JU Prva gimnazija u Zenici
REFERAT IZ HISTORIJE Tema: Hercegovački ustanak iz 1882 godine
Profesor: Hikmet Krkalić
Učenica: Amila Smriko IV-2
Zenica, novembar, 2013.
S A D R Ž A J
Uzroci ustanka.............................................................................................................................3 Napad na žandarmerisku kasarnu u Ulogu..................................................................................3 Položaj austro-ugarskih garizona u Hercegovini u vrijeme izbijanja ustanka............................4 Ofanzivni
period
ustanka............................................................................................................5
Ustanički
napad
na
Foču......................................................................................................... ....6 Ustanički
napad
na
Trnovo..................................................................................................... ....9 Bitka
kod
Uloga....................................................................................................... .................10 Proglašenje
proklamacije
o
ugušenju
ustanka..........................................................................11 Osvrt
na
ustanak..................................................................................................... ...................11 Literatura................................................................................................. ..................................15
2
Uzroci ustanka Prema odredbama Berlinskog kongresa Austo-Ugarska monarhija je imala pravo da izvrši privremenu okupaciju nad teritorijalnim prostorom Bosne i Hercegovine te tako zapažamo u politici Austro-Ugarske nastojanje da se ta povremena okupacija pretvori u stalnu, to jest da poprimi stanje trajne aneksije. Jedna od takvih odluka je i bilo donošenje vojnog zakona 4. novembra 1881. godine. Naime, po tom zakonu svi "zemaljski pripadnici" su imali vojnu obavezu te je započeto formiranje bosanskohercegovačkih vojnih odreda. Smatrajući ovaj zakon kao rušavanje sultanovog suvereniteta nad Bosnom i Hercegovinom njeno stanovništvo je reagovalo podizanjem ustanka u Hercegovini. Ali ovaj zakon nije bio jedini od uzroka ustanka, naime na nezadovoljstvo stanovnika utjecali su i drugi bitni činioci. Prvo od pitanja koje dolazi do izražaja je nerješeno agrarno pitanje te pasivan stav vlade oko njenog rješavanja, odnosno pokušaj vlade da se zadrži prethodno stanje, ono kakvo je bilo iz perioda Osmanke uprave. Uporedno sa ovim pitanjem ide i pitanje porezskog sistema koji je u velikoj mjeri centraliziran i bezobzirno provođen, posebno kada je u pitanju desetina koja je promijenjena sa naturalnog u novčani sistem (11.8.1879) što u velikoj mjeri tjereti seosko stanovništvo istočne Hercegovine. Onda uvođenje žandamerije1, policije, neriješen državnopravni i međunarodni položaj BiH, stav vlade prema konfesionalnim skupinama u BiH gdje je tražila da se održi balans snaga, politika prema školama i vjerskim ustanovama koja se sukobila sa tradicijom itd.
1
Žandarmerija (oružništvo) je vojna formacija zadužena za obavljanje policijskih zadaća, iako mogu obavljati i neke vojne zadaće, a često služe i za obavljanje humanitarnih misija
3
Napad na žandarmerisku kasarnu u Ulogu Prema izvjesnim znacima, ustanak se očekivao na Vasiljev dan (Pravoslavna nova godina), 13.januara. Vojne vlasti su bile u škripcu i nisu mogle preduzimati ozbiljnije preventivne mjere zbog toga što nije bilo dovoljno ljudstva u garnizonima2. Osim toga zapaženo je da se u prvoj dekadi januara odmeću mladići određenih godišta za regrutovanje, kao i drugi «ozbiljniji» ljudi u četu Stojana Kovačevića i u Crnu Goru. Između 11. i 12. januara, došlo je do napada na žandarmeriske kasarne na raznim tačkama, počevši od Uloga do Čemerna i Graba u dolini Sutjeske pa do Hatelja u Dabarskoj visoravni i Trusine u nevesinjskom srezu. Garnizoni u Nevesinju, Gacku i Bileći bili su ugroženi. A računalo se s mogućnošću da ustanici zatvore klanac u Bišini. Ustanak je stvarno započeo napadom na žandarmerisku kasarnu u Ulogu, gdje su se ukrštavali putevi iz istočne Hercegovine i južne Bosne, noću 10. i 11. januara 1882 godine i «deložirali» je. Prema prvim vijestima, žandarmerisku kasarnu napalo je 100 naoružanih ustanika. Pustili su komandira i 8 žandarma, četiri domaća žandarma i svi panduri zajedno sa potserdarom Perom Tunguzom prišli su ustanicima i omogućili im brzo zauzimanje kasarne. Napad je izvršio više stotina hrišćana i muslimana, koji su bili revoltirani, a bili su naoružani Šnajderovim puškama, sabljama i handžarima.3 Zapaženo je da ima najviše ustanika iz fočanskog kraja. Narod iz Borča je napao kasarnu. U napadu je uzelo učešća oko 1000 ljudi. 13. januara došlo je u Ulogu kod džamije do manifestacije hriščansko-muslimanskog bratstva. Ustanici su bili većinom iz Borča i Foče i uglavnom su se sastojali od muslimana. Odlučujuću ulogu u zauzimanju kasarne imao je pandurski potserdar Pero Tunguz koji je još u toku 1878 godine imao svoju četu. Duša ustanka bio je Omer Šačić. On je bio osobito opasan i bio je od ranije poznato da je uzeo vodeću ulogu protiv vojnog zakona. On je ustvari sa Tunguzom pripremao ustanak.
