H I S T O R I A K O N S E R WA C J I Od XVIII w. do XX w.
na podstawie wykładów
dr hab. Bogusława Krasnowolskiego
opracowali:
Katarzyna Świerad Oskar Hanusek
W Y D Z I A Ł K O N S E RWA C J I I R E S TA U R A C J I DZIEŁ SZTUKI ASP W KRAKOWIE 2 0 1 1 / 2 0 1 2 r.
SPIS TREŚCI Podstawowe pojęcia................................................3
Zabytek.................................................................................3 Konserwacja.........................................................................3
Zapowiedzi...............................................................3
Chronologia zjawisk.......................................................3 Budzi się zainteresowanie gotykiem...............................4 Zapowiedzi dwóch postaw charakterystycznych dla XIX w....................................................................................4 Początki nowoczesnego patriotyzmu .............................4 Początki nowoczesnego muzealnictwa...........................4 Schinkel..........................................................................5 Włochy...........................................................................5 Polska.............................................................................5 Charakterystyczne postawy............................................5 Pierwsze muzealne zbiory..............................................5 Pierwsza literatura o charakterze naukowym.................6 Kraków...........................................................................6
Przed I Wojną Światową...........................................6
PIERWSZE REALIZACJE W POLSCE – XVIII/XIXw. ...................6 PRZEBUDOWY ...............................................................6 DZIAŁANIA TYPU „KONSERWACJA”.................................7 OCHRONA PRZED WYBURZENIEM .................................7 PIERWSZE RESTAURACJE I KONSERWACJE ZABYTKÓW RUCHOMYCH .................................................................7 Nauczanie konserwacji...................................................8 Ustawodawstwo.............................................................8 PURYZM .......................................................................8 WYBITNE POSTACIE........................................................9 1850 – WIELKI POŻAR KRAKOWA ................................10 Kościół Mariacki ..........................................................10 KONSERWACJA I RESTAURACJA NA POCZ. XX W..................12 Alois Riegl ....................................................................12 Max Dvořák .................................................................12 Camillo Boito ...............................................................12 Polska...........................................................................13 Restauracja katedry......................................................14 Zamek Królewski na Wawelu........................................14 KONSERWACJA ZABYTKÓW RUCHOMYCH – POCZ. XX W. . .15 MALOWIDŁA ŚCIENNE NA PRZEŁOMIE XIX I XX W. ............15 Juliusz Makarewicz ......................................................15
20-lecie międzywojenne........................................16
Międzynarodowe kodyfikacje.............................................16 Karta Ateńska...............................................................16 Kongres w Brugii..........................................................17 Poglądy........................................................................17
Polska.................................................................................17 Dekrety........................................................................17 Konserwator Generalny................................................17 CBI................................................................................18 Czasopisma..................................................................18 Najważniejsze prace w okresie międzywojennym........18
Restauracja zamku na Wawelu.......................18
Inne kościoły w Krakowie.............................................18 Inne miasta..................................................................18 Inne realizacje..............................................................19 Konserwacja krajobrazu...............................................19 Konserwacja malarstwa i rzeźby...................................19 Konserwatorzy.............................................................19
II Wojna Światowa..................................................19 Po II Wojnie Światowej - świat...............................20
UNESCO..............................................................................20 ICOM..................................................................................20 ICCROM..............................................................................20 ICOMOS..............................................................................20 Konwencja Haska................................................................20 Karta Wenecka...................................................................20 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego.................................................21
Po II Wojnie Światowej - Polska..............................21
Zniszczenia wojenne i ich przyczyny...................................21 Zniszczenia powojenne i ich przyczyny...............................21 Cztery okresy powojennych dziejów konserwacji i restauracji zabytków w Polsce..............................................................21 1. Okres powojennej odbudowy..................................21
Problem odbudowy Warszawy.......................22 Problem wykonawstwa...................................23
2. Okres największego regresu lata 60' i 70'.................23 3. Zapowiedzi zmian lata 80'........................................23 4. Złożona sytuacja obecna..........................................23 Małe miasta........................................................................24 Piśmiennictwo konserwatorskie.........................................24 Odkrycia, realizacje, ogrody...............................................24 Konserwatorzy i ich doktryny i programy po wojnie...........24 Józef Edward Dudkiewicz (1903 - 1968).......................25 Hanna Pieńkowska (1917 - 1976).................................26 Marian Kornecki (1924 - 2001) :°( ................................27 Tadeusz Chrzanowski (1926 - 2007).............................28 Andrzej Fischinger (~1928 - 2005)................................28 SKOZK Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa......29
2
Podstawowe pojęcia Zabytek • Bogumił Linde - 'rzecz pozostała z byłych, przeszłych czasów, starożytność, pomnik'. Cytuje najstarsze zwroty ('Bogurodzica 'naydawnieyszym jest, który tylko mień możemy; poezyi w języku polskim zabytkiem' - Waga) • Aleksander Brückner - 'zabytek, czyli to co z dawnego bytu zostało' - termin w zasadzie nieprzetłumaczalny • Alois Riegl - 'Pod pojęciem zabytku rozumiemy dzieło rąk ludzkich wytworzone w konkretnym celu zachowania czynów ludzkich lub wydarzeń w świadomości przyszłych pokoleń' • Józef Muczkowski - 'Zabytkiem nazywamy przedmiot, mający charakter dzieła sztuki, a który jest zarazem znaczący dla scharakteryzowania pewnej już ubiegłej epoki' • Hanna Jędrzejowska - 'Wszelkie materialne świadectwo dawnej ludzkiej twórczości' 'zasadniczym warunkiem jest autentyczność' • Barbacci - wspomnienie, pamiątka, pomnik, świątynia etc.
Konserwacja • Barbacci - oznacza zarówno 'naprawiać' jak i 'odbudowywać'. 'Nazwiemy konserwacją każdą czynność w celu zachowania zabytku lub uzupełnienia w kształcie jaki posiadał, a więc prace, które nie zmieniają dzieła (zabezpieczenie, umocnienie, rekompozycja, odsłanianie, odtwarzanie elementów). Jest to bardzo (zbyt) szeroka definicja, gdzie konserwacją jest niemal wszystko. • Jerzy Frycz - w obu wypadkach zabieg wynikający z pietyzmu dla zabytku: - restauracja - przywrócenie zabytku lub jego części do jego pierwotnego stanu - konserwacja - zachowanie w stanie zastanym
Zapowiedzi Do XVIII w. (połowy) raczej nie ma w zasadzie konserwacji Chronologia zjawisk 1.
2. 3.
4.
okres - starożytność - 3 ćw. XVIII w. działania podejmowane przez ludzi od najdawniejszych czasów do momentu powstania poj. zabytku. Dominowały wartości symboliczne (dla narodu, cesarstwa). Motyw podejmowania działań leżał poza obiektem, nie w nim samym. Pojęcie zabytku pojawia się ok. 2,5 wieku temu w językach europejskich (1870 - Polska). Okres ten wniósł pojęcie zabytku. okres - romantyzm, sentymentalizm, neoklasycyzm, spontaniczne uczucie nad naukowym poznaniem. Naukowe poznanie odnosi się tylko do sztuki starożytnej. Dominuje interpretacja oparta na fantazji lub wręcz upiększanie, przekształcanie pamiątek narodowych aby dostosować je do współczesnej estetyki okres - poł. i druga poł. XIX, pozytywizm puryzm - charakterystyczne zjawisko - dążenie do czystości stylowej zabytku, usuwanie naleciałości stylowych dla uzyskania stanu pierwotnego - Eugène Viollet-le-Duc. Okres ten wniósł znaczenie badań, ale też niemal fetyszyzację nauki. (usuwanie np naleciałości barokowych, regotycyzacja - preparat) okres - XIX/XX
Stworzenie pojęcia konserwacji i przeciwstawienie mu pojęcia restauracji. Najwięksi austriaccy badacze: Alois Riegl, Max Dvorak Zniszczenia wojen I i II udowodniły, że odwracanie się od rekonstrukcji nie jest dobre. Teorie Riegla i Dvoraka były popularne w czasie międzywojnia, czego efektem była KARTA ATEŃSKA. Potem powstała KARTA WENECKA. Postanowienia w nich zawarte są nadal aktualne, ale nie dla wszystkich dziedzin. Od lat 70' XX w pojęcie zabytku poszerzyło się - zabytkiem jest niemal wszystko co nas otacza. Doktryna skodyfikowana nie narodziła się, ale 'doktryna praktyczna' tak
okres zerowy - nie istniało poj. zabytku, a pewne zabytki były zachowywanie z przyczyn różnych (pamiątka nar., pobudki estetyczne, historyczne). Wtórna wartość dzieła sztuki - w pewnym momencie, obok wartości pierwotnej zaczyna funkcjonować wartość wtórna.
3
Starożytność Praksyteles 'Wenus Knidyjska' - ludzie przyjeżdżali zobaczyć piękną rzeźbę, pobudki religijne nie były najważniejsze. Taki stosunek mieli też Rzymianie, zwł. cesarze, co przypomina nasz stosunek. Wydawane były nawet polecenia zakazujące upiększania Forum Romanum (Wespazjan). Wczesne średniowiecze Ewidentne nawiązywanie do starożytnego Rzymu. W świątyniach z VI-VIII w. wykorzystywano rzymskie kolumny (np. Santa Maria in Cosmedin) Szczególne zasługi dla chronienia zabytków wczesnochrześcijańskich miał Teodoryk (władca Ostrogotów), istniał nawet urząd 'konserwatora'. Zachowywano pewne elementy ze względu na szacunek, pamięć (np. Skałka - w fundamenty gotyckie wmontowano rotundę będącą ponoć miejscem śmierci św. Stanisława 1079, albo pałac cesarski w Akwizgarnie - Karol nawiązywał do ces. rzymskiego, później była to budowla związana z kultem cesarza, w XIV w, dobudowano prezbiterium, ale wnętrze zachowano bez przekształceń) Renesans włoski Zmiana, powszechna staje się idea, że jedynym wzorcem jest sztuka starożytna. Villa di Papa Gulia - rzymska mozaika wmontowana w dziedziniec - coś zbliżonego do naszego pojęcia chronienia zabytku, ale wynikająca z jego piękna. XVI w. - wypowiedź cesarza Karola V, wizytującego meczet w Kordobie. Gdy zobaczył, że biskup rozbiera meczet i buduje katedrę, powiedział: 'to co robisz, może być wszędzie, ale to, co niszczysz, nie ma nigdzie'. Karol V nie cenił tej budowli ze względu na tradycję, ale ze względu na jej piękno. Wypowiedź bez precedensu. Kult cudownych wizerunków - MB Częstochowska - w XV zniszczona, ale odmalowana na pierwotnym podobraziu. Rafael Santi - konserwatorem rzymskich obrazów (papież Leon X) Johann Joachim Winckelmann (ur. 1717 - zm. 1768) "Historia sztuki u starożytnych" Przełom w epoce Oświecenia przynosi myślenie historyczne. Zaczęto sobie zdawać sprawę ze zmienności jaką niesie historia. Wcześniej był brak dystansu historycznego (np. u Stwosza żołnierze z Grobu Chrysta są w strojach z XV w) . Oświecenie przynosi historyczną świadomość odmienności okresów historycznych. Przyśpieszają te zjawiska odkrycia i podróże. Odkrycie Pompei, Herkulanum - rozpoczynają się badania naukowe. Powstaje tendencja do naśladowania starożytnych. Tu Winckelmann. Przeniósł się do Rzymu, gdzie został konserwatorem starożytności rzymskich. Wprowadza analizę porównawczą. Podstawowym punktem odniesienia jest samo dzieło. Wprowadził periodyzacją sztuki. Winckelmann widzi sztukę głównie w dziełach klasycznej Grecji - to jedyna forma piękna. Bernard de Montfaucon - benedyktyn, 1727 - 30 wydaje 15-tomowe dzieło z miedziorytami przedstawiającymi zabytki klasycznej starożytności. Budzi się zainteresowanie gotykiem. Amédée-François Frézier - teoria. Praktyka kamiennej architektury. Zwraca uwagę na dzieła gotyckie. Jacques Germain Soufflot - zwolennik neoklasycyzmu, przeciwnik rokoka. 1741 - 'Memoriał o gotyckiej architekturze' Franciszek Neumann - restaurował w charakterze gotyckim w Moguncji Goethe - chwali gotyk jako kwintesencję ducha niemieckiego. Jerzy Frycz - w XVII w. pojawiają się postawy, które będą kontynuowane w XIX w. Za p o w i e d z i d w ó c h p o s t aw c h a r a kt e r y s t y c z n y c h d l a X I X w. Dualizm: • romantyzm, historyzm, sentymentalizm • racjonalizm, naukowe myślenie Początki nowoczesnego patriotyzmu Kult zabytku. Zjawisko typowe dla narodów zagrożonych. Doskonale prezentują to: G.B Piranesi (†1778) grafika "widok na Forum Romanum z Kapitolu". Zetknięcie dwóch postaw: kult starożytności i romantyczna jej wizja → kult ruin. Zainteresowanie starożytnością nie dotyczy tylko Grecji (wyzwolenie spod tureckiego zniewolenia Lord Byron) Jean-François Champollion (1790-1832) Zainteresowanie Egiptem. Odkrył kamień z Rosetty, co pozwoliło przetłumaczyć hieroglify. Początki nowoczesnego muzealnictwa Rewolucja francuska (1789) - podstawy muzealnictwa 1791 - Alexandre Lenoire - w klasztorze augustianów w Paryżu urządza ze znacjonalizowanych zabytków kościelnych
4
muzeum - ochrona zabytków przed zniszczeniem (ale źle - wyrwanie z historycznego kontekstu) Rozwiązane w 1816 r. po upadku Napoleona, odnowione w postaci Musée de Cluny (1843) - Muzeum średniowiecznego rzemiosła Francji. 1793 - Rewolucyjny Konwent tworzy Muzeum w Luwrze → Placówka otwarta dla całego społeczeństwa (idea tworzenia kolekcji sięga czasów nowożytnych) Dekrety władz rewolucyjnych o ochronie zabytków - nacjonalizacja obiektów oraz tworzenie organów opieki nad nimi. Aubin-Louis Millin de Grandmaison (XVIII/XIX) - 1807-11 książka "Podróż przez departamenty południowe Francji" precedens do 'podróży malowniczej'. Działał przy komisji Dzieł Sztuki podczas Rewolucji. Dał on wykaz zabytków Hrabia de Laborde - pierwszy katalog dzieł sztuki 1818 ↑ sentymentalizm, brak wiedzy fachowej, poza wiedzą o starożytności Schinkel Wczesny historyzm - Karl Friedrich Schinkel - aby stworzyć historyczne dzieło nie trzeba powtarzać tego co stare, ale stworzyć nowe odnoszące się do starego. Schinkel napisał memoriał odnośnie konserwacji zamku w Malborku. Włochy Sporo realizacji opartych o naukowe badania. Poł XVII w. opiekę nad zabytkami sprawowali papieże Pocz XIX w. Komisja do Opieki nad Zabytkami architekci: Giuseppe Valadier - neoklasycysta. Dokoniania konserwatorskie: Panteon - z zewnątrz usunięto dwie XVII wieczne wieżyczki Berniniego Raffaele Stern - Fontanna Dioskurów, Koloseum, Teatr Marcellusa, Łuk Tytusa (zinterpretował go jako jednoarkadowy) Cały czas badania w Pompejach, restaurowano świątynie greckie. Wykształcała się anastyloza - odbudowa z wykorzystaniem oryginalnych elementów, nowe zaznacza się. Lata 30' XIX w. kościół opacki w Cluny został rozebrany dla wybrukowania dróg. Istnieje tylko lewa część transeptu i fundamentów. Przeciwko takim działaniom protestowano, m.in. Victor Hugo. Polska Jerzy Frycz - ustala chronologię • I faza do 1815 - Od 1820 przjście od oświeceniowego preromantyzmu do romantyzmu, wzrost zainteresowania gotykiem. - Pocz lat 40' XIX w. kolejny etap. Początek działalności Karola Kremera. - ok. 1870 - wykształcenie się nowej szkoły restauracji zabytków pod wpływem Łuszczkiewicza (chyba pierwszy historyk sztuki) - ok. 1890 - reorganizacja opieki nad zabytkami w Galicji i w zaborze pruskim • II faza - ok. 1901 - zjawisko w oparciu o działania Viollet-le-Duca → w kierunku puryzmu. Charakterystyczne postawy Dwa etapy w powstawaniu zainteresowań historycznych • tradycjonalistyczny (tak określany przez Dvoraka). Tradycjonalizm szlachty, zakonów - zainteresowanie swoją historią • tradycjonalizm związany z Oświeceniem Tworzenie zrębów nauki historycznej → nie jako znawstwa, ale nauki. Ru znamienna postać Adama Naruszewicza - pierwsze syntetyczne ujęcie dziejów, historii Polski → naukowe podejście do historii. To staje się inspiracją dla malarstwa, poezji. Kolejne środowiska Malarstwo historyczne = rozwija się pod wpływem króla Marcello Bacciarelli - maluje sceny z historii Polski. Jego wiedza na temat realiów historycznych nie jest duża, ale już archaizuje. Zygmunt Vogel - otrzymuje zlecenie na rysunkowe inwentaryzacje zabytków Królestwa Polskiego. Nie ukończył dzieła. Malowniczy pejzaż czasem ważniejszy niż sama budowla. Pierwsza próba inwentaryzowania rysunkowego. Tadeusz Czacki - 1791 jako członek Komisji Skarbu przeprowadził lustrację zamku Wawel. Postulował zdjęcie, głów Tauerbacha, konserwację i ponowne ich zawieszenie. Ideę zachowania zabytku wiązał z historiozofią. Wawel - symbol niepodległej Polski. Dawne znaleziska mówią o przeszłości, prosił o ich przynoszenie, aby je narysować. Pierwsze muzealne zbiory Izabela z Flemingów Czartoryska - W 1786 przeprowadziła się do Puław, tu kształtuje się jej działanie. Od 1796 przebudowała za sprawą Chrystiana Aignera Puławy.
