JAN VJEŽBICKI: RAZMIŠLJANJA O KNJIŽEVNOISTORIJSKOM PROCESU U XX VEKU
Uvod: Periodizacija književnosti XX veka je opšte pitanje. U XX veku književnost je masovna pojava (broj knjiga, časopisa, pokreta, ustanova, izdanja, nacionalne i regionalne književnosti) i istovremeno postavljanje pitanja budućnosti književnosti. Znak pitanja osnovno je obeležje književnosti u vreme njenog neviđenog prosperiteta. Književne metodologije razvile su smisao za pojedinačno i izuzetno. Svaka sinteza je sumnjiva, pa i nemoguća, ali ne prestaje potreba jednog ukupnog pregleda i globalnog obračuna. Razmišljanje o periodizaciji polazi od našire skale – uzeti svetsku književnost XX veka kao celinu i sagledati njene opšte i zajedničke razvojne crte. Moderna: prvi preokret započinje u francuskom simbolizmu i njemu srodnim pojavama i sastoji se u apsolutizaciji estetskog i isticanju posebne umetnikove društvene uloge – izvan ustaljenih društvenih struktura. Ovaj pokret se vrši tokom cele druge polovine XIX veka u nizu književnih pojava od kojih je simbolizam najznačajniji. Moderna je skraćena i zgusnuta bilansa razvojnih tendencija evropskih književnosti druge polovine XIX veka. -vrši se osnovna promena u odnosu nacionalnih književnosti prema opštem evropskom i sveskom kontekstu. - dolazi do izražaja međunarodna književna komunikacija, gde je moderna prvi stepen u internacionalizaciji književne komunikacije - ukidanje povlašćenog položaja “velikih” književnih metropola - jačanje perifernih, regionalnih, nacionalnih književnosti
Avangarda počinje od druge decenije XX veka i umnogome je nastavak prvog pokreta, moderne. Moderna je okrenuta prošlosti, ostala je u pasivističkom usmerenju duha, u kontemplaciji estetskog. Avangardna književnost je aktivistička, usmerena prema budućnosti. Ona ukida uzvišenost estetskog, hoće da drži korak sa stihijom života. Avangarda je sumarna oznaka za niz paralelnih i raznolikih strujanja, književnih – izama: futurizma, ekspresionizma, kubizma, dadaizma do lokalnih, efemernih i individualnih –izama: hipnizam, zenitizam, sumatraizam...) – programska neodređenost, sloboda u izboru.
-
pronalazački princip, princip “tehnološkog napretka” u okviru umetničkih sredstava je najbitniji za avangardu;
-
avangarda hoće da menja život, ali je baš zbog toga formalistička, jer je u stalnoj potrazi za novim oblicima umetničkog iskaza;
-
na avangardu utiče ubrzani društveni i civilizacijski razvitak, političke i društvene promene ( ratovi, revolucije itd).
Avangarda i avangardizam Avangardni pravci su kratkotrajne i efemerne pojave – avangarda se iživljuje u jurišu i projektu, u ekspresivnim manifestacijama novog “stanja duha”, u poeziji i književnim manifestacijama. Pojedini pokreti ne idu dalje od rušilačkih, jurišnih zadataka, pa se iživljuju u ekscesima i negacijama u krratkom vremenu. Nema programatske ozbiljnosti i doslednosti – neozbiljnost, negacija je osnova. Izazivački princip rušenja, kretanja, traženja. Konstruktivistički pravci (nadrealizam, futurizam) imaju donekle drugačije tendencije, koje se ogledaju u programskom “sektaštvu”, stvaranju trajnijih grupacija oko pojedinih “proroka” i u stalnim trvenjima između programatske ortodoksije i odmetništva. Isticanje neozbiljnosti i programatska ortodoksija su dva krajnja oblika avangardnih manifestacija – otuda kriza avangarde u svim evropskim književnostima već tridesetih godina XX veka. Avangarda je granicu mogućnosti postigla u rušenju; pokret se izgubio u mnoštvu mogućnosti, u ekstenzivnom korišćenju umetničkih otkrića, te stoga pronalazački princip gubi svoju vrednost. Spoljašnji faktori su opadanje revolucionarnog talasa, slabljenje posleratnog priliva kriticizma, slabljenje civilizacijskih zanosa i snage umetničkih utopijskih projekata, državna stabilizacija pojedinih zemalja i privredna i društvena kriza sveta. Posle II sv. rata pronalazački, “tehnološki “ princip književnog stvaranja postaje jedna opšta svojina, bez obzira na veći i li manji tradicionalizam pojedinih nacionalnih književnosti. Vreme prelaska – tridesete godine Avangardistički pokret nije zahvatio celokupno književno stvaranje, već je samo neznatan deo cele književne proizvodnje tog vremena, pa se pored avangarde javljaju i drugi tokovi razvitka književnosti. Pored mnogih direktnih nastavaka prethodnih formacija, raznih oblika paseizma i normalne pojave drugorazrednje književnosti, ima podosta traženja koja se ne uklapaju neposredno u avangardistički pokret, ili se uklapaju samo delimično, a važni su činioci književnog razvitka.