Položaj austro-ugarskih garizona u Hercegovini u vrijeme izbijanja ustanka Austro-ugarski garizoni u BiH su svedeni na minimum i u tom stanju ih je zatekao ustanak. Našavši se u škripcu, garizoni u Hercegovini su tražili pojačanja. Još od početka decembra 1881 godine Generalna komanda je tražila pojačanje od Ministarstva rata, ali se ona nisu 2
Garnizon predstavlja zajednički naziv za sve vojne jedinice smještene na određenom području, sa ciljem da ga brane od potencijalnog neprijatelja 3 Handžar (turski nož) je zakrivljena bojna sablja.
4
mogla brzo dobaciti iz raznih krajeva Monarhije. Prema izvještaju komandanta XVIII divizije 3. januara 1882 godine, nekoliko dana pred izbijanje ustanka, vidjela se puna ozbiljnost situacije. Komadant nije bio u stanju da bez pojačanja održi svoje garnizone, a još manje da se odupre ustanku u Hercegovini. Garnizon u Gacku bio je sveden na tri čete, a u mostarskom garnizonu bilo je svega osam četa. Naručito ugroženim smatrali su se garnizoni u Gacku, Foči i Bileći; postojala je opasnost da napadom na jednu od ovih tačaka ne bude prekinuta telegrafska veza. Time bi situacija po austoro-ugarske garnizone u Hercegovini postala teža. Polovinu trupa u Hercegovini sačinjavali su regruti.4 Potreba za pojačanjem naručito je bila hitna u Bileći i Gacku, gdje se očekivalo da bi se ustanku mogli pridružiti i mirniji elementi. Gacko je bilo u najtežoj situaciji. Administrativni centar bio je u Metohiji (Gacko), a vojni u Avtovcu. Neposredno poslije izbijanja ustanka u Ulogu osjetio se val nezadovoljstva u Podrinju prema turskoj granici do Čajniča. Ugroženi vojni garnizoni i žandarmeriske stanice tražili su hitna pojačenja. Garizon tog mjesta sastojao se od 300 vojnika, od čega je bilo 150 regruti. Opšti val nezadovoljstva počeo se osjećati i u nekim drugim bosanskim mjestima, naručito u Bihaću i Rogatici.
Ofanzivni period ustanka U povoljnoj situaciji ustanak se širio vrlo brzo uz crnogorsku granicu u istočnoj Hercegovini i prema Kalnoviku s očiglednim ciljem da se proširi na oblast Konjica i presiječe vezu između Mostara i Sarajeva. Sredinom januara došlo je do napada jačih ustaničkih snaga na važan komunikacioni centar u Koritima pod zapovjedništvom Salka Forte(16. januar), a dan kasnije vodila se borba na Planiku, gdje su austro-ugarske vojne snage imale velige gubitke. U isto vrijeme Stojan Kovačević je s uspjehom kidao telegrafske veze između Gacka i Nevesinja. Dan kasnije 17. januara došlo je do sukoba ustanika bilećkog sreza sa austro-ugarskom vosjkom na izoru Trebišnjice kod Bileće, u kome su učestvovali serdari5 Mrdak Luburić i Nikola Vujković. Glavni pravac ustaničkih operacija nije se mogao održati duž komunikacija u istočnoj Hercegovini nego se brzo prenosio iz dolne gornje Neretve prema Kalinoviku sa visoravan Zagorje, odakle se ustanak mogao uspješno širi prema Sarajevu i Foči. Širenje ustanka na području konjičkog sreza i u Zagorskoj visoravni u drugoj polovini januara 1882 godine dovelo je austro-ugarsko vojno rukovodstvo u vrlo težak položaj, naručito s obzirom na opasnost koja je zaprijetila saobraćajnim linijama Sarajevo-Mostar i Sarajevo-GoraždeFoča. U području gornje Neretve okupljale su se znatne ustaničke snage, i to u Glavatičevu, 4 5
Regrut vojnik koji tek treba proći vojnu obuku. Serdar je označavala vojnog zapovjednika za vrijeme Osmanlijskog carstva
5
odakle su dopirale do Boraka i Zijemlja, na starom trgovačkom drumu između Mostara i Konjica. Glavatičevo je palo u ustaničke ruke 19. januara, a već 23. januara ustanici su izbili u neposrednu blizinu Konjica i vodili borbu sa austro-ugarskom vojskom kod Vrapča. Ustanici su bili raspoređeni u pordručju između Nevesinja, Mostara i Konjica, tako da ih je bilo u Ulogu 400, kod mosta na Neretvi u Glatičevu 150, na Borcima400 i na ljetnim kolibama između Zijemlja i Zaborana 150. Protiv ustanika organizovala je XVIII divizija kombinovanu akciju iz Mostara, Nevesinja i Konjica. Do borbi s ustanicima došlo je kod mosta na Neretvi u Glavatičevu, gdje su ustanici imali na desnoj obali rijeke povoljnije položaje, bitka je ostala neriješena.