5
Zbiory puławskie: świątynia Sybilli - neoklasycystyczna domek gotycki - wmurowane różne elementy lapidarialne, np. wyrwane z nagrobka Kazimierza Wielkiego dwie kolumny (traktowała jako historyczne relikwie). To gromadzenie miało charakter rabunkowy. Wydano spis pamiątek narodowych zachowanych w Domku Gotyckim (np. szabla Żółkiewskiego) Rywalką Czartoryskiej była Helena Radziwiłłowa. Też miała Domek Gotycki, też z wmurowanymi elementami Inne myśli na temat stworzenia muzeum narodowego Ignacy Krasicki - tekst o gmachach starożytnych - protest przeciwko przebudowom, przeciw zniszczonym zabytkom. Zarzucał nieświadomość i niedbałość. Budowanie elementów nowych, osłabiające stare - 'brzydka odraza rzeczy złączonych' charakterystyczne dla tego okresu. ks. Stanisław Staszic - 1824 r. chwalił Stanisława Kostkę Potockiego za przyczynienie się do zachowania od zatracenia pamiątek narodowych. Anna z Tyszkiewiczów Potocka - niewydany rękopis z podróży do Włoch z lat 20' XIX. Ceniła gotyk. Potocki starożytność. Ona prezentuje entuzjastyczną postawę. XIX-wieczny historyzm - typowe to przenoszenie się w przeszłość dzięki zabytkom. Na jej zlecenie F.M Lanci przebudował pałac książąt zatorskich w Zatorze w duchu neoklasycznym. Widziała piękno w zniszczeniu, zakazywała uzupełniania ubytków rzeźb. Pierwsza literatura o charakterze naukowym Wacław Sierakowski - 1796 'Architektura cywilna dla młodzi narodowej'. Wyróżnia w Polsce architekturę 'gocką' (średniowieczną) oraz rzymsko-grecką (od renesansu, przez neoklasycyzm). Barokiem się nie zajmuje. Chrystian Aigner - 'O świątyniach starożytnych i chrześcijańskich', 'Rozprawa o guście' Stanisław Kostka Potocki - 1815 'Winckelmann Polski' Kraków Od lat 20' XIX w. kształtuje się środowisko 'starożytników'. Inteligentni pasjonaci, doskonale znający łacinę. Ambroży Grabowski Między 1822-1860 wydawał książki - przewodniki po Krakowie 'Kraków i okolice', 'Skarbniczka naszej archeologii' 1835 'Groby Królów polski' Kult pamiątek narodowych trwał od czasu Wolnego Miasta Krakowa. Grabowski bardzo krytykował Czartoryską za wymontowanie kolumienek z grobu Kazimierza Wielkiego - uważał to za barbarzyństwo. Żegota Pauli - ciągle zbierał materiał, niewiele wydał. Zubowski - Inwentaryzacja, plan bardzo chwalebny, ale brak pieniędzy. Byłby to pierwszy inwentarz. Vogel - na polecenie Potockiego 'Zbiór widoków sławnych zabytków polskich'. Józef Brodowski - malarz. Szkicował architekturę Krakowa, w domu wykańczał piórkiem. Zwłaszcza zabytki, którym groziło zburzenie. Dzięki niemu i Stachowiczowi wiemy jak wyglądały mury obronne oraz ratusz. Michał Stachowicz - Wydane dzięki staraniom S.K. Potockiego rysunki grobów królewskich, powody konserwatorskie: 'zachowywać od zatracenia zabytki narodowe' Kazimierz Stronczyński - 'Teka Stronczyńskiego' - dotycząca terenu zaboru rosyjskiego. 1827 ks. Konstanty polecił aby zebrać opisy zabytków, zamków, budowli starożytnych - dotyczyło to całego cesarstwa. Po latach ten pomysł zrealizował Stronczyński.
Pr ze d I Wo jną Św i a to w ą PIERWSZE REALIZACJE W POLSCE – XVIII/XIXw. • Izabela z Flemingów Czartoryska - W 1786 przeprowadziła się do Puław, tu kształtuje się jej działanie. Od 1796 przebudowała za sprawą Chrystiana Aignera Puławy. - Zbiory puławskie: - świątynia Sybilli - neoklasycystyczna - domek gotycki - wmurowane różne elementy lapidarialne, np. wyrwane z nagrobka Kazimierza Wielkiego dwie kolumny (traktowała jako historyczne relikwie). - To gromadzenie miało charakter rabunkowy. Wydano spis pamiątek narodowych zachowanych w Domku Gotyckim (np. szabla Żółkiewskiego) • Helena Radziwiłłowa -Arkadia; z wmurowanymi w elewację elementami lapidarialnymi PRZEBUDOWY
6
Na na zasadzie upiększania. Dążono do podkreślenia rangi zabytków średniowiecznych przez nadanie im cech neoklasycznych, np: • Wawrzyniec Gucewicz - katedra w Wilnie, wczesny purystyczny neoklasycyzm. • 1816-1821 – pierwsze odnowienie Collegium Maius – udział Sebastaiana Sierakowskiego i Feliksa Radwańskiego st. razem projektują też przebudowy ratusza i sukiennic; Kraków - ks. Sebastian Sierakowski - architekt amator, neoklasycystyczna przebudowa prezbiterium k. norbertanek na Zwierzyńcu. Wydaje dziełko o architekturze. Wykonuje niezrealizowane projekty przebudowy i wprowadzenia form neokl. do ratusza, sukiennic i zamku wawelskiego. Feliks Radwański (starszy) - sprzeciw wobec zburzenia murów obronnych Krakowa. • Jan Stompf - Fasada zamku w Lublinie (1824-26), przebudowany na więzienie. Najpierw generał kościuszkowski, potem napoleoński i carski. Dużą rolę odegrał tu Stanisław Staszic. Formułował pewien program związany z traktowaniem zamku jako zabytku. Fasada nawiązuje do gotyku angielskiego oraz attyka. Współcześni uważali attykę za gotyk z czasów Kazimierzowskich. • Adam Idźkowski - Przekształcenie warszawskiej katedry w duchu neogotyku. Troska o zachowanie autentyku. Zaprojektował obręcze spinające filary. Projekt przebudowy placu zamkowego miał być w podobnym duchu przebudowany. • Malbork - po neogotyckiej restauracji • św. Katarzyny - miniatura dziejów ochrony zabytków w Krakowie. XVIII/XIX - Austriacy zajmują kościół na skład zboża. 1800 - projekt urządzenia magazynu zbożowego. Pomosty, podziały. Łukasz Kozakiewicz - rysunek zespołu augustiańskiego i paulińskiego - powstał w czasie walki o zachowanie k. augustianów Po 1815 - powstanie Wolnego Miasta Krakowa. Władze miasta nakazały augustianom rozbiórkę kościoła, bo zagrażał bezpieczeństwu. Rodzi się protest. Charakterystyczne jest stanowisko techniczne z 1823 r. powołanej dla zbadania stanu kościoła: to pamiątka narodowa, k. jest w dobrym stanie i nie trzeba go rozbierać, a materiał z tego uzyskany niekoniecznie musi być dobry. Zbierane są pieniądze od społeczeństwa dla ratowania kościoła (Kasper Wielogłowski, bp. Skórkiewicz). Zmienia się sytuacja. Z tego okresu pochodzi nieco ikonografii, powstają projekty sporządzane przez urzędników miejskich. • Franciszek Maria Lanci (Włoch) - przyjmuje typowy dla romantyzmu program – dzieła niedokończone należy uzupełniać, ale budynków wielostylowych nie należy doprowadzać do jednego stylu. W dobie Wolnego Miasta Krakowa restaurację traktowano jako patriotyczną powinność. Z Lancim współpracował Feliks Radwański (młodszy). Lanci podszedł metodycznie do pracy, szukał w bibliotekach, pytał Czartoryską, ale pojawiły się neogotyckie dachy, kominy. Zabrakło pieniędzy, zmieniły się uwarunkowania polityczne. - Projekt restauracji Wawelu (nie zrealizowany) z lat 1839-33 - Zator - dla synowej St. Kostki Potockiego restaurował, a właściwie przebudował pałac. Przebudował także kościół. Usunięto latarenkę. Przebudował także zamek w Będzinie. Potem wg. projektu Gawlika purystycznie usunięto elementy wprowadzone przez Lanciego. Była to romantyczna wizja średniowiecza. - Kórnik - Lanci zaprojektował neogotycki kościół, oraz projektował przebudowę dworu Działyńskich. Obok niego działał także Corazzi, Schinkel. - Przebudowa zamku w Będzinie - niedokończona przebudowa pałacu Myszkowskich w Książu i na Mirowie D Z I A Ł A N I A T Y P U „ K O N S E R WA C J A ” • 1776 – odnowienie Kaplicy Zygmuntowskiej – Słaby materiał - zielonkawy piaskowiec myślenicki - bardzo słaby, zaraz po zbudowaniu, kaplica wymagała napraw. Wprowadzono elementy drewniane, polichromowane na kamień (herby w pendentywach). Nie wiadomo, kto kierował tymi pracami, ale można być niemal pewnym, że byli to kanonicy krakowscy, bracia Sierakowscy (Wacław i Sebastian – architekt) • 1818 – 1824 – restauracja kościoła św. św. Piotra i Pawła w Krakowie
OCHRONA PRZED WYBURZENIEM • Feliks Radwański st. - bronił murów miejskich Krakowa, miasto nie miało pieniędzy na odnawianie – hamowało rozwój miasta, Mury nie miały żadnego znaczenia militarnego, a miasto nie miało pieniędzy. Dzięki niemu zachowano fragment murów – zachowano odcinek w okolicy bramy floriańskiej, z barbakanem; . Stał się on romantycznym parkanem. Argument - wiatry z północy (malaria, podwiewanie sukien pań → zbereźne widoki); Współpracował w projekcie kopca kościuszki • Lublin - 1820 - dzięki protestom zachowano fragment obwarowań (Brama Opatowska), podobnie w Sandomierzu • Kraków – 1819 – 1820 - wyburzenie ratusza krakowskiego, z celowym zachowaniem wieży
P I E R W S Z E R E S T A U R A C J E I K O N S E R WA C J E Z A B Y T K Ó W R U C H O M Y C H • W XVIII w. podejmowane są pierwsze restauracje malarstwa i rzeźby, które można uznać jako początek współczesnych działań restauratorskich. Do w poł. XIX w. parali się tym malarze i rzeźbiarze.
7
- W 1 połowie XVIII w. we Włoszech umiano już robić transfery malowideł ściennych, a także malowideł na płótnie. - Konserwatorzy srzegli swych sekretów zawodowych np. Picault - posiadał tę umiejętność, znał tajemnice przenoszenia malowidła z płótna na płótno, ale dopiero Pennety - podawał metody przenoszenia malowideł na płótnie na inne płótno. - Podklejanie nowym płótnem – znane już w orku 1729; dublowanie w dzisiejszym znaczeniu – 2 poł. XVIII wieku. - Orlandi - 'L'abecedario pittorio (1733?) podaje przepis przenoszenia malowidła ściennego na płótno (jeden rozdział) • Wiek XIX – powstają kolekcje obrazów – restarowanie staje się zawodem; - `liczne rozprawy z tej dziedziny najstarsza, autorstwa praskiego malarza - Jana Jakbuba Quiniryna Jahna- dziełko 'Przyczynek do czyszczenia malarstwa olejnego i ulepszania malowideł'. - W 1 poł XIX przejęte i ulepszono metody osiemnastowieczne- zasadnicza praktyka – przemalowywanie – domalowywano brakujące elementy, gdy poważne zniszczenia – sporządzano kopie. Najczęstsze zabiegi: ściąganie werniksów (też ich sporządznie), oczyszczanie obrazów, podklejanie, przenoszenie; większa ostrożność w postępowaniu - początki badań technologicznych: - Jean Antoine Chaptal - (†1932) dr. medycyny, sporo w dziedzinie konserwacji, bo znał chemię. Za Napoleona robi karierę. Dzięki takim jak on odróżniano restaurację od konserwacji; szacunek dla oryginału - znaczna ilość poradników – przekonanie, że kolekcjoner samodzielnie ma odnawiać swoje dzieła - Karol Teodor Soczyński - prof. medycyny na UJ, senator, członek Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, 'Myśl o upiększeniu Krakowa' 1821. Negacja gotyku, pochwała neoklasycyzmu. 1840 'Odnowa obrazów, rycin, bielenie kartek...' rękopis Soczyńskiego - gdyby był wydany, byłby jednym z pierwszych podręczników do konserwacji; jego dzieła spłonęły w czasie pożary Krakowa, - Fridrich Lucanus – 1793 – 1892, aptekarz, 'Przyczynek do restauracji starych obrazów olejnych'. Prawdziwe odnowienie obrazu polega na przywróceniu obrazu do jego pierwotnego wyglądu, ale bez zmian.
Nauczanie konserwacji Do poł. XIX w. istniała tajemnica zawodowa: mistrz → uczeń. Rozwijały się publikacje, co powodować mogło dyletanctwo na zasadzie 'zrób to sam' Krakowska Szkoła Rysunku i Malarstwa - już w połowie XIX w. malarze i rzeźbiarze uczeni byli restaurowania dzieł sztuki. Jeden z paragrafów zobowiązywał profesorów malarstwa do restauracji dwóch obrazów rocznie. Zakładano, że każdy malarz umie konserwować. Ustawodawstwo • Francja - pierwsze pochodzą z czasów Rewolucji - 1810 – minister spraw wewnętrznych poleca prefektom roztoczenie opieki w pierwszym rzędzie nad zamkami - Spis zabytków z rysunkami i planami – inwentaryzacja – urząd Generalnego Inspektora Pomników Historycznych 1830 - Generalny konserwator • Pierwsza ustawa o ochronie zabytków - 1814 r. Szwecja • Potem 20 lat później - Grecja • W Polsce gorzej - 1820 - Senat Wolnego Miasta Krakowa polecił sporządzenie kościołom spisów wyposażenia, inwentarzy cennych przedmiotów. • 1825 Artur Potocki przemawiał w Senacie W.M.K - wniosek o utrzymanie i przyozdobienie gmachów miejskich - projekt ochrony zabytków – pomysł na akt prawny. Wyprzedza ta wypowiedź o 5 lat [Guzota] we Francji, ale niestety tego nie zrealizowano. • Belgia – 1835 rozporządzenie króla: 'Komisja Zabytków i Krajobrazu" Zabór rosyjski - ks. Konstanty 1827 – nie rozbieranie zabytków pod odpowiedzialność władz miejscowych. • Galicja - Karol Kremer mianowany konserwatorem pomników historycznych - urząd w Wiedniu mianuje konserwatorów (stanowisko miało charakter honorowy, nie etatowy) - dla Lwowa – Franciszek Stroiński - dla Krakowa – Paweł Popiel – prowadzi własny salon archeologiczny, najważniejsza instytucja obok TNK; następuje spór między Popielem a TNK – TNK domaga się nadzoru nad pracami konserwatorskimi, ponieważ dotychczasowa opieka okazała się niedostateczna. → 1884 – powołanie trzeciego konserwatora galicyjskiego – dla obwodów tarnowskiego, sądeckiego, rzeszowskiego – Karol Rogowski - 1889 – powstaje GKGW (Grono Konserwatorów Galicii Wschodniej – Lwów) oraz GKGZ (Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej)
PURYZM
8
poł i 2 poł XIX w. Viollet-le-Duc (1814- 1879) • 1840 – 1845 – granica między romantyzmem, a pozytywizmem w zakresie restauracji zabytków • lata 40' XIX w. emocjonalny stosunek do sztuk zastąpił racjonalny. Zjawia się pojęcie typu i jednorodności stylu. Naukowe podstawy restauracji stworzył le-Duc - architekt, badacz, konserwator. Przeciwstawia się kultowi ruin. • pojęcie gotyku jako narodowego stylu Francji- był dla ówczesnych encyklopedia wiedzy o gotyku • rozumie nowość zjawiska jakim jest konserwacja – przeciwstawia się kultowi ruin, niefachowości, braku naukowotechnicznego przygotowania restauratorów. Pracę poprzedzał drobiazgowymi badaniami archiwalnymi, archeologicznymi, technicznymi. • Pełnił urząd Generalnego Konserwatora Francji. • 1840 rozpoczął swoją działalność od restauracji kościoła Sainte-Marie-Madeleine w Vézelay na zlecenie Prospera Merimée. Kilka miesięcy później restaurował Sainte-Chapelle w Paryżu. W 1843 pracował w Katedrze Notre-Dame w Paryżu - usunął nawarstwienia stylowe, w tym zbił pierwotne tynki. Następnie zajął się kościołami w Carcassonne, budowlami średniowiecznej Tuluzy, ratuszem w Narbonne, Amiens, Reims, Saint Denis → skrajny racjonalizm, brak zrozumienia dla nastrojowości → pozytywistyczny racjonalizm dążdy do rekonstrukcji – skończoność i logiczność dzieła. Zasada czystości stylowej. Duża rola dokumentacji. Postuluje projektowanie nowego wystroju „w stylu”, także polichromii np. w kaplicach katedry Notre-Dame. • Opracował słownik dotyczący średniowiecznej architektury francuskiej 'Dictionnaire raisonné de l'architecture française du XIe au XVIe siècle'. Ustalił chronologię gotyku we Francji - sprawił, że odbieramy średniowiecze jako monochromatyczne. • Jego działanie to interpretacje, wizje, preparaty. Inspiruje twórców przebudowy Malborka. • Prowadził działalność dydaktyczną – wykłada swą teorię sztuki. John Ruskin – przeciwstawne poglądy wobec Villet-le-duca, uważał, że rekonstrukcja jest kłamstwem, uznawał tylko konserwacje, prekursor ochrony krajobrazu, przeciwnik doktrynerstwa Jan Karol Schulz- działał w Gdańśku, zwolennik konserwacji, protestował przeciwko puryzmowi, POLSKA – zarówno zwolennicy puryzmu Viollet-le-duca (częście) jak i przewstawnych mu poglądów Ruskin i Morrisa wczesny przykład poglądów zbieżnych z Ruskinem – Michał Łuszczkiewicz – podobna postawa – Paweł Popiel W Y B I T N E P O S TA C I E
Karol Kremer (1812 -1860) • Na pograniczu romantycznego stosunku do zabytku a naukowego podejścia. Nazywany Viollet-le-Ducem, ale to dopiero raczej Łuszczkiewicz. • Był właściwie jedynym czynnym wówczas architektem. Studiował architekturę w Monachium, miał pełne wykształcenie. • 1 poł. 40' XIX w.- stał na czele władz budowlnych. • Dziedziniec Collegium Maius – neogotycka restauracja bogata w detal (Estreicher 1946 ukształtowanie dziedzińca). Estreicher traktował Kremera jako niemal osobistego wroga, usunął wszystkie jego przekształcenia. Kremer starał się podnieść standard Collegium Maius wprowadzając różne elementy (okna, detal -większa dekoracyjność) • Południowa elewacja Barbakanu -usunięto szyję i trzeba było opracować elewację. • Wielki pożar 1850 r. -punkt wyjścia dla wielu prac. Gruntownemu zniszczeniu uległ k. Franciszkanów i Dominikanów – odbudowa kościołą franiciszkanów- przestylizowanie go na romanistyczny (neogotycki ołtarz – Andrzej Stechlik) • Pierwszy w Polsce stosował poprawną terminologię stylową: renesans, barok etc. • od 1848 – członek Krakowskiego Towarzystwa Naukowego; napisł rozprawę o ważnośći zabytków. Z jego inicjatywy powstał Komitet Archeologiczny (Józef Muczkowski, Wincenty Pol, Teofil Żebrowski) • Po śmierci Kremera odbudowa Collegium Maius zaczęła mieć tendencje niszczycielskie. Kojsiewicz zarzucał Kremerowi brak konsekwencji • tendencja do jedności stylowej PURYZM - Józef Łepkowski – radyklany zwolennik “jedności stylowej”; preferje gotyk, przyjaciel Łuszczkiwicza Paweł Popiel (1807 1892) – arystokrata; pierwszy redaktor “Czasu”; konserwator zabytków Galicjii Zach., uczestnik powstania listopadowego, zdecydowany przeciwnik “jedności stylowej”; po pożarze Krakowa podejmuje na wielką skalę działalność, z własnych środków zleca inwenatryzacje nagrobków u Dominikanów I Franciszkanów. Uczestniczył we wszystkich pracach konserwatorskich Władysław Łuszczkiwicz – przeciwnik Popiela – spór między nimi w sprawie konserwaci Koscioła Mariackiego (1867).
