanet ettikten sonra beri tarafa yar olmayacagm1 dii~iinmekten ise, Musa <;elebi olaymda onun tarafma ge~mc den, Sultan Mehmet'e hizmet ettigini dii~iinmek ve o suretlc bu tarafa ne niyetle geldigini ke~fetmek daha dogru olurdu. Beyaz1t Pa~a, gerek askerlik gerek iktidar hevesi ile Osmanh Devletindc yeti~mi~ devlet adamlannm en biiyi.iklerindwdi. Fakat ~urasm1 soylemek laz1m gelir ki, ba~vurdugu siyasi hileleri, kendisini boyle kotii bir sonuca vard1racak kadar ileri gotiirmii~tii. Beyaz1t Pa~a'mn karde~i Hamza Bey, her nedense idam edilmemi~ti. Diizmece Mustafa, bu suretle Rumeli askerini kendi bayrag1 altmda toplad1ktan sonra Rumeli'ye gelmi~ti. Rum Tarihlerinin yazd1gma gore; geli~inde Gelibolu muhafizlan kaleyi o zamana kadar denizden sikl~ttrmakta bulunan Rum'lara teslim cttiklerinden, bunlar kaleye asker ve miihimmat getirmekle me~gul idiler. Diizmece Mustafa, Rumlarm komutamna hitaben, kendisinin silaha sanhp da bir de sava~ kazanmasiHm, lmparatora hizmet i~in olmadigmi, lmparator ile aralarmda yapilmakta olan anla~maya gi.ivenirlerse, Gelibolu'daki Rum askerinin ltizumsuz oldugunu ileri si.irerek Rumlan oradan ~1kard1. lmparator, yapt1g1 bu hilenin, bekledigi fayday1 saghyam1yacagmi anlaymca Sultan Murat ile anla~mak istedi. Sultan Murat ise, bu anla~maya daha hevesli bulunuyordu. Rumeli'ye ge~mesi i~in babasma gosterilen yard1mm kendinden esirgenmemesini istemck amaci ile Sadrazam lbrahim Pa~a'y1, Bizans'a gondermi~ti. 1mparator ilk anla~ma ~art1 olmak iizere yine kii~iik Sehzadelerin kendisine teslim olunmasim istediginden arada bir uyu~ma yapmak miimki.in olamad1. Dlizmece Mustafa, boylece Gelibolu'ya yerle~tikten sonra Padi~ah'm Karamanoglu'na gonderdigi mektupta yazildigi gibi, piyade ve siiravi elli bin ki~iden mi.irekkep bir ordu ile Anadolu tarafma ge~ti. Sultan Murat, bu haberi almca, yanmda on bin ki~iden fazla asker olmad1gmdan ~aresiz Bursa'y1 b1rakarak Ulubat'a gitti. Nehrin kopriisiinii kesti ve giineyinde bir yer tuttu ki, solu deniz ve sag1 Ulubat GOlii olup, ordunun arkasm1 alabilmek i~in, ii~ giin alan Ke~i~ Dagmdan dola~mak laz1m geliyordu. Diizmece Mustafa da ordusu ile geldi, nehrin kar~I tarafmda durdu. Askcrinin ~okluguna giivencrek, kar~I tarafa ge~ip ordunun iizerine hiicum ctmek isterken burnu kanamaga ba~lad1. Bu hal, ii~ dort giin devam ettigindcn o kadar halsiz ve zay1f di.i~tii ki, sava~1 bile durdurmaga mecbur oldu. Dlizmece Mustafa'mn bu rahatsizhgi, Padi~ah'a dua ile me~gul olan Emir Buhari'nin tevecciihii eseri say!ld1gmdan, herkeste, galibiyetin kendi taraflarmda kalacagma dair bir giiven hasll olmaga ba~lad1. Bir taraftan ise, Demirta~ Zadeler oteden beri, Rumeli ileri gelenlerinin goni.illerinin almmas1 ve kendi taraflanna ~ekilmesi i~in, Bedevi ~ardakta tutuklu bulunan, Mihaloglu Mehmet Bey'in kullamlmasma ihtiya~ oldugunu soylemekteydiler.
OSMANLI
TAR1H1
315
Pa~a'mn ba~ma gelen olaydan sonra, Padi~ah'a da bu fikri kabul Mehmet Bey, o Sirada davetine gonderilen adamla beraber orduya ula~mi~tJ. Mehmet Bey'in bu meselede oynadigi rol, Musa <;elebi olaymdaki mi.inasebetsizlikle kar~Ila~tmhrsa, bu faydamn o zarardan bin kat tistiin oldugu goriiliir. Anla~Ild1gma gore evvelki hareketteki haksizligi kendi de anlam1~ ve ugrad1g1 cezay1 hakh gormti~tii. Zeki insanlar, ugrad1klan hakstzhklardan, <;ok defa ktzmak yerine ders almak: akilhhgmi gosterirler. Mehmet Bey ise, o kadar iyi bir yarad1h~a sahipmi~ ki, bu kadar gordiigii kah1r ve Isttraptan intikam almaga kalkacagma, hepsini bir tarafa b1rakarak Padi~ah'm saltanat1111 saglamaga giri~mi~ti. Boylece, Kose Mihal'in biiyiik ahlakmdan kendine ge<;mi~ bir ktsmm bulundugunu ispat etti. Iviehmet Bey orduya geldigi gibi, Diizmece Mustafa'nm yanmda bulunan Rumeii ileri gelenlerine, asil ve temiz bir Padi~aht gen~ ya~mda boyle yalmz ba~ma biraktp, nerden ~1kttg1 bilinmeyen bir yalancmm pe~ine takihp onun saltanatma ~ah~manm dogru olmadigmi, kendilerine kat!lmalanm, bu takdirde Padi~a ha su<;lanm bagt~latacagmi bildirdi. Mehmet Bey, sekiz y!ldan beri Bedevi ~ardak'ta tutuklu olarak hi~bir taraftan bir haber almadigmdan, Rumeli ileri gelenleri kendisinin oldiigiinii samm~lar di. Bu haberi de kaqt tarafm vezirlerinin bir oyunu sand!lar. Mehmet Bey ise, kendisinin hayatta bulundugunu gostermek i~in onlan gece nehrin kiy!Slna ~agirmi~ti. Hoca Sadettin'in anlattigma gore, Breh Tiirk Turban, Breh Giimliioglu, Breb Evrenos ogullan diye hepsini adlan ile <;agirdi. Beyler de kendisini tamd!lar, konu~ma ba~la(h, eski dostlannm hayatta oldugunu gormek onlan fazlaca sevin-
Beyaz1t
ettirmi~lerdi.
dirmi~ti.
Mehmet Bey'in mektupta soylediklerini yiizlcrine de tekrarlamas1, onlarm, Padi~ahm tarafma donmesini saglad1. Hepsi firsatmi bulunca geleceklerini bildirdiler. Karamanoglu'na yap1lan mektuba gore ise, Mehmet Bey kar~1da bulunan karde~ini <;ag1rm1~ ve ~ehzade Mustafa'nm ya~m1 sorarak Di.izmece'nin davasmda yalanc1 oldugunu boylecc ispatlam1~ oldu. tki soylenti, birbirinin zrddr degil tamamlayiciSidlr. :Mehmet Bey'in bu tcdbirinden sonra Hac1 1vas Pa~a, Duzmece Mustafa'ya baghhgm1 bildiren bir mektup gondererek emrinde bulunanlann hepsinin Sultan :\1urat tarafma ge<;tiklerini ve bir flrsat bulduklannda kendisini de Sultan Murafa teslim edeceklerini yaz1yordu. Bununla bcraber bir soylentiye gore, Dcmirta~ Zadeler, bir soylentiye gore de; ~Iihal Oglu Mehmet Bey, Ciineyt Oglu Hamza Beye bir mektup gonderdi. Kendisi eski Anadolu Bey'liklerinin birinin soyundan iken ne oldugu belirsiz bir adam:n hizmetinde bulunmanm ~anma yaki~m1yacagmr ve ileri gelenlerin pek <;ogu kendileri ile anla~m1~ durumda oldugundan, Diizmece Mustafa'ya yarchmda denm ederse, herkesten fazla kendisinin gadre ugrayacagrm bildirdi.
316
NAMIK KEMAL
Bir taraftan da, !vas Pa~a diger bir mektup ile eger Diizmece'den aynlirSa hutbe ve para bastlmas1 Padi~aha ait olmak tizere, Aydm'm yine kendisine verilecegini Murat namma vaad etmi~ti. Boyle, i<;ine yalan kan~madan dtizenlenmi~ bir siyasi oyuna tarihlerde pek az rastlamr. Devlet ileri gelenlerinin aldtklan tedbirler, tesirini gostermekte gecikmedi. Diizmece Mustafa, !vas P~a'mn mektubunu ahnca korkmu~ ve mektubu Ciineyt'e gostermi~, o da kendine gelen mektubu gosterince bu korku daha da artmt~tl.
0 strada bir talih denemesi kabilinden olmak tizere, Rumeli ordusundan be~ bin azep aynlarak, Sultan Murat'm ordusuna bir gece baskrm yaptlmasma karar verildi. Bu tertip Padi~ah'a haber verildi. Azep'lerin nehiri ge~;ecekleri yerde yalmz be~yiiz yeni<;eri btraktlarak arkalanna Timurta~ Pa~a Zadenin emrine verilen iki bin asker ile bir pusu kuruldu. Azep'ler be~ yiiz yeni<;eri ile ugra~1rken pusuya dii~tiiler, birtaktml oldiiriildii, bir <;ogu da esir edildi. Esirler, o kadar <;oktu ki, bir yeni<;erinin bir kuzu kellesine iki Azep degi~tigi tarihlerde yazthdtr. Boyle gece basktmna giden bir kuvvetin yolu tizerinde pusu kurulmast, Rumeli ileri gelenleri ile Sultan Murat'm arasmda muhabere zincirinin kuruldugunu ispat etmektedir. Hryaneti de te~ebbiisti gibi sonsuz olan Ciineyt Oglu Hamza Bey. bir gece i<;inde yetmi~ ath ile Aydm taraflanna yollanm1~tl.. Yine o malarda ise inamhnayacak ve fakat ~iipheye dti~iilecek kadar dogru soylemeyi, en biiyiik bir siyasi bile kabul eden Hac1 !vas Pa~a, Sultan Murat askerinin o gece kendi ordusunu basacagm1 ve beylerin de Padi~ah ile birle~ecegi ni Diizmece Mustafa'ya haber vermi~ti. Bunun iizerine, gece yans1 500 ath ile nehri gegerek, Tabtllar, Nefirler ~;al dtrarak ordunun igine girmi~ oldugundan, korku iginde bulunan Diizmece Mustafa, ordusunu btrakttgt gibi sahile dogru ka~;maga ba~lamt~tl. Asker ise bu durum kar~1osmda Padi~ah'a baghhklanm bildirdi. Sadrazam tbrahim Pa~a, Rumcli ileri gelenlerinin isyan edenlerine idam cezasmm verilmesini istedi. Ger<;i Timur olaymdan sonra her vesile ile ayaklanmak ve ikide bir bayrak degi~tirmek, Rumeli Beylerince devleti tehlikeye koymak suglan <;ogaldtgmdan, Sadrazamm fikri pek hakstz ve yersiz degildi. Fakat Padi~ah, !vas Pa~a ile Mihal Oglu Mehmet Bey'in fikirlerini kabul ederek af cihetine gitti. Yerinde degilmi~ gibi goriinen bu af olay1 hi<; de kotii sonug vermedi. Herhalde Diizmece Mustafa gibi, yalancthgt ortahga <;tkan bir kimsenin agma dii~ mii~ olan Rumeli Beyleri her ttirlii cezadan <;ok, bu olaydan uyanmt~lardt ki, bir daha boyle ayaklanma yolunu tutmadtlar. Sultan Murat, bu ba~artdan sonra Dtizmece Mustafa'y1 takip ederek Biga'ya kadar gelmi~, dii~manmt Biga Kadtst'nm biraz para alarak Rumeli tarafma ge-
OSMANLI
;
TAR1H1
317
<;irdigini ogrenmi~ti. Kadt'yt bu <;irkin davram~mdan oti.irii idam ettirdi. Kendisi de gemi bulup kar~rya ge<;mek i<;in U1pseki'ye yollandr. Di.izmece Mustafa, Anadolu tarafmda bulunan bi.itiin gemileri kar~rya aim!~ oldugundan ge<;i~ i<;in vastta bulamadtlar. Nihayet Sadrazam, kendi adamlanndan olan Taharetsiz Hatip ad1 ile amlan Gelibolu Komutanma gemi bulmas1 i<;in bir emir yazdrrarak her engeli ve gii<;lligii a~masmt bilen bir adamla kar~tya gonderdi. Taharetsiz Hatip, bazt e~ya almak bahanesile Gelibolu Limanmda bulunan bir Ceneviz gemisini 5000 altma uyu~arak kar~rya gond~rdi. Bu gemiye, alabildigi kadar asker doldurularak kar~tya ge<;mi~ ve Rumeli yaka<;mda ne kadar gemi varsa zor ile, Anadolu yakasma ge<;irilmi~ti. Ordu bu gemilerle kar~rya ge<;irildi. Diizmece Mustafa'mn Edirne'ye dogru ka<;makta oldugu ogrenilerek pe~ine di.i~i.ildii. Bizim tarihlere gore, Di.izmece Mustafa'yt KlZllaga<;'ta kendi adamlan yakalayip bagltyarak takip edcnlere teslim ettiler. Sonra Edirne'ye getirilerek kalenin burcuna astldt. Buna kaqtltk, Rum Tarih<;ilerinden Dukas, Ceneviz ileri gelenlerinden olan Fo<;a Beyinin, Padi~ahr be~ gemi ile Lapseki'den Gelibolu'ya ge<;irmi~ ve o strada Dlizmece Mustafa eger Sultan Murat't kendine teslim ederse, elli bin altm vermeyi teklif etmi~ ise de kabul etmemi~ oldugunu ve Gelibolu ileri gelenleri Padi~aht yana~trrmak istemediklerinden hepsinin ktlt<;tan ge<;irildigini yazmaktadtr. Bu iki soylenti arasmda birbirine aykm ve dogrulugunu ispathyacak akla yatkm bir beige olmazsa da, usulen kitabm yazdtgmt kabullenmek gerektigine gore, biz de, Osmanh Tarihlerinin anlathklanm one koyduk ve dogru bulduk. Di.izmece Mustafa olayt Hicri 825 ythnda son bulmu~tu. Olaym devlete iki yadigan kaldr. Biri, Ci.ineyt Oglunun ortaya koydugu har<;hk<;thk ·tertibi, digeri de gece baskmmda esir olan Azep'lerin sattlmasr ile Y cni<;eri ve Azepler arasmda meydana gclen sogukluktu. Har<;ltk<;thk, sava~ vakti ge<;tikten sonra Timar sahiplerinin bir taktmmm, kendilerine ve yakmlanna timarlarmm mahsuli.inden har<;hk tedarik etmek i<;in memleketlerine gihni~ olmalanydr. Bunlardan bir tak1m1 da orduda kalm1~lardr. Kotii hareketleri ile isyanctlar arasmda bu kaideyi <;tkaran birinin, sava~lar yaza tesadiif ettigi zaman har<;ltk i<;in Timarlara gidi~ usulli, devlet i<;in biiyiik bir kolayhk saglam1~ oluyordu. Azepler ile Yeni<;eri'lerin arasmm a<;tlmast ise memlekette hi<; bir kotiiliige sebep olmadr. Di.izmece Mustafa denilen adam, hakikaten Sultan Bcyaztt'm evladlanndan mrydt? Y oksa sahtekar mtydt? Bu mesele hakikaten tarih<;e merak edilecek bir olaydrr. Hammer, bu meseleyi inceledigi srrada der ki; «Taraf tutmayan bir tarih<;i, olaylar1 inceleyince Mustafa'yt hakh gibi gori.iyor. Bunu ~u vak'alar ispatlamaktadtr; Timur, Ankara Sava~mdan sonra Beyaztt'm <;ocuklanndan sava~ta olenler varsa, cesedinin bulunmasmt emretmi~ti. Sultan Mustafa'mn 6li.isi.i bulunamadr.
318
NAMIK KEMAL
bldiigune dair bi<;bir bilgi de mcvcut degildi. Sonralan da Sultan Mehmet'in, Mustafayr yendikten sonra bir tarafa brrakmamak i<;in 1mparatora para vermesi, Padi~ab'm, Mustafa'nm Diizmece olmadrgmr kabul ettiginin bir i~aretidir. Sonra yine meydandadrr ki, Mustafa'nm ordusu bazr tarih<;ilerin iddia ettigi gibi, rastgele insanlardan toplanmr~ da degildi. I<;lerinde Ciineyt Bey, Bcylerbeyi Demirta~ Zadeler vc Evrenos Ogullan gibi biiyiikler de vardt. Egcr Mustafa, Sultan Bcyazrt'm oglu olmasaydr, o devrin biiyiikleri olan bu adamlar kendisine fikren ve orduyla yardm1 cderler miydi. Nesri, tarihinde de bizim bu fikrimizi desteklcmcktcdir. Bu ~ahitlik sonradan tarih yazanlann hcpsince kabul edilmi~ti. >> Hammer'in Nesri'den aldrgr ktstm ~udur: ginde kayboldu. Sclanik'te meydana <;tktt. >>
« Ytldmm
Han Oglu ki Timur ccn-
B!ze kahrsa Hammer'in <;rkardtgr sonu<; dogru degildir, <;i.inkii evvcla Ankara Sava~'t gibi kayrplann seksen, doksan bin oliiye ula~t;gt bir sava~ta istenilcn adamm cesedini bulmak imkans1zdtr. Her sava~ta hayvan ve asker ayagr altmda <;ignenmek ve yaralanarak tanmmaz hale gelmek, <;ok rastlamhr hallerdendir. Bunun i<;in, Sehzade Mustafa'nm Ankara Sava~t oliileri arasmda aran1p bulunmamasi, kendinin kaybolmadtgma delalet etmez. !kinci olarak, Mustafa'mn bakikl olduguna yalan da olsa, gcr<;ek tc o!sa katilanlar olmu~tur. Boylece, yapacagr kotiiliigiin ortadan kaldmlmasma yalancihgi kafi degildi. Padi~alun maksadr isc, Sab-r Rub Mirza ordusu ilc Anadolu'ya dogru yrgthp geldigi SJrada memleketinin i<;inde bir ayaklanmamn vc kotiiliigiin dogmasma imkan vermemck dii~iincesi idi. Mesela o srrada Dlizmece Mustafa yerine, Borkliice Mustafa bulunsa da 1stanbul'a ka<;sa, onu bir tarafa btrakttrmamak i<;in de Padi~ah gec;:imini saglamaga mccburdu. Bu gorii~e nazaran Padi~ah tarafmdan Bizans !mparatoruna, Mustafa'mn ge<;imi i<;in vcrilen para, hi<; bir surette iddiasmm kabul edildigini gostcrebilecek hallerden degildir. O<;i.incii olarak, Mustafa'mn yanmda bulunan Ciineyt Bey degil, Ciincyt Oglu Han1Za Beydi. Demirta~ Ogullan isc Mustafa'mn degil Padi~ahm yamnda idiler. Hatta Hammer, Sultan Murat tarafmdan kendilerine vezirlik verildigini, taribinin ba~ka bir sabifesinde yazmaktad1r. Mustafa'mn ordusunun, rastgele insanlardan toplanmam1~ oldugu dogrudur. 1<;lerinde Evrenos Zadelerden ba~ka Turban Bey, Mihaloglu Yah~i Bey ve Rumeli ileri gelenlerinden daha bir<;ok biiyiik vard1. Fakat !Ju bUyliklerin kendisine tabi olmast, davasmm dogrulugunu ispat etmez. ~linki.i Rumeli Bey'leri !vl:usa ~clebi olaymdan sonra biitiin blitiin gozden dii~mii~ olduklan ic;in, i<;lerinden <;ogu Schzade Mustafa'y1 ~ahsen bilmez ve bilcnlerin <;ogu da nibayet onu bir ka<; defa merasimle gormli~ olabileceginden, yirmi yll sonra yamlmadan tamyabilmck hakibtcr. c;ok giic;tiir. Ciineyt Oglunun, Mustafa ile bulunmas1 ise, iddianm dogruluguna dcgil, uydurmacthgma delalet eder.
OSMANLI
TARiHi
319
Dordi.incli olarak, Nesri'nin tarihinde yazm1~ olmast; yegane ~ahitlik oldugundan Mustafa'nm Dtizmece olmadtguu ispatlamaya yetmez. Halbuki, Mustafa'nm iddiasmm yalan oldugunu gosteren pek kuvvetli delillcr vardtr. EvveHl, Mustafa hakikaten Sehzade olsa ve Rumeli Beyleri de o iddiada bulunsaydt, Rumeli Bcylerinin galebe kendilerinde bulundugu ve arada hic;bir anla~mazhk bulunmadtgt halde, yirmi yll pek c;ok eziyetler ic;inde dola~m1~ ve gadre ugram1~ Padi~ah <;ocugunu, timidinin en kuvvetli zamamnda, Mihaloglu"nun birka<; sozli ile btraklvermeleri, insanhk i<;in yapllabilecek hallerden midir? bzellikle boyle bir htyanetten kendileri ic;in ne menfaat bekliyebilirlerdi? lkinci olarak bu adam Padi~ah c;ocugu idi de yirmi yll nerede sakland1, nic;in bir taraftan ba~ gostermedi? Osmanhlar mtilkiinde bir fitne c;Ikarmak ic;in Mirc;e'den, tzmiroglundan, tsfendiyarlardan ve diger Anadolu Beylerinden hangisine ba~vursa yardtm alamaz rmydt? Karde~lerinden hangisine gitse de, yerine kar~1 kullamlmasm1 istese idi kabul olunmaz mtydt? Boyle bir te~ebbiis ic;in, tsa ~elebi'nin Musa ~elebi'nin gordiigi.i yardtmlar kendisine bir ders vermemi~ miydi? Neden Onsekiz yth bin tlirlii fmatlar ic;indc kaybetti de, ~elebi Sultan Mehmet'in bi.itiin kar~lSlndakileri yenerck tek kaldtgl zaman boyle bir iddiaya kalkt~tl? Olaym gidi~ine bakllmca, bu adam, adeta Ci.ineyt Oglunun uydurdugu i~lcr den, eline o Sehzadeyi kandtran biri gec;ince Rumeli Beylerinin klzgmhgmdan faydalanarak bu i~e giri~tigi hiikmli geliyor. Rum 1mparatoru ile Eflak Beyini de oyununa kan~tirarak, araya boyle bir hadise c;tkarmt~ oldugu meydandadtr. Arzu ettigi sonucu tamamile clde edemedi ise de, Beyaztt Pa~a gibi bi.iyiik bir klymeti de oldi.irtmck suretile kendini teskin etmi~ oluyor. Rumeli'den aynlarak yine Aydm'a stgmmi~ti. Bu hareketinin kar~thgmt ise, Sehzadclik iddias1 ilc ortaya <;tkan deli, hayati ile odemi~ oluyor. Hele elde ettigi giici.i, bir yrl elinde tutamaytp Mihaloglu'nun vaktincle ycti~ meyip de, kazanmas1 mtimklin olsaydt, mutlaka Mustafa Sehzadc olsa da olmasa da az zaman ic;inde Ci.ineyt Oglu gibi Osmanh di.i~manlan ic;ersinde yok olabilirdi. Sultan Murat, Di.izmece Mustafa olaymt gec;i~tirince, yaptigt fesat hareketlerinden dolayt Bizans tmparatorundan ociinti almak i<;in haztrhga ba~lamt~ti. 1mparator ise adeti oldugu gibi yine alttan alarak Padi~ah'a ba~anyt tebrik ic;ia elc;iler gonderdi. Temaslarm kcsilmesine Beyaz1t Pa~a'nm sebep oldugunu ilcri siirerek oziirler diledi. Padi~ah ise, hazrrhklanm bitirinceye kadar el<;ilerin sozlerini bile dinlemek istemedi. Gerekli haztrhklan ikmal ettikten sonra elc;ileri, yanma c;agtrarak dinledikten sonra cevabrm 1stanbul'da kendisinin verecegini soyledi. Birkac; glin sonra da ordusu ile yiiriiyii~e gec;ti. istanbul halkt, Osmanhlarm geli~ini i~ittikleri zaman, sebebini Osmanhlar ile ili~kisi olan Teolovkura'mn bir hilesine bagladrlar. Ve oldiirmege kalktrlar.
320
NAMIK KEMAL
Sultan Murat da Teolovkura'mn idammt, tmparatorun Arap9a terciimanr olan ve o zaman Osmanh Ordusunda bulunan Alaca~ehirli Mihal'in araya fesathk kan~trrmasmdan sanarak, onu Oldiirmege kalktt ise de, Mihail'in tslamhgt kabul etmi~ olmasmm kendini oltimden kurtarmaga kftfi geldigini, Rum Tarih9ileri yazmaktadrr. Bir Rum'un digerinden intikammt almasma sebep olmast Murat'm hi9bir zaman kabul edemiyecegi bir husus oldugu bilindigine gore, Mihail'in kuvvetli bir inan9 veya menfaat kasti ile tslam olmast iizerine Rum Tarih9ilerinin boyle bir sebep ortaya atmi~ olduklan akla daha yakm geliyor. El9iler dondtikten soma Mihal Oglu Mehmet Bey de, Rumeli akmctlan ile lmparatora bagh olan koyleri yagma ve tahrip ederek, tstanbul surlanna kadar gelmi~, arkasmdan da Padi~ah kuvvetleri yiiriiyii~e ge9mi~ti. Sultan Murat, ku~atmaga biitiin giicii iie gayret ederek kale yiiksekliginde seyyar kuleler yapt1rm1~ ve tstanbul'un yagmast i9in erlerine de izin vermi~ti. Kale oniinde bir 96k asker toplanmt~, hatta Emir-i Buhari bu sava~a gelmi~ iken, Osmanh askerlerinin birdenbire biitiin ku~atma vasttalartm yakarak 9ekilmi~ olduklanmn, gerek Emir-i Buhari ve gerek askerin, Nur'Iar i9inde bir kadmm gokten inerek kaleyi ahnmakta oldugunu gormelerinden ileri geldigini Bizans Tarihleri uydurmaktadtrlar. Ku~atmamn btraktlmasma sebep ise; gerek bizim tarihlerin ve gerek Rum Tarih9ilerinden Dukas'm yazdtgma gore, Padi~ah'm karde~lerinden ~ehzade Mustafa'nm ayaklanmast idi. Zaten ku~atma ve hticum, oyle Rum Tarih9ilerinin yazdtgt gibi fazla haztrhk sonu meydana gelmi~ bir ~ey degildi. Ciinkii olayda, Osmanhlann kaybt bin erden, kendilerininkinin ise 30 olti 100 yarahdan ibaret oldugunu Rum Tarihleri yazmaktadtr. Bunda Rum'lann miibalagast oldugu meydandadtr. Tiirk'ler ancak 200 - 300 kaytp vermi~lerdir. ~ehzade Mustafa olayma gelince; Sultan Mehmet, Bursada Siileyman Celebi'nin i.izerine gelerek, Yeni~ehir'de Kftfir Pman mevkiini almakla ugra~trken hademelerinden ~araptar tlyas, yamndan ka9arak Siileyman Celebi'ye gitmi~ ve bu olay Padi~ah9a hayli endi~eyi mucip olmu~tu. Bu adam sonra yine Sultan Mehmet'e yana~tt. Ve biiyiik bir imtiyaza malik olan Padi~aht kandrrarak, Hamiteli Valisi olan, Sehzade Mustafa'ya kendisini Lala tayin ettirdi. Padi~ah, Diizmece Mustafa ile ugra~rrken, ~araptar tlyas elinde olan ~ehza deyi evladt gibi sevdiginden, yapttgt isyanda kendisine askeri ile yardima ko~tu. Devlet aleyhine 91kan frrsatlardan hi9birini ka9rrmayan Karamanoglu, kendisinin koti.iliik ortagt olan Samgat ve Turgutlu Tatarlarmdan Sehzadenin hizmetine bir hayli insan gondermi~ti. ~ehzade bu kalabahk kuvvetle Hamitelinden 91karak Bursa i.izerine yi.iri.idi.i. Bursa'ltlar kaleye kapandtlar, Sehzadeye Ahi Yakup ve Ahi Ho~kadem admda iki el9i ile yiiz kadar kuma~ gondererek: • Sehzade Hazretlerinin ta9 ve tahta laytk olduklanru biliyoruz. Fakat karde~lerine vermi~ oldugumuz s6zden donemeytz.
OSMANLI TARtHt
321
Bursa biiyiik istihkfunlan olan bir yerdir. Ele ge~irilmesi ~ok gii~tiir. Kendileri i
322
NAMIK KEMAL
oliimiine sebep olan Tacettin, sava~1 kaybettikten sonra saklandtgt tavuk kiimesinde tutularak Mihal Oglunun askerleri tarafmdan idam edilmi~ti. Sava~ta Olen bir adamm katiline kaide olarak ceza verilemiyecegi malumdur. Fakat harp esirlerinin kammn o <;aglarda akttllmast, sava~1 kazananlann hakk1 olarak goriilmekteydi. Padi~ah, $ehzade Mustafa ortadan kaldmld1ktan sonra Demirta~ Ogullanndan Umur Bey'i el<;i olarak Germiyan Ogluna gonderdi. Oru<; Bey'i, Anadolu Beylerbeyi; Ali Bey'i de; Saruhan Valisi yaptJ. Hoca Sadettin bu tayinlere, Padi~ah'm vezirlerini kii<;iimsemesinin sebep oldugunu soyler. Halbuki Germiyan El<;iligi siireli degildi.
Germiyan ve Karamanh'lann, $ehzade Mustafa ve Ciineyt Oglunun da Diizmece Mustafa olaylannda tuttuklan hareket tizerine, gerek Anadolu ve gerek Saruhan'm birer kudretli elde kalmas1 Hl.zimdL Demirta~ Pa~a Zadelerin bOlgede bulunan ~ohretleri Anadolu'nun siikunu i<;in gerekliydi. 0 cihetle, Bey'lerin, gorcYlcri kti<;iimsemeden <;ok, bunu hakiki bir ihtiyaca baglamak daha dogru olur. Sayam dikkattir ki, Sultan Murat, Sehzade Mustafa olaymm <;Ikmasmda elleri olan Germiyan ve Karaman Ogullarma hi<; dokunmad1. Hatta Germiyan OJluna vezirlerinden bir de, el<;i gonderdi. Acaba bu uysalhgm s1rn, sebebi neydi? Ger<;i bu mada tsfendiyaroglu, smm a~tJgmdan onun geri atllmasma, Germiyan ve Karaman tak1mmdan ge<;mi~ bir olaym ociinden once baktlmast gerekiyordu. Fakat bu intikam alma, diger zamanlarda da hatlra gelmedi. Boyle bir tahammiile ise ne devlet<;e bir ihtiya<; vardt, ne de Padi~ah'm ahlak1 buna miisaitti. Boylece, oralar sefer a<;llmamasmm, tarihlerce yaztlmami~ birtak1m sebcpleri olmak Iaz1m geliyor. 0 sebeplerden ba~hcas1 ise, Padi~ahm, her taraft clli~manla <;evrili iken Giineyde de bir gaile <;tkarmamak istemesinden ibaret olsa gerektir. Hi<; ~tiphe yoktur ki, Umur Bey, Germiyanoglunu oziir dileyip, kusurunu af ettirmege mecbur etmeden el<;ilikten donmemi~tir. Yine hi<; ~iiphe yoktur ki, Karaman Oglu da, Stmgat ve Turgutlu a~iretlerine soz ge<;iremediginden bahsetmek gibi bir tak1m mazeretlerle affedilmi~tir. hfendiyar Bey, Diizmece Mustafa ve $ehzade Mustafa olaylanm firSat bi· lerek Bolu'yu ku~atmaya kalkt~m1~ ve ona kar~1 dogu smmm emniyete almak i<;in Pa~a'yt Amasya'ya tayin etmi~ kendi de dii~mam kar~Ilamaga ko~mu~tu. lsfendiyar Bey'in biiyiik oglu, Sultan Murat'm yamnda bulundugundan, askerin bir ktsm1 onun tarafma ge<;mi~ti. Buna ragmen tsfendiyar Bey, Osmanh'lara kar~1 durmaktan <;ekinmedi, fakat Bolu civarmda biiyiik bir yenilgiye ugrad1. Giineye ka<;arak oglu Murat Bey'i bir mektupla Padi~ah'a gonderip kusurunun afftm istedi. Sinop ve civarmdan ba~ka her neresi arzu edilirse Padi~ah tarafmdan yurdunun almabilecegi ~artile sulha ve ricast i.izerine de klZlnm kendisine verilmesine razt olmu~tu. Tarihlerin yazdtgma gore bu sava~ta Kaptcrba~t Yah~i Bey, tsfendiyar Bey'e ~iddetli bir kth<; vurmu~, bunun tesiri ile bir kulag! sagtr olmu~tu.
OSMANLI
TARiHi
323
Padi~ah,
Bolu seferinden doniince Hac1 !vas Pa~a'mn gozlerine mil <;ektirTarihler sebebini ~oyle anlatlrlar: !vas Pa~a'mn baz1 dti~manlan, askeri fesada <;ah~tlgma dair birtaklm yalanlarda bulunmu~lard1. Hatta bunun dogrulugunu meydana <;lkarmak i<;in Padi~ahm huzuruna da Zirhh olarak girdigini iddia ettilcr. Padi~ah, bir gtin Pa~anm gogstinti elile yoklamt~, hakikaten Zlfhh oldugunu ogrenince ni<;in bu ztrht giydigini sormu~tur. Pa~a da inandmct bir cevap verememi~ti. Bunun tizerine htyanetine hiikmedilerek hakkmda boyle bir ceza tertip edildi. Ger<;i ortada Padi~ahm saltanatma ortak <;tkabilecek kimse olmadtgt gibi, bir vezirin de oraya goz dikemiyecegi meydanda oldugundan, !vas Pa~a'mn Sultan Murat aleyhinde bir fitne ortaya atabilmesini, aktl hi<; bir zaman kabul etmez. mi~ti.
Sadrazam 1brahim Pa~a'yt, bu i~ i<;in sorumlu tutmak gerekirse de, onu yenebilmesi o zamamn kurallarmca, askeri isyana siiriiklemekle olabilecek hallerden degildi. Bu cihetle Pa~anm ztrhh gezmesi, htyanetinden degil, hayatmdan endi~e etmesindendi. Su kadan var ki, !vas Pa~a hain olmamakla beraber, su<;lu olmaktan da kurtulamaz. <;i.inkti Sultan Murat, hakstz olarak kendisinden ~iipheye dii~tiigiinii anladt ise de dogruyu soyliyerek kendisinden ~iiphelenmeyi onleyebilirdi. Esasen Padi~ah, endi~esini gidermek kabil olamtyacak, gadrinden <;ekinilecek zalimlerden degildi. Bundan ba~ka Padi~ahm giivendiklerinden biri olarak vezirlikte bulunan insanlara vekar ve siyaset d1~1 endi~e yarattct haller yakt~maz. Hele Padi~ahm kendi hakkmdaki gorii~iinii degi~tirdikten sonra hayatlm tehlikeye koymakstzm gorevinden aynlmast en dogru bir hareketti. Padi~ah'm yamna ztrhh girip de, kendini suikast yapacakmt~ gibi gosterecek kadar korku yaratan bir vezir ile beraber bulunmak elbette bir Padi~ah i<;in su<; saydacak hareketti. Lakin ~urast da dii~tintilmelidir ki, bu su<; olsa olsa Pa~amn vezirlikten <;tkanlmast, bir tarafa siiriilmesi veya daha ileri gidilirse evvelce oldugu gibi Bedevl <;ardak'ta hapsolunmast mtimkiin olabilirdi. Goz <;tkarmak gibi diinyada en biiyiik caniler hakkmda. bile yaptlmasl dogru goriilmeyecek ve hi<; bir suretle ceza verilemiyecek bir felakete ugratllmasma hak verilemez. Sultan Murat kadar iyi dii~tinen ve diiriist hareket eden bir Padi~ahm, bu gaddarhgt yapacak kadar hiddete kaptlmasma teessiif olunur. Ozellikle bu ~iddetc ugrayan Hact !vas Pa~a, gerek Bursa savunmasmda ve gerek Diizmece Mustafa vak'asmda devlete pek biiyiik hizmet etlni~ oldugu gibi, <;elebi Sultan Mehmet kadar her~eyi gii<; begenen bir Padi~ah1 ilk fmatta bir<;ok biiyiiklere tercih ettirmi~ti .. Padi~ah1, Vezaret riitbesini alacak kadar ho~nut ettiginden anla~tldtgt iizere, sava~ ve siyaset alamnda biiyiik tecriibe ve bilgisi olan bu zata devletin bii· yiik ihtiyact vardt. Sehzade Mustafa olaymdan beri anlatllan vak'alar, Hicri 826 ytlmda ge<;mekteydi. Yine o ytl i<;inde, Eflak Bey'i Dirkule'nin, Silistre tarafmdan Tuna'yt ge<;erek Osmanh arazisine saldtrdt~ haber almmt~, tsfendiyar iizerine gidilmek
NAMIK KEMAL
324 dii~iiniiliirken,
Eflak: Beyinin cezalandmlmasi, Tuna taraflannm korunmasma memur edilen Firuz Bey'e havale edilmi~ti. Sultan Murat, tsfendiyar hadisesini ba~an ile sonu~lanillrm1~ ve Hicri 827 tlkbahannda Dtrakule'yi cezalandtrmak i~in Rumeline ge~erek, Edirne'de ordusunu toplamaga ba~Iam1~t1. Fakat o tarihe kadar Firuz Bey, Tuna'y1 ge~erek zamamnda Eflak:'a ge~en ve ge~tigi zaman kendisi gibi Firuz Bey ad1 ile tanman rahmetli Firuz Pa~amn adm1 ya~atacak bir kahramanhkla, Dtrakule'yi kendine itaat ettirmi~ti. Dtrakule bu hareket iizerine iki y1lhk vergisini alarak Edirne'ye gelmi~, Padi~ah da, kendisini affetmi~ti. tki oglunu rehin b1rakan D1rakule, tekrar Eflak'a donmii~tii.
0 malarda, Evrenos Zadelerden tsa Bey, Korent Bogazmdan Mora'ya ge<;erek Lastimolya taraflanm kolayhkla ele ge<;irdikten sonra, kar~ISlna <;Ikan Arnavut kuvvetlerini de parlak bir meydan sava~1 sonunda yenmi~tir. tsa Bey'in bu sava~1 Hicri 828 yilmda son bulmu~tu. Yine o yll i~inde Sultan Murat, tsfendiyar Bey'in klZlm getirtmek i<;in Germiyanoglu Yakup Bey'in Padi~ah tarafmdan ~ah Ana ad1 ile degerlendirdigi e~i ile Sadrazam Halil Pa~anm Padi~aha vaktile vermi~ oldugu Daya Hatun ad1m kazanmr~ alan e~ini, ~erafeddin Pa~a ve Reyhan Pa~a ile beraber gondermi~ti. Gelin gelince o zamana kadar e~i goriilmemi~ bir diigiin yaprldr. Bu diigiin masmda Padi~ah'm ii<; yeti~mi~ krz karde~inden biri tsfendiyar Zade Kasnn Bey'e, biri Karaca Pa~a'ya, biri de Sadrazam tbrahim P~a'mn kii<;iik oglu Mahmut Celebi'ye verilmi~ti.
