Henry Lefebvre - Καρλ Μαρξ. Η ζωή και η φιλοσοφία του

ΑΝΡΥ ΑΕΦ ΕΒΡ

ΑΝΡΥ ΛΕΦΕΒΡ

ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ Μ ε τά φ ρ α σ η Κ ώ σ τα ς Μ α υ ρ ίδ η ς

ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ:

Καρλ Μαρξ: Η Ζωή και η Φιλοσοφία του ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ: Ανρύ Λεφέβρ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Κώστας Μαυρίδης ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΣΙΑ: Α.Γ. ΕΚΔΟΣΕΙΣ: ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ Βαλτετσίου 53 10681 Αθήνα τηλ. 210-3802040 ΧΡΟΝΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ: Δεκέμβριος 2004

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο Α νρύ Λ εφέβρ (1901-1991) υπήρξε ο τελευταίος μεγάλος κλασικός μαρξιστής φιλόσοφος. Η σταδιοδρομία του σημαδεύτηκε από το αρκετά σπάνιο ακόμη και στις πλέον παραγω γικές δημιουργικές ζωές χαρακτηριστικό ότι ο συγγραφέας κάθε δεκαετία είχε μια νέα ιδέα. Κ ατά τον πολύχρονο βίο του συμμετείχε ως φιλόσοφος και κοινω ­ νιολόγος σε πολυάριθμους αποφασιστικούς σταθμούς της γαλλικής κουλτούρας, συγγράφοντας 70 περίπου βιβλία, από το Le nationalism e contre les nations έω ς το La rythm analyse. Τ ην δεκαετία του 1920, εμψ υχώ νει τη ν ομάδα Philo­ sophies, μια από τις πρώ τες απόπειρες διαμόρφω σης μιάς ανεξάρτητης μαρξιστικής θεωρίας στην Γαλλία. Αυτή η ομάδα διατηρεί μια σχέση συνεργασίας αλλά και ανταγω ­ νισμού με τους σουρεαλιστές. Μ ετά από αυτήν την εμπειρία, ο Λ εφέβρ γίνετα ι μέλος του Κ ομμουνιστικού Κ όμματος Γαλλίας στο οποίο θα παραμείνει μέχρι το 1958, προσπαθώ ντας κ α θ ’ όλο αυτό το διάστημα να συμ­ φ ιλιώ σει τις έρευνές του με την γραμμή του Κ όμματος. Τ ην δεκαετία του 1930, ήταν ο πρώ τος που παρου­ σίασε στην Γ αλλία το νεανικό έργο του Μ αρξ Ο ικονομικά και Φ ιλοσοφικά Χ ειρόγρα φ α του 1844, και στο βιβλίο του Η Ε ζαπατημένη Σ υνείδηση (1936), πραγματεύεται την θεματική τη ς αλλοτρίω σης η οποία έως τότε ελάχιστα είχε θιγεί στην Γαλλία. Κ ατά την περίοδο τη ς «αποσταλινοποίησης», ο Λ εφέβρ θα γίνει για ένα διάστημα ο σημαντι­ κότερος τω ν σύγχρονω ν μαρξιστώ ν φιλοσόφων. Η φήμη του στην δεκαετία του 1950 οφ είλεται κυρίως στα πολυάριθμα εκλαϊκευτικά μαρξιστικά έργα του, όμως η σπουδαιότητά του στο πεδίο τη ς θεω ρίας έγκειται κυρίω ς στους 2 από τους 3 τόμους τού έργου του Κ ριτική της Κ αθημερινής Ζωής.

Σ ε μια εποχή κρίσης, πλούσια σε πιεστικά ερωτήματα κ α ι φτω χή σ ε απαντήσεις όπω ς η σημερινή, το παρόν 'β ιβ λ ίο φιλοδοξεί να αποτελέσει μια μικρή συμβολή στην ανάπτυξη τη ς σύγχρονης προβληματικής. Ο συγγραφέας του, βαθύς γνώ στης της ζωής και του έργου του Μ αρξ, αποτελεί μια εγγύηση για την παρουσίαση της σκέψης του, απαλλαγμένη από διαστρεβλώ σεις, προσθήκες ή παραλεί­ ψεις, παράγω γα τη ς πολιτικής σκοπιμότητας.

Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Η ΖΩΗ Τ Ο Υ

Ό Κάρολος Μάρξ γεννήθηκε στίς 5 τοϋ Μάη τοϋ 1818 στό ΤρΙρ τής Ρηνανίας, γερμανικής έπαρχίας, πού προσαρτήθηκε στή Γαλλική Δημοκρατία καί Αύτοκρατορία άπό τό 1795 ώς τό 1814. Ά πό τόν πατέρα του καί τή μητέρα του κληρονόμησε τά χαρακτηριστικά, άπό δυό γενεές Ραββίνων. Παρ’ δλα αύτά δ πατέρας του, διακεκριμένος δικηγόρος, προσηλυτίσθηκε άπό τόν Προτεσταντισμό τό χρόνο πού γεν­ νήθηκε δ Κάρολος (1818). Λίγο άργότερα (1 8 2 4 ), τά έπτά παιδιά τοΰ Hirschel M arx — δ Κάρολος ήταν δ δεύτερος — ξαναβαπτίσθηκαν. Ά π ό αύτή τήν πράξη, πού τόν κάλυψε άπό τήν ’Ιουδαϊκή του καταγωγή, δ Hirschel M arx, άπέφυγε τΙς συνέπειες τδν άντισημιτικών μέτρων — πράγμα πού έκτιμήθηκε άπό τήν Πρώσσικη Κυβέρνηση. Ωστόσο δ πατέρας τοϋ Μάρξ δέν άποδέχτηκε τόν καθο­ λικισμό — θρησκεία πού έπικρατοϋσε στό ΤρΙρ καί σ’ δλη τή χώρα. Μέ τό πέρασμά του στόν προτεσταντισμό Ικδηλώθηκε σάν φιλελεύθερος έθνικιστής, φωτισμένος καί μετριο­ παθής Αναγνώστης τών Γάλλων φιλοσόφων τοΰ 18ου αίώνα. Αφομοιώνεται, γίνεται Πρώσσος, άλλά συνεχίζει νά εί­ ναι στραμμένος στή Γαλλία, δπου ή έπανάσταση είχε δώσει ίσα πολιτικά δικαιώματα καί ατούς Ιουδαίους καί στούς Προτεστάντες. Αύτή ή στροφή τοΰ πατέρα του θά Εχει μιά δρισμένη έπί-

M APS · Η ΖΩΗ TOT

6

δρααη στή ζωή τοΟ Κάρολου Μάρξ καί μιά άναμφισβήτητη έπίδραση πάνω στή σκέψη του. θ ά τοϋ δώσει τήν πιό μεγά­ λη Ανεξαρτησία Απέναντι στόν ’Ιουδαϊσμό καί τή θρησκεία γενικά. Περίεργη Αντίθεση ή μάλλον Αρχική Αντίρρηση πού Εκπλήσσει: σ’ αυτόν θά άντιταχθοΰν, Από τδ Ενα μέρος, ή δυσπιστία στόν ’Ιουδαϊσμό* καί Από τό Αλλο ή πνευματική κληρονομιά τοϋ ’Ιουδαϊσμού, ή λεπτότητα τοϋ πνεύματος, ή θυμηδία, ή ικανότητα νά στέκεται στό περιθώριο τοϋ κό­ σμου καί νά κρατιέται σ’ αύτή τή θέση. Φυσικά, δ Μάρξ Ιφερε τό Αποτύπωμα τής δικής του Ανά­ βασης. Έ ξ αιτίας τής πλούσιας μαύρης κόμης του καί τοΰ ήλιοκαμένου χρώματός του, δέχεται Από τούς συγγενεΐ·Ενα έπώνυμο, πού τόν συνοδεύει μέχρι τό τέλος τ> του: τόν όνομάζουν ό Μαυριτανός. Είκοσι χρόνια Γαλλικής δυναστείας Ιχουν μεταβάλλει ·. θειά τή Ρηνανία. Στό χώρο τοΰ ήπειρωτικοΰ Αποκλεισμού προσφέρθηκε, Ιδιαίτερα μέσα στό Ρούρ, στό δρόμο τής Εκ­ βιομηχάνισης. Ά π ό τΙς έκδηλώσεις τής Γαλλικής σκέψης, Ιχει διεισδύσει βαθειά μέσα στίς ψηλές σφαίρες τής Ρηνανικής κοινωνίας ή πιό τολμηρή. Ή οικογένεια «Μάρξ» είχε γείτονα Ιναν ύψηλό ύπάλληλο τής πρώσσικης κυβέρνησης, σύμβουλο τοΰ κράτους, τόν βαρώνο Ludwig V on Westphalen. πού πέρασε γιά νά ταπει­ νώσει τούς παλιούς δοΰκες τής Βετσφαλίας καί πού ή γυ­ ναίκα του ήτανε συγγενής μέ μιά άπό τΙς πιό Επιφανείς οι­ κογένειες τοΰ Ecosse. Αύτός ό φιλελεύθερος Αριστοκράτης είχε μιά τεράστια κουλτούρα’ μελετοΰσε πολύ τούς 'Ελληνες συγγραφείς, καθώς καί τούς σύγχρονους Γάλλους· μετάφρα­ ζε Επίσης καί γνώριζε άπ’ Ιξω τόν "Ομηρο καί τόν Σαίξπηρ. Ή πνευματική του εύρύτητα τοΰ έπέτρεπε νά πλησιά­ ζει μέ οικειότητα τούς διπλανούς του ’Ιουδαίους καί — μέ τρόπο — νά τούς προσηλυτίζει στόν Χριστιανισμό καί ν’ * Δυσπιστία πού έκφράζεται μέσα στήν «’Ιουδαϊκή έρώτηση».

7

Μ Α Ρ Ξ -Η ΖΩΗ TOT

Αφήνει τά παιδιά του νά συναναστρέφονται τά παιδιά αύτοϋ τοϋ δικηγόρου Μάρξ. Αύτό τό άποτέλεσμ-a ήταν καθαρά Ιργο τοϋ Βαρώνου, Ινώ τό Λύκειο τοΰ ΤρΙρ καί δ πατέρας του έδωσαν στον Κάρολο τόν πρώτο του σχηματισμό. Έ χ ε ι δίκιο κανείς νά σκέφτεται, δτι δ φιλελεύθερος Αρι­ στοκράτης πρόκειται νά γνωρίσει στόν καινούργιο· του φίλο τά Ανατρεπτικά συγγράμματα πού κυκλοφορούν στήν Ρη­ νανία, αύτά τών Γάλλων σοσιαλιστών καί μάλιστα τοΰ Saint - Simon. Ό Μάρξ θά τόν τιμήσει Αφιερώνοντας σ’ αύτόν τήν δια­ τριβή του γιά τό δοκτορά τής Φιλοσοφίας, μέ λόγια πάρα πολύ έγκωμιαστικά: «στόν πατρικό φίλο, πού χαιρετά κΑθε προοδευτική κίνηση μέ τόν ένθουσιασμό καί τήν βεβαιότητα τής Αλήθειας. . . » . Στά δέκα Ιπτά του χρόνια δ νεαρός Μάρξ ήταν Ινας ρωμαντικός νέος. Μελετούσε καί Απάγγειλε τά ποιήματα ένός Αλλου νέου Γερμανού ’Ιουδαίου Απελευθερωμένου Από τόν ’Ιουδαϊσμό καί ήδη διάσημο, τόν Χάϊνε. Χόρευε, Ικανέ ιπ­ πασία, ήθελε νά έπιχειρήσει μιά φιλολογική καρριέρα. ’Α­ νάμεσα σ’ αύτόν καί στήν ώραία Τζέννη, κόρη τοϋ Βαρώ­ νου, παρά τή διαφορά τής κοινωνικής κλίμακας καί τής ήλικίας — τέσσερα χρόνια μεγαλύτερή του — γεννιέται μιά παράφορη καί μακρόχρονη Αγάπη. Ό πατέρας του τόν στέλ­ νει νά γραφεί στή Νομική σχολή τής Βόννης. Σάν φοιτη­ τής, μοιάζει νά μήν Ιχει φοιτήσει καθόλου σέ πανεπιστή­ μιο, Αλλά νά κάνει μιά τρυφηλή ζωή. Είχε μάλιστα τραύμα-; τιστεϊ σέ μιά μονομαχία στήν Κολωνία. Ξαναγυρίζοντας στό Τρίρ, ΑρραβωνιΑζεται κρυφά τή Τζέννη. Τό έμπιστεύεται στόν πατέρα του. Τρομοκρατημέ­ νος δ πατέρας Μάρξ, τόσο Ιξ αιτίας τοΰ νεαροΰ τής ήλικιας τοϋ Καρόλου, δσο καί γιά τό σκάνδαλο πού θά προκαλέσει μέσα στή μικρή πόλη Ινας τέτοιος γάμος, Απομακρύνει τόν γιό του. Τόν στέλνει μαζί μέ βαρειές έπιπλήξεις στό Βερο­ λίνο, «κέντρο τής δλοκληρωμένης κουλτούρας καί τής Αλή-

M A P S - Η ΖΩΗ TOT

8

θείας» (Συζητήσεις Χέγκελ πού άναφέρονται στδ άνοιγμα τοϋ πανεπιστημίου τοϋ Βερολίνου στά 1818). Στό Βερολίνο τό φθινόπωρο τοϋ 1836 δ Κάρολος πού εί­ ναι τώρα 18 χρονών καταλαβαίνει πώς ό καιρός τής παιδι­ κότητας πέρασε. Πέφτει μέ τά μοϋτρα στή μελέτη, διαβάζει βλα τά βιβλία πού τοϋ πέφτουν στό χέρι: Δίκαιο, 'Ιστορία, Γεωγραφία, Ποίηση, Φιλολογία καί πάνω άπ’ δλα Φιλοσο­ φία. Ή κλίση του φαίνεται άκόμα περισσότερο φιλολογική παρά φιλοσοφική, θυσιάζει τΙς νύχτες του γιά νά γράφει ποιήματα γιά τήν άγάπη, γιά τήν Τζέννη, γιά τόν ϊδιο του τόν έαυτό: Δ έν μπορώ πιά νά οτέργω εΙρηνικά μ' αν τό που άρπάζει δυνατά τήν ψνχή μου αλλο δέν μπορώ νά ζήοω οτήν είρήνη πέφτω μ* όρμή μέσα οτό μόχύο. Θ&ΰελα νά τιϋααέχρω τά πάντα Μ ες τίς ενμένειες τών ΰεώ ν καί νά κατέχω τή γνώοη νά ατενοχωρώ όλόκληρη τήν τέχνη. Παράλληλα τό παιδί τών 18 χρόνων έκφράζει πιά τήν Απληστία του καί τήν αίσθηση τής όλότητας. Σ ’ δλα αύτά τά γόνιμα χρόνια του, προσπαθεί νά συμβιβάσει τήν πεισματώδικη έργασία μέ τήν φοίτησή του σέ ταβέρνες, δπου συναντά τούς πιό έξέχοντες διανοούμενους τής έποχής του: τόν Χεγκελιανό ’Αριστερισμό. Δέν κοιμάται πιά καί σέ λίγο άρρωσταίνει. Αύτή ή άρρώστεια (πού συμπίπτει μέ μιά άρρώστεια τής Τζέννης, πού όφείλονταν στόν άποχωρισμό καί στήν ταραχή) προκαλεΐ μιά κρίση. Ό Κάρολος Μάρξ καίει τά ποιήματά του, τά φιλολογικά του σχέδια καί τίς τραγω­ δίες. Εγκαταλείπει τήν Φιλολογία καί τήν Φιλοσοφία. Έ ­ να μεγάλο γράμμα στόν πατέρα του μέ χρονολογία 10 τοϋ Νοέμβρη 1835, δείχνει αύτή τήν πρώτη καί Αποφασιστική κρίση. Ό Κάρολος σκιαγραφεί γιά τδν πατέρα του μιά άνά-

9

Μ ΑΡ3 -Η ΖΩΗ TOT

λυση τής θέσης του, ξεκινώντας άπό μιά άρχική Ινότητα. Ό λ η του ή ζωή έκφράζει μιά πνευματώδικη φύση, πού έκδηλώνεται ταυτόχρονα στήν τέχνη, στήν έπιστήμη, στήν Ι­ διωτική ζωή. Μετά τήν δφιξή του στό Βερολίνο, 6 φοιτητής Μάρξ, προσ­ παθεί νά γράψει μιά φιλοσοφία τοΰ Δικαίου πού προορίζοταν νά δείξει τήν άντίθεση άνάμεσα στό πράγμα καί στήν Ιδέα. Αύτό συμβαίνει γιατί πρίν άκόμα δ ίδιος μελετήσει τήν Φιλοσοφία καί τόν Χεγκελιανισμό, άρχισε νά καταλαβαίνει τήν Χεγκελιανή διαλεκτική, θεωρία τοΰ γίγνεσθαι καί τών συναφών άντιθέσεων στά κατασχεμένα Αντικείμενα, σάν συγ­ κεκριμένες έκφράσεις τοϋ ζωντανοΰ κόσμου τής σκέψης. Μέ­ χρι τότε δ Μάρξ δέν είχε μελετήσει παρά άποσπάσματα τοΰ Χέγκελ τοΰ δποίου «ή άλλόκοτη τραχειά μελωδία» τόν δυσαρεστοϋσε. Τώρα θά βυθιστεί στήν Χεγκελιανή διαλεκτική. Γράφει Ινα διάλογο πού τιτλοφορείται «Κλεάνθης ή γιά τήν άναγκαία άνάπτυξη τής Φιλοσοφίας». Αύτό είναι πού τόν φέρνει «σάν μιά άπιστη σειρήνα στήν άγκαλιά τοΰ Ιχθροΰ», στό νά γνωρίσει γενικά τήν Φιλοσοφία καί Ιδιαίτερα έκείνη τοΰ Χέγκελ. Ό Κάρολος Μάρξ προσπαθεί νά προσηλωθεί στήν κριτική τάση, Ιξοδο άπό τόν Χεγκελιανισμό, τάση πού έξάγει άπ’ τήν διαλεκτική μιά κριτική άνάλυση τής θρησκείας, τής κουλτούρας, τής κοινωνίας άλλά ή δποία μένει άφηρημένη. "Εχει κάτι παραπάνω άπ’ τούς φίλους του Ρούτενμπερκ, Μπροϋνο Μπάουερ, Κόπεν κ.ά. Συναισθάνεται μιά διπλή άνάγκη: Έ κείνη νά ίλθει σέ σχέση μέ τό πραγματικό «συμ­ παγές», έκείνη νά τροποποιήσει ένεργητικά αύτό τδ πραγ­ ματικό. Έ άν γράφει άκόμα στίχους, είναι γιά νά διακηρύ­ ξει αότή τήν προμηθεϊκή άνάγκη: Ε ίνα ι των πρέπει νά γευτούμε απ’ δλα χω ρ ίς ποτέ ν’ αναπαυτούμε. Ν ά μη μένουμε Άφωνοι μπρος ατό κομμάτιαομά μας.

ΜΑΡΞ - Η ΖΩΗ ΤΟΤ

10

Ν ά μην υποτασσόμαστε στόν έξευτελισμό μέ μουγκαμάρα καί δειλία γιατ'ι η έπιΰνμία και τό πάθος για τί οι πράξεις μας μένουν. Ά π ’ αύτούς τούς στιγμιαίους συντρόφους, τούς νέους Χεγκελιανούς, δ Μάρξ γνώρισε τήν πιό τολμηρή κριτική για τήν άποκαταστημένη θρησκεία: Τά 2ργα το0 Στράους, πού Ιθεσαν σέ άμφιβολία τήν Ιστορικότητα τών εύαγγελίων, τά Ιργα τοϋ ΦόΟερμπαχ, σύμφωνα μέ τόν όποιο τό θεϊκό είναι, δέν είναι παρά μιά προβολή τοΰ άνθρώπινου είναι Εξω άπό τόν άνθρωπο, μιά άλλοτρίωση. Ό Κάρολος Μάρξ όφείλει νά διατηρήσει τήν ίδέα δτι δλη ή άποτελεσματική κριτική ξεκινάει άπό τήν θρησκεία. Ά λ ­ λά γιά τήν κριτική σκέψη όφείλει άργά ή γρήγορα νά προ­ χωρήσει πολύ πιό μακρυά: ώς τήν κριτική τής πραγματι­ κής καί πολιτικής κοινωνίας, πράγμα πού εικάζει ή προσ­ διορίζει μιά πολιτική πράξη. Χωρίς αύταπάτες, ό Μάρξ καί οί φίλοι του σκέφτονταν μιά πανεπιστημιακή καρριέρα τότε πού προσέβαλαν — σχετικά μέ τήν Ιδεολογία του, τΙς θρησκευτικές του δικαιολογίες καί τήν Ιπίσημη θρησκεία του — τίς βάσεις τοΰ Πρώσσικου κράτους. Μ’ αύτό τό πνεϋμα άποφασίζει νά έγκαταλείψει έπιδεικτικά τό 1841 τήν θέση του τής διδακτορικής φιλοσοφίας πάνω στις διατριβές τοΰ Δημόκριτου καί τοΰ Επίκουρου. Στις προπαρασκευαστικές έργασίες γ ι’ αύτή τήν θέση βρί­ σκονται άποσπάσματα πού περιέχουν ήδη μιά κριτική δλης τής άφηρημένης καί θεωρητικής Φιλοσοφίας, κριτικής πού βασίζεται πάνω στή σύγκριση άνάμεσα στόν φιλοσοφικό καί μή φιλοσοφικό κόσμο: σ’ αύτήν τοΰ άνθρώπινου πραγματικοΰ, σ’ έκείνην τής κοινωνικής πρακτικής. Οί Ιλπίδες τοΰ Μάρξ γρήγορα έξαπατήθηκαν. Ή άντιδραστική κυβέρνηση τής Πρωσσίας άποσύρει τήν

11

Μ Α Ρ Ξ -Η ΖΩΗ ΤΟΎ

διδασκαλία τοΰ Μπροΰνο Μπάουερ καί άρνεΐται μιά εδρα στό νέο δρα Μάρξ. Ό πατέρας του δέν είχε παραστεΐ ούτε στίς έπιτυχίες του, οδτε σ’ αύτή τήν αύταπάτη. Πέθανε τό 1838 μετά άπό μιά σύντομη άρρώστεια, κουρασμένος άπό τίς φροντίδες καί τήν αύστηρή διαπαιδαγώγηση τών παιδιών του, ιδιαίτερα τοΰ άγαπημένου του γιοϋ Κάρολου. Έγκαταλείποντας τήν πανεπιστημιακή του καρριέρα ό Κάρολος δρμά στήν δημοσιογραφία. Μπαίνει στή σύνταξη τής «’Εφημερίδας τοΰ Ρήνου», τής δποίας παίρνει τή διεύθυνση τόν Όχτώβρη τοΰ 1842. 'Υποχρεώνεται νά διαπραγματεύεται οικονομικά θέματα καί δρισμένα πολιτικά, πού άφοροΰν τήν κατάσταση τών Ρηνανών χωρικών, τό έλεύθερο καί προστατευτικό συνάλλαγμα, τήν Ιγγειο ιδιοκτησία, τή λογοκρισία. Διαπιστώνει τήν ελλειψη τής πληροφόρησης καί τής μικρής του Αρμοδιότητας σ’ αύτά τά θέματα. Γράφει μόνο γιά τά ούσιώδη καί Απο­ τελεσματικά, πού όμως δδηγοΰν στήν Απαγόρευση τής έπιθεώρησης. Βρίσκεται χωρίς Ασχολία, Αλλά ταυτόχρονα Αποκαλύπτει τήν «συγκεκριμένη» πρακτική τής σοσιαλιστικής κίνησης τής δποίας δ φίλος του Hess, ιδρυτής τής «’Εφημερίδας τοΰ Ρήνου», τοΰ Ιδειξε τήν σπουδαιότητα καί τήν εύρυχωρία. Στά τέλη τοΰ 1843 δ Μάρξ (πού θά παντρευτεί τήν Τζέννη παρά τά πολλαπλά προσκόμματα) συναντά στό Παρίσι πολυάριθμους Γερμανούς πολιτικούς πρόσφυγες. Βρίσκεται στό Παρίσι, μέσα σ’ Ινα φλογερό κλίμα πολι­ τικής πράξης καί συζητήσεων μεταξύ τών δπαδών τοΰ SaintSimon, τοΰ Φουριέ, τοΰ Μπλανκί, τοΰ Καμπέ. Είναι στό Παρίσι, δπου ό Μάρξ γίνεται κομμουνιστής. Κάτω άπό τήν έπίδραση τοΰ έπαναστατικοΰ άντικρατισμοΰ πού έπικρατοΰσε τότε στή Γαλλία παρά τίς παραδόσεις τών ’Ιακωβίνων, προσορμίζεται στή θεμελιώδικη κριτική τοΰ Χεγκελιανισμοΰ.

ΜΑΡΞ - Η ΖΩΗ ΤΟΤ

12

Γιά τόν Χέγκελ, τό κράτος — τόσο συστηματικό καί δρθολογιστικό μέσα στήν πρακτική, δσο ή κύρια φιλοσοφία του μέσα στή σκέψη — ίστεψε καί άποπεράτωσε τήν άνάπτυξη τής ιστορίας καί τής άνθρώπινης συνείδησης. Ή κριτική τοϋ Μάρξ έπιτίθεται στήν Χεγκελιανή φιλοσο­ φία τοϋ δικαίου καί τοΰ κράτους καί ταυτόχρονα στή φιλο­ σοφία του γενικά. Σύντομα δ Μάρξ θά διακρίνει καθαρά μέσα άπ’ τόν Χεγκελιανδ δογματισμό, τήν κριτική μέθοδο καί κατασκευή πού άπορρέει άπό τήν άνάλυση τών διαφορών καί άντιθέσεων: τήν διαλεκτική μέθοδο. ΣτΙς άρχές τής Ά νοιξης τοΰ 1844, φαίνεται τό πρώτο καί μοναδικό νούμερο τών «Γαλλογερμανικών χρονικών». Περιέ­ χει δύο άξιόλογα άρθρα τοΰ Μάρξ, τό Ινα πάνω στή φιλοσο­ φία Δικαίου τοΰ Χέγκελ, τό άλλο πάνω στήν ’Ιουδαϊκή έρώτηση. Άκόμα μιά διάσημη έργασία μέ τίτλο «Σκιαγραφία μιάς κριτικής οικονομίας» ύπογραμμένη άπό τόν Φ. Έ ν γκελς. Τό Σεπτέμβρη τοΰ 1844, ό "Ενγκελς, γιός ένός μεγάλου άστοΰ βιομήχανου, μεταβαίνει στό Παρίσι. Έ κ εΐ συναντά τόν Μάρξ. Ανάμεσα σ’ αύτόν τόν τελευταίο, κριτικό φιλό­ σοφο μέ Ιρευνα οικονομικών καί πολιτικών σημειώσεων, καί στόν πρώτο, μεστό μιάς πρακτικής πείρας καί μιάς ήδη άξιοσημείωτης οικονομικής γνώσης θά άναπτυχθεΐ μιά άδιάλυτη συνεργασία καί φιλία. 'Ο "Ενγκελς θά μεταδώσει στόν Μάρξ τΙς ιδέες του πάνω στήν κατασκευή τοϋ καπιταλισμοΰ, πάνω στή συγκεκριμένη τοποθέτηση καί έκμετάλλευση τής έργατικής τάξης. Ό Μάρξ μεταδίδει στόν "Ενγκελς τΙς ιδέες του πάνω στήν καταστροφή τοΰ καπιταλισμοΰ άπό τΙς κύ­ ριες έσώτερικές άντιθέσεις του. Αύτή ή καταστροφή δέν μπορεΐ νά Ιρθει παρά άπό μιά πράξη ή δποία δέν θά διστάσει, άν είναι άνάγκη, μπροστά στήν έπαναστατική βιαιότητα: μιάς πάλης τών τάξεων πού δδηγεΐ ώς τις τελευταίες της πο­ λιτικές συνέπειες. Ή έργατική τάξη έξ αιτίας τής θέσης της

13

Μ Α Ρ Ξ -Η ΖΩΗ ΤΟΤ

μέσα σ,τήν άστική κοινωνία, άρνεΐται αύτήν τήν κοινωνία καί όφείλει νά κατασκευάσει μιά άλλη κοινωνία, ή όποία θά έξαφανίσει τήν καπιταλιστική έκμετάλλευση. Ά πό ποϋ ό Μάρξ άντλησε αύτές τΙς τολμηρές ιδέες; Ταυτόχρονα άπ’ τούς Γάλλους ιστορικούς πού μελέτησαν τούς άγώνες τών τάξεων, τής τρίτης τάξης, ένάντια στήν τάξη τών εύγενών καί ένάντια στή βασιλεία, άπό τούς θεωρητικούς σοσιαλιστές (άπό τούς όποίους δ Μάρξ άπομακρύνει τούς ρεμβασμούς γιά τήν πραγματοποίηση μιας ιδεατής κοινωνίας μέ τήν πειθώ καί τόν λόγο), άπ’ τόν έπαναστατικό Μπλανκί, (στόν όποιο ό Μάρξ μετριάζει τήν άπουσία έποικοδομητικής διδασκα­ λίας) , άπό τίς ύποδείξεις τοϋ Έ νγκελς πάνω στόν καπιτα­ λισμό καί τέλος, άπό τήν χεγκελιανή διαλεκτική, άπό τήν όποία ό Μάρξ διατηρεί τό ούσιώδες (οί άντιθέσεις καί ot συγκρούσεις ζωογονούν δλη τή ζωή καί είναι ή πηγή κάθε καινούργιου). Ή έννοια τής πάλης τών τάξεων, βασισμένη πάνω σ’ ένα καθορισμένο βαθμό άνάπτυξης τών παραγωγι­ κών δυνάμεων, προσδίδει ένα πρακτικό Ιστορικό περιεχόμε­ νο (ύλικό) καλά καθορισμένο στήν χεγκελιανή μεθοδολο­ γία. Τέτοιο είναι τό θεμέλιο τοΰ ιστορικού ύλισμοΰ τοΰ Μάρξ, πού τό συλλαμβάνει στά 1845. Μ’ αύτή τήν άνακάλυψη άρχίζει γι’ αύτόν, δπως καί γιά τόν Έ νγκελς, ή πολλαπλή χρήση τών δύο έννοιών: αύτή τής πραγματικότητας, έμπειρικά διαπιστωμένης, σάν ύλικής, κι’ αύτή τής διαλεκτικής άντίθεσης στή δομή τοΰ γίγνεσθαι. Αύτή ή χρήση θά δώσει άφορμή πολύ άργότερα μετά τόν θάνατο τοΰ Μάρξ, σέ μιά νέα φιλοσοφική συστηματοποίηση δνομαζόμενη έπίσημα: διαλεκτικός ύλισμός. Τά κύρια σημεία τής διδασκαλίας έκτέθηκαν άπό τόν Μάρξ μέ τή συνεργασία τοΰ στενοΰ του φίλου Έ νγκελς σέ κείμενα πού θά δημοσιευτούν τόν είκοστό αιώνα: «Τά φιλοσοφικο-οικονομικά χειρόγραφα» 1844 καί ή «Γερμανική Ιδεολογία» 1845. Μετά τό 1845 μπορεί νά πεΐ κανείς δτι ή ζωή τοΰ Μάρξ

f

Μ Α Ρ Ξ -Η ΖΩΗ TOT

14

συνυπάρχει μέ τό εργο του καί μέ τήν πολιτική του δράση. Ή βιβλιογραφία του μέ τήν κύρια σημασία τής λέξης χάνει κάθε περιεχόμενο. Ή μυθιστορηματική καί ρομαντική πε­ ρίοδο τελειώνει. Τά άνέκδοτα δέν άφοροΰν πια παρά τή φτώ­ χεια πού ύποφέρει δ Μάρξ καί ή οικογένεια του, καθώς έπίσης τήν ύπομονή τους καί τδ θάρρος τους. Οί εύεργετικές περίοδες τοποθετούνται πάνω στό σχέδιο μιας τακτικής καί μιας πολιτικής στρατηγικής, καθορισμέ­ νης αύστηρά καί λογικά άπό θεωρητικές άναλύσεις. Τίποτε τό πιό ήσυχο καί ειρηνικό — ή ύλική Ινδεια τοποθετείται κατά μέρος — δσο' ή ζωή αύτού τοΰ ίνδοξου έπαναστάτη (άκόμα κι δταν συμβάλλει στήν ίδρυση τής Διεθνοΰς). Ή άντίθεση είναι χτυπητή Ανάμεσα σ’ αύτή τήν έπιμελή ζωή, περασμένη τόν περισσότερο καιρό μέσα στίς βιβλιοθήκες, καί τήν συνταρακτική ζωή τού Μπλανκί καί τοΰ Μπακοΰνιν. Ό Μάρξ άρχίζει μέ τόν καθορισμό τοΰ έδάφους. Επιτίθεται μέ παθιασμένη σφοδρότητα καί μερικές φορές ύπερβολική σ’ έκείνους πού βάζουν έμπόδια. ’Εάν ή «Γερμανική ’Ιδεολογία» διευθυνόμενη Ιναντίον τών παλιών φίλων τοΰ Μάρξ καί Έ νγκ ελς — τών άριστερών Χεγκελιανών — άφήνεται έγκαταλειμμένη στήν όξύθυμη «κριτική τοΰ γέλιου», τό 1847 έμφανίζεται ή «Αθλιότητα τής φιλοσοφίας» στις Βρυξέλλες, δπου τήν είχε συντάξει δ Μάρξ. Ταυτόχρονα λίβελλος καί θεωρητικό Ιργο αύτό τό βιβλίο, άπαντοΰσε μέ τρόπο βάναυσο καί έπαχθή στή «Φιλοσοφία τής Αθλιότητας» τοΰ Προυντόν. Σχετικά μ’ αύτδν τόν τελευ­ ταίο θεωροΰσε Ακόμη καί κάθε φιλοσοφία, σάν Αφηρημένη Αναζήτηση, σάν Ιλλειπή Αντίληψη τής ιστορικής καί κοι­ νωνικής ένότητας, σάν θεωρητικό χειρισμό τής διαλεκτικής μεθόδου, σάν περιφρόνηση γιά τήν πρακτική καί τόν πραγματικό Αγώνα. «Ό Προυντόν κατάλαβε πολύ καλά δτι οί Ανθρωποι δέν παράγουν τήν τσόχα, τό πανί, κλπ. παρά μέσα σέ καθορισμέ­ νες παραγωγικές σχέσεις. Αύτό πού δέν κατάλαβε είναι δτι

15

M A P S -Η ΖΩΗ TOT

αύτές ol κοινωνικές σχέσεις είναι άνθρώπινα προϊόντα τδ Ιδιο δπως ή τσόχα, τδ πανί κλπ.». «Ζοϋμε στδ μέσο μιας συνεχοΟς κίνησης τών παραγωγικών δυνάμεων φθοράς τών κοινωνικών σχέσεων, σχηματισμού ιδεών». Μέσα στήν καπιταλιστική κοινωνία,4μέσα στήν πρακτική της πραγματικότητα — καί δχι δπως ή σκέψη τοΰ Προυντδν μέσα στΙς Ιννοιες καί Αντιλήψεις — οί Αντιθέσεις είναι βαθειές καί άπαιτοΰν μιά λύση. Μοναδική λύση: νά όργανωθεί οικονομικά (συνδικαλιστικά) καί πολιτικά ή έργατική τάξη, νά ένώσει σέ μιά ένιαία κίνηση τΙς διασκορπισμένες ένέργειες, νά έντείνει καί νά κάνει συνειδητή τήν πάλη τών τάξεων. Ό σκοπδς αύτής τής πράξης; Ή κατάργηση τής έργατικής τάξης δπως ή προϋπόθεση τής έλευθερίας τής τρίτης τάξης ήταν ή κατάργηση τής κοινωνίας τών τριών «τάξεων». Ή έργατική τάξη στήν θέση τής παλιάς άστικής κοινω­ νίας θά δημιουργήσει ένα έλεύθερο συνεταιρισμό έργαζομένων παραγωγών, καταργώντας τις τάξεις καί τούς Ανταγω­ νισμούς τους. Δέν θάχει πιά αύτή πολιτική δύναμη γιατί άκριβώς ή πολιτική δύναμη δέν είναι παρά ή έπίσημη έκ­ φραση τοΰ άνταγωνισμοϋ τών τάξεων. Μιά τέτοια έπανάσταση θά καταργήσει κάθε τι πού καταπιέζει τδ άνθρώπινο εί­ ναι, δλες τΙς Αλλοτριώσεις. Οί Ιδέες αύτές κατασταλαγμένες, έκφρασμένες μέ δύναμη καί άπλότητα, συναντιούνται στδ περίφημο Μανιφέστο, γραμμένο άπδ τούς Μάρξ καί "Ενγκελς ύστερα άπδ αίτηση τής «συμμαχίας τών δικαίων» πού κατόπιν Ιγινε «συμμαχία τών κομμουνιστών», ή δποία συντηρεί στδ Λονδίνο τδ 1847 δύο συνέδρια. Πόσο οί κυρίαρχες τάξεις τρέμουν σέ μιά κομμουνιστική έπανάσταση I 01 προλετάριοι δέν έχουν νά χάσουν τίποτε έκτός άπό τίς αλυσίδες τους. "Εχουν νά κερδίσουν έναν κόσμο. Προλετάριοι δλων τών χωρών ενω­

θείτε/ Στά 1848 ό Μάρξ πιστεύει δτι θά άκούσει νά σημάνει ή ώρα τής τελικής έπανάστασης. Καλεσμένος στό Παρίσι, στή

MAPS - Η ΖΩΗ TOT

16

1 τοΰ Μάρτη, άπό ένα μέλος τής προσωρινής κυβέρνησης, τόν Φλοκόν, συνεχίζει άπό κοντά τή δράση έλπίζοντας στή νίκη μιάς «Κόκκινης Δημοκρατίας». Διαβλέπει τήν άνάγκη μιάς μεταβατικής περιόδου, πού θά στεριώσει τόν θρίαμβο τής έπανάστασης, τό πέρασμα άπό τόν καπιταλισμό στό σο­ σιαλισμό, μετάβαση πού σέ λίγο θά όνομαστεΐ: δικτατορία τοϋ προλεταριάτου. Στά τέλη τοϋ Μάη τοΰ 1848, 6 Μάρξ καί ό 'Ενγκελς έγκαταλείπουν τήν Γαλλία γιά τή Γερμανία. 'Ιδρύουν στήν Κολωνία τή Ν έα έφημερίδα τοϋ Ρήνου πού βγαίνει τήν 1 τοΰ Ίούνη 1848. 'Η έπαναστατική 2μως κίνηση παρακμά­ ζει. Μέσα σέ λίγο διάστημα, νικιέται σ’ δλη τήν Ευρώπη. Ή έφημερίδα του, μετά Ινα χρόνο ύπαρξης, έξαφανίζέται. Ό Μάρξ άναγκάζεται νά θυσιάσει δ,τι διαθέτει γιά νά πλη­ ρώσει τά ίξοδα τής έπιχείρησης: δανειστές, τυπογράφους, τέλος δίκες πού άκολουθοΰν τή νίκη τών άντεπαναστατών. Έπιστρέφοντας στήν Γαλλία ζητοΰν νά τόν θέσουν σέ έπιτήρηση στό Μορμπιχάν. θ ά πάει νά έγκατασταθεΐ στό Λον­ δίνο, δπου θά κατοικήσει μέχρι τό θάνατό του. Τά χρόνια 1850 - 1860 ήταν χρόνια στερήσεων. Πολ­ λά παιδιά θά πεθάνουν άπό πείνα. Τήν ίδια έποχή δ Μάρξ δέν 2χει νά πληρώσει γιά τόν ένταφιασμό τής κόρης του, οδ­ τε γιά τόν τοκετό τής γυναίκας του πού τήν ϊδια μέρα θά φέρει στόν κόσμο ένα νέο παιδί. Γιά ν’ άγοράσει τό χαρτί πού θά τοϋ έστελναν γιά μιά μπροσούρα πάνω στή «Δίκη τών κομμουνιστών τής Κολω­ νίας» (1 8 5 2 ), άναγκάζεται νά μετοικήσει στό M ont-dePiete. Λίγο μετά γράφει τήν 18η ΜπρυμαΙρ τοϋ Λουδοβί­ κου Βονοπάρτη, σύνολο άρθρων πού προορίζονταν γιά μιά έπιθεώρηση πού δημοσιεύει στή Νέα Ύόρκη δ Weydemeyer, φίλος τοΰ Μάρξ. Σ ’ αύτά τά δέκα χρόνια, μιά μόνο συνερ­ γασία μέ τήν New Y ork Tribune έχει σάν άποτέλεσμα νά άποφύγει ό Μάρξ τό χειρότερο γιά τόν έαυτό του, τήν γυ­ ναίκα του καί τά παιδιά του. Μετά τό 1860 ή θέση του βελ­

17

M A P S - Η ZQH TOT

τιώνεται. Ό Έ νγκελς πού κληρονόμησε πατρικές έπιχειρήσεις μπορεΐ νά τόν βεβαιώσει γιά ένα καλύτερο μέλλον. "Ενας φίλος, δ Βίλχεμ Βόλφ, στή μνήμη τοϋ δποίου εϊναι Αφιερωμένο τό Κεφάλαιο, κληροδοτεί στόν Μάρξ μιά μικρή περιουσία. Μπορεΐ νά Αλλάξει τήν μικρή καί νοσηρή κα­ τοικία του μ’ £να σπίτι σχετικά Ανετο. Ή έποχή αύτή εί­ ναι εύτυχισμένη καί εδφορη γιά τόν Μάρξ καί τήν οίκογένειά του. Οί δοκιμασίες καί οί δυσκολίες δέν Αλλοίωσαν οδτε τήν εύθυμία καί τήν δηκτική ειρωνεία τοΰ Μάρξ, οδτε τδ δλοκάΟαρο πνεΰμα τής γυναίκας του. Δυστυχώς, ή υγεία τοΰ Μάρξ Ιχει πιά κλονιστεί. Ή ύπερκόπωση καί ή κακή τροφή, προκάλεσαν μιά βαρειά Αρρώστεια τοΰ ήπατος πού συνοδεύονταν Από σφοδρούς πόνους δοθιηνίωσης. Ή δμίχλη τοΰ Λονδίνου καί ή κατάχρηση τοΰ καπνού, θά τοΰ προκαλέσουν μιά χρόνια βρογχίτιδα πού συ­ νεχώς θά χειροτερεύει. Ά π ό τό 1871 ή ένεργητικότητά του έξασθενεΐ, καί τό Κεφάλαιο θά μείνει Ατέλειωτο. Τά πιό γόνιμα χρόνια τοποθετούνται Ανάμεσα στά 1857 καί 1871: προπαρασκευαστικές έργασίες τοΰ Κεφαλαίου, (εισαγωγή καί συνεισφορά στήν κριτική τής πολιτικής οι­ κονομίας) , πολιτική δράση στό πλαίσιο τής Διεθνοΰς, τό πρώτο μέρος τοΰ Κεφαλαίου πού τέλειωσε καί δημοσιεύτηκε ένόσω ζοΰσε δ Μάρξ, Ιγγραφα γιά τήν Κομμούνα κλπ. Τόν Σεπτέμβρη τοΰ 1864 οί Λονδρέζοι καί Γάλλοι έργατικοΐ Αντιπρόσωποι κάνουν Ινα συνέδριο. ΣτΙς 18 τοΰ Σε­ πτέμβρη γίνεται στό Saint M artin’s H all μιά δημόσια συ­ νέλευση στήν δποία δ Μάρξ είναι καλεσμένος σάν Αντιπρό­ σωπος τοΰ γερμανικοΰ προλεταριάτου. 'Ιδρύεται Ιτσι δ Δ ιεθνής συνεταιρισμός τώ ν έργαζομένων πού λέγεται έπίσης Πρώτη Διεθνής γιά τήν δποία δ Μάρξ συντάσσει τήν έγκαινιαστική προσφώνηση. Σύμφωνα μέ τό κείμενο αύτό ή ίστορία τής έργατικής κίνησης καί Ιδιαίτερα τοΰ Αγγλικοΰ προλεταριάτου δείχνει τήν Αναγκαιότητα μιάς αύτόνομης ένέργειας (οικονομικής καί πολιτικής) τής έργατικής τάS