9
postawy: Łuszczkiewicz I Łepkowski w zabytkach widzą dzieła sztuki I estetycznie preferują gotyk, Popiel – dostrzega dokument epoki, “żyjącą historię” Józef Ignacy Kraszewski – odpowiada za konserwace w zaborze rosyjskim, ostro sprzeciwia się poglądom Violetle-duca. Bolesław Podczaszyński – Warszawa, restauracja kaplicy Zamojskich w Zamościu (60-70 XIX w.) 1 8 5 0 – W I E L K I P O Ż A R K R A K O WA Zaczął się przy ulicy Dolnych Młynów. Wiatr przerzucił ogień na południową stronę rynku, na Grodzką, Plac Wszystkich Świętych, k. Franciszkanów i Dominikanów, pałac biskupi. Odbudowa kościołów Franciszkanów i Dominikanów była problemem do pocz. XX w. starty- 25% w obrębie plant. Nawiązały się inicjatywy społeczne – Komitet Pogożelców – kontakt z Krakowskim Komitetem Naukowym – wpływ pieniędzy na odbudowę. Odkrywano stropy gotyckie, renesansowe. Kościół Dominikanów Przed pożarem z 1850 roku posiadał zamiast kruchty wieżę oraz inny szczyt. Początkowe prace przerwała w 1851 roku katastrofa - zawalił się jeden z filarów. Popiel założył komitet odbudowy Kościoła (1856). Tadeusz Żebrawski współpracuje z Popielem. lata '70 – odbudowa pod kierunkiem Żebrawskiego Krytyka Żebrawskiego przez Edwarda Stechlika → błędy technologiczne w szkleniu, wykonaniu okien, krytykował użycie cementu. Jego uwagi zostały odrzucone. Potem na czele prac stanął włoski dominikanin Pavoni – zwolennik regotycyzacji, absolutnego puryzmu. Jego autorstwa jest kruchta neogotycka. Fałszywy wystrój neogotycki – np. ołtarz, który formą nawiązuje do gotyku, podczas gdy w tamtym okresie funkcjonowała tylko nastawa ołtarzowa, konfesjonał – wprowadzony po soborze trydenckim (1545-1546)- tu umieszczono kofesjonał o formach gotyckich. Profilowania arkad międzynawowych nie schodziły po filarach, a wprowadzono je. Kościół Franciszkanów – Karol Kremer – przerobienie baroku na neoromanizm, potem Wyspiański
Kościół Mariacki (1887-1891) 80'/90' XIX w. FAZA I: konserwacji pinakli, częściowa wymiana, z zastosowaniem materiału odpowiadającemu autentykowi – wapień; pierwsza konserwacja witraży; pierwsza konserwacja Ołtarza Mariackiego; FAZA II: prace we wnętrzu- Komitet Parafialny pod przewodnictwem Popiela, skład: Łuszczkiewicz, Sokołowski, Odrzywolski, Matejko, kierował pracami Tadeusz Stryjeński (projekty regotycyzacji - puryzm). Decyzją większości, wbrew woli Popiela – regotycyzacja – likwidacja barokowych przekształceń ks. Łopackiego (Pittoni, Bażanka, Placidi), pozostawiono barokowe ołtarze boczne – kompromis. Dążenie do estetyki gotyckiej – piękna stylowego → decyzja o powstaniu polichromii na sklepieniu • zlikwidowano niektóre żebra gotyckie, bo uznano je za zbyt wybujałe (uproszczenie rysunku sklepienia - protest Matejki) • odkryto malowidła ścienne, ale nic z tym nie zrobiono, tylko odnotowano i usunięto. To uświadomiło, że zostawienie białych ścian byłoby błędne, gdyż gotyk był barwny → powstała polichromia Matejki. • Duży udział miał w tym Władysław Łuszczkiewicz (malarz) • Malowidła są właściwie twórczością Matejki, a nie neogotykiem - raczej jego swobodną interpretacją (muzykujące anioły), niestety fatalną technologicznie – pierwszy raz – współczesne dzieło sztuki w zabytkowym wnętrzu • Kontynuacja - Mehoffer, Wyspiański Kościół św. Krzyża • Budynek jest wielofazowy, prezbiterium z początki XIV w, korpus - odtworzenie z XIV dokonane na początku XVI w, sklepienie sieciowe z lat 30' XVI w. • Szpital św. Ducha - zburzono, bo chodziło o odsłonięcie elewacji bocznej Teatru Słowackiego - Matejko protestował. Wyburzenie to znacznie osłabiło mury kościoła. • 1850 r. nowy proboszcz – Mikulski. • 1896-1897 - Restauracja kościoła: Zygmunt Hendel, następnie Stryjeński (kłótnia ,przerywa prace- niekorzystnie). Prace finansowane były przez Kasę Oszczędności Miasta Krakowa (byli parafianami). W 1917 Kasa wykupiła lasek i dworek, dzięki czemu mamy teraz Lasek Wolski. • Prace w kościele miały charakter zachowawczy. Eksponowano wątek kamienny, w tym przesadnie - spoiny. Dyskretnie zaakcentowano udział Hendla i Stryjeńskiego (na dachówkach inicjały) oraz Kasy Oszczędności Miasta Krakowa.
10
• Odkryto malowidła, w większości z czasów Zygmunta Starego (wczesnorenesansowe), zbliżone stylistycznie do Samostrzelnika. Wyspiański ekscytował się tymi pracami, pisał o tym w pamiętnikach. Opracował bardzo dokładnie kalki. Wyspiański i Stryjeński mieli bardzo różne charaktery. Nastąpiło spięcie, odebrano prace Wyspiańskiemu i powierzono je Antoniemu Tuchowi. Ten zbił wszystkie malowidła, a następnie odtworzył je według kalek Wyspiańskiego. Sławomir Odrzywolski (1846-1933) • człownek GKGZ • Restauracja Katedry Wawelskiej (1885-1904). Starannie wykształcony, był wykładowcą w Szkole Technicznej, nawet zaprojektował dla niej gmach. Puryzm - regotycyzacja. Wieżę wikaryjską chce nadbudować neogotyckim hełmem, wzorowanym na mariackim. Projektuje wieżyczkę z sygnaturką. Chce obniżyć obejście prezbiterium. Wyk. przez Łubieńskiego.To zostaje w zasadzie zaakceptowane przez Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej, ale pojawiają się pewne wahania. Nie ostałyby się barokowe ołtarze, nagrobki Michała Korybuta Wiśniowieckiego, ołtarz z krucyfiksem Jadwigi. • Po śmierci biskupa Albina Dunajewskiego nowym biskupem katedry został Puzyna. Był przerażony rozmiarem zniszczeń i kosztami, co spowodowało odrzucenie niektórych projektów Odrzywolskiego. Z biegiem czasu Odrzywolski zmienia swe poglądy. O ile był przeciwnikiem secesji, to na początku XX wieku wprowadza w katedrze elementy secesyjne (ścianki boczne). Ustalił, że nagrobek Łokietka był kryty baldachimem, więc projektuje nowy. • Restauruje kościół parafialny w Bieczu – 1881 – 1900 -uzupełnienie szczytu w sterczyny, okna z maswerkami, wiele elementów wymieniono na nowe . Rozebrano sklepienie, na nowo je zrobiono. Charakter tych prac był jeszcze XIXwieczny. Nawiązuje współpracę z Tetmajerem, który wykonuje dekoracje malarskie. Na sklepieniu znajduje się jego autoportret, portret Odrzywolskiego i proboszcza. • • Klemens Bąkowski - Ołtarze boczne Bażanka, Placidi, obrazy Konicza usunięte, część tych obrazów znajduje się w zakrystii. • Mehoffer - dekoruje Skarbiec katedralny, projektuje witraże w kaplicy Świętokrzyskiej i w transepcie. • Tetmajer - 1902 - projektuje dekorację malarską w kaplicy św. Trójcy. • Wyspiański - projektuje witraże do kościoła Franciszkanów (1895). Prezentuje tu swoją koncepcję franciszkanizmu. Dekorację wykonał Popiel. Manifestacja nowej sztuki w zabytkowym wnętrzu. • • Karol Lanckoroński - uważał, że w niektórych miejscach, np. w katedrze, nowa sztuka nie powinna mieć miejsca. Opublikował w 'Czasie' list w czasie, gdy Mehoffer wykonywał dekoracje w Katedrze. Porównuje Katedrę do dostojnej damy - nie wszystko, co przystoi młodszej, przystoi też starszej. Prace zostały sparaliżowane. To co widać w Skarbcu jest niedokończone. Zygmunt Hendel • Konserwacja Ogrojca przy kościele św. Barbary. Pierwszy przykład, gdy górę wzięła ochrona autentyku nad chęcią rekonstrukcji. Argumenty o nierekonstruowaniu nie trafiały do świadomości, gdy konserwowano zamek Wawelski. • Gołuchów 70/80 XIX w. wczesnorenesansowy, Rafała Leszczyńskiego z XVI wieku. Restauracja w duchu neoromantycznym. Jan Kanty Działyński i Izabella z Czartoryskich Działyńska właścicielami → projekty opracował sam Viollet-le-Duc, a po jego śmierci Maurycy August Ouradou.. Zygmunt Gorgolewski prowadzi prace. Wprowadzono baszty i strome dachy kryte łupkiem. Wmurowano w ściany liczne detale architektoniczne zakupione głównie we Francji. W efekcie powstał pałac muzeum. Zabór rosyjski • Jasna Góra XIX/XX w - spaliła się XVII wieczna wieża. Stanisław Szyler i Jan Józef Dziekoński odbudowali ją upiększając, wydłużono ją znacznie- myślenie kategoriami urbanistycznymi. Na jej osi wytyczono Aleję M. Panny. • Sandomierz - purystyczna restauracja kościoła Dominikanów (1227) - ceglany, romański o proweniencji północnej. Zbarokizowany. Jarosław Wojciechowski poszedł w kierunku całkowicie purystycznym, obniżył sklepienie, usunął barokowy wystrój. Restauracja malarstwa i rzeźby • Dopingiem był pożar z 1850 roku. Zaraz po nim Oddział Towarzystwa Nauk wydał wskazówkę jak działać. Określał zasady postępowania z nagrobkami → niektórym zniszczonym postaciom można odlać rysy twarzy w gipsie. • Fundusze od Komitetu Pogożelców • Kościół Dominikanów - Restauracja obrazu Dolabelli; Zniszczenie płyty nagrobnej Leszka Czarnego -zdecydowano się na ponowne wyrzeźbienie postaci w oryginalnej płycie. • Kościół Franciszkanów – restauracja nagrobków – kitowanie, nasączanie pokostem; krużganki – restauracja portretów biskupich z uzupełnieniem złoceń; wystrój wg zasady czystości stylowej; nie udało się uratować nagrobka Fenki Borkowej • Restauracja wnętrza Kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu – 1870 – 1876 – Izydor Jabłoński wg zaleceń wg zaleceń Pawła Popiela. • Konserwacja ołtarza Wita Stwosza – stanowisko malarza Piotra Michałowskiego – nic nie można dodawać, zawiązali komietet z P. Popielem i K. Kremerem. Postanowienia- oczysczanie, wzmacnianie, ewentualnie dorabianie niewielkich części, zabezpieczanie. Prace trwały 1866-71. pod kierunkiem Żebrawskiego – konserwacja konstrukcyjnych części ołtarza.
11
Matejko – odmalował głowę Maryi (po niefortunnej próbie usunięcia przemalówki) oraz finansował prace. Prace rzeźbiarskie- Kazimierz Wakulski, początkowo prace malarskie- Wojciech Eljasz – ocenione negatywnie przez Łuszczkiewicza i Matejkę. Komisje Pomników Edward Stechlik - restauracja rzeźby Józef Cholewicz – konserwator obrazów sztalugowych, prowadził wiele prac m.in. porterety biskupów z kościoła franciszkanów, pracował dla Augusta Potockiego w Wilanowie Malarz- Bronis Abramowicz otworzył na Grodzkiej zakład, w którym odnawiał obrazy.
K O N S E R WA C J A I R E S TA U R A C J A N A P O C Z . X X W. Belgia • L. Cloquet – urzędowy konserwator; dzieli zabytki na żywe – służace życiu, mogą być modernizowane lub restaurowane i martwe – ruiny, mają być zachowane w stanie isniejącym. • Charles Buls - burmistrz Brukseli. Przeciwstawiał się królowi Leopoldowi II co do jego pomysłów przekształcania miasta. Austia •
rozwój wiedeńskiej szkoły historii sztuki- Moritz Thausing i jego uczeń – Franz Wickhoff. Odchodzą od zainteresowań skupionych na starożytności i średniowieczu. Stworzyli podstawy pod badania sztuk wszystkich epok w obiektywny sposób.