H. 828 ythnda Bizans 1mparatoru Manuel olmii~, tahta oglu Y ovan ge~mi~ti. Y ovan, Padi~aha itaatte devam ederek, her yrl otuz bin altm vergi vermek ve Mora' da alan Zeytin ~ehri ile Karadeniz kryilannda elinde bulundurdugu yerlerin Drragos'tan ba~kasrm kamilen Osmanh Devletine brrakmak iizere bir antla~ma yapmag1 ba~armr~tr. 0 srrada Strp Prensi Etiyen Lazorovi~ de Padi~aha itaatini bildirmek i~in Edirne'ye gelmi~ti. Hammer, bir ka<; tarihten alarak der ki: a Padi~ah, tmparatorluga se<;ilmi~ alan Sigismund'un da tahtrm tebrik etmek ve iki yil i<;in bir miitareke yapmak iizere bir el<;i ile Etiyen Lazorovi<;'i gonderdi.» Sigismund, Almanya'da 1410 tarihinde tmparatorluga getirilmi~ti. Hicri 828 yilt, 1434 Miladi y1hna rastlad1gma gore 14 yil sonra tmparatorlugun tebrikinde nasil bir miinasebet goriiliiyor, Macar'larla be~ yil i~in daha ii<; yil evvel bir miitareke yapilm1~tr. Bunun bitimine daha iki yil var iken, iki yil daha uzatmak i<;in Srrp Krahm gondermege ne liizum vard1. thtimal ki, devletin muhtelif yonlerde ugra~masr dolayisiyle, onceki miitarekenin onaylanmasm1 o vakit miinasip gormii~lerdi. Mente~e
Hak:imi tlyas Bey, 1435 Miladi y1h ba~lannda Olmii~ oldugundan, Padi~ahm yanmda rehin bulunan ogullan trveyz Bey ile Ahmet Bey, babalarmdan lcalan yerleri ele ge<;irmek i<;in ka<;mi~lardi.
~
OSMANLI TAR1H1
325
Her ikisi de yakaland1, Bedevi ~ardak'ta hapse gonderildi. Mentqe Sancag1 da Balaban Pa~a'ya brrak1ld1. Beyler, hapisteki odalanna ot gottiren bir koyltiyti kandmp, gtiya getirdigi ot begenilmemi~ de red olunmu~ gibi birer birer koyltintin ~uval1 i~ine girerek hapisten ka~ml~lard1. Oveyz Bey yakalanarak, korunmasmda gorevli olan subay ile beraber idam edildi. Ahmet Bey, kendini kurtarabildi ise de ba~ka bir ~are bulamiyarak, Karaboltik Osman Bey'e, onun yanmdan MlSlr'a ve daha sonra da 1ran'a giderek Mente~e'ye gelebilmek i~in ~are arad1. Fakat.kimseden yard1m goremedi. Ba~ka diyarlarda kaybolup gitti. Boylece Mente~e Sancagmm kendisine ait oldugunu iddia edecek kimse de kalmad1. 1435 Milftdi yilmda, en btiylik olay isc Clineyt Oglu Hamza Bey'in en son yaptiklar1drr. Bu yolda Rum Tarih~ileri bizim tarihlerden ~ok tafsiH'tt verdiginden, biz onlarm verdikleri ile bizim tarih~ilerin kan~Imim ~oyle bir araya getirdik. lki tarafm anlattiklan arasmda ~eli~kiye dli~tildlik~e her ikisini de ayn ayn yazd1k. Ciineyt Oglu Hamza Bey, yetmi~ ath ile Dlizmece Mustafa o~dusundan aynldrktan sonra, son siir'atle Akhisar'a, sonradan da lzmir'e gelmi~ vc 1zmir esasen kendi baba yurdu oldugundan halk tarafmdan iyi kar~Ilanmi~tl. Aydm Sancagmda Aydm Ogullarmdan Mustafa Bey admda biri hliklimet etmekte idi. Mustafa Bey'in hizmetine mlikafat olarak Aydm Bey'ligi Sultan Murat tarafmdan da tasdik olunmu~tu. Clineyt Oglu Hamza Bey, bunu ogrenince hemen <;e~me ve Urla taraflanna giderek sekiz giin i~inde dort bin ki~iden kurulu bir kuvvet toplam1~ ve bunlan acele 'bir ate~te kurutulmu~ aga~ dallanndan yap1lma ok, harbi ve karg1larla donatmi~ti.
Ctineyt Oglunun bu haz1rhgi iizerine Mustafa Bey, kendi kuvvetleri ile kar~1 koyarak Sel~uk'un alti saat otesinde bir yerde mevzilendi. Her iki taraf kar~Ila~m ca Clineyt Oglu, Mustaf Bey'in askerine sald1rarak o kan~1khk esnasmda bir glirz vuru~u ile Mustafa Bey'i atmdan dii~i.irmii~, Aydm askeri Beylerinin Oldliglinli goriince Ciineyt tarafma ge~mi~ti. Ciineyt boylece eline ge~irdigi yerlerde rahat bir ~ekilde hiikiimet etmekte iken, Sultan Murat, rehin olarak oglunun kendi yamna gonderilme~ini istedi. Ciineyt de bu teklifi kabul etmedi. Diizmece Mustafa olay1 ile son haddine gelmi~ olan h1yanetinden dolay1 zaten devlet<;e hakkmda mevcut olan ~iipheler boylece bir kat daha artm1~t1. Aydmoglu !sa Bey'in soyundan Padi~ahm hizmetinde bulunan birisi de, Ciineyt Oglunun vlicudu ortadan kalkmadlk~a 1zmir taraflanrun devlete mal olamiyacagmi her f1rsatta tekrar ede ede nihayet soziinti tutturmu~tu. Sonunda Ciineyt Oglu tizerine asker gondermege karar verildi. Bizim tarihlerin anlattlgma gore; Aydm Valisi Yah~i Bey admdaki zatm karde~ini Ciineyt Oglu idam etmi~ ve bu vak'a da tzmir tizerine asker gonderilmesinin ba~hca sebeplerinden biri olmu~tur.
326
NAMIK KEMAL
Bundan anla~Ildtgma gore, Rum Tarihlerinin Clineyt Oglu ile sava~mdan bahsettikleri, bu, Yah~i Beyin karde~i idi. thtimal ki, bunlarm ikisi de Aydm Ogullanndandtr. Ctineyt Oglu lizerine gonderilen askerin komutanhgma, Timurta~ Zade Oru<; Bey tayin cdilmi~ ve Y ah~i Bey de onun yardtmcthgma verilmi~ti. Ctineyt Oglu, Oru<; Bey'in askerinin <;oklugu kar~1smda ve ~iddetli hiicumlanna kar~1 koyamad1gmdan, Saktz'm kar~tsmda bulunan ve tarihlerde ts'li ve Rum Tarihlerinde tpsala adt ile amlan kaleye saklanmt~ti. Oru<; Bey, bu galebe ile iktifa ederek ele ge<;irdigi yerlerin arazisini Timar yolu ile i~e yarayacak bir takim komutanlara verdikten sonra geri dondii. Ctineyt Oglu ise, askerin donli5iinil haber abr almaz stgmdtgt yerden <;Ikarak oraya, buraya tecavilze ba~lad1. Hatta Yah~i Bey'in bir karde~ini de bu strada idam etti. Bu haberin gelmesi Padi~aht <;ok ktzdtrmt~, vezirlerine: uBu adamm mlilklimlize bu kadar saldm~1 hep sizin ihmaliniz sonucudur. Ya <;aresini bulunuz, ya hizmetten <;ekiliniz! » yollu ~iddetli azarlamalarda bulunmu~tu. Devlet ileri gelenleri, o strada Olmil~ bulunan Oru<; Bey'in kudreti bilinmekle beraber, her i~i ag1ra ald1gmt, Ciineyt Oglunun yarattigt olaylan onliyemedigini ve yerine Anadolu Beylerbeyi tayin olunan Beyaztt Pa~a'nm karde~i Hamza Bey'in getirilmesini, bu i~i onun halledebilecegini Padi~aha arz ettiler. Hamza Bey, kuvvetlerini kisa zamanda tamamlad1ktan sonra iki karde~ini kaybetmi~ olan Yah~i Bey ile Halil Bey'i de yardtmcthgma almt~tl. Rum Tarih<;ilerinden Dukas, Clineyt Oglunun iizerine giden komutanm Halil Bey oldugunu yazar, Hammer ise bu zatm ba~ka, Yah~i Bey'in ba~ka bir memur olmasma ihtimal vermediginden olsa gerek, iki rivayeti birle~tirmek ic;in komutanhga bir Halil Y ah~i adm1 uydurur. Halbuki Hoca Sadettin, tarihinde, Clineyt Oglunu idam eden bliylik kumandanlann birinin Halil Bey oldugunu gostermi~tir ki, bu ifadeden Dukas'm bildirdigi Halil Bey'in ba~ka, Yah~i Bey'in yine ba~ka bir zat oldugu meydandad1r. Ctineyt Oglu, Oruc; Bey <;ekildikten sonra bliylik gayretler sonucu kuvvetli bir birlik te~kil etmi~ti. Hatta Kurt Hasan, Akhisar b6lgesinde Osmanh kuvvetlerine kar~1 koymak cesaretinde bulundu. Fakat ilk saldm masmda yenilmi~ oldugundan, babasmm kalmakta oldugu lpsala Kalesine kadar ka<;ti. Hamza Bey, bu ba~an iizerine ada~1 olan Hamza Bey'in yakalanmasma giCtineyt Oglu, Osmanh Ordusunun bilylik kuvvetine kar~I c;1kmaktan c;ekinmedi. Hatta Hoca Sadettin'in anlattlgma gore; Kurt Hasan, Osmanh Ordusunun bir kanadtm bozarak kac;anlan da takip ederken ordudan bir hayli uzakla~m1~t1. Dukas'a gore; Kurt Hasan sava~ kurallanna aykm bir surette saldmya gec;tiginden, Osmanh kGmutam tertipledigi bir sava~ hilesi ile onun kar~1smdaki askerleri geri c;ektirmi~, boylece kuvvetlerinin babasmmkinden uzak dii~mesini saglamt~tl. Takibe giden kuvvet, digerlerinden uzakla~mca, Hamza Bey, bir saldm ilc ri~ti.
OSMANLI TAR1Hi
327
Kurt Hasan'm takdim ettigi yerleri ele ge<;irdi. Aynca Ciineyt Oglunun yalmz kalan kuvvetlerini peri~an ederek onu tpsili (1) Kalesine stgmmaga mecbur etti. Hamza Bey, bu iyi diizenlenmi~ sava~tan sonra donii~ii strasmda Kurt Hasan't da eline ge<;inni~ti. Dukas, bu sava~m sonuna kadar olan olayt, yalmz Halil Bey'e ait gosterir. Umur Bey'in, bundan sonra Halil Bey'i kuvvetlendirmege memur oldugunu ve Hamza Bey'in daha sonra geldigini yazar. Bir de, bu sava~ta Ciineyt adt ile yazdtgt Cuneyt Oglu'nun, Kurt Hasan ile beraber Hamza Bey admda bir de karde~inin esir oldugunu bildirir. Halbuki, Halil Bey, boyle bir ba~any1 yalmz ba~ma ifa edebilse, Anadolu Valisinin yard1m i<;in gonderilmesine hi<; Iiizum kalmtyacagt meydandadtr. Ci.ineyt Oglunun kendi ad1 Hamza oldugundan, onun Hamza Bey admda bir diger karde~inin olmas1 Tiirk adetlerinde bulunmad1gmdan, Dukas'm anlattiklan dogru olamaz. Yine Dukas, Kurt Hasan'm, Hamza ile beraber Edirne'ye gonderildigini soyler ki, oyle bir Hamza'mn bulundugu bilinmemektedir. Bizim tarihlerin soz birlig1 ederek yazdtgma gore de, dogru olarak kabul edilemez. Osmanh Tarihlerinin anlatt1gma gore ise, bu ba~andan sonra Kurt Hasan'1 babasma, kurtulmak istiyorsa teslim olmasmm dogru oldugunu, soylemege gondergini yazarlar. Eger SigmirSa, Padi~ahm kendisini affedecegini de soylerler. Fakat Ciineyt Oglu, h1rs, inat, kibiri yolunda her tiirlu fenahgt yapt1g1 gibi, namus ve evladtm da, feda etmekten <;ekinmeyerek Bey'lerin teklifini reddetti. Beyler, bu red cevab1 iizerine ku~atmay1 stkt~tlrdllar. Hoca Sadettin'in yazdtgma gore, Ciineyt Oglu, bir giin ftrsattan faydalanarak kirk ath ile kaleden <;tkmt~ ve ylldmm gibi bir siir'atle ku~atmay1 yararak Karaman tarafma ka<;m1~t1. Karamanoglu, kendisine yard1m etmege cesaret edemediginden geri d6nerek ikinci defa ku~atmay1 yanp kaleye girmi~ti. Dukas'm anlattigma gore, Cuneyt Oglu, kaleden bir gemi ile Anamur'a gitmi~ ve oradan Karamanoglunun yanma gelmi~ti.
Karamanoglu, a<;tktan a<;Iga kendisine yard1ma cesaret edemedi. Yalmz para yoniinden yard1m1 esirgemedi. Kendisine aynca 500 ath verdi. Ctineyt bu asker ile Hamza Bey'in elli bin ki~ilik ordusu i<;inden ge<;erek kaleye girmegi ba~ard1. Karamanoglu'nun yardtmdan <;ekinmekle beraber, Ctineyt Ogluna 500 stivari vennesinde bir tenakuz oldugu meydandadtr. Denizden askersiz olarak gitmi~ olsa bile, askersiz olarak karadan gelmesine imkan olmayacagmdan Dukas'm bu yazd1g1 da dogruya pek yakm gortilmez. tstanbul'a yalmz 20 bin ki~i ile giden Sultan Murat'm, Ctineyt Oglu'nun bir kalecigine kar~1 elli bin ki~ilik bir ordu gonderemiyecegi a<;Iktlr. (1)
:ipsili, Sivrihisar'm giineyinde bir iskeledir.
328
NAMIK KEMAL
Hoca Sadettin'in anlatttklan da, biraz miibalagahdtr. Geq;i, Hamza Bey'in kuvveti, yalmz onbin ki~i olsa ~iinkii ondan a~agt olmasm1 aktl kabul etmiyor- Ciineyt Oglu ku~atmayt 500 ath ile yalmzca bir kerecik yarmt~ bulunsa bile, bu hareketin bir kahramanhk, bir kac; yiiz ytlhk tarihl olaylar ic;inde e~ine ancak rastlanabilecek hadiselerden saytlabilecegine ~iiphe yoktur. Ne fayda ki, kahramanhk ne dereceye ula~IrSa ula~sm, Ciineyt Oglu'nun dayanma giicii, yiyecek azhgmdan son bulmak iizere idi. Ac;hk ve sari hastahklar onu aman dilemeye mecbur etti. Dukas'm anlattigma gore, deniz taraft ac;tk oldukc;a Ciineyt Oglu askerini besliyecek kadar yiyecek bulabiliyordu. Fakat Hamza Bey'in bildirmesi iizerine Sultan Murat, o zaman Foc;a'Iarda Ceneviz'Ier tarafmdan vali olarak bulunmakta olan ve Osmanhlarla anla~m1~ bulunan Persival Pallavic;ini'ye, lpsala'run deniz yolunu kesmesi ic;in emir gonderdi. 0 da tic; biiyiik gemi ile gelerek kaleyi deniz cephesinden ku~atti. Boylece Ciineyt Oglu'nu yiyecek ikmalinden yoksun btraktt. Ciineyt Oglu, aman diledigi zaman Hamza Bey, baz1 olaylar yiiziinden Selc;uk'a gitmi~ oldugundan, aman dilemesini Yah~i Bey ile Halil Bey'e bildirmi~ti. Bizim tarihlerin yazdt~na gore; Bey'ler o strada Orduda bulunan Ciineyt'in Oglu ile durumu gorii~tiiler. (Ciineyt Oglu, bu kadar htyanetle suc;lu iken af olarak kurtulursa yine devletin ba~ma birc;ok olay c;tkarmaktan geri kalmaz.) kararma varddar. Ozellikle Yah~i Bey, karde~lerinin karuna kan istegini ileri siirdii. Ser'an da kendisinde bu hakkt buluyordu. Oglu Kurt Hasan't goziiniin oniindc kestirdikten sonra Ciineyt Oglu Hamza Bey'i de idam ettiler. Dukas'm anlattigma gore Ciineyt Oglu'nun am an dilemesi strasmda H amza Bey, oraya yeti~mi~, oldiiriilmesine o karar vermi~ti. Hamza Bey, Ciineyt Oglu'nun kt~ktrtmast ilc oldiiriilen Beyaz1t P~a'nm karde~i Halil Bey'in eni~tesi, Yah~i Bey'in ise yine Ciineyt Oglu'nun elinde oldiiriilen Mustafa Sinan Beyler'in karde~i oldugundan, iic;iiniin de Ciineyt Oglundan almacak intikamlan vardt. Boylece soylentilerin ikisi de, bu yolda birle~mi~ oluyor. Bununla beraber, boyle teslim olmu~ bir adam1 Oldiirmek ic;in kimden emir verilmi~ olursa olsun insam tiksindirir. Gerc;i Ciineyt Oglu'nda aman ve iman yoktu. Soziinden donmekte biiyiik mahareti, htyanette biiyiik ustahgt vardt. Hatta Beyaztt Pa~a'yt, aman verdikten sonra idam ettirdigi ic;in gordtigu i~lem de aynen yaptigmm kar~thgtdtr. Boylece Ciineyt Oglu, belki daha kotii bir surette Oldiiriilmege bile laytktt. Su kadar ki, boyle bir karart vermek o Bey'lere dii~mezdi. Fakat yine de Ciineyt'in oliimiine karar veren komutanlar, tarih yoniinden bu hareketlerinin sorumlulugundan asia kurtulamtyacaklan gibi, Sultan Murat da Bey'leri sorumlu tutmadtgl ic;in ele~tirilebilir. Ciineyt Oglu'nun ~ahsma gelince, ahlakc;a bu adamdan daha a~ag1 birisi dii~iiniilemez. Fakat askerlik, idare, kahramanhk ve komutanhk yoniinden herkesin iistlinde oldugunu da inkar etmemek laztmdrr. Eger Ciineyt Oglu, htyanet yolun-
OSMANLI TAR!H!
129
da harcadigi <;:ali~malann ytizde birini Osmanhhgm ilerlemesinde gosterm1~ olsaydi, ~tiphe yoktur ki Padi~ahlar kadar hiirmet goriirdli. Ctineyt Oglu gibi, Devleti herglin ba~ka bir ~ekilde oyalay1p rahats1z eden birinin ortadan kalkmas1 ile az1c1k huzura kavu~acag1 s1rada, 1435 y1h tlkbahan ba~mda S1rp Krah da o bolgenin s1mrlanm a~arak korunmasmda gorevli tshak Bey'i esir almi~ti. Bu tshak Bey, eski btiytik kumandanlardan hayatmt yukanda gordtiglimtiz Pa~a Yigit'in kOlesi ve ogullugu idi. Oglunu da, babahgmm admdan faydalanarak Pa~a yapm1~ ki, bu delikanh sonsuz derecedeki kahramanhgmdan otlirti adma, bir de deli s1fati eklenerek, Deli P~a diye me~hur olmu~tu. Padi~ah, bu haberi almca, ordusu ile hemen harekete ge<;:erek S1rbistan'm cczalandmlmasma karar vermi~, bu kararla da Edirne'ye gelmi~ti. Rumeli'de meydana gelen her kar1~1hktan faydalanmaga kalkan, Mtisliimanhk davasmda bulunmakla beraber, din dti~manlanna yard1mci olmaktan <;:ekinmeyen Karamanoglu, bu f1rsattan faydalanarak, Antalya lizerine ylirtidti. Bu durum tizerine Padi~ah, kuzey ve giineyde ortaya <;:Ikan tehlikelerden hangisinin kendine daha zararh olacagm1 dti~linebilmek i<;:in, Edirne'de kalarak, S1rp Kralmm hakkmdan gelme i~ini, Rumeli Beylerbeyi Sinan Pa~a'ya verdi. Sinan Pa~a, S1rbistan'a girerek Alacahisar ile etrafm1 ele ge<;:irdi. Buralar, yeni bir sanif cak saydarak Mecid Bey'in idaresine birakildi. Bu Mecid Bey, BeyaZit Pa~a'mn, Sivasta tuttugu, devlete ba~ kald1ran Mccit'tir ki, s1gmd1ktan soma cesaret ve idaresinden memnun kalan Sultan Murat, kendisini Mirahur (l) yapmi~ti. Bu kez de Sancak Beyligi ile devlet btiyiikleri arasma kan~t1. Bu olay lizerine, S1rbistan Krah, Edirne'ye el<;:iler gondermi~, evvelki sozlinde duracagm1 bildirerek, anla~malan yeniletmi~ti. 0 mada EfHl.k V oyvodas1 vergisini gonderdigi gibi, tstanbul tmparatoru, Rodas ~ovalyeleri, Cenevizlilere bagh Midilli ve Sak1z Beyleri de el<;:iler gondererek anla~malanm yenilemi~ lerd~.
Anadolu yontinde ise Karamanoglu, Teke Ogullanndan Osman <;elebi'yi atalanndan kalan yerlerin ele ge<;:irilmesine ki~k1rtm1~ ve emirlcrine de biraz asker vererek Antalya'mn ku~atllmasma gondermi~ti. Devlet tarafmdan Antalya'mn muhaflZl bulunan Firuz Bey, o s1rada Olmii~ oldugundan, oglu bulunan Hamza Bey, -ki Teke'ye bagh Karahisar admda bir kalenin korunmas1 i<;:in gorevli idi.- Babasmm oliimlinti i~itince Karahisan yamndakilcrden birine b1rakarak Antalya'ya ko~tu. Kendisi kalenin onanlmas1 ve korunmasmm tamamlanmas1 ile ugra~Irken, Osman <;elebinin biraz askerle, Antalya civarmda tstanos Yaylasma gelerek, Karamanoglunun gelmesini beklerken, hastahgm1 ogrendiginden, kalede bulunan tecrubeli komutanlan top)ayarak olay1 anlattl. (1) Hayvan terbiyecisi
NAMIK
330
KEMAL
Osman ~elebi'nin hastahg1 gibi bir firSatl ka~Irm1yarak, Karamanoglu gelmeden kaledeki askerlerle beraber, bir baskm yapmak dii~iincesinde oldugunu soyledi. Komutanlar fikrini kabul ettiler. Fakat ~ayet baskmda ba~anya ula~Ilmaz ve o arahk kendine bir hal olursa, veya bir takim olaylarla doni.i~ kabil olmazsa, kalenin korunmas1 da, gi.i~ olacagmdan kendisinin gitmesine raZI olmad1lar. Hamza Bey, gonderdigi kuvvetin ba~mda bulunamad1. Fakat, baskma gidenler onun yoklugunu gostermediler. Baskma giden birlik i~ini o kadar kolay ba~ard1 ki, Osman ~elebi'yi ve onunla beraber gelenleri yok edip. kizkardqini tutarak kaleye gctirdiler. Karamanoglu Mehmet Bey, daha i~e ba~larken boyle bir ba~arlSlzhga ugraymca korkup ~ekinecegine, aksine kizarak kuvvetleri ile Antalya iizerine yiiriidii. Antalyamn ele ge~irilmesine son derece gayret ederek bir takim toplar da getirmi~, o zamana kadar Anadolu taraflannda hi~ misli gori.ilmemi~ bir ~iddetle kaleyi dovmeye ba~lamt~ti. Bir soylentiye gore i.i~, bir soylentiye gore yedi ay ugra~tigi halde, Hamza Bey'in kahramanca savunmas1 kaqlSlnda bir ~ey yapmag1 ba~aramam1~tt.
Nihayet Sultan Murat'm, Anadolu'ya ge<;:erek Karaman iizerine yiiri.imek karannda olduguna dair haberler duyuldu. Mehmet Bey, ku~atmanm si.irdi.iriilmesine imkan olmadtgmt anlayarak son talih denemesi kabilinden bir hi.icum daha yapmaga karar vermi~ti. Mehmet Bey, bu karar i.izerine hi.icuma mi.isait olacak yeri se~mek i<;:in alaca bir ata binip kalenin etrafmda gezerken, bir mahir top<;:u ni~an alarak bir mermide viicudunu di.inyadan kald1rmt~tl. Karamanoglu'nun oliimi.ine sebep olan merminin bir zincir ile kale kaptsmdan a~ag1 sarkittlarak uzun bir zaman herkese gosterildigi tarihlerde yaZihdtr. Bu Mehmet Bey, Timur'un, Bursa Hapishanesinden aldtrarak babasmm memleketine hi.iki.imdar yaptlgt adamdtr ki, hiiki.imet etmege ba~ladtgmdan omriiniin sonuna kadar, soziinden donmelikte, htyanette ~ohret yapmr~ olan soyunun hepsinin i.isti.ine ~1kmr~, belki Ci.ineyt Oglundan bile geri kalmamr~tir. Yine soziinden donmege ba~ladrg1 bir sava~ta olmi.i~ •. ~elebi Sultan Mehmet'in kqif ve tahminini dogru
Hamza Bey, Teke ve Karamanogullannm ordulanndan eline ge~en kiymetli ile Karamanoglu Ali Bey'i zafer miijdecisi olarak Sultan Murat'a gondermi5-
ti. .Mehmet Bey'in oldi.iri.ilmesi sonucu, yalmz Antalya, ku~atllmadan kurtulolarak kalmad1, bir taraftan da devletin Karaman Hliki.imetine el atmasm1 sagltyarak, o taraflarda ni.ifuzunu artt1rd1. ~i.inkii 1brahim Bey, Antalya'dan geJinceye kadar amcas1 Ali Bey, Konya'da istiklalini ilan ettiginden, 1brahim Bey, mu~
1..<
OSMANLI TARiHi karde~i
331
lsa Bey ile anla~arak amcasx ile bir hayli ugra~mr~sa da, hir ~ey yapmaga muvaffak olamamr~ ve lsa Bey ile beraher Sultan Murat'a srgmmr~lard1. Padi~ah Karamanogullanndan Ali, ihrahim, lsa Bey'lere hirer klzkarde~ini vermi~ ve Ali Bey ile lsa Bey'i Rumelinde hirer hiiyiik Timar ile miikafatlandirdrgi gihi, 1hrah1m Bey'i de yanma asker vererek Karaman'a gondermi~, Konya'da tahta 91kartmr~t1. Padi~ah'm bu iyiligine kar~I lbrahim Bey de Hamitelinden Osmanh Devletine katrhm~ iken babasmm el attrgr yerleri geri vermi~ ve bunlara Okluk Kalesir.i de iliive etmi~ti. Karamanoglu'nun hrraktlgr yerler, hirer Sancak sayllarak Saraptar llyas'a verilmi~ti ki, oyle bir meluna yaprlan bu yard1m Sultan Murat'm hiiyiikliigiine hi9 de yakl~m1yan hir olaydr. Yine o yiizy1lm hiiyiikliigiinii kii((iiltecek bir taklm olaylar da Amasya'da kendini gostermege ba~lmm~t1. Amasya Valisi Y orge9 Pa~a, kendinden once gelen Ali Pa~a, Beyaz1t Pa~a, !vas Pa~a gihi bir kat;; ki~inin, devlet hizmetinde gosterdikleri gayretin tersine hareket ederek, Ciineyt Oglu gibi miistakil ya~amak isteyen bir harekete giri~ti. Hryanet silahrm ilk once KlZllkoca Ogullan adryla tamnan dort e~kiya aleyhine kulland1. Tarihlerin yazdrgma gore bu dort karde~, Tiirkmen kocalanndan olarak gii9lerine giivenen, Amasya ve Tokat bolgesine htikmeden, soyan e~kiyalardr. Bunlar saldmlanm hamamlardan kadm kaprp ka9mak derecesine getirmi~Ierdi. Ztilkadir Ogullanna ve Akkoyunlulara akraha olmak davasmda hulunmakla beraber, onlan da Osmanh tnkesine saldrrmaga davete ugra~ryorlardr. Y orget;; Pa~a, bunlara kar~1 bir Padi~ah emri tanzim ederek, Alpaslan Oglu Hasan Bey'den, Canik'i ele ge9irmege gorevli hulundugunu, kendileri de onunla beraber hu hizmete tayin olunduklan ve bu hizmet kar~rhgmda Ovaryaylak holgcsinin iiriinlerinin Timar olarak verilecegini bildirmi~ti. Y orge(( Pa~a, bu uydurma Padi~ah emrini bir taklm hediyelerle Ttirkmenlere gonderdi. Kendisi de hir mektup gondererek dort kardqi sava~a 9agrrd1. Karde~ler hazrrhklanm ikmal ederek yakmda geleceklerini hildirip, Pa~anm adamlarmr geri gondermi~lerdi. Y orge9 Pa~a ise, gtiya bunlarm askerlerini t;;ogaltarak, kendisini oldiirmek ve Padi~ah gelinceye kadar oralarda bulunan kaleleri zapteylemek te~ebbiistinde olduklanm haber aldrgmdan bir hastallk hikayesi ortaya att1. Ve iyile~inceye kadar zevk ve sefa etmek tizere Krzrlkoca Ogullanm Amasya'ya 9agrrd1. Onlar da adamlar1 ile beraher geldiler. Y orge9 Pa~a, Ttirkmenlerin geldigini haher almca, oglu l-IlZlr Bey'i kar~rla maga gonderdi. Kendilerini ayn bir konaga indirdi. Y anlanndaki adamlan da, kendi beylerinin ve ileri gelenlerin evlerine misafir etti. Kendisi de daima basta oldugunu ileri surer ve oglu bu dort karde~le miinaseheti saglardr. (Eger Pa~a babanm hastahgr, gorevini yapmasma imkan vermezse, sizin gibi kahramanlar i~in i9inden 91kmaga kafidir. Ben de beraber giderim, Padi~ahm cmrini yerine geti-
332
NAMIK KEMAL
ririm.) gibi sozlerle giivenlerini arttlrmaga c;ah~makta idiler. Onlar ise gitgide bunIan ziyafetlere, zevk alemlerine ve ic;kiye ah~t1rdilar. Nihayet bir gece, dordiinii de sarha~ ederek ansiZin oldiirdiiler. Beraber gelen adamlan da evlerden taplayarak, zavalhlan bir magaraya daldurarak ve etrafmdan ate~ler yaklp, dumanla bagdular. Hatta bir kaca kadmm aglu bunlann ic;inde bulundugundan ettigi yalvarmalar iizerine magaranm kapisimn ac;Iltp yalruzca anun aglunun sag kaldigmi tarihler yazmaktad1r. Yargec; Pa~a, misafirlerini boylece yakettikten sanra c;aluk c;acuklanmn bulundugu <;arum Ovasma giderek erkeklerini idam, -ileri memleketlerde yllan oldiirtmek ic;in vaadedilen miikafat gibi- bir Tiirkmen Oldiirene bir elbise vaad ederek, kac;anlan da birtak1m insanlar elinde imha ettirmi~ti. Mallanm da tamamen yagma edip, kadm ve c;ocuklanm sakaklarda dilenerek gec;inmege mecbur b1rakt1. Haca Sadettin, Y argec:; Pa~a'y1, «Mertlikte e~siz ve hamiyette me~hur 11 alarak gosterir. Gerc;i Pa~amn bu hareketinin haydutlan da utand1racak bir alc;akhk aldugunda ~iiphe yaktur. H1yanetin bu derecesi en biiyiik tehlikelerde, en mii~ kiil meselelerde bile dagru goriilemez. Bir kac; yiiz ki~ilik bir e~kiya giiciine kar~I yap1lan bu hareket, haydutluk kadar belki andan da kotii bir hareket tarzrdrr, bir Tiirkmen a~iretinin Osmanh Kuvvetleri kar~rsmda ne hiikmii alurdu ki, boyle yalan dalanla bunlarm ortadan kaldmlmasma giri~ilsin. Hac a Sadettin bu harekete sebep almak iizere dort karde~in Y argec:; Pa~a'y1 oldiirmek karannda aldugunu yazmaktadrr. Bu soylentinin yalan aldugu ise ac;Ikc;a artadadrr. 0 niyette alan adamlar Amasya'ya gelirler miydi? Gelecek alsalar herhalde maksatlanmn yap1lmasmr Pa~amn ardu ile hareketine birakmazlardi. Gerc;i a niyette bulunmu~ alsalar ilk hareket Yargec; Pa~a tarafmdan geldigine gore bunlann hareketi de kar~r kaymak derecesinde kahrdr ki, Pa~anm hareketine hie; bir vakit, dagru bir hareket alarak bakllamaz, hele ba~Iann idammdan sanra, davet ile getirilenlerin oldiiriilmesi, biiyiik hir i~kence, mallanm yagma etmek ise biiyiik bir hata, kac;anlan yaketmek, kadm ve c;acuklan dilencilige kadar dii~iirmek affedilir bir hill degildir. Yiizelli y1Idanberi mert ve iyi idareleri ile Anadalu'da huzuru saglayan Osmanhlar arasmdan bu Yargec; Pa~a'mn <;Ikmasi, kahramanlar alayma yilan kan~masi kadar yakl~Ik alm1yar. Y argec:; Pa~a, kapildigi ~ohret budalahgmdan kurtulam1yarak, Tiirkmenlerden Osmanc1k civannda bulunan ve Kacayakas1 adr ile bilinen bir kaleyi de almak istedi. Bu kaleye, Haydar Bey admda bir adam sahip c;Iktl, omriinde ne kimse ile ugra~m1~ ne de kimsenin hiikmiine girmi~ti. Bir taraftan bir alay meydana c;rksa, aglu Kasrm Bey'i elc;i alarak gonderir, belamn savu~utrulmasm1 ve istiklalini karumagt ba~anrdr. Hatta Kastm Bey, Devlet-i Osmaniye'nin icaplarma itaat etmeyi daha dagru buldugunu soyledikc;e: «Ben bu ya~a geldim, hic;bir Padi~ah'm emrine girmedim,
~
OSMANLI TAR!Hi
333
geri kalan omriim i~in de o kti~iikltige dti~emem. Stra sana gelince istedigin gibi barekette serbestsin, » yollu cevaplar verirdi. Osmanh tilkesinde, bOyle bir mtistakil adamm ya~amasma Devlet kurallar1 tahammiil edemez. Bu bahiste Y orge~ Pa~aya hak vermek Hlztmdtr. ~u kadar ki, Y orge~ Pa~a, bu kaleyi ktb~ kuvveti ile almadt. Hay dar Bey'in ileri gelen yakmlanndan Tayfur Beyi kandrrarak kendisini htyanete sevk etti. Kaledeki yiyecek anbanm onun eliyle yakttrdt. Haydar Bey de bu durum kar~ISlnda kalesini teslime mecbur oldu. Sonra da, dogruca Bursa'ya gelerek, Padi~ah'a bagbbgmt bildirdlginden, kendisinc bol gelirli bir Timar verildi. 143 7 ytltnm olaylan da Y orge~ Pa~a'nm bir gadri ile ba~ladt: Canik Hakimi Alpaslan oglu Hiiseyin Bey'i -ki <;elebi Sultan Mehmet zamanmda Osmanb Devletinin uydulugunu kabul etmi~ti.- Y orge~ Pa~a bazt i~leri gorii~me bahanesi ile yanma davet etti. Hiiseyin Bey, Yorge~ Pa~anm ne yolda bir gaddar oldugunu pek iyi bildigindcn: «Maksat kaleyi almak ise bu oyunlara ne hacet! Zaten biz de Padi~ahm itaatindeyiz, kale de Padi~ahmdtr. Kendimiz teslim edelim. Elbet bize bir yer vcrilir, Padi~ahm sayesinde bizler de ge~iniriz. » mealli haber gonderdi. Pa~a, bu cevaba isyan manast vererek, Canik'in iizerine gitmek i<;in asker toplamaga ba~ladt. Hiiseyin Bey, bu durumu ogrenince: «Biz Padi~aha asi degiliz ki, iizerimize gelmek ic;in asker topluyor, kaleyi kendimiz teslim ederiz. >> diye hal!,er gonderdi. , Arkasmdan kendi de geldi. «Mtilk, Padi~ahmdtr. Padi~ah emri ne ise oylc yaptlsm, » dedi ve itaatte oldugunu bildirdi. Fakat Yorge~ Pa~anm bir zevki de ba~kalarma eziyet etmek oldugu i<;in, bu sozle kanaat etmiyerek bu kadar muti insam haydutlar gibi zincire vurdurarak Padi~aha gonderdi. Hakkmda kotiiliik yoniinden yazmadtk soz btrakmadt. Yaradth~t itibarile biiyiik ve ahlak sahibi bir insan olan, en kuvvetli dii~manlanm bile affetmekten geri kalmayan Padi~aht da yamltarak Htiseyin Bey'i Bursa'da bir kaleye hapsettirdi. Hiiseyin Bey, kaleden ka~arak iki ytl serbest olarak gezdigi halde, Canik taraflanna saldrrmak gibi hi~ bir harekette bulunmad1. Bu davram~t ile Sultan Murat't sadakatine inandtrabileceginden emin olarak yine kendi arzusu ile gelip Padi~ah'a teslim oldu. Htiseyin Bey'in bu asil hareketi Sultan Murat't pek memnun btrakttgt gibi, daha once yapttklanndan iiziildtigiinii belirterek, ne istedi ise hepsini kabul etmi~ti. Padi~ah, ilkbahar'da Anadoludan Edirne'ye g~erek Ergene Koprtistintin yapllmasma giri~mi~ti. Bu koprii, 174 gozlii bir yapt olarak btiyiikliigii ve yaptlmasmdaki ustabk yoniinden, Sultan Murat devrinin en biiyiik eserlerindendir. Bolge ~ok batakhk oldugu i~in ge<;it yerlerini bilmeyen yolculardan pek <;ok insan buralarda hayatmt kaybettigi gibi, bir taktm e~kiya da buralarda saklandtgmdan bu bolgeden ge~mek ~ok gii~tii. Padi~ah bir tarafma Ergene kasabasmt kurdugu gibi diger tarafma da bir koy yaptrrmt~tl.
334
NAMIK KEMAL
lkisinin de ahalisini tamirine bakmak ~artr ile vergiden affetmi~ti. Ergene kasabasmda bir cami ile bir imaret de kurarak Sultan Orhan'm lznik'te yaptrgr gibi bi.iyi.ik bir insanhk ni.imunesi gostermi~tir. A~rh~ ziyafetinde yemegi bizzat dagrtmr~ ve caminin kandillerini ilk olarak kendi yakmr~tr. Padi~ah Edirne'de bulundugu srrada, bi.iyi.ik annesinin karde~i olan Germiyanoglu Yakup Bey de yanma gelmek istedi. Sultan Murat, di.inya gormi.i~ bu ihtiyan bi.iyi.ikbabasr, babasr ve Sehzade Mustafa olaymdaki tutumunu bir yana brrakarak, kendisine en yakm bir insan gibi kar~rladr. Kendine her yerde bi.iyi.ik hi.irmet gosterilmesini isteyen emirler gonderdi. Yakup Bey, once Bursa'ya gelerek Osmanh Sultanlanmn kabirlerini ziyaret etti. Hayatta bulunan Emir Buhari'nin evine giderek duasrm aldr. Bir ka~ gi.in Bursa'da kaldrktan sonra Gelibolu'dan Rumeli'ne ge~erek Edirne'ye yollandr. Bu srrada Sultan Murat, bi.iyi.iklilk gosterip Ergene Kopri.isi.ine kadar gderek kendisini kar~rladr. Yakup Bey, Edirne'de kaldrgr mi.iddet~e, Padi~ah kendisini yanmdan ayrrmamr~ ve hi~bir ikramdan geri kalmamr~ti. Doni.i~ srrasmda da Padi~ah, soyunun biiyi.ik comertligini gostererek, Yakup Bey ile yanmda gelenlere o kadar ~ok hediyeler vermi~ti ki, bunu alanlar goti.irmekte gi.i<;li.ik ~ektiler. Yakup Bey ise, donerken comertligini Gelibolu'ya varrnadan parasrz kalacak dereceye vardrrmr~tr. Bu durumunu, Padi~ah'a duyurunca: "Allah bize, akrabadan bir zat verdi ki, kendi mi.ilki.ini.in varidatmdan ba~ka bizim mi.ilki.in gelirini de bitiriyor,)) yollu ltltife ederek, Yakup Bey'e bir hayli para yardrmr yapt1gmr tarihler yazmaktadrr. Hoca Sadettin'in anlattrgma gore, Srrbistan smmnda bulunan lshak Bey, her ne vakit Las miilkiine yani S1rbistan'a akm etmek isterse Yrhkoglu, dii~mam Osmanhlann harekatmdan haberdar ediyordu. Durum Padi~ah'a ~ikayet edildiginde, Sultan Murat hiddetlenerek Rumeli kumandanlanm, Las mi.ilkiini.in tahribine ve evvelce agtr bir vergi kar~rhgr Las Oglunun idaresinde brrakllmr~ olan yerleri ahnmasr ile gorevlendirdi. Kumandanlar, emre uydular, Srrbistan taraflanm tahrip ettikten ba~ka Gi.ivercinlik Kalesini ve etrafmr ele ge<;irdiler. Yrhkoglu, bu ~iddet iizerine aman dilemeye kalktr. lleri gelenlere ve komutanlara mal vaadi ile beraber, Padi~ah'a krymetli hediyeler takdim ettigi gibi, krzmr da Padi~aha vermek arzusunu gosterdi. Vezirler vaad edilen mala dayanamadrlar. Yrhkoglu'nun krz1m almayr vc sulh teklifini kabul etmeyi uygun buldular. Padi~ah ta, ele ge~irilen yerler devlette kalmak ve diger krsrmlar kar~rhgm da vergi vermek iizere anla~maya razr oldu. Yrhkoglu'nun soz verdigi ~eylcrden biri de Macar'lara kar~I yardrmda bulunmasryd1. Bu soylentinin ne kadar yanh~ oldugu biraz dikkat edilirse g6riili.ir: Evvela bu sava~m sebebi lshak Bey'in Srrp memleketine akm etmek istedik<;e Yllr!wglu'nun Srrp'a haber vermesi ise Yrhkoglu'na sav~ a~mak lazrm gelirdi. 0 halde neden Sr-rp'lar i.izerine gidiliyor? Aynca sulhi.i neden Yrhkoglu istiyor7 Bu ifadelerin birbirini yalanlamasmdan, irtibatsrzhktan kurulu oldugu meydandadr:.