M A P S - Η ΖΩΗ TOT

18

ξης, μιάς έπαναστατικής χρησιμοποίησης τών μεταρρυθμί­ σεων πού Ιχουν έπιτευχθεϊ, μιας ριζικής άλλαγής τής κοι­ νωνίας. Ά πό τό 1865 μέχρι τό 1871 δ Μάρξ άφιερώνει στή Διε­ θνή Ινα μεγάλο μέρος τών ενεργειών του. Ή ήττα τής Πα­ ρισινής Κομμούνας καί οί διχόνοιες (άνάμεσα στήν Προυντονική πλευρά καί τούς Μαρξιστές) θά όδηγήσουν στή διά­ λυση τής Διεθνούς. Ό Μάρξ καί ό "Ενγκελς, στό τέλος τοΟ 1870 καί τις άρχές τοΟ 1871 θά άντιταχτοΰν σ’ δλόκληρη τήν έπανάσταση τοϋ Παρισινοϋ προλεταριάτου, πού τήν θεώρησαν άπέλπιδα προσπάθεια ταγμένη στήν ήττα. Μετά τήν ήττα δ Μάρξ παίρνει τό μέρος τών Ιπαναστατών, «αύτοί όί τιτάνες δμοιοι μέ οόράνια έφοδο», θ ά καταδείξει τά πολιτικά διδάγματα τής Κομμούνας: Τό προλε­ ταριάτο πρέπει νά καταστρέψει τό άστικό κράτος καί νά δη­ μιουργήσει τό κράτος του, άλλά Ινα κράτος έλεγμένο δη­ μοκρατικά άπό τή βάση καί τίς μάζες, ενα κράτος στόν δρό­ μο το Ο μαρασμοΟ. Δικτατορία τοϋ προλεταριάτου, άληθινή δημοκρατία, μαρασμός τοΰ κράτους πηγαίνουν μαζί καί δέν μποροϋν νά διαχωριστούν. Σ ’ αύτά τά τελευταία χρόνια δ Μάρξ δέν θά παραιτηθεί άπό τήν δλοκλήρωση τοΰ κύριου Ιργου του τοΰ Κεφαλαίου. “Εχοντας προαισθανθεί τήν σπουδαιότητα τοΰ ζητήματος άγροτών καί χωρικών καί γιά νά συμπληρώσει Ινα Ιργο στηριγμένο κυρίως στήν βιομηχανι­ κή άνάπτυξη τής Α γγλία ς, μελέτησε τό Ρωσικό ζήτημα καί τά άγροτικά προβλήματα στήν Αμερική καί Ρωσία. Εξέτασε Ιπίσης τήν Ιπίδραση τών άνώτερων μαθηματικών στήν οικονομική του θεωρία (κατανομή τοϋ έθνικοΰ εισο­ δήματος, θεωρία τών άναλογιών, ή δποία έρευνά άνάμεσα στούς κλάδους παραγωγής καί τή δημιουργία μιάς οίκονομίας άπαλλαγμένης άπό κρίσεις κ λ π .). Δέν μπόρεσε νά πραγματοποιήσει αύτά τά λεπτά σχέδια Ικτός άπό μιά έπανάληψη δραστηριότητας στά 1875 (Κ ρι-

19

Μ Α Ρ Ξ -Η ΖΩΗ ΤΟΤ

τικη τον προγράμματος Γκότα, πρόγραμμα πού υιοθέτησαν οί Γερμανοί σοσιαλιστές) καί στά 1877 - 78 (τακτοποίηση τών γραφικών σχεδίων πού άποτέλεσαν τδν δεύτερο τόμο τοΰ Κ εφαλαίου). θεραπείες καί διαμονές στήν κεντρική Γαλλία καί ’Αλ­ γερία δέν μπόρεσαν να βελτιώσουν τήν ύγεία του. Στά, τέλη τοΰ 1881 δ Μάρξ ήταν βαρεία Αρρωστος, ένώ μέσα στδ γει­ τονικό δωμάτιο ή γυναίκα του πέθαινε άργά καί δδυνηρά άπδ καρκίνο. Ό Κάρολος Μάρξ πέθανε ήσυχα στδ Λονδίνο στις 14 τοΰ Μάρτη τοΰ 1883. θάφτηκε στίς 17 τοΰ Μάρτη στδ κοιμητήρι τοΰ Highgate. Ό Έ νγκελς καί δ Β. Λήμπκνεχτ έκφώνησαν τδν έπικήδειο λόγο του. « Έ νώ δ Δαρβίνος ανακάλυψε τό νόμο τής ανάπτυξης τή ς δργανικής φύ­ σης, δ Μάρξ ανακάλυψε τό νόμο τή ς άνάπτυξης τής άν­ θρώπινη ς Ιστορίας. 'Η ανακάλυψη τή ς Υπεραξίας, φώτισε τό σκότος μέσα στό όποιο πλανιόνταν μέχρι τότε οί Αναζη­ τήσεις τώ ν άστών οικονομολόγων, καθώς και αύτές τών σοσιαλιστών κριτικών» είπε δ Έ νγκελς συνοψίζοντας σέ λίγες φράσεις τδ Ιργο τοΰ φίλου του. Ό Β. Λήμπκνεχτ δια­ κήρυξε: ’Εκείνος τοϋ όποιου σήμερα κλαϊμε τό χαμό, υπήρξε μεγά λος μέσα στήν άγάπη του καί μέσα στό μ ί­ σος του. Τό μίσος του άπόρρεε άπό τήν άγάπη τον. Μέ μ ιά αίρεση, μέ μιά σχολή έφτιαξε ένα κόμμα πού αγωνί­ ζεται ακούραστα και θά ξαναφέρει τή νίκη...». Ό Έ νγκελς 2ζησε Ακόμη δώδεκα χρόνια, θ ά Ικδόσει τδν δεύτερο καί τρίτο τόμο τοΰ Κεφαλαίου, πού άναφέρονται στήν περιγραφή καί πλήρη Ικθεση τής καπιταλιστικής κοι­ νωνίας μέσα στήν πολύπλοκη ύπερβολή της. Ό Κάουτσκυ θά δημοσιεύσει μελέτες πού θά Αποτελέσουν ενα τέταρτο τόμο γιά τήν Ιστορία τών οικονομικών θεωριών καί τήν θεωρία τής δπεραξίας. Τέλος, δημοσιεύτηκαν τότε ένδιαφέροντα Ανέκδοτα εργα, ιδιαίτερα «Τά χειρόγραφα τοΰ 1844», πού περιέχουν τήν Θεωρία τής Αλλοτρίωσης, Θεω­ ρία πού περνά μετασχηματισμένη μέσα στά οικονομικά καί στά μεταγενέστερα πολιτικά ίργα.

t

i

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ 1. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ Ό Μάρξ φιλοσοφεί; Ή έρώτηση μπορεΐ νά μήν έκπλήξει περισσότερο Ινα Α­ ναγνώστη, είναι Ακόμη τόσο παραδεκτή, ώστε υπάρχει μιά φιλοσοφία τοϋ Μάρξ (πού όνομάζεται μέ ευχέρεια «μαρξι­ σμός» ή «διαλεκτικός ύλισμός») καί πού δ Αναγνώστης τήν Ακούει πολύ περισσότερο σάν μιά διδακτική Ικθεση παρά σάν πρόβλημα. "Αρα τό πρόβλημα τίθεται σήμερα — καί θά τό δεΐ κα­ νείς σέ λίγο γιατί ύπογραμμίζουμε αύτή τή λέξη: «Υπάρ­ χει φιλοσοφία, μέ τή κύρια Ιννοια τοΰ δρου — μιά Αντιλη­ πτή συστηματοποίηση — πού περιέχεται καί Ικφράζεται στά Ιργα τοΰ Μάρξ, ή μιά ύπονοούμενη μέσα σ’ αύτά τά Ιργα; Ή φιλοσοφική κατασκευή, ή σύλληψη ή τό φιλοσοφικό δραμα τοϋ κόσμου, διαδεδομένα κάτω άπό τις τρέχουσες έπωνυμίες «μαρξισμός», «διαλεκτικός ύλισμός», δέν θά ήταν έν μέρει ή έν δλφ μεταγενέστερες κατεργασίες Αποδιδόμενες στόν Μάρξ καί θεμελιωμένες πάνω σέ Αμφισβητήσιμες έρμηνεΐες αύτών τών λεγόμενων φιλοσοφικών κειμένων;». Παραδέχεται κανείς πολύ συχνά δυό σειρές προτάσεων. Στή πρώτη δ Μάρξ θά Ιχει γράψει φιλοσοφικά Ιργα πού Α­ ναγνωρίζονται σάν τέτοια (τά πρώτα Ιργα τής νεότητας), κατόπιν Ιργα πολιτικά καί Ιργα φιλοσοφικά. Στή δεύτερη, τά πρώτα Ιργα θά περιέχουν μιά φιλοσο­ φία, έλλειπώς Ακόμη σχηματισμένη, πού παρ’ δλα αύτά, θά Ιρθει ύστερα νά ύποβαστάξει τά οικονομικά καί πολιτικά Ιργα, καί έπί πλέον θά περιέχει τό κλειδί τοϋ θόλου τοΰ

M A P S-Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

22

οικοδομήματος. Μερικοί πού άποκαλοΰνται έπίσημα «μαρξιστές», δέχον­ ται αύτές τΙς προτάσεις, γιατί είναι στενά προσκολλημένοι στή μαρξιστική φιλοσοφία. "Αλλοι τίς έπιδοκιμάζουν, γιατί τήν πολεμούν καί Ιδίως άμφισβητοϋν τό περιεχόμενο τών πο­ λιτικών καί έπιστημονικών έργων, άπορρίπτοντας τις φιλο­ σοφικές τους προϋποθέσεις. Μετά άπό άτέλειωτες συζητήσεις πού άναπήδηααν στή περίοδο τής καταστροφής τού σταλινικού δογματισμού (μετά τό 1 9 5 6 ), φαίνεται δτι οί μνημονευόμενες βεβαιώσεις όφείλουν νά άναθεωρηθούν. Δέν άνταποκρίνονται στό μεγαλύτε­ ρο μέρος τών κειμένων τοΰ Μάρξ. Είναι άσυμβίβαστες μέ Ινα βρισμένο άριθμό τών άκριβών κειμένων. ’Αποδίδουν στόν Μάρξ φιλοσοφικά δοκίμια ξένα πρός τή σκέψη του. Αύτή ή άναθεώρηση στηρίζεται σέ μιά άρκετά διαφορετική βεβαίω­ ση τών προηγούμενων πού είχαμε άποδείξε Τά ονομαζό­ μενα φιλοσοφικά ίρ γα περιέχουν μέ σαφήνεια μιά βαθειά καί ριζική κριτική κάθε φιλοσοφίας σάν κι αύτή. Αύτό πάει νά πεί δτι ή Ιννοια αύτής τής ριζικής κριτικής δέν Απαλ­ λάσσεται εδκολα άπ’ αύτήν (τή φιλοσοφία) καί δτι δέν πρό­ κειται γιά μιά καθαρή καί άπλή άρνηση τής φιλοσοφίας, τής σπουδαιότητας καί τού ρόλου της. Μπορεϊ δμως νά ρωτήσουν, γιατί νά λαμβάνουμε ύπ’ δψη στό σημείο αύτό σύγχρονες φιλονικίες γιά τά ίργα τού Μάρξ πού γράφτηκαν Ινα αιώνα πιό μπροστά; Είναι άδύνατο νά διαχωρίσουμε τή σκέψη τού Μάρξ άπό τήν ιστορία του, άπό τή ζωή του, άπό τή πρακτική του δρά­ ση. "Ασχετα μέ τό άν κάποιος είναι ή δχι εύχαριστημένος άπ’ αύτό, τό Ιργο τοΰ Μάρξ μάς πλουτίζει σχετικά μέ δ,τι όνομάζει κανείς «μαρξισμό» γεγονός πού άψηφεΐ μιά μερίδα «μαρξολόγων», ή δποία πιστεύει δτι ξαναφέρνει κατ’ εύθεΐαν στις πηγές καί δτι συναθροίζει τά κείμενα, μέ δλη τήν καλή διάθεση καί άφέλεια, σύμφωνα μέ άρκετά καλά γνωστές προ­ θέσεις καί άξιοκατάκριτες. Ή φιλοσοφία τοϋ Μάρξ έπέδρα-

ΜΑΡΞ- Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

23

σε περισσότερο άπό κάθε άλλη θεωρία, άκόμα καί τών πιό μεγάλων — δπως τοΰ ’Αριστοτέλη ή τοΰ Καρτέσιου — . Ά πό τήν Ικταση αυτής τής έπίδρασης, θά μπορούσε νά συγκριθεΐ περισσότερο μέ μιά θρησκεία, παρά μέ μιά φιλοσοφία. Πέρασε μέσα άπ’ δλόκληρη τή ζωή τής έποχής μας, παραμορ­ φωμένη καί μετασχηματισμένη. Είσέδυσε μέσα στήν πολι­ τική πρακτική καί έπίσης στήν κουλτούρα. Γέννησε ρεύμα­ τα άπό γνώμες καί σκέψεις, έντελώς διαφορετικές άπ’ 8,τι γενικά θά ύπέθετε κανείς. ’Έ ρχεται στιγμή δπου τό θεωρη­ τικό κομφούζιο πού προέρχεται άπό τίς διαφορές τών ρευμά­ των, συμπίπτει μέ τήν πρακτική δράση. Τότε ή ίδια ή ίστορία τοΰ μαρξισμού, κατανοώντας τίς διαφορές άνάμεσα σέ θέσεις πού διαμαρτύρονται γιά τό ίδιο Ιργο καί μερικές φορές γιά τά ίδια κείμενα, άπαιτεΐ ενα καινούργιο άγώνα Αναζήτησης καί Αποκατάστασης. Πρέπει νά ξαναβροΰμε τή σκέψη τοΰ Μάρξ, άπομακρύνοντας άπό τό πνεΰμα του τις άντιθέσεις πού έμφανίστηκαν μεταγενέστε­ ρα, τις καταφανείς πλάνες καί ιδίως τίς άγονες συλλήψεις, πού δμως πρέπει νά τίς λαβαίναμε ύπ’ δψη. 2. Ο Ι ΕΞΗΓΗΣΕΙΣ Ποιές είναι οί έξηγήσεις τής σκέψης τοΰ Μάρξ, σέ δ,τι άφορά τή φιλοσοφία; Δέν θά διατηρήσουμε παρά μόνο έκεΐνες πού άντιστοιχοΰν σέ άξιόλογες τάσεις μέσα στό σημερι­ νό «μαρξισμό» δηλαδή άνάμεσα στούς άνθρώπους τοΰ πνεύ­ ματος καί τής κουλτούρας πού ρητά έπικαλοΰνται τό Μάρξ. θ ά τις διαχωρίζουμε μέ έπιμέλεια, κάθε φορά πού αύτές οί έξηγήσεις μπερδεύονται τόσο καλά μέσα στά κεφάλια τών «μαρξιστών» καί τών Αναγνωστών τους. α) Π ρώ τη έξήγηοη: έπιστημονική Σύμφωνα μ’ αύτή τή τάση, δέν υπάρχει άπλούστατα φι­ λοσοφία στό Μάρξ, άλλά έπιστήμη (οικονομική, πολιτική,

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

24

κοινωνιολογική, Ιστορική) ή μιά Αποφασιστική τάση τής Ανθρώπινης πραγματικότητας σ’ αύτές τίς έπιστήμες. Τά «φι­ λοσοφικά» Ιργα δέν χρησιμεύουν παρά μονάχα σάν κατα­ λύματα κατά μήκος τής πορείας πρός τά έπιστημονικά ίργα. (Τό Κεφάλαιο είναι πραγματεία πολιτικής οικονομίας, πού περιέχει τήν ούσία τής μαρξιστικής σκέψης). Κάτω άπ’ αύτό τό όπτικό πρίσμα, ή μελέτη τής φιλοσοφίας καί οί σκέ­ ψεις πού άνασύρονται άπό αύτή τή μελέτη δέν ύπήρξαν γιά τό Μάρξ παρά σκαλωσιές, οί όποιες δμως έξαφανίσθηκαν δ­ ταν Αποτελειώθηκε τό οικοδόμημα. Τ ί περιέχουν δμως τά Ιργα τής νεότητας, τά λεγάμενα φι­ λοσοφικά; Ή μετάβαση άπό τή θεωρία στήν έπιστήμη, καθώς έπίσης άπό μιά φιλελεύθερη δημοκρατική στάση στήν έπαναστατική δράση, πού ήταν περισσότερο μιά θετική κριτική τής φιλοσοφίας σχετική μέ τήν Ιξέταση τοΰ Χεγκελιανισμοΰ, θεωροΰνταν άπό τό Μάρξ σάν τό άπώγειο τής φιλοσοφίας καί τό άπαύγασμα τής ιστορίας της. Ό Μάρξ άπορρίπτει τή θεω­ ρία, τις φιλοσοφικές άφαιρέσεις χωρίς δμως γ ι’ αύτό νά άφιερωνεται στό καθαρό καί άπλό έμπειρισμό. Χρησιμοποιεί έννοιες άλλά διατηρεί όρισμένες ιδέες έπεξεργασμένες άπ’ τούς φιλόσοφους καί κυρίως άπό τόν Χέγκελ — δπως αύτή τής δημιουργικής εργασίας γιά τόν άνθρωπο καί άπό τόν άν­ θρωπο τοϋ άνθρώπινου κόσμου — γιατί ό Χέγκελ τίς δανεί­ στηκε άπό σοφούς, τούς Ά γγλους οικονομολόγους (Σ μίθ). 'Ως πρός τή μέθοδο — -ή μεθοδική μελέτη τών άντιθέσεων, ή διαλεκτική — συμφέρει νά μή μεγαλοποιηθεί τό κΰρος της. Στό Κεφάλαιο ό Μάρξ ένεργεί σάν κάθε σοφό πού δημιουργεί μιά γενική θεωρία' συλλέγει γεγονότα (οικονομικά, ιστορικά, κοινωνιολογικά κ λ π .)' άναλύει' άναζητα τις κατάλληλες έν­ νοιες γιά νά άντιληφθεΐ στό σύνολο τών φαινομένων. Μετά τεί­ νει πρός τήν εκθεση τοΰ συνόλου (συνθετική) άπό μιά πραγ­ ματικότητα κατχνοημένη μέσα σ’ δλες της τίς διαστάσεις, γ ί­ γνεσθαι καί παροΰσα στιγμή. Στή θεωρητική μέθη άντιτάσσει τήν έγκράτεια, τήν ύπομονή, τήν αύστηρότητα τής έπιστη-

25

Μ Α Ρ Ε -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

μονικής έργασίας. Ύποκαθιστα τή μελέτη τοΰ πραγματικού πού δέν έχει λιγώτερη εύρυχωρία άπό τά «συστήματα» μέ τή συστηματική κατασκευή (δημιουργία). Τ ί σημαίνει ό όλισμός; Σημαίνει στήν ούσία δτι δ σοφός τοποθετείται χωρίς προσθήκες μπροστά στό «πραγματικό» μπροστά στό «δοσμέ­ νο» Ικεΐνο τής αισθητής Αντίληψης καί τής κοινωνικής δρά­ σης, δχι μόνο γιά νά τις δεχτεί έτσι δπως ύπάρχουν, άλλά άντίθετα γιά νά τίς μετασχηματίσει μέ τήν πράξη άφοΰ τίς γνωρίσει μέσα στήν πορεία τους καί μέσα στις τάσεις καί τις άντιθέσεις τους. Γιά νά άκριβολογήσουμε, δς έξετάσουμε μιά άπ’ τίς πιό σημαντικές φιλοσοφικές Ιννοιες έκείνη τής Αλλοτρίωσης (τδ νά γίνει τό Ανθρώπινο είναι ξένο μέ τόν έαυτό του, νά έκριζωθεΐ άπ’ τόν έαυτό του, νά μείνη Απραγματοποίητο καί άκα­ τανόητο κ .λ .π .). 'Ο Μάρξ πήρε αύτή τήν Ιννοια Από τόν Χ έγ­ κελ. Γνωρίζουμε δτι δ κόσμος γιά τόν Χέγκελ προκύπτει άπό τό Entfremdung τής Απόλυτης Ιδέας. ’Επειδή δέν ύπάρχει καλύτερος δρος, τό Entfremdung Αποδίδεται μέ τόν δρο Αλλο­ τρίωση. Ό Μάρξ παίρνει άπ’ τόν Χέγκελ αύτή τήν Ιννοια καί τήν έφαρμόζει στήν Ανθρώπινη πραγματικότητα. Ή Ιννοια αύτή φιγουράρε: στήν Αρχή στά νεανικά Ιργα. Μέσα στήν Ιπιστημονική δπτική πού Ανακεφαλαιώνουμε έδώ, χρωματίζεται καί ιδίως συγχωνεύεται μέσα σ’ ένα σύνολο γε­ γονότων καί έπιστημονικών έννοιών πού διαπιστώνονται έμπειρικά. ’Ανάμεσα σ’ αύτά τά γεγονότα καί τίς Ιννοιες άς άναφερθοϋν: ή καπιταλιστική άποστέρηση καί έκμετάλλευση τής έργατικής τάξης (ή δποία έξαρτιέται Από μέσα παραγωγής πού Ανήκουν κατά κυριότητα στήν Αστική τάξη), οί σχέσεις έξάρτησης μέσα στήν ταξική κοινωνία, ή θέση τοϋ έργαζόμενου πού δέν μπορεΐ νά ζήσει παρά πουλώντας στόν έπιχειρηματία μέ τήν Αγορά έργασίας τήν έργατική του δύναμη. Ή θεωρία τής Αλλοτρίωσης θά περιοριστεί στή μελέτη της έρ­ γατικής τάξης, θ ά έκλείψει τέλος μέσα σέ μιά έπιστημονική

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

26

κοινωνιολογία. 6 ) Δεύτερη εξήγηση: φιλοσοφική

"Οχι μόνο θά υπάρχει μιά φιλοσοφία μέσα στό σύνολο τών έργων τοΰ Μάρξ (άν καί άκόμα δέν τήν εχει εκθέσει δπως πρέπει, άφήνοντας αύτό τό εργο στόν Ε νγκ ελ ς καί τόν Λένιν), άλλά δ μαρξισμός θά σημειώσει (θά βρίσει) μιά σταυ­ ροειδή χρονολογία στήν ιστορία τής φιλοσοφίας: ενα ποιο­ τικό άνασκίρτημα, Ενα μετασχηματισμό, Ενα νέο σημείο Ανα­ χώρησης, καί ταυτόχρονα μιά ανανέωση καί μιά έξάπλωση. Ά ν δ Μάρξ διαλύει τή φιλία μέ τό Χεγκελιανισμό, δέν τό κάνει γιά νά καταργήσει τή φιλοσοφία, άλλά άντίθετα γιά νά τήν άνανεώσει καί νά τήν πλουτίσει. Μ’ αύτόν (τόν Μάρξ) ή φιλοσοφία παύει νά δείχνει στόν έαυτό της δτι είναι Εξωτερι­ κή καί άνώτερη άπό τίς Επιστήμες, δπως συμβαίνει στή πρά­ ξη. Συμμαζεύει τά είδη τοΰ πραγματικού τής φυσικής Επιστή­ μης, πού Εμεναν Εξω άπ’ αύτήν καί τά τοποθετεί στήν πολιτι­ κή ενεργητικότητα. "Ετσι γίνεται πραγματικά δλοκληρωμένη ή όλδκληρωμένη άλήθεια. Ή μέθοδο (ή διαλεκτική, μελέτη τών άντιθέσεων στό Ε­ σωτερικό τών ίδιων τών πραγμάτων καί τοΰ γίγνεσθαι τους) δέν μπορεϊ οδτε νά σκιαστεΐ οδτε νά μετατραπεΐ σέ μιά μορ­ φή διαχωρισμένη άπ’ τό περιεχόμενό της. Φαίνεται πολύ πε­ ρισσότερο σά δοσμένη μέσα στά «πράγματα» γενικά, μέσα στις συνάφειες τών πραγμάτων καί τίς κινήσεις τους, μέσα στήν κοινωνική πραγματικότητα καί μέσα στή γνώση, προ­ τού φυσικά άπό τό είναι. Ή διαλεκτική άντανακλά μέσα στή σκέψη καί τή συνείδη­ ση, τήν κίνηση τής δλης, καί άν ή ιστορία καί ή γνώση πα­ ρουσιάζουν Ενα διαλεκτικό γίγνεσθαι (Επαναστάσεις, άγώνες άνάμεσα σέ άντιφατικές πραγματικότητες), είναι γιατί δπάρχει κατ’ άρχή διαλεκτική μέσα στή φύση. Δανειζόμενος κανείς μέ τή μέθοδο τοΰ Μάρξ (τή Χεγκελιανή διαλεκτική ξανασυνδεμένη δχι μόνο μέ τήν κίνηση τοΰ

27

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

πνεύματος, άλλά καί μέ κείνη τής ύλης) στοιχεία άπό τίς φυσικές έπιστήμες, άπό τήν ιστορία τής κοινωνίας, άπό τήν άνάπτυξη τής γνώσης, μπορεί νά δημιουργήσει ενα πλήρη πίνακα — άντιληπτό καί έπεξηγηματικό — τοϋ κόσμου. Ό Μάρξ δέν μπόρεσε νά δώσει αύτό τόν πίνακα. Ό “Ενγκελς υπογράμμισε άπ’ αύτόν τά πιό σπουδαία σημεία' δ Λένιν τόν άποπεράτωσε ούσιαστικά. Τ πάρχει λοιπόν διαλεκτική τής φύσης, πρωταρχική καί θεμελειώδης (τό είναι δηλαδή ή ύλική φύση πού καθορίζει τή συνείδηση ή δποία Αντανακλά τήν ύλη) — διαλεκτική τής ιστορίας (δηλαδή σχέσεις παραγωγής καί ιδιοκτησίας πού καθορίζουν τις κοινωνικές συνθέσεις άναφορικά μέ τήν άνά­ πτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων), καί τέλος διαλεκτική τής νόησης καί τής γνώσης. Υλισμός καί διαλεκτική συγχω­ νεύονται βαθειά τόσο σ’ αύτό πού Αφορά τή φύση καί τήν πο­ ρεία τής δλης, δσο καί σέ κείνο πού αφορά τήν ιστορία καί τούς Αντικειμενικούς νόμους τής Ανάπτυξης τής κοινωνίας (ιστορικός ύλισμός). "Ετσι συγκροτείται ενα νέο φιλοσοφικό σύστημα, πιό Ίκτεταμένο καί πιό συστηματοποιημένο άπό τό προηγούμενο: δ διαλεκτικός ύλισμός. ’Επίσημα ή καλύτερα «διδασκαλικά» δ διαλεκτικός ύλισμός, μέσα στις σοσιαλιστικές χώρες καί μέσα στό πλήθος τών πολιτικών σχημάτων πού έπικαλοΰνται τδν Μάρξ, Ιχει ύποστεΐ μιά μακριά παιδαγωγική κατεργασία. Παρουσιά­ ζεται μέ σαφήνεια, μέ άπλότητα. Χρησιμοποιεί σάν βάση τή διδασκαλία γενικά, στήν δποία περιλαμβάνεται έκείνη τών έπιστημών καί τής τέχνης, Αντιτασσόμενη ή ίδια μέ σθένος σέ δλες τις παραλλαγές τοϋ άστικοϋ Ιδεαλισμού. Τό σύστημα αύτό λαβαίνει μοναδικά προνόμια στή σκέψη καί τίς προθέσεις τών όπαδών του. ’Ανανεώνει καί προεκτείνει τή φιλοσοφία. Τή λυτρώνει, καί συχνά διαφέρει ριζικά άπδ προηγούμενα συστήματα. Τά δλοκληρώνει μέσα σέ μιά νέα δλοκληρωμένη δριστική άλήθεια, χωρίς νά άνατρέπεται μέσα

MAPS-Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Α ____________________ " στδ δογματισμό (πού δμόφωνα Αποδοκιμάι,εται, ιδίως δέ έχείνος τής έποχής τοΰ Στάλιν δ όποιος ήξερε νά πολλαπλα­ σιάζει μέ μακιαβελική ικανότητα τά άλλοθι, μεταξύ τών ό­ ποιων τήν Αποποίηση τής δογματικής στάσης). Ό διαλεκτι­ κός δλισμδς ξαναπαίρνει άπό τά χέρια, τής λιπόθυμης Αστι­ κής τάξης τούς πυρσούς τής πιό μεγάλης φιλοσοφίας, αύτής τοΟ Ντεκάρτ, τοϋ Ντιντερό, ιδίως τοΰ Χέγκελ. Είναι ταυτό­

χρονα ταξική φιλοσοφία (τό προλεταριάτο), κομματική φι­ λοσοφία (τό κομμουνιστικό κόμμα) καί τελείως Αντικειμε­ νική. Είναι ταυτόχρονα έπιστήμη καί φιλοσοφία (έπιστημονική φιλοσοφία καί φιλοσοφική έπιστήμη). Ό ντα ς κλει­ δί τοΰ θεωρητικοΰ θόλου μιάς παγκόσμιας κίνησης ισχυρά Οργανωμένης, δηλ. έκείνης τοΰ κομμουνιστικού κινήματος καί τών μαρξιστικών - λενινιστικών κομμάτων, Ανέχεται καί Εδίως ένθαρρύνει έθνικές φιλοσοφικές κουλτοΰρες. Ά ν καί αύστηρό (τό σύστημα αύτό), κομίζοντας Ινα σύνολο συνα­ φών προτΑσεων καί σχεδόν δριστικών (Ενα δογματικό σώμα πού Ανέχεται τίς Αρχές), έν τούτοις Ιπιτρέπει τόν διάλογο μέ δλους έκείνους πού Αληθινά έχουν νά ποΰν κάτι. Άκόμα πιό καλά: μπορεϊ νά συγκριθεΐ μέ δποιοδήποτε Ιγκυρο σύστημα πού δπάρχει τών Αστών ειδικών καί ειδικά τών μή μαρξιστών φιλοσόφων. Είναι λοιπόν (δπως παρουσιάζεται σήμερα μετά τό τέλος τών σταλινικών οιήσεων) ταυτόχρονα Ακλόνητο καί εύλύγιστο, στερεό καί πλαστικό, αύστηρό καί έν κινήσει. Μέσα σ’ αύτή τήν άποψη μπορεϊ νά πάρει κανείς κατά γράμμα τίς έκφράσεις τοΰ Μάρξ: νά Ανατρέψουμε ή νά Ανα­ ποδογυρίσουμε τό Χεγκελιανισμό νά τόν τοποθετήσουμε πά­ νω στά πόδια του (Ιπίλογος στή 2η γερμανική έκδοση στό Κεφάλαιο). Δέν φροντίζει κανείς νά συγκρίνει τόν «φιλο­ σοφικό κόσμο» μέ τόν μή φιλοσοφικό κόσμο, τόν καθημερινό μέσα στόν δποΐο οί πραγματικοί Ανθρωποι όποφέρουν, Ινεργοΰν καί Αγωνίζονται, ζητοΰν τή πραγματοποίηση καί τήν ούσία τής ζωής τους. Διατηροΰν τή φιλοσοφία Ιξω άπό τή πρΑξη, σέ μιά άπό-

29

M A P S -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

στάση πού έπαρκεΐ νά προστατεύσει τή θεωρία. Οί δροι τοϋ Χεγκελιανισμού παραμένουν. Άρκοϋνται νά θέσουν «δλη» έκεΐ πού δ Χέγκελ θέτει τήν «ιδέα». Ά πό τόν; υλισμό Ανα­ δύεται ή έκπορεύει ή διαλεκτική κίνηση, ένώ γιά τόν Χέγ­ κελ αύτή προέρχονταν άπό μιά έξωτερίκευση τής Ιδέας. Μέ λίγα λόγια Αντικαθιστούν μιά δντολογία λεγάμενη «Εδεαλιστική» άπό μιά όντολογία «υλιστική». Έ νώ βεβαιώνουν δτι τήν συμμορφώνουν στούς νόμους τού είναι (τής ζωής) διαψεύδονται ώς έκει Απ’ τή σκέψη καί τούς ψευτο-νόμους τής Απατηλής της καθαρότητας. Τό σχήμα τού συστήματος (τό θεωρητικό σύνολο) δέν διαρηγνύεται δριστικά. Ή φιλοσοφική δμιλία δ «Λόγος» δια­ τηρεί τήν ίδια πορεία. Πιστεύουν δτι πλουτίζει τό παραδο­ σιακό σύστημα κάνοντας νά είσέλθει σ’ αύτό ή πολιτική πρά­ ξη. Παρουσιάζοντάς το Ιτσι σάν πολιτικό σύστημα. Ά λλά δέν τό Αναθεώρησαν σ’ δ,τι τοΰ Ιμεινε έξωτερικό: ή πρα­ κτική, δ καθημερινός άνθρωπος πού δέν στηρίζονται Ακό­ μα στή γλώσσα καί τήν Αντίληψη, Ανάξιοι Ακόμα φιλοσοφι­ κού προβιβασμού μέ τίς διαφορές τους, τούς Αγώνες τους, τις Αντιθέσεις τους, τά προβλήματά τους. Πράγματι, τό συστηματοποιημένο σχήμα, διατηρημένο χωρίς ρήξη καί χωρίς ύπέρβαση, τοποθετείται Αναπόφευκτα, σέ σχέση μέ τόν Χέγκελ, σέ μιά έπαναστροφή. Ξαναγυρίζει κανείς πρός τά πίσω (πρός τόν Κάντ καί «τή θεωρία τής γνώσης») δχι μόνο σχετικά μέ τόν Μάρξ Αλλά Αναφορικά καί μέ τόν Χέγκελ. Στήν ύλιστική συστηματοποίηση ή Ιννοια τής Αλλοτρίωσης δέν Ιχει σχεδόν θέση. Πράγματι δέν ύπάρχει άλλοτρίωση μέσα στή φύση Αλλά μόνο μέσα καί γιά τό Ανθρώπινο είναι. Ά πό τότε πού άνάρτησαν τήν φιλο­ σοφική συστηματοποίηση σέ διαλεκτική τής φύσης έξάλειψαν σχεδόν αύτόματα αύτή τήν Ιννοια. Ξανακαθιερώνουν τήν άλλοτρίωση ή μάλλον Απομακρύνονται Απ’ τόν έπίσημο δια­ λεκτικό ύλισμό ή καλύτερα ευχαριστιούνται νά λοξοδρομοΰν καί νά δολιεύονται μέ τις Ανάγκες τής συνάφειας. (Π.χ.

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

30

βεβαιώνοντας δτι ή άστική τάξη καί ή άστική ιδεολογία Αλλοτριώνονται καί άλλοτριώνουν, ένώ τό προλεταριάτο έκφεύγει άπό τή φύση του καί τόν προορισμό του, άπό τήν άλ­ λοτρίωση) . γ ) Τ ρίτη εξήγηση: υπέρβαση και πραγματοποίηση της φιλοσοφίας. Μετά άπό πολύ καιρό, οί ύπερβολές τοϋ δογματισμού (εκτός άπό τίς διαμαρτυρίες καί τά άλλοθι) άνησύχησαν άρκετό αριθμό «μαρξιστών». Διάκριναν δτι οί ύπέρμαχοι τοϋ επίσημου ύλισμοΰ εθεταν ενα όρισμένο άριθμό «άρχών» (προτεραιότητα καί πρωτεία τής δλης, καθορισμός τής συν­ είδησης σάν άντανάκλαση, σάν θέα τής διαλεκτικής μέσα στή φύση, νόμος τής διαλεκτικής σκέψης κλπ.) πού βεβαι­ ώθηκαν μάλλον δυναμικά παρά άποδείχθηκαν. Ή βεβαίω­ ση καί ή συνάφεια τοΰ συνόλου φημίζονταν σάν στοιχεία άποδεικτικά. Πράγματι, έβγαζαν άπό δογματικά άξιώματα, μιά ιδεολογία, μιά θεωρία τής τέχνης. Εκείνοι πού δέν δέ­ χονταν τό συμπέρασμα (μέσα στό όποιο πολύ λίγο εισχω­ ρούσε ή διαλεκτική) ξαναρίχτηκαν άνάμεσα ατούς άντίπαλους καί τούς έχθρούς, μέσα σ’ ενα μηχανικό κόσμο ύποταγμένο στό νόμο (λογικό ή ήθικό) τοΰ «8λου ή τίποτα» καί τοΰ «γιά ή έναντίον». Οί πιό διαυγείς άνάμεσα στούς μαρξιστές φιλόσοφους θυμόταν δρισμένες πολύ γνωστές φόρμουλες άλ­ λά πολύ παραμελημένες, λόγου χάρη Iκείνες δπου ό Μάρξ βεβαιώνει δτι δλη ή γνώση ανέχεται μιά κριτική καί επιπλέον μιά διπλή κριτική έκείνη τής γνώσης πού φαινόταν όριστικά άποκτημένη — καί έκείνη τής δυνατότητας νά γνω­ ρίζει, δταν τουλάχιστο πρόκειται γιά μιά άνθρώπινη πραγ­ ματικότητα, δπως τό μαρτυρά καί δ ύπότιτλος τοϋ Κ εφαλαί­ ου (Κ ριτική τής πολιτικής οικονομίας.) Οί πιό διαυγείς ή οί λιγότερο δεσμευμένοι στίς δικαιολο­ γημένες διδασκαλίες άπ’ τόν έπίσημο μαρξισμό, τρόμαξαν μπρός σ’ ένα σύνολο προθέσεων πού άποδεικνύονταν ταυτό­ χρονα συναφείς καί άμετάβλητες (δπου σύμφωνα μέ τούς

31

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

πιό «σταθερούς» όπαδούς τοΰ συστήματος δέν είχε σχε­ δόν παρά διορθώσεις λεπτομέρειας, καί διευθετήσεις μέ άποτέλεσμα νά έπιφέρει Ασήμαντες προσθήκες) τό σύστημα ήταν τέτοιο, «χυμένο μέσα στό χάλυβα», «μονολιθικό», «άκλόνητο» στις ριζικές του άρχές, καθώς καί στις κοινωνικές καί πολιτικές του άντιφάσεις. Ε κτός άπ’ αύτές τίς Αβεβαιότητες καί αύτές τίς άπορίες, χρειαζόταν ή συνακόλουθη κρίση γιά τή καταστροφή τοΰ σταλινισμού, γιά νά φανερωθεί καί νά μπορέσει νά έκφρασθεΐ καί μιά τρίτη Ιξήγηση. Ή φιλοσοφία, άπ’ τόν Πλάτωνα στό Χέγκελ μπορεΐ νά έξετασθεΐ άπό δύο δψεις. Ά π ’ τή μιά, δ φιλόσοφος κρατά στοιχεία τής μελέτης του γύρω άπ’ αύτόν, μέσα στήν έποχή του, στή κοινωνία του καί στή κουλτούρα του' άνασύρει Αν­ τιθέσεις καί συγκρούσεις πού δέν τις δεσπόζει καί έπί πλέον δέν τίς Αντιλαμβάνεται πάντοτε. “Εχει άνάγκη, δχι χωρίς Αμφισβήτηση, νά σχετιστεί μέ τήν θρησκεία καί τό κράτος. Δέν μπορεΐ νά έλευθερωθεΐ έντελώς άπό ιδεολογίες — έκεΐνες τών κυρίαρχων τάξεων — γιά νά ύποκαταστήσει τή γνώ­ ση μέ τήν ιδεολογική έξήγηση, Αν καί ή δράση του Ιχει σχε­ δόν μιά σχέση μέ τή καθαρή (κυρίως είπεΐν) γνώση: τήν έπιστήμη (ή καλύτερα τίς επιστήμες). Προσφέρει λοιπόν σέ κάθε έποχή μιά εικόνα τοϋ έαυτοΰ της καί τοΰ άνθρώπου πού έγκλείει ή Αποκαλύπτει. Ή φιλοσοφία στό σύνολό της λοιπόν, άποτελεΐται άπό Ιδιαίτερες φιλοσοφίες, πρωτότυπες, τοποθετημένες μέσα σέ πολύ εύρεΐες όλότητες: κοινωνίες, κουλτούρες, τρόπους παραγωγής. Ά π ’ τ’ Αλλο μέρος, ή φιλοσοφία Ιχει μιά ίστορία καί Αποτελεΐ μιά ένότητα' συνεχίζει τή δική της Ανάπτυξη Ιχοντας τά προβλήματά της, τίς προϋποθέσεις της, καί τίς ειδικές της Αντιθέσεις. Υπάρχει συνέχεια στή φιλοσοφική στάση (διάθεση), (έκείνη τής θεωρίας καί τής συστηματοποίησης) στό λεξιλόγιο, στήν Αναζήτηση, στή σχέση μέ τή μή - φιλο­ σοφία. Ε κτός Απ’ τή διαφορά τών περιόδων καί τών έποχών, έκτός Απ’ τήν παρεμβολή τού φιλόσοφου σέ κοινω­