Ustanički napad na Foču Foča i njena okolina ušli su u političku istoriju austrougarskog perioda po događajima koji su se zbili u ustanku 1882. godine i za vrijeme prvog svjetskog rata 1914-1918. godine. Sve što se događalo između njih ne izlazi iz okvira političke istorije većine naših mjesta. Foča, kao ni drugi gradovi jugoistočne Bosne, nije pružila neposredan otpor kad ju je zaposjedala austrougarska vojska u oktobru 1878. godine, ali je bilo Fočaka koji su učestvovali u odlučujućoj bitki na Glasincu. Budući da je naseljen isključivo muslimanskim i srpskim stanovništvom, u blizini crnogorske, turske i srpske granice, fočanski kraj najteže je podnosio novu okupacionu vlast, koja ga je politički, ekonomski i društveno izolirala od susjednih zemalja i uspostavila strogu birokratsku vlast s jakim vojnim garnizonom. Nisu se lahko mirili s nastalom situacijom, a nezadovoljstvo se naročito ispoljilo prilikom objavljivanja vojnog zakona za Bosnu i Hercegovinu, 4. novembra 1881. godine. Predstavnici okupatorove vlasti izvještavaju iz Foče, novembra 1881, da narod čitavog sreza6 pruža pasivan otpor koji se ispoljava u odbijanju da učestvuju u javnim radovima, plaćanju poreza, neprijavljivanju pred sudom i slično, tako da je vlast preduzimala prisilne mjere. U znak otpora vojnom zakonu, 80 muslimanskih porodica iz Foče podnijelo je zahtjeve za iseljenje. Iz takvih reagiranja okupaciona vlast je zaključila da se u fočanskom srezu više nego i u jednom drugom može očekivati otpor vojnom zakonu. Odmah je požurila da objasni razloge za takav stav stanovništva, pa je konstatirala daje u srezu snažan pritisak pore-skih i šumskih organa. Žalbe su naročito dolazile na šefa šumske uprave. Iako su okupacione vlasti dobile naređenje da djeluju energično, ipak su im preporučene taktičnost i obzirnost. S obzirom na to daje nezadovoljstvo imalo dublje socijalne i političke korijene, nisu se mogli izbjeći sukobi 6
Srez je na jugoslovenskim prostorima bio naziv za drugostepenu jedinicu lokalne samouprave ili manju upravnoteritorijalnu jedinicu.