OSMANLI TARiH!
.,
335
ikinci olarak:, Strp'lar Osmanh Devletinin miittefiki ilcen, ishak Bey hem Strbistan'a ak:m ediyor, hem de hareketinin Strp Kral'ma haber verildigine klZlyor. Bu soylentilerin ne kadar manastz oldugu meydandadtr. 0 c;iincii olarak:, Srrp'larla andla~mamn yenilenmesine yine V ezirlerle Y lltkoglu tarafmdan vaad edilen hediyelere tamah edilmesi sebep gosteriliyor. Halbuki, o zamanm vezirleri, Y thkoglu'nu miilkii ile beraber satm alacak kadar servete malik olduklan gibi, Sultan Murat kadar heqeyi onceden goriip haber alan Padi~ah'I kandtrmaga c;ah~acak kadar saf olmadtklan ac;tkttr. Bu soylenti de, tarihc;ilerin o zaman bulunduklan yerleri kotiilemi~ baz1 haydutlan ahlak numiinesi sayarak, i~ittikleri bir taklm sozleri onlann hareketine yakt~tlrarak efsanele~tirmelerinden ibarettir. Bizim tarihlerin soz birligi ettigi bundan ibaretti. Batt Tarihc;ilerinin yazdJklanndan anla~lldtgma gore, olaydan bir yll once istepan Lazarovic; vefat etmi~, yerine Y orgi Parankovic; Strp Kralhgma getirilmi~ti. tstepan Lazarovic; ile Macar Kral'I arasmda yapllm1~ bir antla~maya gore Yo;gi Parankovic;'in Strp kalelerinden bazllanm Sigismund'a teslim etmesi gerekiyordu ki, Giivercinlik Kalesi de bunlann ic;indeydi. Halbuki, tstepa~1 Lazarovi<; Strp Boyarlannm birinden 12 bin altm alarak: kar~Ihgmda bu kaleyi rehin vermi~ti. Sigismund ise, tstepan Lazarovic;'in bu borcunu odemek istememi~, kalenin cle gec;irilmesine de giri~tiginden, Boyar parasm1 kaybetmemek ic;in Giivercinlik Kalesini, hududun korunmasma memur olan ishak Bey'e vermi~ti. istepan Lazarovic;'in oliimiinden sonra ise Parankovic; ile antla~ma yenilenmediginden Strbistan ile sava~a giri~mi~ti. Boylece tshak: Bey, teklifi kabul ederek Giivercinligi ele gec;iriverdi. Bu hal iizerine 143 7 de Sigismund, Giivercinligi ku~atmaya giri~ti. Batl Tarihlerinin yazd1gma gore Padi~ah da, kalenin kurtanlmasma gelmi~ ti. Fakat bu durumun yanh~ olduguna ~tiphe yoktu. <;iinkii dogru olsaydt, elbette bizim tarihlerden biri yazard1. Sigismund ise, kendi tizerine giden Osmanh askeri ile bir miitareke yaparak, ku~atmay1 b1rak1p geri c;ekildi. Yine bu tarihlerin anlattlgma gore, Sigismund, Tuna'nm ote sahiline gec;tikten sonra, Turk askeri miitareke ~artlarm1 bir tarafa iterek iizerine sald1rmi~, fakat yamndak:i subaylardan biri, kendisini Sigismund olarak gostererek imparator'un yerine oldiiriilmesini istemi~ ve boylece de Sigismund oltimden kurtulmu~ tu. Halbuki bOyle bir miitarekeden ve ozellikle Tuna'mn ote tarafma gec;tikten sonra, askerin imparator'a taarruz etmi~ olmalan Tiirk'lerin hem ahlakma hem de sava~ kurallanna uymaz. Hakikatte ise, Tiirk'lerin zor ile ku~atmay1 kaldtrtttklan ve hatta Macar'lan Tuna'nm obiir tarafma kadar takip ederek imparator'un hayatm1 bile tehlikede btrakmt~ olduklan anla~thyor. Esasen 1mparator, elbette kaleyi sava~s1z almak niyetile gelmemi~ti. Bu halde, durup dururken, ku~atmay1 kaldmp, kar~thgmda hie; bir ~ey kazamlmayacak bir miitarekeyi kabul etmesine de makul bir sebep gosterilemez.
336
NAMIK KEMAL
Macar Krah'mn bu suretle yenik donii~ii iizerine, Strp Kra1'1 Yorgi Brankovic; ile, yllhk elli bin altm vergi odemek ve Macaristan ile biitiin ili~kilerini kesmek ve gerektiginde askerile Padi~ah'm hizmetine gelmek iizere bir antla~ma yaptldt. !shak Bey'in, Strp seferinin son bulmasmdan sonra Bosna'ya akm ederek r;ok miktarda ganimet ele ger;irdigi tarihlerde yazllmaktadtr. Bosna Hiikiimeti o zaman Macar Kral'ma bagh olduguna gore, Batt Tarihlerindeki Sigismund ile miitarekenin yapllt~ma dair alan soylentilerin dogru olmadtgmt gosterir. Yine bu yll ir;inde Germiyanoglu Yakup Bey'in vefatl iizerine vasiyeti geregince memleketi, Osmanh Devletine katllmt~tl. !daresi de Umur Bey oglu Osman ~elebi'ye verildi. Yaygm bir soylentiye gore Sadrazam !brahim Pa~a da bu yll olmii~, yerine Kazaskerlikte bulunan Halil Pa~a getirilmi~ti. Kara Halil'in oliimiinden sonra ilim ve siyasi bilgi yoniinden o derece giir;lii kimsc olmamast, Ali Pa~amn Sadarete getirilmesinde Sultan Birinci Murat'1 mazur gosterir. Fakat Ali Pa~a'yt Sadrazam yapmak adeta o soy'a vezirlik ir;in bir hak tammak oluyordu. Gerc;ekte de oyle bir hak gosterdigi halde, !brahim Pa~ay1 vezir yapmakta Sultan Mehmet de mazurdu. Belki oyle bir hak gosterdigi ir;in Pa~ay1 o yerde kullanmt~tl. Musa ~elebi' nin yapttklanna bakarak kendilerinin de, hanedanlannm da, yiikseli~in devam etmemesine iiziilen biiyiiklerinin de tatmin olmas1 ir;in boyle hareket etmek gerek- tmekteydi. Fakat !brahim Pa~amn oliimiinden sonra buna ne Iiizum, ne de zaruret vardt. ~iinkii Beyaztt Pa~anm oliimiine kadar hakiki sadaret onda idi. Pa~amn vefatmdan sonra da, !brahim Pa~anm Vezirligi basit meselelerin goriilmesinden ibaretti. Demirta~ Zadelerin, biiyiik i~lere degil, ta~ra gorevlerine dagttllmast ve Ha~~ ivas Pa~amn cezaya ugratllmas1 gibi meselelerde bile P~amn rolii oldugundan bahsolunmaz. Bu duruma gore, O'nun oliimii ile ciddi bir hizmet yeri ac;llmamt~tl ki, ogJu o makama getirilmedigi takdirde o i~in yapllmiyacagJ kamsma vanlsm. !brahim Pa~amn yerine b~ka biri sadrazamhga getirilerek, bu soydan gelme i~ine bir son vermek c;ok dogru bir hareket olurdu. 1437 yl11 olaylanm Sadrazam !brahim Pa~anm oliimii kapatm1~tJ. 1438 y!lmda ise, Selanik'in ele gec;irilmesine karar verildi. Osmanh Tarihlerinin anlattlgma gore buna sebep Selanik Tekfurunun istanbul !mparatoru ile ittifak etmi~ olmas1ydt. Padi~ah, Diizmece Mustafa vak'asmdan dolay1 Bizans !mparatorundan intikam almak karar1yla !stanbul'u ku~atm1~ oldugu halde, Sehzade Mustafa hadisesinden dolay1 asker! harekaum kaldmnaga mecbur olmu~ tu. !mparator ise Padi~ahm niyetini bildiginden Osmanhlar1 ba~ka taraflarla me~-
OSMANLI TAR:tHt
337
gul etmek i<;:in, Macar Krahm ve diger Avrupa Devletlerini k1~k1rtarak Osmanh iilkesine saldtrttlgi gibi, Selanik Hi.ikiimeti ile de gerektiginde birbirlerine yardtm i<;:in ittifak etmi~ti. Bu tahrik ve ittifak iizerine bir taktm Frenk gemileri gelerek Selanik'e asker <;:tkarmt~, etrafa dogru yayllmaga ve saldmya giri~mi~lerdi. Bu durum kar~Ismda Selanik'in ele ge<;:irilmesi gerekmekteydi. Avrupa ve Rum Tarihlerinin yazdtgma gore ise, Selanik halk1, tmparator Manuel'in oglu Andronikos'u, kendilerini korumada gosterdigi ba~anstzhktan dolayt ba~lanndan atarak Venedige tabi olmu~lard1. Venedik Cumhuriyeti, ticaret baktmmdan boyle onemli bir ~ehre sahip olmayt bi.iyiik bir firSat bildi. 0 srrada Osmanhlarla son bulan antla~mayt yenilemek ve Selanik'in kendisine ait oldugunu kabul ettirmek istiyordu. Sultan Murat, Selanik, Sultan Beyaztt'm zamamnda ahnm1~ olduguna gore kendisinin atalardan kalm1~ yurdu oldugunu, eger tekrar Rum'larm eline ge<;:mi~ ise bunu kendilerinin miisamahasmdan ileri geldigini, fakat bu yerin Frenklerin eline ge<;:mesine hi<;:bir suretle miisaade etmiyecegini bildirerek, eger kale teslim olmazsa kendisinin ordusu ile gidip kaleyi ele ge<;:irecegini anlatm1~ ve V enedik el<;:ilerini de yamndan kovmu~tu. Boylece Strbistan seferi son buldugu gibi, Selanik Kalesinin ele ge<;:irilmesi i<;:in de haZirhga ba~lanmi~ti. Bizans tmparatoru Manuel'in oliimii iizerine yerine gelen Yuvan'm, Mora'da zeytin b6lgesini ve Karadeniz ktytlarmt devlete brrakarak, vergiyi de kabul etmesi kar~Ismda, tstanbul tmparatorundan intikam almaga liizum kalmadtgmdan, Venedikli'ler Selanik'i Rum'lardan alm1~ olduguna gore tstanbul ile Selanik'in savunmas1 i<;:in iki hi.iki.imet arasmda ittifak yaptlmasma liizum olmadtgi gibi, V enedik Cumhuriyetinin, Selanik civarmda bulunan yerlere saldtrarak iizerine bela davet etmesi ihtimalinden biitiin biitiin uzak oldugundan, bizim tarihlerin bu olaya ait yazdtklan biraz hatah gori.iliiyor. Kalenin ahm~ma gelince; Batt Tarihlerinin belirttigine gore Sultan Murat, haztrhgtm tamamladtktan sonra Siroz'a geldi. Anadolu Beylerbeyi alan Hamza Bey'i getirterek ordusunun onci.isiini.i onun komutasmda SeH1nik i.izerine yollad1. Hamza Bey, kalenin ku~attlmasma ba~ladtgx strada -ki ~ubatm 26 net gi.inii idibir ~iddetli zelzele olmu~, Selanik halktm bi.iyi.ik bir tela~ almi~tl. Hamza Bey, bundan faydalanarak kale i<;:ine birka<;: asker sokabilmi~ ve Rum'lan kandtrarak kaleyi teslim ettirmege giri~mi~ti. Boyle bir felaketi firSat telakki ederek bir ka<;: k~inin ku~at1lm1~ kaleye girip halk1 hiikiimet aleyhine te~vik edebilmesi her milletin yapabilecegi kahramanhklardan degildir. Hamza Bey, bundan ba~ka kale i<;:ine oklar'a takth mektuplar atttrarak bunlarda, Rum'lara eger kaleyi kar~1 koymadan teslim ederler ise, mal ve canlarmm zarara ugramtyacagtru bildirmekteydi. thtimal ki, bu tedbirler bir sonu<;: verecekti. Fakat Venedikli'ler, her Rum askerinin yanma kendilerinin ganimet<;:i adtm verdikleri askerlerden birer taneF. 22
338
NAMIK KEMAL
sini kontrol i~in brraknu~ olduklanndan Rum'lar hi~bir ~ey yapamadtlar. Hamza Bey, bu tedbirlerle ugra~trken Padi~ah da ordusu ile beraber gelmi~ bulunuyordu. Evrenos Zade Ali Bey'in ortaya attlgt fikir tizerine yalmz kale ile memleketin Padi~aha, i~indeki her ttirlti ganimetlcrin askere ait oldugu ilan edildi. Ertesi gtinti, Padi~ah ordu i~inde dola~arak sava~ta gayreti gortilenlere Hil'atler verdikten sonra, her kim kaleden bir ta~ kopanrsa bir esir alabilecek kadar ihsana nail olacagmt vaad etmi~ ve hticum emrini vermi~ti. Askerler, omuzlannda ta~t dtklan m~rdivenlerle, kale duvarlanna tlrmandllar. t~lerinden bir ka91 hendege dii~ttikten sonra biri, burca 91karak online gelen muhaflZl Oldtirtip, ba~mt duvann altmda toplanan dti~manlann tizerine ftrlattl. Htristiyan'lar bu bali gortince burcun Osmanhlar tarafmdan ele ge9irildigine htikmettiler. Kimse bir ki~iden ibaret alan, bu kuvvetin tizerine gelmeye cesaret edemedi. 0 kahr:.:man yalmz ba~ma bir stire burcu korudu. Arkada~lan onun bu kahramanhgmt kendilerine ornek yaptllar, merdivenlerle burca sanldtlar, birbiri ardmda artan bir gayret ve kuvvetle kale duvarlarma ~tkan bu yagtz kahramanlar ktsa zamanda kaleyi ele ge9irivermi~lerdi, Me~hur tskender, bir kaleye hticum ettigi Sirada duvardan 9tkttg1 ip merdiven kopmu~ ve boylece arkasmdan kimse 91kamtyarak, kendisi bir 9eyrek saat kadar kalenin i9inde yalmz kalmt~tl. tskender'in bu hareketi bile cihangirliginin btiytikltiglinti azaltmamt~ ve tarihlerde kalede yapayalmz kah~t, tran Devletinc galebe edi~i gibi tisttinltigiiniin bir delili olarak kalmt~trr. tslamhgm ilk malarmda, Amir bin Hubab-til Selma, Muaviye'nin saltanatmm son zamanlannda bir kale ku~atlldtgt Strada burca 91karak arkada~lan yeti~ip de, kaleyi ele ge9irinceye kadar sava~maga devam etmi~ti. Bu kahramanhk, ktrk yll i9inde Ceyhun boyundan Orta Asya'ya kadar uzanan yerleri ele ge9iren tskender'in cihangirligini golgelendirdigi gibi kendisinin de lslam kahramanlan i9inde biiytik bir yer aldtgmt tslam Tarihleri yazmaktadrr. Bizim bu kahraman asker de, Selanik Kalesinin ele ge9irilmesine yalmz ba~ma sebep olmakla bir cihangir ile onun kahramanhgma e~it bir tslam btiyiigiiniin derecesinde biiyiik bir i~ ba~armt~ken, ne yaztk ki, ismi tarihlerimizde bulunmadtktan ba~ka bir Osmanhda boyle bir fevkaladeligin, kahramanhgm 91km1~ olmastm, Batt Tarihlerinden ogreniyoruz. Sultan Murat, be~te bir ganimetten hissesine dti~en esirleri, zamanmdaki adetlerin dt~mda biiyiikliik gostererek ve Selanik'te alan evlerini de kendilerine btrakarak ~ehrin diizeninin bozulmamasma biiytik gayret gosterdi. Fakat, aynca Vardar Yenicesinden Selanik'e bir taktm aileler de getirtmi~ ti. V cnedik Tarihinin yazan Lozye, Selanik ku~atmast Sirasmda kaptan Andriya Mo<;inko, Venedik donanmast ile Gelibolu'ya gelerek giri~i kapayan zincirlerden birini ktrmt~ oldugunu, eger diger kaptanlar da onun kadar gayret etselerdi Osmanh donanmasm1 mahvedebilecegini yazmaktadtr. Bu ifadenin ozeti ise, Venedik donanmasmm bizim gemilere saldtrmaga ccsaret edemedigini a91k9a gostermekten ibarettir. Yine bazt Bati Tarihlerinin yaz-
OSMANLI TAR1H1
339
d1gma gore, Andriya Mocrinko'nun yerine getirilen Silvester Morzini, Yenedik donanmas1 ile <;anakkale Bogazmm Anadolu kiyismdaki istihkamlanm ele ge<;irerek zapt ve tahrip etmi~ti. Venedik ile sava~Imiz Selanik'in ele ge<;irilmesi ve Anadolu tahkimatmm tahribi ile son bulduktan sonra, Osmanh Devleti ile Venedik Cumhuriyeti arasmda antla~ma yenilenmi~ti. Bu senenin bir biiyiik facias1 da, Bursa'da meydana gelen sari hastahkh. Emir Buhari ve Sehzade Siileyman'm oglu Orban Bey, Padi~ahm Yusuf ve Mahmut admda iki karde~i, Hac1 lvas Pa~a bu sari hastahktan Oldiiler. Mevlana Semsettin'i Fenari ile Sadrazam lbrahim Pa~amn da bu y1l Olmii~ oiduklanna dair bir soylenti mevcut ise de, asll kabul edilen lbrahim Pa~amn 1437 yilmda ve Fenari'nin 1440 y1lmda vefat etmi~ olmaland1r. Hoca Sadettin, Sehzade Y akup <;elebi ile Mahmut <;elebi'nin evvelce gozlerine mil <;ekildigini yazar. Halbuki Sehzade Stileyman'm gozlerine mil crekildigi bilinmi~ iken onun da bu mada vefat etmi~ oldugunu anlatmakla beraber mil meselesine dair bir ~ey ifade etmez. Halbuki, tarih<;i goziine mil crekilmek meselesi ile Siileyman Beyi anlatirken, olaym yanh~hkla digerlerine te~mil edilmi~ olabilmesine hiikmedilebilir. <;iinkii Sultan Murat, karde~lerinin goziine mil crekmi~ olsayd1, Osmanh Pa_fi~::J.hlanmn ~iddetinden, gaddarhgmdan bahsetmege sebep arayan ve hele bulainazsa uyduruveren Rum Tarihcrilerinin boyle bir firSati kacr1rmalarma ihtimal yoktu. Bunlar aksine, Sultan Murat'm, kendine silah kald1ran Sehzade Mustafa'dan ba~ka karde~lerinin hicr birine ili~medigini acrlkc;a yazrnaktadrrlar. 1439 y1lmm Osmanh Tarihlerinde rastlanan biiyiik olay1, Fatih Sultan Mehmet'in dogumudur ki, bir ydm degil bir yiizyilm blitiin bir iftihan ve abidesi olmaga deger. Gercri Bat1 Tarihlerinden anla~Ildtgma gore, Yanya bolgesinin de ele gecririlmesi bu tarihe tesadiif eder. Rumelinin batt taraflannda ve giineyinde daha Osmanh k1hcma ba~ egmeyen yerler, ufak tefek birtaklm Rum Prenslerinin idaresinde olarak, Yanya taraflan ile Yunan kiyilannm kuzeybati bolgesini payla~ma yan iicr karde~ten Memnun, Sultan Murat'tan yardtm istemi~ti. Padi~ah da, Selanik'te iken Karaca Pa~ay1 bir kisim kuvvetle o taraflara gonderdi. Yanya ahalisi bu Prenslerin hepsinden b1km1~ ve ~ikayetcri olduklanndan elcriler gondererek hiirriyetlerine doknulmamak ~artile Padi~aha bagh kalmak istegindc olduklanm bildirdiler. Yanya ile crevresi bOylece Osmanh topraklarma katilm1~ oluyordu. Bat1 Tarihlerinin anlattlgma gore, Yanya'da oturan Osmanh Subaylan yerliden klz almak istediler. Y erliler kendilerinde bir iistiinliik, Osmanh'larda bir yeni ortaya cr1kmi~ millet durumu gordiiklerinden raz1 olmami~lardL Bir paskalya giinii k1zlar kiliseden cr1karken Osmanh delikanhlan goziine kestirdiklerini zorla alarak evlerine gotiirdiiler. Yanya Bey'leri de craresizlik icrinde bunlann evlenmclerine mlisaade ettiler.
340
NAMIK KEMAL
1440 yi!mda, Kara Yusuf oglu Kara tskender, Huy ve Selmat taraflannda $ah-1 Ruh'a yenilerek Sultan Murat'a s1gmm1~ ve Amasya bOlgesinde kendisine oturacak bir arazi aynlm1~t1. Kotii bir ins an olan Y orge~ Pa~a, tskender Mirza'ya bagli olanlann halka sald1rd1klanndan bahsederek Padi~ah'1 k1zd1rm1~t1. tskender Mirza'mn memleketten ~Ikanlmas1 i~in, o zaman Anadolu Beylerbeyligine tayin edilen Timurta~ Zade Umur Bey getirildi. Mirza'mn memleketten <;1kanlmas1 hususunda Umur Bey, dogrudan dogruya sertlik gostermiyerek ahlftk vc karakterinin biiyiik olgunlugu ile hareket etmi~ti. Umur Bey, tskender Mirza'ya bir mektup gondererek bunda: «Adamlanmz tarafmdan halka baz1 Iay1k olmayan muamelelerde bulunulmu~tur. Eger Padi~ah tarafmdan duyulursa kendilerinin kizmasm1 mucip olabilir. Haz1r memleketimizden, Sah-1 Ruh Mirza gitmi~ iken yurdumuza donmeniz hay1rh olur. » anlammda bir mektup gonderdi. Hakikatte de Sah-1 Ruh Mirza Horasan'a ~ekilmi~ oldugundan tskender, Azerbaycan tarafma gitmek imkamm buldu. Ne ~are ki, oyle bir iyi dost'a, Yorge<; Pa~anm tahriki ile yerinde olmayan bir davram~ta bulunulmu~tu. Ger~i bir adamm misafir oldugu yerde saga ve sola sald1rmasma Padi~ah'lar kendi memleketinde miisaade edemezler. Fakat Alpaslanoglu Hiiseyin Bey, Canik'i kendi eli ile teslim etmi~ iken, yine kendisini Padi~ah'a isyan etmi~ gosteren Y orgel( Pa~a'nm, tskender Mirza'nm adam Ian hakkmda uydurdugu iftiraya da itimat etmek laznn gelmezdi. Ozcllikle, tskender Mirza'mn, gerek Timur ogullanndan ve gerek Akkoyunlu'lardan mevcut olan dii~manlanna kar~1 Osmanhlardan ba~ka hi~bir giivenip s~ gmacag1 yer olmad1gmdan, Osmanh H1ristiyanlanna saldmp da son dayanagm1 kendi elile yok etmege kalk1~m1yacag1 meydandadir. Eger adamlanndan baz1lan boyle bir uygunsuz harekete kalk1~ttlar ise, herkesten ziyade kenkendisinin onlan cezaland1rmas1 daha dogru olurdu. 1441 y1hnda Rumeli Beylerbeyi Sinan Bey, bizim tarihlerimizin anlathgma gore akm i~in, Bah Tarih<;ilerinin yazdlklanna gore de Arnavutluk'un kuzey bolgesine hakim olan Yani Kastoriyote olmii~ oldugundan yurdunu ele ge<;irmek i<;in Arnavutluk'a gonderilmi~ti. Bizim tarihler Sinan Bey'in bu seferden pek <;ok esir ve ganimetle ba~an ile dondiigiinii, Hammer ise, Bah Tarihlerinden alarak Arnavutluk'a sekiz bin Tiirk askeri girmi~ ise de Arnavut Beylerinin dort bin ki~iden kurulu birligine yenilmi~ oldugunu yazar. Rumeli Beylerbeyi, yalmz sekiz bin ki~i ile Arnavutluk'a gitmiyeceginden, Hammer'in anlatt1g1 kuvvet Sinan Bey birliklerinin bir k1sm1 olsa gerektir. Eger dort bin Arnavut askerine yenildi ise, o zaman Osmanh'lann diinyaca bilinen kahramanhklan kar~1smda hi~ ~iiphe yoktur ki, Arnavut'lar Tiirk'lerin bir ka~ misli fazla olmas1 Iaz1m gelir. Bu Arnavutluk seferinden sonra, arada yapilm1~ olan miitareke, Giivercinlik Kalesi hftdisesi ile ortadan kaldmlm1~ olan Macar'lara Osmanh'lar tarafmdan son bir ders verilmek istendi. 0 zamanlar ise bir miilkiin dostu ve dii~mamm
OSMANLI TAR1H1
341
bulabilmek i~in mutlaka oraya ufak bir taarruz gosterisi yapmak gerektiginden, Macaristan durumunu ogrenmek iizere, Evrenos oglu Ali Bey komutasmda bir aklnct kuvveti gonderilmi~ti. Hoca Sadettin'in anlattigma gore, Ali Bey'in yanmda bulunan akmctlar ganimet toplamak kaygusu ile etrafa dagtldtklart strada Macar Krall askeri ile bulundugu yerden <;tkarak bunlann kimini ~ehit etmi~, kimini esir almt~ ve Ali Bey, pek az bir kuvvetle kurtulabilmi~tir. Hammer ise, Osmanlt'lann kii~iik bir yenilgisini ka<;trmtyacak ve ozellikle Katoliklere dayanan olaylan ise biiyiitmegi ftrSat bilecek bir yaradilt~ta oldugu halde, Ali Bey'in bu yenilgisinden hi~ bahsetmez. Bundan anla~llan, ya boyle bir yenilgi olmamt~tir ya da galip gelen taraf i<;in sozli edilmiyecek kadar degersizdir. Hoca Sadettin ise, ganimet toplamak i<;in yaptlan sava~larda hi~bir zaman onu yapanlar kuvvetlerinden aynldtgt i<;in sevap degil, yenilgiye sebep olduklan i<;in giinaha girerler, demektedir. Hoca Sadettin, bu fikrini yaymak i<;in olayt boyle gostermi~tir. tst;-digi yolda olay degi~tirilmi~, tarih~ilikten uzakla~arak hikayecilik haline girmi~ vc olay boyel anlattlmt~ttr. _ Hoca Sadettin, bu vak'anm tarihini 1440 Miladi olaylanndan sonra yazdtgma '4 · ve sonra da 1443 hil.diselerini anlattigt zaman, Sinan Pa~anm seferini ana bagladtgma, li<;iincli olarak da Hoca'dan ba~ka elde mevcut Osmanh Tarihlerinin hepsi Ali Bey seferinin 1442 ytlmda yaptlmt~ oldugunu yazdtgma gore Hoca Sadettin'in tarihinde yazdtgt seferin yaptlmast tarihi koydugu ebcet hesabmm yanlt~hgm dan olsa gerektir. Sultan Murat, 1443 Miladi tarihinde ordusu ba~mda Macar seferine <;tkmayt arzulamaktaydt. Bu stralarda Anadolu'dan gelen bir~ok haberlerden, Karamanoglu'nun Hamiteli'ni ele ge(firerek oramn valisi bulunan Saraptar tlyas't esir aldtgt anla~tldt. Diger taraftan da stmr komutanlart, Strbistan Kralt'nm yine Macar Hlikiimeti ile itifak cttigini ve emellerinin Glivercinlik Kalesine taarruz oldugunu haber verdiler. Padi~ah, bu haberleri, Karamanoglunun Htristiyan hiikiimdarlan ile ittifaktna hiikmetti. Sav~m ne tarafta daha ziyade onem kazanabilecegini tahkik etmedik<;e bir tarafa yonelmeyi uygun gormedi. Kendisi Edirne'de kaldt ve Rumeli Beylerbeyi Sinan Bey'i Glivercinlik Kalesinin korunmasma gonderdi. Sinan Bey, ne kadar gayret etti ise de Tuna'ya Macar Kral'mdan once yeti~emcdi. Glivercinlik'e yakla~ttgt srrada Kral kaleyi ku~atmt~tt. Kendisi birden bire dli~manm lizerine varmaga cesaret edemiyerek, civarda ordugahmt kurdu. Yapacagt bir harekil.t i<;in tereddiit halinde bulunurken, Vidin Valisi diger Sinan Bey, -ki Vidin Sinan't denilmekle tammrdt- ordunun bulundugu yere gelerek bu tereddlide ~iddetle tarizlerde bulundu.
342
NAMIK
KEMAL
Beylerbeyi Sinan Bey, ada~ma donerek «Buralar sizin idarenizde iken dii~ mandan goniil almak kendi vazifesi oldugu halde, bu hizmeti yerine getirmediginden ordunun harekete ge~mesine kendisinin sebep oldugunu,)) soylemek istedi. Vidin Sinan'1 ise, «Top sesinden hayvanlanm1z kosteklerini kmp dururken, goni.il almanm zamam m1d1r? Kulaklanmiz top giiriiltiisiinden rahats1z oldu, davulcu beygirine dondiik! » kar~1hgm1 verdi. Vidin Sinan'mm, kahramanhk davasmda ortaya att1g1 fikirler diger kuman. danlann da hissiyatmr harekete ge~irdiginden, iki Sinan'm kuvvetleri ile yapllan hareket, kalenin ele ge~irilmesi ve Macar Ordusunun bozularak ~ekilmesile sonu~lanmi~ti. Macar'lar biitiin ordudaki malzemeyi de b1raklp gitmi~lerdi. Giivercinlik Kalesinin ele ge~irilmesi Macar'lara bir ders olmu~, bir miiddet hareketsiz kalmi~lard1r. 1443 llkbahannda Sultan Murat, kuvvetleri ile Karamanoglu'nun iizerine yiiriidii. Bizim tarihler der ki: Ziilkadiroglu, e~i bulunmaz bir at ele ge~irmi~ti. Karamanoglu lbrahim Bey, bunu kendisinden istedi. 0 da, Sultan Murat i~in besledigini soyliyerek vermedi. Karamanoglu adamlan ile hayvam ~aldirdi. Ziilkadiroglu Siileyman Bey, durumu Sultan Murat'a bildirince Padi~ah, Selanik fethi miijdesi ile gonderdigi el~iye lbrahim Bey'den hayvam istemesini de soylemi~ti. El«i hayvam isteyince Karamanoglu kendisini tersledi. Bu olay Padi~ah1 son derece kizdirmi~tl. lbrahim Bey'in Hamiteli'ne de tarruzu eklenince cezalandmlmasi i~in iizerine gidilmesine karar verdi. lbrahim Bey'in, Osmanh iilkesine tecaviizii ve hatta Osmanhlarla, Kara- ~ man'hlar arasmda oteden beri siiregelen sava~larm esas sebebi Hamiteli'ne saldrrmaslydi. Bunu iyi bildigi halde, yeni sava~m a~Ilmasma bir atm asd sebep gibi gosterilmesi biraz tuhaftir. Meydandadrr ki, sav~m esas sebebi, 1brahim Bey'in Osmanh memleketinden biraz arazi koparmak i~in yapt1g1 harekettir. Bunda as!l dikkat edilecek bir yon varsa, o da, Karamanoglu'nun Osmanh kuvvetlerinin Rumeli'de me~gul olduklan zamam se~mesidir. 1brahim Bey, Rumelindeki miittefiklerinin yenilgisini ogrenip Osmanh Ordusunun kendi iizerine gelecegini aulaymca, oteden beri baba ve dedelerinin saklandigi Ta~eli'ne ~ekildi. Sultan Murat ise, Kosova Sava~mdan sonra tarih sahifelerinde uzun miiddet adma rastlanmayan eski miicahitlerden Sanca Pa~ay1, onciiye memur ederek Karaman iizerine yiiriidii. Ak~ehir, Konya, Bey~ehir gibi kaleleri hirer iki~er giinde ele ge~irdikten sonra, Karamanh'larm dayanag1 olan Ta~eli'ne de orduyu ge~irerebilecek bir yol a~tlrmak i~in amele sevketti. En mii~kiil bir ka~ bogaz1 da, a~t1rd1. 1brahim Bey, boylece arazinin sarphgmdan faydalanmayi dii~iiniirken, Sultan Murat'm gosterdigi kudret kar~!Slnda ikzini anlami~ti.
OSMANLI TAR!H!
343
Bir soylentiye gore, biiyiik alim Mevlana Hamza'yt, bir diger soylentiye gore de Mevlana soyundan Arif <;elebi'yi ve ihtimal ki, ikisini de Padi~aha ricact olarak gondererek affmr istedi. Padi~ah, ilk once tbrahim Bey'in yalmz camm bagt~layacagmJ ve Karaman hiiktimetini karde~i 1sa Bey'e verecegini soylemi~ti. Eh;inin ve tbrahim Bey'in e~i olan kizkarde~inin ~iddetle kar~1 koymalan ve yalvarmalan iizerine Padi~ah o fikrinden de vazge'
S1rp smmnda bulunan tshak Bey, Strp Kral'mm hryanetine dair bir<;ok ~i kayetler gondermekteydi. Ordu, Strbistan iizerine hareket etmek iizere iken el<;isi ile gonderdigi mektubu geldi. Mektupta, Padi~aha vermesini istedigi klZlmn <;eyizini hazrrlamt~ ve diigiin zamammn da gelmi~ oldugunu bildirmekteydi. Padi~ah, Yorgi Parankovi<;'e fazlaca krzm1~ oldugundan klZlm almak istemedi. Kendi vezirleri ile durumu gorti~ti.i, Vezirleri, (( K1z1 ile evlenmenin babasmm cezalandmlmasma engel olamayacagmr, gelin bir defa ahnsm, icap ederse yine Krahn <;arcsine bakrlabilecegini soylediler. Padi~ah da, Haremagalanndan Reyhan aga ile Oru<; agayt gonderdi. tshak Bey'e de gelini almak i<;in e~ini, agalarla beraber gondermesi i<;in emir verdi. Agalarla, tshak Bey'in e~i, giderek <;eyizi ile beraber gelini alarak, Edirne'ye gctirdiler. Kral, Oru<_;: Bey'e, Padi~aha e~ degil, hizmet<_;:i verdigini ve <_;:eyizi hediye olarak ktzma veyahut hareminde bulunan cariyelerden ba~ka birine vermek hakkmm da Padi~aha ait oldugunu soylemi~ti. Bu <_;:apra~rk sozlerden, oteden beri klZlm Padi~aha vermekte olan tsrarmdan anla~tldtgma gore kmn terbiyesi ve giizelligi ile Y lldmm Beyaztt'm e~i gibi Padi~ah't kendisine baglaytp, istedigini yaptlrabileceginden emin bulundugu anla~thyor.
Sultan Murat ise, -Bunu anlamt~ olmast gerekir ki,- ktz i<;in diigiin bile yapmad1. Yamnda birka<; giin ahkoyduktan sonra, babasmdan getirdigi <;eyize daha bir <;ok ~eyler ilave ettikten sonra gelini Bursa'ya gonderdi. Bursa'da oturan ve 1sfendiyar Bey'in klZI olan e~ini Edirne'ye getirterek k1~1 onunla Edirne'de ge<;irdi. 1446 tlkbaharmda Padi~ah, Evrenesoglu Ali Bey'i, Macaristan iizerine gondcrdi. Hammer'in anlatttgma gore, Strp Krah Frankovi<; ile Eflak ve Bugdan Beylerini de Ali Bey'in emrine vermi~ti. Ali Bey, Hoca Sadettin'in anlatttgma gore, Tuna'y1 Tam1~var tarafmdan ge<;erek ktrk gi.in kadar Macaristan i<;inde dola~tlktan sonra biiyiik ganimetle geri dondti. 144 7 yllmda ise, yine Ali Beyi Macaristan iizerine gonderdigi gibi Strp Kral'1 Frankovi<; ile Efli1k Bey'i Dtrakule'yi de emrine vermi~ti.
344
NAMIK KEMAL
Ali Bey, bu defa Macaristan'da, Hoca Sadettin'in anlatttgma gore Vidin'dcn Hammer'in anlattlgma gore, Semendere'den ge~erek dokuz kale ele ge~irmi~ ve Herme~tad'a kadar da uzanmt~tlr. Macar Tarihleri, Ali Bey'in ktrk be~ gUn sliren bu seferinden yalmz yetmi~ bin esir ile dondligtinli, yazmaktadtr. Sultan Murat, Edirne'de Muradiye Camii'nin temelini, bu yli atmt~tl. Bizim tarihlerin anlattlgma gore, Arnavut Htiklimdanmn oglu tskender, Padi~ah'm yamnda yeti~mi~ oldugundan, babasmm oltimlinden sonra yerine kendisi ge~mi~ iken, bu iyilige nankorllikle kar~1 koydu. 1448'de isyan bayragmt a~t1. Kendisinin cezalandmlmasma Evrenos oglu tsa Bey, Bitlis'li tdris'in Tarihinde yazdtgma gore de tshak Bey oglu tsa Bey gonderildi. Akmcllar , Arnavutluk'ta ganimet i~in oteye beriye dagtldllar. tskender Bey, btitlin ge~i~ yollanm tuttu. tsa Bey bu hali gortince, eldeki esirleri idam ederek, bogazlarda bulunan dU~mana hticuma ge~ti. Bir ~ok ~ehit vermekle beraber, Arnavut'lan ortadan kaldtrarak yolu a~t1, ganimetsiz ve fakat ba~an ile geri dondti. tsyan halinde bulunan Arnavutluk'u si.ikuna kavu~turmak i~in arastra asker gonderildigi gibi, o yll da gonderilmi~ oldugu meydandadtr. Sava~m cereyanmda akla aykm gelecek bir taraf gortilmediginden tabii kar~llamak gerekir. Fakat me~hur tskender Bey, Arnavutluk'a 846 Hicri yllma tesadi.if eden 1443 Miladi senesinde girdigine gore, bu vak'ada Arnavut asilerinin ba~mda tskender Bey'in bulunmast mlimklin olamaz. Bundan sonraki olaylann tertip ve ~Ikt~mda, tarih~ilerimiz Nesri ile Bitlis'li tdris'in aralarmda tespit yonlinden farklar vardtr. Nesri'nin one aldtgt vak'alart tdris sonraya koymu~, Hoca Sadettin'i kaynak kabul edenler de aym hataya dii~ mii~lerdir.