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

32

νίες καί σέ πολιτισμούς (δλότητες) πού τόν πλημμυρί­ ζουν, έκτός άπ5 τΙς ιστορικές διακοπές, ύπάρχει λοι­ πόν μια ιστορία τής φιλοσοφίας. Υπάρχει άκόμη ή «φι­ λοσοφία». "Ας τήν ρωτήσουμε. "Ας τήν έξετάσουμε στό μή­ νυμά της. Τ ί μάς προσφέρει; Τ ί μάς προτείνει άπ’ τίς φαει­ νές καί δραματικές της άρχές (Σωκράτης, Πλάτωνας) ώς τό σκοτεινό της άπώγειο (Χέγκελ) ; 'Ολόκληρη ή φιλοσο­ φία δέν περιείχε μιά εικόνα τοΰ άνθρώπου καί τοϋ κόσμου, Ινα σχέδιο πού άφοροΰσε τόν άνθρωπο, ουτοπικό, άλλά άπό πραγματικά στοιχεία'; Δέν περιείχε άκόμα μιά έξήγηση τοΰ κόσμου; "Ηθελε νά είναι παγκόσμια καί καθολική, δλοκληρώνοντας τή γνώση, καί δχι τή ζωή τών άτόμων καί τής κοινωνίας. Έ τσ ι αύτή ή δλότητα άποκαλύπτεται πάντοτε άτελής, Ιτερόπλευρη, άδύναμη στό νά πραγματοποιήσει. Καί παρ’ δλα αύτά περιείχε τό πραγματικό καί τό δυνατό. . . Ή φιλοσοφία λοιπόν περιέχει (χωρίς αύτό νά είναι τό μοναδικό της περιεχόμενο) μιά εικόνα, Ινα είδος μακέττας ή σχεδίου: 2να σχέδιο τοϋ άνθρώπου. Δέν άρκείται σέ μιά άπλή άπογραφή τών γνώσεων, σέ μιά μελέτη πάνω στό δο­ σμένο τοϋ κόσμου, σέ μιά άπελευθέρωση (πάντοτε άπατηλή καί άτελή) άναφορικά μέ τά δρια καί τά Ιμπόδια τής πρα­ κτικής πραγματικότητας, σέ μιά έμπειρία τοΰ άρτιου. Προτείνει αύτή τήν εικόνα, αύτό τό σχέδιο. Σ ’ αύτό τό σχέδιο συνεισέφερε κάθε φιλόσοφος — μέ Ερ­ γα τοϋ περιβάλλοντός του, τής έποχής του — Ιργα σχεδόν άξιόλογα, άλλα μέν έτοιμόρροπα, άλλα δέ διαρκή καί δλοκληρωμένα μέ τήν άνάπτυξη. Τά σπουδαία Εργα μένουν, τά άλλα άπέτυχαν στήν πορεία τους. 'Ορισμένοι φιλόσοφοι έξ άλλου Εγιναν άντιφατικοΐ προσδιορίζοντας τόν άνθρωπο σάν προϊόν τοϋ λόγου, λογικό καί δρθολογιστή καί μερικοί άλλοι σάν προϊόν τής άνάγκης καί τοΰ πόθου — μερικοί μέ τή δύναμη καί άλλοι μέ τήν εύτυχία καί τήν άπόλαυση — άλλοι μέ τήν έλευθερία καί άλλοι μέ τή μοίρα καί τήν ιστο­ ρία. Έ ρ γ α δηλαδή άντιφατικά μερικές φορές, πού οί άντι-

33

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

θέσεις τους σήμερα γιά μάς £χουν ξεπερασθεΐ. Έ τσ ι γιά τόν Σωκράτη καί τόν Πλάτωνα, ό άνθρωπος μεταχειρίζεται έργαλεΐα καί τεχνικά ύλικά, άλλά άπ’ αύτά τά έργαλεΐα καί τίς τεχνικές άπορρέουν έπΐ πλέον προνόμια, δπως ή όμιλία, ή γλώσσα καί τά σημεία της, οί Ιδέες, οί Αντι­ λήψεις. Μπορεί καί όφείλει νά ύποτάσσει τό τυχαίο στό ου­ σιώδες, τΙς γνώμες στις κρίσεις, πού σταθερά ύποστηρίζονται, καί στίς άντιλήψεις. Σύμφωνα μέ άλλους Έ λληνες φι­ λόσοφους, δ άνθρωπος έπιζητεΐ τήν εύτυχία, άναζητα τό ύπέρτατο άγαθό, θέλει τήν όλοκλήρωση καί τήν Απόλαυση είτε μέσα στδ κοινωνικό δριο τής πόλης, είτε άτομικά. Γιά τόν ’Αριστοτέλη δ άνθρωπος είναι πρίν άπ’ δλα ζώο πολι­ τικό. Μέ τόν Καρτέσιο γίνεται κύριος τοΰ κόσμου, κυρίαρ­ χος τής άπεριόριστης φύσης. Έ χ ε ι γιά ύπέρτατο σχεδόν σκοπό, τήν οίκειοποίηση τοϋ κόσμου μέ τή γνώση. Στόν Λάϊμπνιτς θά άνακαλύψουμε μιά παρουσίαση τής Απομόνω­ σης τών ιδεών, ώς τήν πολλαπλότητα τών σχέσεων τους (οί «κόσμοι»). Σύμφωνα μέ τόν ϊδιο φιλόσοφο, τό πιό ισχυρό δπλο τοΟ σοφοϋ άνθρώπου (Homo sapiens) συνίσταται σ’ ένα Ιξυπνο συνδυασμό πού τοϋ έπιτρέπει νά συλλαμβάνει, νά προβλέπει, καί νά πραγματοποιεί δλες τίς δυνατές τακτο­ ποιήσεις τών Αντικειμένων καί τών στοιχείων στά δποία Αναλύονται. Ό Κάντ θεωρεί τήν προφορά (φθόγγο) πάνω στόν άνθρώπινο κόσμο σάν έλεύθερο δημιούργημα τής Αν­ θρώπινης δράσης. Τέλος ό Χέγκελ καθορίζει δτι ή άνθρώ­ πινη Αφθονία — ό όλοκληρωμένος άνθρωπος — πραγματο­ ποιείται στδ ροϋ τής ιστορίας, στό μέσον τής κοινωνίας, Από τήν έργασία καί τή γνώση, Αλλά συνδέει αύτή τήν δρθολογική δλοκλήρωση μέ καταθλιπτικές' όντότητες: τό κράτος καί τό σύστημά του. Τδ φιλοσοφικό σχέδιο τοΰ άνθρώπου φαίνεται πάντοτε Αν­ τιφατικό, Ατελές, Ακρωτηριασμένο, Αντίστροφο. Διαρκώς πρέπει νά τό διορθώνει καί νά τό Αναθεωρεί. Ή έξέτασή του δείχνει τά έσωτερικά του κενά καί τά έμπόδια πού πα­

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

34

ρουσιάζονται για τήν πραγματοποίησή του. Αύτό τό άφηρημένο σχέδιο πρόκειται τώρα φανερά νά τό παραβάλουμε μέ τόν Ιξω-φιλοσοφικό κόσμο, αύτόν τής καθημερινότητας, αύ­ τόν τής πρακτικής καί σέ λίγο μ’ αύτόν τής πραγματικότη­ τας. Πρόκειται νά τό συμπληρώσουμε καί νά τοΰ δώσουμε συνάφεια, άποσπώντας το δλόκληρο άπ’ τή φιλοσοφική άφαί­ ρεση. Πρόκειται άκόμα νά τό πραγματοποιήσουμε. Πώς; θ ά τό δοΰμε πιό κάτω. Ή φιλοσοφία σάν τέτοια πρέπει νά ύπερβεΐ τόν έαυτό της, ή καλύτερα νά γίνη ύπερβατή. Αύτή ή υπέρβαση (μέ τή Χεγκελιανή καί τή μαρξιστική έννοια τοΰ δρου), δέν ση­ μαίνει τήν άπλή καί καθαρή κατάργηση, δπως άν άνήκε ή φιλοσοφία σέ μιά περίοδο τετελεσμένη καί μακρυνή. Ή έν­ νοια τής ύπέρβασης περικλείει καί τήν δυνητική καί τήν έπιστημονική έρμηνεία. Ή κληρονομιά πού άφησε ή φιλοσο­ φία, είναι Ιτσι τό πιό πολύτιμο κληροδότημα ένός απέραντου παρελθόντος, χωρίς τό δποΐο δέν θά ύπήρχαμε. Ή ίστορία τοΰ πραγματικού (κοινωνικοΰ) άνθρώπου συμπυκνώνεται ώς πρός τό ουσιώδες μέσα στή φιλοσοφία. Ή ίστορία τής φιλοσοφίας, σάν κι’ αύτή τής έκκλησίας καί τοΰ κράτους, Ιχει βαθειά σχέση μέ τήν Ανάπτυξη τοΰ Ανθρώπινου είναι, μέ τις προσπάθειές του, τά Ιργα του, τούς Αγώνες του. Έ θεμελιώδικη ιστορικότητα τοΰ Ανθρώπινου είναι καί τής πρακτικής διαφαινεται σάν Ανθρώπινο Ιργο στή φιλοσοφία, μέσα καί άπ’ τήν όποια αύτό δημιουργήθηκε. Ή υπέρβαση προσδιορίζει τήν πρακτική πραγματικότητα, τή συμπλήρωση τοΰ φιλοσοφικού σχεδίου άπό μιά έπαναστατική πρακτική, έπεξεργασμένη άργά άπ’ τούς μελετη­ τές, πού είναι ίκανοί νά διακρίνουν τά τυχαία ή περιστασιακά έπεισόδια, τά γενικά δείγματα τοΰ άνθρώπινου είναι, σχηματικά. Οί φιλόσοφοι βέβαια στήν προσπάθειά τους νά κατασκευά­ σουν ενα κόσμο «καθαρό» περιέπλεξαν μέ Ινα κομφουζιώδη τρόπο, κάτω άπό τήν συνάφεια τών συστημάτων, τίς1 ούτο-

35

M A P S - Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

πιες, τίς άφηρημένες έξηγήσεις τοΰ κόσμου, καί τούς Ισο­ λογισμούς τοϋ παρελθόντος. Ά π ’ αύτή τήν άνάμειξη, βγά­ ζουμε έμεΐς μιά ίδέα γιά τήν άνθρώπινη δυνατότητα. Ή φι­ λοσοφία; Αύτή υπήρξε 2να γέννημα τής άνθρώπινης άλήθειας καί τοΰ ίδιου τοϋ άνθρώπου. Σήμερα ή γέννηση τοϋ άνθρώπου άπ’ τή φύση, πραγματοποιείται δχι άνώδυνα. Ή φύση, μάς λέει δ Μάρξ, μετασχηματίζεται σέ άνθρώπινο εί­ ναι, δ άνθρωπος μετασχηματίζοντας τή φύση, κατακτώντας την, δεσπόζοντάς την, ριζώνοντας σ’ αύτήν μέ τήν έξουσία του στις φυσικές δυνάμεις πού βρίσκονται γύρω άπ’ αύτόν, συμφιλιώνεται έκεΐ μέ τδν έαυτό του, χωρίς άπ’ αύτδ τδ γεγονδς νά ξαναγυρίσει πρδς τά πίσω, πρδς τή μητρική άγκαλιά. Τδ φιλοσοφικδ μοντέλο δέν θά χρησιμεύσει πιά γιά νά γυρίσει τδν κόσμο πρδς τά πίσω άποδίδοντάς τον, άλλά γιά νά τδν άλλάξει, δηλαδή νά άποπερατώσει τή γέννηση καί τήν άνάπτυξη τοϋ άνθρώπινου είναι. Πολλοί άνάμεσα στούς φιλοσόφους (είναι άλήθεια δμως δχι δλοι), θά διερωτηθοΰν γιατί τδ άνθρώπινο είναι ώφειλε νά άναζητά τδν έαυτό του στή φιλοσοφία καί στή πράξη, νά δημιουργεΐται ή νά χτυπιέται μέ τήν δύναμή του στή ροή μιάς δραματικής ιστορίας (άτομικής καί κοινωνικής), νά πραγματοποιείται ή νά άποτυγχάνει, νά υπάρχει ή νά χάνεται. Θά ήθελαν νά έκθέσουν καί νά έξηγήσουν αύτή τήν ξένη θέση τοΰ άνθρώπου μέσα στδν κόσμο, θ ά Ιλεγαν δ καθένας μέ τδν τρόπο του, γιατί έκεΐνοι,,δντας φιλόσοφοι πού άναζητοϋν τδ άληθινό, άπαρνήθηκαν τδ «πραγματικό», γιατί ό πραγματικός άνθρωπος, δ μή φιλοσοφικός άνθρωπος, είχε άνάγκη άπδ £να φιλοσοφικό σχέδιο καί άπό τήν άλήθεια, καί άντίστροφα γιατί αύτδ τό φιλοσοφικό σχέδιο Ιμεινε άτελές, ξένο στή μή φιλοσοφική πραγματικότητα, άναγκαϊο άλλά άνεπαρκές, έξορισμένο άπ’ τούς μέτριους άνθρώπους μέσα στήν άνώτερη καί άπρόσιτη σοφία τών φιλοσόφων. Πολ­ λές φιλοσοφίες περιέλαβαν έπίσης μιά θεωρία ρητή ή σιω­ πηρή, σκοτεινή ή διασαφηνισμένη, συναφή ή λιγώτερο συ­

M A P S -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

36

ναφή, γιά τήν άνθρώπινη άλλοτρίωση. Ή χεγκελιανή δια­ λεκτική Ινεργούσε μέ τριάδες: θέση, άντίθεση, σύνθεση. Ή ύτιέρβαση στή μαρξιστική διαλεκτική, διαφέρει άπό τήν χεγκελιανή σύνθεση. Μετασχηματίζει τίς δοσμένες άντιθέσεις ένός προβλήματος, φέρνοντάς τες, σέ μιά νέα πραγματικό­ τητα, χωρίς νά τίς καταργήσει. Μαζί μέ τήν ύπέρβαση καί τήν πραγματοποίηση τής φι­ λοσοφίας, αύτή ή Ιννοια παίρνει μιά νέα σημασία καί ένα νέο περιεχόμενο. Σημαίνει κάθε τι πού άντιτάσσεται — έδώ Ιννοεΐται ή φιλοσοφική άφαίρεση τών φιλοσόφων — στή πραγματοποίηση τοΰ’ φιλοσοφικού σχεδίου, τό όποιο έννοεϊται σάν Ιξερεύνηση πάνω στίς δυνατότητες τοΰ Ανθρώπι­ νου είναι. Συσφαιρίζει κάθε τι πού έμποδίζει τή πραγματο­ ποίηση αυτών τών δυνατοτήτων: Τήν δυναμική άπο - άλ­ λοτρίωση, τήν πραγματοποίηση, τήν άφθονία. Έ τσ ι αύτή ή Ιννοια θά Ιλευθερωθεΐ άπ’ τή φιλοσοφική συστηματοποίηση. Μέσα σ’ αύτή τή προσδοκία περνά άπ’ τή θεωρητική φιλοσοφία στίς έπιστήμες, πού έξερευνοΰν τίς διαφορετικές στάθμες τής πρακτικής άνθρώπινης πραγμα­ τικότητας. Ή έννοια αύτή έπιτρέπει νά σταχυολογήσουμε, μέσα στίς σφαίρες έπιρροής τους, σύμφωνα μέ τόν Μάρξ, εΐδικώτερα είδη άλλοτρίωσης: Τήν οικονομική άλλοτρίωση (καί στήν άρχή αύτή τής έργασίας καί τοΰ έργαζόμενου), τήν Ιδεολογική άλλοτρίωση, τήν πολιτική άλλοτρίωση, μέ λίγα λόγια κάθε τι πού μετασχηματίζει τό άνθρώπινο είναι, άλλοτε μέν σέ άντικείμενο καί σέ πράγμα, άλλοτε δέ σέ άφαί­ ρεση καί σέ φάντασμα. Αύτή έπίσης ή έννοια έπιτρέπει νά όρίσουμε σέ άτομική καθώς καί σέ συλλογική κλίμακα, μιά πρα κτική (praxis) τής άπο - άλλοτρίωσης, τοΰ έπαναστατικοΰ μετασχηματισμού τοΰ παρόντος κόσμου. Συνοψίζοντας, μποροΰμε, μέσα σ’ αύτή τή προσδοκία, νά μιλάμε γιά «τή φιλοσοφία», καί Ιχει άπέραντη σπουδαιότητα. Δείχνει τό σκοπό, τό δριο, τήν Ιννοια τοΰ άνθρώπινου γίγνεσθαι καί τής ιστορικότητας. Εκφράζει στή πιό ψηλή

37

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

στάθμη τήν αύτο - δημιουργία τοϋ άνθρώπινου είναι. Ε κ ­ φράζει τήν ύπέρβαση, τό «nie» (ουδέποτε), δχι μέ τή λο­ γική Ιννοια αύτοΰ τοΰ δρου, άλλα άφοϋ τήν ξαναπάρει καί τήν τοποθετήσει σέ άνώτερη στάθμη. Μέσα άπ’ τήν άρνητική ροπή τής ριζικής'κριτικής (κριτική τοΰ πραγματικού κόσμου άπ’ τή φιλοσοφία καί κριτική τής φιλοσοφίας άπ’ τόν πραγματικό κόσμο), Αναλαμβάνει μιά άνώτερη θετικότητα τής φιλοσοφίας. Αύτό έδώ είναι μιά διαλεκτική άρ­ νηση. Άφοϋ μιά φορά εγινε ή διάρρηξη τών συστημάτων (τό τελευταίο άπ’ δλα, τό πιό τέλειο, τό πιό εύρύ, τό πιό κυκλι­ κό, ήταν αύτό τοΰ Χέγκελ) τί μένει γιά τή φιλοσοφία; Μέ­ νουν ύπόλοιπα άπείρως πολύτιμα, πού προέρχονται διά μέ­ σου τοϋ Χέγκελ, άπό όλόκληρη τήν ίστορία τής σκέψης, τοΰ πολιτισμού, τής άνθρώπινης πραγματικότητας. Υπόλοιπα πού θά μετασχηματισθοΰν, θά ξαναβρεθοΰν καί θά ένωθοΰν μέσα σ’ Ινα συναφές σύνολο πού δέν παρουσιάζει πιά τήν πραγματικότητα, μέσα σ’ ενα σύστημα θεωρητικό καί σ’ ένα τέλειο πίνακα τοϋ κόσμου: 1) Μέθοδοι (ή λογική καί ή διαλεκτική). 2) Τό άνθρώπινο προτσές. 3) Έ ννοιες (άλλοτρίωση, οίκειοποίηση, δλότητα, πράξη, ύπέρβαση, έλευθερία, συνείδηση, άντίληψη, φαινόμενο, πραγ­ ματικότητα κ λ π .). 4) Τέλος, τό καθήκον τής Αμφισβήτησης, τής ριζικής κριτικής, πού πάντοτε δ φιλόσοφος Ιξάσκησε άπέναντι στό ύπάρχον, τό δποΐο θεωρείται σάν άνικανοποίητο (άλλοτριώνεται καί άλλοτριώνει). Αύτό τό καθήκον άμφισβήτησης άποσπάται άπ’ τό ρόλο καί τό πρόσωπο τοΰ φιλόσοφου, που θεωρείται σάν προνομιούχος μάρτυρας, σάν κάτοχος' ένός δικαίου πού τοϋ έπιτρέπει νά μιλά στή θέση τών άλλων. Στό έξής θά γίνουν οί άλλοι, οί μή φιλόσοφοι, οί καθημερινοί άν­ θρωποι, πού θά πάρουν τόν λόγο, γιά νά συνεχίσουν αύτό πού Ιλεγε καί Ικανέ δ φιλόσοφος: Τή κριτική τοΰ πραγμα-

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

38

τικοϋ κόσμου μέ τήν άλήθεια. 3. ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ. ΕΞΩ ΤΟΓ Μ ΑΡΞΙΣΜ ΟΙ Πριν Ερθουμε στά κείμενα τοΟ Μάρξ, άς ύπογραμμίσουμε συμπερασματικά τήν δψη τοΰ ζητήματος. Ό Μαρξισμός δέν άπομακρόνεται οδτε άπ’ τά άλλα ρεύματα τής σκέψης, οδτε άπό μιά παγκόσμια τοποθέτηση τοϋ πολιτισμοΟ, τής θεωρίας, τής άνθρώπινης πραγματικότητας. Οί κύριες άντιθέσεις, σέ δ,τι άφορά τή φιλοσοφία, άναγνωρίζονται, έξω άπό τό μαρ­ ξισμό, είτε δπως ύπήρξαν πρίν άπ’ τή σκέψη τοΰ Μάρξ, είτε δπως συνεχίσθηκαν είτε τέλος, δπως συναντήθηκαν. Ή σκέ­ ψη αύτή δέν Εννοείται παρά μόνο μέσα σέ μιά γενική τιροβληματιχή. Καθένας γνωρίζει δτι γιά τό θετικισμό καί τόν έμπειρισμό, ή φιλοσοφία Ιχασε τό λόγο ύπαρξής της. ’Απ’ αύτή τή στάση ό Αύγουστος Κόντ Εδωσε τή πιό φωτεινή διατύπωση άν καί τήν διέψευσε, άξιώνοντας κατόπιν νά δημιουργήσει μιά νέα θρησκεία. Ή φιλοσοφία άνήκει σέ μιά πεπερασμένη έποχή. ’Εφ’ δσον ζητά πρώτες αίτιες ή Εσχατα τέρματα, ·έφ’ δσον θέλει νά γνωρίσει τό άπόλυτο καί νά εύνοήσει τήν αρχική ή τε­ λική «ύπαρξη», δ φιλόσοφος ύπερβαίνει κατά πολύ τίς ικα­ νότητες τής άνθρώπινης γνώσης. Αύτή φτάνει ώς τή μεθο­ δική μελέτη των συναφειών, τών κανονικών είρμών πού ύπάρχουν άνάμεσα στά φαινόμενα. Περιορίζεται, καί πρέπει νά ξέρει νά περιορίζεται, στήν άναζήτηση τών νόμων. Ή φιλοσοφία διαλύεται σέ μιά έπιστήμη (τήν κοινωνιολογία, δταν θεωρείται σάν μελέτη τών προϋποθέσεων καί τοΰ προτ­ σές τής γνώσης), ή μέσα στό σύνολο τών Επιστημών. 'Ο φι­ λοσοφικός πίνακας τοϋ σύμπαντος παραχωρεί τή θέση του στή ταξινόμηση τών Ιπιστημών πού διακρίνονται καί χωρί­ ζονται οί μέν άπ’ τις δέ, Ετσι πού ή κατηγορία τής όλότητας μένει χωρίς άντικείμενο.

39

M A P S -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Σύμφωνα μέ μιά τάση, τήν πιό διαδομένη, τήν πιό έπίσημη (άφοϋ ύφίσταται πάντοτε μιά διδασκαλία τής φιλο­ σοφίας καί τής Ιστορίας τής φιλοσοφίας μέ Ιννοια παραδο­ σιακή) , ή στάση του φιλόσοφου παραμένει Ισχυρή, καί ή φιλοσοφία συνεχίζεται. Μέσα σ’ αύτή τή τάση είναι δχι μό­ νο γοητευτικό άλλά καί Αναπόφευκτο, νά δημιουργήσουν Ινα «σύστημα»: νά δώσουν ενα συμπληρωμένο πίνακα τοΰ κόσμου μέσα στήν όλότητά του. Ή φιλοσοφία έξακολουθεΐ σάν θεωρία νά τό γνωρίζει σέ σχέση μέ τή πρακτική άπονέμοντας προνόμια σ’ αύτό μόνο τό γεγονός. Μοναδικός νεω­ τερισμός: ως τό σκοτεινό Χέγκελ, ή φιλοσοφική σκέψη με­ τέτρεπε τό άνθρώπινο, σ’ αύτό πού άφήνεται εύκολα νά έννοήσει καί νά συστηματοποιήσει: στή λογικότητα. Μόνο δρισμένοι έκτρεπόμενοι μελετητές καθόριζαν τόν άνθρωπο άπ’ τή βούληση, τήν άνάγκη ή τήν Ιπιθυμία. Ή φιλοσοφία, Iπειδή δέν διανοούνταν παρά μόνο μέσα καί άπό μιά κοινω­ νία βπου τό λογικό θέλει νά είναι Αποτελεσματικό, έπειδή δέν υπήρχε παρά μόνο μέσα σέ κοινωνικά πλαίσια, δέν δια­ τήρησε τό πραγματικό άλλά μόνο τήν δψη. Ά π ’ τόν Χέγκελ καί τίς ύπερβολές τοϋ όρθολογισμοϋ του, οί «φιλοσοφούντες» φιλόσοφοι Ιπεχείρησαν νά έξεοευνήσουν τό παράλογο (ή αύ­ τό πού φαινόταν παράλογο). θ ά μπορέσει εύκολα νά δείξει κανείς πώς αύτές οί φιλο­ σοφίες μπλέχθηκαν μέσα σέ διιστάμενες καί έτερόπλευρες κατευθύνσεις: Τίς θεωρίες τοΰ ζώντος (λόγου χάρη δ σύγ­ χρονος ύπαρξισμός) καί τις θεωρίες τοΰ νοητού (δ σύγχρο­ νος στρουκτουραλισμός). Γιά τούς φιλόσοφους λοιπόν πού συνεχίζουν τή φιλοσοφία, ύπάρχει άκόμα χώρος γιά νά Ιπεξεργασθοΰν «συλλήψεις τοΰ κόσμου». Κατά τή γνώμη τους ή άρνηση τής φιλοσοφίας (άρ­ νηση καθαρή καί άπλή μέ τήν Ιννοια τοΰ θετικισμού ή δια­ λεκτική άρνηση μέ τήν Ιννοια τής θεωρίας τής όπέρβασης) άποτελεί άκόμα μιά φιλοσοφία, παρουσιάζει μιά «σύλληψη τοΰ κόσμου» καί μπαίνει μέσα στό παραδοσιακό πλάνο.

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

40

’Αναπτύσσει, ώς πρός τήν Επιστημονική γνώση, (μέ τρό­ πο ρητό ή ύπονοούμενο) φιλοσοφικές προϋποθέσεις. Ή φιλο­ σοφία ΰποστρώνει τήν έπιστήμη, ή καλύτερα τίς έπιστήμες, κι’ αύτό γίνεται βχι μόνο μέσα στή μεθοδολογία, τήν έπιστημονολογία καί τή γενική θεωρία τής γνώσης, άλλά καί στήν καρδιά όλόκληρης τής θεωρίας, πού ύπερβαίνει τήν άπλή συσσώρευση τών Απομονωμένων γεγονότων καί τών έμπειρικών διαβεβαιώσεων. Αύτή είναι ή αίτια πού υπάρχει ένα «σώμα» Επιστημών καί δχι ενα άπλό άθροισμα τμηματικών γνώσεων, Ενας κονιορτός φαινομένων καί νόμων. Ό θετι­ κισμός; ό έπιστημονισμός; φιλοσοφίες κι’ αύτές άνάμεσα σ’ άλλες, άλλά άπλοϊκότατες. "Αν ή φιλοσοφία πρέπει νά κρατά λογαριασμό τών Επιστηι,ιών περισσότερο άπό κάθε άλ­ λη φορά, οί σοφοί όφείλουν νά άναγνωρίσουν δτι άνορθώνουν τή φιλοσοφία, ίδεαλιστική ή ύλιστ.ική. Μέσα σ’ αύτή τήν τάση, ύπάρχει άναλογία (πού Ιχει δη­ λωθεί περισσότερο άπό μιά φορά) άνάμεσα στό σύστημα πού έπίσημα όνομάζετΛι «διαλεκτικός ύλισμός» καί σέ δρισμένες άπόπειρες ίδεαλιστικής συστηματοποίησης, δπως έκείνη τοϋ Teilhard de Chardin. Οί φιλόσοφοι λοιπόν σχολιάζουν μέ άφθονία τή φημισμέ­ νη Αριστοτελική συνταγή: τό νά μή φιλοσοφείς, είναι έπίσης σάν νά φιλοσοφείς. Άρνοΰνται νά δοϋν, πέρα άπ’ τΙς ίδεαλιστικές ή ύλιστικές προϋποθέσεις, τόν δρόμο πού άνοίγεται άνάμεσα στήν προέκταση τής παλιάς φιλοσοφίας καί τήν κατάργησή της. θέτουν Ενα δίλλημα: «ή μάλλον.. . ή μάλ­ λον». "Η μάλλον ή φιλοσοφία διαιωνίζεται ή μάλλον έξαφανίζεται. ’Αρνοΰνται δλοι τους τή δυνατότητα ένός νέου δρόμου. Μπορούμε λοιπόν Εδώ νά ύπογραμμίσουμε, δτι αύτή ή προέκταση τής φιλοσοφίας (πού ύποστηρίζει τήν έκδοση Ερ­ γων μέ μεγάλο ένδιαφέρον, Εχοντας μερικές φορές Ενα ήρωϊκό χαρακτήρα, στήν προσπάθειά τους νά διασώσουν τή φι­

41

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

λοσοφία), συνοδεύεται άπδ μιά βαθειά κρίση. Έ χο μ ε ση­ μειώσει πιό πάνω διάφορα συμπτώματα αύτής τής κρίσης καί κυρίως τήν διάσταση άνάμεσα στίς φιλοσοφίες τής ζωής (τοΰ ζώντος) καί αύτές τής συνάφειας (τής δομής ή τής δλότητας). Αύτή ή άντίθεση ξαναδείχνει μέ «σύγχρονους» δρους βέβαια τήν παλιά άντίθεση τοΰ έμπειρισμοΰ καί τοΰ δρθολογισμοΰ. Αύτό τδ γεγονός είναι πού δείχνει τήν άδυνατάτητα τής παραδοσιακής φιλοσοφίας νά βγει άπ’ τά προσ­ διορισμένα της πλάνα, κι άπδ τούς πλημμελείς κύκλους της. Μπορεϊ κανείς νά άντιπεΐ, δτι πάντοτε ή φιλοσοφία περ­ νούσε κρίσεις, δτι τδ γεγονός αύτό ήταν πιά ή μοίρα της, ή άπόδειξη τής γονιμότητάς της, καί ό δρόμος τών μεταμορ­ φώσεων της. Δέν μπορεϊ νά έπιβιώσει παρά μόνο περνώντας άπδ ταραχώδεις περιόδους ή μάλλον, τά προβλήματα δέν γεν­ νιούνται στή γλώσσα, στήν σκέψη καί στή συνείδηση παρά μέ άβεβαιότητα καί σύγχυση. ’Έστω. Μπορεϊ παρ’ δλα αυτά νά νομίσει κανείς, δτι αύτή ή κρίση πετυχαίνει ενα έξαιρετικό βάθος, καί δτι μπορεϊ νά βγάλει άπ’ αύτήν, μέσα στά λε­ γάμενα «φιλοσοφικά» Ιργα τοΰ Μάρξ, τήν πρώτη άνάλυση. Δέν θά ‘έκπλαγεϊ λοιπόν δταν διαπιστώσει, δτι πολλοί άπ’ τούς πιό έξέχοντες σύγχρονους μελετητές δέν άρκοΰνται νά ξαναγυρισουν στδ παρελθόν, γιά νά ρωτήσουν: «τί είναι φιλοσοφία;» «ΙΙοιό είναι τδ παράγγελμά της;» «Τί έπιδράσεις 2χει πάνω μας, στήν έποχή μας, στό μέλλον μας; Δέν άρκοΰνται νά ρωτήσουν τούς φιλόσοφους. Θέτουν τή φιλο­ σοφία σέ άμφισβήτηση. Χωρίς νά γνωρίζουν, ή χωρίς νά πα­ ραδέχονται τή μαρξιστική ίννοια τής ύπέρβασης, προσπαθοΰν νά έξηγήσουν τή φιλοσοφία, άρα νά καθορίσουν τή σφαί­ ρα έπιρροής της, καί τις φιλοδοξίες της. ’ Αν πιστεύει κανείς σ’ αύτό, ό Νίτσε, κατόπιν ό Σωκρά­ της, οί φιλόσοφοι δέν Ιχουν νά κάνουν τίποτε περισσότερο καί καλύτερο άπ’ τό νά σχεδιάσουν τδ πορτραϊτο τοΰ θεω ­ ρητικού άνθρωπον. Αύτός ό homo philosophicus, άνίκανος

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

42

νά ζήσει, περιφρονώντας τή ζωή, καταντά γ ι’ αύτό Ινας συκοφάντης. Σάν θρησκευτικός άνθρωπος, άφήνεται σχεδόν στή χαρά τοΰ νά μαγεύεται άπό Ινα καθυστερημένο κόσμο. 'Η φιλοσοφία, μέ τόν χριστιανισμό, μάς εισάγει στό μηδε­ νισμό. Αύτές οί θέσεις τοΰ Νίτσε είχαν μιά τέτοια άπήχηση, ώστε νά άποδίδουν σ’ αύτόν τή ριζική κριτική τής φιλοσοφίας, μέ­ σα βέβαια σ’ ενα εύρύ καί κακοσχηματισμένο κοινό, ή όποία στ’ αλήθεια περιέχονταν στά νεανικά εργα τοΰ Μάρξ. Ό Νίτσε έπιχειρεΐ μέ τόν τρόπο του τήν ύπέρβαση τής φιλοσοφίας, άλλά μέσα στήν παράλογη κατεύθυνση (τοπο­ θετημένη καί καθορισμένη σχετικά μέ τή φιλοσοφία). Κατά τήν γνώμη μας ή αύθεντική μαρξιστική σκέψη, έπιχειρεΐ αύ­ τή τήν ύπέρβαση, μέσα σέ μιά διδασκαλία άρκετά διαφορε­ τική: Απελευθέρωση τοΰ λογικοΰ — γνώση καί μεταμορφωτική πράξη — στήν δλότητα τής πρακτικής 'Ορίζει τόν άνθρωπο σάν δν ανάγκης καί πόθου γεννημένο μέσα στή φύση κι’ άπ’ τή φύση πού έργάζεται, παράγει καί δημιουρ­ γεί, πού παλεύει ένάντια στή φύση, τήν όποία φανερώνει καί ετσι έπιτυχαίνει τήν άφθονία. Οι φιλοσοφικές Ιννοιες πού κατακρατοΰν στοιχεία τής πρακτικής συγκρατώντας δμως άπ’ αύτήν μόνο δψεις καί τμήματα, έπιστρέφουν σ’ αύτήν διττά: άπ’ τίς έπιστήμες τής άνθρώπινης πραγματικότητας, καί έπίσης άπό μιά άμεση ξαναπερικύκλωση: τήν έπαναστατική πράξη. 4. ΓΙΑ ΜΙΑ ΝΕΑ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΓ ΜΑΡΞ Ά πό τό κομφούζιο τών διαφόρων τρόπων έρμηνείας τοΰ Μάρξ, προκύπτουν πολυάριθμες παραξηγήσεις. ’Ιδιαίτερα οί δπαδοί τής πρώτης, (καθαρός καί άπλός σκοπός τής φιλο­ σοφίας) τείνουν νά άνατρέψουν τή δεύτερη, (προέκταση τής φιλοσοφίας), μέ τήν τρίτη (ύπέρβαση). 'Η έρμηνεία Αντιδρά, καί δέν μπορεΐ νά μήν άντιδράσει,

43

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

στήν πλήρη γνώση, όλόκληρου τοΰ έργου τοΰ Μάρξ, στή σύν­ ταξη τών κειμένων. Προσελκύει μιά όρισμένη Ανάγνωση τοΰ Μάρξ. Στήν πρώτη έξήγηση, θεωρημένη μελλοντικά, δ αναγνώ­ στης δέν συγκρατάει παρά μόνο τά κείμενα, πού Αντιτάσσουν τήν έπιστήμη (Ιστορία, πολιτική οικονομία, κοινωνιολογία τής έργασίας κλπ.) στήν παλιά φιλοσοφία. Κρίνει, πώς μιά τομή — μιά διακοπή — , χωρίζει τά λεγόμενα φιλοσοφικά Ιργα άπό τά έπιστημονικά Ιργα. Ή τομή θά σημειωθεί άπό τήν Α θ λ ιό τη τα τή ς φιλοσοφίας (1846 - 4 7 ) , άπό τό Κομμουνιστικό Μανιφέστο (1848), άπό τήν ήττα τής εύρωπαικής Ιπανάστασης (18 4 8 ), άπό τήν μακρυά σιωπή τοΰ Μάρξ καί τίς καινούργιες Αναζητήσεις πού καταλήγουν στό Κεφάλαιο. Στή δεύτερη έξήγηση ύπάοχει, αντίθετα, μιά σχετική συνέχεια ή όποία έμφανίζεται μέ μιά σειρά άπό Αλματα. Τ ί­ θεται ενα πρόβλημα: άπό ποιά ημερομηνία μπορεί νά μι­ λήσει κανείς γιά διαλεκτικό υλισμό στό Μάρξ; Ή Απάντηση σ’ αύτή τήν έρώτηση, Αν άρκεστεΐ κανείς στά κείμενα δέν είναι εύκολη, έφ’ δσον ή έκφραση «διαλεκτικός ύλισμός» δέν συναντιέται στό Μάρξ. Ούτε είναι σίγουρο πώς θά τήν βρει στόν Έ νγκελς δ όποιος χρησιμοποιεί χωριστά τούς δρους «διαλεκτική» καί «ύλισμός», ή μιλά γιά «διαλεκτικό ύλιστή». Ή έκφραση «διαλεκτικός ύλισμός» μοιάζει νά προέρ­ χεται άπό τόν Κάουτσκυ άπό τόν όποιο ό Λένιν Ιχει δανει­ στεί. Μέσα σ’ αύτές τίς συνθήκες, ή αμφισβήτηση γίνεται Αναπόφευκτα σχολαστική. Γυρίζει γύρω Από σοφιστείες καί λεπτολογίες: γιά τήν Ακριβή Ιννοια τέτοιας φράσης. Οί μέν Αναγνωρίζουν τόν δια­ λεκτικό ύλισμό «Ίν σπέρματι» Από τά πρώτα γραπτά τοΰ Μάρξ, οί άλλοι Αναρτοΰν μιά μεταγενέστερη ήμερομηνία: 1845 ( Ή Γερμανική ’Ιδεολογία) 1848 (Κ ομμουνιστικό Μ ανιφέστο) 1857 ( Συνεισφορά στήν Κ ριτική τής πολιτικής οικονομίας) ή Ακόμα τό 1867 (Τ ό Κεφάλαιο μέ τό πρόλο­

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

44

γο δπου συζητιέται ή άνατροπή τοΰ χεγκελιανοΰ συστήμα­ τος) . Αύτή ή άναζήτηση μιάς χρησμολόγας ήμερομηνίας, ύποτιμάει τά πρίν άπό αύτήν τήν ήμερομηνία έργα. Ά πδ δώ άπορρέει ή περιφρόνηση τών περισσοτέρων πού τείνουν στόν έπίσημο διαλεκτικό υλισμό γιά τά Ιργα τής νεότητας. (Καί γιά τήν έννοια τής άλλοτρίωσης πού περιέχεται σ’ αύτ ά ). Σύμφωνα μέ τήν πλειονότητα τών έπίσημων έρμηνευτών, μόνο ό Μαρξισμός - Λενινισμός, θεωρητική Ικφραση τής Ιπαναστατικής κίνησης τοΰ 20οΰ αιώνα, συμπίπτει φι­ λοσοφικά καί πολιτικά μέ τόν διαλεκτικό υλισμό, Ιργο τοΰ Μάρξ, τοϋ "Ενγκελς, τοΰ Λένιν (καί προπάντων τοΰ Στάλιν, θ&λεγε κανείς, κατά τήν διάρκεια μιάς πολύ μεγάλης περιόδου: κοντά στά τριάντα χρόνια). Στήν τρίτη έξήγηση ύπάρχει αύξηση καί άνάπτυξη τής σκέψης τοΰ Μάρξ, τά διαδοχικά διαστήματα συμμαζεύονται σ’ Ινα σύνολο, πού ταυτόχρονα αυξάνει καί προσεγγίζεται — μέ τήν άνάλυση καί τήν συνθετική εκθεση — άπό τήν ίδια τήν πρακτική μέσα στό κοινωνικό κάδρο τοΰ άνταγωνιστικοΰ καπιταλισμού, είναι γνωστά μόνο άπό τόν Μάρξ καί μόνον άπό αύτόν μελετήθηκαν. ’Ενάντια στό δογματισμό, ό όποιος δέν άναγνωρίζει στό Μάρξ παρά μόνον Ινα νέο σύ­ στημα, στέκεται δ ίδιος δ προβληματισμός τοΰ Μάρξ, ό δποΐος μπορεϊ νά διατυπωθεί χρονολογικά, δπου πράγματι δ Μάρξ προβαίνει σ’ αύτόν μέ δισταγμούς, μέ δοκιμές, μέ άδιάκοπες άπόπειρες συμπληρώσεων καί διορθώσεων. Τοΰ συμβαίνει νά προχωρεί πολύ βαθειά σέ μιά Ιννοια καί μετά νά τήν διορθώνει. Τοΰ συμβαίνει έπίσης νά παραβλέπει όρισμένα στοιχεία πού δέν θέλει νά άναπτύξει (γιά παράδειγ­ μα τή θεωρία τής σχέσης άνάαεσα στό άτομικό καί τό κοι­ νωνικό, πού βρίσκεται στή Γερμανική ’Ιδεολογία γιά τόν άτομιστή άναρχικό Μάξ Στίρνερ). Σκεφτόμαστε δτι πρέπει νά διαβάσουμε τόν Μάρξ άποκαθιστώντας κάθε Ιργο, μέσα στήν πορεία τοΰ συνόλου, στήν δργανική πορεία τής σκέψης του, ή δποία βεβαιώνεται δτι