6
između stanovništva i okupacione vlasti. Proglašavanje vojnog zakona bio je dovoljan povod za to. Pripreme za ustanak počele su u čitavom kraju, okupljajući bošnjačko i srpsko stanovništvo. Opšte nezadovoljstvo dostiglo je kulminaciju u prvoj dekadi januara 1882. godine. Ustanak je počeo napadom na žandarmerijsku stanicu u Ulogu, noću između 10. i 11. januara 1882. godine. Na tom mjestu ukrštali su se putevi iz istočne Hercegovine i južne Bosne, što nije bilo beznačajno za dalji tok ustanka. Žandarmerijsku stanicu napala je grupa od 100 ustanika predvođenih podserdarom Perom Tunguzom, koji je još 1878. godine imao svoju četu. U izvještaju kapetana Lukića stoji da su ustanike sačinjavali Bošnjaci i Srbi iz Borča i Foče. Uz Peru Tunguza, ključnu ulogu u uloškom ustanku imao je Omer Šačić, bogati zemljoposjednik, koji je s više sinova učestvovao u njegovoj pripremi i izvođenju. Neposredno poslije izbijanja ustanka u Ulogu nezadovoljstvo se proširilo na Podrinje, prema osmanskoj granici sve do Čajniča. Garnizon u Foči imao je 300 vojnika, od kojih su 150 bili regruti. Žandarmerijske stanice u Kalinoviku i Jeleču tražile su, 13. januara, da im se uputi pomoć od 60 ljudi, jer su se ustanici pojavili na Vučijem brdu i Vratlu, ali im fočanski garnizon u tome nije mogao pomoći. Ustanici su 25. januara 1882. godine zauzeli žandar merijske stanice u Kalinoviku i Jeleču, a poslije toga su svoje glavne napore prenijeli iz gornjeg Podrinja i Zagorja prema Foči. Najaktivnije ustaničke vođe bili su Pero Tunguz, Stojan Kovačević i Salko Forta. Cilj im je bio da oslobode Foču. Najznačajniju ulogu u ostvarenju tog zadatka imao je Stojan Kovačević. On je dobio tajnu poruku iz Crne Gore da zauzme Foču i prekine njenu vezu sa Sarajevom. Vodio je grupu od 600 ustanika i 1. februara 1882. preduzeo akciju dolinom Sutjeske, gdje je zauzeo žandarmerijsku stanicu u Tjentištu. Tom prilikom zarobljen je 21 žandarm i vojnik, ali su svi pušteni na slobodu. Do 1. februara već se bilo diglo na ustanak stanovništvo na lijevoj obali Drine. Ustanici su zauzeli skele na Drini i počeli se prebacivati na desnu obalu, prema Crnoj Gori i Sandžaku. Neposredna posljedica toga bilo je ugrožavanje austro-ugarske vojske u Foči i napuštanje žandarmerijskih stanica u Čelebićima, Mazoču i Bastasima. Tako su glavni skelski prelazi na Drini došli u ruke ustanika, čiji su glavni punktovi7 bili oko Huma i Broda. U Foči je koncentrirana austrougarska vojska. Jedna kolona pod komandom pukovnika Hacea stigla je u Foču 2. februara, a iz Sandžaka je upućen jedan bataljom u Čajniče i Foču. Komandant svih tih snaga bio je general Obadić. Preduzeta koncentracija vojske i njeno stavljanje pod komandu jednog generala ukazuje na strategijski značaj Foče i ozbiljnost ustaničkih akcija. 7
Punkt kontrolno mjesto
7
O ovim događajima Hamdija Kapidžić je pisao: "Situacija između 2. i 15. februara postala je po austrijsku vojsku kritična. Stojanu su pristizale ustaničke čete iz područja desne obale Drine iz Sandžaka pod Tošićem,Jovom Karovićem i Beširom Kaljačom, koji je prema konfident-skim izvještajima, stigao iz Kolašina". General Obadić je 4. februara sa jednim dijelom vojske preduzeo izviđanje dolinom Drine i Sutjeske, a ostatak vojnika rasporedio je na položaje oko Foče. Ustanička akcija počela je napadom na Brod. Komanda u Foči javila je 2. februara da su ustanici opkolili Foču, da se kod Broda vode borbe i da kod Cvilina ustanici prelaze Drinu na više mjesta. U izvještaju stoji: "Sve je ustalo i opštaje revolucija, sve je naoružano". General Obadić morao je prekinuti nastupanje prema Bastasima, jer su ustanici zaprijetili da će ga odvojiti od Foče. Sve snage morale su se koncentrirati na odbranu grada. Položaj okupatorske vojske u samom gradu otežao je pokret u srpskom dijelu varoši. Do žestokih borbi došlo je 4. februara oko utvrđenog Susječna i Broda. Prema ustaničkim izvještajima, u bitkama oko Foče učestvovalo je 1.500 boraca. U jednom izvještaju piše: "Kad smo saznali za tu namjeru (kretanje pukovnika Hacea prema Foči), rasporedili smo svoje snage (1500 i to tako što smo postavili jedan dio na Krbljinama prema Rogoju, drugi smo stavili u pokret prema Foči, a s trećim smo izvršili napad na Susječno kod Foče), zatim smo navalili na Foču sa svih strana. Borili smo se dva dana (3. i 4. februar) sve kasarne, a trećeg dana prekinuli borbu". Očigledno je da su ustanici iskoristili momenat kada je general Obadić napustio Foču s dijelom trupa i na taj način oslabio odbranu. Uspješne akcije ustanika vođene su sve do povratka i koncentracije svih trupa, tako da su oni treći dan morali prekinuti borbu. U austrougarskom izvještaju kaže se da su borbe za Foču bile žestoke, da su prekinute 4. februara kada je stigao general Obadić s pojačanjem i da je u njima