0 tarihlerde yazllan Rum Tarihlerinin ifadeleri Nesri'nin yazdtklanm dogrulamaktadtr. tki milletin tarihlerini kaynak yapamtyacak tarih~ilerin yazdtklart daha dogru olacagmdan biz de Nesri'nin yazdtgt ~ekli kabul ettik. Onun anlattlgma gore, tshak Bey, Semendere Kalesinin zaptl ile Strp Kral'tmn vi.icudu ortadan kaldmlmadtk~a, Macar olaymm durdurulamtyacagmt bir~ok defalar bildirmi~ti. Sultan Murat, Hicri 842 yth 1lkbahannda ordusu ile beraber Tuna'ya dogru harekete ge~ti. Strp Kral't Frankovi~ ile Eflak Hliktimdan Dtrakule'yi de sefere davet etti. Hoca Sadettin, Sirp Krah'mn iki oglunu Padi~ahm yanma gondererek kendisinin gelmekten ~ekindigini soyler. Hammer'in anlattigma gore ise, Strp Kra1'1 Semendere'nin tahkim ile korunmasmt bi.iyi.ik oglu Gireguar'a btrakarak kendisi de kti~tikoglu Lazar ile beraber Macaristan'a stgmdt. Dogru olan rivayet te budur <;tinki.i, Sirp Kralt Padi~ah'm istegine uymaymca kendi emrile ogullanm ni~in dti~mana gondersin. Dtrakule ise iki oglu ile beraber endi~esiz Edirne'ye gelmi~, fakat Macaristan ile mlinasebette bulundugu anla~Ildtgmdan kendisi Gelibolu'da, iki oglu da ba~ka bir kalede tutuklanmt~tt.
OSMANLI TARtHt
_,
Padi~ab Tuna'ya vasil olunca once, Semendere'yi ku~att1. Srrp Krahmn oglu ile kaymbiraderi Kantakuzen, kalenin savunmasmda direnerek Osmanh askerlerini iki ay ugra~tirdllar. Nihayet Tann yardrmr ile kale ahnarak Greguar esir edildi. Tarib<;i Dukas, Greguar ile uzun zamandrr, rebin tutulan karde~inin gozlerine mil <;ekildigini yazar. Sava~ esirleri i\;in o zaman uygulanan cezalar, devrin adetlerine uygun ~eylerdi. Rebinler ise, esasen sozden donme kar~lSlnda feda edilecek insanlardi. 0 zavallmm da, 0 zamamn bu zalim adetine kurban edilmi~ olmasr mubtemeldir. Halbuki Nesri, Srrp Krahnm gozlerine mil <;ekilen iki oglunun da Senmendere'dc esir edildigini yazmaktadrr. tsbak Bey, Scmendere ahnmadan bir ka<; glin evvel, Hacdan donmli~ti.i. Hammer, eger lsbak Bey gelmemi~ olsa, Greguar ile Kantakuzen'in Semendere'yi kurtarmayr ba~arabileceklerine dair bir ibtimal ortaya atar. Ger<;i, lsbak Bey'in komutanhk niteligi berkes tarafmdan bilinmektedir, fakat ~urasr da bilinir ki, tkinci Sultan Murat, kale almak ve ordu idare etmekte kimsenin yardrmma ihtiyacr olmayan bliylik askerlerdendi. tsbak Bey, Semendere'nin ahnmasma sebep olmad1. Fakat Hacdan donlisii ile beraber devletine bizmetten geri kalmad1. Semendere alnur ahnmaz, lshak Bey, Tekedoperiyoli admda bir kalenin ele ge<;irilmesine gonderilmi~ ve yeni kendini gosteren kabramanlardan Umur Bey oglu Germiyan Hakimi Osman Bey de yardrmcr olarak verilmi~ti. Beylcr, kalenin ku~atrlmasr ile ugra~rrken, dli~man ordusunun iizerlerine dogru geldigini, ogrendiler. Haberin hemen arkasr ma dli~man atlanmn ayagmdan kalkan tozlar, dumanlar kendini gostermege ba~lad1. Bu dumanlann arasmda da birbiri arkasmda iki kuvvetli dli~man birligi vard1.
Osmanh askeri, kendilerini silabla kar~rladrlar. Hoca Sadettin'in taribinden gore, sava~ pek ~iddetli ve bir bayli zaman slirmti~, Ttirk kabramanlan, dli~manm, siivarisi tarafmdan yardrm gormesine meydan brrakmakslZln once piyadesini, sonra da siivarisini ortadan kaldrrmr~t1. Ba~an o kadar kesindi ki, yenilenler ka
346
NAMIK KEMAL
Hammer, 1440 Miladi yilmda, Macaristan Kral't, Semendere'yi almak i<;in Tuna tizerine bir hareket yapmaga te~ebbi.is etmi~se de, ordusunda kanh basur hastahgmm meydana gelmesinden ve her ne vakit Macarlar, Ttirk askerini gorseler «Kurt, Kurt>J diye bagn~arak, ka<;acak kadar ytlgm olduklarmdan boyle bir harekcte giri~meyerek donmege mecbur oldugunu yazar. Padi~ah ise, Semendere taraflanmn korunmasmt Turban Beye verdikten sonra ordusu ile beraber Kralmm taraftm tutarak ona asker yardtmmda bulunan, Bosna Beyi Tuvartko'nun cezalandmlmasma karar vererek, ilk olarak Neaberde Kalesini ele ge<;irdi. Tuvartko, kendi hiiktimetini ve camm Sultan Murat'm kuvvetli pen<;esinden kurtarmak i<;in el<;iler gondererek, Bosna Krallanmn oteden beri vermektc olduklan vergiyi 25 bin altma <;tkaracagmt bi:dirmi~, boylece Padi~ah tarafmdan, affedilmi~ti. Padi~ah,
bu sefer de kendisine dti~en ganimetlerin be~te birini Muradiye Camii'nin yaptlmasma aytrmi~tl. Sultan Murat, tshak Bey ile Haremagalanndan Sahabettin Pa~ay1 btittin stmrlann korunmast ile gorevlendirerek 1440 kt~m1 <;tkarmak i<;in Edirne'ye gelmi~ ve debdebcli bir stinnet dtigtinti yapttrarak Sehzadelerden Alaattin ile Mehmet'i stinnet ettirdigi gibi, ktzlanndan birini de tsfendiyaroglunun ogluna vermi~ti.
1441 Miladi ytlma rastlayan Hicri 844 tlkbahannda ise, yine Edirneden, Tuna tizerine harekete ge<;ilerek, Strp Krahmn, Macar Htiktimdanna btrakttgt Belgrat'm ku~atmasma giri~ildi. Hammer'in anlatttgma gore ku~atma i~i Evrenos Bey oglu Ali Bey'e verilmi~ti.
Ali Bey, kaleyi ele ge<;irmek i<;in, kara tarafmdan top<;u mevzileri ile ku~a tarak ve nehirden de kaytklarla stkt~tlrarak altt ay ugra~mt~sa da ba~ararnamt~tt. 0 zaman, Belgrat'm tahkimatmm, ele ge<;irilmesinin hayalen bile mtimktin olm:uyacak derecede saglam oldugu rivayeti pek de mtibalagah gortilmez. Bizim tarihler ise, Sultan Murat, orduyu Belgrat'm ele ge<;irilmesi uzun zaman ihtiya<; gosterdiginden onun ile vakit ge<;irmekten ise, dti~man arazisi i<;ine sokulmasm1 daha dogru bularak Macaristan tizerine stirmti~tiL Macar arazisine giren kumandanm ise, o zamana kadar misli gortilmemi~ derecede ganimetle dondtigtinti, tarihler yazmaktadtr. Esirlerin <;oklugundan bir <;ift pabuca bir cariyenin satildtgt yine tarihlerde yaztbdtr. 1442 Miladi yth girdiginde, Ttirk kahrarnanlannm ba~anlannda bir aksama gortilmege ba~ladt. Hoca Sadettin der ki: «Dtrakul hapsedilip, Eflak memleketi htiktimdarstz kalmca, Macar Krab, Eflak Beyinin akrabasmdan birini oramn idaresine gondermi~ti. Padi~ah, Semendere ku~atmast ile ugra~trken, bu adam Tuna'mn beri tarafma ge<;erek yagmacthga cesaret etti. Padi~ah bunun cezalandmlmastm Mezit Bey kuvvetlerine btraktt. Mezit Bey, Tuna'y1 ge<;erek Eflak Hakimini bir defa boz-
~
OSMANLI
TAR:i:H:i:
347
duktan sonra yamndaki asker yagmaya dald1gmdan, Efla.k Beyi gemiden <;Ikarak Mezit Bey kuvvetlerini ku~atm1~, kac;:abilenlerden ba~kasm1 da oldtirmti~tti. >> Hammer ise, bu olaym tafsilatm1 ~oyle anlat1r: «Kirk y1l evvel bir e~kiya reisi oldugu halde Sehzade Mehmet ile, Beyaz1t Pa~amn hareketlerine kar~1 savunan Mezit Bey, 1442 Miladi yrh Mart'mda Eflak'tan Transilvanya'ya gegerek Yorgile~it adh papaz1 yendikten sonra Herme~tad'd1 ku~atmi~ti. Osmanhlar arasmda Yanko ad1 ile tanman Jan Hunyat birinci defa olmak lizere bu sava~ta meydana <;Ikarak, Kimini Beyi Simon ile beraber Hermen~tad'm imdadma ko~tu. Mezit Bey, ilk anda kazand1g1 ba~andan gururlanarak kar~I koymaga giri~ti. Kahramanhklanna gtivendigi sipahilere, Jan Hunyad'm z1rhh atmr tarif etmi~ti. Stivariler, canh veya olti kendisini tutarak getirecekleri vaadinde bulundular. Hunyad, bu hususu casuslanndan ogrendiginde, z1rh ve hayvamm Simon ile degi~tirdi. SUvariler, Simon'u, Hunyad sanarak tizerine sald1rddar. Yanmda bulunan li<; bin adam1 ile beraber oldiirdtiler. Fakat Hunyad'm btiylik kahramanhg1 ile kaleden d1~anya yapdan hlicum, bu sefer ba~any1 kar~1 tarafa kazand1rd1. Ttirk'ler hem on, hem de arkadan ugrad1klan saldm tizerine yanlannda bulunan esirleri b1rakarak ve meydan sava~mda 20 bin insam gomerek etrafa dagdd!lar. Mezit Bey ile oglu idam olunduklan gibi, ele gec;:en diger esirler de, Hunyad'm gozleri oni..inde oldliriildi.i. Macar'lann kayb1 tig bin ki~iden fazla degildi. Hunyad, b~.m dan sonra Eflak'a gegerek Tuna'mn iki tarafmda bulunan yerleri yagmalam1~, Macaristan'a dondtigii zaman, vatamn bliytik kurtanc1s1 olarak kar~1lanmi~t1. Askerleri kadar vah~i olan Hunyad, Macaristan'm mtittefiklerinden olan S1rp Krah Frankovic;:'e hediye olarak iki araba dolusu e~ya ve kesilmi~ ba~lar gondermi~ti.
Mezit Bey ile oglunun ba~I, bu arabalann tisttine konmu~tu. Bunlann arasmda bir ihtiyar TUrk bulundurarak hediyeleri Frankovic;:'e takdim etmege zorIanmi~tl.
Macar Krah ve Almanya imparatoru Sigismund'un komutanlarmdan olan Hunyad, o tarihlere kadar Osmanh'larla ugra~an H1ristiyan komutanlannm en btiyliklerinden biri idi. Fakat bu sava~, ilk oldugu igin kendisinin bu meziyetinin, Mezit Beyce bilir~nesine imkan yoktu. Bu yonden Mezit Bey'in, Hunyad'l, Zlrh ve atml ogrenerek yakalattirmak igin sipahilere emir vermesi dogru olamaz. Hele Hunyad'm gerc;:ekten boyle bir soze inamp da ba~ka birisi ile at ve z1rh degi~tirmi~ ohnas1 dogru ise, sonralan hayli ~ohret kazand1gma ~Uphe olmayan askerlik meslegine bliyilk bir korku kompieksi ile girmi~ olduguna htikmedilebilir. Esirlere uygulamaya kalkt1g1 muamele ise, ylizylla gore de nefretle kaqllanmaga deger. ~i
Olaym anlatih~mda, dli~manm tisttin kaybma kar~1 bizimkinin yirmi bin kiolarak gosterilmesi mtibalagahd1r. Gerc;:i bozguna ugram1~ bir ordu igin dii~ma-
348
NAMIK KEMAL
mn yedi, sekiz kat! kaytp vermek ~ok defa olagan ~eydir. Fakat Mezit Bey'in emrinde 20 bin ki~i kaytp verecek kadar bir kuvvetin oldugunu akll kabul etmez. Bu hildise, Sultan Murat'm tizerinde pek fena tesir yapt1. Hoca Sadettin'in anlattigma gore Padi~ah, kendi komutast altmda topladtgt kuvvetlerle dti~man tizerinc gitmek isterken, Rumeli Beylerbeyi olan Sabin Pa~a, Macar'lann hakkmdan gelecegini soyleyerek bu hizmetin kendisine brraktlmasmt tsrarla istemi~, Padi~ah da buna muvafakat etmi~ti. Diger bir rivayete gore, bu birligin ba~ma Sabin Pa~a degil, Hadtm Si.ileyman Pa~a verilmi~tir. Bunlann hangisi kumandan olursa olsun, tarihi e1e~tirme min gayesi degi~mez, biz bu maksatla olaym sonuna kadar bu zatt kumandan kabul edecegiz. Hoca Sadettin'in anlatttgma gore, digerlerinin de tasdiki aymdtr ki, kumandan pa~anm emrine verilen ve Anadolu'dan a1tt Sancak Sipahi1erinin eklenmesi ile kuvvetlenen ordu, dii~man arazisine girince kendini i<;ki ve zevk alemine kaptrrdt. Kumandanlar kendisine, dii~man kar~!Slnda bu ~ekilde hareketin dogru olamtyacagmt, ihtiyatm elden btraktlmamasmt soyledik~e, « Dii~man benim kavugumu gorse firar eder, nerede kaldt ki ktltctma kar~t gelebilsin! » sozleri ile kar~thk verirdi. Bununla beraber dii~man kar~tdan goriindiigu gibi, firara da ba~lamt~tl. Kuma-ndanlar her ne kadar, «Daha ne oldu ki, firar ediyorsun? Simdiye kadar ortaya atttgm mertlik davast ne oldu, ilerde Padi~aha ne cevap verecegiz? » yollu fcryatlar ettilerse de tesirini gostermedi. Komutan Pa~a, bir geceden fazla dayanamtyarak, ertesi giinti ka<;ar gibi Tuna'mn kar~t tarafma ge<;ti. Uyguralp soyundan yeni kahraman Timurta~ Pa~a torunu Osman Celebi, kumandanm bu hareketine uymayarak bir can i<;in di.i~mana arkasmt gostermemi~, kumandanlardan kendine uyanlarla beraber dii~man kar~tsmda sava~a giri~ mi~ti. Sabahtan ak~ama kadar siiren sava~ strasmda kendisi ile beraber olanlarla ~anh bir surette can verdi. Evvelce ya1mz ba~ma Eflak't kendine baghyan Firuz Bey ve adlan yalmz bu sava~ta i~itilen Dede Mtzrak Oglu Yakup Bey, HlZ!r Bey, Orner Bey Olenlerin ba~lanndayd1. Komutanlart, ·gerek Kule Sabin Pa~a ve gerek Hadtm Sehabettin Pa~a'mn, bu hizmeti yalvararak Padi~ahtan almt~ olduklanm aktl kabul etmez. Miimki.in mi.idiir ki, Sultan Murat milletinin namusunu yiiceltmek i<;in kurdugu orduyu giivenmedigi bir adama verebilsin? 1ktidan Padi~ah'a emniyet vermi~ olan bir kumandan i~ret dii~kiinliigii ile ihtiyatt elden nastl btrakabilir, hele oyle gurur ile dii~mam goriir gormez silaha bile miiracaat etmeksizin ka<;mayt ftrsat bilir ve ordusunu btrakarak kendisi Tuna'nm diger tarafma ge~ebilir. Diyelim ki, Kule Sabin Pa~a camm dii~mamn elinden kurtarmak i<;in bu yola sapmt~ olsun. Fakat Padi~ah'm elinden nasil kurtulacaknr.
OSMANLI TARiHi
349
Bundan ba~ka Hammer'de yaztldtgi gibi sava~, Tuna ktytlannda degil Macaristan i<;inde ge~mi~tir. Tuna'mn bu tarafma ge<;mek sozii yalan olduguna kafi degildir. Bir de Hammer'in komutanm be~ bin ki~i ile sava~ta esir oldugunu bildirdigi klSlm var. Sava~ ba~lamadan evvel, orduyu btrakip da nehrin bu tarafma ka<;an adam sav~ sonunda esir olabilir mi? l~te bu gorli~e gore, komutana yliklenen su<;lann, bir tlirlli dli~mamn listlinlligiine inanmayan ve her maglfrbiyeti komutanlann hatah idaresine yliklemekte olan balk uydurmalanndan oldugu meydandadtr. Olaym akt~ma, evvel ve sonraki muharebelerin de desteklemesine bak!lirSa kazandtran, Hunyad'm iisttin askerlik ve kumandanhk kabiliyetidir. Gelelim komutana: Hammer, tarihine yazdtgt dip notlarda, kaynaklardan Bonifiytis'lin, bu zatt Siyabadin ve Anjel'in Macar Tarihinde «SeH1haddinin dilde soyleni~ ~eklini aldtgl» Saladen ve yine Anjel'den Strbistan Tarihinde Sahabettin adr ile kayrt ettigini yazar. Bu adlardan Siyabadin ve Seladen, Sahinden <;ok Sehabettinin bozulmu~ ~ekline benzedigi ve hele tip tarihlerinde Sahabettin isminin a<;tk<;a gorlilmli~ olmasma gore, Osmanh Tarihlerinden baz!larile yabanc1 tarih<;iler bu gorli~te birle~mi~ demek olacaklanndan, o soylentinin digerine tercihini tabii gorliyoruz. Su kadar var ki, yabanct tariht;iler komutanm bu sava~ta esir oldugunu yaztyorlar. Halbuki Sahabettin Pa~amn bizim tarihlerde bu olaydan sonra da ismine rastlamaktaylz. Kule Sabin ismi ise bu sava~la beraber meydana ~tktrgt gibi yine bu sava~la ortadan kaybolmaktadtr. Bununla beraber, Sahabettin Pa~anm esir olduktan sonra geri almm1~ olmasma pek ihtimal verilemez. <;linkti Macar Sava~mda, esaretten kurtulan kumandanlarm adlan tarihte yaz!lmi~tlr. Gelecek yllm olaylan i~inde gorlilecektir. Sahabettin Pa~a ise, rtitbece onlann hepsinden tistlindti. Aralannda bulunmu~ olsaydt, elbctte tarihler onun adtm stikfrtla ge~i~tirmezlerdi.
bu
sava~1
Ama, Siyabadin ve Seladen adlan Sahini andrrdtgt gibi, gerek Bonifiniylis ve gerek Anjel, Tarihlerinden bazllannm <;evirilerini gormti~ olduklan halde, Avrupa Dillcrinin yaz1 ~ekli tam olmakla beraber ba~ka dilden bir kelimeyi o milletin dili kadar yazmaga yetmez. Avrupa yazarlarmdan Avrupah olmayan milletlere clair kitap yazanlann % 99 ugr~tlgt kavmin btitlin gelenek ve dilini o milletin mensuplarmdan daha iyi bilmek davasmda olduklanndan, yazdtklan olay veya kelimeyi istedikleri ktyafete ve ~ekle koymak merakmdadtrlar. Bunun i~in de dogru okuyamadtklan Sabin adm1, Siyabadin veya Saladin ~ekline pek giizel sokuvermi~lerdi. Zaten Sahabettin kelimesini Srrp'hlann dogru yazabilip soylemelerine imkan olmadtgmdan, Bonfiniylis ile Anjel'in o yaztyt Ttirk~e Tarih ~evirilerinden alm1~ olduklarma ~liphe yoktur. Boylece onlarm rivayetine, bizim tarihlerle ayru degil, bizim tarihlere uymu~ nazar1 ile bak!lmak ve boylece Sahabettin Pa~a soylentisinin delillerini, Kule Sabin rivayetinin delillerinden daha kuvvetli saymak dog ru olamaz. Aksine kabul edilmesi gereken kaynaklardan ~ogunda Kule Sahin'in
350
NAMIK KEMAL
bu sava~la beraber ortadan kaybolmasma nazaran kendisinin kumandan olarak bulunmasrdrr. Kule ~ahin, komutan kabul olununca hakkmda ileri siiriilen koti.illiklerden kurtulmasma yukanda saydrgrmrz delillerden ba~ka bir bi.iyi.ik bir ~ahit daha ortaya <;:rkar. 0 da, tarihlerde Kule ~ahin'in Rumeli Beylerbeyi adr ile ge<;:mesidir. N asrl mi.imkiin olabilir ki oyle asker! riitbelerde yiikselmek krh<;: hakk1 olan bir devirde, hem dii~man memleketini sefa siiri.ijecek bir yer sayarak sarho~ olsun, hem de kendinden evvelki komutanm ordusunu yenmi~ bir dii~mam kavugu ile korkutmak iddiasmda bulunacak kadar magrur bir adam, di.i~man gori.iniir gori.inmez bir el silah atmadan orduyu brrakrp ka<;:acak kadar korkak ve dii~i.incesiz olsun, Soma da bu adam, komutanhga getirilmek i<;:in lshak Beylere, Evrenos Zade Ali Beylere tercih edilerek, Rumeli Beylerbeyligi gibi devlette askeri ri.itbelerin 'en sonuna nasi! ula~abiliyor? Nesri, Osman <:;elebi'nin, ilerde gorecegimiz Varna Sava~mda ~chit oldugunu yazar. Ger<;:i boyle bir tehlikeden kih<;: kuvveti ile kurtulmak Umur Bey gibi babasr, Yah~i Bey gibi, Om<; bey gibi amcalan; Demirta~ gibi, Kara Ali Bey gibi, Uygur Alp gibi dedeleri olan bir soy i<;:in gi.i<;: bir ~ey degildir. Hammer, Hunyad'm bu sava~a yalmz on be~ bin ki~i ile geldigini yazar. Yine onun anlattrgma gore Mezit Bey bozgununun kaybr 20 bin ki~i idi. Bu hesaba gore Macarlar, Osmanh'lardan kendi kuvvetlerinin iki katma yakm adam krrmr~ oluyorlar ki, buna pek inanmak miimkiin degildir. Sultan Murat, bu yenilginin tesirile son derece iizgiin, ~erefi korumak ve intikam almak i<;:in hazrrhklarla ugra~rrken, Karamanoglu yine melanetini gostermekten <;:ekinmedi. Soziinden donerek din di.i~manlanna yardrmda kusur etmedi. Osmanh iilkesine saldmya ge<;:ti. Bu seferki hareketinde evvelkilerin bin kat iistiine <;:rkarak dii~manhga bir de yagmacrhk ekledi. Damad1 olan Turgutlu Bey'i Hasan Bey'i Boladin Yaylagma, Karaman askerini de Bey~chir taraflanna saldrrtarak her tarafi soymaya ve hatta yakmaya izin verdi. Gonderdigi adamlarma biitiin o bolgeleri tahrip ettirdi. Gelen ~ikayet<;:ilerin olayr anlatmalan, Sultan Murat'a o derece tesir etti ki, Macarlann kazandrklan iki galibiyetten soma Osmanhlann iizerlerine gelmclerini beklemiyecekleri ve mutlaka Osmanh iilkesine saldrracaklan bilinirken, Padi~ah <;:aresiz oradaki olaylan, Rumelinin korunmasmr srmr kumandanlanna brrakarak Anadoluya ge<;:mek karanru verdi. Krymetli ~ehzadesi Alaattin'ini de valisi bulundugu Amasya askerile bu sefere katilmaya davet etti. Karamanhlara o kadar krzmr~tl ki, Osmanh Devletinin kurulu~undan beri hi<;:bir Tiirk arazisi yagma edilmemi~ iken, bu sefer Karam an smmndan Konya'ya kadar ge<;:tigi yerleri yagma ettirdi. Karamanoglu Habisi ise, bu hiicumu ogrenince bir sava~ ile koti.i niyctlerini ortaya koymaya cesaret edemedi; din di.i~manlanna alet, aleme maskara, kendi tabasmm ba~ma bela olmaktan ba~ka bir~ey kazanamadrgmr anladr, yine Ta~ eli'ne <;:ekildi gitti .. Sozi.inden donmekten utanmadr, gordiigii iyilikleri hatrrlamadr,
OSMANLI
~
TAR1Hi
351
yine utanmadan af dilemeye kalki~ti. Veziri hiikmi.inde olan Server Bey ile Mevlana soyundan Arif <;;elebi'yi ve bir soylentiye gore bi.iyiik ilim adamlanna Mevlana San'y1 ve belki de hepsini birden yalvarmaya gonderdi. E~i ve Padi~ahm ktzkarde~i olan Gevher Sultam da tekrar arac1 yapmaktan <;ekinmedi, boylece de bir kere daha affedildi. Karamonlgu flfSat gozetlemekte, koti.ili.ikte din dii~manlanna rahmetler okutacak muamelelere devam ettigi ve ozellikle bu kez de devleti tehlikeye dii~iirdiigii halde yine affa ugramas1 pek garip gortiniir. Fakat Padi~ah i<;in bu hareket zaruridir. <;;tinki Sah-1 Ruh Mirza, Karamanoglu'nu btiti.in gtictiyle himaye etmi~, Osmanll Devletile iyi mtinasebetlerde devam etmesi i<;in onlara kati surette ili~ilmemesini ~art ko~mu~tu. Hatta Padi~ah tarafmdan gonderilen bir mektupta «Cihan Padi~ahma! Bizim fikir ve gayretimiz daima di.i~mana dogrudur. Bu dogru yolda ytirtimemizi engellemek istiyenlerin sizin tarafm1zdan korunmas1 bizi mti~kiil duruma sokuyor. Zira Karamanhlar her ne vakit Edirne'den birka<; konak aynlacak olsak hemen harekete ge<;erek yurdumuza saldmyorlar. Oyle hareket ediyorlar ki cezalandmlmalan i((in donmemiz gerekiyor. Kendilerine kar~1 harekete ge<;ince de kar~1m1zda duramay1p dag kovuklanna ka((1yorlar. Kadm ve <;ocuklar1 <;akal gibi ormanlara ((ekiyorlar. A((hk korkusuyla feryatlara ba~hyorlar. Btiyiiklerine, kti<;tiklerine merhamet ediliyor, onlar ise kudurmu~ kopek gibi hareketlerinde israr ediyorlar. Bu kotiili.iklerile kendilerine kar~1 ~er hareketi hazrrhyorlar. Bu hale bir <;are bulmak ise, dini zaruretlerden ve ahret yoluna gitmekten ibarettir. Eger tarafrmzdan onlarm bu yaptiklarJ hareket dogru gortilmtiyorsa, bizim dti~man tizerine yaptigrm1z saldmlan engellememesi i<;in Tann emrile Karamanogullarma gerekli hatirlatma .tarafmrzdan yap1hr. » ~eklinde acr ac1 ~ikayet olunmu~, Sah-1 Ruh, Hicri 841 Muharrem tarihile yazll1 olarak gonderdigi mektupta bu ~ikayetleri hi<; i~itmemi~ gibi bir tav1r takmarak, Karamanogullarma yine olan meylinin derecesini gosterdi. Boylece, Karamanoglu'nu yendikten sonra affetmek, ortada bir Macar belasi mevcut iken bir de Tatar belasm1 i.izerine ((ekmek demekti ki, boyle bir ihtiyatsizhk devleti tehlikeye, yokolmaya gotiirtirdti. Karaman arazasinden baz1 yerlerin yagma ettirilmesi ise hi((bir sebeple mazur addolunabilecek bir hareket degildir. Ger<;i Hoca Sadettin, bu hareketi Karamanoglunun koti.iltiklerine baglar. Bilinir ki buna sebep olan da Karamanogluydu. Fakat yagma emrini veren de Sultan Murat'drr. !brahim Bey'in hareketinin cezasmr tebasma <;ektirrnek, Padi~ahm ~an ve adaletine yaki~tmlamaz. Bir hi.iki.imetin kuveti, halkmm kuvvetinden ibaret oldugundan htiktimetin her hareketi siyasi kurulu~ icab1 halkmm nzasma baghd1r. Devletler Hukuku kurallannca sava~ sorumlulugundan halka ait olan pay1 hakh gosteren bu meseledir. 0 zaman devletleri arasmdaki hukuk kurallannca yagma da genellikle uygulanan sava~ olaylanndand1. Buna gore yagmacll1k once Karamanhlardan <;rkm1~ oldugu ~oyle dursun, hatta Sultan Murat da aym hareketi yapm1~ olsa, yine hareketi kendisine tarizden geri kalamaz. Fakat ~er'an iki !slam Hiiktimeti arasmda
352
NAMIK KEMAL
bu ~ekildcki bir olaym yapllmamast dogru olacagmdan ve ozellikle Karamanoglu ile Padi~ahm akraba olmalan dolaytsile bu ~ekildeki hareket hi~bir zaman dogru olmazd1. Hele Osmanhlann dii~mana kaq1 gitmesine kar~1 arkadan vurulmasi, <;:ok kotii bir hareketti. Sultan Murat tarafmdan gosterilen bu ~iddet hareketi onun i~in biiyiik bir lekedir. Lekeyi o yiizyda yiiklemek istedigimiz gozden kac;masm. <;iinki Sultan Murat, hiddetle oyle bir emir verdiyse onu yapmamaya <;ah~mak, hatta gerckirse bu yolda hayatlanm tehlikeye koymak ilim adamlarmm ve vezirlerin vazifesiydi. bzellikle Sultan Murat da oyle yamnda hakikat soylenemiyecck Padi~ahlardan degildi. 0 zamana kada.r yirmi iki ylla yakm saltanatmda hakstz ~iddet goren yalmz Hac1 !vas Pa~a idi. Padi~ah Karamanoglu ile ugra~t1g1 Sirada Macarlar Rumeli smmm a~mt~lar dt. Bizim tarihlerin anlattrgma gore Srrp Krah, Macar Kralma, kendisinin bOyle yurdundan uzak ve ogullannm hapis olmas1 kendilerile olan ittifakmm sonucu oldugundan bahsederek sitemde bulundugundan ve Karamanoglu da «Hiicum ediniz, Osmanh tilkesini bolii~elim, Anadolu bize yeter. Rumeli sizin olsun! » yollu sozler soylediginden lvtacar Krall, oglu ve Beylerbeyisi olan Yanko'yu komutan Yrhkoglu'nun yardrmma verdi. Bunlar Tuna'dan ge~erek Alaca Hisar'1, ~ehirkoyii'nii ve Ni~'i yakt!lar, ytktllar. Daha sonra Soyfa lizerine yiiriidliler. Padi~ah o Sirada Edirne'ye gelmi~ oldugundan toplayabildigi askerle dii~mam kar~rlamaya ko~tu. Bir zamandan beri gorevden uzakl~tmlmt~ olan Sanca Pa~a, kendi hesabma olmak iizere bin kadar asker toplayarak Padi~ahm hizmetine gelmi~ oldugundan, bu hizmeti kabul edilerek biiyiik iltifatlarla kar~rla~mr~t1. Padi~ah, tzladr Bogazr'na dii~mandan evvel yeti~ti. Fakat dii~man kuvvetleri ~ sayrca ~ok iistiin oldugundan elindeki kuvvetle muharebeye giri~meyi dogru gormedi. Y almz bogazm korunmasma gayret edilerek mevsimin soguk olmasmdan faydalamldt, ge<;ilecek yerlere su sahverildi, yollar buz bagladrgmdan Macarlar ge<;:emediler. Soguktan oralarda bannamadrklan gibi yiyecekleri de azaldtgmdan donmek zorunda kaldilar. Padi~ah, Rumeli Beylerbeyi Kasrm Pa~a'yt, Tokat Hakimi Balaban Bey'i, Bolu Valisi Sadrazam Zade Mahmut <;elebi ile diger iinlii bir takrm komutanlan dii~mamn takibine memur etti. Bunlar, Macarlan kendi memleketlerine kadar kovaladrlar. Fakat orada Macarlann diizenledikleri pusuya dii~erek mahvoldular, i~lerinden ancak birka<; ki~i kurtulabildi. Mehmet <;elebi birtakrm Beylerle esir dli~tii. Bu yenilgi ise giiya Turban Bey' in, emrinde bulunan akmcllara « di.i~mamn bize dayanacak bali kalmad1. Bundan boyle sava~larda yav~ davrammz, yoksa dii~mam kavga edemiyecek bir hale getirirseniz devletin size ihtiyacr kalmaz <;ift<;ilige mecbur olursunuz. » gibi birtakrm sozler soylemesi askeri sava~tan soguttugu cihctle, herkesin gerektigi kadar gayret gostermemesinden ileri gelmi~ti. Macarlar zaten, Osmanlllarla sava~ta olduklart gibi, birbiri ardmdan iki ylldrr iisti.in geldiklerinden, saldrrmak i<;in Srrp Krahnm veya Karamanoglu'nun kr~-
OSMANLI TAR!Hi
353
k1rtmasma ihtiya<;lan yoktu. Boyle bir kr~kirtma olsa bile bunun etkisi ikinci dereccde kahrdr. Hunyad, Macar Krahnm ne oglu ne de Beylerbeyisiydi. Kendisinin gayn me~ru babasr 1439 yrhnda Oldligli gibi bu sava~m oldugu yrlda da Macar Krallrgr, Hunyad ile hi<;bir yakmhk ve ili~kisi olmryan Lehistan Krah Viladislas'a ge<;mi~ bulunuyordu. Srmrlar hi<;bir vakit muhafrzsrz brrakilmayacagmdan, Macarlann kar~rlarm da savunacak hi<;bir kimse bulunmadan Alacahisar, Sehirkoyli, Ni~'i yakrp, yrkmasr ihtimal dr~rdrr. Padi~ah, dli~man askerinin <;oklugundan dolayr ordusunun blitiinliyle sava~a giri~mekte tehlike gormli~ken, o kadar kuvvetli bir dii~mamn hi<;bir saldmya ugrakmakslZln yalmz soguk ve yiyeceksizlik yiiziinden dlizenli olarak donerken ordusunun pek azryla takip etmesi, bizim tarih<;iler gibi sava~ fenninin alfabesinden habersiz olanlar i<;in yaprlan harekettir ki, o da Sultan tkinci Murat gibi dlinyamn birinci srmf askerlerinden olan bir komutanm yapabilecegi haHHardan degildir. Hele bi<;are Turhan Bey hakkmda yaprlan iftira, delilerin bile soylemiyecegi bir~eydir. Dini hislerinin, o kuvvetli sava~ ne~elerinin ta~trgr zamanda, Turhan Bey askere boyle bir soz soylesin, hem casus, hem de dinden donmli~ sayrhr, cevabrm silahtan ahrdr. Ya askerin de Turhan Bey'in sozlerine inamp dli~man kar~rsmda iken namuslanm ve hatta canlanm mlidafaa etmek i<;in gayret gostermediklerine dair olan rivayet hi<;bir zaman dogru olamaz. Ger<;i Turhan Bey bu vak'adan sonra Bedevi <;ardakta hapsedilmi~ti. Fakat o hapsi Bey'e isnad edilen bu su<;tan degil, bilftkis oyle bir cinayetten beraatine kafi delildir. ~linkli askeri sava~tan uzakla~trrarak yenilmeye sebep olan komutanm sadece hapsile degil, hatta katlile bile kalmmaz. Kimbilir kendisine stirlilmek istenen veya kendisi tarafmdan yaprlan kusur ne kadar kii<;iik bir ~eydir ki oyle numune gostermeye ihtiya<; olan bir zamanda kendisini hapsetmekle yetinildi. t~te bu gorli~ler meydana koyar ki bizim tarihlerin bu olaya dair soyledikleri, dli~manm smm ge<;mesile Padi~aha kar~1 <;rkmasr ve Sanca Pa~a'nm bir zaman gorevden uzakla~tmlmasr, dli~linmeyerek kesesinden paralar sarfederek toplayabildigi askeri devlet hizmetine gotlirmesinden ibarettir. Hammer ise bu olay hakkmda olduk<;a geni~ ve akla yakm bilgi vermektedir. Onun sozlerini ~oylece srralayahm: « Bu defaki Macar ordusunu asrl tertip eden, Papa Dordlincli Ojen'in Macaristan'daki vekili olan Kardinal Jliliyen idi. Hunyad'm ~ohreti bliylik bir gliven sagladrgmdan bayragmm altma her taraftan asker gelmeye ba~lamr~tr. Nigbolu Sava~mdan beri tslamlar aleyhine Hrristiyanlar hi<; bir zaman bu kadar bliylik bir ordu toplayamamr~lardr. Mlittefik, Hrristiyan ordusunun <;ogu Macar, Srrp, Alman, EflAk Ha<;h ordusundan kurulu bliylik bir orduydu. Ordu Haziranm yirmi ikinci glinli Semendere civanndan Tuna'yr ge9ti. Hunyad, on iki bin se<;kin suvarinin ba~ma ge<;erek Sirbistan'r ele ge<;irmi~ ve Alacahisar ile Sehirkoyli arasmr yagma ederek Ni~e kadar F. 23
354
NAMIK KEMAL
ul~mi~tl. Macaristan ve Lehistan Krall olan Viladislas ile Kardinal Jliliyen iki glinliik mesafeden bu orduyu takip etmekteydiler. Birinci sava~ 1443 yllmda Ni~ civannda ve Morova kenannda meydana geldi. Sultan Murat, ordusunun ii~ kolu ki biri Evrenos Zade tsa Bey'in, biri ad1 bilinmeyen bir komutanm, digeri de Turban Bey'in idaresindeydi.