45

Μ Α ΡΞ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ------------ -

είναι σκέψη έν κινήσει καί σκέψη τής κίνησης, ή όποία Ανα­ πτύσσεται, θέτει προβλήματα, φανερώνει άντιθέσεις, δίνει λύσεις, πού όντας οί ίδιες Αντιφατικές δδηγοΰν σέ νέα προ­ βλήματα, δηλ. κινούνται διαλεκτικά. Δέν ύπάρχει κατά μή­ κος αύτής τής πορείας, ουτε Απόλυτη διακοπή, ούτε πλή­ ρης συνέχεια, ούτε Αρχιτεκτονική, πού θά Αποκαλυφτεΐ μπαίνοντας μέσα στδ Ιργο, ουτε Αβέβαιη προπαρασκευή ή δποία εισάγει τδ νέο, σύμφωνα μέ τή συγκυρία τών συναν­ τήσεων καί τήν πιθανότητα τών Αποκαλύψεων. Είναι δυνατόν νά προχωρούμε σύμφωνα μέ τήν σειρά τής κ/νησης/Έδώ βεβαιώνουμε δτι είναι δυνατό. Ά ν διακόπτουμε τήν δογμα­ τική έξήγηση καί τήν Αναζήτηση τού «συστήματος», αύτδ δέν τδ κΑνουμε γιά νά πλησιάσουμε τό Μάρξ μέ μάτια — υποτίθεται — Αφελή. Δέν Απατοΰμε τήν Αμάθεια γιά νά έννοήσουμε, στήν Αγνή κατάσταση, τήν γέννηση τής σκέψης τοΰ Μάρξ. Προσπαθούμε νά έννοήσουμε καλά τά προβλή­ ματα πού θέτει, τά προβλήματα μέ τά δποία συνδέεται. Δέν έξαλείφουμε τό κείμενο, άλλά τό προσδιορίζουμε άπό Ινα σύνολο προβλημΑτων καί λύσεων, πού προτείνονται ή σκιαγραφοΰνται, καλύτερα Από Ινα άθροισμα γεγονότων ή Από μιά συνέχεια περιστατικών. Ή δργανική πορεία τής σκέψης τού Μάρξ δέν Ιννοεΐται παρά μόνο σέ σχέση μέ μιά «προβληματική», αύτή τής έποχής του, μέσα σ’ ενα κείμενο Αρχικά γερμανικό, κατόπιν γαλλικό, μετά Αγγλικό καί τελικά εύρωπαϊκό καί παγκό­ σμιο, (στήν κλίμακα τοΰ καπιταλισμού κατάκτησε τόν πλα­ νήτη) . Αύτή ή προβληματική άλλάζει, Αφού προσδιορισθεί Από τήν θέση τού δοκτοράτου (1842) καί πλαταίνει Αφοΰ έμβαθυνθεΐ στό Κεφάλαιο (1867). Μπορεΐ ως τόν καιρό μας νά έπεκταθεί. Πώς νά άρνηθοΰμε δτι τό μέγιστο πρόβλημα τού εικοστού αιώνα μας είναι άκόμα τό πρόβλημα τής παγκό­ σμιας έπανάστασης, τών δυνατοτήτων της καί τών Αδυνα­ μιών της, τών νικών της καί τών Αποτυχιών της, τής ικανό­

Μ Α ΡΞ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

46

τητάς της νά αλλάζει τόν κόσμο καί νά πραγματοποιεί τό άνθρώπινο; Στή Γερμανία κατά τό τέλος τοΰ πρώτου μισοΟ τοϋ 19ου αιώνα, τά θεμελιακά προβλήματα διατυπώνονται φιλοσοφι­ κά. 01 Γερμανοί, γράφει δ Μάρξ, μόνο μέ τή φιλοσοφία βρίσκονται στό δψος τοϋ πραγματικοΰ. Δέν είναι οί σύγχρο­ νοι τών άλλων λαών τής Δύσης, γιατί ή ιστορική τους θέση καθυστερεί άπό αύτή τής Γαλλίας καί τής ’Αγγλίας, χώρες πολύ προοδευμένες. 'Ωστόσο ή φιλοσοφία τους Ιχει μιά παγ­ κόσμια ιστορική σπουδαιότητα, ιδιαίτερα γιατί ύψώνεται ώς τή ριζική κριτική (άπό τίς ρίζες) τής θρησκείας, ώς τή φιλοσοφία τής Ιστορίας τοϋ Δικαίου καί τοϋ Κράτους. Οί Γερμανοί σκέφτονται αύτό πού Ικαναν οί άλλοι λαοί, ιδιαί­ τερα οί Γάλλοι, πού ή πολιτική τους δράση έπέτρεψε τή δη­ μιουργία ένός σύγχρονου κράτους. Οί Γερμανοί μεταδίνουν ατούς άλλους λαούς τήν θεωρητική συνείδηση, άλλά σ’ αύτούς τά προβλήματα θέτονται μόνο σέ σχέση μέ μιά καθα­ ρή θεωρία: τήν φιλοσοφία. 'Ο Μάρξ ξεκινάει μέ τήν έξέταση αύτής τής φιλοσοφίας — συντάσσοντας σ’ αύτήν τόν ισολογισμό, συγκρίνοντάς την μέ τήν πρακτική. Ή καλύτερα, παρατηρεί δτι ή θεωρητι­ κή θεωρία δέν μπόρεσε νά άποφύγει τήν άντιπαραβολή μέ τόν πραγματικό κόσμο (τόν μή φιλοσοφικό) καί δτι Ιτσι άποκαλύπτεται μιά φιλοσοφική άλλοτρίωση: ή έξωτερικότητα τοϋ φιλόσοφου καί τό παράδοξο τής φιλοσοφίας, σχετι­ κά μέ τό πραγματικό, δηλαδή μέ τήν πρακτική. Πραγματικά, ή πρακτική έμφανίζεται πολιτική. Οί έλλείψεις πολιτικής πρακτικής στή Γερμανία όδηγοϋν τόν Μάρξ, πρός τίς χώρες δπου αύτή ή πρα κτική παρουσιάζεται πλήρης καί όλοκληρωμένη, δπου οί ιδέες είναι μέσα τής πράξης, δπου συνεπώς ή πράξη τελειοποιεί μέ σκοπό τήν άνακάλυψη τής άλήθειας (τό περιεχόμενο καί τά δρια τής φιλοσοφίας) : στή Γαλλία. Ή τύχη έπέτρεψε τόν Μάρξ νά μελετήσει άπό κοντά τήν πολιτική ζωή τής Γαλλίας, τούς

47

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Γάλλους ιστορικούς, τούς Γάλλους σοσιαλιστές στοχαστές. Παρευρίσκεται στή Γαλλία τόν καιρό τής μεγάλης ζύμωσης, πού προμηνύει τά γεγονότα τοϋ 1848. Έ τσ ι ή πολιτική άποκαλύπτει τήν (κριτική) άλήθεια τής φιλοσοφίας, δπως αύτή έδώ άποκαλύπτει τήν άλήθεια (δηλαδή τήν πλάνη καί τήν Αλλοτρίωση τής θρησκείας). Ή ήττα, τό 1848, τής κοινωνικής καί δημοκρατικής έπανάστασης (μέ τάσεις προλεταριακές καί σοσιαλιστικές) καί άκό­ μα τής έπανάστασης, δπως τήν ήθελαν οί δημοκρατικοί φι­ λελεύθεροι άστοί, διδάσκει στόν Μάρξ τήν σπουδαιότητα τών οικονομικών δρων. θ ά τούς μελετήσει στό Λονδίνο, άντλώντας τήν υποστήριξη του άπό τήν ιστορία τοΰ Ά γγλικοΰ κα­ πιταλισμού, άφοΰ αυτός ήταν ό πιό προοδευμένος. Ή Ιπαναστατική κίνηση πού μετασχηματίζει τόν κόσμο άντί νά τόν έρμηνεύσει θεωρητικά, Ιχει πιθανότητες μόνο άν υπάρχει βαθειά κρίση τοΰ ύπάρχοντος τρόπου παραγωγής, τής οικονομικής της βάσης (παραγωγικές δυνάμεις), στις υποδομές της (θεσμοί, ιδεολογίες) περνώντας άπό τίς παρα­ κάτω κατασκευές: σχέσεις παραγωγής καί ιδιοκτησίας, σχέ­ σεις τάξεων, κωδικοποιημένο δίκαιο, ενεργητική κουλτούρα,, ίσχύοντα εργα. Ή κοινωνία καί ή οικονομική περιέχουν τήν άλήθεια τής πολιτικής, καθώς καί τήν άλήθεια τής φιλοσοφίας καί τήν άλήθεια τής θρησκείας. Ό Μάρξ πλησιάζει τότε τήν πολιτική οίκονομία καί τήν θεωρία τοΰ καπιταλισμοΰ, (τής καπιταλιστικής, καί μπουρζουάδικης πρακτικής) σάν τρόπο παραγωγής, στ’ δνομα μιάς κριτικής άκόμη καί γιά πάντα ριζικής: γιά νά δείξει μ’ αύτήν τό δυνατό καί άναγκαΐο τέλος. ’Αναγγέλλει έπίσης τό τέλος τοΰ καπιταλισμοΰ καί τό τέλος δλης τής πολιτι­ κής οικονομίας (σάν όργάνωσης τής μή άφθονίας τών άγαθών, πού βαραίνει πάνω στά ανθρώπινα δντα) καί τό τέλος τοΰ ίδιου τοΰ κράτους (σάν κυβερνήτη τών άνταγωνιστικών σχέσεων πού άποδίδουν στήν πολιτική οίκονομία, σάν έπι-

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

48

στήμη καί σάν πρακτική στό δίκαιο καί στούς τρόπους δια­ νομής, ώφέλειες μέσα σέ μιά κοινωνία χωρισμένη σέ τάξεις). "Ας προσέξουμε πιό καλά. Δέν είναι ή πολιτική οικονο­ μία πού παραγκωνίζει τή φιλοσοφία. Πρέπει νά δούμε πιό μακρυά άπό τούς οικονομολόγους, οί όποιοι δέχονται μιά σειρά, αύτή τής άτομικής ιδιοκτησίας — πού δ Μάρξ τήν Αμφισβητεί Αποδείχνοντας τόν σχετικό Ιστορικό της χαρα­ κτήρα. Ή ύπέρβαση τής πολιτικής οίκονομίας, σάν πραγματικό­ τητας, καί τοΰ δικαίου πού στηρίζεται πάνω σ’ αύτήν, σάν κοινωνική δύναμη πού συνδέεται μέ τήν μή Αφθονία τών Αγα­ θών, έπιτρέπει τήν ύπέρβαση καί τήν πραγματοποίηση τής φιλοσοφίας. Δέν είναι σφάλμα λοιπόν νά πούμε δπως καί ό Λένιν, δτι 6 Μαρξισμός προκύπτει άπό τήν συγχώνευση τής Γερμανικής φιλοσοφίας, τού Γαλλικού σοσιαλισμού καί τής ’Αγγλικής πολιτικής οίκονομίας. Μερικές φορές δέν πρόκειται γιά σύνθεση, άκόμα λιγώτερο γιά Ινα έκλεκτισμό. Τό ούσιώδες είναι ή κριτική στιγμή πού μετασχηματίζει τά τρία στοιχεία. 'Η πρακτική σάν έπαναστατική πρακτική δντας μιά έν ένεργείςι κριτική τής ύπάρχουσας κοινωνίας άπό τήν έργατική τάξη, Ιχει καί θά Ιχει τήν τελευταία λέξη. Είναι ή άλήθεια τών διαφόρων σφαιρών, πού τίς διαπερνά γιά νά τίς πλήξει καί νά τίς καθορίσει μέσα στήν δλότητά τους. Ή Μαρξιστική πορεία καί σκέψη, συνίσταται σ’ Ινα Αδιάκοπο άνοιγμα πρός τή σύλληψη τής πρακτικής πού ή ίδια συλλαμβάνεται σάν Αντιφατική: Από τά Ινα μέρος έπαναληπτική καί ταυτόχρονα καθημερινή, καί Από τό Αλλο έπαναστα­ τική, δημιουργό ιστορίας, τοποθετημένη μέσα στήν Ιστορι­ κότητα τοΰ Ανθρώπινου είναι. Τό πρωταρχικό τής κοινωνικής πρακτικής, δηλαδή τής έμπειρικής πραγματικότητας καί τής Ανθρώπινης δρΑσης πού έννοοΰνται Ιδώ παραγωγικές καί δημιουργικές, αύτό τό πρωταρχικό έκδηλώνεται έκεΐ δπου ή πρακτική δδηγεΐ τις

49

M A P S -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

σφαίρες καί τά έπίπεδα Ανυψωμένα στήν ύπέρβαση, άλλά δχι δλα μέ τόν ίδιο τρόπο: Τέλος τής θρησκείας — πραγ­ ματοποίηση τής φιλοσοφίας — μαρασμός τοϋ πολιτικοϋ κρά­ τους — άπορρόφηση τής οικονομίας, μέσα σέ μιά διαχείρι­ ση ή όποία Αντικαθιστά τή στενοχώρια στούς άνθρώπους, ύπόσχεται μιά άφθονία άγαθών, πού θά πραγματοποιηθεί άπό τήν τεχνική. Υ πάρχει λοιπόν διαδοχική ολοκλήρωση τών θέσεων πού παίρνονται άπέναντι σ’ ενα τέτοιο πρόβλημα ή σέ μιά τέτοια εϊδική έπιστήμη (ιστορία, οικονομία), μέσα σέ μιά τρέχουσα δλότητα: ή μαρξιστική σκέψη, ό μετασχηματισμός τοΰ κόσμου. Στά 1845, στή Γερμανική ιδεολόγία ό Μάρξ τείνει νά κάνει τήν ιστορία (έννοεΐται τήν πολιτική) τήν μοναδική έπιστήμη. Μετά πλησιάζει τήν πολιτική οικονομία καί τεί­ νει νά άπονείμει προνόμια στήν οικονομική. 'Ωστόσο δέν δέ­ χεται τήν οικονομική, παρά μόνο δταν συνοδεύεται άπό τή ριζική κριτική της, καί μόνο σάν κομμάτι μιας όλοκληρωμένης Ιστορίας τοϋ άνθρώπου, ή όποία είναι προνομιοΰχα σέ μιά μόνο περίοδο: στόν καπιταλισμό. Έ π ί πλέον αίσθάνεται δτι προσπαθεί μέ φροντίδα νά άποφύγει ένα είδος όντολόγησης τής Ιστορίας (τόν καθαρό Ιστορισμό), ό όποϊος θά προσδιορίσει τόν άνθρωπο έξω άπό τή φύση. Τείνει ϊτσι πρός μιά σκέψη ένός νέου τύπου, πού έρευνα διάφορες κτήσεις χωρίς νά χάνεται μέσα -στίς μερικότητες, άλλά κατανοώντας τες μέ τή βοήθεια τών έννοιών καί τών ειδικών έπιστημών πού άναλογοΰν σ’ αύτές, μέ τρόπο πού νά συλλαμβάνει τίς δψεις καί τά έπίπεδα μέσα στό σύνολό τους, πού κινείται περνώντας διαδοχικά άπ’ τή γέννηση, άπ’ τίς προσωρινές κατασκευές καί τίς στιγμιαίες Ισορροπίες τους. Ποιές είναι αύτές οί κτήσεις; Ή τεχνική, οί παραγωγικές δυνάμεις, τό δίκαιο σάν σχηματική κωδικοποίηση τών σχέ­ σεων Ιδιοκτησίας, τό κράτος, ή φιλοσοφία, ή γνώση κλπ.

Μ Α ΡΞ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

50

Καί τέλος δ ίδιος δ καπιταλισμός καί γενικά ή πρακτική. Αύτή έδώ Αναπτύσσει τήν δυνατότητα μιας δλοκληρωτικής Ιπανάστασης, πού θά θέσει τέλος σέ δλες τις Αλλοτριώ­ σεις τοϋ άνθρώπου: τήν θρησκευτική αλλοτρίωση, τήν φι­ λοσοφική άλλοτρίωση, τήν ιδεολογική καί πολιτική Αλλο­ τρίωση, καθώς καί τήν οικονομική άλλοτρίωση. ’Αποδείχνε­ ται ικανή νά διαλύσει δλες τίς αντιθέσεις, καί νά ξεπεράσει κάθε τί πού κρατά, έκτρέπει, καί άποτρέπει τόν άνθρω­ πο άπό τή συμπλήρωσή του. Ή οικονομική τότε φαίνεται δχι τόσο σάν άρχέγονη καί έπεξηγηματική, άλλά σάν ούσιώδης γιά τήν επαναστατική πράξη, ή δποία τσακίζει τά κά­ δρα τοΰ καπιταλισμού καί επιδιώκει τήν άνάπτυξη. Σ ’ αύτό τό επίπεδο πρέπει νά φθάσει ή οικονομική γιά νά εισέλθει μέσα στή πρακτική. Αύτό τό Ιπίπεδο είναι, άς πούμε, «ενερ­ γητικό». Ή οικονομική; Αύτή άποτελεΐ τόν κύριο μοχλό τής πρακτικής ένέργειας. Έ τσ ι ή πρακτική περιέχει δλη τήν αλήθεια, άλλά ή άλήθεια αύτή δέν μπορεϊ νά φθάσει στό φως, παρά μόνο μέ ερευνες ώς επί τό πλεΐστο διαδυτικές. Ά πό τ’ άλλο μέρος, ή θεωρία δέν άνακαλύπτει τήν πρακτική μέσα στά βάθη της παρά μόνο άφοΰ βγει άπ’ αύτήν καί άφοΰ ξαναπερικυκλωθεΐ άπ’ τή ροή τής δύναμης, γιά νά τήν κατανοήσει. Τά μέ­ σα, διαδοχικές μεσολαβήσεις καί στιγμές αύτής τής Αποκά­ λυψης καί αύτοΰ τοΰ μετασχηματισμού (στή πρώτη σειρά τών δποίων βρίσκεται ή φιλοσοφία) δέν είναι Αρνητικά καί καταργημένα λογικά, Αλλά ξεπερασμένα διαλεκτικά, τό κα­ θένα σύμφωνα μέ ιδιαίτερους καί ειδικούς τρόπους, στή ροή μιας συγκεκριμένης ιστορίας: δηλαδή τής ιστορίας τού με­ τασχηματισμού τής φύσης σέ άνθρώπινο δν. Έ τσ ι ή πρα­ κτική πού άλλοτριώνει — ή πρακτική τοΰ καπιταλισμού καί τής μπουρζουαζίας σάν κυρίαρχες τάξεις στόν καπιτα­ λισμό — θά μεταβληθεΐ σέ πρακτική πού άπο - Αλλοτριώνει. Μέ Ινα πήδημα ή βαθμιαία; Ό Μάρξ εξέτασε στήν Αρχή τήν πρώτη ύπόθεση, επειτα χρωμάτισε τίς έκτιμήσεις του,

51

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

άφήνοντας άνοικτή τήν πόρτα στις δυνατότητες. "Ας ξαναπάρουμε λοιπόν, μέσα στδ σχεδιασμένο κάδρο, τό φιλοσοφικό βάδισμα του Μάρξ, δηλαδή τή κριτική τής φιλοσοφίας. "Οταν άρχίζει νά συνθέτει τούς πρώτους του συλλογισμούς πάνω στή φιλοσοφία, ή διάρρηξη τοΰ χεγκελιανισμοΰ είναι πια ενα συμπληρωμένο γεγονός. Υ πάρχει ήδη Ινας χεγκελιανισμός τής άριστερας, άντίθετος πρός τόν παρα­ δοσιακό χεγκελιανισμό. Τό σύνθημα δέν μπόρεσε νά παρακάμψει τήν έπαφή μέ τή μή - φιλοσοφική ζωή. Ή φιλοσο­ φία, μέσα σ’ αύτή τή δοκιμασία, αποκαλύπτει τήν έσωτερική της διφυΐα. Περιέχει Ινα διπλό προσδιορισμό, ενα διπλό γίγνεσθαι: Τό φιλοσοφικό γίγνεσθαι τοϋ κόσμου (κατανοώντας τήν Ιπεξεργασία τής πρακτικής πείρας μέ έννοιες πού θέλουν νά γίνουν παγκόσμιες: τό Καλό, τό Ώραΐο, τό ’Αληθινό, τό Δίκαιο, ή ’Ελευθερία, ή Γνώση κλπ.) καί τό κοσμικό γ ί­ γνεσθαι τής φιλοσοφίας (δηλαδή τή δύναμη μερικά άποτελεσματική, κατά τό μεγαλύτερο μέρος ούτοπική καί μά­ ταιη) , γιά νά ξαναπεριβάλλει μέσα στή πρακτική πού άπ’ αύτήν κατάγονται οI μεγάλες Ιννοιες, μέ τρόπο ωστε νά κά­ νει τόν κόσμο σύμφωνο μέ τή φιλοσοφική έξήγηση, καί νά μετασχηματίσει τόν πραγματικό έξω - φιλοσοφικό κόσμο, σέ κόσμο πραγματικό καί ταυτόχρονα αληθινό. Στή διάρκεια 20 αιώνων ή πρώτη δψη αύτοΰ τοΰ γίγνε­ σθαι (τό φιλοσοφικό γίγνεσθαι τοΰ κόσμου) ήταν σπουδαιό­ τερο άπ’ τή δεύτερη όψη. Μέ τόν Χέγκελ ή κατάσταση άλλάζει καί μετά άπ’ αύτόν αύτή άνατρέπεται. Τήν παρασέρ­ νει τό κοσμικό γίγνεσθαι τής φιλοσοφίας.· Ό Χέγκελ κατα­ σκεύασε πράγματι ενα τέλειο σύστημα, όλοκληρωτικά δρθολογιστικό (ώς τή πλήρη «κυκλικότητα» σ’ ενα κύκλο ταυ­ τόχρονα μυστικιστικό καί διεφθαρμένο) , πού στηρίζονταν στήν υπόθεση τής δλικής λογικότητας και συμπληρονόταν άπό τό παρόν. Αυτό τό φιλοσοφικό σύστημα θέλει νά συμ­ φωνεί καί συμφωνεί πράγματι μέ τό πολιτικό σύστημα (πρα­

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

52

κτικό) τοϋ «σύγχρονου» κράτους. Επιδιώκει λοιπόν ταυτό­ χρονα τήν έλοκληρωτική πραγματοποίησή του καί τήν δι­ καίωση μιας πραγματικότητας, πού θέλει νά είναι δλοκληρωτική. Έ τσ ι είναι δλοκληρωτικά άφηρημένο, άν καί συλ­ λαμβάνει άποτελεσματικά, μέσα στό θεωρητικό σχήμα, Ινα μεγάλο μέρος τοΰ πραγματικοϋ. Ή πραγματοποίηση τής φιλοσοφίας, γράφει ό Μάρξ, άποτελεΐ ταυτόχρονα καί τήν κατάργησή της. Ή τελειοποίηση τής συστηματοποίησης μάς έπιτρέπει τέλος νά ποΰμε αύτό πού είναι καί αύτό πού υπήρξε ή φιλοσοφία. Νά ποΰμε αύ­ τό πού είναι ή φιλοσοφία, είναι σάν νά τήν προσδιορίζουμε. "Αρα κάθε προσδιορισμός περιέχει και τό άρνητικό στοι­ χείο. Νά καθορίσουμε τή φιλοσοφία, είναι σάν νά τήν περι­ ορίζουμε καί ήδη νά τήν ύπερβοΰμε. Καθορίζεται σάν σκο­ πός ή σάν σχέδιο θεωρητικής δλοκλήρωσης τών στοιχείων τοΰ άνθρώπου, τής συνείδησης πού γεννιέται στό Κράτος, τής αίσθησης στήν έπιστήμη. Ή θεωρητική αύτή στάση άποκαλύπτει τά δριά της. Υπαινίσσεται αύτό πού τήν ύπερβαίνει: δηλαδή τόν μή φιλοσοφικό κόσμο, τήν πραγματική καί καθημερινή ζωή τών άνθρώπινων δντων, τήν πρακτική (μέσα στήν όποία τό πραγματικό άνθρώπινο είναι έννοεΐται σάν ήδη δλοκληρωμένο δν: αισθητό καί ένεργητικό, άτομικό καί κοινωνικό, έχοντας άνάγκες καί ζωντανό, λογικό, ικανό νά έργάζεται, νά δημιουργεί, νά χαίρεται, άρα άκαμ­ πτο στήν καθαρή καί άφηρημένη λογική). Ή φιλοσοφία σάν τέτοια θέλησε νά γίνει δλότητα διαφο­ ρετικά άπό τήν θρησκεία, μ5 Ινα τρόπο λιγότερο ξένο στόν άνθρωπο, άλλά ώστόσο άναγκαστικό καί άφηρημένο. Καί νά πού αύτή ή δλότητα γίνεται κομμάτια. Χωρίζεται στά δύο μόλις Ιρθει σ’ έπαφή μέ τήν πρακτική. Ό Χεγκελιανισμός στή Γερμανία άποδίδει δύο στάσεις, τή μιά ρεαλιστική (θετικιστική μποροΟμε νά ποΰμε) καί τήν άλλη έκούσια. Ή πρώτη δέχεται τόν κόσμο Ιτσι δπως είναι, καί θέλει νά κα­ ταργήσει τή φιλοσοφία, χωρίς νά τήν πραγματοποιήσει.

53

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Ή δεύτερη θέλει νά πραγματοποιήσει τή φιλοσοφία, χω ­ ρίς νά τήν καταργήσει. Ό Μάρξ κριτικάρει τόν τρόπο τοΰ έμπειρισμοΰ, καί τοϋ δηλώνει: δεν μπορεϊτε νά καταργήσε­ τε τή φιλοσοφία δίχω ς νά τήν πραγματοποιήσετε. Μέ τόν ίδιο τρόπο κριτικάρει καί τήν άντίθετη στάση, έκείνη τής θεωρίας καί τής πολιτικής βούλησης, ή δποία πιστεύει, 8τι μπορεϊ νά πραγματοποιήσει τή φιλοσοφία δίχω ς νά τήν κα­ ταργήσει. Ό ζωντανός άνθρωπος πού σκέφτεται καί ένεργεΐ, δ ό­ ποιος ξεκινά άπό τή φιλοσοφική συνείδηση, δέν μπορεϊ νά έμμένει σ’ αυτό τό σχίσμα καί σ’ αύτό τό διαχωρισμό. Για τόν άνθρωπο πού είναι έμπειρος κα'ι θεωρεί τόν έαυτό του ήδη δλοκληρωμένο, ή συνείδηση αυτή δέν άπαλλάχτηκε άπό τή φιλοσοφική Αλλοτρίωση. Πώς θά άποκαταστήσει τή διχασμένη ένότητα; Ό Μάρξ δέχεται μια λύση: τήν ιστο­ ρική άποστολή τοΰ προλεταριάτου. Ή έργατική τάξη, μέσα στήν πρακτική θά Ιχει τοϋτο τόν ιστορικό ρόλο: νά ύπερ6εΐ τή φιλοσοφία, δηλαδή, νά πραγματοποιήσει αύτό πού θά έννοήσει μέσα στό άφηρημένο (τήν έλευθερία, τήν λογικότητα, τήν κυριαρχία τοΰ αισθητού κόσμου, τήν γενική κάρπωση αύτοϋ τοΰ κόσμου, πού τόν άποκαθιστά στόν άληθινό του κόσμο) καί νά τήν καταργήσει σάν θεωρητική άφαίρεση. Στήν Γερμανία δπου έπικρατεϊ ή φιλοσοφία, ό ιστορικός ρόλος τής έργατικής τάξης μπορεϊ νά προσδιοριστεί μέ φι­ λοσοφικούς δρους. Τό προλεταριάτο είναι ή παγκόσμια τάξη (καί δχι δπως λέει δ Χέγκελ ή «τάξη» τών ύπαλλήλων). Πα­ λεύοντας μέ σκοπό νά καταργηθεϊ σάν καταστροφή καί σάν όλοκληρωτική άνθρώπινη άλλοτρίωση, τό προλεταριάτο, δέν μπορεϊ νά σαγηνευτεί, παρά μόνο άπό τήν όλοκληρωΐική κατάκτηση τοΰ άνθρώπου. Τό προλεταριάτο, έξ αιτίας τής ριζικής του άρνητικότητας, Ιπιδιώκει πρακτικά τόν ϊδιο σκοπό μέ τήν ριζική θεωρητική κριτική: νά καταργήσει τήν ύπάρχουσα κοινωνία καί νά δημιουργήσει μιά νέα. θ ά

M A P S -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

54

θέσει τέλος σέ δλες τις άλλοτριώσεις (εδώ περιλαμβάνεται καί ή φιλοσοφική άλλοτρίωση), βάζοντας ξανά μέσα στην πρακτική, τΙς Ιννοιες καί τά φιλοσοφικά σ χέδια .Ή φιλοσοφία είναι ή κεφαλή αυτής τής απελευθέρωσης, τό προλε­ ταριάτο είναι ή καρδιά της. Ή φιλοσοφία δεν μπορεϊ να πραγματοποιηθεί χω ρίς την εξάλειψη τοΰ προλεταριάτου. Τό προλεταριάτο δεν μπορεϊ νά εξα λειφ τεί χω ρίς την πρα­ γματοποίηση τής φιλοσοφίας. Αύτή είναι ή θεμελιακή Ιδέα πού περνά μέσα άπ’ δλες τις μεταγενέστερες σκέψεις τοΰ Μάρξ. Δεν τήν άμφισβητεΐ πιά. Συμμαζεύεται στήν πορεία της σκέψης του. Δέν εχει πιά άνάγκη νά τό συζητήσει. Τό ζήτημα τής φιλοσοφίας, μέσα στδ σύνολο, εχει τακτοποιηθεί. Μερικές φορές δέν είμαστε στο τέλος τών δυσκολιών. Ά π6 ποΰ προέρχονται; Α ρχικά άπό τό γεγονός δτι τά ζητήμα­ τα πού θέτει δ Μάρξ δέν συμφωνούν μέ τά δικά μας. ”Αν καί θά μπορούσαμε νά τά καταλάβουμε (έμεΐς οι άνθρωποι τοΰ δεύτερου μισοΰ τοΰ είκοστοΰ αιώνα) μαζί μέ τά δικά μας, σάν άναλογίες καί σάν διαφορές, ωστόσο μάς διαφεύγουν μερικώς. "Ας ξανακοιτάξουμε τό Κεφάλαιο. Προσδιορίζει τήν πρα­ κτική τής καπιταλιστικής κοινωνίας, τήν πραγματικότητά της, κάτω άπδ τή μάσκα τών ιδεολογιών (έννοοΰνται έδώ οί φιλοσοφίες πού δικαιολογοΰν τόν άνθρωπο τής μπουρζουα­ ζίας καί τοΰ προσφέρουν μιά άπατηλή εικόνα τοΰ έαυτοΰ του), καί κάτω άπδ τά φτερά τοΰ φετιχισμοΰ. ’Εξετάζει μιά δλότητα' δείχνει ταυτόχρονα, δτι ή άνάπτυξη τοΰ ολοκλη­ ρωμένου άνθρώπου πού είναι ήδη δυνατή, έξ αιτίας τής α­ νάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων καί τής τεχνικής, είναι άδύνατη μέσα σ’ αύτή τήν κοινωνία, καί δέν θά ξαναγίνει πραγματικότητα παρά μόνον δταν ύπερκεράσει τις Αν­ τιθέσεις καί τά δρια τής μπουρζουάδικης πρακτικής. Υπογραμμίστηκε ήδη ή σπουδαιότητα τοΰ παρακάτω τίτ­ λου: κριτική τής παλιτικής οικονομίας. Ά ρκεΐ γιά νά άνα-

55

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

σκευάσει μιά οικονομική πού συχνά αποδίδεται στό Μάρξ. Γιαυτό δέν έπιτρέπει κανέναν νά Αντικαταστήσει τήν οίκο­ νομολογία άπό εναν φιλοσοψισμό (φιλοσοφικό δογματισμό καί νεοσυστηματοποίηση), άπό ενα κοινωνία λογισμό ή άπό §να ιστορισμό. Έ άν ύπάρχουν μέσα στό εργο τοΰ Μάρξ καί μέσα στό Κ εφάλαιό κοινωνιολογικές ενδείξεις, αύτές δέν Απομονώνονται άπό τήν ιστορία, (καί άπό μιά κριτική τοΰ Ιστορισμού). Ά λλα ή κριτική τοΰ ιστορισμού, πού δέχεται τήν Ιστο­ ρία σάν ένωμένη καί Αποκλειστική επιστήμη δέν έπιτρέπει νά τής άποδίδουν τήν περιφρόνηση γιά τήν ιστορία, Ινώ ή κριτική τής πολιτικής οικονομίας δέν οδηγεί στήν περιφρό­ νηση τής οικονομικής. Μπορεΐ νά βεβαιώσει κανείς, δτι σύμφωνα μέ τόν Ιοτορικό υλισμό, ύπάρχει μιά θεμελιακή ιστορικότητα τοΰ Ανθρώπι­ νου είναι. Δημιουργεϊται. Σχηματίζεται. Άναδεικνύεται άπό τήν έργασία του, καί τήν ικανότητά του νά δημιουργεί Ιργα. Παράγοντας άντικείμενα, αγαθά, «πράγματα» συγκρο­ τεί τόν άνθρώπινο κόσμο του. Ή ιστορία σάν έπιστήμη, μπορεΐ νά έξαντλήσει αυτή τήν ιστορικότητα; Ή συνδρομή τοΰ οικονομολόγου, τοΰ κοινω­ νιολόγου, τοΰ ψυχολόγου δέν πρέπει Ιοώ νά δει τό φιλόσο­ φο σάν ιστορικό των ιδεών καί τής φιλοσοφίας; Στον καιρό τοΰ Μάρξ, οι επιστήμες τής άνθρώπινης πραγ­ ματικότητας ήταν λιγότερο διαφορετικές, άπό δ,τι είναι σή­ μερα, καί οι σχέσεις τους λιγότερο σύνθετες καί λιγότερο άντιφατικές. Οί ειδικοί δέν άπόδειξαν ούτε τά πλεονεκτή­ ματα τής είδικοποίησης, ουτε τά μειονεκτήματά της: στε­ γανά διαφράγματα καί Ιμπόδια — ή σύγχιση τών σφαιρών έπιρροής, τών Αντικειμένων, τών μεθόδων, τών γλωσσών. Έ πιχειρήθηκε νά λεχθεί δτι δ Μάρξ άντλησε άπό τήν κριτική του Ιξέταση τής φιλοσοφίας καί άπό τή σύγκριση άνάμεσα στήν ιστορία τής φιλοσοφίας καί στήν ουσιώδη ι­ στορικότητα τοΰ Ανθρώπου, τά στοιχεία μιάς άνϋρωπολο-

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

56

γΐας. Πραγματικά, τά χειρόγραφα τοΰ 1844 καί τά νεανικά κείμενα περιέχουν ενα συγκεκριμένο χαρακτηρισμό τών αν­ θρώπινων φαινομένων καί τής ουσίας τους. Ό άνθρωπος; Αύτός είναι £να δν τής άνάγκης πού έργάζεται καί Απολαμ­ βάνει καρπούς άπό τήν έργασία του καί άπό τά Ιργα πού δημιουργεί, έκτός δταν τοΰ τά άποστεροΰν. "Ετσι δημιουργεΐται δημιουργώντας. Ή Εδέα μιας φιλοσοφίας, τοποθετημένης στήν συνάντη­ ση τής Φιλοσοφίας (καί τής κριτικής τής φιλοσοφίας) μέ τΙς διάφορες έπιστήμες τής Ανθρώπινης πραγματικότητας, πού δδηγοΰν τή φιλοσοφία καί τήν Απομόνωση, Αλλά παίρ­ νουν Από αύτήν τήν έννοια τής δλότητας καί τής ένότητας, αύτή ή ίδέα θά μπορούσε νά έπικαλεστεί πολυάριθμα κείμε­ να τοΰ Μάρξ. Μερικές φορές ό Μάρξ Απορρίπτει αύτή τήν Ιδέα. Φανερά παράλογος δ Ανθρωπος πού θέλει νά δλοκληρώσει στή γνώση καί στήν πρακτική τήν συνείδηση τών δε­ δομένων του καί τών προβλημάτων του, αύτδς δ άνθρωπος έγκαταλειμένος ώς έδώ άπό τήν άφηρημένη λογική, ύπερβαίνει τό άνθρωπολογικό. Οί αισθήσεις καί τά πάθη τοΰ άνθρώπου δέν είναι μόνο άνθρωπολογικοί προσδιορισμοί, Αλλά καί όντολογικές βεβαιώσεις. Γ ια τί μόνο άπό την Αναπτυσ­ σόμενη βιομηχανία. . . μόνο άπό την ούοΐα τοΰ άνύρώπινου πάθους άπορρέουν και ή όλοκλήρωοή του και ή άνθρωπινότητά του. (Μάρξ χειρόγραφα οίκ. φιλ. 1844, σελ. 119). Γιά νά κατανοήσει κανείς καλά τή σκέψη τοΰ Μάρξ, πρέ­ πει νά πει ΑρχικΑ, δτι δ άνθρωπος καθορίζεται ό ίδιος μέσα στήν πρακτική καί δτι δλόκληρος δ θεωρητικός προσδιορι­ σμός — άρα δλη ή Ανθρωπολογία — μένει Ατελής. Πρέπει νά πει έπίσης, δτι δ άνθρωπος δέν μπορεϊ νά καθοριστεί μό­ νο σάν άνθρωπος, άρα Ιξω άπό τό είναι (τή φύση»), έννοια πού δ Μάρξ δέν τήν φώτισε άρκετά καθαρά. Ή Ανθρωπολογική σκέψη δρίζοντας τόν άνθρωπο άπό τόν έαυτό του (συνείδηση, γνώση, κουλτούρα), βρίσκεται περισσότερο κον­

57

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

τά στό Φόϋερμπαχ. Ό Μάρξ δέν Ασχολεΐται μέ τόν Απομο­ νωμένο Ανθρωπο, αλλά μέ τήν ϋεωρητικη και πρακτικά αΐσ&ητή συνείδηση τοϋ άν&ρώπου και τής φύσης σάν ουσίας. (Ibid. σε,λ. 9 9 ). Ό ολικός ονμανιαμός, ώς πρός τό νά δια­ κρίνει καϋαρά τόν ιδεαλισμό άπό τόν υλισμό, είναι ή άλήϋεια πού τους ενώνει, ή μόνη ίκανή νά κατανοήσει τήν πράξη τής παγκόσμιας ιστορίας, νά γνωρίσει τήν παραγω­ γή τοΰ Ανθρώπου καί τό μετασχηματισμό τής φύσης σέ Αν­ θρωπότητα (Ibid σελ. 136 έ π .). Ή κριτική τής θεωρητικής φιλοσοφίας, θά δδηγοΰσε πρός μιά Αναζήτηση που Αφορά τή «φύση» ή τό «είναι»; θ ά δη­ μιουργούσε μιά πιό θεμελιακή δντολογία Από τήν παλιά με­ ταφυσική; Αύτά τά αινιγματικά κείμενα τοΰ Μάρξ δέν πε­ ριέχουν μιά τέτοια έξήγηση. Μερικές φορές, μπορεΐ νά ύποστηρίξει κανείς, δτι σύμφωνα μέ τό Μάρξ τό «είναι» καί ή «φύση» κρύβουν δυνατότητες χωρίς δρια για τήν τεχνική πράξη καί Απόλαυση. "Οσο ό άνθρωπος έξανθρωπίζεται, τόσο κυριαρχεί στή φύση, τόσο εισδύει σ’ αύτή καί Αποκαλύπτει τά μυστικά της. Ή Αποκάλυψη τοΰ «είναι» έπιχειρεΐται μέ­ σα καί άπό τήν πρακτική. Είναι αύτή πού έλευθερώνει τά αύτοδύναμα στοιχεία, πού Αναπτύσσονται μέσα στό «είναι», κάνοντάς τα πραγματικότητα. Αύτή ή διείσδυση δέν μπορεΐ νά παρασταθεΐ, Αλλά μόνον νά συμπληρωθεί. 'Η θεωρία δέν μπορεΐ νά σφετερίζεται καί ή φύση («τό είναι») είναι Απέ­ ραντη μέσα σέ δλες τις έννοιες: χρόνος, διάστημα, προσδιο­ ρισμοί, αύτοδύναμα σ τοιχεία .. . Ή έννοια μιας Ανθρωπολογίας, κέντρο ενοποίησης άπό τις Ανθρώπινες έπιστήμες, δέν μπορεΐ λοιπόν νά παραμερι­ στεί τελείως. ’Αλλά μπορεΐ νά γίνει δεκτή χωρίς Ιπιφύλαξη. Στά χειρόγραφα τοΰ 1844 δ προσεκτικός Αναγνώστης διακρίνει τήν έπιθυμητή φροντίδα τοΰ Μάρξ νά Αποφεύγει ταυτόχρονα Ινα προσδιορισμό τοΰ Ανθρώπου Ιξω Από τό «είναι του» καί £να είδος δντολόγησης τής ιστορίας, ή δποία καθορίζει τούς νόμους τής κοινωνίας Ιξω Από μιά φύση κι­

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

58

νητική, δλοκληρωμένη, δημιουργική καί Αναπόσπαστη Από τήν πρακτική. ’Ανησυχία πού δ Μάρξ δέν θά αναιρέσει ποτέ. Μερικές φορές στά 1845 στή Γερμανική Ιδεολογ ία κα,ΰορίζοντας τόν ιστορικό υλισμό, τείνει νά Απονείμει προνόμια στήν ιστορία. Δέν γνωρίζουμε παρά μόνον μιά έπιστήμη, τήν έπιστήμη τής ιστορίας. Μετά άνοιγει δρόμο στήν πο­ λιτική οικονομία, καί τείνει τότε (σύμφωνα μέ τήν δψιμη καί έρμηνευτική δμολογία τοϋ ’Ένγκελς) νά άπονείμει προ­ νόμια στήν οικονομική. Στη Γερμανική Ιδεολογία δ Μάρξ δηλώνει δτι: έκεϊ δπον παύει ή ΰεωρία, αρχίζει μέσα στήν πραγματική ζωή, ή πραγματική επιστήμη, ή ΰετική ή πρακτική εκ&εση τής ανάπτυξης των άνΰρώ πων. . . έκεΐ δπον έκτίϋεται ή πραγματικότητα, ή αυτόνομη φιλοσοφία χάνει τά μέσα ύπαρξής της. Σ τή ϋέοη της μπορεί τό πο­ λύ - πολυ νά εμφανιστεί μιά περίληψη των πιο γενικώ ν αποτελεσμάτων που αφήνονται νά έξαχΰονν άπό τήν με­ λέτη τής ιστορικής άνάπτνξης. "Αν τώρα ξανάρθουμε στό Κεφάλαιο, θά συναντήσουμε σχήματα αρκετά διαφορετικά. Ό Μάρξ ύπερασπίζει στούς προλόγους, τήν άποψή του σύμ­ φωνα μέ τήν όποια ή Ανάπτυξη τοΰ οίκονομικο-κοινωνικοΰ σχηματισμού μπορεί νά έξομοιωθεΐ μέ τήν πορεία τής φύσης. Θ έλει νά φανερώσει τόν οικονομικό νόμο τής πορείας τής σύγχρονης κοινωνίας, τόν φυσικό νόμο. Ή δυσκολία σκιάζεται, μόλις δ Αναγνώστης θυμηθεί τόν δεσμό πού έγκαθιστά ό Μάρξ Ανάμεσα στή φύση καί στον Ανθρωπο. Υ πάρχει μιά φυσική Ιστορία τοΰ κοινωνικού Αν­ θρώπου καί μιά κοινωνική ιστορία τής φύσης. Μέσα στήν πάλη του Ινάντια στή φύση, δ Ανθρωπος διαμορφώνεται καί συνεχίζει τή φυσική του Ανάπτυξη. Δίνει Ανθρώπινο σχήμα στήν γύρω Από αύτόν φύση. Αύτά τά δύο μέρη τής ιστορίας (ιστορία τής φύσης, ιστορία τοΰ Ανθρώπου) μπορούν νά διακριθοΰν τό Ινα άπό τό Αλλο, Αλλά δχι καί νά διαχωρισθοΰν. Έ τσ ι οΐ νόμοι τής Ανάπτυξης τής ιστορίας καί τοΰ οίκονο-