Alois Riegl (1858 – 1905) – zwolennik psychologiczno- genetycznego ujmowania dziejów sztuki; twórca teorii o 'woli artystycznej'.głosiciel estetycznego pluralizmu, od 1885 profesor. Franz Wickoff i Alois Riegl dochodzą do wniosku, że każda sztuka jest uzasadniona swą epoką i należy ją oceniać kryteriami tej epoce własciwymi. Uważa, że niedopuszczalne są żadne restauracje, oczyszczenia z naleciałości, przywracania dawnego wyglądu. Ruinę należy podtrzymywać jako ruinę. Riegl napisał 'Nowoczesny kult zabytków. Jego istota i poznanie'. Wprowadza pojęcie religijne do zabytku, niejako kult zabytku. Najlepszym historykiem sztuki jest ten, kto nie wprowadza własnych upodobań - obiektywizm naukowy. Wartość zabytku: historyczna (to co kiedyś był i tego brak) - każdy zabytek historyczny jest jednocześnie pomnikiem historii artystyczna (Riegl - niekonsekwencja - brak uznania dla manieryzmu) dawności/starożytnicza (wiki: zachowanie śladów przemijania, "życie zabytków") Charakterystyczne dla Riegla i tej epoki jest organiczne traktowanie zabytku Rieglem zajmował się Piwocki. Według niego, zadaniem konserwatora jest podtrzymanie dzieła sztuki w jego stanie. Riegl napisał "Sztuka baroku w Rzymie" - w jego czasach barok nie był jeszcze doceniany. Max Dvořák (1874 - 1921) Urodzony pod Pragą, asystent F. Wickhoffa. Po jego śmierci objął drugą katedrę historii sztuki w Wiedniu - władze uniwersytetu utworzyły dwie - dla niego i dla Riegla. Był Generalnym Konserwatorem Centralnej Komisji Do Spraw Sztuki dla całej monarchii austro-węgierskiej, a więc i Galicji. Od 1907-48 wydał 17 tomów 'Austriacka topografia sztuki', bez Galicji i Bałkanów. Akcentował rolę zabytku jako pomnika. W 1918 roku napisał 'Katechizm ochrony zabytków'. Przy konserwacji Wawelu starły się dwa poglądy: strony polskiej - restauracja i Dvořáka – konserwacja. Włochy Camillo Boito (1836 - 1914) - historyk sztuki i teoretyk. 'Zabytek jest jak książka, którą pragnę czytać bez skrótów, przeróbek...' Problem nawarstwień historycznych poddaje ocenie estetycznej. Sugeruje, aby do starożytności stosować konserwację starożytne - anastyloza, średniowieczne - malarską, pozostałe - architektoniczną. Poglądy Boito zostały dość wcześnie przyjęte we Włoszech. W 1879 - 1883 przyjęto dokument. Odegrał bardzo ważną rolę podczas redagowania Karty Weneckiej. Zabytki powinny być bardziej konserwowane niż restaurowane, powinno unikać się wszelkich dodatków, a tam gdzie są niezbędne, należy je wykonać z innego materiału - oznaczyć tak, aby nie pozostawiały wątpliwości co do ich pochodzenia. Zalecał wykonywanie zdjęć w czasie konserwacji, wykonywanie dokumentacji. Opozycją wobec Boito był Gustavo Giovannioni i neoromantyk. Domagał się, aby restauracja miała ducha danej epoki.
12
Niemcy Cornelius Gurlitt (1850-1938) Interesował się barokiem (rzadkość), pierwsze prace o baroku wdał już w latach 80' XIX wieku. Interesował się zabytkami islamu (Istambuł), co też było rzadkością w Europie. Według niego, nowe uzupełnienia, powinny odpowiadać sztuce współczesnej. Należy jedynie utrzymać czystość źródeł historycznego poznania. Georg Dehio - prekursor niemieckiej inwentaryzacji zabytków. 'Konserwować, nie restaurować' Francja Dosyć długo trwała tradycja Viollet-le-Duca Skandynawia Artur Hazelius W 1873 na wyspie Djurgården w parku Skansen w Sztokholmie tworzy pierwsze muzeum na świeżym powietrzu. Miała to być reprezentacja drewnianego budownictwa z terenów całej Skandynawii. Na terenie Szwecji jest kilkadziesiąt skansenów, w Norwegii - kilkaset. Norwegia - skansen na półwyspie Bygdøy w Oslo. Ta koncepcja rozprzestrzenia się w Europie.
Polska Kraków W 1897 powstaje Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, które działa do dziś. Pierwszym przewodniczącym był Józef Muczkowski, jego pomocnikiem - Klemens Bąkowski. Na zjeździe Muczkowski wygłosił referat o stanie dzisiejszej wiedzy na temat konserwacji. W 1914 Muczkowski lansował pojęcie pomników przyrody. 1902- Towarzystwo Opieki nad Polskimi Zabytkami Sztuki i Kultury w Krakowie 1906 – Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie – społeczna służba opieki, rekompensująca częściowo brak opieki urzędowej 1906 – Towarzystwo Miłośników Przeszłości we Lwowie Stanisław Tomkowicz - historyk sztuki, wiceprzewodniczący Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej. Był wybitnym historykiem sztuki, pasjonatem ochrony zabytków. Głosił uszanowanie wszystkiego tego, co różne kultury wniosły, pod warunkiem że ma to wartość artystyczną - wybór estetyczny, inaczej niż Riegl. W 1889 Tomkowicz objął stanowisko konserwatora 7 powiatów Galicji. Był wice-, a po Marianie Sokołowskim, przewodniczącym Grona K.G.Z. Zainicjował zjazd konserwatorski w 1911 roku. Sprzeciwiał się purystom, uważał ich za niszczycieli. Klemens Bąkowski (1860 - 1938) prawnik, traktował ten zawód jako konieczność - zarabianie. Napisał kilka prac z historii sztuki. Był jednym z założycieli Towarzystwa Miłośników H. i Z. K. Wyznawał szacunek dla autentycznej substancji (tak jak Muczkowski, Lanckoroński, za Rieglem) Polemika z Muczkowskim - akcentował naukowy charakter konserwacji, krytykował wprowadzanie modernistycznej architektury w centrum Krakowa. Zainicjował restaurację kaplicy Ogrojcowej przy kościele św. Barbary. Uważał, że nie istnieje doktryna konserwatorska - że każdy zabytek ma własną, musi być traktowany indywidualnie. Ok. 1900 r. zasady ochrony zabytków w Polsce, koncentrują się - wg Frycza wokół trzech postulatów: • restauracji historycznej • konserwacji zabytków w stanie istniejącym • udziału sztuki nowej w pracach konserwatorskich W 1909 roku konserwacja bierze górę nad restauracją. Ustalono szczegółowe zasady postępowania konserwatorskiego. Cytuje je Frycz - jeden z pierwszych. 1909- I konferencja konserwatorska, Warszawa,z inicjatywy Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości - M. Sokołowski stwierdził, że działania restauratorskie pozbawiły Polskę wielu cennych zabytków. Uchwalono pierwsze w Polsce szczegółowe zasady działań konserwatorskich. Jerzy Remer – wpływ Riegla, konserwator w okresie międzywojennym 1911 - Zjazd Konserwatorów w Krakowie 1909 - Józef Dziekoński – warszawski architekt, w artykule w Przeglądzie Technicznym podjął problem dokumentacji, kolektywnego podejmowania decyzji konserwatorskich i rozróżnił zagadnienia konserwatorskie i artystyczne. Wyróżnił 3 kategoria prac: konserwatorskie, restauratorskie i przebudowę. Jerzy Warchałowski – Kraków, Metoda artystyczna (gdy coś nie istnieje i zachowały się tylko opisy → tworzy się nową rzecz) i konserwatorska. Akcentuje kwestię kreacji artystycznej
13
Adolf Szyszko-Bohusz Prezentował postawę artystyczną (sprzeczną z poglądami Riegla i Dvoraka). Odegrał znaczną rolę przy konserwacji Wawelu w okresie międzywojennym. Sądził, że działalność restauratorska jest kreacją artystyczną, że współczesność musi pozostawić po sobie 'pamiątkę', nie wierzył, że człowiek jest w stanie odtworzyć dzieło dawnej epoki, preferuje odzwierciedlenie ducha współczesności. Zygmunt Hendel Ogrojec przy kościele św. Barbary - z rekonstrukcją, powściągliwie. Ekspozycja murów przy kościele Dominikanów - jedna z pierwszych odsłoniętych (może z pierwszego kościoła zbudowanego w ok. 1222 r. 1915 - warszawskie Towarzystwo opieki nad Zabytkami Przeszłości po zniszczeniach wojennych wydało pismo ? motyw 'odradzania z popiołów jak Feniks' zabytków, pogląd, że jeśli zabytek został zniszczony nagle, a nie przez czas to powinien być zrekonstruowany. Restauracja katedry 1888 ? koncepcja ołtarza głównego według Matejki i Odrzywolskiego - neogotyckiego 1892 Odrzywolski - purystyczny projekt z akcentowaniem obniżenia obejścia prezbiterium. Za me k K r ó l e w s ki n a Waw e l u (Główny problem - brak dostępu do zamku, gdyż zajęty był przez Austriaków. W 1900 wystosowano pismo ofiarujące zamek cesarzowi Austrii. Było to naiwne myślenie, że przy pomocy cesarza uda się wyrzucić z niego wojsko. W 1882 r. przeprowadza pewne badania w północnej części zamku i publikuje pierwotne domniemane wykroje okien tej elewacji. To w zasadzie obecny stan - podchwycony jego pomysł. Zaczęto gromadzić też pewne detale architektoniczne, ale bez ładu i zabezpieczenia. Od początku XX w. wraz z rozwojem artylerii strategia polegająca na tym, że dowódca znajduje się w jednym punkcie przestała się sprawdzać. W związku z tym w 1905 ostatni żołnierz austriacki opuścił zamek. Od 1903 wykupywano zamek. Od 1910 powstał wielki Kraków za J. Lea. Do 1918 r. Wawel będzie restaurowany jako oficjalna rezydencja cesarza. ) 1911 – ostatni żołnierze austriaccy opuszczają zamek – dewastacja zamku – przejęcie zamku przez władze cywilne umożliwia badania archeologiczne i architektoniczne – prowadzone głównie przez Chmiela i Prylińskiego – na ich podstawie Hendel tworzy projekt restauracji zamku → przedmiot dyskusji na posiedzeniach Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej i Komitetu Restauracji Zamku w Krakowie (1907 i 1908 r.), a następnie na posiedzeniu cesarsko-królewskiej Centralnej Komisji Sztuki i Zabytków Historycznych w Wiedniu (21 maja 1909 r.) → dwa zupełnie odmienne stanowiska – Stanisław Tomkowicz (krakowski historyk sztuki, przewodniczący komitetu nadzorującego odnowę zamku na Wawelu) oraz Max Dvorak (główny konserwator zabytków monarchii austro-węgierskiej i profesor uniwersytetu wiedeńskiego) - Hendel postuluje usunięcie obmurowań krużganków i powrót do stanu z czasów Zygmunta Augusta. Postuluje też zmianę dachu na kolorowy (barwna wzorzysta dachówka- wzory różne, m.in. Wiedeńska katedra, szpital w Bonn) – Tomkowicz uważa, że Wawel jako symbol dumy narodowej nie może być traktowany jako ruina zamku – w tym wypadku należy postąpić inaczej niż w wielu innych przypadkach – należy wziąć pod uwagę względy estetyczne i ideologiczne – Dvorak – absolutny zwolennik czystej konserwacji, popierany przez Karola Lanckorońskiego, członka Komitetu → kompromis. Ostatecznie do 1914 wykonano: • restaurację i odsłonięcie krużganków (stosowano cement). • Odnowienie fryzu w dziedzińcu arkadowym (1909-16) – Makarewicz (zachowany tylko w skrzydle parawanowym, namalowany w 1530 prawdopodobnie przez Stube. Konserwacja Piotrowskiego w 1990 r. Był pierwowzór - Beata Fray Stec znalazła pierwowzór w ilustrowanych "Żywotach rzymskich cesarzy", z których korzystał Stuba. • W latach 1911-13 wykonano żelazną konstrukcję dachów zamku. • Odnowiono bramę wjazdową. • Detale kamienne wymieniane były w oparciu o odlewy gipsowe oryginałów Hendel prowadził prace do 1914. Potem do 1916 Sowiński, następnie Szyszko-Bohusz Akademia Umiejętności prowadziła także badania. Opowiadał się za tym Klemens Bąkowski. Pracom towarzyszyło gromadzenie zbiorów rzeźbiarskich, architektonicznych zaczęte już przez Prylińskiego (pozostała po nim jedynie dokumentacja) DWA NIEZREALIZOWANE PROJEKTY KREACJI ARTYSTYCZNEJ WAWELU: • 1904 - powstał projekt Wyspiańskiego, wizja Akropolis – Kraków jako stolica wyzwolonej Polski, Wawel – siedzibą władz. Na stokach Wawelu - teatr, niedaleko stadion sportowy. Także odtworzenie zniszczonych przez Austriaków budowli (kościoły np. św. Michała) Gdy Wyspiański umarł, Wł. Ekielski który go zasadzie wylansował, postanowił to jakoś zrealizować. Ale ciężko było mu się wczuć w wizję Wyspiańskiego. • 1912 Wacław Szymanowski wraz z Hendlem opracowują pochód królów umieszczenie w miejscu skrzydŁa gospodarczego zamku, tzw. Kuchni Królewskich, monumentalnej kompozycji rzeêbiarskiej przedstawiajàcej monarchów polskich prowadzonych przez Fatum Pod skrzydłem na którym miał znajdować się pochód Szyszko-Bohusz znalazł rotundę ss. Feliksa i Adaukta. Obecnie siedziba Hansa Franka.
14
K O N S E R WA C J A Z A B Y T K Ó W R U C H O M Y C H – P O C Z . X X W. • powszechne badanie dzieła przed konserwacja - z zakresu historii sztuki i technologii • zaczęto stosować najnowsze zdobycze fizyki i chemii • ok 1910 – Raehlmann – postęp badań technologoicznych, stosował metody optyczne, dał podstawy pod mikrochemię malarską • A.P. Laurie – prowadził badania nad pigmentami, wielkie zasługi; badał też spoiwa w malarstwie miniaurowym
M A L O W I D Ł A Ś C I E N N E N A P R Z E Ł O M I E X I X I X X W. • głównie przemalowywanie, często w innej technice, niekiedy farbami olejnymi (np. Kościół św. Krzyża) Teofil Kopystyński – (1844 – 1916) – malarz, uchodził za specjalistę w konserwacji malarstwa, wykształcony w krakowskiej SSP u Łuszczkiewicza, działał głónie w Galici Wschodniej • polichromia kościoła Bernardynów we Lwowie • późnonarokowe polichromie Stroińskiego ze Lwowa (koś. św. Marcina) i Leżajska • katedra wawelska – przemalowanie malowideł • zakrystia kościołą Mariackiego w Krakowie • kaplica Lubomirskich przy koś. Dominikanów w Krakowie • też obrazy sztalugowe i ikony (m.in. ikony przygotowane na wystawę we Lwowie) Juliusz Makarewicz (1854 – 1936) – główny konserwator pocz. XX w. w Galicji, wykształcony jako malarz w Wiedniu i Monachium (malował gł. w tech. Olejnej i akwarelowej, obrazy o tematyce huculskiej, ilustracje do książek, też malarstwo ścienne we wnętrzach kościelnych). • Najbujniejsza działalność od ok 1900-1914. Właściwie pierwszy w Polsce restaurator i odkrywca malowideł ściennych. Pierwszy w Polsce (jeden z pierwszych w Europie) odrzucił metody purystyczne, • kładł nacisk na wykonywanie badań chemicznych, staranność odkrywania malowideł spod nawarstwień, Prace: • kaplica Świętokrzyska – 1904 - (prace zlecił kard. Puzyna), duży rozgłos, sam Riegl publikował na ten temat w Wiedniu, krytyka wcześniejszych działań Jabłońskiego, polegających głównie na przemalowaniu napisów, teł, szat , wyzłoceniu nimbów – błędy technologiczne, już po kilku latach malowidło zaczęło odpadać płatami – Makarewicz zdjął część przemalowań (odsłonięte malowidło było sczerniałe, co było wynikiem nie oczyszczenia go poprzednio, przed nałożeniem kolejnych warstw farb), oczyszczenie, zakitowanie, utrwalenie, punktowanie, retusze. Makarewicz twierdził, że skoro dzieło znajduje się w kościele, a nie w muzeum, należy je w pewnym stopniu restaurować. Krytyka makarewicza przez Rudolfa Kozłowskiego – zarzuca przemalowanie tła zbyt jaskrawymi kolorami oraz zbyt dowolną rekonstrukcję • 1905-1906 – malowidła w krużgankach augustiańskich – odsłonięcie malowideł, usunięcie przemalowań („Reguła”, „Chrystus w Studni” - pozytywna ocena Tomkowicza ) - takie założenia, w rzeczywistości Makarwiecz rekonstruował w znaczynm stopniu malowidła • krużganki w koś. Franciszkanów – m.in. portrety biskupów, św. Jerzy ze smokiem, Tłocznia mistyczna, Stygmatyzacja – założenia takie jak u Augustianów – 1. dużych ubytków nie rekonstruował, punktując drobne uszkodzenia; 2. rekonstrukca naśladująca oryginał miała inną fakturę niż oryginał • malowidło Ukrzyżowania z koś. św. Andrzeja (jak wyżej) • 1910 – tło Ogrójca św. Barbary, malowidło z Pojmaniem Chrystusa • prace na Wawelu – ◦ fryz na drugim piętrze krużganków – odsłonięcie i konserwacja 1909 – 1910 ◦ 1913 – prace w Sali Poselskiej ◦ 1916 – 1917 - odsłonięcie fryzu w tzw. sypialni Zygmunta Starego • prace u Cystersów w Mogile • polichromia Karola Denkwarta z końca XVII w. na Jasnej Górze (przyczyną zniszczeń pożar) • średniowieczne malowidła w Czchowie – krytyczna ocena R. Kozłowskiego – zarzuca dowolną rekonstrukcję, silne przemalowanie, przeobrażenie wyrazu artystycznego – zasługą – wykonanie solidnej dokumentacji • odsłonięcie malowideł XIV w. w Niepołomicach • Lublin - malowidła ruskie w kaplicy zamkowej św. Trójcy – ze Stefanem Matejko • ostatnia praca – konserwacja malowideł ruskich we wnętrzu katedry w Sandomierzu – w miejscach ubytków wprowadził własną rekonstrukcję • pracował też przy konserwacji rzeźb – w okresie międzywojennym przy Ołtarzu Mariackim Ogólnie - rozbieżność pomiędzy teorią a praktyką – nieuzasadnione rekonstrukcje, a nawet fantazje, brak precyzji, stosowanie gipsu i sporadycznie cementu. 1911 Referat podczas 1 zjazdu Konserwatorów G. Z. Entuzjastyczny artykuł opublikował sam Riegl. Krytykował prace Jabłońskiego, za przemalowania.