Birbiri ardmca Hrristiyanlarm s1k saflarma ~arptllar. Bu ordunun komutanlari i~inde isimleri bilinen Vidin ve Sofya Bey'leri Timurta~ Zade Ali Bey, Tokat Valisi Balaban Pa~a, Rumeli Beylerbeyi Kas1m Bey, Bolu Bey'i bulunan Padi~ahm damad1 ve Sadrazamm oglu olan Mahmut <;elebi idi. Tiirk'lerin kahramanhg1, Hunyad'm tabiiye giicii kar~lSlnda tesirsiz kaldi. Dokuz bayrak ahnmas1, dort bin esir, iki bin olii b1rakarak Sultan Murat'm son siir'atle Balkan'm obiir tarafma gc~mesi Hrristiyan generalinin Tiirk'Iere iistiinliigiinii ispat etmi~tir. Hunyad, Osmanh'lan takip ederek Sofya'y1 ald1. Oradan Balkan'm kar ilc ortiilii olan tepelerinden Filibe iizerine ge<;ti. t~te bizim tarihlerdeki Ni~, Alacahisar ve Sehirkoyii taraflanm yak1p y1kmak mesclesi, bu muharebeden ibaret oldugu anla~1hyor. Hunyad'm, Sultan Murat'dan iistiin oldugu iddiasmm ne kadar yanh~ oldugunu Varna ve tkinci Kosova Sava~lan ispathyacaktrr. Hammer'in, Nigbolu olaymdan beri H1ristiyanlar tarafmdan bu kadar biiylik bir ordu toplayamad1gma ili~kin olan sozii, Avrupa'h ordunun yliz binden c:;ok belki de iki yiiz bine yakm oldugunu gosterir. <;iinkii yerinde i~aret edildigi gibi, Nigbolu'da H1ristiyan ordusu 130 bin kiidi. Hunyad'm on iki bin ve Macar Kralmm yirmi bin ki~ilik kuvvetlerinden ba~ka Srrp Krah'mn emrinde bir biiyiik ordunun da bulunmas1 bu miktarm dogrulugunu gosterir. Adlar1 ge~en TUrk komutanlanna gore Osmanl1 ordusu bu glic:;te olmamakla beraber, az da degildi. Boylece iki bin ki~i kay1p vererek ve be~ bin esir b1rak1p c:;ekilmelerini akii kabul etmez. Halbuki Hammer, rivayetini Hunyad'm resmi belgesine dayamaktad1r. Hunyad, herhalde bizim kay1plar1 kiic:;iiltmek istemez. Bu hallere baklhrsa sayllan Bey'lerin hepsi sava~ta bulunmad1~na hiikmetmek lazlffi eder. Rumeli Beylerbeyi Kaslffi Pa~a, sava~ alanmda bulunsa biitiin kuvvetlere onun komutas1 gerekeceginden, Ba~komutan olarak onun admm gec:;mesi icap eder. Demek oluyor ki, yapllm1~ olan sava~ pek onemli bir miicadele degildir. Bu yonden de bizim tarihler ondan bahsetmektense, yenilgiden c:;ok yapllan tahribati izah etmektedirler. Derbent olayma gelince yine Hammer der ki; ccSultan Murat'm savunma hatti olarak tutmu~ oldugu Kuyucak Bogazm1 gec:;mek gerekmi~ti. Sultan Murat ise, gerek buray1 ve gerek tzland1 Bogazm1 iri kayalarla kapam1~ti. Boylece mevsimin kar ve buzdan meydana getirdigi hastahga bir engel daha eklemi~ti. Osman~i
OSMANLI TARtHi
355
hlar, Hunyad'm onctilerini gortince derelere bir gece sabaha kadar su aklttlk.lanndan sular donmu~, Macar suvarilerinin hareketi, meydana gelen donma duvarlarla a~llmaz hale gelmi~ti. Hunyad'm ordusu, kendi harekatmdan gayret bularak Kuyucak derbentine kadar geldilerse de, orasrm o kadar gtizel ve iyi tahkim edilmi~ buldwlar ki, donmek zorunda kaldllar. Ondan soma arazinin yaptct icabt o kadar kapatllmast mtimktin olmayan tzlandt Bogazma ylirtidtiler. Orada Arahk aymm 14'tincti gtinli Ttirk'lerle Macar'lar arasmda ikinci bir sava~ oldu. Macar'lar dagdan arahkstz doktilmekte olan kar ve buz parc,:alart ve c,:tglar ile ugr~mak zorunda kaldtklanndan, sav~ btitlin tehlikelerine ragmen kanh cereyan etmi~ti. Macar'lar zorlukla tzlandt Bogazmt gec,:ebildiler. Kral Viliidislas ile Karyolin'de Hunyad ile birle~tni~lerdi. Balkan Daglarrmn eteginde Y alvac,: Ovasmda bir sava~a tutu~uldu. Ti.irkler yine yenildiler ve Rumeli Beylerbeyi Kastm Pa~a ile Sadrazam Zade Mahmut Bey de tutulan esirler arasmda bulunuyordu. Hunyad, bu esirlerden yetmi~ ki~iyi idam ettirdi. Kastm Pa~a ile Mahmut Bey'i beraberine alarak Macaristan'a dondti. t~te bizim tarihlerin Macaristan'da oldugunu bildirdikleri pusu kavgast da bu oluyor. Hammer'in bildirdigi 14 Arahk tarihine bakthrsa, Hunyad kt~'t sava~ alamnda gec,:irmi~, soguklann bitmesine iki ay kalmt~tt. Bu ytizden donti~ti soguklann ~iddetinde olamaz. tzlandx Bogazmx gec,:erek bir sava~ kazandtktan soma Padi~ah'm tizerine gitmeyip de, donmesine de bir mana verilemiyor. Bu hale gore, Hunyad'm son kazandtgt sava~I 1zlandt Bogaztmn beri tarafmda degil, kar~I sahilinde kazanmt~ olmast ve muzafferiyetle beraber Balkan'lann obtir yontine gec,:emediginden dolayt donmli~ olmasx akla daha yakm ve uygun gortinliyor. Hammer'in Yalvac,: dcdigi Balofc,:a'da tzlandt Bogazmm gtineyinde degil, kuzeybattsmda ve Ni~'ten gelen Macar ordusunun yolu i.izerindedir. Hunyad'm hepsi yetmi~ esir idam ettirdiginden bahsolunduguna gore, bizim tarihlerde de takibe gonderildiginden bahsolunan kuvvetin dti~man c,:ekildikten sonra gonderilmi~ bir ke~if kolu kuvveti olmak gerektir. Gerek Sultan Murat't gerek Fatih'i bir hayli zamanlar ugra~ttrm1~ olan me~ hur tskender Bey, Arnavutluk'ta bu Siralarda kendini gostermege ba~lamt~ti. Bizim tarihler, tskender Bey'in, Padi~ah tarafmdan babasmm yerine Arnavutluk'a vali tayin edilmi~ iken isyan ettigini anlattrlarsa da, tskender Bey'in tarihini yazan Avrupa'hlann hepsi bu adamm Arnavutluk'ta eline gec,:irdigi yerleri isyan tle eldc ettigini belirtirler. Hammer, bu tarihleri ozetliyerek der ki: ((tskender Bey'in babast Yani Kasteriyote, Debre taraflannm Bey'i olarak 1423 Miladi yllmda Osmanh Devletine vcrgi vermekteydi. Dart oglunu da Osmanh Sarayma rehin olarak gondermi~ti. En kti<;iikleri olan Yorgi Kasteriyote iyi davram~lart, karakteri ve ?ekasJ ile Padisahm
356
NAMIK KEMAL
ilgisini <;ekmi~ti. Sultan Murat, kendisini slinnet ettirerek, tsH'tm terbiyesi altmda bliylittli. iskender on sekiz ya~ma ula~mca bir Sancak Beyligine gonderilmi~ti. Baz1 vak'alar ve ~ahsi <;eki~melerde gosterdigi kuvvet ve kahramanhk, hakkmda olan iyi niyetleri fazlala~tirmt~ ve kendisine tskender ad1 taktlmt~tL Bu ad, kendisirle yalmz daha on sekiz ya~mda iken iskender gibi cihangir olmak di.i~i.in cesine taklldtgmdan degil, 1skender'in askeri ele ge<;irmesinde hizmet eden kuvvetlerin kaynak yeri olan Arnavutluk'un <;ocugu olmasmdan dolayt verilmi~ti. 0 yi.izyllm bi.iyi.ik adamlanna ve bi.iyi.ik olaylanna ~airane haya.J.ler kan~tmp slislcyen hikayeler gibi, tskender Bey'in annesi de fevkalade bir rliya gordliglinden bahseder. Bu rliyada, kendisi bi.iylik bir yllan dogurmu~ ve bu yllan da bliti.in Tiirkistan't yutmu~tur. Daha dogmadan evvel boyle bir cihangirlik iskender'e, Cengiz'e, Timur'a da isnat olunmu~tur. Boyle bir hikayenin 1skender Bey'in tarih<;ileri tarafmdan uydurulmu~ oldugu meydandadrr. Bu tarih<;iler, tskender Bey'in Arnavutluk'ta yaptlgt htyanetleri, gaddarbklan da ove ove bitiremezler. Y orgi Kasteriyote, Padi~ahm ve Osmanli askerinin kendi hakkmda olan iyi gori.i~i.i ile tskender Bey ad1 altmda Osmanhlara kar~1, mekteplerinde tahsil ettigi asker! bilgileri gostermege ba~lad1. Yan.i Kasteriyote oldi.igi.i zaman Sultan Murat, babasmdan kalan yerleri bu gen<; Prense vermemi~, oraya bir vali tayin ederek, 1skender Bey'i daima sava~la oyalamt~tl. Bu haks1zhk tskender Bey'i fena halde i.izmi.i~, kendisi Macaristan Sava~ma i<;inde sakladigi gizli kini ile beraber gitmi~ti. Ni~ Ovasmda birinci sava~1 Osmanh'lar kaybettikleri zaman tskender Bey, 29 ya~mda oldugu halde, dokuz ya~mda ~· sadakat i<;in yemin ettigi ve 18 ya~mda iken Sancak Beylerinden oldugu Osmanh ordusunu b1raklp ka<;tL Gorevini terketmeden evvel kiltcim Reis Efendinin boynuna dayayarak, tehdit etmi~, Akhisar Beyine, kale ile civanndan olan yerleri Padi~ah tarafmdan hi.iklimet etmek i<;in kendisine teslim etmesi i<;in bir ferman yazd1rd1. Fermanm, mUhliri.i konur konmaz, tskender Bey, Reis Efendiyi oldiirerek heni.iz Mi.isli.iman olan amca oglu Hamza Bey ile beraber ka<;magt ba~ard1. tskender Bey, TUrk'lerin bUyliklUgli i<;inde asker! terbiyesini ilerletmi~ti, babasmm kendisine biraktigi bOlgeyi ele ge<;irmek i<;in isyamm hakh gostermezse de mazur gori.ilebilir. Kasteriyote Osmanh ordusundan aynld1ktan yedi glin sonra, beraber getirdigi ve yukan Debre'den toplayabildigi 600 ki~iyi Akhisar'm kenannda bir ormana saklad1. Gosterdigi ferman i.izerine Akhisar muhaflZl kaleyi kendisine teslirn ettiginden gece vakti 600 ki~iyi kaleden i<;eri alarak uykuda bulunan Ti.irk'ler, Arnavutluk'un hiirriyeti namma idam olundular. Akhisar muhaf1zlanm kestikten sonra o civarda olan koylerdeki Mi.isliimanlar da Oldiiri.ildi.iler. Akhisar, asker! malzeme ile dolu oldugu gibi bir kayamn tepesinde bulundugundan ve yiiksek daglar ve dar bogazlarla <;evrildiginden savunma gi.ici.i <;ok fazlayd1.
OSMANLI TARiHi
357
Bu her tepesi gec;ilmez bir savunma perdesi olan daglarda 1skender Bey, Osmanh ordusunun gelmesini gtivenle beklerdi. Yakmlan ile gorli~erek Osmanll elinde bulunan diger Arnavut ~ehirlerinin de ele gec;irilmesine giri~ti. Bunlann bir krsmrm da ba~ard1. Ondan sonra t~kodra, Karadag, Uhri, Berat, Elgiri Beylerini toplayarak kendisine itaat etmege ve vergi vermege muvafakatlerini aldr. Bu suretle 1skender Bey, yrlda iki yliz bin altm irada sahip oldu. Drrac; civannda bulunan tuzlalardan bir hayli kazanc; elde ederdi. Bu Bey'lerin verdigi asker ise, tic; bin suvari, altr bin kadar da piyade idi. 1443 Miladi yrhnda 40 bin ki~i ile lizerine gonderilen Ali Pa~ayr on be~ bin ki~i lik ordusu ile bozmu~tu. Tarihc;i Berlitylis'lin anlattrgma gore, Osmanhlar bu sava~ta yirmi iki bin olli, iki bin de esir vermi~ti. Arnavut'lann kayb1 ise yalmz yliz ki~i kadarmr~. BunJar herhalde yazarlarm uydurduklan mlibalagalar olmahdrr. 1skender Bey'in, Sultan Murat tarafmdan babasmm memleketine vali tayin olduguna dair soylentiler, tarihc;ilerin ortaya koydugu rivayetler, tarihin hliklimlerince hie; de dogru degildir. <;:linkli, lskender Bey gibi, Mlisllimanhgr yalmz !slam terbiyesi gormekten ibaret olan bir insam soyunun Hrristiyan olarak hliklimet ettigi bir yere gondermek siyaset yonlinden herhalde dogru degildir. Sultan Murat, esasen Kasteriyote'nin memleketini almak emelinde bulunmasa idi, 1skender Bey'i Mlislliman olarak terbiye etmezdi. 0 terbiyeden sonra tekrar dinine donmeye te~vik edercesine Bey yaparak Hrristiyan'larm arasma atmryacagr da meydandayd1. Hammer'in yazdrgmr da, efsane ~eklinden kurtarmak ic;in birc;ok tafsilatmdan ayrklamak lazrm gelir. Evvela bu ki~iye, hie; ~liphe yoktur ki, 1skender adr, oyle on sekiz ya~ma girdikten sonra kahramanhgr ile beraber cihangirlik fikrinde bulunmasmdan ve Arnavut olmasmdan dolayr verilmemi~tir. 0 ylizyrlda, kahramanhktan dolay1 isim verildigine inamlacak olursa 1skender'in akrabasmdan olan Hamza Bey, Osmanhlar nazannda kahramanhkta kendisine kryas kabul etmiyecek ~ekilde yliksek tutulduguna hlikmolunmah. <;Unkii kendisine verilen Hamza adr, kahramanhkc;a lslam'm hemen bliti.in dlinyaya i.istlin kabul ettigi kutsal bir insandrr. Hele 1skender Bey, on sckiz ya~mda iken lskender gibi cihangirlik davasmda bulunmu~ olsaydr trmarhaneye gonderirlerdi. lkinci olarak Sultan lkinci Murat devrinde reislilklittap adr ile devlete hic;bir memur olmadrgr ve Padi~ah'm fermanlanm yazacak bir insamn da orduda RumeIi Beylerbeyinin yarunda bulunmryacagr ~liphe gotiirlir meselelerden degildir. Bundan ba~ka, fermanlara mlihi.ir de basJ!madrgr malUmdur. Yalmz, Hammer'in yazrsmda ~uralan ac;rkc;a goriini.iyor ki, lskender Bey, her kime ise sahte bir ferman yazdrrarak 0 bic;areyi alet ettigi kotlillik meydana c;rkmamasi ic;in oldlirmli~ ve boyle sahtekarhk, katillikten ba~llyan isyam, Akhisar ilc
358
NAMIK KEMAL
civardaki koylerde bulunan Miisllimanlann haince ve gafletle oldiirillmeleri ile geni~letilmi~ oluyordu. Arnavutluk'un hiirriyeti adma yapildtgt bildirilen bu hareketi, O'nun her insaf sahibine gore ortadan kaldmlmas1 gereken bir mel'un oldugunu gosterir. <;iinkii !skender Bey bu hareketi kendini yeti~tiren bir millete kaqt degil de, kendisi ile a~1ktan a~tga sava~an bir millete kar~t yapm1~ olsaydt bile yine davram~l nefretle kar~tlantrdt. Hantmer, bundan bahsederken yalmz !skender Bey'in tarih~ilerine ufactk bir tariz ile yetinir. Kendisi ise diger bir yerde, !skender'in isteklerinde hakh olmast, ayaklanmasmt me~ru ~ekle koymasa bile, mazur gosterecegini anlatlr. Bir asker i~in bagh oldugu ordudan ka~mak, bir hizmet~i i~in efendisine klh~ ~ekmek ne derece hakh bir sebebe dayamrsa dayansm hi~bir zaman me~ru olamtyacagt gibi mazur da gosterilemeyecegi a~lktrr. tsyan ne kadar biiyiik bir ciiriim olsa, yine !skender'in bu isyam yapmada ba~vurdugu kotiiliiklerden bin kat ehven kalrr. !skender'in Ali P~aya kar~t, kazand1g1 ba~anya gelince; Bu adam silaha sartldt~ strada elbette smrr komutanlarmdan birile ~arpt~nu~ ve orada uzun siire tutunabildigine gore galip de gelmi~tir. Fakat, olaym anlattldtgl gibi ehemmiyetli bir ~ey olmadtgma yalmz cereyan ettigi ytlm durumu kafidir. Sultan Murat, Hunyad ile ugra~makta oldugu ve iizerine gelen yiiz, yiizelli bin ki~ilik Ha~h ordusu ile meydan sava~1 yapacak kadar asker toplayamadtgl halde, Arnavutluk'a elli bin ki~i gondermesine nas1l ihtimal ~ verilebilir? 0 zamanlar, Ali Pa~a admda devletin hi~bir gorevlisi olmantasi da bu rivayetlerin balk uydurmalan oldugunu gosterir. Arnavut'lann yalmz yiiz olii vererek 22 bin Tiirk'ii Oldiirmesi, Hammer'in i~aret ettigi gibi tarih~ilerin uydurmasmdan degil, efsanelere bile yakl~mtyacak haddin dt~ma ~1km1~ gevezeliklerdendir. Karamanoglunun isyan1 da, ondan sonra sayd1gtmiz olaylann ciimlesi de 846 Hicri ytlma ytgilip gelmi~ti. Yine o yll i~inde Macarlar'la bir antla~ma yapllmaya imkan bulunabilmi~ti. Hoca Sadcttin'in anlattlgma gore, antla~may1 evvela bir el~i ile Strp Krall teklif etmi~, eger iki oglu kendisine gonderilir ve Semendere Eyaleti de kendisine verilirse Osmanh'lardan aynlmtyacagmi bildirmi~, fakat vezirler, Padi~ah'a boyle bir tekliften soz ctmege cesaret edememi~lerdi. Nihayct, Mahmut <;elebi'nin e~i olan Padi~ah'm kizkarde~i, kocasmm kurtulmasi i~in yalvararak Sultan Murat tarafmdan vaad aldtgmi ogrenince Strp Kraltnm teklifini kendisine bildirdiler. Sultan Murat da Mahmut <;elebi kizkarde~inin kocas1 ve Sadrazamm oglu olmak cihetile her~eyden onemli sayarak onu kurtarmak ve Ha~ltlann da ara stra Osmanh memleketine saldmlanm onlemek i~in antla~maya raz1 olmu~, Srrp Kra-
OSMANLI TARtHt
359
hnm iki oglunu yamna gondererek bir rivayete gore de Semendereyi geriye vererek Mahmut <;;elebi'yi kurtarmi~trr. Diger tarihlerin hemen hepsi Hoca Sadettin'in bu yazlSlm ozetliyerek kendi tarihlcrine ge<;irmi~lerdir. Yalmz Sahaif-til lhbar'da Mahmut <;;elebi'nin kurtanlmast hususunda Sadrazam Halil Pa~amn hattrmda on plana almdt~ yaztlmaktadrr. Bir <;almm1~ atm Karaman Sav~ma sebep olamtyaca~ ne kadar a<;tk ise, esir olmu~ bir Mahmut <;;elebi'nin de Macar sulhuntin yap1b~ma sebep olamtyaca~ meydandadrr. Mahmut <;;elebi'yi kurtarmak i<;in, her t~I bir gazi'nin hayatma malolmu~ bir kaleyi dli~mana vermek, Sultan Murat gibi bir Padi~ah'a yakt~mtyacak iftiralardrr. Hi<; ~liphe yoktur ki, antla~manm yaptlmasma zaruret vardrr. Her ne verildi ise, memleketi, ugrad1~ kaytp ve zahmetten bir mtiddet kurtanp dinlenmesini saglamak i<;indi. Semendere ise, yeni almm1~ bir yer oldugundan onu elde tutmak i<;in ~iddetli ve tehlikeli sava~lara hazrr olmak ve katlanmak gerekiyordu. Gen;:i bu sulh, devletin ilk defa Ha<;hlarla yenik olarak yapt1g1 bir antla~ma gibi goriinliyorsa da, yapilan i~, on yilbk bir mlitareke oldugundan bunun maglubiyet ve galibiyetle bir ilgisi olmadtgl gibi ancak hazrrbk i<;in zaman saglamaktaydi. Bu yonden Padi~ah'm mlitarekeye nza gostermesi, Mahmut <;;elebi'nin kurtanlmast gibi siyasetle hi<; ilgisi olmayan bir taktm hissi hareketlerin devammdan ibaretti. Hele Halil Pa~amn, sadaret makamma ula~arak devletin en btiytik yerini aldlktan sonra oglu i<;in kendini bu ~ekilde kti<;tiltecek bir harekete giri~mi~ oldugu akla pek yakm gelmez. Fakat yine tekrar ederiz: Bu mlitareke haztrhk ve dinlenmek i<;in zaman kazanmakti. Ve bunda da ilk defa Srrp Kralmm teklif ettigine dair olan rivayetin dogru olup olmamas1 aramlacak meseledir. Hammer, bu mlitareke hakkmda der ki: «Sultan Murat, hliklimetinin kuzey dogusunda alan anla~mazbga bir sonu<; vermek isteyerek Dtrakule'ye Eflak'I, Blrankovi<;'e de iki oglu ile Alacahisar, Semendere ve Sehirkoytinli verdi. Hunyad'1 Macaristan Kral Vekili sayarak, terctimanmt ona gondermi~ti. Hunyad, el<;:iyi Dezgedin'de toplanan Devlet Meclisine gotlirdti. Kral, sava~a devam i<;in, mlittefiklerin vaad eylcdikleri askeri bahara kadar bekledigi halde, gelmemi~ oldugundan Papamn ve lstanbul 1mparatorunun kt~krrtmalanna kar~I olarak Sultan Murat'm teklifini kabul etmekte alan Hunyad ve Brrankovi<;'in tavsiyelerine uymay1 kabul etti. Strp ve Hersek, eski hliklimdar1 alan B1rankovi<;'e verilmek ve Eflak Macaristan ile birle~mek ve Mahmut <;;elebi'nin kurtulu~ k~th~ olarak yetmi~ bin altm verilmek ~art1 ile on yil i<;in bir mlitareke yaplld1. »
360
NAMIK KEMAL
Stzp Kral'mm, Macar Kral'm1 sulha te~vik etmesi ise, birinci te~ebblislin onun tarafmdan geldigini ispathyan bizim tarihlerimizin rivayetini dogruluk derecesine 9Ikarmaktadrr. Olay da bunu gosterir. ~linkli Osmanh Devleti sulhu ne kadar istese de, kendisine bagh olan Srrp Kral'r veya Eflak Voyvodasrm aracr yapamazdr. Macar Kral'ma ise ne ~ekilde kar~Ilayacagmt bihnezdi ki ba~vursun. Ban~ antla~masma gelince: Hammer'in bunu ifade edi~i biraz kan~Ik gorlinlirse de dikkat edilirse sava~tan evvelki halin kabul edihni~ oldugu agtkga gori.ili.ir. Esasen Eflak oteden beri Macaristan'a baghydt. Srrbistan ve Hersek taraflan da Osmanlt yurdunun bir pargasmdan ziyade bir ~ok defa hara~ igin at oynatttgt yerlerdendi. Evvelce, almmt~ kalelerin icabma gore iade edildigi gorlihnli~tli. Hayrullah Tarihinde, Eflak ve Srrbistan'm Osmanlt Devletine yllda otuz bin altm harag vermegi kabul ettikleri yaztlmaktadtr. Hayrullah Tarihinin pek ar~ ttrmastz bir eser oldugu bilinmektedir. Fakat yazdrg1 uydurmadan ibaret olmadtgr da meydandadrr. Her ne kadar yazar bu bilgiyi nereden aldtgmr gostermiyorsa da , elbette bir kaynagt ohnak gerekir. Tarihin kaynagt ne kadar zaytf olsa, bir haber olarak ktymet kazantr. Tarihi ele~tirmelerden gtkacak sonuglarda dogru bir haberin oynadtgt rol gok mlihimdir. Bu haberin dogrulugunu, sthhat derecesini gosteren ~ey, Hunyad'm sulha taraftar olmastdtr. Hunyad ki, Hagh ordulan tarafmdan kazamlan ba~anmn yarailCISl idi. Sava~m devammdan gekindigine gore ate~ altnda olan Strp ve Eflak Hiiki.imdarlarmm her ne suretle olursa olsun sulha talip olduklanm meydana gtkarmr~tt.
Sulhta ise her iki taraf da sava~tan evvelki hale donecegini kabul edince, daha once konan vergileri antla~madan gtkarmak Osmanlt'Iara kar~t bir nevi galebe demek oldugundan, bu da sulhun yapthnasmt mli~ki.ilata dli~i.irmese bile devam1m tehlikede btrakmaz mtydt? 1~te bu gorli~Iere gore, vergi hususu da antla~manm bir maddesi olarak kalmt~tir diyebiliriz .. Fakat devlet oralarm vergilerini kaybetmi~ olsa da, oyle menfaat ve haysiyete dokunabilecek kaytplara ugram1~ saytlmaz. Mahmut ~elebi igin verilen kurtulu~ kar~thgt ise, ~ahsi biqey oldugundan o zamamn adetince ktiglikli.ik degil, bliyi.ikllik eseridir. Mlitarekenin, evvelki duruma donli~ten ba~ka bir ~ey olmadtgma en bliylik delil, Padi~ahm bu mlitarekeden memnun olmastdrr. ~i.inki.i ho~nut olmadtgt mi.itarekeyi kabul etmeyecegi gibi, mlitarekeyi yapar yapmaz saltanati oglu Sultan Mehmet'e btrakmast buna delildir. Baz1 tarihgiler saltanati btrakmayt Padi~ahm boyle bir zaruri mlitarekeyi kabul etmekten dogan lizi.inti.isi.ine baglarlar. Bu, her baktmdan hatah bir gori.i~ti.ir. Sultan Murat'm hangi halinde, hangi hareketinde korkaklik, vazifeden kagma, gekinme gori.ilmli~tlir ki, dli~mana gale-
~·
OSMANLI TARiHi
361
beden iimidini kesip, milletini on dort ya~mda bir ((Ocugun iizerine y1g1p bir kenara ((ekilmeyi dii~iinsiin. Diger baz1 tarih((iler de, Amasya Valisi olan Sehzade AH!attin'in Karamarr seferinden donii~te olmesi iizerine, buna iiziilerek saltanattan aynlmak istedigini yazarlar. Ger((i bu ~ekildeki hassashk ahHl.ki yliksekligin eseridir. Bu ~ekildeki davraru~lar herkes i((in ~eref, fakat Sultan Murat gibi biiyiik bir insan i((in ~eref degil, noksanhktlr. <;iinkii kendisinin AH'tattin'den biiyiik, Alaattin'den muhterem bir evladt vardi ki, o da diinyanm o devirde en faziletli, en kahraman kavmi olan Osmanh Milleti idi! Sultan Murat'm hakiki bir teessiirle saltanattan ((ekilmi~ olduguna ihtimal vermek i((in ailesini milletinden ((Ok sevdigine hiikmetmek Iaz1m gelir ki, ne omriinii sava~ alanlannda ge((irmi~ bir Padi~aha boyle bir fikir yakl~tmlabilir, ne de saltanat1 b1rakmi~ bir Padi~ahm o kadar ((ah~mayi yiikselme yolunda harcadt~ na inanmak kabil olabilir. Hammer: «Sultan Murat, bu kadar fedakarhkla kazand1g1 siikun devrinden faydlllanarak Anadolu'ya gittigi s1rada oglu Alaattin'in oliimiinii i#mi~ olmas1, ruh1 bunahmm1 ge((i~tiremediginden kendisini ((ok iizmii~tii. Sultan Murat'1 ~imdi ye kadar sava~ alanlannda gormii~, askeri giiciinii takdirden geri kalmami~tik. Fakat kendisi bir taklm yiiksek duygularla dolu oldugu gibi, komutanhk giictinden dolay1 da kendisine sayg1 duymaktay1z. >> yollu bir ba~langt((tan sonra Padi~ahm bilinen baz1 hareketlerini saydrktan sonra «Alaattin'in oliimiinden duydugu iizlir.tii ve bu teessiir ile ya~mm en kuvvetli zamanmda bunca ~an ve ikbal i((inde Padi~ahhktan aynlmaga verdigi karar yiiksek kalbinin t~izligini, tecriibe ve ilminin biiyiikliigiinli gosterir. » diyor. Hamer'in bu yaz1s1, Padi~ahm aynh~m1 biitiin biittin Alaattin'in oliimiinden duydugu bir iizlintiiye baglamaz ise de, o iiziintii, ald1g1 karann ba~langicl oldugunu gosterir ki bu da pek yanh~ olmasa gerektir. Hoca Sadettinin gorii~iine gore de, Padi~ah ibadete baglanmak igin saltanat!an aynlmak istemi~tir. Halbuki Sultan Murat'm, durup dururken, oyle adi bir softa gibi din'e kendini b1rakacak insanlardan olmadigi diinya i~Ierinde gosterdigi hareketler vc sava~ alamndaki maharetleri ile meydandad1r. Zaten bir insan igin ibadete vakit aytrmak Padi~ahhktan uzakla~may1 icap ettirmez ki. Bir hadis de bunu a((Ik((a gostermektedir. Bize kahrsa Sultan Murat'1 Padi~ahhg1 b1rakmaga yonelten taraf, yaradlh~mdaki biiyiikliiktiir. BaZI vicdan o kadar yiiksek oluyor ki diinyaya hiikmetmeyi de kiigiimseyebiliyor. i~te Sultan Murat oyle yiiksek bir vicdana sahip oldugunu her hali ile ispat etmi~tir. Yine bu yapt1klar1 ile meydandad1r ki, Padi~ah saltanat1 kendine bir yiik kabul ediyor, dort gozle saltanat yiikiinii ((Ocuklanndan birinin iizerine almalanm bekliyordu. Boyle bir fedakarhg1 karde~leri hakkmda gostermemi~ olmas1 bu go-
362
NAMIK KEMAL
ru~un yanlt~hguu gostermez. c;;unkti o ytizyillarda karde~ten vefa bekliyen ve goren bir Padi~ah olmad1. Kendi karde~i ~ehzade Mustafa'nm da Padi~ah tarafmdan hayat1 korundugu ve ona mevki verildigi halde, bunlara nankorllik gostererek ayaklanmaga giri~ tigi gortilmti~tu. Sultan Murat ise, onu cellat cline vermemi~, btiytikliik gostermi~ti. Bundan ba~ka daha yirmi y~lanna girmemi~, kendisine yaptg1 i~lerden dolay1 gtiven saglamadtgmdan saltanata geli~i yadtrganacak birinin Padi~ah olmast memleket ic;in belki de haytrh olamazd1. Padi~ah, oglu Fatih Sultan Mehmet'i, bliytikbabast Sultan c;;elebi Mehmct'in ya~ma gelince ( 14 ya~ma), onun gibi saltanata hak kazandtgmi gorerek Padi~ah yapmak istemi~ti. Adaleti, c;ah~mast ve bliyliklligti ile hizmet ettigi saltanatma evladm1 oturttu. Bunda babahk ~efkatinin btiylik bir pay1 varsa da, Sultan Mehmet'i de Alaattin gibi saltanat zevkinden faydalanmadan kaybetmek gibi bir korkunun izleri mevcuttu. Padi~ahm aynh~mda devletc;e hie; bir mahzur yoktu. c;;unkti Sultan Murat, Osmanb Padi~ahhgm1 ogluna btrakmakla beraber babahgmt, koruyuculugunu hie; kimseye vermemi~ti. Ogiu, bir mti~ktiltin, gtic;ltigtin hallinde aciz kahrsa kendisi ogluna vezirlik yapmak veya ba~komutanhk etmekten geri kalmazd1. l~te bu dti~lincelerin altmda olarak tkinci Murat, 847 Hicri ydmda saltanattan uzakla~arak, tshak Pa~a ile bazt ileri gelenleri yamna ahp Manisa'ya c;ekildi. Bazt tarihler, bu aynh~m 846 yilmda oldugunu yazmakta iseler de gtivenilir kaynaklar bunu 847 Hicri yilt olarak kabul ederler. 14 ya~mda tahta c;Ikan Sultan Mehmet ise, babasmm emir ve ihtan tizerine Halil Pa~ay1 Sadarette, Had1m ~ahabettin Pa~a ile Sanca Pa~ay1 Vezirlikte ve Molla Htisrev'i Kazaskcrlikte btrakarak kendisine yardtmct ve dam~man olarak btrakmt~ti.
Fakat bu saltanat, Sultan Mehmet'e pek kisa nasip olabildigi gibi Sultan Murat'a da Manisa'da ikmet edebilmek uzun olmad1. c;;unkti Sultan Mehmet'in tahta gec;i~inden bir kac; ay sonra bir sav~ belirtisi memleketi sarmaga ba~la mt~tl.
Fitne ve fesat c;tkarma gelcnegini soyundan alan Karamanoglu tbrahim Bey, Sultan Murat'm boyle bir kenara dinlenmege c;ckildigini ogrenir ogrenmez:
~
OSMANLI TARiHi
363
lbrahim Bey gibi sltanat ugruna imamm, sozlinli, namusunu feda edebilecek bir kli<;lik yaradu1~ta insan, saltanatm terk edilme i~indeki bi.iylikllige akll erdiremediginden bunu delilik olarak gorebilir. Boylece tbrahim Bey'in, Sultan Murat'1 delirmi~ sanmca meydana gelen firSattan faydalanmak i<;in diinyada ba~ vurmayacak vas1ta brrakm1yacagmdan ~liphe yoktur. Su kadar var ki, Macar'lar ortaya bir olay <;lkarmak i<;in Karamanoglunun hi<; de tahrikine muhta<; degildiler. Macaristan i<;in on yllhk antla~manm korunmasma, Padi~ah Kur'ana, Macar Kral'1 tncil'e el basarak yemin etmi~lerdi. Aradan on gi.in ge<;er ge<;mez yeryiizi.inde Tann'mn vekili say1lan Papanm Macaristan'da vekili olan Kardinal (JUlin Sezarini) Karamanoglu'nun Anadolu'ya saldrrd1gmi ve Marmara'da bulunan miittefikler, Macar Krahnm galebesini i~itmi~ ve antla~may1 haber alm1~ olduklannda, ordunun 1stanbul'a dogru gelmesini beklediklerine dair arka arkaya gelen haberler i.izerine « bunlann i.imidini bo~a m1 <;Ikaracaks1mz? Kendi ylikseli~inizi mi ayaklar altma alacaks1mz? Sizin yemininiz miittefiklerinizle, Allahmizla, H1ristiyan karde~lerinizledir. Bu yemin, H1ristiyanllk dii~manlarma kar~1 yapm1~ oldugunuz ihtiyatsiz ve yersiz yemini bozar, Papa yeryiizlinde Hazreti 1sa'mn vekilidir. O'nun muvafakati olmadik<;a ne bir yemin ne de bir vaad yapmakta serbest olabilirsiniz. Papamn adma olarak h1yanetinizi affediyorum, ~an ve ~eref yolunda bana uyunuz. Y emininizi bozmak yoniinden gonlliniizde bir ~liphe kald1 ise vebill ve cezas1 benim i.izerime olsun! >> diyerek mi.itareke hakkmda Allah adma ettigi yemini bozmak i<;in, Macar Kral'm1 diyetini odemi~ kabul ederek yer yiiziinde Allah'm vekili adma bu i~i gori.iverdi. Kardinal Sezarini'nin ba~ka dinlerden olanlara kar~I verilen soziin tutulmamasmdan dogan sonucun, tslamlar tarafmdan da velevki ceza olsun yapilamtyacak kadar al<;ak bir hareket olmast, i~in gi.i<;lligiinli arttirmakta idi. Hele Macar Kralmm, Papa'dan ve diger hliki.imetlerden izin almas1 gerekecegi miitareke yap1hrken dii~iinlilmeyip te bozulurken dii~liniilmesine diinyada hak verecek bir kaide bulunamaz. Kotii ~eyler icat etmek, yalanlar uydurmakta maharetleri olan Katolik Papazlanmn, bunlar pek kolaybkla yapabilecegi ~eylerdir. Hmer'in anlattlgma gore, istanbul tmparatoru da Marmara'da bulunan Papa donanmasmm Amirali bulunan Kardinal Fran<;esko Gondolmebri tarafmdan Macar Kralma bir tak1m mektuplar gonderilerek bunlarda Sultan Murat'm saltanattan <;ekihni~, Karamanoglu'nun yeniden isyan etmi~ oldugundan bahsedilerek, devletin emrinde bulunan bazt beylerle kendisini kii<;iiltecek baz1 antIa~malara dahi giri~tigini anlatan yalanlar uyduruhnu~tu. Bu firsattan faydalanmak gerektigi ve Sultan Murat i<;in, Ha<;li donanmasmdan kurtularak Rumeli'ye ge<;menin miimkiin olarmyacag1 da bildirihni~ti. Bu karara yalmz Hunyad muhalif kald1. Onu da bir hayli ugra~tlktan sonra ellerine ge<;irr,cekleri Bulgaristan'a Kral yapmak vaadi ile kandtrdtlar.
364
NAMIK KEMAL
Devlet tarafmdan miitareke ismine uyarak Htristiyanlara btraktlan kalelci·e Hunyad, sava~ ilamm Eyliil'e kadar geciktirdi. Eyliil ayt i~inde Macar ordusu teklifsi.zce hududu ge~mege ba~ladt. Devlet ileri gelenleri bu haberi ogrenince, biiyiik bir deh~et i~inde kalmt~ lardt. Haklan da vardt. <;iinkii Sultan Mehmet bir ne de ~ocuk olup, soyunun biiyiikliigiine tevariis etmi~ olsa bile, Birinci Sultan Mehmet'te goriilen biiyiikliigiin O'nda da goriilecegine kolay kolay inanamazlardt. Diger taraftan ise iist iiste dort sava~m kaybedilmi~ olmasmm, Osmanhlarm iizerinde kotii bir tesiri vardt. Macarlar bir ka~ ay evvel galip geldikleri halde elde ettikleri ile yetinerek kabul ettikleri miitarekeyi, bir ka~ ay sonra sebepsiz bozmalan, bir taraftan bir yardtm gordiikleri ~iiphesini uyandtrmt~tt. Macar'lann bu hareketine, Ha~hlarla Osmanhlar iizerine ittifakt nazarilc baktlmt~ oldugundan goniillerde yarattlgt deh~et biisbiitiin artmt~tL Tecriibesizligi bilinen yeni Padi~ah'm kudreti de tecriibeye zaman btrakacak halde degildi. Bunun i~in Sultan Murat'a tekrar vazife dii~iiyordu. Hatta Sultan Mehmet de bu fikre i~tirak etti. Fakat sonralan me~hur olan ahval ve davram~lanndan anla~tldtgma gore bu kattlmaga kendine emniyetsizliginden degil, evvela iktidanna halkta giiven yaratmaktaki gecikme, ikinci olarak boyle tehlikeli bir zamanda vezir ve komutanlarm genellikle fikir aykmhklan yaratmasmdan ~1kacak koti.i sonu~lar, ii~iincii olarak babasmm arzusu iizerine saltanata getirilmi~ iken ona rakip gibi bir vaziyet yaratmamak, dordiincii olarak ta boyle bir felaketin her tiirlii sorumlulugunu millet sagduyusunun aksine olarak iizerine almaktaki dii~iinceler sebep olmu~tu. Fakat herkes, Sultan Mehmet'in kalbinden ge~irdiklerini bilemiyeceginden, onun da kendi fikirlerine kattldtgmt goriince reylerinin tamamen yerinde olduguna hiikmettiler. Vezirler, bir ~ok toplanttdan sonra Sultan Mehmet tarafmdan bir mektup yaztlarak babasmm ~agmlmasma karar verdiler. Sultan Mehmet, mektubu gonderdi. Fakat Sultan Murat, bu istege uymadt. Zaten idare edebilecegine giivendigi i<;:in devletini Sultan Mehmet'e teslim ettigine gore gelmemesi de dogru olabilirdi. Fakat vezirler, Sultan Murat'm gelmesi i~in bir~ok gorii~ler soyledikten sonra: « Saltanat size ait ise, dii~mam kovmak i~in bu tarafa gelmeniz, eger bize ait ise emrime uyarak gelmeniz farzdtr. » ~eklinde bir ikinci mektup gondererek, Edirne'ye gelmelerini tekrar istediler. tkinci mektup, vezirlerin kendisi i~ ba~mda olmadtk~a bu belayt savmanm gii~liigiinii anlad1klanndandt. Oglunun da bu fikre kattldtgmt gormeleri ile meselenin mahiyeti biisbiiti.in degi~mi~, Sultan Murat i~in bu vazifenin kabulii hakikaten farz olmu~tu. Sultan Murat, salnata gelmedi. Kii~iik karde~i Sultan Orhan'm saltanatma boyun egen Alaattin Pa~adan daha parlak bir biiyiikliik gostererek, oglunun Ba~ komutanhgmt kabul etti. yerle~mek i~in
OSMANLI
TARiHi
365
Baz1 tarihler giiya Sadrazam Halil Pa~anm << Ordu, eski Padi~ah'm saltanatmdaki tantanasmdan bizar olduklanndan, kendi alemlerinde eglenmeyi her i~e tercih ettikleri ve bir kenara <;ekildiklerinden btitlin i~ler yUz UstU kald1. Herkes, koca Padi~ahm <;algici kadmlarla baglar ba~mda zevk etmesine lay1k olmad1gma dair ac1 ac1 sozler soyltiyor. Etrafimizi dU~man sard1. Bizans'm bali mah1mdur. Bunlarla birle~ip Gelibolu Bogazm1 ele ge<;irecek olurlarsa Anadolu'dan Rumeline ge~mek miimkUn olmaz. 0 halde ise, Rumelin'de bulunan Tiirk'ler ayaklar altmda kahr. Dtt,man <;ok kuvvetlidir. Padi~ahimizi Tann bag1~lasm, heniiz diinya tecriibeleri edinmemi~, sulh ve sava~ gormemi~ oldugundan bu olaym ortadan kaldmlmas1 Sultan Murat'm yapabilecegi i~tir. 0 gelmezse, sava~ gii<; olur, bcyhude yere kammiZI dokmektense, ba~Imizm <;aresme bakmahy1z, diye bir takim mUnasebetsiz ~eyler soylUyorlar. Hi<; olmazsa ~u olay hal edilinceye kadar Sultan Murat Hazretleri ba~kanhga gelseler, Padi~ahimiz ve devletimiz i<;in hay1rh olur. Siz de bu genel arzuya kar~I durmaym1z, sonra soz ayaga dii~er ve saltanat ~amna leke siirUliir ve belki de bir ayaklanma <;Ikarsa bastirmak gU~ olur. )) yolunda bazi sozler soyleyerek Molla Hiisrev'i kandirmi~, o da Sultan Mehmet'i bu yola inand1rarak babasm1 davet ettirdigini rivayet ederler. Askere isnat olunan sozler, zamana o kadar aykm, Halil Pa~a'ya isnat edilenler ise o kadar kaba, Molla Hiisrev gibi akilh bir zatm kadri yalandan bir takim sozler uydurmakla kandmlabilmekten 0 kadar uzaktrr ki, olayi yalmzca bir kere okumak, o zamanm askerini yiizylllar sonraki Y eni~eri'lere, Halil Pa~ay1 mahalle muhtanna, Molla HUsrev'i istanbul, Beyoglu, Oskiidar'm vaizleri ile mukayese eden tarih~ilerin uydurmalanna baglamak dogru olur. 0 tiirlii soguk yalanlar, kotii uydurmalar tesirini siyaset alanmda degil, mahalle kahvelerinde gosterebilir. tki tarafm asked hareketlerine gelince, Hammer der ki: «Macar askerinin yekfinu on be~ bin kadardrr, bu kadar az bir kuvvet ile o yll TUrk'lerin Rumeliden atllabilecegini limit etmekteydi. 0 zaman da Lehli'lerin gorU~iine gore bir ordunun biiyiikltigii miktarile ·orantili olurdu. Herkes sanki evini gotiiriiyor samrd1. Ordunun arkas1m iki bin e~ya arabas1 ahrd1. Balkan ge<;itlerine ugramak i<;in Tuna boyunca Karadeniz sahiline inmege karar verdiler. Nigbolu'da, Eflak Bey'i Dirakule Macar'lara iltihak etti. Boylece orduya be~ bin ki~i daha i~tirak etmi~ bulunuyordu. Sava~~Illk cephesinden biiyiik mahareti olan D1rakule, kendilerine ihtiyat tavsiye etti ise de Hunyad, bu teklife aldm~ etmedi. Aym zamanda Dirakule'yi TUrk taraftarhgi ile su~land1rmaga kalkt1. mi~,
D1rakule buna kizarak, Hunyad'a k1h<; ile kar~I koydugundan hapsediloglunun komutasmda olmak iizere dart bin asker daha vermek suretile ca-
mm
kurtarabilmi~ti.