Negacija kanona književne tradicije postoji uporedo sa pozitivnim opredeljenjima prema kanonima tradiciije. Novi oblici romana, drame itd. nastaju u odnosu na najosnovnija pravila konvencije žanra, te i najekstremniji oblici književnog eksperimenta moraju donekle računati s tim pravilima. Nadrealistička dilema između principa apsolutne slobode i totalne negacije kanona tradicije u stalnom su sukobu sa njihovom apsolutizacijom poezije, te se u najboljim pesničkim dostignućima nadrealista vidi u biti tradicionalno, pre svega simbolističko shvatanje poezije. Dolazi vreme prelaza, usklađivanja potrebe novih umetničkih sredstava sa najosnovnijim pravilima tradicije. -
smisao za materijalnu i društvenu dimenziju sveta
-
izoštreni senzualizam
-
neorealizam
-
socijalistički realizam
-
katastrofizam i rani egzistencijalizam
-
težnja za direktnim, “opipljivim” dodirom sa materijalnom i telesnom stvarnošću
Drugi talas i kraj avangardizma U pedesetim godinama XX veka mnoge književnosti doživljuju ponovni talas avangardizma, isticanje eksperimentatorskog stava kao osnove stvaralačkog čina. Ovaj talas se ogleda u povratku tradiciji stare međuratne avangarde, a s druge strane u eksperimentatorskim zahvatima (francuski novi roman i drama apsurda). Raširena je svest o posledicama svih umetničkih prevrata iz prve polovine veka (Kafka, Džojs, Eliot). Talas avangardizma je povezan sa stvaranjem nove vrste tradicionalizma (Andrić, Crnjanski, Petrović, Ujević). Ovaj novi tradicionalizam je ključan za dalji razvitak knj. 60-ih i 70-ih godina XX veka. -
sužen prostor umetničkog eksperimenta (posle Džojsa svaka revolucija u izgradnji romana je ponavljanje već izvršene revolucije); posle nadrealista i dadaistaaaaa svako “uništenje književnosti” je povratak već poznatom.
-
kraj avangardizma? ne nestaje problematika eksperimentatorskog usavršavanja “tehnoloških” sredstava knjževnosti...
-
smisao gubi program rekonstrukcije književnosti u celini i književnog dela kao takvog
Sadašnja situacija
Književnost 60-ih i 70-ih godina može se shvatiti samo u kontekstu posledica kraja avangardizma. Nov odnos prema književnoj tradiciji kao zbiru mogućnosti za sve umetničke transformacije, pa otuda: -
eklekticizam
-
sklonost parafrazi, pastišu, igra poznatim motivima i simbolima
-
smisao za arhetipsko
-
korišćenje rezultata nauke o književnosti kod izgradnje dela
-
književnost koja nastaje u aleksandrijskoh epohi, na gomilama knjiga (svest da živimo u nekoj velikoj biblioteci – Borhes i metafora vavilonske biblioteke (ja)
-
sve su književne igre dozvoljene, sva je današnja književnost u stilizatorskim zahvatima
-
gomilanje reči, stilova, rekvizita – osnovni postupak (južnoameričke knj, Kiš, Stevanović)
-
novi odnos prema predmetnom svetu i novi smisao stvarnosti
-
Bahtinova “karnevalizacija”, prihvatanje niskog, telesnog, materijalnog; fantastično, groteskno, gruba materija života
-
realizam – magični, groteskni, fantastični (čeda Džojsove i nadrealističke fantastizacije stvarnosti)
-
nagomilavanje i bujna stilska baroknost
-
težnja prema čistoći u izrrazu, epskoj i lirskoj jednostavnosti
-
svi su izbori mogući, svaki književni postupak je svestan i rafiniran stilzatorski zahvat
-
optimizam, više nego pesimizam :D