poginulo 4, a ranjeno 17 vojnika. Ustanici su imali 3 mrtva i 4 ranjena. Ustanici nisu zauzeli Foču, jer je bila dobro utvrđena i branjena s osam bataljona ojačanih artiljerijom. Iako su pokazali izvanrednu preduzimljivost i hrabrost, slabo naoružani i bez artiljerije nisu se mogli suprotstaviti izvježbanoj vojsci u utvrdama. Ipak, iz borbi za Foču 3. i 4. februara 1882. godine, ostalo je zabilježeno da je ustanicima pružilo pomoć svojom pobunom srpsko stanovništvo u gradu. U borbama oko Foče istakao se Stojan Kovačević, koji je komandovao s oko 600 ljudi. U narodu fočanskog kraja ovaj ustanak poznat je kao "Stojanov vakat”. Neuspjeli napad na Foču 2-4. februara nije prekinuo dalje ustaničke akcije u fočanskom kraju. Forta se sa svojim ljudima povukao u Borač, a Stojan Kovačević se sa manjom četom vratio u Gacko. U okolini Foče zadržalo se oko 700 ustanika, koji su se koristili svakom pogodnom
8
prilikom da napadnu okupacionu vojsku. Žestok napad ustanika na Brod kod Foče zabilježen je 23. februara u vrijeme austrougarske ofanzive8 na Zagorje. Ustanici više nisu bili u prilici da organiziraju veći napad na Foču, jer je ona postala koncentracioni i polazni centar austrougarske vojske iz koga su išle sve akcije protiv ustanika u Ulogu i Zagorju. Pomenutih 700 ustanika u fočanskom kraju vezalo je za sebe 18 četa austrijske vojske, na čelu s generalom Obadićem. U čitavom Hercegovačkom ustanku 1882. godine fočanski kraj dao je izvanredan doprinos. U njemu su učestvovali zajedno Srbi i Bošnjaci, boreći se protiv austrougarske vojske. Nakon ustanka, okupaciona vlast proglasila je amnestiju za ustanike, ali je od toga bilo izuzeto 241 lice koje se istaklo u ustanku. Među njima je bilo 187 Srba i 54 Bošnjaka. U gradu Foči je od amnestije bilo izuzeto 20 Bošnjaka i 8 Srba. Slamanjem ustanka iz 1882. godine Austro-Ugarskoj je uspjelo da okonča 50-godišnji nemirni period u Bosni i Hercegovini. Za sređivanje prilika u krajevima koji su se digli na ustanak nova vlast se oslanjala na vojsku, policiju, brojni birokratski aparat, ali i na domaće ljude kojima je osiguravala privilegiran socijalni i politički položaj. Na granici prema Crnoj Gori i Sandžaku je uspostavljen vojni kordon koji je potpomognut s devet žandarmerijski stanica: Foča, Bastasi, Čelebić, Suha, Jeleč, Kalinovik, Previla, Vikoč i Ljubina. Međutim, ni to nije bilo dovoljno da se uspostavi trajniji mir. Krajem 1882. godine formirana je u graničnom pojasu prema Crnoj Gori, Sandžaku i dijelu Srbije posebna vojno-policijska formacija, takozvani štrajf-korpus 9("Streif korps"), koji je bio veoma pokretan i imao zadatak da u svakom momentu efikasno djeluje u slučaju lokalnih pobuna ili upada oružanih grupa preko granice
Ustanički napad na Trnovo Neposredno poslije događaja kod Foče ustanici su pripremali napad na Trnovo, koje se smatralo ključem gornje Željeznice i kapijom Sarajevskog Polja. Većina ustanika se povlačila od Foče prema Krbljinama i planini Treskavici, odakle je do Sarajeva bilo oko 40 kilometara. Približavanje ustanika Trnovu značilo je ustvari neposrednu opasnost za Sarajevo. Kobiljno i Trnovo zaposjela je austro-ugarska vojska po dolasku prvih pojačanja u Sarajevu. U Trnovu je, pored žandarmeriske stanice, uspostavljen vojni logor pod šatorima. Ustanici su 8. februara 1882 godine ugrozili Trnovo sa tri strane- južne, zapadne i istočne. Svi okolni visovi bili su zaposjednuti, a u Trnovu se govorilo da će ustanici zaista napasti vojna utvrđenja kako bi se dokopali hrane i ostalih vojnih zaliha. Posadu Trnova sačinjavali su jedna četa vojnika i 10 8 9
Ofanziva (franc.), napad širih razmjera većih dijelova vojnih snaga Štrajf-korpus vojno-policijska formacija
9
žandarma. Samopouzdanje ustanika je bilo veliko i 9. februara poslali su čak i poslanike u Trnovo sa porukom da će narednog dana «sve pod sablju staviti». Iz Sarajeva je 9. februara naveče stiglo hitno pojačanje trnovskoj posadi. Prema austro-ugarskim vojnim izvještajima, broj ustanika koji su napali Trnovo iznosio je 600. Borbe za Trnovo počele su rano 10. februara. Usanici su napali silovito, suzbili prva neprijateljska isturena odjeljenja, primakli se logoru koji je bio napušten, ali u navali nisu mogli dugo izdržati. Inicijativa je prešla u ruke austro.ugarske vosjke. Borbe su bile ogorčene i trajale su sedam sati, dok ustanici nisu bili prisiljeni na odstupanje uz Treskavicu prema dolini Rakitnice. Napad na Trnovo predstavlja neobičnu smionost ustanika da napadnu otvoreno i sa slabijim naoružanjem na utvrđenja, makar ona bila i provizorna. Neuspjeh kod Trnova nije značio ustanički poraz nego povlačenje poslije duge i uporne borbe. Opasnost od ustaničkog prodora prema glavnom gradu time je prestala, iako su ustanici dopirali do Kobiljdola, četiri sata daleko od Sarajeva.