366
NAMIK KEMAL
Hunyad, ii<; bin Macar suvari ve Eflak yardtmcllan ile onciiliik ediyordu. Kral da Macar askerinin geri kalam ve bunlara katllan Ha<;b kuvvetleri ile arkadan gelmekteydi. Bu Ha<;h kuvvet her ne kadar Hazreti tsa adma silaha sartlnu~ larsa da, Rum ve Bulgar Kiliselerini yagmadan <;ekinmediler! Osmanhlann Tuna'da kullanmak i<;in Kam<;I Suyu'nda yaptlklan yirmi sekiz gemiyi yaktllar. Bir taktm tahkimli yerler sava~s1z teslim olmu~lardtr. Fakat Balc;tk muhaftzlart kalelerinin saglamhgma giivenerck kahramanca kar~t koydular. Macar'larm yaptlklan hiicumda be~ bin Tiirk Olmii~, digerlcri de almmaz sandrklan kaleden ~ag1 atlami~tlr. Varna da daha fazla dayanamadt, miittefik ordusu Varna'da bulundugu Strada idi ki, Sultan Murat'm 40 bin ki~i ile Anadolu'dan Rumeli'ye ge<;tigi haberi abnd1. » Bu rivayette pek biiyiik, pek a<;tk bir yalan goriiliiyor ki, o da Macar ordusunun on be~ bin ki~iden ibaret olu~udur. On be~ bin ki~ilik bir ordunun biitiin erleri prcns olsa yine iki bin arabahk e~yas1 olmaz. Bu hakikat o devir askerinin <;ok e~ya ta~tdlklart fikri ile ne kadar ortiilmek istenmi~se de, hakikati ortadan kaldtrmak miimkiin olamaz. Askerin o devirde araba ile gidecek nesi olur? On be~ bin ki~ilik bir ordunun yamnda e~ya ta~tyacak ka<; subayt bulunur? Bundan ba~ka Hunyad, esasen miitarekenin yaptlmasml isteyen olduguna ve bozulmasma asia taraftar bulunmadtgma gore, yalmz Bulgaristan'm Krait olmak vaadi kar~Ismda Tiirk ordusuna kar~I boyle on be~ bin ki~i ile gelmeyi goze almast i<;in, her~eyden once akhm ka<;Irmast Hizrm gelir. Hele Macar'larm her seferde, elli, altm1~ bin ki~i ile hareket ederken bu seferde Ha<;ltlar da i<;lerinde oldugu halde Krallarmm, komutanlarmm ba~lannda bulunan Papa Vekilinin bulunu~u ile kutsalla~an bir orduyu yalmz on be~ bin ki~iden kurulu kabul etmek, imkanstzdtr. Bu gorii~leri ortaya koyan hakikatlerden ba~ka elimizde bir delil vardtr ki o da Varna Sava~ma dair Sultan Mehmet tarafmdan Sah-1 Rub Mirza'ya gonderilen mektuptur. Bu fetihnamede, V arna'ya gel en dii~man askerinin yetmi~ bin ki~iye yakm oldugu bildirilmektedir. Buralann her tiirlii olaymt diger Anadolu Beylerinden kolayca ogrenecegi bilinen Sah-1 Ruh'a kar~I, dii~man askerini hakiki kuvvetindcn fazla gostermek gibi ba~kalarm1 giildiirecek bir yola sapmak, o devrin vekarma yakt~mtyacak hallerdendi. t~te iki bin e~ya arabas1 boyle yetmi~ bin ki~ilik bir orduda bulunabilir. Hammer'in rivayetinde bir de noksan var ki, o da Nigbolu Muharebesidir. Bizim tarihlerin anlatttgma gore, Nigbolu Valisi olan Firuz Bey Zade Mehmet Bey, ki Eflak'1 !kinci Sultan Murat zamamnda vergiye baglayan Firuz Bey'in ogludur. Macar'lar Nigbolu etrafm1 yagma ve tahrip ile Varna'ya dogru c;ekilip giderken kaleden <;tkarak art<;1 birliklerine hiicuma ge<;mi~, bir hayli de esir alarak Padi~ah'a gondermi~ti. Bizim tarihler ile, Hammer'in yazdtklan arasmda da bir aynbk vardrr: Hoca Sadettin, Hunyad'm Varna iizerinden gelmesini, o yoldan tstanbul'a gelerck ve
OSMANLI TAR!H!
367
lmparatorun ktzmi alarak oradan, Edirne'ye gitmek niyetine baglar. Hammer ise, Balkandan gegmek mecburiyetinde bulunmamak arzusuna baglar ki, akhn kabul edecegi Hammer'in yazd1g1 ~ekildir. Sultan Murat, Bursa'dan hareketle Gelibolu'nun kar~lSlna gelmi~ ise de, Papa'mn 65 gemiden ibaret donanmas1 Marmara Denizini tuttugundan oradan gegi~ imkfuum bulamam1~t1. <;anakkale Bogazmdan gegemeyince, lstanbul Bogazmdan gec;mek i.izere Anadoluhisanna gelmi~ti. Hoca Sadettin, Halil Pa~anm, Sultan Murat'm, o taraftan gec;ecegini tahmin ederek Bogazm Rumeli yakasma inmi~ ve gec;i~i korumak igin toplar yerle~tirdigini ve Padi~ahm emri ile oralara bir kac; gemi getircrek askeri kolayhkla gec;irmi~ oldugunu yazar ve bunu Halil Pa~amn bir ilham eseri olarak ke~fettigini anlat1r. Padi~ahm emri ile oraya bir kac; geminin geldigini anlatttgma gore, bu gemilerin Osmanh gemisi olmas1 lazim gelir.
'f
Halbuki, Karadeniz'de devletin tersanesi olmad1gmdan ve Marmara'da ise Papa donanmasmm bulunmas1 cihetinden, Anadoluhisanna Osmanb gemilerinin gelecek yolu kalmamt~tl. Hammer o zaman Macar Kralmm hizmetinde bulunan (Klimikus) dan naklen TUrk askerinin Anadolu'dan Rumeli'ye bcher askeri bir altm kar~tbgmda gegirtmek igin Ceneviz gemileri ile anla~m1~ oldugunu yazar. Akla yakm alan da budur. Sultan Murat, Edirne'ye gelerek Vezirlerin ifadelerinden, Firuz Bey, Mehmet Bey tarafmdan gonderilen esirlerden, dli~manm halini ogrendikten sonra yine saltanatta oglunu btrakarak askerin ba~mda dli~mam kar~Ilamaga ko~tu. Bir taraftan, boyle dtinyamn en bliytik saltanatlanndan birini bile klic;tik gori.ip brrakmak bi.iyi.iklligiinii gosterirken, diger taraftan, kahraman milletinin tehlike kar~lSlnda kald1gmt gori.ince yine saltanata gelmeyip, oglunun Padi~ahhgm da onun askerlerine kumanda etmek bliytikliigtinli gostermek bir ~airin hayalinden bile gegmeyecek bir olaydtr ki, insarillk aleminin 4 bin yilhk tarihi iginde bu ~eref yalmz lkinci Sultan Murat'a nasip olmu~tur. Sultan Murat'm, dti~man kar~lSlna gotiirdligli askerin ne kadar olduguna dair bizim tarihlerde hic;bir kaytt yoktur. Yalruz Hammer, bu askerin miktarim 40 bin ki~i kadar gostermektedir. Bir sliredir ugramlan yenilgilerin tabii alan kaybma ve dli~mamn anslZln soziinden doniip devletin kuvvetlerini toplamasma zaman vermeden kar~1sma <;Ikhgma gore, ancak bu kadar asker toplamas1 miimklin olabilirdi. Yine Hammer'in anlathgma gore, Papanm Vekili Kardinal JUlin ve orduda beraber bulunan Valerdin ve llyu Rahipleri, ordunun tahkimli bolge igine almmasrm istediler. Hunyad ise, bir meydan sava~1 yapddtgmdan Krahn da kat1lmas1 ile onun fikri ve gorli~i.i kabul edildi. Hunyad'm bu fikri de Macar ordusunun oyle on be~. yirmi bin k~iden ibaret olmadtgmi gosterir.
NAMIK KEMAL
368
Bizim ordunun sag kanadma Beylerbeyleri Davut Pa~anm komutasmda Rumeli askeri, sol kanadma da Beylerbeyleri Karaca Pa~a komutasmda Anadolu askeri konmu~, Padi~ah ise Yeni!
olan Hunyad ise, gorecegi liizuma gore hareket igin higbir b61genin aynca komutasm1 i.izerine almamt~tl. Macar Kral'1, askerine bir tanmma i~areti olmak i.izere ordunun bulundugu yere Macaristan'm siyah bayragm1 diktirdigi gibi, Padi~ah ta di.i~mana kar~1 bir i.isti.inliik ve tesir vasttast olmak i.izere Krahn tncil i.izerine yemin ettigi halde on gi.in sonra bozdugu mi.itarekeyi bir mtzragm ucuna baghyarak kendi bulundugu yere diktirmi~ti. Saflar tertiplendigi s1rada ~iddetli bir kastrga gtkmt~, di.i~man ordusunda Kral Bayragmdan ba~ka ne kadar bayrak varsa hepsini paralamt~tl. Bu hadisenin, Htristiyanlar i.izerinde tela~ ve etkisi geni~ olmu~tu. Sava~1 evvela askerinin gokluguna gi.ivenen, Hunyad agarak kendi sag kanadmda bulunan kuvvetleri ile Osmanhlarm sol kanadmda bulunan Anadolu askeri i.izcrine saldtrdt. Karaca Pa~a, akhn almtyacagt kadar bi.iyi.ik kahramanhklar gosterip, kendisinden ornek alan askerini harekete gegirerek, di.i~mamn gokluguna e~itligi saglamt~, kendi kuvetinden iki misli fazla olan di.i~mam saatlerce ugr~tlrmt~tl. Fakat Karaca Pa~a, kahramanhgm sonuna ula~arak ~ehit di.i~mi.i~ti.i. Zaten saldtranlann gokluguna ka~1 koymaktan aciz kalan asker, Pa~amn oli.imi.i i.izerine dagllmaga, gekilmege ba~lad1. Diger taraftan Eflak'hlar Anadolu askeri ile ugra~an silah arkada~lanmn ilerledigini gori.ince gayrete geldiler. Onlar da bi.itiin ~iddeti ile Rumeli askerinin i.izerine yi.iklendiler. Onlar ise, Anadolu askerinin gekildigini gori.ince, dayanmamn ve galip gelmenin asll sebebinin direnme oldugunu unutarak metanetlerini kaybettiler. Hunyad ve emrindeki askerin Anadolu askerini takip ederken arkada bulunan e~yaya taarruz etmesinden dolay1 meydana gelen kart~tkhktan, ~ekilme yolunun tehlikede bulunduguna hiikmettiler. Onlar da, ~ecaatlerden limit olundugu kadar direnme gostermiyerek ka~maga Bu hal b~ka bir milletin askeri igin kolay telftfi edilemiyecek bir yenilgi idi. Fakat Osmanh'lara hi!< bir tesiri olmad1. <;i.inki.i Osmanh ordulartmn ba~ladllar.
OSMANLI 'I'AR1Hi
369
asll dayanagt hiikmlinden olan Yeni<;:eri ve Kaptkulu Padi~ahm emrinde olarak yerlerinde ve kahramanhklannda direndiler. Macar Krall Viladislas, bizim tarihlerin yazdtgma gore Hunyad'm tahriki ile Hammer'in anlattlgma gore de Hunyad'm fikrine aykm olarak emrindeki kuvvetle Osmanh ordusunun merkezine saldtrdt. Sultan Murat, bu cesur saldm~1 goriince: «Kral magrur olmu~, mestane bir tavtrla geliyor. tn~allah giri~tigi yersiz cesaret yenilmesinin ba~langtcl olur. Yakl~mca da oniinden ac;thmz, ortalamaga <;:ah~tmz» ~eklinde emirler vermi~tir. Olay Sultan Murat'm ke~fettigi gibi cereyan etti. Kral, hemen Osmanh ordusunun merkezini dagltmak iizere etrafma bile bakmadan Yenic;eri saflarmm arkasma kadar sokuldu. Yenic;eriler de, aldtklan emrin yapllmasma mahirane gayret ederek Kral'm oniinden iki yana ac;llmaga ba~ladt lar. Bu suretle dii~man istedikleri yere gelince her taraftan ~iddetli hiicumlarla Kral ve etrafmdakileri mahv ve peri~an ederek kendisini ortaya aldllar. tc;lerinden Koca Htzrr admda bir kahraman, Viladislas'm atlm Oldiirerek kendisini yere dii~iirdii. V akit gec;irmeden b~tm keserek bir miZraga ge<;:irip dosta, dii~mana gosterdi. Hammer, Kral teslim olmak istemi~ ise de soziinden donmii~ olmasmdan dolay1 Tiirk'ler kimseye merhamet etmemek kararmda olduklanndan teklifini kabul etmediklerini yazmaktadtr. Krahn idam olunmast iizerine yamndaki askerler darmadagm olmu~tu. Osmanh ordusundan Kos ve Nekkare sesleri ba~ar1y1 ilan etmeye ba~laymca dii~ man kuvvetlerine biiyiik bir korku girmi~, bizim ordudan da geri <;:ekilenler geri donmcye ba~layarak dii~mana saldtrmt~tl. Sultan Murat, ele gec;en bu ftrsati kac;rrmtyarak biitiin askerile savunmayt btrakip saldmya gec;mi~ti. Dii~man bu saldm kaqlSinda biisblitiin sarslld1. Her ne kadar Hunyad, sava~ alamna Kral ic;in gelmediklerini, Htristiyanhgm korunmasmm ba~ gorevleri oldugunu, bu yonden de direnmeleri laztm geldigini kabul ettirmeye c;ah~m1~sa da geri <;:ekilenlerin donii~iiyle gittikc;e c;ogalan Osmanh kuvveti sava~m talihini degi~th:mekte biiyiik bir rol oynam1~, bu ~iddetli saldtrllar dli~man giiciinii dayanm1ya imkan btrakmtyarak c;ekilmek kararm1 verdirmeye mecbur etmi~ti. Hunyad da ba~andan umudunu kesince askerini habersizce btrakarak Eflak'a dogru kac;mtya ba~ladt. Batt Tarihlerinin yazdtgma gore, Macar ordusu bu yenilgi iizerine yiik arabalarmm arkasma <;:ekilerek stgmmt~lar, Hunyad'm geli~ini beklemi~lerdir. Sultan Murat, dii~manm bu durumunu goriince hiicuma gec;mi~, burada dayanmak isteyenleri de ortadan kaldmvermi~ti. Krala, miitareke hakkmda olan yeminini Allah adma bozdurmaya sebep olan Kardinal Jiilyen Sezarini, sebep oldugu sava~ta hayatm1 ceza ktbcmdan kurtaramamt~trr.
Onlii tarihc;i Kibon, Kardinal Sezarini'nin yanmda olan altmm c;oklugu ve dolayisile k:olayca kac;amam1~ oldugunu ve asker tarafmdan ta~tdigt paraya tamaen Oldiiriilmli~ oldugunu yazar. F. 24 a~rh~
370
NAMIK KEMAL
Varadin Piskoposlarile, Kral Bayragmm korunmasmda gorevli olan Stepan Batur da bu sava~ta kayboldu. Hammer, ordunun iki kanad1 bozulduktan sonra Padi~ah c;ekilmeye karar vermi~ken Karaca Pa~a, atmm dizginine sanlarak alakoymu~ ve Sekbanba~1, Karaca Pa~a'ya kaq1 korken idam edilmi~ oldugunu yazmaktadrr. Bu soylenti bizim tarihc;ilerin anlattlklarma aykm oldugundan kabul edilemez, hatta olmu~ ta denemez. (:tinkli Karaca Pa~a, Anadolu Beylerbeyi olarak sol kanadm komutasmdaydl. Hunyad'm, ilk once Anadolu askerine saldrrarak onlan bozdugunu Hammer de yazmaktadrr. 0 halde Karaca Pa~a'nm kendi kuvvetlerini c;ekilmeden alakoyup ta, gorevli oldugu yeri btraktp dayanmak i<;in nasihat etmeye Padi~abm yanma gelmi~ olmas1 nasil miimklin olabilir. Pa~amn sol kanatta ~ebit oldugu ve Anadolu askerinin onun oliimli tizerine dagi!maya ba~ladtgt, bizim tariblerin ittifakla yazd1g1 bir olaydrr. Hayrullah Tarihinde, Karaca Pa~a'nm Sultan Murat'1 c;ekilmeden onledigine dair olan bikaye kabul olunduktan sonra, onu ispatlamak i<;in bir de Karaca P~a'ya soyletilen sozlerde: aHemen Sultan Mehmet'e baber gonderilsin, bize imdat gondersin! » diye bir de kiSlm uydurulmu~tur. Bunlann balk uydurmasmdan ibaret oldugu ortadadrr. Varna'da meydana gelen bir sava~m yenik durumunu kazanmaya dondtirmek ic;in Edime'den yardrm beklemeye kalk1~manm ne kadar sac;ma bir fikir oldugu meydandadrr. Yine Hayrullah Tarihinde, Turban Bey'in bu sava~ta Tokat Hapisbanesinden getirtilerek Rumeli Beylerbeyi Davut Bey'in emrine verildigi ve Davut Bey'in bu sava~ta ~ebit oldugu yazi!maktadtr. Hammer ise, Varna Sava~mda, Turban Bey'i Rumeli Beylerbeyi olarak gosteriyor. Halbuki Davut Bey'in ~ebit olmas1 ~oyle dursun, Sultan Mehmet zamanmda Vezir ve Sultan Beyazrt zamanmda da Sadrazam olarak Hicri 904 yllma kadar yani bu sava~tan sonra altmr~ dort yll daba y~adrgr taribte kaytthdtr. Turban Bey ise bu sava~ta bulunmad1, yalmz bu sava~ sebebile bapsinden kurtuldu. Padi~ab, bu ba~andan sonra kac;anlarla onayak olanlann idam edilmesini ve geriye kalanlann da kadm elbisesi giydirilerek ordu ic;inde dola~tmlmasm1 emretmi~ti. Vezirler yalvararak, zaferin ~erefini ortaya koyarak bu suc;lan bagr~lattrrdt lar. Gec;en yi!ki bozgunluk iizerine Tokat'a bapsedilmi~ olan Turban Bey de bu aftan faydalanmt~ti. Sultan Murat'm, Azep admda bir yakmi ile sav~ alamm dola~Irken olenleri incelemi~, «1<;lerinde ibtiyar yokmu~» demi~, Azep Bey'in de •aralannda akh ba~mda ibtiyarlar bulunsa efendimizle mubarebeye cesaret bulurlar mtydt?» cevabmr vermi~ oldugu tarihe ge<;mi~ bikayelerdendir. Kral Viladislas'm ba~I, <;liriimemek i<;in bal ic;ine konularak Bursa'ya gonderilmi~ ve Bursa Suba~lSI olan Ali Bey tarafmdan balka gosterilmi~tir. Dii~ma mn yurda saldtrmasmdan epey zamandtr meydana gelen beyecan da boylece tes-
OSMANLI TAR!Ht
371
.km edilmi~ oldu. Sultan Mehmet babasmm bu biiyi.ik ba~ansm1 bir mektupla Sah-1 Ruh Mirza'ya gondenneyi unutmami~tl. Varna Sava~I, 848 yill Recep aymm dokuzuncu giinii (9 Kasrm 1444) meydana gelmi~ti. Ordunun arkasmdan gelen iki bin arabahk e~ya biitiiniiyle Osmanhlara kalm1~tl ki, Bati Tarihlerinin yazd1klanna gore bunlann iki yiiz elli arabas1 \!Ok krymetli e~yalarla doluydu. Varna Sava~1 o zamana kadar Ha\!hlara kar~I kazamlan biiyiik sava~larm ii\!iinciisiidiir. Ger\!i iki tarafm sava~ta bulundurdugu askere gore Kosova ve Nigbolu Sava~lanndan asker miktar1 daha azdt. Fakat dii~man ordusunun ba~mda bulunan, o zamana kadar Osmanh Devletile ugra~an komutanlann en biiyi.iklerinden biri olan Hunyad'm bulunmas1, bu sava~m onemini arttinnaktaydi. Hele Tiirkleri ortadan \!Ikarmak i\!in din davas1m ortaya atan Huistiyan Papazlann tertip ettigi 0\!iincii Ha\!h Ordusu da boylece yokolduktan sonra ii9 ylldan beri ugramlan yenilgilerin ocii almm1~ ve Tiirklerde Batiya kar~I olan yllgmhk ta ortadan kaldmlm1~ olarak Kosova ve Nigbolu'ya onlardan da iistiin ii\!iincii bir ba~an abidesi dikilmi~ti. Sava~lann en gii9 yerlerine yeti~erek, en biiyi.ik hizmeti goren Y eni9erilerle, Kap1kullan Varna Sava~mm en biiyiik kahramanlar1 olarak Sultan Murat'm ya_, nmda yeralmt~lardtr. 0 vakte kadar Osmanh ordulanna dair yazllan olan Tarih9i Halkondili'nin yaztsmda geni~ bilgiler bulundugundan bu kiSIDl ozetleyerek a~agi alm1~ bulunuyoruz: I
SiliHtdarlardan sonra, Gureba gelir. Bunlar Suriye, Mt!llf, Afrika'mn bir~ok bOlgeJerinden toplamm~ oldugu i~in bu isimle andrr. Bunlardan ba~ka sekiz yiiz Ulufe'ci ve Osmanh asillerinden ild yiiz Sipahi vardrr. Sava~ zamanmda Rumeli ve Anadolu Beylerbeyi dogrudan dogruya Padi~ahm emri altmda olarak ordulan-
NAMIK KEMAL
372
na komuta ederler. Sancak Beyleri de onlara bagbdrr. Bu Sancak Beyleri bir taknn memleketlerin valileri olarak oralann ileri gelenleri de askerile beraber yanlannda bulunurdu. Sava~larda Sipahiler bir~ok alaylara aynlmi~ti. Azepler ise yalmz bir komutanm idaresindeydiler. Azepler i~inde sav~an silahhlardan ba~ka bir takun da istihkftm, yol gibi hizmetlerde bulunan kiSunlar vard1. Ordular yiiriiy~, konaklama, ikmal bakunmdan ~ok iyi tertipleum~ti. Padi~abla beraber giden komutanlar kendi birlikleri i~in bir~ok deve, at, katrr gibi nakil arac1 da bulundururlard!. <;ok zaman orduda insandan ~ok hayvamn bulundugu goriiliirdii. Yiyecek t~unada gorevli aynca bir birlik vard1. Ordu on bin ~adusa da yerine gore fazlala~!p eksildigi goriiliirdii.» t~te
zamanlannda bulunan vc kendilerinden evvel en diizenlisi, Osmanh askeri bu haldeydi.
kurulmu~
olan askerin
Sultan Murat, bu ba~ans1 ile Padi~ahhgmdan ~ok, bir devlet koruyucusu roliinii yapm1~t1. Beyler ve kumandanlar kendisinin tekrar Padi~ah tahtma donmesini istedilerse de kabul ettiremediler. Kabul etmemesi de ~ok dogruydu, ~iinkii oglunu hiikiimeti idareye kabiliyetli gordiigii i<;in onu bu goreve getinni~ti, bu maksatla da onun ilk ~agxnsmda ordunun ba~ma gelmeyi kabul etmemi~ti. Zaten bu geli~i de hiikiimetin ba~ma ge~ mek i<;in degil, ordunun kendine olan ihtiyac1m gordiigiindendi. Milletini anstzm 91kan bir beladan kurtarmak i<;indi. 0 belamn ortadan kaldmlmasmda zaten oglu da, diger ileri gelenler de aczlerini ortaya koymu~lardx. Sultan Mehmet'in di-~ ger devlet i~lerini idarede aczine delalet edecek hi<;bir olay gortilmemi~ti. · Baz1 tarihlere gore, Halil Pa~a, Sultan Murat Varna'dan dondiigii s1rada, Sultan Mehmet'e: «Babamza bir kere saltanatl teklif buyurmamz dogru olur. Zaten kabul etmiyecegi ortadadtr, fakat sizin ~ammza bir kere teklif dii~er. » gibi sozlerle Sehzadeyi kandtnnl~, $ehzade bu teklifi yapmca Sultan Murat Vezirlerin ytiziine bakarak Sadrazam Halil Pa~a'nm: «Mademki teklif ediyorlar, kabul buyurunuz, herkesin istedigi de Efendimizin Padi~ahhkta bulunmastdtr, biitiin millcti ktrmt~ oluyorsunuz» diye bir taktm sozler soylemesi iizerine Vezir ve kumandanlar da alkt~ta bulunmu~lardtr. Sultan Murat bu durum iizerine tekrar tahta donmeyi kabul etmi~ti. Hoca Sadettin ise, ekseri tarih9ilerin iizerinde durdugu ktl'.tm iizerinde Geyik Destam'na rahmet okutacak bir ~iir tertip eder ve der ki: Sultan Murat Varna'dan dondiigti strada tekrar tahta donmek istemi~se de kimseye at;mamt~ ve fakat Sultan Mehmet babasmm dii~iincesini anlam1~ oldugundan Vezirlerle gorii~tiikten sonra kendisine saltanat1 teklif etmi~ti. Padi~ah bir~;ok nazlanmalardan ve teklifin ertesi giinii ava 91kan askerin de kendini istedigini anladtktan sonra ikinci defa olarak saltanata donmeyi kabul etti. Sultan Mehmet de babasmm yerine Manisa'ya gonderildi. Kendisi bu olaym yarattlmasmdan dolayt Halil Pa~aya pek kmlmt~tl.
OSMANLI TARiHt
4
373
Soylentilerin ikisi de dogru olamaz. Bir tarihi ele~tirme bizi ~u fikre ula~tmr: Bilinir ki, milletini btiytik bir felaketten kurtaran Sultan Murat, tekrar tahta donmeyi arzu edince hi~bir taraftan muhalefet gormemi~ti. Kendi istemedigi halde Sadrazamm hilesi ve oglunun teklifi ile tahtl kabul etmesi ve zorlamas1 imkansiZdi. Bu hale gore eger Padi~ahltg1 arzulam1~ olsaydt ne Halil P~amn tertibine, ne Sultan Mehmet'in teklifine, ne de devlet bi.iytiklerinin alkt~lamasi ve avdaki askerin fikrini 6grenmesine ltizum vard1. Devletin yenik oldugu bir zamanda Padi~ahltktan ~ekilmi~ iken, bir tehlike gortiltir goriilmez kendisine ba~vurmaktar ba~ka ~are bulamayan devlet btiyi.ikleri ve komutanlann istegi iizerine milleti tehlikeden ~Ikardtktan sonra kendi arzusu ile Padi~ahhgt ogluna btrakan Sultan Murat'a haytr, olmaz m1 diyeceklerdi? Sultan Murat, eger Padi~ahhiP. istemiyorsa, Halil Pa~amn yalan uydurmaga, devlet biiytiklerinin alkt~lamaga nasi! cesaretleri olurdu. Hadi diyelim ki cesaret etmi~ler, oyle bir muamelenin kendi ba~lanna bela getirmekten ba~ka ne faydas1 olurdu? Ya hele Sultan Murat'm gordi.igu bir ~eye imrenip te kimseye s6yleyemeyen zavalh ~ocuklar gibi tahta ge~mege heveslendigi halde kimseye ifade edemediginden ve Sultan Mehmet'in bu bali ilham ile ogrenildigine dair Tac-lid Tevarihte goriilen rivayetin kocakart masalmdan hi~bir farkt var mtdtr? Bundan ba~ka Sultan Murat'm Varna ba~ansmdan sonra Varna'ya gelip te tahta ~Iktlgma dair ortaya atllan rivayetin de dogru olmadtgmt ispatltyan a~Ik bir ~ahit gortiyoruz. Bu rivayeti ortaya koyan tarihlerin yazdtgma gore, Varna Sava~I Hicri 848 Receb'inin 14'tinci.i gtinii meydana gelmi~ti. Sultan Murat'm ikinci defa tahta ~~ kt~I da Hicri 849 yilt sonlarmdadtr. Boyle bir mesele bir bu~uk yll i<;inde teklif, nazlanma, konu~ma ile ge~irilecek zaman olmadtgi da meydandadtr. Padi~ahm Edirne'ye geldigi zaman tahtl kabul etmiyerek yine Manisa'ya dondiigiine dair olan rivayetin dogrulugu, bu delillerle btitiin biitiin a<;tklanmt~ oluyor. Dogru olduguna a<;Ik bir ~ahit te biitiin Bizans ve Avrupa Tarih~ilerinin Tiirk Tarih~ileri ile bu fikirde birle~mesidir. Sultan Murat, bu defa da Manisa'ya gitti, gosterdigi tahta donii~ ~_;ekingenli gi daha ziyade omriinii sakin bir hayat i~_;erisinde ge~_;irmek arzusu idi. Fakat yine uzun zaman bu arzuda kalamtyarak Edirne'ye dondii. Hem boyle bir ~ekilde donii~te bulundu ki, gelmesi zaruri idi. Devletin en zor devresinde devlet biiyiikleri ve oglu kendini tahta ~agtrmakta idi. <;;iinkii bu defa ortaya ~Ikan tehlike Batldan Macar saldmsmdan degil, hatta Timur saldmsmdan bile deh~etli idi. tntizam ve itaatleri ile devletin yiikseli~ ve ilerleyi~inde en biiytik rolleri buh.man Yeni~_;eri'ler, birinci defa olarak fesada dti~mii~, isyana kalkt~mi~lardi. Tarihlerin yazdtgma gore Edirne'de biiyiik bir yangm ~Ikmt~, ~_;ar~I ba~tan a~ag1 yanmt~ti.
Y eni~_;eriler yangma onem verilmedigini ve her i~te idarenin sarsildtgmi one siirerek, Hadim Stileyman P~anm konagmt bastllar. Pa~a, bin bela ile bir ara-
374
NAMIK KEMAL
ltk kaptdan ka<;arak Sultan Mehmet'in yanma stgmabildi. Yeni<;eriler de serke~likte devam ederek bir tepeye <;tktilar, ~ikayetlerini tekrarladilar. Sadrazam Halil Pa~a, herbirisine yanm~ar ak<;e vermek suretile anla~ mazhgt ortadan kaldrrd1. Y artm ak<;e maa~ arttirmasmdan dolay1 Y eni<;erilerin toplandlg1 tepeye, Bu<;uk Tepe admm verildigi tarihlerde yazilmi~trr. Bu vak'a tizerine 1shak Pa~a ve Beylerbeyi Uguroglu sozbirligi ederek Sultan Murat'm tekrar idareyi ele altnazsa, askerin ayaklanmasmm onlenemiyecegini ve bu durumda devletin btitlin btittin koklinden sarsilacagmi, <;ok gizli bir ~ekilde kendisine bildirdiler. Manisa'da bulunan Sartca Pa~aya da aynca tafsilath mektuplar yazarak Padi~ah'm kandmlmasma <;ah~masmt tavsiye ettiler. Sultan Murat'tan, devletin hakikaten tehlikede ve askerin isyan halinde bulun duguna dair aldtgi haber tizerine bir glin Edirne'ye gelerek Bu<;uk Tepeye <;Iktl. A v bahanesi ile halkm ve askerin ~ikayetlerini dinledikten sonra, bu i~in onlenebiltnesi i<;in kendinin tekrar gorev ba~ma geltnesi llizumunu anlad1 bunun tizerine, saltanat1 ikinci defa kabul etti. Padi~ahm ikinci defa tahta <;Iki~I Hicri 849 yth sonlanndadrr. Sultan Mehmet, Manisa'ya Valilikle gonderilmi~ ve yamna da eski Vezirlerden Sanca Pa~a kattlmt~ti.
Vezirlerden Zaganos Pa~a su<;lu gorlilerek tekatit edildi. Devleti bir<;ok defa mahvoltnak derecesine dli~lirmli~ ve memleketin bir<;ok pan;asmm elden <;Ikmasma yol a<;mi~ bulunan Y eni<;eri isyanlanmn bu ilk ayaklam~I nedeninin ara~tmltnas1 tarihin en bliytik gorevidir. Fakat neye yarar ki, tarihc;ilerimiz bu yolda bize mec;hulti c;ozecek en ufak bir bilgi bile vermezler. Yalmz bazt tarihler, Sultan Murat'm saltanat1 btraktiktan sonra pi~man oldugundan tekrar tahta donmesini kolayla~tnmak ic;in bir tak1m ihsanlar vaadi ile Halil Pa~ay1 kandtrdtgml ve Yeni<;erileri ayaklanmaga te~vik ettigini yazmaktan utanmazlar! Zaten Padi~ahhg1 btrakmasi ve Varna Muharebesinden dondlikten sonra tekrar tahta avdeti ic;in yap1lan mtiteaddit teklifleri reddetmesile karakterinin bliyi.iklligli ortaya c;tkan Sultan Murat'm, oglunun aleyhinde kt~krrtmada bulunacagt ve askeri ayaklandtracagt hic;bir zaman di.i~linlilemez ve akla gelemez. Yenic;erilerin elbette bir tahrikc;isi olacaktlr, acaba kimdi bu? Dikkate ~ayand1r ki, Y eni<;eriler isyana kalkmca, acaba neden Sadrazamt bir tarafa btraktdar da, devlet idaresinde birinci derecede sorumlulugu olmayan, ~ahabettin Pa~anm konagma hlicum ettiler? Sultan Murat, tekrar tahta <;Ikmca yine Sadrazama dokunmad1, Zaganos Pa~ay1 cezalandtrd1. Demek ki, Halil P~a dan hem Yenic;eriler hem de Padi~ah memnundu. Halbuki devlet idaresinden sadece Sadrazam sorumlu oldugundan, Y enic;eriler hliklimette gorlilen yolsuzluklardan, Sultan Murat da askerde gordi.igi.i fesattan dolay1 Halil Pa~ayt su<;lamasi
~
OSMANLI TARtHt
lanm gelirdi. Halbuki Y eni~erileri ayaklanmaga b~ka artada kimse goriinmiiyar.
te~vik
375 edecek,
Halil
P~adan
Zaganos Pa~anm, tahrik ve te~vik ettigi akla yakm gelmez. <;;iinkii evvela Zaganas Pa~a, kiskand1 da artadan kaldmlmas1 i~in isyaru k1~krrtt1 diyecek alsak, once Sadrazam1 ktskanmas1 lanm gelirdi. Halil Pa~a'nm artadan kaldmlmas1 i~in fesat yL-pddt kabul etsek, isyancdan $ahabettin Pa~anm ba~ma musallat etmezdi. 1kinci alarak Zaganas Pa~anm bu yalda ~iiphe uyandtracak bir hareketi goriilseydi, herhalde emekliye aynlmakla btrakdmazdi. Am a Y eni~eriyi Sadrazam ni~in tahrik etsin? ~iiphe yaktur ki, eger bu kotiiliigu yaptl ise, Zaganos Pa~arun, Sultan Mehmet yamnda kendisine gore meydana getirdigi itibar1 ~ekemediginden ve Pa~ay1 kendi ycrine rakip gordiigiinden yapmt~tlr. 1~ boyle alsayd1, Halil Pa~a, Sultan Murat'm pen~esinden kurtulabilir miydi? Mesele, cidden ~ak dikkat ~ekicidir, fakat ~u da ~ayam dikkat bir meseledir ki, Sultan Murat'm, Halil P~aya biiyiik bir giiveni vardi. 1timat ~ok defa diinyanm en biiyiik dahilerini bile yandtmi~tlr. Malfundur ki gafletten ka~mmak daima fikri ~ah~ma ile alur. Halbuki itimat fikri ~ah~maga yer vennez. Bu hale gore Halil P~a'run gizli tahrikleri, Sultan Murat'ca bilinmeyebilirdi.