15
Kolejnym konserwatorem był Rudolf Kozłowski Jabłoński → Makarewicz → Kozłowski zabór pruski Julius Kothe konserwacja i częściowa rekonstrukcja Poznań – dekoracja plastyczna ratusza I wojna światowa – przynosi na wielką skalę znisczenia, ruiny, wyburzenia miast, np. średniowieczne miast Ypres (Belgia), odbudowano Arras – odbudowa po 1918r zniszczenia wynikiem strategii wojskowej – nie rozwinięte lotnictwo, silna artyleria podobne zniszczenia w Polsce, gł. w Galicji – dwa razy przetaczające się walki • kolegiata w Wiślicy – odbudowa przez Szyszko–Bohusza, wg Tadeusza Szydłowskiego • cerkiwe w Brochowie – odbudowa 1923 -1926
Szydłowski – inwentaryzował zniszczenia zabytków, 'W obronie śródmieścia Krakowa' 'Ruiny Polski' -bilans zniszczeń na ziemiach polskich w wyniku I WŚ.
20-lecie międzywojenne Podstawy teoretyczne, stworzone przez Riegla i Dvořáka na początku XX wieku, bazujące na osiągnięciach końca poprzedniego wieku, były obowiązujące także w latach międzywojennych. Walter Frodl, konserwator austriacki formułuje swe poglądy w oparciu o system Riegla (choć po doświadczeniach II WŚ usprawiedliwia rekonstrukcje) Generalną zasadą była konserwacja a nie restauracja (całkowite wykluczenie odbudowy, nieuzasadnionej technicznymi wymogami ingerencji - jeśli uzupełnienia były konieczne, domagano się aby były wykonywane w duchu współczesności, odróżnialne)
Międzynarodowe kodyfikacje Pojawiają się tendencje do międzynarodowej kodyfikacji konserwatorskich. Działanie takie podejmuje Międzynarodowe Biuro Muzeów przy Międzynarodowym Instytucie Współpracy Intelektualnej. W 1930 Biuro organizuje międzynarodowy kongres w sprawie naukowych metod badania i konserwacji dzieł sztuki w Rzymie - kongres ten poświęcony był wyłącznie malarstwu i rzeźbie w ekspozycjach muzealnych. Karta Ateńska Znacznie większy rozgłos zyskały działanie drugiego kongresu zorganizowanego przez tą samą instytucję w Atenach w roku 1931. Wzięli w nim udział przedstawiciele 22 państw, w tym dwaj z Polski - Alfred Lauterbach (historyk sztuki, dyr. zbiorów Zamku Warszawskiego) i Jarosław Wojciechowski (architekt). Obradom przewodniczył Jules Destrée z Belgii. Kongres Podjął 10 uchwał - jest to tak zwana Karta Ateńska - pierwszy międzynarodowy akt normujący ogólne zasady ochrony zabytków. • Uchwała I dotyczy prawodawstwa: ograniczenie przez prawo państwowe praw własności odnośnie obiektów zabytkowych, prawo podejmowania niezbędnych robót kons. bez względu na status własnościowy (+ dostosowanie do lokalnych warunków) • Uchwała II podkreśla prymat konserwacji nad renowacją: odrzuca jednak doktrynerstwo w tym zakresie. 'W przypadku gdyby odtworzenie stało się nieuniknionym czy to skutkiem powstałego uszkodzenia czy zniszczenia, należy uszanować historyczne i artystyczne oblicze, które przeszłość zabytkowi nadała i nie narzucać mu stylu jednej epoki.' • Uchwała III zajmuje się konserwacją ruin: Kongres wysoko ocenia zasadę anastylozy. 'Konserwacja ruin powinna polegać na najściślejszym umieszczeniu we właściwych miejscach poszczególnych elementów, jakie się zachowały. Dodanie nowych elementów - rozpoznawalne. Gdy konserwacja ruin niemożliwa - powrotne zakopanie z wykonaniem dokumentacji. • Uchwała IV dopuszczała korzystanie z wszelkich nowoczesnych technik, ale bez zmian wyglądu obiektu o ile to możliwe • Uchwała V miała charakter ekologiczny: Niszczenie kamiennego wystroju rzeźbiarsko - architektonicznego przez zanieczyszczone przemysłem środowisko. Współpraca kons. i arch. z przedstawicielami nauk ścisłych. Zastępowanie oryginałów rzeźb przez kopie jedynie w krytycznych sytuacjach rzeczywistego niebezpieczeństwa. • Uchwała VI o ochronie krajobraz miejskiego i zespołów architektonicznych: 'Idzie o to, aby pewne zespoły i szczególnie malownicze perspektywy zostały zachowane', 'usunięcia z sąsiedztwa zabytków wszelkich reklam, szpecących słupów, drutów telefonicznych'. • Uchwała VII o zinwentaryzowaniu swych zabytków przez każde państwo: każde państwo powinno opublikować
16
inwentarz i stworzyć archiwum z fotografiami, pomiarami i opisami. • Uchwała VIII była kurtuazyjnym ukłonem wobec gospodarzy, Greków • Uchwała IX akcentowała rolę wychowywania i wpajania poszanowania zabytków przez szkołę • Uchwała X będąca niejako syntezą w/w próbowała stworzyć rodzaj prawa międzynarodowego w dziedzinie ochrony zabytków, dającego międzynarodowym środowiskom konserwatorskim prawo interweniowania w przypadku zagrożenia zabytków w danym kraju (interwencje miały się ograniczyć do poradnictwa) Kongres w Brugii Kolejny kongres odbył się w 1932 r. w Brugii. Zajął się problemem zabezpieczenia zabytków podczas wojny. Poglądy W dziedzinie konserwacji zabytków ruchomych następuje dalszy postęp technologiczny. W okresie międzywojennym powstają faktyczne możliwości techniczne, wcześniej tylko postulowane - o szacunku dla substancji, nieingerencji. Stosowane są jednak odstępstwa, które znajdowały uzasadnienia teoretyczne • Zniszczenia I WŚ, kataklizmy - kazały w wielu miejscach rewidować pogląd odrzucający rekonstrukcję (zawalenie się kampanili na placu św. Marka - odbudowano przy użyciu współczesnej techniki, zachowując wiernie historyczną formę, odbudowa francuskiego miasta Arras - cennego założenia urbanistycznego) • Protesty przeciwko wprowadzaniu nowych form jako elementów uzupełniających - Gustavo Giovanni (włoski konserwator, architekt), w 1925 r. pisał, że autentyczny, pełny i ciągły, współczesny styl architektoniczny i zdobniczy nie istnieje. Postulował korzystanie przy uzupełnianiu z 'schematów prostych, czerpiąc potrzebne wzory z dzieł skromniejszych w ramach danego stylu' • Ingerencja, daleka wprawdzie od purystycznej czystości stylowej, ograniczona do usuwania niektórych, niżej ocenianych elementów. - Katedra romańska w Bari -w duchu puryzm. Miała barokowy wystrój. - Bazylika św. Mikołaja w Bari - też puryfikacja, ale z zachowaniem nagrobka królowej Bony Sforzy. Wypełniał całą absydę prezbiterium, ale zostawiono tylko fragment. - 1925-36 - purystyczna konserwacja katedry w Neapolu. Reasumując, odrzucając generalnie puryzm końca XIX w. teoria, a zwłaszcza praktyka międzywojenna jest też przeciwna skrajnemu nie-interwencjonizmowi w wydaniu Dvořáka.
Polska Dekrety Bardzo szybko podjęto działalność ustawodawczą - w X 1918 Rada Regencyjna wydała dekret o opiece nad zabytkami. Stworzone zostały podstawy dla organizacji pierwszej służby konserwatorskiej państwowej. Dekret ten obowiązywał 10 lat. W 1928 Prezydent Ignacy Mościcki wydał nowy dekret, obowiązujący do 1962 o opiece nad zabytkami (nie była to ustawa, ale dekret). Jako zabytek rozumiany był to każdy przedmiot nieruchomy i ruchomy, charakterystyczny dla danej epoki, posiadający wartość artystyczną, kulturalną, historyczną, archeologiczną, stwierdzoną orzeczeniem władzy konserwatorskiej (a więc doceniono wartość krajobrazu). Faktycznym autorem tekstu był Jarosław Wojciechowski (†1942) naczelnik wydziału zabytków i muzeów w ministerstwie. Władzami konserwatorskimi 1 instancji byli konserwatorzy wojewódzcy. Ciałami doradczymi - okręgowe komisje konserwatorskie. Podjęto uchwałę o skansenach. Ale już w XIX w. Stanisław Witkiewicz postulował utworzenie skansenu podhalańskiego. Zwrócono uwagę na zagrożenie kościołów drewnianych. Zwrócono się z tym do episkopatu. Kilka uwag poświęcono szkolnictwie. Konserwator Generalny W 1930 r. powołany został urząd Konserwatora Generalnego - zostaje nim Jerzy Remer, konserwator okręgowy w Wilnie. Władza ministerialna nie ograniczała się do funkcji urzędniczych, ale formułowała merytoryczne i teoretyczne programy. Remer: 'Resuscytacja budowli jest rzeczą zasadniczo ryzykowną. Lecz czasem jest to jedyna droga, gdy chodzi o zachowanie pomysłu' - stwierdzenie dalekie od Riedla, wynikające z doświadczeń wojennych. Zachwatowicz widzi w tym 'polską szkołę odbudowy' Remer wnosił uwagi o pokrewieństwie konserwacji z innymi dziedzinami nauki - historią sztuki i muzealnictwem. Postulował nieusuwanie dzieł sztuki z miejsca ich przeznaczenia. Wyrwanie dzieła z jego otoczenia powinno być ostateczną decyzją.
17
CBI W 1929 r. przy Ministerstwie Wyznań i Oświecenia publicznego powstaje Centralne Biuro Inwentaryzacji Zabytków Sztuki CBI. Powołania takiego domagano się m.in. na II Ogólnopolskim Zjeździe Konserwatorów w Warszawie. Skutki działalności CBI były jednak nikłe - wydano inwentarze 2 ( Piotrkowski i Nowotarski) z 366 powiatów, zgromadzono za to znacznie więcej materiałów pomiarowych i fotograficznych. Czasopisma Przed wojną było 'Ziemia'. Po 1956 - próba wznowienia. 'Orli lot' - harcerskie pismo. PTTK przez wiele lat prowadziło sekcję miłośników sztuki.
Najważniejsze prace w okresie międzywojennym R e s t a u r a c j a z a m ku n a Wa w e l u Z powodu funkcji reprezentacyjnej (również) koncentrowały się ty prace. W 1916 r. po Hendlu i Sowińskim kierownictwo obejmuje Adolf Szyszko-Bohusz. Sprawuje je do II WŚ. Wyróżnić można dwa okresy: • okres badań (wojna i brak pieniędzy). Odkrycia lat 1917-21 kształtują obraz romańskiego Wawelu (zdezaktualizowany dopiero ostatnimi badaniami) - 1917 - odkrycie rotundy Panny Marii (św. Feliksa i Adaukta) - 1918 - odkrycie wieży romańskiej obok Kurzej Stopy - 1921 - odkrycie sali romańskiej w części północnej (?) • okres prac. Już w 1920 rząd wyasygnował znaczną kwotę na roboty - 1922-24 otynkowanie zewnętrznych fasad, wybudowanie Bramy Herbowej, loggi widokowej (Uzupełnienie gotyckiego skrzydła galerią widokową. Szyszko-Bohusz wiedział, że Berecci zaprojektował taką loggię) , udostępnienie wykopalisk archeologicznych, wykonanie stropów ogniotrwałych. - Od 1925 prace we wnętrzach: - 1927 - odbudowanie w marmurze Schodów Poselskich - Restauracja wystroju malarskiego, zrazu Makarewicz, potem Pękalski (znaczny stopień rekonstrukcji) - Nowe plafony - koloryści (Lucjan Adwentowicz, Józef Jarema, Felicjan Kowarski, Józef Pankiewicz, Zbigniew Pronaszko, Zygmunt Waliszewski) - Oparcie się na opublikowanych inwentarzach zamku. Z Niemiec Szyszko-Bohusz sprowadza XVIII-wieczny kurdyban, wymyśla układ posadzek. - Tempo spadło po 1935 r. w wyniku oszczędności • Krytyka Tomkowicza - uznaje on Szyszko-Bohusza za dobrego architekta, lecz złego konserwatora, który za mało widział, za mało podróżował, nie chciał słuchać rad. Zarzuty - zbytnia obfitość i zróżnicowanie kolorystyczne marmurów, banalne parkiety, nowoczesne fornirowanie drzwi, 'postimpresjonistyczne' plafony. Nikt przy tym nie negował organizacyjnych zasług Szyszko-Bohusza. Inne kościoły w Krakowie Odzyskanie do kultu kościoła św. Agnieszki w latach 20'. Objęty przez władze garnizonowe. Stefan Świszczowski i Bogdan Treter. W latach międzywojennych przygotowano prace badawcze dotyczące kościoła św. Katarzyny. Matka Krasnowolskiego je przygotowała, odsłoniła też fundamenty niezrealizowanego kościoła w zachodnim przęśle. Opracowała także inwentaryzację portalu. Inne miasta Warszawa - konserwacja rzeźby W Łazienkach Wilanowskich prace prowadzili: St. Jakubowski, absolwent ASP w Warszawie u Dunikowskiego, 8 kopii rzeźb w Wilanowie. Jan Antoni Biernacki, j.w., wykonywał także rzeźby architektoniczne, nagrobne, działał w Towarzystwie Opieki nad Zabytkami. Wilno (zabór rosyjski) prace konserwatorskie na bardzo szeroką skalę, w pierwszej kolejności z okresu baroku. St. Lorenz - konserwacja kościoła ostrobramskiego w Wilnie Jan Rutkowski - konserwacja obrazu MB Ostrobramskiej k. św. Kazimierza (1876 r) z tego czasu pochodzą elementy bizantynizujące, które usunięto podczas konserwacji. Urządzono w nim muzeum ateizmu. Kłos - autor licznych przewodników po Lwowie, prowadził prace konserwatorskie w k. św. Kazimierza. Pracował tu F. Ruszczyc
18
Lwów Negatywnie oceniono budowę niemal od podstaw niby renesansowych krużganków kamienicy Królewskiej. Całkiem inny był stosunek do rekonstrukcji poprzedzonych badaniami, np. arsenał lwowski z XVII w. Inne realizacje II Rzeczpospolita - nie było ruin zabytków, wszystkie pełniły swoje historyczne funkcje, funkcjonowało egzekwowane prawo ochrony zabytków. Inwentaryzacja murów obronnych Gniezno Odkryto fragment romańskiej katedry. Działał tu Szyszko-Bohusz. Badano Ostrów Lednicki Konserwacja ruin zamków: Troki, Nowogródek - traktowano je bardzo po konserwatorsku. Nowe elementy ograniczono do technicznych wzmocnień, eksponowano głównie plan. Działał tu h.s. Marian Morelowski, malarz F. Ruszczyc, badacz Wileńszczyzny Kłos. Tum pod Łęczycą - przyczyną prac były zniszczenia z I WŚ. Przeprowadzono iniekcje zwietrzałych murów, technologią niemieckiej firmy, która była także stosowana w katedrze w Moguncji. Krzemieniec Szkoła krzemieniecka fundacji T. Czackiego. Autor zespołu szkół - Paweł Giżycki. Inwentaryzacja - matka Krasnowolskiego 1939. Konserwacja krajobrazu • Zachowanie krajobrazu Podhala zagrożonego nową zabudową • Objęcie ochroną konserwatorską założenia kalwaryjne, np. Kalwarię Zebrzydowską (badania zapoczątkował Jerzy Szablowski), Wejherowska, Wileńska. • W programach prac konserwatorskich ujmowano niekiedy otoczenie obiektu, np. w Strzelnie. Akcentowano związek obiektu z krajobrazem. Zwracał na to uwagę Treter. Konserwacja malarstwa i rzeźby Międzynarodowa konferencja w Rzymie Byli na niej tylko trzej Polacy, którzy nie zaprezentowali żadnego referatu, wyjechali pełni kompleksów. Konferencja miała ściśle techniczny charakter, co zaskoczyło Polaków. Jan Rutkowski Najwybitniejszy konserwator zabytków w okresie międzywojennym, z Warszawy. Zajmował się konserwacją 'świętych wizerunków MB': Ostrobramska, ołtarz z Bodzentyna Marcina Czarnego. Osiągnięciem Rutkowskiego była konserwacja gotyckich malowideł w kaplicy Bożogrobców katedry w Gnieźnie. Malowidło wykonano na cegle, na pobiale, w technice tempery. Było silnie spudrowane, nastąpił problem utrwalenia. Rutkowski zastosował własną metodę - wosk rozpuszczony w benzynie. Lauterbach wskazał niedostatek badań laboratoryjnych. Przez to nastąpiły błędy - przy konserwacji Madonny toruńskiej Rutkowski usuną wraz z przemalowaniami oryginalną warstwę malarską. Konserwatorzy Jerzy Remer (1888 - 1979) Urodzony w Zatorze, studia na UJ, podróżował do Włoch, Niemiec, Francji. W École du Louvre ukończył kurs konserwacji. Był konserwatorem okręgu częstochowskiego, potem Kieleckiego i Wilna. Na Uniwersytecie Wileńskim wykładał historię sztuki, potem pracował w Warszawie. Był pierwszym konserwatorem wojewódzkim po I WŚ. Opracował pierwszą problemową mapę zabytków architektury w Polsce. Dzięki niemu ukazywały się 'Wiadomości Konserwatorskie' jako dodatek do 'Ziemi'. Był krótko konserwatorem w Krakowie, potem okręgu białostockiego. Po wojnie w Bydgoszczy, a potem związał się z Toruniem - na UMK prowadził studium zabytkoznawstwa. Alfred Lauterbach (1884 - 1943) historyk sztuki, muzeolog. Pracował w dziale inwentaryzacyjno-konserwatorskim. Był ceniony jako badacz wczesnego klasycyzmu, czasów stanisławowskich. Podczas wojny inwentaryzował zabytki niszczone przez hitlerowców.