59

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

μικο - κοινιονικοΰ σχηματισμού μπορούν νά έχουν ειδικότη­ τες καί ταυτόχρονα νά Ιπεκτείνουν τούς νόμους της φύσης. Ή διαλεκτική διαπραγμάτευση (ένότητα καί άντίθεση) άνάμεσα στή φύση καί στον άνθρωπο, άποτελεΐ δλοκληρωτικά τμήμα τής πρακτικής. Ή διαλεκτική άντίθεση είναι πιό δυνατή καί πιό πραγ­ ματική άπό τήν έννοια τής δλότητας. Ή διαλεκτική άντί­ θεση, δντας χωριστή καί ειδική, άρα πάντοτε συγκεκριμέ­ νη, προξενεί μιά ιδιαίτερη νοητότητα. Θεμελιώνεται πάνω στήν πρακτική, καί έπομένως είναι άντιφατική, άφοΰ δ άν­ θρωπος παλεύει ένάντια στή φύση, χωρίς καθόλου νά βγει άπό αύτήν, καί άκόμα περισσότερο, άφοΰ ή άνθρώπινη πραγ­ ματικότητα διαιρείται καί πολώνεται σέ κοινωνικές τάξεις. Έπομένως ή Ιννοια τής δλότητας σχετικοποιεΐται, γίνε­ ται διαλεκτική. Δέν μπορούμε νά ξεκινήσουμε άπό τήν όλότητα στήν κίνηση τών διαλεκτικών άντιθέσεων, άφοΰ αύτή είναι ένα σχήμα κενό, παλιό καί ύπέρτερο, λογικά καί όντο­ λογικά. Ή θεωρητική σκέψη δέν μπορεϊ πιά νά συγκρατήσει τήν ίδέα μιας τέλειας δλότητας. Τ ί είναι ή δλότητα; Μιά στιγμή μέσα στήν άνάπτυξη τών άντιθέσεων — έκείνη δπου έκδηλώνεται ή ένότητα τών άντιθέσεων — ή ούσία πού τις ξεδιπλώνει — έκείνη έπομένως δπου ή ταυτότητα τήν με­ ταφέρει προσωρινά στο γίγνεσθαι, τήν ισορροπεί πάνω στή μεταβλητότητα, ή τυπική δηλαδή λογική πάνω στή διαλε­ κτική σκέψη. Τί είναι κατασκευή; Μιά στιγμιαία συνοχή, προορισμένη νά διαλυθεί ή νά σπάσει καί ή δποία μεταφέ­ ρει ήδη μέσα της τούς λόγους τής διάρρηξής της ή τής διά­ λυσής της. (Καταστροφικότητα). Ό Διαλεκτισμός τής έννοιας τής δλότητας, δδηγεΐ στό νά φωτίζει τήν παράσταση, στό νά δέχεται άτελεΐς μερικές καί αύτοδύναμες όλότητες. "Ενα ζωντανό σώμα, ή μιά «ένέργεια» ένδς δργανικοΰ σώματος, δέν είναι ήδη μερικές δλότητες; Ή δλότητα, άν νοηθεί δυναμικά, μπορεϊ ποτέ νά στα­ ματήσει, νά κλειστεί, νά γίνει §να προσδιορισμένο σύνολο;

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

60

Μ’ αύτή τήν Ιννοια, οί πολιτικές πράξεις, αυτές τοΰ κρά­ τους, οί ένοτικές θεωρίες (ιδιαίτερα ή συστηματική φιλο­ σοφία) καί Δικαιϊκές έπεξεργασίες (σάν τό Ναπολεόντειο Κώδικα) είναι τάσεις, πού προσπαθούν νά άποτελέσουν μιά συναφή καί πάγια δλότητα, προσπάθειες δραστικές, άλλά πάντοτε Ατελείς, πάντοτε Ανεπαρκείς, πάντοτε διαψευσμένες άπό τήν πρακτική. Γιά νά συνεχίσουμε τέλος αυτόν τόν στραγγισμό, θά σχο­ λιάσουμε τούς διάφορους δρους πού πήρε ή Μαρξιστική σκέ­ ψη άπό τήν παλιά φιλοσοφία. Οί σελίδες πού άκολουθοΰν θά δώσουν ταυτόχρονα τίς αιτίες τής συσσώρευσης τών κει­ μένων πού θά έκτεθοΰν πιό κάτω, καί τό πρόπλασμα ένός λεξικοΰ τής Μαρξιστικής σκέψης, μέσα στήν προοπτική τής ύπέρβασης καί τής πραγματοποίησης τής φιλοσοφίας, δη­ λαδή μέσα στό φωτισμό τής σκέψης τοΰ Μάρξ, πού πρέπει τέλος πάντων νά άποκατασταθεΐ δλότελα. Γνώοη Στή μαρξιστική σκέψη, ή γνώση άποτελεΐται άπό Ιννοιες πού οί σχέσεις τους καταλαμβάνουν τή διαλεκτική κίνη­ ση μέσα στή πραγματικότητα (χωρίς ποτέ νά τήν έξαντλοΰν). Δέν ύπάρχει γνώση χωρίς κριτική καί ειδικά μέσα στήν Αρμοδιότητα τών έπιστημών τής Ανθρώπινης πραγματικό­ τητας, χωρίς μιά διπλή κριτική, αύτή τής ύπαρξης καί αότή τών ιδεολογικών ΑναπαραστΑσεών της. Ή γνώση διακρίνεται Απ’ τήν Ιδεολογία ώς δτου Αντιταχθεΐ σ’ αύτήν. Ό ν τα ς ή ιδεολογία τό ύπέργηρο στοιχείο τών Αναπαραστά­ σεων καί ή γνώση Ιννοιολογικά τό στοιχείο πού δλοκληρώνεται μέσα στήν Ανάπτυξη ένώνεται ή μιά μέ τήν άλλη καί έπειτα διαχωρίζονται. *Υλισμός Μπορεϊ νά διατυπωθεί φιλοσοφικά (ή δλη προσδιορίζει τή

61

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

συνείδηση, ή φύση ύπάρχει πριν άπ’ τή σκέψη κ .λ .π .). Αύτή ή διατύπωση δέν ?χει μεγάλο ένδιαφέρον. Φέρνει τό σήμα τής παλιάς φιλοσοφικής παράδοσης καί δέν άνάκτησε νόη­ μα, παρά μόνο άνάμεσα στίς ίριδες (άναπόφευκτες καί άρκετά άνώφελες) τών μαρξιστών «φιλοσόφων» μέ τΙς άλλες φιλοσοφικές σχολές. Γιά τόν Μάρξ, ό ύλισμός στήν ούσία είναι ή άπόδοση τοΰ πλούτου καί τής άφθονίας τοΰ αισθη­ τού κόσμου, «τής φύσης». Καί αύτό γίνεται μέ τή πράξη πού έπιδρά πάνω σ’ αύτό τόν κόσμο, τόν μετασχηματίζει, χρησι­ μοποιεί δμως Αφαιρέσεις (σήματα, γλώσσα, ίννοιες). Αύ­ τό είχε σάν άποτέλεσμα μιά άδιάκοπη δυνατότητα άποξήρανσης καί άπογοήτευσης άπέναντι στόν «κόσμο». Ό φιλο­ σοφικός ύλισμός δέν άπέφυγε αύτή τήν παγίδα. Γιά νά χτυ­ πήσει μέσα στό δικό του φρούριο τόν μισάνθρωπο καί άναίσθητο Ιδεαλισμό κατέστησε τόν έαυτό του άσκητικό καί πα­ ρουσιασμένο σάν «δν τοΰ δικαίου» (Μάρξ). Ό πλοΰτος καί ή πολυπλοκότητα τοΰ αισθητού (κόσμου) τοποθετημένα γιά πολύ καιρό στόν δρθολογισμό, διατηρημένα έπί πολύ στή «ζωή» ?ξω άπό κάθε σαφήνεια δλοκληρώνονται έδώ πρός τι­ μή τοΰ «ύλισμοΰ» τοΰ δποίου είναι μιά γενική Ιννοια. Ή δλοκλήρωση τοΰ ύλισμοΰ στή θεωρητική συνείδηση τής δημιουργεί έπίσης έδαφος γιά τήν ύπέρβαση τήςηρακτικής, φιλοσοφίας. Επομένως θά μιλάμε γιά διαλεκτικό υλιστή μάλλον παρά γιά διαλεκτικό υλισμό πού παρουσιάζεται σάν μιά νέα συστηματική φιλοσοφία. *Ιστορικός υλισμός Ό Μάρξ έπιβεβαιώνει τήν ιστορικότητα τοΰ άνθρώπινου είναι, πού δημιουργεΐται, παράγεται, παράγοντας συγχρό­ νως άγαθά καί Ιργα. Σημείο άναχώρησης: ό άγώνας τοΰ άνθρώπου ένάντια στή φύση, σάν πρώτη διαλεκτική άντίθεση. Αύτή ή Ιστορικότητα άποκαλύπτεται δραματική, άπει­ ρα πολύπλοκη άν καί είναι περιστοιχισμένη άπό θετικά στα­

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

62

θερές καταστάσεις, μεταβατικές κατασκευές, ούσιώδη Ιργα. Μπορεί λοιπόν νά χωρισθεΐ σέ περιόδους (σέ μάς προέχει ή μελέτη αύτών των περιόδων). Ή ιστορία καθορίζεται άπ’ τήν ανάπτυξη τής άρχιτεχνίας τοΰ άνθρώπου πάνω στή φύ­ ση, καί Απ’ τις συγκρούσεις του μέ τόν έαυτό του (άτομικά καί κοινωνικά). Αύτό δέν είναι παρά μιά γενική Ιννοια, τέτοια πού ή ιστορία τήν κατέχει καλά, άλλά δέν τήν έννοεΐ παρά μόνον λαμβάνοντας ύπ’ δψη τήν τύχη σάν Αναγκαιό­ τητα, τις συμπτώσεις καί τήν (θετική) έλευθερία των δρώντων άνθρώπων σάν ντετερμινισμό, τά άτομα σάν δμάδες καί τάξεις, τις συγκυρίες σάν κατασκευές. Στόν ιστορικό ύλισμό δ δρος «παραγωγή» εχει δυό σημασίες: μιά γενική, τήν παραγωγή τοΰ άνθρώπου άπ’ τόν έαυτό του, τήν οίκειοποίηση τής φύσης, τήν δημιουργία έργων — ή άλλη πιό περιο­ ρισμένη, οικονομική: τή παραγωγή των υλικών άγαθών. Διαλεκτική Ή διαλεκτική σκέψη έπιτυχαίνει τις αντιθέσεις μέσα στή κίνηση των πραγματικοτήτων, μέσα στήν ούσία τους. Τις δδηγεΐ στό φως καί τις Αποκαλύπτει. Ή διαλεκτική σκέψη έχει ύϊίοστεΐ καθ’ δλη τή διάρκεια τοΰ σταλινικοΰ δογματι­ σμού μιά έπικίνδυνη χειροτέρευση, δ όποιος τήν αντικατέ­ στησε άπό ήθικές αρχές (μανιχαϊσμός: οί καλοί καί οί κα­ κοί, οί φωτεινοί και οί σκοτεινοί, οί μπουρζουάδες καί οί άλλοι) ή τυπικά λογικές άρχές (δλο ή τίποτε, αύτό πού δέν είναι γιά μάς άλλά έναντίον μας κ.τ.λ.) . Κατά τήν διάρκεια αύτής τής περιόδου, δ μαρξισμός εγινε μιά ιδεολογία' δη­ λαδή μιά άτελής Αναπαράσταση τοΰ πραγματικοΰ. ’Αψήφη­ σαν, πρός δφελος μιας ιδεολογικής προπαγάνδας, τή διαλε­ κτική άνάλυση των διαπραγματεύσεων Ανάμεσα στήν ’Ανα­ τολή καί τή Δύση, ανάμεσα στό σοσιαλισμό καί τόν καπι­ ταλισμό. Σήμερα πρέπει νά άποκαταστήσουμε τή διαλεκτική σκέ­

63

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ψη στήν άκμή της καί τό κριτικό της σημείο. Μόνο έτσι μέ τήν Ιννοια τοΰ Μάρξ, θά ξαναγίνει διαλεκτική. Ή συγκε­ κριμένη χρησιμοποίησή της άπαγορεύει τις συμμείξεις μέ­ σα στδ κενδ τών έννοιών, τών άρχών καί τών νόμων τής διαλεκτικής λογικής (μετασχηματισμός τής ποσότητας σέ ποιότητα, ποιοτικά άναπηδήματα, άρνηση τής άρνησης κλπ.) δανεισμένες άπ’ τδν Χέγκελ. Ή μαρξιστική διαλεκτική σκέψη, είναι ριζικά πρωτότυ­ πη σέ σχέση μέ τίς προηγούμενές της καί ιδίως σέ σχέση μέ τδν Χέγκελ. Δέν άρκεΐται νά άποσπάσει άπδ τδν χεγκελιανισμδ ενα «λογικδ πυρήνα», χωρίς νά τδν μετασχηματίσει. Ή χεγκελιανή διαλεκτική, έκτδς άπ’ τήν άμφιβολία τής σκέψης τοΰ φιλόσοφου, μποροΰσε νά έρμηνευθεΐ σάν μιά δι­ καιολογία τής ύπάρχουσας πραγματικότητας τοΰ κράτους, τής θρησκείας, τής κοινωνίας. "Αν καί δ Χέγκελ είχε έπιμείνει πάνω στδ γίγνεσθαι καί πάνω στή δυνατότητα διείσ­ δυσης τοΰ λογικοΰ μέσα στδ πραγματικό, ή σκέψη του συ­ στηματοποιούνταν, έπιβεβαιώνοντας τήν ταυτότητα τοΰ πραγ­ ματικού καί τοΰ λογικοΰ. Ή μαρξιστική διαλεκτική σκέψη θέλει νά βρίσκεται μέ τήν πρακτική, μέσα στή πρακτική, κριτικάρει καί μετασχη­ ματίζει τδ ύπάρχον. Δέν τελειώνει. Δέν κλείνεται. Δέχεται πάντοτε μέσα στδ πραγματικό, τδ δυνατδ σκοπό, δ δποΐος μπορεϊ νά δραστηριοποιηθεί, νά πραγματοποιηθεί. . Ή διαλεκτική σκέψη έπιμελεΐται νά έξερευνήσει τή φύ­ ση, ή νά τήν καταστήσει πιδ ευανάγνωστη. Ό διαλεκτικός μπορεϊ άκόμα, δσο τό επιτρέπει ή φύση, νά λάβει ύπ’ δψη τά έπιστημονικά άποτελέσματα καί νά κατασκευάσει δια­ λεκτικά μοντέλα, χωρίς γ ι’ αυτό νά τά άναγάγει σέ δριστικές άλήθειες. Ή θέση τής διαλεκτικής μέσα στή φύση, τεί­ νει νά συστηματοποιηθεί, νά ξαναγίνει θεωρία τής γνώσης καί τής φιλοσοφίας τής φύσης, νά θεμελειώσει πάνω στή φύ­ ση (καί δχι πάνω στή πράξη) τήν ι'δια τή διαλεκτική φύση.

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

64

'Ολότητα Ούσιώδης Ιννοια, άλλα διαχωρισμένη σέ δυό ριζικές έν­ νοιες, τήν Ιννοια τής διαλεκτικής άντίθεσης καί τήν έννοια τής πρακτικής (κοινωνική πρακτική). Τό άληθινό, είναι τό παν, άλλά ή διαλεκτική σκέψη δέν μπορεΐ να ξεκινήσει, θέτοντας σάν άφετηρία τό δλο (αύτό κάνει μέσα στό Ιργο του ‘Ιστορία και συνείδηση τών τάξεων ό μαρξιστής φιλό­ σοφος Γκεόργκ Λούκατς). Ή διαλεκτική σκέψη παρακο­ λουθεί τό σχηματισμό τοΰ δλου, μέσα άπό άντιθέσεις πού λαμβάνονται σάν στιγμές καί φάσεις τών έκδηλώσεών του. Ή συνάφεια τών «ϊντων» πού προέρχονται άπό τό γίγνε­ σθαι, δέν είναι ποτέ πλήρης καί συμπληρωμένη σάν νά έκδιώκουν άπ’ αύτά τά ίδια, πρός δφελος μιας διαρκοΰς Ισορ­ ροπίας, τις έσωτερικές ή έξωτερικές τους άντιθέσεις. Ή ισορ­ ροπία δέν μπορεΐ νά σταματήσει στό γίγνεσθαι. Ά πό έδώ προκύπτει, δτι μιά κατασκευή δέν είναι ποτέ παρά μόνο προσωρινή, άπειλημένη, έπεξεργασμένη ήδη έσωτερικά άπ’ τήν άρνηση (τή καταστροφικότητα). Μερικές φορές, αύτή ή στιγμή δπου ή ένάτητα τήν μεταφέρει μονομερώς πάνω στις άντιθέσεις πού τήν προσβάλλουν σφοδρά, έπαρκεΐ νά καθορίσει τήν σφαίρα έπιρροής μιας μεθόδου, πού δέν άντιτάσσεται στή διαλεκτική μέθοδο, άλλά ή όποία περικλείεται σ’ αύτήν: τήν κατηγορηματική λογική, μέθο­ δο πού κρατά τούς σχηματισμούς καί τίς συναφείς κατασκευές, πού Ιχει έπομένως αύτοδύναμα Ινα περιεχόμενο καί £να πε­ ρικάλυμμα, μιά γενική θεωρία τών (σχετικών) σταθεροτή­ των. Έ π ί πλέον, ή ίδια ή Ιννοια τής δλότητας δφείλει νά έξετασθεΐ διαλεκτικά. Αύτό είναι πού μάς έπέτρεψε νά εισά­ γουμε γενικά Ιννοιες πιό συγκεκριμένες άπ’ τήν έννοια τής όλότητας: τΙς Ιννοιες τής μερικής δλότητας, τής αύτοδύναμης δλότητας. Ή Ιννοια τής όλότητας κατ’ έπανάληψη άνέχεται νά πλησιάζει τήν άνάλυση καί νά τήν έκθέτει στή

65

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

πρακτική, ή όποία άποτελεΐ ενα δλο έν κινήσει (ποτέ κλει­ στό,' ποτέ συμπληρωμένο) μέ έπίπεδα πραγματικότητας καί διαφορών, καί μέ έσωτερικές Αντιθέσεις. Μ’ αύτή τήν έννοια, τό άληθινό, είναι τό ουσιώδες καί ή ολότητα, χωρίς νά ξαναγίνεται ή έννοια τοΰ δλου ή τής όλότητας, έτσι δπως δημιουργήθηκε απ’ τούς φιλόσοφους, σύμφωνα μέ τούς όποιους συνταυτίζεται λογικά μέ τό σύ­ στημα, μέ τό σχήμα καί τήν κατασκευή, παρουσιασμένα βέ­ βαια στατικά. Δυναμικά ή έννοια τής όλότητας συσσωρεύει στήν έννοια τοΰ δλοκληρωμένου άνθρώπου άπλετο ρεαλισμό καί δυνατότητες τοΰ άτόμου, δταν θεωρείται σάν κοινωνικό δν. Φιλοσοφία Ή μαρξιστική κριτική έννοεΐ σάν «παραδοσιακή φιλοσο­ φία» τή θεωρητική σκέψη, τήν δύναμη γιά νά κατανοήσει τόν κόσμο έλαττώνοντας στό έλάχιστο τή μελέτη τοΰ έμπειρικοΰ άνθρώπου μέσα στή πρακτική, καθορίζοντας έπί­ σης τήν διεύθυνση — τήν έννοια — τής Ανθρώπινης δρα­ στηριότητας. Αύτή ή φιλοσοφία δχι μόνο δέν έξηγεΐ τίπο­ τε, άλλά ή ίδια έξηγεΐται άπ’ τόν ιστορικό υλισμό. Ή φιλοσοφία, σάν έργο τής σκεπτικιστικής καί θεωρητι­ κής έκδήλωσης τοΰ φιλοσόφου, τείνει νά αποδείξει καί νά δικαιολογήσει τό ύπάρχον. Δέν αλλάζει τόν κόσμο άλλά τόν έρμηνεύει. Ή στάση τοΰ φιλόσοφου, δντας συμπέρασμα, απο­ μακρυσμένο άπ’ τή διαίρεση τής έργασίας καί τό σχίσμα Ανάμεσα στή χειρωνακτική καί τή πνευματική έργασία, δέν είναι παρά μόνο μιά δραστηριότητα άκρωτηριασμένη καί με­ ρική. Ή φιλοσοφία δέν μπορεί να ζητήσει άπ’ τήν «καθα­ ρή» καί τήν καθαρά θεωρητική δραστηριότητα, ένέργεια άνώτερη καί δλική, καλύπτοντας δλη τήν έκταση τής πρα­ κτικής. Τά άποτελέσματα αύτής τής θεωρητικής ενεργητι­ κότητας, δέν λαμβάνουν ύπ’ δψη γεγονότα έλεγμένα ύλικά 6

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

66

καί έμπειρικά. ’Ό χ ι μόνο δέν υπάρχει άπόλυτο, δηλ. αίώνιες άλήθειες, άλλά δλόκληρη ή παράσταση ένός Απόλυτου, Αποκαλύπτεται ιστορικά σάν Ενα πέπλο τοποθετημένο πάνω στή πραγματικότητα, καί σάν μάσκα πού συγκαλύπτει τή δεσποτεία μιας τάξης, γενικεύοντάς την μέσα στό άφηρημένο. Ot φιλοσοφικές Αφαιρέσεις βπως είναι πρέπει νά ΑπορριφθοΟν. Τό Αληθινό είναι τό συγκεκριμένο. "Η καλύτερα οί προϋποθέσεις τής philosophia perennis μετατρέπονται σέ ταυτολογίες (τό είναι, είναι τό «είναι» κλπ.) ή καλύτερα δέ­ χονται μιά συγκεκριμένη Ιννοια μόνο άπό τό Ιστορικό της περιεχόμενο πού μπορεϊ νά έξακριβωθεϊ μέ τήν ιστορία καί τή πρακτική. Τό ν’ άνεβεϊς πάνω άπό τό πραγματικό, μέ τδν καθαρό συλλογισμό, είναι στ’ άλήθεια σά νά φυλακίζεσαι μέσα στή σκέψη. Αύτό δέ πάει νά πεϊ δτι τήν σπρώχνουν στό νομινα­ λισμό ή στόν έμπειρισμό. ’Αντίθετα. Τά παγκόσμια (κα­ θολικά) , είναι ριζωμένα μέσα στή πρακτική. Καί ή Αντι­ παράσταση μέ τή πρακτική πρέπει νά Ανεχθεί νά τούς Απαλ­ λάξει, ξανατοποθετώντας τό θεωρητικό τους κάλυμμα. Γιά τή διαλεκτική σκέψη, τό άμεσο δέν είναι τό ίδιο πού είναι γιά τόν νομιναλισμό καί γιά τόν έμπειρισμό, δηλ. ταυ­ τόσημο μέ τό συγκεκριμένο. ’Ακόμα είναι άφηρημένο, καί ή Ιννοια τό ύπερβαίνει μέ σκοπό νά προφθάσει τήν άληθινή Ιννοια, ή δποία άποκρύβεται. "Αν θέλουμε νά διακρίνουμε καλά τήν Αφαίρεση τδν έννοιών πού θεμελιώνονται πάνω στή πρακτική καί θεωρη­ τική Αφαίρεση, πρέπει νά ξαναβροϋμε τή διαλεκτική ένό­ τητα τής θεωρίας καί τής πρακτικής. Υπάρχουν άραγε πολ­ λά είδη τής γνώσης πού διακρίνονται ποιοτικά; Ό χ ι . Τό σχίσμα Ανάμεσα στή φιλοσοφική καί τήν Ιπιστημονική γνώ­ ση δέν πρέπει πιά νά ύπάρχει. 'Ολόκληρη ή φιλοσοφία καί ή Ιστορία της δέν άξίζουν, παρά μόνο σάν προγραμματική άπογραφή τών πιό γενικών Αποτελεσμάτων τής Ανθρώπινης

67

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Ανάπτυξης: σάν εικόνα καί σάν σκοπός τοϋ Ανθρώπου (δτι ή φιλοσοφία Ιτσι δπως είναι, δέν μπορεΐ οδτε νά έκφράσει κάτι συγκεκριμένο, οδτε νά πραγματοποιήσει). Ό ιστορικός ύλισμός καί ό διαλεκτικός ύλισμός, δικαιο­ λογούνται σιωπηρά άπό τήν άνάγκη νά άποκαταστήσουν, μέ τό πλούτο τού αισθητού, τή δημιουργική δύναμη πού ή σκέ­ ψη κατείχε, πριν άπ’ τις καταστροφές πού προκλήθηκαν άπ’ τή διαίρεση τής έργασίας. ’Αναπτύσσουν τή φιλοαοφικη άποφαοιοτικότητα (κληροδότημα τής φιλοσοφίας), γιά νά μή έγκαταλειφθούν στις πλάνες κάβε έποχής, γιά νά δημι­ ουργήσουν μιά έπιστήμη Αληθινά καί συγκεκριμένα παγκό­ σμια. Αύτή ή τριπλή Απαίτηση — σκέψη ίκανή, σκέψη Α­ ληθινή, στηριγμένη πάνω στή ριζική κριτική τοΰ ύπάρχοντος — σκέψη παγκόσμια στηριγμένη πάνω στή πρακτική) αναγνωρίζεται μέσα στή προβληματική καί μέσα στά θέμα­ τα δλόκληρης τής μαρξιστικής σκέψης. ’Απαιτεί τήν ύπέρβαση καί τή πραγματοποίηση τής φιλοσοφίας σάν τέτοιας. ’Ιδεολογία Ή Ιννοια αύτή μένει άκόμη άτελώς Επεξεργασμένη στδ Μάρξ καί στή μεταγενέστερη μαρξιστική σκέψη. 'Η ϊδια ή λέξη σημαίνει πλάνες, ψεύδη, αύταπάτες (άλλες μέν πού προέρχονται κατ’ εύθεΐαν άπ’ τις τάξεις, άλλες δέ πού δημιουργοΰνται άπ’ τις πνευματικές παραστάσεις) Ιννοιες πού συμπλέκονται μέ εικόνες καί σύμβολα, δόγματα τοΰ άγώνα, δικαιολογίες τής ύπαρξης κλπ. Κατ’ άρχήν μιά Ιδεολογία θεωρείται σάν μιά θεωρία πού δέν είναι συνειδητή στις βάσεις της καί τις έμπειρικές της προϋποθέσεις: Ανθρώπινες Ανάγκες στίς όποιες θέλει νά Απαντήσει. Είναι Ιτσι μιά θεωρία Ανίκανη, χωρίς σχέσεις μέ τή πρακτική δράση. Είναι τέλος μιά θεωρία πού τείνει, μέ τρόπο Αμφισβητήσιμο, πρός τήν παγκοσμιότητα πού χρη­ σιμοποιεί Αφαιρέσεις, θέτοντας τόν έαυτό της στήν ύπηρε-

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

68

σία μιας κυρίαρχης τάξης ή μιας όμάδας (αύτό πού περιλαμ­ βάνει ή παγκοσμιότητα). Μετά τό Μάρξ καί ιδίως κατά τή διάρκεια τής σταλινι­ κής περιόδου έπικράτησε μιά υπέρμετρη σύγχυση. Μπορεί νά μιλήσει κανείς γιά έπιστημονική ιδεολογία; Ό μαρξι­ σμός θά ήταν μιά ιδεολογία, £στω κι’ άν ό Μάρξ σκόπευε νά άπαλλαγεΐ άπ’ τήν ιδεολογία; Ά λλά γιά νά είναι άπ’ τ’ άλλο μέρος άποτελεσματικός δ μαρξισμός, δέν πρέπει νά χρησιμοποιήσει ιδεολογικά στοιχεία, σάν τήν ίδέα τής δι­ καιοσύνης; Κάθε ψεύτικη θεωρία θά είναι ιδεολογία; Υ ­ πάρχουν συναφείς θεωρίες καί έξ όλοκλήρου ψεύτικες; 'Ο ­ λόκληρη ή ιδεολογία είναι πλάνη καί ψευτιά, ή μάλλον δέν πρέπει νά διαχωρίσουμε a posteriori άπ’ αύτήν, τά ιδεολο­ γικά στοιχεία πού είναι άπατηλά καί έτοιμόρροπα, καί τις σχηματικές ϊννοιες; Ή τέχνη τέλος θά ήταν ιδεολογική, δπως πολύ συχνά τής Ιδιναν αύτό τό χαρακτηρισμό κατά τήν προειρημένη περίοδο, διαβεβαίωση βέβαια κάπως άμφισβητήσιμη μεταξύ δλων; Τά κείμενα τοΰ Μάρξ δείχνουν πώς τό πρόβλημα τών ιδε­ ολογιών δέ μένει παρά νά ξανασυζητηθεΐ άπ’ τή βάση. ‘Αλλοτρίωση Ό Μάρξ καί δ Έ νγκελς χρησιμοποιούν δειλά - δειλά αύτόν τόν δρο κατά τό 1845. Συγχρόνως έπεκτείνουν τή δύ­ ναμή της άρκετά πάνω άπ’ τή θρησκευτική καί φιλοσοφι­ κή άλλοτρίωση, δπως χαρακτηρίζονταν στήν άρχή, χρησι­ μοποιώντας τή λέξη καί τή φιλοσοφική έννοια τής άλλοτρίωσης. Τήν άπαλλάσσουν άπό κάθε θεωρητική Ιννοια: Συγ­ χρόνως άποδείχνουν, οτι δλη ή κοινωνία, ή άγορά, τό χρή­ μα, τό κεφάλαιο καί τό κράτος, άκόμη καί οί Ιδεολογίες προ­ έρχονται άπό δυνάμεις εξωτερικές καί ξένες πρός τά άνθρώπινα δντα. Ή άλλοτρίωση ήταν άραγε ή δψη καί τό φαινόμενο γιά

69

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

τό άτομο τοΰ ίστορικοΰ καί κοινωνικού προτσές, πού βαδίζει Αναγκαία πρός τό κομμουνισμό μέσα άπ’ τίς πολλαπλές Αν­ τιθέσεις καί τά συμβάντα τής ιστορίας; Αύτή ή έξήγηση είναι περιοριστική. Άφοΰ ή κοινωνία καταντά μιά δύναμη ξένη πρός τά άτομα πού τήν άποτελοΰν, τό γεγονός αύτό δείχνει ενα ιστορικό προτσές πού δηλώνει τίς εσωτερικές άν- . τιθέσεις μέσα σ’ αύτό τό προτσές. Ή αλλοτρίωση εξετάζει καλύτερα τίς δμάδες καί τις τάξεις, παρά τά άτομα. Μπο­ ρούμε νά ποΰμε δτι ή ιστορική Αναγκαιότητα καί ή Αλλο­ τρίωση είναι δυό όψεις τοΰ ΐϊιου προτσές, τής ανάπτυξης τής Ανθρώπινης δύναμης πάνω στή φύση. Ή αλλοτρίωση είναι μιά Αναγκαία όψη τής ιστορικής Αναγκαιότητας. Αύτή ή Ιννοια καί μονάχα αύτή, υπόσχεται νά συλλάβει λογικά τή σχέση Ανάμεσα στή πραγματοποίηση τοΰ Ανθρώ­ πινου καί τήν ιστορικότητα τοΰ Ανθρώπου. Γιά νά Ακριβολογήσουμε περισσότερο, ή Αλλοτρίωση το­ ποθετείται μέσα σ’ έκείνη τήν ιστορική στιγμή, ή δποία έμποδίζει τό προτσές νά τραβήξει εκεί δπου θά καθορισθεΐ ή Ιννοιά του. Καλύπτει τό πραγματοποιήσιμο καί σταματά τήν κίνηση. ’Απαγορεύει τήν ύπέρβαση, τήν λύση τών Αναγκαί­ ων καί γόνιμων Αντιθέσεων, τήν πραγματοποίηση τοΰ δυνατοΰ. Ό δρος «reification» είναι πιό Ακριβής Απ’ δτι έκεΐνος τής Αλλοτρίωσης. Δείχνει τό Αποτέλεσμα τοΰ φετιχιστικοΰ χαρακτήρα τοΰ εμπορεύματος, τοΰ χρήματος, τοΰ κεφαλαί­ ου: είναι προϊόντα τής Ανθρώπινης δράσης πού γίνονται αυ­ τόνομα, είναι πράγματα πού συγκαλύπτουν τίς πραγματικές σχέσεις Ανάμεσα στά Ανθρώπινα δντα, τρέφονται σέ βάρος τους, Ασκοΰν πίεση πάνω τους, καί τείνουν στό νά τά παρα­ σύρουν (ανισα καί Αντίρροπα, Αλλά δχι χωρίς Αντίσταση) στό έπίπεδο τών πραγμάτων. Μερικές φορές ή reification Αντιπροσωπεύει τυχαία μό­ νο τόν δρο τής «Αλλοτρίωσης» ή δποία εχει τελείως Απρόσ­ βλητα σύνορα. Ό δρος «Αλλοτρίωση» πιό Ασαφής Αλλά πιό

Μ Α Ρ 3 -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

70

εύστροφος καί πιό γενικός, Απαλλαγμένος άπ’ τή φιλοσοφι­ κή του καταγωγή, δείχνει τις πολλαπλές τοποθετήσεις, μέσα στίς όποιες τό Ανθρώπινο είναι (άτομικό καί κοινωνικό) φαί­ νεται Αποσχισμένο άπ’ τόν έαυτό του, φαίνεται δτι γίνεται ξένο μέ τόν έαυτό του, βασανισμένο, ύποταγμένο σέ «άλλο πράγμα» παραδομένο στήν Αφαίρεση ή στό σχίσμα. Μπορεί άκόμα κανείς νά άναφέρει διάφορους ούσιομορφισμούς τής Αλλοτρίωσης: θρησκευτική, φιλοσοφική, Ιδεολο­ γική, πολιτική, οικονομική, τεχνολογική κλπ. Έ τσ ι ή Εννοια αύτή μπορεί νά πλησιάσει στή κριτική άνάλυση τοΰ πράγματος — τής ύπάρχουσας πρακτικής — καί νά τήν έννοήσει μέσα στήν όλότητα τών φαινομένων της, τών Ιπιπέδων καί τών βαθμών της. "Οποιος μιλά γιά «άλ­ λοτρίωση» μιλά γιά αύτοδύναμη άπο - άλλοτρίωση άρα δυ­ νατή (πραγματοποιήσιμη). 'Οσο άφορά τή φιλοσοφία, ύπάρχει μιά άλλοτρίωση τοΰ φιλόσοφου (ή θεωρητική καί σκεπτικιστική στάση του) καί έπί πλέον μιά άλλοτρίωση τοΰ μή φιλοσοφικοΰ κόσμου. Ό πρώτος (ό φιλόσοφος) γίνεται Αληθινός, άλλά δέν είναι πραγματικός. Ό δεύτερος (δ μή φιλοσοφικός κόσμος) είναι πραγματικός άλλά δέν είναι άληθινός. Ή ύπέρβαση τής φιλοσοφίας, δείχνει Ιτσι τήν ύπέρβαση αύτής τής τοποθέ­ τησης, δπου τό άληθινό καί τό πραγματικό διαιροΰνται καί Αντιτάσσονται μέ σκοπό νά χτυπηθούν — δηλαδή μέ σκοπό νά πραγματοποιήσουν τήν ένότητά τους. Ή Ιννοια τής Αλλοτρίωσης, δπως καί έκείνη τής όλότη­ τας, ύποτάσσεται έπίσης στή διαλεκτική άντίθεση. Στή κυριολεξία, οί κατασκευές (συνθέσεις) Αλλοτριώνονται καί έπομένως άλλοτριώνοντας τόν έαυτό τους τείνουν νά σταματήσουν τό γίγνεσθαι, νά έμποδίσουν τήν Ανάπτυξη νά άπαγορεύσουν τήν ύπέρβαση, γιά κέρδος τής «Ισορροπίας» καί τελικά τοΰ statu quo.

71

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΟΙκειοτωΙηαη

Μέσα άπό τά συμβάντα τοΰ γίγνεσθαι καί τών ύπερκεί­ μενων διαδοχικών άλλοτριώσεων, ιδίως έκείνων πού προέρ­ χονται άπ’ τήν άτομική ιδιοκτησία, 6 άνθρωπος (δ κοινω­ νικός) οίκειοποιεΐται τή φύση καί τή φύση του (πολύ συ­ χνά οί Ιρμηνευτές τοΰ Μάρξ λησμονούν αύτό τό τελευταίο φαινόμενο, πού είναι τόσο ουσιώδες). Ό Επαναστατικός με­ τασχηματισμός τοϋ κόσμου, δέν περιορίζεται στήν ύπεροχή τής Εξωτερικής φύσης, μέ τήν τεχνική. Δείχνει έπίσης και ιδίως, τόν μετασχηματισμό τής καθημερινής ζωής, τοΰ άνθρώπου καί τοΰ κόσμου. Αύτό έξ άλλου τό γεγονός είναι πού έκδήλωνε τό φιλοσοφικό σκοπό τοΰ ίδιου πράγματος πού ύψωνόνταν πάνω άπό τό καθημερινό, τό έξουσίαζε, τό διοικοΰσε, τό κριτίκαρε, καί μερικές φορές προσπαθούσε (μά­ ταια) νά τό άλλάξει έν δνόματι μιας σοφίας. 'Η αύξηση (ποσοτική καί ποιοτική) τών παραγωγικών δυνάμεων, συμπίπτει μέ τήν έπέκταση τών άνθρώπινων δυ­ νατοτήτων. Μόλις τό άτομο συνειδητοποιήσει αύτή τή γενι­ κή τάση καί αύτή τήν έννοια τής ιστορίας, δέν μπορεϊ πιά νά τής άρνηθεϊ τήν Επιδοκιμασία του. Ή δράση του Ικτοτε συμβάλλει στή πραγματοποίηση τοΰ δυνατού: στήν οίκειοποίηση. Π ρακτική (Praxis) Υπέρτατη Ιννοια, άπαραίτητη καί ίσχατη, θεμελειώδικη γιά δλες τις κατηγορίες καί Ιννοιες, γιά δλες τις θεωρίες. Ή δημιουργική ικανότητα τού άνθρώπου δέν Εκπορεύεται άπό κάτι άπόλυτο (ύπαρξη ή ιδέα), άλλά άπ’ τήν κύρια πρακτική δράση του καί πρώτα άπ’ δλα &π' τήν έργασία του. Μιά θεωρία δέν εχει άξία, παρά μόνον δταν συνειδητο­ ποιηθεί ό δεσμός της μέ τή πρακτική καί δταν Εξουσιάζεται άπ’ αύτήν μέσα σ’ ενα κύκλο πού διαρκώς έπιδιορθώνεται καί πού δέν μπορεΐ νά Ιχει τέλος. Οί γνώσεις δέν Εκπληρώ­

Μ Α Ρ Ξ -Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

72

νουν .τίς προθέσεις τους, τίς εννοιές τους καί τήν Αξία τους, παρά μόνο σέ συνάφεια μέ τή πρακτική. Ή κριτική τής πρακτικής δέν μπορεϊ λοιπόν νά ένοηθεϊ κατά τρόπο έμπειρικό ή πραγματιστικό. Υπερτιμά τή θεωρία — συνείδηση τής πρακτικής — άναγγέλοντας τίς δυνατότητες καί τίς τάσεις τής πρακτικής, διαλύοντας τίς άντιθέσεις καί τά προ­ βλήματα της, άντί νά τήν υποτιμήσει. Τό Κεφάλαιο μάς δίνει τίς γενικές γραμμές μιάς άνάλυσης καί μιάς Εξέτασης τής πρακτικής μέσα στά κοινωνικά πλάνα τοΰ Ανταγωνιστικού καπιταλισμού. Ή Ανάλυση καί ή έξέταση όφείλουν νά διορθώσουν μέ Ιργα, Αλλαγές τής ίδιας τής πρακτικής (αύτής τού μονοπωλιακού καπιταλι­ σμού, έπίσης αύτής τής σοσιαλιστικής κοινωνίας). "Ετσι θά δδηγηθούμε: 1) Νά διακρίνομε τίς νέες σχέ­ σεις τών τάξεων μέσα στους κοινωνικο - οικονομικούς σχη­ ματισμούς τους. 2) Νά διακρίνομε τά κοινωνικά στρώματα τά όποια Ιπιδρούν πάνω στά πράγματα καί πάνω στή φύση (ύλικούς παραγωγούς: αγρότες, έργάτες, τεχνικούς) καί έκεΐνα πού έπιδρούν πάνω στά Ανθρώπινα δντα (παιδαγω­ γούς, γιατρούς, καλλιτέχνες, πολιτικούς, έρευνητές κλπ.) μέσα σέ μιά κοινωνία, πιό διαφοροποιημένη καί πιό πολύ­ πλοκη άπό κείνη τού 19ου αιώνα. Αύτό τό κάνουμε γιά νά Αναλύσουμε μέ τρόπο κριτικό, τίς διαπραγματεύσεις καί τίς Αντιθέσεις αύτών τών έμΑδων καί τάξεων, θεωρούμενες σάν κοινωνικές δυνάμεις, καί όχι νά τά έπικυρώσουμε μέ Απο­ φάσεις. 3) Νά διακρίνουμε (χωρίς νά τά χωρίσουμε) τά έπίπεδα τής πράξης: Τήν Ιπαναληπτική καί τήν καθημερι­ νή πράξη' τή δημιουργική πράξη' τήν Αθροιστική πρΑξη μέ τήν Ιννοια τής διατήρησης τών κατασκευών πού ύπάρχουν' τήν Ιπαναστατική πράξη (μερική ή όλική) ‘ τήν οικονομι­ κή πράξη, τήν κοινωνική, τήν πολιτική κλπ. 4) Νά θέσου­ με μέ σαφήνεια τά προβλήματα τής πρακτικής, κατανοώντας τά δεδομένα τού προβλήματος (Αντιθέσεις, τάσεις) καί συ­ νεπώς νά τοποθετήσουμε διπλά τήν πρακτική: τόσο σά συνισταμένη μιάς ιστορικότητας, 8σο καί σά δημιουργό ιστορίας.