Bitka kod Uloga Većina ustaničkih snaga prikupljala se kod Uloga, gdje je austro-ugarskim trupama dat žestok otpor. Kolona generala Cvejića došla je na putu iz Nevesinja 26. februara u kontakt sa ustanicima na Pašinoj Livadi. Ustanici su se povukli na utvrđene položaje na Crvenom Klancu koji dominira uloškom kotlonom. Ulog kao središte ustaničke vlasti i glavno ustaničko žarište bio je od početka dobro čuvan. Na visovima koji dominiraju Ulogom ustanici su izgradili čitav niz utvrđenja koja su se sastojala od kamenih «kula», kamenih sančeva i kamenih zaklona(barikada). Ustanici su se povlačili ispred napada neprijateljskih kolona od Zagorja i Glavatičeva prema Ulogu. U osmosatnoj bitci na Crvenom Klancu komandovali su ustanicima, podijeljenim u manje grupe. Pero Tunguz sa četom od 250 Srba, Omer Šačić četom od 250 muslimana, Boško Čeklić mješavinom srpsko-muslimanskom četom od 200 ljudi i Mujo Kurtović sa 200-300 ustanika iz susjednih mjesta gornje Neretve. Poslije neuspješne bitke kod Crvenog Klanca ustanici su se povukli preko Neretve i otišli prema Hercegovini a da nisu bili uhvaćeni u klopku ni uništeni od ove kombinovane ofanzive. 27. februara sastale su se tri kolone iz Hercegovine u Ulogu, koji je bio spaljen i opustošen. Bitkom kod Uloga ustanak je stvarno izgubio svoj glavni oslonac. Tu činjenicu konstatuju austrougarski vojni izvještaji. Ustanici poslije bitke za Ulog nisu nigdje više mogli da zadrže položaj ni da se frontalno odupru austro-ugarskoj vojsci, pa su u otvorene bitke više ne
10
upuštaju. U manjim četama od 50 do 200 ljudi oni su napadali manja odjeljenja, žandarmeriske patrole i provijant.10
Proglašenje proklamacije o ugušenju ustanka Zemaljska vlada je 22. aprila 1882 godine izdala proklamaciju11 kojom se izjavljuje da je ustanak ugušen i da se daje opšta amnestija. Prijedlog o izdavanju proklamacije o ugušenju ustanka i davanju mnestije potekao je od barona Delana. Između Delana i Jovanovića došlo je do izvjesnog razmimoiloženja u pitanju amnestije. Dalen je posmatrao stvar više sa političkog gledišta i stoga se zalagao za blaže uslove amnestije, izuzimajući od nje samo lica koja su se u ustanku kompromitovala i podvlačeći naručito vođe i agitatore. Jovanović je bio za oštrije mjere, po kojima bi svaki aktivni ustanik bio izuzet od amnestije. Dalenov prijedlog je najzad bio usvojen u Beču i proklamacija o ugušenju ustanka i o amnestiji proglašena je 22 aprila 1882 godine sa rokom trajanja od oko mjesc dana, do 20. maja. Proklamacija je iskorištena naručito u svrhu razdvajanja ustaničkih masa, muslimanskih i srpskih. U pitanju izvođenja amnestije bila je naručito zainteresovana Crna Gora, u čije se granice sručilo mnoštvo izbjglica. Austro-ugarske vlasti su računale da se uz proklamaciju veže i sprovođenje vojnog zakona i da se time u domaćoj i stranoj evropskoj javnosti utvrdi premoć države.