I I Wo j n a Ś w i a t o w a Problemy: • ogrom zniszczeń i nieskuteczność międzynarodowych konwencji
19
• planowy rabunek dzieł sztuki
Po II Wo jni e Św i a to w e j - św i a t Poglądy Waltera Frodla - kontynuacja tez Dvořáka z korektą dotyczącą zniszczeń wojennych Poglądy Alfreda Barbacciego Jednak nie indywidualne poglądy i wypowiedzi decydowały o kierunkach myśli konserwatorskiej, a międzynarodowe zjazdy, sympozja, organizacje.
UNESCO W 1946 roku powstaje Organizacja Narodów Zjednoczonych d/s oświaty, nauki i kultury (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization). Wśród celów - m.in. czuwanie nad zachowaniem i ochroną ogólnoludzkiego dziedzictwa kulturowego. Konstytucja przyjęta już w 1945, ogólne cele w 1946.
ICOM W 1948 powstaje Międzynarodowa Rada Muzeów) zajmująca się problemami muzealnictwa i zabytków 'ruchomych'. (1948 r. Ecole du Louvre - pierwowzór zgromadzenia ICOM). W 1949 - obradował już komitet ICOM, jego przewodniczącym był S. Lorenz.
ICCROM W 1959 UNESCO powołuje Międzynarodowy Ośrodek Badań nad Konserwacją i Restauracją Dóbr Kultury w Rzymie. Organizuje kursy dla konserwatorów. (Piero Gazzola i prof. Zachwatowicz)
ICOMOS W 1965 powołano w Warszawie Międzynarodową Radę Ochrony Zabytków i Miejsc Zabytkowych. Zajmuje się zabytkami architektury, krajobrazem, dziedzictwem kulturowym poszczególnych krajów i regionów.
Konwencja Haska Pierwszym międzynarodowym aktem prawnym jest Konwencja Haska z 1954 r. w sprawie ochrony dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego. Postanowienia: • Państwa mają obowiązek opieki nad zabytkami wobec zagrożeń zbrojnych • Państwa zobowiązane są do ustanawiania prawa ścigającego nieprzestrzegania postanowień konwencji • Zgłaszanie obiektów zabytkowych do międzynarodowego rejestru. • Poszanowanie dóbr kultury na terenie innych państw. • Kontrowersje budziły zastrzeżenia o odległości od ośrodków przemysłowych i strategicznych - nie można wpisać Wawelu, gdyż znajdował się w pobliży strategicznych mostów. Konwencja Haska nie zadziałała podczas wojny w Jugosławii.
Karta Wenecka W 1964 r. uchwalono Kartę Wenecką, aktualizującą postanowienia Karty Ateńskiej, zawierającą też wytyczne prowadzenia prac konserwatorskich. Była m.in. reakcją na tendencje powojenne (silnie akcentowana odbudowa, nadmiar prac rekonstrukcyjnych powodujący pewne pomieszanie teorii i zasad oraz różną ich interpretację). Historyczna doniosłość Karty Weneckiej polega na przywróceniu podstawowych zasad konserwacji zabytków. Był to ostatni ważny dokument w zakresie ochrony zabytków. Podstawowe zasady i pojęcia: (za Wikipedią) • Definicja budynku zabytkowego została rozszerzona o grupy i zespoły budowli. • Konserwacja zabytków jest konieczna dla zachowania trwałości budowli, ale w jej trakcie nie należy zmieniać układu przestrzennego budynku ani jego wystroju. Chronić powinno się również otoczenie zabytku. Nie powinno się przenosić ani usuwać żadnych elementów zabytku, chyba że jest to konieczne dla jego ratowania. • Restauracja powinna być podejmowana tylko w razie konieczności. Nie powinno się przeprowadzać rekonstrukcji zabytku należy uszanować oryginalną substancję konstrukcji oraz materiały. Wszystkie nowo dodane elementy zabytkowego budynku powinny być rozróżnialne od oryginalnych. Tam, gdzie niemożliwe jest zastosowanie technologii tradycyjnych, dopuszczalne jest zastosowanie sprawdzonych technologii nowoczesnych. Fragmenty budowli pochodzące z wszystkich etapów powstawania powinny być chronione. Niedopuszczalne jest umieszczanie wiernych kopii elementów budynku w miejsce oryginalnych.
20
• Prace archeologiczne mogą być wykonywane wyłącznie przez specjalistów. Wykonując prace archeologiczne nie należy modyfikować zabytkowego budynku w celach ukazania dawniejszych warstw archeologicznych. • W trakcie każdych prac konserwatorskich należy wykonywać dokumentację konserwatorską i projektową, którą należy udostępnić w publicznych archiwach.
Konwencja w sprawie ochrony kulturalnego i naturalnego
światowego
dziedzictwa
Przyjęta przez UNESCO w 1972 r. Dziedzictwu kulturalnemu i naturalnemu coraz bardziej zagraża zniszczenie nie tylko w skutek szkód wywoływanych przyczynami tradycyjnymi, ale także wskutek przeobrażeń społecznych i gospodarczych. W myśl Konwencji dziedzictwem kulturalnym są: • zabytki - dzieła architektury, rzeźby etc. • zespoły budowli • miejsca zabytkowe - dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i przyrody. Na państwach będących stronami Konwencji spoczywają obowiązki identyfikacji, ochrony, konserwacji, rewaloryzacji oraz przekazania przyszłym pokoleniom dziedzictwa kulturalnego oraz naturalnego.
P o I I Wo j n i e Ś w i a t o w e j - P o l s k a Zniszczenia wojenne i ich przyczyny • Spalony został kościół z XII w. w Wieluniu, kolegiata w Tumie pod Łęczycą, część Starego Miasta w Lublinie • Największe straty - Warszawa - Zamek był poważnie uszkodzony, bezpośrednio po zajęciu miasta Niemcy rozpoczęli systematyczny demontaż. W 1955, po upadku Powstania, wysadzili zamek. • Zburzono i spalono wszystkie bożnice drewniane • Grabież dzieł sztuki, w tym Ołtarza Mariackiego Biuro Odszkodowań Wojennych szacowało straty powojenne na 44%. Wielkie straty poniosło środowisko (Oskar Sosnowski, Zalewicz, Wojciechowski, Kanterbach, Wieczorkiewicz, Pajzderski, Muczkiewicz, Demetrykiewicz) Po wojnie zmarł Jan Rutkowski (bazgroły trochę, nie wiem do końca czy dobrze przepisałem)
Zniszczenia powojenne i ich przyczyny • • •
Przemiany polityczne - reforma rolna i katastrofa dworów i pałaców. Katastrofa miast w wyniku polityki mieszkaniowej, zacieranie lokalnych odrębności i tradycji (Łemkowie). Prymitywna industrializacja Prymitywna urbanizacja
Cztery okresy powojennych dziejów zabytków w Polsce
konserwacji
i restauracji
1. Okres powojennej odbudowy Organizacja władz konserwatorskich i wykonawstwa (1950 - początki PKZ). Powstanie zagrożeń objawiających się w okresie następnym: • regres teorii konserwatorskich w obliczy odbudowy • przesłanki polityczne - PRL Ten niepozbawiony sukcesów okres zakończył się wraz z przyjęciem Ustawy o ochronie dóbr kultury i o muzeach w 1962. W lutym 1945 przy MKiS powstaje Dyrekcja Muzeów i Ochrony Zabytków (St. Lorenz - pierwszy dyrektor). Funkcję GKZ obejmuje prof. Zachwatowicz. Dwa piony: • Muzealny - St. Lorenz • Konserwatorski - Jan Zachwatowicz jako Generalny Konserwator. Jednocześnie tworzono wojewódzkie władze konserwatorskie: • Kraków - E. Treter, J. Dudkiewicz, Hanna Pieńkowska • Warszawa - od 1947 prof Piotr Biegański Akcja rewindykacyjna - W MKiS powołano Wydział Rewindykacji i Odszkodowań w Dziedzinie Kultury i Sztuki. Podstawą do ustalenia listy strat były materiały gromadzone przez Karola Estreichera. • obrazy Matejki
21
• • • • • •
Ołtarz Mariacki Dama z Łasiczką pejzaż Rembrandta arrasy widoki Canaletta kodeks Behema etc.
Etap odbudowy Uzasadnienie Zachwatowicza, w polemice z zwolennikami Riegla: 'Kataklizmy wojenne niszczą zarówno zabytki z ich nawarstwieniami, jak i teoretyczne tezy. Dopiero po odbudowie zniszczonych zabytków i po powrocie do normalnych warunków tezy konserwatorskie wracają do swych słusznych praw' P ro b l e m o d b u d o w y Wa r s z a w y Odbudowa podjęta w 1945, jednoczyło to wszystkich. Wszystko było opodatkowane na jej rzecz ( SFOS - społeczny fundusz odbudowy stolicy). Powołano BOS - Biuro Odbudowy Stolicy. Konserwatorem Warszawy był Piotr Biegański, głównym projektantem - Mieczysław Kuzma. Odbudową Starego Miasta w oparciu o badania zajmował się Wydział Architektury Zabytkowej BOS-u (kierowany przez Jana Zachwatowicza). Podobnie Piwocki, ale oszczędniej. Całkowicie przeciwstawne stanowisko miał krakowski Wyka. Edmund Goldzamt postulował przywrócenie Osi Saskiej, zbudowanie socrealistycznych budowli, o czym prześmiewczy artykuł napisał Kuzma. Międzynarodowe oceny tej odbudowy - Austriak Walter Frodl: odzyskiwanie świadomości narodowej przez odbudowę to jedyna w swoim rodzaju sytuacja. W czerwcu 1945 roku powstała Pracownia Odbudowy Zamku. Decyzję o odbudowie Zamku Królewskiego sejm podjął w 1949, jednak zamierzenia nie zrealizowano. Ponownie decyzja o odbudowie Zamku zapadła 1971. Wykorzystywano ikonografię głównie weduty Canaletta. (Trzeba uważać, bo niekiedy malował projekty niezrealizowane.) Posługiwano się rónież pomiarami ze zbiorów Politechniki Warszawskiej 1947 - odbudowa Katedry wg. projektu Zachwatowicza. Posługiwano się skąpymi źródłami. Dyskwalifikacja XIX-wiecznego historyzmu po St. Idzikowskim na rzecz dość fantastycznej architektury neogotyckiej. Odbudowa Pałacu Staszica. Na terenie Nowego Miasta zrezygnowano z budowy oficyn, projektowano duże obszary zielone. 1947-49 Budowa trasy W-Z Poznań rynek, ratusz - usunięto przekształcenia wprowadzone przed wojną przez Niemców i wprowadzono cytaty z Konstytucji PRL z 1952 roku. Katedra - z barokowymi wieżami tuż po wojnie, podczas prac regotycyzowana Gniezno regotycyzacja, mimo, że barokowy wystrój był tylko uszkodzony Wrocław Zniszczono 60% powojennej zabudowy. Pierwotny plan zakładał odbudowę w ramach linii architektonicznych ale z nowoczesnym wyposażeniem. Katedra - 1946-51 - zniszczona w 70% Translokacje obiektów np. Mogiła → ołtarz główny, późnobarokowy usunięto, wprowadzono późnogotycki ołtarz ze Śląska → Dudkiewicz Lublin prace podjęto w duchu socrealistycznym w wyburzonej przez Niemców dzielnicy żydowskiej Szczecin Racibórz rynek odbudowano w stylu neorenesansowym, bo renesans miał być postępowy, w miejscu XIX-wiecznych kamienic Wawel Alfred Majewski pracował od 1947 przy odnowie Zamku Królewskiego na Wawelu i wielu innych polskich historycznych zamków i pałaców (Baranów, Krasiczyn, Niedzica, Pieskowa Skała, Sucha, Wiśnicz). W latach 1951-1983 pełnił funkcję dyrektora Kierownictwa Odnowienia Zamku Królewskiego na Wawelu. Nie był wybitnym uczonym, ale gdyby nie on, to Zamek w Pieskowej Skale wyglądałby jak malownicze ruiny. Kraków Lepiarczyk - nie dopuścił do zburzenia Prylińskiego W tym czasie zburzono budynki na Placu Marii Magdaleny (dom, który spłonął w 1945 r.)
22
Problem wykonawstwa Powstanie (odrodzenie się) muzealnych pracowni konserwatorskich: w Warszawie, na Wawelu w Krakowie, w Toruniu, Poznaniu, Łodzi i Gdańsku. Szkolnictwo konserwatorskie - ASP Kraków i Warszawa. W 1954 roku powstaje PPKZ (Państwowe Przedsiębiorstwo Pracowni Konserwacji Zabytków). W 1960 przestają istnieć ostatnie oddziały wykonawstwa konserwatorskiego, organizowane przez niektórych WKZ - PKZ staje się monopolistą. Powstanie takiego przedsiębiorstwa postulował już w 1946 r. Zachwatowicz, zalążkiem było Wykonawstwo przy muzeach. PPKZ nie miały konkurencji, całkowity monopol. Padły, gdy pojawił się wolny rynek. Na wykonawstwo prywatne można było poświęcić ok. 10%. PP PKZ składał się z Zarządu w Warszawie i 20 oddziałów obejmujących jedno lub kilka byłych województw. • Zarząd główny w Warszawie - dyr. Tadeusz Polak • Oddział Warszawski, Krakowski, Toruński, Wrocławski, Szczecińskie, Kielcach... Im później, tym słabsze, bo funkcjonowanie bez wyższej uczelni było niebezpieczne. W oddziałach były specjalistyczne pracownie: • naukowo-historyczne • konserwacji dzieł sztuki (pierwszym szefem tej pracowni był W. Zalewski, potem Aleksandra Bogdanowska) • projektowa - architektoniczna • badań architektonicznych • wykonawstwa budowlanego powstawały w zależności od potrzeb • pracownia konserwacji papieru • witrażu • organów zabytkowych • archeologiczne PKZ gwarantowały wykonawstwo na przyzwoitym poziomie, nadzór i interdyscyplinarność.