1~te bu miitalaalar, Halil Pa~amn, fesadm kt~ktrtlctsi aldugunu artaya koyamasa bile, bir ihtimal ile anun ba~ su~lu aldugu fikrini uyandtrabilir. Hele Halil Pa~amn, Yeni~eri ayaklanmasmm birinci kt~ktrtmactsl almasa bile en once kabul edeni aldugunda ~iiphe yoktur: Yeni~eriler, ayaklanmakla ne yapabilirlerdi ki Halil Pa~a isyam bastlrmak i~in Yeni~erilerin maa~larma zam vermegi kabul etmi~ olsun. Boylece, korii koriine itaate mecbur alan askerin vazifesini unutarak devletin askere uymas1 sarununu ortaya koymu~ aldu. Bu tedbir kimin tarafmdan artaya kanmu~ alursa alsun, ba~ idareci Halil Pa~a aldugu i~in, sarumluluk ana dii~er. Ayaklanma, Sultan Mehmet'in taht'tan indirilmesi ile mi sonu~lanacakti? Halil Pa~a oyle bir sonucun artadan kaldmlmasile kendini nasll miikellef addedebilir. Kendisi zaten tekrar Sultan Murat'm tahta donii~iinii istemekteydi. Y eni~eriler, Edirne'yi yagma m1 edeceklerdi? Onun da askeri gorev ~agalt mak i~in isyana te~vik etmek su~luluguna kar~1 ne hiikmii olabilir? Bu tedbir ile kendinin veya arkada~lanmn hayatm1 m1 karuyacakti? Lanet oyJe hayata ki bir devletin ytklh~Illl saghyacak alan kotii bir adet meydana kaymakJa ya~antlsma devam edebilsin. Dlinyada ilk defa alarak meydana gelmi~ hi~bir fesat bulunmaz ki, saglam ve emin bir tedbir ile artadan kaldmlmas1 miimkiin almasm. Hi~ ~iiphe yaktur ki, yiiz '0u kadar yddan beri korii kori.fne itaati adeta insanhktan rabotluga <;evinni$ bir halde siirdiiren Yeni~eriler, ilk defa d1~ardan bir kt~krrtma almadan ayaklammyacaklari gibi, ilk defa da hiikiimetten gorecekleri ~iddete kar~1 duramazlardi.
376
NAMIK KEMAL
4te Halil Pa~a, bunlara kaq1, htiktimetin gi.ictinti gosterme baktmmdan cezalandmlmalanna giderek fer'i bir emirle tecziyelerine kalkt~mak gibi bir~ok tedbir ~ekli varken, btittin bunlan bir tarafa btraktp ayaklananlan mtikftfatlandmr gibi bir yol tutmasmdan dolay1, tarih yontinden daima sorumlu kalacaktlr. Hatta isyancilar bu ceza kar~dtgi payitahtin alttru tisttine getirecek kadar bir herekete bile kalkt~salar, yine devletin boyun egmemesi en dogru hareket olurdu. Sultan Murat, Edirne'ye dondtikten sonra kendi istegine aykm olarak saltanati kabul etmege zorlayan fesati$Ilart ve fesadm ~tkmasma meydan veren ve halledilmesinde devletten ziyade isyanctlan koruyan Sadrazam Halil Pa~ay1 H1ytk olduklan cezalara ~arptrrarak yeni saltanatta oglunu btraksa, Yeni~eriler bu ~iddetle htiktimete kart~maktan vazge~erlerdi, gibi bir dii~tince hatira gelebilir. Fakat, iyice olaylarm i~ine girilirse bu fikrin de, yanlt~ oldugu meydana ~Ikar. <;iinkti asker, bir defa isyana ba~lamt~ ve sonunda, hiiktimete her zaman istedigini yaptlrabilecegine dair bir giiven hasd etmi~tir. Bilinir ki, Sultan Murat, iizerine daha fazla varmt~ olsaydt daha ileri gidebilirler ve hareketleri sonucu nereye varacagt bilinmeyen bir yon alabilirdi. Tarihin bize gosterdigi bir hakikattir ki, Yenil$eriler gibi, ozel bir stmf olarak kurulmu~ olan her nevi, bir kere fesada ba~lar ve sonucunda muvaffak olursa aralarmda o adetin yok olmast, ancak o askeri smtfm ortadan kaldmlmast ile mtimki.in olur. Sultan Murat ise, Sultan Orhan'm yaya askeri hakkmda tuttugu kaideye uyup, Y eni~erileri ortadan kaldtramazdt. <;tinkli o ylizydlara gore yerlerini tutabilecek ba~ka bir asker tertibi almak mlimklin degildi. Yoksa Yenil$erilerin bu hareketinden dogabilecek fenaliklar tamamile hattrlanna gelmemi~ olsa bile, onlann bu serke~ tahakklimlerini l$ekmektense ocaklanm sondlirmek elbette dli~tiniiliirdii. Sultan Mehmet'in yine saltanatta btrakdmasi dii~tincesine gelince: Yukandan itibaren ortaya koydugumuz fikirlerden anla~dtyor ki, Sultan Murat'm gerek saltanattan vazge~esi ve gerek tekrar donti~li i~in Varna'dan sonra yaptlan tekliflerin reddedilmesi Sultan Mehmet'in iktidanna olan gi.ivenindendir. Sultan Mehmet'e gostermemekle beraber, kendisine babast da gi.ivenmekteydi. Yeni~eri ayaklanmasmdan sonra Sultan Murat'm fikri degi~ti. Sultan Mehmet'in ise Padi~ahlt~ brrakmada gosterdigi gi.iceniklikten anla~Ildtgma gore kendine olan gtiveni sarsdmadt. Hak ise Sultan Murat'm elinde bulunuyordu. <;iinkii, Sultan Mehmet vezirleri arasmda ~1kan ~eki~meyi ortadan kaldtrmaYI beceremedi. Y eni~eriler kendi zamamnda ayaklanmaga giri~ti. Bu yiizden milletin kendisine gtiveni de sarsddt. Bu itibarla taht'ta btrakdmast halinde, idareyi elden ~1karacag1 gibi, bi.iyiik zorluklar kar~lSlnda da kahnacagma ~tiphe yoktu. Boylece onun hiikiimetten ~ekilmesi ~ok dogru idi. Fakat ~uras1 da dikkate ~ayandrr ki, Sultan Mehmet'in ba~arlSlzlt~ gen~ligin den, iktidarstzhgmdan degildi: Sultan Murat, tam ya~mm olgun '$agmda iken, bir ko~eye ~ekilmesine hi9 kimse razt olmad!. Sultan Mehmet, saltanatta kendini ge-
OSMANLI TAR!Hi
377
gici gordli. Hakikatte herkes yine Padi~ah olarak Sultan Murat'1 biliyordu. 0 ne kadar devlet i~lerinden uzakla~mak isterse istesin, devlet yine reyini, yardtmtm istiyordu. Boylece, arada iki ba~vurulacak yer, iki Padi~ah meydana gtktl ki, Sultan Mehmet'i ba~artdan yoksun btrakan sebeplerden ba~hcas1 bu idi. tkincisi, baba ile ogulun yaradlh~larmda olan aynhklard1. Sultan Murat, devletini gonlil alarak ve ihsanlar vererek idare etmek ister, iyi ve gi.izeli kusurlu olsa da kabul ederdi. Sultan Mehmet ise, hiiki.imetini yeniliklere dogru, biiyiime yolunda bir azimle idare etmek ister, noksan1 bliylikltik ve glizellikle dolu da olsa kabul etmezdi. Bu yonden Sultan Murat tarafmdan hizmetleri iyi gorlilmli~ olan vezirler, Sultan Mehmet'e i~ begendirmekte aciz kaldtlar. Halbuki vezirler, Sultan Murat'm glivendigi ve vezirlige ylikselttigi kimseler olduklanndan Sultan Mehmet, onlm vazifeden uzakla~trram1yordu. Boylece devlet i~lerinde bir uyu~mazhk havas1 hliklimdarla vezirleri arasmda meydana gelmi~tir.
Bu durumda bir devletin dogru ve ciddi idaresine imkan olamtyaca~ da meydanda idi. Sultan Murat; birinci tahta gtk1~1m normal bir oltim sonunda yapmt~tl. tkinci dcfa ise memleketin lizerine gokcn bir felaketi ortadan kaldtrmak igin yapt1. Feragat ko~esinden vazifeye ko~unca saltanatmm en biiyiik gorevi olan ordusu ile at arkasmdan, kilt<; kabzasmdan b~ka kendisi igin bir istirahat yeri aramadl. tlk eserini, Mora taraflarma bir akm yapmakla agtl. Emanuel'in Ollimli ile Bizans tmparatorlugu Puvan Paleolov'e kald1g1 zaman kardc~lerinin herbiri istanbul civarmda ve Mora taraflannda kalan Rum memleketlerinin bir pargasma sahip olabilmi~ti. Kostantin Palealov da -ki tstanbul'un son tmparatoru olan Kostantin'dir- Silivri ve Misori Beyligine getirilmi~ iken bu hisseyi Mora'da ki !sparta Beyligi ile degi~mi~ ve bir kere oraya yerle~ince devletin Macar'larla olan geki~mesinden faydalanarak Mora Yanmadasmda karde~i Tomas'm elinde bulunan yerin dt~mda ne kadar ba~ka yer varsa hepsini ele g~irdigi gibi, yarrmada dt~mda dahi Agrafa Daglarma kadar olan memleketin bliyiik bir ktsmmt, ya dogrudan dogruya veyahut da Beylerini itaatine alm1~ bulunuyordu. Rumeli'inin gliney tarafmda oyle kuvvetlice bir devletin yarattlmt~ olmas1 Osmanh mlilkliniin smmm tehdit ettiginden ve Arnavutluk'da ba~hyan tskender Bey isyam da oralarm ehemmiyetini bir kat daha arttrrdtgmdan Sultan Murat, ikinci tahta <;Ikt~mdan sonra Bizans tmparatoru ile yeniledigi antla~maya Yunan taraflarm1 katmamt~tl. Kostantin ise, yalmz ele gegirdigi yerler ile kalmad1, eski Yunan'hlarla tran'lllar arasmda yap1lm1~ sava~lar zamanmdan beri tahkim olunmaga ba~lanm1~ olan me~hur Mora'mn gegidi Korent tahkimatlm yenilemi~ti. Kermehisar adt ile bilinen bu istihkam Hoca Sadettin'in yazdtgma gore Kerdus baglantlstmn 3 mil boyu
378
NAMIK KEMAL
olan en dar yerine bir ba~tan bir ba~a ~ekilmi~ ve onti deniz suyu ile doldurulmu~ bir hendek ile kapatilmi~ti. tki mtzrak yliksekliginde ve be~ ar~m geni~liginde bir duvar ile kapatilmi~ ve bu duvar i~inde yerine gore birbirine yardim edecek be~ de kale meydana getirilmi~ti.
Kostantin, bu istihkfunm saglamhgmdan, belki de Sultan Murat'm, Macar ve Arnavut gaileleri ile ugra~masmdan dolay1 bir olay daha ~Ikarmamak tc;m kendi hakkmda miisaadeli davranacagm1 limit ettiginden Padi~ah'a bir elc;i gonderdL Mora taraflannm karde~i zamamnda oldugu gibi biitiinti ile kendine brraktlmasmi istedi. Bu elc;i, ara srra admdan bahsettigimiz tarih~i Halkondili'dir. Sultan Murat, sefiri tutuklayarak, bizim tarihlerin yazdtgma gore Hicri 850 baharmda ve olayda bizzat bulundugu ve arastra hakikatleri degi~tirmesine bir sebep goremcdigi cihetle, anlatttgt daha dogru olmas1 lilzun gelen Halkondili'nin yazdtgma gore kt~ ic;inde Yunanistan iizerine sava~ ilan etti. Sultan Beyaztt zamanmdan beri oralara bir kac; defa akm etmi~ olmak cihetile o taraflara ait bilgisi olan Turban Bey'i, c;agtrtarak Mora'mn ele ge~irilmesi i~in, gerekli hazirhklari gorii~tiikten sonra yeni ordunun oncii kuvvetlerine tayin etti. Kendisi de, Siroz'da hazrrhklanm tamamladtktan sonra Kermehisar lizerine yiiriiyti~e gec;ti. 0 zamanlann gorii~iine atfen, dtinyanm en cle ge~irilmez istihkamlanndan olan bu kale, Ttirk ordusuna yedi giinden fazla dayanamad1. Bir taraftan lagtmlarla duvarlann ytkllmasma ~ah~tldtgt gibi, bir taraftan da merdivenlerle Yenic;eri kahramanlart duvarlara ttrmamyorlardt. Nihayet Varna Sava~mda Macar Krah'nm ba~m1 bir kargtya saphyan Koca HlZlr, Kermehisar'ma da kendi kahraman arkada~lanndan evvel c;tkarak Osmanh Bayragm1 en evvel dikmek ~erefini kazandt. Rum askerinin ~ogu, Kermehisar'da olmti~ ve esir dti~mii~ oldugundan, Kersus da koruyacak askeri kalmadtgmdan ilk agtzda hemen ele gec;ti. Ondan sonra tarihlerimizde Bal-i Badire adt ile amlan Patra'ya kadar inilerek her taraft tahrip ve kalesi ku~atllarak, Kostantin vergiye baglanmt~ Kermehisar't dibinden ytktlarak altmt~ bin esir ve c;ok saytda e~ya ile doniilmii~tii. Bu srrada Ragosa Cumhuriyeti antla~masmt yenilemek istedi. Halbuki Sultan Murat'm Anadolu'dan Rumeli'ye gec;i~ini engellemek ic;in Marmara'ya gelmi~ olan Papa donanmast arasmda Ragosa'nm da bir iki gemisi bulundugundan, Padi~ah Cumhuriyetin bu hareketini cezalandtrarak, ytlhk vergisi olan be~ yiiz altmt bin altma c;tkarmadikc;a yenilenmesine razt olmadt. Osmanh Tarihlerinin anlatttgma gore, Sultan Murat Hicri 851 yth tlkbahannda saldmlanm gittikc;e tahammiil edilmez bir dereceye c;rkarmt~ olan tskender Bey'in tecziyesine yonelerek, Akc;ahisar't da o yrl ic;inde ele gec;irmi~tir. Hammer ise, 1447 Miladi ytlma rasthyan 858 Hicri senesinde Sultan Murat Arnavutluk'a sefer yapmt~ ise de araya Kosova Muharebesi kan~tlgt ic;in bu
OSMANLI TARiHi
379
olaym anlahlmast ileriye brrak:Jldtgmdan bahseder de, Arnavutluk olaymt anlat~ tlgt strada Osmanh Devletinin Arnavutluk Muharebelerini 1444 ytlmda brrak:rr ve 1449 yllmda yeniler. 1447 ytlmda meydana gelenlerden hi~ bahsetmez. Bu aykrrtltgm ~tk1~1, bize gore, lskender Bey olaymt ilk defa yazmt~ olan aym ~aglarda ya~ayan Parlsiyiis'~ tin bir hatasmm daha hatiHt bir yolda diizeltilmek istenilmesindendir: Sultan Mrrat't, Sevingrad kar~lSlna 1449 yili Maytsmm 14'iinde geldigine dair olan rivayeti Parlsiyiis'e atfetikten sonra, ha~iyesinde Parlsiyiis 1449 yili lskender Bey'in hiikiimetinin dordiincii ytlt olarak: gostermekte hataya dii~mii~ tiir. <;;iinkii, lskender 1442 ytlmda hiikiimeti ele almt~tl, der. Hata ise, onda degil, lskender Bey Hiikiimetinin dordiincii senesinde Sevingrad'm ku~atllmt~ oldugunu, hatta 1449 ythm dogru saymak:tadrr. lskender, Osmanh ordusundan Hicri 846 ytlma rasthyan 1442 Miladi senesinin k1~1 sonunda ka~m1~t1. Bu bakrmdan Arnavutluk'a girmesi ile isyam 1443 ytlmda olmu~tur. Bu ytlda ba~hyan bir istiklftlin dordiincii ytlt, ancak 144 7 Miladi senesidir. Hammer'in de, Sultan Murat'm Arnavutluk seferine ba~lang1~ oldugunu bildirdi.\F bu tarih, Osmanh Tarihlerinin o sefer i~in gosterdikleri 857 Hicri y1hna tamamen uymak:tad1r. Bundan anla~tlan, Parlsiyiis tarihinde 1448 yerine yanh~hkla 1449 yaztlmi~ ve lskender Bey'in olayma Parlsiyiis tek kaynak oldugundan, hata diger Avrupa tarih~ilerine de ondan sirayet etmi~tir. Parlsiyiis'iin, hatas1 kendi deyimi ile ortaya ~1kmasa bile, onun i~aret ettigi ytl, bizim tarihlerde gosterilen yila aykm dii~tii giinden bizim tarihlerin yazd1g1 hi~bir zaman tereddiide dii~emez. <;;iinkii lskender Bey, tarihl bir ki~i olmak:tan ~ok, destan yaratllanlar arasmda oldugundan, zorbahk ederek Parlsiyiis'iin buna dair yazd1g1 biyografi de, bir nevi dev hika~ yesi kabilindendir. Senenin ve olaylann anlatimmdan ona giivenilemez. Hak:ikatte Parlsiyiis ger<;ek bir tarih~i olsa bile, yine Osmanh Padi~ahmm bir tarafa hangi ytl hareket ettigine dair olan bir meseleyi, Osmanh Tarih~ileri kadar bilemez ve Osmanh Tarihlerine aykm dii~ecek bir tarih koymaga yetkili olamaz. Bu gorii~ ile biz Arnavutluk seferine 851 y1hnda ba~lanu~t1k. Fakat seferin <;:Iki~Im bizim Osmanh Ta~ rihleri pek ozet anlatttklanndan Hammer'in verdigi tafsilat1 bizim tarih<;:ilerinki ile beraber kan~hrmaga mecbur olduk. Zaten bu tafsilatm dogrulugunu ve yanh~ yoniinii akilla bulmak: kabildir. Hammer'in anlattigma gore, lskender Bey, Padi~ah'm Macar seferi ile ugra~masmdan faydalanarak Ak<;:ahisar taraflanna yerle~tikten sonra Arnavutluk'tan Firuz Pa~a vc Mustafay1 ~Ikartmi~tl. Mustafa Pa~a, tekrar bir ordu ile iizerine gittigi halde bu orduya da galip gelerek, on bin Tiirk'ii oldiiriip Mustafa Pa~ay1 da esir almi~ti. Sultan Murat, 25 bin altm vermek suretile Mustafa Pa~ay1 kurtarabildi. Bundan sonra yiiz bin ki~ilik bir ordu ile lskender'i cezaland1rmaga gitti. Bizim ta-
380
NAMIK KEMAL
rihlerin yazd1gma gore ise, tskender'in amca oglu Hamza Bey, Padi~ahm yamna gelerek Arnavutluk'un fethine yard1m edecegini bildirmi~ti. Padi~ah, Arnavutluk harekat1 i<;:in bir kumandan tayin etmek istemekte ise de, Arnavutlar daglara, ormanlara saklanarak gerilla sava~1 yapmakta bir cephe kurup, ordunun ,kar~Isma <;:Ikmamak:ta idiler. Boylece giden kuvvetleri, fazlaca y1pratmakta, nerede, ne zaman, hangi kuvvetle kar~Ila~acaklan bilimnediginden fazla kay1p verilmekteydi. Bu bakiiDdan ufak tedbirlerle degil, btiyiik: bir kuvvetle taranarak bu i~ halledilebileceginden, Padi~ah bizzat sefere gitmegi tercih etmi~ti. 0 zamanlar devlette Firuz Pa~a ve Mustafa Pa~a adlannda tamnm1~ kimseler olmadigmdan, tskender'in Arnavutluk'tan <;:Ikarttigmdan bahsettigi komutanlar ufak tefek hudut beylerinden olmak gerekir. Hammer'in bozuldugunu soyledigi Mustafa Bey de yine bunlardan biri olmasi laziiD gelir. Bu zatm 25 bin altm kar~Ih~ esaretten kurtulmu~ olmas1 biiyi.ik bir meziyete delalet etmez. Smrr komutanlarmm herbirinin soyu o kadar ve onun bir ka<;: misli odemege deger nitelikte idi. Bu hallere gore tskender'in kazand1g1 galebeler devlet<;:e o kadar onemi haiz ~eyler degildi. Padi~ah'm Arnavutluk'a gidi~ine bizim tarihlerin gosterdigi sebep daha dogrudur. Asker mevcudunun 100 bin ki~i olmas1 bahsine gelince: Hunyad'm i.izerine 40 bin askerle giden Sultan Murat'm, Arnavutluk'a yi.iz bin ki~i gotilrmeye ltizum gormiyecegi meydandad1r. Hatta Hammer bile Osmanh askerinin 100 bin ki~iden ibaret oldugunu eserinde yazm1~ olmas1 kar~lSlnda, ha~iyesinde bu rakamm Parlsiyi.is'ten kaynak olarak ahndigmi gostermekte, tarih<;:i S1h Mundi'nin Osmanh askerinin 40 bin ki~iden ibaret oldugunu bildirdigini yazar. Hammer'in yilz bin ki~i riyavetini 40 bin ki~i rivayetine tercih etmesi ise, H1ristiyanhk i<;:in bir dereceye kadar oviinme vas1tas1 edilen tskender'in kahramanhgmi biiytitme davasmdan ileri gelmektedir. Biz ise, Osmanh Tarihlerinde askerin miktanna dair bir kay1t olmad1~ndan S1h Mundi'nin 40 bin ki~ilik rivayetini kabul ediyoruz. Hammer, Hamza Bey'in de Sultan Mehrnet zamamnda devlet hizmetine geldigini bildirirse de, Sultan Murat zamanmda gelmi5 olmas1 Osmanh tarih<;:ilerince soz birligi ile kabul olumnu~ rivayetlerden olmasma nazaran tskender Bey, oviictilerinin anlattiklari tarih<;:e dogru goriilemez. Hammer'in anlattlgma gore, Sultan Murat, Arnavutluk'a girdigi zaman, Yukan Debre'de ve Ak<;:ahisar'm dogu kismmda bulunan tstonigrad Kalesi ile Debrehisar'mi ku~att1. Her ne kadar tskender Bey, ormanhk bolgeden 9k1~ yapm1~, hatta Firuz Pa~ay1 eli ile ~ehit ederek bir hayli ugra~m1~ ve susuzluktan kavrulmakta olduklan halde kuyunun i<;:ine bir kopek Ie~i dii~tiigiinden, suyunu i<;:medikleri Debre halk1m inand1rmak i<;:in kale komutam i<;:mekten <;:ekinmemi5 ise de
OSMANLI TAR!Hi
381
biitiin bu <;ah~malar faydah bir sonu<; vermemi~, hem Debre hem de tstonigrad cle ge<;irilmi~ti. Sultan Murat, bu sefere oglu Sultan Mehmet'i de gotiirmii~tii. Parlsiyiis, Sehzadenin, evvelce Kardinal Jiilien Sezarinin ba~ka dinlerden olanlara kar~1 verilen soziin hiikmii yoktur kaidesine uyularak, Debre ve tstonigrad Kalelerinin koruyuculanna verilen hayat bag1~lama vaadinin tutulmamasm1 telkif etmesinden bahseder. Hammer ise, Sultan Mehmet'in Padi~ahhktan aynldlktan sonra Manisadan d1~an <;Ikmadigmi iddia ederek bu soylentiyi yalanlamak ister. Sehzadenin bu seferde Padi~ah ile beraber bulundugu tarih<;e sabittir. Fakat, Parlsiyiis'iin anlattiklan tamamen yanl1~tlr. <;iinkii Jiilien Sezarinin oyle bir kaide ortaya koydugu Osmanhlarca hi<; te malum degildi. Bilinmeyen bir misale de uyu· lamaz. Hammer, Arnavut seferine burada son vererek Ak<;ahisar'm ertesi yll bahar· da ku~atlldigmi anlatlr. Bu da bizim tarihlere gore yanh~tlr. Fakat Osmanh tarihleri ozct olarak yazd1g1 seferlerde bir ka<; vllm olaym1 birbirine kari~tlrdtklann dan, bu seferin olaylan i<;inde ise yalmz Ak<;anisar'In almm1~ oldugunu bildirerek, 851 Bieri yilr i<;inde anlatacak ba~ka bir nla" bulamazlar. Boylece Hammer'in Arnavutluk seferim iki ylla bolmesi pek de yanh~ gibi goriinmez. Osmanh tarihlerine gore Bieri 851, Avrupa Tarihlerine gore Hied 853 ve pek hakikate uygun olarak 852 yllmda vukubulan Ak<;ahisar olayma gelince: Bizim tarih<;ilerin bu yolda verdikleri bilgi kalenin iki ay ku~atllmi~ ve suyu da kesilmi~ oldugundan, ele ge<;mesinin bundan sonra oldugudur. Hammer'in anlattlgma gore ise, Sultan Murat Ak<;ahisar'I ku~atmadan evvel komutam bulunan Orakonki'yi iki yiiz bin ak<;e ve bir de Sancak Beyligi teklifi ile kand1rmaga <;ah~m1~sa da ba~aramamt~trr. Kaleyi muhasara edip, ku~atmak i<;in topu olmad1gmdan orada top doktiirmii~, 14 giin i<;inde on top kundaklan ile beraber yerlerine konulmu~tu. Bunlann dordii altt, digerleri iki kantar biiyiikliigiinde mermer giille atard1. Kalenin duvarlart bir hayli delindi. Fakat tskender Bey'in, ku~atlctlar i.izerine yaptlgi arahks1z hiicumlar, kalenin ele ge<;mesini engellemi~ti. Sultan Murat ise, tskender Bey'e vergi vermegi teklif etmi~ ise de kabul ettiremediginden gliz mevsimi sonunda donlihnli~tli. Doni.i~te Arnavutluk'un dar bogazlannda tskender Bey, Osmanh askerini <;ok taciz etmi~ti. Hammer'in bildirdikleri, bizim tarihlerin anlattiklanna tamamen aykmdrr. Osmanh Tarihleri Ak<;ahisar'm bu seferde ele ge<;tigini yazmaktaq1r. Ger<;i Venedik Tarihlerinde, Ak<;ahisar'1, tskender Bey'in Venedikli'lere teklif ettigi gorliliiyor; fakat tskender Bey'in Akr;ahisar'I sonra da ele ge<;irmi~ olmas1 ihtimali rnevcut olduk<;a orasmm lskender Bey'den Venedik'e ge<;mesi Sultan Murat zamanmda fethedilmi~ olmas1 hakkmdaki anlatmamiZI yalanlamaga yetmez. Bu seferde en dikkate ~ayan olan Sultan Murat'm dag tepelerinde top dokti.irmesi, biiyiik mermer giillelerin bu sava~ta kullamlmasidir.
382
NAMIK KEMAL
Hoca Sadettin'in anlattigma gore, Padi~ahm Arnavutluk'tan Edirne'ye dondiigti strada idi ki, Hunyad'm bir btiytik Macar ordusuyla yine Osmanh tilkesine saldtrdtgt haberi geldi. Sultan Murat'm Arnavutluk'tan sonbaharda donmti~ oldugunu yukanda yazmt~tlk. Kt~m Balkanlarda sava~ yaptlabilmesi o zamanlara gore biraz olaganlara aykm idiyse de hale gore <;ok uygundu: Hunyad, daima sava~lanm kt~m yapmak adetindeydi. Nitekim Hied 846 ytlmda soguktan, kardan, buzdan Balkanlart ge<;ememi~, 847 ytlmda Varna tizerine Eyltilden sonra gelmi~ ti. Padi~ah ke~fe gonderdigi gorevlilerin donti~tiyle dti~mamn hareket ve kuvvetini ogrenince, bu mevsimsiz sefere <;tkabilmek i<;in gerektigi kadar asker toplamaya giri~erek, yanmda bulunan Anadolu Sihapilerine de memleketlerine har<;hkct gondererek sava~ i<;in orduda kalmalarmt emretmi~ti. Ctineyt Bey'in Sultan Murat'm Padi~ah olarak ilk sefere <;tktlgt zaman meydana gelen Diizmece Mustafa olaymda meydana getirdigi har<;hkct usultinti Sultan Murat da ilk defa olarak bu seferde kullanmt~tl. Hammer'in anlatttgma gore, Viladislas'm, Varna Sava~mda oldtirtilmesi tizerine kendisi saltanata vekil tayin olunmu~tu. Hunyad, Macaristan'm en se<;kin askerini tophyarak Sivedin Kalesi civanndan Tuna'yt ge<;mi~ti. Bu asker yirmi dort bin ki~iydi ki onun sekiz bini Drakule'nin yerine ge<;en zatm getirdigi Eflakhlar ve iki. bini de Almanya ve Bohemya'dan gelen Tiifek<;iler idi. Strbistan Krall, Osmanh Devletile olan antla~masmt lolozmak istemediginden Hunyad ilk defa Srrbistan't tamyarak tahrip etmi~, oradan Kosova'ya inerek ordusunu tahkimat i<;erisinde tertipleyip sava~ durumu almt~tl. Varna Sava~mm octinti almak i<;in gelen Hunyad'm, btittin Macaristan elindeyken, oradan yalmz on iki bin asker getirmesi aklm pek kabul edebilecegi bir~ey degildir. Bundan ba~ka elimizde en kuvvetli tarih ~ahidi olarak Sultan Murat'm Karakoyunlu Htiktimdar Cihan Sah'a yazdtgt mektup bulunuyor ki bunda Padi~ah, dii~man askerinin ytiz bin ki~iyi buldugunu bildirmektedir. Bizim de tarihleri kan~tlrmamtz sonucu kabul ettigimiz miktar, Ha<;hlar ordusunun bu defa yiiz bini buldugudur. Bizim tarihlerin yazdtgma gore, Eflak Beyi'nin Osmanh yurduna saldtran askerine, Nigbolu Valisi Firuz Bey Oglu Mehmet Bey, Hasan Bey Oglu Mustafa Bey ve Oguz Oglu 1sa Bey baskmlar yaparak bir hayli adamlanm yokettigi gibi biraz da esir almt~lardt. Esirleri Padi~aha gonderdiler. Bu ba~anlar Sultan Murat tarafmdan iyi bir ba~langt<; kabul edilerek sevince sebep olmu~tu. Sultan Murat, askerini Sofya'da topladt. Btittin asker toplandtktan sonra ileri yiiriiyii~e ge<;erek Kur~unlu'ya ula~ttgt zaman dti~mamn Kosova'da bulundugu ogrenilerek o istikamette ylirtiyli~e ge<;ilmi~ti. Bu sava~a Karamanoglu da biraz asker gondermi~ti. Gelenlerin tahta egerli, kayt~ ozengili Turgutlu Tatarlanndan oldugunu goren Padi~ah, « Ordumuzun bir maskarast cksikti, Karamanoglu da kereminden o hizmeti yerine getirmi~! » dedigi tarihlerde yazthdtr.
OSMANLI TAR1H1
383
Padi~ahm yakmlanyla boyle bir ~akada bulunmu~ olmast mtimkUndUr. Fakat tarihler bu sozii Karamanhlann komutamna soylediginden bahsederler ki, kendisine yardlilla gelen boyle hatlr kmct bir hakarette bulunmak Padi~ahm terbiyesine, bUytiklUgi.ine uymadtgmdan bu soylentinin dogru olacagmt aktl kabul edemez. Bu sava~a giden Ti.irk askerinin miktarma dair bizim tarihlerde bir rakam gori.ilmez. Yalmz, Hammer, TUrk ordusunun elli bin ki~iden kurulu oldugunu yazmaktadrr. Onun kaynaklan olan Avrupa Tarihleri ise Osmanh askerinin miktanm ki.i<;i.iltmeyeceklerinden, TUrklerin miktanm bu kadar kabul etmek H1ztm gelir. Zaten Sultan Murat, dU~mam sayar kahramanlardan olmadtgt gibi, Varna ba~art smdan sonra bir Ti.irk askerine iki di.i~man erinin ancak kar~t koyabilecegini dU~i.inmesi tabii idi. Birinci Sultan Murat'm sava~ttgt ve ~ehit oldugu Kosova'da ~imdi de tkinci Sultan Murat son kahramanhk sava~mt verecekti. 1448 ydt Ocak aymm on birinci gUnUnc rasthyan 853 Hicri yilt Sabanmm birinci gi.ini.i sava~ ba~lamt~tl. Bizim tarihler sava~m Sabanm dordi.inde oldugunu yazmaktaysalar da, Cihan Sah'a yaztlan fetihnamede Sabamn ilk gUni.i olan Sah gi.ini.i sava~m ba~ladtgt yazthdtr. Bizim ordunun sag kanadma Rumeli ve sol kanadma Anadolu Beylerbeyi as,. kerleri konmu~ ve merkezde de Yeni<;eri ve Kaplkullan ile Padi~ah bulunmu~tu. Tarihler, tanmmt~ komutanlardan tshak oglu !sa Bey, Turban Bey, Mihal ogullanndan HlZlr Bey'in bu sava~a katlldlklarmt yazarlar. Fakat Anadolu ve Rumeli beyliklerine kimlerin kumanda ettiklerini soylemezler. Varna Sava~mm ba~langtcmda gortilen karga~ahga, ikmal i~lerinde kuvvet btrakllmamasmm sebep oldugu gori.ildi.igi.inden, bu sava~ta ordunun ikmal taktmtna Sartca Pa~anm karde~i Sinan Bey komuta etmekte aym zamanda emrindeki kuvvetle de ordunun gerisini emniyete almt~ bulunmaktayd1. Hammer, Padi~ahm, sav~a ba~lamadan once sekiz ki~iden kurulu bir el«ilik heyeti gondererek Macar'lara sulh teklif ettigini, bunun Macar'lar tarafmdan kabul edilmemi~ oldugunu yazmaktadtr. Hunyad'm intikam htrst ile ve bu kadar haZirllkla Rumelinin ortasma kadar geldikten sonra ban~t kabul etmiyecegi, zaten biliniyordu. Boyle yerinde olmayan bir teklifin taraftmtzdan yaptldtgma pek ihtimal verilemez. Hunyad, Ti.irk askerinin azhgmt gorerek gururlanmt~ tahkimattan <;tkarak erlerini TUrk ordusuna kar~t saf saf tertipledigi gibi ilk defa sava~t da kendi a<;mt~ti. tlk gUn bi.ittin asker sava~a katllmadt, yalmz birinci hatta bulunanlar birer sava~ denemesi yapttlar. Hunyad ordusunu otuz sekiz boltime aytrmt~ti. Sultan Murat, bunlann tizerine bi.iyUk kuvvetler si.irmi.i~ ve kth<; kuvveti ile durumu halletmek istemi~se de, dii~man askerinin hepsi ztrhlt oldugundan bu saldtn~lardan istenildigi kadar fayda elde edilememi~tir. 1ki taraf ak~ama kadar bi.iti.in gayretleri ile ugra~ttlarsa da kat'i bir sonuca varamadtlar.
384
NAMIK KEMAL
Macar'lar gece bir sava~ meclisi kurdular. Hayli zamandan beri ordulannda hizmet eden Savel oglu David admda bir donme bir gece baskim yapllmasxm istedi. Hepsi bu teklifi dogru buldular fakat yapmagx ba~aramadllar. <;tinkli TUrk askeri dii~mamn ne yapmak istedigini anlallll~, sabahlara kadar uyumayarak silah ba§mdan aynlmamx~ti. Stivariler bile hayvanlarmi sxra ile yemliyorlardt. Baskm ba~lar ba~lamaz Yeni~riler silaha sanldllar, saldxranlarm oniinde a~tlmaz bir set meydana gelmi~ti. Bu durumdan faydalanamtyan dti~man, ertesi glin btitiin glicti ile saldmya ge<;:ti. 1ki taraf birbirine girerek Macar'lann sag kanadt Osmanh'larm sol kanadt olan Anadolu askeri ile ugra~rrken Turhan Bey, Rumeli askerinden emrine aldtgt bir kuvveti biiyiik bir maharetle kullanarak dii~mamn arkastm <;:evirivermi~ti. Bu cihetle sag kanatta olan Macar'lar yok olmak derecesine geldikleri gibi, diger dii~man birlikleri lizerine yapllan saldmlar da dii~manda dayanma giicii brrakmadtgmdan, Macar'lar geride hazrrladlklan tahkimli bOlgenin arkasma <;ekilmi~lerdi.
Hunyad ise, subay ve komutanlanmn en se<;:kilerini <;:agmp Alman tlifekile toplanm Y eni<;:erilerin kaqtsma getirterek ate~ edecegi yerde, onlar ordudan gizlice ka<;:arak Eflak yolu ile Macaristan'a kadar hi<;:bir yerde durak bile
~ileri
yapmamt~lardtr.
Ertesi giin Sultan Murat, dii~mamn arabalar ile tertip ve tahkim ettigi hatJar i.izerine hiicum emri vermi~, Macar'lar biiyiik bir dayam~madan sonra bi.isbi.itiin peri~an olmu~lardrr. Hammer, bu yenilgiye Eflak Bey'inin Sadrazam Halil Pa~a ile anl~arak askeri ile beraber bizim tarafa ge<;:tiginin sebep oldugunu ve sava~ meydamnda Macar"lann on yedi bin, Tiirk'lerin kirk bin alii btrakttgmt yazar. *"" Her yenilgiye bir htyanet yakt~ttrmak oteden beri halkm siiregelen adetlerindendi. Hammer'in de balk dilinden boyle bir ~ey ogrenmi~ olduguna ~liphe etmemek lwmdtr. <;iinkli Eflak'hlardan oyle bir hareket olmu~ olsa bizim tarihler, bun J yazmaktan <;:ekinmedikleri gibi yerinde bir teklif, biiylik bir devlet gorii~ii gibi sebeplerle goklere <;:tkaracaklanna hi<; ~iiphe yoktur. Bundan ba~ka Hammer'in bu uydurmasma kendinden ba~ka inanan da yoktur. Zira o rivayete gore Kosova'da bulunan asker yirmi dart bin ki~iden ibaretti. Bunun da, sekiz bini Eflakh idi. Eflak'hlarm bizim tarafa ge<;:ince Macar orduSlmun elinde on alt1 bin ki~i kahr. On alti bin ki~iden, on yedi bin ki~i nasll olmli~ olabilir? Zaten EfHik'hlar beraber bulunduklan halde yirmi dart bin ki~iden on yedi bin ki~inin olmli~ bulunmast olagan i~lerden degildir. Meydan sava~mda galip bir ordunun maglup bir kuvvetten iki kat fazla kayxp vermesi tarihin yazmadtgt bir olaydrr. Bizim tarih~iler ise, iki tarafm kaybma ait bir '¥!Y ifade etmezler. Sikulet ve Bani adh iki ki~inin oldiiglinii, Lebani ve Cebani adh iki adamm da esir dli~tiigiinli yazarlar.
OSMANLI TAR!H!