Osvrt na ustanak Okupacijom Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske 1878 godine nastupio je prelomni period u historiji ove zemlje. Otpor vojnoj okupaciji bio je jak ali neorganizovan i nije doveo do ostvarenja ciljeva. Težinu okucapije osjetile su u prvom redu muslimanske maske koje su joj dale snažan otpor. Na njima se iskaljivao bijes okupatora u prvim godinama okupacije. To je neminovno vodilo jazu između muslimanskog stanovništva i okupatora i pored svih 10 11
Provijant hrana, živež, živežne namirnice pripremljene za putovanje Proklamacija (lat.), svečani proglas, objavljivanje
11
pokušaja da se na njega utiče preko krupnih feudalaca. Pored toga novom upravom nisu bile zadovoljne ni srpske mase, jer okupator nije riješio osnovni socijalni problem-agrarno pitanje a spriječio je političko ujedinjenje srpskog naroda. Ta dva fakta su od osobite važnosti za približavnje Srba i muslimana i zauzimanje zajedničkog stava protiv okupatora u ustanku koji je izbio 1882 godine. Saradnja Srba i muslimana, kao i socijalni i politički motivi koji su do nje neminovno doveli, predstavljala je glavni izvor životne snage ustanka.
U isto vrijeme ona mu je dala karakteristično obilježje po kome se ovaj ustanak bitno razlikuje od svih ranijih ustanaka u BiH, koji su se gotovo po pravilu odvijali u znaku konfesionalnog razdora. Uspješno stvorena konfesionalna sloga omogućila je ustanicima 1882 godine da u prvi plan istaknu političke motive ustanka, i onemoguće da okupaciona vlast pred međunarodnom javnošću istupa kao posrednik i mirilac zavađenog naroda. Na taj način Austro-Ugarska je izgubila osnovni argument svoje okupacione politike. Međunarodni položaj BiH ostao je neriješen i karakter okupacije je smatran privremenim, što se odrazilo u svijesti najširih narodnih masa. To je pogađalo okupatorsku upravu sve do sprovođenja aneksije 1908 godine. Sa strane Austro-Ugarske se pokušalo da se Bosna i Hercegovina jače veže državnopravnim vezama za Monarhiju. Obje države Monarhije su radile na tome da u okupiranoj zemlji očuvaju svoje interese i obezbjedile svoje eksploatatorske ciljeve i da u tome održe ravnotežu. Uvođenjem BiH u zajedničko carinsko pordučje obezbijeđen je prodor austriskog i ugarskog kapitala u BiH koji je u toj zemlji našao vanrednu sirovinsku bazu i prostorno trgovačko područje. Karakter austro-ugarske vladavine u BiH bio je nesumnjivo kolonijalne prirode. Jedno od najvažnijih političkih i socijalnih pitanja koje nova vlast nije riješila bilo je agrarno pitanje. Iako je Austro-Ugarska bila odlučno riješena da reguliše agrarno pitanje još za vrijeme ustanka 1875-78 godine i smatrala ga osnovnim razlogom nemira i buda, poslije završene okupacije iz osnova je izmijenila svoj stav prema tome pitanju. Ona je stala na stanovište da se agrarni odnosi u okupiranoj zemlji moraju zadržati iz čisto političkih razloga. Neriješeni agrarni odnosi bili su i osnovni uzrok ustanku iz 1882 godine. Što agrarno pitanje nije razdvajalo u tom ustanku muslimanske od srpskih masa razlozi su u opštoj opasnosti po opstanak i jednih i drugih. Stvoreno stanje i mržnja prema okupatoru ujedinjavala ih je za izvjesno vrijeme i agrarno pitanje nije postavljeno u međusobnim odnosima Srba i muslimana. Pored agrarnog pitanja, od naručitog značaja za nezadovoljstvo širokih slojeva naroda u zemlji bila je finansijska politika okupatorske vlasti. 12