2. Okres największego regresu lata 60' i 70' Skutki ekologiczne uprzemysłowienia, urbanizacja, dewastacja krajobrazu. Jednocześnie rozwój teorii konserwatorskiej, powstanie nowych pojęć: rewaloryzacja, jednostki krajobrazowe Bogdanowski), zabytkowe struktury przestrzenne (Pieńkowska). Upolitycznienie całości życia kulturalnego. Problem kompleksowości i interdyscyplinarności. W Krakowie kwestia rewaloryzacji ul. Kanoniczej: sukcesy (głównie naukowe) i niepowodzenia. Przyjęcie Ustawy o ochronie dóbr kultury i o muzeach w 1962, funkcjonującą 40 lat. Wada - brak spójnego systemu ochrony. W ślad za Konwencją Haską ustawa używała pojęcia 'dobra kultury' Pojmowano: • Dobro kultury - obiekt jest niezależnie od aktów prawnych, niezależnie od tego, czy jest wpisany do rejestru - wartości obiektywne. • Zabytek - dobro kultury wpisane do Rejestru - obiekt, którego wartość potwierdzał wpis do Rejestru. • Wartość obiektywna - zabytkiem jest każdy obiekt o wartościach - obecnie tego brak. 1963 - Rozporządzenie określające zasady wpisu do Rejestru Klasyfikacja zabytków na 5 klas: • 0 - zabytek o najwyższym znaczeniu w skali świata • 1 - zabytek o najwyższej wartości w skali ogólnokrajowej • 2 - zabytek o wysokich wartościach w skali regionalnej • 3 - zabytek o wartościach powtarzalnych w skali regionalnej • 4 - zabytek o małej wartości zabytkowej, o złym stanie zachowania 3 i 4 - w olbrzymiej większości nie istnieją 3. Zapowiedzi zmian lata 80' Krytyka ze strony stowarzyszeń twórczych i naukowych. Ustawa z 1962 to 'swoista deklaracja dobrej woli państwa i jego organów pomijająca ze szkodą dla obiektów chronionych zagadnienia praktyczne. Niejednolita, a co najważniejsze - niestosowana. Nie uwzględnianie opinii specjalistów. Modernizacje. rewaloryzacje, nieprzestrzeganie prawa spowodowały, że zjawisko niszczenia zabytków w ostatnim dziesięcioleciu znacznie się nasiliło' (J. Pruszyński, warszawski prawnik zajmujący się prawem dotyczącym ochrony zabytków) 4. Złożona sytuacja obecna Zmiana systemu sprawowania władzy konserwatorskiej. PSOZ jako administracja specjalna, nie dysponująca środkami finansowymi, specjalna, korzystna sytuacja Krakowa - SKOZK. Zjawiska pozytywne:
23
• odnowa SKOZKu • skończenie z politycznymi uwarunkowaniami decyzji konserwatorskich • koniec monopoli, ale i początek wykonawców niesprawdzonych Zjawiska negatywne • trwałość schematów, w tym schematu prawnego zakodowanego w Ustawie z 1962 roku • negatywne konsekwencje obniżenia poziomu kadr urzędowych konserwatorów w 1975 • brak zachęt dla prywatnych właścicieli
Małe miasta Kwestia utrzymania ich charakteru, co w sumie zakończyło się klęską. Dzięki Karolowi Sicińskiemu uratowano Kazimierz Dolny. Pracował tam jako delegat konserwatora zabytków. Miasteczka drewniane Badania architekta Henryka Jasieńskiego. Już przed wybuchem wojny nakazem Tretera Biuro Projektów opracowało program dla Lanckorony (miasta drewnianego). Ta akcja miała objąć inne miasteczka. Trochę się udało w Lipnicy Murowanej, kompletnie nie udało się w Czchowie. Zakliczyn nad Dunajcem dziewięciosłupowa konstrukcja domów ze środkowych w środku, a przy rynku na 12 słupach. Nie udało się uratować Stary Sącz - miasteczko murowane. Uratowała Pieńkowska
Piśmiennictwo konserwatorskie Ochrona Zabytków - wydawana przez Stowarzyszenie Historyków Sztuki 'Biuletyn H.S' - miał szpaltę poświęconą ochronie zabytków. Skończyła się gdy pojawiła się O.Z. 1948 - pierwszy zeszyt O.Z. z artykułami Zachwatowicza, Piwockiego, Gieysztora i Jerzego Szablowskiego (dyr. Wawelu)
Odkrycia, realizacje, ogrody Głównie zabytki sztuki romańskiej • Strzelno • Tyniec (Bohusz - odkrycie na południowej ścianie prezbiterium, pod tynkiem, pozostałości wczesnoromańskiego kościoła w postaci muru zewnętrznego z portalem) • św. Andrzeja (Kalinowski) • Cieszyn - na wzgórzu zamkowym stałą późnoklasycystyczna altana parkowa. Okazało się, że jest to przedromańska rotunda, starannie skuto neoklasycystyczne elementy. • Pieskowa Skała - Alfred Majewski Wnętrza - nowo odkryte dekoracje malarskie (głównie Dudkiewicz, Zofia Medwecka. Rozpoczęły się badania stratygraficzne tynków) • Mieronice • Chęciny - pofranciszkański kościół • Mogiła - Samostrzelnik • poszerzono odkrywki w kościele Batorego (mal. Kasper Kuroz) restaurował Rudolf Kozłowski • odkrycia stropów w Krakowie • Miechów - Ukrzyżowanie • Konserwacja ołtarza Wita Stwosza na Wawelu • malowidła w Czerwińsku • konserwacja witraży dominikańskich (Pieńkowska) Gerard Ciołek - wkład w zachowanie i konserwację ogrodów • Pieskowa Skała • Jordanów Opracował mnóstwo planów ogrodów. Napisał 'Ogrody polskie'. Pomogły plany katastralne z lat 40 XIX wieku wykonane na terenie Galicji przez mierniczych austriackich. Rozwija się też teoria ochrony krajobrazu - Janusz Bogdanowski rozwija badania Ciołka. Wprowadził podział: • krajobraz naturalny • krajobraz kulturowy (np. układy pól) • krajobraz zdewastowany
Konserwatorzy i ich doktryny i programy po wojnie znaczenie miały ogromne zniszczenia
24
Jan Zachwatowicz Urodzony w Petersburgu, tu studia politechniczne. Dyplom nostryfikował na Akademii w Warszawie. I Generalny Konserwator do 1957 Uczeń Sosnkowskiego. Brał udział w Powstaniu, był gorącym zwolennikiem odbudowy stolicy, był autorem projektów i wielu badań. Publikuje w 1946 w Biuletynie Historyków Sztuki 'Jak feniks z popiołu' - o odbudowie Warszawy, ale publicznie prezentował go już w 1945. Zabytki nie są tylko dokumentami: oddziaływanie artysty, starożytn., oddziaływanie szerokie powszechne także dla ludzi nieprzygotowanych, nauka historii. 'Obecnie' to echo tego co było przed wojną. 'Nie wystarcza wiedzieć, że rudera, brudna zniszczona, to zamek...' 'Należy uwolnić zabytki z hańbiącej je funkcji więzień' → Lublin, Wiśnicz 'Wszystko to musi wrócić do dawnej świetności i użyteczności' 'Należy zwrócić zabytki narodowi.' Te postulaty były nadużywane - rekonstrukcje Zachwatowicz uważa, że zasada nierekonstruowania jako sprzeciw wobec puryzmowi Viollet-le-Duca jest już zdezaktualizowana przez katastrofę II WŚ. Podkreślał znaczenie małych miasteczek i wsi w krajobrazie. Te postulaty zrealizowano m.in. w Lanckoronie (Pieńkowska). Ponowne włączenie dworów do użytku. Pisze, że dwory, obiekty czekające na określenie ich nowej funkcji, niszczały. Ksawery Piwocki - artykuł w BHS z 1946 r. Zastrzeżenie wobec rekonstrukcji. Stworzenie idealnej kopii jest niemożliwe. (Tragedia Canovy gdzie zobaczył 'prawdziwe' greckie rzeźby z Partenonu. Stwierdził, że zmarnował życie.) Jak daleko iść w rekonstrukcji? Łatwiej odtworzyć architekturę niż rzeźbę czy malarstwo. Znacznie trudniej odtwarzać wystrój wnętrz. Postuluje wykonanie nowych aranżacji - tak już robił Szyszko-Bohusz na Wawelu u Wazów. prof. Jacek Woźniakowski historyk sztuki, należał do redakcji Tygodnika Powszechnego. Piwocki powoływał się na niego. Najwierniejsza kopia będzie w porównaniu z oryginałem martwa. Bohdan Marconi (1894 - 1975) Urodzony w Warszawie, w spolonizowanej rodzinie włoskiej. Studiował malarstwo. Dla muzeum opracował schemat karty konserwatorskiej. Wprowadzał badania RTG w zabytkach, oraz użycie promieni X jako środka owadobójczego. Zabezpieczenie zbiorów z Lorenca (?) w Wilanowie. Otrzymał nominację na kierownika pracowni konserwatorskiej. Chciał zorganizować Instytut Badawczy, gdzie badania konserwatorskie prowadziliby różni naukowcy. Badania, ekspertyzy obrazów. Duże znaczenie jako teoretyk. Poglądy miał odmienne do Dudkiewicza. Napisał 'Etyka i estetyka w konserwacji'. Nie należy usuwać śladów starzenia, ale hamować jego proces. W malarstwie ściennym jak najmniej uzupełnień. artykuł 'Estetyka i Etyka w Konserwacji' w O.Z z 1948. 'Zamieniliśmy Riedlowskie 'nie uzupełniać' na 'jak najmniej uzupełniać''. Uważał, jak przed wojną Kremer, że charakter prac zależy od tego, jaką funkcję obiekt będzie pełnił. Uważał, że rekonstrukcje są niezbędne. Jeżeli nie można wykonać rekonstrukcji to usunąć obiekt do muzeum, a na jego miejsce dać kopię. T. Dobrowolski 'Wpływ konserwacji zabytków na historię sztuki' Konserwator jest naukowcem nie tylko pracującym manualnie, ale zdolnym do samodzielnych opinii naukowych.
Józef Edward Dudkiewicz (1903 - 1968) Konserwator musi uwzględnić niszczenie zabytków przez czas. Nie ma trwałych zabytków, ani zespołów zabytkowych. W rezultacie stan posiadania zabytków w Polsce można porównać do muzeum o zmiennych wystawach. Był przeciwieństwem Marconiego Podstawowe prace Dudkiewicza: • 'Sentymentalizm, autentyzm, automatyzm' • Synteza 'Małopolska rzeźba drewniana'. Wprowadził pojęcie 'szkoły sądeckiej' - Gadomski weryfikuje, że jej nie ma. Ogromny zebrany materiał, datowany. Po śmierci Tretera obejmuje jego stanowisko Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Przyjmuje do pracy Pieńkowską i Korneckiego . Był teoretykiem konserwatorem, doskonałym dydaktykiem, praktykiem. Kornecki mówił, że Dudkiewicz najbardziej wyraziłby się w dekoracji nowych kościołów, ale w tych czasach nie było to możliwe - więc zajął się konserwacją. Mówił o Tarnowie, o ratuszu, rynku, katedrze (nowy wystrój malarski). Dutkiewicz czuł się z nimi związany. Fara w Olkuszu - własne kompozycje. Postulował aby wyburzyć obiekty z XIX wieku które przylgnęły do linii obronnej murów.
25
Wrażliwość plastyczna - 3 level konserwatora - najtrudniejszy, nie każdy go osiąga. Zajmował się zagadnieniami rekonstrukcji. • Olkusz - usunął manierystyczny ołtarza do nawy bocznej i postawił tam gotycki (Poliptyk Olkuski). Za stallami znalazł malowidła - Dudkiewicz wyrywa stalle i przesuwa, aby pokazać pokaleczone ściany. Sportretował się jako św. Rafał. Kaplica św. Anny - sklepienie - nowoczesna polichromia. Ta realizacja zdyskwalifikowana przez Kalicińską, która udowodniła, że polichromie nowożytne zachowały się niemal w pełni. • Dziekanowice nad Rabą - późnoromański (pocz XIII w), kamienne prezbiterium i korpus. Badania stratygraficzne ścian, znalazł niewielkie fragmenty malarskie, wyeksponował kamienne ciosy we wnętrzu. • Prandocin XII w - prezbiterium gotyckie, wystrój barokowy. W prezbiterium wyeksponował destrukty malarskie oraz ciosy we wnętrzu (oryginalnie nie przeznaczone do ekspozycji) • Katedra w Tarnowie - Dudkiewicz współpracował z Marczyńskim i Wacławem Taranczewskim. 30 lat temu usunięto malowidła Dudkiewicza. • Dębno, k. Brzeska • Wielogłowy - wprowadza własne kompozycje • Ruszcza - fundacja Gryfitów, protoplastów Branickich. Maluje Ostatnią Wieczerzę nawiązującą do manieryzmu włoskiego. • Tarnów ratusz - usunął przebudowę Szczęsnego Zaremby z przełomu XIX/XX w. (przekształcenia w duchu historyzmu, kopia portalu renesansowego) i nawiązał do ikonografii (rysunek Vogla). Negował przekształcenia z XIX i pocz. XX w. • Chciał też usunąć przebudowę Sukiennic Prylińskiego • Muzeum w Tarnowie - Dudkiewicz odkrył fragmenty dekoracji, wypunktował kropką. W sali 'pospólstwa' ustawił sztalugi z obrazami z kolekcji Sanguszków. Uzupełnia niezachowane dekoracje malarskie, np. na stropie w kasetonach • Aranżacja pierzei rynku w Tarnowie (1330 - lokacja miasta, ale rozwój po poł. XVI w. za czasów Jana Tarnowskiego hetmana kształtowane był podcienie) Dudkiewicz stara się nawiązywać do czasów Tarnowskiego. Usuwa omurowanie podcieni, wprowadza np. biało-czarne trójkąty, które na elewacji mają nawiązywać do sgrafitta. Zbija w innym miejscu tynk do cegły XIX wiecznej - to kontrastować miało z portalami kamiennymi. Przekształca formy z końca XIX wieku i próbuje odtworzyć miasto z okresu XVI w. Hanna Pieńkowska (1917 - 1976) Skansen w Zubrzycy Górnej - orawska chałupa Ur. 1917 w Żytomierzu na Ukrainie, jako dziecko przeniosła się do Warszawy. Studia z historii sztuki rozpoczęła przed II wojną światową. Po wojnie w Krakowie. Jako magister zajmowała się problematyką witraży, jako doktor - łemkowskimi ikonami, ratowała je i to co uratowała zgromadziła w muzeum w Nowym Sączu. Po ukończeniu studiów, do pracy w Urzędzie Konserwatorskim przyjął ją Dudkiewicz jako młodą, 30-letnią osobę. Po odejściu Dudkiewicza na ASP w 1950/51 została Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Krakowie - wykreowała znaczenie tej funkcji. Była wulkanem energii przeciwieństwo Korneckiego :°(. Program: ewidencja dóbr kultury. • Reforma Rolna (1944 - 1948)- rozkradanie wyposażenia pałaców, majątków, księgozbiorów, budowa nowych obiektów w parkach. Pieńkowska walczyła, aby dwory i pałace zostały odpowiednio zagospodarowane • 1957 - uchwała o zagospodarowaniu obiektów zabytkowych zwracająca uwagę na dewastację, która dokonała się po wojnie. Inwestorzy mieli być zobowiązani do adaptacji obiektów zabytkowych. W zamian za to mieli otrzymać zwrot kosztów do 23%. To było za mało. Niektóre obiekty w ten sposób uratowano. - Igołomia - jako stację archeologiczną - Mogilany - dla PANu - Modlnica - UJ - dwór w Bistuszowej - zagospodarowanie na ośrodek wypoczynkowy jakiegoś państwowego przedsiębiorstwa. - Pławowice - pałac klasycystyczny ofiarowany przez Morsztynów na Związek Literatów Polskich przed Reformą - w rezultacie zamieszkały tu duże rodziny • Ochrona kościołów drewnianych. Rozbierano je, aby stawiać nowe budowle, podpalano. Jan Tomkowicz na początku XX wieku miał kłopot z ratowaniem kościołów drewnianych. Zaczęła się 'epidemia' pożarów. - Woźniki - Parafianie przyjechali i powiedzieli, że kościół się zjarał. Kornecki :°( przyjechał - kościół został podpalony (znaleziono kawałki szmat nasączone benzyną) - wieś musiała kościół odbudować. Plaga pożarów się skończyła. • Zamki - większość zamków udawało się Pieńkowskiej uratować - Niedzica - groził mu stan ruiny, został adaptowany na Dom Pracy Twórczej dla historyków sztuki. - Pieskowa Skała - adaptacja na Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu • Ruiny zamków - nie wolno rekonstruować stojącej od lat ruiny - Dobczyce - na wzgórzu staromiejskim, miasto zanikłe, z czasów Kazimierza Wielkiego, sprzężone z zamkiem nad doliną Raby. Popierała Zachwatowicza, że można odbudować, rekonstruować obiekt, jeśli jest on utrwalony w pamięci ludzi, a został zniszczony. Pieńkowska zabezpieczała mury miejskie, rozpoczęła prace badawcze. Miejscowi chcieli aby zrekonstruowano zamek. • Rozwijanie badań: archeologicznych, architektonicznych, stratygraficznych murów - Pałac w Janowicach - adaptowany jako Ośrodek Wypoczynkowy dla Politechniki Krakowskiej • Badania sztuki średniowiecznej, np. romańskiej w Tyńcu (Kalinowski) - Kościelec - prof. Kalinowski • Ratowanie drewnianych miasteczek i wsi - podstawową formą ochrony → zachowanie in situ - Lanckorona - lokacja Kazimierza Wielkiego u stóp zamku kamiennego. Miasteczko spaliło się w XIX w., ale je odbudowano. Pieńkowska przeprowadziła eksperyment - wykupywanie domów przyrynkowych (nie tylko na obiekty
26
•
•
•
•
turystyczne). Obok miała powstać nowa Lanckorona. Nie do końca się to udało. - Zakliczyn nad Dunajcem - Miłobędzki pisał o jedynej 9-słupowej konstrukcji domów z ok. poł. XVIII wieku. System może sięgał czasów Spytka Jordana (założyciela). Nie udało się uratować miasta, jedynie jedną ulicę. - Lipnica Murowana - połowiczny sukces - Chochołów - uratowano wieś drewnianą. Karpackie uzdrowiska - Szczawnica - Krasnowolski robił opracowanie. Założona przez węgierską rodzinę Szarajów. Bardzo szybka ewidencja i wpis do rejestru zabytków. - Krynica - otrzymała nowy plan zagospodarowania. Domy miały być spalone, a na ich miejscu miano wybudować nowe ośrodki. Bardzo szybko zgromadzono materiały Malowidła ścienne w architekturze drewnianej - Dębno Podhalańskie - Pieńkowska zdobyła pieniądze na konserwację (wykonano także kopie 1:1) - Trybsz Tworzenie parków etnograficznych - Zubrzyca Górna - pierwszy taki park. Rodzina Orawskich sołtysów zapisała swój dom państwu jako zaczątek parku. Potem znaleźli się miejscowi i przenosili domy typowane przez Korneckiego :°( i Pieńkowską (umiejętność przenoszenia chałup w inne miejsce wynikała z tradycji orawskiej) - Pieńkowska miała wizję Wojewódzkiego Parku Etnograficznego, ale miał to być nie jeden centralny park, ale szereg regionalnych oddziałów. - Pod gotyckim zamkiem biskupów w Lipowcu z początku XIII w. na terenie wsi Wygiełzów, powstał park etnograficzny dorzecza górnej Wisły. Program opracował M. Kornecki :°(. - Sądecki Park Etnograficzny na terenie Piątkowej pod Starym Sączem. Różne rodzaje, odmiany Sądecczyzny. - Miał powstać skansen wsi podkrakowskiej, tarnowskiej, spiskiej - nie powstały Nie powstał też skansen podhalański - a powinien powstać w pierwszej kolejności. Nie było terenu odpowiedniego, bo nie było folwarków pańszczyźnianych, dworów pańskich. Wykupywano pojedyncze zagrody, np. w Sułoszowa pod Pieskową Skałą (ale się rozleciała) Pod koniec życia zaczęła syntezę swoich dokonań - Stworzyła pojęcia zabytkowej struktury przestrzennej. Opracowała mapę południowej części województwa krakowskiego - miała to być strategia konserwatorska. Opracowała też program rewaloryzacji zabytków powiatu krakowskiego. - Zorganizowała sesję naukową poświęconą interdyscyplinarności badań i prac konserwatorskich (metodologia badań stratygraficznych, dokumentacja)
Gdy Edward Gierek przeprowadził zmianę administracyjną w 1975 tworząc 49 województw, nastąpił koniec woj. krakowskiego. Pieńkowska została przeniesiona pod Miejskiego Konserwatora Zabytków, co odrzuciła. Wymyślono dla niej stanowisko pełnomocnika do spraw konserwatorów dla nowych województw. Formalnie nie miała nic do powiedzenia.