385
Bunlardan Lebani kendini bildirmeden sahip degi~tire degi~tire nihayet esir~ likten kurtularak memleketine gidebilmi~ti. Cebani ise, Padi~ah tarafmdan uSe~ nin memleketin bize yakm da de gil, niye gel din bur alar a kadar? sorusuna: « Kaderimde boyle bir felak:ete ugramak varmt~, bunu ~ekmiye gelmi~im: • cevabmda bulunarak kurtulu~u i~in kendi memleketinden on btiytik kale verecegini soyletni~se de kabul ettirememi~, Padi~aha kendisini elile Oldtirmesini rica etmi~ ise de bu da kabul ediltniyerek cellat tarafmdan hayatma son verildigini hikaye ederler. Htristiyan ordusunun oyle me~hur ki~ilerden sava~ta kaybt olsa, Avrupa Tarihlerinde isimleri mutlaka yaztlmt~ olurdu. Bunlar ele ge~en A vrupa asillerinin ufak subaylarmdan olmak gerekir. Cebani hakkmdaki hikaye ise, biraz tuhafttr. Kendi elinde alan yerler Ttirkiye'ye biti~ik olmaymca, on kaleyi kurtulu~ hakkt olarak nastl verebilir. Aym za~ manda idam edilecegi zaman cellathgt Padi~aha nastl teklif edebilir. Her iki ~ek lin de, boylece uydurma ve astlstz oldugu meydandadtr. Bizim tarihler, dti~man ordusundan pek ~ok mal kaldtgmt ve fakat sava~tn uzamasmdan dolayt askerin pek yorgun oldugundan takipte fazla ileri gidemedigini yazarlar. Bu duruma gore dti~man kaybmm o kadar fazla olmamast laztm gelir. ., Ha<;hlara kar~t kazantlan btiytik zaferin dordtinctisti alan bu sava~, iki tarat askerinin <;oklugu baktmmdan Varna ba~artsmdan btiytik, Birinci Kosova, Nigbolu Sava~lanndan biraz ufakttr. Sav~ sonucuna gelince: Birinci Kosova Sava~t, Rumelindeki tslav kavimlerinin Ttirk arazisine saldmsma son verdigi gibi, bu sava~ta Macar Kralhgmm ba~kanhgmda olarak Ha<;h ordulannm Osmanh toprag.na en son saldmst alma~ sma gore Nigbolu ve Varna Sava~lartrun tamamlaytctst ve Kosova Sava~tmn her manast ile ikincisi ve aymdtr. tkinci Sultan Murat, tkinci Kosova Meydan Muharebesini kazanarak, Birinci Sultan Murat'm adma ortak oldugu gibi ~an ve ~erefinle de hakkile kattlmt~ oldu. tkisinin de Kosova Sava~lart, iki manast ile son ogtintilecek eserleridir. Aralannda ~u fark var ki, biri sava~ sonu hayata goz yumarak ebedi hayata go<;mli~, digeri ise donti~tinden biraz sonra saltanat saraymdan uzakla~masmt bilmi~ti. Sultan tkinci Murat'la boy ol<;ti~mege kalkan Hunyad'm ise iki defa birer kuvvetli ordu ba~mda bulundugu halde, Sultan Murat'm ise kendisinden daha az kuvvetine yenilmi~ olmasma nazaran, kahramanhk ve komutanhk yontinden Sultan Murat'm tisttinltigti kendini a<;tk<;a gostermi~tir. Hunyad'm, iki btiytik sav~ta yenilgiyi tatttktan sonra, idaresinde bulunan orduyu galip hasmmm kar~lSlnda btrakarak, gizlice ka<;mt~ olmast kendisi i<;in en btiytik kti<;tiltticti sebeptir. Sultan Murat, Kosova Sava~I ile me~hur olurken, Bizans tmparatoru Manuel Paleolov olmti~ bulunuyordu. Karde~lerinden Dimitri 1stanbul'a yakm bir yerde bulundugundan tmparatorlugu ele ge<;irmege kalkt~ti. Fakat annesi ile dev-
F. 25
386
NAMIK KEMAL
let ileri gelenleri biiylik karde~i olan ve Mora'da hiikiimet etmekte bulunan Kostantin Paleolov'a taraftar olduklanndan Kostantin emindi. ~u kadar var ki, tstanbul'un da hakiki Padi~ah1 Sultan Murat't1. tmparator olacak insam se~mek, kabul ve tasdik etmek onun hakkl idi. Kostantin yakmlarmdan olan ve Sultan Orhan'm bir tarihini yazan Fran~i'yi el~ilikle yedi defa Sultan Murat'a gondererek nihayet tmparatorlugunu Sultan Murat'a kabul ve tasdik ettirmegi ba~armi~tl. Sultan Murat, ikinci tahta ~lki~mdan beri dort yll i~inde iki biiyiik sav~ kazanmi~, Ha~ldar aleminin o zamana gore en biiyiik komutam ge~inen Hunyad't iki defa yenerek kar~lSlndan firar ettirmi~ti. Mora Bogazlar1, Arnavutluk Daglar1 gibi diinyanm en ahnmaz saydan iki biiyiik tahkimat ve engelini ii~ mil boyunda bir kalenin iki mtzrak yiiksekliginde duvarlanna merdivenlerle adam ~lkararak, ti~ bin metre ytiksekliginde bir dagm tepesinde altl kantar giille atan toplar doktiirerek ele ge~irmegi ba~armi~tl. Bir Padi~ah oldiirmii~, bir tmparator se~mi~ti ki ula~tlgt bu kadar biiyiikllik devrinin en biiyiik Padi~ah1, en biiyiik kahramam oldugunu gostermi~, kendi soyundan o zamana kadar gelenlerinden de, biiyiik oldugunu ispat etmi~ti. Kthctmn kuvveti ile boyle kuvvetli bir devlet kurduktan sonra milleti i~in de bir siikun devri haztrlamt~tl. Etraf1 en kindar, en kuvvetli dii~manlarla dolu oldugu halde 853 ve 854 Hied ylllannda Tiirk'lere hi~bir taraftan bir saldmmn yoneldigi goriilmedi. Bu iki yllm tarihlerde goriilebilen yegane vak'as1 Fatih Sultan Mehmet'in evlenmesidir. Ger~i ~ehzadenin e~i vard1, biiyiik oglu olan Sultan Beyazit bundan iki ytl evvel diinyaya gelmi~ti. Fakat Padi~ah siyasi baZI dii~iincelere dayanarak babasmm yaklm oldugu Ziilkadiroglu ailesi ile aynca yakmhk kurmak istemi~ti. Sultan Mehmet (1 nci) Ziilkadir ogullanndan Siilii Bey ad1 ile tanman Birinci Siileyman Bey'e damat oldugu gibi Sultan tkinci Mehmet de yine o hanedandan Hime Siileyman Bey adt ile bilinen tkinci Siileyman Bey'in ktzt Sidde Hatun ile evlenmi~ti.
Tarihlerin anlattlgma gore Siileyman Bey'in giizelligi ile me~hur alan be~ klZl vard1. Padi~ah ise oglunun her~eyi begenmedigini bildiginden, be~ giizelin en giizelini se~mek tizere Amasya Valisi, HlZlr Bey'in e~ini, Siileyman Bey'in hiiki.imet merkezi olan Elbistan'a gonderdi. Goriicii hamm da Sidde Hatunu se~erek elini stkmt~ ve Padi~ahm e~ligine kabul etmi~ti. Siileyman Bey, klZlm ~ok biiyiik bir ~eyizle gondermi~, Sehzadenin diigi.ini.inde bir hayli masraf yapllmt~ti. Sultan Murat, sava~lan emrine ram eden gi.ici.inii ve saltanatm1 bir tarafa btrakarak iki ytl kadar her ~eyden uzak ve siikun i~inde bir zaman ge~irdik ten sonra, bir giin etrafta dola~trken bir dervi~ gormii~, dervi~ kendisine: « Padi~ahtm, Tann ile olacak vakittir, diinya i~i artik son buldu! » diyerek ~ekilip gitmi~ti. Padi~ah, bu hatirlatmadan uslamr oldu. Yamnda bulunan 1shak Pa~adan dervi~i sordu, Emir Buhari mi.iritlerinden oldugunu ogrenince soylediklerine daha fazla onem vererek tovbe etti. 1shak Pa~ay1 da tovbesine ~ahit tuttu.
OSMANLI TAR!H!
387
Oradan sarayma gelinee ba~ma ~iddetli bir agn gelmi~ oldugundan hemen Sultan Mehmet'e bir vasiyetname yazdt. Kendi de yataklara dti~tti. Her ne kadar dervi~i aratti ise de, bulduramadt. Hastahgt gittik~e arttlgmdan 855 Bieri ythmn 3 Muharreminde ii~iineli euma gtinli ebedi hayata go~tii. Sultan Murat, Bieri 806 yllmda dogmu~ ve ilk defa 824 Hieri yllmda tahta ~tkmt~ti. 84 7 Hieri yllmda saltanatt b1raktt ise de 849 yllmda tekrar saltanata dondii. 855 yllmda da, vefat etti. Bu hesaba gore Padi~ahm omrii 48 yll, saltanatl ise birinei defada 23, ikinei defada da 6 olmak iizere yirmi dokuz ylldtr. Sultan Murat, orta boylu, geni~ gogtislti, ktrmlZlya meyyal beyaz ve yuvarlak ytizlti, ela gozlti, kiZil-kumral sakalh idi. Padi~ahm zeka ve ahlakt, birbirinden yiiksek bir yaradllt~ta olup, iistesinden gelemiyeeegi bir mii~klil, okuyup anhyamtyacagt bir ilim yoktu. Siyasi olaylan dti~tinerek karara baglar, askerlik yontinden idaresi ~imdiye kadar teertibe edilmi~ usullerin dt~mda yenilerini bulacak kadar kudretli idi. Her mii~ki.ilii ktic;iik gormek ve giinlin icaplarmt o glinlin anlammda halletmek tabii adetlerindendi. Kendisi tevazua ka~an btiyiikliigti ile kii~iikleri biiyiikli.ige ah~tirdt. Zihni de, vicdam da son derece temiz oldugundan ~ok defa kandmlabilirdi. fakat yine o temizlik sonucundan olarak bu gafletinden kendisine bir zarar gelmesine imkan yoktu. Tahta ~tkt~mda Di.izmece Mustafa olayt gibi miithi~ bir fitne ile saltanatt da, hayah da tehlikede iken karde~leri hakkmda atalanmn koydugu gaddarhgt kullanmaya tenezzlil etmedi. Hatta karde~ini, Germiyan ve Karaman oglu gibi iki dii~man kom~u olan Hamitelinde btrakmaktan s;ekinmedi. Zalimligi mazlum olmaga tercih edenlerdendi. Kendi hayatmm, devletinin ya~amasmt ba~kalannm ortadan kaldmlmasmda ve, rahatmda arayanlardan degildi. Diinyada his;bir ~eyden korkmak hatmna gelmezdi ki, ~iddetli bir tedbire kalkt~sm. Sehzade Mustafa olaymdan sonra iki karde~inin gozlerine mil s;ektirdigini bizim tarihler yazar, fakat Osmanhlara bin tiirlii zultim isnad etmek is;in yalanlar tanzim etmekten s;ekinmeyen Rum Tarihs;ileri karde~lerinden hi<; birine his;bir vakit dokunmadtgmt yazarlar. Bizim tarihlerin yakt~hrmast halktan duyulmu~ ve adete uyularak inamlmt~ bir taktm efsanelerden ibarettir. Bizim tarihlerdeki, bOyle ~eylere inanmamn dogru olmayacagma elde bir delil var ki, o da tarihs;ilerimizin karde~ olaytm tabii hallerden saymalan ve boylece i~ittikleri ~eyleri ara~hrmtya liizum gormemeleridir. Boylece Padi~ahhgt oglu Sultan Mehmet'e btraktlgt yd, diger oglu Alaattin'i Padi~ah olmaga kalktigmdan dolayt, kendine rakip <;;tkti kabul ederek idam ettirdiginden bahsedeeek kadar safltkta bulunurlar! Yakmlanna, halkma ise babalanndan daha merhametli, karde~lerinden daha yardtmet idi. Yurdunu, soyundan giizel idare etmemi~ olsa bile, halkmt, ondan daha ho~ nut etmi~ti. Saltanatmm ba~langtemda kimin soyundan oldugu bilinmeyen bir in-
388
NAMIK KEMAL
samn hatln i~in Padi~ahhgmt kaldtrmaga ordu ve asker taraftar iken, sonralan Paogluna btrakmak isteyince, bu fikrine kendisinden ba~ka razt olacak kimseyi bulamamt~tl. Giiniinti sava~ alanlannda, ku~atma hendeklerinde ge~inni~ bir kahramandt. En biiyiik darbesini yemi~ dti~manlan bile ahlakmm yiiksekligini takdir ve met-
di~ahhgt
hetmi~tir.
Biitiin takdirlere sebep ahlakmdaki yiikseklik, hislerindeki incelikti. Biiytik bir asker, bir kahraman aym zamanda gontilleri kendine baghyacak kadar biiytik insandt. Padi~ahm bu kadar btiytikltikle beraber i~leri arasmda hiddet ve mtisamahaya ka~an yonleri de btittin biitiin yok degildi. tvas Pa~ayt, gizli ztrh giydigi i~in gozlerini <;tkartmt~tl. Karaman ahalisinin mahm yagma ettirdi, Y orge~ Pa~anm gaddarhgma miisamaha, Saraptar tlyas'm gaddarhgma ve hainligine miikafat verdi. Fakat iizerine kth<; ~eken Rumeli Beylerinden hi~birini cezalandtrmadt. Selanikte esir olanlardan kendi payma dii~en leri azad etti, hem de Selanik'te olan ve harp hukukunca devletin eline ge~en miilklerini kendilerine geri verdi. yaradth~ta
Nihayet, insan emellerinin en sonuncusu olan Padi~ahhgt ogluna btraktt. Bu hailer de ispat eder ki, o fazla hiddetler, o bitmiyen mtisamahalar kendi neslinin hiikmiince degil, zamanm adetleri yontinden ortaya gelmi~ ~eylerdi. tvas Pa~anm htyanetine htikmetti. Htyanete oyle bir ceza ise o devirde adetti. Karamanhlan bir cezaya ugratmak istedi. Hiiktimetlerin ociinti halkmdan almak ve ozellikle kottiltige kar~t koymak o devirlerin en uygulanan kaidesi idi. ., Y orge~ Pa~amn hareketlerine kar~t bir ~iddet gostermedi, <;tinkti oyle muamele- · ler o devrin siyasi icaplanndan saytlan bir devirde diinyaya gelmi~ti. Belki de, Y orge<; Pa~amn durumunu tam manasile ogrenememi~ti. Maksadtmtz, Padi~ahm her ttirlii noksandan uzak oldugunu iddia degildir. Kendisi insandt, ~air hayalinde ya~atllan bir varhk degildi. Fakat ahlak~a kuvvetli yarattlmt~ bir insandt. En biiytik ~ahidi arzusu ile saltanatl btrakmastdtr. Hatta bu Padi~ahhgt btrakmak timidindendir ki, Padi~ahm siyasi her ne muamelesi varsa hi~biri ~ahsi bir arzuya baglanamaz. Karamanhlan yagma ettirmek gibi hareketine bile hatadan ba~ka bir ~ey denemez. Kendinde saltanat i~in arzu duymayan insanm kendisi i<;in Padi~ahhga ait bir ~ey yapmtyacagt ise meydandadrr. Bu Padi~ahhktan aynlma olayt, Wolter'i bile kendisine hayran btrakmt~tl. Htikiimet denilen o lezzetine doyulmaz yere ula~mak i~in insanlar c;ok defa oltimii bile goze almt~lardtr. Hatta kendi istegi ile saltanatt brrakanlar intihar edenlerden bin kat azdtr. 1300 ytldan beri bir kac; ytiz devlete aynlmt~ olarak cihanm btiyiik bir ktsmtm elinde tutmu~ olan tslam Devletleri i~inde, Sultan Murat'dan ba~ka kendi istegi ile saltanatl btrakan, bir tkinci Muaviye bir de tbrahim Ethem vardtr ki ikisi de onemle amlmaga deger. Yalmz Sultan Murat'm hareketi onlardan ~ok daha iistiin ve parlakttr. <;iinkii tkinci Muaviye kendinde hak go-
OSMANLI TAR!Ht
389
remedigi i<;in Hilafetten c;ekilmi~, tbrahim Ethem ise ba~ka ruhi zevklerin tesiri altmda diinya i~leri ile ugra~maga kendinde kudret gorememi~ti. Sultan Murat ise biiyiik soyunun kihei ile ele ge<;irilmi~ bir yurdun sulh ve idaresinde biiyiik bir kudret gosterdikten sonra Padi~ahhktan aynlmayi is-
sava~
temi~ti.
Ya~
bakimmdan insanhk arzulanmn en kuvvetli zamamndayd1. Siyaset yoniinden, Sultan Murat, saltanatmm ilk yillannda babasmm devleti yenileme yolunda tamamlayicisi olmu~tu. 0 vazifeyi biiyiik bir liyakatle ba~ar di. Zamanmda olan Diizmece Mustafa ve Sehzade Mustafa ayaklanmalan, tsa ve Siileyman (:elebi olaylanndan pek geri kahr ~ey degildi. Rum tmparatorlugu ile Anadolu Bey'likleri Padi~ahi Sultan Mehmet'den az yormadilar. Ger<;i, Hunyad, Timur kadar kuvvetli ve zeki degildi. Fakat bir ka<; defa Osmanh ordulanm bozmu~, bir ka<; defa da payitahti tehlikede birakabilmi~ti. Oyleki, Osmanhlar ic;inde Padi~ahtan ba~ka kar~ISlna kimse <;Ikmak kudretini gosteremedi. Ugradtgt bela ile ugra~makta ise, Yildmm Beyaztt'dan daha bahtiyar c;Ikt1. Onun magliibiyet ile bitirdigi yiikselme yolunu galibiyet ile sonu<;landtrdr. Askerlikte, Yildmm gibi biiyiik bir giice sahip degildi, fakat dii~mam ile ugra~mak, meydan sava~m1 kazanmak kahramanhgmda ecdadmm hi<; birinden geri kalmad1. Hele ikinci saltanatr Osmanhlann ve belki de tslamm en parlak bir devridir. Kendisi saltanatl istememi~ iken saltanat onu davet etti, istedi. Osmanhlar gibi kahraman bir millet, kdtcma s1gmd1. Bir biiyiik milletin ba~mda olarak, iki biiyiik sava~ kazandr. Kuvvetli rakibi Hunyad't iki defa yere vurarak sava~ meydamndan kac;rrd1. Bir Kral Oldiirdii, bir tmparatoru tahta <;tkartti. 0<; mil boyunda istihkamlara merdivenler ile asker <;Ikartarak, ii<; bin metre yiikseklikte daglarda alt1 kantar giille atar toplar doktiirerek biitiin engelleri yerle bir etti! Hi<; bir taraftan, hi<;bir dii~manm kendisine sald1rmasma imkan btrakmadt. Bir milletin Padi~ah1, yenilikc;isi, koruyucusu olarak hayata gozlerini yumdu. Genel durumu yoniinden diinya tarihinde e~i az bulunur insanlardand1. Sultan Murat zamanma kalm1~ veya o devrede beliren biiyiiklere gelince: Bunlardan biri Sadrazam tbrahim Pa~a'dtr. Beyazit Pa~a'yt Diizmece Mustafa'nm iizerine gondermekte gosterdig garazkarltktan ba~ka tarihlerde kendisine yiikletilen bir suc;u goriilmemi~tir. Onun ise ne kadar yersiz bir iftiradan ibaret oldugunu yerinde gostermi~tir. Ger<;i Kara Halil'in torunu, Ali P~a'mn oglu oldugunu gosterecek hi<;bir hizmetine de rasthyamadtk. En biiyi.ik hizmetini (:ele-
390
NAMIK KEMAL
bi Sultan Mehmet devrinde Kor $ah Melek'i yarnna getirterek, Bizans tmparatoru ile anla~ma saghyarak Rumeliye ge~i~ imkamm saglamastdtr. <;elebi Sultan Mehmet'in oliimlinli gizlemede Beyaztt Pa~a'ya yardtmt, Dlizmece Mustafa'nm takibi masmda Taharetsiz Hatib'i kullanarak, Gelibolu'dan tstanbula bir Ceneviz gemisini getirmekte gosterdigi ba~anlar sayllabilir. Tarihlerin yazdtgma gore kendisi, babas1 ve bliylikbabasi gibi yakm ve dam~man degil, bir kiSlm i~lerde belirli yerlcrde kullamlan bir vezirdi. Hoca Sadettin, ilmi derecesinin yliksekliginden bahseder. tbrahim Pa~a'nm Kara Halil'in oglu ve Ali Pa~a'nm karde~i olduguna dair bir rivayet varsa da pek akla yakm degildir. Bu bliyliklerdcn biri de Beyaztt Pa~a'dtr. B~langtcmdan sonuna kadar <;elebi Sultan Mehmet devrinin ve saghgmda tkinci Murat'm en onemli i~lerine bakan o zat idi. Rum Tarihlerinin yazdtgma gore Beyaztt Pa~a, Arnavut kOlelerinden olup gosterdigi olgunluk ve ~ah~ma ile Sultan Beyaztt'I memnun etmi~ oldugundan, <;elebi Sultan Mehmet'e Lalahk'a verilmi~ti. Pa~a
ise ~ehzadeye baghbgt, onun hayatmdan ba~ka bir~ey dli~tinmek, arzusunu yerine getirmekten ba~ka bir~eyden lezzet almamak derecesine vardrrmt~ti. Ankara Sava~mdan Amasya'ya giderlerken daglardan ikisinin de hayvam olmli~, ikisi de ytirlimekten takatsiz kalmca kendi yorgunluguna bakmtyarak, $ehzade'yi saatlerce arkasmda ta~1d1~ ve tam glivenilir bir yere gelmedik~e oturmadtgi, Rum Tarihlerinde yaztbdtr. tdare ve ~iddeti yerinde kullanarak devlet idaresinde gosterdigi dirayet hakikaten ~ok Ustiindli. Eger sadakati, bilinen haddin dt~ma ~Ikanp ta d~mana kar~t biraz kaypakhk gostermemi~ olsaydt, o devir devlet adamlannm siyaset yonlinden en btiyligli sayi!abilirdi. AhlakSIZbgi da o devreye goredir. Y oksa ahlak<;a ondan bir yliz yll sonra gel en siyaset adamlannm en namuslulanndan Ustlindli. 0 kadar gli~ i~ler ile dolu olan hi<;bir te~eb blisli ba~anstzhkla sonu<;lanmadt. Oysa her zaman elinde mtihim bir te~ebblisli olurdu. Dii~mamm aldatmada nefsine olan gliveni, en sonunda hayatim tehlikeye dli~lirdli. Beyazit Pa~a kusurlan ile beraber Sultan Murat devrinin bliylik kaytplanndandtr. 0 devrin bliyliklerinden biri de, Hac1 tvaz Pa~a'dtr. Kendisi Karamanoglu'na Bursa'mn savunmasmda bliytik kahramanbk gosterdi. Oyle ki ~ecaati Timur'u hayran eden Sultan Mehmet'e kudretini begendirdi. Suba~Iltk'tan birdenbire Vezirlik'e ylikseldi. Dlizmece Mustafa olaymda ise Sultan Murat'a yaptlgt hizmet, Bursa'nm korunmasmdaki ba~ansmdan da Usttindlir. Hele Dtizmece Mustafa'yt bir kelime yalan soylemed~n kandmp korkutmada gosterdigi hliner aktllara hayret verecek ~eylerdendir. Sultan Murat'a kar~I takmdtgi glivensizlik bliylik bir hataydt. Fakat oyle btiylik sava~ glicli ve devlet idaresinde yeti~mi~ olan, Beyaztt Pa~a'mn yerin tutmaya hak kazanmi~ bir kabiliyeti ortadan kaldtracak bi.iylik bir su~u yoktu. 0 da Sultan Murat zarnammn biiylik kaytplanndandtr. Sinan Pa~a, <;elebi Sultan Mehmet'in Rumeliye ge<;i~inde Trrhala Beyi olarak ordukar~I
OSMANLI TARtHt
391
suna katiian Sinan Bey'dir. Herne kadar Musa <;elebinin hizmetinde bulunmadt~ ic;in hareketi o kadar sue; saytlmazsa da yine <;elebi Sultan Mehmet'den pek yiiz bulamamt~tt. Sultan Murat devrinde Rumeli Beylerbeyi oldu. Vidin Sinaru adt ile bilinen Sinan Bey'den i~ittigi agtr sozlere kar~t onun biitiin azmile yapttgt saldmsma yardtmdan ba~ka bir~ey yapmamaktaki hizmetini yerinde gostermi~tik. Hicri 845 tarihlerine dogru Rumeli Beylerbeyliginde, Kule ~ahin Pa~a'nm adt i~i tilmeye ba~lar. Ondan sonra Sinan Pa~a'mn hie; adma rasthyamaytz ki, her halde 0 stralarda olmii~ olmahdtr. Kule ~ahin Pa~a, 845 Hicri ytlmda komutan olarak Bosna iizerine giden bic;arcdir ki hem ~ehit oldu, hem de tarihlerde akla stgmtyacak bir taktm laflarla adt lekelendi. Bu yonden acmacak kotii talihlilerdendir. Yorgec; Pa~a, Sultan lkinci Murat'm Lalaltk'mdan Amasya Valiligine yiikKtztl Kocaoglu ailesine yapttgt cellatca muamele, Alp Oglu Hiiseyin Bey'e ettigi zuliim ve iftira, Karakoyunlu Hiikiimdart Kara lskender Bey hakkmda yazdtgt jurnaller kotiiliik yapmaktan ve zuliimdan zevk alan bir rub ta~tdtgmt gosterir. Viicudu, Sultan Murat'm saltanatma ve adaletine bir utanc; abidesiydi. Gariptir ki bu kotii adamm zuliimlerini yazan tarihler kendisi hakkmda hie; te laytk olmadtgt oviicii sozler soylemektedirler. ;;elmi~ti.
Karaca Pa~a, Sultan Murat'm krzkarde~ini almak ~erefine ula~mr~tt. Varna Anadolu Beylerbeyi olarak bulundu. Dii~mamn biitiin taarruzlanna kar~t ~ehit oluncaya kadar gosterdigi kahramanhk Padi~aha yakmhktan ziyade yarad!lr~mdaki biiyiikli.iktendi. Sava~mda
Kasrm ~ehit olmu~,
Pa~a,
Rumeli Beylerbeyi bulunuyordu. Bir soylentiye gore bir soylentiye gore de esir iken vefat etmi~ti.
sav~ta
Fazlullah Pa~a, Gebze Kadrst iken Bizans tmparatoru ile ilgi kurdugundan dolayr <;elebi Sultan Mehmet tarafmdan elc;ilikte kullamlmr~hr. Sahaif-i.il thbar, Sultan Murat'a doktorluk yapttgmt ve idarede gosterdigi ba~andan dolayt da kendisine vezirlik tevdi edilmi~ oldugunu yazmaktadrr. Kendisi din felsefesi, saghk i~leri, elc;ilik ve vezirlik gibi bir c;ok gorevlerin hakkmdan gelecek kadar olgun bir kimse idi. Balaban Pa~anm, Sultan Murat devrinde yalmz Tokat'a vali olarak gonderildigi ve Mahmut <;elebi bozgununda Macar'lara esir dii~tiigii goriili.iyor. Tarihler sava~ ve siyaset alamnda bize hic;bir hizmetini gosteremiyorlar. Mihal oglu Mehmet Bey, tuttugu siyasi ve idari yon itibarile Sultan Mehmet <;elebi'ye kar~r takmdrgt miinasebetsizligin, Sultan Murat devrinde fazlaca acrstm c;tkarmt~ ve Padi~ahm tahtt kurtarmasma sebep olmu~tur. Osmanh kumandanlan ic;inde en ya~h ve en biiyi.iklerindendi. Sultan Murat'm saltanatmm ya~amast yolunda ~ehit oldu.
NAMIK KEMAL
392 Timurta~ Pa~a
Zade Timur Bey, her sava~ta soyunun biiyi.ik kahramanll~m korumu~ olanlardand1. Musa <;;elebi'nin yamnda yok olurcasma dayanmt~, tsa <;;elebi'ye canmt veren Timurta~'m soyundan oldugunu ispat etmi~ti. Hied 835 ythna kadar adma Anadolu Beylerbeyliginde rasthyoruz. Timurta~ Pa~a Zade Oru<; Bey, aym ~ekilde soyunun kahramanlt~ru yiiriitenlerdendir. Bu kadar kahramanhg1 ile beraber zevk ve sefasmdan da geri kalmazdt. ~ehzadeler <;eki~mesinde Siileyman <;;elebi ile bulundu. 0 da ~ehzadenin hizmetinde hayattru verircesine c;ah~mt~tl. Hatta Siileyman <;;elebi, Edirneden kac;ttgt zaman yamnda kalan ii<; arkada~tan birisi idi. Anadolu Beylerbeyi iken Hied 829 ydmda vefat etti. Timurta~ Zfide Ali Bey, soyunun ic;inde en biiyiik ~ohrete ula~anlardandtr, Sultan Mehmet ve Murat'm birc;ok sava~lannda bulundu, oliim tarihi belli degildir. Bu karde~lerin iic;ii de Sultan Murat'm ilk devirlerinde vezir olmu~ ve Diizmece Mustafa olaymda biiyiik hizmet gormii~lerdir. Timurt~ Zfide Osman Bey, Umur Bey'in ogludur. Kule ~ahin Pa~a yenilgisinden donerken birkac; arkada~1 ile beraber ~ehit olmu~ ve boylece biiyiik soyunun ismini bir kat daha yiiceltmi~tir.
Osmanhlarda goriilen kahramanhk yuvalannm vefay1 da koynunda saklayan en biiyiik soylanndan biri de Uygur Alp'lerdir. Ve bu Osman Bey de o soy'un son ~erefli insamdtr. Beyaztt Pa~anm karde~i Hamza Bey, karde~i ile beraber Diizmece Mustafamn eline dii~tiigii halde her nastlsa kurtulabilmi~ ve sonra Anadolu Beylerbeyi olarak Ciineyt Oglunu yenmi~ti. Selanik ku~atmasmda Anadolu askeri ile Padi~a hm hizmetinde bulundu. Ondan sonra tarihlerde adma rasthyamtyoruz. Hizmette karde~i derecesine ul~amad1 ise de, yine devletine biiyiik hizmetleri olanlardandl. Firuz Bey, Sultan Murat tarafmdan Eflak'a gonderilip, oralan vergiye baglayan komutanlardandtr. Eflak seferinde ~ohrete ula~an tkinci Firuz Pa~a demek daha dogru olur. Kule ~ahin Pa~a olaymda Timurta~ Pa~a'nm torunu Osman <;;elebi ile beraber ~ehit olan kahramanlardandrr. Firuz oglu Ali Bey, Timur olaymda ~ehit olan me~hur Firuz Pa~amn oglu ve Bedevi c;ardak'ta heder olan talihsiz Yakup Bey'in karde~idir. ~ehzade Mustafa <;;elebi'ye kar~t tznik'in savunmasmda kahramanca dayatm1~, o vak'adan sonra da bir daha adma rastlanamamt~tlr. Firuz Bey oglu Hamza Bey, Eflak fatihleri olan Firuz Pa~a ve Firuz Bey'den ba~ka Antalya'da bulunan Firuz Bey'in ogludur. Babasmm oliimii iizerine Antalya'mn Teke oglu Osman <;;elebi'ye kar~t savunmasmt iizerine alm1~, Osman <;;elebi'ye bir gece baskm1 diizenlemi~, .yardtmma gelen Karamanoglu Mehmet Bey'i
OSMANLI TAR!Hi
de bir top giillesi ile ortadan
kaldtrmt~
ve
Padi~ah
393
tarafmdan at ve kilt<;:la taltif
edilmi~ti.
Tarihlerde adma bir diger vak'ada rasthyamtyoruz. Yah~i Bey, Ciineyt Oglunun uzakla~tmlmasmda Hamza Bey'e yardtmct olmu~ ve bizim tarihlerin yazdtgma gore Hamza Bey'in fikrini almadan Ciineyt Oglunu idam ettirmi~ti. Halil Bey, bu da Ciineyt Oglunun ortadan kaldmlmasmda Hamza Bey'e ve idammda Yah~i Bey'e yardtmdan b~ka bir hizmetle tamnmamaktadtr. Sinan Bey, Rumeli Beylerbeyi Sinan Pa~ayt sinirlendirip harekete ge<;:irerek Alacahisar'm almmasma sebep olmu~tur. Tarihlerde ba~ka bir hizmetine rastlanmaz. Mecit Bey, Sultan Beyaztt'm Sivas'ta ktstlrarak aman dedirttigi bir e~kiya dtr ki, <;elebi Sultan Mehmet, kahramanhgma hiirmeten kendisini affctmi~ ve tOvbe ettirerek yanma almt~tl. Sultan Murat zamamnda Macaristan iizerine sava~a gorevlendirilmi~ ve bir ba~an kazandtktan sonra Hunyad'm biiytik kuvvetleri kar~ISinda dayanamtyarak dagtlmt~br. Kendisi ~ehit oluncaya kadar sava~ alamm terketmemi~tir. Dede Mtzrak oglu Y akup Bey, Timurta~ Zade Osman <;elebi, Firuz Bey de alamm terk etmiyerek ~ehit olmalanndan ba~ka, tarihte bir eserleri goriil-
sava~
memi~tir.
Mihaloglu H!Zlr Bey'in, yalmz tkinci Kosova
Sava~mda
adma rastlamakta-
ytz. Diger bir H!Zlr Bey adt da Osman <;elebi ile beraber merkezde direnen ~e hidler arasmda goriilmektedir. Orner Bey ki, bunun da adma, o kahramanlarla beraber ~ehit oluncaya kadar sava~ alanmda biiytik yararhklar gosterenler arasmda rastlanmaktadrr. tkinci Sultan Murat devrinin bu kadar ~anh biiyiikleri arasmda yine hepsinden parlak bir yeni<;:eri'nin adt vardtr ki, o da Varna'da Macar Krahmn ba~mi keserek mtzraga ge<;:iren, Kermehisar hiicumunda Osmanhlarm zafer bayragmt kudretli eli ile herkesten evvel kalenin burcuna diken Koca H!Zlr'm kutsal adtdtr. Bu kadar parlak iki ba~art diinyada hi<;:bir er'e nasip olmamt~ olsa gerektir. Padi~ah'm damadt ve Sadrazamm oglu olan Mahmut <;elebi, gerek esaretinden ve gerek kurtulu~undan dolayt tarih<;:e <;:irkin ve Tiirbedar tlyas, ~ehzade Mustafa'ya yapbgt htyanet baktmmdan kotii bir ad btrakmt~lardtr.
A vrupa Tarihleri, tskender Bey sava~larmda yenilmi~ Ali Pa~a, Firuz Pa~a, Mustafa Pa~a gibi adlar sayarlarsa da, bizim tarihlerde oyle pa~alara rastlanmaz. Bunlar ufak tefek, SlOlf komutanlanndan degilseler, tskender'e ovgiiciiliik yapan Parlsiyiis'iin kafasmda ya~atttg. ~ahtslardan olmak laztm gelir.
394
NAMIK KEMAL
Sadrazam Halil Pa~a, Sanca Pa~a, Hadrm Sahabettin Pa~a, tshak Pa~a, Zaganos Pa~a, Davut Pa~a, Turban Bey, Evrenos Zade Ali Bey, Evrenos Zacte tsa Bey, tshak Pa~a Zade tsa Bey, Oguzoglu tsa Bey, Firuz Zade Mehmet Bey, Hasan Bey Zade Mustafa Bey de bu devrin biiyiiklerindendir. Molla Yegan da denilen Mehmet Bey, Armagan ogullanndan Mehmet $ah, Yusuf Bali, Mehmet bin Re~id, Serafettin Kirimi, Ahmet Bey Abdullah Kirimi, Alaattin Ali Semerkandi, Mevlana $emsettin Giirani, Mevlana HlZlr Bey, $iikrullah, Hatip Zade Taceddin, HlZlr $ah, Kadr Zade Mehmet, Alaattin Tursi, Mevlana ibni Temcid, Mevlana Seyid Ali Acemi, Seyid Ali Konnaki, Hiisameddin Tokadi, tlyas bin tbrahim, tlyas bin Yahya, Kadr Minas oglu Mehmet, Kocahisari Alaattin Ali, Mehmet Kutbiddin, Fethullah $irvani, Dskiip $eyhi $iicaeddin tlyas, Sadrazam Halil Pa~a Zade Siileyman <;elebi, Sultan Murat devrinin tamnmr~ ilim adamlarmdandrrlar. 0 devrin bilinen ~eyh'lerinden de Akbryrk Sultan ve Efendi, karde~i Ahmet Bican ve Taceddin'i Yah~i'dir.
Yazrcroglu Mehmet
Bunlardan Molla Yegan Mehmet Bey, Hrzrr Bey gibi bir ilim adamr yeti~ tirmi~, Hrzrr Bey de, Osmanll yurdunda ilmin ilerlemesinin ilk biiyiik ogretmeni olmu~tu. $emseddini Giirani, Fatih'in yeti~mesinde en biiyiik gorevi iizerine almakla memleketine hizmette bulunmu~ biiyiiklerdendi. Mevlana $iikrullah, Karaman'a el<;i olarak hizmetlerde bulunmu~tu.
gonderilmi~
ve siyaset alanmda da
lkinci Murat, Edirne'de bir cami, bir imaret, bir mektep, ii<; medrese, bir Mev:evi Tekkesi, Bursa'da da bir cami, bir imaret, bir medrese yaptrrmr~tr. Edirne'deki cami ii<; ~erefeli adr ile tamnmaktadrr. En biiytik haytr i~lerinden biri de Ergene Koprtisiidiir. Ergene kasabasmda da, bazr hayrr i~leri ve Selanik ile Yeni~ehir arasmda yaptlrdrgr biiyiik bir koprii vardrr.
U~iincii
Cildin Sonu
HURRiYET YAYINLARI TARiH DiZiSi Hakk1nda TARiH DiZiSi. Turk tarihinin gizli kalmr~. ihmale ugramr~. 9aglarrn idareleri veya sorumlularr tarafrndan imha edilmi~ veya talihsizligi yuzunden yayrnlanmasryla kaybolmasr bir olmu~ buyuk tarihi eserleri ger;:mi~in tozlu raflarrndan indirip gunumuzun diliyle yayrnlayacaktrr. Bu dizi her ut;:, imkan oldukr;:a iki ayda, bir Turkun ~anlr ge9mi~ini satrrlara d6kmu~ buyuk tariht;:ilerin eserlerini gerek metin, gerek form bakrmrndan en mukemmel ~ekilde okuyucularrna sunacaktrr. Yakrn tarihimizden Turklugun dogu~una kadarki devrelere ait, Turklugun buyuk tarihleri, ayrrca milli srnrrlarrmrz dr~rndaki dunya ulkelerinin tarihleri ile tarih alanrnda buyuk iz brrakmr~ yabancr eserler TARiH DiZiSi'nde en itinalr tUrkr;:eyle yayrnlanacaktrr. TARiH DiZiSi. kitaplrgrnrzrn en iftihar edeceginiz k6~e sini dolduracaktrr. ger;:mi~
HURRiYET YAYINLARI TARiHt ROMANLAR
ntztst HAKKINDA
l
TARiHi ROMANLAR, kitapllgm1zda, Hurriyet Yaymlan'mn ba1? k61?eyi i1?gal edecek dizilerinden biri olacakt1r. Bu dizide; Turk tarihinin bilinen ve bilinmeyen kahramanlarmm parlak devirlerinin etkisi altmda kalm11? dunyaca unlu yabanc1 yazarlarm haz1rlad1g1 romanlar, gok itinall gevirilerle yaymlanacakt1r. Vine bu dizide, tarihin en f1rtmall olaylannm kahramam olan ki1?ilerin hayat hikayeleri gok guzel 1?ekilde kaleme almml1? en segkin romanlar halinde sunulacakt1r. TARiHi ROMANLAR Dizisi'nin Hurriyet Yaymlan tarafmdan yaymlanacak ilk eseri ingiliz yazan Lionel Plommer'indir. Plommer, Osmanl1 tarihinin en renkli kahramanlanndan Tepedelenli Ali Pal?a'nm ak1llara durgunluk veren seruven dolu hayatm1 l?ahane bir l?ekilde romanla1?tlrmll?tlr. Tarihi Romanlar Dizisi'nin bu ilk kitab1 «YANYA SULTAN!» ad1yla gelecek ay yaymlanacaktlr.
~~~
HURRiYET YAYINLARI iSLAMiYET DiZiSi Hakk1.nda if
iSLAMiYET Dizisi, islamiyetin dogu~unbn bugune kadar gec;:irdigi parlak devirlerin, TOrklerin islamiyeti kabullerinden sonraki fetihlerinin destanlarrm, islamiyet buyuklerinin hayat hikayelerini, islam dini ugrunda verilmi~ mucadelelerin unutulmaz sayfalarryla dolu eserleri yayrr9layacaktrr. Bu dizide; en ehil ellerle hazrrlanmr~ Kuran-1 Kerim c;:evirilerinden Hazreti Peygamber'in ve islam ulularrnrn hayatlarrna, islamrn dogu~una, onu izleyen yayrlr~ devirlerine ait eserleri, ve islamrn sancagr altrnda yeti~mi~ en ulu kumandanlarrn hikayelerine kadar islamiyetin ~an ve ~erefini aksettiren butCrn buyuk dev tarihi kitaplar yer alacaktrr. Hurriyet Yayrnlarr iSLAMiYET DiZiSi'nin ilk eseri; islamiyet'e dair buyuk eserlere deger verenler it:;in harikulade bir siirpriz olacaktrr.