Α Π ΟΣ Π Α Σ MA Τ Λ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

I Ό κόσμος λοιπόν πού διαδέχεται μια φιλοσοφία, καί τήν περιέχει όλόκληρη, δυσφημήσθηκε. Γι’ αύτό και ή Ινέργεια αυτής τής ίδιας τής φιλοσοφίας φαινόταν δυσφημισμέ­ νη και άντιφατική’ ή άντικειμενική γενικότητα της, φανε­ ρώνεται μέσα στα υποκειμενικά σχήματα τής άτομικής συνεί­ δησης, πού τά δίνει ζωή. Οί κοινές άρπες ήχοΰν, αδιάφορο κάτω άπό τό ποιο χέρι' οί αιολικές άρπες ήχοΰν μόνον δταν τις κτυπά ή τρικυμία. Δέν πρέπει δμως νά άφεθεΐ (δ κό­ σμος) ετσι πού νά πλανηθεί άπ’ τή τρικυμία, πού διαδέχε­ ται μιά μεγάλη φιλοσοφία, μιά παγκόσμια φιλοσοφία. (Marx - Engels Gesamtausgabe, έκδοση Mega II προ­ παρασκευαστικές εργασίες στή θέση τοΰ Μάρξ)

ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ II Ή φιλοσοφία έννοημένη μέσα στή συστηματική της άνάπτυξη, είναι άντιδημοφιλής, ή μυστηριακή της άνάπτυξη φαίνεται στά άσεβή βλέμματα, σάν δόνηση περισσότερο πα­ ράλογη, παρά μάταιη’ μοιάζει μ’ ενα καθηγητή μαγείας πού οί έξορκισμοί του άπηχοΰν έπίσημα, γιατί άκριβώς δέν τήν κατανοούν. Οί φιλόσοφοι δέν βγαίνουν άπό τή γή σάν μανιτάρια, εί­ ναι καρποί τής Ιποχής τους, τοΰ λαού τους, πού οί ένέργειές τους, οί πιό λεπτές, οί πιό έπιτηδευμένες, καί οί λιγώτερο

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

74

πρόδηλες, Εκφράζονται μέσα στίς φιλοσοφικές ιδέες. Τό πνεύ­ μα πού κατασκευάζει τά φιλοσοφικά συστήματα μέσα στόν έγκέφαλο, τό ίδιο άκριβώς κατασκευάζει τούς σιδηροδρόμους μέ τά χέρια τών έργατών. Ή φιλοσοφία δέν είναι Εξω άπ’ τόν κόσμο. Ε πειδή κάθε άληθινή φιλοσοφία είναι τό πνευματικό κέρ­ δος τοΰ καιροΰ της, δ καιρός δφείλει νά φθάνει έκεΐ δπου ή φιλοσοφία θά Εχει μιά έπαφή, μιά άμοιβαία σχέση μέ τόν πραγματικό κόσμο τοϋ καιροΰ της — δχι μόνο έσωτερικά μέ τό περιεχόμενό της, άλλά καί Εξωτερικά μέ τίς διακηρύ­ ξεις της. Ή φιλοσοφία θά πάψει τότε νά είναι μιά άντίθεση, άπό σύστημα σέ σύστημα, καί θά γίνει ή φιλοσοφία τοΰ κόσμου, ή φιλοσοφία τοΰ παρόντος κόσμου. Καί άν τά άπομονωμένα άτομα δέν δέχονται τή σύγχρονη φιλοσοφία καί άποκτοΰν φιλοσοφική δυσπεψία, αύτό δέν είναι τεκμήριο Ενάντια στή φιλοσοφία, δπως ή Εκρηξη ενός λέβητα πού κά­ νει νά τιναχθοΰν δρισμένοι περαστικοί, δέν είναι μιά άπόδειξη ένάντια στή μηχανική. (Kolnische Zeitung Ν° 9, 1842)

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ Ρ ΙΖ ΙΚ Η Κ Ρ ΙΤ ΙΚ Η Ή κριτική τής θρησκείας άπαγοητεύει τόν άνθρωπο, σέ σημείο πού νά σκέφτεται, νά ένεργει καί νά σχηματοποιεί τήν πραγματοποίησή του, σάν ενας άπογοητευμένος άνθρω­ πος πού Εχει προσβάλλει τό δίκαιο, σέ σημείο πού νά κλεί­ νει γύρω άπό τόν ϊδιο του τόν έαυτό, δηλαδή γύρω άπ’ τόν άληθινό του ήλιο. Ή θρησκεία δέν είναι παρά ό ήλιος τής άπαγοήτευσης πού μπαίνει γύρω άπό τόν άνθρωπο έφ’ βσον έκείνος δέν γυρίζει γύρω άπό τόν έαυτό του. Ή άποστολή λοιπόν τής Ιστορίας, έφ’ δσον δ άλλος κόσμος τής άλήθειας Ιχει χαθεί, είναι νά στηρίξει τήν άλήθεια άπό τό άλλο μέρος της. Καί αύτή είναι ή πρώτη άποστολή τής φιλοσοφίας, ή δποία ύπηρετεΐ τή φιλοσοφία, πού κάποτε άποκαλύπτει τό

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

75

Ιερό σχήμα τής άνθρώπινης αλλοτρίωσης, καί καταγγέλλει αύτή τήν άπάρνηση στόν έαυτό της, ώς τά μή ίερά σχήματά της. Έ τσ ι ή κριτική του ούρανοΰ μετασχηματίζεται σέ κρι­ τική τής γής, ή κριτική τής θρησκείας σέ κριτική τοΰ δι­ καίου, ή κριτική τής θεολογίας σέ κριτική τής πολιτικής. (Συνεισφορά στήν κριτική τής Φιλοσοφίας τοϋ Δικαίου τοϋ Χέγκελ δημοσιευμένη άπό τόν Bucherei: MARXISMUS τόμ. 41 Βερολίνο 1953, σελ. 13).

ΓΠΕΡΒΑΣΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

I Οί άρχαΐοι λαοί είδαν τήν προϊστορία τους μέσα στή μυ­ θολογία· δηλαδή μέσα στή φαντασία' Ιμεΐς οί άλλοι Γερμα­ νοί, είδαμε τή προϊστορία μας μέσα στή σκέψη, δηλαδή μέ­ σα στή φιλοσοφία. Είμαστε οί σύγχρονοι φιλόσοφοι τοΰ πα­ ρόντος, χωρίς νά είμαστε οί σύγχρονοι ιστορικοί του. Ή γερμανική φιλοσοφία έπεκτείνει ιδανικά τή γερμανική ιστο­ ρία. "Οταν κριτικάρουμε τά όψίγονα εργα του καί τά ίδεαλιστικά τής ιστορίας μας καί οχι τά άτελή εργα τής πραγ­ ματικής μας ιστορίας, τότε ή κριτική μας προσβάλλει τό κέντρο τών Ερωτήσεων, μπροστά στϊς όποιες τό έπίκαιρο γράφεται:T hat is the question (αύτό είναι τό έρώτημα). Αύτό πού στά προηγμένα ?θνη εκφράζε μιά διαφωνία πρα­ κτική μέ τούς σύγχρονους δρους τοϋ κράτους, έκφράζει στή Γερμανία — δπου αύτοί οί δροι δέν ύπάρχουν άκόμα — μιά κριτική διαφωνία μέ τή φιλοσοφική πλάνη αύτών τών δρων. Ή γερμανική φιλοσοφία τοϋ δικαίου τοΰ κράτους, είναι ή μόνη γερμανική ίστορία πού βρίσκεται στό υψος τής Επίση­ μης σύγχρονης Ενεργητικότητας. Ό γερμανικός λαός άπεφάσισε νά συνδέσει τήν ίστορία του, άναθεωρημένη, μέ τούς Ενερ­ γούς δρους τής ύπαρξής του' δφείλει νά περάσει άπό τό κόσκι­ νο τής κριτικής, δχι μόνο τούς πραγματικούς του δρους, άλλά άκόμα καί τΙς άφηρημένες του μεταφορές. Τό μέλλον του

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

76

δέν μπορεϊ νά περιορισθεΐ στήν άμεση άρνηση τών δρων τής πραγματικής του ζωής. Δέν μπορεϊ πιά νά περιορίζεται στήν άμεση έκπλήρωση τών πολιτικών καί ιδανικών δικαιϊκών δρων. Γνωρίζει πράγματι καλά τήν άμεση άρνηση τής πραγ­ ματικής του κατάστασης. Γι’ αύτό λοιπόν, τό πρακτικό πο­ λιτικό κόμμα στή Γερμανία δίκαια διακηρύσσει τήν άρνηση τής φιλοσοφίας. Τό άδικό του δέν συνίσταται σ’ αύτή τή διεκδίκηση: Συνίσταται στό νά έμμένει σ' αύτή τή διεκδίκη­ ση ή δποία δέν πραγματοποιείται, καί δέν μπορεϊ φυσικά νά πραγματοποιηθεί σοβαρά. Πιστεύει πώς θά συμπληρώσει αύτή τήν άρνηση, γυρνώντας τις πλάτες στή φιλοσοφία, μουρ­ μουρίζοντας, μέ τά μάτια άλλοΰ, δρισμένες χυδαίες φράσεις. Τά περιορισμένα δρια τοΰ δρίζοντά του, δέν τά συγκατα­ λέγει πιά ή φιλοσοφία μέσα στό πεδίο τής γερμανικής πραγ­ ματικότητας, ή καλύτερα τά πλάθει κάτω άπό τή γερμανι­ κή «πρακτική» καί κάτω άπό τίς θεωρίες πού μεταχειρίζε­ ται. Διαμαρτύρεστε δτι τό άπομακρύνουν άπ’ τίς πραγματι­ κές πηγές τής ζωής, άλλά ξεχνάτε δτι οί άληθινές πηγές τής ζωής τοΰ γερμανικοΰ λαοΰ δέν αύξήθηκαν παρά κάτω άπό τό κρανίο του. Μέ λίγα λόγια, δέν μπορεΐτε νά καταρ­ γήσετε τή φιλοσοφία χωρίς νά τήν πραγματοποιήσετε. Ή ίδια πλάνη, άλλά μέ άντίστροφους συντελεστές, διαπράχθηκε άπό τό θεωρητικό πολιτικό κόμμα, αύτό πού κα­ τάγεται άπ’ τή φιλοσοφία. Μέσα στόν υπάρχοντα άγώνα, αύτό τό κόμμα δέν είδε, παρά τόν κριτικό άγώνα τής φιλοσοφίας, ενάντια στό γερ­ μανικό κόσμο. Δέν έξέτασε δτι ή φιλοσοφία ώς τά σήμερα, άνήκει σ’ αύτό τό κόσμο, άποτελεϊται άπ’ αύτόν, καί άν αύτός δ κόσμος είναι μόνο ίδεαλιστικός, ή φιλοσοφία είναι τό συμπλήρωμα γιά τό σχηματισμό του. Τό κόμμα αύτό έπικρίνοντας τόν άντίπαλό του, στάθηκε σέ μιά μή κριτική θέ­ ση μέ τόν έαυτό του" άναχωροΰσε πράγματι άπό τις προϋπο­ θέσεις τής φισολοφίας. Ά λλά μάλλον άρκοΰνταν στά άποτε-

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

77

λέσματα τής φιλοσοφίας, ή μάλλον Ιπρεπε νά ζητήσει άλ­ λου άνάγκες καί άποτελέσματα άπό κείνα πού πρόσφερε γιά τΙς ύπάρχουσες άνάγκες καί τά άποτελέσματα τής φιλοσο­ φίας. Καί φθάσαμε σέ άντίθετο τελείως σημείο, δηλ. νά μήν μπορεί κανείς νά τά άποκτήσει παρά μόνο μέ τήν άρνηση τής φιλοσοφίας, αύτής πού υπήρχε ώς τά τώρα, δηλ. τής φιλοσοφίας σάν φιλοσοφίας. Επιφυλασσόμαστε νά δώσουμε 2να πιό λεπτομερή πίνακα αύτοΰ τοΰ κόμματος. Ή ριζική του πλάνη συνοψίζεται στό έξής: πίστευε δτι μπορεί νά πραγματοποιήσει τή φιλοσοφία χωρίς νά τήν καταργήσει. (Ibid, σελ. 19 - 20)

ΓΠΕΡΒΑΣΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

II Ό π ω ς ή φιλοσοφία βρίσκει μέσα στό προλεταριάτο τά ύλικά της δπλα, ετσι καί τό προλεταριάτο βρίσκει μέσα στή φιλοσοφία τά πνευματικά του δπλα, καί δταν τό φώς τής σκέψης είσχωρήσει βαθειά μέσα σ’ αύτό τό άδολο λαϊκό έδαφος, ή άπελευθέρωση τών Γερμανών θά συμπληρωθεί, καί θά τούς μετασχηματίσει σέ άνθρώπους. .. Ή συνειδητοποιημένη Γερμανία, δέν μπορεί νά κάνει τήν έπανάσταση χωρίς νά άνατρέψει τό κάθε τι άπ’ τά θεμέλια. Ή άπελευθέρωση τοΰ Γερμανοΰ, είναι ή άπελευθέρωση τοΰ άνθρώπου. Τό «κεφάλι» αύτής τής άπελευθέρωσης είναι ή φιλοσοφία, ή «καρδιά της» τό προλεταριάτο... Ή φιλοσο­ φία δέν μπορεί νά πραγματοποιηθεί χωρίς τήν κατάργηση τοΰ προλεταριάτου, τό προλεταριάτο δέν μπορεί νά καταργηθεί χωρίς τήν πραγματοποίηση τής φιλοσοφίας. "Οταν δλοι αυτοί οί δροι συμπληρωθούν, ή μέρα τής γερμανικής άνάστασης, θά άναγγελθεί άπ’ τό ήχηρό τραγούδι τοΰ γα ­ λατικού κόκορα. (Ibid, σελ. 27)

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

78

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Κ Α Ι Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η Ή κριτική τής γερμανικής φιλοσοφίας τοϋ κράτους καί τοΰ δικαίου, πού δέχτηκε άπό τόν Χέγκελ τήν πιό σπουδαία, τήν πιό πλούσια, καί τήν πιό καθοριστική σχηματοποίηση, είναι ταυτόχρονα ή κριτική άνάλυση τοΰ σύγχρονου κρά­ τους καί τής πραγματικότητας, ή όποία τοΰ είναι άλληλέγγυα. Είναι άκόμα ή άποφασιστική άρνηση δλου τοΰ προγε­ νέστερον σχήματος τής πολιτικής και δικαιϊκής γερμανι­ κής συνείδησης, τής δποίας ή θεωρητική φιλοσοφία τοΰ δι­ καίου είναι άκριβώς ή πιό ούσιώδης, ή πιό παγκόσμια Ικφραση, άνεβασμένη στή κλίμακα τής έπιστήμης. Μόνο ή Γερμανία μπορούσε νά γεννήσει τή θεωρητική φι­ λοσοφία τοΰ δικαίου, αύτή τήν ύπέροχη άφηρημένη «ιδέα» τού σύγχρονου κράτους, πού ή πραγματοποίησή του κατοι­ κεί πιό πέρα. Αύτός δ άλλος κόσμος τοποθετήθηκε πάνω άπό τόν Ρήνο. ’Αντίθετα ή «γερμανική» παράσταση τοΰ σύγχρο­ νου κράτους κάνοντας άφαίρεση άπ’ τόν πραγματικό ανϋρωπο δέν ήταν δυνατή, γιατί τό ίδιο σύγχρονο κράτος κά­ νει άφαίρεση τοΰ πραγματικού άν&ρώπον, ή δέν Ελευθερώ­ νει τόν ολοκληρωμένο άνθρωπο, παρά μόνο μέ Ινα τρόπο φανταστικό. Πολιτικά, αύτό πού Ιπραξαν οι άλλοι λαοί τό σκέφτηκαν οί Γερμανοί. Ή Γερμανία ήταν ή θεωρητική τους συνείδηση. Ή άφαίρεση καί ή έπαρση τής σκέψης της, βά­ διζαν πάντοτε μέ στερεότητα, μέ τήν έτεροβάρεια καί τό βραχύτατο χαρακτήρα τής πραγματικότητάς τους. "Αν λοι­ πόν τό statu quo τής ουσίας τοϋ γερμανικού κράτους έκφράζει τό τέλος τον παλιού βασιλείου, τήν άποτέλειωση τής άκί'δας μέσα στή σάρκα τοΰ σύγχρονου κράτους, τό statu quo τής γερμανικής ουσίας τού κράτους Εκφράζει τήν άτέλεια τοΰ σύγχρονον κράτους, τοΰ κράτους πού φθείρεται άπ’ τήν ίδια του τή σάρκα. (Κριτική τής φιλοσοφίας τοϋ δικαίου τοΰ Χέγκελ ibid a. 21)

79

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Κ Α Ι Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η Ή κοινωνική άλήθεια Τό λογικό ύπήρχε πάντοτε, άλλά δχι πάντα κάτω άπό λο­ γικό σχήμα. Μπορεϊ λοιπόν ό κριτικός νά ξεκινήσει, άδιάφορο μέσα άπό ποιό σχήμα τής θεωρητικής ή πρακτικής γνώ­ σης, καί άναχωρώντας μέ ειδικά σχήματα τής ύπάρχουσας πραγματικότητας, νά άναπτύξει τήν άληθινή πραγματικό­ τητα, σάν στόχο και τελικό του σκοπό. Ά ρ α , πάνω στό πλάνο τής πραγματικής ζωής, τό πολι­ τικό κράτος — καί έκεϊ άκόμα πού δέν βρίστηκε άπ’ τούς ύπάρχοντες σοσιαλιστές — περιέχει άκριβώς μέσα στις σύγχρονές του μορφές, τίς άπαιτήσεις τής λογικής. Καί αύτό δέν είναι δλο. Παντοΰ προϋποθέτει τήν πραγματοποίηση τής λογικής. Ά λλά παντοΰ δ θεωρητικός προσδιορισμός τοΰ κρά­ τους διαφωνεί μέ τίς πραγματικές του προϋποθέσεις. Ά π ’ αύτή τή σύγκρουση τοΰ πολιτικού κράτους μέ τόν προσδιορισμό του, μπορεϊ πάντοτε νά άπαλλαχθεϊ ή κοινω­ νική άλήθεια. "Οπως ή θρησκεία συνοψίζει τούς θεωρητι­ κούς άγώνες τής άνθρωπότητας, Ιτσι καί τό πολιτικό κράτος συνοψίζει τούς πρακτικούς της άγώνες. Τό πολιτικό κράτος έκφράζει sub specie rei publicae δλους τούς κοινωνικούς άγώ­ νες, δλες τίς κοινωνικές άνάγκες, δλες τίς κοινωνικές Αλή­ θειες. . . Δέν πορευόμαστε στόν κόσμο δογματικά, γιά νά τοΰ μετα­ φέρουμε μιά καινούργια άλήθεια. Δέν τοΰ λέμε: «Νά ή Αλή­ θεια· πέστε στά γόνατα». Αναπτύσσουμε καινούργιες άρχές, γιά τό κόσμο, άπ’ τίς ίδιες του άρχές. Δέν τοΰ λέμε: «Σταμάτα τούς άγώνες σου! Είναι ήλιθιότητες». θ ά σέ κη­ ρύξουμε τίς καινούργιες λέξεις τής παράταξης στή μάχη. «“Ο,τι κάνομε», είναι νά τοΰ δείξουμε γιατί άγωνίζεται, καί γ ι’ αύτό θά δώσει λόγο καί άν άκόμα δέν τό θέλει. Ή με­ ταρρύθμιση τής συνείδησης συνίσταται στό νά άποδώσει τό

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

80

συνειδητό κόσμο, νά τόν ξυπνήσει άπ’ τό όνειρό του νά τοϋ 'έξηγήσει τις κύριες πράξεις του. Ό σκοπός είναι νά δώσου­ με στα θρησκευτικά καί πολιτικά ζητήματα, Ενα συνειδητό καί άνθρώπινο σχήμα (δχι δπως στή κριτική τής θρησκείας τοΰ ΦόΟερμπαχ). Τό Ιμβλημά μας λοιπόν όφείλει νά είναι: «Μεταρρύθμιση τής συνείδησης, δχι δογματικά, άλλά άναλύοντας τή μυστική συνείδηση πού ή ϊδια δέν κατανοειται, δταν φαίνεται κάτω άπό θρησκευτική καί πολιτική μορφή, θ ά δοΰν λοιπόν δτι έδώ καί πολύ καιρό ό κόσμος κατέχει τό δνειρο ένός πράγματος, πού γιά νά τό κατέχει καί πραγμα­ τικά, πρέπει νά τό συνειδητοποιήσει, θ ά δοΰν δτι δέν πρό­ κειται γιά μιά μεγάλη παΰλα άνάμεσα στό παρελθόν καί στό μέλλον άλλά γιά τή πραγματοποίηση τών Ιδεών τοΰ παρελ­ θόντος. θ ά δοΰν τέλος, δτι ή άνθρωπότητα δέν άναλαμβάνει Ινα νέο έργο, άλλά συμπληρώνει συνειδητά τό παλιό. ..» . (Γράμμα στό Ρούζ, Σεπτέμβρης 1843)

Η Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ Έ κεΐ πού τό πολιτικό κράτος πέτυχε τή πλήρη του άνάπτυξη, ό άνθρωπος μεταφέρει μέσα στή πραγματικότητα καί τή ζωή (δχι μόνο νοητά, συνειδητά) μιά διπλή ζωή, μιά ούράνια καί μιά γήινη ζωή, άπ’ τό ενα μέρος τή ζωή μέσα στήν άθροιστική πολιτική ούσία, δπου ϊχει γιά τόν έαυτό του τήν τιμή τοΰ κοινωνικοποιημένου δντος, καί άπ’ τ’ άλ­ λο μέρος τή ζωή μέσα στήν άστική κοινωνία, δπου δρά σάν ιδιώτης άνθρωπος, θεωρεί τούς άλλους σάν μέσα, πέφτει ό ίδιος στήν άξία τοΰ μέσου, γίνεται τό παιχνίδι τών ξένων δυ­ νάμεων. Τό πολιτικό κράτος βρίσκεται άπέναντι άπ’ τό άστικό κράτος μέσα σέ μιά σχέση τόσο πνευματική δσο δ ουρα­ νός σέ σχέση μέ τή γή. Βρίσκεται σχετικά μέ αύτό, μέσα στήν ϊδια τοποθέτηση, θριαμβεύει μέ τόν ίδιο άκριβώς τρό­ πο πού Ιχει ή θρησκεία νά ύπερνικά τά δρια τοΰ άμύητου κόσμου, νά τά ξαναγνωρίζει, νά τά άποκαθιστα, άφήνοντας

81

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

νά έξουσιασθεΐ άπό αύχά. Μέσα στή προσεχή πραγματικό­ τητα, μέσα στήν Αστική κοινωνία, δ άνθρωπος είναι §να δν άμύητο. Έ δώ, δπου άξίζει σάν πραγματικό άτομο καί γιά τόν έαυτό του, καί γιά τούς άλλους, δέν είναι παρά φαινό­ μενο χωρίς άλήθεια. ‘Αντίθετα, μέσα στό κράτος δπου Αξίζει γενικά, είναι τό φανταστικό μέλος μιας φανταστικής κυ­ ριαρχίας. Είναι Απογυμνωμένο άπ’ τή πραγματική του Ατο­ μικότητα, καί γεμάτο άπό μιά μή πραγματική γενικότητα. (Τό ’Ιουδαϊκό ζήτημα, τόμ. 41, Βερολίνο 1953, σελ. 30)

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΓΡΑΦ ΕΙΟΚΡΑΤΙΑ Τά σωματεία είναι δ υλισμός τής γραφειοκρατίας καί ή γραφειοκρατία είναι δ πνευματισμός τών σωματείων. Τό σωματείο είναι ή γραφειοκρατία τής Αστικής κοινωνίας καί ή γραφειοκρατία είναι τό κρατικό σωματείο. Στή πραγμα­ τικότητα λοιπόν έναντιώνεται σάν «άστική κοινωνία τοΰ κρά­ τους» στό «κράτος τής Αστικής κοινωνίας» στά σωματεία. Ε ­ κεί δπου ή «γραφειοκρατία» είναι μιά νέα Αρχή, δπου τό γενικό ένδιαφέρον τοΰ κράτους άρχίζει νά βεβαιώνεται σάν χωριστό ένδιαφέρον, άρα σάν £να ένδιαφέρον «πραγματικό», έκεϊ λοιπόν Αγωνίζεται Ινάντια στά σωματεία. Συνεπώς Α­ γωνίζεται ένάντια στήν ύπαρξη τών προϋποθέσεών της. ’Αν­ τίθετα, δπου ή πολιτική ζωή Αφυπνίζεται καί ή άστική κοι­ νωνία — σπρωγμένη Από Ινα φυσικό ένστικτο — έλευθερώνεται άπ’ τά σωματεία, έκεί ή γραφειοκρατία προσπαθεί νά τά άποκαταστήσει. Πράγματι: έκεί πού πέφτει «τό κρά­ τος τής Αστικής κοινωνίας», πέφτει έπίσης καί «ή Αστική κοινωνία τοΰ κράτους». Ό πνευματισμός έξαφανίζεται μαζί μέ τόν ύλισμό· τόν Αντίθετό τ ο υ .. . (Κριτική τής Χεγκελιανής Φιλοσοφίας τοΰ Κράτους' εκδ. MOLITOR, φιλοο. έργα Τ. IV, β. 99).

MAPS - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

82

Ο ΓΛΙΣΜΟΣ ΑΝΑΚΤΗΣΗ ΤΟΓ ΑΙΣΘΗΤΟΓ ΚΟΣΜΟΓ Ή άτομική ιδιοκτησία, είναι ή αισθητή μόνο Ικφραση τοΰ γεγονότος μέ τό δποΐο δ άνθρωπος γίνεται ταυτόχρονα Αντι­ κείμενο γιά τόν έαυτό του καί μέ τήν ίδια πράξη, ενα ξένο άντικείμενο καί δχι άνθρώπινο, ώστε οί ζωτικές του Εκδη­ λώσεις είναι ή άλλοτρίωση τής ζωής του, καί οί πραγματο­ ποίησή του είναι ή Ιλλειψη τής πραγματικότητας, μιά «ξέ­ νη» πραγματικότητα. Ή θετική ύπέρβαση τής άτομικής ι­ διοκτησίας, δηλαδή ή αισθητή οίκειοποίηση τής ζωής καί τής άνθρώπινης ουσίας τών Αντικειμενικών Ανθρώπων, τών άνθρώπινων Εργων, άπό, καί γιά τόν άνθρωπο, δέν πρέπει νά Εξηγηθεί Αποκλειστικά μόνο μέσα στήν έννοια τής άμε­ σης χαράς, μέσα στήν Ιννοια τής κατοχής, μέσα στήν Ιννοια τοΰ Ιχειν. 'Ο άνθρωπος οίκειοποιεΐται τό καθολικό του εί­ ναι· μέ ενα γενικό τρόπο, δηλ. σάν δλοκληρωμένος άνθρω­ πος. Κάθε μιά άπ’ τις άνθρώπινές του σχέσεις μέ τό κόσμο, δηλ. τό νά βλέπει, νά ακούει, νά αισθάνεται, νά γεύεται, νά έγγίζει, νά σκέφτεται, νά παρατηρεί, νά ύποφέρει, νά θέ­ λει, νά πράττει, νά Αγαπά — μέ λίγα λόγια δλα τά όργανα τής άτομικότητάς του καί άκόμη τά όργανα πού μέσα στούς σχηματισμούς του, είναι καθαρά όργανα κοινωνικά, είναι μέ­ σα στόν Επιτρεπτό τους στόχο, ή μέσα στή σχέση τους μέ τό ίδιο τό οίκειοποιημένο άντικείμενο, οίκειοποίηση τής άν­ θρώπινης πραγματικότητας. Ή σχέση τους μέ τό Αντικεί­ μενο, είναι ή Επικαιρότητα τής άνθρώπινης πραγματικότη­ τας. Έ τσ ι ή σχέση αύτή είναι πολλαπλάσια, μέ τούς ούσιώδεις προσδιορισμούς καί τις Ενεργητικότητες τοϋ Ανθρώπου: τή δράση, καί τά Ανθρώπινα πάθη, Αφοΰ τό Ανθρώπινο πά­ θος, Απ’ τήν Ανθρώπινη σκοπιά, είναι μιά τέρψη πού Ιχει δ άνθρωπος γιά τόν έαυτό του. Ή άτομική Ιδιοκτησία μάς Ικανέ τόσο κουτούς καί τόσο

83

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

στενοκέφαλους, ώστε ενα άντικείμενο δέν είναι δικό μας παρά μόνο δταν τό κατέχουμε, δταν ύπάρχει λοιπόν γιά μάς, σάν κεφάλαιο, ή δταν είναι άμεσα κατεχόμενο γιά νά τό φάμε νά τό πιούμε, νά τό κάνουμε κτήμα μας, νά κατοικήσει μαζί μας κλπ., μέ λίγα λόγια δταν χρησιμοποιείται άπό μάς, δν καί ή άτομική ιδιοκτησία δέν είσάγει στό πύργο της δλες αυ­ τές τις άμεσες πραγματικότητες τής ίδιας τής κατοχής, παρά σάν μέσα ύπαρξης καί ή ζωή πού τήν προμηθεύουν μέσα, εί­ ναι ή ζωή τής ατομικής Ιδιοκτησίας, ή έργασία καί ή κεφα­ λαιοποίηση. ’Έ τσι, στή θέση δλων αότών τών φυσικών καί νοερών έννοιών, φάνηκε ή άπλή άλλοτρίωση δλων αύτών τών Ιννοιών, δηλ. τών έννοιών τοϋ κατέχειν. Τό άνθρώπινο είναι, Ιπρεπε νά πέσει μέσα σ’ αύτή τήν άπόλυτη «φτώχεια» γιά νά γεν­ νήσει τόν εσωτερικό του πλοΟτο άπ’ τόν ίδιο του τόν έαυτό. Ή κατάργηση λοιπόν τής άτομικής Ιδιοκτησίας, είναι ή όλική άπελευθέρωση δλων τών έννοιών καί δλων τών άνθρώπινων Ιδιοτήτων’ άλλά ακριβώς αύτή είναι ή άπελευθέ­ ρωση, γιατί αύτές οί Ιννοιες, αύτές όί ιδιότητες, γίνονται «άνθρώπινες» τόσο υποκειμενικά δσο καί άντικειμενικά. Τό μάτι Ιγινε τό «άνθρώπινο» μάτι, μέ τόν ίδιο τρόπο πού τό άντικείμενό του Ιγινε κοινωνικό άντικείμενο «άνθρώπινο», δημιουργημένο άπ’ τόν άνθρωπο καί καθορισμένο άπ’ τόν άνθρωπο. Οί Ιννοιες λοιπόν μέσα στήν πρακτική τους, γ ί­ νονται «θεωρητικές». Άναφέρονται στό πράγμα μέ τό ίδιο τό πράγμα, άλλά τό πράγμα καθ’ έαυτό είναι μιά αντικει­ μενική άν&ρώπινη σχέση καθ’ έαυτή καί με τόν άνθρωπο, καί άντίστροφα. Δέν μπορώ νά άναφερθώ άνθρώπινα στό πράγμα, παρά μόνον άν τό πράγμα άναφέρεται άνθρώπινα στόν άνθρωπο. Ή άνάγκη ή ή χαρά, ϊχασαν άπ’ αύτό τό γεγονός τήν έγωϊστική τους φύση, καί ή φύση Ιχασε τήν καθαρή καί άπλή της χρησιμότητα, γιατί ή χρησιμότητα εγινε άν&ρώπινη χρησι­ μότητα.

MAPS - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

84

Μέ. ιόν ίδιο τρόπο, οί Ιννοιες καί ή Απόλαυση τών άλλων άνθρώπων, Ιγιναν ιδιοποίησή μου, δικές μου. Ε κτός Απ* αδτά τά άμεσα βργανα, συγκροτούνται έπίσης «κοινωνικά» δργανα καί αύτά, κάτω Από τό σχήμα τής κοινωνίας' Ιτσι π.χ. ή κοινωνική δράση Ιγινε Ινα όργανο τής Ινδειξης τής ζωής μου καί Ινας τρόπος οικειοποίησης τής Ανθρώπινης ζωής. Είναι αύτονόητο δτι τό άν&ρώπινο μάτι παίζει διαφορετι­ κά άπ’ τό Αγροίκο μή Ανθρώπινο μάτι- τό Ανθρώπινο αύτί, διαφορετικά Απ’ τό Αγροίκο κ.τ.λ. "Ετσι δπως είδαμε, δ άνθρωπος δέν χάνεται μέσα στδ Αντικείμενό του, μέ τό μόνο δρο, δτι αυτός γίνεται γιά τό ίδιο, Ινα κοινωνικό Αντικείμενο ή Αντικειμενικός άνθρωπος. Αύτό δέν μπορεϊ νά γίνει, παρά μόνον άν τό Αντικείμενο καταστεί γ ι’ αύτόν Ινα κοινωνικό Αντικείμενο, άν καταστεί τό ίδιο γιά τόν έαυτό του Ινα κοινωνικό είναι, δπως καί ή κοινω­ νία γίνεται γ ι’ αύτόν είναι, μέσα σ’ αύτό τό Αντικείμενο. Ά π ’ τόνα μέρος λοιπόν, στό μέτρο πού μέσα στή κοινω­ νία ή Αντικειμενική πραγματικότητα γίνεται δλοκληρωτικά γιά τόν άνθρωπο ή πραγματικότητα τών ούσιαστικών Αν­ θρώπινων δυνάμεων, ή Ανθρώπινη πραγματικότητα καί συ­ νεπώς ή πραγματικότητα τών ίδιω ν του τών δυνάμεων, δλα τά Αντικείμενα, Αποτελοϋν γ ι’ αύτόν τήν άντικειμενοηοίηση τοϋ ίδιου, τά Αντικείμενα πού καθορίζουν καί πραγματοποιοΟν τήν Ατομικότητά του, τά Αντικείμενά του, δηλαδή στό μέτρο πού αύτός δ ίδιος γίνεται τό Αντικείμενό της.Μ έ ποώ τρόπο τά Αντικείμενα γίνονται δικά του, αύτό καθορίζεται Απ’ τί) φύοη τον αντικειμένου καί Απ’ τή φύση τής ονοιώδικης δύναμης πού τό Αναλογεί γιατί ό προαδιορισμδς&·Λριβώς αύτής τής σχέσης, άποτελεϊ τόν Ιδιαίτερο τρόπο, τόν πραγματικό, τής βεβαίωσης. Στό μάτι, ενα Αντικείμενο γ ί­ νεται Αντιληπτό μέ διαφορετικό τρόπο, Απ’ δτι στ’ αύτί, κ'αί τό Αντικείμενο τού ματιού είναι διαφορετικό Από κείνο τοΟ αύτιοΟ. Ή Ιδιότητα κάθε ούσιώδικης δύναμης, είναι Ακριβώς

85

MAPS - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

ή κύρια ούσία της, καί άκόμα δ Ιδιαίτερος τρόπος τής άντικειμενοποίησής της, τοΰ Αντικειμενικού ζωντανού είναι της, τοΰ πραγματικοΰ. Ό άνθρωπος βεβαιώνεται μέσα στόν Αντι­ κειμενικό κόσμο, δχι μόνο μέ τή σκέψη Αλλά μέ δλες τΙς Εν­ νοιες. ’Απ’ τ* άλλο μέρος, άς πάρουμε τδ ζήτημα ύποκειμενικά: είναι ή μουσική πού προκαλεΐ τή μουσική Ιννοια τοΰ Ανθρώ­ που' γιά τδ μή μουσικδ αύτί, ή πιδ ώραία μουσική δέν Ιχει καμμιά αημααία· δέν είναι Αντικείμενο, γιατί τό Αντικείμε­ νό μου δέν μπορεΐ νά είναι παρά μόνο ή πιστοποίηση μιάς Από τις πιό ούσιώδεις δυνάμεις μου, δέν μπορεΐ άκόμα νά είναι γιά μένα τέτοιο, δπως είναι ή ούσιώδης μου δύναμη γιά τόν έαυτό της σάν ύποκειμενική ικανότητα, γιατί τό νόημα ένδς Αντικειμένου γιά μένα (δέν Ιχει νόημα παρά μό­ νο γιά μιά Ιννοια πού τοϋ Αναλογεί), έκτείνεται μέ Ακρίβεια τόσο μακριά, δσο καί ή Ιννοιά μου. Νά γιατί οί Ιννοιες τοΰ κοινωνικοΰ Ανθρώπου είναι διαφορετικές Από έκεΐνες τοΰ μή κοινωνικοΰ Ανθρώπου. Γιατί μόνο χάρη στό πλοϋτο τής Ανθρώπινης νόησης, πού Αναπτύσσεται ύποκειμενικά, Ανα­ πτύχθηκε ή παράχθηκε δ πλοΰτος τής ύποκειμενικής ιδιό­ τητας τοΰ Ανθρώπου, νά αισθάνεται, ώστε τό αύτί γίνεται μουσικό, τδ μάτι δέχεται τήν ώραιότητα τοΰ σχήματος, τέλος οί αισθήσεις γίνονται ικανές γιά Ανθρώπινη Απόλαυση, γ ί­ νονται αισθήσεις πού βεβαιώνονται σάν ούσιώδεις δυνάμεις τοΰ Ανθρώπου. Γιατί δχι μόνο οί πέντε αισθήσεις, Αλλά άκό­ μα καί οί λεγόμενες πνευματώδεις αισθήσεις, οί πρακτικές αισθήσεις (θέληση, Αγάπη κ λπ.), μέ μιά λέξη ή άνδρώπινη αίσθηση, ή Ανθρωπότητα τών αισθήσεων, σχηματίζονται μό­ νο χάρη στήν δπαρξη τοΰ Αντικειμένου τους, στήν άνφροχιιοτικη φύση. Ό σχηματισμός τών πέντε αισθήσεων, είναι ή έργασία δλης τής ιστορίας τοΰ παρελθόντος. Ή αίσθηση πού άκόμα είναι φυλακισμένη μιάς Ανόητης πρακτικής Ανάγκης, δέν Ιχει παρά μόνο περιορισμένη σημασία. Γιά τδν άνθρω­ πο πού δέν Ιχει νά φάει, δ Ανθρώπινος σχηματισμός τής τρο­

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

86

φής δέν ύπάρχει, ύπάρχει μόνο ή άφηρημένη της ύπόσταση σάν τροφή: θά μπορούσε άλλωστε νά βρεθεί στόν πιό αι­ σχρό της σχηματισμό καί δέν μπορεί νά πει κανείς σέ τί θά διέφερε αύτή ή θρεπτική του Ενεργητικότητα άπ’ τήν θρεπτική Ινεργητικότητα τοΰ ζώου. Ό άνθρωπος μέσα στή σκοτούρα καί στήν άνάγκη, δέν εχει αίσθηση τοΰ πιό ώραίου θεάματος’ Εκείνος πού έμπορεύεται όρυκτό δέν βλέπει παρά μόνο τήν έμπορευματική άξια, καί δχι τήν ω­ ραιότητα ή τήν κύρια φύση τοΰ όρυκτοΰ’ δέν Ιχει τήν όρυκτολογική αίσθηση. ’Έτσι ή άντικειμενοποίηση τής άνθρώπινης ούσίας, τόσο άπό θεωρητική, δσο καί άπό πρακτική άποψη, είναι άλλωστε άναγκαία γιά νά καταστεί άνθρώπινη ή αίσθηση τοΰ άνθρώπου, γιά νά δημιουργηθεΐ ή άνθρώπινη αίσθηση, ή όποία άνταποκρίνεται σέ δλο τόν πλού­ το τής άνθρώπινης ύπαρξης καί τής φύσης. Έ ξ άλλου άπ’ τή πορεία τής ατομικής ιδιοκτησίας καί τοΰ πλούτου της, ώς τήν άθλιότητά της — τοΰ ύλικοΰ καί πνευματικού πλούτου, — δπως ή κοινωνία πού γεννιέται, βρίσκει δλο τό ύλικό, τό άναγκαΐο γ ι’ αύτό τό σχηματισμό, δμοια ή κατεστημένη κοινωνία παράγει σάν ύπάρχουσα πραγματικότητα, τόν άνθρωπο μέ δλο αύτό τόν πλοΰτο τής ύπαρξής του, τόν πλούσιο άνθρωπο, τόν άνθρωπο πού είναι προικισμένος με παγκόσμιες αίο&ήαεις και αναπτυγμένες ϋεμελειακά. Βλέπει κανείς πώς ό ύποκειμενισμός καί ό άντικειμενισμός, ό ιδεαλισμός καί δ ύλισμός, ή πράξη καί τό πάθος, δέν χάνουν τήν άντίθεσή τους καί στή συνέχεια τήν ύπαρξή τους, σάν άντίθεση αύτοϋ τοΰ γένους, παρά μόνο μέσα στή κοινω­ νική τάξη. Βλέπει κανείς, πώς ή λύση τών ίδιων τών θεω­ ρητικών άντιθέσεων δέν είναι δυνατή, παρά μέ Ενα πρακτικό τρόπο, χάρη στή πρακτική ένέργεια τών άνθρώπων, καί δτι ή λύση τους δέν είναι έντελώς ή τάση τής μοναδικής γνώ­ σης, άλλά μιά ζωντανή, πραγματική τάση, πού ή φιλοσοφία δέν μπόρεσε ν’ άναλύσει γιατί τήν είχε Ενατενίσει μέ άκρίβεια σάν μιά τάση μόνο θεωρητική. (Ibid, τόμ. 42, οελ. 131 -137)

87

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

ΕΠΑΙΝΟΣ ΚΑΙ Κ Ρ ΙΤ ΙΚ Η ΤΟΓ ΧΕΓΚΕΑ Τό σπουδαίο, στή Φαινομενολογία τοΰ Χέγκελ καί τοΰ τελικού του άποτελέσματος — ή διαλεκτική τής άρνησης σάν κινητήρια κα'ι γενική άρχή — συνίσταται στό δτι ό Χέγκελ έννοεΐ τήν αύτο - γέννηση τοΰ άνθρώπου σάν ενα προτσές, τήν άντικειμενοποίηση σάν άρνηση, άλλοτρίωση καί ύπέρβαση αύτής τής αλλοτρίωσης' ί ννοεΐ συνεπώς τήν ού­ σία τής Εργασίας τών άνθρώπιον σάν άντικειμενική, άληθινή, άρα τόν πραγματικό άνθρωπο σάν αποτέλεσμα τής κύριας Ιργασίας του. Ή πραγματική σχέση, ή ενεργητική τοΰ άνθρώπου ως πρός τόν έαυτό του σάν γεννήσιμη δπαρξη (είναι), ή ή έπικαιρότητα τοΰ έαυτοϋ του σάν μιά πραγ­ ματική γεννήσιμη ύπαρξη, δηλαδή σάν μιά άνθρώπινη ού­ σία, δέν είναι δυνατή παρά μόνο γιατί έξηγεΐ ρεαλιστικά δλες τις γεννήσιμες δυνάμεις της (αύτό πού δέν είναι δυνα­ τό παρά μόνο άπ’ τή συλλογική δράση τοΰ άνθρώπου ή σάν άποτέλεσμα τής ιστορίας), καί γιατί άναφέρεται σ’ αύτές τις δυνάμεις, σάν σέ άντικείμενα (αύτό πού δέν είναι παρά μόνο μέσα στό σχήμα τής άλλοτρίωσης) . . . Μερικές φορές Εννοώντας τήν έργασία, άπό τήν σκοπιά τής σύγχρονης πολιτικής οικονομίας, σάν ύπαρξη ή σάν θε­ τική ούσία τοΰ άνθρώπου, δ Χέγκελ δέν βλέπει παρά τή θε­ τική πλευρά της, δχι καί τήν άρνητική της. Βλέπει μόνο, δτι ή έργασία είναι «γίγνεσ&αι - καϋι’ έαντό» στόν άνϋρωπο, μέσα στην άλλοτρίωση, σάν ανϋρωπο αλλοτριωμένο. Ή μόνη έργασία πού γνω ρίζει και £αναγνω ρίζει ό Χ έ γ ­ κελ, είναι ή πνευματική άψηρημένη εργασία. "Ετσι, αντό πού άποτελει γενικά τήν ούσία τής φιλοσοφίας, δηλ. ή αλ­ λοτρίωση τοΰ άνϋρώπου πού γνω ρίζει τόν έαντό της, η η αλλοτριωμένη επιστήμη πού διανοείται, ό Χ έγκ ελ τό θεω­ ρεί οάν τήν ουσία τής έργασίας και ίσως επίσης δάση στη παλιά φιλοσοφία, γιά νά άνακεφαλαιώσει τις μοναδικές

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

88

στιγμές καί νά παρουσιάσει τή φιλοσοφία τον, σάν φιλοσο­ φία. ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Κ Α Ι ΓΛΩΣΣΑ Ή πιό δύσκολη δουλειά γιά τούς φιλόσοφους, είναι νά κα­ τεβάσουν τόν κόσμο τών σκέψεων μέσα στόν πραγματικό κόσμο. Ή άμεση πραγματοποίηση τής σκέψης είναι ή γλώσ­ σα. Οί φιλόσοφοι άφοΰ Ικαναν τήν σκέψη φετιχιστική, ?πρεπε νά κάνουν καί τή γλώσσα ενα ύπέρτατο βασίλειο. Υ ­ πάρχει έδώ τό μυστήριο τής φιλοσοφικής γλώσσας, δπου οί Ιδέες σάν λέξεις Ιχουν τό άπόλυτο περιεχόμενό τους. Τό πρόβλημα τοΰ νά γνωρίζεις πώς κατεβαίνει ό κόσμος τών σκέψεων μέσα στόν πραγματικό κόσμο, μεταμορφώνεται σέ πρόβλημα τοΰ νά γνωρίζεις πώς κατεβαίνει ή γλώσσα μέσα στή ζωή. Οί φιλόσοφοι δέν θά είχαν παρά μόνο νά διαλύσουν τή γλώσσα τους μέσα στή κοινή γλώσσα, άπ’ τήν όποία είχαν άφαιρέσει τή δική τους καί νά ξαναμάθουν, δτι ή γλώσσα τους δέν είναι παρά ή παραμόρφωση τής γλώσσας τοΰ πραγματικού κόσμου. Θά καταλάβαιναν άκόμη δτι ούτε ή σκέψη, ούτε ή γλώσσα άποτελοΰν μιά άνεξάρτητη σφαίρα, θ ά 2βλεπαν δτι αύτές οί ίδιες δέν είναι παρά παραμορφώ­ σεις τής πραγματικής ζωής. (Mega I, 5, σελ. 424, θεωρημένη καί μεταφρασμένη άπ’ τόν MAX RUBEL, πνευματική βιογραφία τοΰ Μάρξ, σ.σ. 213 214).