Marian Kornecki (1924 - 2001) :°( Najbliższy współpracownik Pieńkowskiej. Urodził się w Krakowie, był z wykształcenia prawnikiem, ale niepraktykującym (historyk sztuki). Świetnie rysował :°( . Jeździł na rowerze i rysował :°(. W 1949/50 został zaangażowany przez Dudkiewicza do Wojewódzkiego Urzędu Konserwatorskiego, z którego Dudkiewicz wkrótce odszedł. Przez ćwierć wieku wraz z Pieńkowską stanowili tandem urzędników-konserwatorów. Zorganizował dokumentację zabytków, jeździł na rowerze, robił zdjęcia i rysował. Opracował wzór skróconej dokumentacji. Stworzył biuro dokumentacji zabytków przy urzędzie Woj. Kons. Ten twór stał się wzorem dla innych. Chciał, aby to była placówka usługowa powiązana z różnymi podmiotami. Opracował merytoryczną kolekcję parków etnograficznych, typował, znajdował w terenie, wykupywał. Inwentaryzacja zabytków sztuki w Polsce. Bezpośrednio po wojnie próbowano robić inwentarz topograficzny, ale w Polsce brakło pieniędzy. Dlatego, dzięki Szablowskiemu, pojawiła się koncepcja katalogu zabytków. Pierwszy, województwa Krakowskiego, wyszedł w 1951-1959. Z Tadeuszem Chrzanowskim opracowali kolejne tomy Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce. Kornecki i Chrzanowski opracowali razem woj. bydgoskie i opolskie. To dawało im ogólny ogląd na stan zabytków sztuki. Rozwinęli koncepcję katalogu zabytków, wprowadzali ogólne wstępy dotyczące całokształtu zasobów w danym terenie. Gdy przestało istnieć woj. krakowskie, Kornecki przeniósł się do PKZ. Stworzył nową pracownię - pracownię naukową kons. → głównie była to inwentaryzacja, dokumentacja architektury drewnianej. Stronił od tytułów naukowych, do zrobienia doktoratu został zmuszony. Prof. Kalinowski uznał, że jego publikacje w zakresie architektury drewnianej to już doktorski dorobek. Jako badacz postępował od analizy do syntezy. Zajmował się głównie architekturą drewnianą. W 1999 roku wydał 'Małopolskie kościoły drewniane' - synteza, ustalił typologię, konstrukcję, dekorację. Walczył o zachowanie tych obiektów. Przez ostatnie lata życia redagował i rozpowszechniał własne czasopismo 'Kościoły drewniane'. Wyszło ok. 100 numerów. Był członkiem ICOMOSu, lansował problem ochrony kościołów drewnianych jako zjawiska w skali europejskiej. Przygotował listę obiektów w Polsce do listy UNESCO. Zainteresował tym problemem międzynarodowe gremium. Nie dożył jednak
27
wpisania tych obiektów na listę. Założył Komisję arch. drewn. w ramach SHS. Doktryna konserwatorska Korneckiego • 'OZ' - ukazał się artykuł mówiący o granicach aranżacji konserwatorskiej - jego najważniejsza wypowiedź. • Doktryny konserwatorskie ulegają zmianie, ale są pewne elementy, które nie są relatywne. To swego rodzaju polemika z nieżyjącym Dudkiewiczem. • Zabytek musi dominować nad sposobem jego aranżacji • Należy uszanować historię, która dzieje się we wnętrzu kościoła. Traktował wnętrze kościoła jako całość, która narasta w ciągu wieków, dowód nurtów, które się w nim rozwijały • Sprawa sacrum była dla niego bardzo istotna. • Miał olbrzymie archiwum fotograficzne w domu • Należy ustalić granicę, której nie nie przekraczałaby interwencja konserwatorska, aranżacja. Opowiada się po stronie Marconiego, Malinowskiego, przeciw poglądom Dudkiewicza. Świadomie nawiązuje do Zachwatowicza w kwestii rekonstrukcji zrujnowanych zabytków architektury drewnianej. Do kilku takich rekonstrukcji doprowadził. Ta d e u s z C h r z a n o w s k i ( 1 9 2 6 - 2 0 0 7 ) Urodzony w Moroczynie k. Chrubieszowa z rodziny ziemiańskiej. W okresie okupacji jego rodzina przeniosła się do Krakowa. Skończył studia w Akademii Handlowej. Pod wpływem Andrzeja Ciechanowieckiego, kolekcjonera, skończył historię sztuki na UJ. Nie dbał o robienie tytułów naukowych. Od połowy lat 70' wykładał na KULu, doktorat w wieku 50 lat. Przewodniczący komitetu opieki nad zabytkami żydowskimi. Zetknął się z Korneckim jako fotograf w urzędzie konserwatorskim, w laboratorium fotografii. Od tego czasu rozpoczęły się ich wyprawy na ziemie zachodnie. Związał się ze środowiskiem 'Tygodnika Powszechnego, publikował w 'Znaku'. Zdawał sobie sprawę o ogromnej ruinie zabytków polskich. Opublikował artykuł 'Polska ruina' - o tragedii miast na ziemiach zachodnich, miastach zastąpionych blokowiskami (Rudnik). Pisał o łemkowskich cerkwiach, stratach na ziemiach zachodnich. Pisał o niszczeniu zabytków w Polsce na skalę niespotykaną nigdzie. Przypisywał to głupocie polskiej. Wraz z Korneckim napisali: 'Sztuka ziemi krakowskiej', 'Sztuka Rumunii', 'Złotnictwo toruńskie', 'Chełmno', 'Polskie pomniki w świątyniach Rzymu', 'Sztuka śląska opolskiego'. Miał talent literacki - zacierał granicę między literaturą naukową a piękną. W młodości pisał wiersze, potem eseje 'Żywe i martwe granice' (1974), 'Wędrówki po Sarmacji europejskiej' (1980). Zbiorem jego prac była 'Sarmatia Semper Viva' (1993). Pod koniec życia zostaje przewodniczącym Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków. W 1990 wraz z Korneckim i Krasnowolskim napisał list do ministra kultury Izabeli Cywińskiej o opłakanym stanie zabytków i co z tym można zrobić. Etyka konserwatorska: Uważał, że etyka konserwatorska nie odnosi się tylko do konserwatora, ale w ogóle do wszystkich. Widząc zabytek człowiek powinien reagować. Demaskował, podkreślał olbrzymią skalę zniszczeń zabytków w Polsce. (nie wiem na ile ↓ dotyczy chrzanowskiego) • Ruiny pałaców - pałac w Skale na Podolu - pałac w Kamiennej Górze (mieszkalny do 1945) - pałac w Łazanach na Śląsku • Niszczenie krajobrazu przez budowę blokowisk. • Niszczenie obiektów, które straciły znaczenie, np. murowane bożnice - W Wielkich Oczach, Ziemia Lubelska, Dukla • Wola Justowska, kościół przeniesiony z Komorowic - pożar 2 x po odbudowaniu. • Spalony kościół w Libuszy - malowidła z ok 1520 roku autorstwa mistrza z Wójtowej (kolejny etap rozwoju malarstwa ściennego po malarstwie patronowym). Obecnie rekonstruowany • Dewastacja dla komercja - zabudowa miejska na Podgórzu - Sheraton - dla komercji (+niszczenie krajobrazu) - Podziemia rynku - zniszczenie warstw archeologicznych na zawsze. - Tropsztyn w Wytrzyszczce koło Czchowa - zachowana była jedna ściana, został na nowo zbudowany - Bolków - odbudowany na nowo z ruin na hotel - Korzkiew - odbudowany, hotel Andrzej Fischinger (~1928 - 2005) Historyk sztuki, specjalizował się w renesansie, manieryzmie i baroku. Całe życie pracował na Wawelu jako zastępca Szablowskiego. Funkcja wicedyrektora była równocześnie funkcją konserwatora zabytków na Wawelu. Napisał doktorat 'Santi Gucci, rzeźbiarz i architekt'. Był teoretykiem teorii restauracji (?). W 1965/66 zaczynają się badania ulicy Kanoniczej. Fischinger opracował wiele dokumentacji historycznych, inne konsultował. W rezultacie całe założenie ul. Kanoniczej, jeśli chodzi o warstwę ideową, było jego dziełem. Był zwolennikiem eksponowania najwybitniejszych wartości konkretnych obiektów. Aby to zrobić trzeba było wykonać szeroko zakrojone badania i wyciągnąć z nich wnioski.
28
• Restauracja pałacu biskupa płockiego Erazma Ciołka pod kierownictwem Fishingera. (Rezydencję ukończono w 1505 roku. Warsztat Michała Eberharda z Koblencji, warsztat Franciszka Florenckiego oraz warsztat gotycko-renesansowy.) - Monumentalna dwunawowa sień. Fasada - z czasów biskupa Załuskiego. - Najbardziej kontrowersyjnym elementem była rekonstrukcja wykuszu na dziedzińcu. Były jednak znane dokładne dane na temat jego wykroju. Umieszczono datę jego wykonania. Trzeba było tylko wymyślić, ile wykusz wystawał poza fasadę. Przemawiał za nim fakt, że na Kanoniczej było bardzo wiele wykuszów. SKOZK Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa Organizacja społeczna, działająca od 1978 r., której celem jest finansowanie oraz inspirowanie działań na rzecz odnowy zabytków Krakowa jako wspólnego dobra wszystkich Polaków. Od 1990 wiceprzewodniczącym jest Krasnowolski. Po wojnie miasta był niedoinwestowane, ponieważ najważniejsza była Warszawa :/. Kraków w swej historycznej formie nie stanowił samoistnej wartości dla nowego systemu, dążącego do uprzemysłowienie kraju i przeobrażenia jego struktury społecznej. Stwierdzono, że nie warto konserwować Krakowa, ponieważ destrukcja jest szybsza niż konserwacja (zanieczyszczenie powietrza - Nowa Huta, Skawina). Nowy ustrój uznawał własność prywatną za przeżytek. Właścicielom odebrano zabytkowe kamienice i pałace, oddając je w zarząd państwa. Nieremontowane budynki padły ofiarą marnotrawstwa, chaotycznej gospodarki lokalowej i lekceważenia przez nowych zarządców „niczyjej” własności. Pojawiły się jednak protesty. Lata 70' - powszechna krytyka, ciężka sytuacja krakowskich zabytków. 1978 r. - władze partyjne i środowisko Krakowa powołały SKOZK. Na jego czele stanął przewodniczący Rady Państwa PRL, prof. Henryk Jabłoński, historyk. SKOZK podlega najwyższej osobie w państwie - to ważne, bo 99% dotacji pochodzi z prezydenckiej kancelarii. Wśród 176 członków nowo powołanego ciała byli przedstawiciele kierownictwa PZPR i państwa, dyrektorzy wielkich przedsiębiorstw państwowych z całego kraju, a także – stosunkowo nieliczni – reprezentanci świata kultury i nauki, m.in. J. Szablowski. Prowadzono szerokie badania przed podjęciem prac, potem projekty i realizacje. Można było jednak zauważyć, że kolejne etapy prac, po solidnych badaniach, przynosiły uwstecznienie - bardzo kiepska realizacja (o tym decydowali politycy). Z drugiej strony przeceniano możliwości. Kraków wówczas nie miał aż tylu wykwalifikowanych budowlańców i projektantów. Problemem było też działanie pod publikę - np. wyburzenia. W zabytkową przestrzeń wjeżdżał ciężki sprzęt, burzono wnętrza kamienic bez zastanowienia, mimo przeprowadzonych wcześniej badań i projektów. Wyburzenia skończyły się, gdy prezydentem miasta został Henryk Smulski, współpracownik Pieńkowskiej. Po upadku PRLu w 1990, napisano ogromny elaborat do ministra (?) na temat stanu zabytków w Krakowie. W odpowiedzi nakazano opracować nowy skład zespołu SKOZKu. Pierwszym przewodniczącym został Stanisław Lem (1990-1991), jego zastępcą Krasnowolski. Wkrótce jednak Lema zastąpił Tadeusz Chrzanowski (1991-2005), a następnie, do dziś, Franciszek Ziejka. Program działania: Kryteria typowania obiektów - podzielono Kraków na strefy (nie jestem pewny czy tak dokładnie to szło) • I - Wawel. Przez cały PRL Wawel był bardzo zaniedbany, niedoinwestowany • II - Kraków średniowieczny w obrębie Plant/fortyfikacji. W tym równorzędnie wydzielono: - zabytki sakralne - były w nieprawdopodobnie złym stanie - zespół ul. Kanoniczej - aby uratować co się da. To był poligon doświadczalny w latach 60' - zły. Chciano szybko wykonać rewaloryzację. Wykonano badania, odkrywki i zostawiono to na 20 lat bez zabezpieczeń - wszystko zniszczało. - kwartał Uniwersytecki - Kamienice - od zeszłego roku daje się pieniądze bezzwrotnie - traktowanie zabytku prywatnej własności jako państwowej • III - Kazimierz • IV - Historyczne przedmieścia Krakowa - które stały się obszarem inwestowania w okresie austriackim. - Problem wielkich ulic, jak Długa • V - Enklawy oddalone pd centrum - nie Kraków, ale administracyjnie - Kraków - Wola Justowska, Kameduli na Bielanach, Tyniec, Mogiła Kryteriami doboru obiektów jest wartość zabytku. Właściciel musi się wykazać, przeznaczyć odpowiednią sumę pieniędzy, a SKOZK dołoży (drugie tyle ?). Jednak nie zawsze da się to w taki sposób przeprowadzić, np. biedne żeńskie klasztory kontemplacyjne. Celem SKOZKu jest również działalność edukacyjna, przez organizowanie wystaw, prelekcji, konkursów dla młodzieży. Zakres prac konserwatorskich jest ustalony w zobiektywizowana liście rankingowej - kryteriach na podstawie których formułuje się program. Podstawą finansowania jest Narodowy Fundusz Ochrony Zabytków Krakowa. Pochodzi z różnych źródeł. W budżecie państwa uchwalona jest odpowiednia kwota - obecnie 42 mln. zł rocznie.
29
Realizacje • Generalna restauracja Zamku na Wawelu (po 1989) - całokształt - Fasada Katedry, prace w niemal wszystkich kaplicach (Świętokrzyska, Batorego, Zygmuntowska). W Zygmuntowskiej użyty był oryginalnie piaskowiec myślenicki - bardzo kiepski. Trzeba będzie wrócić do kaplicy bpa Tomickiego - zwraca uwagę niezwykle skromnym wystrojem - może analogicznie jak w Miechowie jest t am dekoracja malarska - w zakrystii tej kaplicy znaleziono malowidła. - Brama wjazdowa na dziedziniec - kolorystyka zrekonstruowana na podstawie mikrośladów. • gigantyczna konserwacja kościoła Mariackiego - kompleksowa - 1989-1999 - wówczas jeszcze nie ukończono prac (Nykiel, Płuska) Największa konserwacja od czasów Stryjeńskiego i Matejki. Prace nadal trwają. - Nykiel zajmował się polichromią Matejki (nędzna technika). - Paciorek - konserwacja stall w prezbiterium (Fabian Möller z ok 1635). - Płuska, Paciorek - obraz MB z Dz. - Heine, Korankiewicz (?) - witraże. - Ceglane wątki - Krystyn Kozieł (gruba warstwa toksyn, pod nimi destrukcja), blendy na wieży hejnałowej • Elewacja dominikanów (fryz arkadkowy określa pierwotne sklepienie sprzed najazdu tatarskiego w XIII w). Krużganki. - Zachowane fragmenty zachodniej ściany kościoła romańskiego - fundamenty kaplicy Pileckich • szkoły, np. Plac Matejki • szpitale (zespół przy Kopernika)
30