Poreski pritisak postajao je sve veći. U zemlji je zaveden kruti birokratski poredak, a pojave nezadovoljstva u duhovnoj oblasti rano su se osjetile. Pravoslavna crkva je odvojena od Vaseljenske patrijaršije u Carigradu, potisnuti su franjevci i formirana nova svjetovna organizacija katoličke crkve s jačim uticajem isusovaca i najzad uspostavljena je posebna vjerska organizacija muslimana, potpuno odvojena od Carigrada. Stvorena situacija vodila je masovnom nezadovoljstvu naroda i ostavila je najdubljeg traga i širokim slojevima Srba i muslimana. Kod hrvatskog stanovništva, naručito seljačkog, nije došlo do otpora prema režimu zbog uticaja katoličke crkve. Nezadovoljstvo stvorenim stanjem u zemlji najprije se manifestovalo u istočnoj Heercegovini i južnoj Bosni, pogotovo kada je objavljen vojni zakon po kome je trebalo da narod snovi nove terete služenja u austro-ugarskoj vojsci. Pokret se u početku manifestovao pojavom hajduka i povezivanjem sa nezadovoljnicima u Krivošijama. Do otvorenog ustanka došlo je u zimu 1882 godine. Ustanak je obuhvatio krajeve u kojima je bio nesumnjiv oslobodilački uticaj Crne Gore i gdje su bile vrlo žive ustaničke tradicije. Ustanak je obuhvatio prostorno krajeve uz granice Crne Gore i Turske u kojima su živjele kompaktne srpske i muslimanske mase. Ozbiljna opasnost okupatorskom režimu prijetila je od širenja ustanka, naručito u njegovoj ofanzivnoj fazi na istočnu i zapadnu Bosnu. Jedino zahvaljujući ogromnoj ekonomskoj i vojnoj nadmoći kao i čvrstoj međunarodnoj situaciji Austro-Ugarska je mogla poslije nekoliko mjeseci da uguši ustanak. Ustanak od 1882 godine nije mogao da preraste u oslobodilački rat kao onaj iz 1875-78 godine zbog drugačijih međunarodnih odnosa. Ustanak je u početku obuhvatio planinske oblasti istočne i sjeverne Hercegovine. Na dosta prostranom terenu stvoreno je slobodno područje iz kojeg su ustanici mogli da napadaju i da se iz njega brane. Tako je u prvoj fazi ustanka- januar i februar 1882 godine došlo do nekoliko organizovanih ustaničkih akcija na utvrđena okupatorska uporišta kod Glavatičeva, Foče i Trnova. U svim tim akcijama ustanici nastupaju jednostavno. Centralne figure ustaničkog pokreta bili su i tada i kasnije Stojan Kovačević i Salko Forta. Nevjerovatnu žilavost i izdržljivost ustanici su pokazali za vrijeme borbi oko Uloga kada je na njih napalo nekoliko dobro opremljenih austro-ugarskih kolona. Hercegovački ustanak iz 1882 godine imao je krupnih političkih posljedica po unutrašnje odnose u Monarhiji. Odnosi između Austrije i Ugarske na pitanju upravljanja BiH postajali su sve teži i komplikovaniji i izlaz se tražio u sprovođenju aneksije To su pitanje naručito posticali Mađari. Neposredna posljedica ustanka bila je u promjen kursa politike Beča prema BiH. Došlo je do skretanja u pravcu formiranja građanske uprave i do pojave Kalajeva režima. Iako je Hercegovački ustanak iz 1882 bio 13
ugušen, ostavio je iza sebe vidna traga i njegove posljedice su se osjećale oko 30 godina. U ovom ustanku su prvi put surađivale srpske i muslimanske mase u borbi za opstanak, a taj već utvrđen put političke saradnje išao je kasnije drukčijim putevima. Umjesto seljaštva koje je dalo osnovnu snagu ustanku, došlo je srpsko građanstvo i muslimanski feudalci koji su za sobom imali muslimanske mase. Borba je vođena na obje strane za vjersku i prosvjetnu autonomiju. Hercegovački ustanak iz 1882 godine je prvi oružani otpor protiv austro-ugarske vladavine koji je nastao iz posebnih ekonomsko-društvenih uslova koje je stvorila okupatorska vlast. Ustanak je, najzad, pokazao da Austro-Ugarska nije bila u stanju, i pored vojničke premoći, da riješi konačno pitanje BiH u svoj prilog. Na tome pitanju ona će i propasti.
14
I Z V O R I I L I T E R A T U R A LITERATURA: 1) Dr. Hamdija Kapidžić, Hercegovački ustanak 1882 godine, Sarajevo 1958 2) Iljas Hadžibegović, Bosanskohercegovački gradovi na razmeđu 19. i 20. stoljeća, Sarajevo 2004
IZVORI: 1) http://www.iis.unsa.ba/pdf/hadzibegovic_bosanskohercegovacki_gradovi.pdf 2)http://www.focaci.org/index.php? option=com_content&view=article&id=139:ustanak&catid=37:historija&Itemid=75 3) http://www.scribd.com/doc/183087513/Hercegova%C4%8Dki-ustanak-1882
15