Ή μεταβολή τής συνείδησης, χωρισμένης άπό δρους, Ιτσι δπως τήν άσκοϋν έπαγγελματικά οΐ φιλόσοφοι, δηλαδή σάν fva έπιτήδευμα, είναι ή ιδια Ινα προϊόν τών δρων ύπαρξης καί έν μέρει γεγονός. Αύτή ή πνευματική έξαφάνιση πάνω άπό τόν κόσμο, είναι ή ιδεολογική Ικφραση τής άδυναμίας τών φιλόσοφων απέναντι στό κόσμο. Οί ιδεολογικές τους καυχησιολογίες διαψεύδονται κάθε μέρα άπ’ τήν πρακτική. (Ibid, σελ. 357. Θεο>ρ. καί μεταφρ. άπ’ τόν Max RU­ BEL, πνευματική βιογραφία τού Μάρξ, σελ. 217).

89

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

Ο ΙΣ Τ Ο ΡΙΚ Ο Σ ΓΛΙΣΜΟΣ Μιά μόνο έπιστήμη γνωρίζουμε· τήν έπιστήμη τής ιστο­ ρίας. Ή ιστορία μπορεϊ νά θεωρηθεί άπό δυό άπόψεις: σάν Ιστορία τής φύσης καί σάν ιστορία τοΰ άνθρωποι». Μερικές φορές αύτές οϊ δυό άπόψεις δέν είναι χωρισμένες- έφ’ δσον ύπάρχουν άνθρωποι, ή Ιστορία τής φύσης καί ή ιστορία τοΰ άνθρώπου διευθετούνται άμοιβαΐα. Ή Ιστορία τής φύ­ σης — λεγάμενη καλύτερα έπιστήμη τής φύσης — δέν μάς ένδιαφέρει ·έδώ. Περισσότερο ένδιαφέρει νά άσχοληθοΰμε μέ τήν ιστορία τών άνθρώπων, γιατί κάθε Ιδεολογία σχεδόν, άνάγεται πότε σέ μιά κίβδηλη Ιρμηνεία αύτής τής Ιστορίας, πότε σέ μιά όλική άφαίρεση αύτής τής ιστορίας. Ή ιδεολο­ γία καθ’ έαυτή δέν είναι παρά μιά άπ’ τίς άπόψεις αύτής τής ιστορίας. . . Μπορεϊ νά διακρίνει κανείς τούς άνθρώπους άπ’ τά ζώα, άπ’ τή συνείδηση, άπ’ τή θρησκεία, άπό αύτό πού χρειάζον­ ται (θέλουν). ’Αρχίζουν νά διακρίνονται άπό τά ζώα άπ’ τή στιγμή πού άρχίζουν νά παράγουν τά μέσα τής ύπαρξής τους' ύπάρχει έδώ ένα βήμα πού προϋποθέτει τήν συντεχνια­ κή τους όργάνωση. Οί άνθρωποι, παράγοντας τά μέσα τής ύπαρξής της, παράγουν έμμεσα αύτή τήν ίδια τήν ύλική τους ζωή. Ό τρόπος μέ τόν όποιο οί άνθρωποι παράγουν τά μέσα δια­ βίωσής τους, έξαρτάται στήν άρχή άπ’ τή φύση τών μέσων ύπαρξης πού προϋπάρχουν καί πού πρέπει νά άναπαραχθοϋν. Ιο. Αύτός ό τρόπος παραγωγής δέν πρέπει νά θεωρηθεί μέ τήν έννοια τής άναπαραγωγής τών φυσικών άτόμων. Πολ­ λές φορές είναι Ινας τρόπος καθοριστικός τής δράσης αύτών τών άτόμων, ένας καθορισμένος τρόπος νά έκδηλώσουν τή ζωή τους, Ινας καθορισμένος τρόπος ζωής. Συνεπώς οί 1κδηλώσεις τής ζωής τους καθορίζουν τά άτομα. Έ τσ ι αύτό πού είναι (τά άτομα) συμπίπτει μέ τήν παραγωγή τους, μέ

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

90

τή φύση τής παραγωγής καθώς καί μέ τό τρόπο τής παρα­ γωγής. Τό δτι είναι £τσι τά άτομα έξαρτάται λοιπόν άπό τους υλικούς δρους τής παραγωγής τους. Ή παραγωγή αύτή άρχίζει μέ τήν αύξηση τής έθνότητας. Προϋποθέτει ενα «έμπόριο» μιά άμοιβαία συγκοινωνία τών άτόμων. Ή μορφή αύτοϋ τοΰ «έμπορίου» διευθετείται άπ’ τήν παραγωγή. 2ο. Τό γεγονός λοιπόν εχει ώς έξής: Τά προσδιορισμένα άτομα (μέσα στις καθορισμένες σχέσεις παραγωγής) που παράγουν μέ ενα καθορισμένο τρόπο, άποκτοΰν αύτές τις προσδιορισμένες κοινωνικές καί πολιτικές σχέσεις. Ή έμπειρική παρατήρηση (πού άρκεΐται άρχικά στά πραγματικά γε­ γονότα) όφείλει νά δείξει μέσα σέ κάθε περίπτωση, χωρίς «άπάτη» καί χωρίς κερδοσκοπία, Ιμπειρικά, τό δεσμό τής κοινωνικοπολιτικής κατασκευής μέ τή παραγωγή. Ή κοι­ νωνική όργάνωση τοΰ κράτους, πηγάζει πάντοτε άπ’ τή ζων­ τανή δράση τών προσδιορισμένων άτόμων, δχι αύτών τών άτόμων πού ζωγραφίζονται στά μάτια τους, ή στά μάτια τών άλλιον, άλλά άτόμων τέτοιων πού είναι πραγματικά, δη­ λαδή Ινεργώντας, παράγοντας ύλιστικά, Ιτσι δπως ένεργοΰν μέσα στά καθορισμένα δρια καί στις καθορισμένες συνθήκες, ύλικές καί άνεξάρτητες άπό τή θέλησή τους. . . Έ κεΐ δπου παύει ή άπάτη, άρχίζει λοιπόν στή πραγματι­ κή ζωή ή πραγματική έπιστήμη, ή θετική, ή παρουσίαση τής πρακτικής δράσης, τοΰ προτσές τής πρακτικής άνάπτυξης τοΰ άνθρώπου. Οί φράσεις οί σχετικές μέ τή συνείδηση καταργοΰνται, καί ή πραγματική γνώση όφείλει νά πάρει τή θέση τους. "Οπου άποκαλύπτεται ή πραγματικότητα, έκεΐ ή αύτόνομη φιλοσοφία χάνει τά μέσα ύπαρξής της. Στή θέση της μπορεΐ τό πολύ - πολύ νά έμφανισθεΐ μιά περίληψη τών πιό γενικών άποτελεσμάτων πού μποροΰν νά έξαχθοΰν άπ’ τή μελέτη τής ιστορικής άνάπτυξης τών άνθρώπων. Αύτές οί άφαιρέσεις, χωρισμένες άπ’ τή πραγματική ιστορία, δέν

91

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

Ιχουν άξία καθ’ έαυτές. Μπορούν άπλώς νά χρησιμεύσουν, ώστε νά εύκολύνουν τήν τακτοποίηση τών ιστορικών υλικών, νά προσδιορίσουν τή διαδοχή τών ιδιαιτέρων στρωμάτων τους. ’Αλλά δέν δίνουν διόλου, δπως καί ή φιλοσοφία μιά συνταγή ή ενα σχήμα, στό όποιο μπορούν δικαιολογημένα νά βασισθοΰν οί ιστορικές Εποχές. Ή δυσκολία άντίθετα άρχίζει, δταν Αφιερώνεται κανείς στή σκέψη καί στήν τακτο­ ποίηση τών υλικών (ιστορικών) (στήν άναζήτηση τών γνή­ σιων δεσμών πού πράγματι Ιχουν τά διάφορα στρώματα), ή όποία Ινεργεΐται άπό μιά Εποχή περασμένη ή τωρινή, στή πραγματική Ικθεση. Ή λύση αύτών τών δυσκολιών δόθη­ κε άπό άρχές πού δέν μπορούν νά Εκτεθούν Εδώ, άλλά οί όποιες Εξαρτιοΰνται άρχικά άπ’ τή μελέτη τοϋ ζωντανού πραγματικού προτσές καί τής (πρακτικής) δράσης τών ατό­ μων κάθε έποχής. Αύτή ή άντίληψη δέν όφείλει (δπως συμβαίνει μέ τήν ίδεαλιστική άντίληψη τής ιστορίας) νά στηρίξει τήν άναζήτησή της, πάνω σέ μιά κατηγορία, άλλά μένει πάντοτε πάνω στό πραγματικό πλαίσιο τής ιστορίας, δέν έξηγεΐ τήν ύλική πρακτική καί ετσι φθάνει στό έξης άποτέλεσμα: δλα τά σχήματα, δλα τά προϊόντα τής Συνείδησης δέν πρέπει νά καταστραφοΰν άπό μιά ίδεαλιστική κριτική, άπό μιά κατα­ στροφή μέσα στή «συνείδηση καθ’ έαυτή», ή άπό ενα μετα­ σχηματισμό «φάντασμα» «φαντομα» κλπ., άλλά μόνο άπ’ τή πρακτική καταστροφή τών πραγματικών κοινωνικών σχέ­ σεων, άπ’ τις όποιες καί άπορρέουν αύτές οί ίδεαλιστικές αύταπάτες’ δέν είναι ή κριτική, άλλά ή Επανάσταση ή κι­ νητήρια δύναμη τής Ιστορίας — τής θρησκείας, τής φιλοσο­ φίας καί δλων τών άλλων θεωριών. Δείχνει δτι ή ίστορία δέν θά χαθεί στή «συνείδηση καθ’ Ιαυτή» σάν «πνεΰμα τοΰ πνεύματος», άλλά δτι συναντά σέ κάθε στάδιο Ινα ύλικό άποτέλεσμα, ενα σύνολο παραγωγι­ κών δυνάμεων, μιά Ιστορική σχέση τών άνθρώπων μέ τή φύση καί μεταξύ τους, πού μεταδόθηκαν σέ κάθε γενιά, άπ’

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

92

τήν προηγούμενη, Ινα άθροισμα παραγωγικών δυνάμεων, κεφαλαίων, περιστάσεων, πού άπ’ τόνα μέρος προσδιορίζον­ ται άπ’ τή νέα γενιά, άλλά ή δποία άπ’ τ’ άλλο μέρος προσ­ διορίζει τίς κύριες συνθήκες τής δπαρξης καί δίνει μιά καθο­ ρισμένη άνάπτυξη, Ινα ειδικό χαρακτήρα' συνεπώς οί πε­ ριστάσεις διαμορφώνουν τούς άνθρώπους στό βαθμό πού οί άνθρωποι διαμορφώνουν τίς περιστάσεις. Αύτό τό σύνολο τών παραγωγικών δυνάμεων, κεφαλαίων, κοινωνικών σχη­ μάτων «έμπορίου» πού κάθε άτομο καί κάθε γενιά βρίσκουν σάν κάτι τό δοσμένο, άποτελεΐ τό πραγματικό θεμέλιο αύτοΰ πού οί φιλόσοφοι φαντάζονται μέσα στήν δψη τής «"Υπαρ­ ξης» καί τής «ούσίας τοΰ άνθρώπου» καί τό όποιο μεταμόρ­ φωσαν καί πολέμησαν. ’Εναπόκειται στ’ άλήθεια, στόν πρακτικό υλιστή, δηλ. τόν κομμουνιστή, γιά νά έπαναστατήσει τόν υφιστάμενο κόσμο, νά Ιπιτεθεΐ μέ τρόπο πρακτικό καί νά τροποποιήσει τά πράγ­ ματα Ιτσι πού τά βρήκε. Τό λάθος τοΰ ΦόΟερμπαχ δέν συνίσταται στό δτι ύποτάσσει αύτό πού είναι φανερό, τό αισθη­ τό φαινόμενο στήν αίσθητή πραγματικότητα, πού έλέγχεται άπό μιά πολύ προσεκτική άσκηση τής κατάστασης τών αι­ σθητών πραγμάτων, άλλά στό δτι τήν τελευταία στιγμή δέν μπορεϊ νά φτάσει στό τέλος τοΰ αίσθητοΰ κόσμου, χωρίς νά τόν παρατηρήσει (δηλαδή μέ τά γυαλιά τοΰ φιλόσοφου). (Άποσπάσματα άπό τή Γερμανική ’Ιδεολογία)

Θ ΕΣΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΤΟ ΦΟ ΓΈΡΜΠΑΧ I. Τό άρχικό λάθος δλου τοΰ ύλισμοΰ (συμπεριλαμβανο­ μένου καί τοΰ ΦόΟερμπαχ) είναι πώς τό άντικείμενο, ή πραγματικότητα, ή ύλικότητα δέν νοούνται παρά μόνο μέ τή μορφή τοΰ άντικειμένου ή τής ένόρασης, καί δχι σάν αί­ σθητή άνθρώπινη πράξη, σάν πρακτική, δχι ύποκειμενικά. ’'Ετσι έξηγεΐται γιατί ή πλευρά τής δράσης άναπτύχθηκε άπ’ τόν ιδεαλισμό, άντίθετα άπ’ τόν ύλισμό, άφηρημένα,

93

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

γιατί δ Ιδεαλισμός δέν γνώριζε τήν πραγματική, τή συγκε­ κριμένη δράση σάν τέτοια. Ό ΦόΟερμπαχ* θέλει συγκεκρι­ μένα άντικείμενα τής νόησης’ μά δέν θεωρεί τήν άνθρώπινη ένεργητικότητα, αύτή καθ’ έαυτή σάν μιά άντικειμενική ένεργητικότητα. Δέν θεωρεί λοιπόν στήν «ούσία τοΰ Χριστιανισμού» σάν άληθινή άνθρώπινη δράση παρά τή θεωρητική δράση, ένώ ή πρακτική δέν θεωρεί καί δέν τήν άντικρύζει παρά μόνο στή ρυπαρή δψη τοΰ ύλισμοΰ (ιουδαϊσμός). Δέν καταλαβαίνει λοιπόν τήν δύναμη τής «έπαναστατικής πρακτικοκοινωνικής δράσης». II . Τό πρόβλημα τοΰ νά γνωρίζεις άν ή άνθρώπινη σκέ­ ψη μπορεί νά άντιληφθεί τήν άντικειμενική άλήθεια δέν εί­ ναι θεωρητικό πρόβλημα μά πρόβλημα πρακτικό. Είναι πού στή πράξη ό άνθρωπος πρέπει νά άποδείξει τήν άλήθεια, δηλ. τήν πραγματικότητα, τή δύναμη, τήν άκρίβεια τής νό­ ησής του. Ή μάχη γιά τήν πραγματικότητα ή τή μή πραγ­ ματικότητα τής νόησης — άποξενωμένη άπ’ τή πρακτική — είναι Ινα καθαρά σχολαστικό πρόβλημα. I I I . Ή ύλιστική θεωρία τής άλλαγής τών περιστάσεων καί τής άγωγής ξεχνά πώς οί συνθήκες μετασχηματίζονται άπ5 τόν άνθρωπο καί πώς δ παιδαγωγός πρέπει νά παιδαγωγηθεΐ ό ίδιος. Ό δηγεΐ λοιπόν ή θεωρία αύτή νά διαιρέσει τή κοινωνία σέ δυο μέρη άπ’ τά όποία το ενα στέκεται πάνω άπό τή κοινωνία. Ή σύμπτωση τής άλλαγής τών συνθηκών καί τής άνθρώπινης δράσης δέν πρέπει νά θεωρηθεί καί έννοηθεί νοητά μά σάν έπαναστατική πράξη. IV . Ό Φόϋερμπαχ ξεκινά απ’ τό γεγονός τής θρησκευτι­ κής «άλλοτρίωσης» τοΰ διχασμού τοΰ κόσμου σέ ένα κόσμο θρησκευτικό καί σέ £να μή έκκλησιαστικό κόσμο. Τό Ιργο του συνίσταται νά ξαναφέρει τόν θρησκευτικό κόσμο στή κο­ σμική του βάση. Ά λλά τό γεγονός δτι ή κοσμική βάση άπομακρύνεται άπ’ τόν ίδιο καί προσκολλάται στά σύννεφα σάν Ενα αύτόνομο κράτος δέν έξηγείται παρά άπό τό γεγονός δτι

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

94

αυτή' ή κοσμική βάση είναι διαιρημένη σέ δοό Ανταγωνιστι­ κά μέρη. Πρέπει λοιπόν νά κατανοήσουμε αύτόν τόν Αντα­ γωνισμό καί νά κινήσουμε σ’ Επανάσταση τή πρακτική. Γιά παράδειγμα, μιά καί Ανακαλύφτηκε δτι ή γήινη οικογένεια είναι τό μυστικό τής 'Αγίας Οικογένειας, ή πρώτη πρέπει νά εξαφανιστεί θεωρητικά καί πρακτικά. Υ . Ό ΦόΟερμπαχ πού δέν ικανοποιείται μέ τήν άφηρημένη νόηση καταφεύγει στήν Ίνόραση (αισθητή) άλλά δέν θε­ ωρεί τήν αισθητικότητα (αισθητό κόσμο) σάν πρακτική καί συγκεκριμένη δράση τοϋ άνθρώπου. V I. 'Ο ΦόΟερμπαχ αναλύει τό θρησκευτικό είναι μέσα στό ανθρώπινο είναι. Ά λλά τό Ανθρώπινο είναι δέν είναι παρά μόνο μιά Αφαίρεση έμφυτη στό ξεχωριστό άτομο. Στήν πραγ­ ματικότητα αύτό άποτελεΐ τό σύνολο τών κοινωνικών σχέ­ σεων. V II. Ό ΦόΟερμπαχ δέν βλέπει λοιπόν δτι τό «θρησκευ­ τικό συναίσθημα» τό ίδιο, είναι ένα κοινωνικό προϊόν καί δτι τό Αφηρημένο άτομο πού Αναλύει, Ανήκει σέ μιά καθορισμέ­ νη μορφή. V II I. "Ολη ή κοινωνική ζωή είναι ούσιαστικά πρακτι­ κή. "Ολα τά μυστήρια πού Εξαπατούν τή θεωρία πρός τό μυστικισμό, βρίσκουν τήν όρθολογική τους λύση μέσα στήν Ανθρώπινη πρακτική καί στήν κατανόηση αύτής τής πρα­ κτικής. IX . Τό Ανώτατο σημείο πού έφθασε ό έποπτικός υλισμός, δηλαδή δ ύλισμός πού δέν κατανοεί τόν αισθητό κόσμο σάν πρακτική δράση, είναι ή μελέτη τών Απομονωμένων Ατόμων τής πολιτικής κοινωνίας. X. Ή Αφετηρία τοϋ παλιοϋ ύλισμοΰ είναι ή πολιτική κοι­ νωνία, ή Αφετηρία τοΰ νέου ύλισμοΰ είναι ή Ανθρώπινη κοι­ νωνία ή ή συγκροτημένη σέ κοινωνία Ανθρωπότητα. XI. Οί φιλόσοφοι δέν έκαναν τίποτε άλλο παρά νά έξηγοΰν τόν κόσμο μέ διάφορους τρόπους. Ενδιαφέρει τώρα νά τόν Αλλάξουμε.

95

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

Κ Ρ ΙΤ ΙΚ Η ΚΑΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΦΑΙΡΕΣΗ . . . "Οταν, σχετικά μέ τίς πραγματικότητες μήλα, άχλάδια, φράουλες, άμύγδαλα, σχηματίζω τή γενική παράστα­ ση «φρούτο»- δταν, πηγαίνοντας πιό μακριά, φαντάζομαι, δτι ή άφηρημένη μου παράσταση, που βγαίνει απ’ τά πραγμα­ τικά φρούτα, δηλαδή τό Φρούτο, είναι μιά Ιννοια πού υπάρ­ χει εξω άπό μένα και άποτελεΐ άκόμα τήν άληθινή έννοια τοΰ μήλου, τοΰ άχλαδιοΰ, δηλώνω — μέ θεωρητική γλώσ­ σα — , δτι τό Φροΰτο είναι ή «ουσία» τοΰ άχλαδιοΰ, τοΰ μή­ λου, τού άμύγδαλου κλπ. Λέω λοιπόν δτι τό ουσιώδες μέσα στό μήλο ή στό άχλάδι, δέν είναι δτι είναι άχλάδι ή μήλο, τό οόσιώδες αυτών τών πραγμάτων δέν είναι τό πραγματι­ κό είναι τους, πού πέφτει κάτω άπό τις εννοιες, άλλά ή άφη­ ρημένη όντότητα πού έξάγω άπό αύτά καί πού μ’ αυτήν τά ύποκατέστησα, τήν όντότητα τής παράστασής μου... τό Φροΰ­ το. Δηλώνω δτι τό μήλο, τό άμύγδαλο κλπ. είναι άπλώς τρό­ πος ύπαρξης τοΰ Φρούτου. Ή τεχνική μου κρίση, ύποβασταζόμενη άπ’ τίς Ιννοιες, δείχνει χωρίς άμφιβολία, Ινα μήλο ένός άχλαδιοΰ καί ενα άχλάδι ένός άμύγδαλου- άλλά τό θε­ ωρητικό μου λογικό δηλώνει, δτι αύτή ή συγκεκριμένη δια­ φορά είναι χωρίς ούσία καί άδιάφορη. Βλέπει μέσα στό μή­ λο τό ίδιο πράγμα πού βλέπει καί μέσα στό άχλάδι, τό ίδιο πράγμα πού βλέπει μέσα στό άμύγδαλο, δηλαδή τό Φροΰτο. Τά πραγματικά καί ξεχωριστά φροΰτα δέν είναι πιά παρά φαινομενικά φροΰτα, και ή άληθινή τους ούσία είναι τό Φροΰ­ το πού άποτελεΐ καί τήν ύπόστασή τους. . . . Άφοΰ εχει παραχθεΐ απ’ τά διάφορα πραγματικά φροΰτα, ενα άφηρημένο φροΰτο, τό Φροΰτο, ή θεωρία γιά νά φθάσει στήν οψη ένός πραγματικού περιεχομένου, πρέ­ πει νά βρή μ’ ενα τρόπο τό μέσο, ή μ’ ενα άλλο τρόπο νά ξαναφτάσει άπ’ τό Φροΰτο, άπ’ τήν ύπαρξη, στά διάφορα άληθινά φροΰτα, τό άχλάδι, τό μήλο, τό άμύγδαλο κλπ. Ά λ-

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

96

λά δσο είναι εδκολο, άναχωρώντας άπ’ τά πραγματικοί φροΰτα, να δημιουργήσουμε τήν άφηρημένη παράσταση, τό Φροΰ­ το, άλλο τόσο είναι δύσκολο, άναχωρώντας άπ’ τήν άφηρη­ μένη παράσταση, τό Φροΰτο, νά παράγουμε πραγματικά φροΟτα. Είναι άκόμα άδύνατο, άφοϋ παραιτηθούμε άπ’ τήν άφαίρεση, νά περάσουμε άπ’ τήν άφαίρεση στό άντίθετό της. Ό θεωρητικός φιλόσοφος άπαρνειται λοιπόν τήν άφαίρεση τοΰ φρούτου, άλλά παραιτεΐται απ’ αυτήν μέ θεωρη­ τικό τρόπο, μυστικό, ένώ φαίνεται δτι δέν τήν άπαρνειται. Γι’ αύτό λοιπόν φαινομενικά, ύπερβαίνει τήν άφαίρεση. Σκέ­ πτεται σχεδόν ώς Ιξής: "Αν τό μήλο, τό άχλάδι, τό άμύγδα­ λο, ή φράουλα κλπ. δέν είναι τίποτε άλλο παρά μόνο τό ου­ σιώδες, δηλ. τό Φροΰτο, πώς γίνεται νά μοΰ φαίνεται τό Φροΰτο άλλοτε μέ τή μορφή τοΰ μήλου, άλλοτε μέ τή μορφή τοΰ άμύγδαλου, άλλοτε μέ τή μορφή τοΰ άχλαδιοΰ; Ά πό «οΟ προέρχεται αύτό τό φαινόμενο τής διαφοροποίησης πού είναι καταφανώς τόσο άντίθετο μέ τή θεωρητική παράσταση πού εχω γιά τήν Μονάδα, γιά τήν υπόσταση, γιά τό Φροΰτο. Τό λογικό, είναι αύτό, άπαντά ό θεωρητικός φιλόσοφος, δτι τό Φροΰτο δέν είναι μιά όντότητα χωρίς ζωή, χωρίς δια­ κεκριμένα χαρακτηριστικά, χωρίς κίνηση, άλλά μιά όντό­ τητα προικισμένη μέ ζωή, μέ ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, μέ κίνηση. Ή διαφορά τών συνηθισμένων φρούτων, δέν ένδιαφέρει σέ τίποτε στήν αισθητή μου κρίση, άλλά άντικαθιστά τό ίδιο τό Φροΰτο μέ τή θεωρητική Λογική. Τ ά «βέβηλα» ξεχωριστά φροΰτα, είναι διάφορες εκδηλώσεις τοΰ μοναδικοΟ Φρούτου’ είναι άποκροσταλλώσεις πού παράγει τό ίδιο τό Φροΰτο. Γι’ αύτό, λόγου χάρη, μέσα στό μήλο καί στό άχλάδι, τό Φρούτο παίρνει τήν δψη ένός μήλου καί ένός άχλαδιοΰ. Δέν πρέπει λοιπόν νά πει άπό ούσιαστική άποψη: τό Φροΰτο παρουσιάζεται σάν μήλο, τό Φρούτο παρουσιάζε­ ται σάν άμύγδαλο, καί οί διαφορές πού διακρίνουν τό μήλο, τό άχλάδι, τό άμύγδαλο, είναι διαφορές αύτοϋ τοΰ ίδιου τοΰ Φρούτου, καί σχηματίζουν ιδιαίτερα φροΰτα μέ διαφορετι­

97

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

κούς κρίκους, μέσα στό ζωντανό προτσές τοΰ Φρούτου. Τό Φροΰτο λοιπόν δέν είναι μιά Ενότητα χωρίς περιεχόμενο καί διαφορά' είναι ή μονάδα σάν γενικότητα, σάν «όλότητα» τών φρούτων πού σχηματίζουν μιά «διαδοχή οργανικά τακτική». Μέσα σέ κάθε κρίκο αυτής τής σειράς, τό Φροΰτο παίρνει Ινα σχήμα πιό αναπτυγμένο, εκφρασμένο μέ περισσότερη πλη­ ρότητα, ώς Εκείνο πού θά γίνει στό τέλος, δηλ. σάν «σύνο­ λο» ολων τών Φρούτων, ή ζωντανή μονάδα πού περιέχει καί Αναπαράγει καθένα απ’ αύτά τά στοιχεία, χωρίς διακοπή. Έ τσ ι τά μέλη τοΰ σώματος, μετασχηματίζονται χωρίς δια­ κοπή σέ αίμα, καί άναπαράγονται χωρίς διακοπή άπό τό αίμα. Τό βλέπει κανείς: Ένώ ή χριστιανική θρησκεία γνωρί­ ζει μιά μόνο ένσάρκωση, ή θεωρητική φιλοσοφία Ιχει τόσες Ενσαρκώσεις, δσα καί τά πράγματα, μέ άποτέλεσμα νά συγκρατεΐ Εδώ μέσα σέ κάθε φροΰτο μιά ένσάρκωση τής υπό­ στασης, τοΰ άπόλυτου Φρούτου. Γιά τό θεωρητικό φιλόσοφο, τό κύριο Ενδιαφέρον συνίσταται λοιπόν στό νά δημιουργεί τήν ύπαρξη τών πραγματικών φρούτων καί στό νά δηλώνει μέ μυστηριώδη τρόπο, δτι υπάρχουν μήλα, αχλάδια κλπ. Ά λλά τά μήλα, τά άχλάδια κλπ. πού ξαναβρίσκουμε μέσα στό θεω­ ρητικό κόσμο, δέν είναι πιά παρά όψεις μήλων, Αχλαδιών κλπ., γιατί αύτά είναι εκδηλώσεις τοΰ Φρούτου, δηλαδή αύ­ τή ή άφηρημένη όρθολογιστική οντότητα, καί Επομένως καί αύτά άφηρημένες δρθολογιστικές οντότητες. Συνεπώς αύτός πού σάς παρακαλεΐ μέσα στή θεωρία, είναι γιά νά ξαναβρεΐ έκεΐ δλα τά πραγματικά φροΰτα, άλλά σάν Φροΰτα πού έχουν μιά Ανώτερη μυστική δύναμη, βγαλμένη Απ’ τόν αιθέρα τοΰ έγκέφαλού σας καί δχι άπ’ τή φυσική γή, σάν Ενσαρκώσεις τοΰ Φρούτου, τοΰ άπόλυτου Λόγου. Επανερχόμενοι άπ’ τήν άφαίρεση τής ύπαρξης τοΰ ύπερφυσικοΰ λογικοΰ άπό τό Φροΰτο στά φυσικά καί πραγματικά φροΰτα, δίνετε συνεχώς στά φυσικά φροΰτα μιά υπερφυσι­ κή δύναμη καί τά μετασχηματίζετε σέ τόσες Αφαιρέσεις. 7

MAPS - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

98

Τδ κύριο ένδιαφέρον σας είναι, άκριβώς, νά Αποδείξετε τήν ένότητα τοΰ Φρούτου μέσα σέ δλες του τίς έκδηλώσεις: Μή­ λο, άχλάδι, άμύγδαλο κλπ., νά άποδείξετε, συνεπώς, τήν μυστική συνάφεια αύτων τών φρούτων καί νά κάνετε ναι δοΰν πώς μέσα σέ κάθε ένα άπδ τά φρούτα, τδ Φρούτο πραγ­ ματοποιείται βαθμιαία καί περνά άναγκαΐα άπ’ τήν κατά­ σταση τοΰ άμύγδαλου, άπ’ τήν κατάσταση τοΰ άχλαδιού κλπ. Ή δύναμη τών δρισμένων φρούτων δέν συνίσταται πιά στίς φυσικές τους ιδιότητες, άλλά στή θεωρητική τους ιδιό­ τητα, ή όποία προσδιορίζει σ’ αύτά μιά καθορισμένη θέση μέσα στό ζωντανό προτσές τού άπόλυτου Φρούτου. Ό κανονικός άνθρωπος δέν πιστεύει καθόλου δτι προ­ τείνει κάτι τό παράδοξο, λέγοντας δτι ύπάρχουν μήλα καί άχλάδια. ’Αλλά δ φιλόσοφος έξηγώντας αύτή τήν δπαρξη μέ τρόπο θεωρητικό, είπε κάτι τό άτοπο, Ικανέ ενα θαΰμα: ’Από τήν άπραγματική όρθολογιστική όντότητα, τό Φροΰτο δημιούργησε πραγματικές φυσι/κ,ές όντότητες, τά μήλα, τά άχλάδια κλπ. Ό θεωρητικός φιλόσοφος δέν μπορεί νά πραγματοποιήσει αύτή τή διαρκή παραγωγή, παρά μόνο, παρεμβάλλοντας, σά νά ήταν μιά δίκιά του έφεύρεση, ιδιότητες πού είναι παραδεγ­ μένο άπ’ δλους, δτι άνήκουν στό μήλο, στό άχλάδι κλπ., καί δίνοντας τά δνόματα τών πραγματικών άντικειμένων σ’ έκεΐνο πού θέλει νά δημιουργήσει μόνη της ή άφηρημένη λο­ γική, δηλαδή μέ άφηρημένους δρθολογιστικούς σχηματι­ σμούς' δηλώνοντας τέλος δτι ή δική του δράση μέ τήν δποία περνά άπό τήν παράσταση μήλο στήν παράσταση άχλάδι, είναι ή ίδια ή δράση τοΰ άπόλυτου ύποκειμένου, δηλαδή τοΰ Φρούτου. Αύτή ή ένέργεια, θά μπορούσε νά πει κανείς —- μέ φιλο­ σοφική γλώσσα — δτι έννοεΐ τήν ύπόσταση σάν λόγο, σάν έσωτερική διεργασία, σάν άπόλυτο πρόσωπο καί, αύτή ή άντίληψη άποτελεΐ τόν ούσιώδη χαρακτήρα τής χεγκελιανής μεθόδου. ('Αγία ΟΙχογένεια, μετ. Molitol, <τελ. 79 in.)

99

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

ΠΑΛΙ Η ΧΕΓΚΕΛΙΑΝΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ Στή «Φαινομενολογία» του ό Χέγκελ, Αντικαθιστά τόν άν­ θρωπο Απ’ τή συνείδηση τοϋ έαυτοΰ του" ή Ανθρώπινη πραγ­ ματικότητα μέσα σ’ βλο της τόν πλοϋτο, φαινόταν Απλώς σάν ενα Από τά σχήματα, σάν μιά ιδιότητα τής συνείδησης τοΰ έαυτοΰ της. Ά λλά μιά τέτοια ιδιότητα είναι μόνο μιά καθαρή κατηγορία, μιά Απλή Ιδέα' καί γ ι’ αύτό μπορεΐ νά καταργηθεΐ μέσα στήν καθαρή νόηση καί νά ξεπεραστεΐ Απ’ αύτήν. Στήν «Φαινομενολογία» τοΰ Χέγκελ, οί ύλικές, συγ­ κεκριμένες καί Αντικειμενικές βάσεις τών διαφόρων μορ­ φών, έξασθενημένες Από τήν Ανθρώπινη συνείδηση, διατρέφονται δλότελα μέσα σ’ δλο αύτό τό καταστροφικό Ιργο πού όδηγεΐ στήν πιό συντηρητική φιλοσοφία. Κ ι’ αύτό γιατί ή συντηρητική φιλοσοφία φαντάζεται, δτι νίκησε τόν Αντικει­ μενικό κόσμο, τόν συγκεκριμένο κόσμο τοΰ πράγματος, μό­ λις τόν μετασχημάτησε σ’ Ινα «λογικό 8ν», σέ μιά Απλή ιδιό­ τητα τής συνείδησης καί, φυσικά, έτσι μπορεΐ νά διαλύσει τόν Αντίπαλό της, πού Ιγινε αιθέριος «μέσα στόν αιθέρα τής καθαρής νόησης». Γι’ αύτό ή «Φαινομενολογία» τείνει λο­ γικά νά Αποκαταστήσει Απ’ 8λη τήν Ανθρώπινη πραγματι­ κότητα μόνο τήν «Απόλυτη γνώση» — «τή γνώση» — γιατί ή συνείδηση τοϋ έαυτοΰ της δέν μπορεϊ νά έκδηλωθεΐ παρά μόνο μέσα στή γνώση καί γιατί δ άνθρωπος ύπάρχει Απο­ κλειστικά σάν συνείδηση τοϋ έαυτοΰ του. Ή γνώση είναι «Απόλυτη» γιατί Ακριβώς ή συνείδηση δέν γνωρίζει παρά μόνο τόν έαυτό της, καί δέν Ιχει νά μεριμνήσει γιά Ιναν Αν­ τικειμενικό κόσμο. Ό Χέγκελ μετασχηματίζει τόν Ανθρωπο σέ Ανθρωπο τής συνείδησης καθ’ έαυτής, Αντί νά μετασχη­ ματίσει τήν συνείδηση καθ’ Ιαυτή σέ συνείδηση καθ’ έαυτή τοϋ άνθρώπου, τοΰ πραγματικοΰ έπομένως Ανθρώπου, δ ό­ ποιος ζεΐ μέσα σ’ Ινα Αντικειμενικό κόσμο κ«1 έξαρτιέται Απ’ αύτόν. Ε π ειδή δ κόσμος τοποθετείται μόνο μέσα στό νοΟ

Μ Α ΡΞ- ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

100

του, μπορεϊ νά διαλύσει μέσα σ’ αύτόν, δλους τούς περιορι­ σμούς καί νά τούς άφήσει νά ισχύουν γιά τήν κακή αισθητι­ κότητα γιά τόν πραγματικό άνθρωπο. ’Εξ άλλου, θεωρεί α­ ναγκαστικά σάν περιορισμό κάθε τι πού αντανακλά τόν πε­ ριορισμένο χαρακτήρα τής καθολικής συνείδησης καθ’ έαυτής, δηλ. τήν αισθητικότητα, τήν πραγματικότητα, τήν Ατο­ μικότητα τών άνθρώπων καί τοϋ κόσμου τους. 'Ό λη ή φαι­ νομενολογία προσπαθεί νά Αποδείξει, δτι ή συνείδηση καθ’ έαυτή είναι ή μοναδική καί άπόλυτη πραγματικότητα: Πρόσφατα ό Μπροΰνο Μπάουερ Ιδωσε ενα νέο όνομα στήν «άπόλυτη γνώση», πού τήν όνομάζει κριτική. Αύτό πού ήταν ή ιδιότητα τής συνείδησης καθ’ έαυτής, εγινε ή «άποψη» πού μεταδίδει ενα πολύ άνίερο ήχο. Στά ’Ανέκδοτα οί δυό όνομασίες εμφανίζονται άκόμα μαζί, δπου ή «συνείδηση καθ’ έαυτή» δίνει μιά έξήγηση στήν «άποψη». ’Επειδή ό «θρησκευτικός κόσμος σάν τέτοιος» ύπάρχει α­ ποκλειστικά σάν κόσμος τής συνείδησης καθ’ έαυτής, ή κρι­ τική κριτική, θεολογική έξ έπαγγέλματος, δέν ύποπτεύεται άκόμα δτι ύφίσταται ένας κόσμος μέσα στόν όποιο ύπήρχε μιά διάκριση Ανάμεσα στή συνείδηση καί στό είναι, Ινας κόσμος πού δέν θίγεται δταν καταργώ τήν ίδεαλιστική του ύπαρξη, τήν δπαρξή του σάν κατηγορία, σάν άποψη. Δηλα­ δή, δταν προσδιορίζω τήν δική μου υποκειμενική συνείδηση χωρίς νά μετασχηματίσω Αντικειμενικά τήν Αντικειμενική πραγματικότητα, δηλαδή χωρίς νά Αλλάξω τήν Αντικειμε­ νική μου πραγματικότητα, τόσο τή δική μου δσο καί τών άλλων άνθρώπων. Ή θεωρητική μυστικιστική ταυτότητα, τής ύπόστασης καί τής νόησης ξαναβρίσκεται λοιπόν μέσα στήν κριτική τής ταυτότητας, πού είναι έξ όλοκλήρου μυστι­ κή καί στήν ,θεωρία καί στήν πράξη. Ά πό δώ πηγάζει ή μνησικακία τής κριτικής ένάντια στήν πρακτική, ή δποία Ισχυρίζεται δτι είναι κάτι ξέχωρο άπό τή θεωρία, Αλλά καί ένάντια στή θεωρία πού ισχυρίζεται δτι είναι κι αύτή κάτι ξέχωρο άπό τήν καθυπόταξη μιάς δρισμένης κατηγορίας στήν

101

ΜΑΡΞ - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

«άπεριόριστη καθολικότητα τής συνείδησης». Ή θεωρία τής κριτικής κριτικής άρκεΐται νά δηλώσει, δτι κάθε τι πού καθορίζεται είναι απλώς ή άντίθεση τής άπεριόριστης καθολικότητας τής συνείδησης καθ’ έαυτής, γιά παράδειγμα τδ κράτος, ή άτομική Ιδιοκτησία κλπ. Ά πό τό άλλο μέρος όποχρεώνεται νά δείξει, μέ ποιο τρόπο τό κράτος, ή άτομική ιδιοκτησία, κάνοντας άφαιρέσεις, μετασχηματίζουν τούς άνθρώπους ή είναι προϊόντα τοΰ άφηρημένου άνθρώπου, άντί νά είναι ή πραγματικότητα τών άτομικών καί συγκεκριμέ­ νων άνθρώπων. Υπονοείται δτι Ιάν ή φαινομενολογία τοΰ Χέγκελ, παρά τήν έμφυτη θεωρητική της άμαρτία, περιέχει συχνά στοι­ χεία μιάς άληθινής περιγραφής τών άνθρώπινων συνθηκών, δ Μπροϋνο Μπάουερ καί οί συνοδοιπόροι του δέν μάς δίνουν παρά μιά κενή καρικατούρα, μιά καρικατούρα πού άρκεΐται νά Ικλέγει, άδιάφορο ποιά ιδιότητα ένός πνευματικού προϊ­ όντος, ή καλύτερα Ινα δποιοδήποτε στοιχείο τών συνθηκών ή τών πραγματικών κινήσεων, γιά νά μετασχηματίσει στή συνέχεια αύτή τήν ιδιότητα ή αύτό τό στοιχείο, σέ ενα ίδεαλιστικό αιτιοκρατικό προσδιορισμό, σέ μιά κατηγορία, καί νά παρουσιάσει αύτή τήν κατηγορία σάν τήν «άποψη» τοΰ προϊόντος τής συνθήκης, τής κίνησης. Τελικά, παρατηρεί κανείς, άπό ψηλά, θριαμβευτικά, μέ Ιναν αέρα υψηλής σο­ φίας, τόν πραγματικό προσδιορισμό τής άποψης τής άφαίρεσης, τής καθολικής κριτικής καί τής καθολικής συνείδη­ σης καθ’ έαυτής ('Αγία οίκογένεια). ΑΘΛΙΟΤΗΤΑ ΤΗ Σ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Νάμαστε στήν καρδιά τής Γερμανίας, θ ά έχουμε νά μι­ λήσουμε γιά μεταφυσική, Ινώ μιλάμε άποκλειστικά γιά πο­ λιτική οικονομία. Καί σ’ αύτό δέν κάνουμε τίποτε άλλο παρά νά άκολουθήσουμε τίς «άντιφάσεις» τοϋ κ. Προυντόν. Πριν άπό λίγο μάς άνάγκαζε νά μιλάμε άγγλικά, νά γίνουμ,ε κι

Μ ΑΡΞ- ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

102

έμεϊς οί ίδιοι "Αγγλοι. Τώρα ή σκηνή άλλάζει. Ό κ. Προυν­ τόν μάς μεταφέρει στήν άγαπητή μας πατρίδα καί μάς άναγκάζει νά ξαναπάρουμε, χωρίς νά τό θέλουμε, τήν ιδιό­ τητα τοϋ Γερμανοΰ. "Αν δ Ά γ γ λ ο ς μετατρέπει τούς άνθρώπους σέ καπέλα, ό Γερμανός μετατρέπει τά καπέλα σέ Ιδέες. Ό Ά γ γ λ ο ς είναι ό Ρικάρντο, πλούσιος τραπεζίτης καί δια­ κεκριμένος οίκονομολόγος. Ό Γερμανός είναι ό Χέγκελ, άπλός καθηγητής στό πανεπιστήμιο τοΰ Βερολίνου. Ό Λουδοβίκος XV, τελευταίος άπόλυτος μονάρχης πού Αντιπροσώπευε τήν παρακμή τής γαλλικής βασιλείας, είχε στήν προσωπική του υπηρεσία ένα γιατρό, πού ήταν γιά τό Λουδοβίκο δ πρώτος οίκονομολόγος τής Γαλλίας. Αύτός δ γιατρός, αότός ό οικονομολόγος Αντιπροσώπευε τόν Ιρχόμενο σίγουρο θρίαμβο τής γαλλικής μπουρζουαζίας. Ό δόκτωρ ΚεσναΙ Ικανέ τήν πολιτική οικονομία έπιστήμη. Τήν συνό­ ψισε στόν περίφημο Οικονομικό Πίνακά του. Εξόν άπό τά χίλια κι Ινα ύπομνήματα πού δημοσιεύτηκαν πάνω σ’ αύτόν τόν πίνακα, κατέχουμε κι ένα τοΰ ίδιου τοΰ γιατροΰ. Είναι ή άνάλυση τοΰ «οίκονομικοΰ πίνακα» Ακολουθούμενη άπό «Ιφτά σημαντικές παρατηρήσεις». Ό κ. Προυντόν είναι 2νας δόκτωρ Κεσναί. Elvat δ Κεσ­ ναΙ τής μεταφυσικής στήν πολιτική οικονομία. Λοιπόν, ή μεταφυσική, βλη ή φιλοσοφία, συνοψίζεται, σύμφωνα μέ τό Χέγκελ, στή μέθοδο, θ ά πρέπει, λοιπόν νά προσπαθήσουμε νά έξηγήσουμε τή μέθοδο τοΰ κ. Προυντόν,. πού είναι τό ίδιο τουλάχιστο σκοτεινή δσο κι b Οικονομικός Πίνακας. Γιαυτό δίνουμε έφτά παρατηρήσεις, περισσότερο ή λιγότερο σπουδαίες. Ά ν ό δόκτωρ Προυντόν δέν είναι εύχαριστημένος άπό τις παρατηρήσεις μας, I καλά, Ας γίνει άββάς Μπουτό καί Ας δώσει δ ίδιος «τήν έρμηνεία τής οίκονομομεταφυσικής μεθόδου». Πρώτη παρατήρηση. «Δέν κάνουμε καθόλου ίστορία σύμφωνα μέ τή χρονική σειρά, άλλά σύμφωνα μέ τή διαδοχή τών ιδεών. Οί οίκονο-

103

M A P S- ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

μικές «φάσεις» ή «κατηγορίες» είναι στήν έκδήλωσή τους άλλοτε σύγχρονες, κι άλλοτε άντιστραμμένες «πρωθύστερες». Οί οικονομικές θεωρίες δέν έχουν λιγότερο μέσα τους τή «λογική τους διαδοχή» καί τή δική τους «σειρά μέσα στή νόηση». Αύτή τή σειρά κολακευόμαστε πώς Ανακαλύψαμε» (Προυντόν τ. 1ος σελ. 146). Χωρίς άλλο δ κ. Προυντόν θέ­ λησε νά φοβίσει τούς Γάλλους ρίχνοντας τους κατάφατσα φράσεις μισοχεγκελιανές. ’Έχουμε λοιπόν νά συζητήσουμε μέ δυό άνθρώπους, στήν άρχή μέ τόν κ. Προυντόν, κατόπιν μέ τόν Χέγκελ. Πώς δ κ. Προυντόν ξεχωρίζει άπό τούς άλ­ λους οικονομολόγους; Καί δ Χέγκελ ποιό ρόλο παίζει στήν πολιτική οικονομία τοϋ κ. Προυντόν; Οί οικονομολόγοι πε­ ριγράφουν τίς σχέσεις τής αστικής παραγωγής, τόν καταμε­ ρισμό τής Ιργασίας, τήν πίστη, τό χρήμα κλπ. σάν σταθε­ ρές, Αναλλοίωτες και αιώνιες κατηγορίες. Ό κ. Προυντόν πού εχει μπροστά του, δλότελα σχηματισμένες τίς κατηγο­ ρίες αύτές, θέλει νά μας έξηγήσει τήν πράξη σχηματισμού, τή γέννηση αύτών τών κατηγοριών, τών νόμων, τών ιδεών καί σκέψεων. Οί οικονομολόγοι μάς έξηγοϋν πώς παράγει κανείς μέσα σ’ αύτές τίς δοσμένες σχέσεις, άλλά έκεΐνο πού δέν μάς έξη­ γοϋν είναι πώς αύτές οί σχέσεις παράγονται, δηλαδή τήν Ιστορική πορεία (κίνηση) πού τίς Ικανέ νά γεννηθοϋν. Ό κ. Προυντόν Ιχοντας πάρει αύτές τίς σχέσεις σάν Αρχές, σάν κατηγορίες, σάν Αφηρημένες σκέψεις, δέν Ιχει παρά νά βά­ λει τάξη σ’ αύτές τίς σκέψεις, πού βρίσκονται παραταγμέ­ νες άλφαβητικά στό τέλος κάθε συγγράμματος πολιτικής οι­ κονομίας. Τό ύλικό τών οικονομολόγων είναι ή δρώσα καί ένεργητική ζωή τών Ανθρώπων' τό ύλικό τοϋ κ. Προυντόν είναι τά δόγματα τών οίκονομολόγων. ’Αλλά άπό τή στιγμή πού δέν παρακολουθεί κανείς τήν Εστορική πορεία ιών σχέ­ σεων παραγωγής, πού οί κατηγορίες είναι άπλώς ή θεωρη­ τική τους Ικφραση, άπό τή στιγμή πού δέν θέλει νά Set μέ­ σα σ’ αύτές τΙς κατηγορίες παρά Ιδέες, αυθόρμητες σκέψεις»

Μ ΑΡΞ- ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

104

Ανεξάρτητες άπδ τίς πραγματικές σχέσεις, είναι Αναγκασμέ­ νος νά θεωρήσει σάν Αρχή σ’ αύτές τίς σκέψεις τήν κίνηση τοΰ καθαροΰ λόγου. Πώς δ καθαρός λόγος, δ αιώνιος, δ Α­ πρόσωπος κάνει νά γεννηθούν αύτές οί σκέψεις; Πώς ένεργεΐ γιά νά τίς δημιουργήσει; "Αν είχαμε τήν Αποφασιστικότητα τοΰ κ. Προυντδν στδ νά κάνουμε χεγκελιανισμό θά λέγαμε: διακρίνεται καθ’ εαυ­ τόν Αφ’ έαυτοΰ. Τί σημαίνει αύτό; δ Απρόσωπος λόγος μή έχοντας Ιξω άπδ τδν έαυτό του ούτε έδαφος πάνω στδ όποιο νά μπορέσει νά στηριχθεΐ, ούτε Αντικείμενο στδ δποΐο θά μπορέσει νά Αντιτίθεται, Αναγκάζεται νά κάνει τήν ταύμπα θέτοντας, Αντιθέτοντας καί συνθέτοντας, — θέση, άντίθεση, σύνθεση. Γιά νά μιλήσουμε έλληνικά, έχουμε τή θέση, τήν άντίθεση, τή νέα σύνθεση. "Οσο γ ι’ αύτούς πού δέν γνωρίζουν τή χεγκελιανή γλώσσα, θά τούς πούμε τδν ιερό τύπο: κα­ τάφαση, Αρνηση καί άρνηση τής Αρνησης. ’Ιδού τί θέλει νά πεί μ’ αύτά πού λέει. Αύτά βέβαια δέν είναι εβραϊκά κι Ας μή κακοφανεΐ τδν κ. Προυντόν. Ά λλά είναι ή γλώσσα αύτοΰ τοΰ τόσο καθαροΰ λόγου, τοΰ ξεκομένου άπδ τδ Ατομο. Α ντί γιά τδ συνηθισμένο Ατομο, μέ τδ συνηθισμένο του τρό­ πο, νά μιλάει καί νά σκέφτεται, δέν έχουμε Αλλο πράγμα πα­ ρά μόνον αδτδν τδν δλοκάθαρο συνηθισμένο τρόπο, χωρίς δμως τδ Ατομο. Πρέπει νά ξαφνιαζόμαστε πού κάθε πράγμα, σέ τελευταία Αφαίρεση, γιατί Αφαίρεση ύπάρχει έδώ καί δχι Ανάλυση, παρουσιάζεται σέ κατάσταση λογικής κατηγορίας. Πρέπει νά ξαφνιαζόμαστε, πώς έξαφανίζοντας λίγο - λίγο κάθε τί πού Αποτελεϊ τήν Ατομικότητα ένδς σπιτιού, πώς κάνοντας Αφαίρεση τών ύλικών πού τήν συνθέτουν, τής μορφής πού τό ξεχωρίζει, θά φτάσετε στό νά μήν έχετε παρά ενα σώμα — κάνοντας Αφαίρεση τών όρίων αυτού τοΰ σώματος δέν Ιχετε σέ λίγο πιά παρά ενα χώρο — κάνοντας τέλος Αφαί­ ρεση τών διαστάσεοιν αύτοΰ χώρου καταλήγετε νά μήν Ιχετε πιά παρά τήν δλοκάθαρη ποσότητα, τή λογική κατηγο­

105

Μ Α ΡΞ- ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

ρία. Άφαιρώντας έτσι άπό δλα τά υποκείμενα, έμψυχα ή άψυ­ χα, Ανθρώπους ή πράγματα, δλες τίς δευτερεύουσες Ιδιότη­ τες, θά Ιχουμε δίκηο νά λέμε πώς σέ τελευταία άφαίρεση, φτάνουμε νάχουμε σάν ούσία τίς λογικές κατηγορίες. Οί με­ ταφυσικοί οπίσης πού κάνοντας αύτές τίς άφαιρέσεις φαντά­ ζονται πώς κάνουν τήν άνάλυση καί οί όποιοι πού ξεμακραί­ νουν δλο καί πιό πολύ άπό τά άντικείμενα τόσο φαντάζονται πώς πλησιάζουν στό σημείο νά άντιληφθοϋν βαθειά, οί με­ ταφυσικοί αύτοί θά Εχουν μέ τή σειρά τους δίκιο νά λένε δτι τά πράγματα έδώ κάτω είναι κεντήματα, πού οί λογικές κατηγορίες σχηματίζουν τόν καμβά τους. ’Ιδού αύτό πού διακρίνει τό φιλόσοφο άπό τό χριστιανό. Ό Χριστιανός δέν Ιχει παρά μιά μόνη ένσάρκωση τοΰ «Λόγου» σέ πείσμα τής λογικής. Ό φιλόσοφος δέν άποφασίζει ποτέ μέ τίς ένσαρκώσεις. Ποιός θά ξαφνιαστεί άν κάθε τι πού ύπάρχει, κάθε τι πού ζει πάνω στή γή καί κάτω άπό τό νερό μπορεΐ κά­ νοντας άφαίρεση νά γίνει λογική κατηγορία; άν μ’ αύτόν τόν τρόπο όλάκερος δ πραγματικός κόσμος μπορεΐ νά πνι­ γεί μέσα στόν κόσμο τών άφαιρέσεων, μέσα στόν κόσμο τών λογικών κατηγοριών; Κάθε τι πού ύπάρχει, κάθε τί πού ζεΐ πάνω στή γή καί κάτω άπό τό νερό, δέν ύπάρχει, δέν ζεΐ παρά μέσα σέ κάποια κίνηση. Επίσης ή κίνηση τής ιστορίας δημιουργεί τις κοινωνικές σχέσεις, ή βιομηχανική κίνηση μάς δίνει τά βιο­ μηχανικά προϊόντα κλπ. ’Ακόμη μέ τή δύναμη τής Αφαί­ ρεσης μετασχηματίσαμε κάθε πράγμα σέ λογική κατηγο­ ρία, μέ τόν ίδιο τρόπο δέν Ιχουμε παρά νά κάνουμε άφαί­ ρεση δλων τών διακριτικών χαρακτηριστικών, τών διαφό­ ρων κινήσεων γιά νά φτάσουμε στήν κίνηση σέ άφηρημένη κατάσταση, στήν καθαρά λογική μορφή τής κίνησης. "Αν κανείς βρίσκει τήν ούσία κάθε πράγματος στις λογικές κα­ τηγορίες, φαντάζεται δτι βρήκε μέσα στή λογική μορφή (φόρμουλα) τής κίνησης τήν «άπόλυτη μέθοδο» ή όποια

Μ Α ΡΞ- ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

106

έξηγεϊ, δχι μόνον κάθε πράγμα μά, πού έξηγεϊ άκόμη καί τήν πορεία τοΰ πράγματος. Γιαυτή τήν άπόλυτη μέθοδο, ό Χέγκελ μιλάει μ’ αύτά τά λόγια: «ή μέθοδος είναι ή άπόλυ­ τη, ή μοναδική, ή ύπέρτατη, ή άπέραντη δύναμη, στήν δποία κανένα άντικείμενο δέν θά μποροΰσε νά άντισταθεΐ. Είναι ή τάση τοΰ λόγου νά Αναγνωρίζει τδν έαυτό του σέ κάθε πράγμα» (Λογική τ. I I I ) . Κάθε πράγμα πού μετατράπηκε σέ λογική κατηγορία καί κάθε κίνηση, κάθε παραγωγική δράση, στή μέθοδο, βγαί­ νει φυσικά τδ συμπέρασμα, πώς τδ σύνολο προϊόντων καί παραγωγής, Αντικείμενα καί κίνηση, μετατρέπονται σέ μιά έφαρμοσμένη μεταφυσική. Αύτδ πού Ικανέ δ Χέγκελ γιά τή θρησκεία, τδ δίκαιο κλπ. δ κ. Προυντδν ζητά νά τδ κάνει γιά τήν πολιτική οικονομία. Έ τσ ι, λοιπόν, τί είναι αύτή ή άπόλυτη μέθοδος; ή άφαίρεση τής κίνησης. Τί είναι ή άφαίρεση τής κίνησης; Ή κί­ νηση σέ άφηρημένη κατάσταση. Τί είναι ή κίνηση σέ άφηρημένη κατάσταση; Τδ καθαρδ λογικδ σχήμα τής κίνησης ή ή κίνηση τοΰ καθαροΰ λόγου. Καί σέ τί συνίσταται ή κίνη­ ση τοΰ καθαροΰ λόγου; Στδ νά τίθεται, νά αύτοτίθεται, νά συντίθεται, νά διατυπώνεται σέ θέση, άντίθεση, σύνθεση ή καλύτερα νά είναι κατάφαση, άρνηση τοΰ έαυτοΰ της, κι άρνηση τής άρνησης. Τ ί κάνει δ λόγος γιά νά έπαληθεύεται μόνος του, γιά νά μπαίνει σέ δρισμένη κατηγορία; Αύτδ είναι ύπόθεση τοΰ ίδιου τοΰ λόγου καί τών άπολογητών του. Ά λλά μιά καί κατάφερε (δ λόγος) νά τοποθετηθεί σάν θέση, αύτή ή θέση, αύτή ή σκέψη, πού είναι άντίθετη στδν έαυτό της, διαιρείται σέ δυδ άντιφατικές σκέψεις, τή θετική καί τήν άρνητική, τδ ναί καί τδ δχι. Ό άγώνας αύτών τών δύο Ανταγωνιστικών στοιχείων πού περικλείονται μέσα στήν άντίθεση, άποτελεΐ τή διαλεκτική πορεία. Τδ ναί πού γίνεται δχι τδ δχι πού γίνεται ταυτόχρονα δχι καί ναί, τά άντίθετα ίσορροποΰνται, έξουδετερώνονται, άπο-

107

MAPS - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

συντίθενται. Ή συγχώνευση αύτών τών δύο Αντιφατικών σκέψεων άποτελεΐ μιά νέα σκέψη πού είναι ή σύνθεσή τους. Αύτή ή νέα σκέψη Ιξελίσσεται πάλι σέ δυό Αντιφατικές σκέ­ ψεις πού συγχωνεύονται μέ τή σειρά τους σέ μιά καινούρ­ για σύνθεση. Ά πό αύτή τήν έργασία γέννησης γεννιέται μιά όμάδα σκέψεων. Αύτή ή δμάδα σκέψεων συνεχίζει τήν ίδια διαλεκτική πορεία πού άκολουθεΐ μιά άπλή κατηγορία κι §χει γιά άντίθεση μιά Αντιφατική δμάδα. Ά πό αύτές τΙς δύο δμάδες σκέψεων γεννιέται μιά και­ νούργια δμάδα σκέψεων πού είναι ή σύνθεσή τους. "Οπως Ακριβώς άπό τή διαλεκτική πορεία τών Απλών κα­ τηγοριών γεννιέται ή δμάδα, έτσι καί άπό τή διαλεκτική πο­ ρεία τών δμάδων παράγεται ή σειρά, καί Από τή διαλεκτική πορεία τών σειρών γεννιέται δλόκληρο τό σύστημα. Εφαρμόστε αύτή τή μέθοδο στις κατηγορίες τής πολιτι­ κής οίκονομίας και θά έχετε τή λογική καί τή μεταφυσική τής πολιτικής οικονομίας δπου μέ Αλλα λόγια θά Ιχετε τΙς γνωστές σέ δλο τόν κόσμο οίκονομικές κατηγορίες μεταφρα­ σμένες σέ μιά γλώσσα λίγο γνωστή, πού τις κάνει νά φαί­ νονται σάν νά έχουν γεννηθεί πρόσφατα μέσα σ’ Ινα κεφά­ λι καθαρό λόγο. Σέ τέτοιο βαθμό αύτές οί κατηγορίες φαί­ νονται νά γεννιούνται ή μιά άπό τήν άλλη, νά Αλληλοσυνδέονται καί νά μπερδεύονται ή μιά μέσα στήν άλλη μέ τή μοναδική έργασία τής διαλεκτικής κίνησης. "Ας μή τρομο­ κρατηθεί δ Αναγνώστης άπό αύτή τή μεταφυσική μέ δλο της τό άθροισμα Από κατηγορίες, Από δμάδες, σειρές καί συστήματα. Ό κ. Προυντόν παρ’ δλο τό μεγάλο κόπο πού κατέβαλε νά σκαρφαλώσει στό δψος τοΰ «συστήματος τών Αντιφάσεων» δέν μπόρεσε ποτέ νά Ανεβεί πάνω άπό τά δύο πρώτα σκαλοπάτια, τής άπλής θέσης καί Αντίθεσης καί Ακό­ μη δέν τά δρασκέλισε παρά μόνο δυό φορές, καί άπό τίς δύο τοϋτες φορές, Επεσε τή μιά φορά μέ τό κεφάλι κάτω. 'Ως τώρα έκθέσαμε μονάχα τή διαλεκτική τοΰ Χέγκελ. θ ά δοΰμε Αργότερα πώς δ κ. Προυντόν κατάφερε νά τήν

Μ Α ΡΞ- ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

108

περιορίσει στις πιό τιποτένιες Αναλογίες. νΕτσι για. το Χέγκελ κάθε τι πού ϋγινε καί κάθε τι πού γίνεται ακόμη, είναι αύτό άκριβώς πού γίνεται μέσα στόν ίδιο του τδ λογισμό. ’Έτσι ή φιλοσοφία τής ιστορίας δέν είναι πιά παρά μονάχα ή ιστορία τής φιλοσοφίας τής δικής του φιλοσοφίας. Δέν υ­ πάρχει πιά ή «ιστορία μέ τή χρονική σειρά» δέν ύπάρχει παρά μόνο ή «διακοπή τών ιδεών μέσα στή νόηση». Πιστεύ­ ει πώς οίκοδομεΐ τδν κόσμο μέ τήν κίνηση (πορεία) τής σκέ­ ψης, ένώ δέν κάνει τίποτα άλλο παρά ν’ Ανοικοδομεί συστη­ ματικά, νά ταξινομεί μέ άπόλυτη μέθοδο, τίς σκέψεις πού βρίσκονται στό κεφάλι δλου τοΰ κόσμου. Δεύτερη παρατήρηση. ΟΕ οικονομικές κατηγορίες δέν είναι παρά οί θεωρητικές Ικφράσεις, οί άφαιρέσεις τών κοινωνικών σχέσεων τής πα­ ραγωγής. Ό κ. Προυντδν στ’ άλήθεια φιλόσοφος, παίρνοντας τά πράγματα άπό τήν άνάποδη, δέν βλέπει μέσα στις πραγμα­ τικές σχέσεις παρά τις ένσαρκώσεις αύτών τών άρχών, αύτών τών κατηγοριών, πού δπως, μάς λέει άκόμη δ φιλόσο­ φος κ. Προυντδν, κοιμοϋνταν στήν αγκαλιά τοΰ «άπρόσωπου καθαροΰ λόγου τής άνθρωπότητας». Ό οικονομολόγος κ. Προυντδν κατάλαβε πολύ καλά δτι οί άνθρωποι φτιάχνουν τήν τσόχα, τό πανί, τά μεταξωτά μέ­ σα σέ καθορισμένες σχέσεις παραγωγής. Ά λλά αύτό πού δέν κατάλαβε είναι δτι αύτές οί καθορισμένες κοινωνικές σχέ­ σεις δημιουργοΰνται άπό τόν άνθρωπο, δπως τό πανί, τό λι­ νό κλπ. Άποχτώντας καινούργιες παραγωγικές δυνάμεις οί άνθρωποι άλλάζουν δλες τίς κοινωνικές σχέσεις. Ό χερό­ μυλος θά σάς δώσει τήν κοινωνία μέ τόν χωροδεσπότη (άφέντης). Ό άτμόμυλος τήν κοινωνία μέ τή βιομηχανική κεφαλαιοκρατία. Οί ίδιοι οί άνθρωποι πού δημιουργούν τίς κοινωνικές σχέ­ σεις σύμφωνα μέ τήν παραγωγικότητά τους σέ ύλικά (άγαθά) δημιουργοΰν έπίσης τΙς άρχές, τίς ϊδέες, τίς κατηγορίες,

109

Μ ΑΡΞ- ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

σύμφωνα μέ τίς κοινωνικές σχέσεις. ’Έτσι αύτές οί ιδέες, αυτές οί κατηγορίες είναι τόσο λίγο αιώνιες δσο καί οί σχέσεις πού εκφράζουν. Είναι «ιστορικά καί μεταβατικά, προϊόντα». Υπάρχει μιά συνεχής κίνηση ανάπτυξης τών παραγωγι­ κών δυνάμεων, Ανατροπής τών κοινωνικών σχέσεων, σχημα­ τισμού τών ιδεών: Δέν ύπάρχει ακινησία, παρά μόνο μέ τήν άφαίρεση τής κίνησης — θάνατος αθανάτου. Τρίτη παρατήρηση. Οί σχέσεις παραγωγής σέ κάθε κοινωνία σχηματίζουν ενα σύνολο. Ό κ. Προυντόν θεωρεί τίς οικονομικές σχέσεις σάν κοινωνικές φάσεις πού προκύπτουν ή μιά άπό τήν άλλη σάν ή αντίθεση τής θέσης καί πού πραγματοποιούν στή λογική τους διαδοχή, τόν απρόσωπο χαρακτήρα τής άνθρωπότητας. Τό μόνο άτοπο πού υπάρχει σ’ αύτή τή μέθοδο είναι δτι άπ’ τή στιγμή πού δ κ. Προυντόν άρχίζει τήν εξέταση μιάς μόνο άπ’ αύτές τίς φάσεις, δέν μπορεΐ νά τήν έξηγήσει χω­ ρίς νά προστρέξει στις άλλες σχέσεις τής κοινωνίας, σχέσεις πού τελικά δέν πέτυχε άκόμα νά γεννηθούν άπό τή διαλε­ κτική του πορεία. 'Όταν στή συνέχεια δ κ. Προυντόν μέ τή βοήθεια τοΰ καθαρού λόγου περνά στή γέννηση τών άλλων φάσεων, κάνει σά νά ήταν νεογέννητα παιδιά — ξεχνά πώς κι αύτές έχουν τήν ϊδια ήλικία μέ τήν πρώτη. ’Έτσι γιά νά φτάσει στή σύσταση τής άξίας πού είναι γιαυτόν ή βάση δλων τών οικονομικών εξελίξεων, δέν μπορού­ σε νά παραβλέψει τόν καταμερισμό τής εργασίας, τό συνα­ γωνισμό κλπ. 'Ωστόσο, μέσα στή σειρά, μέσα στή «νόηση» τού κ. Προυν­ τόν, μέσα στή «λογική διαδοχή» αύτές οί σχέσεις δέν ύπήρχαν διόλου άκόμη. Κατασκευάζοντας μέ τίς κατηγορίες τής πολιτικής οικο­ νομίας τό οικοδόμημα ενός ιδεολογικού συστήματος, άποσυνθέτει κανείς τά μέλη τοΰ κοινωνικοΰ συστήματος. ’Αλλάζει κανείς τά διάφορα μέλη τής κοινωνίας σέ τόσες μερικές κοι­

M A P S - ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

110

νωνίες πού φθάνουν (Ερχονται) ή μιά μετά τήν άλλη. Πώς θά μπορούσε πράγματι τό μόνο λογικό σχήμα τής κίνησης, τής διαδοχής τοΰ χρόνου νά Εξηγήσει τό σώμα τής κοινωνί­ ας, μέσα στό όποιο δλες οί σχέσεις συνυπάρχουν ταυτόχρο­ να καί άλληλοϋποστηρίζονται; Τέταρτη παρατήρηση. "Ας δοΰμε τώρα ποιές τροποποιήσεις κάνει δ κ. Προυντόν στή διαλεκτική τοΰ Χέγκελ, Εφαρμόζοντάς την, στήν πολιτι­ κή οικονομία. Γιά τόν κ. Προυντόν κάθε οικονομική κατη­ γορία Ιχει δυό όψεις μιά καλή, μιά κακή. Άντικρύζει τις κατηγορίες δπως δ μικροαστός άντικρύζει τούς μεγάλους άνδρες τής ιστορίας: Ό Ναπολέων είναι μεγάλος άνδρας. "Εκαμε πολλά καλά, Ικαμε Επίσης πολλά κακά. «Ή «καλή δψη» καί ή «κακή δψη», τό «πλεονέκτημα» καί τό «μειονέ­ κτημα» λαμβανόμενα μαζί σχηματίζουν γιά τόν κ. Προυν­ τόν τήν άντίθεση (άντίφαση) μέσα σέ κάθε οικονομική κα­ τηγορία. Πρόβλημα γιά λύση: νά διατηρήσουμε τήν καλή πλευρά Εξαλείφοντας τήν κακή. Ή «δουλεία» είναι μιά οικονομική κατηγορία δπως μιά άλλη. Έ χ ε ι καί αύτή λοιπόν, τίς δυό της δψεις. "Ας άφήσουμε Ιδώ λοιπόν τή κακή δψη καί άς μιλήσουμε γιά τήν καλή δψη τής δουλείας. Εννοείται πώς δέν πρόκειται παρά γιά τήν άμεση δουλεία, γιά τή δουλεία τών μαύρων στό Σουρινάμ, στή Βραζιλία, στις νότιες περιοχές τής Βόρειας ’Αμερικής. Ή άμεση δουλεία είναι δ μοχλός τής άστικής βιομηχα­ νίας τό ίδιο δπως οί μηχανές, ή πίστη κλπ. Χωρίς δουλεία δέν θά Εχετε τή σύγχρονη βιομηχανία. Ή δουλεία είναι έ­ κείνη πού Εδωσε στις άποικίες τήν άξία πού Εχουν. Οί Αποι­ κίες είναι αύτές πού δημιούργησαν τό παγκόσμιο Εμπόριο. Καί τό Εμπόριο είναι ή προϋπόθεση τής μεγάλης βιομηχα­ νίας. Έ τσ ι ή δουλεία είναι μιά οικονομική κατηγορία μέ πολύ μεγάλη σπουδαιότητα.

I ll

Μ ΑΡΞ- ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

Χωρίς δουλεία ή Βόρεια ’Αμερική ή πιό προοδευτική χώ­ ρα θά μεταμορφωνόταν σέ χώρα πατριαρχική. Σβήστε τή Βόρεια ’Αμερική άπό τόν παγκόσμιο χάρτη καί θά Ιχετε τήν άναρχία, τήν πλήρη παρακμή τοϋ Εμπορίου καί τοΰ σύγχρονου πολιτισμοϋ. ’Εξαφανίστε τή δουλεία καί θάχετε διαγράψει τήν ’Αμερική άπό τό χάρτη τών λαών. ’Επειδή ή δουλεία είναι μιά οικονομική κατηγορία, όπήρχε πάντοτε μέσα στούς θεσμούς «συστήματα» τών λαών. Οί σύγχρονοι λαοί κατάφεραν άπλά καί μόνον νά μεταμ­ φιέσουν τήν δουλεία στίς ίδιες τίς χώρες τους μά τήν έπέβαλαν χωρίς μάσκα στό νέο κόσμο. Πώς δ κ. Προυντόν θά κεταφέρει νά σώσει τή δουλεία; Θά θέσει τό πρόβλημα: νά διατηρήσουμε τήν καλή πλευρά αύτής τής οικονομικής κατηγορίας, νά έξαλείψουμε τήν κα­ κή. Ό Χέγκελ δέν έθεσε προβλήματα. Δέν Ιχει παρά τή δια­ λεκτική. Ό κ. Προυντόν δέν έχει άπό τή διαλεκτική τοΰ Χέγκελ, παρά μόνον τή γλώσσα. Ή διαλεκτική κίνηση σ’ αύτόν είναι ή δογματική διάκριση τοϋ καλοΰ καί τοΰ κακοΰ. "Ας πάρουμε γιά μιά στιγμή, τόν ίδιο τό κ. Προυντόν σάν κατηγορία. "Ας έξετάσουμε τήν καλή καί τήν κακή του πλευρά, τά πλεονεκτήματα καί τά μειονεκτήματά του. ”Αν Εχει, σέ σύγκριση μέ τό Χέγκελ τό προτέρημά του νά θέτει και προβλήματα, γιά τό μεγαλύτερο καλό τής Αν­ θρωπότητας πού Ιπιφυλάσσεται νά λύσει, Ιχει τό μειονέ­ κτημα νά τόν δέρνει ή στειρότητα δταν πρόκειται νά βγάλει μέ τή μέθοδο τής διαλεκτικής γένησης μιά καινούργια κα­ τηγορία. Αύτό πού άποτελεΐ τή διαλεκτική κίνηση, είναι ή συνύ­ παρξη τών δύο άντιθέτων πλευρών, ή πάλη τους καί ή συγ­ χώνευσή τους σέ μιά καινούργια κατηγορία. ’Από τή στιγ­ μή πού μπαίνει τό πρόβλημα νά έξαφανίσουμε τήν κακή πλευρά, σταματάμε τή διαλεκτική κίνηση. Δέν είναι ή κατηγορία πού τίθεται καί άντιτίθεται στόν

Μ Α ΡΞ- ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

112

έαυτό της άπό τήν Αντιφατική τους φύση, είναι δ κ. Προυντόν πού σαστίζει, παλεύει καί παραδέρνει Ανάμεσα στις δυό πλευρές τής κατηγορίας. Μπλεγμένος μέσα σ’ ένα αδιέξοδο άπό τό όποιο είναι δύσ­ κολο νά βγεΐ μέ θεμιτά μέσα δ κ. Προυντόν, κάνει μιά άληθινή εκτίναξη πού τόν μεταφέρνει μ’ ενα μόνο αλμα μέσα σέ μιά καινούργια κατηγορία. Ξεσκεπάζεται τότε μέσα στά ξα­ φνιασμένα μάτια του ή «σειρά μέσα στή νόηση». Παίρνει τήν πρώτη κατηγορία πού τοΰ έρχεται καί τής Αποδίδει αυθαίρετα τήν ιδιότητα να θεραπεύει τά μειονεκτή­ ματα τής κατηγορίας πού πρόκειται νά ξεκαθαρίσει. ’Έτσι άν πρέπει νά πιστέψουμε τόν κ. Προυντόν οί φόροι θεραπεύ­ ουν τά μειονεκτήματα τοΰ μονοπωλίου. Τό εμπορικό ισοζύ­ γιο θεραπεύει τά μειονεκτήματα τοΰ φόρου. Ή γαιοκτησία τά μειοκτήματα τής εμπορικής πίστης. Παίρνοντας έτσι διαδοχικά τίς οικονομικές κατηγορίες, μιά πρός μιά, καί κάνοντας αύτή έδώ τό Αντίδοτο εκείνης, δ κ. Προυντόν φθάνει νά κάνει, μ’ αύτή τήν Ανάμειξη Αντιφά­ σεων, δυό τόμους αντιφάσεων, πού τούς ονομάζει μέ τό σω­ στό τίτλο: «Τό σύστημα τών οικονομικών αντιφάσεων». Πέμπτη παρατήρηση «Στήν απόλυτη λογική δλες αύτές οί ιδ έ ε ς ... είναι έξίσου Απλές καί γ ε ν ικ έ ς ... Πράγματι, δέν φθάνουμε στήν έπιστήμη παρά μόνο μ’ ένα είδος σκαλωσιάς τών ιδεών μας. Ά λλα ή Αλήθεια καθ’ έαυτή είναι Ανεξάρτητη Από τίς δια­ λεκτικές της εικόνες (φιγούρες) καί Απαλλαγμένη Από τούς συνδυασμούς τοΰ πνεύματός μας» (Προυντόν τόμ. II , σελ. 9 7 ). Νά ξαφνικά, μ’ ένα είδος μεταβολής πού τώρα γνωρίζου­ με τό μυστικό της, ή μεταφυσική τής πολιτικής οικονομίας εγινε αυταπάτη! Ποτέ δ κ..Προυντόν δέν είπε κάτι πιό αλη­ θινό. Βέβαια, Από τή στιγμή πού ή μέθοδος τής διαλεκτικής κίνησης περιορίζεται σέ άπλή μέθοδο νά Αντιθέτει τό καλό στό κακά, νά θέτει προβλήματα πού τείνουν νά έξαφανίσουν

113

Μ ΑΡΞ- ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

τό κακό καί νά δώσουν μιά κατηγορία σάν Αντίδοτο τής άλ­ λης, οί κατηγορίες δέν έχουν πιά τό αύθόρμητό τους, ή ίδέα «δέν λειτουργεί πιά». Δέν δχει πιά ζωή μέσα της. Δέν τίθε­ ται πιά οδτε άποσυντίθεται σέ κατηγορίες. Ή διαδοχή τών κατηγοριών γίνεται Ενα είδος «σκαλωσιάς». Ή διαλεκτική δέν είναι πιά ή κίνηση τοϋ καθαροΰ λόγου. Δέν ύπάρχει πιά διαλεκτική. 'Γπάρχει τό πολύ - πολύ δλοκάθαρη ήθική. Ό ­ ταν δ κ. Προυντόν μιλοΰσε γιά «τή σειρά στή νόηση» γιά τή «λογική διαδοχή τών κατηγοριών» δήλωνε θετικά πώς δέν ήθελε νά δώσει τήν «ιστορία σύμφωνα μέ τή χρονικά σειρά» δηλαδή δπως λέει δ κ. Προυντόν, μέ τήν ιστορική διαδοχή μέσα στήν δποία οί κατηγορίες φανερώνονται. Ό λ α γιαυτόν γίνονται τότε στδν «καθαρό άέρα τοΰ λόγου». Ό λ α Ιπρεπε νά ξεπηγάζουν άπ’ αύτό τόν αιθέρα μέ τή βοήθεια τής διαλεκτικής. Τώρα πού πρόκειται νά θέσει σέ πράξη αύτή τή διαλεκτική, τοΰ λείπει δ λόγος. Ή διαλεκτική τοΰ κ. Προυντόν κάνει ?να λαθεμένο πήδημα στή' διαλεκτική τοΰ Χέγκελ καί νά πού ό κ. Προυντόν άναγκάζεται νά πει δτι ή τάξη πού δημιουργεί τίς οικονομικές κατηγορίες δέν είναι πιά ή τάξη μέσα στήν δποία γεννιούνται οί μέν άπό τίς δέ. Qi οικονομικές έξελίξεις δέν είναι πιά έξελίξεις αύτοΰ τοϋ ίδιου τοΰ λόγου. Τ ί μάς δίνει λοιπόν ό κ. Προυντόν; Τήν πραγματική ιστο­ ρία, δηλαδή, σύμφωνα μέ τήν ;κρίση τοΰ κ. Προυντόν, τή διαδοχή σύμφωνα μέ τήν δποία φανερώνονται οί κατηγορίες μέσα στή χρονική σειρά; Ό χ ι . Μήπως τήν ιστορία, δπως ξετυλίγεται μέσα στήν ίδια ίδέα; Πολύ λιγότερο άκόμα. Έ ­ τσι οδτε τήν άνίερη ιστορία τών κατηγοριών, οδτε τήν ιστο­ ρία τών κατηγοριών μάς δίνει. Ποιά τέλος πάντων ιστορία μάς δίνει ό κ. Προυντόν; Τήν ιστορία τών δικών του Αντι­ φάσεων. "Ας. δοϋμε πώς λειτουργούν οί άντιφάσεις καί πώς σέρ­ νουν άπό πίσω τους τόν κ. Προυντόν. Πρίν Αρχίσουμε αύτή τήν έξέταση πού δίνει Αφορμή στήν

ΚΑΡΛΜΑΡΞ η ζωή και η φ ιλ ο σ ο φ ία του Σε μια εποχή κρίσης, πλούσια σε πιεστι­ κά ερωτήματα και φτωχή σε απαντήσεις, /

/

το βιβλίο αυτό φιλοδοξεί να αποτελεσει μιά μικρή συμβολή στην ανάπτυξη της σύγχρονης προβληματικής. Ο Λεφέβρ, βα­ θύς γνώστης της ζωής και του έργου του Μάρξ, αποτελεί μία εγγύηση για την πα­ ρουσίαση της σκέψης του, απαλλαγμένης από διαστρεβλώσεις , προσθήκες ή παρα­ λείψεις, παράγω γα της πολιτικής σκοπι­ μότητας